अंचडलें.

ल्या जवद्रथानें जे पार केलें त्याची

कळे त्याळा मोगावीं लागणारच. त्याचें रलण
'तुझ्वा किंबा मझ्या हातून का होणारें होतें.
शी आपल्या शक्तीची पराकाष्टा करून
'बाहिळी. पण अर्जुना अडवून धरणें मळा
सण| झक्य झालें नाहो आणि तुम्ही सर्व एकाहून
बुक पराकन महारयी होतांच ! तुम्ही तरी
जञयबथाचा वध झाल्याबरोबर कृष्ण, अर्जुन केल्याशिवाय त्याच्या चित्तात्य शांति मिळणे वहात कसे उभे राहिलांत !"
बये भभ संवीनो ने शेखनांद केला. शक्प तो दोणाकडे गेछा व. दुर्योधन आस्त रागाने म्हणाला-
भीमाने अर्जुनांका, कर्णाने त्याचा कसा न्हणाळा-*' नाचार्य ! भीध्माचार्यीचा बघ “आचार्य! तुम्ही आणून बुजून अर्जुनाला
अपमान केळा होता हें सांगितळें. तें ऐकून करणारा तो शिखंडी सुद्धां अजून जिवेत. पुढें येऊ दिलेंत. म्हणूनच सिंघुराज जय-
अर्जुनाला फार राग आळा. तो कर्णाववळ आहे. माझ्या भरंबशावर जे जे अतिरथी, दरधाचा. आज वध झाला. तुम्ही म्हणालांत
ेऊन म्हणाळा-* दुष्ट ! तू माझ्या मोठ्या महारधी या दुद्धांत माझ्या मदतीळा घांवून म्हणून भी जसद्रथाल्य पाठीशी घातला आणि परतढीं नव्हतीं. दुर्योधन पांडबांच्या सैन्यांत
आबाचा अपमान केळास, त्याबद्दळ पहा, आले ते एका मागून एक कमी होत आहेत. त्याह्य घरो जाऊं दिलें नाही. त्याचा हा शिरला भाणि असावध लोकांचा वध करूं
तुझ्या ढोळ्यादेखत तुझा मुद्या व्ृुषसेन वण तुमचें अर्जुनावरचें प्रेम थोर्ढे देखीळ असा प्रिगाम झाडा ! हागळा,
याळा मी यमसदनास पाठवितो. कमी झालेलें दिसत नाहीं. शकु कोण ब. कर्ण म्दणाळा-* दुर्योबना ! उगाच दुर्योधनाने युद्ध बुरू केल्यावर द्ोणा-
हें ऐकून कौरव सैन्यांत हाद्दाकार उद्दून मित्र कोण याचा नीट विचार केल्याक्षिवाय आचायीना दोष देण्यांत काय अर्थ आहे ! चायना नियमकिरुद्ध त्या काळोख्या राज्रीच्या
गोळा. नियमाप्रमाणे सुर्था्तानेतर युद्ध बैद
मींआ बुंद्वांत उदी वेतळी त्याची फळें मळ! 'कक्त तेच दोषी आहेत का! या वधाची युद्धांत माग ध्यावा हागळा. त्यांनीं केकेय
व्हायापाहिजे होतें. पणयुद्धचाढ.राहिलें. भोगावी ठागत आहेत." जबाबदारी त्यांच्या बरोबर आपणांवर व श्रृष्टयुज्ञाच्या मुळांचा बघ केला. पांडवांना
कारण जयदयाचा वघ झाल्यानें दुर्योबनाळा द्वोण म्हणाळा- दुर्योचना ! मी जुळा देखीळ आहे! " देखीक स्वरक्षणार्थ युद्ध करावें लागलें, त्यांनी
अपार दुःख वाटत होतें. याशिबाय दुर्थो- दां ही गोट सांगितही माहे कौ अनेदाट अंधकार पढला. कोल्ह्यांची घटोल्कच व त्याचे अनुयायी राक्षस यांना
धनाचे एकतीस माऊ त्या दिवशीच्या युद्धांत हाळा जिंके म्हणजे थट्टा नव्हे. मी. 'कोल्हेकुहे आरंम झाडी. थुवडें व वराघळे युद्धभूमीवर पाठविलें. स्वतः दुर्योधन ब कर्ण
मारले गेळ्षे. तें दुःब इतकें अनावर होतें रिंद्र ्राक्षण आहें म्हणून मी तुझ्या 'किल्कार्‍या मारून इंसू व खिंदळू लागली. आंच्यासारख्या योदृष्यांना देखीक राक्षसांच्या
हॉ ती गोठे नुकसान नें निरपराध पांडवांच्या विरुद्ध शब पणे ढोल्दी सैन्ये आपापल्या शिविरांत सैन्यासमोर माघार ध्यावी लागढी,
चांदोबा ७७००:
 एकवडन वळ फिरून मंथन
खराखुरांनीं सुरू केळे
अन्व 'वन्तरिचें रूप मनोहर:
क्षीरसिंधुंतून बर अ!
हातामध्ये एक मनोहर
स्वणकळश पण पाहुनिया।
* असत आसने! घांबा, घांबा ! "
दैत्य म्हणाळे थांबुनिय? ॥
कळशा घेउनी बळ जबरीने
करूं ळागळे ओढात!ण ।
करूं लागळे मारामारी
देदाचे भन विखरुनि भान ॥
कलश असूता'चा डोफ्पावर
नाचु ळागळे घेउनिया ।
करं छागळे खूप ओरडा
शिस खूप अन्‌ ताणुनिया ॥
उड्या मारुनी टाळ्या पिडुनी
खूप दारू पिउनि जणू
*जख्तघट हया खगळा अधुचा '
देचांना ळागलळे म्हणूं ॥
हादरळें जग, दुभंगळें नभ
जरिभुवन हलले गळक्याने ।
पुरें येडनी धीर करुन पण
म्हटलें असुरा दंद्राने-
“केलें भाषण मिळून मंथन
यरास्थि झाला अम भपुळा
बांडुनि बांडा घेऊं भाता ]
पेशढ जो भपुळा भपुळा ? तुल घेऊत गेले, एगा्यां
स्था महांत दोत्या. हत्या दिवशी चिततेन'चे पोल तार केधर
“तुमचा वांटा कसला भाता? अद्दादाज तम यला आळे, त्यांनी हिळे क तंकटतम्ी त्माने
हांगा चाळू अपुळी वाट ! किरोध पाश्कत संके'च %& नये, न गेळ-पुहे बाका]
बाट बघत बघ वळा आाहे.
यम तो तुमची वाडुनि ताट! दुय दिवशो लकाळो चित्रलेन आपल्या आहेत. आपण रेक्षण केळें तरच आमचा
बडिछांना निरोप देऊन जेव्हां मंध्यां- जीव वांचेल.'' चित्रसेनाची मजा 'हणाठी.
बरोबर परत आला तेव्हां महालांत पुप्कळ ड्य़ाक्षाचें नांव ऐकतांच चित्रसेनाहा
'ळ्लोक अमा झाळेळे ल्याला दिसले. चित्र- प्रथम काँपरें मरलें. पण त्यानें विचार
खेनाळा जवळ आठेळा पडून स्पांनो छोटांगण केकेडा कीं मल्या भ्यायचें कारण नाहीं.
बातळें आणि *इणाळे-*' मद्दाप्रमो, रक्षण मरी एक राजा आहें माझ्याकडे राज्य,
करावें! या जैराछांतळा उम्नाक्ष राक्षस वत्याचे सैन्य, अधिकारी सर्व कांही आहे.
अनुंबाबी भथम आमची गुरेंच पळवून नेत असत राज्यांत झयांतठा राखणें हा राजाचा धर्म
आतां मनुष्यांना सुद्धा उडन नेऊं ढागले आहे. तरस्थपणा दाखवून मागणार नाहीं,
«यांरोकार
 * माझ्या युपतनरांनी त्याच्या किडयाचा चैतांना पाहिठे व
पत्ता काढा आहे. परंचु महाराज ! म्हणाला. । हे ळोक किती शहाणे र आहे होव तुः
त्या भान होत....'" बोलत असतां मध्येच नें चित्रसेन कांहीं निवडक कपडे तर दिसत आहे
यायी चान येत आहेत.
सेनापतीची बा ह बेद झाली व ९ क्षाच्या निबास- लीन दिवसांपुरेसा तरी राजा आहे. | ळोकांचा
ंगाका गुप्तचर उप्ाक्षाचें

ल्यावर ते एका डोंगरी तुम्ही आपल्या र

बरोअर यावे पोळे. . मी येत आहें. माझे
स्हगारा, 1 राजवा व ऐकतांच राक्षस
* महाराज | काय, एच्या रानांत कांडी रोक्ष थोडे चपापल्यासारखे म्हणाले-
तीळ प्रत्येक सैनिक स्वतःचा पाण 'कागळे, “्हणाळे " नर्मां तें. कोणा- "माफ करा, भामच्या राजानें आपल्या.
 एकाच दगडाचे आं झथ्वीवर उरेक तरी का? आतां मी
सर करणें म्नुप्याख्य काय, राक्षसांना. कॉते? सांग " ।
-वेडा
देखीड अशकय असा तो एक. महा सर्व माजख्वांच्या जातीच्या वतीनें
अजिंक्‍य किल्या होता. ब्ससाता अविकार नाटो, पण मी
चित्रसेन किठ्यांत श्षिस्ा, दुरून था वतीने खास
ड्य़ाक्ष राक्षतानें त्याळा आंत येतांना तळी प्रजा
पाहिळें ब मोठमोट्यानें देस. हागळा, तो. सेज कली दों रागरी आहे.
'
भाषल्या षसमोरच्या एका पायरीवर येऊन. व्डणाळा.
बसला होता. तुझे राज्य!” बिवारीत उयाक्षाने
* चित्रसेन ! तुशा तो. भोठा बुळ्गा. प्रगट केलें ब श्‍्सित कडून म्हणाला
कोटें आहे! ते कबूळ केलें होतें ७ होय ! उद्याक्षाचे सारें अंगळ आतां तुझेच
नाकीं तू. घेउन येशीठ म्हणून
?' अर्से आहे. नाहीं का? नर्मदा नदीच्या
बिषयीं आहांळा सांगितलें नाहे. भापढी बिचारीत चित्रसेनाने सर्व मैजेकांकडे काठे घबळगिरीलें राज्य सोडून सर्श राज्य दगडांकडे बोट दाखवीत तो म्हणाळा-
अ त्यांची एकदां मेट झाली होती अते लक्षपूर्वक पाहिलें. या उशाक्षाचेंच आहे. * सवे एकेका दगडावर बसा." नंत
आम्ही ऐकलें आहे. यांबे, यावें ! ग्रक्षा ! तुग वेड तर नाही लागलें १ ळ्या रानांतीळ खेडे गांदांल राहणाच्या चित्रसेनाकडे बळून म्हणाळा -*“ चित्रसेन!
महाराज आंत. किड्यांत आहेत." असें अरे! मी तुडा काळ नाहीं परवाच तर वचन हिकांचा लंठार तुझ्या अनुयायांना चाळविढा ते. चुकतो आहेस, तुझ्या राज्यांतल्या
सांगून ते चाहे ठागळे भाणि चित्रसेन दिले होते. या अवधीत अठरा वर्षे निवन आहे. त्यांच गुरें धरून नेत मुर प्रजेवर अत्याचार करणारे माझे अनुयायी
आल्या सैनिकांवरोबर त्यांच्या मार्गे गेडी असतीळ असें वाटलें तुळा १० चित्र बाळांना हहाल थोर भाणसांना ते घरून किंबा मी नाडी, त्माची जवाबदारी माझ्या-
चाळे ळागळा, सेनानें धोटपणानें भश्न केळा, नित आहेत. हेंसर्व तूं दिलेल्या वचना बर नाहीं.
उम्नाक्षाचा किल्ला बिचित्रच होता. एक चित्रसेनाचे ते. बोक्य ऐकून याह विर आहे. चित्रसेनानें धीटपणानें दरडावून * सणजे घु म्हणणें असें आहे. बाटतें
डोंगरच पोखरून एक राजबाडा बांधा जास्तच जोरानें इसर. *्हणाळा-' राक्ष- 'बिबारले. कॉ या सर्व अत्याचाराला जवाबदार दुसरा
होता. डोंगराचाच बाहेरचा भाग खोदून साची बुद्धि ठिकाणावर असतांना त्यांडा 'लित्रसेनाचा तो धीटपणा पाहून आहे?" चित्रसेनानें विचारलें.
त्याचा किद्ला केला दोता. चार बाजूळा चार कोणी वेडा म्हटलें आणि समज त्याढा 'देखीळ चकित झाला. त्याचे शब्द तो “माझे असें म्हणणें नाहीं कौ माझ्या
बुरून होते. मुख्य द्वार पूर्वेकडे होतें. सर्व खरोखरचेंच वेड लागळें तर मागसांची जात. तल्या तोंडांत राहून गेठे, अनुयायांनी क्षींच कोणारा उचळून आणलें
0>95-
0. अका ांदोबा
नंसेळ. सणावारी दोघां तिघांना उचडन बरांना पेख आहेत. ते आकाद्यांत उडतात.|
'आणलळें असेळ कदाचित. परंतु खेडेगांबे म्हणून त्यांना जनावरें म्हणण्यापेक्षा पक्षी
उध्वस्त करणारा कोणी दुसराच असला म्हटलें तर जास्त बरोबर होईळ. त्या
पाहिजे." उ्नाक्ष बोळतां बोलतां थांबळा. विचित्र पक्ष्यांच्या पाठीवर बसून येणाऱ्या
चित्रसेनाकडे पद्दात थोड्या वेळ! हयकॉपेकी फक्त एकाळाच आम्ही आज अपराधाबद्दल बक्षीस
विचारलें--“ चित्रसेन ! तूं अगिद्री' फयैत पकड शकलॉ, पण तो दुसऱ्याच
ऐकलें आहेस का? दिवशी मेळा. कां व कसा हे नाही. विकमाका्ने हट सोडळा नाही,
*अम्निद्रीप ! या नांबाचें द्रीप माहे हें ल अस्थिपंजर मात्र उरह्म आहे. झाडाजबळ गेळा. शब श्वांधाबर टाकलें
आणि निझशब्दुपणें त्मशानाच्या दिशेनें
मी कीं ऐकळें नाह चित्रसेन आश्चर्य तर पहा. मी तुळा दाखवितो.”
म्हणाला. चाळे ळागळा, तेव्हां वेताळ बोडे हागळा.
करीत म्हणाळा.
राजा! तुझी निष्ठा पाहिछी म्हणजे
बरें तर आज तू बतुझे हे अस्थिपेजरच नव्हे तर मी त्या दुष्ट खरोखर आश्षर्य वाटतें. पैसे देऊन घुद्धा
श्नुंबायी येथें रहा. मी आज रात्री तुः्दांळा जातीच्या ढोकांनाच पहावे, म्हणतो. कोणी इतक्या निष्ठेने काम करील असें मळा
ते कूर॒ ढोक कोण हें दालवितो. ते त्यांचे ते भयंकर ' पक्षी कसे काय. वाटत नाडी, रामभद्रासारलीं कांडी निष्ठावान
भम्िद्रीपांत राहतात. राक्षसांसमोर ते आहेत. हें डोब्यांनी पहाबयांचे आहे. माणसें देखीळ ऐन वेळी. आपली निष्ठा
कांढीं करूं शकत नाष्वींत. परंतु ते एक मळा.” चित्रसेन म्हणाळा. उप्राक्षाने गमावून बसतात. पण तू म्हणजे तूंच आहेस.
मयेकर जनावरांवर धसून येतात मान हळवून ठीक आहे, दाखवित असें. बुद्धा या पुकान्त वेळी कंटाळा वाटू नये
त्या जनावरांना पाहिलें कौँ आम्हां सुचविले. म्हणून मी रामभदरोची गोष्ट सांगता, ऐक.
राक्षसांना सुद्धां धडकी भरते. त्या जना: त्यानें गोष्ट सुरू केळी-
* अयोध्या नगरीत रामभद्व नांवाचा एक
क्षत्रियतरुणरह!त असे, तो जगांत ए. करा होता.
पोटापाण्यासाठी त्याळा नोकरी वी छागे.
स्याहा एक नोकरी ळागळी.
कय
 ब त्याहा बोडावून म्हणाळा-“ माझ्यावर
ना डर आच म्हाताऱ्याच्या अल्या रागावून निघून गेळास तर मळा कोण
पदरी नोकरी करण्याचें आलें. त्यानें गाव- श्लेचारील ! अनाथ मुलासारखी माझी स्थिति
तोंडी म्हाताऱ्याच्या स्वभावाचे होईल."
तें. तरी त्यानें विचार केळा-. राममंरोसेच्या त्या बाकयानें रानभदरचे
म्हातारे थोडे तापट असतातच. भाषण मन विरघळले. त्याच्या मनांत अदळ
केल्यावर म्हातारा खूष झळा. पंलु राममरोसेचा भात्र सूळ
रामभद्र नोकरीळा लागला. स्वमाव जाईना,
नबा नोकर म्हणून म्हातार्‍्याने त्याग. 'गांबांतळीं कांही थोर '्द्ातारीं माणसें
बरांतळे सये काम नीट समजावून सांगितें 'रामभरोसेळा भेटाबला येत तेन्हा *्डणत.
आणि त्याच्यावर उगीच रांग काढावयाचा
* बाळ, तू. फार गुणी दिसतोस इतकी
नाहीं असें मनाशॉं ठरविठे. पण हरिदासलांची संहनशक्ति ब सोशिकपणा दुसन्या एकाहि
कथा पुन्हां मूळफ्दावर आली.
अंतरावर नोकराने दाखविळा नाहीं. या म्हाताऱ्या- करावयाची, हेंच त्याच्या नशिबी
ठरळी. अयोध्येपासून थोळ्या रामभद्राहा आढळून आलें फी या लाट
एक जवळ कोणाचा निभाव छागेळ तर ना! हिहिलें दवोते.
एका खेढ्यांत रामभरोसे नांबाचा व्हाताऱ्याकडे नोकरी करणे कोणाळाहि. अशीच सेवा करीत रडा. चार दिवसांचा सुमारें एक वर्ष हो ना हो ना करीत
श्रीमैत म्हातारा क्षज्िम रद्दात भसे, उतार- शकय नाहीं. *्हातारा तापळा कीं जें हातांत.
बग्नामुळें त्याचे शरीर कसे फांटा होऊन गेलें येई तें. टाळक्यांत पाठी. त्यानें रॉममंद्राची बाहुणा आहे." खेटळे, अयोध्येळा जाण्याची इच्छा राम-
होतें, त्याला एकुकता एक मुळगा होता. वेळी अवेळी पुष्कळ पाठपुजा केळी. एकदां डॉक्टरवैद्यजो कोणी येई, म्हाताऱ्याच्या भद्रच्या मनांत बळावत चाळली. रामभरोसेचे
हौ डि नि म्हातारा आयुज्याळा राग आळा कीं रामभरोसेच्या कूरपणाळा औषधपाण्याची काळजी वेण्यास राममद्रलाच अत्याचार बाढतच होते. झाळेळा पगार
वैतागळा, त्यांत त्याचा तापट तवनाव. सीमा नसे. सांगून आई, ही मागून घेऊन निघून नावें असा त्यानें मनाशी
एक दिवस रामभद्र इतका कंटाळला की. 'राममदरनें त्वतःहा जणुं कांही केदीच निश्चय केहा, झाली ती सेवा पुरे झाळी,
कामाबर कोण टिकणार £ कित्येक नोकर
करून घेतलें होतें. म्हाताव्याच्या एका गोड भे छोक येत त्यांना
चार दिवस काम करून निबून गेले. तसा त्यानें ती. नोकरी सोडाववाचे मनाशी
झब्दीवर तो रहावयास तयार झाला होता. बांच्या सेवेळा कोणी दुसरा
पगार चांगला मिळत असे. त्या बरोवर ठर आणि आपढे कपडे व सामान
छाखोली आणि पाठीची पूजा पण होई, सुमान पका पिशर्वीत घाळल. नाण्याची म्हणून दवी नोकरी सोडवेना व भरून राहवे- नोकर ठेवून व्या, मठा नांदी हो
मग हें सर्ये कोण सहन करणार £ तयारी करूं कागळा. रामभरोसेनें ते पाहिलें 'नाहि- म्हातारा आहे तोंपयेत त्याची नोकरी मी चार दिवसांनीं जाणार आहें
व क. “योंकिंबा: आंदोबा
 ते म्हणत“ अरे, इतकी घाई कां £
एवढा पावसाळा जाऊं दे. इतके दिवस त्याच्या जिवाळा
'घौर घरळास तसा. जाणली कांडी
दिवस घर. कसे तरी हे तीन महिने
निघून गेळे म्हणजे मग दुसरा नोकर
ठेवून घेऊ."
शेवटीं रामभद्रानें नोकरी सोडण्याचा
बिचार र॒हित केळा, पण त्याचा त्रास कमी
होण्याऐवजी वाढतच गेला.
सेबाशुश्रूपा करतां करतां तो स्वत:च इतका
अशक्त झाळा कौ आजारी पडतो की काय
शंका बा ळागळी., त्याळा पंगार चांगळा
होतें. त्याची सर्व मिळकत सेवा कराची
न्य तरी नांवे ल्हिल ठेवळी होती. ळागळा कीं तेवढ्यांत म्ह
म्हणून पुन्हां एक दिवशी रामभदराने रामभद्रळा जेव्हांधृत्युपत्राचो गोष्ट कळली मारी“ जरे, पेंगू लार
निघून जायचे ठरविले. रामभरोसेकडे त्याचे किळ्हां म्हातारा आतां जाणार, फार दिवस औषध दे! पाणी दे!
वगाराचे सर्व पैसे तसेच जमा होते. भागा- आस सोसावा लागणार नाहीं. भेळे तसे एकदां रात्रीं म्हाताऱ्याने कितीदां तरी
यल गेलें तर मी निवून चाळ्लों आहे असे नाणखत्री कांदीं दिवस असेच घालवावे असा हांका मारल्या असतीळ. पण रामभद्रची झोप
म्ह्याताऱ्याळा वाटेळ. "हणून पगार सुद्धा त्यानें बिचार केडा. अर निघून गेळों तर मोडळी नाहीं. म्हातारा इतका तापला कीं
सोडून जावयाचे त्यानें ठरक्लिं. इतका तो खोक काय म्हणतील त्यानें मागेपुढे कांदीं पाहिळे नाहीं आणि
कॅटाळळा होता. असेंच कांद्री दिवस ळोटळे. *्ह!त!ऱ्याचा हाताळा तांढ्य़ा छागळा तोच उचछन राम-
परंतु त्याच दिवशो दुपारी म्हाताऱ्याने आजार वाढत चाळा. त्याबरोबर त्याचा भडका मिरकावून मारला.
गांबच्या पाटलांना बोळावून त्यांच्या हातांत. तापटपणा देश्ीळ वाढत होता. त्याळा राममद्र दचकून ओरडला.
पक मोठा कागद दिका. तें त्याचें कुयुपत्र दिवसभर काम असे ब रात्रभर म्हाताऱ्याची तोंड रक्तवंबाळ झालें होतें. पण त्याचें
 ी व्रप्ऱ्प्य्णाव गांबातले सर्व लोक म्हणत ** हा देवमाणूस
त्याळा भान नव्हतें. त्याहा मालकाचे ओरडून वेळाने कैद्युवा आळे.व ते म्हणाळे- सँदत्ति रामभद्रच्या नांवा ल्न ठेवळी होती, आहे! नाहींतर त्या कूर म्हाताऱ्याची सेवा
रागावणे तेबढें ऐक आळें, डोक्याळा जेर्थे “म्हातारा इतके दिवस जगल्य हेंच आश्रय ! हें कळल्यावर तर त्वाळा फारच दुःख वाटू इतके दिवस कोणी केली असती का!राक्षस
नखम झाळी होती तेर्थे दुल हागलें. म्हणून रामभदर्ने आपल्या सेवेनें त्याचें आयुष्य छांगलें. म्हाताऱ्याने 7 होता राक्षस! रामभद्र म्हणूनच इतके दिवस
त्यानें द्वात ळावून पाहिला तेन्हा त्याळा बाढकिलें होते.”
बका पैकादेखीळ ह! ठिकून राहिळा. दुसरा कोणी राहिला असता
रक्त येत असल्याचें कळलें. त्माळा म्हाताऱ्याचा न रामभद खजीळ झाळा. ळोकांचा मळा का!" सर्ब राममद्राच्या सोशीकपणांची
इतका राग आला काँ त्यानें म्हाताऱ्याचें माझ्याबर इतका बित्वास! आणि मी हें संपत्ति नको असें जर सांगितलें तर सर्व कारण बाखाणणी करीत होते.
तोंड दोन्ही हातांनी दाबून घरें. म्हातारा काय केलें : पश्चात्तापाने त्याहा रडूं कोसळलळें, 'बिब्यारतीळ. म्हणून संपति घेऊन शोरगरिआंना इतर हलोक रामभरोसेची निंदा करीत
दोन मिनिटे तडफडळा आणि त्यानें अंग डोकांना वाटलें को म्हातारा गेल्याचें त्याळा आडून टाकावी किंबा धर्मकार्यात खर्च करून असत. पण राममद्र भात्र त्याची प्रशेसाच
राकळें आणि डोळे फिरविळे, दुःख होत आहे. म्हणून ळोकांना त्याचें तांत्नन
टाकावी असें त्यानें मनाशे ठर! करीत असे. *हणे-"खडक फोडूनच पाण्याचा
रामभद्र घ्राबरून गेळा, केंबढा अपराध केलें ब त्याच्या स्वामीभक्तीची प्रशंसा केली, ल्याहा एवढी मोठी संपतति झरा आहेर बाढात येतो, म्हतान्याचें हृदय
केढा मी ! त्यानें जबळ पासच्या होकांना दुसर्‍या दिवशीं गांबच्या पाटडांनीं गांवा-
तसेच होतें."
धांबत जाऊन बोलावून भाणलें. थोड्या- तश्या सर्व प्रसखांना बोलावून त्यांच्या समोर
 हृळूइळू रामभद्वाच्या मनांत दळ होऊं क॑ “हणाला--“ रामभदार्ने विचार
छागला. त्यानें दानघर्मे कमी केळा. पैसा पूरक रामभरोसेचा वष केळा नब्दता. त्याचा.
बांचवू ळागळा. त्यानें ळ्य़॒ करून घेतलें स्वत:च्या बुद्धीवर वश राहिछा नव्हता.
आणि आपल संन्वार ह. तो संसारांत म्हणून त्याच्या हातून अगदी अनपेक्षितपणे,
हुत्तका रमळा कीं त्यानें केलेले सर्व निश्वय म्हाताऱ्याचा जीव गेळा. राममद्रळा मात्र
हो पार विधवरून गेळा, बाढत होतें कीं आपल्याच हातून म्हतार्‍्याचा
बेताळानें येथवर गोष्ट ध्तांगून विचारलें खून शाळा, म्हणून केळेल्या अपराधानद्दक
राजा, मो रोमभद्र आपल्या पापकर्मा- त्याहा पश्चात्ताप वाटणे अगदौ साहजिक सिह देशाचा राना विक्रमवाहु यास येथें भम्िदोत्रांत पडून मरण पावली. म्हणून
बद्दळ इतका पश्चात्ताप करीत होता त्याचा परंतु स्वतःच्या निर्णयापेक्षां जगाचा रक्नावळी नांबाची एकुळती एक मुलगी सिंदृक देशाचा राजा उदयन महाराजांशॉ
बिचार असा एकदम कसा काय बदळळा ! निर्णयच आस्त महत्वाचा असतो. जगाने होती. वत्सदेशाचा राजा उदयन याचा रन्नावळीच्या विवाहास कबूळ शाळा. त्यानें
आपण करीत आहों तें धरोवर आहे असें त्याळा निर्दोष मानळें होतें. म्हणून स्थाच्या अत्री बौगधराय थाळा एका सिद्ध वोग्या- आपल्या मुलीळा वसुसूति नावाचा मंत्री
स्याळा वाटू लागलें द्वोतें काय? किंवा मनाला शांतिळाभ झाळा आणि तो सामान्य कडून असें कळलें की तिचा पति एक ब बौगेषरायनें पाठविळेला दृत यांच्या बरोबर
मोहाळा बळी पढून त्याचें मन अगदीं माणसासारख्ा म्हातार्‍्याच्या धनाचा उपयोग अकवर्ति राजा होईेळ. आपा राजा चक्रवात बौश्षांबीहा पाठवून दिलें,
थेडगार होऊन गेळें होतें! या प्रश्नांची करूं कागळा. व्हावा असें बोगधरायाळा वाटलें, म्हणून शका जहानञांत प्रवास करीत असतां
त्यानें सिंहळ देशाचा राजा विक्रमजाहु यान- एक मोठें वादळ आलें आणि त्यांत एका
उत्तरें माहीत असून तू दिली नाददींस तर राजाचें मोन भेग होतांच वेताळ नांडौसा
कडे दृत पाठवून राजकन्या रॅन्नावळीला खडकावर आपटून त्यांच्या जहाजाचे तुकडे
खुळा परिणाम माहीतच आहे. तुझे डोकें झाल! भाणि झाडावर नाऊन लटके लागा. आपल्या राजाच्या क्‍तीनें भागणी घातळी. तुकडे झाले. सुदैवाने रलावळीळा जहाजाची
तुझ्याच पायांवर दीभर छकलें होऊन आदळेल. (कल्यित) परतु उदयन महाराजांची पद्ळी राणी वासव- कळी मिळाली ब त्यावर तरंगत तिनें आपळा
दत्तादीविक्रमराहूची पुतगी होती. आपल्या जीव बांचविळा. कौश्यांवीचा एक व्यापारी
'सुढीळा पुतणीची सवत करून घरांत भांडणे त्या बाजूनें जात असतां त्यानें रनावळीला
हाकणे त्याळा पसंत नव्हतें म्हणून त्यानें त्या स्थितींत बांचविठिं आणि गौगंधराय
बौगेचरायाल्य नकार दिला. याच्याकडे तिळा नेऊन पोचविले.
परंतु सिंहळ देशांत कांडी दिवसांनी योगेधरावाळाहीतरुणी स्न्नावलीच आहे हे
अक्षी बातमी आळी कॉ वासवदत्ता ळावणक कळल्पावर फार आनंद झाळा. त्यानें रल्नावळी

सौ, गंगडेवी पटे

 इ्ठरज्
सागरिकापण ञलावून
क बेतळें होतें. तितें छद्धा मन्मधाची
आळी. तिचें ख्य लावण्य पाहून राणीळा
भय वाटे लागलें, महणून चार्उ्यानें तिला.
दूर पाठवाबयाचें ठरवून वासबदत्ता तिळा.
म्हणाळी- वदा, तूंथा पोपटाचा पिंजरा
घेऊन जा. कांचनमाठा पूजादव्य देण्यासाठी
पूवी कषी मम्मभपूजा पाहिठेली.
नव्हती. तिळा तो उत्सव पाहण्याची फार
शा होती. पण ९णीची आज्ञा झाल्याने
तिठा जावें ढागलें. तरी फुळें तोढण्याचें
कारण काढून ती दृष्टि जाड उभी राहहली.
साठी उदयन महाराजांच्या वतीने जेव्हां तिनें मन्मथपूजा पाहण्याचे आपल्या मनाशॉ
मागणी घातली तेव्हां महाराजांना ही गोष्ट ठरवून टाकलें होतें.
कळविली नव्हती, कारण महाराजाचिं वासव- ली. फुलें तोडीत असतां त्याच बाजूनें
दत्तेवर फार पेम होतें. म्हणून यौगंधरायाने मद्ाराज उदयन कसंतकाबरोबर आले.
रन्नावलीचें नांव सागरिका असें ठेवून तिळा बासबदतेनें मन्मथ पूजा समाप्त करून पतीची
बासबदेतेच्या महालांत दासी म्हाणून नेमले. पूजा तुरू केळी होती. फुलें तोडून झाल्यावर
बसंतोत्सब आला. राणी वासवदत्ता सागरिका एका झुडपा आढ उभी राहून ती
मकरंद उद्यानांत रक्ताशोक वृक्षाजवळ पूजा पाडू हागळी,
आपल्या सर्व सखींना बरोबर वेऊन मन्नभाच्या उदबन महाराजर्चिं सौंदर् पाहून ती मुर
पूजेसाठी आढी. उदयन आळा मित्र झाली. तिला वाटलें कॉ या देशांत स्वत:
बिदषक वरसंतक याच्या वरोबर उत्सवाची मन्मथच पूजेच्या वेळीं हजर राहून पूजेचा
गमत पहावयास त्याच आजूळा आला. स्वीकार करतो. तिचें मन उदयन महाराजांना.
च्यांदोवा > 0) ७-०
वूज्ञा करण्याचें ठरविलें.
ली एका बाजूळा गेळी ब एका चित्र
_ बरावर उदयन महाराजांचे चित्र मन्मथ
समजून कोठू ळागळी. इतक्यांत सुसंगति
नांवाची पक दासी पोपटाचा पिंजरा घेऊन
तेथें आली. सागरिकानें ते चित्र छपवि-
'ब्वाचा पुष्कळ प्रदत्न केळा. परंतु त्याचा
कांद्री उपयोग झाळा नाहो.
"णा
शा खुसंगतीनें उद्यनचे चित्र ओळखले
होते. करी तिनें तिळा बिचारलें-'“ सागरिका
हें कोणाचे ग चित्र?”
“मन्सभाचें! सागरिका म्हणाळी. ब महाराजांवर तिचें भन बसलें आहे हेंदेखील
सर मग बाजूला रतीळा उर्भे केल्या- सांगून टाकळे. इतक्यांत ओरडा झाला कीं
शिंबाय हें चित्र पूर्ण होणार नाह भाकड सांखळी सोडून पळाळें, त्या दोषींना
सुसंगति ४डेनें म्हणाली. असें सांगून तिने वाटलें कॉ भाकड त्यांच्याकडेच येत आहे.
'उदमनच्या बाजूळा सागरिकेचें चित्र काढलें, म्हणून त्या पळून गेल्या आणि एका
&हे. काय तू माझें चित्र काढते अडोशाच्या जागी येऊन उभ्या राहिल्या,
आहेस १" सागरिकेनें विचारलें, या. गडबडीत पोपट पिजश्थांतून उडाला,
लू. मल्मभाचे चित्र कार दोघी त्याला शोधायळा म्हणून निधाल्या,
त्यांच वेळीं राना उदयन बसंतकाधरोवर
त्या बाजूल आले. च्या वाटेवरच तो.
झेपट झाडाबर असून, त्याः त्या दोघींचे जे
म्हणून तिर्ने बडळेडी सर्व गोष्ट तिळा सांगितेढी बोलणें ऐकले होतें बोलत होता. राजाला
>> चांदोबा ७
 त्री सागरिका पहा त्या चित्रावर राणीची नजर
आजुळया ळ्यून असली आहे. तिहा या जे गेळी. त्यांत महाराजांबरोबर सागरिकेचें
बक्षीस द्यायचे असेल तें." संगती चित्र पाहून राणीच्या तळपायाची. आग
ञपरूष सुंदरीचें चित्र पाहून राजानें तिच्या म्हणाली. मस्तकापर्मत गेली. तिनें महाराजांना विचार
सौदर्यांची खूपखूप बालाणणी केळी. &कुठें खाहे ती? कुठें आपल्या शेजारच्या रमणीखें चित्र कोणी
या अवघौत सागरिका ब सुसेंगति परत 'बिच्नारीत राजा सागरिका होती तिकडे ढळे!" राजानें खरी गोष्ट छपवून उ!
कदलीवनाकडे आल्या. त्यांनी आढून राजाचें 'गेळा. तिचा हात भापल्या हातांत घेऊन दिलें-“ मीच त्वत:च्या कल्पनेने हे चित्र
बोळगें ऐकले. ब्रेत्नाचे दोन शब्द बोलला. इतक्यांत राणी रेखाट्छें आहे !
* रति-मन्मथारचें चित्र पहा मेही- बासबदक्षा आपळी सखी कांचनभाळा हिच्या वरत राजाच्या बोळण्याबर राणीचा
राजांच्या ढातांत आहे. जाऊन बे नॉ बरोबर तेथें आली. सागरिका आणि ुसंगति बिश्वास बसला नाहीं. ती रागानेच तेथून
आतां!" सुसंगति सागरिकेळा चिढवीत श्या आधींच तेथून निघून गेल्या होत्या. निभ राजाजबळ एक शब्द देखील
म्हणाडी, परंतु सागरिका राजासमोर
त्याचे बोलणें ऐकून अर्थातच कृतूइळ वाटलें. जायला ळाजली..
त्याच्या बोळण्यावरून महाराजांना एर म्हणून ससंगतीनें पुढें जाऊन रावाजवळ
कळलें कीं कोण्या सैडरीनें आपल्या मियकराचे तें चित्र मागितळें. राजानें चित्र देण्याचे
चित्र फाढळें आहे. तिच्या सखीनें विचारलें गारांत ईंस्त श्रुसंगति
कीं तो कोण? तर ती म्हणाली--' मन्मथ!” 4 ऐकळें भाहे. मळा सर्ब
त्यानेतर विचारणाऱ्या सखीनें आपल्या सखीरचें कळतें. चित्र दिले नाडीं तर राणी साहेबांकडे
चित्र तिच्या मिवकराजवळ काढलें आणि जाऊन सर्व सांगून टाकीन
म्हणाळी-*“ ही रवि!" हें ऐकून वसंतकानें वू. रागावळीस होय' मी थंडेत देणार
आनंदानें टाळी बाजविळी. त्याबरोबर घाबरून ळें दोतें. दी बे. मोत्यांची-
पोपट उडून गेळा. तुदा बक्षीस ! " राजा म्हणाला,
बसंतकानें पोपटाळा उडविळें नसतें तर “मी तरी थत मौति दाखकिडी होती.
तो. आणखी काथ काव बोळाळा असता मळा नको ही मोत्यांची माळ- खरा रंग
चांदोबा
 ॥मंडपाजवळ जाऊन उभी राहिळी.
श्र असल्यामुळें तिहाच सागरिका
समजून राजा तिच्याशी गोळा. तै ऐकून
राणीला फारच राग ञाला. * मी सागरिका
वाटल्यें होथ महाराजांना £” बासबदचेनें.
विचारले.
राजाचे ढोळे उघडले. तो राणीची
माफी भागे. शागळा. परंतु चुकीची दुत्स्ती
होणें महत्य ढोतें. हणून राणी एक
शब्द देखीळ वोळल्याक्षिवाय तेथून निचून
गेळी. तितकयांत सारारिका वासबदतेची
अश्ने परिधान करून आढी. तिळा पाहून
ओोळी नाही, त्यानंतर तिनें सगळा राग राजाच्या भानेदाळा पारावार राहिल्या नाहीं.
सांगरिकेवर काढला, तिच्यावर कडक नजर
इकडे राणीळा राजावर कोष केल्या-
ठेवण्यांत आली. तिच्या हाळ्चाळीचर बदक थोर्डे वाईट वाटलें. राजाला दुःख
अंधनें घाळण्यांत हीं, राजाळा सागरिकेची झाळें असेल असें समजून ती भाकी मागण्या-
मेट न झाल्यामुळें कांही सुचेना. असंतकानें साटा परते आली. पण राजाला सांगरिके-
राजा व सागरिकेची भेट व्हावी म्हणून एक बरोबर पेमाळाप करतांना पाहून ती दचकून
उपाय योजला. त्यानें राणीची वेक्नें नेसवून मार्गे सरकली.
सागरिकेर्या भाथवीठता मंडपात घेऊन आतां सागरिकेळा डोळ्याआढ केल्या-
यायळ्य ्ुसंगतीळा सांगितले, शिवाय उपाय नाडी असा मनाचा निर्थार
डी गोष्ट एका दासीकडून वाशववर करून राणीनं सागरिकेला अंत:पुरांतल्या एका
पण कळछी. तिनें जे ऐकळें होतें तें खरें खोलीत बंद करून ठेविलें. ही गोष्ट
कौ खोटें हें कळावे म्णून राणी स्वतः कोणाला कळली नाई. परंतु सागरिकेने
ऱ्न ळे त्ञांबोबा
टा
भावी संकटाची कल्पना येतांच भाझळा
रुलह्ार ध्संगतीला देऊन तो कोणातरी
जआझणाळा दान करण्यास सांगितलें.
ह्यो बसंतकाहा नेऊन दिला.
'राजाळा सागरिकेचा विरह असद्य झाळा
होता. त्यांत वसंतकाच्या गळ्यांत तिचा
रुलहार पाहून त्यांचें दु:ख जास्तच वाढलें.
हतकयांत असें कळलें 'ही वासवदरेचें
माहेरगांब डत्जयिनी येथील कोणी आदुगार
आठा आहे. राजाच्या दुःखी भनाळा थोडी
करमणूक होळ असा विचार करून राणीनें
जादूचे खेळ करून दाखविण्यास त्याला
“महाराजांची आज्ञा शिरोधार्य माहे !
साँग्ितळे. आदुभारानें एक मोठा चमत्कार
बाखविळा. सवाना भाकाशांत ज्मा, विष्णु, कच खेळ उरळा आहे तो मागाहून दाख-
महेश्य यांच्याबरोबर स्वर्शीठेे देव व अप्सरा वीन." असें सांगून जादुगार बाजूळा झाला,
वसुभतीनें बसंतकांच्या गळ्यांत सि
दिसे. कागल्या. जादूचे खेळ चाढ. असतांच
बौगबरायनें राजाच्या मेटीस अपरिचित पा! ळच्या राज चा रत्नद्दार पाहिला. तो
ण्यास पाठविलें. दे दोबे दुसरे कोणी नसून पाहून त्यानें चकित होऊन जद्वाज फुढून
यगंवरायानें सिंडळच्या राजाकडे पाठविळेळा क्िंडळची राजकन्या कशी श्मुदांत पडढी
'दूतत ब सिंदळ देशाचा मंत्री क्‍सुन्‌ति होते. याचें वर्णन केळें आणि म्हणाका-'* राजकन्या
नहाज फुटल्यावर दोघे कांडी काळाने मदाराजांशीं कम्म करण्याच्या हेतूनेच येत
क्विवाऱ्याळा ागले शोते. बी-'
राजानें जादुगाराळा कांडी वेळ खेळ बोगंघरायाच्या प्रयत्नाने रत्नावळीश्ली
आपला विदाह्द होणार झोता हें जेव्हां
७३” चांदोबा
राजाळा कळलें तेव्हां त्याहा आश्चर्य वाटलें. खेळ दारूवीन अले
कारण त्याळा त्यांतळें कांद्रींच माहीत नव्हतें. म्हटलें होतें तोच हा खेळ होता. या.
परंतु भापळी बडीण समुद्रांत बुडू जादूमुळें सर्व प्रन आपोनापच सुटे.
मेल्याचे ऐकून राणी रडू ळागळी. तीर्ने राजकन्या रत्नावढीळा ओळललळें,
स्याच वेळी एकाएकीं अंत:पुराळा आग तेनें रनावलीशीं राजाच्या विवाहास
छागल्याचें पाहून राजवाड्यांत ओरडा मान्यता दिली.
झाळा. वासवदत्ता ओर॒डळी--'* बांचवा ! यौगैबरायानें सर्व कांदी माडीत असून
बांचवा ! " राजा म्हणाळा-“* षाबरुं नकोस. देखीळ ९ह्लावळीच सागरिका नाहे. हें कधी
मी आहें. कोणाळा सांगितले नाहो ब कठूं दिलें
तें नव्हें ! भी सागरिकेळा अंत:पुरांत नाडी. कारण त्याळा वारलें की राजा
बांधून ठेके आहे. तिळा वाचवा ! " ल्माळा कवूक होणार नाहीं. आदुगाराळय
बासबदत्ता म्डणाळी. बाठविणारा बोगंघराबच डोता. हें सर्व
राजानें मागें पुढेंपाहिलें नारी ब भागीचे कारस्थान त्यानें राजाचा कवि रत्नावळीशी समुद्र पार केळ. जपानच्या किनाऱ्यावर
हावा या हेतूनेंच रचळें होतें. आपले महारान पोचल्या बरोबर ॥वरच्या खेडेगांवांचा
डोट येत होते तरी तो अंतःपुरांत शिरला. मारशेंगेळे बब्या खानाच्या पदरी नोकरी
त्याच्या पाठोपाठ अनेक छोक आंत शिरले. चक्रवर्ती व्हावे ही एकच इच्छा त्याच्या करीत असतां आपल्या मारतांत सुद्धां आला
खंत या सैन्यानें स॒ केळा
राजानें सागरिकेळा सोडवून आणलें. पण मनांत ह्वोती, हें कळल्यावर महराज उदयन होता, तो आपल्या देलञांत पुष्कळ दिवस इतक्यांत उचरेकडून एक मोठें वादळ
स्था'च्या किंश्रा तिच्या अंगाला कांहींच अपाय ब राणी वासवदत्तेनें आपल्या इमानदार ब राहिळा, त्यानें या देशांत 3 ले येत असठेले पाहून कुवडाय खानाचे सैन्य
आला नाहीं. कारण ती खरी आग त्वामिभक्त मेच्याळा माफ केलें. त्याचे सदर वर्णन ल्हिन ठे घाबरून गेलें. त्यांना बाटलें कीं मा वादळांत
वर्णना बरोधर त्यानें जपान, सापडून आपलें सर्व आरमार नष्ट होणार.
ब ळैकेचें वर्णनदि पु द्णून त्यांनी आपलें आरमार किनाऱ्यावर
हें ऐेकून कीं अपान देश हा एक सघन सुरक्षेत जागी आणण्याची खटपट केळी.
ब सुखकस्वु देश आहे. कुबलाव खानाने फरतु बादळाचा जोर आत्तच बाढत गेळा
जञ्ञापल््वा दोघां सरदारांना एः सैन्य आणि युढ नौका परस्परांवर आदळून आप-
देऊन अपान देशावर स्वारी करण्वास पाट: छागल्या. किं येक सैनिक समुद्रांत
बिळे. १२६८ साली या सैन्यानें चीनचा कांडी जहाजे जपानच्या
 छागणार. जपानच्या राजाला शत्रुसैन्य वेटावर
अडकून पडल्याची गोष्ट कळळी. त्यार्ने विचार
केळा, भनायासहि हे लोक पकडळे जाणार
आहेत. म्हणून त्यानें आपलें पुक सैन्य ब
आरमार बांना घरून आणण्यासाठी पाठविते.
जपानचे घेन्य येत असलेलें ऐकून बब्या
खानाचें सैन्य एका बाजू झाडीत शिरून
ळपून बसलें. शत्रुसेन्य चागळें आंत आल्या-
वर वळ्याखानायें सैन्य दुसच्या बाजूने समुद
किनाऱ्यावर पो'चलें आणि जपानी छोकांच्या
जदाजांत ब्सून पळून गेलें. आतां. अपानी
शा तशे अडकून पडलें. बड्या खानाच्या सैन्याळा
किनान्याहा छागली ब कांदी निर्जन बेटांच्या आणली पक गोष्ट तुचली. स्वदेशी आतेवेळी,
किनायाह्य जाऊन हागली. त्यांनी जडाजे जपानच्या दिदोनें नाझ.केळी.
कांदीं बेळानें बादळ थांबळें, अनोळखी जयानबाशियांन कीं स्थाचें सैन्य
निर्जन बेटावर शेंकडों सैनिक उतरे. ग्रेकडो शात्रुतैस्याला भरून भाणीते असावें, परतु
पोहोत येऊन पोंचले. जीं जदार्जे होती सैन्य किनाथ्यावर उतरल्यावर खरी गोष्ट
त्यांत सर्वांना स्वदेशी नेणें अशक्य होतें. कळली. या अनपेक्षित दाहयार्यतोंडदेण्यास
म्हणून सरदार धव मोठे मोठे अविकारी जपानी सैन्य जागेवर नव्हतें. घब्या खानाच्या
आणि कांढी निंबडक छोक स्वदेशी निवून सैन्यानें एकामागून एक अनेक नगरे कावीन
गोळे. तीस हजारॉवर सैनिक या अनोळखी केलीं. कोणी अडथळा केळा नाहीं.
द्वीपावरच मागें राहून गेळे, जपानी सैन्य बेटावर अडकून पडलें
या सैनिकांना: त्यानें येणाच्या जाणाच्या नावा व.
सयांना वाटलें कौ या ोडक्‍्या किनार्‍यावर बोळावून जापळी सुट्का
न चांदोबा
करून जेतळी. जपान्यांनी आपल्या नगरांना
वेढा दिल्या. अळ्या खानाच्या सैन्याळा वादेर
येणें अशकय झालें. शेवटीं झत्रूळा झरण
जाण्याशिवाय दुसरा भाग नव्हता. दोघांमध्ये
तह श्ञाळा. त्यांत मुर्य जट अशी होती
अल्या खानाच्या सैन्यानें जगान देशांतच
'कागमचें राहण्याचे कबूळ केल्यास
जिवेत सोडण्यात येईळ.
क क ढ
मसा्ेंगोळोनें भारताच्या माग चेब्र
'नांबाचा एक देश पाहिळा. हादोंचा वी अट
नाम देश जेथे माहे तेथेच हा
चंग पासून ७० मैळांबर आवा द्वीप
१२२८ मध्ये .वब्या खानानें येथीळ राज्य
शिकून त्या देशाच्या राजाला आपला होतें. हा एकसंपन्न देश होता. येथे तुगेधी
मांडलिक करून घेतलें. हौ हा देश बव्यें मिळत. बड्या खानाने
हृत्ती व तऱ्हे तःहेचे दक्ष या साठी सि नाही.
होता. आ देशांत एक विचित्र प्रथा होती. नांवा: ग देशांत पॉचळा,
छुमासिकांना राजाळा समर्पण करण्यांत येत देश होता. तेथें ५ 'ळ सोनें मिळत भसे.
असे. ज्या मुीशो राजा छम करीत नसे येथून कवड्या परदेशांत पाठविल्या जात.
ह्या बुहीशी होकांची स्थ दोत. या देशाच्या 1१ तेथून मा्कोपोलो चिन्टान बेटांत येऊन
राजाच्या अंतःपुरात झेंकडो र्या असत व॒ पोचा. या वेरटाजवळचें मळभूर द्वीप दर्यावर्दी
कित्येक राजकुमार असत. भाकॉ' पोळो या लोकांचें एक मुख्य केंद म्हणून पतिद्ध
देक्षांत पोंचळा तेव्हां राजाळा मुलें मुली द्वीपांच्या शेजारीं छहान
नांबार एक द्वीप
यांदोंचा
 राजे आठ राज्यांवर राज्य करीत असत. या फार नावड असे. मोत्यांच्या माळा गळ्यांत
द्ीपांतून भुत तारा दिसत नसे. मार्कोपोलोठा व कमरेभोंदती ते घाठीत. अंदमान देशांत
या द्ीपांत हत्ती व गेंडे पहावयास मिळाळे. देखीक रानटी नरमक्षक ढोक रहात असत..
मार्कोबोळो ब त्याच्या अनुचरांना सुभाजा मार्कोपोडो अंदमान देद्यांतून ळंकांद्वीपांत
द्रीपांत पांच महिने रहार्वे छागले. या भाझा. त्यानें असें लिहून ठेवलें आहे कौ खरा
द्वी'गंत नरभक्षक रानटी केप्प फक्त येथेंच आढळतो. या केन्य शिवाय
येथीछ अनेक राज्यांपैकी एका राज्याचे गोमध, इंडनीड बोरे मणीदेलीक या देशांत
नांब फ्स्र असें होतें. भाकोपोळोनें सांपडतात. असें सांगतात कॉ ठंकेच्या राजा- 'फार एल. चीन देशांत एक चोर रहात एकदां देखीळ तो पोलीस शिपायांच्या
हिहून ठेवलें आहे की येथेंउत्तम कापूर कडे तळदाताएवढाके'्य होता. वल्याखानाने असे. तो सामान्य भजेळा त्रास देत नसे. हातीं सांपडछा नाहीं. एक कषट्टळ सोर
तंधार होतो आणि साबूदाणा एका तेच्या पुष्कळ किंपत देऊन तोविकतघेण्याचीइच्छा डढट गोरगरिबांना होईल तितकी मदतच म्हणून तो प्रसिद्ध होता.
झाडाच्या खोडापासून तमार करण्यांत येतो. दरशविळी. पण ळंकेचा राजा विकण्यास तवार करीत असे. ज्यांच्या घरीं तो चोरी करी या बिजित्र चोराच्या गोष्टींपैकी एक
हान नाग द्ीपांतून भार्कोपोळो अंदमान झाळा नाढीं. कारण तो केन्य ळंकेच्या रान- त्ते देलीळ त्याच्या कोशल्याची वाखाणणी गोष्ट अश्ली आहे.
च निकोबार द्वीषांत आला. त्यानें असें लिहून बराण्यांत किल्पेक पिब्यांपासून होता.
कीत. दया चोर चीन देशाच्या सुचोऊ या एकदां आळशी अनगराळा कळलें की
नगरीत रहात असे. सर्द त्याळा * आळशीएका आगत गृहस्थाने एका पिणकन्याला
ठेवलें आहे कीं बा देशांत कोणी राजा राज्य कळ॑ंकेहन मार्कापोलो भारतांत आला.
अजगर' ग्रा नांवानें ओळश्वीत. कारण छ्ाडून पुष्कळ सोनें ब चांदी आपल्या
करीत नसे. मनुष्य जनावरासारखे लात पीत. आपल्या भारताविषयी त्यानें पुष्कळ रॅसे- घरी गहाण 'दणून ठेवून घेतली आहे.
एकदां चोरी केळी कीं तो पुन्डां बरेच
तेकपडे घाळीत नसत, पण त्यांना मोत्यांची मातर दिबस चोरी करीत नसे. त्यानें तें सोनें व चांदी चोरी करून त्या
या. “ आळशी अजगरा "च्या चोरी- ग्ररिंाहा परत मिळवून थायचें मनाशी
विषम कित्येक बिचित्र गोष्टी त्येक सांगतात. ठरविलें, स्या श्रीमंतांच्या धररी चोरी
करावा म्हणून गेळा, पण चुकीने दुसऱ्याच
त्यानें कथो कोणा गरिबाच्या घरांत चोरी
केडी नाहीं. जे डोक न्याय ब अत्याचार शकाच्या घरांत शिरळा. ते एक. गरिबाचे
कर्त घन ठुटीत त्यांच्याच कडे बर होतें. त्या घरांत ल्पाबळा एका
चोरी करीत असे. तो चोरीचे चौरंगाश्षिबाय कांडी नव्हतें. आळशी अजगर
त्या चौरंगाखाळी ळ्पून बसळा.
 बदाळळळच्या य दयाठात
््ा
ऐकळें. त्याळा चौरंगाखालीं फन रादवेना,
तो बाहेर आळा भागि म्हणाळा-* तुमच्या-
अर हा जो प्रसंग ओढवळा आहे त्याबदळ
त काळजी करूं नका. मरी तुम्डांठा
दोनशें तोळे चांदी आतां आणून देतो.
व्यापार करा. आत्त्रहस्था करणें मदा पाप.
जाहे !" अले सांयून तो बाहेर निघून गेळा.
थोड्या वेळानें त्या गरिबाच्या दारा-
समोर * धम्म ' असा कांड्री तरी पडल्याचा
आवाज झाळा. दार उघडून पाहिलें तेव्हा.
त्यांना एक गाठोडे दिसळें. स्यात
दोनशें तोळे चांदी होती. त्यांनीं कर्जे
भोळ्या नेळानें पराचा भाठक ब माठकीण केद्ठन आपलें धर सोडवून बेतले.
जञेब्ायळा धसळी, अगदौं साधें जेवण, आळशी अजगराचा एक बाळमित्र होता.
म्हृणजे मीठ माकरच होती जेवाया. नवरा तो आपला शर्व जमीनजुमला घाळवून असळ्या,
ग्रायक्रोळा म्हणारा-“ कर्जाची परतफेड त्याची गरिबी पाहून आळशी अजगराळा
दोन दिवसांत शाली नाहीं तर घर लिळा- कार दया भाळी. त्यानें त्याळा विचारळें-
आंत निघेढ. अवळ एक फुटकी कवडी मित्रा! क्राय रे तुझीही दक्षा?ओळखत
सुद्धां नाहीं. आढ्याळा दोरी बांधून फांशी शुदां नाडींस.'" मित्राने त्याच्यावर कसे.
कावून बेणे हाच एक उपाय उरळा आ कसे प्रसंग ओढवले ब सवे जमीनजुमला तो
* पण त्याची गरज काय? मत्ता किकन कता घालवून असा, वर्णन करून सांगितलें,
ढाका. जे पैसे मिळतीळ त्यानें न्या लँ. कोणाः नकोस. मी टां
करा! ” बायको म्हणाळी. दोंघे अश्रू ढाळीत
एका शरमताच्या घरो चोरी करायठा
बसडी होती. आळशी अजगरानें तें सवे जाणार आहें. तूं माझ्याबरोबर भाळास तर
चांदोबावा
'दुद्य देखीळ थोडा बांटा मिळेळ.”” आळशी
अनगर व्हणाडा.
मित्र त्याच्याबरोबर जायळा तयार झाळा.
वण त्यानें जट घातली. *इणाला-*' मी
खुझ्याबरोअर येईन पण दूर उभा राहीन.
महा तुझा धंदा जमणार नाही,” आळशी
'झनगशानें तें कत्रूळ केलें ब मित्राळा घरा-
हेर मितीजवळ उभा करून तो ओत
शिरल्या. बराच वेळ जाळा तरी आ
अजगर बाहेर आळा नाहीं. ळुश्यांना बाहेर
भिंतीजवळ कोणी उभा असल्याचें दिसता
तों मई हागली. मित्र पळू लागल, थोड्या
बेळानें आळशी अजगर त्याळा मेटळा. आज कांदीं -
म्हणाळा-'“ब्रांबा रे, आज तर प्राणावरच मात्र घोक्यांत पडणार होता. मित्र म्हणाळा.
बेतले होतें तुझ्यामुळे. मी सोनें घेऊन पुन्हां एका महिन्याने दोघे मित्र मेटले.
निघाहॉो तर कुत्री तुठा सोडून साझ्या आळकी अजगर आपल्या मित्राला म्हणाका-
पाठीस लागीं, जागाजाग झाली आणि * मौ त्याच दिवशीं पंक पेटी चोरून
अरॉतेह्ते ळोक माक्षा पा. लागे. आणली होती. जर मी त्याच दिवशी तुझ्या
मी सर्व सोनें आणि हातांत ती दिली असती तर तुळा शिपायांनी
काळा." धरळें असतें. म्हणून मी ती पाण्याच्या
* तुझ्यासारल्ला अटळ एका खड्यांत टाकून दिळी, तो श्रीमंत
चोर सुद्धां संवः-
रांत सांपडळा. मग माझी काय गत झाळी गप्प कां बसला आहे कळत नाही, बरें,
असती थाचा विचार माझे भाग्य आज ती पेटी मी घेऊन येतो.'' राबी
म्हणून मी बांचळों. तर मगा माझ्या नसिबी आळी अजगर ती प्रेटी उचढन घेऊन
 भाळा. त्यांत सोनें व चांदी हो ती. त्यानें मूल्यवान कर्डे ठेवळेळे होते. इकडे तो बराच्या माळकाच्या कानावर कपडे माडक येउन पाहतो तर काळोल. मालकाने
सोनें व चांदी 1 मित्राळा खोळौंत शिरळा आणि माळकिणीरने खोडी 'कुरतडण्याचा आवाज आल्याबरोबर तो मोळकरणीलाच चोर सनजून तुप बडविलें.
ऊन दाकळें, करून यायळा आपल्या भोळकरणीहा 'ओर॒डळा-*“ पहा, आंत उंदीर शिरळेळे दिसत हरी मोठमोठ्याने ओरडे लागली तेःहां
पुढें न्यापार केढा आणि तें सांगितलें, चोर नकळत खोलींत केद झाका, आहेत. त्यांना बाहेर काढून खोली स्री गोष्ट सर्वीना कळठी. चोर नाहींसा
पुढे पुप्फळ वाढविले जी दार डघडल्याकषिबाथ बाहेर नि्रणे बुंद करा." ज्ञाढ्य होता.
भाळशी भजगराला जनावरांच्या व असें जेव्हां त्याळा कळलें माळकांची आज्ञा होतांच शोककरणीनें बुकदां एका श्रीमेतानें एका रेशमाच्या
पक्ष्यांच्या आवाजाची हुवेहूच नकड करता तेब्टां त्यानें एक युक्ति केजी. जितके कपडे दार उपढळें आणि आंत जाऊं ळागली, त्यापाऱ्याळा पुष्कळ मोठी रक्षम हिली.
येत शेती. तो बायका पुरुषांच्या आवाजांची अंगांत घाडन घेजें शक्‍य होतें तितके स्थाने पश कवळ्याच्या गांठोड्याबर पडळी, तिच्या आळझी झजगराची नजर त्या रकमेवर
सुद्धां नक करीत असे. था कलेचा तयार अंगांत घातळे ब इतर कपळ्यांचें एक गांठाढें हातांतळा दिवा विश्का. ती मोठ्याने वडळी, य्यापाः सै थन बायकोच्या
वेळी नवेळी छान उपयोग होत अ बांधून दरवाज्यांत अवळ आणून ठेक्हे, ओरडळी, “ चोर! चोर! पडंयाजबळ छपवून ठेबळें दोते.
पकतदा लो एका परांत चोरी करायळा त्यानेतर द्रवाज्याजवळ उंदीर कपडे कुर्तडतो. आळशी अजगरानें दोळक!णीळा बाजूला आळशी अजगर एके दिवशीं रोती त्या
गेळ. तो ज्या € त शिरळा होता तील तसा आवाज करीत बशळा. ढकढन शांठाढें डचळळें आणि पसार काळा. ज्यापाऱ्याच्या घरांत त्याच्या बायकोच्या

ट्र
२८
व
पळ
होढोत जिरळा आणि पळूंगावर पाय ठेवून उगीच आरडा ओरडा करून त्याला
त्यानें पेटी उचरुळी, सोडायला लावलेत.” बायको म्हणाळी,
च्या बायकोची झोंप मो! “बा ग बा! छान! माझा पाय अजून
तिळा ज्ञका बाटली की पळेंगावर कोणाचा आणि *्हणे चोराळा 'रलें
तरी पाय आहे. तिने चाचपून पाहिलें तेब्दां व्यापारी
चोराचा पाय तिच्या हाताळा लागशा. तिनें ४ तुमचा पाय होता भात ब मी. धरल्या
सो भट्ट घरळा, तिनें ळेच आपल्या होता तो पाय दोता बाहेर. मी नव्हता.
नवस्थाहा मार्गे केलें,-“ द्दा पहा चोर! मी बाई चिमटा काढळा. उगीच काय!” डास्त पोर्गिमेचे दुबासारखे स्वच्छ
त्याचा पाब पकडला आहे." बायको व्हणाठी !
% बण आजोबा! हा झोक कोणी |
पण त्याच वेळीं आळशी अआगरानें
बढळें होते. भाजोबा आराम खुर्चीवर येऊन व्हटत्या हें नाहीं सांगितलेत. नुसता
*तर भग चोरानेंच चिमटा कादळा असळे आणि दोन्ही नाकडुच्यांत तपकीर अर्थ आम्हांळा नवी, सांगा ना!" पुलें हट्ट
ब्यावान्याच्या पांयाळा जोरानें चिमटा णा वयाचा. वस्ताद दिसतो आहे, गग
काढा, ब्यापारी जोरानें जोरडळा, “प तै. पाय काँ सोडलास ! घड रून ठेवायचा.
कोंबीत एक झोक पुटपू करून असहीच. तेब्दां आजोबांनी
हूँ माझ्या पोबाळा काँ चिमा बेत आहेस? “स्वप शके सांगावळा सुरवात केली
नवरा “हणाला. ल्यावरेड चरेषच पुकदां अंगदेशाच्या गादीवर अंगपाक
तो माझा पाय भाहे १" बायकोने पाषरून “तुम्ही ओरडळांत म्हाणून मी भ्याले.” अक दर्वते लंब
द्वात सोढळा, त्या बरोवर आळशी अजगर बायको “इजाठी. चांबांचा एक रोजा राज्य करीत असे; त्यानें
श्लेकलंबैब ततवते ।" मोठमोठ्या बिद्ानांना आणि शास्त्रज्ञांना
पेटी घेऊन पर ो्या वेळाने भांडण मिरल्यावर पाहिले मोब्ताठी घोटका करून मुळें येऊन असली या. कामावर नेमले कीं जगांत कोणत्या
झालें नवरा बायकोचे भांडण सुरू, तो पेढी नाहीशी आठेडी, ब विचारे ळागळी-*' आजोबा ! बाचा अर्थ अस्तू
“मी छान चोराळा पकडलें होतें आणि [पुढोढ गोष्ट पुढीळ अंदर] उपयोगी आहेत व॑ कोणत्या
काय हो! सांगा ना!" अनुप्योगी याचा शोध करून त्यांची त्यानी
& या झोकाचा अर्थ होय: हें ढा वाचा आदी करून द्यावी. शेवटी पुष्कळ शोध
अर्थ असा आहे कौ ही अक्मदेवाची सृष्टि आहे केल्यावर शास्त्रज्ञांनी उपयोगी ब अनुपयोगी
के पदार्थ आहेतत्या अस्तूंची एक यादी तयार करून दिडी,
स्योगी नाडी. ती. फहून राजानें असे ठरविलें कौ सर्वीत
अत्वेकांचा कांही ना कांडी तरी उपयोग हा निहप्योगी माणी म्हणजे डांस ब कोळी.
असतोच, समजलें म्हणाले. जाळे, त्यानें हुकून सोडळा कीं राज्यांत
औ. वा. चा. बशळे
 आढळेक तिथे कोळी व डांस यांचा राजा दुवराजाल्य ब तिथां चोबां सैनिकांन
संद्ार करावा. चरोडर बेऊन पळ!ला आणि एका डॉंगराँ-
यांव प्रजेचे म्हणन भजेने हेंत नाऊन लवून चेसला..
देखीळ या कामीं वरबाराच्या आजेलें पाटन उजाडल्यावर शत्रूचेकांदीसैनिकराजाचा
करण्यांत विशेष उस्साह दालविळा. सर्व पाटळाग करीत त्या शुहेपर्येत आले. पण
म्हणकागल, राजा असावा तर असा,पोटच्या गुहेच्या तोंडावर कोळिष्टकें पाहून त्यांना
पोरापमाणे मजेची काळजी वाहणारा. की या गुहेंत कोण असणार ब ते
पुढे कांही दिवसांनी एका एकी शहूने गे «ढा अन्याय आहे सर! संभरापेश रभ! अना के नसले हः |.
अंगदेशावर स्वारी केळी. पण अंगपाळाने. तेव्हां अंगपाळाळा कळलें की जगांत एकल शय सकता दिळे भरे झघीरची चामडी नोळचि्री असती
युद्धाची तयारी केंठी नव्हती. तो युद्धाळा अगदीं निहृपयोगी समजून ज्या मण्यांचा झक. दा अ अडविळें पोनी
तयारच नव्हता, म्हणून आपल्या कांडी संहार करण्यासाठी स्थाने हुकूम काढळा करणार! शल्पहन ॑मी ७४ दे आणखी बोणो १ सुधीरनेथ,
विश्वासपात्र सैनिकांना धरोवर घेऊन त्यानें होता. त्याच रारथ्यांच्या सहय्याने त्याचें
पळ काढा. एका पडक्या घरांत त्यांनी ती संकटसमयी रक्षण झालें.
रात्र काढली. परंतु हांत फार असल्यामुळें दी गोष्ट त्याच्या एका दरबारी कबीनें
कोणाला झोप ळागली नाईीं. हें पका ठेकळी ब द्दा शोक रचला. हक्षांत ठेवा-
दृष्टीने त्यांच्या हिताचेंच झालें. शत्रूचे अक्मदेवाच्या तष्टीत निरुध्योगी किंबा फालतू
श्षिषाई त्यांचा शोध काढीत त्या पडक्या वस्तु एक हि नाहीं ! तिचा उपयोग काय हे.
अराकडे आले. त्यांची चाटटूळ लागतांच लूज्ञ ढोकच ओळखू शकतात.

सांगती

बित्कारे: छन. शैकरनारायण

 त्यावेळो दिछीस जकवर बादशहा राज्य
करीत होता. त्याच्या दरबारी मोठमोठे
रजपूत सरदार होते. त्याच्या नवरजांमध्वें
ह्याचा सुख्य मंत्री मानसिंड होता. भककर
बादझहानें पतापश्तिहाकडे मानसिंदाळा पाठ-
मेवाडचा सिंह बिळे व
बिनेति केली.
आदळी मेत्री त्वीकारण्यास

देजपुनास्याच्या इतिद्ासांत निराळाच होता. यांच पाण्यांत राणा थरंत स्वाभिमानी मतापसिद्राळा दवी मैत्री
ोध्यांची चरित्र वाचावयास मिळतात. प्रतापततिद्ाचा जन्म झाळा दोता. पराक्रम, कवूळ नव्हती, मेत्री बरोबरीच्या मित्राशी
रजपूत हे ज्ञात्याच कार स्वाभिमानी होते. देश भक्ति आणि पांम्रिम याचि एक होळ शकते. श्रींत-गरिवाची, राजारंकांची
द्वेश ब धर्गे यांकरिता त्यांनीं दाोखविठेला उदाददरणच जणु कांढी राणा पतावर्नेंआपल्या किंबा चकवर्ति ब मांडलिक यांची मेख्री कझी
आफ्त्याग बाखाणण्याश्वारखा आहे. त्यांचा भारतासमोर ठेवलें आहे. होऊं शकेल. अकबराशी मैत्री केल्यानें रांत
पराक्रम भारतांतल्या इतिद्वास राणाप्रताप गादीबर नसण्यापूर्वीच सुनारें राहता. येईळ, रक्तपात बांचे हें त्याला
तष्दां अकबराळा थुद्ध करून जिंकणे तर
त्तर जगाच्या इतिद्दासांत पसिद्ध आहे, चार अपे मेवाडची राजवांनी चितोड ही. हीत होते. परंतु नापलें स्वातंच्य गमावून अशक्यच होतें.
जबपुर, ,जोधपुर, जेसलमेर, ओंगळांच्या हातीं शेळी, परंत मेवाढचा शुकामीत आयुष्य कंठणें राणामतापसिंहा- परंतु प्रताप्सिद्द हताश दोऊन बसळा
बगैरे संस्थानांतळे राजवेश ब राजकर्ते फार राणा उदयलिड आणि त्याच्या नेतर त्याचा साररूपा श्वामिमानी वीरपुरुषास कलें रुवेळ ! नाहीं, त्यानें आपल्या अनुयायांची अमवा-
प्रसित्न होऊन गेळे, त्यांतल्या त्यांत मेवाडचें पराक्रमी मुळ्गा राण! प्रताप बांनीं मोगळांशी 'बाटेळ ती किंमत देऊन स्वातंच्याचे रक्षण अभब केळी व त्यांच्या मदतीनें मिठ जातीचें
रोजधराणें फारच प्रसिद्ध होतें. फक्त या संधी केंही नाहीं.
त्यांनीं उदयपुर गेबे एक सैन्य उभ केलें. या सैन्याला दारू
करण्याचें त्यानें ठरविलें.
शका रोजवराण्यांतल्या राजकरत्योनी परकीय नवीन राजधानी स्थापन करून भोंगळांशी अकबर बादझदाचा रणांगणावर परामब गोळा ब रसद पुरी पडावी *्हधून हेंसैन्य
सत्तेसनोर क्षी मान तुकबिली नाहीं. इतर युद्ध चाळ. ठेवलें. त्यांना कित्येक
महिने रानोमाळ हिंडावे लगले. उवासबार करणें अशकय आहे, दे राणामतार्पार ळा शत्रु सैत्यावर छापे मारी. असावध शत्रु सैन्य
थानिकांनी मॉंगळांची सत्ता मान्य केळी व
त्यांच्या पदरीं नोकऱ्या पत्करल्या. एवढेच सोसावी ळागळी. परंतु त्यांनी मावार
माडीत होतें. अकब्रराजवळ फार मोठें सैन्य बावरून बाई. म्या भाकरिक ६डयांमुळे
नव्हें तर त्यांच्याशी वेटीन्यवदार सुद्धा केला बेतडी नाडी व रोवर्पदेत मोगली वढ होतें. त्शच्या दरबारीं रजपुत बीर होते. शत्रु सैन्याचे फार नुकसान होऊं ठागलें.
थण मेवाडच्या राजधराण्याचा बाणा कांहीं चाळ. ठेः शः 'राणाप्रवापसिंद्राचा धाकटा भाऊ शक्तसिंद मानसिंहानें उदयसागर सरोबराच्या कांठी
देखीळ अकबराच्या पदरों नोकरीला होता. तळ दिळा आणि राणा प्रहापसिंहाकडे
औ ब. वा. पाठीज न> चांदोबा
 म्यळळज्या छाया
स्वत: युवराज सळीम राणाभतापाच्या तळबा-
झेजबानीचें बोळाबर्णे पाठबिळें. परंतु राणाने बडा * चेतक 'किती वेळ पळणार व्या. जागी मरण
उल्हट निरोप पाटबिदया कौ दावूनें राकळेलळे रीचा वार लागून अखमी झाळा. परंतु राणा आयो त्याचें पाऊळच पुटे पाबळा. शक्तसिंद्रानें आयळा राणाळा
भाकरीचे तुकडे चघळणाऱ्या कत्या परतापरसिद]झा या बुद्धांत जेब मिळाला नादीं. भा व पळून आयला लि
पृंक्तीहा सिंद्दाचाछावा कधां येऊं शकेळ काय! शवूच्या हाती पडण्यापेक्षा पळून आवे वेळीं आपल्या मावाळा मदत चेतकार्चे स्मारक *दृणजे समाधी आजहिं
मानस्िंहाळा फार राग आळा बत्यार्ने व पुन्हां सैन्याची जमवाजमव करून आपळा कडून त्याचे भाण बांचबिठे हळदी धाटी पासून सुमारे दहा मैळांबर
बादशद्दाकडून एक मोठें तैन्य मागून बेतले देश स्वतंत्र करतां आळा तर करावा अले राणानें त्याचे आामार भानळे आणि वहावयास मि
आगि युद्धास निघाळा. बादमाहानें बरोबर मनाशी ठरवून रागाने झंजूची ननर चुकतून म्हणाळा-*“' शक्तसिंह, तुझ्यासारख्या वीराने राणा कुंमल्मेरच्या किल्ल्यांत श्राश्र्‍या-
युबराज सलीम याळा दि पाठविले. सन्‌ बुद्ध भूमीवरून पाय काढला, परंतु दोघां क्षा नाऊन मिळावे या सारखी दुःखाची साठी म्हणून गेळा, पण किठ्पांतल्या
१५७६ च्या जुहाई महिन्यांत दळदी घाटी झत्रुसैनिकांनी राणाका पाहिठेंच ब राणांचा 'गो्ट आणखी काय टोऊं शकेळ, माझ्या बिहिरींल शूनें विष टाकविलळें शेते. म्हणून
आ स्थानी निकराचें युद्ध झालें. या युद्धांत पाठळ्याग केळा. त्यांच्या पाठोपोठ राणाचा ांधयाहा खांदा ळावून जर तूं स्रू बरोबर राणाा पुन्हां रांनोपाळ हिंडत फिरण्याची
राणाचे १४ दजारांब! तैनिक इताददत झाले. भाऊ शक्तर्सिंह आपल्या असह्य भावाच्या वद्धाळा आळास तर आपला देश स्वतंब पाळी आळी. आज शायळा आहे. तर
मॉगळांचे. २० हजारांवर सैन्य कापलें गेलें, मदतीस प्ांबला. आधींच दमलेला राणाचा ह्योइेळ.'' शक्तसिंदानें ते कवळ केलें. उद्यां नाहीं.
 प्रतापसिद्दाच्या एका सरदारानें धून आणलें,
परंतु पतापश्चिद्दाने ळ््यांवर अत्याचार होता.
कामा नये असा दुकून काढून त्या सर्व
स्रियांना भाद्र पूर्वक खानखानानकडे पोंचतें
केळे. पतापसिाचे दे औदाये पाहून लान-
खानान यानें भतापस्तिहावर कांदीं स्तुतिपर
पदें लिहिन अकबर बादशहाळा ऐकविल,
पुढें मेवाढचा एक कवि अकबराच्या
बरबारो गेला. तेब्दां त्यानें बादशदाला
ढबून नमस्कार करीत असतां भापली पंगडी
काहून ठेवही होती. बादशहाने त्याला
त्याचें कारण विचारलें तेव्हा तो *्हणाका-
अषा स्थितींतदि आपला देश कसा श्वतंत्र ही. पगडी राणा प्तापर्तिदांनी मळा
होईळ हा एकच विचार राणाच्या मनांत सन्मानार्थ दिळी होती, माझी मान, दादु-
येत होता. त्यानें पुन्हां घैन्याची अमबाजमव झद्ासमोर नमत असळी तरी महाराणा
केळी ब शत्ूळा असाकच पाहून शत्रूवर छापे मतापर्सिदानें दिळेडी पगडी कशी मान दुक-
मारायळा तुरवात केळी, फरीदरखान नामक बीळ! ते उत्तर ऐकून बादशहवात्य राग येण्या-
एक मोंगळ सेनापतीने राणाा निंबते वा. ऐवजी आनंद झाळा बत्यानें राणा प्रतांपॅ-
शत्र धरून आणण्याची प्रतिज्ञा केही आणि सिंहाच्या बाणेदारपणाची पशसा केळी.
युढास आळा. परंडु उद्ट होच राणाच्या राणा श्रतापसिंदांनी जपल्या मातृनभीढा
द्वातौ कैदी झाळा. राणार्ने त्याळा निवशस्त्र स्वतेत्र करण्यासाठीं संबेत्वांच होन केल्य,
करून आदपूर्वक परत पाठवून दिलें. ना बश मिळालें नाहीं. म्हणून त्यांनी
एकदां खानखानांन नांवाच्या एक्ता सिंधु नदी पार कून सर्वे राज्य स्थापन
सेनापतीच्या अंतःपुरांती6॑ सवी ज्ियांना , अझा. स्थितींत अकबर
चांदोबा
आंदशहानें ब्रिचार केला कीं राणा प्रताप-
सिंदाशीं संबि करून घेल्यासाठो को!
बाठवून पहावे, बादशहाच्या
मरताफचा एक तरढार होत
त्याहा बोळवून सांगितलें को राणा प्रतापसिंह
संधीला तयार आहे असें ऐकतो. तूं जाऊन
आमच्या वतीने संधी करून ये. तो सरदार
'न्हणाठा-* यादशहा :दी गोष्ट साफ लोटी
आहे. आपल्याला कोणी तरी फंसविलें आहे.
आपण आपलें सर्व राज्य देऊ केलें तरी
राणामताप संधीला तयार होणार नाहीत."
शेकडो बादशहाच्या आम्रहानें ठो सरदार
राणाकडे गेला. बादशहानें राणाप्रतापरसिट्दा मेवाड राज्यांत भामाशाह नांवाचा
बर त्वुतिपर कविता ल्ढिवून त्याच्याबरोबर एक आमत व्यापारी रहात असे. मातर
पाठविल्यादोल्या. राणा मतापतिहाने कविता भवीच्या रक्षणासाठी महाराणाने भोगलेळे
ऐकून बादकहाचे आभार मानले आणि त्या कष्ट पाहून त्यानें आपढी सर्व संपत्ति
सरदाराहा अश्षा निरोप देऊन पाठविळें की राणाळा आण केळी आणि म्हणाहा-
गुकामींत लितवत राहून राजसुख भोशण्या बढिहोपार्जित धन देश. स्वतेत्
वेक्षां स्वातेज्याची मीटभाकर वरी. करण्यासाठीं उपयोगी पडलें तर पहार्बे.
'आकाझांत उडणाऱ्या पक्याळा सोन्याच्या महारांगा त्याच्या विनेतीस नकार देऊे
बिनःआंत ठेवलें तरी त्याच्या मनाला सुख शकला नाहीं, तें धन बेऊन राणानें पुन्हां
मिळेड का?" सैन्य उर्भे केलें
त््वानेतर आदाने राणा मः सिदाशीं राणानें अशी प्रतिज्ञा केली को जोपर्यत
संबौं करण्याचा विचार सोडून दिला. चितोड स्वतंत्र होणार नाहीं तोपर्यंत मौ
चांदोबा
गादीबर झोंपणार नाही, तुर्वपात्रांत जेबणार ज्या सरदारांनी राणाळा स्वदेश स्वतंर अमसृतसरचें सुवर्णमंदिर
नाही, पक्काज्ञाळा हात ळावणार नाही व करण्यासाठी मदत केळी होती त्या सर्वाना
देशी व्हे घार करण)र नाहीं. राणार्ने राणार्ने जहागिरी वांटून दिल्या. शिलांचे सरवात तीर्यज्ञे अखूतसर पवित्र अथ गुरु ग्रथ साहेव हा ठेवळेळा आहे.
पुन्हां सैऱ्पाची जमवाजभव केली व गेवाढ वर्षेत निर्विभपणे येथें आहे, हें नगर पेताब्रांत आहे. का बाग ' नांवाच्या उ्यानांत शीख
राज्यावर चाळ केळी. मोगळ राज्यकरत्यीना देशाळा स्वतंत्र करण्याचें स्वन साकार येथें क्िलांचे चवथ स यांनीं अर्माचा संत्यापक गुरु नानक यांच्या आयु-
याची कल्मना देखील बाहून राणाच्या भनाळा रृत्युसम्रबी कदर बादशहाकडून दी जागा मिळविली स्यांतल्या गोष्टी चित्रित केळेल्या आहेत.
नव्हती, कुंभळमेरचा किल्ला सर करून 'ळाळी, अशा व्हेन भावूभमीची आणि या देवळाचा पाया 1 षातळा. त्यानेतर सुवर्णमेदिरापासून सुमारें ( ०० पावळांवर
राणानें मेवाढचे सर्व क्षेवा करीत दा वीरपुरुष भाषल्या देशाच्या आक अजुनदेव यान बुक तॅलोव खणबविलळा अकाळ तख्व नांबाचें एक भन माहे.
जिकळे, परतु चितोडचा किडा सर करण्याची इतिद्वासांत अमर झाळां,
इच्छा भपूर्च राहिली. राणानें राजा असें सांगतात कॉ बितोड स्वतंत्र झाळा आणि त्याच्या मध्यभागी दे देऊळ बाँबबिले. हें मबन शीख धर्माच्या अनुयायांस इतिद्दास
मानम्िह्वाच्या राष्यांतळा बराचसा भार नाहो म्णून मेवाडच्या राजकुळांतीळ वेशन बंज्ञाबचा राज्ञा रणजितशि यानें (१७८०. प्रसिदध वाटते. कारण याच जागी सपे शील
च्या राज्यांत मिळवून टाकळा. भाज पायेतो राणाप्तापानें केठेल्या पतिज्ञेचें १८१९) या देवळाचा कलश तांब्याच्या गुरूंच्या वैठकी होत आणि पार्मिक मर्षांव
च्या ठमारास नोंगळांचा पाळन करतात. ते शादीबर झोपावयाचें फश्याने भढविळा व त्यावर सोनें चढविलें. बिचार बिनिसब होई, *हणून शीक छोकांस
हि सैनिक मेवाड राज्यांत ठरला नाहीं. झालें तरी गादीश्राळीं गवत पावन शोषतात. या बुदर्णमंदिरांत रेशमी वस्त्रास्वाळी क्षिखांचा हे तीर्बक्षे्र फार महत्वाचे बारतें.
अकषर बादशाद्वा तेब्दां बंगाळच्या मोड्रिमेवर सोन्या चांदीच्या ताटांत जेवायचें शाळे तरी
शेजा असल्यानें त्या संधीचा फायदा घेऊन त्याच्या खालीं पार्ने घाडन जेकतात. ल्च्व्््््
राणाप्रताप्ने आपलें गेळेले राज्य पुन्हां महाराणाची कीतिंगाथा मेवाढचे भाट
मिळविठें, आजतागायत मोठ्या अभिमानाने गावात.
 र
छ्ाब्याच कणव
या गोष्टीची त्याद्या फार काळजी वाट
जागली. एकदां दीपकर्णी शिकारीसाठी
रानांत गेळा असतां त्याला ऐन
वेळीं दूर पुक सिड दिसळा आणि आश्चर्य
व्हणजे त्या लिंहावर एक मुळगा बसलेला
होता. एका ओव्याच्या काटा तो मुळ्या
सिंहाच्या पाठीवरून उतरा आणि सिंह
पाणी पिकें ळागळा. त्याच वेळीं दीपकर्णीनिं
गोदावरी नदीच्या काठी फार पूवी मतिष्ठान त्यावेळी भ्रतिष्ठानह्ा राज-हि
स््याळा एक बाण मारून ठार केळे, दीपकर्णा
हणजे पैठय हें एक सक्षदध नगर होतें. या. वैशाचें रा तें नगर एक वैभवशाली ह्या झुळाळ्य रानांतून घरीं घेऊन आळा
गांबी सोमशर्भा नांबाचा एक आक्षण रहात नगर होतें. आपच्या शिष्यांकरवी आणि त्याकाच आपला वारस करून घेण्याचें
असे, त्याळा दोन पुलें होतो ब भरुतार्भ आपल्या आगमनाची सूचना राजाला 'ढरकिळें. बोस्व वेळो राज्याभिदेक समारंभ
नांबाची एकुलती एक मुळगी होती. आपल्या देवविळी. झालां, हांच मुळगा मोठा झाल्यावर चककर्बार्त संस्कृत मध्ये म्हणाली -“राजन! मोदवै-
भा्बांना कळविल्यादिंबाय श्रुतार्थनें कीर्तिसेन शानबाहन राजानें भुगाद्याला भापल्या शातबाहन म्हणून पसिद्ध झाडा, स्वाण्य! '' संबिकिमट केल्याशिवाय याचा
जांयाच्या एका नाग तरुणाशी गेघर्व विवाह दरब्रारांत बोलावून त्याचा सस्कार केळ. झातवाइन विशेष शिकळेला नव्हता. अर्थ होतो..* राजन, मल्या छाडवांनीं मारा !१
कडून घेतळा होता. त्यांना एंक मुळ्या गुणाव्यानें मिळविलेली प्रतिष्ठा दरवाथ्यांच्या संस्कृत भागेचा विद्याभ्यास त्यानें मुळीच बण “मा उदकै: ताठ्य! " असा संबि-
द्वेखीक होता. त्याचेच नांब गुणक, तोंडून ऐकून राजा इतका लूप काळ्या कौ. केला नाहीं म्हणून, त्वाचा पदोपदी अपमान विप्रह केल्यास -" राजन, पाण्याचा मारा करूं
गाणाब्य बयानें लहान असतांनाच त्याची त्याने गुणाब्या्या आए प्रधान अमात्य होऊं हागळा, नका!" असा अर्थ होतो, राजानें पहिका
नेमे, गुभाळ्य विवोइ करून पतिष्ठानळा
कडीक परदेशांत जाऊन राह ठागळा. त्याने राई शागळा. एकदां झातबाहन आपल्या सर्व राण्यां- अर्थ मानून नोकरांकडून काढू भागविले.
सर्व विधा अवगत कढूत घेतेश्या ब फार झ्ातवाक 'न राजा दीपकर्णी नामक गजाळा सह अनविहारास गेठा होता. जलढ्कीडा त्यावर राणी दसली व म्हणाली-* महाराज,
त च्याकडे मिळालेळा एक नुल्गा होता. दीपकर्णीची करीत अस्ता राजानें आपल्या एका राणीवर संस्हृतचा एवढा संधि-विमद देखीट आप-
केंत्येक शिष्य विद्याभ्मरासासाठी येऊं लागळे, आायको सांप चावल्याने वाळी. त्यानंतर बाणी उडविले. त्यावेळीं राणी फार दमठेछी ज्वाळाकळूनये,आश्रर्य आहे !'' द्दाअपमान
त्या सवीना तो जापलें अन्मस्थान प्रतिष्ठान राजानें पुन्हां लम केलें क्र्तु होती, म्हणून तिनें विनेती केठी-*“ महाराज ! असधचझाल्यानेराजानेंलाणेंपिणे सोडूनदिलें.
येथें घेऊन जाळा. आड्यावर पाणी उदू नका!” हें ती तो आनारी पडला. सर्व काळजीत पडहे.
चांदोवा कळकळ"

शिकायळा सामान्यपणे आरा वर्षे हायतात.
परंतु भी सडा बर्षोत शिकवून देईेन.'
ल्योच शदेवर्मा म्हणाळा-** महाराज ! भी.
सहा महिन्यांत शिकवून देईन."
हे ऐकून गुणाव्यात्य राग माळा,
म्हणाळा-“ टीक आहे ! तू त्से करुन
दाखविलेस तर मी देव भाषा संस्कृत व
माणसांची भाषा प्राकृत दोन्दींत बोलायचे.
सोडून देईन.”
“तू म्हणतोस तशी व्याकरण शिकायढा
राजाला सहा ववे ळागलौ.. तर मी आरा
रवे तुझ्या खडावा मस्तकी ठेवीन. शर्व.
राजाच्या दरबारी शर्वव्भा. नांवाचा बर्माने प्रतिज्ञा केली.
रक विद्वान पंडित होता. त्याने व गुणाळानें या भांडणांत राजाढा एवढें कळलें की
हिळून राजाच्या आजाराचे लरे कारण परिभप केल्यास त्याला सं€कृत येईल.
ओळखून इहाज करण्याचे ठरविले. त्यांच्या सहा महिन्यांत व्याकरणाचा अभ्यास
प्रसत्नाळा यश आलें च राजाच्या आजाराचे करणें बृदस्पतीळा देखील अशक्य आहे, हें
खरें कारण समजले, शर्वबर्माळा माहीत होते, ही प्रतिज्ञा क्षी खरी.
ज्ञातबाहून राजानें गुणाळ्य पंडिता करून दाखवायची 4! काळजीत तो पडला.
बिचारलें-** परिश्रम कळून विधाम्यांस घरी नाठन त्यानें बायकोचा सल्ला घेता.
केल्यास विद्वान आयला किती दिवस ती म्हणाळी-“। एक उपाय आहे! भाषण
ळागतील £ कांदाकाळजो करूंनये.जापणकुमारस्वामी-
गुणाव्य म्हणाका-'* महाराज | र्‍्याकरण च्या देवळांत जावें त्याच्याकडे आपलेंगाऱ्हाणे
सर्व विद्यांचा आवार आहे. व्याकरण आठन सांगाबें. तो आपल्याला उदत करी."
दोबा
चांदो अ.& >
आयकोच्या सछयाभ्रमाणे शववर्भा पहाटे
ढून कुमारस्त्रामीच्या देवळांत गेळा. तेथे
'निराद्वार अत घेऊन त्यानें खडतर तप केलें.
तेव्हां कुनारस्त्रामी संतुष्ट होऊन पत्वक्ष
आल्य व म्हणाला- काग! काय पाहिजे
हो बर माग!
ल्यावर शर्ववर्भा म्हण्याका. “ ' प्रभो !
झातवाहन राजा विद्याभ्यास केल्या शिवाय
संस्कृत भदत विद्वान होईळ असा वरे
मिळावा ! ” कुमारस्वामी * तभास्तु ' म्हणून
अंतर्धान गावला.
शर्ववर्भाा कुमारस्वामी कढून मिळालेल्या
बराममागे राजानें सदा महिन्यांत संस्कृत अपमानजनक आयुष्य घाढविण्यापैक्षां त्याने
आवेंत पांडित्य संगादन केलें. राजानें शर्व रानांत राहून कोठें तरी दिवस घ!लविण्याचें
अर्माच्या सन्मानार्थ खास दरबार बोळाविशा. डाविळें, त्याप्रमाणें तो आपल्या दोषा
राजानें गुह्यूजा करून नगद नदीच्या काठचें सट्शिण्यांरोबर रानांत तप करूं कागला.
अरुकड्छप राज्य गुरुदक्िगा म्हणून गुरूळा तेथे वडाच्या झोडाखोळीं असून त्याने
दिलें आणि औ राणी इंसळी होती तिठा भून पिशाच यांची भाषा शिकून घेतठी.
आपली पड्रांणी करून बेतले. त्या झाडावर काणभूति नांवाचें एक पिव
गुंणाव्य या चढ/भोदीत दवारटा होता. रद्षात होतें. गुणाक्यनें त्याच्याजवळ पिशाच्च
म्हणून स्वतःच्या पविजञेपमाणें त्याला देव- मावेंत सात गोष्टी ऐकून शिकून वेतल्या,
बाणी ब प्राकृत दोन्डीं भाषांचा त्याग कराबा गुगाळ्यानें त्यानंतर पिशाच भार्पेतच स्वतःच्या
'ळांगळा. आतां त्याठा खुणा करून योलण्या- रक्ताने ढक्षावधि गोष्टी लिहिश्या. गुणाब्याचे
'ज्ञिवाय दुसरा डाय राहिला नाडी. हें शिष्य गुणदेव आणि नंदिदेव यांनी साहा
82755: चांदोबा
कश
 ७0525:::0£:::::5:525-5.
-:
असे संक्रांत !
दिळा कीं या गोष्टी शातबाहन महाराजांना अझ्तींत टाकायला सुरवात केळी. त्या [के :औ सुठाअल्ली अब्याख]
सर्मपण इतक्या मनोहर होत्या की त्या
त्यानें आपळे सर्व ग्रंथ आपल्या दोवां ऐकायळा पशुपक्षी जना झाले. कांदी तिळगुळ वाटूं चला गब्यांनो, आज असे संक्रांत |।
शिष्यांबरोबर शातवाहन २ भाकडे पाठविठे, शोकर्वसायी गोष्टी ऐकून प्ुपद्षी अबू स्नान अगोदर करुनी निर्मळ
स्वतः ननराबाहेर राहिल्या. मंदिरिं जाउन वाटू तिळगुळ
युणाळ्याच्या शिष्यांनी राजाळा ते मथ शातवाहन आजारी पडला. रॉजे- करं, प्र्ु देइल प्रेकळ, बल-युद्धि अतोनात ।
नेऊन बिळे. १जा ते मथ पाहून आरथ्र्य वै निदान करून सांगितलें कीं राजाळा तिळगुळ वाटूं चला गड्यांनो, आज असे संक्रांत ॥|
चकित झाळा, म्हणाढा-''अरंथ मोठमोठे बशुसयांच्या भभाबॉ पौष्टिक आहार बंदन करुनी मातापित्यांना
दिसतात. पण हें कोणत्या भार्षेत किदिळे मिळत नसल्यानें असें होत आहे. शोध
तिळगुळ देऊं प्रेमे त्यांना
आहेत मला कळत नाहीं, आणि हे पंथ छावल्यावर कळें को गुणाख्याच्या गोष्टी आश्ीवादा देतिळ अपणां, '' सुखी रहा जगतांत ।'"
सर्वे छोळ लाळ अक्षरांनी लिहिळेळे दिसत ऐकत रा पशुपक्‍्त्यांनो खार्णेपिर्णे
तिळगुळ वाटूं चला गड्यांनो, आज असे संक्रांत ॥|
आहेत. अमद्र्‌ य कुकक्षणी मथ असावेत सोडलें आहे. ते ऐकून राजा त्वतः रानांत
असें मळा बारतें, गेला अ त्यानें गुण)छ्याचे पाय भरून त्याची गुरुजींच्या घररि नंतर जाउन
शिष्यांनी घडलेले वृत्त गुरूळा जाऊन माफी मागितली तों पर्यंत कित्येक अंथ चरणीं त्यांच्या विनम्र होउन
श्वांगितळें, लें ऐकून गुणाद्याहा फार बाईट अप्निनारायणानें वाहा केळे होते. उरे तिळगुळ देऊं, देतिळ ते पण दिव्य ज्ञान अज्ञात ।
वाढलें, गुणाढ्याने निराश होऊन त्या सर्व अंथ गुणाव्यानें शातबाहन महाराजांना अर्पण तिळगुळ वाटु चळा गड्यांनो, आज असे संक्रांत ॥
म्रेथांचा होम करण्याचें ठरवून आग पेटबिठी. केळें. हेच प्रंथ पुढें “शहत कषा" वा. तिळगुळ देऊं मग मित्रांना
त्यांतल्या गोष्टी सांगून एकामागून एक ग्रंथ नांबानें प्रसिद्ध शाहे. अभिवादन पण करूं या त्यांना
साह्य होउनी परस्परांना, प्रगति करु जीवनांत ।
तिळयुळ वाटूं चला गब्यांनो, आत असे संक्रांत ॥
शो गाँक्कऱ्यांना,
सादर नसन करुनी त्यांना
तिळगुळ देऊं या सवाना
जाऊं वैरभावना, राहे. आनंदांत ।
वाटूं चला गड्यांनो, आज असे संक्रांत ॥
 घरीं आल्यादरोवर ती नवऱ्याला म्हणाली--
%लूराजज्योतिषी तरी झालें पाहिजेस किंवा
मह्या सोडचिठ्ठी तरी दिली पाहिजेस."
गरीब ळाकूडफोड्या चकित होऊन
व्हणाठा-* तुळा वेड तर नादी हागले १
वििन ज्योतिण नग! महा लिढरितां वाचतां देखील येत
नाहो. भरग भी ज्योतिषी कसा होणार!
एके दिवशी एक गरीव मनुष्य आपल्या सार्बजनिक नहाणी घरांत नद्दाक्यास नाकयाचे “तें सर्वे मळा माहीत नाहीं. तू. राज-
बाथफोळा भरोधर घेऊन उद्रनिर्वादाच्या आहे. थोडे पैसे हये आहेत. ज्योतिषी होईप्येत मळा तोंड दाखवू
शोधार्थ बगदाद शइरौ आळा, एका श्रीमंत त्या गरीब्र माणसानें पैशे दिले. नकोस! ” बायको फणकाऱ्यानें म्हणाली,
मनुष्यानें त्यांना पाहून बिचारलें-'" तुम्हांळा बायको स्नानगृहांत गेली. असत्री पद्धतीचे. क्रिचारा ळाकूड॒फोड्या काय करणार !
रोज मी गांबांत हिंडतांना पाहलों ! तुम्दांळा तें सार्बजनिक स्नानंगूड होतें. श्रीमंत घरा- हो इऊत, टाक ब कागद घेऊन स्नानघरा-
कांही काम घेदा नाही वाटतें फ्यांतीळ ख्रिया स्नानासाठी आल्या होत्या. समोर जाऊन बसळा. कागदावर रेघोट्या दरवाज्याचा एक कडश तृद्ठन खाली पडला.
काढीत तो दरवाज्यांतच बसला होता. खळीफा बाजूळा झाल्यामुळें ते बांचठे,
तो. गरीष म्हणाळा-“ मोळक! पोटा- त्यांच्या समोर भावल्या गरीबीकडे पाहून
ओढ्या येळानें श्वतः खलीफा श्नानगृष्टांत खळीफांचे दरबारी व इतर ळोक म्हणाठे
पाण्यासाठी मजुरी करगे ह्वा एकच माही तिळा छाज बाटली.
आमच्याकडे आहे. मळा कांहीं कामधंदा इतक्र्यांत तिने एका श्रीमंत बोळा आले. त्यांच्या मोंबती सई छोक घोळका ह कोणीतरी मोठा ज्योतिषी दिसतो आहे.
य्रेत नाही! 0 न्नानगृदाकडे येत असठेली पाहिलें. विच्या कळून उमे रोहिळे आणि त्यांच्याजवळ त्याने हे पूवी ओळखूनच खीफांना भाजूहा
बरें तर मी तुका एक बरोबर किःयेक दास दासी ढोल्या. चवकशी मंनाळा येईळ तें मार्ग छागळे. त्या गारीव ब्हाया सांगितलें. नादींतर देशावरव पर्भावर
चू.ळाकूडफोड्याचे काम करुं कागळास तर करतां तिळा कळठें काँ ती राजज्योतिष्याची 'ढाकूडफोड्यानें तें पाहिले. त्याह्य वाटले केवढे संर ओढवळें असतें !”” सर्वानी त्या
बोटापाण्या पुरेसे पैद्े मिळूं बायको आहे. डा कोणीतरी मोठा भाणूस दिसतो आहे. लाकूडफोड्याची मशसा केही. सर्वीनी त्याला
" तो ग्रइस्थ म्हणाळा, ती. भनाो म्हणाळी-* काय माजे हें. त्यानें खवून साम केठा आणि जबळजें कांदीहोतेंबक्षी्षदिलें,खळिफांनोतर
ं
त्या गरीव माणसाने दुध्या दिवसा- मिकरारडें आयुष्य £ बायकोच वावचें तर हुजूर! एकदां या गरिबाकडे आठांत तर्‌ त्या जडजबाहीर देऊन वर्‌ आशीर्बाद दिळा.
पासून लाकूडफोड्याचें काम सुरूराजज्योतिऱ्याचे असा विचार करीत मोठी कृपा होईल.” खलीफा त्याच्याजवळ बरी गेल्यावर तो बांयकोळा म्हणाहा-
शुकदां त्याची बायको म्हणाळी-'' मळा ती गरीब खरी स्नान करून घरी गेली. आढे. योगायोग असा कीं त्याच वेळीं दिंडी “हे पाहिळेंख ! मळा कांय काय इनाम

आ. आ. ॥कळ» >>**
 ब्ढाळळळयायचाचात छाकूड' घ्या ह. *|
म्हणाला-
मर्नात | बेऊन आले. त्यांनीं त्याचें पोट चिरळें तेव्हां
त्या दिवशी खलीफांची दिच्याची अंगठी 'देखीळमाझ्यासारखेंचटतभागी दिसतें आहे.” त्यांतून हिऱ्याची अंगठी निधाछी,
चोरीला गेली होती. पुष्कळ शोध केला तिसच्या दिवशीं खळीफार्चे बोलावणे खरें म्हणजे, एका दासीने ती. अंगठी
तरी ती सांपडली नादीं. कोणी म्हटलें आलें, म्णून त्याळा जावें लागलें. चोरली होती, पण ती लपवून ठेवूं हकली
ह्ासमोर ज्योतिषी बसतो न? “मझी अंगठी कळळी का कोठें आहे नाहो ब चोरी उघडकीला येईळ या भीती
चारा, तो सांगेळ नक्षी कोठें आहे ती.
त्या दिवशॉ! खळीफांना आंतरबिले.' क्ती !'* खळीकानें विचारलें ती अंगठी एका बदकाच्या घद्यांत
खलीफांनीं ळाकूडफोड्याढा बोळावून चोर & माढफ, क्षमा करा गेळे दो द्विस कोंबली, बदक ओळखतां यांबें म्हणून तिने
कोण व कोठें आाहे हें विचारलें. आ एका लेंगळ्या अदकाकडेच पहात त्या बदकाचा एक पाय मोडून ठेवला.
बिचारा काय उत्तर देणार ! म्हणाद्या- राहाहो.." ळाकूडफोड्या *्हणाळा. खलीफाळा वाटलें वीं ळाकूडफोळ्याने
* माळक, विचार करायद्धा थोडा वेळ ल्याच्या तोंडून * लगड बदक' शब्द तें भविष्य होतें म्हणूनच अंगठी
पाहिजे! ऐकतांच पुढचें कांढीं ऐकल्यापूवीचखळीफाचे सांपडली. खळीफानें खूप होऊन त्याहा ु५्कळ
(कत नाही ! दोन दिवसांनी ये!" जोकर भ्रॉक्त जाऊल त्या अदकाला परून बक्षीस दिलें. काकूडफोळ्यानें तें आपल्या
आतां तरी सरळ सुलानें
खलीका म्हणाले,
मी बिचार्‍्यानें विचार केळा, ज्योतिषी बॅन-
“तहा तुझी हीं बक्षिसे घेऊन काथ ज्याच्या या नादांत जिवाबरचेंच संकर येत.
आहेसें दिलें. कोटे तरी पढून नावे, पण
चाटाबयाचीं आहेत !तू राजज्योतिपी झाळास
हें प्रथम मला सांग. मग पुढल्या खळीफानें राजमहकांतल्या एका खोडौत. शन
गोष्टी ! " बाबको म्हणाली. त्याला वंद केलें ब तेथेच लाण्या पिण्याची ्
ब्रिचारा तोंड बांकडे कर वण व्यवस्था करून दिली.
राजज्योतिपी काढी मी अजून, लाकूडफोड्या घाबरून गेला. कायकरावे,
“मग तोंड दाखवायळा कशा! उभाराहून
हा सुचेना- तो खिडकीजवळ
आहेस येथें! हो चाळता !”' बायको झैदानांत पदात राही. एकदां त्याळा
म्हणाली. विचारा पुन्हां त्या स्नानगू“समोर मैदानांत कांही अदकें जात असळेळी दिसली,
जाऊन बसला. त्यांपैकी एक बदक ळंगडत चाळत होतें.
ांदोबा स्वसवळे
बायकोस नेऊन दाखविलें. म्हणाळा-** पहा, खूलीफानें विचारलें-“ सांग त्या पिश्चवील
केबढें मोठें बक्षीस मिळविळें आहे ते." काय आहे तू. बरोबर उत्तर दिढेंस तर्‌
ती म्हणाली" तुझें बक्षीस घेऊन काय मी तुळा राजज्योतिपी करून वेईन.
चाटावयाचें आहे! तू राजज्योतिषी होऊन “क्षमा करा, स्नानागाराजवळ मी जरा
आला आहेस का हें मधम श्षांग ! 7. बाजूळा व्हायळा सांगितल्यावर कळस तुढून
५ नाहीं बुवा....!"' नवरा म्हणाळा. पडला. मी लंगल्या बदकाची गोष्ट म्हटल्या-
“होय ना! मग आल्या बाटेनें परत अरोबर त्याच्या पोटातून अंगठी निघाली.
बायको म्हणाली, सछानें किती ळटपटी केल्या तरी तो.
र्‍्याळा जिणे स्य बाट रागलें, शिकाऱ्याच्या नाळ्यांतून पळून जाऊं झकेळ
लो सरळ खलीफांच्या नहाःळाकडे गेला. का?" लाकूइफोब्या म्हणाळा.
खढीफाचे नोकर त्याळा आंत. बोळावून नोकरानें पिशबंतून ससा बाहेर काढून
घेऊन गेले, तो म्हणाला - दाखविळा. खलीफा म्हणाठे-“* झाबास !
“खलीफा, मी ५ विनंति करूं इच्छितो, शाबास! तुझ्याहून मोठा ज्योतिषी आणखी
आपली कृपा असेश् तर राजज्यो तिपी व्हावयाची कोठें भेटणार? मी. आजपासून कुणाच
माझी ३४७ आहे." हाकूइफोब्य! *हणाळा. आपला राजज्योतिपी नेमतो !'"'
त्याच घेळी त्यानें एका माणक्ताळा एका त्या दिवशी काकूडफोड्या भानंदाने घरी छपा करून जोडनांबें पोस्ट-कार्डावरच पाठवाबीत,
रोल फोटोंची झोळख करून देमारी जोब. १९६) पूती खालीहत परयाबर पाठवाबीत,
पिशवीत कांद्री तरी भरून खळीकाकडे येत. गेळा, त्याच्या बायकोच्या मनाचें समाधान नांगे दोन ते वार दाब्दांत किंवा त्याहून मोठी ोश्ट-कर्शकिरीन आकेरी भोडनांदें प्वीकार-
असलेळा पाहिलें. झालें व पुढें त्यांचा संसार मुलाचा झोळ्य- बन परस्परांशी चोडेफर शाग्य दर्शविणरी ब्यांत वेशार नाहीत.
अश्याबोत अक ठी जोडनांचे पोस्टकरडविर चा फोटो जोडनांचें चढाओढ,
लत. सांब च संप पर्वाशद ७ अमिवरो चंदामामा प्रकाशन, मद्रास "२६
जानेबारी महिन्याचा निकाल
मा महिन्यासाडे खाठीठ ओडनावि सर्वोरेम ठर आहेत, या महिन्यत्चा अक
असिड होतांच बक्षिस १० पये मनिसॉरडिरने मेवा नांबी रदान करण्यांत गेल,
होता वाचत रम्य खाडख कथा, आश्चर्य त्या वाळे
त्याले पाडुनि दी लिद्दीत किता, गांभीर्य सामावले !
ब्रेक: श्री सरोज दिवेकर. (?!0 माई दिवेरर,
दिवेकर वाडा, अ्नेरी वादे (सातारा
बायकोस नेऊन दाखविलें. म्हणाळा-** पहा, खूलीफानें विचारलें-“ सांग त्या पिश्चवील
केबढें मोठें बक्षीस मिळविळें आहे ते." काय आहे तू. बरोबर उत्तर दिढेंस तर्‌
ती म्हणाली" तुझें बक्षीस घेऊन काय मी तुळा राजज्योतिपी करून वेईन.
चाटावयाचें आहे! तू राजज्योतिषी होऊन “क्षमा करा, स्नानागाराजवळ मी जरा
आला आहेस का हें मधम श्षांग ! 7. बाजूळा व्हायळा सांगितल्यावर कळस तुढून
५ नाहीं बुवा....!"' नवरा म्हणाळा. पडला. मी लंगल्या बदकाची गोष्ट म्हटल्या-
“होय ना! मग आल्या बाटेनें परत अरोबर त्याच्या पोटातून अंगठी निघाली.
बायको म्हणाली, सछानें किती ळटपटी केल्या तरी तो.
र्‍्याळा जिणे स्य बाट रागलें, शिकाऱ्याच्या नाळ्यांतून पळून जाऊं झकेळ
लो सरळ खलीफांच्या नहाःळाकडे गेला. का?" लाकूइफोब्या म्हणाळा.
खढीफाचे नोकर त्याळा आंत. बोळावून नोकरानें पिशबंतून ससा बाहेर काढून
घेऊन गेले, तो म्हणाला - दाखविळा. खलीफा म्हणाठे-“* झाबास !
“खलीफा, मी ५ विनंति करूं इच्छितो, शाबास! तुझ्याहून मोठा ज्योतिषी आणखी
आपली कृपा असेश् तर राजज्यो तिपी व्हावयाची कोठें भेटणार? मी. आजपासून कुणाच
माझी ३४७ आहे." हाकूइफोब्य! *हणाळा. आपला राजज्योतिपी नेमतो !'"'
त्याच घेळी त्यानें एका माणक्ताळा एका त्या दिवशी काकूडफोड्या भानंदाने घरी छपा करून जोडनांबें पोस्ट-कार्डावरच पाठवाबीत,
रोल फोटोंची झोळख करून देमारी जोब. १९६) पूती खालीहत परयाबर पाठवाबीत,
पिशवीत कांद्री तरी भरून खळीकाकडे येत. गेळा, त्याच्या बायकोच्या मनाचें समाधान नांगे दोन ते वार दाब्दांत किंवा त्याहून मोठी ोश्ट-कर्शकिरीन आकेरी भोडनांदें प्वीकार-
असलेळा पाहिलें. झालें व पुढें त्यांचा संसार मुलाचा झोळ्य- बन परस्परांशी चोडेफर शाग्य दर्शविणरी ब्यांत वेशार नाहीत.
अश्याबोत अक ठी जोडनांचे पोस्टकरडविर चा फोटो जोडनांचें चढाओढ,
लत. सांब च संप पर्वाशद ७ अमिवरो चंदामामा प्रकाशन, मद्रास "२६
जानेबारी महिन्याचा निकाल
मा महिन्यासाठे खाठीठ ओडनाविं सर्वोरेम ठर आहेत, या महिन्यत्चा अंक
असिड होतांच बक्षिस १० पये मनिसॉरडिरने मेवळाजें नांबी रदान करण्यांत गेल,
होता वाचत रम्य खाडख कथा, आश्चर्य त्या वाळे
त्याले पाडुनि दी लिद्दीत किता, गांभीर्य सामावले !
ब्रेक: श्री सरोज दिवेकर. (?!0 माई दिवेरर,
दिवेकर वाडा, थ्री वादे (सातारा
 “कोणी माझ्या मदतीळा येण्याची गरज
नाडी. द्रोणाचार्य व कर्ण यांना वाटेला
कावणें माझ्याकडे लागलें.” असें सांगून
घटोत्कच आपेली राक्षस सेना घेऊन युद्ध-
भूमीवर निघाळा. घटोस्कचाठा येत असलेला
बाहून दुर्योबन दुःशासनाला स्दणाला-
*जा तूंकर्णाच्या मदतीला ! "'
मशाळी कावून युद्धाळा सुरवात झाल्यावर तेव्हां त्याचा त्याग पाहून वैजयंती नामक त्याच वेळीं जटासुरांचा मुळगा अलंबुस
दोन्ही बाजूचे योळे. दमरी तुमरीने पुढे एक अमोध अश्च त्याला दिलें. ते अख दुर्योधनाजवळ वेऊन म्हणाळा-“ महाराज !
सरसावळे, द्रोणाचार्यानें या युद्धांत फार त्याच्या जवळ असे पर्यत तूं त्याच्याशी दुष्ट पांढवांनौं माझ्या महापराक्रमी वडि-
मोठा पराक्रम गाजविळा, कर्णाने तर आज समोरासमोर युद्धास जञाणें बरोबर होणार लांचा बध केला आहे. म्हणून आपली
आपलें सर्व युद्ध कौक्षल्म पणाळा लावण्या- नाहीं. तें त्यानें तुझ्यासाठी मुदाम राखून परवानगी असेळ तर मी त्या पांडवांना ठार
चेच जणूं ठरविलें होतें. पांडवसेनेची पीठे- ठेबळें आहे. हें विसरून कसे चाळेढ! करून त्याचे प्रायश्चित त्यांना देणार आहे. दुर्योषना समोर टाकलें. घटोत्कचाचें तें कूर
हाट होऊं हागली, भाणीबाणीचा प्रसंग त्याहा थोपवून धरण्याची शक्ति फक्त एका म्हणले वडिलांच्या म्रताल्मास शांति मिळेल.” छृत्य व त्याची ती अचाट शक्ति पाहून
येऊन ठेपळा, घदोत्कचाच्या अंगांत आहे.” दुर्योधन म्हणाळा-'* अळेबुसा ! प्रथमत दुर्योधनाच्या साऱ्या अंगाला घाम सुदळा
युबिप्िरानें अर्जुनाळा बोलावून म्हटहें- असें सांगून कृष्णाने घरोत्कचाळा या घटोत्कचाळा अडव ! आणि अंगावर शहारे उभे राहाले. त्यांत
“या कर्गाळा थोपवून धरण्याची शक्ति फक्त बोळाविळें आणि म्हणाहा-“ पांढवांचा जय अलुंबुस ब घरोत्कच यांचें दद जुंपले, कर्ण ज्या बाजूळा होता त्या बाजूळा घटोत्कच
तुझ्मांत आहे. काय वाटेळ तें कर आणि पराजय तुझ्या हाती आहे. कर्म सैन्याचा बटोत्कचानें क्षणार्धात धमेंडरखोर अल्ंबुसाळा बळत असलेळा पाहून तर दुर्योधन जास्तच
वाहा एक पाऊळ देखीळ पुढे टाकू संदार करीत कसा पुढें येत आहे हँ तै.
दे नकोस, पडातोसच आहेस. या रात्रीच्या वेळीं माया यमसदनास पाठविळें. त्यानें तलवारीने घाबरला.
अजुंनाने कृष्णाचा सल्ला विचारळा. युद्धाशिवाय जव मिळणें शक्‍य नाहीं. तू. त्याचा बिरच्छेदे केला व दुर्योधनाकडे इतक्यांत अळायुथ नांवाचा दुसरा पक
कृष्ण म्हणांळा-“*या वेळीं कर्णासमोर तूं स्थांत प्रवीण आहेस. 'नाऊन म्हणाळा-“ महाराज ! असें म्हणतात, राक्षस येऊन दुर्योधनाळा म्हण)ळा-** मिमानें
जाण्यांत शहाणपणा नाहीं. इंद्राने जेव्हां “तुझ्या मदतीला तुझे आबा, भीमदादा श्री, गुरूजन व राजा यांच्याकडे रिक्त हस्ताने बकाध्वर व हिंडिब राक्षसांस मारून आमच्या
त्याच्याकडून कतवच. कुंडळें मागून घेतली व सात्यकी येतीळ.'' अर्जुन म्दणाला. जाऊं नवे. म्हणून हा नजराणा साद्र करीत राक्षस जातीचा अपमान केळा आहे. त्याळा
आहे.” अर्से सांगून त्वानें अळंवुसार्चे जिर व त्याचा बुळ्गा घटोत्कच द्याळा ठार केल्या
शिवाय पितरांचे करण फेडल्याचें समाधान
मळा होणार नाहीं. दुर्योधन म्हणाळा-“फा( म्हणाळा-“ प्रथम या षटोल्कचाचा अंत कर
छान! हो पुढें! आम्ही आहों तुझ्या पाठीशी.” बावा! अ्जुनाशी युद्ध करणें आपणांस ज्ञक्य
अळायुधाशीं युद्ध करण्यास भीम पुढे आहे. पण याच्याशी कोण युद्ध करणार?
सरसावला. पण कृष्णाने त्याला मार्गे फिरायळा इंद्राकडून तुळा जी अमोष शक्ति मिळाली
सांगितलें व कर्णाशीं युद्ध करण्यास दुसच्या आहे. तिचा उपयोग केळा नाहींस तर
योद्धांस पाठवून घटोत्कचाळा ओलावून आपणांपैकी एकाढा देखीळ हा जिवेत
घेतलें, राक्षसांशीं राक्षसानेंच युद्ध करावें असें सोडणार ना
सांगून त्यानें घटोत्कचाला पाठविलें. त्यानें निर्याय म्हणून कर्णाने त्या अमोघ हृ म्ढणाळा-“ कशास भांडण रुप मनोहर, करूनि बरती
एका क्षणधौत अलायुधाचा शिरच्छेद केळा. शक्तीचा प्रयोग केळा. घरोत्कच रणसूमीवर उगीच अखतासाठीं या । आली ती खोळा व्टंगार ।
त्याचें शिर दुर्योधनाच्या समोरजाऊनभादळलें, पडतांच पांडबांच्या शिविरांत सव शोक करूं दोघांसाठी आतां आपण ताळावर अन. तुल्य छतन, छत,
दुर्योबन दचकळा, तिकडे पांडब सैन्यांत छागळे. एकटा कृष्ण हंसत होता. अर्जुनाने दोन भाग याचे कड्या!” करित नूपुरांचा झनकार ॥
विज्योस्साहाने योद्वे शंख बाजवू लागले. कारण बिचारळें तेव्हां तो म्हणाला- कवूळ नादीं आम्हां वदले पाहूनि तिजळा अप्लरांल पण
दुसरा कोणी राक्षस कौरव सैन्यांत उर- % अजुना ! कर्णाची ही अमोब शक्ति त्यानें द्वैत्य ओरडा करूनिया । नाचण्याख खढळा उत्साह ।
हाच नाहीं, तेव्हां षटोत्कचानें दुर्योधनाच्या तुझ्यासाठी राखून ठेवली होती. ती असेफ्येत
अष्य देलळे, परंतु करडी पैंजण बांधुन आल्या; अखुरां
दृष्टि बळीची पाडुनिया ॥ त्यांत बाटला नव उत्साह ॥
मावांना पकहून ठार करून मिरकावून वै त्याहा जिंकू शकला नसतास. आतां मौ
यायल सुरवात केळी. हंस. नाहीं तर काय र्ड १” कलश मधोमध ठेडूनि माळे मादक रूपावर ते मळले
दैत्य बाजुळा खुचे जणूं । आणि भाळले वृत्यावर ।
“कावा देवांचा हा दिसतो!” मत्त जाहळे संगीतावर
मनात ते लागले म्हणूं ॥ नव्हता कोणी भानावर ॥
डबे राइळे मधे ठेवुनी ओंवाळूनि टाकण्यास अपुळे
कलश असखृताचा जेव्हां, आण तिच्या खु दास्यावर
एक खुंदरी प्रकट जाहली तयार दोते दैत्य; पडळे
तिथे अचानक पण तेव्हां ॥ देवांच्या तै पथ्यावर ॥
८.34. 3:
3 १७ ७ ७ ७ ७ ७ क --
च
पर्वत, डोंगर, झाडेझुडपे
आलें ज्याच्या हातीं जे,
करूं लागले प्रहार घेउन निराश दोन नावें ठेवित
झालें, होतें नशिबी जे॥ ग्रदास गेळा तो अपुल्या ॥
जोर लावळा देवांनी पण समुद्रमंथन पूर्ण जादळे
शोर्याने ते ळढळे खूप । पूर्ण-्काम अन्‌ झाळे देव |
अछुर विल्वरळे शौय आपुळे घेडनि सारीं रत्ने गोळे
पाय काढला अन्‌ गुपचूप ॥ स्वर्गी आनंदानें देव ॥
रक्ताचे नद॒ बाई लागले डरळें कळशा मध्ये होतें
बुड लागले राक्वख त्यांत थोडें असत घेडनि ते,
ढीग मद्यांचे पडू लागले बाखुकीस इंद्राने दिघळे [४]
द्ैत्यगणाचे रणांगणांत ॥ आनंदें तो प्याळा तें ॥
[गरीब अरलेचें ाःहाणें ऐकत की हग राक्षस ब त्यःचे अतयायी, माणते ब गरे पळवून
उरळे राक्षस जे जे होते समुद्रमंथन झालें, त्याचा नेत आदेत, चित्रसेन आपल्या काँड्री निवडक सैनिकांसदद डप्नाक्षच्या किवघांत गेश्ा, तेथें
पळून गेले पाताळांत । झाला जगतीं शुभ्र परिणाम | ल्याला कळळें ढी ते काम राक्षथाचें नसून शमिट्रीपांतीह काँद विचित्र मनु्यांचे भाहे.
इकडे सुरराजाख घातळी अमर जाढूळे स्वर्गनिबासी उग्रक्षाने बचन दिल्याबर की तो तो. माणसे कोण व कश्ष| येतात हे द!खवीळ, चित्रसेनने
बिजयथीनें माळ गळ्यांत ॥ झालें खुखखागर खुरघाम ॥ उद्नक्षाच्या घरीच आपल्या आजुयायांदद् तौ राष्र काडण्याचें ठरविळें. पुढें वाचा--]

उभ्ाक्षाने चित्रसेन ब त्याच्या अनुयायांना विचारलें--“ उग्नाक्षा ! तुम्हां राक्षसांना

नपळा सवे किडा दाखविला. त्या किळ्यां- इतक्या धनाची व शस्त्रांची काय गरज !
कल्या एका कोठारांत जडजवाहीर आणि उय्ाक्ष मोठ्यानें हंसळा ब म्हणाळा-
सोनें ब चांदी पोती भरभरून ठेवलेलें पाहून “ चित्रसेना ! अरे, आमचे राक्षस तुम्हां
चित्रसेनाळा फार आश्चर्य वाटलें. एका मनुष्यांसारखे सभ्य दोऊन शेती, व्यापार
'कोठारांत राक्षलांचीं भाचीन काळापासूनची वगेरे कळूं लागळे म्हणजे यांची गरज भासेल
अल्नाखबं, ज्ञिरस्राणें व चिलखते ठेवळेलीं की नाहीं ? ञठरा वर्षानी मळा या धनाची
क्ित्रसेनानें पादिली. चित्रसेनानें उग्नाक्षाळा एक विशेष जरूर पडणार आहे.”
ह नन
 अठरा वर्षानंतरची गोष्ट ऐकतांच चित्र- * झस्िद्रीपांतल्या लोकांनीं वापूर्वी देखील
सेनाच्या अंगावर शह्दारें उभे राहिळे. पण “ चळ, आटप ळवकर्‌ ! तुझ्या राज्यांत मोठ्या मश्ाली जाळून ते पक्षी किछ्यांत
आमचा किल्ला सर करण्याचा दोन तीन
त्यानें वेळींच स्वतःला सावरून घेतलें, शिरून गुरें व माणसें उचढत नेणारे लोक उतरू नयेत याची खबरदारी घेत होते. वेळां प्रयल केला. परंतु त्या कामीं त्यांना यश
उग्नाक्षानें आपल्या पाहुण्यांसाठी खास येत आहेत.” सर्वानी मराभर जेवणे आरो- जाळ पाहून व राक्षसांचा ओरडा जारडा मिळाळें नाहीं. माझ्या अनुयायांनी जाळ
मेजबानीची व्यवस्था .केली होती. सर्वे पळी व उद्नाक्षावरोबर निवाळे. उप्नाक्षाने ऐकून पक्ष्यांना किळ्यांत उतरण्याची दिग्मत करून व मशाली पेटवून त्यांना पळवून लावलें.
खाण्म़ापिण्यांत ब गप्पा मारण्यांत गर्क आपल्या अनुयायांना जागोंजागीं नेमले ब झाली नाहीं. पक्ष्यांच्या पाठीवर बसून येणारांपेका एकाला
होऊन गेले होते, इतक्यांत एका राक्षस चित्रसेन व त्याच्या जनुयायांना बरोबर चित्रसेन म्ट॒णाळा-* उग्राक्षा ! यांचा माळा मारून खालीं पाढलें, त्याढा आम्ही
नोकराने उभ्नाक्षाळा सांगितलें काँ भहाराज बेऊन निवाळा. काव विचार आहे कळत नाहो. तुझ्या कैद केठें आणि घाण्याला जुंपले तेव्हां तो
कुंमिकूप मागांतल्या आपुल्या अनुयायांनी सर्व पूर्वेकडच्या दाट रानांत येऊन किल्यात शिरून तुझ्या राक्षस अनुयायांना चत्याचे इतर साथी कोठें राहतात हें त्याने
मोठा ज्ञाळ करून अशी सूचना विळी पोंचळे असतील इतक्यांत त्यांना किडयाच्या पळवून नेण्याचा यांचा बिचार आहे वाटतें १ सांगितलें. पुढेत्याला आम्ही नीट वागविले,
आहे कीं अग्िद्वीपांतून ते भयेकर पक्षी आजूनें पेखांचा आवाज ऐकूं आला. किल्लया- म्हणजे हे स्वत:च्या प्राणालाच मुकणार परंतु कां कोणास ठाऊक! तो एका-
येत आहेत. बर आकाशांत ते भयंकर पक्षी उडत असलेले म्हणावयाचे,” एकी मरण पावला व त्याच्याकडून जास्त

मादिती काढून घेणें आम्हांशा अशक्य झालें.
तेव्हांपासून त्याचे साथी सुडाच्या भावनेनं
नानाप्रकारें त्रास देत आहेत. पण त्यांना
यश मिळशें शक्‍य नाहीं.” उभ्नाक्ष म्हणाला.
उयाक्ष ओोळत असतां सोसाट्याचा वारा
खुटळा ब त्यांवरून ते भयंकर पक्षी येत
असल्याचें त्यांनीं अनुमान लावलें आणि
खरोखरच कर्कश आवाज करीत दोन पक्षी
किड्याबाहेर कांडी अंतरावर उतरले. त्यांच्या
थाठोंवरून व्याधवचर्म धातठेले चार ळोक
उड्या मारून जमिनीवर उतरले. त्यांच्या
द्वातांत माले होतें. त्यांनीं जमिनीवर निजून ज्या जोगी ठोस. खे केश खा
दूरवर झाडींत कोणी दिसतें का पाहिळें.
उ्आक्षानें चित्रसेनाळा सावध केल ं आणि
त्याला व त्याच्या अनुयायांना घेऊन तो
एका उंचवठ्याच्या जागीं येऊन पोचला.
त्या विचित्र छोकांमार्गे ते दोघे पक्षी पण
येत होते. त्यांना पंख होते म्हणून पक्षी
म्हणावें ळागतें. पण त्यांना चोंचीच्या जागी
मगरीच्या तोंडासारखे मोठे जबडे होतेव
तसेच मकर दांत होते. भंगावर पिसें नव्हती.
कॉ लब पण नव्हती. तें दोन्ही पायांवर
१ थोडें पुढें बांकून चाठत असत.
त्यांच्या
तंगड्याच सात-भाठ फूट उंचीच्या होत्या.
उग्नाक्ष म्हणाला-“ भाषण या माणसांना
मिण्याचें कारण नाहीं. पण हे. जे पक्षी
आहेत तेच भयंकर आहेत. ते माणसेंच्या
मागसें गिळून टाकतात ब आव्हा राक्षसांच्या
ञंग तोडून खातात. हे पक्षी
आपल्या माळकांचें रक्षण करतात ब कोणी
ह्या करण्यासाठी आलें तर हे पक्षीच पुढे
आले वतेलोकत्यांच्यामागेंचाढेंलागले.
उमक्षानें सांगितज्याधमाणेंच ते ग्रेक
शिव्या वाजवूं लागले व पक्षी पळू लागले.
य 2०४० ७225222252
ते सरळ येऊं लागले.
“वाहिले ते इकडेच येत आहेत !
ड्आक्ष म्हणाला.
* चला, आपण सवे मिळून त्यांच्यावर
हृया करूं या. आपण गमत पहात उभे
राहिळों तर आपणा सर्वांना उचळन नेल्या-
श्षिवाब ते राहणार नाहींत, म्हणून वेळींच
त्यांच्यावर दादा करून त्यांना आपलें पाणी
दाखविलें पाहिजे.'' चित्रसेन म्हणाळा,
“तरे पक्षी नसते तर वा व्याप्रचर्म
बांधरून येणाच्या गाढवांना भी ढेंकणासारखें
बिरह्ून मारून टाकलें असतें. ड्य्राक् उद्नाक्षानें आपल्या अनुयायांना बोळावून
1 कानांत कांहींतरी सांगितलें,
म्हणाला.
ते दोन तुकड्या करून कोठेतरी निघून गेले.
'तितकयांत उग्नाक्ष व चित्रसेन उ
तेथें एका झाडावर एक घुबड मोठ्याने डग्नाक्ष व चित्रसेन ज्या ब्राजूळा उमे होते.
ओरडले. त्याचा आवाज ऐकून ते पक्षी तर्या बाजूळा ते पक्षी धांबळे, त्यांच्या मार्ग
बरोबर त्या दिशेला वळे. अर्थात तें घुबड भाळा घरेऊन त्यांचें पांच सहा मालक पण
त्या ळोकांचा एक दृत होतें, हेंउघड होतें. येत होते
आतांपर्यंत पक्षी मार्गे व ते ळोक पुढें चित्रसेनानें आपळी तलवार म्यानेंतून
होते. पण घुवड ओरडल्याबरोबर पक्षी पुढें काढली. उग्नाक्षानं आपेळी गदा घेतडी व
दोघांनीं त्या पक्ष्यांवर हल्ला केला, उभनाक्षाची
ते पक्षी ककेश व मयेकर आवाज काढीत गदा नेमकी एका पक्ष्याच्या डोक्यावर बसळी
पुढे पढे येत होते. ब तो कोल्महून खालीं पडला. परंतु दुसर्‍या
कोया
 पाय काढावा लागला. उद्यक्षाच्या गदेचा
महार पक्ष्यांना इतका असद्य झाला काँ
त्यांना पाय काढण्याठि

रीचे
पट चुकबीत ते शि .
मागे सरकत होते. पक्ष्यांची व त्यांच्या
पक्ष्यानें उम्नाक्षाच्या खांद्याचे व छातीचे अनुयायांची अझी पीछेद्ाट होऊं लागळी
छन्के तोडासळा सुरबात केली.
तेव्हां चित्रसेनाळा ब त्याच्या अनुयायांना
जास्तच चेब चदला. चित्रसेनानें राक्षसांच्या ७
मदतीनें पुन्हां जोराचा दृह्या केळा. “या
रोक बेळीं या दुष्टांची छोड मोडळी तर हेपुन्डां
इकडेयेणहि् न्य
मतकर
ाणाचरनाद
ीींत, म्हणून
बाजूंनीं असाछापामारळा कॉत्यांची धुळदाण
झय्नाक्षा! चळ एकदांशेवब टनिचकरााचा
गेळी ब ते खाठीं उतरदेच नादौंत. हक्काकळूं
या !”चित्रसेनम्हणाळा.
डप्नाक्षांच्या अनुयायांनी क्रूर ळोकांना उद्राक्षानें उमख्यधारणकेलेंव आपळी
धरून दुर उचल फॅकायळा तुरवात केळी. गदा फिरवीत व मर्
लित्रसेनाने यकर गर्जना करीत झजू-
पडला. त्याचेअनुयबाय चित्रस
ीेन
त्याचे अनुयायी पण बरोबर
त पक्ष्यांच्या पाठीवर उड्या मारल्या व ळागणार आहे. माझ्या अनुयार्यापँकी
. किती
त्यांना पळण्यास खूण केळी, माळकांची मेळे व किती जखमी झाले व किती वांचळे 7
शिटी ऐकतांच पक्ष्यांना उड्डाण केलें. फक्त दोघेच मेटे. चार जण जलमी
उआक्षानें सिंहगर्जना करून आपली गदा होऊन पडळे आहेत. सत्रपैकी एक जणच
एका पक्ष्माला भिरकावून मारली. पण तो मेठेळा दिसतो भाहे. पुष्कळ हताहतझाले.
पक्षी पुष्कळ वूर निघून गरेळा होता. पण त्यांना उचळल येऊन गेले ते.'* चित्रसेन
डय्राक्ष अगदीं दमून गेळा होता. त्याच्या म्हणाला.
अ्रंगाखांधयांतून रक्ताच्या धारा वहात होत्या. “ मितरे भागूवाई कुठले.” उद्नाक्ष एके दिवशीं रमा, उर्वशी बौरे अप्सरा वृत्तांत ऐकून म्हणाळा-“ मी तुमच्या दोघी
ते पक्षी दृष्टीआड झाल्याबरोबर तो. जमिनीवर म्हणाला, कुबेरपुरी अलळकापुरीहून अमरावतीला परत सखौंना सोडवून घेऊन येतो.
बसळा आणि भाड्याच झाळा. चित्रसेनाचे अनुयायी पुढेंयेऊन म्हणाठे-- येत असतां हिरण्यपूर निवासी केशी नामक नैतर पुरूरवा आपल्या सोमदत्त रथांत
चिज्ञसेन त्याच्याजवळ येऊन सहानुभूति- “ महाराज ! आपल्यापैकी कित्येक हताहत. राक्षसाने हेमकू पर्वतावर उर्वशी ब तिची असून ईशान्य दिशोकडे निघाला, रंभादिक
पूवक म्हणाळा-“उभाक्षा ! भज तू जो होऊन पडले भाहेत.'! सली चित्रकेखा दोघींना घरले. दोषांना धरून अप्सरा हेमकूट पर्वत चढ लागल्या,
पराक्रम दाखविछास तो मी कधीं विसरणार त्यांचा उतरलेला येदरा पाडून चित्रसेन हो ईद्यान्य दिशेकडे निवाटा, पुखूरवानें वायव्याखाचा प्रयोग करून
नादीं. तू. दोतास म्हणून आमचें सर्वाचे म्हणाळा-' युद्ध कराया जातांना त्याची रंभा बौरे इतर अप्सरा जोरजोरानें भरड. केशी राक्षसाच्या सैन्याची धुळधाण उडवून
रक्षण झालें. चळ या जखमा धुवून कांहीं तयारी करूनच जावें छागते ! असें हताश. 'हागल्या-“ वांचवा ! वांचवा ! 7 दिली. स्यानें केशीचा पराभव केळा ब दोघां
झाडंपाळा काबू या.” होऊन कसे चाठेळ £ सर्वाना घेउन चढा, त्यांचा आवाज चक्रवति पुरूरवाच्या अप्सरांना सोडवून परतळा, उर्वशी तर
उद्नाक्ष म्हणाळा-* द्या दुखण्यांत निदान त्यांच्या औषध पाण्याची व्यवस्था केळी कानीं पडळा. तो भ्रतिष्ठानपूरचा राजा होता. राक्षसाने धरल्याबरोबर बेशुद्धच होऊन गेळी
दहा दिवस तरी अंथरुणावर पडून रहावे पाहिजे.” ( पुढील गोष्ट पुढीक अंकी] महा पराक्रमी म्हणून त्रिळेकांत त्याची कीति होती. हळूहळू ती शुद्धीवर येऊं ळागळी.
होती. स्थाने स्वतः इंद्राळा अनेक युद्धांत पुरूरवानें आपलें रक्षण केल्याचें ऐकून तिनें
मदत करून फार मोठी कीर्ति मिळविळी मनांतल्या मनांत त्याचे आमार मानले व
होती. तो स्नानादि उरकून भातसंध्या समाप्त त्याळा मनानें वरले, उर्वशीचें रूपळावण्य
करून राजवानीकडे निघणार होता. इतक्यांत पाहून पुरूरवाचें मन देखीळ तिच्यावर बसलें,
त्र्याच्या कानावर रंभादिकांचा आवाज आळा. दुरून पुरूरवाच्या रथाचा झेंडा पाहून
लो त्यांच्या मदतीला घांबत आला व सर्व रंभादि अप्सरांना आपल्या दोघी सखी

विराज ! जश्षदेवानें अप्सरांत सर्वर ब
सुंदर अश्या उर्वशीची सृष्टि केडी व इंदाळा
दिली, भाता आपण तिचें रक्षण करून
। पुनरपि इंद्राहाच अर्पण करीत आहांत.
आषण स्वत: स्वर्गुपुरी अमरावतीस पदार्पण
करून बाक्ददळळ सुसाज इंद्राचे आतिथ्य
स्वीकारानें.”
पण पुरूरवा म्हणाळा-*आपल्या या
विनंतीस मान देऊन इंदरपरीस येणें माशे
कय्य आहे. परंतु मरा राजपानींत काम
असल्याकारणानें मी आपणांबरोबर येळ
शकत नादीं. याबद्दक क्षमा करावी," पुकू-
सुटून भाल्यावद्दळ कार आनंद झाला. त्यांनी रवाडा सोद्दन ईंदपुरीस जागे उवेशीा बरें
पुरूरबाने त्या मदतीबरदृक आमार मानले. बाटेना. ती स्वतः त्याचा निरोप देखीळ
पुरूरवा म्हणाळा-'मी तर॒ कांदीहि केळें बेऊं शकली नाहो. तिनें आपडी सखी
नाहीं. ही सर्ब इंजराची कृपा आ। चित्रळेखा हिच्या अवळ सांगून निरोप पाठ-
इकडे नारदानें इंवरसरगेत केशीनें ऊर्बशीळा 'बिळा.-“ आपणांस जावयाचें जाहे तर जावे
॥। पढून नेल्याचे वृत्त सांगितले, इंद्राच्या पण या दासीहा मात्र विसरूं नये.” पुरूरवा
आजोगॅ चित्ररथ गेघर्ग सेना घेऊन हशान्य तो निरोप ऐकून सर्य अप्सरा दृष्टीआड
दिशेकडे नात असतां बॉरटेंत त्याडा कळलें होईपयेत जागच्याजागी उभा राहिल.
कॉ. पुरूरवाने कर्बशीला सोडवून आणलें प्रतिष्ठानपूरळा पोचल्यावर ठर्वक्षीच्या
आहे व सर्च अप्सरा जातां देमकूट पवैतावर विरह दुःलानें राजाचें मन राज्यकार्यीत
पुरूरवाबरोबर आहेत. चित्ररथ हेनकूर परमता- हागेना. उर्वेश्ीनें आपलें मन हरण करून
चर जाऊन पुरूरवाळा म्हणाळा-“ महाराजा- नेल्याची गोष्ट त्यानें भापा विदूषक मित्र
चांदोबा >>>
र्ट
कोणास
पुरूरवाची पट्टराणी कालिकादेवी हिठा
राजा दुःखी असल्याचें कळलें. तो नेमी
'अन्यमनस्क राही. तिनें आपली दासी
निधुणिका हिळा बोलावून माणवकाकडून
राजाच्या दु:खाचे कारण चत्राईनें काढून
ब्रेऊन येण्यास सांगितलें.
'निपुणिका फार चतुर दासी होती.
ती माणवक एकांतांत बसला असतां त्याच्या-
कडे गेढी व म्हणाली-'' राणीनें पाठविलें
आहे मळा आपणांकडे !'" माणवकानें तिळा
'बिचारे--** महाराणी सरकारांची काय त्यांचें नांब न घेतां चुऊून एका परक्या
नाज्ञा आहे? खरीचें नांब घेतलें !
“मरी किंती दुःखी आहें, हें माहीत भाणवकाळा वाटलें स्वतः महाराजांनीच
असून तूंअसा थेड का! महाराजांना काय रहस्य स्फोट केळेला दिसतो आहे. राणी
झालें आहे टें तू सांगितलें नाहींस तर भी सरकारांची मर्जी संपादन करतां येईक असा
आण देईन. राणी सरकारांनी तुला सांगायळा बिचार करून तो म्हणाळा-* महाराजांच्या
सांगितलें आहे.” निपुणिका म्हणाली, तोंडून उर्वश्षीचें नांव निषालें होतें का?
«महाराजांनीं राणीसरकारांविरुद्ध अन्या- त्यांनी तिळा पाहिलें तेव्हां पासून त्यांना
आर्चे वर्तन केलें आहे की काय? ' विचारलें. प्रेमोन्माद चढळा आहे." खुळसरपणानें
निपुणिकाने चतुराईने विचारळें-“ याहून त्यानें सवच सांगून टाकलें. जश्या पकारे
मोठा अन्याय तो काय असणार : महाराजांनी निपुणिकानें चातुर्याने राजाच्या मनांतीळ
राणी सरकारांशी मेमालाप करीत असतां रहस्य ओळखून राणीळा जाऊन सांगितलें,
क चांदोबा
 कमी होणार नाहीं." पुरूरवा *्दणाळा.
“ महाराज, आपण जसे दु:खी आाढां तशीच
उर्गश्री देलीळ दुःखी असेळ कां? जह,
तिछा गरज असेल तर ती नाहीं का येणार
तुमच्याकडे ? विदूषक म्हणाळा.
दोघे उद्यानांत जाऊन बसले. बसंत
कतवूरचे राज्य चहूकडे पसरलें होतें. त्यामु
ळे
राजाचें दुःख कमी होण्याऐवजी जास्तच | कविता वाचल्या. त्या उवंशीनें हिटिलेल्या
बाढलें. त्यानें माभवकाळा तें. दुःख कमी
करण्यास कांद्ंतरी उपाय करावयास
सांगितलें. कांहीं वेळ क्चरार करूनविदूषक
स्हणाछा-“ महाराज | मल्या बाटतें तुम्ही
“ठीक! आतां पुढें क्षणाक्षणाशा जें जे शोपा. म्ह
णजे उर्वशी स्पप्नांत येईक व
धडढेळ तें येऊन महा सांगत जा!” राणीने तुमचें सर्व
दु:ख नाहींसें होईल. नाहींतर
निपुणिकाहा सांगितलें.
उर्वश्लीचे चित्र काढून ते पदात बसा !"
राजानें माणबकाळा बोळावून म्हटलें “या दु:खांत झोप का येणार ! तिचें
“माती हा बियोग असद वाटूं लागळा आहे. क्षित्र काह ळा
गळों तर डोळ्यांतून अश्रेचा
हें दुःख कमी व्हायळा कांदी उपाय सांग, बूर येईल
व पुढें या डोळ्यांना सर्वजग
* पोटभर जेवा महाराज ! म्हणजे सर्व पारखें होई ! 7 महाराज
दुःख एका क्षणांत पळून जाईळ ?” माणवक म्ह णाल े.
“मद्य तिसरा उपाय सुचत नाहीं ! 0
आपल्या स्वभाबाममाणें थडेंत *हणाळा. माणवक म्हणाठा.
“तूं आहेस खादाड ! म्हणून पकाल़ा- इतक्यांत स्वत: उर्वशी ञापल्या स्खी-
शिवाय तुला दुसरें कांदीं सुचत नाहीं. पण बरोबर तेथें आळी
ब झाडी आड उमीराहून
मह्या उर्वशी मेट झाल्याजिवाय माझें दुःख गंमत पदात उभी राहळी,
पुरूर्वा व माणवक
यचे संभाषण तिनें ऐकलें. महाराज तिच्या
बिर्हदु:खानें दुःखी भाहेत हें ऐकून तिळा
अपार आनंद झाळा. तिनें एका ढळप्यावर
दोन कविता लिहिल्या आणि तो राजाच्या
समोर टाकला.
माणवकानें तो ढळ्पा पाहून डचळून
राजाळा दिळा. राजानें त्यावर लिहिलेल्या
आहेत हेंकळल्यावर तर रानाच्या आनंदाळा
पारावार डरळा नाहीं. त्यानें तो ढळ्पा
माणवकाळ्ा देऊन सुरक्षित ठेवण्यास सांगि-
तलें. त्याच वेळीं ठर्बशी ब चित्रलेखा राजा-
समोर येउन उभ्या राहिल्या. पुरूरवा हेंऐकून राणी तेथें गोळी च झुडपाआढड उभी
ऊर्बशीळा भेटून देहभान विसरून गेला. पण राहून दोघांचे संभाषण ऐकूं लागली.
त्यांचा परस्परांशी प्रेमाळाप चाल असतां त्याच वेळीं तो ढळपा वाऱ्याबरोबर उढत
मर्ध्येच इंदरलोकांतून ऊर्वशीकडे निरोप आला नेमका राणीच्या समोर येऊत पडळा. त्यावर
कीं मरत युर्नीनी लक्ष्मी स्वयंवर नांवाचे लिहिहेळी कबिता वाचून राणीच्या तळ-
नाटक रचळें असून त्यांत हक्ष्मीची भूमिका पायाची आग मस्तकाळा गेळी, “ महाराज
करण्यासाठी ऊर्वशीनें हजर रहावें. नाटकाचा हाच ढळ्पा शोधीत होते वाटतें? घ्यावें
श्रयोग पाहण्यास स्वतः इंद्र येणार होता. हैंम्रेयसीचें पत्र !” असें फणकाऱयानें म्हणत
नाडेळाजानें ऊ्वशीळा इंद्रलोकी जावें लागलें. ती तोंड फिरवून डमी राही.
इकडे माणवकनें तो ढळ्पा हल्गर्जीपणाने राजा लज्ञित होऊन तिची क्षमा माणू
कोडें तरी ठेवळा. निपुणिकेकडून महाराज छागळा. पण राणी रागारागानें तेथून निवून
उद्यानांत माणवकावरोबर विडारकरीत आहेत गेळी. परंतु अंतःपुरांत गेल्यावर राणीळा

