ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ
1, 2014
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ

ΚΑΙ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ

Ιωάννινα, 10-13 Δεκεμβρίου 2014

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

ΑΘΗΝΑ 2018
ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ
ΚΑΙ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ
οργανωσΗ κοσμητεία φιλοσοφικής σχολής
πανεπιστήμιο ίωαννίνων
εφορείες αρχαιοτήτων και υπηρεσίες νεωτέρων μνημείων
Βδ ελλάδας & νησιών του ίονίου

επίστΗμονίκΗ επίτροπΗ κατερίνη λιάμπη, πανεπιστήμιο ίωαννίνων

κωνσταντίνος σουέρεφ, εφορεία αρχαιοτήτων ίωαννίνων
Βαρβάρα παπαδοπούλου, εφορεία αρχαιοτήτων Άρτας
Βασίλειος κασκάνης, υπηρεσία νεωτέρων μνημείων & τεχνικών
Έργων Ηπείρου, Βορείου ίονίου & δυτικής μακεδονίας

Οργανωτική ΕπιτρΟπή ολυμπία Βικάτου, εφορεία αρχαιοτήτων αιτωλοακαρνανίας

ελένη κοτζαμποπούλου, εφορεία αρχαιοτήτων κιλκίς
Άννα κωτσοβίλη, υπηρεσία νεωτέρων μνημείων & τεχνικών Έργων
δυτικής ελλάδος, πελοποννήσου & νοτίου ίονίου
χριστίνα μερκούρη, εφορεία αρχαιοτήτων ζακύνθου
τένια ρηγάκου, εφορεία αρχαιοτήτων κέρκυρας
γεώργιος ρήγινος, εφορεία αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας
ανδρέας σωτηρίου, εφορεία εναλίων αρχαιοτήτων
ίωάννης χουλιαράς, εφορεία αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας

γραμματΕιA Άντα αγγέλη, φιλόλογος, προϊσταμένη γραμματεύς κοσμητείας

φιλοσοφικής σχολής πανεπιστημίου ίωαννίνων
χρήστος κλείτσας, αρχαιολόγος, εφορεία αρχαιοτήτων ίωαννίνων
Θάλεια κύρκου, αρχαιολόγος, εφορεία αρχαιοτήτων ίωαννίνων
ανθή φιλίδου, αρχαιολόγος, εφορεία αρχαιοτήτων ίωαννίνων

μακΕτα ΕΞωΦΥΛΛΟΥ χρήστος τσακούμης, αρχιτέκτονας, εφορεία αρχαιοτήτων ίωαννίνων

γενίκΗ εποπτεία ελένη κώτσου

επίμελεία εκδοσΗσ Βίκυ Θεοφιλοπούλου

καλλίτεχνίκΗ επίμελεία - φωτολίο α.ε.

επεΞεργασία είκονογραφίκου
υλίκου - εκτυπωσΗ

Η μετάφραση των κειμένων στην αγγλική συμπεριλαμβανομένων και των περιλήψεων στην αγγλική
και την γερμανική έχει γίνει με ευθύνη των συγγραφέων.

© ταμείο αρχαίολογίκων πορων καί απαλλοτρίωσεων

δίευΘυνσΗ δΗμοσίευματων
οδός πανεπιστημίου 57, αθήνα 105 64
www.tap.gr

ISΒN 978-960-386-366-3
 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ
ΚΑΙ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ

Ιωάννινα, 10-13 Δεκεμβρίου 2014

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

ΑΘΗΝΑ 2018
ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ
 περίεχομενα

αντί προλόγου ........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

ΗΠΕΙΡΟΣ
χρίστίνα παπουλία
νέα δεδομένα για την παρουσία των νεάντερταλ στη Βορειοδυτική
ελλάδα και τα νησιά του ίονίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 19

κωνσταντίνα γραΒανΗ
Η ανασκαφική δραστηριότητα του πανεπιστημίου ίωαννίνων στην Ήπειρο. . . . . . . . . . 35

είρΗνΗ καλογίαννΗ
Έργα αποκατάστασης εκκλησιαστικών μνημείων με φορέα υλοποίησης
την περιφέρεια Ηπείρου.......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

χρΗστοσ σταυρακοσ, κατερίνα κοντοπαναγου, στεφανοσ κορδωσΗσ,

φανΗ λυταρΗ, χρΗστοσ τσατσουλΗσ, Ηλίασ πίνακουλίασ
ερευνητικό πρόγραμμα για τις Βυζαντινές και μεταβυζαντινές κτιτορικές
επιγραφές της Ηπείρου (αριστεία ίί) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 55

Βασίλείοσ κ. κασκανΗσ, νίκολαοσ χ. Βλαχασ

εργασίες αποκατάστασης κατά την τελευταία δεκαετία σε υδροκίνητα
συγκροτήματα της Ηπείρου ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

ΙΩΑΝΝΙΝΑ
ευγενία αδαμ
Έρευνες για την εποχή του λίθου στην πε ίωαννίνων και απόδοση
των ευρημάτων στο ευρύ κοινό .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 65

ελενΗ Βασίλείου
προϊστορική Ήπειρος, αυτή η άγνωστος…: τα νέα στοιχεία των τελευταίων
χρόνων από την κεντρική Ήπειρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 73

ίουλία κατσαδΗμα, ελενΗ Βασίλείου

παλαμπούτι: μία θέση της μέσης εποχής του χαλκού στο λεκανοπέδιο
των ίωαννίνων .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

7
περίεχομενα

Ηλίασ ανδρεου, χρΗστοσ κλείτσασ

1979-2009: αρχαιολογικές έρευνες κοιλάδας ποταμού γορμού πωγωνίου
ίωαννίνων. δεδομένα και προοπτικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 87

ίωαννα ανδρεου
το ίερό της δήμητρος στη δουρούτη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 101

παρασκευΗ γίουνΗ, υπατία φακλαρΗ

νέα δεδομένα για την οικιστική οργάνωση της ακρόπολης
στην καστρίτσα νομού ίωαννίνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 117

χαρα καππα, δΗμΗτρΗσ κοντογίωργοσ

Η οχύρωση της ακρόπολης της καστρίτσας: νέα δεδομένα της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . 127

γεωργία πλίακου, Θαλεία κυρκου, νίκοσ χοϊνασ

ο οχυρωμένος οικισμός στο λόφο καστρί του μεγάλου γαρδικίου.
από την έρευνα και την προστασία στην ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου . . . . . . . . 135

ΒασίλίκΗ γίαννακΗ, αναστασία γίοΒανοπουλου

ρωμαϊκά λουτρά στο λεκανοπέδιο ίωαννίνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

κωνσταντίνοσ λ. ζαχοσ
δωδώνη. σκιαγράφημα μιας αφήγησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

γεωργίοσ γεωργουλασ, ελενΗ σκαλίστΗ

Η αρένα του θεάτρου της δωδώνης. μια νέα χρονολογική προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . 165

νίκολαοσ α. αναστασοπουλοσ
κωνσταντίνος καραπάνος: πολιτικός βίος, κοινωνική επιρροή και αρχαιολογικές
αναζητήσεις ........................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

δΗμΗτρα παπαϊωαννου
εκπαιδευτικές δράσεις στο Βυζαντινό μουσείο ίωαννίνων.
εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο πλαίσιο της περιοδικής έκθεσης
«ίπποκρατική ίατρική δια μέσου των αιώνων». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Βίργίνία μαυρίκα
εικαστικά τεκμήρια προσκυνήματος: «ίεροσολυμίτικα» του 19ου αιώνα
σε ναούς και μονές των ίωαννίνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 191

πολυΞενΗ δΗμΗτρακοπουλου
παρατηρήσεις στις τοιχογραφίες του ναού της παναγίας (κοίμηση της Θεοτόκου)
στην κληματιά ίωαννίνων .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 201

