ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ I

Α΄Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο για τη Θεσπρωτία

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

Επιστημονική επιμέλεια: Ιωάννης Π. Χουλιαράς

Γεωργία Θ. Πλιάκου

Επιμέλεια έκδοσης: Ιωάννης Π. Χουλιαράς

Γεωργία Θ. Πλιάκου
Αθανασία Σοφού

Εικόνα εξωφύλλου: Ενεπίγραφο σφράγισμα από το Πρυτανείο των Γιτάνων

(αρ. ευρ. ΣΦ 288)

Σχεδιασμός εξωφύλλου: Γεώργιος Σμύρης

Χορηγός έκδοσης: Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Ηπείρου

Σχεδιασμός - εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες - Εκδόσεις Θεοδωρίδη

Γαριβάλδη 10, 45 221 - Ιωάννινα

ISBN: 978-618-84305-0-1

© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας
ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ Ι
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη
Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιαστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Κατερίνη Λιάμπη
Καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Γεωργία Πλιάκου
Αναπληρώτρια Προϊσταμένη, Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας

Γεώργιος Ρήγινος
Αναπληρωτής Προϊστάμενος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πρέβεζας

Χρήστος Σταυράκος
Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Ιωάννης Χουλιαράς
Προϊστάμενος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Στέφανος Βασιλειάδης

Κασσιανή Λάζαρη

Θεοδώρα Λάζου

Βασιλική Λάμπρου

Αντωνία Τζωρτζάτου

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ

Γεωργία Βασιλείου
 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS

ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΘEΣΠΡΩΤΙΑΣ

EPHORATE OF ANTIQUITIES OF THESPROTIA

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ Ι
THESPROTIA I

Α΄ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

(Ηγουμενίτσα, 8-11 Δεκεμβρίου 2016)

1st INTERNATIONAL CONFERENCE ON THE ARCHAEOLOGY AND HISTORY OF THESPROTIA

(Igoumenitsa, 8-11 December 2016)

ΠΡΑΚΤΙΚΑ
PROCEEDINGS

Επιμέλεια
Ιωάννης Π. Χουλιαράς
Γεωργία Θ. Πλιάκου

Edited by
Ioannis P. Chouliaras
Georgia Th. Pliakou

ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2019
Πρόλογος
Στις 8 Δεκεμβρίου 2016 πραγματοποιήθηκε η εναρκτήρια τελετή του Α΄ Διεθνούς Ιστορικού και
Αρχαιολογικού Συνεδρίου για τη Θεσπρωτία. Ανταποκρινόμενοι στην πρόσκληση της Επιστημο-
νικής Επιτροπής, 64 ερευνητές παρουσίασαν και συζήτησαν 54 ανακοινώσεις, επιτυγχάνοντας να
αναδείξουν πολλαπλές όψεις της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας στη Θεσπρωτία σε
ένα ευρύτατο χρονικό πλαίσιο. Η προσπάθεια αυτή ολοκληρώνεται με την έκδοση των Πρακτικών
σε δύο τόμους. Ο τίτλος της έκδοσης, Θεσπρωτία Ι, εκφράζει την προσδοκία μας το συνέδριο αυτό
να είναι το πρώτο μιας σειράς παρόμοιων για την περιοχή στο μέλλον.
Στη μεθοδολογία οργάνωσης των τόμων και κατανομής του επιστημονικού υλικού επιλέχθηκε
να παρουσιαστούν οι εργασίες με βάση τη χρονική αλληλουχία των θεμάτων στα οποία αναφέρον-
ται. Ο πρώτος τόμος εκτείνεται από την Παλαιολιθική εποχή έως και τους ύστερους Ρωμαϊκούς
χρόνους, ενώ ο δεύτερος εμβαθύνει σε θέματα από την Πρωτοβυζαντινή περίοδο μέχρι και τον 20ό
αιώνα. Επιχειρήθηκε να τηρηθεί στη σειρά δημοσίευσης των άρθρων η αντίστοιχη της παρουσία-
σης, σύμφωνα με το πρόγραμμα του συνεδρίου, με μικρές παρεκκλίσεις που προέκυψαν από τα
γραπτά κείμενα που κατέθεσαν οι συμμετέχοντες, όπως και από την προσπάθεια να αναδειχθούν
επιμέρους θεματικές ενότητες. Δεν κρίθηκε σκόπιμο να δημοσιευτούν οι περιλήψεις των ερευνητών
που συμμετείχαν στο συνέδριο αλλά δεν κατέθεσαν την εργασία τους, με εξαίρεση μόνο αυτές στις
οποίες παραπέμπουν οι συμμετέχοντες συγγραφείς. Επίσης, υιοθετήσαμε ομοιογενή τρόπο παρα-
πομπών και συντομογραφιών, καθώς και σύνταξης της βιβλιογραφίας, αφήνοντας, ωστόσο, την
πρωτοβουλία στους συγγραφείς για λίγες επουσιώδεις διαφοροποιήσεις.
Οι έγκριτοι ερευνητές, οι οποίοι κλήθηκαν να καταθέσουν τα πορίσματά τους σύμφωνα με τις
έρευνες που είχαν πραγματοποιήσει ή εξακολουθούν να πραγματοποιούν στη Θεσπρωτία, συνέ-
βαλαν με την επιστημονική τους πένα στην όσο το δυνατόν ολοκληρωμένη παρουσίαση άγνωστων
εν πολλοίς τεκμηρίων της θεσπρωτικής γης. Ο ικανός αριθμός των εισηγήσεων, οι εμβριθείς και
συνθετικές εργασίες, που καλύπτουν πολλαπλά επιστημονικά πεδία, αποτελούν εχέγγυα επιτυχίας
των ανά χείρας τόμων. Τους ευχαριστούμε όλους για την ουσιαστική συμβολή τους στην υλοποίηση
αυτού του εγχειρήματος.
Επιθυμούμε να εκφράσουμε την ευγνωμοσύνη μας σε όλους όσοι στάθηκαν αρρωγοί, με διά-
φορους τρόπους, σε αυτή την προσπάθεια. Στη Μητρόπολη Παραμυθίας, Φιλιατών, Γηρομερίου
και Πάργας, στην Ιερά Μονή Γηρομερίου, στην Περιφερειακή Ενότητα Θεσπρωτίας, στους δήμους
Ηγουμενίτσας, Σουλίου και Φιλιατών, στον Οργανισμό Λιμένος Ηγουμενίτσας, στο Επιμελητήριο
Θεσπρωτίας και στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΤΕΙ Ηπείρου. Θερμές ευχαριστίες οφεί-
λουμε επιπλέον στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, που έθεσε το συνέδριο υπό την αιγίδα του.
Τη διοργάνωση του συνεδρίου πλαισίωσαν, αναλαμβάνοντας μεγάλο βάρος, οι άξιοι αρχαι-
ολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας, μέλη της οργανωτικής επιτροπής, Κασσιανή Λά-
ζαρη, Αντωνία Τζωρτζάτου, Βασιλική Λάμπρου και Στέφανος Βασιλειάδης, τους οποίους ευχαρι-
στούμε και από τη θέση αυτή θερμά. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης στα μέλη της Επιστημονικής
Επιτροπής για τις συμβουλές και τις υποδείξεις σε διάφορα θέματα, τόσο στη διοργάνωση του συ-
νεδρίου όσο και στην έκδοση των Πρακτικών του. Ευχαριστούμε, τέλος, την κ. Αθανασία Σοφού
viii

για την συνδρομή της στην εκδοτική επιμέλεια, και την ιστορικό-αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων
Θεσπρωτίας κ. Θεοδώρα Λάζου για την ανεκτίμηση οργανωτική και γραμματειακή υποστήριξη στη διε-
ξαγωγή του συνεδρίου και σε όλη τη διαδικασία προετοιμασίας της έκδοσης.
Όπως όλοι οι τοπικοί φορείς είχαν αγκαλιάσει και ενισχύσει οικονομικά τότε την οργάνωση του συ-
νεδρίου, με τον ίδιο ζήλο η Περιφέρεια Ηπείρου χρηματοδότησε την έκδοση των τόμων. Είναι πραγματικά
αξιέπαινη και καθοριστική η συμβολή της δια του περιφερειάρχη κ. Αλέξανδρου Καχριμάνη, ο οποίος αν-
τιλαμβάνεται ότι η επένδυση στον πολιτισμό μας είναι το μέλλον του τόπου και η προβολή του είναι επι-
τακτική ανάγκη για την επιβίωσή μας.
Θα θέλαμε να αφιερώσουμε αυτό το έργο σε δυο ανθρώπους του πνεύματος, που είχαν ιδιαίτερη σχέ-
ση με τη Θεσπρωτία. Ο πρώτος, ο Αντώνης Ζώης, ο οποίος έφυγε πρόσφατα από κοντά μας, γεννήθηκε
στον τόπο αυτό και εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ο δεύτερος, ο ακαδημαϊκός Παναγιώτης
Λ. Βοκοτόπουλος υπηρέτησε χρόνια ως επιμελητής βυζαντινών αρχαιοτήτων στην Ήπειρο. Οι επιστήμο-
νες αυτοί τιμήθηκαν κατά την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου για το σύνολο του έργου τους. Η αφιέ-
ρωση των τόμων των πρακτικών σε αυτούς είναι οφειλόμενη πράξη ευγνωμοσύνης και αναγνώρισης της
προσφοράς τους.

Ιωάννης Π. Χουλιαράς, Γεωργία Θ. Πλιάκου

Περιεχόμενα

ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ

Πρόλογος ................................................................................................................................................. vii

Συντομογραφίες-Γενική βιβλιογραφία ................................................................................................. xv

Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη, Παναγιώτης Πομώνης, Δημήτρης Ν. Σακκάς

Η αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας, 2011-2015:
Πρώτα αποτελέσματα ............................................................................................................................. 1

Αντιγόνη Παπαδέα
Αναζητώντας τους Παλαιολιθικούς ανθρωπίδες στα βουνά της Θεσπρωτίας: οι υπαίθριες θέσεις
Ελευθεροχώρι 1 και 3. ............................................................................................................................. 21

Antoine Chabrol, Vassilis Kapsimalis, Georgia Kourtessi-Philippakis

Human Occupation and Geomorphological Evolution of the Corfu Strait (NW Greece) during
the Holocene: Submarine Seismic Profiles and Sedimentological Proxies....................................... 37

Νένα Γαλανίδου, Στέφανος Λιγκοβανλής, Χριστίνα Παπούλια

Η Παλαιολιθική κατοίκηση της Θεσπρωτίας: νέες μαρτυρίες σε συγκριτική θεώρηση................. 39

Ουρανία Πάλλη
Πύργος Ραγίου Θεσπρωτίας: η λιθοτεχνία λαξευμένου λίθου Εποχής Χαλκού ............................. 55

Kalliopi Preka-Alexandri, Dimitris N. Sakkas

Long before Monovyza. The Excavation at Stenes near Grika in the Context of Late Bronze Age
Thesprotia.................................................................................................................................................. 73

Pierre Cabanes
La communauté des Thesprôtes et ses rapports avec le koinon des Molosses, au sein du royaume
éacide et après .......................................................................................................................................... 93

Χρυσιής Τζουβάρα-Σούλη
Η λατρεία στο Νεκυομαντείο του Αχέροντα ....................................................................................... 121
x

Κωνσταντίνα Γραβάνη, Νικόλαος Κατσικούδης

Το Nεκρομαντείο στον Αχέροντα. Προτάσεις ερμηνείας .................................................................. 135

Lorenzo Mancini
The Sacred Landcape of Ancient Thesprotia in the Light of the Case of the Sanctuary of the
Acropolis A at Dymokastro. Functional Aspects and Architectural Layout ................................... 161

Καλλιόπη Πρέκα-Αλεξανδρή
Γίτανα ........................................................................................................................................................ 177

Καλλιόπη Πρέκα-Αλεξανδρή, Σταυρούλα Αργυρού

Η εμπορική δραστηριότητα στα Γίτανα, όπως προκύπτει από τη μαρτυρία των εμπορικών
αμφορέων .................................................................................................................................................. 193

Καλλιόπη Πρέκα-Αλεξανδρή, Αθανάσιος Π. Σγουρούδης

Εργαλεία Ελληνιστικής Περιόδου από τα Γίτανα Θεσπρωτίας ........................................................ 205

Γεώργιος Εμμ. Ρήγινος

Ταφικοί περίβολοι και συστάδα τάφων στην περιοχή του φράγματος Καλαμά. Τμήμα ενός
ελληνιστικού νεκροταφείου σε έναν αρχαίο ποτάμιο δρόμο ............................................................ 221

Γαρυφαλιά Μεταλληνού
Ταφικό μνημείο στη Ρίζιανη ................................................................................................................... 235

Χρήστος Σπανοδήμος
Παρατηρήσεις επί των αρχαίων οχυρώσεων στη Λυγιά Θεσπρωτίας. Προς μία επανεκτίμηση
της οικοδομικής εξέλιξης και της χρονολόγησής τους ...................................................................... 251

Mikko Suha
The Semicircular Tower of Gitana. Architecture and the Defensive Importance .......................... 269

Tommi Turmo
A Foundation Deposit in the Kokytos Valley, Thesprotia ................................................................. 281

Γεωργία Πλιάκου
Η ελληνιστική κεραμική στη Θεσπρωτία. Επισκόπηση και προοπτικές της έρευνας ................... 293