राग आला कीं त्यांनॉ तिळा शाप दिळा-
“देव ळोकांत राहण्याची तुझी ळायकी
नाहौ. जा मर्त्य कांत वास कर!
दिव्यज्ञान तुला सर्व काळ पारखें होईळ! 0
बिनतारी छाजेनें मान खाळीं करून उभी
रादळी. कांय बोलणार ब काय करणार₹
पण इंद्राला दया आढी. तो म्हणाळा-
“ पुरूरवाचें आमच्यावर जें कग आहे.
त्याची फेड आमच्या हातून होणें शक्‍य
नाहीं. तरी तू पुरूरबाकडे जाऊन रहा.
स्याहा ए! देऊन तूं परत ये! 7
अशा. तत्हेनें भरत मुनींचा शाप
पश्चाताप वाटूं हांगळा. भापण मद्दाराजांचि ऊर्वशीच्या पथप्रावरच पळा. ती. आपल्या
मन उगाच दुखविळें. महाराजांना प्रसन्न सखीमरोबर पुरूरबाकडे गेळी ब॒ळवून
काण्यासाठी तिनें एक तरत काण्याचा निश्चय पुरूरवा ब माणवक आंचें संभाषण ऐकूं
केळा. पुजेसाठी राणीने राजाकडे निरोप हागढी. परंतु राणीहा येत असहेळी पाहून
पाठबिछा. राणीच्या इच्छेमन्नाणें राजा ताज- त्या दोथींचें संभापण अचानक जद झालें.
, ढतोब निघाळा. भरोबर विदूषक होताच. पण पुख्रवा वरकरणी प्रेम दाखवीत राणी-
तोंडाने उर्बशीच्या नांबाचा जप चाढ. होता. जबळ बोला. पण राणीछा का तें कळणार
ऊर्वेशी इंद्राच्या आज्ञेममाणे हमीचा नाडी? ती. म्हणाळी-' महाराजाचे मन
वेश धारण करून रंगसूनीवर आली. स्वर्य- कोणावर जरी असलें असलें तरी त्यांनीं या
बराच्या वेळी "मी विष्णूळा असे दासीळा विश्वरू नये."
स्हणण्याऐबजीं ती “मी पुर्भवाळा बरतें !7 राजा म्हणाळा-“* तुझ्याझिबां मार्हे
असें म्हणाळी. मरत मुनींना त्याचा इतका कोणावरदि भेम नाहीं. खरें सांगतो”? त्यांत
चांदोवा ०००००
दांजानें राणीला फार आग्रहकरून कांद्री वेळ
आंबण्यास सांगितलें तेव्हां उर्बशीला फारच
आईट बाटले. नेतर पुजेची 'वेळ झाळी
आहे असें सांगून राणी राजाचा निरोप
'चेऊन निबून गेळी. राणी निघून गेल्यावर
उ्लश्ीच्या विरह वेदनेने राजा पुन्हां
दुश्खी झाळा, तें पाहून उर्वशीच्या जिवांत
'जीब आला. तिनें समोर येऊन रानाहा
अणाम केळा.
माणवक निबून गेळा ब उद्रेशीच्यासखी
बाजूळा झाल्या. राजा पुरूरवा व उर्वशी
शिवाय तेथें कोणी नः दोघें दऱ्या
'ह्लोच्यांत आनंदाने हिंडू फिरे छागला, पुढे कांहीं दिवसांनीं राजा आपल्या सर्व
कांहीं दिवसांनीं उर्वशीहा दिवस गेले व राज्यांना बरोबर घेऊन त्रिवेणीसंगमांत ह्नाना-
यथावेळीं ती प्रसूत झाळी. तिळा णक साठी निघाळा. ऊर्वशी बब्ांभूपे पाळीत
मुलगा झाळा. मुलाला राजानें पाहिलें तर होती. त्यावेळी एक दासी एक मणी
तिढा स्वर्गत परत जावें ागेळ असा विचार एका तजकांत ठेवून तिच्या डोक्यांत
करून तिले दिवस' गेल्याची व मुलगा घालण्यासाठी येत दोती. त्याढा मांसाचा
आल्याची गोष्ट रांजाजबळून ळपवून ठेवली. एक घुकडा समजून एक घार तो मणी
आपल्या भुळाळा ती च्यवन अरषींच्या आश्र- डचळल घेऊन गेळी. ही गोष्ट पुरूरबाला
मांत बेळन गेळी. तेर्थे सत्ववती नांवाच्या कळळी. घार दूर उडून गेळी होती. राजानें
'वपस्विनीच्या हातीं मुहास देऊन ती प्रति- श्िकार्‍्यांना बोलावून आज्ञा केली कींत्या
ज्ञानपुरक्ष परत आली.तो मुनींच्या आश्रमांतच बारीचा पाठळांग करा आणि तो मणी
वाढत दोता. चेऊन या !
 ००4» >>>
राजानें राणीला फार आग्ररकरून कांद्रो वेळ तीघार उडत उडतसरळ च्यवन क्रपीच्या उवैशीला आनेंद होण्या ऐवजीं अपार दु:ख
आंबण्यास सांगितलें तेव्हां उर्बशीला फारच आश्रभाकडे गेळी. उर्वश्ीच्या मुळानें बाण झालें. हें त्याचें कारण राजाळा काय
वाईट वाटलें. नंतर पुजेची 'वेळ झाळी मारून त्याळा खालीं पाडले. च्यवन कपींना कळणार £ ती दुःखाने म्हणाळी -“ हा
आहे. असें सांगून राणी राजाचा निरोप ही गोष्ट कळली. “ ह्यानें आश्रनांतले नियम आपला मुलगा आहे, हें महाराजांना कळलें
'घेऊन निघून गोळी, राणी निवून गेल्यावर मोडण्यास तुरवात केळी आहे. आतां गाढा आहे. आतां मला इंद्राच्या आक्नेप्रमाणें
उ्वश्चीच्या विरह वेदनेने राजा पुन्हां
ह्याच्या आईबडिलांकडे पाटवून दे!” च्यवन इंदरह्योकी परत जाबें हागणार,''
दुःखी झाळा, तें पाहून अर्गशीच्या जिवांत
कषीनी सत्यवतीळा सांगिते. * तसें असेळ तर मी याचा राज्याभिषेक
जीब आला, तिनें समोर येऊन रानाछा
पुरूर्वानें पाठविलेल्या शिकार्‍्याळा करून देऊन वानप्रस्थाश्रम झहण करीन.
प्रणाम केला.
माणबक निघून गेळा ब अर्गेशीच्या सखी मेळेल्या घारीच्या चोंचौंत मणि सांपडरा, राजा म्हणाहा.
आजूळा झाल्या. राजा पुरूरवा ब उर्वशी पुरूरवानें धारीच्या पोटांत शिरळेळया बाण इंद्राळा ही गोष्ट कळली. राजाच्या
शिवाय तेथें कोणी नव्हतें. दोषें दर्‍या पाहिल्या तेव्हां त्याछा त्यावर “दा ऊर्वशी मदतीची त्याळा गरज होती. म्हणून त्यानें
खोऱ्यांत आनंदानें हिंड फिरे ळागलॉ. पुढें कांहीं दिवसांनीं राजा आपल्या सर्व ब पुरूरवाच्या मुलाचा आहे!” असें नारदा करवी राजाकडे निरोप पाठबिढा कीं
कांहीं दिवसांनी उर्वेशीला दिवस गेले व राग्यांना बरोबर घेऊन न्रिवेणीसंगमांत स्नाना- लिहिळेलें दिसले, ऊर्वशी तुझ्याकडेच राहीळ,
अथावेळी ती. प्रसूत झाली. तिळा पक साठी निघाळा. उर्वशी बल्नाभूषर्णे घाळीत इतक्यांत सत्यवती त्या मुळाळा घेऊन तें ऐकून पुरूर्वा ब अर्शी दोघांस
मुळया झाळा, मुलाळा राजानें पाहिळें तर होती. त्यावेळीं एक दासी एक मणी राजाकडे आढी. जस्षा इंद्राळा जयेत आहे. आनंद झाळा. राजानें आपल्या मुलाचा
तिळा स्वर्गात परत जाबें लागेळ असा विचार एका तबकांत ठेवून तिच्या ढोक्यांत तसाच आपल्याळा एक मुळ्गा आहे हें राज्याभिषेक करून दिळा आणि ऊर्बशीबरोबर
करून तिनें दिवस' गेल्याची बज मुळगा घालण्यासाठी येत होती. त्याळा मांसाचा कळल्यावर पुरूसवाळा परमानंद झाळा. पण आनंदानें राहूं ागळा,
आल्याची गोष्ट राजाजवळून ळपवून ठेवली. एक छकडा समजून एक घार तो मणी
आपल्या मुळाला ती च्यवन कु्षींच्या आग्र- उचळन घेऊन गेली. डी गोष्ट पुरूरवाळा
मांत घेऊन गेळी, तेर्थे सत्यवती नांवाच्या कळळी. धार दूर उडून गेली होती. राजानें
तपस्विनीच्या हातीं मुळास देऊन ती प्रति- शिकार्‍यांना बोळावून आज्ञा केठीकींत्या
ानपुरळा परत आळी.तो मुनींच्या आआ्रम्नांतच घारीचा पाठछाग करा आणि तो मणी
घेऊन या!"
 आणण्यासाठी निघाले. ते कोश्यांची नगर्री
येऊन पोंचे.
कौशांबीला सोमदत्त नांवाचा एक त्राहझण
रहात असे. त्याच्या बायकोचे नांव वसुदत्ता
असें होतें. त्यांना वरहुचि नांवाचा एकुळता
एक मुलगा होता. वररूचीच्या ठहानयणींच
सोमदत्त स्वर्गवासी झाळा. त्याच्या विद्या-
त्याम्रमाणें व्याढी व इंददत्त पाटळीपुत्राळा अ्म्रासाचा भार त्याच्या आईवर येऊन पडला.
यें दोन भाऊ रहात असत. गोळे. चवकशी करतां त्यांना कळलें कीं बैक्योग असा कीं व्याढी ब इंदरदत्त वसुदतेच्या
ह्यांना अनुक्रमें व्याडी ब इंद्रदत्त नांबाचॉ पाटलीपुत्रांत वर्ष नांवाचा एक मुर्ख ब्राह्मण बरींच उतरायला आठे.
मुलें होती, ल्याडीचे वडीळ वारल्यावर आहे. त्या नांवाचा कोणी विद्वान जॉझ्षण तर्या वेळीं वाचे वाजण्याचा भास झाला,
त्याचा भाऊ करम्मक याळा संसाराचा कंटाळा नादा. तरी दोघे त्या मूर्ख त्राह्षणाकडे गेले. असुदत्ता म्हणाली -'“ पद, तुझ्या बडिळांचा
आळा अ तो संन्यास घेऊन निघून गेला. ते बर्ष नांबाच्या आझ्मणाचेंच घर होतें. मित्र नंद तृत्य करीत आहे, बाटतें ! १
दोघांच्या बायका पति विरहाने परलोकी घरांतळी गरीबी त्यांना चांगळी दिसून आली. वररुचि तिढा म्हणाळा-*' तर मग आई, नेतर वररुचि शेजारीं व्याडी व
गेल्या, व्याडी ब इंद्रदत्त पोरके झाले. तरी ते पुढें झाळे ब त्या जाक्षणाच्या मीआऊं का तिकडे? मी तें नृत्य पाहून इंद्रदत्त दोघांना बळावून घेऊन गेला, तेथे
दोघांनीं विचार केळा कॉ गुरुगरूहीं जाऊन आगक्षोला नमस्कार कडून येण्याचे कारण येईन ब गाणें म्हणून तुळा नाचून दाखवीन!" नृत्य चाळ, त्यानें घरौं आल्यावरा गाणे
बिधाभ्यास कराबा, चांगला गुरु मिळावा सांगितलें, ती म्हणाली“माझे यजमान ते ऐकून व्याडी व इंद्रदत्त चकित झाले. म्हणून नृत्य करून दाखविलें.
म्हणून त्यांनीं कुमारस्वामीची मनोमाबें पूवी मूर्ख सभजळे जात. पण कुभारस्वामीच्या त्यांनीं विचारलें फक्त एकदां ऐकून तसे कसें ब्याडी व इंद्रदत्त दोघांनीं वपुदत्तेढा
आना केळी. कुमारत्वामीनें परसक्ष होऊन कृपेनें त्यांनो सर्वे विद्या अवगत करून येईळ २ तेव्हां वररुचीची आई स्हणाली- येण्याचें कारण सांगितलें व म्हणाळे-“ बाई !
स्वप्नांत दृष्टांत दिळा व म्हणाळा- घेतल्या आहेत. एकदां सांगून ग्रहण करीळ “माझा बुळ्या एक पाठी आहे. एकदां वुम्डी आपल्या या होतकरू ब हुशार मुखळा
“तू पाटळीपुत्राळा जा! तेथे त्याळाच आपला शिष्य करून घेण्याची जं ऐकतो तें कधी तो विसरत नाहीं.” जर आमच्या बरोबर पाठविलेंत तर हा गुरु
राज्य करतो. पाटलीपुत्राळा वर्षे नांवाचा प्रतिज्ञा आहे,” दोषांनी वर्धच्या बायकोला ब्याडी ब इंद्रदत्त दोषांचा त्यावर विधास बर्प यांच्याकडे सर्द विद्याभ्यास करीळ व
छुक विद्वान ब्राह्मण राहतो. त्याच्याकडे १०० वराह मुदा आगाऊ दक्षिणा म्हणून असेना. त्यांनीं त्याची परीक्षा घेण्यासाठी आम्दांढाहि विद्या शिकवीळ. वसुदचेनें ही.
जाऊन तुम्ही विद्याभ्यास करा.” दिल्या व एक पाठी हुशार शिष्य हुडकून
शका पुस्तकांतून कांडोंतरी वाचले. वररुचीनें चाळून आलेढी संधी न दवडता मुलाला
त्यांच्याबरोबर पाठवून दिलें. म्हणाळी-- छ्या
तन्हेने तिघांचा बबाभ्यास सुरू झळा.
“तुमचाच भाऊ आहे. देव तुम्हां सर्वोना वर्ष वाह्मणाळा लोक सर्ख समजत होते.
सुखी राखो ! त्याचे शिष्य असे हुद्यार निघालेळे पाहून
तिथे पाटलीपुत्रास गेळे व गुळ वर्षे यांना सर्व पाटठीपुत्र नगर चकित झालें. वर्घची
जाऊन नमस्कार करूत सर्व विद्या शिक- कौर्ति साऱ्या शहरांत पसरी, त्याचा धाकटा
बिण्यास विनेति केली. वररूचीची कुशाग्र भाऊ उपबर्ध सोडून सर्व बर्घचा आदर करूं
बुद्धि पाहून त्याला आपला शिष्य करून ढागले. स्वतः महाराज नंदानें त्याचा सत्कार
चरेण्यास बर्पनें मान्य केलें. बररुचि वेदांच्या करून त्याळा वर्षासन बांधून दिलें.
च्रहचा गुरुच्या मुखीं एकदांच ऐकून पुन्हा विद्याभ्यास संपूर्ण झाल्य तरी गुख्ळा
म्हणून दाखवी. गुरु व त्यानंतर वररुचि सोडून गेळे नाहींत. राजषानींत इंद्रोत्सव'पुखू
दोषांनी म्हटल्यावर व्याडीहा पाठ होई व झाळा. तिघे शिष्य उत्सव प्दायळा निघोळे.
त्यानें म्हटल्यावर इंद्रदचाळा पण पाठ होई. ख्रीपुरुषांची मोठी गर्दी होती. ख्रियांच्या
छाऱाज
गर्दीत त्यांना रतीसारखी सुदर एक तरुणी त्याहा पाहून टपकोशननें आपल्या सखीला
दिसली. तिच्याबरोजर तिच्या सखी होत्या. पाठविळें. वररूचीनें निरोप पाठविळा कां
बररूचि व त्या तरुणीची दृष्टादष्ट झाली वडिलांच्या अनुमती शिवाय दोघांचे लझ शकय
ब परस्परांनीं मनातल्या मनांत परस्परांना बरडे. नाही.” सर्खीनें जाऊन उपकोशाला ब तिच्या
नतर वररुचीळा कळलें कीं ती तरुणी गुरूचे आईळा तो निरोप सांगितला, आईने उप-
बंधु ठपवर्ष याची उपकोझ नांवाची कन्या कोशाच्या वडिळांजवळ मुलाच्या लांची गोष्ट
आहे. उपकोशला देर्वीळ सखोकडून वररुचि काढून कररूचि व उपकोश दोषांनी परस्परांस
वढिळांच्या भावाचा दिष्य असल्याचें कळलें, वरलें असल्याचें सांगितलें. उपवर्पनें संभति
त्या दिक्शीं रात्रीं वररुचीळा झोंप आळी दिल्यावर ळय़ाचा मुहूर्त ठरळा., व्याडी
नाही. बजाढतांच तो उपवर्षच्या घरा- कौशांबीका जाऊन वतुदत्ताहा घेऊन आला.
'समोरीळ आंब्याच्या झाडा खाली येउन बररुचि व उपकोश दोषांचा विवाह झाल्यावर
उभा राहिठा. बररुचि पाटळीपुत्रांतच राहू ळागळा.
 का|
बररूनि स्वस्थ बसला नाहीं. त्यानें देखीक
दिमाळ्यांत जाऊन तप केलें आणि शेकराळा
प्रसन्न करून आणखी एक व्याकरण मिळ-
बिळे. त्यानें तें व्याकरण आपल्या गुरूसमोर
येऊन म्हणून दाखविलें.
व्याडी ब इंद्रदतनें विद्याभ्यास संपल्यावर
गुरुदक्षिणा देऊन घरो परतण्याचें ठरविळें,
त्यांनीं गुरुदक्षिणा किती थावयाची असें
गुरूळा विचारलें. वर्षनें पुक कोटी वराह
मुद्रा मागितल्या. दोघांनीं बररुचीकडे जाऊन
इतक्ती मोठी गुरुदक्षिणा कोठून आणावयाची
असा प्रश्न केळा. इतके घन नंदमदाराजां-
वेच्या शिष्य परँपरेंत पाणिनी नांवाचा शिबाय कोणाजबळ मिळणार १ चल त्यांच्या
एक शिष्य होता. तो थोडा मंदयुद्धीचा कडे जाऊन मार्ग या.7
ाहे असें बर्षच्या परनीळा वाटलें. म्हणून तिघे नंद कटकला नंदमदाराजांना भेट-
तिनें त्याहा उळट पावली परत पाठविलें, ख्यासाठी गेले. तेव्हां नेदमढाराज कांडी
पाणिनीनें हिमालय पयेतावर जाऊन तप केलें क्षणापूवींच वारल्याची शोकवार्ता त्यांना
च शैकराळा प्रसन्न करून संस्कृत भाषेचे मिळाली.
व्याकरण संपादन केळें. त्यानें परत आल्या- इंददत्ताहा योगविद्या येत होती. तो.
बर वेषेना सर्वोचम शिष्य बररुचि याळा आपल्या मित्राला म्हणाळा-“ एक उपाय
झाखार्थ करण्यास आहान केलें, आठ दिवस आहे. मी राजाच्या रतदेदांत भवेक्ष करतो.
शाार्थ चाळ होता. त्यांत बरूि हारत्य. व्याडी माझ्या पाणडीन देहाचे रक्षण करीत
त्यानंतर ऐन्द व्याकरण छत झालें व पाणिनीचें येथे राहीळ. तू येऊन नंद महाराजांकडे घन
सुरू झालें, माग. मीच त्याच्या शरिरांत राडीन व घन |
महाराजञांचें शरीर सोडून स्वतःच्या शरिरांत
अबेश करीन.”
बैत ठरळा. इंद्रदत्तानें वेशीजवळच्या
एका जुन्या पडक्या देवळांत आपला देह
ठेवला आणि नंद महाराजांच्या मृत देदांत
आवेश केळा. त्याडी इंद्रदत्ताच्या शरिराचे
रक्षण करण्यासाठी देवळांत मार्गे राहिला.
सत राजा जिवंत झालेला पाडून प्रजेला
अपार आनेद झाळा. राजघानौंत पुनर्जन्माचा
उत्सव साजरा करण्यांत आला. वररूचीनें
महाराजांकडे जाऊन त्यांना भाशीर्बाद दिळा
ब एक कोटी वराढ मुद्रा मागितल्या. नंद तरी असलें पाहिजे. त्यानें आज्ञा केली-
आपला मंत्री शकटाळ बोलावून आज्ञा केी “राजधानीत कोठें स्त शरीर दिसल्यास
की या म्राह्षण तरुणास एक कोटी वराह ताबडतोब तें जाळून राकण्यांत यावे.
मुद्रा द्याव्या. पडक्या देवळांत शिवायांना एक शब दिसले,
झकटाळ चतुर दोता. त्याला आव्यये ब्याडीनें त्यांना अडयळें, पण शिपायांनी
बाटत होतें कीं €त राजा जिवंत! कसा झाला. त्याहा बाजूळा सारून इंद्रदताचें शरीर
राजा जिवेत झाळा काय, कोणी येऊन एक जाळून टाकलें,
कोटी वराह मुद्धा मागतो काय आणि राजा त्याच वेळीं इकडे नंद शकटालळा
द्यायला कवूळ ढोतो काय २ सर्वच विचित्र ब्रिंचारीत होता कीं या ब्राह्मणाळा एक
दिसते आहे. कोणी वोगविद्या जाणणार्‍यानें कोटी सुवर्ण मुद्दा दिल्या कौ नाहीं!
महाराजांच्या श्रुत देडांत प्रवेश तर्‌ केळा शकटालनें कांहीं तरी कारण सांगून वेळ
नसेळ २ त्या योम्याचें शरीर जवळपासच कोठें मारून नेली.
चांदोबा
1051
।
। इतक्यांत व्याडी पळात आळा आणि
म्हणाळा- महाराज! आपल्या राज्यांत होऊं हागळा.
सैनिकांचा अत्याचार इतका बाढळा भाहे आरिरांत पवेश्च केळा असें त्याला वाटूं कागलें.
कीं योग समाधीत झोंपळेल्या एका त्राक्मगाचें
शरीर त्यांनीं जाळून डाकलें आहे. नंदाच्या
शरिरांत बसणाऱ्या इंद्रदत्ताळा कळलें काँ
त्याचें शरीर शिपायांनी नाळून टाकलें आहे.
नैतर त्यानें व्याडीका एकांतांत बोळावून
पुढें काय करावयाचें या विषयी सला
बरिचारढा. तो म्हणाका-“ आतां जे कांढीं
झालें तें झाळें, आतां बदळणें अशक्य, पण
या शकटाळ वर्‌ कडक नजर ठेवणें नख्री
आहे. तो तुश्वा नाश करून थोरल्या नेद
राजाचा मुळ्गा चंद्रगुप्त याळा गादीवर
बसबीळ. म्हणून तूं बररुचीळा आपला मंत्री
करून घे!”
नंदाच्या शरिरांत वासकरणार्‍्या इंद्रदत्ताने
वररुंचीला आपळा मंत्री नेमळा. पण स्वतः
नकड़ी नंद महाराजांच्या स्वभावात बदळ
आपण उगाच या राजाच्या
त्यानंतर तो स्वतः भोगविल!सांत इतका रमला
कीं हळूइळू त्याचा वररुचीवरचा विश्वास पण
उडाला. त्यानें वररुचीचा व करण्याचा बाट
घातळा. ही गोष्ट बररुचीला कळली तेव्हां
तो शकटाळच्या घरीं जाऊन लपून नसर.
राजघानींत अफवा उडाली कौ राजानें
बररुचीचा वध केला आहे. तेंऐकून उपकोशनें
अप्तिप्रनरेश केळ. कसुदत्ता पुत्रशोक करीत
परळोकॉ गेळी. त्यानंतर चाणक्य नांबाचा
एक कडक स्वभावाचा त्राह्तश नंद राजावर [९] म्हणून प्रसिद्ध असेही मोतीं याच साभुद्र-
इतका कुद्ध झाळा कीं त्यानें सात दिवसांत माकोंगोळो १३ज्या शतकाच्या शेवटच्या घुनौंतून काढण्यांत भाली आहेत. येथीळ
नंद राजाचा बध करविळा आणि त्याच्या दशकांत आपल्या भारतांत आळा होता. सथुद्र विशेष खोळ नाहीं. काटी व्यापारी
गादीवर चंद्रगुपाळा बसविळा. तो वा देशांत कांही दिवस राहिला होता. मिळून एकेक नाव घेऊन येथे येतात,
वररुचीळा नगाचा व संसाराचा वीट त्यानें या देश्यांत जें कांही पाहिलें त्याचें एप्रिल महिना पुरा ब मे महिना अर्धा मोती
आळा. तो रानांत जाऊन तप करुं कागळा. वृत्त आपल्या प्रवास वर्णनांत लिहून ठेवलें काढण्याचे काम चालतें. समुद्रांत बुढी
आहे. तें इृत्त सांगून या अंकावरोबर मारून मोती काढणारे मजूर मजुरीवर काम
मार्कोपोलोचें प्रवासवृत्त संपवीत आहों. करतात. हे मजूर शिंपा काढून व्यापाऱ्यांना
सिंदळ देशापासून ६० गै समुद्रांत देतात. बा कशिंधांत वहान मोठीं मोती
_अवास केल्यावर नाबार देश लागतो. या असतात. मोत्पांच्या शिंपा चांगल्या गोड
देझांत पांच स्वतंत्र राज्यें आहेत. माजार पाण्यांत टाकल्या की आंतीळ मांस पाण्यावर
ब मिंहळवलव
द्रीपाच्या मध्यभागीलाजी तरंगू लागतें ब मोतीं तळाळा राहून जातात.
आहे तींत मोती मिळतात. जगांत उत्तमोत्तम अशा तन्हेने व्वापारी असंरूम मोती जमा
र्‍या उमय़्णम्य्यस्करर्ी क्यात
 उपरण्यांची किंमत 'फार असते. एका या देशांत शकुन पाहून लोक सर्व कामे
, उपरण्यानें एकेक शहर विकत घेतां येईळ करतात. विशेष करून प्रवासाला मुहूर्त
«इतकी स्यांची किंमत असते. राजाज्ञिज्िवाय * पाहूनच निघतात. घराबाहेर निघतांना कोणी ब१
पक रन देखील राज्या बाहेर जात नाही- -_ शिकलातर पुढें जात नाहींत. दुसर्‍या झिकेचा
या देहांत घोडे अरवस्तानांतून जाणळेळे आवाज कानी पडला तर मात्र जायला
'_/मिळतात. घोड्यांसाठीं या देश्यांतीळ लोक हरकत नाडी. तसेंच राहुकाळ पाहून कामें
> ठक्षावधि स्पये खर्च करतात. या देशांत करतात. राहुकालांत कोणतेंहि काम करीत
एक विचित्र रीत आहे. नवरा मेल्यावर नाहींत. हा राहुकाल दररोज निरनिराळ्या
बायको नबर्‍्यावरोबर संती जाते. नबर्‍्या- वेळी पडतो. बरांतल्या पाळीचा आवाज
बरोजर सती जाणाऱ्या ख्रीचा या देशांत ऐकून होक स्थाने व वेळेनुसार निरनिराळे
कार भादर आहे. या देद्यांत लोक जेवतांना अर्थ ढावतात.
उजल्या हाताचाच उपयोग करतात. पाणी मार्कोपोळ्ये इ.स. १२७० झालीं मोटपल्ली
बरून घेऊन जातात. मजुरांनी पाण्यांत बुडी पितांना माडे तोंडाला लावीत नाहींत. नांवाच्या बंदरांत उतरळा. त्यावेळीं आंब्र वाहूं लागतात. पाण्याच्या ओघांत दंगडा-
मारळी कौ कांडी त्राह्मण मंत्र म्हणतात, हे कोणी कर्ज घेउन कर्ज वेळेवर परत केलें देशांत काकतीय राजषराण्यांतल्या रुदरमदेवीचें बरोबर हिरे पण वहात येतात. जगांत फक्त
मंत्र म्हरल्यानें वुही मारणार्‍्यांच्या जिवाला तर त्याच्या चारी बाजूळा कर्ज देणारा राज्यहोते. तिच्याविषयी मार्कापोळो म्हणतो-- येथेंच हिरे मिळतात. उत्तमोत्तम हिरे राजे.
शोका नाहीं अशी त्यांची समजूत आहे. रेष ओडतो ब कर्ज घेणारा कर्जफेड द्या देशांतील राणी ज्ञानी व विदुषी महाराजे ब सरदार लोक विकत घेतात.
पारी ळोक मोती निघाल्यावर त्यांतळे पांच करीपर्येत त्वा रेघेच्या ब्राहेर जात नाहीं. आहे. पति बारल्याला ५० वर्षे झालीं तरी कारण सामान्य गरीत्र लोक हिरे विकत
टक्के मोती ब्राक्षणांना दक्षिणा म्हणून देतात. स्वत: राजा देखील या नियमाचें पालन करतो. तिनें दुसरे कम केलें नाही. दिने चाळीस चेऊंच शकत नाहींत.
माब्रार देशांत दिंपी नाहींत. म्हणजे मी स्वतः एकदां एक विचित्र इच्य पाहिलें. वषँ पतीच्या मागे राज्यकेलें.हिच्या राज्यांत जगांत सर्वोत्तम अक्या झाळी या देशांतच
शिवलेले कपडे अंगांत घालण्याची पद्धत राजानें एका अरबी व्यापार्‍याचें कर्ज चर्म ब न्याय उत्तम आहे. प्रजेचें आपल्या तयार होतात. या झाळी राण्या मोठ्या
नाही. 'घोतर व उपरण्याबरच काम भागतें. नाहीं. राजा घोड्यावरून जात असता 'राणीवर मातेसारखें मेम आहे. राजा व हौसेने विकत घेतात. यो देशांत पश्ु-धन
स्वतः राजा देखीळ उपरण्याश्िबाय अंगांत व्यापाऱ्याने त्याच्या चारी बाजूळा एक रेघ यांचें परस्यरांशा इतकें म्ेम इतरत्र दुर्मीळ आहे. मुबळक आहे. या देशांत जितकीं मोठीं
दुसरें वत्न घालीत नाहों. पण उपरण्याचे जोढली. राजानें नोकरांकरवीं पैसे मागवून
या देशांत हिरे मिळतात. डॉगरांवर मेंढरें आहेत, तितकी मोठीं हतर कोणत्याहि
काठ र्नांनी मढवलेले असल्या कारणानें वा. कर्ज फेडले व नंतर पळीकडें गेला.
थाऊस पडे लागळा कीं नद्या व ओटो देद्यांत मी पाहिल नाहींत.
म््स्स्स्स्स्स्स्यसर 0... अहकककस*्मम ाततया
 णि
वस त्क्ल््श | - -पैणाऱ---* € 4
यक]
या देक्षांत ळाड नांवाचें एक राज्य आणून आपल्या राजाला विकतात. ज्या
आहे, तेथीळ वैड्य व्यापारांत फार हुद्ार किमतीला त्यांनीं मोती विकत चेतळें आहे.
ती किंमत सांगतात ब राजा ठीक दुप्पट
किंमत देतो.
ब्यापारी न्यापारासाठीं आळे मारत देहांत सर्चठोक पान खातात.
कडून माळ घेतात व त्यांचा भाळ विकून कुलीन लोकांना याची बिदोष संवय असते.
असिधारा त्रत
रास्त किंमत त्यांना देतात. बिदेशी व्यापा- प्रानाबरोबर हे जुना, कापूर वगेरे वस्तूंचे विकनाकनें आपला हट सोडला नाहीं. तो
य्यांना या देशांतील व्यापाराचे नियम माहीत सेबन करतात. झाडाजवळ पुन्ढां गेळा आणि पेत काढून
असोत क्रीं नसोत पण बा देशांतीळ व्यापारी भारतांतळे भगदों टोकाचे राज्य नेच खांद्यावर घेतळें आणि स्मशानाकडे जाऊं
त्यांच्याशीं छश्वेगिरी करीत नाहींत. जी हे. येथें मुसळमानांची वस्ती हिट ळागळा. तेव्हा त्या पेतांत बसलेल्या येताळ
राहत किंमत असे तीच घेत. विदेशी व्यापारी आ येथे भातशेतीबरोबर गव्हाची हश बोळे. ढागळा-“' राजा ! मळा कळत नादी,
आनंदानें जें कांद्री देत तें आमार मानून शेती देखीळ स्या डोक्यांत कोणतें खूळ शिरहें आहे.
अपरात्री हें मेत खांद्यावर उचढल नेण्यांत तूं.
सयांच्याकडटन घेत. हे वैश्य मांस खात माबार व त्याच्या ळगतचा मध्य देझ अ.
कोणतें कतव्य साधन करीत आहेस कोण
नाडदींत. दारू पीत नांद्दींत. हिंसा करीत भूखंडांतत्या सर्वोत्तम मांग आहे, येथील ह जाणें. पण थर्मे पाळन करणाऱ्यांना सुद्धां
नाहींत हिंसा करणें हें एक पाप मानलें उत्तमोत्तम ब वैभवशाली नगरांचें वर्णन करणें हृ क्षी कची प्चात्ताप करावा छागतो, सनत-
जातें. हेवैश4भ चोळ देशांतून उत्तमोत्तम मोती माझ्या शक्‍तीच्या बाहेर आहे. (संपूर्ण) कुम'राळा नादीं का पक्नात्ताप करीत असाबे
हछागळें. ऐक ती गोष्ट,” त्यानें गोप
सांगायला सुरवात केढी.
जझ्मपुत्रा नदीच्या काठा अरण्यांत एक
लहानसे राज्य होतें. तेथीळ राजाच्या
पदरी सनत्कुमार नांवाचा एक तरुण सरदार
नोकरी करीत असे. त्याळा शिकारीचा
नाद होता.

0. डबर निक क...”

 लावण्य पाहून सनत्कुमार चकित झाला.
“ हेंरानटी कूळ देखीळ किती सुंदर जाहे
तो घोल्याबरून उतरळा ब ती झाडा-
खालीं फुलें जोवीत बसली होती तेथें येऊन
उभा राहिळा, तिनें त्याच्याकडे निर्भीडपणे
डोकें बर करून पाहिळें. दोषांची दृषादष्ट
झाली. ती कांद्री बोळळी नाहीं.
परंतु सनत्कुमारानें तिळा प्रेमळ जाबा-
जांत तिथें नांव बिचारलें. तिनें एकच
शब्दांत उत्तर दिलें-“ नागिण !
थोड्या वेळानें दोघांचें पुष्कळ भोकळे-
पणाने बोटें झालें. तिनें नागळोकांना
सनल्कुमार ज्या रानांत शिकारीस जात राज्याचे अधिकारी कसा त्रास देतात याचें
असे त्या रानांत नागा जातीच्या लोकांची वर्णन करून सांगितलें.
बस्तती होती. ती ब॑ती बसुवर्भा नांवाच्या सनत्कुमारळा तें सर्ब ऐकून आर्य
एका जहागीरदाराच्या जड्डागिगींत होती. वार्ले, तो. म्हणाल!-*
तू.बाई माणूस!
बसुवर्मा ब सनत्कुमार थांची शिकारीच्या अजून वयानें ल्हान दिसतेस. या सर्व
बेळी नेहमीं भेट होई, हळूहळू त्यांची छान गोष्टींची काळजी थोरा मोठ्यांनी करावयाची
मैत्री जगली, असते.” नागिणीनें त्याचें कांडी उत्तर
एकदां सनंस्कुमार शिकारीसाठी गेळा दिलें नाहीं,
अस्सतां एका नागा वस्तींत येऊन पॉंचर्ा. आतां नागिणीडा मेटण्यासाठींच सनत-
सनत्कुभारद्या एक नागाकन्या मेंडरें कुमार त्या रानोंत पुन्हां पुन्हां येऊं कागळा.
चरामळा येऊन गेठी असतां रानांत दिसली. शिकारीपेक्षां नागिगीशीं गप्पा मारण्यात
तिची वेशभूपा रानटी असठी तरी तिचें रूप स्वाहा जास्त मजा वाटूं रागळी.
पके दिवशी नागिणीनें सनत्कुमाराहा
सद॒ज विदारलें-“ आमचा राजा म्दर्णे,
आमचो सर्वे शोते आमच्या हातांतून टिसका-
वून घेणार आहे आणि आम्हांला या
रानातून बाहेर द्ांकडनञ देणार आहे ?
“बण तुळा या गोष्टीच्या उठाठेवी
कश्ाळा ! हीं थोरांमोट्यांची कार्मे आहेत.”
सनत्कुमार्‌ म्हणाला.
* आमचे वाढवडीळ याच रानांत रहात
आले. त्यांना राने कापून शेती करायळा
खुरवात केळी. गाई गुरें पाळळीं. पण
राबाळा हें आमचें सुख पहावत नाहींसें
बेतला आणि निघून गोळी, सनरकुमारळा
दिसतें. त्यानें आ*्हांडा एक दिढकी देखील
'दिळी नाहीं. आम्हीच आपल्या मेहनतीने वाटलें कौ या. अति प्रसंगामुळे तिळा राग
झोताची मशागत करून ही वस्ती वसविली, आला असाबा. पुन्हां किःयेक ढिबस त्या
पिढ्यान्‌ पित्या येथे आम्ही रदात आळॉ. रानांत जायळा त्याचें मन घजेना.
आतां येथून आम्ही कां निघून नावें!" पुढें कांडी दिवस त्याला राज्याच्या
नागिणीनें आवेशांत येऊन उत्तर दिलें. कामामुळें तो नागा वस्तीकडे फिरकू शकळा
ही नागा पोर गांबदळ नसून पुष्कळ नाहीं. सुमारें ठीन महिने लोटल्यावर त्याला
पोक्त दिसते आहे. मनांतल्या मनांत तिचें दुरबाराची आज्ञा झाळी की कसुवर्माच्या
'कौजुक करीत त्यानें तिचा दात घरळा मदतीला जार्बे.
आगि म्हणाला“ नागिण, तुझ्या....! 7 नागा ळोकांनी वस्ती सोडून जायचे
तो जास्त बोळेंच शकळा नाहीं. नागीणच नाकारल्यामुळे बसुवर्माळा त्यांच्या विरूद्ध
ती. पका झटक्यांत तिर्ने हात सोडवून झक उचळण्याझिवाय दुसरा उपाग्र उरला

नादी. तत्याच्या मदतीस जाण्यासाठी
सनत्कुमारची नेमणूक झाळी. पडवर्ानि
आपलें सर्व सैम्म त्याच्या ह्वाताखाळीं नागा-
बस्ती काबीज करण्यासाठी पाठविलें,
सनर्कुमारला हें एक भसिधारा नत
वाटलें. वतुवर्माच्या सैन्याचा सेनापति
म्हणून स्योळा आपल्या करेल्याचें पान
करें भाग होतें. तिकडे त्याचें नागिणीवर
प्रेम होते. धर्म व प्रेम दोरी निमावून नेणें
सोपे काम नव्हतें.
नागा ज'तींत दोगे शत्रूला फितूर झाळे सैनिकांना द्या करण्यास दुकूम दिळा. -_ सनत्कुसाराची पीठेंदाट दोणार. नागिणीनें धीर तुटला व ते पळून गेले.
होते. नागा लोकांनी त्या दोबांना पुका लष्करी शिक्षण मिळाठेल्वा सैनिकांसमोर
त्विवन्ञनता वितरन
नागा हाक कित व धर
राहणार? त्यांची पीठे हाट होऊं छागठी.
झोंपडोंत ढकडन झोंपडीहा आग लावून काँड्रीं छोक पळून जाऊं लागे.
दिली. या जाळपोळींत कयुवर्माचे चार सह्या इतक्यांत एक खी झाडावरून उडी
अविकारी ठार झाले. सुदैवाने दोघे फितूर मान पळून जाणाऱ्या नागाळोकांस
नागा वेळींच झोपडीतून निसटून पळू गेळे. ाली े पुरुष आणि पळून
-“पुरुषांसारख
सनत्कुमार त्यांच्या रक्षगासाठी सैन्य __ म्हण
काग जातां बांगड्या भरा हातांत म्हणजे
नेऊन आला. त्यावेळी नागावस्तींत फक्त
बायका व मुळें होती, सर्व पुरुष पळून गेळे आम्ही बायका भालाबरछी घेऊन येऊं.
होते. परंतु, दोघां फितूर नागा ळोकांच्या तुमच्या बाडवडिलांनों स्वत:चे रक्त अटवून
मदतीनें त्यानें पळून गेळेल्या नागा व्येकांना
चेरढे. त्यानें नागा छोकांना संबोधून म्हटहे- दिल. य्राच शेतांवर तुमचा हा देट तुम्ही
* तुम्ही बस्या वोळानें आपल्या आयका 'पोसठांत आणि आज प्राणभयानें आपल्या
मुढांना घेऊन निघून जायळा तयार आहा. यया मातेला सोडून जायला तुः्दांहा लाज देखी हातांत भाळा घेऊन सनत्कुमाराच्या
कॉ तुम्हांहा घके मारून कांढल्यावर नादीं बाटत! अनेक सैनिकांना जमिनीवर लोळविले,
जाणार आहां!" । तिची ती आरोळी ऐकून नागाळोक मार्गे सनत्कुमार तिच्या शोयाचे कौतुक करीत कांडी
“आमच्या बाडबडिडांनीं काबाडकष्ट 'किएळे. सनत्कुमारानें त्या तरुमीस ओळखलें. बेळ जागच्या जागीं स्तळ्ध उभा राहिळा-
करून ह्या शेतांची मशागत केली. आम्ही ली त्याची पेयसी नागीण होती. नागा सैन्याचे परतु त्याहा क्षत्रीय घनाचें पालन करावयाचें
आपल्या आयकत पोरांना घेऊन कोठें जावें! नायकत्व ती करीत होती ब बसुवर्माच्या होतें. नागीण जोफ्येत युद्ध करीत आहे.
जिबांत जीव असे पयंत आम्ही येथून हलणार | सैस्याचे सनत्कुमार करीत होता. ज्या प्रसंगाची तोंबयेत नागा लोकांना वश करून घेणें
नाडी!” एका नागा नांबकानें उत्तर दिलें. त्माने सतरम्नांत देखीळ कल्पना केळी नव्हती अशक्य आहे हें ओळलून त्यानें एक तीर
“ठीक आहे! मग तुमच्या प्रेवांबर तीच दच म्हणून समोर उभा होता. नागिगीळा मारळा, तो ठीक तिच्या छातीळा
चाळजञच जम्दांला पुढें जावे ळायणार नागा सैन्यानें सनत्कुमाराच्या सैन्याचा छागल्ा व ती सूित होऊन जमिनीवर
आाहे.'' अर्से सांगून सनत्कुमारानें आपल्या पहा मारा परतवळा. थोडा वेळ वाटलें कॉ पडळी. तिळा पडळेळी पाहून नागा लोकांचा
212 बा >.
 मार दुसर1वेग आवरू दाकळा किक्रिमार्क म्हणाळा-“ अत्येक माणसाचा :
नाहो. तो घांबत ग्रेळा आणि आपल्या धर्म तो ज्या तमाजांत राहातो त्या समजाच्या
पेमिकेचें डोकें त्यानें आपल्या मांडीवर नियमाप्रमाणे निर्थीत होतो. सनः्कुमाराळा
बेकळें. तिनें फक्त एकदांच त्याच्याकडे त्या समाजधर्माचें पाळन करावें ळागलें. त्या
डोळे उघडून पाडिलें आणि प्राण सोडळा. बर्माचें पाळन करीत असतां स्वतः त्याची
सनत्कुनाराला आपळी चूक कळली. आपण प्रेमिका आढबी आढी तरी तो घर्मच्युत
न्यायुथि सोडून एका अत्याचारी सरदा- झाळा नाहीं. द्यांत त्याचा थोरपणाच दिसतो.
राच्या वतीर्ने लढलो व ह्यांत क्षत्रिषधर्माचें त्यानें आपल्या मेमिकेचा वध केळा पण
आळशी अजगर
पाळून करीत आहो असें मानलें. अविचाराने त्याचें त्याळा दु:ख वारलें. तिला वेशुद्ध [मागील अंकावरून पुढें चालू ]
आपण आपल्या हाताने आपल्या निरपराध ह्थितींत सोहून तो निवून गेळा असता तर नगरांत आळक्ली अजगराळा अटळ करीत नाहीं. उलट तुझ्या कीशल्याचें कौतुक
शर पेबसीचा बध केळा, त्याचें प्रेम खोटें होतें असें भी म्हटलें असतें. चोर म्हणून पसिद्धी मिळाढी. नगराचा करतों. ह्या पोपट आहे ना ! आज रात्री
वेताळानें येथवर गोष्ट सांगून विचारलें-- पण त्यानें हळुवारपणे आपल्या प्रेमसीचें नायक चांग यानें त्याळा बोडावून विचारलें- तो चोरून घेऊन जा आणि उद्यां सकाळी
“राजा! मळा आश्चधर बावते, आपल्या डोकें आपल्या मांडीवर ठेवून घेतलें. * लूपटाईत चोर आहेस तर! "' पुन्हां मळा आणून दे.” आळक्षी अजगराने
प्रसीळा ओळखून देखीळ त्यानें तिचा अशा तत्हेनें प्रेम य धर्म दोन्हीचा निमाव तो म्हणाळा-“मी चोर नाहीं, मी कधी हछृवून मुजग करून निवून गेळा,
असा वध कां करावा ? धप्पालनाच्या नांवा- करण्यासाठी तो झटळा.'१ चोरी केळी नाहीं. मग पटाईत चोर कसा चांगनें पोटाच्या पिंजन्याजवळ दोघां
खाली त्यानें मेमाचा असा अपमान कां फेला? राजाचें मौन भंग झाल्याबरोबर व्रेताळ होईन. मळा किव्येक कळा अवगत आहेत. सशख्र पाहारेकऱ्थांना पाहयऱ्याबर नेमले
उत्तर माहीत असून तूं दिळें नाहींस तर प्रनासह नाहींसा झाळा आणि झाडाच्या त्यांचें प्रदर्शन करून मी लोकांचें मनोरंजन आणि बजावून सांगितलें ““ रात्रभर जर का
त्याचा परिणाम तुळा माहीतच आहे. फांदीळा जाऊन लटकू हागळा. (कल्रित ) करतों. आपली आज्ञा असेळ तर मी आपली वुम्ही येथून हाळळांत तर उ्या दोघांची
कळा आपणांस दाखवू शकेन. चामडी लोळवीन.'” दोघां पाहारे कऱ्यांनी
तें ऐकून चांग खूप झाला. त्यला चोर रात्र जागून काढली. पदाटे भाळशी अजगर
म्हणून पकडण्याच्या भानगडीत पडण्यापेक्षा चांगच्या खोलीच्या छपराला भोंक पाडून
त्याचीच मत घ्यावी म्हणजे कोणताहि त्रास जञांत झिस्टा. तेथे त्याला चांगचे कपडे
होणार नारो. तो आळी अजगराळा दिसळे. ते चटकन अंगांत घाढन दिवा लावून
म्हणाढा-* तूंचोरी करण्यांत पटाईत आहेय तो प्रढें आढा. दिव्याचा उजेड तोंडावर
हैंमळा चांगळें माहीत आहे. मी तुळा शिक्षा बडणार नाडी अश्या तर्‍हेनें उभा राहून
गण
 नोकराळा पाठविलें, आल्यावर विवारलें- जुगार्‍्यानें घरीं जाऊनबायकोला सांगितळें
“ वहारा सोडून कोठें गेळां होतां £” _कींमीपुष्कळ चांदी जिंकून घेऊन आळो
ते म्हगाळे-“ हुजूर आपणच तर * घरी _आहें. निज्तांना त्यानें आळशी अजगराशॉ
जा!” म्हणून आज्ञा केलीत ! आणि पोपट _ हावळेल्या पैजेची गोष्ट देखीळ बायकोळा
उचलन नेलात.” .सांगितळी. दोबांनों रात्रमर झोंपायचें नाहो
* कोणी मी उचतळन नेळा कीं माझें भूत £ जिबनावून सांगितलें, त्याचें
काय शुद्धीवर आहां का दारू पिऊन आलां ळ्णें बाहेर उभा राहून आळक्ी अजगर
हांत !' चांगनें दरडावून विचारलें. | होता.
त्यानें सारें घर हुडकून पाहिलें पण दों जागत राहिे तर खोरी करणें
पोपटाचा पिंजरा दिसळा नाही, छपराळा _ अशक्य म्हणून त्याने एक उपाय केळा.
तो
बडळेळें भोंक मात्र दिसलळें व त्याचे कपडे
पण नाहींसें झाळेळे दिसले. थोळ्या वेळाने स्षैंपाक घरॉत गेडा आणि त्यानें कांदॉ बिहरींत पढळी, म्हणून तो बाहेर गेळा,
चांगच्या आवाजांत त्यानें आशा :केली- आळशी अजगरानें स्वत: येऊन पोपटाचा _ तेरी चावून खात असल्यासारखा आवाज
“« उनाड ळागलें आहे, आतां पाहऱ्याची विंजरा परत केळ. चांगनें त्याच्या कौश- .काढला, तेवढ्यांत आळशी अजगरानें उद्यीलयालची
गरज नादीं जा परी.” इकडे पाहारे- ल्याची मुक्‍त कंठाने मशेसा करून स्याळा ्ि आवाज ऐकून बायको उठली. म्हणाठी-- चांदी ढांबविली.
कऱ्यांनीं पाठ फिरविळी आणि अजगरानेँ पुष्कळ बक्षीस दिलें. शिरळें आहे बाटतें सैंगाक घरांत ? मांसाळा मांजरी शिवी देखीळ नाहीं बा
पिंजरा हांजरविळा, कै क क्क कॉक्डीचें मांस ठेवलें आहे आंत १” असें गोष्टीची खात्री करून आश्चये करीत बाधको
पाहरेकरी रात्रभर जागून दमून गेले होते. एकदां एक जुगारी एक हजार तोळे चांदी म्हणत ती पळतच सेंग्रक घरांत गेली. परत झोपायच्या खोडींत आळी, जुगारी
आज्ञा करणारा चांग आहे कीं कोणी दुसरा जुगारींत जिंकून घरीं चालल्या होता. वाटेत 'इकडे आळझी अजगर सैंयाक घरांतून सुद्धां विडरिरींत कोणी पडलें नाहीं याची
हें देखीक त्यांना कळलें नाह. “ घरीं ज्ञा!” स्याहा आळशी अजार मेटा. त्याला तो बाहेर पळून ग्रेळा आणि विदिरींत एक खात्री करून बेऊन परत आळा. पण पाहतात
अश्ली आज्ञा होतांच ते निंवून गेले. स्हणाला-* आज मी डी चांदी उज्ञाखाळी मोठा दगड टाकला. त्याजरोबर मोठा तर॒ उद्ची सरकळेळी व उश्लीखाळ्ची चांदी
उजाडल्यावर चांग पोपटाच्या पिंजच्या- ठेवून झोपतो. तूं तती चोरी करून नेलीस ' आवाज झाला. नाहींशी झाळेळी.
कडे आळा. पण पिंजरा नांद्ींसा झाळेळा तर्‌ मी मेजवानी देईन, चोरी कळूं क्षकळा जुगाऱ्याळा वाटलें मांजराला मारायळा डोळ्यांत तेळ घाडन दोघे जांगत असंतां
पाहून त्यानें त्यांना बोळावून आणायळा नाहींस तर॒ तू दिली पाहिजेस.' हणून बायको बाहेर गेली आणि वदुतेक आळशी अजगरानें दोघांच्या हातावर तुरी
- दोबे आळशी अजगराच्या कोशल्याचॉ कारण- ऐकून म्हरळें-““* आळझ्ली अजयरा ! - ठीक आहे! टीक आहे!'' म्हणत - एका मिनिटांत छान झोंप लागली व तो घोरू
प्रशंसा करीत झोंपळे. तुझ्या चोरी करण्याच्या कोझल्याच्या मी । आळशी अजगर निघून गेळा. ळागळा, आळशी अजगर संधीची वाट पडटात
दिवशी उजाडतांच आळी अनेक गोष्टी ऐकल्या आहेत पण त्यांपैकी त्या दिवशी खानावळवाल्यानें सर्व दरवाजे बाहेर उभा होता, घोरण्याचा आबाज ऐकूं
अजगरानें चांदी आणून दिळी व वचन एकीवर हि माझा विश्वास वसत नाडी. व खिडक्या घट्ट बंद करून टाकल्या. आल्यावर त्यानें शैपाकधरांतल्या मोरीजबळचें
दिल्या प्रमाणे मेजवानी थ्ायळा सांगितलें. टेबळावर ही दारूची सुरई तुला दिसते आहे. । आळी अजगरात्य आंत यायळा एकटि मोक जर मोठें केलें आगि आंत शिरला,
मेजवानी ठरळी एका खानावळींतून पंच- रात्रीच्या रात्री तूती नादींच्ली केळीस तर मी । बाट नाहीं या गोष्टींची खात्री करून घेऊन धोतऱ्याच्या फुलासारखेंच पका जातीचें फूळ
पक्त'्ञांचीं जेवर्णे मागविण्यांत आला. जेवणे तुळा मेजवानी देईन ” आळशी अजगरानें 'स्यानें आंकावर॑ दिवा लावून ठेवळा व बरोबर घेऊन तो गेळा होता. तें फूळ खाना-
घेऊन यायची जबाबदारी आळशी अजगरानें स्मित करून नुसतें “ टीक आहे !" म्हटलें. |बह्वारा देत जागत शेजारीं बसळा. रात्री बळबाल्याच्या नाकाजवळ नेऊन त्याला तें.
स्वतःवरच घेतली, स्वत: खानावळबाला “पण दरवाजे ब खिडक्यांना हात लावत. आरा वाजेपर्यंत खुट्ट सुद्धां झ्ञालें नाही. हुंगवलें आणि खांनावळवाला बेशुद्ध छाल्मा-
जेबरणें घेऊन बरोबर आला. सर्व जेवायळा कामा नये. फक्त ही सुरे नाहींशी झाळी 'माळझी अजगर आतां काय येतो ! आंत बर अलगद सुःई उचढऩ घेऊन निघून गेला.
बसळी. जेवतांना रात्रीच्या गमती आठवून पाहिजे. पाडतो तुझें कौशल्य़ |" खानावळ यायला मर्ग असेळ तर ना? असा कचर मोरीजवळच्या बिटा पुन्हां जशाच्या तशा
सर्ब हेसत होतीं. ख!नावळबाल्यानें हसण्याचे बाळा म्हणाला. करीत श्रांकावरच तो थोडा आडवा झारा. चसवून स्यानें तेथून पाय क!ढहा.
 जा
८-3
लबाडी ब ठ्थेगिरीनें मिळविळा होता. जाळली
अजगराच्या मित्रमेडळींनी त्वाळा येऊन
सांगितळें कीं यानें ल्वाडीनें पैसे मिळविळे
आहेत तर्‌ ळ्वाढीनेंच याळा ढभाडलें देखीळ
आळशी अजगरानें ती जबाबदारी
घेतली.
एके दिवशी रात्री तो त्या गांबांत गेळा
आणि न्यायाधिश्चाच्या कोठडीत शिरला,
एका ल्हानशा पिंपांत त्यानें दोनशें तोळे
सोनें काढून घेतलें. त्यानें चोरी केंली आहे.
हें कळावे म्हणून त्यानें मिंतीबर॑ पिंथाचें
चित्र काढून ठेवलें. नेतर पिंय घेऊन तो.
खानाबळबाळा उठला तेव्हां दिवा छान पस्वार झाळा.
जळत होता. खोडींत छान उजेड पण होता. दोन तीन दिवसांनी न्यायाधीश आपल्या
परंतु सुरई मात्र त्याळा दिसळी ना. दरवाजे कोठडीत जाऊन पादतो तों मिंतीवर त्याळा
ब खिडक्या आंतून वैद होत्या. तरी सुरई एक बिंपाचे चित्र दिसले. हेंकाय गोड-
नाहीशी कशी झाळी हें त्याला कळेना. बैंगाळ आहे, त्यानें विचार केळा. जरा लक्ष
आळशी अजगराला जादू मंत्र देखीळ माहिती बूक पाहिलें तर एक पिंप नाडीसें झालेलें.
असाबा. दुसऱ्या दिवशीं आळशी अजगरानें आणली थोड्या वेळाने दोनशें सुवर्ण मुदा
सुरई आणून दिली तेज्हां वचन दिल्याप्रमाणे नाददशा झालेल्या त्याला दिसल्या. जाळली
खानाबळबाल्यानें त्याला मेजबांनी दिली. अजगराशित्राय दुसऱ्या कोणाचें हें काम
क क ञ नाडी असें त्यानें अनुमान लावलें.
एका गांबीं एक न्यायाधीश रदात असे. त्यानें कोतवाळाहा बोळावणें पाठविळें
तो फार श्रीमंत होता. सर्ब पैसा त्याने आळशी जजगराला घरून
घेऊन ये आणि माझ्यासमोर हजर कर!"
कोतवाल म्हणाळा-“हुजूर! त्याच्या वाटेळा
न जाण्यांतच शहाणपण आहे. त्याळा पकडणे
एकतर कठीण व पकडलें तर आपल्यालाच
जस सोसावा ळागेळ.'"
“तें कांहीं नाहीं. मझी आज्ञा आहे.
स्याळा धरून घेऊन ये! नाहींतर तुळाच
शिक्षा करीन. तुम्ही सर्ब कोतबाक शिपाई
चोरांना सामीळ झालेळे दिसतां.'' न्याया-
घिझानें दरडावून सांगितलें.
बिचारा कोतवाळ तरी काय करणार
दोघां करिघां शिपायांना बरोनर नेऊन तो सूचौ
नगराच्या पश्चिम द्वाराजवबळ गेळा. आळी बायका होत. एक बायको एकटी झोंपळी
अन्नगर तेथेंच त्याठा मेटळा. कोतवाढानें होती. आळशी अजगरानें तिच्या केसांची
न्वायाधिशञानें दिलेली धमकी स्याठा पक बट कातरून काढून घेतळी, ती बट
स्वांगितली. आळशी अजगर ग्हणाला-“ सोनें न्यायाधिशाच्या मुद्रा ठेवण्याच्या पेटीत
माझ्याकडे नाही. तुझ्या घरासमोरच्या नेऊन ठेबळी आणि पुन्हां पिंपाचें चित्र
अंगणांत मी तें पुरून ठेवलें आहे. रात्री तू. भिंतीवर काढून निघून गेला.
खुद्याळ घरीं जाऊन झोंप. मी न्यायाधिश्ञाच्या न्याबाधिश्ञाची बायको सकाळी उठून
समाचाराळा जातों. मला पकण्डयाचा विचार पद्दाते तों तिची एक बट कातरछेळी. आर-
त्यानें सोडळा नादीं तर मी नांवाचा “आळशी शांततोंडकर्से बिहूमदिसत होतें. ती जोराने
अजगर ' नाडी." ओरडळी. न्यायाधीश घांवतच आळा, काय
त्या दिवशी. आळझी अजगर पुन्हां भानगड आहे. पहायळा, बायकोरचें तें रूप
न्यायाधिशच्या घरीं गेला. त्याला दोन पाहून तो ओोरडला-*“पाहातों, हें कोणाचें
 दुसऱ्यादिवद्यासकाळीं आळशी अजगरानें होडी. आपल्या शिशयांनीं त्याळा पकडून
आक्का जागून दिलो व कांजीनें वचन दिल्या- त्याच्याकडून ती काहून घेतली, पण चोर
पेटी उघडून दी बट मुद्रे खारी ठेवली आहे.
सो सुदा देखीळ उचद्रन घेऊ शकला असता. भ्रमाणें त्याळा बक्षीस दिलें. आळशी अजगरानें निसटून पळून गेला.”
अशा माणसाशी वैर करणें यदाणपणाचें त्याहा किचारलें-“ ही मुद्रा वेऊन तुः्दी “बारे वा! त्याच्या हातांत ही मुद्रा
टी. त्यानें कोतवाळाळा वोळावून काग करणार ! पडडी तर तो मह्या सोडीळ वाटलें होय
जाळशी अजगराला धरण्याची गे. स्हणाळा-'*मी स्वत:जवळ जपून तुद्य १ मुद्रेची क'ळजी तुळा कशोहा ! तू.
गरज नाडी. कोतबालानें बिचार केला काँ ठेवीन. ती माझ्याजवळ असेपर्यंत माझ्या- चाढ. छाग." काजी व्हणाळा,
आळशी अजगराळा धरलें नादीं हेंबरें केलें. विरुद्ध त्याला कांडी करतां येणार नाहीं."
कारण त्यानें सांगितल्याभमाणें खरोखरच आळशी अजगर कांढी बोढल्या शिवाय
आळी अजगर म्हणाला-“ माका सल्ला निबून गेळा. जपली मुदा चोरीला गेल्याची
कोतबाठाळा धरल्या भंगणांत सोनें पुरळेलें
मिळासें. ऐकून घ्या. तो अधिकारी फार हुशार आहे. गोष्ट त्या अधिकाऱ्याळा कळल्यावर त्याला
क क क त्याच्याकडे ही मुद्दा पाठवून या आणि काजीचाच संशय आला. ह्यानेंच ही पळविली
दुक पका गांवी असाच पक अत्यात्रारी सांगून पाठवा काँ एका चोरानें ती छांबविळी असणार असें त्यानें अनुमान हाबलें,
त आहे तें. गुळामाची चामडी ढोळबिळी काजी रद्दात असे. त्यानेंयपुष्कळ अल्या-
नाहीं तर मी न्यायाधीश नादी. असें चार केळे होते म्णून चवकशीसाठी दुसऱ्या
म्हणत तो एक हुकूम काढण्यातताठी आपल्या एका अविक्राऱ्याळा पाढविण्यांत आलें होतें.
दकध्तराच्या पेटीजबळ गेला. त्यानें सही खाठीं त्या काजीनें आळशी अजगराकडे निरोष
आपली भुद्रा लावण्यासाठी पेटी उघडली. पाठवून त्याला पुष्कळ बक्षीस देऊन या
पेटीळा कुडध लाबलेलें होतें. निदान या संकटांतून कांहींतरी मार्ग कदण्यास विनंति
परेीळा तरी चोराचा हात ागळेला दिसत केढी. तो *्दणाळा--“ त्या अधिकार्‍याची
नाही असा विचार करीत त्यानें आप्ळी मुद्रा नर चोरी करून घेऊन गेळास तर
मुद्रा काढळी. पण तिच्या खाळी केसांची त्याची नोकरीच जाईळ व माझी तुटका
बर पाहून तो थक्क झळा. त्यारूगा पोटांत होईळ. नी दुल निराळें अक्षी पण देईन."
धस्स झले. ज्यानें ही बट कापली आहे तो “ठीक आहे, हुजूर! मी ती मुद्रा ड्या
गळाखुद्धां सर्जा कापू शकळा असता. ज्यानें आणून देतों ! ” आळशी अजगर म्हणाळा..
>;
 ०७०७००० >> >>>
य
तब्येत बरी नसल्याचें सोंग केलें काजी ती पेटी घेऊन आपल्या धरी
व चवकशीचें काम तहकूब केलें. गेळा. त्याच्या नोकरांनी येऊन आग विश-
काजी मनांतल्या मनांत हंसून म्हणाळा-- विली. नंतर अधिकाऱथानें काजीकडे निरोप
* मळा कळतो हा आजार! बच्चू आतां पाठविळा कीं माझी पेटी पाठवून द्याळी,
माझ्या मुठौंत आहे. कोठें जातो पाद्दातो. म्हणजे चवकशोचें काम पुरू करतां येईल.
इतका मोठा अधिकारी आजारी पडल्यावर काजीळा बेंच पडळा. आतां रिकामी द्दा मी न्हास्वारूइन राजाच्या ओोफ्यांतळा एकू
कस मागून घेतला, त्या एका केस!चषा एक मोठा
त्माळा आपण भेटायला गेळों नाहीं तर पेटी पाठविली तर आपणच मुद्रा चोरून त्या केलाची जाडी कबल्या
आरोप येईह असा विचार करून काजी बेतल्याचा आरोप आपल्यावर लागेल. म्हणून
अषिकाऱ्याळा भेटायला गेळा. त्यानें पेटौत मुत्रा ठेवून पेटी पाठवून दिली.
त्या अधिकार्‍याने त्याला बराच वेळ चवकशीचें काम पुरेंकरून तो अधिकारी
गप्पा मारीत बसवून घेतलें. त्याला खूप राजधानीला परत गेला. त्यानें आपल्या
दारूप्यायहा दिळी, इतबरयांत नोकर अहबाळांत कांजीबरचे सवे अपराध साबीत
ओरडत आले--“ मालक, सैंपाकषरांत आग झाल्याचें लिहिलें होतें. त्या बरोबर मुद्रा
ळागळी आहे ! '" कशी चोरीला गेली व कशी चाल परत
ल्या अधिकाऱ्प्रानें मुद्धा ठेवण्याची पेटी आली हें देखील लिहिलें होतें. उत्वाके वाचण्याबाठी विशेष व्यवस्था करण्यांत राणीच्या केसांनी मी एक श्र्चीच विशून घेती,
स्या काजीळा देत म्हरळें-'“ कांहीं दिवस ही काजीळा कठोर कारावासाची शिक्षा आही. एक खोळ बचण्याशटी सला एका टोका- सो रागाचा आदर करी? अचै. म्हणून राणीच्या
पेटी भापणांकडे संभाळून ठेवा आणि आग झाली. आळकझी अजगराचा सल्या त्यानें वासून दुख सेवेत चाळे कारे. केसांनी विणळेल्या खुर्वीवर भी बसं नाही.
विज्ञबायळा कोगाळा तरी पाठवून द्या.'१ मानळा असता तर तो पार सुटळा असता.

अल्य वियजो छान वाजवता तेतो, कें सांगून मी साहस करून रःआचो पियानो बाभवित्प. दोन जांतूच्या
'वळ्यांन डंररांचे चड बांरून पिवानोच्या पत्यावर दाणदाश आपटीत इकहन तिकडे चांबत अशे, तें.
अ राजा-रोधीला आ्यबं वाढे,
 बवा राजा सपरिवार यमुडक'ठी अन भोजनासाडे म्हणून गेला, मल देखोज।एक्त शोलीवजा पेटीत वाढल.
माशी भाया परोबर घेऊन निघाली, मझी येरी भाकरशांत पुन्बळ घर उडत होतो.
रुक्णएकी ती सडुद्रांत जाऊन परश्ली. शरेवा्ने तो
झुडाळी नादी, पान्यावर तरंगू छामळी.

माशी पेटी एका श्डकावर ठेवून माझी आया

गमत पद्दाळा गेली,

पुष्कळ वेळ झाला, पण ती कांदीं आळी नाहो. परंतु अवानक एक मोठें वादळ आज्यासारखें मळा वळे केटीदून तो झेंडा आहेर काढन मी बसुन आपल्या देशांतल्या नहाजवाल्यांनींच झसुग्रांत एक पेटी व
मी. आपळ्ह पेडीत पडलेल्या... व दां डॉ म्दयतां नाकी येटो इबेंत ठरे त्आयलो. माझी राहो. इतक्यांत माझी पेटी व्ोणीतरी तीवर झेंडा षाहून मला बर काढलें, त्यांना वाटलें, कोणीतरी
तर: धनरयुंडीच उडून गेली.
खोडीत असल्याचा भास नला झाला. मच्या दी शिक्षा दिठी असावी,
 असेना माझ्या बोळण्ययर दोषडी मौ राणोची
चाका एवढो अंगठी व करवतील्ारख्व कंगजा पगैरे वस्त. दाखविल्या! तेल्दां त्यांना खरें बाटले. तोपर्यंत त्यांना
बहत होते की नो नुसत्या पापा मःरीत आहें,
'फार एली तुकेत्तानांत एक श्रीमंत गूदस्थ पाहिश्या, पण तुझ्या मुळीसारखी मुळगी मळा
रद्दात हसे. त्याला एकूळता एक मुलगा कोठें आढळढी नाहीं. तू. कबुळी दिळीस
होता. मुळचे बय लझायोग्य झाल्यावर तर तुझ्या मुळीला सून करून घेईन."
आईवडिलांनी पुष्कळ स्थळें पाहिठीं. पण तें ऐकून ळाकूडतोळ्याच्या बायकोचा
मनाजोगतें एक देखी स्थळ मिळालें नादीं. स्वतःच्या कानावरच विश्वास बसेना, ती
स्या औमंत गृहस्थाच्या घरापासून थोळ्या एवढेंच म्हणाली-“ अक्षाची मेहेरबानी असेळ
अंतरावर एका गरीब लाकूडतोळ्याचें घर तसेंच सवे होतें ! ” त्या श्रीमेत बाईने
होतें. आपल्या गरीव कुटुंबाच्या पोटापाण्या- आपल्या बोटांतीळ अंगठी काढन मुलीच्या
माझ्या डोळ्यांना पदेताकार श्लोक पाहण्याची चेबयी प्रभाणे भी फार मोठ्याने बोलत असें, म्हणन साटी वाकडे फोडणें हा एकच धंदा त्याळा बोटांत घातळी ब म्हणाळी-“ हा संबध
सँब्य झाली भस्चल्यानें भापत्याच देशांतोल माझी मित्र मंडळी देश्लीक कानापर दात ठेवून ग्डथत,
डोक मता लिलीपुटचे निषाशी पाटे लागळे, आहीत होता. त्याळा एक सुंदर मुलगी होती. ठरला !” ती घरी गेळी आणि आपल्या
तिचें वव देखीळ ल्यायोग्म झालें होतें. भुळाळा घडळेली हकीगत सांगून म्हणाळी-
एकदां त्या गरीबाच्या घरीं त्या श्रीमत “ अगदीं तुझ्या जोगी मुळगी आहे बघ (7
'गृहस्थाची आयको गेळी असतां तिची नजर छाकूडतोळ्या संध्याकाळीं घरीं आका
त्या सुंदर मुळीवर पडळी व तिनें तिळा सून तेव्हां त्याच्या आबकोनें मुळीचें हमम त्या
करून घेण्याचें आपल्या मनाशी ठरविलें. श्रीमंत गृहस्थाच्या मुडीशीं ठरल्याची गोष्ट
ती लाकूडतोड्याच्या बायकोठा म्हणाली- सांगितली, ळाळूडतोड्या तें ऐकून म्हणाळा-
“मी आपल्या मुळाकरितां कित्येक मुली “सर्ब त्या मल्लांची मेहरबानी आहे."
2
असो, देवाच्या दयेने मी. उल्द्य स्वदेशी. पोच (दे. डावकमुनांना मेटन्यजर मळा किती आनंद श्री चा. गो. देशबडि
झा. मौ त्यांना वचन दिळें डी आतां देशाच्या माहेर कधी पाऊळ यकणर नाह,
 घरीं गेळी आणि त्याच्या मुळीच्या डातांतळी
“न घेऊन आली. टम्म मोडले.
संध्याकाळी छाकूडतोड्या घरीं आळा
तेव्हां त्याच्या बायकोचा व मुलीचा चेहरा
उतरलेळा पाहून त्यानें कारण विचारलें.
घडलेळी गोष्ट ऐकून तो म्हणाला-“ अल्लाची
जशी मजा असतें तसेंच घडतें. उद्यां मी
मुढीळा घेऊन मशिदीसमोर उभा राहतो.
मशिदींतून जो सबौत आधीं बाहेर येईळ
त्याच्याशीं मुलीचें र्म ळावून देतो.”
सकाळीं उठल्यावर लाकूडतोब्यानें बास-
कोळा, मुळीळा जरा नीटनेटके कपडे धाबल
पण दैबाळा तो संबध पसंत नव्हता कीं बरोबर पाठवायला सांगितलें. दोबे मशिदीच्या
काय कौण जाणें, ढम मोडले. शेजार- बाहेर द्रवाळ्यांत उमे राइळे. थोड्या वेळाने
पाजारच्या धायकांनीं त्या श्रीमत ब्राईची डा फाटके कपडे घाडल एक म्हातारा मनुष्य बाहेर
केळी-। कोठें तुमी आणि कोठें तो लाकूड- आला. लाकूडतोड्यानें
त्याळा आदरपूर्वक
तोड्या ! पायाची बहाण पाथांतच राहालेळी नमस्कार केळा व म्हणाळा-* माझी भुळगी
बरी ! नसतें सुंदर तोंड पाहून तु.भाळळीस, ल्भाची आहे. तिचें एक जुळलेलें ल्य मोडले,
कुळ गोज कांदीं पाहायला हृबें कीं नादी. तुम्ही तिचा दात धरडांत तर पोर तरेळ.
हा संबंध जन्माचा आहे.” म्हातारा म्हणाळा-'“आळ, मळा घरदार
तें ऐकून श्रीमंत आईने विचार केला, कांदीं नादीं. चार पैसें मिळविण्याची माझ्या
थोंडी धाड केळी मी. त्यांत काय, जाऊन अंगांत शक्ति उरळी नाहीं आणि तुझ्या
सांगावें, आम्हांला नादीं पसंत हा संबंध, मुटीश्चीं रथ करून घेऊन तिच्या पोटा-
असा विंचार करून ती ळाकूडतोड्याच्या पाण्याची जबाबदारी कशाला घेऊं
छाकूडतोड्या म्हणाळा-'' ञान्दी तरी
औत जाहो म्हणून तुमच्याकडे नाहो असे
वाटतें का तुम्हांढा ! आम्हांढा सुद्धा उपाशी
झोंवायची संबय झाळी आहे."
“डौक, पहा बुवा ! ” असें म्हणत
म्हातारा त्या हाकूडतोळ्याच्या मुलीला बरोबर
चेऊन मशिदी शेजारच्या एका झोपडीत
घेऊन गेला आणि तेथे त्यानें चार ळोकां-
समक्ष त्या मुलीशी ह्य लावून घेतलें. ल्झ
झाल्यावर लाकूडतोड्या व इतर ठोक मुळीळा
ल्या झोपडीत सोडून निघून गेले.
त्या दिवसापासून म्हातारा रोज संध्या-
काळीं घरी येई ब वायकोळा चार पैसे ब ढाकूडतोड्याच्या बायकोळा मदतीसाठी बोला-
मेणवत्ती देऊन निघून जाई. त्याची बायको तिने आपल्या म्ुळीळा ती गोष्ट सांगून
त्या पैद्ञांवर स्वतःचं पोट कसेतरी भागवी, बरोबर यायला सांगितलें, ती म्हणाळी-'' मी
मुलीची ही स्थिति पाहून ळाकूडतोड्याच्या * त्यांना ' विचारून सांगेन,"
बाक्‍्कोच्या हृदयाला मात्र पीळ पडूं ळागळा. संध्याकाळीं नित्याप्रमा्णे म्हातारा आल्या-
ती मुळीळा मेटावळा गेळी खरी, पण मुलीची बर तिनें आईनें मदतीळा बोळाविठें असल्याचें
प्रकृति पाहून तिळा जास्तच वाईट वारले, सांगितलें ब त्याची परवानगी मागितली.
आईने तिळा कोठून तरी जुने कपडे मागून «जा, अकइय जा, आणखी हें पहा, मी
आणून दिले. नक्की सांगतों, नवरा मुळ्या तुळा पाहिल्या-
इकडे त्या श्रीमंत बाईच्या मुळाच्या बरोबर नबऱ्यामुळीका सोडून नकी तुलाच
डदय्यासाठीं एक स्थळ पाहण्यांत आलें. महत माळ घाळीक. तै.ते मान्य केलें पाहिजेस !0
पण ठरह्ा. डुझाच्या दिवशी श्रीमेंत बाईने म्हातारा म्हणाला.
६-2

“तू गेळें पाहिजेस. माझा हुकूम आहे.
सनजळीस २” असें दरडावून सांगून म्हातारा
निवून गेढा.
दुसन्या दिवशीं तिची आई तिळा बरोवर
घेऊन लअषरी जायला निघाळी. तिनें शेजार
पाजारच्या लोकांकडून मागून मुळी करितां
कपडे आणले होते. ते मुळीला घाढायळा
देऊन ती निघाळी, तेवळ्यांत त्यांच्या परा-
समोर एक गाडी डमी राहळी, गाडोतून
दोन बायका उतरल्या. त्यांनीं तिळा घरांत
बोळावून नेळें व तिळा उंची वर्ख वसुंदर
दागिने घाळायळा दिळे. नेतर सर्व मिळून
। “ तर्‌ मग भी जातच नाहीं. मळा नाहीं गाडीत बसून छृम्घरीं गेल्या.
। आवडत तसलें बोलणे नि बागणें,'* त्याची पाहुण्यांनी बघूळा अहेर केळा. उंचीठेची
बायको म्हणाली. बल्लें व दागिने पाहून डोळे दिपून जात.
“तुळा त्यांत हरकत काँ वाटावी, होते. म्हाताऱ्याच्या बायकोने पुढें येऊन
| बिनारतो मी! तुळा तेथें सये सुखसोयी आपल्या बोटांतली हिऱ्याची अंगठी काढून
मिळतीळ.” म्हातारा म्डणाळा. बघूच्या बोटांत घातली. सर्व बायका चकित
* नाहीं. मी जाणार नाडी. माझ्या होऊन पाहूं ळागल्या, डी कोण महाराणी !
नशिबी गरीबी लिहिळी आहे. मी त्या इतक्यांत वधूळा घेऊन जाण्यासाठी वर
श्रीमेताशीं ळभ केलें तर त्या घरची आळा. लाकुडतोळ्याच्या मुळीचें सौंदर्य
___ हकमी पढून जाईळ व चौकी हाती पाहून तो थक झाला. तें पाहून वघूळा
कार्‌ राग आळा. ती फणकाऱ्यानें तेथून
निबून गेळी.
हह मोडले. लाकूडतोड्याच्या सुलीला
ज्या बाबका बोळावून घेऊन गेल्या
होत्या त्यांनीं तिळा परत तिच्या शोंपडील
पोंचतें केलें.
त्याच्या गाडीच्या पाठीमागून दुसरी
एक गोडी आळी. तींत नवऱ्यामुळाने
भावल्या नातेवाईकांस पाठविलें होतें.
नवन्यामुळाळा कळलें कीं त्याच मुळीशो
त्याचें ल्ह्या ठरलें होतें. त्यानें आपल्या
नातेबाइकांवरोबर निरोप पाठविला कीं मी
लाकूडतोळ्याच्या मुलीशिवाय इतर कोणाशी
हि कभ करणार नाही."
दुसन्या दिवशीं दरबारांत लाकूडतोड्या-
& मी एका म्हाताऱ्या भिकाऱ्याची बायको
आहें. देवानें त्याची व भाझी अन्माची गांठ च्या मुळीळा हजर करण्यांत आलें, दरबारांत
आतळी आहे. मी सुखी आहें" तिनें उळट कां बोळाविळें आहे हें देजीळ तिळा कळलें
'निरोष पाठविळा. नादीं. म्हणून भीतभीतच ती दरबारांत
तें उत्तर ऐकून तो श्रीमेताचा मुलगा आली. दरबारांत तिछा तो श्रीमंत नवरामुलगा
कार रागावळा. “मी ळम्न कराववास तबार दिसळो. सुळतान पडद्याआड बसळा होता.
आहें. निरोपाकर निरोप पाठवीत आहें, पण नवरामु्गा ग्हणाळा-“ द्या भुळीशी माझे
ती नकार देते, म्हणजे समजते काय छद्म कधी ठरलें होतें. म्हणून हिच्याशींच
स्वतःहा £" त्यानें वुळतानाकडे जाऊन माझें ल्मा झालें पाहिजे. नाडींतर दिला
तक्रार केली. कांशीची शिक्षा देण्यांत यावी.
“मी उद्यां या विषया चवकशी करतों.” “मळा फाशीवर चढविलें तरी चालेल,
सुठतान म्हणाठा. पण मी ह्याच्याशी टन करायळा तयार
 ला.
जा.
नाहीं. मार्झे डक्न एका म्हाताम्याशीं झालेले सुलतानाने पडद्याआडून विचारळें ब पड्या-
आहे.” ळाकूडतोळ्याची मुलगी म्हणाळी., बाहेर आला. तिनें सुळ्तानाळा प्रथमच
“कोण आहे तो म्हातारा ?" पडद्याञाड . तो पक सुंद्र तरुण होता.
असून सुलतानाने विचारलें त्याळा पाहून प्रथप्न ती लाजली व म्हणाली--
“मला नाहीं माहीत. तो रोज संध्या- “माळक! आपणच माझे पति आहां.
काळी मळा चार पैसे ब एक मेणबत्ती देऊन आपल्या गालावरच्या डांगावरून मी जाप-
निघून जातो,” ती म्हणाली. ल्याहा ओळखले.”
“तर्या मिकार्पाचा नाद सोडून या सुळतान स्मित करून म्हणाला-“ तू चांदण्या राजरो. आजोबा अंगणांत आराम सुळांनीं गिल्ला केळा-“ नाहीं अजोबा,
श्रीमंताशीं लभ करून ध्प्रायळा काय बरोबर मल्या ओोळखलेंस. पण मी तुळा नीट खुर्षबी टाकून वसले होते. डाव्या थाची आम्हांळा गोष्ट सांगा ! मंत्री कोण व
हूरकत आहे तुळा !” सुलतानाने दरडावून ओळणळें नळ्हतें. म्हणून एवढी परीक्षा हातांत तपकीर घेत त्यांनीं हा छोक म्हटला- राजा कोण सब्रे सांगा ! "
विचारलें, श्य़ावी ळागली. त्या दिवशीं मी वेश पालटून
* मालक ! स्वगौत होत असतात. मशिदोतून येत होतो' व तुझ्या बापानें तुझें “मन्यः कयाचगो येथा आजोबा गोष्ट सांगू ढागळे-* एकदां
कर्म स्वामि ट्वितजुगं चक्रपुर नांवाच्या नगरौंत सुदर्शन नांवाचा
म्हातारा असो कीं तरुण, श्रीमेत असो कीं माझ्याशी ढमन लावून हिलें. पणतूंमाझी त एक मस्त्रिथो रप्ला राजा राज्य करीत असे. त्याच्या वरभारी
गरीब, एकदां ज्याचा ह्वात धरळा त्याचा बेगम व्हाया लायक आहेस कीं नाहीं हें. अ ये पत पया: बुद्धिसिंधु नांवाचा एक हुशार मंत्री होता,
हात. कोगतीहि घरंदाज बर्ड सोडीत कळावे म्हणून मी तुझी ही अप्नि परीक्षा तो छोक ऐकून नातबेडें थांबत आळी राजाच्या डोक्यांत एकदां एक खूळ
नादी.” म्हाताऱ्याची बायको म्हणाली. ब्लेतळी.” आणि आजोत्रांच्या चारी बाजूळा घोळका शिरले. त्याने ज्योतिप्यांनाबोळावून मबिष्य
“तुझ्या समोर तुझ्या नबर्‍्याळा उभा स्यानेतर दोघांचें लभ झाळें. एक महिना- करून हट्ट धरून बसळी-“ आम्हांळा याचा विंचारायळा सुरवात केळी. एक ज्योतिषी
केळा तर तूं त्याहा ओळखशीळछ का?!” भर मेजबान्था होत होत्या. अथे सांगा ! राजाकडे आळा व स्वत:च्या पांडित्याचें
आजोबांनी तपकीर नाकांत कोंबही व त्याने स्वयुखानेंच खूप वर्णन केलें.
हात झाडीत म्हणाळे-“या छोकाचा अर्थ राजानें स्वतःची कुंडली मागवून स्माळा
होय? सांगतो, ऐका. बाचा अर्थ असा आहे- दाखविठी आणि माझे किती बय उरलें
&ज्ञो मेत्री असतो त्याला राजांच्या आहे असें स्या ज्योतिष्याळा विचारलें,
मर्जाप्रमाणें काम करावें ढागतें. जो कुंडळी पाहून ज्योतिषी म्हणाला-
तसें करीत नाहीं तो मैत्रीच कसळा 7" “महाराज! आजपासून बरोबर सट्टा
 1
२८०८७७५०-०-०-०-०:
महिन्यांनी आपल्याळा यमराजाचें बोलावणे रानांत जें लागलें जाणि अयोध्येचे जीवन पुष्प
येदेळ.” बाटोळें झालें.” [ कवि : धी. पुरुषोत्तम च्य॑बकराब कल, अकोला, ]
| तैं ऐकून राजा इतका घावरळ्य कीं त्या परंतु राजाचा आजार कमी झाल् नाही.
ग्रुला सांग रे आवडते तुज पुष्प कोणतें बरें
काळजीने त्यानें अंथरूणच घरलें. हळूहळू तेव्हां मंच्यानें आणखी णक उपाय केला.
कुला पाहुनी मोद येतसे दुःख तिळभर उरे
__ त्याचें अज्ञपाणी तुर्ळें ब तो इतका अशक्‍त त्यानें ज्योतिष्याहा राजासमोर हजर करून फुला म्रुलांची एक संगती जगीं लावती जन
झाला की अंथरुणावरून उठर्गे देखी त्याळा निचारलें-* काय हो! राजाचें कय फक्त
मुळा पाहूनी फुलासारखे मास होती तें कवि मन ॥ १॥
अशबय बाटूं लागलें, सहा महिने उरलें जाहे, म्हणाढांत १
| मंब्यार्ने तें भविष्य तें. त्याळा पण आपलें बय किती आहे. नाहीं पुष्पे तुजला रुचती कोणती मला सांग बा खरें
ज्योतिप्याचा भयंकर राग आळा. राजा सांगितलळेंत £ " चैपक, माठती वा मोगरा, शेवेती मन हरें
आजारी पडल्यामुळें तर मंत्र्याला जास्तीच “कां£ चाळीस वर्षे आणखी 0 एकच त्यांचा निर्माता अत्‌ एकच त्या फुलविता
काळजी बाट ळागळी. तो राजाकडे गेळा ज्योतिषी म्हणाला, एकच विनाश कता त्यांचा एकच अमरच्वाचा दाता ॥२॥
आणि म्हणाळा-* महाराज ! या ज्योतिध्यां- असें होय! चढबा याळा सुळाबर ! 7.
फुलें डोलतां बागेमध्ये मन त्या सबेची डोलतसे
च्या बोलण्यावर विश्वास करून तुम्ही व्यर्थ मंच्यानें भाज! केळी, इकडे ज्योतिषी सुळावर
कुठेंचिमुकली कळी पायदळीं तुडवितसा मन कळवळतसें
आपला जीव धोफम़ांत घालीत आहों! चढला व तिकडे राजाची मक्कति सुधारू
बागेमध्ये श्रोभेसाठीं कृणा फुलांचा जन्म असे
महो ! स्वतः वसिष्ठ क्ररषोंना विचारून लागली आणि त्याच्या डोक्यांतळें ज्योतिषाचे
नाहीं का दशरथ महराजांनी राज्यामिपेकाचा खूळ पण नाडीसें झाळें. खरें आहे. मैत्री कुणी फुळें रानांतच फुलती का त्यांचा उपयोग नसे ॥ ३॥
मुहूर्त ठरविळा ! पण काय झालें ! रामाळा असावा तर तपानुग मंत्री असावा. मानव पाही सौंदर्याते सुंदर पुष्पें त्या हाती
अधर चाहतो मधास्तवा अन्‌ सौंदर्या मग नच गणती
छुणीं असो फूल आकर्षक वा असो अति कुरूप
असता मत्रू तयामधीं साचा अमरा चढे हुरूप ॥ ४॥.
खरें पहावें अंतर्मन नच बाह्य वेभवा गुंगावें
सत्यासत्य परीक्षे लागी मन नित्यचि ठेवावें
अमर गुंगतो मधासाठीं तर आपण गुंगावें सुपधी

घटेस्कबाचा बघ झाल्यानें सर्व कौरवसेना म्हणाळा--“ चेद्रोदय होईपयेत सर्वी थोडी
आनंदानें नाचू. छागळी, द्रोण व कर्ण
दोघे नबीन उत्साहाने ढढठं हागे, पण
पांडवांनी दोषा वीरांस एक पाऊळहि पुढें
टाकू दिलें नाही,
पण द्रोणानें भाज असामान्य पराक्रम
दाखवून विराट, ब्रुयद, द्रुपदाचे तिथे झुल्गे
ब पांचाळ, मस्स्य आणि चेदीच्या बीर
योदधयांचा संहार केळा. अर्थातच दुर
राजाचा सुळ्गा श्ृष्टयुझ्त याळा भर्यकर राग
आलावत्यानें प्रतिज्ञा केही कीं द्वोणाचा
बध करून मी पितूवडणांतून मुक्त दोरेन.
तीन प्रहर रात्र छोटल्यावर सैनिक दमून
भागून रथांत, घोड्यांवर किंवा हत्तीवर,
ज्य़ाळा जिथे जांभा मिळाली, पेंगू ळागले.
त्यांची ती दयनीय स्थिति पाहून अर्जुनाला
देखीळ दया आळी. तो मोठ्याने ओरडून उपाय आहे. अश्वःवामा त्यांचा एकुलता
अया 2
त्यांच्या कान पडलें तर पुत्र मेमाने ते
झं त्याग करतील.”
पण हें खोटें बोळणार कोण! आणि
त्यावर आचार्यांचा विधास तरी कप्ता
असणार ! स्वतः धर्मराज युविष्ठिरानेंच जर
सांगितलें तर त्यांचा विश्वास बसेळ. सुदैवाने
_ त्याचवेळी अश्वत्थामा नांवाचा टची मेल्याची
बार्ता आली. कृष्णाने त्या संधीचा फायदा
विश्रांति घ्या.” बेऊन युबिष्ठिराकडून एबढें वदविलें-
पांडंब सेना बिश्राम घेत असल्याचें _ **अश्वत्यामामेडा-मनुप्य की हत्ती नकळे !"
पाहून कोरव सैन्यानें देलीळ तोपयत विआम _ बण द्रोगाचायीच्या कानावर शेबटचे तीन
घेण्याचें टरविले. शब्द पडले नाहींत, कारण त्याच वेळी वधाचा सूड डगविळा. अर्जुनाने दुरून
चेद्रोदय होतांच पुन्ढां युद्धास आरंभ वू्वी ठरल्याभाणें मोटमोट्यानें नगारे वाजू शृष्टयुज्ञाळा तढवार उपसून आचार्याकडे
झाढा. दोणानार्थानी उग्ररूप धारण केळें ळागले. अशा तम्हेनें धर्मशाजाच्या तोंडून जात. असलेहा पाहिळें ब तो मोठ्याने
होतें. त्यांनीं सद्दकावधि पांचाळ, मात््य, खोटें अदबल्याशिवाय दोणाचायोकहून ओरडळा-“धृष्टयुज्ञा ! थांद....!'' पण त्याचे
सैजय व त्यांचे हत्ती ब थोडे यांचा संदार शसख त्याग करविण्याचा श्रीकृप्णाचा बेत ते शब्द कानीं पडण्या पूवीच द्ोणाचायौचा
केळा होता. पार्‌ पडळा. बघ झाला होता.
तो संहार पाहून कृष्ण पांडाबांना तै ऐकून व आतां था जगांत काय उरलें दागोपाठ पांच दिवस कौरब सेनेचे
म्हणाळा-“ द्रोणाचार्याना काय वाटेळ तै. आहे. असा बिचार करून दोणाचारयीनी सेनापतित्त द्रोणाचायीकडे होतें. त्यांच्या
करून जर वेळींच वाटेळा ळाक्‍ळें नाहीं तर झस्क्रत्याग केला. झोक करीत ते र्थांत वधामुळें कौरव सैन्यांत चहूकडे शोककळा
ते. आपणां संबोचा संहार केल्याजिबाय असून राहिले. त्याच वेळी श्व््युनञानें पसरळी. अर्जुन ब सात्यकी पृष्टयुझाचा वघ
थांबणार नाहींत. परंतु आचार्याचा युद्धांत 'तढ्वारीने त्माचा शिरच्छेद केहा. अशा करण्यास धांबळे. पण भीम व कृष्ण दोघांनीं
पराभव करणें म्डणजे थट्टा नव्हे. तरी एक तःहेनें त्यानें अमानुषपणें आपल्या वडिलांच्या त्यांना जडविळें व शांत केलें.
 कौरव सेना भयभीत होऊन पळूं लागली, पिवी णि खाला उत
भीष्म व द्रोण यांच्या सारखे वीर घरातीथौ नारायणाखास नमस्कार केला. एकटा मीम
पडल्यावर आतां आपला वाली कोण अशा इट्टानें स्थांत बसून राहिला. तेव्हां सर्वीरनी
मन:स्थितींत कौरव काय युद्ध करणार! मिळून त्याळा र॒थांतून खालीं खेचळें.
मोठमोठे र॒थी ब महारथी देखीळ युद्धनूमी- नारायणाक्न शांत झालें.

र्यासौावळस्याणि & |
वरून पळून गेले. अश्वत्यामाळा निराशा बाटळी. इतर्के
त्याच वेळीं बडिळांच्या स्ृत्यूची वार्ता मोठें अख, पण एकाचाहि वष केल्याशिवाय
ऐकून अ्वत्यामा तेथे येऊन पोंचळा. प्रभम झांत झालें. तिकडे सूर्यात्त झाळा व महा-
त्याचा विश्वासच वसेना, परंतु त्याचे मामा भारत युद्धाचा पंधरावा दिवस शेष झाळा. प्रथम अण्याय
छृपाचार्ययांच्या तोंडीं घडलेलें वृत्त ऐकून दोन्डीं सैस्थे आपापल्या शिविरांत परतली.
त्याहा इतका राग आळा की त्यानें नारायणा- ल्या दिवशीच्या युद्धांत अर्जुनाला एक दारकापुरी खजळी होती
खाचा प्रयोग केळा. नारायणाखांत विशोष विचित्र इृश्य दिसळें, त्याळा भास झाला द्योती गर्दी रस्त्यांवर ।
वजा तोरणे झळकत होतीं
अतें होतें की तें पदातीला मारीत नसे. पण म्हणा पाहिजे तर. कोणीतरी तेजस्वी पुरुष जिकडे तिकडे दारांबर ॥
जो कोणी र्थांत, हत्तीवर किंत्रा घोड्यावर त्रिशळ हातांत घेऊन असंख्य सेनेचा संदार
बसून युद्ध करी त्याचा हटकून बघ केल्या- करीत होता. श्रीकृष्णाळा ते कळलें पण
खडा घाळुनी वायकामुळी
काडित होत्या रांगोळी ।
शिवाय तैं परत येत नसे. छृप्णाळा ही तो बोळळा नाही, पण पुढें व्यास सुर्नी कुळें नि पत्री आणु ळागळीं
गोष्ट माहीत होती. म्हणून त्यानें स्वीस कडून अर्जुनाहा कळलें की अर्जुनाच्या मुळें आटपुन आंघोळी ॥
भरामर उड्या मारून जमिनीबर येण्यास बाजूनें स्वतः शंकरानें शत्र घारण केलें होतें. मुळें घोळका करून द्वोतीं
जागोजागी जमलेली ।
होती राजीं जाखुन त्यांनी
आरास घरीं केळेली ॥
कसळी दोती सर्व तयारी
स्वागत कोणाचे होतें?
कद्याख नठळी छारकापुरी?
काय नवें झाळें होते?
माहित, गणराजाची स्वारी |
द्वोती त्या दिवशीं येणार ।
म्हणुनि तयारी चालू होती
मर्नात होता मोद अपार ॥
गणपतिवाऱ्या आले होते.
बसुनि सुषकाबरती छान ।
बाहन गणराजाचे म्हणुनी
मिळत मसूपका होता मान ॥
सणराजाची पुजा खाळळी
होती पत्री-पुष्पांनीं
मोदक, लाडू, करंज्या, फळे
तऱ्हे तर्‍हेची भाणूनी ॥
कृष्णाचे घर सजले दोतें
चैमव पाहुनि चकित कुबेर:
मान जाळी खाळीं त्याची
दिखतां शेरा ख्वा दोर ॥
 वयातघ्याय
म्हणतां रुकिमणि हंखे खदखदा
आणि स्दणे-€तूं मितेस काय?
आज कशाळा व्यर्थ काळजी?
पाहतो उद्या, होतें काय?”
राऊ डळटली; रुकमिणीस पण
नादीं आळी राजीं झोप ।
घोरत ह्योता छप्ण रात्रभर
छान ळागली त्याळा झोंप ॥
उजाडतां जग जागें झालें,
होड लागल्या भूपाळ्या ।
दचकुनि उठळा छब्ण थांबता
एका एकीं भूपाळ्या !
% कृष्णा! कान्हया! धघांब सांवळ्या
अहिंदेव जणुं भाळा कोण!"
हांक ऐकुनी छष्ण घांबळा
पहाबयाळा आहे. कोण ?
सत्राजित चूप करीत होता.
सागरतीरीं खडतर तप ।
प्रसन्न करण्या खर्याळा तो
करीत होता त्याचा जप ॥
दिवस ज्ञाहले अकरा पाडुन
सतत उभा भन्‌ पाडुनिया,
आला धांवत रथांत वरुनी
पाझर फुटळा रविहदया ॥
सत्त अश्वर्थ आदित्याच्या
दुरून द्सिला येतांना । । [उभाकषर्जे चित्रयेत ब त्याच्या अतुयायांथ एक मेजवानी दिल्ली. मेजबानीच्या येळी धःतमी
मिळाली की भवकर पक्ष्यांवर आयत कांडी लोक भमिदरीपांतून येत आहेत. उताक्ष ष
तुवर्ण किरणे पडतां चह दिशिं जेन एांत गेळे. तेथें अमिद्ीपांत्या लोकांशी त्यांचें सुद झालें. त्यांत को! राक्षस
मोद बाडळा खर्बांना ॥ मारळे गोळे, उप्ाक्ष देखील धाय'ळ झाला, पुढें बाचा--]
खोन्याचा र्थ झळकत होता उग्रनाक्ष आपल्या अनुयायांच्या खांद्यावर चित्रसेनानें उद्नाक्षाहा आश्वासन देत.
नील नशव अन्‌ जुपलेले । हात टेकून कष्हत कग्डत उठून उभा राहिला. म्हर्ले-'* असा शोक करीत वसलास तर्‌
अरुण सारी, स्थांत भास्करा अकर अखना लागल्यामुळे तो म्हणाळा- कसें चालेळ. आमचा बतुम्डो राक्षसांचा
दिसळे सर्वा वसळेले ॥ & ब्ित्रसेना ! पद्दा माझी ही गति. पहावे जम्निद्रीयांतल्या त्या लोकांच्या हातीं परामव
तिकडे माझे राज्य आहे. राक्षत जातींत झाळा का? त्या भर्येकर पक्ष्यांससोर आपला
दहे मळा किती नात आहे. उच कुळांत माझा टिकाब लागला नाठी. त्या पक्ष्यांना आमच्या
॥ अन्म झोळा आहे. ग्रा परकीय लोकांच्या या लहान इस्त्रांखांनॉ परतवणें अशक्‍य आहे.
हातून स्वतःच्या जन्शभूमीवर मार खाऊन तना जिंकावयाचें झाल्यास कांडींउरी दुसरा
मळा भान खाळीं करून रावी लागळी.'' उपाय केळा पाटिजे.”
 कारण हा माझ्या भज्चचा प्रश्न ञाहे.
अत्तुबायांना मी

करण्यास या
गरज नाहौं का
* काय उपाय करावा दया बिचारांः भेद मेनापति ! म्णजे
लि ती
भाषणघालवू व तिकडून ते दुष्ट येडतुका
न भाहे ह
राजवा. वि राज्य बळकावून ह्यांना कसे ह.त धव
घेतीळ. आपण तें सर्व पहायळा जिंवत तरी च
रळ धळ ५
राह की नाहीं कोण जाणें ? यक्ष हताश
ऊन भाला. स्याभयेकरराक्ष ठ होती. म्हणाला" ता ते.
ल्य तिये. दि हींत. फक्त रात्री काळोखांत
य माणसासारखा घाः र्येत ते. विश
कस्या कर. मी सुद्धां स बळ येउन म्हणाले-
व्हणाळा आणि आफल्या पदे कागल. त्यांना “ महाराज ! आमच्या राजानें आपल्याळा

वब्ाळे जापल्यावर स्वारी

आहेत १ चित्रसेनानें विचारलें.
<< स्म
 आ लनन

असती.'' चित्रसेन |
थोडा चिडून म्हणाला. | बोळावण्याचें कारण
* महाराज, त्याळा आम्ही कैद करूं | डग्नाझानें उचतरादाखळ प्रक्रसूचक संकेत
शकळयें नादी. तो एका झाडावर चढून ॥|करून झाडावरच्या त्या माणसाला दाखविलें
बसला आहे, खाली उतरत नाही. आपण ॥। 'ब॒ म्हणाळा-“ काळ रात्रीच्या युद्धांत हा
आल्याखेरीज दे काम मागणार नादीं. मार्गे कसा काय राह कोणास
आमच्या माल्कानें सांगितलें आहे. राक्षस | ह्याळा जिंवत प्कडणें कठीण दिसते
म्हणाले, स्याळा वाटत आहे कीं आम्ही याळा
नाळा वाटलें कीं द्देदोघे पिऊन खाऊं. तूं याळा स वून सांग.
आळे असाय झाडावर का होईना आम्ही त्याच्या अं देखीळ
सांपडला आहे. स्वाळा खाळी उतरविणे यांना 'छावणार नाडी.”
कठीण कां वाटा नै झाडावरच्या त्या मनुप्याकडे
“मी भातांच निरोप घेऊन * लै. अगदीं मिण्याचें कारण
दृतरके जरूरी काय काम
नित्रसेनानें विचारलें,
“हयांच्या णक ग्रभागी उजळ
हा एकटा मागे कसा राहिला कोण जाणें! उभा होता. स्वा झाडावर
म्हणून आमच्या मालकाने आपणांठा ळगेच होती. व्याप्रचर्म घाडन एक मनुष्य झाडावर
यावे अश्ली विः . तो ओरडत
म्हणाले मी येणार नाहीं ! येणार नाहीं
उतरझॉँ तर तुम्ही राक्षस
गरन्न काव जो सां: मळा जिवंत १ बर आलात तर
द करून ठेवतां आलें सते. त्यानंतर तलवारीने एके पून काढीन
त्याच्याकडून जी मांहिती काढून घ्यावयाची आत्महत्या करून घेईन.
 3.2. अ
ऐकतांच उप्नाक्षाचा
दिसला. स्हणाला--<
ता; राजा

राजांना ब
न ठेवण्यांत आलें आहे.
1 गादीवरून काढून टाकलळेंच
भाता तो. राजकन्या कस्तिमतीशीं
करून घेण्याच्या प्रयत्नांत
म 'कपिल्पुराच्या नागवर्भाचा भी एक सँ हरीपांतीह दुष्ट लोकांशीं
म्हणाळा-* तू आपली तलवार र सअसें ीं1. प्रदेश जिंकून
आहें. माहे भमरपाळ
हटल्याबरोबर तेथें चिः अत होम्हणाला. त याथळा सुरवात
जमलेल्या सग होकांनीं जवघोष केळा-
' चित्रसेन मद्ाराज क्री जय !
तो जयजयकार ऐकून श आक्षानें शेका केळी,
स्या मनुष्याने " तो मनुष्य म्हणाळा. अद्ना

भाजून खाल्क्े तर ! 7
&ले तुझ्या अंगाळा
करणार ी
प्मा्गेंच वागतात.” म्हणूनच
उआक्षाकडे होतो. त्तया
 ल.ल
केली आहे. चक्रवर्ति म्हणवून घेण्याची तो त्यांनीं आपणांस सैन्य घेऊन मदतीस ।
स्वमे पहात आहे.'? अमरपाल न्हणाळा. बोळाविळें आहे."
'चित्रसेनाळा जवळपासच्या राज्यांच्या- चित्रसेनानें आपल्या सेनापतीकडे वळून
विषर्या विशेष माहिती नव्हती. अमरपालच्या आज्ञा केळी-“ सेनापति ! तुम्दी अथे सैन्य
सांगण्यावरून त्याला कळलें कीं त्याच्या घेऊन धबलगिरीला ताबडतो4 जा. इकडच्या स्वामिभक्ति
राज्याल्गतच्या प्रदेशांतील एका राजानें भागाच्या रक्षणाची जबाबदारी माझ्यावर !”' विकनाकॉर्नें आपला हद सोडला नाही.
भस्निद्रीपांतीळ छोकांशां मैत्री केळी लाहे.
“आज्ञा महाराज ! ” असें सांगून झाडाजवळ जाऊन मेत काढलें आणि तें.
अभरपाळ म्हणतो तें सर्व खरें आहे कॉ सेनापति निघून गेळा, खांधयाबर घेऊन स्मशानाकडे निषाळा. तेव्हां
तुसत्या थापा, एक 'शेका त्याच्या मनांत “बा. नागवर्मावरोबर अग्निद्रीवांतळे प्रेतांत असलेळा वेताळ बो ळागळा-
येऊन गेली. रहिवाशी तर जाळे नसतीळ £ ते आपल्या *“स्वामिमक्त नोकर आपल्या माळकासाठीं
चित्रसेन बोळतच होता, तेवढ्यांत दुरून पक्ष्यांवर वसून आळे असतीळ तर्‌ यात्र ..१ बाटेह तो त्याग करतो. पण धर्मवीर
त्याळा घोढ्यांच्या टापांचा आवाज शऐ! चित्रसेन बोलतां ओलतां मध्येंच थांबला नांबाच्या स्वामिभक्त नोकरानें जो त्याग
आळा ब कांहीं घोडेस्वार येऊन पॉचळे कडे वळून त्यानें प्रश्नसूचक केळा तो खरोखरच अद्वितीय असाच म्हटळा
देखीळ. त्यांचा मंत्री दोघांतिघा सैनिकांना जाईल, पण तुझ्यासारख्या राजानें एकाथ्या
घेऊन आला होता. म्हणाला-** महाराज | भमरपालानें एकदां चारी बाजूळा पाहिलें, मिकार्‍्याहा दिलेल्या बचनासाटी इतके कष्ट
धबलगिरीहून एक सांडणीस्वार निरोप घेऊन जणू कांहीं उत्तर देणार आहे. नेतर विचार । सोसणें अगदीं गैरवाजवी वाटतें. तुळा कंटाळा
आला आहे. कीं नागवर्भा नामक एका करून तो भाकाशाकडे दृष्टि रोखून पाहे. येऊं नये म्हणून भी धर्मवीराची गोष्ट सांगतो.
राजद्रोद्यानें धवळगिरीवर स्वारी केळी आहे, लागला. पुढील गोष्ट ५दी ५ अंकी ) त्यानें गोष्ट सांगाया सुरवात केली.''
एकदां मद्रावती नांवाच्या नगरौत शूदक
नांबांचा राजा राज्य करीत असे. तो एक मदा
अतापी ब प्रजाबत्सळ राजा होता. त्याचें राज्य
म्हणजे रामराज्यच होतें. राजाच्यादर्शनासाठी
माळव देदाचा रहिवाशी धर्मवीर नांवाचा एक

चेनाजपच्या गोफी
 दीनार रोज ब्रेऊन करणार काय ? म्हणून घर्हवीर
त्यानें गुप्त हेर ठेवून घर्मवीर काब करतो |. अनन पडो, पाऊस पडो, बीज पडो, वादळ
हेंकळविण्यास सांगितलें. येवो, बर्मचीर आपला तलवार हातांत घेऊन
घर्मवीराळा राजानें आपल्या खास देवडीवेर उभा राही. हें पाहून राजाच्या
महदाळाच्या देवडीवर पाहारा देण्याच्या मनांत आपल्या *्वामिमक्त नोकराविषयॉ
कामावर नेमलें. धर्गवीर रोज फक्त दोन वेळ जस्त आदर उत्ठत्न झला. तो असेपयंत
बरीं जेवाया जाई. संध्याकाळीं जातांना आपल्या जिवाळा घोका नाहीं अशी राजाची
आपली मजुरी घेऊन नाई. घरच्या खर्चा- ल्वात्री पटली.
करितां बादकोल्य शंभर दीनार देई. शभर पके दिवशी रात्रो मुसळघार पाऊस
दीनार कघडेळले व इतेर॑ सामानासाठीं व डळ. रात्रभर पावसाची ध'र चा होती.
शेभर ठयये धर्मकार्यासाठी खर्च कती. (नदा अंधःकार होता. मध्यरात्रीच्या
शझ्षण आहा, त्याने मद्दाराजांजवळ पा्थना अमंवीराळा एकद व्यकषन नव्हतें. त्याचें कुंडुब् |वेळीं राजाळा दुरून कोणी तरी खी रडत & आज्ञा महाराज !7 असें म्हणत
केळी की कांडी नोकरी द्यांनी, चार पोरें तसे मोठें नःदते आयको, सळगा ब मुहगी. | असल्याचा भास झाळा. म्हणून राजाने अर्मवीर ज्या दिशेनें रडण्याचा आवाज येत
भरतीळ, जाह्वणाच्या हातांत. पळीपेच- हेरांनॉ येऊन सांगिठळें कीं |सुळ्यांत येऊन कानोसा घेतला. तेव्हां होता त्या दिशेला निघून गोळा. तो काय
पात्रींच्या जागीं ढाळतलबार पाहून राजाळा
्गवीर शिककेंत टोकतो. |लरोलरच कोणी रढत आहे याची त्याळा करतो हें पाहण्यासाठी राजा स्वत: त्याच्या
बाटले करी द्रोण,चायीसारखाच कोणी शूर र्शवीराळा कांहीं ळसन नाहीं. हें ऐकून | ह्री झाळो, म्हणून राजानें हाक मारही-
मागोमाग गेळा. परंतु ही गोष्ट धर्मवीराठा
म्ञाह्षण असाबा. म्हणून राजानें विचारलें- राजानें विचार केला आपण धर्मवीरावर जो | ॥ दण आहे देवडीवर
माढीत नव्हती. तो त्या पावसांत ब काळोखांत
* काय पगार्‌ घ्याळ १ खर्च करीत गाद तो व्यव गोडी, आरी आहें महाराज, धर्मवीर !” उततर चाळत चाळत गांवाच्या आहेर एका तलावा-
घमेबीर म्हणाळा-“' मळा, रोज पांचशे नाता राजाने भर्मवीराच्या स्वामिमक्तीची व जवळ पोंचळ्ा. तेथ एकश्ी रडतअसलेळीत्याला
दीीनार. धावेत, महाराज!" पगार जास्त भीत कणाच मी &ह पहा, धर्मवीर ! दूर कोणी तरी खरी दिसली. त्यानें तिहा हाक मारून विचारलें
होता. पण राजानें त्याची परीक्षा घेण्यासाठी री र्‍ र प धू
रडत आहे. ती कोणर्‍्या संकटांत सांपडळी *“ बाई, तुम्ही कोण ! काँ रडतां आहां १
तो पगार कबूळ करून त्याळा आपल्या पाहारा देई, वेळो अयेळॉ महाराजांनी राक
(3, पाडून गेन मळा सांग.” राजा
पदरीं नोकरी दिली, मारळी कॉं-'"देवडीबर कोण आहे ! ९४ “मी देवी आहें. तीन दिवसांत या.
'म्हणाळा. देशाचा राजा शूद्रक मेल्यावर मार्श रक्षण
बांदोचा डू “३ ०
 आबा! चळा चेडिकेच्या देवळांत ! सांगून त्यार्ने धुळाचें डोकें कापून देवीच्या
भ्राणाचा अळी धाबा छागळा तरी मी तयार 'राजाच्या त्ररणांतून सुक्त होण्यास याहून चरणांवर दाहालें. भापळ्या भावांचा विरदद
आहें.” बमवीर्‌ म्हणात्म, जस्त चांगळी संचि कोठून मिळणार ?” असद्य झाल्यानें घर्मवीराच्या मुलीने देखीळ
*“ राजमहाळाच्या शेजारी जें चेडिकेचें मुलगा म्हणाला. माण सोडळा.
देवालय आहे त्वांत जाऊन तू आपल्या बनबीर मुळाचा इत धरून चेडिकेच्या डोळ्या देखत दोबां मुळांचा मशा तर्‍हेनें
सुहाचा बळी दिळास तर राजाला शतायुदाम देवळांत निघाळा. मुळाची आईथण मुळीळा ज्ीव गेळेळा पाहून मुळांची आई म्हणाली -
होईळ.” ती श्री म्हणाळी. बेत वरो4र निघाळी, राजा देखील प'ठो- * झातां मी तरी जिवंत राहून काय करूं ?
* खढेंच ना:” असें म्हणत धर्मवीर 'वाठ- होताच. या मुलांबरोबर तुम्हीच या देहाला अग्नि या.”
सरळ आपल्या घरीं गेळा. इकडे तळावांतळी
देवळांत जाऊन धरधंबीर चेडिकेळा नमस्कार धर्मवीरानें चिता रचळी. त्याची बायको
भूदेवी अंतर्धान पावली,
राजा हें सर्व कांडी पाहून व ऐकून थक्क कडून म्हणाका-* देवी] यया मुलांचा दोघां मुळांना मांडीवर घेऊन चितेवर बसळी,
झाळा, धर्मवीर काय करतो हेंपाहण्यासाठी बळी भी स्वतःच्या हातानें देत आहे. शर्मबी९े्ने देवी पुढच्या दिल्यानेंच लितेळा.
तो त्याच्या भागोमाग निधाळा. आमच्या महाराजांना पूर्ण आयु दे!” असें अग्नि दिळा,
कोण करणार ग्हणून मी रडत आहें." ती धर्मवीर घरीं गेळा तेब्दां सर्ब गाढ शोषपी
खी म्हणाली, गेळे होते. त्यानें बायकोला जागे करून
अर्गैबीराच्या मनांत धरल झालें. ज्याच्या भूदेवीची आज्ञा सांगितली आणि म्हणाळा-
अल्नांबर हवा देह बाढत भाहे त्याच्यावर “महाराजांसाठी एवढें आपणांस केलेच
काढी तरी मोठें संकट येणार भाहे हें ऐकून पाहिजे."
थर्मेवीर घाबर्‍्या आवाजांत विचारू लागळा- “मी सुद्यळा उठवितें. तुम्ही त्याळा
* राजाद्य म्रृत्युमुलांतून वांचबिण्यास कांहीं सर्व सांगा ! आयको व्टणाळी, तिनें मुद्माळा
उपाय नाहीं का!" जागा केळा व नवस्याजवळ त्याला वेऊन
आहे, पण तो तुझ्या हातून होणार आली. धमंवीर म्हणाळा-'* बाळ, आपल्या
नाही, भसे मळा वाटतें." ती खरी म्हणाळी, राजावर कार मोठें संकट आलें आहे, भदेवीने
ज्या मालकांच्या अन्तावर ह्या देह. घुज्ञा वळी चेडिकेसमोर दिळा तर राजाचें
बाढत आहे. त्याच्या रक्षणासाठी जापल्या रक्षण होईळ असें सांगितळें आहे.”
चांदोबा
 जीब द्यावा आणि मी तें सर्व डोळ्यांनी
पहात रद्दाबें? या पेक्षां जास्त स्वार्थीपणा
तो काय असणार? असा विचार करून
त्यानें देवीच्या पायावर मस्तक ठेवून प्रार्थना
केटी-" देवी, तू. माझा बळी घे आणि या
सबीना जिवंत कर! हें कुटुंब खरोखर
देअळोकांतून आलेलें आहे." असें सांगून
राजानें खंजीर उपसळा व स्वत:च्या छातीत.
मोसकणार इदकयांत आकाशवाणी झ!ली--
“आळ! थांब, मी धर्भबीराला ब त्याच्या ४
कुट्रेबाळा जिबंत करतें. तू निश्‍्थितेपर्णे घरौ
नैतर तो देखी समोर गुढगे टेकून उभा जा." तिकडे राजानें पाठ फिरविळी आणि
राहिळा. तिळा नमस्कार करून म्ह॑णाला- इकडे धर्मवीर सकुडुंब जिवंत झाळा. स्थाला
* चेंडिके! आतां तू. आमच्या महाराजांचे हें सर्व स्वमासारखें भासते. तो आपल्या
रक्षण करशीळ, या गोष्टीची मळा खात्री बायका मुळांना *दणाळा-“ हेंकाय? तुम्हांला
आहे. ज्या तुळांबाळांसाठी मी महाराजांच्या चितेबर ठेवून मी अभि दिला नाहीं का?
पदरी नोकरी खरली तींच आतां या जगांत मी स्वत:च्या हातानें खैजीर भोंसकून वेतळा
नाहींत, भग मी तरी जगून काय कर होता. पण मी जिवेत कस्ना? ही सर्व
मळा देखीळ आपल्या पायांपाशीं आश्रय दे!” चंडिकेची कृपा आहे !” असें म्हणत त्याने
अले सांगून त्याते स्वतःच्या छातीत खेजीर देवी समोर ळोडांवण घातलें.
ऑसकला.. स्वःनेतर त्यानें आपल्या बायका मुलांना
हें स्य पाहून राजा थक झाळा. आपण घरा पोंचतें केलें व पुन्डां राजवाड्यांत जाऊन
हें सर्वे पहात उभे कसे राहालो! माझा देवडीवर उभा राहिळा. राजानें त्वाळा
पाहिलें. त्यानें तेथूनच देवीळा नमस्कार करून राजा शूदक या पांच जणात तूक
तिचे आभार मानळे ब जणु कांढी काय थोर मानतोस ? उत्तर माहीत असून तूं दिलें.
काय घडलें हें आपणांस मांदीतच नाहीं नाहींस तर परिणाम माहीत आहे तुढा ! १
अशा तऱहेने नेहमीच्या आवाजांत त्यानें विक्रमा्क म्हणाळा-'' शुक राजा माझ्या
विचारले“ देवडीवर कोण ञआहे ! "' मतें योर मनाचा ठरतो. धर्मवीरानें आपल्या
*मी आहे मद्दाराज ! धर्मवीर ! आपल्या स्यागबुद्धौनें स्वामिभक्ति दर्शविली. पण त्याने कुशाम्रवुद्धि तिम्मरसू
आज्ञेममार्णे मी त्या ख्रीचा शोध कःढीत गेळों आपल्या धर्भाचिंच पाटन केलें. बायकोने
ह्वोतो. भूदेवी होती. मळा पाहाल्यावर नवभ्याच्या पाबळावर पाऊळ ठेवून चालणे कृष्णदेवराय याचें नांब तुम्ही विद्वान जाढळे त्याळा तो कागद दाखवून
अदृश्य झाळी,'! धर्मवीरानें हॅ सांगितळें. पण विचा धर्म आहे. त्याच प्रमाणें धर्मबीराच्या असेळ, त्यानें आपल्या पराक्रमाने राजानें सांगितल्यापमार्णे रेधपुसल्याशिवाय
राजाला दीर्षायुाभ त्हावा म्हणून त्यानें मुलाने पितृभाजेचें पालन केळें आणि मुलीने गरचें साम्राज्य स्थापन करून मोठी ल्हान करून दाखवायला सांगितलें. कित्येक
देवीसमोर स्वतःचा ब कुटुंबाचा वळी कसा आतृप्रेम निभावून नेळें. परँनु आपल्या पंहित ब बिद्वान ' तुमचा राजा वेडपट आहे.
दिला हें सांगितलें नाहीं. त्यानंतर राजानें नोकरासाठीं आपला पाण देण्यास तयार झालें !' असें सांगून निघून जात. म्हणत.
धर्षैवीराळा कर्नाटकाचें राज्य देऊन त्यांचा दोरे, हें कोठें मी ऐकहेलें नादीं. म्हणून *“ हें अशक्‍य आहे. म्हणे रेघपुसल्याशिवाय
गोरब केला, राजाच सीत थोर आहे.” ती ढदह्हान आहे. हेंदाखवा. हे लोक आमची
बेताळानें येथवर गोष्ट सांगून बिच!रठें- राजाचें मौन आशा प्रकारें भंग होतांच ठरला. आपल्या योग्य पंतप्रधा- थट्टा करायळा तरी निघाळे असळे पाहिजेत
राजा, आतां मळा तैंहें सांग कं धर्मवीर वेताळ मेताबरोबर अदृश्य झाळा आणि जागी दुसरा पैतप्रधान नेमण्याचें नाहींतर माथेफिरू तरी असले पाहिजेत.''
त्याची बायको, मुलगा ब मुळशी आणि झाडाच्या फांदीला जाऊन कोंबकळूं कागळा. ठरवून त्यानें पंतप्रधानाच्या हुशारीची परीक्षा नोकर फिरत फिरत एका ब्राह्मण शोकांच्या
बेण्यासाठी एका कागदावर एक बीतमर बस्तींत आळे. त्या गांबी देंशांतठे विख्यात
. ह्यंबीची रेघ काढून आपल्या नोकरांना विद्वान ब्राह्मण रद्दात असत. नोकरांनी त्या
देत म्हटलें, तुम्ही राज्यभर फिरून ही रेघ गांबांत एक झाळा होती. तेथें नाऊन
_ पुसल्याशिवाय ठद्दान करून दाखवील अशा गुरुजींना विचारावयाचें ठरविलें. शाळेत
माणसाळा आदरपूर्वक घेऊन वा. गुरुजी मुलांना भूमिति शिकवीत होते.
नोकर तो कागद घेऊन गांवोगांव हिंडू नोकरांनी गुरुजींना जाऊन तो कागद दाख-
ग्रे प्रत्येक गांवांत नो कोणी हुझार वून महाराजानी विचारलेला प्रश्न सांगून उत्तर
 गुरुजींना ती युक्ति पटली. त्यांनीं आपल्या
कषिप्याची पाठ थोपटली व म्हणाले-“
मीं
आजपर्यंत तुळा शिकक्लिं तेंआज फळःस
आले. तूंच या गुरूचें पुढे नांव काढकझीळ.
शाबास ! शाबास ! नंतर त्यांनीं त्या नोक-
रांना परत बोल्मविळें आणि म्हणाळे---
“य़ा इकडे ! पाहूं तो कागद!" नोकरांच्या
हरालांतून तो कागद घेऊन गुरुजींनी घ्या
रेबेच्या जागीं दुसरी एक मोठी रेष काढढी
ब म्हणाले-'' झाठी ना तुमची रेघ ल्हान?
जा आतां तुम्ही ! ”
नोकर चकित शाळे व आदरपूर्वक त्या
बिचारळें. गुरुजी म्हणाले-“ मीच काय गुरुजींना नमस्कार करून म्हणाले-“ महा-
कोणी जादुगर सुद्धां हें काम करूं शकेल राज, साल्ब नरसिंद्ररायांनीं पाढखी पाठविळी
का! वेडे कुठले." नोकर निराश होऊन आहे. आपणांसाठी. जो कोणी ही रेघ
पुढें जाऊं लागले. पुसल्याशिबाय लहान करून दाखवील त्याळा
त्या शाळेत तिभ्मरसू नांवाचा एक आदरपूर्वक वेऊन या असें सांगून त्यांनीं
कुशाम्रबुद्धि बिद्यार्थी शिकत होता. तो दुरून आम्हांळा पाठविलें आहे. आम्ही कित्येक
सर्वे पहात होता. त्यानें गुरुजींजवळ येऊन दिवस फिरत आहों. पण आजच आम्हांला
बिनम्रपर्णे विचारलें-** गुरुजी, त्यांनीं जो प्रक यश मिळालें. यावे, राजधानीस चलावे१
आपणांला विचारळा होता तो तर अगदी गुरुजींना अपार आनंद झळा. पण मनांत
सोपा आहे,त्यारेथेच्या बाजूळा दुसरी ए॒क भीति वाटत होती कौ महाराजांनीं असाच
मोठी रेध काढा म्हणजे त्यांनी काढलेली कांडी प्रश्न विचारला तर आपली फजीती
रेष लहान नाहीं का होणार ? " होईल. त्यांनों भापळा शिष्य तिम्मरसू यास
हळ बोलावून म्हडलें-*खरें पाहिलें तर
चु्चा आदर व्हाया पाहिजे व तू
कडे जायळा पाहिजे. पण स्वतः
जि बा छोकांना पाठविलें असेळ
आद्यो कल्पनामळा नम्हती. तें ऐकून तिस्रस्‌.
'म्हणाला-* गुरुदेव! ही माझी गुरुदक्षिणा
असें समजून आपण जावें. आपळा
आझीर्बाद असेळ तर मळा पुष्कळ आदर
मिळेल व बक्षितें मिळतील.” गुरुजीनी त्याला
लक्षीरबाद रिका व पालखीत बसून
राजधानीस गेठे,
सांब्रांत गुरुजीचे भाग्य टघडल्याबद्दळ
_ होक त्यांची वाहवा करूं ठागले. सरे रहस्य एक गादी भंधरण्मांत आढी. नवर राजा
। काय तें गुरुशिल्यांनाच माहीत होतें. साझ्य़ नरसिंड्राथांनी गुरुजींना बोळावून
राजाच्या नोकरांनी घडलेलें दत सांगून म्हटलें-" मी आपणांस आपला पेत अमात्य
'गुरुत्रीनॉ मूळ रेघ कशी लहान करून नेमण्याचे ठरविलें आहे. आपही मुदा
दाखविछी हें सांगितलें. ते ऐकून राजाला तेथें तिबईवर ठेवळेळी आहे. तुम्ही जाऊन
आनंद झाळा. परंतु गुरुजोंच्या तोंडावर तें ब्ेऊन या. पण गादीवर पाय देऊन जातां
तेज नसळेलें पाहून राजाळा संशय आढळा. काना नये.
म्हशून त्यानें गुरुजोना एक प्रश्न करून त्यांची
आपल्य सत्कार करण्यासाठी महाराजांनीं
परीक्षा ्यायचें ठरविटें, जोळाविळें असेह असें समजून गुरुजीनी
दरबारांत एका चिंचोळ्या जागी एक राजधानीस येण्याचे कवूळ केलें होतें.
डब तिबड्वर एक मुद्रा ठेवण्यांत आरी. महाराजांनीं पंतअमात्यांची परीक्षा येण्या
।
'तिकडेपर्येत जाण्यासाठी जी वाट रोती तेथे साटी ही युक्ति केली होती हें कळल्यावर
गुरुजींच्या अंभाळा घाम सुटला. गादीवर राजाचा हुकूम म्हणून तो गेढा. महाराज
पाय दिल्याशिवाय पंतअमात्यांची मुदा कशी स्याळा सागोरे गेळे. त्याळा आदरपूर्वक
उचळाववांची हा प्रक्च होता. भरलेल्या दरबारांत बोळावून म्हणाठे-“ तू बयाने
दरबारात आपली मान खाडा होणार गरा हढान असून मी दिलेळें कोडें कसें सहजी
ब्रिचारानें गुरुजी फारच खजीळ झाले. त्यांनीं सोडविलेंस्त व पंतअमात्याच्या पदवीस वोस्य
हात जोडून नहराजांजवळ जं खरें होतें ते. झाला आहेस. मी तुला आपला पंतअमात्य
सांगून टाकलें व र्हणाले-' या पदवीस मी नेमण्याचें टरविळें आहे. ती पदा तिववर (>
नोबत वाजली
नादी, माझा शिष्य तिभ्मरखू हा योग्य बँतअमात्यांची मुद्रा ठेवलेली आहे.तूती. दोन चिनी शेतकरी दोन रांजणे डोळे असतात, धर्मशाळेचा राखणदार ब
आहे. त्याहा बोलवून त्याचा आदर करावा. घेऊन ये. पण गादीवर पाब पडतां कामा मरून मध बाजारांत विकायला घेऊन गेले. त्याची बायको दोघें आपल्या खोलींत जसून
गुरुजींनी खरें श्वरें तें निबेदन केल्या नये.” तिश्मरसूनें तरक्षण गादी गुंढाळली सर्व पहात होतीं. शोतकरी झोंपी गेल्यावर
"हो बाजारांत विकून रात्र झाल्यामुळें दोघे
बद्दल सोह नरतिंद रायांच्या मनांत ब जाऊन मुद्रा उचळळी. नवरा बायकोने सर्व धन चोरून पुन्हां
एका धर्मशाळेत उतरले. झोंपण्यापूवी त्यांनीं
गुरुजींच्या विषयीं आदर जाश्तच बाढला, तिभ्मरसूचें बय हहान होतें. पण त्याची बिचारकेळाकी पैसे छपवून ठेवळे पाहिजेत. टोफ्लींतळें गवत वपानें सारखी करून ठेवकी,
ब त्यांनीं त्यांना आदरपूर्वक बसायला सांगून कुशाअबुद्धि ब प्रसंगावधान पाहून महाराजांनी * आपण कोठें तरी हे पैसे हगवून ठेवू. सकाळी दोघे शेतकरी उठून पाहतात.
त्यांचा शिष्य तिभ्मरसू मास बोलावून त्याची पाठ थोपटछी ब स्वाला आपळा आ ? वर्मशाळाच ही. आपण या टोपलीत हर दोन्ही टोपळीं रिकामी. इतकी काळजी
आणावयास दृत पाठविले. पैतअमात्य नेमलें. त्या पदावर तिम्मरसूर्ने न वैसे ठेवून वर गवत व वानें टाळून ठेवूं बा. घेऊत सुद्धां शेबटी चोरी झाढीच. पण
दृत पालखी घेऊन तिम्मरसूच्या गांवी कित्येक वर्षे काम करून बिजयनगरचें साम्राज्य ' चोर आल्या तरी आयण टोपल्यांत पेसे कोच त्यांना धर्मशाळेच्या राखणदाराचा
गेले. तिमारसूळा आश्चथरच बाटलें. परंतु बाढवून मोठी कीतिं मिळविली. ठेवळे आहेत हें कोणाळा कळणे शक्‍य संशय आला, त्यांनीं त्याला भाऊन विचारले-
नाहीं.” एक योतकरी म्हणाळा, “ आमचे पैसे कोणी चोरून नेळे ! आंत.
ह दुकष्याळा पहिल्या शेतकऱआची युक्ति दुसरा कोणी बाटसरूतेर आळा नाही. दरवाजा
'पटळी. दोथांनो सर्व पैसे दोन्री टोपल्यात डु मग चोरी कशी काय झाळी
टू ठेवून, वर भक्‍त अ पानें घ ऐकून दोघें नवरा बायको कांगावा
कि र॒ दिवा विझवून दोवे झोपी गेले. करून म्हणाली -“' आम्ही गेली प्नास वषँ
पण म्हणतात ना, भिंतीला देखीळ कान या बर्मशाळेंत रद्दात आहों. पण असा खोटा
। असतात आणि दरवाजाच्या कडी कोवेंड्यांना आरोप कोणी आमच्यावर ळावळा नाही,

छुमचे पैसे गेले की नाही देव आणे, पण
तुस्छी आमच्यावर हा खोटा भारोप लावून
आम्दांळा बदनाम मात्र केलें आहे. या
खोड्या आरोपानद्दळ आार्हांळा न्यायाधिशा-
कडे त्क्रार कशबी लागेळ.'१
चौधे गांवच्या न्यायाधिश्ञाकडे गेले
आणि त्यांनीं भाधापळी तक्रार न्यायापिशा-
समोर सांगितळी, परंतु काय न्याव यावा है
न्यायाधिशाळा कळेना. क!रण कोण!जवळच
कांडी पुरावा नव्हता. म्हणून न्यायाभिश्ञासे लोटे सांगूशकेल.
चिथान्शान नांबाच्या एका हुज्ञार नागरिकाला
मदतीसाठी बोळाविलें. न्याया विशानें चिद्या- “बरळतो आहेस कीं काय 7 जो स्याय
न्शानछा सांगितलें कीं या शेऊ्कर्‍्यांची
किर्याद आहे की बांचे पेसे या दोषा.
नवरा-बायकोनें चोरले आहेत. नवरा-
बायकोने त्क्रार केली आहे कीं या दोघां
शेतकऱ्यांनी त्यांना उगाच बदनाम करण्या-
साठी त्यांच्यावर हा आळ आणल्य आहे.
नियास्शशाननें न्यायाधिश्यासमोर पुन्दां दोषा
शेतकऱ्यांना विचारलें कीं चोरी कशी झाली.
तें खरें खरें सांगा. त्यांना रात्री टोपलीत
पेसे कसे ठेवळे हें सांगून रात्री त्या
धर्मशाळेत दुसरा कोणी वाटसरू न आल्याचे
सांगितले
व॒म्हणाले-“ आ'हाळा या
राखणदाराचा ब त्याच्या बायकोचाच सँशय
आहे.” दोघें नवरा आयको म्हणाली-
“ आऱ्ही रस्वाळदार *दणून राइतो. आणि
आम्हीच चोरी कढूं असें वाठतें का वु्डांळा £
तुम्दींच विचार क.”
दोषांचे म्हणणें ऐकून चियाऱ्गश्ञान
“दोवांचें म्डणणें मळाबरोबर ढिसतें
आहे. खरें की खोटें याचा निवाडा मी काय
देणार ? देवळांतली नौबत भात्र खरें कॉ
. "
न्यायाविशानें चकित होऊन विचारळें-
पण अजून जोळखला नादीं वाटतें. या
गौबतीचें असें आहे कीं ज्शळा न्याय हवा
त्यानें दी नो$त 'पायस्थळा-
बित आणादी ळाभते. फिर्षाद न्यास्थ असते
वहां आधोआच नोअत वाजते." कान
म्हणाला.
न्यायामिश्ाळा हें सर्वे विडक्षण व
सनीय असें बाटलें. परंतु फान चियान्ग-
ज्ञाने द्दा गांवातळा एक विलक्षण मेबाबी
नागरिक असल्या कारणानें न्यायाधीश दोषांपैकी एक जण म्हणाला-' अरे,
व्हॅथाला-* बरें तर ज्याचें धन चोरीला गेलें आलें घन गेलें तें गेलेंच आणि वर
त्यांनी भांधोळ करून नघे कडे न्यायाच्या नांवाखाळी ओश्ले बाहणें कपाळी
वे आणि ती नोग्त उचलल येथवर आलें आहे. आपण म्हणतों आहे! तै खरें
कन यावी. पाहूं या काय होतें तें.'* आहे हें दरी नौदत सांभणार म्दणें, ही नौभत
_ दुसऱ्या दिवशो दोघे शेतकरी आंघोळ बाजण)र॒ नाहीं जाणि आपलें धन' आपल्याठा
इन व नेवे कपडे घालून देवळांत गेळे. मिळणार न हो."
अते एकाठेच बांकावर ठेवलेली होती. ती इतक्यांत नौवत वाजली. दोघां रोतक-
' उचलण्क साठी दोन कड्या टोत्या. त्या धरून र्‍्यांच्या जिवांत जीव आळा. दोघे नौबत
दोघे नौअत उचळन लेऊन निवाळे. नौबत उचब्रन घेऊन न्यायस्थानी ठेवून आले.
फार जड होती. दोवे शेतकरी दमून गेळे. न्यायाधिझ्याने धर्मशाळेच्या राखणदार
बीं दम घेण्यासाठीं नोंजत खार्ली ठेवली. नवरा वायकोस बोळावून सांगितलें कीं दोषां
क धन चोरीळा गेलें माडे हें खरें “जातां जे झाळें ते झञाळें. आतां मी.
हे. नोंबत वाजलीवत्यांचें म्हणणें खरे पाय मागें घ्यावळा तयार नाडी. ही नोबल
ठरलें. आतां तुभ्ही तें धन उचढ्लें नाही हें. जञञामच्या आजूनें वाजणे शक्य नाडी ! ”
खरें ठरविण्यासाठी नौंबत उचढन वेऊन या.” नवरा म्हणाला.
दोघे नवरा-बायको प्रथम * काकू करूं त्यावेळीं नोबतीचें कातडे आपोआप
ळागले. परंतु निरुपायानें त्यांना नौजत उचल. फाटून गेलें. आंतून फान चिदान्गश्यान
चेऊन यायचें काम करावें ागलें. बाहेर येत म्हणाळा-“ ही गोष्ट तुम्ही
दुसऱ्या दिवशीं दोरे आंघोळ करून व न्य़ायाधिशासमोर कवूळ केळी असतीत तर 'हृल्लिनापुरचा राजा दुष्यन्त एकदां रानांत घोड्यांना दाणा वैरण घाठण्यास सारथ्याळा
नवे कपडे घोळन देवळांत गेळीं व त्यांनीं तुम्दांळा इतके कष्ट झेळावे ळागळे नसते." शिकारीसाठी गेला असतां त्याहा समोर सांगून आश्रमाच्या दिशेनें पायीच निघाळा,
नौजत उचळूल खांदयावर घेतळी, नौबत त्यांना “बाबा! कान घरले तुझ्यासमोर : स्या एक हरिण दिसले. त्याचा पाठलाग करीत आश्रमांत शकुंतळा आणि अनसूया ब
फार जड बाटली. त्यांनी बिसाबा घेण्यासाठी दोघांचिं पैसे आम्दी द्याया तयार भाहो. पियंबदा नामक सुनिकन्या झाडांना पाणी
'ज्ञातां जातां तो पका आश्रमांत शिरला, तो
ज्ञौजत जमिनीबर ठेवली व परस्परांशी बोळे कोणाजबळ ही गोष्ट बोड नकोस. नाहींतर आग मारणार इतक्यांत त्याच्या कानावर हे घाळीत होत्या, त्यांचें मोहक ब्रोलणें ऐकत
हागळीं, बायकी म्हणाळी-
“
तोंड दाखवायला जागा उरणार नाडी. ॥ शब्द पढले- थांब, थांत्र राजा! तो राजा एका झाडाच्या छायेत उभा राहिला.
इतक्यांत शकुंतळेच्या म्ाभोंबती भोंबरे
'आथ्रमांतळा सृग आहे. त्याला मारूं नवोस.''
* तै घन कांडी पचनी पडेटसें बाटत नवरा-बायको म्हणाला.
अते सांगत वैश्ानस कपि आपल्या शिप्यां-बिरट्या षाढ. हागे. ती. ओरडली-
नाही. त्या दिवशीं दुसरा वाटसरू देखील शेतकऱ्यांना त्यांचें घन परत मिळालें. “ मोंबरे....वांचवा !
अरोवर समोर आले. त्यांनीं दुष्यंत राजाला
काँ येऊं नये? त्याच्याबर आळ टोकून त्यांनीं त्या नवरा चायकोला माफ केलें व
आश्षीरबोद दिळा-“तुझा मुळया एक जुळा बांचविण्याचा अधिकार आम्हांळा
आपण सुरछॉ असतों.'' बायको म्हणाली. आपल्या गांवीं निवून गेळे. कोठें आहे. सर्वाच्या रक्षणाचा भार दुष्यंत
चक्रवर्ती राजा होईल.” त्यांनीं असेंहि
सांगितलें कौं जवळच नदीच्या काटी कण्व राजावर आहे. त्याळाच बोळाव....! १
अुंनींचा आश्रम आहे. मुनि सोमतीर्थाळा असें म्हणत सखी मिस्किळपणें हंसू छागल्या.
गळे आहेत. त्यांची मुळ्यी शकुंतला लगेच दुष्येत राजानें पुढे येऊन म्टलें-
सर्व धकारें तुझें जातिथ्य करीळ.'' पुरूवंशी राजा दुप्यंत हजर असतां तुला
। दुष्यंत आश्रमापासून कांदीं अंतरावर मिण्याचें कांदीं कारण नाहीं.” मुनिकन्या
रथांतून उतरळा आणि परत येईप्येत त्याद्या पाहून दचकून मागें सरकल्या व
 स यज्ञकार्यीत विन आणीत आहेत.
करण्यासाठी इंद्रानें मेनका नांवाच्या एका
बडल्या फळाची आज्ञा मानून दुप्येत
दोतें. शकुंतळा ही. हांत गेळा. त्याच्य़ा धनुष्याचा टंकार
बिश्वानित्र व मेनकेची कन्या आहे. परंतु
वियामित्रानें आपळ्या कन्येचा स्त्रीकार न कून राक्षक्ष घाबरून पळून गेले. आश्रमांत
केल्याबुळें तिळा एकटीळा राजाला हेंकळायला बेळ ळागला
निवून गेली. पुढें कण्वमुनींनीं तिका लह्ा- कीं झकुंतळा त्याच्या सारखीच
नाची मोठी केळी. बोग्ध वर मिळाल्यावर आपल्या भेटींची वाट पहात आहे.
ते तिचें छन करून देणार आहेत.
दुष्यंत ब शकुंतळा दोघांनीं परस्थरांना
पाहिल्यापासून दोभांचें परस्परांवर मन
असलें होतें.
त्यांचें बोलणें चादर असतां आश्रमाच्या क्षत्रिवकन्या आहेस व क्षत्रियथर्मानुसार बळून देखीळ पाहिलें नाहौ. कर्षींना त्याचा ।
छाजेनें माना खाली करून एका बाजूला बाहेर ओरडा होत असलेळ
ा सर्वांनी ऐकळा. गांधर्व विवाह मान्य आहे. त्याप्रमाणे राग आला ब त्यांनीं शाप दिहा-' ज्या
उभ्या राहाल्या. राजाचा रथ पाहून एक रानटी हत्ती गांबर्वविवाह शाळा. राजानें मिथकरा'च्या विचारांत तूआतिथ्य सत्काराचे
राजानें विचारळें-* या ाश्रमांत त्रपपीं- बिचकला. दोघी मुनिकन्या राजाचा निरोष
भुनींचें
तप निर्विश्न चाड. आहे ना ?'/ भतिथि- बेऊन निषून गेल्या, दुप्येत पण आअमाबाहेर
आपलें कर्तव्य देशलीळ विसरली आहेस तो
सत्कार करणें आपलें कर्सन्य समजून अनसूयानें निचून गेळा. त्याळा शोधत त्याचे अधिकारी पमिबकर तुळा ओळखणार देखी नाहीं.''
महिन ्यां त मी तुळा बोला वून घेईन. अनसूया ब प्रियेबदेच्या कानांवर मुनींचे
आसन धाडून राजाळा बसावयास सांगितलें. त्याला येऊन मेटहे. | 'तित कथा
५ तुम्ही सुद्धां दमळां असाळ. असा दुष्येतानें आपळा विदूषक माढज्य _ त्यानंतर शकुंतळेचा व तिच्या सखींचा शब्द पडले. त्यांनीं थांबत ग्ेऊन मुनींचे
थोडा बेळ.” राजा *हणाळा. राजाच्या याचा सद्या घेतळा, शकुंजळेची क्षी मेट निरोप घेऊन राजा राजधानीस परतला. पाय धरले ब बिनंति केळी-“' राग करू
बिनेतीस मान देऊन तिथी बसल्या. राजानें ब्यावी १ सुदैवाने दोघां मुनिबाळकानौं येऊन इकडे शकुंतळा सदा दुप्यंत राजाच्याच मुनिवर ! आम्ही आहों आपल्या सत्काराळा.'१
अनुसूया व प्रियंवदा यांजकडून झकुंतळेच्या राजाजवळ विनेति केली की मदडारान, । त निमस्ल राही. अशीच एकदां ती पण मुनि म्हणाले-“ मी दिलेला झाप प्रत
जन्माची कथा घेतळी.. त्यांनीं आश्रमबासियांची अक्षी इच्छा आहे कीं दुष्येत राजाविषयीं विचार करीत असतां बेऊं शकत नाहीं. एवढें सांगतो कीं राजा
ने
व
सांगितळें कीं विश्वामित्र त्र लप मंग आपण येऊन कांदो दिवस त्यांचें आतिथ्य सा चद्षे आहे. शर्कुतलेनें त्यांच्याकडे अंगठी पाहिली तर माझ्या शापाचा मरमा
 रा
(४2!
नाहींसा होईळ.'' राजानें दिळेली अंगठी हि कळलें होतें कौ शकुंतळेच्या पोर्टी एक आपल्या म्रियसखोंचा व कण्वमुनींचा गेले, कण्वमुनींच्या ञश्रमांतून शिष्य व
शकुंतळेच्या बोटांतच असल्यामुळें त्यांना महा पराक्रप्री चक्तवाते जन्मास येणार आहे. चेत असतां झकुंतलेचें हृदय कळवळून ख्रिय। आल्याचें ऐकून राजानें आदरपूर्वक
वारलें कौ विशेष मिण्याचें कारण नाही, भ्हणून कण्वमुनोंनो दाकुंतळेडा पतिगृद्ी त्यांना घेऊन यायळा सांगितलें,
दिवसाभागून दिवस निवून गेळे, पण पाठविण्याची व्यवल्था केली. निरोप देत गौतमी ब कण्बमुनीचे शिप्य शकुंठळेला
बचन दिल्याप्रमाणें राजानें शकुंतठेला घेऊन असतां ज्ञानी कण्व मुनीचें डोळे देखीळ ओठे बेऊन दरबारांत आले. शकुंतळा तोंडावर
जाण्यासाठी कोणास पाठविलें नाहीं. दुर्वाप्ता झाले. त्यांनीं पतिगृूदीं कसें रहावें याचा पदर घेऊन उभी होती. राजानें बिचारलें-
सुनोंच्या शापामुळे राजा शकुंकळेळा पार उपदेश करून तिळा निरोप दिला. “झाश्चभांत यज्ञ होम आदि कार्यात कांही
बिसरून गेल्या, 'शकुतक्षा गरोदर होती. अनसूया व प्रियंबदेनें शकुंतळेळा दुर्वासा श झकुंतठेळा आश्रमाच्या हदीपर्यंत पॉंच- बिज्ञ तर येत नाहीं!"
कण्बमुनींना दिव्यज्ञानानें दुष्पेत शकुंतळे- मुनींच्या शापाची गोष्ट सांगितली नाही.
'बायहा सरव आश्रमवासी गेले. तिच्या- मुनिशिष्यांनीं कुशल समाचार निवेदन
च्या गांधर्ब विवाद्वाची व शकुंतळा गरोद्र कक्त एवढेंच सांगितलें-* राजानें ओळखले
असल्याची गोष्ट कळली होती. त्यांना असें- नाहीं तर ही अंगठी दाखव.” करून म्हलें-'* महाराजांनीं कण्व मुनींची
कन्या शकुंअलेशीं गांधव विवाद केळा होता,
 रॅ दि आनंदोत्सव आश्रनांत पाऊह टाकतांच त्याह्ा एक
राजाळा वाटलें, भर दरबारांत माश्चा विचित्र दृद्य पहावयास मिळालें. एक बाळक
अपमान करून या तरुणीला माझ्या गळ्यांत काळ ळोटल्यावर इंद्राने राक्षसांशी एका सिंहाच्या छात्याळा घरून त्याळा तोंड
बांधण्याचा या लोकांचा विचार दिसत आहे. करण्यासाठी दुष्यंत राजाची मदत उघडायळछा सांगत होता. आश्रत्तवासी खिथा
मुनिशिष्यांना वाटलें कीं राजा स्वत: दिळेलें ढी, इंद्राचा र्थ घेऊन मातळी दुष्यंत त्याळा अढबीत होत्या. पण तो म्हणाळा-
बचन मोडत आहे. ते झकुंतळेला म्हणाले- डे आला. * नाहीं, मी त्यांचे दांत मोजणार आहे.
** आम्ही आपलें कर्येज्य पुरें केलें. पतिगृद्वा-
इंद्राच्या विनंतीस मान देऊन दुष्येत त्यानें त्यांचें ऐकलें नाही,
क्षिबाय खरीढा दुसरा आधार नाह. शळुंतळा
पाठोपाठ येल असलेली पाहून. त्यांनीं तिळा राक्षसांचा पराभव केळा व राज- जबळच दुष्येत राजाहा उभा पाहून त्या
परत फिरविले. स॒ परत येत असतां वाटेत हेमकूट ल्िथांनॉ त्या सिंहाच्या छात््याळा बाजूला
त्याच वेळीं आकाशांतून एक अप्सरा पर्वतावर मारीचि क्रषींचा आश्रम आहे हें करण्याची विनॉति केळी, त्मा मुलाच्या
आली ब ती शकुंतळेहा उचदन येऊन परत 'येकून त्यांच्या दर्शनासाठ तेर्थे उतरळा. गळ्यांतळा ताईत नाहींसा झाळेका पाहून
भाकाशांत उद्धन गेली, राजा दुष्यंतानें तैं
ती. गरोद्र आहे. म्हणून कष्ब मुर्ननी ऐकलें. पण त्याला त्याचें दुःख किंबा
तिळा आपणांकडे पाठविळी आहे.'' आश्चर्य वाटलें नाही.
शापाच्या प्रभावाने राजा दुष्येत सर्ब पुढें काढी दिवसांनीं एक धीवर शुक्त-
कांड्री विसरळा होता. म्हणून तो म्हणाळा-- तीर्थाहून राजाच्या दरबारीं भाळा वत्याने
“तुम्ही काम म्हणत आहें हें मळा एक मासा राजाच्यासभोर आणून ठेवला.
नाहीं कळलें." शकुंतलेनें तोंडाबरचा पदर स्या माशाचें पोट चिरठेलें होतें. धीवरानें
बाजूळा सारून पतीकडे पाढिठें तरी राजानें एक अंगठी राजाळा दालवीत म्हरले-
तिहा ओळखलें नाहीं. तिनें निरनिराळ्या “महाराज ही अंगठी या माद्याच्या पोरांतून
प्रकारें राजाळा आठवण करून देण्याचा निराळी आहे. अंगठीवर महाराजाचे नांव
प्रयत्न केला पण फुकट. तिनैं बोटांतली अंगठी आहे. अंगठी पाहतांच दुर्वासा मुनींच्या
दाखविण्यासाठी बोटाकडेपाहिळें. पण ती श्ञापाचा भभाव नाहींसा झाळा व राजा
आुक्रतीथी स्न!न करीत जसतां
पडूनगेलीहोती. झकुंतळेच्या विरददु:खाने शोक कू
त्या श्रिया घाबरून ओरडल्या-“ अगबाई, तो विरह-दुःलानें किती दु:खी झाळा जाहे
ताईत कोठें गेळा £' दुष्यंत राजानें खाळी व त्यानें राज्यांतळे सर्व आनंदोत्सव कसे
पडळेला ताईत उचलन दाखवीत म्हरलें- बंद केळे आहेत हें शकुंतठेळा अप्सरांच्या
“हा पहा ! येथें आहे ! वडी कळलें होतें. दुप्यंत आल्याचे ऐकून
श्रिया चकित होऊन राजाकडे पाहू ती उत्सुकतेनें त्याळा भेटायला गेळी. तिला
ळागल्या. मारीचि मुनोनीं तो ताईत त्या पाहून राजा ळज्ञित झाळा व त्यानें तिची शेरसिंह पहिळवान
मुळ्याच्या गळ्यांत बांधतांना असें सांगितलें क्षमा मागितळी. शर्कुतळा न्हणाली-“ चूक.
एकत ग्रांबी एक पहिळबान होता. त्याने “बा रे बा! सब मोठमोठे लोक
दोतें काँ ञहैबापाशिवाय या ताइताळा जो माशी आहे. मारे भाग्यन आडवे आले
कोणी स्पर्श करीळ त्याळा तो ताईत सर्प स्याळा कोण काय करणार?" शापाची कित्येक पहिळवानांना चीत करून मोठा नांब- आपल्या कुन्यांच्या शेपठ्या कापून टाकतात
होऊन डेसेल, मुनि ख्ियांकडून ताइताचा गोष्ट दोघांनाहि माहीत नव्हती. मारीचिः
'हौकिक मिळविळया होता. त्यानें एकदां हेंमाहीत नाहीं बाटतें तुळा. शेपटी कापलेळा
बांधाला उभा चिरुन फाडून केंकून दिळा कुत्रा शिकार करण्यांत जास्त पंटाईत असतो.
महिमा ऐकून द्दा मुलगा आपळाच आहे व चहपीकडूनच त्यांना प्रथम ती गोष्ट कळली. मग शेपटी कापळेला सिंद किती शूर निघेळ !
होता. तेव्हां पासून तो स्वतःला शेरसिंद
शकुंतका देखीळ था आश्रमांतत असली नंतर दुष्यंत युंबराज सर्वद्मन ब शकुंतठे- म्हणवूं हागडा, तूंच पहा ! म्हणून शेपटी सोडून बाकी सिंह
पाहिजे या गोष्टींची राजाळा खात्री परळी, बरोबर दस्तिनापुरास आळा. मारीचि कर्पीनी एकदां त्यानें बिचार केळा कौ आपल्या काढ.” पहिळ्वान म्हणाला.
इकडे कांदौं मुनिशियांनों जाऊन श्कुतळेळा मुळाचें नांव सर्वदनन असें ठेवलें होतें. हाच न्हाव्यानें बरें म्हटळें आणि पुन्हां सुई
घडळेळें वृत्त सांगितलें, सर्वदमन पुढें भरत या नांवानें धसिद्ध झाळा तो न्हाव्याकडढे गेहा आणि सिंहाचे चित्र दुंडाळा ळावळी. त्या बरोबर पहिल्बान
श्कुतळा मारीचि तरग्षींच्या आश्रमांत व त्याच्या नांबावरूनच आपल्या देशाचे .गोंदवून द्यायका सांगितलें. म्हणाला-“* माझा आणखी जास्त जोरानें ओरडला-“' भाता
पॉचल्यानेतर राजाळा अंगठी मिळाल्यायासून नांव भारतवर्ष पडलें, अस्स सिंद नक्षत्रांत झाला आहे. मी वाघाढा काय गोंदतो आहेस! 7
मुद्धा उभा चिरून फाडून फॅकळा आहे.” “कां! सिंद्राचा कान,” न्हावी म्हणाळा.
न्हावी सुई घेऊन गोंदवायळा बसला. *वारेवा! तुळा माहीत नाहीं वाटतें!
सुई देडाळा लागतांच पहिळवान जोरडला-- अरे, शिकारी कुव्यांचे कान लोक कापून
_ &काय, करतो आहेस काय?” टाकतात. पहिल्यान म्हणाला.
“कांडी नादीं सिंहाची शेपटी काढतो * बरें तर॒ बिना कानाचा सिंह काढ-
हें! ” र्‍्हावी म्हणाळा. तों मी] 0 न्हावी म्हणाला. न्हाव्यानें देडाळा'
सुई ळावल्या बरोबर पहिलबान तसाच पुन्दां केळा, सारीका गोंदवून तर घ्यायचे आहे.
जोरानें ओरडळा-*“ अरे, हें काय चाखवलें पण त्या साठीं कळ सोसायची भात्र तारी
आहेस तू!" दिसत नाहीं. वरच्या गप्था मारण्यांत पटाईत
“मी सिंहाची कैवर काढीत आहें! " दिसते आहे स्वारी. म्हणून म्हणाला
न्हाबी म्हणाला. “तुम्हांहा गोंदवून घ्यायचे दिसत नादी,
“बारेबा ! तुळा माहीत नाहीं वाटतें की तुमच्या बरोबर सोंगे करीत बसायला मळा
सिंड्राची कंब्रर किती नाजूक म्हणजे बारीक नाहीं वेळ, आपली वार धरा. मळा पुष्कळ
असते ती ! भरे, मोठ मोठ्या कर्वीनो सुंदर कामें आहेत." तीय वंशाच्या कारकीदीत कळा व संस्कृति
स्रियांच्या कंत्ररेला सिंहाच्या कंबरेची उपमा तें ऐकून पडिळबानाळा राग येण्या ऐवजी न गेल्या आहेत. दुर्गाबती, अहिल्या- फार उल्लत होती ब प्रज्ञा सुखी होती.
दिळी आहे, तुळा एबढें देखीक माहीत “बरें झाळें पीडा गेळी!' असें वाटलें ब होळकर, शांशीची राणी लक्ष्मीबाई काकतीय वैशाचा राजा गणपतिदेंब हा
नाहीं वाटतें. कंबर जेवढी धारीक तेबटे तो आनेदानें तेथून पाय काढीत म्हणाला- बौरे र ख्रियांचें नांब ऐकून आज देखील पक मह! पराक्रती राजा होता. त्याला
मोठें सौदर्य, म्हणजे कंबर अगदो अददय * तुळा हें काम येत नव्दतें तर तू आ्थाच “आपन आदराने आपली मान बांकवतो, रुद्म्मा नांबांची एकुळती एक मुलगी ह्वोती.
असेळ तर सौंदर्य किती बरें मोठें होईल ! सांगावयाचें होतें. मी आणखी कोणाकडे नों आपल्या झोर्य व पराकमानें कित्येक बरँगळच्या गोदीळा तिच्याशिवाय दुसरा
मळा बारळें होतें की तुळा हें सर्व माढीत तरी गेळो असतों," झ्य वीरांची देखील नान लाठी करविळी कोणी बारस नः्हता. म्हणून राजा गणपतिदेव
असेळ, पण तू. गांबढी कार्मे करणारा असें सांगत मिक्षांवर ताव देत पहिळ्बान आहे. सुद्रभदेवी अशीच एक शूर खी यानें तिका घोड्यावर स्वारी करणें ब शख्विद्या
अगदीं हरनाम दिसतो आहेस." निवून गेळा आणि न्हावी-“ वा रे पहिळ- होती. ती बरंगळच्या काकतीय राजषरा- बगैरे शिकवून देण्याची उत्तम व्यवस्था
न्हाव्याला देखीळ कोणी हजाम म्हटलेले बान! म्हणे, सिंहाळा उभा काडून टाकळा 'ब्वांत अन्मही होती. आपले बडीळ केळी होती.
आवडेळ का! त्या शिवाय न्हाव्यानें विचार द्योता! 0 गणयतिदेव वारल्यावर तिनॅ पन्नास वर्षे अखंड रुद्रमदेबीच्या आईचें नांव नारम्मा होतें.
राज्य केलें. आपल्या पएकुळत्या एका मुळीळा संगीत,
आपल्या देहांत कित्येक इंदूराज्यघराणी नृत्य व इतर ळलितकळा शिकवून उत्तन
होऊन गेलों. त्यांत देगीच्या च'ुकय राज- ग्रहरिणी करावें असें तिका बाटे. पण मुळगी
बंझाची राजवट संपत आल्यानेतर आंश्र तिचें ऐकत नसे ब दागदगिन्यांच्या मधुर
आंतातल्या वरंगळ या स्थानी काकतीय संगीताच्या जागीं शत्वाखांचा खणखणार
साम्राज्य स्पापन झालें. वरंगळच्या या काक- तिझछा जास्त आवडत असे. नारम्मानें पतीळा
 शक्‍य नाहीं. तो नाद आपण सोडून द्यावा.”
ते ऐकून नारम्माळा आश्चर्य वाटलें. म्हणाळी-- विदया खोढांबी म्हणून तिने जाधव हह त
“ तुम्ही धुद्धां असें म्हणतां आहां! म्हणजे तिठा बाटळें कौ मुलगी ल्मच करणार नाडी.
बायकांशी युद्ध करण्याची शक्ति सुद्धां तुमच्या परंतु रुद्भदेवी ढम्नास तयार झाली. म्हणून
पराक्रमी सरदारांत नाहीं म्हणावयाची £ राणीळा आपल्य इट्ट सोडून द्यावा ळागळा.
“ राणी सरकार ! आपल्या सेनापतींचा गणपतिदेव स्वर्गवासी झाल्यावर गादीळा
मुळ्या खड्ड युद्धांत फार निपुण आहे असें दुसरा वारस नसल्यामुळे रुद्धमदेवीलाच
मी ऐकळें झाहे, त्याला विचारून पाहतो, गादीवर बसविण्यांत आलें. तिच्या राज्यांत साजे पिल्ड. नाहींसे माळे भाहे. वं. अते तोंब घा बेद करून बसलास तर
पाहिजे तर!” असें सांगून पंतमघान प्रजा फार प्रुखी होती. भषस्व्षा बडिलांन! सांगून बतेनान पत्नांत कें! बळ, इ£ नो करूख, जरा
निघून गेले, गणपतिदेवाप्रमाणें रुद्रमदेवीला देखीळ जाहिरात का नाही देत! आ कर वाई, ्हणजे डॉक्टर भापळे
काय फायदा? माझ्या पित्लाला वर्तमानपत्र बोट काहून घेतीऊ,
दुसऱ्या दिवशी रुद्रम्मा ब सेनापतींचा मुल्गा झाळा नादीं. मुलीच झाल्या. तिनें बाचायला येडरेळ तर नाई
सुळगा यांचें द्रन्द ठरलें. स्वत: राजाच्या आपल्या मुलींचा मुहगा प्रतापरुद्ध याळाच
समोर खास महाकांत केर युद्धाची तयारी दत्तक घेतका व तो रुद्रमदेवीच्या मागून
करण्यांत आली होती, राणी नारम्मा देखीळ गादीवर बसला. त्यानें रुत्रमदेवीच्या डाता-
पंतपश्नानांबरोबर देद्ठ पाह्ायळा आली होती. खालीं राज्यब्यवस्थेचें शिक्षण घेतलें.
चुरशीचें ठेद्र झालें ब रुदमदेवीने सेना- रुदमदेवीचा शासनकाळ काकतीय साग्रा-
पतींच्या सुळाळा कांद्ीं क्षणांत निरायुध केलें, ज्यांतळा घुवर्णयुग मानला जातो.