8
 το αρχαίολογίκο εργο στΗ ΒορείοδυτίκΗ ελλαδα καί τα νΗσία του ίονίου

ανΘΗ φίλίδου
εικόνα του χριστού παντοκράτορα από το Βραδετό ζαγορίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

αλίκΗ λυτρα
Η πορεία του αρχοντικού μίσιου στο χρόνο και η δημιουργία
εκθεσιακού χώρου στο ισόγειό του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 219

γεωργία πλίακου
το οικιστικό πλέγμα στο λεκανοπέδιο των ίωαννίνων, από την πρώιμη εποχή
του σιδήρου ως τους ελληνιστικούς χρόνους. συνέχειες και ασυνέχειες . . . . . . . . . . . . . . . 227

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

στεφανοσ λίγκοΒανλΗσ
Neanderthals και Homo sapiens κατά το ανώτερο πλειστόκαινο
στη βορειοδυτική ελλάδα. νέες μαρτυρίες από τις λιθοτεχνίες λαξευμένου
λίθου των υπαίθριων θέσεων της Θεσπρωτίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Θεοδωρα λαζου, μαρία-λουίζα λελα, ουρανία παλλΗ,

γεωργίοσ ρΗγίνοσ, αντωνία τζωρτζατου, χρΗστοσ τσακουμΗσ
Θεσπρωτών χώρα: η ιδέα, ο σχεδιασμός, η υλοποίηση του αρχαιολογικού
μουσείου Ηγουμενίτσας και η παρουσία του ως πολύπλευρου πολιτιστικού
οργανισμού της τοπικής κοινωνίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 249

κασσίανΗ λαζαρΗ, γεωργίοσ ρΗγίνοσ

ελέα και ελεάτιδα. Η οικιστική οργάνωση στην κοιλάδα της παραμυθιάς
με βάση τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 259

στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, δΗμΗτρα δροσου, ΒασίλίκΗ λαμπρου

Η κοιλάδα του μέσου καλαμά και ο οικισμός της φανοτής-ντόλιανης . . . . . . . . . . . . . . . 271

κασσίανΗ λαζαρΗ, αντωνία τζωρτζατου, κατερίνα κουντουρΗ

ελέγχοντας τα θεσπρωτικά παράλια: ο παραλιακός οικισμός του δυμοκάστρου
και η ευρύτερη περιοχή .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

χρίστίνα γκανία, ΒασίλίκΗ λαμπρου, σταυροσ μπαλακασ,

λίλα φατσίου, χρΗστοσ τσακουμΗσ
τα γίτανα και οι αρχαιότητες στον κάτω ρου και τις εκβολές του καλαμά . . . . . . . . . . . . 297

καλλίοπΗ πρεκα-αλεΞανδρΗ
λατρείες στα γίτανα. Η λατρεία της Θέμιτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

9
περίεχομενα

καλλίοπΗ πρεκα-αλεΞανδρΗ, αλεΞανδροσ ανδρεου,

σταυρουλα αργυρου
Η έπαυλη στη μασκληνίτσα ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου,

ουρανία παλλΗ
Η ρωμαϊκή παρουσία στη Θεσπρωτία μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήματα
της τελευταίας δεκαετίας ............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

δΗμΗτρα παπαϊωαννου
ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού της κοίμησης Θεοτόκου ουζντίνας . . . . . . . . . . . 341

ΠΡΕΒΕΖΑ - ΑΡΤΑ

γεωργίοσ ρΗγίνοσ
το αρχαιολογικό έργο της πρώτης πενταετίας (2006-2010) λειτουργίας
της λγ΄ εφορείας προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων
πρέβεζας - Άρτας .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

χρίστίνα μερκουρΗ
το αρχαιολογικό έργο της λγ΄ εφορείας προϊστορικών και
κλασικών αρχαιοτήτων πρέβεζας - Άρτας κατά τα έτη 2011-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

γεωργίοσ ε. ρΗγίνοσ, Θεοδωρα κοντογίαννΗ

σχεδιασμός και υλοποίηση των εκθέσεων των νέων αρχαιολογικών μουσείων
νικόπολης και Άρτας ................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

ευγενία γκατζογία
διατροφή και οικονομία στην Ήπειρο μέσα από τις αρχαιοβοτανικές έρευνες
στο νεκρομαντείο του αχέροντα και στην επισκοπή σερβιανών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

κωνσταντίνοσ λ. ζαχοσ, μαρία καραμπα, ευαγγελοσ παυλίδΗσ,

αχίλλεασ τρανουλίδΗσ
σεβαστού κτίσμα: 2000 χρόνια μετά: το έργο της επιστημονικής
επιτροπής νικόπολης................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

νίκολαοσ κατσίκουδΗσ
Η συλλογή γλυπτών του αρχαιολογικού μουσείου νικόπολης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

ευαγγελοσ παυλίδΗσ
Η διαχείριση των αστικών λυμάτων της νικόπολης. παρατηρήσεις
για το αποχετευτικό σύστημα της πόλης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 429

10
 το αρχαίολογίκο εργο στΗ ΒορείοδυτίκΗ ελλαδα καί τα νΗσία του ίονίου

γεωργίοσ ε. ρΗγίνοσ, δΗμΗτρΗσ ν. σακκασ

ο Μείζων της νικοπόλεως λιμένας στο Βαθύ. οικιστική οργάνωση,
ιστορική διαδρομή και χρήσεις του χώρου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

λεωνίδασ λεονταρΗσ, ίουλία σταμου

ωδείο νικόπολης. νέα δεδομένα για την αρχιτεκτονική μορφή και
την κατασκευαστική τεχνολογία του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 455

ανΘΗ αγγελΗ
το ανατολικό νεκροταφείο της αμβρακίας: χωροταξία, οργάνωση και ευρήματα . . . . 467

ευγενία χαλκία
αναδεικνύοντας τη χριστιανική νικόπολη. Η συμβολή
της επιστημονικής επιτροπής .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ

ολυμπία Βίκατου
το αρχαιολογικό έργο της λστ΄επκα στην αιτωλοακαρνανία, τη λευκάδα
και το μεγανήσι κατά την τελευταία τετραετία (2011-2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

ΒίΒίαν σταϊκου
ακολουθώντας τους νεάντερταλ στις όχθες του εύηνου ποταμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509

FRANZISKA LANG
Landscape archaeological research in Akarnania. Preliminary results
of the Greek-German collaboration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 521

φωτείνΗ σαραντΗ, φραγκουλα γεωρμα

αρχαία μακύνεια αιτωλίας: η πολεοδομική οργάνωση ενός οικισμού
μέσα από τα αρχιτεκτονικά του κατάλοιπα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

φωτείνΗ σαραντΗ, γερασίμουλα-ίωαννα νίκολοΒίενΗ

εργαλεία υφαντικής της αρχαίας μακύνειας: πρώτη προκαταρκτική παρουσίαση . . . 539

κωνσταντουλα χαΒελα
αρχαίος πρας. επαναπροσέγγιση μιας παλιάς πρότασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545

ί.α. παπαποστολου
Θέρμος. παλαιά και νέα ανασκαφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557

χρΗστοσ ε. ματζανασ
τα λίθινα εργαλεία από την προϊστορική και πρωτοϊστορική κατοίκηση του Θέρμου . . . . 571

11
περίεχομενα

GERHILD HÜBNER
οι στέγες του ιερού του απόλλωνος στον Θέρμο αιτωλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585

γεωργίοσ σταματΗσ
τα λίθινα μέλη του βάθρου του αγάλματος της αιτωλίας στον Θέρμο
με ανάγλυφη παράσταση γαλατικών όπλων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

μαρία πατερακΗ
τα μεταλλικά ευρήματα της ανασκαφής του οικισμού και του ιερού
του Θέρμου αιτωλίας ................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617

ίωαννΗσ π. χουλίαρασ
το έργο της πρώην 22ης εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων κατά το έτος 2014. . . . . 627

