źƝƛƓƫƚƖƠƀƐƛƐƒƘƬƢƖƠ ŻƐƢƕƬƛƖƠƀƝƚƣƛƎƙƖƠ

ΧΗΜΕΙΑ
Γ ΄ ΛΥ Κ Ε Ι Ο Υ
Τεύχοσ Γ1
2017 - 2018

6Co ^H2 Oh6@ 2+ ^aqh 6CoCl 4@ 2- ^aqh

Cl- ^aqh
Cl- ^aqh

6Co ^H2 Oh6@ 2+ ^aqh + 4 Cl- ^aqh m 6CoCl4@ 2- ^aqh + 6 H2 O ] l g

1. Οξειδοαναγωγή 4. Χημική Ισορροπία

2. Θερμοχημεία 5 . Ο ξ έ α - Β ά σ ε ι σ κα ι Ι ο ν τ ι κ ή Ι σ ο ρ ρ ο π ί α

3. Χημική Κινητική 6. Ηλεκτρονιακή Δομή των Ατόμων

και Περιοδικόσ Πίνακασ
 ΧΗΜΕΙΑ
Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

Τεύχος Γ1

1. Οξειδοαναγωγή
2. Θερμοχημεία
3. Χημική Κινητική
4. Χημική Ισορροπία
5. Οξέα - Βάσεις και Ιοντική Ισορροπία
6. Ηλεκτρονιακή Δομή των Ατόμων και Περιοδικός Πίνακας

i
 Χημεία Γ΄Λυκείου – Τεύχος Γ1

Παναγιώτης Γ. Κονδύλης, Ph.D. Πολυνίκης Λατζώνης

6945-891908 6944-735073
pkondylis@hotmail.com polyneices@gmail.com

Ιανουάριος 2017

http://chemistrytopics.xyz

ii
 Αντί προλόγου

«Παίζοντας» σωστά με τη Χημεία . . .

Ίσως να σας αρέσει η μουσική ή ίσως ένα συναρπαστικό άθλημα, όπως το ποδόσφαιρο ή η ιστιοσανίδα. Δε μπορείτε, όμως, ποτέ να
μάθετε πιάνο πηγαίνοντας στο Μέγαρο μουσικής για ν’ ακούσετε ένα κονσέρτο, ούτε μπορείτε να μάθετε να παίζετε ποδόσφαιρο
βλέποντας τηλεόραση …

Με παρόμοιο τρόπο δεν μπορείτε να μάθετε Χημεία βλέποντας απλά κάποιον άλλον (π.χ. τον καθηγητή σας, στον πίνακα) να «κά-
νει» Χημεία. Ούτε διαβάζοντας αποσπασματικά ένα βιβλίο ή τις σημειώσεις σας. Όλα αυτά δεν είναι αρκετά, αν δεν μπορείτε να
«κάνετε» Χημεία μόνοι σας.
Αυτό, όμως, απαιτεί εξάσκηση σε συνεχή βάση και βέβαια ότι χρειάζεται να γίνεται σε συνεχή βάση απαιτεί αυτοπειθαρχία μέχρις
ότου να γίνει συνήθεια.

Μπορεί κανείς εύκολα να πελαγώσει αν δεν βρίσκει τις γενικές αρχές σε κάθε ένα κεφάλαιο. Μαθαίνοντας κανείς τα γενικά χαρα-
κτηριστικά και κανόνες σε κάθε θέμα, το πώς δηλαδή αυτό «δουλεύει» σε γενικές γραμμές, τον απελευθερώνει από την απομνη-
μόνευση καθεμίας ερώτησης θεωρίας, καθεμίας εφαρμογής ξεχωριστά. Δένει όλες τις ιδέες μαζί και δεν «χάνεται» στις επιμέρους
λεπτομέρειες.
Πολλοί μαθητές παλεύουν με τη Χημεία γιατί δε στέκονται στο πως συνδέονται τα διάφορα επιμέρους θέματα ενός κεφαλαίου το
ένα με το άλλο, με το πώς οι ιδέες συνδέονται και κάθε μία άσκηση, κάθε ένα πρόβλημα το βλέπουν σαν μοναδικό. Παρατηρείστε
για παράδειγμα πώς όλα τα άτομα έχουν ορισμένες βασικές αρχές στην ηλεκτρονιακή τους δόμηση ή πώς όλα τα οξέα και οι βάσεις
συμπεριφέρονται ανάλογα στα υδατικά τους διαλύματα.

Μετά τη θεωρία και τις ερωτήσεις μαθαίνουμε να λύνουμε ασκήσεις και προβλήματα. «Μα πώς θα μπορέσω να το κάνω αυτό;»
μπορεί να αναφωνήσει κάποιος, που ποτέ του δεν έχει καταλάβει τις ασκήσεις και τα προβλήματα της Χημείας. Η απάντηση είναι
απλή: Δουλεύοντας τα παραδείγματα των ερωτήσεων, των ασκήσεων και των προβλημάτων! Θα υπάρχουν στα πλαίσια αυτού του
βιβλίου αρκετά για να μην … πλήξετε.

Μπορείτε, λοιπόν, να ακολουθήσετε το εξής μονοπάτι εργασίας: Διαβάστε ένα τμήμα ύλης (θεωρία), διαβάστε προσεκτικά τα παρα-
δείγματα και στη συνέχεια πολεμήστε τις ασκήσεις και τα προβλήματα προς λύση (δεν είναι άλυτα, μπορούν να λυθούν από όλους
τους προσεκτικούς αναγνώστες), που έχουν σχέση με το αντικείμενο που διαβάσατε. Οι ασκήσεις και τα προβλήματα θα σας βοη-
θήσουν να καταλάβετε, αν φθάσατε με επιτυχία στον προορισμό σας, μετά από κάθε κεφάλαιο.

Και μην ξεχνάτε ότι στη μάχη αυτή της γνώσης το βιβλίο είναι ο οδηγός, αλλά ο καθηγητής σας είναι ο μεγάλος σας σύμμαχος. Ζη-
τείστε τη βοήθειά του, αν «κολλήσετε» σε ένα πρόβλημα ή μία άσκηση και δεν θυμάστε κάποια άλλη παρόμοια λυμένη. Γενικά, δεν
είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό να χάσει κανείς δυσανάλογα πολύ χρόνο σε μία άσκηση, αν δεν «βγαίνει». Εκτός, αν δεν το βλέπει
κανείς σαν υποχρέωση, αλλά «just for having fun»… Γιατί:

Η Χημεία μπορεί να γίνει διασκέδαση, ένα χόμπι. Αν το καταλάβετε έτσι, θα είναι το καλύτερο μάθημα από όλα.

iii
 Στον Γιώργο, στον Δημήτρη, στον Παναγιώτη…

… και στους μαθητές μας, που η περιέργεια και ο ενθουσιασμός τους μας δίνουν ιδέες
και οι ερωτήσεις τους συχνά μας διδάσκουν τη διδακτική της Χημείας …

iv
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελ.
ΜΕΡΟΣ Α: ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
Ενότητα 1 : Οξειδοαναγωγή 1 - 20
Χημεία και… τέρατα: «Γιατί ο σίδηρος σκουριάζει;»
Ενότητα 2 : Θερμοχημεία – Χημική Κινητική 21 - 44
Χημεία και… τέρατα: «Στο δρόμο για τη Στοκχόλμη!»
Ενότητα 3 : Χημική ισορροπία - Απόδοση αντίδρασης 45 - 60
Χημεία και… τέρατα: «Πόλεμος και επιστήμη!»
Ενότητα 4 : Χημική ισορροπία - Αρχή Le Châtelier 61 - 76
Χημεία και… τέρατα: «Το πείραμα της… γάτας!»
Ενότητα 5 : Χημική ισορροπία - Σταθερά χημικής ισορροπίας ^ Kch 77 - 100
Χημεία και… τέρατα: Δεν υπάρχει προς το παρόν!
Κριτήρια αξιολόγησης 101 - 106

ΜΕΡΟΣ Β: ΟΞΕΑ - ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ

Ενότητα 6 : Οξέα και βάσεις κατά Brønsted - Lowry 107 - 128
Χημεία και… τέρατα: J. N. Brønsted, «Μερικές παρατηρήσεις για τη θεωρία περί οξέων και βάσεων»
Ενότητα 7 : Ιοντισμός του νερού, pH - Διαλύματα ισχυρών οξέων και βάσεων 129 - 146
Ενότητα 8 : Διαλύματα ασθενών οξέων και βάσεων - Νόμος αραίωσης του Ostwald 147 - 176
Χημεία και… τέρατα: «Οργανικές βάσεις σε… πτώματα και φάρμακα»
Ενότητα 9 : Εξουδετέρωση - Διαλύματα αλάτων 177 - 202
Χημεία και… τέρατα: «Αντιόξινα φάρμακα»
Ενότητα 10 : Επίδραση κοινού ιόντος (Ε.Κ.Ι.) 203 - 226
Ενότητα 11 : Ρυθμιστικά διαλύματα 227 - 254
Χημεία και… τέρατα: «Το αίμα ως ρυθμιστικό διάλυμα»
Ενότητα 12 : Πρωτολυτικοί δείκτες - Ογκομετρήσεις εξουδετέρωσης 255 - 284
Χημεία και… τέρατα: «Πισίνες και… δείκτες!»
Ενότητα 13 : Προβλήματα διερευνήσεων με βάση το pH - Επαναληπτικά προβλήματα 285 - 300
Χημεία και… τέρατα: «Η απόλυτη λύση!»
Κριτήρια αξιολόγησης 301 - 308

ΜΕΡΟΣ Γ: ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

Ενότητα 14 : Κβαντικοί αριθμοί και τροχιακά 309 - 330
Χημεία και… τέρατα: «Πως το φαντάστηκε….»
Χημεία και… τέρατα: «Ε, λοιπόν, βρήκα μία…»
Ενότητα 15 : Αρχές δόμησης πολυηλεκτρονιακών ατόμων 331 - 348
Χημεία και… τέρατα: Το πείραμα της… γάτας! (το «πραγματικό»)
Ενότητα 16 : Δομή περιοδικού πίνακα 349 - 364
Χημεία και… τέρατα: «Η ανακάλυψη του He»
Ενότητα 17 : Μεταβολή ορισμένων περιοδικών ιδιοτήτων 365 - 382
Χημεία και … τέρατα: «Κάποτε στην… Ανατολή!»
Κριτήρια αξιολόγησης 383 – 388
Απαντήσεις Ερωτήσεων, Ασκήσεων, Προβλημάτων 389 - 422
Πίνακας Σχετικών Ατομικών Μαζών
Περιοδικός Πίνακας των στοιχείων

v
vi
ΜΕΡΟΣ Α’: ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
(Κεφάλαια 1-4 Σχολικού)

Οξειδοαναγωγή
Θερμοχημεία
Χημική Κινητική
Χημική ισορροπία
 ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ 
1  
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

1.1 Αρχικοί ορισμοί οξείδωσης και αναγωγής

I. Πριν από τη διατύπωση των θεωριών για τη δομή του ατόμου και την εξήγηση των
χημικών δεσμών με βάση τον κανόνα της οκτάδας, οι αντιδράσεις οξείδωσης και οι αντι-
δράσεις αναγωγής αντιμετωπίζονταν ως διαφορετικές αντιδράσεις. Σύμφωνα με τις αρχι-
κές θεωρήσεις:

Οξείδωση είναι η ένωση ενός στοιχείου με το οξυγόνο ή η αφαίρεση υδρογόνου από μια
χημική ένωση.
Αναγωγή είναι η ένωση ενός στοιχείου με το υδρογόνο ή η αφαίρεση οξυγόνου από μια
χημική ένωση.

Παραδείγματα
Κατά την αντίδραση καύσης, C + O2  CO2, λέμε ότι ο άνθρακας οξειδώνεται σε CO2.
Επίσης, στην αντίδραση, Fe2O3 + 3Η2  2Fe + 3Η2Ο, λέμε ότι ο σίδηρος ανάγεται σε
μεταλλικό σίδηρο.

II. Aς δούμε με βάση την ηλεκτρονική θεωρία εξήγησης των χημικών δεσμών, την αντί-
12Μg: K , L , M
2 8 2

8 O: K2, L 6
δραση της οξείδωσης του μαγνησίου: 2Μg + O2  2MgO (σύμφωνα με τον 1ο ορισμό το
11Νa: K , L , M
2 8 1

17Cl: K , L , M
2 8 7 Mg οξειδώνεται γιατί ενώνεται με το Ο). Κατά το σχηματισμό του MgO, το άτομο του
Mg αποβάλλει τα δύο ηλεκτρόνια της εξωτερικής του στιβάδας, τα οποία προσλαμβάνει
το άτομο του O, ώστε και για τα δύο άτομα να ισχύει ο κανόνας της οκτάδας:
Κανόνας της οκτάδας:
Τα άτομα έχουν την τάση να
2
συμπληρώσουν τη στιβάδα
σθένους τους με οκτώ ηλε- Mg O Mg  2+ O
κτρόνια (εκτός αν είναι η στι-
βάδα Κ, που συμπληρώνεται Κάτι ανάλογο συμβαίνει και κατά την αντίδραση, 2Na + Cl2  2ΝaCl:
με δύο ηλεκτρόνια), ώστε να
αποκτήσουν τη δομή ευγενούς
αερίου.
Na Cl Na+ Cl

Στην προηγούμενη αντίδραση δεν συμμετέχει το οξυγόνο, αλλά ένα άλλο ηλεκτραρνητικό
στοιχείο, το χλώριο, που έχει επίσης την τάση να προσλαμβάνει ηλεκτρόνια. Επίσης, αντί
για το Mg συμμετέχει το Νa, ένα άλλο ηλεκτροθετικό στοιχείο, που επίσης έχει την τάση
να αποβάλλει ηλεκτρόνια.