Katerini Liampi
Two Numismatic Hoards from Elea: Before and after the Roman Invasion ................................... 311

Στέφανος Βασιλειάδης
Η χωρική διάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων: Mια μικροοικονομική ανάλυση της αρχαίας
Θεσπρωτίας .............................................................................................................................................. 327
 xi

Αρτέμιος Οικονόμου
Διεπιστημονική εξέταση γυάλινων αντικειμένων της Ελληνιστικής περιόδου από τη Θεσπρωτία .... 345

Björn Forsén
Early Roman Presence in Thesprotia: The Evidence from Agios Donatos of Zervochori ............ 361

Σοφία Ζουμπάκη
«Ποιος σαλπάρει από ένα ιταλικό λιμάνι για να μιλήσει για χοίρους;»: Διασχίζοντας την Αδριατική
προς αναζήτηση ευκαιριών στη Θεσπρωτία......................................................................................... 373

Vyron Antoniadis
Tabula Imperii Romani: Thesprotia. Mapping the Roman Presence and Activities ...................... 389

Κασσιανή Λάζαρη
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας. Τα νέα στοιχεία για μια παλιά έρευνα ..... 403

ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ

Πρόλογος ................................................................................................................................................. vii

Συντομογραφίες-Γενική βιβλιογραφία ................................................................................................. xv

Αθηνά Ζωγάκη
Αρχιτεκτονικά γλυπτά από την Παναγία Λαμποβήθρα της Φωτικής............................................... 421

Ευγενία Χαλκιά
Διάτρητα θωράκια από τη Θεσπρωτία ................................................................................................. 429

Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου
Λαδοχώρι (Σύβοτα;). Ένας παλαιοχριστιανικός οικισμός στον μυχό του κόλπου της Ηγουμενίτσας... 439

Catherine Vanderheyde
De Photiki à Paramythia, d’Euroia à Glyki. Des indices textuels et archéologiques à propos de
déplacements de population en Thesprotie durant la période byzantine......................................... 457

Νίκη Βασιλικού
Η «περιπλάνηση» του αγίου Δονάτου Ευροίας από την Ανατολή στη Δύση: ιστορικά και εικονο-
γραφικά στοιχεία .................................................................................................................................... 465

Βασιλική Λάμπρου, Γεώργιος Πάλλης

Μεσοβυζαντινό πινάκιο πολύχρωμης τεχνικής από τη Ντόλιανη Θεσπρωτίας ............................. 477
xii

Ιωάννης Π. Χουλιαράς
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Πλακωτής .............. 487

Ευθύμιος Ν. Τσιγαρίδας
Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Πλακωτή και η εφέστιος εικόνα της μονής
Γηρομερίου ................................................................................................................................................ 511

Brendan Osswald
Το Συναξάριον και η Διαθήκη του Οσίου Νείλου Εριχιώτου, ιδρυτή της Μονής Γηρομερίου, και
η αξία τους για την ιστορία της μεσαιωνικής Ηπείρου (ΙΔ΄ αιώνας) .............................................. 523

Andrea Babuin
Το λουτρό της Παραμυθιάς και η χρονολόγησή του .......................................................................... 543

Ιωάννης Τσιουρής
Παρατηρήσεις στον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού της Αγίας Παρασκευής στο Πλαίσιο
Φιλιατών (1616) ...................................................................................................................................... 551

Σωτήριος Κ. Χαραλάμπους
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού των Ταξιαρχών στην Ουζντίνα. Μια πρώτη θεώρηση ..... 565

Δήμητρα Παπαϊωάννου
Ο εικονογραφικός διάκοσμος του Ι. Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Ουζντίνας ................................ 575

Γεώργιος Βελένης
Οι ζωγράφοι του καθολικού της μονής Καμίτσιανης ......................................................................... 589

π. Γρηγόριος Μανόπουλος
Οι εικόνες του ζωγράφου Πέτρου Γεωργιάδη, πρωτοψάλτη της Μητροπόλεως Ιωαννίνων, στην
Παναγιά Παραμυθιάς (1853, 1854, 1859) ............................................................................................. 599

Machiel Kiel
Margariti/Margaliç: Little Κnown Ottoman Sources on its Emergence, Development and Decline
as a Town in Thesprotia .......................................................................................................................... 611

Θεόδωρος Κ. Σιόντης
Περιηγητισμός στη Θεσπρωτία (17ος - 19ος αιώνας) ........................................................................ 621

Αντωνία Τζωτζάτου, Θεοδώρα Λάζου

Συλλεκτισμός και αρχαιότητες στην οθωμανοκρατούμενη Ήπειρο. Η περίπτωση του «θησαυρού»
της Παραμυθιάς ....................................................................................................................................... 631
 xiii

Γεώργιος Σμύρης
Τα θεσπρωτικά παράλια από το τέλος της Ενετοκρατίας έως την ανάπτυξη του «πασαλικίου»
των Ιωαννίνων (1797-1822). Αμυντικοί και επιθετικοί σχηματισμοί ............................................... 645

Σταύρος Μαμαλούκος
Η αρχιτεκτονική στη Θεσπρωτία από τα μέσα του 18ου ως τα μέσα του 20ού αιώνα................... 659

Ειρήνη Καλογιάννη
Ο Αρχαιολογικός χώρος του Σουλίου: Μνημεία και Οικίες............................................................... 681

Αλεξάνδρα Κούμπουλη
Το σαράι του Ντίνο Μπέη στη Λιόψη Θεσπρωτίας............................................................................. 687

Βιργινία Μαυρίκα
Αρχοντικό Πιτούλη: μια «αστική» κατοικία του Μεσοπολέμου στην Ηγουμενίτσα ..................... 699

Νικόλαος Α. Αναστασόπουλος
Γερουσία και Κοινοβούλιο: οι δύο περίοδοι στον δημόσιο βίο του Θεσπρωτού πολιτικού Πέτρου
Μπέμπη κατά τον Μεσοπόλεμο ............................................................................................................ 713

Κατάλογος συγγραφέων ........................................................................................................................ 727

Συντομογραφίες - Γενική Βιβλιογραφία

ΑΑΑ: Ἀρχαιολογικὰ Ἀνάλεκτα ἐξ Ἀθηνῶν

ΑΒΜΕ: Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος
ΑΔ: Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον
ΑΕ: Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερὶς
ΑΕΘΣΕ: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας
ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη
Γ΄ ΕλλΚερ: Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Θεσσαλονίκη 24-27 Σε-
πτεμβρίου 1991, Αθήνα 1994
Δ΄ ΕλλΚερ: Δ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Μυτιλήνη Μάρτιος
1994, Αθήνα 1997
ΔΧΑΕ: Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
Δωδώνη: Δωδώνη. Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
ΕΕΒΣ: Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν
Ε΄ ΕλλΚερ: Ε΄Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Χανιά 1997, Αθήνα
2000
ΕλλΚερ Ηπείρου, Ελληνιστική κεραμική από την Αρχαία Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία και τα Ιό-
Αιτωλοαρνανίας, νια νησιά, Αθήνα 2009
Ιονίων νησιών:
ΕΜΑ: Ἐπετηρὶς τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἀρχείου Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν
Έργον: Τὸ Ἔργον τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
Ευφρόσυνον: Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογι-
κού Δελτίου 46), τ. Α΄- Β΄, Αθήνα 1991
Ζ΄ ΕλλΚερ: Ζ΄Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αίγιο 4-9 Απριλίου
2005, Αθήνα 2011
Η΄ ΕλλΚερ: Η΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Ιωάννινα, 5-9 Μαΐου
2009, Αθήνα 2014
ΗπειρΧρον: Ηπειρωτικά Χρονικά
Ήπειρος 4000 χρόνια: Μ. Β. Σακελλαρίου (επιμ.), Ήπειρος, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού,
Αθήνα 1997
Ἠχάδιν Ι, ΙΙ: Μ. Γιαννοπούλου ‒ Χρ. Καλλίνη (επιμ.), Ἠχάδιν. Τιμητικός Τόμος για τη Στέλλα
Δρούγου, τ. Ι-ΙΙ, Αθήνα 2016
Θ΄ ΕλλΚερ: Θ΄Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Θεσσαλονίκη 5-9 Δε-
κεμβρίου 2012, Αθήνα 2018
ΘΗΕ: Χ. Γ. Πατρινέλης (επιμ.), Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήνα, 1962-1968
Θωράκιον: Θωράκιον. Αφιέρωμα στην μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη, Αθήνα 2004
ΙΕΕ: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
xvi

KERMA III: Κ. Λιάμπη – Κ. Παπαευαγγέλου-Γενάκου – Κ. Ζάχος –Α. Ντούζουγλη – Α. Ιακω-

βίδου (επιμ.), Νομισματική και Οικονομική Ιστορία στην Ήπειρο κατά την αρχαι-
ότητα, Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 3-7 Οκτω-
βρίου 2007, (KERMA III), Αθήνα 2013
MΕE: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία
Νικόπολις Α΄: Ε. Χρυσός (επιμ.), Νικόπολις Α΄. Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Συμποσίου για τη
Νικόπολη (23-29 Σεπτεμβρίου 1984), Πρέβεζα 1987
Νικόπολις Β΄: Κ. Λ. Ζάχος (επιμ.), Νικόπολις Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για
τη Νικόπολη (11-15 Σεπτεμβρίου 2002), Πρέβεζα 2007
ΠΑΕ: Πρακτικά τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
Στ΄ ΕλλΚερ: Στ΄Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Βόλος 17-23 Απριλίου
2000, Αθήνα 2004
Σπείρα: Επιστημονική Συνάντηση προς τιμήν της Αγγέλικας Ντούζουγλη και του Κωνσταν-
τίνου Ζάχου (Ιωάννινα, 1-3 Νοεμβρίου 2012), Πρακτικά, Αθήνα 2017
Φηγός: Χρ. Τζουβάρα-Σούλη – Α. Βλαχοπούλου-Οικονόμου – Κ. Γραβάνη-Κατσίκη (επιμ.),
Φηγός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη, Ιωάννινα 1994

AA: Archäologischer Anzeiger

ACIAC: Actes du Congrès International d’archéologie chrétienne
ACO: Ed. Schwartz, Acta conciliorum oecumenicorum, Bd. 2, Berlin 1933
ActaAArtHist: Acta ad archaeologiam et artium historiam pertinentia
Agora IV: R. H. Howland, The Athenian Agora IV. Greek Lamps and their Survivals, Princeton,
N. J. 1958
Agora V: H.S. Robinson, The Athenian Agora V. Pottery of the Roman Period, Chronology,
Princeton, N. J. 1959
Agora XXIV: B. A. Sparkes - L. Talcott, The Athenian Agora XXIV. Black and Plain Pottery of the
6th, 5th and 4th Centuries B.C., Princeton, N.J. 1970
Agora XXIX: S. I. Rotroff, The Athenian Agora XXIX. Hellenistic Pottery, Athenian and Ιmported-
Wheelmade Table Ware and Related Material, vol. I-II, Princeton, N.J. 1997
Agora XXXII: J. W. Hayes, The Athenian Agora XXXII. Roman Pottery. Fine Ware Imports, Princeton,
N. J. 2008
AJA: American Journal of Archaeology
AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung
AnnBoll: Analecta Bollandiana
AmerAnt: American Antiquity
Antiquity: A Quarterly Review of Archaeology
AntK-BH: Antike Kunst. Beiheft
AntW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte
Archaeology: Archaeology Magazine
Archaeometry: Archaeometry: Bulletin of the Research Laboratory for Archaeology and the History
of Art, Oxford University
ArchDelt: Ἀρχαιολογικόν Δελτίον
ArchEph: Ἀρχαιολογική Ἐφημερίς
 xvii

ArchNews: Archaeological News

ARG: Archiv für Religionsgeschichte
ArtB: The Art Bulletin
ASAtene: Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in Oriente
AZ: Archäologische Zeitung
BalkSt: Balkan Studies
BAR-IS: British Archaeological Reports, International Series
BCH: Bulletin de correspondance hellénique
BdA: Bolletino d’ arte
BÉFAR: Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome
BerRGK: Bericht der Römisch-Germanischen Kommission
BHG: Bibliotheca Hagiographica Graeca
BMC Corinth: B. Head, A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Corinth, Colonies of
Corinth, etc., London 1889
BMC Thessaly to Aetolia: P. Gardner, A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Thessaly to Aeto-
lia, London 1883
B.O.A.: Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BSA: British School at Athens Annual
Byz: Byzantion. Revue International des Études Byzantines
ByzSl: Byzantinoslavica
BZ: Byzantinische Zeitschrift
CahArch: Cahiers Archéologiques
CID: Corpus des inscriptions de Delphes
CIGIME 2: P. Cabanes (éd.), Corpus des inscriptions grecques d’Illyrie méridionale et d’Épire 2
(Études Έpigraphiques 2), Athènes 2007
CIGIME 3: P. Cabanes - FaïkDrini (éds.), Corpus des inscriptions grecques d’Illyrie méridionale
et d’Épire 3: Inscriptions d’Albanie (en dehors des sites d’Épidamne-Dyrrhachion,
Apollonia et Bouthrôtos), avec la collaboration de M. Hatzopoulos, (Études Épigra-
phiques 2.3), Athènes 2016
Corinth III.2: R. Carpenter – A. Bon, Corinth III, part II. The Defences of Acrocorinth and the
Lower Town, Cambridge, Mass 1936
Corinth VII.6: I. McPhee – E. Pemberton, Corinth VII.6. Late Classical Pottery from Ancient
Corinth, Princeton, New Jersey 2012
Corinth XII: G. R. Davidson, Corinth XII.The Minor Objects, Princeton, New Jersey 1952
Corinth XVIII.2: K. Warner Slane, Corinth XVIII, part II.The Sanctuary of Demeter and Kore. The
Roman Pottery and Lamps,Princeton – New Jersey 1990
CorsiRav: Corsi di Cultura sull’ arte Ravennate et Bizantina
CP: Classical Philology
CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae
CurrAnthr: Current Anthropology
Diabaseis 2: G. De Sensi Sestito - M. Intrieri (a cura), Sulla rotta per la Sicilia: l’Epiro, Corcira e
l’Occidente (Diabaseis 2), Pisa 2011
DHA: Dialogues d’histoire ancienne
xviii