ίωαννΗσ π. χουλίαρασ, κατερίνα χαμΗλακΗ, κατερίνα κατσίκα

Η κοιμητηριακή βασιλική και το βυζαντινό νεκροταφείο στη θέση
Άγιος γεώργιος ευηνοχωρίου αιτωλοακαρνανίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637

κατερίνα χαμΗλακΗ, παναγίωτΗσ δελαΒίνίασ, ίωαννα γκουμπλία

λουτρικές εγκαταστάσεις σε κοσμικό συγκρότημα της ύστερης αρχαιότητας
στον δρυμό Βόνιτσας ................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

Βίκτωρία γερολυμου, Βασίλείοσ παναγίωτοπουλοσ

κεραμική από το βυζαντινό νεκροταφείο στη θέση Άγιος γεώργιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661

αΘΗνα ζωγακΗ
γλυπτά από την ανασκαφή παλαιοχριστιανικής βασιλικής στη ναύπακτο . . . . . . . . . . . . 669

ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ
δΗμΗτρίοσ κουρκουμελΗσ, δΗμΗτρίοσ σακελλαρίου
αποτελέσματα και εκτιμήσεις του αρχαιολογικού ελέγχου στην όδευση
του αγωγού φυσικού αερίου «ποσειδών» στο Βόρειο ίόνιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

ελενα μπονελου
Η οργάνωση της κατοικίας στη Βόρεια κέρκυρα βάσει
των πρόσφατων ανασκαφικών ερευνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 695

κασσίανΗ λαζαρΗ, γεωργίοσ ρΗγίνοσ, χρΗστοσ σπανοδΗμοσ,

αντωνία τζωρτζατου
ανασκαφικές έρευνες στα οικόπεδα του δικαστικού μεγάρου και του «λυρικού
Θέατρου» στη βόρεια νεκρόπολη της αρχαίας κέρκυρας (2000-2007) . . . . . . . . . . . . . . . . 705

καλλίοπΗ πρεκα-αλεΞανδρΗ, αΘανασίοσ π. σγουρουδΗσ

κοσμήματα από την κέρκυρα και τη Θεσπρωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717

12
 το αρχαίολογίκο εργο στΗ ΒορείοδυτίκΗ ελλαδα καί τα νΗσία του ίονίου

ανδρεασ σωτΗρίου
μνημεία των νήσων κεφαλονιάς και ίθάκης ενταγμένα στο εσπα
και σε άλλα ευρωπαϊκά προγράμματα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729

οδυσσεασ μεταΞασ, γεωργία στρατουλΗ, ελενΗ κοτζαμποπουλου

ανιχνεύοντας κοινωνικούς θεσμούς στο νεολιθικό ίόνιο: Η μαρτυρία
από τις βλητικές αιχμές του σπηλαίου δράκαινα στην κεφαλονιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745

ανδρεασ σωτΗρίου, ελενΗ παπαφλωρατου, ίωαννΗσ Βοσκοσ,

ευδοΞία τζαννΗ
μυκηναϊκή κεφαλονιά: οι πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες στο νησί . . . . . . . . . . . . . . . . 757

ανδρεασ σωτΗρίου, ευφροσυνΗ τζανετατου

αρχαία σάμη: διαχρονική κατοίκηση μέσα από τα πρόσφατα
ανασκαφικά δεδομένα ........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767

μελπομενΗ ανδρεατου, ανδρεασ σωτΗρίου

ταφική αρχιτεκτονική και ταφικές πρακτικές στην αρχαία πόλη
πάνορμο κεφαλονιάς............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 779

GERASIMOS LIVITSANIS
Testing a Western Greek pottery Koine: Late Archaic and Classical pottery
from northern Ithaca ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791

χρίστίνα μερκουρΗ, δΗμΗτρα νίκολία

το αρχαιολογικό έργο στη ζάκυνθο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 801

13
 αντί προλόγου

Αἰεὶ τέχνη μέγ’ ἀμείνων ἰσχύος ἐστίν1

Η διοργάνωση του συνεδρίου με θέμα «το αρχαιολογικό Έργο στη Βορειοδυτική ελ-
λάδα και τα νησιά του ίονίου» συνέπεσε με τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων βίου του
πανεπιστημίου ίωαννίνων (1964-2014), πρώτη σχολή του οποίου υπήρξε η φιλοσοφι-
κή. επί μισό, σχεδόν, αιώνα καθηγητές αρχαιολογίας της φιλοσοφικής σχολής δίδαξαν
νέους αρχαιολόγους, συνεργάσθηκαν και συνεχίζουν να συνεργάζονται απρόσκοπτα,
στενά και δημιουργικά με τις προϊστάμενες αρχές και τους αρχαιολόγους των εφορει-
ών αρχαιοτήτων της εν λόγω περιοχής.
Η πρόταση της κοσμητείας της φιλοσοφικής σχολής για τη θέσπιση συνεδρίων που θα
προβάλλουν τις αρχαιολογικές έρευνες στη Βορειοδυτική ελλάδα και τα νησιά του ίο-
νίου βρήκε και τις δύο πλευρές, το τμήμα ίστορίας και αρχαιολογίας και τις εφορείες
αρχαιοτήτων, σύμφωνες και ένθερμες. ομόθυμα αποφασίσθηκαν οι σταθερά επανα-
λαμβανόμενες, ανά τριετία, συναντήσεις υπό την αιγίδα του πανεπιστημίου ίωαννί-
νων, με την προϋπόθεση ότι στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί θα εκδίδονται τα
πρακτικά, ώστε να δημοσιοποιείται το αρχαιολογικό Έργο στην επιστημονική κοινό-
τητα και το ενδιαφερόμενο κοινό.
στο συνέδριο, το οποίο καθορίσθηκε από μεγάλη συμμετοχή και πλούσιο πρόγραμμα,
επιδιώχθηκε, αφενός να καταδειχθεί το πολύμορφο έργο, το οποίο πραγματοποιούν οι
αρχαιολόγοι και άλλοι συνεργάτες από πανεπιστήμια ή ερευνητικά κέντρα της ημε-
δαπής και αλλοδαπής, αφετέρου να υποστηριχθούν οι συνθετικές μελέτες.
οι προϊστάμενοι των εφορειών αρχαιοτήτων παρέθεσαν το ιστορικό του αρχαιολογι-
κού έργου, το οποίο επιτελέσθηκε στις περιοχές ελέγχου τους, αποτίοντας, παράλλη-
λα, φόρο τιμής στους παλαιότερους αρχαιολόγους που δραστηριοποιήθηκαν εκεί, από
τα τέλη του 19ου αιώνα και εξής. οι έρευνες σε ολόκληρη τη Βορειοδυτική ελλάδα,
Ήπειρο, αιτωλία, ακαρνανία και τη νησιωτική ζώνη του ίονίου, κέρκυρα, λευκάδα,
κεφαλονιά, ζάκυνθο και ίθάκη, κορυφώθηκαν με τις μεταπολεμικές και σύγχρονες
γενιές των αρχαιολόγων, οπόταν οι εφορείες αρχαιοτήτων επανδρώθηκαν με πολλούς
νέους αρχαιολόγους, άριστα εκπαιδευμένους.

1. κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς (μουσαῖος, Diels-Kranz, ἀπ. Β4).