तो दांत नळी डॉक्टर! तुम्दी हुसराच “नशीब अलवत्तर समज, पडलास तर

दांत काढला बघटतेंर डॉक्टराच्या अगदी परासमोर पडलास.
अत्र नक्का! आंबा! मो तो दांत /होंतर काय ाळें असतें कोणास
काडून टाकतों. त्यांत काम मोठेसे * अहो पण, मी देखोळ डॉक्टर
 अदात ० ऱन

का रानांत एका तलावाजवळ ससे रहात असत. ससे तहावाकाठच्या

झाडांची कंदमुळे खात असत. एकदां झाडाचें एक फळ तलावांत पडलें आणि
जुडुक असा आबाज झाला.
*“ ब्ञापरे बाप ! बुडुक !” ससे घावरून वाट फुटेळ निकडे पळत सुटळे.
त्यांना वाटेंत एक कोल्हा मेटला. त्यानें बिचारळें-“कां, पळतां कां !
काय भानगड आहे ?
ससे म्हणाले-“ बुडुक येतो आहे बुडुक! पळ!” कोल्य़ाळा भीति
बाटली आणि तो सुद्धां पळूं ळागळा.
अशा तर्‍हेनें हळूहळू हरणें, गेंडे, चित्ते, ळांडगे सर्व जनावरें पळू. ढागळो. ण छोदार म्हणाळा-“' माढक ! हा सुतार
त्यांना वाटेंत सिंद्द भेटळा. त्यानें किनारले-'* काथ झालें काय ।। असेत. दोघांना आपल्या कलेचा फार थापा मारतो आहे, आपण एकदां मी
वळायला !" तो थोडा रागांतच होता. होता. एकदां दोघांमध्ये वादविवाद केळेल्या वस्तू पहान्या व सांगावें कीं मी
मोठा तं हया मोठा.
“बुड्ुक येतो आहे! " सर्व जनावरें म्हणाळीं. “मी मोठा, मी हुषार |
“मी त्याचा समाचार घेतों. दाखवा मला तुमचा तो धुद्धक ! सिंहम्हणाळा. ।
दोवटीं भांडण विकोपाला गेलें व दोघांनीं दोघे म्हणाळे-** माळक ! आम्ही काय
ग एका राजाकडे फिर्याद केळी. राजा. हें पाहून जापणच ठरवावे कौ कोण
ससे सिंद्दाका घेऊन त्या तळावावर आले. अरोबर सर्व अनावरें अर्थातच होतीच,
झार होता. त्यानें बिचार केला की दोघांच्या मोठा ब कोण लहान ! '"
त्याच वेळीं एक फळ पाण्यांत पडलें व त्याचा * बुडुक! ' असा आवाज झाळा.
“तो पहा तुमचा बुड॒क! / सिंद्द स्मित करून म्हणाळा.
ढाजोटीत एखादें उपयोगी येत्र किंवा वस्तु राजा म्हणाळा--“ हें पहा ! तुम्ही
तर पहावी. म्हणून राजानें सुताराळा कोणत्या वस्तू घडविळेल्या आहेत हें मी
पाहिळेलें नाहीं. त्या तुम्ही स्वतःच्या हातानें
घडविल्या कीं दुसऱ्या कोणी घडवून दिल्या
सतार म्हणाळा-*“* माळक ! मी जातीचा हेंदेखीळमी पाहिलेलेनाहीं. तेव्हां तुम्दीदोघे
आहें. मीं कित्येक सुंदर वस्तु केल्या आतां घरी जा. मी तुम्दांला दद दिवसांचा
पाहणाराचे डोळे दिपून जातात.'' अवघी देतों. त्या जवधींत जो कोणी उत्तम
 चा
च त
पक्षी घिरट्या घालतात तसा घोडा एका आश्चर्थ वाटलें. कारण आकाश्यांत त्याला ल्या मुळीवर रा कुमाराळा तीं गोष्ट म्दः स्द्मांस
शह्दरावर विरट्या घाळं, ळागळाराजकुमार कांहींच दिसत नव्हतें. जाऊन त्याने कोणाची नजर पट्टे नये म्हणून राजा फार तश्या अदूभुत रम्य कथेसारखी वाटली.
खाळीं उतरळा ब घोळ्याळा खार्केत घेऊन एकाला विचारलें-“ काव हो ! तुम्ढी असे काळजी वाहतो. राजमडालांत ती मुलगी आकाशांत मदह्ाळ आणि त्यांत अप्सरांना
एका धर्मशाळेत गेळा. तेर्थे एक खोलींत आकाशाकडे काय असेबर्वेत राजाळा तिच्या काळजीमुळें झोंय ळाजविणारी सुदर राजकन्या ! काय बाटेल
घोडा ठेवून तो बाजारांत निघाला. त्याळा तर कांहोंच दिसत नाहीं देखील यरेत नसे. म्हणून त्याने झाकाशांत तें झालें तरी चालेल, जञापण क्षा!
खूप भूक ळांगळी होती. त्यानें एका तो मनुप्य चकित होउन राजकुपाराकडे मंत्रळानें एक महाळ बनविला आहे ब त्यांत नशिबाची परीक्षा पाहायची ! ने आपल्या
खानावळीत पोटभर खाळन घेतलें ब नंतर पाहे लागला. अनोळखी चेढरा पाहून त्यानें आपल्या मुळील्य टेब आहे. रोज मनाद्यीं ठरविर
गेमत पहायला निपाला. बिचारळें-“* तुम्ही या गांवचे दिसत नाहीं 2 राजा एकदां आपल्या मुलीला मेटून येतो. दिवसभर तो बिचार करीत धर्मशाळें-
सें गांव अगदीं नवीन गांव होतें. एका नाहींतर हा प्रश्न तुम्ही केळा नसता. आम्ही रोज त्याळा जातांना व येतांना त्ल्या आपल्या. खोलींत पडन राहल.
जागी त्याळा होक घोळका करून उभे आनच्या राजाला एक मुळ्यी आहे. तिचे. पाहातो. आज थोडा हीर जाळा परत चांगळा काळोख पडल्यावर ( आपळा
आकाशाक त असलेले दिः सौदर्य अप्सरांना देखीळ लाजबीळ असे यायळा, म्हणून आम्ट थोडें आश्रर्य थोडा काढळा आणि त्यावर बसून आकाशांत
काय बरें पहात आहेत जाकाशांत ! स्याळा राजाची ती एकुलती एक मुलगी बाटले. म्हणून पहात होतो." उले लागला, कांद्रीं बेळ घिरट्या घातल्यावर
क्र णा
 डा
तें अपरूप सौंदर्य पाडून राज-
माराचा स्वत:च्या डोळ्यांबरच किधचास
बसेना, ही खरोखरच कोणीतरी स्वगोतंळी
जप्सराच असली पाहि.
राजकुमाराळा पाहून राजकन्या द्रेखीळ
मोहित झाळी होती. तिळा वडिलांची भीति.
चाटत होती. बडिलांनी आम्हां दोघांना
त्र पाहिलें तर्‌ या तरुणाचे मुंड्फेच
उडबतीळ. याच्याशी माझा विवाद झाळा
तर्‌ मी किती सुखी होईन £ पन बाबांना त.
कवूळ झालें नाहीं तर
दोबांचें परस्परांवर प्रेम बसे. दोघानी
याहा ढगांत एक महाळ दिसला. 61 बिवाह करून घेण्याचें ठरविलें ब
र्‍या दिदोनें आपळा घोडा वळविला व मह[ळा- ल्म करून बेतले. राजकुमार रात्रमर त्या
बाहर घोडा धांवून धोड्यावरून उतरून महीलांतच राहिळा आणि उजाडण्यापूर्वी
महालांत गेका, ञपज्या चोड्याबर बसून परत धर्मशाळेत
कोणी येत असल्याची चाहूल लागतांच जाऊन पोंचला.
ीछ आले असावेत असा विचार करून नो गेल्यावर राजा नित्यामभाणें आपल्या
म्मा बाहेर आळी. पण एका नवीन मुछीला मेटण्यासाठीं महाछांत आत्या. आंत.
झर पाहून ती चकित झाली, कोणीतर
पुरुष असावा. नाहीतर आ र
ग्रा घरांत तो कसा पे त्याळा
बरसोडला आयन देण्याच्या हेतूतें ती
सुर्नॉक्रून उठली. गेली होती.
ल्या मुळी
न्ञाकाशांत महालांत
कोण बरें असावा तो-मनुष्य बीं देव ?!. निउड केळी व सेर गाळ झ रावर रन.
राजाळा काळजीत प महाहां। घेउन ळा काणि रपॉना चारी आंब्रदेशांतल्या एका खेडे गांबांत एक आणि मुसळधार पाऊस पडू ळागळा.
विच्ारळें, राजानें ळें वृत्त सांगून कों।रांबर पहारा देण्यास नेमूनपरत आळा. बाशी रहात असे. तसातो श्रीमंत नव्हता. दार छावून दोघें नवरा-बायको बसळी होतो.
मंब्यांचा साड्या घेतळा. म्हणाळा-*। माझ्या परंतु म्हातारे पाह्रेकरी भोडा वेळ पहारा पण खाऊन-पिऊन सुखी होता, एवढें खास. पण कोणीतरी दार ठोठाबळें. दार उघडून
शिवाय आजपयत २५ महालांत कोणी १ढा देऊन आणखी कांडी वेळाने स्वभावाने तो कार चिकू होता. मिकार्‍्याळा पाहतात. तर एक वाटसरू. ओळालिंब
नाही, मंत्र अळाश्रिवाय कोणी तेथवर पोचू. छान धोर लागे. एक मूठभर तांदूळ देखीळ तो घालीत नसे. तसाच आंत शिरला. तोंडानें म्डणत होता-
शकत नाही. हो कोण षरें असावा । स्थाला त्या रात्री राजकुमार आळा ब रात्रमर त्याची बायको देखीळ त्याच्या सारखीच “ काय पण पाऊस आहे! किती पुढें
राजकन्येबरोजर मदालांतच रादवाला. दि स्वभावाने फार चिकू होती. व्यथ खर्च जायचे आहे ? परंतु पुढें जाणें आतां कांही
अशी म्हणाठे--'* आपल्या सैन्यांत एका- ठू ॥ निरोप घेऊन पुन्दां घर्म- होकं नये म्हणून काळजी घेणें गेर नाहीं. शकय नादी."
शाळेंत परत गेला, पण नवर्‍्याळा किंवा आल्या गेल्याला पोरभर * काय हें? सगळे घर पहा, कसें
पुढील गोष्ट पुदील अंकी ] जेवायळा वाढणें हा तर्‌ प्रत्येक ग्रृहिणीचा मिजून गेलें आमचें ! ” वाण्याची बायको
चर्म आहे. पण ही वाई स्वमावानें अगदी म्हणाळी,
निराळी होती. अणु कांहीं ऐक आलेंच नाहीं, अशा
त्वांना एक मुळ्या होता. अजून वऱ्हेनें तो म्हणाळा- दैव माज्ओे, तुमच्या
तान्हाच होता. बाप विचार करी, सुलगा सारख्यांच्या घरीं पाथ धरायळा जोगा
मोठा होईप्येत,-तुंदर बांकदार मिसुरब्या मिळाली. जी कांदीं मीठ भाकर वाढाळ ती
निबेपबेत मळा चैन कोठून मिळणार ! खाऊन पडून राद्दीन ब उद्यां सकाळी
'एके दिवशों सोसाख्याचा वारा सुटला आपल्या वाटेळा ढागेन.”

छातीवरून जणूं कांहीं सांपच चाळून गेळा.
तिन नवऱ्याला भाजी वाढली ब पाहुण्याळा
फक्त चटणी. पण सैंपाकवरांत नाऊन परत
येऊन पाहते तर नवर्‍याच्या पानांत चटणी
ब पाहुण्याच्या पानांत माजी, थोळ्या वेळाने
तिनें ताकभाताच्या वेळीं दक्षाची कवडी
नवऱ्याळा बाढली. पण ती भातावर विरघळून
गेढी. पाहुण्याच्या पानावर खालचे फुटलेले
बही बाढलें तर भातावर त्याची सुंदर कवडी
झाळेळी, बाण्याच्या आायकोल्य हा सर्व
चमत्कार वाटळा. हा पाहुणा देव तरी
असला पाहिजे नाहीं तर भूत तरी.
दोघांना त्याचें तें लाघवी बोलणें
जेबणें आटोपल्यावर पाहुण्यानें बाण्याच्या
भांबडळें नाहीं. पण त्याळा बाहेर्‌ जा बायकोची फार स्तुति केळी. म्हणाळा-
म्हणून सांगणें देखीळ बरें बाटलें नाहीं, * गृहिणी भसाव
तरअशी
ी ! मनतृप्झालें त !"
पाहुण्याचें बागणें त्यांना सर्वच विचित्र वाटलें. आाण्याळा सुद्धां आश्चर्य बारळें. बायकोने द्वेवाची माझ्यावर कुपा जसती तर मी तर पाणीच पळून गेलें. ही भताटकी
त्यानें आंत आल्याबरोबर नि:शंकपणें आपलें फक्त दोघांचाच सेंपाक केळा होता. पाहु-
गाठोडे सोडळें. बाळळेळे कपडे काढून ख्याळा जेवायळा कर्से वाढलें? आतां ती |
घेते आणि ओले कपडे बदडन ते बाळत काय खाणार या विवंचनेंत तो होता. पण | कमी हातमर तरी लांब व्हावी.” बोलतांना नाकावरून नुसता हात फिरवळा, त्याबरोबर
टाकळे व पळछेगावर बसून गप्पा मारूं आयको जेव्हां तैंपाकषरांत गेळी तेव्हां तिळा | लेचा ततांतटा हेत ह्या होता की दोन बार तिले नाक एक हातभर लांब झालें. ती
छांगळा. वाण्याच्या बायकोने नवऱ्याचं पान देलीळ आश्चर्बच वाटलें. तक्षी ती कधी
वाढलें तेव्हां अर्थातच पाहुण्याचें पण वाढावे कांडी उरवीत नसे. पण त्या दिवशीं नवर्‍्या-
छागलें. पण या उपटसुं्याळा नवऱ्याच्या करितां चार भाकऱ्या सकाळीं केल्या होत्या.
बरोबरीने जेवायळा असळेळा पाहून तिच्या आणि नवरा संध्याकाळपर्यंत आढाच नाहीं.
मडळ.
म्हणून त्या भाकऱ्या उरल्या होत्या. त्या
खाऊन पाणी पिऊन रहाबें या बिचारांत ती
होती. पण होत्या कुढें भाकऱ्या. चकितच
झाळी ती. ती बाहेर जाल्यावर तो म्हणाळा--
* बाह समाधान झालें मनाचे | मागून घ्या
पाहिजे तो वर! तीन वर देतों मी तुम्हांळा.'?
बाण्याने विचार केळा वस्ताद दिसतो
आहे. अट्टेलातर म्हणाळा-“ आम्हांला देवाने
बरमच्या कृपेनें काय कमी दिलें आहे!
पण वाटते, एकदां आमच्या या वाळूला
मिबुरडें निघाळें की आम्हीं मोकळे!
बाई, तुम्दी पण सांगा ना तुमच्या
मनांत काय आहे तें! ” पाहुण्यानें विचारलें. बोळावून घेऊन गेले. पाहतात तर त्या
बाण्याच्या बायकोने पण गमतीखातर तान्द्या मुळाळा सुंदर मिशा निघालेल्या.
- आमची काय इच्छा असणार ! पाहन दोघे थक झाळे. बायकोच्या तोंडाचे
देवाजवळ हेंच मागणें मागितलें असतें की आहे, तिची खात्री झाली,
मरी ज्या बस्तूळा हात लावीन ती कमीत तेवळ्यांत तिळा एक शिंक आली ब तिनें
कापड अडीच वार व्दारबे. ढातमर लांज ओरडली“ अड्ो ! पाढिळेंत का हें! आतां
बढबळ दोंन हात व्हावें! मी. काय कळु १ कोठें जाऊं? कोणाळा
पाहुण्यानें किचारळें-*' कोठेंआहेमुळया तोंड दाखवू२३” ती आजसा बोक्यी
तुमचा १” दोघे त्याळा पाळण्याजवळ रड छागली.
सक
 दोघें नवराबायको रडूं हागळीं. वाणी क्षमा करा. * अतिथि देवो सब!” आतां !
पाहुण्याकडे बोट दाखवून म्हणाला-“ हें एकच बर द्या. पहिळे दोन बर मागून । |
सर्व याचें कृत्य आहे] आम्ही जें मिळविले तें तुम्ही बा तिसर्‍्या-
“मी काय करूं १ तुम्दी नागितळेंत तें. बरानें परत घ्या!'” असें म्हणून दोघं |
मी दिलें. तुम्ही विचार करून बर मागा- देबाच्या पायां पडलो. पण उठून पाइतात
सळा हवा होता. अजून एक वर बाकी तों देव होता कोठें! बाण्याच्या बायकोचे
आहे. तो तरी विचार करून मागा, म्हणजे नाक पहिल्यासारखें झालें. ती घांबत
झालें.'' असें म्हणून त्यानें थोडे स्मित केलें. पाळण्याजवळ गेली. मुळाच्या ओंठावरच्या कार पी अर्मनींत एक बोद्धा होता. प्रय्न करून पाहिला, पण कोणी त्याळा
दोघां नबराबायकोनें त्याच्याकडे केविळ- मिशा नाहीशा झाल्या होत्या. तिनें नुळाची त्याच्या पराकमाची बाखाणणी देशभर होत पकड शकळा नाहीं.
बाण्पा मुद्रेने पाहिलें, पण त्यांना हें दृष्ट काढली व त्याळा घेऊन धांवत नवर्‍्या- होती. पण पका गोष्टीबद्दळ सर्व त्याछा देशांत चोराचा कोणी भिन्न उरळा असेळ
पाहून जाश्चध बाटलें कॉ त्यांच्या पाहुण्यांच्या नबळ आली. ॥। नवि ठेवीत-“ इतका मोठा वीर, पण तर तो त्याचा घोडा होता. तो घोडा
जागीं त्यांना एक निराळीच मूर्ति दिसली, दोघे धांवत दार उघडून घराआाददेर गेली 'ळुटेच्याचा धंदा करतो ! त्याचें नांव खरोखरच एक विश्‍क्षण घोडा होता. त्याच्या
त्याचें तें तेजस्वी रूप पाहून दोघांनीं अपो- तेव्हां आकाशांत दूर त्यांना देव हळू दळू ऐकळें कौ व्यापा*्यांच्या अंगाचा थरकांप अंगांत दैबी शक्ति होती, तो मालकाच्या
आप हात जोडले ब साष्टांग नमस्कार करून अहृ्ध होत असलेडा दिसला. | उडून नाई. म्हणून न्यापारी कथा एकय्याने मनांतळी गोष्ट आधींच ओळखत असे. इतके
दोघे *्हणाळो-“ देवा ! चूक शाळी आमची. स्या दिवसापासून दोघानी कान घरला, प्रवास करीत नसत. ददादुदा बीसवीस दिवस या ढटेभ्याळा कोणी पकडू शकला
पाहुण्याच्या रूपानें देव येत असतो ही ज्याथारी मिळून प्रवास करीत असत. नाहीं याचें कारण म्हणजे त्याचा घोडाच.
नीट अतिथि सत्कार करूं ळागळीं व त्यांनी
ह्या काळांत प्रवास घोढ्यावरून किंवा बरँतु था ळटेच्याचे दिवस देखीळ भरे,
गोष्ट आम्डी दोघे पार बिसर्छों होतो. * अतिथि देवो मब! चा घडा घेतळा. घोड्याच्या गाडीतून करावा लागे. व्यापारी राजाच्या शिपायांनी त्या 'ळटेभ्याळा व
। आलसरक्षणासाठी छोटेश्लानी सैन्य ठेवीत. त्याच्या धोड्याला धरलें आणि राजाच्या
पण या ढटेऱ्याचे अनुयायी छापा मारून समोर हजर केलें.
माळ ढटटून नेत. ते कोठून येत व कोठे राजानें त्या ळुटेन्याहा फांशींची शिक्षा
'नित्रून जात कोणाळा कळत नसे. राजाच्या डविही. म्हणाळा-“ द्यानें आजपर्यंत माझ्या
कानावर चोराच्या विरुद्ध कागाळ्या येऊं प्रजेळा जितकें सतावून सोडलें आहे त्या
हागल्या. राजानें त्याला पकडण्याचा पुष्कळ मानानें ही शिक्षा कांहींच नाहीं. याळा
 माछकाकडे पाहिळें. चोराळा जणु कांडी
पहायळा आळां जाहा. पहा गंमत, मी आज आयाळ जवळचा असा कोणी मित्र किंबा त्यानें कांद्रीं खूणच केळी. चोरानें ळ्गाम
दाखबणार आहें. मी गेल्यावर तु*ही टाळ्या नातेब्राईक दुसरा कोण आहे? एकटा भरून उभा असलेल्या शिपायाच्या मुस्कुटांत
बाजवाळ, बाजवा, खूप वाजवा ! '* तो ताठ बोडाच तर आहे. मेट दे खुशाल. एक दिळी व त्याच्या हातांतून लगाम
उभा होता. कोणी कांहीं बोळला नाहीं, चोर घोळ्याजवळ गेळा. घोडा मोठ्या काहून घेऊन घोड्यावर उडी टाकली,
लो एकरा होता आणि हजारों होक अमा उत्कंठेने आपल्या माळकाकडे पहात होता. आपण जिवंत सुटणं शक्‍य नाहीं हें त्याला
होते. पण कोणाची छाती झाली नाहीं तोंड
आतां आपल्या माळकाची ब आपली काय- माहीत होतें. पण फांशीवर चहून मरण्या-
उघडण्याची. तेबव्यांत तबेल्यांतून घोड्याचे
खेंकाळगें सर्वाच्या कानावर पडलें. तेंऐकून भ्रची ताटातूट होणार हें त्याला कळलें पेक्षां दोघां चौघांना अमसदनास पाठवून
चोराचा चेहरा एकदम उतरा. होतें. चोराने जवळ जाऊन घोब्याच्या मरणें बरें असा विचार करून त्याने हँ.
मंचावरून उडी मारून तो धांवत, राजा मानेबर मेमानें हात फिरबळा, त्याची पाठ साहस केलें होतें.
बसळा होता तिकडे गेळा ब गुढगे टेकून योष्टली. भानंदानें घोड्याने खेंकाळत घोड्याळा तेंच पाहिजे होतें. राजाचे
म्हणाला-“महाराज ! एक विनंति, शेवटची
युकदां सर्व अंग इळवळें व मेमानें आपल्या शिवाई थक डभे राहिले. कोणाला काय
एका काळकोठडीत टाका आणि इथ्चां सर्वो- बिनंति कराबयास आहो आहें. मरणापूवी
समक्ष याला फांशीवर चढवा." मी. एकदां आपल्या लाडक्या घोड्याचा
ढटेव्याळा राजाच्या आब्ञेपमाणें काळ निरोप घेऊ इच्छितो, त्यानें इभानें इतबारें
कोठडीत टाकण्यांत आलें. त्याचा घोडा माझी सेवा केली आहे. माझे विरददुःख
राजाच्या तबेल्यांत बांधण्यांत आळा. किल्यां- त्याळा असह्य होईल.”
तंच राजमहाळासमोरच्या पटांगणांत फांशी राजानें त्याची ती शेवटची इच्छा पूर्ण
देण्यासाठी एका मंचावर व्यवस्था करण्यांत करण्याचें ठरवून शिपायांना आज्ञा केली--
आही होती. राजाचे शिपाई चोराला घरून * चोराच्या घोड्याला घेऊन या. दोन
भ्रेऊन आले. स्थाचे हात पाठीमागें बांधलेले श्षिगयांनीं घोड्याला आणून उर्भे केलें ब
होते. चोराच्या तोंडावर दुःख किंब्रा निराझा स्थाच्या पुढें व मार्गे उमे राहिठे.
नव्हती जमठेल्या ढोकांकडे पाहून तो राजाज्ञेनें चोराच्या इतकड्या क हून
मोठ्याने हेसछा. म्हणाला-“ तुम्ही गमत टाकण्यांत आल्या. राजानें विचार केला,
२
 फ़ न्न्नक्षा
८
कराबें सुचलें नाहीं आणि घोडा वायुवेगानें समजूतदार असेळ, इतका इमानदार असेळ
सुटळा तों एका जागीं किल्याच्या मित्तीवर याची त्याला कल्पना देखीळ नव्हती. तो
चढण्यासाठी त्याळा जमिनीचा उंचवटा बोळ्कबरून खालीं उतरता, व घोळ्याची ॥
दिसळा, तिकडे भरघांव घांबत आळा. पाठ थोपटली. घोड्याळा जणुं कांडी त्याच्या
किल्ल्यावर चढून उमा राहिळा. चोराने श्रमाचे फळ मिळालें. कृतजतेर्ने त्यानें
डोळे मिठ्रन घोड्याहा खूण केळी, मार आपल्या मालकाकडे पाहून मान हळबिळी.
उडी| तू. ब मी दोषांनी एकदमच मेळेलें इकडे किठ्यांत ओरडा झाछा-*पकडा र वपर
बरें! घोड्याने मागचा पुढचा कांदीं एक चोराळा !' राजाचे शिपाई धांवठे. घोड्यावर
बिचार केळा नाहीं ब उडी मारली, आणि बसून किहटयाच्या मिंतीपर्येत आळे. सर्व
'पौगिमेची रात्र होती. दुधासारखें स्वच्छ नको आम्हांला. गोष्ट सुद्धां सांगा !”
आश्चर्य म्हणजे खंदुकाबाहेर त्याची उडी किल्ला हुडळून पाहिळा. किळयाचें दार बेद |
झुक्न चांदणें पडलें होते. आजोशा आराम “बर बुवा ! सांगतो. गोष्ट!" आजोबा
पोंचळी होती. थोडें अंतर चाढन घोडा होतें म्हणून धोढा किड्याबाहेर गेळा असेळ खुर्चोबर बसतां बसतां दोन्हीं नाकपुड्यांत भ्हणाळे आणि गोष्ट सांग छांगळे. .
उभा राहिळा. आची त्यांना कल्पना देखील नव्हती. तपकीर कोंबीत गुणगुणले- * रकडां अनंत नांबाचा एक स्वाभिमानी
चोरानें डोळे उघडून पाहिलें तों किळ्लया इतक्यांत एक शिपाई किलवाच्या मिंती *"मानमंगः परक्तो मनुष्य होता. तो बायकोसमोर अपमानित
“च्या बाहेर होता, घोळ्यानें त्याका पुनर्जन्म वरून ओरडळा-“तो पदा चोर ! करा
मानिनां मंगळूजह:; झाला, तो होता अशिक्षित. पण त्याला तो
अनन्तो मानभंगेन अपमान इतका असद्य बाटळा कीं तो घर
दिहा. किप्येक वेळां था घोळ्यानें त्याळा पाठळांग! १ बागिदत्यं परमं अत: ।”
बांचविलें होतें. पण भाज तर्‌ त्यानें प्रत्यक्ष किळ्याचें फाटक उघडून राजाचे शिपाई सोडून निबून गेळा भाणि पुढें विधयाभ्यास
श्रृत्यूच्या जबढ्यांतून बाहेर काढलें होतें. बाहेर येतात, तोंपर्यंत चोर त्यांच्या दातावर
तो छोक ऐकून मुळें धांवत आलीं आणि करून एक मोठा बिद्वान झाळा. ती गोष्ट
आपला घोडा इतका बळवान असेल, इतका तुरी देऊन पळून गेला.
बिचारू ळागळी-“* याचा अथे काय अशी--
आजोबा? याची कांदीं गोष्ट आहे का? चोळ राज्यांत एका गांबीं एका पंडितांचे
सी गोष्ट सांगा!” तपकिरीची डबी धराणें होतें. त्या घरांत सर्वच पहित होते.
'कनवठीळा ठेवीत आजोबा म्हणाळे-'“स्वामि- बायका पुरुष सर्वच पंडित. फक्त अगतभड
मानी ढोक असतात ना त्यांचा कधीं काय तो अशिक्षित होता, त्याचे दोघे भाऊ
मानमंग झाळा तर त्यांत त्यांचें दितच होतें. केदारभट्ट व महानंदभड्ट विद्वान व पंडित
असा आहे अर्थ याचा.” झुढांनों गिला म्हणून राज्यभर प्रसिद्ध होते. त्यांच्या
केडा-“ असें काय हो आजोबा! नुसता अथ चायकांना उत्तम संस्कृत बोलतां येत होतें.
 बायकोला सुद्धां छान संस्कृत ह्वोता. छ्ल या्् हो ा ह्
झाळें यय चारया व
बोलतां येत होतें. हंसायळा खदखदा? ते म्हणाळे-* दषि- आलत भदेशाची राज-
अनेतभड्टाळा से(कृवचें न्याकरण म्हटलें मानय!' म्हणजे “दषि मा. आनवय!€ बानी हेदरा ह्या नग-
कीं अंगाबर कांटा उभा राही, शब्दरूपावळी अर्थात दही आणूं नकोत. ताक आण| राचा आपल्बादया
देशांत
चे धातुरूपाबळी पाठ करतां करतां त्याचें त्यांना नको आहे आज दही. त्यांत बांचवा कमांक आहे. गोवळ
र्क पिकून जाई. मग संधीनियम कोठून हुसायढा काय झालें !7 कोंब्यांच्या नवाब भुदम्नद
बाढ होणार! तिनें सर्वोर्ची तोंडें बेद केळी खरी, पण कुली कुतब शहा यानें हें
एकदां तिघे माऊ जेबायळा बसले होते. विळा व तिच्या नब्याळा ती गोष्ट लागली.
अगेतनें भापल्या बायकोला संस्कृत भाषेत म्हणतात ना, सासूबाईंनी मारळें म्हणून झहर स॒नारें ३७० वर्षा-
आज्ञा केली-“ दघिमानय !' हेतु होता, म्ुनवाई नाहीं रडल्या पण जाडबाई इंसल्या यूर्वी वसविले. कुतुब
दही आण! म्हणून रढल्या ! झहाच्या एका बेगमेचे
ती आज्ञा ऐकून दोघे भाऊ ब भावजयी अनंतभट्टानें बिचार केळा, माझा मान नांब भाग्यमती असें होतें.
खददखदां हंसू ळागळीं, कारण संस्कृत राखण्यासाठी भाझ्या बायकोळा यावें छागलें ! ती त्याची फार लाडकी
भार्षेत * दोधि आनग! अर्थात ' दध्यानय !' तो मानभंग त्याका असल्य वाटला. तो ळगेच बेगम होती. तिच्या नांबा-
म्हटलें पाहिजे होतें. काशीळा गेळा, विद्वत्ता सँपादन केळी व चरून त्यानें या शहराचे
पण अनेतमट्टांच्या बायकोला दोघां कनक कॅकण वगेरे अक्षिसें मिळवून घरी जांब भाग्यनगर असें ठेवलें. |
दिरांचें व जावांचें हंसगें आवडले नाहीं. परत जाळा. अशा तऱ्हेने मानमेग अनेत- निजामांची राजवट सुरू ॥।
स्यांत तिच्या नवर्‍याचा व तिचा अपमान अट्टाच्या उन्नतीस कारण झाला. झाल्यांबर त्यांना येथेंच
आपली राजधानी त्वापन
केडी.
हैदराबाद शहराच्या
मध्यभागी * चार मिनार ?
दौ. एक सुंदर इमारत व स्य णत
आहे. मिनार शब्दाचा अर्थ स्तेभ होतो. इमारतीच्या मिंतीहा किंवा स्वंमाढा कोठें
याची उंची १८० फूट आहे. इमारत जां तडा गेळा नाहीं. आपल्या देज्ञाच्या सुंदर व
व पी पक
 मिळावा म्हणून आला होता. रानांतून येत
.असता. एका झाडाखाळी कुमण राजाला
।_ बसलेळा पाहून त्याद्या आर्य वाटले,
व्हणाढ्य-“ महाराज ! मी आपल्याच दर्शना-
-_ साठी आढों होतो. मी एक कवि आहें.
आपणाहा आवळी कविता ऐकविण्याची
उण नांबाचा राजा देशभर आपल्या दानी स्वमाव बदड नाहीं. कोणी येऊन क_ कुनण व्हणाका-“ महाकवे! मी आज
साजन्रष्ट होऊन या रानांत आयुष्य कंठित
दानशूरपणाधुळें कार प्रसिद्ध होता. त्याच्याकडे कांही बप्तु मागितली ब ती
आहें. भाझ्या मावानेंच माझ्याविरुद्ध चंड
त्याच्याकडे कोणी मिक्षा मागायला आळा त्याच्याकडे असळी तर तो देउन टाकी.
__ करून माझें राज्य बळकाविळें आहे. आतां
तर्‌ राजा पान किंवा अपान्न याचा विचार न कधीं मागें पुढें पद्दात नसे.
काता दान करीत असे, त्याचा हा स्वभाव धाकट्या भावाने व मंच्यांनौ राज्य मी तुम्हांठा काय देणार? तरी भी एक
त्याच्या मंत्र्यांना आवडत नसे, म्हणून बळकावले, पण प्रजेचें हृदय कावीज कु बडायं सांगतों. माझ्या भावाने राज्यांत कोरून तयार केलें. नंतर त्यांत त्यानें रंग
त्यांन कट करून राजाळा पदच्युत काण्याचें शकले नाहींत. प्रजा आपल्या जुन्या मडा-
'अशी घोपणा काढली आहे कीं जो कोणी भरळा. त्यानें तें कुमणच्या ढोक्‍यासारखे
ठरविलें, राजांची आठवण काढीत असे. नेत्या | आहे दोकें कापून आणून देईळ त्याला तयार केलें. तें घेऊन तो कुमणच्या भावाकडे
कुभण राजाच्या धाकड्या माबाळा राजाचा आदर थोडा देखीळ करीत नसे. द'एक हाख रुपयांचे बक्षीस दिलें जाईल. गेळा आणि म्हणाळा-“ महाराज ! मी
आपल्या मोठ्या भावाच्या वैभवाचा नेदी हें पाहत मंब्यांनीं बिचार केढा कीं जुल्या दी. तलवार ध्या ब माझें डोकें कापून गरीब ब्राक्षश एक कवि आहें. कुगण महा-
हेवा वाटत जसे. मंश्र्यांनो त्याळा करांत महाराजांचा बध केल्याशिवाय प्रजेचें पेम मिळवा.” राज कवींचा आदर करीत असत. आपलें
सामीळ कळून बेऊन त्याका राज्य देऊे केळे. मिळर्गें शक्‍य नाडी. त्यांनीं राज्यमर दंडी ___ तें ऐकून कवीचें हृदय कळवळून आलें. दारिब्य वूर करण्याच्या हेतूर्ने महाराजांकडे
कट यशस्वी झाला च धाकटा भाऊ गादीबर पिटविली को जो कोणी कुमणचें डोकें आणून * खरा कवि असेन तर तें. गेळों होतों, आपले बडील बघु मळा रानांत
'म्हणाटा-“मी
बसळा. मोठ्या भावाला आपळा जीव वांच- देईळ त्याळा एक ढाख पये बक्षीस स्दणून -_ अक्षीसच काय आपलें राज्य देखी परत मेटे होते. दान करण्याची शक्ति तेव्हां
बिण्यांसाठी रानांत पळून जावें लागलें, दिले आतील. 'बिळवून देईन.” त्यांच्यांत कोठून अस्तणार ₹ पण लपले
कुमणळा आतां. दोन्ही वेळचें जेवण ही गोष्ट परदेशांतीळ एका कबीठा. सतर त्या कवीनें केळयायें मूळ कापून भ्रिर दिल्बानें गरीब कवीडा एक होख राये
मिळे देश्ीळ कठीण झालें. पण त्याचा माढीत नव्हती. तो कुनणच्या दरआारी मान आधूत तें डोक्‍्यासारखें दिसे असें तासून मिळूं शकतीळ असा विवार कळून त्यांनी
चांदोचा
आ. वा. रा. बापट न
आपलें शिर कापून दिळें. तेंमी घेऊन आळी करून पाहतो.” कवीनें विचारलें. “ जवश्य
आहें. मळा माझें बक्षीस दयावे." देईन ! कोणी दाखवावा जिवंत करून 1.
घाकटा भाऊ आज पावेतो मेत्यांच्या असें म्हणत धाकटा भाऊ कवीचे पायघरून
सड्यानें बागत होता. पण कवीच्या तोंडून रडूं लागळा.
बडीळ भावाच्या औदार्याचें वर्णन ऐकून * तर्‌ मग चला माझ्या बरोबर रानांत.
त्याळा फार पश्चात्ताप झाळा. भावाची आट-
बण क'हून तो रडूं लागला.
मी आपल्या भावार्ा पुनजीबित करून दाख-
बितो.'" असें सांगून कबि कुमणच्या भाबाळा, ख्य
स्यावर कवि म्हणाळा-“* आतां रून काय रानांत कुनण होता तेथें घेऊन गेळा.
उपयोग ? गेळेहा भाऊ परत का येणार कुप्णला जिवेत पाहून धाकट्या भावाला दिशा फाकल्या खुवण किरणे “माग तुळा जें काय दे ले.
आहे !" आनद झाढा. त्यानें भावाचें पाय धरून ब्यात्त जादलीं अरखमंतांत । मागशील जै देइन मी ।
मळा हेंराज्य नको. मंध्यांच्या हातचें स्थाची क्षपा मागितढी, मेठेढा माऊ जित सत्राजितने रविरायाळा देइल तुज जो मान ज्षाणि घन
आहुलें होऊन जगण्यापेक्षा भरण आलेलें कत्ता झाळा हें त्याळा कळलें नाहीं, नर्भी पाहिलें स्वणरथांत ॥ अखा मणी देतों तुज मी॥ १

पस्करळें, प्रजेचा शाप रोज माझ्या कानावर
येत आहे. आज भावाचा हत्त्याश म्हणून
हछोक मळा नांविं ठेवणार.'' राजा म्हणाला.
“जर आपल्या भावाला पुनर्जीवित करून
दाखविलें तर त्यांना राज्य थाळ का ? प्रयत्न
त्यानंतर कुमण, त्याचा भाऊ आणि कवि.
राजषानीक्ल परतळे. कुभण पुन्हां राजा झाळा.
आपल्या दरबारांत
स्वाहा निरोप दिळा.
दशेत होतां आदित्याचे खत्राजित तें ऐेकुनि वदुळा-
ज्र झाळे त्याचे अंग । “हुल जाहळें मंत माझे ।
दृष्टी वनस्पतीचे मनोकामना करिळ पूण मणि
होतें पुलकित जेखे अंग ॥ वर्ण काय उपकार तुझे !”
अक्तीपूर्वक त्याने केळा निरोप घेडनि रविरायाचा
नमख्कार रविरऱयाळा । घारण करुनी मणी गळ्यांत
“ अस्य जाइळों प्रभो! छपेने घरीं परतला खत्राजित; पण
दर्शन दिघळें भक्ताळा ॥ झाळा होता सर्ब मनांत ॥
अदळा रवि स्मित करुनी त्याळा हेज स्पमंतकमणिचे पाहुनि
*चत्स! तुझी रे निष्ठा घन्य! डिविळे डोळे सर्वांचे ।
ठल्या खारिखा साघक विरळा नागरिकांनी खुल्या दिलाने
आव भक्ति पपप तुझी अनन्य ॥ केळें कौतुक पण त्याचें ॥
औ. भालचंद्र आपटे, दैदरावाद
व्रात्य कृष्ण तरि स्वस्थ बसेळच,
असें म्हणाचें कसें कुर्णी ?
माहित सर्वा जन्माषाछुन
बाळ कितीहॅ असे गुणी!
एकुण नव्हती चित्ता स्थिरता,
ठेवावा मणि कुठें कला ;
रात्र डळटळी काळजींत त्या
छोळत होता पडन अखा ॥
एक सत्यभामेच्या होती
तया काळजी छप्नाची |
एकुळती ती मुलगी तिजवर
पडली दृष्टी छष्णाची ॥
काढुन खुसपट आणिळ निब्नित
थिश् काडिंतरि भाज उद्यां।
म्हणुन ळाजिहा लत्यधन्ह वरः
झवर गेककेमचि शह 0... आ कावा सणा...
र
क
केड़ भपलें कत्याकण ।का कत
अनायास ही होतां येइल
दोन्दि कणांतुन डर्द्या उक्कण ॥
निश्चयकरुनीअसा मनाशी
मदणे घाकल्या भावाळा-
*पद्या प्रखेना! खुंदर मणि द्दा,
आवडला ह्वा फार मळा ॥
“खुशाल वापरकांहिंदिवस; पण
डेव जपुन ह! जरा बरे ।
मागुन घेईन जरूर वाढता
कपड नाहिं, खांगलों खरं ॥ [६]
*खोनें देशळ रोज तुळा दा, [हवतसेन अगल्या अतवायांबरोघर. आपल्या रागदाश्याकंगे भरत अतत! तथाक्षानि त्याहा
देत जा मळा तें सर्व। बोलल हिअबलककणकमान बाठविळें, तेथें असरपालत्व वाच
चोरुन नेतिल डोळा चुकुन जीच्या . _शक्ाडीसंतीन आओपॉसिव्ची थोडीभरकी त्याना
जकच आपले रे सर्व॥९ 1 ७७ 22
हेवाडा
री
टे आध तळ आज ला आगे र घस आहा गारे हाण
।मरपाळाचे तें विचित्र वागणे पाहून चित्र- जिर्वत राइ्शीळ असें समन. नकोस! त्या
संठापळा होता कीं रागामुळें त्याचें सर्वे अंग कपिळपुर काबीज केलें आहे. त्याच्या मदतीला
नगठे माहित परच त्याना
भाग्य कुणावर होतें खूप ! ब 'काँफ्त होतें. आपळी गदा फिरवीत अमिद्रीपांती ढोक येत आहेत. त्यांचे ते
ति
गानें तो म्हणाळा-“ तुझें होकें फिरळे आहे. मर्यकर पक्षी तुझ्या अंगाचे ळ्चके तोहून
. द्रा गेले तें दुरुस्त करूं का नरा !' थोळ्याच वेळापूर्वी इकडून गेले आहेत, हें
॥_ अभ्रपाळ थोडा देखील भ्याळा नाहीं. तू बिसरळास वाटतें ? 0
हन 'उय्माक्षाकडे पहात थोडा इंसळा व॒ आपल्या भंगावर झालेल्या जखमा पाहून
'व्हणाठा-“ मी मेल्यावर तूंसद्धा फार वेळ हा आपली थट्टा उडवीत आहे. हें ओळखा-
“ चांदोबा'
 अमरपाल म्हणाला-“' महाराज ! आपण
बचन दिलंत म्हणून भी झाडावरून खाडी
ल [पळी तळ्वार सेनापतींच्या
हाती दिळीं. नाहींतर मी दोघां चौघांचा
बळी घेलल्याशिशय मरायळा तयार्‌ शालो
नसतों. या राक्षसांच्या हातीं लागण्यापेक्षा
भी आत्महत्या करून घेतळी असती.
वूळ, मी तुळा वचन दिलें होतें कौ.
कोणी तुझ्य हात लावणार नाही.
पण तूंच माझ्या प्रभाचें सरळ उत्तर देण्या-
ऐवजीं विचित्र बार्गू. ळागळा आहेस तेन्दा
मी तरी काय करू. तूं. सुदा कवूळ
यळा उद्माक्षाळा केल्याधभाणें बागायला हवें.” चित्रसेनाने
गदा उचळळी व अमरपाळावर घांवळा, पण तितक्‍याच कडक आवाजांत उत्तर दिलें.
चित्रलेन भये ओढून म्हणाला “क्ष्रा करा, | आ क्षणापासून
“उय्रक्षा! तूं एवद्यांत विसरळास वाटतें, तू. मळा जापळा एक सेवक सनजा. राजदोदी
काय क्‍चन विळें होतेस तैं? 0 नागवर्भाविषयां अभिमान आळाण्याचें मळा
ह नराधम, माझी टिंगळ उडवतो कुलकारणनाही. अम्निद्रीपांतल्या त्वापशु
आहे नाहीं का यांची इतकी हिभ्मत £0 तुल्य माणसांविषयी माझ्यामनांतक्षींचआदर
उ्नाक्ष दांत ओंड चावून म्हणाला, उत्पन्न झाळा नाडीं. नागवर्माच्या भीगीनिंच
*मनुध्यांना तै.उतका शुद्र समजू नकोस! म्य त्यांच्या बाजूनें युद्ध करावें ब्गगलें.”
हा आपली मदतच की, माझी खत्री आहे. अमरपाळाच्या आवाजांत विनम्रःणा होता.
तर तू. बाटेळ तें केलें असतेस तरी तूं म्दणतोस तें सर्द खरें असेळ तर
मी मर्थे पडळों नसतो.” चित्रसेन म्हणाळा. जें कांडी मादीत आहे. तें सर्वे सांगून
९४७८७०७७५० चांदोबा
क २४७७500055:
टाक. धवळगरिरीवर नागवर्भानें स्वारी केली
आहे. त्याच्याबरोवर त्या भयंकर पक्ष्यांवर
बसून येणारे डोक सुद्धां असतीळ का?"
'चित्रसेनानें विचारलें.
& अझ्नक्य नाहीं. कारण कापिल्पुरा-
नजीकच्या जंगळांत सुमारें शंभरावर ते पक्षी
ब त्यांच्यावर स्वारी करून येणारे ते लोकहि
'कृणून बसठेे आहेत. अमिद्वी शांतील कांहीं
होकांना विकत घेऊन नागवर्मानें आपल्या
'बदरी नोकरीला ठेवून येतळें आहे. म्हणून
त्रे त्याळा मदत करतात.'' अमरपाळ
म्हणाला.
इतक्यांत कांदी र।क्षस आणि होक धांवत
गा. भेकर फ्रक्ष्यांना ठार करण्याछा
कांहीतरी सोपा उपाय असेलच कीं नाहीं.'' ओरडत आले आणि म्हणाठे-*' महाराज !
डप्ाक्षानें विचारले. अनधे झाळा | १
& कां नाही! आहे. त्यांच्या चोची व चित्रसेनाला वाटलें, पुन्हां कांहीं तरी
नखांगरासून स्वतःळा आंचवितां आलें तर 'नगड किंवा संकट आलें आर
त्यांच्या माना कापतां वेतील. ह्यांच्या माना
ब इतर्‌ पक्ष्यांच्या भाना या त कांद्दी फरक आपली गुरें चरायळा बेऊन गेलों होतों
नाडी." अमरपाल म्हणाला. तेव्ह स्वारी
* ठौक-... केळी. कित्येक गुरें व माणसें ते उच
मोठ्याने हंसळा. बेऊन आम्ही थोडे जणच वांचछॉ
खेपेस ते पुन्हां आठे म्हणजे एकेकाचा आहों तुम्हांला ही बातमी द्यायला, वांचवा
मी समाचार वेव." आम्हांला व आनच्या गुरांना.
२20907059::5:5:5. चांदोबा ४008007000ै00027:0.न
 त्यांचें रक्षण न केळें तर कसें चाछेळ १ ९.
चित्रसेनानें विचारलें. बक्‍्लगिदीचें राज्य काबीज करून घेतल्यावर
च जिकडून लोक गाऱ्हाणे आझ्या राज्यावर देखील स्वारी केल्याशिवाय
या दिशेला निषाळा..
नित्रस्नेन काय करावें या
न त्यांची चांगळी खोड मोडतो मी, झ्ञोता. फण अमरपाट
बेळ झाढीतून चाळत
ळ थोब्या वेळानें पुढे येऊन स्वामिमक्त नोकर आहें.
किंबा विहिरीत उडी टाक!
भाता पावेलो अभिद्रीपांतील ते सेक निघून
ने गेळे नसे तरी आपण 1 खढना करीत आहें. तिः
देखीळद्वात ळावूं शकणार आपण सवजण मिळून पथ
उग्नाक्षाकडे जे राक्षस नें ते मयेकर पक्षी असे- उग्न'क्ष दोषांचे बोलणें क्षपूर्वक ऐकत
घेऊन गेळे होते ते खरोखरी ग नोरासमोर युद्ध करून युद्धांत आहेत व सिर उभा काय उपाय जाहे, हॅ. जाणण्याची
त्पुकता त्याच्या मनांन 7 होती.
घेळीं अम्रिद्रीपांतील छोक म्हणाला भमरंपाळ ! वोल, आय उपाय
पक्ष्यांवर बसून आल्यामुळें त्यांना
न आबे लागलें होतें. पालनें एकदां रागाने उम्नाक्षाकडे
म्हणजे थट्टा आहे कारण उग्नाक्षावरचा त्यांचा राग
साठीं जाऊं था का का £” चित्रसेनाने ता. नेतर त्रसेनाकडे
बिचार केला, एकद्यानेंच दृष्ट घरून बसण्यांत र्हणाळया-'* भदाराज, कापिकांपुरा-
डपाबसांगतोमहाराज !” नजीकच्या रा त का मयेकर पक्षी त्या
ळते. जें करावयाचें तें बिचार काना आणून ठे आहेत, हें मी
मपण हड्डानें युद्ध 7पल्याळा सांगितलेच होतें. ते पक्षी
52
तर तूं व तुझ्याबरोबर आम्हा सर्वाना मरार्वे चित्रसेनानें जमरपाळाळा विचारळें-
ळागेल. म्हणून घाईने कांद्रींच करून मागणार अमरपाळ! तूं. उपाय सांगणार होतास
नाहीं, ते पक्षी गेल्यावर जखमी कषाेल्यांना ना, या शोकांचा आणि त्यांच्या मर्वकर
घेऊन जाऊन भाषण त्यांची सेवा शभूषा कक्त्यांचा नाझ करायला."
करूं या." **ते भयकर पक्षी ज्या पिंजर्‍्यांत आहेत
थोड्या वेळाने अम्रिद्रीपवाले आपापल्या त्यांतच त्यांचा अंत केला पाहिजे आणि
बाहनांवर बसून निघून गेले, तेदृष्टीअड स्याळा एकच एक उपाय म्हणजे.... विंजर्‍्यांना.
झाल्यायर चित्रसेनाचे अनुयायी ब राक्षस आग लावणें.'' अमस्पाल म्हणाळा. शक्ती नामक नगरीत देवरात व भूरिवसु प्रेम असेळ तर विवाह करावा. ह्या हेतूने
बायाळ लोकांच्या सेवेला थांबळे, उप्नाक्ष * आग लावणें म्हणजे गप्पा आहेत नांवाचे दोन बाळ मित्र रहात असत. त्यांनीं त्यानें आपल्या मुळाळा तर्क वियरेचा अभ्यास
मान्न हताश होऊन एका शाडांच्या बुंबाळा का?” चित्रसेन म्हणाला, 'बर्वरांची मेत्री कायम रददावी म्हणून असें करण्यासाठी म्हणून प'प्रावती नगरीस पाठ-
रॅकून बसून राद्वाला. तो चित्रसेनाळा * कांडी अशक्य नादीं. मद्दाराज माझ्या 'ठकछें होतें की जर एकाला मुलगा झाला बिले. त्याच्याबरोबर त्याचा बालमित्र मकरंद
म्हणाछा-'* आजपर्यंत भीति ही काय वस्तु बरोबर चारपांच सै.नकांना पाठवा, मी कपिळ- ब दुस्याहा मुळगी झाडी तर त्यांचें ह्य ब सेवक कल्टस हे देखीळ गेळे,
असते हें मळा मादीत नव्हतें. पण आजचे पूरच्या रानांत जातो. तेथीळ पाह्दारेकऱ्यांच्या वरून देऊन आपण व्याही होऊं. माधव "वती नगरांत मेभ्यांच्या षरा-
हें मर्यकर इृश्य पाहून माझा धी“्च मुळी डोळसंत पूळ फेकून सर्ब काम उरून वेले. पुढे देवरात विदर्भ देशाच्या राजाच्या समोरूनच ज्ञात येत असे, एकदां सध्ज्यांत
खचळा आहे. या दुष्टांचा नाश करणें तर सर्व क्षी जिवेत जाळले गेळे नादौत तर मी 'बदरीं मंत्रो म्हणून काम करूं ळागळा आणि माळती उभी होती. व माधव आलमित्र
दच. आपलें रक्षण कसें करून ब्वायचें नांवाचा अमरपाळ नाहीं.” भमरपाळाने 'बरिबसूची नेमशूक पद्यावतीच्या राजाच्या मकरंद ब कहहुंस यांच्याबरोबर घोड्यावरून
हाच प्रश्न माझ्या सनोर आहे | आरतिज्ञा केली. ( पुढील गोष्ट पुढीळ अंकी). बरबारी मत्री पदावर झाली. देवरातला एक चालला होता. परस्परांच्या नजरा मिडल्या.
मुळ्या झाळा. त्याचें नांव त्यानें भाघव असें ब परस्परांवर परस्परांची मर्ने बसली.
'ठेकळें. भरवसा सुळगी झाळी. तिचें नांव मदयेतिका नांवाची मालतीची एक मैत्रीण
स्वानें माकती असें ठेवलें, होती. तिचा भाऊ नंद हा राजाच्या पदरी
देवरातळा आपल्या लदानपणची ञठवण नोकरी करीत असेवत्यानें राजाची मर्जी
होती. फ्ण त्यानें विचार केला कीं मुला- सर्वपकारें संपादन केली होती. मदयेतिकेळा
'सळंच्या मतानेंच द्या गोष्टी झालेल्या अर्‍्या. पाहाल्याबरोबर माधवचा मित्र मकरंद याचें
'त्यांनी परस्परांना पदावें व त्यांचें परस्परांवर तिच्यावर मन बसलें.
शौ. गंयादेवी आपटे
 नंद कयानें . मानानें कार माधवकडे पोंचविण्याचें काम कामंदकी-
मोठा होता. रंगाखूपारने पण बेताचाच होता. सेविकेकडे सोपविले. माथवचा सेवक
मग मूर्विसूळा त्याच्याशीं आपल्या ठाडक्‍्या
बाह करून देणें कसें भावढेळ !
रने त्याचा बळमित्र देबरात
रं क्‍्चन दिलें होतें तें व्याळा
मोडावें हागणार होतें. परंतु राजाची इच्छा
म्हणजेच आज्ञा. राजाच्या म्जींदिरूद्ध काम
करणें बरोबर नाहीं असा विचार करून
स्थाने द्ोकार दिळा,
ही गोष्ट अर्थातच कामंदकीहा कळली,
तिनें आपळी शिष्यीण वुद्धिरक्षिता हिळा
बद्चावती नगरीत कामंदकी नांवाची एक बोळावून सांगितलें कीं माठती-माधव यांचे
योगिनी रहात असे. माहछती-माथब यां* परश्परांबरीळ ग्रेम वाढत राह्रीळ यासाठी
बिबाड!'ची गोष्ट तिच्या समोरच्त ठरळी होती, काँड्रॉतरी उपाय कर. दोघं परस्परांच्या
तकी कामंदकी ही माहतीची संरक्षिका प्रेमबंधनांत 4|धली गेल्यावर अक्टेब देलखीळ
देखी होती. माळती-माधवय दांना विवाद स्यांची ताटातूट होऊं देणार नाही बा.
व्हाया यासाठ] ती देखील प्रयत्न करीत होती. विचाराने तिनें बुद्धिरक्षितेहा नेमळें होतें.
परंतु तिच्या प्रमन्ाविरुद्द माळतीचा इकडे मालतीने माधवाला पाढिल्यापासून
बिबाह करून देण्याची तयारी स्वत: राजा त्याळा आपलें मन देऊन टाकलें होतें.
करीत असल्याचें तिळा कळलें. राजाचा नेमी त्याचाच विचार तिच्या मनांत येत
बिश्वासषपाज नोकर नंद यानें राजाळा सांगून असे. एकदां तिनें कल्पनेने माथवाचें रूप
त्याच्या करवी माळतीचा बाप भूरिवतु आठवून त्याचें एक चित्र काढलें. लवैगिका
आच्याकडे तिच्यासाठी मागणी घातली. नांवाची तिची एक मैत्रीण होती. तिने हें.
चांदोबा
श्‍्८
क्स याचें या सेविकेवर मेम होतें.
एकदां मन्मथोत्सव झाला. माधव मकरंद:
रोबर उद्यानांत आला. तेथें तो एका अशोक
अृक्षाच्या छार्येत बसून कुळांची माळ ओंबीत
होता. त्याच्या कांड्री वेळ आधी माढती.
- आदल्या सलीबरोबर मन्मधाच्या देवाळ्यांत
गली होती. ती परत आली ती त्याच जागी
आढी. तिढा पाहून भाधव थोडा काजळा
'ब माळ धोडी बांकडीतिकडी ओोवूं ळागळा.
माळ भोंबून झाल्यावर त्यानें ती आपल्याच
गळ्यांत घातळी. इतक्यांत मालतीचा हत्ती दृष्टादृष्ट झाल्याचें ल:गून तिच्या मैत्रिणीबरोबर
आळा ब ती त्यावर बसून निघून गेली. माळ पाठविल्यांची गोष्ट प सांगून
वरत मार्तीची ळाघवी मेत्रीश ळबेगिका टाकळी, तो म्हणाळा-'' माझें माढतीवर
फुले तोडण्याचें मिष करून तेथेंच थांबली. ती इतकें मेम असलें तरी तिचें माझ्याबर आहे.
'माधवजबळ जाऊले म्हणाळी---'* तुमच्या कीं नार्ही, कोण आणे १" इतक्यांत कळ-
गळ्यांतीह ही माळ किंती सुंदर आहे! हृंसानें एक चित्र जापल्या माळ्काळा आणून
मझी मैत्रीण माळती हिळा अशी माळ फार दिलें व तें माळतीनेंच काढलळेलें आहे, हें.
आवडते.” तिचा हेतु न कळण्या इतका देखीळ सांगितलें.
/ माधव भोळा नव्हता. स्वानें गळ्यांतही ब्ित्र पादाल्यावर मालतीचें तुद्धां आप-
माळ काहून ख्वेगिकेला दिली. ल्यावर मेम आहे. हें माधवला कळलें ब
ड्ेगिका निघून गेल्यावर मकरंद मावळा त्याच्या मनाचें समाधान आलें. मकरंडने
'झोषीत तेथें आळा. माधवनें मालतीची सुचवल्याप्रमाणें त्यानें माढतीचें चित्र त्या
चांदोबा
ती
 द्विगुणित झालें. े त्याच वेळीं तिच्या घडल. त्याला वेयुद्ध स्थितींत पाहून व
प्रेमाची परीक्षाच वेण्यासाठी जे कांडी त्याच्या भंगांतून रक्ताच्या धारा वहात
कामंदकीनें येऊन सांगितलें कीं राजाजञेने 'मसळेल्या पाहून माधव देखीळ बेघ्द्ध
माळतीचें ढम्न नंदर्शी ठरळें जाहे. मालतीवर होऊन पढढा.
तर आकाशच कोसळले, परंतु कामंदकीरने आपापल्या प्रियकराला बेशुद्ध स्थितीत
तिची समजूत घातळी कीं क्षत्रिय कुळांत बाहून मदयंतिका व माळती बावरून गेल्या,
गांधर्व विबाद मान्य आहे. राजाच्या आशेचे वरत कामेदकीलें मंत्रवठेलें पाणी शिंपडून
पाळन होण्यापूवी तसें हझ डरकून टाकलें दोषांना श्द्ीवर आणलें.
कौ झालें. इतक्यांत मदयंतिकेकडे येऊन एका
कामंदकीनें त्यासाठीं भावश्यक प्रय्न नोकराने सांगितलें कीं तिचा भाऊ नंद
अण घुरू केले. तिनें शंकराच्या देवळांत याच्याशी मालतीचे ल्म ठरलें भाहे व
झुडपाञाड माधवला उर्भे रहावयास सांगितलें त्यासाठ मुह्त देखील ठरला भाहे. आपळी
चित्रांच्या बाजूळा काढलें व त्याच्या खाली ब स्वतः माठतीबरोबर एका शिळिबर बसून मैत्रीण आपली बहिनी होणार हॅ ऐकून देवीला प्रसन्न करून आपली साधना पुरी
एक छोक लिहिळा, त्याचें तापत असें माचवावर तिचें किती मेम आहे या विषयी मदर्यतिकेळा परमानंद झाळा.
आहे- करण्यासाठी एका सुंदर कन्येचा वळी दिळा
विचारू ळागळी. माळतीच्या तोंडून तिचें फण माधव मात्र हताश होऊन असला. पाहिजे असें सांगून त्यानें कपाल्कुंडळेळा
*माळतीळा पाहून मळा जितका आनंद आपल्याबर प्रेम आहे हें ऐकून माधवळा 'योगिनीनें त्याहा धीर दिळा आणि सांगितलें पाठविलें. ती मंत्रबळानें माळतीळाच घेऊन
झाळा तितकें तुख दुसरी कोणतीहि वस्तु कार आंद झाला. कीं तुझ्याझींच भाठतीचें ढप्न होणार. पण आली. त्या वेळीं मालती आपल्या धरी
थाहाल्यानें मिळालें नाहीं." परंतु इतक्यांत दुरून ओरडा ऐकूं आळा. त्याच्या मनाचें समाधान डोईना. तो जिवाळा एकटी झोंपठेली होती.
तितकयांत कळईसाच्या भेमिकेनें येऊन माळतीची सखी ब नंदची बहीण मदयेतिकेवर 'कॅंटाळढा आणि भ्रमिष्टासारखा स्मझानांत अबोरेधेंट कापालिकानें मालतीचा बघ
तै चित्र घेतळें व तेंहबेगिकेळा नेऊन विलें. एका वाघानें झडप घातली. मदयेतिका झुडपा हिंडे फिरू लागला. करण्यासाठीं सर्व तयारी केळी. भातां आपला
माधवनें ओंबळेळी माळ आणि तिनें आड गेल्याने बांचली. त्या बाजूला माचव स्वा स्मशाना शेजारीच शक्तीचें देवालय बध निश्चित होणार हें कळल्यावर भाढती
काढलेल्या त्याच्या चित्रा शेजारीं र धांबळा. ५रंतु मकरंद त्याच बाजूनें प्रथमआळा
होतें. त्या देवळांत अघोरघेट नांवाचा आई, कार्मदकी व सखी हवंगिका बचि नांव
काढलेले तिचें चित्र माळतीकडे पोंचतें झालें, अत्याची वाघाशी झुंज सुरू झाळी. वाबाळा । 'कापाळिक आपल्या कपालकुंडळा नामक
घेऊन मोठ्यानें ओस्डळी-“बांचवा ! ” तो
अर्थात माळतीच्या मनांत माधवविषयीं मेम ठार करून तो स्वतः वेखुद्ध॑ होऊन जमिनीवर
शिष्वेबरोवर शक्तीची उपासना करीत होता. आवाज स्मश्यानांत भटकत असतां माधवच्या
 माघकशीं तिचें |झालें. तिने सूड माळतीच्या वेषांत आठेल्या मकरंदशी
थ्याबचें मनाशी ठरविळें. 'नंदचा विवाद झाला. कामंदकीनें
तिकडे राजवाक्षषांत नंदाच्या ळमाची हेंकारस्थान कळूं नये यासरटी
तबारी चाळ, होती. नबरदेव सजून तयार
दोते. नतरदेवांची स्वारी घोड्यावर कसून गाजत जाफल्या घरी
निवाली. त्यापूवी कार्मदकी माळतीच्या सोग्रा एकांतांत नंद आपल्या बायकोशी
आईकडे जाऊन म्हणाळी--“ कधूळा ल्झांपूरवी गोडगोड ओढे. ठागळा. पण तिनें हात
आम देवांच्या दर्शनास गेलें पाहिजे. तेथूनच 'किडकारल्यामुळें त्वाळा वाटलें बापाची
तिढा बधूवर्खे नेसवून मी बेडन येतें.” असे 'वाढावठेळी मुख्यी आहे. हळू हळू
सांगून ती माळतीळा घेऊन देवळांत गेळी. ठढौक होईढ. असा विचार करून तो
तेथें पूर्वी ठरल्यापमाणें माधव ब त्यांचा निब्रून गेळा.
मित्र मकरंद जाऊन बसले होते. ठरल्या- रात्री सामसूम झाल्यावर कामंदकीची
कानीं पडळा. तो थांबत धांवत देवळाकडे प्रमाणें राजानें वघूवखें व आभूषणे देवळांत शिष्या बुद्धिरक्षिता ब टबंगिका दोघी हळूच माधबचा नोकर कडूस त्यांना येऊन भेटळा
आला. त्याला पाहून माळती धांवत गेली पाठवून दिली. अदथंतिकेळा आगी करून विहारांत बोळावून ब त्यांना माळती माधब जेथें हुपून बसली
ब त्याळा बिलगून ओरडळी-'* बांचवा ! कार्मदकीनें देवळांत माढती-माथरवांचा बेडन गेल्या. अर्थातच बरोबर मकांद पण होती तेथें घेऊन गेछा.
त्या वेळीं नघोरधेट कुऱ्हाड घेऊन छम समारंभ उरकून बेतलावत्यांना क्लीवेषांत होता. वाटेंत तिळा कळलें कॉ मकरंदळा राजाचे शिपाई धरून घेऊन
तिच्या जात आहेत हे ऐकून माधव त्याच्या रक्षणा-
मालतीहा मारण्यासाठी उभा होता. माघवनें विद्वारांत निजून लायहा सांगि तिच्या मावझी मालतीचे ल्म झालें नसून
तलें, नतर साठी निचून गेळा.
त्याच्या हातांतही कुऱ्हाड डिसकावून घेऊन असेंद्वि सांगितलें कॉ. मकरं किबा प्रियकर मकरंद याचें झालें होतें.
द व मदर्येतिका
तिनॅ त्याचाच अंत केळ. त्याच वेळी थोड्या वेळानें तिकडेच येतीळ, मकरंद खी वेवांत ब ठिथी मेजिंगी माठतीळा एकटी पाहून कपाल-
मालतीचा शोध काढीत इतर लोक देखीळ नेतर कामंदकीनें वघूवें ब आयू- 'बिहाराकडे जात असतां कवठेत राजाचे कुंडळा मंत्रवळानें तिळा घेऊन गेळी ब
तेथें येऊन पॉचळे ब माळती सुखरूप घरी पर्णे मकरंदळा देऊन स्वाळा वधूचा ह्षिपाई त्वांना मेटे व त्यांनीं मकरंदाळा आ्रीहैळच्या मार्गानें जाऊ लागळी. गुरूचा
येऊन पोंचली. वेष करून वायला सांगितलें व सर्व संदेहास्प्द वगणुकीवरून धरून नेलें. वुद्धि- वष करणाऱ्यावर सूड उयजण्यासाठी ती
कपालकुंडळा मंत्र शक्तीने अद्य झाली मिळून ल्वेगिकेळा बरोबर वेऊन भूरिबसूच्य जक्षिता मदथेतिका व लवेगिका किकर्सव्य संबीच पहात दोती. मदयेतिका करे तिळा
ा ॥_ विमृढ स्थितीत जागच्या जागां उभ्या असतां शोधीत होत्या.
जे पळून गेळी. परंतु गुरूचा वध कर
 मकरंदनें स्वतःहा सोडवून घेण्यासाठी मित्राच्या मनाची ही स्थिति पाहून
संधी साधून राजाच्या शिगायांशीं ब्रदर युद देखी आरनहत्या करण्याचें ठरवून
पुरू केलें, सुदैवाने त्याच वेळीं माधव देखीळ गिरिशिश्वरावर चूं ळागळा.
येऊन पोंचळा. आतां मारामारीळा चांयळाच सुदैवाने कपाळकुंडळेला सौदामिनी
रॅग चढछा. राजा दुरून हें सर्व पदात नांबाची थोगिनी मेटळी. ही सौदामिनी
होता. मकरंदनें नंद मालतीचा विवाह कामंदकीचीच शिष्या होती. तिनें आपल्या
मोडण्यासाठी विभ घातलें या गोष्टीचा त्याळा मंत्र बळाने कराळकुंडळेचा परासब केळा ब
फार राग आहा होता. पण दोघां तरुणांना माळतीळा वांचविळें. मकरंद गिरिशिखरावर 'फार पवी चीन देशांत दोन भाऊ रद्दात जागीं त्याचा पाय पसरलाच, तो व पाक
शीर्यानें हत असलेले पाहून त्याह्या फार चढत असलेला तिला दिसळा. तिनें मालतीची होते. ते दोघे सर्जे भाऊ होते, पण भरलेलं दोन मडकी त्याच्याबरोबर एका
आनद झाळा, त्यानें त्यांना बोळावून त्याचि सुशाडी कळवून त्याला पण बांचविळें. नंतर द्रोषांच्या स्वभावांत मात्र फार फरक होता. खडडगंत पडलीं, तो पाकांत न्हाऊन निषाळा.
कुळगोन्र विचारून त्यांना आदरपूर्मक सोडून तिनेंच माळती-माधवांची भेट धान दिळी. भ्नोढा त्वभावानें दुष्ट व लोभी होता ब पाक वाळून त्याचे थर सर्व अंगावर चिकटून
तिघे आ परत बिह्ारांत आठे, सर्व गोष्टी कळल्यावर राजानें माळती- धाकटा सरळ व उदार. असले. त्याळा उठता देखीळ येईना. त्याने
तेथ मदर्यतिका होती. पण माळती नब्दती. माधबांच्या बिबाहास होकर दिळा. मकरंद बहीळ वारल्याबरोबर वहील भावाने बिचार केला, आतां आयुष्याची दोरी
माधब कामंदेकीकडे गेला. पण ती मदयेतिका ब कलईस आणि त्याची प्रेमिका बढिळाजित संपत्ति आपल्या नांबीं करून खुटळीच. तरी देवावर भरंबसा ठेवून निचारा
देखीळ मेटळी नाडी. तो मतिश्र्ट होऊन यांचा विवाह देखील एका मांडवांत थाटा- 'बेतळी. घाकठ्या भावानें त्या विरुद्ध कांडी पढून राहिळा.
बेड्यासारखा रानांबनांत पशु पक्ष्यांना व माटानें साजरा झाळा. केळे नाडी. तो गांवकऱ्यांना होईळ ती तितकम्रांत तेथें कांडी उरते आळी, भुतांचा
झाडा झुडपांना “ मालतीला कोणी पाडििलेंत देवरात व न्‌रिवलु यांना त्याचें वाळ्पणारचें. मदतच करी. नेहमीं मेडनत करी व जी सरदार धाकठ्या भावाळा पाहून आपल्या
का! असें विचारीत हिंड ठागळा. स्वभ साकार झालेळें पाहून, आनंद झळा. ॥ झजुरी मिळे तीवर आपला उदरनिर्वाहचालवी. साथी भुतांना म्हणाळा-“ अरे! हा पहा
एकदां त्याळा साखरेचा पाक एका साखरेचा बाहुला. केवढा मोठा आहे!
'गांवाहून दुसर्‍या गांवी नेण्याचें काम एका भुतांनीं आनंदानें नाचत त्याढा उचदत
औत गरहस्यानें दिलें. वाट डोंगराळ आपल्या गुद्धेंत नेलें व त्याळा एका मोठ्या
होती. पाऊस पडत होता म्हणून पदोपदी शिळेवर ठेविलें. नंतर चारी बाजूला घोळका
बाय बसरत होते. तरी धाकटा भाऊ करून उभे राहिळे आणि साखरेचे पापुदरे
काळबीपूरवक चाळत होता. परंतु एका काढून खाऊं लागले.
 न
व
कांढी वेळाने भूनांचा नायक ओस्डून न आकरा माऊ सुल्वानें दिवस काढ ळाग- दिळी नाहीं, त्या दिवशीं पाऊस नसल्यामुळें
व्हणाळा-* पुरें आता. एकाच दिवशीं बेतले. नेतर एका जागीं ती घंटा ठेवून उल्या पाहून मोठ्या भावाळा हेवा वाटू तो खड्ड्यांत पडळा नाहीं. पण त्यानें खत:च
जास्त साखर खाली तर पोटभर जेवण सुद्धां मारीत व ओरडत तीं गुहेबाहेर निबरून गेलो. त्त्याच्या बायकोच्या पोटांत तर स्या खड्ड्यांत उडी भारळी आणि मडकी
जाणार नाहीं. चळा खाऊन पिऊन मग धाकटा भाऊ हें सवे पद्दात पडून होता. डठळा. ती नवऱ्याला म्टणाळी कोडून सर्वे पाक भंगाळा फासून घेतळा.
खेळायळा जाळं," अुतें निचून गेल्याबर व चहूकडे सामखूम *ललारी कोढून ठरी चोरीचा माळ घेडन शोब्या वेळाने सुते त्या बाजूखा आली
घाकरा भाऊ तें सर्व ऐकत स्वशर्थ पडून झाल्यावर त्यानें घेटा उचडऩ घेतली आणि ही आहे. नाहोतर या मिकारड्याकडे ब मोठ्या भावाळा साखरेच्या पाकानें
होता. कारण हाळ्चाळ केंळी तर ते गुहेबाह्देर पाय काढला. वाटेत कांदीं बिभञ वंचवळानें कोटून आलो? अर्थातच माखलळे&ा पाहून म्हणाली
-'*साखरेचा बाहुला
आापल्माला ठार करून खाऊन टाकतीळ आलें नाहीं व तो सरळ धरी गेळा आवानें धाकठ्या भावाळा दरडावून आपली बटा घेऊन पळून गेळा होता ना?
हं त्याला माहीत होतें. आणि बेटा एका जागीं लपवून ठेवून दिली. अतांच्या गुहेची मादिती तोच हा आहे पहा ! ह्याळा उचडन घेऊन
अ॒तांच्या नायकाला दोनशिगेंहोतीं.त्माने आतां त्याहा पोटा पाण्याची काळजी उरळी बेतढी व पक दिवस साखरेच्या जाऊं या.”
'एक जावूची घेटा बाजवल्याभरोयर खाण्या नाहीं. भूक ठागली कौ जादूची घेटा बाज- मडकॉ घेऊन तो त्याच डोंगराळ लें ऐकून मोठ्या भावाढा आनंद शाळा.
पिण्याचे निरनिराळे पदार्थ त्यांच्यासमोर हजर बाबी ब सगोर पैचपकाज्नांचीं ताटें वाहून येत. ढे. काळा, पण निसर्गाने साथ आतां आपण भुतांच्या गुह्ेंत जाऊन कांडी
 ह

आणि गुहेतून पळूं ळागळा. पण इतक्या केळेळो कामे दुत्ऱ्या दिवशीं धाकटा भाऊ भुते गुदेत
मतांच्या हातांतून निसडून जाणें शक्‍य नव्हतें. हौ ! त्यांनीच कांडी केळें तर नाकांत येण्यापूर्वीच त्यांच्या गुद्धेंत जाऊन एका
अुतांनीं त्याळा घरून आणलें, सुधारणा होईळ, नाहीतर जन्मभर हें नाक दुगडाआढ लवून भुते काय बोलतात ब
भुतांचा नायक म्हणाळा-“ याची खोड 'बेऊन रडत वसावे ठागेळ.'” करतात हें पदात उभा राहिला,
मोडेल जशी शिक्षा देऊन याला सोडू बा. मैतर ती जपल्या दिराकडे गेली ब आपलें खाणें पिंगे आटोपल्यावर एका गिडुया
असें सांगून त्यानें मोठ्या भावाचे नाक 'रढगागें सांगून म्हणाळी-* तुम्हीच दातमार भ॒तानें येऊन नायकाळा बिचारठें-“ सरदार !
ओढलें. त्याबरोबर तें एक वीत लांब झालें. 'छॉबळात नर या संकटांतून मुक्तता मिळेळ.'' तो साखरेचा बाहुळा निघून गेळा आहे.
नाबकाच्या मागून पाळी पाळीनें इतर मतांनी हो म्हणाळा-“ आतां भुतांच्या गुदेत ना, त्याच्या नाकाचे काय झालें
पण त्याचें नाक ओढलळें. अशा तभ्हेनें त्याचें 'आगें म्हणजे बाब'च्या गुद्ेंत आण्यासारखे असेळ बरें!"
नाक सात फुटावर ळांब झाळें व अमिनीबर महे. दादासाठीं मी संकटांतहि उडी *“शोडी अक्कळ त्याला असेळ तर्‌ त्याचें
ळोळूं लागलें. त्यानंतर सर्व मुतांनी मिळून 'ब्यायडा तयार आहे. तेथें गेल्याशिवाय नाक पुन्हां जसेंच्या तसें होईल, ती घंटा
मोठ्या भाबाठा खूप बडवून गुहेबाहेर धक्के आहे. ना त्याच्या जवळ ती पंटा वाजवून
कामाची
व वस्तु उचढन घरीं घेऊन जाऊं मारून काढलें,
या बिचारानें तो भुरळून गेळा होता. आपलें विद्ठूप नाक हाताला गुंडाळून
मुंतॉंनीं त्याळा गुहेंत नेल्यावर त्यांचा बिचारा धरीं आळा.
नायक म्हणाळा-'* मागच्या खेपेस या साख- त्याची बायको बाट पहात होती कीं.
रेच्या बाहुस्यानें आपळी पंटा चोरून नेळी नवरा कांदींतरी जादूची बस्तु घेऊन येईळ,
होती. म्हणून या खेपेस ह्याळा थोडें ऊन म्हणून दरवाज्यावर थाप पडतांच तिनें द्र-
कून खाऊं या.'' बाजा उघडला. नव्याचे तें रूप पाहून ती.
भृतांनों भोठ्या माबाळा एका मोठ्या दचकून मागें सरकळी व विचारू कागळी--
रांनणांत टाकलें आणि त्यांत पाणी घावन “हूं काय १
खॉळौं जाळ केला. पाणी ऊन होऊं लागलें भुतांच्या गुहेंत त्याचे कसेहाळ आले हें.
तसतसा मोठ्या भावाचा जीव कासावीस सांगून तो *६णाला-* तुझें नशीब बलवत्तर
होऊे हागला. त्यानें रांजगाबाहेर उडी मारली म्हणून मी जिवेत तरी परतलो."
आहोत
तो जर “ लहान हो म्हणेळ तर प्रत्येक करीत राहिली. तिच्या इच्छेममारणेखरोखरच
घंटेच्या टोक्याळा तें ढट्टान होऊं लागेल.” नाक भरमर ल्टान होऊं लागळें. तिचा
नायक म्हणाला, दीर “ थांबा, बहिनी ! सावकाश बहिनी !”
भुते निवून गेल्यावर संधी साधून म्हणतच राहिळा. पण त्याच्याकडे दुर्हक्ष
चाकट्या भाबानें तेथून पाय काढळा ब सरळ करून ती घंटा वाजवीत राहिली. तिळा
बरो आळा. त्याने पेटीत ठेवळेही घंटा वाटलें कौ मोठ्या भावाचें हेंवैगुण्य दाख-
कादून आपल्या भ|वजयीच्या हातांत दिळी वून त्याची थट्टा उडविण्यासाठी दिराने
भणि म्हणाळा-"ही बाजवा बहिनी! धांबावळा सांगितलें असेल. परंतु नवस्याचें गांबी एक *दवातारी रहात असे. म्हणून तिच्यासमोर कधी तोंडांतून त्र देखीळ
आणि पंटेच्या परर्येक ठोक्याबरोबर “नाका, ओरडणे ऐकून जेव्दां ती थांबढी तेन्हा
पिऊन ती सुखी होती. तिची एक काढीत नसे. पण म्हातारी कोठें गेळी की
ल्हान हो !' असें म्हणा, नबण्याळा पाहून तिनें मान खाली घातली.
मोठ्या भावा'च्या बायकोने हळूच एकदां नाक नुसते लहानच झालें नव्हते तर तेवदी तिच्यावरोबर रहात असे. तिची मोठ्याने ओरडे- म्हातारी मरेळ तर
धं बाजबली, त्याबरोबर नाक एक बोट नाददलि देखील झालें होते. तो कायमचा बारल्यावर तिला तिच्या वडिलांनी बुटेन मी!"
छहान झालें. तिनें पुन्हां एक दोनदां घंटा नकटा झाला. पोंचती केली. म्हातारी थोडी तें ऐकून ऐकून पोपटाने पोपट पंजी
बाजवळी, भाणखी दोन बोटें नाक लहान त्यानें थोडी अकळ लढविली असती तर स्वमाबाची होती. नातीळा ती मुरू केळी-* म्हातारी मरेळ तर सुटेन मी !0
झालें, पण नाक तर सात फुटावर कांब घंटा वाजवून “नाका, मोठा हो!” असे बाठं देत नसे ब हिंद खेळूं म्हातारीने तें ऐकले तेव्हांपासून ती फार
आलेंअसतें.पणतीचनव्हती.
होतें. म्हणून भरभर नाक ल्हान व्हावे त्याहाम्हणतां नसे, बिचारी सुगी अगदी कंटाळून संतापढी,
म्हणून ती भरभर पेटा बाजवू छागळी ब म्हणून आयुष्य भर आपल्या नज्षियाला दोष. ली. अरोबरीच्या मुळींबरोबर खेळण्याची विळा आश्चर्य बारत होतें की पोपर हे.
तौडानें “नाका कहान हो!? चा जप देत रडत रहावे ठागलें, ढा चोरी ! शिकढा कोठून ? नांत तर असलें कांडी
'नातीळा घर म्हणजे कोंडवाडा वाटू श्षिकवणार नाहीं. बिचारी गरीब आहे.
गिह. बरांत आजीनें एक पोपट पाळळा सोन्यासारखी माझी नात. ती हें सर्व
त्याच्या बरोबरच खेळण्यांत तिचा कां शिकवील £
ळ॑जाऊे ढागला. पण मुलगीच ती. एकदां शेजारची एक म्हातारी मुलीच्या
आपा बळी खेळूं ळागल्या कॉ आजीळा मेटायळा आली. तिनें घरांत पाऊळ
पाहून तिळा आपल्या ञाजीवर टाकल्यावरोबर पोथट बडबडू ळागळा-
येई. पण आजीळा ती मीत असे. * म्हातारी मरेढ तर सुटेन मी ! '" तें ऐकून
औ. रा. सो. पाढीळ.
 ती म्हातारी इतकी चिडळी कीं तिनें एक त्राह्षण म्हणाळा-“ त्यांत काय? सोपा
दांडके उचळळें आणि “ मेल्या! भी मेळें डपाय आहे आजी ! तुम्ही माझ्या पोपटाळा
तेर तू. सुटशीळ होय?” असें म्हणत घेऊन जा आणि जपल्या पोपटाजरोअर
पिजर्‍्याकडे थांबली. पण नात किंचाळळी त्याळा पिंजऱ्यांत ठेवून या. कांडी दिवसांनी नन
म्हणून तिने हातांतळे दांडके टाकून आमच्या पोपटाच्यासंगतीत तो कांडोंतरी तीन नवरे मुलगे
बिळे आणि दोजारणीळा म्हणाही-“ दा सांभ बोलायळा शिकेक.” क क क
कुलक्षणी पोपट घरांत कश्याळा बाळगळा म्हातारीला तो सल्ला पसंत पडला बतिने युत ही र विकनाकानि हड सोडळा नाही, तो पन्हा
आहेस बाई!" जाखणाच्या पोपटाला आपल्या पोपटाबरोबर ् ह शाडाजबळ गेळा. घेत काढूनखांधाबरघेतलें
न्हातारीनें विचार केळा, काय वाटेळ नेऊन ठेवळा. तिळा वाटलें कींदेवपाबळा. ब स्मशञानाच्या दिशेनें निषाळा, तेव्हा मेतांत
तो उग्य करून पोपटाची ही संवय मोडली परंतु तिचें दुर्वॅष! आझ्यगाच्या पोपटाळा बसलेला वेताळ बोड, हागढा-“ राजा, तुळा
पाहिजे. शेजारी एक उत्तर हिंदुस्थानी पिंजच्यांत ठेवल्याबरोबर तिचा पोपट ओर- हि मी किती सांगितलें कॉ हा नाद सोड. पग
आक्षणाथें घर दोतें. त्याच्याकडे पण एक डळा-' म्हातारी मरेळ तर सुटेन मी ! 0 पू.कांटी ६६ शोडीत नाहींस. तुळ कका
पोपट होता, कोणी कांहीं म्हटलें कीं रगोच आझणाचा पोपट म्हणाळा -“बहुत य. चे व्हणून मी एक गोड सांगतो
ब्राण-'' बहुत अच्छा!” म्हणत जसे. अच्छा !” म्हातारीला इतका राग आह्य लागे. गोंड सांगावस दरात किडी,
बोषटाने तेच शिकून ठेवले होतें. 'दातारीनें क तिने रागाने पिंजरा बाहेर नेहा णि. पकदां उबी नगरीत पुण्यतेने बाचा
त्या न्राह्मणाकडे जाऊन आपल्या पोपटा- बोपटांना सोडीत म्हणाली“जा। परवा! रोख!बरीत 'असे.. ताच्या कारी पकी
विरुद्ध तक्रार सांगून कांहीतरी उपाय करायळा व्हा चाळते !”” त्यावर आाकझ्षणाचा पोपट ल द य त्यचेह ०
सांगितलें, म्हणाळा-“ बहुत अच्छा! 7. हरिस्वामीळा देवस्वामी न! एव
मुछ्गा होता. त्याळा सोमप्रभा नांवाची एक
रूप गुण संपन्न मुलगी पण होती.
मुळ्गी मोठी झाळी तशी बापाळा मुलीच्या
ल्माची काळजी हागळी. १ण मुलीचा आग्रह
झोता कीं तिचा पति असामान्य महा पराक्रमी
तरी असावा किंवा ज्ञानी किंबा वैज्ञानिक.

बेताळाच्या गोष्टी
असा वर मिळेपयेत माझ म करुं नये असा त्यावेळीं त्याहा मेटायळा एक ज्राझषण आहें.” देवस्वामीनें त्याची परीक्ष! घेतढी
तिनें दृद्ठ घरा, तिची आई, वडीळ व भाऊ वरुण आला न नमस्कार करून म्हणाळा- स तो.” हरिस्वामीने विचारलें. ब समाभान झाल्यावर म्हणाला-'* मी माझ्या
सर्बीना हदी गोष्ट मान्य होती ब त्यांनीं तिची “ आपल्या गुणी मुळीशों विवाह काण्याच्या त्या तरुणानें एक विमान तयार केलें बहिणीचे ढझ तुझ्याशो करून द्यायचें वचन
ही भट पुरी करण्याचें आपापल्या मनाशी हेतूनें मी आपणांकडे आळों आहें.” त्या विमानांत हरिस्वामीळा असवून देतों.” त्यानें देखी तोच मुहूर्त ठरवून
ठरविलें, हरिस्वामी म्हणाळा-“ मी माझ्या मुढीचे ह्यो आकाशांत डढाळ्य व आकाशांत दोन त्याला यावयास सांगितलें,
त्याच सुमारास देक्षि6णेकडीळ एका राजानें ख्या सामान्य माणसाशी करूं इच्छित नाही. 'फेव्या मारून त्याळा परत घेऊन आला. शीं सोमप्रभाच्या आईने एका
उज्ञयनीवर स्वारी केटी. पुष्यसेन मदाराजांनो. कोणी असामान्य शर किंवा ज्ञानी किंवा पी इतका खूप जाळा कीं त्याचें वचन मुळाला ., तिनें अट सांगून बिचारळें-
त्या राजाशी संधी करून टाकायचे ठरविलें वैज्ञानिक वर मिळाला तरच मी तिचे कक्ष । दिलें कौ मी माझ्या मुलीचें ल्य़ तुझ्याशी & सांग तुझ्यांत कोणता असामान्य
ब त्यांनीं आपला मंत्री हरिस्वामी याळा दूत दूँच सांग या तिम्दी पैकी. झवून देईन. एक मुहूर्त देखील ठरळा. युण आहे १”
म्हणून या कामावर पाठविळें, हरिस्वामीने न्य असाकोणतागुणतुझ्यांत आहे?” त्याच दिवशी सोमप्रभाच्या भावाने लो *दणाळा-५ मी त्रिकळाजञानी आहें.
आपली काभगिरी चोख बजाबळी आणि मी एक असामान्य वैज्ञानिक आहें” | क पका आक्षण तरुणाला पाहिलें. तो कोर्ठे केब्दां काय होतें हें मी बल्ल्या जागी
ऊज्जयनीळा परतळा, तो करुण म्हणाल. अ ह म्हणाळा-* मी अक्ष कंत अद्वितीय सांगू. शकेन. नंतर त्यानें आतांपर्यंत केठेळे

|
|
र.
1 ।
|
 हरिस्वामीनें घरीं आल्यावर बायकोळा पळवून बेऊन गेळा आहे. ती स्याच्या आपली शस्त्राहले जेऊन बसला. क्षणार्धात
आनंदानें सांगितळें कीं मी सोमप्रभा करितां महालांत आहे.” ज्ञानी नवरदेव म्हणाले. सर्व विंध्य पवतांत धूम्तशिक्षा राक्षसाच्या
एक वैज्ञानिक मुलगा पाढहिळा आहे ब. * कुठें विन्न्य पवतर तेथपर्यंत आतां महाळाजवळ येऊन पोचले.
हृझाचा मुहुर्त देखील ठरवून आळे आहे. कलेंजाथचेंआणि त्या राक्षसाच्या महालांतून बिभानाचा आवाज ऐकून राक्षस महाला-
तैं ऐकून त्याची बायको म्हणाळी-'* अगो-. तिळा कसें सोडवून आणावयाचे? कोण आहेर आळा व सर्वीच्या अंगावर घांबटा.
आई! मी देखीळ एका त्रिकाढजञानी मुळाला. करणार सहाय मला ?!' हरिस्वामी रडे बण तिश्वर्‍्या नवच्या मुळानें एक अर्धचंद्र
आजच पाहून आलें आहें व मी देखील 'हांगळा “ अगदीं काळजी करूं नक! तुम्ही ! बाण सोडून त्या राक्षसाचे मुंडर्के उडविले.
तौच छहूर्त ठरविळा आहें. देबस्वामीनें अर
विर्चेत निपुण असा बर पाहून आल्याची मी एका क्षणांत आपल्या विभानांत बसवून सर्व सोमप्रभेळा जाऊन मेटे आणि त्य!गेवर
'सबीना तेथें येऊन जातो. वैज्ञानिक नवरा पुऱ्हां बिमानांत बसून उज्जयनीला आहे.
गोष्ट सांगितली, तिघांना कोडें पडलें. कारण
अहर्व पण एकच ठरा होता. 'गुळ्गा म्हणाला. सहर्व टळळा नव्दता. पण सोम्रभ्मेच्या आई-
एक आठवडा गेळा आणि ठरलेल्या सर्वे बिमानांत बरसळे. ण
शस्त्रात्र वयिंत बडिळांसमोर णक प्न दत्ते
म्हणून उमा होता,
ऐकवून सोमपभाच्या
ज आईची खात्री ी अ
हजर झाळे. भाईवडीळ व
मुहरतांवर तिघे वर 'बारंगत तिसरा नवरा नुळ्गा पण बिमानांत क्रिबांपैकी कोणाची निवड करावयाची ! तिथे
पटवून दिळी, तिचें समाधान झालें काँ भाऊया विचारांत होते कीं द्या पेचमरसंगांतून
मडीने सांगितलेली अट पुरी करुन वाख- सुटकेसाठी कशी तोढ काढावयाची ! पग
विण्याची शक्ति या मुलांत आहे. तिने कितकयांत एका दासीनें येऊन सांगितळें की
देखी तोच महर्त ठरबिळा आणि नवऱ्या सोमप्रभा नाडींशी झाली आहे. सर्व वाढा
मुलास एका आठवड्याने याबयास सांगितलें. पाड्या घातडा पणतीकोठें सांपडली नाही. |
अक्या तऱ्हेने हरिस्वामी, देवस्थामी व तेव्दां हरिस्वामीने त्रिकालज्ञानी नवर- ।
सोप्रप्रभाची आई तिघांना तिनें सांगितलेल्या देवाळा निचारठें-* ते. लरोलरच बिकांढ-
तीन गुणांपैकी एक गुण असळेहा असा एक ज्ञानी असझीळ तर सांग, मुर्गी आतां. |
चर शोधून मुदत देखीक ठरवून टाकळा. कठे आहे!” ॥
पण कोणाळाहि दुसऱ्याने देखीळ वर पाढिळा * विरूय पर्वतातील अरण्यांत भूअशिक्ा ।
असेळ ही गोष्ट सुचळी नव्हती. नामक पुक मायावी राक्षस आपल्या नुळीळा
शखांदोबा
 व 33िसििवि ७ रदडयाय

छभासाठीं आळे होते. तिघांनी आपापल्या इस्सवामी डोकें घरून वखून राहि.
झक्तीप्रमाणें सोमप्रमेचा शोथ काढण्यास काय कराबें, त्याळा सुचेना.
मदत केलेळी होती. बेंताळानें येथवर गोष्ट सांगून राजाळा
ज्ञानी म्हणाछा-* मी सांगितलें नसतें बिचारळें-* राजा ! तूंच सांग, तिषांपैकी
तर ठुन्दां सर्वांना कसें कळळें असतें की कोण अधिक योग्य वर ठरेळ २ उत्तर माहीत.
सोमम्रमा कोठें आहे. "हणून सोमप्रः असून दिलें नाहील्ल तर त्याचा परिणान
माझेच ह्म झाळें पाहिजे." जुल्ध माहीतच भाहे. तुझ्या ढोक्याची शंभर
बैज्ञानिक *दणाला-" ती कोठें भाहे हें. छकळें होऊन तुझ्याच पायांवर पडतील." देझांत मुजो नांवाचा एक मनुष्य इथें कशा आळा आहेस! ” | मीया
चुसत्ते सांगितल्याने का ती मिळणार होती ! राजा म्हणाला-“ माझ्या मतें या तिघांत. होता. त्याढा अकाढीं मरण जगांतळ्ा भनुष्य नाही.'' तो मनुष्य म्हणाळा.
मी. बिमानांतून नेलें म्हणून तुम्ही सर्व तो. शश्त्रवि्येत निपुण वरच अधिक योग्य आल्यामुळें त्याच्या बायकोने दुसरें छप्न * तरमग तू परळोकांतून भाळा आहेस
तेथपर्यंत जाऊं शकडांत ब तिला डःजबनीला आहे. कारण त्यानेंच आपळा जीव धोक्यांत न घेतलें. तिचा दुसरा पतिएक श्रीमंत बाटतें! तेथें माझा पहिळा पति मुजो
आणे शकलांत. तिच्याशी ढयञाहा मीच बाढ सोमपभेला सोडविक्ें. त्रिकालल्ञांनी होता. दोबें नबरा बायको द्रोतावर भेटळा होता का कधी ! नुकताच बारळा
अधिकारी आहें." अ वैशानिकानें तर त्याळा फक्त मदत ल. एकदां रोतांत काम करून दुपारी दोघे तो. त्याची मळा सारखी आठवण येते! "
“अरे हो, पण राक्षसात्य मारून मीच केळी होती." बेण्यासाठी एका झाडाखाली बावको म्हणाळी.
तिळा नाहीं का सोडबिलें. मग तिचें ठप राजाचें मौन अशा पकारें मंग झाल्या- बसळी. नवरा म्हणाला“ मी जाऊन *मुजो न! मळा रोज मेटतो. तो
कोणाशी करून थाें हेंकोणी सांगायळा हवें मुळें वेताळ मेताबरोबर नाहींसा झाला व । बाणी पाजून येतों तोपयत वू. सारखा आपल्या प्रियतमेची भाठवण काढतो.
आहे का! ' शक्षविर्धेत निपुण बर *इणाळा. झाडावर कोंबकळूं. ळागळा. याची तयारी कर्‌.'' नवरा निघून स्वगौत त्याळा एकाहून एक सुंदर प्या
डर बायको झाडाखाली जरा आडवी बघायळा मिळतात. पण त्याला आपल्या
आणि “या अहा!” म्हणून डोळे आयकोच्या बरोबरीची एकहि दिसत नाही."
तितकयांत तिळा झाडावरून आवाज हो मनुष्य म्हणाला.
' आळा-*“ कोण आहे ? " तिनें डोळे *होब का! त्यांना तेथें आराम आहे.
आाहिलें तर एक विचित्र कपडे ना?” ल्त्रीनें विचारलें.
हा मनुष्य, झाडावरून उडी मारून *कोठळा आराम£ येथली गरिबी
. तिनें विचारलें-“ कोण रे तू. आणि पत्करळी. तेथळी गरिब्री नको. नको जीव
 नवऱ्याच्या कोटांत चोर शिरळा. त्यानें दुरून त्या वाईच्या नव-
ती बाई उठली न
ठेवळेळी पैश्याची पिशवी काढून बेऊन आळी.
ती त्या माणसाठ्य देत *हणाळी-*हे 'बबनंचकीच्या माळकाळा भ्हटलें-“ पाहिलेस
मुजोला नेऊन दे. बाबा ! सांग, तुम्हांला
छागतीळ तेव्हां निरोप पाठवा. उगीच जिवाळा
जास्त त्रास कळून घेऊ नका. मी दुखरे लम
केलें असलें तरी त्यांचीच जाठवण सारखी
होत असते.”
तर्या माणसानें पैशाची पिशवी ख्रिश्षांत
टाकली आणि शेजारच्या शाडींत नाहींचा
झाळा. कारण दुरून त्या धाईचा दुसरा ति
घोड्यावरून येत असठेहा त्याला दिसळा
झाळा आहे बिचाच्याा, पैशाशिवाय त्वर्गीत होता. ती बाई त्याच्याकढे रक कावून
सुद्धां कोणाळा सुख नाहीं, बाई! कषी वहात राहिळी. नवरा अगदी जवळ येई-
बिडी मागायला तर कर्धी एक कप चहा पदयेत तिर्ने त्याळा पाहिळें देखीळ नार्डी..
स्यायहा त्याला माझ्या परी यारे लागतें.” «कोण तो मनुः्य !” नक्यानें तिला
लो मनुष्य म्हणाला. विचारलें !
तिचें हृदय पतिम्रेमानें कळवळून आलें. आयकोरनें घडलेले इत्त असेंच्या तसें
फरानें डोळे पुशीत ती म्हणाळी-“ तूं परत सांगिटलें. नबर्‍्याळा कार राग आळा. पण
केद्ां जाणार? मी पैसे दिळे तर पोचते रागाच्या भरांत बायकोळा रागबण्यांत वेळ
करशीळ का?!" घालविण्यापेक्षां चोराचा पाठडाग करण्याचें
“त्यांत काय? प्रित्राला मदत नाहीं त्यानें ठरविलें. तो घोड्यावरबसून ताबडतोब.
करावयाची तर कोणाला करावयाची ? झाडीत शि(छा. ओळ्याच्या काठच्या झाडी-
तो मनुप्य म्हणाळा. पडीकडे एक पबनचकी होती. तींत तो.
खांदोवा
'च्याळा तिकडे येत असलेळा पाहिलें. त्याने
तो तुर्की येतो आहे इकडे. तुझ्यावर त्याचा,
'कां कोणास ठाऊक राग आहे. पळ काढ,
नाहीतर चामडी लोळवील.''
बावळट फ्वनचकीवाल्याठा सर्व सरेंच
बार्हें. कारण त्यानें खिडकीतून पाहिलें.
ह्या तुर्की माणसाच्या हातांत उपसलेली
'तढ्वार होती. चोराच्या सूचनेवरून दोघांनीं
झटपट आपापल्या कपढ्यांची आदळाबदळ
केली आणि पक्नचक्कीच्या मागच्या दाराने
त्यानें पाय काढळा. तो झपझप टेकडीबर चोराने मागच्या दरवाज्याकडे बोट
'बदत झाडोंत नाहींसा झाला. दाखविळें ब कामांत गुंतर्याचा आव
त्याच वेळीं तुर्की शेतकरी पवनचकोंत आणला, दोतकऱ्यानें मागच्या दारांत
नळा. शेतकऱ्यानें त्याला ओळखले नाहीं जाऊन पाहिलें तेव्हां त्याळा एक मनुष्य
ब त्याळाच विचारलें, आतांच एक काळी टेकडीबरच्या झाडींत श्िरत असलेला दिसळा,
रोपी धाडल भाणूस आंत शिरला तो कोठें त्याचे कपडे त्यानें पाहिळेल्या चोरासारखेच
आहे £ पबनचकीच्या भावाजांत कांदींच होते. थोडा घेऊन जाणें अश्ञक्प़ होतें
ऐक आलें नाहीं असें दाखवीत चोर कांडींच म्हणून घोड्याळा तेथेंच ठेवून तो “थांब!
बोळला नाहीं. त्याळा ऐकूं आलें नसेल असं कोठें चाळळास ? " असें ओरडत त्याच्या
समजून स्था तुर्की शेऊकऱ्यानें त्याचा हात पाठीमार्गे घांवळा.
बून त्याला पुन्हां बिचारळें-“ आतां एक त्याचा जावाज ऐकून पवनचकींचा मोळक
मनुष्य आंत आळा होता तो कोठें आहे जास्तच जोरानें धांबू छांगळा. या घांवपळींत
 (3. त्छटताला
ल्यात

पाय घसरून तो खालीं पडळा. उठून पुन्हां काढून मळा विळे आणि माझे कवडे
वळूं छागण्यापूर्वीच शेतकऱ्याने येऊन त्याला स्वतः घातले.
धरलें आणि दरडावून विचारलें-* काढ शेतकऱ्याला हळू हळू सर्व डळगडा
पैशाची पिशवी! नाहीतर ही तलवार झाळा कीं खरा चोर पवनच्ींतच आहे
पाहतोसच आहेस." आणि तेथें पोचेपर्यंत तो घोडा देखीक.
“कोणती पिशवी !'' पवनचकीच्या घेऊन गेळा असेळ. आणि तेंच शातं.
माळकानें चकित होऊन विचारलें. दोघे पवनचक्षींत येऊन पोंचळे तोपयत तो.
“माझ्या बायकोला फसवून ढत्षेगिरीने चोर तेथें नव्हता ब घोडा पण नन्हता. न्नमीनदाराच्या गांवांत एक गरीब पण हंडा मोठा होता. बायकोढा मद-
पळवून आणलेळी--मुजोळा परलोकांत देण्या- तो पार्यी परत आळेळा पाहून बायकोने रहात असे. अमीनदारानें त्याळा लीळा बोळावण्याचें स्वानें ठरविलें. पण
साठीं सांगून ! ळपवाळपबी केलीस तर बिचारलें-* खाल्या प्याल्याश्ियाय कोठें कडीत जमीन दिळी होती. शेतकरी बायकोच्या पोटांत कोणती हि गुप्त गोष्ट पचत
माझ्याक्षीं गांठ आहे, लक्षांत ठेव. शेत- गेळं होतां! आणि पोडा कोठें आहे! सभर रोतांत काम करी. संव्याकाळच्या नाहीं हें त्याहा माहीत होतें. म्हणून त्यानें
करी म्हणाला. पार्यी कां आठांत ! 7
ब्रिचार करून एक बेत केहा.
संध्याकाळ झाल्यावर त्यानें बाजारांत
“ तुझी बायको कोण आणि हा मुजो “ घोडा होय! बिचा्या मुजोला उन्डा- अगदौ मोळी दोती. जाऊन कांडी मासे ब पक कोंबडी विकत
कोण मळा कादरी माहीत नाईीं. त्यानें ताम्हांत पायी चाळावें ागतें म्हणून त्याच्या एकदां शेत नांगरीत असतां त्याचा चेतळी. त्यानें मासे कोंबडी ठेवायच्या
येऊन मा सांगितलें की तू मळा मारण्या- त्वा मित्राबरोबर घोडा देखीक पाठवून विळा गर कोणत्यातरी वस्तूस ळागून अडला. टोपत्त्यांत भरळे आणि कोंबडी जाळ्यांत
साठीं येत आहेस *हणून! मी पवनचकांत आहे." स्नित करून शेतकरी व्हणाळा च नबळ जाऊन पाहिलें तर एक घात जाळे पाण्यांत टाकून आळा.
काभ करीत होतो. त्यानें आपले कपडे आणि खायळा बसळा. हेडा दोता. त्यानें जमीन खणून हंडा आहेर बायको म्हणाळी-*' रोज रिकाम्या दातांनी
तेव्हां त्याहा सोम्थाच्य़ा मोहरा येठां, काय शिंअवूं भाणि काय वाढे?”
की “ उग्राच तक्रार करायची तुरा संवयच
-_ त्यानें बिचार केळा, दिवसां हा हंडा झाळी आहे. बाहेर पाहून तर ये कीं
न जाणें बरोबर होणार नाहं. लोक रोपल्यांत काय आहे तें. तळाबांत जाळें
ब जमीनदार सर्व हंडा आपल्या टाकन आलों आहें. कदाचित त्यांतहि
घेऊन जाईळ. कांडी सांबँडळेंच असेल.” रोतकरी म्हणाला.
औ, वा. रा. मराठे
 दोरे रात्री झेठांत गेलीं. सुखरूभ घरो पोंचळी. त्यांनो एका जागी नवरा स्हणाला-“ असा खच वरू
तेथें शेतकऱ्याने पहिल्यापासून एका भांड्यांत अमिनीखाली तो हुंडा पुरून ठेवला. वायको छागळीस तर लोकांना कळेश की वड््याकडे
तांबडें पाणी ब एक ळटानशी डाळी जवळ 'इमून गेली होती. म्हणून रगेच झोंप गेली. पृष्कळ पैसे आहेत ! 7
तोडून ठेवळी होती. शेतकऱ्याने डद्दाळी परंतु शेतकन्याला झोंप येऊना. बायकोला नवरा बायकोचे त्यावरून भांडण झालें.
ह्या पाण्यांत भिडवून बायकोच्या अंगावर . झछान ज्ञोंग ळागल्यावर तो उठळा ब जमिनोंत बाबको बिद्दिरीवर पाण्याळा गेली तेव्हां
पाणी शिंपडले. 'दुठेडा हेडा काडून त्यांतल्या सपे मोहरा शेत्रारणींना म्हणाली-'* घरांत एवढा सोन्या-
बायको जोरडळी-*“* अगोबाई ! पाऊस यानें दुसरीकडे पुरून ठेवल्या आणि हंडा च्या मोदरांनी हेडा मरळा आहे, पण आमचे
पडतो आहे कीं काय?” विने आाकाशा- बुन्हां जागच्या जागीं पुरून ठेवळा. नंतर हे ऐकतीळ तर ना!"
कडे पादिलें, आकाश अगदी निःश्र होतें.
हो देल्रीड झोपळा. शेजारणीने विचारल्यावरून तिनें कानांत
ती म्हणाळी-* निरभ्र आकाशांतून पाऊस सकाळीं उठल्यावर बायकोने नवर्‍्या- सांगितळें कॉ. कोणाजवळ सांगू. नकोस
कसा बाई!"
** अग! निरभ आकाशांतून पाऊस
अळं चार मोहरा मागितल्या. म्हणाली- आम्हांहा शेतांत
दोघे बाहेर आठे. कोंबड्याच्या टोपळींत पडतो ना तेव्हां रक्ताचा पाऊस पडतो ! %दयोन चार नवी उडी प्यावी म्हणते. सांपडळा आहे."
मासे पाहून बावकोळा आश्चर्य वाटलें शेककरी म्हणाला.
* अगोबाई! एवढे मोठे मासे !' तळावांतून नंतर दोघांनीं मिळून हेडा बाहेर.
जाळे काढलें तर पयांत कॉबडी. ती काढला आणि धरी घेऊन गेळी, घरीं जोत
चकित झाली. असतां जमीनदाराच्या गोठ्यांत गाई ओरड.
तो म्हणाळा-'* जग! एवढेंच काय हागल्या, रोतकऱ्याच्या बायकोने विचारलें-
जपल्या शेतांत काय सोनें देखीळ *हें काय बाई?
भरले हेंडा सांपडला “काढी नाडी ! जमीनदाराळा सुते.
आहे. मळा. पण हें पहा, ही गोष्ट या उचळन घेऊन गेळीं आहेत. म्हणून गाई
कानाची त्या कानाला कळतां कामा नये. रडत आहेत.” शेतकऱ्याने थाप मारली.
जर बोललीस तर हेब्यांतली एक मोहर बायकोला सर्व गोष्टी खऱ्याच वाटल्या.
देखील आपल्याळा मिळावयाची नाडी." दोवें नवरा बायको तो हंडा घेऊन
चांदोबा
 अभ..
संध्याकाळपर्यैत गांवमर॒ ही बातमी
पसरली. जमीनदाराला तुद्धां कळछी. त्याला
राग आळा. शेतकऱ्याच्या घरीं गांवकयांना “मी विसरळें असें वाटतें होय तुळा! ज्या.
बाळावून घेऊन गेला आणि रागानें *्हणाला-- दिवशॉं माश्यांच्या जागी
“तुळा भी पडीत शेत होतें म्हणून नांगरीत सांपडळी होती त्या दिवशी ! '” म्हणाली...
ज्ञा म्हटलें. शेतांत सोन्याने भरळेळा हंडा तें ऐकून सर्व ढोक खदखदा हेस. लागले.
सांपडला आणि मळा बातमीच नाही ?” शेतकरी सुद्धां मोठ्यानें दंसळा.
“सोस्याचा हंडा ! कोणी सांगितलें बायकोने विचारलें-“ हुसायठा काय | मीखूप हात मारळा डोळ भंब्यावर." एक
माळकांना ! माळकांचा कांदींतरी गैरसमज झालें £ त्या दिवशीं रात्रो भाकाश निरध | नातू म्हणाळा,
शाळा आहे !'” खरी गोष्ट लपवीत शेतकऱ्याने होतें आणि रक्ताचा पाऊस पढळा. जअभीन- त्यांनीं हा छोक म्हटल्य- “द्ञांबरे ! म्ये नको बोळस. आधाशी
बतावणी केली, दाराहा झुतें धरून नेत होतों म्हणून गाई “कारे व्यवहारे च ठाळांबा खाणारा ! आजोबा पुढें सांगा
“ल आणि तुझी बायको दोघे शेतांतून रडु ळागल्या. स्व्तलज: धुखीमवेत्‌; गो!” दुसरा नातू म्हणाळा,
नाहीं का आणळात हंडा ! तुझ्याच बायकोने आतां मात्र जमीनदाराची खात्री पटली. अत्यधास्नात. परीभषो त्याबर दोबांचिं भांडण तुरू झाले. त्यांना
सांगितलें ! '' जमीनदार म्हणाका. कीं शेतकऱ्याच्या बाभकोळा वेडच ळागळें रम, थांबायडा सांगून भाजोबा गोष्टसांगूढागळे,
शेतकऱ्याने बायकोकडे होळे वटारून असावें. “या वेडीच्या बोलण्यावर काय लो छोक ऐकून मुलें म्हणू ळागळीं- एका गांबीं गणेश नांवाचा झुल्गा होता,
पाहिलें तेव्हां ती म्हणाली-'* डोळे वटारून जातां !” म्हणत सर्व लोक निवून गेले. बा, यांचा अर्थ सांगा ! आम्हांठा तो स्वभाबानें फार संकोची होता.
पाढृल्यानें का होतें आहे ! आपण दोघांनीं शेतकरी काम फते झाल्याबदळ मानेदाने कांडी दिवसांनीं त्याचें छम झालें. साधुर-
नाहीं का तो हंडा उचद़्न आणला १ १ ईंसत घरांत निवून गेळा.. “याछोकाचा अर्धअसाआहेकींआहा- वाडी त्याळा जावें छागळें, दिवाळी साठी,
ति बव्यबदारांतहाजलज्ञा दाखवून भागत साझुरबाडची मंडळीं सर्वच नर्बी. तो
. न ळाजणाराच सुखी होतो. पण जो कोणाशी बोळत नसे. त्याळा त्या गांवी
करतोकिंवाकाजतोत्यालाभपमान व चुकल्या चुकल्यासारखे वाटे लागलें.
करावाकागतो ” आजोबाम्हणाले. दिवाळीसाठी निरनिराळ्या प्रकारची
“बरोबर आहे, आजोबा तुमचें म्हणणें. पकामे सातुरवाडी तयार केली होती.
जर काय छान झाळा होता. पकारे पानौबर वाढाया आली. तरी
औ. मा. चो. सरदेसाई
 [क]
संकोच केल्यामुळें त्याहा पोटमर खायळा खाण्याची इच्छा त्याच्या मनांत अनावर
नाहीं मिळाळीं. आग्रह करून त्याला जीं उत्पन्न झाळी.
काले वाढळी होतीं तों देखीळ त्यानें हिंडत इिंडत तो खल्यत्त्याजवळ आढा.
लोक हंसतीळ, खादाड म्हणतील असें तेव्हां तिळकुटाचा खमेग बास त्याळा नळा.
समजून खाल्ली नाहींत. खलबत्ता पडबींतच ठेवलेळा होता. त्याने
एकदां त्याच्या सासूबाई चटण्या कोशि- बत्ता उचळला आणि चाटूं छागला. नेतर
निर बरोबर तिळकूट बाढायळा घेऊन आल्या. त्यानें खांत तिळकूट होतें तें चाटायळा
त्यानें तिळकुटाळा हात देखीळ हावळा सुरवात केली आणि त्याच्या दुर्दवालें त्याचें
नव्हता. पण गोड पदार्थाबरोबर तोंडी हावा- डोकें आंत अवलें. ।
यळा म्हणून बरें लागत होतें. त्यानें तिळकूट खुढ॒वुड ऐकून ळोक जागे झाले. पाहतात ।
नको म्हटलें. पण खाल्लयावर त्याका इतर्के तर जांबईबापूर्चे डोकें खळांत अढकलेलें,
आवडलें कीं त्याळा आणखी लावें अर्से वाटलें अथातच लोकांनीं थोडी खटपट कडून शलक दिवशीं राजा अकाशांतील रंग- नाहीं करून टाकीत ("त्यामुळें रोजाछा
चूक झाली आपली, पहिल्यानेंच खाऊन काढला. पण एवव्या्या तिळकुटाकरिता कन पोचला तेव्हां त्याला त्या रात्री स्वतःच्या राजघानींतच तोंड दाखविणे
पाहिळें असतें तर नको नसतें *्हरलें. सत्याची ब त्याच्या बायकोची मान खाली. ग्॒ढां कोणी तरी आल्याचें दिसले. त्याने कठीण झालें.
जेकषणें आटोपल्यावर स्थ झोपळे, पण झाली. जर निस्संकोचपर्णे तिळक्ूट वेळीच 'नेमळेळे पाहारेकरी घोरत पढलळे होते हें राजाने आपल्या एका हुशार मंत्याला
गणेशा शोप येईना, तो उठळा आणि मागून खां असतें तर कांही बिषडळें देलीळ त्याला कळलें. पण कोणाला बोलणार बोलावून त्याचा सद्ला विचारळा-“' रंग-
तिळकुटाचा डबा हुडकूं ळागळा. तिळकूट असतें कार ब कोणाळा विचारणार! रागामुळे त्याच्या महाळांत शिरणारा हा उपरखुथ्या कोण
'लोंडांतून शब्द निघेना. आहे. थांचा शोध काढण्यासाठी कांहीतरी
राजधानीत बातमी पसरली को आकाश्यां- युक्ति सांगा.
तीळ रंगमहाळांत राजकन्येबरेवर विडार तो. म्हणाळा-' महाराज पुक. उपाय
कवळा कोणीतरी रोज रात्रीं येतो जातो. आहे. महाळांतील प्रत्येक वस्तूबर लाळ किंवा
कोणीतरी पक्का वस्ताद दिसो! लोकांची हिरवा रंग टाकून ठेवा. कोणी येऊन चिकटून
कुजबुज सुरू झाढी-“ राजा तिचें ख्झ कां उभा राहिला किंबा नुसता बसला तरी त्याच्या
“चांदोबा”
 तद च त कान री
कॅकून दिळा. त्या कोटाला दिरे मोती ब जर.
होती. पण त्यांची पर्वा करून कसेंचाळेळ,असा.
बिचार करून त्यानें तो कोट टाकळा होता.
राजधानीत एक म्हातारा गरीच माणूस
रहात असे. तो पहाटे उठून यांबमर किर.
रस्त्यावर अ कांदीं मिळे उच घेऊन जाई.
त्या दिवशी सुदा तो नित्वाभरमार्णे टिंडत
असतां त्याळा आनंद झाल्य. त्यानें उचल
बादिळा तर जर व मोती त्यावर त्थाळा
दिसले. त्याळा जणु काढी हर्परोगच भाला,
“त्या अलाची मेढेरबानी दिसते आाहे..
पुष्यमर मनोभावे त्थाची मारना केडी'
कपड्यांना रंग लागेल. मग त्याला पकडणे याचें फळ आज लाभले. त्यानें जमिनीला.
तिक्‍्केमें कठीण जाणार नाही." डोकें टेकून देवाचे भामार मानठे आणि
लो डपाग्र राजाळा पसंत पडला. रात्रॉं नें कोट घेऊन षरी गेळा,
तो आकाशांतीळ रंगमडाळांत गेला आणि
संध्याकाळच्या नमांजीळा ढोक
तिथल्या छुच्योबर व पलंगावर रंगाचा ठिड- येत. त्यावेळी तो कोट षाळ्ल.
काव करून ठेवळा. नेहूमींभमाणें राजकुमार त भशीदींत गेळा. वण बिचाऱ्याळा.
रात्रीं महाळांत आळा, रात्रभर महाळांतच कोटें माहीत होतें कीं त्याच्यावर केबदें मोटे
राहिळा. सकाळीं उदून पुन्डां छाकडी संकर आलें आहे तें. कोणी आपल्या कोटॉ-
घोड्यावर बसून तो निघाला. बाहेर उजेडांत कडे पाडून कौघुक करतो का पहात तो.
आाल्याबर त्याला कपड्यांना ळागलेला रँग चाळळा होता.
मशिदीच्या दरवाज्यावर राजाचे शिपादै
दिसला. त्याला संजय आला कीं कांदींतरी
भानगड आहे. त्यानें आपळा कोट काढून येणार्‍या जाणार्‍यांच्या कपळ्यांकडे पहात.
हकक च्यंदोबा सनान
बसले होते. त्यांची नजर नेमकी द्या म्हाता-
ज्याच्या कपड्यावर पडली. तो नमाज करी-
पर्यत कोणी त्याच्या अंगाला हात कावळा
नाडों. पण तो 'परत जाऊं ळागल्या-
कोर त्यांनीं त्याळा थरलें व त्याच्या मुसक्या
बयांवून त्याळा राजासमोर इजर केला.
सया म्हाताभ्वाळा पाहून व त्याच्या
अंगावरीळ रंग ळागळेळे कपडे पाहून राजा
बुलका भडकला कीं त्यानें म्ाताऱ्याच्या
'होंडांत दोन सडकावल्या आणि विचारले
७ कोठें गेळा होतास रात्री! आणि हा
कपड्यावरचा रंग कोटे ळावून घेतलास :
& महाराज, मी गरीब फकीर आहें, याने रात्री महात्ात गेल्याचे कवूळ केलें
मळा हा कोट आज सकाळीं गाठींत पडळेळा राजानें त्याळा फांशीच्या शिक्षेचा हुकम
'स्वांपडला. मी रात्री फोटें गेलों नाही." सोडला. क्ियाई त्याळा घेऊन वध्यस्थाना:
ब्हातारा *्हणाला. कडे निषाले.
& बल चल! तुझे छके पंजे माझ्याजवळ त्वा अपराध्याला पाहण्यासाठी हजारो
'नाहौं चालणार! " असें सांगून त्यानें नागरिक जमा झाले होते. गांवांत चोर
शियरयांना त्याला काळ कोठडीत टाकायला बकडला गेल्याची बाता पसरली दोती, म्हणून
आणि अपराध कूळ करीस्येत बडवून गमत पाहणारांची खूप गर्दी होती.
काढायला सांगितलें. ण त्या म्हाताम्याल्या पाडून खोेकांना
त्याचा कांडी अपराध नसून कदाचित आश्वर्याचा झटकाच क्‍सळा-'या म्हाता-
तुटका मिळेल, निदान मार तरी खावा र्‍याबर का राजकुमारी भाळही !” लोकांनीं
'छागणार नादीं झसा क्विरि करून म्हाता- बूटी त्या म्हातार्‍याहया पाहिलें होतें. तो
25155 चांदोवा
वश उ्नाकननाजामावन्टून
 असें सांगून राजकु
नार सरळ घोड्यावर राजकुमारीला घेऊन असता
जाऊन राजकुमारीला मेटला.
॥पायाळा पाठवून व्तु-
वें उडत उददत पुष्कळ दूर
. एका वाळ डत जात असतां
हुकूम आहे. राजऱुनारी म्हणाळी अहो, पण एक चूक
विचारून यायला सांगितलें, त्या माणसाने
झाळी. आपल्याळा परत जावे ळागणार.'*
आला आहे. कां!” राजकुमार बिचा ळें.
वरा अपराधी असल्याचें |; रद्ानपणी माझ्या आ
वाल साहेबांनी विचारलें ते आणि म्हणा
कधी भाका स्वाहा फांशी थावची कौ
गोष्टीवर को' बसेना. क्षा म्हाताऱ्याळा १
म्हाताऱ्याळा 'ांशी दे *्हणजे चवाट्याबर '* ल्या तरुणाने अपराथ स्वीकार केळा.
जमा होऊन बिचार्‍्याचा खून करण्या- अ रेण्यांत यावी !” असा ।
सारखें आहे. हुकूम बिचार केळा,
राजकुमाराळा य आहे, तोच शिरा असेळ महाळांत.

तरुणाळा परण्यासाठी
तो. ओरडला पूर्वीच राजकुमारार
फांशी नर कळ दाबळी होती.

७७७७०
राजकुमारी
जाऊ
आतां किती दूर जञाळॉ ञा

ने ब्ेतल्याश्िवाथ मी नाहीं
 र्येत राजानें आपल्या मुळीचें ग्य
ती गोष्ट राजाळा आठविळी. त्याने
हौ असा बिचार केला होता. बिचार केला कॉ आकाशांतज्या महालांत.
त्याचा विचार आतां बः स्यानैं
रोबर लभ कोण करणार?
नव्हें तर राज्यभर भाकाशांतल्या
॥ भरकाराची बातमी पसरळी
पाण्यासारखा पैसा ओतून राजा
मुडीचे ह्झ करून दयाळा तयार होता.
पूर्वी दूर देशांतल्या एका राजाचा मुभा
सांगून आलया होता. राजकन्येच्या सौदर्थाचे
चर्णन ऐकून त्यानें .राजकन्येळा मागणी
बातकी होती. पण तेव्हां राज
हेवा. ' आमची मुळ्गी अजून लहान
छ्ाचें बय झाल्यावर आम्ही स्वतःच
निरोप पाटवे.'" असें त्यानें कळांबलें होतें.
घडलेळा प्रकार इतका दूरवर कोगाळा.
कळळा नसेल. मी आवली मुटगी दयायळा
सें कळविळें तर ते छोक
धांबत येतीळ असें राजाळा वाटलें,
अस्त मोणसाला बोळावून काजीहून पाजी थोर
विळा कीं आमच्या राजकन्येला
आपल्या राजकुमारासाठी भाषण मार्गे एकदा एक ढल्तानाच्या मनांत एकदां लहर आठी धक आठवडा जायळा किती उशीर !
मागणी घातली होती. पण त्यावेळी मुलीचे कौ आपल्या काजीळा एखादी पदवी बदाळ पण उत्तर सुचले नाही. म्हणून टाळाराळ
बय विवाह बोग्य नव्हतें म्हणून नाइलाजाने करून त्याचा सत्कार करावा. म्हणून त्यानें ल करण्यासाठी त्यानें आपल्या नोकराच्या
आम्हांला नकार थ्यावा ळागढा. आठा. ।.काजीळा वोळावून म्हटळें-“ मी क हाती निरोप पाठवायचं ठरविलें. तो नोकराळा
आसची मुलगी शोग्य झाळी आहे. . पॅक पदवी बहाल करण्याचें ठरविलें आहे. नेट्दमी पाजी म्हणूनच हाक मारी,
तरी भाफल्याळा हा संबंध मान्य असेह तर॑।. पथ त्या पडरबीच्या लायक तुम्ही आहां कीं हाक मारल्याबरोवर पाजी हजर झाळा.
हर आपली पसंती कळवावी म्हणजे लझाःची नाहीहेंपाहण्यासाठी मी तीन प्रश्न विचारतो. काजी म्हणाळा-“ जा, बादशहांना जाऊन
रण्यास अरे पडेल. चा विवादवाने 'बहत्य प्रश्न खुदा (इर) कोठें राहतो! सांग कीं काजी साहेब आजारी आहेत?"
दूरचो राजपराणीं जवळ येणार भाहेत. । दुसरा अक्ष, तो कोणत्या दिशेळा पाहतो! पाजीनें विचारलें-“* पण माळक, आजारी
करे गौर! [पुडीक गोष्ट पुढील अंकी] 'ब तिसरा प्रश्न आहे, तो काय करतो?" पडायळा आपणांळा काय झालें १ 0
'हहरी सुल्तान ! पक्षांची उत्तरें समाधान काजी रागाने म्हणाळा-'' तुळा मी
कारक पिळाळी नाहींत तर शिक्षा केल्या- उगीच नाहीं पाजी म्हणते ! पण शेवटी
_ श्िवाब राहणार नाही हें ओळखून काजीनें नाइळाजानें त्याळा खरें कारण सांगा
एका आठवड्यांची सुदत मागितेढी. सुल्ता- ागळें. पाजी म्हणाळा-“ या प्रश्नांची उत्तरे
नाने मुदत दिली. काजी घरी जाऊन मी सांगतों. लिहून द्या. आपल्या तर्फे मी हीं
'राअदिवस विचार कळू ळागळा कीं काय उत्तरें पोंचती करतों. सुल्तानाहा राग जाला
उत्तर्‌ द्ार्वे. पण डतर्‌ दुचेना- तरी तो माज्ञेंच डोकें कापीह.
शौ. मंगळा पाटणकर
 पाजीनें सांगितलेळी उत्तरें एका कागदा- पाजी न्हणाळा-“ दिव्याचा उजेड कोण-
बर्‌ लिहून काजीनें दिलीं. ती उत्तरें वाचल्या त्या दिशेळा पडतो ? सर्वच दिशांना. तशीच
शिबायच सुलतानाने पाजीळा विचारलें- खुदाची नजर सर्वच बाजूंना असते." |
“मी काजी साहेबांना जे प्रश्न विचारले होते “खुदा करतो काँग?" सुलतानाने
त्यांचा उत्तरें तूंदेऊं श्कतीळ का" शेवटचा प्रश्न केला.
* हुजूर, मी उत्त! यायला तयार आहें. पाजी म्हणाळा-“ मी उत्तर श्वांगतों पण
पण एका अटीवर, आपण मला गुरु मानलें काजीसाहेबांसमोर. त्यांना बोलबा.'१
पाहिजे !” पाजी म्हणाळा. सुलतानाचा हुकूम, काजीसाहेबांना
सुठतानाने त्याका चांगळे कपडे थालायळा दरबारांत हजर न्हार्बे कागलें. पाजीळा एक गांवी एक शेतकरी रद्दात असे. तो बोळण्याकडे दुर्लक्ष केलें आणि नोकराला
दिळे व सिंहासनावर बसून उत्तरें द्याया सिंद्दासनावर बसळेलाया पाहून काजीसाहेब. 'दिबसभर शेतावर काम करी. त्याच्याकडे बोळावून शेतकऱ्याळा घके मारून घराबाहेर
सांगितलें, चकित झाले ब म्हणाले-“ हुजूर या पाजीछा एक गाय होती पण गाईळा चारा आणायळा काढण्यास सांगितळें, नोकरानें त्याळा घरा-
“खुदा कोठे राहतो!” काजीनें शिंदासनावर बसविलेंत ! देलीळ त्याळा सवड मिळत नसे. गाय बाहेर ढकडल एका खांबाला बांबळें आणि
बिचारलें. बाजी म्हणाला-“' हुजूर ! आफ़ल््या क्षी कषीं उपाशीच राही. ढोराखारखें बडविळें,
पाजी म्हणाला-“ दुधांत लोणी असतें शेवटच्या प्रश्नाचं देंच उत्त आहे. रंकाळा शेतकऱ्याच्या घरा शेजारीच एका बिच्चारा शेतकरी बेशुद्ध होऊन पढळा
पण कोठें सांगू, शकाल का! तसाच खुदा राजा, राजाळा रंक, पाजीळा कांजी आणि 'औमंताचे घर होते. त्यानें आपल्या घरा- तेव्हां नोकराने त्याळा सोढलें, शेतकरी
सर्व नग व्यापून राहतो. काओीळा पाजी करणें हेंच काम लुदा करतो.” मोबतीं शुरांसाठीं पुष्कळ गवत लावून एक धरीं आला. त्याची बायको त्याळा म्हणाठी-
सछतानानें दुसरा प्रश्न केला-* खुदा सुळतान उत्तर ऐकून खूष जाळावत्यानें 'कुरण बाढवलें होतें. एकदां शेतकऱ्याची “ले. राजद्रआरी जा! हा श्रीमंत नाहीं
कोगत्या दिशेला पाहतो ! पाजीळा काजीच्या पदाकर नेमले. गाय दारे तोडून पळाली आणि त्या कसाई आहे. राजाच्या कानावर गाऱ्हाणे
शऔमंताच्या कुरणांत शिरली. गेळें तर तो स्ात्रीनें न्याय करून अपरा-
त्या श्रीमंताच्या नोकराने येऊन त्या ध्याळा देंड करील."
गाईच्या टाळक्यांत एक मोठें लाकूड मारलें. बण अर्ज ल्हिन कोण देणार ! सगळे
'तरिरिमिरी येऊन भुकेळी गाव खाला पडढी शिकळेळे ढोक श्रीमंताचीच बाजू घेणार.
ब तेथेंच गार झाडी. गरिबाचा बाली कोण ? दोतकऱ्याळा लिहितां
बिचारा शेतकरी त्या औमंताकडे नोकरा वाचतां येत नव्हतें. पण घरांत मुळाची पाटी
बिरूद तक्रार घेऊन गेला. श्रीमंतानें त्याच्या होती. ती घेऊन शेतकऱ्याने तिच्यावर
औ.. का. ना. नवरे

माणूस पाहून तो जवळ गेळा आणि
म्हणाद्य-“ दादा! मी राजाकडे चालला
आहे हा अज घेऊन.” त्यानें त्या माणसाळा
पाटीबरचें चित्र दाखनिलें ब तोंडाने गाव
कशी कुरणांत शिरढी. नोकराने तिळा कोडे
ठार केलें ब त्याळा कोठें बांधून मारलें बरे
गोष्टीचें छान वर्णन करून सांगितलें.
तें चित्र पाहून ब शेतकऱ्याच्या तोंडून
सब वर्णन ऐकून तो मनुष्य न्हणाला-
“तुझा अर्ज तर अगदी बरोबर आहे.
राजाळा नेऊन दे. राजा खात्रीनें तुझ्या.
आजूनेंच न्याय देईल. तो भरीमेत मनुष्य
बेन्सिळीनें कांडी खणा केल्या. त्याचें पर, नाही, राक्षस असळा पाहिजे आणि तो
आऔमताचें घर, कुरण, गाय कोटे मेळी, नोकर नोकर नसून कसाई असळा पाहिजे."
नोकराने स्याछा कोठें मारळें वसैरे, सर्व तें ऐकून शेतकरी खूष झाळा. त्याने
गोष्टींचे जणकांही छान चित्रच त्यानें त्या स्या माणसाळा आशीर्वाद दिळा--“ बाबा!
पारीबर रेखाटले. देब तुळा पुढल्या अन्मीं राजा करीळ.१
बायकोने पण चित्र पाहिलें आणि नेतर आपळी शिदोरी सोडीत व्हणाळा-
म्हणाळी-'* काय छान चित्र आहे? राजाळा “ये, बोडी झुणका भाकर खा आणि पाणी
सर्वे कळे. जाठन द्या." पी! दुपार झाली आहे.”
तिने झुणका भाकर कडून दिली. ती त्या माणसाने झुणका ब अर्धी भाकरी
चेऊन शेतकरी निघाळा. दुपारच्या वेळी शेतक्याबरोबर बसून खाळी. रोतकऱ्यानें
कडक ऊन पडल्यावर तो एका ओकख्याकाठी पण भाकरी खाडी ब ओक्याचें पाणी पिऊन
पोंचळा, तेर्थे झाडाखाखीं एक शिकलेळा झाडाखालींच आडवा झाळा. तो मनुष्य
ंदोबा
७ जन
70_1701
'ेतकऱ्याचा निरोष घेऊन निघून गेळा.
जातांना म्हणात्य-“' देवाच्या दयेनें पुन्हां
कधीं मेट झाली तर्‌ मेट व बोडं,"' शेतकरी
झाडाखाली पडून विचार करुं लागळा-
“हया मनुष्य कोणी मोठा मनुष्य दिसतो
हे. किती मेभानें बोळला किती मेमानें
बागळा. दिसतो आहे. श्रीमंत. पण माझा
शेजारी औमंत कोठें आणि हा कोठे!
बिचार करीत असतां त्याचा डोळा हागळा.
त्याला स्वप्न पडलें. स्वमांत त्याळा पुन्हां
लो मनुष्य दिसळा. पण तो सिंहासनावर
बसळा होता. त्याच्या अंगांत ते साधे
स्वच्छ कपडे नव्दते. मुकुट ब राजाचा छेल्या दरबामानें विचारलें-*कोण रे तूं?
पोशाख होता. कशाला भाळा आहेस इथे ? ”
पण त्याची झोंप मोडळी तेव्हां तो त्या शेतकरी म्हणाळा-*। मालक ! अर्ज आहे.
झाडाखालींच होता. त्याळा झाश््य वाटलें, ह्वा! न्याय मागायढा आहों आहे राजा-
दुस्व्या दिवशीं शेतकरी पाटी ह्वातांत कडे !” असें सांगत त्यानें तीपाटीत्या
घेऊन राजाच्या दरबारीं पोंचळा. राजा दरबाच्याच्या हातांत दिळी.
दरबारांत सिंहासनावर वसठा होता. त्यानें दरबार्‍्यानें पाटी पाहिळी. त्यावर कांदी
स्वप्नांत पाहिळा होता तसाच पोशाख व रेषा, फुल्या, टिवें वगैरें पाहिली, पण त्याला
तसाच मुकुट. पण दुर बसळा असल्या- कांहीं त्यांचा अर्थ कळेना. म्हणून त्याने
कारणानें त्याचा चेहरा मात्र शेतकऱ्याला आपल्या शेजारच्या ढरबाऱ्याच्या हाती ती
'दिसळा नाहीं. राजाच्या दोन्ही बाजूळा पाटी देत बिचारलें, तुम्हांहा कळलें का
दरबारी बसळे होते. अगदी टोंकाळा वस- कांडी १” दुसऱ्याने तिसऱ्याळा, तिस्याने
चांदोबा
द्र
 टा
कय ति

व अशा तन्हेने एका मागून एक शेतकरी सर्व द्रवार्‍्यांकडे मोठ्या पेटीने

झक
सर्वरनी आपल्याहून पुढल्याळा ती पाटी देत बहात निवून गेळा. त्याच्या मनाचे समाधान
तोच प्रश्न बिचारला. पण कोणाळादि त्या झालें होतें की आपल्याळा न्याय मिळणार.
पाटीवरच्या रेथोठ्यांचा बोध झाला नाही. राजानें आपल्या शिपायांना पाठवून
दोबटीं शेतकम्यानें राजाच्या हातांत पाटी चबकश्ी करविली आणि त्या श्रीमंताढा व
दिी. त्यानें राजाकडे पाढिळें तेव्हां त्याळा नोकराळा घरून दरबारांत हजर करण्यास
ओळल्ल पटडी. त्याच्याबरोबर श्लुणका भाकर सांगितलें. दोघांच्या जबान्या घेऊन न्याय
खाणारा तोच मनुष्य राजा आहे तर. स्वप्ना- दिळा कीं भ्रीमंतानें प्रथम दोतकऱ्याची माफी
तही गोष्ट खरी ठरडी, मागावी. त्याळा पांच गाई याव्या ब त्या
राजानें दरभाऱ्यांना विचारलें-“ तुम्हांका गाईंना पक वर्षेमर पुरेळ इतका चारा द्यावा.
नाहीं का कळलें कीं याचा अर्थ काय आहे. नेतर त्यानें त्या अत्याचारी नोकराळा “नजी हो-गोकेंदली वावली. म'झ पण्याळ आणि मी जस्नाल! झालो तेव्हां फकीटच
आणि प्त चोरीला गेली ! ” काय कपडे दिता कित्ता देजील नहत.”
हें.मग त्याहा कां नादीं विचारलेंत !'" नतर शेतकऱ्याच्या परो सहा महिने शेणगोठा
समाने शेतकऱ्याळा प्रत्येक खुणेचा अर्थ करण्याची शिक्षा दिली,
विचारहा आणि म्हणाळा-“मी वाचळा राजाचा न्याय ऐकून शेतकऱ्याची बायको
तुझा अर्ज, आतां तू. घरीं गेळास तरी म्हणाळी --“ राजा असावा तर असा,
चाळेळ, तुळा घरीं गेल्यावर मी न्याय काय गरिबाचा वाळी."
दिढा हें कळेल.” असें सांगून राजानें राज्यभर राजाच्या न्यायाची प्रजेने
त्माळा त्याची पाटी देऊन निरोप दिळा. वाखाणणी केळी.

“तर सम तुम्हांला ठौक दिखत नदी

म्हणतां१ र्‍या बोडोंबर तुम्दांचा फिती
ओळी बांचतां येतःत पह! १
“झोळी त्या. देवालाच ठाऊक, अथम बोड
कोडे आहे, सांगा!”
चित्रकार ; एस. शंकरनारायण
 आहे. इृद्ध होईपर्यंत म॑ सूर्यापर्यत खात्रीनें पोचू शकेळ. मानवांच्या
पैकीं एकहि जावीळा खात्रीनें बश मिळेल.
हा दूरचा प्रवास पुरा कळू त्या श्रीर्चे नांव उपा होतें. तिचें म्हणणें
॥ पटले. निघतांना ती म्हणाळी-“* मी.
_शकणार नाडा."
_ सर्वोनी विचार केला, त्या मुलाचें म्हणजें दिंदोनें जात आहें त्या दिशेकडे ढोळे
अरोवर दिसतें आहे. छावून बसा. काम झाल्याबरोबर मी एक
पण एका तरुण खले पुढें येऊन मोठा जाळ करून किंवा आपल्या मुळाकडून
|म्हटळें-*“ तुम्ही सवे चुकतां आहां. हा करवून सूचना देईन की सूर्याचे दर्शन
ज्ञगदेवान नेव्हां जगताची तष्टि केली सर्वाना त्याचें म्हणणें परळें. पण तप्चर्वी प्रवास एका पिढीत संपेळ असा नाही मळा झालें,"
तेव्हां पाण्यातून जमीनवर भाळी. भूचर, कोणीं करावयाची व सूर्याला वोणी आळवून श्रीच ती जवाबदारी उचलते. मठा जाऊं ती एका दिशेला चाळं, ळागळी. सतत
जळचर खेचर सर्यमकारचे प्राणी जन्मास घेऊन यावयाचे ?
दया. माझ्या पोटांत मूळ आहे. मी सूर्यापर्यंत आढ महिने ती चाळत राहिली. तेथें तिळा
दता, सर्व प्राणी काळो- साठ वर्षाचा एक वृद्ध म्हणाला-*दे योचे. शकशार नाही. पण माझा मुळ्या भांबाबें हांगळें. तिळा एक मुलगा शाळा.
फिरत. मनुष्याच्या जातीळा पदा! मी बद्ध झाहो आहें. मी जग काय,,
पदरर्चिं अधिक भय मेळो काय, एकच ! परंतु माझ्या पार्यांत
खुळे मनुष्याळा आपला अजून जी शक्ति उरली आहे. तिचा
कामे करणें देीळ अशक्‍य होतें. उपयोग करण्याचें नी ठरविळें आहे. मी
असताच कांहीं काळ ळोटल्यावर मान- खूर्थाकडे जातो,"
बांच्या जातीत एक ज्ञांनी पुरुष जन्मास त्यावर एक तरुण म्हणाळा-* काका! हँ.
आला. तो म्हणाळा-'जक्षदेबार्ने जेव्हां तुम्हां वृद्धांचे काम नोड. कारण किती दिवस
जगताची सृष्टि केळी तेऱ्डांच त्यानें सर्थाची प्रवास करावा ळागेल हेंसांगणें शक्‍य नाडी.
दृष्टि सुद्धां केली. आपल्याच पैकीं कोणी मी जातो. सर्व दाळ अपेष्टा सडन करण्याची
तरी तपश्चर्या करून सूर्याहा प्रसन्न केले शक्ति माझ्या अंगांत आहे. मीच जातो."
तर तो आपल्याळा प्रकाश त उष्णता देईल. एक मुलगा म्हणाला-“दा प्रवास फार
मानवांच्या जातीर्चे जीवन सुखाचे होईल. दिवसांचा आहे ना? माझे वव फक्‍त दहा
नतर पुलाळा घेऊन ती भवास करूं लागळी., आतां सूर्योदय होणार ! चळा कामाला
दोघे पुष्कळ दूर निवून गेलीं. लागू. या.” असें म्हणत सर्व सापापश्या
उषाळा जाऊन सत्तर वर्षे झाळी. ती कामाळा ळागले.
एक रह्वातारी झाली. तिनें एके दिवशी दर्योदय झाळा. होकांना भकाशाबरोबर
आपल्या मुळाळा बोलावून म्हटलें-“ वाळ सुख, संपत्ति व आरोग्य तिन्ही मिळाली.
भातां पुढें माझ्यानें चाळवणार्‌ नाहीं, पुढळा जग सुखी झालें,
अवास तूंच पुरा कर. सूर्याचं दर्शन झाळें व भज देखीर ठोक रोजचें काम दुरू
कार्य सिद्ध झालें म्हणजे एक मोठा जाळ करण्यापूवी उपा ज्या विशेक्य गेळी दोती.
कर. भापडॉ जात भाई मंडळी वाट पहात त्या दिशेला पाइतात. त्मक लाळ उजेड तृतीय अध्याय
बसळी आहेत. जाळ पाहून कार्य सिद्ध दिस. लागळा म्हणजे उपेचें दर्शन शाळे. डज्यळ मणि तो गळ्यांत घाळुन अशी घांबपळ खुरू जाहळी
झाल्याचें त्यांना कळेळ. असें मानून कामाळा ळागतात. तिच्या कृद्ून गेळा प्रसेनजित । कीं घन दुमदुमले खार ।
उपानें जाळ करीन असें जातांना म्हटलें पाठोपाठ सूर्याचे दशन होतें. झिकारिळा अन. नढुन निघाला चकित होडनी पाहु त्हागळे
तो. उजेड पाहण्यासाठी छोक ज्या उपेच्या चित्रावरून मनुष्याला हा श्रित्रांसगे तो अगणित ॥. फधुपक्षी तिकडे सारे ॥
नें ती गेळी होती त्या दिशेकडे डोळे देखी संदेश मिळाळा आहे की कांही घोड्यावरती करून म्यारी प्रखेनजितल्हा विसळें तेव्हां
जावून बसले होते. ती गेळी तेव्हां पासून कांडी मोठीं कार्गे एका मनुष्यांच्या दातून अडानि शास्थे भनेक ते । हरिण एकटे एकिकडे!
बरोबर शेभर वर्षांनीं ळाळ ळाळ उजेड पुरी होत नाहींत. कांडी तर एका पिढीत बर्नी पोंचळे. करित वल्गना झटकत होतें गरि विचारें
दिसळा, लोकांना आनंद झाळा. “ पदा, होळ पुरी होत नाहींत. कित्येक कित्यांची अघुल्या शौर्याची दोते ॥ कळप खोडनी तें तिकडे ॥
नें वचन दिल्याममाणे काम पुरें केलें नत मशशम्राशतीस ळढागते. दुरून पाडून त्यांना हरणे पाडळाग तो करीत त्याचा
पळे लागलीं सोडनि धीर । शिरला रानामध्ये दाट ।
'बाडुनि त्यांच्यावरती निर्दय खडळे खाथी पाठी सागें
असेन खोडित होता तीर ॥ नव्हती ध्यानामध्ये वाट ॥
बनात ञानंदानें दोतीं बाण खोडला दरणावरती
चरत्त बागडत जीं डरणें | नेम धरुनिया त्यानें एंक ।
पळे ळागळीं माणभवाने तेव्हां नव्दते दिलत ताळा
तींच अता सोडन चरणे ॥ मागे पुढतीं कांदीं एक 0
::9030505:05:5:5:5::->
बिचार करुनी हृप्ण म्हणाला-
येतों जाडन दिकारिळा!"
अखेनजितच्या दोघ काढण्या
सनामर्थये तो शिरछा॥
साथि मित्रपण सर्वे निघाले.
मदतीसाठी वनामधं,-
क या वत
ह व
भ्रूकनि तहान विसरुनि गेली
इतर नवहते घ्यानि मरी
पद्धति अगा दाई
ढंया पी
नना
मिळ्ठाला प्रखेनजिः
किरत फिरत दरि जाऊं छागळा
वाय
प हिदिशेला ज्या स्पा नेतत ।
व लातात ण
२1224
मेत प्रसेनाचें ओळखले
गळ्यांत नव्हता मणि त्याच्या ।
विचित्र अन. मेळेळा दिखला
जवाळि सिंह मोठा त्याच्या ॥
अचळयाच तोड ल
मणि तेजी कमी
स्पष्ट पावलें दिस्ली,-कोणी
गुरेंत तिकडन गेलेला ॥
दोतिं पावलें अस्वळाचि तीं
ओळखली कष्णानें छान |
उभा रानी गुहेजवळ तो
कें ळागळा छाबुनि कान ॥
मिच! तुम्पराही बाहआेर रहा ।
द्र
आंत
कोण काय हें पाहुनि येतो.
राडुनि येथे वाट पहाकी! या र य च्यिमे
ा स
उजाला स्वतःकडे जोलापून घेतले. त्यारवारडून चितरसेनाठा र जजोदीकहनागवानिनसेबभी
ान
*नका काळजी करू व्य, मी लेक गोटी सळन्या. अमरपालने वित्रसेनाछा आतिट्रोपांतळे कोक आपल्या धांभर वर
आयकर फिरुनी हा आळोंच !
चोळत बोलत षिरळा झाला 08
आडे रूपून उसळे आहेत हें सांगून त्या पकष्यांच! भैंड!र कल्षा करत! येईिळ
आवट, लातत जणवदरा खातर वली
गरुडेंत मतिध्याने, “डा आळोंच!* पे माचा. ]
वन नसा सतना
रपालचे म्हणणें ऐकून घेतल्यावर चित्रसेनक्षणभर विचार करूनम्हणाका-
| ह्रलेनाने उगाक्षाचे काय मत आहे हे वेळी करिलपुरावर देखील.
ल्याच्याकडे पाहिलें. उभ्नाक्षाचा ल्वारी केळी तर 7 कारण नागवर्मा घवल-
व्िरपाकच्या बोळण्यावर विश्वास वसेना. गिरीवर चाळल गोळा आहे. फार थोडे सैन्य
ही लो म्हणाळा-“मी आपल्या दोघां कपिळपुरांत असणार. ही संधी हातची गेली
नौकांना बरोअरपाठविता. अमरपाळ्नें हें तरपुन्दां कपिलपुर जिकलें अशकय होईल."
"काम पार पाडलें तर तो मागेळ तें बक्षीस चित्रसेनाची सूचना ऐकून उभ्नाक्ष आनंदानें
मीत्याहा देईन. नाचू लागळा. म्हणाला-- चित्रसेना ! तुझे
 तिमतीच्या इच्छेबिरुदद किंवा
वडिठांच्या इच्छेविर्द तिच्याशी अक्षम रे
ल्म करणें देलीळ त्याहा पसंत नव्हतें आणि वक्यांचा संडार £
तिनें दुसर्‍या कोणाल्य भनानें वरळें असलें करतां येईल” जः
तर तिच्याशी कम करणें हें अगदी बरोबर हितठेरळां. रिजसेन व टपनळ दोष
द्वोणार बा राक्षसाळा आामच्या- आआषापढा होकार तदिला. रयत वत्दानविकंतर
मनुष्यांच्या सनेभावना
चितठेन काय कळणार £ असा. गकाच्या बरोकर टरल्यापमार ह
वेचार करून चित्रसेन ग्हणांळा- बार अलुंवायी
री न ः टू अमरपाळ रोबर ब े ड न टि
नि
उमक्षा ! आतां आपलें मथन कर्चच्य हि मेळाने काह
म्हणजे नागवर्माचा पराभव करणें हे आहे.
कारण न क अ क
तोच सर्वोचें राज्य गिळंकत र ।क्षाहा, नसेन
विततेन आणि ५
ा ज्र
फरणार. कापिल्पुराचेधंराज्य जिंकल्यावर व । पेश्या
निकांना
शके खरोल्रच बुपीक आहे. भञापण याचा जो न्यास्य भधिकारी असेळ त्यालाच का. अवघोत हिं, र्य
कपिळपुरावर स्वारी रून वीरतिंह महा. तें राज्य निळाळें पाहिजे. बीरसि खूण करीन तुम्ही
ंद जिल. ना. थमसदुनास
राजांची मुलगी तिमती दिला देखीळ असतां तयाचे राज्य बळकावून घेणं आपणांस
सोडू. तू. तरी अजून कुंवाराच आहेस. रो एण श्रर्य मिळून त्या
१ परंतु सर्वात आा्षी या.
इकडे कपिलपुर काभीञ होईळ व तिकडे मयेकर पक्ध्यांची बिल्हेवाट ळाऊढी पाहिजे. 4 जाळून मारून
बुझ्या हना मांडव पेल, हे द्या राज्यांत असेपयंत जापण किती मोठे
दुप्पट वाढेळ व त्याबरोअर तुझे ल्न होऊन सैन्य उर्भे केलें तरी कांडी फायदा नाही. रह्यांत र्दात टोते त्वानंतर
डळट आपणच त्यांच्या हातांत. सापडून अमरपाळानें झाडीत कडे ओरडत.
आपला जीव गमावून बस” ओढा-“ मी सुटश दातावर
मी आळ आहे.”
कून सर्व राखणदार धांबत आलि.
ळजी करण्याचें कारण नाडीं, तुम्ही रानांत राखणदारागैकी प्रत्येकाळा मी छान ओळखतो. त्यांनीं हें. व निरनिराळ्या
७७.००...“.“.. यायाय ७७“ >>>
 एायापडा
याः तकर €
र

राज्यांवर स्वारी करण्यास ते.

