ბადრი ფორჩხიძე; ომარ მინდაძე.

სამართლის ფილოსოფიის

აქტუალური პრობლემები

ქუთაისი
2009 წ.

წიგნში გაშუქებულია სამართლის ფილოსოფიის ყველაზე თანამედროვე

საჭირბოროტო აქტუალური საკითხები სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობასა
და ადამიანის ძირითად უფლებათა დაცვის პრობლემებთან დამოკიდებულებაში,
აგრეთვე განხილული და განმარტებულია ის ფუნდამენტური ცნებები და
კატეგორიები, რომელთა ზოგადფილოსოფიური, მეტაფიზიკური მნიშვნელობა და
საზრისი თავისებურ როლს თამაშობს მათივე სამართლებრივი ინტერპრეტაციისა და
გაგების თვალსაზრისით.
აღნიშნული წიგნი წარმოადგენს სამეცნიერო_კვლევითი ხასიათის ნაშრომს,
რომელიც გათვალისწინებულია ფილოსოფიის, სამართლის, პოლიტიკის,
სოციოლოგიისა და ფსიქოლოგიის პრობლემატიკით დაინტერესებული
მკითხველისთვის; ამასთანავე, მისი საშუალებით, შესაძლებელია ფილოსოფიისა და
სამართლის სპეციალობის სტუდენტებმა და მაგისტრებმა უშუალოდ
 2

იხელმძღვანელონ აკადემიური დონის ამაღლების მიზნით, ან გამოიყენონ დამხმარე

ლიტერატურის სახით.
წიგნი მომზადდა ქუთაისის აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ფილოსოფია_ფსიქოლოგიისა და სამართლის დეპარტამენტში, იგი
რეკომენდირებულია, როგორც სასწავლო სახელმძღვანელო.
რედაქტორები: ოთარ გამყრელიძე
იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი
რობერტ გოლეთიანი
ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი
რეცენზენტები: ანზორ ბრეგაძე
ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი
ზაურ მჟავანაძე
ქუთაისის აკ.წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
იურისტი
მამუკა შენგელია
იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი, ასოცირებული
პროფესორი
იაშა კუჭუხიძე

ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორი, ასოცირებული

პროფესორი
 3

წინასიტყვაობა

სამართლის ფილოსოფიის პრობლემები ისეთივე ტევადი და ამოუწურავია,

როგორც სხვა დარგების: ეკონომიკის, ბუნებისმეტყველების, კულტურის,
პოლიტიკის, ხელოვნებისა და რელიგიის მეტაფიზიკური საფუძვლები,
რომლებთანაც თავის მხრივ, გნოსეოლოგიურ და ისტორიულ ასპექტში ინტენსიური
შეხება აქვს სამართალს, არა მარტო როგორც ამოსავალი დებულებების
ზოგად_მსოფლმხედველობრივი კუთხით, არამედ სოციალურ_ანთროპოლოგიური
და სოციალურ ფსიქოლოგიური ხასიათით, თუ მნიშვნელობით.
ჩვენი ნაშრომის ძირითადი მიზანი მდგომარეობს პოლიტიკური, სოციალური
და სამართლებრივი დატვირთვის მქონე საკვანძო საკითხების ანალიზში, რაც
სხვადასხვა კატეგორიისა და ცნების ლოგიკური თვითრეფლექსის გზით დაგვანახებს
იმ რეალურ სიძნელეებს, დილემებსა და ანტონომიურ შიგა დაპირისპირებებს,
რომლებიც თავს იჩენენ არა მარტო თეორიულ_აბსტრაქტული მსჯელობის პროცესში,
არამედ ყველა სახის სამართალწარმოების კონკრეტულ ვითარებასა და
ღონისძიებაში. სამართლის ფილოსოფიური პრობლემატიკა, შეიძლება ითქვას
იმდენად მრავალმხრივი, განუსაზღვრელი, დაუსაბამო შინაარსისა და მოცულობისაა,
რომ დიდი გერმანელი ფილოსოფოსის, ჰეგელის შემდეგ, წარმოუდგენელია
დღევანდელ პირობებში ვინმეს გაუჩნდეს სერიოზული პრეტენზია, თუნდაც ყველა
ძირითადი და აქტუალური პრობლემა ამომწურავად გაიაზროს და ერთიანი
დასაბუთებული სისტემის რანგში აიყვანოს. ამიტომაც ჩვენი პრობლემური
კვლევა_ძიების მცდელობა უფრო მოზომილია იმდენად, რამდენადაც ამის რეალურ
საშუალებებს სათანადო პირობების გათვალისწინებით მაქსიმალურად
გამოვიყენებთ, რათა საქმეში ჩახედულ, კომპეტენტურ მკითხველს ვაჩვენოთ
სამართლის ფილოსოფიური თვითცნობიერების მეტნაკლებად დამოუკიდებელი,
განსხვავებული და განსაკუთრებული მხარეები, რასაც დღემდე რაიმე მძაფრი
ყურადღება, ან ჯეროვანი შეფასება_აღიარება, გარკვეულ ეპოქალურ მიზეზთა გამო,
არ ღირსებია.
აღნიშნული მიზნის განხორციელება გამართლებული და ხელსაყრელია
ფილოსოფიურად დაფუძნებული და კომპლექსურად აპრობირებული ისეთი
მეცნიერული მეთოდოლოგიის კავშირგაბმულობაში, როგორიცაა: შედარებით _
ისტორიული, ლოგიკური, სტრუქტურულ_ფუნქციონალური,
სოციალურ_ფსიქოლოგიური მეთოდები, რა თქმა უნდა, ამათ გარდა მეცნიერული
კვლევა_ძიების არსენალში კიდევ მოიპოვება სხვა მეთოდებიც, თუნდაც გენეზისური
კავშირების ან აქსიომატური სიცხადისა, თუმცა მიზანშეწონილია სამართლისა და
მასთან პირდაპირ დამოკიდებულებაში მყოფი პოლიტიკური და სოციალური
ინსტიტუტების გეგმაზომიერი ანალიზი ზემოხსენებული მეთოდოლოგიის
გამოყენებით წარიმართოს.
კომპლექსური მეთოდოლოგიური კვლევა_ძიებისა და დასაბუთების სისტემა
აღნიშნულ სფეროში უშუალო შეხებაში მოდის შესაბამის ამოცანათა კომპლექსთან.
ყოველი მათგანი ლოგიკურ_ისტორიული ეტაპის გავლით
ურთიერთგანპირობებული ჯაჭვის თანმიმდევრული პროცესის ერთიანობაშია
მოქცეული, აქ განიხილება თავისუფლებისა და წესრიგის თანაფარდობის პრობლემა
უკვე არსებულ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში; აგრეთვე ჩვენს ქვეყანაში მისი
 4

დამკვიდრების გზები და საშუალებები, თუ როგორია მათი შერჩევის ხელსაყრელი

კრიტერიუმები და სათანადო ორიენტირები; სამართალდამცავი ორგანოების
მიზნები და საქმიანობის საფუძვლები ადამიანის უფლებებთან ორგანულ კავშირში
უნდა იყოს, რათა ითვლებოდეს მისი დაცვისა დაგანმტკიცების საიმედო გარანტად.
საქართველოს კონსტიტუციაში, საერთაშორისო სამართლის აქტებისა და
ხელშეკრულებების შესაბამისად, აისახა მთელი ეს პროცესი, რაც თავის აშკარა
დადასტურებას ჰპოვებს საკანონმდებლო ხელისუფლების მიერ დადგენილ
კანონმდებარე აქტებსა და შესაბამის რეზოლუციებში. მთელი საერთაშორისო
საზოგადოების დემოკრატიული სტრუქტურები და ინსტიტუტები თვალყურს
ადევნებენ საქართველოში მიმდინარე დემოკრატიზაციის პროცესს, რომელიც დიდი
შეფერხებებისა და წინააღმდეგობის მიუხედავად, სამართლებრივი სახელმწიფოს
ფორმირების იდეითაა აღჭურვილი. ევროსაბჭოში ჩვენი ქვეყნის გაწევრიანება
უდაოდ დიდი სტიმული და მასთან ერთად გრანდიოზული პასუხისმგებლობაა,
როგორც ხელისუფლებისა და მთავრობის, ისე მთელი ხალხისა და
საზოგადოებისათვის, რადგანაც სამართლებრივი სახელმწიფო მმართველობის
სისტემა სამოქალაქო, ღია საზოგადოების თვითმმართველობის ელემენტთან
განუყოფელ კავშირში და თანაფარდობაში უნდა დაიბადოს, რაც განსაკუთრებული
შეგნების, ადამიანური უფლებების გათვითცნობიერებისა და ჰარმონიული
თვითმოწესრიგების, ურთიერთკონტროლს დაქვემდებარებული საქმიანობის
სტაბილური უზრუნველყოფის შედეგი შეიძლება იყოს მხოლოდ.
აღნიშნული შედეგის მისაღწევად ერთ_ერთი აუცილებელი, მაგრამ
არასაკმარისი პირობაა სამართალდამცავი ორგანოების მიერ დაცული იქნას
ადამიანის კონსტიტუციუროი უფლებები და თავისუფლებები: სიცოცხლის, პატივის,
ღირსების ხელშეუვალობა, უდანაშაულობის პრეზუმფცია, ფიზიკური ან ფსიქიკური
იძულების დაუშვებლობა, უკანონო დაკავებისა და დაპატიმრებისათვის
კომპენსაციის მიღების უფლება. ყოველივე ეს თითქმის შეუძლებელი გახდება იმ
შემთხვევაში, თუ იქნა მტკიცედ გამიჯნული სასამართლო ხელისუფლება
საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებიდან, ვინაიდან ერთიანი
ხელისუფლების შიგნით ძნელი წარმოსადგენია მიუკერძოებელი, არატენდენციური
და კანონიერი მართლმსაჯულების აღსრულება, რაც ეჭვის ქვეშ დააყენებს
სამართლებრივი გზით პრობლემათა გადაჭრის უნარიანობას, სამართალდამცავი
ორგანოების კომპეტენტურობას და საბოლოოდ დემოკრატიული ფასეულობებისაკენ
სწრაფვას.
ამის გარდა, სამართლებრივი სახელმწიფოსა და დემოკრატიული, სამოქალაქო
საზოგადოების ფორმირება ემყარება აუცილებელი მოვალეობის სისტემას. მარტო
უფლებათა პატივისცემა და აღიარება თუნდაც იმ დროს, როცა ხელისუფლება და
სასამართლო არ უშლის ხელს მათ რეალიზაციას, ჯერ კიდევ არაა სრული
საფუძველი ამისათვის. თავისუფალი მოქალაქე არ შეიძლება იყოს ის, ვინც
სახელმწიფოებრივი შეგნების პრიორიტეტს მხოლოდ პირადული უფლებების
გარანტიების მოთხოვნას შეუფარდებს; პიროვნული უფლებების გარანტიებთან
ერთად მას უნდა გააჩნდეს შინაგანი მოთხოვნილებაც საერთო_საზოგადოებრივი
პასუხისმგებლობის საფუძველზე აგებული მოვალეობის დაკისრებისა და
კეთილსინდისიერი შესრულებისა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ყოველი უფლება
მოვალეობის მიღმა, თვითნებობისა და ქაოსის ლაბირინთია, ისევე, როგორც
მარტოოდენ მოვალეობა უფლების გარეთ _ ბრმა მორჩილებისა და ქვეშევრდომული
 5

დაკაბალების მარყუჟს წარმოადგენს. ამიტომ რამდენი უფლებაა, იმდენი

მოვალეობაც უნდა იყოს და პირიქით.
მთელი ნაშრომის დედაარსი განისაზღვრება ერთადერთი სულისკვეთებითა
და მისიით; რომელიც მდგომარეობს სამოქალაქო ურთიერთობებსა და ღია
საზოგადოებრივ სისტემაში ადამიანის ზნეობრივი იდეალის თვითდამკვიდრების
ხელისშეწყობაში. ყველა დიდ მოაზროვნეს, ფილოსოფოსსა და საზოგადო მოღვაწეს
თავისებურად ესმოდათ მისი არსი, ჩვენ ხელთა გვაქვს უამრავი საჭირო მასალა,
სადაც თავმოყრილია სხვადასხვა პოზიციები და შეხედულებები, მიუხედავად მათი
არაერთგვაროვნებისა, ზოგჯერ კი დიამეტრული ურთიერთპოლარიზებისა, ყველა
მათგანი საკმარისად დასაბუთებული და ანგარიშგასაწევი გახლავთ იმისათვის, ვინც
აპირებს მთელი სერიოზულობით ჩაუღრმავდეს პოლიტიკისა და სამართლის
ფილოსოფიის გლობალურ საკითხს, რომლის უკან გადაჭრილი თუ გადაუჭრელი
პრობლემების უსასრულო წყებაა მოტანილი. შეუძლებელია დაეთანხმო ყოველ
მათგანს, რომელიც ჩვენი შინაგანი მსოფლმხედველობრივი ტენდენციის
მატარებელია ან პირიქით, უარყო ნებისმიერი, რომელიც იგივე მსოფლმხედველობის
საპირისპიროა, თუ რა თქმა უნდა, კვლევა_ძიება მხოლოდ საბაბი ან ახირება არ არის
საკუთარი მრწამსის იდეოლოგიზაციისათვის, თუ მეცნიერის თვალით ცდილობ
ჩაწვდე ჩახლართული მსჯელობებისა და აზრთა ჭიდილის მიზეზ_შედეგობრივი,
სუბსტანციური, მეტაფიზიკური საზრისის მქონე იდეას, რომელიც იქნებ
გვაახლოვებდეს ჭეშმარიტებასთან.
ნაშრომი განკუთვნილია ფილოსოფიისა და იურიდიული ფაკულტეტის
`სამართალმცოდნეობის" სპეციალობის სტუდენტებისათვის როგორც დამხმარე
სახელმძღვანელო, აგრეთვე ფილოსოფიის, სამართლისა და პოლიტიკის საკითხებით
დაინტერესებული მკითხველისათვის.
 6

თავი პირველი

სახელმწიფოსა და სამართლის ძირითადი თავისებურებანი

$ 1. სახელმწიფოსა და სამართლის თანაფარდობის პრობლემა

სახელმწიფოს შესახებ ფილოსოფიურ_სამართლებრივი ხასიათის

შეხედულებებსა და საკვანძო დებულებებს ძალზე დიდი ხნის ისტორია აქვს. სანამ
უშუალოდ მოვახდენთ ამ ტერმინის განმარტებას, პირველ რიგში, მიზანშეწონილია,
გავიხსენოთ საკუთრივ სახელმწიფოს, როგორც ტერმინის მნიშვნელობა და მისთვის
დამახასიათებელი ფუნქციები. სახელმწიფოს ტერმინოლოგიური განმარტება
სხვადასხვა ენაზე სხვადასხვა ეტიმოლოგიურ ფენომენთან კავშირდება, რაც
სრულებითაც არ ეწინააღმდეგება სახელმწიფოს ცნების შინაარსს. ბერძნული
`პოლისი" ქალაქთან დაკავშირებული სახელია, აქედან მოდის სამოქალაქო
საზოგადოების შესახებ თვალსაზრისი, რაც კარგადაა ასახული პლატონისა და
არისტოტელეს საგანგებო შრომებში. გასაგები მიზეზების გამო, ამ სახელის
ბერძნული ვარიანტი არ ასოცირდება ერთ კონკრეტულ გამოკვეთილ პერსონაჟთან,
ისე, როგორც სხვა ენებში, სადაც ან ზნეობრივ ძალას აღნიშნავს ან წარჩინებულობის
განსაკუთრებულობას, მაგალითად სლავურ ან რომანულ_გერმანულ ენებში; რაც
შეეხება ქართულ ვარიანტს, იგი პირდაპირ ხელის ეტიმოლოგიურ საზრისს ფართო
მნიშვნელობით შეესატყვისება. ხელს კი ქართულში ძალზე მრავალმხრივი და
სიღრმისეული დატვირთვა აქვს, ასე მაგალითად: ხელისუფლება, `ხელოვნება",
`გახელება", `გამარჯვება"_ (მარჯვენა ხელის მარჯვედ მოხმარებას გულისხმობს)
`დამარცხება" _ (მარცხენა ხელის მიმართებაში მარცხის გამომხატველია) და ა.შ.
`ხელმწიფობა" ხელმძღვანელობას პრიმიტიული გაგებით არ შეესაბამება, ეს
უკანასკნელი ქართული სიტყვების არატრადიციული კომბინაციაა, ვინაიდან იგი არ
გვხვდება ტრადიციულ სიტყვათწარმოებაში და ამდენად სხვა ენის ანალოგიის
მიხედვითაა ნაწარმოები, ვთქვათ რუსული `руководство" _ს მსგავსად.
`ხელ_მწიფობა" კი ნიშნავს სრულყოფილი, სავსე, ზრდადამთავრებული,
ყოველნაირად გამართული ხელით მარჯვედ მართვას. მაგალითად, სახელმწიფო
შეიძლება შევადაროთ გაჭენებულ ცხენს ან წყლის ზედაპირზე მოტივტივე ნავს,
რომელიც აღვირით ან ნიჩბებით უნდა დაიჭირო და სწორად მართო. მწიფე და
მარჯვე ხელი, რომელსაც ხელეწიფება, ანუ შეეძლება ამის გაკეთება ხელმწიფეს
წარმოადგენს; ამრიგად, ქართული ვარიანტი პერსონალური ხასიათისაა, იგი ვიღაც
რჩეულის ძლევამოსილ ხელზე მიუთითებს.
ეტიმოლოგიური სპეციფიკიდან გამომდინარე, ბერძნული სახელმწიფო
`პოლისი" სამოქალაქო მართვის ფორმას შეესაბამება და იგი კოლექტიური
ხასიათისაა, ხოლო ქართული სახელმწიფო გამორჩეულად ინდივიდუალური
სპეციფიკისაა. რაც შეეხება თვით ცნებას, მისი არსი საერთაშორისო გაგებით",
მდგომარეობს შემდეგში: სახელმწიფო წარმოადგენს პოლიტიკურ ორგანიზაციას,
რომელიც საზოგადოებას მართავს ძალაუფლების მეშვეობით, რაც ემყარება
ძალისმიერი მეთოდებისა და იარაღების გამოყენებას. იგი გახლავთ კანონიერი
ძალადობა კერძო პირების, დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების მიმართ, რაც
მთელი საზოგადოების მიერ გამართლებული და აღიარებულია. სახელმწიფოს
ძირითადი ნიშნებია:
 7

1. ხელისუფლება, რომელიც არის იმ ორგანიზაციათა და დაწესებულებათა

ერთობლიობა, რომელთა მიზანია ძალაუფლების განხორციელება. იგი იქმნება
სწორედ ამის უზრუნველსაყოფად. ამაში შედის მთავრობის უწყებები და
სამინისტროები; ძალოვანი სტრუქტურები _ ჯარი, პოლიცია, სპეც_დანიშნულების
რაზმები, პარლამენტი, მართვა_გამგეობის ორგანოები და სხვა.
2. სამართალი, რომელიც არის სახელმწიფოს მიერ დადგენილი და
სანქციონირებული კანონებისა და აქტების ერთობლიობა, რითაც ხორციელდება
მისი ძალაუფლება. სახელმწიფოს მიერ სანქციონირებული სამართალი
ხორციელდება ძალისმიერი მეთოდებით, იგი სახელმწიფოს განუყოფელი ნაწილია,
თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აღმოსავლეთისა და აზიის მთელ რიგ ქვეყნებში,
განსაკუთრებით ჩინეთში, სასამართლოს ისტორიულად ძალზე შეუმჩნეველი როლი
ენიჭებოდა. ხელისუფლება საზოგადოების მართვა_გამგეობის პროცესში
წარმატებით იყენებდა ტრადიციულად გამომუშავებული მორალური კატეგორიის
ნორმებს, რომლის შესრულებასაც თვით საზოგადოება იღებდა საკუთარ თავზე (37;
390).
3. ტერიტორია. ყოველ სახელმწიფოს თავისი შესაბამისი ტერიტორია აქვს,
რომელზეც მისი ძალაუფლება ვრცელდება, მოცემული ტერიტორიული საზღვრები
სახელმწიფო საზღვრებია, რომელთა ფარგლებს მიღმა მისი ხელისუფლება არ
ხორციელდება. მოსახლეობა, რომელიც ამ ტერიტორიაზე ცხოვრობს, სახელმწიფოს
ქვეშევრდომია და მის იურისდიქციაში იმყოფება. მათ ერთმანეთთან აერთიანებს არა
სისხლით ნათესაობა და ეთნიკური კუთვნილება, არამედ მხოლოდ
სახელმწიფოსადმი დაქვემდებარება.
4. გადასახადები: წარმოადგენს სახელმწიფოს ეკონომიკური უზრუნველყოფის
ძირითად სახსრებს საკუთარი ფუნქციების შესასრულებლად. ამ ფუნქციებს
განეკუთვნება სამეურნეო, კულტურული, სოციალური, სამხედრო, სამედიცინო თუ
სხვა ტიპის საქმიანობა, ამის გარდა, მან უნდა შეინახოს სახელმწიფო აპარატში
დასაქმებული კადრები. გადასახადებს სახელმწიფო იღებს მოსახლეობიდან, მიწის,
წყლის, უძრავ_მოძრავი ქონების, შრომის და სხვა სახის მიმართ დაწესებული
ბეგარის საშუალებით.
სახელმწიფოს გააჩნია აგრეთვე საშინაო და საგარეო ღონისძიებათა
გეგმაზომიერი გატარების ფუნქცია, რომელსაც პოლიტიკური კურსის
კვალიფიკაციით მოიხსენიებენ. საშინაო პოლიტიკის ფუნქციას განსაზღვრავს
ქვეყნის შიგნით ურთიერთობების მოწესრიგება მართლწესრიგის
უზ/რუნველსაყოფად, რისთვისაც იგი ადგენს კანონებს: აღასრულებს მათ და
ახორციელებს მართლმსაჯულებას, საშინაო პოლიტიკის რანგში სახელმწიფოს
გააჩნია ხელისუფლების სამი ფუნქცია: საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და
სასამართლო. პირველი გამოსცემს კანონებს, მეორე აღასრულებს მათ, ხოლო მესამე
აღნიშნულ კანონებთან შესაბამისობაში უზრუნველყოფს წესრიგისა და
მართლმსაჯულების დაცვას.
სახელმწიფოს საგარეო ფუნქციას განსაზღვრავს ტერიტორიული მთლიანობის
შენარჩუნება და სხვა სახელმწიფოებთან ერთიერთობების დარეგულირება. საგარეო
და საშინაო პოლიტიკა არ შეიძლება ურთიერთგანპირობებული მჭიდრო კავშირების
გარეშე წარმოვიდგინოთ, ერთ_ერთი მათგანის წარმატება მეორის წარმატებას
განსაზღვრავს და პირიქით. ამის გარეშე სახელმწიფო ვერ გაამართლებს თავისი
ძირითადი მიზნის მისაღწევ დანიშნულებას _ ვერ დაიცავს სუვერენიტეტს.
 8

სუვერენიტეტი ქვეყნის პოლიტიკური დამოუკიდებლობა და თავისთავადობაა, იგი

გამორიცხავს უცხო სახელმწიფოთა ჩარევას, როგორც საშინაო, ისე საგარეო
პოლიტიკაში, სუვერენიტეტის გარეშე სახელმწიფოებრიობაზე ფიქრი
გამორიცხულია, სახელმწიფოები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ორგანიზაციისა
და მართვის ფორმების მიხედვით. ამ ეტაპზე ჩვენს მიზანს არ შეადგენს მათი
დახასიათება, ვინაიდან უკვე მოცემული ნიშნების გათვალისწინება სავსებით
საკმარისია იმისათვის, რომ პირდაპირ შევუდგეთ სამართლებრივი სახელმწიფოს
გარჩევას.
სამართლებრივი სახელმწიფო ხასიათდება შემდეგი არსებითი
თავისებურებებით: 1. სახელმწიფოში სამართლიანი კანონის უზენაესობა; 2.
ხელისუფლების დანაწილება; 3. ადამიანის უფლებების დაცვა (107;#5). ზოგჯერ
მიუთითებენ მეოთხე ნიშანზეც, როგორიცაა კონსტიტუციური კონტროლის, როგორც
სამართლებრივი სახელმწიფოს აუცილებელი კომპონენტის სახეობაზე (39;110-113).
აზრთა სხვადასხვაობა თვით ამ დასახელებული ნიშნების გაგებითაც აღინიშნება,
თუმცა ერთი რამ უდავოა, რომ კანონის უზენაესობის გარეშე სამართლებრივი
სახელმწიფო უბრალოდ წარმოუდგენელია. აქვე უნდა ითქვას ისიც, თუ რა
შემთხვევაშია კანონი სამართლებრივი და სამართლიანი. სამართლებრივი ეწოდება
სახელმწიფოს მიერ სანქციონირებულ, იურიდიულად დასაბუთებულ კანონებს,
რომელსაც ადგენს კანონმდებელი, აღასრულებს აღმასრულებელი და განსჯის
სასამართლო. რაც შეეხება სამართლიან კანონს, იგი უპირველესად
მორალურ_ზნეობრივი კატეგორიის, კერძოდ, სამართლიანის მიმართ სრულ
შესაბამისობაში უნდა იყოს. ზნეობრივი კატეგორიები ჯერარსული ხასიათის
მატარებელია და თუ იგი თანმიმდევრულად არ განხორციელდა რეალობაში,
სასამართლო არ იქნება არც ზნეობრივი და არც სამართლიანი. პრაქტიკაში თითქმის
შეუძლებელია მოინახოს ისეთი იურიდიული კანონმდებლობა, რომელიც
ყოველმხრივ ზნეობრივი და სამართლიანია. შეიძლება ვიღაცისთვის იყოს,
ვიღაცისთვის _არა; ზნეობრივად სამართლიანი კი საყოველთაოა, ამიტომ სამართალი
სახელმწიფოებრივი სამართლის ენაზე შედარებითი, რელატიური ბუნებისაა.
მიმართულია უარესიდან უკეთესისაკენ. ზნეობა და მისი კატეგორიები კი
ჯერარსულია მეტაფიზიკური გაგებით, რაც რელატიურობასთან და ცვალებად
გამოანგარიშებასთან შეუთავსებელია და ამის გამო, აბსოლუტურია. არც ერთ
სახელმწიფოს და სამართალს არ შეიძლება ჰქონდეს პრეტენზია საკუთარი კანონების
უცვლელობასა და აბსოლუტურობაზე, აქედან გამომდინარე, იგი უნდა გაიმიჯნოს
მეტაფიზიკურიზნეობისაგან და მისი კატეგორიისაგან. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს
უზნეობას და უსამართლობას, თუმცა თავისი პრაქტიკული შეზღუდვების გამო, იგი
თანმიმდევრულად და განუხრელად ვერ იცავს მას და სრულიად ბუნებრივად
ვარდება წინააღმდეგობაში, რისი კომპენსაციაც კანონების სამართლებრივი
ფუნქციების დახვეწამ და მოქნილობამ უნდა იკისროს. მოცემული თვალსაზრისის
ნათელყოფისათვის ავიღოთ; მაგალითად, ქრისტეს ათი მცნებიდან ერთ_ერთი,
თუნდაც `არა კაც კლა!", რომელიც შეიძლება გავშიფროთ ჯერარსის, ანუ ზნეობის
ენაზე, ისევე, როგორც სამართლებრივ ენაზე. პირველ შემთხვევაში, კაცის მოკვლა
მარტო ფიზიკური გაგებით არ იგულისხმება. გაფიქრებაც კი უკვე ზნეობრივი
დანაშაულია და იგი შესაბამის სასჯელს, სინდისის ქენჯნას ექვემდებარება. მით
უმეტეს, როცა საკითხი ეხება მკვლელობის თავისებურ პროპაგანდას _ მასობრივი
საშუალებების მიერ მძაფრი ძალადობის სცენებით გამოხატვას, ეს დანაშაული მით
 9

უფრო დიდი ბოროტებაა. ამერიკელ სოციოლოგებს და იურისტებს: ჯანდას, ბერისა

და გოლდმენს მოჰყავთ შემდეგი დებულება იმის შესახებ, რომ ტელევიზიით
მხეცური მკვლელობების და გაუპატიურებების ხშირად გასართობი პროგრამების
სახით ჩვენებამ წარმოქმნა `გადმოღებული" დანაშაული, ისინი ხშირად ისეა
ჩადენილი, როგორც ტელევიზიით აჩვენეს, შემდეგ ბოლოში დასძენენ: პრესის
თავისუფლება კეთილშობილური ფასეულობაა, მაგრამ არ უნდა ვუგულვებელყოთ
ის ფაქტი, რომ ხანდახან ძალიან ძვირად გვიჯდება ამ თავისუფლების
არაკვალიფიციური გამოყენება (53;149). იგივე დანაშაულის პროპაგანდისტულ
ხასიათს ეხება ცნობილი რუსი მწერალი დოსტოევსკიც (15;283). სახელმწიფოს
არაფრით არ შეუძლია აღკვეთოს ასეთი დანაშაული, თუ ის სამართლებრივი
გახლავთ, ვინაიდან იგი ვერ გამოვა მკაცრი ცენზორის როლში, რადგან ამით
დაუპირისპირდება სიტყვის, აზრის, რწმენისა და სინდისის თავისუფლებას. კიდეც
რომ მოინდომოს ასეთი რამის გაკეთება, ამას მეტად სავალალო შედეგები მოჰყვება.
ცენზურა გადაიზრდება მოქალაქეთა დევნაშევიწროებაში, რეპრესიებსა და
დესპოტიზმში, რაც უფრო მეტად გაზრდის ბოროტებისა და დანაშაულის მასშტაბებს.
ამიტომ, ზნეობრივი შეფასებით დანაშაული, ანუ იგივე უსამართლობა, სახელმწიფო
სამართლის ხელთ არსებულ სამართლებრივ კანონებს განსასჯელად ყოველთვის არ
ექვემდებარება. ზემოთმოყვანილი მცნების მაგალითით ვრწმუნდებით
სამართლებრივი სამართლის რელატიურობაში, რაც ნიშნავს `არა კაც კლა"_ს
ფიზიკური შესრულების, ანუ კაცის ფიზიკური განადგურების (ისიც გამონაკლისი
შემთხვევების გარდა, მაგალითად, აუცილებელი მოგერიების დროს) აკრძალვას,
ხოლო ზნეობრივი მსჯავრი კი ამის უბრალო გაფიქრებასაც დანაშაულად ნათლავს.
ზნეობა იმის გამოა აბსოლუტური, რომ იგი არ გამოდის შედეგის ავკარგიანობიდან,
მისთვის მთავარია მიზანი, რომელიც მხოლოდ საყოველთაო სარგებლობის
საშუალებებით მიიღწევა, მაშასადამე, გაფიქრება მისთვის სურვილში გამოხატული
მოქმედების მცდელობაა, როგორც გარკვეული შესაძლებლობა, რომელიც იზღუდება
რაღაც ობიექტური მიზეზებით და ფაქტორებით, თუმცა შედეგის მიუხედავად,
გაფიქრება და სურვილი იგივე დანაშაულია, როგორც ფიზიკური აქტი, რომელიც
ასეთი ჩანაფიქრის საფუძველზე ხორციელდება. პირველის მიმართ სასამართლო
უძლურია, მეორის მიმართ კი მკაცრი, მაშინ, როდესაც ზნეობა ორივეს ერთნაირად
კიცხავს და სჯის სინდისის მეშვეობით, რასაკვირველია, იმ შემთხვევაში, თუ
დანაშაულის ჩამდენს სინდისი გააჩნია და მოწმე არაა ან პირიქით სამართლიანი
კანონები სასამართლოს შეიძლება ჰქონდეს, მაგრამ იგი არის არა ჯერარსული,
არამედ რეალური, აქედან გამომდინარე, არა მეტაფიზიკურად აბსოლუტური,
არამედ ფარდობითად ცვალებადი და რელატიური, ეს არ გამორიცხავს ზნეობისა და
სამართლის მჭიდრო კავშირს. ზნეობა თავისი კატეგორიებით და ნორმებით
ყოველთვის მნიშვნელობს და თავისებურ ზემოქმედებას ახდენს სამართალზე,
თუმცა ამ სფეროს მიმართ მას არ გააჩნია სრულყოფილად განმსაზღვრელი ფაქტორის
თვისება.
საბოლოოდ, ზნეობრივი და სამართლებრივი სამართლის დამოკიდებულებანი
შემდეგნაირად განისაზღვრება: ის, რაც ზნეობრივია, ყოველთვის არ არის
სამართლებრივად სამართლიანი, ხოლო ის, რაც სამართლებრივად სამართლიანია
(იგულისხმება ნორმატიული კანონი) ამავე დროს უნდა იყოს ზნეობრივიც; თუ არა,
მაშინ იგი არც სამართლებრივად არ უნდა იქნეს გამართლებული, თუმცა ვიცით, რომ
ისტორიას ახსოვს ისეთი სახელმწიფოები და სასამართლოები, რომლებიც უზნეო
 10

კანონმდებლობას ემყარებოდნენ, მაგრამ ამ ცუდ კანონებს ხშირად კარგი

ადამიანებიც ემორჩილებოდნენ. საკმარისია, დავასახელოთ სოკრატე, რომელმაც
უარი თქვა მართლმსაჯულების მსჯავრიდან თავდასაღწევად გაქცევაზე და კანონის
შეუსრულებლობას, სრული უდანაშაულობის მიუხედავად, სიკვდილი არჩია
(54;486). კლასიკური კანონიერების პრინციპის თანახმად, ცუდი კანონი, სანამ იგი
ძალაშია, აუცილებლად უნდა შესრულდეს, დამნაშავე აუცილებლად უნდა
დაისაჯოს, მაშინაც კი, როცა ერთ დღეში შეიძლება მთელი ქვეყანა დაიღუპოს.
ასეთია, სამოქალაქო, სახელმწიფოებრივი თვითშეგნების ანტიკური ტრადიცია.
ცუდი კანონების შეუსრულებლობაც ხშირად საკმარისია, იმისთვის, რომ
სახელმწიფოს სისტემა მოიშალოს და ანარქიამ დაისადგუროს, რადგანაც
თავისთავად ცუდი კანონის გარდა, საერთოდ კანონის შეუსრულებლობის
პრინციპიც მკვიდრდება, და ეს კიდევ უარესია, იმით, რომ ვისაც არ მოეწონება ესა
თუ ის კანონი, იოლად დაარღვევს მას. ამით კანონიერებისა და მოქალაქეობრივი
მართლშეგნების პრინციპი გამორიცხავს სოციალური და ინდივიდუალური
თვითნებობის, ანარქიისა და ქაოსის შესაძლებლობას. თუკი უზნეო კანონი
უსამართლოა, ხოლო უსამართლობის შეუსრულებლობა მისივე უზნეობის მოტივით
აიხსნება, მაშინ რატომ არაა მაინც გამართლებული ცუდი კანონის შეუსრულებლობა?
_ იმიტომ, რომ არ არსებობს ისეთი კანონი, რომელსაც ყველა ერთნაირად მიიღებდა
და მოიწონებდა, ერთადერთი გამოსავალი მისი შესრულებაა _ წინააღმდეგ
შემთხვევაში სახელმწიფო დაიღუპება. ჩვენი, როგორც მოქალაქის ფუნქცია კი
მდგომარეობს იმაში, რომ ყველაფერი ვიღონოთ კანონების გაუმჯობესებისათვის,
ანუ მისი შეცვლა უნდა მოხდეს ისევ კანონიერი, სამართლებრივი ფორმით _ ასეთია
სამართლებრივი აზროვნების ლოგიკა. პრობლემა აშკარაა, ზნეობრივი სამართალი
წინააღმდეგობაში შეიძლება აღმოჩნდეს სამართლებრივ კანონებთან, რომლის
ცალსახა გადაწყვეტა რაციონალური აზროვნების ძალებს აღემატება, ის თუ რომელ
მათგანს მივანიჭებთ პრიორიტეტს, დამოკიდებულია კონკრეტულ სოციალურ,
ზნეობრივ და ისტორიულად აპრობირებულ ფასეულობებზე (119;213). როგორც
გერმანელი სოციოლოგი, ფილოსოფოსი და ბუნებისმეტყველი კ. პოპერი
მიუთითებს, სამართლიანი მმართველობის შედეგი შეიძლება არ ემთხვეოდეს
ინდივიდის ზნეობრივი სამართლიანობის პრინციპს და თავისი ხასიათით იყოს
ტოტალიტარული (119;213).
ზემოთ თქმული პრობლემიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ
სამართლებრივი სამართლის მაქსიმუმი აუცილებლად უნდა მოიცავდეს ზნეობრივი
სამართლიანობის გარკვეულ მინიმუმს, რომელშიც იგულისხმება არა მხოლოდ
მიზეზ_შედეგობრივი მოვლენის ახსნა, არამედ კანონით მითითებული ქცევის ან
მოქმედების მორალური გამართლების შესაძლებლობაც.
სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის გენეზისის მიმართ გარკვეული
წარმოდგენისათვის მიზანშეწონილია მცირე ისტორიული ექსკურსიის გაკეთება.
სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა კლასიკური ფორმით ჩამოყალიბებას
იწყებს ანტიკურობიდან, თუმცა მეტ_ნაკლებად დასრულებულ სახეს პოულობს ჯონ
ლოგიკსა და შარლ ლუი მონტესკიეს შრომებში; მოგვიანებით, იმანუილ კანტთან
ვხვდებით ფილოსოფიური სპეკულაციის ჩარჩოებში ამ იდეის ტრანსფორმაციის
პროგრესულ მოდელს. რაც შეეხება გეორგ ფრიდრიხ ვილჰელმ ჰეგელს, რომელმაც
სამართლის ფილოსოფია უმაღლეს საფეხურზე აიყვანა, ხელისუფლების
დანაწილების პრინციპზე აგებულ ხსენებულ იდეას არ იზიარებდა, რადგან
 11

აბსოლუტური გონის თვითცნობიერების ადეკვატურად მონარქიაც აბსოლუტიზმის

პრინციპზე უნდა დამყარებულიყო (80;191).
თვით სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილების თეორია კი
მონათმფლობელურ ეპოქაში ჩამოყალიბდა. პლატონის აზრით, სახელმწიფო
აპარატის მუშაობა უნდა ემყარებოდეს შრომის დანაწილების პრინციპს:
`თითოეულს შეუძლია კარგად გააკეთოს მხოლოდ ერთი და არა მრავალი საქმე; თუ
ვინმე შეეცდება ერთდროულად მრავალი საქმის გაკეთებას, იგი ვერაფერს მიაღწევს"
(115;394). სახელმწიფოც, ამის შესაბამისად, უნდა დანაწილდეს საკანონმდებლო,
აღმასრულებელ, და სასამართლო ხელისუფლებად (63;11-14). ეს თეორია
განვითარებულ იქნა არისტოტელეს, პოლიბიოსის, ციცერონის და სხვათა მიერ
ანტიკურ სამყაროში. ფეოდალური ურთიერთობების წიაღში ამ იდეამ
განსაკუთრებული აღიარება და გავრცელება ვერ პოვა, რადგან ამას ხელს უშლიდა
სახელმწიფოს ღვთაებრივი წარმოშობის თეოლოგიური მოძღვრება, რომელიც თავისი
სულისკვეთებით ავტოკრატიული იყო. თუმცა ცალკეულ შემთხვევაში გარკვეული
გამონაკლისი გვხვდება არა მარტო ევროპული პარლამენტარიზმის ტრადიციის
ქვეყნებში, არამედ თვით საქართველოშიც, განსაკუთრებით XII ს. 70_იანი წლების
ბოლოს ( ისნის კარავი, ყურთლუ არსლანის დასი). რენესანსის ეპოქაში მოხდა
ხელახალი შემობრუნება ანტიკურობისაკენ. თავიანთი პოლიტიკური პროგრამების
დასასაბუთებლად ამ ეპოქის მოაზროვნეები ინტენსიურად იყენებენ პლატონის,
არისტოტელეს და სხვათა მიერ დამუშავებულ პრობლემებს, ამათ შორის ერთ_ერთი
სახელმწიფოს ხელისუფლების დანაწილების თეორიაა, რომელიც ემსახურება სამეფო
ხელისუფლების შეზღუდვას. ამ იდეის მთავარი დებულებები მოცემული იყო
რომაელი მოაზროვნის, პოლიბიუსის `სამი ხელისუფლების კონცეფციაში", რომელიც
რესპუბლიკური სახელმწიფოებრივი მოდელით იყო შთაგონებული. ეს გახლდათ
ხელისუფლების სამი შტო: კონსულების, სენატის, აგრეთვე ხალხის
წარმომადგენლობა ხელისუფლებაში. `ამ მოდელს თავისი მიმზიდველობა
ასწლეულების შემდეგაც რომ არ დაუკარგავს, იქიდანაც ჩანს, რომ მასში მოცემული
რაციონალური მარცვლები წარმატებით გამოიყენეს `ამერიკის მამებმა"
(`დამფუძნებლებმა" და `შემქმნელებმა") აშშ_ს კონსტიტუციის შექმნისას, კერძოდ კი
სახელმწიფო ხელისუფლების, მის ძირითად ორგანოთა
კონსტრუირება_ურთიერთდამოკიდებულების საკითხთა გადაწყვეტისას" (6;58). ჯ.
ლოკის აღნიშნულმა კონცეფციამ `კლასიკურ მოდელამდე" ევოლუცია განიცადა
მონტესკიეს ცნობილ ნაშრომში `კანონთა გონი", შემდეგში კი კანტი შეეცადა თავისი
კატეგორიული იმპერატივის საფუძველზე, რომლის ფორმულირებაც მდგომარეობს
შემდეგში: `მოიქეცი ისე, რომ შენი ქცევის მაქსიმა ამასთან ერთად შეიძლება იყოს
საყოველთაო კანონმდებლობის პრინციპი" (88;400). მოეცა კანონების უზენაესობისა
და ადამიანის თავისთავადი ღირებულებების მისი შინაგანი თავისუფლების
ჰარმონიული შეხამების კონცეფცია, ის თუ როგორ გაართვა მან ამ ურთულეს
ამოცანას თავის ნაშრომში: `პრაქტიკული გონების კრიტიკა", მეტად ხანგრძლივი
მსჯელობისა და დაუსრულებელი დავის საგანი გახლავთ,ამიტომაც აღნიშნულ
კონტექსტში მისი გარჩევა მიზანშეუწონელია. სამართლებრივი სახელმწიფოს
ტერმინის წარმოშობის გერმანული ვერსიის ავტორები აღნიშნავენ ცნობილი
გერმანელი მეცნიერ_იურისტისა და სახელმწიფო მოღვაწის რობერტ ფონ მოლის
განსაკუთრებულ ღვაწლს ამ ტერმინის იურიდიულ ანალიზსა და მეცნიერებაში
დანერგვის საქმეში (34;#10). ამასთან საკუთრივ ზემოხსენებული ტერმინის ავტორად
 12

ტრადიცია კანტს მიიჩნევს, თუმცა სპეციალურ ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ

სიტყვათშეწყობა `სამართლებრივი სახელმწიფო" პირველად გვხვდება 1913 წ.
გერმანელი მეცნიერის კ. ველკერის შრომებში, ხოლო შემდეგ _ 1824 წ. მისივე
თანამემამულესთან _ ი. ფაიხერ ფონ არეთინთან (47;10).
სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის დამკვიდრება მრავალ
დაბრკოლებებთან და სირთულეებთან იყო დაკავშირებული. პოლიტიკური
მოტივაციები, რომლებიც უპირისპირდებოდნენ მას, ძირითადად განისაზღვრებოდა
ხელისუფლების დანაწილების კონცეფციის მიუღებლობით, მოწინააღმდეგეთა
შორის შეიძლება მოვიხსენიოთ: ჟ. ბოდენი, თ. ჰობსი, ჟ.ჟ. რუსო, ლ. დიუგი, გ.
ჰეგელი, ჰ. კელზენი, გ. ელინეკი და სხვები. ისინი ამოდიოდნენ უმთავრესად ხალხის
სუვერენიტეტის იდეაზე დაფუძნებული ხელისუფლების ერთიანობის
პოსტულატებიდან, რამაც შემდგომი ტრანსფორმაცია განიცადა
მარქსისტულ_ლენინური პოლიტიკურ_სახელმწიფოებრივი დოქტრინის სახით,
რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოს საბჭოები
განასახიერებენ, ხოლო სახელმწიფო აპარატში იგულისხმება მმართველობის,
სასამართლო, საარბიტრაჟო, პროკურატურის, საგარეო ურთიერთობათა, შინაგან
საქმეთა, სახელმწიფო უშიშროების ორგანოები. რაც შეეხება `სოციალისტური
სახელმწიფო ხელისუფლების მექანიზმის" ცნებას, ერთ_ერთი საბჭოთა ავტორის, ვ.
კორელსკის მიხედვით, სახელმწიფო აპარატთან, ანუ საკუთრივ სახელმწიფოებრივ
წარმონაქმნებთან ერთად იგი მოიცავდა იმ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსაც,
რომლებიც მონაწილეობდნენ სახელმწიფო ხელისუფლების რეალიზაციაში.
(იგულისხმებოდა პირველ რიგში პროფკავშირები) (120;167-169). ი. გაბისონია
სამართლიანად მიიჩნევს, რომ ე.წ. `შრომის პროზაული დანაწილების" მარქსისტულ
პრინციპზე დამყარებულ ამ ეკლექტიურ კლასიფიკაციას რაიმე მყარი
თეორიულ_მეთოდოლოგიური კრიტერიუმი ფაქტიურად არ გააჩნია, ვინაიდან
სრულიად გაუგებარი, ე. წ. `ძალოვანი სამინისტროების" გამოყოფა მმართველობის
ორგანოთაგან, რასაც დღემდე ვხვდებით (6;43-44). აკ. ე. პოზდნიაკოვი საინტერესოდ
აანალიზებს `სახელმწიფო სუვერენიტეტისა" და `სახალხო სუვერენიტეტის" შესახებ
თეორიებს, სახელმწიფოსა და სამართლის ფილოსოფიის პრობლემებისადმი
მიძღვნილ მონოგრაფიაში, სადაც იგი თვლის, რომ უზენაესი ხელისუფლება უნდა
აუცილებლად დაეფუძნოს ერთ ძირითად პრინციპს, რათა იგი იყოს ერთიანად
კონცენტრირებული და განუყოფელი. ამით იგი ეყრდნობა რუსი სამართალმცოდნის
ლ. ტიხომიროვის მოსაზრებას, რომელიც ამ ნიშნით განასხვავებს უზენაეს და
მმართველ, ანუ აღმასრულებელ ხელისუფლებას. ეს უკანასკნელი, პირველისაგან
განსხვავებით, წარმოადგენს სხვადასხვა პრინციპების შერწყმას და ეფუძნება
სპეციალიზაციას, რაც თავის მხრივ, ხელისუფლების დანაწილების საფუძველია,
ხოლო რაც შეეხება საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო
ხელისუფლებას, ისინი მხოლოდ უზენაესი ხელისუფლების გამოვლინების
ფორმებია. პოზდნიაკოვის საბოლოო დასკევნის მიხედვით, სახელმწიფო, რომელშიც
არსებობს სამი დამოუკიდებელი ხელისუფლება, რომელთაგან ერთი ქმნის კანონებს,
მაგრამ უძლურია აიძულოს სამართალი და ადმინისტრაცია ისინი შეასრულოს,
მეორე ასამართლებს, როგორც სურს, მაგრამ ასევე უძლურია, როგორც მისი
გამოცდილების კანონმდებლობისათვის გადაცემაში, ისე ადმინისტრაციის
იძულებაში, რათა სისრულეში მოიყვანოს მისი დადგენილებები და განაჩენები,
მესამე ანუ აღმასრულებელი ხელისუფლება მოქმედებს ორივესგან
 13

დამოუკიდებლად, რაც ძალიან ემსგავსება შეშლილთა სახლის სურათ (118;168-169).

ამ მოსაზრებათა მიხედვით, სახელმწიფო და სამართალი არსებითად ერთი და
იგივეა, რაც მიგვანიშნებს არასამართლებრივი სახელმწიფოს არარსებობაზე ბუნებაში
საერთოდ, საიდანაც ლოგიკურად გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს
კონცეფციის (ტრადიციული გაგებით) უარყოფა. ავტორი, აღნიშნული პოზიციის
გასამყარებლად იშველიებს არისტოტელესა და პოლიბიუსის ფორმულას იმის
თაობაზე, რომ ადამიანთა საზოგადოებაში უზენაესი ხელისუფლების გამოვლენა
შესაძლებელია მხოლოდ მონარქიის, არისტოკრატიის ან დემოკრატიის ფორმით,
ხოლო ე.წ. შერეული ფორმები წარმოადგენენ გარდამავალ ეტაპებს ერთიდან
მეორისაკენ, რომლებიც, პოლიბიუსის მოძღვრების თანახმად, წრეში მოძრაობენ,
ცვლიან რა ერთმანეთს ჩამოთვლილი თანმიმდევრობით, ან კიდევ ტრადიციისადმი
ხარკის გაღების (ანტურაჟის) გამოვლინებით, ისე როგორც კონსტიტუციური
მონარქია ფაქტიურად არისტოკრატიის განსახიერებაა (118;185-188).
ჩვენში გავრცელებული იურიდიული ლიტერატურის ავტორთა ნაწილი,
სამართლებრივი სახელმწიფოს, იდეის, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის
მომხრეებს პირობითად ყოფენ სამ კატეგორიად: 1/ ამ იდეის თანდათანობითი
კულტივირების მომხრეები; 2/ ზომიერი უმრავლესობა; 3/ სახელმწიფო
ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის დაუყოვნებლივ უპირობო დანერგვის
რადიკალური მომხრეები. ამასთანავე ზოგიერთი მეცნიერი არ იზიარებს
`ხელისუფლების სამი შტოს" არსებობის თეორიას და აქცენტს აკეთებს სამი
ხელისუფლების არსებობაზე ერთ სახელმწიფოში; (39;113). რაც არამც თუ იდენტური
ფუნქციის მატარებელი არ შეიძლება იყოს ხელისუფლების დანაწილების გზით
მიღწეული სამართლებრივი სისტემის დაფუძნებისა, არამედ პირიქით, სათანადო
კოორდინაციის სრული პარალიზება გამოიწვიოს. აქედან გამომდინარე ი. გაბისონიას
შენიშვნაც გასაგებია პროფ. ბ. სავანელის მიმართ, იმის თაობაზე, რომ სამი
ხელისუფლება ურთიერთშეზღუდვის მექანიზმით უკეთ უზრუნველყოფენ ერთ
საერთო მიზანს _ ადამიანის უფლებათა დაცვას. თავის შენიშვნის გასამაგრებლად
პროფ. ი. გაბისონიას არგუმენტად მოყავს ყაზახეთის 1995 წლის კონსტიტუციის
ფორმულირება, რომელსაც სამართლებრივი სახელმწიფოს დეფინიციის საუკეთესო
გარანტიადაც კი მიიჩნევენ კონსტიტუციონალიზმის ისტორიაში. სახელმწიფო
ხელისუფლება რესპუბლიკაში ერთიანია, ხორციელდება კონსტიტუციისა და
კანონის საფუძველზე, მისი საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო
შტოებად დაყოფის, მათი ურთიერთქმედების, შეკავებისა და წონასწორობის
სისტემის გამოყენებით.
სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმირების რეალური განხორციელების
პერსპექტივის შესახებ თვალსაზრისის უფრო ცხადი და დამაჯერებელი
არმგუმენტების მოძებნის მიზნით, გამართლებულია თანამედროვე პროგრესული
და ძლიერი სახელმწიფოებისათვის დამახასიათებელი ხელისუფლების მოდელთა
მიმართ წარმოდგენის შემუშავება. ამავე დროს უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ჩვენი
ორიენტირები დასავლური სამყაროსკენ მიიმართება და რა თქმა უნდა, სასურველია,
ჩვენი ადგილობრივი ისტორიული ტრადიციებისა და ეროვნული ფსიქოლოგიის
გათვალისწინებით, ისეთი სამართლებრივი ურთიერთობის ფორმები მოვირგოთ,
რომლებიც უზრუნველყოფენ ცივილიზებული სახელმწიფოს შესაფერისი
მმართველი სტრუქტურების დამკვიდრებას და მათი მეშვეობით ადამიანის
 14

უფლებების გარანტიებისა და სოციალურ_ეკონომიკური კეთილდღეობის

რეალიზაციას.
ხელისუფლების დანაწილების კონცეფციის დეკლარირებიდან მის ფაქტობრივ
განხორციელებამდე ევროპის სახელმწიფოებმა აშშ_სგან განსხვავებით, გრძელი და
წინააღმდეგობებით სავსე გზა გაიარეს. ევროპული სახელმწიფოს სამართლებრივი
სისტემების საილუსტრაციოდ შეგვიძლია განვიხილოთ საფრანგეთი, გერმანია და
ინგლისი ხოლო შემდეგ, ევროპიდან გადავინაცვლოთ აშშ_ში, რომელიც
რესპუბლიკური მმართველობის ფორმის მიხედვით, ხელისუფლების დანაწილების
კლასიკურ ქვეყნად ითვლება, ამიტომ მისი მოდელი შეიძლება უფრო ვრცლად და
დეტალურად გაშუქდეს სხვებთან შედარებით.
საფრანგეთი ე. წ. `ნახევრადსაპრეზიდენტო" სახელმწიფოა და ამდენად
პრეზიდენტი ასეთ ქვეყნებში გარკვეულწილად სამივე სახელისუფლებო შტოზე
მაღლა მდგომ ცალკე ხელისუფლებას განასახიერებს, როგორც `არბიტრი",
`მომრიგებელი", `მეკავშირე" და ა.შ (148;#5). ასეთი ტიპის ქვეყნებს ამჟამინდელ
რუსეთსაც მიაკუთვნებენ. საფრანგეთის კონსტიტუციის ორგანულ ნაწილში _
`ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში" _ ხელისუფლების
დანაწილების პრინციპის გამოცხადების კატეგორიულობის მიუხედავად, იგი არათუ
დიდი ფრანგული რევოლუციის, ბონაპარტიზმისა და ომების ეპოქაში, არამედ,
შემდგომშიც, გოლიზმის ვითარებაშიც მეტნაკლებად იყო რეალიზებული. ამ
საკითხთან დაკავშირებით ინტერესმოკლებულად არ უნდა ჩაითვალოს ფრანგი
ადმინისტრატივისტის გ. ბრებანის თეორიული კონსტრუქცია, იმის შესახებ, რომ
სახელმწიფო წარმოადგენს განსაკუთრებული ბუნების იურიდიულ პირს, რომლის
უმაღლესობა მთელს სამართლებრივ სისტემაში დამყარებულია სამ პრიორიტეტზე:
სახელმწიფოს სუვერენიტეტს (`კომპეტენციის მინიჭების კომპეტენციას" პლუს
კონტროლის უფლება), უნივერსალურობას (ტერიტორიული და ფუნქციური) და
სახელმწიფო ინტერესთა პრიმატს (69;63-69). რაც შეეხება გერმანიას, იგი
დღესდღეობით, ევროპაში სამართლებრივი სახელმწიფოს ეტალონადაა აღებული.
მისი ისტორიის ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე ყველა პოლიტიკური წყობა,
სულერთია ეს იქნებოდა ბისმარკისეული სახელმწიფო, ვაიმარის რესპუბლიკა, თუ
ჰიტლერის ფაშისტური გერმანია, განურჩევლად იკუთვნებდნენ სამართლებრივი
სახელმწიფოს სტატუსს, იმის გამო, რომ აქ კანონებს საოცარი პედანტური
სიზუსტით ასრულებდნენ, თუმცა საკითხავი იყო ის, თუ რამდენად შეესაბამებოდა
მაშინდელი კანონები ჰუმანიზმის ზოგად პრინციპებს. ისე, რაც არ უნდა იყოს,
ანგარიშგასაწევია ის ფაქტი, რომ ყველაზე სასტიკი და არაადამიანური კანონების
შესრულებასაც შეუძლია საზოგადოებაში გამოიმუშაოს კანონის უზენაესობის
ისტორიული ტრადიცია, რასაც კარგად მოწმობს ასეთი ტიპის ქვეყნებში სამოქალაქო
თვითშეგნებისათვის დამახასიათებელი მაღალი სოციალური წესრიგის დონე.
ინგლისი ითვლება ასევე სამართლებრივი, სოციალურად კეთილმოწყობილი,
თეოკრატიული სახელმწიფოების ფლაგმანად. ხელისუფლების დანაწილების
პრინციპი წარმოდგენილია პარლამენტის, როგორც საკანონმდებლო ხელისუფლების
ზედა ლორდთა პალატა `სასამართლო კომიტეტის" სახით, რომელიც ტრადიციის
თანახმად, სასამართლო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოა, როგორც ბოლო
ინსტანციის უმაღლესი სასამართლო ხელისუფლების ორგანო, რომლის პრეცედენტს
ყველაზე აღმატებული ძალა აქვს მთელი სასამართლო სისტემისათვის. ლორდთა
პალატის თავმჯდომარე და უმაღლესი მოსამართლე _ ლორდ კანცლერი ამავე დროს
 15

არის კაბინეტის, ანუ მთავრობის, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების `ზედა

ეშელონის" წევრი და ფაქტიურად იუსტიციის მინისტრის ზოგიერთი მოვალეობის
შემსრულებელი (116;235-238). ეს უცნაური შეთავსება სასამართლოსა და
აღმასრულებელი ხელისუფლების ტრადიციული ერთიანობის გაგრძელების ფორმაა,
რომელიც ინგლისური კონსერვატიზმისთვის დამახასიათებელი მკაცრი
ადმინისტრაციის არისტოკრატიზმის ტენდენციის შენარჩუნების ფაქტორითაც
განისაზღვრება (122;27-28). აშშ_ში სასამართლო კონტროლი განსაკუთრებული
დაბრკოლებების გარეშე დაწესდა, თანაც XIX ს. სასამართლო კონტროლის
პრინციპის მოკრძალებულმა გამოყენებამ პრაქტიკაში ის მოიტანა, რომ აშშ_ში ამ
პრინციპს სერიოზული დავა არ გამოუწვევია. ამჟამად იგი წარმოადგენს ერთ_ერთ
ძირითად განსხვავებას, რომელიც, ერთი მხრივ, ამერიკულ კონსტიტუციურ
სისტემასა და ინგლისურ და ფრანგულ სისტემებს შორის არსებობს. აშშ_ის
კონსტიტუცია საზოგადოებრივი ხელისუფლების გამოვლინებაა, რომელიც
მოქალაქეებს აერთიანებს და ხელისუფლებათა უფლებებს აფუძნებს. ის
საზოგადოების საფუძვლების განმსაზღვრელი კანონია და ამიტომაც შეუძლებელია
მისი განხილვა სხვა კანონების დონეზე, რომლებიც მიზნად ისახავენ სასამართლო
პრაქტიკის შევსებასა და შესწორებას და ამასთანავე ზოგიერთ კერძო ნორმას
აყალიბებენ. საერთო სამართლის კორპუსზე გაბატონებული აშშ_ის კონსტიტუცია,
როგორც რომანული ტიპის კანონი, უშუალო მიზნად ისახავს არა დავის გადაწყვეტას,
არამედ ადმინისტრაციის მოწყობისა და მოქმედების შესახებ ზოგადი ხასიათის
ნორმებს აწესებს (37;327-330). ხელისუფლების დანაწილება კონსტიტუციური
წყობიდან გამომდინარე, რესპუბლიკური მმართველობის ფორმით კლასიკური
განხორციელების მწვერვალს უახლოვდება, თუმცა რეალისტები მაინც კრიტიკული
შეფასების ზღვარს მიღმა არ გადიან და ხელისუფლების შტოთა შორის არცთუ
მთლად გადაულახავ ბარიერს გადაჭარბებულ ნდობას და სიმპათიებს არ უცხადებენ,
ვინაიდან მართალია ხელისუფლებათა გამიჯვნის პრინციპი იცავს თავისუფლებას
იმის მეშვეობით, რომ საშუალებას არ აძლევს ერთ პირს ანდა პირთა ჯგუფს ხელში
ჩაიგდოს მთელი ძალაუფლება, მაგრამ კონსტიტუციის დამფუძნებელთა ზრუნვა
ხალხის თავისუფლებაზე არ გავრცელებულა საარჩევნო პროცესზე, კონსტიტუცია
ზღუდავს უმრავლესობის მმართველობას საარჩევნო პროცესზე ხალხის პირდაპირი
გავლენის შემცირებით. კონსტიტუციის დამფუძნებლებს ეშინოდათ უმრავლესობის
მიერ მართვის განხორციელებისა და ეს შიში კიდეც აისახა იმ საარჩევნო პროცესში,
რომელიც კონსტიტუციაშია დაკანონებული. ხალხი, რომლებიც ამომრჩევლების
სახითაა წარმოდგენილი, პირდაპირ ირჩევს მხოლოდ წარმომადგენელთა პალატის
წევრებს. პრეზიდენტი და სენატორები არაპირდაპირ აირჩეოდა ამომრჩევთა
კოლეგიისა და შტატების საკანონმდებლო ორგანოების მიერ, სენატორების
პირდაპირი არჩევა კანონად იქცა მხოლოდ 1913 წლიდან, კონსტიტუციის XVII
შესწორების თანახმად. მოსამართლეების დანიშვნა ძალიან დაშორებულია ხალხის
წარმომადგენლობას, მოსამართლეები ინიშნება პრეზიდენტის მიერ და მტკიცდება
სენატში (53;56-57). თეორიულად ხელისუფლებათა გამიჯვნის პრინციპი ნიშნავს,
რომ ერთ განშტოებას არ შეუძლია გავლენის მოხდენა სხვა განშტოებებზე. მაგრამ
პრაქტიკულად ეს განაწილება ჯერაც არაა დასრულებული, როგორც ერთმა
მეცნიერმა აღნიშნა, `შეერთებულ შტატებს სინამდვილეში გააჩნია გამიჯნული
ინსტიტუტები, რომლებიც ხელისუფლებას ინაწილებენ" (53;56-57).
 16

ურთიერთშეკავებისა და ურთიერთგაწონასწორების კონსტიტუციური

პრინციპი ხელისუფლების ყოველ განშტოებას აძლევს ერთმანეთის შემოწმებისა და
კონტროლის უფლებას. კონსტიტუციის დამფუძნებელთა გადაწყვეტილებით ასეთი
შემოწმება და ურთიერთგაწონასწორება თავიდან ააცილებდა ხელისუფლების
რომელიმე განშტოების მიერ დანარჩენთა იგნორირებას, ანდა ჭარბი ძალაუფლების
მოპოვებას, ხელისუფლების განშტოებათა სქემა კარგად ასახავს ჩვენს მიერ
დასახელებულ ნაშრომში კანონშემოქმედი, კანონგამტარებელი და
კანონგანმარტებითი ფუნქციების გადაცემას საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და
სასამართლო ხელისუფლებისათვის. მაგალითად, აღმასრულებელ ხელისუფლებას
გააჩნია საკანონმდებლო უფლებებიც გარკვეულწილად, ხოლო საკანონმდებლო
ხელისუფლებას ასევე გარკვეული აღმასრულებელი უფლებებიც.
ყოველ შემთხვევაში, მაინც აშკარაა, რომ ურთიერთშეკავებისა და
ურთიერთგაწონასწორების სისტემას უკიდურეს მინიმუმამდე დაჰყავს მოცემული
სამი განშტოებიდან ერთ_ერთის დომინირების საფრთხე. კონგრესის მიერ
შემოღებულ კანონებს შეიძლება პრეზიდენტმა ვეტო დაადოს და გააუქმოს ისინი,
ხოლო სასამართლომ (თუ ამ კანონებში კონსტიტუციის დარღვევას აღმოაჩენს),
შეიძლება ბათილად სცნოს ისინი. `კონტროლის კონტროლის" მეშვეობით კონგრესს
შეუძლია გააუქმოს პრეზიდენტის ვეტო თითოეულ პალატაში 2/3 ხმის მიღების
შემთხვევაში, კონრესს შეუძლია შესთავაზოს ცვლილებები კონსტიტუციაში და ამით
დაუპირისპირდეს სასამართლოს უფლებას, ბათილად სცნოს ახალი კანონი.
დასავლური მოდელების თვალსაჩინოების შუქზე მეტად რთული და
პრობლემატურია სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმირების საკითხი პოსტ
საბჭოთა სივრცეში, სადაც მისი ნაწილობრივი რეალიზაციაც კი ჯერჯერობით
მხოლოდ სურვილების სფეროს განეკუთვნება; თვით ამ ქვეყნების კანონმდებლობაც,
სპეციალისტების აღნიშვნით, შეიცავს ამ პრინციპიდან გადახვევის შესაძლებლობებს
ცალკეულ საკანონმდებლო დებულებათა სახით, რაც ძალზე რელიეფურად იკვეთება
საქართველოს კოანონმდებლობაში. `სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ" 1992 წ. 6
ნოემბრის კანონით დაშვებულ იქნა `ხელისუფლებათა აღრევა", რომლითაც
შესაძლებელი ხდებოდა, რომ სახელმწიფო მეთაური ერთ და იმავდროულად
ყოფილიყო როგორც პარლამენტის თავმჯდომარე, ისე აღმასრულებელი
ხელისუფლების მეთაურიც (43;#11). 1995 წლის კონსტიტუციის საფუძველზე, 1996
წელს მიღებულმა კანონმა `ნორმატიული აქტების შესახებ" (შემდგომი
ცვლილებებით). პრეზიდენტის დეკრეტს (მუხლი 5), რომელიც გამოიცემა საგანგებო
მდგომარეობის დროს, კანონის ძალის მქონეა, ყველა მოქმედ ვ.წ. `ჩვეულებრივ"
კანონთან შედარებით, რომელსაც ღებულობს პარლამენტი, უპირატესობა ენიჭება
თვით კონსტიტუციის შემდეგ. კონსტიტუციის გარდა, აღნიშნული დეკრეტი არ
უნდა ეწინააღმდეგებოდეს საერთაშორისო ხელშეკრულებას, ან შეთანხმებას, ან
ორგანულ კანონს (მუხლი 13). აქედან გამომდინარე, ნორმატიული აქტების
იერარქიაში ამგვარი კანონი და დეკრეტი ერთი და იგივე საფეხურზე იმყოფებიან
(მუხლი 19), ხოლო იერარქიის ერთი და იგივე საფეხურის ნორმატიული აქტების
ნორმებს შორის წინააღმდეგობისას (`ნორმათა კონკურენცია") მოქმედებს უფრო
გვიან მიღებული ნორმა (მუხლი 25) პარლამენტის მიერ ამ დეკრეტის გაუქმებამდე
(პარლამენტი საგანგებო მდგომარეობისას არ ფუნქციონირებს) ან იმავე საკითხზე
ახალი კანონის მიღებამდე მოქმედებს არა კანონი, არამედ დეკრეტი, რითაც აშკარა
ხდება ერთი ხელისუფლების მიერ მეორის ინსტიტუციური ფუნქციის პირდაპირი
 17

მითვისება, რაც ძირითადი კანონით გამართლებულია. ასეთი მდგომარეობა

წარმოქმნის ჭარბი ძალაუფლების საშიშროებას ერთი ხელისუფლების ხელში, რაც
სამართლებრივ_სახელმწიფოებრივი ნორმების მიხედვით არამართებულია, მაგრამ
იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჩვენს ქვეყანაში მიმდინარე დემოკრატიზაციისა და
რეფორმისტული კურსის თანდათანობითი პროცესი, ევროსაბჭოს წევრი ქვეყნებისა
და საერთაშორისო პოლიტიკურ_სამართლებრივი ინსტიტუტების
თანამშრომლობითა და ხელშეწყობით, პოზიტიური ძვრების ხასიათს შეიძენს და
დაძლევს იმ დეფიციტსა და ნაკლოვანებებს, რომლებიც ხელს გვიშლიან რეალურ
განვითარებაში.

$ 2. საზოგადოების სახელმწიფოებრივი და სახელმწიფოს

სოციალური ფუნქციები

სამოქალაქო საზოგადოების არსი ორი გაგების მიხედვით შეიძლება განვიხილოთ.

ერთი, რომელიც ისტორიულად იქნა ჩამოყალიბებული, ხოლო მეორე, რომელიც
თანამედროვე დასავლური კონცეფციის მიერაა აპრობირებული. სამოქალაქო
საზოგადოების ისტორიული გაგება სათავეს იღებს არისტოტელესთან, რომელიც
სამოქალაქო საზოგადოებას სახელმწიფოსთან აიგივებს. ძველი ბერძნული პოლისი
სახელმწიფო იყო, ანუ ქალაქი, ხოლო ადამიანი, როგორც მისი წევრი _ მოქალაქე,
ამრიგად სახელმწიფო წარმოადგენს მოქალაქეთა გაერთიანებას, ე. ი. სამოქალაქო
საზოგადოებას (1;12). ადამიანი არისტოტელეს მიხედვით განისაზღვრებოდა,
როგორც პოლიტიკური ცხოველი: მისი აზრით, `თითოეულ ადამიანს ახასიათებს
მისწრაფება სამოქალაქო ურთიერთობისაკენ, ის ვინც ადამიანებს სახელმწიფოებრივი
კავშირი დაუდგინა, მან ამით უდიდესი სიკეთე ჩაიდინა, ვინაიდან, სწორედ ამის
გამო გახდა ადამიანი ცოცხალ არსებათა შორის საუკეთესო~ (1;13).
ახალ დროში, ინგლისელმა ფილოსოფოსმა თომას ჰობსმა არისტოტელეს
თვალსაზრისი კიდევ უფრო განავრცო, მასთანაც სახელმწიფო და სამოქალაქო
საზოგადოება იდენტური ცნებებია, მაგრამ არისტოტელესაგან განსხვავებით, მან
ადამიანის არსში მოიაზრა ბუნებრივი და ხელოვნური მდგომარეობა. ბუნებრივ
მდგომარეობაში ადამიანი ცხოვრობს სახელმწიფოს გარეშე და ისინი გარკვეული
მხეცებისთვის დამახასიათებელი ცხოვრებით ცხოვრობენ, სადაც მოკლებულნი არიან
უფლებებსა და მოვალეობებს. ისინი ერთმანეთისადმი განმსჭვალულნი არიან
უნდობლობით, აგრესიითა და ეგოიზმით: ამიტომაც მიმდინარეობს ომი ყველასი და
ყველას წინააღმდეგ: "Bელლუმ ომნიუმ ცონტრა ომნეს" (83;294-295). ჰობსის
მოძღვრების ამ ნაწილმა დიდი ზეგავლენა მოახდინა მომდევნო ეპოქების
აზროვნებაზე. მაგალითად, ფ.ენგელსი აღნიშნავდა, რომ დარვინის ცნობილი
`ბრძოლა არსებობისათვის" აღებული იყო ჰობსის აღნიშნული დებულებიდან.
დარვინმა, ენგელსის თქმით, საზოგადოების ამგვარი ფორმულირება მთელს
ბუნებაზე გაავრცელა (17;224). ბუნებრივ მდგომარეობაში ადამიანი ადამიანის
მგელია. მათ ერთმანეთი რომ არ მოსპონ, უნდა წავიდნენ შეთანხმებაზე, დადონ
ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც შექმნიან მმართველობის ერთ ორგანოს, მას
გადასცემენ გარკვეულ უფლებებს, რითაც ზღუდავენ თავიანთ თავს და კისრულობენ
შესაბამის ვალდებულებებს. ასე წარმოიქმნება სახელმწიფო, ანუ სამოქალაქო
საზოგადოება, რომლის ქვეშევრდომნი ხდებიან მოქალაქენი. ასე რომ, სახელმწიფო,
ანუ სამოქალაქო საზოგადოება წარმოიქმნება ხელოვნურად, მას ადამიანები
 18

აყალიბებენ ხელშეკრულებების საფუძველზე. ადამიანი თავისი ბუნებით

არასახელმწიფოებრივი, არაპოლიტიკური ცხოველია. იგი მგელია და არა მოქალაქე.
მგლობისგან მას ხელოვნური პირობები გამოიხსნის, მაშინ, როცა იგი ქმნის
სახელმწიფოს, რომლის ქვეშევრდომი არის არა მგელი, არამედ მოქალაქე.
ჰობსისათვის სახელმწიფო არის არა ღვთაებრივი შემოქმედების პროდუქტი ან
ბუნებრივ ურთიერთობათა წარმონაქმნი, არამედ ადამიანების მიერ ხელშეკრულების
საფუძველზე ხელოვნურად ჩამოყალიბებული სამოქალაქო ურთიერთობები, სწორედ
ამის შედეგია სამოქალაქო საზოგადოება. აქვე უნდა ითქვას, რომ ჰობსი მთლად
ზუსტი არ არის, როცა მიიჩნევს, რომ არისტოტელე ადამიანს მხოლოდ პოლიტიკურ
ცხოველად, ანუ მოქალაქედ მოიაზრებდა, როგორც სახელმწიფოს წევრსა და
ქვეშევრდომს, საქმე ისაა, რომ ძველი ბერძენი მოაზროვნე ყურადღებას ამახვილებდა
ცივილიზებული საზოგადოების წევრებზე, რომლებიც მას მხოლოდ ბერძნულ
პოლისებში წარმოედგინა, ხოლო რაც შეეხება სხვა საზოგადოებებსა და სხვა
ქვეყნების ადამიანებს, იგი მათ `ბარბაროსებად", ამ შემთხვევაში არაცივილიზებულ,
ე.ი. არასახელმწიფოებრივ ინდივიდებად მიიჩნევდა, რომელთაც ცხოველებზე მაღლა
არ აყენებდა. სხვა შემთხვევაში, სიტყვა `ბარბაროსი" უცხოელსაც ნიშნავდა, ანუ
არაბერძენს, მოგვიანებით კი არარომაელს, თუმცა ეს ფართო მნიშვნელობით, ხოლო
სპეციფიკური მნიშვნელობით _ არაცივილიზებული, ველური და უკულტურო
ადამიანების მიმართ გამოითქმებოდა. (დღევანდელ სასაუბრო პრაქტიკაში სწორედ
მისი სპეციფიკური მნიშვნელობა იქნა შენარჩუნებული). მიუხედავად არისტოტელეს
და ჰობსის შეხედულებათა მკრთალი განსხვავებისა, მათთვის ყველაზე მეტად
საერთოა მთავარი პრინციპი, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო და სამოქალაქო
საზოგადოება ერთი და იგივეა, რასაც ემყარება სამოქალაქო საზოგადოების
ისტორიული გაგება (18;239).
ახალი დროის ეპოქაში ბევრმა მოაზროვნემ სამოქალაქო საზოგადოების ისტორიული
გაგება შეზღუდულად მიიჩნია, და შეეცადნენ სახელმწიფოსგან სამოქალაქო
საზოგადოების გამიჯვნას, თუმცა ასეთ მიდგომას ბევრი ახლაც არ ეთანხმება,
ვინაიდან მიაჩნიათ, რომ მოქალაქეები თავიანთი უფლებების გარანტიებით
სახელმწიფოზე დამოკიდებულნი არიან, რადგანაც არ არსებობს სახელმწიფოზე
უფრო სრულყოფილი მექანიზმი მათი უფლებების დასაცავად, ისევე, როგორც თავის
მხრივ, სახელმწიფოც დამოკიდებულია მოქალაქეთა ვალდებულებებზე, რომლის
გარეშეც მისი ფუნქციონირება შეუძლებელია, რადგან იგი პირდაპირ კავშირშია
მოქალაქეთა მოვალეობის საფუძველზე ნაკისრ პასუხისმგებლობებთან, რის გარეშეც
მორჩილებასა და დაქვემდებარებას აზრი არა აქვს, თუ სახელმწიფოს მისივე
მოქალაქე ნებაყოფლობით არ დაექვემდებარა და ასეთი პრინციპი გავრცელდება
მთელ სამოქალაქო საზოგადოებაზე, მაშინ სახელმწიფო ვეღარ შეძლებს იძულების
მეშვეობით მოქალაქის დამორჩილებას, რისთვისაც მას ძალა არ ეყოფა და იგი
რთული პარალიზების წინაშე დგება. ამიტომ, იქ სადაც იწყება სამოქალაქო
საზოგადოებისა და სახელმწიფოს მკვეთრი ურთიერთგამიჯვნა, ადგილი აქვს ე.წ.
შიდა სოციალურ და პოლიტიკურ გაუცხოებას, რომლის საბოლოო შედეგია ქაოსი და
ანარქია. ზოგიერთი მოაზროვნე, არამართებულად მიიჩნევს, რომ ჰეგელის მიერ
ოჯახის, სამოქალაქო საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ურთიერთგამიჯვნა
თვისობრივად ეწინააღმდეგება არისტოტელესა და ჰობსის მიერ წარმოდგენილი
სამოქალაქო საზოგადოებისა და სახელმწიფოს პოლიტიკური ერთიანობის, ასევე
შინაგანი იგივეობის თვალსაზრისს (18;239). იმდენად, რამდენადაც სამოქალაქო
 19

საზოგადოება სამართლებრივი სისტემაა, სადაც ინდივიდები თვითონ აგვარებენ

თავიანთ ურთიერთობებს და იკმაყოფილებენ მოთხოვნილებებს (79;138). ასეთ რამეს,
არისტოტელე და სხვა ფილოსოფოსნი, რომლებსაც სამოქალაქო საზოგადოების
ტრადიციულ, ისტორიულ და შეზღუდულ გაგებას მიაწერენ, არათუ გამორიცხავენ,
არამედ პირიქით, მიზანშეწონილად თვლიან და სწორედ ამიტომ ესმით მათ
სახელმწიფო ადამიანთა შინაგანი მოთხოვნილებების მოწესრიგებისა და ხელსაყრელ
პირობებში განხორციელების ოპტიმალურ ორგანიზაციად, რომელსაც ადამიანები
ქმნიან ნებაყოფლობით, სამოქალაქო ხელშეკრულებათა საფუძველზე. XIX ს. ფრანგი
ისტორიკოსი გიზო თვლიდა, რომ სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას
შორის მიმართება არის ურთიერთობა ხელისუფლებასა და ინდივიდუალურ
თავისუფლებას შორის. რაც უფრო განვითარებულია სამოქალაქო საზოგადოება, მით
უფრო მეტი საშუალება ეძლევა სახელმწიფოს განავითაროს თავისი შესაძლებლობები
(82;64-65).
თანამედროვე კონცეფციის მიხედვით სამოქალაქო საზოგადოება განსხვავდება
სახელმწიფოსაგან. მათი განცალკავება_გამიჯვნის კრიტერიუმი
ხელისუფლებისადმი მიკუთვნების პრინციპით განისაზღვრება. სამოქალაქო
საზოგადოება მოიცავს ურთიერთობების ისეთ ფორმებს, ორგანიზაციებს და
დაწესებულებებს, რომელთაც არც ქმნის და არც მართავს ხელისუფლება, იგი არ
ექვემდებარება სახელმწიფოს სტრუქტურებს, ანუ ამ სტრუქტურების მეშვეობით არ
რეგულირდება; დამოუკიდებლად ყალიბდება და ფუნქციონირებს ადამიანთა
ნებაყოფლობითი გაერთიანების სახით, ასეთი ორგანიზაციები და გაერთიანებები
შექმნილია პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, მეცნიერული,
შემოქმედებითი, სპორტული, გასართობი და სხვა საქველმოქმედო მისიით. როდესაც
ვამბობთ, რომ ისინი უშუალოდ არ რეგულირდებიან ხელისუფლების მეშვეობით,
იგულისხმება, რომ მათი მართვა არ ხდება ცენტრალიზებულად, ე.ი. ავტონომიური
გახლავთ, საკუთარი წესდებისა და პროგრამის საფუძველით არის განსაზღვრული.
ამდენად გამოყოფენ სამოქალაქო საზოგადოების დამახასიათებელ ძირითად
ნიშნებს; დეცენტრალიზაციას და დაქსაქსულობას.
აქვე შეიძლება დაისვას ბუნებრივი შეკითხვა, იმის შესახებ, რომ უქმნის თუ
არა სამოქალაქო საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი არასამთავრობო
ორგანიზაციებისა და დაწესებულებების ფართო ქსელი სახელმწიფოს დასუსტებისა
და დეზორგანიზაციის, დაშლის საფრთხეს? ანუ თუ ეს საფრთხე რეალურია, როგორ
შეიძლება მისი თავიდან აცილება? _ აღნიშნულ კითხვებზე პასუხის გასაცემად
ინტერესმოკლებული არ იქნება წინასწარ გადავხედოთ სამოქალაქო საზოგადოების
ფორმირების ისტორიას, ხოლო შემდეგ უშუალოდ გადავიდეთ ხელისუფლებისა და
სამოქალაქო საზოგადოების ურთიერთმიმართების ყველაზე უფრო რისკის მქონე
ფაქტორების განხილვაზე, რაც გარკვეულ წარმოდგენას შეგვიქმნის სახელმწიფოსა
და საზოგადოების მომავალ პერსპექტივაზე.
სამოქალაქო საზოგადოების პირველი წინამძღვრები ძველ საბერძნეთში
გაჩნდა, რომელმაც ათენის დემოკრატიის სახით კლასიკური განხორციელების
საფეხურს მიაღწია, სამოქალაქო საქმეებს არჩევდნენ სასამართლოში, სადაც
ანტიკური პერიოდის ცნობილი განმანათლებელი `სოფისტები" ერთმანეთს
ეჯიბრებოდნენ კამათის ხელოვნებაში. ისინი ეწეოდნენ ბრალდების სასარგებლო ან
ბრალდების საწინააღმდეგო არგუმენტების ლოგიკურ დასაბუთებას, რითაც
ვითარდებოდა აზროვნება და მოქალაქეთა დამოუკიდებელი ქცევა. იქმნებოდა
 20

ფილოსოფიური სკოლები და სამეცნიერო ცენტრები, რომლებიც ერთმანეთისგან

სრულიად განსხვავებულ შეხედულებებსა და თეორიებს აყალიბებდნენ.
პლურალიზმი და მრავალფეროვნება მოქალაქეთა სახელმწიფოებრივი და
საზოგადოებრივი საქმიანობის დამახასიათებელი მდგომარეობა იყო. ასევე
ყურადღების ღირსია სასამართლო პრაქტიკისა და საქმიანობის ისტორია ძველ
რომში, სადაც საგანგებო იურიდიული კანონებისა და ნორმების გამოყენებით
მიმდინარეობდა სამოქალაქო საქმიანობის განხილვის პროცედურა, რომაელებმა
შექმნეს პირველი სრულყოფილი სამოქალაქო კოდექსი, რომელშიც მოცემულ
სამართლებრივ ნორმათაგან, ბევრს დღესაც არ დაუკარგავს აქტუალობა და
თანამედროვე კანონმდებლობის ფუნდამენტურ პრინციპებადაც კი გამოდგება;
თუმცა თანამედროვე გაგებით, სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება ანტიკურ
ეპოქაში;, კლასობრივი ინტერესების ურთიერთპოლარიზაციის გამო, მაინც არ
ჩამოყალიბებულა, რადგანაც ძველ ბერძნულ დემოკრატიას თავისი კლასობრივი
ბუნების გამო, არ შეეძლო თავისუფლებისა და თანასწორობის იდეის
განხორციელება ეგალიტარიზმის გაგებით, რაც გულისხმობს არა მოქალაქეთა
პირწმინდა გათანაბრებას, არამედ თანაბარი შანსების შემთხვევაში, უნართა
გადამწყვეტ მნიშვნელობას, რასაც მაშინდელი წოდებრივი უთანასწორობა
გამორიცხავდა. აღნიშნული ტერმინი ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე
დასავლურ სოციოლოგიურ თეორიებში (23;80).
შუა საუკუნეებში სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირების პროცესი დიდი
ხნით შეჩერდა, რაც განპირობებული იყო იერარქიული საზოგადოების კლასობრივი
და წოდებრივი შეზღუდვების გარდა, ეკლესიის განუყოფელი ბატონობით, რომელიც
უთანასწორობას სოციალური შეზღუდვების ნორმების რანგში აყალიბებდა.
კაპიტალიზმის წარმოშობა_განვითარებასთან ერთად მდგომარეობა დიამეტრულად
შეიცვალა, რასაც განაპირობებდა ორი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი, რომლებიც
აღნიშნული საზოგადოებრივი წყობილების უმთავრეს საფუძვლებს შეადგენს, ესენია:
1/ კაპიტიალისტური დემოკრატია, რომელიც უშვებს და იცავს ადამიანთა
თავისუფლებისა და თანასწორობის ხელშეუხებ უფლებებს. ეგალიტარიზმს. 2/
საბაზრო ეკონომიკა, რომელიც გულისხმობს თავისუფალი მეწარმეობის, ღია
კონკურენციისა და სხვა უფლებებს, რომლის ორგანიზებას და საქმიანობის
წარმართვას არ განაგებს ხელისუფლება. კ. პოპერის მტკიცებით, მარქსისტული
გაგებით კაპიტალიზმი, რომელშიც წინააღმდეგობისა და დაპირისპირების
კლასობრივი არსი იყო წარმოჩენილი, ექსპლოატაციის ყველაზე რაფინირებული
ხერხით, არსად და არასოდეს არ არსებობდა, ისევე, როგორც დანტე ალიგიერის
ჯოჯოხეთი `ღვთაებრივი კომედიების" იქით, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ უარი
ვთქვათ ამ ტერმინის გამოყენებაზე, რასაც რაციონალური თვალსაზრისით დიდი
მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს, თუმცა ტერმინი `კაპიტალიზმი" მარქსისტებმა
იმდენად `გასვარეს", უმჯობესია, თანამედროვე საზოგადოებას ვუწოდოთ ღია
საზოგადოება, ხოლო, თუ ძველ ტერმინ `კაპიტალიზმს" გამოიყენებენ, უნდა
ახსოვდეთ, რომ იგი წარუმატებელი თეორიული კონსტრუქცია _ ქიმერაა, გონებრივი
მოჩვენებაა და ჯოჯოხეთის მსგავსად დედამიწაზე არსად არ არსებულა" (119;7).
სწორედ კაპიტალისტური დემოკრატიისა და საბაზრო ეკონომიკის დამსახურებაა იმ
წინამღვრების დაფუძნება, რომელმაც შეუწყო ხელი სამოქალაქო საზოგადოების
ჩამოყალიბებასა და განვითარებას.
 21

ახლა უკვე პირდაპირ შეიძლება დავუბრუნდეთ ზემოხსენებულ კითხვებს,

რისთვისაც საჭიროა გავაანალიზოთ ხელისუფლებისა და სამოქალაქო
საზოგადოების ფუნქციები, რომლებიც თავიანთი შინაარსისა და სპეციფიკი
გამო ერთმანეთისაგან გამიჯნულია. ხელისუფლების კომპეტენციაში შედის
საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და მართლმსაჯულების განხორციელების
ფუნქცია, რასაც სამოქალაქო საზოგადოება მოკლებულია. ხოლო ამ უკანასკნელის
არსი განისაზღვრება ორი უმთავრესი ნიშნით, რაც განსაზღვრავს მისი
ფუნქციონირების მექანიზმს. 1/ ეს გახლავთ ადამიანთა კერძო ინტერესების
დაკმაყოფილება, რაც თვითონ ადამიანებმა უნდა უზრუნველყონ
არასახელმწიფოებრივ სტრუქტურებში თავიანთი ნებაყოფლობითი
გაერთიანებებით, რაც ხელისუფლებისაგან ჩარევას გამორიცხავს. 2/ ყოველ
სახელმწიფოში, თვით დემოკრატიულ სახელმწიფოებშიც კი, შეიძლება ადგილი
ექნეს ხელისუფლების მიერ თავისი ძალაუფლების გადამეტებას, ე.ი. მის ბოროტად
გამოყენებას, რაც ასევე საფრთხეს შეუქმნის ადამიანთა უფლებებისდაცვას,
რისთვისაც საჭიროა მუდმივი კონტროლი, რათა ხელისუფლება შეიზღუდოს თავისი
კანონიერების ფარგლებში. ამ კონტროლის ფუნქცია კი უნდა აიღოს სამოქალაქო
საზოგადოებამ. მაშასადამე, ხელისუფლებისა და სამოქალაქო საზოგადოების
ფუნქციები, რომლებიც მათთვის სპეციფიკურია და ამის გამო ისინი გამიჯნულია
ერთიმეორისაგან, არ გამორიცხავს მათი ურთიერთკონტროლის შესაძლებლობას და
ეს კარგი შესამჩნევია სწორედ მათი კომპეტენციების განუხრელი, თანმიმდევრული
დაცვით, თუ ხელისუფლებამ გადაამეტა კანონიერების სამოქალაქო
საზოგადოებისათვის განკუთვნილი კომპეტენციის საზღვრებში, რითაც დაარღვევს
მის დემოკრატიულ უფლებებს, ამის წინააღმდეგ უკვე საზოგადოების მიერ
გამოთქმული პროტესტი, რომელიც ამხელს ხელისუფლებას ძალაუფლების
ბოროტად გამოყენებაში, სამართლიანად ჩაითვლება.
შეიძლება მოხდეს პირიქით, სამოქალაქო საზოგადოებამ არ დაიცვას
სახელმწიფოში მოქმედი კანონები და ჩაიდინოს კანონსაწინააღმდეგო მოქმედებანი.
ამ შემთხვევაში, მისი, როგორც დანაშაულებრივი ორგანიზაციის მიერ ჩადენილ
უკანონო ქმედებათა აღკვეთა სახელმწიფოს ხელისუფლების კანონიერი მოქმედების
პრეროგატივაა, სამოქალაქო საზოგადოებაც და ხელისუფლებაც ერთნაირად არიან
ვალდებულნი კანონის დაცვაზე. თითოეული მათგანი შინაგანად არ უნდა იყოს
დაინტერესებული მეორე მხარის დასუსტებაზე, თუ ორივეს მიზანს წარმოადგენს
დემოკრატიულ პრინციპებზე თანაცხოვრება და ჯანსაღი ურთიერთთანამშრომლობა.
ეს კი მოითხოვს მაღალი შეგნებისა და კულტურის მქონე სოციალური, ჰარმონიული
ურთიერთობების დამკვიდრებას, ხელისუფლება უნდა იცავდეს მთელი
საზოგადოების ინტერესებს, ისევე, როგორც საზოგადოება უნდა თანამშრომლობდეს
და კონსტრუქციულად განსჯიდეს ხელისუფლების მიერ გატარებულ ღონისძიებებს,
რათა კრიტიკული შეფასებისა და შენიშვნების საფუძველზე მოახდინოს მისი
გაკონტროლება. დემოკრატიული ხელისუფლება არა თუ არ ებრძვის სამოქალაქო
საზოგადოებას, არამედ ხელს უწყობს მის ლეგალურ საქმიანობას ისე, რომ არ
გამორიცხავს კანონიერების დარღვევას. სამოქალაქო საზოგადოება მხოლოდ
დემოკრატიული სახელმწიფოს პირობებში იძენს კანონიერ ლეგიტიმურ ხასიათს,
ტოტალიტარული სახელმწიფოების რეჟიმები კი ყველანაირად ეწინააღმდეგებიან
მისი გამოვლინების ნებისმიერ ფორმას, რის გამოც, სამოქალაქო საზოგადოებას,
არადემოკრატიულ სახელმწიფოებში გააჩნია არალეგალური _ ფარული ხასიათი.
 22

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, დემოკრატიული სახელმწიფოების ინდიკატორად

მიჩნეულია ის ქვეყანა, სადაც ხელისუფლება ეყრდნობა სამოქალაქო საზოგადოებას,
მისგანაა არჩეული და კანონიერების ფარგლებში არეგულირებს მას, ისე, რომ არ
იჭრება დამოუკიდებელი საქმიანობის უფლებებით გათვალისწინებულ კერძო,
ინდივიდუალურ, თუ არა სამთავრობო ორგანიზაციების ჯგუფებისა და
ნებაყოფლობითი გაერთიანებებისათვის კუთვნილ ფუნქციებში. სამოქალაქო
საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ჰარმონიული თანაცხოვრების წესი ემყარება
შემდეგ ზოგად პრინციპებს:
1. ეკონომიკური თავისუფლება, საკუთრების ფორმათა მრავალგვარობა, საბაზრო
ურთიერთობანი.
2. ადამიანის და მოქალაქის ბუნებრივი უფლებების აღიარება და დაცვა.
3. ხელისუფლების ლეგატიმურობა, მისი არჩევითობის მიხედვით, მოქალაქეთა
ფარული კენჭის ყრის საფუძველზე.
4. პიროვნების სოციალური გარანტიების საკუთრებისა და სიცოცხლის
უსაფრთხოების დაცვა.
5. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დამყარებული სამართლებრივი
სახელმწიფოს შექმნა, სადაც უზრუნველყოფილია ხელისუფლების სამივე
განშტოების კოორდინაცია მათი თანამშრომლობისა და ურთიერთკონტროლის
მექანიზმის საფუძველზე.
6. პოლიტიკური და იდეოლოგიური პლურალიზმი, ლეგალური ოპოზიციის
არსებობა.
7. სიტყვისა და პრესის თავისუფლება, მასობრივ საინფორმაციო საშუალებათა
დამოუკიდებლობა.
8. სახელმწიფოს ჩაურევლობა მოქალაქეთა პირად ცხოვრებაში, სახელმწიფოსა
და მოქალაქის ურთიერთვალდებულება და პასუხისმგებლობა.
9. კლასობრივი ზავი, პარტნიორობა და ეროვნული თანხმობა.
10. ეროვნულ_ეკონომიკური პოლიტიკის ეფექტური და თანმიმდევრული კურსის
გატარება, რამაც უნდა უზრუნველყოს ცხოვრების სასურველი დონე.
ეს პრინციპი იმ იდეური, სისტემური, ერთიანი ჯაჭვის მომცველია, რაც
აუცილებლად მოეთხოვება დემოკრატიულობის პრეტენზიის მქონე სახელმწიფოს და
იმ საზოგადოებას, რომელსაც გააჩნია თავის მხრივ ღია, სამოქალაქო საზოგადოებად
ყოფნის შინაგანი მოთხოვნილება. ამ პრინციპების განუხრელი თვითდამკვიდრებისა
და შემდგომი განმტკიცების სურვილი უნდა ჰქონდეს პირველ რიგში
ხელისუფლებას, რომელსაც ყველაზე მეტად მართებს საერთო საზოგადოებრივი
ძალისხმევის წარმატებით, ცივილიზებული ნორმების შესაბამისად მართვა და
გაძღოლა, სამოქალაქო საზოგადოება არ არსებობს მოქალაქეების გარეშე, ხოლო
მოქალაქეები კი მოქალაქეობის კანონის გარეშე. ისეთ არაეროვნულ ქვეყანაში,
როგორიცაა აშშ, კანონი მოქალაქეობის შესახებ დაკავშირებულია ისეთ
სავალდებულო მოთხოვნების შესრულებასთან, როგორიცაა: სახელმწიფო ენის
ცოდნა, ქვეყნის კონსტიტუციის შესახებ გარკვეული წარმოდგენის ფლობა და მისი
პატივისცემა. მოქალაქეობის მსურველმა პატივი უნდა სცეს აგრეთვე ქვეყნის
ისტორიას და მის კულტურას, ტრადიციებს, ემსახუროს და დაიცვას იმ სახელმწიფოს
ინტერესები, ვის მოქალაქეობასაც იგი აპირებს. აი, ეს არის სწორედ ეროვნული
იდეოლოგია, რომელიც დემოკრატიის რთულ ბილიკებზე მიმავალ საქართველოს
ნამდვილად სასიკეთოდ გამოადგება.
 23

როგორი ვითარებაა დღეს საქართველოში და როგორი შეიძლება იყოს მისი

სამომავლო ორიენტირი? ჩვენმა ქვეყანამ ბოლო ათწლეული ძალზე მძიმედ და
ტრაგიკულად გამოიარა. ჯერ სამხედრო გადატრიალებამ და სამოქალაქო ომმა
საშინელი დაღი დაასვა ქვეყნის, როგორც ეკონომიკურ, ისე მორალურ და
სოციალურ_ფსიქოლოგიურ ყოფა_ცხოვრებას, თავი იჩინა ეთნოკონფლიქტებმა და
სეპარატიზმმა, რომელიც წაქეზებული იყო იმპერიული ძალების მიერ, რის
შედეგადაც დაიკარგა აფხაზეთი და შიდა ქართლი_ სამაჩაბლო, რაც დრო გადის,
თანდათან სულ უფრო მცირდება იმედი ქვეყნის დაკარგული ტერიტორიების
მშვიდობიანი და საერთაშორისო სამართლის გზით დაბრუნებისა. საერთაშორისო
საზოგადოებრიობა ძალიან ბევრ გლობალურ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ
ფაქტორებს უწევს ანგარიშს, რომლის პარამეტრებშიც რაიმე განსაკუთრებული
პოზიტიური სიახლე ჩვენი ქვეყნისთვის სამწუხაროდ, ჯერჯერობით არ ჩანს, რაც
შეეხება შეიარაღებული, სამხედრო ძალის მეშვეობით საკითხების მოგვარებას, ისეთ
გეოპოლიტიკურ მდებარეობაში, როგორშიც საქართველო იმყოფება, ასეთი ნაბიჯი
პოლიტიკურად მომგებიანი არ გახლავთ, ამიტომ ემოციებზე აყოლამ და
შეიარაღებულ კონფლიქტში ჩათრევამ, რასაც ცდილობენ შეგნებულად
ავისმოსურნენი და აგრეთვე საღ განსჯას და რეალიზმის უნარს მოკლებული
თანამემამულენი, შეიძლება ყველაზე დამანგრეველი და სავალალო შედეგები
გამოიწვიონ. დღევანდელი მსოფლიოს სტრატეგიულ ძალთა თანაფარდობის
მდგომარეობა გვაიძულებს, რომ ნებისმიერი პოლიტიკური ღონისძიების
გატარებისას ვიხელმძღვანელოთ იმ რეკომენდაციებით და საქმიანი კონტაქტებით,
რომლებსაც ვღებულობთ ცივილიზებული სახელმწიფოებიდან. საქართველოს ჯერ
კიდევ დიდხანს არ ექნება იმის პრაქტიკული შესაძლებლობა, რომ საერთაშორისო
პოლიტიკურ ურთიერთობათა პროცესში ვინმეს საკუთარი პირობები უკარნახოს და
თავისი სასიცოცხლო მიზნების პრიორიტეტი სხვებთან შედარებით წინა პლანზე
წამოწიოს. რასაკვირველია, ეს არ გახლავთ რეალურად არსებული ხელისუფლების
სისუსტის მიზეზი, ვინაიდან ხელისუფლების სისუსტე მიზეზი კი არ გახლავთ
საერთო სატკივარისა და ბედუკუღმართობის, არამედ პირიქით _ შედეგი. ხოლო ამ
შედეგის არსებობაში ბრალი არა მარტო ქართველი ხალხის ტრადიციულ
ნაკლოვანებებსა და სულიერ დეფორმაციებს მიუძღვით, არამედ იმ გლობალურ,
მსოფლიო პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ზემოქმედებასაც, რასაც ასე მტკივნეულად
განიცდის მთელი ქართველი ერი. ყოველივე ჩამოთვლილი უბედურების მიზეზი
არამც თუ არ გვაძლევს იმის უფლებას, რომ გულ_ხელი დავიკრიფოთ და
მომლოდინის ფიქრებით ვუცადოთ თუ საით გადაგვისვრის ბედის ულმობელი
ისტორიული ქარბორბალა, არამედ ვეცადოთ ჩვენთვის სასურველ და ხელსაყრელ
პარტნიორებთან კარგი ურთიერთობების დამყარებას, რისთვისაც უნდა შევქმნათ და
ჩამოვაყალიბოთ თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოს შესაფერისი
სტრუქტურები, ვიზრუნოთ სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირებისათვის,
მოვიზიდოთ საერთაშორისო ინვესტიციები, გავიდეთ საკუთარი პროდუქციით
მსოფლიო ბაზარზე და ვიზრუნოთ ჩვენი მოქალაქეების სოციალური
უზრუნველყოფის, მათი ადამიანური უფლებების დასაცავად, რათა ამით მაინც
მოვიპოვოთ გარკვეული ნდობა და ჩვენთვის სასარგებლო დაინტერესება მსოფლიოს
საზოგადოებრიობიდან, რომლის ჰუმანიზაციისათვის რაც შეიძლება მეტი საკუთარი
წვლილის შეტანა გვმართებს. სწორედ ამისთვის უნდა იქნას მაქსიმალურად
გამოყენებული ყველა დიდი ასპარეზი და ტრიბუნა, სადაც ჩვენი ხელისუფლების
 24

წარმომადგენლებს მიეცემათ უფართოესი საერთაშორისო აუდიტორიის წინაშე

გამოსვლის საშუალება, ასეთი ტრიბუნა კი დღეს მართლაც არსებობს
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ასამბლეაში, ევროსაბჭოში, საერთაშორისო
სავალუტო ფონდში თუ სხვაგან. ყოველივე ეს არასაკმარისი, მაგრამ აუცილებელი
პირობაა მსოფლიოს ჰუმანიზაციისათვის, რაშიც ჩვენისთანა პატარა სახელმწიფოებმა
ყველაზე მეტად უნდა იაქტიურონ და ეს გასაგებია იმდენად, რამდენადაც დიდ
ქვეყნებს და ზესახელმწიფოებს ყოველთვის არ ახასიათებთ პატარა ერების სასიკეთო
ზრუნვა, მეტიც, ზოგჯერ კიდეც ემუქრებიან მის თვითმყოფადობას, სუვერენიტეტსა
და კეთილდღეობას სხვადასხვა პოლიტიკური და ეკონომიკური ამბიციების გამო.
ამისათვის ქართველ ხალხს და მის ხელისუფლებას განსაკუთრებული სიფხიზლე,
კეთილგონიერება და მაღალი შეგნება მართებთ იმისათვის, რომ მოსალოდნელ
პოლიტიკურ კატაკლიზმებში ეროვნული კულტურის საგანძური, დიდი
ისტორიული ფასეულობები, აგრეთვე ჩვენი ერის სასიცოცხლო გენოფონდი
ტრაგიკული მსხვერპლის მდგომარეობაში არ ჩააგდონ და დღევანდელ ემოციურ
გუნება_განწყობილებებს არ შეეწირონ.
რაც შეეხება სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობას საქართველოში, ჩვენ მხოლოდ
ახლა ვიწყებთ მის ჩამოყალიბებას. სამოქალაქო საზოგადოება ყოველთვის უნდა იყოს
გარანტი ხელისუფლებასა და ხალხს შორის სტაბილური ურთიერთობების
მოწესრიგებისა. მან, თუ საჭიროა, უმტკივნეულოდ უნდა უზრუნველყოს ერთი
ხელისუფლების შეცვლა მეორის საშუალებით. როგორც კ. ჰოპერი იტყოდა:
`შეიძლება განვასხვავოთ მთავრობის ორი ტიპი: პირველი მთავრობები, რომელთა
მოშორება სისხლისღვრის გარეშე შეგვიძლია, მაგალითად, საყოველთაო არჩევნების
გზით. ამ შემთხვევაში საზოგადოებრივი ინსტიტუტები უზრუნველყოფენ
საშუალებებს, რომელთა მეშვეობით მოქალაქეებს შეეძლებათ მთავრობების
გადაყენება, ხოლო საზოგადოებრივი ტრადიციები იმის გარანტიას იძლევიან, რომ ამ
ინსტიტუტებს ხელისუფალნი იოლად ვერ დაანგრევენ. მეორე ტიპი _ ესაა
მთავრობები, რომლებიც მხოლოდ წარმატებული გადატრიალებების შემთხვევაში
შეიძლება ჩამოშორდნენ ხელისუფლებას, ე.ი. უმრავლეს შემთხვევაში _ არასდროს . . .
ტერმინი `დემოკრატია" პირველი ტიპის მთავრობებს აღნიშნავს, ხოლო ტერმინები
`ტირანია", `დიქტატურა" გამოიყენება მეორისათვის" (119;7).
საქართველოში შეიქმნა მრავალი არასამთავრობო ორგანიზაცია და გაერთიანება,
თუმცა მათი გავლენა ხელისუფლებაზე ჯერ კიდევ უმნიშვნელო და სუსტია. ეს
ყოველივე იმას მოწმობს, რომ ჩვენში ჯერ კიდევ არ არსებობს სამოქალაქო
საზოგადოების კულტურა და ტრადიციები, რაც ხელს უშლის ადამიანთა
უფლებების, თავისუფლებისა და სოციალური გარანტიების დაცვას, ამიტომაც
სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება საქართველოში, რომელმაც უნდა
განამტკიცოს მისი დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი სტატუსი იმით, რომ
შეამზადოს კულტურული, სოციალურ_პოლიტიკური და ეკონომიკური ნიადაგი
ცივილიზებული ქვეყნის აყვავებისა და განვითარებისათვის, არცთუ ისე ახლო
მომავლის პერსპექტივა გახლავთ.
საბოლოო დასკვნისთვის შეიძლება სამოქალაქო საზოგადოებისა და
ხელისუფლებისთვის განკუთვნილი როლები დავახასიათოთ შემდეგნაირად:
სამოქალაქო საზოგადოება და ხელისუფლება არის ადამიანის საზოგადოებრივი
ცხოვრებისა და ორგანიზაციის ორი განსხვავებული, მაგრამ ერთმანეთთან
 25

დაკავშირებული სფერო. ისინი განსხვავდებიან მიზნებით, ფუნქციებით და მართვის

სისტემებით. სამოქალაქო საზოგადოების მიზანია კერძო მოქალაქეობრივი, ხოლო
ხელისუფლების_ საერთო, ზოგადსახელმწიფოებრივი ინტერესების დაცვა.
სამოქალაქო საზოგადოება ზღუდავს ხელისუფლებას, აკონტროლებს და
ზემოქმედებს, მაგრამ ეს არ გამორიცხავს მის მიერ კანონების მეშვეობით სამოქალაქო
საზოგადოების არსებობისა და ფუნქციების დარეგულირებას. სამოქალაქო
საზოგადოება მოიცავს ნებაყოფლობით შექმნილ ორგანიზაციებს და
დაწესებულებებს, რომლებიც ემყარებიან თვითმმართველობას; ხელისუფლება კი _
მმართველობის ძალისმიერი ფორმით გამოყენების მეთოდებზეა დამყარებული
კანონიერების ფარგლებში. სამოქალაქო საზოგადოების საფუძველია თავისუფალი
ნება და კერძო ინიციატივა, ხოლო ხელისუფლებისა კი დიქტატი და მორჩილება.
ამათ შორის წინააღმდეგობა დემოკრატიული თანაცხოვრების წესების საფუძველზე
უნდა გამოირიცხოს, თუმცა რეალურ პერსპექტივაში მოსალოდნელია, რომ
სახელმწიფოს ოფიციალური სტრუქტურები თანდათანობით შეიკვეცოს და მისი
ადგილი სამოქალაქო საზოგადოებისათვის ტიპიურმა სოციალური
თვითმმართველობის ლოკალურმა წარმონაქმნებმა დაიჭირონ, რაც პოტენციურად
შეიცავს როგორც პოზიტიურ, ისე ნეგატიურ შესაძლებლობებს. პოზიტიური
განვითარების შემთხვევაში სამოქალაქო საზოგადოებამ ინდივიდთა თავისუფალი
და ამავე დროს მაღალი შეგნების დონის შესაფერისი თვითმოწესრიგებისა და
თვითრეგულაციის ფუნქცია უნდა გააფართოვოს იქამდე, სანამ ხელისუფლებისა და
სახელმწიფოს, როგორც იძულებითი აპარატის ფუნქციონირების საჭიროება დღის
წესრიგიდან მოიხსნება. თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ ეს მაინც არ იქნება
ადამიანური ინდივიდის იდეალური თავისუფლება, ვინაიდან იგი საზოგადოების
ჩარჩოებში იქნება მოთავსებული და ამიერიდან გლობალური ცენტრალიზებული
ინსტანციების ნაცვლად, იგი მოიმართება და გაკონტროლდება ლოკალური კერძო
გაერთიანების მიერ, ასე რომ, სახელმწიფოს პოლიტიკურ_სამართლებრივ
ზემოქმედების უქონლობის მიუხედავად, პიროვნების კონფორმზმი ან სოციალური
რეგლამენტის შესაბამის ჩარჩოებში მოთავსება ძალაში რჩება.
რაც შეეხება სამოქალაქო საზოგადოების ნეგატიური შედეგის განვითარების
კონცეფციას, ლოკალური ორგანიზაციები და გაერთიანებები დაიწყებენ
ურთიერთობების გარკვევას ერთი_მეორესთან, რასაც მოჰყვება კონფლიქტი
გავლენის სფეროების განაწილებისათვის, იგი მიიღებს მაფიოზურ_კლანური
დაჯგუფებების შიგა და გარე დაპირისპირებების პერმანენტულ პროცესს, რასაც ვერ
გააკონტროლებს სახელმწიფო და იძულებული გახდება სრული განადგურებისაგან
თავის დასაზღვევად, თვითონაც კლანურ სისტემად გარდაქმნას და სხვებთან ერთად
იბრძოლოს გავლენის სფეროებისთვის. ასეთ საზოგადოებებს პირველ რიგში
ემსხვერპლება ადამიანის პიროვნული ინტერესები, მისი თავისუფლება
აორთქლდება უმიზნო შეხლა_შემოხლაში, იგი გაითქვიფება სოციალური ანარქიის
ქაოსში.
აღწერილი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე ჩანს, რომ პიროვნების
თავისუფლებისთვის სამოქალაქო საზოგადოება პანაცეა არ გახლავთ. მართალია, ეს
ყველაფერი ფილოსოფიურად ჩამოყალიბებული თეორიული ვარაუდების სფეროს
განეკუთვნება, თუმცა სოციოლოგიური გამოკვლევების სტატისტიკა, რომელიც
სწავლობს კრიმინოგენული მდგომარეობების საშუალო წლიურ მონაცემების მთელი
ცივილიზებული ქვეყნების მასშტაბებში, საერთო ზრდის ტენდენციებით გამოირჩევა
 26

(31;#5). საბოლოოდ კი მაინც სამოქალაქო საზოგადოებაზე უნდა შეჩერდეს ჩვენი

არჩევანი, ვინაიდან ამაზე უკეთესო გამოსავალი ჯერჯერობით მსოფლიოს
გამოცდილების პრაქტიკაში არ არსებობს. ჩერჩილი ამბობდა: დემოკრატია
მმარველობის ცუდი ფორმაა, თუმცა მხედველობაში უნდა მივიღოთ, რომ სხვა
ფორმები მასზე უარესიაო.