15
κατά τις εργασίες του συνεδρίου έγιναν αναφορές στα νέα αρχαιολογικά μουσεία, τα
οποία ιδρύθηκαν στην Άρτα, τη νικόπολη, το Θέρμο, την Ηγουμενίτσα τη λευκάδα,
καθώς και στη, σύγχρονων προδιαγραφών, επανέκθεση στο μητροπολιτικό μουσείο
ίωαννίνων. παρουσιάσθηκαν, επίσης, οι αναστηλωτικές εργασίες, τα προγράμματα
ανάδειξης και αποκατάστασης των τόπων, όπου έζησε και παρήγαγε ο άνθρωπος, κα-
θώς και των μνημείων που κατέλιπε.
οι αρχαιολόγοι προϊστορικής και κλασικής κατεύθυνσης γνωστοποίησαν το ανασκα-
φικό τους έργο από τους προϊστορικούς χρόνους έως και την ύστερη αρχαιότητα. με
τα μεγάλα δημόσια έργα που ήταν εν εξελίξει κατά μήκος της ίονίας οδού, αναδύθη-
καν ολόκληρες πόλεις, αιτωλικές και ακαρνανικές, απροσδόκητης βαρύτητας, άμα και
γοητείας. από τους τειχισμένους και ατείχιστους οικισμούς, τις πόλεις, παράκτιες ή
εκείνες της τραχείας ηπειρωτικής ενδοχώρας, τα μεγάλα ίερά (δωδώνη, Θέρμος, Άκτι-
ον) και τα ποικίλα κινητά ευρήματα, συμπεριλαμβανομένων των επιγραφών και των
νομισμάτων, συνάγονται σημαντικά συμπεράσματα για τους θεσμούς και τις εκάστοτε
κοινωνικές συνιστώσες. ενισχύθηκε η παλαιότερη διαπίστωση, σχετική με τη διηνεκή
παρουσία ρωμαίων αποίκων ή επιχειρηματιών στις αγρεπαύλεις και άλλες εγκαταστά-
σεις τους σε όλο το μήκος των ακτών του ίονίου πελάγους, ήδη από το 2ο αι. π.χ.
προωθήθηκαν δυναμικά οι έρευνες και οι μελέτες για τη νικόπολη, που αποδεικνύουν
με τρόπο μοναδικό την υλοποίηση και καταξίωση του φιλόδοξου σχεδίου του ιδρυτή
της οκταβιανού, αλλά και κατοπινών αυτοκρατόρων.
οι Βυζαντινοί αρχαιολόγοι προέβαλαν το αξιοσημείωτο ανασκαφικό τους έργο, καθώς
και τις εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης, οι οποίες διενεργήθηκαν σε πολυά-
ριθμα εκκλησιαστικά μνημεία. Η αποπεράτωση της ίονίας οδού επέβαλε εκτεταμένη
και ταχεία ανασκαφική δραστηριότητα, τα αποτελέσματα της οποίας συμβάλλουν κα-
ταλυτικά στη διαμόρφωση μιας πληρέστερης εικόνας και ευκρινέστερης αντίληψης,
κυρίως για την περιοχή της αιτωλοακαρνανίας και τον ρόλο που διαδραμάτισε από
τους πρωτοβυζαντινούς έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους: εκκλησίες μεγάλες ή
ταπεινότερες, κοιμητηριακές βασιλικές, βυζαντινά νεκροταφεία με επιγραφικά κείμενα
μεγίστου ενδιαφέροντος και μία πληθύς κινητών ευρημάτων. ειδικές μελέτες αφιερώ-
θηκαν στην ερμηνευτική προσέγγιση απεικονίσεων των τοιχογραφιών και των κινητών
εικόνων ηπειρωτικών μονών, την αναγνώριση καλλιτεχνών και καλλιτεχνικών σχολών
και ρευμάτων, καθώς και την αποτίμηση των ελαιογραφικών συνθέσεων, των ιεροσο-
λυμίτικων.
από τους υπεύθυνους της υπηρεσίας νεωτέρων μνημείων και τεχνικών Έργων πραγ-
ματώθηκαν έργα αποκατάστασης και ανάδειξης ποικίλων μνημείων. το αρχοντικό της
οικογένειας μίσιου στα ίωάννινα στεγάζει σήμερα την προαναφερθείσα υπηρεσία,
η οποία φρόντισε για την αποκατάστασή του και δημιούργησε εξαιρετικούς εκθεσια-
κούς χώρους. το έργο αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων περιλαμβάνει παρεμβάσεις στα
περίφημα και πολυάριθμα πετρόκτιστα γεφύρια, που αποτελούν χαρακτηριστικά και
αξιόλογα δείγματα της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, επίσης στα υδροκίνητα συγκρο-
τήματα, τους νερόμυλους για άλεσμα, επεξεργασία υφαντών, ρούχων και καθαριότητα.

16
το ενδιαφέρον των επιστημόνων προσήλκυσε το φαρικό δίκτυο στα νησιά του ίονίου
και την ακτογραμμή του νομού αιτωλοακαρνανίας. στην ίδια περιοχή εποπτεύονται
εργασίες αποκατάστασης σε κτίρια, πρώην και νυν σχολεία, γεφύρια, φάρους, νερόμυ-
λους και άλλα κοσμικά κτίρια.
Η ανασκαφική έρευνα δε δωρίζει πολύτιμη γνώση αποκλειστικά στα αρχαιολογικά ζη-
τούμενα. Η συμβολή της επεκτείνεται στη διάρθρωση ενός «νέου ιστορικού λόγου»,
ικανού να διαφωτίσει πολλές άδηλες πτυχές και περιόδους της ιστορίας της Βορειοδυ-
τικής ελλάδας και των νησιών του ίονίου πελάγους, λόγω της ελλιπούς πληροφόρη-
σης από τις λογοτεχνικές πηγές.
για τους ερευνητές ο τελικός στόχος δεν είναι η πρόχειρη ανάδειξη των μνημείων του
πολιτισμού εν ονόματι και μόνον της ανάπτυξης του τουρισμού, αλλά η διάσωσή τους
και η μελέτη που έχει ως σκοπούμενο την ιστορική γνώση. οι συνεργασίες μεταξύ των
πανεπιστημίων, άλλων ίδρυμάτων και των εφορειών αρχαιοτήτων είναι ουσιαστικές,
με εναργείς στόχους, ανταποκρινόμενους στις σύγχρονες διεπιστημονικές απαιτήσεις.
πάντα με συλλογικό πνεύμα, γόνιμο διάλογο και αλληλοσεβασμό, όπως ταιριάζει σε
όσους θεραπεύουν τις ανθρωπιστικές σπουδές και την τέχνη.

κατερίνη λιάμπη
κοσμήτωρ της φιλοσοφικής σχολής
πανεπιστήμιο ίωαννίνων

17
 Η ρωμαϊκΗ παρουσία στΗ Θεσπρωτία
μεσα απο τα αρχαίολογίκα ευρΗματα
τΗσ τελευταίασ δεκαετίασ

στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ,

ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

Η Ήπειρος, λόγω της καίριας γεωστρατηγικής της θέσης, βρέθηκε από πολύ νωρίς στη
δίνη των πολιτικών και στρατιωτικών εξελίξεων που συγκλόνισαν τον ελληνιστικό κό-
σμο από τα τέλη του 3ου αι. π.χ. και οδήγησαν στη σταδιακή εδραίωση της ρωμαϊκής
κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο. Η συντριβή του περσέα στην πύδνα, στις 22 ίουνίου
του 168 π.χ., σήμανε το τέλος της ανεξαρτησίας της Ηπείρου. Ένα χρόνο μετά, τα στρα-
τεύματα του αιμίλιου παύλου, με απόφαση της συγκλήτου, προέβησαν σε συντονισμέ-
νες λεηλασίες και καταστροφές των ηπειρωτικών πόλεων και στον εξανδραποδισμό του
πληθυσμού προκαλώντας ανυπολόγιστων διαστάσεων καταστροφή σε μια περιοχή που
κατά την προηγούμενη ελληνιστική περίοδο είχε γνωρίσει μεγάλη ακμή και ραγδαία
αύξηση του πληθυσμού της (Polivius, Historiae, 30.15). οι ακμαίοι έως τότε οικισμοί
της Θεσπρωτίας δέχονται σφοδρή επίθεση και υπόκεινται σε εκτεταμένες καταστροφές.
παρά τις ενδείξεις που υπάρχουν για την επανακατοίκηση κάποιων από αυτούς, όπως τα
γίτανα, η ντόλιανη και το δυμόκαστρο, η γενική εικόνα της κατοίκησης της περιοχής
επιβεβαιώνει τον κανόνα της αλλαγής του ισχύοντος ως τότε κοινωνικού και οικονομι-
κού μοντέλου.
στο πλαίσιο του εκτεταμένου αποικιστικού προγράμματος του καίσαρα στον ελλα-
δικό χώρο φαίνεται ότι ιδρύθηκε περί τα μέσα του 1ου αι. π.χ. η αποικία της φωτικής
μαζί με τις αποικίες του Βουθρωτού, της δύμης και της κορίνθου, ενώ δεν αποκλείεται
να πραγματοποιήθηκε και σε αυτήν δεύτερος αποικισμός από τον οκταβιανό αύγου-
στο (σαμσάρης 1994, 20-21). στη φωτική (εικ. 1) αναφέρεται η λειτουργία βουλής
(ordo Photicensium) έως το 2ο και 3ο αι. μ.χ., γεγονός που υποδεικνύει ότι ο οικισμός
αυτός αποτελούσε διοικητικό κέντρο, πιθανότατα εξαρτημένο από τη νικόπολη (δάκα-
ρης 1972, 197). Η θέση της αποικίας έχει εντοπιστεί στην περιοχή λιμπόνι στα βόρεια
της παραμυθιάς. τα περισσότερα ορατά σήμερα μνημεία στη θέση αυτή ανήκουν στην
πρωτοβυζαντινή φάση της πόλης. λόγω της απουσίας έως πρόσφατα συστηματικών αρ-
χαιολογικών ερευνών παραμένει άγνωστη η πολεοδομική οργάνωση της αποικίας. το