आहेत. ते म्हणाले,
एकून अमरपाल ओोरोने हंसळा ब
प्रकारचे प्रश्न करू कागळे-_* तू क्स्ना न भगदी ना'चूं लागल. त्यांत त्याचा
ही
खुटळास !*कसा आहास १ खरा हेत आपल्या साथ्यांना लूण करण्याचा
त्र म्हणाला-' थांबा, सर्वे सांगतो होता. ठरल्याभमाणें त्याने खूण केटी. ॥
सर्व त्याच्या खूण ओळखून दोषे राक्षस व॒ सैनिक ॥
थांबले व (क्यांवर अचानक
अभरपाळ बोळ, काळा. * गब्यांनो !मी हृह्ठा केळा, *
अमरंपाळानें
मरणारच होतो. पण जिवाची दोरी अजून तलवार
वळकट आहे, हागळा.
त नाण्यापूर्वीच ठार्‌ ज्ञाळे,
तर अमरपाळ, राक्षस व सैनिक पाह
पिंजऱ्यांतच भाहेत रे-
की
पिंजज्यांत बत

आगीचे छोट आका्यांत डच दिसूं.
कागले, पक्षी बांधळे असल्यामुळें पटू श*
नाहीत अ पिंजर्‍्यांतल्या पिंजऱ्यांत तडफ
मेळे, त्यांचा आब कून ब आगीचे
होट पाहून आग छावणाऱ्या
देखीळ धडकी बसळी. पण त्याः
होतें त्याच्या आानेदांत ते ना
हि. जमिनीवर आदळले तर भाणास
काले कागेळ!” असे म्हणत जतरपाळ
मेरीचा आवाज अ 1
ह ऐकूं आळा च्यमरपाळ ठत्ाक्षाने निचारळे--* एखादा पक्षी
चित्रसेन मदाराज येत आहेत. 'ल्रिसट्रन तर गेळा नसेळ ना! "
आपल्या एका साथी राक्षसाळा ७ बुक देखीक आहेर गेला नाहीं. पण
ंगायळा पो बिळें कौ काम, ह्यांच्या त्वारांपेका कांही वांचले असण्याचा
शिंभष आहे. त्यांच्यापैकी वीसजणांचा येथे
पढळा आहे. जाकी कपिडपूरच्या
उड्या मारीत, नश| श्ष्दा
अळून आळे आहेत, अमरपाळानँ. 'किब्रयांत असावे असा माझा अंदाज जा
निरोप सांगायद्म निवाळे. काऊ उभाक्षाळा उदेस्यन “णाला
चित्रसेन आपापल्या अनुयाया- आतां ते कोटें जातात पाहतो.
सद तासाभरांत येऊन पोळे. तेंइद्यपाहून॥ झाका बेढा पाडल किळा नमीन दोस्त
श़ाक्षानेंआनंदाच्या भरांत भंमरपालाडा 1 क उद्लाक्ष आपटी गदा फिरवीत बढकस्वारकपिलपुराकडे तिकडील माहिती.
एखाद्या मु उचदल त्याचे कौतुक । बुणाळा. काढून आणण्यासार्टी म्हणून पाठविले
की दिळी. अमरपाक बन्न तैं बरोबर होणार नाही. कारण बाकी सैनिक सैंपाकाच्या तयारीळा लागले.
योका देत तर नसेळ दी घास्ती हुशिकन्या कांतिमतीचा जीव थोक्यांत सूर्यास्ताची वेळ होती. सूय पश्चिमिकडीळ
ती ती त्याच्या मनांतून पार कचा संमव आहे. हा किठा सर पर्वताआढ जाऊं ळागळा होता, सैनिक
ली. तो म्हणाळा-“ अगरपाळ्य! हल्हीची अबारदारी माझ्यावर सोड. आटोपून नित्रर्‍यांची जागा पाहून
आहेस तै ह्याक्ष १ चित्रसेन म्हणाळा आराम कीत होते. इतक्यांत एका स्वारानें
आक्ष्सांत देखीळ नाडी. काय वाटेळ ही अरे हो! मी त्या पोटीची गोष्ट पार ब्रातमी
आणली कौ पन्नासावर अमिद्रीपवाळे
िलषरून गेळो होत!, विर कन्या कांतिमतीला एक पाळखींत
पे उन्हमारीत आहेस, अडे नाही, तुझे रप तिळा पळवून नेत
जीव कासावीस होऊं छागळा हाक्ष व्हणाळा.
 त ऐकून चित्रसेने त उगाक्ष चकित गुक्तचर स्वार वाट दाखवीत पुढे
होऊन परस्परांकडे पाह ठागळे, ही. काय होता. चित्रयेन बोल्या वेळाने
भानगड आहेः चित्रसेन "्हणाळा-*' कपिळ- बाळन ते सैनिक चाळले होते तेव.
पुरांतर्दा सैनिकांनी रानांतीळ ही जाळपोळ गोंचळा, चार भोई पाळखी उच्चचल येड
पाहिळी नसणार व पक्षांचे किंचाळणें ऐकलें ज्ञात होते. पुढे मागें दहा बहा, बीस.
असणार. आतां कापिळपुराच्या किळयांत अम्िद्वीपवाळे सैनिक होते. सर्व ॥(7/8/7/2//4
राणे शहाणपणाचे नाहीं अरसे समजून त्यांनी तख्वारी उपसून तबार होते. व
ला पाहू न| |बँबि गाचा बघ करून राम स्रीत ेसह प्रकट क े ल ी . डोहा ळपणांत गरोदर खरीच्या
कांतिमतीळा सुरक्षित स्थानीं नेण्याचा विचार नित्रसेनाळा दुरून येत असले न्यास
्
केळा असावा, म्हणून बेळींच उपाय केला त्यांचा सरदार भोरडठा-“ मेण ा खार्ल || नॅबध् येला परत आला. त्याच्या राज्यांत
पाहिजे ठेवा. मेण्याच्या चारी बाजूडा उमे रहा! ग्र्ञा कोर सुखी होती. रामाची वहीण
नतर त्याने थोडा विचार करून भापल्या मण असेपर्यंत गेण्याचें रक्षण करा. काँविमति. ह्याला हिचे पति कल्यशंगसुनि यांनी एक ड्च्छा पण करण्यासाठी हक्ष्मणाळा रथ
विश्वासपात्र अशा सुमारें पन्नास स्वारांना शहच्या दाती ळागतां कामा नये. ऑप- करण्याचे ठरविलें हो बज्ञांत भाग तयार करून घेऊन यायला सांगितलें,
ढी वसिष्ठ, अरुंधती, कोशल्या, लक्ष्मण निबून गे सरीता रामाच्य़ा
ल्यापैकॉ जो शेवटपर्यंत जिंबंत राहीक त्यानॅ.
निबढळें ब पाथींच रोनांतीळ वोटेनें राजकन्या
ही, श्ुमित्रा बगेरे सर्व थोर मंडळी गेली मांडीवर डेकिं टेकून झोंपी गेली.
कांतीमतीची पाळखी ज्या बाजूने जात द्ोती काँतिमतीका टार करून स्वत: भरावे! इतक्यांत दुर्म्र नांवाच्या एका गुप्तचरानें
क्लीता गरोदर होती. म्हणून ती
स्या बाजूरा निघाळा, इतर सैस्याळा हुकूम ही महाराज नागवर्मा यांची आज्ञा आहे. शकडी नाहीं, रामाला सद्धा अयोध्या परया प्रजा काय म्हणत
'दिळा कौ, अमरपाळाच्या नायकात्वाखाठी विसरू नका.''
नाही. आहे हें सांगितलें. दुर्खानें प्रजा रामाची
कपिळपुराचा किल्ला सर्‌ करावा. ९ पुढीळ गोष्ट पुढीक मंकी) कशी मश्नंसा करीत आहे हें वर्णन करुन
सांगितल्याबर रामानें विचारळें की कोणी
त्यांत दनवासांतळी कांहीं माझ्या विरुद्ध बोळला नाहीं का!
आरळे कीं जापण बोलला असेळ तर तें देीळ सांग. रामाच्या
दोवरून दुर्सुख म्हणाला -“प्रभो! कित्येक
होक असें म्हणत होते की, परकयाकडे
कित्येक दिवस राहून आळेल्या सीतेळा
 पींनी रामायण लिहिण्यास प्रारेम
अ त्यांतच ते निमभ होऊन गेले.
या
शतपुत्राचा देड अयोध्येच्या राजद्वारासमोरे अठवण होतांच सीता वेशुद्ध होऊन
आणून ठेवला जाणि न्हणाळा-*“ या राज्यांत हाही पडी. तमसेनें तिची सर्व
बापकर्म घडलें आहे, नादोंतर माझ्या मुहाळा क्लब शभरूपा करून तिला ्रुद्धीवर माणलें.
अकाल मरण भलें नसतें!" तो आक्रोश ह्यावेळी रास त्याच बाजूला आला.
करून रडे हागळा. राभाळा 'हारवाईट बाटले, हाक सर्व जुल्या गोष्टी आठवल्या. सौते-
चवकी करतां रामाळ्या कळलें की शेक |.
नामक एक शद्ध कोठें तरी तप करीत आहे. ज्ञांगा पाहून रामाळा सर्‌
हें बर्मविरुद्ध कार्य आहे. त्याचा परिणाम छललल्यावरून सीतेने €१श केल्याबरोबर
अज्ञा तन्हेने झाढा. त्या शेवूकाच्या शोधार्य क
भू्च्छा गेळी. सीतेच्या स्पर्शाचा
ेळा
आश्रत्रांत जाऊन रोहू लागली. राजा जनक राम पुष्पक चिभानांत बसून निघाळा. शेवूक शभाछा झाळा. परंतु सीता अद्य त्या विचाराने रामाला रडेकोसळले.सीत
देखीळ तेथेच येऊन राहू कागळा, जनस्थानांत तपश्वर्या करीत होता. राब स त्याळा दिसडी नाही. त्याला रामाचा तो कष्ट अस्य वाहू ळागळा,
एके दिवशो वाल्मीकि भ्रहपि तमसा शंवूकांचा वध करण्यासाठीं जवळच्या अगस्त्य की तो नुसता अभ होता. रामाचे दुःख थोडे कभी करण्यासाठी
नबीबर स्नानासाठी गेळे होते. तेथेंत्यांनी आश्रमांत जाऊन पोळा. गेगेनें विचार केला. बासंतीनें रामाळा त्या बनांतीळ अनेक रभणीक
एका क्कौंच पक्ष्माच्या जोडप्यापैकीं एकाळा कीं सीतेत्म रामाचे दर्शन करण्यास हीसधी स्वार्ने दाखविळी, पण त्यापैकी मयेकर
शिकार्‍्यानें मारल्याचे एक भर्यकर चांगळी मिळाठी आहे. तिनें तमसेबरोबर रक्षण केलें. नेतर तिनें रामाजवळ स्थाना सीतेचा संबंध असल्या रामाचे
पाहिळें, तें हृह्य पाहून कबीच्या कोमळ सीतेळा अडइवपें पाठवून विठें. ब्र नाना भकारचे प्रश्न करुन काँ, दुःछल कमी होण्या ऐवर्जीबाढतच गेलें, योवटीं
इदयांत दुःख व करुणा उत्न्न झाली. त्या. एकदां सकाळा सीता स्नानादि आरोपून हेद्य कां वनवासांत घाडलें, रामाळा
आवेगात त्यांनीं एक कविता म्हटळी. फुलें तोडीत नसतां तिच्या नें वित्रार केळा काँ, यावर राम शुद्धीवर
त्याच वेळीं बक्मदेवानें प्रत्यक्ष दर्शन देऊन ल्हान हत्तीवर एका मत्त आपण केळे तें अरोवर केलें नाहो. बिचारी लगेच हात काढून
रामाची गोष्ट पद्य रूपांत ळिहून काढण्याची केंब्य. सीतेच्या तोंडांतून कोडें किरत राहिळी असेल. येतळा नाहीं म्हणून, रामाच्या हातांत तिचा
प्रेरणा महामुनीळा दिळी. त्यानंतर बाल्मीकि वाक्य निवालें-*“ आर्यपुत्र! हात आला. तो. आनंदाने ओस्डला-“ ही
कती डी
 -----*: 6
बहा सीता! तिचाहात माझ्या हातांत आहे!" मस्तकावर एका सुवणैक
लकावर ळिंहि
बासंतीनें चकित होऊन विचारलें- होतें-"*हा घोडा सजा रामाचा
मळा तर नाही कोणी दिसत.'" तोंपर्येत याळा जो धरी
ल त्याचागर्वमंग करण्यासाठी
सीतेने आपळा हात काढून बेतळा होता. रामाची सेना तयार आहे."
सीता अदृश्य असल्यामुळें रामाळा तें सर्व तेजरबी लबाळा त्या गर्वोक्तीचा
आरा. त्यानें घोळ्याळा घरून ठेवलें,
तिकडे बार्मीकि कर्पींच्या आभ्रमाजवळ सैनिकांनी त्याहा येऊन सांगितल्ले
कौ
यशाचा घोडा पोंचळा, भभरमांतल्या सर्व सुकोख्यानें घोडा सोडून दे. नाहींतर
रान-'
कुमार चेत्रकेतु येऊन तुक्ञा वध करतीक्त,'
ठेवला, त्यांनो पो्याविषयी ऐकळें होते. ल्याने त्याळा विचारळें--“ जगांत रामा-
पण प्रत्यक्ष पाहिंळा नव्हता. त्या शिबाय कोणी वीर नाहीं वाटतें ?” त्याने १ दोघांच्या मधोमध उतरला. रामाच्या विषयी अप्सरांच्या मदतीनें रामाथणाचा नाट प्रयोग
हि सुकू केढी व रामाच्या सैन्याला खूवाच्या मनांत थोडा देखीळ आदर नव्हता.
बळवून लावलें. चेद्रकेतूनें येऊन सेन्याची वणरामाला प्रत्यक्ष समोर पाहून त्याच्या मनांत
भाबनव केलो. चंद्रकेतूचा इदम होतांच आदर उत्पन्न झाला. रामाच्या सांगण्यावरून
सर्बहैत्यपुढेयेऊं टागठे. ल्वाने न्मिका त्याने जृम्मिकाक्ष परत भेतले त्याने रामाला
लाला प्रयोश करून सेत्याला जागच्या सांगितळें कों, त्याला ब स्याच्या धाकट्या
"क केळे. द्या अश्नाचें ज्ञान एकत्या रामाळा सावाळा जन्मतःच तें अश्न॒ अवगत आहे.
श्षिते. पण या भुळानें वा भखाचा कसा तितक्यांत कुश देखील तेर्थे आला.
"अयोग केळा ! चंदकेतूळा भख्वध वाटलें आल्मीकि कषींनी भरतपुनीकडे आाषलें
नतर अद्रकेतु व॒ लव यांचे युद्ध झालें. रामायण पाठविलें होतें. त्याच्या रक्षणासाठी
हला दोबांचे युद्ध रामानें विमानांतून पाहिले बरोबर कुश गेळा होता. भरत मुनींना
द्र परास
 करण्याचें ठरविले होते. हक्‍कुश्षांनी रामाच्या
आमहार्ने राभायणांतळा कांड्री अंझ म्हणून
संबोषन करून विचारले-* अग्नीने "बाही
दाखविा, दिलि कीं सोता पतित्रता आहे. भूदेवी
वाश्ष्मीकि कपीपी गंगा काठावर एक गेगा देखीळू तेंच म्हणत जाडे
त,
नाठ्यशाळा तयार कर विडी. तेर्थे उतरकांडाचा तुमचें काय म्हणणें आहे. रामाने सी
अभिनय क(ण्यांत आला, त्यावरून सीतेळा स्वीकार कराबा कीं नाडी
१0
जुळी धुलें श्ञाळी, त्याचिं पाताळ छोकीं पाळन सर्वानी एक युक्षानें नापी संप्रति दिली,
झाले, सोतेनें त्यांना जृ्मिकाश्न विठें ब त्यानंतर नहंबतीच्या क्षांगण्याबरून
बात्भीकि भ्ररपीच्या आश्रमांत स्यांनी विद्या: एक औमेतत भीक मागायळ्या येईन. प्रत्येक वेळीं दया-
सीतेचा स्वीकार केळा. डक््नणानें
ल्लावकार रहात असे, तो जितका श्रीमंत रामच्या समोर
तुम्ही मळा शेभर शंभर
श्यास केहा वगरे गोष्टी रामाळा कळल्या." नमस्कार करून क्षमा मागितली.
नाटक पहात असतां रामवेशुद्ध होऊनपडळा. वाल्मीकि व्रवींनी लवकुक्ञांना हिता, तितकाच दांनी व उदार पण होता. मोती देत जा. दयाराम तुमचे औदार्य
इतक्यांत भुदेवीनें ब गगेनें सौतेला रामाची ओळख करून दिळी-“हे. च्या गावी धनीराम न! दुसरा एक पाहून तुभची वाखाणणी करी. सर्व लोक
अर्रुधतीच्या हातीं सोंपकि्ें. तिच्या अनु बंडीळ आहेत, राजा अनेक तुमचे आजोंधा ह सोनकर रहात असे. तो स्वभाबाने ऐकून तुमची मरहेसा करतील, एक पै खर्च
सीतेने रामाचा ह्य
स्पर्श केल्याबरोबर हक्ष्मण तुमचे काका.” त्याच वेळी टवणा- हिता. तो थे भारून भिकाऱ्यांना केल्याशिवाय तुम्हांहा मोठी ख्याति प्राप्त
शुद्ध आही. श्रीता 4 अरंधतीहा पाहून खुराचा बघ करून शत्रु देखी येऊन पोचल्या. काढीत असे. म्हणून ठोक त्याठा
रागाची नजर ळा ळें वर झाळी नाही. त्यानंतर सीता राम आधल्या राजकृमारना- भारवाढी म्हणत, त्याळा आपली
बरोजर घेउन अयोच्येहा भालीं.
हौशश्यारि असद्ष वाटे हागळी, पसंत पढळा त्यानें दयारांभाळा दुसच्या
, ल्ब्मणादि राजंधु वस वर्णाचे प्रजा कार सुत्ली झाळी, दिवशीं आपल्या धरी जेवायळा बोळावि
ह्यानें बोळावून कांहींतरी उपाय सुच दयारामाळा तर आश्चर्याचा धक!च वसला.
सांगितलें. नोकर म्हणाला“ ळोक इतका चिक्कू मारवाडी आहे. आणि मळा
दानी उदार म्हणोत किंवा जञेबायळा बोलांबितो आहे. चंद्रावरचा डाग
अद्य झाळा तर जगावर संकट कोसळणार
की काय असें सय वाटतें, म्हर्णे, म्हणून
सत्याने निरोप वेऊन येणाऱ्या नोकराळा
विचारलें-“काय रे! तुझ्या माळकाला वेड-
 रंभा नाहो मिरवीत. ते गुप्तदान करतात अ्ुंभर मोती दिछे. मनांतल्या मनांत तो.
पाहिजे तर आपण स्वतः येऊन पाहून नावे) आपल्या नोकराच्या कौशल्याची मश्ेतता
तर्‌ मग मी येतों, आपल्या भाऊकाला करीत होता कौ इतका भराभर बेप पाढडून
काय सांगू कस्ता काय आळा बुवा !
रामानें विचार केला बोळाबलेंच दयाराम घनीरामाच्या दानश्यूरतेची शतुति
तर जावे जेवायला. म्हणाला-*“ सांग हणाला-'* तुमचा ढोनघर्म पाहून
तर माझे डोळे दिपून गेळे, त्यांत विशेष
म्हणजे तुम्ही एवढें दाने करता. पण
ब्रीं कोणाळा याची बार्ता देखीळ नाही. तुमच्या
दयाराभाशो झाठेळे वोद्गे खूप तिख्मीड' एका मागून एक सुका, एक ही स्वतः कर्ण तरी होता कीं
हावून सांगितले, भाळकानें त्या'च्या चालुर्या- १. पैक ळेगढा असे एकंदर दह]जण नाही दंकाच.” “ते जाऊं द्या हो, त्यांत
अद्दळ त्याका शाबासकी दिली. हि. प्रत्येकाळा धनीरामानें शेभर काय मोठेतें?'' निर्होभी व संकोची पत्तीचा
बड तर नाहीं. लागळें ! अरे जो क्षी दुसऱ्या दिवशी दयाराम धनीरामाच्या
पोटच्या पोराळा दे'वील पोटभर खाऊं षाळीत धरी जेवायला गेळा. दयारामाने पेमाने
नाहीं त्याला हें काय सुचलें,-माझ्या सार- त्याला वश्षायळा [न विवारलें-* एकटेच£.
छ्याला जेवायला बोडवायळा !'' नोकराला नाडी गोबर आण्केत
म्हणाळा-'*म'लक ! आ * नोकपाळा काम होतें, म्हणून एकटाच
वी डो |
माळकांबिपयी आपला गैरस* पुढें भालो. काम संर्ल्यावर तो. देखीळ
दयाराम म्हणाळा,
डोलत ओटीवर वसले होते. इत-।
आमच्या माककांसारखा उदार व दानी क्यात एक भरजी आले. धनीरामाने त्यांच्या.
मिळावग्रांचा नाढीं साः आलांत. मिका- हातांत जवळ ठेबलेल्या मोत्यांच्या येळीतून
ज्याला देखीळ शंभर शंभर मोती र मोती काडून देत *्हरळें-“ आज
म्हणून घालतात. परंतु ते आपल्या ओड! सांजाच्या देवळांत अभिषेक करा अरे का ३0१.
 जा
[ब]
घनीशम म्हणाळा. आपळा कमर मोती
यत्न यशतवी झाल्याबद्दळ मनांतल्या भर्नात पांचदांच आलों ब पकूण पांचसेंच
व्याळा फार आनंद झाला. आपल्या डातून." नोकर म्हणाला.
जे टोपली, दोघे पानसुपारी खात टें नको बोळूस ! पोलीस
पुन्हां ओटीवर येऊन बसलें. पुन्हां भटनी जायचें आहे. वाटतें लुळा £ '१
आळे. या वेळो त्यांच्या हातांत एक विचारे लांडग्याचा
तबक होतें. म्णाळे-“ प्रसाद घेऊन आळो .तितकयांत दयारामानें आंत येत म्हटले
आहें!" "याया | क. 876
आरोपळा बारतें “तुमचा नोकर खोटे नाद लेन सू. पिळांचा निरोय भे ठबकर
अमिपेक असें म्हणत धनीराम मरजींबरोबर मोती दे घ्या ! 'बळपामरोवर रदात नसे.रककळपांकीत मी त्यांना ब तुला खाणार आाहें.''
घरांत गेह्य.' आंत गेल्याबरोबर धमीरामाने भाषून दिळे आहेत!” वन गर्ल गिळ. पन बकरी म्हणाळी-“होय का बाबा |
आपल्या नोकराची पाठ थोपटली. म्हणाछा नीराम भार्यानें डोळे फाडून कह त्याची उपासमार तर मग आम्हांला देवाची प्राथना कळून
*काय बेभाढूभ कार्य आटे रामच्या तो'डाकडे पाहू हागला. इ तरी बेऊं दे ! मार्थना करून आम्ही भरायला
नोकर म्हणाळा-/“मालक ! जालें मीठ म्हणाळा-*“ पांच वेळां माझा नोकर तयार होतो,"
खातो आहें. एबढें देखीळ केळें नादीं तर होता.” दयाराम मोत्यांची पिशवी दिवस उपाशीच त्याला झोपावे लांडम्यानें त्यांना परवानगी दिल्यावर
करतें चाढेळ ! हे ६्या आपण दिळेळे पांचशे बनीराभाळा जास्त ढज्ञित करणें दिक्षास्तरांत त्यानें कित्येक बेकरी व पिलं गुढगे टेकून “बें....बें....
धनीरम चकित होऊन म्हणाळा- होणार नाडीं असा विरार करुन काडी. केळी ब त्यांना लाऊन टाकलें. त्यांचा आवाज धनगराच्या
पांचशे !! अरे मरी तर दहा वेळां शंभर चोळज््याशिवाव तेव्हां तो अञानंदानें विचार छा. तो धांबत त्या
कीं आज पोटभर खायला बाजूळा आला. आळा पाहून हांडग्याने
दुसरा मनांत विचार करुं लागला-
* किती सूर्ख आहें मी. तोंडांतलें सावज
आपल्या सूर्खपणामुळें घाळवून बसलो.
असळा मूर्खपणा करून भागावयाचें
ब्वरत असळेली दिसली. नाहीं, असा विचार करून तो आणखी थोडा
तो तिच्याजवळ गेळा व म्हणाठा- पुढें निवून गेळा. अगदीं समोर त्याळा
 हाब माझ्या रिंगराळा तूं खाणार? टेकून आज्ञापत्र पाहू लागला. घोडीनें
बेऊन आळा आहेस का माझ्या त्याच्या तोंडावर आपल्या पाय ठेवून जोरानें
बाटळी होव तुरा १ बरें तर, तू मळा £ कारण माझ्याजवळ एक आज्ञा- दाबला. छांडगा अस्य वेदनेमुळे जोरडत.
हाची
बाजूनें खाणार ? चोंचीकडून खाऊ ळार
आहे कॉ, जो कोणी मला खाईल त्याला बेुद्ध होऊन पडळा, खोडी आप ल्या
तर चॉ. च बोचेल ! ? कोंबडा म्हणाला. त्यांला फेकून शिंगरावरोजर पळून निघून
हारे करून गिघाडांसमोर
“मी शोस्टी कडून खाणार आहें! घ्य ळांडगा मनांतज्या मनांत
हिण्यांत येईल.” थोडी म्हण!लो.
गा म्हणाळा. लांडण्यानें शेपटी तो व विचारते
धरल्या बरोजर फोनळ्याने ती. ६७4 काडबाते चकित होऊन विचारलें- म्हणे छागढा-" क माझ्यासारखा सूर्खहै. मीचली!
शेषटीचा पंख पशाळा ल्ागल्यायुळेत्यंडग्याी" ऑशपश्र! कोटेहे !पाह दे!” दोनदां फंसळो पण अकळ नाडी आली,
ठसका लागला व तो खोक लागला. भ्रदाल्लनिते ! ” असे सांगून थोडीनें विचार करीत तो भोर्ढे अंतर आणखी
संधी साधून बॉब उचळीत ्हटले-" माझ्या छुरांत पुढें गेला. समोर त्याळा एक एडका दिसळा,
आन बसला, जै. अले सांगून घोडीनें आपला त्याळा पाहून तो म्हणाळा-'' एडक्य़ा!
प्‌क डा. दिसला. त्याच काय मूर्ख आहें मी!
क्षंगावर धांबडा, जयळ जाऊन म्हणाला. बोलण्यावर विश्वास करुन मी त्याची
ब्र बर केला. टांडगा जमिनीवर डोकें बुळा मी खाणार आहें. कळलें का! अशी
* किती दिबसापासून उपाशी आहें मी आर्धी लाऊ हागले! व तोंडांत
पण देवांच्या दयेने माझे जेवण स्वत:च्या सावज धाळवून वसो. तर मग मळा
पायानें माझ्या समोर चाळून
आलें आहे" देलीळ उपाशी भरावे लागणार की काय
१ असे होय ! मळा खाऊन आपळी प्रयललांती परमेधर! भक्न सोडून भार
भूक भागब ! मह्या एकदां पोटमर आरवून नाड. असा विचार कीत तो ओोडे
घेऊं दे!” कोंबडा म्हणाला चाळत गेळा, समोर त्याळा एक
“या गप्पा नाहीं चालायच्या माझ्या राण्या शिंगरावरोजर
चारसह्या कोंब आना जमा जिभल्या चाटीत तो
करणार आहेस आाटतें £ तें नाहीं चाळा- गेळा ब म्हणाळा-“ पु. घोडे! आज
चे!" छांडगा म्हणाला. चुन्ह 'घांचा फराळ करणार आहें! “
बांडोया न्य
भक हागली आहे की वुझ्के मांसच काय, झाडून पुन्हां उठून
हाडे, चामडें ब केस देखीक सोडणार नाहीं. उभा राहिला. एका झाडाला टेकून बसला
* लला बाबा! माझा जन्मच त्या साठी ब विचार करूं ळागळा, माझ्या पाठीस
सू. नाडी खाल्लेस तर दुसरा ळा दिसतो आहे. माझी ही.
कोणीतरी मळा मारून खाईळ. तुला भूक साडेसाती संपेळ तेव्हां खरी! रात्री किवी.
सुद्धा हागली आहे. म्हणून तुझ्या पोटो गेळो छान स्वयम पडलें. आज बाटलें होतें कौ
तर मळा पुण्यराभ तरी होईल. मी स्वत:च इतक्ष्या दिवसांच्या डपासाचें पारणे फिटेळ.. विकमा
तुझ्या पोटांत शिरायळा तथार आहें. तुरा देवानें सावजामागून सावजे पाठवून दित्य. झाडाजवळ गेला. झा
यरे अम कशाळा! तू. आ करून तोंड पण थोडी अकळ कां नाडी पाठवून दिडी.. खांधाबर घेतलें झाणि स्मशानाकडे निघाला,
उघडून बस! मी तुझ्या तोंडांत स्वतःच आतां. आपली शेपटी कापून जेऊन तोंड. तेब्दां मेतांत बसळेला वेताळ त्याळा म्हणाळा-
“राजा ! मळाच कंटाळा आला आहे. तुळा
शिरतो." बोकंड म्हणाळा. छपविण्याशिबाय काय उपाय उरा कसा येत नाहीं कोण जाणें. वृ थोडें तरी
छांडगा तोंड उघडून बसळा, बिचार आहे? लांडगा असा विचार करीत अस्ता. मनोरंजन व्हावें म्हणून मी तुळा पक गोष्ट
करूं ळागळा,-काय मूर्ख आहे. हा एडका ! ग्राच्या मागून एक शिकारी आपला परु सांगतो. ऐक," त्यानें गोष्ट सांगायहा
डंका खालीं होकें करून दुरून जोरानें घेऊन आळा व जोरानें आपळा त केळी,
धांवत भाळा आणि इतक्या जोरानें वरु उचळून लांडम्यावर मारा. पण वार
त्याने अंग देहांत शक्षपुर नांवाचें एक गांब
छांढायाळा दुश्ी दिली का छांढगा रॅक्‍त- चुकून तो शेपटीवर जाऊन पडा. दशोग्टी होतें. त्या गावी विध्णुस्वामी नांवाचा एक
अंगाळ होऊन जमिनीवर ळोळूं छागरा. छांडगा रानांत पळून गेळा. ज्रा्षय रहात असे, तो आमत होता बव
विद्वान पण होता. स्थाळा तीन मुलगे होते.
तिथ्रे गुणी होते. प्रत्येक मुळगा एकेका
कथित प्रवीण होता.
मोठा मुळ्या, जेवणांत कांडी दोष असेल
तर॑ तो जोळखत असे. मघा खुळ्गा बाय-
कांती वैगुण्य ओळखण्यांत निपुण होता
 कि.
का ।“ पण नी तिथांना डे काम दिले
ळा झ्ॉफ्च आहे. बो अंतर तूं घेऊन चेछ. आम्हीवदा
ओडा हात भार खयावतों” धाकटे दोषे.
कच्छप यज्ञ कर- भाऊ म्हणाळे.
तिचा मुळांना सभुद्रां- मी यया घाणेरब्या कांसवाळा ह्वात
त बरून आणायला सांगित तर बा अन्मांत नी भन्ञाळा विव.
तिचे ब गेळे ब परिअन झकणार नाढी. मला जी विद्या आप्त ञाहे
करून कांसव धरलें. आतां ते ी रहावी म्हणून मला हें अत करावे गेलें की, तिघांनी राजाकडे जऊन न्याय
बरी घेऊन जावयाचे होतें. मोठा भाऊ हागत आहे. त्या नाइळाजआहे." कडून ध्यावचें ठर विले.
आपल्या दे बाक भावांना म्हणाळा- त्या गांबाचें नांब विटंक पूर
भच्या पैकषों कोणीतरी हे घेऊन चला धरीं. णाला-'“भापल्या वियेचा प्रसेनन्रित नांवाचा रोजा राज्य करीत
नारी ॥1त ळावणार वाहा 0 ची कांडी गरज नाहीं. राजानें स्थांना आदरपूर्वक ओलावून येण्याचे
'कारश विचारलें.
मोठ्या भाबानें कारण सांगून नि
केळे को, मीं कित्येक वर्षे तप करून एक
किया सॅपादेन केकी आहे वभ
ब स्वादिष्ट कानांत काय दोष आ हमी
सांग्रे, शकेन.
डुसरा म्हणाळा--“मळा र तळे अज्ञात
असे वैगुण्य कळतें.”
विसरा म्हणाळा-“ विछान्यांत कांडी
ह्वोष असेळ तर तो भी ओळलें शकतो."
नंतर तिथांनीं विचारेळें आमच्या तिघा
कैक कोणाची विद्या मोठी आहे हें
आपण सांगावे,
 रकन
तिबांचें बोलणें ऐकून राजानें विचार कॉ ज्या झोतात तुरी ढावण्यांत 'आझर्य वाटलें. चवकशी करतां कळलें की
केळ्या, यांच्या विथेची परीक्षा करून पाहण ल्या दासोची आई अंगावरचें दूध तुटल्यावर
1 त्या रोतांत गोणखताबरोनर
बरें, त्या शिवाय न्याय देतां येणार नाहीं. खत पण घारण्यांत आहें होतें बुळीळा बकरीचें दूध पाजीत असे. त्याचा
म्हाणून त्यानें तिथांना आपल्या वरोवर ऐकून राजा भक झाळा. त्यानें मोठ्या मसा मभाव पडल्म. तें ऐकून राजा चकित
जेवाया थोळाविर भावाच्या त्या कविंची झुकत केठाने झाळा. त्यानें दुसऱ्या भावाच्या विचिची
राजाच्या पकतीळा तिघे जेवायळा बसले. अर्शसा केळी. पण कार स्तुति केळी.
भात वाढून झाल्यावर वरण आलें. मोठा जेबर्गे आरोपल्यावर तिथे विश्रांति घेण्या ल्या दिवशी रात्री राजानें घाकर॒या भावाळा
भाक म्हणाळा-“ मला हें नको. परत साठा गेळे. कांडी इवें आहे का चवकशी जॉयण्यासाठीं विळाना तयार करविला. नोक-
शेऊन आयला सांगा, मळा बात हाडांचा करण्यासाटी दुसऱ्या भावाकडे एक दासी रांना सांगितलें होतें कीं बिछान्बांत थोडा
आस येत भाहे.'"' आली. तिळ येत असलेली पाहून दुसरा देखीळ दोष राहतां कामा नये. *हणून
सर्वानी वरण वाहून घेतले. कोणाळा माऊ ओरडला, “ बाहेरूनच गोठ. मळा. नोकरांनी प्रथम पळेंग साफसूफ केला, त्यावर
आस जाळा ताही. च कशी करतां असें अकरीचा वास येत आहे. राजाळा ऐकून खाते मोठमोठ्या गाद्या घातल्या. त्यावर दुधा
खरारखा स्वच्छ पांढरा पळेगपोस घातळा.
बिछाना घाडत झाल्यावर त्यांनां धाकट्या
क्ञाबाला ओंपायठा सांगितलें, तो झोपला,
तासाभराने तो दचकून उठला व मोठ्याने
ओरडे छानळा-'" या विछास्यांत केस आहे.
मरा ओचतो आडे. पदा माझ्या अंगावर
केकढा बण आहे तो.
'ळौकांनीं अबळ येऊन पाहिळें तर
खरोखरच एक मोठा वण त्याच्या अंगावर
'दिसळा ब तो केसाचाच होता.
तें ऐकून राजा थांबत आळा. त्याच्या
दोओे भाऊ पश आले. राजानें
" सातहिं दिलें 1 नाहींस तर लक्षांत आहे ना काव .
पाहिल्या. त्यांत एका परिणाम होईळ तो! "१
नादी. पण पळेगावर एक केस होता. तो विक्रभार्ऊ *डणाळा-' मोठ्या व मधल्या
सं अंगावर उठलेल्या बणासारखाच होता. भावांची किया खरी आहे को खोटी क्षाचे
तो कोणा तरी नोकरांचा केस होता. क्ष पभाण कांडोंच नाहीं. त्यांनी
गाद्या घाळतांना पडळा असावा, तें पाहून कल्पनेने किंवा पूवीपासून माहिती काढून
राजाळा आश्चर्य वाटलें व त्यानें धाकट्या आपल्या विद्येचा चमत्कार दाखविळा असेळ.
माबाच्या विद्येची पण बाखाणणी केळी. वण सर्वीत घाकट्याच्या विद्ेचें तें णता
दुसन्या दिवशीं तिघे भाऊ राजाकडे येणार नाढी. त्याच्या बिद्येविषर्यी महा थोडा. कार पवी दक्षिणकडीर सुभसिदध मदुरा नग- बाईची समजूत घाळीत आहे हँ देखीळ
गोळे. व॒म्हणाळे-“ महाराज !' आपण देखीळ संशय वाटत नाहीं, कारण सातसात. बीत पांड्य राजा राज्य करीत असे. तो एक राजानें ऐकळें. हना मिती आड उभा राहून
आमच्या वियित्री परीक्षा करून पाहिली गाथ्रांलाहीं पढळेन्या एका केसाचा बण 'अननाबत्सळ राजा होता. त्याच्या राज्यांत त्यांचें चोळणें ऐकू ळागळा,
आहे आतां आमच्या पैकीं कोणाची बिद्या प्रत्यक्ष ना दिसत द्वोता. तो कल्पनेचा अर्गैदा ल्लव शांति नांदत असे. त्या तें एका ब्राझगाचें घर शेते. रांत फक्त
श्रेष्ठ यांचा निर्णय यावा." पण राजा खेळ किंबा भंदाज नव्हता, प्रस्यक्ष सत्य 'काळांतलें ते एक रामराउ्यच जणुंकांदॉ नवरा बायकोच होतीं. कोणी मूळ्याळ नव्हतें.
बिचारांत पडंळा, होतें. म्हणून माझ्या मतें त्याची कथाच. होतें. राज्यांत मशेला कांढी कष्ट होऊ दुसऱ्या दिवशीच आक्मणाळा काँदीं कामा-
येथबर गोष्ट सांगून वेताळानें रानाला खरी होती. जये भ्हणून राजानें गुप्तचर नेमले होते. हे. निमित्त काशीळा आवयाचें होतें. तो येईपर्यत
बिचारलें-" राजा ! तूंच सांग कौ तुझ्या अशाप्रकोरें राजाचे मौन मेंग आल्या- आुप्तचर धजेळा कांह कष्ट असेल तर त्याची एकटीने कसें रहाबयाचें हा विचार करून
मतें त्या तिघांपैकी कोणाची विद्या भेष्ठ ठरेळ बरोबर वेताळ नाहीसा झाळा व पुम्हा मादिती राजाकडे पोचती करीत व पनेचें तीबा सडत होती.
व काँ! या मक्षाचें अत्तर माहीत असून तू. झाडावरच्या फांदीवर जाऊन करके हागळा. गान्डागें येण्या पूवीच राजा योग्य ती व्यवस्था «मी पुढल्या अमाबास्येह्या नकी परत
करीत असे. राजा स्वतः देखील वेष ेतॉ. घरांत लागणारें सव समान मी आणून
वाढून राळ्यांत किरत असे 4 प्रजेच्या च आहे. मग तुळा कपळी काळजी
सुखासाठी झटत असे. वेळ असंग आळा "हणजे एकटीनें नको का
एके दिवशीं राजा रात्रों वेप पालटून रदाबळा १" नवरा समजूत घालीत होता.
किरतअसतांसुकारें१०-११ वाजतां एका * घरांत लागणारें सामान कोण आणीळ
आयांच्या घरी कोणी बाई रडत असल्याचा याची काळजी नाहीं मह. मी बाई माणूस
वाज त्याला ऐकूं आळा. कोणी तरी त्या एकटी म्हणून भीति वाटते, एक
दिवस नाहीं, चांगळें दोन पंधरवडे
क म य
'फर्ीतून त्याह्य नवरा बारको बोळत असलेली होऊन बाहेर जाळी. सर्वीना वाटलें पी हे.
एकटीने रदावयाचें. कोणी घरांत शिरला 'दिसळी, कोणी परपुरुष घरांत शिरलेला चोराचें काम असावें. त्या गल्लीतच नव्हें, तर
तर मी काय करूं £” धायको म्हणाळी. ह राजों राजा त्या गश्लीत पुन्हा नाहीं बा गोष्टीची खात्री त्याने करून वेतढी राजधानीत कोठेंद्रि पूर्वी तसें कधी शाळे
आहेस तूं! पांब्य राजाच्या ब्ेष पालटून आढळा आणि रात्रभर घरांच्या वण त्यानें बिचार केळा की भापण दरवाजा नाही, म्हणून सर्वानी राजाकडे जाऊन तक्रार
ण येईळ £ कधीं आसपास गस्त देत रावर. पुढें रोज पहारा ठोठावला ही चुक झाली. कारण त्या करण्याचें ठरविलें,
राज्यांत चोरी झालेली तू ऐकली आहेस देऊं हागळा. जशाच्या मनांत असा संशव येणें शक्‍य आहे दुसच्या दिवशों सर्व छोक राजदरबारी
का! जो राजा इतक्या मोठ्या राज्याचे होतां होतां एक महिना निवून गेला ब कीं त्याच्या बार्कोकडे मधून नघून कोणीतरी आगापढी तक्रार घेऊन गेळे, म्हणाळे-
रक्षण करीत आहे. तो तुझें रक्षण नाष्दी का अमावास्या आळी. त्या दिवशीं देखीळ राजा येत असावा. हो चुक सुधारण्या'च्या हेतूने * महाराज ! आपल्या राज्यांत आभ्दी सर्व
करणार! छखुळेपणा तोडून दे पाहे गर्त देण्यासाठी आल्य. त्याळा घरांत कोणी त्यानें गाडीतल्या आणखी कांहीं घरचे दरवाजे मुखी आहों. पण आज अशी एक घटना
नवरा म्हणाळा, तरी बोळत असल्याचा भास झाळा, जवळ डोठावळे व काळोखांत नाहींसा झाला. झाली आहे कीं त्यामुळें आम्हांला भय बाहू
दोघांचे बोलणें राजा लक्ष देऊन ऐकत जाऊन त्यानें कानोसा घेतळा. त्याने. दरवाजा कोणी ठोठावळा हेंपाहण्यासाठॉ छागलें आहे. भापल्या कीतीळा बहा लागेल,
होता. पण तो कांद्रीं बोलल्याशिवाय निघून दरवाज्यावर थाप दिली. परंतु दाराच्या अस्येक बरांतळी आयकापुरुष मंडळी चकित म्हणून आम्ही आपणांकडे गार्‍हाणे घेऊन
 आहो. कोणीतरी चोर काळ राः राजानें ळगेच आपली कळ्यार काढली व क
अपरात्रीच्या ब्रेळी आमच्या गल्लींत श्िरळा डाल्या हातानें स्वतःच उजवा हात कापून
आणि त्याने आमचे दार ठोठावलें आहे. कला. नेतरत्यानें त्या रात्री घडलेळें खरें बृत्त
आम्ही जागे होऊन बाहेर येऊन पाहतो तर वर्णन केलें. तें ऐकून प्रजा फार दुःखी माली,
कोणी नाही. ख कोणीतरी पका चोर या सदूबिचारी राजानें त्या ब्राह्मण कुटुंबाच्या
असावा. तरी आपण चवकशी करून चोराळा हितासाठीच सर्वांचे दरवाजे ठोठांबळे होतें
योग्थ देंड द्यावा." तर ! केबदी मोठी चूक
राजानें पंतप्रधानांकडे बळून विचारलें- नेतर त्यांनों एक सोन्याचा हात तयार
'एकाकरळो दैदाश्राद शहरानजीकच्या एका त्यानें धाडस केलें. तो एक मोहर कर:
“ह्यांनी वर्णन केलेळा अपराध कोणी केळा करून राज्याच्या उजव्या हाताच्या नांगी
असेक तर्‌ त्याळा तुमच्या
खेे्यांत शकूर तांवाचा एक गरी मुसळमान गार्‍्याकडे गेळा ब एक मोहर तयार करवून
मतें. काय बसविळा, नेतर सुंदरेश्वरस्वामी नांवाच्या
रहात असे. त्यानें हेद्रावादला जाऊन बेठळी.. ती घेऊन तो कोटाच्या रीच्या
शिक्षा धाबी !१ देबाळ्यांत जाऊन शंकराचा धांवा केला काँ, नौकरी करण्याचें ठरक्लिं, त्याकाळी दोन दरबाज्यांत समोर एक टेबळ व दऊत टाक
पंतप्रधान कांद्दी बिचार करून उत्तर देवा, आमची चूक पोटांत घेउन राजाचा क्लीन रुवये पगारांत देखीळ एका कुटुंबाचा ठेवून बे. छांगळा. कोणी अर्ज घेऊन आळा
देणार तेवब्यांत तक्रार घेऊन आठेळे नागरिक हात राजा परत दे. देवानें राजाचा हात. उददरनिर्बोद्द छान चाळत असे. की, तो त्याच्याकडून एक पैसा बसूळ करून
म्हणाळे-“ त्याचा उजबा हात. कापून जशाचा तसा करून दिला. झकूरनें हैद्राबादळा येऊन नोकरीकरितां बेई ब अर्जाबर मोहर हावून आंत पाठवी,
टाकावा, महाराज! द्या अपराघाळा दुसरा सोन्याचा हात बसवून बेणारा तो राजा धुष्कळ धथनन केहा. पण नोकरी मिळाली व्योकांना बाटे की, सरकारनें ही नवी
दुंढ नाही. पंत प्रघानांनीं पण त्याळा सुवर्ण स्त पाद्य राजा या नांवानें आतपर्यंत नादी. त्यानें किः्येक अर्ज टाकले, पण व्यवस्था केळेळी दिसते आहे. कोणी फारशी
दुजोरा दिला इतिहासांत प्रसिद्ध मोठ्या वसिल्याशिवाय त्याळा करी कोण चवकशी केली नाही, ळोक एक गैसा देऊन व
देणार १ त्यांचे सर्व अर्ज कचऱ्याच्या टोप. जपल्या अर्जावर मोहर ळावून बेऊन कोटीत
कत जाऊन पडले, अर्ज दाखल करूं लागले. कोंटीतेल्या एकाहि
बण हैद्रावादळाच राहून पोट मगयर्चे अघिकार्‍यानें फिकर केळी नाही की, ही
असें मनाशी ठरून त्यानें एक युक्ति काढली. नबीन मोडर कसळी. असें महिना पंधरा
ह्या कामांत तुरुंगवास व फांक्लीची शिक्ष; दिवस चाड. होतें. शेवटीं तो एक परथातच
होणेंसुद्धांशक होतें, पण नशिबाची परीक्षा पढून गेळा. शकूरळा पुष्कळ प्राप्ति होऊ
। 'कहातयातीच असा मनाचा निब्य करून लागळी., पण त्याळा भीति षण वाटूं लागली
या जर हेंरडस्य कोणाळा कळलें व चवकशी शकूरला हजर केलें. केव्हांतरी रडस्य स्फोट
झाळी तर फांशी होईल. डोणार हें त्याला माहीत होतेंच. म्हणून तो
म्हणून त्यानें दुसरा एक उपाय केला. तो जमा केळेळे पैसे बरोबर थेऊन नवावासमोर
एका पैशाऐबर्जी दोन पैसे बसूळ करूं लागला. हजर झाछा.
त्यांतहा एक पैसा निराळा ठेवे, छागत्म, नवाबानें त्याला विचारलें -'तुळा दी.
होतां होतां दहा वर्षे ळोटकां मोहर ढावून पैसे वसूळ करण्याचा अविकार
दिवशी कांद्री कारणानें शक्र कोणी दिळा
जाऊ फकळा नाहीं. त्या दिवशौ अर्जावर झ्क्र्नें लएबाळरब केल्यांशिबाय
त्यांची मोहर नव्हती. कारकुनानें अर्ज खरें खरें सर्व सांगितलें आणि *डणाळा- एके हिवशी काँडो गवळणी दूध दही चार पैसे तरी वांचतीळ. शारी बुवांच्या
स्वीकारा नाही, दी गोष्ट मोठ्या अधि- * सरकारे म्हणून तीस हनार हृपये मी. 'बिकून धरीं वरत जात होत्या. एका घरी जोळण्यावर गवळणीचा पूर्ण विश्वास बसला,
काऱ्यांच्या कानावर पोंचळी. त्यांनीं मोहर निराळे काढून ठेवले होते ते घेऊन आहो झाखीबुबा ओसरीत बसून पुराण वाचीत त्या दिवशीं त्या नदी काठी पॉचल्यावर
कसली व ळावणारा कोण याची चवकशी आहें." असें सांगून त्यानें तीस हजार. होते. उभ्या राहून पुराण ऐकायळा त्यांना ळे मिद्रत “ ४" म्हणाल्या ब नदींत
सुरू केळी. रुषयांची येळी नमाबासमोर ठेवली. बेळ नव्हता. पण शाक्रीवुवांनी सांगितठेळी उतरल्या आणि खरोखरच त्या नदीपार
जुने अर्ज काढून मागवून तपासून पाहिळे. नबाबानें त्याच्या चावुर्याचें कौतुक करून एक गोष्ट मात्र त्यांच्या कानावर चालत गेल्या, त्या दिवसापासून गवळणीचा
त्यांबर किहिळें होतें, “ आंधळे सरकार स्याळा त्याच तोकरीवर नेमळें. फक्त त्या पढली. झाखीबुवा म्हणाळे-'' ३*, द्या एका एक पैसादेखीळ नावेखातर खर्च झाळा
पितळी दरवाजा, झकूर मुहरा.” ही गोष्ट मोडरेवर कोरळेल्या शब्दावैकी * आंधळे ' अक्षराचा उच्चार श्रद्धा व भक्तिपूवेक केला नाहीं. रोज त्या नदी पार करून शाखी-
नथाआचच्या कानांबर गेली. त्यानें शकूरळा ह्या शब्द काढून टाकळा. सरकारल्य प्राप्ति तर महासागर देखीळ पायी चाढन पार्‌ बुवांच्या गाबी येत ब पुन्दां पार्यीच नदी
थरून भाणण्यासाठी हुकूम केळा, शिपायांनी होऊं हागळी व झकूरळा नोकरी निळाडी. करणें शक्य आ पार करूत जात. एक महिना झाळा.
गंबळणींच्या मनावर शाख्रीवुवांच्या त्या गवळणी आपसांत ओळ्त-'“ झास्त्रीबुवांच्या
'बाकयाचा ठसा उमटळा. प्रत्येक शब्द कुपेनें आपळे चार पैसे बाचू. छागळे, नदी
त्यांना खरा वाटळा. रोज नदी पार करतांना पार करण्याचें दे रहस्य त्यांनीं आम्हांला
'तरीवाल्याका चार पैसे द्यावे हागत होते. सांगितलें नसतें तर आपण नदी पलीकडे
झाळीवुवाच सांगत तेव्हां उ पैशाशिवाय जाऊं शकळो असतो का!
अक्षराचा उच्चार करून नदी पार करतां आळक्षीवुवाचे आभार मानले पाहिजेत. एकदां
आळी तर नावेची काय गरज £ रोजचे त्यांना आपल्या गांबी बोळांवून घेऊन
 जाऊन शिधा दक्षिणा देऊन त्यांचा सत्कार तें. पाहून ती परतली ब कचरे ळागळी-
केला पाहिजे. * तुम्हीच ना पुराण सांगत असतां. म्हणाछां.
गबळणौनॉ त्या भ्रमाणें एके दिवशी कॉ, अद च मित पूवक
श्ञाखीबुवांना आपल्या गांवीं बोळाविलें. अक्षराचा उच्चार केल्यास महासागर
पी
देखीळ
शाक्षीबुवांनों होकार दिळा. एक गवळण पार्या पार करणें शक्‍य आहे?
आपण
त्यांना बोळावून घेऊन याया शास््रीबुनांच्या म्हटल्यांभमाणें आम्ही
गांबी गेली पार्योच नदी पार करतो. मग आपल्याला
गबळणी रोबर
नंदी किना्यावर आळे. झाखीबुवा काठावर नावेची गरज कां भाशाबी ! आश्र
य वाटतें. छआडोबा चांदण्या रोत्रो बाहेर पढबोत आराम आणि मुलांनी कांदी ब्रिचारल्याशिवाय
उमे राहून नाव. येण्याची वाट पाहू आम्हांछ ! "१
हागले, खुर्चीवर येऊन बसले. मुले घोळका करून स्वतःच म्हणाळे- तुम्हांहा या श्रोकाचा
“ असें होय? तर मी सुदधा * ३०" चा. त्यांच्या चारौ बाजूला असली. संबयी पमाणे अर्थ हवा असेल नाहीं ! बरॅ ऐका, सांगतो,
ल्या गवळणीनें त्यांना विचारलें-'' शात्री उच्चार करून पाण्यांत उतरतो.”
बुभा, चला ना! थांगळा
झालीवुबा 'आजोबांनो कांढींच छोक म्हटला नाहीं, यांचा अथे असा आहे की, नुसता भावाज
म्हणाले. नंतर त्यांनी कमरेळा एक दोरी. जणुं कांहीं आजोबांनी मुळांची सत्वपरीक्षाच ऐकून त्या आवाजाचें कारण जाणल्या शिवाय
* नाव तर येळं बांधळी अ दोरीचें दुसरें टोक काठावरच्या
म्हणाले. बाह्दायचें ठरविळें होतें. मुळें अगदौं गप्प भाबरून जाणें वरे नाही. सुपंत्राळा
शोकांच्या हाठांत देत म्हणाळे-“श्रीवुहे. ग्रखून आळोबा कोणता 'होक म्हणतात आबाजाचें सूळ कारण शोधून काढल्यामुळेंच
“कां! पायीं पार करतां येणार नाह छागळा तर मला बर काढा." आदरे मिळाळा."'
यांची उत्सुकतेने वाट पडात होती,
का$ चळा ना! '' तीं गवळण म्हणाली वण शाख्रीबुवांचा * ०१ अक्षराच्या इतक्यांत झाडावरच्या फांदीवर पै फड. मुळांना आनंद झाळा, टाळ्या बानबून
आणि पाण्यांत उततरछी, पण शाक्तीबुया उ्चारावर पूर्ण वित्यास नव्हता, म्हणून ते. म्हणाले-'* आजोबा ! आतां गोष्ट सांगा,
तिच्यापाठोवाठ पाण्यांत उतरळे नाहींत. 1. ळे ब लोकांनो त्यांना वर ओढून काढले... कढल्याचा आवाज ऐकून मुलें" काव
हे” विदारक ळागलो. पुष्कळ तर्कवितर्क ह्वा धुमंत्र कोण आणि त्यानें कोणता आवाज
करूंलागलीं. आजोबांनी नाकपुच्यांत तपकीर कून त्याचें काय कारण झोधून कार
कोंबीत हा रोक म्हटळा- ऐका है सांगतो गोष्ट !" असें सांगून
“सन्य भात्रन्ननेतव्य आजोबानीं गोष्ट सांगाया सुरवात केढी,
मळात्या शब्द कारने ः औपर्वत नांवाच्या मदेशांत जह्मपुर नांवाचें
आब्यडेद परिकाव एक गांब तेथें श्रीधर नांबाचा राजा
य डलन्के गौरव राज्य करीत असे. मी मां चुर्गवाचा उल्लेख
क्म
केळा होता ना! तो होता त्याचा ज्या दिशेनें येत होता
औरच्या राज्यांत जी सुत्त व झांति नांदत दिशेनें मंत्री रानांत निवाळा. तेथे राक्षस
होती त्याचें खरें बरेय या भंच्या्यच होतें. बिक्षस कोणी नव्डता, एक माकड रानांत
बरं तग, एकदां काय झालें, गांबांत अशी हिंडत होतें. त्याच्या हातांत एक पेट होती.
आर पसरळी की घंटाकर्ण नांबाचा राक्षस ती पा त्याळा कोठें तरी सांघडळी असावी.
ते चाढं लागले कापेटा बाजे किंवा मधून
पर्वतावर आठेळा आहे. नुसती बातमी
उडाळी, खरोखरच पंटेचा मधून गमतीखातर तें ती वाजवी,
घंटा कां बाजत होती हें कळलें ना!
णाय ध
ब्र लोक घाबरून जात. घेटाकः
भयाने ढोक आपलें गांब सोडून पळून सुमंत्रानें कांडी कळे आणून भाकडाळा
जाऊं ढागळे. जे छोक राहे ठे ते नाइळाज दाखवून झाडाखाली ठेवलो.. माकड झाडा-
म्हणूनच राहले, खाळी उतरून आलें. घंटा एका बाजूळा
हें पाहून राजा काळजीत पडळा. त्यानें ठेवून फळें उचलन खाऊं कागळें. सुमत्राने
ळा बोलावून विनेति केही-'" मत्री, पेटा उचळन घेतली. खरी गोष्ट कळल्यावर ड्रॅकडे राजा आपल्या अटीच्या लग्नाची त्याह्या भूक हागळी, बसून तरी कोणाची
च्या मनांतले हें भय धालवलें पाहिजे, छोकांचे भय नाहौसें झ्षालें द सुमंत्र गेच्याचा तबारी करीत होता जाणि त्यावेळी 4 किती वेळ वाट पाहणार्‌! दूर कोठें तरी
कांहीतरी उपाय करा. आदर त्यांच्या मनांत बाढळा. 'किच्ारा राजकुमार त्या वाळवंटांत राज: ओढा किंवा तळे तर पहावें असा बिचार
समंत्रानें ती जबाबदारी स्वतःवर येतली. म्हणून नुसता आवाज ऐकून मि नये, 'कुमारीची बाट पहात बसळा होता. करून तो डठळा व वाळूच्या दिगार्‍्यावर
मंत्री चतुर होता. त्यानें घंटेचा आवाज आहे. बाचा शवा ह्यानें पुष्कळ वेळ बाट पाहिळी, एण चहून दुरवर पाहे छॉगळा, तो अगर्दी दसून
'" आजोजांनीं गोष्ट संपविळी. राजकुमारी परत आली नाही. कशी येणार १ गेळा होता. प्रत्येक पाऊळ वाळूंत घसरत
'किच्या आंपानें तिला केद केलें होतें. पण होतें, म्हणून मोठ्या कड्डानें तो तासामरांत
चार कर्लींग चाढऩ गेळा, वाळूच्या एका
जो बाळवेटांत निर्जन स्थानीं बसून होता. टेकडीवर चढून त्यानें चारी बाजूळा पाहिलें.
दूरवर जिकडे पहावे तिकडे वाळवेटच दर त्याहा हिरवळ दिसळी. मळा असावा
वाळवंट. वाळूचे दिगारे जागोजागो दिसत. असे त्याला वाटलें, बागेत फळझाडें असतीठ
कोठें हिरवळ म्हणून नजरेस येईना. तर सूकतहान मागवता येईेळ असा विचार
 ख्लेत तो सागे सरकला. पण त्याचें डोकें माझ्याशी लभ कसें करील! तिने न
झाडाळा बेकल्याजिवाय ओआपटल्यासारखें ओळखले तर माझ्यार्श ती. घणा तरी
झाळें. त्यानें डात लावून पादिठा त्र णार ताटी. कार तर ोणी तरी परका
'ढोक्याळा दोन्दी ब्राजूळा दोन शिंगे. एवढेंच 7णूस असेळ भसे त्तमजून दूर्‌ निघून
डोळ्यावर डत नव्हे तर त्याची दाढी देखील पांढरी जाळी ज! ईल. व मी तरी कोणत्या तोः तका
र दाल फिरवला तरत्याच्या होती. आपल्या रूगाची कल्पना करूनच कर *्दणून विनवू! मी. सर्वस्वाछा
लांच केस लागले, हा काय त्यांच्या भनांत धडकी भरळी, तो बिचार करूं धुकलों-स्वदेश, राजकुभारी, लाकडी घोढा
ही कोटून आडी, 'ळागळा-“ माझ्या नशिबी दे काय आळे आणि शेवटी माझे त्वतःचें रूप! तो
वाली त्यांचाच दा परिणाम आहे? राजकुमारी गे ती परतडी नाही विसाळल्यासारखा त्या काळोखांत इकडून
येनार करून तो फार दुःखी. तिकडे आणि तिकडून इकडे भटकूं छागळा,
चेत गोष्ट अशी की बराच आणि आतां परतडी ठरी काय उपयोग? न
मसत त्यांच बिनारांत खाडा 'ाठेहीब बरी. भला ती ओळतण| टॉँ कंटाळून पुन्ढां झाडाखाठी असढा.
करून त्यानें या दिशेनें जायचा विचार केल देलखीळ नादी आणि ओळललळें तरी ती थोड्या वेळानें त्याछा ज्ञॉप ळागळी.
सारी शक्ति एकवटून तो त्या बागेपर्मती पण कळ खाण्याची दिश्नत
सूझी डोक्यावर येऊं छा होठ फळें खाढ्याचा जो
तो अगदी धामांधूम झाल! तो त्यानें अनुमवळांच होता.
झाडांवर ताजी फळें पाहून त्याठा त हिरवी कळे खाली तर दाढी
झाला, त्यानें दात जोडून देवाळा नप रोड असा विचार कडून त्याने
कळा आगि बागेत रझा, कांद्री फळें टं फळें पण गोड होती,
हिवीगार होतीं वर कांढी तांबूस. तांबूस नें तोडून खालीं आणि.
कळांचा गौड वास सुटला होता. टंडन असळा. असल्य
पुढे कांडी पाहिळें नाडी व झाड!
० त्याळा एंक स्वम पडलें, एका राजकुमार दचकून जागा झाळा. यण त्याहा एक रस्ता ढोगळा. जिवांत जीव
पण उचळन आपल्या स्विश्ांत मरलॉ.
न्हाताऱ्या माणसाने येऊन त्याच्या पाठीवर समोर कोणींच नव्हतें. तरमग हें स्वप्न 'खजुरींच्या पात्या काडून त्यानें एक ठडानशी आल्यासारख्ले वाटलें त्याळा.
प्रेमानें हात फिरवीत विचारळें-** आ०् होतें. तरी एक विचार त्याच्या मनांत ओोळ्या बेळानें एक मनुष्य 'खेचरावर
ठोपढी विणून घेतली आणि त्यांत तीं सर्व
काय झालें. तुळा?” त्यानें त्याच्यावर आरा, -कद वाका आ माडी असेरू 'कळें मरून तो पुटे निषाळा. बसून येत असहेल्य त्याळा दिसळा, राज-
वलेल्या भरसंगाचें वर्णन केलें. व त्यानें स्यमार येऊन मठा सांगितळे ल्याला स्वदेशी जावयाचें टोतें. पण कसें कुमारानें त्याहा विचारलें ब्दां त्याळा
इ्हातारा . म्हणाळा असा.
हातपाय असेळ, असा विचार करून म्हाताऱ्याने नायचें| बाट फुटेळ तिकडे जा कळलें. की पूर्बॅकडे गेल्यास तो
गाळून बसे. नकोस. हा सर्वे भुतारकीचा सांगितल्याप्रमाणें त्यानें शोडावरून लाही ब नक्षिबाची परीक्षा पहायची एवढेंच त्यानें बोंबेऊ व पश्चिमेकडे गेल्यास राजकुमारीच्या
परिणाम ,आहे. तूं वकर येथून पाय काढ. पडळेलें एक फळ उचढन खारे. त्याबरोबर ठरविलें. आतां त्याच्या मनांत त्या फळांची देशांत पोंचेल.
झाडावरची फळें खाळ्यानें दाढी येते किंवा त्याची दाढी व शिंगे झडून गेळी त्याहा मि उरी नाहीं. चूक ळागढी कौ फळें जातां त्याच्या समोर प्न पडहा कां
क्षिंगे निषतात. लाठी पडलेली फळें खाल्लील आश्चर्य वाटळें. गमती खातर त्याने कांढी. खायची. दाटी व शिर्गे निवाली क॑ स्वदेशी जावयाचें कीं राजकुमारीच्या देशांत £
तर घुश्षी दाटी व झिंगे पार्‌ नाहींशी हिरवी ब कांहीं लाळ फळें झाडावर चढून 'कळें खाऊन ती नाहीशी करावयाची. ळाकडी थोडा भी घाळवून बसलें आरे
हद्ोतीळ,'' तोदरन भेतळीं 4 झाडाखाली पढलेली फळे चार दिवस गेले. पुढें पांचच्या राजकुमारी पण कोडें गेली णास ठा
 सोनेरी खिडक्या ल्या सर्वच राजघराण्याचा
बाट होता. तो स्वतः एक राजकुमार
असल्यानें त्याला हें कळाया बेळ ळांगळा'
नादी की, को! तरी राजकुमारांची
स्वारी कोटेतरी चाळळी असावी, री
घोडे स्वारांना वाट देण्यासाठी ।
म्हणून राः मार रस्त्याच्या बाजूना उभा.
हे ळागळा. परतु हें पाहन.
र्य बाटळें कीं, त्या राजकुमाराची
एको तो उभा होता तेयें थांबली.
1 कळेना. कोणी आपल्याळा
लें तर नसेळू! हे खोक भाफल्या
नेऊन क्लौणाळा दाखवू. ? काय तीळ । निरनिराळे बिचार
ळ तें होवो, आतां राजकुमारीळा घेऊनच मनांत येऊं छागले.
परत जाईन, नाडी तर्‌ या लगाचा काय इतक्यांत पोरेस्यारांच्या नायकानेत्याच्या
निरोप भेईन. असा किज्यार करून तो. जवळ गेऊनत्यालासिचारले,तूकळेबिकतील
राजकुमारी भा& हागळा, वाटतें १ आम' भाकऱ्या सरकारांना फार
तौ थोडें अंतर चाढत़ गेळा असेळ, पाठी मूक ळागळी आहे. आमच्याजवळ जेबटी'
मागून घोळ्यांच्या टापांचा आवाज त्याळा रसद होती ती संपुष्टात आली आहे. दुवा
ऐक आळा. गे 1 या पळांची जी किंमत असेल ती.
मागून बे.
एका मोठ्या गा
पुरष येत असावासा
कारण त्याला मखभळी झाळरी
303905:
 तसें नन्हे रे! आमचे हे राजकुमार नायकाने ती फळेंयुवराजांस खाक्यास
'छभझाला: चालळे भाहेत. फार आहेत. ब युक्‍राजांची स्वारी जपल्या वाटेने
श्व. काय बोटेळ ती किंमत घे आणि हौ नि टं खाळ्यावरोयर वुवराज
रडा फळें दे? असें सांगून त्यानें दोन गाढ जोगी गेले. भोळ्या वेळाने युवराज
मोदरा पुर्ढे केल्या फित कुझीळा वळूं ळायला तर डो; अधांतरी
राजकृमारानें अर्थातच बिचारे की, कोटे वाड लागलें. तोंडावर हात फिरवछा तर
जात ज्ञाहेत नापळे राजकुमार !तेराजकुमा- दाढी. तो मोठ्यानें ओरड ळागळा. त्याचें
शीच्या देशांत चाळले आहेत व राजकुमारी- जोरडलें ऐकून मंत्री पांक्त भाळे. पाहतात.
जोकरीबर कागून हिज दिशस सरे. "य बाळोबा ९ घरांत कोण कोण हे २!
शींच त्यांचें ल्म होणार आहे हे. ऐकून तर गाडीत पुवराज नसून धोणीतरी नरपल्ू
वेढोतली बले कळायका केव्हां शिकणार ! तम्ही बकेट शाळे आहे मला १
राजकुमारानें विचार केहा-* असें काय! होता. शरीर भाणसाचचें पण दोन शिंगे होती.
पाहातो स्वारीचें त्या कलें होतें!" तो त्या ब अंब पिकलेली दादी. री कोलता चंद! होतः एका ! वश्षी ताई नाहे. रे !
सरदाराका ्हणाळा-“दढी फळें मी स्वतः ती फळें खाठयानेंच युंबराजांची दी.
क! शद क्य बघतोतर !
खाण्यासाठी घेऊन गात आहें. पण तुमचे स्विठि झाळी असावी हें कळाषळा मैध्यांना
राजकुमार श्झाळाच चाळले आहेत. यावेळीं कार वेळ
ही फळें यावयाची नाहीत तर केव्हां थाव-
याची शी डी फळें देतो. असे येडैपयेत येथंच थांवाबधाचे, असे
सांगून त्याने तांबूस व हिरवी अशी दोन्दी युवराजांची स्वारी ठन्याजम्यासद तेशेच
फ़ विछौ व मोदरा ठेवून घेतल्या. भाबी. पुटीऊ गोष्ट पुढीरू अंकी ]
तळ
1 (१
>> च. 'अदे ह्या मिज्ञा कोडून आतवा १ रमा पेशाजे अल दे!
म्हणाळी--* बाळू तिर्‍्याचारला रका पैशाची पिन ठे 19
. स्वार बायांना रात अल्ला. म्हणून
अँ नादीं हो.
श्वतकार : रख: शंकरनारायण
 आई व्हणाढी-“ मारवी इतका का
मरज आहेः तो इतका रागावला आहे को
बर खोदून जायळा निघाला होता.''
बढीळ म्हणाळे-'' मग मूर्ख आहे हेंच
लरे! शाहणा असत, तर दे विचार त्याच्या
मनांत आळे नसते. तूच विचार कर, बापाने
बळाच्या तोंडावर त्याची पशंसा केली व
भारबी राग येऊं हागळा ब त्यानें त्यांच्याशी माषण' खुळाळा त्यांत आनेद वाटला तर त्यांत
याचें नांब तु'्ही ऐकलेच असेल करण्याचें सुद्धां सोडून दिले. ब्रापाचे काम शहाणपण र मुलाचे तरी काय
बडीळ भारबी सारखेच संस्कृत एकदां पंडितांची धोठी सभा झाली. झड्डाणपण ? मारवी विद्वान आहे.
झे विद्रान ब पॅडित गणले भारवीनें मोठमोठ्या पेडितांना शास्त्राथीत सर्गेत त्यानें विद्वानांना ए२जि
सवांना वाटे कीं ह्यांच्या मुळानें पराजित केलें. सर्वानी त्याच्या पांडित्याची महा फार भानेद शोळा. पण
त्यांच्या सारखेच, किंबहुना त्यांच्याहून मोठें स्तुति केळी. पण बडीळ म्हणाठे--* माहीत. जस्त संपादन करावी म्हणून मी म्हटलें, पण एक दिव गेळा, दोन दिवस गेळे,
बिद्वान व्हादे, त्यांनी आपल्या मुलाच्या आहे मळा त्याची विद्वतता ! ” ह्याळा फाय येतें आहे? वबिदेळा मर्यादा तीन दिवस गेले, तरी. जांबर्दवापू परत
बिश्वाम्यासांनी फार काळजी भेतळी, म्हणूनच भारंबीळा तें ऐकून राग आल्य. अर सर्मेत. नसते. शिकावी तेबदी थोडी. पण जात नाडींतसे पाहून सासन्यानें विचारळेंच.
भारवी संस्क्रत भापेच्ा महाकवि होऊं बडिळांनीं केलेला अपमान त्याळा अश्वद्य बरोबर माणसांत विनय पण असला पाहिजे. डां खरें कारण छपवून भारवी म्दणाल!--
शकळा. चाटल्य. परी गेल्याबर्‌ तो भाईला म्हणाळा- बडिळांचें ते वाक्य ऐकून त्यांच्यावर * बहिलांशी मांडणे झालें आहे. म्हणून
पंडित समेत भोरंबीळा लहान वयांतच “आतां मी बा घरांत रादणार नाहीं. बाबा. व्यर्थ राय केल्याचा भारवीळा पश्चाताप नित्रून आलों,"
मोठा नांबळौकिक मिळाका. फक्त त्याचे इतरांसमोर नेहमीं माजा अपमान करतात. 'वाटळा ब त्यानें वडिलांची क्षमा मागितली पाहुण्याचा आंदर तीन दिवस. या
बहीह त्याच्या पांदित्याची वाखाणणी करीत “हणतात-* , याळा कांडी येत नाहीं ! ' मग ब भात का होईना वडिलांचा अपमान न्यायाने जांवईचापूंचा आदर .णकाणकी
नसत,, उलट ते म्हणत,-- त्याला मी कशाद्या राहठं या घरांत £ केल्यांचे भाव्वितकाव असें त्यांना विचारलें. आांबळा, घरच्या पुरुष मंडळींबरोबर त्यांना
'
येतें आहे. अजून पोरकटपणा गेला नाहीं संघ्याकाळी भारवी उशिरा बरी आख. __ अहौकम्हणाळे,-“' एक वर्यभर सासुरवाडी सुद्धां सर्व कामे करावी ळा हागळीं, वडि-
त्याचा!” तें ऐकून मारबीळा फार वाई
बाटे, एबढेंच
चे ई बडीळ बोलत. होते. आड टभा
न्हे, तर त्याहा बडिलांचा राहून त्यानें त्यांचें बोलणें ऐकळें न
जी आरी सासुरवाडी गेळा. रीती- छांनीं सांगितलेले प्रायश्चित्त म्हणून मारी
ह जांबबाचा आदर सत्कार झाला. मुकाट्याने सर्व कामें करूं छागळा. सामुर-
त
घरची शेती होती. शेत नांगराबे
[क] चाड
य
आरवीर्ने तिची समजूत थातडी ब एका 'काव्यांतळा ा
एक छोक त्या ताडपत्रावर दोता.
हागे. लकण करावी हागे व शोवर रात्रसर सावकाराचे नांव सांगून एक ताढपत्र तिच्या पुढें कांडों दिवसांनीं त्या सावकाराळा सावकार अठरा वर्षानंतर अनेक पर
जागून डोतावरच राण्रण करावी ळागे. हातांत देत म्हणाळा-“ हें तापत्र त्याच्या न्यापाराच्या निमित्ताने परदेशी जावें झागले. कष्ट ब थातना सहन क!
नवरा बायको रातरों दोतांत जात. बायकोला कडे गहाण म्हणून ठेब ब तुळा पाहिजे. सयुद्रावर्चा भवास होता. तेव्हां त्याच्या बायकोने मुळाळा ओढावून
नवर्‍याचा अपान सहन होईना. असतीळ तेबढे पैसे बेऊन ये." आले आणि त्या तुफानांत त्याचें जहाज आपल्या बाबांच्या पायां पडायला सांगितलें.
माबजरयांसमोर ने नेहमीं तिची मान तबाळां त्या साबकाराळ्य तें. शका अपरिचित बेटाळा जाऊन लागलें, साबकाराळा परदेशीं नाते वेळी बायको
होऊं ळागळी. ताडपत्र दिलें ब पैसे घेऊन निरून गेली. सौ गेल्या तेव्हां स्वाची बायको गरोदर
श्राबण हिना भाळा, बायको म्हणाळी-
“मंगळागौर पुजाथची आहे. पण अंगा.
सावकाराने ते ताढपत्र पुका नळकांब्यांत. तिळा मुळगा झाला. मुडाळा समोर पाहून सावकाराळा बाय-
भारवीरनें * किरात जुंनीय ' कार्य साखुर कोच्या पातित्रत्याचा सैश्षय आळा ब रागाच्या
खांथावर कांही नाही. सर्वे बायका नटून रबी शेतावर राखण करायळा आई. भरांत तिला काय वाटेल तें बोडा. त्याने
येतीह, मात्र,...!'' असें सांगून ती सूं येळांन वेळ काढून किरातार्जुनीय फेडल्याशिवाय तें प्रसिद्ध श्रिख्याहा रांगळेलें नळकांडे काढलें आणि
कागळी. नांबाचें काव्य ल्हि ळागल्य होता. त्या बायकोला मारण्यासाठी काटीसारखं उगारले.
 हाण 4. ४
[क]
घारापुरचीं लेणीं
नळकांख्यांत ठेवलेलें ताडपत्र खाळीं स्वदेशी परतत आल्याचे कळल्यावर तो
याचे नांब*एलिट! डेन्डस 'असे रंस्जीत आहे. यांगर जाचाएत्मे ते कोरो जाडे
त
पडलें ब त्यावर लिहिलेल्या छोकावर साबका- कर्जाची फेडकरण्यासाठीं व आपलें ताडपत्र पहिकी, इतर युहेतळे करव काम
हले ढेवो पुगपातन $-* मेल
राची ननर पडली तो छोक असा :- सोडवून आणण्यासाठी सावकाराच्या धरी हाल) बेटावर जेत. त्र! आढ ह
आह्य ब त्याचे आभार मानून पैसे देऊ खडझांवर एक दगडाचा इत्ती टोत! महेक्षांची 'र्ति, ही बीस कूट उंच आहे.
वेवर: परमापदांपद हाळा. अधे तो मुंबईला भान! कित्येक सति खार्‍या हवेशुळें किंव! इतर कारणांनी
व्तेहि निशर्यकारिजे तैं पाहून सावकार कृतज्ञतापूर्वक त्यात्या आ देश्वर्चि लांब इंशजोत 'एकिकेटा हह क गस तत 1०1१ शे
शभलब्या: लवचमेव सम्यद: ” कळे. दो ळेनो भाल्या झ्षतकांतनी झोकांनी द्या लेण्यांचे सूळ %प बरेंच ब्रिघडवून ठार
नमल्कार करून म्हणाळा-'' महाकबे !. जेथे साठ केकी आहेत, टी ठेथी देवाची सक मोठ्या गु्देल तर त्यानी द!रभोळाच साठवून ठेवळी
तात्पर्य,-धाईत कोणतेंहि काम करूं आपल्या द्या ताडपत्रानें माझ्या संसारावरचे ससून मजुप्यक्तच आहेत. कायिक मोठ धुहःच शेता. १०५० सर्जे सराष्या गाहचा उपयोर नर
नये. अबियेकानें केलेल्या कामाचा परिणाम प्‌ गोठें संकट रळलें आहे. स्याबदळ कार महत्वाची आहे, तिच्या मिंतीबर शंकराच्या तारखा देखोन केला गेष! होता
दुःखकारकच होतो. गुणानुूप संपति मिळते आपले आमार मानावे तितके थोडेच.
ब विधेकी मनुष्यच गुणवान असतात. कर्जफेड करण्याकरिता. आपण आलात.
त्यानें बायकोवर हात उगारळा खरा, द्रात आपळा थोरपणाच दिसत आहे. तुम्ही
पण झोक वाचल्याबरोवर तो थांबळा, आणलेळे हे पैसे ठेवून घ्या आणि माझा
चबकशी केल्यावर त्याळा सवे परिस्थिति संश्षार सुखाचा करण्यासाठी तुम्दी जो होत-
कळली, मारवीनें तो. भोक लिहून जणु भार ळाबळा त्याबद्दल कूळ नाहीं कुळांची
कांडी त्याच्या कुटुंबाचें व त्याचें रक्षणच केलें. बाकळी म्हणून ही मेट स्वीकार करा. असे
तो पर्यंत भारवी एक बिल्यात कवि सांगून एक ताटभर मोहरा आणून स्थाने
म्हणून देशभर प्लिद्ध झाळा होता. ्वावकार सारबीला दिल्या,
|
क
ती
वळा
1.
ट्व्ा
जून १९६१
 खाळे ळागळा. आपली युक्ति यशस्वी नत्रःय्राचा इतका राग आला कौ, ती कांदा
झाल्याचा त्याला अपरंपार आनंद झाला. बोडल्याशिवाय तेथून निघून गेळी,
बरंतु शेतांतळें उत्यक्ञ वाढळें नाहीं व संध्याकाळी विठ्ठ घरीं आळा तेः्हां ती
कोंबडी मागून कोंबडी मात्र मरत होती. त्याच्याशौ कांद्रींच बोळळी नाहीं, विठ्ठला
रहुमाईळा संशय मळा. म्हणून एके दिवशीं व्या त्या दिवशीच्या वागण्यांत अगदीं
खरड्यांत मांस ठेवून घरीं परत न जातां निराळाच असा फरक दिसून आला. बराच
एका झाडाआड ती ळपून बसली. विठू वेळ तो देखीळ कांदीं बोळळा नाहीं. पण
एका गांबीं शेतकऱ्याचे एक जोडपे रदात बिचारलें-“
मी इतको बर्वे शेतांत काम झाडावरच होता. पण त्वाळा रखुमाई लवली राइवलेंच नाहीं म्हणून म्हणाळा-“ काय
असे. शेतकन्याचें नांव होतें विठू व त्याच्या करीत आहें. पण मना सारखें पीक एकावरषीं असल्याचें कळलें नाहीं. ती गेठी असेल आज एवढा अबोला घरळा आहेस भाज !"
बायकोचें र॒खुभाई. विठ्ठ रोज सकाळीं शेतांत देखीक आलें नाहीं. काय कारण आहे १” “जपल्या त्या झाडावरच्या देवाला
असें शमजून तो झाडावरून खालीं उतरहा
काम करायळा निघून नाईव संघ्याकाळी तो म्हणाळा--“ हें पदा, मी तुझ्या आणि खुराब्यांतळें कोंत्रडीचें मांस व भाकरी जाऊन कां नाहीं विचारीत १" रखुमाई
खूप उशिरां घरीं परत येई. रखुमाई घरचे शेताची राखण करतों. तुझ्या घरीं इतक्या
काम संभाळून कोंबढ्या पाळी ब नवस्थाच्या कोंबढ्या आहेत. पणकी तूंकोंबडीचे मांस
काहून खायळा बसला. तें पाहून रखुभाईला तर पुढें असेंहि. म्हणाली-" मी
कमावळा हातभार ळावी. रखुमाईकडे नेइमी मळा खायळा घातलेंथ का ! मी उपाशी
बीस पंचवीस कोंधड्या असत. कधीं कधी ती राहतो म्हणून तुझ्या शोतांतळें अर्धे पीक
देखीळ नवच्याबरोबर रोतांत कामाला जाई. खाऊन टाकतो.”
बिठ्ठछा कोंबडीचे मांस फार आवडे, तें ऐकून रखुमाई घाबरली. म्हणाली -
त्यानें पुष्कळदां बायकोळा कोंबडीचे मांस “होय का ! तर मग दर शबिवारी मी
रांधासळा सांगितलें, पण तिनें कधीं तिकडे कोंबडीचें मांस शिजवून पिंपळाच्या झाडाच्या
हक्ष दिळें नाहीं. विठरनें देखीळ आपला इट खुराड्यांत ठेवून येत जाईन.
सोडळा नाहीं. त्यानें एकदां घरा येऊन त्या दिवसापासून रखुमाडू दर शनिवारी
बागकोळा सांगितलें कीं, मळा शेतांत एक कोंबडीचे मांसः शिजवून स्वतः पिंवळाच्या
देव मेटला. तो आपल्या शेताजवळच्या खुराड्यांत जाऊन ठेवू ळांगळी. रखुभाई
बिंयळांवर असलेला असतो. मी त्याला निघूनगेल्यावर विठू खुराड्यांतळेंमांसकाढून
: _ उद्यां माहेरी जाणार आहें, द्या घरची चाकरी त्या घरची पामरी देखीळ चढणार. नाहीं 7
_ झातां माझ्याने होणार नाडीं ! आई म्हणाळी-“ असें होय? ठीक!
असें म्हणत तिनें एका मोठ्या टोपछॉत त्या. मेल्याचें तोंड देखीळ पाह नकोस!
आपलें सामान सुमान भरलें आणि नवऱ्याशी थोड्या बेळानें' म्हातारी. टोपळींतलें-
कांडी एक न बोलतां झोंपी गेली. सामान काढून ठोक लावू ळागली तेव्हां
रखुंभाहे उजाडत उठळी व शेजारणींचा बिठूनें उभें राहून सासूळा नमस्कार केळा
निरोप घेऊन यायेछा म्हणून निवून गेली. ब म्हणाला-“मी आहें, बिटू! अश्या
इकडे विठू उठळा आणि टोपलीतलें कपडे रागावलांत तर कसें चालेल ! "'
काढून आंत बसला आणि वरचें सामान
9 ख्ययापोताळ
तिला वाटलें, दोषां नवराबायकोनें मिळून
तर्सेंच' डोक्यावर ठेवून घेतलें. हा डाव रचळेळा दिसती आहे. फुकटांत .. चतुर्थ अध्याय
रखुभाईळा टेंकांढी कळलें नाहीं. तिनें कांडी दिवस घालविण्यासाठी जोडपे द्वार गुहेचे लहान होतें जबळ वसुनिथा तेथें कोणीं
टोपही उचलन. डोक्यावर घेतली ब चाळे ठिलें दिसते आहे. म्हातारी रागाने उठली गुद्दा होति पण मोठी आंत । तरुणी होती झोके देत ।
* हांगळी, रोपळी जड असल्याचें तिळा भासलें. आणि म्हणाळी-“ माझ्या जवळ अक्षी अड्डा काळोखाच्या मुळें चांचपत गोड गळ्यानें भोब्या! म्हणुली
पण नवरा उठायच्या आंत निवून जाण्याच्या करतां होय १” आणि खूप शिव्या हासडून कृष्ण चालळा होता आंत ।। होति मंनाळा ओोदुनि घेत ॥
हेतूनें ती थांबंळी नाहीं. दोषांना धरांबादेर काढलें, अंतर थोडें गेल्याचरती जणूं खेळणे, छॉबत दोता
माहेरी पोचल्यावर तिने घडलेला श्व र्खुभाईरने विचार केला आतां कांडी चाढुं ळागळें दिललखें । मणि तेजस्वी, पाहुनि त्या,
वृत्तांत ऑपल्या म्हाताऱ्या आईळा वर्णन उपाय नाहीं-“ पदरी पडलें आणि पवित्र आणि पुढें तर त्याल भाखले शिकु किळकाऱ्या मारित होता.
शर्हधेत कोणी अखेलखें ॥ च्याचे भोडुत मण्यास त्या ॥
करून सांगितला व स्हणाळी-“ आतों मी झालें. अर्से समजून स्वस्थ रडावे.
क चाडे लागला उजेड इळडळु फकापकीं परक्या पुरुषा
दिखं. ळागळें दद्द्य नवीत । बाडनि तरुणी घाबरली ।
अतःपुर ते होतें, झाळा “पंडा कोण हा ! धाबा, बाबा ! 0
चकित, काय दे पक नेद्षीन ! जोराने ती झोरडली ॥
औतःपुर तें दोतें निश्यित हांक मुळींची पडतां कानी
अतिशय सुंदर सजलेले । पिलाळून अस्व तर्काल,
पाळण्यांत अन्‌ दिखळे सुंदर चांबत आळे घरण्या कृष्णा,
- मूळ कणाचे निजलेळें ॥ खाबध होता पण गोपाळ ॥
 *पूर्ण जांडळे वचन प्रभूचे
“कृत्त जाइळें मन मा1
* स्पर्शाने तव चरणधूलिच्या
। पवित्र झाळें घर माझें ॥
क्षणाथ दिसळें रूप मंनोहर
घनुधारि प्रभु रामाचे ।
जञांबवाननें तत्क्षण घरले
चरण कमल यदुरायाचे ॥
रामदर्ाने जांबुबंतला
हुरूप चढळा एक नबीन ।
करून स्मित पण एकाएकीं
ब्रिचारांत तो झाव्हा लीन ॥
आनंब्राने कृष्णा वदळा-
“झालो प्रभु मी आज सनाथ |
कन्या माझी जांबुबती ही,
वरुन करावे तिळा सनाथ ॥
दिधलि दक्षिणा, मणी स्यमंतक
बराख करुनी कन्यादान ।
दिळा जांबया निरोप, करूनी
सर्व प्रकारें मान नि पान ॥
“आळा! आळा! कुष्ण सखारे!
आला नटवर पुरल्ीबर !”.
पाडुन कृष्णा प्रेमोस्मादे। -
गद्‌गद्‌ झालें खचराखर ॥
चस्तुदेवाचें अन्‌ देवकिचे
झारळें अतिशय दर्सित मन ।
कृष्णा सेर्गे जांबुवतीलळा
चकित पाहुनी थादवगण ॥ अर्येकर पश्ष्यांचे पिंजरे माळून
नाचुं लागलें मन रुक्मिणिचें
बेडनि आरति ती आली ।
देपतिळा अतिप्रेमाने
घेडनि ती गेली ॥.
हेनाच्या हाती लागू
हाहच्या दाराची राजकन्येचा वष कर- आतां सुटका शक्‍य आहे दें पाहून
ण्यास आज्ञा झाली असेळ नसेल, ते सरदाराने एका हातांत तलवार व दुसच्या
भाळा घेतळा भाणि मोठ्याने
डळा-' “ आपल्याला मै
कांतिमतीळा ठार केल्या! शिवाय नाडी.
करा तिळा |'7

पण शोश्र ! खरोखरच तूं क्षत्रिय कन्या
| आहेस. . असें. म्हणत उभ्ाक्ष व्याप्रचर्मै-
बाल्यांना उचढन दूर फेकीत व गेदेनें -मारीत
मेण्यापयेत येऊन. पोचल्या, चित्रसेन देखीळ.
त्याच बेळीं मेण्याजवळ. .येऊन पॉचळा-
कांतिमतीची तळवार रक्ताने भाखळेली होती,
बोनी. पाहिलें.
आमचे चित्रसेन महाराज आहित.
उ्ग्राक्ष, हें.सारें जंगढ माझेच
क्ष म्हणाळा.
कांतिमतीला उभ्नाक्षाचें तें बोलणें आव-
ढलळें नसावें. तिनें एकदां रागानें स्थाच्याकडे
आठे वहा सैनिक त्याची याट अडवून मर्ध्ये पाहिळें ब भापलें तोंड फिरवून घेतलें. नवरे
उभे हेते. ती मेण्यांत जाऊन बसळी, आपल्या रक्षण-
तरी चित्रसेनानें लेपानें पुढें डोऊन दोघां कत्त्यीचे आभार मानायचे तर दूस्च,
तिघां सैनि हना कांपून काढळें आणि मेण्या- त्यांच्याकडे रागारागाने पद्दात ती. तोंड
कडे. बळळां. तितक्रयांत मेण्यांतून कांतिभती फिरवून असठी.
आहे! आही. तिनें एका सूत सैनिकाच्या राजकन्या कांतिमतीची ही तऱ्हेबाईक
'हातांतही तळबार काहून घेतळी. आणि वागणूक चित्रसेनाला विल्कूळ पसंत पडली
तिचा, “बघ .करण्यासाठीं पुढें येणाऱ्या नाद्दीं. .त्याळा तिच्यांपर रागच आढा.
व्याश्रनर्मवाल्यांवर वार करूं डागली. स्वत:च्या पाणाची पर्वा न करतां तो राजर
उश्नोक्ष तिचें शौय व साहस पाहून कन्येच्या श्री ल्दडा होता व तिचें रक्षण
त्याबदळ कृतज्ञतेचे दोन छळ्द
ओरंडळा-' कांतिमती ! घाबरू नकोत. मी
येत. आईहें तुझ्या मदतीळा. वाढ वा ! काय देखी नयेत अशी वागणूक कोणाळा. .
बरें आवडेल? अर्थातच चित्रसेनाळा त्यांत
आपळा अपमान वाटला.
“ उआ्याक्ष | संउळें आपलें कसव्य! चळ,
आपण घबटगिरीच्या मार्गानें आपलें सैन्य
बेऊन जाऊं !” चित्रसेन म्हणाला.
नित्रसेनाचे बोटणें ऐकून उप्नाक्षाला
आश्चर्य वाटलें. कारण त्यांनीं कपिळपुरावर
स्वारी काण्याचें पूवी ठरविलें होतें. त्या
"कामावर अमरपाळ गेळा देखीळ होता;
पूर्वी त्यांचा विचार कपिटपुर हस्तगत कळून
नागवर्माळा यमसदनास पाठविण्यांचा होता.
यण हित्रसेन आतां कादं वेगळेंच बोळे,
'ळागेळा होता. आपल्याला हें पूर्वी सांगितलें होते काँ, ।
नागवर्मानें अपिद्वीपवाल्यांना फितूर होऊन
% चित्रसेन ! भथम कपिळ्पुराच्या
बीरसिंढ महाराजांना कैद करून अग्िद्रीपांत
'किड्याला वेदा द्यायचा ठरळा होता, नाहीं
का? सुदैबानें राजकन्येचे रक्षण करण्याचा पाठवून दिळें आहे. आतां कपिळपुर हस्तगत
योग वाटेतच आला.” उतग्नाक्ष बोडा केल्यावर कोणळा गादीवर बसवावयाचें !
अडंबळत बोडला, चित्रसेन कांतिमतीवर रांग काढीतं म्हणाळा.
* आपण रांजकन्येची रक्षा केली ? कोण नित्रतेनचें मोडणे संपण्यापूर्वीबकांतिमती'
म्हणतो £ राजकन्येनेंच आपणां सर्वाचे रक्षण मेण्यांतून बाहेर. आली. ' तिनें सद्लेकित.
केलें नाहीं का!” चित्रपेन राजकन्येच्या दृष्टीनें एकदां चित्रसेनाकडे पाहून विचारलें-
विचित्र वागण्यावर आपडा अंसंतोष तिळा “माझ्या वडिळांना घरून राजद्ोही नाग-
'कळाबा म्हणून असें म्हणाळा. नंतर उग्ना- बर्मानें आझिद्ीपांत पांटंबिळें आहे. असें
क्षाला उद्देश्‍्यून म्हणाळा-“ अमरपाळनें सांगणारा हा अमरपाळ कोण १"
२ कटर. कासा
 आहे कॉ,
अन्यायपूर्वर
बंदी करून

ळल्याचा कसा
होतो तो!”
चुकलो !
* लो. कपिळपुरांचाच राद्भारा
तो. पूर्वी नागवर्माच्या सैन्यांत मत त्याचें आहे हें मोड्या वेळा-
शोता.पुढें तो होऊन आ क्षस म्हणाळा दोता.'"
छांगळा, त्यानें नागवर्मा
छौक यांच्या सै
गुपिते आम्हां छासांगितली भाहेत.'' चित्रसेन कडे पाहिलें.
ढेच म्हणाळा. “ पण काय परिणाम तलवार हातीं घेण्याची
रुद्राक्ष म्दणार घोड्यावर वसून त्या नामच्या
बण मी बि भाल्या तरी पुः
“* ठौक !
करितां जें बुद्ध वगैरे
 उग्नाक्ष दोषांना आश्चये वाटलें.
न्हणाला--“ महाराज येर्थे देखीळ हे
आडवे येणार' असें. दिसतें. सैन्य देऊन
जपण अमरपाळला पुढे पाठविळें होतें. >
तो कोठें दिसत नाही. ते सर्व शत्रूच्या
हातांत तर नाहीं फंसळे !”?
चित्रसेनाने पाहिळें कौ, किल्याचे |
दरवाजे आंतून वंद. आहेत. समोर युद्ध
दिसत नव्हतीं. तर मग
अमरपाळ बाहेरच कोठें तरी ळपून बसळा
असेल ब आपली वाट पहात असेळ.
चित्रसेनाच्या मनांत हे बिचार घोळत.
सर्व अपण ब आपले सैनिक पाहून होते त्याच बेळीं त्याहा झाडीतून कोणी
चित्रसेन म्हणाळा, तरी येत. असल्याचा भास झाळा. बळून
चित्रसेन एका' घोड्यावर वः कांतिमती पाहिलें तर अमरपाळ घोब्यावरूने येत
दुसभ्या घोळ्याबर बसून पुढें निघ्राळे आणि होता. तो जवळ येऊन म्हणाळा-* पाहिळेत
चित्रसेन ब उआाक्ष या दोघांचा सैन्ये तुकड्या महाराज | नागबर्भा धवळगिरीवर चाळ.
करून भोगे चाळे लागली. रच्या गेळा तेव्हां कपिळपुर याच्या रक्ष-
तटाजबळ पोंचेपयैत पोंचायळा तुभारें तास णाची चांगढी न्यवस्था पण करून 'गेळा.'*
दोन तास ळागले. किंज्ञां एका डोंगरा भाड ' मी हेंच आतांपर्यंत पहात -होतो. ते.
ना. शत्रु- वर विरख्या घाळीत आहेत.
अयेकर शिवाय. दुसरे पक्षी किळ्यांत
पक्षी आकोल्यांत उः पहारा देत असळेळे वाटत नाहो. बुरुजावर
दिसले. त्या पक्ष्यांना पाहूच चित्रसेन व सैनिक तसे जास्त दिसत
 मण्या चदाा
र
ळ यात >>> ७ जत्र
> क. हा गवळ्याचा य
- होता व तो झर्वीळकचा मित्ररण होता.
उज्मनीहा झर्वोलकनांवाचाएक ब्राहमण _व्योकांना बाटळें कौ कोणी सिद्धपुरुषानें असें
रद्दात असे. त्याचें म्ेम वसंतसेनेची दासी भविष्य वर्दवलें होतें को, आक राजा
मद॒निका हिच्यावर होतें. मदनिकेवरोषर ।होणार. व्हणूराजा
न नेत्याहकेद
ा केल
आहे.
हम करण्याची व संसारा चा खर्च चाल- शर्बीळक गाः उतरा व त्याने
बिण्याची ळायकी त्याच्यांत आहे कौ नाही. 'गाडीवाल्याळा आपल्या एका परिचित
धा गोष्टीची परीक्षा करण्यासाठी वततन ह बाकडे मानके मोर्‍ाया तगत.
थोडें धन आधों द्यायळा सांगितलें, पण
देलीळ लो आचेकाळा सोडविण्यासाठी निघाळा व
शार्क आच्याकडे पु निती लह ता विमाने तिळेता हहर येवन
- नयन स्वानेरवर बाबाच्या क$ निमाही, भैत्रेबाच्या दाती,
मोर "ोकोचा मजात क्र तीयेतअसल्याचेंचारदत्ताळा कळविलेंहोते
स गा य पतनसा चारुदताचा मुलगा रोहूसेन याच्यासाठी
_पाकळी रात्रअसल्या कारणानेंचारुदताच्या
आपलें तोंड लपविण्यासाठी एका पडन्या दागिने चोरीला गेळेळे ऐकून चारदत्ताळा परींचे तिला ती रात्र काढावी छागली, मदनिका एक मातीची गाडी घेऊन आली.
देवळांत राह ढागळा. कर्ज देणारे तेथें वाईट बाटले. त्याने त्या दागिन्यांच्या जागी देसन्भा दिवर्शी उजाडताच चार्दत्त तेव्हां त्यानें ती वूर फेकून दिळी ब म्हणाला -
आले आणि पट मांडून खेळूं. ळागळे. त्यांची किंमत म्हणून आपल्या आयकोचा मेतेथाबरोबरबाहेरबागेतगेस. त्यानें आपळा * शेजारच्या मुलाच्या गाडीसारखी सोन्याची
खेळ ऐन रंगांत येऊं ळागल्यावर संवाहक रत्नदार बसंतसेनेकडे मेतरेयाच्या दाती पाठवून नोकर वर्धमान शत बरसेनेश्वा एका
बंद गाडी हवी मला ! ” आणि रडूं छागला,
स्वतःचीपरिस्थिति बिसरून मध्येंच भोर॒डळा - दिळा. शर्वीहकच्या चोरीमुळें चारुदत्ताला 'गाडोतबसवूनबागेतघेऊनयावळा पाठविलें, बसंतसेनेळा राहवेना, तिनें गळ्यांतले
“हा डाव माझा आहे ! "पण तेवढ्यांत हा सर्व त्रास झाल्य हें वसंतसेनेळा अर्थातच वसंतसेना सकाळी डशिरां उठडी. ती दायिंने काढून देत स्हृटलें-“ हेवे. सोन्याचो
आपली चूक त्याच्या लक्षांत आळी बत्यानें कळल्याशिवाय राहलें नाडी, पण ती उघड रवदार चारुदताच्यानाईकोादेऊं जाडी? गाडी करवून वे.”
तेथून पाय काढल्या, तो सरळ वसंतसेनेच्या काँदरंच बोळली नादीं ज मदनिकेला शर्वोलक. हिपि जे नेतनादी.न्हणाही-" खीहा ओोळ्या वेळाने वधेधान चार्दत्ताच्या
घरी आळा. तो चारुदत्ताचा नोकर आहे अरोजर पाटवून दिलें. दोघे गाडीत आत. पतिहेंचसर्वोत मोठें आभूषण आहे. त्यांनां आक्ञेप्रमार्णे बंद गाडी घेऊन आला व
हें जोळलून बसंतसेनेनें त्याचें सब कजे असतांकर्बीळकळा कळलें कॉ, राजानें आचके होऊन तुळा तो दिळा असतां मी कसा असंतसेनेकडे
फेडले. संवाहकचें मन द्या एका घटनेवुळें नांवाच्या एका व्यकतीळा गुन्हेगार म्हणून
त्यानें निरोप पाठविला कौ,
परत चेऊं £? गाडी तयार आहे. वसंतसेनेनें परत निरोप.
पाळटळें व तो एक बौद्ध भिक्च आला. कत क
च त्कलण्श) |- -पणाऱ"* € | 4
'शठे]
, वेणीफणी करून योयला
- थोडा वेळ ढागेळ. वर्धमान गाडीत गोवा

गाड्या उभ्या होत्या. एका गार्डींचें चार

निघाल्यामुळे पुढच्या मागच्या गाड्या
कून पडल्या होत्या. तेवद्यांत
एक गाडी आली. ती गाडी शकारची होती.
. सर्याचा नोकर ती गाडी शकार करितां घेऊन
। आहा होता. वाटेत गाड्या अडलेल्या पाहून
त्यानें जापळी गाढी पण चारुदत्ताच्या घरा-
समोरच उभी केली आणि गाडीवाल्याच्या कार्‍्यांला ठार करून
मदतीहा भांवठा. बेकन आला, सैनिक आचैकचा शोष काढीत
त्याच वेळीं वसंतसेना बाहेर आली. होते. आचकातें लाकळलें. तोचारुदत्ताच्या
घरॉत मागल्या दाराने शिरढा ब एका
त ळपून बसला,
तिकडे बर्धभान गाडीत गाद्या घान
- करून घेतल्या. गाढीची दुरुस्ती झाल्याबरोबर ओरडला--“ गाडी तयार्‌
वाट भोकळी झाळी. जकारचा नोकर परत
आल्य व तो गाडी घेऊन सरळ शकारच्या गाडीत ,येऊन बसला. वर्धमान गांबाबाहे
र्‍या बागेत गाडी घेऊन गेळा.
ल्यावरोवर, चार्दत्तानें पुढे
पण

शक!रळा पाहून वसंतसेना घावरछी.
कारळा मात्र आनंद झाला. त्यानें बसंत-
सेनेची पुष्कळ मनधरणी केली. पण तिनें
हाथ मारळी म्हणून त्याहा भापछा न्नपमाने
बाटका. त्यानें आपल्या मित्राळा सांगितलें
कौ, द्या बाईला चोपून काढ. मागशीळ तें
घन देईन. पण त्याचा तित्र म्हणाला-* ते.
काम माझ्याकडून व्हाक्‍यारचे नादौ."" गाढी-
वाळापण तेंच म्हणाला.
“अरे, मी हें सर्वे खटेत म्हटळें होतें.
तुझ्या द्ातून तिळा बढविजें मळा आवडले
असतें असें का वाटतें तुळा १"
आर्चकाळा पाहून त्याला आश्चर्य वाटलें. दोघे होतां म्हणून वसंतसेना ठाजठी. तुः्ही
असें
आर्चकनें आश्रय मागितल्यावर चारुदत्तानें सांगून शकारनें दोघांना निघून जायळा
अभयदान देऊन त्याच गाडीत त्याला वाटेळ सांगितलें. नंतर त्यानें वसंतसेनेझींच पुन्हां
तिकडे जाळा सांगितलें,
ळबळपणानें बोळायळा सुरवात केळी, पण
तिकडे शकार आपल्या एका मित्रा- ती ऐकत नाहीं असें पाडून त्यानें तिचा गळा
बरोबर गाढीची वाट पहात ठभा होता. दाबला. बरसंतसेना वेशुद्ध होऊन पडडी..
तेन्हा त्याहा संबाइक भेटा. तो आपली शकारळा वाटलें कीं ती मेळी. शकार्चा
पीतवखे घुऊन वाळत घालायला त्या बाजूळा मित्र ब गाडीवाळा परत आले. त्यांनीं
येत होता. पण श्वकारनें त्याला शिव्या असंतसेनेचा अमानुषपणे बध झाल्याचें
हासडून व मारहाण करून तेथून पाठवून पाढिलें. शकारचा मित्र त्याला रागावू
दिलें, त्याच वेळीं गाडी बार्गेत आली. तींत लागल्यावर झकारनें त्याळा विवारलें-
असंतसेना होती. “ बसंउसेनेचा वघ कडून तू. मलाच डळट
: चोळत आहेस? चोराच्या उळ्खा बोवा?
आंबा, पाडतो !
मित्राळा शकारच्या त्या बोलण्याचा
जास्तच राग आला. त्यानें तलवार काढळी
च “पाहून वेईन ' असें सांगून निवून गेला.
कलो राजड्रोद्दी छोकांच्या पक्षांत सामीळ
झाळा. शकारनें गाढीबाल्याला टांच यायचा
ब्रयन्न केला. पण त्यानें नकार दिल्यावर
_ त्याळा कैद करून आपल्या घरांत कोंडून
ठेवण्याचा ब वसंतसेनेच्या खुनाचा भपराध
'चारुदत्तावर ळावण्याचा झकारनें बेत केरा.
बसंतसेनेच्या अंगावर वाळठेली पानें
तिचे दागिने पळविण्यासाठी तिचा बघ
डाकून तो तेथून निवून गेला. थोड्या
बेळानें बौद्ध मिक्ष पुन्हां तेथे जाला. स्वानें केळेळा दिसतो आहे,
असंतसेनेठाच अज्ञानाने एक पानांचा ढीग न्वायाधिश्यानें आपल्या कसेश्याचें पालन
अभजून आपले कपडे वाळत घालायचे करण्याचें ठरवून चवकशी सुळ केली.
ठरविलें. बाऱ्यामुळें पानें धोडी बाजूला सर-
बसं)सेनेच्या आईने साक्ष दिली कौ, भाझी
'कल्यांबरोबर त्याला आंत वसंतसेना दिसळी.. मुळगी चारुदत्ताच्या घरीं गेळी होती.
_ स्थाने चकित होऊन तिच्या तोंडावर थोर्डे चारुदत्ताहा बिदारलें तेव्हां तो म्हणाळा-
आाणी शिंपडले व तिळा रोजारच्या बौद्ध “ती माझ्या घरून निघून गेळी होती.'*
'विद्वारांत घेऊन गेळा. तिनें त्याचें रक्षण चबकशीचें काय सुरू झाल्याबरोबर
केलें होतें हेंतो विसिरळा नव्दता. मैज्रय वसंतसेनेकडे निघाळा. कारण चारु-
दाकारनें न्याबाधिश्ाला सांगितळें को, दद्तानें त्याच्या द्वातीं वसंतसेनेनें मुळाळा
मी क्संतसेनेचा वध केळा नाडी. कोगीतरी सोन्याची गाडी घेण्यासाठी दिलेले दागिने
 पाठबिळे होते. जात. असतां वार्डेत असनसेनेळा जिवंत समोर आढेळी पाहून
जा
त्याळा राजांचे शिपाई चारुदत्ताळा धरून शकार पळून जाऊं छागळा. परंतु
राजाच्या
घेऊनं गेल्याचे कळलें. तें ऐकून तो शिपायांनी त्याला धरलें. वसंतसेनेनें
डडळेळा
स्यायास्थानाकडे धांबळा. त्याच्याकडे बसंत- सर्व इृत्तांत सांगितळा,
सेनेचे दागिने सांपडल्यासुळें चारुदतावर त्याच वेळीं आरचकानें यज्ञवेदींतच राजा
हाबळेळा आरोप खरा ठरला. न्यायाधिशानें बघ चा
केलाव स्वत: राजा झाल्याची घोषणा
चारुदत्ताहा फांशीची शिक्षा सांगितली. केळी... त्यानें आपली कृतज्ञता व्यक्‍त
चित्रकाराचें चातुर्य
बध्यभमीकडे जात असतां चारुदतत नें एकदां करण्यासाठीं म्हणून वेणु नदीच
्या काठचा ज्ञ आणि बिजय नांवाचे दोन चित्रकार काढून थ्या. तें तुम्दी काढून दाखविलेंत तर्‌
आपल्य़ा मुलाळा पाहण्याची इच्छा द्बिळी, कुश्याबती प्रदेश चाद्दत्ताळा दान केला.
रोइसेननें चांडाळाचे पाय धरून विनंती होते. त्यांच्या चित्रकळेचें कौशल्य पाहून भी तुम्हांळा मागाळ तें बक्षीस देईन.
ही. बातमी शर्वोळकलें चारुदत्ताला येऊन सर्व त्यांची वाखाणणी करीत. कोणाला फक्त
केली कीं, माझ्या वडिळांना' फाशीची शिक्षा तें ऐकून चित्रकारांचा चेहरा उतंरल्या-
सांगितली. एकदां पाहिलें तरी ते त्याचें हुबेहूब चित्र सारखें राजाळा दिसले. म्हणून तो पुन्हां
देऊं नका, मळा शिक्षा द्या. चारुदत्त बसंतसेनेबरोबर घरी आला कल्पनेने काढून दाखवीत. नुप्ततें वर्णन म्हणाळा-“ तुम्ही आरशांत आापापंढी तोडे
तिकडे वसंतसेना बोद्ध भिक्षूपरोबर तेव्हां त्याची बायको धूतांबा, पती फांशी.
'चारदुत्ताच्या घरीं गेली, तेथें चारुदताळा ऐकून देखील ते एकेकार्चें चित्र काढीत. पाहतांच कीं नाहीं ! मग कल्पनेने चित्रे
गेळा असेल असें समजून सती जाण्याच्या त्यांनों आपल्या या कळेचें प्रदर्शन कित्येक काढणें तुम्हांला कां कठीण बाटावें. मी
फांश्शीची शिक्षा ऐकविण्यांत आल्याचें कळलें. तयारीत होती. परंतु पंतीळा समोर पाहून
ती. बध्यभूभीकडे थांवळी. ती ओरडळी- राजदरबारांत केलें. कित्येक राजेब त्यांचे श्रद्धा तुम्हांहा अगदीं सोपी जावी म्हणून
तिळा आनंद झाला. चास्दत्तानें झकारळा मंत्री बा दोघांच्या कलेचें कौतुक करून ही परीक्षा घ्यायचे ठरविळें आहे. मग बोळा,
“त्यांना फांशी देऊं नका, मी जिवंत आहें.” सोडून देण्यास नव्या राजाजवळ विनेति केळी,
चांडाळानें चारुदत्ताहा सोडलें. त्यांच्या कठेचा आदर करीत असत. कोठें वसणांर चित्र काढायळा? 'मी. सर्व
पुढें चारुदत्ताचा संसार सुखाचा झाला. माथववर्भा नांवाच्या कलिंग देशाच्या व्यवस्था करून देतों !
राजानें दोघां चित्रकारांना आपल्या दरबारी जयनें आणि विजवनें परस्परांकडे, हेतु-
ोळांविलें व म्हणाळा-“ तुमच्या कळेची पूवक एकदां पाहिलें. परस्परांशी त्यांचें
एवढी प्रसा ऐकून दरबारी थाटानें सत्कार कांडी तरी मौन भाषण झालें. इतरांना
व्हावा म्हणून बोलाविले आहे. पण तें. काय कळणार? थोळ्या वेळाने ते
रीतीबमाणें मी तुमची परीक्षा घेणार आहें. म्हणाहे-“ ठोक आहे महाराज! आम्ही दी
'बुमच्या कठेची परीक्षा तुःदी स्वतःचेच चित्र परीक्षा द्यावळा तयार आहों ! 7
 9९४७6>६०. *५ क]

राज्ञानें एका नोकराला बोलावून सांगितळें परंवु त्यांनीं दुसरीच युक्ति करावयाचें
कौ, दोघांना निरनिराळ्या खोळॉत जाऊन ठरविलें. त्यांनी स्वतःचे चित्र काढण्या-
बसव. त्यांना ज्या ज्या वस्तूची गरज ऐका परस्परांचे चित्र काढण्याचे ठरविलें. एका गांवा बाहेर आमदेबतेचें एक पडके देवूळ द्वोतें. परगांवचा एक मनुष्य
असेळ ती नेऊन दे. चित्रें पुरी झाल्या- त्यामुळें चित्र तयार व्हायळा फार वेळ त्या गांबी कांहीं कामासाठी आला, वाटेंत एका तुंपणाजबळ त्याला खड्डा दिसढा.
नंतर तौ घेऊन ये. भाणखी हें पदा, लागला नाहीं. त्यांनीं नोकराळा सांगितलें . तो पार करून जञायढा एका लांबट दगडाची जख्र होती. त्यानें अज्ञानामुळे
खोळींत आरसा किंबा स्वतःचे प्रतिबिंब कीं, चित्र काढण्याचें काम पुरें झालें आहे. देवीचा दगडच खड्यांत टाकला व त्यावर पाय देऊन निघून गेढा.
दिखेळ अशी पकडरि वस्तु असतां कामा नये. त्यांनी आपापलें चित्र एका सुंदर पेटीत त्यानंतर त्या गांबचा एक मनुष्य त्याच बाटेनें आळा. त्यानें खडुयांत
बाळन राजाकडे पाठवून दिलें, मति पडलेली पाहून सरळ उभी करून जागच्याजागी ठेवून दिळी. तें पाहून ती
राजानें नोकराळा बजावून पाठवून दिलें. राजानें दोघांची चित्रे पेटी उघडून
सति म्हणाळी-“ प्रतिष्ठा अशीच का करावयाची असते नारळ फोडल्या शिवाय? ''
नोकराने दोघांना राजाजञेप्रमाणें निरनिराळ्या पाहिळों. राजानें किंवा नोकरानें चित्र किंबा
खोडौत बसायला जागा दिली. पेटी पूवी पाहिलेळी नव्हती. कोणत्या पेटींतळें खांबावर कोरलेल्या इतर देवतांनं' तें ऐकून विचारलें-'' तुझ्या अंगावर
स्वतचे चित्र काढणें तेवढे सोषे काम चित्र कोणी काढलें हे देलीळ पाढिळें बाय देऊन जाणार्‍याळा तूं कांहौंच बोळली नाहींस, आणि द्या बिचाऱ्यानें तुळा
नादीं. आारशांत जरी स्वतःचे रूप पाहून नव्हतें. म्हणून राजानें दोघांनी काढलेली . साळ उभी करून टेवळी तर उळट त्याच्यावरच राग? ज्याच्या मनांत
कोढाबयार्चे म्हटलें तरी डावी उजवी बाजू चिर्त्रे पेटीतून उघडून पाढाल्याबर हेंसमजून आवनांच नाहीं त्याला मी काय म्हणू देवभावाचा भूकेळा ! धर्मावर विश्वास
ब॒ मागची बाजू बरोबर दिसत नाही. को, ज्यांनी त्यांनो आपापळो चिरत्र कादळी ठेबणाराळाच त्रास सोसावा लागतो.
उ्हृणून स्थतःचें चित्र काढावयाचे ठरविलें असावीं, चित्रकारांना बोळावून त्यांची तोंड
असतें तरी जय व विजय आपल्या कामांत मरून हसा केली ब त्यांचा सत्कार करून
यशस्वी शाळे नसते. त्यांना पूर्वी बचन दिल्याप्रमाणें बक्षीस दिलें.

ऱ्य
 जा
क.
आपल्या वागणुकीत थोडेंगांमीयं दाखविलें
. अर्थात लोकांसमोर यट्टा मस्करी
_ करूंनये.कोणाचा सल्या घ्यायचा झाला
तर घ्यावा पण द्या कानाची गोष्ट त्या
'कानाळाकळतां कामा नये. हाताखाळच्या
.ळोकांची शेंडी नेहमीं आपल्या हातांत
ठेवढी पाहिजे.
कर्नाटकचा राजा चागुंडराय द्याच्या पदरी घाढवून बसलो, उघड म्हणाळे-'* महा 'राजाचें ओळ्णें ऐकून गुंढप्या सध समज-
राज ! श्या सारखं मुंडी हालवीत म्हणाले-" ठीक
गुंहप्या नांवाचा एक पुरोहित नोकरी करीत आपण इतके म्हणालांत एवढेच पुरे
. माझी
अंसे, राजषराण्यांतळी सर्व घर्मकार्ये व्र मंगळ इच्छा पूर्ण झाली. तरी पण आपण आहे महाराज ! कळलें मळा सये!
कार्ये गुंडप्यांच्या हातूनच होत असत. आग्रहच करीत आहां म्हणून मागत आहें. ः राजानें त्याळा नियुक्तिपत्र ढिले. तें.
खुंडप्या मटजींबर राजाची खास मर्जी होती. महा कोणत्या तरी जिल्ह्याचा किंबा बेडन ब राजांचा निरोप घेउन गुंडप्या
प्रदेशाचा हंसत खुशीत आपल्या घरी गेले. पुंजका पण संबयी प्रमाणें बरोबर बांधून
एकदां चामुंडरायांनीं गुंडप्पा भरजींना शासक नेमावे."
शी चेतळा. गाठोडे डोक्यावर घेऊन भुंडप्पा
बोळावून म्हरलें-'* गुरुजी, गेलीं कित्येक वर्षे राजा. म्हणाला-*' तथास्तु ! "त्याने गुंडप्या निधून गेल्यावर राजानें नंजनगूड-
तुम्ही या राज्याची मनोभावे सेवा केली नंजनगूड प्रदेशाचा शासक म्हणून गुंडप्पांची च्या ल्हान थोर अधिकाऱ्यांना ही नेमणूक पार्यींच नेजनगूडळा निघाले,
आहे. पण तुमची गरीबी पाहून मळा देखीळ नेमणूक केळी. त्यानें विचार केला, झोल्याची आतमी कळविली व नव्या शासन- दुपारी ऐन उन्हांत दसून भागून गुंडप्पा
गरीव
छान वाटूं हागळी आहे. तुम्ही काय वाटेल आह्मण आहे. ज्ञानी विद्वान आहे.
अन्यायाने कर्त्याच्या स्वागताची व्यवस्था करावयास नेजनगूडळा येऊन पोंचळे. जे लोक नव्या
तै.मागून घ्या, तुम्हांळा कोणत्याहि गोष्टीची प्रजेचें पाळून करणार नाई. । ख्षांगून पाठविले, झासनंकर्तत्याच्या त्वागतासाठीं वाट पहात
* कमतरता भासतां कामा नये. काय वाटेल भुंडप्यांनीं राजघराण्यांत भिक्षुकीचें काम नवीन जिल्हाधिकाऱ्याच्या स्वागताची होते, वाट पाहून दसून गेळे होते. गुंडप्यांना
तै. मागून ध्या. केळें होतें. जवाबदारीच्या जागेवर शासक जय्यत तयारी पुरू झाली. गांवकरी व नागरिक समोर येतांना पाहून त्यांना वाटलें की,
गुंडप्यांनीं बिचार केला कीं, मागून ६्या- म्हणून क्थी काम केलें नव्हतें.
न्हणून प शेडच्या येणार्‌ होते त्या दिवशीं नेजनयूडच्या कोणी गुरुजी येत असतील. त्यांनीं
यळाच सांगितलें आहे तर पोट भरून मागून नेमणूक करतांना राजानें त्यांना द्या
सन | बेशीवर स्वागतासाटीं हजर झाले. गुंडप्पांना विंचारेळें-“ गुरुजी !नवीन जिल्ह्ा-
घ्यावे, नंतर बाटायळा नको की, संधी कार्यासंबंधीं कांहीं महत्त्वाच्या गोष्टी
गांठीळा
आली असून आपल्या भोळसरपणामुळे बांचून ठेवण्यास सांगितल्या. क्षांसकानें धर! गुंडप्पांनीं आपलें सामानसुमान व कपडे बिकारी येत आहेत म्हणून मदाराजांच्या
उ --- 2. डा शका. गाठोब्यांत बंघळे व दूर्भाचा एक निरोष होता. आम्ही 'त्यांची वाट पहात
 आपल्याळा वाटेंत र कोठें मेटे आमाषिकार्‍यानें गुंडप्पांना ञापल्या घरी । दिल्या व नमस्कार केला. गुंडप्या म्हणार चांगल्या आठवून मग कचेरीत जावें. त्या-
काते!" जञेजायळा ओोठाविलें. जेत्रायडा असतांना “ तसें नव्हें उदक सोडून द्या !” आमा- प्रमाणें त्यांनीं चेहरा गंभीर दिसावा म्हणून
नियुक्तिपत्र गुंडप्यांच्या दातांतच होतें. संवयीप्रमार्णे गुंडप्पांनीं तिसुपर्ण म्हणाबळा थिकारी जास्तच चकित झाला. महाराजांनी कपाळाळा ब तोंडाळा चंदन अर्चन करून
त्यांनीं तें बिचारेणाऱ्यांच्या द्वातो. देऊन सुरवात केही व यजमानाछा उदक सोडाबळा कांडी तरी खास चूक केठेठी दिसते आहे. चेतलें.
बाचायळ्ा सांगितलें, सांगितलें. त्याळा कांदीं उळरडा होईना. पण महारानांच्या आज्ञेश्षमोर बोलण्याची कचेरीत गेल्यावर त्यांचें तें रूपपाहून
गांबकरी चकित द्ोऊन गुंडप्यांच्याकडे गुंडप्या पोटभर जेवळे. जेवून उठल्यावर कोणाची पाजा £ सर्वांना खदखदून हेस. आलें, पण तें आवरून
पह्यात होते. गुंडप्या गेमीर मुद्रा करून नुसते म्हणाळे-'' बरें तर आतां निरोप द्या. गुंड्या घरी निचून गेळे. जातांना, मी सर्वे अदबीने बोठे. लागळे,
उभे होते. आम अधिकाऱ्यांनी नियुक्तिपत्न दक्षिणा तांवूळ द्या म्हणजे जाऊन बोडा वेळ र 'छबकरन कचेरीत येतो, तुम्ही पुढें जाऊन महाराजांना दुश्षरी गोष्ट सांगितली होती
बाले ब चकित होउन मुजरा केळा. गांवकरी बामकुक्षी करीन म्हणतो(.'" कामाला लागा, असें सांगून गेले. कीं, ह्या कानाची गोष्ट त्या कानाला कळतां
जास्तच चकित झाले. गुंडप्यांना एका आमाधिकाऱ्याळा वाटलें तांबूल दक्षणिचा ग्रामाविकारी कचेरीत गेला. कामा नये. म्हणून शुंडप्या बोळतांना किंवा
पाळखींत बसवून गांबमर्‌ त्यांची मिरवणूक अर्थ हांच बीच असेळ. म्हणून त्यानें एका गुंह््यांनीं घरीं जाऊन विचार केला काँ, ऐकतांना एका कानांबर हात ठेवीत असत.
काढण्यांत आली. पिशनीत शेमर मोहरा ठेवून गुंडप्पांना महाराजांनीं ज्या सूचना केल्या आहेत त्या हें त्यांचें वागणे सर्वोसच बिचित्र बाटले,
 तिसरी गोष्ट महाराजांनीं सांगितळी निबून गेले. राजानें सांगितठेल्या स्व
होती कीं, हताखोळच्या छोकांची शेंडी सूचनांचा आपण छान अंमळ केला असें
नेहमी बळकट हातांत ठेवळी पाहिजे. मनाक्षीं अभिमानाने म्हणत गुंडाप्या दुखऱ्या
शुंडाप्पांनी त्याची पण तयारी ठेवळी होती. दिवशीं सकाळीं राजाच्या दर्शनास निघाले.
पण संधीची वाट पहात होते. रोजा आपली पाठ थोपटील ब आपणांस
नवे नविकारी म्हणून कोणी तोंडातून मोठें बक्षीस पण देईळ असें त्यांना पापांची कारणें
अ अक्षर देखीळ काढीत नव्हता. गुंढाप्या बारत होतें.
देखीळ. बोळत नव्हते. बसून बसून ळोक गुंडाप्यांनीं आपल्य पराक्रम निबेदन विकभाकानें आपळा हड सोडला नाही.
कंटाळून गेळे. कांडी ळोक जांभया देऊं केळा. राजाला आपल्या कानांवर कथ्चास
पुन्दां झाडाजवळ गेला व प्रेत क्लांद्यावर
काहून वेऊन स्मक्षानाच्या दिशेनें. चाड.
जागले तर कांह पेंगू छागळे. संध्याकाळ देखीळ होईना. छागळा, 'तेव्हां प्रेतांतला वेताळ बोले
झाली काळोख पडळा तरी गुंडप्या खुर्चीवरून इतक्यांत नेजनगूडहून एक अधिकारी रागढळा-'* राजा, पुरुषांना आयुष्यांत ज्या
डेलले नांदींत. अधिकारी उठेषयैत कोण राजाकडे आपल्या. भाकचें गाऱ्हाणे घेऊन हाळ अपेष्टा सहन करान्या' हागतात त्याच्या
उठणार ! शेबटी ळोक बसल्या बसल्याचे आळा. त्यानें नव्या शासनकर्त्याचा पराक्रम मुळाशी त्रिया असतात असें साधारणपणे
इळू. दळ आडवे होऊं ळागले. गुंडप्या द्याच वर्णन करून सांगितला. राजानें विचार आपण समजतो. परंतु तू हे जे. कष्ट सहन
संधीची बाट पद्दात होते. खुर्चीवरून उठले केळा,-चूक आपलीच. गुंडप्पांचा कास दोष! करीत आहेस त्याच्या मुळा्षीं कोणी खी
व ख्िशांतून कात्री काढून प्रामाधिकाच्याची गुंडाप्पांना आपणच श्रा कामावर नेमले. असेळ्यें मा वाटत नाहीं. आज तुळा मी
शेंडी कापून घेतली. नतर्‌ एका मागून एक शेकटीं रोजानें भटजींना पुन्हां त्यांच्या एक अझी गोष्ट सांगणार आहे की, खी
दोघां तिबांच्या शेंड्या कापून गुंडच्या घरी जुन्याच पदावर नेमले.
जातीमुळेंच मनुष्य पाप-कर्मात गुरफडं ढांगतो..
वण खरोखरी पुरुषच आपल्या सर्व प्रकारच्या
याप कर्पास करप असतों असें चेद्रसिंदाळा
कां बाटले हें ऐक !॥ त्यांने गोष्ट सांगावळा
दुरवात. केही.
मांडव्य़ त्रज्षषे तपश्चर्या करीत होते.
राजाचे ज्रिपाई एका चोराचा शोध काढीत
 भाम कानन
त्यांच्या आश्रमांत आले ब त्यांनाच चोर शिक्षा !! तर मग जा! तुला मी झाप देतो. यमाने बराच वेळ या गोष्टीवर विचार
समजून धरून घेऊन गेले. पुढेंत्यांना त्यांनी कॉ, तुला शद्धाच्या पोटीं जन्मास येऊन केळा. जर पापकर्भाच्या मुळाशी ख्रीजात
सृत्यु देड देखील देऊन टाकला. मृत्यु लोकीं जावें ळागेळ.” मांडव्य क्रव्षोनी असेळ तर पुरुषांना देड देणें चुकीचे
यमदूतांनीं मांडठ्य च्ररृषींना यमासमोर रागाच्या मरांत गमाळा शाप दिळा. आहे. देढाचा मुख्य बांटा खियांना देखील
ज्ञेऊन उभे केलें. त्यांनो यमाळा जाऊन त्या श्ापाचा परिणाम असा झाठा की, मिळाला पाहिजे.
बिचारलें-“ माझा काय अपराध! कां मळा यम बिदुर होऊन उृत्युलोकी आळा. तो यमाळा स्वत:च्या लहानपणची एक गोष्ट
ही एबढी मोठी शिक्षा ! शेभर वर्षें जगळा. तो पर्य॑ठ बमळोकाचे आठवडी, त्यांची आई संज्ञादेवी यमाचा
यम म्हणाळा--” तुम्ही पायांखाली राज्य अर्भय नांवाच्या आदित्याकडे होतें. जन्म झाल्यावर यमाचे बडी सूर्य याच्या-
चिरडून कित्येक किडे ब मुंग्या मारल्या यमानें मनुष्य प्राण्यांना अन्यायाने दंड जवळ आपली सांबळी म्हणजे छाया सोडून
म्हणून ! 7. दिछा होता म्हणून त्याळा मांडव्य कषींचा माहेरी निघून गेळी. छाया यरमाच्याविषयी
* माझ्या हातून नकळत घडलेल्या या शाप झाला हें टक्षांत ठेवून अर्भय जास्त सावत्र भाब दाखवू हागली व तिनें यमाचा
हह्ठानशा पापाकरितां मळा एबढी मोठी सावधगिरीने न्याय निवाडा देऊं लागला. कार छळ केळा. एकदां यमाने चिह्न

संसार थाटायळा सांगितलें. परत येऊन
सांसारिक कष्टांचे. कारण श्रिया आहेत काँ
आणखी. कोणी हें पाहून यायळा मी तुळा
पाठवीत आहें, हेंदेखील वजावून सांगितलें,
पुढें असें हि म्हणाडा-' मृत्युळोकांतपैशाची
फार गरज भासते. म्हणून एक लाख खुवणे-
मुद्रा तुळा देऊन ठेवतो. आणि चित्रशुश्ताळा
सांगून ठेबतों कीं, तुझ्या हातून कांहीं पाष
घडल्यास त्यानें कानाडोळा करावा. कारण
मी तुळा भ्त्युलोको पाठवीत आहें. तुझ्या
अपराधामुळें नव्हे."
चेड मूळोकॉंत जायका तयार झाला.
जाऊन रागाच्या मरांत तिळा लाथ. मारही. तेथें दा बर्षे काढणें त्याळा
छायाने बंमाछा शोप दिळा-* तुझा तो बाटलें. पण प्रत्यक्ष याचीच आज्ञा,
पाथ गळून जमिनीवर पडेळ !' पण यम मोडण्याची प्राज्ञा कोथांत असणारे £
आपेळे वडील सूर्यनारायण यांच्या पाठीशो यमाच्या आशेने चेड चंद्रसिंद या नांवानें
हछपळा. वडिठांच्या कृपेने यम श|पमुक्त झाला. तीस वर्षांचा तरुण होऊन श्रृत्युळोकांत
ती. जुनी भाठबण ताजी झाल्यानें यमाळा इंद्रपस्थ नगरीत उतरळा. भारतांत तै नगर
ददेख्लीळ 'वाटहें कौ, कदाचित सवे पापांचे ब्रैमव. आणि सभ्यता यांच्या कळभ्वाका
मूळ कारण अर्भय म्हणतों तक्षा खरियाच पोचलेले होतें. 'त्या काळांत भारतांतील तै.
असाल्यात. . परंतु. विचार .केल्या. शिवाय अहितीय असें नगर होतें.
आपलें मत देणे रास्त. नादी असें वाटून चेंद्रतिंड काइ्मीर देशाचा एक व्यापारी
यमाने आपल्या विश्वासपात्र आज्ञा अनयायां- म्हणून इंद्रप्रस्थ नगरोत राह ळागळा. त्यानें
पेकी चेड यास दहा ववे मृत्युलोकांत जाऊन श्रीमंतीचा खूप थाट ठेवला. 'अजून त्यांचे
रमन झालेलें नाहीं हें ऐकून कित्येक कुलीन
मुळी त्वाळा सांगून आल्या. त्याने सोदामिनी
नांवाच्या एका रूपकुळशीळ संपन्न मुलीशी
'छ्झ केलें. सौदामिनी एका गरीब भराण्यांत
बढळेळी होती. आई वडिलांची ती डाडकी
कन्या. होती. परंतु गरीबीमुळें आई वडीळ
तिच्या होशी पुरवू शकळे नव्हते.
सौदामिनी गरीब होती, पण एक स्वामि
मानी खी होती. तिळा आपल्या माहेरच्या
|
कुळाचा अभिमान वाटे. अमिमान करण्या-
सारख्याच कुळांत तिचा जन्म पण झाला
होता. उच्च कुळाला साजेसे रूपल्ावण्य ब
ज्ीळ पाहून चेद्रसिंढ तिच्याबर इतका भाळून वागणुकीमुळे तो तिचा दास म्हणजे गुळाम
|
गेळा होता कीं, तिनें सहज एखाद्या वस्तूचा झाळा. तिचा' स्वाभिमान ' नकळत हळूहळू
उहेल केळा तरी तो बाटेळ ती किंमत देऊन ती * अहुकारांत ' वदळं.ळागळा. परंतुचंद्रसिानें
|
बिकत घेऊन आणून देत असेव आपल्या. कधी तिचें मन मोडळें नाही. तिढा आनंद
बायकोच्या सर्वे होशी पुरवीत असे. कारण बाटला कां, त्यांतच तो. देखीळ आनंदाचा
ंद्रसिंदाकंडे पैशाचा तोटा नवता. अनुमव करी. सौदामिनीळा घाटे की, तिच्या
|
डम झाल्यानंतर सौंदामिनीच्या स्वमावांत
नवऱ्याकडे अक्षय खजीना आहे. म्हणून तिने
इळइळू बदल होऊं छागल्. पति तिच्या आपल्या बहिणींची ह्ये-थाटामाटानें ळावून
सर्व हौद्ली पुरवू छागल्यावर तिच्या हौशी दिडॉ. तिच्या न्या ज्या होशी राहून गेल्या.
वाढत गेल्या. चेद्रसिंडाळा तिची मत्येक ह्वोत्या त्या सर्व तिनें पुऱ्या करून, घेतल्या.
इच्छांच जणू. आज्ञा वाडूं ळागळी. तो तिचा तिनें आपल्या दोघां भाबांना नबर्‍्थाकडून
यति म्हणजे स्वामी होता, पण. स्वतःच्या पैसा मागून बेऊन कामधंदा सुरू. करायळा
सांगितळें. नवऱ्याकडे अलोट संपत्ति आहे. संपुष्टात आज्या. चंद्रसिंडाची गांबमर पत म्हणून चंद्रसिंद्रानें मित्रांना थापा मारून
तर आपल्या भावंडांनी गरीवीत दिवस कां होती. त्यानें नुसतें सांगून पाठविलें की, त्याचे मेहुणे परत च्याकडून पैसे घेऊन उदरनिर्वाह सुरू
काढावे, असें तिढा वाटे. तिनें व्यापार- कोक तो मागे तें पाठवून देत. म्हणून आल्यावर सर्व कर्जफेड करून गमावलेळ॑ केळा. कर्ज देणाऱ्यांचा ससेमिरा सुरू झाळा
बंध्यासाटीं भापल्या दोघां भावांना परदेशां ्याळा कोणस्याहि गोष्टीची कमतरता म्हणून अत पुन्हां मिळविता ंड लपवीत फिरे ळागळा.
भासली नादीं. परंतु स्वत:जवळच भांडवळ
अरंदसा उरला होता. त्याच्या बिरुद्ध तक्रारी राज-
उरळें नाहीं तर आजारांतळी पत किती दोवे परत आले. पण एकाचे दरबारो जाऊं लागल्या. २!जाचे शिप
सदा सदात्रत चाळ. असे. राजांना व महा- बस राट॑ शकणार ! समुद्वांत बुढालें व सारा भाळ त्याबरोबर त्याला धरायला आले, 'ंद्रसिंड घोड्यावर
बुद़्न गेळा. तोच मोठ्या कष्टानें जिवा निशी असून त्यांच्या हाताबर तुरी देऊन दूर पळून
राजांना मेजबान्या दिल्या जात. सणायारौ चंद्रसिंद्दानें आतां हात टेकले. बायकोच्या
ज्रझ्मोज होई. ढानथरमे करण्यांत त्याची दोशी पुऱ्या करणें त्याला अशक्यप्राय झालें. 'बर्री परत येऊं क्षकला. दुसऱ्यानें व्यापार बण लोका ह त्याचा पिच्छा पुरबळा.
बायको सर्वांत पुर्दे असे. बळें बायको सुद्धां त्याच्यावर तोंडसुल प पाळडून डि छागळा, कोणी त्याछा
परैतु हेंऐश्वर्य किती दिवस चाळ.राहणार ! घेऊं ळागळी. तिचें चंडिका रूप पाहूनच जोळखळें तर तो छा ठार करी. पुढें
यमार्ने विळेल्या एक ळाख सुवर्ण मुद्रा तो थरारून जाई. आयुष्य,-म्हणजे यमाने
दिळेळ 'अबधी संपेषर्यत;--जोरी, दरोडेखोरी छकलें होऊन तुझ्याच पायांवर आदळतीळ.”
व छटमॉर करण्यांत गेळें. त्याची त्यालाच त्यावर बिक्रमार्क .म्डणाळा--“ चंडने जे
खैत वाटू ळांगळी. उत्तर दिलें त्यांत मळा कांडी गैर नाही
यमाने त्याळा पाहतांच बिचारळें- बाटत. त्यास जो अनुमद आळा, त्यावरून.
*झाळास चंडा |! सांग आतां, पुरुषांच्या त्याचें म्हणणें बरोबर आहे की नाही, तूंच.
डातून घडणाऱ्या पापांचे सूळ कांरण रीच पहा ! पुरुष स्वतःच्या सुखासाठी वे-स्वार्था-
आहे कॉ. नाहीं? मुख्य बांटा. त्यांचाच साठीं स्त्रियांना डोक्‍यावर बसवून घेतात.
अंसतो की नाहीं त्यांत ? स्यांच्या चुका दुरुस्त करण्याऐवजीं स्वतःचा
चंड म्हणाळा--'* यमधरमेराज | पुरुष जीं तोळ सोडून त्यांच्या बोढण्याप्रभाणे नाचू दूर एक देशांत एका सरोवराच्याकाठी एक दोघां. भाबांनीं हंसत म्हरलें---' खुशाल
पार्षे करतात त्यांत ख्रियांचा चस्किचितृटि दोष छागतात. त्यांना नटी बनवतात पुरुष. मग _ ऐ शेतकरी रहात असे. त्याचें घर म्हणजे घेऊन जा ! 0
नसतो. पुरुषच त्याळा जबाबदार असतात !" स्था. नू लागल्यांबर मांत्र त्यांना दोष एक झोगडीच होती. शेतकन्याहा तीन मुळे धाकटा भाऊ ती. उचलन खांद्याबर घेऊन,
ब्रेताळाने येथबर गोष्ट सांगून विचारंले- देण्यांत काव अर्य आहे! चेद्रतिंहाने होतीं. आई बाप वारल्यावर दोघां वडीह सरोवराच्या कांठी गेला,
राजा ! भाता तूंच सांग! सोदामिनी- मोहाने व उपभोगळालसेनें सौदामिनीळा 'आवानॉ. जमीन जुपळा. विकून चैन केली. सरोबराकांठच्या एका झाड
मुळेच चंद्रेसिंहाळा आपल्या जिबाचा कंटाळा माळकीण व स्वतःळा .तिचा दास बनवून आतां फक्त राहते घर आणि घरांतलें सामान हो विचार करीत घसळा होता.
आहा होता. कीं नाहीं ! मग त्यानें अले बेळे. म्हणून वोष सोदामितीचा नसूकन मात्र उरे. ' पाण्याची काय व्यवस्था करावी ! तेवळ्यांत
विश्िप्तपणाचें उत्तर कां यावें! आरचे उत्तर चंद्रसिंदाचाच आहे." ग बरळ म्हणाळा-“ मी घर. घेणार ! त्याहा एक खार दिसठी.
माहीत असून तूं दिलें नाडींस तर तुळा परि- राजाचें मौन भंग झाल्यावर वेताळ. 'मधहा म्हणाळा--“ परांतलें सामान त्यानें बिचार केढा कौ, नारळीची साले
णाम माहीत ञाहेंच ! तुझ्या डोक्याची शमर पुन्हां झाडावर जाऊन वसळा. (कलह्पित)
ती मिजवून दोरी वळता येईळे, दोरीचें जाळे
आगि मळा? '' घाकड्यानें विचारलें. करून मासे धरण्याचे काम करतां येईळ,
&तुछा £ हेंधर आणि षरांतळें सामान जमलळें तर एखादें हरण किंबा सांबर देखी
" सोडून जेकांट ठरलें असेळ तें तुला ! या जाळ्याच्या सहाय्यानें घरतां येईल, मासे
| दोबे माऊ म्हणाले. विकून व हरणा सांबरांचें चामडे विकून आलें
तिसऱ्यानें सर्व घर सोडून बाहेर कोप- पोट मरतां येणें शकय आहे. त्यानें गमती
र्‍्यांत नारळीचो साले सोळपटें पडी होती खातर एक फांस तयार करून खारीळा
ती पाहिल. त्यानें तीं घेऊं का विचारलें. धरलें. पण तिळा मारून खावेसे त्याला वाटळें
 कोग जास्त ळवकर चढतो,
ंड तरुण एक ढगड धरून पाण्यांत
बाडे या.”
उभा असलेला स्वाळा दिसढा.
त्या सरोबरांत एक राक्षस रदात असे. । लता जाई. दण. दिस
लो पाण्याबाहे रक्षी येत नसे. कोयी 1 भ्या ह क आन जार" हा माझा
ा
पाण्याजबळ आला कं, रश 1 । चाकटा भाऊ आहे, त्याच्य बरोबर पेज
तो राक्षस जादू मंत्र हर 03
करून त्याळा पाण्यांत जोडून नेत असे. | 1 दर!”, रोतकऱ्याचा झुड्या
जेत त ऐकडे दोते. त्या | हेणाळॉ. असें सांगून त्यानें लारीहा
क प्रवाश्यांना थरून त्मा | वतित्याबाहेर काढळें व फांस काहून घेऊन
सोनें ठद्न घेतलें दोते. तो तरुण त्या | तिळाझाडावर सोडलें. खार एका मिनिटांत
राक्षसाचा मुलगा होता. झाडाच्या टोकाळा जाऊन पोचली.क
राक्षसाच्या भुर्नें शेतकऱ्याच्याधुळाहा राक्षसाच्या मुळानें तें सर्व आपल्या
विचयारलें-“ तू. आमच्या सरोवराच्या काटी । ापाळा जाऊन सांगितलें.
नाही. म्हणून त्यानें जुन्या मोडक्या फळ्या असून काय करतो भाहेस रे ! * ज्ञाता तू.जाऊन पळायची पैज लाव. राक्षसांच्या मुळानें तें देखील आपल्या
घेऊल त्यांचा एक पिंजरा तबार केळा आणि “मी हेंसरोवर धरून येऊन ।तो दमला म्हणजे दे ढकलून सरोवरांत ! बायाळा जाऊन सांगितलें.
त्यांत तिळा ठेवळें, त्यानंतर त्यानें एक ससा जाणार आहें!” शेतकऱ्याचा मुळ्या । रोक्षस ्हणाळा. * असें काय! या खेपेस त्याळा कुः्तीळा
धरळा. त्यांना सुद्धां त्यानें पिंजऱ्थांत बंद म्हणाळा. राक्षसाच्या मुलाने ती गोष्ट | राक्षसाच्या भुळानें माहेर येऊन शेत- झाः न कर! त्याळा उच्न पाण्यांत
करून ठेवढें, आपल्या आपाळा जाऊन सांगितली. । कऱ्यांच्या मुळाळा म्हटलें“ बरें तर ये! ढाक! राक्षत्त म्हणाळा,
तो नदीकाठी बसून विणू ळागला. * हो आपलें सरोवर बरून नेणार आहे ९ |बळायची पैज ावूं या भाषण ! ”' राक्षसाच्या मुलाने पाण्याबाहेर येऊन
त्याच्या समोरच एक अस्वबळ एका गुहेंत इतकी त्यांची डिंमत | तू. बर्‌ जा आणि & तुळा दिसत नादी का, मी कामांत शेतकऱ्याच्या मुळाळा कुस्ती खेळायळा
विरळें, ते त्यानें पाहिलें. त्याला थोडी त्याच्याशी झाडावर चढण्याची चढाओढकाब. गुंतळॉ आहें. माझ्या या धाकट्या भावाशी बोळाविलें. तेव्हां तो म्दणाळा--“ माझे काम.
भीति बोटळी त्याची. त्यो दमा म्हणजे त्याळा पाण्यांत ढकढल दे.” _ जाब पैज तूं गून रो अजून संपळें नाहीं, ती गुदा आहे ना त्यांत
तो जाळें बिणीत असतां त्या पाण्यांत राक्षसाने आपल्या युडाडा सांगून पाठनिले. मुडानें सश्‍्याछा सोडले. सोडल्यावरोवर माझे आजोबा घोरत. पडळे आहेत, पहा
कोणी पोढोत असल्याचा आबाज ऐकूं आला. राक्षसाच्या सुळानें आहेर येऊन ससा टुणुक ठुणुक उद्या मारीत पळू विचारून त्यांना येतात का तुझ्याशी कुस्ती
त्यानें डोकें बर करून पाहिलें तेव्हां एक च्या मुळाळा बिचारलें-'* झाडावर ब पक मिनिटांत दूर पळून गेला. ळायला.” रोतकन्याचा मुळ्गा म्हणाला,
 रा
च
क मुळानें गुहेंत जाऊन अस्व- सोने .उचळून डोक्यावर घेऊन येतां येईळ.
छाळा हाळवून-डठविळें. अस्बळानें पिसाळून वते ! "१
राक्षसाच्या भुळाळा आपल्या. अणकुचीदार राक्षसाच्या नुळार्नें ते. जाऊन आपाळा
नखांनी. खूप ओराहून कांढळें. तो सांगितलें. त्यानें ..निमूटयणे त्याच्याकडे
ओरडत आपल्य़ा बापाकडे गेळा. तें. पाहून जितके सोनें होतें तें सर्वे मुळाच्या डोक्यावर
राक्षस न्याळा. ह्वा कोणीतरी शेशस सव्वा ठेवून त्याळा पाठवून दिलें.
हर दिसतो आहे. याच्या पका भावाने राक्षसाच्या मुळानें जाऊन लोनें दिळें
झाडावर चढण्यांत व दुसऱ्याने पळण्यांत आणि म्हणाळा-* आतां माझ्याजवळ .णक. द्यात रे छोट आमच्या अंदूकी ७म “ कसे रे वित
क्रशीत का!” देवाचे चित्र आहे! " क
झ्या मुळाला हारबळें. याच्या म्हाताऱ्या गुंज भर सोनें देखीळ नाहौ.'' «देव कहा. असतो. हे. तुला रे काय.
«मौ नाहो कअ) कारण आमच्या घेशत कळशार१ ९
ज्यानें तर माझ्या मुंळाळा ठारच करण्याचा शेतकऱ्यांचा मुळ्गा जाळे विणायचे ज्यांत कप करण्याची रीत भः
बेत केळा होता. खरोखरच हा जाळिं तयार सोडून तें सोनें घेऊन धरी गेळा. ते सोनें काचे वहिनींशी लभ केळे, मामा!!नी “मी काततों झाहे. न! चित्रः तें पाहिळे
सढणजे कळेळ दो नाही|
करून भाक्षें सरोबर, माझा मुख्या व मी पाहून त्याचे दोघे भाऊ चकित झाले. त्या. चाभीली अणि काकांनी कळूशॉ...
सर्वाना धरूने घेऊन जाणार आहे असें दिसतें. दोरीमुळेंच त्याला एबढें सोनें निळालें हें
तो. आपल्या मुळाला म्हणाला: तूं जाऊन ऐकून त्यांनीं ती दोरी मागून घेतली आणि
बिचारून ये कं, किती सोनें दिळें तर आपलें तिच्या जांगीं आपलें धर ब सामान सुभान
सरोवर धरून नेण्यांचा विचार तो सोडीळ." धाकट्या भावाला देऊन टाके.
त्यानें जाऊन 1. भुळाळा स्या दोरीचा त्यांना फायदा आल्य कौ
विचारळे, तो .म्हणाळा--“ तुळा जितके नाही. हें कोणाळा कळलें नादी,

«रजी मी. एक मोठें भूत पाहिळे २!.