1 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Με βάση τα προηγούμενα παραδείγματα αναπτύχθηκε ένας άλλος ορισμός για τις αντι-
δράσεις οξείδωσης και αναγωγής, στον οποίο μάλιστα τα δύο φαινόμενα συνυπάρχουν
στην ίδια αντίδραση:

Οξείδωση είναι η αποβολή ηλεκτρονίων από άτομο ή ιόν.

Αναγωγή είναι η πρόσληψη ηλεκτρονίων από άτομο ή ιόν.

Έτσι, στην αντίδραση, 2Μg + O2   2MgO, λέμε ότι το Mg οξειδώνεται γιατί αποβάλλει

ηλεκτρόνια, ενώ το Ο ανάγεται, γιατί προσλαμβάνει ηλεκτρόνια. Και βέβαια, όπου υπάρ- οξείδωση: 2Mg → 2Mg2+ + 4e− 
αναγωγή: O2 + 4e− → 2O2− 
χει οξείδωση θα πρέπει να υπάρχει αναγωγή και άρα θα πρέπει να μιλάμε για οξειδοανα-
γωγικές αντιδράσεις και όχι για αντιδράσεις οξείδωσης ή αναγωγής ξεχωριστά.

Για να γίνει οξείδωση δεν είναι απαραίτητο το οξυγόνο, αλλά ένα οποιοδήποτε ηλεκτραρ-
νητικό στοιχείο, όπως π.χ. το F, που έχει τάση να προσλαμβάνει ηλεκτρόνια. Επίσης, για
την αναγωγή ενός σώματος δεν είναι απαραίτητη η παρουσία του υδρογόνου, αλλά ενός
οποιουδήποτε ηλεκτροθετικού στοιχείου π.χ. του Na, που έχει τάση να αποβάλλει ηλε-
κτρόνια.

Πείραμα. Σε ένα (άχρωμο) υδατικό διάλυμα AgNO3 βυθίζουμε μέρος μικρού φύλλου από Cu. Θα παρα-
τηρήσουμε ότι με την πάροδο του χρόνου το βυθισμένο τμήμα του φύλλου παίρνει ένα ασημί χρώμα,
λόγω της επικάλυψής του από στρώμα μεταλλικού Ag. Ταυτόχρονα, το διάλυμα από άχρωμο γίνεται
γαλάζιο (λόγω των ιόντων Cu2+ που σε υδατικό διάλυμα έχουν γαλάζιο χρώμα):

Φύλλο Cu  Φύλλο Cu 

Εξισώσεις (διάστασης):
AgΝΟ3  → Ag+  + ΝΟ3– 
άχρωμο διάλυμα  διάλυμα ιόντων  Cu(ΝΟ3)2  → Cu2+ + 2ΝΟ3– 
 ιόντων Ag+  Cu2+ (γαλάζιο) 

Το όλο φαινόμενο μπορεί να περιγραφεί από την εξίσωση,

Αν πραγματοποιούσαμε την α-
2AgΝΟ3  + Cu   2Ag  + Cu(ΝΟ3)2  ντίστροφη αντίδραση, βυθίζο-
ή καλύτερα, λόγω της μετατροπής των αλάτων σε ιόντα (διάσταση): ντας ένα φύλλο Ag σε υδατικό
2Ag+  +  2ΝΟ3–  +  Cu    2Ag  + Cu2+  +  2ΝΟ3    διάλυμα Cu(NO3)2 δεν θα παρα-
τηρούσαμε καμία μεταβολή!
Και πιο απλά: 2Ag+ + Cu    2Ag + Cu2+ 

Σύμφωνα με την εξίσωση αυτή, ένα άτομο Cu μετατρέπεται σε ιόν Cu2+, αποβάλλοντας δύο ηλεκτρόνια,
ενώ ταυτόχρονα δύο ιόντα Ag+ προσλαμβάνουν δύο ηλεκτρόνια (ένα ηλεκτρόνιο ανά άτομο Ag) και με-
τατρέπονται σε δύο άτομα Αg. Λέμε ότι ο Cu οξειδώνεται, ενώ ο Ag ανάγεται.

Σύμφωνα με τον 1ο ορισμό

Παρά την διεύρυνση στις αντιδράσεις οξειδοαναγωγής που προκάλεσε ο προηγούμενος
περί οξείδωσης και αναγωγής
ορισμός, υπάρχουν και άλλες αντιδράσεις που παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά των οξει- η 1η αντίδραση χαρακτηρίζε-
δοαναγωγικών αντιδράσεων, αλλά δε μπορούν να συμπεριληφθούν στον ορισμό αυτό, κα- ται ως αναγωγή του Cl καθό-
σον ενώνεται με το Η, ενώ η
θόσον δε σχηματίζονται ιοντικές ενώσεις. Έστω, π.χ. οι αντιδράσεις: 2η ως οξείδωση του C καθό-
σον ο C ενώνεται με το Ο.
H2 + Cl2  2HCl και C + O2  CO2

2
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  
Σειρά ηλεκτραρνητικότητας
F > O > N > Cl > Br > I > C >
… > Η … (μέταλλα)
Στις αντιδράσεις αυτές σχηματίζονται οι ομοιοπολικές ενώσεις ΗCl και CO2 και επομένως
δεν παρατηρείται μεταφορά (αποβολή ή πρόσληψη) ηλεκτρονίων αλλά απλή μετατόπιση
φορτίων, λόγω των πολωμένων ομοιοπολικών δεσμών στις μοριακές ενώσεις που σχημα-
τίζονται. Για το λόγο αυτό, έχει αναπτυχθεί ένας νέος ορισμός για τις οξειδοαναγωγικές
αντιδράσεις, με βάση τον αριθμό οξείδωσης (ΑΟ).
1.2 Αριθμός οξείδωσης (ΑΟ)
Ο αριθμός οξείδωσης (ΑΟ) ενός ατόμου είναι μια συμβατική έννοια που, όμως, διευκο-
λύνει σημαντικά τη μελέτη των αντιδράσεων οξειδοαναγωγής.
Ορισμός του ΑΟ στις ιοντικές ενώσεις
Αριθμός οξείδωσης (ΑΟ) ενός ατόμου (ιόντος) σε μια ιοντική (ετεροπολική) ένωση είναι
το πραγματικό φορτίο του ιόντος στην ένωση αυτή.
Παραδείγματα
Το χλωριούχο ασβέστιο είναι μία ιοντική ένωση που σχηματίζεται ως εξής:
Cl
  2+
Ca Ca 2 Cl
Cl
Στην ένωση αυτή ισχύει: AO (Ca) = +2, AO (Cl) = −1. Επίσης, στην ιοντική ένωση οξείδιο
του μαγνησίου, ΜgO (Mg2+O2‒) ο AO του Mg είναι +2 και ο AO του O είναι −2.
Ορισμός του ΑΟ στις ομοιοπολικές ενώσεις
Αριθμός οξείδωσης (ΑΟ) ενός ατόμου σε ομοιοπολική ένωση, ονομάζεται το φαινομε-
νικό φορτίο που θα αποκτήσει το άτομο, αν καθένα από τα κοινά ζεύγη ηλεκτρονίων που
σχηματίζει το άτομο αυτό με άλλα άτομα αποδοθεί αυθαίρετα στο πιο ηλεκτραρνητικό
άτομο (το άτομο που τα έλκει περισσότερο).
Σύμφωνα με τον ορισμό, λοιπόν, ο ΑΟ του Cl στο HCl είναι −1, γιατί με τη μετακίνηση
του κοινού ζεύγους ηλεκτρονίων προς το Cl, «προσλαμβάνει» ένα ηλεκτρόνιο (το άλλο
ηλεκτρόνιο του ζεύγους ήταν δικό του!), ενώ ο ΑΟ του Η είναι +1, γιατί χάνει ένα ηλε-
κτρόνιο:
δ− 
δ+ Το Cl είναι πιο ηλεκτραρνητικό
Η  Cl  στοιχείο από το Η
Ας δούμε και το παράδειγμα του Η2Ο:
Η  Ο  Η  Το Ο είναι πιο ηλεκτραρνητικό
στοιχείο από το Η
3 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Στην ένωση αυτή, το άτομο του Ο σχηματίζει δύο απλούς ομοιοπολικούς δεσμούς με δύο
άτομα Η. Αποδίδοντας τα κοινά ζεύγη ηλεκτρονίων στο πιο ηλεκτραρνητικό άτομο του Ο,
αυτό φαίνεται να προσλαμβάνει 2 ηλεκτρόνια και επομένως ο ΑΟ του είναι −2. Επίσης,
κάθε άτομο Η «χάνει» ένα ηλεκτρόνιο, οπότε ο ΑΟ του είναι +1.

Για την εύρεση του ΑΟ ενός ατόμου σε μία ομοιοπολική ένωση, οι διπλοί και οι τριπλοί
δεσμοί υπολογίζονται ξεχωριστά. Έτσι, π.χ. στο μόριο του CO2 (O=C=O), o ΑΟ του C
είναι +4, ενώ ο ΑΟ του O είναι −2.

Στα μόρια των στοιχείων, π.χ. του Cl2 (Cl−Cl) δεν υπάρχει, προφανώς, διαφορά ηλεκτραρ-
νητικότητας, ανάμεσα στα δύο άτομα, οπότε το κοινό ζεύγος ηλεκτρονίων δεν μπορεί να
αποδοθεί σε κανένα από αυτά. Επομένως, στην περίπτωση αυτή: ΑΟ (Cl) = 0.

1.3 Κανόνες εύρεσης του αριθμού οξείδωσης

Ο αριθμός οξείδωσης ενός στοιχείου μπορεί να διαφέρει στις διάφορες ενώσεις που σχη-
ματίζει το στοιχείο. Υπάρχουν, όμως, κάποιοι κανόνες που διευκολύνουν την εύρεσή του:
 Όλα τα ελεύθερα στοιχεία (και ανεξάρτητα από την ατομικότητά τους) έχουν ΑΟ ίσο με
το 0. Π.χ. Na, Cl2, Ρ4 κτλ. Στο Η2Ο2 κάθε άτομο οξυγό-
νου σχηματίζει δύο ομοιοπο-
 Το φθόριο (F) έχει σε όλες τις ενώσεις του ΑΟ = −1, γιατί είναι το πιο ηλεκτραρνητικό λικούς δεσμούς. Στο δεσμό με
στοιχείο. το άλλο άτομο Ο δεν υπάρχει
διαφορά ηλεκτραρνητικότη-
 Το οξυγόνο (Ο) στις ενώσεις του έχει ΑΟ = −2, εκτός από την ένωση OF2, στην οποία τας, οπότε το κοινό ζεύγος η-
έχει +2 και στα υπεροξείδια, π.χ. το Η2Ο2, όπου έχει ΑΟ = −1. λεκτρονίων δεν μπορεί να α-
ποδοθεί σε κανένα από τα δύο
άτομα Ο. Επομένως, ΑΟ (Ο)
= −1.
 Ο AO του υδρογόνου (Η) είναι +1, όταν ενώνεται με αμέταλλα, π.χ. ΗCl και −1 όταν
ενώνεται με μέταλλα π.χ. στην ένωση CaH2 (υδρίδιο του ασβεστίου).
 Τα μέταλλα στις ενώσεις τους έχουν πάντα θετικό ΑΟ. Τα αλκάλια (π.χ. Li, Na, K)
ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΠΟΛΥΑΤΟΜΙΚΑ
έχουν ΑΟ = +1 και οι αλκαλικές γαίες (π.χ. Ca, Mg) έχουν ΑΟ = +2. Τα στοιχεία μετά- ΙΟΝΤΑ
πτωσης παρουσιάζουν, γενικά, πολλούς ΑΟ, ανάλογα με την ένωση στην οποία συμμετέ- ΝΟ3−: νιτρικό
χουν. Π.χ. στις ενώσεις FeO και Fe2O3 ο Fe παρουσιάζει ΑΟ +2 και +3, αντίστοιχα. SO42−: θειικό
CO32−: ανθρακικό
 Τα αμέταλλα, όταν ενώνονται με μέταλλα, παρουσιάζουν αρνητικό ΑΟ. (π.χ. στην έ- PO43−: φωσφορικό
νωση Κ2S το S έχει ΑΟ = −2), ενώ όταν ενώνονται με αμέταλλα μπορούν να έχουν είτε OH−: υδροξείδιο
HCO3−: όξινο ανθρακικό
θετικό είτε αρνητικό ΑΟ. Π.χ. το Cl στην ένωση Cl2O έχει ΑΟ = +1, ενώ στην ένωση PCl3 CN−: κυάνιο
έχει ΑΟ = −1. Γενικά, τα περισσότερα αμέταλλα εμφανίζουν πολλούς αριθμούς οξείδω- NH4+: αμμώνιο
σης, όταν όμως σχηματίζουν ενώσεις με μέταλλα έχουν αρνητικούς ΑΟ.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ ΟΞΕΙΔΩΣΗΣ

ΜΕΤΑΛΛΑ  ΑΜΕΤΑΛΛΑ 
Κ, Νa, Ag : +1 F : −1
Mg, Ca, Ba, Zn : +2 Cl, Br, I : −1 (όταν ενώνονται με μέταλλα)
Αl : +3 Η : +1 (εκτός αν ενώνεται με μέταλλα, οπότε έ-
Fe : +2 ή +3 χει ΑΟ = −1)
Cu : +1 ή +2 Ο : −2 (εκτός από τις ενώσεις ΟF2 και Η2Ο2,
στις οποίες έχει ΑΟ = +2 και −1, αντίστοιχα)

4
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  

Αλγεβρικός υπολογισμός του ΑΟ

Σε μια ένωση, το αλγεβρικό άθροισμα των ΑΟ όλων των ατόμων είναι ίσο με το μηδέν,
ενώ το άθροισμα των ΑΟ των ατόμων σε ένα πολυατομικό ιόν ισούται με το φορτίο του
ιόντος.