DOP: Dumbarton Oaks Papers

DOS: Dumbarton Oaks Studies
ΕΑΑ: Enciclopedia dell’ arte antica, classica e orientale (Rome 1958-1984)
EAD: Exploration archéologique de Délos
EchCl: Echos du monde classique: Classical Views
EO: Echos d’Orient. Revue d’Histoire, de Géographie et de Liturgie Orientales
EpigAnat: Epigraphica Anatolica: Zeitschrift für Epigraphik und historische Geographie Ana-
toliens
EpirChron: Ηπειρωτικά Χρονικά
FelRav: Felix Ravenna
Géomorphologie: Géomorphologie. Relief, Processus, Environnement
Hellenika: Ελληνικά. Φιλολογικό, ιστορικό και λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα
Hesperia: Hesperia. The Journal of the American School of Classical Studies at Athens
Historia: Historia: Zeitschrift für alte Geschichte
IG: Inscriptiones Graecae (Berlin 1895- )
IMEA I: P. Cabanes (éd.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité. Actes du Colloque
international de Clermont-Ferrand (1984), Clermont-Ferrand 1987
IMEA II: P. Cabanes (éd.), L’Illyrie méridionale et l’Epire dans l’Antiquité II.Actes du II Colloque
international de Clermont-Ferrand (25-27 octobre 1990), Paris 1993
IMEA III: P. Cabanes (éd.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’antiquité III.Actes du IIIe Col-
loque international de Chantilly, (16-19 octobre 1996), Paris 1999
IMEA IV: P. Cabanes – J.-L. Lamboley (éds.), L’Illyrie méridionale et l’Epire dans l’Antiquité IV.
Actes du IVème Colloque International de Grenoble(10-12 octobre 2002), Paris 2004
IMEA V: J.-L. Lamboley – M. P. Castiglioni (éds.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’anti-
quité. Actes du Vème Colloque international de Grenoble (8-11 Octobre 2008), Paris
2011
IMEA VI: J.-L. Lamboley– L. Përzhita– A. Skenderaj (éds.), L’Illyrie méridionale et l’Epire dans
l’Antiquité VI. Actes du VIème Colloque international de Tirana (20-23 mai 2015),
vol. I-III, Tirana 2018
IThrAeg: Λ. Λουκοπούλου - Α. Ζουρνατζή - Μ.-Γ. Παρισάκη - Σ. Ψωμά, Ἐπιγραφές τῆς Θρά-
κης τοῦ Αἰγαίου μεταξύ τῶν ποταμῶν Νέστου καί Ἓβρου (Νομοί Ξάνθης, Ροδόπης
καί Ἔβρου) / Inscriptiones antiquae partis Thraciae quae ad ora maris Aegaei sita est
(praefecturae Xanthes, Rhodopes et Hebri), Αθήνα 2005
JAS: Journal of Archeological Science
JdI: Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts
JFA: Journal of Field Archaeology
JGS: Journal of Glass Studies
JHS: Journal of Hellenic Studies
JMA: Journal of Mediterranean Archaeology
JNG: Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte
JÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Instituts
JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik
JRA: Journal of Roman Archaeology
 xix

JRS: Journal of Roman Studies

KERMA III: K. Liampi – C. Papaevangelou-Giannakos – K. Zachos – A. Dousougli – A. Iakovi-
dou (eds.), Numismatic History and Economy in Epirus during Antiquity. Proceedings
of the 1st International Conference, University of Ioannina, October 3rd – 7th 2007
(KERMA III), Athens 2013
Klio: Klio: Beiträge zur alten Geschichte
LBG: Lexikon zur byzantinischen Gräzität, besonders des 9.-12. Jahrhunderts
LChrI: Lexikon der christlichen Ikonographie
LIMC: Lexiconic onographicum mythologiae classicae (Zurich 1981–2009)
Méditerranée: Méditerranée. Revue géographique des pays méditerranéens
MM: F. Miklosich - J. Müller (eds.), Acta et Diplomata graeca medii aevi sacra et profa-
na, Vindobonae (Vienna), 1860-1890
MonAnt: Monumenti antichi
ΝΜΑ: Numismatic Museum of Athens
NZ: Numismatische Zeitschrift
Ocnus: Ocnus. Quaderni della Scuola di Specializzazione in Archeologia
ODB: Al. Kazhdan - Al. M. Talbot - A. Cutler (eds.), Oxford Dictionary of Byzantium,
Oxford 1991
OlForsch: Olympische Forschungen
OpRom: Opuscula Romana
PBF: Prähistorische Bronzefunde
PG: J.-P. Migne (ed.), Patrologiae cursus completus. Series graeca, Paris, 1857-66
PLP: Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit
PMFIA: Papers and Monographs of the Finnish Institute at Athens
PPS: Proceedings of the Prehistoric Society
PZ: Prähistorische Zeitschrift
Prakt: Πρακτικά τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
RA: Revue Archéologique
RANarb: Revue archéologique de Narbonnaise
RbK: Reallexikon zur byzantinischen Kunst
RBPhil: Revue belge de philologie et d’histoire
REB: Revue des Études Byzantines
REG: Revue des études grecques
RN: Revue numismatique
RPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire anciennes
RSBN: Rivista di Studi Bizantini e Neollenici
SEG: Supplementum epigraphicum graecum (Leiden 1923 κ.ε.)
SGDI: Sammlung der griechischen Dialekt-Inschriften, I-IV, H. Collitz/F. Bechtel, Göttingen
1884-1915
SkrRom: Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Rom (Acta Instituti Romani Regni Sueciae)
SNG Alpha: Sylloge Nummorum Graecorum, Greece 6. The Alpha Bank Numismatic Collection,
Athens. From Thessaly to Euboea (D. Tsangari), Athens 2011
SNG ANS: Sylloge Nummorum Graecorum, American Numismatic Society 5, Sicily III (D.
Bérend), New York 1988
xx

SNG Cop.: Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish
National Museum. Vol. III Greece: Thessaly – Illyricum. Epirus – Acarnania (N. Bre-
itenstein), Copenhagen 1943
SNG Christomanos: Sylloge Nummorum Graecorum Greece 3, Numismatic Museum Athens, Collection
Antoine Christomanos (E. Tsourti - M. Oeconomides), Aθήνα 2004
SNG Evelpidis: Sylloge Nummorum Graecorum, Grèce. Collection Réna Evelpidis, Athènes, IIe Partie:
Macédoine – Thessalie – Illyrie – Épire – Corcyre (T. Hackens), Louvain 1975
SNG München: Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland. Staatliche Münzsammlung München
12 Heft. Thessalien – Illyrien – Epirus – Korkyra: Nr. 1–701 (K. Liampi), Munich
2007
Syll: Sylloge inscriptionum Graecarum
ThesCRA: Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum
Thesprotia Expedition I: B. Forsén (ed.), Thesprotia Expedition I. Towards a Regional History, (PMFIA XV),
Helsinki 2009
Thesprotia Expedition II: B. Forsén - E. Tikkala (eds.), Thesprotia Expedition II. Environment and Settlement
Patterns (PMFIA XVI), Helsinki 2011
Thesprotia Expedition III: B. Forsén - N. Galanidou - E. Tikkala (eds.), Thesprotia Expedition III.Landscapes
of Nomadism and Sedentism (PMFIA XXII), Helsinki 2016
TIB: Tabula Imperii Byzantini
ΤΜΟ: Travaux de la Maison de l’Orient Méditerranéen
WorldArch: World Archaeology
ZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik
 Κασσιανή Λάζαρη

Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας

Τα νέα στοιχεία για μια παλιά έρευνα

Στις 28 Ιουλίου 1975, κατά τη διενέργεια εκσκαφικών
εργασιών για την κατασκευή του αποχετευτικού δι-
κτύου της Ηγουμενίτσας1, στον ελαιώνα ιδιοκτησίας
Κωνσταντίνου Ζώη, στο «Ζάβαλι» της Κοινότητας
Λαδοχωρίου, 3 χλμ. ΝΔ. της πόλης, ο μηχανικός εκ-
σκαφέας ανέσυρε δύο τεμάχια της μαρμάρινης κάλυ-
ψης μίας ανάγλυφης σαρκοφάγου, φέρνοντας στο φως
τις πρώτες ενδείξεις για κατοίκηση της ρωμαϊκής πε-
ριόδου στην περιοχή, μετά τα ‒ χαμένα σήμερα ‒ ευ-
ρήματα του έτους 1939 στην περιοχή του Ξενία (σημ.
Τ.Ε.Ι. Ηγουμενίτσας)2.
Η ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε πραγμα-
τοποιήθηκε με τη συνεργασία των Εφορειών Αρχαι-
οτήτων Ηπείρου και Ιονίων Νήσων, καθώς η Θεσπρω-
τία υπαγόταν μεν από το 1973 στην Εφορεία Αρχαι-
οτήτων Κέρκυρας, το Αστυνομικό Τμήμα Ηγουμενί-
τσας όμως, μετά τον εντοπισμό των αρχαιοτήτων, ει-
δοποίησε εκ παραδρομής την Εφορεία Αρχαιοτήτων
στα Ιωάννινα. Ως εκ τούτου, για πρακτικούς λόγους,
ζητήθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων η έ-
γκριση μεταφοράς των ευρημάτων της έρευνας στο
Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, δεδομένου ότι
σύντομα η Θεσπρωτία επρόκειτο να επανέλθει στην
Εφορεία της Ηπείρου3. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε
από τον «πτυχιούχο αρχαιολογίας» Αλέξανδρο Μάν-
τη, τότε επιστημονικό βοηθό στην Εφορεία Ηπείρου,
υπό την επίβλεψη, για την ανασκαφή του ταφικού
μνημείου, της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Προϊσταμένης
της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηπείρου, και εν συνεχεία
της Πηνελόπης Αγαλλοπούλου, Προϊσταμένης της
Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιονίων Νήσων, για την ανα-
σκαφή παρακείμενου κτιρίου4.
Σχεδόν 40 χρόνια μετά, η επέκταση των εγκατα-
στάσεων του νέου λιμένα της Ηγουμενίτσας στη νότια
πλευρά του ομώνυμου κόλπου επέτρεψε την ολοκλή-
ρωση της ανασκαφικής έρευνας του χώρου, με σκοπό
αυτός να ενταχθεί μελλοντικά ως επισκέψιμος στις ε-
γκαταστάσεις του λιμανιού5.
Στο δυτικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου (Εικ.
1-2) διαμορφώνεται ορθογώνιο κτίσμα μέγιστων δια-
στάσεων 28×20 μ., που αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα
πάνω σε ένα πλάτωμα με κατωφερική κλίση προς Β.6