331
στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

αρχαιολογικό υλικό που προέρ-

χεται από την περιοχή είναι σπο-
ραδικό και συνήθως αποτέλεσμα
τυχαίου εντοπισμού (λάμπρου
2006, 261). επιγραφές αρχικά
σε λατινική γλώσσα και σταδι-
ακά δίγλωσσες ή αμιγώς ελλη-
νικές που βρέθηκαν στο κέντρο
αλλά και στην ευρύτερη επικρά-
τεια της αποικίας μαρτυρούν τη
σταδιακή επικράτηση έως τον
3ο αι. μ.χ. του ελληνικού στοι-
Εικ. 1. Μαρμάρινη σαρκοφάγος από τη Φωτική. χείου έναντι του λατινικού, που
επικρατούσε αρχικά στον αστικό
πληθυσμό, καθώς η ίδρυση της
πόλης πραγματοποιήθηκε ex nihilo σε θέση που δεν προϋπήρχε παλαιότερος θεσπρωτι-
κός οικισμός (σαμσάρης 1994, 56).
Η εγκατάσταση μεμονωμένων ρωμαίων αποίκων στις παράλιες και πεδινές περιοχές
της Ηπείρου είχε αρχίσει ήδη από τα τέλη του 2ου αι. π.χ. νωρίτερα από την υπόλοιπη
ελλάδα (σακελλαρίου 1997, 125-126. λάμπρου 2006, 259. Zarmakoupi 2013, 755-756)
ως αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας πλούσιων ρωμαίων γαιοκτημόνων (Synipirotae
ή Epirotici homines). στην περιοχή της Θεσπρωτίας οι άποικοι της πρώτης αποικιακής
περιόδου εγκαθίστανται γύρω από τον κόλπο της Ηγουμενίτσας, στις εκβολές του κα-
λαμά και στον κάμπο παραμυθιάς σε αγρεπαύλεις όπου επιδίδονται στο εμπόριο των
αγροτικών προϊόντων που παράγουν στις μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις που τους
έχουν παραχωρηθεί και στην εκτροφή των φημισμένων θεσπρωτικών βοοειδών (Cicero
1.5,1.13, 1.16, 6.3, 7.2, Varro 2.1, 2.2, 2.5, 2.10).
μία από τις πρωιμότερες επαύλεις στο θεσπρωτικό χώρο έχει εντοπιστεί στο χαμη-
λό ύψωμα που καταλαμβάνει το ελληνιστικό κάστρο του αγίου δονάτου στις παρυφές
του κάμπου της παραμυθιάς. με βάση τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα (Forsén,
Reynolds 2011, 248, 263-264. Ikäheimo 2009, 161-163. Ikäheimo 2011, 270, 278-280.
Viitanen, υπό έκδοση) η έπαυλη κατασκευάστηκε στη θέση προϋπάρχοντος εξαιρετικά
αποσπασματικά σωζόμενου κτιρίου της ελληνιστικής περιόδου πιθανώς ακόμη και στα
τέλη του 2ου αι. π.χ., ενώ φαίνεται ότι ακολούθησε τουλάχιστον μία ανακατασκευή
γύρω στο 50-30 π.χ. αν και το κτίριο της έπαυλης κατασκευάστηκε εξαρχής σύμφωνα
με το ρωμαϊκό τρόπο δόμησης (χρήση opus incertum), η κεραμική από την πρώτη φάση
κατοίκησης είναι αποκλειστικά ύστερη ελληνιστική (τέλη 2ου-αρχές 1ου αι. π.χ.), γεγο-
νός που εγείρει ερωτήματα ως προς την καταγωγή των πρώτων ενοίκων. Η ανασκαφική
διερεύνηση του κτιρίου απέδωσε πλήθος οστράκων τύπου terra sigillata που χρονολο-
γούνται από τον ύστερο 1ο αι. π.χ. έως τα τέλη του 1ου αι. μ.χ. που βεβαιώνουν τη στε-

332
 Η ρωμαϊκΗ παρουσία στΗ Θεσπρωτία
μεσα απο τα αρχαίολογίκα ευρΗματα τΗσ τελευταίασ δεκαετίασ