$ 3. სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელებისა

და შინაგანი სიმშვიდის უზრუნველყოფის პრობლემა

სახელმწიფოს საშინაო ფუნქციებიდან ერთ_ერთი ყველაზე უმთავრესი

გახლავთ სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელება და შინაგანი სიმშვიდის
უზრუნველყოფა, თუ ეს მთავარი მოთხოვნები უმაღლეს დონეზე არ იქნა დაცული,
ნებისმიერი სახელმწიფო, როგორი ძლიერი ეკონომიკური რესურსების მქონეც არ
უნდა იყოს, მაინც გარდაუვალი კრიზისის წინაშე აღმოჩნდება, პირველ რიგში იმის
გამო, რომ ის საკეუთარი მოქალაქეებისგან ყოველგვარ ნდობას და ავტორიტეტს
დაკარგავს, რაც თავის მხრივ ხელს შეუწყობს მისდამი მტრული ძალების ინტერესთა
გააქტიურებას და საბოლოო ჯამში კონფლიქტური სიტუაციების უკიდურეს
ესკალაციას, რომელიც შეიძლება სამოქალაქო ომში, ან მასობრივ სახალხო
აჯანყებაშიც გადაიზარდოს.
ისმის ბუნებრივი შეკითხვა, რამ უნდა უზრუნველყოს აღნიშნული მოთხოვნების
შესრულება? ან არის თუ არა გარკვეული ისტორიული გამოცდილება, რომელიც
დაგვეხმარება ამ საქმეში.
საკითხის გასარკვევად უმჯობესია გადავხედოთ თვითონ ამ ფუნქციების
შესასრულებლად განკუთვნილ ფორმებსა და საშუალებებს და შემდგომ ვიმსჯელოთ
იმაზე, თუ როგორც უნდა გამოვიყენოთ ისინი სახელმწიფოს ძირითადი მიზნის
მისაღწევად. პირველ რიგში, ეს გახლავთ სამართალდამცავი ორგანოების
მოღვაწეობისა და ორგანიზაციის სპეციფიკა, რომელიც ემყარება გარკვეულად
ჩამოყალიბებულ და კანონზომიერად დასაბუთებულ, ისტორიული გამოცდილების
პრაქტიკაში აპრობირებულ პრინციპებს.
არსებობს სამი სახის პრინციპი: 1. კონსტიტუციური ხასიათის, რომელიც ძალაშია
ყველა სამართალდამცავი ორგანოების, ორგანიზაციისა და მოღვაწეობის მიმართ. 2.
პრინ:ციპი, რომელიც დამახასიათებელია ცალკეული სამართალდამცავი ორგანოების
მოღვაწეობისათვის, მაგალითად, მართლმსაჯულებისთვის. 3. პროცესუალური
პრინციპი, რომელიც ნიშანდობლივია სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის
პროცესისათვის. ზღვარი აღნიშნული პრინციპებისთვის პირობითია, რადგან ერთი
და იგივე პრინციპი შეიძლება დამახასიათებელი იყოს, მაგალითად, სისხლის
სამართლის პროცესისათვის და საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის (51;19).
`პრინციპები საერთოდ და სამართალდამცავი ორგანოების ორგანიმზაციისა და
მოღვაწეობის პრინციპები არ შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც დოგმა.
ისტორიული განვითარების პროცესში შეიძლება ჩამოყალიბდეს სამართალდამცავი
ორგანოებისთვის დამახასიათებელი ახალი პრინციპები და პირიქით, წინათ
აღიარებულმა ზოგიერთმა პრინციპმა თავისი მნიშვნელობა დაკარგოს" (51;19).
ფილოსოფიური გონებათჭვრეტის სფეროში ამ ტიპის თვალსაზრისი
გაუმართლებელია ან უბრალოდ გაუგებრობაზეა აგებული. როდესაც საუბარია ამა
თუ იმ პრინციპზე, ჯერ უნდა გაირკვეს, რისი პრინციპია და რა შემთხვევაში
 27

შეიძლება იქნეს იგი გამოყენებული, თუ პრინციპი ზოგადია და ამავე დროს

სპეციფიკურიც რომელიმე კონკრეტული მოვლენის ან პროცესისათვის, ამ
შემთხვევაში საკითხი ეხება სახელმწიფოს ფუნქციონირების პირობებში
სამართალდამცავი ორგანოების ორგანიზაციასა და მოღვაწეობას, მაშინ იგი თვითონ
გამომდინარეობს ობიექტური მდგომარეობიდან და განსაზღვრულია იმ
კანონზომიერებით, რომელსაც შესაბამისი ლოგიკური თანმიმდევრობა გააჩნია,
ლოგიკური აზროვნების ძირითადი წესები და კანონები ყოველთვის ისეთია,
როგორიც ოდესმე ყოფილა და მუდამ ასე დარჩება მანამ, სანამ ადამიანი იაზროვნებს.
ასევე სახელმწიფო თავისი არსებობის მანძილზე ისევე აღასრულებს თავის ძირითად
პრინგციპებს, როგორც მანამდე და მერეც, სანამ სახელმწიფო თავისი კლასიკური
ფორმით და ატრიბუტიკით იარსებებს. ისტორიული გამოცდილებიდან აღებული
მაგალითები მოწმობენ, რომ თავისთავად არც ერთი პრინციპი და არც ერთი კანონი
არ არის შემთხვევითი ან იმ მოცემული მომენტისათვის გაუმართლებელი, რისი
გათვალისწინების შედეგადაც იქნა იგი მიღებული, თუ რომელიმე მათგანი
შეიცვალა, ან საერთოდ ძალადაკარგულია, ეს იმიტომ კი არ მოხდა, რომ აზროვნება
გაუმჯობესდა, ან გემოვნება, არამედ იმიტომ, რომ ძველი სიტუაციები
შინაარსობრივად შეიცვალა განსხვავებულით, თორემ არც ერთ ეპოქაში და არც ერთ
საუკუნეში, სანამ იარსებებს მტყუან_მართალის გარჩევის საჭიროება სასამართლოს
მეშვეობით, არასოდეს არ დაკარგავს აზრს სამართალდამცავი ორგანიზაციებისა და
მოღვაწეობის ის ძირითადი პრინციპები, რომლებიც უცვლელნი დარჩებიან
სახელმწიფოს არსებობის მანძილზე, ეს რა თქმა უნდა, არაა დამოკიდებული იმაზე
თუ როგორ შესრულდებიან ისინი, კარგად თუ ცუდად. პრინციპის მნიშვნელობა
მაშინაც ურყევია, როგორც ჯერარსული ნორმისა, თუნდაც რეალურად არ
ასრულებდნენ მას, მაგრამ მისი ვალდებულებითი ხასიათი ექვემდებარება არა იმას,
როგორც ის განხორციელებულია, არამედ იმას, თუ როგორ უნდა იყოს იგი
განხორციელებული. `უნდას" ღირებულება მოცემულობით არ განისაზღვრება და
ამდენად იგი უცვლელი გახლავთ. ასევე შეგვეძლო გვემსჯელა ზნეობრივი ნორმების
შეცვლის თაობაზეც. აქაც იქნებიან იმ კატეგორიის ადამიანები, რომლებიც დაიწყებენ
იმის მტკიცებას, რომ ზნეობრივი კრიტერიუმები და მაქსიმუმი ცვალებადობას
განიცდიან და არგუმენტად მოიყვანენ სოციალური ადაპტაციის ისეთ ტრადიციულ
ფორმებს, რომლებიც იცვლიან თაობათა ცვლის პარალელურად. მაგალითად,
მამაკაცებისათვის წვერულვაშის ან ქალებისათვის მანდილის ტარება, მისალმების
ნიშნად ქუდის მოხდა და ა.შ. აქაც კამათის საგანი გაუგებრობას ემყარება, ვინაიდან ეს
ყველაფერი გარეგნული მოვლენისთვის დამახასიათებელი მხარეა, შინაგანი არსება
კი ყოველთვის უცვლელია. ასევე უნდა გავმიჯნოთ გარეგნული და შინაგანი
ფაქტორები ერთმანეთისაგან, სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელების
პრინციპების ფონზეც. გავავლოთ ასეთი პარალელები: მაგალითად, ის, რომ
უწვერულვაშოდ გამოსვლა ადრე მამაკაცისთვის სირცხვილი იყო და ახლა აღარაა, ეს
იმის გამო კი არაა, რომ მაშინდელი მამაკაცი სირცხვილ_ნამუსიანი იყო და
ახლანდელი არა, სირცხვილი ყოველთვის იყო და იქნება, როგორც ზნეობის
ერთ_ერთი კატეგორია, სხვა საკითხია თუ რა იყო სასირცხვილო ადრე, ან რა იქნება
მომავალში, _ პრინციპი იგივეა. ასევე კანონიერება და მასზე დაფუძნებული
მართლმსაჯულების განხორციელება მხოლოდ სასამართლოების მიერ, საიდანაც
გამომდინარეობს ყველა დანარჩენი პრინციპი, ყოველთვის უცვლელია, იმის და
მიუხედავად, თუ ვინ ადგენს ამ კანონებს, კარგია ისინი თუ ცუდი, ვინ ახორციელებს
 28

მართლმსაჯულებას, ან ვინ კისრულობს სასამართლო ფუნქციას, როგორ

ახორციელებენ მას და ა.შ. შეიძლება არსებობდნენ უსირცხვილო ადამიანები ისევე
მრავლად, როგორც უსამართლო სახელმწიფოები ისტორიაში, მაგრამ ეს სულაც არაა
პრინციპების განსხვავებულობის ან ცვალებადობის მიზეზით, იგი სწორედ
უცვლელი პრინციპების შეუსრულებლობის შედეგია. საქართველოს ისტორიაში არის
ბრწყინვალე ნიმუში სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელებისა, რომელიც
ყველა ნიშანდობლივი ელემენტის პრედიკაციით ზედმიწევნით შეესაბამება
სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელ სასამართლოს სისტემას,
მიუხედავად იმისა, რომ საქმე ეხება შორეულ წარსულში მიმდინარე იურიდიული
პაექრობის პერიპეტიებს. ბერძენი ისტორიკოსი აგათია სქოლასტიკოსი თავის
ნაშრომში აღწერს ბიზანტიის იმპერატორის იუსტინიანეს და კოლხეთის მეფის
გუბაზის დროინდელი ეპოქის ისტორიული მოვლენის (VI ს_ის შუა პერიოდი),
სადაც იგი დიდ ადგილს უთმობს ქართველი ხალხის სულიერი წინამძღოლის
აიეტის, ფარტაძის, და კოლხეთის მეფის _გუბაზის მკვლელობის თაობაზე
გამართულ სასამართლო პროცესზე გამოსული კოლხი სწავლული იურისტების
ორატორულ ხელოვნებას, მათ განსაკუთრებულ გათვითცნობიერებას რომაული
სასამართლოს სისტემაში, რომელსაც არაჩვეულებრივად უფარდებდნენ თავიანთ
ზოგადსახელმწიფოებრივ ინტერესებს.
სამართალდამცავი ორგანოების ორგანიზაციისა და მოღვაწეობის პრინციპებს
მიეკუთვნება: 1/ კანონიერება. 2/ მართლმსაჯულების განხორციელება მხოლოდ
სასამართლოების მიერ. 3/ სასამართლოს დამოუკიდებლობა. 4/ კანონისა და
სასამართლოს წინაშე თანასწორუფლებიანობა. 5/ მოსამართლეთა
თანასწორუფლებიანობა. 6/ სამართალწარმოების ენის საქმეთა ღია საჯარო განხილვა
სასამართლოში. 8/ შეჯიბრებითობა და მხარეთა თანასწორუფლებიანობა. 9/ დაცვის
უფლება. 10/ უდანაშაულობის პრეზუმფცია. 11/ პოლიტიკური ნეიტრალიტეტი. მათი
მოკლე და ცალ_ცალკე განხილვა ძირითად თავისებურებათა გათვითცნობიერების
მიზნით კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნებს იმაში, რომ უცვლელი პრინციპების
შენარჩუნება და დაცვა სახელმწიფოს სტაბილურობის და სიმშვიდის შენარჩუნების
იდეალური გარანტია გახლავთ, რომელთა მიმართ ეჭვი, თვით სახელმწიფოს
სასარგებლო ფუნქციებში დაეჭვებასაც გულისხმობს.
1. კანონიერების პრინციპი: კანონიერების პრინციპი დამახასიათებელია ყველა
სახელმწიფო და არასახელმწიფო ორგანოსთვის, იურიდიულ პირთა და მოქალაქეთა
მოქმედებისათვის, იგი განსაკუთრებულ ძალასა და მნიშვნელობას იძენს
სამართალდამცავ ორგანოთა მოღვაწეობაში, რომელთაც მინდობილი აქვთ
მართლმსაჯულების განხორციელება, კანონის შესრულებაზე ზედამხედველობა,
საკონსტიტუციო კონტროლი, მოქალაქეთა თავისუფლების, მათი კანონიერი
უფლებებისა და ინტერესების დაცვა, სახელმწიფო და არასახელმწიფო ორგანოების
კანონიერი უფლებებისა და ინტერესების დაცვა.
სამართლის ენაზე, კანონიერების პრინციპი კონსტიტუციური საფუძვლის
მქონეა, რომლის შესრულება ყველასათვის სავალდებულოა. ეს ჩანს საქართველოს
კონსტიტუციიდან, რომლის მე_6 მუხლის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუცია
სახელმწიფოს უზენაესი კანონია. ყველა სხვა სამართლებრივი აქტი უნდა
შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას. საქართველოში მცხოვრები ყოველი პირი
ვალდებულია ასრულებდეს საქართველოს კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის
მოთხოვნებს. (საქართველოს კონსტიტუციის 44_ე მუხლი) კანონის უზენაესობის
 29

დაცვაზე მეტყველებს ისიც, რომ მტკიცებათა მოპოვებისა და მათი გამოყენების

საკითხის მიმართ, ხაზგასმულია, რომ კანონის დარღვევით მოპოვებულ
მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს, მიუხედავად თავისი შედეგიანი,
წარმატებული მიზნით განხორციელებისა. აქვე შეიძლება სინტერესო პარალელის
გავლება აშშ_ში, ცალკეული შტატის სასამართლოებთან, რომლებსაც იმაზე მეტი
უფლებები შეუძლიათ მიანიჭონ მოქალაქეებს, ვიდრე ეს უზენაესი სასამართლოს
კონსტიტუციური კანონმდებლობითაა გათვალისწინებული. ზოგიერთ შტატში:
კონექტიკაში, ჩრდილო ქეროლაინასა და ნიუ_ჯერსში სასამართლოებს შეუძლიათ
გამოიყენონ ისეთი სამხილი, რომელიც მოპოვებულია კონსტიტუციური კანონების
დარღვევით, მაგრამ `კეთილი მიზნისათვის" (53;385). რაც იმაზე მიუთითებს, რომ
იქ, უზენაესი სასამართლოების გადაწყვეტილებას ხშირად არ შეესაბამება ცალკეული
შტატების სასამართლოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, როგორც ამერიკელი
სოციოლოგები და იურისტები თვლიან, ეს მდგომარეობა განპირობებულია
სხვადასხვა საზოგადოებრივი ორიენტაციით, რომელიც ყველა შტატს თავისებურად
ახასიათებს. ზოგან წესრიგს უფრო გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს და კანონიერებაც
იქ წესრიგის პრიორიტეტს იცავს, სხვაგან თავისუფლება ან თანასწორობა გამოდის
წინა პლანზე და იქ შეიძლება საზოგადოებრივ აზრს მეტი გულისხმიერებით
მოეკიდონ. ყოველ შემთხვევაში, ეს ყველაფერი იმას ადასტურებს, რომ
სამართლიანობის ცნება იდეალურია, ხოლო მისი განხორციელების პრაქტიკული
შესაძლებლობები იქაც საკმაოდ შეზღუდულია, სადაც ყველაზე მეტად ცდილობენ
ამის გაკეთებას, თან საუკეთესო მოდელის პრეტენზიებსაც იჩემებენ. კანონის
დარღვევა კი არავითარი მოსაზრებით არ შეიძლება იყო გამართლებული, ვიანიდან
ეს კანონიერების პრინციპის საერთო უგულებელყოფის ტოლფასია, ხოლო
სასამართლო და მართლმსაჯულება ამის გარეშე უბრალოდ აზრს კარგავს.
მართალია, თეორიულად ასეთი მიდგომა სწორია, თუმცა ისიც ანგარიშგასაწევია,
რომ თეორია და პრაქტიკა იდეალურ თანხმობაში თითქმის ვერასოდეს ვერ მოდიან,
მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ პრაქტიკული შეზღუდვებისა და შეცდომების
გარდაუვალი წინააღმდეგობების გამო, თეორიებშიც კომპრომისის გზა ავირჩიოთ,
რომელიც ყველაზე მთავარ მიზანს გვაკარგვინებს. ყოველ შემთხვევაში
ფილოსოფიური თეორიები კომპრომისების მეშვეობით არსად არ შექმნილა. თუ
გადავხედავთ კანონის კლასიკურ, მეტაფიზიკურ განმარტებას, ამაში სავსებით
დარწმუნდებით. კანონი, უზოგადესი მნიშვნელობით, კანონზომიერებიდან
მომდინარეობს, რომელიც წარმოადგენს მოვლენათა ურთიერთგანპირობებულობის,
დეტერმინირებულობისა და აუცილებლობის გამოხატულებას, მას ახასიათებს
განმეორებადობა, რეგულარობა და უწყვეტობა, იგი არ არის დამოკიდებული ვინმეს
ნებასურვილზე. ჰეგელი კანონის ფუნქციების განსაზღვრებადობის პრინციპს
ფილოსოფიური ცოდნის უმთავრეს არსებად მიიჩნევდა: `ფილოსოფიის სახელი
დაერქვა ყველა იმ ცოდნას, რომელიც ემპირიულ ცალკეულობათა ზღვაში მტკიცე
მდგრად ზომასა და საყოველთაოობას შეიმეცნებს, ხოლო შემთხვენვითობა
უსასრულო სიმრავლის მოჩვენებითს უწესრიგობაში შეისწავლის აუცილებელს,
კანონს".
ამრიგად, კანონზომიერება გულისხმობს გარკვეულ წესრიგს, რომელიც
დეტერმინირებულია შესაბამისი პირობებით და გარემოებებით. არაკანონზომიერება
კი უწესრიგობაა, რომელიც არადეტერმინირებულია და ხდება თვითნებურად.
კანონი კანონზომიერების ასახვაა აზრების მეშვეობით, რომელიც გამოითქმის
 30

ზოგადი დებულებით, მაგრამ მას გააჩნია ორი სხვადასხვა ფუნქცია: 1/ რომელიც

სინამდვილეში ობიექტურად მოცემულ მოვლენათა კანონზომიერი კავშირის
დადგენაში გამოიხატება; 2/ ქცევის ნორმის ზოგადი წესის დადგენაში, თუ როგორ
უნდა მოიქცეს ადამიანი გარკვეულ სიტუაციაში. პირველი ტიპის კანონებს
უწოდებენ ობიექტურს, ხოლო მეორე ტიპისა _ ნორმატიულს. მოცემულ შემთხვევაში
ჩვენ გვაინტერესებს მეორე ტიპის, ანუ ნორმატიული კანონის ბუნება, იმისათვის,
რომ ნათელვყოთ, თუ რატომ არ შეიძლება კანონიერების გარეშე სამართლიანი
მართლმსაჯულების განხორციელება. მართალია, ნორმატიული კანონები დგინდება
ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის მეშვეობით, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ამ
შემთხვევაში მათი ნება_სურვილი ერთადერთი და გადამწყვეტია, რომ მას რაიმე
საერთო არ გააჩნია ობიექტურ კანონებთან. შეუძლებელია არსებობდეს ისეთი
ნორმატიული კანონი, რომელიც მთლიანად უგულვებელყოფს კანონზომიერებას,
მაგალითად, კანონი, რომელიც კრძალავს ბუჩქებში კალმახის დაჭერას, ყოველგვარ
საზრისს მოკლებულია და მას არ შეიძლება ნორმის კვალიფიკაცია მიეცეს, მაგრამ
კანონი, რომელიც კრძალავს იგივე კალმახის დაჭერას მდინარეში, მისი მასიური
განადგურების ხელსაწყოების გამოყენებით, სავსებით შეესაბამება ობიექტურ
კანონზომიერებას. აქვე უნდა ითქვას, რომ ძალიან საინტერესოა ამ მიმართებით
ნორმატიული კანონის ჩამოყალიბების გნოსეოლოგიური მექანიზმი. ნორმატიული
კანონი შეიცავს ვალდებულებას აკრძალვის ფორმით, რომლის ლოგიკური
ფორმულირება შემდეგია: `ის, რაც სავალდებულოა, მისი საპირისპირო
აკრძალულია, ანუ ის, რაც აკრძალულია, ნებადართული არ არის" (33;67-68).
აქედან თავისთავად ცხადია, რომ გვაქვს რამდენიმე შესაძლებელი ვარიანტი
ამა თუ იმ ქცევის მიმართ: 1/ ნებართული ქცევა; 2/ სავალდებულო ქცევა. 3/
აკრძალული ქცევა. მათ შორის ლოგიკური მიმართება ღებულობს შემდეგ ფორმას: 1/
ნებართული ქცევა აკრძალული არ შეიძლება იყოს, მეორე მხრივ ნებართული ქცევა
შეიძლება სავალდებულოც არ იყოს, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი არ განეკუთვნება
აუცილებელი, კანონით განსაზღვრული მოვალეობების სფეროს, იგი ჩვეულებრივი
უფლებების კატეგორიის გახლავთ, რომელზეც ნორმატიული კანონის
უფლებამოსილება არ ვრცელდება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ვინმე
უკანონოდ შეზღუდავს ან ხელყოფს მას; საერთოდ ნებისმიერი საქმიანობა, რომელიც
მიმართულია ნებადართული ქცევის იძულებით ხელყოფის მიზნით, ამ ლოგიკური
სქემის მიხედვით, უკანონოა და ამდენად აკრძალულია. მაგალითად, ნებისმიერ
ადამიანს აქვს ქუჩაში სეირნობის უფლება, თუ ამას თვითნებურად ვინმე მას
აუკრძალავს ან პირიქით აიძულებს (იმ შემთხვევის გარდა, თუ ის პატიმარია), იგი
დანაშაულის ჩამდენად ითვლება და სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას
ექვემდებარება. ეს ლოგიკურად და სამართლებრივად ასეა, მაგრამ ამის მიუხედავად,
მაინც ადამიანთა ამგვარი ბუნებრივი უფლებების დარღვევა ჩვენს სინამდვილეში
იშვიათი არაა. 2/ ნებადართული ქცევა არ გამორიცხავს მის სავალდებულო
ხასიათსაც ზოგიერთ შემთხვევაში, ამ დროს, რა თქმა უნდა, მისი საპირისპირო
აკრძალულია. მაგალითად, ზღვის სანაპიროსგან გარკვეული მანძილის შემდეგ,
უფრო შორს ცურვა აკრძალულია, თან დამსვენებელთა უმრავლესობისთვის
სავალდებულო ზღვარის დაცვა ამავე დროს ნებადართულიც არის, რასაკვირველია
სავალდებულო არაა ყველა შეცურდეს ზღვაში და აკრძალულ ზღვრამდე იცუროს. ამ
ზღვრამდე ცურვა ნებადართულია ყველა მსურველისთვის, ამის იქით კი
აკრძალულია, ვინც ცურავს, მას შეუძლია ნებისმიერ დროს, ნებისმიერ მანძილზე
 31

მიუახლოვდეს ან დაშორდეს აკრძალულ ზონას სანაპიროდან, მაგრამ

სავალდებულოა, რომ არ გადაცდეს მას. თუ ვინმე აიძულებს და ძალით შეიყვანს მას
წყალში მუქარის გამოყენებით, მიუხედავად იმისა, თუ რა მანძილზე იქნება იგი
დაცილებული აკრძალული ზონიდან მაინც ადამიანის უფლების დარღვევად
ჩაითვლება და უკანონო ქმედებას განეკუთვნება. 3/ ნებადართულია ქცევა, როდესაც
იგი ნებადართულია არა ნორმებთან დამოკიდებულებაში, არამედ ბუნებრივ
აუცილებელ კანონებთან არის უშუალოდ დაკავშირებული. მისი შესრულება
ჩვეულებრივი მოთხოვნილებების სფეროს განეკუთვნება და თუ ვინმე ამას
სპეციალურად აუკრძალავს, იგი ფაქტიურად მისი სიცოცხლის ხელყოფას შეეცდება
და შეიძლება განხრახ მკვლელობის მუხლიც მიუყენონ, მაგრამ ავიღოთ ისეთი
შემთხვევა, როცა პიროვნება შეგნებულად ცდილობს არ დაიკმაყოფილოს ისეთი
ბუნებრივი მოთხოვნილება, რომელიც მისი სიცოცხლისთვის აუცილებელია,
მაგალითად, უარი თქვა საჭმლის მიღებაზე, ე.ი. აცხადებს შიმშილობას. ასეთ
შემთხვევაში მას ვერ დასჯიან, ვერც აუკრძალავენ ბუნებრივი მოთხოვნილების
წინააღმდეგ წასვლას, ვინაიდან ეს მისი უფლებაა, ხოლო თუ ვინმემ
კეთილშობილური მიზნით მოტყუებით ან ძალადატანებით შეაწყვეტინა ასეთი
ქმედება და სიკვდილს გადაარჩინა, სარჩელის აღძვრის შემთხვევაში, სასამართლო
აღნიშნული პრინციპებიდან გამომდინარე, ასეთ საქციელს `კეთილისმყოფელ"
პიროვნებას მაინც უკანონო ქმედებად ჩაუთვლის, ვინაიდან ესეც ადამიანის
უფლების დარღვევაა. ეს შემთხვევა უკვე გახლავთ ის უფაქიზესი პუნქტი, სადაც
ნორმატიული კანონი შეიძლება წინააღმდეგობაში აღმოჩნდეს ბუნებრივი
აუცილებლობით დადგენილ მოთხოვნილებასთან, როდესაც ის არამც თუ ვერ
უშლის ხელს სიცოცხლის საწინააღმდეგო ქმედებას, სუბიექტის ნებასურვილის
გათვალისწინებით, არამედ შეიძლება ამ ქმედების საწინააღმდეგო, კანონით
დაუშვებელ ფორმას წინ აღუდგეს კანონის მეშვეობით. მაგალითად, ცნობილია, რომ
ბელფასტში აწ გასულ საუკუნის 70_იან წლებში ახალგაზრდების ჯგუფმა
სასიკვდილო შიმშილობა გამოაცხადეს და ამის გამო კიდეც დაიღუპნენ, ისე, რომ მათ
ხელს ვერავინ უშლიდა აღნიშნული განხრახვის ბოლომდე მიყვანაში.
სამართალდამცავი ორგანოები კი გულმოდგინედ იცავდნენ მათ `ხელშეუხებლობას".
ის, თუ რამდენად გამართლებულია მართლმსაჯულებისგან ამგვარი მიდგომა,
ხანგრძლივი დავის საგანია, რასაც სხვა უფრო მნიშვნელოვანი საკითხების
სიმრავლის გამო უფრო მეტ ყურადღებას ვერ დავუთმობთ.
საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ რაც უფრო მჭიდრო კავშირშია
ნორმატიული იურიდიულ_სამართლებრივი კანონები ობიექტურ კანონებთან, მით
უფრო ხანგრძლივად ინარჩუნებს თავის უფლებამოსილებას და ნაკლებად
ექვემდებარება გადასინჯვას, ხოლო რაც უფრო დაცილებულია მისგან, მით უფრო
ხელოვნური, გაუმართლებელი და თვითნებურია ისინი, რის გამოც სწრაფ
ცვალებადობებს განიცდიან. ამის მიხედვით შეიძლება სახელმწიფოების ტიპების
განსაზღვრაც მათი სამართლიანობის ხარისხით. ის ხელისუფლება, რომელიც
არაბუნებრივ კანონებს ღებულობს, ყოველთვის ახერხებს თავისი ძალაუფლების
ბოროტად გამოყენებას, აქედან გამომდინარე შეუძლია ნებისმიერ მომენტში
შეცვალოს, ან პირველმა დაარღვიოს ისინი, ხოლო მეორე შემთხვევაში თუ
ხელისუფლების მიერ დადგენილი კანონები ბუნებრივ აუცილებლობას შეესაბამება,
უფრო კეთილსინდისიერად ეკიდებიან მის შესრულებას და ნაკლებ თვითნებობას
აქვს ადგილი, როგორც ხელისუფლების, ისე საზოგადოების მხრიდან. აქედან
 32

მიმდინარეობს ბუნებრივი სამართლის ცნებაც, რომელიც სხვადასხვა დროს თითქმის

ყოველთვის სხვადასხვაგვარად ესმოდათ, თუმცა ერთი რამ უდავო იყო: ადამიანის
ბუნებრივი უფლებები და სიცოცხლისათვის აუცილებელი მოთხოვნილებები
კანონით უზრუნველყოფილი უნდა ყოფილიყო.
კანონიერების პრინციპის სრული ან ნაწილობრივი უგულებელყოფა ნიშნავს
სოციალური ვალდებულებებისა და პასუხისმგებლობების გაუქმებას, რაც
პრინციპულად შეუძლებელია თუნდაც იმიტომ, რომ კანონების დეფიციტს
ყოველთვის კომპენსაციას უკეთებს ძალმომრეობის პრინციპი, რომელიც `ჯუნგლის
კანონის" სახელითაა ცნობილი. მართალია, იგი ყველაზე არაჰუმანური და სასტიკია,
მაგრამ მაინც ობიექტური ვითარებითაა განპირობებული და იმაზე უფრო მეტად
ზღუდავს თავისუფლებას, ვიდრე ნებისმიერი დიქტატორული რეჟიმისთვის
დამახასიათებელი კანონმდებლობა, ამიტომ ვისაც მიაჩნია, რომ კანონის უზენაესობა
შეიძლება არ იყოს მთავარი და გადამწყვეტი მოქალაქეთა თავისუფლებისა და
კეთილდღეობის მიმართ, სასტიკად ცდება, ვინაიდან არაფერი ისე არ ზღუდავს
ადამიანის ბუნებრივ თავისუფლებას როგორც სოციალური თვითნებობა და
უპასუხისმგებლობა, რომელიც მომდინარეობს კანონის უგულებელყოფის
`ლოგიკური კანონზომიერებიდან".
სამართალდამცავი ორგანოების მოღვაწეობისა და ორგანიზაციის შემდეგ
პრინციპს წარმოადგენს მართლმსაჯულების განხორციელება მხოლოდ
სასამართლოების მიერ. სასამართლოს გარდა, რომელსაც ეკისრება
მართლმსაჯულების განხორციელება, არც ერთ სხვა ორგანოს არ აქვს უფლება
განიხილოს და გადაწყვიტოს სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეები.
გამოიტანოს განაჩენი ან გადაწყვეტილება: მართლმსაჯულების განხორციელება
მხოლოდ სასამართლოების პრეროგატივაა, რასაც ითვალისწინებს საქართველოს
კონსტიტუციაც, (მუხლი 83_ე). აღნიშნული პრინციპი უშუალოდ გამომდინარეობს
კანონის უზენაესობის პრინციპიდან, რომელიც იერარქიულად ყველაზე უფრო
მაღლაა იმ დანარჩენ პრინციპებზე, რომლებიც ერთი_მეორის საფუძველზეა
ჩამოყალიბებული. ყველა ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებების დასაცავად,
პირადად ან წარმომადგენლის მეშვეობით სასამართლოს მიმართოს. ყველა პირი
უნდა განსაჯოს იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი
საქმე. იხილავს რა სასამართლო სისხლის და სამოქალაქო სამართლის საქმეს, მას
განაჩენი გამოაქვს საქართველოს სახელით. სასამართლო გადაწყვეტილებათა და
განაჩენთა შეუსრულებლობა, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა პრეზიდენტს გამოაქვს
გადაწყვეტილება შეწყალების საფუძველზე, ითვლება ასევე დანაშაულად და
ექვემდებარება პასუხისმგებლობას. სასამართლოს მოთხოვნათა და განკარგულებათა
შესრულება სავალდებულოა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე ყველა ფიზიკური
და იურიდიული პირის, სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის
ორგანოებისათვის, ხოლო მოსამართლეები, რომლებიც ახორციელებენ
მართლმსაჯულებას, ანდა იყვნენ კანონით დადგენილი წესის შესაბამისად
დანიშნული ან არჩეული.
ახლა შეიძლება გაირკვეს საკითხი იმის შესახებ, თუ რატომაა მიზანშეწონილი
მართლმსაჯულების განხორციელება მხოლოდ სასამართლოების მიერ? _ როგორც
უკვე ითქვა, კანონის უზენაესობა აუცილებელი პრინციპია მართლმსაჯულების
განხორციელებისათვის, აქედან გამომდინარე. ეს პრინციპი რომ არ დაირღვეს, იგი
უნდა მიენიჭოს შესაბამის კომპეტენტურ ორგანიზაციას, ამ შემთხვევაში
 33

სასამართლოს, რომელიც ნებისმიერ სხვა ორგანიზაციაზე ან ფიზიკურ და

იურიდიულ პირზე უფრო სწორად და კომპეტენტურად გაართმევს თავს აღნიშნულ
პრობლემას. ეს პრინციპი რომ შეიცვალოს, ორი შესაძლო ვარიანტია ამისათვის: 1.
საზოგადოებამ აღადგინოს უძველესი ადათ_წესები, ე.წ. ჩვეულებითი სამართლის
ფორმები და ამით უარი თქვას სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციაზე; 2/ სახელმწიფოს
ხელისუფლებამ აიღოს ეს ფუნქცია თავის თავზე მთლიანად და ამით სრული
დიქტატი განახორციელოს ყველა სახით სახელისუფლებო სტრუქტურაზე
ერთპიროვნული ავტოკრატიული მმართველობის ფორმით. ორივე შემთხვევა
ცივილიზებული სახელმწიფოების ნორმის ფარგლებს ცდება და საზოგადოებრივი
სიმშვიდის, მოქალაქეთა კეთილდღეობის უზრუნველყოფისთვის შეუფერებელი
მოვლენა გახლავთ, ვინაიდან თვითნებობას, ტენდენციურობას, მიკერძოებას და
აქედან გამომდინარე, უსამართლობისა და განუკითხაობის მდგომარეობას ზღვარი
არ დაედება, რაც სოციალური კონფლიქტის ესკალაციისთვის იდეალური პირობა
გახლავთ.
მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის პრინციპი, წინა ორი პრინციპიდან
გამომდინარე, იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ იძლევა სათანადო გარანტიებს იმისა,
რომ საქმეთა განხილვის შედეგად, კანონის დაცვის საფუძველზე და მოსამართლეთა
შინაგანი რწმენის შესაბამისად, მიღწეულ იქნას ჭეშმარიტება, დამოუკიდებლობის
პრინციპის უზრუნველსაყოფად გამორიცხული უნდა იქნეს მოსამართლეზე
ზემოქმედების ყოველგვარი შესაძლებლობა.
მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის პრინციპმა მიიღო კონსტიტუციური
სახის ფორმა. საქართველოს კონსტიტუციის 82_ე მუხლში მითითებულია, რომ
სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელია და მას მხოლოდ სასამართლოები
ახორციელებენ. იმავე კონსტიტუციის 84_ე მუხლში ასევე ხაზგასმულია, რომ
მოსამართლე თავის საქმიანობაში დამოკიდებულია და მხოლოდ კონსტიტუციას და
კანონს ემორჩილება, მოსამართლეზე ზემოქმედება ან ჩარევა მის საქმიანობაში
გადაწყვეტილების მიღებაზე ზეგავლენის მიზნით, აკრძალულია და კანონით ისჯება.
ამ პრინციპმა თავისი ასახვა ჰპოვა აგრეთვე `საერთო სასამართლოების" შესახებ
კანონში, რომლის პირველსავე მუხლში მითითებულია, რომ სასამართლო
ხელისუფლება სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა განშტოებებისაგან
დამოუკიდებელია და მას მხოლოდ სასამართლოები ახორციელებენ; ასევე
მოსამართლე თავის საქმიანობაში დამოუკიდებელია, იგი ემორჩილება მხოლოდ
საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებას, შეთანხმებას და
კანონს. ამასთან, არავის არა აქვს უფლება მოსამართლეს კონკრეტულ საქმეზე
ანგარიში მოსთხოვოს.
თუ საერთო სასამართლოში კონკრეტული საქმის განხილვისას სასამართლო
დაასკვნის, რომ საკმარისი საფუძველი არსებობს, რათა ესა თუ ის კანონის, ან სხვა
ნორმატიული აქტი, რომელიც ამ საქმის გადაწყვეტისას უნდა გამოიყენოს
სასამართლომ, მთლიანად ან ნაწილობრივ შეიძლება მიჩნეულ იქნას კონსტიტუციის
შეუსაბამოდ, იგი შეაჩერებს საქმის განხილვას და მიმართავს საქართველოს
საკონსტიტუციო სასამართლოს, საქმე განახლდება საკონსტიტუციო სასამართლოს
მიერ ამ საკითხის გადაწყვეტის შემდეგ.
მოსამართლეების დამოუკიდებლობის ერთ_ერთი გარანტია ისიცაა, რომ
ამჟამად მოსამართლეები ინიშნებიან ან ირჩევიან ათი წლის ვადით. (წინათ ეს ვადა
ხუთი წლით განისაზღვრებოდა). ამასთან, მოსამართლე ხელშეუხებელია,
 34

საჭიროების შემთხვევაში სახელმწიფოს შესაბამისი სამსახურები ვალდებული არიან

უზრუნველყონ მოსამართლის, აგრეთვე მისი ოჯახის წევრების უსაფრთხოება და
მათი ქონების დაცვა. ასევე კანონი აწესებს პასუხისმგებლობას სასამართლოს
უპატივცემულობისათვის, რაც ასევე სასამართლოს დამოუკიდებლობის ერთ_ერთი
გარანტია.
მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის პრინციპის აღიარება, სპეციალისტთა
სამართლიანი შენიშვნის მიხედვით, მისი საკანონმდებლო წესით განმტკიცება, ჯერ
კიდევ არ იძლევა, ყველა შემთხვევაში, ამ პრინციპის რეალური განხორციელების
საფუძველს (51;23) ამის მიზეზი ფილოსოფიურად მოაზრებული შინაგანი და
გარეგანი მხარეების დიალექტიკურ დაპირისპირებაში უნდა ვეძიოთ. მართალია,
უკანასკნელ ხანებში ქართულ ფილოსოფიურ ლიტერატურაში დამკვიდრდა მეტად
არაჯანსაღი მიდგომა დიალექტიკის, ამ უძველესი ფილოსოფიური მიგნების
მეთოდის მიმართ; ეს გამოიწვია მარქსისტული ფილოსოფიის ხელაღებით
უკუგდებამ, რაც სამწუხაროდ, ისევე სტიქიურად და დაუსაბუთებლად
ხორციელდება, როგორც საბჭოთა წყობილების პერიოდში მისი იდეოლოგიზაციის,
მისი ერთადერთ მეცნიერულ ფილოსოფიად გამოცხადების დროს მიმდინარეობდა.
ორივე შემთხვევაში უკიდურესად დიამეტრული პოზიციური სხვადასხვაობა
გადაჭარბებული და გაუმართლებელია, რადგან მარქსიზმი ისევე სერიოზული და
ღრმაშინაარსიანი მოძღვრებაა, როგორც სხვა ნებისმიერი `იზმი" ფილოსოფიაში და
საერთოდ მეცნიერებაში, მაგრამ იგი არც ერთადერთია და არც მოჩვენებითი და
მცდარი. მას ყოველთვის ჰქონდა და ექნება თავისი განსაკუთრებული ადგილი
ფილოსოფიის ისტორიაში, რაც შეეხება დიალექტიკას, იგი რატომღაც მარქსიზმთან
გააიგივეს, იმის გამო, რომ ე.წ. დიალექტიკური მატერიალიზმი, როგორც
მარქსიზმის მოძღვრების ქვაკუთხედი, მთლიანად, დიალექტიკის უნივერსალური
მეთოდის აღიარების პრინციპს ემყარება. ამგვარი ტენდენციურობა ფილოსოფიაში
ხშირად მოკლებულია არა მარტო საღ მეცნიერულ მსჯელობას, არამედ აგრეთვე
საღ
მოქალაქეობრივ თვითშეგნებასაც. შეიძლება არ მოგწონდეს, არ იზიარებდე
რომელიმე მოაზროვნის თვალსაზრისს, მაგრამ განა, ამის გამო გამართლებულია
უძველესი ანტიკური ეპოქიდან მომდინარე ამ უნივერსალური მეთოდის
უგულებელყოფა, მეთოდისა, რომელიც მარქსამდე არაერთ ძლევამოსილ
ფილოსოფოსს წარმატებით გამოუყენებია?! უფრო მეტიც, დიალექტიკის გარეშე
არამცთუ ფილოსოფოსობა, არამედ საერთოდ აზროვნებაც კი შეუძლებელია; სწორედ
ეს იყო ჰეგელის ენციკლოპედიური შრომების დამაგვირგვინებელი ძალა, რომელიც
მისი იდეალისტური სისტემისთვის ისეთივე აუცილებელი შეიქმნა, როგორც სული
ცოცხალი სხეულისთვის.
სასამართლოს დამოუკიდებლობის შესაძლო ალტერნატივაც აუცილებლად
დიალექტიკის საფუძველზე უნდა გავიაზროთ, თუ მისი ოპტიმალური ფორმის
დადგენას ვცდილობთ. მოკლედ, დიალექტიკა ბერძნულად ნიშნავს დიალოგს,
კამათს, აქედან მკვიდრდება მისი მნიშვნელობა, როგორც წინააღმდეგობათა
შეჯერებისა და დაპირისპირებულთა ერთიანობის ბრძოლისა და იგივეობის
პრინციპისა. როდესაც კონსტიტუციის მიხედვით სასამართლოს დამოუკიდებლობის
დეკლარირება ხდება, იქნება სერიოზული ხიფათი სწორედ ამ გზით სასამართლოს
რეალური დამოუკიდებლობის შეზღუდვისა. ეს ხდება იმ დროს, როცა რეალურად
სასამართლო განიცდის აშკარად ხელისუფლებისაგან ზეწოლას, რასაც ამჩნევს
 35

საზოგადოება და პროტესტს გამოთქვამს მის მიერ მიღებულ უსამართლო

გადაწყვეტილებაზე. მაგრამ მას არ შეუძლია შეაცვლევინოს უსამართლო განჩინება,
იმის გამო, რომ `კანონის უზენაესობა" დაცული უნდა იყოს, რომ სასამართლოს მიერ
მიღებული საბოლოო დასკვნა გასაჩივრებას არ ექვემდებარება. კანონის დარღვევის
მექანიზმი კი სასამართლოზე დაინტერესებულმა, დამუშავებულმა პირებმა
შეიძლება ისეთი ფორმით ჩამოაყალიბონ, რომ გამოუცდელი ადამიანი, ზოგჯერ
უდანაშაულო, შეიძლება სერიოზული ბრალდების არეში მოაქციონ. ასეთ
შემთხვევაში იგივე ადვოკატის, თუნდაც სახალხო დამცველის ფუნქცია
პრაქტიკულად არსებითი შეღავათის მიმცემი ვერ აღმოჩნდება და საბოლოოდ,
განსაკუთრებული მფარველობის უქონლობის შემთხვევაში, ყველაფერი წინასწარ
გაანგარიშებული სცენარით შეიძლება დასრულდეს. ამ შემთხვევაში, სასამართლოს
კონსტიტუციურად დეკლარირებული დამოუკიდებლობის პრინციპი
საზოგადოებრივი აზრისაგან დამოუკიდებლობით განისაზღვრება, ხოლო უშუალო
ზემოქმედების სუბიექტი იურიდიული დამოწმებისა და დაფიქსირების გარეშე,
დომინირების ფარული ხერხებით ეფექტურ შედეგს აღწევს. ამიტომ ნეგატიურად
გაგებული დამოუკიდებლობა საზოგადოების მიერ გამოხატული ნდობის
უქონლობის შედეგია და საზოგადოებისგან ამ ფორმით იგი იზოლირებულია. ხოლო
რაც შეეხება სასამართლოს, რომელიც საზოგადოებისა და საჯარო დაკვირვების
ქმედითუნარიანი კონტროლის პრინციპზე აიგება, იგი სწორედ საზოგადოებრივი,
საჯარო და პირუთვნელი აზრის ზემოქმედებისა და კონტროლის გამო, აღწევს
რეალურ ანუ შინაგან დამოუკიდებლობას, იმიტომ, რომ აღნიშნული ზემოქმედების
საფუძვლიდან გამომდინარე, კონტროლის მექანიზმი მას კომპეტენტური
პასუხისმგებლობით აღჭურვავს და მიკერძოებისა და ტენდენციურობის ნიადაგს
აღმოუფხვრის. აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ კონსტიტუციურად
დეკლარირებული სასამართლოს დამოუკიდებლობის პრინციპი სასამართლოს არ
უნდა ათავისუფლებდეს საერთო სახალხო, საჯარო კონტროლისა და მისი
პოზიციისადმი პასუხისმგებლობისგან, რაც მის დამოუკიდებლობას რეალურობისა
და შინაგანი არსობრივი დაფუძნების შესაძლებლობას ანიჭებს. ხალხურობის
პრინციპი ისტორიული შენაძენია ნებისმიერი სახის სადაო საკითხის გადაწყვეტაში,
იგი აძლიერებს ხელისუფლებისა და საზოგადოების ურთიერთპასუხისმგებლობას,
რითაც თავისებურად ქმნის ხელსაყრელ პირობებს სამოქალაქო სიმშვიდისა და
სტაბილურობის შენარჩუნებისათვის.
მოსამართლეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპი. აღნიშნული პრინციპი იმ
შემთხვევაში მოქმედებს, როდესაც საქმეებს იხილავენ პროფესიული მოსამართლეები
კოლეგიურად, ან მოსამართლე და მსაჯულები ერთობლივად. კოლეგიალობის
პრინციპი ხორციელდება არა მხოლოდ საერთო სასამართლოებში, არამედ
კონსტიტუციურ სასამართლოშიც. საქართველოს საოლქო სასამართლოებში საქმეები
იხილება სამი პროფესიული მოსამართლის მიერ, მსაჯულთა მონაწილეობის გარეშე.
კოლეგიალობის პრინციპი ასევე დაცულია სააპელაციო სასამართლოში,
ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლეს სასამართლოებსა და საქართველოს ეზენაეს
სასამართლოშიც.
ამჟამად კოლეგიალობის პრინციპი შეხამებულია პროფესიულ მოსამართლესა
და მსაჯულთა შორის საქართველოს უზენაეს სასამართლოებში. კერძოდ, უზენაესი
სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგია სისხლის სამართლის საქმეს
პირველი ინსტანციის წესით იხილავს_ ერთი პროფესიული მოსამართლისა და
 36

ორიდან ექვსი მსაჯულის მონაწილეობით. კოლეგიალობის პრინციპი დაცულია

აგრეთვე საკონსტიტუციო სასამართლოში, სადაც საქმეებს მხოლოდ პროფესიული
მოსამართლეები მსაჯულთა მონაწილეობის გარეშე იხილავენ. ყველა მოსამართლე,
მათ შორის მსაჯულები, საქმეთა განხილვისა და გადაწყვეტის დროს, თანაბარი
უფლებებით სარგებლობენ, სტაჟისა და გამოცდილების, მსაჯულთა განათლებისა და
თანამდებობის მიუხედავად, საკითხები სათათბიროში ხმათა უბრალო
უმრავლესობის საფუძველზე წყდება. უმცირესობაში დარჩენილი მსოამართლე
თავის განსაკუთრებულ მოსაზრებას აყალიბებს და, ამავე დროს, იგი ვალდებულია
ხელი მოაწეროს უმრავლესობის მიერ გამოტანილ განაჩენს ან გადაწყვეტილებას.
კანონმდებლის მიერ საკითხის გადაწყვეტის სისწორე გამოიხატა იმით, რომ
მან მართლმსაჯულების განხორციელება მიანდო პროფესიულ მოსამართლეებს და
მინიმუმამდე დაიყვანა საქმის განხილვა_გადაწყვეტილება მსაჯულთა
მონაწილეობით. მიჩნეულია, რომ მართლმსაჯულების განხორციელების
საპასუხისმგებლო და რთული მოვალეობის შესრულება მოითხოვს მხოლოდ
გამოცდილი პროფესიული მოსამართლეების მიერ მის უზრუნველყოფას. ამ
საკითხთან დაკავშირებით შეიძლება სხვადასხვა სადაო მოსაზრება წამოიჭრას.
მარტო გამოცდილება და პროფესიონალიზმი არ შეიძლება სამართლიანი
მართლმსაჯულების განხორციელების გადამწყვეტ ფაქტორად მოგვევლინოს, რადგან
გამოცდილმა პროფესიონალმა შესაძლოა ბოროტად გამოიყენოს თავისი უნარი და
გამოცდილება, თუ ის ჯანსაღი საზოგადოებრივი აზრის კონტროლს სავსებით
მოკლებულია. მსაჯულთა ინსტიტუტი კი, მართალია, პროფესიონალიზმს არ
ემყარება, თუმცა საზოგადოებრივი ანგარიშვალდებულების უფრო ოპტიმალურ
ფორმებს მოიცავს, რომელსაც შეუძლია პროფესიულ მოსამართლეთა გვერდით უკეთ
უზრუნველყოს საჯაროობისა და სჯა_ბაასის პროცესი, სადაც ტენდენციურობისა და
მიკერძოებისთვის გაცილებით ნაკლები საფუძველი არსებობს.
კანონისა და სასამართლოს წინაშე თანასწორუფლებიანობის პრინციპი.
აღნიშნული პრინციპის არსი გამოიხატება ყველა მოქალაქის მიმართ თანაბარი
უფლებების მინიჭებაში კანონის წინაშე, მათი სოციალური, ქონებრივი და
თანამდებობრივი მდგომარეობის, ოჯახური, ასაკობრივი, ეროვნული, სქესობრივი
კუთვნილების, სარწმუნოებისა და პარტიულობის მიუხედავად, კანონის წინაშე
თანასწორუფლებიანობა ყველა მოქალაქისთვის ერთი კანონის არსებობას
გულისხმობს, რომელთა გამოყენება თანაბრად სავალდებულოა ყველასათვის.
რაც შეეხება სასამართლოს წინაშე თანასწორობის საკითხს, ამის მიხედვით
ყველა მოქალაქე, ვის საქმესაც იხილავს სასამართლო, სარგებლობს თანაბარი
უფლებებით შუამდგომლობის აღძვრის, მტკიცებათა წარდგენის, აცილების
საკითხის დაყენებით, უკანონო მოქმედების გასაჩივრების დროს, ასეთივე უფლებები
აქვს მინიჭებული პროცესის მონაწილეებს გამოძიების დროსაც. მოქალაქეების
მიმართ განურჩევლად თანაბრად გამოიყენება პროცესუალური კანონით დადგენილი
წესები. ამავე დროს გასათვალისწინებელია, რომ ადგილი აქვს გარკვეული
თავისებურების გამოვლინებას ზოგიერთი თანამდებობის პირის მიმართ,
რომელთათვისაც კანონით გათვალისწინებულია დამატებითი გარანტიები: კერძოდ,
პარლამენტის წევრი, ავტონომიური რესპუბლიკის წარმომადგენლობითი ორგანოს
წევრი; უზენაესი სასამართლოს წევრი, საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრი,
სახალხო დამცველი, მოსამართლე, გენერალური პროკურატურის კოლეგიის წევრი
არ შეიძლება მიეცეს სისხლის სამართლის პასუხისგებაში, დაკავებული ან
 37

დაპატიმრებულ იქნეს, მოხდეს მისი ბინის, მანქანის, სამუშაო ადგილის, ან პირადი

ქონების გაჩხრეკა, თუ არ იქნება მიღებული წინასწარი თანხმობა შესაბამისი
ორგანოსა და დაწესებულების მიერ, მაგალითად, პარლამენტარის, ავტონომიური
რესპუბლიკის წარმომადგენლობითი ორგანოს, უზენაესი სასამართლოს
თავმჯდომარის, სახალხო დამცველის მიმართ _ პარლამენტის თანხმობა,
საკონსტიტუციო სასამართლოს თანხმობა _ საკონსტიტუციო სასამართლოს
მოსამართლის მიმართ, მოსამართლისა და პროკურატურის კოლეგიის წევრის
მიმართ _ გენერალური პროკურორისა და უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის
თანხმობა, თუ დასახელებული ორგანოები გასცემენ თანხმობას, გამოძიება და
სასამართლოში საქმის განხილვა ჩვეულებრივი წესით ჩატარდება. ამასთან, არის
კიდევ გამონაკლისი შემთხვევა, როდესაც დასახელებულ პირებს შესაძლოა წაასწრონ
უშუალოდ დანაშაულის ჩადენის დროს. ასეთ ვითარებაში დასაშვებია მისი დაკავება,
დაპატიმრება, სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა, ბინის, მანქანისა და პირადი
ჩხრეკა, მაგრამ თუ ეს უკანასკნელნი არ მისცემენ თანხმობას, დაკავებული, ან
დაპატიმრებული პირი დაუყონებლივ თავისუფლდება.
აღწერილი ვითარება შინაგან არათანმიმდევრულობას მოიცავს, რომელიც
მწვავე უთანხმოების ვითარებაში, არცთუ ჯანსაღი მიზნებისთვის შეიძლება
გამოიყენონ საგანგებოდ დაინტერესებულმა პირებმა,როგორც წესების თანახმად
ხელშეუხებლობა, ისე გამონაკლის შემთხვევებში ზემოთ ხსენებულთა გადაცემა
სამართალდამცავებისათვის, რამაც შესაძლოა, რთული სოციალ_პოლიტიკური
დაძაბულობის ვითარებაში ხელი შეუწყოს დესტაბილიზაციასა და სიტუაციის
ესკალაციას. მოცემული მდგომარეობის სიძნელე თავისი შინაგანი წინააღმდეგობის
მიუხედავად, მაინც არ წარმოადგენს უარეს ფორმას სხვა ალტერნატიულ ფორმებთან
შედარებით, იმდენად, რამდენადაც მაღალი თანამდებობის პირები, რომლებიც
განსაკუთრებულ ორგანიზაციებსა და ინსტანციებში არიან დასაქმებულნი, თავიანთი
მდგომარეობების გამო აუცილებლად საჭიროებენ ხელშეუხებლობის რამდენიმე
განსხვავებულ ფორმებს.
სამართალწარმოების ენის პრინციპი, პროცესის მონაწილეებს: ეჭვმიტანილს,
ბრალდებულს, განსასჯელს, მოწმეს, დაზარალებულს, დამცველს, სამოქალაქო
მოსარჩლეს, სამოქალაქო მოპასუხესა და მათ წარმომადგენლებს, ასევე ექსპერტსა და
სპეციალისტს უფლება აქვს როგორც გამოძიების, ისე სასამართლოში საქმის
განხილვის დროს გამოვიდნენ თავიანთ მშობლიურ ენაზე, ან მათთვის კარგად
ცნობილ ენაზე. ეს პრინციპი გამოიხატება ასევე იმაში, რომ კონსტიტუციის ძალით
(მუხლი 8) საქართველოში სახელმწიფო ენა არის ქართული (აფხაზეთში, აგრეთვე
აფხაზური), რაც იმას ნიშნავს, რომ სამართალწარმოება საქართველოში
მიმდინარეობს სახელმწიფო ენაზე. იმ შემთხვევაში, თუ პირმა არ იცის ქართული ენა,
მას სახელმწიფო ხარჯზე უნდა დაენიშნოს თარჯიმანი, საქართველოს
კონსტიტუციის 85_ე მუხლში ამავე დროს მითითებულია, რომ იმ რაიონებში, სადაც
მოსახლეობა არ ფლობს სახელმწიფო ენას, მისი შესწავლა აუცილებლად უნდა
მოხდეს. სამართალწარმოების ენის პრინციპის დარღვევა კანონის უხეში
დარღვევების რიგს განეკუთვნება და იწვევს სასამართლოს განაჩენის ან
გადაწყვეტილების გაუქმებას.
სამართალწარმოების ენის პრინციპის შესაბამისად, ნებისმიერ პირს უნდა
მიეცეს იმის შესაძლებლობა, რომ მასთან დაკავშირებული საქმის ყველა მასალა
ეთარგნოს მშობლიურ ენაზე, ან მისთვის კარგად ცნობილ ენაზე; ასევე შემაჯამებელი
 38

პროცესუალური დოკუმენტები: საბრალდებულო დასკვნა, სასამართლოს

გადაწყვეტილება და განაჩენი უნდა ჩაბარდეს წერილობით ნათარგმნი,
სამართალწარმოების ენის პრინციპი, პერსპექტივაში გულისხმობს ერთი
განსაკუთრებული საერთაშორისო ენის ამოქმედებას მშობლიურთან ერთად,
რომელიც თანდათანობით პოსტ_საბჭოთა სივრცეში ისე მკვიდრდება, როგორც
ძირითადი სასაუბრო ენა და ეს გახლავთ ინგლისური. მაგალითად, მსოფლიოს დიდ
ფორუმებზე სამეცნიერო სიმპოზიუმებსა და კონკრესებზე იგი უკვე ერთადერთი
საკომუნიკაციო ენის ფუნქციით გამოდის, რაც ნათლად მეტყველებს მისი მსოფლიოს
მასშტაბით დომინანტობის ფაქტზე.
საქმეთა ღია განხილვის პრინციპი. სისხლისა და სამოქალაქო საქმეთა დიდი
უმრავლესობა იხილება ღია სასამართლო სხდომებზე, რაც კონსტიტუციურად
(მუხლი 85_ე) გამართლებული პროცესუალური პრინციპია. ღია განხილვა
დემოკრატიული პრინციპის ფორმაა, რომელიც გარკვეულად ხელს უწყობს
სასამართლოს შემადგენლობისა და პროცესის სხვა მონაწილეთა პასუხისმგებლობას.
ამასთანავე სიძნელეს არ წარმოადგენს სასამართლოს გაშუქება პრესით, რადიოთი და
ტელევიზიით, ამ დროს, სასამართლო პროცესის ფიქსაციის შემთხვევაში, საქმის
განმხილავ სასამართლოს ამის შესახებ უნდა ეცნობოს წინასწარ და მისი თანხმობის
პირობით მოხდეს საჯარო გაშუქება საინფორმაციო საშუალებებში.
ზოგადად, საქმის ღია განხილვა გულისხმობს ნებისმიერი მოქალაქის
დასწრების უფლებას, თუ მას შეუსრულდა 16 წელი. დასწრების შეზღუდვა შეიძლება
გამოიწვიოს ხალხმრავლობამ, ანუ დარბაზში მოხვედრის ფიზიკურმა
შეუძლებლობამ, თანაც გათვალისწინებულია აუცილებელი ტევადობა დისციპლინის
უზრუნველყოფის მიზნით. კანონი აგრეთვე ითვალისწინებს გამონაკლის
შემთხვევებსაც, როცა საქმის განხილვა ხდება დახურული სასამართლოს სხდომაზე
კონკრეტული ვითარების შ:ესაბამისად; თუმცა ყველა შემთხვევაში, სასამართლო
ვალდებულია დასაბუთებული განჩინება, საქმის დახურულ სხდომაზე მოსმენის
შესახებ, გამოაცხადოს სასამართლო სხდომის დარბაზში. დახურულ სხდომაზე
საქმის განხილვა მიზანშეწონილია იმ შემთხვევებში: 1/ როცა სახელმწიფო
საიდუმლოების შენარჩუნება ხდება; 2/ ოჯახის შინაური საიდუმლოების საჯარო
გაუმჟღავნებლობის გამო; 3/ სქესობრივი დანაშაულის გამო; 4/ 16 წლამდე ასაკის
არასრულწლოვანის მიერ ჩედენილი დანაშაულის გამო; 5/ ფსიქიკურად
დზაავადებულ და შეურაცხად პირთა დანაშაულებრივი საქმეების გამო; 6/
მოსამართლის მიერ საჩივრის ერთპიროვნული განხილვის დროს პროკურორის,
გამომძიებლის უკანონო მოქმედების გამო; 7/ როდესაც პროცესის რომელიმე
მონაწილეს ემუქრებიან სიკვდილით ან ოჯახის განადგურებით. ეს ყველაფერი არ
იწვევს პროცესუალური პროცედურის სხვა შეზღუდვას ან გამორიცხვას.
მხარეთა შეჯიბრებითობისა და თანასწორუფლებიანობის პრინციპი.
საქართველოს კონსტიტუციის 85_ე მუხლში მითითებულია, რომ სამართალწარმოება
ხორციელდება მხარეთა თანასწორუფლებიანობისა და შეჯიბრებითობის
საფუძველზე. სასამართლოში სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეთა
განხილვის დროს მხარეთა ფუნქციები გამიჯნულია, მაგრამ მათ მინიჭებული აქვთ
აბსოლუტურად თანაბარი უფლებები თავის ინტერესების დასაცავად და
დაკისრებული ფუნქციის რეალური განხორციელების მიზნით, რითაც ხელს უწყობენ
საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას.
 39

სასამართლოსთვის დაკისრებული საქმის განხილვისა და გადაწყვეტის

მიზნით უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ბრალდებისა და დაცვის ფუნქციების
განმახორციელებელ მხარეთა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების რეალიზაცია.
სასამართლოში ბრალდების ფუნქციას პროკურორი ახორციელებს _ სახელმწიფო
ბრალმდებელი, დაზარალებული, სამოქალაქო მსარჩელე და მათი
წარმომადგენლები, ხოლო დაცვის ფუნქციას_ განსასჯელი, დამცველი, სამოქალაქო
მოპასუხე და მისი წარმომადგენელი, ორივე მხარეს თანაბარი უფლებები აქვთ
მინიჭებული შემდეგ საკითხებში: 1/ აღძრავენ შუამდგომლობას; 2/ წარადგენენ
მტკიცებულებებს; 3/ მონაწილეობას იღებენ მტკიცებულებათა გამოკვლევაში; 4/
განაცხადებენ აცილებას; 5/ მონაწილეობენ სასამართლო კამათში8 6/ ასაჩივრებენ
კანონსაწინააღმდეგო მოქმედებას და სასამართლოს განაჩენს საკასაციო წესით.
აღნიშნული პრინციპი ძალზე საინტერესოდ და დრამატულად
მიმდინარეობდა ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში, სადაც მაშინდელი
მოსამართლეების, ადვოკატებისა და მსაჯულების სახით ურთიერთშორის პაექრობა
უწევდათ ძველ ბერძენ განმანათლებლებს _ სოფისტებს. მათი მჭერმეტყველებისა და
მახვილგონიერების საილუსტრაციოდ შემორჩა იულიუს გალიუსის მიერ
მოთხრობილი ანეკდოტი, რომელზეც საგანგებო ყურადღება გაამახვილა ქართველმა
ფილოსოფოსმა მოსე გოგიბერიძემ; ერთ_ერთ უდიდეს სოფისტ პროტაგორას მოწაფე
აეყვანა იმ პირობით, რომ თუ იგი სწავლის დამთავრების შემდეგ თავის საჯარო
სასამართლო პროცესს მოიგებდა, მას მასწავლებლისთვის ფული უნდა გადაეხადა,
თუ წააგებდა, იმ შემთხვევაში აღარ იხდიდა. მოსწავლემ მისგან რიტორიკური
მჭერმეტყველების ყველა ხერხი შეისწავლა, მაგრამ სწავლის დამთავრებიდან დიდი
ხნის განმავლობაში ფული არ მოჰქონდა. პროტაგორას შეკითხვაზე მოწაფემ თანხის
გადახდაზე უარი განაცხადა, იმ მოტივით, რომ იგი სასამართლო პროცესზე
გამოსვლას არ აპირებდა, ამიტომ თუ მას მასწავლებელი უჩივლებდა იგი არცერთ
შემთხვევაში არ გადაიხდიდა: 1/ თუ მასწავლებელი პროცესს მოიგებდა, მოწაფე
წაგების შემთხვევაში ფულს პირობის თანახმად არ იხდიდა; 2/ თუ მოწაფე პროცესს
მოიგებდა, მაშინ სასამართლოს დადგენილების ძალით ფულს არ გადაიხდიდა. ამ
უცნაური იურიდიული პარადოქსის ამოსახსნელად პროტაგორას დიდხანს არ
უფიქრია, თუ ის ორჯერ უჩივლებდა მოწაფეს, მაშინ პროცესის წაგების შემთხვევაშიც
მოახერხებდა ფულის აღებას (11;105).
აღნიშნული მაგალითი კარგად გვიჩვენებს, თუ რამდენად დიდი როლი
შეუძლია ითამაშოს გონებამახვილობამ და ინდივიდუალურმა მოხერხებამ საქმის
მსვლელობაზე. შეჯიბრებითობის პრინციპი ორივე მოდავე მხარეს თანაბარ
პირობებს უქმნის იმისათვის, რომ სიტყვის ოსტატობამ და აზროვნების დახვეწილმა
უნარმა თავისი მნიშვნელოვანი ზემოქმედება მოახდინოს საბოლოო შედეგზე.
დაცვის უფლების პრინციპი. ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის, განსასჯელის
დაცვის უფლება გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციის (42_ე მუხლის)
საფუძველზე, პროცესუალური კანონმდებლობით და ადამიანის უფლებათა დაცვის
დეკლარაციებითა და პაექტებით.
დაცვის უფლების განხორციელება სამართალწარმოების ერთ_ერთი
დემოკრატიული ფორმაა, რაც უზრუნველყოფს პროცესის შესაბამისი მონაწილის
კანონიერი უფლებებისა და ინტერესების დაცვას, როგორც სამოქალაქო სამართლის
საქმეთა განხილვის დროს, ასევე გამოძიებებისა და სისხლის სამართლის საქმის
სასამართლოში განხილვის პროცესში. ამ უფლებით სარგებლობს არამარტო
 40

საქართველოს, არამედ სხვა ქვეყნის მოქალაქეებიცა და მოქალაქეობის არმქონე

პირებიც.
არსებობს დაცვის უფლების განხორციელების ორი ფორმა: 1/ დაცვის უფლებას
ახორციელებენ ეჭვმიტანილი, ბრალდებული, განსასჯელი, მსჯავრდებული,
სამოქალაქო მოპასუხე, დაზარალებული და მათი წარმომადგენლები; 2/ დაცვის
უფლებას ახორციელებენ პროფესიული ადვოკატები, პროფკავშირული
ორგანიზაციის წარმომადგენელი, განსასჯელის მიერ დასახელებული პირები,
დამცველად შეიძლება მიწვეულ იქნენ, როგორც საქართველოს, ისე უცხო
სახელმწიფოს ადვოკატები, იუსტიციის სამინისტროს თანხმობით.
დაცვის უფლება ხორციელდება ეჭვმიტანილის დაკავებისთანავე, ან
ბრალდებულის პასუხისგებაში მიცემისთანავე სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის
განხილვის დროს. ეჭვმიტანილს და ბრალდებულს უფლება აქვთ იცოდნენ რაში
ედებათ ბრალი, გაეცნონ თავიანთ საქმეებთან დაკავშირებულ მასალებს, მისცენ
ჩვენება, აიყვანონ დამცველი, მათ აგრეთვე უფლება აქვთ გამარტოებით შეხვდნენ
თავიანთ დამცველს დაცვითი პოზიციის გამომუშავების მიზნით. დამცველის
მოწვევა შეუზღუდავ უფლებას წარმოადგენს.
დამცველის მონაწილეობის სავალდებულო შემთხვევები ამომუწავადაა
დასახელებული სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე_80 მუხლში.
დამცველის მომსახურეობის ხარჯებს გადაიღებს ის პირი, ვისაც ჰყავს დამცველი,
მაგრამ თუ გამომძიებელს ან მოსამართლეს აქვს ცნობა მიღებული, რომ ეჭვმიტანილს
ბრალდებულს ან განსასჯელს არ გააჩნიათ მატერიალური სახსრები დამცველის
ხარჯების ასანაზღაურებლად, მათ დამცველი ენიშნებათ სახელმწიფოს ხარჯზე.
ამასთანავე განსასჯელის უარი დაცვაზე, სასამართლოსთვის სავალდებულო არ არის.
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი. პრეზუმფცია ლათინური სიტყვაა
და ნიშნავს წინასწარ დადგენილ, განსაზღვრულ დებულებას, რომელიც მოქმედებს
მანამდე, სანამ არ იქნება დამტკიცებული საწინააღმდეგო. ეს პრინციპიც
კონსტიტუციურია (მუხლი მე_40), პროცესუალური და იგი ასევე აღიარებულია
საერთაშორისო პაქტით, ადამიანის სამოქალაქო და სასამართლო უფლებათა შესახებ.
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი სამართალწარმოებაში
გულისხმობს, რომ ყოველი პირი ითვლება უდანაშაულოდ, ვიდრე მისი
დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით და სასამართლოს
გამამტყუნებელი განაჩენით. შეიძლება ეჭვმიტანილი იქნეს დაკავებული, ამ კანონით
შეეზღუდოს მას უფლებები, მაგრამ იგი ჯერ კიდევ არ ითვლება დამნაშავედ.
დანაშაულის ჩადენის ფაქტს (პირის ბრალეულობის) გამამტყუნებელი განაჩენით
წყვეტს მხოლოდ სასამართლო, რომელიც კანონიერ ძალაშია შესული. ეს პრინციპი
იმასაც გულისხმობს, რომ ბრალდებული ან განსასჯელი ვალდებული არაა ამტკიცოს
თავისი უდანაშაულობა. ბრალდების მტკიცების ტვირთი და მოვალეობა პროცესის
იმ მონაწილეს აწევს, ვინც ბრალდების ფუნქციას ახორციელებს. ამ პრინციპის
ერთ_ერთი ძირითადი თავისებურება ისიცაა, რომ დადგენილება ბრალდების სახით
პირის პასუხისგებაში მიცემის შესახებ, საბრალდებო დასკვნა და განაჩენი
ყოველთვის უნდა ემყარებოდეს ყოველმხრივ უტყუარ და სანდო მტკიცებულებებს.
ყოველგვარი ეჭვი, ვარაუდი და დაუდგენელი გარემოება უნდა გადაწყდეს
ბრალდებულის სასარგებლოდ.
სამწუხაროდ, ჩვენი მასობრივი საინფორმაციო საშუალებები შეიძლება ითქვას,
უდიერად და უპასუხისმგებლოდ ეკიდებიან ადამიანის აღნიშნულ უფლებას,
 41

რომელსაც კონსტიტუციურად გამყარებული უდანაშაულობის პრეზუმფციის

პრინციპი განსაზღვრავს, მათ გარდა ხშირად მაღალი თანამდებობის პირები
ერთიმეორეს, ისეთნაირ ბრალდებებს უყენებენ, რომლის დამტკიცებაც სასამართლოს
გზით უზარმაზარ პასუხისმგებლობას და საკმაოდ მძიმე სასჯელს ითვალისწინებს,
ხოლო მტკიცების გარეშე ბრალდების წაყენება ცილისმწამებლური ფორმის
დანაშაულთა კატეგორიას განეკუთვნება და ასევე პასუხისმგებლობას ექვემდებარება,
თუმცა ყველაფერი იმგვარად მიმდინარეობს, რომ არც ერთი მხარე სერიოზულად
პასუხს არ აგებს და საბოლოოდ არაფერი არ კეთდება უთავბოლო ლანძღვა_გინებისა
და ურთიერთბრალდების გარდა, ამიტომ ეს პრინციპი საერთო სოციალური აზრის
მიხედვით, ჯერჯერობით მყარად ვერ არის ჩვენს სასამართლო ურთიერთობებში
დამკვიდრებული.
პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპი. საქართველოს კონსტიტუციით
სამართალდამცავ ორგანოთა თანამშრომლებს ეკრძალებათ პოლიტიკური
საქმიანობა, პოლიტიკური პარტიების წევრობა, გაფიცვების მოწყობა და გაფიცვებში
მონაწილეობა, აგრეთვე სხვა ნებისმიერი თანამდებობების შეთავსება
სამეცნიერო_პედაგოგიური მოღვაწეობის გარდა. ეს პრინციპი დგინდება იმისათვის,
რომ სამართალდამცავმა ორნაოებმა კეთილსინდისიერად, მიუკერძოებლად და
ობიექტურად შეასრულონ მათზე დაკისრებული მოვალეობა. ისინი არავითარ
შემთხვევაში არ უნდა მოექცნენ სხვადასხვა პოლიტიკური ორგანიზაციის
ზეგავლენის ქვეშ.
საქართველოს კონსტიტუციის 25_ე მუხლით პოლიციისა და უშიშროების
სამსახურის მუშაკებს ეკრძალებათ საჯარო შეკრება, როგორც შენობაში, ისე გარეთაც.
ამავე კონსტიტუციის 26_ე მუხლის თანახმად, პირი, რომელიც ირიცხება სამხედრო
ძალებში, სახელმწიფო უშიშროების ან შინაგან საქმეთა ორგანოების პირად
შემადგენლობაში, გამწესდება მოსამართლედ, ან პროკურორად, წყვეტს
პოლიტიკური გაერთიანების წევრობას. პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპი
ასახულია აგრეთვე შესაბამის კანონებშიც; მაგალითად, კანონში `საერთო
სასამართლოების შესახებ", მითითებულია, რომ მოსამართლე არ უნდა იყოს
პოლიტიკური გაერთიანების წევრი, ან მონაწილეობდეს პოლიტიკურ საქმიანობებში
(მუხლი 5.1) კანონი `საქართველოს პროკურატურის შესახებ" აღიარებს ასევე
პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპს (მუხლი მე_3) კანონი `საქართველოს
სახალხო დამცველის შესახებ" მიუთითებს, რომ სახალხო დამცველი არ შეიძლება
იყოს პოლიტიკური პარტიის წევრი, ან მონაწილეობდეს პოლიტიკურ საქმიანობაში
(მუხლი მე_8).
პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპი ფაქტიურად განსაზღვრავს ყველა
ზემოთ ჩამოთვლილი პრინციპების ქმედითუნარიანობის ხასიათს. თუ ეს
უკანასკნელი რეალურ სინამდვილესთან შესაბამისობაში იმყოფება, მაშინ ყველა
დანარჩენიც ძალის მქონეა და სამართალდამცავი ორგანოების მოღვაწეობისა და
ორგანიზაციული პრინციპებიც განუხრელად დაცული გახლავთ. სწორედ ამ
ფუნქციებს ატარებს ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი აუცილებელი კომპონენტები,
რომლებიც უზრუნველყოფენ კანონიერების, მოქალაქეთა თავისუფლების,
ადამიანთა უფლებების და მათი კანონიერი ინტერესების დაცვას, აგრეთვე
სახელმწიფო და არასახელმწიფო ორგანოების კანონიერი უფლებებისა და
ინტერესების დაცვის მტკიცე გარანტიას.
 42

$ 4. წესრიგის მეტაფიზიკური და სამთართლებრივი გაგება

ზოგად ფილოსოფიური გაგებით, წესრიგი დეტერმინაციის გარკვეული ფორმაა,

რომელიც კანონზომიერებით განსაზღვრულ მოვლენათა თანმიმდევრულ ჯაჭვს
განასახიერებს. იქ, სადაც აუცილებლობის ძალით, გონიერების შესაბამისი
მიზანშეწონილობის წესი ბატონობს, როგორც ბუნებრივად დადგენილი ჩვეულება,
ადგილი აქვს წესთა გარკვეულ განრიგს, რიგი, წესთან კონტექსტში, აგრეთვე წესთა
ურთიერთმორგებულობასაც გულისხმობს, ამიტომ წესრიგი ერთი წესის მიხედვით
ჩამოყალიბებული მოვლენების რიგობრივი ჯამი კი არაა, არამედ სხვადასხვა წესთა
ურთიერთშეთანხმებული კავშირი, რომელიც ფართო აზრით მთელ სამყაროს
აერთიანებს. ყოველივე ამას უპირისპირდება უწესრიგობა, რომელიც მოვლენათა
გარკვეული თანმიმდევრობის არა წესისამებრ მოცემულ ურთიერთმიმართებათა
შემთხვევით კავშირებს ასახავს, თუმცა ეს კავშირები მხოლოდ ზერელე
წარმოდგენით შეიძლება წესებს არ ექვემდებარე:ბოდნენ, სიღრმისეულად კი ისინიც
რაღაც კანონზომიერების აუცილებელი მოქმედების გამო ვლინდებიან, თუმცა ჩვენი
გონებისთვის შეუსაბამო მოვლენათა თანმიმდევრობა შემთხვევითობის
შთაბეჭდილებას ტოვებს.
მეტაფიზიკური ცნებების შესატყვისი მსჯელობა არ გვაძლევს უფლებას დავუშვათ
ბუნებრივი უწესრიგობის შესაძლებლობა და აქედან გამომდინარე, წესრიგის
ონტოლოგიურ განსაზღვრებას აბსოლუტური სახე უნდა მივანიჭოთ. რაც შეეხება
სოციალ_პოლიტიკური მნიშვნელობით უწესრიგობის ახსნას, მას
შეფარდებით_რელატიური შინაარსი უნდა მიეცეს. საკითხის ამგვარ დაყენებას
ფილოსოფიური სპეკულაციის საზღვრებში ის თავისებურება გააჩნია, რომ
ერთიმეორისაგან გავმიჯნოთ ბუნებრივი ყოფიერების წესი და სოციალური წესრიგი.
პირველის აბსოლუტური ხასიათის დასაბუთების გარეშე, მეორეს ეკარგება
შეფასების ტრადიციული კრიტერიუმები, რომლის გარეშეც თვითონ სიტყვა
`წესრიგი" საერთოდ აზრს კარგავს. ამის დასტურად, საკმარისია, მოვიყვანოთ
საბუთი ბუნებრივად გამართლებული ბოროტების, სიმახინჯის, უძლურების,
უწესრიგობის შესახებ, რომ სოციალურ სფეროში მისი საწინააღმდეგოს
დამკვიდრების პროგრესულმა იდეამ ყოველგვარი დამაჯერებლობა დაკარგოს.
ამიტომაც აზროვნების ტრადიციული წესი ყოველთვის ცდილობს თავისი
პოზიტიური დებულებების შინაარსი ბუნებრივად აუცილებელი კანონზომიერების
საფუძველზე გაამაგროს. მაგალითად. ბოროტების ბუნებრივად შეუსაბამო,
შინაგანად წინააღმდეგობრივი პრინციპის საჩვენებლად ამტკიცებენ, რომ ბუნებაში
არ არსებობს ბოროტი მგელი, რომელიმე მტაცებელი, მხეცი, ისეთი, რომელიც
მხოლოდ კეთილშობილი ცხოველების საზიანოდ და გასაჩანაგებლადაა გაჩენილი.
ამის მიხედვით ფაქტიურად არ მოიაზრება არც ერთი ცოცხალი ორგანიზმი,
რომელსაც რაღაც აუცილებელი, სასიკეთო ფუნქცია არ გააჩნია მთელი ბუნების
მიმართ, და რაკი ბუნებაში არ არსებობს ზედმეტი, არასაჭირო, უფუნქციო ფენომენი
თვით პარაზიტების ჩათვლითაც კი (ადამიანური გაგებით) მაშასადამე, არ არსებობს
არავითარი წმინდა ბოროტება და აქედან გამომდინარე, უწესრიგობაც ბუნებრივი
გაგებით.
სწორედ ამგვარი არგუმენტაცია გახლდათ საფუძველი ჰეგელის ცნობილი
დებულებისათვის: `რაც გონიერია, ნამდვილია და რაც ნამდვილია _ გონიერია~
(80;19). აქ სწორედ ბუნებრივი აუცილებლობის განსაზღვრულ სინამდვილეს და
 43

გონიერებას გულისხმობდა იგი და აქედან მოიაზრებდა წესრიგის

სახელმწიფო_პოლიტიკურ კონცეფციასაც. თუ ასეთ თვალსაზრისს დავემყარებით,
მაშინ უწესრიგობა არაგონივრულობისა და არანამდვილობის სინონიმადაც
შეიძლება მივიჩნიოთ, მაშინ როგორ უნდა ავხსნათ მისი ფაქტიური არსებობა
საზოგადოებაში? _ ეს ყველაფერი ადამიანური ცნობიერების და ინტელექტის
თავისებურება გახლავთ, იმდენად, რამდენადაც ცხოველური ინსტიქტების
მიზანშეწონილი, გვაროვნული, რეფლექსურ_ავტომატური ხასიათი
ერთმნიშვნელოვანადაა ბუნების მიერ განსაზღვრული და დეტერმინირებული,
ხოლო ადამიანური ცხოვრება თავისი არასტანდარტული, არაერთგვაროვანი,
თავისუფალი ალტერნატივების ხასიათით ბუნებრივი მიზანშეწონილების
პრინციპთან ცნობიერი მიზანდასახულობის მომენტითაა გაშუალებული, რის გამოც
ცხოველთა სამყაროსგან განსხვავებით ადამიანებთან სრულიად განსხვავებულ,
დიფერენცირებულ შედეგებთან გვაქვს საქმე, აქვე არის უამრავი ბოროტებაც,
შეცდომაც და უწესრიგობაც, რომლის შეკავებასა და შეზღუდვასაც ადამიანები
ისტორიულად ცდილობენ სახელმწიფოებრივი წესრიგის დამყარების მეშვეობით.
წესრიგის დაცვა ხელისუფლების უძველესი და უპირველესი ამოცანაა. წესრიგის
დაცვა ამ მნიშვნელობით ნიშნავს კანონის უზენაესობას სიცოცხლის შენარჩუნებისა
და ქონების დაცვის მიზნით. ინგლისელი ფილოსოფოსი თომას ჰობსი აღწერდა
ადამიანის ცხოვრებას ხელისუფლების გარეშე. მის მიერ დაფუძნებული და დაცული
წესების გარეშე, ადამიანები იცხოვრებენ როგორც მტაცებლები, მოიპარავენ და
მოკლავენ საკუთარი გამორჩენისათვის, ჰობსის შეფასებით, ადამიანის არსებობა
ბუნებრივ მდგომარეობაში უნდა ყოფილიყო `განმარტოებული, ღატაკი, საძაგელი და
ხანმოკლე". მას სჯეროდა, რომ ერთპიროვნულ მმართველს ანუ სუვერენს, ხელთ
უნდა ეპყრას ურყევი ძალაუფლება ძლიერთა თავდასხმისაგან სუსტების დაცვის
უზრუნველსაყოფად. თუმცა თუ მივიღებთ მხედველობაში იმასაც, რომ ბუნებრივ
მდგომარეობაში ადამიანებმა თითქმის მილიონ ნახევარზე მეტი ხნის განმავლობაში
მოათიეს, ხოლო სახელმწიფოებრივ_სამოქალაქო საზოგადოებებში კი სულ
რამდენიმე ათასი, ცოტა არ იყოს რთულია საერთო შეფასებებზე კამათი. ყოველ
შემთხვევაში ბუნებრივი აუცილებლობით განსაზღვრული ფორმები ბევრად უფრო
სიცოცხლისუნარიანი და მყარია, ვიდრე სოციალურ_პოლიტიკური სტრუქტურები,
თუმცა ორივე სფეროს თავისი შესატყვისი წესრიგი ესაჭიროება, რომლის გარეშეც
ვერც ერთ ზემოთ ხსენებულ ფორმას ვერ დავახასიათებთ.
მე_20 საუკუნის უკანასკნელმა ათწეულმა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში წარმოაჩინა
უწესრიგობის უკანონობისა და სრული ანარქიის შესატყვისი მდგომარეობანი.
მაგალითად: ყოფილ სსრკ_ში, იუგოსლავიაში და აფრიკის ზოგიერთ ქვეყანაში;
ერთ_ერთი მათ შორის საქართველოა, რომელიც სამწუხაროდ, დღემდე ვერ
გამოსულა საშინელი ქაოსიდან და სოციალურ_პოლიტიკური უწესრიგობიდან.
ზოგიერთ თეორიტიკოსს მიაჩნდა, რომ ხელისუფლება წესრიგს იცავდა კერძო
საკუთრების დაცვის გზით. მათგან ერთ_ერთი უპირველესი იყო ინგლისელი
ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი, რომელიც თავის ერთ_ერთ შრომაში: `ორი ტრაქტატი
ხელისუფლების შესახებ" (1690) წერდა, რომ პიროვნების სიცოცხლის,
თავისუფლებისა და საკუთრების დაცვა ხელისუფლების ძირითადი მიზანია. მისმა
აზრებმა დიდი გავლენა მოახდინა აშშ_ს `დამოუკიდებლობის დეკლარაციაზე".
რომელმაც განსაზღვრა სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისაკენ ლტოლვა,
როგორც მოქალაქეთა `ხელშეუვალი უფლებები" (53;5).
 44

სახელმწიფო წესრიგის დაცვის საერთაშორისო სტანდარტების დონეზე

აპრობირებული პრინციპებია: 1. საზოგადოებრივი სიკეთის უზრუნველყოფა; 2.
თანასწორობის ხელშეწყობა; 3. თავისუფალი საქმიანობისა და მშვიდობიანი
სამოქალაქო თანაცხოვრების წესის დამკვიდრება. ამ პრინციპებს შემოკლებული სახე
თუ მიეცემა, სახელმწიფოს მოწესრიგების უმთავრესი ფუნქციები გახლავთ:
მოქალაქეთა კანონიერი მართვა_გამგეობა_პოლიტიკური, სამართლებრივი და
ეკონომიკური წესრიგის სახით; მოქალაქეთა თანასწორუფლებიანობა ასეთივე
კონტექსტში და მოქალაქეთა თავისუფალი თანაცხოვრების უზრუნველყოფა.
თანამედროვე პოლიტიკური აზროვნების სტერეოტიპად იქცა ამ სამ განსაკუთრებულ
ფასეულობათა შორის გარკვეული წინააღმდეგობებისა და სიძნელეების მიმართ
განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილება, რომელიც `ამერიკული დემოკრატიის"
ჩვეული ტერმინოლოგიის მიხედვით ხელისუფლების დილემებს განეკუთვნება.
ჩვენს შრომაში სწორედ აღნიშნული წინააღმდეგობების კრიტიკული განხილვის
ფონზე განხორციელება მეტ_ნაკლებად წარმატებული ცდა
წესრიგის, თავისუფლებისა და თანასწორობის ჰარმონიული ურთიერთშერწყმის
სახელმწიფოებრივი კონცეფციის შემუშავების მიზნით.