1. Ευχαριστώ θερμά τις συναδέλφους Λίλα Φάτσιου, αρχαιολόγο, Μαρία Πάντου, αρχιτέκτονα και Βασιλική Ζώη, τεχνικό συ-
ντήρησης αρχαιοτήτων, οι οποίες με εξαιρετική επιμέλεια εργάστηκαν στην ανασκαφική έρευνα του χώρου και διεκπεραίωσαν το
έργο της συντήρησης και πρώτης καταγραφής των ευρημάτων του.
2. Τα ευρήματα αυτά φαίνεται να αναζητεί σε σχετική επιστολή του το 1972 ο Σωτήρης Δάκαρης από την τότε Έφορο Αρχαι-
οτήτων Κέρκυρας Αικ. Κώστογλου-Δεσποίνη [Βλ. σχετική αλληλογραφία στο αρχείο της Ε.Φ.Α. Θεσπρωτίας, Φάκελος 2108.1
(66)].
3. Για ιστορικούς λόγους, επισημαίνουμε ότι η τότε αναφερόμενη «σύντομη επαναφορά» της Θεσπρωτίας στην Εφορεία Αρ-
χαιοτήτων Ηπείρου δεν πραγματοποιήθηκε μέχρι την ίδρυση της ΛΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Θεσπρω-
τίας, το 2003, και την έναρξη λειτουργίας της στα τέλη του 2006.
4. Από την ανασκαφική έρευνα του 1975, δεν κατέστη μέχρι στιγμής δυνατό να εντοπιστούν τα ανασκαφικά ημερολόγια για
την έρευνα της αγροικίας, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εξαχθούν στοιχεία για τις ανώτερες επιχώσεις του κτιρίου.
5. Για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου και την ένταξή του στις εγκαταστάσεις του λιμένα έχει εκπονηθεί από την Εφο-
ρεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας σχετική μελέτη, η οποία εγκρίθηκε από το Τοπικό Συμβούλιο Μνημείων Ηπείρου.
6. Για τον εντοπισμό του κτιρίου βλ. Αγαλλοπούλου 1975, 239.
404
Εικ. 1. Κάτοψη της αγροικίας και του μαυσωλείου.
Οι τοίχοι του σώζονται κυρίως σε επίπεδο θεμελίωσης,
ενώ από την ανωδομή διατηρούνται ελάχιστα τμήμα-
τα, κατασκευασμένα από μικρούς ασβεστόλιθους,
αδρά επεξεργασμένους στην εξωτερική όψη τους και
συνδεδεμένους με ασβεστοκονίαμα. Σε κάποια τμήμα-
τά τους, κυρίως στα υψηλότερα σωζόμενα σημεία,
ακολουθούν κατασκευαστικά την τεχνική ενός αμε-
λούς opus quasi reticulatum. Η θεμελίωση ήταν κατα-
σκευασμένη με την τεχνική της χυτής τοιχοποιίας, με-
ταξύ της οποίας και της ανωδομής του κτιρίου παρεμ-
βάλλεται, στους εξωτερικούς κυρίως τοίχους, ζώνη με
Κασσιανή Λάζαρη
μικρές ασβεστολιθικές πλάκες, που αποτελούσε ένα
είδος ευθυντηρίας, πάνω στην οποία πατούν οι τοίχοι
του οικοδομήματος.
Το κτίσμα αρχικά θα πρέπει να ήταν ορθογώνιο,
εκτιμώμενων διαστάσεων περίπου 17×15 μ., ενώ με-
ταγενέστερα προστέθηκε προς Β. επιπλέον πτέρυγα,
συνολικού πλάτους 28 μ., η οποία εξείχε κατά 5 μ. πε-
ρίπου από το αρχικό πλάτος του κτιρίου. Η κύρια εί-
σοδος, όπως προκύπτει από τη φωτογραφική τεκμη-
ρίωση της έρευνας του 1975, χωρίς ωστόσο να έχουν
διατηρηθεί τα ακριβή ίχνη της μέχρι σήμερα, βρισκό-
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 405

Εικ. 2. Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου.

ταν στο κέντρο περίπου της ανατολικής πλευράς,
όπου ο τοίχος σχημάτιζε ορθογώνια προεξοχή7. Κοντά
στο σημείο αυτό εντοπίστηκε ένα χάλκινο κλειδί8.
Το οικοδόμημα αποτελείται από δεκατρείς χώ-
ρους. Αμέσως μετά την κύρια είσοδο, υπήρχε προθά-
λαμος, στο ανατολικό τμήμα του οποίου εντοπίστηκε
ορθογώνια πλινθόκτιστη εστία9. Ο χώρος επικοινω-
νούσε με θύρα, πλάτους 1,80 μ. ‒ η οποία είχε σε μετα-
γενέστερη φάση χτιστεί πρόχειρα ‒ με τον κεντρικό
χώρο της αγροικίας. Μία δεύτερη θύρα επέτρεπε την
άμεση επικοινωνία και με τη νότια πτέρυγα, όπου στε-
γάζονταν οι αγροτικές δραστηριότητες των ενοίκων.
Το ΝΑ. δωμάτιο της αγροικίας είχε αποθηκευτικό
χαρακτήρα. Στο εσωτερικό του εντοπίστηκαν τμήμα
βάσης πίθου και αρκετά όστρακα αποθηκευτικών αγ-
γείων. Δύο ληνοί (Εικ. 3), συνδεδεμένοι με κοινό υπο-
λήνιο, καταλάμβαναν το κεντρικό τμήμα της πτέρυγας
αυτής. Έφεραν δάπεδα από ασβεστοκονίαμα, που
επένδυε ως περιχείλωμα και το κατώτερο τμήμα των
τοίχων τους, ενώ ο μεγαλύτερος10 επικοινωνούσε με
το υπολήνιο μέσω πήλινου αγωγού εγκάρσια στο δια-
χωριστικό τοίχο. Τα υγρά από το δεύτερο ληνό φαίνε-
ται ότι κατέληγαν απευθείας στη μικρή δεξαμενή-υπο-
λήνιο, που ήταν κατασκευασμένο από σειρές πλακοει-
δών λίθων, εναλλασσόμενες με σειρές πλίνθων, και
επιχρισμένο εσωτερικά με κονίαμα. Στον πυθμένα του
υπήρχε ενσωματωμένο τμήμα αγγείου για την καθίζη-
ση των γιγάρτων και των φλουδών11.
Η νότια πτέρυγα του κτιρίου είχε πιθανότατα ανε-
ξάρτητη είσοδο από τα δυτικά ‒ ώστε να διευκολύνε-

7. Η προεξοχή αυτή ήταν κατασκευασμένη από λιθοδομή, διαστάσεων 2,60×0,90 μ., και η βόρεια πλευρά της είχε επένδυση
από επάλληλες στρώσεις οπτοπλίνθων και πλακοειδών λίθων.
8. ΘΕ 9894, από κλειδαριά με ελατήρια (αυτοκρατορικοί χρόνοι), βλ. Corinth XII, 138, αρ. 947.
9. Οι διαστάσεις του προθαλάμου ανέρχονται σε 4,30×3,50 μ. και της εστίας σε 0,90×0,70 μ.
10. Διαστάσεις: 4,20×2,70 μ.
11. Ο μικρότερος ληνός έχει διαστάσεις 3,30×2,00 μ. και η δεξαμενή 1,50×1,20×1,00 μ., δηλαδή εκτιμώμενη χωρητικότητα 1,8
κ.μ. Και οι δύο κατασκευές ήταν στο εσωτερικό δωματίου διαστάσεων 4,20×5,30 μ., με είσοδο από τα δυτικά. Ίχνη της εισόδου
αυτής διακρίνονται στις ανασκαφικές φωτογραφίες του 1975, δεν έχουν όμως διασωθεί έως τις μέρες μας.
406
Εικ. 3. Ο χώρος με τους ληνούς και το υπολήνιο.
ται η απευθείας μεταφορά των σταφυλιών στο χώρο
των ληνών ‒ μέσω επιμήκη χώρου με χωμάτινο δάπε-
δο, οι τοίχοι του οποίου σώζονται σε επίπεδο υποθε-
μελίωσης.
Το κέντρο του κτιρίου καταλάμβανε ημιυπαίθριος
χώρος-αυλή, 8,40×5,00 μ., στην οποία αποκαλύφθη-
καν κατάλοιπα εστίας, κατασκευασμένης από ορθο-
γώνιους και δισκόμορφους πλίνθους. Απανθρακωμέ-
νοι καρποί ελιάς, που εντοπίστηκαν περιμετρικά της,
υποδεικνύουν την εκμετάλλευση ελαιοκαλλιέργειας
στην περιοχή κατά την περίοδο χρήσης του κτιρίου.
Βόρεια του κεντρικού χώρου διαμορφώνονται
τέσσερα περίπου τετράγωνα και ισομεγέθη δωμά-
τια12με χωμάτινα δάπεδα. Τα ελάχιστα ευρήματα της
πρόσφατης έρευνας από το εσωτερικό τους δεν προ-
σφέρουν στοιχεία για τη χρήση τους, καθώς είχαν σχε-
δόν πλήρως ερευνηθεί το 1975, χωρίς όμως να έχει κα-
ταστεί δυνατό να εντοπιστούν ευρήματά τους στις
αποθήκες της Κέρκυρας και της Θεσπρωτίας. Προ-
σθήκη πρόχειρου τοίχου-μετασκευής στο εσωτερικό
12. Χώροι VI-IX με διαστάσεις 4,00×3,80 μ., 3,00×3,80 μ., 3,20×3,00 μ. και 3,20×3,70 μ. αντίστοιχα.
Κασσιανή Λάζαρη
του ανατολικότερου από τα δωμάτια, που διακρίνεται
στις φωτογραφίες του 1975, αλλά δεν διασώθηκε
επαρκώς έως τις μέρες μας, ίσως ‒ λόγω της θέσης της
‒ να μπορεί να σχετιστεί με υπόβαθρο ξύλινου κλιμα-
κοστασίου για το ανώτερο επίπεδο της οικίας.
Έμπροσθεν των τεσσάρων δωματίων διαμορφώ-
νεται ενιαίος επιμήκης χώρος, 16×3,20 μ., που πλαι-
σιώνεται στα άκρα του από δύο τετράγωνα δωμάτια.
Οι χώροι αυτοί φαίνεται ότι αποτελούν μεταγενέστερη
προσθήκη στο αρχικό κτίριο. Ο επιμήκης χώρος απο-
τελούσε μάλλον μία πρόσταση-εξώστη, με στέγη στη-
ριζόμενη σε ξύλινους στύλους κατά μήκος του κεντρι-
κού άξονα και θέα προς τον κόλπο της Ηγουμενίτσας.
Το τετράγωνο δωμάτιο στα ΒΔ., τμήματα του
οποίου είχαν καταπέσει προς τη θάλασσα, διέσωζε στο
νότιο τοίχο του λευκό επίχρισμα. Ο μεγάλος αριθμός
των διάσπαρτων ψηφίδων από το εσωτερικό του μας
επιτρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη ψηφιδωτού δα-
πέδου στο ίδιο ή σε ανώτερο επίπεδο.
Στη ΒΑ. γωνία του κτιρίου διαμορφώνεται ένα
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 407

ακόμη τετράγωνο δωμάτιο, που παρουσιάζει σημα-
ντικές υψομετρικές διαφορές στις στάθμες χρήσης
του. Σε ανώτερο επίπεδο διαμορφώνονται δύο είσοδοι
στο νότιο και το δυτικό τοίχο, ενώ χαμηλότερα κατά 1
μ. σχεδόν βρίσκεται το κατώφλι του θυραίου ανοίγμα-
τος στο βόρειο τοίχο. Το εσωτερικό του δωματίου είχε
επανειλημμένα επιχωματωθεί σε διαφορετικά επίπεδα
και η ανασκαφή του απέδωσε άφθονο οικοδομικό υλι-
κό. Η διάταξη των εισόδων, σε συνδυασμό με την πα-
ρουσία μεταξύ των ευρημάτων τμημάτων πήλινων
σφονδύλων κιονίσκων υποκαύστων, tegulae mam-
matae, θραυσμάτων ψηφιδωτού δαπέδου και διάσπαρ-
των ψηφίδων, καθιστούν πιθανή την υπόθεση για χρή-
ση του ως τμήματος θερμού λουτρού, τουλάχιστον σε
κάποια από τις αρχικές φάσεις του.
Η ανασκαφική έρευνα στα βόρεια του κτιρίου
αποκάλυψε τμήματα τοίχων αντιστήριξης κατασκευα-
σμένων από ξερολιθιά κάθετα στο βόρειο τοίχο της
αγροικίας και παράλληλα προς την ακτογραμμή, τα
οποία φαίνεται πιθανόν ότι είχαν προστεθεί ως ενί-
σχυση της θεμελίωσης και προστασίας της από τη διά-
βρωση.
Κατά τη διενέργεια διερευνητικών τομών στο ΝΑ.
τμήμα της αγροικίας αποκαλύφθηκαν ‒ κάτω από επί-
χωση με σκούρο καστανό χώμα, κροκάλα και χαλίκι,
πάχους περίπου 0,50 μ., χωρίς αρχαιολογικά ευρήματα
‒ στρώμα με σημαντική ποσότητα χειροποίητης κερα-
μικής και τμήμα ταφικού τύμβου. Ο τύμβος ήταν κα-
λυμμένος με αργούς λίθους και κροκάλα, υλικό με το
οποίο σχηματιζόταν πρόχειρα και η περίμετρός του.
Εντός του τύμβου ερευνήθηκαν τέσσερεις ‒ 3 παιδικοί
και 1 ενηλίκου ‒ κιβωτιόσχημοι τάφοι, κατασκευασμέ-
νοι από λεπτές ασβεστολιθικές πλάκες. Ο ένας από
αυτούς οριοθετούνταν από ξεχωριστό κυκλικό λιθό-
κτιστο περίβολο13.
Η αγροικία του Λαδοχωρίου αποτελεί τυπικό
δείγμα αρχιτεκτονικής της αυτοκρατορικής περιόδου.
Εφαρμόζει τις αρχιτεκτονικές παρατηρήσεις του Βι-
τρουβίου14 για τη διάρθρωση των ρωμαϊκών αγροι-
κιών, με τους χώρους διαβίωσης στη βόρεια πτέρυγα
και τις αγροτικές και λοιπές οικονομικές δραστηριό-
τητες στη νότια. Διαθέτει χαρακτηριστικά ανάλογα
των σύγχρονών της αγροικιών που έχουν εντοπιστεί
στη Θεσπρωτία15, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της
Ηπείρου16 και τη Λευκάδα17, ενώ παρουσιάζει σημα-
ντικές ομοιότητες στην κάτοψη με αγροικία που ερευ-
νήθηκε στην περιοχή της αρχαίας Λητής18 της Κεντρι-
κής Μακεδονίας, που, όπως και η αγροικία του Λαδο-
χωρίου, ακολουθεί τη μορφή των κλασικών και ελλη-
νιστικών οικιών με τα δωμάτια γύρω από κεντρική αυ-
λή. Εξαιρετικά πιθανή θεωρείται η ύπαρξη δεύτερου
ορόφου, τουλάχιστον σε κάποιες ‒ αν όχι σε όλες ‒ τις
πτέρυγες.
Το ψάρεμα θα πρέπει να αποτελούσε μία από τις
κύριες δραστηριότητες των ενοίκων, όπως υποδει-
κνύει η ανεύρεση χάλκινων αγκίστρων19. Η ύπαρξη
των ληνών και του υποληνίου σχετίζεται με την παρα-
γωγή κρασιού, η παρουσία ωστόσο των απανθρακω-