νή επαφή της έπαυλης με τον υπόλοιπο ρωμαϊκό κόσμο παρά τη σχετικά απομονωμένη
θέση της στη θεσπρωτική ενδοχώρα.
δύο ανάλογου τύπου πρώιμες εγκαταστάσεις ρωμαίων αποίκων έχουν επίσης ερευ-
νηθεί τη δεκαετία του 1990, η μία στην περιοχή των εκβολών του ποταμού καλαμά,
στους πρόποδες του υψώματος της μαστιλίτσας (πρέκα-αλεξανδρή 1994. λάμπρου
2006, 260) και η δεύτερη στη θέση τρουμπέ της νέας σελεύκειας (ρήγινος 1992), στη
βόρεια ακτή του κόλπου της Ηγουμενίτσας. Η ύπαρξη μιας ακόμη − λίγο μεταγενέ-
στερης − έπαυλης θεωρείται εξαιρετικά πιθανή στον κάμπο της ρίζιανης, λίγα χιλιόμε-
τρα ανατολικά της Ηγουμενίτσας, όπου επάνω στα ερείπια προϋπάρχοντος κτιρίου της
ύστερης ελληνιστικής περιόδου εντοπίστηκε τμήμα λουτρικής εγκατάστασης του 1ου
αι. μ.χ. (ρήγινος 2000, 656. λάμπρου 2006, 263. Riginos, Palli, Lamprou 2017, 9-10).
απλούστερης μορφής και ευτελέστερης κατασκευής ήταν η μικρή αγροικία που
ανασκάφηκε στην περιοχή της περιφερειακής οδού της Ηγουμενίτσας (ρήγινος 1999,
508-509. Akrivopoulou, Lazari 2002, 414). το κτίριο αποτελείται από δύο βασικούς
ορθογώνιους χώρους και ένα τρίτο μικρότερο δωμάτιο στα βορειοδυτικά, τα ευρήματα
από το εσωτερικό των οποίων χρονολογούνται μεταξύ του 2ου και 3ου αι. μ.χ. και
αποτελούν σαφή ένδειξη των γεωργο-κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων των ενοίκων του
συγκροτήματος.
Η αγροικία που κατασκευάστηκε στα «πετρέλαια» (αγαλλοπούλου 1975. λάζαρη
2013), στη νότια πλευρά του κόλπου της Ηγουμενίτσας (εικ. 2) είναι ένα ορθογώνιο
κτίριο με περιμετρικές πτέρυγες, η διάρκεια ζωής του οποίου εκτείνεται από τον πρώ-
ιμο 2ο αι. μ.χ. μέχρι τα τέλη του 3ου και πιθανώς τον πρώιμο 4ο αι. μ.χ. στη νότια
πτέρυγα υπήρχαν εγκαταστάσεις για την παραγωγή κρασιού με τη μορφή δύο ληνών
που συνδέονται με κοινό υπολήνιο (για αντίστοιχα παραδείγματα, βλ. πλιάκου 1997.
πλιάκου 2004), ενώ οι απανθρακωμένοι ελαιόκαρποι που εντοπίστηκαν στο κεντρικό
δωμάτιο σχετίζονται πιθανότατα με εμπόριο ελιάς και ίσως παραγωγή λαδιού, για την
οποία όμως δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις, αντίστοιχες με αυτές των αγροικιών της
λευκάδας (πλιάκου 2004) και της Άρτας (ντούζουγλη 2003). το κτίριο κατά τη διάρ-
κεια της χρήσης του δέχθηκε πολλαπλές επισκευές και τροποποιήσεις. στον κεντρικό
ορθογώνιο πυρήνα προστέθηκε μια πτέρυγα στη βόρεια πλευρά, με τη μορφή βεράντας
ή εξώστη που έβλεπε προς τη θάλασσα. στα δωμάτια διαμονής πάνω από την πτέρυγα
αυτή υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη ψηφιδωτών δαπέδων.
λίγα μέτρα δυτικά του κτιρίου υπάρχει ταφικό μνημείο, η ύπαρξη του οποίου ήταν
γνωστή από το 1975 (Βοκοτοπούλου 1975), όταν στο εσωτερικό του εντοπίστηκαν τμή-
ματα μαρμάρινων σαρκοφάγων, που χρονολογούνται από τις αρχές του 2ου ως τις αρ-
χές του 3ου αι. μ.χ. και σήμερα εκτίθενται στα αρχαιολογικά μουσεία των ίωαννίνων
και της Ηγουμενίτσας. Η ολοκλήρωση της έρευνας το 2013 (λάζαρη 2013) αποκάλυψε
συμπληρωματικά δύο κτιστούς κιβωτιόσχημους τάφους στο δυτικό τμήμα του ταφικού
θαλάμου, που είχαν χρησιμοποιηθεί για δεκάδες ενταφιασμούς, ενώ ένας ακόμη κτιστός

333
στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

Εικ. 2. Η αγροικία και το ταφικό μνημείο στα «Πετρέλαια» Λαδοχωρίου.

κιβωτιόσχημος τάφος εντοπίστηκε σύριζα του δυτικού τοίχου του προθαλάμου, εν μέρει
καλυμμένος από κτιστό βάθρο. αρκετές ταφές σε απλούς λάκκους είχαν επίσης πραγμα-
τοποιηθεί κάτω από το δάπεδο του προθαλάμου του ταφικού μνημείου.
τα νέα ταφικά έθιμα που έφεραν μαζί τους οι ρωμαίοι άποικοι μαρτυρούνται από την
εισαγωγή του εθίμου της καύσης των νεκρών μέσα στον τάφο τους και από τα ιδιαίτερα
εντυπωσιακά ευρήματα από το πρόσφατα ανεσκαμμένο νεκροταφείο στη μαζαρακιά
(Palli, υπό έκδοση). το νεκροταφείο αυτό αποτελεί μοναδική περίπτωση οργανωμένου
και εκτεταμένου νεκροταφείου της ρωμαϊκής περιόδου στη Θεσπρωτία. συνολικά έχουν
ερευνηθεί περίπου 150 τάφοι, διαφόρων κατηγοριών: κεραμοσκεπείς, λακκοειδείς και
χτιστοί κιβωτιόσχημοι, καθώς και κτιστά ταφικά μνημεία, που χρονολογούνται από τα
τέλη του 1ου αι. π.χ. έως και τις αρχές σχεδόν του 3ου αι. μ.χ. οι νεκροί συνοδεύονταν
στην τελευταία τους κατοικία από ποικίλα κτερίσματα, πολλά από τα οποία φαίνεται να
αποτελούν εισαγωγές από εργαστήρια της ίταλικής χερσονήσου ή ντόπιες απομιμήσεις
τους.
μοναδική στη Θεσπρωτία και γενικότερα στην Ήπειρο είναι η ταφική πρακτική της πρωτο-
γενούς καύσης των νεκρών, συχνά μαζί με τα κτερίσματά τους, μέσα στον τάφο τους, πρακτική
που απαντάται ως επί το πλείστον στα δυτικότερα τμήματα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και
κυρίως στις περιοχές εκείνες που διατηρούν στενές σχέσεις με την πρωτεύουσα.

334
 Η ρωμαϊκΗ παρουσία στΗ Θεσπρωτία
μεσα απο τα αρχαίολογίκα ευρΗματα τΗσ τελευταίασ δεκαετίασ

το πλέον εντυπωσιακό εύρημα του νε-

κροταφείου είναι ένα βωμόσχημο ταφικό
μνημείο, από το οποίο διατηρούνται το
βαθμιδωτό πόδιο και η διαμόρφωση της
βάσης του. σε έναν από τους καταπεσμέ-
νους ορθοστάτες του μνημείου υπήρχε λα-
τινική επιγραφή με το όνομα της αναθέ-
τριας, μιας γυναίκας με το ελληνικό όνο-
μα [Λ]αμίσκα, η οποία με βάση την τυ-
πολογία των γραμμάτων χρονολογείται
μεταξύ του 50 και 150 μ.χ. μεταξύ των
υπόλοιπων τάφων του νεκροταφείου ξε-
χωρίζει ένας κτιστός τραπεζοειδούς σχή-
ματος, που έφερε στην ανατολική πλευρά
του επιτύμβια στήλη με λατινική επιγρα-
φή, η οποία μεταξύ άλλων αναφέρει και
το επάγγελμα του νεκρού (εικ. 3). πρό-
κειται για έναν «armentarius», ένα βο-
Εικ. 3. Επιτύμβια στήλη από το νεκροταφείο στη
σκό, προφανώς κάποιο διακεκριμένο επαγ- Μαζαρακιά.
γελματία του κλάδου, ο οποίος ασχολού-
νταν με την εκτροφή των φημισμένων βο-
οειδών της Θεσπρωτίας, όπως οι ρωμαίοι μεγαλοκτηνοτρόφοι «συνηπειρώτες».
Η περίοδος της ρωμαϊκής ειρήνης από τον 1ο αι. μ.χ. κ.ε. επέτρεψε την ανάπτυξη και
ευρύτερων αστικών μονάδων στην Ήπειρο με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον οικισμό
που αναπτύσσεται από το 2ο αι. μ.χ. στο μυχό του κόλπου της Ηγουμενίτσας και σε όλη
σχεδόν την έκταση του σημερινού λαδοχωρίου (Akrivopoulou, Lazari 2002).
ο οικισμός αποτελεί την πρώτη ένδειξη στη Θεσπρωτία για τη δημιουργία την πε-
ρίοδο αυτή ενός ευρύτερου οικιστικού συνόλου με στοιχειώδη πολεοδομικό ιστό. το
βόρειο όριο του οικισμού αποτελεί πιθανότατα ο λόφος, όπου βρίσκεται το κάστρο της
Ηγουμενίτσας, η αρχική φάση του οποίου (δάκαρης 1972, 204. ρήγινος 2000, 656)
σχετίζεται πιθανώς με τον οικισμό στο λαδοχώρι, και το νότιο όριο η σημερινή περίπου
νότια έξοδος της πόλης. οι ανατολικές παρυφές του οικισμού εντοπίζονται κατά μήκος
της περιφερειακής οδού της Ηγουμενίτσας, ενώ ο αρχαίος αιγιαλός εντοπίστηκε σε από-
σταση περίπου 50 μ. από τη σημερινή ακτογραμμή (ρήγινος 1999).
Η κατασκευή των κτιρίων είναι απλή και χαρακτηρίζεται από πνεύμα ελευθερίας ως
προς τον προσανατολισμό και ως προς την οργάνωση των χώρων τους. στην πλειονό-
τητά τους είναι ορθογώνια ή τραπεζιόσχημα και αναπτύσσονται γύρω από ανοιχτούς
πλακόστρωτους χώρους και δρόμους, που συχνά είναι στενοί και δαιδαλώδεις (ρήγινος
1999, 494-498). τα κτίρια αποτελούνται συνήθως από 2 ως 4 δωμάτια και μερικές φορές
επιπλέον βοηθητικά προσκτίσματα και αναπτύσσονται είτε κατά τον άξονα του μήκους

335
στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

Εικ. 4. Πλακόστρωτος δρόμος και καταστήματα.