$ 5. თავისუფლებისა და წესრიგის ურთიერთმიმართების

პოლიტიკურ_სამართლებრივი და ფილოსოფიური განსაზღვრება

სახელმწიფოში წესრიგის დამყარების გარეშე ყოვლად შეუძლებელია ისეთ

მაღალ ფასეულობებზე წარმოდგენაც კი, როგორიცაა თავისუფლება და
თანასწორობა. საერთოდ, როდესაც საკითხი ეხება რაიმე წესრიგს, არ უნდა იქნეს
მხედველობიდან გამოჩენილი ის გარემოება, რომ მას უნდა შეეფარდოს კონკრეტული
მნიშვნელობა, თუ რის მოწესრიგებას ეხება საუბარი. მაგალითად, `ორგანიზმის
აქტიური და ეფექტური გამოყენებისათვის, როგორც სიხარულის, სიამოვნებისა და
კმაყოფილების, ისე აქტიური მუშაობისა და მორალური პასუხისმგებლობის
გამოვლენის კუთხით, ავადმყოფი, დაძაბული, მოშლილი ორგანიზმი კი ბუნებრივად
აუცილებელი ფუნქციების მოწესრიგების გარეშე, ყოველივე ჩამოთვლილი
ნიშნებისაგან სრულიად თუ არა, ნაწილობრივ მაინც დაცლილი გახლავთ.
მაშასადამე, ორგანიზმის ჯანმრთელი ფუნქციების მოწესრიგება აუცილებელი
პირობაა მისივე კეთილდღეობისათვის, რომელშიც თავისთავად იგულისხმება
თავისუფალი აზროვნებისა და მოქმედების შესაძლებლობები."
ჭეშმარიტი თავისუფლება არასოდეს არ შეიძლება დაუპირისპირდეს მისივე
განხორციელების აუცილებლობიდან გამომდინარე პირობების მოწესრიგებას.
მართალია, სინამდვილეში უამრავ ფაქტს ვაწყდებით, სადაც თავისუფლება მისივე
მოწესრიგების აუცილებლობასთან დაპირისპირებულია, თუმცა ეს დაპირისპირება
ზედაპირული და მოჩვენებითი ხასიათის გახლავთ, რომელიც ძლიერი ნებისყოფის
უნარის წინაშე ერთიანად ქარწყლდება, ინგლისელი ფილოსოფოსი, სოციალურ
თეორიებში ორგანიცისტული მიმართულების ფუნდამენტური წარმომადგენელი, ჰ.
სპენსერი საზოგადოებას ზოგადობას ცოცხალი ორგანიზმის მუდმივი ნიშნებით
განსაზღვრავდა. ესენია: ზრდა, აგებულება, ფუნქციები, ორგანოთა სისტემა და მათი
ურთიერკავშირის განპირობებულობა. იგი თითოეული ნიშნის ანალიზს ახდენს
როგორც ცხოველთა ორგანიზმში, ისე საზოგადოებაში (124;288-289). აგებულების
მხრივ საზოგადოება ორგანიზმს რამდენიმე მიმართულებით ემსგავსება: მთავარია,
 45

მათ შორის ის, რომ როგორც საზოგადოების, ისე ორგანიზმის მასის გადიდებას თან
სდევს აგებულების სირთულე და დიფერენციაცია, რაც სპენსერს დასაბუთებული
აქვს დაბალი განვითარების ორგანიზმებიდან ხერხემლიანების წარმოშობით და
საზოგადოებაში რელიგიური კონტროლის აპარატის განვითარებით (124;295).
ორგანიზმისა და საზოგადოების შინაგანი აგებულება ამ მიმართულებით, ერთსა და
იმავე პრინციპზეა დამყარებული, რაც გახლავთ მათი სტრუქტურული ანალოგიის
განმსაზღვრელი შინაარსი. შესაძლებელია ცალკეულ ანალიზში არ გავიზიაროთ
სპენსერის ორგანიციტული თვალსაზრისი, თუმცა, ანგარიში უნდა გავუწიოთ მასში
მოცემული ფუნქციების კოორდინაციის ბუნებრივად განპირობებულ მექანიზმს,
რომელიც ინდივიდის თავისუფალი ნებისყოფის შესაძლებლობას ამავე ფუნქციის
ორგანიზებული მოწესრიგების შესაბამისად განსაზღვრავს.
ფილოსოფიურ კონცეფციებში არსებობს თავისუფლების დაფუძნების
განსხვავებული მეთოდოლოგიებიც, რომლებიც წესრიგის პრობლემას სხვადასხვა
კონტექსტში მოიაზრებენ. განვიხილოთ თითოეული მათგანი და ამის შემდეგ
წესრიგისა და თავისუფლების თანაფარდობის მიხედვით, უფრო ხელსაყრელი იქნება
თანასწორობის პრობლემის გადაწყვეტაც. ამ მხრივ ნიშანდობლივია ინგლისელი
ფილოსოფოსის, სოციოლოგისა და იურისტის იერემია ბენტამის თვალსაზრისი,
რომელიც წესრიგისა და თავისუფლების დამოკიდებულებაში ხელისუფლების
მთავარ ამოცანად გონივრული ეგოიზმის მიზანშეწონილი ფორმების შერჩევას
მიიჩნევს. თავისუფლების ქვეშ კი იგი სამოქალაქო კეთილდღეობას გულისხმობს,
რომელიც ზნეობრივი მოქმედების წესს შეესაბამება. `ზნეობა ეგოიზმს აძლევს წესს,
რითაც ბრძენ მმართველს ეხმარება ბედნიერებისა და თავისუფლების
დამკვიდრებაში, ამიტომ მთელი ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რომ სწორად
წარიმართოს არითმეტიკული გამოთვლა, რომელშიც ერთი მხრივ
გათვალისწინებულია საზოგადო კმაყოფილება, ხოლო მეორე მხრივ განსაცდელი,
ნაშთი მათ შორის განსაზღვრავს სიკეთეს ან მანკიერ მოქმედებას". პოლიტიკური
ფილოსოფიის კლასიკოსის ნ. მაკიაველის თანამოაზრე ფრანჩესკო გვიჩარდინი კი
სახელმწიფოს არაკეთილსინდისიერი ბუნების უნუგეშო პერსპექტივას ისტორიულ
ბოროტებათა ტრიუმფალურ სვლად ნათლავდა: `სასტიკად ცდება ის, ვისაც სწამს
სამართლიანობისა და სიკეთის საბოლოო გამარჯვება, გონიერება კი არ მართავს
ქვეყანას, არამედ გაქნილობა, უხეში ძალა და ბრმა ბედისწერა" (28;71). აქედან
ლოგიკური დასკვნა იმის შესახებ, რომ ძალაუფლება ბოროტად გამოყენების გარეშე
კარგავს მთელ თავის მომხიბვლელობას.
საერთოდ თავისუფლება უსათუოდ ნებელობით ქცევას უკავშირდება, თუმცა
არა პირიქით, ამიტომ ძალაუფლების ფაქტორი მკვეთრად ზრდის მის ინტენსიურ
გავრცელებას, გადაზრდას მოქმედების თავისუფლებაში, რომელიც ნებელობის
შიგნით ჯერ კიდევ შესაძლებლობების სფეროს განეკუთვნება, წინასწარ
მოაზრებული ჩანაფიქრისა და სურვილების მიხედვით. ერთია გადაწყვეტილება
საკუთარი ნების კარნახით, ხოლო მეორეა გადაწყვეტილება სხვისი ზემოქმედებით,
ზოგჯერ ნების საწინააღმდეგო იძულებით, თავისუფლება ამ შემთხვევაში უნდა
გავიგოთ როგორც იძულების საპირისპირო მოქმედება. იქ, სადაც იძულებაა, არაა
თავისუფლება, და პირიქით, თუმცა თავისუფლების გარეშე იძულება მაინც არ
არსებობს, რადგან იძულება ზღუდავს თავისუფლებას, ხოლო თუ ეს უკანასკნელი
წინასწარ მოცემული არაა თავისუფალი ნებისყოფის სახით, იძულება მას ვერ
დაუპირისპირდება და აქედან გამომდინარე ვერც შეზღუდავს.
 46

თავისუფლება ამავე დროს უნდა განვასხვაოთ თვითნებობისაგანაც. ვინაიდან,

თვითნებობა ისეთი ქმედებაა, რომელიც ანგარიშს არ უწევს არავითარ ზოგ
ვალდებულებას, იგი უწესრიგოდ მოქმედებს ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე და
ამდენად ადამიანის გაუცნობიერებელი ლტოლვების თავხედურ ჟინს განასახიერებს.
ასე იქცევა მაგალითად ტირანი. რომის იმპერატორის, კალიგულას
გადაწყვეტილებით, სენატის სხდომებს ესწრებოდა მისი ცხენი, რადგან, ყოველგვარი
კანონიერების და ზნეობის საწინააღმდეგოდ, ასე სურდა ტირანს (18;173).
თვითნებობა ჯერარსული არაა თავისუფალი ნება კი ჯერარსულია, იგი არ
ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებსა და ღირებულებებს ვინაიდან მას არ ესაჭიროება
თავისი რეალიზაციისათვის სხვისი თავისუფლების შეზღუდვა; ეს იმიტომ, რომ თუ
ერთის ნება გადაიზარდა თვითნებობაში, ანუ უსაზღვრო მოთხოვნილებათა
პრეტენზიული დაკმაყოფილების ახირებულოებაში, იგი აუცილებლად შეზღუდავს
სხვათა ნებისყოფას და არც თვითონ არ იქნება თავისუფალი. თავისუფალი ქცევა
სხვათა თავისუფლების შეზღუდვე>ზე სრულებითაც არ უნდა იყოს დამოკიდებული,
მხოლოდ ამ შემთხვევაში მართლდება მისი ფუნქცია. ქართულ ენაში სიტყვა
`თავისუფლება" ერთობ შინაარსიანია და ღრმა მეტაფიზიკური საზრისის
მატარებელია, უფლის ცნება ღმერთთან ასოცირებული მნიშვნელობის მქონეა,
ამიტომ სადაც ეს სიტყვა ჩართულია, იქ ყოველთვის ნებელობითი აქტიდან
გამომდინარე მართვა_ გამგეობის ფუნქცია მოიაზრება. `თავისუფლება" `თავის"
მიმართ მიეკუთვნებული მმართველობის უნარია, რომელიც გონებისეული წესრიგის
შეცნობის აუცილებლობაზე მიგვითითებს. მავანმა შეიძლება იკითხოს: რატომ
მაინცდამაინც თავისაა ეს უფლება და არა გულის, კუჭის, მუცლის და ასე შემდეგ,
თუმცა გვაქვს ხელისუფლება, რომელზეც უკვე გვქონდა გარკვეული
ახსნა_განმარტება. თავში არა მარტო გონიერი წესრიგის მოცემულობა, არამედ
პირველსაწყისისა და უმაღლესი საფეხურის მწვერვალიც მოიაზრება. აქედან
გამომდინარე, მას სუბსტანციური განსაზღვრულობა გააჩნია, იგი დემიურგის, ანუ
ღვთაებრივი შემოქმედების ტრანსცენდენციას, მის თვითცნობიერებას
თვითმოქმედების საფუძველზე განამტკიცებს, რომლის მიხედვით, ღვთაებრივი
გონი თვითონ ქმნის საკუთარ თავს შინაგანი წესრიგის მართვის ინტენციით. ამიტომ,
როდესაც დიდი რუსთველი ამბობს: ` თუ თავი შენი შენ გახლავს ღარიბად არ
იხსენებიო". თავისუფლების ფასდაუდებელ ნიჭს გულისხმობს, რომელსაც ვერავინ
ვერავის ვერ უბოძებს და ვერც წაართმევს, ვინაიდან მავანისა და მავანის
თავისუფლება მხოლოდ მას ეკუთვნის, ვის თავსაც გააჩნია უკვე ეს უფლება, რასაც
სხვა ვერც მიიღებს და ვერც გასცემს. მაშასადამე, თავისუფალი უნდა იყო, რომ მისი
მოპოვება ან დაკარგვა შეძლო, რაც ნიშნავს შინაგანი აუცილებლობის მოწესრიგების
შესაძლებლობის რეალიზაციას, ეს შინაგანი აუცილებლობა იმთავითვე უნდა
გაგაჩნდეს, როგორც თავისუფალი ნება მოაზროვნის დონეზე, რათა იგი
გადაიზარდოს მოქმედების რეალიზაციის თავისუფლებაში. ვინც გონიერი წესრიგის
შინაგანი განჭვრეტით უმზერს მას, იგი შეიცნობს და ქმედითუნარიანს ხდის ნების
თავისუფლებას, ხოლო ვინც გონიერი წესრიგის ჭვრეტაში ვერ გაითავისებს მას, იგი
მონობაში მოაქცევს საკუთარ ნებას, რომელიც შეიქმნება ან საკუთარი ან სხვისი
თვითნებური ახირების მსხვერპლი. სწორედ ასე ესმის ჰეგელს თავისუფლება,
როგორც შეცნობილი აუცილებლობის ან წესრიგის გამოხატულება, რაც
თავისუფლების რაციონალისტური დაფუძნების გამართლების პრინციპით
განისაზღვრება. რაციონალიზმი თავისუფლებას ამართლებს გონების, ხოლო
 47

ირაციონალიზმი _ გონების მიღმურ სფეროში. პირველს თავისუფლება ესმის

ცოდნის, ხოლო მეორეს რწმენის ფუნქციად.
რაციონალისტი ჰეგელი სინამდვილეს აბსოლუტური გონის განხორციელებად
მიიჩნევს. გონება წარმართავს ისტორიას და არა შემთხვევითობა _ თვითნებობა.
ადამიანებს ჰგონიათ თითქოს ისინი ახორციელებენ საკუთარ მიზნებს, ვნებებსა და
ლტოლვებს, მაგრამ ეს ილუზიაა, რადგან სინამდვილეში ყველაფერი პირიქითაა.
ისტორია მკაცრად დეტერმინირებულია აბსოლუტური გონის მიერ, რომელიც
ადამიანებს მხოლოდ იმას აკეთებინებს, რაც მას უნდა. ისტორია კანონზომიერი
პროცესია, სადაც ყველაფერი აუცილებლობითაა განპირობებული, რასაც
განსაზღვრავს აბსოლუტური გონის მიზანი, რათა მან მოახდინოს თავისი თავის
რეალიზაცია (18;173). დანიელი ფილოსოფოსი ს. კირკეგორი დაუპირისპირდა
ჰეგელის რაციონალიზმს, იგი ირაციონალისტია და მისი ამოსავალია ინდივიდი,
პიროვნება, რომელიც ერთეული და განუმეორებელია, არჩევანი, რომელსაც
პიროვნება აკეთებს, ინდივიდუალურია, გონების უნივერსალურ წესრიგს არ
ექვემდებარება, ამიტომ მის ხასიათს ვერ განსაზღვრავს ზოგადი ცოდნიდან
გამომდინარე მოსაზრებები. `გონება თავისუფლების მკვლელია" (104;187). ასეთია
მისი დასკვნა. თავისუფლებას დანიელი ფილოსოფოსი აფუძნებს რწმენის
საფუძველზე, ქართული სიტყვის ეტიმოლოგია კი `თავისუფლების" ჰეგელისეული
რაციონალიზმის მეთოდოლოგიასთან უფრო ახლოს დგას და სავსებით
სამართლიანად, ვინაიდან ინდივიდუალური რწმენის საფუძველზე იმპულსურად
ამოტყორცნილ განცდას დიდი პერსპექტივა არ გააჩნია, მოქმედების თავისუფლების
რეალიზაციის სფეროში.
აქვე ძალზე საინტერესო და ანგარიშგასაწევია `სიცოცხლის ფილოსოფიის"
მიმართულების ფუძემდებლის ფრიდრიხ ნიცშეს თვალსაზრისიც თავისუფლებისა
და წესრიგის შესახებ, მისი აზრით, სიცოცხლის საზრისს წარმოადგენს ბრძოლა
არსებობისათვის, რომელიც დაუნდობელი და შეურიგებელია, ძლიერმა უნდა
გაიმარჯვოს, ხოლო სუსტი უნდა დამარცხდეს და დაიღუპოს. ყოველი ცოცხალი
მიისწრაფვის ბატონობისაკენ, რასაც ნიცშე უწოდებს ძალაუფლების ნებას და
ახასიათებს ყველა ცოცხალ არსებას სახეობებისაგან განურჩევლად.
ძალაუფლებისათვის ბრძოლა სასტიკი და დაუნდობელია _ ძლიერს უნდა მოიპოვოს
სასიცოცხლო სივრცე, რათა ბუნებამ მისი სახით ხელი შეუწყოს ძალას, ენერგიას,
ჯანმრთელობას და მშვენიერებას. აქვე შეგვიძლია გარკვეული პარალელი გავავლოთ
ვაჟა_ფშაველასთან, ბუნების ჭეშმარიტ მგოსანთან, რომელიც ნიცშეს
ირაციონალისტურ ქადაგებას უფრო ნათლად და ლაკონურად გადმოსცემს. შემდეგი
სტრიქონებით: `ბუნება მბრძანებელია, იგავ მონაა თავისა, საცა პირიმზეს ახარებს,
იქვე მქნელია ავისა, და მაინც ლამაზი არის, მაინც სიტურფით ყვავისა!" ნიცშე
კითხულობს: `რა არის კარგი და რა არის ცუდი? რაზეც თვითონვე პასუხობს: კარგია
ის, რაც ძლიერია, ხოლო ცუდია, რაც სისუსტეს უწყობს ხელს~ (113;25).
მათი მეშვეობით ნიცშეს მიაჩნია, რომ ქრისტიანული მორალი ადამიანის
გადაგვარებისა და დაცემის მაჩვენებელია, უნდა მოხდეს ღირებულებათა
გადაფასება, მომავლის ადამიანი უნდა იყოს ზეკაცი, რომელიც იქნება სიკეთისა და
ბოროტების მიღმა. იგი დაემორჩილება არა საზოგადოებაში დადგენილ ზნეობრივ
ნორმებსა და მცნებებს, არამედ იმოქმედებს თავისი ნებისა და სურვილის მიხედვით.
მისთვის ყველაფერი ნებადართული და დასაშვებია. არაფერი აკრძალული არ არის,
რაც ხელს უწყობს სიცოცხლის დამკვიდრებასა და გაძლიერებას.
 48

რაც არ უნდა ვოლუნტარისტულად და თვითნებობის გამოვლინებადაც არ

უნდა ჩავთვალოთ ეს სიტყვები, იგი საერთო ჯამში მაინც არაა წესრიგის სრული
უარყოფის პოზიცია, ვინაიდან ნიცშე სოციალური მორალისა და რელიგიური
მცნებების მიმართ შეურიგებლობით ბუნებრივი წესრიგის წინააღმდეგ არ გამოდის,
პირიქით, ბუნებრივი წესრიგის აღდგენის ქმედით საშუალებად მას სწორედ
ტრადიციული მორალური ღირებულებების გადაფასება ესახება.
ახლა უკვე შეგვიძლია პირდაპირ გადავიდეთ ხელისუფლების დილემებზე,
რომელიც ერთობ პოპულარული თემაა, `ამერიკული დემოკრატიის" კონცეფციით.
ორი მთავარი დილემა, რომელიც დგას ამერიკის ხელისუფლების წინაშე,
გამომდინარეობს მისი უძველესი და უახლესი მიზნებიდან, უძველესი და
კლასიკური მიზნის დედაარსი წესრიგის დამყარებაა, ხოლო უახლესი _
თანასწორობის მიღწევა. ორივე _ წესრიგი და თანასწორობა _ მნიშვნელოვანი
სოციალური ფასეულობებია, მაგრამ ხელისუფლებას არ შეუძლია მისდიოს
ერთ_ერთ მათგანს. მესამე მნიშვნელოვანი ფასეულობის _ პიროვნული
თავისუფლების _ გაწირვის გარეშე. შეჯახება თავისუფლებასა და წესრიგს შორის
ქმნის ხელისუფლების თავდაპირველ დილემას; ხოლო შეჯახება თავისუფლებასა და
თანასწორობას შორის წარმოშობს ხელისუფლების თანამედროვე დილემას,
მართალია, ეს დილემები ძლიერ განსხვავებულია ერთმანეთისაგან, მათ აერთიანებთ
ის, რომ თითოეული მოითხოვს, თავისუფლების რაღაც ნაწილის დათმობას სხვა
ფასეულობების სასარგებლოდ (53;12). პირველ რიგში უნდა განვიხილთ
თავდაპირველი დილემა, თავისუფლება წესრიგის წინააღმდეგ.
ის, თუ რამდენი თავისუფლება უნდა შესწიროს მოქალაქემ ხელისუფლებას? ეს
საკითხი საუკუნეთა მანძილზე ფილოსოფოსთა კვლევის საგანი იყო, ხელისუფლების
საწყისი მიზანი გახლდათ სიცოცხლისა და საკუთრების დაცვა მოქალაქეთა
უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ძალადობისაგან. ამერიკის ხელისუფლება ამ
საკითხს, მისივე მოქალაქეთა სოციოლოგიური გამოკითხვის მიხედვით, არცთუ ისე
კარგად ართმევს თავს. მაგალითად, ამერიკელებს არ სჯერათ, რომ მათი ქალაქის
ხელისუფლებას შეუძლია დაიცვას ისინი ძალადობისგან ღამით, გარეთ მარტო
ყოფნისას. საინტერესო პარალელს ავლებენ `ამერიკული დემოკრატიის" ავტორები
აღმოსავლეთ ევროპის კომუნისტურ მთავრობებთან, რომელთა გამგებლობის
პერიოდშიც, ისეთ ქალაქებში, როგორიცაა ვარშავა, მოსკოვი და პრაღა, მაშინ
სრულიად ნორმალური იყო ღამით სოციალისტური ქალაქების ქუჩებსა და პარკებში
მოსეირნე ხანდაზმულისა და ახალგაზრდის ნახვა. ყოფილი კომუნისტური რეჟიმი
თავის მილიციას მოქალაქეთა გადაადგილებაზე კონტროლის, ეჭვმიტანილის
დაკავების ფართო უფლებას ანიჭებდა, რაც წესრიგის დაცვას მაქსიმალურად
უზრუნველყოფდა. ავტორები თვლიან, რომ ამას კომუნისტური მთავრობები
მოქალაქეთა თავისუფლების შეზღუდვის ხარჯზე ახერხებდნენ, აქედან
გამომდინარე, მათ არ მიაჩნიათ გამართლებულად ასეთი გზით წესრიგის დამყარება,
მაგრამ შეიძლება შევაბრუნოთ პრობლემა საპირისპირო მიმართულებით და
ვიკითხოთ, კი, მაგრამ, რა უფრო სასურველი და მნიშვნელოვანია მოქალაქეთა დიდი
ნაწილისათვის (53;12). ის, რომ ხელისუფლებამ უარი თქვას კონტროლის
გაძლიერებასა და ეჭვმიტანილის დაკავებაზე და ამის გამო მოქალაქეებს შეექმნათ
ღამით (შეიძლება დღისითაც) გარკვეული საშიშროება მათი სასიცოცხლო
ინტერესების უსაფრთხოების მიზნით, რაც ლოგიკურად ზღუდავს მათ თავისუფალ
გადაადგილებებს (სეირნობაზე საერთოდ ზედმეტია საუბარი) ღამის საათებში და ეს
 49

თავისთავად ნიშნავს თავისუფლების შეზღუდვას მოქალაქეთა უფრო დიდი

ნაწილისათვის, იმის გამო, რომ მოქალაქეთა გარკვეულად საეჭვო,
თავზეხელაღებული უმცირესობის თავისუფალი პარპაში სამართალდამცავი
ორგანოებისგან ოდნავადაც არ შეიზღუდოს, რადგან ეს ადამიანთა უფლებების
დარღვევად შეფასდება; თუ პირიქით, გაძლიერდეს კონტროლი, შემოწმდეს
ნებისმიერი სახის ეჭვმიტანილი და ამით მიეცეს მოქალაქეთა დიდ ნაწილს მშვიდი
და უსაფრთხო გადაადგილების გარანტია _ რა თქმა უნდა, აქ არავითარ დილემასთან
არ გვაქვს საქმე, ვინაიდან წესრიგი და თავისუფლება ამ შემთხვევაში სულაც არ
მოდიან წინააღმდეგობაში, რადგან წესრიგიდან გამომდინარე კონტროლის
აუცილებლობა მართალია, ზღუდავს პოტენციურ დამნაშ;ავეთა თავისუფლებას,
მაგრამ სამაგიეროდ ხელფეხს უხსნის კეთილსინდისიერი და ნორმალური
მოქალაქეების თავისუფლებას. ამიტომ კონტროლის შესუსტება და წესრიგის მოშლა
სრულებითაც არაა თავისუფლების გაძლიერების წინაპირობა, გააჩნია,
კონკრეტულად ვისი და რისი თავისუფლების უზრუნველყოფაა უფრო მთავარი
ხელისუფლებისათვის. `ამერიკული დემოკრატიის" ავტორები კი, მაინც ჯიუტად
თვლიან, რომ ფასეულობათა კონფლიქტი თავისუფლებასა და წესრიგს შორის
წარმოადგენს ხელისუფლების ნომერ პირველ დილემას, რომ ხალხი განყენებულად
პატივს სცემს როგორც თავისუფლებას, ასევე წესრიგს; მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში
ნებისმიერი პოლიტიკა მიმართულია ერთ_ერთი ამ ფასეულობის მხარდასაჭერად,
მეორე ფასეულობის საზიანოდ, ხოლო დემოკრატიის პირობებში პოლიტიკური
არჩევანი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად აფასებენ
მოქალექეები თავისუფლებას და რამდენად _ წესრიგს.
იმისათვის, რომ მოიხსნას ყოველგვარი გაუგებრობა წესრიგისა და
თავისუფლების დაპირისპირების ილუზორული წინააღმდეგობებიდან
გამომდინარე, უნდა გაირკვეს კონკრეტულად რომელი წესრიგი და თავისუფლება
გვაქვს მხედველობაში. ჩვეულებრივ, ბუნებრივ მდგომარეობებში წესრიგი
განაპირობებს თავისუფლებას და პირიქით. თავისუფლება პირველ რიგში, საკუთარი
თავის მოწესრიგებას და მართვას გულისხმობს, რის შემდეგაც იგი შეიძლება
გავრცელდეს მდგომარეობების მოწესრიგების უფრო ფართო მასშტაბებზე.
საწინააღმდეგო შემთხვევაში კი ის, ვინც თავის თავს ვერ აწესრიგებს და ვერ
მართეავს, ვერც სხვა რამეს ვერ მოაგვარებს. ამდენად, თავისი თავის მართვა, ანუ
წესრიგი, საერთო წესრიგის წინაპირობაა და ამ მხრივ თავისუფლება წესრიგის
საფუძველია. ასევე თავის მხრივ, საზოგადო წესრიგი წარმოადგენს თავისი თავის
შეცნობისა და დაუფლების იდეალურ გარანტიას, იგი გარკვეული აუცილებლობაა,
რომლის ფუნდამენტური შეცნობის გზით ადამიანს შეუძლია გახდეს თავისუფალი.
ძველი ბერძენი ფილოსოფოსები, სტოელთა მიმდინარეობის წარმომადგენლები
ამტკიცებენ: `ბედისწერას მორჩილი მიყავს, ხოლო ურჩს კი მიათრევს".
მაგალითად, როდესაც საკითხი ეხება ამა თუ იმ ადამიანის სხარტი, მოქნილი
და ენერგიული მოძრაობის თავისუფალ შესაძლებლობას, იქვე მთავარი
აუცილებელი პირობის, მისი ჯანმრთელობის მოწესრიგების გათვალისწინებაა
საჭირო.
საერთოდ, ჯანმრთელობის მოწესრიგება უფრო რთულია, ხანგრძლივი და
შესაძლოა მოსაწყენი პროცესიც მოგვეჩვენოს სხარტი და მოქნილი მოძრაობის
სურვილთან შედარებით, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ თუ პირველი არ
შესრულდა, მეორეც თავისთავად არ შესრულდება. ასევე უნდა ვიმსჯელოთ
 50

სახელმწიფოებრივი თანაცხოვრების კეთილმოწყობის შესახებაც. თუ საზოგადოებაში

წესრიგი და დისციპლინაა, პიროვნების თავისუფალი ნება უფრო მეტადაა
რეალიზებული, ვიდრე იმ საზოგადოებაში, სადაც ეს წინაპირობები წესრიგის
ნაკლებობის გამო არ არსებობს.
რაც შეეხება ე.წ. თანამედროვე დილემას: თავისუფლება თანასწორობის
წინააღმდეგ, აქაც ანალოგიურად, `ამერიკული დემოკრატიის" ავტორები მიიჩნევენ,
რომ როდესაც მთავრობები სოციალური თანასწორობის პოლიტიკას ატარებენ, ეს
ორი ფასეულობა თითქმის ყოველთვის ეწინააღმდეგება ერთიმეორეს. მათ მოჰყავთ
მარქსის მიერ შემუშავებული იდეა, რომელიც საფუძვლად დაედო განვითარებული
კომუნიზმის მშენებლობის პროექტს, ეს იყო `თითოეულისაგან შესაძლებლობების
მიხედვით, თითოეულს _ მოთხოვნილების მიხედვით:" ასე შორს არც ერთი
მთავრობა არ წასულა, თვით სოციალისტურ სახელმწიფოებშიც კი, მაგრამ, დროთა
განმავლობაში, მდიდრებისგან წაღება გაჭირვებულების დახმარების მიზნით, გახდა
ხელისუფლებათა უმეტესობის კანონიერი ფუნქცია, რაც ტიპიურია ამერიკის
შეერთებული შტატებისათვის. ეს რაღაცნაირად მოგვაგონებს `არსენას ლექსში"
მოცემულ ხალხურ ლაიტმოტივს: `მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს, ღმერთი
როგორ წაახდენსა . . " გამოდის, რომ თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოები
თანასწორობის უზრუნველყოფის მიზნით `ყაჩაღი არსენას" სულისკვეთებას
იზიარებენ. ასეთი მიდგომა კი, როგორც ზემოხსენებულ ავტორებს სწამთ,
შემოსავლის გადანაწილების საკითხში დიდი წინააღმდეგობების შემცველია.
ვინაიდან ხელისუფლება დგას ახალი ამოცანის წინაშე, მიიღოს გადაწყვეტილება, თუ
რომელი პოლიტიკის გატარება მართებს _ თანასწორობის მიღწევა თავისუფლების
ხარჯზე. თუ პირიქით. მოყვანილი მაგალითები, რომლებიც ცხადყოფენ
თანასწორობის მისაღწევად მთავრობის ძალის გამოყენების შესაძლო გამართლების
ალტერნატივას, კიდევ ერთხელ მოწმობს თავისუფლებასა და თანასწორობას შორის
წინააღმდეგობაზე, როდესაც არცთუ იშვიათად, წესრიგი გამოდის თანასწორობის
მოკავშირედ (53;13). ხსენებული წიგნის ავტორები გვეუბნებიან, რომ ამერიკელები
უპირატესობას თავისუფლებას ანიჭებენ, თანასწორობის ხარჯზე, ვიდრე სხვა
ქვეყნების მცხოვრებნი. ამის საპირისპიროდ, დასძენენ ისინი, თანასწორობისათვის
უპირატესობის მინიჭება თავისუფლების ხარჯზე, განსაკუთრებით ძლიერ იყო
გამოხატული ყოფილ საბჭოთა კავშირში, რომელიც თავის მოქალაქეებს
უზრუნველყოფდა უფასო სამედიცინო მომსახურებით, იაფი საცხოვრებლითა და
სხვა საზოგადოებრივი სიკეთეებით.
თავისუფლებას, წესრიგსა და თანასწორობას შორის არსებული
წინააღმდეგობები ძირითადად პოლიტიკურად გამიზნული ხელოვნური
კონფლიქტების შემზადების დოქტრინებზეა დამყარებული, რომელსაც ისევ და ისევ
მყარი ძალაუფლების მატარებელი ხელისუფლება იყენებს თავის სასარგებლოდ.
თანასწორობის პრინციპი პოლიტიკური დარეგულირების ინიციატივას ნაკლებად
ემორჩილება, ვინაიდან რეალური სოციალური თანასწორობის კრიტერიუმები ჯერ
კიდევ საძებარია თანამედროვე საზოგადოებრივ ურთიერთობათა მრავალწახნაგოვან
ქსელში, ამიტომაც ხშირად ხელისუფლების გარკვეული მცდელობა თანასწორობის
პრინციპის იძულებითი დამკვიდრების მოტივით, რეალურ სინამდვილეში უფრო
მეტად ამძაფრებს წინააღმდეგობათა კვანძებს ფაქტობრივი უთანასწორობის
სასარგებლოდ. მაგალითად, როდესაც საკითხი ეხება სექსუალურ უმცირესობათა
უფლებრივ გათანასწორებას უმრავლესობის მიმართ, აქ აუცილებლად ირღვევა
 51

უმრავლესობის კანონიერი პრივილეგიები და იგი გაუმართლებლად იკვეცება

დეგრადირებული უმცირესობის სასარგებლოდ და საბოლოოდ მთელი
საზოგადოებრივი კეთილდღეობისა და თანასწორობის საზიანოდ. თუმცა ეს
ყველაფერი არ ნიშნავს იმას, რომ დემოკრატიული დასავლეთი არა ჰუმანურ,
სოციალურ ბოროტებათა საწყისებზე აგებს თავის პოლიტიკურ_სამართლებრივ
კონცეფციას, თავისუფლების, წესრიგისა და თანასწორობის პრობლემასთან
მიმართებაში, უბრალოდ, აღსანიშნავია, რომ პრობლემები ამ კუთხით იქაც უზომოდ
ბევრია და მათზე დაფიქრება მეტად სერიოზული პოლემიკისა და აზრთა ჭიდილის
საფუძველს გვაძლევს.
რაც შეეხება იგივე პრობლემებთან დამოკიდებულებას ქართული
სოციალ_პოლიტიკური ვითარების ახლანდელ ეტაპზე, ჩვენი მდგომარეობა კიდევ
ერთხელ ნათელყოფს თუ რაოდენ მტკიცედ განსაზღვრავენ ერთიმეორეს
თანამედროვე ცივილიზებული სახელმწიფოების ძირითადი ფასეულობები:
წესრიგი, თავისუფლება და თანასწორობა. იმდენად, რამდენადაც ჩვენთვის
ნიშანდობლივი წესრიგის არარსებობა პირდაპირ განსაზღვრავს დანარჩენი ორის
არარსებობასაც, ამიტომ შესაძლოა `ამერიკული დემოკრატიის" ავტორებთან
შედარებით, ჩვენ თავს იმის ფუფუნების უფლება მივცეთ, რომ ზედმეტად არ
ვიფიქროთ აღნიშნულ ფასეულობათა შორის წინააღმდეგობებზე და შე:საბამისად
ჩვენი ხელისუფლებაც ყოველგვარი დილემისაგან გავათავისუფლოთ.
 52

თავი მეორე
ადამიანურ უფლებათა დაცვის სამართლებრივი
უზრუნველყოფის სისტემური თვალსაზრისი

$ 1.ადამიანის უფლებათა და ინტერესთა

კანონიერების უფლება

თავისუფლების ფუნდამენტური, მეტაფიზიკური დადგენის ფორმები წინა

თავში უკვე გვქონდა წარმოჩენილი, სადაც მთავარი ყურადღება მიექცა
შემოქმედებითი უნარის ღვთაებრივი რეალიზაციის შესაძლებელ გამოხატულებას
ადამიანის გონით საქმიანობაში, რომელიც ბუნებრივი აუცილებლობის შეცნობისა და
საერთოდ ზნეობრივი პასუხისმგებლობის მთლიანობას წარმოადგენს ერთიანი
ნებისყოფის შიგნით. Eეს ის ნებისყოფაა, რომელიც თავის ჭეშმარიტ მიზანდასახულ
მოქმედებათა განხორციელებაში არავის და არაფრის თავისუფლებას არ ზღუდავს და
აქედან გამომდინარე, არ შეიძლება იყოს იძულებით განპირობებული, ანუ სხვათა
იძულებაზე დამოკიდებული მოქმედების პრინციპი. ხოლო, რაც შეეხება უფლებებს,
არა მარტო სამართლებრივი, არამედ საერთოდ სოციალური ურთიერთობების
სფეროში, ისინი პირწმინდად არ განეკუთვნებიან თავისუფლების მეტაფიზიკური
საზრისის მეშვეობით დადგენილი შესაძლებლობის ნებისყოფაში არსებულ უნარს.
მთავარი განსხვავება მაინც ისაა, რომ უფლება შეიძლება გარედან მოგანიჭოს ან
წაგართვას ვინმემ, თავისუფლებას კი ვერც მოგანიჭებენ და ვერც წაგართმევენ, თუ
იგი შინაგანად მყარი ფორმით არის ჩამოყალიბებული და აპრიორულად მოცემულია
სუბიექტში. Uყოველ შემთხვევაში, თავისუფლება ეკუთვნის მას, ვისაც გააჩნია თავის
გონებაში მკვეთრად გამოხატული მოქმედების ნათელი მიზანი, რომლის
განხორციელებასაც იგი ცდილობს ბუნებრივი აუცილებლობის მიმართ შეგნებული
დამოკიდებულებისა და გონიერი შეგუების გზით. Yყოველგვარი გარეგანი
იძულების გარეშე; და თუკი ასეთი უნარი სადღაც ერთი მიმართულებით მაინც
მჟღავნდება, იგი თავისუფლების სრულ გამოვლინებად უნდა ჩაითვალოს.
უფლებათა სფერო, სოციალური ურთიერთობების მიხედვით, გარეგანი
ფაქტორებითაა განსაზღვრული, რომელიც სავალდებულო სულაც არაა,
შეესაბამებოდეს სუბიექტის შინაგანი აუცილებლობის განსაზღვრულ, ნებისყოფის
მიზანდასახული მოქმედების განსაკუთრებულ შესაძლებლობას, რომელსაც
თავისუფალი ნება ეწოდება, ვინაიდან უფლება ყოველთვის რაღაც კონკრეტულ
შინაარს ეხება, თანაც იგი ერთნაირად მოქმედებს როგორც ნებაყოფლობითი
ურთიერთობების, ისე აკრძალვების სფეროში. ამა თუ იმ უფლებამ შეიძლება
გამოიწვიოს და დაამკვიდროს თავისუფლების გამომრიცხავი იძულება, მაგრამ იგი
ვერ დაადგენს და ვერ განახორციელებს სუბიექტის თავისუფლებას, რომელიც
გარეგან მეთვალყურეობასა და რეგლამენტირებას არ ექვემდებარება. შეიძლება
მოგანიჭონ უამრავი უფლება, მაგრამ ვერ შეძლო მაინც საკუთარი თავის მართვა და
ვერ გახდე თავისუფალი, მაგრამ თუ თვითონ არ დათმობ, ისე ვერავინ ვერ
წაგართმევს გარეგანი აკრძალვებისა და უფლებების შეზღუდვით ჭეშმარიტ
თავისუფლებას, რომელიც სუბიექტს უკვე გააჩნია. თავისუფლების უნარის
განხორციელება დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ მოახერხებს გონება ბუნებრივი
 53

აუცილებლობის შეცნობას და მის მიმართ საკუთარი ნებისყოფის შესაბამისობაში

მოყვანას, უფლებათა მონიჭება კი სოციალური ზემოქმედების კომპეტენციაა,
რომელსაც არსობრივად არ შეუძლია შეცვალოს სუბიექტის დამოკიდებულების
შინაგანი მექანიზმის მართვის პრინციპი. ისე თავისუფლება აუცილებლად
უფლებაცაა ამავე დროს, ოღონდ არა გარედან მოცემული, არამედ თავისთავად,
აპრიორულად განსაზღვრული, ხოლო სხვა დანარჩენი უფლებები არ წარმოადგენენ
თავისუფლებას. Pპიროვნება, თუ თავისუფალია, იგი მთლიანად განსაზღვრულია
თავისუფლებით, მაშინ როცა რამდენი უფლებაც არ უნდა მისცე ან წაართვა მას, ამის
გამო ის ძირეულად და მთლიანად ვერ გარდაიქმნება. თავისუფლებას არავითარი
ხარისხობრივი მაჩვენებელი არ გააჩნია უფლებებისაგან განსხვავებით, თუმცა ეს ე.წ.
პრივილეგია, უფლებების მატება-კლების მიხედვით, თვისობრივი ხასიათის
ცვლილებებს ვერ განსაზღვრავს. აღნიშნულ არგუმენტს რეალურად შეესაბამება
ამერიკელი სოციოლოგის ტალკოტ პარსონის თვალსაზრისი კონკრეტული
სოციალური როლების შესახებ, რომელიც სხვადასხვა უფლებების განსაზღვრის
ფუნქციონალურ ბადეშია მოქცეული: `თვით სტრუქტურის საფუძველშივე
სოციალური სისტემა ემყარება ადამიანურ ინდივიდს, როგორც ფიზიკურ
ორგანიზმს, რომელიც ფიზიკურ გარემოში მოქმედებს. Eეს ინდივიდი როგორც
პიროვნება, მონაწილეობს სოციალური ურთიერთზემოქმედების პროცესში თავისი
განსხვავებული როლების მეშვეობით, რომლებიც დგინდება მორალური,
იურიდიული, პოლიტიკური და ეკონომიკური უფლებების მონიჭების მიხედვით~
(162;33).
ეს ეხება არა გადაწყვეტილების ან არჩევანის თავისუფლებას, რომელიც
ალტერნატივების გაცნობიერებას გულისხმობს, არამედ ნებისყოფისა და მისი
რეალური მეტაფიზიკური საზრისი უცვლელი და აბსოლუტური ხასიათით გონების
შინაგანი აუცილებლობის იდენტურია და მას ინტერსუბიექტური ბუნება გააჩნია,
ხოლო რაც შეეხება ამ თავისუფლებიდან მომდინარე მისწრაფებას დროში და
სივრცეში რეალიზაციის მიზნით, იგი გარეგანი ფაქტორებითაა განსაზღვრული,
რომელიც მოქმედების თავისუფალი განხორციელების რელატიურ, ანუ ფარდობით
სიტუაციებს ემყარება. უფლებების სფერო სწორედ დროში და სივრცეში მოცემული
სიტუაციური ფაქტორების ერთ-ერთი ჯგუფია, რომელიც შეიძლება ზღუდავდეს ან
ხელს უწყობდეს თავისუფალი ნების მისწრაფებას რაღაც კონკრეტული მიზნის
განხორციელებაში, მაგრამ თვითონ არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება
განისაზღვრებოდეს როგორც თავისუფლების იდენტური ცნება, რომლისთვისაც
უფლებების სფერო არც აუცილებელი და არც საკმარისი საფუძველი არაა, როგორც
მისი ინტერსუბიექტური მეტაფიზიკური საზრისის ლოგიკური მნიშვნელობისათვის,
ასევე მისი რეალური მდგომარეობის რეალიზაციის კონკრეტული სიტუაციისათვის,
რადგანაც თავისუფალი ნება შეიძლება განხორციელდეს ან უფლების დაცვის ან
დარღვევის შემთხვევაში; თუ მისი გამხორციელება უფლების დაცვასთან
შესაბამისობაშია, მაშინ ეს უფლება უნდა მივიჩნიოთ, როგორც გარკვეულ
ხელშემწყობ, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში მიზეზის გამომწვევ ფაქტორად. ხოლო
როცა მისი განხორციელება უფლების დარღვევის ტოლფასია, მაშინ ეს უფლება
იქნება გარკვეული ხელისშემშლელი, მეტ-ნაკლებად შემზღუდავი, მაგრამ არავითარ
შემთხვევაში გამომრიცხავი ფაქტორი. Aამგვარად, სამართლებრივი შეხედულებების
ის ნაწილი, რომელიც ფილოსოფიური გაგების საპირისპიროდ, გარკვეულად
აიგივებს უფლებებსა და თავისუფლებებს, გაუმართლებლად და არასწორად უნდა
 54

მივიჩნიოთ, მართალია, ამ ეტაპზე, ჩვენ ყურადღება გავამახვილეთ ლოგიკურ-

გნოსეოლოგიური განჯის ფარგლებში, უფლებებისა და თავისუფლების
სტრუქტურულ-ფუნქციონალურ შესაბამისობაზე და მივედით მათი აუცილებელი
განსხვავების დასკვნამდე, თუმცა ეს საკმარისი ჯერ კიდევ არ იქნება იმისთვის, რომ
დავრწმუნდეთ, თუ რამდენად სწორი და სასურველია რეალური უფლებებისა და
თავისუფლების განხორციელების სამართლებრივ, დემოკრატიულ სივრცეში მათი
იდენტიფიკაცია, რასაც ძირითადში კიდეც ემყარება ადამიანის უფლებათა შესახებ
საერთაშორისო აქტებისა და კონვენციების სისტემა, არ იქნება გადაჭარბებული, თუ
ვიტყვით, რომ სერიოზული სიძნელეები ამ სფეროში, გარკვეულწილად სწორედ
თავისუფლებისა და უფლების არათანმიმდევრული, ლოგიკურად მცდარი,
სტრუქტურულ-ფუნქციონალურ ანალიზს მოკლებული გნოსეოლოგიური
კონცეფციის დამსახურებაცაა, რაც იმის შთაბეჭდილებასაც ტოვებს, რომ ცნობილი
ფილოსოფოსები და ლოგიკოსები თითქმის არ მონაწილეობდნენ აღნიშნული
დებულებების შემუშავება-ჩამოყალიბების პროცესში. რასაც ადასტურებს ისიც, რომ
ბუნებრივია, თანდაყოლილი უფლებების გვერდით, აშშ-ს პოლიტიკურ-
სამართლებრივმა ტრადიციამ დააყენა ჯ.ლოკისეული `საკუთრების უფლება~, ისე,
რომ ისინი იმდენად კონკრეტულ გარკვეულობას არ შეიცავდნენ, რაც ზოგადად,
ბუნდოვან წარმოდგენათა გადალახვისათვის საკმარისი იქნებოდა, ამიტომაც
ადამიანის ძირითად უფლებათა ნუსხა პერმანენტულად იზრდებოდა, რის გამოც
შინაგან წინააღმდეგობებს უფრო გაღრმავებული ხასიათი ენიჭებოდა (3;6).
სანიმუშოდ განვიხილოთ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლე-
ბათა დაცვის ევროპის კონვენცია, რომელიც მიიღეს რომში 1950 წლის 4 ნოემბერს.
ქვემორე ხელისმომწერნი მთავრობები, რომლებიც არიან ევროპის საბჭოს წევრები,
თანხმდებიან ისეთი ძირითადი, ამოსავალი პუნქტებისა და პრინციპების
გათვალისწინებას, როგორიცაა 1948 წ. 10 დეკემბრის გაერთიანებული ერების
ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ გამოცხადებული ადამიანის უფლებათა
საყოველთაო დეკლარაცია.
ეს დეკლარაცია მიზნად ისახავს მასში დეკლარირებული უფლებების
საყოველთაო და ეფექტური აღიარების უზრუნველყოფასა და დაცვას, რომლის
მიხედვით ევროპის საბჭო ცდილობს მიაღწიოს მის წევრებს შორის ერთიანობას. ეს ის
ფუნდამენტური უფლებებია, რომლებიც წარმოადგენენ მსოფლიოში მშვიდობისა და
სამართლის საფუძველს და რომელთა დაცვაც ხდება ერთი მხრივ, ეფექტური
პოლიტიკური დემოკრატიით, ხოლო მეორეს მხრივ ადამიანის
უფლებების საერთო გაგებითა და მათი დაცვით, რაზეც ისინი დამოკიდებულნი
არიან (16;43). ადამიანის უფლებათა პატივისცემის ვალდებულების პირველი
მუხლით, ხელშემკვრელი მხარეები მათი იურისდიქციის ფარგლებში
უზრუნველყოფენ ამ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრულ უფლებებსა და
თავისუფლებებს, რომელშიც შედის მუხლები სიცოცხლის უფლების (მე-2), წამების
აკრძალვის (მე-3), მონობისა და იძულებითი შრომის აკრძალვის (მე-4),
თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება (მე-5), სამართლიანი სასამართლოს
უფლება (მე-6), არავითარი სასჯელი კანონის გარეშე (მე-7), პირადი და საოჯახო
ცხოვრების პატივისცემის უფლება (მე-8), აზრის, სინდისისა და რელიგიის
თავისუფლება (მე-9), გამოხატვის თავისუფლება (მე-10), შეკრებისა და გაერთიანების
თავისუფლება (მე-11), ქორწინების უფლება (მე-12), უფლება ეფექტურ ზომაზე (მე-
13), დისკრიმინაციის აკრძალვა (მე-14), გადახვევა საგანგებო სიტუაციის დროს (მე-
 55

15), უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვა (მე-16), უფლებათა ბოროტად

გამოყენების აკრძალვა (მე-17), და უფლებათა შეზღუდვის გამოყენების ლიმიტირება
(მე-18).
აქ დასახელებული ზოგიერთი მუხლი აშკარა გაუგებრობისა და ეჭვის საბაბს
იძლევა მათი კონკრეტული მნიშვნელობის არაზუსტი ინტერპრეტაციის
შემთხვევაში. მაგალითად, მე-5 მუხლით გათვალისწინებულ თავისუფლებისა და
უსაფრთხოების უფლების შიგნით მოცემულია, რომ ყველას აქვს პიროვნების
თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება, არავის წაერთმევა თავისუფლება
გარდა ჩამოთვლილი შემთხვევებისა, როცა Eეს ხორციელდება კანონით
განსაზღვრული პროცედურის შესაბამისად. Aამ ჩამონათვალში გახლავთ ვარიანტი,
როცა პიროვნებათა კანონიერი დაკავება ხდება ინფექციური დაავადებების
გავრცელების თავიდან აცილების მიზნით, ლოთების, ნარკომანების, მაწამწალებისა
და ფსიქიურად შეშლილი პირების დაკავება. Aამ პუნქტში მითითებული არაა
კონკრეტული სიტუაცია, თუ როდის შეიძლება ასეთი ქმედება მიზანშეწონილად
ჩაითვალოს, რაც იმდენად დიდ გაურკვევლობას წარმოშობს, რომ მკითხველს
ბუნებრივად შეიძლება გაუჩნდეს
შეკითხვა, თუ რა კონკრეტული მიზნით შეიძლება გამართლდეს ამ უბედური
ხალხის დაკავება, რომელთაც თავიანთი გაჭირვებაც საკმარისად ეყოფათ, ან რას
ნიშნავს მაწანწალა~? როგორ შეიძლება იგი განვასხვაოთ ხეტიალის მოყვარულთა,
მოსეირნეთა კატეგორიისაგან? Aან რა საჭიროა ამის გაკეთება, თუ იგი არავის
არაფერს უშავებს? თანაც თუ უპატრონო და უსახლკაროა, დაკავების გზით
თავშესაფარს ან პატრონს ხომ არ აღმოუჩენენ? Aმის გარდა სხვა უამრავი კითხვაც
იბადება ცალკეული მუხლების მიმართ და ეს კითხვები სწორედ ფუნდამენტურ
ცნებათა გაბუნდოვანებისა და მათი ორაზროვნებიდან გამომდინარე, უცნაური
ქვეტექსტების წარმოსახვის მიზეზითაა გამოწვეული, რაც ნამდვილად მეტყველებს
ფილოსოფიურ, ლოგიკურ, სტრუქტურულ-ფუნქციონალურ და გნოსეოლოგიურ-
მეთოდოლოგიურ მიდგომათა დეფიციტზე.
საერთოდ, ადამიანის უფლებების დაცვას სახელმწიფოში ახორციელებენ
როგორც სახელმწიფო და მისი ორგანოები (სტრუქტურები), ისე
არასახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები, რომელშიც იგულისხმება როგორც
სპეციალიზებული პროფესიული ასოციაცია; საზოგადოებრივ-პოლიტიკური, მათ
შორის სპეციალიზებული სამართალდამცავი გაერთიანება (139;231). ამას ემატება
საერთაშორისო ორგანიზაციები გაეროდან, ევროსაბჭოდან, აგრეთვე თვითმოქმედი
ორგანიზაციები, რომელთა როლი საზოგადოდ ძალზე მნიშვნელოვანია. ამისგან
განსხვავებით, მართლმსაჯულების განხორციელება და წესრიგიხ უზრუნველყოფა
წარმოადგენს მხოლოდ და მხოლოდ სამართალდამცავი ორგანოების კომპეტენციას.
არასახელმწიფოებრივ წარმონაქმნთა აღნიშნულმა სისტემამ კი რაც შეიძლება
ეფექტურად უნდა განახორციელოს სოციალური კონტროლი სახელმწიფოს, მისი
ორგანოების მიერ ადამიანის უფლებათა დაცვაზე, რომელიც წესრიგის
უზრუნველყოფისა და სამართლიანი მართლმსაჯულების გარეშე სრულიად
შეუძლებელი იქნება. ცხადია, ამგვარი არასახელმწიფოებრივი კონტროლი თავისი
პროფილაქტიკურ-ფუნქციური მნიშვნელობის მიუხედავად, ვერ შეცვლის იმ
კომპეტენტურ, ლეგიტიმურ და გლობალურ საქმიანობას, რასაც სახელმწიფო და
მისი ორგანოები ახორციელებენ, ამდენად, თუ ე.წ. `სამართალდაცვით სისტემაში~
ისინი მხოლოდ მეორე ქვესისტემას (პირველია `ნორმატიული ქვესისტემა)~
 56

მიეკუთვნებიან, თავად ამ ქვესისტემაში პირველობენ სამართალდამცავი ორგანოები,

რადგან მათ უპირატესი როლი ენიჭებათ პრაქტიკული ამოცანების გადაწყვეტის
საქმეში.
საჯარო სამართალდამცავი ორგანოები ერთობლიობაში ქმნიან ქვეყნის
სამართალდამცავი ორგანოების, საჯარო აპარატის სამართალდაცვით ნაწილს
(114;192-193). ჰერბერტ სპენსერი, ინგლისელი ფილოსოფოსი და სოციოლოგი
ადამიანთა საზოგადოებრივი ურთიერთობის ყველა სახის ფორმას, მათ შორის
სამართლებრივი წესრიგის უზრუნველყოფასა და მართლმსაჯულების
განხორციელების აუცილებლობას ორგანიცისტულ-ბიოლოგისტური
თვალსაზრისით აკავშირებდა ცოცხალი ორგანიზმის თვითრეგულირებად,
სასიცოცხლო ორგანულ ფუნქციებთან. მაგალითად, სამართალდამცავი ორგანოები
ამის მიხედვით განიხილებოდა ისევე, როგორც ორგანიზმის შინაგანი იმუნური
სისტემის ერთიანობა, აგრეთვე ნივთიერებათა ცვლის მოწესრიგების უნარი და ა.შ
(86;39). საერთოდ, საზოგადოებისა და ცოცხალი ორგანიზმის მსგავსების იდეა ჯერ
კიდევ პლატონს და არისტოტელეს ეკუთვნოდათ, რომელთა წარმოდგენით
საზოგადოებაც ცხოველია სხვა ცხოველების მსგავსად, ოღონდ მათგან განსხვავებით
ასთავიანი ცხოველი. სახელმწიფო საჯარო სახელისუფლებო მექანიზმის
დიფერენციაცია შესაძლებელია ორგანოების, ფუნქციებისა და ხელისუფლების
მიხედვით, ბოლო მათგანი საფუძვლად ედება ხელისუფლების დანაწილების
პრინციპს, რომელიც წინა თავში უკვე განვიხილეთ, ხოლო რაც შეეხება დაყოფას
ორგანოებისა და ფუნქციების მიხედვით, პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია ის,
რომ ამ ორ კრიტერიუმს შორის მკვეთრი ზღვარის გავლება თითქმის შეუძლებელია,
რადგან ორგანოების მიხედვით დიფერენციაციას, ამოცანებთან და
უფლებამოსილებასთან ერთად, საფუძვლად უდევს ფუნქციაც, როგორც შესაბამისი
კომპეტენციის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი. ამასთან, ორგანოთა
ფუნქციები უეჭველად და ძირითადად სახელმწიფოს სამართალდაცვითი
ფუნქციიდან გამომდინარეობს (6;69). ამიტომაც თეორიულ ასპექტ-ში ერთმანეთისგან
უნდა განვასხვავოთ სახელმწიფოს ფუნქცია, სახელმწიფო ხელისუფლების ფუნქცია
და სახელმწიფო ორგანოთა ფუნქცია (138;54). რაც მათ შორის ორგანულ,
კორელაციურ და ფუნქციონალურ კავშირს არსებითად არ ეწინააღმდეგება.
რაც შეეხება უშუალოდ სამართლებრივი მეთოდებით ადამიანის უფლებათა
დამცავი ორგანოების სისტემებს, მათი ერთიანი, უნიფიცირებული მოდელი თვით
ერთი და იგივე სამართლებრივი სისტემის და მსგავსი პირობებისა და ტრადიციების
მქონე ქვეყნებშიც კი არ არსებობს, ისევე როგორც არ არსებობს თავად ადამიანის
უფლებათა უნივერსალური მოდელი, რასთან დაკავშირებითაც კრიტიკული
შენიშვნა გააკეთა პროფ. ბ. სავანელმა, რომელმაც გაიზიარა რა თვალსაზრისი
ადამიანთა უფლებების დეკლარაციის მთელ რიგ ხარვეზებსა და ბუნდოვანებებზე,
დაასკვნა, რომ `ადამიანის უფლებები პროცესია და არა მდგომარეობა, ადამიანის
უფლებებს მუდმივი პრეტენზია აქვს გაფართოებაზე~ (38;30). მეორე ანგარიშგასაწევი
გარემოება ისაა, რომ ცალკეულ სახელმწიფოებში არსებული სამართალდამცავი
ორგანოების სისტემა (ისევე, როგორც მთლიანად სამართლებრივი სისტემა და მისი
ნაწილი – სამართალდაცვითი სისტემა) სხვადასხვა ეტაპზე ერთნაირი
მიზანმიმართულებით, ინტენსივობითა და ეფექტურობით, სისტემატურად არ
ფუნქციონირებს. Eეს კი სხვა გარემოებებთან ერთად, დამოკიდებულია
სტრუქტურაწარმომქმნელი და ინსტიტუციონალური ელემენტების არსებულ
 57

სპექტრზე, მათს `ხარისხზე~, რეალურ სამართლებრივ სტატუსზე, სხვადასხვა სახის

ურთიერთმოქმედება, როგორიცაა თანამშრომლობა, კოორდინაცია,
ურთიერთკონტროლი, ურთიერთგაწონასწორება და ა.შ. განსაზღვრულია
იურიდიული და ფაქტობრივი `ყოფის~ არსებულ ვარიანტზე, რომელშიც
იგულისხმება ადამიანის უფლებათა დაცვის სოციალური სისტემის სხვა
`მდგენელთა~ აქტიურობა და ქმედითობა.
კანონით დადგენილი წესით, პიროვნების, დაწესებულებისა და ორგანიზაციის
უფლებების დაცვა მართლსაწინააღმდეგო ხელყოფისაგან პოლიციის უშუალო
ამოცანებში შედის. Eეს შემდეგში მდგომარეობს: 1. საზოგადოებრივი წესრიგისა და
საზოგადოების უშიშროების დაცვა; 2. დანაშაულისა და სხვა სამართალდარღვევათა
თავიდან აცილება; 3. დამნაშავე პირის ძებნა და დანაშაულის გახსნა, აგრეთვე
კანონით გათვალისწინებული სხვა ამოცანების შესრულება. იმისათვის, რომ
პოლოციის საქმიანობა საზოგადოებისთვის შედეგიანი და სასარგებლო იყოს,
აუცილებელია, მისი საქმიანობა დაემყაროს, კანონიერების, პიროვნების
პატივისცემისა და ღირსების დაცვის, სოციალური სამართლიანობის, ჰუმანიზმისა
და საქვეყნო-საჯაროობის პრინციპებს. Pპოლიციამ პატივი უნდა სცეს და დაიცვას
პიროვნების უფლებები და თავისუფლებები მისი მოქალაქეობრივი, სოციალური,
ქონებრივი მდგომარეობის, რასობრივი და ეროვნული კუთვნილების, სქესის, ასაკის,
განათლების, ენისა და სარწმუნოების, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებების
მიუხედავად. პოლიციაში პოლიტიკური ორგანიზაციის შექმნა და მასში
მონაწილეობა ყოველმხრივ აკრძალულია, ვინაიდან იგი უნდა იყოს მიუკერძოებელი,
ობიექტური, რათა თანაბრად გამოიჩინოს ყველა მოქალაქის მიმართ ყურადღება,
სიფხიზლე და გულისხმიერება, რაც საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის
წინაპირობაა. პოლიციის ნეიტრალური პოზიცია პოლიტიკური ორგანიზაციების
მიმართ მას არ მოუხსნის ეროვნული, სოციალური და მოქალაქეობრივი
პასუხისმგებლობის განსაკუთრებულად გამორჩეულ ტვირთს, პოლიციის პირადი
შემადგენლობა უპირველეს ყოვლისა, ეროვნულ-პატრიოტულ სულისკვეთებას უნდა
ამჟღავნებდეს, იგი სანიმუშოდ უნდა გამოირჩეოდეს თავისი ხალხის სიყვარულით
და თითოეული მოქალაქისადმი პატივისცემის გრძნობით იმსჭვალებოდეს, რადგან
სხვაგვარად ის დაკარგავს საზოგადოების თვალში ნდობასა და ავტორიტეტს, რაც
ესოდენ საჭირო და მნიშვნელოვანია ჯანსაღი სოციალური კლიმატისა და
მართლწესრიგის განმტკიცებისათვის. ზოგჯერ სამწუხაროდ, ვაწყდებით
საპირისპირო შემთხვევებს; ჩვეულებრივ რიგით მშვიდობიან მოქალაქეს არც თუ ისე
იშვიათად რჩება შთაბეჭდილება იმის შესახებ, რომ პოლიციელების გულისყური,
წესრიგის დაცვის სადარაჯოზე, გასაჭირში ჩავარდნილი პიროვნების დახმარების
ნაცვლად, მიმართულია `მსხვერპლის~ მოხერხებული გამოჭერისა და ხარბი
გამორჩენისაკენ, რაც იწვევს თვით საზოგადოების შიგნითაც არაკეთილსინდისიერი
და გაუმართლებელი პოზიციების გავრცელებას, ე. წ. `ავტორიტეტის~ საეჭვო
რეპუტაციის წარმომადგენელთა მიერ `ქურდული კანონებით~ სხვადასხვა საქმეთა
ალტერნატიული განხილვის უკუღმართობებს. დღეს მართლაც ხშირია ისეთი
ვითარება, როდესაც შეურაცხყოფელმა, დაზარალებულმა და სასოწარკვეთილმა
მოქალაქემ, რომელიც მორიგი დანაშაულის მსხვერპლი გახდა, აღარ იცის ვის
მიმართოს დახმარებისათვის; ოფიციალურ სამართალდამცავ ორგანოებს, თუ ისევ იმ
დამნაშავეთა სამყაროს `ლიდერებს~, საიდანაც და ვისგანაც განხორციელდა მისი
უფლებებისა და პირადი ხელშეუხებლობის შელახვა. სამწუხაროდ, არის
 58

პრეცედენტებიც იმისა, რომ ზოგიერთი სამართალდამცავი ფარულ გარიგებებში

იმყოფება დამნაშავეთა სამყაროსთან და საზოგადოებრივ სიმშვიდეს ამით
სერიოზული საფრთხეს უქმნის; უფრო მეტიც, ქურდულ სამყაროში საქმეთა გარჩევა,
როდესაც იქ ფიგურირებს თავისებური სასამართლო, როგორც მოდავეთა შორის
კანონიერების დამცველი, დიდი გასამრჯელოს ფასად, ეს უკანასკნელი ახერხებს
აღმასრულებელის ფუნქციის წარმატებით შესრულებას. რეკეტი პატრონს უბრუნებს
ამოღებული თანხის ნაწილს და ყველაფერი ეს ხდება საბუთების ბაზაზე.
დანაშაულებრივი სამყაროს ერთ-ერთი ძირითადი ნიშანია შრომის მკაცრი
დანაწილება. თითოეულ დანაშაულს თავისი კონტინგენტი და ბოსები ჰყავს; ასევე
დაყოფილია დამნაშავე ჯგუფების სამოქმედო სივრცეც. მარტო რუსეთში
დღეისათვის ცხრა ათასი დანაშაულებრივი ფორმირებაა ფიქსირებული, მათგან
ზოგი ადგილობრივი კონტინგენტია, ზოგი ჩამოსულთა ბაზაზეა, ზოგი ეთნიკური
პრინციპითაა შექმნილი, ზოგი ტერიტორიულით (123;8).
თანამედროვე კრიმინალური სამყაროს ერთ-ერთი სიახლეა იატაკქვეშეთიდან
გამოსვლა და ბიზნესში საკუთარი ინიციატივის განვითარება. ისინი თვითონ ეწევიან
ბიზნესს, არა მარტო ღამის კლუბებსა, სამორინეებისა და სარისკიპოების ფართო
ქსელში, არამედ მრეწველობასა და ტრანსპორტში, სახალხო მეურნეობის ყველა
მომგებიან დარგში. თანამედროვე კრიმინალური სამყაროს ერთ-ერთი სიახლეა
ხელისუფლებისათვის ბრძოლა. ისინი ჩაებნენ პოლიტიკურ საქმიანობაში, ქმნიან
პოლიტიკურ გაერთიანებებს და შეიარაღებულ რაზმებს. Aანალოგიურ პროცესებს
საქართველოშიც და სხვა ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებშიც აქვთ ადგილი. თუ
კრიმინალების შეტევა მათი გამარჯვებით დამთავრდა, მაშინ გაბატონდება სრული
განუკითხაობა და ანარქია, რაც გამოიწვევს ლოკალური მასშტაბის კლანური
დაჯგუფებების კანონების დაწესებას. სოციოლოგიურმა გამოკვლევებმა გვიჩვენეს, რა
იწვევს ქურდული ტრადიციებისადმი რომანტიკულ განწყობას და რატომ მიაგებენ
ყმაწვილები კანონიერ ქურდებს პატივს. ეს მოტივები პრესაშიც იჩენს თავს (იხ.
ტარიელ ონიანი – ქართველი ალკაპონე `დილის გაზეთში~).
დანაშაულის გახსნისა და თავიდან აცილების მიზნით პოლიციამ უნდა
გააქტიუროს ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობა ღია და ფარული საშუალებებითა და
მეთოდით. თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ აკრძალულია ისეთი ოპერატიულ-
სამძებრო ღონისძიებანი, რომლებიც საფრთხეს უქმნიან პიროვნებათა სიცოცხლეს,
ჯანმრთელობას, პატივსა და ღირსებას, ქონებას; ასევე სახელმწიფო და კანონით
დაცულ უფლებებსა და თავისუფლებებს.

$ 2. დანაშაულის გნოსეოლოგიურ-სოციოლოგიური
და სამართლებრივი კვალიფიკაციის პრობლემა

არსებობს დანაშაულის Yთავისებური ტიპოლოგია მათი ხასიათების

მიხედვით: 1. რელიგიური დამაშაული, რომელსაც განეკუთვნება მიუტევებელი
ცოდვების კატეგორია, მაგალითად ისეთი, როგორიცაა სულიწმინდის გმობა,
ხატებისა და სიმბოლოების შეურაცხყოფა და ძირითად მხნებათა დარღვევა. 2.
ზნეობრივი ხასიათის დანაშაული, რომლის სპექტრიც ბევრად უფრო დიდი და
მრავალმხრივია რელიგიურთან შედარებით, იმდენად, რამდენადაც ზნეობრივ
დანაშაულთა სხვადასხვა ფორმებს რელიგიური მიდგომით პატიებისა და
შეწყალების გარკვეული შანსი გააჩნია. 3. სამართლებრივი ტიპის დანაშაული,
 59

რომელიც ყოველგვარი სამართალდარღვევის ფორმებს მოიცავს, როგორც მოქმედი

კანონმდებლობის საწინააღმდეგო ქმედების, სამართლებრივი ტიპის დანაშაული
სპეციფიკურია წინა ორი ტიპის დანაშაულებთან მიმართებაში, ვინაიდან ხშირ
შემთხვევაში ის არა მარტო არ მოიცავს სხვადასხვა ზნეობრივ და რელიგიურ
დანაშაულთა კატეგორიას, არამედ ზოგიერთ შემთხვევებში სერიოზულ
წინააღმდეგობაში მოდის, რისი უამრავი მაგალითიც არსებობს როგორც კლასიკურ
ევროპულ, ისე ქართულ ლიტერატურაშიც, რასაც კონკრეტულად აქ არ შევეხებით,
ჩვენი არგუმენტაციის ლაკონურობისა და პრაგმატული საჭიროების დაცვის გამო.
Aახლა კონკრეტულად განვიხილოთ თითოეული მათგანი: 1. რელიგიური
დანაშაული, როგორც ითქვა, მიუტევებელ ცოდვათა კატეგორიებს მოიცავს,
რომელიც პირდაპირ ეწინააღმდეგება ამა თუ იმ ოფიციალურად დადგენილი
აღმსარებლობის არსებას, მის ფუმდამენტურ მიზნებსა და იდეალებს. მაგალითად,
შუა საუკუნეებში ევროპის ქრისტიანული სახელმწიფოები აღშფოთებას
გამოხატავდნენ მაცხოვრის საფლავის მუსულმანთა მიერ ხელყოფის გამო, რაც გახდა
ჯვაროსნული, ანუ საღვთო ომის გამომწვევი მიზიეზი, რომელშიც
მართლმადიდებლური სახელმწიფოებიც და მათ შორის, საქართველოდან წასული
მეომრებიც ღებულობდნენ მონაწილეობას. Aასევე პირიქითაც მომხდარა, თავის
მხრივ მუსულმანურ ქვეყნებსაც თავიანთი რელიგიური მრწამსის შესაბამისად
გამოუცხადებით ე. წ. ჰაზავათი, ანუ საღვთო ომი სხვა აღმსარებლობის ქვეყნების,
იგივე ქრისტიანების ან ებრაელების
წინააღმდეგ. საქართველოს ისტორიაში ოქროს ასოებითაა ჩაწერილი დიდგორის,
ბასიანისა და შამქორის ომები, რომელიხ მუსულმანთა ტოტალური კოალიციების
ძლევამოსილი განადგურების ფაქტებს ასახავს. თუმცა ასეთი სახის დანაშაულები
გლობალურ ხასიათს ატარებენ და იგი სახელმწიფოს პოლიტიკური
ურთიერთობების რანგშია აყვანილი, მაშინაც კი, როცა იგივე აღმსარებლობის
საპირისპირო ღონისძიებები ათეისტური მიზნებით ხორციელდება თვით
სახელმწიფოს ოფიციალური სტრუქტურების მიერ, ისე როგორც ეს ხდებოდა
საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების წლებში მთელი საბჭოთა კავშირის მასშტაბით,
როცა ინგრეოდა ეკლესია – ტაძრები, იბღალებიდა მორწმუნეთა უფლებები და
იდევნებოდნენ ღვთისმსახურები. რაც შეეხება ინდივიდუალური პირის მიერ
ჩადენილ ქმედებას, კონკრეტული აღმსარებლობის საპირისპიროდ, თუ იგი არ
ემთხვევა ზემოთ აღწერილი გლობალური წინააღმდეგობის მოვლენების
კატეგორიას, ანუ არ შედის მის საერთო ხელწერაში და განეკუთვნება საკუთრივ
ინდივიდუალური პირის დამოუკიდებელ საქმიანობას, მონანიების შემთხვევაში მას
არა აქვს აღკვეთილი პატიებისა და შეწყალების შესაძლებლობა, მაშინაც კი, როცა იგი
სისხლის სამართლის ორგანოების მიერ იძებნება განსაკუთრებით მძიმე დანასაულის
ჩადენის გამო, რელიგიური წეს-ჩვეულების თანახმად, საშიში დამნაშავე, რომელმაც
ღვთისმსახურების წინაშე მოინანია თავისი დანაშაული და დადო აღთქმა მისი
გამოსყიდვის პირობით, მხურვალე ლოცვა-სედრებისა და ეკლესიური განაწესის
შესრულების გზით, არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იქნეს გადაცემული
სამართალდამცავებისათვის ფარული დასმენის საფუძველზე. ე. ი. ეკლესიამ
საიდუმლოდ უნდა შეინახოს დამნაშავის საქმიანობა, ღუ ის აღიარებს მოძღვრების
წინაშე თავის დანაშაულს. ის, თუ როგორ ინახავს რეალურად ასეთ საიდუმლოებას
ღვთისმსახურება, ისევ რეალური ფაქტების ნუსხას განეკუთვნება და მასზე
 60

მსჯელობისგან თავს შევიკავებთ, მთავარია, აქ დანაშაულთან დამოკიდებულების ის

პრინციპი, რასაც გვთავაზობს რელიგიური მიდგომა.
2. ზნეობრივი დანაშაულის სპექტრი იმდენად ვრცელია, რომ მისი მაგალითების
ჩამოთვლა ძალზე შორს წაგვიყვანს, ამიტომ აქაც უნდა განვიხილოთ უმთავრესი
მიდგომის პრინციპები. ზნეობრივი კვალიფიკაციით, როგორც უკვე იყო წინა თავში
გადმოცემული, დანაშაულია არა მარტო ქმედება, რომელიც ჩადენილ იქნა
ფაქტიურად, არამედ გარკვეული განზრახვაც, რომელიც თუნდაც გაფიქრების
დონეზე დარჩა და რეალურ ქმედებაში არ გადაზრდილა. რელიგიური
თვალსაზრისითაც განზრახვა, გაფიქრების დონეზე ცოდვად ითვლება, თუმცა მისი
პატიება შესაძლებელია. ზნეობრივი გაგებით კი – დანაშაული, სულ ერთია, ეს იქნება
კონკრეტულად ჩადენილი, თუ გუნებაში გაფიქრებული, ექვემდებარება სინდისის
ქენჯნას, რომელიც სხვისგან შეწყნარების და მიტევების მიუხედავად, ვერავითარ
კომპენსაციას სა შეღავათს ვერ პოულობს, თუ რა თქმა უნდა, სუბიექტს შეგნებული
აქვს საკუთარი ზნეობრივი დანაშაულის სიმძიმე და მონანიებისა და პატიების
მიუხედავად, მწარედ განიცდის სინდისის ქენჯნას ხშირად არა მარტო მაშინ, როცა ეს
უშუალოდ მას უკავშირდება, არამედ მაშინაც, როცა ამ დანაშაულის მეტი წილი სხვის
კისერზეა, მაგრამ ის მაინც როგორღაც განიცდის ძლიერ პასუხისმგებლობას ასეთ
დროს. ასეთი ეპიზოდები იმდენად დამაჯერებლადაა აღწერილი მხატვრულ
ლიტერატურულ ეპიზოდებში, მაგ.: ა. ყაზბეგის `ხევისბერ გოჩა~-სა და ა. წერეთლის
`გამზრდელში~, შეიძლება ეჭვიც არ შეგეპაროს, რომ ასეთი რამეები სინამდვილეშიც
ხდება. Gგერმანელ ფილოსოფოსებს: კანტსა და ჰერდერს, რომლებიც ერთმანეთის
თანამედროვენი იყვნენ და თავიანთი დროის განმანათლებლურ მოთხოვნებს
ჰუმანური, მაღალზნეობრივი იდეალებით ეპასუხებოდნენ, მიაჩნდათ, რომ ზნეობა
და მორალი სახელმწიფოში ყველაზე და ყველაფერზე მაღლა უნდა იდგეს, კანტის
შეხედულებით, რომელსაც ის გადმოგვცემს თავის ნაწარმოებში `პრაქტიკული
გონების კრიტიკა~, ადამიანი მარტო უტილიტარული მოთხოვნების
დაკმაყოფილებით ვერ ამაღლდება
როგორც მორალურ-ეთიკურ, ისე ესთეტიკურ ღირებულებამდე (7;65). ჰერდერს კი
სწამს, რომ `ადამიანში არაფერია ჰუმანურ სულზე მაღალი, რაც მას საერთო
ზნეობრივი პასუხისმგებლობის ზოგადსაკაცობრიო მისიას ანიჭებს~@(81;491). რაზეც
უარის თქმა და საკუთარ ნაჭუჭში გამოკეტვა უკვე ზნეობრივი დანაშაულის
ტოლფასია.
2. სამართლებრივი ტიპის დანაშაული ძირითადად კვალიფიცირდება
კანონსაწინააღმდეგო ქმედების აქტით, რომელიც სინამდვილეშია ჩადენილი. რაც
შეეხება განსაზღვრას, გაფიქრების დონეზე, თუ ადგილი აქვს წინასწარ შეთანხმებას,
დამნაშავეთა ჯგუფის რაღაც კოორდინირებული სქემის საფუძველზე და ეს
დამტკიცდა დანაშაულის ჩადენამდე, რამაც რეალური
კანონსაწინააღმდეგო ქმედება მის განხორციელებამდე აღკვეთა, აღნიშნული პირები
მაინც სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიეცემიან და კანონის
მიხედვით სასჯელს მოიხდიან ისევე, როგორც ეს დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში
შეიძლებოდა მომხდარიყო. მაგალითად, თვითმფრინავის გატაცების მცდელობა,
რომელიც საერთაშორისო ტერორიზმის კატეგორიათა დანაშაულს განეკუთვნება,
ერთნაირად ისჯება, როგორც მისი ფაქტობრივი განხორციელების შემთხვევაში,
როგორც ვხედავთ, წინასწარი განზრახვა სამართლებრივ პრაქტიკაში. ღოგორც
ვხედავთ, წინასწარი განზრახვა სამართლებრივ პრაქტიკაში მეტად თავისებურად
 61

კვალიფიცირდება. Yყველა შემთხვევაში წინასწარი განზრახვა ნივთიერი სამხილისა

და რაიმე კონკრეტული ინფორმაციის გარეშე, სამართალდარღვევის ფაქტად არ
კვალიფიცირდება, თუნდაც იმ შემთხვევაში, როცა განმზრახველი გამოუტყდება
სამართალდამცავებს, რომ ის აპირებდა დანაშაულის ჩადენას, მაგრამ ვერ მოასწრო
მისი სისრულეში მოყვანა, ხოლო თავისი აღიარებით იგი გმობს საკუთარ ჩანაფიქრს
და მომავალშიც გამორიცხავს ამგვარი ქმედების შესაძლებლობას. Pპიროვნებას
განსაკუთრებულ პასუხს არ თხოვენ მაშინაც, როცა აშკარად, სასამართლო პროცესის
მსვლელობაში, პირდაპირ სამართალდამცავების წინაშე რომელიმე პირი ხმამაღლა
ემუქრება ვინმეს და
შურისძიებას პირდება, რადგან სამართალდამცავებისათვის მთავარია ამ
შემთხვევაში არა სიტყვების შინაარსი, არამედ რაღაც ნივთიერი სამხილი ან
დაწვრილებით ინფორმაცია დანაშაულის წინასწარი ორგანიზების შესახებ. შიტყვები
და მუქარა კი შეიძლება ჩაურთონ გამოძიების მასალებში იმის შემდეგ, როდესაც
დანაშაული უკვე მომხდარია.
თანამედროვე ეტაპზე ჩამოყალიბდა სოციოლოგია, რომლის საგანს
წარმოადგენს ადამიანის ქცევის გარკვეული ფორმები საზოგადოებაში არსებულ
ფორმებთან მიმართებაში, რომელთა დარღვევაზე რეაგირებს საზოგადოება. ისმის
კითხვა, არის თუ არა ერთმნიშვნელოვანი დანაშაულის განსაზღვრება ყველა ეპოქასა
და ხალხებში, არის თუ არა მისთვის ერთიანი კრიტერიუმი? – ეს და სხვა მსგავსი
პრობლემები შეადგენს იმ სფეროს, რომელშიც მოძრაობს დანაშაულის სოციოლოგია,
რომელიც ძალზე ახლოსაა კრიმინოლოგიასთან, იმდენად, რომ მათი
ერთმანეთისაგან გამიჯვნა ძალზე ძნელია და იქ, სადაც კრიმინოლოგია ისწავლება
დანაშაულის სიციოლოგიაზე უარს ამბობენ და პირიქითაც, სადაც დანაშაულის
სოციოლოგია ფიგურირებს, იქ კრიმინოლოგიას
არ ასწავლიან (24;203). დანაშაულის სოციოლოგიაში უნდა განვიხილოთ ადამიანის
ქცევის ძირითადი ფორმები, რომლებიც ყველაზე დმარტივი კლასიფიკაციით
ადამიანის ქცევას ორი ფორმით ავლენს: ჯერარსულით და არაჯერარსულით.
ჯერარსულია ქცევა, რომელიც საზოგადოებისთვის მისაღებია, შეესაბამება ზნეობრივ
და იურიდიულ ნორმებს, სასურველი და მოსაწონია, ხოლო არაჯერარსული ქცევა,
რომელიც მიუღებელია, დაგმობისა და გაკიცხვის ღირსია, იმიტომ რომ
ეწინააღმდეგება საზოგადოების მორალურ და იურიდიულ ნორმებს, საფრთხეს
უქმნის, ან ზიანი მოაქვს საზოგადოებისათვის. მოკლედ, ჯერარსული ქცევა
ადამიანის უფლება_მოვალეობების შესაფერისია, ხოლო არაჯერარსული მისი
საპირისპირო. პიტირიმ სოროკინი განსხვავებს ადამიანის ქცევის აქტთა სამ
ძირითად ფორმას: 1. დასაშვებ_ჯერარსულს, რომელშიც იგულისხმება
ატრიბუტულ_იმპერატიული განცდები; 2. რეკომენდირებული ქცევის აქტებს,
ასეთია დის ქცევები, რომელნიც არათუ არ ეწინააღმდეგებიან ადამიანის
წარმოდგენას დასაშვებ ჯერარსულზე, არამედ ზენორმალურ ფუფუნებას ქმნიან
კეთილი ქცევის აუცილებელ მინიმუმზე ამაღლებით. ეს აქტები ნებაყოფლობითია და
არ მოიცავენ მოვალეობას. აკრძალული, ანუ დაუშვებელი ქცევის აქტები, როგორიცაა
ყველა ის ქცევის აქტი, რომელიც ეწინააღმდეგება თითოეული ჩვენგანის
წარმოდგენას ჯარარსულზე, ეწინააღმდეგება ატრიბუტულ_იმპერატიულ განცდებს,
რომელთაც შეფარდებითი ხასიათი აქვთ. დის, რაც ერთ ვითარებასა და ხალხში
რეკომენდირებულია, მეორეში შეიძლება ეკუთვნოდეს აკრძალულს, მაგრამ ამის გამო
მათ გარკვეულობა არ ეკარგებათ. ის, რაც ერთგან ბოროტებად ითვლება, მეორეგან
 62

სიკეთეა და პირიქით, ისე რომ მათ შეუძლიათ სხვა შემთხვევაში ერთიმეორეს

ადგილები შეუცვალონ (129;57).
ყოველი სოციალური ქცევა დაკავშირებულია გარკვეული მოლოდინის
კატეგორიასთან, რომლის მიხედვითაც საზოგადოებაში ხდება ქცევის დადებითი ან
უარყოფითი შეფასება, უარყოფითია ქცევა, რომელიც არ შეესაბამება სოციალურ
მოლოდინს და უფლება_მოვალეობათა სფეროს სცილდება (129;57).
დიურკჰეიმის მიხედვით, სოციალური სინამდვილე შემეცნებისთვის ძნელად
მისაწვდომია, ამიტომ მისი შემეცნება უნდა იწყებოდეს მარტივით და შემდეგ
გადავიდეს რთულზე. სინამდვილე შეიძლება იყოს ორი სახის: ნორმალური და
პათოლოგიური. ამ კრიტერიუმებით უნდა განიხილებოდეს არა მარტო პიროვნებები,
არამედ საზოგადოებანი, სადაც მათი ნორმალურობისაკენ სწრაფვის მიუხედავად,
პათოლოგიური შემთხვევები არ გამოირიცხება, უფრო მეტიც, პათოლოგიური
ვითარება ნორმალურის არამარტო თანმხლები, არამედ ნორმალურობის
მაჩვენებელიცაა. დანაშაულიც პათოლოგიაა, რომლის არსებობაც საზოგადოებაში
ნორმალურობის მაჩვენებელია. ამ პარადოქსული დებულების გასარკვევად,
დიურკჰეიმი არკვევს ცნებათა შინაარსს, რომლის მიხედვითაც არსებობს ორი რიგის
ფაქტები: ისეთები, რომლებიც სწორედ ისეთია, როგორც უნდა იყოს და ფაქტები,
რომლებიც არ არის ან ისეთები, როგორებიც უნდა იყვნენ, ანუ პათოლოგიები
(125;202). საიდანაც აუცილებელია ნორმალურის შენარჩუნება და პათოლოგიურის
შეზღუდვა, რადგან მისი სრული გამორიცხვა შეუძლებელია. სოციალური
პათოლოგია ნიშნავს საზოგადოების, როგორც ინდივიდთაგან დამოუკიდებელი
მთელის ნორმიდან გადახრას, რასაც დიურკჰეიმი სოციალურ ანომიას უწოდებს.
დიურკჰეიმამდე ანომიის ცნება ჯერ კიდევ მე_16 საუკუნიდან ფიგურირებს,
რომლებიც შემოტანილ იქნა ჯუზეპე გლენვილის მიერ, მაგრამ მისი აქტუალური
გამოყენება სოციოლოგიაში, თანამედროვე ეტაპზე, დიურჰკეიმის უშუალო
დამსახურებაა (84;447). მოვლენა პათოლოგიურია თუ არა, ეს უნდა განისაზღვროს
მთელი საზოგადოებისადმი მიმართებით. საზოგადოება დანაშაულის გარეშე ვერ
იარსებებს, რადგან ერთი სახის დანაშაულის აღმოფხვრას აუცილებლად მოყვება
მეორე სახის დანაშაულის აღორძინება. დიურკჰეიმის აზრით, დანაშაული
გარკვეულწილად სასარგებლოცაა იმ მხრივ, რომ ის საზოგადოებას აიძულებს,
მოახდინოს ცვლილებები, რათა კოლექტიური ცნობიერების ავტორიტეტი არ გახდეს
საზოგადოების დამახავსებელი; საჭიროა ინდივიდთა ორიგინალობის გამოვლენა, იმ
მხრივ, რომ მარტო გენიოსი კი არ ეწევა საზოგადოებას ცვლილებისკენ იმით, რომ მის
ჩარჩოებში ვერ ეტევა და მომავალს ამზადებს, არამედ დამნაშავეც, რომელიც
გენიოსისგან განსხვავებით, ეპოქაზე დაბლა დგას, მაგრამ ამით ისიც ცვალებადობის
წყაროს განასახიერებს. ამის საილუსტრაციოდ, მას მოჰყავს სოკრატეს მაგალითი,
როდესაც ათენის სამართლის თანახმად იგი დამნაშავე იყო და მისი დასჯა
სამართლიანი, მაგრამ სოკრატეს დანაშაული აზრის დამოუკიდებლობაში
მდგომარეობდა, რაც სასარგებლო იყო, როგორც კაცობრიობის, ისე მისი
სამშობლოსათვის, რადგან ამზადებდა ახალ ზნეობას და რწმენას, ხოლო
ტრადიციები, რომლითაც ათენელები ცხოვრობდნენ, არ პასუხობდა ეპოქის
მოთხოვნებს. საერთოდ, აზრის თავისუფლება, რომლითაც დღეს ვსარგებლობთ,
შეუძლებელი იქნებოდა, მისი ამკრძალავი კანონები რომ არ დარღვეულიყო.
ამრიგად, ზოგჯერ დანაშაულიც შეიძლება სასარგებლო გახდეს მომავალი
ცვლილებების პოზიტიური მნიშვნელობით. აქედან, დამნაშავე ყოველთვის არ
 63

გამოდის საზოგადოებისათვის უცხო და მის ასიმილაციას დაუქვემდებარებელი

ელემენტი. ის `სოციალური ცხოვრების რეგულარულად მოქმედი ფაქტორია~.
ამიტომაც დიურკჰეიმის მიხედვით, ამაოდ გვიხარია დანაშაულის მაჩვენებლების
დაცემა, მაგრამ იქიდან, რომ დანაშაული ნორმალური სოციალური ფაქტია, არ
გამომდინარეობს მისადმი სიძულვილის გამორიცხვა, ისევე როგორც ტანჯვა,
რომელიც არასასურველია და იგი ინდივიდს ისევე სძულს, როგორც დანაშაული
საზოგადოებას, თუმცა ტანჯვის გამოვლენა ნორმალური ფიზიოლოგიის მიხედვით,
სასიცოცხლო ორგანოებისათვის სასარგებლო ფუნქციებს ასრულებს. ზოგს შეიძლება,
ერთი შეხედვით მოეჩვენოს, რომ ეს არის დანაშაულის აპოლოგია, რასაც თვით
დიურკჰემი არ ეთანხმება. თანამედროვე სოციოლოგთა უმრავლესობა კი მის
შეხედულებას სავსებით იზიარებს, თუმცა შეიძლება მას მაინც ვერ დავეთანხმოთ
იმაში, რომ დანაშაულის მაჩვენებელთა კლება საზოგადოებისთვის ზიანის მომტანი
იყოს. სამაგალითოდ შეიძლება მოვიყვანოთ არც თუ ისე შორეული წარსულის
ფაქტები ქართული სოფლების ყოფა_ცხოვრებიდან: განა ცუდი იყო ის, რომ
მოსახლეობა კარებებს ღიას ტოვებდა სადმე ყანა_ვენახში, ან საძოვარზე წასვლის
დროს და თავს დამშვიდებულად გრძნობდა? ასე ხომ თავის საქმესაც მთელი
მონდომებით და ეფექტიანობით აკეთებდა? ან ზოგიერთ ცივილიზებულ ქვეყანაში
რომ გულმავიწყობის გამო მიტოვებულ ჩემოდანს, თავისი ძვირფასი ნივთებით,
დაგახვედრებენ, ცუდია? ნუთუ ამ ტიპის საზოგადოებებს დიურჰეიმისეული
ლოგიკიდან გამომდინარე, ჩამორჩენილი და განუვითარებელი უნდა ვუწოდოთ.
მასაც და სხვა მრავალ სოციოლოგსაც. რომლებიც დანაშაულის ფაქტებს
გამართლებულად მიიჩნევენ, შეიძლება გავგუოთ ერთ რამეში, რასაც ისინი აშკარად
და გამოკვეთილად ვერ ამბობენ, რომ ესა თუ ის დანაშაული, მაშინ შეიძლება
შევაფასოთ პოზიტიური კუთხით, როცა იგი თავისებურად გვაზღვევს უფრო უარესი
დანაშაულისაგან, ისევე, როგორც ზოგიერთი პატარა დაავადება დიდი დაავადების
თავიდან აცილების საიმედო საფარია, მაგრამ კატეგორიულად მცდარია აზრი იმის
შესახებ, რომ დანაშაულთა კოეფიციენტის კლება საზოგადოებისთვის სამწუხარო
მოვლენას წარმოადგენს. რასაკვირველია, გულუბრყვილო ოცნება იქნებოდა იმის
განცხადება, რომ ოდესმე რომელიმე საზოგადოება იცხოვრებს დანაშაულის გარეშე.
დანაშაული ყოველთვის იარსებებს, თუმცა საზოგადოება, ხალხი და სახელმწიფო
ყოველნაირად უნდა ზრუნავდნენ მისი მასშტაბების მაქსიმალურ შეკვეცამდე.
ფილოსოფიასა და მათემატიკურ მეცნიერებაში არსებობს აქტუალური და ცუდი
უსასრულობების შესახებ თეორია, რომელსაც შეესაბამება დიფერენციალური და
ინტეგრალური აღრიცხვა. აქტუალურ უსასრულობად შეგვიძლია მივიჩნიოთ
დანაშაულის წინააღმდეგ თანმიმდევრული და შედეგიანი ბრძოლის გააქტიურება,
ხოლო ცუდ უსასრულობად მისი მასშტაბების მაქსიმალური შემცირება, მაგრამ არა
გაქრობა, ისე როგორც ეს გვხვდება შემეცნების დიალექტიკის პროცესში
აბსოლუტური და ფართდობითი ჭეშმარიტებების ურთიერთმიმართების დროს, რაც
ჰეგელის ფილოსოფიაში და შემდეგ მარქსიზმშიც ფუნდამენტური მნიშვნელობის
მატარებელი იყო. ასევე შეგვიძლია მოვიყვანოთ გარკვეული არგუმენტი სხვა
გერმანელი სოციოლოგის სმელზერის წინააღმდეგ. რომელიც დიურკჰეიმის
პოზიციას უფრო ნეგატიურად ავითარებს და ყურადღებას ამახვილებს
დევიანტობაზე, რაც ნიშნავს დანაშაულის ნორმალურ მოვლენად გამოცხადებას,
სოციალური მოლოდინის საპირისპირო ქცევის რანგში. (დევიაციას ზუსტი
მნიშვნელობით არ აიგივებენ მხოლოდ დანაშაულთან, რომელიც მისი ერთ_ერთი
 64

ფორმათაგანია, მაგრამ არა ერთად_ერთი, ამდენად ის გავიგოთ როგორც სოციალური

კონფორმიზმის, ანუ ერთგვაროვანი საზოგადოების საპირისპირო მნიშვნელობით).
სმელზერი ამბობს: `რამდენადაც დევიანტური ქცევა მრავალ უარყოფით
მოვლენასთან ასოცირდება (რელიგიურ მსოფლმხედველობაში ის ბოროტების
განსახიერებაა, მედიცინის თვალსაზრისით, დაავადების სიმპტომია, ხოლო
სამართლებრივი ნომრების კუთხით უკანონოა), შეიქმნა ტენდენცია, იგი
არანორმალურად ჩაითვალოს, როგორც კონფორმიზმი..... რომც არსებობდეს
დევიაციის გარეშე რაღაც იდეალური საზოგადოების მსგავსი, ის დიდხანს ვერ
დარჩებოდა სრულყოფილი (108;2,3,4). ჯერ ერთი, საზოგადოება რაც უფრო
უახლოვდება სრულყოფილების ზღვარს, მით უფრო სტაბილურად და მკვიდრად
განამტკიცებს თავის ზნეობრივ_მორალურ წეს_ჩვეულებებსა და ტრადიციებს,
ამიტომ თუ იგი ოდესმე მოხდა და გახდა სრულყოფილი, ძალიან დიდი ხნის
განმავლობაში დარჩება ის ასე, ვიდრე ნებისმიერი ჩვეულებრივი საზოგადოება,
რომელიც სწრაფ ცვლილებებს განიცდის და ურთიერთსაწინააღმდეგო ფასეულობებს
ირგებს. ავიღოთ უძველესი მამა_პაპური ტრადიციები, რომლებიც ჭირში და ლხინში,
უცვლელი სახით დარჩა შენახული; განა მათ თავისი დასაბამი
პირველყოფილ_გვაროვნული თემური საზოგადოებიდან არ მოსდგამთ, როცა
საზოგადოება ყველა სხვა ფორმაციებთან შედარებით, უფრო გასწონასწორებული და
მოწესრიგებული იყო, იმდენად, რომ სახელმწიფო და სამართალი სრულიად უცხო
იყო მათთვის. სწორედ თავისი სოციალური თვითმოწესრიგებისა და
თვითრეგულირების წყალობით პირველყოფილი თემური საზოგადოება თითქმის
ათასჯერ უფრო ხანგრძლივი იყო, ვიდრე ნებისმიერი დანარჩენი ფორმაცია ერთად
აღებული. თუ ისტორია წრებრუნვის ხასიათის მატარებელია და ოდესმე ადამიანები
კვლავ მიუახლოვდებიან მოდერნიზებული ვარიანტით ცხოვრების ისეთ დონეს,
რომელიც პირველყოფილი თემური საზოგადოების ანალოგიური იქნება, ის ამდენად
მყარად და ჰარმონიულად დამკვიდრდება, რომ მისი დარღვევა რაღაც
ფანტასტიკურად განუსაზღვრელი დროის შემდეგაც ძნელი წარმოსადგენი შეიქმნება.
თუ დავიცავთ ამ საკითხში კრიტიკული პოზიციის თანმიმდევრობას და ზომიერებას,
არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ამერიკელ სოციოლოგთა კრებულის _ `დანაშაულის
სოციოლოგია~ _ წინასიტყვაობის ავტორებს ვ. ნ. კუდრიავცევისა და ბ.ს.
ნიკიფოროვისეულ თვალსაზრისს, იმის თაობაზე, რომ დიურკჰეიმის მიზანი იყო
არსებული წყობილების აპოლოგია, დანაშაულის ნორმალურობის თეორია
დიურკჰეიმმა შეიმუშავა კაპიტალისტური სამყაროს დანაშაულებრივი ხასიათის
გასამართლებლად და იმოწმებენ ამერიკელ სოციოლოგებს, რომელთა აზრით,
ამერიკა დანაშაულებრივი სამყაროა, რომელშიც დამკვიდრებულია ცხოვრების
დანაშაულებრივი წესი, რომ დიურკჰეიმის სტატია _ `ნორმა და პათოლოგია~ _
ნათელი ნიმუშია მორალისა და სამართლის ნორმათა დარღვევის აპოლეგეტიკის, რაც
კაპიტალისტური საზოგადოებისათვისაა დამახასიათებელი, იგი ცალკეული ტიპის
მიუხედავად, ყველა საზოგადოებრივ_პოლიტიკური ფორმისათვის დამნაშავეობის
არსებობის გარდაუვალობის მტკიცებაა, მისი ფილოსოფიური და სოციალური
დაფუძნების ძიებაა (130;15-16).
თანამედროვე საზოგადოება ცხოვრების წესით, ტექნიკით, მეცნიერებით და
სოციალური ყოფიერების ყველა მხარით არსებითად განსხვავდება
ტრადიციულისაგან. ასეთივეა კრიმინალური სამყაროს მხრივ განსხვავება,
გუშინდელის მსგავსად ისინი ჩრდილში არ იმალებიან და საზოგადოებაში გამოჩენას
 65

არ უფრთხიან, არამედ გამომწვევად იქცევიან, მათ არ ჭირდებათ ჩვეულებრივ

მეწარმეთა ბიზნესში საკუთარი სახსრების გათეთრების მცდელობა, თვითონ ქმნიან
ბიზნესს და აქ აბანდებენ საკუთარ კაპიტალს, მართალია, ნარკობიზნესი არაა
დაკანონებული, მაგრამ დაკანონებულია ღამის კლუბები, სამორინეები, აზარტული
თამაშებისა და პროსტიტუციის თანხლებით და ამ დაწესებულებათა გზით ისინი
თავის ბიზნესს ახორციელებენ. ისინი დასაქმებულნი არიან სახალხო მეურნეობის
ყველა დარგში (24;216).
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მიღებული საერთაშორისო აქტებისა და სხვა
დოკუმენტების კორპუსი გამსჭვალულია მსოფლიოს დემოკრატიული გარდაქმნის_
სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბების, სახელმწიფოთა სოციალურობისა და
სამართლებრიობისაკენ სწრაფვის, ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დაცვის
იდეებით და პრინციპებით; ამ მხრივ, სოციალისტურ ქვეყნებში ტოტალიტარული
სისტემის კრახის შემდეგ, გაერო, ევროსაბჭო, ევროკავშირში, სხვა გლობალური თუ
რეგიონალური საერთაშორისო ორგანიზაციები, აგრეთვე მოწინავე სახელმწიფოები
ფართო ფრონტით ჩაებნენ ყოფილი სოციალისტური ქვეყნების ხელახალი
ორიენტირების საქმეში. ეს კი, მრავალ სხვა ამოცანასთან ერთად გულისხმობდა
რადიკალური სამართლებრივი რეფორმების ჩატარებას, მათ შორის
სახელმწიფოებრივ და საპროცესო_სამართლებრივი ინსტიტუტის ძირეულ
რეფორმირებას, ანუ მათ გარდაქმნას სამართლებრივი სახელმწიფოს სტანდარტების
შესაბამისად.
ამ საკითხებთან მიმართებაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ევროსაბჭოს
როლი პროკურატურის რეფორმირების პრინციპის შემუშავებაში. ამ ქვეყნებში
სამართლებრივ_სასამართლო რეფორმის, მათ შორის სოციალისტური ტიპის
პროკურატურების რეფორმების საქმეში განსაკუთრებულია ევროპის საბჭოს
მრავალმხრივი როლი, დამნაშავეობასთან ბრძოლის გაძლიერების,
მართლმსაჯულების ეფექტიანობის ამაღლების, პროგრამების ფარგლებში
შემუშავებულია და რეალიზდება სპეციალური პროექტები დამნაშავეობის და
კორუფციის წინააღმდეგ ქმედითი ღონიასძიებების გატარებისათვის.
პროკურატურის როლსა და ადგილს, მისი სტატუსის დემოკრატიულ,
სამართლებრივ სახელმწიფოში მიეძღვნა საერთაშორისო სემინარები,
სამეცნიერო_პრაქტიკული კონფერენციები, რომლებიც ჩატარდა 1993 წ; ვენაში, 1994
წ; ბუდაპეშტში, 1996 წ. მესინაში და 1999 წ. 8_9 იანვარს მოსკოვში. ევროსაბჭოს
ეგიდით და მისივე ექსპერტთა მონაწილეობით ანალოგიური ლოკალური
ღონისძიებები ჩატარდა პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში, მათ შორის
საქართველოში(ც. ტრანსევროპული კონფერენციის დასკვნებში ხაზგასმულია, რომ
უსწორო იქნებოდა გვეცადა ერთი ქვეყნის საპროკურორო სისტემის გადაკეთება
მეორის პრინციპების შესაბამისად. ნებისმიერი საპროკურორო სისტემა უნდა
უთავსდებოდეს ქვეყნის კულტურასა და ისტორიას. ეს სისტემა უნდა იყოს მისაღები
იმ საზოგადოებისთვის, რომელშიც იგი ფუნქციონირებს, უნდა პასუხობდეს მის
მოთხოვნებს (73,206).
შეხვედრის მონაწილეებმა დაადასტურეს, რომ პროკურატურამ უნდა ითამაშოს
წამყვანი როლი დამნაშავეობასთან ბრძოლაში, რომელიც სულ უფრო საშიში ხდება
თავისი ორგანიზებულობის გამო, აგრეთვე კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლაში,
უზრუნველყოს თანამშრომლობა სახელმწიფო ხელისუფლების სხვადასხვა
კომპეტენტურ ორგანოთა შორის. ეს საქმიანობა უნდა გახდეს ეფექტიანი, მაგრამ
 66

ამავე დროს საჭიროა ემყარებოდეს ადამიანთა უფლებების პატივისცემას და

ამგვარად, გარანტირებული იყოს კანონიერება სისხლისსამართლებრივი
მართლმსაჯულებების განხორციელებაში უნდა აღინიშნოს აგრეთვე, რომ ადამიანის
უფლებათა დაცვის სფეროში (რაც გაეროს და მისი სტრუქტურების ერთ_ერთი
ძირითადი `პროფილია~), პროკურორებისა და ადვოკატების როლის ცალკე
ხაზგასმა, მათი პრობლემატიკის წინწამოწევა გაეროს საერთაშორისო_სამართლებრივ
დოკუმენტებში არც თუ ხშირია, ვინაიდან ეს ინსტიტუტები მოიაზრება
მთლიანობაში `მართლმსაჯულების~ და `სასამართლო ხელისუფლების~ ცნებაში,
როგორც ამ სისტემის ორგანული, განუყოფელი `შემადგენელი~ თუ `დამხმარე~
ნაწილი, ელემენტი (5; 9-10).
გაეროს მე_8 კონგრესი, რომელიც ჩატარდა ჰავანაში 1989 წ. და მიეძღვნა
დამნაშავეობის თავიდან აცილების და დამნაშავეების მოპყრობის პრობლემებს,
შეიძლება აღნიშნული ვითარების მიხედვით გამონაკლისად ჩაითვალოს. ისეთ
დოკუმენტში, როგორიცაა `სახელმძღვანელო პრინციპები პროკურატურის
მაგისტრატების როლის თაობაზე~ მითითებულია, რომ პროკურატურის
მაგისტრატები ფუძემდებლურ როლს ასრულებენ მართლმსაჯულების ამოცანების
შესრულებაში, ამიტომ ამ მნიშვნელოვანი ფუნქციისთვის დამახასიათებელი წესები
პროკურორებს უნდა განაწყობდეს ადამიანის უფლებათა დაცვის ფუძემდებლურ
დოკუმენტებში მითითებული პრინციპების განსახორციელებლად, რითაც
გარანტირებული იქნება სისხლისამართლებრივი მართლმსაჯულების
მიუკერძოებელი აღსრულება და მოქალაქეთა საიმედო დაცვა დამნაშავეობისაგან
(140;39). ანალოგიური დებულებები განავითარა გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ
კერძოდ, მისი ქვეკომისიის ერთ_ერთ რეკომენდაციაში აღნიშნულია, რომ
პროკურორებისა და ადვოკატების დამოუკიდებლობა აუცილებელია
სასამართლოების დამოუკიდებლობის გასაძლიერებლად, რათა გარანტირებული
იყოს მართლმსაჯულება, თავისუფლება და კანონიერებისადმი პატივისცემა,
აგრეთვე ადამიანის, ყველა პირის უფლებათა დაცვა მთელ საზოგადოებაში. მას
შემდეგ რაც მოხდა ორგანიზებული დამნაშავეობის, განსაკუთრებით ნარკობიზნესის,
იარაღით ვაჭრობის, ტერორიზმის, დანაშაულებრივი გზით ნაშოვნი ფულის
`გარეცხვის~ საერთაშორისო კომპანია და სახელმწიფო სტრუქტურათა
კორუფციული კავშირების არნახული `აფეთქება~, აუცილებელი გახდა სხვადასხვა
ქვეყნის პროკურატურათა თანამშრომლობის გააქტიურება. საქმე იქამდეც მივიდა,
რომ დამნაშავეთა დაჯგუფებებმა მიაღწიეს ე. წ. `სავსე ბაზრის~ მდგომარეობას,
რასაც მოჰყვა მისი `გადანაწილების~ მოთხოვნილება და აქედან გამომდინარე,
მასშტაბური კლანურ_მაფიოზური `ომები~ სისხლიანი ანგარიშსწორებებით.
დამნაშავეთა სამოქმედო არიალი გაფართოვდა, მან გლობალური ხასიათი შეიძინა,
რასაც კიდევ უფრო ამძიმებს ის, რომ ცალკეულ სახელმწიფოთა ხელისუფლების
წარმომადგენლები, სხვადასხვა პოლიტიკური დაჯგუფების ლიდერები აქტიურად
თანამშრომლობენ მათთან. ამან განაპირობა ერთობლივი საერთაშორისო
თანამშრომლობის გააქტიურება, მაგალითად, ამგვარი პრობლემების გადაწყვეტაში
ევროპის სახელმწიფოთა ლოკალური თანამშრომლობის მაგალითს წარმოადგენს
პოლონეთის, ყოფილი ჩეხოსლოვაკიის და უნგრეთის ორმხრივი შეთანხმებები, რაც
შეცვალა სრულიად ევროპის კონვენციამ სისხლის სამართლის სფეროში
თანამშრომლობის შესახებ (74;105). ამ კონვენციის ერთ_ერთი უმნიშვნელოვანესი
ნიშანია ის, რომ `იგი პროკურატურას აძლევს საერთაშორისო თანამშრომლობის
 67

წესის სისხლის სამართლის აღძვრის უფლებას. ა. ბოჩის აზრით, ამგვარ საკითხთა

გადაწყვეტა აადვილებს პროკურატურათა დაქვემდებარებას პარლამენტისადმი, რის
გამოც ისინი მთავრობის, ან იუსტიციის სამინისტროს გარეშე, პირდაპირი კავშირის
წესით ამყარებენ ურთიერთობას ერთმანეთთან, რომელთა შორის ყოფილი საბჭოთა
რესპუბლიკებიც მოიაზრებიან. მაგალითად, საბჭოთა კავშირის სამართალმემკვიდრე
რუსეთის ფედერაცია მონაწილეობას ღებულობდა 1996 წ; მესინაში (იტალია)
გამართულ მრავალმხრივ შეხვედრაზე `პროკურატურის როლი დემოკრატიულ
სახელმწიფოში~, რის შემდეგაც, მარტო 1996 წ. რუსეთის პროკურატურის მუშაკებმა
მონაწილეობა მიიღეს ორგანიზებულ დამნაშავეობასთან, ეკოლოგიურ
დანაშაულებთან ბრძოლის 20_ზე მეტ საერთაშორისო ღონისძიებაში.
1996 წ; სექტემბერში ჩამოყალიბდა პროკურორთა საერთაშორისო ასოციაცია ქ.
ბუდაპეშტში. ასოციაციის პრეზიდენტად არჩეულ იქნას ისლანდიელი სიმონ ბარნსი,
რომელმაც თავის გამოსვლაში აღნიშნა, რომ არსებობს გარკვეული დილემა
პროკურატურის როლთან დაკავშირებით, რომელმაც ისე უნდა უზრუნველყოს
დამნაშავეთა დასჯა, რომ გამორიცხოს უდანაშაულოთა ამგვარი ხვედრი, რაშიც
დმთავარ ხელშემწყობ ფაქტორად მან მიიჩნია პროკურორთა სამართლებრივი
სტატუსის, პირველ რიგში კი მათი დამოუკიდებლობის ხარისხის
ამაღლება_განმტკიცებისა და დაცვისათვის ზრუნვა. აღნიშნული ასოციაცია
ცდილობს მჭიდრო კავშირი დაამყაროს საერთაშორისო კრიმინოლოგიურ
საზოგადოებასა და სისხლის სამართლის საერთაშორისო ასოციაციასთან.
დამნაშავეობის წინააღმდეგ ბრძოლაში პროკურატურათა თანამშრომლობის ფაქტები
არსებობს დსთ_ს ქვეყნებშიც. 1995 წ; დეკემბერში მოსკოვში შეიქმნა დსთ_ს ქვეყნების
გენერალური პროკურორების საკოორდინაციო საბჭო, სადაც მიღწეულ
იქნა შეთანხმება ადამიანის უფლებათა დაცვის, დამნაშავეობასთან ბრძოლის
საკითხებში თანამშრომლობის, მათ შორის დამნაშავეთა გადაცემის შესახებ (131;7-12).
რომელიც უმნიშვნელო ეპიზოდური მოვლენების გარდა რაიმე სერიოზულ ქმედით
საქმიანობისგან ჯერ კიდევ შორსაა, ამას ადასტურებს ტერორისტებისა და მათი
მხარდამჭერი ჯგუფების მიმართ ზოგჯერ ფარული და ზოგჯერ ღია მხარდაჭერა ამ
ქვეყნის სახელისუფლებო სტრუქტურების მრიდან. მაგალითად, ქართული მხარე
ბრალს დებს რუსეთის სახელმწიფო სტრუქტურებს საშიში დამნაშავეების და
ტერორისტებისთვის მფარველობის საკითხში, თუნდაც სეპარატისტული
ძალებისათვის მხარდაჭერაში. თავის მხრივ რუსული მხარეც იგივე ბრალდებით
აჩაღებს საინფორმაციო ომს საქართველოს წინააღმდეგ, რომელმაც უარი თქვა ე. წ.
ჩეჩენი მებრძოლების `ტერორისტული~ ბაზების წინააღმდეგ რუსეთთან
კოორდინირებულ საქმიანობაში ჩაბმაზე და არ დაუშვა რუსული სამხედრო
შენაერთების გატარება საკუთარ ტერიტორიაზე. საქართველომ აღმოუჩინა ქმედითი
დახმარება ათასობით ჩეჩენ ლტოლვილს და დაიცვა მათი სიცოცხლე ტოტალური
განადგურებისაგან, რასაც რუსული პოლიტიკური წრეები ტერორისტული და
ბანდიტური ჯგუფების მხარდაჭერად და ხელისშეწყობად ნათლავენ. საერთო
დაძაბულობის ფონზე არც თუ იშვიათია აგრესიული ექსცესები რუსეთის მხრიდან,
რაც გამოიხატება ჩვენი საზღვრისპირა ტერიტორიების პერიოდულ დაბომბვაში.
რასაკვირველია, ამგვარი ეპიზოდები ძალიან უშლიან ხელს არა მარტო
სახელმწიფოთა შორის სტაბილურობასა და კეთილმეზობლობას, არამედ ქვეყნის
შიგნითაც დამნაშავეთა ჯგუფების წინააღმდეგ ბრძოლის გააქტიურებას და
მართლწესრიგის დამყარებას. ქვეყნის ტერიტორიების გაკონტროლების ბერკეტების
 68

უქონლობა მკვეთრად ამცირებს დანაშაულის ფაქტობრივი გარემოებების

გამოკვლევისა და ჩამდენი პირების დადგენის პერსპექტივას.
დამნაშავეობის წინააღმდეგ ბრძოლის ორგანიზაციის, სამართალდარღვევების
თავიდან აცილების, აღკვეთისა და ფაქტობრივი გარემოებების დადგენის მიზნით,
პროკურატურას ეკისრება მოვალეობა ანალიზი გაუკეთოს დანაშაულის წინააღმდეგ
განხორციელებული ოპერაციის მსლველობას, მიუხედავად იმისა, თუ რომელი
საგამოძიებო ორგანო აწარმოებს გამოძიებას და დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლას.
პროკურატურა ახორციელებს მოკვლევისა და
წინასწარი გამოძიების ორგანოთა კოორდინაციას. იგი ასევე უფლებამოსილია
უზრუნველყოს სტატისტიკური ანგარიშების შედგენა, საგამოძიებო პრაქტიკის
განზოგადება და სრულყოფა, მოწინავე გამოცდილებისა და მეცნიერულ_ტექნიკურ
საშუალებათა პრაქტიკაში დანერგვა.
აანალიზებს და შეისწავლის რა დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლას, პრაქტიკის
განზოგადებას და სხვა დაკისრებულ მოვალეობებს, იგი აღნიშნულის შესახებ
ინფორმაციას აწვდის ადგილობრივ და ცენტრალურ ორგანოებს, რაც სრულებითაც
არ ნიშნავს იმას, რომ პროკურატურა თავისი ფუნქციების განხორციელებისას
ადგილობრივ ან ცენტრალურ ორგანოებს ემორჩილება (51;138). პროკურორის
საქმიანობაზე სასამართლო კონტროლი ხორციელდება საქართველოს გენერალური
პროკურორის ინფორმაციის მოსმენით. პრეზიდენტის კონტროლი კი გამოიხატება
იმაში, რომ იგი, როგორც სახელმწიფო მეთაური, პერიოდულად ისმენს საქართველოს
გენერალური პროკურორის ინფორმაციას.
სასამართლო კონტროლი ხორციელდება ბრძანების გაცემის საფუძველზე, იმ
საგამოძიებო მოქმედებათა ჩატარების მიმართ, რომლებიც ზღუდავენ საქართველოს
კონსტიტუციით განსაზღვრულ ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, ისეთ
შემთხვევებში, როგორიცაა დაპატიმრება, საპატიმრო ვადის გაგრძელება, ჩხრეკა,
ამოღება და სხვა. პროკურორისათვის გამოყოფილ სახელმწიფო სახსრებს,
სახელმწიფოს სხვა მატერიალურ ფასეულობათა გამოყენებასა და ხარჯვას
ზედამხედველობას უწევს კონტროლის პალატა. კონტროლისა და
ზედამხედველობის განხორციელების არც ერთი ფორმა არ ნიშნავს პროკურატურის
ფუნქციებში ჩარევასა და მისი დამოუკიდებლობის შეზღუდვას რაიმე ფორმით.
და მაინც, ყველაზე ეფექტური საშუალება დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლაში
არის იდეოლოგიური ზემოქმედების ღია და ფარული მექანიზმების ამოქმედება,
სასწავლო აღმზრდელობითი ფუნქციების გაუმჯობესება და დახვეწა, რომელიც
გულისხმობს ჯანსაღი ცხოვრების წესის დამკვიდრებას, ზნეობრივი ღირებულებების
შესატყვისი ორიენტაციის თანამიმდევრული კონცეფციის შემუშავებას
სოციალურ_პოლიტიკური პლატფორმის ფორმით და რაც მთავარია, დაკისრებული
მოვალეობისადმი მომთხოვნელობისა და პასუხისმგებლობის პრინციპების
ერთგულებას.
დღეს ძალიან ბევრს კამათობენ იდეოლოგიისა და დეიდეოლოგიზაციის
პრობლემებზე. არის თვალსაზრისი იმის თაობაზე, რომ სახელმწიფო იდეოლოგია
უარყოფით როლს ასრულებს საზოგადოების განვითარებაში. იგი ზღუდავს
პიროვნებას, ხელს უშლის მისი ინდივიდუალური ნიჭისა და უნარების გაშლას, რომ
იდეოლოგია აიძულებს ყველას ერთნაირად იფიქროს და იაზროვნოს. მისი მიზეზით
კულტურის ნებისმიერი ფორმა იდეოლოგიურ დატვირთვას იღებს: ფილოსოფია,
რელიგია, მეცნიერება და პოლიტიკა იდეოლოგიის მსახური ხდება. მათი ვალია მისი
 69

დაცვა და გამართლება, რაც აფერხებს კულტურის განვითარებას, ცალმხრივსა და

ერთფეროვანს ხდის მას (18;60). რა თქმა უნდა არ შეიძლება ავტორს არ დავეთანხმოთ
იმაში, რომ თუ იდეოლოგია ყველა ადამიანს აიძულებს ერთნაირად იაზროვნოს
ყველა საკითხში, ეს ყოვლად გაუმართლებელი და არაპროგრესულია; იდეოლოგია
არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იყოს რეპრესიული პოლიტიკის გამტარებელი
განსხვავებულად მოაზროვნეთა მიმართ, თუმცა ერთ საკითხში ყველა მოქალაქე,
რომელსაც საზოგადოების, ოჯახისა და ქვეყნის მიმართ აუცილებელი ვალდებულება
აკისრია, უნდა შეთანხმდეს, რომ პატივი სცეს ქვეყნის კანონებს და კონსტიტუციას,
ხელი შეუწყოს საზოგადოებრივ_მორალური კლიმატის მოწესრიგებას, არ ხელყოს
სხვისი უფლება და პატივი,იყოს შემწყნარებელი განსხვავებული შეხედულებისადმი,
მაგრამ ამავე დროს კრიტიკულად შეაფასოს როგორც საკუთარი, ასევე საზოგადო და
სახელმწიფო მასშტაბის შეხედულებები, ორიენტაციები და მათი შესაბამისი
ქმედებანი. აი, ესაა იდეოლოგია, რომლითაც უნდა განიმსჭვალოს თითოეული
ჩვენთაგანი და სიცოცხლის ფასად დაიცვას საკუთარი ერისა და ქვეყნის ინტერესები.
ასევე არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ჯანსაღ იდეოლოგიურ_აღმზრდელობით
ფუნქციათა განმტკიცებასთან ერთად, პირველ რიგში ხელისუფლებამ
საზოგადოებასთან ერთად ყველაფერი უნდა იღონოს ეკონომიკური დონის მკვეთრი
გაუმჯობესებისათვის, რადგან მინიმალური ეკონომიკური უზრუნველყოფის გარეშე,
ყოველგვარ წესრიგსა და ჰარმონიულ თანაცხოვრების პირობებზე სრულიად
ზედმეტია საუბარი.