13. Τα εν λόγω ευρήματα, που έρχονται να συμπληρώσουν το χάρτη της προϊστορικής Ηπείρου, παρουσιάστηκαν στο Β΄ Συ-
νέδριο «Το Αρχαιολογικό Έργο στη Βορειοδυτική Ελλάδα και τα Νησιά του Ιονίου», που πραγματοποιήθηκε στα Ιωάννινα το Νο-
έμβριο του 2017, βλ. Λάζαρη (υπό έκδοση).
14. Vitruvius, De architectura, VI 6.
15. Στη Νέα Σελεύκεια, τη Μαστιλίτσα Σαγιάδας και την περιφερειακή οδό Ηγουμενίτσας, βλ. Ρήγινος 1992, 347-348. Πρέ-
κα-Αλεξανδρή 1994, 427-429. Ρήγινος 1999, 508-509 αντίστοιχα.
16. Ενδεικτικά αναφέρονται τα παραδείγματα στη Στρογγυλή Άρτας: Ντούζουγλη 2003, 5-33 και στην Αγία Πελαγία Πρέβεζας:
Katsadima - Angeli 2001, 91-107. Flämig 2007, 325-331.
17. Οικόπεδο Α. Λάζαρη και οδός Φιλοσόφων, βλ. Πλιάκου 1997, 598 και Πλιάκου 2004, 47-78, όπου και παλαιότερη βιβλιο-
γραφία. Πλιάκου - Γκιζά, 2013, 734-749.
18. Τζαναβάρη - Φίλης 2000, 153-168. Τζαναβάρη 2003, 77-89.
19. ΘΕ 9570, 9571 και 9680.
408 Κασσιανή Λάζαρη

μένων ελαιοκάρπων πιστοποιεί και την παραγωγή λα-
διού, αν και ελλείπουν προς το παρόν τα στοιχεία για
την επεξεργασία τους. Δεν αποκλείεται ωστόσο ανά-
λογες εγκαταστάσεις να υπήρχαν σε κοντινό ανεξάρ-
τητο κτίριο, που συμπλήρωνε τις λειτουργικές ανά-
γκες της αγροικίας, λαμβάνοντας επιπρόσθετα υπόψη
ότι δεν έχουν εντοπιστεί ούτε εκτεταμένοι αποθηκευ-
τικοί χώροι και χώροι διαμονής, αλλά ούτε και οι στά-
βλοι των ζώων και τα δωμάτια των δούλων που απο-
τελούσαν το κύριο εργατικό δυναμικό. Άλλωστε, πε-
ραιτέρω ενδείξεις για την ύπαρξη κτιρίων της ρωμαϊ-
κής περιόδου, περίπου στο επίπεδο της θάλασσας, ε-
ντοπίζονται και στο διπλανό προς Α. αγροτεμάχιο,
που αναμένεται να ερευνηθεί στο αμέσως επόμενο
χρονικό διάστημα στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου
κατασκευής του Νέου Λιμένα Ηγουμενίτσας.
Από την προκαταρκτική εξέταση της κεραμικής
και των άλλων κινητών ευρημάτων της έρευνας προ-
κύπτει μια μακρότατη διάρκεια ζωής της αγροικίας,
δυόμιση αιώνων περίπου, από τις αρχές του 2ου αι. έως
και τα μέσα του 4ου αι. μ.Χ., αντίστοιχη με αυτή του
παρακείμενου μαυσωλείου.
Στα πρωιμότερα χρονολογικά ευρήματα του χώ-
ρου συγκαταλέγεται ένα αργυρό δηνάριο του αυτο-
κράτορα Αδριανού20. Το β΄ μισό του 2ου και οι αρχές
του 3ου αι. ήταν η περίοδος πλούτου για τους κατοί-
κους της αγροικίας, όπως μπορεί να πιστοποιηθεί από
την πλειονότητα του αρχαιολογικού υλικού της περιό-
δου. Στα κινητά ευρήματα της αγροικίας συγκαταλέ-
γονται αρκετά όστρακα ανάγλυφων σκύφων και ερυ-
θροβαφούς κεραμικής, καθώς και δεκάδες θραύσματα
γυάλινων αγγείων. Η θεματική της διακόσμησης των
σκύφων περιλαμβάνει φυτικά μοτίβα, ιππείς, μάχες και
διονυσιακές σκηνές με μαινάδες και σατύρους21. Συνή-
θη ευρήματα αποτελούν τα λυχνάρια με ανάγλυφη
διακόσμηση αμπέλου22. Από τα ερυθροβαφή αγγεία
συνηθέστερα απαντούν οι λεκανίδες23 και οι πρόχοι24.
Τα γυάλινα αγγεία περιλαμβάνουν οινοχόες, φιάλες
και ανοιχτά αγγεία, σκυφίδια και λεκανίδες, τα περισ-
σότερα από τα οποία διατηρούνται πολύ αποσπασμα-
τικά, ώστε να μπορούν να εξαχθούν στοιχεία για τους
ακριβείς τύπους τους25.
Την ίδια περίοδο, στο β΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ., πι-
θανολογούμε ότι κατασκευάστηκε και η προσθήκη
στη βόρεια πλευρά του κτιρίου, η οποία συμπεριλάμ-
βανε στην αρχική μορφή της χώρο λουτρού και διέθε-
τε ψηφιδωτή διακόσμηση.
Η αγροικία θα πρέπει να εγκαταλείφθηκε σταδια-
κά γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Αν και ελλείπουν τα
αναλυτικά ανασκαφικά δεδομένα του 1975, από την
υπόλοιπη εικόνα του χώρου απουσιάζουν οι ενδείξεις
μιας βίαιης καταστροφής. Δεν μπορεί να αποκλεισθεί
η υπόθεση ότι η σταδιακή εγκατάλειψη συνδέεται με
την ανάπτυξη του οικισμού του Λαδοχωρίου στο μυχό
του κόλπου της Ηγουμενίτσας, οι εκτεταμένες λιμενι-
κές εγκαταστάσεις του οποίου εξασφάλισαν την ανά-
πτυξη του εμπορίου στην ευρύτερη περιοχή.
Αμέσως ανατολικά της αγροικίας υπάρχει ναόμορ-
φο μαυσωλείο (Εικ. 1, 4), διαστάσεων 10,60×7,50 μ.,
αντίστοιχης κάτοψης και μορφής με αυτά των νεκρο-
πόλεων της Νικόπολης26. Αποτελείται από έναν κυρίως
θάλαμο και έναν ανοιχτό στην πρόσοψη προθάλαμο,

20. ΝΟ 4340: Προτομή αυτοκράτορα HADRIANUS AUGUSTUS/Ένθρονη Ομόνοια που κρατά στεφάνι και στηρίζεται σε
αγαλμάτιο Ελπίδας - COS III.
21. Τα ευρήματα έχουν κοντινά παράλληλα στην Αθήνα και την Κόρινθο. Ενδεικτικά, βλ. Agora XXXII, 280, nο 1706, σε στρώ-
μα χρονολογούμενο γύρω στο 250. Corinth XVIII.2, 42, nο 72 (α΄ μισό του 3ου αι. μ.Χ.).
22. Βλ. υποσημ. 54.
23. Corinth XVIII.2, 45, nο 78 (για το σχήμα), (μέσα 2ου αι. μ.Χ.) και 54, nο 108 (140-160 μ.Χ.). Hayes 1972, 21-25, Form 3.
24. Σε διάφορες παραλλαγές με απλό και τριφυλλόσχημο στόμιο. Αντίστοιχα παραδείγματα από την Αθήνα και τη Μακεδονία
χρονολογούνται τον 3ο αι. μ.Χ. Βλ. Agora V, 50-51, 58, K106. Καλλίνη 2010, 542, 536-537.
25. Η ολοκλήρωση της συντήρησης και καταγραφής των ευρημάτων αυτών θα επιτρέψει την περαιτέρω μελέτη και παρου-
σίασή τους.
26. Γεωργίου 2007, 307-323. Ζάχος - Καραμπά 2015.
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 409

Εικ. 4. Το μαυσωλείο μετά τις εργασίες αποκατάστασης του 2014.

που επικοινωνούν μεταξύ τους με θύρα πλάτους 1,50
μ., με πρόχειρα κτισμένο κατώφλι. Ο προθάλαμος ήταν
προσβάσιμος με δύο λίθινους αναβαθμούς.
Οι τοίχοι του κτίσματος27 είναι κατασκευασμένοι ‒
κατά την τεχνική opus mixtum ‒ από σειρές αδρά δου-
λεμένων, περίπου ορθογώνιων, λίθων, που εναλλάσ-
σονται καθ’ ύψος με πέντε ή έξι σειρές πλίνθων28 και
συνδέονται με παχύ στρώμα υπόλευκου έως ρόδινου
κονιάματος29. Η θεμελίωση του ταφικού μνημείου έχει
κατασκευασθεί με την τεχνική της χυτής τοιχοποιίας30.
Η στέγαση του κτιρίου θα πρέπει να ήταν σε σχήμα κα-
μάρας, από ελαφρύ πωρόλιθο και κουρασάνι31.
Τρία χτιστά βάθρα για σαρκοφάγους καταλάμβα-
ναν το νότιο, ανατολικό και κεντρικό τμήμα του ταφι-
κού θαλάμου, διαστάσεων 6,20×5,50 μ. (Εικ. 5), ενώ δύο
χτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι τη δυτική πλευρά του.
Στο μέσον της νότιας πλευράς του θαλάμου, απέ-
ναντι από την είσοδό του και σε υψηλότερο επίπεδο,

27. Σώζονται σε ύψος 1,40 μ. στη νότια πλευρά έως 1,70 μ. στη βόρεια. Το πλάτος τους ανέρχεται στα 0,95 μ.
28. Οι σειρές των πλίνθων είναι έξι στην πρόσοψη του κυρίως θαλάμου του ταφικού μνημείου και πέντε στους υπόλοιπους
τοίχους του.
29. Στην επιφάνεια του κονιάματος έχουν γίνει με αιχμηρό εργαλείο οριζόντιες εγχαράξεις, που διαχωρίζουν τις σειρές τόσο
των λίθων όσο και των πλίνθων. Αντίστοιχη κατασκευή έχουν και τμήματα της ανωδομής της παρακείμενης αγροικίας.
30. Το όρυγμα της θεμελίωσης είναι μέσου βάθους 0,60-0,80 μ. και πλάτους 1,50 μ., ενώ η θεμελίωση έχει συνολικό ύψος 0,50
μ. και πάχος 1,30 μ., ώστε να εξέχει ελαφρώς ‒ συνολικά περίπου 0,10 μ. από κάθε πλευρά ‒ από τα μέτωπα των τοίχων.
31. Θραύσματα του υλικού βρέθηκαν τόσο στο εσωτερικό του ταφικού θαλάμου κατά την ανασκαφική έρευνα του 1975, όσο
και περιμετρικά του κατά τις εργασίες της περιόδου 2012-2013.
410 Κασσιανή Λάζαρη

Εικ. 5. Το εσωτερικό του μαυσωλείου κατά την ανασκαφική έρευνα του 1975.

βρισκόταν το βάθρο της παλαιότερης χρονολογικά
σαρκοφάγου του μνημείου (Σαρκοφάγος Γ32), κατα-
σκευασμένο από τέσσερις ορθογώνιους ασβεστόλι-
θους, συνδεδεμένους μεταξύ τους με σιδερένιους συν-
δέσμους. Από τη σαρκοφάγο, που είχε τοποθετηθεί
στο κέντρο του βάθρου, διασώθηκε μόνον η βαθμιδω-
τά διαμορφωμένη βάση, διαστάσεων 0,90×2,30 μ., και
το ήμισυ του αετωματικού καλύμματος, που κοσμού-
νταν με δύο πλάγια ακρωτήρια33. Οι ανάγλυφες πλευ-
ρές της είχαν προσεκτικά αποκοπεί34, πιστοποιώντας
τη συστηματική και σε διάφορες χρονικές περιόδους
σύληση του ταφικού μνημείου35. Τη θέση και την κά-
λυψη της συγκεκριμένης σαρκοφάγου, την οποία είχε
εξ αρχής διαπιστώσει η Βοκοτοπούλου36, πιστοποιεί
τόσο το σημείο εύρεσής τους, όσο και οι ταυτιζόμενες
διαστάσεις τους.