Παραδείγματα
α) Για να υπολογίσουμε αλγεβρικά τον ΑΟ του C (έστω x) στην ένωση Νa2CO3 θεωρούμε
ότι ο ΑΟ του Na είναι ίσος με +1 και του Ο είναι −2 (βλ. προηγούμενο πίνακα). Επομένως:

2(+1) + x + 3(−2) = 0, x = 4
H ένωση Na3[Fe(CN)6] είναι
ιοντική και αποτελείται από 3
β) Υπολογισμός του ΑΟ του Cr στην ένωση Κ2Cr2O7:
κατιόντα Νa+ και ένα ανιόν
[Fe(CN)6]3–. To ανιόν αποτε- 2(+1) + 2x + 7(−2) = 0, x = 6
λείται από 6 ιόντα CN− και
ένα ιόν Fe, συνδεδεμένα με- γ) Υπολογισμός του ΑΟ του Ρ στην ένωση Ca3(PO4)2:
ταξύ τους. O AO του Fe υπο-
λογίζεται ως εξής: 3(+2) + 2x + 2·4(−2) = 0, x = 5
x + 6(−1) = −3, x = +3.
δ) Υπολογισμός του ΑΟ του Ν στο ιόν NO3:

x + 3(−2) = −1, x = 5

ε) Υπολογισμός του ΑΟ του Ν στο ιόν ΝΗ4+:

x + 4(+1) = 1, x = −3

Εφαρμογή 1

Να υπολογίσετε αλγεβρικά τον ΑΟ των στοιχείων με έντονα γράμματα στις εξής ενώσεις
και ιόντα: H2SO4, ΑlPO4, SO2,, Cr2O72, Κ2S2O3 και ΡH4+.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: +6, +5, +4, +6, +2 και −3.

1.4 Ο αριθμός οξείδωσης του C στις οργανικές ενώσεις

Γενικά, ο ΑΟ του C στις οργανικές ενώσεις παρουσιάζει μεγάλη μεταβλητότητα, από ‒4

έως +4. Όταν η οργανική ένωση διαθέτει ένα μόνο άτομο C, ο ΑΟ του μπορεί να υπολο-
γιστεί αλγεβρικά, κατά τα γνωστά:

CH4 : x + 4 = 0, x = −4
CH3OH : x + 4(+1) − 2 = 0, x = −2
HCHO : 2(+1) + x − 2 = 0, x = 0
HCOOH : 2 + x + 2(−2) = 0, x = +2
CHCl3 : x + 1 + 3(−1) = 0, x = +2

Στις οργανικές ενώσεις, όμως, που περιέχουν δύο ή περισσότερα άτομα C, οι ΑΟ τους
μπορεί να είναι διαφορετικοί. Στις περιπτώσεις αυτές, ο ΑΟ υπολογίζεται σύμφωνα με
τον ορισμό του ΑΟ στις ομοιοπολικές ενώσεις και με βάση το συντακτικό τύπο της ένω-
σης. Π.χ. στην ένωση CH3CH2OH (αιθανόλη) ο ΑΟ του C(2) υπολογίζεται ως εξής:

5 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Σειρά ηλεκτραρνητικότητας:
O>C>H

Ο C(2) σχηματίζει 3 δεσμούς με αντίστοιχα άτομα Η και ένα δεσμό με το άλλο άτομο C(1).
Τα ηλεκτρόνια που αντιστοιχούν στους δεσμούς C−H αποδίδονται στο πιο ηλεκτραρνη-
τικό άτομο του C με αποτέλεσμα το άτομο αυτό να φαίνεται να προσλαμβάνει 3 ηλεκτρό-
νια και να αποκτά φαινομενικό φορτίο −3. Να σημειωθεί ότι ο δεσμός C(1)−C(2) είναι
μεταξύ ίδιων ατόμων και δεν συμμετέχει στον υπολογισμό του ΑΟ.
Άρα, ο ΑΟ του C(2) είναι −3.

Στην ίδια ένωση ο ΑΟ του C(1) υπολογίζεται ως εξής:

H ερώτηση της ημέρας: Ποιος

είναι ο αριθμός οξείδωσης του
Ο στη διπλανή οργανική έ-
νωση;

Δηλαδή ο ΑΟ του C(1) είναι −1, καθόσον προσλαμβάνει 2 ηλεκτρόνια από τους δύο δε-
σμούς C(1) − Η και αποβάλει ένα ηλεκτρόνιο προς το άτομο Ο που είναι ηλεκτραρνητικό-
τερο στοιχείο.

Εφαρμογή 2

Να υπολογίσετε τον ΑΟ των ατόμων C στην οργανική ένωση που ακολουθεί (μεθυλοπροπε-
νικό οξύ):

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: C(1): +3, C(2): 0, C(3): −2, C(4): −3.

Εφαρμογή 3

Να υπολογίσετε τον ΑΟ των ατόμων C στην ένωση C3H8 (προπάνιο) με την αλγεβρική μέ-
θοδο. Να εξηγήσετε γιατί το αποτέλεσμα δεν είναι αποδεκτό.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Σύμφωνα με τον αλγεβρικό υπολογισμό του ΑΟ, έχουμε:

C3H8 : 3x + 8 = 0, x = −8/3

Με βάση, λοιπόν, τον αλγεβρικό υπολογισμό, ο ΑΟ των ατόμων C είναι κλασματικός α-

ριθμός, καθώς όλα τα άτομα άνθρακα στο μόριο του C3H8 δεν έχουν τον ίδιο ΑΟ. Mε βάση
το συντακτικό τύπο,

6
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  
Η διπλανή αντίδραση παριστά-
νεται πιο απλά ως εξής:
      Zn + 2H+→ Zn2+ + H2  +1
(τα ιόντα Cl− που συνυπάρχουν
δε συμμετέχουν στην αντί-
δραση).
υπολογίζουμε ότι ο ΑΟ των C(1) και C(3) είναι ίσος με −3, ενώ ο ΑΟ του C(2) είναι ίσος
με −2. Η τιμή −8/3 αντιστοιχεί απλά στο μέσο όρο των ΑΟ των τριών ατόμων C και προ-
κύπτει ως εξής:
2  (3)  (2) 8

3 3
1.5 Σύγχρονος (3ος) ορισμός των οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων
Αντιδράσεις οξειδοαναγωγής είναι οι αντιδράσεις στις οποίες μεταβάλλεται ο ΑΟ τουλά-
χιστον δύο ατόμων ή ιόντων. Η μεταβολή αυτή του ΑΟ πραγματοποιείται, είτε μέσω με-
ταβίβασης ηλεκτρονίων (ιοντικός δεσμός), είτε μέσω μετατόπισης κοινού ζεύγους ηλε-
κτρονίων ομοιοπολικού δεσμού προς το πιο ηλεκτραρνητικό άτομο. Έτσι, ο (3oς) ορισμός
που καλύπτει όλες τις οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις σήμερα είναι ο εξής:
Οξείδωση είναι η αύξηση του ΑΟ ατόμου ή ιόντος σε μία αντίδραση.
Αναγωγή είναι η μείωση του ΑΟ ατόμου ή ιόντος σε μία αντίδραση.
Σε μία οξειδοαναγωγική αντίδραση ένα σώμα (ένωση ή και στοιχείο) λέμε ότι οξειδώνεται
όταν αυξάνεται ο ΑΟ σε ένα από τα άτομα που το απαρτίζουν. Το σώμα που προκαλεί
την οξείδωση αυτή λέγεται οξειδωτικό μέσο. Κατ’ αντιστοιχία, ένα σώμα λέμε ότι ανά-
γεται όταν επέρχεται ελάττωση του ΑΟ σε ένα από τα άτομα που το απαρτίζουν. Το σώμα
που προκαλεί την αναγωγή αυτή λέγεται αναγωγικό μέσο.
Τα φαινόμενα οξείδωσης και αναγωγής είναι αλληλένδετα. Σε μία αντίδραση οξειδοανα-
γωγής το σώμα που οξειδώνεται προκαλεί την αναγωγή ενός άλλου σώματος, δηλαδή συ-
μπεριφέρεται ως αναγωγικό μέσο. Αντιθέτως, το σώμα που ανάγεται προκαλεί την οξεί-
δωση ενός άλλου σώματος, δηλαδή συμπεριφέρεται ως οξειδωτικό μέσο.
Μπέρδεμα; Όχι ιδιαίτερα, αν δούμε τα κατάλληλα παραδείγματα.
Ας δούμε μία αντίδραση, που ήδη ξέρουμε, για να εφαρμόσουμε όσα μάθαμε, μια αντί-
δραση απλής αντικατάστασης:
 
0  +2  0 
Zn  +  2HCl      ZnCl2    +   H2 
Στην οξειδοαναγωγική αυτή αντίδραση, ο Zn οξειδώνεται, καθώς ο ΑΟ του αυξάνεται
από 0 σε +2, ενώ το Η (στο HCl) ανάγεται από +1 σε 0 (στο Η2). Ο Zn είναι αναγωγικό
σώμα γιατί προκαλεί την αναγωγή του υδρογόνου. Το ΗCl είναι οξειδωτικό σώμα γιατί
προκαλεί την οξείδωση του Zn.
7 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Εφαρμογή 4

Παρατηρήστε την αντίδραση: 3Η2S  + 2ΗNΟ3   3S + 2NΟ + 4Η2Ο.

α) Να εξηγήσετε γιατί η αντίδραση αυτή είναι αντίδραση οξειδοαναγωγής.
β) Ποιο στοιχείο οξειδώνεται και ποιο ανάγεται;
γ) Ποιο είναι το οξειδωτικό σώμα και ποιο το αναγωγικό;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Παρατηρούμε ότι ο ΑΟ του S στο H2S είναι ‒2, ενώ στα προϊόντα σχηματίζεται το
στοιχείο S του οποίου ο ΑΟ είναι 0. Επίσης, στο ΗΝΟ3 το Ν έχει ΑΟ = +5, ενώ στα προϊ-
όντα σχηματίζεται το ΝΟ στο οποίο το Ν εμφανίζει ΑΟ = +2.

β) Το Ν στην παραπάνω αντίδραση ανάγεται, καθώς ο ΑΟ του μειώνεται από +5 σε +2.

Αντίθετα, το S οξειδώνεται, γιατί ο ΑΟ του αυξάνεται από −2 σε 0.

γ) Το ΗNΟ3 λέμε ότι είναι οξειδωτικό σώμα, γιατί προκαλεί την οξείδωση του S στο Η2S.
To H2S είναι το αναγωγικό σώμα, καθώς προκαλεί την αναγωγή του Ν στο ΗΝΟ3.