$ 3. დანაშაულის ცნების ლოგიკური, სოციოლოგიური და

ფსიქოლოგიური განსაზღვრების მნიშვნელობა და როლი
სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობის სფეროში
დეტალური, სამართლებრივი ფუნქციების მიხედვით განსაზღვრული პრინციპებისა
და მათი შესატყვისი რეალური მოვლენების აღწერის მექანიზმიცხადყოფს, თუ
როგორი რთული პირობებია შექმნილი სამართალდამცავი ორგანოების მოქმედების
ოპტიმალური შედეგების განხორციელების თვალსაზრისით. მარტოოდენ
იურიდიული მეცნიერების ემპირიული დიაპაზონის ჩარჩოებში მიმართული
დაკვირვებები და დასკვნები სრულიადაც არ გახლავთ საკმარისი იმისათვის, რომ
სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობა და მისგან მომდინარე დამნაშავეობის
წინააღმდეგ განხორციელებული ღონისძიების შედეგები საზოგადოებრივი
თანაცხოვრების შესაბამისი ნორმებისა და პრინციპებისადმი ადექვატური და
დასაბუთებული კონცეფციის განხორციელებად ჩაითვალოს. მართალია, შემოწმების
კრიტერიუმებს შორის ყველაზე აქტუალური პრაქტიკის კრიტერიუმია, თუმცა
პრაქტიკულ განხორციელებამდე ჯერ კიდევ აუცილებელია წინააღმდეგობრივ
პოზიციათა სრული გადასინჯვა, ვინაიდან გარკვეული დილემა, რომელიც თეორიის
შიგნით თუნდაც რაიმე სპეციფიკურ მიმართულებაში გამოვლინდა, გარდაუვალად
იჩენს თავს რეალურ ყოფიერებაში. ამდენად, სამართლებრივი ცნობიერების
შესატყვისი იდეების სიღრმისეული, წმინდა მეტაფიზიკური განჭვრეტა არის
საწინდარი, თეორიული დილემების ლოგიკურ_მეთოდოლოგიური გადაწყვეტის
მიხედვით, მისი პრაქტიკული პრობლემატური ხასიათის დარეგულირებისათვის,
ერთიანი სოციალური ინტერესების საფუძველზე.
 70

დამნაშავეობის წინააღმდეგ ტოტალური `ჯვაროსნული ომის~ გამოცხადება

სრულებითაც არ გამორიცხავს ამ ფუნქციის შესრულების კანონით დაწესებული
საგანგებო ორგანიზაციის დანაშაულებრივ ორიენტაციას მისი საქმიანობის სფეროში.
ყოველ მეცნიერებას საკუთარი, ძირითად ცნებათა სისტემა გააჩნია. დანაშაულის
ფილოსოფიასაც, რომელიც სოციოლოგიური ცოდნის დარგს წარმოადგენს, საკუთარი
ცნებების მიხედვით შინაარსის გაცნობიერების საფუძველზე შეუძლია განსაზღვროს
სოციალური თანაცხოვრების მიხედვით წესრიგისა და მისი დარღვევის რეალური
პერსპექტივა. ამერიკელი პროფესორი ალბერტ კოენი მიიჩნევს, რომ უნდა
გავარკვიოთ დანაშაულის ცნებებისადმი თვით რეალურად ჩადენილ დანაშაულსა და
მისადმი სოციალური, ასევე სამართლებრივი
საქმიანობის რეაგირების შესაძლებლობა. მისი აზრით, `სოციალური
დეზორგანიზაციისა და გადახრადი ქცევის ყველაზე ძირეული პრობლემაა მათი
განსაზღვრება. ავტორი შორს გამიზნულ ამოცანებს ისახავს და თავის მსჯელობაში
განსაზღვრავს, რა არის აუცილებელი საერთოდ თეორიის საგნის დადგენისათვის,
ანუ რა კრიტერიუმებს უნდა აკმაყოფილებდეს პრობლემები და ჰიპოთეზები, ისინი
თეორიის საგნად რომ ჩაითვალონ. იგი ასახელებს სამ კრიტერიუმს: 1. ყველა
პრობლემა და ჰიპოთეზა უნდა ეხებოდეს მკაცრად მოხაზულ საგანთა ერთსა და
იმავე კლასს; 2. თეორიული მიზნით აუცილებელია, რომ ასეთ კლასში შემავალი
საგნები იყოს ერთგვაროვანი. განსხვავებული საგნები `სოციალური
დეზორგანიზაციის, ან `გადახრადი ქცევის საერთო რუბრიკაში მოუწესრიგებლად
გაერთიანებულნი არ შეადგენენ ასეთ კლასს; 3. თეორიის სფეროს განსაზღვრა უნდა
იყოს სოციოლოგიური. ეს პირობა აუცილებელია, რადგან ბევრი რამ რასაც
`გადახრადი ქცევის სოციოლოგიას~, ან კიდევ `სოციალურ დეზორგანიზაციას~
უწოდებენ, არსებითად ფსიქოლოგიას წარმოადგენს (108;155). კოენი აჩვენებს, თუ
როგორ სვამს საკითხს ფსიქოლოგი და როგორც სოციოლოგი. საკითხი
ფსიქოლოგიურია, როდესაც იგი დგება ასეთნაირად; როგორ ხდებიან ადამიანები
დანაშაულის ჩამდენნი. ხოლო საკითხი სოციოლოგიურია, თუ კითხვა ისმება
შემდეგნაირად: სოციალურ სტრუქტურათა სისტემაში რა განაპირობებს დანაშაულთა
იმ სახეობებს, რომლებიც წარმოიშობიან და თავიანთი გავრცელების გარკვეულ
წესებს ექვემდებარებიან. თუ ფსიქოლოგია აქცენტს აკეთებს პიროვნების შინაგანი
მოტივების, განწყობების მექანიზმის განსაზღვრულობაზე, სამაგიეროდ,
სოციოლოგია იკვლევს საზოგადოების ურთიერთქმედების სისტემათა
სტრუქტურულ აგებულებას. ამიტომ დანაშაულის ფსიქოლოგისა და დანაშაულის
სოციოლოგის თავდაპირველი ურთიერთგამიჯვნის იდეა წარმოადგენს საბოლოოდ
მათ მიერ შესწავლილი ფაქტორების სინთეზური ერთიანობის კომპლექსური
გამოკვლევის აუცილებელ სტადიას. ამ მიმართებით ჩვენ შეგვიძლია შევაფასოთ
კონკრეტულ სიტუაციაში სამართალდამცავი ორგანოების მოქმედების ავკარგიანობა,
მისი ეფექტური მოღვაწეობის განხორციელება ამა თუ იმ სიტუაციაში.
გერმანელი ფსიქოანალიზის ფუძემდებელი ზ. ფროიდი, რომელმაც აღიარა
არაცნობიერი ფსიქიკის სიღრმისეული ფენის, როგორც გადამწყვეტი ზემოქმედების
ფაქტორის მიერ ინდივიდისა და თვით საზოგადოების ცხოვრებისა და საქმიანობის
განსაზღვრება, მიიჩნევდა, რომ ადამიანი წარმოადგენს სუსტი ინტელექტის მქონე
კონკრეტულ სიტუაციაში სამართალდამცავი ორგანოების მოქმედების ავკარიანობა,
მისი ეფექტური მოღვაწეობის განხორციელება ამა თუ იმ სიტუაციაში.
 71

გერმანელი ფსიქოანალიზის ფუძემდებელი ზ. ფროიდი, რომელმაც აღიარა

არაცნობიერი ფსიქიკის სიღრმისეული ფენის, როგორც გადამწყვეტი ზემოქმედების
ფაქტორის მიერ ინდივიდისა და თვით საზოგადოების ცხოვრებისა და საქმიანობის
განსაზღვრება, მიიჩნევდა, რომ ადამიანი წარმოადგენს სუსტი ინტელექტის მქონე
არსებას, რომელიც ემორჩილება და ექვემდებარება არაცნობიერ ვნებებსა და
ლტოლვებს. არაცნობიერში იგი განიხილავდა ორ ურთიერთსაპირისპირო
მისწრაფებას: ლტოლვა სიცოცხლისადმი _ ეროსი და ლტოლვა სიკვდილისადმი _
თანატოსი. პირველი წარმოადგენს კონსტრუქციულ, შემოქმედებით,
გამაერთიანებელ ძალას, ხოლო მეორე დისტრუქციულ, დამანგრეველ, ადამიანთა
გამთიშველ ძალას, რომელთა შორისაც მუდმივი ჭიდილია და იმის შესაბამისად თუ
რომელ კონოკრეტულ ვითარებაში რომელი მათგანი გაიმარჯვებს, საზოგადოებაც
შესაბამის სახეს მიიღებს. თუ გაიმარჯვა ეროსმა, მაშინ საზოგადოებაში მყარდება
წესრიგი და აღმშენებლობა, ხოლო თუ გაიმარჯვა თანატოსმა, მაშინ ნგრევა და ქაოსი
ისადგურებს (145;97).
არაცნობიერთან დამოკიდებულებაში, ფროიდი ფსიქიკაში ცნობიერის როლს
განიხილავდა როგორც `ზე_მე~ კონტროლის სოციალურ ცენზორს, რომელსაც
შეუძლია დამთრგუნველი და შემაკავებელი ზეგავლენა მოახდინოს არაცნობიერზე,
რომელსაც საბოლოოდ ვერ ჩაახშობს, მაგრამ სოციალური ნორმების ჩარჩოებში
მოაქცევს და გარკვეულ წესრიგს დაუქვემდებარებს. სწორედ ასეთი ფუნქცია გააჩნია
სოციალური კონფორიზმის ნებისმიერი ხასიათის ფორმას. ამ ტენდენციის
მატარებელი სოციალური სისტემის წევრები მეტად თუ ნაკლებად დაძაბულობის
მატარებელი არიან, თუმცა მათი უმრავლესობა კონფორმისტულ საქციელს ავლენს
და მაშასადამე, გადახრადი ქცევა, რომელიც უშუალოდ მიმდინარეობს
არაცნობიერის გაუკონტროლებელი იმპულსიდან, არაა ერთადერთი რეაქცია
დაძაბულობაზე, ვინაიდან გადახრადი ქცევა უფრო მეტ დაძაბულობას იწვევს, ვიდრე
კონფორმისტული, რაც ხელს უწყობს შეგუების უნარის გამომუშავებას.
წინააღმდეგობრივი, ანუ სოციალურად გადახრადი მოტივები თავს იჩენენ ისეთ
კონკრეტულ მაგალითებში, როგორიცაა ექიმის ცდა, აკრძალვის საპირისპიროდ,
გააკეთოს აბორტები, ასევე როცა პოლიციელი ქრთამს იღებს საროსკიპოს
მეპატრონისაგან. Yყველა ასეთ შემთხვევაში შეიძლება გადახრადი ქცევის პატრონი
განიცდიდეს დაეჭვებას, ბრალსაც კი. ინდივიდი გრძნობს მისი ქცევის მოსალოდნელ
შეუთავსებლობას, რაც განსაზღვრულად არაკეთილისმყოფელ როლს თამაშობს და
ცდილობს გაექცეს. ის დაძაბულია იმის გამო, რომ მას მიდრეკილება აქვს გადახრადი
ქცევისაკენ, რომელიც აღიარებულ ნორმებთან მოსალოდნელ წინააღმდეგობაში
მოექცევა.
ყოველგვარი დანაშაული, რომელსაც ჩადის ამა თუ იმ რანგის პიროვნება
თავისი სოციალური განაწილების როლების მიხედვით, წარმოადგენს სოციალური
მოლოდინის საპირისპირო ქცევას მანამ, სანამ ასეთი ქცევა რეგულარული ნორმების
მიმართ ცალკეულ გამონაკლისს, გადახრილ ფაზას შეადგენს, მაგრამ თუ იგი
ინტენსიურ მასშტაბებს იღებს და სოციალური მოლოდინის პროპორციულ
ბალანსირებას აღწევს, მაშინ იგი დანაშაულადაც არ აღიქმება, რაც განაპირობებს
თავდაპირველად, სოციალური ურთიერთობის სტერეოტიპულ ნიშანთვისებათა
ატრიბუტიკის მიღებას, ხოლო შემდეგ სამართლებრივი ნორმების კონტექსტში
დაკანონებასაც. პოტენციურად დანაშაულებრივი საქმიანობით შეიძლება
კვალიფიცირდეს ნებისმიერი ნორმალური ადამიანის საქციელი, რომელიც შეიძლება
 72

გარკვეული სოციალური ადაპტაციის გარეშე აღმოჩნდეს მისგან განსხვავებულ

ეტალონურ ჯგუფში ექსტრემალური შემთხვევის მიზეზით. არის აგრეთვე ისეთი
ვითარება, როცა მთელი საზოგადოებაც შეიძლება გახდეს დანაშაულებრივი
საქმიანობის თანამონაწილე, როცა პოლიტიკური და ეკონომიკური რეფორმები
იმდენად წინ უსწრებს სოციალური თვითშეგნების შესაბამისი დონის დამკვიდრებას,
რომ საზოგადოებას არ რჩება არავითარი გამოსავალი. გარდა იმისა, რომ განზრახ
კანონდარღვევის პრინციპს დაემყაროს და ანტიკონსტიტუციური,
არასამართლებრივი ცხოვრების წესი დაამკვიდროს. ისე, როგორც დღეს ძალზე
ბევრს საუბრობენ საქართველოში კორუფციის მასშტაბებზე, რომელმაც მოიცვა ჩვენი
ცხოვრებისა და საქმიანობის თითქმის ყველა სფერო და ინსტანცია. ადამიანს
უბრალოდ აღარ რჩება რეალური გამოსავალი იმისა, რომ პატიოსანი შრომით
ირჩინოს თავისი თავი და აგრეთვე ოჯახი, თაღლითობა, გამოძალვა, ძარცვა,
ქურდობა, ბანდიტიზმი, მექრთამეობა და კორუფცია თითქმის ერთადერთი გზაა
კეთილდღეობისა და პირადი ინტერესების დაკმაყოფილებისა.
აღნიშნულ ვითარებაში კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის გაჩაღები კამპანია
ფაქტიურად თავიდან გაფუჭებული თევზის ბოლოს გაჯანსაღების ტოლფასი
ეფექტის მომცემია, ვინაიდან ანტისოციალური რეციდივის ფენომენს განასახიერებს,
რომელიც ყოველმხრივ ეწინააღმდეგება საზოგადოებაში ტრადიციულად
აპრობირებული მორალური შეგუებისა და ადაპტაციის შესაბამის სტერეოტიპებს,
სპონტანურად გამომუშავებულ სიტუაციურ რეფლექსს. რჩება
სამკვდრო_სასიცოცხლო ბრძოლის გადამწყვეტი ალტერნატივა _ ერთი ნაბიჯით წინ,
კორუფციისა და დანაშაულის ოფიციალურად დაკანონებისაკენ, თუ ათასჯერ
ათასგზის უკან მობრუნება და ჩაძიება, იმის თაობაზე თუ სად მარხია `ძაღლის
თავი~? საზოგადოების აზრი საბოლოოდ გადამწყვეტია და ამიტომაც
საზოგადოებრივი თვითშეგნების დონე ყოველმხრივ განსაზღვრავს დამნაშავეობის
ინტენსიური გავრცელების, კორუფციისა და სამართალსაწინააღმდეგო საქმიანობის
მასშტაბებს ნამდვილად არ იქნება ინტერესმოკლებული, თუ განვიხილავთ
სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობის შესაძლო მიზანმიმართულებებს
თვისობრივად განსხვავებულ ვითარებათა განხორციელების შესაბამისად. 1. ავიღოთ
ისტორიულად მოცემული სახელმწიფოებრივ_პოლიტიკური მოდელის ყველაზე
იდეალური ვარიანტი, როდესაც ყოველმხრივ დაცულია კანონის უზენაესობა და
მოქალაქეთა თანასწორობის პრინციპი მათი უფლებების შესაბამისად, რა თქმა უნდა,
სიტყვის, პრესის, სინდისისა და რწმენის თავისუფლების ჩათვლით, თანაც საერთო
ეკონომიკური კეთილდღეობის მაჩვენებლის სასურველი კოეფიციენტის მიხედვით.
ამ შემთხვევაში სახელმწიფო, როგორც საერთო, სოციალურ_ეკონომიკური ხასიათის
სისტემა, მაინც არ შეიძლება განვიხილოთ, როგორც შესაბამის გარემოებებისა და
შეფასებების თანმიმდევრულად ერთიანი, მთლიანი ნიმუშის თვალსაზრისით,
სახელმწიფოს განვითარების იდეის გამომხატველი ფორმის ყოველმხრივი
გათვალისწინებით, ხოლო სამართალდამცავი ორგანოები ამ სისტემაში თავის თავს
ვერ იპოვნიან სრული წესრიგისა და სტაბილიზაციის გარემოცვაში, როგორც
უფუნქციოდ დარჩენილი საზოგადოებრივი წარმომადგენლობის ინსტიტუტი,
რომლის აქტიური პროფესიული საქმიანობის გარეშე, ხელისუფლების უმაღლესი
ეშელონებიც კარგავენ სოციალური კონტროლისა და რეგულირების ძირითად
ბერკეტებს. სრული წესრიგი და სტაბილიზაცია საზოგადოებაში შეიძლება იყოს ან
სამხედრო, ყაზარმული რეჟიმის ტოტალიტარული მოდელის განხორციელების
 73

რეზულტატი, ან მაღალი ინდივიდუალური თვითშეგნების დონის რეალიზაციის

შედეგი, სადაც სოციალური მოწესრიგების ფუნდამენტური მსაზღვრელი
ძირითადში გახლავთ ხარიზმული თვისებებით დაჯილდოებული უმაღლესი რანგის
ავტორიტეტი_ მასობრივი ცნობიერების ასპექტში ან ეკონომიკური კეთილდღეობის
განუხრელი ამაღლების მობილური მექანიზმი, ფართომასშტაბიანი ურთიერთობების
ჰარმონიზაციის პლანში. აღნიშნულ ვითარებაში, ღირებულებათა შერჩევის
სოციალური იმპერტავი იდეოლოგიური ზემოქმედების
შთაგონებით_აღმზრდელობითი ფუნქციის მიღმა ფაქტიურად ადგილს აღარ
უტოვებს სამართალდამცავთა გამოყენების რეალურ პერსპექტივას. მაგალითად,
აღმოსავლეთის ცალკეულ, უძველეს სტაბილურ საზოგადოებრივ ურთიერთობათა
ისტორიული ტრადიციის მქონე ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა ჩინეთი და იაპონია,
მთელი ძალისხმევა ზნეობის წესების დადგენასა და ზრდილობის შესატყვისი ქცევის
ნორმების დაზუსტებისაკენ არის მიმართული, ჩინური სამართალი, ცხადია,
არსებობს, მაგრამ საზოგადოების ფუნქციონირებასა და სახელმწიფო მმართველობას
სამართლებრივი ნორმები არ არეგულირებენ (37;391). რაც მეტყველებს მათ წმინდა
ნომინალურ და არა კონცეპტუალური ხასიათის ფუნქციებზე აღნიშნულ
სახელმწიფოებში, სადაც სოციალური დარეგულირების ეროვნული
თვითმმართველობის შესატყვისი მორალური ღირებულების ტრადიციული
ფაქტორი სამართლის შესატყვის ადგილს იკავებს. 2. სოციალურ_პოლიტიკური
ურთიერთობების ყველაზე უარესი ვარიანტი, როდესაც არაა დაცული კანონიერება,
ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები, ქვეყნად სუფევს ქაოსი, თვითნებობა,
ცხოვრების ეკონომიკური დონის მაჩვენებელი კატასტროფულად დაბალია,
სოციალური კეთილდღეობის დონეც დაცემულია. ასეთ ვითარებაში სახელმწიფოს
ფუნქციონირების ბერკეტები ფაქტიურად მოშლილია, რაც ნათლად აისახება
საზოგადოების მორალური კლიმატის გაუარესების ტენდენციებზე. ამ პირობებში არ
არსებობს მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის ელემენტარული საჭიროება საერთო
საზოგადოებრივი ინტერესების თანაფარდობის საფუძველზე, ვინაიდან
საზოგადოებრივი აზრი კონსტრუქციულობასა და საღ პროგრესულ მიზნებს
სავსებით მოკლებულია, რის გამოც ინტერესთა გაერთიანებისა და შერწყმის
დიაპაზონი დესტრუქციული, დეზორიენტირებული მასიური ბოროტგამზრახველი
მოქმედებების არიალის მიხედვით განისაზღვრება. ასეთ საზოგადოებაში
დანაშაულიც მასობრივი ხასიათის მატარებელია. ცნობილი გერმანული
კრიმინოლოგი _ გერჰარდ მიულერი, რომელიც ხელმძღვანელობდა გაეროს
ორგანიზებულ დანაშაულთა კვლევის განყოფილებას, მსოფლიო მასშტაბით
იკვლევდა დანაშაულთა დინამიკას. მისი ეგიდით საქართველოშიც ტარდებოდა
დანაშაულთა კატეგორიების კვლევა. მიულერმა შედეგები დააჯამა კლასიფიკაციაში,
რომელიც მან გამოაქვეყნა ტრანსნაციონალურ დანაშაულთა სქემის სახით. ეს
გახლავთ კრიმინალური ბიზნესი, რომელსაც ლეგალურ ბიზნესთან შედარებით,
უფრო მეტი ეფექტური, სარფიანი მოღვაწეობის ასპარეზი ეხსნება გლობალური
კომუნიკაციების ქსელში და აგრეთვე სახელმწიფოს მოხელეთა, სამართალდამცავ
ორგანოთა მაღალი რანგის ჩინოვნიკთა მოსყიდვა და კორუფცია. ამ სახის
დანაშაულთა წინააღმდეგ გალაშქრება მოცემული სოციალური ადაპტაციის
პირობებში სრული იმედგაცრუებისა და ამაოების ტოლფასია, რადგანაც ყოველი
ამგვარი ღონისძიების გატარების მცდელობა უკავშირდება იმ ტექნიკური
არსენალისა და ინტელექტუალური რესურსების გამოყენების ძალისხმევას, რაც ასევე
 74

არაა გამოცალკევებული და იზოლირებული კორუფციის ამა თუ იმ სფეროსათვის

დამახასიათებელი ატრიბუტებისაგან (31;#5). მაგალითად, სამართალდამცავი
ორგანოების აქტიური ფუნქციების განსაზღვრის პრინციპი პირდაპირ კავშირშია
ტექნიკური მობილიზების ისეთ თანამედროვე სტერეოტიპებთან, რომლის დანერგვა
და ათვისება სასტიკი შეუსაბამობაა ზღვარს მიღმა დაწესებული ნორმების
შესატყვისობისთვის. რაც სახელმწიფო ბიუჯეტის მიზერული დაფინანსების
განრიგით სრულიად გაუმართლებელია. მაშასადამე გამოდის, რომ
სამართალდამცავმა ორგანოებმა კორუფციის წინააღმდეგ ორგანიზებული,
კანონიერი საქმიანობა უნდა აწარმოონ არაკანონიერი, არაორგანიზებული და
არასახელმწიფოებრივი საშუალებებითა და მეთოდებით, რომლის ეფექტიანობის
მაჩვენებელიც კიდევ უფრო ხმამაღალი ეჭვის ქვეშ დააყენებს სამართალდამცავი
ორგანოების მიმართ კანონიერებისა და სამართლებრივი სტატუსის მიკუთვნების
საკითხს (127;127). ამგვარ პრობლემებზე სერიოზული და თანმიმდევრული ფიქრი
იწვევს სამართლებრივი ნიჰილიზმის ნიშანდობლივ სიმპტომებს, რომლის დაძლევა
და გადალახვა სამართალდამცავი ორგანოების პრაქტიკული ღონისძიებების
შედეგების მიხედვით შეიძლება განხორციელდეს, მაგრამ მანამდე საჭიროა ღრმა
სახელმწიფოებრივი ცვლილებების სისტემური ჯაჭვის შეუქცევადი პროცესების
მიმდინარეობა, რომელსაც უნდა ფართომასშტაბიანი სოციალური ფენების
მხარდაჭერა. რეფორმატორული კურსი საერთო საბაზრო ცვლილებების
კონტექსტში, მოქალაქეთა ერთიანი თანხმობისა და კეთილგონიერი ნების გარეშე,
ყოვლად შეუძლებელია. სამართალდამცავი ორგანოების წარმატებული საქმიანობა,
ასევე წარმოუდგენელია საზოგადოებრივი ინტერესებისა და სასიცოცხლოდ
მნიშვნელოვანი მოთხოვნილებების იგნორირების პირობებში.
ჩვენთან ძალიან ბევრს საუბრობენ ე.წ. პოლიციური სახელმწიფოს ფენომენზე, რაც
შინაგან ლოგიკასა და თანმიმდევრულ განსჯას სავსებით მოკლებულია, ვინაიდან
პოლიციელთა რაოდენობის გაზრდა, მათი თვითნებობა და არაკეთილსინდისიერება
დიდი ხნის მანძილზე ვერცერთნაირი სახელმწიფოს მიმართ ვერ იქნება
სარგებლობის მომტანი ან რაიმე სერიოზული დასაყრდენი ძალა. სოციალური
მხარდაჭერის სრული უქონლობის პირობებში, კიდეც რომ მოხერხდეს დროებით
სახელმწიფოს უსაფრთხოების სამსახურებისა და ძალოვანი სტრუქტურების
`გარედან დაფინანსება~ საერთაშორისო ორგანიზაციების მხრიდან, მათ მიერ
გამიზნულ დახმარებებს მაინც არ მოყვება შინაგანი უკუგებითი რეაქცია სასურველი
პოლიტიკური კონიუნქტურის მიმართ, ამიტომ, საბოლოო ჯამში, ესეც ვერავითარ
შედეგს ვერ გამოიღებს. პირიქით, რაც უფრო გახანგრძლივდება და გადაჭრის
ნაცვლად კიდევ იქით დაიწევს თვითმოწესრიგების პრობლემების საკუთარი
ძალებით მოგვარების ეფექტური მეთოდების გამოყენების პრობლემა, მით უფრო
გამწვავდება კონფლიქტი საზოგადოებასა და ხელისუფლებას შორის, სადაც
სამართალდამცავ ორგანოებს წესრიგისა და სტაბილურობის დაცვის ყოველგვარი
შანსი ეკარგება, უფრო მეტიც, უსახსროდ და უპატრონოდ დატოვებული პოლიცია
შეიძლება პირიქით გახდეს კერა საერთო არეულობებისა და მღელვარების მკვეთრი
გავრცელება_გაძლიერებისა. პოლიტიკური ოპოზიციის გარკვეული ნაწილი
საქართველოში შექმნილი სოციალურ_ეკონომიკური დაძაბულობის მუხტის
შეკავების მიზეზად პოლიციური ფუნქციების მკვეთრი გაძლიერების პროცესს
ასახელებს, რაც, მათი აზრით, პირდაპირ კავშირშია ადამიანის უფლებების
ხელყოფასთან. ხალხის ერთიანი პოლიტიკური ნება, აღნიშნული კვალიფიკაციის
 75

მიხედვით, ჩახშობილია პოლიციური დევნისა და ძალისმიერი მეთოდების

გამოყენებით. ამგვარი პოზიცია სრულ გაუგებრობასა და ზედაპირულ განსჯას
ემყარება. მრავალმხრივი სოციოლოგიური აზრის გამოკვლევები და ფსიქოლოგიური
დაკვირვებები კი სინამდვილეში კატეგორიულად უარყოფს ამას. განვიხილოთ
აღნიშნული გამოკვლევის შედეგად მიღებული დასკვნები შესაბამისი
არგუმენტაციის თანხლებით.
1. სახელმწიფოს, როგორი დესპოტური და ტირანული თავისებურებებიც
არუნდა გააჩნდეს, საზოგადოებრივი აზრის დათრგუნვა არავითარ შემთხვევაში არ
შეუძლია, ვინაიდან ის თვითონ უნდა იყოს საზოგადოებრივი აზრის გამომუშავების
ინსტრუმენტი და მან თვითონ უნდა მოახდინოს მისი სტიმულირება სასურველი
ეფექტურობით. სახელმწიფო წინააღმდეგობაში ვერ მოვა საზოგადოებრივ აზრთან,
რადგან ამას თვითონ გამოიმუშავებს და აწოდებს მას საზოგადოებას ღია ან ფარული
აგიტაცია_პროპაგანდის იდეოლოგიური ზემოქმედების რუპორით. სახელმწიფო,
აქედან გამომდინარე, შეიძლება წინააღმდეგობაში აღმოჩნდეს არა საზოგადოებრივ
აზრთან,; არამედ თვით საზოგადოებასთან, რომელსაც ოფიციალური საინფორმაციო
წყაროებითა და საშუალებებით აზრი არ მიეწოდება. თუ საზოგადოებაში გაჩნდა
რომელიმე გავლენიანი, პოლიტიკური და ეკონომიკური კონდიციების მქონე
კონკურენტუნარიანი პარალელური ზემოქმედების ძალა, ოფიციალური
ხელისუფლების საპირისპიროდ, რომელმაც ხელში აიღო სოციალური
კომუნიკაბელობის, კონტროლისა და საკუთარი ამბიციების ფართო გამომჟღავნების
საშუალებები, ის დამოუკიდებლად მოახერხებს საზოგადოების დარეგულირებას
თავისი დოქტრინების საფუძველზე გამომუშავებული აზრის მიხედვით და
ძალაუფლების ხელში ჩაგდებასაც შესძლებს. ასეთი ძალა საზოგადოებაში შეიძლება
გაჩნდეს თვით სახელმწიფო სტრუქტურის შიგნით სერიოზული განხეთქილებისა და
შინაგანი წინააღმდეგობის საფუძველზე, ან გარეშე პოლიტიკური ძალების მიერ
მეამბოხე ელემენტების იმპორტის გზით. საკუთრივ საზოგადოება, პოლიტიკური და
ეკონომიკური ბერკეტების უქონლობის პირობებში, აბსოლუტურად უძლურია რაიმე
კორექტივი შეიტანოს სახელმწიფოებრივი კურსის ცვლილების კონტექსტში;
მითუმეტეს, უძლურია იგი დღეს ხელისუფლების მიმართ რაიმე სერიოზული
ხიფათის შექმნის თვალსაზრისით.
2. სახელმწიფო გადატრიალებები, რევოლუციები და წარმატებული აჯანყებები
ხდებოდა მაშინ, როდესაც საერთო მღელვარებას იწვევდა არა გაჭირვება, შიმშილი,
ჩაგვრის საწინააღმდეგო პროტესტი და ა. შ. არამედ როცა საზოგადოების
შეძლებული, გავლენიანი, მატერიალური რესურსებით ძლიერი ფენა თავის
ძალისხმევას მიმართავდა სახელმწიფოს წინააღმდეგ. შეიძლება გამონაკლისად
მივიჩნიოთ საფრანგეთის რევოლუცია, რომელიც ლუდოვიკო მეთექვსმეტის სრული
უნიათობისა და უსუსურობის მიზეზით მოხდა, თუმცა ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით,
სინამდვილეში გლეხობა კი არ იყო დამკვრელი ძალა იმ რევოლუციაში, არამედ
ბურჟუაზიის მზარდი სოციალური ფენის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი, აგრეთვე
ფუნქციას მოკლებული დეზორგანიზებული არმიის ნაწილები; თუ ამას მივუმატებთ
ფრანგი განმანათლებელი ფილოსოფოსების იდეებსაც, მაშინ უცხოდ არ მოგვეჩვენება
ჰეგელის სიტყვები; სანამ ქვეყანაში რაიმე დიდი გადატრიალება მოხდება, იგივე
გადატრიალება პირველ რიგში, ფილოსოფოსთა თავებში ხდებაო, რადგან დიდი
ადამიანები ყველაზე ადრე ჭვრეტენ მომავალ ხდომილებათა შედეგებსო.
 76

3. პოლიცია, საერთოდ, სამართალდამცავი ორგანოები და ძალოვანი

სტრუქტურები ვერავითარ შემთხვევაში ვერ წავლენ იმ საზოგადოების მზარდი
მოძრაობის წინააღმდეგ, რომელსაც მართავს ყოველმხრივ ორგანიზებული, დიდი
ავტორიტეტის მქონე პოლიტიკური ძალა და რომელსაც გააჩნია მყარი
იდეოლოგიური მართვის პოლიტიკურად და ეკონომიკურად მკვიდრი ბერკეტები.
არავითარი ერთგულების ფიცი, სამსახურებრივი მოვალეობის პრინციპი, ან
უფროსის ბრძანებულებათა მიმართ დაქვემდებარების წესი არ გამოდგება ოდნავ
შეფერხების საგულისხმო ფაქტორად, ვინაიდან ძლიერის წინაშე ყველა მორჩილად
ხრის თავს.
ამ და სხვა არგუმენტირებული დასკვნების შედეგად შეგვიძლია მივიღოთ
მტკიცება იმის შესახებ, რომ პოლიციური სახელმწიფო მარტოდენ რომანტიკოსთა
პოლიტიკური ფანტაზიების ნაყოფია, როგორც ჩვეულებრივი ქიმერა, ხოლო
სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობის საფუძველი ადამიანის უფლებებთან
მიმართებაში, მისი მიზნები და ამოცანები წესრიგის უზრუნველყოფისა და
საზოგადოებრივი უსაფრთხოების საკითხში, განისაზღვრება იმ პოლიტიკური და
ეკონომიკური კურსის მნიშვნელობით, რომელსაც შეუძლია საზოგადოება მართოს
გარკვეული იდეოლოგიის გამომუშავებითა და გეგმაზომიერი დამკვდრებით.

თავი მესამე
უდანაშაულობის პრეზუმფცია და მასთან დაკავშირებული დილემების ლოგიკურ _
გნოსეოლოგიური გადაწყვეტის გზები

$ 1. საქართველოს კონსტიტუციური უფლებების

კრიტიკული ანალიზი

ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტებისა და კონვენციების,

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით გათვალისწინებულმა
დებულებებმა და პრინციპებმა თავისი ასახვა ჰპოვეს საქართველოს კონსტიტუციაში.
აღნიშნული პრინციპები მეტნაკლებად მისაღები და გასაგებია საერთაშორისო
სამართლებრივი სისტემებისა და მთელი საზოგადოებრიობისათვის, თუმცა
ცალკეული ბუნდოვანების, ორაზროვნებისა და უზუსტობის ელემენტები, თუნდაც
სხვადასხვა ენობრივი კომუნიკაციების, ეთნოსოციალური თვითშეგნების,
მსოფლმხედველობრივი თავისებურებებისა და კულტურულ_მემკვიდრული
ტრადიციების კონტექსტში, მაინც სერიოზული ბჭობის, კამათისა და
ინტერპრეტაციათა თავსებადობის პრობლემებთან მიმართებაში წარმოჩინდება.
საქართველოს კონსტიტუციის მე_14 მუხლი, გაეროს 1948 წ; გენერალური
ასამბლეის მიერ დადგენილ მე_7 მუხლთან გარკვეულ შესაბამისობაში ვლინდება
შემდეგნაირად: `ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე
თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა,
პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური, სოციალური
კუთვნილებისა და წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა,
საცხოვრებელი ადგილისა~. მართალია, ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს
კონსტიტუციის მუხლების თვითმიზნური კრიტიკა, თუმცა ზოგიერთი დებულება
აშკარად მოკლებულია მყარი საფუძვლიანობის ნიშანს. მაგალითად, აბსოლუტურად
 77

გაურკვეველია, თუ რას ნიშნავს დაბადებით თავისუფლება?! კერძოდ, როგორია, ან

რა მიზეზით განისაზღვრება იგი. რომ დაიბადა, ამის გამოა თავისუფალი ადამიანი,
თუ თვითონ თავისუფლება დაიბადა ახალშობილთან ერთად? _ საერთოდ ერთი რამ
ცხადია, რომ დაბადება კი არ ანიჭებს ადამიანს სიცოცხლეს და მასთან ერთად
თავისუფლებას, არამედ სიცოცხლე ანიჭებს ამას ყოველივეს, სიცოცხლე, რომელიც
ცოცხალ არსებათა ერთიანობისა და განუყოფლობის ბუნების მატარებელია, მათ
შორის ცხოველმყოფელი თანაზიარობისა და ნივთიერებათა
ურთიერთგაცვლა_გამოცვლის პროცესის შეუქცევადობისა. ფილოსოფოსი
მატერიალისტები ამტკიცებდნენ: `სამყაროს ერთიანობა მისივე მატერიალობაში
მდგომარეობსაო~, სიცოცხლის ფილოსოფოსები კი სამყაროს ერთიანობას
სიცოცხლის უწყვეტობითა და ერთიანობის პრინციპით ასაბუთებდნენ. ამ
თვალსაზრისით მიხედვით, ალბათ ბევრად უფრო მიზანშეწონილი იქნებოდა
დაბადებით თავისუფალის ნაცვლად, ბუნებით თავისუფალი გამოყენებულიყო
სათანადო ადგილას, თუმცა ამას თუ შეგნებულად აარიდეს თავი, მაშინ
ჩათვლიდნენ, რომ ადამიანი თავის თავისუფლებას ბუნებას კი არ უნდა
უმადლოდეს, არამედ საზოგადოებას, სადაც იგი `დაბადებით ხდება თავისუფალი~.
რატომღაც ცალკეული ქვეყნების კონსტიტუციებში, მათ შორის გამონაკლისი არც
საქართველოა, ბუნებასთან ასოცირებულ ტერმინებს სერიოზულად ეკრძალებიან,
რაც მარტოდენ კრიტიკული გონების ღრმა პასუხისმგებლობიდან გაქცევის
ქვეცნობიერი რეფლექსია არაკრიტიკული მოსაზრებებით მანევრირებულთა
მხრიდან. რაც შეეხება გაეროს გენერალური ასამბლეის მე_7 მუხლს, აქ კი გარკვევით
წერია, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე და ყველას, ყოველგვარი
განსხვავების მიუხედავად, კანონის თანაბრად დაცვის უფლება აქვს, მათ შორის ამავე
ასამბლეის მე_3 მუხლით გათვალისწინებული სიცოცხლის, თავისუფლების,
აგრეთვე პირადი ხელშეუხებლობის უფლებებისა. აქ შემთხვევით არაა სიცოცხლე
პირველ ადგილზე დაყენებული, რომელსაც ასეთივე გეგმაზომიერი და
მიზანშეწონილი თანმიმდევრობით მოსდევს თავისუფლება და პირადი
ხელშეუხებლობა, რაც კიდევ ერთი ნათელი არგუმენტის დადასტურებაა სიცოცხლის
ყოვლისმომცველობის სასარგებლოდ, დაბადება კი სიცოცხლის მხოლოდ
კონკრეტული გამოხატვის ფორმაა. ამიტომაც თავისუფლება განსაზღვრულია არა
კონკრეტული გამოხატულების რაღაც ეპიზოდური ფორმით, არამედ მთელი
სიცოცხლის კანონზომიერებით, რაც სათანადოდ ვერ იქნა ასახული საქართველოს
კონსტიტუციის მე_14 მუხლში.
მე_15 მუხლი საქართველოს კონტიტუციაში შედგება ორი პუნქტისაგან: 1.
`სიცოცხლე ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა და მას იცავს კანონი~. აქ ლოგიკური
მსჯელობის მოცულობები დაზუსტებული არ არის, ვთქვათ სიცოცხლე რომელი
ტიპის მსჯელობაშია მოქცეული: ზოგად_დადებითში თუ კერძოობით_დადებითში,
რაც ასევე ბუნდოვანებას წარმოშობს. მაგალითად, ზოგად_დადებით მსჯელობაში
იგულისხმება ყოველგვარი სიცოცხლე, რაც არ შეიძლება ადამიანის ხელშეუვალ
უფლებად ჩაითვალოს და მით უმეტეს კანონით იქნეს დაცული. ამიტომ მსჯელობა
უნდა ჩამოყალიბდეს კერძოობით_დადებითი ვარიანტით: `სიცოცხლე, რომელიც
ადამიანს გააჩნია, მისივე ხელშეუვალი უფლებამოსილებით, დაცულია კანონის
მიერ~. მაგრამ ჩვენ რაკიღა ვიცით კონსტიტუციის საბოლოო ტექსტი, იმ ფორმით,
როგორც უკვე ითქვა, ისღა დაგვრჩენია, რომ იმედი ვიქონიოთ მისი მართებული
გაგების შესახებ.
 78

ამავე მუხლის მომდევნო პუნქტით _ 2. სასჯელის განსაკუთრებული

ღონისძიება _ სიკვდილით დასჯა მის სრულ გაუქმებამდე, შეიძლება
გათვალისწინებულ იქნეს ორგანული კანონით სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართული
განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის. ამ სასჯელის შეფარდების უფლება აქვს
მხოლოდ საქართველოს უზენაეს სასამართლოს.
სიკვდილით დასჯა კონსტიტუციის მიღების შემდეგ გაუქმდა საერთოდ და ეს
წინაპირობა თავისებურად თითქმის გათვალისწინებულიცაა ამ პუნქტში. სულ სხვა
საკითხია, თუ რამდენად შეესაბამება სიკვდილით დასჯის გაუქმება სიცოცხლის
დაცვის ინტერესებს, რაზეც დავას ამ შემთხვევაში აზრი არა აქვს, ვინაიდან პირველ
რიგში გასათვალისწინებელია ის საერთაშორისო პოლიტიკურ_სამართლებრივი
ორიენტირები, რომელსაც ევრო_ატლანტიკური სამართლებრივი სივრცისაკენ
მივყავართ და ამის გამო პრიორიტეტულია ჩვენთვის დადგენილი ნორმები და
კრიტერიუმები შესაფერისი პოლიტიკური სტატუსის დასამკვიდრებლად. ადამიანის
უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის თანახმად,
რომელიც მიღებულ იქნა რომში 1950 წ. 4 ნოემბერს, პირველი ნაწილის მე_2 მუხლი
პირდაპირ გამოხატავს სიცოცხლის უფლების დაცვას, რომელიც ასევე ორი
პუნქტისგან შედგება: 1. ადამიანის უფლება სიცოცხლეზე დაცულია კანონის მიერ.
არავის სიცოცხლე არ შეიძლება იყოს განზრახ ხელყოფილი გარდა იმ შემთხვევებისა,
როდესაც სრულდება სასამართლოს განაჩენი პიროვნების დამნაშავედ აღიარების
შემდეგ და როცა ასეთ სასჯელს ითვალისწინებს კანონი
1. სიცოცხლის წართმევა არ ჩაითვლება ამ მუხლის საწინააღმდეგო ქმედებად
იგი წარმოადგენს ძალის გამოყენების შედეგს, რომელიც არ სცილდება საჭიროების
ფარგლებს: ა) ნებისმიერი პიროვნების უკანონო ხელყოფისაგან დასაცავად; ბ) რათა
მოხდეს კანონიერი დაპატიმრება, ან აღიკვეთოს კანონიერად დაკავებული პირის
გაქცევა; გ) ამბოხებისა და ჯანყის ჩასახშობად კანონიერად
მიღებული ზომების დროს (16;44).
ეს პუნქტი ფაქტიურად ეწინააღმდეგება `ამერიკის შეერთებული შტატების
დამოუკიდებლობის~ ავტორთა იმ კონკრეტულ პრინციპებს, რომლებიც გამოხატეს
რევოლუციურ_დემოკრატიული ფრთის წარმომადგენლებმა: სამუელ ადამსმა, ტომას
ჯეფერსონმა და ტომას პეინმა; მათ ამერიკის დამფუძნებელ მამებს უწოდებენ,
მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ასაბუთებდნენ ხალხის აჯანყების უფლებებს
ხელისუფლების წინააღმდეგ, თუ ეს უკანასკნელი ტირანიისა და დესპოტიზმის
ხასიათს ატარებდა. მათი აზრით, დესპოტური ხელისუფლების წინააღმდეგ ბრძოლა
არა მარტო ხალხის უფლება, არამედ ბუნებრივი მოვალეობაც გახლდათ.
თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ხელისუფლების წინააღმდეგ
შეიარაღებული გამოსვლა ნებისმიერ შემთხვევაში ითვლება დანაშაულად და აქედან
გამომდინარე, ამბოხებისა და ჯანყის ჩასახშობად კანონიერად მიღებული ზომების
დროს სიცოცხლის ხელყოფა არ ითვლება მოცემული მუხლის საწინააღმდეგო
ქმედებად, რაც სრულიად მისაღები და გამართლებულია, იმიტომ, რომ ნებისმიერი
ხელისუფლების მიმართ განხორციელებული ძალადობა წარმოშობს ქაოსისა და
ანარქიის ფართოდ გავრცელების სინდრომს, რომელიც მთელი საზოგადოების
მორალური დეგრადაციისა და გაუცხოების ტოლფასია, ეს არის ისტორიული
ბოროტების გამარჯვება, რასაც გამოსასწორებლად შეიძლება მთელი საუკუნეც
დასჭირდეს იმ თაობებს, რომლებიც ერთიასად იმკიან აღნიშნული ძალადობის
სავალალო შედეგებს. ისტორიაში არც ერთი რევოლუცია არ ყოფილა
 79

გამართლებული და პროგრესული იმ მიზნების შესაბამისი საშუალებების მიხედვით,

რასაც ისახავდა საზოგადოების მომავალი კეთილდღეობის იმედით. რადიკალური
იდეებით გაჟღენთილი ერთ_ერთი `ამერიკის მამა~ თომას პეინი, ხალხის მიმართ
ძალადობის წინააღმდეგ ქადაგებდა სწორედ რევოლუციურ ომს, რასაც ისტორიაში
არსად არ მოუტანია სასურველი შედეგი და წარმატება. ადამიანთა უფლებების
სახელით განხორციელებული სისხლიანი აქტი ამავე უფლებების თვითშეგნების
საწინააღმდეგო ბერკეტია, რომელიც საზოგადოებრივ ცნობიერებას აბრუნებს
ტოტალური უმეცრებისა და სოციალური სიბრიყვის წყვდიადში. იმ აზრით, რითაც
ხელმძღვანელობს თანამედროვე მსოფლიოს საზოგადოებრიობა, ნებისმიერი ომი,
იმისდა მიუხედავად, თუ როგორ მოვნათლავთ მას: სამართლიანად, თუ
უსამართლოდ, წარმოადგენს ადამიანის წინააღმდეგ მიმართულ ბოროტებას,
რომელსაც მოწინააღმდეგეთა მხრიდან ეწირება უამრავი უდანაშაულო მსხვერპლი.
ფრანგი ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსი ალბერ კამიუ ამბობდა: `ერთი პატარა
ცრემლის ფასადაც არ ღირს არც ერთი იდეა და ე.წ. სამართლიანობის
დამკვიდრებისაკენ ბრძოლის მისწრაფება, რომელსაც ამდენი სისხლი და
უმაგალითო მსხვერპლი ეწირება (93;145).
მე_15 მუხლის თანახმად, ყველას აქვს საკუთარი თავისუფალი განვითარების
უფლება. საქართველოს კონსტიტუცია ასეთი მუხლებით ვერავითარ სერიოზულ
განაცხადს ვერ გააკეთებს ცივილიზებული ქვეყნების სწორუპოვარი დემოკრატიული
ფასეულობების დასამკვიდრებლად, რადგანაც მარტოდენ ზერელე, ბუნდოვანი და
დაუკონკრეტელი მსჯელობა საერთოდ განვითარებაზე თავისუფლებასთან კავშირში,
უსაზრისო დებულებას წარმოადგენს. განვითარება არის ბუნებრივი ცვალებადობის
პროცესი, რომელიც ვლინდება სხვადასხვა ფორმით და შინაარსით. იგი ემყარება
მოვლენათა შორის კანონზომიერ, მიზანშეწონილ, მიზეზ_შედეგობრივ
კავშირ_ურთიერთობებს, რომელიც ფილოსოფიური დეტერმინიზმით
განისაზღვრება. განვითარების იდეა არ შეიძლება წარმოვაჩინოთ სამყაროს
კანონზომიერი კავშირ_ურთიერთობისგან იზოლირებულად, კონკრეტული
ობიექტის საერთო პროცესიდან გამოცალკევებისა და აბსტრაქციის გზით. გერმანელი
ფილოსოფოსი ნიკოლაი ჰარტმანი მთელ კატეგორიათა სისტემას და მათ შორის
განვითარების კატეგორიასაც მოიაზრებდა გარკვეული მთლიანობის _ წყობის
შიგნით, სადაც წყობა ცალკეული ელემენტის საპირისპირო ფუნდამენტურ
კატეგორიად ითვლებოდა, რადგან იგი მიეწოდებოდა არა არსის რაღაც ნაწილს, მის
გარეგან გამოვლინებას, არამედ საკუთრივ არსს, როგორც მთლიანს მისი შინაგანი
არსებითი, მყარი დეტერმინაციის მნიშვნელობით. ამ ვითარებაზე ჩვენს
ფილოსოფიურ ლიტერატურაში ყურადღება გაამახვილა თავის დროზე მოსე
გოგიბერიძემ (12; 92-97). ნ. ჰარტმანი წყობას უწოდებდა არსის, როგორც მთელის
ერთიანობის მიმართების ტიპს, იგი წარმოადგენს მიმართებათა დეტერმინაციის
სისტემას (165; 330-341). ეს მოსაზრება არც ახალია და არც ორიგინალური, იგი
საფუძველს იღებს ანტიკური ფილოსოფიური სკოლების თავდაპირველ
წარმომადგენლებთან, შემდეგ პლატონთან და არისტოტელესთან. მათთან ეს იდეა
გაგებულია როგორც იდეათა გადახლართულობისა და უზოგადესი მიმართების
არსებობის შესახებ, როგორიცაა: არსი, იგივეაობა, განსხვავება, მოძრაობა, უძრაობა,
ცვალებადობა, განვითარება. ანალოგიური განმარტებები გვხვდება მოგვიანებით
დეკარტესთან, ლაიბნიცთან, კანტთან, ჰეგელთან და ნ. ჰარტმანთან.
 80

აღნიშნული მტკიცებებიდან გამომდინარე, მე_16 მუხლში დაუკონკრეტებელი

`განვითარების~ ტერმინის ნაცვლად რომ ჩაგვესვა ნებისმიერი სიტყვა, რაც
ბუნებრივი პროცესის ჩვეულებრივი ფორმას შეესაბამება, მაგალითად: მოძრაობა,
სირბილი, ჭამა, სუნთქვა და ა.შ. უფრო მეტ უაზრობას მაინც ვერ მივიღებდით.
ამიტომაც არაა შემთხვევითი, რომ არც ერთ საერთაშორისო პაქტში, ქარტიასა თუ
დეკლარაციაში ამ მუხლის ანალოგიურ ტექსტს ვერსად ვერ წავაწყდებით.
სამწუხაროდ, ეს კიდევ ერთხელ მეტყველებს ჩვენი პოლიტიკოსების ფილოსოფიური
აზროვნების უკიდურესად დაბალი კულტურის დონეზე.
მე_17 მუხლი გამოხატავს ადამიანის ღირსებისა და პატივის ხელშეუვალობას.
იგი ორი პუნქტისგან შედგება. 1. ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია. 2.
დაუშვებელია ადამიანის წამება, მის მიმართ არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და
ღირსების შემლახველი მოპყრობისა თუ დასჯის მეთოდების გამოყენება. ეს მუხლი
პირდაპირ შესაბამისობაშია რომის კონვენციის მე_3 მუხლთან, რომელიც
მოხდენილი ლაკონურობით გადმოცემულია შემდეგნაირად: არავინ არ შეიძლება
გახდეს წამების, არაადამიანური, დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის მსხვერპლი.
მე_18 მუხლი შედგება შვიდი პუნქტისაგან და იგი ეხება თავისუფლების
აღკვეთის კანონით მინიჭებული ფუნქციის უმართებულო გადამეტების თავიდან
აცილებას. 1. ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია; 2. თავისუფლების აღკვეთა ან
პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს
გადაწყვეტილების გარეშე; 3. ადამიანის დაკავება დასაშვებია კანონით განსაზღვრულ
შემთხვევებში საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ. დაკავებული თუ
სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს
განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა. თუ მომდევნო 24 საათის
განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან
თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა
განთავისუფლდეს; 4. დაუშვებელია დაკავებული თუ სხვაგვარად
თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება; 5.
დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე უნდა
განემარტოს მისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. მას
დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება,
რაც უნდა დაკმაყოფილდეს; 6. დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის დაკავების ვადა
არ უნდა აღემატებოდეს 72 საათს, ხოლო ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობა _ 9
თვეს; 7. ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევა ისჯება კანონით. უკანონოდ დაკავებულ
ან დაპატიმრებულ პირს აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება.
ეს მუხლი შეიძლება პირდაპირ დავუკავშიროთ ზემოხსენებული კონვენციის
მე_5 მუხლს, რომელიც ასევე გარკვეული რაოდენობის პუნქტებად და
ქვეპუნქტებადაა დასახსრული. ოღონდ განსხვავება მაინც მნიშვნელოვანია იმ მხრივ,
რომ თუ საქართველოს კონსტიტუციის მე_18 მუხლი თავისუფლებაშეზღუდვის
აკრძალულ მეთოდებს გვიხასიათებს, რომის კონვენცია პირიქით, იმ ფუნქციებს
გვთავაზობს, რომლებიც დასაშვებია პიროვნების დაკავების კანონით განსაზღვრული
პროცედურის შესაბამისად. ყოველ შემთხვევაში, აღნიშნული მუხლის მიხედვით,
საერთაშორისო ნორმებთან შეჯერების გზით, ასე თუ ისე იკვეთება
კანონშემოქმედებითი საქმიანობის მიზანი და ხასიათი.
მე_19 მუხლში ცალსახადაა გამოკვეთილი სამოქალაქო საზოგადოების
ნიშანდობლივი პრინციპი, რომელიც ჩამოყალიბებულია შემდეგნაირად: 1. ყოველ
 81

ადამიანს აქვს სიტყვის, აზრის სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის

თავისუფლება; 2. დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, აღმსარებლობის
ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ
შესახებ; 3. დაუშვებელია ამ მუხლში ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ
მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს. აუეკ_ის მე_9 მუხლი პირდაპირაა
სახელდებული აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებით, რაც
შინაარსობრივადაც და პუნქტების მიხედვითაც გვიდასტურებს ჩვენს
კონსტიტუციაში იგივე ფასეულობებისადმი პატივისცემასა და განსაკუთრებულ
გულისხმიერებას.
საქართველოს კოონსტიტუციის მე_20 მუხლი იცავს ადამიანის პირადი
ცხოვრების საქმეებში ჩაურევლობისა და ხელშეუხებლობის პრინციპებს, რომელიც
შედგება შესაბამისი პუნქტებისაგან: 1. ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი
საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა
სახის ტექნიკური საშუალებით, აგრეთვე ტექნიკური საშუალებებით მიღებული
შეტყობინებანი ხელშეუხებელია. აღნიშნული უფლებების შეზღუდვა დაიშვება
სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშეც, კანონით გათვალისწინებული
გადაუდებელი აუცილებლობისას; 2. არავის არა აქვს უფლება შევიდეს საცხოვრებელ
ბინაში და სხვა მფლობელობაში მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ, აგრეთვე
ჩაატაროს ჩხრეკა, თუ არ არის სასამართლოს გადაწყვეტილება ან კანონით
გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობა.
საქართველოს კონსტიტუციის მითითებულ მუხლში აუეკ_ის მე_8 მუხლისგან
განსხვავებით, სრულიად გაურკვეველია, თუ რა იგულისხმება ზემოხსენებული
უფლებების შეზღუდვის კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი
აუცილებლობის ქვეშ, კერძოდ, რომელ კონკრეტულ კანონზე შეიძლება იყოს აქ
მინიშნება. ხოლო, რაც შეეხება ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე_8 მუხლს,
რომელიც გაცილებით უფრო კონკრეტულად და ლაკონურად ასახავს პირადი და
საოჯახო ცხოვრების პატივისცემის უფლებას, ზედმიწევნით ზუსტად მიანიშნებს
უფლებათა შეზღუდვის ისეთ კანონიერ ღონისძიებებზე, როგორიცაა ეროვნული
უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის, ან ქვეყნის ეკონომიკური
კეთილდღეობის ინტერესებიდან გამომდინარე, უწესრიგობის, ან სისხლის
სამართლის დანაშაულის აღკვეთისათვის, ჯანმრთელობისა და მორალის ან სხვების
უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვისათვის.
კონსტიტუციის 21_ე მუხლი ითვალისწინებს საკუთრებისა და მემკვიდრეობის
უფლების აღიარებას, რაც კვალიფიცირდება ასეთნაირად: 1. საკუთრება და
მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია, დაუშვებელია
საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო
უფლებების გაუქმება; 2. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის
დასაშვებია პირველ პუნქტში უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ
შემთხვევებში და დადგენილი წესით; 3. აუცილებელი საზოგადოებრივი
საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია კანონით პირდაპირ
დადგენის შემთხვევებში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან ორგანული კანონით
დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისა და მხოლოდ სათანადო
ანაზღაურებით.
ამ მუხლის შესატყვისი დებულება გვხვდება ადამიანის უფლებათა
საყოველთაო დეკლარაციაში, რომელიც მიღებულია გაერთიანებული ერების
 82

ორგანიზაციის გენერალურ ასამბლეაზე 1948 წელს. აქ მე_17 მუხლის თანახმად

დადგენილია: 1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება ფლობდეს ქონებას, როგორც
ერთპიროვნულად, ისე სხვებთან ერთად; 2. არ შეიძლება ვინმეს თვითნებურად
ჩამოერთვას მისი ქონება.
საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლების აღიარება ყველაზე უფრო
საჭირბოროტო საკითხია ნებისმიერი ქვეყნის კონსტიტუციაში და მათ შორის
საერთაშორისო დეკლარაციაშიც, იმდენად, რამდენადაც მისი მოუწესრიგებლობა ან
გარკვეული უგულებელყოფა უამრავ წინააღმდეგობასა და სერიოზულ
გართულებებს გამოიწვევს, როგორც პოლიტიკური და ეკონომიკური, ასევე
მორალური და სამართლებრივი თვალსაზრისით, რადგანაც კრიტიკულ მომენტში
ადამიანთა აბსოლუტური უმრავლესობა პრაგმატული მოსაზრებებით თავის
ქონებას, საკუთრებას და მემკვიდრეობის უფლებას ყველაზე მაღლა აყენებს, რის
გამოც საზოგადოებაში ხდება უამრავი კონფლიქტი და მძიმე ფორმის დანაშაული.
მაკიაველის მტკიცებით, მთავარს თუ ქვეშევრდომის სიკვდილით დასჯა უნდა და
ამისთვის საკმაო სამხილი აქვს, შეუძლია ეს განახორციელოს, მაგრამ თავი უნდა
შეიკავოს სხვისი ქონების ხელყოფისაგან. `ვინაიდან ადამიანები უფრო ადვილად
ეგუებიან მამის სიკვდილს, ვიდრე სამკვიდროს მოშლას~ (28;179). ძველი ჩინელი
ფილოსოფოსი ლაო/ძი ადამიანურ ბოროტებას მისი ქონებისა და საკუთრების
გაძლიერება_გაზრდისაკენ დაუოკებელ სწრაფვას უკავშირებდა. ზნეობა_მორღვეულ
და მგლური სიხარბის მანიით შეპყრობილ საზოგადოებაში ფულისა და ძვირფასი
ნივთების დაგროვება უმაღლეს ღირებულებას წარმოადგენს. მართალია, ამას ღიად
და ხმამაღლა არ აცხადებენ, თუმცა ყველაფერს აკეთებენ იმისათვის, რომ ქონებისა
და სიმდიდრის მოხვეჭა-დაგროვებისთვის ფრიად ხელსაყრელი ურთიერთობის
დამყარებისათვის შესაფერისი ტრადიციები და სამართლებრივად განმტკიცებული
ნორმები მოირგონ. `ნუ განადიდებთ ძვირფას ნივთებს და მოისპობა პარვა კაცთა
შორის...~ `ზომიერება ყოველივე ძირი და ფუძე, რადგან ადამიანები კმარობდნენ
მცირეს, ეს ნიშნავს: კმარობდნენ მცირედს და სისავსეს არ მიელტვოდნენ, სისავსეს არ
მიელტვოდნენ და განახლება არ სურდეთ, განახლება არ სურდეთ და კმარობდნენ
ძველს (23;178). ამგვარი მორალისტური შეგონებანი არც ანტიკური ბერძნული
ფილოსოფიისთვის არ იყო უცხო. პლატონის ეთიკური მოძღვრება, მისი
პოლიტიკური ტრაქტატები `პოლითეია~ და `პოლიტიკა~ სწორედ კერძო
საკუთრებისა და პირადი ქონების სიძულვილითაა გაჟღენთილი, ამიტომაც
`იდეალური სახელმწიფოს თეორიაში კრძალავს და უარყოფს მას, თუმცა ცხოვრების
ისტორიული რეალობა პოლიტიკური ცნობიერების დიდი კლასიკოსის ნ.
მაკიაველის თვალსაზრისს პრაქტიკულად გვიდასტურებს. ლაო_ძის მიდგომაც
უდიდეს სიბრძნეს წარმოადგენს, იგი სრულებითაც არაა უტოპია, როგორც
ზოგიერთები თვლიან, თუმცა კერძო საკუთრებაზე და ნივთიერ მემკვიდრეობაზე
უფრო მაღალი ღირებულებების დამკვიდრება უიშვიათესი გამონაკლისების
ხვედრია ყველა საზოგადოებაში, მაგრამ ამ გამონაკლისების მიუხედავად, ისინი
ისტორიული კულტურის პროგრესს ერთიანად განსაზღვრავენ.
22_ე მუხლი საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე კანონიერად მყოფი პირების
თავისუფალ მიმოსვლასა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის
უფლებას განსაზღვრავს: 1. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, აქვს
ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი
ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლება; 2. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება
 83

საქართველოში, შეუძლია თავისუფლად გავიდეს საქართველოდან. საქართველოს

მოქალაქეს შეუძლია თავისუფლად შემოვიდეს საქართველოში; 3. ამ უფლებათა
შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიული
საზოგადოების არსებობისათვის აუცილებელი სახელმწიფო უშიშროების ან
საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის, ჯანმრთელობის დაცვის,
დანაშაულის თავიდან აცილების ან მართლმსაჯულების განხორციელების მიზნით.
გაეროს (აუდ) გენერალური ასამბლეის 1948 წ. საერთაშორისო კონვენციის მე_13
მუხლის თანახმად: 1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად გადაადგილდეს
და აირჩიოს თავისი საცხოვრებელი ადგილი ყოველი სახელმწიფოს ფარგლებში; 2.
ყოველ ადამიანს იმის უფლებაც აქვს, რომ დატოვოს ნებისმიერი ქვეყანა, მათ შორის,
თავისიც და იმის უფლებაც, რომ დაბრუნდეს თავის ქვეყანაში.
საქართველოს კონსტიტუციის 22_ე მუხლი, ისევე როგორც გაეროს (აუდ) მე_13
მუხლი თითქოს მართლაც იდეალურ ვითარებას ქმნიან, როგორც ნებისმიერი
ადგილგადანაცვლებული პირის უცხოეთში ემიგრანტების, ისე იძულებით
განდევნილი ლტოლვილებისათვის, თუმცა ეს პრობლემა მეტად სერიოზულ
წინააღმდეგობებთანაა დაკავშირებული, რაც პრაქტიკულად, იშვიათი გამონაკლისის
გარდა, სრულიად შეუძლებელს ხდის სასურველ ქვეყანაში გამგზავრებას.
საქართველოს დღევანდელ მდგომარეობას თუ გავითვალისწინებთ, კიდევ უფრო
უიმედო და სავალალოა იმ ადამიანების ბედი, რომლებიც პოლიტიკური და
ეკონომიკური კრიზისების მსხვერპლად იქცნენ. ეთნოკონფლიქტებმა, სამოქალაქო
ომმა, ქვეყნის ეკონომიკური რესურსების ძარცვამ, დატაცებამ, ფაბრიკა_ ქარხნების
გაჩერებამ და გაჩანაგებამ, რასაც თან დაერთო მოსახლეობის წლობით დაზოგილი
თანხების უეცარი გაუფასურება სახელმწიფოს ხელმძღვანელი პირების სრული
უპასუხისმგებლობისა და მოუქნელი პოლიტიკის გამო, ასეულ ათასობით ადამიანი
სრული სიღატაკის წინაშე აღმოჩნდა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა, ევროპის
თანამეგობრობის საბჭომ, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კომიტეტმა და სხვა
არაერთმა დიდმა გაერთიანებამ გამოყო სოლიდური თანხები ჩვენი ქვეყნის
მოსახლეობის ჰუმანიტარული დახმარების მიზნით, ამის გარდა, გადმოცემული იქნა
უამრავი კრედიტი შეღავათიანი, გრძელვადიანი ეკონომიკური დახმარების სახით,
რაც ერთი მუჭა კორუმპირებული ჩინოვნიკების ხელში ჩავარდა და ფაქტიურად
ქვეყნისათვის დაკარგული აღმოჩნდა. სამწუხაროდ, საზოგადოების უდიდესი
ნაწილის კატასტროფულ მდგომარეობაზე, რაც დასახელებულმა მიზეზებმა
გამოიწვიეს, თუ არ ჩავთვლით მაღალ ეშელონებში ფუჭ ურთიერთბრალდებებსა და
ლიტონ განცხადებებს კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის კამპანიის გაჩაღების
თაობაზე, სერიოზულად და მკაცრად პასუხს არავინ არ აგებს, მაშინ როცა
მილიონობით დატაცებული თანხების საერთო რაოდენობა, რომელიც გასაგნებულია
ზღაპრული კომფორტით სავსე სრა_სასახლეებში, აგარაკებსა და ვილებში, აგრეთვე
საგულდაგულოდ ინახება უცხოეთის პრესტიჟულ ბანკებში, რამდენიმე ათეულ
მილიარდ დოლარსაც აღწევს. მათი მფლობელები კი უდრტვინველად და
თავისუფლად ახერხებენ მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყნებში და ქალაქებში
გადაადგილებას, გამოდის, რომ იმ სიკეთეებით, რაც ჩვენი ქვეყნის კონსტიტუციაში
და საერთაშორისო ადამიანთა უფლებების დეკლარაციაშია მოცემული, მხოლოდ
ერთ მუჭა მდიდრებს შეუძლიათ ისარგებლონ, თანაც იმ მდიდრებს, რომლებიც
დაეპატრონენ მშრომელი ხალხის დოვლათს მახინჯი და გაუკუღმართებული
პრივატიზაციით, ყალბი დოკუმენტაციით, ფარული გარიგებებით, საეჭვო ფონდებში
 84

გადარიცხვით, ათასნაირი მაქინაციით და სხვა. რაც შეეხება გაძარცულ, მშიერ და

მასხრადაგდებულ საზოგადოებრივ უმრავლესობას, რომელთაგან ნახევარ
მილიონამდე ლტოლვილია საკუთარ მიწაზე, მათ საკუთარ სახლებში დაბრუნების
პერსპექტივაც კი არ გააჩნიათ; ხოლო თუ სადმე ვინმე ასეთი `თავზეხელაღებული~
საზღვარგარეთ წასვლას გადაწყვეტს, მას ყველაფრის გაყიდვა მოუწევს, თუ კი რამე
აბადია და გარდა ამისა, უნდა უმადლოდეს იღბლიანი შემთხვევის წყალობით
გამონახულ მაღალპროცენტიან სესხს, რის შემდეგაც მაინც სრულებითაც არ
გამოირიცხება, რომ გახდეს მოტყუებული დაპირებისა და მზაკვრული თაღლითობის
მორიგი მსხვერპლი; ეს იმიტომ, რომ უბრალო, გაწამებული, დაუმსახურებლად
ტანჯული ადამიანები თავისუფლად გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის
არჩევანის შესაძლებლობას არამცთუ შორეულ მანძილებზე საზღვრებს გარეთ,
არამედ თავისი ქვეყნის საზღვრების შიგნითაც, ყველაზე ახლო ქალაქსა და
სოფელშიც კი მოკლებული არიან. აღნიშნული მუხლები კიდევ ერთი დასტურია
იმისა, რომ სიტყვა და საქმე, კანონი და მისი შესაბამისი ქმედება, აზრი და
სინამდვილე ერთმანეთთან შესაბამისობაში არ თავსდება. ასე იყო ყველა ეპოქაში,
ასეა ახლაც და ალბათ, ასე შეიძლება იყოს მომავალშიც, თუ საერთოდ აქვს მომავალი
ისტორიის ამგვარ ფუჭ გაგრძელებას.
ჩვენი კონსტიტუციის 23_ე მუხლი ეხება ინტელექტუალური შემოქმედების
თავისუფლებისა და ინტელექტუალური საკუთრების უფლების ხელშეუვალობას.
იგი ასე ფორმულირებული: 1. ინტელექტუალური შემოქმედების თავისუფლება
უზრუნველყოფილია. ინტელექტუალური საკუთრების უფლება ხელშეუვალია; 2.
შემოქმედების პროცესში ჩარევა, შემოქმედებითი საქმიანობის სფეროში ცენზურა
დაუშვებელია; 3. შემოქმედებითი ნაწარმოების დაყადაღება და გავრცელების
აკრძალვა დაუშვებელია, თუ მისი გავრცელება არ ლახავს სხვა ადამიანის კანონიერ
უფლებებს.
მოცემული მუხლი პირდაპირ კავშირშია გაეროს (აუდ) მე_19 მუხლთან, ისე
როგორც საქართველოს კონსტიტუციის 24_ე მუხლი, რომელიც ჩამოყალიბებულია
ოთხ პუნქტად: 1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება მიიღოს და გაავრცელოს
ინფორმაცია, გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად, წერილობით ან
სხვაგვარი საშუალებით; 2. მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები თავისუფალია.
ცენზურა დაუშვებელია; 3. სახელმწიფოს ან ცალკეულ პირებს არა აქვთ მასობრივი
ინფორმაციის ან მის საშუალებათა მონოპოლიზაციის უფლება; 4. ამ მუხლის პირველ
და მეორე ქვეპუნქტებში ჩამოთვლილ უფლებათა განხორციელება შეიძლება კანონით
შეიზღუდოს ისეთი პირობებით, რომლებიც აუცილებელია დემოკრატიულ
საზოგადოებაში სახელმწიფო უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან
საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, დანაშაულის თავიდან
ასაცილებლად, სხვათა უფლებებისა და ღირსების დასაცავად, კონფიდენციალურად
აღიარებული ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან ასაცილებლად ან სასამართლოს
დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველსაყოფად.
შემოქმედებითი თავისუფლება, ინფორმაციის გავრცელება და აზრის
გამოთქმის შეუზღუდაობა კარგი და მისასალმებელია იმ ვითარებაში, როცა ყველა
პასუხს აგებს თავის ნათქვამზე, ცილს არ სწამებს ვინმეს, არ ითვისებს სხვის
ნამოღვაწარს, არ ეწევა უხეშ ავანტიურას და ა. შ. თუმცა ჩვენს სინამდვილეში,
შეიძლება ითქვას, სრული განუკითხაობაა. მასობრივ საინფორმაციო საშუალებებს არ
გააჩნიათ არავითარი შეზღუდვა და რეგლამენტი არა მარტო რეალური
 85

ინფორმაციისა და მოარული აზრების გავრცელებაში, არამედ ადამიანური ღირსების

შეურაცხმყოფელი ჭორების, ყურმოკრული ხმების, ცინიკური სარკაზმებისა და
თავხედური, უტიფარი პროგნოზების გამომზეურებაში. არც თუ ისე იშვიათია
შემთხვევა, როცა ინტერვიუები მახინჯდება და კონტექტიდან ამოგლეჯილი
ფრაზები უჩვეულო ფანტაზიებითა და გემოვნებით კომბინირდება. მკითხველს
აუცილებლად რჩება შთაბეჭდილება, რომ საინფორმაციო საშუალებები, თავიანთი
დიდი მცდელობის მიუხედავად, რაიმე უცნაური და სენსაციური წამოაცდენინონ ან
ამდაგვარი რამ დაუჭირონ ვინმეს, როცა სასურველი ეფექტით ვერ ხორციელდება,
თვითონ ქმნიან უნებური სენსაციის ისეთ იმიტაციას, რასაც არც თუ ისე იშვიათად
მოყვება არა მარტო ცალკეული პიროვნებების, არამედ საზოგადოების მკვეთრი
აღშფოთება და გაღიზიანება. ეს ყველაფერი გამიზნული არ არის მხოლოდ
ჟურნალ_გაზეთების გასაღებისთვის, ამის გარდა, შეიძლება ითქვას, რომ ადგილი
აქვს ყველანაირ ოფიციალურ, აშკარა ცენზურაზე გაცილებით უარეს უბედურებას,
რასაც ჯანსაღი აზრის მზაკვრული, ფარული დატერორების მეთოდი ეწოდება. საქმე
ისაა, რომ თავმოყვარე, ზნეობრივად გაწონასწორებული და დინჯი პიროვნება
არაფრით არ ენდობა ისეთ ჟურნალ_გაზეთების კორესპონდენტებს, მათ მიერ
წარმოებულ კორესპონდენციებს, რომლებიც თავიანთი ფორმითაც და შინაარსითაც
ძალიან უახლოვდებიან ყვითელ პრესას. იქ, სადაც უხამსი საქციელი ლამის
ყოველდღიური ცხოვრების ნორმადაა ქცეული, ბრძნული, გონივრული აზრებისა და
შეხედულებების გასაზიარებლად აღარ სცალიათ. ამიტომაც არ უნდა გვიკვირდეს,
რომ უნიკალური მხატვრული ქმნილებები, მეცნიერული ღირებულების
ნაწარმოებები, კლასიკური ლიტერატურულ_ფილოსოფიური შედევრები თაროებზე
ხელუხლებლად აწყვია ან ჩალის ფასადაც არ იყიდება, მაშინ, როცა ძალადობის,
გარყვნილობის, სიძულვილისა და ბოროტი სენსაციის მასალები შესაშური
ოპერატიულობით ვრცელდება, რაც კიდევ ერთი ცხადი და ნათელი ასახვაა ჩვენი
საზოგადოების კულტურული დაქვეითებისა და სულიერი დეგრადაციის.
ჩვენს ქვეყანაში სახელმწიფოს დემოკრატიული პოლიტიკური კურსის
აღიარებად შეიძლება მივიჩნიოთ საქართველოს კონსტიტუციის 25_ე მუხლი,
რომლის მიხედვითაც: 1. ყველას, გარდა იმ პირებისა, რომლებიც არიან სამხედრო
ძალების, პოლიციისა და უშიშროების სამსახურის შემადგენლობაში, უფლება აქვს
წინასწარი ნებართვის გარეშე შეიკრიბოს საჯაროდ და უიარაღოდ როგორც ჭერქვეშ,
ისე გარეთ; 2. კანონით შეიძლება დაწესდეს ხელისუფლების წინასწარი
გაფრთხილების აუცილებლობა, თუ შეკრება ან მანიფესტაცია ხალხისა და
ტრანსპორტის სამოძრაო ადგილას იმართება; 3. ხელისუფლებას შეუძლია შეკრების
ან მანიფესტაციის შეწყვეტა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მან კანონსაწინააღმდეგო
ხასიათი მიიღო.
ამჯერად ეს მუხლი შეგვიძლია განვიხილოთ აუეკ_ის 1950 წლის
დეკლარაციის მე_11 მუხლთან შესაბამისობაში, სადაც განხილულია თითქმის
ანალოგიური პირობები მშვიდობიანი შეკრებების თავისუფლების, სხვებთან ერთად
ასოციაციების თავისუფლების, თავისი ინტერესების დასაცავად პროფკავშირების
შექმნისა და მათში შესვლის უფლებანი. დემოკრატიული და არა მარტო მათი ტიპის
სახელმწიფოებისთვის გახლავთ დამახასიათებელი ასეთი მასობრივი
თავყრილობები. ოღონდ განსხვავება ისაა, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში
ასეთი უფლებები აღიარებულია კანონით დაწესებულ ფარგლებში, ხოლო
არადემოკრატიული სახელმწიფოები მოქალაქეთა თვითნებურ გაერთიანებებსა და
 86

თავყრილობებს კეთილმოსურნედ არ ეკიდებიან, თუმცა გამორიცხული არაა, რომ

ხალხის მზარდი პოლიტიკური ნების გამოხატულებამ შეიძლება აიძულონ ისინი,
რაღაც დათმობებზე წავიდნენ, უმეტესად მაშინ, როცა დარწმუნებულნი არიან, უხეში
ძალის გამოყენებას შეიძლება ბევრად უფრო უარესი სავალალო შედეგი მოყვეს. ასევე
შეიძლება სხვა შემთხვევაში, პირიქითაც მოხდეს, მაშინ, როცა დემოკრატიული
სახელმწიფოების მთავრობები ძალას იყენებენ საჯარო თავყრილობების წინააღმდეგ.
უნდა ითქვას, რომ მთავრობათა დემოკრატიულობა ამ შემთხვევაში ჯერ კიდევ არაა
მათი სისწორისა და გამართლების გარანტია, ვინაიდან დემოკრატია თავისთავად,
სრულებითაც არ შეესაბამება ბედნიერებისა და კეთილდღეობის დამკვიდრებას,
კანონისადმი თანასწორობა მხოლოდ აბსტრაქტული ჰიპოთეზაა, რასაც ნამდვილი
თანასწორობა არასოდეს არ მოყვება. ეს ყველაფერი განპირობებულია ადამიანთა
ბუნებრივი შესაძლებლობებისა და უნარების არაერთგვაროვნებიდან. თანასწორობის
იდეა ხშირ შემთხვევაში კი არ აწესრიგებს და აწყნარებს სოციალურ ჯგუფებსა და
ფენებს შორის დამოკიდებულებას, არამედ, უფრო მეტად აღრმავებს
დაპირისპირებისა და მათ შორის შეურიგებლობის სულისკვეთებას. არც ერთ ფენას
და სოციალურ ჯგუფს არ სურს თავისი პოზიციების დათმობა. ისტორიული
პროგრესის ფლაგმანად კი ითვლება არა ის ძალა, რომელიც ჰარმონიული შეხამების
მშვიდობიანი კონცეფციის მიხედვით განსხვავებულ ფენათა გაერთიანებას
ცდილობს, არამედ ის, ვინც გამარჯვებულის სახით დამკვიდრდება სოციალურ
ელიტაში. როცა ხელისუფლება დემოკრატიული კანონების `ფეიერვერკით~ ახშობს
მასობრივი გამოსვლების მღელვარებებს და ე.წ. უწესრიგობებს, ეს
ზესახელმწიფოებრივი სამართლებრივი მოღვაწეობის ეტალონად მიიჩნევა
წესრიგისა და სტაბილურობის თვალსაზრისით, იმიტომ, რომ ზესახელმწიფოების
გარდა, სხვას არავის არ ხელეწიფება დემოკრატიის პირობებში წესრიგისა და
სტაბილურობის დამყარება. ხოლო იმათ, ვინც რიგით და მათზე კიდევ დაბალი
რიგის სახელმწიფოთა შორის ეტიკეტად ქცეულ დემოკრატიულ იმიჯს იკუთვნებენ,
ფაქტიურად იმავე ზესახელმწიფოებრივი გავლენის სივრცეში პოლიტიკურად და
ეკონომიკურად საკუთარი ინიციატივები და პრიორიტეტები არ გააჩნიათ. თუ მოხდა
იშვიათი რამ, და საზოგადოებრივი მოძრაობის აქტიობამ შეაცვლევინა სახელმწიფოს
თავისი პოლიტიკური კურსი; მაშინ ზესახელმწიფოებრივი გავლენის სფეროში
ერთის ადგილს მეორე დაიკავებს, მაგრამ ისე, რომ შინაგანი მოქმედების ბერკეტი
თვით ამ საზოგადოებისა და სახელმწიფოს პოლიტიკური ორიენტაციით კი არ
განისაზღვრება, არამედ საერთაშორისო გეოპოლიტიკური სიტუაციების შიგნით,
გავლენის სფეროთა განაწილების და გადახალისების ცალკეული კორექტირებით,
რაც უკვე დიდი პოლიტიკის პრეროგატივაა და რაშიც რიგითი მთავრობები და
პოლიტიკოსები პაიკების როლსაც ძლივს თამაშობენ.
მომდევნო მუხლები აღარ საჭიროებს ასეთ დეტალურ განხილვას, ვინაიდან
ისინი ფაქტიურად განისაზღვრებიან უშუალოდ სახელმწიფოებრივი
ინტსიტუტებისა და არასამთავრობო ორგანიზაცია_დაწესებულებების მოქმედებათა
უფლებამოსილებით, რაც უშუალოდ ჩვენი განხილვის ობიექტს არ წარმოადგენს. აქ
თავისებურად ანგარიშგასაწევია მხოლოდ ისინი, რომლებიც ეხებიან თავისუფალ
შრომას (მუხლი 30); მაღალმთიანი რეგიონების სოციალურ_ეკონომიკური
პროგრესის მიზნით დადგენილ შეღავათებს (მუხლი 21); უმუშევართა მიმართ
ხელშეწყობასა და დახმარებას (მუხლი 32); კულტურულ ფასეულობათა დაცვას, მისი
მემკვიდრეობით შენარჩუნებას (მუხლი 34); უფასო განათლების მიღებას (მუხლი 35);
 87

დედათა და ბავშვთა უფლებების დაცვას (მუხლი 36); ჯანმრთელობისა და

სამედიცინო დახმარების სისტემას (მუხლი 37); მოქალაქეთა თანასწორობას (მუხლი
38); ადამიანთა უდანაშაულობის აღიარებას (მუხლი 42); ბოლოს აქ გამოკვეთილად
უნდა მოვიხსენოთ 46_ე მუხლი: 1. საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს
საქართველოს პრეზიდენტს უფლება აქვს ქვეყანაში ან მის რომელიმე ნაწილში
შეზღუდოს კონსტიტუციის მე_18, მე_2-, 21_ე, 22_ე, 23_ე, 25_ე, 30_ე, 3-_ე და 41_ე
მუხლებში ჩამოთვლილი უფლებანი და თავისუფლებანი. საქართველოს
პრეზიდენტი ვალდებულია არა უგვიანეს 48 საათისა, ეს გადაწყვეტილება შეიტანოს
პარლამენტში დასამტკიცებლად. 2. თუ შემოღებულია საგანგებო ან საომარი
მდგომარეობა, საქართველოს პრეზიდენტის, პარლამენტის, სხვა
წარმომადგენლობით ორგანოთა არჩევნები ტარდება ამ მდგომარეობის გაუქმების
შემდეგ.
ასეთი დამოკიდებულება მართალია, ყოველმხრივ გასაგებია და
მიზანშეწონილი ქვეყნის საერთო ინტერესებიდან გამომდინარე, თუმცა ეს
თავისთავად არ გამორიცხავს იმას, რომ ხელისუფლების არასწორი პოლიტიკური და
ეკონომიკური კურსის შესაძლო განხორციელებამ ქვეყანა ისეთი კატასტროფის
წინაშე დააყენოს, რომ საზოგადოებამ ამის წინააღმდეგ ხმა აიმაღლოს, რაც
თავისებურად გახდება საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების საფუძველი და უკვე
ამის გამო შეიძლება შეიკვეცოს ის უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც
მოცემულ ამ მუხლშია დასახელებული. ამიტომ ადამიანის უფლებების
კონსტიტუციური ნორმების დეკლარირებასთან ერთად, ხალხსა და ხელისუფლებას
მართებს მეტად სერიოზული ძალისხმევა იმისათვის, რომ დადგენილი ნორმები და
პრინციპები მარტო სიტყვიერ და აზრობრივ შესაბამისობაში კი არ დარჩეს
საერთაშორისო ადამიანთა უფლებებისა და თავისუფლებების ძირითად აქტებთან
და კონვენციებთან, არამედ მათი პრაქტიკული განხორციელებისათვის ყოველნაირი
პირობები შექმნან და ცივილიზებული ცხოვრების წესის დასამკვიდრებლად
იზრუნონ.

$ 2. უდანაშაულობის პრეზუმფციის სამართლებრივი დაფუძნების

განმსაზღვრელი პირობები, მისი გავრცელების ფორმები სისხლის
სამართლის პროცესში

ადამიანის ძირითადი უფლებების დაცვა, კანონიერებისა და მართლწესრიგის

განმტკიცება ყოველი დემოკრატიული, კონსტიტუციური სახელმწიფოს უპირველეს
საზრუნავს წარმოადგენს, რაც სათანადოდაა ასახული მართლმსაჯულების
კონსტიტუციური პრინციპების სისტემაში, ამ ინსტიტუტებიდან ყველაზე უფრო
მნიშვნელოვანია მსოფლიო ცივლიზაციაში ე. წ. ბურჟუაზიული სამართლის
სისტემიდან მომდინარე ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობა _ უდანაშაულობის
პრეზუმფცია _ `სისხლის სამართლის პროცესის ერთ_ერთი უმნიშვნელოვანესი
დემოკრატიული პრინციპი, რომელიც მოწოდებულია დაიცვას ადამიანის უფლებები,
გამორიცხოს უსაფუძვლო ბრალდება და გასამართლება~ (156;288). მისი შინაარსი
მომდინარეობდა კონსტიტუციის ცალკეული მუხლებიდან და სისხლის
სამართალწარმოების ზოგიერთი ნორმებიდან. ყოფილი საბჭოთა კავშირის 1977 წ;
კონსტიტუციის 160 მუხლში ძირითადი კანონის რანგში განმტკიცებული იყო
 88

უდანაშაულობის პრეზუმფციის საფუძველი, მისი ძირითადი არსი: `არავინ არ

შეიძლება ცნობილ იქნეს ბრალეულად დანაშაულის ჩადენაში, აგრეთვე დაედოს
სისხლის სამართლებრივი სასჯელი, თუ არა სასამართლო განაჩენით და კანონის
შესაბამისად~ (97;47), რაც უცვლელად იქნა გადატანილი მოკავშირე რესპუბლიკების
და მათ შორის საქართველოს კონსტიტუციაშიც. იგივე კონსტრუქცია იქნა
გამოყენებული უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის აღსანიშნავად
საქართველოს რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსის მე_4 და საქართველოს
რესპუბლიკის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე_11 მუხლებში
(44;სსსკ11). წინა კონსტიტუციასთან შედარებით, ვრცლად აისახა უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპი საქართველოს პარლამენტის მიერ 1995 წ. 24 აგვისტოს
მიღებულ ახალ კონსტიტუციაში, რომლის ცალკეულ მუხლებში მოცემულია
აღნიშნული პრინციპიდან გამომდინარე ძირითადი მოთხოვნები და მათი
რეალიზაციის გარანტიები, ხოლო უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის არსი
მე_40 მუხლში ჩამოყალიბებულია შემდეგი პუნქტების სახით: 1. ადამიანი
უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით
დადგენილი წესით და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი
განაჩენით; 2. არავინ არ არის ვალდებული ამტკიცოს თავისი უდანაშაულობა.
ბრალდების მტკიცების მოვალეობა ეკისრება ბრალმდებელს; 3. დადგენილება
ბრალდებულის სახით პირის პასუხისგებაში მიცემის შესახებ, საბრალდებო დასკვნა
და გამამტყუნებელი განაჩენი უნდა ემყარებოდეს მხოლოდ უტყუარ
მტკიცებულებებს. ყოველგვარი ეჭვი, რომელიც ვერ დასტურდება კანონით
დადგენილი წესით, უნდა გადაწყდეს ბრალდებულის სასარგებლოდ.
მოყვანილი კონსტიტუციური დებულებები მოწოდებულნი არიან დაიცვან
ადამიანის ძირითადი უფლებები და განსაზღვრონ სასამართლოს განსაკუთრებული
ადგილი სისხლის სამართალწარმოებაში, განმარტონ მეტად პრინციპული საკითხი _
თუ ვის მიერ და სისხლის სამართლის პროცესის რომელ ეტაპზე შეიძლება პირი
ცნობილი იქნას `დამნაშავედ~ (`ბრალეულად დანაშაულის ჩადენაში~). ის
გარემოება, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპი სრულყოფილი სახით მოცემული არაა, სრულებითაც არ
ნიშნავს მის უგულებელყოფას, რისთვისაც, საკმარისი იქნება ანალიზი გაუკეთდეს
პროცესუალურ ნორმებს, რომლებიც შეიცავენ აღნიშნული პრინციპიდან
გამომდინარე მოთხოვნებს ან ასახავენ მის არსს (21;5). ქართულ სამართალში დღემდე
დაუზუსტებელია უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის არა თუ არსის, არამედ
მისი დასახელების საკითხიც, რის შედეგადაც სამეცნიერო პუბლიკაციებში, რიგ
შემთხვევაში, სრულიად განსხვავებული სახით მოიხსენიება. აღნიშნული
პრინციპიდან გამომდინარე, მისი მოთხოვნები საქართველოს კონსტიტუციაშიც და
სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსშიც ვერ ჰპოვებენ სრულყოფილ ასახვას, რაც
ადასტურებს მასთან დაკავშირებული ზოგიერთი საკითხის შემდგომი დაზუსტების
აუცილებლობას. აღნიშნული პრინციპი ყოველთვის იდგა განვითარებული ქვეყნების
მეცნიერ_სამართალმცოდნეთა ყურადღების ცენტრში. უდანაშაულობის პრეზუმფცია
მონოგრაფიები უძღვნეს ი. ლიბუსმა, ა. ლარინმა, მ. სტროგოვიჩმა, ჩ. კასუმოვმა და ჯ.
მაჟინიანმა, სადაც გაანალიზებულია საკითხთა ფართო წრე დაკავშირებული ამ
უმნიშვნელოვანესი პროცესუალური ინსტიტუტის არსის დაზუსტებასთან და მისგან
გამომდინარე მოთხოვნებთან (134;15). ქართულ სამართალში უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპი კომპლექსურად გამოკვლეული არ ყოფილა, მაგრამ ბოლო
 89

დროს მას ძალზე სერიოზული ყურადღება დაუთმეს ცნობილმა იურისტებმა: ა.

ფალიაშვილმა, ა. შუშანაშვილმა, გ. ნაჭყებიამ, ავთანდილ კახნიაშვილმა და სხვებმა.
ამიტომ დღემდე არ ამოწურულა ამ მრავალმხრივ პროცესუალურ ინსტიტუტთან
დაკავშირებული თეორიული და პრაქტიკული საკითხები.
განსაკუთრებული აქტუალობა შეიძინა უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპმა
ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, როდესაც დემოკრატიზაციისა და საჯაროობის
დამკვიდრების შესაბამისად, სასამართლოებმა მეტი ყურადღება დაუთმეს საჩივრებს
უკანონო მსჯავრდების თაობაზე, რის შედეგადაც, ასეულობით ადამიანი იქნა
რეაბილიტირებული. დღევანდელი პუბლიკაციებიდანაც სისხლის სამართლის
საქმეების შესახებ, გვექმნება წარმოდგენა კანონიერების დამახინჯებათა და
უდანაშაულობის პრეზუმფციის იგნორირების ფაქტების სიმრავლეზე, რაც, როგორც
იურისტთა, ისე ფართო საზოგადოებრიობის შეშფოთების საფუძველი ხდება. თავის
ერთ_ერთ ნაშრომში, თ. ლილუაშვილი მოიხსენიებს რა მართლმსაჯულების
ფართოდ ცნობილ მოკლე, მაგრამ არსებითად ყოვლისმომცველ დახასიათებას:
`კარგი სასამართლო, კარგი პროცესი, კარგი იუსტიცია საერთოდ _ სახელმწიფოს
საფუძველია (იუსტიტია ფუნდამეტუმ რეგნოტიუმ),
იგი ნეგატიური პროცესების არსებობის თაობაზეც შენიშნავს და თვლის, რომ `ამის
ერთ_ერთი მიზეზია ნამდვილი მართლმსაჯულების უქონლობა, რაც
განპირობებულია ჯერ ერთი, ცუდი სასამართლო სისტემით და მეორე _ მისი ცუდი
მუშაობით~ (27;#3,2). მოცემული შეფასება სასამართლოსთან ერთად, მოქალაქეთა
სისხლის სამართლებრივი დევნის განმახორციელებელ ორგანოებში არსებულ
ვითარებებსაც უნდა ეხებოდეს, რადგან სისხლის სამართალწარმოების პრაქტიკაში
არსებული სამართალდარღვევების ხელშემწყობ ფაქტორებად, სამართლის
მეცნიერებასა და საკანონმდებლო საქმიანობაში დაშვებული სერიოზული
შეცდომებიც თამაშობენ მნიშვნელოვან როლს. აქედან გამომდინარე,
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი წარმოადგენს არა ცოცხალი დისკუსიის
საგანს, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, მისგან გამომდინარე პროცესუალური
მოთხოვნების ნათელ და ერთმნიშვნელოვანი განმარტების საჭიროებას, რომელიც
სათანადო სრულყოფილი ფორმულირებებით უნდა აისახოს ნორმატიულ აქტებში.
მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება მსჯელობა სამართალდამცავი და
მართლმსაჯულების ორგანოების მუშაკებიდან აღნიშნული პრინციპის განუხრელი
დაცვის მოთხოვნაზე, ხოლო მისი იგნორირების შემთხვევაში კი, სათანადო
პასუხისმგებლობის დაკისრებაზე.
კონკრეტულ შემთხვევაში, აღნიშნული ნაშრომი სხვა მიზნებთან ერთად,
იმასაც ეცდება, რომ საქართველოში უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის
კომპლექსური კვლევა_ძიების შედეგებიც გააანალიზოს. აღნიშნულ პრინციპთან
დაკავშირებით გაწეულ საქმიანობაზე დაყრდნობით, აგრეთვე, საერთაშორისო და
სხვა სამართლებრივ აქტებში განმტკიცებული დებულებებიდან გამომდინარე,
დაზუსტებულ იქნას უდანაშაულობის პრეზუმფციის არსი, ამასთან, გაირკვეს მასთან
დაკავშირებული რიგი პრობლემატური საკითხები: აქვე ხაზი უნდა გაესვას იმასაც,
რომ ეს პრინციპი უაღრესად დიდ მნიშვნელობას იძენს სისხლის
სამართალწარმოების დემოკრატიულობის ხარისხისათვის. `განსახილველი საკითხი
საკვანძოა სისხლის სამართლის საპროცესო სამართლის მეცნიერებაში, ის თუ როგორ
ჩამოყალიბდება უდანაშაულობის პრეზუმფცია სისხლის სამართლის პროცესის
პრინციპად, როგორი იქნება მისი ფორმულირება, რა სახის თეორიული და
 90

პრაქტიკული დასკვნები მიიღება მისგან, სწორედ ამაზეა დამოკიდებული სისხლის

სამართლის საქმის გამოძიების, დანაშაულებრივი ქმედობის ჩამდენი პირის
დადგენის, კანონიერი, დასაბუთებული და სამართლიანი განაჩენის ხარისხი(92;3).
თუ გამოძიების ორგანოები, პროკურატურა და სასამართლო თავიანთ საქმიანობაში
გამოდიან ბრალდებულის უდანაშაულობის დაშვებიდან, მაშინ მის მიერ ჩადენილი
დანაშაულის ფაქტი უნდა დადგინდეს კანონით გათვალისწინებული პროცედურის
დაცვით, რისთვისაც უნდა მოიძებნოს სარწმუნო მტკიცებულებები. სხვა შემთხვევაში
შეუძლებელია ბრალდებულის გასამართლება და დასჯა. ხოლო თუ გამოვლენ
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის საწინააღმდეგო ე.წ. `ბრალეულობის
პრეზუმფციის~ პრინციპიდან ანუ, თუ თავიდანვე დაშვებული იქნება სისხლის
სამართლის პასუხისგებაში მიცემული პირის ბრალეულობა დანაშაულის ჩადენაში,
მაშინ, სასამართლოს საშუალება მიეცემა საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენის ნაცვლად,
წინასწარ ჩამოყალიბებული რწმენის საფუძველზე, მხოლოდ `გააფორმოს~
პროკურორის დასკვნები (21;10).
ისტორიისათვის ცნობილია საკითხის გადაწყვეტის იმგვარი პრაქტიკაც, როდესაც,
შუა საუკუნეებში, ბრალდებული პროცესის უუფლებო ობიექტად ითვლებოდა,
ხოლო გამოძიების ატრიბუტებს თვითნებური დაკავება და სასტიკი წამება
შეადგენდნენ, წამებით მიღებული აღიარება კი ძირითად მტკიცებულებად
მიიჩნეოდა. გამომძიებელი კი ერთდაიმავდროულად ბრალმდებელიც იყო და
მოსამართლეც. სამაგიეროდ, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა
დაცვის ევროპის კონვენციის მე_3 მუხლის თანახმად, წამება კატეგორიულად
იკრძალება, არავინ არ შეიძლება გახდეს წამების, არაადამიანური მოპყრობის,
დამცირებისა და დასჯის მსხვერპლი.
მიუხედავად იმისა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი
ათწლეულების განმავლობაში შეადგენდა პროცესუალისტი იურისტების მწვავე
კამათის საგანს, სადღეისოდ იგი საყოველთაოდ აღიარებულია, როგორც მსოფლიო
დემოკრატიული საზოგადოების მონაპოვარი _ სახელმწიფოს მიერ ადამიანის
უფლებების დაცვის უზრუნველყოფის მექანიზმი, მოწოდებული იმისათვის, რომ
აამაღლოს სისხლის სამართალწარმოების ეფექტურობა, ემსახუროს სიმართლის
დადგენას, შექმნას პირობები უსაფუძვლო დასჯის გამოსარიცხად. ამ პრინციპის
შესაბამისად, მხოლოდ სასამართლო განაჩენი წარმოადგენს ერთადერთ კანონიერ
აქტს, რომლითაც სასამართლო გამოხატავს თავის დამოკიდებულებას ჩადენილი
ქმედებისადმი და თავად ბრალდებულისადმი. თვით გამამტყუნებელი განაჩენის
გამოტანის შემთხვევაში კანონი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემულ პირს
უდანაშაულოდ თვლის განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლამდე და კანონის ეს
მოთხოვნა ერთნაირად სავალდებულოა ყველა მოქალაქისათვის: როგორც
თანმდებობის პირის, ისე წარმოება_ დაწესებულებების, ორგანიზაციისა თუ
სახელმწიფო ორგანოსათვის.
თვით ტერმინი პრეზუმფცია ლათინური წარმოშობისაა, რომელსაც
ქართულად `ვარაუდი შეესაბამება. სამართლებრივი ურთიერთობების პრაქტიკაში
იგი მიიჩნევა `რომელიმე დებულების, ფაქტის ან სუბიექტის უფლების
იურიდიულად მართებულად, სანამ არ დამტკიცდება საწინააღმდეგო (155; 221).
გარდა ამისა, მეცნიერებისათვის ცნობილია სამართლებრივი, ზოგადსაკაცობრიო,
ფაქტობრივი, ლეგალური, ბუნებრივი, წარმოსახვითი, კანონიერი, მტკიცებითი,
უდანაშაულობის, უბრალოების (არაბრალეულობის). ბრალეულობის, პირობითი,
 91

უპირობო, უცილობელი, საცილობელი და სხვა დასახელების პრეზუმფციები (156;

222). პრეზუმფციის ქვეშ არ იგულისხმება აუცილებლობით ამა თუ იმ პიროვნების
უდანაშაულობა, იგი წარმოადგენს საეჭვო, სავარაუდოდ დამნაშავე პირის ისეთნაირ
რეპუტაციას, რომელიც რეალური დანაშაულის აღიარებამდე ან დადგენამდე
ნაადრევად და გაუმართლებლად თვლის, როგორც მის დამნაშავეობას, ასევე
უდანაშაულობას. წინასწარი ვარაუდი კი გულისხმობს როგორც ერთს, ისე მეორეს,
მაგრამ საგანგებო და სათანადო შემოწმების, საკმარისი სამხილის მოკვლევამდე,
სამართალდამცავ ორგანოებსაც და მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების
წარმომადგენლებსაც მართებთ თავი შეიკავონ ხმამაღალ განცხადებაზე. სამართლის
მეცნიერებაში იყო მცდელობა უდანაშაულობის პრეზუმფცია გატანილი ყოფილიყო
სისხლის სამართლის პროცესის გარეთ, შესაბამისობაში მოყვანილიყო
სალიტერატურო გაგებასთან და განხილულიყო, როგორც ვარაუდი მოქალაქეთა
არაბრალეულობისა, ან პირიქით დანაშაულის ჩადენაში. სპეციალისტთა უმეტესობამ
არ გაიზიარა ეს პოზიცია, ვინაიდან ჩათვალა, რომ დამკვიდრებული მნიშვნელობით
უდანაშაულობის პრეზუმფცია ვარაუდი კი არა _ სამართლებრივი დებულებაა და
`არ არის აუცილებელი ხელოვნურად მივიყვანოთ ცნებამდე, რომელთანაც მას
კავშირი არა აქვს (153;95). ასეთი მიდგომა გაუმართლებლად უნდა ჩაითვალოს,
ვინაიდან ცნების დადგენის ლოგიკურ_ფსილოსოფიური შინაარსი და მოცულობა
შესაძლებელს გახდის მისი ნორმად ჩამოყალიბების იურიდიულ პროცედურასაც,
რასაც სხვა შემთხვევაში მოყვება ბუნდოვანება, ორაზროვნება და გაუგებრობა, რაც
ძალზე მომეტებულად ახასიათებდა საბჭოთა სიმართლის მთელ სისტემას, რომლის
წარმომადგენელთა უმეტესი ნაწილიც ასე თავგამოდებით უარყოფდა პრეზუმფციის
ცნების დონეზე დაფუძნების აუცილებლობას. თუმცა თვით საბჭოთა სამართლებრივ
სივრცეშიც საკმაოდ იყვნენ იურისტთა კომპეტენტური ჯგუფი, რომლებიც საკითხს
ალტერნატიულად ეხებოდნენ; აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ
პოსტსაბჭოთა სამართლებრივ სივრცეში უფრო ფუნდამენტურ ადგილს პრობლემისა
აკადემიური მიდგომა დაიკავებს, რომელიც უდანაშაულობის პრეზუმფციის
სამართლებრივად აპრობირებულ მოდელს ფილოსოფიურ_ლოგიკურად
დასაბუთებული ცნების საზრისსა და მოცულობაზე დააფუძნებს.
მიუხედავად, იურიდიული საზოგადოებრიობის აზრთა გარკვეული
სხვადასხვაობისა, საზოგადოდ პრეზუმფციები, ძირითადად, ფაქტობრივ (ბუნებრივ)
და სამართლებრივ (ლეგალური) პრეზუმცფიებადაა დაყოფილი; პირველნი არ არიან
კანონებში მოცემულნი, მაგრამ გამოიყენებიან მტკიცების პროცესში, ხოლო მეორენი
პირდაპირ არიან კანონში მითითებულნი ან შესაძლებელია გამომდინარეობდნენ
კანონიდან (105;14). გარდა ამისა, ი. ლიბუსს ფაქტობრივი პრეზუმფციების საკითხი
სადაოდ მიაჩნია. ასევე სხვა სპეციალისტი ვ. რადაევიც არ ამახვილებს მათზე
მნიშვნელოვან ყურადღებას, თუმცა თავის ნაშრომში მაინც იძლევა მათ განმარტებას,
რომლითაც ფაქტობრივ პრეზუმფციებად მიიჩნევა სავარაუდო დასკვნები, რომლებიც
არაა ასახული კანონში და ამდენად არც იურიდიული მნიშვნელობა გააჩნიათ (66;41).
ფაქტობრივი პრეზუმფციის ცნება და შინაარსი, მათი მოქმედება სისხლის
სამართალწარმოებაში მეტნაკლებად სრულად აქვს განხილული ლ. ვასილიევს,
რომელიც სპეციალურ თავს უძღვნის ფაქტობრივი პრეზუმფციების საფამომძიებლო
და სასამართლო პრაქტიკაში ადგილისა და როლის შესწავლას. იგი ხაზს უსვამს, რომ
გამომძიებლის, პროკურორისა და მოსამართლის მიერ სისხლის სამართლის საქმის
`შემეცნების პროცესში, ფართოდ გამოიყენება `პრეზუმირება~, რაც ხელს უწყობს
 92

სისხლის სამართლის სამართალწარმოების ამოცანების წარმატებით გადაწყვეტას და

შეცდომების აღმოფხვრას (75;11). გამოძიების და სასამართლო სტადიებზე
გარკვეული ცოდნის პრეზუმირების ფორმით გამოყენება განაპირობებს ადამიანის
გონების ღრმა წვდომას დანაშაულებრივი ქმედობის არსში: ამასთან, სპეციალისტები
იმასაც აღნიშნავენ, რომ სისხლის სამართლის წარმოებაში საქმე მხოლოდ
ფაქტობრივი პრეზუმფციების გამოყენებით არ შემოიფარგლება და სინამდვილეში
გაცილებით რთულ ვითარებასთან გვაქვს საქმე. პრეზუმირების პროცესი, შეიძლება
ითქვას, რომ გაჯერებულია სამართლებრივი პრეზუმფციებით, რომლებსაც
წარმოშობისა და გამოყენების სრულიად განმასხვავებელი ბუნება გააჩნიათ. აქედან
გამომდინარე, სადღეისოდ გავრცელებულია შეხედულება, რომ თუ პრეზუმფცია
არაა განმტკიცებული სამართლებრივ ნორმებში, ის ფაქტობრივ პრეზუმფციად
იწოდება. ვასილიევის აზრით ემოციები, გრძნობები, შეგრძნებები ზეგავლენას
ახდენენ ფაქტობრივი პრეზუმფციების ფორმირებასა და მათ გამოყენებაზე.
გამომძიებელი, პროკურორი და მოსამართლე თავიანთი გონებრივი საქმიანობის
განხორციელებას უნდა ეწეოდნენ `მკაცრ ლოგიკურ ფორმებში, ღრმად იცნობდნენ
ერთი მსჯელობიდან მეორის გამოყვანის ლოგიკურ წესებს, ხოლო თვით
ფაქტობრივი პრეზუმფციების გამოყენების მეთოდიკას საფუძვლად
`დიალექტიკური და ფორმალური ლოგიკის~ კანონები უნდა დაედოს (75;59).
მკვლევართა გარკვეული ჯგუფი (მ. სტროგოვიჩი, ი. პეტრუხინი, ი. ლიბუსი, ჩ.
კასუმოვი, ჟ. მაჟინიანი და სხვები), მათ შორის ქართველ იურისტთა დიდი ნაწილი (ე.
შუშანაშვილი, გ. ნაჭყებია და სხვები) უდანაშაულობის პრეზუმფციას სამართლებრივ
პრეზუმფციად მიიჩნევენ, სადაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ამ
უკანასკნელის შინაარსის დადგენას. აღნიშნულ საკითხზე საინტერესო ინფორმაციას
იძლევა ფ. ბროკგაუზისა და ი.ეფრონის საუკუნისწინანდელი ენციკლოპედიური
ლექსიკონი, რომლის მიხედვით პრეზუმფციები ისეთი სავარაუდო დასკვნებია,
რომლებიც `ფაქტების ან მოვლენების ნამდვილობას ადგენენ მათი არსებობის
სრული დასაბუთების გარეშე~ (156;52). აქაც განმარტების ავტორები პრეზუმფციებს
ყოფენ ფაქტობრივ (პრაესუმპტიონეს ფაცტი სეუ ჰიმინის) და სამართლებრივ
(პრაესუმპტიონეს ჯურის) პრეზუმფციებად, ხოლო სამართლებრივ პრეზუმფციებს
შორის ასხვავებენ ე. წ. ჩვეულებრივ სამართლებრივ პრეზუმფციებს, რომელთა
უარყოფას დასაშვებად მიიჩნევენ პრაესუმპტიონეს ჯურის ტანტუმ) და
სამართლებრივ პრეზუმფციებს, რომლებიც გამორიცხავენ საწინააღმდეგოს
დამტკიცებას (პრეზუმფციების უარყოფის) საშუალებას, რასაც ისინი სამართლის
ნორმებთან, კანონებთან აიგივებენ. იქვე, ლექსიკონში მითითებულია, რომ ვინაიდან
ზოგიერთები ცდილობენ შეინარჩუნონ პრეზუმფციის ცნება, ერთმანეთში არ უნდა
აგვერიოს მისი შინაარსის ფართო და ვიწრო გაგება, რადგან სამართლებრივი
პრეზუმფციები, ძირითად შემთხვევაში, სამართლის ნორმების მსგავსად,
საკანონმდებლო პოლიტიკის სპეციალურ წესებს წარმოადგენენ და არა ალბათურ
ვარაუდს, როგორადაც მას მიიჩნევენ. ამასთან, რიგი იურისტები სამართლებრივი
პრეზუმფციებიდან საერთოდ გამორიცხავენ იმ ზოგად წესებს, რომლებიც
მოსამართლეთა საქმიანობის საერთო პრინციპებს წარმოადგენენ. მაგ. დებულებას,
რომ ადამიანი ივარაუდება კეთილსინდისიერად და შერაცხადად, სანამ არ
დამტკიცდება საწინააღმდეგო. რიგი იურისტები საერთოდ უარყოფდნენ
სამართლებრივი პრეზუმფციების შემოტანის საჭიროებას მათი `ფორმალური~
შინაარსის გამო. სპასოვიჩი წერდა, რომ `სამართლებრივი პრეზუმფციები
 93

ბოროტებაა, რომელსაც ყოველნაირად თავი უნდა ავარიდოთ (128;177). ვ.