32. Στο κείμενο ακολουθείται για πρακτικούς λόγους η αρίθμηση που χρησιμοποίησε η Βοκοτοπούλου (1975, 211-213) κατά
την ανασκαφή του χώρου.
33. Το οπίσθιο ακρωτήριο είναι στοιχειωδώς διαμορφωμένο και δεν φέρει ίχνη διακόσμησης, ενώ το εμπρόσθιο έφερε στην
κύρια πλευρά του ήμισυ ανάγλυφου ανθεμίου και βλαστόσπειρα.
34. Λόγω της έλλειψης αναγλύφων στο κατώτερο σωζόμενο τμήμα της βάσης της σαρκοφάγου, η Βοκοτοπούλου υποθέτει ότι
η διακόσμησή της θα αποτελούνταν «από πάγκαρπα και γοργόνεια με βούκρανα ή Ερωτιδείς στις γωνίες» στο μέσο περίπου κάθε
πλευράς.
35. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η σύληση του μνημείου θα πρέπει να έγινε όταν αυτό ακόμα διέσωζε ακέραια ή σχεδόν ακέραια
την κάλυψή του, καθώς οι αρχαιοκάπηλοι μπορούσαν να δράσουν ανενόχλητοι «υπό τη σκέπη του», αποκόπτοντας τα μέρη των
γλυπτών που τους ενδιέφεραν περισσότερο και θα τους απέφεραν τα περισσότερα κέρδη στην αγορά.
36. Κατά την έρευνα του 1975 η βάση της σαρκοφάγου Γ βρέθηκε κατά χώραν επάνω στο βάθρο της. Ωστόσο, σε κάποια άγνω-
στη σήμερα χρονική στιγμή, πιθανότατα λόγω νέας απόπειρας αρχαιοκαπηλίας, μετακινήθηκε προς Β., ώστε να καταπέσει εν μέρει
πάνω στο βάθρο της εμπρόσθιάς της σαρκοφάγου Α. Από το σημείο αυτό αποκαταστάθηκε στην αρχική της θέση το 2014, στο
πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του αρχαιολογικού χώρου.
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας
Εικ. 6. Η σαρκοφάγος με τη διονυσιακή σκηνή.
Η πλέον γνωστή από τις σαρκοφάγους (Σαρκο-
φάγος Α), που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Ιωαννίνων37, είχε τοποθετηθεί σχεδόν ακριβώς στο
κέντρο του ταφικού θαλάμου. Το βάθρο της ήταν επί-
σης κατασκευασμένο από πλακοειδείς ασβεστόλιθους
και οι διαστάσεις του φθάνουν τα 1,40×2,40 μ. Ακρι-
βώς στο κέντρο του ήταν τοποθετημένη η μαρμάρινη
σαρκοφάγος, από την οποία διασώζονται η κύρια και
οι δύο στενές πλευρές, καθώς και το κάλυμμά της, με
εξαίρεση τον ανώτερο κορμό και τις κεφαλές του ζεύ-
γους των ανακεκλιμένων σε πλούσια διακοσμημένη
κλίνη νεκρών. Το τελευταίο βρέθηκε σπασμένο σε δύο
τμήματα ακριβώς μπροστά της και ανασύρθηκε κατά
τις εκσκαφικές εργασίες του 1975, που οδήγησαν στον
εντοπισμό του ταφικού θαλάμου.
Η κύρια παράσταση εικονίζει σκηνές από τα λύτρα
του Έκτορα, το νεκρό σώμα του οποίου σύρεται δεμέ-
νο από τα πόδια από άρμα. Στο δεξί άκρο ο Πρίαμος
προσπέφτει γονατιστός μπροστά στον Αχιλλέα. Στο
αριστερό τμήμα της παράστασης παρουσιάζονται τα
37. Βοκοτοπούλου 1975, 211-213. Φάκλαρη 2008, 131-133. Κάντα-Κίτσου κ.ά. 2008, 136. Καππά 2013.
411
λύτρα που προσφέρει ο Πρίαμος. Στη δεξιά στενή
πλευρά υπάρχει η πρόθεση του νεκρού Πατρόκλου,
που απεικονίζεται ξαπλωμένος σε ξύλινη κλίνη, ενώ
δίπλα του θρηνούν ο Αχιλλέας και η Βρισηίδα. Στην
αριστερή πλευρά απεικονίζεται προετοιμασία πολεμι-
στή, ίσως του Έκτορα ή του Αχιλλέα, στον οποίο ένας
υπηρέτης βάζει το κράνος και ένας τις περικνημίδες,
παρουσία μίας γυναικείας, επίσης υπηρετικής, μορφής.
Πλούσιος φυτικός διάκοσμος πλαισιώνει τις κύριες
παραστάσεις.
Όπως είχε επισημάνει η Βοκοτοπούλου, η σαρκο-
φάγος αυτή θα πρέπει και λόγω της θέσης της, αλλά
και λόγω του εικονογραφικού της διακόσμου, να ήταν
χρονολογικά η τελευταία που τοποθετήθηκε στο μαυ-
σωλείο, στα τέλη του 2ου ή τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ.
Ελαφρώς έκκεντρα, κατά μήκος της ανατολικής
μακράς πλευράς του θαλάμου, ήταν κατασκευασμένο
‒ από ορθογώνιους και τραπεζιόσχημους ασβεστόλι-
θους, συνδεδεμένους μεταξύ τους με σιδερένιους συν-
δέσμους ‒ το βάθρο για την τρίτη σαρκοφάγο (Σαρκο-
412 Κασσιανή Λάζαρη

φάγος Β). Στο κέντρο του βάθρου ήταν τοποθετημένη
μία ακόμα μαρμάρινη σαρκοφάγος, από την οποία σώ-
ζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου η πίσω και οι πλάγιες όψεις
της, ενώ η κύρια πλευρά είχε αμελώς αποκοπεί. Η κύ-
ρια παράσταση, που σώζεται αποσπασματικά στο κα-
τώτερο τμήμα της, απεικόνιζε σκηνή από διονυσιακό
θίασο με σατύρους, μαινάδες και λιοντάρι, τοποθετη-
μένες συμμετρικά σε ουδέτερο βάθος (Εικ. 6). Η πίσω
όψη της σαρκοφάγου απεικονίζει τις μορφές δύο α-
ντωπών λιονταριών, μεταξύ των οποίων υπάρχει κα-
λυκωτός κρατήρας. Η βόρεια στενή πλευρά απεικόνι-
ζε τη μορφή ενός σατύρου με λεοντή, αντιθετικά το-
ποθετημένου απέναντι σε μία αποσπασματικά σωζό-
μενη, μόνον ως προς τα κάτω άκρα της, μορφή. Μετα-
ξύ των δύο μορφών υπήρχε υψηλός κρατήρας. Σχεδόν
ακέραια38 διατηρείται η νότια στενή πλευρά της σαρ-
κοφάγου, η οποία απεικονίζει δύο ερωτιδείς που διεκ-
δικούν φύλλο φοίνικα39.
Η σαρκοφάγος παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με
αυτή που είχε εντοπισθεί στα τέλη του 19ου αι. στη
Φωτική Παραμυθιάς40. Προφανώς επηρεασμένη από
αυτή τη σαρκοφάγο, η οποία φέρει αετωματική κάλυ-
ψη, η Βοκοτοπούλου απέδωσε στη σαρκοφάγο του
Λαδοχωρίου ένα αντίστοιχο, χαμένο σήμερα κάλυμμα.
Ωστόσο, μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν εκ νέου,
η εξέταση των φωτογραφιών της παλαιάς ανασκαφής,
αλλά και τα νέα ευρήματα από το χώρο, καθιστούν
μάλλον βέβαιο ότι το κάλυμμα της σαρκοφάγου ήταν
αυτό με την ανακεκλιμένη μορφή του νεαρού Αντώνι-
ου, που η Βοκοτοπούλου απέδωσε σε μία χαμένη τέ-
ταρτη σαρκοφάγο (Σαρκοφάγος Δ).
Από την ανακεκλιμένη ανδρική μορφή (Εικ. 7)
απουσιάζουν το κεφάλι και μικρά τμήματα των άνω
και κάτω άκρων. Ο νεκρός, ντυμένος με χιτώνα και
ιμάτιο, απεικονίζεται ξαπλωμένος στο αριστερό πλευ-
ρό του, ακουμπισμένος σε χαμηλό μαξιλάρι, να κρατά
ειλητάριο με το αριστερό χέρι και γιρλάντα με λουλού-
δια με το δεξί. Στο μέσον της κύριας όψης έχει χαρα-
χθεί το όνομά του και η ηλικία θανάτου: Αντώνιος
Ευάρεστος Ετών ΚΑ΄ Χαίρε. Η εξωτερική πλευρά της
κλίνης κοσμείται με μετώπες, που φέρουν στο εσωτε-
ρικό τους ομόκεντρους ρόμβους και ρόδακες41.
Η σαρκοφάγος με τη διονυσιακή σκηνή παρου-
σιάζει διαφορά 0,05 μ. στις δύο στενές πλευρές της42.
Αντίστοιχη διαφορά παρουσιάζουν και οι στενές πλευ-
ρές του καλύμματος με τον Αντώνιο43, ώστε να του
επιτρέπουν να καλύπτει επακριβώς τη σαρκοφάγο.
Επιπρόσθετα, η θέση εύρεσής του, με τη μορφή
στραμμένη προς Δ. ‒ ακριβώς στην είσοδο του ταφι-
κού θαλάμου, από όπου προσπάθησαν να το μεταφέ-
ρουν οι λαθρανασκαφείς ‒ υποδεικνύει ότι κατέπεσε
στο συγκεκριμένο σημείο, μεταφερόμενο από το ανα-
τολικό τμήμα του θαλάμου. Αντίθετα, εάν ευσταθούσε
η υπόθεση της Βοκοτοπούλου ότι το εν λόγω κάλυμμα
ανήκει σε μία χαμένη σήμερα σαρκοφάγο, στη νοτιο-
δυτική γωνία του μνημείου, η μορφή θα ήταν στραμ-
μένη προς Α.44

38. Οι μορφές είναι ελλιπείς μόνο σε τμήματα του προσώπου τους, μικρό τμήμα των άνω άκρων και τμήμα του δεξιού κάτω
άκρου της αριστερής μορφής.
39. Παπαγιάννη 2007, 155 και 246-247.
40. Καλλιπολίτης 1956, 14-31. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας και τοποθετείται χρονικά γύρω στα μέσα
του 2ου αι. μ.Χ.
41. Οι τόρμοι που έχουν διαμορφωθεί στις στενές πλευρές του καλύμματος, λόγω των φθορών που έχουν προκαλέσει στη δια-
κόσμηση, θεωρούμε ότι κατασκευάστηκαν πιθανόν κατά την προσπάθεια απομάκρυνσής του από τον ταφικό θάλαμο και για το
λόγο αυτό δεν σχετίζονται με τους αντίστοιχους στο κυρίως σώμα της σαρκοφάγου, παραπλανώντας την πρώτη ανασκαφέα του
χώρου.
42. Συνολικές διαστάσεις 0,90-0,85×2,10 μ. Η νότια στενή πλευρά της σαρκοφάγου είναι κατά 0,05 μ. μικρότερη από τη βόρεια.
Αντίστοιχα, το πλάτος στη στενή πλευρά, όπου η κεφαλή του Αντώνιου, είναι μικρότερο κατά 0,05 μ. από την πλευρά όπου βρί-
σκονται τα πόδια του.
43. Ανέρχονται σε 0,85-0,90×2,10 μ.
44. Καθώς οι αρχαιοκάπηλοι δε θα προσπαθούσαν να την περιστρέψουν εντός του ταφικού θαλάμου. Θα έπρεπε επίσης να εί-
χαν επιλυθεί και άλλα πρακτικά προβλήματα κατά τη σύληση του μνημείου: Το γεγονός ότι η τέταρτη σαρκοφάγος δεν βρέθηκε
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 413

Εικ. 7. Το κάλυμμα με τον Αντώνιο

Τέλος, η πρόσφατη ανασκαφική έρευνα απέδειξε
ότι το αναφερόμενο ως υπόβαθρο της υποτιθέμενης
τέταρτης σαρκοφάγου ήταν το ανώτερο τμήμα ενός
χτιστού κιβωτιόσχημου τάφου, που καταλάμβανε εξ
ολοκλήρου τη ΝΔ. γωνία του θαλάμου. Ο τελευταίος
έχει επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί για τις ταφές του-
λάχιστον 20 ατόμων. Κτερίσματα βρέθηκαν μόνο στα
κατώτερα στρώματα του τάφου45 και πιστοποιούν τη
χρήση του από τα μέσα του 2ου έως τουλάχιστον τα
μέσα του 3ου αι. μ.Χ.: Δύο γυάλινα αγγεία με παράλ-
ληλα στην Κόρινθο46, τμήμα χάλκινης στλεγγίδας και
χάλκινη πόρπη47, ένα σχεδόν ακέραιο πήλινο λυχνάρι
με ανάγλυφη διακόσμηση48 και τμήμα της βάσης ενός
δεύτερου49, δύο μόνωτα κύπελλα50 γνωστού τύπου
του 3ου αι. μ.Χ., ένας αμφορίσκος-μυροδοχείο51 και
ένα αδιάγνωστο αυτοκρατορικών χρόνων χάλκινο νό-
μισμα52 (Εικ. 8α-δ).
Ο δεύτερος χτιστός κιβωτιόσχημος τάφος κατα-
λαμβάνει τη ΒΔ. γωνία του ταφικού θαλάμου και στο
νότιο τμήμα του έσωζε τμήμα των καλυπτήριων πλα-