1.6 Πότε μία αντίδραση είναι οξειδοαναγωγική και πότε όχι;

Είπαμε ότι οξειδοαναγωγικές είναι οι αντιδράσεις στις οποίες συμβαίνει μεταβολή του ΑΟ
σε δύο από τα στοιχεία που συμμετέχουν στην αντίδραση. Στο ένα από αυτά τα στοιχεία
αυξάνεται ο ΑΟ ενώ στο άλλο μειώνεται.
Πάντως, υπάρχουν αντιδράσεις στις οποίες δεν μεταβάλλεται ο ΑΟ σε κανένα από τα
στοιχεία που συμμετέχουν. Οι αντιδράσεις αυτές ονομάζονται μεταθετικές ή μη οξειδο-
αναγωγικές. Τέτοιες είναι π.χ. οι αντιδράσεις εξουδετέρωσης και οι αντιδράσεις διπλής
αντικατάστασης, ενώ αντίθετα οι αντιδράσεις απλής αντικατάστασης είναι οξειδοαναγω-
γικές.
Οι αντιδράσεις σχηματισμού μιας ένωσης από τα συστατικά της στοιχεία είναι αντι-
δράσεις οξειδοαναγωγής. Π.χ. η αντίδραση 2Η2 + Ο2  2Η2Ο, είναι οξειδοαναγωγική α-
ντίδραση, καθώς το Η οξειδώνεται (από 0 σε +1), ενώ το Ο ανάγεται (από 0 σε −2). Οι
αντιδράσεις αποσύνθεσης είναι επίσης αντιδράσεις οξειδοαναγωγής. Π.χ. η αντίδραση:
2ΝΗ3  Ν2 + 3Η2, είναι οξειδοαναγωγική. Στην αντίδραση αυτή το Ν οξειδώνεται από −3
σε 0, ενώ το Η ανάγεται από +1 σε 0.
Οι αντιδράσεις διάσπασης, στις οποίες μια ένωση διασπάται σε άλλες απλούστερες
ενώσεις ή και στοιχεία, μπορεί να είναι οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις ή όχι. Π.χ. η διά-
σπαση του χλωρικού καλίου, ΚClΟ3   2ΚCl + 3O2 είναι οξειδοαναγωγική αντίδραση, ενώ
η διάσπαση του ανθρακικού ασβεστίου, CaCO3  CaO  +  CO2, δεν είναι:
+1 +5 −2          +1  −1        0 
2ΚClΟ3   2ΚCl + 3O2 
Στην αντίδραση αυτή, το Cl ανάγεται από +5 σε −1, ενώ το Ο οξειδώνεται από −2 σε 0.
+2 +4 −2       +2  −2        +4  −2 
CaCO3  CaO  +  CO2 
 

Τα στοιχεία που συμμετέχουν στην προηγούμενη αντίδραση δεν μεταβάλλουν τον ΑΟ

τους και επομένως δεν είναι οξειδοαναγωγική.
8
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  
Η διπλανή διαδικασία εξα-
σφαλίζει ότι ο αριθμός των η-
λεκτρονίων που αποβάλλο-
νται από το σώμα που οξειδώ-
νεται (αναγωγικό σώμα) ισού-
ται με τον αριθμό ηλεκτρο-
νίων που προσλαμβάνει το
σώμα που ανάγεται (οξειδω-
τικό μέσο).
NO2
Επίδραση πυκνού διαλύματος
HNO3 σε Cu. Παρατηρείται η
έκλυση NO2 (καφέ αέριο).
1.7 Εύρεση συντελεστών σε μία οξειδοαναγωγική αντίδραση
Έστω ότι έχουμε τα αντιδρώντα και τα προϊόντα μιας οξειδοαναγωγικής αντίδρασης και
θέλουμε νε βάλουμε τους συντελεστές, να κάνουμε δηλαδή ισοστάθμιση μάζας. Γενικά,
σε μια πολύπλοκη αντίδραση οξειδοαναγωγής, π.χ. με 5 ή και περισσότερα αντιδρώντα
και προϊόντα σώματα, δεν είναι μια απλή υπόθεση. Συνήθως, εκτελούμε τη διαδικασία
που ακολουθεί:
1. Έστω η οξειδοαναγωγική αντίδραση:
Η2S  +  ΗNΟ3    S   +  NΟ  +  Η2Ο 
Αρχικά, επισημαίνουμε το στοιχείο που οξειδώνεται και το στοιχείο του ανάγεται. Το S
από AO = −2 που έχει στο H2S πηγαίνει σε 0 (S), ενώ το Ν από +5 που έχει στο ΗΝΟ3
πηγαίνει σε +2 (στο ΝΟ). Στα άλλα στοιχεία δεν υπάρχει μεταβολή ΑΟ.
−2  +5  0  +2 
Η2S     +   ΗNΟ3          S    +   NΟ    +   Η2Ο 
2. Σημειώνουμε τις μεταβολές στους ΑΟ. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι μεταβολές στους
ΑΟ είναι κατά 2 στο S και κατά 3 στο Ν (κατ΄ απόλυτη τιμή):
    2 
Η2S     +   ΗNΟ3          S    +   NΟ    +   Η2Ο 
3 
3. Στη συνέχεια εφαρμόζουμε τον εξής κανόνα: Η μεταβολή του ΑΟ του S (2) πηγαίνει
συντελεστής στο Ν, ενώ η μεταβολή του ΑΟ του Ν (3) πηγαίνει συντελεστής στο S:
2 
Η2S     +   ΗNΟ3          S    +   NΟ    +   Η2Ο 
3 
3Η2S  +  2ΗNΟ3    3S  + 2NΟ  +  Η2Ο 
4. Συμπληρώνουμε τους συντελεστές που λείπουν, κατά τα γνωστά:
3Η2S  +  2ΗNΟ3    3S  + 2NΟ  +  4Η2Ο 
Προσοχή θα πρέπει να λαμβάνεται σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ένα στοιχείο εμφανί-
ζεται στα προϊόντα και με τον αρχικό του ΑΟ. Π.χ. στην οξειδοαναγωγική αντίδραση,
0  +5  +2  +5  +4 
Cu  + HΝΟ3     Cu(ΝΟ3)2   +  ΝO2  +  H2O 
το στοιχείο Ν ανάγεται από +5 (στο ΗΝΟ3) σε +4 (στο ΝΟ2). Παράλληλα, όμως, εμφανί-
ζεται στο 2ο μέλος της εξίσωσης και με τον αρχικό του ΑΟ (+5), στο προϊόν Cu(ΝΟ3)2.
Στην περίπτωση αυτή, θα βάλουμε συντελεστή στο ΗΝΟ3 αφού έχουμε βάλει συντελεστές
σε όλες τις ενώσεις του 2ου μέλους, όπου εμφανίζεται το Ν:
9 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2 
Cu      +     HΝΟ3           Cu(ΝΟ3)2     +   ΝO2    +   H2O 

1 
 

1Cu  +  HΝΟ3     1Cu(ΝΟ3)2   +  2ΝO2  +  H2O 
1Cu  +  4HΝΟ3     1Cu(ΝΟ3)2   +  2ΝO2  +  H2O 
Cu  +  4HΝΟ3     Cu(ΝΟ3)2   +  2ΝO2  +  2H2O 

Προσοχή επίσης θα πρέπει να λαμβάνεται σε περιπτώσεις κατά τις οποίες το στοιχείο που
οξειδώνεται ή ανάγεται εμφανίζεται με δείκτη διάφορο του 1 (συνήθως 2). Π.χ. στην ο-
ξειδοαναγωγική αντίδραση,

2  2 : 2 = 1 
+4  −1   +2  
ΜnO2    +     HCl        MnCl2    +    Cl20 
    +  H2O 

1 

η μεταβολή του ΑΟ του Mn διαιρείται με το δείκτη 2 του Cl2 πριν πάει συντελεστής:

1ΜnO2 + HCl   1MnCl2 + 1Cl2 + H2O 
ΜnO2  +   4HCl  MnCl2 + Cl2 + H2O 
ΜnO2 + 4HCl  MnCl2 + Cl2 + 2H2O 

Παρατήρηση: Αν προκύπτουν κλασματικοί συντελεστές, διπλασιάζουμε τις μεταβολές

των ΑΟ, ώστε οι συντελεστές να γίνουν (οι μικρότεροι δυνατοί) ακέραιοι.

Οι παραπάνω διαδικασίες για την εύρεση των συντελεστών μιας πολύπλοκης οξειδοανα-
γωγικής αντίδρασης λέγεται μέθοδος του αριθμού οξείδωσης και εξασφαλίζει ότι «η συ-
νολική μεταβολή του ΑΟ του οξειδωτικού ισούται με τη συνολική μεταβολή του ΑΟ του
αναγωγικού».

1.8 Μερικά οξειδωτικά και αναγωγικά σώματα

Σε πολλές περιπτώσεις οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων η συμπεριφορά των οξειδωτικών

ή των αναγωγικών σωμάτων είναι η ίδια, ανεξάρτητα από το αναγωγικό ή το οξειδωτικό
μέσο με το οποίο αλληλεπιδρούν.

Παραδείγματα οξειδωτικών μέσων

1) ΚMnO4 (υπερμαγγανικό κάλιο) παρουσία οξέος, π.χ. HCl, H2SO4 κτλ. Στις αντιδρά-
σεις αυτές το Μn ανάγεται από +7 σε +2, σχηματίζοντας άλατα με το ανιόν το οξέος
(ΜnCl2, MnSO4 κτλ. Το Κ δεν μεταβάλλει τον ΑΟ και εμφανίζεται στα προϊόντα με τη
μορφή άλατος (KCl, K2SO4 κτλ.). Παράλληλα, επέρχεται αποχρωματισμός του ιώδους
διαλύματος του ΚMnO4, καθώς τα άλατα του Mn2+ είναι άχρωμα.

10
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  

2) Κ2Cr2O7 (διχρωμικό κάλιο) παρουσία οξέος, π.χ. HCl, H2SO4 κτλ. Στις αντιδράσεις
αυτές το Cr ανάγεται από +6 σε +3, σχηματίζοντας άλατα του τύπου CrCl3, Cr2(SO4)3 κτλ.
Το Κ δεν μεταβάλλει τον ΑΟ και σχηματίζει άλατα, KCl, K2SO4 κτλ. Παράλληλα, επέρ-
χεται μεταβολή χρώματος του διαλύματος από πορτοκαλί (Κ2Cr2O7) σε πράσινο (άλατα
του Cr3+).

3) Οξείδια μετάλλων, π.χ. CuO. Παρουσία αναγωγικού ο Cu ανάγεται από +2 σε 0.

Παραδείγματα αναγωγικών μέσων

1) Το μονοξείδιο του άνθρακα, CO, το οποίο παρουσία οξειδωτικού μετατρέπεται σε

CO2. Στην αντίδραση αυτή, ο C οξειδώνεται από +2 σε +4.
2) Η αμμωνία, ΝΗ3, η οποία παρουσία οξειδωτικού μετατρέπεται, συνήθως, σε αέριο Ν2.
Στην αντίδραση αυτή, το Ν οξειδώνεται από −3 σε 0.
3) Άλατα του Fe2+, τα οποία παρουσία οξειδωτικού οξειδώνονται σε άλατα του Fe3+.

1.9 Πλήρεις οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις

 
1) Οξείδωση ΝΗ3 από CuO
Στην ΝΗ3 το Ν οξει-
δώνεται από −3 σε 0
(Ν2). Για το λόγο αυτό, 3 
η ΝΗ3 λειτουργεί ως α-
ναγωγικό σώμα! 2NH3   +   3CuO      N2    +    3Cu   + 3Η2Ο       

2:2 = 1 
 

2) Οξείδωση CO από διάλυμα ΚΜnO4, παρουσία H2SO4

5 
2KMnO4 + 5CO + 3H2SO4      2MnSO4  + 5CO2  +  1K2SO4  + 3H2O 

2 
 
Στην περίπτωση αυτή, ο συντελεστής στο H2SO4 μπαίνει αφού έχουμε βάλει συντελεστές
σε όλες τις ενώσεις που περιέχουν S, ενώ ο συντελεστής στο Η2Ο μπαίνει στο τέλος. Να
σημειωθεί πάλι ότι το διάλυμα του ΚΜnO4 είναι ιώδες (μωβ) και όταν εκτελεί την οξει-
δωτική του δράση αποχρωματίζεται καθώς τα ιόντα Μn2+ είναι άχρωμα.

3) Οξείδωση FeCl2 από διάλυμα Κ2Cr2O7, παρουσία HCl

Στο K2Cr2O7 ο συντελεστής Στην περίπτωση αυτή, οι μεταβολές των ΑΟ θα πρέπει να διπλασιαστούν ώστε να μην
που θα έμπαινε θα ήταν 1/2
(γιατί ο δείκτης στο Cr είναι 2). προκύψει κλασματικός συντελεστής (στο K2Cr2O7):
Για την αποφυγή κλασματικών
συντελεστών διπλασιάζουμε τις
μεταβολές των ΑΟ.
3x2 = 6 
K2Cr2O7 + 6FeCl2  +  14HCl     2CrCl3  + 6FeCl3 + 2KCl  + 7H2O 

1x2 = 2 
11
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Να χαρακτηριστούν οι αντιδράσεις που ακολουθούν ως οξειδοαναγωγικές ή όχι.

Στην περίπτωση οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων να επισημανθεί ποιο στοιχείο οξει-
δώνεται και ποιο ανάγεται.
α) C + O2  CO2                 β) 2Κ + F2  2ΚF            γ) Ca(OH)2 + 2HCl  CaCl2 + 2H2O 
δ) CO2 + Mg(OH)2  MgCO3 + H2O ε) C + 2H2SO4  CO2 + 2SO2 + 2H2O

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Όλες είναι οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις εκτός από τις περιπτώσεις γ και δ, που αντιστοι-
χούν σε μεταθετικές αντιδράσεις (εξουδετέρωσης). Στις δύο αυτές περιπτώσεις δεν υπάρ-
χει μεταβολή του ΑΟ σε κανένα από τα στοιχεία που συμμετέχουν.
α) Ο C οξειδώνεται από 0 σε +4 και το Ο ανάγεται από 0 σε −2.
β) Το Κ οξειδώνεται από 0 σε +1 και το F ανάγεται από 0 σε −1.
ε) Ο C οξειδώνεται από 0 σε +4 και το S ανάγεται από +6 (στο H2SO4) σε +4 (στο SO2).

2. Να εξηγήσετε γιατί οι αντιδράσεις, α) ΚClΟ3   2ΚCl + 3O2 και β) Cl2 + KOH  KCl 

+ KClO3 + H2O, είναι οξειδοαναγωγικές ενώ η αντίδραση: γ) CaCO3  CaO + CO2  δεν
είναι.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Στην ένωση KClO3 το Cl έχει ΑΟ = +5, ενώ στο KCl το Cl έχει ΑΟ = −1. Επίσης, στην
ένωση KClO3 το Ο έχει ΑΟ = −2, ενώ στο Ο2 έχει ΑΟ = 0. Επομένως, η αντίδραση είναι
οξειδοαναγωγική κατά την οποία το Cl ανάγεται και το Ο οξειδώνεται. Να σημειωθεί ότι
τα δύο στοιχεία που μεταβάλλουν το ΑΟ τους ανήκουν στην ίδια ένωση. Με άλλα λόγια,
το οξειδωτικό σώμα και το αναγωγικό είναι το ίδιο σώμα!