თადევოსიანი თვლიდა, რომ `არ არის არავითარი საჭიროება რაიმე სახის
მიკერძოებული ვარაუდებისა პრეზუმფციებში~ (137;70). ვ. არსენიევი კი
სამართლებრივ პრეზუმფციებს უარყოფდა იმ მოტივით, რომ სისხლის სამართლის
საქმესთან დაკავშირებული ყოველი ფაქტი კი არ უნდა ივარაუდებოდეს, არამედ
დამტკიცებულ უნდა იქნას (64;99).
სისხლის სამართლის პროცესში ხშირი იყო გამოსვლები ყოველგვარი
სამართლებრივი პრეზუმფციების წინააღმდეგ. უდანაშაულობის პრეზუმფციას
საერთოდ არ სცნობდნენ, როგორც სამართლის პრინციპს. იმ არგუმენტზე
დაყრდნობით, რომ პრეზუმფცია საზოგადოდ სწორედ იმას უნდა გამოხატავდეს, რაც
უფრო ინტენსიურად ხდება, ხოლო სასამართლო პრაქტიკის ანალიზიდან ნათლად
ჩანს, რომ ბრალდებულთა უმრავლესობა დამნაშავედაა ცნობილი, ანუ
`უდანაშაულობა~ საკმაოდ იშვიათ შემთხვევებში დგინდება, რიგი მეცნიერები
უდანაშაულობის პრეზუმფციას ფიქციად მიიჩნევდნენ და საერთოდ უარყოფდნენ ამ
სახის სამართლებრივი პრეზუმფციის სისხლის სამართლის პროცესში არსებობას.
მკვლევართა დანარჩენი ნაწილი, პირიქით, აუცილებლობად მიიჩნევდა
სამართლებრივი პრეზუმფციების დამკვიდრებას, ამასთან, ხაზს უსვამდა მათი
უარყოფის შესაძლებლობას და თვლიდა, რომ კანონმდებელი სისხლის სამართლის
პასუხისგებაში მიცემულ პიროვნებას თანამდებობის პირთა თვითნებობისაგან
სწორედ სამართლებრივი პრეზუმფციების ფორმალური ბუნების მეშვეობით იცავს.
რიგი მეცნიერები შენიშნავდნენ რა, გარკვეულ შეუსაბამობებს სამართლებრივი
პრეზუმფციების თაობაზე არსებულ შეხედულებებსა და უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპის მოთხოვნებს შორის, თეორიული ბაზის სრულყოფას თვით
სამართლებრივი პრეზუმფციის ცნების შინაარსის გადასინჯვითა და არსებული
ინსტიტუტების `რევიზიის~ მეშვეობით ცდილობდნენ. მეცნიერების მიერ
შემოთავაზებული კონცეფციით ყველა შემთხვევაში, როდესაც წყდება საკითხი
მოქალაქის მიერ რაიმე სამართალდარღვევის ჩადენის, მისი ბრალეულობისა და
სახელმწიფოს წინაშე პასუხისმგებლობის შესახებ კეთილსინდისიერების
პრეზუმფცია გარდაიქმნება ამა თუ იმ სახის პასუხისგებაში მისაცემი პირის
უდანაშაულობის (არაბრალეულობის) პრეზუმფციად. ამასთან იგი მოქალაქეთა
კეთილსინდისიერების პრეზუმფციაზე დაფუძნებულ გაცილებით ფართო
სოციალურ_ეთიკურ და სამართლებრივ პრინციპად განიხილება, რომელიც
`ზოგადსამართლებრივი ხასიათისაა~ და მნიშვნელოვანი ზომით მოქმედებს კერძო
სამართალში, ხოლო სრულიად საჯარო სამართალში, როდესაც ეჭვის ქვეშ დგება
ადამიანის პატიოსნება და მას ემუქრება სანქციის გამოყენება.
ი. ლიბუსი სხვა მკვლევარებზე შორს წავიდა და უდანაშაულობის
პრეზუმფციის ცნობილ ფორმულირებაში უკვე `ორი პრეზუმფციული დებულება~
დაინახა. ერთი, რომ `ბრალდებული ითვლება უდანაშაულოდ~, მეორე, რომ
`ბრალდებულის უდანაშაულობა გრძელდება განაჩენის კანონიერ ძალაში
შესვლამდე~ (105;96-97). ამასთან ავტორი განსახილავ პრინციპს ძირითადად
ბრალეულობის საკითხს უკავშირებს, რაც ბუნებრივია, მის უარყოფასაც დასაშვებად
მიიჩნევს. უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის შეუთავსებლობა
სამართლებრივი პრეზუმფციის ცნებასთან დააფიქსირა რ. რადაევამაც, რომელმაც
ხაზგასმით აღნიშნა, რომ განსახილველ პრინციპში არ შეინიშნება საზოგადოდ,
პრეზუმფციისთვის დამახასიათებელი კავშირები ფაქტებს შორის და არ შეიძლება
 94

მისი სამართლებრივი პრეზუმფციის სახით გაგება, რადგან უმრავლეს შემთხვეუვაში,

ვარაუდი არ მართლდება და ბრალდებული დამნაშავედ მიიჩნევა ამასთან უნდა
აღინიშნოს, რომ ბულგარელი მეცნიერი განსახილავ პრინციპს წმინდა სისხლის
სამართლის საპროცესო ინსტიტუტად განიხილავს და ემპირიული მონაცემების
სტატისტიკა პრეზუმფციის ვარაუდის ნეგატიური მონაცემებისაკენ იხრება, თუმცა
მისი განხილვა სისხლის სამართლის საპროცესო ინსტიტუტის სახით, შეიძლება
ითქვას, რომ გარკვეული შემობრუნების ნათელ წერტილს წარმოადგენს სამართლის
მეცნიერებაში (121;56-57). ვ. კამინსკაია თვლიდა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია
`მოწოდებულია ემსახუროს სრულიად სხვა მიზნებს, ვიდრე დანარჩენი
პრეზუმფციები თავისი შინაარსით ის ცხოვრებისეული გამოცდილებით
დაგროვებული განზოგადება კი არაა, არამედ კანონის ერთ_ერთი ძირითადი
მოთხოვნაა~ (89;96). მას `ბრალდებულის უდანაშაულობის პრეზუმფციას~ უწოდებს.
მართალია, ამავე აზრზე სხვა მეცნიერებიც არიან, მაგალითად, გ. ჩანგულიც,
რომელიც თვლის, რომ სამართლებრივი პრეზუმფციები აგებული არიან ვარაუდზე,
ამდენად ვერ ახსნიან უდანაშაულობის პრეზუმფციას, რომელსაც მასთან არავითარი
კავშირი არ გააჩნია (149;30). თავის ნაშრომში `უდანაშაულობის პრეზუმფცია~, ა.
ლარინი საფუძვლიანად განიხილავს რა აღნიშნული პრინციპის მოქმედებას სისხლის
სამართლის საპროცესო ურთიერთობებში, თავიდანვე შენიშნავს, რომ ტერმინი
`პრეზუმფცია~ არც ერთი დამკვიდრებული მნიშვნელობით (ლიტერატურული,
ფილოსოფიური და ლოგიკური) არ ასახავს უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპის არსს. იგი განსახილველ პრინციპთან მიმართებაში გარკვეული ეჭვით
უყურებს შეხედულებებს ე.წ. `სამართლებრივი~ და `ფაქტობრივი~ პრეზუმფციების
შესახებ, ნაშრომში მათ საერთოდ არ ახსენებს და სრულიად შეგნებულად თავს
არიდებს ამ საკითხებზე პოლემიკას, რამდენადაც, მისი თვალსაზრისით `ვარაუდი
აზროვნების ფორმას წარმოადგენს, ხოლო როგორ შეიძლება კანონით აიძულო
ადამიანი ამა თუ იმ სახით იაზროვნოს, დაუშვას ერთი და არ დაუშვას მეორე?~
(105;30).
ავტორი სავსებით მართებულად თვლის, რომ სისხლის სამართლის წარმოებაში
უდანაშაულობის პრეზუმფცია პროცესის მონაწილეთა ფსიქიკური მდგომარეობა ან
აპრიორული ლოგიკური კონსტრუქცია კი არა, არამედ, კანონზე დაფუძნებული
ობიექტური სამართლებრივი დებულებაა და ამდენად ყველასათვის სავალდებულო
ძალა აქვს. კანონი არსებობს და მოქმედებს მიუხედავად იმისა, თუ რას ფიქრობს,
გრძნობს ესა თუ ის გამომძიებელი, პროკურორი, მოსამართლე კონკრეტული საქმის
თაობაზე. მეორეს მხრივ, კი კანონი მაგალითად გამომძიებელს ვერ აიძულებს,
იფიქროს თავისი შეხედულებების საწინააღმდეგოდ, ვინაიდან კანონის ნორმები
რეგლამენტირებას უწევს არა გონებასა და გრძნობებს, არამედ სისხლის
სამართლისწარმოების მონაწილეთა მოქმედებებს (105;32). ზემოაღნიშნულიდან
გამომდინარე, შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი
სამართლებრივი გაგებით არ უნდა ჩაითვალოს პრეზუმფციად, რადგან
სამართლებრივი პრეზუმფციები გარკვეულ შემთხვევაში მტკიცებულებებს ცვლიან
და ემყარებიან. სასამართლო ერთი ფაქტის არსებობის საფუძველზე მეორე ფაქტის
არსებობას ვარაუდობს, სანამ არ დამტკიცდება საწინააღმდეგო, ან ასეთი ვარაუდი
სასამართლოს მიერ მიღებულ იქნება უპირობოდ. კანონი კი მიუთითებს
მოსამართლეს, ერთი რომელიმე დამტკიცებული ფაქტის საფუძველზე დაასკვნას
სხვა ფაქტის არსებობა, ამ უკანასკნელის შესახებ ყოველგვარი მტკიცებულობების
 95

მოთხოვნის გარეშე. ამიტომ ამ პრინციპის არსიდან გამომდინარე, არ შეიძლება არ

ითქვას, რომ მოსამართლე მხოლოდ `ვარაუდობს~ პირს უდანაშაულოდ, მაგრამ ეს
ვარაუდი არ გამორიცხავს მის დამნაშავედ მიჩნევის შესაძლებლობასაც, აღნიშნული
პრინციპი ფართოდ დამკვიდრებული გაგებით კი არ ვარაუდობს, არამედ
მიგვითითებს, პირდაპირ გვავალებს თითქოს, რომ ბრალდებული ჩავთვალოთ
უდანაშაულოდ, ანუ არაბრალეულად დანაშაულის ჩადენაში. ვინაიდან
თანამედროვე იურიდიულ მეცნიერებასა და პრაქტიკაში უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპის დასახელებაში ტერმინი `პრეზუმფცია~ აღარ იხმარება
`ვარაუდის~ მნიშვნელობით, გამოთქმული იქნა გარკვეული მოსაზრება ტერმინის
შეცვლის საჭიროებისა და განსახილველი პრინციპის აღსანიშნავად სხვა
დასახელების შერჩევის თაობაზე. მ. სტროგოვიჩი ხაზს უსვამს, რომ ამ პრინციპის
თანახმად კანონი ბრალდებულს თვლის უდანაშაულოდ, სანამ ისინი, ვინც მას
ბრალეულად მიიჩნევენ, არ დაამტკიცებენ, რომ იგი ნამდვილად ბრალეულია
დანაშაულის ჩადენაში და ამ დასკვნას არ დაეთანხმა სასამართლო თავისი განაჩენით
(133;328). მკვლევართა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ აღნიშნული პრინციპის არსს
ყველაზე ზუსტად სიტყვა `ითვლება~ ასახავს, რადგან ის კატეგორიული ფორმით
გვიცხადებს, რომ კანონი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემულ პირს
უდანაშაულოდ თვლის. თუმცა ზოგიერთი მეცნიერის აზრით მართებული იქნებოდა
უდანაშაულობის პრეზუმფციის ფორმულირებაში სიტყვა `ვარაუდის~ ხმარება,
მაგრამ პრაქტიკული მოსაზრებებით იურისტთა უმრავლესობას ურჩევნია, რომ
სწორედ სიტყვა `თვლის~_ზე გაამახვილონ აქცენტი, რითაც უპირობოდ აღიარებენ
ბრალდებულს უდანაშაულოდ და ამას კანონის მოთხოვნად მიიჩნევენ (117;182).
ცოტა ქვემოთ, თვით უცხოელი სპეციალისტების მაგალითზეც ვნახავთ, რომ ამგვარი
მოსაზრება თეორიულად არათანმიმდევრული და ცალმხრივია, მაგრამ ფაქტად
რჩება ის გარემოება, რომ ისტორიულად ადგილი არასოდეს, არც ერთ სამართლებრივ
სისტემაში არ ქონია პრეცენდენტი `ვარაუდის~ ორმხრივ გაგებას რადგან კანონი
უდანაშაულობის, ისე დანაშაულის თანადროული დაშვების წინასწარი ალბათობით
და ეს გასაგებიც იყო, რადგან კანონი ემყარება დეტერმინაციის პრინციპს, იგი
მოითხოვს პრინციპულად ზუსტად იქნეს განსაზღვრული ქმედების ხასიათი. ამიტომ
ბრალდებული ან წინასწარ უდანაშაულოდ უნდა ჩაითვალოს, საპირისპიროს
დამტკიცებამდე განაჩენის აღსრულებამდე, ან პირიქით, მაგრამ ის რომ ერთსა და
იმავდროულად დავუშვათ ერთიმეორის საწინააღმდეგო და ეს დავაფიქსიროთ
კანონის შიგნით, პროცესუალურ მექანიზმში პრაქტიკულ შეუსაბამობებსა და
უხერხულობებს წარმოქმნის. აკადემიური პოზიციის მომხრეები, რომლებიც
თეორიის სფეროს ლოგიკურ_გნოსეოლოგიური სპეკულაციის ფარგლებიდან
ადევნებენ თვალყურს, საფუძვლიანად ასაბუთებენ ამ პრინციპის ცალმხრიობასა და
აბსურდობას, თუმცა მეორე მხრივ, პრაქტიკული პოზიციებიდან წარმოებული
პრინციპი წინასწარ საჭიროებს კანონიერი საფუძვლის შესაბამის დაზუსტებას, ან
დანაშაულის, ან უდანაშაულობის მიხედვით. როცა ითვლება უდანაშაულოდ
ბრალდებული იქამდე, ვიდრე განაჩენი ძალაში შევა, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ
იგი უდანაშაულო იყო სასამართლო განაჩენის აღსრულებამდე და როცა ეს განაჩენი
აღსრულდა, მაშინ იქცა დამნაშავედ; გამოდის, რომ პიროვნება თავისი ჩადენილი
საქციელის გამო კი არაა დამნაშავე, არამედ შეიძლება დამნაშავე გახდეს განაჩენის
აღსრულების შემდეგ. რაც იმას ნიშნავს, რომ განაჩენი გამოაქვთ უდანაშაულოს
წინააღმდეგ და სანამ იგი არ აღსრულდება, პიროვნება უდანაშაულოდ რჩება. რაც არ
 96

უნდა ახსნა მოეძებნოს ამ მიდგომას, რომელიც საერთაშორისო დონეზეა

აპრობირებული, იგი ნორმალური ადამიანის ცნობიერებაში ვერავითარ შემთხვევაში
ვერ დამკვიდრდება როგორც ერთადერთი სწორი და მიზანშეწონილი გამართლების
პრინციპი. რატომღაც ზოგჯერ მეცნიერთა იმ დიდ ნაწილს, ვინც ამას უჭერს მხარს,
ავიწყდებათ, რომ დინამიური დეტერმინიზმის გარდა არსებობს სტატისტიკური
დეტერმინიზმიც, რომ ალბათობის თეორია, შემთხვევით ხდომილებათა
კოეფიციენტი დიდ რიცხვთა კანონის კვალიფიკაციით სულაც არაა
კანონზომიერებიდან და მეცნიერული ვარაუდებიდან შორს. ნებისმიერი ჰიპოთეზი,
ინდუქციური დასკვნა, ალბათობა და ვარაუდი თანამედროვე მეცნიერული
კვლევა_ძიების ოპტიმალური ფორმებია და ამით ჩვენი ცოდნა არა თუ ზარალდება,
არამედ პირიქით ვითარდება და მტკიცდება. ამიტომ თუ დავუშვათ, რაიმე
უხერხულობას იწვევს შუალედური საზღვრის დადგენა `ითვლებასა~ და `ვარაუდს~
შორის, რაც მიუთითებს შემფასებელთა მიერ არა ბრალდებულის სუბიექტზე, არამედ
მის პრედიკატზე ანუ თვისებაზე, რაც ლოგიკურად გაუმართლებელია, რადგან
თვისება განიხილება ამ შემთხვევაში არა სუბიექტის ატრიბუტი, ანუ თანმხლები
ნიშანი, არამედ სუბიექტის გარკვეული მოქმედების შედეგი, რომელიც
აუცილებლობით მას არ შეეხება. უფრო კონკრეტულად შეიძლება ასე ვთქვათ: ის,
რომ მაგალითად, შოთა რუსთაველი დიდი პოეტია, წარმოადგენს მისი მოქმედების
შედეგს, როგორც თვისება _ რეზულტატს, ხოლო ის, რომ იგივე პიროვნება ადამიანი,
რომელიც შეიძლება გახდეს პოეტი, ეს მისი სუბიექტის თანმხლები ატრიბუტი,
აუცილებელი ნიშანია. ასევე უნდა ვიმსჯელოთ პრეზუმფციაზეც. ის, რომ პიროვნება
ბრალდებულია ან ეჭვმიტანილია, წარმოადგენს რაღაც შედეგს, ჯერ კიდევ
დაუდგენელი დანაშაულებრივი ქმედების შესახებ, ხოლო ის, რომ მას ნამდვილად
შეეძლო ან არა ამის ჩადენა, მოცემულ სიტუაციაში, წარმოადგენს საფუძველს,
რომელიც უკვე მიზეზია მოცემული ქმედებისა. ბრალდებული წინასწარ არც
დამნაშავედ უნდა ჩაითვალოს და არც უდანაშაულოდ ისე, როგორც ახალშობილი არ
შეიძლება წინასწარ რომელიმე პროფესიული დარგის მუშაკად ჩაითვალოს.
`ვარაუდი~, `დაშვება~, `შესაძლებლობა~ და `განსჯადობა~ გახლავთ ისეთი
ვარიაციები, რომელშიც სავსებით რეალურად შეიძლება მოხდეს ოპერირება
სამართლებრივი ლოგიკის ენაზეც, ისე რომ განსასჯელის უფლებრივი სტატუსი
ამით საერთოდაც არ შეიბღალოს, მაგრამ თუ დავეყრდნობით ისტორიზმის
პრინციპს, უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი წარმოიშვა, როგორც ანტიპოდი
ადრე მოქმედი `დანაშაულობის~ (ბრალეულობის) პრეზუმფციისა, რომელიც თავისი
არსით ნამდვილ სამართლებრივ პრეზუმფციას წარმოადგენდა და სწორედ
ვარაუდობდა პირს დამნაშავედ. მის საპირისპირო პრინციპს კი, რომელმაც
ბრალდებული უკვე უდანაშაულოდ ჩათვალა (და არა `ივარაუდა~) ისევ
პრეზუმფცია დარჩა სახელად.
ზემოაღნიშნულის საფუძველზე შესაძლებლად მიგვაჩნია გამოვთქვათ
თვალსაზრისი, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი თანამედროვე
გაგებით არც სამართლებრივი და არც ფაქტობრივი პრეზუმფცია არაა. Kკანონის
მიხედვით კი, როგორც უკვე ითქვა, ბრალდებული უდანაშაულოდ ითვლება
განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლამდე და ყოველგვარი გამონაკლისები კანონითვეა
გამორიცხული. უდანაშაულობის პრეზუმფცია ობიექტურად ძალაში შესული
სამართლებრივი დებულებაა, რომელსაც `ვარაუდს~ გულისხმობის დონეზე
უწოდებენ, კანონი კი თვლის და არაფერს არ ვარაუდობს. Lლოგიკის თვალსაზრისით
 97

კი ყოველგვარი პრეზუმფციები, გარკვეულ ჰიპოთეზაზე დაფუძნებული

მსჯელობებია, რაც რიგ შემთხვევაში, მაღალ ალბათობაზე დაფუძნებული ვარაუდის
ჭეშმარიტებადაა მიჩნეული. Aმის შედეგად, ისღა დარჩენიათ, რომ ცალსახად
განასხვავონ ერთმანეთისაგან ფაქტობრივი პრეზუმფციები, არაბრალეულობის
ზოგადსამართლებრივი პრეზუმფცია-ვარაუდი და უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპი, მისი ძირითადი არსი, ანუ ობიექტური დებულება, რომლითაც
განისაზღვრება, თუ როდემდე ითვლება სისხლის სამართლის პასუხისგებაში
მიცემული პირი `ედანაშაულოდ~ (`არაბრალდებულად დანაშაულის ჩადენაში~).
Eეს უკანასკნელი პრეზუმფციული ბუნების არ უნდა იყოს, იგი სისიხლის
სამართლის პროცესუალური ინსტიტუტია, ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის,
განსასჯელის დამნაშავედ (დანაშაულის ჩადენაში ბრალეულად) ცნობის პირობებს
სრულიად ერთმნიშვნელოვნად ადგენს და ყოველგვარ გამონაკლისებს გამორიცხავს.
Mმიუხედავად აზრთა სხვადასხვაობისა, უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპის ცნებისა და მისი დასახელების თაობაზე, (მათ შორის ქართულ
სამართალშიც), დღეისათვის მას ღირსეული ადგილი უჭირავს საქართველოს
კონსტიტუციაში და კანონმდებლობაში. ამასთან სისხლის სამართალწარმოების
პრაქტიკაში ჯეროვნად დამკვიდრებისათვის კვლავ რჩება განსახილავი პრინციპის
არსისა და მისგან გამომდინარე მოთხოვნების შემდგომი დაზუსტების საკითხი,
რისთვისაც აუცილებლობას წარმოადგენს უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპის ჩამოყალიბებისა და განვითარების ისტორიის გაცნობა.
არავითარ შემთხვევაში არ იქნება ინტერესმოკლებული, მანამ, ვიდრე
გავეცნობოდეთ საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებისა და საზღვარგარეთულ
ცალკეულ ქვეყნებში უდანაშაულობის პრეზუმფციის საკითხს, განვიხილოთ
საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით დეტალურად 42-ე მუხლი, ადამიანის მიერ
სასამართლოსადმი მიმართვის მუხლი. რომელიც ლოგიკურ შესაბამისობაში უნდა
მოვიდეს მე-40 მუხლთან, სადაც პირდაპირაა მითითებული ადამიანთა
უდანაშაულობის აღიარებაზე. ჩვენს მიერ გამოთქმულმა მოსაზრებებმა შეიძლება
გარკვეული როლი ითამაშოს ამ პრინციპის დახვეწასა და შინაგანი წინააღმდეგობის
განეიტრალებაში.
42-ე მუხლის თანახმად: 1. ყოველ ადამიანს უფლება აქვს მიმართოს
სასამართლოს თავისი უფლებებისა Dდა თავისუფლებების დასაცავად. 2. ყოველი
პირი უნდა განსაჯოს იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება
მისი საქმე. 3. დაცვის უფლება გარანტირებულია. 4. არავის არ შეიძლება
განმეორებით დაედოს მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის. 5. არავინ არ აგებს
პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ
ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს, ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას,
უკუძალა არა აქვს. 6. ბრალდებულს უფლება აქვს მოითხოვოს თავისი მოწმეების
ისეთივე პირობებში გამოძახება და დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს.
7. კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს. 8.
არავინ არ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო
ჩვენება, რომელთა წრეც განისაზღვრება კანონით. 9. ყველასათვის გარანტირებულია
სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოთა და მოსამსახურეთა უკანონოდ
მიყენებული ზარალის სასამართლო წესით სრული ანაზღაურება სახელმწიფოს
სახსრებიდან.
 98

აღნიშნულ მუხლში ყურადღება უნდა გამახვილდეს მე-7 პუნქტზე. სადაც

ნათქვამია, რომ კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებას იურიდიული ძალა არა
აქვს, რაც უდანაშაულობის პრეზუმფციის აღიარებული, კანონით დადგენილი
უფლების ფონზე სერიოზულად ართულებს მდგომარეობას მტკიცებულებათა
მოპოვების მიზნით. აქ, რა თქმა უნდა, მხედველობაში
უნდა ვიქონიოთ საქართველოს კონსტიტუციის მე_18 მუხლით გათვალისწინებული
მოთხოვნები, რომლებიც ითვალისწინებენ ადამიანის პირადი თავისუფლების
აღკვეთისა და შეზღუდვის შესაძლებლობებს მხოლოდ სასამართლოს
გადაწყვეტილების ან საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ დადგენილ
საფუძველზე. დაკავებული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის
მიხედვით არა უგვიანეს 42 საათისა და თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში
სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან თავისუფლების
სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა განთავისუფლდეს. ჯერ
ერთი, ასე მინიმალური დროის განმავლობაში შეუძლებელია ყველანაირი
მტკიცებულების მოპოვება დანაშაულთა მრავალფეროვანი კატეგორიების მიხედვით,
თანაც ყველა აუცილებელი და მნიშვნელოვანი მტკიცებულება, რომელიც სათანადო
ვადის განმავლობაში არ მოიპოვება, თავისუფლად შესაძლებელია, რომ დაკავებულმა
პირმა განთავისუფლების შემთხვევაში სრულიად დაფაროს და გაანეიტრალოს.
მეორეც, საინტერესოა, როგორ უნდა მიიღოს სასამართლომ გადაწყვეტილება
დაკავების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, თუ კი საბოლოო
განაჩენის გამოტანამდე ადამიანი უდანაშაულოდ (არაბრალეულად ჩადენილ
დანაშაულში) ითვლება კანონის ძალით? ძალაუნებურად გვიჩნდება წარმოდგენა,
რომ კანონიერი განაჩენის აღსრულებამდე, სისხლის სამართლის ძიებისა და
მოკვლევის მთელი პროცედურა უკანონობის ელემენტებსაც მოიცავს და ამიტომაც
შემთხვევითი არაა, რომ კონსტიტუციის 42_ე მუხლის მე_9 და მე_18 მუხლის მე_7
პუნქტები უკანონოდ დაკავებული ან დაზარალებული პირის მორალური და
მატერიალური კომპენსაციის მიღების უფლებას სასამართლო წესით სრული
ანაზღაურების მიხედვით განისაზღვრება სახელმწიფო სახსრებიდან. ასეთ
მსჯელობას კი მივყავართ იქამდე, რომ თუ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ისეთი
პიროვნება დამნაშავეთა სამყაროდან, რომელიც ზედმიწევნით კარგად ერკვევა
კონსტიტუციურ ნორმებსა და საერთოდ ყოველგვარ სამართლებრივ საკანონმდებლო
აქტებში, მოხერხებულად შეუძლია არა მარტო დაუსხლტეს ხელიდან
მართლმსაჯულებას, არამედ კომპენსაციაც კი გამოითხოვოს მიყენებული ზარალის
ასანაზღაურებლად.

$ 3. უდანაშაულობის პრეზუმფციის მოკლე ისტორია, მისი ასახვა საერთაშორისო

სამართლებრივ აქტებსა და კანონმდებლობაში.

უდანაშაულობის პრეზუმფციამ, სისხლის სამართლის საპროცესო პრინციპად

ჩამოყალიბებამდე ხანგრძლივი, შეიძლება ითქვას, მრავალსაუკუნოვანი გზა განვლო.
`უდანაშაულობის პრეზუმფციის~ მსგავსი ფორმულირება (Pრაესუმპტიო ბონი ვირი)
ცნობილი იყო ძველი რომის სამოქალაქო სამართლისათვის და მასში ივარაუდებოდა,
რომ სამოქალაქო სამართალურთიერთობათა მონაწილენი მოქმედებდნენ
კეთილსინდისიერად, ხოლო ვინც განაცხადებდა საწინააღმდეგოს, ვალდებული იყო
დაემტკიცებინა კიდეც ბრალდება. `რომის იმპერიის პერიოდში ფეხს იკიდებდა და
 99

მკვიდრდებოდა ინკვიზიციური პროცესი, რომლისთვისაც დამახასიათებელია

მოსამართლის ხელში საგამომძიებლო და სასამართლო ფუნქციების თავმოყრა,
ხოლო დამამტკიცებელი საბუთების `დედოფლად~ აღიარებულია თვითაღიარება~
(30;123).
რომაელთა ეს ძველი `ტერორისტული სისხლის სამართლის
კანონმდებლობა~, `უმაგალითოდ არამყარი და განუვითარებელი~, როგორც მას ტ.
მომზენი უწოდებდა (111;410), ძალზე სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა და სხვა
სახელმწიფოების მონარქებმაც კი, მიუსადაგეს რა ფეოდალთა ინტერესებს, ფართოდ
ისარგებლეს რომის სამართლით. შუასაუკუნეების ინკვიზიციურ პროცესებში
დამკვიდრებული იყო ეგრეთწოდებული `დანაშაულობის პრეზუმფცია~, რომლის
მიხედვით, განსასჯელი დამნაშავედ ივარაუდებოდა და სასჯელის გამოტანა,
ძირითადად, ბრალდებულისგან წამებით მიღებულ აღიარებასა და მოწმეების
ჩვენებებს ემყარებოდა.
რომის იმპერატორ იუსტინიანეს კოდექსის იტალიელ სამართალმცოდნეთა
მიერ გადამუშავებული ვარიანტები (Lიბრი თერრიბლეს) საფუძვლად დაედო
ფეოდალური სამართლის ერთ_ერთ უმნიშვნელოვანეს ძეგლს _ 1532 წ. იმპერატორი
კარლოს
V _ს მიერ მიღებულ სისხლის სამართლის კოდექსს ე.წ. `კაროლინას~, რომელიც
საუკუნეების განმავლობაში ინარჩუნებდა ძალას, როგორც გერმანიაში, ასევე მასზე
დამოკიდებულ სხვა სახელმწიფოებში და გავლენას ახდენდა ფეოდალიზმის ეპოქის
კანონმდებლობაზე (91;34). ასე მაგალითად, კაროლინას 22_ე მუხლი ადგენს, რომ
არავინ არ შეიძლება დაისაჯოს მხოლოდ მტკიცებულებათა, სიმხილის,
ჭეშმარიტების ნიშნების ან ეჭვის საფუძველზე. მსჯავრდების საფუძვლად საკმაო
მტკიცებულების არსებობისას შეიძლება გამოყენებულ იქნას მხოლოდ წამების ქვეშ
ჩატარებული დაკითხვა. სისხლის სამართლის სასჯელი პირს შეიძლება დაედოს მის
მიერ დანაშაულის აღიარების ან მიცემული ჩვენებების საფუძველზე. საქმის
განხილვის დაწყებისას სასამართლო გამოდიოდა განსასჯელის დანაშაულის
ჩადენაში ბრალეულობის ვარაუდიდან და ამდენად, თავიდანვე დასაშვებად
მიიჩნევდა მის წინააღმდეგ ძალადობის გამოყენებას, ანუ სისხლის სამართლებრივ
ურთიერთობებში მოქმედებდა დანაშაულობის (ბრალეულობის) პრეზუმფციის
პრინციპი. უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის სისხლის სამართლის
პროცესუალური ინსტიტუტის სახით ჩამოყალიბება უკავშირდება საფრანგეთის
ბურჟუაზიულ რევოლუციას, რომელმაც ერთ_ერთ უმთავრეს ამოცანად
პიროვნებების თავისუფლებისა და მოქალაქის უფლებათა დაცვა დაისახა.
საზოგადოებრივ ურთიერთობათა ახალმა პრინციპებმა გამოხატულება ჰპოვეს 1788 წ.
ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში, რომელშიც
დეპუტატ დიუპორის წინადადებით შეტანილმა უდანაშაულობის პრეზუმფციის
ფორმულირებამ, პროექტთან შედარებით, გარკვეული სახეცვლილება განიცადა და
შემდეგი სახე მიიღო: `ვინაიდან, სანამ სასამართლო არ გამოაცხადებს დამნაშავედ,
ყოველი ადამიანი ივარაუდება უდანაშაულოდ, მისი დაპატიმრების შემთხვევაში
გამოყენებული ყოველგვარი სიმკაცრე, რაც არ იყო აუცილებელი სასამართლოზე ამ
პიროვნების წარდგენისათვის მკაცრად უნდა დაისაჯოს (146;114).
სწორედ ეს ფორმულირება მიიჩნევა უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპის კანონმდებლობაში განმტკიცების დასაწყისად. მართალია, დეკლარაციაში
მოყვანილი განმარტება ნაკლებად წარმოადგენდა დამოუკიდებელ პროცესუალურ
 100

პრინციპს, მაგრამ საქმის სასამართლო განხილვამდე პირის უდანაშაულობის

ვარაუდი, უდაოდ, უარღესად პროგრესულ მოვლენას წარმოადგენდა
ინკვიზიტორული პროცესისათვის დამახასიათებელ პროცედურებთან შედარებით.
მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთმოყვანილი ფორმულირება ძირითადად
ბრალდებულის მიმართ იძულების ზომების გამოყენების გადამეტების წინააღმდეგ
იყო გამიზნული, მან მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა როგორც თვით საფრანგეთში,
ასევე სხვა ქვეყნებში სამართლებრივი აზროვნების განვითარებაში დემოკრატიული
რეფორმების მიმართულებით. ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებასაც, რომ
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის დამკვიდრება საკმაოდ ძნელად
ხდებოდა. რაც შეეხება ნაპოლეონის მიერ მიღებულ სისხლის სამართლის საპროცესო
კოდექსს, იგი უდანაშაულობის პრეზუმფციის საპირისპირო პრინციპს ამკვიდრებდა.
მაგალითად, არსებობდა ნორმა, რომლის მიხედვითაც: `ყოველი მათხოვარი ან
მაწანწალა, რომელსაც აღმოაჩნდებოდა 100 ფრანკზე მეტი ღირებულების ერთი ან
რამოდენიმე ნივთი, რომელიც ვერ შეძლებს მათი შეძენის კანონიერების
დამტკიცებას, დაისჯება კანონის 276_ე მუხლის შესაბამისად(117;17). ამრიგად, პირი
მიჩნეულია ბრალეულად ქონებრივი დანაშაულის ჩადენაში, მიუხედავად იმისა, რომ
თვით დანაშაულის ფაქტის შესახებ სასამართლოსთვის არაფერი არაა ცნობილი.
იგივე პრინციპზეა დაფუძნებული ინგლისური სისხლის სამართლის
სამართაწარმოებაში დამკვიდრებული წესი, რომლის ძალითაც `ქუჩაში ან
საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილას მყოფი პირის მიერ არამართლზომიერად
ფლობა რაიმე ქონებისა, რომელიც მოპარულად ივარაუდება, დანაშაულად ითვლება,
თუ ბრალდებული არ მისცემს დამაკმაყოფილებელ ახსნა_განმარტებას, თუ საიდან
მოხვდა ნივთი მასთან~ (95;392). ინგლისურ სისხლის სამართლის პროცესში,
ფაქტიურად, ორმაგ სტანდარტებზეა გადაწყვეტილი უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპის სამართალწარმოების პრაქტიკაში გამოყენების საკითხი. ერთი მხრივ,
აღიარებულია, რომ `ბრალდებული ივარაუდება უდანაშაულოდ, სანამ ბრალდების
მხარე არ დაამტკიცებს მის დანაშაულს, ისე რომ არ დარჩეს რაიმე ეჭვი მის
ბრალეულობაში (142;562). ე. ი. ფაქტიურად მოცემულია უდანაშაულობის
პრეზფმციის ძირითადი არსი, მაგრამ მეორეს მხრივ, რიგ შემთხვევაში მტკიცების
მოვალეობა განსასჯელზეა გადატანილი. მაგ. საგზაო მოძრაობის 1972 წ. კანონის მე_6
მუხლის მესამე ნაწილით ავტომანქანის ნასვამ მდგომარეობაში მართვაში პირის
ბრალდებისას, როდესაც სისხლში ალკოჰოლის შემცველობა დადგენილ ზღვრულ
ოდენობას აღემატება, მას არ შეიძლება დაედოს სასჯელი, თუ დაამტკიცებს, რომ არ
მართავდა ავტომობილს ასეთ მდგომარეობაში. ანალოგიური სახითაა შეტანილი
აღნიშნული პრინციპი ამერიკის შეერთებული შტატების სისხლის სამართლის
პროცესში. მაგ. ამერიკის შეერთებული შტატების სისხლის სამართლის კოდექსის
164_ე მუხლის შესაბამისად, ავტომობილში იარაღის აღმოჩენის ფაქტი წარმოადგენს
საფუძველს მძღოლისა და მგზავრთა მიმართ იარაღის უკანონო შენახვასა და
გადაზიდვაში ბრალდების წაყენებისათვის, ამასთან საგულისხმოა, რომ მტკიცების
ტვირთი ბრალდებულზეა გადატანილი და მათ მიმართ გამოიყენება ფაქტიურად,
დანაშაულის პრეზუმფცია, მძღოლი და მისი მგზავრები მხოლოდ განცხადებით, რომ
არაფერი არ იციან იარაღის არსებობის თაობაზე. სასჯელს თავიდან ვერ აიცილებენ,
თუ ვერ შეძლებენ სათანადო მტკიცებულებების მოყვანას (151; 2,48-49). მოყვანილ
შემთხვევებში გამოყენებულია უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის
საწინააღმდეგო პრინციპი და სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობისა და
 101

მსჯავრდების საფუძველს წარმოადგენს დაუმტკიცებელი ვარაუდი პირის

ბრალეულობის თაობაზე.
ის ვითარება, რომ ამერიკის შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლოს
გადაწყვეტილებით, რიგ შემთხვევებში დასაშვებია ბრალდებულზე (განსასჯელზე)
მტკიცების მოვალეობის დაკისრება, კერძოდ, მისი ქმედების გამამართლებელ
გარემოებებთან დაკავშირებით, აგრეთვე, რომ ბრალდებულის მიერ ბრალის
აღიარება ათავისუფლებს ბრალმდებელს მტკიცების მოვალეობისაგან, თვით
ამერიკელი იურისტების მიერ არის მიჩნეული `უდანაშაულობის პრეზუმფციის
დარღვევად. ამასთან, 1979 წელს აშშ_ის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ
უდანაშაულობის პრეზუმფცია წინასწარი გამოძიების სტადიაზე არ გამოიყენება. ის
მოქმედებას იწყებს საქმის სასამართლოში განხილვის დაწყების მომენტიდან~
(94;156).
კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი ჯ. ფლეთჩერი შენიშნავს, რომ `მართალია,
ამერიკის შეერთებული შტატების 1789 წლის კონსტიტუციაში უდანაშაულობის
პრეზუმფციის თაობაზე არც ერთი სიტყვა არაა ნახსენები, მიუხედავად ამისა,
მოსამართლეები და მეცნიერ_იურისტები მას მნიშვნელოვან კონსტიტუციურ
პრინციპად აღიარებენ... 1984 წლიდან ფედერალური კანონი ითხოვს
მოსამართლეებისაგან განუმარტონ ნაფიც მსაჯულებს უდანაშაულობის
პრეზუმფციის არსი, რომ განსასჯელი უდანაშაულოდ ითვლება მისი ბრალეულობის
დამტკიცებამდე. სასამართლომ თავი უნდა დაიცვას პროკურორის დასკვნების
გავლენისაგან, რათა უზრუნველყოს დამოუკიდებლობა და მიუკერძოებლობა საქმის
განხილვისას (94;156). 1978 წელს აშშ_ის უზენაესი სასამართლოს მიერ ტეილორი
კენტუკის წინააღმდეგ საქმის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, ამერიკის
შეერთებული შტატების ყოველი მოსამართლე ვალდებულია უდანაშაულობის
პრეზუმფცია შეიტანოს იმ დებულებათა ჩამონათვალში, რომლებიც უნდა
გამოიყენონ სისხლის სამართლის საქმეთა განხილვისას და აუცილებლად
განუმარტონ ნაფიც მსაჯულებს. ჯ. ფლეთჩერის აზრით `უდანაშაულობის
პრეზუმფცია თავისთავად ძალზე საინტერესო კონცეფციაა, რომელიც განსხვავებულ
განმარტებებს იწვევს. ამასთან მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული პრინციპი
აუცილებლობით გამოწვეული სიცრუე, რიტორიკული მოწოდება და ცრუ
პრეზუმფციაა, იგი აუცილებელია. იურისპრუდენცია ყოველთვის ვერ ისარგებლებს
ზუსტად, მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ფორმულირებებით. სამართლებრივი
დებულებები ზოგჯერ არ გაიგება სიტყვა _ სიტყვითი მნიშვნელობით (143;132).
მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების კონსტიტუციებსა და საკანონმდებლო
აქტებში განმტკიცებული იქნა უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი, რასაც
განსაკუთრებულად შეუწყო ხელი საერთაშორისო სამართლის აქტებში მისმა
აღიარებამ.
უდანაშაულობის პრეზუმფციის დამკვიდრებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა
ჰქონდა მის ფიქსირებას გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ 1948 წლის 10
დეკემბერს მიღებული ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში, სადაც
აღნიშნული პრინციპი შემდეგნაირად იყო დაფიქსირებული: ყოველ ადამიანს,
რომელსაც ბრალი ედება დანაშაულის ჩადენაში, უფლება აქვს ითვლებოდეს
უდანაშაულოდ მანამ, სანამ მისი დანაშაული არ დადგინდება კანონით
განსაზღვრული წესით საჯარო სასამართლო განხილვის გზით, რომლის დროს მას
მიეცემა ყველა საშუალება დაცვისათვის (103;132). მოცემული ფორმულირების
 102

დადებითი მხარეა მითითება სასამართლო განხილვის საჯაროობასა და

ბრალდებულის დაცვის უფლებაზე. როგორც სავალდებულო პირობაზე
ბრალდებულის დამნაშავედ ცნობისათვის, ამასთან მხოლოდ სასამართლოს მიერ.
ამდენად, ბრალდებულის დაცვისა და სასამართლოს საჯაროობის პროცესუალური
გარანტიების დარღვევის შემთხვევაში პირის დამნაშავედ ცნობა, თუნდაც
სასამართლოს განაჩენით, უკანონობად იქნა მიჩნეული, ხოლო ამ ფორმულირების
უარყოფით მხარეთ მოიხსენიებენ იმ გარემოებას, რომ მასში უდანაშაულობის
პრეზუმფცია წარმოდგენილია, როგორც მოქალაქის უფლება, თავი მიაჩნდეს
უდანაშაულოდ აღნიშნული მომენტის მიხედვით, რაიმეზე მითითების გარეშე. ამ
უფლებასთან ერთად აღიარებული უნდა იქნეს ბრალმდებელი მხარის (პროკურორი,
გამომძიებელი, მომკვლევი) ვალდებულება, განიხილონ ბრალდებული, როგორც
უდანაშაულო, სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის კანონის ძალაში
შესვლამდე. უდანაშაულობის პრეზუმფციის, როგორც დემოკრატიული
სამართალწარმოების პრინციპის აღიარების გზაზე, მნიშვნელოვან ნაბიჯს
წარმოადგენდა გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ 1966 წელს მიღებული
საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, რომლის
მე_14 მუხლში უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი შემდეგი რედაქციით იქნა
მოცემული: `სისხლის სამართლის დანაშაულში ბრალდებულ ყოველ პირს უფლება
აქვს ითვლებოდეს უდანაშაულოდ, სანამ მისი ბრალეულობა არ დამტკიცდება
კანონის შესაბამისად. აღნიშნული ფორმულირება ძირითადად ბრალდებულისადმია
მიმართული და არა სახელმწიფოს სათანადო უფლებამოსილებით აღჭურვილი
ორგანოებისადმი, რომლებიც ვალდებულნი არიან იხელმძღვანელონ აღნიშნული
პრინციპით. ამასთან ამ განმარტებაში არაა ხაზგასმული, რომ მხოლოდ სასამართლოა
უფლებამოსილი, პირი დამნაშავედ ცნოს, მხოლოდ კანონიერ ძალაში შესული
განაჩენით (149;98). მიუხედავად რიგი ნაკლოვანებებისა, უმთავრესი მაინც ის იყო,
რომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი ცნობილი იქნა პაქტის მონაწილე
სახელმწიფოთა მიერ, როგორც საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმა და გაუჩნდა
შემდგომი სრულყოფის შესაძლებლობაც, რაც შემდგომ წლებში განხორციელდა
კიდეც. 1978 წლის მარტში ვენაში ჩატარდა საერთაშორისო კოლქვიუმი მიძღვნილი
ადამიანის უფლებათა დაცვისადმი სისხლის სამართლის პროცესში, რომელმაც
მნიშვნელოვანი ადგილი დაუთმო უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპს და
შემდეგი სახით ჩამოაყალიბა მისი არსი: `სისხლის სამართლის დანაშაულში
ეჭვმიტანილი პირი უნდა ითვლებოდეს უდანაშაულოდ მისი ბრალეულობის
კანონით განსაზღვრული წესით დადგენამდე და მას შესაბამისად უნდა მოეპყრან
(92;27). ამასთან კოლოქვიუმზე შემუშავდა სპეციალური რეზოლუცია, რომელშიც
ხაზი გაესვა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია წარმოადგენს სისხლის სამართლის
სამართალწარმოების ფუძემდებლურ პრინციპს და მოცემულ იქნა მისი
მორმულირება. ამის შემდეგ 1979 წლის სექტემბერში ჩატარდა ჰამბურგში სისხლის
სამართლის საერთაშორისო ასოციაციის XII საერთაშორისო კონგრესი, რომლის
რეზოლუციაში უდანაშაულობის პრეზუმფცია განმტკიცებული იქნა შემდეგი სახით:
`არავინ არ შეიძლება იყოს მსჯავრდებული ან ოფიციალურად ცნობილ იქნას
დამნაშავედ თუ არა კანონით დადგენილი წესით გამოტანილი სასამართლო
გადაწყვეტილების საფუძველზე (92;11). მიუხედავად იმისა, რომ
სამართალმცოდნეები გარკვეულ ხარვეზებსა და რიგ ნაკლოვანებებს პოულობენ მის
განმარტებებში, უმთავრესი მაინც ისაა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის
 103

პრინციპი აღიარებულია მსოფლიოს დემოკრატიული საზოგადოებრიობის მიერ და

განმტკიცებულია მრავალი სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანეს ნორმატიულ აქტებში.
აღნიშნული პრინციპი იგნორირებულ იქნა გერმანიასა და იტალიაში ფაშისტური
რეჟიმების მიერ. არც თუ შემთხვევით უარყვეს უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპი ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის სასამართლოს თეორეტიკოსებმა,
რომლებიც მას კონტრევოლუციის წინააღმდეგ ბრძოლის ხელისშემშლელ ფაქტორად
მიიჩნევდნენ და აცხადებდნენ, რომ `უდანაშაულობის პრეზუმფცია არ უნდა იყოს
ჩვენი ქვეყნის პრინციპი. (ლი ბაო), ან რომ `საფუძვლიანად უნდა ვაკრიტიკოთ
`უდანაშაულობის პრეზუმფციის~ ყალბი თეორია~ (ხუან დაო). საყურადღებოა, რომ
ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის საპროცესო კოდექსში, რომელიც ძალაში შევიდა
1980 წ; 11 იანვრიდან და დღემდე მოქმედებს, არაა ნახსენები არც უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპი, რაც მისი არსიდან გამომდინარე უმნიშვნელოვანესი
მოთხოვნა _ ბრალდებულზე მტკიცების მოვალეობის დაკისრების დაუშვებლობა არ
არის გათვალისწინებული (92;48). სხვათა შორის, მარტო ჩინეთის სახალხო
რესპუბლიკა არ იყო იმ გამონაკლისთაგანი, სადაც `უდანაშაულობის პრეზუმფციას~
პოზიტიურად არ აფასებდნენ.
საზღვარგარეთის რიგ განვითარებულ ქვეყნებში უახლოეს წარსულშიც
ხდებოდა უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის იგნორირება, მუშავდებოდა
თეორიული კონცეფციები, რომლებიც უარყოფდნენ მას. ასე მაგ. ამერიკელი
იურისტი კოლლისონი წერდა: უდანაშაულობის პრეზუმფციის თეორია _ აშკარა
ფიქციაა. არა ერთი მოაზროვნე ადამიანი არ გამოვა ვარაუდიდან, რომ დაკავებული
პირი უდანაშაულოა. თუ დავუშვებთ, რომ თანამდებობის პირი, რომელსაც უფლება
აქვს დაკავებისა, საკმაოდ საღად აზროვნებს, უნდა დავეთანხმოთ იმას, რომ
დასაკავებელი პირის ბრალეულობა ივარაუდება. აქ სახეზეა ბრალეულობის
ვარაუდი და ამ ფაქტის დამალვა შეუძლებელია. ამდენად, ეს ერთ_ერთი
აბსურდული სამართლებრივი თეორიაა (96;85).
თუმცა რიგი სახელმწიფოების კონსტიტუციებსა და სისხლის სამართლის
საპროცესო ნორმებში პირდაპირ არაა მოხსენიებული უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპი ან, შესაძლოა, არასრულყოფილადაა მოქცეული მისი
ძირითადი არსი, მაგრამ თითქმის ყველა ცივილიზებული, დემოკრატიული
განვითარების გზაზე დამდგარი სახელმწიფოების კანონმდებლობაში ასახულია
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპიდან გამომდინარე ძირითადი მოთხოვნები
და მოცემულია აღნიშნული პრინციპის მთელ რიგი გარანტიები, როგორებიცაა:
პიროვნების ხელშეუხებლობა ყოველგვარი ფიზიკური და მორალური იძულების
აკრძალვა, საკუთარი თავის საწინააღმდეგო ჩვენების მიცემის დაუშვებლობა, დაცვის
უფლება, დაკავებისა და წინასწარ პატიმრობის ვადების განსაზღვრა, თავისუფლების
ყოველგვარი შეზღუდვის მხოლოდ კანონით განსაზღვრული წესით დაშვება,
უსაფუძვლო ბრალდებით ან უკანონოდ თავისუფლების აღკვეთით მიყენებული
ზარალის კომპენსაციის მექანიზმი და სხვა.
მიუხედავად იმისა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია დიდი ხნის
განმავლობაში იწვევდა დისკუსიებს მეცნიერ_სამართლმცოდნეთა შორის, მთავარი
ისაა, რომ აღნიშნული პრინციპი აღიარებულია მსოფლიოს დემოკრატიული
საზოგადოებრიობის მიერ, რისი დადასტურებაცაა უდანაშაულობის პრეზუმფციის
განმტკიცება საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციებსა და მთელ რიგ
საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებში, რომლებიც მსოფლიოს განვითარებულ
 104

ქვეყნებთან ერთად ყოფილი საბჭოთა კავშირის მიერაც იყო ხელმოწერილი, რითაც ამ

სახელმწიფოს ჰქონდა აღებული საერთაშორისო ვალდებულება ადამიანის
უფლებათა დაცვისა და უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის გამოყენებისა.

$ 4. უდანაშაულობის პრეზუმფციის ინტერპრეტაციები ქართულ სამართალში და

მისი ძირითადი პრობლემის გადაწყვეტის ფორმალურ_ლოგიკური ალგორითმი

ქართველ სამართალმცოდნეთა შორის დღემდე არაა ერთსულოვნება

უდანაშაულობის პრეზუმფციის არა თუ არსის, არამედ მისი დასახელების
თაობაზეც. ავტორთა უმრავლესობა (ა. ფალიაშვილი, რ. ჭოღოშვილი,
შ. ფაფიაშვილი, მ. უგრეხელიძე და სხვები). მას `უდანაშაულობის პრეზუმფციას
უწოდებენ და ამ სახით შეაქვთ სამეცნიერო შრომებსა და ნორმატიულ აქტებში.
ზოგიერთი მკვლევარი (გ.ნაჭყებია, ა. შუშანაშვილი) მის აღსანიშნავად იყენებენ
`არაბრალეულობის პრეზუმფციას~, რაც გამოწვეულია განსახილველი პრინციპის
არსის განსხვავებული გაგებით. აღნიშნული დასახელების საკითხის დადგენა
აუცილებლობითაა ნაკარნახევი. `იურიდიული ტერმინოლოგიის~ ცნობარში
განმარტებულია როგორც უდანაშაულობის, უბრალოების პრეზუმფცია, იქვე
მითითებულია თუ რას ნიშნავს განსასჯელის უდანაშაულობა, რომელიც რუსული
დასახელების ტერმინთან შესატყვისადაა წარმოდგენილი (155;340).
მიუხედავად იმისა, რომ სალიტერატურო ქართულში `დამნაშავე~ და
`ბრალეული~ სინონიმებად გამოიყენებიან და `ბრალეული~ _ ბრალიანს, დამნაშავეს
ნიშნავს სისხლის სამართლის პროცესის თეორიაში, პირის ბრალეულობა (განაზრახი
ან გაუფრთხილებელი) ქმედობა (მოქმედება ან უმოქმედობა) დანაშაულის
ერთ_ერთი განმსაზღვრელი ნიშანია და მხოლოდ საზოგადოებრივ საშიშროებასთან,
მართლწინააღმდეგობასთან და დასჯადობასთან ერთობლიობაში ქმნის დანაშაულს.
ამასთან მიჩნეულია, რომ `ბრალი~ ფსიქიური დამოკიდებულებაა ჩადენილი
ქმედობისადმი, ამიტომაც სამართლებრივი მნიშვნელობით `ბრალეულობა~ _
`ბრალი~ და `დამნაშავე~ _ დანაშაული~ განსხვავებულ ცნებებად უნდა მივიჩნიოთ.
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის დასახელება ქართულ იურიდიულ
ლიტერატურაში რუსულიდან იქნა ზუსტი ანალოგიით გადმოღებული, რის
შედეგადაც ცალკეული ხარვეზებით იყო იგი ასახული საქართველოს წინა
კონსტიტუციასა და ზოგიერთ ნორმატიულ აქტებში. მაგალითად, კონსტიტუციასა
და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის სათანადო მუხლში მოცემული იყო
ასეთი განმარტება: `არავინ არ შეიძლება ცნობილი იქნეს დამნაშავედ დანაშაულის
ჩადენაში და დაისაჯოს სისხლის სამართლის წესით თუ არა სასამართლოს
განაჩენით~ (41;მუხ.2). ლოგიკური ტავტოლოგიის გრამატიკულად გაუმართავი
დებულება არახელსაყრელი კონსტრუქციის შთაბეჭდილებას ქმნიდა, იმიტომ რომ
დამნაშავე დანაშაულის ჩამდენს ნიშნავს, ხოლო ამის შედეგად ვღებულობთ: `არავინ
არ შეიძლება ცნობილ იქნეს დანაშაულის ჩამდენად დანაშაულის ჩადენაში~. ამ
ფორმულირებამ მოგვიანებით, რუსულისავე ტერმინოლოგიის გავლენით,
ცვლილება განიცადა და დღემდე კანონებში უმეტესად შემდეგი სახით იხმარება:
`არავინ არ შეიძლება ცნობილ იქნეს ბრალეულად დანაშაულის ჩადენაში, აგრეთვე
დაედოს სისხლისსამართლებრივი სასჯელი, თუ არა სასამართლოს განაჩენით და
კანონის შესაბამისად~ (43;#12). ამის შემდეგ, მიღებულ იქნა `საქართველოს
რესპუბლიკის კანონი სასამართლო წყობილების შესახებ~, რომლის მე_15 მუხლში
 105

უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი უკვე შემდეგი სახეცვლილი სახით იქნა

მოცემული: ბრალდებული უდანაშაულოდ ითვლება მანამ, სანამ მისი ბრალეულობა
არ დამტკიცდება კანონით გათვალისწინებული წესით და დადგინდება კანონიერ,
ძალაში შესული განაჩენით (43;12).
აღნიშნული საკითხის დღემდე მოუგვარებლობაზე მიგვანიშნებს ის გარემოებაც, რომ
საქართველოს რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსის ზოგადი დებულებების
მე_3 მუხლის შესაბამისად, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა ეკისრება და
სასჯელი ედება მხოლოდ იმ პირს, ვისაც ბრალი მიუძღვის დანაშაულის ჩადენაში,
ესე იგი, ვინც განზრახ, ან გაუფრთხილებლობით ჩაიდინა საზოგადოებრივი საშიში
ქმედობა. მომდევნო მუხლში კი ადრე ხმარებული ფორმულირებით მოცემულია
უდანაშაულობის პრეზუმფციის არსი. არავინ არ შეიძლება ცნობილ იქნას
ბრალეულად დანაშაულის ჩადენაში, აგრეთვე დაედოს
სისხლის სამართლებრივი სასჯელი, თუ არა სასამართლოს განაჩენით, კანონის
შესაბამისად, ხოლო მუხლის დასათაურებაში რატომღაც მხოლოდ ბრალეულობაა
ნახსენები, თუმცა აღნიშნული კონსტრუქცია ბრალეულობისა და `სასჯელის
დადების გაერთიანებით ნათელყოფს, რომ ფორმულირება დამნაშავეს ცნობის
პირობებს განსაზღვრავს, მაგრამ ცალკე ბრალეულობის საკითხის გარკვევის
საშუალებას არ იძლევა (21;68).
ამასთან, საქართველოს რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსი თავისი
ამოცანების განსახორციელებლად პირველივე მუხლში განსაზღვრავს, თუ რომელი
საზოგადოებრივად საშიში ქმედობაა დანაშაულებრივი და აწესებს სასჯელს,
რომელიც გამოიყენება დანაშაულის ჩამდენ პირთა მიმართ, ხოლო სისხლის
სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისად, სისხლის სამართლის საქმის
აღძვრისა და დანაშაულის გახსნის მოვალეობის განსაზღვრისას, მითითებულია, რომ
მიღებულ უნდა იქნას ზომები `დანაშაულის ჩადენაში დამნაშავე პირთა დასადგენად
და მათ დასასჯელად. (მუხლი 3).
ზემოთმოყვანილ ფორმულირებაში არის რიგი საკამათო საკითხები, რომლებშიც
დიდი მნიშვნელობა აქვს რუსული წყაროებიდან პირდაპირ გადმოტანილი
ტერმინების ცალკეულ უზუსტობას, კერძოდ დამნაშავე ბრალეულის გამიჯვნის
მკაფიო კრიტერიუმების არარსებობას. მაგალითად ა. შუშანაშვილის როგორც
ადრინდელ, ისე ბოლოდროინდელ ნაშრომებში, უნებურად ხაზი ესმება დანაშაულის
ჩადენაში ბრალეულისა და დამნაშავის ცნებების იდენტურობას, რის გამოც თავს
იჩენს გარკვეული წინააღმდეგობანი, ამიტომაც იგი ლოგიკურად ასკვნის, რომ `არც
თუ იშვიათად თვით კანონიერ ძალაში შესული განაჩენიც უქმდება ან იცვლება,
თვითონ განაჩენის პრეზუმფციული ბუნების გამო (57;151). ამდენად,
უდანაშაულობის პრეზუმფცია სამართლებრივი პრეზუმფციების საერთო რიგში ვერ
მოთავსდება, რადგან ობიექტური დებულებაა და ყოველგვარ გამონაკლისებს
გამორიცხავს. განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლამდე ბრალდებული ყველა
შემთხვევაში, ცალსახად, უდანაშაულოდ ითვლება.
ერთ_ერთ ნაშრომში, გ. ნაჭყებია მსჯელობას საფუძვლად უდებს სადაო დებულებას:
`არაბრალეულობის პრეზუმფციის თანახმად სსრკ კონსტიტუციის (მე_60 მუხლი)
დანაშაულის ჩამდენი პირი ვალდებულია პასუხი აგოს არა დანაშაულის ჩადენის,
არამედ ამ პირის მიმართ გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლის
მომენტიდან. უფრო მეტიც, დანაშაულის სუბიექტს, სრული უფლება აქვს თავი
მიაჩნდეს არაბრალეულად იქამდე, სანამ არ მტკიცდება საწინააღმდეგო, ხოლო
 106

სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას მოქალაქის ეს კონსტიტუციური უფლება (35;74).

საკამათო დებულებების მიუხედავად, აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო ვალდებული
არაა დაიცვას არაბრალეულობა და არც აკეთებს ამას, თუნდაც მაშინ, როდესაც პირს
აძლევენ სისხლის სამართლის პასუხისგებაში ბრალდებულის სახით, ამასთან
სახელმწიფო კონსტიტუციით აღიარებს და იცავს ადამიანის უფლებებს და პირს
უდანაშაულოდ თვლის მის მიერ გამოტანილი სასამართლო განაჩენის კანონიერ
ძალაში შესვლამდე.
უდანაშაულობის პრეზუმფციის არაბრალეულობის პრეზუმფციის სახით
მოხსენიება გაუმართლებელია შემდეგი გარემოებითაც: აღიარებული დებულებიდან,
რომ ბრალეულობა დანაშაულის შემადგენელი ნიშანია, რომ ბრალის გარეშე არ
არსებობს დანაშაული და ბრალეულობაც საბოლოოდ სასამართლომ უნდა
დაადგინოს, თითქოს უნდა გამომდინარეობდეს, რომ უდანაშაულობის პრინციპი
უდანაშაულობასთან ერთად პირის ბრალეულობაზეც ვრცელდება და პირი კანონის
მიერ არა მარტო უდანაშაულოდ, არამედ არაბრალეულადაც უნდა ჩაითვალოს, რაც
შეეხება `არაბრალეულობას დანაშაულის ჩადენაში~ ეს ასეც არის, მაგრამ მხოლოდ
`ბრალეულობასთან~ დაკავშირებით, ვფიქრობთ, საკითხი სრულიად
განსხვავებულად წყდება. მოქმედი კანონმდებლობით, სისხლის სამართლის
საქმეებთან დაკავშირებით სახელმწიფოს მიერ შესაბამისი უფლებამოსილებით
აღჭურვილი თანამდებობის პირები (მომკვლევი ორგანო, გამომძიებელი,
პროკურორი, მოსამარლე) სუბიექტურად, შინაგანი რწმენის საფუძველზე თვლიან რა
კონკრეტულ პირს ბრალეულად, აძლევენ მას სისხლის სამართლის პასუხისგებაში
ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის ან განსასჯელის სახით, ამდენად გაუმართლებელია
უდანაშაულობის პრეზუმფციის ძალით პირის ჩათვლა არაბრალეულად, ასევე არ
შეიძლება მოქმედებდეს `არაბრალეულობის პრეზუმფცია~, როგორ სამოქალაქო
სამართლის პროცესის ზოგადი პრინციპი, რადგან მოქმედი კანონმდებლობით, რიგ
შემთხვევებში, მაგ. ზიანის მიყენებით წარმოშობილ ვალდებულებებში `ზიანის
მიმყენებელი თავისუფლება ანაზღაურებისაგან, თუ დაამტკიცებს, რომ ზიანის
მიყენებაში მას ბრალი არ მიუძღვის (42;მუხ.457). ე. ი. ამ შემთხვევაშიც მოქმედებს
სამართლებრივი გაგებით `ბრალეულობის პრეზუმფცია, ამრიგად არაბრალეულობის
პრეზუმფცია არ შეიძლება იყოს არც სისხლის სამართლის პროცესში და არც
სამოქალაქო სამართლის პროცესში მოქმედი ზოგადი პრინციპი, როგორადაც მას
დასახელებული ავტორები მიიჩნევენ.
მოცემული მსჯელობიდან გამომდინარე, განსახილველი პრინციპის
აღსანიშნავად ერთადერთ მართებულ ფორმად შეიძლება გამოყენებულ იქნას
ტერმინი `უდანაშაულობის პრეზფმუცია. ამასთან აუცილებლად უნდა იქნას
გათვალისწინებული არგუმენტები იმის თაობაზე, რომ პრეზუმფციის ხმარება მისი
სამართლებრივი მნიშვნელობით, რაიმე ფაქტის ნამდვილობის დაშვება, (ვარაუდი),
სანამ არ დამტკიცდება საწინააღმდეგო. თანაბარი უფლებით შეიძლება სამართლის
სხვადასხვა დარგებში, როგორც ბრალეულობასა და არაბრალეულობასთან, ასევე სხვა
ცნებებთან მიმართებაში, მაგ., კერძო სამართალში სამეწარმეო ურთიერთობათა
რეგულირებისას გამოიყენება `მოგების მიღების, რეგისტრაციის სისწორის და
რეგისტრაციის განხორციელების პრეზუმფციები (60;6-59-60).
რაც შეეხება უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპს, როგორც უკვე
აღვნიშნეთ, თუმცა რიგი მეცნიერებისა მას სამართლებრივ პრეზუმფციად მიჩნევენ
და მის ფორმულირებაში `ვარაუდის ხმარებას ამჯობინებენ, ამ საკითხში სავსებით
 107

მართებულია გავიზიაროთ მეცნიერთა უმრავლესობაში ფართოდ დამკვიდრებული

თვალსაზრისი, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია არ წარმოადგენს სამართლებრივ
პრეზუმფციას, ის ვარაუდი კი არა სამართლებრივი დებულებაა. იგი საყოველთაოდ
აღიარებული, ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობად ქცეული, მხოლოდ სისხლის
სამართლის პროცესში მოქმედი პრინციპია და სიტყვა პრეზუმფცია მასში ვარაუდის
მნიშვნელობით კი არ იხმარება, არამედ, როგორც თვლის (კანონი თვლის არა
ვარაუდობს სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მოცემულ პირს უდანაშაულოდ).
ამასთან, ყოველი პირი მის მიმართ გამოტანილი სასამართლოსგამამტყუნებელი
განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლამდე სახელმწიფოს მიერ ცალსახად და უპირობოდ
უდანაშაულოდ ითვლება ყოველგვარი გამონაკლისების გარეშე.
აქვე ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ ტერმინი უდანაშაულობის
პრეზუმფცია განსახილველი პრინციპის აღსანიშნავად დამკვიდრდა, როგორც რომის
სამართლიდან ინკვიზიტორულ და სხვა არადემოკრატიულ პროცესებში დანერგილი
დანაშაულის (ბრალეულობის) პრეზუმფციის საპირისპირო პრინციპის დასახელება
და სწორედ დანაშაული_დამნაშავე, დანაშაულის პრეზუმფცია იყო პირველადი,
რასაც შემდგომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის ცნების შემოღება მოჰყვა და არა
პირიქით, როგორც ამას გ. ნაჭყებია თვლის, რომ დანაშაულიდან ლოგიკურად
გამოჰყავთ ხოლმე დამნაშავე, რომელიც თითქოს პირის სამართლებრივ
მდგომარეობას გამოხატავს. ტერმინი `უდანაშაულობის პრეზუმფცია ლოგიკურად
მოითხოვს ტერმინ დამნაშავეს, რაც სავსებით ლოგიკურად ჩანს (36;40). ა.
ფალიაშვილის, შ. ფაფიაშვილის,ა. შუშანაშვილისა და გ. ნაჭყებიას მიერ მოცემული
პრინციპის სხვადასხვაგვარი განმარტებები, რომლებიც გვხვდება როგორც
იურიდიულ ლიტერატურაში, ისე სამეცნიერო პუბლიკაციებში და ნორმატიულ
აქტებში, გვაფიქრებინებს, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით დღემდე არაა მიღწეული
თანხმობა.
სისხლის სამართალწარმოების პრაქტიკაში, მთელი რიგი ნაკლოვანებების
არსებობასთან ერთად, უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის მოთხოვნათა
დარღვევების უამრავი ფაქტი საფუძველს იძლევა ჩავთვალოთ, რომ მარტო
კანონების არცოდნა და მათი მექანიზმის არაეფექტურობა კი არაა ამის მიზეზი,
არამედ სამართლის ნორმების არასრულყოფილება და მათი ახსნა_განმარტებაში
დაშვებული ხარვეზები. საინტერესო შედეგები დაადასტურა ანონიმურმა
გამოკითხვამ, რომელიც მიზნად ისახავდა სამართალმცოდნეთა შორის
უდანაშაულობის პრეზუმფციასთან დაკავშირებული შეხედულებების გამოვლენას
და აღნიშნული პრინციპიდან გამომდინარე, რიგი პროცესუალური მოთხოვნების
სამართალწარმოების პროცესში გამოყენების საკითხის შესწავლას. 1995_1996 წლებში
გამოკითხულ იქნა 100 სამართალმცოდნე, მათ შორის ი. ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის 50
კურსდამთავრებული, 30 მოსამართლე და 20 პროკურატურის პასუხისმგებელი
მუშაკი. შედეგების მიხედვით დადგინდა, რომ პირველ პუნქტში აღნიშნული
პრინციპი არაბრალეულობის პრეზუმფციად მხოლოდ 9 პირმა მოიხსენია, მაგრამ
მომდევნო პუნქტებზე პასუხის გაცემისას 38_მა გამოკითხულმა
დანაშაულობა_უდანაშაულობასთან ერთად ბრალეულობა_არაბრალეულობაც
იხმარა, ხოლო 8 პირი, რომელიც განსახილავ პრინციპს `უდანაშაულობის
პრეზუმფციის სახელით იცნობს, მასთან მიმართებაში მაინც
ბრალეულობა_არაბრალეულობას ხმარობს. აქედან ჩანს, რომ გამოკითხულთა
 108

თითქმის ნახევარი ან ორივე ტერმინს ერთმნიშვნელოვნად აღიქვამს, ან

არასათანადოდ ესმით განსახილველი პრინციპის არსი.
მეორე პუნქტზე პასუხის გაცემისას 37_მა ეჭვმიტანილი, ბრალდებული,
განსასჯელი კი არ `ჩათვალა, არამედ `ივარაუდა უდანაშაულოდ (არაბრალეულად)
საიდანაც 15_მა მოცემული პრინციპიდან გამომდინარე მოთხოვნა
`არაბრალეულობის ვარაუდს დაუკავშირა. გამოკითხულთა არც თუ მცირე ნაწილმა,
უდანაშაულობის პრეზუმფციის სრული იგნორირებით, სისხლის სამართლის
პასუხისგებაში მიცემული პირი დამნაშავედ (18_მა) ან `ბრალეულად (9_მ) წინასწარ
გამოძიების სტადიაზევე ჩათვალა ან ივარაუდა, ამასთან 22_მა სასამართლოსაგან,
დადგენის ნაცვლად, დანაშაულის (ბრალეულობის) დადასტურება_დამტკიცება
მოითხოვა. ამასთან ერთად, გამოკითხულთა (28) ნაწილი თვლის, რომ
სასამართლოში განსასჯელი ვალდებულია ამტკიცოს თავისი უდანაშაულობა
(არაბრალეულობა) ხოლო 68 კაცმა დასაშვებად მიიჩნია დამტკიცების ტვირთის
გადატანა დამცველზე. საინტერესო იყო კითხვარის მეექვსე პუნქტი, რომელშიც
რესპონდენტებს უნდა გადმოეცათ უდანაშაულობის პრეზუმფციის არსი და ის, თუ
როგორ იყენებდნენ მას პრაქტიკაში. გამოკითხულთა უმრავლესობამ თავი აარიდა
პასუხის გაცემას, რამაც ძალიან ბევრი ეჭვი წარმოშვა, რაც გაცემული პასუხების
ანალიზმაც დაადასტურა: თითქმის არ ყოფილა პრინციპის ერთიანი განმარტება,
ყველა მათგანში უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი განსხვავებულად,
ხშირად კი მცდარი სახითაა მოცემული.
ზემოთმოყვანილი ანალიზიდან კეთდება დასკვნა, რომ როგორც
უმაღლესდამთავრებულ, ასევე პრაქტიკული მუშაობის სტაჟის მქონე იურისტების
ნაწილს არ გააჩნია ერთიანი თვალსაზრისი და არც თუ იშვიათად, არასწორად ესმით
უდანაშაულობის პრეზუმფციის არსი და მისგან გამომდინარე მოთხოვნები, რაც
გარკვეულწილად განაპირობებს სამართალწარმოების პრაქტიკაში აღნიშნული
პრინციპის დარღვევებსაც. დღის წესრიგიდან ჯერ კიდევ არაა მოხსნილი საკითხი
სისხლისსამართალწარმოების ერთ_ერთი უმნიშვნელოვანესი საფუძვლის _
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპისა და მისგან გამომდინარე მოთხოვნების
რეალიზაციისათვის სათანადო პირობების განმტკიცებისა. პირიქით, შეიძლება
ითქვას გაცილებით მწვავედ იგრძნობა მისი დამკვიდრების აუცილებლობა
სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში დემოკრატიული
რეფორმების განხორციელებასთან დაკავშირებით.
ამ მეტად მნიშვნელოვანი და საჭირბოროტო პრობლემის გადაწყვეტაში,
ვფიქრობთ, თავისი განსაკუთრებული წვლილი უნდა შეიტანოს ფილოსოფიურმა,
ლოგიკურ_გნოსეოლოგიურმა და სოციოლოგიური კვლევის მეთოდთა გამოყენებამ,
რაც პირველ რიგში უნდა განხორციელდეს დანაშაულისა და ბრალის ცნებათა
შინაარსის ფილოსოფიური განსაზღვრებით. შემდეგში ამ განსაზღვრებების
ლოგიკურ_მეთოდოლოგიური წესებისა და მათი უფლებამოსილების ფარგლების
დადგენით და ბოლოს მისი სოციოლოგიური ასპექტის გათვალისწინებით.
ფილოსოფიური ცნების შინაარსის განსაზღვრება `დანაშაულს ახასიათებს, როგორც
კონკრეტული მოვლენისა და ფაქტის მდგომარეობას, რომელიც მოხდა გარკვეული
დროისა და სივრცის მონაკვეთში და რომელიც ხასიათდება როგორც პირდაპირი
გამომწვევი მიზეზებით, ისე მისი ხელშემწყობი პირობებისა და გარემოებების
თანხლებით. ხოლო რაც შეეხება ბრალს იგი მოიცავს როგორც კონკრეტულ
დანაშაულის მიზეზს, ისე მის თანმხლებ ხელშემწყობ პირობებსა და გარემოებებს,
 109

ამდენად ბრალი შეიცავს დანაშაულსაც, მთლიანად განსაზღვრავს მას, თუმცა

პირიქით არა: დანაშაული აუცილებლობით არ მოიცავს ბრალს. ამიტომ არ არსებობს
ბრალი დანაშაულის გარეშე, მაგრამ შეიძლება არსებობდეს დანაშაული ბრალის
გარეშე. თუ აღნიშნულ ცნებებს ფართო ლოგიკური განსაზღვრების მოცულობით
მოვიხმართ, რასაც ლოგიკაში ეწოდება ფართო განსაზღვრების წესი, მაშინ
დანაშაული წარმოადგენს რეალურ შედეგს, ხოლო ბრალი კი რეალურ მიზეზს თავის
ყველაფრიანად, მაგრამ წინააღმდეგობა მათ შორის თავს იჩენს იქ, სადაც დანაშაული
ყოველთვის კონკრეტული მოვლენაა, ხოლო ბრალი კი არა. დანაშაული
ერთმნიშვნელოვნად დგინდება შედეგის მიხედვით ბრალი კი მიზეზთა
მრავალგვარობაში არაერთმნიშვნელოვანი განსაზღვრების ობიექტი გახლავთ.
მაგალითად, შეიძლება ესა თუ ის პიროვნება მისდაუნებურად გახედს რაღაც
გაურკვეველი სიტუაციის პირდაპირი და გამიზნული მსხვერპლი. ვთქვათ
კონკრეტული პირები, რომლებიც დაიღუპნენ ფეხბურთის მატჩის გამო ატეხილი
ვნებათაღელვის პროცესში, როდესაც მოხდა კონფლიტი გულშემატკივართა ორ
სხვადასხვა ბანაკს შორის, სახეზეა ფაქტობრივი დანაშაული_მკვლელობა, მაგრამ
ბრალი არ ედება არც ერთ კონკრეტულ გულშემატკივარს, ვინაიდან საერთო
აურზაურის ფონზე, ვინ რა ჩაიდინა, სრულიად გაურკვეველია. იმ დროს, როცა
შეიძლება გულშემატკივართა აბსოლუტური უმრავლესობა, რომელიმე ბანაკის
სასარგებლოდ, მონაწილეობდა ინციდენტში და ამ მხრივ ზოგადად ყველას რაღაც
ბრალი მიუძღვის. მათ შორის მატჩის არბიტრსაც, რომლის არაკვალიფიცირებულმა
და არაობიექტურმა მსაჯობამაც, ვინ იცის, კიდეც ძირითადად განსაზღვრა საშინელი
ინციდენტის არსი. ამდენად, ეს ისეთი ვითარებაა, რომ ან არავის არ შეიძლება
დაეკისროს კონკრეტული ბრალი, განისაზღვროს როგორც მიზეზი, ან ვისაც
შეიძლება ეს დაეკისროს, იგი ამაზე იურიდიულად პასუხს არ აგებს და ბრალეულობა
არ წაეყენება. რომ დაგვეშვა ისეთნაირად, რომ დებოშში დაფიქსირებული რომელიმე
პირი დააკავონ და პასუხი აგებინონ, მთელი ბრალეულობის სიმძიმე მას მაინც არ
დაეკისრება, რადგან ასეთ შემთხვევაში დაირღვევა ლოგიკური განსაზღვრების წესი,
რომლის არსიც მდგომარეობს შემდეგში: წესი 1. განსაზღვრებაში მოცემული უნდა
იყოს განსასაზღვრ ცნებაში მოაზრებული საგნების არსებითი ნიშნები. _ აქ ეს ნიშნები
არ შეიძლება მოცემული იყოს, ვინაიდან არც ერთი შემჩნეული პირის და არც
თუნდაც მთელი გულშემატკივართა არმიის ბრალეულობის საკითხი არ
განსაზღვრავს საერთო ბრალის შესაბამისობას კონკრეტულ დანაშაულთან. წესი 2.
განსაზღვრება უნდა იყოს ნათელი _ ამ შემთხვევაში ბრალის განსაზღვრება იმდენად
არანათელი შეიძლება იყოს, რომ მან შეიძლება საერთოდ ფეხბურთის იდეის
ავტორებამდეც მიგვიყვანოს. წესი 3. განმსაზღვრელი ცნება განსასაზღვრი ცნების
ტოლფასი უნდა იყოს _ რაც ამ შემთხვევაში მიგვითითებს იმაზე, რომ ბრალეულობა
არც უნდა აღემატებოდეს კონკრეტულ დამნაშავეს და დანაშაულს და არც უნდა
აკლდებოდეს: ანუ არ უნდა იყოს ისეთი ფართო, რომ გადიოდეს კონკრეტული
დანაშაულის ფარგლებს მიღმა, მაგ. ყველასი და ყველაფრის ბრალეულობა
კონკრეტული შედეგების მიმართ; ან არ უნდა იყოს ისეთი ვიწრო. მაგ. კონკრეტული
ან შემჩნეული რამდენიმე პირის ბრალეულობა, რომელიც ვერ გაწვდება მთელი
დანაშაულის არსს. წესი 4. უნდა მოვერიდოთ უარყოფით განსაზღვრებებს _ რაც იმას
ნიშნავს, რომ როცა ვეძებთ დამნაშავეს, არ უნდა ვუთითებდეთ არადამნაშავეზე,
რადგანაც განსაზღვრება მოითხოვს: ობიექტი დავახასიათოთ არა ისეთად, როგორიც
ის არაა, არამედ ისეთად, როგორიცაა, ამიტომაც `არაბრალეულობის პრეზუმფციით
 110

უდანაშაულობის პრეზუმფციის განსაზღვრა ლოგიკურად არასწორია. წესი 5.

ერთეული ცნების განსაზღვრების განმსაზღვრელში ჩამოყალიბებული
ნიშან_თვისებები ერთობლივად უნდა ახასიათებდეს ერთადერთ საგანს _ რაც იმას
ნიშნავს, რომ ყოველ კონკრეტულ დანაშაულს უნდა შეეფარდოს კონკრეტული
ბრალი, ანუ რომელიმე დამნაშავის რომელიმე სიმრავლის მქონე დანაშაულს უნდა
შეესაბამებოდეს იმავე ბრალეულის რომელიმე სიმრავლის რომელიმე ბრალი, რაც
ალბათ ყველაზე იდეალური შემთხვევა იქნებოდა, მაგრამ ლოგიკურად ეს სწორედ
ასეა.
მოცემული ლოგიკურ_გნოსეოლოგიური ანალიზი ცხადყოფს, რომ ყველა
ბრალეული არ შეიძლება იყოს დამნაშავე, რადგან ბრალი უფრო ზოგადია და ფართო
მოცულობისაა ვიდრე კონკრეტული დანაშაული. დამნაშავე შეიძლება იყოს
ბრალეულის ის კატეგორია, რომელიც ტოლმნიშვნელოვანი განსაზღვრების წესით
შეესაბამება მას. ამრიგად, ბრალეულობის საზღვარი უნდა დადგინდეს იმ
ფარგლებში, ქმედების იმ დიაპაზონში, რომელზეც ვრცელდება დანაშაულის ველი;
თუ, ესა თუ ის პირი ახლოსაა ამ ფარგლებთან, ბრალეულად უნდა ჩაითვალოს
უდანაშაულობის პრეზფმუციასთან ერთად მანამ, სანამ არ დადგინდება
საწინააღმდეგო. ბრალეულობა წინასწარ შეიძლება ვივარაუდოთ, ხოლო დანაშაული
უნდა ვამტკიცოთ. ამიტომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია უნდა მიესადაგოს იმ
პიროვნებას, ვისზეც შეიძლება გავრცელდეს ბრალეულობის პრეზუმფცია ვარაუდის
გაგებით, რაც არავითარ წინააღმდეგობას არ გამოიწვევს, მაშინაც კი როცა
დამტკიცდება საწინააღმდეგო და ბრალეული უდანაშაულო აღმოჩნდება, რადგან
მოარული თვალსაზრისით, არ არსებობს არც ერთი ნორმალური პიროვნება,
რომელიც ნებისმიერი სახის დანაშაულის საქმესთან ნებსით თუ უნებლიედ,
მეტ_ნაკლები აქტივობით თუ პასივობით დაკავშირებული არ იყოს. დიდი
ფილოსოფოსი ექსისტენციალისტი ნიკოლაი ბერდიაევი ამბობდა: სინდისი ეს არის
ზნეობრივი სუბიექტის განცდა, რომელიც ნიშნავს პასუხისმგებლობას იმ
დანაშაულზე, რაც მთელ მსოფლიოში ხდება (68;129).
რაც შეეხება დანაშაულისა და ბრალის სოციოლოგიურ გათვითცნობიერებას,
შეიძლება ყურადღება შევაჩეროთ კოენისა და მერტონის თვალსაზრისზე, რადგან
თვით ამერიკელი კრიმინოლოგების აღიარებით, ეს ორი მოაზროვნე დანაშაულის
განხილვის საქმეში ერთმანეთთან ახლოს დგანან და ამ საქმეში მათი განაცხადი
ერთობ მნიშვნელოვანია. მარშალი კლაინერდი აღნიშნავს, კონკრეტული სახით
კოენის თეორია საჭიროებს ფართო გამოყენებას და პრაქტიკულ შემოწმებას, ისევე
როგორც მერტონის თეორია. ორივე მათგანი საფუძვლიანი სოციოლოგიური
კონცეფციაა სამართალდარღვევათა და დანაშაულთა ასხასნელად, საჭიროა მათი
მნიშვნელოვანი გამოყენება (70;590).
ისინი სოციალური დეზორგანიზაციის პრობლემას პირდაპირ კავშირში
წარმოადგენენ დანაშაულთა სხვადასხვა კატეგორიებთან და ამ გაგებით,
ბრალეულობის დადგენის სოციოლოგიური კრიტერიუმი მთელ საზოგადოებასთან
მიმართებაში განისაზღვრება (110; 238). რაც თავისებურ გამართლებას აძლევს
`უდანაშაულობის პრეზუმფციის~ პარალელურად `ბრალეულობის პრეზუმფციის~
შესაბამისი დიაპაზონის დადგენის შესაძლებლობას სისხლისა და სამოქალაქო
სამართლის წარმოების პროცესში, რაც აუცილებლად ასახული უნდა იყოს
საერთაშორისო სამართლებრივი აქტებისა და ცალკეულ სახელმწიფოთა
კონსტიტუციურ დებულებებში.
 111

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ `უდანაშაულობის პრეზუმფციის~ მარტო

დეკლარირება და მისი ასახვა კონსტიტუციებსა და ნორმატიულ აქტებში, თუ მთელი
სიგრძე_სიგანით არ იქნა გათვალისწინებული ამ საკითხის ფილოსოფიური,
ლოგიკურ_გნოსეოლოგიური და სოციოლოგიური ასპექტები, იგი მხოლოდ ფიქციად
დარჩება, მისი მოთხოვნები პრაქტიკაში ვერ განხორციელდება, რისთვისაც
აუცილებელია სრულყოფილი, მეცნიერულად გამართლებული და დასაბუთებული
სამართლებრივი ბაზის შექმნა და ჭეშმარიტად დამოუკიდებელი სასამართლოს
ჩამოყალიბება.

თავი მეოთხე
ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის სულისკვეთება და მისი
რეალიზაციის პრობლემატიკა.

$ 1. დეკლარირებულ უფლებათა და თავისუფლებათა სრული

ან ნაწილობრივი ფიქტიურობის დამადასტურებელი არგუმენტები

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიღება მოხდა 1948 წელს

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალურ ასამბლეაზე. დეკლარაციის
პრეამბულაშივე ხაზგასმულია, რომ ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრისათვის
დამახასიათებელი ღირსების და მათი თანასწორი, ხელშეუვალი უფლების აღიარება
წარმოადგენს თავისუფლების, სამართლიანობისა და საყოველთაო მშვიდობის
საფუძველს. მხედველობაშია მიღებული ის, რომ ადამიანის უფლებების
უგულებელყოფამ და აბუჩად აგდებამ ცალკეული სახელმწიფოები მიიყვანა
ბარბაროსულ აქტებამდე, რომლებიც აღაშფოთებენ კაცობრიობის სინდისს, რომ
უნდა შეიქმნას მსოფლიოს ერთიანი სისტემა, რომელშიც ადამიანებს ექნებათ
სიტყვისა და მრწამსის თავისუფლება, სადაც ისინი თავისუფალნი იქნებიან შიშისა
და გაჭირვებისაგან, ცხადდება უმაღლეს მისწრაფებად.
გენერალური ასამბლეის უფლებამოსილი წევრები აცხადებენ რომ
აუცილებელია ადამიანის უფლებები დაცული იყოს კანონის ძალაუფლებით იმის
უზრუნველსაყოფად, რომ ადამიანი იძულებული არ იყოს, სხვას რომ ვერაფერს
გააწყობს, ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ აჯანყების გზას დაადგეს,
მხედველობაში მიიღება, რომ გაერთიანებულ ერთა ხალხებმა წესდებაში
დაადასტურეს ადამიანთა პირადი უფლებების, ადამიანის, პიროვნების ღირსებისა
და ფასეულობის, მამაკაცისა და ქალის თანასწორუფლებიანობის რწმენა და
გადაწყვიტეს სოციალური პროგრესის, ადამიანის უფლებათა და ძირითად
თავისუფლებათათვის ხელის შეწყობა. მხედველობაში მიიღება ისიც, რომ ამ
უფლებათა და თავისუფლებათა ხასიათის საყოველთაო გაგებას უზარმაზარი
მნიშვნელობა აქვს მისი შესატყვისი ვალდებულებების სრულად
განხორციელებისათვის.
 112

გენერალური ასამბლეა აცხადებს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო

დეკლარაციას უმაღლესი რიგის ადმოცანად, რომლის შესრულებასაც უნდა ესწრაფოს
ყველა ხალხი და სახელმწიფო, რათა ყველა ადამიანმა და საზოგადოების ყველა
ორგანომ, ამ დეკლარაციის გათვალისწინებით, სწავლა_განათლების გზით ხელი
შეუწყოს ამ უფლებათა და თავისუფლებათა პატივისცემასა და ეროვნულ და
საერთაშორისო პროგრესულ ღონისძიებათა გატარებას, როგორც ორგანიზაციის წევრ
სახელმწიფოებს, ისეთი მათი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე ხალხებს
შორის საყოველთაო, ეფექტური აღიარებისა და განხორციელების გზით.
პრეამბულაშივე ნათელია, რომ ადამიანის უფლებათა და ძირითად
თავისუფლებათა დაცვისა და უზრუნველყოფის ვალდებულების აღება შეუძლია
მხოლოდ და მხოლოდ ეკონომიკურად, პოლიტიკურად, სამართლებრივად კარგად
ორგანიზებულ სახელმწიფოებს, რომელთაც გააჩნიათ მდიდარი კულტურისა და
თვითშეგნების ისტორიული ტრადიცია, რომლის შესატყვისი სოციალური
ფსიქოლოგია მყარი და ჯანსაღია იმ მორალურ_ეთიკური, რელიგიური
ურთიერთობების თანაცხოვრების პრინციპებითა და ღირებულებებით, რაც ამა თუ
იმ კონკრეტული ერებისა და ხალხების პროგრესული განვითარების საფუძველშივეა
მოცემული.
რაც შეეხება ნაკლებად განვითარებულ, სუსტ სახელმწიფოებს, მათ მიმართაც
არსებობს გარკვეული უფლებამოსილებანი და ვალდებულებანი, რომელთა მიმართ
პასუხისმგებლობა განსაზღვრავს პროგრესული ორიენტაციის ძირითად ნიშნებს და
მახასიათებლებს, რამაც უნდა გააერთიანოს და გააღრმაოს მათი პოლიტიკური და
ეკონომიკური ურთიერთობების დიაპაზონი საერთაშორისო კავშირების
ხელსაყრელი შინაარსით.
გაეროს (აუდ) პირველ, მეორე და მესამე მუხლში თავისუფლების,
თანასწორობისა და სიცოცხლის ხელშეუვალ უფლებებზე ნათლად და გარკვევითაა
მითითებული იმ ცნობიერი, ჰუმანური დამოკიდებულების საფუძველზე,
რომლითაც ადამიანები გამოხატავენ თავიანთ კეთილგონივრულ, გულისხმიერ და
სათუთ გუნება_განყწობილებას ერთიმეორისადმი. კლასიკური
ეთიკურ_ფილოსოფიური კონცეფციების ავტორები ყოველთვის მიიჩნევდნენ, რომ
გონებისა და სინდისის განსაზღვრული სულიერი ნიჭი და უნარი ადამიანს არ უნდა
აძლევდეს ბოროტების ჩადენის საშუალებას. მსოფლიო რელიგიური
მიმდინარეობები, როგორიცაა ბუდიზმი და ქრისტიანობა, თავიანთი მრწამსის
განმსაზღვრელ თავისებურებად ზნეობრივი სრულყოფის მეთოდებსა და გზებს
სახავენ, რომლებიც ძალიან ახლოს მოდიან ერთმანეთთან შესაბამისობასა და
თანხვედრაში. მაგალითად, ცნობილი ქართველი მოაზროვნე ა. ჯორჯაძე ბუდიზმსა
და ქრისტიანობას შორის აუცილებელი პარალელების გავლებაზე შემდეგნაირ
დახასიათებას იძლევა: განსაკუთრებული თვისებანი ამ ორი ფუნდამენტური
რელიგიის ეთიკურ გაგებაში გახლავთ პატიება, ლმობიერება, სიყვარული და
თანაგრძნობა. ბუდაც და იესოც ერთობისა და ძმობისკენ იწვევენ ადამიანებს, მათ
შორის კეთილი განყწობა ძლიერი უნდა იყოს, ვიდრე მტრობისა და სიძულვილის
გრძნობანი, რომელნიც აშორებენ მათ. რაკი ბუდამ და იესომ შენდობა და სიყვარული
დაუდეს საფუძვლად თავიანთ მოძღვრებას, ამდენად გაუმართლებელია, რომ
ადამიანმა ადამიანზე ძალა იხმაროს. ისინი გვასწავლიან: ბოროტებას ბოროტებითვე
ნუ ებრძვითო (61;76-77).
 113

სწორედ ასეთი სულისკვეთება სუფევდა კაცობრიობის კულტურისა და

ცივილიზაციის განვითარების ყველა დიდმინიშვნელოვან საფეხურზე. ყოველთვის
იყო მოწოდებები ადამიანთა ურთიერთისყვარულის, თანადგომის, ერთობის,
ძმობისა და თანასწორობის შესახებ, თუმცა მოწოდება მოწოდებად რჩებოდა,
ზნეობრივი პრინციპების ჯერარსული ბუნება კი რეალურ სინამდვილეში იმდენად
სუსტად აირეკლებოდა, რომ ისტორიული ბოროტების ულმობელი ქარბორბალის
თარეში ასიათასობით და მილიონობით ადამიანთან ერთად, უძველესი წარსულისა
და უნიკალური მონაცემების კულტურულ ერებსა და ქალაქ სახელმწიფოებს
იწირავდა.
თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობათა კონტექსტში საინტერესოა
დეკლარაციის მე_4 მუხლი, რომლის მიხედვითაც არავინ არ უნდა იყოს მონა ან
სხვაზე დამოკიდებული, ყველა სახის მონობა და მონებით ვაჭრობა იკრძალება.
ბევრი ჭკვიანი და დაკვირვებული ადამიანი, რომელიც პრაქტიკულად განსჯის
აღნიშნულ მუხლს, იტყვის, რომ მონობა არათუ არ მოსპობილა, არამედ ახალი,
მოდერნიზებული შეფერილობით ჩამოყალიბდა. მართალია, დღეს ასე აშკარად და
აღიარებულად არ არქმევენ იმ ადამიანებს მონებს, რომელთაც ხშირად მათი
ნება_სურვილის საწინააღმდეგოდ აიძულებენ დათანხმდნენ რაღაც პირობებზე.
ხშირ შემთხვევაში ადგილი აქვს ადამიანთა გაყიდვასაც მათი დანიშნულებისამებრ
გამოყენებისა და მოხმარების მიზნით. თვითონ ადამიანები არც თუ იშვიათად
ხდებიან იძულებულნი გაყიდონ თავიანთი ცოცხალი ძალა, ნიჭი, სილამაზე და სხვა
უნარი, რათა ელემენტარული საარსებო სახსრები მოიპოვონ სტამბულისა და სხვა
თურქული ქალაქების არალეგალურ ბაზრებზე და არა მარტო იქ, თვით ევროპისა და
ამერიკის კონტინენტებზე. გაქნილი ვაჭარი სუტენიორები, რომლებიც სხვადასხვა
კრიმინალურ დაჯგუფებებს განეკუთვნებიან, ღამის კლუბებისა და სამუშაო
სახლებისთვის უამრავ გოგონას ყიდულობენ ან ყიდიან, რომელთა ხვედრიც ხშირად
ძალზე სავალალო და დამაფიქრებელია. არის კიდევ სხვა სახის მომენტები, რაც
მონობის აქტიური ფუნქციონირების მაგალითებს ადასტურებს, თუმცა ეს მაინც არ
ნიშნავს იმას, რომ მონათმფლობელური წყობილება კვლავ ძალაშია. ამის თაობაზე
ყოველგვარი გაუგებრობა მოიხსენება იმ შემთხვევაში, თუ ერთიმეორისაგან
გავმიჯნავთ მონათმფლობელობის იურიდიულად და ოფიციალურად დაკანონებულ
პოლიტიკურ_სამართლებრივ ინსტიტუტებს და იმ დაწესებულებებს, სადაც ადგილი
აქვს სხვადასხვა ფარული, არალეგალური ფორმით მონობის უამრავ ფაქტებს. დღეს
არც ერთი არამარტო ცივილიზებული, არამედ თვით უკიდურესად
არაცივილიზებული ქვეყნები და სახელმწიფოები ოფიციალურად და იურიდიულად
არა მარტო არ აკანონებენ მონობას, არამედ პირიქით ასეთ რამეს კანონსაწინაამდეგო
მოვლენადაც მიიჩნევენ, სულ სხვა საკითხია ის, თუ როგორ მიმდინარეობს ეს
პროცესი ფარულად.
ანტიკურ პერიოდში პლატონი და არისტოტელე მონობის ინსტიტუტს
აუცილებლად მიიჩნევდნენ, მაგრამ ეს არ ეხებოდა მოაზროვნე, გონიერ და
განათლებულ ადამიანებს, რომლებიც ბერძნები უნდა ყოფილიყვნენ, დანარჩენებს კი
ბარბაროსებს ეძახდნენ და მონობისათვის შესაფერ კანდიდატურად თვლიდნენ.
არისტოტელე მონას სოციალური თვალსაზრისით უმწეო არსებად თვლიდა, მონა
მისი შეხედულებით მეტყველ იარაღს წარმოადგენდა, რომელიც მოკლებულია
მოქალაქეობას. `ჩვენ მოქალაქეებად მივიჩნევთ მათ, ვინც სასამართლოში და
სახალხო კრებაშიც მონაწილეობს~ (65;445). ასეთი კრიტერიუმებით ალბათ დღეს
 114

ძალიან უმნიშვნელო რაოდენობის ადამიანი შეიძლება ჩაითვალოს ნორმალურ

მოქალაქედ
მონობის არსის გასაგებად უნდა მოვიშველიოთ ტრადიციული მეტაფიზიკური
და იურიდიული განსაზღვრებები. მეტაფიზიკური გაგებით, რომელიც გააჩნია
პლატონს და არისტოტელეს, მონა არის ის, ვისაც არ შეუძლია თავისი თავის მართვა,
ე. ი. არის თავისუფალი და ამის გამო, პირადი პასუხისმგებლობა საკუთარი
ცხოვრების მიმართ არ გააჩნია. იურიდიული გაგებით კი, მონად ითვლება ის პირი,
ვისაც უკანონოდ, რაიმე იძულების წესით წართმეული აქვს კანონიერად
მინიჭებული ადამიანური უფლებები. აყრილი აქვს ღირსება და პატივი, იყენებენ მას
დაინტერესებული სუბიექტები პირადული მიზნებისა და სარგებლობის
ინტერესისამებრ. ამ ორი განსაზღვრებიდან მეტაფიზიკური მონობა ადამიანის
გონების განვითარებაზეა დამოკიდებული და მის მიმართ სამართალი ვერაფერს ვერ
გახდება, იმისათვის, რომ შინაგანად თავისუფალი გახადოს იგი. ამდენად,
მეტაფიზიკური მონობა შინაგანი ხასიათის მატარებელია და მას გარეგნული
მეთოდებითა და ზემოქმედებით ვერაფერს მოუხერხებენ, თუ რა თქმა უნდა, არ
შეცვლიან და არ გარდაქმნიან მის სულიერ მდგომარეობას, რითაც შეიძლება
განუმტკიცონ საკუთარი ძალების რწმენა აუცილებელი თვითშეგნების
გამომუშავებასთან ერთად. იურიდიული მონობა კი გარეგნული ხასიათისაა,
რომლის წინააღმდეგ არსებობს კონსტიტუციურად დაფუძნებული საკანონმდებლო
სისტემა, რამაც შესაბამის სამართალდამცავ ორგანოებს უნდა გაუხსნას ხელფეხი
მსგავსი ქმედებების აღსაკვეთად და კანონით გათვალისწინებული ზომების
მისაღებად.
გარკვეული მოსაზრებით შევეხებით ჩვენთვის პრობლემატურ მუხლებს. მათ
ერთიან კონტექსტში განხილვა განსაკუთრებულად ცხადყოფს იმას, თუ რატომ არ
შეიძლება დაპატიმრებულ იქნას, ეწამოს, ან დაისაჯოს ვინმე სასტიკად,
არადამიანურად, მისი ღირსების დამამცირებელი საშუალებებით.
მონათმფლობელობისა და ფეოდალიზმის ეპოქაში (ხშირად მომდევნო
პერიოდებშიც), როგორც მოწმის, ისე ეჭვმიტანილის დაკითხვას მიმართავდნენ
წამების გამოყენების მეთოდით, ინკვიზიციის პერიოდში კი ყოველგვარი ჩვენება,
რომელსაც ადამიანი იძლეოდა, სასტიკი წამების ზეგავლენით მიიღწეოდა. წამების
გამოყენება ოფიციალურ სასამართლო პრაქტიკაში აიკრძალა საფრანგეთის დიდი
რევოლუციის შემდეგ (14;82). თუმცა ეს აკრძალვა რომ სრულყოფილად
დამკვიდრებულიყო ყველა სახელმწიფოს სამართლიანი მართლმსაჯულების
სისტემაში, მაშინ ალბათ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური
ასამბლეა მე_5 მუხლს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში სულ სხვა
პრინციპით განსაზღვრავდა, მაგრამ რეალური მდგომარეობიდან გამომდინარე,
აღნიშნული პრობლემა გაძლიერებული პასუხისმგებლობის დამატებით საჭიროებას
მოითხოვს, რაც აუცილებლად უნდა ასახულიყო გაეროს მიერ საერთაშორისო
დოკუმენტით. მე_11 მუხლის თანახმად, პირველი პუნქტი უდანაშაულობის
პრეზუმფციის არსს გამოკვეთილად უფარდებს სასამართლო პროცესზე წარდგენილი
პირის მიერ თავის დასაცავად ყველა შესაძლებლობის გამოყენებას, რომელიც
ემსახურება მისი უდანაშაულობის დამტკიცებას. მეორე პუნქტი კი ნებისმიერი
მსჯავრის მიზანშეწონილობას ამა თუ იმ დანაშაულის მიხედვით, განიხილავს
მოქმედი კანონმდებლობის იურიდიულ ძალაში შესვლის მომენტიდან, თუ მანამდე
ესა თუ ის საქციელი არ ითვლებოდა ეროვნული კანონით, ან საერთაშორისო
 115

სამართლით დანაშაულად. პირი, რომელმაც ჩაიდინა აღნიშნული ქმედება

მოცემული კანონმდებლობის იურიდიულ ძალაში შესვლამდე, მსჯავრისაგან
გათავისუფლდება. აქვე მითითებულია, რომ არ შეიძლება მას დაედოს მსჯავრი
უფრო მძიმე დანაშაულისათვის, ვიდრე ის მსჯავრია, რომელიც შეიძლება მისთვის
დაედოთ დანაშაულის ჩადენის დროს. მაგალითად, დაუშვებელია რაიმე საქმის
სრულყოფილი გამოძიებისა და სასამართლოს საფუძვლიანი გადაწყვეტილების
მერეც ეჭვმიტანილი იმაზე მეტხანს იყოს დაკავებული ან თავისუფლება
შეზღუდული, იმ ხანგრძლივობასთან შედარებით, რაც მას შეიძლება გაეტარებინა,
ანუ მოეხადა კანონიერი სასჯელის შემთხვევაში რეალური დანაშაულის
ჩადენისათვის. ამიტომაცაა, რომ ეჭვმიტანილის წინასწარი გამოძიებისა და
დაკავებისთვის ცივილიზებული სასამართლო სისტემები დროის მაქსიმალურად
შეზღუდულ რეგლამენტს გვთავაზობენ.
აღსანიშნავია სქესთა შორის ქორწინებასთან დაკავშირებული უფლებები.
დეკლარაციის მე_16 მუხლი ეხება შეუღლების, გაყრის პროცესში ქალისა და
მამაკაცის თანაბარ უფლებებს, აგრეთვე ოჯახის როლს, რომელიც საზოგადოების,
ბუნებრივ და ძირითად უჯრედს განასახიერებს, ამიტომ იგი საზოგადოებისაგან და
სახელმწიფოსგან დაცული უნდა იყოს. ეს მუხლი ამ შინაარსით სამ პუნქტადაა
ჩამოყალიბებული. პირველ პუნქტში სრულწლოვან ქალებსა და მამაკაცებს თავიანთი
რასის, ეროვნების ან რელიგიის მიხედვით, ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე
გააჩნიათ შეუღლების, ოჯახის შექმნის უფლება. სხვათა შორის შეზღუდვების გარეშე
რჩება სისხლით ნათესაური კავშირის პირობებში შეუღლების ვარიანტიც, ვინაიდან
ამაზე მინიშნებაც არაა საერთოდ, მაშასადამე, უნდა ჩავთვალოთ, რომ სამართლის
ლოგიკის ენა ყველა შემთხვევაში ექვემდებარება პრინციპს: რაც აკრძალული არ არის,
ის ნებადართულია. აქვე არ შეიძლება განსაკუთრებით არ გავამახვილოთ ყურადღება
ამ მუხლის მე_2 პუნქტზე, რომელშიც კონკრეტულად მითითებულია შეუღლების
შესაძლებლობებზე მხოლოდ კაცისა და ქალის სურვილისამებრ და სრული
თანხმობის შემთხვევაში. აქ უკვე ცალსახად გამოკვეთილია, რომ მხოლოდ ორ
მოპირდაპირე სქესის ნიშნის მქონე ადამიანებს გააჩნიათ შეუღლების უფლება სხვისი
ნებართვის გარეშე, რაც იმას ნიშნავს, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც დასაშვებად მიაჩნიათ
მამაკაცის მამაკაცებთან ან ქალის ქალთან დაქორწინება (ზოგან შვილის აყვანის
უფლებებზეცაა საუბარი), მიუხედავად ამ ქვეყნების დემოკრატიული და
ცივილიზებული ყოფა_ცხოვრებისა, უნდა ითქვას, რომ ფაქტიურად მათთან უხეშად
ირღვევა ადამიანთა უფლებების დეკლარაციის მე_16 მუხლის მე_2 პუნქტი, რაც
ფართო სამართლებრივი და პოლიტიკური მსჯელობის საგანი უნდა იყოს. არ
შეიძლება გვერდი ავუაროთ ამავე მუხლის მე_3 პუნქტსაც, რადგან ქართულ
თარგმანში, ჩვენი აზრით, აშკარად შეცდომა უნდა იყოს სიტყვა ადამიანი, რომელიც
თარგმანის ტექსტის მიხედვით წარმოადგენს საზოგადოების ბუნებრივ და ძირითად
უჯრედს (45;384). ჯერ ერთი, ადამიანი საზოგადოების ან სახელმწიფოს უჯრედი კი
არაა, არამედ წევრია, მეორეც, მე_16 მუხლში, სადაც ძირითადად შეუღლებაზე და
ოჯახზეა საუბარი, ცალკე პუნქტში ადამიანის დაცვაზე მითითება სრულიად
ზედმეტი და უადგილოა, მით უმეტეს, რომ აქ რაიმე კონკრეტულ უფლებაზე
აქცენტი არ კეთდება. ამიტომ ადამიანის ადგილას უნდა იყოს ოჯახი, რომელიც
ნამდვილად წარმოადგენს საზოგადოების ბუნებრივ და ძირითად უჯრედს და ის
საზოგადოებისა და სახელმწიფოსაგან დაცული უნდა იყოს.
 116