आहेत ३ ह धाबरगंडी उडाली बघ!
रहोतें नाहीं का? जसा
ंबलो. भीति वाढेल नाहो तर.
चित्रकार एस, शंकरनारायण
 प्रधानांना चेदनाचा वास आला. घरभर
त्याच्या पाठोपाठ आले. सुगंध दरवळत होता. म्हणाळा-€ धरांत
त्या ाकूडतोड्याच्या विषर्यी राजाच्या चेदनांची लाकडें फोडून ठेवली आहेत वाटते,
मनांत कां दया उत्पत्न होई हें प्रघानांना मग तीं विकून सुखानें कां नाहीं रद्दात !
कळलें, पण राजाला त्याच्यावर राग येण्या चें इतक्या कष्टांत दिवस कंडाथची काय गरज
काय कारण आहे, हेंभानांना कळलें नाही, आहे १” प्रधानाने सहानुभूति दाखवीत
दुसऱ्या दिवशी प्रधानांनां एक साधूचा बिचारे.
विशाहनगर म्हणून एक नगर होतें. तेथे संघ्याकाळी लाकूडतोड्या मोळी घेऊन वेष केळा आणि त्या हाकूडतोळ्याच्या घरी “ बुवा ! हळू बोळा ! ते ळांकडें तोडून
बिकेकवन्त नांवाचा राजा राज्य करीत असे. परत आला कीं, कां कोणास ठाऊक, राजाला गेळे. एका साधूळा घरीं येत जसलेला पाहून आणतात तेन्दां कधीं कधी चंदनाची लाकडे
तो दर रोज सकाळीं व संध्याकाळीं आपल्या राग येई-** पापी कुठला, याची चामडी हाकूडतोड्याची बायको उठून उभी राहळी सुद्धां मिळतात. आम्ही ती ळाकडें निवडून
राजबाळ्यांच्या सजञांत उभा राहून सूर्योदय छोळविळी तरी पाप लागणार नाहीं." आणि आदरपूर्वक नमस्कार करून साधूळा आंत निराळी जमा करून ठेवली आहेत.
आणि सूर्यास्ताची शोभा पदात बराच वेळ राजाला त्वतःच आश्चये वाटूं ळागळें की, बसायला सांगितले, कधी राजा मरेल्च कीं नाही, तेव्हां
उभा रद्दात असे. एकाच माणसाला सकाळीं पाहिलें तर एका
दररोज त्याच बेळीं एक ळाकूडतोड्या तऱ्हेचे बिचार माझ्या मनांत येत आहेत व
सकाळी रानांत लाकडें तोडायला जात असे संघ्याकाळीं पाहिलें तर ठीक त्याच्या विरुद्ध
ब सार्यकाळीं ळाकडें तोडून त्यांची मोळी बिचार मनांत येतात! काय बरें कारण असाबें £
डोक्यावर घेऊन येत असे. त्यानें आपल्य़ा प्रघानांना बोळावून त्याचें
दररोज त्याळा राजा पहात असे. तो कारण विचारलें. पानांनी उत्तर द्याया तीन
रानांत निधाळा म्हणजे राजा मनांत म्हणे, दिवसांचा अवघी मागून वेतळा. म्हणाहा-
* विचारा किंती गरीब आहे? त्याची सर्व “प्रश्न थोडा अबघड आहे. बिचार करून
हाडें बाहेर निघाळीं आहेत. पण क्रिचारा उत्त देतो, महाराज !”
काय करणार £ त्यानें इतकीं मेहनत केळी दुसऱ्या 'दिवशी प्रबान वेष पालटून
नाहीं तर त्याचें पोट तरी भरेळ को नाही लाकूडतोड्याच्या मार्गे मार्गे रानांत गेले.
शैकाच.” तो तेथें किती मेहनत करतो हें त्यांनीं स्वतः
 ंदनाच्या काकडांची गरजपडेल.'' लांकूड- दुसन्या दिवा तो नितत्यापमाणे दरबारांत
'तोब्याची 'बीयको म्हणाली. हजर झालां. राजानें. विचारलें“ प्रथांन |.
अंधानांना. आतां कळलें की, राजाळा मग कारण कळलें का?" टी
'ढाकूडतोड्यांबर कां राग येतो. परत येतांना.
चेंदनाचीं लाकडें राजाला मोंळींत दिसत बर झी कारण निवेदन करायळा तयार आहें.
असाबरींत, चेदनाचीं ढाकडे राजा मेला आपण प्रथम ळाकूडतोड्याळा अभयदान विले
म्हणजे त्याहा जाळायलो वापरतात. राजा पाहिजे.” अर्से सांगून राजाळा त्यानें श्रे
“मनांत बिचार करीत असावा, ' हा ळाळूड- त्त सांगितले, टर
तोण्या कोणासाटॉ बरें दी हाकडें फोडीत राजानें बिचार केळा, माझ्या श्रत्यूचा
असेल £ माझ्यासाठी तर नव्हेत ! किती बिचार माझ्या मनांत आळा. तोच छाकूड-
स्वार्थी आहे *दातारा : या विचाराने राजाळा तोड्याच्याहवि मनांत आळा. माझ्याच विचा- [४]
राग येत असावा. राखे तें. प्रतिर्गरिंब नव्हे. काय £ मग राग तें ऐकून राजकुमारानें आश्चर्याचा जणूं
लवकरच त्यांना राजकुमार मेटटा. मंज्याने
राजाच्या मनांतळे बिचार आणि लाकूड- करण्याचें काय कारण ! दोघांची परिस्थिति पुढें होऊन त्याळा वित्तारळें-'' मघा जी शटका लागळा असें दर्शविले, पण मनांत
- 'तोढ्याच्य़ा मनांतले बिचार एकच. जपू मित्र एवढेंच. त्याची गरीवी दूर करावी, कळे तै. आम्हांळा विकळीस तीं चांगळी तो खूप हंसळा. कारण फळें खाढयाचा
' परखरांचें प्रतिथिबच ! म्हणजे त्याच्या मनांत चांगळेविचार येऊ होती का रे!" परिणाभ काय होईल हेंत्याला माढीत होतें.
अधान ळोकूडतोड्याच्या बायकोचा निरोप हांगतील.. असा वित्तार करूनराजानेंत्याझा
% म्हणजे! मी वाईट फळें कशाठा तरी भाश्चर्य वाटल्याचे सोंग करून म्हणाळा-
घेऊन परंतळा. झंमर मोहरा बक्षीस दिल्या. विकू! आणि तौ तुमच्या युवराजांसाठी ! “मी तरी तींच फर्ळे खातो आहें. पण
श्री स्वतः आपल्या हातांनी तोडून भाणळी मळा कधीं तसा अनुभव माळा नाही.
होती ती! '" राजकुकार म्हणाला. थोड्या वेळाने बिचार केल्यासारखे दाखवून
वण तीं खाळ्यावर आमच्या युवराजांना बिचारळें-“*' तुमच्या युवराजांनीं जेवण
दोन शिंगे कां निघालो आणि लांड पांढरी झाल्यावर ताणून तर नाहीं ना दिली!"
दादी कां आाठी£ म्हणून विचारलें आम्ही *“ निजणार कां नाईत ? निजळे होते.
/ तुळा!” मंत्री म्हणाळा. मंत्री म्हणाला.
 मारच खावा

णावर; त्री देव ।.राबकुमारानें शमरमा

स्वाहा तो मागे ह्तर मोहरांकर सौदा
सजवलेल्या गाडीत
बरे नवरदेव एका
घोड्यावर येत होते.
८: टीणनव्ह ढांबि राजानीत वः ॥वर एका खोलींत
दा सर्व प्रकार घडळा असावा असें मळा केळा की, ह्याचीराहण्याची
ुम्दी परदेशी दिस ब नकही नवरदेव
रीति रिवाज तुम्हांला माही बाढ्यांत उतरले.
'
त्यानंतर शेपतां कामा स्तर: राजा स्वाग ॥त करण क मआठवडाभर मेजवान्या
भाळी दाढी !'' राजकुमार आहेर आळा होता. व त्यांचे नातेवाईक
म्हणाछा. ब्वळावण्य पाहून त्याला फार आ ही राजधारनींतंळा माणूस
रपक्षाकडून नजराणा ब भहे त्यानें काळजी बाळग
कर्म आमचें!” तो होता. पाहून राजा द नाचण्या गाण्यांत.
कागळा, चूक युवराजांची आहे. वर इतर गोष्टी
पण आतां काय मारी अज्ञा
स्थितींत युः
 करून ध्यायची याचा तेत
कुमारी सरळ डभी राह
_ ह्मकार्याचा
पाहून राजा
नाडी म्हणून
मानायचे कूळ
राजकन्येच्या
'& सासरी जात
बोडा मागून व्याथला विसरू
 याच्या
हीं तर तुळा
देण्यांत मेईेल,

पाळ्या घाळायळा सांगित “या छोकांचा असा अर्थ आहे. पले

पव आणि गेजवान्या मुकाच्या तोंडीं प्रवासाचे वर्णन ऐकून गुपित. शत्रूला कळूं देतां कामा नये, जर
भवघी संपळा राजाळा सुताराळा आपण खुर्बी टाकून बसले. मुळें घोळका करून- आपण आपलें गुपित सांगून टाकलें तर
दळ त्याळा मनापासून चारी बाजूळा वसली. होती. आजोबांनी चडबर्मा राक्षसाची गत व्हायची. समजलें?"
ब त्वानें त्याची माफी नाकांत तपकीर कोंबीत द्दा झोक म्हटला :- अजोबांनीं अर्भ सांगून विचारलें,
बक्षिसं र्य मर्मनो धीमान, ““राक्षसाचें काय गुपित होतें ! तेंत्यानें
आकाशांत घो! द्ञम्यो न भक्षशयेत. कोणाळ्य सांगितलें ! नंतर त्यामुळें कोणाची
जाळा दिसला. र्जा जकुमारी यांचें पुन्दां अन्यथा बेचितस्तप्ये कसवणूक झाली. सर्व सर्व सांगा आजोबा. ।
झ्याबर अ झालें, यांचें आयुष्य . कलव्ेव राक्षस । मुळांना प्रश्नांची सरबत्ती सुरू केळी.
इतर भोर मंडळीं [संपूर्ण ] आजोबा अर्थ सांगा छोकाचा ! " “झांजा थांबा, थांबा ! सवे सांगतो."
'गळूका करायळा सुरवात केळी. त्यांनीं गोष्ट सांगायला सुरबत केली.
* नुसताअथर सांगून थोडेच भागणार गोदावरी नदीच्या काठी एक मोठें रान
अर्थ सांगून झाळा म्हणजे मग गोष्ट होतें. त्यांत चेडवर्भा नांवाचा राक्षस रहात
म्हणून पांठीस छागाऊ. हो काँ असे. रानातल्या बाटेनें कोणी जाऊं येऊ
चाही ३” अजोबांनी विचारलें. लागला की, राक्षप त्यांहा पकडे व त्याच्या
$ हो, अर्थ सांगा व गोष्ट पण सांगा!7 खांद्यावर चढून त्याला शेजारच्या तलाबा-
क्‍्येत घेऊत जायला सांगे. तलावांत स्नान
 ्।
आ
कडून तो राक्षस त्या माणसाला खाऊन त्याच्या पाबाची स्तुति न
आहे. स्हणून
टाकी, अस्ता त्याचा उदरनिर्गाह चाळत असे. तो म्हणाढा-“ त्याचें असें आहे का,
एकदां एक ब्राझण चैडवर्माच्या वाटेने मी कधी जोल्या पायाने जमिनीवर चालत
येत होता. राक्षस त्याच्या खांद्याबर बसळा नाहीं, ओळा पाय जमिनीळा ळागूंच देत
आणि म्हणाळा-“ चह तळावाकडे | " नाहो, समज. हें माझे त्त आहे. म्हणून
बिंबारा त्राक्षण काय काणार, राक्षसाचे माश्ञे पाय वुळतळीत आहेत.'
ओशें उचळन चाळे. छागळा,
आग चतुर व हुझार होता. एक गोष्ट
राक्षसांचें गुपित अशा प्रकारें ब्राह्मणाला
सहज बोळतां बोळतां कळलें.
नरक स्वर्ग होईल
त्याहा आढळून आली, त्या राक्षसाचे सारें दोघेतळावाजवळ पोंचले, राक्षस आंघोळी- 'डुंगहंडमध्ये एक पादरी रडात असे. एक त्यानें बिचारलें-* पाताळांत नायळा कोणता
शीर राकट ब खडबडीत होतें. पण साठीं खाळीं उतरळा. पाण्यांत शिरताना बिज्ञानक्ाखर्ञ मित्र मेल्यावर त्याच्या मनांत मार्ग आहे! कमें जायचें ! " तेव्हां त्याला
पाय मात्र मऊ आगि तुळतुळीत होते- ज क्षणाळा-' मी येई पर्गैत काठावर बैस. एक ज्ञेका आली. हे विज्ञानशाखश की उत्त मिळालें कॉ, पाताळ लोकांत ज्ञायला
अगदीं कमळासारखे. त्याहा आश्चर्य वाटलें. स्नान संध्या आटोपून हा पहा आलोच. देवाधर्भावर निश्वास ठेवीत नाहींत. मग आगगाडी मिळते स्वर्गावाून ते. थेट
तक्षाणानें धीर करून त्या राक्षसाळा राक्षस असें सांगून पाण्यांत शिरला. मेल्यावर यांना स्वर्ग मिळतो की नरक, पाताळापर्यैत. पादर्‍्यानें पहिल्या बर्गाचिं
बिचारलें-* काय हो दादा १ तुमर्चे शरीर त्यानें बुडी मारल्याबरोअर त्र क्षणानें तेथून देवाधर्मावर विश्वास नाहीं म्हणून यांना स्वर्ग तिकिट काढळें आणि गाडीत बसून निधाळा.
इतकें राकट आणि खडबडीत दिसते पाथ का कारण राक्षस आपल्याला म्रिळणें शक्‍य नाहीं. पण पुन्हां त्याच्या गाडी णक एक करून सातहि स्वर्ग उतरल्यावर
आहे. पण पाय मात्र किती मऊ आणि मारून खाईल हें त्याळा माहीत. होतें. मनांत विचार येई की, यांनीं झोभ लावून नरकमार्गे निघाळी. एकेका नरकांतून गाडी
तुळघुळीत आहेत. कां हो असें ? राक्षप्ताळा राक्षस ओले पाग्न घेऊन जमिनीवर कसा जगावर कियेक उपकार देखील केलेले पुढें जाऊं ळागल्यावर पादम्याळा पुढें जाणें
आनद बाटळा कौं, कोणी का असेना, येणार! म्हणून तळाबांतच उभा राहिळा. ' आहेत. मग यांना नरक तरी कता मिळेळ ? कठीण वाटू छागळें. गाडीतून त्याळा बीभत्स
_तो अन्याय होईल.” विचार्‌ करतां करतां दृश्ये दिसे.ळागळी,कर्कश आकोश ऐकू भाळे
त्याळा ज्ञॉंप लागली. स्वम्नांत त्याठा सात ब अस्रद्य दुर्गव सहन करावा लागला.
_ स्वर्ग दिसळे. त्यांतला सर्वात उंच स्वर्गात पुढलें स्टेशन अध:पाताळ आाहे हें जेव्हां
कांडी ओळखीचे भक्त दिसले. स्याहा कळलें तेव्हां कल्यनेनेंच तेथील
त्यानें आपल्या मृत विज्ञानश्ाखरज्ञाविषर्यी आक्रोश 4 दुर्गैध त्याळा असद्य वाटला.
चक्‍्कशी केळी. तेव्दां त्याला कळलें कौ, आपण हा अबास करण्याचा विचार मनात
नकाझज्ञ पाठाळ लोकांत आहेत. आणला ही मोठी चूक केठी.
 च
काड
येथे तू नर्जत
त्यार्ने विचारळें-“* काय र ्‍
दिसतो आहेस ! नरकाचे कष्ट तुला असद्य . रामेश्वर
बारत जसंतीळ म्हणून उपदेशं करून आम्ल्या देशांतील चार मोठ्या तीथकषेत्रांतले या देवळांतलें विशेष म्हणजे शिब्पकळेचें,
स्वर्भाळा पाठवावे या हेतूनें मी येथे आळोॉ
: रामेश्वर हेंएक क्षेत्र आहे, रामेश्वरच्रें देवालय उत्कृष्ट कोरीव काम ब्‌त्यां
ह्ोोतो. हा. नरकच स्वर्गापेक्षां जास्त बरा:
आहे; पण शेओरच्या इतर प्रवाश्यां' दिसतो आहे ! "
आल्या देशांतीळ आश्रर्यापेकी एक आहे. भांनीं बनविलेळी प्रदक्षिणा, याची
सांगितलें को, हेंच अघःयातालं भा! * होय! मी व माझे इतर स्नेही किज्ञान ड्रॉबिड शिल्पकलेचे इतर्के सुंदर उदाहरण हांबरी चार हजार फूट आाहे. शंकराचा भक्त
ग्राईला विचारलें, गाई म्हणाळ्य-“ दो हेंच झारज्ञ आळों तेन्दां तू कल्पना केली होतीस इतरत्र मिळगें कठीण आहे. असें सांगतात रावण याच्या वधानंतर रामानें येथे येऊन
ताळ स्टेशन ! तुम्ही कोठवरचें तिकिट तद्लींच नरका'ची स्थिति होती. आम्हांळा _ कौ, दक्षिण भारताच्या टॉकाला एक! बेटावर शंकराची पूंजा .केही होती. येथीळ देवाचें
काढलें आहे. !'" निखांत आणून टाकलें होतें. आम्ही हकेतीळ एका राजानें हें देवूळ बांधले जांब राननाथ असतें आहे.. आंतील प्रांगण
पाद्री म्हणाळा-'' अथ:पाताळार्चे ! त्यांतून ळोखेड काढून घेतलें ब त्याची यत्र - आणि हें देऊळ बांघायळा एकंदर ३५० १०० फूट लांबव ३५० फूट रुंद आ
“मग उतरा!” गाई ्हणाळां- केली. जा मिनींत शेती केली आणि पुष्कळ.
अर्धे हागलो. सिंद्ृद्वाराची उंची १०० कूट आहे.
पादरी गाडींतून खाळीं उतरळा व चाळ, वर्षीच्या मेहनतीने या नरकाळा स्वर्ग करून
लागला, जिकडे पहावे तिकडे उधानें व डपवनेनें, राकळें आहे. कोणतीहि बस्तु या जगांत
दरवळत होता. स्याज्य किंबा टाकाऊ नाहीं'त्याचा उपयोग
सतरगापेक्षा येथेच जास्त सुख दिसतें आहे. कळळा पहिजे. मनुष्यानें डोकें चाळविळें तरे
'तो बिचार करीत चालत असतां त्याळा' नरक देखीळ स्वर्ग दोऊं शकेळ.'0 विज्ञान
« «त्याचा परिनित विज्ञांनशाखश्ञ मेळा. त्याठा शाख्ज्ञ म्हणाला.
 र येत आहे. आणि यानें दिळे तरी कागद
श्षिवाब का क देगार!'' खंडूनें िहून बेतल्याशिवाय का हा देणार?
. दोघार्चि भांडण ऐकून गांवकरी जम! तुम्हीच किर करा."
पाटळाने दगडू ळा विचार्‌ले-
'बाटळाकडे, तेबरोबर न्याय नित्राडाकरतीळ.'" ** रोटजी ! तुम्ढी वैसे दिळेत तेव्हां तेथे
बळा पाटलाकडे! मळा काय?" कोणीदुसराहोता का / कोणीपाहिळेंका?"
केंद म्हणाला. तेथें. कोय असणार ! मी गांबाळा
_बाटोळ हुसार होता. त्यानें दोषचिं जात होतों भाणि खेडूनें वाटेतच मेटून
एका गांबीं दगड्ध शेट नांबाचा एक बा! खेडनें पैसे घेतें. पण कवूळ केल्या- व्हणळे क्लांतपणे ऐकून वेतलें. पैसे मागितळे, मी पन्नास रुपये काढून
रद्दात असे. तो मनानें फार उदार होता. प्रमाणें कापणी झाळ्यावर दिले नाहीत. ॥_ खंड म्दणाळा-“' पाटील, तुम्हीच सांगा ! ढिले,'' दगडू शेट म्हणाला,
कोणाळा कर्धो पैसे दिळे तर कागद देखीळ पहिळी कापणी झाळी, दुतरी झाळींबतिसरी
लिहून बेत नसे. वण. झली. परंतु लेडूनें कर्ज फेडळें नाही. या शेटजींकडे कर्ज भागायळा जायची *“"बर्टेत कोठें मेट झाली तुमची
एकदां दगडू गोट परंगांबी त्यापारधंधा- म्हणून दगडूरोट त्या'च्याकढे गेठा आणि काय? देवाच्या दयेने. पीक चांगलें त्याच्याशो '' पाटळानें विचारलें,
साठी ज्ञात होता. वाटेंत त्याळा खंड पैसे मागू ढागल्श.
मोहिते भेटहा ब हात जोडन म्हणाळा- . ंडनेंरागानेबिचारठें क
१ शेटजी, कहर केला आहे देबाने, परवा “दोन वर्षापूर्दी लू घराचे धावे.
जोराचा पाऊस पडलाआणि सर्व धरवेलाळी करण्यासाठी पन्नासरपयेकर्ज तेस
आले. उभे राहायळा देखील जागा नाही,
दवा करा गरिबाबर आणि. पैश्ञास रुपये दा.
कापणी झाल्याबरोगरर परत देतों,"
दंगढूरोट्जवळ पैसे होते. परंतु तो
_ ल्यापारासाठी चाळळा होता, तरी खंडूची
नड पाहून त्यानें रुपये 'यायचें ठरविलें, पदा तो. असला तर देईन.”
म्हणाळा-*हे.वे, पैसे ! सावकाश दे, “दोन तीनमहिन्यासाठी
कागद
कापणी झाल्यावर ! 7
 * एका वडाच्या झाडार 1" दगहू नाडी! मी त्याहा किठी सांगितलें. शेवटी.
शेट म्हणाळा. तुमची चिट्री त्याच्या एका भुळांत॑ खुपसून
“होय ना? मग त्या झाडाला जाऊन निबून आलों.
ओोळवून आणा साक्ष द्यायळा.'' असें सांगून पाटीळ इंधत म्हणाळा-*“ दोटनी, अहो
पाटळानें एक चिट्ठी हह दिली. म्हणाला. तुम्ही यायच्या आर्थोच ते झाड साक्ष
"जाऊन द्या ही चिठ्ठी त्या झाडाला. देऊन गेळें
ओरडळा-“ कोठें £ मी नाहीं
छ्न्य्य|रन
येई तो.” खं
दगडू शेटला कांडी कळलें नाही, बाट- षा
हांची आज्ञा भ्हाणून निठ्ठी घेऊन निधाळा. पाटील म्हणाळा-'* अरे, तूंच नाही का
पंचम अभ्याय
थोड्या तेळानें पारलानें खंडूला सांगितळेंस की अजून दोटजी त्या झाडा-
ब्रिचारलें-“* फार वेळ झाळा वदत पोचले देखीळ नसतीळ म्हणून. ते. खत्राजितळा हुप्ण म्हणाल्ा,- हजित ख्ञाजित कृष्णाला
जाऊन. पॉचळे असतील का रे ते त्या झाड एक मैळ तरी दूर असेळ, हें.तूच तर « समक्ष सर्चांच्या तुम्दी, बदलळा-“ झाली चूक खरी,
झाडाजबळ ! न्हणाळास ! तू रोट्जॉना मेटळास नाहीस
वाणडतारा केला मायया क्षमा करावी सर्च पिसरुनी
छत्र खरा पण शाक्ठ न मी॥ करुणासागर रुष्ण हरी ।
खंद्र इसत म्हणाळा-'* इतक्यांत काय बत्यांच्याकडून कर्ज देखील घेतलें नाहीस
*कोणि मारलें प्रसेनला अन्‌ * मुखेपणाने माझ्या झाला
पोचतो तो! अहो एक मैळ तरी वूर म्हणतोस आणि तें झाड कोणते व किती. कोणि चोरळा कसा मणी, तुळा ताप हा भाज खुथा |
असेल ते! दर आहे हें कसेंरेकळलें तुळा!* केलि चवकशी होति तुम्ही का? क्षोभ मनाळा माझ्या, मिंदिळ
तासामरानें दगड शेट परत आले ब खंडूची मान खालीं झाली व त्याने मझी निंदा मात्र जनीं! मज जग सांयुन हीच कथा ॥
म्हणाळे-* पाटीळ तै झाड कादरी येत. नीचे कर्ज मुकाटयाने फेडले, * छोभ मण्याचा नादीं मजला होती माझी
छ्लाभो तो सदा तुम्हां! बुद्धि त्वा, मज हें. नकळे ।
अ्पर्थकुणाधर भशा तर्‍हेने लागतात भोगावी मचुज्ञा
छादुं नका पण दोष पुन्हां! केल्या कर्माचींच फळे!
छष्णाने हें सांगुन दिघळा “चरून खत्यमामेळा माझ्या
खोर फेकुन मणि त्याच्या | कर कृतार्थ मज कृष्णा नाज !
करू ठागले सर्व प्रशेला कन्या माझी एकुळती ती
शौर्याची श्रीकृष्णाच्या ॥ जगांत माझी राहिल लाज!"
क्रेलि प्रतिशा श्रीकुष्णानें-
“ पाठवीन त्या यमसदना
चघावरळा हातधन्वा ऐकू
नव्हती त्याच्या शांति मना ॥
छत्तवर्स्यांला ज्ञाडनि बदळा
“वाड फिरविली वैभाने !
चद्ळा छतवर्मा-* कृप्णासी
वैर करावें मूर्बरने!'"
कृतवर्पा फा बोलत भाहे !
वक्त जाहळा दातध्या)
तोंडघशी मी पडळो, स्याचें
डोके फिरळें की. अथबा १!
शतधस्था मग अ्ठराकडे
गेळा आणि म्हणाळा त्या-
*बांचध मजळा !'' इंखत म्हणे तो
*जार्ड॑ कसा वाटेला त्या ?
“कंसा ज्यानें छोळविले तो
चुरू' वाढला का सामान्य?
याशीं का वैर करर मी?
होइळ कोणाळा का मान्य १
* सोइनि आज्या माझी आतां
तुळा पाहिजे तिकडे जा!
माहे मत तू वैर खोडनी
शरण भाज कृष्णाला जा!”
अग जोरुनी भक्तर मेळा
शतघस्व्याळा भाला राग ॥ र संगितळें की नागबसनिं तिच्या बविलांतो
डाकुनिया मणि पुढली वदला- 1 कपेकठत च्य चळे आहे. वितरसेन भापळे सैन्य येऊन सेथे
" विश्व तूंच डी आता भाण !% प कँचष्य ते पैनिक खशक्ष उमे अससेजे ब ते र्‌
कक्ष कालांत हेळे विळे, मशाहोष्या सहाय्य स्या
असें सांगुनी घोड्यावरती कहयांना पळून लावण्याची जवाबदारी अमर्याळने श्लतःवर देती, पुढे वाचा. |
बसन पळाला तो तेथून ।
मण्या इलविण्या अशा श्रखंगीं डिुगरपाळाच्या जातुर्यावर चित्रस्रेनाचा पूणे मिऊन पळून नातील भसे वारतें का तुळा
येइल कोण कसा कोडून? 0 झिथास होता. त्या दिवशी त्यानें त्या या गोष्टीची खश्री आहे का तुका ?
(. अवकर पक्ष्यांचा किती जातुर्याने संहार केला * मझ्ादी |" असें अमरपाळनें व्हटल्या
होता हें त्यानें व सगनो बरोजर शेकडे सैनिक मशाळी तेळांत बुडवून
ठशाक्षाच्या मनांतून त्या पुढे घेऊन आले.
0. अद्यावे कमी झालेही नवती. *णून त्याने अमरपाळ स्यांच्याकडे बोट दान्बवून
| बिचारले-“* आपण मशाली म्हणाला-** महाराज ! आपकी आज्ञा होतांच
दाखविल्या तर ते हला या मशाळी वेऊन हे. सैनिक किळ्याळा
 नंतर चित्रसेनाठा तो म्हणाल"--'“महॉ- ी
कौं, जापणे सर्वोरनी पिंदून शत्रूच्या हातांतून
गनी वेढा चावा ब: हीकत काय होणार यं
कत्त फाटक तोडून 1.जी आहे. नडर क
7 विचार तितकासा बरोबर. त वहणाळी “महाराज! आपण माऱ्या व
॥रण किड्यांत खोक.
कार कमी
हला थोपवून धरणें त्यांनाशकय होणारनादी.
त्या मयेकर प च्या हातून भाष-
गांस बांचबिण्याची जवाबदारी अमर्पाळ-.

चारी नाजूंनी यांच्या पाोंयाठ मार नित्रसेन ब कांतिगती. भांपापल्या घोड्यावर

किंषा बरोबरच दतर सैनिकांनी १ण किश्या बसून ळा उेत्साइ देतं सैन्याच्या
बर हळ चः 1. आजूपाजूने चाळत शोती. उमाक्ष भापळी
द्ोथ दोथ रे!" अशी उआक्षानें भे 1. गदा, हातात. घेऊन गर्जना
आरोळी मारत्त्याबरोजर आहे! राक्षसांच्या क्षण ररे अर टा करीत होता.
सरदार?" असे भोरडत उम्नाक्षासमोर येऊन उभाक्षानें दांत ओठ चाः
* उभे राह गदा ह
स्यांना णाळा-“ कांडीनण श्यासाठी
| न आणा आणि “थांड उमाक्ष!” राजकन्या काँतिमति. स्वतःचा बचाव. करीत व
च्या स्वखंत राहून एका 'बाणाचें उत्त दोन *बाणांनी
दागलें. त राक्षस
या'च्या. फाटकाजवळ येऊन पोचळे,
 कोठडी. .दिसडी,
रे होतें,

मोठ्याने ओरडले-
उप्नाक्षाळा देखीळ
बीरसिह्द मदाराज येर्थे या. कोठडीत.
पाहून चित्रसेन जास्तच चाक
तो. आवाज ऐकून चित्रसेने ब कातिमति |बषडहयाशिबाम वीरा
अहाराजांना शो छागः [ढा आठे, त्यांना देखीक कोठडीत केशी. मिळणार!
पाळ्या. भातका, प कोणीतरी कश्टण्याचा भांधान ऐकू आळा. दीती, तो म्हशाल या साखळदेडांनी बौररि महारानांना भात.
कोगळा "नाहीं 1) पादास्थावर काँतिमतीने .अॅलुयोमी तरी विचित्रच बोलत! नये
तरसेनाळा सेशय आळा कॉ बीरसिंद या ओळिखळे मिहीराञसारख्या म्हाताप्या नाग कापल्याने धड
महाराजांना शत्र सैनिक किढयाबाहेर नें इळ पोंडाया सांगि ठव र. नांगी अद
नसतीळ, पण को तिमती *्हणाढी- कु ळागले. ळोळेडीगजांचें आणि हे. कग गेह्षे, आपल्या
%य्ाशे बांडा किड खाडी कुप फुटले नाडी, एक सैनिक *इणाळा-- _ द्याची आवश्यकताच नव्हती. खर! हन कां तिमतीनें
तळघरांत सॅमब माहे. बांच्या रैऱ्यांतीळ होकांकडे कुल
पेक्षां कुठच जा व आहे. पद
॥ तीन तौ :असें मळा तिळा आधार
आपण सनी वेब त्यने कुप ठो उभी राहिछी व
वयाचे. :म्हणतो 2” अ्याचे गच वां ळाँकडें घांवळी.
च्या स्वरांत बिचारेळे, । हेंबु वाट झाठी. मल्ार बांषलेळें
"००००-52 5252559 खळ
 नागवर्मा
की मारला गेळा ("

देवांचा पक्षपात
विकमार्वनें आपल! हद्द सोडडा नाष्टी,
तो पुन्दां झाडाजवळ गेला. पेत काढून
आहे. दा माज्ञा सेवक खांद्यावर घेतळें आणि स्मझानाच्या विदोनें
पपर्मक प्रम चाढ. हांगला. तेर त वशळेहा वेताळ
'अद्वाराजांना त्याळा म्हणाळा-“ राजा! ते. कोणत्या
म्हणाला- जसा अ देवाला प्रसत्ञ करण्यासाठीं फुबढा अः
गिरीचें € करीत आहेस हें मळा माहीत नादीं. अरे
प्या एका सेनिकांकडून ण देव सुद्धां पक्षपात करतात. मनोभावे जे
पाणी मागवले. पका उच्च आसनावर महा- शन न ठार करण्याचा त्यांची उपासना कातोात त्यांना देखीळ ते
राजांना बसविण्यांत पल्या विश्रत्त सेनापतीळा बर्‌ देत नाहींत आणिजे त्यांची पर्वा करीत
घ्याल्यावर मद्दाराजांन नाहींत त्यांना बहीन देऊन बर देखीळ देतात.
व त्यांनीं विचारलें घुद्य विकमलुंगाची गोष्ट माढीतच असेळ.
ऐक सांगते!.'' असें सांगून वेताळ गोष्ट
गळा.
क्षी काळा पाटलीपुत्र येथे विक्रमलुंग
नांवाचा राजा राज्य करीत असे. तो असा
शूर व पराक्रमी होता तसाच दानी पण
होता. एकदां राजा आपल्या नोकरा
 आश्मण म्हणाळा-“ महराज | माजे
नागश्वर्ना आहे. मी ञझळा बिल्वफळाची
आहुती देऊन देवाची मार्थना करीत आहे. 'भक्तिपूर्वक अमिनारायणाळा नमस्कार केळा
कौ, देवा ! मला सोन्याचे विल्वफळ दे!
कित्येक दिवसापासून मी मनोमाबे अम्नि- "आणि म्हणाळा-* देवा ! एवव्या फळावर
नारायणाची आराधना करीत आहें. परंतु दुल वृतति बाटत नसेळ तर मी आपलें डोके
आज पावेतो. देवाची हृया माझ्यावर | कापून त्याची आहुती देईन.” असें म्हणत
झाली नादी." र्न बिल्व फळाची आहुती दिळी आणि
ते. ऐकून राजा म्हणाळा-“ मळा एक आश्चर्याची गोष्ट हणजे; टगेच होमकुंडातून
1 आहेर आळे व त्यांनी एक
पाहतो." वेहफळ राजाच्या हातांत दिलें.
आक्मणाला आश्चर्य वाटलें. म्हणाला- लै त्या म्राह्णाळा दिलें ब सत्त
निघून गेळा. राहण चकित राजा म्हणाळा-' बरें तर भसे कर,
चांकरांसद्द रानांत शिकारीला गेळा असता * महाराज! देवाची आराधना |
वाटेंत पुका जगीं एक ब्राह्मण विल्या होम पहात उभा राहिला, वै. माझ्यासमोर एकदां पयोग करून पदा."
कांडी अड्डा आटळी का? अहो, मी थक
करीत असलेळा त्याला दिसा. “ त्र|्षण- तहान विसरून सर्वेसेंग परित्याग करून 'बानंतर कांट दिवसांनीं दत्तशर्भा नांबाच्या राजांच्या आज्ञेने सैनिक थोडेतें तांबे
श्रेष्ठ! आपण हा थ्ञ का करीत आहां ! " कित्येक दिकसापासून आराधना करीत आहें. का म्ोहाण अकचा्यानें येऊन राजाढा घरेऊन आहे. बक्षवार्‍्यानें राजासमोर ते.
असें विचारावेसे राजाळा वाटलें. पण तो मळा यश मिळाले नादीं आणि आपण सांगितलें की, मी एका सिद्ध गुरूच्या वितळवून त्यांत भस्म टोकले, परंतु त्याचे
शिक,रीच्या नादांत पुढे निघून गेळा, पापकर्मीत गुरफटलेले आहां, शिकारीचा 'म्र्लादानें एक सस्म तयार केलें आहे. सोनें झाळें नाहीं.
सायेकाळीं शिकार करून राजा राज- तुरळेलानादी.नुसतेंवेळफळअर्पण केल्याने सह!स्थाने तांबे वितळवून त्याचें सोनें न होण्याचें कारण अक्चोऱ्याळा
धानीकडे परतळा. वार्टेत पुन्डां त्याला तो का देव प्रसन्न होणार जापल्यावर १”. ल तयार करतां येते. मी स्वतः हे कळलें नाहीं. पण राजावर अधितारायणाची
जक्षण यज्ञ करीत असलेळा दिसला. या मळा तें सर्व कांडी कळत नाडी. |. ही गुरूजींना करीत असतां पाहिलें कृपा असल्या कारणानें त्याळा मात्र सर कांही
खेपेस राजानें जवळ जाऊन व्राह्मणाळा आद्र- मळाएकफळया.मीदेखीळ नक्चिबाची परंतु काँ कोणास ठाऊक मळा कळलें. जग्मचाऱयानें जेव्हां भस्म वितळलेल्या
पूबैक नमस्कार करून विचारलें-“ब्राझण- परीक्षा करून पाहणार आहें.” राज कितीदा अबलन करूनि यश्ञ तांब्यावर टाकळें तेव्हां एका यक्षानें येऊन
अवर! हा यज्ञ करण्याचें कारण काय १" न्डणाळा. अदऱ्यपणे तें पळवून नेलें. मस्म तांब्यावर
पडलें देखीळ नाहीं. तें ओळखून राजाने दावे १. नंतर भस्म करण्याचा मत्र राजाडाच
अह्मचाच्याकडूने थोडें भस्न मागून घेतलें कां उपयोगी पडावा? या प्रश्नांची उत्तरे
भाणि तार्बि वितळवून त्यावर तें टाकळें. माढीत असून तूंदिली नाहींस तर परिणाम
या खेपेस यक्ष तेथें आळा नाहीं. तांब्याचे माहीत आहे ना १"
सोनें झालें. त्यावर राजा म्हणाळा-* देवाची पूजा
ब्रकषबाऱ्यानें भस्म तयार करण्याची रीत अर्चा जे करतात त्यांच्या मनांत फक्त अद्धा
राजाला समजावून सांगितली. व भक्ति भावना अवून भागत नाहीं. मनाचा
प्रस्युपकार म्हणून राज्ञानें त्या त्रह्म- हदनिश्वय देखीळ असावा ळागतो. ब्रण्ाण त्या दिवशॉ. बायकोने नवन्याच्या पाठीस
याच्यांचे हम करून दिलें व त्याच्या या बिचारानें होम करीत होता कीं अग्नि- लागून त्याळा कीर्तनाळा पाठविलें, म्हणाही-
संसाराळा लागणारें सर्वे सामान पण बिले. नारायण प्रसन्न होईळ ब मागीन तो वर अर्मकार्यासाठी देखीळ तो एक दमडी “ तुन्हांळा लिश्ञांतळी एक दिडकी देलील.
ह्यानेतर राजानें सोन्याचा क!रखानाच काढा. देईल. या उलट राजानें प्राणपणाने देवाळा रचे करीत नसे. त्याच्या बायकोने त्याला द्यायढा मी सांगत नाही. पण या निमित
राज्यांतळें दारि्व पार नाहीसे झालें. भड घातली. तो. स्वतःचे ढोके अपण. सभज्ञावून सांगितलें कीं, व्यापार कानावर चार शब्द पडतील, चुकून जरी
येथवर गोष्ट सांगून वेताळानें राजाला करावयास तयार झाला. होता. म्हणून प्रुष्कळदां खन्याचें लोटे वें देवाचें नांव कानीं तरी त्याचें पुण्य
ब्रिचारलें-'' राजा! आप्रि ह्या एक देव अप्निनारायणानें त्यक्ष होऊन त्याला सोन्याचे तै. देवाचें नांव घ्या. देवाचें नांव लागतें. पदरचा खर्च नाही, आणि लाभ
आहे. त्यानें असा पक्षपात काँ करावा, फळ दिलें. अशी तॉडांतून निघाले तरी देवाची केबढा !
आयुष्यभर मनोमावें ज्यानें उपासना केळी अशा प्रकारें राजाचे मौन भंग होतांच झाल्या शिवाय राहणार नाही. पण त्या दिवशीं चांदीभळ जयकोच्या आमहा
त्याहा सोन्याचे वेळकळ नदेतां पापकर्मात ताळ नाहींसा झाळा ब झाडाच्या कांदीळा लें कधी तिच्या बोलण्याकडे लक्ष मुळें कीर्तनाछा गेला. बडाच्या झाडाखाली
गुरफटलेल्य़ा राजाळा त्यानें तें फळ काँ जाऊन लॉंबकळूं छागळा, (कल्त्ति) लोक जमा झाले होते. बसायळा जागा देखीळ
नव्हती. चांदीमळ एका टोंकाळा कोपऱ्यांत
अळा होता. कथेकरी बुवा आपली वेशभूषा
् गांवकरी चांदीमळ- डीकटाक करीत होते. चाळ बांधून तयार
हि फेड भागायळा गेळे. तेव्हां तो होत होते. गांबाच्या मुरूध अधिकाऱ्याने
-* मल्या या निरर्थक गोष्टींवर पैसे ओत्यांच्याकडे पाहून विचारळें-'“सर्व वडीळ
पसंत नाहीं." गांबकरी निघून गेले. मंडळी आली नाहीं का !”
 चांदीमळनें विचार केळा, बायकोने काम उस्कून कयेळा निघून गेढी व चाडेत
म्हटल्याप्रमाणे द्दा पद्दळा शब्द आहे वाटतें. घराचें दार ल्ावायळा विसरून गेली... दोघा
इतक्यांत आणखी कांद्रीं ढोक आले चोरांनी तें पाहिळें ब ती निवून गेल्यावर ते.
आमाधिकाऱ्यानें त्यांना “बसा बसा ! " घरांत शिरले, चांदीमळ झोंपिंतच बडबडळा-
म्हर्ले. “सर्व वडीळ मंडळी आली नाहीका
चांढीमळनें तोच दुसरा शब्द मानला. तें ऐकून चोर चपापळे. घराचा मोळक
गर्दी बाह लागली तेव्हां ळोक उठून घरांतच आहे तर ! ते एका आजूळा लपून
उमे रोहू ढागळे, तेव्हां म्रामाविकारी बसळे. तेवळ्यांत चांदीमळ अढबढळा> 1. आयाट्ली3न ही. मराथ देशाची राजधानी मौर्याळा वाटलें कीं, हा अन्याय आहे.
म्हणाले -“ ज्ञाऊं मका ! नंबा जले! 0. “बसना बसा!” "होती. मगध सामाज्याचा वचक भारतांतच एक तर तो मोठा होता. या शिवाय शूर
चांदीमळळ) वाटलें, हाच तिसरा चो१ धावरून याची नजर सोरेखी | नव्हें तर परदेशांतल्या बळाढ्य राना ब कतेबगार होता. या उढट नवनंत मूर्ख ब
शब्द्‌ असावा, आमच्यावरच आहे तर! त्यांनी तेथून पाय | क्षाटत असे, त्यावेळो भगधच्या गादीवर दुराचारी होता, प्जेचें पेम मौर्याबरच जास्त
इतक्यांत बुवापण आळे व '्हणाले- काढण्याचे ठरविळें आणि एकेक करून होता. त्याचा मंत्री राक्षस हा फार होतें. मौर्बानें नवनेदांचे मापसांत भांडण
* असली पळापळ बरी नाही देवाच्या उट्टे छागळे. त्याच वेळीं चांदीमळ बंढ- ह ब स्वासिभक्त म्हणून प्रसिद्ध होता. ळावून दिलें. मौ व त्याची मुळें मगध
दारी!" बढला-“ जाऊं नका, जाऊ नका!" आता. | नैंदाच्या पटरणीचें नांव सुनंदा असें राज्याचे तुकडे करून टाकणार असें बांदर
चांदीमलनें हा चवथा शब्द मानून तेथून मात्र चोरांनी पळायळांच सुरवात केली, होते. त्याच्या शूद्र बायकोचे नांव मुरा छागलें, म्हाणून नवं बे त्याचा मंत्री राक्षस
पाय कांढळा आणि घरीं जाऊन झोंपका. चांदीमळ बडबडळा---“ असळी पळापळ होतै. दोथीपिकी मुराळाच प्रथम मुलगा यांनीं मौर्य वेश निर्थूह करून टाकण्याचे
नवरा परत आल्यारचे चांदीमछच्या बरी नाही..." चोरांच्या कानावर तेक्ढेच ठरवून एक कट केला आणि मौर्य बत्याच्या
बायकोळा कळलें नादीं, ती धरांतळें सर्वे 'ग्हॅणते. त्याहा झंभर मुलें होती सनद! हा सर्व कुंडेबियांस एका सुभारांत कोंडून ठेवळें,
किं भुके झोळी, त्यांना नवनंद म्हणत, या भुयारांत हौमर ताटे बाढून ब शेभर
बद्ध झाल्यावर राजानें आपलें राज्य दिवे ावून ठेवले द्वोते. जर सर्व जेवले
मुळांना बाटून टाकायचे ठरविले. तर तेंअन्नएक दिवस पुरेळ इतके होतें,
नहि त्याळा ते. दिवे देखीळ कांडी तासच जळतीळ
एवढेंच तेळ त्यांत होतें. म्हणून मौर्याने
खूध विद्यार कळून आपल्या सर्वे मुळांना
 अ ल्सच्ळ
रा
[क] ह क त्यच्या
लुळण 1
माझ्या हातून

म्री करायद्या त्यार आहें.'

“ आपण एकदां आमच्या घरीं येण्याची
, एंवढीव विनेति आहे! "

गुततांच्या घरो
गेळा. नवनंदांनी मोर्यवेश निर्मूळ करण्यासाठी
केहेल्या फट! गुझानें दे
देलोळ स्रांगिवळें की, नंदवंशाचा नाश
करण्यासाठी मी आपल्या पित्याच्या व
बेपेच्या हत देहांसमोर प्रतिज्ञा केळी आहे.
1 चाणक्य भोजनझाळेंत जेवाया गेला, स्वाभिमानी चाणकप भ्हणार
|पढैकडे नऊ पानें मांडळे होती. त्यांच्या माशी परीक्षा घेऊन १६्दा ॥हिजे तर! माह्पा-
हन अवि दुखरा ठरळा तर
स्याळा
हीजागाधांबी, माझी हरकत नाहीं."
नबनेदाळा राग आला. त्यानें त्यांची
आदीचे तांठ्या भाडे ठेवठेळें होतें, जेडी घरळी आणि होा
जागा सवात अष्ट अश्ञा जरक्षगासाठी असें *्हणत त्याळा बाहेर ढकळळें.

मित्र
 चाणक्य ल्या बरोबर ब्रेऊन
दरबारांत गेला व त्यानें पर्वतराजानें केलेल्या
मदतीजद्दळ आपली कृतज्ञता म्हणून ती
बिपकन्या स्याळा अर्पण केली. राक्षस हें.
सर्वे डोळ्यासमोर पहात होला. पण त्याका
तोंड उघडायळा बुद्धा जांभा. नव्हती.
दुसऱ्यादिवशीं पर्वेतराजा मरण पावछा व.
बिधकन्या नाहींशी झाळी,
आतां भापळी पाळी आहे हेंओळखून
राक्षसाने भापळा मित्र चेंदनदास यांच्या
बरौँ आपल्या बायकामुळांना ठेवून राज-
धानीतून पाय काढळा.
बौद्ध मांत्रिकाच्या वेषांत चाणक्याचा पर्वतराजाच्या प्रत्यूस राक्षसच कारण
मित्र औवसिद्धी थाने राक्षताशी मैत्री पण झाला ही घोषणा राज्यभर करण्यांत आली.
केळी होतीच. त्याने आपल्या मंजयळानें पण राजदोडाची शिक्षा भोगायठा राक्षसा
शक बिप्कन्या निर्माण केळी व तिळा राजधानींत नव्हता,
राक्षप्ा दाल्लवून म्हणाळा-। हिचे आहिंगन चाणक्याने पर्वत राजाच्या सुळाळ्य पुका
जो करीळ तत्काळ त्यांचा मृत्यु होईल ब हेराकडून कळविलें की, चाणक्याने तुझ्या
विपकन्या अदृद्य होऊन आईक." त्याने जपाचा अध करंबिला आहे. वते. अरे.
ही गोष्ट चाणप्राळा प्रथमच येऊन सांगितली, राजघानींत राइळास तर तुझ्या जिवाळा.
कांहीं दिअसानंतर राक्षस चाणक्यांकडे देखीळ धोका झाहे. तें ऐकून तो घाबरून
आहय ब म्हणाळा-“ एंक सुंदर कन्या स्वदेशी पळून गेळा,
महाराज चंदगुपतांना मेट म्हणून वेऊन राक्षसाहा डी गोष्ट कळली. तो पर्वत
आळी आहें." राजाच्या मुटाकडे गेळा व॒ म्हणाला
& च्याणक्य व चेंद्रशुप्त दोघांनीं मिळून
कारस्थान करून भथम नकनंदाचा, नेतर
कृद्ध नेद राजाचा व रोवटीं पर्वतराजाचा
बध करून सर्वे मगध साम्रज्य वळकावलें
आहे. तू. पाटटीपुत्रावर स्वारी कर. मौ
तुक्ञा मंत्री म्हणून तुझ्या मदतीस तयार
आहें. पर्वतशाजाचा अबोध मुळ्या या
गोष्टीस कवृळ झाला."
राक्षप पळून गेळा असला तरी त्याचे
अनुयायी चेदगुझताचा वष करण्याच्या प्रयत्नांत
होतेच. चेद्रगुप्त विजयीराजा म्हणून पाटली.
पुत्र राजघानींत प्रवेश करण्यासाठीं येत.
असतां त्याच्या श्वागतासाी तोरणें बरे एका मेथानें चेद्गूप्ताच्या औषधांत विष
ड्लारण्यांत आढी. दासवर्मा नांवाचा राक्ष- कालवून दिलें. चाणक्याने तें औषध त्या
साचा एक अनुधायी उत्तरेकडीळ द्वाराची बैदयाळाच प्यारा सांगितलें, बैथ तत्काळ
सेड्रावट करण्यांत विशेष मम पाहून मरण पावला.
न्ागक्याठा संशय आठा. त्यानें चंद्रगुप्ताच्या अक्ल पकारें चाणक्याने राक्षश्ाचे सध
हत्तीवर पर्वतराजाच्या भावाळा बसवून चेत उलटून पाढे ब चैद्रपुपाचें रक्षण केलें,
स्थाळा पुढे पाठविलें. हत्ती त्या द्ाराखाली चाणक्याचे हेर रात्रंदिवस कोठें काय पहत
आल्याबरोबर बरून एक झर माहुताच्या आहे. द्याची माहिती काढून चाणक्याला
डोक्यावर पडलें द तो ज्ञागच्या जागीं गतप्राण कळवीत. एका देरानें चेवनदासा'च्या घरी
रात्रीच्या गदीत अंबारीत कोण यमपुरीचा खेळ चाळ, असतां पुका मुळाला
"आहे ढे न ञळलून दासवर्मानें चंद्रगुत पाहिले. त्या मुळाळा णुक खी उचेढन
समजून पडत राजाच्या भावाचा वष केला, चेऊन गेळी.. त्या वेळीं एक अंगठी खालीं
वरक 9-2->. चांदोबा
वढळी. ती उचळून ल्या हेरानें ती चाण- पाठएक्या
पत्र घेऊन आणार
कपाळा नेऊन दिछी, ती अंगठी राक्षसाची राजाच्या मुलाळा म्हणाळे-“ आतां आम्ही
मुद्रा होती, हे. ओळखायळा चाणक्याळा चेंद्रगुप्ताचे ज्ञत्रु आहो. आमच्या इतर
वेळ ळागला नाहीं. चाणक्याने चंद्रगुपताचे सारख्यांची चेद्रगुप्तानें कतळ करविठी. आम्ही
शत्रु आणि राक्षस यांच्यांत फूट पाडून मात्र जिवानिशी सुर्ळो आहों.
राक्षप्वाळा चंद्रगुप्ताच्या बाजूला वळवून थबेत राजालें तें पत्र बाचलें तेव्हां त्याला.
बेण्यासाठी त्या मुद्रेचा उपयोग करून बाटळें कीं, राक्षष खरोखरी चेद्रयुप्ताच्या डोळे उघडले ४७४, 9)
चेण्षाचें ठरविलें. पक्षांतळाच आहे. आपल्या वडिलांकडे
त्यार्ने एक खोटें पत्न चंद्रगुप्ताच्या नांबा बिषकन्या पाठवून त्यानेच त्यांचा बघं
काळा भाग्यवती नांवाची एक दूरच, त्याच्या. 'मिवाळा देखीळ .धोका
1 खुद नगरी होती. तेथे सोमाभ्वदना नांवाचा असण्याचा संभव आहे, युवराज छद्दान म्हणून
लिद्वि्लें १ त्यांवर राक्षसाची घुद्रा लावली, करविळा. जातां तो आपला मंत्री म्हणून मंश््याळा राजाचा मतिनिथि
॥ रोजा राज्य असे. तो एक प्रजावत्सळ राजा महणून नेमावे
त्या पन्नांत '्नाणक्यानें राक्षसाच्या तोंडचे आपळा वध देखीळ करावयास मार्गे पुढे
म्हणून असें लिइबिलें होते की, आपलें पाहणार नाह. होता. मता राजाहा एक ईश्वरी अवतार ह्ागेह, पण सौभोग्मबर्माचा .गंथ्यावर थोडा
चाणक्याशौ वैर वाढत चाललें आहे. जर चाणक्ष्याच्या या युक्तीधुळें राक्षश्राचे
आनीत. असे. देखील विश्वास नव्हता,
मळा मत्री म्हणून नेमलेंत तर मी चाणकपाचा सपे बेत ढांसळहे ब त्याळा स्वदेशी परत
अगदी उतारंवबी त्याळा एक मुंळगा त्याळा भय वाटत होतें तसेंच झालें,
झाला. त्याचें नांव त्यानें तुंदर ठेवलें. तसा खेदर दहा वर्षांचाच' होता आणि राजाने
कांदा घाजूडा सारून आपली मनोभावे याबे लागलें, चाणक्यांच्या सांगण्यावरून
सेंबा करीन. हो होताच तुंदर. उतारवंयी झाठेहा मुळ्गा, अंधरूण धरलें. औषधपाणी चाड. होतें पण
चंद्रगुप्ताने
हॅ. पत्न चाणक्याने चेद्रगुप्ताच्या कांडी नेमले. रा
कर्थातेजे झार ळोडका दोता. आप सर्व आराम पडण्यांचीं निह्दें दिसत नव्हती.
अनुयायांच्या हातीं पर्यत राजाच्या मुलाकडे ॥अकारें त्याचे काड पुरी. पण राजाला काळजी आतां जगांत आपण चार आठ दिवसांचेच
बाडे हांगली की, आपल्या मार्गे या मुळाचे पाहुणे आहोंत हें ओळखून राजानें आपळा
॥ क्षिक्षण कोण करणार व याला गादीवर कोण स्वामीभक्त नोकर '* बाबा ! " याला जवळ:
बसवणार ? मी जिवेत असेप्येत याचा सर्व बोलावून सेदरचा हात त्याच्या दातीत दिहा.
(विद्याभ्यास झाळा तर मी स्वतःच त्याचा आणि'म्हणाळा-“ बाबा ! सुंदरचा. वावाया.
शब्याभिषेक करून सुखाने डोळे मिटेन. पण पुढे तूंच! याळा राज्य मिळो वा न मिळो,
का बर्षासददा महिन्यांतच देवाचें बोलावणे यांच्या जिवावर कांही संकट येऊं नये
आळे तर भा मुळाळा राज्य मिळणें तर. द्याची काळजी बाळग. भाझा मंच्यावर थोडा
 संबंध नाडी, वयांत आन्यावर
,
यानें स्वतः त्याचा राज्याभिषेक केळा तर. ब जुने अधिकारी काढून टाके.
ठीकच, नाहोंतर सुंदर स्वतःच्या हिंमतीवर
आपलें राज्य मिळवील. नाहीतर राज्य
धाळ्वून बसेळ. पण त्याची जबाकदारी
तुझ्यावर नाहीं.
नंतर सोमाग्यवर्मानिं आपल्या पेतभवानादया
लें व म्हणाळा-'' प्रधान, मला देवाचे
बोलावणे आलें आहे. माझा असा हा
एकटा मुहगा आहे. पण तो अजून लहान
तो यांत येईपयेत राज्य कारभाराची
सर्वे अबाबदारी तुमच्यावर. तो मोठा
देलीळ विश्वास नोढौ. नाइळानानें मी झाल्यावर त्याचा राज्याभिषेक कराव त्याचे
मच्याळाच राजाचा प्रतिनिधि म्हणून नेमणार
आहे. पण तो सुंदर वयांत आल्यावर त्याका
कंतप्रचान म्हणून त्याळा मदत कश. सुंदरच्या
बिद्याश्यासाची जबाबदारी मी बाबावर टाकीत
राज्य देईल की नाडी कोण आणे १ त्याचा आहें. त्याळा मी अंतःपुराचा अधिकारी
कांटा वूर कडूत टाकण्यांचा प्रथन्न तो नेमळा आहे. खुंदरेच्या विदयोस्यासाची
केल्याशिवाय राहूण!र नाहीं. तुझ्याहून काळजी तुम्हांळा करण्याचें कारण नाही.
जास्त जबळचा असा कोणी नाहीं. पुढें कांडी देवानी सोमाग्यवर्भाळा
म्हणून सैद्रची सर्व जवाबदारी आतां तुझ्या- देवाज्ञा झाली. सर्व पजा शोकसागरात
वरच. तू. त्याछा अत:पुराच्या बाहेर जाऊं बुडून गेली. त्यांत पंतमचान फार अत्याचारी
देक नकोस म्हणजे झालें. मंत्री तुझ्या म्णून प्रसिद्ध डोता. म्हणून म्रजेळा राजांचा
अधिकारांत हश्तक्षेय करणार नाडी याची विरद्द जास्तच भासळा, वेतप्रचानाने राज्य
व्यवस्था मी करून जातों. राजकीय कामाक सूत्रे द्वातीं घेतल्याअरोबर पुष्कळ फेरक्दळ
चांदोबा
प्रथांनासमोर "त्र काढण्याची कोणाची
छाती नव्हती.
अंतःपुरात सेर बाबाच्या देश्रेखी
खाली बियाश्गास व शस्त्राचा अभ्यास
करीत ढोता. आंबा त्याला एक क्षणभर
देखीळ अंतःपुराच्या बाहेर ज!ऊे देत नसे.
ह्यानें कडक पाहारा ठेवळा. सुंदरा जें
ताट वाढुन येत असे त्यांतला प्रत्येक पदार्थ
परधम बावा चाखून त्यांत बिषवीष तर पडठेले
साढी या गोष्टींची खात्री करून घेऊन भग
1 झुडरकडे पाठवीत असे. बाबाने सदरा गुप्ते मारेकरी नेभले. आपल्या जवळच्या
ककल देण्यालाटो चांगले सिक्षक नेमळे अनुबयायांना त्यानी असेहि सांगितेळें कॉ,
ह्याच प्रमाणें लेंदरळा चांगली संगत मिळावी ज्ञो कोणी सैर्रचें डोर पून मळा
या हेवूलें त्यांच्याबरोबर बिद्यास्पास क(णारी आणून देईळ त्याका मी तो मागेळ ते.
खळे पण निवडून आणून ठेवली. ही मुलें बक्षीस देईन.
गोज अंतःपुरात येऊन लुदर बरोडर विद्याभ्यास
वण त्याच्या प्रतज्ञास यदा आलें नाही,
करीत. तीच काय ती त्याची मित्र मंडळी. कारण बाबाने सुंदरच्या रक्षणाची फार
सात आट वर्ये लोटली. सुंइर बयांत काळजी बाळगली होती.
आळा. पंतपधांन राज्य प्रतिनिषि म्हणून आणखी दोन. होटलीं, पंतंपधानानें
कार्य कीत होते. त्यांन सुंदरा गादीवर बाबाच्या इच्छा एका रॉजकन्येशी
बसविण्यासाठी कांडी भरल केला नाही. युकराजांखिं टझ करून दिळें. बाबाळा द्यांत
'उल्ट त्याचा कांटा दू करण्यासाठां त्यांनी देखीळ पेतमानांचा कांडी तरी गुप्त हेतु
दपी
दिसळा: म्हणून त्याने, नवविवाहित देपतीळा ळ्या
आणर
कधी एकींतांत रोह. दिलें नाहीं. नवरा दिवसे दिवस तुंदरच्या राज्याभिषेकाची
बायको बाबासमोरच बसत उठत ब बोळत. गोष्ट लांबणीवर पडत चाळळी होती. पुर्वढेच
बायकोने दिेलें' पान खायरा देखीळ. नव्हे तर रोज्यामिषेक न होण्याची गोष्टच
बौब्राची १(वांनगी नव्हती. बिवाहिते सुंदरळा जणूं ठरढी होती. यामुळें पर्जेत असंतोष
ब्रह्मचारी म्हणून रावे हागत होतें. अर्थातच वाढत होता, बाबांवर सुंदरच्या रक्षणाचा
सुंदरा ब त्याच्या बायकोला बाबाची ही भार दोता, त्याळा राज्य मिळवून देण्याचा
कडक नजर -आवडली. नाहीं. पण बोबाने नव्हता. सुंबरच्या भनांत राज्य मिळविण्याची _ |
त्याहा लद्वानाचा मोठा केळा ब स्वतःचा जीव महत्वाकांक्षा पण अजून उत्पन्न 'झाळेही-
थोनपांत. भाळ. त्याचें रक्षण केलें दोते. नव्हती. कारण त्याळा बाहेरच्या जगाची
म्हणून सेंदर बाबांच्या मनाविरुद्ध कांदी माहितीच नव्हती, आपल्या मित्र मेडळॉ-
बोळत अगर वागत नसे. बरोबर गप्या मारीत असण्यात त्याला गमत
सिंहासनावर तूंबसलें १हिजेल त्यावर बरसून
असे. एकदां सुंदर आपल्या मित्रमंडळोंबरोबर ते राज्य करीत आहेत. आतां तुळा कधी
नंतसुराच्या सरश्वीत गेळा. तेथून सर्व ते. सिंहासन मिळेळ कौ नाहीं झंकांच,
राजधानी दिसत होती. त्याला पूर्वेकडे एक बुश्ञा कांटा कसा तरी दूर करण्याच्या
सुंदर राजवाडा दिसळा. सुंदरनें सहज खटपटीत ते आहेत."
बिचारळें-' तें कोणाचें घर!" इतर तिंत्रमंडळोनीं पण तेंच सांगितलें.
एक मित्र म्हणाळा-*“ तें घर तुझे आहे, सुंदरढा आपल्या आयुन्याची चीड आली.
बण पंतप्रधान तें बळकावून वले आहेत. आपलें राय तरी मिळवीन नाहीतर
ठक्ञा राज्याभिषेके झाळा व तूं राजा पंतपषानाझो युद्ध करून स्वर्गळोकी भ्ञाईन
झाळास म्हणजे राजवाढा रिकामा करून बण आतां अंतःपुरांत राहर्णे अशक्प.
तुळा श्रावा ळारोळ. श्दणून ते तुझ्या त्यानें आपल्या मित्र मेंडळींना निरोप
राज्याभिषेकाची गोष्टच काढीत नाहींत. ज्या दिळा व दुकषऱ्या दिवशीं उजाडताच यायला
 पक्ष वेतीह असा विचार करून त्याने
घोडे तयार करविले.
युवराजाळा आज जितका उत्साह च
आनंद वाटला तितका संबंध आयुष्यांत
वाटला नव्हता. कारण आज तो सर्व भम.
डघड्या वाताबरणांत आपल्या मित्रमंडळी
बरोबर मोकळेप्गें फिरणार होता, बाबाने
खुल्या दिलानें त्याळा परवानगी दिळी होती.
सुंदर राजधानींतल्या सवे मोठमोठ्या
रप्त्यांवरून हिंडत चाळळा होता. प्रस्येक
नागरिक त्याळा पाहत मुजरा करीत होते.
ब युवराजांचा जयजयकार करीत होते.
सुंदरचा उत्साह १दला.
सांगितहें. म्हणाळा-'* आपण उद्यां राजधानी
पहोबला जाऊं. सुंदर सरळ राजवाड्यांत गेळा, तेथें
सुंदरनें सकाळी उठल्यावर थाबाळा पेतप्रथानांचा दरधार कागळ्य होता. सिंडास-
तयार करायला सांगितलें. म्हणाला-* भाज नावर पेतपधान बसळे शेते. युवराजाळा
मी. आपल्या मित्र मेडळींबरोजर राजधानी येत असळेळा पाहून सर्व दरबारी उठून उसे
पह्ाबढा जाणार्‌ आ राहाळे ब त्यांनीं युवराजांना ळवून मुजरा
बाबाळा युवराजींच्या बागणुकींत शोत केळा. पंतप्रथान मात्र जागचे कळे देखीळ.
आलेळा बद्‌ळ कळल्याश्रिवाय राहाळा नाही. नांत. तें पाहून युवराजाळा राग आळा, ।
आतां. युवराज आपल्या मित्र मंडळींबरोबर माझ्या इकाच्या सिंहासनावर बसून माशा
स्वतः रक्षण करूं शकेळ. युवराजाळा असा अपमान! तो तसांच घरी परतळा! ।
वाहून प्रजा देखीळ खूष होईेळ. दरबारी मित्रमंडळी निवून गेल्यांबर त्यानेंविचार
लोकांस कळलें तर ते देखीळ युवराजांचा केळा, पजा मळा मान देत आहे, दरबारी
वग भात देत आहेत. पण पेतश्रवानांविषर्यी
अबजेच्या ब दरदोरी लोकांच्या मनांत किती
आदर आहे हेंकळायळा कांदीं मार्ग नाही.
तो कळळा तर आपला प्रधानाचा
कोणाचा जास्त अलष्टि आहे हें कळेल.
म्हृणून त्यानें बरेष बाटून राजघानोंत
'हिंडण्याचें ठरविले, आजा या गोष्टीत
वरबानगी देणार नाही हें त्याहा माहीत
होतें. म्हणून त्याळा सांगितल्याशिवायच
आथ काढावयाचा असें त्यानें ठरविलें
स्था दिवशो रात्रो. बावा झोपल्यावर
खुदरने खिडकीवाटे बाहेर निघून जायणें
डाबिल्ले. बावकोच्या खोळोंत जाऊन पाहिलें करावे! महाराज होते तोंपयेत आपल्याळा
ते खिडकी उघडी ब खिडकीळा दोरीची कमळी काळजी नव्हती, त्यांना माणसाची
शिडी ळागळेही. त्याच्या मनांत सैक्षय पारख होती म्हाणून आपल्याळा कधीं गरीबी
आला कीं काढी तरी भानगड दिसते आहे. आसळी नाहीं. पण गेली सात आढ अपे
“बण जास्त वेळ न थाकवितां त्यानें त्याच या मानानें कसें सतावून सोडलें आहे.
शिडकी वाटे अंतशतुराच्या वाहेर पळ काढळा. प्र पुन्हां विचार केळा कौ, युवराजांना
ग्ोबांत चहूकडे शांततेचे राज्य पसाळे राज्यामियेक़ झाळा को, ही. साडेसाती
'डोवें. रस्त्यावर चिट्पा देबीरु नत जाईर. पण त्याची उमेद पण आातां.
ओब्डे अंतर चाळत गेल्यावर त्याला एका डरळेळी नाढीं, युवराजाळा हक्काचे राज्य
तत. कोणीतरी ओलळत असल्याचा भास मागण्याची पर्वा नाडी ब तो दुष्ट प्रधान
झाला, त्यानें पडवोंज बसून कानोसा बेतळा. स्वतः होऊन त्याळा राज्य देईळ अर्से वाटत
झब्द रच्या कानावर पडळे-'* काय नाही, आज दरबारांत त्यानें झुवराजांचा
ट् गोवा
केळा. ते आले तरी उमा देखीळ बारेंत पाऊस ५ लागला. .
य म्हणून सदर जाऊन बलवत्तर म्हणून जाऊं या. पोऊस थांबळा पद्ा ! दे
राद्दळा नाही. आतां 'झार दिवस या शेजारच्या देवाळ्यांत शिरळा, तें गणपतीचे. बाँचळे नाडी तर पानाच्या कोणी पित्त्या धनगर निखून गेले.
राज्यांत आपला निभाव ळागेळ असें वारत देऊळ होतें. सुरवातीला रिमशिन पाऊस त्यांचें डोकें उडवून प्रधानाला अपण केलें सुंदर मूर्तीच्या माणून बाहेर आळा,
नाहीं, जावें निवून, कोठेतरी, झालें." तें सुळ झाळा व थोड्या वेळाने मुसळधार असतें आणि इनाम मिळविलें असतें." त्याडा देखील गा! ची घरघर ऐकूं आठी.
एक जझिंग कुटुंब होते. पाऊस पडू छांगळा. कोणीतरी दोघे देवळांत “अरे त्या दुष्टाचो कारस्थाने दिवसे तो. रर्त्यावर येऊन बाजूळा उभा सहछा.
तै ऐकून युवराजाला असें वाटर कीं,येत असलेले सुंदरा दिसले, तो चटदिशी दिवस वाढतच चाळली जाहेत. स्वामीमः गोडी जवळून गेल्याबरोबर तो मागून धांवत
कोणीतरी शिसे. वितळवून कानांत ओतीत गणपतीच्या मूर्तीमागे ल्यून बसला व तेथून दरबारी व नोकर राज्य सोडून पळून जाळं जाऊन गाढीच्या मार्गे शिपाई. उभे राहतात
आहे; '।छे, आतां. स्वस्थ बसून मागणार ते काय बोळतात हें ऐकूं ढागळा.. छागळे आहेत. प्रजेचा वाळी कोणी उरळेळा त्य़ा जागीं जाऊन वश्षका आणि गाडीत
नाहीं. हातत पाय हळविळेच पाहिजेत, या ते दोघे षनगर होते. एक बण म्हणाछा- नाही.” दुसरा हणाला. असून कोण काय बोळत आहे, हें ऐकू
आझण कुट्रेपाची जी स्थिति तीच इतरांची, * ऐकलेस ना! युवराज आज पर्यंत कथ इतक्यांत दुरून एक गडी येत असल्याचा हागळा.
जसा बिबार करीत सैर तेथून निघून अंअ:पुराबाहेर पडळे नाहींत आणि काळ. आवाज ऐकू आळा. “तोच येत असावासा गाडीत पंतपधान व त्यांचे एक अमात्य
गेहा. लो पूर्वेकडील ॥राकडे जात असतां वडळे तर सरळ त्या राक्षसाच्या दरबारांत वाटते. रोज स्वारी निषते डिंडायहा. चळ बसले होते.
 *“ आपले सर्व ळोक कोठें मरायला गेळे त्याचा वध केल्यानें प्रजेत असंतोष मात्र
होते, त्या वेळीं? राजधानी भर तो पोर विनाकारण बाढेठ. त्यात्य जागा देऊं नये.”
हिंडत होता. कोणाळा खंजीर काढून एक वार “तुमचा हा. अहदान्यपणाच मळा
करण्याचें देखीळ सुचळें नाहीं. एकाक्षणाधोत कळत नाहीं. तो जिर्बत असे पर्वत त्याची
कार्य सिद्ध झालें असतें." पेतप्रधानात्रा बाजू नेणारे ढोक त्याळा गादीवर अस-
तो आवाज असाबा मुंद(नें विचार केळा, विण्याची खटपट करतीळ. पण त्यांची
* महाराज ! युबराज असे अचानक आडहोची दोरीच खुंटली तर कोणाच्या
बाहेर मेतीळ असें ध्यानीं मनो सुद्धां आलें आधारें ते बेड करतील !” त्याचें ढोके
ढी कोणाच्या, याशिबाय त्यांची मित्र- उडविणें हें आपलें पडिळें काम आहे असें एक देश्यांत र्सार्णव नामक एक मरू्यात वैय तीन वर्षे तपश्चर्या केल्यानेतर अधिनी
मंडळी होतीं मार्गे पुढें व बाया तर अगदी समजा ब ती जबाबदारी मी तुमच्यावरच होता. त्याच्या हाताळा चांगळा गुण होता. कुमार प्रश्नत्न झाळे ब त्यांनीं बर॒ मागायळा
जंबळून चाळळा होता." अमात्य म्हणाळा, टाकीत आहें. जर तुम्डी ढी कामगिरी गोग किती भबकर असळा तरी वैदयारचें स्ांगितळें, रसार्णव म्हणाळा-'“ देवा ! तुझ्या
पंतप्रधान कांहींच बोळळा नाहीं. फक्त बजांबळी नाहींत तर त्याच्या ऐवजीं तुमचें जषध घेतल्याबरोबर तो अरा होत असे. कृपेनें मळा आजपावेतो. आपल्या धंषांत
“हू !" म्हणून स्वस्थ बसला. झेके उढाठेंच समजा.'१ एकदां रसार्णब कैद्याच्या मनांत एक यश मिळत आळे आहे. पण मनांत सारखी-
अमात्य पुढें म्हणाळा-'' वण महाराज ! “मळा एका आठवळ्यांचा अवधी धावा!” गोष्ट जाळी. आजपर्यंत या घंधांत जे यश धास्ती राहून जाते कीं, जर एकदां नरी
त्या मुळाची तुम्हांहा इतकी भीति बाळ- अमात्यानें विनंति केली. मिळालें ते फक्त नशिवासुळें मिळत आलें अपयश आलें तर आपल्या कीर्तीला काय-
गण्याचें कारणच काय! ज्यानें दोन वर्षीत त्या दोघांचे बोळ्णें ऐकून बाबाने इतकी. आहे. सुदैवाने मुळाच्या हाताळा पण 1 कक ळागेळ, म्हणून असें कांहीं तरी
कषी राज्य देखीळ मागितळें नाहीं त्याळा कडक नजर कां ठेवळी होती हें सुंदरळा चांगळा गुण आहे. तो उपाशी मरणार पच दावे की कितीडरि असाध्य रोग
तुमच्या राज्याची काय पर्वा असणार £ कळलें. पुढल्या अंकी संपूर्ण |] 'नाडीं, पण नाडी परीक्षा त्याळा तरी कोठें असला तरी हटकून गुण पडेल."
आहे! अर एखादा मयकर रोग आढळा अथिनी कुमारांनीं त्याला एक बी दिलें
आणि औषधाळा गुण पडळा ना आणि म्हणाळे-' हे. आपल्या दारासमोर
आज पातेता मिळविळेळी कीति नष्ट होईळ. लाव. याच्या झाडाच्या पानांचा रस कोण-
तेव्हां तपश्चर्या करून कांडी तरी संजीवनी ताहि रोग खात्रीनें बरा करीळ, योळा एकच
'बूटी झिळविळी पाहिजे.” असा विचार करून एक फळ ळागेळ, ते खाड्यानें मनुष्यास
'स्सार्शव मुलालाघेदा बघायला सांगून स्वतः स्वर्गसुख मिळेल. पण नित्वार्थ भावनेने
रानांत तपश्चर्या करण्यासाठीं निवून गेला. परोपकारासाठींच या झाडाचा उपयोग
 सांगण्याप्रमाणे त्या .
पानांचा रस
काढून प्रत्येक रोगाळा औषध म्हणून देऊं नये. आता. माझ्या मार्गे तूंच माझ्या
कागळा वत्याला युद्धा ती विद्या अवगत. ज्ञानाचा बारस आहेस. म्हणून तुळा सांगतो.
झाली. हेंएक विषारी फळ आहे, हें मी सर्वाना
सांगत आलों. पण तें खरोखरी एक असृत
झाडाळा जें छाळ फळ. होतें त्याच्या,
कळ आहे. जो खाईल त्याळा अमरस्व
बिपयी कोणी विचारलें तर रसार्णव म्हणें तै.
फळ विषारी आहे. सोमदुताळा देखीक |. हमे व दैवी शक्तींचा टाभ होईळ. क्ण
तेंच माहीत होतें. ही गोष्ट कोणाळा-तुझ्य़ा बायकोळा
रसार्णय बयोमानाने कृद्ध॒ झाला 4 त्यांळा
कळतां कांमा नये."
आतां ढिंडणें फिरणे देखीठ अश्वक्यभाव सोमदत्त म्हणाळा-“ बावा ! तर मंग
झाळें. त्यानें एक दिक्शीं आपल्या सुळारा कश्धींच ते फळ कां नादीं खाऊन अमरत्व
अवळ बोळाविळें आणि व्हणाब्या-'" वाळ, | झिळबीत! तुम्ही पवळ्या कष्टाने तप्र्या
कर. पैसे मिळविण्यासाठी केळहास तर या आतां मी. लवकरच या जगाचा निरोब. करून जे मिळकिलेंत त्याचा उपभोग तुम्ही
औषधाचा कांडी एक उपयोग होणार नाही. बेणार आहे. तुळा आपल्या धंधांत॑ चांगळें. बेगार नाई" ठर दुसरा कोण घेणार?" संजीवनी गुण नाहींसा होईळ. हदी गोष्ट तू
असें सांगून अधिनीकुमार अदृश्य झाले. यश मिळाळें आहे. जपल्या कुळाचे नांवे त्यावर रसषार्णव *हणाठा-“ माळ!देवाः नेहमी लक्षांत ठेव."
रसाणेबाळा अ/्यंत आनंद झाला, आपल्या निस्वार्थ ब निर्लोभ शतीने तू. असें सांगून रसार्णवने डोळे मिटले ते
धरी आश्याबर परासंमोरच्या अंगणांत ते कायम ठेव." मनुष्यानें आंदपूर्वक पुन्हां डबडळे नादींत,. वडिलांच्या :भाशा-
बी छाबलें. हळूहळू, मोड येऊन त्याचा एक सोमदत्ताने कचारिले-"आंत्रा! या. देवाबरों जायळा तयार झालें पाहिजे, पमाणे सोमदत्ताने संजीवनी दृक्षाचें व
त्या झाडाच्या टोकाला झाडाचा पाळाच इतका गुणकारी आहे. पण असरत्व मिळविण्याचा फय भानवानें करणें त्याच्या मरत फळांचे महत्व कोणाला
एक सुंदर कळ छागलें. स्थाचें फळ मात्र विषारी कां? हे नाही आसजे त्या फरमेश्वराचा अपमान करण्या- सांगितलें नाहीं. वैद्यकशाखांचा अस्यास.
व्या पानांचा रस काढून रसार्णव मळा कळलें. सारलेंच नव्हें का? आणखी गोष्ट करीत तोच बंदा करीत राहिळा ब मसिद्धी
लागला ब॑ त्याळा ह्रियुणित रसा्णव म्हणाळा-* तै सांगण्यासाठीच सांगून ठेवतो, या झाडाच्या पानांचा व निळविली. त्यानें देखीक झाडाच्या टॉकाळा
ब मिळत गेलें. त्याची तर मी तुठा बोलाविले होतें. दे बहा, 'कळाचा डंवयोग जो स्वार्थासाठी करील असलेलें सुंदर कळ बिभारी आहे हेंच
पसरली. त्याचा मुलगा सोमदत बापाच्या वैद्यक शाक्राचा नेद सोना कळतां कामा. स्वाळा त्याचा हास मिळणार नाहीं. दुसरें सर्वांना सांगितलें,
चांदोबा व्हणजे फळ तोडल्यावर पानांच्या रसांतटा जे क क
 दत्ताळा प्रथमपासून सर्व माहिती होती.
च्या रूवळावण्याविषयीं पण त्याने
ऐकळें होतें. म्हणून निरोष आल्यावर
सोमदतत आनगेदानें निघाळा. नेहमीच्या
संवयीअमाणें तो झाडांचा पाढा तोडून घेऊन
जायला देखील विसरळा. कारण त्यावेळीं
राजकन्येचे काल्पनिक सुंदर ख्प त्याच्या
डोळ्यासमोर
राजानें वैययाका आदरपूर्वक असायळा
सांगून रोगाचे आद्योपान्त कर्णन सांगितलें
ब म्हणाळा-“ तुर्ढी मळा बरा केलात तरे
तुम्ही भागाळ ती दक्षिणा देईन.” सोमबत्त
सोमदताची हृत्राति देशोदेशी पसरली. जणु काहो त्याचीच वाट पहाते होता.
त्यांची कीर्ति कारेय राजा गुणबर्मा याच्या म्हणाळा-'* आपा रोग बरा करणें तितकेसे
कानापर्यंत पॉंचळी, गुणवर्भा पोट्यहानें कठीण नाहीं. पण रोग बरा झाल्यावर
कित्मेक वप अंथरुणाका खिळून होता. आपण भापलें वचन पॉळाळ ! ”
पुष्कळ औषध पाणी झालें पण गुण पडळा “क्षत्रिय एकदां अचन देऊन मोडत
नाही. म्हणून सोमदत्ताचें नांव शुग- नाडी. तुम्ही मागाळ तें तुम्हांला मिळेळ."
बर्मा मंत्री त्र अमात्यांना बरोबर घेऊन गुणवर्मा म्हणाळा.
सोमदत्ताकडे आठा, गुगवर्भाची एकुळती
तें शब्द ऐकतांच सोमदचे म्हणीळा-
छक मुळशी पणे आपाबरोबर आली होती. “तर मग भुण पडल्यावर राजकन्येक्ी माशी
एका उद्यानांत गुगवर्मा ह करून द्यावा."
उतरळा व त्यानें सोमदत्त वैद्याकडे निरोप तें ऐकून राजा संत्री ब दरचारी थक
पाठविल्या... गुणवर्मा राजाच्या विषयीं सोम- झाले. वेच असें कोंडो विचित्र मागीळ स्वी
का र. द्य _
ज्र
देखीळ कोणाच्या मनांत आलें नाही
सोमदत्त एक तर काळाकुट्ट व कुरूप द्वोता.
स्याचे ह पण झालेलें होतें. तें ऐकून
तुणवर्भा म्हणाला-** वैध बुवा आपली इच्छा
आम्ही पूर्ण करूं शकणार ना्डो.. आपल्या
औषधांची आम्हांहा गरज नाहीं. मरण आलें
तरी पः्करळें पण मुळीळा विहिरींत ढकळा-
यढा मी तयार नाहो,
सोमदत्त म्हणाळा-'* महारान ! किः्येक
अर्षे आपण आजारानें पीडित आहां. एका
क्षणाघोत आपल्याला गुण पडेल, माझ्या
औषधाने. आपण विचार करून निरोप
बाढबाबा. मी येतों." जें कांदीं सांगितहें होतें तै
झैद्यवुबा निचून गेल्यावर राजकन्येने सांगून टाकलें. तें ऐ$न सोमदत्त म्हणाळा--
भापल्या वडिलांना येऊन सांगितलें कॉ, “एका तासाचा अक्‍धी देखीळ नको.
बाबरा, तुमचे हेकष्ट माझ्याने अचवत नाडींत, राजांची आज्ञा असेह तर मी दोन मितिटांत
कुम्ढी निरोप पाठवा वैद्याकडे. मी त्याच्याशी रोग बरा करून दाखवीन, तसें करूं शकळो.
स्म कराक्यास तयार आहें. पण एक अट नाहीं तर राजकन्येच्या माणे स्वतःचा.
आहे भाशी. ती पण त्या वैद्याहळा कळवा. अळी द्यायला मी तयार आहें.
त्यानें एका तासांत तुमचा रोग वरा केठा सोमदत्ताची बायको भाड उभी राहूत
नाहो तर त्याळा उद्यानाच्या फाटकासमोर संब ऐकत होती. तिळा वाँईूट आरले- तिळा
'आापळा बळी द्यावा लागेळ.'' नवऱ्याबर भर्यकर्‌ राग आळा. दांत ऑठ
'ःया दिवशी रात्रीं राजाज्ञेममाणे मंत्री चावून तिने ्यांत कँडी तरी विश्व आणतां
सोक्‍दताच्या घररी गेल व त्यानें राजकुमारीनें आलें तर आणण्याचा विखार केळा,
 दुसऱ्या दिवशीं सकाळीं सोमदत्त झाडाचा
“पाळा घेऊन रोजाकडे गेला, त्यानें त्याचा पेक्षा ते झाडावरचे विषारी फळ खाऊन.
रस काढून राजाळा दिळा. पण गुण पडण्या- बाजूळा झालें आहे.” ्
, पोटशूळ बाढळा. तें पाहून मंत्री सोनदत्त डोकें घरून असला. शिपार्बानी
थबुवा ! ठरल्याप्रमाणे आतां त्याळा घरून उद्याना'च्या फाटकासमोरनेऊन यी
पुढल्या तयारीस ळागा ! उमे केलें खर
सोमदत्त म्हणाला-"भी चुकून दुसऱ्याचस्याच वेळीं आकाशवाणी झाढी-“माझ्या
झाडाचा पाळा आाणलेळा दिसतो आहे. री पतीची दी चूक नाहीं. माझी माहे. त्यांना,
जाऊन सेजीवनी वृक्षांचा पाळा घेऊन ये. माक करा." असें सांगून एंक देवी प्रकट
राजानें होकार दिल्यावर ब्यानें वैधाळा झाळी व तिनें घडलेलें सर्व वृत्त वर्णन कळून
जाऊं दिलें, पण बरोबर इध्यार बेद शिपाई सांगितळें, गेतर तिनें एक मुळी शिपार्या- नारद झ्वनि वाल्म दिसळें. त्या जोडप्याचा भ्रेमाळाप चाळ,
पण पाठविले, सपोर केंकढी व *इणाळी-“ ही उगाळून 'आखभांत आले. तो आश्रम तमस| नः होता. तो पाहून ब ऐकून बाहतरीकींना फार
धरी आल्याबरोबर सोमदतानें शोडाकडे राजाला ध्या. राजाचा आजार बरा होईल.' 'काठी होता. बाश््मीकि कर्पीनीं शाखोक्त आनंद झारा,
पाहिळें, टॉकाळा ते. ढाळ असत फळ असें सांगून ती अद्ददब झाली. पादपूजा करून नारद मुनींना विचारलें जाप बल्कळ वरले काठावर ठेवून मुनि
नव्हतें. कापाळावर हात भारून तो घरांत त्या औषधाच्या सेवनानें राजाचा आजार महात्मन ! आपल्या या युगांत भोकी ह्नानासाठी नदीत उतरळे असतील इतक्यांत

पाऊळ टाकणार तेवळ्यांत त्याळा एकां अरा झाला. वैद्य ढज्ञित होऊन खित्न मनानें सकळ सद्‌गुण सपल ब महा पराकभी असा एका पक्ष्याची किंकाळी मुनींच्या कानावर
कोणी महापुरुष आहे का ! पडळी, वळून पाहतात तर त्या क्रौंच
ज्ञांडपत्राबर बायकोनें लिहिलेलें पत्र मिळालें- बरी निवून गेळा,
त्यावर नारद बुनॉंनीं रामकथा सविस्तर पक्ष्यांच्या जोडप्यापैकी नर रक्तवेबाळ होऊन
सांगितळी. नारद दुनि निजून गेल्यावर जमिनीवर तडफडत पडळा होता ब मादी.
'भध्याइसंध्वेची वेळ झोळी. णून वाल्मीकिं झाडावर असून केविलवाण्या स्वरांत ओरडत
क्षि आपळा झ्षिष्य भारद्वाज याळा बरोबर होती. ते करूण दृश्य पाहून वाज्मीकि
'बेऊन तमसा नदीदर त्नानाळा निवून गेले. इनोरचें कोमळ हृदय कळवळून भाले, समोर
तेजे पका झाडावर त्यांना हौर ५ व्याथ आपळा नेम अचूक ळागळा थावदूळ
दक बोडर्ये आनंदानें विद्दार करीत असलेलें स्वतःचे कौतुक करीत उभा होता. वाल्मीकि
रामायण
 बळळ्याय चाचाला
वाज्ष्मीकि मुनींच्या तोंडून डा छोक खेकसत मनु हा स्ातवा मु म्हणून पसिद्ध
नकळत निघाला. त्यांना स्वत:काच भाझी | आहे. दा सूर्वाचा मुख्या. याचा मुळगा
वाटलें. त्या छोकांत दोन चरण य आठ.
आठ मात्रांवर यति होती. देवाच्या ढपे-
शिवाय हा वाणीचा प्रसाद कोठून लाभणार !.
श्षिष्य मारद्वाजाढा ठो छोक एकदां ऐकूनच
कंठस्थ शाळा
बाल्मीकि मुनि स्नानादि. जाटोपून
आपल्या आश्रमांत परते, आजमांत आल्या
अर देखीळ त्यांच्या मनांत तोच डोक
घोळत होता.
मुनींना त्याबा फार राग आठा, एकीकडे कुपीइतक्यांत जप्रदेव प्रगट साल, वाल्मीकि
साष्टांग नमस्कार करून म्हणाकि-.
पईपावरक्षी दया व दुसरीकडे त्याषावरचा * अश्नदेवा ! वरशन देऊन या मक्तोंबर कोर.
को या दोम्दरी भावनांच्या भरांत धुनींच्या मोठी कृपा केळीस ! 7
तोदून द्या छोक निघाला जम्मदेव म्हणाळा-'* वाल्मीकि ! माड्या
मा अतिष्ठान्यम, कृपेनेच तुळा कवित्वशक्ति ळामळी आहे,
0) तुळा नारदाकडून रामकथा कळळीच आहे..
अल्यौद मिलुनाडेचं मग आतां रामकथेवरं पुक महाकाव्य नथी.
अवधी काममोदितम ॥
तें कान्य जाचंद्रदिवाकरो जगांत पसिद्धी प्राप्त,
नरथात.'“ निर्दैयी ! दुष्टा | मेममभ क्रौंच करीळ.'" असें सांगून अश्भदेबे नइड्य झाल्य.
पद्धयांच्या जोडप्यापँक्तीं एकाळा ठार करून अज्ञा प्रकारें अस्देवाच्या प्रोत्साहनामुळे
तू. फार दिवस सुखाने जीवनसापन करूं नीकि मुनौना रामायणाची रचना केळी,
शकणार नाहोस." क्क क क
इैक्शकु हा महाप्रतापी राजा होऊन गे
म्हणून या कुळाचें नांव ईक्वाकु तूर्यबंशी
झालें. याच वंश्वांत संगर नांदाचा एक
चक्रवर्ती राजा साळा. हा सहा भ्रसिद्ध
'दकव्तीपैकी एक होता. ह्याचा नातू भगीरथ
बयानेंच भूळोकांवर गंगानदी आणली.
'खूर्ओंशी क्षत्रिय कुळाचें राज्य कोशल
देशांत होतें. अयोध्येला त्यांची राजषानी
होती. कैस्वत भूतें स्वत: अयोध्या नगरी
निर्भाण केली. हवी तगरी जारा योजन लाव
ब शांति सांचे अयोध्या नगर हें जणू
खे तीत योजन रुंद होती. राजधानीच्या
बारी बाजूळा कि्ञा व खंदक होता. या आगरंच होतें.
बैमवशाढी नगरात सदा ल्थमीचा वास असे. दृष्टि, जयन्त, विजय, सिद्धार्भ, मर्शपताधक
शिल्यकार कळाकांर वेद व वेदांग यांत अशोक, मंत्रपाळ ब सुमंज असे आठ मपात्म
बारंगत असे बिद्वान पंडित राजधानीत रहात मंत्री राजा दशरथाच्या दरबारीं होते.
असत. श्रजा फार खुली होती. वशिष्ठ नुनि ददे कुलगुरु व राज्ञगुरु पण होते.
आ दुर्गेय जशा नगरीत सूर्यवंशी राजा युप्तचर राज्यमर दिंडून राज्यांत शांतता
दस्र्थ याचें राज्य होतें. राक्षण्याखाठौ सतत भयत्न करीत असत.
बेमव इंद्र व कुवेर दोघांना त्थजवीळ असे ददारथ राजाला . कोणत्याहि वस्तूची
हलका पराकमी होता कॉ, कमतरता म्हणून नव्हती. पण पुत्र अपत्य
१ नसल्या कारणानें राजाचें मच दुःखी असे.
त्याचें. अश्वमेध. (पुतरकामेष्टी) यज्ञ करून
 पाहण्याचे ठरविले. आपला पंत अमात्य ब अत्याचारी राजा होता, त्याच्या याव
कल्क करषि अंग देशांतच राहाळे तर काय कराल्यें £! म्हणून कांहींतरी
सुमंत्र यास पाठवून वशिष्ठ, वामदेव, जाबाळी राज्नांत एकदां दुष्काळ पडळा. रोमपाद तर या देशात चुकून कद्धां दुष्काळ युक्ति करूनच तको समत्माजूत घाळणें शक्‍य
आदि कषी व सुनोना आदरपूर्वक बोळाविठें काळजींत पडळा. त्यानें ब्राह्मणांना बोळावून पडणार नादी.” झोतें. पुरोहितांत रोमपाग्मादाळा हवा उपाय
ब त्यांचा सल्या घेतला. सर्वानी पुत्रकामेष्टी दुष्काळ दूर करण्यासाठी उपाय युचबिण्यास तेव्हां रोमपाद राजा राजपुरोहित व अुचविळा-
यज्ञ करावा असरा सदा दिला. विनेति केडी. त्यांनीं सदा दिव्य की, आपल्या मं्यांना बोलावून म्हणाला- * महाराज । क्रप्यश्मश्वंग ढट्ठानपणा-
सर्व क्षंषी व घुनि निवून गेल्यावर महाराज, विभंडक मुनींचा मुळ्या करष्पश्वेग आपण सर्वोनीं जाऊन कल्यश्रंग मुनींना पाखूनच तपोबनां!राहून ॥ तप करीत माले
ुमंत्राने राजाळा सुयबिळें की, महाराज ! हा द्वा ज्या देशांत राइतो ज्या देक्यांत आदरपूर्वक घेऊन आवे. त्यांना जे जें वचन आहेत. त्यांनी शहि तर्त्तरण खरीळा पाहि-
पुत्रकागेष्टी करण्यास योग्य पुरोदित क्षी दुष्काळ पडत नाडी. म्हणून आपण देणे दृष्ट बाटेळ तें आमच्या वतीने चावे." रेळे नादी. म्ह टरींही| अप्सरा कित्रा
कक्त अ्यश्रृंग ५ुनि आहेत. त्यांची कीति कांहोंतरी उपाय व्हरून त्याला आपल्या ते ऐकून मंत्री व पुरोहित घाबरले. बारांगनांना पाठळू त्यांच्यन्या द्वारें घरपयश्ग
मी. ऐकळी आहे, राज्यांत बोडावून आणावे त्याचा सर्व प्रकारे कारण क्प्यशंग मुनि कोणाच्या सांगण्या- मुनि मन वळे का २ नाही तें. पढाबे,
अंग देशाचा राजा रोमपाद दशरथाच्या सत्कार करावा व आपदी मुल्गी झाला बरून तपोवनांतून राजधानीत मेणे शक्‍य मुनींना राजषानौतोळावृक्ून घेऊन येण्याची
मित्रवगीतीछ पक शोता. रोमपाद एक हिच्याशी त्यांचा विवाह परून खावा. नव्हतें. रागाच्या भरांत त्यांनीं शाप दिळा जबाबदारी त्याच उन पारार पाइतीळ.'7
 उ्वज्व 7“ ळग
1 जवळ गेल्या. स्यांचें सौंदर्य,
कंठ ऐकून करष्य्यूग चकित
'तेनें त्यांच्याकडे पाहू. कागले.
ची पावलें त्यांच्याकडे वळसा,
हेत हें
जयळ येऊन निचारले--'“ नक्षा!
£ व एकटे या रानांत काँ

बृश्या सुंदरांत सुंदर अ

शया बर्या माजते ऊन यथाधकारें आतिथ्य सल्कार केळा.
जास्त वेळ राइृल्यास बिमेडक मुनींचा
क असा विचार कून वेश्यांनी
न लंबका' ढळा, निरोप
श्ञाद्य पदार्थ
बाभ्रमांत नर त "हा भामचा छि
सेत
 नें राजघानींत चोळा-
लॅंया दळ क्षमा मागितळी.
बिधिपूर्वक विवाह
सापासून व्ष्यश्रंग
त्यांच्याशी 1च्या सडवासांत सर्व श्श्षांचा
दुसच्या च राहू खगळे.
स्था मेटतीढ
भाश्रभाबाहेर
येत अस दुधासारखे स्वच्छ चांदणे पढळें बोकांनाच फसवतात, पण द्या ठक्षांची डोळ
बौ झाळा ळा. रोभपाद राजानें दराचे होते. आजोबांनी आराम तुचीत अंग हुक्षार व चतुर माणसाजवळ शिञत नाहीं,
' तु सर्व भकारें स्वागत केळे. राजा दशरथ पक ठोकीत नाकांत तपकीर कोंबली ब चारी सुत्रति नांबाच्या चोळ राजानें. अशीच एका
श्‌ दाभर रोमपांद राजांचा बजूळा घोळका करून वसलेल्या मुलांकडे उकांची छान कान उघाडणी केळी होती.”
नंतर रोख वहात हा छोक म्हटा :- *“ तुमतीनें कोणत्या ठकाळा व कर्पे,
काभ मिळेळ." व कऱ्या ्षांवा हिळा अज्ञा एव: अना: प्रायो कंसबिहे ! लांगा आजोबा.” मुळें म्हणाळी,
ऊन त्यांच्याबरोबर था. बरोबर पाठवून कँच्यन्ले वर्चक दामि- । भाजोभांनीं गोष्ट सांगायळा पुरवात केळी,
रथाचे अज्ञा मजात अँच्यन्ते चोळ. रोज्यांत खु्तति नांवाचा राजा
सुमति ओल राजिव राज्य करीत असें. सुमति शढदाचा अर्थच
यांचा काव अर्थ आजोवा £ क्षयाची मुळी बुद्धिमान, चतुर असा आहे. तो बिठ्रान
काँद्ोतरी गोष्ट असणार सांगा ना आजोबा !” व शूर होता. त्याच्या दरभारीं बिद्वानांचा
बळांनीं ओरडा सुरू के
| आदर. होई. राजा गुणवान ळोकांना इनाम
* अरे! गोष्ट सांगण्यासाठीच तर मी देई. .म्हणून थोर बिद्ठान, चित्रकार ब
ौक म्हटछा, पण छोकाचा अथे सांगा- शिल्यकार रांजाकंडे येत व जपल्या विच
या पहिल्यानें कांनाडी सांगत ! जगांत भदर्शन करून मोठमोठे इनाभ मिळवीत.
सामास्यपर्णे फेसवेगिरी करणारे किती ठक * एकदां एकाकारागिरानेंमेऊनराजाला
आहेत. बण हे ठक अज्ञान व अबोध सांयितळें कौ, मी एक रसायन शाखज
विद्वान आहें.मी वाटेळ त्या धातूचे सोनें पेटी उघडून पाहिळी. पेटी रिकामी होती.
करून दाखवितो. ही आमची वेशपरंपरागत ती पाहून तो राजाळा म्हणाळा-
विद्या आहे. कांदीं तरी इनाम घावे.” “राजन! आपण विद्येचा आदर कर्ता
राजानें त्याच्या बोळण्यावरूनच त्याहा असें समजून मी मोठ्या आशेने आपल्या
ओळखले कॉ, हा पहिल्या नंबरचा पक ठक दरबारी आहों. पण आपण ही रिकामी
असला पाहिजे, त्याचा या दरवारांत चांगला पेटी देऊन माझा अपमान केला आहे.”
अपमान करूनच याळा बाहेर काढलें पाहिजे. राजा म्हणाला-* तुझा मी अपमान
नाहींतर हा प्रजेळा फंप्रवीत राज्यमर फिरेळ, केळ! मला वाटलें की, तै.रोज इतके सोने _
राजानें आपल्या एक! नोकराला जवळ करतोस. तें ठेवावळा तुझ्याकडे पेटी नसेल
बोळावून त्याच्या कानांत कांही तरी सांगि- म्हणून मी दी पेटी तुळा इनाम द्याबळा
गि ८“.
तळे. नोकराने एक मोठी लोखेडी पेटी सांगितलें. वाटेळ तो धातु सोनें करून
आंधून दरबारांत ठेवली. राजानें तिच्या दाश्बिणारास मी काय इनाम देऊं वुश्षी
कडे बोट दाखबीत म्हणाला-'* ही. पेटी रोबरी करण्याची शक्ति माझ्यांत
बरो
अ न
कोठू
बूनाप!" ठकाळा ती ध्यायळा सांगितली. येणार ! ''
गोराने देसले,
ठकाळा बाटलें कीं बा पेटींत राजानें
रीखदखदून जोरानें
सर्व इंसळे. तो ठक
सोनें, चांदी ब हिरे माणके ठेबढीं असतीछ. निरतर होऊन मान लारी कन हह
आनंदाने इंसत तो पुढें गेळा ब त्यांने ती जारांतून निघून गेळा.
क
फ़ार पाचीन काळो हिमालय पर्वतांत एक प्रकारें प्रयत्न करून पाहिळा, ५॥ काळोखाचे
आदिवासी लोकांची वस्ती होती. त्या भूल जागचे हळलें देखीळ नाही.
नातीच्या ळोकांना विस्ताबाची अगर त्याचा एकदा एक जण म्हणाळा-“ आपण या
देखीळ माहिती नव्हती, भुताला साष्टांग नमस्कार घाडन त्याच्याजवळ
011 क
म्ार्थना कळूं या कीं बाबा, तू दी गुद्दा खोदून
सू क
काळा
सूबोंदय ह ६. कौ, ते झॉपत काठोळत कते निबून जा ! तो खात्रीनें आदेळ."
व त्याप्रमाणे
सर्बीनी पाळी पाळीने त्यां भुताला साष्टांग
'बावराववाचें किंवा काळोश पडल्यावर दिवे पणिपात करून विनंति केळी. पण गु्ैंतका
'छावून कसें काम करावयाचें याची देखील काळोख थोडा देखीळ कमी झाला नाहीं.
ह्यांना माहिती किंवा कल्पना नव्हती, नेतर एक जण म्हणाला“ असल्या
या असन्य लोकांच्या वस्ती जवकच एक नवण्या करून का हें भूत जाणार आहे !
गुदा होती. तीत त्या जातीचें ढोक कधीं आपण सर्वानी मिळून याच्यावर शस्र प्रकार
काळीं रददात असत, म्हणें, म्हणून ती गुदा केळा कौ हें पळून जाईल," त्याममार्णे
त्यांना पवित्र वाटे. पण गुहेत इतका त्यांनीं गुद्देंत दगड थोडे, बाण, भाळा बरछी
काळोख होता कां त्यांना त्या गुहेची भीति जे हाती आलें ते सर्व मारून पाहिलें.
वाटे. काळोखाळा ते भूत समजत असत. पण काळोखानें पळण्याचें नांव देखीळ
लै. मूत पळवून लावण्याचा त्यांनीं अनेक काढलें नाहीं. सर्व निर!श झाले.
 तेव्हां आणखी एक जणारने प्रचविलें जाणार नाही. मी सांगतो. तो. उपाय |
आपण उपवास कॅरून याळा आळवलळें तर करा. पुक लांब बांत्रू तोडून जाणा त्याच्या बृहदीश्वराचें देवालय
द्रोचित हा जाईळ. त्याप्रमाणें सर्बोनी एका टोंकाळा वाळके गवत बांधा व त्यावर
उपास केळा, ५ण कोळोलानें आपलें चरवी ओतून घेऊन या. तंत्रोर हे वेजियात्य सं्हातिचे माहेरपर
त्यांनीं त्याप्रमाणे केलें. सभ्य देशांतीळ
अचबाळे कातडले,१०-१४ घ्या शतकांत
हळबिलें नाही, अथे चोळ बेशो राजवराण्याचो राजघानी होती.
नंतर एकानें दानधर्म करून पदा म्हणून त्या माणसाने दोन गारंगोठ्या एकीवर एक 'छककेड रज रब वोळ याने तजोर ठेथें
सुचविले. स्या असभ्य जेगेली लोकांनी आपटून त्यांच्या टिणम्यांनीं ती. मशाल | कुक अस्त देवल्यय बांघडे,
त्यांच्याकडे जी चीज बतततु होती सर्व गुहेत पेटविडी व *हणाळा-“ नाता ही महाल ॥ अहराल्या शतकांत त्याने हें देवालय यांधलें,
टोकडी ब काळोखाच्या भुताला. जावयास बेकन जा आंत, पहा चूत पळून जते. असावे, भारतातील मोठ्या व भध्य देवाळयापैकी
सांगितलें, पण प्राथना, ५२ उपास, हि एक आहे, छ्या देबाळयांतील शिवकिंग कार मोठे
द्वा तप सर्व उपाय व्यर्थ ठ पथम कोणी त्याच्या बोळण्यावर किधास हे. त्याच्यासमोर एक दगदी विसा्क्य नवी
कांदा. दिबसांनीं तेथें एक सभ्य केळा ता. पण मंशोळीच्या ळल- . महे. भाहतोने ह्याच्या बरोबरीचा दुसरा नंदी फक
प्रदेशांतला एक मनुष्य आळा. आदिम ल्खाटांत गृहेंतळा सर्व भाग स्वच्छ दिस. श्यक्षो [अनंतपूर जिल्दा, आर्थ प्रदे)ये
अशे शॉंगहात. देवाण्यचें मुरू
निबासी लोकांनीं त्याळा त्या भुताला पळवून ल्यावर त्यांना बाटलें की भूत खरोखरच ३१६ हृ डेव आहे. हें किठेक सै
हाबण्यास काँहौँ तरी उपाय पुचविण्यास पळून गेलें असावें. ले श्रॉक्टला को, मुख्य दारावर “० टन वश
सांगितलें. त्यांनीं जे जे प्रयज्न केळे होते आज्ञानाचें मूत पण मनुष्यास असेच एक हा ठेवडेड)आहे. ६त% मोडा दड उ
त्यांचें बर्णन देखील त्यांनीं केलें, सोडते. ज्ञानाची ज्योत छावूनच डेवळे शोके कजी. म्हून वः
कांडी ऐकून तो म्हणाळा-“ हें भूत अर्से त्याला ज्ञानी पळवून लावतात, बारब्रेठछाप अक्ष रस्ता तेवर करण्यात आळा
होतो म्हणे.
आ डेकल्यांह क दव लेव
आन अेल्वव अ बौड सैअड
डेलील बडतळाख िकते
ऑगबॉल अ नितोबर धंदर त्यो
आडे. हौ ति देल्ल चो
केळ: डॉ चिज मारतोद वित्रकरांनीक काढळेली
स इिवयसेी. वरे.
 'कामघेनूचे केंस त्याच्या काबडोत राहून केळा व डोक्यापयेत येतीळ इतकी काकड
गेल्याची गोष्ट भात्र म्हातान्याळा कळली नाही. रचून कावड उचळली व गांबाकडे निवाळा.
त्या दिवशी त्यानें नेहमीं पमाणे दोन्ही ल्या दिवशीं म्हाताऱ्याला इतकी मिळकत
बाजूळा ळाकडें रचून कावड उचलली तेव्हां मिळाळी कीं त्याच्या घरच्या सर्व लोकांची
'स्माळा हें पाहून आश्यथे वाटलें की कावड पोटे छान भरछो व थोडे पैसे शिडकेंत
अगदी हळकी भाहे. स्दणून त्यानें भाणखी देली पडलें.
काकडे चलो. उचढन पाहिळी तर वजन त्या दिवसापासून म्हातोर्‍याचें आयुष्य
[हिाछू्य पर्वतांत भानसरोबराजवळच्या स्याच गांबांत एक व्हातारा टाकूडफोड्या
कुरणांत जबळपासच्या खेडेगांवांतीळ गाईगुरे रह्हात असे. तो त्याच रानांत लाकर्हे. ्ृ नाडी. म्हाताऱ्याला जास्तच आ्वर्य वाटलें. सुखाने नाऊ ळागळें, एक दिवशों म्हातारा
तोडून ती एका कावडींत घाळल घेऊन त्याबरोबर त्याळा आनंदपण दाटळा कौ, नित्यांभभारणे ळाकडें घेऊन जात. होता.
चरायळा जाते अशत. गुराखी सकाळीं
ऱ्ताआतां खूर ळाकर्डे भरून न्यायढा हरकत त्याळा गांबच्या एका श्रीमंत गृहस्थाने
ब संध्याकाळी गाई मोजीत तेव्हां गाईची येत असे. तो तीं बाजारांत घेऊल जाई.
संख्या बरोबर भसे. परंतु दुपारी ब विकून पैसे मिळबी. त्यावरच त्याचा नाही. मिळकत वाढेल व मुलाबाळांचो दुरून पाहिळें ब बोळावून विचरारलें-'' कायरे !
मोजून पाहिल्या तर एक गाय वाढठेली उदरनिर्वाह फार कशनें चाले. तो व बोटें छान भरतील, त्यानें देवाळा ननस्कार दिसायळा तर तू अगदीं अशक्त दिसतो.
आंढळून येई. बायकामुले मिळून सात-आठ पोटे या
त्याचें कारण शुरारूयांना किंबा त्या मिळकती बर किती दिवस चालणार!
गाँबच्या ळोकांना माहीत नव्हतें. रोज एकदां म्हातारा आर्ली कावढ पेऊन
दुपारी कामथरेनु त्या कुरणांत चरायळा येई रानांत जात होता. वाटेंत गाई उभ्या
ब ती इतर गाई सारखीच दिसत असल्या होत्या. पुढें जायळा वाट नव्हती. म्हणून
कारणानें कळत नसे. परंतु कामघेनु केव्हां आपल्या काडीने गाईंना बाजूडा सारीत
येते किंबा जाते हें मात्र कोणाच्या ननरेस बाट काढीत तो पुढें आऊं ळागळा, जात
आलें नव्हतें. मग दुपारच्या वेळीं एक असतां नकळत कामघेनूच्या अंगाळा त्याची
गाय वाढते ती कामघेनूच आहे हें तरी कसें कावड लागली व तिचे केस त्याच्या
कोणाळा कळणार ! सर्ब म्हणत मोजतांना कावडींत अडकून राहून गोळे. कारण काबड
आपलीच चूक होत असेल. जुनी व जागोजागी पिंजठेळी होती. पण
न्या कपत
पर
ककलक"9*त्.
एकाभ्कलसकुन
!
नाहेस. म्हातारा पण आहेस. मग इतकी दवी कावड घेतडी तर एक नोकर दोषा
हञाक्डे'कॅशी का बरें उचळतोस 7 ” तिषांचें काम करूं शकेळ.
हाकूडफोड्या हात जोडून म्हणाला- म्हातारा लाकूडफोड्या व्हणाळा-
* माळक, त्यांत माझें काय मोठेपण! हा * माळूक ! बायका पोरांचे पोट भरतें आहे.
सर्व त्या कावढीचा महिमा ञहे. वाटेल म्हणून जरा विचार करतों.
तेनढीं छाकडें रचली तरी फुलांच्या परडी * नरे त्यांत विचार कसला? मी तुला
सारखी हृळकी वाटतात. तोनशे मोहरा देतो" तो श्रीमंत म्हणाल्या.
त्या श्रीमंत ग्रृहस्थानें त्वतः कावड लाकूडफोड्या कवूळ झाला, तीनशे मोहरा
उच्चल्लन पाहिळी, तुत्तत्या एका बोटाने बेऊन त्याने कावड दिळी ब धरीं तिवून गेळा, सहावा अध्याय
ळाकडें भरलेही कावड उचलली तेरी ती कावड मळकट व जुनाट दिसडी म्हणून घोडा मेल्यावर तो पायी
उचळतां आळी. तेवढा कावडींत कांहीं त्या औभेतानें ती घुवून साफ स्वच्छ केडी, पळू ळागला घेडनि प्राण ।
महिमा झाहे असें त्याहा वाटलें, त्यावरोधर तिचा महिमा पण पार नाहीसा ढरवुनि सहज गांठळें कृष्णाने स्या
शोंडा वेळ बिचार करून तो काकूड- झाडा, कामभेनूचे केत निचून गेले होते. बोलविछे वळरामानें॥ जब्ह्दता उरळा शारिरीं त्राण ॥
फोड्याहा म्हणाळा-' कायरे, ही कावड औमंतानें म्हाताऱ्याळा बोलावून बिचारलें. बोधे भाड वाढी मागें पाहुनि जवळी धीकृण्णाला
महणा देतोस का! तू मागझीळ ती किंमत तो म्हगाळा-“ मी कावड दिळी तेब्दां दिसले शतधरच्या जेव्हा, दगड छागला तो
मी देईन." त्यानें विचार केळा, प्यायचे तिच्यांत महिमा होता. आतां ही काबह 'कवडूनि वळ पळूं ळागळा “शरण दरीला जा!” मन वदे
पाणी भरणारे नोकर वढाब्रीस खेथा घेऊन मी काग करूं” असें सांगून मख बिचारा तो तेब्दां ॥ आळे नादीं पण ऐकू ॥
घालतात. म्हातारा निघून गेठा,
नढइति जिवाची भाशा उरळी छृष्णानें सग चक्र सुवर्शत
१ परंतु नव्हता अन्य उपाय । खोडूनि केळा वध त्याचा ।
घांषा टाकित डोता घोडा डोके डडळें वरचे वरती
दसला होता करीळ काय । दुःखद दोवड तो खाचा ॥
इदद डवारकेची पण कशि तरि झेला शतत्वा पण मणि तो
ओल्यंडनि तो गेळा पार । दिखळा नाहीं कृष्णाला ।
औग डोकळें करूनि घन्याची सर्च तवाखुन पादर्ळे तरी
सेवा त्यानें घटका चार । मणि न मिळाल्या तो त्याळा ॥
निरोप पेकून भकूर आळा ळपचा लपची कर्क न शकता
सुलळचार पाउल पडळा । अक्र कप्णःच्या जवळी
कृष्ण जाउनी अकुराकडे बदला-“चुकतों! चे हा मजि तो!"
मेरे त्याव्हा डे वद्ल्या- ठेवुनिया पा्याजवळीं ॥
दादा संशय करून मजवर *खहाय्व केळे नाहीं म्हणुनी
शिधून गेला रागाने । केले हें सारें त्याने)
मण्यासाडिं का अरे कराचे टाकुनि गेला पळतांना तो
कुर कम दातधल्चयारने ? घरांत माझ्या रागाने ७"
बघ करतांना हात कचरा बकित जाहळे खर्व ऐेकनी
पण कव्या खोर. कले ? आल्हा कळतां तें बलराम ।
बळण लावण्या पजेलर कथिं कथि कृष्णावरचा खंशय गेला
करावेच लागतें अर्से ॥" झालें पुरते समळे काम ॥
सोहन दिधला शुन्हेगार जर, कथा स्पप्नंतक मण्याचि देकिल
झुन्हे वाढतिळ तिपटीने 1 भक्ती पूर्वक जो कोणी ? “पूरा करिश्षा सर केला, ५पिकपूरश्वा
मरतेवेळीं मजला स! कधीं आळ त्यावरती खोटा रके, राणगोही. सशार्मा क
सांगितले शतधस्व्यानें ॥ शाक्षेल आणे. का कोणी ? आहे. भित्रवेन र्‍्या समावाराध सैनापत्तौका ५ आहे. पुढें वाषा,]
कडून सर्व एच ऐकून वीरसिंडाळा * हेय महाराज ! उभाक्षाचा श्यवद्दार व
'भाअर्य बाटले. त्यानें एकदां उभाक्षाकडे औोळें सुरबातीळा असें कांदी विचित्र होतें
ब नंतर चित्रसेनाकडे पाहून विचारलें- काँ, सैशय वाटणे साहनिक होतें. राज-
& म्हणजे तुमचा दोघांचा परस्पर संचंष कन्येका देखीळ पथम तसाच संशय आळा,”
'आठ्क आणि सेवक असा नाहे तर! मौ चित्रसेन म्हणाला,
झा ठे ऐकळें होतें. पण नागवर्भा माझ्या लें ऐकून कांतिमतीनें स्मित केले. उप्र कष
-. किर कारत्वानें करूं जागला टें कळल्यावर भात्र स्तब्ध उमा होता तो टक लावून
बेली मी शेजारच्या मित्र राजवश्यांची मदत चौरसिंद महाराजांकडे पहात होता, बीरसिंह
'बेतळी नाही. कारण....जातां मी काव कांद्रीं तरी विचारांत गढळेला दिसळा.
ओोड्या वेळानें त्यानें बिचारळें-*' मग, काय
 नागबमांचे नांव ऐकून बीरसिंद ब चित्रे तुरढगडामातोचे गोठे ढीग होऊन पढे
सेन दोषांना माबर्य वाटलें. व्हणने । आहेत. किहा सर करण्यासाठीं जापण जो
नागवर्भा घकडगिरी कावीज करून परत बेत ८कभ केला तो सर्ब विसरळास वारतें
आहे. की, परामब झाल्यामुळें पळून येत उभ्नाक्ष म्हणाला.
आहे १ तो पळून परत आठा असल्यास * रें! मी तें सर्व विसरूनच गेला !
राझाज्ञा सेना
सेनापति कोठें आहे? त्यानें त्याका हर्ता शहटूका चात पवेश्ष
व करणें अगदी
बाटेत कां नाहीं गाठळें! कांडी असो होते झाले आहे, नाशवर्गा इतका लवकर
किल्याच्या रक्षणासाठी कांढीतरी डपोब* ।बेईुह वा गोष्टीची मरा करतना देखीक
योजना केलच पाहिजे, शित्सेनाने ठरबिहे. हती, चित्सेन दणाळा. खर्व मेईनत
“उद्नाक! तूँ. भागले सैन्य चेकने दूकट जाणार फॉ काय असते बाटलें त्याठा.
किल्ल्याचे रक्षण
कर. बुरुदाबर तीर कबान्‌ |. ड्कयांत अमरपाळ पावत वत आला
बेऊन कांही सेनिकांना उने कह या. हो. क व्हणाका-" तो बंढखोर 'ंबळगिरीच्या
उद्लाक्ष ! चित्रसेन महाराज जे म्हणाले तें. बण अमरपाळ कोठें आहे!” चिशसेतते हैश्याश्षमोर टिकाव न ळागल्यामुळें पळून ह्या बंडखोर नागवर्माळा कळलें पाहिजे कॉ,
सर्व खरें माहे तर ! विचारले. टू देत आहे. त्याच्या अरोबर त्से मोठे किथवासषाताचे फळ काय मिळतें. त्याठा
"१ चित्रसेन महार!ज्ञांनीं अ॑ कांड क्षांगि. पका सैनिकाने पुढें येन उत्तर दिले की, । केव. कथ नाही. त्याचा पाटळाग करीत आन यमसदनास पाठजिल्याशिवाय मळा
तक्लें ते सर्व खरें आहे. कक्तः त्यांचें स्म तो छत: पुढेंजाऊन झाडोत ढपून पाहून आणखी बक सैन्य येत आहे. ते बहुअेक चैन पढणार नाडी."
ब्रेळेवर करून दिलें व त्यांची महारानी येणार आहे कौ, रचे सेन्य किती मोठें नाप कड्ठेळ तारकेधर महाराजांचे असावे. मौ एक सूत्ना करणार आहे!
माली कौ झाळें काम | " उप्राक्ष म्हणाळा. _कुवा जापण सेनापतीवरोबर एाटविलेले उभाक्ष म्हणाला.
ते. ऐकून कांतिवती थोडी कानी. “उम्नाक्ष !तूं ब तुझे सैनिक किड्याच्याहीकय असावे.” * काय, चोळ ना!" ित्रसेनानें
वी बीरसिंह स्मित करून कांहीतरी गोळ्णार पुर्मदरांवर उसे...” चित्ते 1_समरवाढ बोलत असतां मध्येच ठयाक्ष विचारलें
दोता, इतक्यांत दोन गैनिक धांवत आले होता, उयाक्ष ओोरानें. इसळा. व्हणाळा-< हतात शिव केल्याने दखल क * नागवर्माळा किळयांत शिकू यावें. येऊ
व धापा टाकीत भोई घाईने म्हणाडे: “आतां किल्लयाळा द्वारच कोठे जाहे? _. सारा वाड! हादरका.जे चित्रसेताला पण आनंद दे त्या चोराळा आंत. नेतर चारी आजूनी

|
* नागबर्मी. सैन्य बेऊन 'किठ्यांपातून कार
जवळ येऊन पोंचळा आहे."
र:
ाणि'च तते पाठे ठर पडे तिकडे तशी हारा. ठो जमत्ाडा महमाला “तू. दैन्य
झालीं भादेत. आणि बुरूज म्हणशील|पुक्ल'कर आणि मी गेई पर्यंत वाट पहा-
ळा करून लर्वीचा एकदम
संद्दार करतां येईक. क्षानें सूचना केही.
 रसिह्द म्हणाका.
४ वरंतु नारवर्भाळा टें कळतां कामा नये
। किळ्लयांत कोणी आहे. स 4 सैनिकानी
“तें. माझ्यावर, सोडन था महाराज1. आंगोजागी ल्पून वसावे नाणि नागवर्सा
माझ्या राक्षस अनुंपायांच्या शक्तीचा अंदाज 'क्रिठयांत शिरल्यावर खूण होतांच चारी
अद्याप भापणांका कागलेळा दिसत नार्दी. आयन सरवोती एकद देहा ररावा.''
नागवर्माळा नाहींसा केल्या शिवाव था. करित्रसेननें सच!3?-
पदेशांत शांतता. नांदर्णे अशक्यच शमन... * ४ महाराज ह्या. कामाची जबाबदारी
जरतो आज वार्या तर त्याच्याअवळसैन्य 'म्राझ्याबर द॒नमरपाळवर | आपण निश्‍चित
नसे. द्या भगर नसे. ह्या' सवाची दोकेदुखी. |वैदय. आपण, बौरसिंद्द मदाराज व राज-
महाराज | उआक्षाची डी तंचना भंठा
सदा आपल्याठा सहन करावी लागेल. कल्या तिथांनी वाक्यांत अवून आमचा
उयाक्ष म्डणाळा 0 वाक पहाबा.'7 भसें सांगून उमाक्ष भापल्या हें दिसते आहे, शत्रसेन्य किठर्यांत
बरौबर दिसते भाहे. स्वारी असे समजत वीरसिंदानें सेनिकांकडे वळून म्हटके- व्यि कढून 'यणाका-* बळा रे जौ ढहमार' करतां. भाठी तौ.
भब्रेळ कॉ. कहा. स्वसंरक्षणास उपयोगी * जो. कोणी नागदबर्माळा- जिवंत. घरून 'आह्या मागे !'' नेवून गेलेले. दिसतें आहे. किल्ला
फडेळ '्हणूत इकडेच येत , पण किक्ला माझ्या समोर हजर करीळ त्याळा मी आपळे
व. > चित्रसेन द क्ष. दोषांचे सेनिक हलका मजवून होता. पण त्याची दशा पट्टा
जापथ सरं केळ भाहे हें जर त्याठा कळलें अवे राज्य देईन, जो त्याचें ढोके छाटून, 'बाळ्यांत पडक्या 'तटामा्गे किंगा झाडाआड काय श्लोनी आहे ती?”
तर॒ तो श्षांवनांत एळून जाईकत 4 हातांत आणून दोलवील त्याका एक हजार मोहरा जाऊन हो करवीर अ ब्याप्रचर्म षाळत
सांपडळेळें सावन निसटून -जाईळ,'"/ अमर आहेन्या हछोकांचा सरदार ढोता. तौ
पाळ म्हणाळा, “अर्धे राज्य! ” म्हणत -काँतिमतीने कटांबाहेर आपल्या . अनुयायांसह चित्रसेनचे बंढील
धे नित्रसेनने बिचार केला, उत्नाक्षाची एकदां आपल्या वा डअंकडे पाहिलें. 'ोख्यावर नसून त्याने तारकेश्वर .महारान यांचे .राज्य .जिंकण्यां
संत्रना जरोवर दिसते. आहे. अमरपाल्ने ! त्या दु्टानें बंड कंटाकडे पडिले जाणि बरोबर सोर्ठी. गेळा. होता. पण त्यांना यं भाले
दवेलीळ दुजोरा दिल्यावर पुन्हां दुसरा तिचार कलें ब म्या भजे ऱ्यजपल्या एका. सांची मित्रास नाहीं आणि स्वतःचा अचाब करण्यासाठॉ
| करण्याचें कारणच नाहीं. वळून सतावून सोडलें. माझें नशीब असवत्तरच; -*करवीर | आपल्याला वारले होतें ढून जावें लागलें.
 च्य
11
मील झाळी असावी. चिश्रसेननें किडा
सर करून कांतिमतीळा सोड विळेंजसेळ ब
1 चाप चित्रसेनाचे उपकार नान तो
गेळ तेंकरायळा तयार्‌ झाला असेल.”
जागवर्मा *्दणाळा. भोळ्या वेळाने तो पुढे
म्हणाछा-'“भातां त्या सर्व गोष्टींचा बिचार
करावयास भापणांनवळ सवड नाही. प्रथम
आत्मरक्षणासाररी या किल्यात गेळेंच पाहिजे.
तारके'वराचें येत नाहे. समौरा-
समोर त्याच्याशी युद्ध करणें साझ्ल्याका
भातां तरी शक्य नादीं.
वर्मा ब करवीर दोर्षांनो आपा-
“हारा! धीमळा देखी ततच वाटतें कल्या ह्यांना किल्यांत शिरायक्या
षण आपलें सैन्य कोठें गेलें! तें शर्व सांगितत्रें आणि सर्वे किळयाच्या एका
कापले १ माझे अनुयायी ब फाटकानवळ येऊन दाखक झाले.
माझें भग र पक्ष्या आरा ऐकी कांदो. दोषांनी आंत
एक दिसत आय भानगड आहे. जिटपाखरूं देखीळ नव्हते.
समजत नाही." करवीर जात्त काळजीत तटाळा लिंडारें पडळेळी होती. पण रानवाडी
पडळा, कारण त्याचें बळ म्हणजे ते मर्यकर त होता. आंत कोणी असेळते'
पक्षी ध्या र तो तोरकेचर नाड. प (ढा शेका आढी,
बीरसिंदू, चित्रसेन व झ सर्वांचं रा्य- का तर होत नाडी £
गिर करणार य असणार! किळ्यांत जी
मला असें वाटतें आहे कौ, बीरसिंद शिळणें शक्य
व त्याची मुळ्मी काँतिमती ही दात्रुपक्षांत पळून गेळा अश्षणार.
७७७॥७.७७50095009.:: "अन
बरोबर कांतिमती
असणार. कारण त्यांना आ डंपाय करावा."
मिळवून घेणें अशक्य हो; बारतें तुछा £” नाग-
॥येण्यापूर्वीच जरित्रसेनावरोबर सर्व पळून बमनिं उत्सुकनेनें कारळे:
असणार.” करवीर म्हणाळा, 6 किळ्ला इतका निर्जन: ब शात पाहून
प्या सैन्यांतीळ मळा जास्तच संशय गेऊं लगर महे.
एक
प्रेत तरी | तेंहि नाही.
दिसत. नाडी. एकाचे राक्षस आणि .त्यांचा नायक उग्नाक्ष भावही
प्रेतं नाडीी कश्ली वाट. पहात टपून बश्चले नसतीळ कल्या
% सानभंग
होतीळ ! उद्नाक्ष व त्याचें राक्षसाचे सैन्य वरून ! ते. टपून नसळे आहे दे वळल्यावर वूर्बी हिमालय पर्वतांतीह एका जादुगाराकडे निरोप पाटवून त्याह्या आपल्या
तर आलें न असेल तर तरी किठपांत शिरण्यान्यतिस्क्त .दुमरा परदेशांत एक राजा राजञ्य करीत असे. तो दरबारी बोळाविलें 4 म्हणाळा-'" तू आपले
मात्र सर्व शक्‍य आहे." नांगकर्मा म्हणोळा.. काय नाहे! कारण बाहे*यें खैकट । धुकमहा पराक्रमी राजा होता. त्या ढोगरी बादृचे मोग दाखवून लोकांना चकित
उग्नाक्षाचें 'ब त्यांच्या राक्षस सैन्याचे ओढे माहे. तोगकेखरचे सेन्य अगदी । ्रदेशांतगरीबकोकचजास्तरहातभसत. एक करून टाकतोस, म्हणे. एकदां मी. स्वत!
नांब ऐकतांच करवीरचा ध॑'र॒ सुटला. 'क'पण वर आहे. तरी प्रथम झापण आंत न 1 रीप आदुगार त्याच भदेश्ांत रात असे. बचे प्रयोग पाहणार आहें.
त्याचें खरें उम्नाक्षाशींच हो तो सढ हो आदूचे प्रयोग करून ठोकांचिं मनोरंजन तें ऐकून जादुगार म्हणाहा-“ महारान !
उंगबामळा भागे पुढें पाहणार नाहीं हें तं .. लो. मांत्रिक साघासुधा नव्हता. माशी आवृ ब मंत्र सामान्य छोकांसाठी
ओळखून होता. करवीर्नें नागबर्माच्या करूं. हाळूच दिसली. नाहीं तर किळयांत --्षरोलरींच त्याच्या अवळ जदृ्ें दुर्भीळ आहेत, आपल्या सारल्या थोरां मोट्यांच्या
भोळ्या शेजारीं आपला घोडा नेला व इळूव शिरायळा कांहीच ६रकत नाहीं. कसब होतें. ल्याच्या जादूच्या पभावानें डोळ्यांत धूळ फॅकणें मळा शकय होईल का!"
त्याच्या. कानांत सांगितळें-' महाराज | [ पुढोळ गोष्ट पुढीळ अंकी_-। गरिबांना बाटे कीं, ते राजवाळ्यांत राहून “ त्यांत काय! मळा देखीह तुझी ती
भोगीत आहेत. केव्डां जादु पाहाबची आहे. मी सांगतो आहें,
बाटे की, ते नंदनबनांत भरग तुळा संकोच करण्याचें कारण काय १
आहेत. परंतु दा आनंद कांढीं राजा म्हणाळा,
अनुभवावयास मिळे. *| महाराज ! आपडी आज्ञा समजून प्री
कीर्ति गांबोंगांव पसरी ब॒ आपली जादू दाखवायळा तयार आहें. पण
माझी एक अट आहे. माझ्या हातून चुकून
महाराजांचा उपमर्द झाळा तर्‌ महाराज मळा
 कून भो तै वाढविले. बाढतां वाढतां तें.
शोकांतच
थरून आणा त्यांना. त्यांचे घोडे धरून सांगून राजा निरनिराळ्या भकारचे इतके वाढळें की, तुझ्या या मर्त्यॅ
माझ्या तवेल्यांत बांधून ठेवा." राजाने डार घेऊन निबाळा. नव्हे, तर स्वर्गळोकांतह्ि त्या झाडाच्या
त्यामुळें त्या
हुकूम सोडा. /_ राजा शामियान्याजवळ पोंचळा तेव्हां झाखा प्रक्षाखा पसरल्या आहेत.
शिपाई राजाच्या दुकमाप्रमाणें त्यांना ]जा कनकसिंडासनावर बसले होते व झाडाचं फळें मळा मिळत नसून देवांना
घरायका घावे तर तेथें त्यांना एक मोठे रन्नतसिंडासनावर. राआने पुढें येऊन मिळत आहेत. देव सर्व फळे खाऊन टाकीत
नमस्कार केला ब *इणाळा-“ हे आहेत. त्यांन मळा आज पार्बतों एक
फळ
पत्नि! आपण कोणत्या कारणास्तव देखीक दिलें नाष्टी, मी त्याचा जोब
राजाचे शिपाई ते सर्वे इृद्य पाहून प पायधूळ झाडून आमच्या या गरीब बिचयारायेळा जात. आहे. वाटेंत तुझ्या
राब्यास पवित्र केलें? राज्यांत पडाब टाकळा आहे, एवढेंच ! "
बाबरळे, त्यांनी पाणी भरणाऱ्या कांडी तें ऐकून राजा फार खूध झळा, आपलें
मय्यांना जवळ जाऊन विचारलें-“ हे. _ ह्यावर नागराज म्हणाठा-““ मी आपल्या
कोणाचेसैन्यआहे. आणि इकडे येण्याचे । ओथानांत एक झाढ कावले. खूप मेढनत केबढें नशीब काँ, नागराजाने आपल्या
शिक्षा करणार नाहींत असें अमयदान मह्रा- कारण काय! "
राजांनीं िहून दिल्यास मी आपलें कसब ५ झा्ही पाताळ ळोकांतज्ले राहणारे!
दाखवाबयास तयार आहें.” जादुगारानें हें भामचा राजा नागराज याचें सैन्य जाहे..
विनमपूर्वक विनंति केली, * तें सोन्याचे सिंहासन आमच्या राग
राजानें, त्या प्रमाणें अभयदान दिल्या- आहे व चांदीचे आमच्या युवरावांचे." एक
बरोबर राजाळा राजबड्याओहेर लोकांची पाणी भरणारा मर्मा म्हणाला,
गर्दी जमश्यासारखा आवाज ऐकू आल्य, शिपायांनी राजवाड्यांत परत जाऊन
घोड्यांचे खेकाळणें ऐक आलें. राजानें स्वांनीं जे कांडी पाहिलें व ऐकले होते.
खिडकीतून डोकावून पाहिलें तर पळीकडच्या राजाला जाऊन सांगितलें. राजानें चकित
ड्यानांत छोक गवत कापीत असलेळे दिसले. . होऊन बिचार कोण! नागराजा आळे _
“ माझ्या परबानगी शिवाय राजोद्यानांतून आहेत ? तर॒ मग चळा त्यांच्या दर्शनासगेळें.
गवत कापायला हे कोण लोक आले जाहेत. पाहिजे. माझें तें कुळ देवत महे व माझी.
चांदोबा
 नाहो तर कदाचित युद्ध करावे ढागेल.
हणून भी येईपर्यंत युवराजानें आपणांकडें
हणेंच भरेबस्कर,”
असें सांगून युवराजाठा मर्त्यळोकांत |

अरोबर घेऊन रानवाळ्यांत गेळा,

कांही दिवसांनी आकाशांत एक मोठें |)
बाढळ आल्यासारखे झालें. विजांच्या कड-
कडाटावरोबर ऊस १हे. लागळा आणि
त्याच्या पाठोपाठ मुंडकी, हात व बाय
धडाधड जमिनीवर पट ळागढी,
राष्यांतच प्राथ टाकण्या' राजानें इतक्यांत एक मुंडके खाळी पले. ते.
विचार केळा, नागराजानें आपल्याळा अशा हुबेहज तागराजाच्या डोक्यासारखेच होते.
प्रकारें ज्ञो मान दिळा त्याचा भोडा फार शाने भापल्या जांबयाच्या तें दृष्टीस पह.
फाथदा कां करून घेऊं नये! नये म्हणून रानांतच त्या मुंडक्‍्वाचा दहन-
म्हणाला-“ महाराज !' आपण बिधि देखीळ उरकून घेतळा. ्
॥ आपल्याला पुकुळते एक युवराज आहेत ब नागराजाच्या नुळाचें लिडकींतून बाहेर.
मला एकुळती एक राजकन्या. दोघांचे सय चिता जळत असळेडी पाढिली ब विचार
झालें तर दोघे सुखी होतीळ.'१ सर्ळे कौ, ही कोणाची चिता! ळी
नांगराजानें होकार दिला व म्हणाळा-- युवराजांना कळविल्य़ाशिवाय दहर्ना
* तर मग मी स्वगीलोकाच्या मोहिमेबर उरकून वेण्याचें ठरविळें होतें. डी गोष्ट|
ज्ञाहांना वुवशजाळा आपणांकडे ठेवून जाऊं दासीला माहीत नव्हती. तिने खरें तेंच
शकेन, कारण देवांनी मार्झें म्हणणें ऐकळें सांगितले.
चांदोबा ७५७2
 ते ऐकून युवराजाच्या मनाळा इतका त्याच्या शोधार्थ तुळा देखील पाठवितो.'?
चक्का बसला काँ, त्यानें घांवत जाऊन असें सांगून नागराजानें तलवार उपसली.
चितेत डडी टाकली. कोणी स्थाला अडवू राजानें नागराजाचे पाय धरून माफी
शका नाहीं, मागितळी. म्हणाळा-' हे पाठाळपति! हा
कांहीं दिवसांनीं नागराजा स्वर्गाची मोहीम मर्त्यॅडोकाचा राजा तुझ्या चरणॉ शरण
संपवून परत आळा. राजा षाबेरळा, आतां मागत आहे. जें माझें आहे तें सर्व तुझेच
_ कोणतें तोंड घेऊन जाऊं मेटायळा ! पण आहे असें समज ब शरणागताचें रक्षण कर !”
जारविच ळागलें, * नरे अरे हें काव? उठा उठा!” [२]
नागराजा *इणाळा-“ प्रथम देबेंद माझा नागराज म्हणाला.
भाग द्यायला कवूळ होईना. पण बळी तो राजाने वर डोकें करून पाहिलें तर तेथें. गाडी रात्रीं करीढोद्यानांत आल्या, एकहि पुरुष नव्हता, संदर हॅ
कान मिळी. शेबटीं कवूळ झाळा. बरें, नागराज नव्हता कीं त्याचें सैन्य नव्हतें. हे. कौडोथयान राजघानीच्या बाहेर सर्ब पाहून आश्रय बाटळें, त्याळा आश्वये
युवराज नाहीं भाले बरोबर १ '' नागराजाने दुसरें कोणी नव्हते. फक्त जादुगार एका तै, ब एका सरोवराच्या मध्यभागी होतें, बारण्याचें आणखी एक कारण होतें. क्रीडा
विचारलें. खडकावर बसलेला होता. ह उद्यानांत जायळा एक पूळ होता. त्या भबनांत पाहऱ्यासाठीं पुरुष नव्हते, क्षियांचीच
राजानें कांपश्या आवाजांत घडलेळा राजाळा कळलें की, त्यानें ने त मध्यभागौं एक सुदर क्रीडामवन एक पळटण होती.
वृत्तांत सांगितला. तो ऐकून नागराजाचें सर्व वाहिले ती सर्वे त्या जादुगाराची तै, त्या राकीं क्रीडाभवन खूप सजविण्यांत पंकप्रभान उतरल्याबरोबर त्यांच्या बरोबर
अंग रागानें थरथर कांपूं हागळें. म्हणाला-- होती. त्याला त्या मानमेंगाबददळ होतें. दिव्यांचा झकझकाट पाहून आलेल्या अभात्यांना घेऊन गांडी परत गेली,
* तुझ्या भरंबश्यावर युबराजाळा मी सोडून राग आला- परंतु तो वचनबद्ध होता. दिपून जात होते. कोडाभबनाच्या पंतप्रधानांनी कीडाभबनांत मवेश केळा,
गेळों होतो. आणि तू. असा घात केलास. म्हणून कांडी करूं शकळा नाहीं. बाजूला ळताकुंज व मांडव हो; दासींनी दिवाणखान्यांत त्यांना बसायला
तैं स्थान अत्यंत रम्व दिसत हो सांगून प्यायळा पेय आणून दिळें. नंतर
पंतप्रधानांनी आज्ञा केळी कीं, महाराणीळा
दिंडी दरवाज्यासमोर जाऊन उभी मी आल्याची वर्दी करा.. त्याप्रमाणें कांडॉ
खुंदर कोणाछा नकळत गाडी आंत ख्या धांबत गेल्या. त्यांनीं एक सजवळेळा
च उतरला व झाडीत ळपून वसळा. मेणा उचळळा व चाळं लागल्या. सुंदर
हीं तरुण ख्रिया पंतप्रधानांना सापोऱ्या झाडीआड त्यांच्या पाठीमार्थे गेला. क्रीडो-
 समज.” असें सांगून पंतभघान तिच्या वः जिंबत सोडे नका! ” तो आवाज कानावर
त्यांचें संभाषण ऐकण्याची
रं शयनगृह्ांत गेळे. पडतांच सुंदर तेथून पळाला. कांह दासींनीं
त्सुकता सुदरच्या मनांत अर्थातच उद्भवडी.
सर्ब दासी निघून गेल्या. फक्त दोघी तिघीच दुष्ट ! तू. या घातकी खीबरोबर माझें त्याचा पाठळाग केंळा. पण त्या जवळ
एका बाजूळा जाऊन उभ्या राहिल्या. सुंदर 'लढ्री ळावून दिलेस ! वाबा होता म्हणूनच योचण्यापू्वी सुंदर पुळावरून पलीकडे
त्यांच्या नजरेस पडल्याशिवाय क्रीडाभव- पी वांचळो. त्याच्याव/ मी रागावळो गेला होता.
च्या स्बिडकीजबळ झुडपाजाड उभा राटरन , केवढी माझी चूक ! असा विचार *“ त्याहा भसा सोडून भागाबबाचें नाहीं,
दोषांचें संमापण ऐकूं ळागळा, सुंदर बराच वेळ जागच्या जागी घोडे घेऊन याव त्याचा पाठळाग करा!
*“ आमचे दरबारी गाढब आहेत. एकाळा म्लल्व उभा राहिला. त्याच वेळीं कीडा- खैंदरळा एक पुरुषी आवाज ऐकूं आला.
देलीळ मुचठें नाही कौ, एका क्षणार्षोत संबनांची एक खिडकी बार्‍यानें उघडली व सुदुरने मार्गे बळून देखीळ पाहिलें नाहीं.
सर्ब कांस ते झालें असतें." पंत पथान
म्हणाळा. 'लदरवर दिव्याचा उजेड पडला. तो सरळ गांबांत एका पडक्या धर्मशाळेत
दुखून
“तो आया ! त्याची. नजर सारली कोणीतरी त्याळा पाहिले, त्याच्या कानावर शिरा. तेथें कांहीं ढोक घोरत पडले होते.
्ानांतल्यांच एक सुंदर मद्डालासमोर मेणा माझ्यावर !भाम्हांदोघांनाकथो मेद देरैळ हि गायकी शब्द पढळे-“ पकडा त्याळा. त्यांच्या मध्येच सुंदर देखीळ जाऊन शोंपला..
थांबळा, एका दासीने आंत जाऊन बर्दी तर, नाहीतर जेवतांना किंवा पेयावरोभर
दिल्यावर एक तरुण खी बाहेर आळी 4 बिष देऊन मी कार्यसिद्धी करून वेतढी
मेण्यांत बसळी. सुंदरचा स्वतःच्या डोळ्यांवर असती,” सुंदरची आयको स्हणाळी. ती
विश्वास बसेना. ती त्याचीच बायको होती. आणखी पुढे म्हणाळी <* मळा तेर आता.
पैतप्रधानारनें बाबाच्या इच्छे विरुद्ध ज्या तरुण कंटाळा आळा आहे ब भोति पण वाढे
खीशी त्याचें ढ्य़ लावून दिळे दोतेंतीच हागली आहे. आज त्या दोरीच्या झिदी-
। ती खी होती. सुंदरचें सर्व अंग रागाने थर- मी
अर कांपू. कागलें. पण घाई न करतां पुढे
काय होतें हें पदात तो चुप राहिला.
मेणा क्रीडा भवनासमोर आल्याबरोचर
कंतप्रचानानें पुढें येऊन त्या खीळा आंत
चांदोबा
 विचार त्याच्या मनांत घोळत होते. मग ून त्याहा काळोखांत देखीळ सर्व छान
झ्ञॉप कोठून येणार? आणि तो झोपण्यासाठी होतें. छेदरचें पिळदार शरीर पाहून
तेथें जाळाच नव्हता. त्यानें आपल्या काठीने उठायळा सांगितळें व
इतक्यांत कोणीतरी घाईबाईनें आंत येत आवळा सांगितलें, लुंदर उमा रादिळा.
असल्याची चाहूल ळागळी, सुदर डोळे | कोण तू? काय करतोस! '' चोराने
मिटून त्तव्व पडून राइव्य. त्याल्य हें पाहून
आश्चर्य बाटले कॉ पावळांचा आवाज त्याच्या & मनी गरीब्र मिकारी आहें? तुंदर
जवळ भाल्यानरोबर थांबला. म्हणजे आप- व्हणाळा.
स्स णीनाल्या त र र बळ माझ्याबरोबर मी सागिन तें काम
सुटका मिळणें अक्षक्य !तरी त्यार देईन."
नांव मनांतन्या मनांत घेऊन डोळे उपडे, त फाया
समोर उभा असलेला मनुष्य राजाचा शिपाई ।.. & मळा काळोखांत कांहीं दिसत नाही.
पण त्याहा झोंप कोठून येणार ! तो छपण्या- नब्दता. त्याचें झरीरपिळदार होतें. त्याच्या हिार /! दु दोघे ढोगराळ प्रदेशांत चालत चाळत
साठीं तर तेंथे भाळा होता. रमा रूपावरून तो चोर किंवा डाकू अस्वावा |(काम काय व. ळी एका गुद्देजवळ पोचले. डाकूलें पुक मंत्र
थोळ्या वेळानें रस्त्यावर बडबडत कांहीं दे ओळलावहा बुंदरला वेळ रागच नारी. 11 भासत न म्हट्याबरोजर दगढाचा द(वाजा उघडला.
छोक जाऊं लागले. तुंदरने कानोसा घेतला. तो खरोखरच एक गहुक चोर शेती. ल्याने (“बहेन त्याच्या डोळ्याा घोेते भंजन दोघे आंत गेळे. दरवाजा जशाचा तसा बंद
ह्याच्या कानावर हे शब्द पडळे-“तो राज्यभर फिरून मोठमोव्या शरीमेतांच्या ष£चे ।बोळे. दैद्रळा त्या काळोखात देली
युवराज होता | सिंहासनाऐवजी झुडपा- ब चांदी ढून आपल्या गुहेत एकत्र 'दिवसासारखे स्तच्छ दिस, ठागलें. तो चोरा” झाल्य. गुहेत एक घुंदर महाळ होता. त्यांत
आड असावें हागळें त्याळा."' सुंदर बिचार केलें तो चोरी करून येईतेव्हांचोरीचा बरो निंथाळा. डाकूसरळसुंदरच्यामहालांत डाकू त्याची बायको व एकुलती एक मुलगी
करूं कांगळा, हात पाय हळवल्या शिवाय माळ एकट्याने उचळन नेण्यासारखा नसल्या सुंदर गंमत पहात होता. कांही अशी तिचें रद्दात होतो.
भागायचें नाडीं. ती बायको नादीं नागीणम्हणजे कुठी करून वेत असें. तो एका ' बौर् ा नाहीं. डाकू सदज आंत शिरला व सुंदरळा बाहेर बऱ्हांड्यांत उभा करून
आहे. नांगीण ( किंतीतरी ळोक माझ डोके कुळीच्या शोधार्यच तेर्थे आळा होता. 'ब्याद्या आंत डे सोनें, चांदी हिरे माणिक्य व डाकू पोतें जेऊन आंत गेळा
उडवून इनाम मिळविण्याची आद्या धरून बर्मशाळेंत काळोखच होता. पण त्यानें ।वागदागिने मिळाळे, उचळल घेऊन आळा. “ आज माझ्या बरोबर जो कुळी आळा
एक तऱ्हेचे अंजन डोळ्यांत घातलें होते. र एका पोत्यांत धाडून त्यानें सुंदरळा आहे. तो रँगारूपानें आपल्या मुळीजोगता
चदत घ्याया सांगितले. आहे! ” डाकू आपल्या बायकोला म्हणाला.
खांदोबा
 “ एका कुढीळा आही आपली. मुळ्गी पाय काढ. एक ल रि,
देणार! इतरांना ठार केळेंस तसें याळा तर आपल्या धरीं पोंचण्याऐवजी यमाच्या ओसरीत येऊन बसा. पहाटे ३-४ वाजा-
दवेखीळ कडून मोकळा हो!” बायकोने घरा पॉंचशीळ.” सर्वा श्रुमार ढोता. तरी वरात जागाजाग
नवथ्याळा सुचविले, सुंदर जास्त विचार करीत थांबळा नाहीं. आढी होती. इतक्या ळवकर उटण्याचें काय
कारण असेळ ?
आईवडिलांचे बोलणें आढ उभी राहून बाहेर आला व राजघानीकडे घांबत निथोळा- _ हंबर विचार करीतच होता, तेवत्यांत
मुळगी ऐकत होती. ती घांबत ब्राह्वेर वऱडां- विचार चाढ, होते, त्या मुळीचें रूप व कोंडी भिक्षुक जाझषश भस्म लावून व समिवा
ड्यांत आळी, सुदर तेर्थे होता. त्याला तिनें उपकार आयुष्यभर विसरू शकणार नाही. घेऊन येत असठेळे त्याडा दिसठे. त्यानें ।
पाहिलें. त्याळा पाहतांच त्याच्या रूपावर पुष्कळ अंतर चाढल गेल्यावर सुंदरळा त्यांना निचारळे-“गुरुजी! आज या घरी
त्री भाळून गेळी, ती निस्संकोचपणें सुंदर एक गांब दिसळें. नजून उजाडले नव्हते. 'बिदेष असें काय आहे दो! देंकोणाचें बर"
जबळ आली व त्याला हात धरून ओढत खूप काळोख होता. खंदरनें विचार केळा, हे बर दीक्षितांचें! तुळा माह्टीत नाही
व ४ काढ ज्योतिष शाख्रावरून कळलें
दरबाज्यापर्यैत गेळी. मंत्र म्हरल्याबरोगर या गांवांत थोडा वेळ बिश्रांति घेऊन मग. , आमच्या युवराजांवर एका सांधानें दंश
दरवाजा उघडा. ती म्हणाली-*' छबकर पुढें जावें. संदर गांवांत गेळा. एका घराच्या रहा आहे व तो आज त्यांना चावणार बिनप्रपणें विचारले“ मी आंत. येऊन
आहे. म्हणून दीक्षितांनीं ती' आपति टळावी आपला यज्ञ पाहिळा तर चाळिह का!
म्हणून सर्पयक्ञ आरंभिळा आहे. दीक्षितांचे “ये बाळ खुशाळ पहा ! गांवच्या
ऱ् आहे म्हणून त्यांन आम्दांळा होकांना बोळावून धाटामाटानें हा यज्ञ करा-
ह्य यज्ञ पुरा करण्यासाठीं बोलाविले आहे, बळा हेवा होता. पण तो बसला आहे ना.
'त्यामच्या बुवराजांसाठी आपल्या आयुष्याचा ब्रिश्संतोपी, पंतप्रधान ! " भटजी म्हणाले.
होम करायला देखीळ या गांबचे ळोक तयार तें सर्व ऐकून लुंदरळा आनंद झाळा.
. कारण परकोकबासी महाराजांच्या प्रजेच्या हदयांल आपल्या बिषबॉ इतकी
आगे आम्हां सवांना आमचे एक युवराजच कळकळ असतां आपण कोंगाळा मिण्याचे
|: राहिळे आहेत. भटजी म्हणाले. कारण काय ! आपण आपली अंबाबदारी
ह्या नित्वा ञराद्यगांविपर्यी सुंदरच्या ओळखून आपलें राज्य परत मिळविले पाहिजे.
अनांतजादर कास्तच वाढला. त्यानें त्यांना आजपर्यंत बेजबाबदारपणानें बागछों तें पुरे
आांढोदा
 नार
म्हणावयाचे, परस्परांची तोडि पाहे डू
बंडल होता. त्या शिवाय महाळांत चोरी
ळागले. जोशीबुवा उठून बाहेर गोळे व॒ ३ झाळेळी पाहून जाबाळा फारच
आकाशाकडे पाहून आंत आळे व म्हणाळे- बाटले. पैतमघानांशिवाय या सर्वाळा
“ुबरानांवरीळ संकट टळळें जाहे.१ कोण जवाबदार भसणार ? बावा याच
दीक्षितांना पुढें येऊन खुदरच्या पाठीवर विशवारांत असतां सुंदर परत आठेला पाहून
प्रेमानें हात फिरवीत विचारडे-““ बाळ !_ त्याच्या जिवांत जीव आला.
मग भामचा ळाडका युवराज तूंच का? त्यानें बिचारले-“ बाळ ! मळा विचा-
काँदी मिण्याचें कारण नाही.” तूं रात्री कोठें निघुन गेळा
सुंदरनें सर्वाना नमस्कार केला व. होतास?"
म्हणाळा-* मी आपला युबराज असूनहि. *तें मो मागाहून सांगोन ! पथम जाऊन
आपणासाठी कांढी करूं शकळों नाहीं याबददळ बत अमास्यांना प्री बोलाविले आहें,
मी आपली दिकगिरी व्यक्त करतो. आपण ट साझा निरोप जाऊन सांग." संदर
झालें. बाबा होता म्हणून आपलें रक्षण झालें सवानी मळा पाहिलें देखील नाहीं. पण मी तसें बच्चन दिलें होतें. पण मी नोकरीचा
ह्याच्या उपकारांबद्दळ डेतरदाथी होणें या किती निश्वार्थबुद्धीनें भाझ्या हितासाठी व. 'म्हणाठा. राजिनामा देऊन पळून जावें ठरविलें आहे.
आयुष्यांत तर शकय नाहीं, रक्षणासाठी स्वत:चा जीव धोक्यात घाढल. बावाळा आश्चर्यच वाटलें. त्यानें निरोष
त्याहून औश्चर्य म्हणजे पत हे कृत्य माझ्या द्वातून घडणें शकय आहे.
आंत यज्ञाची सर्व तयारी पुरी झाल्यावर हा यज जारँभ केला. आपण सब मढा सांगितला व असें का वाटतें आपणांहा ? १.
निरोध ऐकून ताबडतोब आले,
मज्ञ सुरू झाळा, तूप, समिधा च इतर बडिलांसारखे आहां. आपल्या आज्ञेप्रमाणे
क दुव्हॉजांनौं निरोप पाठविळा होता?" ** वळून जाण्याची गरज नाढीं ! माझ्या
पदार्थाची आहुती चाळ. होती. मिक्षुक सुरांत करायला मी तयार आहें."
आजिने सैन्य पाठवून पेतप्रधान व त्यांची ती
वेद मंत्राचा उच्चार करीत होते “ शीश्रमेव राज्य भासिरस्तु!" असा
'नमात्यांनीं नम्रता दाखवीत विचारलें.
एकाएकी छप्स्रांतून सुंदरच्या सर्व आक्रणांनो एक झुलरानें भाशीबांद दिला. ।शक वरात्रीं वच वि
डोक्यावर
बाई दोघांना घरून आणून माझ्यासमोर
कांद्ींतरी पडलें ब तेथून होम? डांत जाऊन आद्मणांचा आशीर्वाद घेऊन सुंदर आपल्या 11.7. एम भाठवयाच्य हजर करा.'' सुंदरनें जाजञा केळी. पुढे तो
पडळें. त्तो एक नागसांप होता. महालांत पोंचळा. तोपयत श्रात:काळ झळा "आंत युंबराजांचें डोके कापून हजर करता.
असेंदि म्हणाळा-'* भाज पासून राजा म्हणून
होम संपळा. सर्व चकित होऊन सुंद्रकडे बादा ळा होता व लुंदर आपल्या म्हणून ! '' सुंदरनें विचारलें. मौ सर्ब राज्यसूर्तरे दाती घेती आहेत.
पाहू छागले. तर्‌ मग आपले. युवराज देच महाळांत नार्दीं डे पाहून. फार काळजीत पंत अमात्यांनी सुंदरचे पाय थरळे व माझ्या आज्ञेचे उद्लंषण करणारास कडक.
व्हणाळे-“ युवराज ! पंतप्रधानांच्या भीतीनें शिक्षा केळी जाईैळ.'
चांदोबा
 सुंदरच्या आज्ञेने दरबार भरळा. सर्व तळवार त्याच्या हातांतून गळून
चरबारो व मानकरी इजर होते. सैनिक पंत- खालीं पडळी. चोराळा वाटलें की, आर्त.
प्रधान व त्या बाईळा धरून घेऊन आले. काझी होणार. पण सुंदर म्हणाळा -“तू
सुंदुर आपल्या बीस मित्र मंडळींबरोबर चोरी करून मिळविळेलें घन गोरगरिबांना
दरबारांत आळा ब॒सिंद्रासनावर बसला. बांडून टाक.”
त्यानें पेतप्रधान ब त्या वाईल्य अनुक्रमे नंतर घहलेलें वृत्त सांगून सुंदर म्हणाला- भार्कनें. आपळा ६दट सोडला नाहीं. तो
फांशी व अन्भठेप अशी क्षिक्षा दिली, “तुझ्या मुलीचे डप्कार मी कदापि विसर- झाडाजवळ गेळा ब प्रेत खांद्यावर
राजघानीभर बातमी पसरळी. प्रजेने गार नादी. तिनेच भला पुनर्जन्म दिला । काढून घेऊन त्मशानाचा दिशेनें चालं.
प्रेमानें भापल्या नव्या महाराजांचा जयजय- आहे. मी काळ जगलो म्हणूनच मा हे । डागल्या. तेव्हां मेतांत बसळेला बेताळ बोलं.
कार करून आपला आानंद व्यक्त केळा. राज्य मिळालें." छागळा-“राजा ! मी असें पाहिळें भाहे
त्याच दिवशी सुंदर कांडी सैनिकांना चोरानें भुळीळा बोडबून सेंदरच्या दातात. कॉ, किघ्येकांना लहान सहान कामें देखीळ
बरोबर घेऊन चोराच्या गुहेकडे निघाळा. विचा हात दिळा ब म्हणाळा-<* माझ्या पुरी करून घेण्यासाठी किती मेहनत करावी
गुहेजवळ पोंचतांच त्यानें तो मंत्र म्हटला. मुळीनें आपणांशिवाय दुसच्या कोणाशौ लयन । छायते ब शमदत्तासारखे असेहि ळोक
स्या बरोबर गुहेचें वार उघडले. न करण्याची प्रतिज्ञा केळी आहे." पद्टाबयास मिळतात काँ, अनायासहि त्यांचे
चोर आत्मरक्षणासाठी तळवार घेऊन सुंदरचा विवाह च राज्याभिषेक विषि- भाग्य उदयास येतें, तुळा कंटाळा येऊं नये
आलो. पण ज्याळा मजूर श्नमजून त्यानें पूर्वक मोट्या थाटाने झाळा. त्यानें पाऊणशे न्हणून मी ती गोष्ट सांग का! ऐक!"
आशे उचढत नेण्याचें काम दिलें होतें तो 1 करून प्रजेळा सुखी केळे. असें सांगून वेताळानें गोष्ट सांगावयास
स्वत: राजा आहे, हें पाहून त्याळा आश्चर्य सुरवात केछी-
* झुमदत्त एक भरीब लाकूडफोड्या
होता. रोज सकाळी रानांत जाऊन तो
छाकडें फोडी व मोळी विकून रात्री परी
वरत येई. एके दिवशी तो रानांत लाकडे
कोडायळा गेळा असतां त्याका एका शाडा-