καθόλου στο χώρο σημαίνει ότι οι αρχαιοκάπηλοι αφαίρεσαν την υποτιθέμενη κάλυψή της, την ανακεκλιμένη δηλαδή μορφή, την
άφησαν εντός του θαλάμου για κάποιο διάστημα (...!), απομάκρυναν τη σαρκοφάγο και, όταν στη συνέχεια επέστρεψαν και προ-
σπάθησαν να πάρουν και την κάλυψή της, αυτή κατέπεσε στην είσοδο του θαλάμου, από όπου δεν μπόρεσαν ποτέ να τη μεταφέ-
ρουν.
45. Δεν είναι απολύτως σαφές σε ποιες ταφές ανήκαν τα κτερίσματα, λόγω της πληθώρας των νεκρών του τάφου.
46. ΘΕ 10112 και ΘΕ 10113. Για παράλληλα βλ. Corinth XII, 105, nο 670-671.
47. ΘΕ 9543 και ΘΕ 9542.
48. ΘΕ 9539. Φέρει στη βάση του δυσανάγνωστο όνομα κεραμέα: Χ Ρ (Η). Η ανάγλυφη διακόσμηση περιλαμβάνει αποτρο-
παϊκή γκροτέσκα μορφή ηθοποιού με υπερμεγέθη φαλλό, που κρατά ασπίδα και σπαθί. Στα δεξιά πτηνό, πιθανόν παγώνι (2ος-3ος
αι. μ.Χ.).
49. ΘΕ 9541.
50. ΘΕ 9537, ΘΕ 9538. Agora XXXII, 268, no 1608, σε στρώμα του πρώιμου-μέσου 3ου αι. μ.Χ. Καλλιντζή - Χρυσάφη 2010,
391. Τζαναβάρη 2010, 444-465.
51. ΘΕ 9540. Θέμος κ.ά. 2010, 743-762, ΣΝ166.
52. ΝΟ 4270.
414 Κασσιανή Λάζαρη

Εικ. 8. Κτερίσματα από τον κιβωτιόσχημο τάφο (4) στη ΝΔ. γωνία του μαυσωλείου.

κών. Η τελευταία χρονικά ταφή εντός του τάφου είχε
πραγματοποιηθεί σε ύπτια εκτεταμένη στάση περίπου
στο κέντρο του. Γύρω από αυτήν είχαν συσσωρευθεί
στις γωνίες και στα χαμηλότερα στρώματα ανακομιδές
οστών τουλάχιστον άλλων είκοσι πέντε ατόμων, με
κτερίσματα χρονολογούμενα από τον ύστερο 2ο έως
τον 4ο αι. μ.Χ.
Οι νεκροί συνοδεύονταν από τρία πήλινα κύπελ-
λα με παράλληλα στον ύστερο 2ο και τον 3ο αι. μ.Χ.53,
δύο σχεδόν ακέραια και θραύσματα από δύο ακόμη
λυχνάρια54, θραύσματα ενός τουλάχιστον γυάλινου
αγγείου55, χρονολογούμενου μετά τα τέλη του 1ου αι.
μ.Χ., ένα σιδερένιο δακτυλίδι56 και πέντε χάλκινα νο-
μίσματα57 (Εικ. 9α-δ).
Λίγο μεταγενέστερος από την κατασκευή του
μαυσωλείου πρέπει να είναι ένας ακόμη χτιστός κιβω-
τιόσχημος τάφος, που ερευνήθηκε σύρριζα στο δυτικό
τοίχο του προθαλάμου, καλυμμένος εν μέρει από χτι-
στό βάθρο. Στο εσωτερικό του είχαν ενταφιασθεί σε
επάλληλες φάσεις τουλάχιστον πέντε νεκροί, οι οποίοι

53. Τα μόνωτα ΘΕ 9547 και 9549 και το δίωτο ΘΕ 9548. Για το ΘΕ 9547 βλ. ΘΕ 9538, υποσημ. 50. ΘΕ 9549: Μπαϊράμη 2010,
262, αρ. 1914 (ύστερος 3ος-πρώιμος 4ος αι. μ.Χ.). Γραικός 2010, 433 (4ος αι. μ.Χ.). ΘΕ 9548: Corinth XVII.2, 98, nο 208 (τέλη 2ου
αι. μ.Χ.). Τζαναβάρη 2010, 444-465, Τάφος 21 με νομίσματα Ιουλίας Δόμνας και Καρακάλλα.
54. ΘΕ 9545, 9546, 9603 και 9604. Το ΘΕ 9545 είναι διακοσμημένο με άμπελο και φέρει στη βάση την επιγραφή CYNΦΟΡΟΥ,
βλ. Πετρόπουλος 1999, Β9, ΑΕ3791, τέλη 2ου-αρχές 3ου αι. Το ΘΕ 9546 απεικονίζει μορφές από το διονυσιακό κύκλο: Μαινάδα
υψώνει το χέρι κρατώντας μανδύα - γυμνή μορφή με τραγοπόδαρα. Στη βάση η επιγραφή ΒΟ..Φ(Ε)..ΟΥ.
55. ΘΕ 9768.
56. ΘΕ 9926.
57. ΝΟ 4272-4275 και ΝΟ 4317, όλα αυτοκρατορικών χρόνων αδιάγνωστα, πιθανότατα του 3ου και 4ου αι. μ.Χ.
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 415

Εικ. 9. Κτερίσματα από τον κιβωτιόσχημο τάφο (6) στη

ΒΔ. γωνία του μαυσωλείου.

συνοδεύονταν από πήλινο αμφορίσκο58, ερυθροβαφές τράγωνη περίπου χτιστή κατασκευή, τα ίχνη καύσης
πινάκιο59, χάλκινο δακτυλίδι60, σύνολο οστέινων βε- και καμένων αγγείων γύρω από την οποία μας επιτρέ-
λόνων61 και χάλκινη πόρπη. πουν να υποθέσουμε ότι σχετίζεται με ταφικές τελε-
Σε χαμηλότερο επίπεδο προς Β. εντοπίστηκε τε- τουργίες.

58. ΘΕ 9550. Αμφορέας με πλαστικό δακτύλιο στο λαιμό. Βλ. Ναλπάντης 2003, 26, αρ. ΒΚ 4506/3 (τέλη 3ου-α΄ μισό 4ου αι.
μ.Χ.). Θέμος κ.ά. 2010, 746, 752 (4ος αι. μ.Χ.).
59. ΘΕ 9551. Agora XXXII, 220, nos 986-988, Form 50 (γ΄τέταρτο 3ου αι. μ.Χ.). Χρυσοστόμου 2010, 509.
60. Corinth XII, 138, nο 976.
61. ΘΕ 9553: Corinth XII, 177, nos 1252-1258 (2ος αι. μ.Χ. και εξής).
416 Κασσιανή Λάζαρη

Ο χώρος μέσα και γύρω από το μαυσωλείο χρησι-

μοποιήθηκε για ενταφιασμούς για μακρότατο χρονικό
διάστημα. Στη βορειοανατολική γωνία του ταφικού
θαλάμου εντοπίστηκε ταφή παιδιού καλυμμένη με δύο
στρωτήρες κεράμους. Στην επίχωσή της εντοπίστηκε
λυχνάρι των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων62(4ος αι.
μ.Χ.) και χάλκινο νόμισμα Διοκλητιανού63.
Το από πήλινες πλάκες δάπεδο του προθαλάμου
είχε καταστραφεί από τη συστηματική χρήση του χώ-
ρου για ενταφιασμούς νεκρών σε απλούς ή κεραμο-
σκεπείς λάκκους με πρόχειρη ή και καθόλου οριοθέ-
τηση. Όλοι οι νεκροί ήταν ακτέριστοι με εξαίρεση ένα
διαβρωμένο χάλκινο νόμισμα64 που βρέθηκε δίπλα σε
ένα από τα κρανία.
Κεραμοσκεπείς τάφοι (Εικ. 10) εντοπίστηκαν και
εξωτερικά του ταφικού μνημείου, σύρριζα ή πολύ κο-
ντά στους τοίχους του. Στην πλειονότητά τους ήταν
ακτέριστοι. Από τα λιγοστά κτερίσματα που εντοπί-
στηκαν σε δύο μόνο τάφους τεκμαίρεται η χρονολό-
γησή τους στον 3ο και 4ο αι. μ.Χ. Ο ένας από αυτούς
(Τάφος 12) ανήκε σε ενήλικα και ήταν καλυμμένος με
κορινθιακούς στρωτήρες. Κοντά στα πόδια του νε-
κρού βρέθηκαν δύο λάγυνοι65, ένα άωτο κύπελλο66 και
ένα χάλκινο βραχιόλι67. Ο δεύτερος (Τάφος 14) ήταν
παιδικός και συνοδευόταν από άωτο κύπελλο68και Εικ. 10. Κεραμοσκεπείς τάφοι κατά μήκος του δυτικού τοί-
από ένα χάλκινο σηστέρσιο Γορδιανού69. χου του μαυσωλείου.
Αρκετούς αιώνες αργότερα, στις ανώτερες επιχώ-
σεις του μνημείου και σε μικρή απόσταση από το δυ- Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Ζάβαλι Λαδοχω-
τικό τοίχο του, είχαν ενταφιαστεί, σε απλό λάκκο, με ρίου σχετίζονται με την εγκατάσταση στην ύπαιθρο
το κεφάλι προς Α. τρεις νεκροί, συνοδευόμενοι από του ελλαδικού χώρου αρχικά ρωμαίων γαιοκτημόνων,
πέντε χάλκινα νομίσματα Βενετίας του 16ου αι. διαδικασία που στην Ήπειρο ξεκινά ήδη από τα τέλη

62. ΘΕ 9544: Λυχνάρι μικρασιατικού τύπου (Sarachane 4;), 4ος-5ος αι. Κατσιώτη 2010, 232-248, αρ. 20-22.
63. ΝΟ 4271. Απεικονίζει προτομή στεφανωμένου αυτοκράτορα με την επιγραφή IMPCGVALDIOCLETIANUS και στον οπι-
σθότυπο ιστάμενη μορφή με στεφάνι CENIOPOPULIROMANΙ.
64. ΝΟ 4302. Αδιάγνωστο, αυτοκρατορικών χρόνων.
65. ΘΕ 9598 και ΘΕ 9804. Γραικός 2010, 429-443, εικ. 13 (4ος αι. μ.Χ.).
66. ΘΕ 9599. Corinth XVIII, 84, no 181 (3ος αι. μ.Χ.).
67. ΘΕ 9601.
68. ΘΕ 9555. Για παράλληλα, βλ. παραπάνω ΘΕ 9599 (υποσημ. 66).
69. ΝΟ 4306. Απεικονίζει προτομή του αυτοκράτορα με την επιγραφή ΙΜPGORDIANUSPIUS [FEL AVG]. Στον οπισθότυπο
Ήλιος που κρατά σφαίρα εκατέρωθεν S-C [AETER]NITATI AVG (240 μ.Χ. περίπου).
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας 417

του 2ου αι. π.Χ., και στη συνέχεια ντόπιων μεγαλοκτη-
ματιών, που ακολουθούν το παράδειγμά τους70. Ο
ιδιοκτήτης της αγροικίας ‒ πιθανότατα ελληνικής κα-
ταγωγής, κρίνοντας από την ελληνική επιγραφή της
σαρκοφάγου με το όνομα του Αντώνιου ‒ εκμεταλ-
λεύεται κατά τη διάρκεια της ήρεμης περιόδου της pax
romana την πεδινή έκταση που απλώνεται πίσω από
το μυχό του κόλπου της Ηγουμενίτσας και, χρησιμο-
ποιώντας την εξαιρετικά ευνοϊκή γεωγραφικά θέση
της περιοχής, εμπορεύεται τα αγροτικά προϊόντα του,
διακινώντας τα κυρίως δια θαλάσσης. Μέσω της ίδιας
οδού έφτασαν προφανώς στα χέρια του και οι πλούσια
κοσμημένες αττικές σαρκοφάγοι, στις οποίες ενταφιά-
στηκε ο ίδιος και τα μέλη της οικογένειάς του, ενδει-
κτικές της οικονομικής επιφάνειας στην οποία είχε
ανέλθει.
Κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου θα αναπτυ-
χθεί και ο εύρωστος οικισμός στην περιοχή του Λαδο-
χωρίου71, πάνω στον εμπορικό δρόμο που συνέδεε τα
δύο μεγάλα αστικά κέντρα της περιοχής, τη Νικόπολη
και το Βουθρωτό, στις παρυφές του οποίου θα συνεχί-
σει για κάποιο χρονικό διάστημα να χρησιμοποιείται
η αγροικία, μέχρι την οριστική εγκατάλειψή της στα
τέλη του 4ου αι. μ.Χ.