მე_17 მუხლში განსაზღვრულია ადამიანის მიერ ქონების ფლობის უფლება, როგორც

ერთპიროვნულად, ისე სხვებთან ერთად. ქონების ვინმეზე ჩამორთმევა
თვითნებურად დაუშვებელია. ეს მუხლი ფაქტიურად საკუთრების უფლების
კონსტიტუციური განსაზღვრის იურიდიულ საფუძველს წარმოადგენს. საკუთრების
უფლება ნებისმიერ სახელმწიფოში უნდა იყოს განსაზღვრული მისი წყობილების
მიუხედავად, სულერთია როგორია, კაპიტალისტური თუ სოციალისტური. ზოგჯერ
არასწორად ესმოდათ ის, რომ სოციალიზმი თითქოს უარყოფდა კერძო საკუთრებას,
სინამდვილეში იგი მხოლოდ ზღუდავდა მას რაღაც ჩარჩოებში და აწესებდა
საკუთრების გარკვეულ ლიმიტს, თუ რა შეიძლებოდა გადასულიყო კერძო
მფლობელობაში და რა არა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თუ კერძო საკუთრებას
სოციალიზმი უარყოფდა, მაშინ ყველაზე დიდი სოციალისტური სახელმწიფო,
საბჭოთა კავშირი, რომელიც იყო ფაქტიური ორგანიზატორი გაერთიანებული ერების
ორგანგიზაციის შექმნის, აგრეთვე ჩინეთი, ამ დოკუმენტს ხელს არ მოაწერდა. სხვათა
შორის, საკუთრება კომუნიზმის აშენების პერსპექტივაშიც კი არ იხსნებოდა, არამედ
საყოველთაო მნიშვნელობის ხდებოდა, სადაც ყველაფერი უნდა განსაზღვრულიყო
თითოეულისგან შესაძლებლობის მიხედვით და თითოეულზე მოთხოვნილების
მიხედვით. რასაკვირველია, ეს უტოპია იყო, მაგრამ იგი ემყარებოდა არა
საყოველთაო უქონლობას, არამედ საყოველთაო ქონების აღიარებას.
მე_18, მე_19, მე_20, 21_ე და 22_ე მუხლი ერთმანეთთან აზრობრივად
ურთიერთ განპირობებულ დებულებებზეა გამაგრებული. პირველ რიგში დაცული
უნდა იყოს ადამიანის აზროვნების, სინდისისა და რელიგიური თავისუფლების,
უფლებების პრიორიტეტულობა, საიდანაც გამომდინარეობს სხვა დანარჩენი
კონკრეტული უფლებები, რომლებიც ჩამოთვლილ მუხლებშია ჩამოყალიბებული,
ამიტომ მე_18 მუხლში ეს ასეთნაირადაა ფორმულირებული: `ყოველ ადამიანს აქვს
აზროვნების, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება. ეს უფლება მოიცავს
როგორც მის უფლებას შეიცვალოს თავისი რელიგია ან მრწამსი, ასევე უფლებას, იყოს
თავისი რელიგიის აღმსარებელი და მრწამსის მიმდევარი. ეს მას შეუძლია როგორც
ერთპიროვნულად, ისე სხვებთან ერთად, ასევე აქვს მოძღვრების ღვთისმსახურებისა
და რელიგიური და რიტუალური წესჩვეულებების საჯაროდ ან კერძო სახით
შესრულების უფლება~. აქედან გამომდინარეობს მომდევნო მუხლში თავისუფალი
მრწამსის გამოხატვისა და მისი თავისუფალი გავრცელების უფლება, რომელიც
შეიძლება მიღებული და გავრცელებული იქნას ინფორმაციებისა და იდეების სახით
სხვადასხვა საშუალებათა გამოყენების გზით სახელმწიფოს საზღვრებისაგან
დამოუკიდებლად. მე_20 მუხლის მიხედვით უკვე სავსებით გარკვეულია ადამიანთა
მონაწილეობის უფლება მშვიდობიან საკრებულოებსა და ასოციაციებში, სადაც ისინი
შეიძლება ნებაყოფლობით გაერთიანდნენ და არა რაიმე იძულებითი ზეგავლენის
გზით. 21_ე მუხლში ადამიანის თავისუფალი აზროვნება, სინდისი და მრწამსი
მკაფიო ასახვასა და დაგვირგვინებას აღწევს იმით, რომ მისი საშუალებით ყოველ
ადამიანს უფლება აქვს თავისი ქვეყნის მართვაში მონაწილეობა მიიღოს უშუალოდ ან
თავისუფლად არჩეული წარმომადგენლების მეოხებით. ამასთანავე ყოველ ადამიანს
უფლება აქვს სხვების თანაბრად მიუწვდებოდეს ხელი თავისი ქვეყნის მართვაზე,
რაც იმას ნიშნავს, რომ ხალხის ნება უნდა იყოს მთავრობის ძალაუფლების
საფუძველი, ეს ნება უნდა გამოიხატებოდეს პერიოდულ და არაფალსიფიცირებულ
არჩევნებში, რომლებიც უნდა ტარდებოდეს საყოველთაო და თანაბარი საარჩევნო
უფლებით, ფარული კენჭისყრით ან თავისუფალი კენჭისყრის უზრუნველმყოფელი
 117

სხვა ნაირფეროვანი ფორმებით. ყოველივე ეს ესაჭიროება თითოეული ადამიანის,

როგორც საზოგადოების წევრის სოციალურ უზრუნველყოფას, ღირსების
შენარჩუნებას, პიროვნების თავისუფალ განვითარებას, ეკონომიკური, სოციალური
და კულტურულ სფეროებში ეროვნული ძალისხმევის, საერთაშორისო
თანამშრომლობის მეოხებით და ყოველი სახელმწიფოს სტრუქტურისა და
რესურსების შესატყვისად, როგორც ეს ჩამოყალიბებულია 22_ე მუხლში.
23_ე მუხლი ყოველ ადამიანს ანიჭებს შრომის უფლებას, საქმიანობის
თავისუფალი არჩევის, შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობებისა და
უმუშევრობისაგან თავდაცვის უფლებას. ყოველ ადამიანს რაიმე დისკრიმინაციის
გარეშე, თანაბარი შრომისათვის აქვს თანაბარი გასამრჯელოს მიღების უფლება.
ყოველ მაშვრალს აქვს უფლება მიიღოს სამართლიანი და დამაკმაყოფილებელი
ჯილდო, რომელიც უზრუნველყოფს მისი და მისი ოჯახისთვის, ადამიანის საკადრის
არსებობას და რომელსაც დაემატება, აუცილებლობის შემთხვევაში, სოციალური
უზრუნველყოფის სხვა საშუალებები. აქედან გამომდინარეობს 24_ე მუხლის
მიხედვით გათვალისწინებული უფლება დასვენებისა და მოვალეობისა, რომელიც
მდგომარეობს სამუშაო დროის გონივრულად შეზღუდვისა და გასამრჯელოიანი
პერიოდული შვებულებით სარგებლობის უფლების მინიჭებაში.
აღნიშნული მუხლების მიხედვით გარანტირებული უფლებები მხოლოდ
მაღალგანვითარებული, ცივილიზებული ქვეყნებისა და მათი საზოგადოების
დიდებული მიღწევა. რაც შეეხება ჩვენს ქვეყანას და მის საზოგადოებას, იგი ძალზე
შორსაა ამგვარი უფლებების უზრუნველყოფისაგან, ვინაიდან აქ, ჯერ ერთი, იმდენად
დეფიციტურია სამუშაო ადგილები, რომ მისი მიღება საზოგადოების უმეტეს ნაწილს,
თავისი შესაძლებლობისა და კვალიფიკაციის მიუხედავად, საერთოდ არ შეუძლია,
მეორეც, შრომა ყოველმხრივ დაუფასებელი და აუნაზღაურებელია. რეალური
ხელფასი მიზერული ოდენობისაა და ისიც ისეთნაირ შეკვეცას განიცდის
საგადასახადო ტარიფების მიხედვით, რომ ფაქტიურად, მშრომელი ადამიანი,
სულერთია, ეს იქნება მუშა, მასწავლებელი, მოსამსახურე თუ ინტელიგენტი, თავს
შეურაცხყოფილად, დათრგუნულად და აბუჩადაგდებულად გრძნობს, რაც მკვეთრად
აისახება მის შრომის ნაყოფიერებაზე, რომელსაც არავითარი სტიმული და
ხელშეწყობა არ გააჩნია. ამიტომ მისგან რაიმე პრეტენზია, თუნდაც ხელფასის
მინიმალურ მომატებაზე, ან უბრალოდ მის დროულად მიღებაზე, რომ საერთოდ
არაფერი ვთქვათ ფასიან შვებულებებზე და გასამრჯელოებზე, თითქოს
სასაცილოდაც კი ჟღერს, იქ, სადაც ნებისმიერი ადმინისტრაცია, სულერთია, კერძოა
ის, თუ სახელმწიფო დაწესებულება, მას ცინიკურად და ქედმაღლურად უცხადებს:
თუ არ მოგწონს, წაბრძანდი, შენს ადგილს ძალიან ბევრი მეხვეწებაო. ამიტომაცაა,
რომ საარსებო მინიმუმთან შედარებით უკიდურესად დაკნინებული ხელფასებისა და
პენსიების უზრუნველყოფის აუტანელ პირობებში შეიძლება ითქვას მათი
ნაწილობრივ ან სრული აუნაზღაურებლობისა და გაუცემლობის პირობებშიც
შეუძლებელია ფიქრი იმისა, რომ კორუფციასთან ბრძოლა წარმატებით დამთავრდება
და საბოლოო გამარჯვება სამართლიანობასა და პატიოსნებას დარჩება.
პირდაპირ შესაშური და ამაღელვებელია 24_ე მუხლი, რომელიც ყოველ
ადამიანს უფლებას აძლევს იყოს ისეთ ცხოვრებისეულ დონეზე, რომელიც
გულისხმობს საკვების, ტანისამოსის, საცხოვრისის, სამედიცინო მოვლისა და
სოციალური მომსახურების უზრუნველყოფას, რაც აუცილებელია თვით მისი და
მისი ოჯახის ჯანმრთელობისა და დოვლათისათვის, ადამიანს აქვს უფლება
 118

უზრუნველყოფილი იყოს უმუშევრობის, ავადმყოფობის, ინვალიდობის, სიბერეში

დაუძლურების თუ, მისგან დამოუკიდებლად არსებობისთვის სხვა საშუალებების
დაკარგვის შემთხვევაში. განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა დედობისა და
ბავშვობის მზრუნველობასა და დახმარების გაწევის უფლებას. უქორწინოდ
დაბადებული ყველა ბავშვი სოციალური თვალსაზრისით ერთნაირად თანაბრად
უნდა იყოს დაცული. ამ და იმ ტიპის მუხლებზე უმჯობესია კომენტარი არ გაკეთდეს,
ან თუ რამის თქმა აუცილებელია, შეგვიძლია იმედგაცრუებულმა ჩავთვალოთ, რომ
ან ჩვენნაირ ქვეყნებზე არ ვრცელდება ადამიანთა საყოველთაო უფლებების
დეკლარაცია, ან უბრალოდ, ადამიანთა კატეგორიას არ მივეკუთვნებით.
დეკლარაციის 26_ე და 27_ე მუხლები, ისევე როგორც ზოგიერთი წინამდებარე
სხვა მუხლი, განსაკუთრებულად მჭიდრო ლოგიკურ კავშირშია მოქცეული. ეს
მუხლები ადამიანს ანიჭებს უფასო განათლების უფლებას _ სულ მცირე, დაწყებით
და ზოგად განათლებას მაინც, როგორც სიტყვა_სიტყვითაა აღნიშნული, ამასთანავე,
დაწყებითი განათლება აუცილებელი უნდა იყოს. ტექნიკური და პროფესიული
განათლება საყოველთაო ხელმისაწვდომი უნდა იყოს, უმაღლესი განათლება კი
ყველასათვის თანაბრად ხელმისაწვდომი უნდა იყოს თითოეულის უნარის
შესაბამისად. განათლება გამიზნულია ადამიანის პიროვნების სრული განვითარების
და ადამიანის უფლებების, მისი ძირითადი თავისუფლებების პატივისცემის
გაზრდისაკენ. განათლება ხელს უნდა უწყობდეს ურთიერთგაგებას ყველა ხალხის,
ყველა რასისა და რელიგიური ჯგუფის ურთიერთშემწყნარებლობას, მათ
მეგობრობას, ხელს უნდა უმართავდეს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას
მშვიდობის შენარჩუნებაში. მშობლებს ეძლევათ უფლება თავიანთი მცირეწლოვანი
შვილების განათლების სახეობის პრიორიტეტის შესარჩევად. ასევე ყოველ ადამიანს
უნდა მიეცეს საშუალება მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოების კულტურულ
ცხოვრებაში, დატკბეს ხელოვნების ნიმუშებით, შეძლებისდაგვარად მონაწილეობა
მიიღოს მეცნიერულ პროგრესში და ისარგებლოს მისი სიკეთით. ყოველივე ეს
ჭირდება ადამიანს, რათა მან წარმატებით დაიცვას თავისი მორალური და
მატერიალური ინტერესების უფლება, რომლებიც მისი ავტორობით შექმნილი
მეცნიერული, ლიტერატურული და მხატვრული ნაშრომების შედეგს წარმოადგენს
(მუხლი 27).
რაც შეეხება 28_ე, 29_ე და 30_ე მუხლებს, ესენი ფაქტიურად ადამიანთა
საყოველთაო დეკლარაციის კონცეფციის ზოგად დებულებებს მოიცავენ. ყოველ
ადამიანს უფლება აქვს მოითხოვოს სოციალური და საერთაშორისო წესრიგი,
რომლის წიაღშიცაა მხოლოდ შესაძლებელი ამ დეკლარაციაში ჩამოყალიბებული
უფლებებისა და თავისუფლებების მთლიანად განხორციელება (მუხლი 28). ყოველი
ადამიანის უფლებებს შეესაბამება აუცილებელი ვალდებულებები, რომელზეც
მითითებულია 29_ე მუხლში. ეს ვალდებულებები საზოგადოებრივი ხასიათისაა, რის
გარეშე საერთოდ შეუძლებელია ადამიანის პიროვნების სრული განვითარება.
ამიტომაც ვალდებულებები გულისხმობენ გარკვეულ შეზღუდვებსაც, რომელიც
კანონითაა დაწესებული მხოლოდ და მხოლოდ სხვათა ჯეროვანი აღიარებისა და და
მათი უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემის, დემოკრატიული
მოთხოვნების, საზოგადოებრივი წესრიგისა და საერთო კეთილდღეობის
დაკმაყოფილების მიზნით. მოცემული დეკლარაცია თავისი ბოლო 30_ე მუხლით
იმასაც ითვალისწინებს, რომ ვინმემ რაიმე დებულება არ გაიგოს ისე, როგორც ეს
შეიძლება აწყობდეს რომელიმე სახელმწიფოს, ჯგუფსა თუ ცალკეულ პირებს,
 119

თავიანთი უფლებების გადამეტებისათვის, რომლითაც ისინი შეიძლება შეეცადონ,

მოიმოქმედონ რაიმე, დეკლარაციაში ჩამოყალიბებული უფლებებისა და
თავისუფლების საწინააღმდეგოდ.
წინამდებარე თავში, სადაც განხილულ იქნა ადამიანის უფლებები და
თავისუფლებები საქართველოს კონსტიტუციაში, პარალელურად განიხილებოდა
საერთაშორისო ხასიათის აქტები და კონვენციები, რის შედეგადაც ევროპის
კონვენციით დადგენილი ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის შესახებ
ძირითადი მუხლები თავის პუნქტებიანად ყოველგვარი გამოტოვების გარეშე იქნა
შეტანილი. ამიტომაც ამ ეტაპზე უფრო მეტად, მისი ზოგადმნიშვნელოვანი
სისტემური ხასიათი უნდა განისაზღვროს, რომელსაც ექნება გარკვეული მიზანი,
რათა ჯეროვანი წარმოდგენა შეგვექმნას მოცემული დოკუმენტების შიგნით
გამოთქმული პრინციპების განხორციელების რეალურ, ობიექტურ პირობებზე.
როგორც უკვე ცნობილია, ევროპის კონვენცია ადამიანის უფლებათა და ძირითად
თავისუფლებათა შესახებ მიღებულ იქნა 1950 წ; 4 ნოემბერს, რომში. მისი
ხელმომწერი ევროპის საბჭოს წევრი მთავრობები ითვალისწინებენ 1948 წ. 10
დეკემბერს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ
მიღებულ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციას, აგრეთვე იმას, რომ ამ
დეკლარაციის მიზანია მასში გაცხადებული უფლებების საყოველთაო, ეფექტური
აღიარება და დაცვა. მიიჩნევენ, რომ ევროპის საბჭოს მიზანია მისი წევრების მჭიდრო
ერთიანობის მიღწევა და რომ მისი ხორცშესხმის ერთ_ერთი გზაა ადამიანის
უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვა და მათი შემდგომი
განხორციელება. აღიარებულია რწმენა, რომ ეს ძირითადი თავისუფლებები
წარმოადგენენ საფუძველს დედამიწაზე სამართლიანობისა და მშვიდობისათვის,
რომელთა მხარდაჭერა შეიძლება ერთის მხრივ, ეფექტური პოლიტიკური
დემოკრატიით, ხოლო მეორე მხრივ, ადამიანის უფლებათა საერთო გაგებით და
დაცვით, მათ მიერ, ვისზედაცაა ეს დამოკიდებული. აქედან გამომდინარე, მტკიცედ
იქნა გადაწყვეტილი, რომ ერთიანი პოლიტიკური ტრადიციის, თავისუფლების მქონე
იდეალების, სამართლიანობის ბატონობის მქონე და თანამოაზრე ევროპული
მთავრობების სახით გადადგან პირველი ნაბიჯები საყოველთაო დეკლარაციაში
მითითებული ზოგიერთი უფლების კოლექტიური უზრუნველყოფისათვის.
ევროპის კონვენციის მიღება კიდევ ერთი ნაბიჯი იყო საერთაშორისო
ხელშეკრულებისა და შეთანხმებების გზაზე ადამიანის რეალური უფლებებისა და
თავისუფლებების განხორციელებისათვის, იმდენად, რამდენადაც დემოკრატიული
ურთიერთობების წესის დამკვიდრება ევროპული ქვეყნებისთვის სხვა რეგიონებთან
შედარებით უფრო ნიშანდობლივი და ხანგრძლივი ისტორიული, კულტურული
განვითარების ლოგიკური შედეგი იყო. ამიტომაც მათი გადამწყვეტი როლი ამ
საკითხში სწორედ ამ ვითარების გამო იყო განპირობებული, თუმცა ისე კარგად და
საინტერესოდ არის გათვალისწინებული გაეროს საყოველთაო დეკლარაციასა და
ევროპის კონვენციაში თითოეული მუხლი თავთავისი პუნქტებიანად, რომ
ძალაუნებურად შეიძლება გაგვიჩნდეს საფუძვლიანი ეჭვი იმისა, სრულდება თუ არა
ეს ნაწილობრივ მაინც იმ რეალურ პოლიტიკურ სინამდვილეში, სადაც ადამიანთა
თანაცხოვრების წესი და შინაარსი ძალზე დრამატული და საჭირბოროტო
პრობლემებთან ჭიდილში განიცდის არცთუ მთლად პოზიტიურ ცვლილებათა
ტრანსფორმაციას. ამასთან, არ შეიძლება იმის იგნორირებაც, რომ საერთაშორისო
ინსტიტუტებს და ორგანიზაციებს გააჩნიათ პროგრამები და პროექტები იმ ქმედითი
 120

ღონისძიებების გასატარებლად, რომელიც უნდა ემსახურებოდეს გაერთიანებული

ერების ორგანიზაციისა და ევროსაბჭოს წევრ სახელმწიფოებში ადამიანთა
უფლებებისა და თავისუფლების განუხრელ დაცვას, თუმცა პრაქტიკული შედეგები
სახარბიელო ნამდვილად არაა. ამიტომ ჯერ კიდევ შორსაა ის დრო, როდესაც
ადამიანთა სოციალური, პოლიტიკური და მორალური თვითშეგნების დონე ისეთი
გახდება, რომ ცალკეულ სახელმწიფოთა ხელისუფლება და ხალხი (მათ შორის ჩვენი
სახელმწიფო და მისი ხალხი) გამონახავს საერთო ენას პროგრესული იდეებისა და
პრინციპების საერთო საკეთილდღეო მიზნების მისაღწევად და რთული ამოცანების
გადასაჭრელად.

$ 2. საერთაშორისო პაქტის მიერ აღიარებული ცალკეული

სადაო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლება;
ერთა თვითგამორკვევის და ტერიტორიული მთლიანობის
შეუთავსებლობის პრობლემა

საერთაშორისო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის მონაწილე

სახელმწიფოები ითვალისწინებენ, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
წესდებით გამოცხადებული პრინციპების შესაბამისად ადამიანთა ოჯახის ყველა
წევრისთვის დამახასიათებელი ღირსების, მათი თანასწორი და განუყოფელი
უფლებების აღიარება არის თავისუფლების, სამართლიანობისა და საყოველთაო
მშვიდობის საფუძველი. ისინი აღიარებენ, რომ ეს უფლებები გამომდინარეობენ
ადამიანისათვის დამახასიათებელი ღირსებიდან, რომ ადამიანის უფლებათა
საყოველთაო დეკლარაციის თანახმად, თავისუფალი, შიშისა და გაჭირვებისაგან
დაზღვეული ადამიანის პიროვნების იდეალის განხორციელება შეიძლება მხოლოდ
მაშინ, თუ შეიქმნა ისეთი პირობები, როცა თითოეული შესძლებს ისარგებლოს
თავისი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით, ისევე როგორც
თავისი პოლიტიკური და ეკონომიკური უფლებებით, ისინი ითვალისწინებენ, რომ
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებით სახელმწიფოები ვალდებული
არიან წაახალისონ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა საყოველთაო
პატივისცემა და დაცვა, რომ თითოეულ ადამიანს ამავე დროს გააჩნიათ
ვალდებულებანი სხვა ადამიანთა მიმართ და კოლექტივის მიმართ, რომელსაც
ეკუთვნის, რათა იღწვოდეს ამ პაქტით აღიარებულ უფლებათა წახალისებისა და
დაცვისათვის.
პირველი ნაწილის პირველი მუხლის მიხედვით, ყველა ხალხს აქვს
თვითგამორკვევის უფლება. ამ უფლების ძალით ისინი თავისუფლად აწესებენ
თავიანთ პოლიტიკურ სტატუსს და თავისუფლად უზრუნველყოფენ საკუთარ
ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ განვითარებას. ამავე მუხლის მეორე
პუნქტის თანახმად, ყველა ხალხს შეუძლია თავისი მიზნების მისაღწევად
თავისუფლად მოიხმაროს თავისი ბუნებრივი სიმდიდრენი და რესურსები ისე, რომ
ურთიერთსარგებლიანობის პრინციპებზე დაფუძნებული საერთაშორისო
ეკონომიკური თანამშრომლობიდან და საერთაშორისო სამართლიდან გამომდინარე
 121

რაიმე ვალდებულებას ზიანი არ მიაყენოს. არც ერთ ხალხს არავითარ შემთხვევაში არ

შეიძლება წაერთვას საარსებო სახსრები, რომლებიც მას ეკუთვნის. მესამე პუნქტის
მიხედვით, ამ პაქტის მონაწილე ყველა სახელმწიფო, მათ შორის სახელმწიფოები,
რომლებსაც ეკისრებათ პასუხისმგებლობა ართვითმმართველი და სამეურნეო
ტერიტორიების მართვისათვის, უნდა ახალისებდეს თვითგამორკვევის უფლების
განხორციელებას და პატივს სცემდეს ამ უფლებას.
ხალხების მიერ თვითგამორკვევის უფლება მათი სამართლიანი და
წმინდათაწმინდა მოთხოვნაა, ოღონდ მათ ისტორიულ ტერიტორიებზე. რეალურ
პოლიტიკურ სიტუაციებში კი კომპაქტურად დასახლებული ეთნიკური ჯგუფები,
რომლებიც არ იმყოფებიან თავიანთ მამა_პაპურ ადგილებზე, არც თუ იშვიათად
მიმართავენ თვითგამორკვევას უხეში და აგრესიული ფორმებით, რასაც სეპარატიზმი
უნდა ეწოდოს და ეს მოვლენა მკვეთრად უნდა გავმიჯნოთ
ეროვნულ_განმათავისუფლებელი მოძრაობისაგან, როდესაც ესა თუ ის დაპყრობილი
ერი ცდილობს თავი დააღწიოს რომელიმე სახელმწიფოს იმპერიულ მფლობელობასა
და გავლენას, რისთვისაც იგი მიმართავს როგორც მშვიდობიან, ისე შეიარაღებულ
გამოსვლებს. ამ პრობლემის ირგვლივ საერთაშორისო პოლიტიკურ წრეებში
არაერთხელ გაჩაღებულა დისკუსია, სადაც სამწუხაროდ, ძირძველი ტერიტორიების
ისტორიულად განსაზღვრული ფაქტორი არსებითად და გადამწყვეტად არ
მიჩნეულა. მიზეზი სავსებით ნათელი და გასაგებია: ყველა ქვეყანამ რომ თავისი
წარმომავლობის მიხედვით ტერიტორიების განაწილებაზე დაიწყოს ზრუნვა, ეს
დიდი ქაოსისა და მოუგვარებელი დავა_კონფლიქტის წყაროდ იქცევა. არ დარჩება
დედამიწაზე ფაქტიურად არც ერთი სახელმწიფო, რომელიც ერთიმეორეს
პრეტენზიას არ წაუყენებს, რაც საერთაშორისო მშვიდობის მისაღწევად ყოვლად
გამოუსადეგარი მეთოდია, თუმცა მეორე მხრივ, ანგარიშგასაწევია თითოეული ერისა
და ხალხისათვის თავისი ისტორიული ტერიტორიის მიმართ საფუძვლიანი
პრეტენზია, რომელიც ან დაპყრობილი, ან მიტაცებული აქვს რომელიმე
სახელმწიფოს. სამშობლოს სიყვარული და პატრიოტიზმი ის გრძნობებია, რომლის
გარეშეც ადამიანის სიცოცხლე ფუჭი და ამაოებაა, ვინაიდან მას სამშობლოს, მამულის
სიყვარულისა და მისი შენარჩუნების გარეშე არ შეუძლია იფიქროს საკუთარი
შთამომავლობის ბედნიერ მომავალზე და წინაპრების მიმართ ღირსეულ
პატივისცემაზე, სხვაგვარი დამოკიდებულება მისი ზნეობრივი, სოციალური,
პოლიტიკური, ეკონომიკური გაუცხოებისა და გადაგვარების ტოლფასია. თუ სხვისი
ქვეყნის საზღვრებში შეღწევა, კომპაქტურად თავმოყრილი დასახლება და ბოლოს
მისგან ძალმომრეობით გამოცალკავება და დაპირისპირება წმინდა წყლის
სეპარატიზმია, სამაგიეროდ, ძალმომრეობით შემოჭრილი მტრის განდევნა ან მის
იმპერიულ არიალში იძულებით განთავსებისაგან თავის დაღწევისათვის თუნდაც
ძალისმიერი და შეიარაღებული ბრძოლა სამართლიან ეროვნულ საქმიანობად,
პატრიოტიზმად უნდა ჩაითვალოს. ეს განწყობა და სულისკვეთება შეიძლება
კრიტერიუმად ჩაითვალოს მხოლოდ იმ ხალხებისათვის, რომლებიც იბრძვიან
თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის, დანარჩენებისათვის კი ეს ყოველივე
გაუგებრობად და უაზრობად მიიჩნევა. ამიტომაცაა, რომ გაერთიანებული ერების
ორგანიზაციისა და ევროსაბჭოს წევრები ერთგვაროვნად არ აღიქვამენ მსოფლიოში
მიმდინარე პროცესებს. მართალია, მათ შორის პრივილეგირებული გავლენის მქონე
ზესახელმწიფოები ძალიან კარგად ამჩნევენ რეალურ განსხვავებებს სეპარატისტულ
და ეროვნულ მოძრაობებს შორის, თუმცა თავიანთი სახელმწიფოებრივი
 122

პოლიტიკური გათვლა_გაანგარიშების პრაგმატული ინტერესებიდან გამომდინარე,

ემხრობიან და ამართლებენ მათ, ვისაც მათვის მოცემულ ეტაპზე მეტი პრაქტიკული
შედეგების მოტანა შეუძლია. ამიტომაცაა, რომ ისინი ამგვარი კონფლიქტების
პირობებში ხელმძღვანელობენ არა პატრიოტული და ისტორიული სამართლიანობის
პრინციპებით, არამედ თავიანთი სტრატეგიული პარტნიორებისათვის ხელსაყრელი
დოქტრინებითა და მოტივაციებით.
მე_3 ნაწილში შემავალი მუხლების შინაარსი საკმაოდ არაერთგვაროვანია,
თანაც მათი რაოდენობაც წინა ორთან შედარებით ბევრად მეტია, ამიტომ აქ
ყურადღება უნდა გამახვილდეს ისეთ არსებით და მნიშვნელოვან საკითხებზე,
რომლებიც სათანადო განმარტებებისა და კომენტარებისთვის სერიოზულ
საფუძველს იძლევა. მე_6 მუხლი ეხება სიცოცხლისა და სიკვდილით დასჯის
უფლებებს, ის რომ სიცოცხლე თითოეული ადამიანის განუყოფელი უფლებაა,
რომელსაც იცავს კანონი, რომ არავის არ შეიძლება თვითნებურად წაართვან
სიცოცხლე, კომენტარს არ საჭიროებს. თუმცა მე_2 პუნქტიდან უკვე შეიძლება
სხვადასხვა მსოფლმხედველობრივი პოზიციებიდან მოხდეს შეფასება სიკვდილით
დასჯის ფენომენისა, რომელიც უმრავლეს ქვეყნებს ჯერაც არ გაუუქმებიათ.
აღნიშნული პუნქტი მიუთითებს ამ ქვეყნებს, რომ სიკვდილის განაჩენი შეიძლება
გამოტანილ იქნეს ყველაზე მძიმე დანაშაულისათვის იმ კანონის შესაბამისად,
რომელიც მოქმედებდა დანაშაულის ჩადენის დროს და არ ეწინააღმდეგება
გეონოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა და მისთვის დასჯის შესახებ
კონვენციის დებულებებს. ამასთან ეს დასჯა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ
კომპეტენტური და სასამართლოს მიერ გამოტანილი საბოლოო განაჩენის
საფუძველზე. ამ მუხლის მე_3 პუნქტი სტილისტურად და გრამატიკულად
გაუმართავი სინტაქსური გამოსახულებაა, რაც ართულებს მის სწორად გაგებას,
უზუსტო თარგმანის გამო. საერთოდ, ასეთი ფუნდამენტური დებულებები უფრო
კორექტულად და გარკვევით უნდა ითარგმნებოდეს, რათა მისი შინაარსის
არასწორმა ინტერპრეტაციამ ზედმეტი ზიანი და უსიამოვნება არ გამოიწვიოს.
ტექსტის გაუმართაობის გამო იძულებული ვხდებით, სიტყვასიტყვით
ჩამოვაყალიბოთ მე_3 პუნქტი (თუმცა სხვა პუნქტებიც არაა მთლად კორექტული)
როცა სიცოცხლის წართმევა გენოციდის დანაშაულს შეადგენს. მხედველობაში უნდა
ვიქონიოთ, რომ ამ მუხლში არაფერი არ აძლევს ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებს
უფლებას, რომ რაიმე საშუალებით გადაუხვიონ რომელიმე ვალდებულებას,
რომელიც იკისრებს გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებასა და მისთვის
დასჯის შესახებ კონვენციის დებულებათა შესაბამისად (45;453).
მუხლი ითვალისწინებს შეწყალების უფლებას სიკვდილმისჯილთათვის (მე_4
პუნქტი) აგრეთვე თვრამეტ წლამდე ასაკისა და ფეხმძიმე ქალთა მიმართ მისი
შესრულების მიზანშეუწონლობას.
თავისთავად ის ფაქტი, რომ სიკვდილით დასჯის ფენომენის შეფასება
განსხვავებული ორიენტაციისა და შეხედულებების წინააღმდეგობასა და დაპი-
რისპირებასთანაა ასოცირებული, იქედანაც მტკიცდება, რომ ზოგიერთ
სახელმწიფოში ის კვლავ ძალაშია, ხოლო ზოგან კი საერთოდ გაუქმებულია. ერთი
შეხედვით ისე ჩანს, რომ სადაც სიკვდილით არ ისჯებიან, იქ ჰუმანური სახელმწიფო
და პროგრესული კანონმდებლობაა, ხოლო სადაც სიკვდილით დასჯა ძალაშია, იქ
მკაცრი სასტიკი სახელმწიფო და დრომოჭმული კანონმდებლობაა, რაც არასწორი და
ზედაპირული მსჯელობის შედეგია, ვინაიდან საშიში რეციდივსტების სიცოცხლის
 123

შენარჩუნება მისი საგანგებო იზოლირების პირობებშიც კი თეორიულად და

პრაქტიკულად საბოლოოდ მაინც არ გამორიცხავს შესაძლებელი ხიფათის
მოლოდინს, რაც ვრცელდება უდანაშაულო ადამიანთა სულიერ განწყობილებაზე და
უარყოფით, დამთრგუნველ ზემოქმედებას ახდენს მათ ფსიქიკაზე. იმის გაფიქრებაც
კი, რომ უბოროტესი დამნაშავე ცოცხალია და შეიძლება რაღაც მანქანებით მან თავი
დააღწიოს საპყრობილეს, აუცილებლად შეზარავს არა მარტო იმათ, ვინც უშუალოდაა
დაკავშირებული მის მავნებლურ საქმეთა სავალალო შედეგებთან, არამედ იმათაც,
ვისაც მხოლოდ საინფორმაციო გადაცემების მეშვეობით აქვს წარმოდგენა
აღნიშნული პირის შესახებ. ამიტომაც ჯერ კიდევ საკითხავია, არის თუ არა
გამართლებული, სოციალური ფსიქოლოგიის შოკირების ფასად სატიკი
ბოროტმოქმედების დანდობა და ე. წ. ჰუმანიზმის გამოჩენა საზოგადოებისათვის,
უსარგებლო და საშიში სიცოცხლის შესანარჩუნებლად? ამ შეშფოთებას კიდევ უფრო
აძლიერებს მე_4 პუნქტით გათვალისწინებული შეწყალების, ამინისტიისა და
განაჩენის შერბილების უფლება, რომელიც ნებისმიერი კატეგორიის დამნაშავეს
უნარჩუნდება. ამრიგად, ჰუმანიზმი და მისი საპირისპირო მოვლენა განისაზღვრება
არა სასჯელის ტვირთის სიმძიმის მიხედვით, არამედ წესიერი, ნორმალური
საზოგადოებისა და ადამიანების მიმართ ხელსაყრელი სოციალური, სამართლებრივი
კლიმატის დამკვიდრებით.
მე_7 მუხლით სასტიკად იკრძალება წამება, არაადამიანური, ღირსების
დამამცირებელი მოქცევა. ამავე დროს, არც ერთ პირზე, თუ არ იქნა მისი
თავისუფალი თანხმობა, არ შეიძლება სამედიცინო და სამეცნიერო ცდების ჩატარება.
აღნიშნულ მუხლს განსაკუთრებული და პრინციპული მნიშვნელობა აქვს
სამედიცინო ბიოეთიკის თანამედროვე მეცნიერული და საერთაშორისო
სოციალურ_პოლიტიკური ნორმებისათვის. ზუსტად ამ მუხლის შესაბამისად,
მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციის ჰელსინკის დეკლარაციამ შეიმუშავა
სახელმძღვანელო რეკომენდაციები ექიმთათვის ადამიანზე ჩატარებული
სამედიცინო_ბიოლოგიური კვლევის შესახებ (10;98). რომელიც მიღებულია მე_18
მსოფლიო სამედიცინო ასამბლეის მიერ. თავდაპირველად ამ დოკუმენტის
გაფორმება შედგა ჰელსინკში _ 1964 წ; ივლისში, შემდეგ კი 29_ე მსოფლიო
სამედიცინო ასამბლეის მიერ იქნა განახლებული ტოკიოში 1975 წ. ოქტომბერი, ამის
შემდეგ 35_ე (ვენეცია 1983 წ. ოქტომბერი) მსოფლიო სამედიცინო გენერალურმა
ასამბლეამ რეგულარულად დახვეწა და ახალი შინაარსებით შეავსო. შემუშავებულ
იქნა რეკომენდაციები ყველა ექიმისთვის, რომელიც სამედიცინო ბიოლოგიურ
კვლევას ატარებს ადამიანზე. ხაზგასმულია ის გარემოება, რომ ეს სტანდარტები
მთელი მსოფლიოს ექიმებისთვის მხოლოდ სარეკომენდაციოა. ისინი არ
თავისუფლდებიან მათი ქვეყნების კანონმდებლობით გათვალისწინებული სისხლის
სამართლის, სამოქალაქო და ეთიკური პასუხისმგებლობისგან (13;335). ამ
დეკლარაციის ძირითად პრინციპებში გადმოცემულია, რომ ადამიანზე ჩატარებული
სამედიცინო_ბიოლოგიური კვლევა უნდა შეესაბამებოდეს აღიარებულ სამეცნიერო
პრინციპებს და ეფუძნებოდეს ადეკვატურ ლაბორატორიულ და ცხოველებზე
წარმოებულ ექსპერიმენტებს, სამეცნიერო ლიტერატურის სრულყოფილ ცოდნას.
ასეთ გამოკვლევას წინ უნდა უძღოდეს კვლევის სუბიექტისათვის ან სხვათათვის
მოსალოდნელი სარგებლობის და რისკის შედარებითი შეფასება. კვლევის სუბიექტის
ინტერესები მეცნიერებისა და საზოგადოების ინტერესებზე მაღლა უნდა დადგეს,
ამასთან გათვალისწინებული უნდა იქნეს კვლევის სუბიექტის მიერ თავისი
 124

პიროვნული ღირსების დაცვის უფლება, რაც შეესაბამება მის სუბიექტური

ავტონომიის პატივისცემას, კვლევის უარყოფითი გავლენის შემცირებას მის
ფიზიკურ და ფსიქიკურ კეთილდღეობაზე. პიროვნულ ღირსებაზე. ამასთან თავის
შეკავება მართებთ ადამიანზე კვლევის ჩატარებისგან, თუ არ არიან დარწმუნებული
ზიანის ალბათობის წინასწარ განსაზღვრის შესაძლებლობაში. ექიმმა უნდა
შეწყვიტოს გამოკვლევა, თუ რისკი აჭარბებს მოსალოდნელ სარგებლობას (13;336).
რაც შეეხება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ
საერთაშორისო პაქტის მე_8 მუხლის მონობის აკრძალვის შესახებ, ძირითადად იგი
განვიხილეთ გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში და ევროპის
კონვენციაში ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ.
თუმცა აქ არის ზოგიერთი ისეთი პუნქტი, რომელიც ეხება საკატორღო სამუშაოთა
შესრულებას თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში (მე_3 პუნქტის ბ ქვეპუნქტი). ამ
პუნქტში ტერმინი `იძულებითი ან სავალდებულო შრომა~ არ შეიცავს:
1) ნებისმიერ სამუშაოს თუ სამსახურს, რომელიც არაა ნახსენები ქვეპუნქტში და
რომელიც, როგორც წესი, უნდა შეასრულოს სასამართლოს განკარგულების
საფუძველზე პატიმრობაში მყოფმა პირმა, ან ასეთი პატიმრობიდან პირობითად
განთავისუფლებულმა პირმა. 2) სამხედრო ხასიათის სამსახურს, ხოლო იმ ქვეყნებში,
სადაც აღიარებულია სამხედრო სამსახურზე უარის თქმა პოლიტიკური და
რელიგიურ_ეთიკური მოტივებით, როგორიც უნდა იყოს სამსახური, რომელიც
კანონით გათვალისწინებულია, ასეთი მოტივებით სამხედრო სამსახურზე უარის
მთქმელ პირთათვის.
აქ არ შეიძლება კომენტარის გარეშე იმის დატოვება, რომ თუ რომელიმე
სახელმწიფოში სამხედრო სამსახური სავალდებულოა, მაშინ ის უნდა
ვრცელდებოდეს ჯანმრთელობის მქონე ყველა იმ მოქალაქეზე, რომელსაც გააჩნია
სათანადო ასაკი და არ გააჩნია კანონმდებლობით გათვალისწინებული გადავადების
ან არასამხედრო ვალდებულების ოფიციალური სტატუსი. რელიგიური და
პოლიტიკური მოტივები არ შეიძლება იყოს საფუძველი სამხედრო
ვალდებულებებისაგან თავის დასაზღვევად, რადგან ამან შეიძლება ცუდად
იმოქმედოს კონკრეტული სახელმწიფოს მშვიდობიან განვითარებასა და შიდა
პოლიტიკურ სტაბილურობაზე. ვინაიდან ერთი მხრივ, ეროვნულ_პატრიოტული
ძალები შესაძლოა ამის გამო აგრესიულად განეწყონ და დევნა დაუწყონ
განსაზღვრული მრწამსის მოქალაქეებს დასახელებული მოტივაციით ქვეყნის
უსაფრთხოებაზე ზრუნვისაგან თავის არიდების გამო, მეორე მხრივ, კი, ზოგიერთი
უკუღმართი და საეჭვო სექტანტური საქმიანობა ან არაჯანსაღი პოლიტიკური
ორიენტაცია შეიძლება გახდეს ბნელი თავშესაფარი სულმოკლე, უპასუხისმგებლო,
ლაჩარი და ქვეყნის მოძულე პარაზიტებისათვის, რომელთა ყალბმა, დემაგოგიურმა
და ცინიკურმა გამოსვლებმა შეიძლება შეასუსტოს სახელმწიფოს აუცილებელი,
სასიცოცხლო მნიშვნელობის ფუნქციები, მოშალოს მისი ტერიტორიული და
სოციალური უსაოფრთხოების თავდაცვითი სისტემის მექანიზმი და სხვა.
მე_10 მუხლი ეხება თავისუფლებააღკვეთილი პირების უფლებებს, აქ
კონკრეტულადაა მოცემული სხვადასხვა პირობები და მოთხოვნები, რომლებიც
უნდა შესრულდეს თავისუფლებააღკვეთილი პირების მიმართ ჰუმანური მოპყრობის
მიზნით, რათა დაცულ იქნეს პიროვნების დამახასიათებელი ღირსება და პატივი. ამ
პირობებში იგულისხმება მსჯავრდადებულებისა და მსჯავრდებულთა სხვადასხვა
მდგომარეობაში ჩაყენება, ასევე სრულწლოვანებისაგან არასრულწლოვანთა ცალკე
 125

გამოყოფა. ცოტა არ იყოს უცნაურად გვეჩვენება ის გარემოება, რომ ამ მუხლში მე_3

პუნქტად გამოსულია პენიტენციალური სისტემის რეჟიმი, რომელიც პატიმრების
გამოსწორების მიზანს ემსახურება და მათ სოციალურ აღზრდას, ვინაიდან უმჯობესი
იყო, უფრო ნათლად გარკვევის მიზნით, პენიტენციალური სისტემის ფუნქციისთვის
ცალკე საგანგებო მუხლი ყოფილიყო დათმობილი, რაც იმ ზედაპირული
წარმოდგენის შთაბეჭდილებას აღარ შეგვიქმნიდა, რომელიც ამ შემთხვევაში ჩნდება.
იგივე შეიძლება ითქვას მე_11 მუხლზე, რომელიც გვეუბნება, რომ არავის არ
შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, მხოლოდ იმის საფუძველზე, რომ არ შეუძლია
შეასრულოს რაიმე სახელშეკრულებო ვალდებულება. არ შეიძლება აქაც არ დარჩეს
გარკვეული უკმარისობის განცდა, რადგან თუ ხელშეკრულება არ ითვალისწინებს
სერიოზულ იურიდულ პასუხისმგებლობას სოციალურ და მორალურ
პასუხისმგებლობასთან ერთად, მაშინ გამოდის, რომ მას რაიმე მნიშვნელოვანი
სერიოზულობის მქონე ძალმოსილება არ გააჩნია. ამიტომაც აქაც მიზანშეწონილი
იქნებოდა უფრო დეტალურად და ნათლად ჩამოყალიბებულიყო შესაფერისი
დებულებები. რაოდენ უცნაურადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, საერთაშორისო პაქტი
შეიცავს ისეთ მუხლებს და პუნქტებს, სადაც ჭარბი ერთი და იგივეს გამეორება და
ზედმეტი დაზუსტებებია, მაშინ როდესაც ზოგიერთი მუხლი, რომელიც აშკარა
პრობლემური ხასიათისაა, მეტად შეზღუდული შინაარსით იფარგლება.
მაგალითისთვის კმარა მე_9 მუხლიც, სადაც მე_4 პუნქტი ფაქტიურად სრულად
ზედმეტია, ვინაიდან მისი წინა და მომდევნო პუნქტები საკმარისად გასაგებად
აყალიბებენ კონკრეტულ ვითარებას.
მე_15 მუხლი გამორიცხავს იმ პირთა ცნობას დამნაშავედ, რომლებმაც
თავიანთი საქციელი ჩაიდინეს იმ მომენტში, როცა მოქმედი სახელმწიფოს შიდა
კანონმდებლობისა და საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად არ იყო სისხლის
სამართლის დანაშაული ის ქმედება, რომელიც შემდგომში სისხლის სამართლის
დანაშაულად იქნა კვალიფიცირებული. ასევე არ შეიძლება დაინიშნოს უფრო მძიმე
სასჯელი, ვიდრე ის, რომელიც უნდა გამოეყენებინათ სისხლის სამართლის
დანაშაულის ჩადენის მომენტში. თუ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ კანონით წესდება
მსუბუქი სასჯელი, ამ კანონის მოქმედება ვრცელდება ამ დამნაშავეზე.
რასაკვირველია, აქ გარკვეულად ჩანს არათანმიმდევრული მიდგომა ერთი მხრივ იმ
კატეგორიის დამნაშავეებთან, რომლებმაც დანაშაულის ჩადენის მომენტში მოქმედი
კანონმდებლობის გამო, თავი დააღწიეს მსჯავრს, იმით, რომ იმ პერიოდისთვის ესა
თუ ის საქციელი არ ითვლებოდა დანაშაულად, ხოლო საპირისპირო შემთხვევაში,
თუ კანონი ამსუბუქებს ამა თუ იმ სასჯელს, მაგრამ მისი შესაბამისი ქმედება
ჩადენილ იქნა უფრო ადრე, მოქმედი კანონი მაინც ვრცელდება მოცემულ
დამნაშავეზე. ეს არათანმიმდევრულობა განპირობებულია მხოლოდ ჰუმანური
მოსაზრებებით, თუმცა ამ გარემოებამ შეიძლება მაინც შექმნას ერთგვარი
უხერხულობა და დისონანსი იმიტომ, რომ შეიძლება არ გამოირიცხოს ისეთი
შესაძლებლობა, როდესაც მავანი დამნაშავის განსაკუთრებული პერსონაჟის
გათვალისწინებით მოქმედ კანონმდებლობაში შეიტანონ სასჯელის
შემსუბუქებისთვის სხვადასხვა ცვლილებები, ან პირიქით, იმ დროს გამკაცრდეს
კანონი, როდესაც რომელიმე საქციელი თავისი სტერეოტიპულობის გამო
ვრცელდება მოქმედი კანონის მიღების მერეც, მაგრამ ამა თუ იმ პირებს სოციალური
მექანიზმის მიმართ თავისებური ადაპტაციის მიზეზით არ შეუძლიათ ხელი აიღონ
თავიანთი ჩვეულებად ქცეული საქციელისაგან.
 126

მე_18 და მე_19 მუხლები მიუთითებენ მრწამსის, რელიგიური

აღმსარებლობის, სიტყვის, იფნორმაციისა და აზრის თავისუფლებას, აუცილებელ
შეზღუდვებს, ექვემდებარებიან მხოლოდ ისეთი ფორმები, რომლებმაც შეიძლება
შელახონ საზოგადოებრივი უშიშროების, წესრიგის, ჯანმრთელობისა და მორალური
ღირსებების შესატყვისი ნორმები. ეს მუხლები ძალიან კარგი მაგალითი უნდა იყოს
იმისათვის, ვინც ჩვენში მოჭარბებული სექტანტობისა და ათასგვარი სოციალური
უმსგავსობის მიმართ ხელშეუხებლობას ქადაგებს და ეს ევროპული სტანდარტების
ცხოვრების წესისა და დემოკრატიის ეტალონად მიაჩნიათ. რატომღაც ამგვარი
ყბადაღებული პროპაგანდის ავტორებს არ სურთ გაიგონ, რომ ჩვენი ისტორიული
ტრადიციებისა და საზოგადოების მორალური ღირსებისათვის ყოველმხრივ
მიუღებელი იდეებისა და მრწამსის გავრცელებით უდიდეს ზიანს აყენებენ ეროვნულ
თვითშეგნებას, კულტურას და სახელმწიფოს სტრატეგიულ ინტერესებს, ამიტომაც
კანონით დაწესებული შეზღუდვების აუცილებლობა ყოველმხრივ გამართლებული
იქნება აღნიშნული საერთაშორისო სამართლებრივი პრინციპების მიხედვითაც.
25_ე, 26_ე და 27_ე მუხლები მოქალაქეთა უფლებრივ თანასწორობას
განსაზღვრავს ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე სხვადასხვა ნიშნების
მიუხედავად. გარკვეული ყურადღება ეთმობა სახელმწიფო საქმეთა წარმოებაში
მონაწილეობის უფლებას, ნებისმიერი მოქალაქე თავისი წარმომავლობისა და
ქონებრივი ცენზის მიუხედავად, შეიძლება მონაწილეობდეს ხელისუფლების
უმაღლესი ორგანოების არჩევნებში, ან თვით იყოს არჩეული ფარული კენჭისყრის
თანაწორი საარჩევნო უფლებების საფუძველზე. რაც უზრუნველყოფს ამომრჩევლის
ნება_სურვილის გამოვლინებას (მუხლი 25) იმ ქვეყნებში, სადაც არსებობს ეთნიკური,
რელიგიური და ენობრივი უმცირესობანი, იმ პირებს, რომლებიც ასეთ უმცირესობებს
განეკუთვნებიან, არ შეიძლება უარი ეთქვათ უფლებაზე, იმავე ჯგუფის სხვა
წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ თავიანთი
რელიგია და შეასრულონ მისი წესები, აგრეთვე ილაპარაკონ დედა ენაზე (მუხლი 27).
აღნიშნული მუხლები ძალზე რელიეფურად გამოსახავენ ერებსა და ხალხებს შორის
ტოლერანტულ დამოკიდებულებებს, თუმცა ისიც ანგარიშგასაწევია რომ
ტოლერანტობა სასურველ შედეგს ვერ გამოიღებს იმ შემთხვევებში, როცა ადგილი
აქვს ცალმხრივ კეთილგანწყობას რომელიმე ქვეყნის შიგნით არსებულ ეთნიკურ
დაჯგუფებათა მიმართ, ხოლო ეს უკანასკნელნი ასეთ მოპყრობას ყოველთვის
ჯანსაღი სულისკვეთებით არ ეკიდებიან და ხშირად იქამდეც თავხედდებიან, რომ
სხვათა ტერიტორიების მიტაცებასაც ცდილობენ, მაშინ როდესაც თავიანთ
სამშობლოში მათი თვისტომები არათუ ტოლერანტობით არ გამოირჩევიან, არამედ
უცხო ქვეყნის წარმომდგენლებს ისეთ მდგომარეობას უქმნიან, რომ აიძულონ რაც
შეიძლება მალე დატოვონ იქაურობა. საქართველო ისტორიულად გამორჩეული
ქვეყანაა ამ თვალსაზრისით, მისი სტუმართმოყვარეობა და ტოლერანტობა იმდენად
თვალშისაცემია, რომ შეიძლება ითქვას, ზომაზე მეტიც, გადაჭარბებულია. ასეთი
გულისხმიერებით და მზრუნველობით, როგორც უცხოელებს ვეპყრობით,
ერთურთისადმი რომ ვიყოთ განმსჭვალული, საჭირბოროტო პრობლემები
თავზესაყრელად არ დაგვიგროვდებოდა. ასევე არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ
არაქართული წარმოშობის ადამიანთა მაღალ სახელმწიფო და თუნდაც სამეცნიერო
თანამდებობებზე დაწინაურების ფეხმოკიდებულ უკუღმართ ტრადიციას, რომელსაც
მოქალაქე საგანგებოდ ცდილობს და ახერხებს საკუთარი გვარის გადაკეთებას და
ქართველობას იბრალებს, რათა ამ მეთოდით უფრო კარგად გაიკაფოს გზა მაღალი
 127

საფეხურებისაკენ. საინტერესოა, იმ ქართველი ფუნქციონერების პოზიცია,

რომლებმაც ძალიან კარგად იციან აღნიშნულ პირთა წარმომავლობა და არავითარ
უხერხულობას არ გრძნობენ იმის გამო, რომ გარეშე დამკვირვებლის თვალს ისეთი
შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს არაქართველებს სპეციალურად და საგანგებოდ
ვუქმნით ისეთ მდგომარეობას, რომ ვაიძულებთ გვარების გადაკეთებასა და
რეალური წარმომავლობის დაფარვას, სირაქლემას თავის მსგავსად. სინამდვილეში
კი იმ ხალხს, ვინც თავის მშობლიურ ერს ასე იოლად უგულებელყოფს და ნამდვილი
წარმომავლობის გვარს პატივს არ სცემს, არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება შენი
ერის გულშემატკივრობა და მოკეთეობა დააბრალო. ზოგადსაკაცობრიო ჰუმანიზმის
არსი და ერთაშორისი ურთიერთობის ჰარმონიზაციის პრინციპი რეალურად
განხორციელდება მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა ნებისმიერი ადამიანისთვის
საკუთარ სამშობლოში ცხოვრება და მოღვაწეობა ერთადერთი და უმთავრესი
ბედნიერების მიღწევის საწინდარი გახდება. ერების აღრევა, ტერიტორიული
ექსპანსია, მცირერიცხოვან ტომთა შთანთქმა და გადაშენება დიდი ერების მიერ და
მსოფლიო ჰეგემონის ადგილის დამკვიდრების ამოცანა ყოველთვის იყო და იქნება
მასიური კონფლიქტების, დაპირისპირებისა და ომების გავრცელების საფუძველი,
რომელიც საყოველთაო უბედურების გარდა სხვას არაფერს მოიტანს.
საერთო შეფასებისთვის შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება იმისა, რომ გაეროს
კომიტეტს გააჩნია საკმაო ბიუროკრატიული მექანიზმები იმისათვის, რომ
ნებისმიერი მწვავე პროცესის შეფერხების მიზნით გაიმართოს გაჭიანურებული
მოლაპარაკებები, რომელთა მიზანს შეადგენს არა პრობლემათა გადაჭრის ეფექტურ
ღონისძიებათა შემუშავება, არამედ დიპლომატიური ხასიათის წიაღსვლების
ჩატარება, რაც გარკვეული კუთხით მისი ქმედითუნარიანობისა და პრაქტიკული
შედეგიანობის მიმართ დაეჭვების საბაბს იძლევა.

თავი მეხუთე
სასამართლოს დამოუკიდებლობის სახელმწიფოებრივი და სოციალური
უზრუნველყოფის პირობები,
$ 1. სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის შინაგანი და გარეგანი ფაქტორები.

სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის ძირითადი პრინციპები

მიღებულ იქნა გაეროს მე_7 კონგრესის მიერ დანაშაულობათა აღკვეთისა და
სამართალდამრღვევებთან მოპყრობასთან დაკავშირებით. მილანში 1985 წლის 26
აგვისტო_6 სექტემბრის განმავლობაში. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
წესდებაში მსოფლიოს ხალხებმა გამოხატეს თავიანთი მტკიცე გადაწყვეტილება,
რათა შეიქმნას პირობები, რომლითაც დაცული იქნება სამართლიანობა ადამიანის
უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებებისადმი პატივისცემის აღძვრის და
განვითარებისათვის ყოველგვარი განსხვავების გარეშე საერთაშორისო
სამართლიანობის განხორციელების შიგნით. აღნიშნული პრინციპები
პრიორიტეტულად წინ წამოწევს კანონის წინაშე თანასწორობას, უდანაშაულობის
 128

პრეზუმფციას და რა თქმა უნდა, განსაკუთრებულად, კანონის შესაბამისად

დაარსებული კომპეტენტური, დამოუკიდებელი და მიუმხრობელი სასამართლოს
მიერ საქმის სამართლიან და საჯარო განხილვას. ოფიციალურ დოკუმენტში
მითითებულია, რომ საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და
კულტურული უფლებების შესახებ და საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და
პოლიტიკური უფლებების შესახებ იძლევა ამ უფლებათა განხორციელების
გარანტიას და აგრეთვე თავის მხრივ, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების
პაქტი წარმოადგენს მტკიცე ბერკეტს იმისათვის, რომ განხორციელდეს
გაუმართლებელი დაყოვნების გარეშე გასამართლების უფლება, რაც თავისთავად
ერთგვარი სკეპსისის საბაბს იძლევა იმის გამო, რომ თავისთავად დეკლარირებული
დებულებები როგორი მწყობრი და ლოგიკურად გამართული სქემითაც არ უნდა
იყოს წარმოდგენილი, ვერავითარ შემთხვევაში ვერ იქნება ვერც ერთი პრაქტიკული
ამოცანის გადაჭრის გარანტია, თუ მთლიანობაში არ იქნა გათვალისწინებული,
შესწავლილი და ობიექტურად გაანალიზებული ის პირობები, რომელიც გააჩნია ამა
თუ იმ სახელმწიფოს. ამ პირობებს ერთმნიშვნელოვანი და სტანდარტულად
კონსტრუირებული პარამეტრები ვერ განსაზღვრავენ ერთი ფუნდამენტური და
მარტივი მიზეზის გამო, რომ სოციალური სინამდვილე, ადამიანის კულტურული
ყოფიერების საზრისი, ისევე როგორც ყოფიერება საერთოდ, ონტოლოგიური
გაგებით, არ შეიძლება ჩამოყალიბდეს ყველასათვის ერთნაირად მისაღები
დეტერმინირებული ჩარჩოების სტრუქტურული განაწესით. რამდენი
საზოგადოებაცაა მსოფლიოში და თუნდაც თვით ერთ რომელიმე სახელმწიფოსა და
ქვეყანაში, იმდენივე სოციალური ყოფიერების შესაბამისი რეალური ფენომენი
არსებობს, რომელიც ადგილობრივი კულტურულ_ისტორიული და
სოციალურ_ფსიქოლოგიური პირობებით ხასიათდება. ისინი გამოირჩევიან
თავიანთი ინდივიდუალური, თვითმყოფადი და განსაკუთრებულად განსხვავებული
ნიშნებით, რომლებიც ვერავითარი საერთო საზომის გამოყენებით ვერ დაიყვანება
ერთ საერთო შინაარსზე და ფორმაზე. აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია,
სასამართლოს დამოუკიდებლობის საკითხიც არ შეიძლება იზოლირებულად
განვიხილოთ ამ ზემოთ დასახელებული პირობებისაგან. მართალია, საერთო
სოციოლოგიური, ფილოსოფიური და შესაბამისად, სამართლებრივი კანონზომიერი
პრინციპების ჩამოყალიბება და დასაბუთება აზრს არასოდეს არ დაკარგავს, თუნდაც
იმიტომ, რომ კონკრეტულსა და ზოგადს შორის ერთიანი დიალექტიკური
განპირობებულობის სისტემური, აუცილებელი, არსებითი და შინაგანი
კავშირურთიერთობაა, თუმცა ეს მაინც არ გვაძლევს მათი გაიგივებისა და
ერთ_მეორეზე დაყვანის საფუძველს. ყოველი ზოგადი პრინციპი გამომდინარეობს
ამა თუ იმ რეალური, კონკრეტული ვითარებიდან, იგი მოიცავს ისეთი მოვლენების
ერთიანობას შინაარსობრივი და მოცულობითი ზოგადის სახით, რომლებიც ერთი
რიგის ან ერთი სიმრავლის ობიექტებს უყრიან თავს თვისობრივი მიმართებების
ატრიბუტული და რაოდენობრივი მიმართებების კვანტორების, ანუ ნიშანთა
კვანტიფიკაციის მიხედვით, ამიტომაც ყოველ ზოგად პრინციპს ლოგიკურად და
იმპერატიულად შეესაბამება კონკრეტულ მოვლენათა ჯგუფი, რომლებიც
განპირობებულია რაღაც სიღრმისეული კანონზომიერებით აუცილებლობის
სფეროში. აუცილებლობა, ლოგიკური ტერმინოლოგიის მიხედვით, განასახიერებს
ალეთიკურ მოდალობას, ალეთიკური ნიშნავს ძველ ბერძნულად ჭეშმარიტს, ანუ
ისეთს, რომელიც მოქმედებს ჩვენი ნებისყოფისა და ცნობიერებისაგან
 129

დამოუკიდებლად, იგი ობიექტურ კანონზომიერებას განეკუთვნება, ხოლო

ვალდებულება, იგივე ტერმინოლოგიის მიხედვით, დეონტიკურ მოდალობას
შეეფარდება, რომელიც არის ნორმატიულად დადგენილი პრინციპების ერთიანობა,
რაც ალეთიკურისაგან განსხვავებით, დამოკიდებულია ჩვენს ნებისყოფასა და
ცნობიერებაზე, რამდენადაც იგი განისაზღვრება არააუცილებელი შესრულებადობის
პრინციპით. მაშასადამე, როდესაც ამბობენ, რომ თავისთავად ასეთი ნორმატული
პრინციპების შემუშავება წარმოადგენს რაღაცის მოხდენის გარანტიას, აბსურდული
და არასწორი მსჯელობაა, რადგან სურვილი, მიზანი ჯერარსულია და მისი
დეკლარირება ჯერ კიდევ არაფერს ნიშნავს მანამ, სანამ არ ვიცით კოკრეტული
მოვლენების ფენომენოლოგია და მისი განმსაზღვრელი აუცილებელი,
ზოგადობიექტური კანონზომიერება. თუკი ყოველივე ეს გავიგეთ, გავშიფრეთ და
დავადგინეთ, აი, მხოლოდ ამის შემდეგ შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, თუ რამდენად
პერსპექტიული შეიძლება გახდეს ამა თუ იმ ქვეყანაში, ესა თუ ის ნორმა და
სავალდებულო პრინციპი. ყველაფერთან ერთად არ უნდა დაგვავიწყდეს აგრეთვე,
რომ ყოფიერების ფუნდამენტურ ცნებაში შედის თვით ისეთი კატეგორიებიც,
როგორიცაა ნებისყოფა, მოთხოვნილება და ინტერესი, ეს არცაა გასაკვირი, თუ
გავითვალისწინებთ ადამიანის და საერთოდ, ცოცხალი ორგანიზმების
ბიო_ვიტალურ, გენეტიკურ თავისებურებებს, რომლებიც ყოველ კონკრეტულ
გეოპოლიტიკურ, გეოსოციალურ და კულტურულ_ეპოქალურ არიალს სხვადასხვა
სპეციფიკური ფორმით ახასიათებს. სწორედ ეს სპეციფიკაა გასათვალისწინებელი,
თუ რამდენად მდგრადი, ცვალებადი და შემთავსებელია იგი რაიმე ადაპტაციის
მიმართ. აქვე, თუ გამოვიყენებთ სამართლებრივი ადაპტაციის ცნებას და მასში
ვიგულისხმებთ საერთაშორისო ნორმატიულ პრინციპებთან ამა თუ იმ
სახელმწიფოსა და საზოგადოების დამოკიდებულებას, ყველაფერს საბოლოოდ
გადაწყვეტს საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორაა საზოგადოებაში გადანაწილებული
ინტერესთა შეჯერების განმსაზვრელი კომპლექტი, არის თუ არა იგი
მობილიზებული საიმისოდ, რომ გამოავლინოს მზადყოფნა სამართლებრივად
დაამკვიდროს ესა თუ ის ნორმები პრაქტიკული ცხოვრების წესში, ან საერთოდ,
იძლევა თუ არა ამა თუ იმ საზოგადოების სოციალური ფსიქოლოგია რაიმე
საფუძველს ამ თვალსაზრისით, ხოლო თუ ასეთი საფუძველი არ არის, მაშინ
როგორმა შინაგანმა და გარეგანმა ფაქტორებმა შეიძლება გარდაქმნას ან
საზოგადოების ფსიქოლოგია და რაც ყველაზე მთავარია, პასუხი უნდა გაეცეს
უმთავრეს კითხვას, თუკი საზოგადოებას არ გააჩნია, არც არაფერში არ ჭირდება
საერთო სამართლებრივი ნორმების დამკვიდრების ნება, მაშინ რამდენად
გამართლებელია მასზე საერთაშორისო დაწოლა, იქნებ ასეთი ზეწოლის უკან მავანი
ზესახელმწიფოს იმპერიული ამბიციებია ამოფარებული?..
სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის პრინციპების შემუშავებისას
გამოკვეთილად აღინიშნა ისიც, რომ სულ უფრო ხშირად ადგილი აქვს ამ
პრინციპების წარმოდგენასა და მათ ფაქტობრივ განხორციელებას შორის რეალურ
შეუსაბამობას, რაც ფაქტიურად, ზემოთ მოცემული დასაბუთების დამოწმებას
წარმოადგენს, მაგრამ ამის მიუხედავად, მიუთითებენ განსაკუთრებულ
ძალისხმევაზე, რათა ყოველ ქვეყანაში მართლმსაჯულების ორგანიზაციისა და
აღსრულების დროს უნდა იხელმძღვანელონ ამ პრინციპებით და ყველაფერი
გააკეთონ მათი ცხოვრებაში გასატარებლად. ისინი ითვალისწინებენ, რომ
მოსამართლეთა ფუნქციების შესახებ ნორმები უნდა უზრუნველყოფდეს
 130

მოსამართლის მოქმედებას აღნიშნული პრინციპების შესაბამისად. ეს აუცილებელია

იმდენად, რამდენადაც მოსამართლის ვალდებულება საფუძვლად ედება ნებისმიერ
საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებას მოქალაქეთა სიცოცხლისა და სიკვდილის,
თავისუფლების, უფლებების, ვალდებულებებისა და საკუთრების შესახებ; აქედან
გამომდინარე, დანაშაულობათა აღკვეთისა და სამართალდამრღვევებთან მოპყრობის
შესახებ მოწვეულმა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მე_7 კონგრესმა თავის 16
რეზოლუციაში სთხოვა დანაშაულობათა აღკვეთისა და მასთან ბრძოლის კომიტეტს
უპირველესად გადასაჭრელ ამოცანათა რიცხვში შეიტანოს სახელმძღვანელო
პრინციპების შემუშავება მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის, მოსამართლეთა და
პროკურორთა შერჩევის, პროფესიონალური მომზადებისა და სტატუსის შესახებ.
ამასთან დაკავშირებით, კონგრესმა გაითვალისწინა მართლმსაჯულების
სისტემაში მოსამართლეთა როლის განხილვის საკითხი, აგრეთვე მათი შერჩევის,
მზადებისა და მოქცევის შესახებ, საბოლოოდ, ყველაფერი დამოკიდებულია
მთავრობებზე, რომლებმაც მხედველდობაში უნდა მიიღონ და თავიანთ ეროვნულ
კანონმდებლობასა და პრაქტიკაში პატივი სცენ, გააცნონ მოსამართლეებს,
ადვოკატებს, აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ორგანოების მუშაკებს და ფართო
საზოგადოებრიობას შემდეგი ძირითადი პრინციპების ფორმულირება, რომ
დაეხმარონ წევრ_სახელმწიფოებს სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის
უზრუნველყოფისა და განმტკიცებისათვის. ეს პრინციპები ფორმულირებულია
პროფესიონალური მოსამართლეებისათვის, მაგრამ აუცილებლობის შემთხვევაში
გამოიყენება არაპროფესიონალი მოსამართლეებისათვისაც, თუ სადმე ისინი არიან, ამ
ბოლო ციტატაზე განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილება ნამდვილად ღირს,
ვინაიდან არაპროფესიონალი მოსამართლეების პრეცენდენტი მარტო ყოფილი
საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში რომ არ ყოფილა, ეს იქედანაც ჩანს, რომ იმ დროს, როცა
აღნიშნული კონგრესი ტარდებოდა, საბჭოთა სახელმწიფო საერთაშორისო
პოლიტიკურ ავანსცენაზე საკმაოდ ამაყად გრძნობდა ჯერ კიდევ თავს და
სრულებითაც არ აპირებდა საკუთარი მოსამართლეების მსოფლიო ასპარეზზე
დისკრედიტაციას, პირიქით, მისი სასამართლო სისტემა ერთ_ერთი გამორჩეული და
საინტერესო იყო თუნდაც კომპეტენტურობის თვალსაზრისითაც, სხვა საკითხია, თუ
როგორი პოლიტიკური ზეწოლის ფორმებს ატარებდა ხელისუფლების მხრიდან,
თუმცა ეს მოსამართლეთა პროფესიონალიზმზე არსებით როლს ვერ თამაშობდა.
დღეისათვის კი, როცა საკვალიფიკაციო გამოცდების ჩაბარების ნორმა ზემოდან
დამკვიდრდა პროფესიონალური კადრების შერჩევის მოტივით, არა მარტო
სასამართლო სისტემაში, არამედ სხვაგანაც, იგივე სამედიცინო მოღვაწეობის
პრაქტიკაშიც, ამით დადებითი შედეგების ნაცვლად, პირიქით, საპირისპიროს
წავაწყდით, თანაც მკვეთრად უარყოფითს, ვინაიდან ჯერ ერთი, უკვე თვითონ ამ
გამოცდების ინიციატორები უკვე აღარ მალავენ იმედგაცრუებას, რისი დასტურიცაა
უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის, ბატონ ლ. ჭანტურიას გამოსვლა
სატელევიზიო ეთერში მის თაობაზე, როდესაც აქცენტი გააკეთა ახალი
მოსამზადებელი კურსების შემოღების თაობაზე, მეორეც, საკვალიფიკაციო
გამოცდების შემოღება არაკომპეტენტური, არაპროფესიონალური მოსამართლეების
მოტივით, გარდა იმისა, რომ წარმოადგენს მთელი საგანმანათლებლო და სამეცნიერო
ცოდნის ინსტიტუტთა და უმაღლეს დაწესებულებათა სრულ დისკრედიტაციას
ეროვნული მასშტაბით, ქმნის ყოვლად არაჯანსაღი დამოკიდებულების კლიმატს
როგორც მთელ საზოგადოებაში, რომელსაც საბოლოოდ ეკარგება წარმოდგენა
 131

სასამართლო სისტემაში მომუშავე პერსონალის მიმართ, აგრეთვე თვით

მოსამართლეთა კოლეგიალურ ურთიერთობებშიც, სადაც თურმე ორი
ურთიერთსაპირისპირო ბანაკის არსებობა შეიძლება მოვიაზროთ: კომპეტენტური და
არაკომპეტენტური მოსამართლეებისა, რაც ძალზე არასახარბიელოდ ძაბავს
პიროვნულ ურთიერთობებს და მიყავს ისინი როგორც ღია, ისე ფარულ
ურთიერთკონფრონტაციამდე. საბოლოოდ, ყველაზე უარესი მაინც ისაა, რომ
გამოცდები ჩააბარა ყველამ, ვისაც ამისი სურვილი და შესაძლებლობა ჰქონდა (არა
მარტო ინტელექტუალური მონაცემების სახით) მაგრამ მდგომარეობა
სამართალდაცვის სფეროში არათუ გაუმჯობესდა, არამედ გაუარესდა, რასაც ფართო
საინფორმაციო საშუალებებით გადმოცემული სოციალური კვლევის სტატისტიკური
ანგარიშებიც მოწმობს. დაიხარჯა გარკვეული სოლიდური რაოდენობის სახსრები
ფაქტიურად არაფრისათვის, რომელიც დააკლდა ისევ ხალხსა და სახელმწიფოს,
კიდევ უფრო დაეცა ჩვენი სახელმწიფოს პრესტიჟი კანონიერების დაცვის საკითხში,
არა მარტო ჩვენი საზოგადოების, არამედ თვით უცხოელი ექსპერტების თვალში,
რომელთა ინიციატივებსაც მიაწერდნენ ამ ეგრეთწოდებულ სასამართლო რეფორმის
ჩატარების მოთხოვნას. გამოცდაჩაბარებულ მოსამართლეებს დაენიშნათ გაზრდილი
ხელფასები, რომელსაც ისინი ვერ იღებენ და რომც მიიღონ, ამით სასამართლო
სისტემაში სანუგეშო კორექტივს მაინც ვერ შეიტანენ, რადგან კომპეტენტურობის
პრობლემა არ გადაწყდება არც პროფესიონალიზმით და არც მატერიალური
უზრუნველყოფის გაუმჯობესებით, თუ კი სახელმწიფოსა და საზოგადოებაში არ
გამომუშავდა ერთიანი მოქალაქეობრივი და ეროვნული პასუხისმგებლობის უნარი,
თუ პირადული ინტერესებისადმი დაქვემდებარება ერთადერთი ცხოვრებისეული
არჩევანი დარჩება იმ ადამიანისთვის, ვისაც არა აქვს სიყვარული საკუთარი ქვეყნისა
და ერისადმი, ვისაც არ ყავს ავტორიტეტი და იდეალი არც პოლიტიკური
ხელისუფლების, არც მეცნიერებისა და ხელოვნების და არც თავისი პროფესიული
მოღვაწეობის სფეროში. ცოდნა და უნარი, პროფესიული ნიჭი და გამოცდილება რა
თქმა უნდა, აუცილებელი პირობაა, მაგრამ სრულებითაც არაა საკმარისი
კომპეტენტური გადაწყვეტილების მისაღებად, ხშირად პირიქითაცაა, რაც უფრო
განსწავლულია არაკეთილსინდისიერი მოსამართლე, მით უფრო იოლად ახერხებს
არაკომპეტენტურობის შენიღბვას და ამით ფონს გასვლას, მაშინ, როცა გამორიცხული
არაა, რომ მოუმზადებელმა, არაპროფესიონალმა და გამოუცდელმა, დამწყებმა
მოსამართლემ შეიძლება არასასურველი შედეგების მიმართ მკაცრი
პასუხისმგებლობის შიშით ან კეთილსინდისიერი ფიქრით, დაუშვას გარკვეული
შეცდომები კომპეტენტური გადაწყვეტილებების სფეროში, მაგრამ იგი ან ვერ
გაბედავს, ან მთელი ძალისხმევით შეეცდება მივიდეს ისეთ სამართლიან
გადაწყვეტილებამდე, რომელიც არ გამოიწვევს საზოგადოებრივი აზრის მიმართ
დაპირისპირებას და მხარეთა წინააღმდეგობის უკიდურესი სიძულვილის
ესკალაციას. სწორედ ეს მომენტია გათვალისწინებული გაეროს გენერალური
ასამბლეის მოცემულ დოკუმენტში სავსებით გამართლებული მიზნით, ვინაიდან
საქმეში ჩახედულმა ხალხმა კარგად იცის, რომ ცოდნა, პროფესიონალიზმი და
სასურველი გამოცდილების ეფექტი მოდის არა სურვილიდან და აკადემიური დონის
ერუდირებისგან, არამედ პრაქტიკული საქმიანობიდან. მოსამართლეობა ნიშნავს
სამართლებრივ მოღვაწეობას და არა სამართლებრივ განათლებას. თუ აუცილებელია
კომპეტენტური მოსამართლეების შერჩევა, ისინი უნდა გამოირჩეოდნენ პირველ
რიგში, თავიანთი სამართლებრივი მოღვაწეობით და არა მხოლოდ განათლებით. არ
 132

უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ის, რაც განათებულია, თვითონ ყოველთვის არ ანათებს,

ხოლო ის, რაც ანათებს, თვითონ ყოველთვის არ ჩანს.
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მე_7 კონგრესის მიერ მიღებული
სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის პრინციპებში ხაზგასმულია, რომ ყველა
სახელმწიფო დაწესებულება ვალდებულია პატივს სცემდეს და იცავდეს სასამართლო
ორგანოთა დამოუკიდებლობას. სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის
პრინციპი ჩამოყალიბებულია შვიდ პუნქტად, ჩვენი მიზანი კი გახლავთ
შინაარსობრივად და ანალიტიკურად გავიაზროთ თითოეული მათგანი და
დავადგინოთ თუ რატომ არის ეს პრინციპი ფუნდამენტური ხასიათის მოთხოვნა
სამართლებრივი ურთიერთობებისა და კანონიერი მართლმსაჯულების
სამართალწარმოების პროცესში.
პირველ პუნქტში მითითებულია სახელმწიფოთა მიერ კონსტიტუციით ან
კანონებით განმტკიცებული და გარანტირებული სასამართლო ორგანოთა
დამოუკიდებლობის შესახებ, რომელიც უპირობოდ და ცალსახად უნდა იყოს
გაზიარებული ყველა სახელმწიფოს მიერ.
არ უნდა დაგვრჩეს გარკვეულად ზერელე და მარტივი წარმოდგენა იმის
შესახებ, რომ რაკი სახელმწიფოები ერთხმად დაეთანხმებიან და აღიარებენ
სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობას, ამით საკითხი პოზიტიურად და
საბოლოოდ გადაწყდება. მთავარია, გავიგოთ ჯერ, თუ რას გულისხმობენ
ხელმომწერი სუბიექტები დამოუკიდებლობის პრინციპის ქვეშ, რომელიც მომდევნო
პუნქტებში რაღაც განსაზღვრული ფორმით მართლაც კორექტულად და მკაფიოდაა
ჩამოყალიბებული, თუმცა ამის მიუხედავად, არ შეიძლება გამოირიცხოს სრულიად
განსხვავებული და შესაძლოა, თვით ურთიერთსაწინააღმდეგო ინტერპრეტაციები,
რომელთაც ამავე დროს მოსალოდნელია, ექნებათ საკმარისი ლოგიკური და
იურიდიული არგუმენტაციაც. ის, რომ ეს თვალსაზრისი უსაფუძვლო და
ხელოვნურად შექმნილი სირთულე არ გახლავთ, ამაში დავრწმუნდებით მომდევნო
პუნქტების როგორც განცალკევებული_ანალიზური, ისე კომპლექსური,
ურთიერთშერწყმული სინთეზური განსჯის მიხედვით.
მეორე პუნქტში გადმოცემულია, რომ სასამართლოები მათთვის გადაცემულ
საქმეებს წყვეტენ მიუკერძოებლად, ფაქტების საფუძველზე და კანონის შესაბამისად,
ყოველგვარი შეზღუდვების, გაუმართლებელი გავლენების, წინასწარ განზრახვის,
ზეგავლენის, მუქარის ან პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ჩარევის გარეშე ნებისმიერი
მხრიდან.
კრიმინალური ფსიქოლოგიის ისეთი თვალსაჩინო წარმომადგენლები,
როგორებიც არიან. პ. იუნგი, ე. შტერნი, ვ. ვარენდოკი და ჰ. ბურტი ასახელებენ
უამრავ მიზეზებს, რომლებიც უმრავლეს შემთხვევაში გავლენას ახდენენ როგორც
მოსამართლეებზე, ისე მთელ სასამართლო პროცესის მსვლელობაზე, რაც პირდაპირ
შეუთავსებელია საქმეების მიუკერძოებელი, კანონის შესაბამისი, შეუზღუდავი, არა
წინასწარ განზრახვის და სხვადასხვა პირდაპირი თუ არაპირდაპირი
ჩაურევლობისათვის. ეს მიზეზები გახლავთ როგორც სუბიექტური, ისე ობიექტური
ხასიათის, ამდენად მიზანშეწონილია, რომ განვიხილოთ მათ შორის უფრო
მნიშვნელოვანი და სერიოზული მათგანი, რომელმაც შეიძლება ან უშუალოდ
ითამაშოს როლი სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე, ან მათი წინასწარი
გათვალისწინებისა და თავიდან აცილების მიზნით ადგილი ექნეს სხვადასხვა ისეთი
ტენდენციების გამომჟღავნებას, რომელმაც შეიძლება აშკარად შელახოს პიროვნული
 133

ღირსებისა და საერთოდ ადამიანთა სოციალურ_უფლებრივი თანასწორობის

პრინციპები. დასავლურ კრიმინალისტურ ფსიქოლოგიაში თავის დროზე, საკმაოდ
დასაბუთებული მოტივით ერთგვარი წარმატება ჰქონდა იუნგის ტიპოლოგიას,
რომელიც არსებითად კრეჩმერის კონსტიტუციონალიზმს ემყარებოდა (164;285).
ამ ტიპოლოგიის მიხედვით, არსებობენ სხვადასხვა ტიპის ადამიანები,
რომლებიც ერთი მხრივ, ცდილობენ მთლიანობაში წვდნენ საქმის არსს და არსებითი
მომენტები გამოყონ წვრილმანებისაგან და ამავე დროს შეეცადონ თვითონ ახსნან
სიტუაცია, ხოლო მეორე მხრივ, არიან ისეთი ტიპები, რომლებიც პირიქით,
წვრილმანებს აქცევენ ყურადღებას განსაკუთრებულად და არსებითი მომენტები
მხედველობიდან რჩებათ, ისინი უფრო მეტად ცდილობენ აღწერონ რაღაც სიტუაცია.
პირველ ტიპებს სინთეტიკურს უწოდებენ, ხოლო მეორეს _ ანალიტიკურს. ერთსაც
და მეორესაც სასამართლოს მსვლელობის პროცესში შეუძლიათ რეალური ვითარება
დეფორმირებულად და არაობიექტურად წარმოაჩინოს. სინთეტიკური ტიპი
მხედველობიდან ტოვებს მისთვის უმნიშვნელო, მაგრამ საქმისათვის მნიშვნელოვან
დეტალებს, მაგრამ თავისი ლოგიკური და დამაჯერებელი ტონით სერიოზულ
გავლენას ახდენს მოსამართლეზე და ხშირად შეყავს იგი შეცდომაში. ანალიტიკური
ტიპი, როგორც მეორე უკიდურესობა, უმნდიშვნელო დეტალებზე იმდენად
ამახვილებს ყურადღებას, რომ არსებითი მომენტი მხედველობიდან ეკარგება, არა
მარტო მას, არამედ თვით მოსამართლესაც, რომელსაც ძალიან უჭირს ორიენტირება
და გარკვევა უსისტემო და დაულაგებელ ინფორმაციულ გროვაში, რამაც ასევე
შეიძლება იმოქმედოს მისი გადაწყვეტილების სისწორეზე. ეს ორი ტიპი ყველაზე
უფრო ხელშესახები და მარტივი წარმომადგენლები გახლავთ აღწერილი
ტიპოლოგიიდან. და თუ მათ შეუძლიათ ასეთნაირად გაართულონ სასამართლოს
მსვლელობა, წარმოვიდგინოთ, რაღას იზამენ სხვა ტიპები, რომლებიც თავიანთი
უცნაური თვისებებით ალბათ მწარე საგონებელში აგდებენ ყველაზე გამოცდილ
პროფესიონალებსაც.
მაგალითად, მთელი რიგი მკვლევარები მიუთებენ ქალების მეტად უცნაურ
თვისებებზე და ზოგიერთი მათგანი (ე. შტერნი) ისეთ თეორიასაც ავითარებდა,
რომლის მიხედვითაც ქალს არ უნდა ჰქონოდა უფლება მონაწილეობა მიიღო
სასამართლო პროცესზე, როგორც მოწმეს (164;140-147); სხვათა შორის, ამ თეორიას
დღესაც კი ყავს დამცველები თანამედროვე დასავლურ კრიმინოლოგიურ
ფსიქოლოგიაში, აღსანიშნავია ისიც, რომ ე. წ. ქურდულ კანონმდებლობასა და `შავი
გაგების~ სამართალში ქალებს ზუსტად ამგვარ იგნორირებას უკეთებენ. მთელ რიგ
აზიურ ქვეყნებშიც ქალები სასამართლოს თანაბარუფლებიან სუბიექტად არ
გვევლიანებიან. იგივე შეიძლება ითქვას ბავშვებზე და განსაკუთრებით უფროსი
ასაკის მოზარდებზე, ვინაიდან ისინი არაჩვეულებრივად ემორჩილებიან როგორც
პირდაპირ, ისე არაპირდაპირ შთაგონებას. ამ აზრს განსაკუთრებით იცავდნენ
იუსევიჩი, ბალეი და ვარენდოკი. ისინი მიუთითებენ მოზარდთა მიდრეკილებაზე,
აშკარა სიცრუისაკენ, რაღაც მიზნით. ბროარდეს მოყავს შემთხვევა, როცა გოგონამ
განაცხადა მისი გაუპატიურების შესახებ. როგორც გამოძიებამ დაადგინა, გოგონამ ეს
ჩაიდინა მხოლოდ იმისათვის, რომ დამჯდარიყო მოსამართლის კაბინეტში
მოთავსებულ მწვანე სავარძელში, რომლის შესახებაც მას მისმა ამხანაგმა უამბო
(161;102). ამ ავტორთა საპირისპიროდ, ძალიან ბევრი ავტორი მიიჩნევს, რომ ხშირად
ქალებისა და მოზარდების ჩვენებას გაცილებით მეტი მნიშვნელობა აქვს
მართლმსაჯულებისთვის, ვიდრე ზრდადასრულებული მამაკაცების ჩვენებას. ერთი
 134

სიტყვით, ისინი შეიძლება სასარგებლო მოწმეები აღმოჩნდნენ იმ შემთხვევაში, როცა

სიფრთხილით მოეკიდებიან და ამავე დროს ჯეროვან შეფასებას მისცემენ მათგან
მიღებულ ჩვენებას.
ყველაზე უფრო საშიში და სავალალო გახლავთ საკუთრივ მოსამართლის
ინდივიდუალურ თავისებურებათა გავლენა სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე,
საიდანაც თითქმის არავინაა დაზღვეული, იმიტომ, რომ ადამიანი არაა
სტანდარტულად რეპროდუქცირებული მანქანა_ავტომატი ან კომპიუტერი, მას
გააჩნია უამრავი ნაკლოვანებანი, ხარვეზები და სისუსტეები, რამაც ასევე არ
შეიძლება მნიშვნელოვანი ზეგავლენა არ მოახდინოს სასამართლოს საბოლოო
გადაწყვეტილებაზე. ასეთ თვისებათა შორის შეიძლება დავასახელოთ მოსამართლის
მიკერძოება, ან ზედმეტი სიმკაცრე ბრალდებულის მიმართ.
მართალია, არც თუ იშვიათ შემთხვევაში მოსამართლე მტკიცედ ცდილობს, რომ არ
დაემორჩილოს თავის სუბიექტურ ტენდენციებს, თუმცა ისინი ისე ღრმად არიან
გამჯდარი პიროვნებაში, რომ მაინც თავს იჩენენ კერძო შემთხვევებში.
მეორე მხრივ, თუ მოსამართლე დარწმუნებულია მის ბუნებრივ სიმპათიებში
ბრალდებულის მიმართ, შეიძლება შეეცადოს მათ აღმოფხვრას და ამით მეორე
უკიდურესობაში გადავარდეს _ ზედმეტი სიმკაცრე გამოიჩინოს. ხშირად, ამა თუ იმ
სუბიექტს გარკვეული პროფესიის ან ფიზიონომიის ადამიანთა მიმართ აშკარა, ან
ფარული ზიზღი აქვს და ამის გამო, არ შეიძლება არაობიექტური არ იყოს შესაბამის
ბრალდებულთა კატეგორიასთან მიმართებაში. ამერიკელ ფსიქოანალიტიკოსსა და
კრიმინოლოგს ჰ. ბურტს მოყავს სხვადასხვანაირი მაგალითები მოსამართლეთა
ტენდენციური და მიკერძოებული საქმიანობის შესახებ, იმ დროს, როცა ისინი სხვა
პირებისაგან უშუალო ჩარევასა და ზეგავლენას სრულიადაც არ განიცდიდნენ, მაგრამ
საფუძვლიანი ფსიქოანალიზური კვლევა_ძიების შედეგად გაირკვა, რომ ისინი ამის
მიუხედავად, მაინც დაპროგრამებული სიმკაცრითა და აშკარა შეზღუდულობით
ღებულობდნენ საბოლოო გადაწყვეტილებებს (159;255); მაგალითად, თუ
ბრალდებული ჰგავს იმ ადამიანს, რომელიც ძალიან სძულს მოსამართლეს, ამან
შეიძლება დამღუპველი გავლენა მოახდინოს მის ობიექტურობაზე. არ მისცეს
ბრალდებულს თავის მართლების საშუალება და სხვა. ზოგჯერ ინდივიდის
რომელიმე გარეგნული ნიშანი მოსამართლის ცნობიერებაში დაკავშირებულია
უარყოფით პიროვნებასთან და ვისთანაც კი ამ ნიშანს აღმოაჩენს, ყველას მიმართ
სიძულვილს გრძნობს, ავიწყდება რა, რომ ასეთ ნიშანს ბევრი დადებითი პიროვნებაც
ატარებს. ცნობილია შემთხვევა, როცა მოსამართლე განსაკუთრებულად ულმობელი
იყო ყველა ელამი ბრალდებულის მიმართ, ხოლო, როგორც კი გამოირკვა, ამის
მიზეზი იყო მოსამართლის ელამი მამინაცვალი, რომელიც მას მეტისმეტად
დესპოტურად ეპყრობოდა ბავშვობაში.
ექსპერტი ფსიქოლოგები და კრიმინალისტები თვლიან, რომ ასეთი
მიდრეკილებების გამომჟღავნების შემთხვევაში ბრალდებულს ან დაცვას უფლება
უნდა ჰქონდეს აცილება მისცეს ასეთ მოსამართლეს, თუმცა ამის გაგება ასე იოლი
არ არის, თანაც საჭიროა გარკვეული რაოდენობის შემთხვევათა სტატისტიკის
გამოანგარიშება, რაც მართალია, მომდევნო ბრალდებულისთვის შეიძლება იყოს
კიდევ გამოსავალი, მაგრამ იმ ბრალდებულებებს, ვისაც უკვე განაჩენი გამოუტანეს
ამგვარი ახირებების გავლენით, უკვე მაინც არაფერი ეშველებათ, ვინაიდან
გამოტანილი განაჩენი, რომელიც ძალაშია შესული, გასაჩივრებას აღარ
ექვემდებარება. გარდა ამისა, ასეთ შემთხვევაში, მდგომარეობას კიდევ უფრო მეტად
 135

ართულებს ის ფაქტიც, რომ სხვადასხვა სახელმწიფოების და მათ შორის ჩვენი

სახელმწიფოს კონსტიტუციით მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის გარანტიებს
განამტკიცებენ იმით, რომ მათ ნიშნავენ ან ირჩევენ ათი წლის ვადით (წინათ კი ეს
ვადა ხუთი წლით განისაზღვრებოდა). ფსიქოლოგებმა არაერთხელ დაამტკიცეს, რომ
მოსამართლეთა მიერ სასჯელის ვადის განსაზღვრაში ზოგჯერ ისეთი ფაქტორებიც
იღებენ მონაწილეობას, რომელთა წინასწარ განსაზღვრა შეუძლებელია. ამის
საფუძველი ისაა, რომ შეიძლება მოსამართლეს გარკვეული რიცხვები ძალიან
მოსწონდეს და მათი ამოჩემების მიხედვით მოახდინოს სასჯელის ვადის შეფარდება
ბრალდებულთათვის. ბურტის მიერ აღწერილ ექსპერიმენტში მოსამართლეებს,
რომლებიც იყვნენ ცდის პირებიც, მიაწოდეს სხვადასხვა რაოდენობის წრეები,
სამკუთხედები და ჯვრები, თანაც დაავალეს შეერჩიათ ის ჯგუფები, რომელიც
ყველაზე მეტად მოსწონდათ. გამოირკვა, რომ ისინი დიდ უპირატესობას ანიჭებდნენ
7 და 9 რიცხვიან ჯგუფებს. ის, თუ რა ფსიქოლოგიური მექანიზმი ედო საფუძვლად
მათ სელექციას, ჯერჯერობით უცნობია, მაგრამ მისი ფაქტიური არსებობა
ანგარიშგაწევას მოითხოვს. ასევე აღწერილია შემთხვევები უშუალოდ სასამართლო
პრაქტიკიდანაც: ერთ_ერთ მათგანში მოსამართლე არავის ადებდა 8 წლის სასჯელს,
როცა მისი ქალიშვილი 8 წლისა იყო, შემდეგ იგივეს აკეთებდა, როცა იგი 9 წლის
გახდა და ასე გრძელდებოდა მერეც. ამავე დროს, ხშირად ადამიანს გააჩნიათ
ბუნებრივი ტენდენცია რიცხვების დამრგვალებისა, მაგრამ მოსამართლეთა იმ
კატეგორიას, რომლებიც გატაცებული არიან ნადირობით, ჭირივით სძულთ
დამრგვალებული რიცხვები, ვინაიდან სტატისტიკის გამოანგარიშებით ფაქტიურად
ვერ წავაწყდებით ვერც ერთ მონადირეს ან მეთევზეს, რომელმაც 20, 30 ან 50 ცალი
რომელიმე ნანადირევი მოაგროვა, სამაგიეროდ, ძალიან ბევრია ისეთები, რომლებიც
9, 13, 17 ან 29 ნადავლს მოიხელთებს, ამიტომაც ეს ფაქტორიც გასათვალისწინებელი
ხდება.
ბურტი გვთავაზობს აგრეთვე სტატისტიკურად დამუშავებულ ცხრილს,
რომელშიც გაანალიზებულია ნიუჯერსის შტატის 6 მოსამართლის მიერ ერთი წლის
განმავლობაში გამოტანილი განაჩენები ერთნაირ სამოქალაქო საქმეებზე.
თეორიულად თითოეულ მათგანს თანაბარი ზომის სასჯელი უნდა დაედო
დამნაშავეთათვის, სინამდვილეში კი სასჯელების განაწილებაზე საგრძნობი გავლენა
მოახდინა მოსამართლეთა სიმკაცრემ. ორმა მოსამართლემ, ამ ექვსიდან, 6 თვის
სასჯელი დაადო თითოეულ ბრალდებულს, ორმა ცხრა თვის, მეხუთემ ათი თვის,
ხოლო მეექვსემ თორმეტი თვის. აქედან აშკარაა, რომ ის, ვინც ორჯერ უფრო მკაცრი
იყო პირველ ორზე, სასჯელიც ისეთი სიმკაცრის შესაბამისად დააწესა. გარჩეული
საქმეების მიხედვით შეიძლება მოსამართლის ამა თუ იმ ტენდენციის დადგენა, რაც
შესაძლოა გამჭრიახმა ადვოკატმა საკუთარი სარგებლობისთვის გამოიყენოს.
აქ ჩამოთვლილი მაგალითები გვიდასტურებენ მოსამართლეთა
ტენდენციურობასა და შეზღუდულობას ისეთ ვითარებაში, როცა ისინი გავლენიანი
პირებისაგან არ განიცდიან ზეწოლას, მაგრამ მათი დამოუკიდებლობა მაინც არაა
ობიექტური და სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღების ნათელი გარანტია, ისევე,
როგორც სპორტული შეჯიბრებების დროს მსაჯთა გადაწყვეტილებები უმრავლეს
შემთხვევაში, განსაკუთრებით პრინციპული თამაშების დონეზე, სასიკეთო როლს არ
თამაშობს საბოლოო შედეგებზე. თუმცა ამა და სხვა გარემოებების მიუხედავად მაინც
არ იქნება გამართლებული სასამართლოზე გარეშე ძალებიდან ზეგავლენის მოხდენა
ან მოსამართლეთა საქმეებში პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ჩარევა, რადგანაც ეს
 136

კიდევ უფრო უაღრესად გაამწვავებს უსამართლო და არაობიექტური

დავა_კონფლიქტებისა და გაუთავებელი დაპირისპირების პრობლემას. როცა
მოსამართლის ტენდენციურობა სხვადასხვა ფსიქოსოციალური და
ინდივიდუალური თავისებურებებით ზეგავლენას ახდენს საბოლოო
გადაწყვეტილებაზე. მართალია, მეტ_ნაკლები სიმკაცრის ან ლიბერალობის კუთხით
არათანმიმდევრული და არადექვატურია, იმასთან შედარებით, რასაც იმსახურებს
ბრალდებული, თუმცა მაინც ასეთი გადაწყვეტილება განსაკუთრებული
გამონაკლისის გარდა, კანონიერების ჩარჩოებში თავსდება. სხვა შემთხვევაში კი, თუ
უარი ითქვა სასამართლოთა დამოუკიდებლობასა და მოსამართლეთა საქმიანობაში
ჩაურევლობაზე, მაშინ საერთოდ დაირღვევა კანონიერების პრინციპი და
სამართალწარმოების პროცესი შეუძლებელი გახდება, რაც დამღუპველი აღმოჩნდება
როგორც სახელმწიფოებისათვის, ისე მთელი საზოგადოებისთვის, რადგანაც
დაისადგურებს განუკითხაობა, ქაოსი და ანარქია.
სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის მესამე და მეოთხე პუნქტი
ნათელყოფს სასამართლო ორგანოების კომპეტენციას სასამართლო ხასიათის
ნებისმიერი სიკეთის შესახებ, რომელიც მათ აძლევთ განსაკუთრებულ უფლებას
გადაწყვიტონ, შედის თუ არა გადაცემული საქმე კანონით დადგენილ მათ
კომპეტენციაში. სწორედ ეს კომპეტენცია არის იურიდიულად დაფუძნებული,
სანქცირებულ ნორმათა კრიტერიუმი, იმისათვის, რომ ადგილი არ ექნეს
გაუმართლებელ და არასანქციონირებულ ჩარევას მართლმსაჯულების პროცესში,
როგორც ეს განსაზღვრულია მეოთხე პუნქტში. სადაც საგანგებოდ მითითებულია
აგრეთვე მოსამართლეთა მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებების გადასინჯვის
მიზანშეუწონლობაზე, რაც არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს სასამართლო ორგანოთა
მიერ გამოტანილ განაჩენთა კანონით გათვალისწინებულ გადასინჯვას ან
შემსუბუქებას.
მეხუთე პუნქტის თანახმად, ყოველ ადამიანს უფლება აქვს მისი საქმე
განიხილონ ჩვეულებრივ სასამართლოებში ან მიღებული პროცედურების
საფუძველზე იურიდიულ საფუძველზე მოქმედ ტრიბუნალებში. არ უნდა
ჩამოყალიბდეს ტრიბუნალები, რომლებიც არ იყენებენ დადგენილ იურიდიულ
პროცედურებს და შექმნილია ჩვეულებრივი სასამართლოების, ან სასამართლო
ორგანოების შეცვლის მიზნით.
აღნიშნული პუნქტი ფაქტიურად ეწინააღმდეგება სამხედრო, პოლიტიკური და
სოციალური ძალმომრეობის ყოველნაირ გამოვლინებას. საქმე ის გახლავთ, რომ
იურიდიულ საფუძველზე მოქმედი სასამართლოები და ტრიბუნალები ყოველთვის
წარმოადგენენ სახელმწიფოს კონსტიტუციური წესწყობილებისა და მისი
ლეგიტიმურობის დასაყრდენ ძალას, აქედან გამომდინარე, ვერც ერთი სასამართლო
ვერ გასწევს ანტისახელმწიფოებრივ საქმიანობას, ან ამგვარი მოქმედების
მხარდაჭერას, მითუმეტეს მაშინ, როცა ხელისუფლების სამივე განშტოება:
საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება
ურთიერთკონტროლის მექანიზმის გამოყენებით ხელს უშლის რომელიმე მათგანის
ხელში ზედმეტი ძალაუფლების მოხვედრას. თუ დავუშვებთ, რომ სასამართლო
წავიდა მოქმედი კონსტიტუციის წინააღმდეგ და ლეგიტიმური ხელისუფლების
ძალისმიერი მეთოდებით შეცვლის ღონისძიებას მხარი დაუჭირა, ის იმთავითვე
კარგავს იურიდიულ სტატუსს და მისი ფუნქციონირება ამის გამო უკვე
კანონგარეშედ ცხადდება. ასეთი მოვლენები სრულიადაც არაა უცხო სახელმწიფო
 137

გადატრიალებებისა და სოციალური ამბოხებების დროს. ამიტომაც, როგორი

ნიადაგიც არ უნდა იყოს მომწიფებული სამოქალაქო არეულობისა და მღელვარების
ვითარებაში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, მაინც არ შეიძლება დაეთანხმოს
კონსტიტუციურად მოქმედი ლეგიტიმური ხელისუფლების ძალადობით დამხობას
და მისი წარმომადგენლების გასამართლებას, იურიდიულ საფუძველს მოკლებული,
სახელდახელო ტრიბუნალების მეშვეობით. თუ მაინც მოხდა ამგვარი რამ, იგი
კანონიერად არ ჩაითვლება საერთაშორისო სამართლის მიხედვით.
მეექვსე პუნქტი კიდევ ერთხელ შეახსენებს სასამართლო ორგანოებს თავიანთი
დამოუკიდებლობის პრინციპის შესახებ, რომლითაც მათ აძლევს უფლებას
სასამართლო განხილვის სამართლიანი წარმართვის თაობაზე და მოითხოვს მხარეთა
უფლებების სათანადო დაცვას, ხოლო რაც შეეხება ამ პრინციპის ბოლო, მეშვიდე
პუნქტს, აქ პირდაპირ მითითებულია იმ მატერიალურ, ფულად სახსრებზე, რომელიც
უნდა გაიღოს ყოველმა წევრმა სახელმწიფომ, რაც სასამართლოებს მისცემს
შესაძლებლობას, აღასრულონ თავიანთი ფუნქციები. შეიძლება თამამად ითქვას, რომ
სოლიდური დაფინანსების გარეშე, სასამართლო ორგანოები ადვილად შეიძლება
აღმოჩნდნენ კორუფციისა და უკანონო საქმიანობის მდგომარეობაში, რაც ყველა
ცივილიზებული სახელმწიფოს პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენელმა კარგად
იცის. ამიტომაც მოსამართლეთა დაბალი მატერიალური უზრგუნველყოფა და მათი
ფიზიკური მდგომარეობის, ხელშეკრულების არასაკმარისი დაცვა, ყოველთვის
იქნება ერთობ სერიოზული და გამართლებული ეჭვის საფუძველი იმისა, რომ ჩვენს
ქვეყანაში სასამართლო ორგანოებს სრულყოფილად არ შეუძლიათ აღასრულონ
თავიანთი ფუნქციები.