सास्ास्सा जोषी
 त्यांनी ुमदचळा ांधोळीळा पाणी
आणून द्यावद्या सांगितलें. जेवणाची वेळ
झाल्यावर जेवण वाढायळा सांगितले. दयुभवत्त
चकित होऊन त्यांच्याकडे पाहे ढागळा..
यक्ष स्मित करून म्हणाळे-* बाद न! ! हँ.
मडकें बे आणि तुळा जें बाढाबयाचें असेळ
तें मडस्यांत हात घातल्यावर तुळा मडकयांत
मिळेड.'? शयुनदत्तरा कौतुक वाटलें. त्यानें
यक्षांनी सांगितल्याप्रमाणें केळें आणि लरो-
खरच मडकयांतून पंच एकालें एका नागून
एक निघू ळागळी.
यक्षांचें जेबणल्लाण जारोपश्योवर शिवदत्त
साही चार जण त्रसलेले दिसले. त्यांच्या जेबायळा बसळा वत्यात्या जें इवें होते ते.
कपढ्यांवरून ते मर्त्यळोका' सथ त्या मडक्‍यांतून निघाले. भावुष्यांत
शुभदताळा आश्चर्ये वारले. ते रक्ष होते. सर्हीत प्रथम तो पोटभर जेवा.
प्रण त्या बिचाऱ्या तै काय कळणार ? स्दां पासून तो स्या रानांतच यक्षांच्या-
हो दूर उभा राहून त्यांच्याकडे प'डरे कागळा. कडे नोकरी करं लागला. महिनाभर परा
या यक्षांना त्याचा भय व संकोच पाहून देलीळ गेढा नाहो. त्याच्या कुडुंबाठा वक्षांनीं
दया आळी असावी, त्यांनी त्याहा जवळ अज्ञवस पुरवलें ब शुभदत्ताची काळजी कहे
बोकाबिळें आणि विचास्ले-'" काय रे, नका, तो सुखी आहे असें त्याच्या बायका.
आमच्याकडे कामाळ साहायढा तयार आहेस सुठांना स्वप्नांत येऊन सांगितलें. एक.
का! तुळा पोटभर खायळा मिळेल ब तुझ्या महिनाभर नोकरी केल्यावर वक्षांनी छुमदतळा
कुडुंबाळा कोणस्याद्रि प्रकारची कमतरता बळावून म्हटलें की, तेरुनोभावें आमची सेवा.
भासणार नाहीं.” शमदत्तनें कबूळ केलें. केळी आहेस. तुछा जें पाहिजे तें मागून बे.
च्यांदोबा > ऱ्न
दुमदत्त न्हणाळा-“ आपण विचारलेंतच
म्हणून मागत आहें. एवढें अक्षयपात्र
मळा यावें."
यक्ष हंसून म्हणाले-* अरे, मागून
'भ्ागितळेंख तर हेंमडकेंच का: खाली पडलें
कुटेळ. तुझ्याकडे कावम आयुष्यभर
राह शकेळ असें कांडी तरी म गूर
&मळा दुसरें कांही नको, एवढें मडकॅच
पुरे!" थुभदत म्हणाल. यक्षांनीं त्याच्या
इच्छेबमाणें त्याला तें अक्षयपात्र दिळें आणि
- निरोप दिढा.
एका महिन्यानेतर शुभदतत सुखरूप घरी
फरत आलेळा पाहून त्याच्या बायका मुळांना तुळा स्वतला पोटभर खायळा देखीळ मिळत
आनंद झाळा. शुभदत्तनें बरोबर आणलेले नव्हते. आणि आतां येईळ त्याला पॅनपकाले
अक्षवपांत्र इतर मडक्यांवरोबर ठेवून दिलें. बाह ळागशा भाहेस | कांडी नादूमत्र करतोस
_ त्याचे स्हस्य कोणाला सांगितलें नादीं. पुढे कीं काय़!
त्याच्याकडे कोणी आळा की, तो त्यांना शुभदत्त झिंगळेळा होताच, त्यानें अक्षय-
नवनवीन पकालले वाढे कागळा. आणखी पात्राचें रहस्य सांगून टाकलें ब अक्षवपात्र
पुढे तर त्यानें आपल्या घरी अत्नपतत्रच पुरू आणून दाखविलें. आक्षयपात्राच्ा महिमा
केळे. एकाएकी रामदत इतका शमत भात तो नाचू हागळा, एकाएकी अक्षयपात्र
झाळेळा पाहून सर्वाना आझ्र्य वाटलें, त्याच्या हातांतून खालीं पडलें ब फुटून गेलें,
एकदां श्रुमदत्त खूप ताडी पिऊन झिंगळा हाडा म्हणतां सर्व खापरे अडक्य देखीळ
असतां त्याच्या दोजाऱ्यांनीं त्याला विचारलें-- झाळीं. झुमदत्त अस्ता अकस्मात श्रीमंत
काय रे! तै. ाकूडफोड्या ! इतके दिवस झाळा तसाच अकस्मात गरीब पण झाळा.
आांठोचया
 येथबर गोष्ट सांगून केताळानें विचारलें--
राजा ! मळा आतां हें सांग कौ शुभदत्त त्याह्या कधीं पोटभर खायला मिळालें नाहीं
एक महामूर्ख होता हें दिसतेच आहे. पण काँ अंगभर वतन घालायला मिळालें नाही.
त्याचा मूर्ख पणा तुळा कशांत जास्त बाटतो £ पोटपर खाऊन इतरांना पोंटमर खायला
यक्षांनी बजावून विचारलें असूनहि काँ, बालण्यांत त्याळा म्हणूनच एक महत्काये
दुसरी एखादी बस्तु भागून घे त्याने तें बाटलें. म्णूनचयक्षांचेंत्यानेंऐकलेंनाहींव
मडकेंच मागून घेतलें हा त्याचा पहिळा अक्षयपात्रच मागून घेतलें. तो ज्या स्थितीत
होता त्या स्थितींत त्यानें जें केळें त्यांत
मूर्ख पणा झाळा, नंतर अक्षयपात्राचें गुपित
ब्ळेकळ्लन
सांगून टाकण्यांत दुसरा मूर्खपणा झाळा, मळा कांढी गैर वाटत नाहीं. गरिबाळा पा्हीपुत्न नगरी शांडिल्य नांबांचा पक ओळलळा ब त्याच्या मनांत कांडी पालट
आणि शेबटचा मूर्खपणा तें हातांत घेऊन अचानक आलेळी श्रीमंती झांकून ठेवता येत. गरीब आह्यण रहात असे. तसा तो शिकला शाळा तर त्यासाठा प्रयत्न करून पहावा
नाचण्यांत दिसून आळा. या तिन्ही पैकीं भास्त नाहीं. गरीबीबुळेंच त्याळा दारू प्यायची संबरळेळा देखील नव्हता. मग मिक्लुकी असें मनाशी ठरविळें,
मूखपणा कथांत वाटतो तुळा । या प्रश्नाचे बाईट संवय लागली ब म्हणूनच तो झिंगून 'कदूत तरी उदरनिर्वाह कसा चालणार ? एके दिशो गुरुशिष्य दिंदाबयास
उत्तर माहीत असून हि तूं दिलें नाद्दीस तर जाऊन अक्षयपात्र कायमचे घाढवून बॅसळा. स्वान बोद्ध बिहारांत पवेश मिळविण्यासाठी निबाळे, ते एका उपबनांत येऊन पो'चढे.
स्थाचा काय परिणाप्र होईळ हें मी निराळें हा सर्व त्याच्या गरीवीचाच दोष नादीं बो भिक्षूहोण्याचेंठरविलें व ज्ञाळा देखीळ, बाटेंत शॉँडिश्य मिश्लेचा जप करीत होता.
सांगण्याची गरज नाहीं. तुझे डोकें शभर उर काय २” बण औद्ध मिक्लु फक्त एकच वेळ मोजन आज मिश्षेळा जायचें नाहीं का! मी काळ
छकळें होऊन तुझ्याचपायावर ळोळूं हागे,” अशा तर्‍हेनें राजाचें मौन मंग होतांच करीत. एक वेळ भोजन परून शोडिल्याच्या जेक्ळो, तेव्हांपासून आतांपर्यंत उपाशी आहें.
त्यावर बिक्तप्रार्क भ्हणाळा-'* शुमदत्तवा वेताळ त्या पेताअरोबर नाडींसा साल्या ब मनाचे समाधान होईना. म्हणून त्यानें बौद्ध पोटांत कावळे कोकळे लागे आहेत, वगैरे
मूर्खपणा मळा कशांतच दिसत नाहीं, त्याचा झाडाळा जाऊन लॉवकळूं हागळा, मिक्षूचा वेष फेकून दिला ब एक वैरागी करे, पण बैरागी कांहौंच बोळळा नाही,
होऊन एका बैशाग्थाकडे येऊन एट लागळा, एका आगी वैरागी आवळा ब आपल्या
त्यानें कचर केळा, या बैराम्यांना खूप मिक्षा ज्षिष्याळा न्हणाळा-“ तू पुढे हो! मी येतों
झिळते. पण ते स्वतः कांडा खात नादींत. मागून !'. त्यावर शांडिल्य म्हणाळा.
'आपळें पोट. छान भरेर. शांडिल्य ज्या * गुरुदेव ! मळा एकड्यातें भीति वार
कैराग्याकडे रदांत होता तो एक योगी होता या डस्वनांत पहा अशोकाची किती झाडें
व त्याळा अष्टसिद्धी प्राप्त डोत्या. त्याने आहेत! अशोकाच्या झाडाआड सिंहू
आपल्या नव्या शिप्याच्या मनांतला खरा हेतु असतात म्हणें."
 असंतसेनेनें आपल्या एका सल्लीळा पाठविलें.
त्या सखीर्चे नांब मथुस्ता होतें. फक्त
परचृतिक नांवाची एक दासी वसतसेनेबरोबर
राहिळी व बाकी सर्वे निवून गेल्या,
बसंतक्रतु होता. उद्यानाची छोभा काय
बर्ाबी ! असंतसेना आनेदाच्या भरांत गाणें
णे. ळागळी. तिचा गोड आवाज ऐकून
शांढिल्याा राहवेना. तो गुरुजींना न्हणाळा-
“गुरुवर! किती गोड भावाज भाहे! चळ.
कायर. पण मुरूनें डत्सुकता
न दाखविळेली पाहून शांडिल्य वसंतसेना जेथे
बसली होती तिकडे गेळा व आढ उभा राहून
“तू. पुढें तर हो! कांहीं भिण्याचें तिचें सोंदर्य पाहू हागळा ब गाणें ऐकूं ळागळा.
कारण नाहीं!" मैरागी म्हणाला. ओोळ्या वेळाने वसंतसेनेचें गाणें संपते,
* पण, मग जेवायचे केव्हां !'' शिष्याने आपली दासी पर्यूतिक हिच्याशी ती बोळे.
निर्छजञपणानें विचारलें, ढागळी, त्यावरून शांडिल्याहा कळलें कौ
बैराग्याने कांडींच उत्त दिलें नाहीं. ती वेश्या आहे. क्षांडिल्यानें बिचार केला,
पाटळीपुत्रांत वसंतसेना नांवाची एक आपण गरिब] आपल्याकडे भाज
वेश्या रद्डात असे. तिचें रामिलिक नांवाच्या असे असते तर कसंतसेनेशी र्म केळें असतें,
एका माणसावर प्रेम होतें. त्याच वेळी इतक्यांत तेथें यमाचा एक दूत आळा.
दोषांची मेट त्याच उद्यानांत व्हायची होती. यमाने कोण्या कसंतसेनेचे आयुष्य संक्त
म्हणून वसंतसेना. जपल्या सखींबरोबर आल्यामुळें तिचा भाण घेऊन'येण्यासाठी
उद्यानांत. आळी. पण रामिलिक आला त्याहा पाठविळें होतें. तो देखीक बाजूळा
नव्हता. रामिलिकला वोळवून जाणण्यासाठी उभा होता.
आठोचा'-
असंतसेना हीच आहे जशी खातरी
बटल्यावर त्यातें तिचा भाण घेऊन जायचे
ठाविलें. वसंतसेना उड्या भारून अशोक
बृक्षाची कोवळी लागळी, त्याच
बेळी भमवूत सांवाचें रूप भेऊन तिळा चाबळा.
सांप चावल्याचे कळल्यावर वसंतसेना
[किंकाळी फोडून जमिनीवर बेशुद्ध होऊन
बडळी, पःसृतिक भावरून गेली, शांडिल्य
आंबित जवळ ओढा, बसंवसेनेचें शरीर
निळे पडून थंडगार होऊन गेलें होतें. त्यानें
आपल्या गुरुजींना जाऊन सांगितलें. त्याचे
आुरु म्हणाळे-* आयुष्याची दोरी खुटळी
अलक!" गुरूलें तेंनिर्विकार शब्दांत दिठेलें मैरागी दिसतो. आहे. मी. परत येईपयंत
उत्तर ऐकून झांडिन्वाला गुरूचा २] आला बसंतसेनेवर कक्ष ठेवील, असा विचार करीत
च तो वसंतसेना जेथें पडळी होती तेथे कोक ती बसंतसेनेच्या आडेकडे निवून गेही,
करीत बसून राहिला. शांडिल्य व्संतसेनेची सेवा शुभूपा करू
बसंतसेनेनें मरण येण्यापूर्वी एकदां छागळा. त्यांह्या वाटलें कॉ, ती. अजून
आपली सखी परभृतिक हिच्याकडे डोळे जिवेतच असली पाढिजे. त्यानें विचार केला
उघडून पाहिलें व म्दणाळी-“* भाईला माझा ती शुद्धीवर होती तेव्हां आपण खुळ्य़ासारखे
जॅमस्कार सांग आणि रामिलिकला जाऊन दु्न पहात उने राहालॉ,
सांग की बसंतसेनेनें तुझी वाट पहातच तिकडे बैरागी आपल्या शिष्याला हांक
डोळे मिट्हे.” मारीत होता, पण शांडिल्याच्या कानांवर
बरसतिकनें श्रांडिल्याला वसंतसेनेजवळ स्याचा आवाज पडला देखील नाहीं तो
'आलेझा पाहिळा. तिला वाटलें, कोणी दयाळू आपल्याच नादांत होता. गुरूने विचार
चांदोबा
केळा, या वसंतसेनेमुळें याची बुद्धि पालटली गळा काढून शांडिल्य रडूं वसंतसेनेचें तें बरळणें बाटलें तिच्या
वारे बा! आचार विचारानें दी किती गुद
आईळा. म्हणाळी-“* झालें काय पोरीला
आहे. माळा थयुद्धीवर आणला पाहिजे व स्वच्छ दिसते आहे! शांडिल्यानें विचार
त्याच वेळीं क्संतसेनेची आई, सुल्गी समजत नाही !
भैराग्पाळा सव सिद्धी पात होत्याच. के त्या वेळा वसंतसेनेच्या शरिरंतून
योराबळानें आपलें वारीर सोडून वसंतसेनेच्या त्याच्या गुरुवर्यीडाच भावाज येत महे, हें. सांब चावून मेल्याचें ऐकून थांबत तेय विठकयांत परसृतिक देखील तेथें येऊन
शरिरांत भवेश केळा. बसंतसेनेचें शरीर घ्यानों मनो सुद्धां त्याळा वाटलें नाहीं. आळी. पण कसंतसेनेळा उठून वसळेळी पोंचळी, तिळा वाटलें. विषाचा प्रकोप
हळ. डत, लागलेले पाहून शांडिल्याल्य “ शांडिल्य ! जा स्वान करून जप का! !0 आाहून तिनें देवाचे आभार भानले. तिने असेळ, डोक्यापर्यंत विष गेलें असेळ. म्हणून
आनंद झाळा. आतां तर ती उठून बसली. कसेतसेना म्हणाली. शांडिल्याला वाढलें, मुलीची दृष्ट काढून टाकळी व जबळ जाऊन ती ध्रांवतचत एका वैधाकडे गेली,
* शॉडिल्य! शांडिल्य !"' तिनें बोळाविलें ही शुद्धीवर आलेळी नार्डी. बरळत असावी. प्रेब्राने न्हणाळी-“ बाळ | ह्याच वेळीमधुरिता रामिळिकळाजोळावून
“मी येथे एकदां भुरूकडे जाऊन यावें अस! विचार & छु म्हातारे! दूर हो! हात लावू बेऊन आळी. तो तर बेड्यासारखा “ बसंत"
म्हणत शांडिल्य जवळ जाउन विचारू लागला, करून तो निषाळा, नकोस माझ्या अंगाठा! ” तो आवाज सेना ! बसंतसेना ! 7 असा जप करीतच
“हातयाय धुवून ये प्रथम, भग ये पण झाडाखाही गुरूचा भूत देह पाहून वैास्याचा होता हें सांगण्याची गरज तेथें आढा आणि त्याने सरळ बसंतसेनेचा
हात जाऊन घरळा.
जबळ ! असेतसेना म्हणाली. स्याला भाश्चर्यय वाटलें. *“गुरुवर !
 याहून तो पेचात पडळा की काय करावें. वसंतसेनेचा होता. पण शांडिर
शिडकारल्यावर वैद्य म्हणाळा-“ औषधाने यमदूत अहर्यपणें तेथें डिंडत फिरत होता. कॉ, स्थाचे गुरुजी जिंवत झाले आहेत,
नाहीं हा रोग बरा होणार ! मी करतो उपाय ! त्याळा हें कळायला वेळ लागला नाहीं क', ब्ैरास्याच्या झरिरांत बलळेळी वसंतसेना
सांग उतरवल्या शिवाय नाहीं चालणार! असंतसेनेच्या शरिरांत वैशामी येऊन बसळा म्हणाळी-'* रानिळक ! रामिलक ! ''
असें सांगून वैद्य मैत्र पुटपूटट॑ ळागळा, आहे. वसंतसेनेचा प्राण कोणत्या तरी रामिळक जवळ जाऊन बिचारं हागळा-
त्यावर बसंउसेना म्हणाळी-*“ अरे.वैद्या ! मरतदेहांत घाळन खऱ्या वसंतसेनेचे भाण *' काय बुबा!
पुरे कर तुझी ती जवषें व ती वरवट! वेळेवर पोंचते करण्याची त्याळा घाई झाली * जबळ ये रोमिळक! जवळ ये! माझा
इथें तुझी ढाळ नाही श्िजायची. होती. त्यानें मागचा पुढचा कांदीं एक हात घर!” वैराग्याच्या धायकी अंगे
वैद्याने असाध्य रोग समजून व एक विचार केळा नादीं व येराग्याच्या सतदेहांत पाहून रामिळक थोड बेळ देदभान विशवरळा,
थाप देऊन काँ, मोठ्या वैधवुबांना पाठवून असंतसेनेचा प्राण धाळन तो निघून गेहा. त्याळा वसंतसेनाच आठवली. तिनें विचारलें.
देतो, तेथून पाय कांढळा. बैरागी उडून धसळा व ओरड लागळा- * इतका डक्लीर कां ळावलास तूं? ' थोड्या
तिकडे थननदुत वसंतसेनेचा भाण घेऊन “ दरटतिका ! परझृविका! ” तो आवाज बेळाने आईकडे पाहून “हणांली-“ आहे
यमाकडे गेळा. यंम्र त्याळा फार रागावला.
% हो बाजूळा!दुष्ट, मूर्ख कठडा ! पापी म्हणाला-“ अरे मी ज्या ब्सतसेनेळा भाणा-
माझ्या अंगाळा शिवलास तर किडे पडतीळ बळा सांगितले ती दी नव्हें. किती बोटाळा
तुझ्या अंगाळा !'” असंतसेनेनें इतक्या केहास पदा ! तुळा कळले नाही कर तू.
निमपर्गे झिडकारल्यामुळें त्याहा आईट परत येऊन विचारून जायळा नको होतें
बाटळें. तो. मधुरितेकडे पाहे हागळा. का! आ घेऊन दे प्राण परव आणि घाळ
इतक्यांत परृत्तिक वै्याहा घेऊन आली. त्या निचारीच्या झरिशंत. लवक! आ. नाहीं
% सांप चावल्यावर बेगुद्ध होऊन पडळी ठर ढोक दहनविधि मुद्धा डस्कून घेतीर,
होती आणि उठळी ती असें कांडी वेड्या- आणि मी सांगितठें दोतें त्या वसंतसेनेचा
सारखी बोलत आहे ! " पर म्हणाळी. जीब घेऊन ये
सर्च किंकर्चव्य बिमूढ होऊन वर्संतसेनेकडे यमदूत थॉक्त धांवत असंतसेनेहा तो
पद्यात उमे राहाळे. वैचयानें नाडी तपासण्या- जेथे सोडून गेळा होता तेथे आका. पण
साठीं बसंतसेनेचा हात भरला. तिनें हात असंतसेनेच्या ज्रिरांत दुसराच प्राण क्षिरळेळा
नक
ये ग इकडे, मी इकडे आईें.” भाणि तिकडे नाही. सर्वे चकित होऊन न॒सती गंमत
बसंतसेना ठीक बैराग्वासारखें बोळत होती. पहात होते.
यमदृत आपलें तिकडचे काम उरकून बसंतसेना आतां पुन्हां स्वतःसाग्खी बोड
पुन्हां इकडचें काम पुरें करण्यासाठीं आहा. लागली. तिनें भाईला. रामिळिकळा व
असंतसेनेंचा प्राण कसंतसेनेच्या झरिरांत आपल्या सखींना जोळखलें. त्यांनी ती कले
पोचविण्याची जबाबदारी त्याचीच होती. बरळत होती हें सांगितळें व म्हणाळी-
त्यानें बसंतसेनेच्या .शरिरांत बसठेल्या “आम्ही तर तू बरी होण्याची माशाच र रॅकाचा राब झाला
वैराग्याहा नमस्कार करून विनेठि केढी- सोडून दिली होती.
*बुबा ! आतां हें शरीर सोडळें पाहिजे बैरागी देखीळ आतां बत्तंतसेनेसारखे
'फ्रिन्िया देशांत भॉर्डिवस नांवाचा एक म्हणाळी-'* तुमचा राजा इकडेच यैळगाडीत
आपल्याळा,'' त्यानें गैराग्याच्या शरिरांतून बोळण्याचें सोडून स्वत:च्या आवाजांत बोळ तरुण शेतकरी रहात असे. लो आपली बसून येत साहे. गाडीत त्याच्याबरोबर
वरसंतसेनेचा प्राण काढून घेतला होता. लागला तेन्हा शांडिल्यानें चकित डोऊन बेल्गाढी जुंगून आठवल्याच्या आजाराळा त्याची राणी देखील बसली आहे. गाडीच्या
बैरागी म्हणाळा-" बरें तर! " आणि त्याहा क्‍चारलें-“ गुरुवर! आपफ्ण इतका निषाळा. एकटाच होता तो. ज्ञोखडावर गरुड पक्षी बसळेळा आहे !
त्यानें स्वतःच्या शरिरात प्रवेश केळा. त्याने ब्रेळ काय खेळ चाळविंळा होता धळ) अमन गोडी चाढ. असतां कोठून तरी एक ते ऐकून पजा शांत झोळी ब तव्या
बसंतसेनेचें शरीर सोडल्याबरोगर यमवृताने घालण्यासाठी की आणखी कांडी, गरुड पक्षी उडत येऊन गाडीच्या जोंखडावर राजाची वाट उत्सुकतेने पाह लागली.
मंध्रोमध बसला. औक लोकांच्या समजुती- परंवु ती बाणी ऐकून एक तरुण खी
ब्रसंतसेनेचा पाणतिच्या शरिरांत पोचता “ सूर्वास्ताची वेळ काठी आहे. चक प्रमाणे या पक शुभ शकुन मानला जातो. रानघानी बाहेर ज्या वाटेने राजा येणार
केळा, यमदूताचें काम संपलेंब तो निघून गेळा, स्वान करून संध्या कळूं व भग बोळे या
हॅ सर्ब इतके अदशयपर्णे झाले कॉ यमवूत बिषरयी ! ? असें सांगून बैरागी आपल्या गॉर्डियसनें विचार केळा, आहे झालें कांडी होता तिकडे पळत गेळी, तिळा वाटेत एक
ब वैरागी बा दोघां शिवाय कोणाहा कळलें शिष्याहा घेऊन नदीवर आंधोळील्य गेळा, तरी समजूत. आपण शेतकरी, आपल्या बैर्याडी दिसठी, त्या गाडीच्या जोखडावर
नश्षिबौ कावाडकष्ट करणें लिहिलें आहे तें गरुड पक्षी होता. गाडीत पक तरुण गांब-
खुटावयाचें आहे थोडेच. ढळ शेतकरी बसळा होता, पण त्याच्या-
त्याचवेळी केल्यिलस नगराचा राजा बरोजर कोणी आडे नव्हेती.
घुकाएकी मरण पाबळा. राज्यांत मारामारी त्या बाईने गाढीसमोर उभी राहून
ब दुंगेघोषे तुरू झाळे. पण एक संत गाडी थांबवली ब गोडिंयसळा म्हणाळी-
बाई समाविस्य होऊत असली. लोक “ मुळा घेऊन चळ आपल्याबरोबर. गारडि-
ल्रिंच्या चारी आजूळा जभा झाले. ती असने जास्त विचारपूस न करतां गाडी
आांबविळी आणि त्या तरुण खीळा गाडीत
बसवून घेतले, तेव्हां ती म्हणाळी- आणि गाडी पुढे न
लागली. काळोख
भाला मर्यादा नाही !
पहा, तू.मळा एक वचन दे ! तू माझ्याशी टो गाडी राजधानीत पो'चडी.. वैळ- एक गावी दोन लहनपणचे मित रहात त्या वर्षी हिंमाहय पर्षतांत
रअ केलेस तर आज संध्याकाळी तुळा एक गाडी, तिच्या जोखडाबर गरुड पक्षी, गाडीत जेल ब इका साधूचा मनी यंपादन कलन त्याने अनेक लिंद्धी मिळविल्या, दहा वर्षांनी तो.
आपल्या गांवी परत आला. गाँव्यांनॉ त्याला मादाबाहेर एका आभराईत एक ल्ोपबी बांधून
मंगळबाता. कळेल.” एक तरुण व तरुणी पाहून प्रजेने त्यांना दिली. तीत तो रहूं झगा,
गरुड पक्षी पाहिल्यापासूनच गोर्डियसळा क्षापला राजा राणी मानून जयजयकार केळां. हब त्याला प्रा झाळेल्या सिडींची अर्चा शांबोगांब पसर, लोक कोणा कांही
औक लोकांच्या समजुतीप्रमाणे कांदींतरी अशा प्रकारें गो्डिंयस केल्यिससनगराचा आजार झाल्या कौ साधूकडे येऊन त्पास्याइडून एळाज करवीत. साधूच्या हाताजा अया कांडी गुण
शुभ होणार असें बाटत होतें. पण त्यानें राज़ा झाळा,
होता श॑ असाध्य म्हणून ठरडेला आजर देखील वरा होऊन जारे.
साचा मित्र कोठेतरी सजरी करून उदर निषाद करोत असे. भाषल्या मित्र तिवी
तिकडे दुर्लक्ष केळें होतें. आतां या बाईने ओखडावर गरुड बसल्या होता ते. आप्त झोडे्ी ऐकून तो चांबत त्वाळा मेटावला आळा व म्हभाल!-'' नित्रा, भाझी गरीबी पूर फर!
येऊन पुन्हां तीच गोष्ट सांगितळी तेव्हां जोखड ब जी दोरी त्या वेळीं त्याच्या दातात. व॑.चार येथे दिळेत रर सखानें चर दिक जातील,"
त्या क्लीकडे थोडा वेळ पद्यात तो म्हणाळा- होती, त्या दोरीनें त्यानें बोंखढाळा एक गांठ साधूने भापल्या एका खल्याकडे बोड दाखवून तो घ्यायला सांगिवळे, आरथये असे कॉ
“ तुझ्यांत जितर्के सौदर्य आहे. तितकीच बांधळी व तें जोखड ब दोरी देवाला अपण शपूने बोट दाखाविव्याजरोबर तो खा सोन्याझाला
चा ह्वोता,
तेवढ्यावर त्या'च्या मित्राचे तसाध्यान झळें नाहीं. स्हगाहा-
बुद्रि असेळ तर तुझ्याशी लम्न करण्यांत मळा केळी. त्यानें असेंहि सांगितलें कीं जो कोणी साधूनेएकानोऊ, “तो दु
कांहीं हरकत नाही,” ही गांठ सोडून दाखबीळ तो चकबर्ती होईळ. बण तेवड्यानें देखीक त्याच्या मनःचें शनाधान झळे नही.
“माझ्या बुद्धीवर विधास ठेव.'/ ती ती गांठ कोणी सोडवू शकळा नाहीं. साधूने बिचारळे-"मग भाणखी काय पाहिजे १
खी म्हणाळी, नंतर ती भविष्य बाणी सांगून बिश्वविजयी शिकंदर आदशहा देखील ती बोड देशीर तर!
ती म्हणाळी-“ मी गाडीत बसून तुझ्या- गांठ सोडवू शकळा नाहीं. रेबटी निराश केढे आणि म्हणछा-“ उर्था ये!”
बरोबर आलें तरच तू राजा होशील. होऊन त्यानें ती तलवारीने कापून टाकली.
 अूप्मडेगयाने राजा दशस्यासे अतिथि झाळी, जावाळी आदि तश मुनींना लास
म्हणून अयोध्येळा आठे. राजानें त्यांना निमंत्रणे पाठविण्यांत भाली
गाहण्यासार्ठी एक सुदरआभम आंपून दिळा व वशिष्टमुनींनीं वशाळा कागपाऱ्या वश्लूंची
स्याना कोणत्याहि मकारें तास होऊं नये अगर आादी करून दिकी व यज्ञाचा घोडा सोडण्यास
कोणत्याहि वस्तूची उणीव भाले नये याची स्रांमितळें. घोड्या बरोबर चतुरंग सेना
काळजी घेतळी राजानें एक दिवशीं करप्यश्रंग पाठबिष्यांत माळी.
अुनींना नमस्कार केला व विन्रपूर्वक निवेदन सरवू नदीच्या उच्तरेकदीळ तीरावर यज-
केलें की, देवाच्या कृपेनें मळा बा जगांत सव शाद्य तयार्‌ करण्यांत आळी. या कामासाटी
अकारचें सुख ब संपति, धन-बेंभव, राज्य, तेज वास्तुझास्री, शिल्पक्नाक्ली, तार गबंडी
'कीतिसर्वेभरपूर कामलें आडे. पण पुत्रमापति वगैरे नेमण्यांत आले, नह्मडेदास उतरण्या-
नाहो. न्यून आपण कांड तरी उपाय करावा- साठी पर्णशाळा तयार करण्यांत आल्या.
मुनींनी प्रथम अख्ममेध यशशञ करण्यास मिथिळेचे महाराज ननक, काशीनरेश,
सांगितलें. त्या प्रमागें यज्ञाची तयारी सुरू दशरथ राजाचे श्वथुर केकेबराज, भंगनरेश
 उन 5:559:ककत

याची
योग्य. ती व्यवस्या कग. दिलेलें, दान पयत
घेणे धर्मेविरुद. असल्या कारणार्ने राबार्ने
। 'झेकराची भक्ति करून देव, दालब व मानव सौंत्वन, केल्यावर थोड्या वेळाने इवनकुंडां-्‌
'यांच्यांेर अ्जिकवपद मिळविले असलें तरी तून एकापूर्की पुक अदछुत देवीशोक्त बाहेर
त्याचे ..दिवस सुद्धां भरेल आळे आहेत. शैत नलळेळी सर्वास दिसली. तिच्य द्वातांत
बिष्णूचा अं दकास्थ राजाची पडटराणी एंक सुवर्णकलश॒ होता. दॅशरभ ,राजारने
4१ ती अलींन ब्राह्मणांची म्हणून ठेवून बेतली. कौसल्या हिच्या. पोटीं जन्मास येऊन राव- देवीळा साष्टांग नमस्कार केळा. देवीने
ब. तिच्या छागबडीची व्यकस्या त्यांच्या माचा संहार करीढ.'' ते ऐकून देवांना राजीळा. भाशीवाद दिकां य म्हणाही-
अतीनें कर'वयाचें ठरबिळें आणि -गोंदान १ रात] डी एक दिव्य खीर आहे. प्रजा-
आनेदद झोळा,
केळे. दह। कक्ष, ताई व कोट्याबधि बुक पतीच्या भाजञेनें भी भेऊन जाळे. माहे.
टापा दुत्नकामेष्टी बज अभाविधि चाढं. होता.
मुद्रा दान करून सर्वाचा भाशीर्बांद दशरथ रोजाची भक्ति, शि, जाबाली वँँ. डी. खीर आपल्या राण्यांना खायडा दे.
झिळविळा. नंतर उरनेळें सये धन कप्यूचेग अगर कर्षींचा भाशीर्वाद अणि भ्ररध्यकेग तुळा पुभागि होदेळ,"
| ब वशिष्ठ धरनीना दान करून राकरले,
इतक्यांत ए॒क गरीब ब्राग्मण हात नोच मुनीची तपद्धर्या या सर्वाच्या सहाय्यानें यज दग्र्थ शनाने नमस्कार करून .त्या
* राना दशरथासमोर उभा राहिळा. रागाने वूर्ण झळा. नक्देानें देवांच्या मनाचे देवीच्या हातून ठो सवर्ण कढश भेतलाय ब
रोमपाद वगेरे हहान थोर सर्व राजा रन- आपल्या हातांतीळ घुवणकंकण दान कळून
आज्यांस निमंत्रणे पाठविण्यांत थाली. किंत्मेक त्याचा साशीरषाइ देखीक मिळविळा.
राजांना स्वत सुमंज्र निमंत्रण पत्र देऊन अथमेष यत संपूर्ण झाल्यावर 'कष्य्डरय
आला. 'तिधि गृह भरून गेलें. मुनींच्या आजेनें ढक्षरथ राजानें पुत्रकागेहटी
शभधुहरर्त पाडून दक्षरथ महाराज यज बज्ञ आरं केळा. तेहतीस कोठी देव बहास्र
शाळेकडे निधाळे, यंश पारभ झाळा. पहळा हजर होते. स्वतः अश्नदेव देखीक इजर
बिभाग इंद्राला समर्पित करण्यांत आळा. होता. देवोनी जक्देवाळा नमस्कार करून
राजानें अतिथि अभ्यागतांच्या संत्काराची रावणाच्या विरुद्ध फियोद केशरी.
उत्तम न्यबस्था ठेवळी होती. जश्नदेवानें सर्वाचे गाम्हाणें टेकून बेतले.
अश्वमेथ सँपन्न झाल्यावर राजानें ६त्वि- व सर्वाना सांत्वना देतंम्हणाळो-*धाकले
जांना 'भापळी सर्ब खूर्मि दाने करून टाकडी.. नका. स्वत: रोवशायी विष्णु भवतारु नेऊन.
परंतु. त्राश्षण न्हणाळे-“ राना ! हो. सूमि दसे दुःल निवारण करीर. दु रावणाने
«>>>> र्‍्याडोद ">.
 अल्नादींचें दान कळून त्राकषणांचा भाशीर्वाद वाहून राजानें त्यांचा विवाद्द करण्याचें ठरविलें
मिळविळा. व ब्षिष्ठ सुनौंचा सक्का घेतळा. त्याच वेळी
चार ही मावेडें लहानाची मोठीं होऊं विध्यामित्र झुनि द्षर्थाकडे भाळे. राजा
घेण्याचें ठरविले. त्रगदेवाच्या आजेनें देवानी कागल. त्यांच्या धाळढीळा पाहून तर्व सुखी आमेदानें सिंहोसनावरून उतरून वि
यानररूप बेकन एब्वौबर जन्म घेतळा..
इंद्राच्या कृपेनें वाली, सूर्याच्या कुपेनेंखुश्रीब
झाले. सर्द भावंडांचें परस्परांवर अपार पेम अुनीच्या स्वागतासाठी पुढे गेला ब मादर:
होते. त्यांतल्या त्यांत हः्मणाचें रामावर ब पूर्वक नमस्कार कून गेण्याचें कारण विचारलें
उदस्त्यती'च्या कुषेनें तारा, कुबेराच्या ऊपे्ने झजुजञाचे भरतावर बिशेष मेम होतें. खाणें विद्यामित्र अपनी राजाळा आशीर्वाद
गेषमादन, विश्वकर्माच्या कृपेनें कळ, अझीचयां
छृपेनें नीळ, वरुणाच्या रेषेने खुरोण व बाबु- बि, खेळणे, झ्ॉपणें सर्व बोअर. दिला ब बिचारलें-" राजा, तुझी पजा सुखी
देवाच्या हये हनुमान मर्त्यळोकी अकतरटे, राजा दक्षरथानें राजकुमारांच्या विद्या- आहे. ना! दिळा शतूचें मय तर वारत
सय एकाहून एक पराक्रमी होते. इतर देव. आ्यासाची बशिष्ट गुनीच्या सलजानें सर्थ नाहीं ना!" नंतर वशिध् भादि थोर मुनींना
हक्षावथि बानर होउन भाळे, रावणाचा ब्कवस्था केही. वेदवेदांग व घनुविथेत सव नमश्कार कळून दरबारांत प्रवेश केळा, राजाने
संहार करण्यासाठी मत्महोकी जावबास सर्व 'बारंगत झाले, मुछॉंना सोळांदे वर्ष लागलेले विश्वामित्र करषींना बसोबयास उत्त भासन
तीन वेळां देबीळा पदक्षिणा करून पुन्हा देव तयार झाठे. सर्य वानर किथ्किषापुरीत
साष्टांग नमश्कार केळा, देवी अशीर्वाद बाडी व सुभ्रीय यांना आपळा राजा व नळ,
देऊन भरइ्य शाली. नौळू आणि हनुमान यांना स्थांचे मेती
यज्ञ सँपळा द्षरथ राजानें आनंदानें मागून राह. छागले.
अर्थी खीर कौहल्येला दिली उरळेल्यांतळी पुत्रकामेष्टी यज झाल्यानंतर धुमारे दडा
अर्थी छ्मितेशा बिडी, पुन्हां डरलेल्यांतली महिन्यानी चेर शुद्ध नवमीच्या दिवशीं पुनवैस्‌
अर्थी केकेीळा दिली व जी उरठी तौ पुन्हां नक्षञ्ांत कोसल्येच्या पोटी ओ रामचंद्राने जव-
भमित्नेळा दिक्ी, ति्षींनों तो टेवीचा प्रसाद तार आरण कळा. पुष्य नक्षत्रात केकेयीस्वया
म्हणून शीर पिऊन टाकली. पोटीं भरत अ आळेषा नक्षत्रात धुमित्रेच्या
योग्य खमर्यी तिघी राण्या गरोदर क्लेरी ढ्दॅमण ब दात्रुभ अन्यात आळे.
झाल्या, राजाळा फार आनंद झाला. प्रजेहा अबोध्या नगरीत सर्वत्र आनंदी आतेद
पण आनंद झाळा. शेता. दशरथाने असंख्य गाडे व अज्ञ-
च्वांदोबा डू 4:50:
 पारिपत्य केळें असतें किंवा त्यांना झाप.
देऊन भत्त्म केलें असतें, परंद्ञ तठें केल्यास
नमन होर. भन व ३२३)
त्याकडे आलों आहें. तुझा मोठा मुब्गा
गान हा फार पराकमी जाढे असें मी ऐकले
आहे, त्याळा माझ्या बरोबर पाव. तो.
त्वा गक्षसांचें पारिपत्य कळूं अकेळ, भॉझी.
खात्री आहे. ब वश्षिष्ट बुनीना देखील या.
गोष्टीची कल्पना असेक.”
तै. ऐकून दशरथ राना घागरून गेळा..
भिंडासनावरून उतरून आळा व किंधयाबित्र
क्रषीचे पाय घरून भरार्थना केली की, रामाचे
देऊन सर्व पकारे त्यांचा शौर्‍व केळा घे बस अजून कॉंवळें आहे. त्याच्यावर मी हा.
भ्दणाकां मार कसा राळूं. त्याच्या.ऐअजीमी त्व;
“जुनीश्वर! भागल्या नाणीबांदाने मी भापली चतुरंग सेना बरोबर घेऊन येतो य कया.
ब सखी आहे. ब प्रनापण संश्री आहे. राक्षसांचा संडार॑ करतों. रोगावर ही अगाब-
आपण न देऊन आ'डॉँ सर्वास कृतार्थ दारी टाकतांना माझे. मन. कचरत आहे.
फळेंल. मारता कांडी सेवा योग्य कार्य असेळ बिश्रा मज म्हणाले -* तू. रावणाचे, नांव
तर भजा करावी, आपली आज्ञा शिर: ऐकलंच अश्वशीक त्यानें. शेकराळा प्र्त्ञ
सावेद्य आहे. करून अनेक अक्ति निळविल्या आहेत,
झि्वातित्र थुनींना कार आनंद क्षाळा. स्थाच्या आज्ञेने हे राहल बज्ञांत वित्र घाळीच
न्हणाठे-'* महाराल, भी यज्ञ जारंनिळा भाहित. त्यांचे पारिफ्त्य करणें तुल्य शक्‍य
आहें. परंतु मारीच व सुबाहु नांवाचे राक्षस नाडी. तूं मोझे येक ब रामाळा -.
यांत विज्ञ धाळीत आहेत. मी त्याचे बरोबर पाठवून दे!
चांदोबा
 जवळ असे पयत तुह्या रामाच्या
त्यांना राम कसा मारूं काळजीकरण्याचें कारण नाहीं. या शिवाय
शेक ! भापणच विरार करावा. रामाळा मी एकदां वचन देउन बतें परत घेऊन बँ.
हा. कामासाठी आपणाबरोबर पाठविलें तर इक्षवाकु वंशाचे नांब कळकित करीत आहेस.
राक्षसाचें पारिपत्य करण्यासाठी तुझ्या किंवा
रामाच्या मदती'ची विश्वामित्र क्ररषोना काय
गरज ! तुझ्या मुळाचे दित करण्यासाठीच ते.
येवर म्वतः भाले आहेत. म्हणून तूं निश्थित
वाहिळा नाहीं. बरें तर मी सेतों,' होऊन रामाळा त्यांच्यांबरोबर पाठवून दे."
पण विशिष्ठ मुनींनी राजाची समजूत सडा ऐकून दशरथ राजानें
घातकी-'' राजन | विथ्रामित्र भत्पींचा परा- रामलक्ष्मणांना बोठाविलें आणि किश्यामित्र
कभ तू ओळलका नाहींस बाटतें ! त्यांनी कह्षींच्यावरोबर त्यां
आपलें क्षात्रतेज दाखवून कीति मिळविली मित्र कपि भसज होऊन म्हणाले.
य तपश्चर्या करून राजपीं झाले. राम य लक्षण यांचे रक्षण भी. स्वतःच्या
शस्र ह्वातीं न घेण्याचें तरत घेतलें आहे. होळ्यासारलें करीन.'' अतें सांगून त्यांनीं
त्यांनी जीं अलख मिळविठीं भाहेत राजाचा निरोप चेतडा, रामलक्ष्मणाजत्रळ
त्ती रामाळा शिकवून त्याच्या हातून राक्ष- श्क्वाखे
सांचा संहार करवून घेतीळ. दि्रामित्र पणझेती.
खजुराहो
उज लजुशहो हें मध्य प्रदेशांतहें एक काळ इ. स. ९५० ते १०५० च्या दरम्यान
्हानेसें खेडं आहे. परंतु मध्ययुगीन भार- मानळा जातो.
तांत तें एक वैभवशाली लुंदर नगर म्हणून या सवे देवळांचें शिह्षप प्रेक्षणीय आहे.
असिद्ध होतें. भारतीय शिल्पकलेचें ब मार्त- त्यांतल्या त्यांत केटरिथामहोदेतर याचें मंदिर,
कलेचे खजुराहो हें एक इतिहास मसिद्ध त्याची शिल्पकळा व ८०० वर सूर्ति पाहून
उदाहरण आहे, येथीळ मुर्तिका भारतांत त्या मनुष्य निर्मितच आहेत कीं देव निर्मित
अह्चितीय अशी भाहे. अशी एक श्लेका मनांत येते.
खजुराहो नंगरीं एका काळी ८५ देवळें चवुर्भुजाळय, पार्थ्चनाधाळ्य बरे देवळे
होती. त्यापकी अतां फक्त ३० देवळेंच देखील उत्कृष्ट कलेची उदाहरणें आहेत, यांचें
पहावयास मिळतात. द्या देवळांचा निर्माण विशोंष म्हणजे स्तंभावर केलेलें कोरीव काम,
त्याग
शिवी 1४2 ७
डनांवें चढाओढ
चश्चिल १५० रुपये
एकदां दोन साधु एका वाटेनें कोठें तरी कोणाळा दक ववद्या तरी कोणी येणार
ज्ञात ह्वोते. दोघांनीं सर्ब संग परित्याग नाही. आपण दोघे या तरीवाल्याळा चार
केळा होता. एका साधूडा वारत होतें कीं पैसे देऊन पैल तिरी जाळं या. माझ्या
सर्वस्वाचा टोभ केल्याश्षिवा मुक्ति मिळणें नबळ आाहेत पैसे.'' दुसरा साधु म्हणाळा.
शक्‍य नाहीं, त्याच्या जवळ एक फुटकी दोघे नदी पार गेले. गांवांत एका धर्म
कवडी देखील नव्हती, शाळेंत उतरळे. धर्म झाळेतके त्यांना वेक
दुसऱ्था साघूळा बाटे कीं सर्वसंग परित्याग मिळाळें, जेवून खाऊन दोघे झोंपण्यासाठी
केळा तरी या जगांत जोॉपयेत जगाबयाचें आहे गाढवे झाले.
तोफर्येत पक्षा हा ळागणारच. म्हणून अगदी “ बाहिळेंत, पैसे होते "हणून आपण
झावद4क तितकेच पेसे जवळ ठेवीत असे. नदीपार येऊं शकळॉ. आणि निश्चितपणे
दोघे. संध्याकाळच्या सुमारास चाळत. आठां अंग टेकायळा जागा मिळाळी १ '"
चाळत एका नदीकाठी आले. दुसरा साधु "इणाळा.
पहिळा साधु "्हणाळा-“ आपण डय्नां “पैका होता म्हणून नाही आपल्याळा
सकाळीं जाऊं पैळ तर्री " आराम मिळाला, पैश्ता आपण सोडला.
कृपा करुन जोडनांयें पोस्ट-कार्डावरचच पाठवावीत
* येथें अबळ पास गांवबीव कांदीं दिक्षत म्हणजे दिळा म्हणूनच मिळाळां. त्याग बरोल 'फोळेंची भोळख फलन देणरौतोडनांनें १९३१ पूजी क्षालीळ पत्त्यासद्द पाय्व/धीत.
नाडी था. निर्जन स्थानीं रानटी पदे केल्यानें मनुष्य पुली होतो याचें हें प्रत्यक्ष दोन ते चार शब्दांत किंबा त्याहून मोठी | गोरट-काड्िरीज आढेशी ओहनांबे स्वीकार
येण्याचा संमव आहे. आपण मदतीसाठी उदाहरण आहे!” पहिळा साधु म्हणा. बघ वरत्तरांबा1' जर साम्य दर्शकिरी | श्यांत येण
असाबील अणि ती वें पोस्ट-ाडांवर चांदोबा फोटो जोडनांवें चढाओढ,
चंदासामा प्रकाशन, मद्रास -२९

बांस १० भन प्रेक्ांचे नांतीं रांना करण्यांत येईल,

* ब्रह्मवेशची मी कन्या हो; अझगिरीची गिरिवाळा !
मौ मदनाची चापधारि रति, जिंकिन शिवशंकर भोळा !!
ऱ ये श्री. रा. शें. अजे,
डेल्ल रोड, भावखळा, मुंवर-
 त्या तांबटानें गांब भर फिरून तुमची
जुर्नो फुटकी भांडीं फुकट नवीन करून
आणतों असें गांबकऱ्यांना सांगून पुष्कळ
आडी एकत्र केळं ब एका गाडीत चाळत.
राजानें त्याळा बोळावून येण्याचें कारण
किचारळें. तो म्हणाठा-" महाराज ! मी
एका गांबी एक राजा होता. त्याच्या कळली. त्यानें विचार केळा, आपण देखीळ 'एक तांबट आहें. आपण कारागिरांचा
बरवारीं विद्वान लोकांना मान मिळत असे. मापली कळा राजाला दाखवून बक्षीस _ आदर केळेळा ऐकून आपलें कसब दाख-
उत्तम कारागिरांना बक्षिसे मिळत असत. मिळवावे. - विण्यासाठी आहे आईें. जुनी फुटकी मांडी
निरनिराळ्या धंद्यांत प्राविण्य दाखवून कारा- भांडीं करें दा त्याचा मुरूय बंदा होता. सांधा ळावून मी नर्बी करून देतों. सांधा
गीर. राजाकडून मान व इनाम. दोन्ही पण भांढ्यांत सुबकपणा आणून बक्षीस कोरे कागळा आहे. हें देखीळ कळणें शक्‍य
मिळबीत, सतार, ळोदार, विणकर, सोनार मिळविण्या इतकी त्याच्या हातांत कटा नाहीं. आपण एकदां माझे कसब पाहण्याची त्यानें राजासमोर भांड्यांना जी भोके
ब इतर धेदे करणाऱ्या ळोकांनीं आपडी नव्हती. भांड्यांची दुरुस्ती तो छान करीत कपा करावी." बाढढी होती तीं छान तुजी होतौ. पण
कळा कुसरीचीं कामें दाखवून मोठा नांब- असे. त्यांत त्याचा दातखेडा होता. राजानें होकार दिल्यावर तांबटानें जुनी जुनी भोकें जशींच्या तशॉंच होती आणि
हौकिक मिळविका होता. राजाला वियिचें भांड्याला भोंक पडलें असेळ तर त्याळा आडी उचढत त्यांना राजाच्यासमोर एकेक पाणी घातल्याबरोबर तीं गळ हागलीं,
ब कलेचे खरें खुरें प्रेम होतें. सांधा ळावून तो नव्या मांज्यासारखें भर्दि पाढलें
बतेंराजासमोरच बुजवून त्यानें गावकऱ्यांनी अर्थातच त्याळा विचारलें,
एकदां एका गांवाहून एका विणकरानें करून दाखवी. भांडे जुनें आहे कीं नवे, हें रांजाढ्य दाखविलें. खरोखरच भांब्यांना प्हणाळे-“तूं मांडीनुसती उजळवून आणळी
एक उत्तम झाल विणून भाणळी आणि देखील कळायला नागा उरत नसे. त्या ऑक कोठें पढळें होतें हें देखीक कळाया आहेस. पदा सर्व गळत आहेत. हेंच का
राजाळा दाखबिडी. ती शाळू पाहून राजा तांबरानें आपली ही कळा राजाळा दाखवून जागा नव्हती. सर्वोनीं तोंडांत बोटें घातळीं. तुझें कौशल्य आणि ह्या कौशल्यावरच का
इतका खूष झाळा कीं, त्यानें त्याळा दोनर्णे बक्षीस मिळविण्याचे ठरविळें. राजाच्यासमोर राबानें त्या
तांबटाळा त्याच्या त्या कोशल्या- तूं. इतक्या फुशारक्या मारीत होतास !
रुपयांचे वर्षासन किहून दिलें. एका भांड्याळा नोक पाडून तें बुजवून बळ बक्षीस देऊन त्याचा सत्कार केळा. राजानें काय पाहून तुळा बक्षीस दिलें देव
त्याच गांबों पक तांबट रहात होता. दाखबार्य म्हणजे राजाची सात्री पटेळ असा. _ तांबटानें घरी गेल्यावर गांवच्या छोकांची जाणें !' तें ऐकून तांबटाळा राग आला.
'विणकराळा वर्षासन मिळाल्याची गोष्ट त्याळा त्यानें विचार केला. राजाकडून त्यानें एवढा मानमरातब मिळविळा
सौ. मंसचा पाटीच ांदोदा श्र
 ऱ्ा
आ

आणि हे. गांवकरी त्याचा असा अपमान मिळविले असशीळ. पण तुझी ही हात
करतात म्हणजे काय? तो म्हणाला-- चळाखी आमच्याजवळ नाहीं चाळावयाची !
“माजं कौशल्य स्वतः राजानें पाहिलें आहे. ळोक म्हणाले. त्यावर पुष्कळ भांडण झाळें
तुम्ही मळा किती नांबें ठेबळीत तरी त्याची ब मारामारी पयेत पाळी आळी. शेवटी-
मला पर्वा नहीं. तुम्ही जास्त बोळळात तर * आम्ही राजाकडेच फिर्पाद करतों !”
मीच राजाकडे जाऊन तुमच्या विरुद्ध असें सांगून लोक राजदरबारी गेळे. त्यांनीं
तक्रार करीन.'" राजाकडे किर्याद केली ब तांबटानें दिलेलें.
तांत्रटाचें ते उत्तर अर्थातच ढोकांना उत्तर पण सांगितलें,
मावडलळें नादीं. ते म्हणाळे-“* राजानें तुक्षा राजानें तांबटाळा दरबारांत बोळावून
प्रथम अध्याय
आदर केळा असेळ. पण भामच्याजवळ जाय विचारला. म्हणाळा-“ तुझ्या हातून अह्मदेव पकांतामध्यें पडत आहुती होति तुपाची
श्या गमजा चाळाबयाच्या नाद्दींत. आमची प्रजेची सेबा जास्त घडांबी म्हणून मी हे बसला होता करित विचार । खतत खारी दिवस कितीक !
भांडीं पुन्हां दुरुस्त करून देतोस कीं नाहीं." बक्षीस तुळा दिलें. जर गावकऱ्यांना तू.१ . एकाएकीं खुचळा त्याला
यक्ष करावा अखा विचार ॥
ब्या्त नभाला करीत होते.
होकांनी विचारलें, तुझी कळा उपयोगी पळी नाहीं तर तुझी छोड 'ुराचे अधिकाधीक ॥
“मर्जी माशी, तुम्ही कोण विचारणार !” ती कळा निरुष्योगी आहे.” खुरणण मुनिगण 'यांबत भाळे वक्ष पाहण्या यश पातला
तांबटानें जरा ताठरपणानें उत्तर दिलें. राजानें कानउघाडणी केल्यावर तांबराचें खारी खामश्नी घेऊन । त्याला भाळेला. पाहून
«अग षरोंघरीं येऊन भांडीं मागून डोकें ठिकाणावर आलें व त्यानें ळोकांची
खांब सदाशिच घ्यान धरुनिया तत्क्षण उडनी करर लागळे
न्यायला कोणी सांगितलें होतें तुळा ! सर्व भांडीं पुन्हां नेऊन छान दुरुस्त करून ऱ बसले बाजूळा येऊत ॥ प्रणाम खुरमुनि त्यास लवून ॥
राजाच्या डोळयांत भूळ 'फॅकून तू बक्षीस पावून दिली, र__ कहपी-सुनींनीं उस्थ स्वराने अह्मदेच तर जगत्पिता अन्‌
_ केला मंत्रांचा डब्चार | समाधिस्थ शंकर होता;
द्ः दुमडुम्ळें नभ विश्व ब्यापळे उठेळ ते| ही दक्ष अपेक्षा
अल्ला जाहला मंत्रोचार॥ करीत आळेळा द्योता ॥
_ होमाझीच्या मोठ्या ज्वाळा परत उडले नाहित दोघे
चाठुं ळागल्या आकाशा । कद जाहला हें पाहन;
जिभा जणूं अझीच्या ग्रसण्या | आणि म्हणाळा-“ जांब शिव, पण
ांबत होत्या जाकाझा ॥ उठला नाहीं मज पाहून!
आओ. भाळचंद्र आपटे, दैदरावाद

* कसली झाली घर्मेड ह्याळा
तुच्छ लेखितो का म्यां ढा?
ओळख माझी खरी न परळी,
कोण कुणाचा होतो दवा!"
क्रोध पिडन पण जाउन बखळा)
बुमसत अही होता आंत ।
खळाळ लाळ डोळ्यांनी खर्वा
हद्वोता तो सारखा पहात ॥
बक्त दृष्टिने शिवाकडे पण
पदात दोता वारंबार ।
काय करायें, छु्ध मनाने
करीत होता द्ाच विचार ॥
बांदोवा
वखवेना पण क्षणभर देखिल
स्वस्थ मनानें दक्षाळा ।
उभा राहिला आणि म्हणाळा-
*आज खांगतों, खर्वाळा !
*घर्मेड ह्याळा कखळी झाली
ज कळे मजला कुर्णि खांगा (
मागत भिक्षा भाळा होता
भस्म ळाबुनी द्वा अंगा ॥
“व्यर्थ वाटतें, दयाळा जे मीं
होतें केळे कन्यादान ।
नव्द्ते ठाउक करिल भसा दा
कधीतरी माझा अपमान ॥.
*काम न धंदा ह्याला कांदीं
एक भाळशी सुलखाचा ।
गळ्या भोवती खर्प भयंकर
बस्तर न अैगावर ह्याच्या ॥
* निवास ह्याचा स्प़शशानांत अन्‌
फिकीर जगताची नाद्दीं ।
लाज मनाची नखेळ ह्याळा
चाड जनाची तरि. कांडी?
“आलों पाहुन मज सर्वानी
उडन आज जो दिचला मान ॥
ह्यास कला तो दिसेळ बसता
मिडून डोळे उघडन कान ॥
“ब्रह्मदेव शेजारीं वसळे
महणून दिसतो चढळा मान ।
खर्भेत केला माझा ह्याने
अखा गवे करुनी अपमान ॥
* कळेल, पण फळ ह्याचें मिळता
करिल व्यर्थ द्वा पथ्यात्ताप ।
यक्ञसाग नच्च नशिबी ह्याच्या
ह्याछा माझ्या हा अभिशाप !!"
असें खांग्यनी मंतरलेले
'शिंपडळें त्यानें पाणी ।
चकित जाहले खुरसनि ऐकनि
क्रोधित दक्षाची बाणी ॥
इजर तिथे जे सुर-सुनि होते
म्हणू लागले-“ शिवास शाप !!
शिव * शिव! ह्याने काय समजुनी
द्िथळा शिवास भसळा धाप !”
“अल्िकारी पुरुपार्ने याचा
शाप आणि बर छोट्यांना ।
क्षाप शंकरा थट्टा झाळी!
कळेळ का पण खोट्यांना !”
भ॒गसुनिंना अन अनुयायांना
भैर न विसळें कांहीं त्यांत ।
शाप-याणि ती ऐकुन झाळे
द्योते ते खंतुषट मनांत ॥
नाहि शिबाचे आवडले त्या
तेज भ्षाणि वाढता प्रताप ।
प्रसक्च म्हणुनी झाळे होते.
देकुनि वक्षाचा तो शाप ॥
यक्ष समारंभाच्या वेळीं
झुरू जाहला वादविवाद ।
तट पडळे या विषयावरती
देतो कोण कुणाला दाद॥
शंकर होते समाचिस्थ अन्‌,
स्वस्थ क्यांत मन निर्चिकार ।
पण नंदीने क्रोचित होउन
अकस्प़ात केळा हुंकार-
“महादेव शिव, दक्षाळा या
करतिळ उठुनी काय प्रणाम ?
कीं वृक्ष।नें स्वतः करावा
सांबशिवाचें घेउनि नाम ?
बिचार इतका नसेळ ज्या तो
अखेल पध्यु दी नर नाहीं ।
मूख वक्ष तो पर्या त्याची
आम्हां कोणाळा नादीं !
"देतों मी पण शाप तयाळा
नरा खारखा देद मिळेल
शोके मेंठ्याचें भन. अकळ
तशीच त्याळा खास असेल !!
असु कपिना तें ऐकूनि आला.
क्रोघ भर्यकर अन्‌ वदले-
“रेक शाप दू, भक्त शिवाचे
क्रोघी होतिळ तर सारे ॥
“स्वस्थ चित्तता दुर्मिळ त्यांना
जडवल्‌ जीवन घाळवितीळ ।
मर्लवणानें सदा स्वतःवर
स्वतः खैकटें आणवितीळ !”
चढाओढ शापांची पाहूनि
शंकर स्मित करुनी उठळा ।
यश वेदिका खोडनि गेळा
मदणत-“यज्ञ दा का असला!”
[ नागब्षा ककरलपुर्या किद्वारटेच पळत मेत भाहे. देफळ्यावर विश्रमेने अपरे
नव्हतें मत कोणाचे तिकडे अडवायी म डपषाझाये अडुयासी सवाना कपून उशासरा शा गि-हे. कमयोग्ने सरयाषळे
पवडत तुपाची होती घार । क, किरात प्रथन सैन्य पाठवून मम आषण पेश दरवा, फरण त्य वरून शप
यज्ञ राहिला होता लू आंत. छपून बसला आहे की नधी तें कळेल पुढें वाचा, ]
कसा तरी अन्‌ पडळा पार ॥
वरवीरचा सळा नागवर्माळा पस्तंत पडळा. सांडल्याझिवाय किला हाती येत जाहे.
कारण परिस्थिति पाहून त्याला देखील देव पांठिराखा आहे म्हणून भिण्याचें कांही
कळात पाऊळ टाकायकता भय वाटं हागळें एक कारण नाढीं,'?
होतें. एकदां त्यानें पडक्या दरवाज्याकडे आपल्या नायकाची आज्ञा होतांच सर्व
बाहिळें व र्हणाळा-“ तू *्हणाळास तें येन्य आंत शिश्ळें. आंत काय वाढून ठेवळें
बरोबर आहे. आपण तसेंच करूं या.'' आहे हें त्यांना को माहीत होतें ! नागर्मा
नतर आपल्या सर्व सैनिकांना संबोधन करून व करवीर किळ्ठथावाहेर उभे राहून मोट-
'ठो म्हणाळा-“ जिरा मरासर किडयांत. मोठ्यानें ओरडत होते-“ लवकर चला नांत.
'नळिओरने किड्यांत कोणी नाहीं व रक्त कड्याची डागडुजीकरून तारकेथरचें सैन्य
 आणि
- एका पडक्या दरवाज्यातून मांत जाऊ मडाराज ! आपण झाडोत शिरे या.
_
ळागळे. किठ्यांत चार 'ग्रवळेंच ते गेळे
असतील, त्यांना ओरडा ऐकू आढा-
“राक्षस! राक्षस |! पळा ! पळा !1 ” माणि
कांडी सैनिक पळत येत असळेळे दिसळे.
१ महाराज ! आपण कंसळॉ, चांगरळेंच
कंसविळें आपल्याका. डस्ट पावद्धीं परतू
या ! समोरासमोर राक्षसांशॉ किंवा कोण-
त्याहि शेन्याशो थुद्ध करण्यांत अग नाही,
जगळो तर शत्रूळा तोंड देण्यासाठी मार्ग
शोपून काडतां मेईल. आतां स्वरक्षणासाठी
पळ काढणें दा एकच मार्ग आहे.” करंबीर
येण्याच्या आथी स्वत:च्या रक्षणाची व्यवस्था म्हणाळा आणि त्याने आपळा थोडा
करावयास हवी. वगैरे वगैरे. किएबिका.
सर्व सैन्य किळ्यांत शिरद्रे. नागवर्मा व| *' चोर भामटे वोठळे. यांनी आपस्याठा
कावौर दोबांनी धोड! वेळ तून कांदी चांगलेच ठकविलें म्हणावयाचे.” असें हणत
आवाज येतो का, पाहिलें. पण आंत सर्वे नागवर्मानें पण आपला घोडा वळवळ आणि
सामसूपच आहेदेंपाहूनत्यांचीहिमतबाळी. दोषांनी भरधाव भापळे घोडे सोडले.
“जापण उगाच भ्पाकॉ. किळयांत “पहा तो बेंडखोर पळाळा, पकडा.
कोणी. दिसत नाहीं. चळा आंत जाऊन त्याका.” चित्रसेनाचा मावाज नागव्नीच्या
'किळयाच्या रक्षणाची कांदीं तरी व्यबस्था कानीं पडळा. राक्षस गैनिक नोगवर्माळा
करूं या.” नागवर्मा ः्डणाळा. धरण्यासाठी त्याच्या पाठीमागे भावू ळांगळा.
कावीरनें मान हालवून आपला होकार वाटेंत जे मोठ
दिल्यावर दोषांनी आपापले घोडे वळविले मार
खांदोवा
"सडत दभशड कागणार नाहीं व पळतां
'बेईळ,'" करवीर *इणाला.
टोक आहे! ठीक आहे!'' असा
"ओरडत नागवर्भा करवीरच्या पाठोपाठ
01. (५. तेवत व्यावार |
केश्‍्ळेडीगदा करवीरच्या घाड्याळा लागळी. र,
त्यांचा मागचा ऐय मोडळा आणि घोडा
'कोढमडून खाढीं पडळा. त्याबरोबर करवीर ॥
देखोळ लाली पडला. पण त्याला फारसें |
'कागळें नाहीं. थोडे खरचटलें जसेळ ए
अंग झाडून पुसून तो धनुप्यब्राण नेऊन
धका झञाढ]आढ जाऊन बसला. * येथ उभे राहण्यांत अर्थ नाही. राक्षस
'करबौर लखाढीं पडतांना भोरडळा- आणि सेनिक येण्यापूवी स्वत:च्या बचाबा-
महाराज !?' नागवर्माचा घोडा थोडा साठी दूर पळून गेलें पाहिजे. नागवर्मा
पुढे निघून गेळा होता. त्यानें पोड्याळा *इणाहा.
आंबवूनमागेंवळूनपाहिलें, करवीरचा घोडा करवीर किड्ठयाकडे वळून पाहिले,
तडफडत होता. करवीर एका झाडाआड त्यांचें कांढीं म्रैनिक दुसऱ्या वाटेनें पळत
असठेळा होता. राक्षत टर होते. चित्रसेनाचें येत असठेळे दिले. त्यांना पाहून राक्षस
सैत्य तर्‌ पुष्कळच 7० होतें. त्या झाडीत तिकडे वळले. चित्रसेनाचे सैनिक देखील
।. दगड येऊन लागणें शक्‍य नव्हर1. नागवर्मा त्यांचा पाठलाग करूं ळागले.
बोडा वेऊन करवीर जवळ आळा. करवीर नागवर्मा म्हणाळा--“' करवीर आतां
ओरडत “ महाराज ! महाराज ! '। जवळ बचाव होणें कटीण. तुझा योडादेखीळ मरून
चेळ्न उना राहिला. बडळा आहे. पथ तुळा एकखाळा येथे
७:
 अते त्या बाजूला जातीळ. पण दुसच्याच
बाटेनें पळून जाऊं या.” करवीर म्हणाला.
करवीरचा सल्ला नागवर्माळा पटका. तो.
घोब्यावरून खाळी उतरळा. पळत येत अस-
छेल्या दोघां सैनिकांना बोळावून त्यांनीं
घोड्यावर बसून पळायला सांगितलें. त्यांचें
शिरखाण काढून घेऊन आपलें त्यांना बाळा-
यळा दिलें, आणि 'हणाळे-।' तुम्ही जिकडे
वाटेल तिकडे पळा, ते पदा राक्षस व चित्र-
सेनाचे सैनिक येत आहेत. क्र्से सांगून
त्या दोघां तैतिकांना पाठवून दिलें शा!
स्वतः दोघे एका खडकाभाड उभे राहिले.
सोडून आगळ! भौ तयार नाहीं. दोधांनों दोथां सैनिकांना वारळें कौ, देव पावळा
ब॒त्यांनी भरथांब घोडा खोडळा. नागवर्भा.
बरोभरच भरायचे किंडा जतायचें जाळे, चळ
दोघे एकाच घोड्यावर जितकें दूर पळता करवीरची पाठ थोपटून *्हणाळ!-** करंबीर !
वृक्ष डोकें पुपीक आाहे यांत क्षेका नाहीं.
% महाराज ! शत्रूने भापल्याला फेसविलें काय पण शकऊ काढडीस! बरे आता.
आहे. आपण देतील तेंच करुं या. * ठे आपण येथून पाय कांदळा पाहिजे!
शाठ्यम्‌ दुसरा ढपाय नाही. यांना हुल कोणत्या बाजूला जाऊया १
कावणी देऊन आपणं दुसऱ्या बाजूने पळून करवीरनें चित्रसेनाचे सैनिक येत असढेळे
जाळं या. पळत येणाऱ्या आपल्या दोघां पांडिळे व इाळ्चाक केल्याशिवाय नाड
सैनिकांना अ'पळा थोडा देऊन त्यांना रानांत बसून राहवावढा खूण केळी..
पळून जायळा सांगूं या. त्यांना पाहून शतला चित्रसेनाच्या सैनिकानी एकाच घोळ्यावर डिक ह कस्य
बाटे को, आपण दोवे पळून जात महो दोषाना पळत असलेले पाहले. त्याचे
 जुक्ष्वीत दाट रानांत जाऊन पोचले
कोणाला हि त्यांचा मागम देश्ीर ळागर्णे आाढळ्ये घाडत दोओांना पकडून घेउन येतों."
शक्‍य नव्हतें. उद्याह्ष म्हणाळा. उदग्नाक्षाची आजा होतांच
सैनिकांनी नागवर्मा व करवीर समजून राक्षस नापापळी सश्नाखें वेऊन रानांत शि?े.
ज्या दोषांना पकडून आणलें होतें त्यांना कांह वेळाने चित्रसेनाचा सेनापति परत
नित्रसेन व टय्नाक्षासमोर इजर कर- झळा. चित्रसेनानें त्याहा आपले वढीळ
ज्यांत आलें. चित्रसेनानें त्यांना विचारळें- तारकेश्वर महाराज यांच्या मदतीसाठो
* कोठ गेले तुमचे नायक करबीर आणि बाठविळे होतें. त्याच्या पाठांगाठ तारेचा
नागबर्मा ! महाराज पण येऊन पांचळे, आपल्या मुळानें
बिचार्‍्यांनीं घडलेलें वृत्त खरें खरें सांगून स्वतःच्या बळावर कपिलेश्गरचा किडा
टाकलें ब म्हणाठे-'* महाराज! आम्हांळा कवर केढा ऊाहे हें ऐकून तारकेश्वर मदा
काव माहीत कॉ, स्वत:चा बचाव करून रागांना कार लानंद झाळा. णत्यावरोवरच
झ्िरर्त्राण पाडून व त्यांनाच नागवर्मी ब घेण्यासाठी त्यांन भाभ्दांठा आगीत ढकलले 'नागवर्भा सरबोच्या ह्वातावर तुरी देऊन निवून
गेढा हें टेकून बोड बारे भ््णाले- पर्परक्षी परिचय करून दिळा. वीर!तंहानें
काबोर समजून भोरडले. ' तो पहा नाग. आहे! ते कोठें गेळे आम्हांठा कांडी त जित्रसेनाच्या उपकाराबद्दळ त्याचे आभार
लो जिक्षत राहिळा तर जपलं
वर्भा! बरोबर करवीर पण बसळा आहे. माहीत नाहीं."
सल क्षांठि राहणें शक्य नाटो. गिःय कांह मानठे व म्हणारा-'' चित्रसेनानँच माझा
एकाचा घोढा पडळा आहे. येथें. *इणून तें ऐकून चित्रसेन 4 उभ्नाक्ष फार काळ-
दोघे. चाढळे आहेत. पुकाच घोड्यावरून, जीत पडले. '* एकूण आवळा सर्व खटाटोप
ब्रा कदी तरी उपद्रव होतय राहणार. कार (ण वद्याव केळा. नाहींतर मौ तरी जोवांची
जश्रिद्रोगाच्या छोकांशो त्याचा संइथ नाहे. आज्या सोढूनच दिठी ती. मळा राज्याचा
पकडा त्यांना ! वायां गेळा म्हणावयाचा, पण निराश होऊन
ित्याची अभवाजमव करून तो पुन्डां येणार तोह नाहीं. तुयोग्य वर हून सुळीर्ये कम
त्यांचा आवाज ऐकून कावीर स्मित स्वस्थ बसण्यांत कांढी इंशील नाहीं."
नित्रसेन म्हणाला, "नाही कश्नावरून 7 करून दिलें कीं माझें या जगातले काम
करून *हणाला-“* पाहिलेत महारान सर्वाच्या मनांत ठीय शेका होती. परंतु आरोगळें. तुरेबाने चित्रसेनासारखा वर
आपली युक्ति यशतवी झाली. चला, पश्चिमे “महाराज ! जापण बेकिकीर रडावे.
कग्याळषाचे अतुवायी त्या दोघांना पकडून ळाभळा आहे. आपली परवानगी भसेळ तर
कडे आपण १ळून जाऊं या." या रानांतून ते कोठें पळतात पादातों. मी 1 जणतीक एकटे मात्र सवांना वाटत होतें. मी ल्माची तयारी करतों.”
नेतर नांगवर्झा व करवीर झाडीच्या आड जञापलें सर्द राक्षस सैन्य पाठविते. आमच्या तारकेश्वर महाराजांना कांथिमतीची
'बितरसेनानें आपले वडील तारकेखर महा
कपत छफ्त चित्रसेनाच्या सैनिकांची नजर जातीला माणसाचा वास कळतो. सर्व रान राब व कपिलेखरचे भडाराज वीरसिंद यांचा त्रसेनारने. केल्याची गोष्ट ब दोघांचे
७0200902:0भक्‍नट चांदोबा ५०७८०७005:क्‍नकट या चांदोबा बटन
परस्यरांबर', मेम'असल्याची गोष्ट सैनिकां- “महाराज ! मार्गे मी. आपणाकडे ड
करव. कळलीच होती.. म्हणून त्यांनी आनं- ञापळा ५हिळा मुळ्गा अठरा वर्षाचा झान्या-
दानें 'शाधळी सढमती दिली. बर. द्यायळा सांगितलें होतें. पण माझा कार
कमचा मुह ठरला. विवाहाच्या .दिंवशॉ आतां बदलला भाहे. जापण आपलें पटिळें
चित्रसेनानें सर्वे से नकांना इन में बांका, मूळ मम तो सुर्या असो अगर उल्गीपांच
उम्नाक्षाहा काह्टीत्री विशेष इनाम देण्याचे वर्षांचे झान्यावर मळा द्यावें” उग्नाह् *्हणाका.
ठावून त्यानें त्याळा विचारळे-“*' उभाक्षा $ तें ऐकन चित्रसेन फिंकर्शन्य बिमूद
मजा तूं जो मदत, केळी .आहेस र्‍या. उप- स्थितींत कादरी वेळ बखून राहिळा. नेतर 'कोशल्देशाच्या राजाचा एकुळ्ता एक झाल्या असत्या, माटाच्या मनांत बिचार
करांबदृल तुझा उतराई होणें अश्यक्य आहे. स्यानें बिचार केढा की, मुढाला दिले दे. ह्या कमलाकर हा रूपानें जणु कांदो आला ही राजकन्या आपल्या युवराजां-
आम्ही दोघे तुझे फार कार आयारी माहो!. पाहिजेच. मग मुळगा मोठा झाल्यावर देण्या- -मदनाचा अबतारच होता, कोशळदेशाच्या जोगती आहे.
या गंगळवसेगी तू. काय बाटेळ तें माग मीः पेक्षां हदढानपर्णीच यायळा काय दरकते आहे £ 'राजथानींत एक भाट रहात असे. देश्ञाचा त्या दिवशी राजसभा संपल्याबरोबर त्यानें
ब्यायहा तयार आहें." असा विचार करून तो म्हणाठा-'* उप्नाक्षा ! राजा व राजबराणें यांचें कीतिंगान हा आपल्या डपरण्याबर लिहिले-“ माझ्या नित्र-
**मदाराज ! पुन्हां विचार करून बोडा | ठीक! तुझी इच्छा मळा मान्य आहे! - एकच धंदा तो करीत असे. तो स्वामिभक्त कठेची बरोबरी करणारा कोणी असेळ तर
मी मागेन तें धयायळा तुमच्या मनाळा कष्ट उमनाक्षाळा परमानेड झाळा. त्यानें नम- _बन तसाच होता. आभण करीत आपल्या त्यानें पुढें यावें!” भाणि राजद्वारांतच
होईल." उग्यक्ष म्हणाकां, स्कार्‌ केळ व *हणाका-" महाराज ! मी ' रानाची कीर्ति गात तो बिदिशानगरीं आळा. बसून राहिळा,
* तें कांदा नाहं उभ्राक्ष! भाग, काय याबदळ आजन्म आपला करणी राहीन." 'तेथें तो एका तृत्यकलेच्या आचार्याच्या राजाची ननर आकर्षण्यासाठींच त्याने
_ धरा उतरता. ती. युक्ति काढळी होती. राजानें त्याळा
बाटेळ तें माग. चित्रसषेनानें ओअई केळा, पुटोळ गोष्ट पुदीळ भंकी ] एके दिवशॉ तो नृत्याचार्य म्हणाळा- जोळावून राजकऱ्येच्या महाळा'च्या मिंतीवर
“आज राजकन्येचें नृत्य आहे. ती माझी चित्रें काढण्यास त्याला पाठविलें. त्यानें
_ श्रिष्या आहे. तुला ठृत्य पहायळा यायचे राजकन्या हुंसावतीच्या महालांत भिंतीवर
असेल तर ये." भाट तृत्याचार्याच्या बरोबर कमळाकर्‌चें सुंदर चित्र काढलें,
राजसर्मेत गेळा. राजकन्या ईसावतीचें ठृत्य परंतु त्यानें तैं कोणाचे चित्र काढलें
। आुरू झालें. तिचें सौदर्य व तृत्य पाहून आहे हें कोणाला सांगितलें नाहीं. हेसा-
अमा व उद्षींच्या माना देश्ीळ खाली वतीने देखील विचारलें नाहीं. तें चित्र
 जा कम्यानातन
गमती पढायळा झाले. राजकन्येच्या -
महालांत भाऊन त्यानें कमळाकरचें चित्र
पाहून जणुं कांडी स्वतःहाच विचारलें--
“ अरे! हें तर राजकुमार कमळाकरचें चित्रः
दिसतें आहे. येथें कसें काय आळें 7 कोणी
काढलें १ कोणासाठी काढलें £"
भाट तेथें होताच. त्यानें क्द्षिकाळा
विचारलें-“ कायरे तूंपाहिलें आहेस का त्या
राजकुमाराला £ हें चित्र कल्पनेने मी
काढलें आहे !/
“आला आहे मोठा कल्पनेनं काढणारा!
हें तर कोशळदेशाच्या पुवसजायें चित्र
पाहून ती मुग्ध शाली, परंतु तिका वारले आहे. !'' विदुषक म्हणाळा.
की चित्रकाराच्या कश्‍प्नेंतलें तें चित्र असावे. अक्षा पकारे अगदी सहज क्दिषकानें
मदनाळा छाजविणारा हा राजपुरुष भगांत आपली कामगिरी बजावली. आजपर्यत
'मिळणें अशकय, ती टक लावून तासन्‌ तास राजकन्या ६स्ाबतीनें इतका सुंदर पुरूष
तै चित्र पदात राही.
पाहिळा नव्हता. त्याचें रूपळावण्य पाहून
आपळा हेतु पार पडाबा महणून भाटानें तिच्या मनांत धेमांकुर रुजळा व कमलाकराच्या
आणली एक युक्ति केली, त्यानें आपल्या
दर्शनासाठी तिचें मन अधीर झालें.
एका सिन्नाला विवूषकाचा वेषांत राजमद्ाळांत
भाट एवढ्यावर थांबळा नाडी. तो
जाऊन चातुर्याने तें चित्र राजकुमार कमळा- स्वदेशी गेळा व त्यानें विदिशानंगरीच्या
करचें आहे. हें राजकन्येच्याचें कानावर राजकन्येच्या सौंदर्याचें वर्णन केलें. कमळा-
घाळायल्य सांगितलें, विदूषक गमती करीत कराच्या मनांत देखीळ ६सावती विषर्यी प्रेम
राजमहाळांत गेला. राजषराण्यांतळे ढोक वाढू ळागले.
आंदोवा
* एकदां राजा युवराजाळा बोलावून
म्हणाळा-“ युवराज ! तूंया देझ्याचा होणारा
राजा! पराक्रम दाखवून राज्य वाढविलेंस
तर तुझी कीर्ति जजरामर होईळ. अंगदेशाचा
राजा मपल्या देशावर स्वारी करण्याचा
बेत करीत आहे. ते तो निघण्यापूर्वीच
त्याच्या राज्यावर स्वारी करून त्याचा
बरामब कर."
कमळाकरनें विचार केळा दिम्विजय करीत
'विदिश्ञानगरीस जाण्यास छान संषि लाभळी
आहे. तिचा उपयोग करून काँ घेऊं नये,
त्यानें आपल्या वडिळांच्या इच्छेपमाणें
दिसखिजय करण्यास निधण्याचें ठरविलें. तो चगरावाद्देर तळ देऊन बसला आहे हेंऐकून
बराकमी होताच. त्यानें अंगदेशावर स्वारी बिदिश्ञाचा राजा घाबरला, युद्ध करण्या
_केही ब अंगदेशाच्या राजाचा वरामब ऐवजीं संधी करून घेऊन मोकळें व्हावे,
. कून त्याला केद करून आणलें. नंतर असें त्यानें ठरविलें,
_त्याने आपल्या वडिलांकडे निरोप घाडळा पण कमळांकरच्या दुतांनी युद्धाची किंवा
को, मी दिम्विजय करीत सावकाश राज- संधीची गोष्ट सोडून हैसावतीळा मागणी
बानीस परत येईन. घातळेळी पाहून त्याच्या जिवांत जीव आळा.
कमलाकर एका भागून एक देश निंकीत तो ळगेच कमळाकरहा मेटण्यासाठी निघाळा.
'बिदिझानगरीजवळ येऊन पोंचळा. नगरा बाहेर कमळाकरच्या खेम्यांत पोचल्यावर
तळ देऊन त्यानें राजाकडे दृत पाठविले. म्हणाळा-** युवराजांनीं स्वतः एवढी, तसदी.
इंसावतीच्या वडिलांनी कोशळदेशाच्या कशाळा घेतली £ कोणाजरोबर निरोप
युवराजाचा पराक्रम ऐकाच डोता. तो पाठविळा नसता तर्‌ मी स्वत: कोशलराजाच्या
 ना
[क]
एक उपाय आहे सुटका करून
आक्ति सामर्थ्य .
मह्या त्याच्या गळ्यांत 'घ्यायळा, तुळा पटेळ तर! ठय़ाच्या वेळीं
बांधून टाकण्याचा कचर तर केला नसेळ !!
तिच्या दोन मैत्रिणी होत्या. एकीचे
नांब होतें मंजरी व दुसरीचें कलिका. तिनें
मंजरीळा जवळ बोलावून तिच्या कानांत
सांगितलें कीं, तू. जाऊन युवराजांना मेट.
भिंतीवर ज्याचें चित्र आहे तोच तो आहे.
कॉ आणली कोणी, नीट पाहून ये.
मंजरी एका योगिणीचा वेष करून
युवराजाळा पाडून आली. त्याचें सौंदर्य
बाहून ती स्वतःच त्याच्यावर मुस्थ आली.
स्याच्याशी स्वतःच छम करावें असें ठरवून
दरबारीं हजर झाळो असतों. माझ्या मुळीर्चे तिने आपली माळकीण ईसाबती हिळा
केवढे भाग्य की युवराजांनीं स्वत: तिळा सांगितळें की, तुझ्या नशिबी देवानें काय
मागणी धाळांबी, माशी धुलगी प्रुद्धां फार लिहून ठेवलें आहे कोणास ठाऊक! मी
गुणी आहे हो. तिनें हहानपणापासून त्रतैं गेळें तेव्हां ळोकॉनीं त्याला धरून ठेवलें.
ब वैकर्ल्ये करून गौरीची कृपा संपादन केळी द्वोतें ब त्याळा खूप मारीत होते. म्हणे
आहे. तिचा दात गुणच असा आहे की, त्याच्या मानेवर भूत बसलें होतें तें उतरवीत
कोणाळा कितीहि ताप अल्षो, माझ्या मुलीने होते. मग मी त्याच्याशीं काय बोलणार व
हात ळावल्याबरोबर ताप बरा होतो." तो काय बोलणार £
विवाह महूत ठरळा. ईसाबतीळा खरेच * अगो बाई £ ऐकूनच माझ्या अंगावर
वाटेना. मिंतीबर तिनें मदनाळा ळाजविणारें आद्वारे ठमे रद्ात आहेत. त्यांची पीडा
रूप पाहिलें होतें. ह्या युवराज तोच कौ नको मळा. सांग कांडी तरी उपाय जपली
“आणखी कोणी दुसरा. वडिलांनी त्याचें सुटका करून ध्यायळा.”' इंसावतीम्हणाडी.
दुसरी कोणी उभी केळी काँ झाळें. तिला
ुजञे कपडे घालन ड््थे करावें. आपण दोघी
'कोठें तरी पळून जाऊं.” मंअरीनें सुचविले.
* आणखी कोण कशाढा ? तूंच ही
. जबाबदारी पार पाड, मी आपली साढी
। ओळी तुळा देतें, सर्व दाग दागिने देतें.
.ऐन वेळी तू हे कपडे घाल उभी हो
म्हणजे झालें. भी चोरवाटेनें राजवाल्या-
बाहेर पळून जाईन.” मंजरीच्या बोलण्यावर
पूर्ण विश्वास करून विचारी म्हणाली.
छ्यमाच्या दिवशी हखावतीच्या खोलीत संध्याकाळची वेळ होती. हेसावती निघून
तिच्याबरोबर मेजरी व कलिका होत्या. गेल्याची गोष्ट कोणाळा कळछी नाहीं. एक
. मंजरी नबऱ्यामुळीची साडी-चोळी नेसून कोस चाळून गेल्याबर तिळा बहारचिं एक
. तयार झाडी इंसावतीनें मंजरीचे कपडे वाळकें झाड दिसलें. खरोखरच त्याच्या
बद॒ढन घेतळे. खोडाळा एक पोकळी होती, पण काळोखांत
मंजरी हेसावतीळा *हणाळी-“ हें बघ ! स्या पोकळीत शिरण्याची तिळा गरज भासली
आहते अगदीं जवळ येऊन ठेवळा आहे. नाहीं. या शिंबाय तिळा भीति पण बाटत
.तू पश्चिमेकडच्या दारानें बाहेर जा. सुमारें होती. म्हणून ती शेजारच्या दुसर्‍याच एका
. एका कोसावर एक मोठें वढाचें झाड आहे. झाडावर चड्टन मंजरीची बाट पहात बसली,
स्वा झाडाच्या बुंचाला एक पोकळी आहे. तिकडे मंजरीनें कळिकाा सांगितलें की,
राजकुमारीहा हा संबध आवडला नाहीं.
म्हणून हा उपाथ करांवा लांगळा. परंतु या.
त चांदोबा
 बरलें, जणु कांढी कोणी 'घरायळो
येत आहे.”
“ काय, झालें .काय भ्यायठा
कमळाकरनें तिढा विचारलें. मंजरी म्हणाळी-
“ कांहीं नाडी, मळा काळ एक फार बाईट
सवम पडलें. मी याच झाडाजवळ माळे
आणि झाडावरून एक मूत उतरून माझ्या
मानेबर बसलें. तें मळा खाणार इतक्यांत.
माझ्या नक्षिबार्ने तेथे पक ब्राह्षण मांत्रिक
आला व त्यानें मळा सोडविले. त्यानें हें.
झाड जाळून टाकलें होतें. आतां ते पाहून
मळा मीवि. बाटत आहे." भन
आबतींत या कानाची गोष्ट त्या कानाला तें ऐकून कमळांकरनें आपल्या सैनिकां-
कळतां कामा नये. मी तुळा आपल्याबरोबर करवी तें झाड जाळून टाकविठें व म्हणाळा-
बरेऊन जाईन व सुखाने ठेवीन." “त्या झाडावरून कोणी उतरतांना दिसलें.
बधूळा मांडबांत आणण्यांत आहें. रीती- तर त्याळा सुद्धां आगींत केंकून था."
भ्मार्णे तोंडावर पदर होता म्हणून तिळा झाड जळून गेल्यावर मेजरीका हायसे
कोणी ओळखले नाहीं. .ळथ समारंभ वाटलें. आतां ईसावतीचें मूत माझ्या वाटेछा
अटोपळा. .कमलाकर मंजरीठा हंसावती येणार नाहीं. तिळा फार आनंद 'झाळा..
समजून तिळा घेऊन स्तरदेशी निषाला. त्याने कमळाकर तिळा घेऊन आपल्या राजधानीत
हसावतीडा पूर्वी,कीच पाढिलें नव्हते. गेळा. राजानें त्याचा राज्याभिषेक केळा ब
नंबरा बायको अंबारीत बसून प्थ्चिसेकडीळ स्वतः वानप्रस्थाश्रमांत पवेश्य केळां. मंजरी
दारानेंच निघाढी. हत्ती त्या झाडाजवळ आतां पटरणी म्टणून कोझळच्या राजवाड्यांत
थोंचल्यावर मंजरीनें कमळाकरलळा घट्ट आवळून राई. ग्ययळी.. भं
चांदोबा
दुसर्‍या झाडांवर वसून इंसावतीनें तें.
सर्ब दृश्य पाहिळें व मंजरीनें तिह्य कसें
. कंसविलें हे तिच्या चांगळें लक्षांत आलें,
अश तिनेंच धाई केळी होती व मंजरीच्या
बोलण्यावर ब्रास केळा होता. स्वतःच्या
हातानें छाबळेश्वा विष-त्क्षाचीं फळें तिळान
चाखावी लागलीं. तिळा फार वाईट वाटलें,
तिळा जगाचा वीट आळा. आत्महत्त्या करून
कळे व्हावें असें तिळा वाटलें. परंतु कोण
आणे पुन्हां आपळें नशीब उघडेल असा
बिचार करून तिनें आत्महत्त्येचा विचार
अनांतून. काढून टाकळा. ती रानांत राहून
पण तिच्या मनांत घाकथूक होत होती.
तपश्चर्या करूं लागली. सूर्याची उपासना
खुकू केळी. फक्त फकादार करून त्यावरच ही. कलिका कोणाजवळ 'बोळळी तर!
राड ळागडी. कळिकाचा कांटा दूर करायला व कमळा-
तिकडे कमळाकर एकाएकीं आजारी करेचा ताप बरा व्हायळा तिनें एक युक्ति
'पडळा. त्याहा भर्थकर ताप आळा व तो बोजली..
कमी होण्याऐबत्री सारखा वाढतच गेला. संथि साधून ती कळिकाळा बरोबर चेऊनं
अडरी म्याळी. देसाबतीच्या दातंयुणाची घुका जुन्या पडक्या देवीच्या देवळांत गेळी,
।. गोष्ट सर्द जगाळा मादीत दोती. तिच्या तें काळीचें देऊळ होतें. तिनें एक बकरा
| श्रयल्नानें करळाकरचा तांप डतरळा नाडी तर अली देऊन त्याच्या डोळ्याला' धुरी दिळी.
'झोकांना संश्वव वेईळ. परंतु कमलाकर स्वतः नेठर तिनें कमळाकरचें एक चित्र काढलें व
क्ली गोष्ट विसरून गेळा होता. म्हणून तिने त्या चित्राळा साष्टांग नमस्कार' करून
नांची समजूत घांल चेतळी. कळिकाळा पण करायल! सांगित्तळा. भेजरीचा
चांदोबा
काय हेतु आहे हें न ओळखून बिचारी शोध कोडीत काढीत लोक त्या रानांत
कबूळ झाळी. लगोच मंजरीनें करार काढून पोंचळे ब हंसावती जेथें तपत्वर्या करीत.
तिळा मारण्यासाठी बर डचळळी, पण कळिका होती तेथें येऊन पोंचले.
वेळेवर सावध झाळी व डठून मोठ्यानें 'वांचवा कलिका बरोबर असल्या कारणानें इंसा-
बांचवा ! ' म्हृणून ओरडत दूर निघून गेली. बतीळा ओळखणें कठीण नव्हतें. दोघी
जवळपासचे ळोक तिचा आवाज ऐकून जमा मैत्रिणी भेटल्या. कलिकेच्या तोंडी
झाले, त्यांनीं भंजरीळा देवळांत पाहिलें. नरपळी तिच्याशी दगा करून स्वतः राणी
ठकांचा गुरू
देण्याचा ती प्रय्न करीत होती हें पाहून ब्हावचा कसा प्रमत्न केळा हें ऐकून तिळा
बगदाद शहरांत एक आंत न्यापारी रहात त्यापाऱ्याकडे पाहून कोणी परदेशी असावा
त्यांनीं तिळा खूप बडवून काढलें. ती राजाची बाईड बाटले. असे. त्यानें नगाचा प्रबास केळा दोता. हें ओळखलें व म्हणाळी-“ सांभाळून रहा
राणी आहे हें कोणाळाहि माहीत नव्हतें, नैतर दंखावतीच्या वडिळांकडे निरोप
फण एका डोंगरी मुलखांतील एका गांबी आबा! या गांबचे ळोक भामटे चोर आहेत.
ते. तिका धरून कोतबाळाकडे गेळे. पण पाठविण्यांत आळा. इंसाबती कमळाकरच्या तो कधीं गेळा नव्हता. तें गांब ठकांचें टकबिधेंत प्रवीण ! परदेशी ळोकांना फसवून
कमलाकरच्यासमोर तिला आणाबेंच लागलें सेनिकांबरोबर कोशखछू देशांत गेली. तिनें
दी. त्यापूर्वीच ती गतप्राण झाळो, म्हणून त्या काळीं प्रसिद्ध होतें. त्या छबाडणें दाच यांचा धंदा आहे, म्हणून
स्वश्षे केल्याबरोबर कमळाकरचा ताप उतरका, ग्रांबाहून परत आलेल्या एका प्रवाश्याची जरा अपून रहा !'' असें सांगून “हातारी
कलळिकेकहून लोकांना ब कमलाकरळा पुन्दां एका घुमुहतीबर त्याचें हंसावतीशी ब त्याची गांठ पडली. निवून गेळी.
सर्व वृत्त कळलें. इंसावती जिबत असणार त्यानें त्याहा विचारळें-“ त्या गांबी व्यावारी त्या गांबो पॉंचळा तोपर्यत
असें कमळाकरच्या मनाळा बाटलें. त्याने त्यानंतर त्या दोषांचे पुदीक आयुष्य कोणल्या वस्तूचा खप जास्त आहे!” तो चांगळा काळोख पडे कागला होता. गांवार्चे
तिच्या शोधार्थ लोक पाठविले. स्वतः सुखाचें गेलें. त्यांच्या राज्यांत नेडमीं सुख. म्हणाळा-*“ चेदनाचें लाकूड पुष्कळ स्वपतें. कारक बंद झालें होतें. म्हणून त्याला ती
कढिक। पण बरोबर गेळी. ब द्यांतता नांदत होती. बणत्यादेशांतीळ ठोक, त्यांची राहणी चाळी रात्र गांवाबाहेरच काढावी छागली, दुसच्या
गीती वगैरे संबंधी त्यानें विचारलें नाडी ब दिवश्लीं उजाडतांच तो गांबांत गेळा. वाटेंत
त्यानें स्वत: होऊन कांहीं सांगितलें पण नाडी, स्याळा एक मनुष्य मेटळा. त्यानें व्यापा-
ज्यापारी चंदनाचें काकूड एका उंटावर व्याळा त्याचें नांब गांव विचारलें.
का कादून त्या गांबीं निघाल. गांबांत प्रवेः व्यापारी स्ढणाळा-“ मी बंगदादचा
_ करण्यापूवी त्याळा एक म्हातारी मेटळी. राहणारा आहें. चंदनाचा न्यापार ह्या गांवीं
त्य ती मेंढरें चरायळा जेऊन गेळी होती. तिनें चांगळा चाळतो हें ऐकून आलों आहें."
व जा
 चा
हणून सांगणारा
भल्त्तात
च आणखी- एक *
मनुष्य आांगणांत. चूळ पेटवीत होते आणि .
चेदानाचीं लाकडेंच त्यांनीं चुलीत घातली.
होतीं. त्यार्ने नरिचार केंळा, तर मग तो
म्हणाळा तें खरें आहे. आपण उंटावरची
सगळी ळाकडें विकळीं तरी दोनचार रुपया-
पेक्षां जास्त काय मिळणार ! '*
जवळ. झाल्यावर त्या दोषांनी त्यात्या
विचारलें-'*काय हो! काय माळ आणळा.
आहे. विकायला ? / चंदन म्हणून कळल्या- .
बर्‌ त्यांना त्याची किंमत बिचारली..
च्यापारी म्हणाळा-“ तुम्हीच
“ कोणीं सांगितळें तुळा £ अरे आम्ही काय किंमत दयाळ! "0
चेदनाचीं लाकडे सरपण म्हणून वापरतो. असा कांय मोठा माळ आणल्या आहे.
सरपणाच्या छाकडाची अक्षी काय मोठी तुम्दी चेदनाची काकडेंच ना! काय वाटेळ
किंमत येणार आणि त्यांत तुला फायदा तैं मागून घ्या. चंदनाच्या वजनाने वजन.
तरी काय होणार!” त्यानें विचारें. नंतर करून घ्या!” दोषांविकी एक जण म्हणाला.
तो मनुष्य निवून गेला. ज्यापाच्यानें घासघीस न घालनां सर्व
तो 'म्हणाळा त्यांत श्वरें किती-ब खोटें चेदन त्यांना. देण्याचें कबूळ केलें ब गांव
'किती हें. देंखीळ॑ कळायला जाग! नव्हती. 'पढायला महणून. निघाला. एतक्यांत एका
एका धर्मंशाळेंत खोली घेऊन रहायचं ठरवून मनुष्यानें त्याचा दाते धरळा व॒ *हणाळा- *
तो धंमेशाळेंत गेला. आंत पाऊळ टाकल्या-“द्यार्नेच, आ्नेंच माझा डोळा फोडळा.'?
बरोबर त्याळा एक विचित्र गोष्ट दिसली. दोघांमध्ये दंगामस्ती सुरू झाळेळी पाहून
त्याळा चंदनाची ळाकडें सरपणासाठी जाळता ळोक जमा झाळे. “ तू कोण. कोठला, मंझा.
जन
हठाञाजाऱ पय
माहीत. नाहीं. मी क्षी तुळा पाहिलें देखीळ
नाहो.” ब्वापारी म्हणाळा व हात सोडवून
चेथ्याचा प्रयज्न केला.
परतु जमा झालेल्या लोकांनीं डोळा
'कुव्ेस्या माणसाची बाजू बेतली. *्हणाले-
डोळा. भरून द्यावा लागेढ.”
व्यापारी म्हणाळा--**मी घर्मशाळेत
'उतरेढों आहें. भरून देईन.” असें सांगून
हो पुढें निवून घेढा.
या. घांबपळींत. त्याचा चढाव तुटला.
स्थाने एका चांभाराका तो दुरुस्त करून
वोळा, द्याया सांगितलें,
“क्या थाळ?" चांभारानें विचारलें, बिचारळें-'* बोळ, समुद्राचे सर्वे पाणी.
“माझ्या मनासारखे काम केलेस तर बिणार की अंगावरचे कपडे काढून ठेवणार
जुळा संतुष्ट करीन.” व्यापारी म्हणाळा. दोन्डीपिको तुळा जें पसंत पडेळ तै फर! 0
: चांभाराकडे चढाव टाकून पलीकडे कांही “ डद्यांपयेत सबढ दे. तुझे सव पैसे.
। छोक पैसे ढावून पत्ते खेळत होते त्याची देऊन टाकतो, नाहीतर तू. “हणशील ते.
गॅमत पद्ायळा तो गेळा. थोड्या वेळाने कवूळ.'। व्यापारी म्हणाछा,
एकानें व्यापार्‍याला तो परदेशी आहे हें. नैतर तो बिचारे करु लागला, त्या'
ओळखून. त्याहा देखी वैसे लावायला म्हातारीने सांगितलें तें खरें आहे. एंकाहून
सांगितलें. व्यापार्‍्यानें पैसे ठावळे व थोड्या एक मांमटा आहे. असा बिचार करीत'
'बेळानें डोतें नव्हतें तें सर्व घाळवून बसला. गांबांत हिंडत असतां सुदैवाने त्याळा ती
'एबढेंच.नव्हे तर त्याच्या डोक्यावर कांडी म्हातारी एका जागीं मेटली. त्याचें तोड
' वैसे बसळे.. जुगार जिंकणार्‍्यानें त्याळा पाहूनच तिनें ओळखलें काँ, बिचारा सर्व -
खांदोबा
 जबळच्या झाडाखाली एक आंघळा मिकारी
येऊन बसतो. तो फकीर नसून या गांकच्या मढाच जास्त फायदा आहे. कारण चंदनाची माझा ढोळा भरून दे नाहींतर तुझ्याजबळ
सर्व ठकांचा गुरु आहे. सर्व ठक रोज किमत आस्त आहे. टक म्हणाठा. जें कांदी आहे तें सर्वे समोर ठेव.”
त्याच्याकडे जाऊन त्याचा सल्ला बेतात व & वण समज त्यानें चंदनाच्या वजनाच्या “मूर्ख आहेस झालें! समज, स्यानें
त्याभमाणें वागतात. वें. स्पून त्यांचें बोके आश्या मागितल्या आणि त्यांतल्या अर्ध्या तुळा म्हटलें की तुझा होळा मरून देतों,
ऐक. कदाचित कांहीं तरी मार्ग निबेल.'* रानटी मागितल्या तर! आणि त्या सुद्धां तुझ्या डोळ्याच्या वजना एवढ! माझा डोळा
म्हातारी म्हणाळी. अर्थ्वा नर व अर्ध्या भाद्या हव्या म्हटल्या काहून देतो तर ! तुझा दुसरा डोळा देखीक
अजून काळोख पडळा नव्हता, व्यापारी तर?" फकिरानें विचारलें. आईल. त्याचा एकच जाईल. होळा काढ-
गांबाच्या दरबाज्याबाहेर जाऊन म्हातारीने तो ठक बिचारांत पढळा. दुसरा ठक ल्याशिवाय तराजूत षाढून कसे बजन
सांगितलेल्या जागौं दगडाआढ मार्गे उभा ुढे येऊन म्हणाठा-“ फकीरसाहेब! मी करणार!
राहिळा. दगढासमोर एक आंधळा फकीर नंतर चांभार पुढें आढा. त्याचे 'चढाब
बसळा होता. काळोख पड लागल्यावर शका परदेशी व्यापाऱ्याळा खूप फंसविळें.
आ स्थानच माझा डोळा फोडळा म्हणून माझ्याकडेच आहेत. मी दुरुत्त करून
भाळून बसळा असावा, तिनें सर्व ऐकून गांबांतले ठक एका मागून एक येऊं ागळे
घेऊन तिळा जो अनुमब त्या गांवचा आळा बत्यांनीं दिवसमर काय केलें हेंसांगूळागले.. ओरढा केला. मी त्याठा म्हटलें कीं तू द्यायचे कवूल केलें आहे. तो *हणाला-
होता तो तिनें सांगितला आणि म्हणाळी- स्यापार्‍्याळा फंसविणारे ते चोघे ठक सुद्धां
“ पाहिलेस मी तुला म्हणूनच संभाळून होते. त्यांपैकीं पक जण पुर्ढेयेऊन म्हणाळा--
राह्वायळा बजावून सांगितलें होतें. एकाहून * ककीरसाहेज, भी एका परदेशी न्यांपार्‍्या-
एक ळुत्चा, चोर व भामटा आहे. अरे या कडून चंदनाचें लाकूड सरपणाच्या भावाने
गांबांत एका चेदनाच्या भोळींची किंमत विकत घेतलें आहे.”
दहा मोरा आहे. तुळा दोनशें मोहरा तरी * अरे दो पण कांहीं किंमत ठरडीच
मिळाल्या असत्या, अजून बरिघडलें नाडी.
सावध रहा व मी सांगते तसें कर. कदाचित “मरी त्याा म्हटलें, चंदनाच्या वजनाची
तुळा सर्व पैसे मिळतीळ. संध्याकाळीं काळोख काय बाटेळ ती क्स्तु मागून चे! त्याने
पहले ळागळा काँ, गांबा बाहेर फाटका चंदनाच्या वजनाचे सोनें मागितले तरी
टक चांदोबा ०0051.“
 पाहून मजुरी देईन. तुस सेवुष्ट पितो तर?” तुझ्या तेगळ्या तुझ्याच मळ्यांत योत
करून पाठवीन असें म्हणाला." अडकतीळ कीं नाहीं £ " ५किरानें विचारलें.
*तुला अक्कळ कोठें आहे? अरे तो ज्यापार्‍्यानें सर्वे ऐकून बेतले. म्हणून
तुळा दोन दिडक्या देखीळ देणार नाह. दुसऱ्यादिवश्षी कोणी त्याळा फंसतू शकळा
तो म्हणेल, काय काम केलें आहेस ! माझा नाहीं. सर्वानी शेरास सव्वाशेर मेटळेळा
चढाब पाण करून ठेवळा भाहेस. पण तुळा दिसतो आहे. असें मानून त्याच्या समोरून
संतुष्ट करून पाठवीन अशें म्हटलें होते ना! पाय काढळा.
अरे तर सांग, आपल्या सुलतानाचे सर्व नेतर त्यानें चेदन सोन्याचा भावाने.
कतर भारे गेळ, कळलें का तुळा £ मनाळा बिकळें. त्याहा खूप पैसा मिळात्म. त्याने
'एक्न गांबो भीत नांबाचा एक तरुण मुलगा आजीने सांगितल्या प्रमाणें भीमू कामाच्या
बरें वाटळें की नाहीं ! तुया होकारच धावा त्या गांबांत आपल्या गांबीं नेण्यासारख्या होता. ठदानपर्णींच त्याचे आई वडील वारले. शोधार्थ निघाला. वार्टेत त्याळा एका घरा-
लागेळ! नकार दिळास तर फांशी ! बस्तु विकत घेतल्या गांबांत पाण्यासारखे त्याच्या आजीने त्याला रहानाचा मोठा समोर एक सभ्य मनुष्य मेटळा. भीमू.
शेबटौ जुगारी ठक आळा भाणि अँ कांद्रीं दोतें तें पाहून घेतळें आणि त्या 'केळा.. अश्मदेवानें जेव्दां अकळ वाटली तेव्हां त्याळा म्हणाळा-“ मी काम शोधायळा
म्हणाळा-“मी एका परंदेक्षी न्यापार्‍्याहा भ्हातारीला भेटला. त्यानें म्हातारीचे आभार तो गैर हजर होतां. पण शक्ति वाटली तेव्हां आढों आहें. मळा बोळल्याशिवाय काम
निंकलें आहे, मी त्याहा म्हटळें कीं समुद्राचे मानले. तिछा शंभर मोडरा बक्षीस दिल्या हजर होता. दोघे तिघे गैर हजर होते देणारा आणि भांडण केल्याशिवाय मजुरी
सर्ब पाणी तरी पिऊन दालब नाहींतर आणि तिचा निरोप घेऊन आपल्या गांबी त्यांची शक्ति सुद्धां देवानें त्यालाच दिळी देणारा मनुष्य पादिजे आहे."
तुझ्याजवळ जें कांडी असे तें समोर ठेव. निघून गेळा. होती. सर्व त्याहा भीम्‌ म्हणत. त्या भाणसानें भीमूळा एकदां जापाद-
तो तुढा एक कबही देखी देणार स्वानें पुन्हां या गांवांत पाऊळ टाकायचे _ त्याच्या आजीने बिचार केडा की अदा मस्तक पाहून ओळखले कीं वाही आहे.
नाडी. तो म्हणेळ, भांड्यांत भरून दे,मीसर्व नादीं असें मनाशी ठरविलें. मुळाळा कोणत्या तरी कामांत गुंतवळें नाहीं त्यानें त्याळा एक सरडा दोखविठा ब
. त्तर त्रास होईल. म्हणून म्हातारीने भौमूळा म्हणाळा-* तो पहा तुळा बोळावितो आहे,
'कामाच्या झोघांत जाया सांगितळें. तिने बोलल्याशिवाय तो तुळा काय सांगेळ. भांडण
होय देतांना त्याला उपदेश केळा- केल्याशिवाय त्याच्याकडून मजुरी वे.”
_ & जोडल्या शिवाय काम करावे, मांडणा भीमूनें सरढ्याकडे पाहिलें. तो मान
शिवाय मजुरी ध्यावी. जें काम ध्यावे तें. हृळवीत होता. भीमूला वाटलें, बोलल्याशिवाय
अलळावूनकरावें. जें कांडी व्यायचें ऑजळ ह्य बोळवीत आहे. बोळल्याशिवाय काम
मरून व्यांवे.” ; करायळा तो देईळ. तो त्या संरब्याजवळ
गोळा. सरडा भीमूळा पाहून मिऊन जमिनींत बेतली व भांडे पुन्दां खडुयांत ठेवून बरा
'बिळांत शिरा. भीमूनें विचार केळा, हें निवून गेळा.
स्याचें घर असावें. तो सहज आंत गेळा पण सोन्याची नाणीं पाहून आजीचे ढोळे
आपण कसें आंत आयर्चे ११ दिधून गेले. “ इतके सोनें वुद्या कोठे
त्यानें बिळाजवळ एका दगडाने खूण मिळाळें बाबा १?" आजीने कारले व ते
केली. कुदळ फाबडें घेऊन तो बीळ मोठें ऐकून म्हातारीने बिचारलें, “ कोठें आहेतो.
लो पुन्हां झाडाजवळ गेळा. मेत खांध्राबर
करूं ळागळा, तो. संध्याकाळपर्यंत काम खड्डा व कोटें आहे तें मांडे ! वेडा कुठळा !7. १ काहून बेतलें आणि स्मशानाकडे निघाला.
करीत राहिळा, खणत असतां त्याळा खण्ण स्था काळोख्या रात्री म्हातारी भीमूनरोबर | तेव्हां नेहमीममाणे घ्रेतांत बसळेला वेताळ
असा आवाज ऐकूं आळा. जास्त खणून पुन्हां त्या जागा गेढी. तिनें नातवाळा तै. जोड. छागळा-“ राजा | द्या अ्रात्रीच्या
पाहिलें तर एक तांढ्पाचें सोन्याची नाणी मोहरांनॉ मरळेलें माडे उचल घ्यायळा बेळो ते. दुसऱ्यासाठी इतके कष्ट सद्दन करीत
अरळेलें पात्र. सांगितलें आणि घरीं गेळी. नंतर ती. आहेस. यांत मळा तरी असें वाटतें की, हा.
भीसूर्ने विचार केळा, “ओहो, मला त्यानें म्हणाळी-“ हें भाढिं ब ह्यांत सांपढळेल्या सर्व तुझ्या पूर्वजन्मी केळेल्या कर्माचा योग
दिळेळें काम संपळें असावें. भाडण केल्या सोन्याच्या नाण्यांविषवी कोणाळा चकार | आहे. पूर्वनन्मॉचे कर्मकळ गोगावें छागतेंच.
श्लिवाय त्यानें मजुरी दिळी असावी, त्याच्या शब्द सांग्रू नकोस, तुझ्या ळय्माच्या वेळीं या म्हणूनच सुमहर नांबाच्या एका तरुण
आजीने त्याळा जे कांहीं घ्यायचे जोजळ सोन्याचा उपयोग होईल. । कोळ्याचें एका राजकन्येवर मन गेलें आणि
भरून ध्यायछा सांगितलें होतें. म्हणून त्यानें कक्त होकारार्थी मान हळविली. त्यामुळें तो स्वतःच्या माणास देखीक मुकळा,
स्थार्ने भांड्यांतळों ओंजळ भरून नाणीं (पुढल्या महिन्यांत अशीच एक गंमत) कंडाळा येऊं नये म्हणून मी तुळा ती गोष्ट
सांगतों. ऐक." त्यानें गोष्ट सांगायळछा
सुरवात केली.
फार पूर्वीं राजगृह येथें मळ्यसिंह नांवाचा
एक बमेभीरु राजा राज्य करीत असे. त्याला
जीब काँ प्राण एकुळती एक मुलगी होती.

बैलाळाच्या भाषी
 देखीळ सोडलें, त्याच्या म्हाताऱ्या आईळा
कळेना. “झाळें तरी काय या मुळाला !"
म्हातारीने मेमानें पाठीवर हात फिरवून
विचारळें-“ तू. दिवसमर असून राइतोस..
खातपीत नाहींस काम करीत नाहींस. रात्रमर
अंधरुणाबर तळमळत पडून असतोस. झालें
त्री काय तुला ४
सुपहरनें कांहीं एक ळयविल्याशिवाय
सर्व कांडी आपल्या आईला सांगून टाकळे.
म्हातारी मोठी हिमतीची बाई होती.
म्हणाढी-'* एबढॅंचना ! तुझी इच्छा पुरी
करण्याचे माझ्याकडे छागलें. तू. घासभर
तिचें नांव मायावती होतें. ती नक्षत्रासारखी खाऊन घे बरें !” आईच्या या प्रेमळ
सुंदर होती. झब्दांनीं सुपहरच्या मनाळा किथास वाटला
एकदां ती आपल्या सखींगरोबर उद्यानांत ब तो त्या दिवशो जेवढा.
बिहार करीत असतां सुप्रइर कोळ्यानें तिळा त्यानंतर म्हातारी एका टोपलीत उत्तमो-
पाहिलें, तिचें अप्रतिम सौंदर्य पाहून तो त्तम मासे बेकन राजवाड्यांत गेळी व
अुस्ब झाळा, राजकन्येशीं कोळ्याचें ह्म कसें राजकुमारीळा मेट घेऊन आलें आहे. असा
होणार ! गिड॒या माणसानें आभाळाळा हात नोकरांतफे निरोप पाठविला. राजकुमारीनें
छावण्या इतकेंच अद्यावय. हें सर्व कळत तिळा आंत बोळाविलें. सुब्हरच्या आईने
असूनहि त्यानें तिच्याशॉंच ळ्य्म करण्याचें भेंट समोर ठेवली व नमस्कार करून
आपल्या मनाशी ठरवून टाकळे, रात्रेदिवस निवून गेळी.
त्याच्या मनांत तिचाच विचार येई. त्यानें त्या दिवसापासून ती रोज उत्तत मासे
आपला कामधंदा सोडळा व जेवणखाण आणून राजकुमारीळा देऊं छागठी. माया-
चांदोबा
 प्रेमानें वेडा झाळा आहे. तूंफक्‍त एकदाच 'किचार सोडला नाहीं. राजाला काय करावें त्याळा फंसवून त्याचें सर्व घन छवाडून
आपल्या बोटानें त्याच्या हाताला स्पर्श काँड्रींच सुचेना. त्यानें स्नान केलें व बेतले. म्हणून अळंधरळा संसाराचा बीट
केळास तरी पुरे." तें ऐकून राजकन्येका शंकराच्या देवळांत जाऊन देवाजवळ आपलें आढ. तो आपल्या बायकोबरोवर गंगाकाठी
राग येण्या ऐबजो हंसू आलें. पण तिनें गाऱ्हाणे सांगितलें. म्हणाळा-“ देवा तुझ्या येऊन हृरिभजन करूं ळागळा. त्यांना कधी
क्‍चन दिलें होतें, म्हणून ती म्हणाही-* तूं छषेतेंच ही मुलगी मठा मिळाली. आतां या कर्षो चार चार पांच पांच दिवस कांडी
आपल्या सुलाळा घेऊन ये." संकटांतून तूच कांडी मार्ग काढळास खाबळा प्यायला न मिळे. मरणासन्न पडळा
म्हातारी आनंदानें धरीं गेळी. तिनें तर निघेड.”' असतां त्याचें मन कोळ्यांच्या टोपढीकडे
मुळाळा चांगळे कपडे करून निघायळा तेव्हां आकाशवाणी झाली-' राजन्‌ ! गेल्ले, म्हणून त्याला या जन्मी पोळ्याच्या
सांगितलें. दोघे राजवाड्यांत पोंचल्यावर तुज्ञी मुळगी मागच्या जन्मीं या कोळ्याची पोटी अन्म घ्यावा लागला. त्याच्या बायकोने
राजकन्येनें कोळ्याला एका जागीं झोंपायळा बायको होती.. मागच्या जन्मो हा कोळी पातिऩ्त्य धर्माचें पाटन करून नवऱ्याची
सांगितलें. त्याढा अर्धवट शॉप ळागल्यावर 'जढधर नांवाचा एक आझश होता. त्याचे पुष्कळ सेवा केळी होती. म्हणून ती या जन्मी
राजकन्या आढीवत्याच्या हाताळा बोराने बडी वारल्यावर त्याच्या नातेवाइकांनी तुझ्या घरीं जन्मास आडी, आतां कोळ्याछा
ड
हें सर्वे पाहून आश्चर्य वाटलें. तिनें स्पर्श करून निघून गेली. ा
एकदां. तिळा विचारलें-“ मळा बारतें, मनांत ब्रुपद्दर स्वमे पदात होता. राजकन्या र
कांहीं तरी ६चा ठेवूनच तूंरोज हे मासे बोटानें स्पर्श करून निघून गेल्यावरत्याचीझॉप
आणून देत असावीस. मग सांगत कां मोडली, स्वमांत तो तिच्याशी किती किती
नाहींस, तुळा काय वें तें ! मी तुझी इच्छा बोळूळा ! पण जागेपणी तिढा समोर न पाहून
झकक्‍मतों पुरी करीन, तो तिच्या मोढानें खरोखरींच वेडा झाला
*“राजकन्येनें अभयदान दिलें तर मी आणि बेडेपणांतच वेथुद्ध होऊन मरण पावळा.
हळूच अगदीं कानांत काय तें सांगीन. तें ऐकून मायाबतीळा फार बाईट बाटले,
म्हातारी कोळीण म्हणाळी. तिनें आपल्या वडिडांना घडठेला सर्व इृत्तांत
मायावतीनें अभयदान दिल्यावर म्हाता- सांगितळा व म्हणाळी-“मी त्याच्याचरोबर
रौन संकोच करीतच कानांत सांगितलें कौ, सती होगार !” राजानें तिछा अनेक प्रकारें
माझा मुळगा तुळा पाहिल्यापासून तुझ्या समजावून सांगितळें. पण मायावतीनें आपळा
व एकच उपाय आहे. तुझ्या दिळें नाहींस तर परिणाम माहीतच आाहे.
मुलीने आपलें अर्थे आयुष्य कोळ्याळा द्यावे तुळा ! तुझ्या डोक्याची शभर कलें होऊन
चत्याच्याशीं ळभ करण्यास तयार व्हावें. तुझ्याच पायांवर आदळतील."
तर कोळी पुन्हां जिवेत होईळ.” 'विक्रमार्कम्हणाळा-“'मायाबती कोळ्याका
रा घरीं आळा. त्याचें मन मानीत खास प्रेम कळूं लागली होतीं. पूर्वजन्मीच्या
नव्दतें. पण मुळोळा बांचबण्यासाठी त्याने गोष्टी आठवून स्याळा पति माने. लागली
जी आकाशवाणी ऐकळी दोती ती सांगून असती तर नुसत्या बोटानें त्याच्या हाताळा
टाकली, मायाबती तयार झाळी, सुपर स्पर्श करून त्याच्या सृत्यूळा ती कारण काँ काशलीर देशाचा युवराज शिकारीहून परत तोप्रश्न ऐकून घमेंडखोर युवराजाळा राग
जित झाळा. त्याचें राजकन्येशीं लग्न झाळें झाळी असती १ फक्त बचन पालन केल्यामुळें येत असतां वाटेंत त्याळा एक तेल्याची आला. म्हणाला-' तेल्यांची पोर तूं. छद्ान
ब तोच राज्याचा बारस पण झाळा, जर तो मेळा तर त्याची जवाबदारी तिच्या- करुण मुळगी दिसली. ती तीळ वाळत तोंडीं मोठा घास घेत आहेस. तुळा
येथवर गोष्ट सांगून वेताळ म्हणाळा- बर नव्हती. तो जिवंत असतांनाच तिने बाढ राखण करीत उभी होती. युवरानाळा अकलेचें अजीर्ण झालेलें दिसतें आहे. थांब,
“राजा ! मळा एकशेकाआहे. मायावतीनें त्याढा मनानें वरळें असावें. म्हणूनच ती 'तिची थोडीशी थट्टा करावीशी वाटही. तुझ्याशी ळय करून तुला आयुष्यभर
बचन दिल्याप्रमाणें कोळ्याच्या अंगाळा स्प आपलें अर्थे आयुष्य देऊन त्याच्याशौ त्यानें विचारलें-*
तू. तिळांत अन्माळा तुरुंगवास भोगायलालावळेंनाहींतर नांवाचा
केळा, पण त्याच्याबरोबर संती होण्याचा छ्माळा तयार झाली." आलीस, तिळांतच वाढडीस अन्‌ बर युवराज नाहीं मी."
दृष्ट तिने कां घरळा १ तिचे त्याच्यावर पेम अशा पकारें राजाचें मौन मंग होतांच सेल्याची मुळमी आहेस, तर मग सांग बरें ** युवराज ! आपल्या घमेडोंत हडानें पू.
होतें म्हणून, कीं तिच्यामुळेंच तो प्राणास वेताळ प्रेताबरोबर अहर्य झाळा वपुन्दा तिळाच्या पानाहून ळहान पान कोणत्या माझ्याशी ढप्न करून घेऊन महा आपळी
मुका म्हणून, कीं मागच्या जन्मीं ती त्याची झाडाच्या फांदीळा ळोंबकळूं हागळा. झाडाचे असतें "' पड़राणी करून न घेतां मळा तुरुंगातच
बायको होती म्हणून ? उत्तर माढीत असून ( कल्म्ति ) हा युधराज आपल्या कुळाचा अपमान ठेअळेंस तर भी देखीक सांगून ठेवते, माझ्या
करीत आहे असें वाटलें त्या मुळीळा. तिनें पोटीं तुळा छान बडवून काढणारा मुलगा
उत्तरादाखळ युवराजाळाच प्रश्न विचारळा- जन्मास येईळ. विसरू नकोस !” तेल्याची
& कुळांत जन्माळा येऊन, फुलांतच वाढून मुल्यी म्हणाळी.
पाळ भ्हणविणाऱ्या युवराजा ! दोनच युवराज रागारागाने घरीं गेळा. तो
'बाकळ्यांच्या फुळाचें नांव तर सांग, कोणाझीं कांडीं एक बोळळा नाहीं, जेवळा
आहातें !” नाहीं. एका कोपर्‍्यांत विचार करीत बसून

राहिळा, राजानें त्याहा येऊन विचारलें.
५ज्राळ ! तू. शिकारीहून परत आलास,
बराच वेळ झाळा येऊन, पण जेवळास काँ
नाहीं अजून !"
“माझ्या मनांतळी इच्छा पुरी होईपर्यंत
तोंडांत पाणी घाळायचें नाडी अशी मी
प्रतिज्ञा केही आहे.'' युवराज म्हणाळा.
*“ अशी प्रति्ञा तरी काय केली भाहेस
ऐकू दे तरी ! राजानें विचारलें,
तेव्हां शिकारीहून परत येत असतां तुरुंगवास भोगायळा लावलें.
तेल्याच्या मुळीशॉ झालेला संवाद सांगून
तो म्हणाळा-*“मी त्या घमेंडलोर तेल्याच्या तिनें देखीळ आपली प्रतिज्ञा पुरी करण्या-
मुलीशी ळा करून तिची खोड मोड-
गार आहें.”
* असला वेडेपणा करून कर्से चाळेळ £
कूळगोत्र कांदीं पाहिलें पाढिजे कौ नाहीं 7”
राजानें समजूत घारुण्पांचा यन्न केला.
युवराज म्ट्णाळा-“ त्या मुलीशी लग्न
करून द्यायला तुःही तयार्‌ नसाळ तर मी
परदेशी निघून जाईन."
डेबटी नाइलाजाने राजाळा कबुली द्यावी
छागळी, मुळाच्या ल्हरीपणासमोर त्याला
हात टॅकाचे ढागळे.
राजा म्वतः तेल्याच्या घरीं गेला,
त्याच्या भुळीला मागणी घातळी ब मुहूर्त
देलीळ ठरवून आला. ठरलेल्या मुहूर्तावर
छृय़् समार॑म निर्विभ पार पडा. मा
अवधींत युवराजञानें आपल्या वाढ्याच्या
उद्यानांत एक छोटे खानी राजवाडा बांधवला.
त्यांत त्यानें आपल्या बायकोला ठेवलें ब
त्या राजवाड्यावर सतत पाहारा ठेवळा.
बायकोच्या सेवेला एक दासी मात्र ठेवळी,
एकूण त्यानें ञापल्या प्रतिज्ञेप्रमाें आबकोळ्या
तेल्याची मुल्गी तरी कांदी कमी नव्हती.
खार्ठी डाय करण्याचें टरवून दासीकडून
बढिळांकडे निरोप पाठविला व॒ आपल्या
माहेरच्या घरापासून तर तिच्या तुरुंगबजा
बाढ्यापर्येत एक चोर वाट खणून तयार
करविली. त्या बाटेनें ती माहेरी जाऊं
येऊं लागली.
तिच्या सांगण्यावरून तिचे बडीळ पका
आदुगारात्य व टोंबाऱ्याह्य वोल!वून वेऊन
आले. त्यांच्या राहण्या जेवण्याची व्यवस्था
तिनें आपल्या बडिटांकडेच करबिठी. तिनें
सतत तीन वर्षे मेहनत करून त्यांच्याकडून
मंत्रविद्या व डोंबन्याचें काम उत्तम प्रकारें
शिझ्व्न घेतलें. स्थाने मध्येच होंबाऱ्याला बोलवून खेळ बंद
नेतर तिनें आपल्या डोंबारी गुरूळा सांगि- कर॒विळा व म्हणाळा-। इतक्या निर्द्‌यपणानें
उले, आपण आपा खेळ राजाळा दाखविला आपल्या मुळीच) जीव धोक्यांत कां घाळतोस |
पाहिजे म्हणजे राजा खूष इनाम देईल. फक्त पोटासाठी ! आज तिळा माझ्याकडेच
दुसच्या दिवशीं. डोंबारी आपल्या राह दे! मी तिळा पुष्कळ इनाम देऊन
श्विष्यिणीला बरोबर घेऊन राजवाड्यांत गेळा. पाठवीन.”
तेथें त्यानें तिच्याकडून निरनिराळी कामें युक्‍्राजाच्या मर्जी विरुद्ध डोंबारी काय
करवून दाखविली. आंबूवर चट्टन तिनें जी करणार्‌ तेल्याच्या भुळीळा सुद्धां तेंच दर्व
कश्वरत करून दाखविली ती पाहून तिच्या ह्ञेतें. ती. युबराजावरोबर त्याच्या उद्यानांत
छवचिक झरीर काठीची सवानी वाखाणणी शेही. ती त्याचीच बायको होती. परंतु तीन
केळी. युवराज तर इंतका खूष झाला कीं ती कर्षीत दोघांची मेट नव्हती. भ्हणून स्वतःच्या
ज्यावेळी आंडूवर चढन काम करीत होती तेव्हां बांबकोळा देखीळ युबरान जळे शकला
द
नाडी. ती रात्र दोघांनीं उद्यानांतच काढळी, कक्त अथोंच पूरी झाडी होती. हिला आपले वडीळ युबराज बांच्या खोलोत गेळा. सांगितलें. त्या दिवशीं रात्रीं स्वत: मंत्र्याच्या
जातांना सुबराजानें आपल्या हातांतळी युवराज्ञापासून नुळ्गा झाळा. पण त्यांच्या- त्यार्ने युवराजांच्या नाकासमोर एक मादक घरी चोरी झाळी. गेज्याच्या बायकोचे सर्व
अंगठी तिच्या बोटांत घातली. कडून बुक्राजाल्या चोप देवबिणें बाकी होतें. मुळी धरली ब ते वेशुद्ध आहेत हें पाहून दागिने चोरीळा गेले. मंच्यानें कोतवाळाळा
तेज्याच्या मुलीची म्हणजे युवराजाच्या तिनें ती अर्था प्रतिज्ञा पुरी करण्यासाठी त्यांच्या पळेंगाचे चारद्दी पाय काढून घेतले ताकीद दिळी कीं, दोन दिवसांत चोराळा
ासकोची इच्छा पूर्ण झाली. काळकमानें आपल्या मुळाची मदत घेतली. तिनें आपल्या जाणि त्यांच्या जागीं बरोबर आणलेले बरून आणलें नाहीं तर शिक्षा केली जाईल.
अथावेळीं तिळा मुलगा झाला. परंतु युब- झुल्ळा सर्व नीट समजावून सांगितले, केळीचे खांब ळावूनठेवळे. नंतर युवराजांच्या कोतबालाळा एक लझ झालेली मुलगी
राजाळा या गोष्टीची कल्पना देखीळ नव्दती, तो रानांत जाऊन राहूं ढागळा. तेथे अंगावरले सर्व दागिने काहून घेतले भाणि होती. तिचा नवरा हह्टानपणींच परदेशी गेळा
कारण त्याच्या कल्पनेने त्याची बायको एक म्हातारी होती. तिची गुरेंतो चरायला नदीकाठी बाळूंत छपवून ठेवून दिले. रात्री होता. युबराजाच्या मुळा ही गोष्ट कळली.
उद्यानांतश्या महाळांतच होती. चोर बाटेनें बेकन जाई. ्हातारी त्याळा दोन बेळ पर्त म्हातारीच्या झोपडीत जाऊन झोपला. त्यानें कोतबाळ ब त्याची बायको दोघांसाठी
स्री आपल्या माहेरी जाई येई. माहेरीच तिचा जेबायला बांदी. उजाढल्यावर युवराजांच्या महालांत चोरी कांडी कपडे बाजारांत जाऊन विकत घेतले
मुळा हद्दींनाचा मोठ! काळा. सर्व बिघा एकदां रात्री आईने मिळविलेल्या ंत्र- झाल्याची बातमी गांवमर पसरली. मंच्याने आणि कोतबाळाच्या शेजारच्या घरीं जाऊन
शिकून तो. पारंगत झाला. तिची भतिज्ञा बळानें तो राजयाल्यांत शिरा ब सरळ 'कोतवाळाढा चोराचा झोथ ळावण्यास बिचारलें-“माझे सासरे कोतवाळ कोठें राह-
 बाहेर येतां येणार नाहीं.” कोतवाळ म्हणाळा. सर्व दागिने काढून एका विश्वौत घातळे
*मी जरा आंत जाऊन पाहातो, चोराळा आणि पिझावी आपल्या जांबयाच्या हाती
बाहेर येतां येतें कीं नाद्दी.'' मुळ्गा म्हणाला. . देऊन त्याळा पाठवून दिले. लो ते दागिने
कोतवाळानें विचार केळा, जांबई इतक्या नदी कांठीं ढपवून घरो निघून गेळा.
बरषींनी परदेशांतून परत भाळा आहे. त्याळा सकाळींशिपायांनीकोतवाछालासोडविलें.
आंत पाठविषें बरोबर दिसगार नाही. म्हणून आभरंचे सर्व दागिने त्यानें ढांबविल्याचें ऐकून
तो म्हणाढा-“ नको मी आंत. जाऊल 'कोतवालाळा फारच राग जाला. तो मंध्याठा
दाखवितो. त्याप्रमाणे तो आंत गेल्यावर सर्वे प्रतांत निबेदन करून म्हणाहा-
मुळानें खिळा ठोकला. कोतबाळ सांपळ्यांत *दातावर घुरी देऊन तो पळून गेहा हो.
सांपडळा. नंतर मुळ्गा म्हणाळा-'* खिळा ते णल व मंच्याहा भाथर्य वाटलें.
येत नाहीं. आतां काय कह. ! 0 'व्हणाठा-“ बिळेढर चोर दिसतो आहे.”
घरी जाडन साळुगारकडून कुऱ्हाढ- (तर मंजी राजाकडे जाऊन "हणाळा-“ हॅ
तात, माहीत आहे का आपल्याळा १" करबत डे मिळेळ तें मागून घेऊन ये." काम इतर छेोकांकडून होण्यासारखे नाही. “चोराला धरायचें असेल तर मी सांगतो
त्यांनीं त्याला कोतवाळाच्या घरीं पोचतं केलें. कोठवाळ म्हणाला. श्री स्वतः आऊन घरून आणतो त्याला.” तसें करा. तुम्ही व तुमचे शिपाई जवळपास
त्या दिवशों कोतवाळ चोराच्या शोधाथ॑ मुलगा कोतवाळाच्या घरीं गेळा आणि त्या दिवशी राजी मुठानें घोळ्याचा दिसळे तर चोर या बाजूळा येणार देखीळ
निषाळा तेव्हां युवराजाच्या मुळानें त्याठा कोतबाल्याच्या बायकोळा म्हणाळा-*“'मामांना बेष केळ. तो. कपड्यांचे एक मोठे नाहींत. म्हणून तुम्ही शिपायांना दूर जाऊन
विचारळे-“ कोठे निपाठांत ?” चोरासा राजाचे शिपाई घरून घेऊन गेळे आहेत. शांठोडें मेऊन भोबी पाटावर बाडन कपडे ल्मून बसाबली सांगा.” थुळगा म्हणाळा.
पकडायळा म्हणून कळल्यावर त्यानें बरोबर ते घराची झडती व्यायल्या येणार आहेत. ह कभ. नंतर त्याने एक भोठें शेवळें दालविळे
येण्यासार्ठी परवानगी मागितली. परांतळे दाग दागिने जपून कोठेतरी ठेवाबा ,, रती घाटावर येऊन विचारू हागठा-- आगि भ्हणाळा-“ तुम्ही यांत बसून रहा,
ते दसरत्याने चाठलेडोते.एका जागीं मामांनी मळा बाले आहे." अरे!इतकयारात्रीतैकडेधुतोमाहे?” मी द्वाक मारल्याबरोबर आहेर. येवन
एक हाकडी सांगळा पाहून त्याने कोत- “रांत कडे ल्यरत*मी तुरा सर्व दाग अंडज काय कुं £ थोल्या वेळानें चोर चोरांना नौट पाहून छूण करा. सिपाई
बाळाळा विचारठें-" हें काय ?” दागिनेकाढनदेतें. तूच कोटेतेनेऊनठेव.०. अन कपडे येऊन जाती. त्यानेच कपडे येऊन त्यांना घरतीळ.
हराळ या तांपळ्यांत ठेवावे आहे. कोठवाठाची गायके म्हणाळी- तिल. घररॉ- सहेत. हे. दिवसा नाहीं येत ते.” मंन्याळा वारे, झातां चोर हातांतून
त्याहा नांत ठेवून खिळा ठोकळा कीं त्याळा तळे आणि स्वतःच्या व मुळीच्या जंगावरचे हि वाख. कसा निसट्तो तें पाहातो. त्यानें शिपायांना
”,
दूर जाऊन ळ्पून बसाया सांगितळें व एक पल्याचें झॉपडें घाळल दुकान लावून करून म्हणाळा-“ महाराज ! चोर आपळा जरोबर तुम्ही शिपायांना बोलबा. शिपाई
स्वतः टोंपल्यांत जाऊन बसला. मुलाने बसला. तेथें त्यानें कांडी पोतौं ब दोच्या बंदा उरकून या बाजूनेंच जातीळ. त्यांची येऊन त्यांना धरतील,” मुळानें सुचविले.
रोपल्यावर दोन मोठे मोठे दगड ठेवून देखीह ठेवून दिल्या आणि दिवा ढावून बाट पदात बसळो आहें." युबराजानें सैनिकांना दूर जाऊन ळपून
दिले. मंच्यानें आपली पगडी ब तलवार दुकानावर सळा., “या चोरांना घरायल्य तू मदत करशीळ बसायळा सांगितलें. आपली पगडी, तलवार
बाहेर ठेबळी होती. ती घेऊन नाऊन बाळूंत युबराज रात्रभर राजधानीत गस्त करायची का आम्हांह्य £” युवराजानें विचारले. व पोषाख काढून बाहेर ठेवळा ब साधे
ळपबून ठेवछी व पुन्हां धरीं जाऊन स्वस्थपणे ठरवून सैनिकांवरोबर निघाळा. बराच वेळ * बोराळा पकडायर्चेच जसेक तर मी कपडे घाळन पोत्यांत बसून राहल. मुलाने
शोंपून राहिळा, हिंदून युवराज या दुकानासमोर येऊन विचारू सांगतो तसें करा!” जरा आजूबाजूळा पोल्याचें तोंड दोरीने घट्ट बंद केलें, नंतर
मुत्गा कळलें की, दुसऱ्या दिवशीं स्वतः ळागळा-“ कायरे! या वेळीं दुकान मांडून बाहून मुल्गा पुर्ढे म्हणाला-“* आपल्या या युवराजाचे कपडे स्वतः घातले ब सैनिकांना
युवराज चोराळा परण्यासाठी निषणार आहेत, बसळा आहेस १” सैनिकांना किळ्याच्या दारावर उभे करा. बोलाविले.
त्यानें विचार केळा आज आईची प्रतिज्ञा मुलगा घाबरल्याचें सोंग करून कोणाळा वुग्ही एका पोत्यांत ढपून बसा. चोर सैनिकांनी रात्रीची बेळ असल्या कारणानें
पुरी होण्याची वेळ आली आहे. त्या दिवशी ऐक जाऊं नये अश्या स्वरांत युबराजांच्या आल्यावर मी सांगेन. हें पदा तुमचें पोते. त्याळा भोळखलें नाहीं, युवराज समजून
त्यानें एका बाण्याचा वेष केळा. नदीकाठी अंगदीं अवळ जाऊन हात जोडून नमस्कार ते पोते उघह्दून पाहतीळ. बाहेर आल्या- त्याच्या भाजञेम्माणें वागळे, मुलगा सैनि-
कांना म्हणाळा-* चोरांचा सरदार हा पहा पोतें उघडून पाहिलें तर आंत युवराज.
येथे आंत पोत्यांत आहे. मी घरून युबराजाचा पोक्यास् करणार हा कोणीतरी
ठेवळा आहे. त्याळा. चळा घेऊन त्याळा तोतया दिसतो आहे. राजानें त्याळा पकडून
राजवाढ्यांत.' कांशी यायला सांगितलें आणि निवून गेळा,
सैनिकांनी पोतें उघडल्याशिवाय पोत्याळा तेबल्यांत युबराजाची बायको म्हणचे त्या
हाथा मारल्या, खूप धक्के ब बुके दिले व मुळाची आई तेर्थे आळी व स्हणाळी-
घेऊन राजमहाळांत गेळे. पोत्याच्या आंत “तुमच्या वडिलांनी आपल्या नातावावर
युवराज ओरडत होता पण कोणी तिकडे इतका राग दाखविण्याची गरज नाही. हा
कक्ष दिळें नाही. तुमचाच थुकगा आहे. आपली प्रतिज्ञा पुरी
राजाला हें ऐकून आनंद झाला कीं, करण्यासाठीं मॉरच हें सर्व कारस्थान रचले.”
युवराज चोराळा घरून घेऊन आळा आहे. तेवढ्यांत तेथे तेळीपण आला. युबराजाळा रिमित्रक्लींबरोबर रोम आणि ळहपण नगमर व्याप्त होईळ ब तुरा प्रत्येक कामांत
पण प्रत्यक्ष दुसऱ्याच एका सरदाराला पाहून सर्व कांडीं त्याच्या वायकोकडून कळलें. त्यानें अंबोध्येष्टरन निघाळे' ते सरयू नदीच्या अश मिळेल.
त्याने बिचारळे-“युवराज कोठें आहे£ उद्चानांतल्या परापासून तेल्याच्या घरापर्यठची
बोर कोठें आहे १ दक्षिणेकंडोळ काठावर येऊन पोचले. रामानें बि्यामित्र मुनींची भाजा होतांच
चोर वाट स्वत:च्या डोळ्यांनी पाहिळी व किथासित्र कची पेमाने रामाच्या पाठीवर हातपाय ुऊन संध्या केळी व विध्यागित्न
मुलगा म्हणाळा-“ महाराज ! मी चोर त्यानें डोंबाऱ्याच्या
धुळीला म्हणून जी
आहें ब युबराज या पोत्यांत आहेत. ते अंगठी दिली होतीतीपाहिलीतेव्हांआपल्या
दात. छिश्‍्वून ध्णाे-“ बाळ !. 'जाठेन मुनींजवळ येऊन बसला. त्यांनी विविवत
आचमन करून ये. मी तुळा बळ व अतिवळ स्याळा बढ वे अतिबल या दोन शक्तींचा
मळा पकड शकले नाहींत. मंच त्यांना बायकोच्या बोळण्यावर त्यांचा निश्वास अंसळा, | नांवाच्या दोन शक्ति देगार डे: या दोन मंत्र दिळा, तीन पहर उत्टून गेल्यामुळे
धरून आणलें आहे.” मुळ्गा *्हणाळा. त्यानंतर त्यांचा संसार सुखाचा झाळा. | स्या दिवशो सवानी सरयू नदी तीरावरच ती
अक्तींचां लान ज्ञाळ! तर तुळा कर्थो' थकवा
वाटणार नाहीं व तू. कधी स्राजांरी पडणार रात्र काढेण्याचें ठरविलें.
नाहम. वु्षें रव सर्वदा असेंच राहील. तू पाटे विश्वामित्र मुनींनी दोघां राज-
या मंत्रांचा जप -कॅरीत रांहाळास तर' कोणों झुभारांस जागे केलें. ते स्नान-संध्यादि
वुल्य'हनः अविक बुद्धिमान, चतुर किंवा आरोपून किथ्यामित्र क्तपींबरोबर पुढें निघाळे
दर. होणार नाहीं. तुळा मूक ब॒ तहाने ब सस्यू आणि गंगा या दोन्ही नरयांच्या
यांचौ बाखा, होणार. नोदी. तुझी कीति संगमस्वॉनौं येऊन पोचले, र्ते सांगतात

गंगा पार गेहे. गंग पार एक दाट रान
होतें. तेथ मनुष्यवस्ती नव्हती. निरन्राळी
श्रापदें हिंडतांना दिसत होतीं ब त्याचे.
अयेकर आंबाज ऐकूं येत होते. झाडी इतकी
दाट होती कॉ, दिवसादेखीळ राजीसारला
काळोश्न वाटे.
तें बन पाहून रामाठा आश्रर्य वाटले.
त्यानें विश्यामित्र मुनींना बिचारळें-*“ सुनि-
बर! या वनाचे नांव काय ! कथासित्र
मुनीनीं त्या वनांची गो दोघांना सविस्तर
सागतडी..
कौ, त्या आगी शंकराने आगम स्थापन त्या पांतांत पका काळीं मळदसू ब करू.
केला होता. तेथें शो तप कीत असे. याच झमू नांबाचे दोन देश होते. दोन्ही देश.
जागी कामदेचानें झेकराचा तपोर्भग केळा थन धान्य पूर्ण व समृद्ध होते. परंतु भाता
व झकरनें भापळा तिसरा ठोळा उघटल्या- ताटका नांवाची एक यक्तिणी व तिचा सुळ्गा
बरोबर कामदेव भस्म होऊन गेल्य. तेव्हां भारीच दोन्ही देशांचा नाश करीत आहेत...
बाखून त्या आश्चमांत शंकराचे स्िष्य मुनि त्यांच्या भीनीनें कोणी या देशाकडे किरिकत'
रुह छागळे. कापदेवाचे अंग म्हणजे शरीर देखीक नाहीं. ताटका एक साधारण आ
ज्याआगो भस्म झाळें त्या नागेची आठवण नसून तिच्या अंगांत सहस हत्तोरचे बळ
म्हणून त्या जागेळा अंग देश हें नाव पडळें. आहे. म्हणून दे ससद्ध देश माज जोसाढ
विश्वामित्र त्रत्पानीं तो जुना इतिहास पंडळेळे आहेत.
राम हक्ष्मणांना सांगितला. स्थांनो ठी रात्र तें ऐकून रामानें विचार्ळे-“ मुनि !
तेबेब कि्ांति वेण्याचें ठरिले. असें सांगवात कॉ, यक्ष जातीच्याखेकांच्या
कया. हययस्ससकि्याा
ह ल...
अंगांत अळ फार कमी असतें. मग बा
ताटकेच्या अंगांद इतर्के बळ कोढून आळे
ब ठी इतकी भेकर कशी काय झाली ? "
ल्यावर विश्व!मित्र क्रत्पोनो ताटकेची गोष्ट
सांगितळी. .]
& तुकेतु नांबाचा एक यक्ष होता. त्यानें
पुत्र पासोसाठी तपश्चर्या केडी. त्रद्मदेव पसज्न ण
१
झळा, तेब्दां सकेतूनें पुत्रयासीमारठी तप.
अर्था करीत आहें अले सांगितळें. त्रद्मदेवानें
ह्या पुत्र प्रास्रीचा वर दिळा नार्ही. पण
एका कन्येचा बर दिळा व असेंहि सांगितले
की, बरी मुकगौ असली तरी तिच्या अंगांत
सहल हंचाचे बळ अगस्त्य मुनींनी त्याचा बध केळा. 'अर्थातच
अक्नदेशनें दिलेल्या वरापभागें धुकेतूळा ताटका अ मारीच दोषांना मत्येत राग
कन्या झाढी. इळू हळू ती मोटी झाली. आला ब ते अगस्त्य कपींना खायला धांबळे.
के अप्रतिम रूपळाबण्य पाहून अनेक तेव्हां अगस्त्य कपनी त्यांना शाप दिला
अक्ष कुमारांनौं तिळा मागणी घातळी, की, दोथं राक्षस व्हा ! त्याप्रमाणे मारीच
संकेतन खुंद नामक एका तरुण यक्षकुमाराशॉ राक्षस झाळा व त्याची भाई. ताटका पण
हिचेकमकावून दिले. त्यांना मारीचनांवाचा एंक राक्षसोण झाळी, तिचें सर सौदर्य
'एका सुर्याझाळा.तोमहापराक री निधाळा. हरपले व॒ एक मर्यकर खूप घारण करून
लो उंडी तुद्धां वरोबरी करूं लागळा. परंतु ती नरहत्या करूं लागळी.
स्वाळा आपल्या पराक्रमाचा गर्द क्षाळा होता. ताटका अगस्त्य मुनींच्या वाटेळा जाऊं
एकदां अगस्त्य मुनि तपश्चर्या करीत शकली नाडी. परंतु तिले सर्द प्रदेश
असतां खुदनें विभ आणलें. म्हणून रागाने उध्वस्त करून टाकला. माज पावेतो तिच्या
2. तरे
अरे हौ राक्षसीण
दाखविल्याने काभ भागणार नाढी. ती सकी णि म्हणाठे
'जिवेत राहिळी तर. काय काय उपद्रव करी ] 1 राक्षसिणीचा कः
 नंतर विधामित्र कपौरनी रामाद्या अ्खांचा
उपसंदार कसा कराक्याचा हेंदेखीक झिक-
र. बिळे आणि त्यानेतर तिथे पुढं गेळे.
काढी अंतर चाडन गेल्यावर एका पर्व-
ता'्ल्या पासशपाशीं एक सुंदर ठपोबन दिसले.
लें पाहून रामानें विचारळें-“ द्या तपोबनांत
कोणाचा आश्रअ होता ? हें फार रग्य असें
स्थान माहे." विश्वामित्र क्रपी त्या भाभ-
भाची गोष्ट सांग्रू ळागले:
*“ बडी नांवाचा पक पराक्रमी चक्कवर्ही.
होऊन गेळा. त्यार्ने त्रिलोक जिंकून श्वगावर
स्वारी केळी तेव्डां विष्णूने बामनाचें खूप
करून सर्वर क्षी ब मुनींना खूष केलें घेऊन अवतार घेतळा. बठीनें जो यज्ञ
आहेश. तुझ्या हातूनच राक्षसांचा संहार चाळविळा दोता तेथे तो गेळा व तीन पावले
होईह!” जमीन नारितळी. बळी चक्रवर्ती दानी व
दुसऱ्या दिवशी खकाळी स्नानसंध्यादि उदार द्वोता. त्यानें कवूड केल्यावर वामनार्ने
आटोपल्यावर वि मित्र कषींनो रामाला दोन पावळांत अखिल त्रद्ांड त््यापून राकळे
लॉड करून उभे रदा- अ तिसरें पाऊळ ठेवायळा नागा मागितळी..
त्यांनीं मंत्र म्हणून ती नव्दती *डणून त्यानें आपलें डोकें पुढे
रामाळा अनेक असें दिछीं. तीं अखें रामा- केळें. डामनानें त्यावर पळा पाय ठेवून
पुढे दात जोडन उभी राहवार्की व न्हणाळी- चडीला पाताळ लोकीं पाठविळें. तो वामन
५ आम्ही आपले दास आहें | आज्ञा बत्माचे बील करयप याच जाश्रमांत रडात
व्हाबी !”' तेना रामानें त्यांना त्पर्श करून असत. म्हणूनच मी देसवील आपला आशम
स्वत:च्या मनांत रडावयास सांगितलें. येथेंच स्थापन केठा. राक्षस माझ्या यज्ञांत
२५०७०७-७०/0७ आपल्या भारतांतील भाव्यये
विन्ञ वाटीत आहेत. त्यांचा संहार करणे मंड्ूचे अवदोष
आश्रमाचे नांव सिद्धाथ्रम ।शहरापासून झयारे ६३ येळ दूर एका बर्‌॒ क्िद्दिज्वाप्रमाणें सुमारें १९५ वषें मंड नगर
रामाढकषमणाबरोबर विश्थामित्र कह्पॉनॉं आश. *रामाटक्ष्मणांनो . रात्रंदिवस 'जागरूक ह लार बंडेझगारिकाआहे.अरर्या खरोखरींच आनंद नगर'च होतें.
मांत प्रवेश केल्याबरोबर आभमॉतळे कपी राहत लागोपाठ. पांच दिवस यज्ञाचे रक्षणा “ शतकांत परमार राणरवषाचे राज्य माढव्यांत तेथें एक खात मजळी विजय त्[प, संपमरमरी
दृगदाचा भंभ्रफी महार, जुम्मा मझीद, हुक्षंग-
त्यांच्या9 दर्शनासाठी
ती ,जमा झाळे, त्यांनी के 1.दिवस सताउनाडझा.
का मा भं इ.ख.च१३०४ते १४०१च्या
:_-225दरम्यानमाळल्याचा झादाची श्वमाधी (कत्रर), भ्राद्वितीय असा जहाज
किधामित्र कर्षींची पादपूजा कडन रामा णुकीं भाकाझ गडगडले, सुाहु, डपीक प्रदेश सुखकमन सलतानांनी काबीज महाल, हिंढोला महा वगैरे ्रेक्षणीय इमारती आहेत,
कद्षेमगांचा सर्व प्रकारें सत्कार केळा. मारीच राक्षस भापलें घेऊन स्थलंतर कोरीबखिळजी राजघराज्यांच्या वंशजांचें समोरच्या डोंगरावर *प्रमती मंडप आहे.
काटी. बेळ किघांति- येत रामाळा दिभळे, रामाने चालवा अदेशांत स्वतंत्र राज्य स्थापन झाळे, या. ही रूपमती एक नायिका होती, मंडूचा शेवटचा.