Archaeological Research at the New Port of Igoumenitsa. Νew Data on an Old Survey

Κassiani Lazari

The farmhouse constructed in the southern side of Igoumenitsa bay is a rectangular shaped building
with peripheral wings around a central room. The main entrance was in the centre of the eastern side.
The walls are preserved up to foundation level, while few parts of the superstructure can be seen in the
southern and eastern parts of the building, made of stones and mortar.
In the southern wing there were two winepresses connected with a common tank, while in the central
area charred olives were found, all of which is verifying the production of wine and the trade of olives and
possibly olive oil.
Τhe building over time received numerous repairs and modifications. A northern wing was added
in the form of a porch or balcony with a sea view. In the rooms of this wing there is evidence for the ex-
istence of mosaics. According to the excavation data, the lifespan of the complex extends from the early
2nd c. AD to the middle of the 4th c. AD.
A few meters to the west there is a mausoleum, known since 1975. It is a rectangular shaped building,
consisting of a main chamber and an open vestibule in front. The main burial chamber is 6,20×5,50 m
long and in its interior there had been found three marble sarcophagi on stone built bases, occupying the
southern, eastern and central parts of the chamber. The sarcophagi are dated from the early 2nd to early
3rd c. AD. In 2013, the completion of the main chamber’s investigation revealed two built cist graves in
its western side that were used repeatedly for burials. One more cist grave was found just outside the west
wall of the vestibule covered partly by a built pedestal. Several burials in pits were also made under the
floor of the vestibule.
In the area around the mausoleum, especially closely to its exterior walls, were constructed tile graves,
dated from the 4th c. onwards.

70. Cabanes 1997, 125-126. Λάμπρου 2006, 259. Bowden 2009, 167-171. Zarmakoupi 2013, 755-756. Palli et al. 2017, 1-21. Βα-
σιλειάδης κ.ά. 2018. Για την πρωιμότερη από αυτές τις εγκαταστάσεις στην περιοχή του Αγ. Δονάτου Ζερβοχωρίου, του Δήμου
Σουλίου, βλ. Forsén - Reynolds 2011, 247-267.
71. Akrivopoulou - Lazari 2004, 407-414. Κεφαλλωνίτου - Παπαδοπούλου 2012, 359-362. Παπαδοπούλου, (στον παρόντα τόμο).
418
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγαλλοπούλου 1975: Π. Αγαλλοπούλου, Λαδοχώρι
Ηγουμενίτσας, ΑΔ 30: Χρονικά Β΄ 2, 239.
Βασιλειάδης κ.ά. 2018: Σ. Βασιλειάδης - Κ. Λάζαρη - Β.
Λάμπρου - Ο. Πάλλη, Η ρωμαϊκή παρουσία στη
Θεσπρωτία μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήμα-
τα της τελευταίας δεκαετίας, στο To αρχαιολο-
γικό έργο στη βορειοδυτική Ελλάδα και τα νησιά
του Ιονίου 1 (Ιωάννινα, 10-13 Δεκεμβρίου 2014),
Πρακτικά, Αθήνα, 331-340.
Βοκοτοπούλου 1975: Ι. Βοκοτοπούλου, Λαδοχώριον
Ηγουμενίτσας, ΑΔ 30: Χρονικά Β΄ 2, 211-213.
Γεωργίου 2007: Α. Γεωργίου, Βόρεια νεκρόπολη της Νι-
κόπολης. Οργάνωση και ταφική αρχιτεκτονική,
στο Νικόπολις Β΄, 307-323.
Γραικός 2010: Ι. Γραικός, Κλειστά σύνολα κεραμικής από
τα νεκροταφεία της ύστερης Αρχαιότητας στη
Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής, στο Κεραμική
της ύστερης Αρχαιότητας από τον ελλαδικό χώ-
ρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.), Πρακτικά Επιστημονικής
Συνάντησης (Θεσσαλονίκη 12-16 Νοεμβρίου
2006), (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστι-
τούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών
8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη, 429-443.
Ζάχος - Καραμπά 2015: Κ. Λ. Ζάχος - Μ. Καραμπά, Οι
νεκροπόλεις της Νικόπολης, Αθήνα.
Θέμος κ.ά. 2010: Α. Θέμος - Ε. Ζαββού - C. Pickersgill -
Μ. Τσούλη, Ύστερη ρωμαϊκή κεραμική από την
περιοχή της κώμης Πιτάνης στη Σπάρτη, στο
Κεραμική της ύστερης Αρχαιότητας από τον ελ-
λαδικό χώρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.), Πρακτικά Επι-
στημονικής Συνάντησης (Θεσσαλονίκη, 12-16
Νοεμβρίου 2006), (Δημοσιεύματα του Αρχαιολο-
γικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη, 743-762.
Καλλίνη 2010: Χρ. Καλλίνη, Χρονολογημένα ταφικά σύ-
νολα από την Πύδνα, 1ος- 3ος αι. μ.Χ., στο Κε-
ραμική της ύστερης Αρχαιότητας από τον ελλα-
δικό χώρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.), Πρακτικά Επιστη-
μονικής Συνάντησης (Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμ-
βρίου 2006), (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπου-
δών 8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη, 535-547.
Καλλιντζή - Χρυσάφη 2010: Κ. Καλλιντζή - Μ. Χρυσάφη,
Κεραμική της ύστερης Αρχαιότητας από τα
Κασσιανή Λάζαρη
Άβδηρα, στο Κεραμική της ύστερης Αρχαιότη-
τας από τον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.),
Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης (Θεσσα-
λονίκη 12-16 Νοεμβρίου 2006), (Δημοσιεύματα
του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών
και Θρακικών Σπουδών 8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη,
386-401.
Κάντα-Κίτσου κ.ά. 2008: Α. Κάντα-Κίτσου - Ο. Πάλλη -
Ι. Αναγνώστου, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμε-
νίτσας, Ηγουμενίτσα.
Καππά 2013: Χ. Καππά, Μια μαρμάρινη σαρκοφάγος με
ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το εύρημα του μήνα από
τη δεκαετία 1973-1982, https://www.archaiolo-
gia.gr/blog/2013/08/26/μια-μαρμάρινη-σαρκο-
φάγος-με-ιδιαίτερ (αναδημοσίευση από την
ιστοσελίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαν-
νίνων http://www.amio.gr/) [τελευταία επίσκε-
ψη 04.05.2017].
Κατσιώτη 2010: Α. Κατσιώτη, Ομάδα λυχναριών της
ύστερης Αρχαιότητας από τη Ρόδο, στο Κεραμι-
κή της ύστερης Αρχαιότητας από τον ελλαδικό
χώρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.), Πρακτικά Επιστημονι-
κής Συνάντησης (Θεσσαλονίκη 12-16 Νοεμβρίου
2006), (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστι-
τούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών
8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη, 232-248.
Λάζαρη (υπό έκδοση): Κ. Λάζαρη, Η Εποχή του Χαλκού
στη Θεσπρωτία. Τα νέα στοιχεία της αρχαιολο-
γικής έρευνας, στο Το αρχαιολογικό έργο στη
βορειοδυτική Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίου 2
(Ιωάννινα, 23-26 Νοεμβρίου 2017).
Λάμπρου 2006: Β. Λάμπρου, Οικιστική οργάνωση του
θεσπρωτικού χώρου κατά τη Ρωμαιοκρατία,
ΗπειρΧρον 40, 257-275.
Μπαϊράμη 2010: Κ. Μπαϊράμη, Ταφικό σύνολο παλαιο-
χριστιανικών λυχναριών από τη ροδιακή νεκρό-
πολη, στο Κεραμική της ύστερης Αρχαιότητας
από τον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αι. μ.Χ.), Πρα-
κτικά Επιστημονικής Συνάντησης (Θεσσαλονί-
κη, 12-16 Νοεμβρίου 2006), (Δημοσιεύματα του
Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και
Θρακικών Σπουδών 8), τ. I-II, Θεσσαλονίκη,
249-269.
Ναλπάντης 2003: Δ. Ναλπάντης, Ανασκαφή στο Οικόπε-
Αρχαιότητες στο χώρο του νέου λιμένα Ηγουμενίτσας
δο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη
Θεσσαλονίκη. Ταφές και ευρήματα, Αθήνα.
Ντούζουγλη 2003: Α. Ντούζουγλη, Εγκαταστάσεις ελαι-
οτριβείου αγροικίας Ρωμαϊκών χρόνων στις
ακτές του Αμβρακικού κόλπου, Πρεβεζάνικα
Χρονικά, 39-40, Πρέβεζα, 5-33.
Πετρόπουλος 1999: Μ. Πετρόπουλος, Τα εργαστήρια των
ρωμαϊκών λυχναριών της Πάτρας και το Λυχνο-
μαντείο, Αθήνα.
Πλιάκου 1997: Γ. Πλιάκου, Μεγάλη Βρύση - Οικόπεδο
Α. Λάζαρη, ΑΔ 52: Χρονικά Β΄ 2, 598.
Πλιάκου 2004: Γ. Πλιάκου, Κρασί, λάδι και πορφύρα.
Μαρτυρίες για τις παραγωγικές δραστηριότη-
τες στην αρχαία Λευκάδα, στο Ζ΄ Πανιόνιο Συ-
νέδριο (Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002), Πρακτικά,
τ. Β΄, Αθήνα, 47-78.
Πλιάκου - Γκιζά 2007: Γ. Πλιάκου - Β. Γκιζά, Μία ρωμαϊκή
αγροικία στη χώρα της αρχαίας Λευκάδας, στο
A. D. Rizakis - I. P. Touratsoglou (eds.), Villae
rusticae. Family and Market-oriented Farms in
Greece under Roman Rule: Proceedings of an In-
ternational Congress Held at Patrai, 23-24 April
2010 (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 68), Athens, 2013, 734-
749.
Πρέκα-Αλεξανδρή 1994: K. Πρέκα-Αλεξανδρή, Μα-
σκληνίτσα, ΑΔ 49: Χρονικά B΄ 1, 427-429.
Ρήγινος 1992: Γ. Ρήγινος, Επαρχία Θυάμιδος - Νέα Σε-
λεύκεια - Οικόπεδο Κληρονόμων Κυβράνο-
γλου, ΑΔ 47: Χρονικά B΄ 1, 347-348.
Ρήγινος 1999: Γ. Ρήγινος, Η΄ ΕΠΚΑ, Ανασκαφικές Εργα-
σίες, Ν. Θεσπρωτίας, Εγνατία Οδός, ΑΔ 54:
Χρονικά Β΄ 1, 508-511.
Τζαναβάρη 2003: Κ. Τζαναβάρη, Λητή, μια πόλη της αρ-
χαίας Μυγδονίας, στο Π. Αδάμ-Βελένη - Ε.
Πουλάκη - Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες αγροικίες σε
σύγχρονους δρόμους, Αθήνα, 71-89.
Τζαναβάρη 2010: Κ. Τζαναβάρη, Ταφικά σύνολα κεραμι-
κής των όψιμων Αυτοκρατορικών χρόνων από
την αρχαία Λητή, στο Κεραμική της ύστερης Αρ-
χαιότητας από τον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αι.
μ.Χ.), Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης
(Θεσσαλονίκη 12-16 Νοεμβρίου 2006), (Δημοσι-
εύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδο-
νικών και Θρακικών Σπουδών 8), τ. I-II, Θεσσα-
λονίκη, 444-465.
419
Τζαναβάρη - Φίλης 2000: Κ. Τζαναβάρη - Κ. Φίλης,
Αγροτικές εγκαταστάσεις στη χώρα της αρχαίας
Λητής, ΑΕΜΘ 14, 153-168.
Φάκλαρη 2008: Υ. Φάκλαρη, Η Ρωμαϊκή εποχή, στο Κ.
Ζάχος, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων,
Ιωάννινα, 127-133.
Χρυσοστόμου 2010: Α. Χρυσοστόμου, Κεραμική της
ύστερης Αρχαιότητας από την Έδεσσα και την
περιοχή της Αλμωπίας, στο Κεραμική της ύστε-
ρης Αρχαιότητας από τον ελλαδικό χώρο (3ος-
7ος αι. μ.Χ.), Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντη-
σης, (Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006),
(Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου
Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών 8), τ. I-II,
Θεσσαλονίκη, 505-519.
Bowden 2009: W. Bowden, Thesprotia in the Context of
Roman and Late Antique Epirus, στο Thesprotia
Expedition I, 167-184.
Cabanes 1997: P. Cabanes, Από τη Ρωμαϊκή κατάκτηση
ως τη μεγάλη κρίση του 3ου αι. μ.Χ., στο Ήπει-
ρος 4000 χρόνια, 115-139.
Flämig 2007: C. Flämig, Nicopolis and the Grave Archi-
tecture in Epirus in Imperial Times, στο Νικό-
πολις Β΄, 325-331.
Forsén - Reynolds 2011: B. Forsén - P. Reynolds, An Early
Closed Deposit at the Roman Villa of Agios Do-
natos, στο Thesprotia Expedition II, 247-267.
Katsadima - Angeli 2001: I. Katsadima - A. Angeli, Riza
and Agia Pelagia: Two Architectural Assemblages
of the Roman Era along the Coast of Southern
Epirus, στο J. Isager (ed.), Foundation and De-
struction: Nikopolis and Northwestern Greece: The
Archaeological Evidence for the City Destructions,
the Foundation of Nikopolis and the Synoecism.
Papers of a Symposium Held by the Danish Insti-
tute in March 1999 (Monographs of the Danish In-
stitute at Athens 3), Aarhus, 91-107.
Zarmakoupi 2013: M. Zarmakoupi, The Villa Culture of
Roman Greece, στο A. D. Rizakis - I. P. Toura-
tsoglou (eds.), Villae rusticae. Family and Mar-
ket-oriented Farms in Greece under Roman Rule:
Proceedings of an International Congress Held at
Patrai, 23-24 April 2010 (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 68),
Athens, 752-761.