β) Το Cl από 0 οξειδώνεται σε +5 (στο KClO3). Το ίδιο στοιχείο ανάγεται από 0 σε −1

(στο KCl). Επομένως, πρόκειται για οξειδοαναγωγική αντίδραση στην οποία το ίδιο
στοιχείο ταυτόχρονα οξειδώνεται και ανάγεται.

γ) H αντίδραση δεν είναι οξειδοαναγωγική, καθώς κανένα από τα στοιχεία που

συμμετέχουν δεν μεταβάλλει τον ΑΟ του.

3. α) Η αντίδραση, CH3CH=O + H2  CH3CH2OH, χαρακτηρίζεται ως αναγωγή της

αιθανάλης. Να εξηγήσετε γιατί, σύμφωνα με τον 1ο και τον 3ο ορισμό.
β) Να εξηγήσετε γιατί η πλήρης προσθήκη HCl σε CH≡CH,

CH≡CH + 2HCl  CH3CHCl2 
 

χαρακτηρίζεται ως οξειδοαναγωγική αντίδραση.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Σύμφωνα με τον 1ο ορισμό η αντίδραση χαρακτηρίζεται ως αναγωγή καθώς η αιθανάλη
προσλαμβάνει δύο άτομα Η. Στην ίδια αντίδραση το άτομο C της αλδεϋδομάδας (−CΗ=Ο)
ανάγεται καθώς ο ΑΟ μειώνεται από +1 σε −1. Ταυτόχρονα, το Η οξειδώνεται από 0 (στο
Η2) σε +1.

12
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  

β) Στο CH≡CH και τα 2 άτομα C έχουν ΑΟ = −1, λόγω του δεσμού C – H (ο τριπλός
δεσμός C≡C είναι μεταξύ ίδιων ατόμων τα οποία έχουν την ίδια ηλεκτραρνητικότητα και
επομένως δεν συμμετέχει στον υπολογισμό του ΑΟ). Στην ένωση CH3CHCl2 οι ΑΟ των
δύο ατόμων C διαφοροποιούνται. Το άτομο C που σχηματίζει 3 δεσμούς C − H έχει ΑΟ
= −3, ενώ το άτομο C που σχηματίζει δύο δεσμούς με δύο άτομα Cl έχει ΑΟ = +1.
Επομένως, το ένα από τα δύο άτομα C ανάγεται από −1 σε −3 και το άλλο οξειδώνεται
από −1 σε +1.

4. Να γράψετε το κύριο προϊόν της αντίδρασης προσθήκης HBr στο προπένιο

(CH3CH=CH2), σύμφωνα με τον κανόνα του Markovnikov. Nα εξηγήσετε γιατί η α-
ντίδραση αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί ως οξειδοαναγωγική, επισημαίνοντας ποιο
στοιχείο οξειδώνεται και ποιο ανάγεται.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Στο προπένιο ο C(1) έχει ΑΟ = −2 και ο C(2) έχει ΑΟ = −1. Το κύριο προϊόν της αντί-
δρασης είναι το 2-βρωμοπροπάνιο, στο οποίο ο C(1) έχει ΑΟ = −3 και ο C(2) έχει ΑΟ =
0. Με άλλα λόγια, ο C(1) ανάγεται και ο C(2) οξειδώνεται. Τα υπόλοιπα στοιχεία δεν
μεταβάλλουν τον ΑΟ τους.

5. Να προβλέψετε αν ένα διάλυμα FeSO4 1 M όγκου 100 mL μπορεί να αποχρωμα-

τίσει ή όχι ένα άλλο διάλυμα ΚMnO4 0,2 Μ όγκου 300 mL, οξινισμένο με H2SO4.

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε την ποσότητα (σε mol) του FeSO4 που υπάρχουν στα 100 mL διαλύματος
1 M: n1 = 0,1·1 = 0,1 mol FeSO4. Mε ανάλογο τρόπο υπολογίζουμε τον αριθμό mol που
υπάρχουν στα 300 mL του διαλύματος ΚMnO4 0,2 Μ: n2 = 0,3·0,2 = 0,06 mol ΚMnO4.

2ΚMnO4 + 10FeSO4 + 8H2SO4   2MnSO4 + 5Fe2(SO4)3 + K2SO4  + 8H2O 
0,02 mol 0,1 mol

Σύμφωνα με τη στοιχειομετρία της αντίδρασης, τα 0,1 mol FeSO4 αντιδρούν πλήρως με

0,02 mol ΚMnO4. Επομένως, το διάλυμα που περιέχει 0,06 mol ΚMnO4 δεν μπορεί να
αποχρωματιστεί, καθώς απομένουν (0,06 − 0,02) mol KMnO4 και επομένως παραμένει
ιώδης χρωματισμός.

6. 10 g δείγματος θείου (S), που περιέχει και ποσότητα αδρανών προσμίξεων, καίγε-
ται πλήρως και το παραγόμενο SO2 αντιδρά πλήρως με διάλυμα Cl2. Σχηματίζεται
έτσι διάλυμα με δύο οξέα, το ΗCl και το H2SO4, για την πλήρη εξουδετέρωση των
οποίων απαιτούνται 600 mL διαλύματος NaOH 2 Μ.
α) Να γραφούν οι χημικές εξισώσεις όλων των παραπάνω αντιδράσεων και να χαρα-
κτηριστούν ως οξειδοαναγωγικές ή όχι.
β) Να υπολογιστεί η % w/w περιεκτικότητα του δείγματος θείου σε καθαρό S. Σχε-
τική ατομική μάζα, S:32.

13
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΛΥΣΗ
α) S + O2 → SO2 : οξειδοαναγωγική.
SO2 + Cl2 + H2O → 2HCl + H2SO4 : οξειδοαναγωγική,
HCl + NaOH → NaCl + H2O : μεταθετική (εξουδετέρωση),
Η2SO4 + 2NaOH → Na2SO4 + 2H2O : μεταθετική (εξουδετέρωση).

β) Έστω x mol καθαρού S στο δείγμα των 10 g.

S + O2 → SO2                       SO2 + Cl2 + 2H2O → 2HCl + H2SO4 
x mol x mol x mol 2x x

HCl + NaOH → NaCl + H2O               Η2SO4 + 2NaOH → Na2SO4 + 2H2O 
2x 2x x 2x

Η συνολική ποσότητα NaOH που απαιτείται για την εξουδετέρωση και των δύο οξέων
είναι, επομένως, 4x mol. Επίσης, η ποσότητα του NaOH που περιέχεται στο διάλυμά του
είναι: n(NaOH) = c·V = 2·0,6 = 1,2 mol. Επομένως, ισχύει: 4x = 1,2, x = 0,3 mol, που
αντιστοιχεί σε 0,3·32 = 9,6 g S.

Στα 10 g δείγματος έχουμε 9,6 g καθαρού S

Στα 100 g x = ; 96 g

Άρα, η περιεκτικότητα του δείγματος σε καθαρό S είναι 96% w/w.

7. Κράμα Ag και Ζn έχει μάζα 3,89 g. Όλη η ποσότητα του κράματος κατεργάζεται
με διάλυμα HCl, οπότε αντιδρά πλήρως ο Zn, σύμφωνα με την εξίσωση,
Ζn + 2HCl → ZnCl2 + H2,
ενώ ο Ag δεν αντιδρά. Από την αντίδραση προκύπτουν 0,224 L αερίου Η2, σε STP.
Στη συνέχεια, ο Αg που υπήρχε στο κράμα αντιδρά πλήρως με διάλυμα HNO3, σύμ-
φωνα με την εξίσωση:
Ag + HNO3 → AgNO3 + NO + H2O, χωρίς συντελεστές.
α) Nα υπολογιστεί η μάζα κάθε συστατικού στο αρχικό κράμα.
β) Ποιος όγκος του αερίου ΝΟ, σε STP, που προκύπτει από τη δεύτερη αντίδραση;
Σχετικές ατομικές μάζες, Cu: 65, Ag:108.

ΛΥΣΗ
α) H ποσότητα του Η2 είναι: n = 0,224/22,4 = 0,01 mol.
Ζn + 2HCl → ZnCl2 + H2 
0,01 0,01 mol

Η μάζα του Zn είναι 0,01·65 = 0,65 g. Επομένως, η μάζα του Ag θα είναι: 3,89 – 0,65 =
3,24 g.

β) n(Ag) = 3,24/108 = 0,03 mol.

3Ag + 4HNO3 → 3AgNO3 + NO + H2O 
0,03 mol 0,01 mol
V(NO) = 0,01·22,4 = 0,224 L.
14
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1.1. Ο AO ενός αμετάλλου που συμμετέχει σε ιοντική έ-
νωση ισούται:
A) με το φορτίο του πυρήνα του
B) με τον αριθμό ηλεκτρονίων της εξωτερικής του στιβάδας
Γ) με τον αριθμό ηλεκτρονίων που αποβάλλει το άτομο του
αμετάλλου κατά το σχηματισμό του ιοντικού δεσμού
Δ) με το ηλεκτρικό του φορτίο μετά το σχηματισμό του δε-
σμού
1.2. Στις ομοιοπολικές ενώσεις ο AO κάθε ατόμου ισούται
με:
A) το ηλεκτρικό του φορτίο
B) το φαινομενικό φορτίο του ατόμου μετά την απόδοση
των κοινών ηλεκτρονίων στο ηλεκτραρνητικότερο άτομο
Γ) τον αριθμό των ηλεκτρονίων που έχει στην εξωτερική του
στιβάδα
Δ) τον αριθμό των ηλεκτρονίων που συνεισφέρει το άτομο
1.3. Το Cl στην ένωση ΝaCl έχει αρνητικό AO διότι:
A) κατά τη δημιουργία του ιοντικού δεσμού αποβάλλει ένα
ηλεκτρόνιο
B) έχει πραγματικό φορτίο −1
Γ) είναι λιγότερο ηλεκτραρνητικό από το Na
Δ) το Cl εμφανίζει πάντα AO = −1
1.4. Στο μόριο Cl2 κάθε άτομο Cl έχει AO ίσο με:
A) +1, διότι κατά το σχηματισμό του δεσμού μεταξύ των δύο
ατόμων Cl εμφανίζεται ένα κοινό ζεύγος ηλεκτρονίων
B −1, διότι κατά το σχηματισμό του δεσμού μεταξύ των δύο
ατόμων Cl εμφανίζεται ένα κοινό ζεύγος ηλεκτρονίων.
Γ) 0, διότι το μόριο Cl2 είναι ηλεκτρικά ουδέτερο
Δ) 0, διότι έχει σχηματιστεί ομοιοπολικός δεσμός μεταξύ α-
τόμων του ίδιου στοιχείου
1.5. Σε ποια από τις παρακάτω ουσίες το O έχει AO = +2;
A) CO2 B) H2O2 Γ) O3 Δ) OF2
1.6. Ο ΑΟ του οξυγόνου στις χημικές ενώσεις CO2, H2O2,
OF2 είναι, αντίστοιχα:
A) −2, +2 και +2 B) ‒2, +1 και +1
Γ) −2, −1 και +2 Δ) +2, −1 και −2 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
1.10. Στην αντίδραση,  Cl2 + H2O → HCl + HClO, τα άτομα
του Cl:
A) μόνο οξειδώνονται B) μόνο ανάγονται
Γ) άλλα οξειδώνονται και άλλα ανάγονται
Δ) ούτε οξειδώνονται ούτε ανάγονται [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
1.11. Ποια από τις παρακάτω αντιδράσεις δεν είναι οξειδο-
αναγωγική;
A) KOH + HCl  →  KCl + H2O
B) Βr2 + 2NaΙ  → 2ΝaBr + I2 
Γ) 2Νa + 2H2O  →  2NaOH + H2
Δ) 2Νa + Cl2   →  2NaCl [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
1.12. Από τις παρακάτω αντιδράσεις:
H2  + Cl2 → 2HCl  (I)              CaCO3  →  CaO + CO2 (II) 
2KClO3 → 2KCl  + 3O2 (III)    NaOH + CO2 → NaHCO3   (IV) 
αντιδράσεις οξειδοαναγωγής είναι μόνο οι:
A) (I) και (II) B) (I), (II) και (III)
Γ) (I), (II) και (IV) Δ) (I) και (III)
1.13. Στο ιόν [Fe(CN)6]4−, ο AO του Fe είναι ίσος με:
Α) +3 Β) −3 Γ) +2 Δ) −4
1.14. Στην αντίδραση, 3ΝΟ2 + H2O  → 2HNO3 + NO:
A) το Ν οξειδώνεται και το Η ανάγεται
B) το Ν οξειδώνεται και το Ο δρα ως οξειδωτικό
Γ) ορισμένα άτομα Ν οξειδώνονται ενώ άλλα ανάγονται
Δ) δεν παρατηρείται οξειδοαναγωγή
1.15. Στην αντίδραση, 2ΝΗ3  + 3CuO → N2  + 3Cu  + 3H2O:
A) η ΝΗ3 είναι το αναγωγικό και το CuO είναι το οξειδωτικό
B) το άζωτο ανάγεται
Γ) ο χαλκός οξειδώνεται
Δ) δεν υπάρχει οξειδοαναγωγικό φαινόμενο
1.16. Από τις ενώσεις: KMnO4, NH3, K2Cr2O7 και FeCl2:
A) αναγωγικά είναι το KMnO4 και K2Cr2O7
B) οξειδωτικά είναι το KMnO4 και K2Cr2O7
Γ) οξειδωτικά είναι η NH3 και το FeCl2
Δ) αναγωγικά είναι το KMnO4 και η NH3