ते विधामित्र कोना खारे; मारीच रांशसावर एक अत्र सोडल्या. 1. लोसशीएलडली झकतान बाबवद्दहुर दाचे हिच्यावर फर मेन होते,
*महासुनि!
किति यज्ञ आरंभ करावा. यज्ञाच्या बरोबर तो समुद्रांत जाऊन. पडळा, नंतर
गक. जारव-मरारी ब्लाक र आह्षेवाख सोडून ल सुबाहूला ठार कगह सत 2 लजळ, आह सता हॉर आाच्या'मेमाविषयीं आज देखील कित्येक गीतं प्रसिदध

रक्षणाचा भार आमच्याब' रामानें

वाळ्यांतदादेशइतकामनोहरहोतोह, जत: आहेत. इ. स, १५६१ मध्ये अकबर बादशहाने
अहांगौर बदसहानें लिहिन ठेवळें आहे कॉ येथोळ मंहृ शर जिंके, भाजपदादराचा पराभष शाळेला
दिवशीं यश आरंभ काळा. बिश्वा- पाख सोडून इतर राक्षप्षांचा कख
यशौन्दर्य भन्वत्र दुमीळ आहे. ऐकून र्वमतीनें आत्महत्या करून घेतः
कतर क्रि श्रमाधि
कक्ष्मणांनीं दात जोडून रि विश्वामित्र, करुपीचा- यज्ञ
राक्षस येतवीक !*' निर्विज्ञ[णें पार पडळा, ' त्यांनी रोमांच्या
शोर्थाची स्तुति करून त्याठा आश्षीवंद

वाचा
नर्क
 मावडा आह्लमण दोन महिने पार्यी
ब्रबास करीत एका नदीच्या काठी पोंचढा.
ली नदी पुष्कळ मोठी होती. ब्राक्षणानें
'क्लेचार क्ेळा को द्वीच गंगानदी अलाः
त्यातें गंगेच्या काठी एक लहान झोपडे
'बांधळें व नदीबर रोज आंघोळीला जाऊ
'कांगळा. गांबांतळे कांडी सेक नदोकाटी
'रृद्ात असत. त्यांची बस्ती गंगेकाठची कर्ती
एका गांबीं एक भाबडा ्राझण तरुण रद्दात पदें पांच बर्षानो आंधोळ करणाच्या , व्हणून प्रसिद्ध होती. म्हणून कोणी विचारलें
* असें. एकदां नकळत स्याच्या टवातून एका गांवकऱ्याने विचारळें---“ काय हो. , कोठें रावता म्हणजे तो ब्रक्मण उत्त!
कांद्री चूक झाळी. त्याळा गावच्या थोर!- कोठून माळांत ! "१ 1; गंगाघाटावर रातो !'' अशीच पांच
मोठ्यांनी सांगितलें की तें पाप गंगास्नांना- जाक्षणानें आपण केलेल्या पापाचे पाय- अबे गेळी तरी त्याळा ती खरी गंगानदी
शिवाय धुतले जाणार नाडी, ढे गंगास्नान थ्वित्त म्हणून गंगास्नान करीत आहे अर्से व्हे हें कळळें नाहीं. उन्दाळ्याचे दिवस होते. रोज वहा बारा
आयुष्यभर करावें ागेळ, सांगितले. कांही दिवसांनीं तेर्थे एक साधू आळा. मिलापेक्षां जाश्त चाळे शक्य नव्हतें. वोन
त्या ज्ाह्मणाळा तें सध खरें वाटलें. त्यानें त्यावर तो मनुष्य म्हॅणाका-*अहो | ही काश्ीयात्रा करून परत भाळा होता. अडीच महिने प्रवास केल्यावर त्याहा पुन्हां
मागचा पुढचा विचार केळा नाहीं ब तीथे- पण दवी गंगानदी नव्हें ! अरे कोठें गंगा- कोंडो आद्षणाळा कळळें की काशीला एक नदी लागली. हीच गेगानदी असणार
यात्रेस निंधाळा. त्यानें गंगानदी पूवी कधीं नदी आणि कोठें दा ओढा ! वाल्ळाळा 'गंशानदी आहे. तेव्हां मराह्ण विलिःरू॑ असें अनुपान करून त्राक्षण नदीच्याकाठी
पाहिळी नव्हती. ती किती मोठी असेळ दडिमाझ्य पर्वत समजणारा या ओल्यात्य «मंग ह्या गेरोचें नांब काय £ राहू ळागळा. नित्य निथमितपर्णे स्नान
/ प्राची त्याढा कल्पना देखीक नव्हती, वाटेंत गंगा म्हणेल ! भ्र
खो. साधू म्हणाला-'* अरे! ही संध्यादि करूं लागळा आणि गेंगेचें ददन
त्याळा एक लहानशी नदीहागली. गांवकरी ते ऐकून ब्राझण थक झोळी आणि
विचारू लागळा-“ तर मग दी नदी गंगानदी ' ही नदी आहे!” साधूने त्याला झाळें जसें समजून समाधान माने. छागळा,
रोज नदीवर स्नानाळा जात. आंघोळ करीत त काढे. न्हणाळा-'' सरळ उत्तरेकडे अशीच पांच वर्षे लोटी. एके दिवशी
असतां एकानें “ गंगे भागीरथी 1!” म्हणून नव्हें ःइणतां £ मग लरी गेगानबी कोठे.
तीन सहिने सतत चाळत गेलास तर तेथे तीर्थयात्रा करीत एक इृद्ध ग्रृहस्थ
पाण्यांत बुडी मारळी. भावड्या ब्राहषणाळा आहे
वाटलें कौ तीच गंगानदी असावी. तो तेथें दर्शन द्ोईळ." विचारा ज्राह्यण आला व नर्मदेचें स्तोत्र म्हृणून स्तान करूं
राहून रोज नंदौंत आंघोळ करूं हागळा. ह होऊल पुन्हां उत्तरेकडे निघाला. ळागळा. ते ऐकून जझण चकित शाळा.
्यांदोबजा
त्यानें जवळ थेऊन विचारलें-'*काय हो! संतत एक महिना चाळत राहाल्यावर
गेगेत स्नान करतांना तुम्ही नर्मदेचे स्तोत्र त्याहा एक मोठी नदी दिसली. इतकी
म्हणतां हें काब ! मोठी नदी त्यानें पूर्वी पाहिली नव्हती.
लो म्हातारा चकित होऊन विचारू नदौंत ठोक स्नान करीत होते. लोकांच्या
हांगला-*' गंगानंदी ! कोठली गंगानदी ! तोंडी हीच गंगानदी आहे हें कळल्यावर
ही तेर नर्मदा आहे! वेड्या गंगानंदी येथून त्याला अतोनात भानंद झाळा. तो गंगे
पुष्कळ दूर आहे. महिनाभर उत्तरेकडे भागीरथी म्हणत गेंगेकडे धांवळा. पण
चाढत गेळास तर कदाचित गंगेच्याकाठी त्याच्या दुर्दैवार्ने त्याळा ठेंच लागठी व तौ
क ळक ७8
फ्रेबशीळ ! खालीं पडळा. त्यांतच त्याचें धाणोक्मण द्वितीय अध्याय
ज्ञाझ्मणानें त्या गृददस्थाचे आभार मानले झालें.
अर्शी अचानक अन्‌ रागाने काम न घेदा आणि भिकारी
ब पुढे निषाळा. अमदूतांनीं त्याळा यमासमोर नेऊन कती आलेला पाहून, वरती करतो भति अभिमान ।
ब्राह्मण अगदीं हताश शाळा. त्याळा हजर केलें, अमानें चित्रगुप्ताळा विचारले कलली क्षाची तावरळी त्यानें केळा यक्ष प्रलेगी
चाहण्याचा उत्साह उरला नाहीं. परंतुगंगेचे * दयार्ने काय काय पापे केली होती १५ त्याची मुखचर्या पाहन ॥ बर्मेडींत माझा अपमान ॥
दशन पडलें नाहीं तर पापाचे प्रायश्विच “ह्यानें एकच एक पाप केळे होते. धघौर करुनि ती येउनि जवळी अशकय मिळणे यक्षाचे फळ
होणार्‌ नाहीं असा बिचार करून तो चाढे. परंतु गगेचें नांव घेऊन त्यानें प्रत्येकवेळी. विक शा
'झाळें विशेष फाय! आलो आहे शाप ।
हागला. बारेंत त्याळा खायळा कर्धी मिळे स्नान केल्यानें तो पापक्ुक्त झळा आहे." कक्ष सथेराने दक्ष म्टणाळा-
तर कधी न मिळे, उपास तपास काढीत तो चित्रगुप्त म्हणाळा. &नको विश्वा झाळें काय?" दक्ष थांबला करुनि प्रकाप ॥
चारत होता. यमानें त्याहा स्वर्गळोकी पाठविळें,
तुझा जांबई प्रति पार्वतिचा देऊनि पतिक्ी कठोर बाणी
'बागळा अखा तेथें आज | दक्ष पलि जादळी चकित,
नाहि जगाची पर्वा त्याळा शाप जांबया कुणि देइल का!
नाडिं जनाची देखिल लाज॥ होइल ऐकुनि विश्व चकित !!
अह्यदेव पण करतो आदर परंत दक्षा नव्हता उरळा
बांकतात दिकपाळ समोर । औोधामध्ये कांहिं विवेक ।
जाही परंतु ह्याला विचार केला त्याने तत्क्षण
छान नि मोठा चोर ॥ यक्ष कराबा मोठा एक ॥
द.
 आणि दक्षिणे कडून देव ।
नाहि उत्तरे कडून भाळे
मद्दादेव देवांचे देव ॥
के्यासांतुन पद्दत द्दोली
चकित पारयती तें खव ।
तिळा कळेना आज अचानक
आहा कसला हा पर्व ॥
अजुप्नानाने परंतु कळलळे
तिजळा पेकुति जय जयकार,
यज घररी वडिळांच्या अपुल्या !
करुं लागली उमा विचार ॥
न कळे कां पण नांदी आहें
डमापतीला
री लोडनि
ककात्याने ३ त्याचेशी आरमजण।
पतीस
खर्च रजांबयां बोळविळे, अ :< ्् तरी.
कपी"मुनींना स्वतः जाउनी
जाडत तिकडे पाहुया
आदर पूर्थक बोलविले ।
असेल आलें आमंत्रण ॥
ी- भ नसेल
क मजळा सांगितलें पण
असले दोते एकांतात ।
पार्बेति आल्याचे पण कळलत े;!”
बदले-“ कसल्या ते.शोधा
चवली-“सखोडनि थट्टा खांगा,
आज़ ऐकते यशारंभ;
आले अपणा भागत का
लाजतच का तो यक्ञारभ!"
'निघाये मग आपण केवढा
बोलत प्रमुपण कां नादी!"
अकर वदळे-“अजुनिउमा का
कलें कारण तुझ नाहीं?”
- तझ्यापकमनाला कर बदळे-बदळे-* तुझ्या पित्याने
त्या
ची. व्यर्थ क! बैकर
यक्ष योजिळा ह रागाने । जु
अपसानास्तच माझ्या, त्यांचा
शटाटोप हा हट्ठानें ।१

कारण
थॉकर
समजेना कोणा
यज्ञा आहे. नाहित
मत्रमुद्रा दक्षाची पाइनि
आलस्वभावमजयव्भोळा, यच जु
हि
व्य
भाकल्य
क.»
पारवा तिच्या मनावर
ररील ताजा
त ळी या कमी? हिट चाळली विचारण्याल ॥ बदळी- ळळूव
खचेल च स्य उ
ब्यर्थ तुळाआक सुदधापन मतात
तो झाप
दिव्प वाहने आकाशांतुन मनामधे पण सका दोती, भी वि
दास्थि छवदर्‍चाची प गेनळ ते
उतरत होती डळं इळं पायपंडतना म्दणुन पुढे। डः माहि तुळापण
र जणंह की
दवता वचत बदी र आव आणुनी अवा
झल गोळी पोकडे |. श
_
खा सांवली डीप्रथुची ।
किता न कर्ढः कोण करिळतर
पुत्र जन्या वे.त्यांची !
जवआढजीमजल अढळ
मर्जी तुजवरची स्यांची !!"
चांदोबा
टब व. म
७७७०७७०००० ०००००००>“
ऐेकूनि बदळी उमा दिवाला-
त्या जबळ का मान करूं?
जिथें जनमल्यें मोडी झाल्ये,
भाज तिथे का मान करूं?
माहेरी जाण्याळा कामी
निमंत्रणाची पाहे वाट
शोभतो कसा जञांचयाषिना
बिचारीन यशाचा थाट?
आज्ञा अपुळी नसेल तर मी
फरून हट्ट नाहीं जाणार ।
पाहुनि वावा यश जाउनी
राग मळा पण भाहे फार ॥ १
बदळे शेकर-' जाउत ये पण
व्यर्थ बाढतें सर्व मळा ।
अनुभव माझा आणि जगाची
एक सांगतो रीत तुळा ॥
जा
|
निमैत्रणाविण कुणाकडेही
माहेरी पण जाउं नये ।
छघापान जरि मान विनाचे
खज्ञानें स्वीकारू नये !
पण बोळाडुन दिघे विषजरि.
दसत करावें त्याचे 'पान ।
अपमानाने जगण्या पेक्षा
मानानें सोडावा प्राण !0
स्यात-मझ्न शिव पुस्दा जादळे
उमा निघाळी माहेरी ।
स्वारीसाठीं भाळा नंदी
आणि बाजली रणसेरी ॥ [कागव्रॉच्या शर्व तेत्याची रूपिअप्रध्या हिर कत झारी, तो. करवीर
बरोबर स्वड-चा आद बांचविल्यासाठी येथ पबाहतदून रानांत पढून मेधा, कि्शधांत
युद्ध कुणाशी नव्हतें तरि पण अिथर्तेन अ कांतिभतीचा कप्नसभारंभ थाट
त्रिशूळ घेडन गण आढे | बी इच्या पती करण्याचें
ख्रिज्ञ पार्वतिख, कांदिं कळेना,
कशास गण सारे आले!
क्षाने द1कमारल्याबरोउरत्याचे अनुयायी अंडलोर नागवर्मा ब त्याचा हो कार्यानी
जमा काळे, त्वांच्याकडे बोर दाखवून मित्र करवीर या दोघांना पकडून आणण्याची
व्हणाला
-'“महाराज ! आपल्याला अवाबदारी तुझ्यावर व तुझ्या अनुयार्थांवर
मदतीची गरज भासेल तेव्दां निरोप आहे. माझ्यावर किंवा तुझ्यावर कर्षी संकट
- आम्ही सर्वे तावढतोज येडे. आहेंच तर ते या दोषांच्यामुळेंच येणार
ित्सेन अडत म्हणाला-“ तुझ्या या आहे, “हणून मी डी सूचना केळी जाहे.'"
या मदतीशिवायच माझ्या राज्यांत “ते तूझ कोठें दिसत नाहीसे झाले
नांदो अक्षी माझी इच्छा आहे. आहेत. पण सुटतात कोठें, पाहतो मी!
बण तू. दुक मदद केळीस का पुरे. मी आपल्या अर्ध्या अधिक अनुयायांना याच
चांदोबा **
 ने गेळे अतततील, चित्रसेना- नातीच्या होकांनो आपापली शर्खें सरकार
येऊं ठागही. दिवा । जता केळी व दरबारांत जातीने ट्जर डोऊन
ढवळ्या खून होत आणि दरोडे पढत ब॑ १ आपल्या चुहीची माफी मागि ली. चित्रसेन
जाळपोळ वाढत चाळली होती. युन्हे करे" । आपला नवा सेनापति अमरपाळ याच्यासह
णारे लोक राज्यांतहेच आहेत कॉ राज्यार | हयोशी ळोकांचें म्हणणें ऐकण्यासाठी राज-
बाहेरचे हे देखोळ कळायला मार्ग न्हता. | होढ्हासमोरच्या अंगणांत आला.
डोंगराळ पदेशांत दर्‍्याखोऱ्यांत ले श्पून बरित्रसेतानें व अमरपाठने
रद्दात ब छापे मारीत. त्यांनी मजेळा सतॉ- झ्िकांना माना स्ाळो करून उभे असठेले
वून
देखी
सोडलें निजंतदोते. त्यांच्या पेकी एक मनुष्या हिबिह. अभरपारूहा त्या होकारेकी काँदी
किंवा मेठेला पकडळा गेरा | हिकेल्ीचे बाटले, तो चित्रसेनाळा णाला
नब्ह्त!
म्हणून ते. कोड कली आहेत * महाराज ! या दरोडे बोरीच्या घोळक्यात
कामावर नेमतो. वृ. अगदी निश्चित रहा. नत ती नागवर्माच्या तैन्यांतळे ळोक देश्ीळ दिसत
उभ्नाक्ष “णाळा ह्योहित. म्हणून महाराजांनो यांच्यावर विधास पोटा करितां बाटमारीचा थंदा करावा लागत
परंतु अमरपाळळा नागवर्भा आता दाती बिडी की राज्यांत कामधंदा न निळाल्याधरळे हिले अमिनी वगेरे देणें कितपत बरोबर महाराज आपल्या. सेनापतींनी .जी
वछारेळ कॉ ताही थाविषयी शंकाच. वाटत जे ढोक पंदेवाई हिईळ याचा विचार करावा. सांपाळा दूध शेका केळी ती बरोबर आहे. आम्ही नाग-
'बोर किंग दरोरेश्षोर ळे. वर्भाचा सैन्यांतच होतो. ,परंतु त्या दिवशीं
होती. तो 'इणाळा-' महाराज! आपल्याहा असतीळ त्यांन वेऊन सरकार वरबारी माफी बानण्यांत अर्थ नाडी. तो केव्हां
उश्नीर॑ झाळा अखे मार्च मत आहे. आता- मागितल्यास त्यांना माफी मिळे, त्यांना | बक्षांयतां येग!१ नाही.'' नागशर्भानें आभ्हांळा किल्यांत नायळा सांगून
पयत ते दोबे. पूर्वेकडीळ समुद्रातल्या अम्ि-
दोतें वांटण्यांत येतीळ व रोतसारा भाक नित्रसेनानें तै सर्व शांतपणानें ऐकून आम्हांला आगीत ढककूळें वे स्वतः करबीर
द्वोपाकडे रवाना देखीळ झाले असतीड,0 केला जाईल. वेळ विकत वेण्यासाठी सरकार कळे व रैतर त्या दरोडेखोरांना विचारले अरोव€ पळून गेळा. आम्ही देखील जीव
चित्रसेनच्या मनांत देखीळ तींच शंका कडून थोडो कार मदत देखीळ मिळेळ. मात बांचविण्यासाठी वाट फुटेळ तिकडे पळालो
ती, पण तो काढी बोळळा नाही उयाक्ष आइक चोरांनी आपळी शत्राश्र स्वतः ह्यांच्या बरोजर तो करवीर आतां त्यांच्यावर आमचा मुळींच बरि्वास
चित्रसेनाचा निरोप घेऊन आपल्या अनुयायां- का करावी." चित्रसेनाची हिसत नाहो. अदेत को नाहो. कोणी नायक नाहीं.
सहद आपल्या किल्याकडे निवाळा. क्ति बदस्वी ठरळी: शेकडो रामोशी. ४४ मडाराज ! .जा नागबर्भा को आम्हॉत्ग माहीत
देखीळ नाहीं." [पिंकी एक जण
 विरुद्ध उळ्टणार नाढौ. आम्हांहा भाक % त्र सग एक क्षणमर आपण मळा
करून महाराजांची पजा प्हणून मानानें रहार हिंधो द्यावी. भौ धमकी देऊन यांची परीक्षा
बला महाराजांनी संधी धाबी.” पुबदीचे बेड पाढातॉ.” असें सांगून व चित्रतेन दो '
आमची इच्छा आहे. एक दुरोडेशोर व्हणाल्यावर अमरपाल दरोटेस्बोरांना संबोधन
म्हणाला. महाराजांना या गोष्टीची
| कळून म्हणाला“
जी तुम्दांठा शेतें बांडून द्यायळा तयार खात्री आहे कौ, तुमच्यारेकी कां लोका
आहें. परंचु तु्डी तर पक्षास जणच दिसता. गवस कोटे साहे यांची चांगली मादिती
आहां ! बाकी लोक कोटे आहेत १0 आढे. जा तुष्दी निघूटयणें सर्व कांडी सांगि-
चित्रसेनानें विचाले. नाहो, तर तुम्हां सवांना
' महाराजांनी शरणागताळा शरण. 'ल्लितपत पदार्वे हागेळ !"
दिल्याचे ऐकून इतर व्येक देखीळ बबल 0 अभरपाढची ती धमकी ऐकल्या बरोबर
गेतीळ महाराज |" दरोडेखोरांचा तवार िशिहिक्ोोतांच्या सगदाराने £!6 पुट करून
पुढे येऊन .म्हणाळा. “पण तुमच्या बोळ- म्हणाळ्.
म्याबर बिधचास कसा काय करावयाचा _ हळात बिषाची गोळी दाखवीत अधिकार मिळतील, मी तुः्हांळा शेतीसाठी
अमरपाळनें चित्रसेनाजवळ जाऊनत्याच्या महाराज ! आम्ही त्याची देखीळ जमीन देण्याची व्यवस्था करुन देतो."
चित्रसेनाने विचारलें. कानांत सांगितलें, महाराज ! भाप्ण! वरून भाळों आहो. आपले शिपाई द्रोडेडेखोरॉनीं आनंदानें वित्रसेनाचा जय-
“&पोटाकरितां आम्ही आजवर चोथ्या यांच्यावर किश्वास करूं नये, बांते नाग- बेण्यापूवीच ही शोळी खाऊन आम्ही जयकार केलम,
केल्या, दरोडे पाडले आणि जाळपोळ केळी. अर्माचाच काँढौंतरी डाव असावा अंशी मळा होळ.” तरदारानें अर्से म्हटल्या- राब्यांठल्या इतर दरोडेखोरांना जेव्हां
परंतु महाराजांनीं पोटापाण्याची न्यकस्था शंका वाटते. नागवर्माचें कारल्यान उबडकीस. खर्बीनी हात पुढें करून तळटातांतळी ही बातमी कळली तेव्हां त्यांनी येऊन आपला
करून दिल्यावर आम्ही तौ घेदा काँ आणण्यासाठी यांना कांदी दिवस कैदेत गोळी दाखविली.
करायळा जाऊ £ स्वतः होऊन महाराजांच्या टाकून फावे. अपराध स्वीकार केहा व आपली शक्षाखरे
लिब्हां अमरपाळची पण खात्री पटडी देऊन पोटापाण्याची व्यवस्था करण्यास विनति.
पायाजवळ भापलीं शक्तात्रे ठेवायळा आम्ही “मी तें करणार नाही, वचन देऊन दरोडेखोरांच्या बोलण्यावर विधास केली. चित्रसेनानें त्यांना देखील
आले आहों. महाराजांनी आम्हांला कैद तें मोडणें मळा पसंत नाही. मग माझी. क्ष हरकत नाहॉ. चित्रसेन किंचित बांडून दिल्या !
केलें, फांश्री दिळी, किंबा हत्तीच्या पायां- प्रजा मोझी काय किरत करीर २ ल्वित्रँ करून “इणाहा-“ आज पासून माझी
खाडी तुडविळें तरी आम्ही महाराजांच्या राज्यांत देंगे घोपे बेद होऊन शांतता
सेनानें उत्तरादाखरू विचारळें. म्हणून तुम्हांळा माझ्या नांदू ळांगळी. पण नागवर्भा व करवीर जिवेत
चांदोबा
 घळ त मुळाला पाहून वेड्या-
का. चित्रसेन उदास
राहन तें. दृहव पहात
तोंडांतून निषालेळे शब्बु-
यांच वर्षानी !'' चित्रसेनाच्या

ब वर्ष ठोटले. तान्हे

आंदाळा पारावार
1 रात्री आकाशांत मधून मधून जाळ,
ळू दळू ते अप्िवक्षीच असळे पाहिजेत
पळून गेल्यामुळें ते. आम्निढीपांत जाऊन अशी सोत दका वाटं वमल, चित्रसेनाच्या
अंथकर प्ष्योंचें सैन्य घेऊ येतीळ थाची हेरांना येऊन सांगितले कौ, अभ्निपक्षी गाजर
भीति चित्रतेर बानीवर त्या घाढे हागळे आहेत.
होती. काळओीला दुसरें षांच अवे व्या दिवशी पुरी शाली त्या
एक कारण झोळें. कांतिप्ति गरोद' दिवशी सकाळीं उभ्र'क्ष येऊन थडकळा आणि
झाल्यावर पंच. वर्षांनी त्याळा विचारू ळागळा: कोठें आहे. राजकुमार !”
न ॥ विचाराने चित्रसेनाचें चित्रसेन!ने णें दिले-" मी.
काळीज कांपूं ळा त्यानें ती गोष्ट त्या असें सांगून तो.
मतीका सा
तोंडावर एक देखील.
'ठी पाहून उआक्षाळा आश्रय
 छृंगढा किंवा आांघळा मुलगा असेळ तर मीच उ'क्षाहा उलगडा नाहों झाला, चित्र-
कसल *हणावथा'चा. सेनाळा कारक्‍्यांची काय गरज 4 आणि बौ.
उग्नाक्ष याच विचारांत जाळ कसरा करणार ! नापल्यान् चित्रसेनाने
फसविले तर नाही: त्यानें विचांरहे-“ बुश.
भरांत मुशाळा खांद्यावर उचबजञ घेतळें आ.
बाबा काव करतात बाळ £”
“ह्ेंगाक करतात !' छान सैंगक
जातांना म्हणत जात होता-“ महाराज ! करतात ! साडू, जिहळ्या, खीर सवे छान
तुमचे हे उपकार मी कथा बिसरणार नादी." करतात.” तो भुल्णा व्हणाळा,
डय्ाक्ष रानांत पोंचन्याबर मुलाने एका उभाक्ष त्या मुक्ताकढे चकित होऊन
झाढाखाळी पडलेल्या वाळक्या काटक्या पहाठ उभा राहिला. म्हणजे माजी संगजून
दाखवून. त्या घेण्यासाठी हट्ट केला. घाळण्याकरतां सैंगाकयाच्या पोराळा भाझ्या-
उभाक्षानें त्याळा खांद्यावरून खालीं उतर बरोदर पाटवेलें माहे, त्याहा
इतका शग
ब्ले आणि काटक्या गोळा करायला सांगि- आका को जाऊन सित्रसेनाचा राजवा
डा
तश्या. नंतर त्यानें त्याळा विचारळें-“बाळ ! जमीन दोस्त करावा
असें त्याने
अवित
या काटक्या घेऊन काय करणार तूं आणि रांगाच्या मरांत बुळाला खांग्रावर
या मी बाबांना नेऊन देईन ! बू! घरेऊन झपाक्षप पावळें टाकी
त तो कफिल-
झाळा म्हणजे बाबा काटक्या घाढत. जाळ पुराकडे निबाळा.
करतात !'' भुगा म्हणाछा. उुटोळ गोट पुढीक अंकी )
प्रश्नांचे मोन उत्तर
विकूमाकारनि इद्द सोडला नाहीं. झाडानवळ
जाऊन मेत खांदयावर काढून बेतळें आणि
स्मशानाकडे मुकाट्याने निघाळा. तेब्दां
प्रेतांत बसळेळा वेताळ बोळे ळागळा.
म्हणाळा-' स्वतःच्या अंगें गरूणच कित्ये-
कांच्या उज्लतीस बाघक होतात. देंच पदा ना,
मी तुळा जे जे प्रश्न विचारळे, त्यांचीं तू
डचरें देत गेळास आणि तुझ्या कामांत बिधाड
झाळा. तुका फायदा तर्‌ कांदींच शाळा
नाही. तुझ्यासारखीच नागकन्या अनंगराग
सर्व भक्षांची उत्तरें देत असे व त्यामुळें तिचें
कम बरेच दिवस होईना, परंतु शेवटी तिळा
यक्ष मिळालंच. तिची गोष्ट मी तुळा आज
सांगणार आहें.'' असें सांगून त्यानें गोष्ट
सरू केळी.
एका काळीं सूर्यकांत नांवाचा एक
राजा एका देशांत राज्य करीत असे,
आपल्या पराक्रमाने तो चक्व्ती झाळा,
दैताळाच्या भशोष्टी
 अराजकता माजेळ. मंत्यांना फार काळजी अल्ला हुकूम काढला की, राजाच्या नबरे-
वाडे हागली. त्यांनीं राजाची समजूत धाळ-. स्रमोरे अर कोणी खी आळी तर तिळा
ण्याचा प्रयत्न करून पाहिळा, पण त्यांचे हद्दपारीची शिक्षा देण्यांत येईल.
सर्व प्रयत्न फुकर गेळे. त्यांनी एकाहून एक झाल्यावर मात्र पेतप्रचानांनी हात
सुंदर ळिया आणून त्यांच्यावर राजाची नबर एकदां एक चित्रकार राजधानीत आला.
पडावी असा प्रयत्न केला. पण राजाने नागरिकाच्या तोंडून राजा ल्या करायळा
त्यांच्याकडे एकदा बळून देखीक पाहिलें हसार नाहीं हें टेकून ब श्रीजातीच्या विरुद्ध
नाह, शेवरी प्रथान अमात्याने धीर करून. 'निघाळेळा नवा हुकूम ऐकून तो पेतभरधानांना
निवेदन केळे- 'आठल मेटल व स्हणाळा-“' तुमच्या राजाचें
“महाराज ! आपला विवाह व्हावा |.हह्याळा मनबळविण्याची जबाबदारी प्यायळा
अशी सर्व मंत्री, दरबारी व प्रजेची 1.&)तयार आहे.
इच्छा आहे. आपण विवाह. केला नार्ही. बतप्रधानानें त्याळा पक लाख मोद्रा
वेदबेदांगाचा त्यानें छान अभ्यास तर आपल्या था. घराण्याचें नांब पुढे कोण | सूर्यकांत महाराज स्वत: पुक उत्तम
कका द्वोता. खूपानें तर तो मदनाचा ह्या कामासाठी बक्षिस म्हणून देऊं केल्या.
चाळ्वणार १'१ हबित्रकारे वेत प्रधानांना “हणाला-“ तुम्ही कडामेमी व चित्रकार होते. ते म्हणाहे-
र्‍या राज्यांतल्या सव पण राजा कांडींच बोळल नोहीं. शेवरी कांडी तरी उपाय करून रानाकडून नळा ' त्यांत माझ्या आज्ञेची बाट पाहण्याचे
जणुकांही हिरावून बंतअमात्यांनी राज्यमर घोषणा करविली की... 'बोळाक्णे येईल असें करा. त्यानंतर अं कारणच नव्हतें. तुम्दी जाऊन त्याळा आदर
पण त्याचें मन मोडित करूं जो कोणी राजाचें मने विवाह करण्यास
कडी कराक्य ाचे ते मी पाहून येईन." पूर्जक माझा निरोप सांगा व त्याळा दरबारांत
देखील श्नी त्याच्या वळवीळ त्याळा एक ढाख मोहरा इनाम. प्रधानाने राजाळा जाऊन सांगितलें चेऊन या.'"
नांव ऐकळें कीं राजाच्या कपा-
मिळतील,
क्ला, गांबांत एक मोठा चित्रकार आळा दुसच्या दिवशीं चित्रकार राजाकडे
सें ऐकून कित्येक मांत्रिक येऊन राजावर
"आहे. रातवाल्याच्या मिंतीवर उत्तम चि आला आणि म्हणाळा-* मद्वाराज | आपल्या
ळाला आंठ्या पडत, ळअ करण्याचा विचार आपल्या मेत्राचा फ्योग करू कागले..
त्याच्या मनांत कघोंच जाला नाहीं. वैज्ञाची कय औषधी व:वनस्पती बेऊन आहे.
"काढण्याचे काम त्याला देण्यास हरकत मी धन्य ज्ञालॉ. परवानगी असेळ
बाही. त्याच्यासारखा चित्रकार दरबारांत त्र मी आपल्या कलेचे एक दोन नमुने
बाढ आतां कशी होणार 4 आणि ल्बांत राजाला जेव्हां ती गोष्ट कळली तेव्डां त्याने. हयंधळा तरे जापल्या दरवाराचा मान महाराजांस दाखवू इच्छितो. प्राकृतिक दृश्य,
राजषराणें ! रांजाळा वारस नसेळ तर राज्यांत मांविक ब वैदांना कैदेंत टाकलें. नंतर त्वानें » पौराणिक ब धार्मिक चित्रांबरोबर मनेप्य
टि देखीक वाढेल."
शांडोया
 निरनिराळे भ्रसंग निवडून चित
प्रदर्शन एका मोठ्या दाढनांत करण्याची
ब्यवतत्या करण्यांत आळी. राजा चित्रकळा जोळतो व काय
पाहण्यास भाळा, एका मागून एक नित्र पहा
असतां त्याला एका श्रीचे चित्र दिसळें तें.
पाहतांच राजा बेशुद्ध दोऊन खाळी कडला.
नित्रकारानें मंभ्यांना हेसतभुखानें विचा-
रलले-' तुम्ही म्हणाळा होतां तशी चिकित्सा
मी केळी आहे कींनाडी ! आतां मळा मां
इनाम देऊन निरोप घावा.”
“ परंतु आमच्या इच्छेममाणें परिणाम ठो आतांच बाहेर गेळा महाराज! तूं ज्या खत्रीचें चित्र मठा दाखविलेस ती
७य
आहे. कीं नाहीं दे. मथम कळतें. अधान ः्दणाले. पूर्व अन्मौं माझी खी जसावी असें मळा
'«संध्याकाळ पर्येत त्याचा शोध काढून वाटत आहे. तू. तिळा र. ब कोठे
“रानाला ग्रुद्ध आल्यावर राजा काय ह्याळा जाणकें नादीं तर लक्षांत ठेवा. पाहिळेंस तें सांग. तू. भागशीळ तें इनाम
मिळेळ. तिच्याशी माझा विवाद झाळा तर
करतो हें कळल्यावर ठ्मच्या बरोबर सर्व मं!
तुमच्या मनांत शका असेळ तर ती बूर. लाठी तुडवून देण्याची शिक होईल. मी सुखी होईन! 0
होईळ. मी तों पर्येत थांबावयास तबार चित्रकार म्हणाळा-*' महाराज ! तिला
क्वैध्यांनो शोध काढण्याचे थोडें सोंग करून
आहें." चित्रकार म्हणाढा.
श्षित्रकाराळ्य राजासमोर ६जर केलें. आपण विसरून जावें हेंच बरें, कारण आज
चित्रकार बाहेर लाऊन बसळा. जोड्या
राजानें सर्वास बाहेर जआयळा सांगून ती ज्या आगी निबास करीत माहे
वेळानें राना झद्धीवः आल्यानंतर निचारूं
हागळा-“ कोठें गेढा तो चित्रकार£ लित्रकारा
जवळ एकांतांत बोलायचे ठरविले. अशक्य आहे, ती नागराजा'्या घरीं
बोळ्वा त्याला !''
श्रवे छेक नि्ून गेल्यावर राजा *हणाळा अनंगराग नांवानें जन्मास आळी आहे. ती
७ तुझी कळा पाहून मी चकित झालो आहें. एका रानांत एकटी शहाते. कित्येकांना
 महाराज न्यणाळे-“ काय क्लिनोदनें येण्याचे कारण अनंगरागळा
बाटेळ तें झाळें तरी मी त्या नागकन्येळा
'सांगितळें. निबमाभ्रमाणें जातिश्य सत्कार
जाऊन मेटणार आहें. मी तिचा पराजव अॅपल्यावर अनंगरागतें कम्नापूर्वी पाळावयाची
करून तिच्याशी ळझ तरी करीन किंवा. आपली अट सांगून पक्ष विचाराबबास
आयुष्यभर तिचें दास्य करीन." सांगितलें. रोज णक या पमाणें एक वीस
राजानें अनंगरागच्या महाळाकडे जाणारी दिवस भभ विचारावे. ज्या दिवशी परशाचें
बाट विचारून घेतली आणि तिची मेट सयुक्तिक उत्त( भी देऊं शकणार नादीं त्या
बेण्यासाठी निघाळा. महाराज निघालेले. दिवा मी जापणांशो कभ करीन. झापल्याला
पाहून त्यांचा बालमित्र विनोद देखीळ यया प्रयत्नांत यश मिळाळें नाहीं तर मात्र
त्यांच्या बरोबर निषाळा. तसा विनोद
ह्यापल्याहा माझे दासत्ब करावें लागेल,
राजाच्या दरबारीं एक किवूषषक म्हणून
काम करीत असे. तो महाराजांना ८येऊन अते सांगून तो तेथून निवून गेठी.''
तिच्याशी हम करण्यासाठीं नागरानाकडे म्हणाला-“ महारान : त्या. नागकन्येच्या 1 झहदीकनेंगरागच्या भडाळांतच राजा ब त्याचा
मित्र दोथांची राहण्याची व्यवस्था
मागणी घातली. पण तिछा एकि राजकुमार नादीं काय ळागतां ' तिचें चित्र पाहल्या करक पढत चालल्याचे त्याला उमर
पसंत पडला नाहीं. आणखी एक क्यात आळी होती. राजाच्या वतीने
पासून भापली अर्थो वुद्धी ल्यास गोळी. दिव तिने त्याच्याकडे तोड फितवून
आहे.
हिल रोज एक गोष्ट सांगू अनंगरागळा
उरलेली अर्धी तिळा पाढाल्याबरोवर
घाढणार्‍्या प्रत्येक राजकुमाराने अक्ष विजारीत असे ब ती त्या पाहिले देखीळ नाही. दुसऱ्या दिवशी पदा
माझी बुद्धि आपण कारक उतरदेऊन से त्त्यानेतर राजाकडे एक दोनदां
विनोदनें विनोदपूर्वक 1य तिला चैन पढत नसे. हळू
॥ राजकुमाराच्या प्रभाचे हळू ती राजाकडे पहायठा छाजू. लागली,
शकणार नाहीं त्याच्याशीं ती बिनोदी मित्र विनोद बरोबर तिचा चेहरा एकाएकी हाल होऊं लागला.
कस करणार आहे. परंतु ज्या राजकुनाराळा शॅकका नाही. राजा
ळाजवळ येऊन पोंचळा.. निश्वास सोडून मान खालीं
अपयश येईक त्याढा आयुष्यभर नागकन्वेचें प्रमाणें
आडून मोहित झाळा
खरोखरच राजाची.
दास्य करावें हागेल. महाराजांनी माडे मतें बुद्धि पूर्णवर्णे ह्यांस गेली. काय बोगबें
लोडून एक करून बसे. कांगळी..
हेंच त्याळा सुचेना. "नसे. म्हणून दिनोदनें कोणता पभ हे सर्व पाहून राजानें विचार केल्या,
"यतिनें काय उत्तर दिलें हें देखील त्याला तिच्या मनावर खात्रीनें माझा पगडा असंळा
5
त्याला एका एकी एक मेरणा झाळी. पुर्ढे दोघांचा विवाह झाळा. दरबारी
तो बिनोदळा म्हणाळा-“* आज मी एक मानकरी खूप झाळे.
प्र्न विचारणार भार्हे. तुला मपयझ आल्याचे येभबर गोष्ट सांगून वेताळानें
मळा कार दुःख होईळ. त्या प्रज्नाचें उत्तर “राजा, महा दे समजत नाही की,
ती देऊं शकणार नाहीं मी नको सांगतो." अनंगरागल्य राजानें कोणता प्रभ बिचारा
त्या दिवा अनंगराग आल्याबरोबर असावा ? या प्रश्नाचे उत्तर माद्रीत असून
राजानें तिळा पश्न केळा. तो प्रश्न ऐकतांच तू. दिलें नादींस तर त्याचा परिणाम तुला.
तिने घांवत येऊन राजाळा निचारळें-- माहीतच आहे! तुझ्या डोक्याची शभर दिवशीं आजीने भीसूळा श्षमजा
“महाराज | हा प्रश्न आजवर
नें त्या साधूची सेवा कांहीं दिवस
मळा कां ढकलें होऊन तुझ्याच पायांबर पढती.” 1
नाह विचारळा ! माझा अंत पाहण्याचे
काँ, बाळ, काल तुळा ज्याने करण्याची इच्छा दर्शवली, तो मुलगा त्या
किक्रमार्कम्हणाळा-“ त्यकाय,
ांत
राजाने.
उरबिळें होतें का!" काल भ्र स्ांगितळें होहोतें
तें तो छ्वाड होता. गोष्टीस कवूळ झाळा आणि आंधळ्याळा
'त्याच्यालारेख्या ठोकांचें ऐकत नाऊं नकोस, व्हणाळा-* या पुढें हा तुमची काठी धरून
बिचारळें असेल, तू उत्तर देऊंशकणार नाहीस
राजानें तिहा बिचारळें की, मी भिकानें असा कोणता पश्न भतू. शकेळ १" त्या.
अले जर तुछा वाटत होतें तर तू आम्ही पश्नाचें ती उत्तर काय देणार ! हवी सोपीशी. 1 कोणातरी म्हाताऱ्या साधूची सेवा केलीस चालेळ, तुम्ही दध्ाळा आपला शिप्य करून
हर कुळा निदान मुक्ति तरी मिळेल. स्या. मी येतो." असें सांगून व भांध-
विचारहेल्या प्रभ।चॅं उत्तर धायचें नव्डतैस ! गोष्ट दुसच्या कोणाळादि सुचली नाही.”
* पण महाराज ! आम्हां खियांचें अशापकारें राजाचें मौन भेग दोतांच. आम निघाळा, वाटेंत एका जागी (माला ळृ्ाच्या काठीचें एक टोक भीसूच्या दवाती
व्यांच्यावर मेभ असतें त्यांना त्रास देण्यांत वेताळ शबाबरोवर अदृश्य झाळा आणि आंधळा भिकारी मेटला. आंधळ, याची देऊन तो मुगा निघून गेळा.
ब त्यांची परीक्षा पाहृण्यांत आम्हांढा आनंद झाडाच्या फांदीळा जाऊन छॉनकळूं कागल. बरून एक लहान मुगा पुढें वाट मिकारी म्हणाळा-' मका दिसत नाही,
वाटतो. अनंगराग म्हणाळी. चाळत होता. भीस्‌ व तो लै. एक टोक घरून पुढें चाळत र्‍॒हा मी
(कल्पित).
दोघे परस्परांशी बोठत पका जागीं मार्गे येत राह्वीन. उंच सखळ जागा असळी
बेळ उमे राहाले. भीमूळा कळलें किंबा पाणी बरिणी असलें म्हणजे मळा सांगत
लो मुळ्या आईवापांज्ञी भांडण जा म्हण? बुला मार्गे पाहण्याची
'बरांतून पळून आळा होता. तो सुद्धां गरज नाहीं. संध्याकाळी जी भीक
>“ हा आंधळा भिकारी साधुपुरुप मिळेळ ती धाशाळेंत असून शिजवून खाऊं,
ज्लॅपाक लुळाच करावा ळागेळ. कोठें जाण्या-
आहे.” पूर्वी बरोवरचें सर्ब सामान आहे किंबा नाडी
 जांबळा मिकारी येत. आहे. कीं नाहीं,
भिकारी त्यारा म्हणाळा-* मार्गे पाहण्याची आसने मार्गे वळून देखीक पाढिले नाही. अमार्णे “गुरु!” म्हणून म्हटलें. पण “ जय
गरज नार्ही, कोठें खांच खळगा आत्म. झोळी फरपटत मोडत चुखता चाळत होता. सीताराम ! ” असें उत्तर न आल्यामुळें
किंबा पाणी असलें म्हणजे सांग. वांत पोचल्यावर त्योर ओरडू. त्गगले- त्याने मागे कळुन पाहिले. तेव्हां त्याळा
भीमूर्ने मागे वळून न पाहण्याची नंथु- & अरे, सांप! सांप! चे गुरु दिसले नाहींत ब सांय
कांडी शपधच खाली. कांदों भंतर चाढन सांप नाडी ! गुरु आहेत ते!” दिसला,
गेल्यावर मध्यें एक नोढा लागळा. भीम, भम म्हणाला. छोक ड्रेत म्हणाले -“ अरे ! सांप तुझा.
मागे वळून पाहात्त्याशिवाग म्हणाळा-' गुह सप आहे, वज्ञा युरुबिरू कोणी गुरु आहे कीं गुरु सांप शाळा आहे. तुझे
बर! पुढे पाणी आहे! 0 हो. एकदां मागे वळून तर पाहशीट! ” गुरु' गेळे स्वर्गाहा आणि श्रां ख्पाने
*कोणी पायी पार्‌ करीत भाहेका १ ४ । व्यक म्हणाठे. इददळोकीं राहाले."
भिकाऱ्यानें विचारलें. 01 धह्लागे वळून पाढणार नाहीं, पाह नये भीमूने विचार केठा कौ भाता. काय
ल
हे. सर्व तुच की
3 ओढ्या'च्या पाण्यांतउतरतभीम्‌म्हणाळा--
प्रभम पहायें हागणार. “ होय ! गाई पार करीत भाहेत ; 0
कडी गुर्ची आशा आहे." वरावें. नवळ जाऊन ळें तर सांप मेळेळा.
भीन्‌ म्हणाळा.
आपल्या अवळ तसें फारसें सामान नाहीं. ९ झिकष अमा झाळेळे पाहून त्यानें संवयी त्याने गांबा्राहेर जाउन एक खट्टा लणळा
“तर मग चळ!” मिकारी म्हणाला.
फक्त ताट्झी, टोपली, तपेकी, एक चिमटा भोष्यांत चार पाकळें चालल्यावर
आणि ही काढी. बस. भीमूने सर्ब गड!” आणि पाय भडखळून |
लक्षपूर्वक ऐकून घेतलें. .संन्थाश्यांकडे एक खालीं पडळा. भिकारी पण पाण्यांत पडळा, *
काठी होती, कोडीच्या दोन्ही टोकांना त्याची झोळी काठीच्या टोकाला अडकून
गांठोडें अडकवण्याची व्यवस्था होती. तञयांत एकदम लोंदा आला आणि.
भिकारी खांचाळा अडकवून काठीचें एक मिकारी गेळा वाहून. काठीला अढकलेल्या
टोक घरून चालत असे वभीमू त मासे ब एक सांप काटीरचे सेंक व.
बर ठेवून काठीचें दुसरें टॉक घरून पुढे पुढे
झोळीची गांठ यांत असा सांपडळां होता की.
चाळत असे. दोघे एका गांवाळा वात होते. त्याळा निसडून जाणें शक्य नव्हते ब तो.
मीनू मधून मधून मार्गे वळून पदात असे कौ मरून गेला.
 व त्यांत सांपाळा पुरून टाकलें. सांपाच
थडग्यावर त्यानें तुळश्लीरचो. दोन तीन रोपे तुमचें रोपळे, ताटळी सर्व ठेवळें क 00
क नर
देखीक ळावून ठेवली. आहे येथें. सर्व घ्या आणि माझी पाठ न न्य
मिकाऱ्याच्या आयुष्याची दोरी जजून सोडा ! ' असें म्हणत तो फ्ळून गेळा.. जीह>. ठर
'-
जळकट होती. तो त्या लोब्यावरोबर वाहून भरीमूचा आवान जोळखून मिंकारी
गेळा तरी एका खडकाळा नाऊन लागला व रागानें म्हणाळा-““ गुळामा ! मका आंध-
बराच वेळ तेथेंच बसून राहळा. नंतर तो न्याळा वाया निघाळा होतास नाहीं.
ं मागू. ढागळा, त्याच्याजवळ का मळा डोळे नसळे तरी त्या देवाळा
काठी तेव्हती कौ काठी धरणारा मुळ्या आहेत ना! ये तर जवळ, भग वाहतो तू. शेतकऱ्याकडे शितू नांवाचा एक गुराखी रद्दात. सायेकाळी नदीवर पाणी
ता. बिचान्याळा चांचपडत चालावे ढागे. कोठें पळतोस तो.” ोज्या गुराख्याचें काम करीत असे. तो बाजून गुरांना घरीं घेऊन येत.
अगदीं दमून जाई. भीम. पळत पळत सरळ भाजीकडे गेळा. ह्री गाईगुरें चरायळा घेऊन जात असे. एकदां शितू गुरें चरायळा घेऊन त्यांच
सांपाळा पुरून भीमू कांहीं दिवसांनी ब म्हणांठा-“ आजी! तुम्हीच सांगा! ४ रोज सकाळी गोठा साफ करी आणि बागेत गेढा, त्या दिवशी कसळा तरी सण
तिकडेच येत असतां भिकार्‍्याळा पाहून त्याळा काय माझी चूव्! माझे गुरु माझ्यावर न्याहरी करुन गुरें चरायळा घेऊन जाई. होता. म्हणून कोणी दुसरा गुराख आळा
आश्चर्य वाटळें. म्हणाळा-'*गुरूची माया आंबांबाहेर पक ओसाड आमराई नब्द्ता. पण क्षितूहा सणाची गोष्ट माहीत
भाझ्याबर किती होती | त्यांनी मळा टोपळी, ते. भाहेस मूर्ख! कोणाची सेवा पका काळीं त्या आमराईतळे आंबे नव्हती ब माळकानें पण त्याळा जाऊं नको
तारली, लपेढी शर्व दिलें होते. पण हे तर॒ करायळा तू. जाऊं नकोत! रानांत आऊ्ये अतिद्ध होते. पण झाडं जुनाट म्हणून सांगितलें नाही. प्कूण तो एकटाच
त्यांचें भूत दिसतें आहे. नको बाबा तें ळाकडें आणित जा, म्हणजे झाल्यामुळें वाढूं ळागळी होती व त्रया दिवशी गुरें चरायळा घेऊन आळा होता,
सामान !” असें म्हणत त्यानें शेक्यावरचें पुष्कळ गक्‍त डगब्लें होतें. त्या दिवशीं त्याळा बागेत चुकल्या चुकल्या
तेथेंच चरायळा जात ब कोणी सारखें झाळें. त्याळा आपल्या भालकावर व
पण नव्हता. गुराखी झाडावर सवंगड्यावर राग आला. पण करणार काय ?
कत व खेळत आणि खूप गमती करीत. कोणी जवळ नव्हता. म्हणून त्यानें आपका
कैरी किंवा अंबा सांपडळा कौ दगड सर्व राग गाईैवर काढा. त्यांना विना
न पाडून खात. शितू आपल्या साथी कारण इकडून तिकडे आणि तिकडून
रर चरायला घेऊन इकडे पळवू छागडा. पण त्याचा वेळ
तेथेंच सर्व जाईना.
स्वभावाची पश्नंसा करीत होते. सर्व म्हणत पाहून येई. स्दणून तो सरळ त्या नार्गी
४ द्वेव चांगल्या माणसांना लवकर उचळन गेळा. पण आज तेथे तें झुडर नव्हते कॉ.
चेतो. कैद डॉक्टर ओषधे देतात. विषि त्यावरची कोंबळी पाळवी नव्हती. त्या
श्िख्रित कांही रळत नाह." झताळा वाटलें कॉ. कदाचित मी चुकून दुसन्या-
जिवंत करणें कांडी त्यांना शकय नाहीं, बाजूरा निवून भाळ.
ही. गोष्ट शितूच्या कानावर पडली. गांवकऱ्याना राग आहा. ते व्हणाख्े-.
तो गुरें घेऊन निपाळा होता. तो जवळ “ले. आमच्याबरोबर थड्डा करीत होतास
येऊन व्हणाळा-'* पारळांना जिवंत करायळा नाहीं का!” असे म्हणत त्यांनी बिजा-
जपध आहे. मरा माहीत. भामराईत र्‍याळा खूप १डविळें, इकढे त्याला लोकांनी देझ्यांतल्या एका गांवी एक खाना- शेबटी निराश होऊन त्यानें त्याळा घराबाहेर
संजीवनी बनस्पती आहे! " नेतर त्यानें मारल्याचें दुःख होत होतें आणि विकळे , शॉनावळीच्या भाहकाहा एक काढण्याचा निग्यय केह्या, थंक्ने टोणपे
स्वतः होळ्यांनीं पाहलेलें च्य वर्णन करून मनांत विचार चाळे. होते कीं देवाने तेंझाड. खाहृयाश्षिवाय ढोळे उघडणार नाहौत असा
सांगितलें. कोणाला त्याच्या बोलण्यावर कोठें नेलें: पेवरा वेळां फिरून पाढिळें तरी. अशारूपाने सुरेख दोता आणि विचार करून त्यानें त्याहा फौजी पोशात्व
किव्वा बसेना. तरी एक दोघे त्याच्या- तैं घडय त्यार पुन्हां दिसतें नाही, अण होता. त्यानें पुष्कळदां दिळा आणि एक तळबार्‌ देऊन म्हणाला-
बरोबर आमराईत गेलें. शेवरी त्यानें मनाचे समाधान कडून : साहसाची कामे पण करून दाख- ज्ञा ! यापुढें राजाच्या पदरी नोकरी
श्लितू धांबत पुढें गेळा. तें झडप कोठें बेतळें की पाटळांचें मरण बिधिळिखित होतें. . परंतु श्वमादानें तो फार आळशी करून पोट मर |
आहे हें त्याळा माहीत होतें. त्यानें खणे तें कसें टळणार! म्हणून देवानें
तैखरे सायमननें राजाच्या पदरीं नोकरी धरछी,
साठीं एक दगड देखीळ तेर्थे माणून ठेवळा करून दाखविण्यासाठी तें झुडुप नाहीय त्याळा पाह्रेफऱ्यांची नोकरी मिळाळी. रात्री
द्वोता. तो रोज एकदां जाऊन तें झडप गावांत गतत देण्याच्या कामावर त्याशा
नेमण्यांत आलें. परतु संवंथीका औषध नाही
गीतअसे.परंतुमटतवाकांक्षेममाणें म्हणतात. लो बाईट संगतीत पडळा. दारू-
'बोम्यता वाढविण्यासाठी त्यानें कथी
ळा नाडी. ठळट जुगारोत आणि तसेंच चाड होतें, तो एका 'हाताच्या
1 वै त्यानें खूप उडविला. सैनिकाच्या घरी राहून फुकट्या पुक्‍खा
मुक्ताका मार्गावर आणण्याचा झोडीत असे. तो त्या न्हाताच्यासमोर गप्पा
अकाटें भरवतन करून पाहिला. परंतु मारी की, आमचें घर इतकें मोठें आहे,
 पाठविले. सायमननें त्या पैश्यावर काढी बिचार केळा क, एकदां सुलाळा मेटून यावें.
इतक्या मोठ्या हुद्यावर त्याला काम करतांना
दिवस पुरणार, थोब्याच दिवसांत तें संपु- पाहून डोळ्याचें पारणे न.
ष्ांत आलें. बाप असा विचार करून वायकोळा बरोबर
वडिलांकडून पेसे डकळश्याची ुक्ति 'बेऊन राजधानीच्या गांवीं निघाला.
त्याढा कळळी होती. त्यानें कांढी दिवसांनी नबराबायको राजवानींत पोर ह
पुन्दां एक पत्र लिहिले, ब आपल्या शौर्य ब रका मैदानांत कसळी तरी परेड चाल्ही
साहसाचे लोटे बर्यीन ल्हिन हुद्दा वाद्याचे होती. त्यांनीं विचार केढा, सायमन
कळविलें ब पुन्हां वैसे पाठवायचा भाम काव्याच्या पोझाखांत हत्तीवर किंवा थो
केळा. भातां मी जमादार झालो भाढें ब बरबसून गेल्याची पाहणी करीत असेत,
दोघे एका आजूळा, सायमन दिसेळ था
रोज पकाजे झोडीत असें मी, क्षी पार्यी 'आहोने, बराच बेळ वाट पहात 'एकाजागी
. हसे राहे. पण त्यांना निराश व्हावे वाळाकडे जाऊन भुळाळा नोकरीवरून काढून
आलत नेसे. झाळेंत गाडीत किंवा पोल्यावर
'हागले. शेवटी त्यांनीं एका मतिष्ठित गृह- टाकायळा सांगितें. स्वतः बापच सांगतो.
असून जात भसे, बगेरे." 'स्वाल क्चिरिले-“ भनसबदार सायसन भाज आहे खोटें नसणार झंसें समजून कोत-
म्हातारा म्हणे-' होय. ना! मग घरून _ आत्रे नाहीत का!” आाह्यनें सायमनळा नोकरीवरून कमी केलें.
पैसे कां नाहीं मागवीत £ बापाला पेत्र टोक लोग्रहस्थ चकित झाळा, तें नांब त्याने माच्या अपराधाबडवेळ बापाने. त्याळा
कौ तुळा आतां मोठी नोकरी ळागली आहे. _ घबमच ऐकळें होतें. नंतर नवकशी करतां चांगळी शिक्षा चाबवाचें ठरविलें. त्या काळीं
मेजबानी देण्यासाठीं पैसे पाठव. तो अख्र "असें कळलें कौ, गांवांत गस्त देणारा त्या त्या देश्वांत प्राणदंड देण्याचा अधिकार
वैसे पाठवी.” नावाचा एक पाहारेकरी आहे. तें ऐकून देखीळ बापाळा असे. सायमनच्या आईने
सोवमननें त्यांपमाणें आपल्या वडिलांना 'व्हातार्‍्याच्या तळपायाची जग मस्तकाला नवर्‍याचा राग कमी करण्याचा यत्न करून
खोर्टे पत्र लिहिलें. मुळाळा मोठी नोकरी
'बोंचढी, स्वत: उपाझी राहून अगर एक वेळ पाहिला. म्हणाळी-'' पोटच्या पोराळा ग्रां
मिळाळी' आहे. हें ऐकून बापाला आनंद खाठन त्यानें कुळा जे पैसे पाठविले त्याचा दोरां सारखें झोढपर्णे किंवा ठार करणें
आळ्य व त्यानें मुळाच्या पत्राप्रपार्णे वैसे आनंद झाळा. . त्यानें दुरुपयोग केला. म्हाताऱ्याने कोत- अरोबर होईल का? 0
 आ म्हणाळा-' गुरें फंसबीत तरी मिळाळा. आई-बाप कोणी आपली पर्वा आत्यांत तो आपल्या सुळीबरोबर रहात आहे.
नाहींत.चोरी लबाडी तरी करीत नाहींत करायळा स्वतःच्या डिंमतीबर ब धरल तो बाढा नवीन दिसिळा. डोंग- सायमनछा असेंहि कळळें काँ, ती राज-
आणि हा माणसासारखा माणूस आणि प्रत्यक्ष मिळकतीवरच पोटापाण्याची व्यवस्था करावी 'रावर्चा जुनाट व पढका बडा असावासा कन्या फार सुरेश आहे, परंतु तिच्याशी कोणी
बापाळा फंसवितो !'" त्यानें सायमनळा हागणार | 'त्याहा बाटले. चवककी करतां त्याला ह्म करायळा येत नाही. कारण तिच्या
हात पाय आंधून गाडीमार्ग बांबळें आणि तो. कांडी. दिवस रानोमाळ फिरत कळलें कीं, डोंगरावरच्या वाढ्यांत एक कूर आजाचें भूत जोपर्येत डोंगरावरच्या महाळांत
गाडी चाह. फेडी. राहिळा. कंदुळें खाऊन कसे तरी दिक्स राजा रद्दात असे, त्याच्याकः अलोट संपत्ति आहे तो| पर्यंत जो कोणी तिच्याशी लम
बयाच्या घरी रद्दात असे काढे, कार कष्टात दिवस काढावे हागळे होती. पण तो गरीबांना पिळून का!दीत करीरू त्याहा तें भूत खाऊन टाकीठ,
स्या म्हाताऱ्या तैनिकाला हें सर्व कळलें. त्याका. मनोरंजनासाठी नें एक बासरी असे. मेल्यावर तो भूत झाला ब त्या अशी सर्वाना भीति होती. परतु जो
तो त्याच्या मदतीळा घांबछा व साममनच्या करून घेती इ डळू हळू त्याला बांसरी महालांत राह!त आहे. वाल्यांत राहणाऱ्या कोणी त्या वाड्यातून भुताळा पळवून ळाबीळ
बापाची नजर चुकवून त्यानें सार ला बाजवितां देली येळं हागठी. छोकांचा त्यानें पिच्छा पुरविला म्हणून त्यांच्याशी तिचें छझ्य होईल,
मुक्त केळे. सायमन रानांत पळून गेळा, एकदां त्याला एका जागी दूर त्याच्या मुळानें तो राजवाडा सोडला व किः राजकुमारांनी प्रय्न करून
आज त्याळा वारलें की, त्याळा डोंगरावर एक राजयाढा दिसला. डोंग- ढोंगराच्या पायथ्याशी दुसरा वाढा आंधून पाहिळा. पण सर्ब प्राणास मुकडे, प्र
 सो भ्याळा. परतु नंतर स्वतःला सावरून
त्यानें त्या वाशी युद्ध केळें ब त्यात्या
जिकलें. सकाळो झोंप मोडल्यावर बांत्तरी
काहून दाजवूं ढागला. बांसरीचा मंजुळ
आवाज वाऱ्याच्या झुळकी बरोबर राजे-
कुमारीळा ऐकू आळा. तिनें बडिळांना
विचारळें-'* बाबा ! कोण बाजबतो आहे ती
बांसरी ! त्याढा बोलवून माणा न! १
राजानें नोकराळा हाक मारून बांसरी
बाजवणाम्याळा बोळ्वून आणायळा पाठविलें. *
परंत राजकुमारीळा इतका धीर नेव्हता. ज्या.
दिशेनें आबाज येत होता त्याच्या अनुरोधाने
कोणाची हिंभतच होईना. राजा नेहमी ती. सायमन ज्या झाडाखाली वसला दोता.
हा असे. तेथे आळी. तिर्ने त्याका राजवाळ्यांत यायळा
सायमनर्नें विचार केहा, त्या भताका पळ- सांगितळें. तिळा पाहून सायमनने बिचार
बून ळावण्यांत आपल्याळा यक्ष मिळालें तर केला कौ, सौन्दर्गाचें जे वर्णन ऐकले होतें
किती बरें होईळ. त्या मयत्नांत जीव गेळा तरी अगदीं हुवेडूव तसेंच सोदर्य आहे. त्वम्नांत
चालिळ, कांहीं तरी अपूर्व असें करून दाख- ज्या राजकन्येद्या पाहिलें होतें तिच्याहून
विण्यांत प्राण गेला तरी हरकत नाडी. त्याळा सुंदर आहे. ही. अप्सरांचें सौदर्व याहून
झुंताची मीति नव्हती की वाषा-सिंहांची अधिक तें काय असणार! प्रवम दर्शनींच
नेब्दती, तसा जात्याच तो साहसी होता. दोषांनो परःपरांचें मन चोरून घेतलें.
रात्रभर त्याच विचारांत तों एका झाढा- स्या. दिवशी सायमनळा रोजबा्यांत.
खाळी पडूच राहिळा. स्वमांत राजकुमारी राजाच्या पैक्तीळा जेवायळा मिळाळें. त्याची
आळी आणि एक भूत पण आलें. पथम बांसरी ऐकून राडा देखीळ फार खूष काळा
चांदोबा ५-->>&
. दिळो. राजाकडून त्याळा कळलें की. मयत
राजा भूत होऊन डोंगरावरच्या भड!लांत
__ रहात आहे. त्याचें भूत पळवून ळावणाराचें
_ राजकन्येशों टम होईल.
क सावहन म्हणाळा-“ मी देखील तसेच
. ऐकळे आहे. आरल्या भाःवाची परौक्षा
।_ करून पाहणार आहें! माझ्या आईवडिलांनी
महा स्वतः घराबाहेर काढळें आहे. जगांत
दुसरा कोणी माझा असा नाहो. जर मळा
कीट अकल मिळालें तर राजकन्या सुखी होईल.
-__ नाही मिळालें तरी माझ्यासाठी शोक कर-
कशी
णा या बगांत कोणी नादी. राजानें सायमनयें मन पाळण्याचा प्रयत
“- 'रानकऱ्या सर्व ढक्ष देऊत ऐकत होती. करून पाहिळा. परंतु. त्याचा अढळ निश्चय
नरं सावमनळा यक मिळालें तर त्याच्या पाहून त्याला महाळापयैते पोथबिण्यासोठी
1 बरोबर आपलें ल्य होईल व सर्व आयुष्य त्यानें गाडी पाठविली, सूर्यास्ताच्या सुमारास
।_ झुला समावानाचें जाईल. तिच्या मनांत सायमन डोंगराबरच्या महाळांत पॉंयळा,
2 दा विचार चाढे. होता. त्याच बरोबर दुसरा सायमन सरळ महाकांत गेळा. त्याने
विचारे पभ तिच्या मनांत आळा. यदा मागचा पुढचा कांडी एक विचार केळा
कदाचित वश न मिळालें तर. तौ नाही. आंत एक मोठा दिवाणखाना होता,
._ किबयारच तिळा करवेना. आपल्या धुखासाठी मितीत आरसे व सोन्याची केम असलेल्या
_ आपल्या मिवकराचा जीव थोक्यांत पडावा. तसबिरी बसविलेल्या होत्या. हतर सामान
हा विजारच तिळा रुचल्य नादीं. तिर्ने अस्तव्यस्त पडलेले होतें व त्यावर पुष्कळ
79 आपल्यावडिहांनाजाऊन सांगितलें. बूळ पडळेळी होती.
आोदोता
ते दिवा ढावून एका बांकावर सायमनरनें फक्त एकदांच त्याडा पाहिळें बलोस एवढा भविकार २" सावमननें निर्भय
बश्वून बरोबर आणळेळें पुस्तक वाचे छागळा. पुस्तक वाचण्याचे सोंग कळूं असेलच £” भुताने विचारलें. पर्शे विचार
कळ वेळ तो असाच बाचत भुताची वाट तो जबळ झाल्य तरी त्यानें मान “तुनच्या या घमक्या ऐकून मी मिऊन ही स्वारी निराळीच दिसते आहे, असे
पदात बसळा, पण भूत आलें नाहीं. मध्य वर्‌ करून त्याच्याकडे पाहिळें नाही, स्थाच्या जाईन असें वाटलें वाटतें तुम्हांला. ढक्षांत सताळा वाटलें असावे. कारण ते दादी
हीच्य़ा सुमारास त्याहा पावळांचा आवाज कानावर हे शब्द ठेवा, मी एका शेतक बुल्गा आहें नाहीं. स्ततःच दरवा दन
ऐकूं माहा. हळूहळू तो आवाज जवळजवळ कोणाच्या परबानगीरनें तू आरास £ सायमननें तितक्‍याच ऊचत्वरांत दिळें. पलीकडच्या खोलींत प्रवेश केला. प्रवेश
क येऊं लागला. त्याळा मनांतून मीति सायमन भान ब्र केल्याशिवा' आंब, तुझी अटबट मी आतांच केल्याबरोबर त्याचे काळे केस पांढरे शाल्याचे
बाट्त होती. परंतु जागचा हृळळा नाडी. खणीत आवाजांत म्हणाळा-'' मी ही रात्र करतो. घे क्ला किठ्या आणि जा, तें सायमनला दिवळें. त्याला आश्चर्यच वाट
थोड्या वेळानें दिवाणखान्याचा दरवाजा काढण्याकरिता येथें आढो आहें. येथें कोणी. खोलीचे दार उपढ !” मून *इणालें त्या खोळी पळीकडच्या खोळींत भुताने
उधंडळा, सायमनळा एक काळ मनुष्य समोर नाही असें श्मजून मी बसको आहें." लू म्हणझीक तिकडे मायळा मी तयार प्रवेश केळा, सायमन पाठोपाठ येतन होता.
येत असळेळा दिसळा. त्याचे डोळे ळकाकत आहें. पण तू म्हणज्लीळ तें कषयहा मी एका मागून एक दोळनें पार करीत जत
होते. त्याच्या हातांत किड्यांचे जुड होतें. टाकण्याचा ज्यानें ज्यानें प्रयक्न केला तो. वशा काहो नोकर नाह ! कोणावर दाख- असतां भुताचा व त्याच्या कपड्यांचा रंग
वरून खाळपर्येत पांढरा होऊं हागळा. पुन्हां नव्हती. कदाचित रोतकन्याच्या पोराळाच
अुतानें लायभनळा किछया दाखवून दरबाजा तें अय मिळणार असेळ. माझ्याशी कवे
उघडायला लांगितलळें. भुताच्या आशेचे पाडन ओोळावें ब काय करावें हे फक्त तुळाच
केल्यास भूत मानेवर बसेळ असा विचार कळलें, तुझा जीव तर आतां बांचळाचआहे,
करून तो न्हणाळा-* तुझें घर आहे. तूं. तूं या मह्राळांत देखीळ पुन्हां प्राण घाले.
उषड दृरबाजे.'" शकशीळ. तुझ्या हातून मळा मुक्ति मिळवार.
एका मागून एक अकरा दाढनें पार आहे. परलोकी मला पुख मिळणार की दुःख
गरिवाचें भाग्य
करून भुतावरोबर सायमन बाराव्या दाकनांत मळा माहीत नाही. या अगांतूनतर भी सुटका, “ गांबी पक शेतकरी रदात भसे, ह्यावर पुढें जाईन, मग बस, का पडवीत !
आला. तोंपर्मत भूल बर पासून क्षाळपर्येत दा बे परु!श्रानेंच मी आजवर या ख्वोचॉ. नवराबायको स्वभावाने फार गरीब होतीं, देतां का बाणी प्यायळा १ १
नंखशिक्ष पांढरे फक होऊन गेळें. बारावा दर- बध केळा. द्यानेच माझे डोकें फोडून महा | ह्यांना चार थुळें होती. दोघे जिवापाड शेतकरी ्हणाहा-" काका |! आंत.
बाजा उपडल्यामरोबेर कुजळे्या मेतांचा वास मुक्ति दे. मी भानंदानें निघून जाईन.” मेहनत करीत. पण त्यांना कथो पोटभर य़ा. हात दमून आळा असाळ, नुसते
आळा, समोर मञ्यांची एक रास पडळी होती, सायमन थोडा. वेळ किकर्तन्यनिमूड खायळा मिळत नसे. किप्येकदां तर उपाशोच पार्णींच काब आमच्या बरोबर घोटभर पेज
दुर्गधीने सायमनळा मोॉवळ आल्यासारलें स्थितींत डभा राहिळा. परंतु भधिक विचार । आओषावे रागे, इतकी गरीवी असून दोघं वुम्डी पण प्या!” असें सांगून त्याने.
आढलें. तरी मनाचा प्रीर करून तो पुर्ढ॑ गोळा. न करतां त्यानें परशु. बेळन बार केल्या इतकी. उदार होती. कीं कोणी अतिथि ह्याळा आदर पूर्थक घरांत बोठवून
अूत सायमनळा म्हणाले -'' हे सर्व माझ्या बरोबर भुताचे शरीर जणं कांदीं विरघढून भाळा को. जी मीठ भाकर तां खात ती असायळां सांगितले,
आजिशिबाय महाळांत पाऊळ टाकल्याचे गेळे आणि त्यांतून एक पक्षी.निधाळा आणि ्याठा पण आदोत. कधॉकधा तर पेज घेज प्यास्यावर पाहुण्याच्या अंगांत
कळ भोगीत येर्थे. पडले आहेत. परंतु मळा लिढकीबाटे आहेर उडून गेळा. > किंबा आंबील पिऊन दोष झोपी जात. इत्रका हुरूप आढा की, जणुंकांदी त्याला
अुक्ती देण्याची युक्ति एकाळा हि माहीत [पुढी गोष्ट पुढी अंकी] ॥._ एकदा त्यांना फारच कमी मजूरी असतच प्यायला मिळालें आहे. त्याने
निळा. परधम बुळांना वाढून नवराबायको शेतकऱ्याच्या मुळा बाळांची चवकशी केली
'चुक्तती पेज प्वायडा असणार, तेवद्यांत एक आगि म्हणाढा-“ देब तुम्दा सर्वाना सुखी
ब्हातारा पाहणा दत्त म्हणून उमा राहिळा ठेवीळ. घरची गरींची किती हि असली.
आणि व्टगाला-“ दादा! फार तरी तुमच्या मंनाची श्रीमती ओळखल्या
> आळे आहे. उन्डाची वेळ आहे. शिंबाथ कां तो रांद्दीळ १" नंतर त्यानें
लि पिडले पडवीत पढून राहीन व उन 'उतर- शेतकऱ्याळा पेन शिजवावे भातीखें भरि
प किस ऱ-
 हाचा
1 सांगितले.
क शेतकन्यांची बायको फकत भाशीर्वाद आहे. परंतु संध्याकाळी आ
झोतकऱ्याच्या घरीं आज असें जेवण मिळालें राजा अ मेत्याहा ही गोष्ट
मडके लेऊन आळी. ते घेऊन म्हातारा दोतकऱ्याची बायको मढरके घेऊन आली. सवें गाज दरबारोंच मिळालें तर कदानित वहां त्यांना बाटलें की, कोणी तरी चोर
न्हणाळा--“ आज लू माझ्या सारख्या तेव्हां ते पकाज्ञानें भरकेलें होतें. सर्ब
न्हाताऱ्या भरिश्रावर जी दया दाखवळीस पोटमर विळेल. सेंगाकषरांत शिरून चोरी करीत असावा
जेवळे व अपरिचित पाहुण्याचे. क्िकिडे राज्ञाच्या पाकशाळेंत अदभुत किंबा एखादा सैंगाकीच चोर
ती मी आयुष्मरमर विश्वरणार नाहीं, यापुढें मनांतल्या मनांत आभार माने. ळागळे. अकार अहे ळागळा. सैंपाकी ५ जा कर करी नेमे व चवकशी केली
तुळा अक्ञाची बाण भासणार नाहीं. शेतकऱ्याच्या घरी घरच्या 'कागळे कौ पक्तालें प्रमाण! पेक्षां कमी होत. बां सैंपाक्याचें म्हणगें खरे ठरलें. पण
राजाच्या धरीं जीं पकालें होतीळ तों तुळा लोकांवरोबर पाहुण्यांना ुद्धा पंचपकाल्ाचा
सुरवातीच्या सैंयाक्यांना कळत नसे. एकेक रानाचा त्याच्यावर किश्रास बसेना,
या. मडक्यात मिळतीळ. त्याबर तुझ्या ळाभ होऊं लागळा. तो पाहुण्यांना सांगे-
'दिक्स श्नर्थी अधिक फक्तजे नाहींशी होत. राजाच्या मद्ाळांतल्या गोष्टी कषी गुप्त
कुटुंबाचा उद्रनिर्बाह छान चालेल,” असें “ आम्ही जें काढी वाह, त्याचा स्वीकार
मुत्तारकी होऊं ढागळी आहे अशी सेंयाक्यांनी र्दात न! राजघानीभर राजाच्या
सांगून "हातारा निघून गेला. करानाब त्यांच्या विषयी कोणाजवळ कांदी तकार केलो. फोळगे मरून खीर तयार पाकशाळेंत्रीह चोरीची चर्चा सुरू झाली,
शेतकऱ्याळा व त्याच्या धासकोळा वाटलें बोळ नये !” परंतु ढोक त्याच्याकडून
करून ठेवली टे! ती. पण आपोभाष अर्धी शेत र्‍्थाच्या घरांत पॅचरक्षान्ञचिं जेवण व
की, "हातारा जें कांडी म्हणाला तो जेवून गेळे की गांबमर सांगत की, त्या जादीझी झली, राजाच्या
 त्यावर राजा म्हणाळा-“ आतां मत्यक्ष 'शोतकरी डात जोडून म्हणाळा-“ तें बांचबाबळा येतो तें." भसे सांगून त्यानें
वदाबयास मिळेळच.? सर्व त्या परमेश्वराला ठाऊक? भी काय मढकें फोडून टाकळे आणि मंत्र्यावरोबर
शेतकऱ्याच्या घरी घरची मंडळी जेबा- सांगू १" निघून गेळा.
यची तयारी करीत हो तेकल्यांत दर- “ तूसर्ब काय तें सांगितळें नाहीस तर शेतकऱ्याची बायको व मुळें रड लागळी.
बाज्यावर धाप ऐकून शेतकऱ्याने दरबाशा आम्हो या अल्नाळा हात लावणार नादी." पण शेतकरी म्हणाहया-" त्या परमेश्वराहा
उधडळा. समोर दोवे परदेश्री उभे होते. राजा “हणाला, जें मान्य असेळ तेंच होणार ! तयाच्यावर
दोघे मोठें पागोटे बांधून आले दोते. एक दोतकऱ्यानें नाइळाजानें सर्व इृत्त थोड अरंबसा ठेवून मनुष्यानें रहावें. कांही दिवस
जण "हणाळा-" भा*्ही दोघे परदेशी यांत स्रांगितळें आणि मडके आणून ककालें खायचे नशिबी होतें, आतां पुन्हां
आहों. दुपारची वेळ आहे. जेवायची . 'दाळविले. ते भडकें पाहून राजाला राग आपली मीठ भाकर आहेच, त्यांत रढायचें
व्यवस्था झाल्यास विचारावा आळॉ.
होतो." माळा, म्हणाळा-“ चोर मामटा कुठला ! कारण काय!
शेतकऱ्याने आदरपूर्वक त्यांना आंत. व्हणे, देवाची कृपा! थांब तुझी चामडी शेवकऱ्याचें मडके फोडून राजा व मंत्री
ह्यांत कांहोतैरी संगेथ असावा, असें राजा व गोष्यवून द्वात पाय घुवून यायळा सांगितले. / होळवितो. पाहातो. तुझा कोण देव तुका राजवाळ्यांत परत आळे. पण तेथे येऊन
अत्री दोघांना वार्ट लागलें. प्रत्यक्ष सरे की पानें मांडून जेंबायळा बसावें भशी विनंति
खर्डे टें पाहण्या साठी दोषांनी वेष पालटून केडी, “जी कांदी मीठ भाकर आहे गोड
शोतकऱ्याच्या घरो जावयाचे ठरविळें. पाक- करून घ्यावी." अंशी विनंति पण केळी.
शाळेंत कोणतें पक्काल्ल तयार करण्यांत आळे एका भागून एक पदार्थ पानावर येऊं
आहे हें विचारून व चाखून दोघे निघाले. हागठे. राजा व मेत्री परश्यरांकडे सार्बक.
नातांना दोघे परस्परांक्षीं बोळत चाळले. मुद्रेने पाहे लागले, राजवाळ्याच्या पाक-
होते. राजा म्हणाळा-“ शेतकऱ्याने झळेत त्या विव्ी शिजळेळे सर्व पदार्थ
चंदा छान सुरू केलेला दिसतो आहे." पानावर आळे, राजानें शेतकऱ्याका विजारले--
मैत्री म्हणाळा-“शेतकरी स्तभावार्ने “कायरे ! हे सर्व पदार्थ कोठून आढे? तूं.
सुशीळ आणि गरीन आहे असें मी ऐकतो, शेतकरी आणि हा राजमोग तुझ्या धरी.
तो चोरी करीळ असें मळा वाटत नाडी.” कसा काय" ि

रक >>
 ३
तर पाकशाळेंत एकहि पक्तान्न नाहो. के म्हणतां येईळ तो मत््याबरोबर १
सेंयाकर्यानें घडलेला प्रकार वर्णन करून पुन्हां शेतकऱ्याच्या घरी गेडा व म्हणाळा-
श्ांगितळा, म्हणाला- “मी राग भरांत वुद्ें मडके फोडले.
* चुलीवर कोणताहि. पदार्थ एक क्षण ते मडके फोडून मी देवासमोर अपराधी.
भर देखीळ रहात नाहो. तांदूळ, डाळ, ठरो आहे. त्याचें प्रावश्वतत "हणून मी
आजी, दूध जे कांदी ठेवाबें, चुळीबर ठेवल्या तुळा एक जहागीर ल्ह्िन देतो. राजवाळ्याची
बरोबर नाहीसे होत जाहे. तीन तीन वाकशाळा तुझीच आहे. असें समज. तेग
चार चारदां तांदूळ ओोबरून पा क्ण शिजणाऱ्या अल्नाचा अर्धा वांटेकगी तू आहेस.
भोयरल्याबरोबर ते अद्य झाळे.' आतां मळा र मारूं नकोस."
आपल्या घरून राजासाठी ताटे शेतकऱ्याल्य ते सर्व ऐकून आश्चर्य वाटे,
ही, परंतु राजबाळ्यांत पचे तो म्हणाळा-“ही त्या मगवेताची कृपा विणत कचा उग म्रिथिळा नगरीक्ष जात आहें. मिविकेचरा
परत त्यांतले अन्न नाहीसें झालें. तेव्हां आहे! तो ठेबीळ त्से. रदरबे. मनुष्याने 'बढळा. सत्या दिवशी राती र राजा जनक मदा ज्ञानी आहे, त्यांच्या
कोठें राजाचें डोळे उघडले, आपण शेतकऱ्या: प्रयत्न करावयाचा असतो. परंतु भरंबसा िसितपशे श्लोूं शकळें. ७कोळी उठल्यावर दर्शनास जावें असा आमचा बिचार आहे.
बर्‌ अन्याय केळा आहे. देवाळा तै कसें देवावर ठेवून ! ब्लारसंष्यादि आटोपून त्यांनी विश्‍ामित्र जनक राजाकडे शेक्रराजे एक जुनें धनुष्य
मान्य होईळ? माझ्या घरी पक्ताले होतात तिकडे पाकझाळेंत चमत्कार घडला. कना नमस्कार केळा. विश्व आहे. जनकानें 'थद्धा ब मक्तिपू्यक त्या
आणि गरीब्र द्ोतकन्याळा पोटमर २ न्हा राजानें इकडे म्हटल्याबरोबर कॉ शेतकरी झाअत्ांतठे सर्व पी द मुनी बनुभ्याची भजथर पूओ केळी, अनकाच्य़ा
देश्लीह मिळत नाहीं. ज्याच्या राज्यांत या अज्ञाचा वांटेकती राहीळ. सर्व भांडीं आलि होते. त्यांना देखीळ राः पुण्याईने व्हणा किंबा झेकराये ते घनुष्म
अजा सुखी रहात नाड पेचपकांन नमल्कार केला. नेवर थीरा८सेद्रानें नन्रता- आहे म्हणून 'दणा, त्या घनुष्पांत एक विशेष
पूर्वककि्यामित्रकषींना विचार, मुनिवर! आहे. त्याळा कोणी उचदेच शकत नांदो.
सेब्रायोग्य कांढौ कार्य भसेल तर अ च्याड! दोरी चढवून बोण मारणे
व्हावी.” चर अशक्यच, आजपर्यैत देव, दानव
मानव सर्वानी अनेक पकारे प्रश्न
वरत एकाळा देखीक यश
जनक” राजाचें ते घनुष्य
 अभ्षार्चे उततर मस्दणून विध्यामित्र आहे. या नदीचा उगम पूवेकडे होतो व
त्या देशाचें वर्णन केलें. त्याबरोबर हो पश्चिनेकडे वाहाते.
वूजांचें वर्णनदुद्धा करावें & बोषां आवंडापेक कुशनाभ याच्या
लागले. वि त्र म्हणाले- बायकोचे नांव ताची असें डोतें. त्यांन
पूवी ब्रक्षदेवाचा कुश नार्मे पुत्र एक ज्ञभर मुळी होत्या. सर्व एक हून पफ खुद”
मोठा त५₹बी होऊन गेळा, त्याचें वैदर्धी एकदां त्या मुळी आनंदार्ने वनविह!र करीत
नांवाच्या राजकन्येक्ी नमा झालें शोते. असतां एकाएको वायुदेव पगट झाढा. त्यांचे
त्याळा चार मुळें होठी-कुद्यांब, कुश्रनाम, सौंदर्य पाहून तो मो त झाला वत्यानें
अधूर्तयद्य जाणि वसु. 'त्यांच्याझी विवा करण्यारी इच्छा दर्शविठी.
क्षत्रिय धर्माळ् अनुसरून कुशनें आपल्या लो म्हणाहा-“ माझ्याशी ९ह् केल्यास
मुलांना जमिनीचे बांटे करून दिळे आणि. तष्ढांळा कधी वार्थक्म येणार नाही व
बगावुन सांगितले की, कत्रिय बर्भा- अनरतव हिळेड. तुहांठा या मर्त्येठोकांत
कुष्दांळा पहाया मिळे. आपण सझय भभाणे प्रजेळा पुत्रासारले मा न न्यायाने राइृल्याची मरज राहणार नाही. नंदनवनांत पळे त्या गिडटया दिस. छागळेल्या पा!
अरोभर जाऊं." राज्य कराबें. त्यानंतर मत्येकानें आपल्या बिहर करावपास मिळे”. कुशनांभळा फार काहवेट बाटले. पण तो
बिश्वामित्र फ्रपीनीं निधण्यापूर्वी सिद्धाख- राज्याची राजधानी व्डणून एकेक सुंदर नगर अर्थीतच् मुळी चकित त्यांनी म्हणाळा-*' मिऊं नका, देव साशी आहे.
शाळा तीन वेळां प्रदक्षिया घातली अ. कसनिलें. कुशांगने कोझांबी नागाची, कव" लासा उतर दिळें की, आमचे आई कडील तो तुमचा क्लास उद्धार करील." कुभनाभ
ह्याच्या रक्षणाची पण उत्म व्यवत्था केली. नामनें महोदय नांवांची, अधूर्दयशानें बर्मारण्य आमचे पति म्हणून षाची निजड काळजीत पढका. त्यांना जविवाहित ठेवून
बेबस भर पायी प्रवास केल्यावर विश्वामित्र नांवाची आणि वसूने गिरिज्रज नांवाची करतीळ त्यांच्याक्षींच आम्ही ल्म़ करणार. तरी कें चालणार ! म्हणून त्य
काँपिल्य-
मि रामलक्ष्मणासढ सोन स्थापन केली. आपण आतां आहो. लि ऐकून बायूळा राग आला द. त्यानें त्या पूर्वा राजा अक्नदत्त यांच्याकडे जाऊन
सर्बीनी तो देद्य याच चोबां भावंडांचा आहे. सराना झाप डला. गच अभावाने त्याझा सर्ब परिस्थिति सांगून गून त्याच्याशी
ब सर्वे एका “या देशांच्या चारदौ आज्यूका पांच ह्या सव गिडठझ्ा व श्ुज्या दिसे गल्या. त्यांचा विवाह करून जरक्मर्तानें स्प
बिश्चामित्र प्बैतां हांगा आहेत. नदीचा उयम रडत रडत त्या जपल्या वडिलांकडे ओल्या. केल्याबरोबर त्यांना स्वत्बरूपाचा ळाभ शीळा.
३ पवेतांतून झाला आहे. या नदी मुळेंब “ मुद्नों राखळेळी कुळमर्यादा पाडून मुलीचें कभ करून दिल्यावर व त्यांता
माहिती आपण थोडी सांगावी," आ देद्यांतळी जमीन घुपीक ब वास्व दवामळा कुकचाभंडा आनद झाला. द्रापाच्या प्रभा स्वस्वरूभ मिळाल्यावर कुशनाभला
वलांदोःवा
 दिठा-“*बाळ! दू मस
नाहेस व सर्व पकारे
ती सेवा करीत आहेस. मळा जो मुख्या.
झ्याशी मेत्री करांबी असे मी
अमवझञ ती
कडे पाय कडून टी झोपी गेली,
तिची सर्व तवश्वर्था व्यर्थ झाढी.
पीच वाट पहात होता. स्थाने
पोटांत
वोडणारा शजरचा विंड पाहून आपल्या वजा-
युवानें त्याचे सात दुकडे करून राकहे.
तीस सात मुलें झाली.
इच्छेप्रमार्शे तुळा धुझ्गा होई दिति याच परदेशात तप करीत
चा वध करील. दाने येथेंच तिची सेवा केळी.
भानंद झाळा ब तिनें कुशड्धव ढे दतक नाँचाचा प. रजा शवाय.
वानी तपश्चर्या पुरू केली. इंद्राळा नांवाचा सुह्गा होता. त्याने
ही गोष्ट कळळी ब. तो तिच्याकडे येऊं नगरीनी स्वापना केंढी,
हागळा वा करूं ळागळा वावरून था नगरीचे नां वैश्ञाळी
पाणी, द्‌ श्‌ फळफळावळ वंशज सुपति नांबाचा
तेथें राज्य करीत आहे.
ती. राजाला विश्वामित्र कषी राम
शांबरोवर ॥ राज्यांत भाळे आहेत.
दर्शनास आळा,
स्दनणाचा परिक्य
करून दिल्यावर सुमती राजाच्या आग्रहास्तव
१ गौतम मुनी ब त्यांची पक्षी अहल्या
आश्रपांत रद्दात असत.
ह्नानाळा गोळे असतां
रूप घेऊन भाळा. तरी अदृल्येने
ओळक्वळे. परंतु ती मोदाळा बळी पडळी.
दुंब आ्रमांतून परत जात.
मुनि आले. त्यांन इंद्राळा ओळखलें ब
दिळा, त्यांनों भदल्येहा देखीळ शॉप
अइल्येळा पश्चाताप झाला ब तिने
मागितळी, पण मुनि म्हणाले- मिबिलेहा येऊन पोचले,
दिळिळा शाप परत. घेणें मळा शक्‍य नाडी.
योग्पवेळीं तुळामुक्तिमिळेड.”
कळून यांच आश्रयांत अच्दूय र्ये समाविस्य
होऊन रहात आहे. गौतम बुनीनीं तिळा
सांगितलें आहे को रामाचे दर्शन ब स्पर्श
झाल्यास तूं. शाय शक्त होशीळ, *हणून
रामा | चळ, भाषण या आशमांत प्रवेश
करूं, तुझ्या दर्शनानें ती. शाक्‍मुक्त होईल."
किध्यामित्र कषीच्या आज्ञेप्रमाणे रॉम
बरोर आश्रमांत गेळा, रामाच्या
नाने अहन्या शापमुक्त शाली. तिन.
रामाचा चरणहपड केल्यावर थोळ्या वेळाने
]ठम मुनि पण आअमांत परत आळे. तो.
प्रसंग खरोखर अवर्णनीथ असाच होता. गौतम.
अनि ब अहल्येनें किश्चामित्र करषींचे आभार
माने. दोघांनौ रामाचे पण आभार माळे.
पुढें बि्ामित्र क्षि रामाटक्ष्मणाबरोजर
पुडीड गोष्ट पुढीक्त अबी
-ः
आपल्या भारतांतील आव्यय
मदुरा मीनाश्षीचें देऊळ
मनाक्षो्चें केळ मारतांतीठ
'देकलबॉर्बेझे एड आटे. हें देऊळ द्राविड स्थापत्-
'कळेचे ब शित्यकळेचें एक ठत्हृट उदाटरच म्हणून
बमशळे अते.
त्या देवळल्या चारी ५1जुळ:
ोघुरें आहेत. मुख्य डार ब (य! वरील
पेरे आहे.
देवळाच्या खारी आाळूळा कितरपास्वारल्या नोठ-
रोल मिती आहेट न भाट दोन देवळे भाहित- १.
'आगकोचे म्ह पार्यतीये-२. तेररेपराचे
कच्स्ने.
डेकळाशमोर एक सहक्त स्तम्माचा! सभामंडप
महे. काह्वि& ६८५ हम अ ब अत्येझवर
र क्चक््ीनेचे प्रश्‍ंम बोरळेळे भरेल. रे
शिल्यकडेचे नबुने म्णून परसिड आहेत. त्याचा
! 'निर्माणकळ इ.ल. १५६० आहे.
देवळाच्या बाहेर कांदी स्तंभ असे कोरलेले आहे.
ळक ल्यांकर शिकत! दाविता येते.
1! शेकळ्याच्या पूर्मे कळेल भात असंतमंडप आहे.
य नुडषांत साकत राजचरर्याच्या
अतिभा आदेत.
खिजवलसर शवात्रास्वांतीळ सायक राजकत्मा
अमदानींत खतरान्या शतकात हें नवर मरनरष्टीस
आळे. १४ भ्या क्षतकवेत पांड्य
'मडुरे्ा होते. नदुरा फळ एक तीथंलेतच
रपायी संतकाति. सभ्यता. कळा अ साहित्य
 आचारी म्हणे-“ माळक, आतांच तर
आवण जेवून झॉपांत !” पण घन्याहा तें
खरें बाटत नसे. सेंयाक्यानें खरकटे ताट
आणून दाखविलें म्हणजे त्याला खरें वाटे,
म्हृणून तैंपाकवानें माळकाचें जेवण झाल्यावर
त्याचें ताट त्याच्या पळंगाखाळींच ठेवण्याचा
शंका समाधान मरघात ठेवला. मालकानें विचारल्याबरोबर
द्यो तें ताट दाखबी.
भीभच्या गांवी एक श्रीमत गृहस्थ रात कामाळा पाठवायळा सांगितळें. म्हातारीने कांडी दिवसांनी सैंपाक्याळा एक कूपि
असे. रोज निरनिराळीं पकालें करून बिचार केला, बरें झाळें. त्याचें पोट भरेळ सुचली. कारण त्याळा स्वत:ळा जेवल्या-
खायची स्रयाळा फार हौस होती. त्यानें बा ब येतांना कांडीं तरी अन्न बरोबर बेऊल नंतर झोंप येई. सेंपाक करण्याचा आळस
कामावर एका आजाऱ्याळा नेमले होतें. येईलच कौ नादीं. त्यावर भापला उदर- त्याहा बाटे लागळा. म्हणून त्यानें माळकाळा
माळक दिवसांतून निदान तीनदां तरी खात निर्वाह चाठेळ. म्हातारीने भीसूका बोटावून या शिवाय खरकर्टे ताट दाखवूनच कि्ये- खाउन टाकलें व उ्टे ताट भीभूच्या हातांत
असे. प्रत्येक वेळीं नवीन चवदार पदार्थ आचाऱ्याची ओळख करून दिळी. आचारी कदां काम भागवून नेलें. तो माळकाच्या
देऊन तै माळकाच्या पढंगाखाडीं नेऊन
त्याला हागे, त्या्य बरोबर बोलावून घेऊन गेळा. ओंठाळा हळूच तूप ब साखर ळावून निबून ठेबायळा सांगितलें. नंतर तूप ब साखर
सैंपाक्याळा देखील खूप खायची संवय तो औमंत मनुष्य जेवढा कीं झोपे व जाई आणि घोरत पडत असे. देत असेंहि सांगितलें की, मालक शोपठेले
द्वोती. खाऊन पिऊन माढक झोंपळा की, झोपून उठळा कौ, खायळा काय केळें आहेस. माळकानें जेवण आणायळा सांगितळें आद्देत त्यांच्या बरच्या ओठाढा हळूच
भाचारीपण उरठेहीं पकतान्े फस्त करून झोपी म्हणून विचारी. आचारी जें कांही समोर- म्हणजे म्हर्णे-* आतांच तर जेवळात मालक ! छावून ये, कांडी मीति नाहीं. छान घोरत
आई, पण माळकानें द्ांक मारळी कीं त्याठा आणून ठेबी तें. खाऊन पिऊन व; बहा, हें ताट नाणि तोंड सुद्धां नाही धुतले पडले आहेत.
जावें हागे. त्यानें विचार केळा कीं, दाता- झोंपी जाई. माळकांनो.”” मारूक तार पाहून च ऑठावर मीमूनें छान समजल्यासारखी गुंडी
खाळीं एक पोऱ्या ठेवून व्यावा. कर्वी कधीं तो मध्येंच उठून विचारी- सूप व साखरेचा अंश राइळेला पाहून हृळविळी आणि मालकाच्या पलंगाखाली
एके दिवशीं त्यानें तेंआपल्या माळकाला
“ अरे, खाया प्यायछा काय केलें आहेस?” विशेष तकार बगैरे करीत नसे. तारबाटी नेऊन ठेवली आणि तूप साखर
सांगितलें. माळकानें कवूक केलें. आचारी शोपॅत उडून खाळयामुळें आपलें जेवण झाले न्या दिवशीं भीमू नोकरीवर आळा त्या माळकाऱच्या वरच्या ओंठाळा लावण्यासाठी
भीसूच्या आजीकडे भाळा आणि भीसूळा असल्याचें तो पार्‌ विसरून जाई. दिवक्षी सैंपाक्यानें पाक करून स्वतःच सर्व पुढें सरसावळा. पण वरच्या जोंठावर तर
औगूचा पराकम ] [त्री. ना. गो. चांदोबा
 एला 1७ र.
मिश्या होत्या. मिशांवर नाक होतें. मिशांवर मिशांना ढावूं कॉ नाकाळा. आपण सांगाळ
छाबावें कीं नाकावर यांचा त्याला उळ्गडा तसें करतों.” भीम्‌ म्हणाला.
होईना. शेबटी त्यानें माळकाळा नार्गे केलें. “ही काम भानगड आहे? बोळाव
म्हणाहा-“ माळक, आचाऱ्यानें तुमच्या ञाचान्याला.'' माळक स्टणाळा.
बरच्या भोंठाळा तूप साखर ळावायळा “पण तो तर्‌ झोंपळा आहे मालक !
सांगितळें आहे. पण तुमच्या मिशा पा आपण उठळांत "हणजे आपलळें नेवण झाळें
किती मोठ्या आहेत. भग ही तूप साखर जाहे असें सांगून आपल्याळा हें ताट
मिश्यांना छावूं कीं नाकाळा, आपण सांगाल दाखवायला सांगितळें भाहे.” भीमूनें सवे
तसें करतो." सांगून टाकलें." वतीय अध्याय
माळक झप मोडल्याबरोयर विचारू तेवा माळकाळा कळलें कौ इतके दिवस खतीख येतांना पाहुनिया उडून येळा गोंधळ ऐकून
छागळा-“ अरे पण ताट नाहीं का वादन सेंगाक्‍्यानें स्वतः खाऊन पानें माझ्या तोंडाळा तोंड फिरविले बक्षाने | “हरदर शंभो" चा जयघोष ।
आणलेस ११ पुसठी आहेत. त्यानें एक सोंटा घेतळा ब खमोर कोणी नाहीं आळा माता आळी मुळीख भेढून
नाढिं चोळला सुमुखानें ॥ झाळा तिजळा अति सैतोष ॥
“ेपाक्याचें जेबण झालें भाठक. त्मानेंच
आपल्या सेंपाज्याऊा ब मीमूळा छान अडवून
बसखढ्य होता दूर जरी तरि औत्ति पतीची परंतू तिजला
काढलें आणि म्हणाठा-' चालते म्हा सगळे.
हे. ताट येथें ठेवून तुमच्या ओठाला तूप उच्च भासनावर दक्ष, बात होती, म्हणतिछ काय!
साखर लावून ठेवायळा सांग्ितळें आहे.ञाचाऱ्यानें पण भीमूळा खूप बडवून काढळें. कारण माहित दोतें संगळे;
पण तुमच्या ओंठावर मिशा आहेत व कारण त्याच्या मूर्खपणामुळेंच त्याची नोकरी मन मातेचे, करीळ काय |!
मिशांवर नाक आहे. आतां ही तूप साखर गेळी होती." होम पेटळा होता, कां पप साग जांबया चरति पतीचा
ज्वाळा दक्षाच्या डोळ्यांत र. समोर. भालेली पलंगी;
'सतीस दिसलें सध वेगळे, कळवळले ते मात-ददय अति,
चक्क जाहळी चर्कित मनांत ॥ पबित्न निर्मळ पक जगी ॥
लक्षाबाचि सुनि, देव, विधगण माता-पुत्री मेटल्या जणूं,
पहात होते तो यक्ष । भेटे पाडस हरिणीळा,
नव्हते आले फक्त एकटे जाय चाखरा, तसे भासळे
परमेश्वर शिक सर्वज्ञ ॥ इद्दय मनोडर सर्वाला ।
 धीर करुनि ती ह्वात जोडनी विज चावला जणूं बाटले
उभी राहिळी पित्याजवळ । बाडून पतिचा तो अपमान ।
वक करुनि तो भ्कुटी वदूला- मानत आळी होति खदा ती
“बोळ काय तें फ्तीजबळ ॥ 'पविच्या भानाभर्य्ये मान ॥

“निवून जा तूं परत पावली चरचर खद्दला कांपुं त्यगळे

करीत द्ोते कीतुक सगळे
राभ भडकला दक्षाचा ।
दक्षपक्रि धाजूळा झाळी
कोथ पाहूनी चा ॥
बहिणी “ ताई!” म्हणत धावल्या
होत्या, त्वा पण चपापल्या;
फिरल्या मार्गे भिडन पाहुनी
नजर पित्याची पण अपुल्या ॥
प्रसंग विळा सतिख वेगळा
खि जाद चित्त तिचे!
परताचे की, रदावे तिथे,
काय करावे तिज न खुर्चे ॥
क०७
ल खांदोबा
स्थान त माझ्या घरी तुळा !
कशास भाळिख येथें कोणी
चोलविळें का सांग तुळा १
बाणी निष्ठुर पेकुनिया ती
थक जाइळी सती अशी,
असर शिरावर: पडळें असतां
डसित व्हावी ख॒गी अशी ॥
वाड लागळे भश्च घळघळां
क्षणांत डोळ्यांतून तिच्या ।
कीं कोघाझीच्या त्या होत्या
ठिणग्या डोळ्यांतीळ तिच्या ॥
“मन मोडन मी पतिचे आलें
माहेराचा मान घरून,
काय मिळविळें येडन येथें
पतिचा नव्‌ अपमान करून !»
ऐकळा तिनें करीत होते.
विफ्र-देव'सुनि संत्रोब्यार ।
नव्हता परंतु कोणी
चुकुन शिवाचा नामोब्यार ॥
क्रोघाश्लीनें तिचें शरीर ।
पित्याख संबोधुन ती बदली,
बाणी होती भ्रति गेभ ीर-
*जञन्म दिळा मज, उपकारास्तव
पित्यास करतें प्रथम प्रमाण,
ऐेका नन. पति अपमानाचा
भोगा होईळ जो परिणाम ॥
शिवा शिवायच्न यक्ष कशाचा
काय वाडळा तुम्हां खेळ 1.
बडत्याचा खोळांत पाय हा!
इंसेळ तुम्हां जो ऐकेल ॥"
वक्ष येकूनी ओरडला-“जा,
बंद तोंड तू. कर अपुळे ।
छदान तोंडी मोडा घेणे
घाख कोमतें का असळे ?
* नको पित्याळा पतीस कर जा,
बुद्धा पाहिजे तो उपदेश !
देकलेस तं.नाहिस जर तर.
काढित चरुनी जिजा केस 1”
चांदोबा
ष्य पेकुनी शिवगण झाले
जाद मर्यकर अन्‌ केला |
शांत करूनि ब्रसविरें सतीने
तत्खपमी ज्याळा त्याच्या ।
चित्याल घदळी-“ थोर तुम्ही पण
केळा आहे हा अविचार!
करी नित्य ज्ञो शुुम जगताचे
त्याच्याविषयी भला चिचार !"
* गर्व खर्व द्वा होदळ तुमचा
श्व यक्षपण क्षणांत दा !
चाप तुम्दी, पण शाप तुम्हांला!-
कांदा राहिल मतांत दा!”
।
शी
छाप देंडनी मनांत साध्वी
खती जाइळी दुःखी फार।
उत्तरेकडे सुख ती करुनी
असली पतिचा करित विचार ॥.
ध्यान धरनि ती व्लतां ज्वाळा
निघू लागल्या अंगातून)
शक्‍य न झाळे कुणा वांचर्णे
दिक्ष तिच्या त्या तेजांतून ॥
जळून गेली भेणावाणी
मूर्ति खतीची ती खोकार |
यक्ष मंडपाथ्यें नंतर
उडून गोळा हाहाकार ॥
शिरून नंदी, गण भोरडले,
खुडळा' कित्येकांचा धीर-
* पकडा त्याळा कुठें दक्ष तो"
पळू ळागळे ऐफकुनि वीर!
वक्ष पळाळा दृष्य पाहुनी
छपला मागे सयुसुनिंच्या ।
आझ्ि अस्त्र घेडनी पातले
सैनिक मंत्रे त्यांच्या ॥
आणि गणांचे युद जादळे
एक भयंकर त्यांच्याशीं ।
यभूमि जणुं युदभूमि ती.-
पडल्या भेतांच्या राशी ॥
गंमत बघण्या यञ्ञाची जे
आले डोते मेक्लकगण |
पाय काढला स्यांनी तत्व्वण
होता मोळाचा तो क्षण ॥
मावळता रवि पाड दाखविळि
खर्व गणांनीं प्राणभये&
वाढ दाखवुन रणांगणाखा
खर्व पळाळे भगूमर्ये ॥
सुद यांबळे, नारदमुनि पण
म्हणत निघाळे-““नारायण ]"
किती ब्यथ हें. रक्‍त सांडले-
“नारायण इरि, नारायण !
 इतक्यांत उम्नाक्ष गर्जना करीत द पाय
आपटीत राजवाळ्यांत पोंचेळा. चित्रसेंननें
बिचारलें-“काय झाले उप्र १ तुझ्या
विषयींच आही वोढत दो & तुळा इतकी झेका वाटत
“महाराज | वुम्ही आमळे वचन मोडले. ठुच का नाही विनारीत मुळाळा?” दासी
आहे. दा कोणाचा तरी पोरटा माझ्या म्हणाल्या. उप्नार मुळाजवळ जाऊन
गळ्यांत बांबूत मळा फंब्नविण्यांत आळे ह्याहा हळूच उचळल बेतले ब बिचारे
आहे.'' उपनाक्ष म्हणाळा, ह नोक काय याळ?
%दड्री दासाची चूक आहे, उद्ाक्ष ! त्यांनी. * युवराज!" मुळ्या म्हणाळ
त युवराजांच्या ऐवजीं मंत्र्यांचा मुळ्या... दासी दृंसत म्हणाल्या-।। बाह
आाधून दिळी अभरपाळ *्हणाळा, आई! कायतरी अक्ष दा हे. बोंबांचा
महा कश्पना
हा भयाचा युढ्या आहे! हाः हा; । झुत्या म्हणून काँ
उग्नाक्ष मोठ्याने हेखळा
यांशी तुमचे ह्य लावून
सत्याचा कार र मझ ! तुझा सं उभाक्ष म्हणाळा.
भमरपाहनें विः मळा
बढवून ठेअल् लै बाषय ऐकून दासी दचकल्या.
अुद्दाम दुसराच प्रभ उभ्नाक्ष मुळाळा खांद्यावर न ळांब
नी आपलें सर्व स्हणाडा. कणाच्या फाटका
मठा दिलें तरी तै.मढा नको ! 0 % आतां तरी झालें का समाधान
शोभत नाहीं. माझी प्रज्ञा 4 माझे अधि- थांब, मुळाळा घेऊन येतो." असें दार्सीर्नी विचारलें. रानांत्र पॉचः न्याबर उद्ाक्षानें भुळाची
कारी माझी काय किंमत करतीळ तूंच व्हुणत चित्रपेन आंत गेळा. ह 1 याचें उतर उच्चा सां! क्षा घेण्यासाठी स्थाच्या हा त एक
बिचार करून पहा ! स्या अवधोत चार दासी एका मुळाळा' 'जाऊन त्याची परीक्षा घेईन व तो काढी दिही ब विदारलें-* तुळा आवडळी
राणी कांतिमति म्दणाली-“* य़ा राक्षसांचा सुंदर रेशमी करडे वेऊन आल्या च उ्य्राक्षा- मुख्या आहे हें येऊन सांगेन! का ही फाढी! 0
प्रक्ष मोझ्यावर टाकांबा ! ” अले सांगून समोर त्याला उभा 'श झडपा म्हणाहा-' छान जाहे!
ती आंत निघून गेळी. तीनदा त्या
चांदोबा
 त्यानें मुळाला उचळन घेतलें आणि “ ढे
गिरी! दगा! फसवणूक! असे ओरडत.
कापिल्पुरच्या त्याच्या
पायाच्या मिंठी देखीक
दाळं ळागल्या.
उग्नक्षानें जवळ आल्यावर पाढिलें की,
राजबो्याच्या दिंडी दरवाज्यासमोर त्याढा
सैम्य उभें असलेलें दिसले. स्वाहा बारे
कीं चित्रसेनानें माझ्याझों युद्ध करण्मासार्ठी
हे सेन्म उगे केढें मशताबें. ५ण त्यानें जवळ
भाऊन न्याहाळून पाटिळें तेव्हां त्याका
अमर॒पाळ एव बेऊन उमा असहेठा
प्रा! म्हणाछा- हो घे कौ, तुझ्या-
क्ाठींच तर मी शोधून काढळी आहे. शवा
दिसळा. मुळाच्या अंगांत राजसी पोज्नाख
होता. त्याचा तेजस्वी चेहरा पाहून उग्ना-
काठीने तू. काय करणार्‌ बाळ! '
क्षाढा वाटलें, द्दा युदराज असावा.
“ काय करणार! काँ!
त अजून दुरच होता, अमरपालळ
मेंढरू कोठें बाहेर ग्क्ञे
ओरडून म्हणा 7.“ उग्नाक्ष! हे. आहेत
देईन सढकून.'” मुळ्या म्हणाळा. नदां चूक केली,
«झरे गुळामा म्हणजे ते. राजाः 1 “ह्या सर्व
चनंगराचा पोर आ स तर भसे काय | असे म्हणावयाचे आहे का तुरा १"
पाढतों तर! घनगराच्या पोराळा घरून व्यंग करीत पुढें विचारते-'* आणि आरतो.
राजकुमार म्हणून माझ्या गळ्यांत बांधायळा वराज कोटून आणळे आहेस!”
निघाल्या होत्या नाहो का त्या दासी ! लष युवराजच आहेत, उद्राकष! माझ्या
रागानें त्याचें सवे अंग थर थर कांपू रागः बोलण्यावर तूं. कर! मी बुद्य
र आांदोबा
35
कसवीन अतें का वाटतें तुळा ! महाराजांचा
बहिळ्या मुळ्या तुळा हवा
आहे ! ” अमरपाळ 'हणाळा.
उआक्षानें ल्क्षपूवैक मुठाकडे
अमरपाळच्या डोळ्यांत त्याहा
दिसळी, डोळे ओले पण झालेले
आतां त्याळा संशय रा ळा नाहीं, “ मळा
दोनदां 'बिनाकारण काँ त्रास दिडात १
'बहिल्यानेंच झाला विळें असतें तर काय
हरकत हो. १" उाक्षानें विना
*उग्नाक्ष तू राक्षस अ तुका
मातेच्या ददयाची कल्पना नाहीं. राणी गष्ष झाळा आक्ष थोडा वेळ विचारांत
साहेव बेशुद्ध होऊन पडल्मा आहेत.
राज त्यांच्या गेळे आहेत.
बढळा, नंतर मुळाळा उचढन खांदयावर चेत
णाळा-'“'ठौक!
मद्दाराजांच्या दर्शनाळा
महाराआंना या खर्व प्रकाराबुळें किती वाईट
बॉटत आहे याची कश्यना तुळा काय येईन एकदां ! सें श्षांगून-तो निवाला
असणार्‌ उ्नाक्ष भागचा पुढचा कांहीं एक तो. जात असतां अमरपाळ ल्याळा
किचयार न करतां मदाराणीची अनुपति मिळ- व्हणाळा-*“* युकराजांच्या रक्षणाची जबाब.
'विश्माशिवाथ त्यांनीं तुका तें वचन आ्याबर, विसरे नकोस ! 7
होतें. तें पुरें करण्याची जवाअदारी थांबून ब मार्गे वळून म
बर्‌ होती. पण राणीसाहेबांनों वः
दिलें होतें. ब्रा मुहधावर
अधिकार
रवर उ. अ अ.

आपल्या किडयाकडे चाढळा होता. त्यानें
खांदयावर बसडेल्या युवराजाला म्हरले--
*“ब्राळ! तै. भातां माझ्याकडेच राहायचे बरे
का! मी तुझा गंमती गंमती जाणून देईन.
तुळा मी उभ्रदत्त णून दव!क मारीन, मासे
नोकर चाक सथ तुळा उग्रदचच म्हणतीक."
उग्नाक्ष आप्या किळयाजवळ आला.
किह्ठयासमोर राक्षस संकुडब त्यांची वाट
पहात. उभे होते. त्यांनीं उग्नाक्ष व राज-
| कुमारांचा जय घोष केडा.
| उग्क्ष भापल्या भनुबांयांना म्हणाता-
“हा महे तुझ्चा होणारा राजा ! नायक
चांदोबा
व घनी ! याचें नांव आहे. उपरदत्त !श
नीं “ उदत्त की जय ! ”. असा नय
न्यावर उय्राक्ष उद्रदत्ताला बेठन
किल॒यांत गेढा. आपल्या राजवाब्याच्या
एका सुंदर दाळूनांत मुलाळा खाडी उतखून
ठेवीत तो म्हणाला ह्या पदा तुझा महाळक
तुझ्याबरोबर खेळायळा तुझ्याबरोबरची दोन.
मुळें मी घेऊत येतो. मग तुम्ही सर्वे मिळून
खूप खेळा !"
नतर उआक्षानें भागल्या दोषा विश्वात
नोकरांना बोळाविले आणि म्हणाळहा-* तुम्ही
जाऊन उभ्रदत्तच्या बयाच्या दोन मुळांना
घरून घेऊन या. कोणाळा कळतां कामा
नये कीं कोणी मुळाळा उचळछन नेलें. चित्र-
सेन महाराजांना ५ण हें कळतां कामा नये.
की, त्यांच्या राज्यांतल्या मुढांना नाग्ही
वळवून नेत आहो."
तर मग हें काम रात्रोंच करावे
छागेळ ! " एक सेवक न्हणाळा.
* वण रात्री काळोखांत मुल्गा आांषळा,
ळुंगढा, कसा आहे. हें काय' कळणार.
तुम्हांला ! तश्चा मुळाळ्य घेऊन आलात तर.
चामडी डहोळवीन तुमची, टक्षांत ठेवा.
ज्या घरांतून मुळगा ठत आणो त्यां
 "११११२8 २कत
प यशवा

कल

नागकन्या
विश््ाका्ने इृट्ट सोळा नाहीं. तो पुन्हा
झाडाजवळ गेला. पेत काहून खांदग्राबर
घेतलें आणि स्त्रश्नानाकडे निधाळा. तेव्हां
तांत बलळेळा नेताळ त्याच्याशी बोठे.
छागळा. म्हणाहा-“' राजा, ते. आपल्या
परत्नांत जी आस्था दाखवीत आहेस ती
पाहून भला केव्हां केव्हां शेका येते काँ,
कोणाच्या तरी भरेमांत गुरफट्रन तू हें कष्ट-
साध्य काम करण्याच्या फंदांत पडळा
असावास, कारण मनुष्याच्या हृदयांत एकदां
प्रेमाचा शिरकाब झाळा को मनुष्याळा जणु-
कांहीं देवी शक्‍तीचा ळाभ होतो. याचे
उदाहरण म्हणजे राजा केशववर्मा. मी तुझ्या
मनाळ्या थोडा तरी आराभ मिळावा म्हणून
स्या राजाची गोट सांगणार आहें.'' त्यानें
गोष्ट सांगायळा सुरवात केली.
कार पूर्वी अपराजिता नांवाची पक
नागकन्या पाताळ लोकांत रद्दात असे.

यैताळाच्या गाष्ट्री

काळजीत ब दुःखांतंच गेलें. ही गोष्ट
केक्ववर्माळा त्याच्या वडिलांकडून कळळी
होती. म्हणून तो कोणत्याहि खरीकडे किरकून
उद्दात देखीळ नसे.
राजध'नींत रूपरमण नांवाचा एक न्हावी
रहात असे. त्याचें रूप त्याच्या नांबाहा
शवाजेळ असें नवते. एक तर तो ळंगढा
होता पाठीवर मोटे कुबड होतें. त्याचा
एक डोळा गेळा होता. रॅग तर काँदी
विचारूच नका.
एकदां रूपरमण फिरत फिरत अपरा-
नागकन्याच ती, तिळा कोठें जायहा अटकाव जिठाच्या सरोवराच्या बाजूला आत्रे ब
म्हाणून नव्हता, कर्थी कधीं ती पाताळ तिचे सोये पाहून स्थ शाळा. अपरा-
जिततानें ण तिळा पाहिलें. पण तिच्या
छोकांतून भूळोकांत येई. एका ढद्दानशा
मनावर अगदी उठटा परिणाम झाल्य. ती
सरोवराच्या काठी येऊन ती. बिद्दार करी.
तोंड फि'वून उभी राहिळी आगि म्हगाळी--
त्या सरोबरांपासून थोब्या अं रावर एक *चाल्ता द्वो माझ्या डोळ्या समोरून !”
नगर होतें. तेथीळ राजाचें नांव केशवबरमा रूपरमण परतेळा. परंतु त्याचें नन
असें होतें, तो रूपानें जकांही मडनाच्या स्वाच्या ह्याधीन नः
पुतळाच होता. ५ण खीजाती बिपर्यी त्याच्या पुढें कांडी दिवसांनीं केशकवर्मा शिकारी
मनांत एक तऱ्हेची चीड होती. कारण त्याचे साठीं म्हणून रानांत गेला असतां त्याचा
बडीळ देवेन्दरवर्मा यांच्या अंत:पुरांत अनेक खोडा बुजून पळूं छागळा. नोकर चाकर
राण्या असूनहि त्यांना कधो खरें संसार मार्गे राहून गेले आणि केश्वववर्मा अपरा-
सुल असे मिळालें नादीं उळट सारें आयुष्य. जिताच्या सरोजरा नजीक येऊन पोचला.
चांदोबा
छाळयाज
पाणी पिण्यासाठी तो त्या सरोवरा जवळ गेळा.
अपराजितानें त्याला दुरून पाहिलें होतें. ती.
हृळूं हळू त्याच्या मागे येऊन उभी राहिली.
बण तिच्या वेंजणांचा व बांगड्यांचा आवाज
ऐकून केशववर्मानें मार्गे वळून पाहिलें,
अप्सरेल्याहि हाजवणारें तिचें तें सौंदर्य
वाहून केशववर्भा मोहित झाला. परस्परांचे
परस्परावर अकस्मात मेटीखुळें े मेम उत्लन्न
झालें, ते थोड्या वेळानें दोघांना दुःखी
करण्यास कारण झालें. कारण केश्चवर्वमाने
'बिवाह करण्यास नकार दिल्य तो म्हणाळा-
%ख्रोजात मायावी असते. तिचा श्वही पाह्िछा. पण कांद्ींच कायदा झाळा नाहीं.
सपेदेशाहून जास्त भयेकर असतो. म्हणून राजा विर दुःखाने आजाः
मी खरीजातीच्या साबळीका देखीक स्पदी कोणाळा कल्पन; देखील
. रानांत
करीत नाही." अल्ें सांगून ठो निबून गेहा.
अपराजिताची १ त्याची मेट झाली ही गो
केक्षववर्भा राजघानींत परतळा. पण त्याचें
मन अवशजितानें हिरावून घेतलें होतें. कोणाळा मोहीत नव्हती,
तर्या दिवसाथासून केशववर्माचें टक्ष राज्य तिकडे राजाच्या प्रेमामुळे नपराजिता
कारकारांत लागत नसे. भूक, तददान व झाप पण बेडी झाली होती. परंतु ती हात टेकून
पार ठडून गेली. परंतु त्याच्या आजाराचे बसली नाडा. तिनें सरोवरांत उडी टाकी
खरें कारण कोणाळाच फळलें नाहो. भूत. आणि त्याच्या तळाशी असलेल्या गोंकांतून
बिक्षाच बाघा झाठी असावी असें समजून ती पाताळ लोकांत गेळी. तिनॅ आपल्या
अ्रबानानें मांत्रिकांना ओलाविळें. त्यांनी बडिळांना जाऊन घडलेळें इतत सांगितलें व
ज्ञापापल्या समजुती भ्रमार्णे इलाज करून म्हणाळी-“ बाबा, तुम्हांठा अनेक सिद्धी
जरे
 वड
प्राप्त आहेत. मला परकाय प्रवेश्ष सिद्धीचा तोडण्या सारखा आहे. कारण कोठें तिचें ते.
छावात
___ ख्वरमण नागकन्या बसली दोती तेथे की, जो कोणी राजाचा आजार बरा करील
मंत्र श्रिकवून द्या.'' नागराजानें आपल्या अळौकिक सौंदर्य व कोठें आपलें डे विठ्प
मुलीला एकच काय दोन मंत्र शिकविले, ख्य. निदान तिचें दर्डीन घडलें तरी पुरे या
__ पोकळा तेव्हा ती म्हणाली--“ तुझें माझ्यावर ल्याळा राजाची सुवणतुळा करून सोनें

एक परकाय प्रवेश पिद्धीचा व दुसरा शरीर विबारानें तो तिकडे येत असे.

_ इत्केंमेम आहे. पण मी काय करुं तुझे रूव
पाहूनच मीति वाटते. तुमचा राजा रूपवान
त्याम करण्याचा, अपराजितानें दोन्हीसिद्धी नकळत झाडाआड उभें राहून तिळा पहात
झाहे, असें ऐकतें. तूं त्याच्या शरिशंत प्रवेश
प्राप्त केल्या व आपल्या आवडत्या सरोवरा- बसावें या हेतूनें तो चाहूळ ळागून देतां भेनाचा स्वीकार करीन.
_ केलास तर्‌ मी तुझ्या
कडे आली. चाळत होता. पण पका वाळक्या काडीवर
मी तुळा दोन मंत्र शिकविते. तूं संधी
रूपरमण न्हावी देलीळ अपराजिताच्या त्याचा पाय पडळा ब काढी मोडल्याचा |
पेम्नांन आपळा कामधंदा सोडून त्या सरो- आवाज ऐकून अपराजितानें त्याळा पाहिलें. साधून राजाच्या झरिशांत प्रवेश कर्‌ आणि
बराच्या चारी बाजूळा अपराजिताच्या पण या खेपेस तिच्य़ा तोंडावर राग 1. माझ्याकडे ये. असें सांगून
तिनें दोन्ही
मंत्र त्याहा शिकविले.
दर्शनाच्या आशेनें धिरर्या घालीत असे. नव्हता. उळट तिनें त्याळा खुणेने जवळ -___ राजाचा आजार दिवसेदिवस वाढत
आपला प्रयल्ल म्हणजे आकाशांतले तारे चाललेला पाहून श्रधानानें दवंडी पिटविठी
बक्षिस देण्यांत येईल.
ती दवंडी ऐकून न्हावी राजाचा इडाज
करण्याचें सांगून आपळा हेतू. साध्य
करून घेण्यासाठी राजशड्यांत आळा, पथम
पाहारेकऱ्यांनीं त्याहा आंत जाऊं ढिले
नाही. पण प्रधानाने स्वतःच बोळवून
घेतल्यावर न्हान्यांला राजबाळ्यांत पवेश
मिळाला.
राजा ब राज्यांचे मोठमोठे अधिकारी
डया ज्ञागीं असले होते तेथें जाऊन न्हावी
 छायाज
केळ. न्दाव्याचें -
अरौर जमिनीवर बाईट आहे ? ते. मनुष्याचे ज्रीर तरी असा काँ तो आपलें स्वतःचे शरीर देखील
आदुळलें ब पोपट भुरकन उडून झाडाच्या आहे असा विचार करून राजानें न्हाव्याच्या बाल्यून असठ्ा होता. था. जिण्यापेक्षां
फांदीवर जाऊन बसला. “ पाहिळेंत झारिशंत प्रवेश केळा व राबघानीकडे मरण आहेळें बरें अले त्याळा वाटलें, पण
महाराज !" तो आबाज न्हान्याचा होता. 'निबाळा. पण स्याका राजबाळ्यांत प्रजेश तितक्यात त्यःहा नागकन्येची आठवण
पण पोपटाच्या तोंडांतून येत होता. पुन्हां
मिळाल नादीं. तो पाहारेकन्यांना म्हणाला- शाळी. तिचें आपल्यावर प्रेम आहेच. तिळा
पोपट मरून खाळी पडळा व न्हावी & हरा राजा मी आहे व राजवाढ्यांत जो जाऊन मेटाबें ब तिची भदत मिळाल्यास
स्वत:च्या शरिरांत प्रवेश करून उभा राहिळा.
राजा आहे तो तोतया आहे." पण पाहारे- पहाबी, जसा बिचार करुन राजा सरोबराच्या-
सर्व दृश्य पाहून राजाळा स्वतःच्या
डोळ्यावर विश्वास बसेना. कन्यांनी त्याच्या बोलण्याची थट्टा उडवून कार्ठी पोंचळा. त्यानें अपराजिताळा घडळेलें
नेतर न्हांबीराजालाम्हणाळा--“ महाराज, स्वाळा धके मारून राजवाड्या बाहेर काढले, बच सांगून या संकरातून सुटका करून
यांत कांडी नवळ नाही. तुम्हांला श्रद्धा तो आपल्या परिस्थितीचा विचार करून देण्यास कांडी तरी उपाय कराया सांगितले.
राजाहा वेड हामल्यासारलें झालें. राज्य सर्व कांद्री ऐकून नेवल्याबर ती म्हणाली-
नाचू ळागळा, स्हार्चे तें रूप ब त्याव तृत्य मंत्र शिकवून देईन. तुम्हांळा देखीळ परकाय
प्रवेश करतां येईल. पाहिजे तर प्रयोग सर घोळवून बसडाच होता. देव दुर्विहास *तुम्डी झुडपा शड लपून बसा. मी कांही
पाहून सर्व हंस लागले,
करून पहा."
नंतर न्हाञ्यानें राजाळा एकांतांत मेटून
राजा मोहाळा बळी पडळा व न्हाल्या-
सांगितळें की, महाराज, आपण माझ्यावरोबर कडून त्यानें दोन्ही मंत्र क्रिकून घेतळे,
रानांत चळावें, तेथे भी आपला इळाज करीन. डला मंत्र म्हणून स्यानें स्वतःचे भ्रीर
राजानें तें कबूळ केलें आणि मरद्दान्या- सोडलें ब दुसरा मंत्र म्हणून पोपटाच्या
अरोअर रानांत जायळा तयार ज्ञाला. शरिरात वेश केला. न्हावी त्याच संधीची
राजाळा रानांत निर्जन स्थानीं घेऊन गेळा. बाट फ्हात होता. त्यानें ळगेच राजाच्या
तेंबे त्यांना एक मेळेला पोपट दिसळा- ग्रृत झरिशांत प्रवेश केळा आणि राजाच्या
“महाराज, पदा गमत. मौ परकाय प्रवेश घोळ्यावर असून राजवाड्याकडे निवून गेला.
करतो." असें म्हणत त्यानें आपलें धरीर राजाळा तेव्हां आपली चूक कळली.
सोडलें आणि पोपटांच्या शसिांत प्रवेश पोपटाच्या शरिरोपेक्षा न्हान्याचें भ्ररीर काय
चांदोबा
 *पण मी आतों ल्अ कसें करूं ही पहा.
माझी आजी मरून पढळी आहे. तिच्या
बिरदामुळें मला ल्म बरे कांढी एक
करण्याची इच्छा नाडी.” नागकन्या म्हणांठी,
“य़ा एकल्याशा माझा करितां तू. मला
'दिळेळें कवन मोडणार १” न्न्हाव्याने
विचारलें.
“ आजीच्या परबानभी शिवाय मी ल्म
कर्मे करूं £” असें सांगून अपराजिता
तरी डपाय करून न्हाव्याला तुमच्या
रड ळागळी.
“ एबढेंच ना ? तिची परवानगी पेण्या-
शरिरांतून बाहेर तुम्ही ताबडतोब पुरती ती जिवेत झाळी म्हणजे झालें, मी
न्हान्याच्या शरिराचा त्याग करून स्वत:च्या तिह्या जिवंत फलो. तू परवानगी मागून
शरिरांत शिरा म्हणजे झालें." त्रे. भग मी परत याच शरिरांत प्रवेश करून
राजा झुडपांआढ जाऊन वसल्यानेतर तुझ्याशी ढझ करीत.” असें म्हणत न्हावी.
ोड्या वेळाने म्हाबी राजा'च्या शरिरात माशाच्या शरिरात शिरळा व माशाच्या .
सरोबर!'च्या काठी आडा. या अबर्धीत शरिरांतून प्णाळ्य-* तू खुशाळ राजाशी .
नागकन्ये सरोबरांतून एक मासा आहेर क्म कर. र
काढून खडकावर ठेवला व रडण्याचे राजानें आपलें झरीर रिकार्मे झालेलें |»
सोंग केळे. वाहाल्याअरोवर न्हात्याच्या शरिराचा त्याग ढी
न्हाबी आल्यावर तिळा म्हणाळा- करून स्वशरिरांत प्रवेश केल्य. त्या बरोबर
* दहा आतां, मी आपलें कुरूप झरीर अपराजिता म्हणाढी--*भाझ्या अःजीनें मळा
चांदोबा
राजाशॉ. हम्म करण्यास परवानगी दिळी परिंगाम माहीत टे तुझ्या डोक्यार्ची
आहे. म्हणून मी त्याच्याशो ल्म काते. झेभर छकलें होऊन तुझ्याच पायांवरपडतीळ.'
राजा लम्ञास कबूळ झाला. तेव्दां कोठें विक्रनार्क म्हणाळा-'अपराजितानें त्याळा
त्याची चूक म्हाब्याच्या लक्षांत आली. त्याचा स्वत:चा देदद परत मिळवून दिळा. हा.
माश्याचें शरीर सोडून त्यानें पुन्हां आपल्या उपकार फार मोठा आहे. मन॒ष्याचें स्वतच्या
शरिरांत प्रवेश केळा. राजानें त्याहा दंड देह्ाबर सर्वात अधिक भेम असतें. नांग-
देण्यासाठी तळबार कःढौ. पण अपरा- कम्येवर त्याचें म्रेम वसले होतें हें देखील
न्निताच्या सांगण्याबरून त्याने त्याळा खरें असलें तरी तें मुल्य कारण नव्हे.
माफ केलें, राज्य गेलें त्याचें दुःव राजाळा फार वाटत
वेताळानें येथवर गोष्ट सांगून राजाळा होतें. परंतु आपळा दे थाल्वून बसल्या
विचारलें-* राजा, आतां मळा दे सांग वी, बददळ त्याहा त्याहून अधिक दुःब होत.
क्षियांचें नुसतें नांव ऐकून ण्या राज्ञाच्या होतें. स्वत:चा देह पुन्हां मिळाल्याचा
कपाळाला तिडीक येत अश्ले तो नागकन्येशी आनंद सर्व प्रकारच्या आनंदाहून फार
ळुझाळा तयार कस! काय झाळा £ तिच्या- मोठा आहे.”
मुळें त्याढा स्वत:चे राज्य मिळालें म्हणून राबाचें मौन भेग झाल्यावर वेताळ मेता-
की त्याचे तिच्याबर प्रेम होते म्णून ! बरोश्र नाढीसा झाला ब पुन्हां झाडाळा
माहीत असून उत्तर दिलें नाहीत तर धुला जाऊन लोंबकळूं ळागळा. ( कल्पित )
-_ शीरंगरडगम येबे दिरा शोट नांवाचा एक एक मोठे नांवाजळेले ज्यापारी होते. ते
अब्हेरी रहात असे. त्याचा पर- म्हणाळे-“ शेटजी ! हा एवढा हिराच काय
देशाश्षीं देखीळ व्यापार असे. एकदां हिरा आणखी चार हिरे घेऊन जा. अहो! माळ.
झेटकडे आस्थ्र देशांतीळ रामचंद्र शेट तुमच्याकडे राहळा काय किंवा आमच्याकडे
नांबाचा ञ्यापारी आला. त्यानें हिरा राहल! काय? कुठे पळून जातो. तुम्ही
डोटच्या दुकानांत उत्तमोत्तम हिरे पाहिठे. म्हणतांच आह म्हणून तीन हजार रुपये
त्यापैकी एक हिरा शमचंद्र शेटळा फार जमा करतों. त्याची सुद्धां गरज नही,
'आबंडळा. त्याची किंमत विचारतां हिरा गांबीं गेन्याबर एकदम पुरी रकम पाठबिळीत
शेटतो चार दजार मोडरें सांगितली. राम- तरी चालेळ.''
चेद्रशेट कडे त्यावेळीं फक्त तीन हजार रामचंद्र शेट हिरा शेटकडे तीन हजार
'मोदृराच होत्या. त्यांनो हिराशेटळा ते रुषये अभा करून हिरा घेऊन गेळे. त्यांच्या
सांगितळें ब म्हणाळे-“मी गांवीं गेल्यावर नांबीं हिरादोटनीं एक हजार रुपये लिहून
रकम पाठवून देतो." ठेवळे. घरीं गेल्यावर रामचंद्र शेट जे
रामचंद्र शेटच्या चोख व्यावारासंबंधी नांव आजारी पडले ते पुन्हां उरलेच नाहीत.
छौकिक ओरंगपडरणमूच्या बाजारांत परत्ये- अत्यूपूरवी त्यांनीं आपला मोठा मुलगा पद्षनाभ
'कानें ऐकलेला होता. हिरःदोट तर स्वतः आब्य जवळ बोलावून ती रकम परत करण्या-
आ. मा. र. मरे
 | निघाल्या. त्याछा आजोबांचे वेमव तर
डोबटीं पद्मनाम हिरा घेऊन श्रीरंगपडणला
_ मिळालें नव्धतेंच डळट वडिलांच्या कर्जाचा
निघाळा. तो विकून हिरा शेट्चें कज बोजा मात्र त्याच्या डोक्यावर येकन पडंळा.
फेडण्याचा त्याचा विचार होता. जरआदक _ त्यानें आपळा विद्याभ्यास पुरा केळा, मोठ-
मिळाळा नाहींच तर हिरारोटळा तो हिरा
मोठ्या द्यापा*्यांकडे नोकरी केली व विटांचे
देऊन मोकळें व्हावें असें त्यानें ठरविलें. कजे फेढे लगला.
पण त्याच्या दुर्देवाने तो ज्या दिवशी तिकडे पद्मनाभनें आपल्या वडिहांना
औरंगपट्ठणसूळा पोंचळा त्याच दिवशीं शत्रन | हिराशेटचें कग केडण्याचें वचन दिलें
औरंगपट्टमसूवर स्वारी केळी व सर्व शहर |
होतें. पण कज फेडण्याचें तर दूरच हिरा
हटले. पद्मनाम परतळा असतां तर बरें ._ देखीळ घाळवून बसळा होता व शत्रूच्या
झालें असतें. पण त्यानें सारें शहर दुढ$ून सैनिकांनो बडविल्यामुळें तो आजारी पडा.
हिराशेटचा हिरा पॉचता करण्याचें ठरविलें. स्थाने भ्रत्युखमयीं आपळा मुळ्गा चेद्रशेस्र
आत्रनें त्याळा धरलें व खुप चोप देऊन जमविल्य़ा ब त्या घेऊन तो भीरंगपडटणका
बद्दळ बजावून सांगितलें, १,्नाम्नें आपल्या याला बोलावून हिराशेटच्या कर्जाची गोष्ट
त्याच्याकडछा हिरा हिसकावून बेतछा, _ सांगितळी ब म्हणाळा--* बाळ, टें माझ्या गेळा. तेथें त्याहा कळलें कीं, हिरा रोट
बढिलांना कर्झ फेडण्याचें वचन दिलें.
रामचंद्र शेट जिवंत असेपयेत व्यापार
शू्ने स्वारी केल्याबरोबर हिरारोड्या | बहिळांचें कर्ज आहे. मी फेडण्याचें बचन यांचा नातू गोविंद शेट म्हेतूरळा व्यापार
अल्गा सर्वे दागदागिने व हिरे-आणिक्ये . विळे होतें, पण देवाचा खेळ कांदी सांगवत करीत आहे. चंद्रशेखर त्याच्याकडे गेळा
खूप चाळे. पण त्यांचा व्याप अवाढव्य ेठन औरंगपढृण सोडून पळून गेला. हिरा नाडी. माझा भाला तेंकर्थ फेड न शकस्या ब॒ त्याला त्याच्या आजोबांच्या वेळच्या
ब॒ त्यामुळे खर्च देखीळ अवादव्यच शेडच्या घरांत जे कांड मिळालें श्छनॅ मुळें मुखानें परळोकी जाऊं इच्छित नाहीं.'१ हिक्ोबाच्या वद्मा काढावयास सांगितल्या,
होता. म्हणून त्यांनीं म्हेटल्याबरोबर दुकान ठरे, हिराडट त्यामुळे हाम खाऊन. द चंद्ररोखरनें आपल्या बढिळांना कचन न्हणाळा-'' तुमच्या आजोबांनी माझ्या
बंदच करावे. लागलें. पंढानाम तसा आखरी पहळे १” स्जांतच बाम्हे, टे _ दिळें कीं बजा, टें कर्ज फेडण्याची जजाव- आजोआंना कांडी मोहरा कर्जाऊ, दिल्या
कर्तबगार नव्हता. ्हणून त्यानें घरांतल्या श्ेट्चा मुलगा म्हैस्‌रळा रशवार. करू दारी माझ्यावर. मी फेड शकळों नाह! तर होत्या. त्या. फेडण्यासाठी म्हणून मी
सबब किमती वस्तू विकून वडिळांचें कज ळ्ागळा. पण त्याचा व्यापार चाळा नाहीं. . माजा भुळे फेडतीळ.. काळजी करूं नका.” जाळ होतों.
फेडण्याचें ठरविलें. त्यानें सर्व बस्तुबिकल्या. ठो दारि्ांतच वारळा. त्याळा एक सुख्या ह री. भशेलसव खप तें ऐकून गोविंद शेट चकित झाला.
पण तो हिरा विकत घेणारा श्रीपंत कोणी होता. हिराशेटच्या कुळाचें नांव राखणारा कून हूं हळूं तीन चार हजार मोहरा त्याच दिवशो त्यानें आपल्या वडिलांचे
भेरळा नाडी. तोच एकटा होता. ते हुझ्यार व कर्तेबगारा
चांदोचा
 जा
सर्व कर्ज फेडून त्यांच्या काळच्या वह्या म्हणून दिल्या _
तें कर्ज व्याजासकर
बांधुन ठेवून दिल्या होत्या. आतां आजो- फेडण्यासाठी नाला आहें. मेद्दरबानी करून
बांच्या बेळच्या बद्या काढायळा द्दा सांगतो तेवढी बद्दी काढा ! '"
आहे. समजा त्यांत आपल्याच डोक्‍यावर गोविंद शेट चकित झाला. त्यानें ती.
कांही कजे निवालें तर आयुष्यभर कर्ज बही हुडकून काढली तेव्हां तींत एक हजार
फेडीतच रहाबें लागणार. तो *्हणाला-- मोहरा रामचंद्र शेटच्या नांवा लिहिळेल्या
“माफ करा! बडिळांचें कर्ज फेडून दम होत्या. चक्रवाढ व्याजाप्रमार्णे बारा वर्षात हड संदायात्मा
थ्य़ायळा देखीळ मळा सवड मिळाली नादीं, सुमारें चार दजाराची रकन झाळी. ती
तेबब्यांत तुम्ही. आजोबांच्या काळांतल्या देण्यासाठी चेदशेखर आळा होता. सुरसिद इंग्रजी लेखक जॉनसन द्याच्या काळजी, भांडणतंटे ह्यांत किती वेळ वायां
बद्या कोढासळा सांगत भाहां. मी त्यांना अरी एका ग्रृइस्थानें येऊन तक्रार केळी जातो. ईशचिंतनास आतां किती वेळ
गोविंद शेरचें हृदव चेद्रशेखरची दानत
केहेल्य़ा कर्जाकरितां जबाबदार नादी." पाहून कृतसतेनें उंचबळून आलें ब म्हणाठा- कौ, आ. जगांत मनुष्याचे जिणे अगदी उर्ळा, तुम्हींच सांगा !
तेंऐकून चंद्रशेखर स्मित करून म्हणाला “ह्या मोहरा बुमचा वांटा म्हणून मी. फुकट आहे. अल्यापु मनुष्याळा मुक्तीचा डॉ. जॉनत्तनरनें एका बाजूळा तोंड फिर-
“तुमच्या आजोबांकडून आम्हांढा येणें ब्यापारांत ळाबतों. आपण दोबे मिळून म्रार्भ शोधण्यास वेळच कोठे आहे ! इतके वून डोळ्याची टिर्ये पुसली. त्याळा त्या
नाही. माझ्या आजोबांकडून तुम्हांहा अं ब्याप|र्‌ करूं या.” सांगून तो पुढें म्हणाला. ग्रहरस्वाच्या बोळण्याचा हेतू ब कळकळीची
येणें आहे. ती रकम द्याया मी आलों चंद्रशेक्षरनें तें कवूळ केलें. पुढें दोघांना '& वह्या न, मनुष्याचे ञयुष्य अधिकांत जाणीब झाळी. परंतु त्याळा निराश स्थितींत
आहें. तुमच्या आजोनांनो माझ्या आजोबां- व्यापारांत खूप यश मिळालें व दोघांनी अधिक म्हणजे झेभर वषाचे असतें. अनंत परत पाठविणें रूचलें नाडी.
वर विश्वास करून एक हजार मोहरा कर्ज आपका पितरांचें नांव उज्वळ केलें. _ काढासमोर दा अवधी किती लहान आहे १ त्या गृढस््यानें विचारठें-“ तुम्दांहा माझे
यापकी अर्था अवधी झोंधण्यांत जातो. काढी म्हणणें पटलें नाहीं का!"
काळ लहानपणात ब॒ आजारांत जातो, ऑनसन म्हणाला-'' तुम्हांला तर पर-
“आणि जो उरतो त्यांतळा वराच वेळ काम ढोकाची काळजी दिसते आहे. पण मळा
- बेदा किंवा दृत्ति काण्यांत ब खाण्या-पिण्यांत इडलोकाचीच काळजी वाटत आहे ?
खर्च दोतो. आतां डरळेला काळ तरी तो गृहस्थ चकित होऊन डोळे फाड
इैझषबितनाळा मिळतो का! मुळाबाळांची फाडून पाहू कागळा. जॉनसन म्हणाळा--
औ. बा. रा. पा्टणकर
 “ हें पद्दा, आपणजेंअन्न खातोतेंउत्पन्न भूमागापैकीं पुष्कळथा माग पर्वताच्या रांगा,
करण्यासाठां पुरेशी जमीन कोठें आहे?" नदा, सरोवरें व ओसाड जञजिनीनें घेरळेळा
तों म्हणाढा-“ अहो ! देवाने दिलेलें आहे. त्या नंतर मोठमोठी शदरें, गांवे ब
एबढें मोठें जग काय कमी आहे! काय मनुष्यवस्तीनें केवढा मोठा मूभाग आकर-
अट्टा करतां राव!" मिळा आहे! आातां तुम्दरीच सांगा, शेती-
जॉनसन झांतपर्णे म्हणाळा-“* मी थट्टा साठीं कितीसा भूभाग उरला ? शेतीच्या _जदणुष
बेव्गख्याजपे
नाही करीत. खरेंच विचारतो तु*्दांला. जमिनोंत तरी व्ुपीक जमीन किती थोडी
ह्मः त्रक्षांडांत कोट्याबधि नक्षत्रे व अद्द आहेत. आहे? कोर्यावधि लोकांच्या उदर निर्वादास हुयुकतायांचा अन्म सगु महषीच्या कुळांत प्रकारें सेवा- चातुर्याने संजीवनी
स्यांच्या मानानें सूये देखील एकाद्या अणू- ही जमीन कशी पुरणार? ह्या काळजीने झाळा. त्यांची तपक्वर्या व विद्वचा व्यि सांगितले. त्यांनी
अद्वितीय होती. राक्षस त्यांना आपला गुरु त्याका असेंहि ळें कौ, शुक्राचारयींना
सारखा आहे. ब आपली प्थ्बीतर परमाणु मळा आयुष्य ओझे वाटे ळागलें आहे. मालीत. दानवराजा डृपपये यानें त्यांना एकच एक सुलनी आहे. तिची मर्जी
सारखी आहे. या एथ्वीचा तीन चतुर्थांश भाग त्या मनुः्याळा जॉनसनची खाच कळली. राजगुरू भानून त्यांना त्यांची हाढकी ब संगादन केलीस तर तुळा भापल्या कामी
समुद्राने त्यापळा आहे. जो बाकी आहे. आपलेच गोल्गें निर्थक उस्टेलें पाहून तो बकुश््ती णक मुलगी देवयानी हिच्यासह खात्रीनें यश मिळेळ.
स्मावैकी सप्तमांश भाग वाळवेट आहे. उर्ळेल्या निमूटपणे निवून गेला. राक्षसांच्या राजषानींत रद्दावयाल बोलविले कच शुक्ताचायोकडे आळा व आपला
देव ब दानव यांचें वेर प्रसिद्धच आहे. परिस देऊन पळा शिष्य करून घेण्यास
ुक्ताचाबीना संजीवनी विद्या. अवगत विनेति केली. देवांचा गुरु बृहस्पति यानें
असल्यामुळें युद्धांत राक्षस मारळे गोठे की आपल्या युळाढा आपल्या शतच्या गुरूंकडे
झक्काचाथे त्यांना जिवेत करीत. पण देवांना विद्यास्यासासाठी पाठवावे या गोष्टीचा
ती विद्या अवगत नव्डती. म्हणून देवांची आुक्ताचायोना मनस्वी आनद झाळा,
संख्या कमी होऊं ठागली. कच आपल्या गुरूची त्या काळच्या
देवांचा गुरु बुइस्पति यानें विचार करून पद्धतीप्रमाणे सेवा करूं ढागळा. तो गुरूच्या
आपला युर्या कच याडा शुक्राचार्योकडे गाई घेऊन नित्य रानांत जाई व कंद मुळें ब
विद्याज्यासासाठी पाठविठें व त्यांची सर्व फळें, समिधा वगैरे अज्ञ सामुश्री घेऊन येई.
 संब्याकाळ झाळी, गाई ब त्वाची राख दारूत घाडन ्रुक्राचार्यौनीं विचार करून कच याळा
आल्या. पण कच स्यांच्या बरोबर न 'च्यायळा दिळी. कच वराच घरी न निवंत केछा व त्याळा पोटांतच असतांना
आळेळा पाहून देवयानीला काळजी वाटू आल्यामुळें देव्यानीर्ने पुन्हां हट्ट घरला. संजीवनी विद्या शिकवून, बाहेर जाज्याबर
लागळी. तिनें कचाळा मनानें करले होतें. आुक्राचार्योना अंत्ज्ञानानें सर्व कांडी कळलें आपल्या घुरूस निवेत कराबयास सांगितलें,
म्हणून ती आपल्या बडिळांकडे गेळी ब ब त्यांनीं तें आपल्या मुळीळा देखील सा ह्या प्रमाणें कच गुरू थुक्राचार्य यांच्या
कच रानांतून परत न भाल्याचें सांगून
त्याळा शोधून घेऊन बादढा सांगितळे, तले. ते म्हणाठे-“मी त्याहा जिवत करूं पोटांतून बाहेर निवून आळा ब त्याने
शुक्राचायेना भंतज्ञांनानें षढळेलें स्य 'झकेन. पण तो निवेत शाळा तर मल्य मरावे संजीवनी वियेचा प्रयोग करून आपल्या
वृत्त कळलें. त्यांनीं संजीदनी बिथ्चेच्या पयोग 'हागेढ. मग सांग तुळा लो हवा कीं मी?” गुरूस जिवंत केले.
०&& करून कच थाळा जिबेत केलें. कच धरी देवयानी *हणाली-“ मळा दोघे हवे झुकांचार्यीना मद्यपान केल्यानदक इतका
झरत आळा. आहांत. तुम्हीच काय तो विचार करून पब्मात्ताप काळा कौ त्यांनी त्या दिवसापासून
पुन्डां एकदां देवयांनीसाठी रानांतून फळे डाय करा.” मद्ययान न करण्याची प्रतिज्ञा केळी.
एके दिवशीं समिधा एकत्र करून आणण्यासाठी कच गेळा भसतां राक्षसांनी
बिश्नांति घेण्यासाठीं तो एका वडाच्या स्वाहा पाहिलें. त्यांनीं त्याहा ओळखले
सांबळीत विश्रांती साटी बसळा असतां ब त्याळा ठार केळें: त्यांनीं त्याळा कुटून
कांडी राक्षस भाळे ब ते. कोण येथे कसा त्याथें चूर्ण करून तें समुद्वांत फेकून दिलें.
आल्यास वगैरे चबकक्ली करूं लागळे. कचनें देकयानीने वडिलांना सांगून त्याळा
खरें खरें तें सांगून टाकलें, पुन्हां जिवंत केलें. पण राक्षसांनों कच याचा
तें ऐकूत्त राक्षसांना राग आळा. कपट पिच्छा पुरविळा. देवयानीच्या सांगण्यावरून
करून आपल्या गुरूकडून संजीवनी विदा अुक्राचार्य आपल्या शिप्याळा जिबंत करीत
चोरून नेण्यासाठी हा येथें आठेला आहे. आहेत हें कळल्यावर त्यांनीं त्याहा तोडू
तेव्हां त्यांनीं त्याचा बध करून एका म्हणून एक नवीन कुसि काढडी. तिसऱ्या
छांडम्याहा त्याचें मांस खायला घातलें खेपेस कच रानांत गेळा असतां राक्षसांनौं
आणि निबून गेळे, स्वाहा ठार करून त्याका जाळून टाकळे
 देवबानील्य त्यावर राग आला.
मरांत ती म्हणाळी-* तूंमाझ्या बॉ
शत्रूचा मुलगा असून तुक्या मी तीन
जिबंत करण्यासाठी वडिळांजबळ दट केळ्ा|
ब तुळा जिवंत करविठें, ते. त्या टपकाराची।
फेड करण्याचें सोडून माझ्या प्रेमाचा
विःकार करून जाठ आहेस. तर तुत्या
मी शाप फौ जी बिद्या तू. कपटाने
मिळबिळी आहेस तिच ज्ञपबोग
होणार न
त्यावर कध याळा देखील अर्थातच राग
आळा. तो म्हणाहा-* तर ममवु मेम हे
कच ज्या उद्देश्याने शुक्राचायीकडे आळा खरें मेम नव्हते. उपकार करून तू. माहे
होता तोहवेतूपूर्ण झाला. तो कांडी दिबस घेम मिळविण्याचा यर्न केळास, व तें
गुरुगृही राहिळा ब गुरूची कृपा संपादन मिळालें नादी म्हणूनमाझाअपकारकरण्यास
कून त्यांचा निरोय बेण्यासाठी गेळा. तयार झालीस. अश्या मेमाळा मी राक्षसी
श्यकाचाबौनीं त्याळा मेमानें निरोप दिळा. घे मानतो. तर ऐक, या राक्षसी मेमाचा
पण कच देबयानीचा निरोप घेण्यासाठीं स्वीकार कोणी त्राह्मण करणार नाडी, असा
केब्दां गेळा तेव्हां तिनें आपलें मेमब्यक्त मी तुळा शाप देतो.''
करून टझ करण्यास विनेति केली. कच देवयानीला शाप देऊन देवलोकांत
पण कच्च म्हणाहा-“-देवयानी | तू गेढा. ब्हस्पतीच्या सांगण्यावख्न स्थाने
माझ्या गुरूंची कन्या आहेत. तुळा मी बिया दुसऱ्यांना शिकविली.
भाजपर्येत आपळी बहीण म्हणून मानीत शापाने त्याला त्या कथिंचा
आहो. आतांपत्नीम्हणून तुळा कश्ची....!” उपयोग होत नसळा तरी तो ज्याळा
५ >
 वदन मिळालें तें त्या नेसल्या. आरमिष्ठा पुष्कळ यर्न करून पाहिळा. म्हणाठे- डृषपर्वाळा वर्घभान कळलें तेव्हां |
उुकून देवयानीचें छगडें नेसळी. तिढा राग “* बाळ, असा हृद्ट करूं नकोस ! तू कोणाची देखील घांवत, शर्मिष्ठिळा बरोबर घेऊन,
आला. ती म्हणाडी-* एकूण तूं राक्षस- 'झळगी आहेस हें सर्व जगाळा माहीत आहे. रानांत जाळा.
८ कन्याच! मी तुझ्या वडिळांच्या गुरूची एका अजाण मुळीनें कांडी म्हटलें म्हणून तू. शुक्ताचार्य म्हृणाळे-“ राजन्‌| आन
मुलगी व ब्राह्मण. तुझें लगडें मी नेव? ”
शर्मिष्ठाळा राग आळा. ती म्हणाली- अर्हें कांही करणें बरोबर नाही." थावेतो मी जिवे मार्वे बुझ्या पदरी चाकरी
“माझ्याबडिलांनीं दिळेल्या अन्नावर पोसळेला पण देवयानीनें हट्टसोडळा नाडी. ती केडी, उपकाराची फेड अशा प्रकारें, अप-
तुझा देड़ माजला आहे. य:ब्वित्‌ एका मिद्ु- म्हणाळी-* तुम्हांला माझ्या भानाची पर्वा कारानें होईळ याची मळा कल्पना नव्हती."
काची मुूगी तूं, एवढा तोरा कोगाजबळ नसेळ तर मळाच माझ्या मनापभानाची पर्वा. राजा प्रूषपर्व *हूणाळा-'' गुरुवर ! खरा
दाश्वितेस £ पाहिजे तर नेस नाहीं तर्‌ पड केडी पाहिजे. मी गांवांत येणार नादी. भिकारी मी आहें. आपण मळा ब माझ्या
त " असें म्हणत तिनें देवयानीळा येथ रानटी भपदांनीं खाऊन. टाकलें तर या राक्षतत अनुमायांना प्राणदान देऊन इतके
ढकठलें ब घरीं निघून गेळी. निबाढा घटका तरी मिळे. उपकार आमच्या राक्षस वैश्ावर केळे आहेत
शिकवीळ त्याळा त्या विघेचा उपयोग करतां काँद्री वेळाने चंद्रवंशी राना ययाती
आला, अशा तभ्हेनें देवांचें संकर टळलें. शिकारीसाठी त्याच बाजूळा आळा. विहिरी-
* क र तून श्लीचा आवाज ऐकून तो जवळ गेला व
राक्षसांचा राना हृषपर्व याळा शगिष्ठा देबयानीळा जिचा हात धरून बाहेर काढलें
नांवाची एक रूपवती कन्या होती. ती ब राजधानीस निवून गेळा.
आपल्या सखींबरोबर वन बिहारास गेली घाणिक नांवाच्या एका दासी करवी
असतां देवभानी देखीक तिच्याबरोबर गेळी देवयानीनें आपल्या वडिलांना सर्व कळकलिं
होती. एका पुष्करणींत स्नान करण्याचा आणि असेंहि सांगितळें कीं जसा अपमान
चार करून सर्वौनौं आपापर्छी वरे काठावर झाल्यावर मी व्रषपर्व राजाच्या राजषांनोंत.
ठेव ब पाण्यांत उतरल्या, जलक्रीडा चाळ, बाउल टाकायळा देखीळ तयार नाहीं.
असतां एक वादळ आलें व त्यांत त्यांची अुकाचार्य मुळीचा निरोप ऐकून घाक्त |.
वे एकत्र मिसळली गेळीं. घाईत जें आठे ब त्यांना सुलीची समजूत घालण्याचा
ब्यांदोबा
काँ त्यांची केड सर्वेस्व देऊन देखीळ माझ्यावरोवर माझी दासी म्हणून अवि- गळी, देवयानीनें राजाळा सांगून एक क्सा -
अपमान केळा होता
होणें शकय नादीं. आहित र!डून आजन्म माझी सेवा करावी,” इञार दासी देखीळ आपल्या सेवेला ठेवून वत्याबद्वळ विळा आपळी दासी म्हणून कसें
अुक्ताचार्य *्हणाळे-''माझ्या मुलीचा ज्ामिहेनें राक्षसांच्या हिताचा विचार 'ेतल्या. त्यांत तिचा हेतु शर्गिठेची मान आतां राबावे लागत आहे हें देवयानीने
अपमान झाळा आहे. तिची इच्छाच माझी करून देवयानीची दासी होण्याचें कबूळ' खाळी व्हाबी हा होता. ऐटोत वर्णन करून सांगितलें व म्हणाळी-
इच्छा. तिकांच काय तें बिचार. केलें. देवयानीचें तेव्यानें समावान झाले एकदां देकयांनी जपल्या से दास्तीबरोबर र राबन्‌! त्या दिबशो. आपण माजा हात
जादे 1 म्हणाळा-'' देक्यानी ! तिने तिहा रोंचून विचारलें त्याच जागी पुन्दां वन विद्दारास गेली अरून मळा बिदिरींतून वाददेर काढलेत,
तू. इतका रांग केलास तर आमचे कें चाल- कार्‍्याच्या पोरीची दासी व्हायळा असतां राजा ययाति देखीळ क्िकारी- तेब्डरांच माझें आपण पाणिप्रहण केलें आहे,
णार? मी मिकारी होऊन तुझ्यासमोर उभा राजकन्या तबार आहेत का? "१ साठी त्याच वेळो तेथे आळा. देवयानी आतां मी दुसच्या कोणाधौ विवाह करणें
आहें. क्षमा कर! तूं सांगशील ती शिक्षा शार्मिहेनें कांडींच उत्तर दिळें नाहीं. बरोबर श्वगींय लावण्याची भूर्ति शगिष्ठा पण शक्य नाहीं. तरी आपण माझ्याशी विषाइ
मी शर्मिष्ठेहा थायळा तयार ५ देवयानी देवयानी राजघानींत परत आली आणि होती. तिळा पाहून राजाने विदारले कून मळा सुखी करावे.” ययाति *हणाळा-
म्हणाळी-''माशें ह होईक तेव्हां शर्गि्ेने ऑर्गष्ठा तित्री दासी म्हणून सेवा कळू. * हु उकिरब्यावरचें रन कोग ! “मी क्षत्रिय, नहुष राजाचा खुळ्गा आणि
आक्षण युकाचारयींची मुळशी, आपला विवाह मुलीशॉ. टम केल्यास माझी मान्यता काल्कमाममाणें देवयानीळा यदु व त्वरस अझ्षोक वनांत आढी व शगिष्ठेळा
कसा होणार !0 आहे. बरोबर या तिच्या दासीपण येतीळ.. 'नांबाची दोन मुलें झाळी. त कन्या राहण्याचे कवूल
“माझ्या बडिळांनों इतकी मोठी तपश्चर्या शमिष्ठेच्या अज्ञक्ञाची जबाबदारी तुझ्यावर शर्मिष्ठा एकटीच अशोकवनांत आयुष्य करून आली होतीस आणि तुला ही तीन
क्रेडी आहे की, मत्यक्ष घर्माळा देखीळ आज्ञा माहे. तिच्याशी दुसरा कांदों संबंध ठेवू. कंठीत होती. एकदां राजा ययाती जशोक- तीन भुळें कशी! त्यावर शमिष्टा म्हणाली
करण्याचा अधिकार त्यांना प्रात्त आहे, नकोस ही माझी आज्ञा आहे." वनांत विहार करावबास आळा असतां कीं एका कषींच्या कृपेनें तिळा या तीन
आपला विवाद बर्मबिठद्ध नसून धर्म संगत देबवानीचें ययाती राजाशी समम झालें. त्याची दष्टि शमिष्ठेवर पडळी. त्याला तिची मुलांचा दैविक हाम झाळा आहे. पण तिघा
दया आही व या मेटीचें मेमांत ख्यांतर मुळांचें रंगरूप ययाती राजासारखें होतें.
आहे भस्ता भादेश त्यांच्याकडून देबविः देवयानी, शर्मिष्ठा ब दोन हजार दासोंबरोबर
असें सांगून तिनें एका दासीळा शुकतचारथी- रागा .रानधानील परत आळा. त्यानें आळे. दोघांनों गांधर्व बिबाह केला, स्पाबख्न पतोनें आपल्याशी प्रतारणा केली
कडे पाठविलें, देकयानीसाटी क मदाळ अनविळा आणि 'काळकमानें शभिष्ठेळा अनुक्रमें दद्य, अनु व या गोष्टीचा देवयानीहा राग आढा व ती
शुक्ताचार्य आले. देवयानीचें "णें तिच्या आशेने शर्मिष्ेसाठी दूर अशोक 'पृरु अश्ली तीन मुलें झाठीं, हळूहळूदी माहेरी बडिळांकडे निघून गेळी, घावरून
ऐकून ते. ययातीळा म्टणाले-तू.माझ्या वाटिंकेत्र एक जञोपडी बनविली. गोष्ट देवयानीच्या कानावर पोंचली. ती ययाती देखीक तिच्या पाठोपाठ गेला,
 सर्ब वृत्त देंबयानीर हा. तोंडी ऐकून सांगितलें. प्रथम त्यानें देवयानीच्या मुळांना
ुक्राचार्यानी संता! च्या भरांत ययाती विचारलें. पण कोणी कवल झाला नार्डी
राजाला शाप दिला. ह वार्थक्य येवो. तेब्दां त्यानें श्मिठेच्या मुलांना विचारें.
ययातीने शक्काचाबींचे पाय ब संबीत थाकटा पूर त्या गोष्टीस तबार
*हणाळा-*झाळी ती चूक पुन्हां होणार झाळा.
नाहीं. देवयानीळा सुखी करण्याचाच नी राजा ययातीनें त्याळा आपलें वार्यकय
मापे प्रयान करीन. या यांत तें कसें दिळेंव त्याचें तारुण्य घेऊन त्याळा आपल्य
संभब होणार ! 0 बारस केलें, स आणि
ने राजन जसते. म्हणून दोषंरात्रोच्
त्यावर शुक्राचार्य म्हणाळे-*मी दिका एक ढजार वर्षे ययाती राजानें आनंदानें
लो शाप परत घेणें महा शकय नाही, भोग विलासांत घाळविळी व त्यानंतर
तरी परंतु तूं इतके म्हटल्यावर मी इतः आपळछा मुठ्या पूर याळा त्याचें तारुण्य
सांगू, शकतो. की, जर तुझ्या कोणस्याहि
परत देऊन स्वतःचे वार्थक्‍्य परत घेतलें.
सुढाने तुश्षें बार्धश्‍्थ घेऊन तुळा आपलें देवयानीनें आपल्या मुळाला वारस करून
तारुण्य दिलें तर तें शक्‍य ईह.' बेण्यासाठी पुष्कळ बिनवण्या केल्या. पण
त्यागंतर ययांतीनें आपल्या मुलांना राजानें तिचें ऐकलें नाहीं ब वचन दिल्या
आपलें तारुण्य देऊन स्वत:चें वाधक्‍्य घेण्यास अमाणें पुरूळाच राज्य विले,