$ 2. მოსამართლის პიროვნული, სოციალური და პროფესიული ღირსებების

ერთიანობის პრობლემა თანამდებობაზე შერჩევის პროცესში

მოსამართლის თანამდებობა უპირველეს ყოვლისა, მოითხოვს მაღალი

მორალური თვისებების ფლობას. გაეროს ოფიციალური დოკუმენტის სპეციალურ
წესდებაში, მოსამართლის შერჩევა_მომზადებასა და კვალიფიკაციასთან
დაკავშირებით ამ საკითხს უმთავრესი და გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. აქედან
გამომდინარე, შერჩევის ნებისმიერი მეთოდი უნდა იძლეოდეს გაუმართლებელი
მოტივებით მოსამართლის დანიშვნის თავიდან აცილების გარანტიას. ამასთანავე
მოსამართლის შერჩევის დროს ადგილი არ უნდა ჰქონდეს დისკრიმინაციას ამა თუ
იმ პირის მიმართ რასის, კანის ფერის, სქესის, რელიგიის, პოლიტიკური და სხვა
შეხედულებების, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი,
წოდებრივი ან სხვა მდგომარეობების საფუძველზე, მაგრამ მოთხოვნა იმისა, რომ
კანდიდატი იურიდიულ თანამდებობაზე მოცემული ქვეყნის მოქალაქე უნდა იყოს,
არ ითვლება დისკრიმინაციული ხასიათის მოთხოვნად.
იმისათვის, რომ ასეთი შერჩევა წარმატიებით განხორციელდეს და
მოსამართლის თანამდებობა დაიკავოს ღირსეულმა, განათლებულმა და
კვალიფიცირებულმა პიროვნებამ, საჭიროა საგანგებო კრიტერიუმების განსაზღვრა,
რომლის მიხედვით უნდა მოხდეს შერჩევა. შერჩევის კრიტერიუმი მოიცავს სამ
 138

ძირითად პირობას: 1. ის, ვინც უნდა შეარჩიოს; 2. ის, ვინც უნდა შეირჩეს და 3. ის,
რის საფუძველზეც უნდა მოხდეს შერჩევა.
პირველი პირობა გულისხმობს იმ სუბიექტს, ვინც ახდენს სასურველი პირის
შერჩევას მოცემულ თანამდებობაზე. თუ ამას აკეთებს სახელმწიფოს მეთაური,
პრეზიდენტი, პრემიერი, მონარქი და ა. შ. მაშინ ასეთი შერჩევა დანიშვნის ხასიათს
ატარებს და იგი უშუალოდ განპირობებულია ხელისუფლების პოლიტიკური
ინტერესებით, რაც უმთავრესად ემსახურება თვით ხელისუფლების ერთგულებისა
და მხარდაჭერის გარანტიების განმტკიცებას. მოსამართლეთა შერჩევა_დანიშვნის
პრინციპი პროცედურული ფორმით, სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვანაირად ხდება,
რაც შეესაბამება მათი კონსტიტუციური მოდელის თავისებურებას. საქართველოში,
ისევე როგორც მთელ რიგ ცივილიზებულ სახელმწიფოებში, უზენაესი სასამართლო,
რომელიც დადგენილი საპროცესო ფორმით ზედამხედველობს მართლმსაჯულების
განხორციელებას საერთო სასამართლოებში, კოლეგიების მიხედვით, იუსტიციის
საბჭოს წარდგინებით, განისაზღვრება საქართველოს პრეზიდენტის მიერ. უზენაეს
სასამართლოში ჩვენთან გახლავთ შემდეგი სახის კოლეგიები და პალატები: ა)
სისხლის სამართლის საქმეთა სასამართლო კოლეგია; ბ) სამოქალაქო, სამეწარმეო და
გაკოტრების საქმეთა პალატა; გ) ადმინისტრაციულ და სხვა კატეგორიის საქმეთა
პალატა; დ) სისხლის სამართლის საქმეთა პალატა; ე) საზედამხედველო პალატა და ვ)
პლენუმი.
უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარეებს საქართველოს პრეზიდენტის
წარდგინებით, სიითი შემადგენლობის უმრავლესობით, ფარული კენჭისყრით, ათი
წლის ვადით, ირჩევს საქართველოს პარლამენტი, თავის მხრივ, უზენაესი
სასამართლოს თავმჯდომარე უძღვება უზენაესი სასამართლოს პლენუმის სხდომებს
და ხელმძღვანელობს სასამართლოს აპარატის მუშაობას, სადაც თანამდებობაზე
ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს სასამართლოს აპარატის მოხელეებსა
და სხვა თანამშრომლებს, შეუფარდებს მათ დისციპლინურ სახდელებს,
ახორციელებს კანონმდებლობით გათვალისწინებულ სხვა მოვალეობებს. უზენაესი
სასამართლოს პალატები, საზედამხედველო პალატის გარდა, საკასაციო ინსტანციის
სასამართლოებია, რომლელბიც იხილავენ საჩივრებს სააპელაციო სასამართლოს,
აგრეთვე ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი სასამართლოების,
გადაწყვეტილებებზე, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის
საქმეთა სასამართლო კოლეგიის განაჩენებსა და განჩინებებზე.
პლენუმის გადაწყვეტილებით, მის მუშაობაში მონაწილეობის მისაღებად,
სათათბირო ხმის უფლებით, შეიძლება მოწვეულ იქნენ საქართველოს გენერალური
პროკურორი, უზენაესი სასამართლოს სამეცნიერო_საკონსულტაციო საბჭოს წევრები,
შესაბამისი სპეციალისტები და სხვა პირები.
ახლა უკვე პირდაპირ, რაც შეეხება მოსამართლეთა დანიშვნასა და არჩევას.
მოსამართლე შეიძლება იყოს საქართველოს ქმედითუნარიანი მოქალაქე ოცდაათი
წლის ასაკიდან, თუ მას აქვს უმაღლესი, იურიდიული განათლება, სპეციალობით
მუშაობის სულ ცოტა ხუთი წლის გამოცდილება, ფლობს სახელმწიფო ენას და
ჩაბარებული აქვს საკვალიფიკაციო გამოცდა. ნასამართლევი პირები არ შეიძლება
გამწესებულ იქნენ მოსამართლედ. თუ, ესა თუ ის პირი აკმაყოფილებს აღნიშნულ
მოთხოვნებს, ჩაითვლება მოსამართლეობის კანდიდატად მას შემდეგ, როდესაც
შეიტანს განცხადებას მოსამართლის ვაკანტური თანამდებობების დასაკავებლად.
რაიონული (საქალაქო) საოლქო, სააპელაციო და უმაღლესი სასამართლოების
 139

მოსამართლეების თანამდებობაზე წარდგენა ხდება კონკურსის წესით, საქართველოს

იუსტიციის საბჭო მოსამართლის თანამდებობაზე ვაკანსიის წარმოშობიდან არა
უგვიანეს შვიდი დღისა, აცხადებს ამის შესახებ; ხოლო გამოცხადებიდან ერთი თვის
ვადაში _ აწარმოებს მოსამართლეობის კანდიდატთა რეგისტრაციას. კანდიდატმა
კონკურსში მონაწილეობის განცხადებასთან ერთად უნდა წარმოადგინოს მოქმედი
კანონმდებლობის შესაბამისად შევსებული საფინანსო მდგომარეობის დეკლარაცია.
მოსამართლეობის კანდიდატთა სია ქვეყნდება ბეჭდვით ორგანოში.
მოსამართლის თანამდებობის დასაკავებლად, კანდიდატის საკონკურსო
წესით შერჩევა ხდება საკვალიფიკაციო გამოცდის შედეგების, კანდიდატის საქმიანი
და მორალური რეპუტაციის, პროფესიული მუშაობის გამოცდილებისა და ფიზიკური
მდგომარეობის შეფასების საფუძველზე. საქართველოს იუსტიციის საბჭო კონკურსის
საფუძველზე შერჩეულ კანდიდატს წარუდგენს საქართველოს პრეზიდენტს
მოსამართლის თანამდებობაზე დასანიშნად. თუ კონკურსის საფუძველზე ვერ შეირჩა
მოსამართლის თანამდებობაზე დასანიშნი კანდიდატი, ან იგი არ დაინიშნა,
საქართველოს იუსტიციის საბჭო კონკურსის შედეგების გამოცხადებიდან ან
პრეზიდენტის მიერ კანდიდატურის უარყოფიდან სამი დღის ვადაში აცხადებს ახალ
კონკურსს ოფიციალური ბეჭდვითი ორგანოს მეშვეობით. კონკურსში მონაწილეობის
მსურველთა რეგისტრაციის ვადა ამ შემთხვევაში განისაზღვრება ათი დღით. თუ
საქართველოს პრეზიდენტმა არ დანიშნა მისთვის საქართველოს იუსტიციის მიერ
წარდგენილი კანდიდატურა, ახალი კონკურსის შემდეგ იგივე კანდიდატურა არ
შეიძლება წარდგენილ იქნეს ექვსი თვის განმავლობაში შესაბამისი ან უფრო მაღალი
რგოლის სასამართლოს მოსამართლის თანამდებობაზე დასანიშნად. არჩეული ან
დანიშნული მოსამართლე თავის უფლებამოსილების განხორციელებას შეუდგება
სპეციალური სასწავლო კურსის გავლის შემდეგ. რაც შეეხება აფხაზეთისა და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლეს სასამართლოებს, მოსამართლეთა
თანამდებობების დასაკავებლად კონკურსს ატარებენ აჭარისა და აფხაზეთის
ავტონომიური რესპუბლიკების იუსტიციის საბჭოები.
მაშასადამე, საბოლოო და გადამწყვეტი სიტყვა მოსამართლის მიერ
თანამდებობის დაკავებაში, ფაქტიურად, მაინც პრეზიდენტს ეკუთვნის, რომელიც ან
თვითონ წარუდგენს საქართველოს პარლამენტს კანდიდატურებს, რომლებიც
ფარული კენჭისყრით უნდა იქნენ არჩეული, სიითი შემადგენლობის
უმრავლესობით, როგორც ეს ხდება საქართველოს უზენაესი სასამართლოს
მოსამართლეთა დამტკიცების შემთხვევაში, ან იგივე პრეზიდენტი უშუალოდ
ნიშნავს რაიონულ (საქალაქო), საოლქო და სააპელაციო სასამართლო და
მოსამართლეებს. კონსტიტუციური წესის მიხედვით აფხაზეთის და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკების ტერიტორიაზე მოქმედი რაიონული (საქალაქო) და
საოლქო სასამართლოების მოსამართლეებს უნდა ნიშნავდეს საქართველოს
პრეზიდენტი იუსტიციის საბჭოს წარდგინებით და აღნიშნული ავტონომიური
რესპუბლიკების უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს წინასწარი წერილობითი
თანხმობით, მაგრამ მრავალი ავბედითი სოციალურ_პოლიტიკური ხასიათის
კონფლიქტური პრობლემების გამო, საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე არ
მოქმედებს ერთიანი სახელმწიფოს იურისდიქცია. საქართველოს ყველა
მოსამართლის უფლებამოსილების ვადა შეადგენს ათ წელს.
სანამ უშუალოდ გავაანალიზებდეთ მოსამართლის თანამდებობის დაკავების
ამგვარად დაკანონებულ მექანიზმს და კრიტიკული მოსაზრებების სათანადო
 140

არგუმენტაციასაც მოვიყვანთ, მანამ ინტერესმოკლებული არ იქნება გავიგოთ, თუ რას

აკეთებს მოსამართლე თანამდებობის დაკავებამდე, რომელსაც პირველად ნიშნავენ
აღნიშნულ თანამდებობაზე.; პირველ რიგში, იგი საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე
დებს ფიცს. ასევე აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი
სასამართლოების მოსამართლეები ფიცს დებენ აფხაზეთისა და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოების
წინაშე. მოსამართლეთა თანამდებობა ვერ ითავსებს ნებისმიერ სხვა თანამდებობას
და ანაზღაურებად საქმიანობას, გარდა პედაგოგიურ_აღმზრდელობითი
საქმიანობისა. ამავე დროს მოსამართლე არ შეიძლება იყოს პოლიტიკური
გაერთიანების წევრი და მონაწილეობდეს პოლიტიკურ საქმიანობაში.
კონსტიტუციაში შეტანილი ეს უკანასკნელი დებულება, რომ მოსამართლე არ უნდა
მონაწილეობდეს პოლიტიკურ საქმიანობაში, რომელი ტიპის ცივილიზებული
ქვეყნის ნორმის შესატყვისადაც არ უნდა იყოს ფორმულირებული, არა მარტო სადაო,
არამედ, პირდაპირ, მცდარი, რეალობაში წარმოუდგენელი, აბსურდული მოთხოვნა
გახლავთ. მართალია, გასაგები და სწორია, რომ მოსამართლე არ შეიძლება იყოს
რომელიმე კონკრეტული პოლიტიკური პარტიის წევრი, რათა მან მოქალაქეთა
მიმართ პარტიული ნიშნით არ გამოავლინოს რაიმე პოზიცია და ყველას მიმართ
თანაბრად აღასრულოს კანონით მინიჭებული ფუნქცია, მაგრამ არ უნდა
დაგვავიწყდეს, რომ მოსამართლე არის ადამიანი, თავისი ქვეყნის მოქალაქე, ხალხის
ერთგული გულშემატკივარი და აქედან გამომდინარე, მას არ შეიძლება არ ქონდეს
საკუთარი სამშობლოს მიმართ ეროვნულ_პატრიოტული მრწამსი და მტკიცე
სახელმწიფოებრივი თვითშეგნების გამორჩეულად დახვეწილი და დასაბუთებული
მსოფლმხედველობა, ზნეობრივ_მორალური, იდეურ_აღმზრდელობითი და
კულტურული დონე. არ უნდა დაგვავიწყდეს ისიც, რომ სასამართლო სისტემა
სახელმწიფოს ხელისუფლების ერთ_ერთი მკვეთრი გამოხატულებაა სამ
დამოუკიდებელ, დემოკრატიულ ხელისუფლებათა ფორმებს შორის და ბუნებრივია,
მოსამართლეც ხელისუფლების ისეთივე წარმომადგენელია, როგორც მთავრობის
თავმჯდომარე, მინისტრი, პარლამენტარი და სხვა. ის, რომ ხელისუფლების
წარმომადგენელმა პოლიტიკურ საქმეებში მონაწილეობა არ მიიღოს, ეს იმას ნიშნავს,
რომ თვალმა არ უყუროს, ყურმა არ უსმინოს და გულმა არ იძგეროს, ამიტომაც
მოსამართლე, თუ ის ცოცხლებში წერია და მოაზროვნე არსებას წარმოადგენს, არათუ
მონაწილეობა უნდა მიიღოს პოლიტიკურ საქმიანობაში, არამედ თავისი წვლილიც
უნდა შეიტანოს ხალხის კეთილდღეობასა და წესრიგის დამყარებაში. ასეთი
სულისკვეთება არამარტო მოსამართლის, რომელიმე სახელმწიფო მოხელის, ან ამა
თუ იმ პარტიული ორგანიზაციის ატრიბუტია, არამედ თითოეული მოქალაქის
წმინდა მოვალეობაა, რომლის პირნათლად შესრულებაც განსაზღვრავს
პოლიტიკური მოღვაწეობის შინაარს და არა ის, თუ რომელ პარტიას განეკუთვნება
ესა თუ ის ადამიანი. ძალიან ბევრია ამდენ პარტიებში ისეთი ხალხი, რომლებსაც არც
პოლიტიკისა გაეგება რამე და არც არავითარი ადამიანობისა, მათ თავიანთი პარტიის
წესდებაც კი არ იციან უმეტეს შემთხვევაში, რის გამოც პარტიის წევრობა
პოლიტიკურ საქმიანობას არ ნიშნავს, სამაგიეროდ, პარტიების გარეთ უფრო მეტი
პატრიოტი და ჭეშმარიტი მამულიშვილია, რომელსაც მყარი
ეროვნულ_პატრიოტული სულისკვეთება და მოქალაქეობრისი სინდისი გააჩნია.
სწორედ მათ შეუძლიათ მთელი ერისა და სახელმწიფოს ინტერესების დაცვა,
მომავალი თაობების სასარგებლო სამსახურის გაწევა, რასაც ჰქვია ნამდვილი
 141

პოლიტიკა და რაც ყველაზე უფრო გამოკვეთილად უნდა ახასიათებდეს

მოსამართლეს.
ყველაფერთან ერთად, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მოსამართლე
ხელშეუხებელია, დაუშვებელია მისი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემა,
დაკავება ან დაპატიმრება, მისი ბინის, მანქანის, სამუშაო ადგილის ან პირადი ჩხრეკა
საქართველოს უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის, ხოლო უზენაესი
სასამართლოს თავმჯდომარისა და მოსამართლეთა _ საქართველოს პარლამენტის
თანხმობის გარეშე. გამონაკლისია დანაშაულზე წასწრების შემთხვევა, რაც
დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს შესაბამისად საქართველოს უზენაესი სასამართლოს
თავმჯდომარეს ან საქართველოს პარლამენტს. თუ ეს უკანასკნელნი არ მისცემენ
თანხმობას, დაკავებული, ან დაპატიმრებული მოსამართლე დაუყოვნებლივ უნდა
გათავისუფლდეს. ასევე სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს მოსამართლისა და მისი
ოჯახის უსაფრთხოება.
ახლა შეიძლება უშუალოდ ვიმსჯელოთ მოსამართლის შერჩევის პრინციპის
მიმართ კონსტრუქციული ხასიათის ცალკეულ სავარაუდო ცვლილებათა შესახებ.
დავიწყოთ უშუალოდ იქიდან, რომ შერჩევა_დანიშვნის ჩვენში მოქმედი მექანიზმი
უფრო მეტ აქცენტს აკეთებს ზემოთდასახელებული კრიტერიუმის შიგნით
მოცემული სამი პირობიდან პირველზე, კერძოდ, იმაზე, ვინც ირჩევს ან ნიშნავს
მოსამართლეს. როგორც უკვე ითქვა, გადამწყვეტი და მთავარი ფიგურა ამ საკითხში
არის პრეზიდენტი, რომელიც ან თვითონ წარუდგენს პარლამენტს სასურველ
კანდიდატურას, ან თვითონვე ამტკიცებს უზენაესი სასამართლოს მიერ
შემოთავაზებულ წინადადებებს. მართალია, ასეთ ვითარებაშიც შეიძლება
მოქმედებდეს პრაქტიკულად ჯანსაღი და ეფექტური შემოწმების კრიტერიუმი,
მაგრამ იგი განსაზღვრული არ იქნება მეცნიერული, სისტემატიზებული და
ინსტიტუციონალურად ფუნქციონირებადი სათანადო პარამეტრებით, რომელიც
პიროვნული ხასიათის დეტალების მრავალმხრივი შესწავლისა და მისი
საიმედოობის ხარისხის ალბათური გამოანგარიშების შესაძლებლობას
დაემყარებოდა. ინდივიდუალური შერჩევის კრიტერიუმი ეფუძნება პიროვნების ან
პიროვნებათა გარკვეული ჯგუფის შეხედულებებსა და წარმოდგენებს, ამიტომ ასეთი
გზით მიღებული არჩევანი ძირითადში იღბლიანი გამართლების ან პირიქით,
უიღბლო, იმედგაცრუებული ხდომილებების არასასურველი თანაფარდობის მხარეს
იკავებს, რაც იმას ნიშნავს, რომ უმეტეს შემთხვევაში, თანამდებობაზე მისული
პირები ვერ ამართლებენ სასურველ მიზნებს, ამიტომაც ყოველი ასეთი
წარუმატებლობის მიმართ ძალაუნებურად პასუხისმგებლობა ეკისრება იმათ, ვინც
გაუწია რეკომენდაცია, ან ვინც უშუალოდ დანიშნა და დაამტკიცა ისინი
თანამდებობაზე. მართალია, ჩვენში უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე,
პასუხისმგებლობის გამოხატულება სიტყვიერი გამოთქმების ფარგლებს არ
სცილდება, თუმცა დამოუკიდებლად იმისა, თუ როგორ განიცდის
პასუხისმგებლობას ესა თუ ის სუბიექტი, სახელმწიფოსა და მისი
საზოგადოებისთვის, ეს მეტად მნიშვნელოვანი ფრაგმენტია სამართლებრივი
ურთიერთობების დამკვიდრების გლობალურ ასპექტში. საფუძველს მოკლებული
არაა და გასაგებია ისიც, რომ მოსამართლის თანამდებობის მაძიებელი კანდიდატები
შერჩევამდე გადიან საკვალიფიკაციო გამოცდების ჩაბარების პროცედურას და
აგრეთვე სპეციალურ სასწავლო კურსს, რომლის შედეგების შესახებ დასკვნებს
იძლევა საკვალიფიკაციო საგამოცდო კომისია, თუმცა საკვალიფიკაციო გამოცდების
 142

პროგრამა, რომელიც დამტკიცებულ იქნა პრეზიდენტის ბრძანებულებით 1997 წლის

27 ნოემბერს, ითვალისწინებს ტესტური გამოკითხვის მეთოდს, რომლის წარმატებით
ჩაბარების შემდეგ პირი აბარებს წერით გამოცდას. ტესტური გამოკითხვაც და
წერითი გამოცდაც ფაქტიურად იგივე ცოდნის გამოვლინებას ემსახურება, რაც
უმაღლესი სასწავლებლის იურიდიული ფაკულტეტის სტუდენტთა სასწავლო
დისციპლინებითაა განსაზღვრული. ესენია: ა) საკონსტიტუციო სამართალი, ბ)
სისხლის სამართალი, გ) სისხლის სამართლის პროცესი, დ) სამოქალაქო სამართალი,
ე) სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი, ვ) ადმინისტრაციული სამართალი
და პროცესი, გ) ადამიანის უფლებების შესახებ საერთაშორისო აქტები და
საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები და შეთანხმებები.
გამოდის, რომ რაკი ოცდაათ წლამდე მოქალაქეს არ ეძლევა უფლება
წარადგინოს თავისი კანდიდატურა მოსამართლის პოსტზე, ხოლო გამოცდის
ჩაბარების უფლება ენიჭება იურიდიული ფაკულტეტის კურსდამთავრებულ
მოქალაქეს ოცდასამი წლიდან და მანვე შვიდი წლის განმავლობაში უნდა მოასწროს
სათანადო საბუთების შეტანა, განცხადების გაკეთებაც და მოსამართლის
თანამდებობაზე გამწესებაც, ბოლო მეშვიდე წელიწადს, როცა იწურება ის ვადა,
წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოცდის შედეგი კარგავს ძალას, მანამ, კი ასაკის გამო,
თავისთავად მოკლებულია მოსამართლედ დანიშვნის შესაძლებლობას, ხოლო ასაკი
რომ შეუსრულდება, ამასობაში შვიდი წელიც გავა და მან ისევ თავიდან უნდა აბაროს
ის, რაც უკვე ჩააბარა და ა. შ. სანამ რომელიმე შვიდწლეულში ბედნიერი შემთხვევის
წყალობით საწადელი არ შეუსრულდება.
აქედან მივდივართ საოცრად კურიოზულ დასკვნებამდე, რომელთა
სათითაოდ ჩამოთვლაც ძალიან შორს წაგვიყვანს, აღვნიშნავთ მხოლოდ ერთს, რომ
ასეთი საკვალიფიკაციო გამოცდების უცნაური რეპეტიცია თავისი
პერმანენტულ_არაპერმანენტული გავარჯიშების ციებ_ცხელებით, ემსახურება
ზეპირ_მეხსიერებით კონდიციების მუდმივ საბრძოლო მზადყოფნაში ყოფნას, რაშიც
წარმატების ერთადერთი გარანტია, ანუ მოხერხებული წინსვლა, რეგულარულ და
აქტიურ უკანდაბრუნებაშია. აი, კრიტერიუმიც, რომელიც განსაზღვრავს თუ რის
საფუძველზე ხდება მოსამართლის შერჩევა.
რაც შეიძლება კრიტერიუმს, რომელიც შეიძლებოდა ყოფილიყო, ან შესაძლოა
მომავალში მაინც იყოს, ეს გახლავთ პირველ რიგში ასარჩევი კანდიდატის
ლოგიკური, კრიტიკული აზროვნების უნარი, რაც მან უნდა გამოავლინოს იმ
საჭირბოროტო, მეცნიერულად დასმული და შემოქმედებითი რეფლექსიის გზით
მიგნებული პრობლემების ანალიზით, რაც მან გამოიმუშავა თავისი ძირითადი,
ზემოთდასახელებული დისციპლინების საფუძვლიანი ათვისებისა და კრიტიკული
გადაფასების შედეგად. თავისუფალი, ორიგინალური აზროვნების ნიჭი, პირველ
რიგში, განსაკუთრებით უნდა ფასდებოდეს. გარდა ამისა, გამოყენებული უნდა იყოს
როგორც ტესტირების, ისე ანკეტირებისა და თავისუფალი ინტერვიუს კონკრეტული
სოციოლოგიური და ფსიქოანალიზური მეთოდები, რომელთა სისტემური
დამუშავება და კლასიფიკაცია სათანადო სოციოლოგიური და ფსიქოლოგიური
კვლევით_ლაბორატორიული სამსახურების პრეროგატივას წარმოადგენს. ასეთი
მეთოდები ხელსაყრელ შესაძლებლობას მოგვცემდა შესარჩევი კანდიდატურების არა
მარტო შემოქმედებითი კონდიციების დასადგენად, არამედ მათი შინაგანი
სულისკვეთების, მრწამსის, მსოფლმხედველობისა და
ფსიქოსოციალურ_ინდივიდუალური ინტერესებისა და ორიენტაციის გასარკვევად.
 143

ეს იქნებოდა ყოველმხრივ დახვეწილი, მოქნილი და ეფექტური ხერხი

კანდიდატურების შერჩევაში სასურველი შედეგების მისაღწევად. გამოცდების
ამგვარი ფორმით ჩატარება თითოეული ტესტის საკითხისა და პუნქტის მიხედვით,
საერთაშორისო პრაქტიკაში აპრობირებული მოდელების კოეფიციენტთა ჯამური
დაანგარიშების სისტემით უნდა აძლევდეს კანდიდატებს საკვალიფიკაციო ქულებს,
რომელთა მინიმალური, მაქსიმალური თუ დამაკმაყოფილებელი ან
არადამაკმაყოფილებელი ზღვარის დიაპაზონი, უტყუარი ბარომეტრი იქნება მათი
მომავალი საქმიანობის პროგნოზირებაში. გამოცდების ანონიმურობის პრინციპი
მათი ობიექტურობისა და კომპეტენტურობის მიზნით, ტექნიკურად მოგვარებადია
თანამედროვე კომპიუტერული პროგრამებით სარგებლობის გარეშეც კი, თუმცა
კომპიუტერების გამოყენება, რასაკვირველია, მნიშვნელოვნად გაამარტივებს ამგვარი
საკვალიფიკაციო გამოცდების ჩატარების პროცესს.
დასავლეთის მაღალგანვითარებულ სახელმწიფოებში მეოცე საუკუნის
ორმოც_ორმოცდაათიანი წლებიდან აქტიურად იყენებენ როგორც ფსიქოლოგიურ,
ისე სოციოლოგიურ სამსახურებს სხვადასხვა სფეროებში და მათ შორის, რა თქმა
უნდა, სამართალშიც. აშშ_ში არსებობს კრიმინალისტური ფსიქოლოგია და
კრიმინალისტური სოციოლოგია. ისეთი ფუნდამენტური დარგი, როგორიცაა
კრიმინოლოგია, სამართლის მეცნიერებაში, მთლიანად მიყავთ სოციოლოგებს,
ფილოსოფოსებსა და ფსიქოლოგებს (129;57).
აშშ_ის მთავრობა განსაკუთრებით სამოციანი წლებიდან, ექსტენსიურად
იყენებს სამრეწველო, სამეურნეო და თვით უშიშროების დარგებში ისეთ
სოციოლოგიურ და ფსიქოლოგიურ მეთოდებს ოპტიმალური კადრების შერჩევის
მიზნით, როგორიცაა: 1. გარეგნულ ცვლილებათა აღნუსხვის მეთოდი, 2)
ასოციაცია_რეაქციის მეთოდი; 4) სუნთქვის გრაფიკული ჩაწერის მეთოდი; 5.
ელექტროდერმალური მეთოდი; 6. სხვადასხვა სახის პოლიგრაფიული მეთოდი. ეს
შემოწმება ვრცელდება სახელმწიფო უშიშროების ყველა მნიშვნელოვან უბანზე. ამის
მაგალითია ატომური ენერგიის კომისიის ატომური ქარხანა, ე. წ. `ოუკ როინ~,
რომლის ყველა თანამშრომელიც და ახალი დამწყებიც პერიოდულ შემოწმებას
გადის (160;153-160). ამგვარი დაკითხვის მიზანს წარმოადგენს არა მარტო
არასასურველი ფაქტების გამოაშკარავება, არამედ, აქვს თუ არა ნეგატიური
მოქმედების ჩადენის ტენდენცია ამა თუ იმ სუბიექტს. თუ ჩვენს ქვეყანაშიც
ხელისუფლებისა და საზოგადოების ერთიანი ძალისხმევით გადაიდგმება ნაბიჯები
სასამართლო რეფორმების რაციონალურად ეფექტური ღონისძიებების გზით,
შედეგები თვალშისაცემად პოზიტიური და იმედისმომცემი იქნება. ამისათვის კი
აუცილებელია, მაღალპროფესიულ დონეზე ჩამოყალიბდეს და დამკვიდრდეს
სხვადასხვა საქმიანობის და მათ შორის, განსაკუთრებით, სამართალდამცავი
ორგანოების ფუნქციონირების სფეროში, სპეციალიზებული სოციოლოგიური და
ფსიქოლოგიური სამსახურები, რომელთაც ექნებათ სისტემური მეთოდების
კომპლექსით აღჭურვილი ლაბორატორიები, შიგ დასაქმებული
მაღალკვალიფიციური კადრებით და პირნათლად გაართმევენ თავს იმ პრობლემებს
და ამოცანებს, რასაც გვიყენებს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მე_7
კონგრესი, სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის ძირითადი პრინციპთა
განხორციელების საქმეში.
 144

$ 3. გაუცხოების ფილოსოფიური კატეგორიიის

თავისებურება სიტყვის თავისუფლებისა და პროფესიული საიდუმლოების
ურთიერთშეხამების საკითხში.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო

დეკლარაციის შესაბამისად, სპეციალურად განსაზღვრავს სასამართლო ორგანოთა
წევრების მიმართ სიტყვის, ასოციაციის, აღმსარებლობისა და შეკრების
თავისუფლების პრინციპს, მაგრამ სარგებლობენ რა აღნიშნული უფლებებით,
მოსამართლეები ისე უნდა მოიქცნენ, რომ აღძრან მოწიწება თავიანთი
თანამდებობისადმი, შეინარჩუნონ სასამართლო ორგანოთა მიუკერძოებლობა და
დამოუკიდებლობა. გარდა ამისა, მოსამართლეებს უფლება აქვთ შექმნან
მოსამართლეთა ასოციაციები ან სხვა ორგანიზაციები და შევიდნენ მათ
შემადგენლობაში თავიანთი ინტერესების დასაცავად, პროფესიონალური
მომზადების დახვეწისა და სასამართლოს დამოუკიდებლობის შენარჩუნებისათვის.
აქ ერთ შემთხვევაში სიტყვისა და ასოციაციის თავისუფლება აღებულია ღია
საზოგადოებრივი ურთიერთობების ფორმით, რომელიც შეიძლება მჭიდრო კავშირში
არ იყოს მოსამართლის უშუალო პროფესიულ ვალდებულებებთან და მის ფაქტიურ
საქმიანობასთან, ხოლო რაც შეეხება საკუთრივ მოსამართლეთა ინტერესების
დასაცავად შექმნილ ორგანიზაციებს და ასოციაციებს, ისინი კერძოდ პროფესიულ და
სოციალურ სტატუსს შეესაბამება. სიტყვისა და ასოციაციის თავისუფლება რომ
ორივე მნიშვნელობით უნდა იყოს გათვალისწინებული, ეს შემთხვევითი გარემოება
სრულიადაც არ არის, ვინაიდან მოსამართლის ყოფა_ცხოვრება და მისი ძირითადი
საქმიანობის დედაარსი ამ უმთავრესი კომუნიკაბელური ნიშნების გაცნობიერების
გარეშე, ბუნდოვანი და გაუგებარი იქნებოდა. ამ ორმხრივი სოციალური მიმართების
როგორც ფართომასშტაბურ, ისე ვიწრო სპეციფიკურ კონტექსტში, მოსალოდნელია
პიროვნების ცნობიერების ტრანსფორმაციის შიგნით გაორებისა და გაუცხოების
პროცესი, რომელიც ფილოსოფიურ_ანთროპოლოგიური მიდგომის თვალსაზრისით,
ადამიანის ფსიქო_სოციალურ არსებას, მის ექსისტენციალურ ბუნებას განსაზღვრავს.
გაუცხოება არის ფილოსოფიური კატეგორია, რომელიც განსაზღვრავს იმ
საზოგადოებრივ ურთიერთობათა პროცესის შინაარსს, რომლის ფარგლებშიც
მიმდინარეობს ხალხის მიერ შექმნილი პროდუქტებისა და საქმიანობის საბოლოო
შედეგების გარდაქმნა ისეთ დამოუკიდებელ ძალად, რომელიც არა მარტო მაღლდება
თავის შემოქმედ ადამიანებზე, არამედ ბატონობს მათზე და გვევლინება, როგორც
პიროვნების სოციალურ_ეკონომიკური, ტექნიკური და მორალური დათრგუნვის
იარაღად. გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის მე_19 საუკუნის კონცეფციებში
გაუცხოება უკავშირდებოდა ადამიანური ყოფიერების კონტექსტში ისეთი სახის
ჰიპოსტაზურ მნიშვნელობებს, როგორიცაა `გასაგნება და `განვითარება~.
მაგალითად, ჰეგელისათვის გაუცხოება არის ადამიანის შემოქმედებითი არსების
საფუძველი, რომელიც მიზნობრივი მოქმედებების სფეროში გაუთვალისწინებელი
შედეგების წინააღმდეგობას გადმოხატავს მოქმედ სუბიექტთან მიმართებაში, არა
იმიტომ, რომ მოქმედების მიზანი არ სრულდება, არამედ ზუსტად ამ მიზნის
შესრულებით იქმნება შემოქმედი სუბიექტის საპირისპირო, მაგრამ გაუცხოებული
ძალა (78;470).
გაუცხოებასთან დაკავშირებით მეტად საინტერესო მოსაზრებები აქვთ
გამოთქმული აგრეთვე მარქსიზმის კლასიკოსებს. მარქსი გაუცხოებას უკავშირებს
 145

საზოგადოების ერთი ნაწილის მიერ მეორე ნაწილის შრომის პროდუქტების

მითვისებას და მიაჩნდა იგი შრომის საზოგადოებრივი ერთიანი პროცესისა და ამ
პროცესის შედეგების, როგორც კერძო საკუთრების ფორმებს შორის წარმოქმნილ
შინაგან წინააღმდეგობად (29;594). ამის გამო, ყოველი ადამიანი ერთი_მეორისაგან
გაუცხოებულია, რასაც ემატება აგრეთვე თითოეული მათგანის გაუცხოება თავის
შინაგან არსებასთან. რაც უფრო მაღალია იძულებისა და ექსპლოატაციის დონე, მით
უფრო ინტენსიურია სოციალური და ინდივიდუალური გაუცხოების ხარისხი.
სიცოცხლის ფილოსოფია და ექსისტენციალიზმი გაუცხოების პრობლემას
ტექნიკური საშუალებების გამოყენების ისეთ გლობალურ ტენდენციებს უკავშირებს,
რომელიც ადამიანის მანქანად გადაქცევის საშიშროებას გარდუვალად გვისახავს.
ადამიანური და ბუნებრივი რესურსების ინტენსიური ფლანგვა ძირითადში
ემსახურება ცოცხალი, შემოქმედებითი აქტიური ფუნქციების დახშობის
ტექნოლოგიების ფართოდ დანერგვასა და განვითარებას. მაგალითად, მარტინ
ჰაიდეგერი მიიჩნევდა, რომ მთავარი მიზეზი გაუცხოების მსოფლიო ბედისწერად
გადაქცევისა, არის ის, რომ ადამიანი თავისი რაციონალური აზროვნების მიხედვით
ცდილობს გახდეს თავისი არსებობის ბატონ_პატრონი და არა როგორც საერთო
ყოფიერების მწყემსი. ამდენად, რაც უფრო რეალური და ქმედითუნარიანია
ადამიანური სამყარო, რომელიც ცივილიზებული მსოფლიოს სახით წარმოგვიდგება,
მით უფრო არაქმედითუნარიანი და რეალობას მოკლებულია თვით ადამიანი
(166;470). ამის გამო, ადამიანი `ითქვიფება~ საზოგადოებაში, მისთვის შორეული და
უცხო ფუნქციების მიღებით ან საერთოდ უფუნქციობით, რაც ერთნაირად
მოკლებულია მისი არსების, ექსისტენციის საზრისს, ეს კი განაპირობებს
მიჩქმალული და დაფარული შესაძლებლობების უკუღმართი, დამანგრეველი
ფორმით სოციალური კონფლიქტების რანგში წინ წამოწევას. სოციალური და
ინდივიდუალური გაუცხოების მექანიზმი გვევლინება ცივილიზაციის ევოლუციის
ინდიკატორად, რომლის მეშვეობით საზოგადოება მიისწრაფვის სწრაფი და
მასშტაბური ცვლილებებისაკენ, იგია აგრეთვე ერთგვარი ფილოსოფიური
`თერმომეტრიც~, რომელიც ადამიანის ჰუმანური განვითარებისა და მისი ისტორიის
შეფასების საზომი გახლავთ.
სიტყვისა და ასოციაციის თავისუფლების ორმაგ სოციალურ სტანდარტებთან
მიმართებაში კი შესაძლებელი გაუცხოების მოვლენა ერთმანეთთან
წინააღმდეგობაში აქცევს, ერთი მხრივ, იმ საზოგადოებრივ გარემოცვას, რომელშიც
იმყოფება მოსამართლე ყოველდღიურად, სულერთია, სად იქნება იგი ოჯახში თუ
ქუჩაში, საზოგადოებრივი თავშეყრის რომელიმე უბანში, ტრანსპორტში,
ბიბლიოთეკაში, საკონცერტო დარბაზში და სხვა, ხოლო მეორე მხრივ, თავის
სამსახურში, საკუთარ კოლექტივთან ერთად, რომლებთანაც დამოკიდებულებაში,
ძირითადი განმსაზღვრელი გახლავთ პროფესიული საქმიანობის მიზნებიდან და
ამოცანებიდან გამომდინარე, ურთიერთთანამშრომლობის საკითხი. პირველ
შემთხვევაში წინა პლანზე წამოწეულია მოსამართლის, როგორც ჩვეულებრივი
მოკვდავი ადამიანის სუბიექტური ინტერესები, სურვილები და მისწრაფებები, მისი
ემოციური მდგომარეობა, ჯანმრთელობა და ფსიქოლოგიური გუნება_განწყობილება;
სიხარული იქნება ეს თუ მწუხარება, სიყვარული თუ სიძულვილი, ავად ყოფნა თუ
კარგად ყოფნა, სიმპათია_ანტიპათია, მოწყენილობა_სიხალისე, დაღლილობა თუ
მხნეობა და ა. შ. აქ იგი უნდა ჩანდეს, როგორც ადამიანი_ინდივიდი თავისი
ხასიათით, ზნეობით და თვისებებით.
 146

მეორე შემთხვევაში, მოსამართლე წარმოგვიდგება, როგორც

უფლება_მოვალეობების მქონე პერსონა ამ სიტყვის სპეციალიზებული პროფესიული
გაგებით. აქ ყველაფერი არ უნდა ჩანდეს მასში, რაც ჩანდა პირველ შემთხვევაში,
ვინაიდან აქ მას განსაკუთრებით მართებს მოთოკოს თავისი გრძნობები და ემოციები,
მოითმინოს ყოველგვარი ტკივილი, წყენა, სიამოვნება თუ აღტაცება, რათა
ყველაფერმა ამან არასახარბიელო გავლენა არ მოახდინოს მის საქმიანობაზე.
ამიტომაც ძალიან ძნელია, როდესაც მოსამართლე, რომელმაც გამოთქვა სადმე,
არასამსახურებრივი კონტაქტების სფეროში, თავისი პოლიტიკური, რელიგიური და
მორალური შეხედულება და საზოგადოებამ გაიგო თუ რისი ან ვისი მომხრე
მოწინააღმდეგეა ის, ამან შეიძლება გაართულოს მისი დამოკიდებულება, როგორც
მისი პოზიციის გაგებით დაინტერესებულ პირებთან, ისე მისივე კოლეგიის
წევრებთანაც, რის გამოც მოსამართლეს შეიძლება ამისთვის არასასურველ
სიტუაციაში მოუწიოს ზედმეტი ახსნა_განმარტებებისა და თავისმართლების
ვიღაცისთვის მიცემა. რეალური ვითარება ისე რთულია, რომ ზედმეტი
მითქმა_მოთქმისა და ეჭვების თავიდან აცილების მიზნით, მოსამართლე, ისევე,
როგორც მაღალ სოციალურ_ელიტარულ საფეხურზე მდგომი სხვა მოღვაწე,
იძულებული ხდება ერთნაირად დახშული, სიტყვაძვირი და გაწონასწორებული
იყოს როგორც თავის სამსახურში, ისე მის გარეთ, თავი შეიკავოს საზოგადოებრივ
შეკრებებზე მოხვედრისაგან, ვინმესთვის საკუთარი აზრის გაზიარებისაგან და ერთი
სიტყვით, გარეგნულად მაინც დათრგუნოს საკუთარი ადამიანური განცდები და
სულიერი ემოციები. საბოლოოდ, გარდაუვალია ისეთი შეზღუდვებისა და ეტიკეტის
მორგება, რომელიც მას ნებაყოფლობით ათქმევინებს უარს თავისუფალი და აქტიური
საზოგადოებრივი თანაცხოვრების წესზე, რამდენადაც პროფესიული ღირსებების
ამბიციური თვითდამკვიდრების ფონზე საკმაოდ დიდია სოციალური უნდობლობის
ზღვარი, რომლის გადალახვაც ძალიან დიდი მორალური რისკის ტოლფასია.
გაუცხოების ზოგადი ფორმულირება მოსამართლის ამ ორმაგი სოციალური
სტატუსის რანგში შეიძლება ჩამოყალიბდეს ასეთი სახით: პიროვნებისთვის რაც
უფრო დიდია სოციალური ვალდებულების ტვირთი, მოცემულ საზოგადოებაში,
მით უფრო მცირეა იგივე საზოგადოების წიაღში ადამიანური თავისუფლებებისა და
შინაგანი უფლებების გამოვლინებისა და რეალიზაციის საშუალებები, რაც
გამოწვეულია ერთი მხრივ, კონკრეტული საზოგადოებრივი ცნობიერების
სტრუქტურით, ხოლო მეორე მხრივ, სუბიექტ ინდივიდის ფსიქო_სოციალური და
ანთროპოლოგიურ_ექსისტენციალური ადაპტაციის აუცილებლობით, რაც ჩვენს მიერ
აღწერილ შემთხვევაში, მოსამართლეებს ნებაყოფლობით ათქმევინებს უარს ძალიან
ბევრ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან უფლებებზე და თავისუფლებებზე, რომელიც
პირველ რიგში, საჯაროდ სიტყვით გამოთქმისა და ასოციაციებში გაერთიანებაზე
თავისუფლების შეუთავსებლობაზე მიუთითებს. აღნიშნულ კონტექსტში
ფაქტიურად წარმოუდგენელია აღმსარებლობის თავისუფლების საკითხიც.
საკუთრივ დასავლეთში, სადაც უამრავი სხვადასხვა აღმსარებლობა და კონფესიაა,
სასამართლოების მსვლელობისას ამ ფაქტორს განსაკუთრებით ივალისწინებენ, რათა
არ დაუშვან ერთი და იგივე კონფესიის წარმომადგენლობის შემთხვევაში
მოსამართლის მიკერძოების თეორიული შესაძლებლობა სარწმუნოებრივი
ინტერესების მიხედვით. ამიტომ იქ, სადაც რელიგიურ საფუძველზე წარმოქმნილი
სადაო საკითხები განიხილება, მოსამართლის რელიგიური ორიენტაციის საკითხიც
მეტად არსებითი და გადამწყვეტი ხდება.
 147

ჩვენს მიერ განხილულ კრიმინალისტური ფსიქოლოგიის ექსპერტთა

დასკვნებსაც თუ დავურთავთ სოციალური გაუცხოების პრობლემას მოსამართლეთა
მიმართ, შეიძლება ამ აზრამდეც მივიდეთ, რომ იმდენად დიდია ადამიანური
გრძნობებისა და მისწრაფებების მსხვერპლი, მოსამართლედ ჩამოყალიბების
ტრაგიკულ გზაზე, რომ ამისთვის იქნება არც კი ღირდეს აღნიშნული თანამდებობის
დაკავება და ეს მართლაც ასეა, თუ საქმე გვაქვს პატიოსან, წესიერ და სინდისიერ
პიროვნებასთან, რომელსაც უყვარს სამშობლო, საზოგადოება და ოჯახი, მაგრამ
რეალურად ჩვენ ვხედავთ, რომ ამ თანამდებობას უამრავი მაძიებელი ყავს, ხოლო
ისინი, ვისაც უკვე ეს პოსტი უჭირავს, ათასნაირ ხერხს მიმართავს, რომ
გაიხანგრძლივოს თანამდებობაზე ყოფნა და პრესტიჟული ქალაქებისა და
უბნებისაკენ ილტვის. გარეგნულად ზოგჯერ ისე ჩანს, რომ ეს ხალხი თითქოს არ
ცხოვრობენ მიწიერი ადამიანების განცდებით, თუმცა ეს წარმოდგენა _ უკვე
გულუბრყვილო ბავშვებსაც აღარა აქვთ, ვინაიდან მათი სიმდიდრე, ქონება და
მომსახურების ტექნიკურად აღჭურვილი კომფორტი მიგვანიშნებს, რომ თემიდას
ერთგული მსახურებიც ჩვეულებრივი ხალხია, რომელთაც სხვებივით სურთ ამდენი
დაძაბულობისა და მომქანცველი საქმეების შემდეგ დატკბნენ ამქვეყნიური
სილამაზისა და ბედნიერების ეშხით.
საერთოდ კი, რაც უფრო დიდია პასუხისმგებლობა ძალაუფლებიდან
გამომდინარე, მით უფრო მეტია მისი ბოროტად გამოყენების შანსი. როგორც საქმის
მსვლელობის ლოგიკამ გვიჩვენა, არსებობს მოსამართლეთა ორი კატეგორია,
რომლებიც სხვადასხვა სახის გაუცხოებას ექვემდებარებიან. კეთილსინდისიერი,
პატიოსანი და მაღლპროფესიონალური კადრები უცხოვდებიან ადამიანური,
პირადული სიამოვნებისა და კეთილდღეობისაგან, ისინი საზოგადოებისთვის
თავშეწირულ მსხვერპლს მოგვაგონებენ, რომელთა ამაგიც ხშირად იგივე
საზოგადოებისაგან ან ხელისუფლებისაგან შესაძლოა არც დაფასდეს. ხოლო მეორე
კატეგორია, რომელიც ჩვეულებრივი ადამიანებისაგან შედგება, ყოველგვარი
ზედმეტი სალანძღავი ეპითეტების გარეშე, გაუცხოებულია თავისი ჭეშმარიტი
მოვალეობისაგან, რომელსაც ფორმალური, რიტუალური და მორგებული მეთოდების
გამოცდილი, საქმოსნური სიბეჯითით (ვითომ) ასრულებს.
ყოველივე, რაც ითქვა, სოციალური და პროფესიული გაუცხოების
საკითხებთან დაკავშირებით, თავისებურ კომპენსაციას განიცდის გაეროს მიერ
შემოთავაზებული, ზემოთდასახელებული უფლების შიდა სასამართლო უწყებრივი
მასშტაბით ინტერპრეტაციის შემთხვევაში, რომლის მიხედვითაც მოსამართლეებს
უფლება ეძლევათ შექმნან მოსამართლეთა ასოციაციები, ან სხვა ორგანიზაციები
თავიანთი ინტერესების დასაცავად, აგრეთვე პროფესიონალური მომზადების
დახვეწისა და სასამართლოს დამოუკიდებლობის შენარჩუნების შიგნით. ეს უფლება
კარგ საშუალებას იძლევა იმისათვის, რომ მოსამართლეთა კოლეგიალობამ,
გულისხმიერმა და საქმიანმა თანამშრომლობამ, ჯანსაღი სულისკვეთების
ატმოსფერო დაამყაროს მათ კოლექტივებში და ხელი შეუწყოს საზოგადოებაში
სასამართლოს მაღალი რეპუტაციისა და ავტორიტეტის დამკვიდრებას.
პროფესიონალური საიდუმლოება და იმუნიტეტი გაეროს ოფიციალურ
დოკუმენტში სპეციალურად ერთიანი პრინციპის სახითაა მოცემული, რასაც თავისი
ახსნა და შესაბამისი ლოგიკური საფუძველი გააჩნია. მოსამართლეებისაგან ეს
პრინციპი მოითხოვს ვალდებულებას დაიცვან თავიანთი სამუშაოს
პროფესიონალური საიდუმლოება და თავისი მოვალეობის აღსრულების დროს
 148

მიღებული კონფიდენციალური ინფორმაცია, გარდა საჯარო სასამართლო

განხილვის შემთხვევებისა და არავინ არ უნდა აიძულოს ისინი ჩვენება მისცენ
აღნიშნული საკითხების შესახებ.
პროფესიონალური საიდუმლოების დაცვა აუცილებლობით არ გულისხმობს
გამონაკლის შემთხვევებში, სასამართლოში საქმის განხილვას დახურულ სხდომაზე,
რომელსაც ითვალისწინებს სხვადასხვა სახელმწიფოში, მათ შორის, ჩვენშიც მოქმედი
კანონი. (კონსტიტუციური მუხლი 85/ე). საერთოდ, ეს კანონი საქმეთა ღია განხილვის
პრინციპშია ჩადებული და ამდენად, მუხლობრივად ცალკე გამოყოფილი არაა საქმის
დახურულ სხდომაზე განხილვის წესის სახით, თუმცა, ეს მთავარი მაინც ისაა, რომ
საიდუმლოების საკითხი, როცა იგი პროფესიული ხასიათისაა, კონკრეტულად
გულისხმობს არა იმ საქმეებს, რომლებიც შეიძლება განხილულ იქნეს როგორღ ღია,
ისე დახურულ სხდომაზე, არამედ უშუალოდ მოსამართლეთა საქმიანობის ე. წ.
სამზარეულოს, სადაც ისინი წინასწარ არჩევენ ტაქტიკურ_მეთოდოლოგიურ სქემებს
კონსტრუქციული გეგმით პროცესის წარმართვისთვის, რამდენადაც ასეთი ფორმა
პროფესიული კოლექტივის სჯა_ბაასისა და ვიწრო კოლეგიალური წრისთვის
დელიკატური საკითხების სფეროა, ამდენად მის შესახებ რაიმე კონკრეტული
ეპიზოდების მოყვანა და ნიმუშების ანალიზის გზით რაიმეს კატეგორიული
განსაზღვრება ყოვლად მიუღებელია, ვინაიდან პროფესიულ საიდუმლოებებს, თუ ის
საიდუმლოდ უნდა დარჩეს და სპეციალისტთა გარდა, სხვამ არავინ უნდა იცოდეს,
ფარდა არ უნდა აეხადოს.
მოსამართლეთა მოვალეობის შესრულება მოიცავს პროფესიული
საიდუმლოების გარდა, კოფიდენციალური ინფორმაციის შენახვის
აუცილებლობასაც, თუმცა ეს უკანასკნელი ნაწილობრივ ან სრული გასაიდუმლოების
მიუხედავად, პროფესიული საიდუმლოებისაგან სრულიად განსხვავებულია და
ზოგადად მისი დასახელება და განსაზღვრა შესაძლებელია. დახურულ სხდომაზე
საქმის განხილვას ან რაიმე კონფედენციალური ინფორმაციის შენახვას შეიძლება
ადგილი ჰქონდეს სახელმწიფოს სტრატეგიული მიზნის შესატყვისი ფარული
გადაწყვეტილების შენახვის მიზნით; ინტიმური და ოჯახური საიდუმლოების
შენარჩუნების ან სექსუალური დანაშაულის ჩადენისას, რომლის გამჟღავნებაც
საზოგადოებისათვის არ შედის დაზარალებულთა ინტერესებში. ხშირად ასეთ
საქმეებს მოსამართლე იხილავს ერთპიროვნულად, მაგალითად, ფსიქიკურად
დაავადებულ ან შეურაცხად პირთა საქმეებზე, როდესაც მოსალოდნელია საჩივრების
განხილვა პროკურორის, გამომძიებლის უკანონო მოქმედებაზე, აგრეთვე
ერთპიროვნულად იხილავს საკითხს ბრძანების გაცემის თაობაზე, როდესაც
პროცესის მონაწილე რომელიმე მონაწილეს (მოწმეს, დაზარალებულს, სამოქალაქო,
მოსარჩელეს) ემუქრებიან სიკვდილით, ან ოჯახის განადგურებით (51; 28).
ეს საკითხი უშუალოდ გამომდინარეობს პასუხისმგებლობის იმ
იურიდიულად დაკანონებული ნორმიდან, რომელიც მოსამართლის მიერ გაცემული
სანქციის საფუძველზე ეჭვმიტანილის დაკავების, დაპატიმრებისა და ჩხრეკის
ჩატარების პროცედურას უკავშირდება, უდანაშაულობის პრეზუმფციის
პრინციპებით განსაზღვრული უფლებების დაცვა ითვალისწინებს ბრალეულობის
დაუმტკიცებლობის შემთხვევაში ბრალდებულის მიმართ კომპენსაციის გადახდას,
როგორც მატერიალური, ისე მორალური ზარალის მიყენების გამო, ყოველივე ეს
ადამიანის უფლებების დაცვის საერთაშორისო დეკლარაციის პრინციპებითაა
განპირობებული, ამიტომ მოსამართლის მიერ დაპატიმრების სანქციის გაცემა
 149

უაღრესად საპასუხისმგებლოა, იმდენად, რამდენადაც იგი არ გამორიცხავს

მოსალოდნელ ფინანსურ ზარალს, რომელიც შეიძლება დაატყდეს სახელმწიფოს
მიერ სასამართლოსთვის გამოყოფილ სახსრებს. ლოგიკურია, რომ ეს ფაქტორი
ძლიერად იმოქმედებს მოსამართლეზე, რომელიც ყოველნაირად მოერიდება საქმის
აღძვრას, თუ სავსებით დარწმუნებული არ იქნა ეჭვმიტანილის ბრალეულობაში.
წინასწარი გამოძიების მასალებმაც შესაძლოა რაიმე ხელშესახები ვერაფერი
მოუტანოს ამ მიზნით, ვინაიდან ეჭვმიტანილს უფლება აქვს ნებისმიერ მომენტში
გამოიყენოს დუმილის უფლება დაკითხვის დროს, ან უარყოს თავის მიერ მიცემული
ჩვენება და ა. შ. თანაც მისი ოფიციალურად გაცემული სანქცია იურიდიული
საფუძვლიანობის მიუხედავად, შეიძლება მაინც უკანონოდ ჩაითვალოს, თუ არ
დამტკიცდა ამა თუ იმ პირის დანაშაული სასამართლოს საბოლოო განაჩენის ძალაში
შესვლით. აი, აქ ჭირდება მოსამართლეს თავისი პროფესიული საიდუმლოება,
რომელიც მას საშუალებას მისცემს ამ საქმეში ღრმად ჩაუხედავი ადამიანებისგან
შეუმჩნევლად, გამოიყენოს სხვადასხვა ფარული ხერხი და მანევრი იმ
მეთოდოლოგიური არსენალიდან, რომელიც თვალშისაცემად არ დაარღვევს
ადამიანის უფლებებს და თავისი მოქნილობის წყალობით არავის არ მისცემს
ზედმეტი მითქმა_მოთქმის საბაბს. თუმცა მოსამართლეს სანქციის გაცემას ვერც
პროფესიულ საიდუმლოებაში დამარხული მეთოდების ეფექტური გამოყენების
უნარი ვერ გააბედინებს, რომ იგი პასუხს აგებდეს აპელაციის ან კომპენსაციის
მიხედვით განსაზღვრული არასწორი ბრალდების შემთხვევაში და ამის გამო,
განიცდიდეს სასამართლო დევნას. ამიტომ კომპენსაციის გზით განცდილი
მატერიალური ზარალის მოსალოდნელი საშიშროების გაცნობიერებული ზედმეტი
სიფრთხილის კომპენსაციის მიზნით მოსამართლეს ესაჭიროება პირადი იმუნიტეტი,
რომელიც მისი გაუმართლებელი ყოყმანისა და უმოქმედობის საბაბს რამდენადმე
გაანეიტრალებს. საბოლოოდ, მივდივართ შემდეგ დასკვნამდე, რომ მოსამართლის
პირადი იმუნიტეტი წარმოადგენს თავისებურ კომპენსაციის კომპენსაციას, რაც
ნიშნავს სამართალში მიცემული, დაკავებული, ან დაპატიმრებული პირის
სასარგებლოდ, ბრალის უქონლობის შემთხვევაში, გადახდილი კომპენსაციის გამო
სასამართლოს მატერიალური ზარალის შიშის კომპენსაციას მოსამართლის პირადი
იმუნიტეტის, ხელშეუხებლობის გზით, რათა სასამართლოს და მოსამართლეებს
მიეცეთ თავისუფალი ფუნქციონირების საშუალება.

$ 4. დამცველის ინსტიტუტის სამართლებრივი

საქმიანობა ადვოკატურის ზოგად_ფილოსოფიური და
ეთიკური პრობლემები

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის

სამოცდამეთვრამეტე მუხლი განსაზღვრავს დამცველის ფუნქციას, რომელიც ამ
მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით აკუთვნებს იმ პირს, რომელიც კანონით
დადგენილი წესით იცავს ეჭვმიტანილისა და ბრალდებულის კანონიერ ინტერესებს
 150

და უწევს მათ კვალიფიციურ იურიდიულ დახმარებას. მეორე პუნქტის მიხედვით

დამცველად დაიშვებიან უმაღლესი იურიდიული განათლების მქონე პირი, რომელიც
ადვოკატია კანონით დადგენილი წესით; პროფესიული კავშირებისა და სხვა
საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები ამ კავშირებისა და
ორგანიზაციების წევრთა საქმეებზე; ახლო ნათესავი და სხვა კანონიერი
წარმომადგენელი არასრულწლოვანი ან შეზღუდულქმედუნარიანი, ბრალდებული,
აგრეთვე იმ საპროცესო ქმედუუნარო პირის საქმეზე, რომლის მიმართაც წარმოებს
საქმე სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიების გამოსაყენებლად;
ეჭვმიტანილისა და ბრალდებულის მიერ მოწვეული სხვა პირები, მესამე პუნქტი, იმ
ორგანოს, რომელიც აწარმოებს პროცესს, უკრძალავს ეჭვმიტანილისა და
ბრალდებულის შეზღუდვას დამცველის არჩევანში. მეოთხე პუნქტის მიხედვით,
ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის შუამდგომლობით დაშვებულია ამ მუხლის მე_2
ნაწილში ჩამოთვლილ პირთა ერთდროული მონაწილეობა საქმეში, ოღონდ
სავალდებულო დაცვის შემთხვევაში (მე_80 მუხლი) დამცველთაგან ერთი მაინც
ადვოკატი უნდა იყოს. მეხუთე პუნქტი, იმ ორგანოს, რომელიც პროცესს აწარმოებს,
თავისი განჩინებით, ანიჭებს უფლებას, საქმეში მონაწილეობისათვის დამცველად არ
დაუშვას ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის ახლო ნათესავი ან სხვა კანონიერი
წარმომადგენელი, თუ იგი ხელს უწყობდა დანაშაულის ჩადენას, ან თუ მან შეიძლება
ზიანი მიაყენოს დასაცავი პირის ინტერესებს. მეექვსე პუნქტი მიუთითებს, რომ
ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის მოთხოვნა დამცველად ნებისმიერი სხვა პირის
მოწვევის შესახებ უნდა შესრულდეს, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ამ პირს თავისი
განათლების, ფსიქიკური განვითარების დონით, ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ან
მორალური თვისებების გამო არ შეუძლია სრულფასოვნად განახორციელოს დაცვა.
ამის თაობაზე პროცესის მწარმოებელმა ორგანომ უნდა გამოიტანოს დადგენილება
(განჩინება). მეშვიდე პუნქტი უშვებს ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის თანხმობით,
დაცვის განსახორციელებლად, უმაღლეს, იურიდიული განათლების მქონე
ადვოკატურის სტაჟირებას, ასევე მერვე პუნქტი, საქართველოს იუსტიციის
სამინისტროს თანხმობით, უშვებს დამცველებად უცხოელ ადვოკატებს (44;63).
აღნიშნული ფუნქციების განხორციელების შიგნით საქართველოში იქმნება
ადვოკატურა. ადვოკატურის საკითხები განხილულია ადვოკატურის შესახებ
დებულებისა და მომზადებული კანონპროექტის საფუძველზე. საქართველოს
ადვოკატურა ადვოკატთა დამოუკიდებელი პროფესიული გაერთიანებაა, რომელიც
შედგება საქართველოს ადვოკატთა კოლეგიის, აფხაზეთისა და აჭარის ადვოკატთა
კოლეგიისაგან. ადვოკატი თავისუფალი პროფესიის პირია, რომელიც ემორჩილება
მხოლოდ კანონს, პროფესიული ეთიკის ნორმებს და კლიენტის ინტერესებს,
საადვოკატო საქმიანობის უფლება აქვს პირს, რომელიც ადვოკატთა კოლეგიის
წევრია. უცხო სახელმწიფოს ადვოკატს საადვოკატო ფუნქციების განხორციელება
სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეთა განხილვის დროს საქართველოში
შეუძლია იუსტიციის სამინისტროს თანხმობით. საადვოკატო საქმიანობის
პრინციპებია: საადვოკატო საქმიანობის თავისუფლება და დამოუკიდებლობა,
თავისუფალი გაერთიანების უფლება, კანონიერება: ადამიანის უფლებებისა და
თავისუფლებების, იურიდიული პირის უფლებების პატივისცემა და დაცვა;
პროფესიული ეთიკის ნორმების დაცვა; სახელმწიფოს მიერ ადვოკატთა
საქმიანობაზე კონტროლი შემოიფარგლება საადვოკატო საქმიანობის
საკანონმდებლო მოწესრიგებით. საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო
 151

უზრუნველყოფს ადვოკატთა კოლეგიების წევრთა კვალიფიკაციის ამაღლებას,

პროფესიულ სრულყოფას. ადვოკატურის ორგანიზაციული მოწყობის ფორმაა
საქართველოს ადვოკატთა კოლეგია, ასევე აფხაზეთისა და აჭარის ადვოკატთა
კოლეგიები. ადვოკატთა კოლეგიის წევრი, რომელიც ირიცხება იურიდიულ
ბიუროში, იურიდიულ ფირმაში ან იურიდიულ კონსულტაციაში, უფლებამოსილია
იმუშაოს ინდივიდუალურად. ადვოკატთა კოლეგია დამოუკიდებელი პროფესიული
გაერთიანებაა, რომელიც იურიდიულ პირად ითვლება. ადვოკატთა კოლეგიის
უმაღლესი ორგანო კი გახლავთ ადვოკატთა კრება. მისი აღმასრულებელი ორგანოა
ადვოკატთა კოლეგიის პრეზიდიუმი, ხოლო საკონტროლო ორგანო _ სარევიზიო

კომისია. ადვოკატთა კოლეგიაში იქმნება აგრეთვე საადვოკატო საქმიანობაზე

ნებართვის გამცემი და ეთიკის კომისიები. ადვოკატთა კოლეგიის საერთო კრება,
რომელიც ადვოკატთა კოლეგიის უმაღლესი ორგანოა, უფლებამოსილია:
დაამტკიცოს კოლეგიის წესდება და შეიტანოს მასში ცვლილებები; დაადგინოს
ადვოკატთა პროფესიული ეთიკის ნორმები, დაადგინოს და საჯაროდ გამოაცხადოს
საკვალიფიკაციო გამოცდების პერიოდულობა, დააწესოს ფიქსირებული საწევრო
გადასახადისა და ნებაყოფლობითი მიზნობრივი შენატანების მოცულობა და
გადახდის ვადა; გამოყოს სახსრები კოლეგიის საერთო პრობლემებისთვის გაწეული
ხარჯების დასაფარავად; დაადგინოს დაქირავებულ პირთა ხელფასების,
პრეზიდიუმისა და კომისიის წევრების სამივლინებო, აგრეთვე სხვა
ადმინისტრაციული ხარჯების ოდენობა; დაამტკიცოს პრეზიდიუმის
საფინანსო_სამეურნეო საქმიანობის ანგარიში; შეიმუშაოს კრების, კომისიებისა და
პრეზიდიუმის რეგლამენტები. კოლეგიის კრება მოიწვევა წელიწადში ერთხელ
პრეზიდიუმის მიერ. დასაშვებია კოლეგიის რიგგარეშე კრების მოწვევა; საერთო
კრება უფლებამოსილია თუ მას ესწრება ან წარმოდგენილია კოლეგიის წევრთა
საერთო რაოდენობის ნახევარი მაინც. პრეზიდიუმის თავმჯდომარე წერილობითი ან
საჯარო მოწვევით ატყობინებს კოლეგიის წევრებს კრების თარიღს, დღის წესრიგსა
და ინფორმაციას განსახილველი საკითხების შესახებ. კრებაზე წევრები ხმას აძლევენ
პირადად და უშუალოდ. არ შეიძლება კრებაზე დაუსწრებლად პირის არჩევა რაიმე
თანამდებობაზე. წევრს არა აქვს ხმის უფლება მისი საკითხის განხილვისას, იმ
შემთხვევის გარდა, როცა მას ირჩევენ რაიმე თანამდებობაზე. კრების
გადაწყვეტილება მიიღება დამსწრეთა ხმების უმრავლესობით. კრებაზე
გადაწყვეტილებებისა და არჩევნების შედეგებზე დგება ოქმი, რომელსაც ხელს აწერს
პრეზიდიუმის თავმჯდომარე და მდივანი.
ადვოკატთა კოლეგიის აღმასრულებელ ორგანოს წარმოადგენს ადვოკატთა
კოლეგიის პრეზიდიუმი. პრეზიდიუმი მოვალეა: განახორციელოს საერთო კრების
გადაწყვეტილებები: საადვოკატო საქმიანობაზე ნებართვის გაცემა, ჩამორთმევა და
დისციპლინური სახდელის დადება. პრეზიდიუმის წევრებს ირჩევს კოლეგიის
საერთო კრება რეგლამენტით დადგენილი წესით. პრეზიდიუმის წევრებად
აირჩევიან კოლეგიის 30 წელს მიღწეული წევრები, რომლებსაც, როგორც წესი,
ადვოკატად მუშაობის სულ ცოტა 5 წლის გამოცდილება აქვთ. პრეზიდიუმის
წევრები საერთო კრებაზე ფარული კენჭისყრით აირჩევიან 4 წლის ვადით, ხელახლა
არჩევა ნებადართულია. ადვოკატს პრეზიდიუმის წევრობა უწყდება: როცა ის აღარ
არის კოლეგიის წევრი; როდესაც ის ნებაყოფლობით ტოვებს თავის თანამდებობას,
რის გამოც მან უნდა მიმართოს პრეზიდიუმს წერილობითი განცხადებით.
 152

პრეზიდიუმის სხდომები მოიწვევა თავმჯდომარის მიერ თარიღის მითითებით.

პრეზიდიუმი უფლებამოსილია მიიღოს გადაწყვეტილება, თუ სხდომას ესწრება
წევრების ნახევარი მაინც, გადაწყვეტილებები მიიღება ხმათა უბრალო
უმრავლესობით. პრეზიდიუმის გადაწყვეტილებებსა და არჩევნების შედეგებზე
უნდა შედგეს ოქმი, რომელსაც ხელს აწერს თავმჯდომარე და მდივანი. პრეზიდიუმი
თავის შემადგენლობიდან ირჩევს თავმჯდომარეს, მოადგილეს და ხაზინადარს.
თავმჯდომარე კოლეგიის წარმომადგენელია, რომელიც არეგულირებს კოლეგიის,
პრეზიდიუმისა და კომისიების საქმიან ურთიერთობებს, უზრუნველყოფს
პრეზიდიუმისა და კრების გადაწყვეტილებების შესრულებას, თავმჯდომარეობს
პრეზიდიუმის სხდომებსა და კოლეგიის საერთო კრებას. ხაზინადარი განაგებს
კოლეგიის ქონებას პრეზიდიუმის მითითებით. ის უფლებამოსილია მიიღოს
ნებაყოფლობითი მიზნობრივი შენატანები და გააკონტროლოს საწევროს შემოსვლა.
პრეზიდიუმის სხდომისა და საერთო კრების ოქმებს ადგენს მდივანი. ადვოკატთა
კოლეგიის პრეზიდიუმში იქმნება საადვოკატო საქმიანობაზე ნებართვის გამცემი
კომისია, რომლის ძირითადი მოვალეობაა დაადგინოს მოთხოვნები, რომლებიც
წარედგინებათ ადვოკატურაში მისაღებ პირებს. ადვოკატთა კოლეგიის
პრეზიდიუმში იქმნება ეთიკის კომისია, რომლის წევრებსაც ადვოკატთა კოლეგიის
საერთო კრება ირჩევს. იგი ამოწმებს ადვოკატზე შემოსულ საჩივარს და წარუდგენს
პრეზიდიუმს თავის შეფასებით პოზიციას, რომელიც გამოხატავს საჩივრის
საფუძვლიანობას და დისციპლინური სახდელის ზომას იძლევა: ეთიკის კომისია
შეიმუშავებს და საერთო კრებას განსახილველად წარუდგენს ადვოკატის
პროფესიულ, ეთიკის ნორმებთან დაკავშირებულ საკითხებს. ადვოკატთა კოლეგიის
პრეზიდიუმში იქმნება სარევიზიო კომისია, რომლებიც საერთო კრებაზე აირჩევიან.
სარევიზიო კომისია ამოწმებს პრეზიდიუმის ფინანსურ საქმიანობას, ადგენს
საბუღალტრო წიგნების წარმოების სისწორესა და ხარჯების მიზანშეწონილებას. ის
ყოველწლიურად წარუდგენს მოხსენებას შემოწმების შედეგების შესახებ. ქალაქებსა
და რაიონებში იქმნება იურიდიული კონსულტაციები, ადვოკატურის იურიდიული
განყოფილებები. ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის კვალიფიციური
იურიდიული დახმარების აღმოსაჩენად ქალაქებსა და რაიონებში, დასახლებულ
პუნქტებში ადვოკატთა კოლეგიების პრეზიდიუმის მიერ შეიძლება შეიქმნას
იურიდიული კონსულტაციები. იურიდიულ კონსულტაციას აქვს ანგარიში ბანკში;
ბეჭედი და შტამპი საკუთარი და ადვოკატთა კოლეგიის დასახელებით; იურიდიულ
კონსულტაციას ხელმძღვანელობს გამგე, რომელიც ფარული კენჭისყრით
იურიდიულ კონსულტაციაში მომუშავე ადვოკატების მიერ აირჩევა სამი წლის
ვადით ხმათა უბრალო უმრავლესობით და მტკიცდება ადვოკატთა კოლეგიის
პრეზიდიუმის მიერ. ადვოკატთა კოლეგიის წევრები უფლებამოსილი არიან შექმნან
საადვოკატო ბიურო და საადვოკატო ფორმა, რომლებიც რეგისტრაციაში ტარდებიან.
ადვოკატები ნებაყოფლობით საწყისებზე შეიძლება გაერთიანდნენ ადვოკატთა სხვა
გაერთიანებებში ტერიტორიული ან სხვა მიზნით. ადვოკატთა ასოციაციები და
კავშირები თვითმმართველობითი საზოგადოებრივი ორგანიზაციებია, რომლებსაც
საკუთარი ფონდი აქვთ და საკუთარი წესდების ფარგლებში მოქმედებენ. ადვოკატთა
ასოციაციებსა და ადვოკატთა კავშირებს ადვოკატთა კოლეგიების მიმართ
ადმინისტრაციული უფლებები არ გააჩნიათ. ადვოკატებს შეუძლიათ გაერთიანდნენ
საერთაშორისო პროფესიულ ორგანიზაციებსა და ასოციაციებში (51;212)
 153

ადვოკატურის საქმიანობის ორგანიზაციისა და უფლებამოსილების თაობაზე,

მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს ნებართვის გაცემა და გაუქმება. საადვოკატო
საქმიანობაზე ნებართვის მიღების უფლება გააჩნია საქართველოს მოქალაქეს, ვისაც
უმაღლესი სასწავლებლის მიერ მინიჭებული აქვს იურისტის კვალიფიკაცია, ფლობს
სამართალწარმოების სახელმწიფო ენას, თუნდაც ერთი წელი იმუშავა თანაშემწედ
ადვოკატთან და ჩააბარა ადვოკატთა კოლეგიის საკვალიფიკაციო გამოცდა. პირები,
რომლებიც უკვე არიან ადვოკატთა კოლეგიის წევრები, აგრეთვე პირები, რომლებსაც
აქვთ იურისტად მუშაობის სულ ცოტა 2 წლის სტაჟი, აბარებენ მხოლოდ
საკვალიფიკაციო გამოცდას. პირები, რომლებსაც იურისპრუდენციის რომელიმე
დარგში აქვთ სამეცნიერო ხარისხი, საადვოკატო საქმიანობის ნებართვას
იღებენ საკვალიფიკაციო გამოცდების ჩაბარებისა და ადვოკატის თანაშემწედ
მუშაობის სტაჟის გარეშე. საადვოკატო საქმიანობაზე ნებართვა გაიცემა ადვოკატთა
კოლეგიის პრეზიდიუმის მიერ. ადვოკატურაში მიღებისთანავე ადვოკატი
ვალდებულია პრეზიდიუმის სხდომაზე დადოს ადვოკატის ფიცი. საადვოკატო
საქმიანობაზე ნებართვის გაცემაზე უარი ითქმის შემდეგ შემთხვევებში: თუ
პრეტენდენტი ნასამართლევია განზრახ დანაშაულისათვის და ნასამართლობა არ
მოხსნია ან გაქარწყლებია: თუ პრეტენდენტი გარიცხულია ადვოკატურიდან და
გარიცხვის მომენტიდან არ გასულა ხუთი წელი; თუ პრეტენდენტის წინააღმდეგ
მიმდინარეობს დისციპლინური წარმოება სამსახურიდან დათხოვნის შესახებ; თუ
პრეტენდენტი დათხოვნილია სასამართლოდან, პროკურატურიდან, მოკვლევისა და
წინასწარი გამოძიების ორგანოებიდან ან სხვა სახელმწიფო სამსახურიდან
მაკომპრომენტირებელი საფუძვლით; თუ პრეტენდენტი სასამართლოს
გადაწყვეტილებით შეზღუდულია თავისი ქონების განკარგვაში ან ცნობილია
ქმედუუნაროდ; თუ პრეტენდენტი არის წარმომადგენლობითი ორგანოს წევრი,
მოსამართლე, პროკურორი, გამომძიებელი, მომკვლევი, ნოტარიუსი, სახელმწიფო
მოხელე ან კადრის სამხედრო მოსამსახურე, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ რომელიმე ამ
სამსახურისთვის იგი ანაზღაურებას არ იღებს. საადვოკატო საქმიანობაზე ნებართვა
ჩამოერთმევა შემდეგ შემთხვევებში: თუ ცნობილი გახდა მიზეზი, რომლის დროული
აღმოჩენა გამოიწვევდა უარის თქმას ნებართვის გაცემაზე; თუ ადვოკატს
ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო დიდი ხნის განმავლობაში არა აქვს უნარი
შეასრულოს თავისი მოვალეობა; თუ ადვოკატი წერილობითი ფორმით უარს
აცხადებს საადვოკატო საქმიანობის უფლებაზე; თუ ადვოკატი არჩეულია, ან
დანიშნულია მოსამართლედ, ნოტარიუსად, ან სახელმწიფო მოხელედ; არჩეულია
წარმომადგენლობითი ორგანოს წევრად და არ განაცხადა უარი საადვოკატო
საქმიანობის უფლებაზე; თუ ადვოკატი გაკოტრდა, რაც ემუქრება კლიენტის
ინტერესების დაცვას. თუ ადვოკატი საადვოკატო საქმიანობაზე ნებართვის მიღების
მომენტიდან სამი თვის განმავლობაში არ დადებს ადვოკატის ფიცს; თუ ადვოკატი არ
იხდის შეგნებულად სახელმწიფო გადასახადებს და ადვოკატთა გაერთიანების
საწევრო გადასახადს. გადაწყვეტილებას ნებართვის გაცემის ან ჩამორთმევის
თაობაზე იღებს ადვოკატთა კოლეგიის პრეზიდიუმი.
ადვოკატთა კოლეგიის პრეზიდიუმი განიხილავს და წყვეტს ადვოკატისათვის
დისციპლინური სახდელების დადებისა და წახალისების საკითხებს. დისციპლინურ
სახდელებს მიეკუთვნება: შენიშვნა; საყვედური, სასტიკი საყვედური; ადვოკატად
მუშაობის აკრძალვა გარკვეული ვადით; საადვოკატო საქმიანობის ნებართვის
ჩამორთმევა და ადვოკატურიდან გარიცხვა. დისციპლინური სახდელის
 154

დანიშვნამდე ადვოკატს უნდა მიეცეს საშუალება გამოთქვას აზრი ზეპირი, ან

წერილობითი ფორმით. გადაწყვეტილების მიღებისათვის მომზადებული საქმის
მასალები გადაეცემა ეთიკის კომისიას, რომელიც მასალების განხილვის შედეგად
ადგენს პროფესიული ვალდებულების დარღვევას და განსაზღვრავს დისციპლინური
სახდელის სახეს. პრეზიდიუმის გადაწყვეტილება დისციპლინური სახდელის
გამოყენების შესახებ, უნდა იყოს დასაბუთებული და ეცნობოს ადვოკატს პირადად.
ადვოკატს შეუძლია გაასაჩივროს პრეზიდიუმის გადაწყვეტილება სასამართლოში
ერთი თვის განმავლობაში. ადვოკატის დმოვალეობის სანიმუშო შესრულებისათვის,
ხანგრძლივი და უმწიკვლო მუშაობისათვის, აქტიური საზოგადოებრივი
საქმიანობისათვის ადვოკატები წახალისდებიან ადვოკატთა კოლეგიის
პრეზიდიუმის გადაწყვეტილებით (51;215).
ზოგადფილოსოფიური და ეთიკური თვალსაზრისით, იმდენად რთული და
საპასუხისმგებლოა ადვოკატის საქმიანობის შეფასება, რომ ჩვენს ხელთ არსებულ იმ
წყაროებში, რომლებიც ეხებიან სამართლის თეორიულ პრობლემებს, ადვოკატის
შესახებ, კერძოდ მისი პროფესიული ეთიკური კრედოს მიმართ, რაიმე
ჩამოყალიბებული კონცეფცია არ გაგვაჩნია. თუმცა ეს არ გვათავისუფლებს მისი
შეფასებისათვის აუცილებელი ეთიკური შეხედულებისა და მსჯელობისაგან, ისევე,
როგორც ეს ხდებოდა თუნდაც მოსამართლეებთან დამოკიდებულების საკითხში.
ჩვენი პოზიცია ადვოკატის პროფესიასთან დამოკიდებულებაში, არანაკლებ
კრიტიკული და ამავე დროს შემწყნარებლურია. როგორც ეს იყო ზემოთ,
მოსამართლეებთან. პირველი შეფასება, რაც შეიძლება ითქვას ადვოკატზე, როგორც
ბრალდებულის ან ეჭვმიტანილის დამცველზე, გახლავთ მისი ერთმნიშვნელოვანი
სუბიექტივიზმი, როგორც წინასწარ გამიზნული მოტივაცია, რომელიც არ
გამორიცხავს ობიექტურობასაც, თუმცა ეს უკანასკნელი ადვოკატს ესაჭიროება,
როგორც მხოლოდ საშუალება, ბრალდებულის გამართლებისათვის,ხოლო
ბრალდებულის გამართლება ასევე საშუალებაა მისთვის პროფესიული რეპუტაციის
განმტკიცებისა და გაძლიერებისათვის. ადვოკატი მართალია, გამუდმებით
ცდილობს გაამართლოს ვიღაც, დაადგინოს მისეული თვალსაზრისის ჭეშმარიტება,
თუმცა იგი ამას აკეთებს არა იმიტომ, რომ ემსახუროს სიმართლეს ან ჭეშმარიტებას,
რომელიც ზნეობრივი ადამიანისათვის უპირველესი უნდა იყოს, არამედ წმინდა
სოფისტური პრაგმატიზმის კარნახით, რომლისთვისაც უმთავრესი გახლავთ
სასარგებლო შედეგის მიღწევა. ბრალდებულის გამართლება ადვოკატისთვის
სასარგებლოა მაშინაც, როცა იგი სულით ხორცამდე პირწავარდნილი ნაძირალა და
დამნაშავეა, მაშინაც კი, როცა თვითონ ადვოკატსაც ამაში ეჭვიც არ ეპარება. რატომ? _
იმიტომ, რომ ეს მისი პროფესიული ოსტატობის დემონსტრირებას ნიშნავს, რაც მას
ესაჭიროება ცხოვრებისეული თვითდამკვიდრებისათვის. მართალია, ადვოკატის
მიდგომა თავისი პრაგმატულობის მიხედვით სოფისტიკას შევადარეთ, თუმცა მათ
შორის მაინც სერიოზული განსხვავებაა, თუნდაც ზნეობრივ_მორალური
თვალსაზრისით. საქმე ის გახლავთ, რომ თუ სოფისტებისთვის მთავარი იყო კამათში
გამარჯვება და ამით ლოგიკური აზროვნების უმაღლესი ოსტატობისა და
მჭევრმეტყველების დემონსტრირება, რაც მათ პატივს და დიდებას ჰმატებდათ, ეს
მაინც არ იყო უზნეობა, მიუხედავად იმისა, რომ მათი მოწინააღმდეგე, სოკრატე
სწორედ ამ საკითხში სდებდა სოფისტებს ბრალს; მას მიაჩნდა, რომ სოფისტების
უზნეობის არსი მდგომარეობდა იმაში, რომ ისინი არ ცდილობდნენ ჭეშმარიტების
დადგენას და ამის სანაცვლოდ ეძებდნენ მატერიალურ გამორჩენას, როგორც
 155

თავიანთი მახვილგონიერებისა და ოსტატობის შედეგს, ვინაიდან მათ არ სჯეროდათ

ყველასათვის სავალდებულო ჭეშმარიტების არსებობა, რის გამოც თვლიდნენ, რომ
ნებისმიერი აზრი, თუ იგი ჭკვიანურად და გონივრულად გამოითქმება, ისევე
ჭეშმარიტია, როგორც ამავე აზრის დიამეტრულად საპირისპირო. პრობლემა უნდა
გადაწყვიტოს არა იმან, თუ რომელია მათ შორის ნამდვილად ჭეშმარიტი და რომელი
არა, არამედ იმან, თუ რომელ მათგანს უფრო გონივრულად დაასაბუთებს ესა თუ ის
მოაზროვნე, მაშასადამე, მათთვის მთავარი იყო არა ის, რა არის სინამდვილეში,
არამედ ის, რასაც დაიჯერებს ხალხი. თითქმის ადვოკატიც ასეთი მიდგომის მქონეა,
მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით. მას აინტერესებს არა ის, თუ ვინაა დამნაშავე
სინამდვილეში, არამედ ის, თუ ვის ჩათვლიან დამნაშავედ მისი ძალისხმევის შემდეგ;
გაამართლებენ თუ გაამტყუნებენ ბრალდებულს, ყოველ შემთხვევაში, თავისი
მოღვაწეობით ადვოკატი იმდენს მაინც უნდა ეცადოს, რომ შეუმსუბუქოს
დანაშაულის სიმძიმე ბრალდებულს, რამაც უნდა უზრუნველყოს შედარებით
ნაკლები სიმკაცრის განაჩენის გამოტანა სასამართლოს მიერ. განსხვავებით
სოფისტისაგან, რომელსაც ყველასათვის სავალდებულო ჭეშმარიტების არსებობა არ
სჯერა და ამის გამო მისი საქციელი მისივე მრწამსის, მსოფლმეხვედლობის შედეგია,
ადვოკატმა უმეტეს შემთხვევაში იცის, ვინაა მართალი ან მტყუანი, ხშირად მან
ზედმიწევნით შეიძლება გაიანგარიშოს კიდეც ის ძირითადი და აუცილებელი
მომენტები, რაც ამა თუ პირის დანაშაულს გააჩნია, მაგრამ ამას აკეთებს არა იმ
დამნაშავის გამოსამზეურებლად, რომელიც მისი კლიენტია და წარმატების
შემთხვევაში გვარიან საფასურსაც გადაიხდის, არამედ კვალის აბნევის მიზნით, რათა
შეცდომაში შეიყვანოს სასამართლოს მთელი შემადგენლობა, ისე რომ ამას ალღო
ვერავინ აუღოს და ტყუილებში ვერ გამოიჭირონ, ტყუილი ადვოკატს ყველაზე
მეტად ესაჭიროება, ვიდრე სხვა რომელიმე პროფესიის წარმომადგენელს, თუნდაც
ექიმს, რომელმაც შეიძლება ავადმყოფს განზრახ არ უთხრას ნამდვილი
ავადმყოფობის დიაგნოზი, ისევ მისადმი კეთილი სურვილის გამო. სხვათა შორის,
ბოლო დროს უფრო აქტიური და პოპულარულია მედიცინაში ის პოზიცია, რომელიც
ექიმისგან ყველაზე კრიტიკულ მომენტშიც კი მოითხოვს, არ მოატყუოს ავადმყოფი,
მაგრამ ასეთ რამეს ვერ მოთხოვენ ადვოკატს, რომელმაც წინასწარ უმეტეს
შემთხვევაში იცის, რომ მისი კლიენტი დამნაშავეა, მაგრამ მაინც ჯიუტად ცდილობს
დაარწმუნოს ყველა მის უდანაშაულობაში. არის თუ არა ადვოკატის პროფესია ამის
გამო ზნეობრივად გამართლებული და მისაღები, ხოლო თუ კი არ არის მაშინ როგორ
შეიძლება საუბარი მის პროფესიულ ეთიკაზე? აი, პრობლემა, რომელიც შეიძლება
უმნიშვნელოა სამართლებრივი თვალსაზრისით, მაგრამ ძალზე მნიშვნელოვანია
ზოგადმსოფლმხედველობრივი, სახელდობრ, ფილოსოფიური თვალსაზრისით.
თუ საკითხს შევხედავთ აპოდიქტიკური აუცილებლობის ფუნდამენტური
კატეგორიებით, მაშინ რასაკვირველია, ზნეობრივად გაუმართლებელია იმ
ინსტიტუტების არსებობა, რომელიც პირდაპირ დაკავშირებულია უზნეობასა და
უსამართლობასთან, მაშინ ისე შორს წავალთ, რომ სახელმწიფოც და ნებისმიერი
ძალადობის სტრუქტურებიც გაუმართლებლად და ზედმეტად უნდა მივიჩნიოთ,
მაგრამ ეს ყველაფერი კაცობრიობის კულტურისა და ისტორიის შედეგია, ამიტომ
მათზე უარის თქმა სოციალურად და ფსიქოლოგიურად უაზრობაა. აქედან
გამომდინარე, ადვოკატის პროფესიასაც შემწყნარებლურად უნდა მოვეკიდოთ და
იგი ისევე საჭიროდ უნდა ჩავთვალოთ, როგორც სხვა ნებისმიერი პროფესიები,
რომლებიც ადამიანის ისტორიული განვითარების კვალობაზე, სხვადასხვა ეპოქებში
 156

წარმოიშვებიან და ქრებიან, იმის და მიხედვით, თუ რამდენად მიესადაგებიან

თავიანთი საზოგადოების სოციალურ და ფსიქოლოგიურ ფონს. ადვოკატთა
პროფესიული ეთიკაც ისევე რელატიური და სპეციფიკურია, როგორც მძღოლების,
ვაჭრების, პოლიციელების, ქურდების, თაღლითების, შუამავლების და სხვა.

თავი მეექვსე

სისხლის სამართალწარმოების ზოგადი პრინციპები და თავისებურებანი; ფიზიკური

ზეწოლისა და წამების დაუშვებლობა

$ 1. ადამიანის მორალურ_სამართლებრივი უფლება_მოვალეობანი მისი

საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი ვალდებულებები სისხლის სამართლის
პროცესში.

სისხლის სამართლის საპროცესო საქმიანობაში მოიაზრება სისხლის

სამართლის პასუხისგებაში მიცემის, მამხილებელი საბუთების შეკრების, აღკვეთის
ღონისძიებათა შეფარდების, დაკითხვის, ჩხრეკისა და სხვა საგამოძიებო,
საბრალდებო მოქმედებათა კომპლექსი, რაც ემყარება წინასწარ გამოძიებას, აგრეთვე
შემდგომ ეტაპზე, სისხლის სამართლის საქმის აღძვრასა და სახელმწიფო ბრალდების
მხარდაჭერას. ამ საკითხებზე, თავის დროზე, საგანგებო ყურადღებას ამახვილებდა,
საყოველთაოდ აღიარებული სამართლის სპეციალისტი, მ.ს. სტროგოვიჩი, რომლის
აზრითაც, გამოძიებასა და სისხლის სამართლებრივ დევნას შორის ძირითადი
`წყალგამყოფი ჯებირი" გადის ბრალდებულის სახით პასუხისგებაში მიცემის
შესახებ დადგენილების გამოტანაზე, იმ მომენტზე, როცა პროცესში იკვეთება
ბრალდებულის ფიგურა (49;104). სწორედ აღნიშნული დებულება განსაზღვრავდა
მთელი ათწლეულების მანძილზე იურისტთა დიდი ნაწილის პოზიციას, რასაც
დღესაც არ დაუკარგავს თავისი აქტუალურობა თვით პოსტსაბჭოთა საპროცესო
კანონმდებლობაშიც. აქვე ძალზე მნიშვნელოვანი და ჩვენი გამოკვლევისთვის
ძირითადი საკვანძო პრობლემა გახლავთ ამ დებულებისადმი დიამეტრულად
განსხვავებული ალტერნატიული მიდგომა, რასაც კარგა ხნის მანძილზე იზიარებდა
საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკის ბოლოდროინდელი პერიოდის სსსკ_ის
პროექტი, რომლის მიხედვითაც, კონკრეტული პირის მიმართ სისხლის სამართლის
საქმის აღძვრა მას აყენებს ეჭვმიტანილის მდგომარეობაში, რის გამოც, ნებსით თუ
უნებლიად, ამ პირს, მაშინაც, როცა იგი შესაძლოა უდანაშაულო იყოს, ექმნება
გარკვეული ფსიქოლოგიური
დისკომფორტი (55;226). ამ მიზეზით, ქართველ იურისტთა საგრძნობ ნაწილს,
სტროგოვიჩისეული თვალსაზრისი არაკონსტრუქციულად მიაჩნდათ, ამიტომაც,
მათი აზრით, ესა თუ ის პირი ბრალეულად უნდა ჩაითვალოს მხოლოდ და მხოლოდ
 157

მისთვის ბრალდების წარდგენის მომენტიდან. ამ ორ საპირისპირო მიდგომას შორის

დავა და კამათი ჯერ კიდევ გრძელდება. ჩვენი მხრიდან, საკუთარი პოზიციის
გამომუშავების მიზნით, მყარი არგუმენტების საფუძველზე დასკვნის გამოსატანად,
საჭიროდ მიგვაჩნია აღნიშნული პრობლემა განვიხილოთ ადამიანის
მორალურ_სამართლებრივ უფლება_მოვალეობათა, საზოგადოებრივ და
სახელმწიფოებრივ ვალდებულებებთან დამოკიდებულებაში. ამისათვის
აუცილებელია, პირველ ყოვლისა თვით უფლება მოვალეობებისა და
ვალდებულებების ურთიერთმიმართების გარკვევა, რაც უკვე საკმარისი იქნება
ორივე ალტერნატიული მოსაზრების შესაფასებლად, ვინაიდან ბრალდებულის
კვალიფიკაციის განსაზღვრა, თავის მხრივ, თვითონ წარმოადგენს სერიოზულ
სამართლებრივ ვალდებულებას საზოგადოებასა და სახელმწიფოს მიერ
დაკისრებული მდგომარეობის სახით, რაც იმავდროულად ადამიანის მორალური და
სამართლებრივი უფლება_მოვალეობების მიმართ დამოკიდებულებასაც
გულისხმობს. მაშასადამე, რაკი შევთანხმდით, რომ ბრალდებულის
კვალიფიცირების სამართლებრივი ფორმა უკვე წარმოადგენს ზემოხსენებული ტიპის
ვალდებულებასაც, სრულიად ზედმეტია ამის მერე ჯერ უფლება_მოვალეობებსა და
ვალდებულებებს შორის მიმართების გარკვევა, ხოლო შემდეგ კიდევ მათი
ცალ_ცალკე დაკავშირება ბრალდებულის კვალიფიკაციის რომელიმე ალტერნატიულ
პროექტთან.
საერთაშორისო ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დეკლარაციის მიხედვით, პირი, რომლის
მიმართაც გამოყენებულია სისხლის სამართლის იძულება, ინარჩუნებს თავის
კონსტიტუციურ უფლებებს, რომელშიც იგულისხმება სტატუსი, მოქალაქეობა,
სამართალსუბიექტობა, სახელმწიფო დაცვის გარანტიები და სხვა. ყოველი უფლება
მაშინ არის აყვანილი მორალური ქცევის ნორმით გათვალისწინებული
მნიშვნელობის რანგში, როდესაც მას შეეფარდება მისი შესატყვისი მოვალეობა, სხვა
შემთხვევაში, რაიმე სახის მისწრაფება ან საქციელი კარგავს მორალურ
ნორმებთან დამოკიდებულების პოზიტიურ შესაძლებლობას და აღიქმება
გარკვეული ტიპის თავხედობად, ან თვითნებობად. ასეთი შეიძლება იყოს
ნებისმიერი სახის აღვირახსნილობა, რომელიც კანონის დარღვევად, რაღაც სახის
უზნეობად და გასაკიცხ ქმედებად ფასდება. მაგალითად, ლოთობა შეიძლება
თავისთავად არ განიხილება დასჯადი ქცევის კატეგორიად, თუმცა იმისს გამო, რომ
მას არავითარი მოვალეობა არ გააჩნია, უზნეობად და გასაკიცხად ითვლება, ვინაიდან
იგი ისეთი უკუღმართი ჩვევაა, რომ არათუ ხელს უწყობს ადამიანური ღირსების
განმტკიცებას, არამედ პირიქით, ღირსებას ულახავს პიროვნებას და ცხოველურ
ინსტინქტებამდე დაყავს მისი მდგომარეობა. სახელმწიფომ და რა თქმა უნდა,
ჯანსაღმა საზოგადოებრივმა ურთიერთობებმა უნდა უზრუნველყოს, ყველა
შემთხვევაში, დაკავებული პირის იმგვარი მოპყრობის მექანიზმი, რომელიც
უფლება_მოვალეობათა პროპორციული განაწილებისა და თანაფარდობის
ინტერესებს ექვემდებარება. ასეთ უფლებებში წარმოუდგენელია ადგილი ექნეს
თამაშის, გართობისა და დროსტარების სურვილთა დაკმაყოფილებას, ვინაიდან
მათი შესაბამისი მოვალეობები კონკრეტული სახით ბუნებაში არ არსებობს. ხოლო
თუ ვინმე თავისი მახვილგონივრული სოფისტური იონბაზობით მაინც შეეცდება
ასეთ რამეებს რაღაც ტიპის მოვალეობები დაუკავშიროს, ეს არამც და არამც არ
შეიძლება განვიხილოთ კანონით გათვალისწინებული ვალდებულების ფორმად, რაც
 158

არც საზოგადოებას და არც სახელმწიფოს არ შეიძლება დაეკისროს ვინმეს წინაშე.

სამაგიეროდ, საზოგადოება და სახელმწიფო ანგარიშვალდებულია ნებისმიერი
პიროვნების წინაშე, ისევე როგორც ეს უკანასკნელია ვალდებული საზოგადოებისა
და სახელმწიფოს წინაშე ურთიერთის მიმართ განიმსჭვალონ თავიანთი
უფლება_მოვალეობების სავალდებულო შესრულების გარანტიებით, რაც
კანონზომიერი და აუცილებელია, რადგან თუ ერთ შემთხვევაში, სახელმწიფო არ
დაიცავს პიროვნების მიმართ გარკვეულად მინიჭებული უფლების შესატყვის
მოვალეობას, ამით ის უხეშად ხელყოფს ადამიანის უფლებას და ეს ჩაითვლება
დესპოტიზმის გამოვლინებად, რასაც ადრე თუ გვიან წინ აღუდგება სამოქალაქო
საზოგადოება, რომელიც სახელმწიფოს ძვირად დაუსვამს ყოველივე მსგავს
მოვლენას, ხოლო მეორე მხრივ, თუ პიროვნება არ დაიცავს საზოგადოებისა და
სახელმწიფოს კანონიერი უფლების შესატყვის მოვალეობას, იგი უკეთეს შემთხვევაში
გაიკიცხება, ხოლო უარესში კი სასამართლო სანქციის მიხედვით დაისჯება.
ამიტომაცაა, რომ დაკავებულ, დაპატიმრებულ, ან სამედიცინო დაწესებულებაში
ექსპერტიზისთვის მოთავსებულ პირს უფლება აქვს შეძლებისდაგვარი შრომის, რაც
ნაზღაურდება მისი რაოდენობისა და ხარისხის მიხედვით, აგრეთვე ნორმალური
დასვენების უფლება, რაც საჭიროა ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად. განაჩენის
კანონიერ შესვლამდე, აღნიშნული პირისათვის, გათვალისწინებულია ყველა სახის
საქმიანობისა და საერთო მოქალაქეობრივი უფლება, აგრეთვე უფლება საკუთრების
ფლობისა და განკარგვის შესახებ, პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობა,
შემოქმედებითი მოღვაწეობა და სხვა. თავისუფლების შეზღუდვა არ უნდა იყოს
იმაზე უფრო მკაცრი, რაც საჭიროა მისი გაქცევის, ან სისხლის სამართლის საქმეზე
ჭეშმარიტების დადგენისთვის ხელის შეშლის თავიდან ასაცილებლად. აღნიშნული
პირის განთავსების ადგილზე უნდა იყოს უზრუნველყოფილი ადამიანის ღირსეული
არსებობა, მისი პატივისა და ღირსების პატივისცემა, პიროვნების ხელშეუხებლობა,
ჯანმრთელობის შენარჩუნება და სხვა. დაკავებულის, ან დაპატიმრებულის მიმართ
სასტიკი მოპყრობა, მისთვის ფიზიკური და ზნეობრივი ტანჯვის მიყენება ისჯება
კანონით. დაპატიმრებულ ან სამედიცინო დაწესებულებაში ექსპერტიზისათვის
მოთავსებულ პირს შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს პირისპირ შეხვედრის
რაოდენობისა და ხანგრძლიობის შეუზღუდავად შეხვდეს დამცველს, ისარგებლოს
საკანონმდებლო მასალებით და იურიდიული ლიტერატურით, იქონიოს ქაღალდი
და საკანცელარიო საგნები საჩივრის, შუამდგომლობისა და სხვა დოკუმენტების
შესადგენად. დამცველთან დაკავებული პირის საუბრის მიყურადება, ფონოჩაწერა,
ვიზუალური თვალყურის დევნება, აგრეთვე დამცველთან ამ პირის მიმოწერის
შემოწმება დაუშვებელია, ხოლო ამ მოთხოვნის დარღვევით მიღებული მონაცემი
საქმეზე მტკიცებულებად არ ჩაითვლება. საპროცესო მოქმედების დროს
დაუშვებელია ისეთი მეთოდის გამოყენება, რომელიც საშიშია ადამიანის
სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის, ან შეურაცხყოფს მის ღირსებას.
კონვენციისა და დეკლარაციის მიხედვით ჩამოყალიბებული დებულებები
ჩამოთვლილი უფლებების გარდა სხვა მრავალ აუცილებელ მოთხოვნებსაც
გულისხმობს, რაც ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის სახელმწიფოს სამართლებრივი
ვალდებულებების შესახებ, ამიტომ მიგვაჩნია, რომ მისი განუხრელი შესრულების
გარანტიები და საზოგადოების მაღალი სამართლებრივი თვითშეგნება სავსებით
საკმარისი უნდა იყოს იმისთვის, რომ წინასწარი გამოძიებისა და სამხილების
მოკვლევის პროცესში, ეჭვის ნიადაგზე წარმოშობილი ვერსიები და ვარაუდები
 159

ყოველმხრივი გადამოწმებისა და დადასტურება_უარყოფის კომპეტენტური

დასკვნისთვის, არ შეიზღუდოს და არ გაჭიანურდეს ისევ და ისევ გამოძიების
ინტერესებიდან გამომდინარე, რაც პირველ რიგში უნდა ასახავდეს როგორც
დაზარალებულის, ისე მის ირგვლივ მყოფი საზოგადოების კანონიერ უფლებებს
ჩადენილი დანაშაულის მიმართ დაწვრილებითი ინფორმაციის მოპოვებისა და
დამნაშ;ავის ოპერატიული გამოვლენის მიზანშეწონილებისათვის. საერთოდ,
სისხლის სამართალწარმოების პროცესში, ეჭვთან ერთად, რწმენა არსებით და
გადამწყვეტ როლს თამაშობს. ეჭვით იწყება ყოველივე საქმის ძიება და გახსნა, ხოლო
შინაგანი რწმენის საფუძველზე საბოლოოდ წყდება დანაშაულის ჩადენაში პირის
ბრალეულობის ან მონაწილეობის საკითხი. აქედან გამომდინარე ა. ბ. სოლოვიოვის
აზრით, რაც სტროგოვიჩის პოზიციას ემთხვევა, სისხლის სამართლებრივი დევნის
პროცესში განსაზღვრულია კანონით უფლებამოსილი პირების საქმიანობა, რომელიც
მიმართულია ჩედენილი დანაშაულისათვის სასჯელის აუცდენლობის
უზრუნველსაყოფად და რეალიზდება დანაშაულის გამოძიებისას კონკრეტული
პირის მიმართ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის, მისი დაკავების, ბრალდების
წაყენებამდე და მის შემდეგ აღკვეთის ღონისძიებების შეფარდების, სისხლის
სამართლის პასუხისგებაში მიცემის, ეჭვმიტანილთა და ბრალდებულთა
კონსტიტუციური უფლებების შემზღუდველი საგამოძიებო მოქმედებათა ჩატარების,
საბრალდებო დასკვნის შედგენის და საქმის მართლმსაჯულების
განსახორციელებლად სასამართლოში გადაცემის მიზნით (126;144). ამით
ვრწმუნდებით, რომ სისხლის სამართალწარმოების პროცესის მექანიზმი კიდევ ერთი
დასტურია დაპირისპირებულთა ერთიანობისა და ბრძოლის კანონზომიერების
დიალექტიკისა, რომელიც უდიდეს ფილოსოფიურ პრობლემასა და მარადიული
კვლევა_ძიების საგანს წარმოადგენს. ესაა ეჭვიდან რწმენაზე და პირუკუ გადასვლის
პროცესის შეუქცევადობა, რომელსაც რასაკვირველია, კონკრეტულ ვითარებაში
შეიძლება თან ახლდეს დრამატული ხასიათის შეცდომები, რაც შეიძლება გამოწვეულ
იქნას მომკვლევის, გამომძიებლის, პროკურორის, მოსამართლისა და სხვა პირთა
მცდარ წარმოდგენებზე აგებულ შინაგან რწმენაზე, თუმცა, ამის გარეშე, სისხლის
სამართალწარმოების მექანიზმის მოქმედება საერთოდ წარმოუდგენელია, ვინაიდან
სუბიექტური ფაქტორები, თავისი ნაკლოვანებებისა და უზუსტობის მიუხედავად
მაინც ძალაში რჩება, სხვაგვარად ნორმატიული აქტების შექმნა და მათ საფუძველზე
რაიმე დასკვნის ან შეფასების გაკეთება გამორიცხულია.
ამრიგად, სისხლის სამართლის წარმოების პროცესში ქმედითუნარიანი
მექანიზმების გამოყენება განუხრელად უკავშირდება ადამიანის
მორალურ_სამართლებრივ უფლება_მოვალეობებთან საზოგადოებრივ და
სახელმწიფოებრივ ვალდებულებების ურთიერთდამოკიდებულებას, რომელიც
თავის მხრივ, წარმატებული ფუნქციონირების პირობებში მიზანშეწონილად
განსაზღვრავს ამა თუ იმ პირის ბრალეულად ცნობის ალტერნატივას ჯერ კიდევ
წინასწარი გამოძიებისა და სამხილების მოკვლევის სტადიაზე, რაც მსოფლიოს
საგამოძიებო და სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით გაცილებით უფრო
ოპტიმალური და ეფექტურია.