1.7. Στις ενώσεις CH4, CH3Cl, CH2Cl2, CO και CO2 ο άν- 1.17. Αν σε υδατικό διάλυμα ΚΜnO4/Η2SO4 διαλύσουμε
θρακας εμφανίζει τους AO: ποσότητα FeCl2, τότε το διάλυμα KMnO4:
A) −4 και +4 B) −4, −2, −1, 0 και +4 A) θα αποχρωματιστεί πλήρως B) δεν θα αποχρωματιστεί
Γ) −4, 0 και +4 Δ) −4, −2, 0, +2 και +4 Γ) θα αλλάξει χρώμα
Δ) είναι πιθανό να αποχρωματιστεί πλήρως
1.8. Οι AO του Ν στις ενώσεις ΝH3 και ΗΝΟ3 είναι, αντί-
στοιχα: 1.18. Να εξηγήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν είναι
A) +3, +5 B) +3, −5 Γ) −3, −5 Δ) −3, +5 σωστές (Σ) ή όχι (Λ).
α) Η αποβολή ηλεκτρονίων χαρακτηρίζεται ως αναγωγή.
1.9. Σε ποια από τις παρακάτω ενώσεις ο ΑΟ του C είναι β) Στην αντίδραση, C + 2F2 → CF4, ο C δρα ως οξειδωτικό.
μηδέν; γ) Η αποβολή ηλεκτρονίων από το άτομο στοιχείου και γε-
A) CCl4 B) CO Γ) CH4 Δ) CH2Cl2 νικότερα η αύξηση του ΑΟ του ονομάζεται οξείδωση.
δ) Ο AO του H στις ενώσεις του είναι +1 εκτός από τις ενώ-
σεις του με μέταλλα, οπότε ο ΑΟ του είναι −1.

15
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
ε) Στις αντιδράσεις, S + O2 → SO2 και H2 + S → H2S, το S
λειτουργεί ως αναγωγικό και ως οξειδωτικό, αντίστοιχα.
στ) Κάθε αύξηση του ΑΟ ενός στοιχείου αντιστοιχεί σε ο-
ξείδωση και αντιστρόφως κάθε φαινόμενο οξείδωσης αντι-
στοιχεί σε κάποια αύξηση του ΑΟ ενός στοιχείου.
ζ) Σε κάθε οξείδωση παρατηρείται πραγματική αποβολή η-
λεκτρονίων.
η) Στην αντίδραση, Ca + H2 → CaH2, το Η2 δρα ως αναγω-
γικό.
θ) Για να γίνει οξείδωση δεν είναι οπωσδήποτε απαραίτητο
το οξυγόνο, αλλά οποιοδήποτε ηλεκτραρνητικό στοιχείο,
που έχει τάση να προσλαμβάνει ηλεκτρόνια.
ι) Τα μέταλλα όταν συμμετέχουν ως αντιδρώντα με τη στοι-
χειακή τους μορφή λειτουργούν ως αναγωγικά.
1.19. Να γράψετε τα γράμματα της στήλης Ι (ουσίες) και
δίπλα τον αριθμό της στήλης ΙΙ που αντιστοιχεί στο σωστό
αριθμό οξείδωσης του θείου (S) στην αντίστοιχη ουσία:
Στήλη Ι (ουσίες) Στήλη ΙΙ (ΑΟ του S)
Α. Η2S 1. +4
Β. SO2 2. 0
Γ. S 3. ‒2
Δ. H2SO4 4. +8
5. +6
1.20. Να υπολογίσετε αλγεβρικά τον ΑΟ του C στις παρα-
κάτω ενώσεις: C2H6, HCHO, HCOOH και (COOH)2.
1.21. Δίνεται η αντίδραση, 2ΚClO3  → 2KCl + 3O2. Nα γρά-
ψετε τους αριθμούς οξείδωσης του Κ, του Cl και του Ο στο
αντιδρών σώμα και στα προϊόντα της αντίδρασης και να
βρείτε ποιο στοιχείο οξειδώνεται και ποιο στοιχείο ανάγε-
ται. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
1.22. α) Να υπολογιστούν οι ΑΟ του Cl στις ενώσεις: HCl,
HClO, KClO4, KClO3. β) Να υπολογιστούν αλγεβρικά οι
ΑΟ των στοιχείων Αl, S, N και Cr στις ενώσεις που ακολου-
θούν: Αl2Ο3, Η2SO4, NH3, K2Cr2O7.
1.23. α) Να υπολογίσετε τους ΑΟ όλων των ατόμων C στις
ενώσεις: CH3CH2OH (Ι), CH3CH=O (ΙΙ), CH3COOH (ΙΙΙ).
β) Να εξηγήσετε γιατί οι μετατροπές, Ι → ΙΙ, Ι → ΙΙΙ και ΙΙ
→ ΙΙΙ είναι αντιδράσεις οξείδωσης, σύμφωνα με τον 1ο και
τον 3ο ορισμό.
1.24. Δίνεται η αντίδραση (χωρίς συντελεστές):   17)  K2Cr2O7 + CH3CH2OH + H2SO4 → Cr2(SO4)3 + CH3COOH
ΜnO2 + HCl  → MnCl2 + Cl2 + H2O.
α) Να καθορίσετε το οξειδωτικό και το αναγωγικό σώμα
στην παραπάνω αντίδραση.
β) Να συμπληρώσετε τη χημική εξίσωση με τους απαραίτη-
τους συντελεστές (μικρότεροι δυνατοί ακέραιοι αριθμοί).
1.25. Στις μπαταρίες Ni - Cd η ηλεκτρική ενέργεια παρέχε-
ται με τη βοήθεια της αντίδρασης:
Cd(s) + NiO2(s) + 2H2O(ℓ) → Cd(OH)2(s) + Ni(OH)2(s)  24)  Ca3(PO4)2 + SiO2 + C → P4 + CO + CaSiO3
α) Να αναγνωρίσετε το στοιχείο που οξειδώνεται και το
στοιχείο που ανάγεται.
16
β) Ποιο είναι το οξειδωτικό και ποιο το αναγωγικό μέσο
στην αντίδραση αυτή;
1.26. Δίνεται η εξίσωση: K2Cr2O7 + HΒr → Br2 + A + B + Γ.
α) Να γράψετε τις ενώσεις που αντιστοιχούν στα Α, Β και
Γ. β) Nα συμπληρώσετε την εξίσωση με τους συντελεστές.
γ) Πως δρα το HΒr στην παραπάνω χημική αντίδραση, ως
οξειδωτικό ή αναγωγικό;
δ) Να εξηγήσετε αν είναι ορθή η πρόταση: «Όλα τα άτομα
βρωμίου στο μόριο του HΒr οξειδώνονται».
1.27. Να γράψετε την αντίδραση προσθήκης Η2Ο στο προ-
πένιο προς το κύριο προϊόν, σύμφωνα με τον κανόνα του
Markovnikov. Nα εξηγήσετε γιατί η αντίδραση αυτή είναι
οξειδοαναγωγική.
1.28. Nα συμπληρώσετε τις εξισώσεις των αντιδράσεων:
α) NH3   +   CuO  →     
β) K2Cr2O7 + CO + H2SO4   →
γ) KMnO4 + FeCl2  +  HCl   →
δ) K2Cr2O7 + CO + HCl  →
ε) KMnO4 + FeSO4  +  H2SO4  →
στ) KMnO4 + CH3CH2OH  +  H2SO4  → CH3COOH + ... 
ζ) K2Cr2O7 + CH3CH(OH)CH3  +  H2SO4  →
1.29. Να συμπληρώσετε τις οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις
που ακολουθούν με τους κατάλληλους συντελεστές.
1)  Al + Cu(ΝΟ3)2 → Al(ΝΟ3)3 + Cu  
2)  Fe2O3 + C → Fe + CO 
3)  CO + I2O5 → CO2 + I2 
4)  HNO3 + H2S → NO + S + H2O 
5)  ΗCl + O2 → Cl2 + H2O 
6)  SO2 + H2S → S + H2O 
7)  H2O2 + FeCl2 + HCl → FeCl3 + H2O 
8)  Cl2 + KOH → ΚCl + KClO3 + H2O 
9)  CaOCl2  + NH3 → CaCl2 + N2 + H2O 
10)  HNO3 + Η2Ο2  → NO + O2 + H2O 
11)  HNO3 + S → NO2 + SO2 + H2O 
12)  KMnO4 + HCl → MnCl2 + Cl2 + KCl + H2O 
13)  K2Cr2O7 + HBr → CrBr3 + Br2 + KBr + H2O 
14)  KMnO4 + H2O2 + H2SO4 → MnSO4 + O2 + K2SO4 + H2O 
15)  K2Cr2O7 + H2S + H2SO4 → Cr2(SO4)3 + S + K2SO4 + H2O 
16)  KMnO4 + SO2 + H2SO4 +H2O →ΜnSO4 +H2SO4 + K2SO4 
  
+ K2SO4 + H2O 
18)  HCOOH+ΚMnO4 + Η2SO4→MnSO4+CO2+K2SO4+H2O  
19)  Zn + HNO3 → Zn(NO3)2 + NO + H2O 
20)  K2Cr2O7 + SnCl2 + HCl → CrCl3 + SnCl4 + KCl + H2O 
21)  M(μέταλλο) + Η2SO4 → M2(SO4)x + SO2 + H2O 
22)  KMnO4 + ΜClx + HCl → MnCl2 + MCly + KCl  + H2O 
23)  Ι2 + ΗΝΟ3 → ΗΙΟ3 + ΝΟ2 + Η2Ο 
 