(πρέκα 1997, 623-624. ρήγινος 1998, 527-530), είτε περιμετρικά γύρω από κεντρικό
δωμάτιο ή αυλή (πρέκα 1997, 625).
πατημένο χώμα (ρήγινος 1998, 527-530. ρήγινος 1999, 494-498) ή, σπανιότερα, πλα-
κόστρωτο, χαλίκι ή κουρασάνι (ρήγινος 1998, 531) κάλυπταν τα δάπεδα των κτιρίων,
ενώ δεν λείπουν και τα παραδείγματα περισσότερο πολυτελών κατασκευών με ψηφιδω-
τά δάπεδα (πρέκα-αλεξανδρή 1995. ρήγινος 1998, 530-531). Η θέρμανση εξασφαλιζό-
ταν με ορθογώνιες λιθόκτιστες εστίες (ρήγινος 1998, 531-533. ρήγινος 1999, 494-497).
κατασκευές που μπορούν να ταυτιστούν με λουτήρες ή μικρές δεξαμενές (πρέκα 1997,
623-624. ρήγινος 1998, 527-530) σε συνδυασμό με πυκνό δίκτυο αγωγών που εκβάλλει
στη θάλασσα (ρήγινος 1999, 494-497) υποδηλώνουν τη χρήση υδραυλικών εγκαταστά-
σεων.
τα εσωτερικά και περισσότερο απομονωμένα τμήματα των κτιρίων αυτών εξυπη-
ρετούσαν τη διαμονή και τις οικιακές ασχολίες των κατοίκων του οικισμού, ενώ στα
δωμάτια που βρίσκονταν σε άμεση επικοινωνία με τους δρόμους (ρήγινος 1999, 498)
στεγάζονταν οι εμπορικές δραστηριότητες (εικ. 4). στο χαρακτηρισμό ορισμένων δω-
ματίων ως καταστήματα (ρήγινος 1998, 533-536) συνηγορεί επίσης η ύπαρξη κτιστού
θρανίου-πάγκου σε επαφή με τους τοίχους. επιπρόσθετα, η παρουσία δεξαμενών (ρήγι-
νος 1999, 494-497), με δάπεδα και επένδυση από ασβεστοκονίαμα, ώστε να είναι υδα-
τοστεγή, τα οποία επικοινωνούν μέσω αγωγών μεταξύ τους και στη συνέχεια με το κε-
ντρικό αποχετευτικό σύστημα, υποδηλώνει την ύπαρξη εργαστηρίων και κατ’ επέκταση
ομάδων επαγγελματιών διαφόρων ειδικοτήτων.

336
 Η ρωμαϊκΗ παρουσία στΗ Θεσπρωτία
μεσα απο τα αρχαίολογίκα ευρΗματα τΗσ τελευταίασ δεκαετίασ

Εικ. 5. Λουτρό, πλακόστρωτη πλατεία και τμήμα των λιμενικών εγκαταστάσεων στον οικισμό του
Λαδοχωρίου.

Η προμήθεια νερού στον οικισμό εξασφαλιζόταν με τη μεταφορά του από κοντινές

πηγές, όπως πιστοποιείται από την ύπαρξη υδραγωγείου στις νοτιότερες παρυφές του
(αδημοσίευτο αρχείο εφορείας αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας) ή από κεντρικά κοινόχρη-
στα πηγάδια (ρήγινος 1999, 494-497).
την εικόνα οργάνωσης της πόλης συμπληρώνει η ανακάλυψη δύο διαφορετικών χώρων
με λουτρικές εγκαταστάσεις, η μία από τις οποίες, λόγω του μικρού μεγέθους της, θεωρείται
ότι αποτελεί τμήμα κάποιας πολυτελούς κατοικίας (ρήγινος 1998, 536-537). αντίθετα, δημό-
σιο χαρακτήρα θα πρέπει να είχε το λουτρικό συγκρότημα που ανασκάφηκε εν μέρει σε κο-
ντινή απόσταση από το λιμάνι του οικισμού (ρήγινος 1999, 494-497) (εικ. 5). το τελευταίο
προστατευόταν από μεγάλους κτιστούς κυματοθραύστες και είχε ξύλινες προβλήτες για την
πρόσδεση των πλοίων, όπως υποδεικνύει η εύρεση αρκετών δεκάδων ξύλινων κορμών από
σφενδάμι και ερυθρελάτη (ρήγινος 1999, 494-497. Akrivopoulou, Lazari 2002).
με την προχριστιανική φάση του οικισμού του λαδοχωρίου θα πρέπει να σχετίζεται
η εκτεταμένη νεκρόπολη των αυτοκρατορικών χρόνων στην περιοχή της βόρειας εισό-
δου της πόλης της Ηγουμενίτσας (εικ. 6), που έχει εν μέρει αποκαλυφθεί κατά την κα-
τασκευή του αρχαιολογικού μουσείου (ρήγινος 1999, 499-502. Riginos, Gania 2002)
στα τέλη της δεκαετίας του 1990, αλλά και παλαιότερα στο χώρο κατασκευής του ξε-
νοδοχείου Ξενία (δάκαρης 1972, 204). οι τάφοι στο οικόπεδο του μουσείου περιλαμβά-

337
στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

Εικ. 6. Τμήμα του νεκροταφείου στο οικόπεδο του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηγουμενίτσας.

νουν κυρίως χτιστούς κιβωτιόσχημους τάφους, στους οποίους οι νεκροί συνοδεύονται από
πολυάριθμα κτερίσματα, που τοποθετούνται χρονολογικά σε όλη την περίοδο χρήσης του
νεκροταφείου από τον 1ο έως τον πρώιμο 4ο αι. μ.χ., αλλά και αμελέστερης κατασκευής
κεραμοσκεπείς-καλυβήτες, που χρονολογούνται στον ύστερο 3ο και πρώιμο 4ο αι. μ.χ.
Η σταδιακή επικράτηση του χριστιανισμού δεν εμπόδισε την άνθιση του οικισμού,
σε κεντρικά σημεία του οποίου κατασκευάζονται κατά τον 5ο αι. μ.χ. δύο μεγάλες χρι-
στιανικές βασιλικές. Η μία βρισκόταν πιθανότατα κοντά στις εγκαταστάσεις του λιμα-
νιού του οικισμού και δίπλα στο συγκρότημα των λουτρών, όπου εντοπίστηκε επιμήκης
χώρος καλυμμένος με ψηφιδωτά δάπεδα (κεφαλλωνίτου, παπαδοπούλου 2012. αρχείο
εφα Θεσπρωτίας), και η δεύτερη, πεντάκλιτη και επίσης διακοσμημένη με ψηφιδωτά
δάπεδα με γεωμετρικά μοτίβα, λίγο ανατολικότερα στο κέντρο περίπου του οικισμού
(κεφαλλωνίτου, παπαδοπούλου 2012. ρήγινος 2001-2004).
το τέλος του αρχαίου κόσμου τίθεται στα μέσα του 6ου αι. μ.χ., όταν με τις επιδρο-
μές των γότθων (σακελλαρίου 1997, 148, 163-165) οι πόλεις της Ηπείρου στερούνται

338
 Η ρωμαϊκΗ παρουσία στΗ Θεσπρωτία
μεσα απο τα αρχαίολογίκα ευρΗματα τΗσ τελευταίασ δεκαετίασ

χαρακτήρα ασφάλειας προς τους κατοίκους τους, αποδιοργανώνονται και αρχίζει η φθο-
ρά και η αποικοδόμηση. την εποχή αυτή τέθηκε και το οριστικό τέλος στην κατοίκηση
στην περιοχή του λαδοχωρίου ως τα νεότερα χρόνια.