जेळेडी माधळे प्रथम नरखंठन प्रवास हॉ पोहचतात. अल्या

ज्ञागि पित्स्थोझाचा
रच्या तारानें थी
भूमी नरकाहराऱ्या
विझता अपार
सावमन रात्री त्याच महाळ्ंत शोप, राजानें आंत जाऊन राजबाडा पाहिला.
गेभकयुशा स्याद्य छान झोंप कागळी. सकाळी त्याच्या मनाचें समाधान झालें, आजपयत
त्याची शॉप मोडली तेव्हां त्याहा गाडीचा कोणी करूं श्षकठा नाहीं तें सासमनने करून
आवाज ऐकूं आळा. राजा व राजकुमारी होतें. राजकुपारीला तर सायमन
दोष सायमन कोणत्या स्थितींत आहे हें एक देबपुरुषच भासळा,
थाहण्यासाठी आली होती. त्यांनी सायमनळा बाराव्या खोळींत जी प्रेते पडळेळ! होती.
हसतमुख बाहेर येतांना पाढिलें तेव्हां त्यांना मूठमाती देऊन राजानें राजवाडा
सयांना फारच आश्चर्ये बाटळें. त्यांना पाहून स्वच्छ करविळा, नेतर नवीन रंग देऊन
सायमन म्हणाका- त्यानें तो सजविळा आणि समारंभानें त्या.
“ल्या मुतानें आतां राजवाडा सोडळेळा बाब्यांत प्रवेश केला, गरृह्प्रवेशाच्या दिवशीं
आहे. तें पर्त कथो येणार नादी. आतां सायमन ब राजकन्येचे लभ ठरलें. राजाने
'कसळीडि भीति उरळेळी नाहीं. सायमननें त्या दिव सवे दरबारी ब मानकरी लोकांना
रात्रीं सुताची मेट झाल्यानंतर घडलेळें सर्व एक मोठी मेजवानी दिछी, ढभ समारंभ पण
डृत्त वर्णन करून सांगितलें. उरकून टाकावा अश्ली राजाची फार इच्छा
 राजपुरुषासारखा सायभन आपल्या गांबॉ.
निबाळा. दहा दिवसांचा मबास बिर्विज्ञपर्णे
पार पडळा. दहाव्या दिवशीं त्यांना एका
रानांतून जावें लागलें. राजीची वेळ होती.
ब पाऊश्व देखीळ पढे हागळा होता. सर्व
दमून गेळे होते. दूर निण.मिण जळत नस-
छेळा दिबा दिसा. त्याच्या अनुरोधाने सर्ब
तिकडे गेळे.
ती एक धर्मशाळा होती. सायमनने ती
रात्र त्या धर्मशाळेंत काढावयाचे टरविलें.
त्यांनी घरभंशाळेच्या व्यवश्थापकाळा नागा
होती. १ण सायमन म्हणाळा-'* घरदार आहे का विचारलें, त्यानें होकार दिल्यावर
सोडून किपयिक दिवस झाहे. आई-वडिळांना सर्वे उतरळे ब घर्मशाळेंत जें कांडी खायला
भेद्ठन आल्याशिवाय माझ्या मनाचे मिळालें, खाउन झ्रॉपले. सायमन एकटा एका
समाधान होणार नाहीं. ते माझी काळजी निराळ्या खोलींत शोषला होता.
करीत. आसतील. म्हणून मी त्यांना
ती धग्रेशाळा कांडी बारमाच्यांची नेइमीं
भेटण्याची जाया होती. घर्मशाळेचा व्यव-
अेट्ूत येतों. मग हम्म समारंभ भाराने स्थापक त्यांना सामीळ होता. त्याळा ठरलेला
करतां येईल. चांटा मिळत असे. म्हणून तो स्वत: चोरांच्या
राजा ब राजकुमारी दोघांना सायमनर्खे सर॒दाराकडे गेळा आणि चांगळें सावज
म्हृणणें रास्त बारळें. त्यांनीं सायमनच्या फंसलें असल्याचें सांगून आल्य.
प्रवासाची तयारी केळी. त्याच्याबरोबर द्दा त्या रात्रीं ठटेऱ्यांनीं धर्मशाळेंत शिरून
जारा सशस्र सैनिक पाठविठे व आनंदानें साबमनच्या बरोबरच्या होकांना ठार करून
त्याहा निरोप दिला. त्यांच्याजवळ जें कांडी सोनें, चांदी ब पैसे
चांदोबा जु
सांवडळे ठटून नेलें. सायमन बंदुकीचा
आवाज टेकून उठून बाहेर आला. फण
चोरांनो त्याच्यावर गोळी सोडली. सावमनळा
गोळी कागळी नाहीं. पण त्यानें गोळी
'ळागल्याचें साँग केळें व निश्वेष्ट पढून
राहिळा. कारण त्यानें बिचार केळा कीं
दक्षा बारा जणांशी पकठ्याने युद्ध करणें
अशक्य आहे. चोरांनी त्याहा बेशुद्ध
वढठेळा पाहून त्याच्या अंगावरची अंगठी
ब इतर ज्या ज्या सूश्ववान वस्तू दिसल्या
सर्ब उचदन घेतल्या आणि निघून गेळे.
सायमन चोरांना चाहूळ दिल्याशिवाय सायमनळा पाहून ओळखलें. त्यांनीं त्याळा
त्यांच्या पाठोपाठ गेळा ब ते कोठें जाताता. विचारलें-* अरे, तू. तर मोठा सेनापति.
काय करतात हें सर्य पाहू ळागळा. त्याळा झाळा आहेस असें ऐकले होतें. मग
रांच्या गुहेंत जाण्या-येण्याची चोरवाट सेनापति साहेब अनवाणी ब फाटके कपडे
कळली. नेतर तो आपल्या गांबी निषाल्ा. घान रानाबनांत कां फिरत आहेत !"
तेथून त्याचें गांव अगदौं अवळ होतें.
त्यावेळीं त्याच्या अंगावर एका फाटक्या
सायमन श्हणाला-' तुमची अड्डा मळा
संदऱ्याशिबाय दुसरें कांदीं एक नव्हतें.
कळते. पण ही धट्टेची वेळ नाहीं, तुम्हांळा
पायांत वडाणां किंबा जोडा देलीळ नव्हता. मी वाटतो व दिसतो तसा गरीब नाही.
ब्हणून त्यानें संध्याकाळपर्यंत झाडीझुडपांत दैवदुर्गिळासाने गेल्या रात्रींत माझी. ही
लपून बसून रहायचे ठरविलें. स्थिठि झाठी.'' त्यानें घडलेळें बृ्त सांगून
बण गांबांतळे कांडी होक रानांत लाकडे जिकत परी परत येड शकल्या बदरू देवाचे
फोडावळा म्हृणून आले होते. त्यानी आमार मानले.
चांदोबा
 ऱ्
लाकूडतोड्यांनीं त्याहा आपल्या गाडीत सायमनचा बाप घरो आळा तेव्दां त्याळा
असायला सांगितलें ब गांवाकडे निघाले. घरांत थोडा करक दिसला. सायमनच्या कर नाहीं का चाळणार ? मुळाची जात, “आहे कोठें तो! त्या गुळामाळा कोठें
सायमन परो पोचा तेव्ां त्याचे वडीळ घरी आईचे ओले डोळे पाहून त्यानें तिळा खडसून चूक होणारच! म्हणून का त्याचा जीव ह्पवून ठेवळा आहेस १ ”
नव्हते. त्याच्या आईच्या डोळ्यांत आगंदाश्ु बिचारळें-“ काय झालें £ कोण आलें व्यायद्य तयार्‌ व्हायचें £ तुम्ही शपथ बेईपर्वत मी नाहीं
आले. म्हणाडी-'*वाळ, तुझा पाहून किती होतें ! तूंकां रडत होतीस १” “त्या मूर्खासाठीं का तू इतकी रडते सांगणार. त्याच्या केसाळाहि घक्का लागळेळा
दिवस झाहे रे!" आणि त्याहा पोटाशी सायमनची जाई म्हणाळी-“ तुम्ही नाहेस ? त्यानें काय तुझे किंवामाझें नांव मळा खपणार नाही.” म्हातारी म्हणाली,
घख्न म्हातारी बराच वेळ रडली. थोडा रागाबणार नसाळ तर्‌ भी सर्व कांड खरें राखळें आहे ! तो दिसा तर त्याठा नवऱ्याने वचन दिल्यावर तिनें सायमनळा
मावेग ओसरल्वावर तिळा नक्‍स्था'च्या रागाची खरें सांगते. मळा कांही झालेलें नादीं. जित सोडणार नाहीं. येऊं दे तर समोर!” बोळावून आणलें व पतीच्यासमोर त्याळा
आठवण झाळी. म्हणून तिनें मुळाळा कणगी सायमन परा परत आला आहे. त्याचा सायमनचा बाप म्हणाळा. आणून म्हणाळी-“हा तुमचा झुळ्गा
आढ ढपून बसून रह्दासळा सांगितलें. म्हणाली- मळा पुका बाजूने आनेद॒ बाटत आहे. * तर मग माझ्या पेतावरूनच तुम्हांळा बया !”' सायमनच्या बापाने मुळाळा
* तू. आहेडा कळल्याबरोबर ते तुझा जीव दुसऱ्या आजूनें तुमचा राग पाहून भीति त्याळा ठार करण्यासाठी आबे हागेळ !” माफ केलें.
घेतल्या शिवाय राद्रणार नाहींत." बाटत आहे. तुम्ही थोडा राग कमी केळात सायमनची आई म्हणाढी. बायकोच्या या आपण केलेली साहइसाचों कार्म वर्णन
बोलण्यानें त्याचें मन विरघळलें. म्हणाला करून सांगण्याची इच्छा सायमनळा झाही,
 ना
कत
छायाज
कांहीं बातमी मिळाळी नाडी तर ती जिवार्चे उतरळा होता. माझ्या नवऱ्यार्ने चोरांना सैनिकांनों राजकन्येच्या आज्ञेबमाणें
बरें वाईट करून बेईळ. पण पुन्हां दुसरा आतमी दिली ब चोरांना येऊन त्यांना खूप झोंपण्याचें सोंग केळें व नुसते पडून राहिंळे.
बिचारआळा. आपण परत गेळो नाहीं म्हणून डब्ळें व सर्वीना ठार केळें.. तो राजकुमार मध्यराजीच्या धुभारास बरमशाळेच्या त्यवस्था-
राजकुमारी स्वस्थ बसणार नाहीं. ती आपळा मात्र कसा निसटळा मळा कळलें नाहीं." पकानें खूथ केल्याबरोबर चोर आंत शिरठे,
शोध काढीत आल्या शिबाय राहणार राजकुमारीचें चित्त तें ऐकून शांत झालें. परंतु सेनिक तयार होतेच. त्यांनीं आपापल्या
नाहीं. या बिचारानें त्याच्या मनाचें थोडें तो राजकुमार साबमनच असेल तर वांचळा तळ्वारी पसल्या व सवै चोरांना ठार केलें.
समाघान होई. तो भाषळा पावा वाजवीत म्हणावयाचा. राजकुमारीनें आपल्या सैनि- बर्मशाळेच्या ऱ्यवस्थापकाला त्यांनी कैद करून
झाडाखाली बतून राही. कांना श्ॉपिचें सोंग करून प्न रहावयास बरोबर नेलें, व्यवस्थापकांची बायकोसुद्धां
तिकडे राजकुमारीनें रेच दिवस बाट सांगितळें. तुम्ही असाबध राहळात तर आज राजकन्येबरोबर निघाली, त्याच दिवशी ते
पाहिळी. पण सायमन परत न आलेळा आपल्यापैकी एक जण देखीळ जिवंत पर सायमनच्या गांबाच्या वेशीवर जाऊन पोंचठे,
पाहून तिळा काळजी वाटूं ब्यगळी. ती ज्ञाणें शक्य दिसत नाही हें देखीळ सायमन त्यावेळीं आपल्या बकऱ्या ब
पण आपल्या बोळण्यावर्‌ त्यांचा विश्वास वडिलांची परबानशी घेऊन कांद्दी नोकरा- बजावून सांगितलें." मेंढरे चरायळा घेऊन गेळा होता, त्याच्या
बसणार नाहीं असा बिचार करून तो चुप चाकरांसह सायमनच्या शोधार्थ त्याच्या
बसळा, आपल्याबरोबर राजाचे शिपाई आहे. गांबीं निघाळी. ती देखीळ त्याच वाटेने
असते ब आपण आपल्या पोशोखांत आलो. ज्ञात होती. दुद्ा आरा दिवसांनी तिला
देखीळ त्याच धर्मशाळेत उतरावे गले.
असतो तर कदाचित भाबांना आपलें म्हणणें
कांहों वेळाने घर्मशळेचा व्यवस्थापक
खरें वाटलें असते. राजकुमारीझीं आपलें आपल्या साथी ठुटेन्यांना दही आनंदाची
ळभ ठरळें आहे ही गोष्ट सांगण्याची सद्धा बातमी देण्यासाठी निवून गेळा. परंतु
त्याची छाती झाळी नाही, त्याच्या बायकोठा नवऱ्याचे हेंकृत्य आवडले
सायमनळा त्याच्या वडिडांनी मेंढरे व नाहो. तिनें हळूच जाऊन राजकुमारीळा
बकऱ्या चरायळा घेऊन नात जा म्हणून सर्वे सांगून टाकलें ब सावध केलें. ती
सांगितलें, सायमनळा राजकुमारीची फार म्हणाळी-* कांढीं दिवसांपूर्वी एक राजकुमार
काळजी वाटत असे. तिळा आपल्याकडून दहा वारा सैनिकांवरोबर वा. घर्मसाळेंत
०
बांबुरीचा आवाज राजकुमारीनें दुरूनच
ओळखला ब ती त्याच्या अनुरोधाने चाल.
त्मगढी, त्यानें दुरून राजकुमारीळा येत
असलेळी वाहिळी ब तिच्या स्वागतासाठॉ
स्ट्णून बकऱ्यांना घेऊन आळा. त्यांच्या
क्लिंगांना त्यानें गनरे घातळे होते. राज-
कुमारी जवळ आल्याबरोबर त्यानें बासरीचा
विशेष प्रकारचा आवाज काढल्य. त्याबरोबर
अकथ्यांनी दोन पायांवर उर्भे राट्ून राज-
कन्येा सळामी बिली. तें दृश्य पाहून
राजकुमारौळा ब तिच्याबरोबर आलेल्या
सैनिकांना आश्र्य वाटलें, त्यांनीं त्या त्याच खाणावळींत उतरायचे ठरविश्यामुळें
कुरणांतच तंवू टाकायचे टरविलें.
त्याळा आंनेंदच झाला. नेतर राजकुमारीने
नेत्र सायमन राजकन्येचा निरोप घेऊन
आपल्या बकन्या-नेंदरांसह भांवांत परत आपल्या तैनातीसाठी म्हणून बकऱ्या चरायला
आला, पण तो घरो कांडौंच बोला नाही.
ब्ेऊन जाणाऱ्या मुळाळा पाठवून ध्याबळा
कांडी बेळानें राजकुमारी एका दोघां सांगितळे. ती. म्हणाली-* त्यानें माझ्या
शिपायांबरोबर सायबनच्या जापाकडे आली बाबांकडे बरेच दिवस नोकरी केळी होती.
ब त्याच्या खाणाबळींत उतरायळा खोळी त्याचें काम आम्हां सवीना आवडले."
आहे का विचारलें. सायमनच्या बापाने “हो! तो तर एक मूर्ख पोर आदे,
मोठें कूळ लामळें आहे असा विचार करून स्याहा आपल्या सेवेळा पाठविलें तर माझ्या
सर्वोत उत्तम खोळी दाखविली व म्दणाळा- खाणावळीचें नांव जाहेळ. मी श्‍वतः येऊन
“ जञामची डी गरिबांची खाणावळ आहे. सर्वे विचारपूस करून जाईन.”? सायमनचा
औरांनोट्यांसाठी नादीं. पण राजळुभारीने बाप म्हणाला.
हव कक-
 ह ल
गह्डाडळडयाज ताया
« पुष्कळ दिवसांनीं तो समोर दिसळा. आई बहिळांना नमस्कार करायळा निवाली.
*्हृणून त्याळाच पावून द्या.” राजकुनारी सायमनच्या वहिल्यंनो मुलाला जोळखें
म्हणाळी. नाड ब राजकुमार समजून ळवून सळाम
नाइलाजाने सायमन'्या बापाने साय- केला. रानकुनारी हंसत म्हणाली-'“*तुम्ही
मनळा राजकुमारीच्या तेनातीळा पाठवून जपल्या मुळाला झोळखलळें नाहीं वाटतें ?
दिलें. त्या दिवशीं सायभननेंच तिच्या सायमनच्या बापानें तोंड बर करून पाहिलें
जेवणाची व्यवस्था केळी, तो वाढीत असतां ब. *हणाळा-“*हा. माझ्या मुत्मसारखा डोळे उघडले
त्याच्या हातून कांचेचीं ब चिनी मातीचा दिसतो आहे, बरा! पण माझा मुलगा
भांडीं खाली पडून फुटून गेळो. त्याअद्दळ राजकुमार कोठून असणार! १ खखडिका हरून जळ रशीद थांना फार गर्म ठेवून माणसाने वागावें यांतच हित आहे.
त्याला राजकुमारीसमोर बापाची बोळणी बडिळांना जातत घोटाळ्यांत ठेवणें साय- होता काँ स्वाच्यासारखा उदार ब त्याच्या कृपेशिबाय श्रीमंती येत नाही व
खांबी छागाली. राजकुमारी गाळांतन्या मनला बरें वाटलें नाही. त्यानें सर्व पूर्बंति- दानी या अगांत दुसरा कोणी नादीं. तो ती रिकवर्गे देखीक शक्‍य नाहीं. ऐहिक
गाळांत हसत होती. ह्रास वर्णन करून सांगितळा व म्हणाका- नेहमीं आपल्या ओदार्याच्या फुशारक्या खुख, सदूभुण, सदाचार सर्व त्या मगवेता'च्या
दुसच्या दिवशौँ. सकाळो सायमन तोंड “आमचें ळा पूर्वीच ठरलें होतें. फक्त मारीत असे. एकदां त्यानें आपला वजीर छपेनेंच माणसाला मिळतात. म्हणून मनुष्याने
घुवाथळा अन पांथी घेऊन आळा. राज- आपल्या परवानगीसाठी थांबळें होतें." नंतर जाफर बाच्यासमोर आपल्या धन च दोळ- ग्य कारणे बरोबर नाही. झाडे आापठी
कुभारीने खोळीचा दरवाजा आंतून बेद सायमन आपल्या आई वडिलांना बरोवर तीच्या बिषयीं खूप वर्णन केलें ब विचारलें फळें ब फुलें दाखवून ताठ उभी रहात
“बोळा, आहे. का माझ्या इतका कोणी नांत, बांकतात., तसेंच ब्िह्ठान ब और्मत
घेऊन राजकुमारीच्या गांबी गेला. तेथे.
करून घेतळाव त्याला उची राजवल्े अंगात
औमंत ब त्वाचबरोबर उदार व दानी १0 माणसाने भावल्या नग्न वागणुकीने त्या
चाळायला दिलीं. नैतर दोघे सायमनच्या थारामारानें त्यांचा लक्ष समारंभ पार पडळा.
खलिफा हेंविसरून गेळा होता की, ईश्ररानें देवाची कृगा संगादन करावी."
या जगांत एकाहून एक भोर पुरुष उत्पन्न * होक आपली प्रशेसा करतात; पण
केळे आहेत. कांडी तरी आद्या ठेवूनच कीं नाहीं. माझ्या
ज्ञाकरळा खलिकांनें इतका गर्व केठेहा पाहण्यांत प॒क श्रीमंत बसऱ्यात्य आहे. तो
आवंडळा नाहौ. तो म्हणाळा-“ इुजूर! किती श्रीमंत आहे हें सांगणें माच काय
आपण गेरसमज करून वेगार नसाळ तर कोणाळाच शकय नाही. त्याचें औदार्य
सेवक कांडी बोलणार आहे. ईे्वरावर भरंवसा पाहून तर मी थकच झालो. त्याचें नांव
झो. चा. च. पवार.
 ७830012
पण खळीफा त्याच्या बोळ्ण्याकडे दुर्णक्ष
केलें व जाफरला तुरुंगांत टाकलें.
खळीफा महालांत आळा तेन्हा त्याचा
ळाळ चेहरा पाहून त्याची वेयम जुबेदा हिने
कारण विचारलें. तेव्हां खळिफानें कारण
सांगितलें को, कोणी तरी ठक माणसाला
माझ्याहून श्रीमंत आणि उदार आहे. अले
सांगून बजिरानें आज माझा अपमान केळा.
मी. त्याहा कैदेंत टाकलें आहे. डर्दा
त्याचें डोकें उडवीन तेव्हां भाशा आतला
शांत होई
बेगम म्हणाढी-" कोणतेंद्रि काम बाहेत
अबू अळू कासीम असें आहे. तें ऐकून करून नेतर पश्चात्ताप करणें शाहण्या
खळीफांना फार राग आला. त्यांनी माणसाचें काम मानलें जात नाहीं. कोणाळा
रागाच्या भरांत ञकरला केदेंत टाकायळा तरी पाठवून प्रत्यक्ष पाहून यायठा काँ नाहीं
सांगितळें. भ्हणाळा-- “माझा अपमान सांगत ! वजिराचें म्हणजें चुकीचें ठाल्यावर
करणारा किंबा बरोबरीच्या नात्यानें जोळणारा त्याहा अबश्ब फांशी द्यावी."
कैदेतच राहीला. “आणखी कोणाळा कां पाग्यू? नी
ज्ञाफर म्हणाळा-“ हुजूर! सत्य नेर्मी स्वत: जाऊनपाडूनयेतो.'! खटीफा म्हणाला.
तो. एका ल्यापाऱ्याचा वेष कळून
कडूच असतें व तें डितेषी मित्रच बोळं
शकतो. मी जें सांगितलें त्यांत बरिकचितह्रि बगदादहून निबाळा आणि बसर्‍्याळा आत्म.
खोटे नादीं. मी कासिप्रच्या घरचा पाहुणाचार असम्याच्या बाटेवर तो. पुका घर्मेझाळेंत
पाहून थक झालों. विश्वास नसेळ तर कोणाळा उतरत्म. त्यानें घर्मेझाळेच्या पाडारेकऱ्याखा
तरी पाठवून खऱ्याखोखाची परीक्षा घ्यावी." कासिमच्या विषयी माहिती विचारली.
1. अन
१] 1...
लो म्हणाढा- माक ! त्यांची परसा
'करावळा माझें हें आयुष्य पुरणार नाहो.
स्थांच्यासारख्वा दानी या दुनियेत कोणी मी
गाहिहा नाडी.”
खलौफा दुसऱ्यादिवश्शी वसर्‍्थाळा पोंचका,
त्यानें यांदांउल्था ढोकांना कासिमचें घर
विदार्ळें. प्रत्येक जण चकित मुदेनें त्या-
च्याकडे पाहून बिचारी-* परदेशी दिसता,
कोठून आकांत?" एकानें त्यात्या घर
दाखबिलें.
बगदादहून कोणी व्यापारी आला आहे.
हे ऐकून अबू अह. कासिम त्याच्या
आविधथ्यासाठी सामोरा आढा, अमेमपूर्वक कार्यक्रम होता. खकीफाकडे देखीक मोठमोठे
ब नामांकित गबई होते. पण त्वांच्या
अभिबादन करून त्याहा आंत बोळावून
'बेऊन गेला. गाण्याला कासिमच्या घरच्या संगीताची
सर कथाच आली नाहीं,
कारसिमर्चे घर बाहेरून तर तुंदर होतेंच
आंतून देखील तितकेच सुंदर दोतें. आंत. खढीफा गाणें ऐकण्यांत चूर झाले असतां
काम करणाऱ्या दासी एकीहून एक सुदर कासिम घरांत गेळा ब आंतून एका हातांत
अण अप्सराच होत्या. त्या खळीफासाठी एक काठी व दुसर्‍या हातांत एक रन्नजरित
रक्षपात्रांत अंगूरी दारू व मोत्यांच्या रोंगटें बेऊन आळा. झाढाचें खोड चांदीचे
रोपल्यांत कळें घेऊन आल्या. होतें. पानें पांचूची होतीं. त्यांवर सोन्याचा
खलीफा. ब कासिम जेवाया वसले. एक सुंदर मोर अतलेळा होता. कासिस्ने
. इतके स्वादिष्ट जेबण खळीकानें आयुष्यांत तें झाड खलिफाच्या समोर ठेवलें. ललीफा
_क्ली केलें नव्हतें. जेवशानंतर गायनाचा मोराळा पाइन त्याचें कौतुक करीत असतां
24४.
 पुन्दां माझ्या नजरेसमोरून दूर घेऊन जाण्यांत खलीफा ठर मुरेंचच झाला. तो मोर व सुरा.
बित मी हें झाड मागून बेईन या मीवीनें दुसरा काय हेतु असावा £ जाफरचें दिवस पात्र विसरून गेळा व म्हणाळा-“ नशीव
स्वारीनें हें झाड आांत नेऊन ठेवलें अश्वावे. मरत आळे आहेत हेंच खरें. त्याळा असावें तर अहे ! ॥.
नी स्वत:च येऊन याच्या ओदार्थाची परीक्षा
शिक्षा करीन तेव्हांच माझ्य़ा मनाळा हे. शब्द कानावर पडतांच कासीम
घेतली म्हणून बरें झाळें, कळळी ह्याची
डदास्ता ! आफरळा फांशी मिळाल्या- शांति मिळेळ. त्या दासीला घरून घरांत. ओढून
शिवाय राहणार नाहीं ! इतक्ब्रांत कासित्र एका सुंदर दासीळा बेऊन गेला.
इतक्ष्यांत कासीम परत आला. त्याच्या अरोबर घेऊन आला. तिच्या पोशाखांत ह्या वेळेत खळीफाळा कमालीचा राग
बरोबर एंक गुळाम मुळ्गा होता. त्याच्या मोती, रन्न व जर पाडून खळिकाळा आर्य आला. त्यानें विचार केळा कौ, हा सर्व
हातांत दारूचा पेछा होता. तो हिन्याचाच बाटलें. दासीच्या अंगावर असळी वखें | खेळ आपला अपमान करण्यासाठीं कासीम
पेढा होता, त्यांत अस्युतम दारू होती.. त्याहून आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे ती दासी करीत असावा. आतां येथें राहरण्यांत अथे
कासीमनें तो पेढा खलीफाळा दिळा. खळी- पक तऱ्हेचे वाद्य वाजवू कागलीवत्याच्या नाहीं, म्हणून कासीम आल्यावरोबर खळीफा
कसिमनें मोराच्या डोक्याळा काठीच्या कारने दारू पिऊन पेळा परत दिल्यावर पुन्हां सुरांत गाणें म्हणूं ळागळी. तें गाणें ऐकून त्याहा म्हणाळा-*'तुमच्या आविथ्यामुळें
टोकाने तुसता स्पश केळा. त्याबरोबर तो पडा भरळेळा दिसळा, दोन तीनदा असेच
झाळें. या अक्षय सुरापात्राकडे पद्दत खडीफा
मोर उडू ळागळा ब दिबाणखान्यांत हळू
त्या झाडाची ब मोराची गोष्ट पार विसरून
हळू ब्रिर्या घाढे.छागळा, त्यावेळीं मोराच्या गेळा. त्यानें कासीनळा विचारळें हा पेढा.
पिसाऱ्यांतून उत्तराचा बास बाहेर मेऊन कांढींतरी दिव्य पेठा दिसतो आहे."
हर्बेत दरवळत होता. “होय ! एका सिद्ध पुरुषाने तो मळा
खहीफा तन्मय होऊन तें दृश्य पहात दिला आहे ! '' म्हणत कासिमनें तें अळ्लय
जसतां कासिम तें झाड व तो मोर उचढन सुरापात्र त्या नुळाच्या दाती जांत पाठवून.
घेऊन घरांत गेळा. दिलें ब स्वतः देखील बरोबर येळा.
खळीफाळा राग आळा. याच माणसाची या खेपेस खळिकाला जास्तच राग भाला.
वजीर इतकी प्रश्षसा करीत होता नाहीका १ ह्वा कासीम मूर्ख तरी असला पाहिजे. किंबा
पद्दा, असेंच आतिथ्य करतात वाटतें १ कदा- पाजी तरी नाहींतर एकेक अस्तु दाखवून ती
चांदोबा
 प कणागळाळया
चा.
मी कृतकृत्य झाळॉ. आतां मळा घरी जायळा होता व तें झाड पण होतें. खलीफा आल्या-
धरबानगी द्या." बरोबर एका दासीनें लवून मुजरा केळा व
कासीम आपल्या सन्मान्य पाहुण्याळा खढीफाच्या हातांत णक कागदाचें वेगेळे
पोचविण्यासाठी आपल्या बाहेरच्या दर- दिलें. तें कासिमर्चे पत्र होतें.
वाज्यापयेत गेळा. खलीका बशाळेपर्यंत जाफ्लें आतिथ्य स्वीकारल्याबद्दळ कासि-
पार्यींच चाळत आला. मनांत विचार चाळ, मनें आपल्या सन्मान्य पाहुण्यांचे जामार
होते. हा सर्ब देखाबा भाहे मोठेवणाचा. मानले होते ब भक्तिपूर्वक पाठविलेल्या बस्तू
पक्का वस्ताद दिसतो आहे. आपला दिमाख आठवण म्हणून ठेवून घेण्याबद्दळ नत्र विनेति
दाखविण्यांत पटाईत. पण औदार्याची एवढी केळी होती. पथम परवानगी घेतल्याशिवाय
वाखाणणी ऐकली पण कांडी आढळलें नाहीं, ही मेट स्वीकारण्यासाठी विनती करण्याचें
कबडीलुंबक आहे | म्हणे, दानी आहे, साहस केल्याबद्दळ माफीची प्रच्छा पण पत्रांत रामरक््मणांना बरोवर घेऊन विश्वामित्र त्रषि * दशरथ राजाचे हे दोघे गुणवान पुत्र
धर्मात्मा आहे ! खोटें बोळला त्याचें फळ केळी होती. झान्य दिशेनें चाळे छागळे. दोघे आहेत. यानींच ताटकेचा बघ करून माझा
भोगारबें हागणार जाफरळा.'' पत्र पाहून ललिफाचे ढोळे उघडले, मिथिळेडा पोंचळे तेव्हां जनक राजानें यश य्ञ निर्बिज्ञ पार पाडण्यास मदत केली.''
विचार करीत खलीफा धर्मशाळेच्या आंत आपण किती गैरसमज करून गेतलळा होता. आरभ केळा होता. जनकराजाचे पुरोहित शतानंद हे अहूल्या
पाऊळ टाकतो तर तेथें दासा दासी उमे त्याचें औदार्य ब भतिथिसत्कार खरोखरच जनक महाराजांना कळलें कीं स्यांचें ब गौतम यांचे चिरंजीव आहेत हेंऐकून रामा-
असलेले बिसठे, त्यांत ती सुंदर दासी पण अह्वितीय आहे हें जाफरचें म्हणणें खरें आमेन्नण स्वीकारून विश्वामित्र करपी आले. हक्ष्मयास कौतुक बाटळें. रामाच्या छुपेनें
ह्रोती. सरापात्र घेऊन तो मुळगा उभा निवाळें, [पुढें चाढ.] आहेत तेव्हां ते स्वतः गुरु झतानेद यांना माता अहृल्या झापमुकक्‍त झाळी असल्य)
बरोबर घेऊन किश्वामित्रांच्या मेटीस आले. एकून शतानंद मुनींना पण आनंद झाळा.
त्यांनीं विश्वामित्र कपींची विधिअत पादपूजा झलानंद घुनि रामाळा म्हणाळे-“ तुःडीं
केळी ब यज्ञास आल्याक्‍दूळ आभार मानले. दोषांनी विश्वामित्र त्रषींचा अनुम्रह संपादन
गज्ञाळा अजून बारा दिवस कागणार्‌ केळात. या महापुरुषाचा जीवन इृत्तांत
आहेत असें सांगून राजानें रामळद्मणांचा खरोखरच ऐकण्या जगा आहे." नतर
परिचिब करून घेतळा. विश्वामित्र म्हणाळे- त्यांनीं तेथें हजर असलेल्या सर्व क्कषी-मुनी
 जातिथ्य-सत्कार केळा. कुशळ पश्न झाल्यावर
वशिष्ठ मुनोनीं किश्वामित्रांस ससैन्य नेवणाचा
1.)आग्रह्द केला.
बिध्यामित्र म्हणाळे-'“ अद्मर्थ ! आपल्या
दर्दनानेंच मी कृतार्थ झाळो. जेवणाचा
आग्रह करूं नये.” असतें सांगून विश्वामित्र
उठून चालं. हागले. पण सुनीनो भाग.
केळा ब म्हणाळे-“या आम्रामांत आपण
संकोच करण्याचें कारण नाहीं. सर्बीच्या
खाण्यापिण्याची तरतूद होईळ.'"
असे सांगून त्यांनीं शबळ नामक काम-
घेवा आशा केी कीं, भक्ष्य भोज्य, लेथ,
श्वमक्ष रामलक्वूनणांस विश्वामित्र कषीचा पानीय्र युक्‍त षड्रस मोजनाची व्यशस्था
ज्ञीवनग्र्तांत सॉगिंतढा,
कर!” आज्ञा दोतांच कामचेथूर्जे सर्वाच्या
* अझदेवाळा कुश नांवाचा एक मुळगा जेवणाची उत्तम व्यवस्था केली.
द्वोवरा. त्याका कुशनाभ नांबाचा मुळ्गा झाढां. शका क्रषीच्या आश्रमांत पुक अश्ञी-
कुषनामचा धुकगा गाबिराज याचे विश्वामित्र हिणी सैन्याळा पंच पकाज!चे जेवण लामळेळे
हे जेष्ठ चिरंऔव. त्योनी कित्येक वर्षे रोज्य पाडून किध्वामित्रांचे होळे दिपून गेठे. हें
केळे. एक जक्षोहिगी हैन्य घेऊन त्यांनीं सर्व कामघेनूच्या कुपेधुळें झाळेळें ऐकून
स्व प्रथ्बी पादाक्रांत केळी व वशिष्ठ विश्वामित्र वशिष्ठपुनीना म्हणाळे-“ हे वैमंव
मुनींच्या आाभमाजवळ आहे, त्या झाश्रमांत राजाच्या मडाठांतच शोमतें. मी आपणांकडे.
किव्येक तपस्वी मुनि रहात.” एक ढक्ष गाई पाठवून देतो. खरोखरी
“ बशिष्ठ मुनींनी विश्वामित्र ब त्यांच्या राज्यांदश्या प्रत्येक वस्तूवर राजाचा अधिकार
बरोबर भाढेल्या सर्व ळोकांचा सर्व प्रकारें असतो. स्दणून कामधेनु पण माझीच जाहे.'*
चांदोथा
बश्षिष््ठनि म्हणाले““राजन ] झतकोटि
गाई देखीक एका कामथेनूदी बरोबरी करूं
शकणार नाहींत. मी तपत््या करून दी
'मिळविडी आहे. हिच्या कुपेनेंच खार्‍या
आमार्ची काने निर्विज्ञ पार पडत आहेत.''
क्रिश्रामित्र म्हणाळे-* आपण मागाळ |
तितकें सोनें थावयास मी तयार आहें.
हिरे, माणके अ॑ कांद्री पादिजे असेळ, मागून
घ्या क्रपीवर!” पण वरशिष्ठमुनि शांतपणे
व्हणाले-““ मा धनाचा छोभ नाहो. स्वतः
तपब्वर्श करून मी जी गाय मिळविडी आहे.
हिरो किमत मी धनाने कशी मोजू १”
तेब्दां किधयामित्रांनो हड्ानें बलप्रयोग अंगाला स्पर्ह करुं शकणार नाढींत,'
करून कामयेतुडा नेण्याचा मयज्न केहा. कामथेनु म्हणाढी,
बशिष् “ तथास्तु ! ” म्हणाले,
'कामघेतू हंबरडा फोडून वशिष्ठयुनीकडे
'घांक्त आली व म्हणाही-“ धनी, हा काय कामघेनूनें अंग इळविल्याबरोबर लक्षा-
अत्याचार." बघि पष्ठव, म्लेंच्छ वगैरे तिच्या अंगातून
वशिष्ठ म्हणाले-“ माझ्याकडे सैन्य बाहेर आळे ब ल्यांनी किश्वामित्राच्या
नाहो. विश्वामित्राकडे एक अक्षोटिणी सैन्याचा संदार पुरू केला.
झिन्य आहे. त्याचा पराक्रम ऐकून एश्वी बिश्वामित्र स्थांत बसून दिज्याख सोड
कांत जाहे." छागळे. पण कामघेनूर्ते शतल्क्ष काम्योज,
“ आपडी आज्ञा असेळ तर हा कथयामित्र हरीत, किरात कौरेंची सृष्टि केली व
ब त्याची एक अक्षोद्िणी सेनाच काय, त्यांनीं किथ्चामित्र ब त्यांचें सैन्य याळा
झेभर किधचामित्र आळे तरी ते माझ्या चारी बाजूंना घेरे,
१.21 3 जा
 दशन देऊन विचारले-.
“मला कां स विश्यामित्रा ! ”
विश्यामिः

*्हणून अंतर्धान पावला.

आश्रत ओसाड झाला.

ब ना. राग आछा.
ते. आपटा त्रसर्दढध घेऊन समोर ढमे . णाची तरी मदत घेर
वरिष्ट मुरनीवर घांून गेळे. पण वरिष्ठ नीं आग्नेय अश नश खवतों, पहा ! ” रभ
मुनींनी फक्त पुकदांच
| सर्बे भस्म होऊव
शीळ भक््म होऊन
समाधान
ळागळें. कषींच्या
बिश्वामित्राचा एक भुळगा जिवेत उरळा
होता. त्याला राज्य देऊन विश्वामित्र हिमालय शर

'छेकतछा त्रझ्मतेजासमोर क्षेत्रियाचें बळ किती

बरणार !तर मग मी देखीळ जहर
 परंतु इंड ब इतर देबांनीं त्याळा स्वगीत
पाऊळ देखीढ ठेवूं दिलें नादीं व त्याटा
खारी इकटलें. खाळीं पडत असतां त्रिशंकु
ओरडटा-। मुनिवर बांचवा ! १
रागाच्या मरांत विश्वामिश्रांनी दक्षिणेकडे
एक नवीन सर्प मंडळ निर्वित केलें ब
न्हणाळे-'मी एक नबीन स्वर्ग ब बीन
देवांची सष्टि करीन.
तें ऐकून देव ब भुनि घावरळे. त्यांनी
१»४) हात जोडून विश्रामिज्ांभवळ भार्थना केळी-.
* महारून्‌ ! शापमस्त ब्रिशकूढा स्वगात
कशी जगा देतां येईळ १"
पोचता करीन ! ” असें सांगून विश्वामित्र“मी त्याला वचन दिलें. होतें तुळा
कषॉनी यक्षांची तयारी केळी. कषी व सह्ारीर स्वर्ग देईन. माक्षे बचन चुकणार
मुनींना पाचास्ण करण्यासाठी आपल्या नाडी." बिश्रामित्र म्हणाळे.
शिष्यांना पाठविलें. वशिष्ठ मुनींचे शिष्प नेतर दिश्रामित्र द किणेकडे पुष्कर नामक
सोडून सर्व आले. विश्वामित्रांनी त्यांना तपोबनोत तपश्चर्या करूं ळागले.
शाप दिळा. त्याच वेळीं अंबरीष राजानें एक यज्ञ
यज्ञ सुरू झाळा. पण दृवि घ्यायळा देव आरंम केळा आणि इंद्र बजप्धूला पळवून
आळे नाहीत, बिश्वासित्रांना कोंब आळा. ते बेल गेहा. राजयुरूनें राजाजवळ निवेदन
त्रिशकूा म्हणाळे-“मी. भानपरयत जी केलें कौ यज्ञप्ठु परत मिळविठाच पाहिजे.
तपक्र्या केही भाहे ती पणास लावून तुठा नाहीतर नरत्रछि द्यावा लागेळ. अंतरीष
स्वगीत पाठवितो !” सर्व मुनींसमक्ष त्रिशंकु राजाला यप न मिळाल्या कारणानें तो
स्वर्गोरोहेण. करू ागला. नरबढीसाठी नराच्या शोधार्थ निषाठा.
 प ण
040200 १पय
2203.. . १ १02१1.2...
११ जय जननी,

क म्हणाळा-'। मल पेगेबर यांच्या प्ृत्पूनंतर त्यांच्या अबू बकर यांच्यासारखेच जगाळा

प भी तयार्‌ उपदेशांचा प्रचार करण्यासाठी त्यांचा जांबई आदर्श अललेंच होतें. त्यांची राहणी अगदी
म्हणांढी-“मी स अबू बकर हा पहिळा खळीफा झाला. तो साथी असे, मुसलमान घर्माच्या उन्नतीसाठी
तबार नाहॉ.* म सुसळमानांचा धर्मगुरु होता. त्याच्यानंतर व प्रश्नारासाठी त्मांना अनेक युद्धे करावी
उमर अळ ख्वत्तात्र हा दुसरा खळीफा म्हणून छागळीं. त्यांच्या धर्भाचरणाविपर्यी अनेक
नेभळा गेला. गोष्टी सांगतात,
हारून अल रशीद खलीफा विषयीं तर स्वार्थ ही वस्तूच हजरत उमर यांस
आपल्याळा थोढी फार माहिती आहेच. पण माहीत नव्हती. येमन राज्य हत्तगत
त्याच्या काळापर्यंत खळीफा द्दे राजा व करून घेतल्यावर हजरत उमर यांनीं त्या.
'महाराजाममाणें हळू, हळू. मोगविळासांत राज्यांतळें सवे घन ब संपत्ति मुसळमानांना
गुर्फटटे छागळे होते. थिंक. कार्यापक्षा समसमान वांटून दिळी, त्यांत एक सुंदर
त्यांचा वेळ ज्ञास्त करून छलित कडांना कापड होतें. त्याचा एकेक लहान तुकडाच
शओल्माहन देण्यांत जाऊं ढा व्रतु अत्येकाच्या बांट्यास आला, हः
बढिळे खरीफा अनू बकर हे तसे नळ ल्या कापडाची ळेगी करून बापरूं
त्यांचें आचरणत्यांच्याअनुयायांना उदाहरण ती छंगी नेवून हननरत उमर मदिनेच्या
होईल असें होते. खलीफा उमर यांचें चरित्र मशिदीत गेळे. त्यांनो मुसळ्भानांना आज्ञा
*चकेब र
 क ४५४१ ०४४५१४४॥0 000000९
साठीं पाठविला होता त्यानें मदिन्याळा ददेर मश्चिदीपर्यंत गेळा, तेथें हजरत उपर
आहे. वार्चे उत्तर पण मिळाळें पाहिजे. आल्यावर लोकांना विचारलें-* तुमचा राजा मशिदीच्या तापलेल्या दगडी पायऱ्यांवर
तेव्हां अबदु्धा उठून म्हणाळा-* मुमढ- कोठें आहे १० उन्द्ांत पडून होते. डोक्याखाळी उशी देखीळ
मानहो ! आपल्या पुढाऱ्थाठा ठेशीची गरज छोक म्हणाळे-* आमचा राजा! तो नव्हती. घामाच्या धारा वद्दात दोत्या. तें.
पस्मेश्रर भल्या ञाहे ! त्याच्याशिवाय दृश्य पाहून हेर म्हणाळा-“* या फकिरासमोर
कोणी राजा नाहो. मात्र त्याचा एक सेवक तर मोठमोठ्या बादशह्वांची डोकी नमली
आहे. तो त्या परवरदीगार अह्काळा जे शरण नाहींत तरच आश्चर्य! इतक्या मोठ्या
हृजरत उमर येथें जाज येऊें शकळे नसते गेले आहेत त्यांचा नायक आहे. त्याळा
कारण, त्यांच्याकडे त्या बेतोचें एकि बद्ल बळाढ्य सश्राज्याचा अधिवति असून फकिरा-
आम्ही खळीफा म्हणतों. तो मशिदींतच सारखी याची राहणी ! 7.
नव्हतें.”
प्रश्नकर्ता उडून म्हणाला-'' हजरत उमर
नेदरमी राहातो. फिर्थादी आलें का त्यांच्या
इराण देश्याची राजधानी इत्तखर येथें
बांची आज्ञा शिरसाबंथ आहे ! " किर्थादी ऐकतो व न्यायनिवाडा करतो. होती. तेथीळ राजा पराभव झाल्यावर त्याचा
केली-* कावि हजरत डमर हे सीरिया, मेसोपोटेमिया, नाहींतर तेथेंच पडन राहातो.' राजबाडा जमीनदोस्त झाळा, त्यांत कित्येक
वी काहीची, कह: बकनाच आण इजित, इराण वगैरे देश जिंकून इराकमर््ये
व्हा!" तेव्हां पक अण आल अभाक- आले बस्यांनी तेथें बसरा ब कूका हॉ दोन
* आपडी आजा आम्दांहा मान्य नाहीं !” नगरें बसविळी, ते परत मदिन्वाख्त आहे.
कां नाहीं!" हजरत उनर यांनीं तेव्दां त्यांचीं सर्व ब्ले फाटून गेळी होतीं.
विचारलें. तेच कपडे धाढत मशिदौ'च्या पायऱ्यांवर
“ येमेतच्या युद्धांत मिळाळेळें कापड बसून त्यांनीं प्रजेच्या फिर्थादी ऐकल्या.
आपण सर्जीना वांटून दिलें. सबांता एकेक त्यांनीं लहान-थोर किंवा श्रीगंत-गरीव असा
तुकडा मिळाल्या मग एंक ठंगी पुरेसे भेदभाव केला नाही.
आपल्या वाव्वाळा कसे काय आलें ? त्याच घुनारास कॉस्टंटिनोपळच्या लिस्ती
उततर प्रथम मिळाें पाहिजे ! ” तो म्हणाळा. अंमलदाराने मदिन्याळा आपळा एक हेर.
हजरत उमर आपा मुलगा अवदुळा खिफाचें थन व वेमब आणि सैन्य यांची
आच्याकडे वळून म्हणाळे--" प्रश्न बरोबर इत्बेतून मादिती गुततःगें काढन जाणण्वा-
न्याटोचा
 सरदारांचा आहे, असें सांगून त्यांनी त्याचे
तुकडे करविळे ब सरदारांना वांटून टाकळे.
स्वत:जवळ शब ह देखीळ ठेकल्य नाहीं.
असें सांगतात काँ त्यापैका एका तुकड्याची
किंमत बीत हजार दिनार मिळाळी.
इराण देशाच्या पराजित सरदार्गऐैकॉ
एकाचें नांब हगुं गान असें होतें. त्यने बा.
अटीवर शस्त्र खात्म ठेवलें की, ल्लीफा
त्वतः तांगतीळ त्याप्रमाणें त्याळा बागविण्थांत
यावें. त्याहा षरून दोन मुसलमान खरदार
मदिस्थाला प्रेऊन
यांच्यासमोर त्याळा इनर केल ं.
अनमोल बत्ततू खळीफाळा मिळाळ्या. त्यांत हृअरत उमर मशिदीच्यासमोर अंगणांत
साठ फूट लांबी ब रुदी असठेळा एक तुंदर फाटके कपडे घाढन पक! फाटक्या चटईवर
गालिचा होता, त्यावर एक सुंदर बागेचे बसले होते. इ*णी सरदार स्वत: उत्तम
भित्र होतें. फूले हि्याची पानें पाचूची व बळें घ'ःबन आळा होता. इतकया मोठ्या
झा याच्या तारेची होतों. त्या गालि- 1 अधिवतीची ती साधो राहणी
च्याची खरी किमंत किती आहे हेंसुमळमान
देमुळें त्याची मान खा! झाली.
'सरदार अबू बक्कस यांळा माहीत नव्हतें.
“ तुऱ्यासाररूश औमंतीचा
पण एंक सुंदर बस्तु आहे. हें ओळखून तोरा मिरविणार्‍्यांना चेंचून काढण्यासाठीच
त्यानें लास खलीकांना उपडार म्हणून तो अहानें इम्लाभ धर्माची स्थापन केळी माहे."
गाठिचा अर्पण केला नतर स्या सरदाराला जाडे भरडे
तो. गालिचा पाहून खळीफांना फार कपडे अंगांत घालायला सांगितळें. सग्दाराने
आनंद झाला. ,हा गालिचा सर्व अरब तें केल्याबर ते म्हणाळे-*“ सर्व वैमव त्या
2...
क.
विक च्वांदोबा
बरवरदिगार अढाचें आहे?” “ तर मग हँ
काम देखीळ त्या ईश्वगचेंच असलें पाहिजे.
कारण तो तटस्थ राहिळा असता तर आमचा
जय झाळा अत्ता. हें मी तुमचा लुना
इतिहास पाहून सांगत आहें देवानेंच दात
दिला म्हणून तुमचा जय आणि आमचा परा-
जय झाळा.'' इराण देशाचा सरदार म्हणाला.
तें ऐकून खडीफांच्या कपाळाळा आठ्या
वढल्या. आतां आपल्याला प्राणदुंडाची
श्लिक्षा होणार, अल्ली त्या सरदाराळा भीति
बारछी. त्याच्या घश्याळा कोरड पडढी व
स्यानें प्याया पणी मागितलें. त्याला एका
वण सरदारानें तें पाण्याचें मडके फोडून
मडक्षयांत प्यायका पाणी देण्यांत आः
आढे हातात घेऊन त्यानें ललिकांकडे टाकलें. तरी ददजरत उमर यांनी त्याला
एकदां पाहिलें. त्याबद्दढ श्रिक्षा केळी नाहीं. त्याचा तो
“बी! झेका कलळी १” खलीफांनो तेजस्वीपणा त्यांना कौतुकास्पद बाटला.
विचाले. त्याल त्यांनीं सोडून दिलें,
“प्री पाणी दिऊं लागतांच कोणी डोके खलीफांच्या त्या औदार्याचा हर्गनान
डंडवीळ कॉँ काय ही जञंका माझ्या मनांत याच्या मनांवर इतका प्रिणाम श्षाळा कीं
आडी आहे! ” सरदार म्हणाला. त्यानें इम्छाभ धप स्वीकारा. त्याळा एक
| * असल्यास झुकांपासून तो अछाच तझे मोठी मानाची. जागा मिळाळी..
रक्षण करो! बुझें पाणी पिऊन होईपर्यंत जेल्सरुम नगरावर देखीळ मुसळभान
तुझ्या केसाळा देखीळ धका लागणार नाढी.'? धर्माचा अधिकार झाळा फ्ण् सें
इजरत उमर म्हणाळे, ख्रिह्ली धर्माचें एक क्षेत्र होतें. सोफोनियस
नांबाच्या धर्म गुरूचें तेय आधि स्यहोतें. पत्राबर सद्दी करून त्यांनीं नगरांत वेश खळीफ'नो 'खिम्ती गुरूला विचारलें-“ मुभळ- ती मशीद उमर मशीद म्हणून आजपावेतो
तें कळल्यावर स्वतः हजरत उमर एकटे केळा. मानांना आपली मशीद बाघायला एखादी त्याच ज गी आहे.
स्यांच्या भेटीसाठी मदिन्य्र'हून जेरुसळेम सोफ़रोनियस याच्याबरोबर नगरांत जात जागा दाखवावा." हजरत टमर सवे अऱयुष्यभर मका व
येथे गेळे. त्यांच्या उंटासाठी एका बाजूळा असतां त्यांन एक चच दिसलें. तेव्हां त्याना सोफ्नोनिंबस खळीफाळा सुळेमानच्या मदिना या दोन नगरांतच राहाळे. जुन्या व
पिशवीत चारा होता व दुखऱ्या बाजूळा नमाज-पार्थनेची आठवण झाली. सोऱ्हो- तीर्थस्थळाजवळ घेऊन गेळे ब तेथें त्यानें
काटक कपढ्यांशिवाय इतर वश त्यांनी
खजूर, या व्यतिरिक्त त्यांच्याबबळ एक नियसळा त्यांनीं विचारलें, नमाज-प्रार्यनेची मझीद ब'थायला सांगितलें. तेथे एक जेंहन कधी वापरली नाहींत. हातांत काठी घेऊन
छाकडी थाळी ब पाणी प्यायचे भाडे वेळ झाळी आहे. एक आगा दाखबांबी, शिळ्य नांवाची एक पवित्र शिळा होती. ते नगरांत रोज एक फेरी भारून येत ब
होतें. रात्रंदिवस प्रवास करीत हजरत उमर त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे सोफ़्ोनिवसनें चर्च- त्या शिळेवर दगढ़ माती सांचळेळी होती. कोठें काय काय चाल्लें आहे. हें प्रत्यक्ष
क़िः
|; दिवसांनीं जेरुपळेमला पोंचळे, कडेच बोट दाखविलें. ती पाहून खलीका कांढीं बोळळे नाहींत. गना पाहून येत. कोठें चारी लवाडी
वाटेंत ळोकांचीं आपसांतेळा भांडणे मिट- “तुमचा धर्मे मळा मान्य नाहीं. म्हणून बाण उचढल त्यांनीं ती दूर कॅकून दिली. आढळून आलीं कीं लगेच जागच्या जग
विण्यासाठी किंबा नमाज प्रार्थनेसाठी फक्त चर्चमध्ये नमाज-पार्भना करणें बरोबर होणार नेतर ती जागा स्कच्छ करण्यांत आळी व गुन्हेगाराळा शिक्षा करीत. कोणी अक्षम्य
ते थांबत होते. जेर्सळेभ नगराच्या स्वातंच्य नाहीं,” खळीफा म्हणाले. पार्भना झाल्यावर स्या जागीं उमर यांनीं एक मशीद बांधविळी. अपराध केळा असेळ तर्‌ त्याळा ते आपल्या
 जैनालय
काठीने. छान चोपून काढीत. एकदां ते तती बोळतच होती, तितकरयांत तिची
एका गह्ठ'तून जात होते. ती गडी गव- मुलगी बाहेर येऊन म्हणाडी-* आई, तू.
ख्यांची होती, त्यांनीं एका म्हाताऱ्या बोळत आहेस £ एक तर ढच्चे-
गवळणीला दुधांत पाणी घाळत असतांना गिरी व त्यावर खोटें £ नला तुळा क्षी देवाची मूलं प्रतिशित
पकडलें. त्यांनी जवळ जाऊन तिळ! बिचा- माक करीळ का १ देऊळ आहे.
रले-.* काय हें आजी असली ठच्चेगिरी ! तें ऐकून खढीकांच्या मनार्चे समाधान
पुन्हां दुधांत पाणी घाळं नका ! ” म्हाता- झालें. ते म्हातारीळा कांहींच बोळळे नाहींत.
रीनें आपली चूक कवूळ केळीब पुन्हां तसळा पण आपला मुलगा अब्दुद्या ब आकिम क आजू पर्वताची छरळ करण्यास येतात,
अपराभ न क'ण्याचें वचन दिलें.
स प
;
यांना बोळावून त्यांनी विनचारळें-““*या सुस्ीळ
दुसथ्या दिवशी खळीफा पुन्दां त्याच मुडीशी ढास तुमच्यापैकी कोण तयार
बाटेनें निघाळे, पुन्हां म्हातारीने दुधांत आहे! तिढा नीं मुळें दोतीळ तीं ति र्‍या- व.
क म
पाणी घातलेळें पाहून मह्षणाठे-' म्हातारे ! सारखीच गुणी ब सुशीळ निघतीळ काकी
काळ तूपुन्हा कषी पाणी घाळणार नाहीं आकिम लमास तयार झाला, खढीफाच्या
साची कबुली दिळी द्वोतीस ! 7 मुाचें पुका गवळणीच्या मठीश्रीं लम्न झालें. |
म्हातारी म्हणाळी कॉ मी खात्रीपूवक त्यांचा नातू अव्दुळ भजीज ढाच. पुढे
* शपथ घेऊन सांगते कीं मी दुघांत पाणी खलीका झाळा. पांच प्रसिद्ध खठीफॉपैकॉ .
घातलेलें नाहीं, स्लो एक मानळा जातो.
 इ. स. पूर्वी तिसच्या शतकांत भारताच्या
सर्व पांतांत धाकृत भाषेचा प्रचार होता.
तीच त्या काळची राष्ट्रभाषा पण होती.
आपल्या देशांत एक सभ्यता व एक
संस्कृति होती. त्या गोष्टीचें प्रमाण असे दोन
अंथ, रामायण ब महामारत भारताच्या
ऐक्याची साक्ष आजवर देत आहेत. कारण
आप्या या देशाहा आपण भारत म्हणतों, आपल्या देशांत सुशिक्षित वसुखभ्यहोकां- या दोन्दी म्रेथांचें वाचन काऱ्मीर तें
पका काळीं याचें नांव भारतवर्ष भसें बरोबर कातकरी, संथाळ वगैरे रानांत राहून, कन्याकुमारी व सिंधूनदी पासून ब्र्मपुत्रपर्येत
होतें. इराण देशाच्या रहिवाइनांनीं आपल्या शिकार करून अगरकंदमखाऊन ुळे उद्रनिर्वाह सर्व भारतीय प्राचीन काळापासून आज-
देशाळा हिन्दुसत्तान हें नांव दिलें. * सिन्धु ' करणारे आदिम जातीचे लोक पण राहतात. पर्यंत करीत आठे आहेत. वेद आणि
शब्दावरून *हिन्दु ' शब्द झाळा हें निराळें क्षी एक नव्हता असें कांहीं पश्चिमास्य पुराण आयले धार्मिक अंथ होत. शिव व पाषाण युगांतीळ हत्यारे
सांगण्याची गरज नाही. छोकांनीं लिहून ठेवलें आहे ब आपल्याच बिष्णु यांची आराधना आपण करतो.
असे सांगतात कीं आपल्या देशाची देशांतीळ होक हे मानूं. छागठे जाहेत की अश्या या आपल्या देशाचा इतिहास ब बा पाषाण युर्गातीळ ळोकांना शोतकीची
सभ्यता सर्वात प्रथम सिन्थूनदीच्या छोऱ्यांत इंमज रानवटींतच आपल्य देश एक छत्र ह्या स्यांतीळ सुर्य सुर्य ऐतिासिक महापुरुषां- माहिती नव्हती व अश्नीचा उपयोग कसा
सुरू झाली, म्हणून सिन्थू नदीवरूनच इराण छायेखाळीं आळा. परंतु विष्णुपुराणांतीलः बिपी माहिती आपल्याला असली पाहिजे. करावा हें देखीछ माहीत नव्दतें.
आफगाणिस्तानांतळे ळोक आपल्या देशास झोकावरून हा अम दूर होईळ :- नवीन पाषाण पुगांतीळ भारतीय रहि-
ओळखत. “उत्तरे यत. सगुदत्व आल्या देशांतीळ सर्वात जुने रहिवाशी वाजली भारतांतल्या सर्व प्रदेशांत पसरठेळे
आपल्या देशाचे क्षेत्रकळ १२,६०,००० हिमावदेयैब दक्षिणे बाषाणयुग सुरू होण्यापू्वीचे आहेत. होते. त्यांचीं आयुधे व हत्यारें जागोजागी
वर्ग मेळ आहे. याच्या उत्तरेस उंच चर्षे तद मारतं नास
त्यांनीं दगडाची आयुधे करून श्वापदांपासून जआाढळतात. म्हैसूर मांतांतर्या बल्लारी
हिमाळ्य पर्वताच्या रांगा आहेत. मध्य- भागी यत्र सन्तति
स्वतःचे रक्षण केळें व शिकार करण्यासाठी जिल्ह्यांत तर त्यांचा एक कारखानाच
भागी मारवाडचें बाळबंट आहे. सप्नद्यांचा अर्थात्‌ ( हिन्दु ) मदासागराच्या उत्तरेस पण त्यांचा उपयोग केला. त्यांची हं दगडी आढळळा आहे.
हा प्राचीन देश जगांतळा अत्यंत सुपीक ब॒ हिमाल्याच्या दक्षिणेकदीळ भूमाय मारत.
असा देश आहे. आहेद त्याची संतती भारतीय होय. आयुरदे मद्रास राज्यांतल्या चंगळपेट जिल्य़ांत नवीन पाषाण युगांतील मानव जीवनांत
आज देखीळ कोठें कोठें आढळतात. पुष्कळच बदळं झाढा. मनुष्य शेतकी करू

४काय बदू मी, प्रभो पाहिलें
इश्य भयंकर जे तेथें।
अंगाचा थरकाप उडाळा,
भोंवळ भाळी मज तेथें ॥
८अत्तायीची परमो! तुळा का
नाहीं कळळें जेघडले!
दक्षाच्या ग्रहि थ्नमंडर्पी
अघदित एक शिवा घडलें !
“देह खतीचा राख जाइळा
रे अन्‌ तूं निश्चित कला?
अगाध लोला तुझी खरोखर
कारण तूं निर्ळिसत अखा !
शकुनि वाणी सदाशिवाने
रौद्र रूप घारण केलें ।
उ॒कुडी तत्ण वक्र जाहळी
सांब आारदा जे घडये !9
नाद भयंकर येकुनि नारद
चीणा भूमीवर ठेवून
बिनन्न दहोडन वदला-*सांगूं.
ज्ञास्त काय शरभ, मी याहन?
क र प दस्त शाखे घारण करुनी
ना राज बा क
तोच मूळ या सर्वाळा ;
असिड ळा
तोंडा आलें तें तो बदळा,
भाबडळें ना कोणाला ॥
“मभूल नांचे ठेवून त्याने
केलि मरस्सता अन. सतिची ।
नव्हती ळाज जनाची त्याळा
चाड तरी निज धर्माची !
“असह्य साळे सर्व सतीळा,
सह्य कसा पतिचा अपमान
भस्म जाइली डुःखाझीने
केलें दिव्य तिनें वळिदान ॥
“कद जाहले तेव्हां सगळे
आणि गरजले गण प्रभुचे ।
तन पडले यशसमेवर'
आले सैनिक पण श्रगुचे ॥
चाचात
एक भर्यकर दास्य डांसुनी
जटा उपटळी त्याने एक |
केंकुन जमितीवरती दिघळी
ज्योति घगडली तिथून एक ॥ “ ददक्ष-्यक्ष तो ध्वंख करूनि तूं
कुळ
अगट जाडळ् ज्योतींतुन त्या
झिव्य पुसष अव. मद्याबलळी ।
€प भयंकर, भासे घेइल
कोणाचा तरि: खाख बळी ॥
डभा राहिला शिवापुढें |
तिज कर्मात
वी
बीरमद्र तो जगीं पुढें ॥
आणि म्हणाळा-* आज्ञा न्हावी,
चाकर प्रसुचा हजर खमोर!
शंभू वदळा-*जा दक्षाची
चांचव कर्मे सारीं घोर!
जाणिव दे त्या दक्षाळा।
करत्तव्याकत्तव्याची अन.
* जाणिब दे तू. शगरसुनिला !! ”
र व
बोळुनि इतर्के जिल अपुले
दिळें शंकराने त्याळा ।
आशिर्वाद दिला निज कमी
पूर्ण यशस्त्री ह्ोण्याळा ॥
बोरमडने >
प सणीळ जगी,
शांभूचा घेतला निरोप ।
वकित जाहळे सुरसुनि नारद
सदाशिवाचा पाहुनि कोप ॥
एक भयंकर दवास्थ दांसुनी
जटा उपटली त्यानें एक । थांबव कमे सारीं घोर !
कंकुन जमिनीवरती दिघिळी
ज्योति प्रगटली तिथून एक ॥ “वक्ष-यज् तो घ्वंस करुनि तूं
जाणिब दे त्या दक्षाळा ।
मरगट जाहला ज्योतींतुन त्या कत्तभ्याकः्तव्याची भन.
दिब्य पुसष अन्‌ मद्दाबली । जाणिब दे तूं शगुसनिला !! १
रूप भयंकर, भाखे घेईल र“;
कोणाचा तरि खास बळी ॥ बोलुनि इतके निल अपुळे
दिळें शंकराने त्याला ।
लददर् शख्ें घारण कसनी आशिर्षाद दिवा निज कमी
उभा राहिला शिवापुढे | यर्ण पशस्थी होण्याला ॥
प्रशिद्ध शाळा निज कर्माने
र,
बीरभद्र तो जगी पुढें ॥ चोरमाते मणाम अती!
शांभूचा घेतला निरोप ।
आणि म्हणाळा-" आशा व्हायी, चकित जादले सुरसुनि नारद
चाकर मरभुचा हजर समोर ! सदाशिबाचा पाडुनि कोप ॥

सर्वात ते तरबेज झाळे होते. एकदां त्यांना
उद्याक्षाकडून कळळें की, अम्िद्रीप नांवाच्या
द्वौषांतून मयेकर पडबांवर बखून कांही त्यःश्र-
चर्मवारी लोक त्यांच्या-राज्यावर वेळीं अवेळी
स्वारी करीत असत व ते भाज पावेतो.
राज्यावर विरट्या घाळत महेत. यावरून
त्यांचा कभी तरी स्वारी काण्याचा विचार
असणार. म्हणून सावव राहिलें पाडिजे मेल्या
पैधरा वर्षात तसा चास त्यांनी दिळा नळा
त्री ॥पासून राज्याला थोका आहे.
स्यांचा पुढारी एक करवीर नांवाचा मनुष्य
आहे ब नागवर्भा नांवाचा कपिळ्युरचा एक
सांगितलें, राक्षसांची रोतकीची कामें म्हणजे जुना सरदार त्यांना फितूर होऊन त्यांत्यांच्या
संबीना तें माश्चर्यच वा . हह्टान कहान दतीने कपिळपुराचें ब राक्षसाचे राज्य बळ-
नांगर, वैळ घोडे हे सर्व काय कामाचे, वण्याच्या पयःनांत आहे. त्यांचा पराभब
व्हणून दती, व गेंडे नांगराळा किंबा चित्रसेनानें व उद्'क्षानें केः पण तेल्या
गाढीठा जुंपीत. राक्षतांनीं नरमांस भक्षण दोषांना कैद करूं शें नाहीत. अहुतेक
सोडलें. पुदत्या पण सोड' री. राक्षस जातींत अम्िद्वीपांतच पोचले असणार ब त्यांच्या
न्द॒ हे व्याप्रचर्तधारी आपल्या
ळोकांना माश्र्थ वाट: आणखी एंक यकर पक्ष्या बसून येत असावेत.
फायदा शाळा कौ कापित् राज्यांत ठ्यक्षाच्या तोंडी तें तरव ऐकल्यापासून
देखीळ सुक्ष संपती ब शांतता नांटूं छागळी. आपलें रोज्य
कसें करावें हा बिचार
रुद्ध अ आरुद्र शश्ञवि्येः पारं- उग्रदत्ताच्या अनांत घर करून बळा. नांग-
. तळुवार, माळाफेक, घोडेस्वारी वर्मा व करवीर दोघांचानायनाटकेल्याशिवाय
७000“ चांदवा
७24044“:
राज्यांत कायमची झांति
म्हणून कांढींतरी उपाय वेळींच केलेळा बरा
असें त्यानें मनाशी ठरविलें.
उद्रदत्तानें आपले मित्र रुद्ध ब आरुद्ध
यांच्याक्षी सल्या करून रात्रीं ते पक्षी व
ज्याश्रचर्मबारी कोणत्या दिदोनें येतात ? कोठें
उत्तर्तात कीं काय ह्या गोष्टीची माहिती
काढायचे ठरविलें, एखादा व्याप्नचर्मघारी
कोणी मेटला तर त्याला घरून त्या'च्या-
कडन सर्व माहिती काढतां येईल, आणि
करवीर व नागवर्मा अम्निद्रीपांतच आहेत
कीं भाणली काठे हें देखील कळेळ असा
बिचार केला. किछयाच्या कोठारांत पडून राहिळें आहे
त्यात्रचरभवाल्यांना पकडाववाचेंच असेळ त्यांचा उपयोग तरी होट
तर रानांत राहणाऱ्या ळोकांची मदत घेतली उभरदत्तानें त्याप्रमार्णे गांवांत, रानांत
पाहिजे, त्यांना कांडी इनाभ वगैरे देण्याचें सर्वत्र देवेढी पिटविळी की मनुष्य असो किंवा
ठरविळें तर ते जस्त उन्सा्पण दाखवितीळ राक्षस असो जो कोणी एका ब्याधर्भ्म
असें ठरवून त्यानें मापळी सर्व योजना उग्ना- धार्‍्यार्ा धरून घेऊन येईळ त्याळा एक
क्ञासमोर मांडळी ब त्याळा ती फार पसंत षण लक्ष होन बक्षिप देण्यांत येतीळ,
तेव्हांपासून रोज 'च्या किछयांत
पंडळी. तो म्हणाळा-
& राज्यांत सर्वत्र दवंडी पिटा कीं, अस्रिद्वीपांती व्याभ्रचर्मवाश्यांच्या विषयी
जो. कोणी एका व्यात्रचर्मधाऱ्याला घरून बातम्या नियमितपणे येळ लागल्या, निर-
'आणीळ त्वाळा पुकस्वाला एक ल्क्ष निराळ्या परदेशांत हे लोक आपल्या भयेकर
इनाम देण्यांत वेतीक. आपल्याकडे सोनें पदांवर बसून येतात. कधीं कर्षी ते

स्वतःच सवव गोष्टींचा पत्ता ळावण्याचें ठर-
विळे, राजी रख'चा रच जागी दसून पाहारा
द्यायचा असा तिघानी वेत केळ व कोणाळा
देखील सांगितल्याशिवाय तिथे भाड्यावर
बसून अपरात्री रानांत निधाळे, लोकवस्ती
जेथें होती तो भाग सोडून निर्जन वाटेने
ते रानांतून चाळळे होते. मध्यर'त्र लोठळी.
तरी त्यांना आकाशांत ते अमिपक्षी दिभक्े
नाहींत की व्याप्रचर्मवाल्यांची द्वाळ्चाळ कोठे
दिसळी नाहीं.
तिघे अगदी ढमून गेळे होते. त्यांचे घोडे
तात, पण पुन्हां पळून जातात,
पण दसून गेळे शेते. स्दणून त्यांनी थोडा
बरोबर बेळ विश्रांति घेण्याचें
काय घेऊन जातात हें मात्र कोणाळा कळलें चरायळ सोडून
ठरविळें
घोड्यांना
विश्रांतीसाठी लोईस्कर अक्ल
नाडी. ते बरोबर कोठें उतरतात हें कोणीच जागेच्या शोधार्थ हिंडू ठागठे. एका
देव-
सांगे, शकळा नव्हता. महिने दोन महिने दारूच्या झ.डा
खाीं सपाट ब स्वच्छ जागा
ळे तरी यापेक्षां जास्त माहिती न मिळा- पाहून तेथें बसण्याचा ते बिचार कू कागळे.
ळेळी पाहून उम्दच थोडा निराश झाळा. दतक्यांत एकदम उजेड झाळा. झाडाच्या
असें लपून छपून येण्यांत व राज्यांत धुभाकूळ पानातून दिव्या
चे झोत येतात
माजबिण्यांत त्यांचा काय हेतू दे त्याह्य तसे त्यांच्या भंगावर पडले सर्वानी वर्‌
कळेना. हेकोठें बरें उतरत असावेत ? निर्जन पाढिळे तेव्हां त्यांना ते भयंकर पक्षी दिसले.
रानांत किबा डोंमरांत उतरत असावेत. मस्येक पद्ध्यांबर एक किंवा दोन व्यात्रः
नाहीतर आपल्या लोकांना ते कसे आढळले वरी बसलेले होते. त्यांच्या हातांत णक
नाहीत *त्यार्ने मापल्या मित्रांच्या सछ्यानें क्यु त्यांना दिसली. तिच्यांतूनच उजेडाचे
झोत येत होते. ते प'
आद्वबं बाटले.
आळ्या वेळानें ते पक्षी दूर उद्डन गेळे.
न्या दिशेने ते उडत होते त्याच दिवशी
लो प्रकाश देखीळ चाळळा टोता.
& बाहतों ह कां हे कोडें उतरतात कीं
सरळ पुढें जातात. '“ असें म्हणत रुद॒ झर-
झग देबदार वृक्ष वर चट्टर 1 शेंब्या
जाऊन पोंचळा. वर्‌ त्यानें कांहींतरी पाहिलें
आसारवें, म्हणून जास्त वेळ झाडा वर न
आंबतां ळगेच तो खाला उत्रून आळा.
स्वाचे दोघे मित्र जवळ पळत आळे ब
अभ्षार्थक मदेनें त्याच्याकडे पाहू ळागले. जवळपास. उतरठे असंतीळ भते तुझे
तो म्हणाळा-*“' पश्चिमेकडे कार वूर अनुमान आहे ! "
नाही, णक किला आहे. त्या. किल्यात *' निथ््घ*पणें सांगणें कठीण आहे. पण
दिवा अत्ती काही दिसळी नाडी, निजेन मळा शेंकापण तशीच बाटत आहे. किड़्यां-
स्थान तरी असलें पाहिजे किंवा रात्रीच्या तळे ठोक अगदीं बेफकीर बाटत आहेत,
वेळीं या जागेचा कोणाळा तुगावा लागूं तो न्यश्नजर््बाळा त्या किह्ययांत किंबा जवळ-
नये म्हणून तेथीळ लोक दिवा बत्ती लावीत पास कोठें उतरळा असल्यासच बातमी देणारा
नसावेत. पण बुरज्ञावर कोणी पाहारा देत सुद्धां कोणी दिंसठा नाही.” रुदध *हणाळा.
असावा असें देखीळ दिसलें नाडी." रुद्धच्या मनांत जी शंका होती तीच
रुद्धच्या बोलण्यावरून वत्याच्या घाऊऱ्या झेका उश्रदत्तच्या मनांत पण होती हा कपि-
जआवाजावरून उद्नदचानें ओळखून विचारळें-- ळपुरचाच कोणी मांडलिक सरदार असावा.
“लर मंग ते पक्षी त्या किठ़्यांत किंवा पण हा इतका बेफिकीर कां !त्यार नें थोडा
 तॉक्येत छान हें होते. मो
उक्ष व लता जाणि झाडाच्या पारंड्यासमोर £/ '
१
द्सित त्णंबर चढून माकडें उड्या
मारीत होतों ब चित्रविचित्र रंगांचे फक्षी
किळविळ करीत होते. सर्व दृदय एकंदरीत
मनोहर होतें.
“हा प्रदेश आपल्या भदेशापेक्षा जास्त
रतो नाही का?" उभ्रदचर्ने
आपल्या दोघां साथीमित्रांस विचारलें.
“म्हणून कोणीरी सरदाराने भुद्याम
ह्राच भागांत किल्ला बांधळा असावा,
ज्याभरनशीवाश्यांना देखील एकांत ब निर्जन
बेळ विचार केळा. पण त्याला उत्तर मिळ ळें स्थान आहे. येथे त्यांना पून शि
नाहीं. उजाडण्याच्यापूरी या प्रक्षाचें उत्तर छपून आपला कृष्ण कारस्थाने करायला
मिळणे. शक्‍य नाहीं. उजाडल्यावर स्वतः ही छान जागा आहे." रुद म्हणाला.
जाऊन पाहिलें पाहिजे ब त्या सरदा त्याप्रचर्मवान्यांच्या नांवाचा उडिश्व कर- |
मांडीत नसेळ तर सावधपण केलें पा
वेळाने आपल्या घोड्यांना झा
खाळीं बाधून ते सर्व ज्ञॉपी गेले. दुभळेळे *
होतेच. अमिनीळा अंग लागतांच त्यांना
“घोडा कड्याला £?किळा तखा कांडी |.
ू लागळे. नमिनी- फार दूर दिसत नाडी ! ” उभ्ररत्त म्हणाला.
वर खूर आपट लागले. तो आवाज ऐकून अर्धा मेळ अमेळ कार तर अर्धवट उजेडात
तिघांच्या झोंपा मोडल्या. मी तो पाहिळा म्हणून नकी सांगू शकत
नाडी कीं किंती दृश आहे. पण फार दूर आकृती दिसे ळागल्या. थोडें आणखी पुढे गाढवाची अक्कल !
नाही एवढें खास '' रुद्र प्हणाळा, गेल्यावर त्यांना एक रेशभी वस्त्र नेसठेली
* जवळ किंवा दू? असला म्हणून काय तरुणी दिसळी ब तिला धरण्यासाठी व्यांध्र करिंथ देशांत एका काळी गाढवे नव्हती. एकदां एक मनुष्य आपल्याबरोबर
झालें, घोड्यावर बसून जांबें हेंच मला चर्मवाळे पुढें येत असळेळे दिसले. त्या. घुका अहाजांत एक याढव घेऊन आल्य आणि त्यानें त्या गाढवाला डोंगराळ
बरोबर वाटते” अरुंद म्डणाळा, स्त्रीच्या दासी तिच्या रक्षणासाठी प्रयत्न प्रदेशांत खोडून दिलें. त्या पदेशांतल्या वाधाने पूर्वी भाढवाळा पाहिले नब्दते,
ते. तिथे घोडे अंथळे होते तेथें गोळे क्टीत होत्या ब सर्वे पळत पथ होत्या. त्याला पाहून ब त्याची उंची पाहून बाघाळा, गाढवाची भीति बाट छागळी,
आणि घोडे सोडू छागळे. तेवढ्यांत त्यांना ₹श सारख्या ओरेढत होत्या-*बांचबा ! सरी थोडो हिम्मत करून वाघानें त्या गाढवाला जवळून पहायचे ठरविलें. इतक्यांत
कोणातरी असडाय स्त्रीची किंकाळी ऐकू वाचवा! " मढ मोठमोठ्याने ओरडे ळागळें, वाथ घाबरळा आणि. दूर पळून गेळा. तो
आळी. त्या. निजेन स्थोनो एक किंकाळी * मिऊं नका! आम्ही येत आह्वॉं।१ दुळून गाढबाळा पहात डभा राहिळा, गाढव पाठछाग' करीत येत नसलेले.
ब ती देखील एका खींची ते निततव्ब उपग्रदत्त, रुंद व आरुद ओर्डळे. पण याहून त्याळा हायसे वाटलें. त्यावरून त्याला अशी कल्पनापण आळी की
जागच्या आगी उमे राहाळे. तितक्यात कांदी व्या्रचर्मवाले झाडावरून याठळ्याग न करणारें जनावर कदाचित हिंलरण नसेल.
“कोणीतरी “त्री सॅकटांत सांपडली डब्या मारून खालीं आळे वत्यांनी तिघांना आतां बाघ निर्भवपणें गाढवाच्या अगदीं जवळ येऊन उभा राहिळा. नंतर
अस्ाबी.'' सुद्ध व्हणाळा, “ तर मग चळा वेर्ळे. उग्नदत व त्याच्या दोघां मित्रांना स्वाच्या अंगाळा अंग घासून वाघाने सळगी करण्याचा प्रयत केछा, गाढवाळा तें.
आबडलळें नाहीं आणि ळाथा झाडू ळागलें.
छबकर !' “हणत उग्रदत्तनें आपली तळ्वार्‌ या. अनपेक्ष। संकटाची कल्पना देखीळ
डपसळी व ज्या दिशेने ती. किकाळी ऐकू नव्हती ते थक होऊन पहात असतां ब्याप्र- * कळलें तुझें शो! तुझ्या स्वभावाविषयो भी कोण कोणत्या कल्पना
आली होती त्या दिशेनें तो ।नघाळा. चमेबाल्यानी त्यांना निशस्त्र केळें व त्यांना करोत होतो." अर्से *्हणत बाधानें गाढबावर एक झडप सोरळी ब त्यांचा कंठ
॥तघे कांग्रीं अंजर चाढन गेळे असतीळ बांबून ते फरपटत ओढीत भयेकर पक्षी होते बरा. गाढवाचे पाय गार पडले. किती झालें तरी अकळ गाढवाचीच.
कौ, त्याना झ डौंत माणसांच्या चालत्या स्या आगी घेऊन गेले. (पुढें चाडे]

देव तारी त्याला कोण मारी
विछमाकर्नि इट सोडडा नाढी. तो पुन्हा
परतला व झाडावरचे भेत खांद्यावर
काढून घेऊन स्श्नानाकडे निघाळा. तेन्हा
प्रतांत जसळेळा वेताळ त्याळा म्हथाळ्य-
कठीन काम करण्याचेंच तू टरबिलेळे
दिसतें आहे. परंतु तू एक गोष्ट विसरलास.
कदाचित तिकडे तुझे टक्ष गेळें नसेळ. अरे,
किऱ्येकदां ळ्हानसहान कामें करणें देखीळ
अशक्‍य होतें. दवी गोष्ट तुळा कदाबित
पटणार नाहीं. म्हणून मी तु एक गोष्ट
सांगतो. तुझा भकवा पण, थोडा का होईना,
कमी होईर.” असें सांगून त्यानें गोष्ट
सांगायला घुरबात केढी.
एक राजा होता. एकाएकी त्याहा
मरण आलें, त्वाहा एकुलता एक मुळ्या
द्वोता,-अगरदीं तान्हा मुलगा. पण तोच
बापाचा बारस असल्यानें त्या देशाचा
राजा झाळा.
दैताळाच्या गोत्री
राजाळा एक माऊ होता.
स्वतः गादी जळकाळण्याची जबर इच्छा
त्याच्या मनांत उत्पन्न झाळी. पण युवराजाचा
क्ांटा दूर केल्याशिवाय त्याळा तें शक्‍य
नव्हतें. म्हणून गुप्तपणे त्याचा बघ करण्याचें
त्वानें ठरविलें. १ण तान्ह्या मुळाचा कध करणें
देखीक त्याहा वाटत होतें तितर्के सोपें
नव्हतें.
त्यानें एका परदेझी माणसाला त्या
कामावर नेमलें. त्वार्ने त्याला राजमट्ालांत
एका गुप्त स्थानों ळ्पून बसायळा सांगितलें.
नंतर त्यानें वुवराजाच्या खोढीच्या द्रवा-
ज्यावर एक खूण करून ठेवढी. युवराजाची हातांत पक संतरें होतें. ते खाडी पढलें,
दाई व दासी सर्वांना कांद्रींतरी निमित्त तें घेण्यासाठीं तो रांगत पुढें निघाला.
काढून दूर पाठवून नेतर त्यानें मारेकथ्याळा पाहून मुळगा “ब “ब
मारेकऱ्याळा युवराजच्या खोलींत पाठविळें. अलें कांदीं बडबडळा. मारेकऱ्थानें ते फळ
व्हणाले-“युवराज तेर्थे एकटा आहे. जा, उच्ृदन त्याच्याकडे फेकले. तान्हे युवराज
आटप! आगि हें तुझें अ्षिस ! ” असें आनंदानें हसू छागळे. मारेकरी स्वतःचे
सांगून त्याच्या दातांत एक पिश्नबी दिळी. काम विसरून मुळाशी खेळूं ळागळा. थोड्या
मारेकरी तळबार ब्रेऊन युवराजाच्या बेळानें दासी परत आल्या व त्यांनी
खो्डोत शिळा. त्याळा आंत राजा दिसला श्िंगाबांना बोळावून मारेकच्याळा केद
नाडी. एक लहानसे रांगते मूळ दिसळें. करविले,
स्या मारेकऱ्याळा युवराज म्हणजे तें रांगते चवकशी केल्यावर्‌ मारेकऱ्यानें खरेंखरें
मूळ असेळ याची कल्पना नव्हती. मुळाच्या सांगून टाकलें. भ्हणाळा- राजाच्या बघ
तीत खांदोबा
 ती
न्न दुघांत विष घाळून धायला सांगितलें. सैंपाकी
त्रे घेऊन गेळे. मुल्याच्या जिवाळा मात्र घनळोभानें तैंनीच कर्म करण्यास कवूळ झाला,
मेटण्याचें टाळले. शेवटी कंटाळून जाऊन कांडी जपाय झाळा नाडी. मुळाला वाटेंत- त्याने एका पेल्यांत विष धातलेळें दूध
मारेकरी स्वदेशी निघून गेळा. ॥। ह्या एका धर्मशाळेत सोडून ते निवून गेले, आणून युवराजञांना प्यायळा देण्यासाठी
राजाच्या माबानें आणखी एक प्रय्न युबराज तेर्थे असून रडत होते. दासीला आणून दिलें. युवराज पेछा लावून
करून पहायचे ठरविळें या खेपेस त्याने थोब्या वेळार्ने एक दासी युवराजाळा दूघ' पिणार प॒क्‍द्यांत दासीला डिंक आढी.
चोरांच्या टोळीच्या पका सरदाराळा बोळा- 'हुढकीत तेथे आळी व युवरान सुरक्षित युबराज त्यामुळें दचकठे वत्यांच्या हातांतून
बिलें आणि म्हणाळा--“ शिवरात्रीच्या दिवशीं आहेत हेंपाहून तिनें देवाचे आभार मानले तो पेछा सुटला,
सर्व ठोक सांबाच्या देवळांत जातील. तुम्ही ब त्यांना उचढल घेऊन राजवाड्यांत परतली,
बाटेंत कोठें तरी हुपून रढा. त्यांच्यावर अशा तर्‍हेनें राजाच्या भावाचा तिसरा.
अकस्मात छापा मारून त्यांना ढून घेऊन अशा तन्हेने दुसरा कट पण फंसला. प्रय्न पण फुकट गेला. त्यानें भाणखी काय
जा. त्यांच्या अरोबर एक गोरा मुळ्गा असेल. परंतु राजाचा भाऊ हताश होऊन बसला काय केलें असतें कोण जाणें ! पण त्याच्या
त्याच्या अंगावर जे दागिने असतीळ ते नादी. त्यानें सेंबाक्याळा पेसे चारून मुलाच्या एका शत्रन त्याचाच खून केळा,
वुम्ढी काढन नेहेत तर तुमचे आयुष्यमराये
क मी. आंत गेहॉ होता. पण दारिद्य क कायमचे नाहींसें होईळ. इतर
त्यांच्या जागीं एका तास्द्या झुळाळा मी कोणाळा ठार करा किंबा करूं नका, त्या
पाहिलें, मडाळा भात्र ठार करून राका.”
शिपाई म्हणाहे-“ आमचे महाराज कट ठरका शित्ररात्रीची जत्रा भरणार
बारल्यानंतर दे युवराजच आमचे महाराज म्हणून छोक सांबाच्या दर्शनास निघाले.
झाले आहेत. चोर झाडीत छपून बसळे होते. दाली.
५ अते होय! तर मग तें मी मालकांना युद्रराजांना नेऊन देवदर्शनास निघाल्या.
जाऊन सांगतो. मारेकरी म्हणाळा, कोणी बरोबर कांडी सैनिक पण होते. त्यांच्या
तरी वेडपट दिसतो आहे. असें समजून पाठोपाठ चोरांची दुसरीच. एक टोळी
शिपायांनी त्याहा सोडून दिलें, आही ब संधी साधून त्यांनो शिपायांची
आपल्य वेत फेसळा दवी गोष्ट राजाच्या कातळ केळी च सर्व दासांच्या अंगा खांद्यावर
भावाला कळली. त्यानें त्या मारेकभ्याळा अं कांडा सांपडलें ठटून वेऊन गेले.
 जोग
युबराजांवर कोणत्यादिप्रकारचे झेंमर छकलें होऊन तुझ्याच पायांवर
संकट आलें नाहीं. विसाव्या बषी त्यांचा जआादळतीळ ! १
रीतसर राज्याभिषेक झाला ब त्यांनीं आप- किक्रनार्क म्हणाळा-“' मु्र्चे गेशव हेच
त्या परजेळा सुखी केळे. त्याच्या रक्षमास मूळ कारण झालें, समुद्राच्या
येथवर गोष्ट सांगून नेताळारने विचारलें-- हाटेनें किंबा पुरांत मोठमोट झाडें कोलमडून
* राजा ! माझ्या मनांत एकच शंका आहे. वडतात. पण गबत किंबा शेवाळ यांच्या
त्या एका ताम्ह्या मुलाहा ठार करण्यासाठी अंगाळा यरिकचितहि धक्का हागत नाहीं, हें.
दतका खटाटोप करण्याची गरजच नव्हती. तै.पाहिलेंच आहेस. रथाच्या चाका खाली ४2)
हया एवढ्याशा मुळाचा गळा दावून मारून दगड आणि गोटे फुडून चूर होऊन जातात.
टाकणें देखील राजाच्या भावाळा अशक्य वण मातीळा कांडी त्रास होतो का? डड काततिमनें दिलेळे उपद्टार घेऊन तें ऐकून कासिमळा भोर्डे वाईट वाढलें,
नव्हतें. पण तो होता मितरा असेंच म्हणावे युवराज लहान होठा *इणूनच वांचळा असें कांहीं बोलल्याशिवाय बगदादळा परत बिचारळें-* हुजूर ! माझ्या हातून
हागेळ. राजा होण्याची एबढी इच्छा असूनहि मळा वाटतें. तो मोठा असता तर कधॉ जाणें खढीकांना मुळींच आवडलें नाहीं, कांड्री चूक ज्ञाळी का? किंबा मी पाठनिठेळे
तीन-तीन प्रक्न करून देश्ीळ त्याला तोऱ्द्वा वांचठा नसता. टटटानपण हेंईग्यरचे वर- त्यांच्या ननांत शेकाकुशका येऊं हागल्या. उपहार आपल्या इभ्रतीछा साजतीळ असे
युबराजांचा कांटा दूर करतां येऊं नये, हें. दान आहे." हा तरुण कोण बरें असेळ£! आपल्या नव्हते ! नाष्दीतर आपण धर्मशळिपासून
खरोखरी आश्चमेच आहे. पण ही शक्‍य अश्या पकारें राजाचें मौन भंग होतांच 'आाहुभ्यांना इतके उपहार देण्याची झक्ती येथवर फक्त एवढ्याच कामासाठी परत याळ
गोष्ट अशक्य कां ठरली ! क्षा प्रश्नाचे उत्तर बेताळ मेतावरोबर नाहींसा झाळा ब पुन्ढा आच्यांत कोठून आठी असावी ? असा असें नादीं मळा बाटत.''
माहीत असून तूं दिलें नाहींस तर तुळा झाडाच्या फांदीळा जाऊन लोंबकळूं लागला. विचार करून कासिभनें दिळेळे सव उपहार “हे, छे] असें व्यर्थ कांड मनांत
बरिणाम माहीतच आहे! तुझ्या डोक्याची [ कल्स्ति] बरोबर बेऊन खळीका कासिमच्या घरीं गेला. आणून दुःखी होऊं नका. इतका उत्तप
लो कासिमळा म्हणाळा-' तुम्ही पाट- अतिथिश्रत्कार करणाऱ्यांचा मी अपप्त!न
बिलेळे उपडार एकाहून एक सूज्यवान असेच करीन असें का बाटतें तुम्हांळा! पण मी
आहित. मी त्याबद्दल आपल्य अस्यंत आभारी बिचार केळा, इतक्या मूल्यवान वस्तू. तुम्दी
आहें. वरंतु इतके मूल्यवान उपहार घेण्याची औदार्यानें दिल्या हें तुमचें थोर पण, त्या
इच्छा नाहीं मळा. तुमचें औदार्य व बरोबर मी तें घेऊन जाणें हें माझे शह्दाणपण
आविस्य खरोखरच वाखाणण्यासास्स्ें आहे." होणार नाहीं.” खळीफा म्दणाले.
 कायरो शहरांत अव्दुळ अजीज नांवाचा
ए$ जन्हेरी रहात असे. कित्येक पिढ्या
त्याच्या पूर्वडांनों जऱ्हेश्याचा चेंडा करून
अलोट संपती मिळविळी. त्यामुळें वुळ्तानाची
त्यांच्यावर बळडृष्टि असे. म्हणून अब्दुळ
अजीज बाला. कायरो नगर सोडावे
हागे. तो वसऱ्याहा पढून गेहा. ते
एका श्रीमंत न्याप्रर्‍्याच्या मुढीश्ी त्याचें
हप्न झालें, त्यांना एकच एक मुड्या होता.
त्यार्चे नांव अवू अरू कासिम.
कासिम यानें फार ठढान असतांच
त्याचे आईवडीळ वारळे. त्याळा वडिळांनौ
कासिम न्म्र'ण म्हणाळा-'“इतका संकोच नमा करून ठेवलेली सर्व संभती मिळाढी,
मनांत बाळगून तुम्ही येथवर आलात या परंतु अज्ञानामुळे तो सर्व धन घाळवून
बददृळ मी आपला आमारी भाहें. परतु या असळा आणि दोन वर्षांच्या आंत त्वाळा
स्तदिल्याने मी गरीअ का होणार आहें. दारिद्यांत आयुष्य कैडावें ळागळें. परंतु
अतियित्तत्कार करणें द्वा माशा धर्म आहे व असर्‍्याला तें ळत्ास्पद आयुः्य घाळबणें
ढेबाच्या कृपेनें माझ्याकडे इतके धन आहे. त्याळा कठीण वाटूं लागलें. म्हणून त्यार्ने
कॉ आपल्या सारखे रोज पाहुणे आढे तरी असरा शहर सोडलें किरत फिरत तो पुन्ढा
मह्या आयुष्यभर पुरेळ इतके वैभच देवाने आपल्या पूर्वजांचे गांव कायरो येथे वेऊन
मला दिलें आहे. माझे जीवनचरित्र आपण पोंबळा. ज्या गांवी त्याच्या वाडवडिलांनी
ऐकळेंत तर माझ्या म्हणण्याची साक्ष पटेर. श्रीमंतींत दिवस काढले होते त्यांच गांवा
असें सांगून कासिमनें आपलें आत्मचरित्र कष्टांत दिवस कादणें त्याच्या जिवांवर आळे.
बर्गन करून सांगावयास घुरवात केळी. बण करणार काब£ दुसरा उपाबच नब्दता.
चांदोया
| पुक्ते दिवशी जापल्या गरीवीबद्दळ स्वत:छाच
। दोषी ठरवून आत्महत्येच्या विचाराने तो
। नौळ नदीच्या काठी गेळा, तेथें नवी काट
बांधलेल्या सुळतानाच्या 'महाळांत एका
खिडकीतून त्याला एक चेद्रमुखी तरुगी
।_ दिसली. दोघांची दृष्टादष्ट अगदीं अचानक
। झाडी. हाजेनें महमा किंवा कोणी पाहीळ
स्हणून म्हणा, ती तरुणी ळोच पडद्या-
आढ झाली.
कासिमनें तिळा पाहिल्यावर आत्म-
हत्येचा विचार सोडून दिळा. पुन्हां ती
'येईह या आशेनें तो बराच वेळ नदीकाठॉ
बाट पहात उभा राहिळा. परंतु ती तरुणी
पुन्हां बाहेर आली नाही. रोबटी हताश
होऊन तो परतळा आणि एका धर्मशाळेत
राहे हग,
दुसच्या दिवशीं ठो पुन्हां खिडकीकडे
रक हावून पदात नदी कार्ठीं उभा राहिला,
बराच वेळ उमा राहिला तरी त्याला ते.
चंद्रवदने दिसले नाही, परंतु पडद्याआड
उभी राहून कोणी तरी तरुणी पदात असावी
असा भास मात्र अवश्य झाला.
कासिम तिसऱ्या दिवशीं पुन्हां त्याच
बेळीं व त्याच जागो जाऊन उभा राहिठा.
 शिडकी बाहेर बांकून दळूच मध्यरात्रीच्या
बेळों येण्यास सांगितळें.
कासिम त्या दिकझीं त्याच्याजवळ होते.
ल्या कपळ्यांतील उत्तम कपडे काढून ते
घाळज़ मध्यरात्रीच्या वेळीं राजमहाळाच्या
खिडकी खालीं जाऊन उभा राहिळा. समोर
दोरीची शिडी ढोंबकळत असलेली पाहून
स्याळा आश्चर्याचा धकाच बसला. त्यानें
मागचा पुढचा कांडी एक विचार केळा
नाहीं भाणि शिडी चढून वर खिडकीतून
महालांत शिरळा. खोलीत काळोख होता.
त्या खोळी जवळच्या खोळींत एक दिवा
त्या दिवशीं मात्र त्या तरुणीनें परद| बाजूळा मिणमिण जळत होता. त्याच खोडीत त्याची
सारून स्याळा डोळे भरून पाढिळें व त्ती प्रेमिका बाट पहात उभी होती.
कासिमर्न देखीळ तिळा पाहिलें. दोष परस्परांना मेटळी. दोघांना वाटलें
कासिमळा रोहबळें नाही. तो *दणाळा- कीं दोघांची ओळख फार जुनी असावी.
-'% हे सदरी, मी आत्महत्येचा विचार करून कासिमर्नें आपा जीवन बृत्तांत सांगित-
आ. नीळ नदीकांठौं आलों. पण अह्ानें ल्यावर ती म्हणाठी-“'माझें नांब हंबीबा.
तुश्च चंदमुख दाखवून मळा जीबदान दिलें. सुलतानाने माझ्याशी माझ्या इच्छेविरुद्ध
तुझ्या द्शनानें पुन्दां मार्श भागय पाळटणार कम्न केलें आहे. मळा हें मायु*्य नकोसे
असें महा वाटे लागलें आहे." आट लागलें आहे.
परंतु ते ऐकून ती तरुणी घाबरल्या दोषांचें असें बोळणें चाळे. अवरठां एका-
सास्ली दिठी. कासिपरनें देल्ीळ तेथून पका दरवाज्यावर थाप ऐकून हबीबा
पाय काढण्याचा वचार केला. तिने म्हणाली“ कोणीतरी आपल्याला पाहिळें

असावें ब आपल्याला धरण्याचा विचार केढा
असाबा
हत्रीबाच्या हाळचाळीवर सुढतानाची
सतत नजर्‌ असे. त्यानें आपल्या श्रिपायांना
तिच्या महाठांत पाठवून कासिमरा एका
खिडकीतून व हवीबाह्य दुसऱ्या लिडकींतून
नर्दीत ढकलन दिलें. नदींत पडतांना दोघांनी
परस्परां् पाहिलें
कासिम पोहण्यांत पटाईत होता. त्याने
जुन्या मारून त्या तरुगीळा झ्ोथून काढण्याचा
पुष्कळ प्रय्न करून पाहिळा, पण त्याळा व्हीर्वि जगांत पसरेल. मळा मूळ बाळ
- यश मिळालें नाहीं. भातां जगण्यांत तरी नाडी. मौ तुह्माच आपा दत्तक मुठ्या
चांदोवा
।।
काय अर्थ आहे असा विदार त्याच्या मनांत | असें सांगून म्हातारा कासिमचा हात धरून
एकदां आढा. पण समजा टबीबा जिवंत | आपल्या घरी निघाळा. म्हणाहा-“* आपण
असळी तर ती आप्या मेटीसोटी काळजीत । उद्यां बसऱ्याचा जाऊं! तेंच माजे खरें गांव."
बडेळ, तेब्दां तिळा शोधून काढण्यासाठी असच्याळा दोघे सुखाने राह लागले.
किंबा तिका निराश होऊं न देण्यासाठी पुढेकांही दिवसांनीं म्हातारा ञाजारी पडा.
तरी जिबेत शाहवाळें पाढिर्जे. स्या. आजारांतून बांचणें अशक्य आहे हें
त्यानें कावरो शहर सोडलें आणि ओळखून म्हाताऱ्याने कासिमहा जवळ
बगदादळा आळा, त्याच्याजवळ फक्त एक ब्रोळावून त्याळा कामाचा व्याप किती आहे.
दीनार द्ोता. त्यानें मिठाई, तुका मेवा ब हेंनीट समजावून सांगितलें आणि म्हणाला--
अत्तर विकत घेऊन केंतीबाश्याचा धंदा सुरू / & आळ, गेलें एक वर्ष मळा तुझ्यामुळें पुत्र
केला, त्याा गोढें गाणें म्हणतां येत होतें. प्रेमाचे सुख मिळाले. माझ्याकडे जॅ
देबानें त्याढा गोड गळा पण दिळा होता.
म्हणून त्याला धंद्यांत काबदा मिळूं हागठा.
बन आहे. तें चक्वर्ती राजाकडे देखीळ त्यानंतर दोन दिवसांत म्हाताऱ्याने
एकदां तो फेशी करीत बाजारांतून जात
मिळणे अश्यक्य आहे. या सर्वाचा तूंच डोळे मिटछे. कासिभर्ने आपल्या या पेमळ
असतां बगदादच्या सर्वात मोठ्या न्यापाऱ्यानें माळक आहेस. ही संपत्ती दावीस पिढ्यांची बापाची अन्येष्टी क्रिया थारामरानें केळी,
त्याखा बोळाविळें. तो फार 'दातारा होता. आहे. माझ्या पणजोबांनीं आजोबांना, केरीबाळा कासिम पुन्हां एक गम श्रीपत
त्यानें कासिनकडून कांी सुगंधी दर्यें विकत माझ्या वडिळांना व बढिलांनीं महा आमची व्यापारी झाळा. हा सर्व भाग्याचा फेर होता.
बेतली ब त्याळा मेानें अवळ बोलावून अलोट संपती कोडें ठेवली आहे देदाखविलें, कासिम्चे नशीब उदयास आलेलें पाहून
त्याचा जीवन ब्रतांत ऐकून घेतढा. तो मरणापूवी मी तुळा ती दाखवणार आहें.” कित्येक ढोकांना दैरप्या आटू ळागळी.
न्हणाळा-“तू.आतां. अब्दुळ अजीहून नेतर म्हाताऱ्याने एका तळधराचा अधिकारी वर्गाची कडक नजर त्याच्यावर
श्रीमंत मनुष्याचा मुळगा होणार आहेस. दरवाजा उघडळा व कासिमळा जंत घेऊन राह ळागढी. परंतु कासिमरचे जदार्य पाहून
जगांतला सर्वांत मोठा श्रीमंत म्हणून तुझी गेळा. तूंकिंती खर्चकेळास तरी द्दी संपत सयांना माघार घ्यावी रागळी. .कासिमरने
तुदधच काय, तर तुझ्या नातवांना व राज्याच्या सर्व अधिकाऱ्यांना वर्षासन नांधून
अतवेडांना पुरेळ इतकी आहे.” दिल. मग त्याच्याशीं वैर कोण करणार
 बांधून तो खलिफाळा तळघरांतून बाहेर
ख्याळा असंतुष्ट करून परत पाठविणे मळा देवजी वाढतच गेलें. कारण मला दत्तक घेऊन आला.
पसंत नाहीं. म्हणून मी आपल्या डोळ्यांना बेणाऱ्या माझ्या जपाचा व त्यांच्या वाढ
फटी आंचून त्या जागी आपणांस वेऊन जाईन. बाहेर आल्यावर खडीफानें कासिमला
बहिलांचा व्यापार तसाच दांडगा होता." विचारटे-*' मळा बाटतें. तुभच्याकडे देशा-
आपणांस एवढा कष्ट देत आईें. पण जापण
क्षप्ता कराल, असें मी धरून चालतो.'* त्यानेतर कासिन खलीफाला आणखी देशाच्या दासी असणार !7
खलीफानें मान्य केल्यावर कासिमर्ने ' एका दालनांत बोळावून घेऊन गेळा. तेथें “ दवासी आहेत, पण माझ्या जीवनाशी
त्याच्या डोळ्यांना पट्टी बांघढी त्याला हात हिय्या मोत्यांच्या राशी पडल्या होत्या. त्यांचा संबंध नाहो. नीळ नदींत माझी
धरून खजिन्यांत घेऊन गेरा. चिंचोळ्या , उडणारा मोर असलेडीं अनेक झाडें ठेवलेली प्रेमिका बुढाही. तिचें सौंदर्य कोणाळा
गल्लीतून तळघरात दूर चाळून गेल्यावर _ होतो. त्यांठळेंच एक झाड त्यानें खलीफाळा ढामणार? तिच्या दर्शनासाठी मी जिथेत
खजिन्यांत पॉचतांच कासिभनें ढोळ्याबरची डबदवार म्हणून दिलें आहे. देवाची कृपा असेल तर दशन
पट्टी काढून टाकळी. खळीफानें डोळे भरून कासिवर्नें अश्या मकारचीं अनेक दालने घडेळ.'" ग्रोळत असतां त्याचे डोळे
कासिनरचे वैभव पाहिलें. त्याचे डोळेच खळिकाळा दाखविली, पुन्हां डोळ्यांना पट्टी डबडवून आले.
तें सर्ब ऐकल्यावर खली हाच्या तोंडाळा दिपून गेळे. इतकें घन एका माणसाजवळ !
पाणी सुटले. तो *्टणाढा-“ हे सर्य वर्णन चक्रवती व प्रायक्ष खढीका मळा देखील अँ
ऐकल्यावर एकदां वुमच्ती ती अलोट संपत्ती हामलें नाहीं तें कासिमच्या या मांडारांत
स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहण्याची इच्छा मळा आहे. भिंती सूर्यकान्ञ मण्याच्या होत्या.
झाली आहे. सद्रांतळें पाणी किती काढलें जमीन पांचूची होती, झारी मोत्यांच्या
तरी समुद्द आहे. तेवढाच राहतो असें हें होत्या. हिर्‍आाच्या एका विशाळ कुंडांत
तुमचे धन आहे. तुम्ही मळा तें दाखवलिंत सोन्याच्या मोहरा भरल्या होत्या. दुसऱ्या
तर त्याविषयी एक चकार शब्द देखीळ एका सोन्याच्या कुंडांत नवरक्नांच्या राशी
भी कोणाजवळ बोलणार नाडी, या गोष्टोचे पडल्या होत्या. तें सर्व इृश्य लखरोलरच
मी आपणांस बचन देतो." अपूर्वे असेंच होतें.
“ खरें बोळावयाचें म्हणजे मी आपल्याळा कासिम खलळिकाळा म्हणाळा-माझ्या
नकारच दिळा असता. पण आपल्या पाहु- पूवजांनी हेंधन खर्च करून टाकण्याचा किती
की ब...
 चा
कात.
तें ओळखून त्यात्य सांत्वना का
देत म्हळें-“ अशी दुःले, जे सुल प्रात स्वतः स्वागत करण्यास इजर होते. त्यांनीं
आहे त्यानें झांकून टाकावयाची असतात. त्याळा स्वतःच्या मुढाप्रमाणें मानून त्याच्या
खलळीफानें कासिभचा निरोप जेतळा जादरातिथ्वाची व्यवस्था केली. खळीफानें
आणि बगदादळा परत आला, परत आल्या- इतक्या आदरानें त्या पूर्बी कधी कोणाचें
बर्‌ त्यानें खास दरार बोळांबिळा आणि स्वागत केल्याचें कोणी ऐकलें नव्दतें.
जाफरळा कैदेतून सोडवून आणून त्याचा कासिमच्या स्वागतासाठी एक खास
दरबारांत सत्कार केळा. त्यानें अ कांदी नृत्य ठेवण्यांत आलें होतें. त्या नर्तिकेळा
प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहिळें तें जाफरळा सांगून पाहतांच कासिम ओरडळा-*“ हबीबा !”
खळीका म्हणाहा-“मी त्या तरुणाच्या आणि मूठित होऊन पडल्या,
उपकारांची फेड कशी करूं शकेन हें माझें हूबीबाळा नीळ नदींत एका कोळ्यानें
मलाच माहीत नाही. वांचविळें ब तिळा गुळाम म्हृणून एका
* त्याळा बसऱ्यांचा राजा कां नाहीं सरदाराच्या हातीं विकले. त्यानें तिळा
करून टाकीत १ जाफरनें बिचारळें. खलीकाकडे नजर/ण्यांबरोबर्‌ पाठवून दिलें.
* तू स्वतः जाऊन त्याळा सन्मानपूर्वक जश तऱ्हेने अगदीं अनपेक्षित रीतीनें
येथें बोलावून ग्रे घेऊन मी त्याचा सत्कार कासिम व हवीबा यांची मेर झाठी.
स्वतः करणार आहें.” खळीफा म्हणाला. कासिमनें तिच्याशीं ह्म केलें. दोषाचे
जाफर्‌ खढीकाच्या आज्ञेप्रमाणे कासिमळा पुढीळ आयुष्य सुखासमाधानाचें गेले,
आडीनें एकदां पाटळाकडे जाऊन विनंती देवाने अकळच कमी दिली होती, त्याळा
केळी कीं या नातवासमोर मी हात आतां तो काय करणार!
टेकळें. जे काम द्यावे तें बिघडवून ठेवतो. एकदां पाटलांनो भीमूळा नदी पठी-
कोणी कामाळा ठेवायळा तयार नाही, कडच्या एका कुळाकडे जाऊत यायला
अगदी निरुपयोगी सुळ्गा आहे. सांगितलें. म्हणाले-* ना आणि ही चिट्टी
बाटीळ म्हणाले-*जाऊं दे म्हातारे ! त््याहा दे!"
ज्याचें त्याचें नशीव ज्माच्या त्याच्या बरोबर, भीभू चिट्टी घेवून धोंडिवाकडे निपाळा.
स्याळा माझ्याकडे दे घाडून चार दिवस. थोंडिबानें चिठ्ठी वांचून उत्तर ठिहून विले
म स्थाढा सर्व काम छान शिकवून तुझपा- आणि एका कडीत शिताफळें घान दिली.
कडे परत पाठवतो, बघ ! 7 म्हणाळा-“ यांत पंचबीस शिताफळें आहेत.
म्हातारीने भीसूळा पाटलांच्या घरो हीं उद्यां सकाळच्या आंत पिकतीळ, पिक-
चाढलें. जाठांना बजावून सांगितलें, पाटीळ श्याबरोवर खाऊन टाकली पाहिजेत नाहींतर
सांगती तसें कर. पण भीमूच्या नशिबांत फुकट जातीळ.'' भीमूर्ने नुडी हलवून सर्व
कोणाच्या तोंडून गोड शब्द ऐकून घेण्याचें समजल्यासारखे दाखविलें व निघाला.
'डिहिहेळेच नव्दतें. त्यानें मन ढावून काम नदीकाठी येऊन पाददेतो तों नदीला
केलें तरी त्याचे कांड्रींतरी चुके व त्याळा पूर. काठावर बसून राहेळा: डजाडेपर्येत
बाटल्यंच्या शिव्या खाव्या ळागत. त्याळा पाणी ओसरेें नादीं. सकाळीं नदी पार
ह. झाला. तेवच्यांत त्याठा घोंडिआानें खाऊनटाकायठा धॉढिव
सांगितळेळी गोष्ट ञ्ञाठइली. त्यानें करंडी भौम म्दणाला.
उघडून पाहिही. सर्व शिताकळें छान पाटळांना भीमूचा इतका राग आळा
पिकळी होतों. धोंडिबाने पिकल्याबरोबर कीं त्यांनो रागाच्या भरांत त्याळा बेदम
खाऊन टाकायळा सांगितळी होतीं, म्हणून चोष दिळा आणि “चाळठा हो बरी !
त्याने सई शिताफळें नदीकांटी बसून असें सांगून हाफबल लावलें,
कस्त केट, भीमूळा आपली चूक कळली नाहो.
मांजरगांवची राजकन्या
घरीं पोचल्यावर पाटलांनी बिचारलें -बण त्याच्या आजीला भीत. येत असलेळा मध्य रात्र होट्डी तरी भाईवडीळ आली
“कायरे ! धोंडिबा भेटला का? काय पाहूनच त्यानें कांढींतरी पराक्रव कळून एक रानांत एक ढाकुडफोड्या रहातअसे.
म्हणाळा १" दाखविला असेल असें वारले. म्हणाली- रानांतच एका जागीं एक झोंवडी नाहौंत. मुलें डळक्या घेत बसून होतीं.
४ मेटळा पाटीळ ! ही पहा चिठ्ठी दिकी *लुळा कधी अकळ येणार देव जाणें !” बांधून त्यांत तो रहात असे. त्याच्या सकाळीं भाऊ म्हणाला-'* भातां काय परत
आहे त्याने. आणि ही करंडी पण आप- “आजी, भळा कर्धांच अकड़ येणार कुेंबांत तो, त्याची बायको, एक मुलगा व येतात ! या पुढें मी या षरांत नाहीं राहणार.
ल्याळा '्यायळा सांगितेलें आहे." भीम नाहीं का 0 भीसूर्ते वचारले. एक मुलगी अशीं चार माणसें होती. घरांतळो भांडी-कुंडीं आपण दोघं वांटून घेऊं,
म्हणाळा. % येईल, पण या अम्मी नाहीं. पुढल्या त्यांच्याकडे एक गाय व एक मांजरपण आतां नाहीं मी कोणाची वाट पहात बसत."
*“अरे पण ही काडी तर रिकामी जन्मी येईळ.'' म्हातारी म्हणाळी. होते. ाकुडफोड्या व त्याची बायको “ अरे, आहे. काय आपल्या घरांत १
दिसते १" पाटलांनी आश्चर्याने विचारलें. “ घुढळा जन्म केंव्ां येईळ आजी १0 दोबांचें यदाकदा कांडी तरी कारणावरून नाहीं म्हणायळा एक गाय ब मांजर मात्र
* करंडी भरलेलीच होती. त्यांत पचबीस भीमू्नें विचारलें. माँडण होई. आहे.” बहीण म्हणाली,
शिताफळें होती. सकाळीं पिकल्यांबरोबर “ मेल्याबर, भेल्या !' आजी म्हणाली. एके दिवशी दोघांचे भांडण झालें, “ठीक, गाय मी वेतों. तूंमांजर प्रे.”
बआयको पळी घेऊन नवऱ्यावर घांवली. भाऊ म्हणाळा.
बिचारी सुळे घावरून एका आाजूळा उभी जंदीण म्हणणार होती कीं, मी मांजर
होतीं. “ एक क्षणभर देखील मी या घरांत घेऊन काय कळूं. पण भाटी लडिवाळपणाने
रद्दायळा तथार नाडा.” असें सांगून तिनें तिच्या पायाजवळ येऊन अंग घासू. हागळी,
बळी मिरकावून फेकून दिळी आणि तिले मेमानें मांजराळा उचदल घेतलें व
'काळोखांत कोटें तरी निघून गेडी. लाकुड- म्हणाळी-“ आतां तुळा वाटेळ तें कर्‌
कोड्या तिच्या पाठोपाठ घांबवत निघाळा. मी काय बोळे. 7
 तू एक राजकन्या आहेस. तूं व तुझे
आत्मकधा आरंभ केली. न्दणाळी-* मौ ख्रुखानें राहू.” मांत्रिकाची मुलगी म्हणाठी. नोकरचाकर सर्वाना ळुटून चोर पढून
दका मांत्रिकाची नुळ्यी होतें. माझे तिनें पुन्हां भाटीचें रूप घेतलें ब रानांत गेळे. तू निराडून पळून भाळी आहेस
बडील रानांत रहात असत. ते मेत्रशक्तीनें बाळं. लागळी, तिच्या पाठोंयाठ लाकुड- व येर्थे लपून बसळी आहेस. राजाचे
आपल्या सर्व गरजा भागवून बेत. परंतु कोळ्याची मुलगी जाऊं ळागढी. शिपाई येतील ब तुला बोळावून घेऊन
त्यांना फार लवकर मरण आलें. माझें त्या 'ढोषी बराच वेळ चालल्यावर रानाच्या जातील, तू. देखीळ राजकन्येसारखीच वाग
बेळी फक्त पांच वर्षाचे ोतें. त्यांनी मळा दुसच्या टोकाला पोचल्या. त्यांना दूर एक ब बोळ. कोणी विचारलें की, तूं कोणत्या
त्यापूवीच कामरूप विद्या शिकविली. म्हणजे किल्ला दिसळा. तेव्हां मांत्रिकाची मुळगी गांबांची राजकन्या तर सांग की मांजर
मझा इृष्टरूप मिळविण्याची शक्ति प्राप्त झाली. 'काकुडफोळ्याच्या नुलीला म्हणाळी-“ हें गांबची राजकन्या ! ''
त्यामुळें मी बाटेळ तिकडे हिंडे फिरू छागलें बघ, तू केस पिंजारून या शेजारच्या
ब कोडें काय घडत आहे हेंमढा कळूं लाभले, * राजकन्या कशा बोळतात व कशा
झाढाच्या पोकळीत ढपून वस. मी बागतात हें मळा नादीं बाई माहीत. तेथे
मी आपल्या वडिलांबरोबर जस्त राहात
'किहयांत जातें व राजाळा सांगते कॉ अतःपुरांतील बायकांना सगळें कळलें तर त्या
नसे, वडीळ वारल्यावर मळा वाटेल तिकडे
भावाने गाईळा सोडलें आणि घरा बाहेर व वाटेळ तेव्हां हिंडण्या फिरण्याची थुभा
पढळा. बद्दीण भावाकडे पहात जागाच्या मिळाळी. मी ठाकुडफोब्याकढे, म्हणजे
जागी उभी राहृळी. काय करावें तिळा तुझ्या घरीं भाटी होऊन रहात असलें तरी
श्ञवेना, पण तेवढ्यांत तिळा शोंपडींल मी बाहेर आपल्या स्वत:च्या रूपांत जाऊन
कोणीतरी बोळ्श्याचा आवाज ऐकू आळा- फिरून येत असें."
* चळ, आपण देखीळ जाऊंया ! 7 तैं सर्व ऐकून छाकुडकोळ्यांच्या मुळीला
बहिणीने मागें बळून पाहिलें तेओां तिळा आाश्चयेच वाटलें. म्हणाळी-“* बरें झाळें वाद
मांजराच्या जागीं एक तिच्याच बयाची मी गाईसाठी हट्ट नादीं घरळा. आतां मला
दुसरी एक मुल्गी दिसळी. “ कोण तूं? कोणाची भीति नाहीं. तुझ्या पारठॉपाठ
इकडे कक्षी आढीस १” “ वेडे, मी तुझी नेशील तिकडे मी यायळा तयार आहें.”
मारी ! मळा लँ. ओळखलळें नाहींस *अग या शोपडोत काय आहे माझ्या
वाटतें? असें म्हणत त्या मुढीनें आपळी सांगण्याप्रमाणे तू वागढीस तर्‌ तुह्या मी
 ् व्दळळवयाय चाय
छोट उडू लागले. तिनें ढाकुडफोड्याच्या
मुडीच्या अंगावरच कपडे फाडून टाकले.
तिचें सवे अंग धुळीनें माखून निघाले, त्वा-
नेतर मांत्रिकाची मुलगी घारीचें रूव घेऊन
किलंत उडून गेढी,
राज्ञाचे शिपाई मांत्रिकाच्या नुळोला
राजाकडे घेऊन गेले आणि म्हणाले-“ ही.
बाई म्हणते आहे कीं ही कोणत्यातरी
राजकन्येची दासी आहे. ती. म्हणते कौ
राजकन्येला ब तिच्या नोकरांचाकरंना
चोरांनी ढुटलें. राजकन्या किछययाबाहेर
एका झाडाच्या पोकळींत ढ्पून बसली आहे.
मळा धडवूनच काढतीळ,'' लाकुडफोड्याची राजानें सैनिकांना बोळावून आज्ञा केळी
मुळगी म्हणाळी, कौ युवराजांबरोबर तुम्ही जा. राजकन्येला
“मी वुझ्याबरोबरच तर आहें. भाटीच्या, शोमतील अश वसे वेऊन जा. ही दासी
दासीच्या किंबा आणखी कांदीं ख्पानें सुद्धां बरोबर राडील.
राह्वीनच की नादीं. तुझ्या दातून कांदी युबराज राजाच्या आजेभमाणें राजकन्ये-
चूक झालीच तर मी संभाळून घेऊन तुरा साठीं ब्ले घेऊन सांत्रिकांच्या मुळीभरोजर
त्यांत कांदीं चूक झालीच तर॒ सांग, आमच्या किळयाबाददेर गेळा. मांत्रिकाच्या मुळीनें
मांजरगांबच्या राजषराण्यांत असेंच करतात." झाडाझुड्पांची झाळेळी नासाडी दाशवून
मांत्रिकाच्या मुलीने साठ्या दिला. युवराजाळा पटवून दिळें कीं राजकन्या केवव्या
नतर ती हत्तीचे रूप घेऊन रानांत हिंद मोठ्या संकटांतून वाचून आली आहे.
छागली. तिने झाडें उपटून टाकली असा युवराजानें तिच्या दाती राजकन्येसाठी
धुमाकूळ माजविळा कीं आकाशांत धुळीचे वखें पाठवून दि्ौ. मांत्रिकाची मुलगी तीं
आडी. तिचें रूवळावण्य पाहून युवराज प्रथम
दीनींच तिच्यावर भाळून गेला, तंशी ती
खुदरच होती. रूपाळा साजतीळ अझ्यां वखे
नेसल्यावर तिचें रूप जास्तच खुलून दिस
लागलें. युवराज विवार करूं लागला, आबांना
मल्य केलें तर आपण हिच्याशौंच लभ
करणार. त्यानें तिळा एका पालखीत बसायला
सांगितलें. पाळखी सरळ अंत:पुरांत गेली.
तिचें रूप लावण्य पाहून ती राजकन्या
नसेह असा संद्य कोणाळाच आल्य नाहो.
स्वतः राणीने येऊन त्या संकटांतून सृश्का
झाल्याबद्दळ देवाचे भामार मानले, नंतर गांवची राजकन्या आहे. बापाची एंकुळती
राणीने तिळा बिबारलें-“ वाळ! तू कोण- एक मुळगी ! म्हणून गादीवर त्यांचाच दक
त्या गांबची ! कोठें जात होतीस £ एकदम आहे. स्यांचे आईवडील वारले. त्यांच्या
चोरांची टोळी कशी आली सर्व सांग.” नात्यांतळें असतें कोणीच या अगांत राहिलें
राणीचे ते प्रश्न ऐकून ळाकुडफोड्याची नाहीं, तुम्हीच आतां नातेबाईक.''
मुर्गी थरथर कांपू ळागली. ती मोठ्याने राणीने ळाकुडफोड्याच्या मुलीच्या
ओरडून मटकन खालीं बसली. तेव्हां अंगावर दागिने घातले. तिच्यासाठी ब तिच्या
आंब्रिकःची मुर्गी पुर्दे येऊन म्हणाळी- दासोश्वाटीं म्हणजे मांत्रिकाच्यानुळीसाठी
रागी सरकार! झालें त्याची आठवण एका स्वतंत्र महालांत राहण्याची व्यवस्था
देहीळ आमच्या मालकिणीला सहन होत करण्यांत आढी. राजकन्या महालाबाहेर
नाडी. तेव्हां तसे कांडी विचारू नका! कधी देखीळ आली नाहीं. युवराज कांहींना
आम्ही मांजरगांवचे. माझी मालकीण त्या कांडी तरी कारण काढून राजकन्येच्या
 आ लच्या

मांत्रिकाची मुलगी कधी माद्यीर्चे रय. जायला तयार झाला.

घेऊन तर कर्धो डांस तर कधी ढेकूण _ इतक्या लवकर येथवर मजळ येईल या
डोऊन त्यांच्या आजूबाजूस राही व त्यांचे ॥। गोष्टीची कल्यना ळाकुडफोल्याच्या मुलीला
बेत पहिज्यानेंच ओळखून नापल्या नैत्रिणीछा नव्हती. मांत्रिकाच्या मुळीहा देखीळ नव्हती.
छान पढवून ठेवी. म्हणून ळाकुड फोड्याची 'काकुड फोळ्याची मुर्गी आपल्या मैत्रिणीवर
मुलगी सर्व तऱ्हेच्या परीक्षेतून पार झाली,
रागावली. म्हणाठी-* तूंच मला नाहीं नाहीं
तिह्या विच्या मैत्रिणीने ज्या आसनावर
बसविलें होतें त्या योग्य ती आहे हें तिर्ने तें पढवून आतां मळा कोठें विहिरॉत कॉ
सर्वीना पटवून दिलें. राजघराण्याळा न तढाबांत ढकठणार आहेस.” असें सांगून
साजेवें पक्ता्त ती खात नसे, राजषराण्याळा न ली रहे लागली.
साजणारीं ब्ले ती नेसत नसे. एकदां राणीने & अग भी आहे ना! तू. कशाळा
गादीच्या खालीं एक काडी टाकली ब तिळा मितेस? सर्व व्यवस्था करतें अघ. तूं
भेटीला येत असे, ळाऊुडफोड्याची मुळगी दुसऱ्या दिवशी विचारलें-“ कशी काय श्लॉप । कांडे काळजी कळूं नकोस. लझाळा अजून बळ येई. हत्तीला उचढन आकाशांत चेंढ
आपल्या मैत्रिणोच्या सांगण्याप्रमाणे बागे. हागळी होती! * ।. एक आठवडा आहे. या अवधींत मी तुझ्या सारखी ती फॅकून येई. ती. काळोख
एखाद्या गोष्टीकदूळ राणीळा आश्चर्य वाटळें ठाकुडकोड्याची मुलगी मटूणाळी-"रात्र- करितां एक राज्य व एक किष्ठा तयार पढल्यावर किळयाच्या बाहेर येई. रानटी
तर ती व्हूर्गे की, आमच्या मांजरगांबला भर डोळा ळागळा असेळ तर शपथ! बा. ।_ कडून येतें, बघ.” असें सांगून मांत्रिकाची जनावरें व श्यापदें जीं मेटत तीं खाऊन
असेंच करतात, कुशीवरून त्या कुशीवर सारली लोळत मुळशी बारीचे रूप घेऊल रात्रो किळ्या आपला उदरनिर्वाह चाळबी. उजाढण्यापूर्वा
ती. राजकन्याच्त आहे. की आणखी होते. चाकू किंबा तुरी बोंडल्यासारखे आहेर उडून गेळी. तेथून दद्दा कोस आपल्या किट्रयांर , दिवसभर ती
कोणी हें पाहण्यासाठी राजा ब राणीने बाटत होतें.” । अंतरावर एका डोंगराळ प्रदेशांत एका एका तळघरांत पडून असे,
युक्ति करावयाचें ठ(विळें. कारण युराजाचें राजा ब राणी दोघांचें समाध)न झालें.
_ जुल्या पड्यक्या किठ्यांत गेळी. त्या मांत्रिकाची भुळगी वेष पाढटून कित्ये-
मन तिच्यावर बघल्याचें त्यांना आढळून कसळी देल्बील शेका उरळी नाडी. वुकराजार्चे
। किड्यांत एक राक्षसीण रहात असें. ती कदां त्या कियांत गेळी होती. तिळा
आहें होतें. लय होण्यापूवी मनाची खात्री तिच्याशी टन होणार हें निश्चित झाले.
करून घेणें बरें. नंतर पश्चाताप करण्यांत राजानें महूर्त ठरविल्या. रीतीपमागे स्म. . सर्वमका्यांत कध बाहेर येत नसे. सूर्य-
किल्यांतळा कानाकोपरा छान माहीत होता.
काय अर्थ आहे £ वघूच्या धरी व्हायला बाढिजे. युवराज हा तिळा नेहमों भीति वाटे. परंतु तिनें त्या राक्षसिणीला पाहिलें होतें. तिच्या
. काळोलांत तिच्या अंगांत सहत्त हृ्चीचें हाळचाडीविषरयी तिळा..चांगली माहिती होती.
बांदोदा > मरवा 7५
 * 64
ख जालें. एक फडके घेऊन मळा त्यांत ठेवण्यांत
पवा इस्मत? तू माझ्या घरात
किडयांत गेळी
ती मध्यरात्रीच्या वेळींक
आगि किंड़याचें फाटक आंतून अद करून शिरून मळाच आहेर ठेवतेस काय? थांब सूर्योदय ोण्वापूर्वी तिळा फिळ्यांत जाव- आलें. त्याच्यावर दडपण म्हणून एक दगड
याचें होतें. दरवाज्यावर जोर जोरानें ठेवण्यांत आळा. मग मळा मोड येऊं ळागळे,'
घट्ट कडी लावून घेतडी. तुझी खोड मोडते. दरवाजा उघड
उजाडण्यापूर्वी नित्य नियमाप्रमाणे राक्ष- पहिल्यानें ! हाथ मारायळा सुरवात केली. पण तो “ अंदकर तुझें चऱ्द्दोट! दरवाजा उघडतेस
राक्षसी दरवाजा उघडला नाहो. कौ नाहीं १” राक्षसिणीनें पभकाबणी देत
सीण परत भाली. पण दरवाजा बंद पाहून “ब प्रथम माझे म्हणणें ऐक. कवूळ
आंत्रिकांची मुळ्यी आंतून घोगऱ्या विचारलें आणि दरबाजा पुन्हां घक्के मारून
तिहछा आश्चर्य वारळें व रागपण आळा. तिनें केळेंस तेर उघडीन दरवाजा ! '* मांत्रिकाची
आवाजांत म्हणाळी-“ तू माझी गोष्ट ऐकली उघडण्याचा प्रयक्न केला. पण तिचा तो
धक्षे मारळे, खूप ओरडळी को आंत कोण मुळगी म्हणाळी- नाहीस तर भी दार मुळींच उघडणार नाहीं प्रय्न फुकट गेढा. म्हणून तिनें गोडी
आहे! कोणी दरवाजा बंद केला. आंतून *मी पूर्वी हरभरा होतें. पुढें मळा सांगून ठेबतो."' तिने गोष्ट सांगायळा गुळाबरीनें दरवाजा उघडवून घेण्यासाठा
मांन्रिकांची मुलगी घोगऱ्या भावाजांत पाण्यांत ठेवण्यांत आलें. भी फुगळें. मग सुरवात केळी. भ्री प्रथम हरमरा होतें. न्हरलें--'* ताई, दरवाजा उघड ना! तू.
म्हणाळी-'' मळा नाही ओळखलेंस वारतें १ मळा पाण्यांतून बाहेर काढण्यांत आळे. एक बुडे मळा पाण्यांत ठेवण्यांत आलें. भी मागशीळ तें तुळा देईन बध, सोनें, चांदी,
मी आहें रुद्र!" उत्तर ऐकून राक्षसिणीळा कडकें घेऊन मग....'' मांत्रिकाच्या मुलीने कुगळें, मग मळा पाण्यांतून बाहेर काढण्यांत हिरे-माणके जॅ हवे तें.
जास्तच राग आळा, “ कोण! रुद्रा! आपलें चम्हार सुरू केलें.
 मांजिकाची मुरूगी पुन्हां झांतपणें
म्हणाळी--“ तूं इतका वेळ भांडण करण्या- संपळें होतें. ती जवळपासच्या वत्त्तींत गेढी.
ऐवजाँ गप्प बश्षली असतीस तर माझी गोष्ट ब ळोकांना म्हणाळी-* किड्टयांतळी राक्षसीण
सँपळी देखीळ असती. गोष्ट पुरी करीपर्वत मेडी. आातां सर्व खुझाळ आंत जाऊन रहा! या.
मी दरवाजा उघडणार नाहीं. गांवाचें नांब आजपासून मांजरगांव ठेवूं बा !
“बरं बाई! सांग गोष्ट!” नगदी आपली महाराणी येईल दोन तीन दिवसांत
विनबण्या करीत राक्ष्सीण म्हणाळी. तिच्या कसाला सर्वानी मावे. तिच्या लय़माची
मांत्रिकाच्या मुळीनें पुन्हां गोष्ट सुरू तयारी करण्याची जबाबदारी तुमच्याबर ! १ गांबीं एक 'बिचित्र दुकान होतें. त्या २. पवाश्षांत जेवणाचा प्रसंग आळा
केळी. पण ती गोष्ट सूर्योदय होईपर्यत नतर ती आपल्या मैत्रिणीला जाऊन दुकानांत सरभाषितांची म्हणजे सठ्यांची तर हमरस्त्यापासून थोडें दूर जाऊन जेवावे.
संएणारी नव्हतीच. भेटली जाणि घडलेले सर्व प्रत सांगितलें. विक्री होत असे. घर्मपाळ नांबाच्या एक ३. धारेत पैज मारणे बरें नन्हे,
तूर्यादय झाळा, सूर्याची किरणे अंगाळा खाकुडफोड्याच्या मुळीच्या जिबांत जीव 'बिद्वान पोक्त माणूस त्या टुकानाचा माळक बाणी घरीं आला. त्यानें त्या सहृदयांच्या
हागतांच राक्षस्िणीचें सर्व अंग विरघळून भाला. ती म्हणाही-“ भातां माझ्या लप्ना- होता. त्यानें चिठ्ट्या िहून ठेवल्या होत्या. खऱ्या खोट्याची परीक्षा करुन पहावयाचे
जाऊं हागळें-अगदी बर्फ वितळतो तसें. बरोबर पुसे देखीक हम हावून देते अ्रत्येक निट्टीवर एकेक सह्या िहिलेल्य होता. ठरविलें. बायकोळा सांगितल्याशिवाय त्यानें
बहधा पांच मिनिटांनी मांत्रिकाच्या मुढीनें मांत्रिकाच्या युळीनें दाखविठेल्या मार्गाने गोजच्या व्यवहारांत मनुप्याळा कांडी कांदी, एकेक हजाराच्या नऊ येश्या घेतल्या आणि
दार उडबून पाहिलें तेव्हां समोर वितळ- बऱ्हाड आळें. ळम्म समारँम थाटामारानेँ अरसंगीं कोणाचा तरी सक्का ध्यावा ागतो. गाडीत बसून पबासाळा निघाला. कांही
णाऱ्या बर्फाच्या राशीशिबाय तिळा कांदी पार पडला. युवराजाच्या धाकट्या भावाशी अश्या अरसषयांची एक यादी तयार करून अंतर चाळून गेल्यावर जेवण]ची वेळ झाळी.
श्लो पोक्त माणस मत्येक प्रसंगाळा अनुरूप रत्त्यापासून दूर थोड्या अंतरावर त्याळा
एक दिसलें नाहीं. मांत्रिकाच्या मुलीचा विवाह झाला.
अश्या सछयाची एकेक चिट्ठी शमर रुप्याळा छुक विद्ीर दिसली. त्यानें विहिरीवर
'विकत असे. जाऊन फराळ केला आणि पुढें निघाळा.
एकदां त्या गांबच्या एका श्रीमंत वाण्यानें ोडें अंतर चाढऩ गेल्यावर त्याला आढळून
तीनशे रपये देऊन तीन सले विकत घेतले. आलें की, नऊ मेल्यांपेकी फक्त आठच
ते संडे अनुक्रमें असे होतें भैल्या गाडीत आहे, म्हणून त्यानें परत
१. प्रवासाळा निधतांना बायकोला कांडी विहिरीजवळ जाऊन पाहिलें तेव्हां त्याळा
तुक सांगू नये. एक येळी तेथ्रें मिळाली.
 बाणी तिसरें स्रुमापित विसरला होता.
गांवांत परत आल्यावर त्याला कळलें दोघांची मेट वाटेंत झाली. वाण्यानें फुशारक्या घाईत तो म्हणाहा-“कबूड! तूं तें
काँ गांबांतल्या एका लक्षाधीश व्यापार्‍यांच्या मारायला सुरवात केळी. म्हणाळा-“ तें गोखरू बरें करून दाखविलेंस तर तू
पायांत कांटा मोडून गोखरू झाळें आहें. गोखरू कसें बरें करावयाचें हें माझ्याशिवाय माझ्या धरी येऊन ज्या वर्तूळा हात
जो कोणी तें बरें करून देईळ त्याला दहा 'नाणखी कोणाळा देशीळ माहीत नाहीं ! १ लावज्लीह ती तुझी 1"
हृजार रुपये इनाम देण्यांत येईेळ. तोंपर्यंत
कोणी तें गोखरू बरें करू झ्कळा नव्हता. * शेजारी *्हणाळा---“ महा माहीत शेजारी म्हणाळा-“ बघ हो !'' आणि
तें ऐकून वाण्याळा त्याच्या पायाचे आहे!” त्याच दिवशीं संध्याकाळीं त्या बिदिरीजबळ
गोखरू कसें बरें झालें तें आठवले. त्याने * तुझ्या हातून तें गोखरू बरें होणें गेढा आणि दगडाखाळीं ठेबलेहा तो
बिचार केळा की, तो कांटा आथून जर मी शकय नाहीं ! ” बाणी ठांखून म्हणाळा. गोखराचा कांटा उचडन घेऊन आला. त्याने
गोखरू फोडलें तर तें खात्रीनें बरें होईळ “मी बरें करून दालवितों कीं नाहो त्या कांखयानें लक्षाधिशाचें गोखरू फोडल्या-
व आपल्याढा इनाम मिळेढ. त्या आनंदांत तें पहा! तुझी माझो पेज!" शेजारी बरोबर पू बाहेर आळा ब फोड वरा शाला.
तो त्या पोक्त माणसानें दिलेळे सहे बिसरळा
अली. घेऊन तो गाडीकडे वळला. पण आणि बायकोला "इणाळा-“मी जाऊन तो म्हणाळा. बाणी दुसऱ्या दिवशीं कांटा आणायळा
तेबव्यांत त्याच्या पायांत कांटा मोडला. कांटा घेऊन येतों. आपल्याळा ददा हनार
अदैबाने तो नेमका त्याच्या पायाच्या गोखराळा रुपये मिळतीळ.'' कांखाच्या आगी खुणेचा
छागळा, पू गळून गेळा आणि त्याहा इर््के दगड त्पानें कसा ठेवळा होता हें देखीळ
आटहें. दुसऱ्या दिवशीं तर गोखरू छान सांगितलें,
बरें झाले, बायकोच्या पोटांत तें गुपिते कसें
तौ व्यापार करून परत फिरडा. त्याळा पचणार तिनें आपल्या शेजारणीला जाऊन
त्यापारांत पुष्कळ फायदा शाळा, परत येत तें सर्व सवांगितळें. शेजारणीने ती गोष्ट
असतां त्याहा त्या गोखराच्या कांग्याची आपल्या नवर्‍याला सांगितडी,
आठवण झाळी. त्यानें विहिरीजवळ जाऊन बाणी त्या टक्षाधिद्याकडे हें सांगायला
त्या गोखराच्या कांस्याच्या जागी खूण निबाळा कीं, मी भापळें गोखरू बरें करून
म्हणून एक दगड ठेवला. दाखबितों. त्याच वेळी त्याचा शेजारी तीच
चांदोबा
निघणार त्याच्या आधींच गोखरू बरेंझाल्याचें गमत पहायळा ज्मा
ऐकून तो घाबरळा. जर शेजाऱ्यानें पैजेप्रमाणें झाळे. शेजारी भापल्या चार चौघा मित्रांना
तिजोरीवरच हात ठेवळा तरकाय करायचे £ बोलावून घेऊन जाळा. वाण्याचा निरोप
आपण त्या पोक्त माणसाच्या सहछयाप्रमार्णे कळ्याबरोबर तो पोक्त माणून पण आला.
बागल नाहव स्ढणून हा प्रसंग ओढवला. कांटा शेजार्‍यानें घरांत कोठें तिजोरी दिसळी नाह
आणायळा जाणार आहे, ही गोष्ट बायकोला तेव्हां माळ्यावर पाहिळें. तिथे तिजोरी
सांगायळां नको होती, उगीच ऐटीत जाऊन पाहून वर चढण्यासाठी वाण्याच्या घरचीच
घाईत पैज मारायळा पण नको होती ! शिडी घेऊन आळा आणि चढू ळागळा.
लो थांबत त्या पोक्त माणसाकडे गेळा तेव्हां तो पोक्त माणूस त्या वाण्याळा
आणि घडलळेलें वृत्त सांगून म्हणाळा-'* आतां म्हणाढा-*हवी शिडी आजपासून तुमची
तुम्हीच कांदीं तोड काढलीत तर बचाव नाही, तुमच्या शेजार्‍्याची आहे. त्यावर पुर क्षेत्रांत किश्यामित्रांनौं धोर तपश्चर्या देवांनींच ह केळेळा दिसतो आहे.
होणार, नाहीं तर बुडळोंच समजा ! शेजार्‍्यानें ओरडा ओरडा करायला सुरवात केळी. ती पाहून अ मनुष्याला भींच उशिरां येत असतें.
तो पोक्त पाणूस त्याळा म्हणाळा-'“अजून केळी. पण पैज ठरल्याप्रमाणे त्याळा स्यातें त्यांना त्रःपी झाल्या' यता दि विध्यामित्रांना पश्चात्ताप झाळा. मेनका भीत
कांद्री बिघडलें नाहीं. मी सांगतों तसें कर! निमूटपणे शिडी घेऊन घरीं परत रवि बण कि्यामित्रांचें तेः समाधान होती की, बिश्वामित्र रागाने कदाचित छाप
तुझा शेजारी धरी येण्यापूर्वी तू. आपठी लागलें. आलें नाहो. त्यांनी तपश्चर्या . देतीळ. पण ते म्हणाठे-'* दोष तुझा नसून
तिजोरी माळ्यावर नेऊन ठेव. शेजारी आळा वाण्यानें त्या सछ्याबद्दळ पोक्त माणसाळा स्पांचा तपोमंग ग्रेनका माका आहे. आतां तुझ्य़ा सहवासांर
म्हणजे मळा कळव.'' शेभर रुफ्यांऐवजो दोनशें रुपये दिळे. नोंबाच्या अप्सरेळा पाठदिळें मेनकेचें अपूय झकणार नाडी. ते. आलीस
ख्पळावण्य पाहून मित्राचे मन विचलित निवून जा."
ळें व त्यांना तपक्षर्वा सोडून मेनकेलया चेतर ते स्त्रत:च उत्तरेकडे हि'
आपल्या आना
तिच्या सडवासांत त्यांनीं दः
काळळनानें मेनकेला
एक मुल्गी झाली, तेर
उषडले को,
 माझ्या मना! नाडी.
घ्यानण्झा असतां क देना विष्ट मुर
1 गोड आवाज ऐकू आल्म.. त्या: अ्मार्षि असल ति
घडन पाडले तर समोर हेसत घुख केळी. वशिष्ठ मुनोनीं त्यापमार्णे मान्यता
उभी. पुस्ढां देव'नोंच हिळा पाठविले दिल्यावर वश्चिछ व मित्र बांचे परस्परांशी
असणार असा विचार करून त्यांनी तिळा सख्य स्थ'पित झालें.
कॉ“ तू. पाषाण होऊन जा!” झातानेद यांनां विश्वामित्र क्रररपोची गो!
दुंद ब कामदेव पळून गेले. संगवळी तेव्हां सूर्शस्तांची वेळ होती. जनक
कशि पश्चात्ताप झाळा की, आपली राजा किथ्वामित्रांचा निरोप घेऊन आपल्या
चुक ज्ञ आपण रंमेवर राग दाअवून राजवाड्यात परतळा दुसऱया दिवशो, उजा-
आपलें दोपेल्यच ढशावळे काण्कोधादि डतांच राजाने विश्व/मत्र भुन'ना दोघां
पडूरिपूंबर पूर्ण जय मिळविल्या शवाय,
राजपुत्रांबरोर आपल्या राजवाट्यांत येण्यास
रांग द्वेष सोडून दिल्याशिवाय जाभ्षमःय पृढें जनक राजानें सीतेचा अन क्सा
विश्व'मित्रानें विचारले-“* तर मग मी मिळणार नाहीं 'बिनेति केळी.
जितेंद्रिय झालों का! '' तेथून बिश्व पूर्वेकडे गेळे, बौनत्रत्र
बिश्व'मित्र मुनि राम लक्ष्णणांबरोअर झाळा ती गोष्ट सां'गतळी, म्हणाले कदा
जश्यदैब म्हणाळा-“ जितेद्रिम मात्रशाळा धारण कळून 1. तपश्वर्यी वुरू आल्यावर राजानें त्यांना शंकर'चें धनुष यज्ञाश्राठौं मी स्वत: जमीन नांगरीत असतां
नाहींस.” केडी, त्यांच्या तपश्चर्येबा ताप त्रित्येकाळा दाखविण्यापूर्वी त्या धनुप्य'चें पूवचरत्र वर्णन सीता जमिनीतून निबाळी, मी त्या गूकन्येळा
मग त्याचे सम'वान कसे होणार? झाळ्य. पुन्हां देवांनी तरग्नदेवाकडे करून खांगि”लें. दक्ष-अज्ञाच्या वेळीं शकरानें प्रेमाने घरी आणून स्वतःच्या मुलीसारखें
म्हणून 'जितेंद्रिय दोण्यासाठी किध्रामित्रानी हन पार्थना केळी का या डेच धनुष्य घेऊन देवांचा संहार करण्याचे तिचें ळून पालन केलें. ती मोठी झाल्यावर
वायू «क्षत करून तप्वर्या पुरु केळी य करून आपणच उरविळें होतें. पण देअांनींच शंकराळा परसज्ञ मी तिर्चे स्वयंवर करावयाचें ठ*बिळें. पण
तें तब पाहन इंद वगेरे देवान मिळेळ. तेन्हा वरून त्याच्याकडून ते थनुप्य न घेतलें,
चे द्या अपूर्व कन्येचे स्वयंवर देखीळ अपूर्यव
टि रमा 'मत्रांना दईईन देऊन ले डाप सून देवळोकांत बरेच दिवस तें धनुष्य व्हावें म्हणून मी ही अट धांतली कॉ शेकराचे
अप्सरळा पाढाब उद्ृणाळा “मौ ची मास्वन! द्लि बडून होतें. तें धनुष्य कोणी ः्चळे, शकळा अनुष्थ जो क'णी उचळीळ त्याला सीता माळ
को कळेचें रूप घेऊन कामदेवाबराबर तुझ्या नाहो काँ जागचे हलवू शकला नाहीं. घाळीळ, तें ऐकून कित्येक राजकुमार आले.
पाटोंभाठ येता." स्यानंतर तें त्यांनी माझ्याः कडें आणून टाकलें त्येकांनी आपापल्या शक्तींची पराकाष्ठा
 तर आनंद गगनांत भावेनासा झाळा, तो
ज पाहिळी. पण एकाच्यानें तें जागचे व पराक्रमी पुरुषाशी व्हावा म्डणून मी ही अट वशिष्ट, वामदेव, जाबाळी इस्मादि चर्‍पी व
हदलें देखील नादीं." नोकर एका आठ चाकी गाडात घाडन तें. घातळी होती आणि आज सुदेवानें तसा सुनी यांचा आश्षीर्बाद॒ घेऊन ज्ञनकपुरीस
“म्हृणून ज्या राजकुमारांना अपयश धनुष्य यज्ञज्षाळें) घेऊन आठे, पराक्रमी पुरुष ळामल्य.'' त्यानें त्या आनं- निघ'ळा. चार दिवसांनो तो. मिथिलेश्त
निळाहे त्यांनी सर्वाना मिळून मिशिळेवर स्वारी “पाहू तरी धनुष्य ' असें म्हणत रामाने
दवाच्या भरांत रामाळा माळ घालण्यास पोंचळा.
केळी, वर्षभर वेढा देऊन ते असले होते. धनुष्याची पेटी उघडळी ब घनुष्य उच-
सौतेस सांगितलें आणि अयःध्येळा दशरथ तो्येत बज संपळा होता व विवाहाची
अनकराजानें देवांजबळ पोथना केळी कीं राज- रन त्याळा दोरी खुद्धां बांघळी. नंतर एक
थानोचें रक्षण करण्याची जबाबदारी तुमच्या- बाण त्यावर ठेवून भत्येचा ओढण्याचा प्रयक्न
राओकडे बिबाहास येण्यासाठी निरोप तयारी चाळ. होती. सीता वधूवत्न नेसून
वरच आहे. देवांनी सर्व राजकुजारांचा कारतांच धनुष्य कडाड्‌कन्‌ तुटून दोन तुकडे पाठावळा. तयार उभी होती. राजा दशस्थ आल्याचे
प॥मव करून त्यांना पळवून ळावलें.'' होऊन खालीं पडलें. तिथें जे उभे होते. अनक राजाचे दूत तीन दिवस पवास ऐकून जनक भापला भ ऊ कु्रव्वज याच्या-
येथश्रर गोष्ट सांगून जनक राजानें राम त्यांनी आश्वर्थाने तोंडांत बोटेंच धातळीं.. करीत सक'ळीं अयोध्येस पोवळे व त्यांनी सह त्याला सामोरा गेळा.
हदमणास प्रनुष्ष पहाणार कां विचारलें व जनक राजा मात्र रामाच्या पराक्रमाचे बनुनुंगाचें वणन करून विवाहास येण्यास जनक राजाला सीतेशिबाय ऊमिळा
त्यांचा होकार मिळण्यापूर्वांच धनुष्य घेऊन कौलुक करीत त्याच्याकडे पहात उभा राहा. बिनंती केळी ती बातमी ऐकून दझरथाळा नांवाची आणखी एक मुलगी होती. जनक
 तकणा

विंवाहसंस्कार आटोपल्यावर विश्वामित्र

मुनि राजा जनक व दक्षस्थ ढाघांचा निरोप
चेऊन हिमाळय पदतावर गेले ब दझ्स्थ नब
बिबात्ति देवति समवेत अबोध्येला गेले.
पक आठवडा सतत प्रवास केन्यावर एके
दिवशीं अचानक काळोख पडला ब आवार
शांत धुळीचे लोट उट्टे लार्ले. चोळ्या
बेळानें पाढृतात तो क्रुद्ध पर्द्युशम प्रलय-
काळांतन्या वादळासारखे ग्रेत असलेले
दिसले त्यांच्या खांधाबर परु होता ब.
हातांत धनुष्य-बाण.
पर्थुरामानें येतांच रामाळा विचास्ळ्े-
राजाचा भाळ कुशध्वजर याळा मांडवी ब“ तूं घनुविर्येत निष्णात आहेस असे ऐकतो.
खुनिकीति नांआच्या दोन धरली होत्या. सीता ब तू शंकराचे ,थनुप्य पण तोढून टाकलें
ब राम आंच्या बिवाहाबरोबर या तिन्ही आहेसं, म्हणें, हें 'बप्णूचें धनुष्य माझ्या
झुळोखे विवाह अनुकयें लमण, भरत ब झन्रुभ जवळ आहे. याच्यावर जण चढवून दाख-
यांच्याशी झाल्यास अरे होईल अशी जनक विलेंस तरच मी तुळा पनुविदयेंज लू पारंगत
राजानें दश*्थ राजाजवळ विनती केली. शाळास असें मानीन. तुळा आपळी अक्ती
दोघांना ही कल्पना मान्य झोल्यावर लय्नाचा अजमावून पाहायची असेळ तर मी डन्छ-
मुहमै ठा. बुढास तझार आहे.
वाढापूवी जनक राजानें चार लक्ष. परछुरामाने विष्णूच्या धनुष्य्चें वर्णन
माईचें दान केळें. र्‍याच दिवशो भरताचा केळें म्हणाळा-* हें देखील विशवकर्थ्यानिंच
मामा बुध'जित पण मिथिठेळा येऊन पोचला घडलेळें आहे दोषांच्या शक्तीची परोक्षा
ल्न समारंभ फार थाटाने साजरा झाळा. व्हावी म्हणून त्यानें दोन्दी धनुष्ये बडविळा.
शिव-विष्णूंचें थनु्युद्ध झालें. त्यांत विष्णूच पारामानें त्याच्या गोळण्याकडे दुळेक्ष
विजयी ठ7णार हें पाहून देवांनी मध्यस्थी केलें. रामाळा राग आल्य. त्यानें परळ छअकरबती हे आगळे अनरावती नगर नव्हे. हे 'श्िश्वकळेच्या ऐतिहासिक महत्वाची खरीखरी महिती
करून युद्ध बंद करण्यास विनंती केळी. रामाच्या हातांतून तें घनुप्य वेतलें व त्यावर __ आल्य प्रांतांतीलजुंट्रजिल्ह्यातले पुक 'मिळण्यापूर्वोच भमरावतीचा स्तूप दांबकून गेला,
ष्ण आपल्याहून अधिक बलछवान निभ्ालेळा जाण चढवून विचारलें" द्या आाणानें तुचा झअसिद्ध असें नगर आहे. गुंदरपागून समारे ९२ जाड अनरावतीचे भवशेष कांढो खंडनसप्ये, सादी
पाहून शंकराने आपलें धनुष्य विदेद देशाचा बध करणें मळा शक्‍य माहे. पण ज हागावर औदयंदरकण्यानदीच्या का रॅ महर शोते. शात- अदवस, कलनत्याला व कांह अमरावतीला पहा-
वाइनयुगांतयेथेंआन्प्रची राजधानी होतो. दक्षिगे- खयास मिळतात. यर्षांपूर्वी आन्थ लोकांचा
राजा देवरात याळा देऊन टाकलें. विष्णूने शक्त उचलणे हा माझा धरत नादी. तरी कडीर महावान बौ संप्रदायाचे नुख्व केल घान्य वेहराव, त्यांची आगूप्णे बोरे क्ली होती. मांची
आपलें धनुष्य भूगुवंशी क्चीत यास दिलें तुम्हांला नि:शक्त केळ्याशिक्राय मात्र खास कढळ या नगरापासुन अगद! जनळच होतें, शातण्या कल्पनाहे.अवशेष पाल्याने कठतें,
त्यानें आपळा मुळगा जमदम्रि यस तें दिलें राइणार नादीं. तुम्ही त्रिळोकांत ज्या ज्या शतकांत इुएनसेंगगे जेव्हां भारताचा प्रवास केला अमरबतीच्था भवशेपांत कंदी झिलाहेक्ल पण
ब त्याच्या मागून त्याचा पुत्र म्णून त तप्वर्था केळी आहे त्या सर्व प्रदे- ेव्हं तो भसरायतीला भाला. 'मिळाळे भाहेत. त्यापैकी कांददी मौर्य लिपीत, कां
मळा मिळालें, शांचा धस करण्याचें मी ठरबिळें आहे.” अमरावतीचे अवशेष २००५ वव!पूर्गीच आहेत. डेभाझ लिपीत ब कांद्री शातषादून हिपींत आहेत,
आल्यबेशषाचीत्या कळची शिल्पकला कशी होती यावरून ६ स्तूप मौर्य ाळापासून देंधा$ु पंशापर
तें ऐकून दशरथ राजा प्राबरून गेला. असें सांगून रामानें बाण सोडळा. पर आंचो थोडी कार कल्पना हे वशेष पादात्यावर असिद्ध होता असे अगुनान अरावपास हरकत नाही.
स्यानें प'शूंरामाचे पाय घरले आणि म्हणाळा रामाचा तेजो*ध झाळा. त्याचें अबतार्‌- होऊं झकेळ. ह्या अवशेषांचा शोध प्रथन १७९७ कर्लेळ कॉिन केकन्थीनें अनेक ऐतिह।सिक प्रमाणांच्या
* प्रभो ! आपण एकवीस वेळां ही प्रथ्वी कार्य संवळें होतें ब बिष्णूचा नवीन अवतार साठी वासात्यांनी लावल्या, परंतु अमरावतीच्या आधारांवर
यात्वूपाच् एफ रूपरेषा
नि;क्षत्रिय केलेळी आहे. नतर आपण इंदा- म्हणजे रामावतार प्रभ झाला होता.
समोर प्तिशा केळी होती की, पुन्हां शत्र दशःथ अयोश्येळा आळा. रान
हातीं बेणार नाही, माझ्या मुः च्या विरुद्ध बडिळांना राज्यकायीत मदत
झक्ष दाती घःलें तर माझा वैशच खेटेल." हागळा. [बालकांड संपूर्ण

रह