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  
Προβλήματα
1.30. Να υπολογίσετε τον όγκο διαλύματος K2Cr2O7 0,2 M
που απαιτείται για να αντιδράσει πλήρως με 120 mL διαλύ-
ματος FeCl2 1 Μ, παρουσία ΗCl.
1.31. Στερεό μίγμα μάζας 4,52 g, που αποτελείται από FeCl2
και FeCl3, αντιδρά πλήρως με 20 mL διαλύματος KMnO4
0,1 M, οξινισμένου με HCl.
α) Ποιο από τα δύο συστατικά του μίγματος αντιδρά με το
KMnO4: Να αιτιολογήστε την απάντησή σας.
β) Ποια η μάζα καθενός συστατικού στο μίγμα των 4,52 g;
1.32. 2 g δείγματος, που αποτελείται από FeSO4 και άλλες
αδρανείς ύλες, αποχρωματίζουν ακριβώς 20 mL διαλύματος
KMnO4 0,1 M, οξινισμένου με H2SO4.
α) Ποια η %w/w περιεκτικότητα του δείγματος σε FeSO4;
β) Ποιος όγκος διαλύματος Κ2Cr2O7 συγκέντρωσης 1/3 Μ,
οξινισμένου με H2SO4, αντιδρά με τα 2 g του δείγματος;
1.33. Αέριο μίγμα όγκου 8,96 L σε STP αποτελείται από CO
και CO2. Αν είναι γνωστό ότι το μίγμα αποχρωματίζει 400
mL διαλύματος ΚΜnO4 0,1 M, οξινισμένο με H2SO4, ποια
η %v/v σύσταση του μίγματος;
1.34. Ποσότητα Cu διαλύεται σε H2SO4 και διεξάγεται η α-
ντίδραση (1): Cu + H2SO4 → CuSO4 + SO2 + H2O, χωρίς συ-
ντελεστές. Κατά την αντίδραση αυτή παράχθηκε αέριο SO2,
όγκου 1,12 L σε STP. Ίδια ποσότητα Cu διαλύεται πλήρως
σε διάλυμα HNO3 και λαμβάνει χώρα η αντίδραση (2): Cu +  α) Οι παραπάνω αντιδράσεις είναι ή όχι οξειδοαναγωγικές;
HΝO3  →  Cu(ΝΟ3)2  +  ΝO2  +  H2O (2), χωρίς συντελεστές.
Πόσα L αερίου NO2, (σε STP) θα παραχθούν στην περί-
πτωση αυτή;
1.35. 6 g ορείχαλκου (κράμα Cu και Zn) προστίθεται σε πε-
ρίσσεια διαλύματος H2SO4, οπότε αντιδρά μόνο ο Zn, σύμ-
φωνα με την εξίσωση: Ζn + H2SO4  →  ΖnSO4  + H2. Aν από
την αντίδραση εκλύεται αέριο όγκου 0,672 L σε STP, ποια
η %w/w περιεκτικότητα του ορείχαλκου σε Cu;
1.36. 7,05 g κράματος Cu-Ag διαλύεται σε διάλυμα HNO3,
οπότε συμβαίνουν οι αντιδράσεις (χωρίς συντελεστές):
Cu + HNO3 → Cu(NO3)2 + NO + H2O και
Ag + HNO3 →  AgNO3 + NO + H2O   α) Να γίνει ισοστάθμιση μάζας (με τους κατάλληλους συ-
α) Να συμπληρώσετε τους συντελεστές στις δύο αντιδράσεις.
β) Από τις δύο αντιδράσεις προέκυψαν συνολικά 1,12 L αε-
ρίου (μετρημένα σε STP). Ποιες είναι οι μάζες των δύο συ-
στατικών του κράματος;
1.37. Σε 800 mL διαλύματος ΚΜnO4 0,1 M οξινισμένο με
H2SO4 προστίθεται ποσότητα 2-προπανόλης μάζας 6 g. Να
εξηγήσετε αν θα γίνει αποχρωματισμός του διαλύματος.
1.38. 16,8 g μετάλλου (Μ) διαλύονται πλήρως σε ΗΝΟ3 και
προκύπτουν 6,72 L NO(g), σε STP, σύμφωνα με την αντί-
δραση:
Μ + HΝO3 → Μ(ΝΟ3)3 + ΝO + H2O, χωρίς συντελεστές.
α) Να γραφεί η παραπάνω χημική εξίσωση συμπληρωμένη
με τους κατάλληλους συντελεστές.
β) Να υπολογιστεί η σχετική ατομική μάζα του μετάλλου (Μ).
1.39. Το Η2S αντιδρά με διάλυμα KMnO4 παρουσία H2SO4,
σύμφωνα με την εξίσωση (χωρίς συντελεστές):
ΚΜnO4 + H2S + H2SO4 → MnSO4 + S + K2SO4 + H2O
α) Να εξηγήσετε γιατί η αντίδραση είναι οξειδοαναγωγική
και να σημειώσετε το οξειδωτικό και το αναγωγικό σώμα.
β) Να υπολογίσετε την ποσότητα (σε g) του Η2S που απο-
χρωματίζει ακριβώς 500 mL διαλύματος KMnO4 0,1 Μ οξι-
νισμένου με H2SΟ4.
1.40. Το KMnO4 αντιδρά με SnCl2, παρουσία HCl, σύμ-
φωνα με την εξίσωση (χωρίς συντελεστές):
ΚΜnO4 + SnCl2 + HCl → MnCl2 + SnCl4 + A + H2O
α) Nα συμπληρώσετε την εξίσωση με τον τύπο της ένωσης
Α, καθώς και με τους κατάλληλους συντελεστές.
β) Για την οξείδωση 50 mL διαλύματος SnCl2 0,2 M απαι-
τούνται 40 mL διαλύματος KMnO4, παρουσία HCl. Να υπο-
λογιστεί η συγκέντρωση του διαλύματος KMnO4.
γ) Ποιος όγκος του ίδιου διαλύματος KMnO4 απαιτείται για
την οξείδωση 40 mL διαλύματος FeSO4 0,5 M, παρουσία
H2SO4;
1.41. Ο άνθρακας και το θείο αντιδρούν με Η2SO4 σύμφωνα
με τις χημικές εξισώσεις (χωρίς συντελεστές):
C + H2SO4 → CO2 + SO2 + H2O  
S + H2SO4 → SO2 + H2O 
Να τις συμπληρώσετε με τους κατάλληλους συντελεστές.
β) Ισομοριακό μίγμα C και S συνολικής μάζας 8,8 g αντιδρά
πλήρως με περίσσεια διαλύματος Η2SO4, σύμφωνα με τις
παραπάνω εξισώσεις (σωστά συμπληρωμένες). Σχηματίζε-
ται έτσι ένα αέριο μίγμα που αποτελείται από SO2 και CO2.
Να υπολογιστεί ο όγκος του αερίου αυτού μίγματος σε STP.
1.42. Ποσότητα S μάζας 8 g καίγεται πλήρως προς SO2. Η
ποσότητα του SO2 που παράχθηκε αντιδρά πλήρως με υδα-
τικό διάλυμα Cl2, σύμφωνα με την εξίσωση (χωρίς συντελε-
στές): SO2 + Cl2 + Η2Ο → Η2SO4 + HCl. To διάλυμα που προ-
κύπτει περιέχει τα οξέα HCl και H2SO4 και εξουδετερώνο-
νται από διάλυμα ΚOH 2 Μ.
ντελεστές) στην παραπάνω χημική εξίσωση και να σημειω-
θεί ποιο στοιχείο οξειδώνεται και ποιο ανάγεται.
β) Ποιος είναι ο όγκος του διαλύματος ΚOH που απαιτείται
για την εξουδετέρωση;
ΚΟΗ + ΗCl → KCl + H2O,  2KOH + H2SO4 → K2SO4 + 2H2O 
1.43. α) 18 g μεταλλικού Hg αντιδρούν πλήρως με 300 mL
διαλύματος K2Cr2O7 0,1 M, παρουσία HCl και προκύπτει έ-
νωση του τύπου HgClx. Nα υπολογιστεί η τιμή του x.
β) Άλλα 18 g Ηg αντιδρούν πλήρως με 200 mL διαλύματος
K2Cr2O7 0,1 M, παρουσία HCl και προκύπτει μίγμα δύο ε-
νώσεων του υδραργύρου, HgCl και HgCl2. Nα υπολογίσετε
το ποσοστό του Hg που οξειδώνεται σε Hg2+.
17
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

1.44. Ποσότητα CO(g) αντιδρά πλήρως με 500 mL διαλύ-
ματος KMnO4, οξινισμένου με H2SO4 και παρατηρείται ο
σχηματισμός 5,6 L CO2(g), σε STP.
α) Να γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης και να σημειώ-
σετε το οξειδωτικό και το αναγωγικό σώμα.
β) Να υπολογίσετε τη μάζα του CO που αντέδρασε.
γ) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του διαλύματος του
KMnO4.
δ) Η ίδια ποσότητα του παραπάνω διαλύματος ΚΜnO4, οξι-
νισμένου με H2SO4, αντιδρά πλήρως με 0,5 mol άλατος του
τύπου ΜSO4 (M: μέταλλο με AO = +2) και προκύπτει νέο
άλας με τύπο M2(SO4)x, στο οποίο το μέταλλο Μ έχει AO =
+x. Να υπολογίσετε την τιμή του x.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1.45. Δείγμα ορυκτού αιματίτη, μάζας 2 g, περιέχει Fe2O3
και άλλες αδρανείς ουσίες. Το δείγμα κατεργάζεται με πε-
ρίσσεια HCl και λαμβάνει χώρα η αντίδραση:
Fe2O3 + 6ΗCl → 2FeCl3 + 3H2O (1)
Στη συνέχεια, όλη η ποσότητα του παραγόμενου FeCl3 αντι-
δρά με Zn, σύμφωνα με την εξίσωση:
Zn + 2FeCl3 → ZnCl2 + 2FeCl2 (2)
To διάλυμα που σχηματίστηκε (διάλυμα Α) μεταφέρθηκε σε
ογκομετρική φιάλη των 250 mL και προστίθεται αποσταγ-
μένο νερό μέχρι τη χαραγή (διάλυμα Β). Για την πλήρη ο-
ξείδωση 25 mL του διαλύματος Β, απαιτήθηκαν 24 mL
K2Cr2O7 0,01 M, παρουσία HCl.
α) Να εξηγήσετε αν οι αντιδράσεις που αντιστοιχούν στις
εξισώσεις (1) και (2) είναι οξειδοαναγωγικές ή όχι.
β) Να γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης οξείδωσης του
διαλύματος Β.
γ) Να υπολογίσετε την % w/w περιεκτικότητα του αιματίτη
σε καθαρό Fe2O3.
1.46. To θειώδες νάτριο (Na2SO3) αντιδρά με το ιώδιο (Ι2)
σύμφωνα με την εξίσωση (χωρίς συντελεστές):
Na2SO3 + I2 + Η2Ο  →  Na2SO4 + HI 
Για τον εντοπισμό του σημείου στο οποίο ολοκληρώνεται η
παραπάνω αντίδραση χρησιμοποιείται άμυλο, το οποίο πα-
ρουσία ιωδίου (Ι2) παίρνει βαθύ μπλε χρώμα. 
α) Να εξηγήσετε αν η παραπάνω αντίδραση είναι οξειδοα-
ναγωγική και να τη συμπληρώστε με τους συντελεστές της.
β) Σε φοιτητή χημείας δίνεται υδατικό διάλυμα Na2SO3 με
σκοπό να υπολογίσει τη συγκέντρωσή του. Μεταφέρει σε
κωνική φιάλη 50 mL του διαλύματος αυτού και μικρή πο-
σότητα αμύλου. Στη συνέχεια προσθέτει, σταδιακά, διάλυμα
Ι2 συγκέντρωσης 0,2 Μ και παράλληλα παρατηρεί το χρώμα
του διαλύματος. Με την προσθήκη συνολικά 55 mL διαλύ-
ματος Ι2, το χρώμα γίνεται απότομα βαθύ μπλε, οπότε η α-
ντίδραση ολοκληρώθηκε. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση
του διαλύματος Na2SO3.

Χημεία και… τέρατα: «100 και χρόνια μοναξιάς!»

Όταν μία σταγόνα νερού στο οποίο είναι διαλυμένο οξυγόνο του αέρα πέφτει σε μία σιδερένια σωλήνα, ο σίδηρος κάτω από τη
σταγόνα οξειδώνεται, αποβάλλοντας ηλεκτρόνια:
Fe(s) → Fe2+(aq) + 2e−    
Τα ηλεκτρόνια αυτά προσλαμβάνονται από κατιόντα Η+ και το Ο2 στις άκρες της σταγόνας παράγοντας νερό:
4e− + 4H+(aq) + O2(aq) → 2H2O(ℓ)  
Έτσι, όσο πιο όξινο είναι το νερό της σταγόνας τόσο πιο γρήγορη η διάβρωση με την προϋπόθεση της επαρκούς παροχής οξυγόνου.
Αν το pH της σταγόνας είναι χαμηλό, αλλά δεν υπάρχει επαρκής ποσότητα οξυγόνου, συμβαίνει κάτι άλλο. Τα ηλεκτρόνια που
αποβάλλονται από το σίδηρο προσλαμβάνονται από τα κατιόντα υδρογόνου (μόνο) και προκύπτει αέριο υδρογόνο:
2H+(aq) + 2e− → H2(g)  
Καθώς η διάβρωση προχωρά, το pH της σταγόνας αυξάνεται και αυξάνεται η συ-
γκέντρωση των ιόντων OH−. Tα ιόντα αυτά αντιδρούν με το δισθενή σίδηρο παρά-
γοντας αδιάλυτο υδροξείδιο του σιδήρου:
Fe2+(aq) + 2OH−(aq) → Fe(OH)2(s)  
Tα ιόντα Fe2+ αντιδρούν επίσης με τα ιόντα Η+ και το Ο2 παράγοντας Fe3+:
Fe2+(aq) + 4H+(aq) + O2(aq) → Fe3+(aq) + 2H2O(ℓ)  
Tα ιόντα Fe3+ αντιδρούν με τα ιόντα OH− παράγοντας Fe(OH)3:
Fe3+(aq) + 3OH−(aq) → Fe(OH)3(s)  
Η ξήρανση του Fe(OH)3 οδηγεί στο τριοξείδιο του σιδήρου, μία κοκκινωπή σκόνη,
αυτό που λέμε σκουριά.
Γιατί τα μεταλλικά μέρη του Τιτανικού διαβρώνονται πολύ αργά; Το θαλασσινό νερό αν και διαβρώνει τα σιδερένια αντικεί-
μενα δεν προξενεί τόσο γρήγορη διάβρωση, π.χ. ο χάλυβας διαβρώνεται με ρυθμό 0,1 mm/έτος. Η ταχύτητα της διάβρωσης είναι
ακόμη μικρότερη στα βάθη των ωκεανών για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, στα βάθη των ωκεανών η συγκέντρωση του διαλυμένου
οξυγόνου είναι πολύ μικρότερη από ότι στην επιφάνεια και δεύτερο η θερμοκρασία είναι πολύ χαμηλή και άρα η ταχύτητα των
αντιδράσεων είναι μικρότερες. Αυτό εξηγεί γιατί ο Τιτανικός που βυθίστηκε το 1912 διατηρείται σε σχετικά καλό βαθμό μετά από
105 χρόνια μοναξιάς στα βάθη του ωκεανού…
18
ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ  

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-6, να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

1. Σε μια χημική αντίδραση ως οξειδωτικό χαρακτηρίζεται 4. Από τις ακόλουθες ενώσεις ή ιόντα μπορεί να αναχθεί
εκείνη η χημική ουσία που περιέχει: προς το σχηματισμό ΝO2:
Α) άτομα ή ιόντα που οξειδώνονται A) το N2O Β) το NO3– Γ) το NO2– Δ) το NO
Β) οπωσδήποτε άτομο/άτομα οξυγόνου [Π.Μ.Δ.Χ.]
Γ) άτομα ή ιόντα που μειώνεται ο αριθμός οξείδωσής τους 5. Στην αντίδραση που ακολουθεί,
Δ) άτομα ή ιόντα που αποβάλλουν ηλεκτρόνια 8KI + 9H2SO4 → 4I2 + 8KHSO4 + H2S + 4H2O,
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] το στοιχείο που ανάγεται είναι το:
A) κάλιο Β) ιώδιο Γ) υδρογόνο
2. Σε ποια από τις παρακάτω ενώσεις ο αριθμός οξείδωσης Δ) θείο Ε) οξυγόνο
του C έχει τιμή 0;
Α) HCHO Β) HCOOH Γ) CO2 Δ) CH3OH 6. Στην οξειδοαναγωγική αντίδραση,
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] As2S5 + 16HNO3 → 2H3AsO4 + 5H2SO4 + 16NO2  
τι από τα παρακάτω ισχύει;
3. Στο ιόν B(OH)4−, ο ΑΟ του βορίου (Β) είναι:
A) Το S ανάγεται
Α) −1 Β) +1 Γ) +4 Δ) +3 Β) Το N ανάγεται
Γ) Το As οξειδώνεται
Δ) Το As ανάγεται
Ε) Το As2S5 λειτουργεί ως οξειδωτικό

7. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ).