$ 2. დამნაშავეობის წინააღმდეგ მიმართული ძალდატანებითი ღონისძიებების

მიზანშეწონილების პრობლემა
 160

უძველესი დროიდან მოყოლებული, დღემდე სამართალში მიცემული პირის

მიმართ ძალისმიერი ზემოქმედების მეთოდების გამოყენებას ყველა ქვეყანაში
სისტემატური და ტრადიციული ფორმა ჰქონდა, თუმცა საერთაშორისო
სამართლებრივი ლექსიკონის ენაზე ამას რატომღაც ინკვიზიციურ მეთოდს
უწოდებდნენ. ის, თუ რატომ შეჩერდა არჩვევანი ამგვარ დასახელებაზე, თვით ბევრმა
კომპეტენტურმა სამართალმცოდნემაც შესაძლოა არ იცოდეს, თუმცა დღევანდელ
ეტაპზე მთავარი მაინც ისაა, რომ ყველა ცივილიზებული სახელმწიფო საჯაროდ და
ოფიციალურად კატეგორიულად უარყოფს ფიზიკური. ფსიქიკური და სხვა სახის
ძალდატანებითი საშუალებების გამოყენების მიზანშეწონილებას, ამიტომაც
შემთხვევითი არაა ის ფაქტი, რომ უკვე არსებობს საკმაოდ სოლიდური
საერთაშორისო დოკუმენტები ამგვარი მოპყრობის აკრძალვის და დაუშვებლობის
შესახებ.
ისტორიული ექსკურსიისათვის ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს
ინკვიზიტორულ მეთოდებზე, როგორც შესაბამისი მოვლენის სახელდებაზე
ყურადღების შეჩერება, რადგან ამას გარკვეული მნიშვნელობა ექნება აღნიშნული
საკითხის გარჩევისათვის. ქრისტიანობის გავრცელებამდე წამების გამოყენება
იმდენად ჩვეულებრივი და აუცილებელი ჩანდა, რომ მის მიმართ რაიმე კრიტიკული
და განსაკუთრებულად საპირისპირო მოსაზრება ფაქტიურად არც ერთ პოპულარულ
ნაწარმოებში არც ერთ სახელოვან მოაზროვნესთან არ გვხვდება, ერთადერთი რის
წინააღმდეგაც ილაშქრებდნენ მწერლები, ფილოსოფოსები და ხელოვნების დიდი
წარმომადგენლები, ეს იყო უსამართლობა და ადამიანის უკანონო, უსამართლო
დამცირება და დასჯა, ხოლო რაც შეეხებოდა ნამდვილ ბოროტმოქმედთან, მტერთან
და დამნაშავესთან მიმართებაში სასტიკ მოპყრობას, ეს ყოველმხრივ
გამართლებულად და სასარგებლო საქმედ ითვლებოდა. თუნდაც ამის დასტურია
ჰეგელის მიერ მკაცრი სადამსჯელო მეთოდების გამამართლებელი კონცეფცია
სამართლის ფილოსოფიაში, რომელიც მას შიშის ფაქტორის გაძლიერებისათვის
მეტად სასარგებლო ღონისძიებად ესახება, ხოლო შიში ისეთი მოვლენა გახლავთ, რაც
საზოგადოების საშუალო და დაბალ კატეგორიას ყველაზე მეტად ჭირდება როგორც
სახელმწიფოსთან და კანონებთან, ისე ღმერთთან მიმართებაშიც, ამიტომ სიტყვა
ღვთისმოშიში შემთხვევით არაა შემოღებული რელიგიურ დამოკიდებულებებში,
ისევე როგორც ქვეშევრდომული მორჩილება, ძლიერ უზენაესი ძალის მიმართ შიშზე
აგებულ მოქმედებასთან კავშირში. ჰეგელის აზრით, შიში თრგუნავს მორწმუნეს და
ამით იცავს მას მომეტებული ცოდვებისაგან, ისევე როგორც ქვეშევრდომს, რითაც
იცავს მას დანაშაულისა და კანონისადმი დაუმორჩილებლობისაგან (80;217-231).
ქართულ წყაროებშიც ასევე გამართლებულად და აუცილებლად მიაჩნდათ ამგვარი
მოპყრობის გამოყენება, რისი მაგალითებიც უხვად გვხვდება როგორც
`ვეფხისტყაოსანში", ისე სხვაგანაც, ძალისმიერი მეთოდები არა მარტო კლასიკურ
სამართლებრივ ღონისძიებად გვევლინებოდა, არამედ აღმზრდელობითი სისტემის
განუყოფელ ნაწილადაც, მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ დ. გურამიშვილისა და
სულხან_საბა ორბელიანის კლასიკური ნიმუშები. თანამედროვე ეტაპზე კი, როგორც
სამართალწარმოებაში, ისე სასწავლო აღმზრდელობით სისტემებშიც კატეგორიულად
იკრძალება ძალისმიერი მოქმედების მეთოდთა გამოყენება. რაც შეეხება
ინკვიზიტორული მეთოდის დასახელებას, ეს დაკავშირებულია ისევ და ისევ
საქვეყნოდ ცნობილ, ნ. მაკიაველის თეორიასთან ასოცირებულ გამონათქვამთან,
რომელიც სინამდვილეში მაკიაველს კი არ მიეწერება, არამედ ინკვიზიტორებს და
 161

კერძოდ, იეზუიტთა ორდენის წარმომადგენლებს, სადაც ფაქტიურად კანონიკური

ეკლესიის მიერ პირველად და აშკარად გამოიკვეთა, რომ ისეთი საშუალებების
გამოყენება, როგორიცაა ტანჯვა, კოცონზე დაწვა და სხვა, ითვლება ბოროტებად,
რომელსაც მაცხოვარი იესო ნაზარეველი არც ერთ შემთხვევაში გამართლებულად არ
ჩათვლიდა, ვინაიდან ქრისტიანული მოძღვრება ყველა სახის ბოროტების მიმართ
იჩენს მხოლოდ მიმტევებლურ, კეთილ და დამოკიდებულებას, მისი დევიზია არა
ბოროტება ბოროტების წილ, არამედ სიყვარული, სიკეთე და პატიება. ამ მოძღვრების
მიხედვით, ადამიანს არა აქვს უფლება მოკლას, დასაჯოს და დატანჯოს ვინმე,
მაშინაც კი, თუ ის დამნაშავე და არამზადაა, ვინაიდან ყველას თავის საკადრის
პასუხს იმქვეყნად ღმერთი მოჰკითხავს, რომელსაც კეთილთათვის სამოთხის
ნეტარება, ხოლო ბოროტთათვის ჯოჯოხეთში მარადიული ტანჯვა_წვალება ჰქონდა
გამზადებული. ღვთისმოშიშების არსიც სწორედ ჯოჯოხეთში ტანჯვის შიშით იყო
განსაზღვრული და ამდენად წამების ფაქტორს რელიგიაშიც დიადი მსოფლიო
მოწესრიგების ფუნქცია ენიჭებოდა. ინკვიზიტორები სასტიკი მოპყრობის
გამოყენებას მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით ხსნიდნენ, მიუხედავად მისი
ბოროტი ხასიათისა, მას კეთილი მიზნის მისაღწევად კომპრომისის სახით
აღიქვამდნენ. აი, სწორედ აქ მარხია სამართლებრივი ტერმინის _ ინკვიზიციური
მეთოდის საიდუმლოც, რომლის მიზეზიც დევს თვით ინკვიზიტორთა მიერ ამ
მოვლენის არაერთმნიშვნელოვან, კრიტიკულ შეფასებაში და ბოროტი საშუალების
გამოყენების გულწრფელ აღიარებაში. მართალია, ეს არ იყო საკმარისი მათი
მოქმედების გამართლებისთვის, თუმცა უდაოდ წინგადადგმული ნაბიჯი იყო იმ
მხრივ, რომ ისინი ადამიანის ტანჯვა_წამებას ბოროტებად ცნობდნენ ყველა
შემთხვევაში, როგორი ტიპის დამნაშავეც არ უნდა ყოფილიყო მათი დასჯის
ობიექტი, ამ კომპრომისის უფლებას კი თავის თავს აძლევდნენ იმ იძულების გამო,
რის წინაშეც შეუძლებელია არასრულყოფილმა და მოკვდავმა არსებამ რაიმე უკეთესი
მოიმოქმედოს, ხოლო ჩადენილი საქმიანობისთვის ისინი თავს ცოდვილად
ცნობდნენ და ღვთის წინაშე პასუხმისმგებლობას ლოცვებითა და მონანიებით
გამოხატავდნენ. დროთა განმავლობაში, ჰუმანისტური აზროვნების ტენდენციის
გაძლიერებამ ლოზუნგი _ "მიზანი ამართლებს საშუალებას", კრიტიკის ქარცეცხლში
გაატარა და სასტიკი ძალმომრეობის მეთოდები დაგმო, როგორც პოლიტიკაში, ისე
სისხლის სამართალწარმოებაში. მათ მიზანში ამოიღეს ყველაზე მეტად ის
მიმართულება და მისი მიმდევრები, რომლებიც ბოროტების გამოყენების
ალტერნატივას ერთადერთ აუცილებელ გზად მიიჩნევდნენ როგორც პოლიტიკაში,
ისე სამართალში, ამიტომ იმ მიმართულებას პოლიტიკაში, რომელსაც ბოროტება
მიზნის მისაღწევად გარკვეულ შემთხვევაში მაინც მისაღებად მიაჩნია,
მაკიაველიზმი უწოდეს, ხოლო სამართალწარმოებაში იგივე მეთოდების გამოყენებას
ინკვიზიციური საქმიანობის წესი. დღევანდელ ეტაპზე, საერთაშორისო მასშტაბით
ღიად ხდება ამ ჰუმანისტური დამოკიდებულების დეკლარირება და ყოველგვარი
სისასტიკის აკრძალვა სიტყვით, თუმცა სინამდვილეში ადგილი აქვს წამებისა და
ტანჯვა_წვალების აურაცხელ ფაქტებს: შეიძლება პირდაპირ ითქვას, რომ თუ თავის
დროზე სასტიკ მოპყრობას ადგილი ჰქონდა, როგორც მეთოდის გამოყენებას რაღაც
კონკრეტული მიზნით, ახლა ძალისმიერ ზემოქმედებას და სისასტიკეს
თვითმიზნური სახე მიეცა და მას უფრო ჩვეულების რანგში აყვანილი ქცევა
მიესადაგება, ჩვეულება კი ისეთია, რომ შეიძლება რჯულზე უმტკიცესი იყოს,
ფსიქოანალიტიკოსები განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ, ადამიანის ბუნებაში,
 162

ქვეცნობიერ შრეებში მიჩქმალული აგრესიისა და სადომაზოხისტური

მიდრეკილებების შესწავლას. ზ. ფროიდი ადამიანის თანდაყოლილი აგრესიისა და
ტანჯვისაკენ მიდრეკილების საფუძველს მის სექსუალურ ინსტინქტებში ეძებს
(144;142). სოციოლოგიაში არსებობს ერთ_ერთი ფუნდამენტური მიმართულება,
რომელსაც კონფლიქტოლოგია ეწოდება და იგი სწავლობს სოციალური
წინააღმდეგობების, აგრესიისა და სხვადასხვა კონფლიქტების
წარმოშობა_განვითარების კოლექტიური მასშტაბების გამოვლინების ფორმებს.
კონფლიქტოლოგიის ერთ_ერთი ფუძემდებელი და სიცოცხლის ფილოსოფიის
წარმომადგენელი გ. ზიმელი საზოგადოებას განმარტავს, როგორც სოციალურ
ატომებს შორის ურთიერთობათა ფსიქოლოგიურ მიკროსკოპიას, რომელიც
ექვემდებარება არსებობისთვის ბრძოლისა და ამ გზით სიცოცხლის ენერგიის
გაძლიერების ინდივიდუალურ ფუნქციას (85;317). ამ ავტორების და მათი
ანალოგიური თვალსაზრისის მოაზროვნეებს თუ დავემყარებით, შეიძლება
ვიფიქროთ, რომ სისასტიკისა და უხეში ძალმომრეობის ფაქტები, მრავალჯერადი
კონვენციებისა და დეკლარაციების მიუხედავად, არათუ აღიკვეთება, არამედ მათი
სიხშირის ტენდენციები შეუზღუდავად გაგრძელდება.
ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტებსა და კონვენციებში,
ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულების დაუშვებლობას შეიძლება ითქვას, რომ
ერთ_ერთი წამყვანი ადგილი ენიჭება, ამიტომაცაა, რომ სხვადასხვა დროს მიღებულ
ფუნდამენტურ დოკუმენტებში, ამას სპეციალური მუხლების სახით იძლევიან.
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის შექმნისთანავე გენერალური ანსამბლეის
სხდომამ 1948 წელს მიიღო ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, სადაც
მე_5 მუხლში წამებისა და სასტიკი მოპყრობის დაუშვებლობა, ცალსახად განაცხადა.
`არავინ არ უნდა ეწამოს, არავინ არ უნდა დაისაჯოს სასტიკად, არაადამიანურად,
მისი ღირსების დამამცირებელი საშუალებებით". იმ შემთხვევაში, თუ ადგილი ექნა
ადამიანის ძირეულ და სასიცოცხლო მნიშვნელობის უფლებათა დარღვევას, მათ
შორის, ამა თუ იმ პირისადმი სასტიკ მოპყრობას, იმავე დეკლარაციის მე_8 მუხლით
გათვალისწინებულია: `ყოველ ადამიანს უფლება აქვს ეფექტურად აღადგინოს
კომპეტენტური ეროვნული სასამართლოებით უფლებები
კონსტიტუციის, ან კანონების მიერ მინიჭებული ძირითადი უფლებების დარღვევის
შემთხვევაში".
დასასრულს შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანის შინაგანი ბუნების
თავისებურების გამო, ძალისმიერი მეთოდების გამოყენება სამართალდამცავი
ორგანოების მიერ წესრიგის დამყარებისა და დანაშაულთან მიმართებაში ყოველთვის
მთავარი და გადამწყვეტი იქნება, მანამ, სანამ იარსებებს სახელმწიფო როგორც
სოციალური იძულების ორგანიზაცია და მასთან ერთად, ყველა ინსტანცია და
დაწესებულება, რომელიც ახორციელებს მოქალაქეთა კონტროლსა და მათი
საქმიანობის დარეგულირებასა და მართვას. გასათვალისწინებელია შიშის
ფაქტორიც, რომელიც თან ახლავს სისასტიკისა და უხეში მოპყრობის რეალურად
მომხდარ ფაქტებს, რომელსაც საზოგადოებრივ უმრავლესობაზე არ შეიძლება
დამთრგუნველი ეფექტი არ მოახდინოს, რაც ესოდენ აუცილებელია მათი
მოწესრიგებისა და დაშოშმინებისათვის, მასა თავისი დაბალი შეგნების გამო, ძნელად
შეეთავსება ჰუმანიზმისა და სოციალური ჰარმონიის ზნეობრივ საწყისებს. მის
მიმართ კანონი მკაცრი, ულმობელი, მაგრამ სამართლიანი უნდა იყოს, რათა ადგილი
არ ექნეს მასობრივ არეულობებს და განუკითხავ ქაოსს. მართალია, ძალიან ბევრს
 163

საუბრობენ ე. წ. ჰუმანისტი მორალისტები იმაზე, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც მკაცრი

კანონები და სასტიკი მოპყრობაა, დანაშაულები მაინც ხდებაო, თუმცა რატომღაც არ
ქვეყნდება სოციოლოგიური გამოკვლევების ის მონაცემები, რომლებიც ცხადყოფენ,
თუ რამდენი ჩვეულებრივი და ნორმალური ადამიანი არ ჩადის დანაშაულებრივ
ქმედებას კანონისა და სამართალდამცავი ორგანოების შიშით. მართალია, არსებობენ
ზნეობრივად ამაღლებული, განვითარებული გონებისა და თვითშეგნების
ადამიანებიც, ერთი მხრივ, რომელთაც დაშინება და მუქარა არ ჭირდებათ, ისე
როგორც არიან თავზეხელაღებული არამზადებიც, რომლებზეც არ ჭრის არავითარი
მკაცრი ღონისძიება, თუმცა ორივე ტიპის კატეგორია საზოგადოებრივ უმრავლესობას
არ წარმოადგენენ და იმოდენა ხვედრითი წილი თავიანთი ფუნქციების მიხედვით
მათ სახელმწიფოში არ გააჩნიათ, რომ ერთი მხრივ, ან უმაღლეს ზნეობრივი
განვითარების მწვერვალებზე აიყვანონ მთელი საზოგადოება, ან მეორე მხრივ,
პირიქით ძალმომრეობისა და ბოროტმოქმედთა ბუდედ გადააქციონ მთელი ხალხი
და სახელმწიფო. თუმცა, ვინაიდან საზოგადოების უმრავლესობა შინაგანად მაინც
პოტენციური დამნაშავე და ბოროტმოქმედია, მათ მიმართ ყოველგვარ ლოიალობას,
სამართლისა და მართლმსაჯულების სფეროში, აუცილებლად მოყვება
კატასტროფული და დამანგრეველი შედეგები საზოგადოებისათვის.

მეშვიდე თავი
შეიარაღებული კონფლიქტები და საერთაშორისო სამართალი.; საერთაშორისო
ჰუმანიტარული სამართლის ფილოსოფიური შეფასება.

$ 1. ძალის გამოყენების შეზღუდვა და აკრძალვები ომების პროცესში _ ჟენევის

კონვენციისა და დამატებითი ოქმების მიხედვით.

თანამედროვე ეტაპზე, როდესაც ნაბიჯი გადავდგით XXI საუკუნეში,

კაცობრიობის უამრავ საჭირბოროტო პრობლემის გადაწყვეტის გზაზე ერთ_ერთ
მთავარ ამოცანად მიჩნეულია საერთაშორისო და არასაერთაშორისო შეიარაღებული
კონფლიქტების, ომების თავიდან აცილება, ხოლო კონფლიქტის წარმოშობისას მისი
სამართლებრივი რეგულირება ისე, რომ მინიმუმამდე იყოს დაყვანილი
სისხლისღვრით გამოწვეული ტრაგიკული შედეგები, როგორც ბრძოლაში უშუალოდ
მონაწილე პირთა, ასევე უიარაღო, მშვიდობიანი მოსახლეობის.
XIX-XX საუკუნეებში ჩამოყალიბდა საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმების
მთელი სისტემა, რომლებიც მიმართულია ადამიანის სიცოცხლისა და
ჯანმრთელობის მაქსიმალური დაცვისაკენ, ტყვეობაში თუ ოკუპირებულ
ტერიტორიაზე ყოფნის დროს მისი უფლებების განსაზღვრისა და
 164

განმტკიცებისათვის, რის შედეგადაც ჩამოყალიბდა საერთაშორისო სამართლის

განსაკუთრებული _ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, რომელიც
ხასიათდება არა მარტო თეორიული, არამედ სერიოზული პრაქტიკული
მნიშვნელობით საქართველოსთვის, იმის გათვალისწინებით, რომ ჩვენს
ტერიტორიაზე ადგილი ჰქონდა მრავალ შეიარაღებულ კონფლიქტს.
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი საერთაშორისო სამართლის
დამოუკიდებელი დარგია, რომელიც არეგულირებს ურთიერთობებს საერთაშორისო
თანამეგობრობის წევრებს შორის, კერძოდ, სახელმწიფოებს შორის. მას
ზესახელმწიფოებრივი ხასიათი აქვს და მისი ძირითადი ნორმების შესრულება ყველა
სახელმწიფოსთვის სავალდებულოა. მისი მიზანია მშვიდობის უზრუნველყოფა,
სამართლიანობის საფუძველზე ადამიანთა დაცვა და სოციალური პროგრესისათვის
ხელის შეწყობა თავისუფლების პირობებში. საერთაშორისო ჰუმანიტარულ
სამართალს შეიარაღებული კონფლიქტების სამართალსაც უწოდებენ და იგი
სამართლის დამოუკიდებელი დარგია, რომელიც მოქმედებს შეიარაღებული
კონფლიქტების ან ომის დროს (62;9).
ჰუმანიტარული სამართალი ცდილობს შეამსუბუქოს ომის შედეგები, როგორც
საომარი მოქმედებების წარმოების მეთოდებისა და საშუალებების შეზღუდვით,
ასევე იძულებით, დაინდონ და დაიცვან ის პირები, რომლებიც არ მონაწილეობენ
საომარ მოქმედებაში. მსოფლიოს პროგრესული საზოგადოებრიობის აზრი ომს
მიიჩნევს ძალადობის უხეშ და პრიმატიულ გამოვლინებად, როდესაც
სახელმწიფოებს არ ძალუძთ ან არ სურთ უთანხმოებისა და დავის მოპალარაკების
გზით გადაწყვეტა, რის გამოც მიმართავენ იარაღს, ომი რომ ბოროტებას
წარმოადგენს, ეს მოსაზრება მეორე მსოფლიო ომის მთავარ სამხედრო დამნაშავეთა
საქმის განხილვისას ნიურნბერნის ტრიბუნალის მიერ გამოტანილ განაჩენშიც
დაფიქსირდა. ამიტომაც ომს არავითარი გამართლება არა აქვს. მიუხედავად ამისა,
სახელმწიფოები მაინც აწარმოებენ ომებს ცალკეულ შემთხვევაში, როდესაც კარგავენ
სამართლიანობის იმედს მთავრობის მხრიდან და საკითხებს იარაღის ენით არკვევენ.
აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ პატარა სახელმწიფოს თავისი დამოუკიდებლობის
ხელყოფისაგან დაცვის მიზნით წარმოებული ომისთვის ვერავინ ვერ დაძრახავს,
ისევე, როგორც ტირანული რეჟიმის წინააღმდეგ აჯანყებულ ხალხს.
ხსენებულ კონტექსტში მწვავედ დაისმის ომისა და სამართლის
ურთიერთმიმართების საკითხი. ის, თუ რამდენად შეუძლია სამართალს დაეხმაროს
სახელმწიფოებს კონფლიქტების მშვიდობიანი გზით მოგვარებაში. ის ფაქტი, რომ
სამართალს არ შეუძლია ომის თავიდან აცილება, ისტორიულ სინამდვილეს
წარმოადგენს, თუმცა ეს არ უშლის ხელს სამართალს დაინტერესდეს ომის
შედეგებით. რა თქმა უნდა, ციცერონი მართალი იყო, როდესაც ამბობდა: `ომის დროს
კანონები დუმს", მაგრამ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი მაინც თვლის,
რომ შეიარაღებული აგრესიის აკრძალვას თავისი ფასდაუდებელი მნიშვნელობა
გააჩნია. ომის სამართლის (გუს ის ბელო-ს) შესახებ ნებისმიერი დისკუსიის
ამოსავალი პუნქტი ამ საშუალებების ძიებაა, რომლებსაც თანამედროვე
საერთაშორისო სამართალი სთავაზობს სახელმწიფოებს კონფლიქტების
მოსაგვარებლად ძალის
გამოყენების გარეშე, მშვიდობიანი გზით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
წესდება ომს კრძალავს; უფრო მეტიც იგი კრძალავს ნებისმიერი სახელმწიფოს
ტერიტორიული მთლიანობისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ
 165

ძალის გამოყენების მუქარას. გაეროს წესდების მე_2 მუხლის მე_4 პარაგრაფში

ნათქვამია: `გაეროს ყველა წევრმა საერთაშორისო ურთიერთობისას თავი უნდა
შეიკავოს ნებისმიერი სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის ან პოლიტიკური
დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ძალის გამოყენების მუქარის ან რაიმე სხვა
მოქმედებისაგან, რომელიც არ შეესაბამება გაერთიანებული ერების მიზნებს".
სახელმწიფო, რომელიც შეეცდება თავისი მიზნის მისაღწევად ძალის გამოყენებას
მეორე სახელმწიფოს მიმართ, არღვევს საერთაშორისო სამართალს და მისი
მოქმედება შეფასდება როგორც აგრესია, მაშინაც კი, როდესაც აშკარაა ამ მოქმედების
სამართლიანობა. სამაგიეროდ, გაერო_ს წესდება არ კრძალავს ძალის გამოყენებას,
როდესაც სახელმწიფოს თავს ესხმიან და მაშასადამე, იგი იძულებულია თავი
დაიცვას. ძალის გამოყენება ნებადართულია და გამართლებულია იმ ე.წ. მესამე
სახელმწიფოებისთვისაც, რომლებიც ეხმარებიან აგრესიის მსხვერპლ სახელმწიფოს
(კოლექტიური თავდაცვის უფლება). და ბოლოს, მშვიდობის აღსადგენად გაერო_ს
შეუძლია, მე_4 წესდების 51_ე მუხლის თანახმად, მოითხოვოს სამხედრო ან
არასამხედრო ზომების მიღება.
ერთობ საინტერესო და მნიშვნელოვანია, რომ ჟენევის კონვენციების 1
დამატებითი ოქმის პრეამბულაში საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალსა და
ომის აკრძალვას შორის ურთიერთდამოკიდებულება შემდეგნაირადაა
განსაზღვრული: `გამოთქვამენ თავიანთ გულწრფელ სურვილს, რომ ხალხებმა
იცხოვრონ მშვიდობიანად; შეახსენებენ, რომ ყოველი სახელმწიფო ვალდებულია
გაერო_ს წესდების თანახმად თავი შეიკაოს საერთაშორისო ურთიერთობებში ძალის
გამოყენების მუქარის ან მისი გამოყენებისაგან; საჭიროდ თვლიან განმტკიცდეს და
განვითარდეს დებულებანი, რომლებიც ითვალისწინებენ შეიარაღებული
კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვას, ამავე დროს, დამატებითი ღონისძიებები უნდა
იქნეს მიღებული ამ დებულებათა უფრო ეფექტური გამოყენებისათვის. გამოხატავენ
რწმენას, რომ მოცემული ოქმი ან ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენციები არ
იქნება გაგებული ისე, თითქოს ისინი აკანონებდნენ ან ნებას რთავდნენ აგრესიის
რაიმე აქტს ან სხვა სახის ძალის გამოყენებას, რომელიც შეუსაბამოა გაეროს
წესდებასთან".
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი არაფერს ამბობს იმის შესახებ,
აქვს თუ არა სახელმწიფოს ძალის გამოყენების უფლება. თავად იგი არ კრძალავს ომს
და სახელმწიფოების მიერ ძალის გამოყენებასთან დაკავშირებით ეყრდნობა
სახელმწიფოთა საერთაშორისო გაერთიანების კონსტიტუციას, რომელიც
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებაში შედის. იგი, ფაქტობრივად,
ძალაში შედის შეიარაღებული კონფლიქტის წარმოქმნისთანავე, მისი წარმომშობი
მიზეზების განურჩევლად, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი
უნივერსალური საერთაშორისო სამართლის შემადგენელი ნაწილია, რომლის მიზანს
ხალხთა შორის მშვიდობიანი ურთიერთობების ჩამოყალიბება და უზრუნველყოფა
წარმოადგენს მას მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს მშვიდობის შენარჩუნების საქმეში
იმით, რომ კონფლიქტურ სიტუაციებში მოუწოდებს ჰუმანურობისაკენ. მისი
მიზანია, ხელი შეუშალოს, ან შეაფერხოს კაცობრიობის ზნეობრივი დაცემა სრულ
ბარბაროსობამდე. ამ თვალსაზრისით საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის
ნორმების დაცვა მტკიცე საფუძველს ქმნის კონფლიქტის დამთავრების შემდეგ
მშვიდობის დასამყარებლად, თუკი მეომარ მხარეებს შორის ურთიერთნდობა ომის
დროსვე დამყარდება, ხანგრძლივი მშვიდობის დამყარების შესაძლებლობა
 166

მნიშვნელოვნად გაიზრდება. მხარეთა მიერ ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და

მისი ღირსების პატივისცემა ხელს უწყობს ასეთი ნდობის შენარჩუნებას (62;15).
თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის მსგავსი წინამორბედი წესები ყველა
კულტურაში შეიძლება აღმოჩნდეს. მეტწილად, მათი წყაროებია ლიტერატურული
ძეგლები (ინდური ეპოსი `მაჰაბჰარატა") რელიგიური ხასიათის ნაწარმოებები
(ბიბლია ან ყურანი) ან მოძღვრებები სამხედრო ხელოვნების შესახებ (ბედისწერის
ძველინდური კრებული, მანუს კანონები ან შუა საუკუნეების იაპონური ქცევის
კოდექსი ბუსიდო). შუა საუკუნეების ევროპაში კეთილშობილმა რაინდებმა
ჩამოაყალიბეს მკაცრი საბრძოლო წესები, რაც მათ ინტერესებშიც შედიოდა. ცნება
რაინდობის შესახებ დღემდე შემორჩა. კონფლიქტის მხარეთა შორის წარსულში
ტყვეთა შესახებ არაერთხელ მიღწეული შეთანხმებები წარმოადგენს თანამედროვე
მრავალმხრივი შეთანხმებების წინამორბედს. მსგავსი წესები არსებობდა და დღესაც
არსებობს წერილობითი ძეგლების არმქონე კულტურებშიც. ამგვარად, მთელ
მსოფლიოში, უხსოვარი დროიდან მოყოლებული, ძლევამოსილი მმართველები,
რელიგიური მოღვაწეები, ბრძენები და სამხედრო სარდლები ცდილობდნენ ომის
შედეგების შემსუბუქებას საყოველთაოდ სავალდებულო ნორმების მეშვეობით.
ამ მდიდარი ისტორიული მონაცემების ფონზე, XIX საუკუნეში წერილობითი
საერთაშორისო სამართლის წარმოშობის საქმეში უნდა შეფასდეს ორი ადამიანის _
ანრი დიუნანისა და ფრენსის ლიბერის დამსახურება, რომლებმაც მნიშვნელოვანი
წვლილი შეიტანეს თანამედროვე საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის
კონცეფციებისა და შინაარსის ჩამოყალიბებაში, თუმცა ომის მსხვერპლთა დაცვის
აუცილებლობის იდეა მანამდეც არსებობდა, რამაც ასახვა ჰპოვა ჟან_ჟაკ რუსოს 1762
წელს გამოქვეყნებულ `საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ" ტრაქტატში;
`ომი არის ურთიერთობა არა ადამიანებს, არამედ სახელმწიფოებს შორის, და ხალხი
ერთმანეთის პირისპირ დგებიან არა როგორც ადამიანები, ან როგორც მოქალაქეები,
არამედ როგორც ჯარისკაცები". ამიტომ, რუსოს აზრით, ჯარისკაცებს შეიძლება ეომო
მანამ, სანამ ისინი თავად იბრძვიან, ხოლო, როგორც კი ისინი იარაღს დაყრიან,
`კვლავ ჩვეულებრივ ადამიანებად იქცევიან", რის გამოც ისინი უნდა დაინდონ
(161;94). სწორედ ეს პრინციპი დაედო საფუძვლად საერთაშორისო ჰუმანიტარულ
სამართალს; კერძოდ, მოწინააღმდეგის ფიზიკური განადგურება არ უნდა
წარმოადგენდეს საომარ მოქმედებათა მიზანს. ამით საფუძველი ჩაეყარა
განსხვავებას, რომელიც არ უნდა ხდებოდეს, ერთი მხრივ, მოქმედი არმიის
სამხედრო მოსამსახურეებს _ კომბატანტებს, და მეორე მხრივ _ მოწინააღმეგე
სახელმწიფოს დანარჩენ მოქალაქეებს შორის, რომლებსაც მონაწილეობა არ მიუღიათ
კონფლიქტში. ძალის გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ პირველი კატეგორიის
მიმართ, ვინაიდან, ომის მიზანი არის მოწინააღმდეგის შეიარაღებულ ძალებზე
გამარჯვება და არა ხალხის განადგურება, თუმცა ნებისმიერი ჯარისკაციც, რომელიც
იარაღს დაყრის, ან იძულებულია, ეს ჭრილობის გამო გააკეთოს, უკვე აღარ
წარმოადგენს მოწინააღმდეგეს და თანამედროვე სამართლის ენაზე არ შეიძლება
იყოს თავდასხმის ობიექტი, ვინაიდან კონფლიქტის წარმოშობაზე არც ერთი
ჯარისკაცი არ აგებს პასუხს, მაშინაც, როცა იგი პირნათლად და თანმიმდევრულად
ასრულებს თავის მოვალეობას, რაც ნაკარნახევია თავისი ქვეყნისა და სახელმწიფოს
წარმატების ინტერესებით.
ჰუმანიტარული სამართლის აღორძინებას საფუძველი ჩაეყარა XIX საუკუნეში,
როცა ანრი დიუნანმა გამოაქვეყნა საკუთარი ნაშრომი: `მოგონებანი სოლფერინოზე",
 167

სადაც იგი დეტალურად ეხება დაჭრილებისადმი ცუდი მოპყრობის ან უმწეო

ადამიანების მკვლელობის ფაქტებს. იგი შეძრა დაჭრილებისა და
მომაკვდავებისათვის დახმარების გაუწევლობამ, რის გამოც მან წამოაყენა ორი
პრაქტიკული წინადადება, რომელიც მოითხოვდა კონკრეტულ მოქმედებას:
საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება, ბრძოლის ველზე სამედიცინო
პერსონალისათვის ნეიტრალური სტატუსის მიცემის თაობაზე და მუდმივი
ორგანიზაციის შექმნა ომში დაჭრილთა პრაქტიკული დახმარებისათვის. პირველ
წინადადებას ჟენევის 1864 წლის 1 კონვენციის მიღება მოჰყვა, მეორეს კი _ წითელი
ჯვრის შექმნა (158;341).
სწორედ 1864 წლის 22 აგვისტოს, ჟენევის კონვენციამ `სახმელეთო ომების
დროს დაჭრილ და ავადმყოფ მეომართა ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ
სამართლებრივი საფუძველი ჩაუყარა საჯარისო სამედიცინო ფორმირებების
მოქმედებებს ბრძოლის ველზე. ნეიტრალურობის სტატუსის წყალობით მათ აქვთ
იმუნიტეტი თავდასხმის წინააღმდეგ: სამედიცინო ფორმირებები და პერსონალი არ
შეიძლება გახდნენ თავდასხმის ობიექტი და ასევე, არ შეიძლება მათ საქმიანობას
დაბრკოლება შეექმნას, ამასთანავე, არ შეიძლება დაისაჯოს ადგილობრივი
მოსახლეობა დაჭრილისათვის გაწეული დახმარების გამო. 1864 წლის კონვენციამ
ნათელი გახადა, რომ ჰუმანური მოპყრობა, როგორც საკუთარი, ისე მოწინააღმდეგის
დაჭრილების ან გარდაცვლილთა მიმართ, ესადაგებოდა ომის სამართალს.
საყოველთაოდ ცნობილია, რომ სამედიცინო ფორმირებებისა და სამედიცინო
პერსონალის აღსანიშნავად ამ კონვენციამ შემოიღო წითელი ჯვრის სიმბოლო თეთრ
ფონზე.
სამართალმცოდნეთათვის განსაკუთრებით საინტერესო უნდა იყოს 1864 წლის
კონვენციის განსაკუთრებული როლი სამართლის ისტორიაში. იგი XIX საუკუნეში
თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის კოდიფიკაციის მიზნით დაწყებული
მოძრაობის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა. ეს კონვენცია ძალიან მალე მიიღო
იმდროინდელმა ყველა დამოუკიდებელმა სახელმწიფომ, ხოლო 1882 წელს _
ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა, 1906 წელს 40 წელზე მეტი ხნის მოქმედების
შემდეგ, რამდენიმე ომის გამოცდილების გათვალისწინებით, აღნიშნული კონვენცია
წჯსკ_ის რეკომენდაციით იქნა გადასინჯული. ჟენევის სამართლის სერიოზულ
გამოცდად იქცა პირველი მსოფლიო ომი, რომელსაც მოჰყვა კონვენციის შემდგომი
გადასინჯვა 1929 წელს. მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებიდან ოთხი წლის შემდეგ
მიღებულ იქნა ჟენევის I კონვენცია მოქმედ არმიებში დაჭრილებისა და
ავადმყოფების მდგომარეობის გაუმჯობესების შესახებ (1949 წლის 12 აგვისტო). იგი
დღესაც ძალაშია და ამდენად, მოცემული გამოკვლევის ინტერესის საგანს
წარმოადგენს.
1899 წელს ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციამ მიიღო კონვენცია, რომელმაც
ჟენევის სამართლის მფარველობა საზღვაო ომის მსხვერპლზედაც გაავრცელა. ამ
კონვენციის გადასინჯული რედაქცია მიღებულ იქნა ჰააგის 1907 წლის სამშვიდობო
კონფერენციაზე, ხოლო შემდგომ იქცა ჟენევის ამჟამინდელ II კონვენციად საზღვაო
შეიარაღებულ ძალებში დაჭრილების, ავადმყოფების და ხომალდის დაღუპვის
შედეგად დაზარალებულ პირთა ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ (1949 წ. 12
აგვისტო). ამ ზემოხსენებულმა კონფერენციებმა საფუძვლიანად განიხილეს აგრეთვე,
ჩვეულებით სამართალში წარმოდგენილი სამხედრო ტყეებისადმი მოპყრობის
საკითხი. 1929 წლის ჟენევის ორი კონვენციიდან ერთ_ერთი, რომელიც პირველი
 168

მსოფლიო ომის გამოცდილების საფუძველზე შემუშავდა და, ფაქტობრივად,

სამხედრო ტყვის კოდექსს წარმოადგენდა, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ კვლავ იქნა
გადასინჯული. ჟენევის III კონვენცია სამხედრო ტყვეებისადმი მოპყრობის შესახებ
დღემდე მოქმედებს.
მოწინააღმდეგის ხელში ჩავარდნილი დაჭრილების, ავადმყოფების და
ჯარისკაცების დაცვის წესების კოდიფიკაციის პროცესთან ერთად, რომელსაც სათავე
დაუდო ანრი დიუნანმა და წჯსკ_მა, მოვლენები დაუკავშირდა აშშ_ში გერმანელი
ემიგრანტის _ ფრენსის ლიბერის და გარკვეულწილად _ აბრაამ ლინკოლნის
სახელებს. სწორედ ლინკოლნმა დაავალა ოფრიტს ლიბერს ერთიან კოდექსად
გაეერთიანებინა რამდენიმე წესი შეიარაღებული ძალების მიერ ამერიკის
მოქალექეების სამოქალაქო ომში გამოსაყენებლად. შედეგად 1863 წელს გამოქვეყნდა
`ინსტრუქციები აშშ_ს საველე სამხედრო შენაერთებისათვის", რომელიც დღეს უფრო
ლიბერის კოდექსის სახელითაა ცნობილი. ლიბერის კოდექსის დებულებათა
მთავარი მიზანი მდგომარეობდა საომარი მოქმედებების დროს ზედმეტი ტანჯვის
თავიდან აცილებისა და მსხვერპლთა რაოდენობის შემცირებაში.
თანამედროვე ჰუმანიტარული სამართლის წყაროებიდან ყველაზე უფრო
მნიშვნელოვანია 1949 წლის 12 აგვისტო, ოთხმა კონვენცია გააუქმა 1929 წლის
კონვენციები, და ნაწილობრივ ჰააგის IV კონვენცია, რომელიც ცხადყოფს, რომ
საერთაშორისო თანამეგობრობამ კარგად აითვისა მეორე მსოფლიო ომის დროს
მიღებული გაკვეთილი, კერძოდ ის, რომ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე სამოქალაქო
მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილ იქნა უსაშინლესი დანაშაული. 1949 წლის
ხელშეკრულებები იმითაცაა მნიშვნელოვანი, რომ ჰუმანიტარული სამართლის
მფარველობა სამოქალაქო ომების მსხვერპლზეც გავრცელდა (62;22). ამ
ხელშეკრულებებში ჩამოყალიბებული ვალდებულებები დღეს 175 _მა სახელმწიფომ
_ თითქმის მთელმა საერთაშორისო თანამეგობრობამ იკისრა. აქვე საყურადღებოა
ისიც, რომ XX საუკუნის მეორე ნახევარი ადამიანის უფლებათა ტრიუმფითაც
აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციამ, კონვენციამ გენოციდის
დანაშაულის თავიდან აცილებასა და მისთვის გათვალისწინებული სასჯელის
შესახებ, კონვენციამ ლტოლვილთა შესახებ, გაეროს 1966 წლის პაქტებმა ადამიანის
უფლებათა შესახებ, აგრეთვე რეგიონალურმა ხელშეკრულებებმა ადამიანის
უფლებათა შესახებ, გააძლიერა ხალხის საერთაშორისო სამართლებრივი დაცვა
მთავრობათა მხრიდან ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისაგან და ხელი შეუწყო
ყოველი ცალკეული ადამიანის კეთილდღეობას, რის მიმართაც საერთაშორისო
სამართალი გულგრილი ვერ დარჩებოდა. 1949 წლის კონვენციებში პრაქტიკულად
არაფერია ნათქვამი ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე, როგორიცაა სამოქალაქო
მოსახლეობის დაცვა ომის უშუალო ზემოქმედებისაგან, რის მიზეზითაც 70_იან
წლებში წჯსკ_მა სახელმწიფოებს განსახილველად და მისაღებად წარუდგინა ორი
ახალი ხელშეკრულების პროექტი. 1974_1977 წლებში ჟენევაში და შეიარაღებული
კონფლიქტების დროს მოქმედი საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის
განმტკიცებისა და განვითარების დიპლომატიურმა კონფერენციამ 1977 წლის 8
ივნისს მიიღო ჟენევის კონვენციების ორი დამატებითი ოქმი (157;764-783). ოქმი არის
ახალი ნორმები, რომლებიც გამოიყენება არასაერთაშორისო ხასიათის
შეიარაღებული კონფლიქტების დროს. თვით ჟენევის 1949 წლის ოთხი კონვენცია არ
შეცვლილა, მაგრამ მნიშვნელოვნად შეივსო ოქმებით. თუ 1949 წლის კონვენციების
მიღებამდე საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი ეყრდნობა მხოლოდ
 169

ევროპულ ფილოსოფიურ მიმართულებებს, ეს აღარ ითქმის 1977 წლის დამატებითი

ოქმების მიღების შემდეგ. რჩებიან რა საყოველთაოდ აღიარებული ჰუმანიტარული
მიზნების ერთგულნი. ამ ოქმების ტექსტები განიცდიან არაევროპული მიდგომის,
აგრეთვე სხვა ინტერესებისა და ახალი პრიორიტეტების გავლენას. დამატებითი
ოქმების საშუალებით ჰუმანიტარული სამართალი მკვიდრდება ე.წ. `მესამე
სამყაროში".
ორივე ოქმი მნიშვნელოვნად ზრდის ნაკლებად დაცულ პირთა დაცვის
ეფექტურობას. I ოქმი რატიფიცირებულია 11931, ხოლო _II 109 სახელმწიფოს მიერ,
რაც საშუალებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ორივე ოქმი, ჟენევის 1949 წლის
კონვენციების მსგავსად, უნივერსალურ საერთაშორისო სამართლებრივ
დოკუმენტებად ქცევის გზას ადგას. პირველი ორი, შეთანხმებული
სახელმწიფოებისათვის ოქმები ძალაში შევიდა 1978 წლის 7 დეკემბრიდან, ხოლო
ყოველი შემდეგი მონაწილისათვის _ რატიფიკაციიდან ან მიერთებიდან ექვსი თვის
შემდეგ. I ოქმი ერთმანეთთან აკავშირებს ჟენევისა და ჰააგის სამართალს, რომლებიც
მანამდე ცალ_ცალკე ვითარდებოდა. ბოლოს და ბოლოს, გაიმარჯვა იმ მოსაზრებამ,
რომლის მიხედვითაც საკმარისი არაა მხოლოდ დახმარება საომარ მოქმედებათა
მსხვერპლთათვის. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ სამართალი ზღუდავდეს საომარ
მოქმედებებს, რათა რაც შეიძლება ნაკლები ტანჯვა და ზიანი მოჰყვეს მას.
სამოქალაქო მსახლეობის დაცვის შესახებ ჟენევის IV კონვენციისა და I ოქმის
მიღებით ჟენევის სამართალმა გიგანტური ნაბიჯი გადადგა ომის შედეგებისაგან
სამოქალაქო მოსახლეობის უფრო ეფექტური დაცვის მიმართულებით. შემდგომ
პერიოდში, დამატებითი ოქმების გარდა, ომის დროს ადამიანებისა და ობიექტების
საერთაშორისო სამართლებრივი დაცვის სფეროში სხვა სიახლეებიც გაჩნდა.
ერთ_ერთი მათგანია 1954 წლის 14 მაისის კონვენცია შეიარაღებული კონფლიქტის
შემთხვევაში კულტურულ ფასეულობათა დაცვის შესახებ. ამ ხელშეკრულების
სახით, რომელშიც ჟენევის კონვენციების ძლიერი ზეგავლენა იგრძნობა,
`კულტურულ ფასეულობათა ერთგვარი წითელი ჯვარი" შეიქმნა. მის შესრულებაზე
კონტროლის ფუნქციები იუნესკოს დაეკისრა. აღსანიშნავია, აგრეთვე 1972 წლის 10
აპრილის კონვენცია ბაქტერიოლოგიური და ტოქსიკური იარაღის შემუშავების,
წარმოებისა და დაგროვების აკრძალვის და მათი განადგურების შესახებ. ამ
კონვენციამ საგრძნობლად გააძლიერა ჟენევის 1925 წლის ოქმით
გათვალისწინებული აკრძალვა, რომელიც შეეხება ბაქტერიოლოგიურ იარაღს. 1993
წლის ხელშეკრულება ქიმიური იარაღის შესახებ კრძალავს არა მხოლოდ მის
გამოყენებას, არამედ წარმოებასა და ფლობას. 1976 წლის 10 დეკემბრის კონვენცია
ბუნებრივ გარემოზე ზემოქმედების მიზნით სამხედრო ან ნებისმიერი სხვა მავნე
საშუალებების გამოყენების აკრძალვის შესახებ მიზნად ისახავდა საფუძველშივე
აღმოეფხვრა საომარ მოქმედებათა წარმოების ახალი მეთოდის გამოყენების
შესაძლებლობა _ ზემოქმედება ბუნებრივ გარემოზე ყველა ზემოხსენებული
კონვენცია გაერო_ს ეგიდით იქნა მიღებული.
ჰუმანიტარული სამართლის ძირითადი ნორმები, რომლებიც ვრცელდება
მწყობრიდან გამოსულ პირებსა და სამოქალაქო პირებზე, რომლებიც საომარ
მოქმედებებში უშუალო მონაწილეობას არ იღებენ, განსაზღვრავენ მათი სიცოცხლის
პატივისცემის, აგრეთვე ფიზიკური და ფსიქიკური ხელშეუხებლობის უფლებას.
ისინი ყველა გარემოებაში უნდა სარგებლობდნენ დაცვითა და ჰუმანური მოპყრობით
ყოველგვარი განსხვავების გარეშე.
 170

აკრძალულია მოწინააღმდეგის მოკვლა ან დასახიჩრება, რომელიც ტყვედ

ბარდება, ან წყვეტს მონაწილეობას საომარ მოქმედებებში. დაჭრილებსა და
ავადმყოფებს დახმარება უნდა აღმოუჩინოს კონფლიქტის იმ მხარემ, რომლის
ხელშიც ისინი აღმოჩნდებიან. დაცვით სარგებლობენ აგრეთვე სამედიცინო
პერსონალი. სამედიცინო დაწესებულებები, სატრანსპორტო საშუალებები და
მასალები. წითელი ჯვრის (წითელი ნახევარმთვარისა ან წითელი ლომისა და მზის)
ემბლემა ასეთი დაცვის ნიშანია და მას პატივი უნდა ეცეს. ტყვედ აყვანილი საომარ
მოქმედებათა მონაწილენი (კომბატანტები) და მოწინააღმდეგის ხელში მყოფი
სამოქალაქო პირები სარგებლობენ თავიანთი სიცოცხლის, ღირსების, პირადი
უფლებებისა და მრწამსის პატივისცემის უფლებით. მათ უნდა იცავდნენ ძალადობის
ყოველგვარი ფაქტისა და რეპრესალიებისაგან. მათ უნდა ჰქონდეთ თავიანთ
ოჯახებთან მიმოწერისა და დახმარების მიღების უფლება. ყველას აქვს უფლება
ძირითად სასამართლო გარანტიებზე, არავინ აგებს პასუხს მოქმედებისათვის,
რომელიც მას არ ჩაუდენია, არ შეიძლება ფიზიკური ან ფსიქიკური წამება, ფიზიკური
დასჯა, სასტიკი ან დამამცირებელი მოპყრობა.
კონფლიქტში მონაწილე მხარეები უნდა განასხვავებდნენ სამოქალაქო
მოსახლეობასა და კომბატანტებს, რათა დაინდონ სამოქალაქო მოსახლეობა და
სამოქალაქო ობიექტები. თავდასხმა არ უნდა განხორციელდეს არც მთლიანად
სამოქალაქო მოსახლეობაზე და არც ცალკეულ სამოქალაქო პირებზე. თავდასხმა
მხოლოდ სამხედრო ობიექტების წინააღმდეგ უნდა იყოს მიმართული. წჯსკ_ის
განსაზღვრებით, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი არის ისეთი
საერთაშორისო სახელშეკრულებო ან ჩვეულებითი წესების ერთობლიობა, რომელიც
სპეციალურად არის მოწოდებული უშუალოდ საერთაშორისო და არასაერთაშორისო
ხასიათის შეიარაღებული კონფლიქტების შედეგად აღმოცენებული ჰუმანიტარული
ამოცანების გადასაწყვეტად, რომელიც ჰუმანიტარული მოსაზრებებით ზღუდავს
კონფლიქტში მონაწილე მხარეთა ნებას, ამოირჩიონ სამხედრო მოქმედებათა
მეთოდები და საშუალებები, ასევე იცავს პირებსა და ქონებას, რომლებიც
დაზარალდნენ ან შეიძლება დაზარალდნენ კონფლიქტის გამო.
ამრიგად, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის მიზანს წარმოადგენს
ომის ექსტრემალურ სიტუაციებში ადამიანის სიცოცხლისა და ღირსების დაცვა. იგი
ადამიანის აუცილებელ სასიცოცხლო მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას
ემსახურება. იდეალური თვალსაზრისით მათი დანიშნულებაა ადამიანის დაცვა
უხეში ძალის ზემოქმედებისაგან. ადამიანის ღირსების დაცვის ამოცანა
განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს იმ შემთხვევაში, როცა ძალადობაში
ბრალეული თვით სახელმწიფოა. ამიტომ საერთაშორისო ჰუმანიტარული
სამართალი ამავე დროს საერთაშორისო სამართლის ერთ_ერთი შემადგენელი
ნაწილია, რომელიც იცავს ადამიანის უფლებებს სახელმწიფო ხელისუფლების
მხრიდან ხელყოფისაგან; ვინაიდან ეს ურთულესი პრობლემატური მოთხოვნაა,
საერთაშორისო სამართალი უნდა ითვალისწინებდეს ომის ფენომენისა და დასაშვები
სამხედრო მიზნების არსებობას, რასაც სამხედრო აუცილებლობის კრიტერიუმი
ეწოდება. მეორე მხრივ, პირები, რომლებიც არ იღებენ მონაწილეობას საომარ
მოქმედებებში, შეძლებისდაგვარად, უკეთ უნდა იყვნენ დაცულნი. სამხედრო
აუცილებლობასა და ჰუმანურ მოსაზრებებს შორის შეუთავსებლობა შეიძლება
გადაიჭრას იმ წესების გამოყენებით, რომლებიც ზღუდავენ ომში ძალის გამოყენებას,
მაგრამ არ კრძალავენ მას, თუ იგი კანონიერია. ამიტომ კანონები მიმართული უნდა
 171

იყოს ადამიანის დასაცავად, მაგრამ მიზნად არ უნდა ისახავდეს ომის შედეგებისგან

მის აბსოლუტურ დაცვას, რისი მიღწევაც ნორმალურ შემთხვევაში შეუძლებელია.
წამება აკრძალულია ნებისმიერ ვითარებაში და ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე,
ვინაიდან აუცილებელი არაა თვით სამხედრო თვალსაზრისითაც კი.
ჰუმანიტარულ სამართალს სამხედრო ძალის გამოყენებისათვის
პასუხისმგებელნი მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაუჭერენ მხარს, თუკი ამ სამართალში
სამხედრო მოსაზრებებიც იქნა გათვალისწინებული. ამიტომ რეალურ სამყაროში
ჰუმანურობამ ყოველთვის უნდა გაუწიოს ანგარიში სამხედრო აუცილებლობის
მოთხოვნებს, ეს არ ნიშნავს უხეში ძალის სანქციონირებას საერთაშორისო
სამართლის მეშვეობით. მან უნდა გაითვალისწინოს ომების არსებობა, რათა უკეთ
შეძლოს ისეთი მდგომარეობის უზრუნველყოფა, რომლის დროსაც ომის შედეგები
აბსოლუტური სამხედრო აუცილებლობით განპირობებულ ჩარჩოებს არ
გასცილდება. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ძირითად წყაროებს
წარმოადგენს ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს ოთხი კონვენცია ომის მსხვერპლთა
დაცვის შესახებ: _ კონვენცია მოქმედ არმიებში დაჭრილებისა და ავადმყოფების
მდგომარეობის გაუმჯობესების შესახებ. (ჟენევის I კონვენცია); _ კონვენცია საზღვაო
შეიარაღებულ ძალებში დაჭრილების, ავადმყოფებისა და ხომალდის კატასტროფაში
მოყოლილ პირთა მდგომარეობის მოპყრობის შესახებ (ჟენევის III კონვენცია);
კონვენცია ომის დროს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის შესახებ (ჟენევის IV
კონვენცია). ჟენევის კონვენციები 1977 წლის 8 ივნისს შეივსო ორი ოქმით: _ ჟენევის
1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენციების დამატებითი ოქმი საერთაშორისო
შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ (I ოქმი); _ ჟენევის 1949
წლის 12 აგვისტოს კონვენციების დამატებითი ოქმი არასაერთაშორისო ხასიათის
შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ (II ოქმი).
მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ აგრეთვე საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის
ნორმები. ზოგიერთი მათგანი აწესებს აბსოლუტურ ვალდებულებებს, რომლებსაც
უნდა ასრულებდეს ყველა სახელმწიფო.

$ 2. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის კრიტიკული შეფასების რამდენიმე

ზოგადფილოსოფიური ასპექტი

დღიდან თავისი დაარსებისა, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი

მიზნად ისახავდა ომის დროს დაზარალებულ ადამიანთა დახმარებასა და მათი
ტანჯვის შემსუბუქებას, თუნდაც ის ფაქტი, რომ არსებობს არაერთი შემთხვევა მისი
ინიციატივის შედეგად გაწეული დახმარებებისა და განსაცდელში ჩავარდნილთა
გადარჩენის, ამ ორგანიზაციის საქმიანობა პროგრესულად და დადებითად უნდა
შეფასდეს. თუმცა, აქვე არ შეიძლება ერთიმეორისაგან არ გავმიჯნოთ საერთაშორისო
ჰუმანიტარული სამართლის ორი მნიშვნელოვანი ფუნქცია, რომელთა მიმართაც
დამოკიდებულებათა არაერთგვაროვნებას რეალური საფუძველი გააჩნია. ეს
ფუნქციებია: 1. ღონისძიებათა ის სისტემა, რომლის მთელი დანიშნულება
მდგომარეობს ომის დროს დაზარალებულთა და განსაცდელში ჩავარდნილთა
მიმართ დახმარების აღმოჩენაში; 2. ცალკეული სახელმწიფოს ან სახელმწიფოთა
ჯგუფის მიერ ჰუმანიტარული დახმარების საბაბით სხვა სახელმწიფოსა და
რეგიონში სამხედრო ოპერაციის განხორციელება, რომელსაც შედეგად
 172

საერთაშორისო სამართლის ინტერესების დამრღვევი მხარის დასჯა და ამ დარღვევის

შედეგად დაზარალებულთა მიმართ დახმარების აღმოჩენა მოჰყვა.
ამ ორიდან, პირველი მათგანის აუცილებლობასა და მართებულობაში ეჭვის
შეტანა ნამდვილად არასერიოზულობა იქნებოდა, მეორეში კი, არა მარტო
საფუძვლიანი ეჭვი, არამედ პოლიტიკურად სამართლებრივად დასაბუთებული
კორექტივის შეტანაც მიზანშეწონილად გვესახება. სანამ უშუალოდ
გავაანალიზებდეთ მეორე სახის ღონისძიების ავ_კარგიანობას, მანამ გარკვეული
წარმოდგენა უნდა შევიქმნათ იმ შესაძლო ვითარებებზე და სიტუაციებზე, რამაც
შეიძლება გამოიწვიოს, ჰუმანიტარული ჩარევის მიზეზით ძალისმიერი, სამხედრო
ზემოქმედების გატარება. ესენია: მეზობელი სახელმწიფოს ტერიტორიული
მთლიანობისა და მშვიდობიანი, უსაფრთხო ცხოვრების უხეში ხელყოფა, რომელიმე
ეთნიკური, სოციალური, რასობრივი თუ სხვა სახის ნიადაგზე მომხდარი მასობრივი
გენოციდის მოწყობა, საერთაშორისო სამართლის პრინციპებიდან გამომდინარე
ნაკისრი ვალდებულებების უგელებელყოფა, ადამიანთა უფლებების სისტემატიური
და უხეში დარღვევა, სხვადასხვა სახის სამხედრო გადატრიალება, რომლის მიზანია
ლეგიტიმური ხელისუფლების დამხობა და სხვა. აღწერილი მდგომარეობების ფონზე
საერთაშორისო სამართალი აღიარებს სახელმწიფოთა ჰარმონიული თანაცხოვრების
საკითხში ორ ურთიერთგამომრიცხავ, რეალობაში ძალზე ძნელადშესათავსებ
პოსტულატებს: ერთა პოლიტიკურ თვითგამორკვევას და სახელმწითოა
ტერიტორიული საზღვრების ხელშეუხებლობას.
საერთაოშორისო სამართალიც, ისევე როგორც ნებისმიერი სახელმწიფო, არ
შეიძლება არ ემყარებოდეს ძალისმიერი ზემოქმედების ატრიბუტებს, რომელთა
გარეშე ის ვერავითარ გავლენას ვერ მოახდენს ქვეყნებს შორის
ურთიერთდამოკიდებულებაზე. ამიტომაც უნდა უპირობოდ მივიღოთ
თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებში ყველაზე
გადამწყვეტ როლს ასრულებენ ძლიერი სახელმწიფოების მისიები, რომელთან
მიმართებაშიც ნაკლები სიძლიერის ქვეყნებს პოლიტიკურად დაქვემდებარებული
უფლებები გააჩნიათ. მართალია, ერთი შეხედვით, თითქოს მოქმედებს თანასწორი
ხმის უფლების პრინციპი, თუმცა რეალური მანიპულირების ნაცადი ბერკეტები
შედარებით უფრო სუსტ და პატარა სახელმწიფოებს აიძულებენ უმეტეს წილად
გაითვალისწინონ ზესახელმწიფოთა ინტერესები და ფაქტიურად იმოქმედონ მათი
პოლიტიკური ნების შესაბამისად. აქვე არ შეიძლება არ შევნიშნოთ ის გარემოოებაც,
რომ მაშინ, როდესაც მსოფლიოს უძლიერეს სახელმწიფოებს შორის რეალური
დაპირისპირება და მეტოქეობაა, საერთაშორისო სამართალიც ბევრად უფრო
ობიექტური, მიუკერძოებელი და სამართლიანია ნებისმიერი ქვეყნისათვის, ვიდრე
იმ დროს, როცა მსოფლიოში გაბატონებულია რომელიმე კონკრეტული
პოლიტიკური ალიანსი და მისი გლობალური სტრატეგიული კურსის შესატყვისი
კონიუნქტურა. მართლაც რეალური მეტოქეობისა და დაპირისპირების არიალში
დიდ_პრატარა ერებს და სახელმწიფოებს თავგამოდებული ბრძოლისა და გამჭრიახი
პოლიტიკურ_დიპლომატიური მცდელობების წყალობით თვითგამორკვევის,
დამოუკიდებლობისა და აღორძინება_განვითარების რეალური შესაძლებლობები
ენიჭებათ, რაც ისტორიულად აპრობირებული თამაშის წესების დაცვის მიხედვით
ხდება. სწორედ ამიტომ იყო, რომ ჯერ პირველმა, ხოლო შემდეგ, მეორე მსოფლიო
ომმა დასაბამი მისცა პოლიტიკურ რუკაზე სრულიად ახალი ეროვნული
სახელმწიფოების წარმოშობა_განვითარებას, რომელთაგან უმრავლესობა
 173

ცივილიზებული და დემოკრატიული ურთიერთობების მოზიარე გახდა, რითაც

ღირსეულად დაიმკვიდრა ადგილი მსოფლიოს საერთაშორისო თანამეგობრობაში,
თუმცა აქვე ისიც არ უნდა დავივიწყოთ, რომ სახელმწიფოებს შორის შეუძლებელია
დამყარდეს ნამდვილი, უანგარო მეგობრობა, საუკეთესო შემთხვევაში შესაძლებელია
მხოლოდ თანამშრომლობა და ხელსაყრელი მეზობლობა ორმხრივად სასარგებლო
ინტერესების ფარგლებში.
ახლო წერსულის ისტორიული გამოცდილება გვასწავლის იმასაც, რომ
თანაბარი რანგის სახელმწიფოთა რეალური დაპირისპირება და მეტოქეობა მაშინაც
სასარგებლოა ჩაგრული ერების ნათელი მიზნებისათვის, როცა ცივი ომის
ატმოსფეროში ადგილი შეიძლება არ ჰქონდეს შეიარაღებულ, ფართომასშტაბიან
სამხედრო კონფლიქტს, ამისათვის საილუსტრაციოდ გამოდგება ყოფილი სსრ
კავშირის და დასავლეთის, კერძოდ აშშ_ის ურთიერთწინააღმდეგობა, ღრმა
პოლიტიკური, კულტურულ_ეკონომიკური, მორალური და იდეოლოგიური
კონკურენციის სახით, რომელშიც გაიმარჯვა იმ მხარემ, რომელიც უფრო
ადაპტირებული და თანმიმდევრული აღმოჩნდა, როგორც საერთაშორისო
გლობალურ პროცესებთან კავშირში, ისე საშინაო პრობლემებში. მართალია, საბჭოთა
კავშირის დაშლა, მსოფლიოს სოციალისტური ბანაკის კრახი კანონზომიერი იყო
ყველა თვალსაზრისით, თუმცა არ შეიძლება იმის იგნორირებაც, რომ სანამ საბჭოთა
კავშირი გეგმაზომიერად და განუხრელად მიყვებოდა სოციალიზმის იმ კურსს,
რომელიც დაამკვიდრეს ოქტომბრის რევოლუციის კლასიკოსებმა, სანამ თვით
ბიუროკრატიის შიგნით არ იჩინა თავი ფუნდამენტურმა სოციალურმა და
მორალურ_იდეოლოგიურმა დეპრესიებმა, მანამ ამ უზარმაზარ სახელმწიფოს
ფაქტიურად არავითარი საფრთხე არ ემუქრებოდა. იმისათვის, რომ სოციალისტურ
სამყაროს მარცხი განეცადა, საჭირო იყო, ერთი მხრივ, კომუნისტური,
ნომენკლატურული ელიტის ჩამოყალიბება, რომელიც გადაიხრებოდა
კერძომესაკუთრული ტენდენციებისაკენ, რაც უტილიტარიზმის მარწუხებით
ჩაითრევდა ტოტალური კორუფციის სტიქიაში, ხოლო, მეორე მხრივ, საგარეო
პოლიტიკის სფეროში იმპერიალისტური ამბიციების აყოლა, რაც მას საბოლოოდ
მოუსპობდა მეორე მსოფლიო ომში მოპოვებულ საერთაშორისო ავტორიტეტს და
ყოველგვარ მორალურ_სოციალურ და ეროვნულ მხარდაჭერას დაკარგავდა არა
მარტო იმ ქვეყნებში, სადაც ვრცელდებოდა მისი პოლიტიკური გავლენის სფერო,
არამედ იქაც, სადაც მოკავშირე რესპუბლიკების სტატუსით გაერთიანებული იყო
თხუთმეტივე საბჭოთა რესპუბლიკა, ვინაიდან იმპერიული ამბიციების უშუალო
გამზიარებლები ძირითადში იქნებოდნენ მეტროპოლიის მკვიდრნი ანუ რუსული
ეროვნების მოქალაქეები. ორივე ფაქტორმა ერთიმეორის პარალელურად მიაღწია იმ
ლოგიკურ ფინალამდე, რომელსაც მოჰყვა როგორც კომუნისტური სამოთხის
ილუზიის გაცამტვერება, ასევე გიგანტიური იმპერიული მონსტრის ნგრევა, ვინაიდან
ის, რასაც საბჭოთა იმპერია განასახიერებდა, აღმოჩნდა იდეურად, მორალურად,
სოციალურად და სამართლებრივად თავისივე ამოსავალ პრინციპებთან
მიმართებაში, გაუცხოებული და გაკოტრებული, რომლის არსებობის წყარო, ენერგია
გონიერებას და საზრისს მოკლებული გახდა. ამდენად, ის ვეღარ ამართლებდა
ჰეგელის გენიალურ ფორმულირებას: `რაც გონიერია, ნამდვილია _ რაც ნამდვილი,
გონიერია".
მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, როცა საბჭოთა კავშირი ხან
რეალურად და ხანაც ფორმალურად მაინც ცდილობდა სხვადასხვა რეალიების
 174

გათვალისწინებით მისი დამფუძნებელი კლასიკოსების: ლენინის და სტალინის

სტრატეგიული კურსის გატარებას (მათ სიცოცხლეში და მათ მერეც) დიდი
პოლიტიკური ღონისძიებები ტრიუმფალური გამარჯვებებით გვირგვინდებოდა, რაც
იყო შედეგი არა მარტო გენიალურად მოფიქრებული თეორიების და მდიდარი
ბუნებრივი, სამრეწველო_სამეურნეო რესურსების, არამედ მშრომელი ხალხის
გმირული თავგანწირვის, დიადი ერთიანობისა და ნათელი მომავლის რწმენის.
მსოფლიოს ისტორიას არ ახსოვს არცერთი თვით ყველაზე ველური, სასტიკი და
ხანგრძლივი იმპერია, რომელსაც კაცობრიობის ისტორიული ოპტიმიზმის,
პროგრესის საკითხში თავისი დადებითი ნათელი კვალი არ დაეტოვებინოს, თუმცა
კონკრეტულად ამ თემასთან კავშირში მოაზროვნენი კეთილმადლიანი
შეფასებისათვის სიტყვებს მაინც ვერ იმეტებდნენ. ჩვენ შემთხვევაში კი, საქმე გვაქვს
იმ უიშვიათეს პრეცენდენტთან, როცა ნებისმიერ ბოროტებას და მათ შორის
იმპერიებს, საბჭოთა კავშირთან ერთად, შეიძლება მოვუძებნოთ პოზიტიური მხარე,
რაც ნაყოფია არა ფილოსოფოსთა ღრმა დიალექტიკურ მოძღვრებათა მიმართ
ანგარიშგაწევისა და მოწაფური ერთგულებისა, არამედ იმ ერთადერთი,
კანონზომიერი, აუცილებელი და დამსახურებული ყოფიერებისა, რომელშიც ამჟამად
ვცხოვრობთ. სულერთია, რაც უნდა მძიმე, აუტანელიც შეიძლება იყოს ეს
დღევანდელობა, იგი მაინც ისეთია, როგორიც ჩვენს მიერ დამსახურებული
პირობების მიხედვით გვერგო და თუ ნამდვილად დარწმუნებული ვართ მის
უვარგისობაში, იმას მაინც გვასწავლის იგი, თუ როგორ არ უნდა მოვიქცეთ ხვალ,
რათა დავიმსახუროთ უკეთესად ღირსეული. გონიერების არსიც სწორედ იმაში
მდგომარეობს, რომ გვქონდეს უნარი თეთრისა და შავის გარჩევისა იმ დონეზე მაინც,
რომ ისტორიული შეცდომების ერთგვაროვანი სახეობებიდან, ჯიუტი ეპოქების
პარადიგმებიდან გაკვეთილების გამოტანა მოვახერხოთ.
დღევანდელმა მსოფლიომ გვიან გაიგო ის სიკეთე და სარგებელი, რაც საბჭოთა
კავშირის არსებობით იყო გამოწვეული. ის, თუ რას ნიშნავს ერთგანზომილებიანი
სამყარო გლობალური პოლიტიკური და ეკონომიკური ურთიერთობების ფონზე,
ამაში საბოლოოდ მაშინ დავრწმუნდებით, როცა თავს ყველაზე უპატრონოდ და
ზედმეტად ვიგრძნობთ, მანამ კი ახალი განზომილებები უტყუარ პარამეტრებად და
კრიტერიუმებად მაშინ გაცხადდებიან, როცა მესამე მსოფლიო ომში ისე
მოულოდნელად ამოვყოფთ თავს, როგორც სიზმარში, ისე რომ ვერც მისი დაწყების
შესახებ გაგვაფრთხილებენ წინასწარ და ვერც მის დამთავრებას
გვიწინასწარმეტყველებენ, თუ, რა თქმა უნდა, მესამე მსოფლიო ომს დამთავრება
უწერია საერთოდ. თუმცა ჩვენ, ქართველები, როგორც მუდამ ბედნიერი მომავლისა
და რომანტიკული წარსულის ბატონ_პატრონი, ალბათ მოსალოდნელი ომისგანაც
დავიტოვებთ ისეთ რაიმეს, რაც საკუთარ ეპოქას შეგვაქმნევინებს. ასე იყო პირველი
მსოფლიო ომის შემდეგ, როცა ფრონტის სხვადასხვა მხარეს მებრძოლმა
ჯარისკაცებმა მიატოვეს ბრძოლის ველი და თავიანთ მთავრობებს დაერივნენ
რევოლუციის ჟინმონთებულნი, რასაც შედეგად მოყვა კლასიკური სახელმწიფო
გადატრიალება რუსეთში და საქართველოს დიდი ხნის ნანატრი დამოუკიდებლობა.
ასე იყო მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როცა ი.სტალინის უშუალო დამსახურებით
საქართველომ მოიხვეჭა მსოფლიო ავტორიტეტი, სწორედ მაშინ, სამეცნიერო წრეები
და კულტურული დაწესებულებანი მისი ინსპირირებით და წახალისებით,
დადგნენ ისეთი უცნობი ავტორების ვინაობის გათვითცნობიერების არნახული
ფაქტების წინაშე, რომელთაც მსოფლიო ლიტერატურის, ფილოსოფიისა და
 175

ხელოვნების საგანძურში თავიანთი ლომის წილი შეიტანეს, საბუთად მარტო პეტრე

იბერი (ფსევდოდიონისე არეოპაგელი) და აღმოსავლური რენესანსის პატრიარქი
შოთა რუსთაველიც კმარა, რომ არაფერი ვთქვათ, მე_19 და მე_20 საუკუნის ქართველ
მოღვაწეებზე, მათ კლასიკურ შედევრებზე და მსოფლიო მემკვიდრეობაზე, რაც
მთავარია, მეორე მსოფლიო ომში, რაც უნდა პარადოქსული და გასაკვირიც არ უნდა
იყოს, სწორედ ქართველმა ერმა გაიღო ბრძოლის ველზე პროცენტული მაჩვენებლით
ყველაზე დიდი და საპატიო მსხვერპლი თავისი საჭირბოროტო გენოფონდიდან,
რომელიც შეეწირა დღევანდელი შეფასებით ყველა ცივილიზებული მოქალაქის
თვალში, მსოფლიოს უდიდესი ბოროტების _ ფაშიზმის წინააღმდეგ ბრძოლას, თანაც
იმგვარად, რომ ხსენებულ ომში ჩვენ ქვეყანას არ განუცდია არც ნგრევა და მსხვერპლი
მშვიდობიან მოსახლეობაში. ომის შემდეგ კი ქართული მოსახლეობა საგრძნობლად
გაიზარდაალბათ, ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში დარჩება გამოცანად, თუ რატომ
ერიდებოდნენ მდინარე ფსოუსთან მოსული გერმანელები საქართველოს მასიურ
დაბომბვას? დაუჯერებელია, ეს მარტო ჩვენი ემიგრანტი მამულიშვილების მიმართ
ჰიტლერელთა `გადაჭარბებული პატივისცემით" აიხსნას.
რას მოგვიტანს მესამე მსოფლიო ომი? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ძნელი არაა,
თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ყოველ ახალ ომს ყოველი ეპოქისა და
ხალხისათვის რაღაც თვისობრივი სიახლე მოაქვს. ჩვენ აღარ გვჭირდება არც
დე_იურე დამოუკიდებლობა და არც ეროვნული ამბიციის იმგვარი დაკმაყოფილება,
როგორც ეს ერთპიროვნული ავტორიტეტის ხოტბა-დიდებას მოაქვს, თუნდაც მთელი
კაცობრიობის მასშტაბით. ერთადერთი, რაც გვჭირდება ისაა, რომ გავიგოთ ჩვენი
თავისა და ქვეყნის ფასი საკუთარი ჭკუისა და შესაძლებლობების მიხედვით, რაც
იქნება საწინდარი ბრძოლით დაკარგულის ბრძოლითვე დაბრუნებისა და მტერ
მოყვარისთვის საკადრისი პასუხის გაცემისა. მხოლოდ ამ გზით დავიბრუნებთ ჩვენს
მიწაწყალს, რაც ოდესმე დაგვიკარგია, ან რაც ჩვენი ხელისუფლების უგუნურობის
გამო შეიძლება კიდევ დავკარგოთ.
არავის ისე არ უჭირს ერთგანზომილებიან მსოფლიოში, როგორც იმ ქვეყანას
და ხალხს, ვისი სახელმწიფოც დგას მსოფლიო ჰეგემონის როლში. ვინაიდან,
მსოფლიო ჰეგემონმა თავს უფლება არ უნდა მისცეს წამიერად მოდუნებისა და
სიმშვიდისა, მან კარგად იცის, რომ უმოქმედობა, რომელიც მოსდევს რეალური
დაპირისპირების უქონლობას, სიკვდილისა და განადგურების ტოლფასია. ამიტომ,
მან უნდა გამოიგონოს ომი, როცა ეს ომი ახლო_მახლო არ ჩანს, ასევე, მან უნდა
შექმნას მტრები, როცა მისი მტრობისა ყველას ეშინია, მან უნდა დაუნგრიოს ვიღაცას
ბუდე, რათა მსოფლიოში მისეული სამართლიანობა და წესრიგი დაამყაროს,
რისთვისაც ესაჭიროება, რიგ შემთხვევაში, დაზარალებულის იმიჯის შეთვისება,
ვინაიდან ასე უფრო დამაჯერებელი და სამაგალითო იქნება მისი ღირებულება და
სტატუსი ყველას თვალში. ერთი სიტყვით, ერთგანზომილებიან მსოფლიოში
თამაშის წესებს ადგენენ ისინი, ვინც თამაშში მონაწილეობენ და თუ აღმოჩნდება,
რომ მონაწილეთა შორის უცხო არავინაა, კიდევ ერთი დამატებითი წესიც აქვთ
რეზერვში, რაც არამონაწილეთა თვალში რომელიმე მონაწილის მოჩვენებით
გაუცხოებას გულისხმობს. ესეც არაა მთლად სანდო და საიმედო, ვინაიდან არაა
გამორიცხული ისეთი ვითარება, როცა არამონაწილეთა, ანუ თამაშგარე მყოფთა
თვალს აღარ დააინტერესებს სხვისი თამაში, ვინაიდან ადრე თუ გვიან დარწმუნდება
მის მოჩვენებითობაში და თუ ამ ეტაპისთვის ძირითადმა მოთამაშემ ვერ მოასწრო
ახალი სათამაშო წესების შემოღება და უეცარი მანევრირება, შეიძლება თვითონ
 176

აღმოჩნდეს სხვის მაგივრად თამაშგარედ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მოჩვენებითშიც

ზუსტად იმდენი სინამდვილეა, რამდენი მოჩვენებითობაცაა სინამდვილეში. მათი
წყალგამყოფი სწორედ ის გონივრებაა, რაზეც დიდმა ფილოსოფმა ჰეგელმა მიუთითა.
გონიერება კი ისეთი რამაა, რომელიც ჯერ არავის საკუთრება არ გამხდარა და ვერც
გახდება მანამ, სანამ ღმერთს იგი სიბრძნის სახით ესაჭიროება, ამაშია ყოვლისშემძლე
უფლის ღვთაებრივი სამების არსი, რომელიც ლხინშიც, ჭირშიც, ნათელშიც,
ბნელშიც, მშვიდობისას და ომშიც ერთი და იგივე სამების რანგში ჰიპოსტაზირდება.
აქედან გამომდინარე, მსოფლიო გონების საზრისი უკვდავი, კოსმიური ბუნებისაა,
რომელიც საყოველთაო განცალკავებითა და ერთადერთობით კი არ მიიღწევა,
არამედ ყველასთან ერთიანობითა და ერთბუნებოვნებით, რაშიც დანაკლისი არც
ნაშთით და არც უნაშთოდ არ მოიაზრება.
ახლა უკვე საბოლოოდ დავუბრუნდეთ ჰუმანიტარული საერთაშორისო
სამართლის იმ მეორე ფუნქციას, რომელიც გამოიხატება ძალისმიერი, სამხედრო
ზემოქმედების ღონისძიებათა გატარებაში. ჩვენს მიერ ზემოთ ჩამოყალიბებულმა
მსჯელობებმა საშუალება მოგვცა გავაკეთოთ ის შესაბამისი დასკვნები, რომელიც
აღნიშნული სამართლის სამართლებრივ შეფასებას განსაზღვრავს: 1. ნებისმიერი
დამსჯძელი სამხედრო აქცია, რომელსაც შედეგად მოსდევს სიცოცხლის
განადგურება და მოსპობა, არ შეიძლება ჰუმანურად ჩაითვალოს, მაშინაც კი, როცა
იგი მართლდება სხვადასხვა მოტივით; ვინაიდან ჰუმანიზმი კათმოყვარეობაა,
რომლისთვისაც ყველა ადამიანის ბედნიერება მიზანს წარმოადგენს, რაც ადამიანთა
უბედურების საშუალებით არ შეიძლება მიღწეულ იქნეს. ასევე არ შეიძლება
ადამიანის უფლებების დაცვა ადამიანთა სიცოცხლის ხელყოფის გზით. 2.
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი თანამედროვე ეტაპზე გახლავთ
საერთაშორისო იმპერიალისტური ამბიციების გამოხატვის ფორმალური საშვი,
რომლის მიღმა იმალება მტაცებლური სახელმწიფო_პოლიტიკური ზრახვები. 3.
სახელმწიფოები, რომლებიც ეწეოდნენ აგრესიას სხვადასხვა ქვეყნების წინააღმდეგ,
პირველ რიგში აზარალებდნენ და მტრობდნენ საკუთარ ხალხებს იმით, რომ მათ
აიძულებდნენ საკუთარი სიმშვიდისა და სიკეთის მსხვერპლის ფასად აეღოთ
უდიდესი მორალური, ზოგად_ადამიანური ტვირთი, ამიტომ არცერთო ომს
არცერთი ხალხისათვის ნამდვილი ბედნიერება არ მოუტანია, მათ შორის, არც იმ
გამარჯვებულთათვის, რომლებიც სამართლიანი ომიდან ღირსეულად
გამოდიოდნენ, იმიტომ, რომ ომი უმსხვერპლოდ არ არსებობს, მსხვერპლი კი
ყოველთვის მძიმე და აუნაზღაურებელია, რაც სავსებით საკმარისია
უბედურებისათვის. 4. საერთაშორისო სამართალი მარტო მაშინ იქნებოდა
სამართლიანი, თუ ის მოახერხებდა ისტორიული მიწა_წყლის მიკუთვნების
პრინციპით მსოფლიო ერების მოწესრიგებას იმგვარად, რომ ყველა ადამიანს,
ყველაზე ახლობელი, ძვირფასი და სანუკვარი ბედნიერების ღირსეული მოპოვების
შესაძლებლობა მხოლოდ საკუთარ სამშობლოში გასჩენოდა.
 177

რეზიუმე

სამართლის ფილოსოფიის აქტუალური პრობლემები ასახავს სხვადასხვა

სამართლებრივი და პოლიტიკური ხასიათის მრავალწახნაგოვანი სისტემების
შიგნით არსებულ თანამედროვე ტიპის მნიშვნელოვან და აქტუალურ საკითხთა
წყებას. ნაშრომი უმთავრეს მიზნად ისახავდა, ადამიანის უფლებათა დაცვის
პრიორიტეტული პრობლემის რანგში უზრუნველყოფის ამოცანათა თანმიმდევრული
და სისტემატური გააზრების სახით, დეტალურად განხილულიყო არა მარტო
სამართლებრივი ნორმების, კატეგორიებისა და ცნებების განმსაზღვრელი
ნიშან_თვისებები, არამედ უბრალოდ სამართალდამცავი ორგანოების
ფუნქციონირებისა და მოქმედების ოპტიმალური, თანამედროვე ცივილიზებული
მეთოდები, რათა შესაძლებელი გამხდარიყო ეფექტური და მეცნიერულად
დასაბუთებული მოდელის რეალური თვითდამკვიდრებისათვის ხელშემწყობი
თეორიული წანამძღვრების შემუშავება და გამოყენება ჩვენი ქვეყნის
სამართალწარმოების სფეროში.
კომპლექსური კვლევა_ძიებისა და დასაბუთების სისტემა აღნიშნული
მიმართულებისთ უშუალო შეხებაში მოდის ისეთ პრობლემებთან, რომლებიც
ლოგიკურ_ისტორიული ეტაპების თვალსაზრისით, ერთიან და თანმიმდევრულ
პროცესთა ურთიერთგანპირობებულ ჯაჭვშია მოქცეული. წესრიგის,
დემოკრატიული თანაცხოვრების, თანასწორობის, თავისუფლების პრინციპები და
საერთაშორისო მასშტაბის ღირებულებები კავშირში იმყოფებიან იმ
კრიტერიუმებთან და სტრატეგიულ სახელმწფიოებრივ ორიენტირებთან, რომლებიც
ადამიანის უფლებათა დაცვის რეალური ინტერესების გათვალისწინების გარეშე
უბრალოდ აზრს კარგავენ. ყოველივე ამან ასახვა პოვა საქართველოს მოქმედ
კონსტიტუციაში და საერთაშორისო სამართლებრივ აქტების, ხელშეკრულებისა და
კონვენციების შესაბამისად, რაც აღიარებასა და დადასტურებას პოვებს ჩვენი
საკანონმდებლო ხელისუფლების მიერ დადგენილ კანონმდებლობაზე აქტებსა და
რეზოლუციებში. ამ მიმართულებით საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო
კოდექსმაც განიცადა მთელი რიგი ცვლილებები, საიდანაც მიღებული კორექტივები
სერიოზულ გავლენას მოახდენენ სამართლიანი სასამართლოს
ქმედითუნარიანობაზე, რაც ესოდენ მნიშვნელოვანი და აუცილებელია
სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისათვის.
სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმირების იდეის რეალიზებისათვის
ერთ_ერთი გადამწყვეტი პირობა გახლავთ სამართალდამცავი ორგანოების
საქმიანობისათვის ისეთი საკანონმდებლო, თეორიული და
მატერიალურ_ტექნიკური ბაზის შექმნა, რომელიც ხელს შეუწყობს ადამიანის
კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლების დაცვას. ესენია: სიცოცხლის,
პატივის, ღირსების ხელშეუვალობა უდანაშაულობის პრეზუმცია, ფიზიკური ან
ფსიქიკური იძულების დაუშვებლობა, უკანონო დაკავებისა და დაპატიმრებისათვის
კომპენსაციის მიღების უფლება, ყოველივე ეს შესაძლებელია მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, როდესაც ერთი_მეორისაგან მტკიცედაა გამიჯნული საკანონმდებლო,
აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლებანი. უწინარეს ყოვლისა,
სამართლებრივი სახელმწიფოსა და დემოკრატიული სამოქალაქო საზოგადოების
ჩამოყალიბებისათვის უმთავრესი გახლავთ მოქალაქეთა სამართლებრივი
თვითშეგნების განმტკიცება, რომლებიც ეფუძნება არა მარტო საკუთარი უფლებების
 178

აღიარებასა და პატივისცემას, არამედ საერთო_საზოგადოებრივი თანაცხოვრების

საფუძველზე აგებული მოვალეობისა და პასუხისმგებლობის განცდას. ამ ფონზე
ყოველ მხრივ ხელი უნდა შეეწყოს ზოგადსაკაცობრიო ზნეობრივი იდეალის
თვითდამკვიდრებას. აღნიშნულ ნაშრომში უხვადაა მოტანილი ის მასალა, სადაც
თავმოყრილია არა მარტო პროფესიონალი იურისტების მიერ შემოთავაზებული
შეხედულებები და დასკვნები, არამედ ფილოსოფოსების, სოციოლოგების და დიდ
საზოგადო მოღვაწეთა თვალსაზრისებიც, რაც მნიშვნელოვან სამსახურს გაუწევს არა
მარტო იურისპრუდენციის სპეციფიკური საკითხებით დაინტერესებულ პირებს,
არამედ პოლიტიკისა და სამართლის ფილოსოფიის პრობლემებზე ორიენტირებულ
მკითხველს.

RESUME

"The actual problems of law philosophy" observe very important and actual problems
of political and justice systems. The main aim of the topic is to observe in details not only tre
differences between justice norms and categories, but also to make clear those modern and
civilized methods which functions in justice system. This happens for enabling effective end
scientifically proved models to exist in justice sustem of our country.
Complexive scientific studies and observations are an inseparable part of problems
like logical-historical chain of aqual rights, discipline and democratic colliding, which by
their side "corroborate, with those sriteria and governmental orients, which loose their
importance witrout taking into account human rights and dependence of human rights
principles. All this appeared in the contemporary constitution of Georgia wrich functions
along with national comvents and contracts. the justice codex also changed a lot, and
cortections made in influcnced the justice codex also changed a lot, end corrections made in
it influenced the process of developing and creating fair, justice and law obeying country.
For fully realizing tris idea needs such govermmental,treoretical and materialistic-
technical basis, which will enadle the people to defend treir rights and they are: tre rights of
freedom, condiscendence, denying all kinds of physical and psychological pressure. In this
process very important principle is the enforcement of court and low systems into people, s
self-confidence. Here, all the morals of mankind must be defended.
In this topic we see many suggestions and viewpoints of professionalists and number
of useful ideas coming from philosophers and sociologists.
 179

გამოყენებული ლიტერატურა

1. არისტოტელე, პოლიტიკა, ნაწილი პირველი. თამარ კუკავას თარგმანი,

თბილისი, 1995 წ.
2. ადამიანის უფლებები. საერთაშორისო ხელშეკრულების კრებული, გაეროს
გამოცემა # 83.
3. აშშ. კონსტიტუცია, კომპრომისის ხელოვნება, ანუ მართულთა მმართველობა.
ინგლისურიდან თარგმნეს მ. უგრეხელიძემ და ვ. ყიფიანმა, თბ. „ჯისიაი“
1997 წ.
4. ბაბილაშვილი ჯ. მოხსენება მთავრობის გაფართოებულ სხდომაზე
„საქართველოს რესპუბლიკა“, 1999 წ. 19 თებერვალი.
5. გაბისონია ი. სისხლის სამართლებრივი დევნის საპროკურორო ფუნქციის
განხორციელების ზოგიერთი კონცეფტუალური საკითხი `სამართალი". თბ. 1997 წ.
6. გაბისონია ი. პროკურატურის სტატუსი საზღვარგარეთ და საქართველოში.
გამომც. შპს ფავორიტი თბ., 1999 წ;
7. გაბილაია ა., ქვაჩახია ვ. ესთეტიკურის სოციალური არსი: გამომცემლობა
`ლიტერატურა და ხელოვნება" თბ., 1965 წ.
8. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დოკუმენტი 134/46 თბ., 1980 წ.
9. გაეროს გაერთიანებული ანსამბლეა. ოფიციალური ანგარიშები მე_40 სესია.
დამატება # 38. 1985 წ. გვ. 40_53.
10. გაეროს და მსოფლიო სამედიცინო ასოციაციის დოკუმენტები თბ., 1998 წ.
11. გოგიბერიძე. რჩეული ფილოსოფიური თხზულებები. ტ. III . თბ., 1972 წ.
12. გოგიბერიძე მ. რჩეული ფილოსოფიური თხზულებები. ტ. I. თბ., 1972 წ.
13. გეგეშიძე დ. ვეკუა გ. მამულაშვილი ბ. ბიოეთიკა, გამომცემლობა `ლეგა" თბ.
2001 წ;
14. გრიგოლავა ვ. გამოყენებითი ფსიქოლოგიის ზოგიერთი საკითხი.
გამომცემლობა `მეცნიერება" თბ. 1964 წ.
15. დოსტოევსკი თ. დანაშაული და სასჯელი, თბილისი 1984 წ;
16. ევროპის საბჭო და ადამიანის უფლებების დაცვა. გამოცემაზე პასუხისმგებელი
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარე_ ავთანდილ
დემეტრაშვილი. თბ., 1998 წ;
17. ენგელსი ფ. ბუნების დიალექტიკა. თბ., 1954 წ;
18. ერქომაიშვილი ვ. ფილოსოფია, გადამუშავებული და შევსებული. გამოცემა
`თბილისი", 1998 წ;
19. ინწკირველი გ. `სახელმწიფოს და სამართლის თეორია". ძირითადი ცნებები
და დებულებები. თბ., თსუ გამომცემლობა 1993 წ;.
20. ინწკირველი გ. `სახელმწიფოს და სამართლის თეორია" თბილისი. თსუ
გამომც. 2000 წ.
 180

21. კახნიაშვილი ავ. უდანაშაულობის პრეზუმპცია და მისი განხორციელების

გარანტიები სასამართლომდელ სტადიებზე. გამომცემლობა `ნეკერი" თბ., 1997 წ.
22. კახნიაშვილი ავ. როგორ ვებრძოლოთ კორუფციას. თბ., 2002 წ;
23. კოდუა ე. სოციოლოგია I ნაკვეთი. თბილისი 1998 წ;
24. კოდუა ვ. სოციოლოგია II ნაკვეთი. თბილისი უნივერსიტეტის გამომც. 1998 წ.
ლაოძი, დაო დეძინი. თბ., 1983 წ.
25. ლობჟანიძე გ., `სახელმწიფოს და სამართლის თეორია", `პრობლემები". თბ.,
2000 წ;
26. ლორია ვ. საქართველოს ადმინისტრაციული სამართალი. თბ., თსუ. გამომც.
1998 წ.
27. ლილუაშვილი თ. სასამართლო დამოუკიდებელი უნდა იყოს, სამართალი თბ.,
1992 წ;
28. მაკიაველი ნ. მთავარი თბ. `საბჭოთა საქართველო" 1984 წ.
29. მარქსი. ენგელსი ფ. რჩ. ნაწერები ტ.2 თბ., `საბჭოთა საქართველო", 1964 წ.
30. მეტრეველი ვ., რომის სამართალი. თბ., 1995 წ;
31. მიულერი გ., მაფია _ ჩვიდმეტფეხა, რვაფეხა გაეროს კვალიფიკაციით `დილის
გაზეთი" 1997 წ; 22 მაისი.
32. მუჯირი ა. საქართველოს კონსტიტუცია და კანონი პოლიციის შესახებ. თბ.,
1997 წ;
33. მჭედლიშვილი ლ., ივანიძე ნ., ლოგიკა, თბ., 1997 წ.
34. ნადარეიშვილი გ. მილიუკოვი _ რუსეთის ისტორიული განვითარების
თავისებურებათა შესახებ `სამართალი" 1990 წ.
35. ნაჭყებია გ., გაგების მეთოდის ზოგიერთი ასპექტი სისხლის სამართლის
მეცნიერებაში, საბჭოთა სამართალი. 1989 წ.
36. ნაჭყებია გ., დანაშაულობის შემადგენლობა, როგორც არაბრალეულობის
პრეზუმფციის საფუძველი, სამართალი, 1992 წ;, # 8_9
37. რენე დავიდი., თანამედროვეობის ძირითადი სისტემები, თბ. 1993 წ;
38. სავანელი ბ. ხელისუფლების განაწილების პრინციპი და ადამიანის
უფლებების კონსტიტუციური გარანტიები. ბრძოლა უფლებებისათვის, სამართლის
რეფორმა საქართველოში. თბ. 1994 წ;
39. სავანელი ბ. სამართლის თეორია (მეორე გამოცემა) თბ., 1997 წ. თბ., 2001 წ;
40. სამართალდამრღვევებთან მოპყრობის გაეროს მეექვსე კონგრესი, კარაკასი,
1980 წ; # 81
41. საქართველოს სსრ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, შემოღებული
სამოქმედოდ 1961 წლის 1 მარტიდან, ცვლილებებით და დამატებებით 1971 წლის 1
იანვრამდე. თბ., 1971 წ.
42. საქართველოს სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი. თბ., 1977 წ.
43. საქართველოს რესპუბლიკის კანონი `სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ"
(გაზ. `საქართველოს რესპუბლიკა". 1992 წ. 10 ნოემბერი)
44. საქართველოს რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსი, ცვლილებებით
და დამატებებით. თბ., 1995 წ.;
45. საქართველოს კანონები, ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტები
და კონფერენციები, გამომც. `მერიდიანი". თბ., 1998 წ;
46. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი: გამომცემლობა
`სამართალი". თბ., 1998 წ;
 181

47. სახელმწიფოსა და სამართლის თეორია კორეისკის და პერევალოვის

რედაქციით 1990 წ.
48. სახელმწიფო და სამართალი. ჟურნალი 1990 წ;, # 5
49. სტროგოვიჩი გ.ს. სისხლის სამართლის კოდექსი. თსუ გადმომც. თბ., 1948 წ;
50. ფალიაშვილი ა., საპროკურორო ზედამხედველობა სსრ კავშირში
/სახელმძღვანელო/ თბ., თსუ გამომც. 1970 წ;
51. ფალიაშვილი ა. საქართველოს სამართალდამცავი ორგანოები. გამომცემლობა
`მერიდიანი". თბ., 2001 წ.
52. შ. ფაფიაშვილი `საქართველოს რესპუბლიკის სამართალდამცავი ორგანოები".
თბ., 1995 წ;
53. ქენეთ ჯანდა, ჯეფრი მ. ბერი, ჯერი გოლდმენი. ამერიკული დემოკრატია, აშშ
ხელისუფლება და პოლიტიკური პროცესი. თბ., 1995 წ;
54. ქსენოფონტე, მოგონებანი სოკრატეზე, სოკრატეს აპოლოგია, აკაკი ურუშაძის
თარგმანი. თბ., 1973 წ.
55. ქურდაძე მ. ჭეშმარიტების დადგენის საკითხები გამოძიების პროცესში. თბ.,
თსუ გამომც. 1991 წ.
56. ყაუხჩიშვილი ს., გეორგიკა, ბიზანტიელი მწერლის ცნობები საქართველოს
შესახებ. ტ.III. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ და განმარტებების
დართვით; თბილისი, 1936 წ.
57. შუშანიშვილი ა. უდანაშაულობის პრეზუმპცია. საიუბილეო კრებული, გივი
ინწკირველი 70. თბ., 1996 წ.
58. ჩვენთან მოდის წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი _ რას ნიშნავს ეს ?
კითხვა და პასუხი პოლიციის თანამშრომლებისათვის. ჟენევა. მაისი. 1999 წ.
59. ცნობილაძე პ. საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი. თბ., `მერიდიანი"
1996 წ;
60. ჭანტურიძე ლ.ნინიძე თ. მეწარმეთა შესახებ კანონის კომენტარები, თბ., 1996 წ.
61. ჯორჯაძე ა. თხზ. ტ. III თბ., 1911 წ.
62. ჰანს_პეტერ გასერი, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი /შესავალი/
თბ., 1999 წ.
63. Абашмадзе В. Учение о разделении государственной власти и его критика ТБ.
1958 г.
64. Арсенеъев В.Д. О фактах не подлежащих доказыванию в процессе уголовного
судопроизводства. Правоводение, М., 1965 г.
65. Аристотеь. Политика. Соч.Т.4, М., 1984 г.
66. Рабаев В.К., Презумпции в советском праве, Горький, 1974 г.
67. Басков В. И. Курс прокурорского надзора (учебник) М., «Зарцало», 1998 г.
68. Бердяев Н. Смысл творчества. М., Изд. Иг. М. Неверова, 1915 г.
69. Бребан Г. Французкое административное право, М., «Прогресс», 1988г.
70. Брумм Л. Социологиа сегодниа, М., 1965 г.
71. Бровин Г.Ч. Михаилов В.Т. Прокурорский надзор над законностью исполнения
приговоров. М., «Юрид. Лит», 1977 г.
72. Богдановская И.Ю. Закон в английском праве, М., 1987 г.
73. Бойков А.Д., Третья васть в росии, М., 1998 г.
74. Бочч А. Сотрудничество между прокурорами государств-членов совета европы
/Прокуратура в правовом государстве/, М., 1997 г.
 182

75. Ва сильев Л.И., фактические презумпции в советском уголовном

судопроизводстве, краснодар, 1977 г.
76. Гадошников А. М. Третья Конституция КНР, советское государство и право, 1979
г., # 1.
77. Газета Зюртаре 30. V. 1953 г.
78. Гегель. Соч. Т. 11, М., 1935 г.
79. Гегель Г.В.Ф. Политические произведения, М., «Наука». 1978 г.
80. Гегель Г.В.Ф. Философия права, М., 1990.
81. Гердер Г. Идеи к философии истории человечества, М., 1977 г.
82. Гизо Ф. История цивилизации в европе (Остербург, Изд. Н. Тивлена, 1964 г.)
83. Гоббс Т. Соч. т.I, М., 1989 г.
84. Дюркейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии, М., 1991 г.
85. Зиммель Г. Социальная дифференциация. М., 1900 г.
86. Зомбарт В. Социология, Ленинград, 1924 г.
87. Известия на Президиума на Народного собрание. София, 1952 г.
88. История политических и правовых учений, М., «Инфрам». 1966 г.
89. Каминская В. И. Учение о правовых презумпциях в уголовном процессе, М.,
1948 г.
90. Карапетян С. Назашите прав подозреваемых и обвиняемых, находящихся под
стражей. «Законность», 1997 г.
91. Каролина. Пер. С. Булатова, Алма-ата, 1967 г.
92. Касумов Ч. С. Презумпция невиновности в советском праве, Баку, 1984 г.
93. Камю А. Сумерки богов. М., 1990 г.
94. Квитли Дж. Презумпция невиновности. Американское право. Государство и
право, 1990 г.
95. Коеннии К. Основы уголовного права, М., 1949 г.
96. Коллисон. Неправомерные суды, М., 1961 г.
97. Конституция ссср. М., 1977 г.
98. Конституция Испании. Конституции буржуазных государств, М., 1982 г.
99. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Под ред. Б.А.
Страшуна, т. 1-2 (общая часть) М., «Бек». 1966 г.
100. Кобалевский В. Очерки советского административного права. Харьков, 1924 г.
101. Кнапп. Крупные системы права в современнов мире. «Стравительное
правоведение статей, М., 1978 г.
102. Кулик А. Надзор за законностью исполнения уголовных наказанийй.
«Законность», 1997 г., # 12.
103. Курьер Юнеско, декабрь 1963 г.
104. Кьеркегор С. Несчастнейший, СПБ, 1908 г.
105. Ларин А. М. Презумпция невиновности, М., 1982 г. Либус И. А. Презумпция
невиновности в советском праве, Баку, 1984 г.
106. Мальков В. В. Советское законодательство о жалобых заявлениях, М., 1967 гю
107. Мартышкин Д. В., Несколько тезисов о перспективах правого государства в
росии, «Государство и право», 1966 г.
108. Мертон Р. И брумм А. Социология сегодния, М., 1965 г.
 183

109. Мертон Р., Социальная структура и анатомия. Социологтческие исследования.

1992 г.
110. Мертон Р. Мид Дж., Парсонс Т.. Щюц А. Американская социологическая мысль,
М., 1994 г.
111. Моммзен Т. История Рима, 1936 г.
112. Нерсесянц В.С. Право и закон. М., 1983 г.
113. ницше Ф. Антихрист, СПБ. 1907 г.
114. Общая теория права и государства учебник, М., 2Право и закон», 1996 г.
115. Платон. Государство, т.З., М.. 1987 г.
116. Политическая система Великобритании ( Коллектив авторов. Перевод с нем.) М..
«юрид. Лит». 1984 г.
117. Полянский Н.Н. Вопросы теории уголовного процесса, М., 1956 г.
118. Поздняков Э.А. Филосоофия государства и права, М., 1995 г.
119. Поппер К., Открытое общество и его враги, т.I, М., 1992 г.
120. Проблемы теории государства и права. Под ред. С.С. Алексеева. М., «Юридич.
Лит». 1979 г.
121. Радева Р. Сыщность на презумпциятя за невиновность на обвинемая, софия, 1970
г.
122. Руперткросс. Прецендент в английском праве, М., «Юрид. Лит». 1985 г.
123. Сафранов С. Свято место пусто не бывает, совершенно секретно. 1997 г.
124. Спенсер Г. Основания социологии, СпБ. 1989 г.
125. Смелзер Н. Социология, М., 1994 г.
126. Соловьев А. Б. Функция уголовного преследования в досудебных стадиях
процесса (прокуратура и правосудие в условиях судебноправовой реформы), М., 1997 г.
127. Соловьев Э.Ю. Правовой нигилизм и гуманистической смысл права.
Квинтенсенция: философский альманах М., Изд. Политич. Лит. 1990 г.
128. Спасович В. П. Гражданского и уголовного права, 1873 г.
129. Сорокин П. Человек, цивилизация, общество, М., 1992 г.
130. Социология преступности, М., 1966 г.
131. Скуратов Ю. И. Роль прокуратуры в укреплении законности и правопорядка
«Законность», М., 1966 г.
132. Становление системы национального права в независимых странах Африки.
«Прблемы государства и права», вып. 9. М.,1980 г.
133. Строгович М.С. обеспечение обвиняемому праве на зашиту и презумпция
невиновности, М., 1981 г.
134. Страгович М.С. Право обвиняемого на зашиту и презумпция невиновности, М.,
1984 г.
135. Стуканов А. Законность в деятельности органов административной юрисдикции
«Законность», М., 1998 г. # 12.
136. Сюкиянен Л. Р. Мусульманское право как объект общей теории права, советское
государства, советское государство и право, 1979 г., # 1.
137. Тадеосян В. С. К вопросу об установлении истины в советском уголовном
процессе. Советское государство и право, 1948 г.
138. Теория права и государства. Выпуск 2, М., «Юрист». 1994 г.
139. Теория права и государства. Учебник, М., «Право и закон». 1996 г.
 184

140. Томан Ж. Зволюция конституционно-правого статуса прокуратур в странах-

членах Совета Европы /Прокуратура в правовом государстве, М., 1997 г.
141. Туценко К.Ф. Ковалев М. А. Правоохранительные органы, М., 1995 г.
142. Уолкер Р. Английская судебная система, М., 1980 г.
143. Флетчер Дж. Презумпция невиновности. Советское государство и право, 1989 г.
144. Фреид З. Психология масс и анализ человеческого «я». М., 1925 г.
145. Фреид З. Психология бессознательного, М., 1990 г.
146. Хрестоматия по всеобщей истории государства и права, М., 1973 г.
147. Цимео Инако, Современное право в Японии, М., 1981 г.
148. Чангули Г. И. Принцип презумпция невиновности в уголовно-процессуальном
законодательстве и судебной практике зарубежных социалистических стран,
проблемы правоводенияю вып. 40, киев, 1979 г.
149. Чангули Г. И. Презумпция невиновности, М., 1982 г.
150. Штерн Э. Прикладная психология, М., 1924 г.
151. Шупилов В. ФБР на службе американский фемиды. Социалистическая
законность, 1980 г.
152. Эисман А. А. Логика доказывания, М., 1971 г.
153. Элькинд П. С. Некоторые актуальные вопросы советского судопроиводдства, М.,
1978 г.
154. Энциклопедический словарь, Издатели Брокгауз А., Ефронь И. А., т. 49, Санкт-
Петербургъ, 1898 г.
155. Юридический словарь, т. 2, М., 1956 г.
156. Юридический энциклопедический словарь, М.. 1987 г.
157. Amerikan journal of international low. 1981 г.
158. Best and Pictet; Pierre Boissier, History of the international committee of the red
Cross. From Solferino to Tsushima, Geneva. 1985 y.
159. Burtt H. E., applied psychology; N. Y., 1959 y.
160. Guertion W. H. And Wilhelm A. L., A statistical Analisis Respons Employed in lie
Detection, Journal of General Psychology; 1954 y.
161. Jean-Jacgues Rousseau, a. Treatise on the social contact, book I, chap IV.
1971 y.
162. Parsons T. Esseys in Sociological Theory, Glencoe, 1949 y.
163. Weld H. P. And Denzing E. R., stady of the Experiments in the Hypnostic
Prodartion of crime Juarnal of Psychology, 1941 y.
164. Young P. C., Inteligence and Suggestibility in Whits and Negroes, Journal of
comparative Psichology. 1929 y.
165. Hartman N., Der Aufbau der realen welt, Вerlin, 1950 y.
166. Heidegger. Sein und Zeit, Berlin, 1941 y.
 185

სარჩევი
წინასიტყვაობა . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

თავი I სახელმწიფოსა და სამართლის ძირითადი თავისებურებანი

$ 1. სახელმწიფოსა და სამართლის თანაფარდობის პრობლემა
$ 2. საზოგადოების სახელმწიფოებრივი და სახელმწიფოს სოციალური ფუნქციები.
..........................
$ 3. სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელებისა და შინაგანი სიმშვიდის
უზრუნველყოფის პრობლემა. . . . . . .
$ 4. წესრიგის მეტაფიზიკური და სამართლებრივი გაგება
$ 5. თავისუფლებისა და წესრიგის ურთიერთმიმართების
პოლიტიკურ_სამართლებრივი ფილოსოფიური განსაზღვრება. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................
თავი II ადამიანურ უფლებათა დაცვის სამართლებრივი უზრუნველყოფის
სისტემური თვალსაზრისი. . . . . . . . . . . . .
$ 1. ადამიანის უფლებათა, თავისუფლებათა და ინტერესთა კანონიერების
პრობლემა. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
$ 2. დანაშაულის გნოსეოლოგიური, სოციოლოგიური და სამართლებრივი
კვალიფიკაციის პრობლემა. . . . . . . . . . . . . .
$ 3. დანაშაულის ცნების ლოგიკური, სოციოლოგიური და ფსიქოლოგიური
განსაზღვრების მნიშვნელობა და როლი სამართალდამცავი ორგანოების საქმიანობის
სფეროში. . . .
თავი III უდანაშაულობის პრეზუმფცია და მასთან დაკავშირებული დილემების
ლოგიკურ_გნოსეოლოგიური გადაწყვეტის გზები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
................
$ 1. საქართველოს კონსტიტუციური უფლებების კრიტიკული ანალიზი . . . . . . . . . .
...................................
$ 2. უდანაშაულობის პრეზუმფციის სამართლებრივი დაფუძნების
განმსაზღვრელი პირობები; მისი გავრცელების ფორმები სისხლის სამართლის
პროცესში . .
$ 3. უდანაშაულობის პრეზუმფციის მოკლე ისტორია, მისი ასახვა საერთაშორისო
სამართლებრივ აქტებსა და კანონმდებლობაში . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
$ 4. უდანაშაულობის პრეზუმფციის ინტერპრეტაციები დქართულ სამართალში
და მისი ძირითადი პრობლემის გადაწყვეტის ფორმალურ_ლოგიკური ალგორითმი .
.....
თავი IV ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის სულისკვეთება და
მისი რეალიზაციის პრობლემატიკა . . .
$ 1. დეკლარირებულ უფლებათა და თავისუფლებათა სრული ან ნაწილობრივი
ფიქტიურობის დამადასტურებელი არგუმენტები. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........
 186

$ 2. საერთაშორისო პაქტის მიერ აღიარებული ცალკეული სადაო სამოქალაქო და

პოლიტიკური უფლება; ერთა თვითგადმორკვევისა და ტერიტორიული მთლიანობის
შეუთავსებლობის პრობლემა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
თავი V სამართლის დამოუკიდებლობის სახელმწიფოებრივი და სოციალური
უზრუნველყოფის პირობები.. . . . . . . . . . . . . . .
$ 1. სასამართლო ორგანოთა დამოუკიდებლობის შინაგანი და გარეგანი
ფაქტორები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
$ 2. მოსამართლის პიროვნული, სოციალური და პროფესიული ღირსებების
ერთიანობის პრობლემა თანამდებობაზე შერჩევის პროცესში . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

$ 3. გაუცხოების ფილოსოფიური კატეგორიის თავისებურება სიტყვის

თავისუფლებისა და პროფესიული საიდუმლოების ურთიერთშეხამების საკითხში. . .
........
$ 4. დამცველის ინსტიტუტის სამართლებრივი საქმიანობა, ადვოკატურის
ზოგად_ფილოსოფიური და ეთიკური პრობლემები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..........
თავი VI სისხლის სამართალწარმოების ზოგადი პრინციპები და
თავისებურებანი; ფიზიკური ზეწოლისა და წამების დაუშვებლობა. . . . . . . . . . . . . . . . .
.......................
$ 1. ადამიანის მორალურ_სამართლებრივი უფლება_მოვალეობანი, მისი
საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი ვალდებულებები სისხლის სამართლის
პროცესში. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
$ 2. დამნაშავეობის წინააღმდეგ მიმართული ძალდატანებითი ღონისძიებების
მიზანშეწონილების პრობლემა . . . . . . . . . . .
თავი VII შეიარაღებული კონფლიქტები და საერთაშორისო სამართალი,
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ფილოსოფიური შეფასება . . . . . . . . . . . . .
................
$ 1. ძალის გამოყენების შეზღუდვა და აკრძალვები ომების პროცესში ჟენევის
კონფენციისა და დამატებითი ოქმების მიხედვით. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...........
$ 2. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის კრიტიკული შეფასების
რამდენიმე ზოგადფილოსოფიური ასპექტი . . . .
რეზიუმე ქართულ ენაზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
რეზიუმე ინგლისურ ენაზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
გამოყენებული ლიტერატურა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187