ΒίΒλίογραφία

αγαλλοπούλου, π., 1975. λαδοχώρι Ηγουμενίτσας, ΑΔ, 30, Β2, 239.

Akrivopoulou, E., Lazari, K., 2002. Urban Organization οf a Late Roman Settlement at Ladochori,
Igoumenitsa, L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’antiquité, IV, Grenoble, 407-414.
Βοκοτοπούλου, ί., 1975. λαδοχώριον Ηγουμενίτσας, ΑΔ, 30, Β2, 211-213.
δάκαρης, σ., 1972. Θεσπρωτία, αθήναι.
Forsén, B., Reynolds, P., 2011. An Early Closed Deposit at the Roman Villa of Agios Donatos,
στο B. Forsén, E. Tikkala (επιμ.), Thesprotia Expedition, II, Environment and Settlement
Patterns, Papers and Monographs of the Finnish Institute at Athens (PMFIA), XVI,
Helsinki, 247-267.
Ikäheimo, J., 2009. Stamped Terra Sigillata from Agios Donatos, στο B. Forsén (επιμ.), Thesprotia
Expedition, I, Towards a Regional History (PMFIA), XV, Helsinki, 155-166.
Ikäheimo, J., 2011. Italian Sigillata from Agios Donatos, στο Β. Forsén, E. Tikkala (επιμ.),
Thesprotia Expedition, II, Environment and Settlement Patterns, Papers and Monographs
of the Finnish Institute at Athens (PMFIA), XVI, Helsinki, 269-281.
κεφαλλωνίτου, φ., παπαδοπούλου, Β., 2012. 8η εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων. 2000-
2010, Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων, αθήνα: υπαίΘπα/γγπ/
γδαπκ, 359-362.
λάζαρη, κ., 2013. δήμος Ηγουμενίτσας, νέος λιμένας Ηγουμενίτσας, ΑΔ, 68, υπό έκδοση.
λάμπρου, Β., 2006. οικιστική οργάνωση του θεσπρωτικού χώρου κατά τη ρωμαιοκρατία, Ηπει-
ρωτικά Χρονικά, 40, 257-275.
ντούζουγλη, α., 2003. εγκαταστάσεις ελαιοτριβείου αγροικίας ρωμαϊκών χρόνων στις ακτές
του αμβρακικού κόλπου, Πρεβεζάνικα Χρονικά, περίοδος Β΄, Έτος 20ό, τεύχος 39-40,
πρέβεζα, 5-33.
πλιάκου, γ., 1997. οικόπεδο α. λάζαρη, ΑΔ, 52, 598.
πλιάκου, γ., 2004. κρασί, λάδι και πορφύρα. μαρτυρίες για τις παραγωγικές δραστηριότητες στην
αρχαία λευκάδα, Ζ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Β΄, αθήνα: εταιρεία λευκαδικών μελετών, 47-78.
πρέκα, κ., 1993. οικόπεδο σ. ζώη, ΑΔ, 48, Β2, 318-319.
πρέκα, κ., 1997. λαδοχώρι, ΑΔ, 52, 618-625.
πρέκα-αλεξανδρή, κ., 1994. μαστιλίτσα, ΑΔ, 49, 427-429.
πρέκα-αλεξανδρή, κ., 1995. οικόπεδο ντρίτσου, ΑΔ, 50, Β2, 445-446.
πρέκα-αλεξανδρή, κ., 1996. οικόπεδο ζήκου, ΑΔ, 51, 417-419.
Palli, O., υπό έκδοση. Filling in the Gap: The Early Roman Cemetery in Mazarakia, Thesprotia
Expedition IV.
ρήγινος, γ., 1992. νέα σελεύκεια, ΑΔ, 47, 347-348.

339
στεφανοσ ΒασίλείαδΗσ, κασσίανΗ λαζαρΗ, ΒασίλίκΗ λαμπρου, ουρανία παλλΗ

ρήγινος, γ., 1998. λαδοχώρι, ΑΔ, 53, 527-537.

ρήγινος, γ., 1999. Ηγουμενίτσα και κυκλοφοριακή σύνδεση λιμένα Ηγουμενίτσας, 1ο χλμ.
εγνατίας οδού, ΑΔ, 54, Β1, 494-502, 508-509.
ρήγινος, γ., 2000. κάστρο Ηγουμενίτσας, ΑΔ, 55, Β1, 656.
ρήγινος, γ., 2001-2004. οικόπεδο Η. και κ. λώλη, ΑΔ, 56-59, Β5, 287-288.
Riginos, G., Gania, C., 2002. Archäologische Forschungen am Grundstück des künftigen
archäologischesn Museums von Igoumenitsa, L’Illyrie méridionale et l’Épire dans
l’antiquité, IV, Grenoble, 399-406.
Riginos, G., Palli, O., Lamprou, V., 2017. Local Elites in the West Roman Greece: The Evidence
from Thesprotia and Preveza, στο R. Varga, V. Rusu-Volindet (επιμ.), Official Power and
Local Elites in the Roman Provinces, Oxon-New York, 1-21.
σακελλαρίου, μ.Β., 1997. Ήπειρος. 4.000 Χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, αθήνα:
εκδοτική αθηνών, 114-127, 148, 163-165.
σαμσάρης, δ., 1994. Η ρωμαϊκή αποικία της Φωτικής στη Θεσπρωτία της Ηπείρου, ίωάννινα.
Viitanen, E.-M., υπό έκδοση. The Architecture of the Roman Villa of Agios Donatos, Thesprotia
Expedition IV.
Zarmakoupi, M., 2013. The Villa Culture of Roman Greece, στο A.D. Rizakis, I.P. Touratsoglou
(επιμ.), Villae Rusticae, Family and Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule,
Proceedings of an International Congress Held at Patrai, 23-24 April 2010, Μeletimata,
68, Athens: εθνικό Ίδρυμα ερευνών, 752-761.

ABSTRACT

THE ROMAN PRESENCE IN THESPROTIA

THROUGH THE ARCHAEOLOGICAL DISCOVERIES OF THE LAST DECADE
STEFANOS VASILIADIS, KASSIANI LAZARI, VASILIKI LAMPROU, OURANIA PALLI

In 167 BC Epirus was plundered by the legions of Aemilius Paullus Macedonicus in retaliation
for its alliance with the Macedonians. Plutarch describes the tragedy that followed, outlining the
destruction of the cities and enslavement of the population.
The following centuries in Thesprotia are characterized by the movement of the population
towards the plains and the coast, where the residential and economic interest of the Romans
is focused. Wealthy landowners and veterans of the roman legions settle in the area, construct
villas, where they live luxuriously, and trade the agricultural products produced in the large
arable fields given to them as rewards for their services.
At the same time was founded the Roman colony of Fotiki ‒ few miles north of modern
Paramythia ‒ as a part of Caesar’s colonial project in Epirus. In the 2nd century AD are dated the
first buildings of the settlement that covers almost the entire area of the modern Ladochori, south
of Igoumenitsa, the life of which extends to the Christian period (6th century AD). In the well
protected port of the settlement arrived traders from all over the Mediterranean, who maintained
contacts with the major cities of Epirus, Nikopolis and Butrint.

340