α) Στο ιόν SeO32−, ο αριθμός οξείδωσης του Se (σελήνιο) είναι ίσος με +4. ……………………………………………………….

β) Στη χημική αντίδραση που περιγράφεται από την εξίσωση, Br2 + 2KI → 2KBr + I2, το Br2 είναι αναγωγικό σώμα. ……………

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

8. Να χαρακτηριστούν οι αντιδράσεις που ακολουθούν ως οξειδοαναγωγικές ή όχι. Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας.

α) 2Na + 2H2O → 2NaOH + H2

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

β) CO2 + 2KOH → K2CO3 + H2O 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

γ) C + 2H2SO4 → CO2 + 2SO2 + 2H2O

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

9. Να εξετάσετε αν η αντίδραση που ακολουθεί είναι οξειδοαναγωγική ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

19
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

10. Να εξηγήσετε γιατί ο ορισμός, «οξείδωση είναι η αύξηση του αριθμού οξείδωσης ενός ατόμου ή ιόντος» είναι γενικότερος
από τον ορισμό, «οξείδωση είναι η αποβολή ηλεκτρονίων».

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

11. Να συμπληρώσετε την οξειδοαναγωγική αντίδραση: CuO + NH3 →, με τα κατάλληλα προϊόντα και τους συντελεστές. Με
βάση την αντίδραση αυτή να εξηγήσετε την ισχύ της πρότασης: «Σε κάθε οξειδοαναγωγική αντίδραση η συνολική μεταβολή του
ΑΟ του οξειδωτικού είναι ίση με τη συνολική μεταβολή του ΑΟ του αναγωγικού.»

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

12. Να συμπληρώσετε τις χημικές εξισώσεις που ακολουθούν με τα σώματα που λείπουν (Α, Β και Γ) και με τους κατάλληλους
συντελεστές (μικρότεροι δυνατοί ακέραιοι αριθμοί):

α)   K2Cr2O7 +    Η2S +    HCl → CrCl3  +   S  +   A  +   B 

β)   KMnO4 +    H2O2 +    H2SO4 → MnSO4 +  O2 +   Γ +   Β

13. Διαθέτουμε δείγμα FeSO4 μάζας 5 g, που περιέχει και αδρανείς προσμίξεις. Διαλύουμε την ποσότητα αυτή σε νερό και οξι-
νίζουμε με H2SO4. Το τελικό διάλυμα απαιτεί για πλήρη αντίδραση 30 mL του διαλύματος KMnO4 0,2 M. Nα υπολογίσετε την
% w/w περιεκτικότητα του δείγματος σε καθαρό FeSO4. Σχετικές ατομικές μάζες, Fe:56, S:32, O:16.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
20

Η θερμότητα είναι μία μορφή
ενέργειας που «ρέει» από ένα
σύστημα σ’ ένα άλλο, λόγω
διαφοράς θερμοκρασίας.
Μονάδα: 1 J.
Ειδική μονάδα: 1 cal.
1 cal = 4,184 J.
Εξήγηση των ενεργειακών
μεταβολών σε μία αντί-
δραση. Μία αντίδραση περι-
λαμβάνει τη μετατροπή των
αντιδρώντων σε προϊόντα.
Κατά τη διαδικασία αυτή, οι
δεσμοί στα αντιδρώντα δια-
σπώνται και δημιουργούνται
νέοι δεσμοί που αντιστοιχούν
στα νέα μόρια (προϊόντα). Το
«σπάσιμο» όμως ενός δεσμού
απαιτεί ενέργεια, ενώ η δη-
μιουργία ενός δεσμού παράγει
ενέργεια. Έτσι, αν σε μια ορι-
σμένη αντίδραση παράγεται
περισσότερη ενέργεια κατά τη
δημιουργία των νέων δεσμών,
από ότι καταναλώνεται για το
«σπάσιμο» των παλιών δε-
σμών, η αντίδραση θα είναι ε-
ξώθερμη. Στην αντίθετη περί-
πτωση θα είναι ενδόθερμη.
2
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
2.1 Εξώθερμες και ενδόθερμες αντιδράσεις
Τα στοιχεία και οι χημικές ενώσεις λειτουργούν ως αποθήκες ενέργειας και όταν συμμε-
τέχουν σε χημικές αντιδράσεις μπορεί να γίνει απελευθέρωση ή απορρόφηση ενέργειας
με διάφορες μορφές, π.χ. θερμική, ηλεκτρική, φωτεινή κτλ. H πιο συνηθισμένη μετα-
τροπή είναι η μετατροπή της χημικής σε θερμική ενέργεια (και αντίστροφα), που είναι
και το αντικείμενο ενός ειδικού κλάδου της Χημείας, της Θερμοχημείας.
Ας δούμε για αρχή δύο παραδείγματα.
Παράδειγμα 1: Η καύση του βουτανίου αποδίδεται από την εξίσωση:
13
C4H10(g) + O (g) → 4CO2(g) + 5H2O(g)
2 2
Η αντίδραση αυτή καθώς γίνεται παράγει θερμότητα. Τέτοιες αντιδράσεις που όταν γί-
νονται ελευθερώνουν ενέργεια στο περιβάλλον υπό μορφή θερμότητας ονομάζονται ε-
ξώθερμες αντιδράσεις. H καύση των υδρογονανθράκων και η εξουδετέρωση είναι τυ-
πικά παραδείγματα εξώθερμων αντιδράσεων.
Παράδειγμα 2: Η φωτοσύνθεση είναι μία «έξυπνη» διαδικασία κατά την οποία τα φυτά
απορροφούν ηλιακή ενέργεια για να μετατρέψουν το CO2 και το Η2Ο της ατμόσφαιρας
σε γλυκόζη (C6H12O6):
6CO2 + 6H2O + ενέργεια → C6H12O6 + 6Ο2
H αντίδραση απαιτεί 15 MJ ενέργειας (ηλιακής) για κάθε 1 kg γλυκόζης που παράγεται!
Η ενέργεια αυτή απελευθερώνεται κατά τη διαδικασία του μεταβολισμού στα ζώα ή τα
φυτά.
Oι αντιδράσεις που όταν γίνονται απορροφούν θερμότητα από το περιβάλλον ονομάζο-
νται ενδόθερμες.
H Θερμοχημεία αποτελεί κλάδο της Θερμοδυναμικής και επικεντρώνεται στις θερμικές
μεταβολές που συνοδεύουν τις χημικές αντιδράσεις, δηλαδή, στα ποσά θερμότητας που
τελικά εκλύονται ή απορροφώνται σε μία χημική αντίδραση.
21
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

2.2 Ενθαλπία αντίδρασης (ΔΗ)

Ένα σύστημα αντιδρώντων μορίων περιέχει ενέργεια που οφείλεται στις δυνάμεις των δε-
σμών που συγκρατούν τα άτομα μέσα στο μόριο, αλλά και στη κίνηση των ατόμων, των
ηλεκτρονίων καθώς και του ίδιου του μορίου. Αν δεν υπάρχει αντίδραση, η χημική αυτή
ενέργεια παραμένει εγκλωβισμένη στα μόρια. Το θερμικό περιεχόμενο ενός χημικού συ-
στήματος που ανταλλάσσεται ως θερμότητα με το περιβάλλον κατά τη διάρκεια μιας αντί-
δρασης αποδίδεται με τον όρο ενθαλπία και συμβολίζεται με το γράμμα Η. Να προσέ-
Η ενθαλπία ενός συστήματος
ξουμε ότι η ενθαλπία δεν είναι θερμότητα. Ένα σώμα έχει ενθαλπία, αλλά όχι θερμότητα. ορίζεται ως εξής:
Όταν όμως ένα σύστημα ανταλλάσσει θερμότητα με το περιβάλλον του, αλλάζει η ενθαλ- Η = U + P·V,
όπου U η εσωτερική ενέργεια
πία του.
του συστήματος. Προκύπτει
Η ενθαλπία είναι μία καταστατική ιδιότητα ενός συστήματος, εξαρτάται δηλαδή ότι είναι καταστατική ιδιότητα
μόνο από την ποσότητά του και τις συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας, και όχι από τον και η μεταβολή της, υπό στα-
θερή πίεση, ΔH = ΔU + P·ΔV,
τρόπο με τον οποίο το σύστημα έφτασε στην κατάσταση αυτή. Η καύση του CH4 είπαμε ισούται με το απορροφούμενο
ότι είναι μία εξώθερμη αντίδραση και παριστάνεται με την εξής θερμοχημική εξίσωση: ή εκλυόμενο ποσό θερμότητας.

CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(ℓ) , ΔΗ = −890 kJ

Οι ενεργειακές μεταβολές στην περίπτωση αυτή φαίνονται στο διάγραμμα που ακολουθεί:

1 mol CH4, 2 mol O2 ενθαλπία αντιδρώντων (Ηπ)

E H ενθαλπία είναι καταστα-
ΔΗ < 0 q = +890 kJ (έκλυση θερμότητας τική ιδιότητα.
προς το περιβάλλον) 2 mol Η2Ο(g) σε Ρ = 1 atm και
θ = 25°C έχουν την ίδια ενθαλ-
πία, είτε σχηματίστηκαν από
την αντίδραση 2 mol Η2 με 1
2 mol Η2Ο(ℓ), 1 mol CO2 ενθαλπία προϊόντων (Ηα) mol Ο2, είτε με εξάτμιση 2 mol
υγρού νερού.
Από το διάγραμμα προκύπτει ότι το σύστημα των αντιδρώντων, 1 mol CH4(g), 2 mol O2(g)
έχει ενθαλπία κατά 890 kJ μεγαλύτερη από το σύστημα των προϊόντων, 1 mol CO2(g), 2
mol H2O(ℓ) και ότι κατά τη μετατροπή αυτή υπό σταθερή πίεση ελευθερώνεται ποσό θερ-
μότητας ίσο με 890 kJ.

Στην περίπτωση των ενδόθερμων αντιδράσεων, το αντίστοιχο ενεργειακό διάγραμμα είναι

το εξής: Η διάλυση του NH4Cl στο νερό
είναι ενδόθερμο φαινόμενο. Έ-
τσι όταν η ουσία αυτή διαλυθεί
προϊόντα
σε νερό σε δοκιμαστικό σω-
E λήνα, ο σωλήνας ψύχεται, κα-
θώς απορροφάται θερμότητα
q < 0 (απορρόφηση
ΔΗ > 0 από αυτόν για να επιτευχθεί η
θερμότητας από το περιβάλλον) διάλυση.
NH4Cl(s) + H2O(ℓ) →
NH4Cl(aq) , ΔΗ > 0
αντιδρώντα

Παράδειγμα: Όταν 1 mol N2(g) αντιδρά με 1 mol O2(g) προς σχηματισμό 2 mol NO(g),
υπό σταθερή πίεση, απορροφάται ποσό θερμότητας ίσο με 180,5 kJ. Το φαινόμενο εκφρά-
ζεται με την εξίσωση που ακολουθεί:

N2(g) + O2(g) → 2NO(g) , ΔΗ = +180,5 kJ

22
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ
Όταν από τα αντιδρώντα πάμε
στα προϊόντα η ενθαλπία αλλά-
ζει και η μεταβολή αυτή αντι-
στοιχεί στη θερμότητα που α-
νταλλάσσεται με το περιβάλ-
λον.
Όταν τόσο τα αντιδρώντα όσο
και τα προϊόντα λαμβάνονται
στην πρότυπή τους κατάσταση,
η αντίστοιχη μεταβολή της εν-
θαλπίας σε μία αντίδραση ονο-
μάζεται πρότυπη ενθαλπία α-
ντίδρασης και συμβολίζεται με
ΔΗο.
Συνοπτικά:
Αντίδραση
Ενδόθερμη Απορρόφηση θερμότητας
Ηπρ > Ηαντ ΔΗ > 0 q<0
Αντίδραση από το περιβάλλον
Εξώθερμη α- Έκλυση θερμότητας προς
Ηπρ < Ηαντ ΔΗ < 0 q>0
ντίδραση το περιβάλλον
Η ενθαλπία, λοιπόν, χρησιμοποιείται ως «εργαλείο» για να περιγράψουμε τη ροή θερμό-
τητας σε μία αντίδραση που γίνεται υπό σταθερή πίεση και κάτω από ορισμένες συνθήκες
(συνήθως οι αντιδράσεις πραγματοποιούνται σε ανοικτά δοχεία υπό σταθερή ατμοσφαι-
ρική πίεση).
Στις χημικές αντιδράσεις -αλλά και σε όλες τις φυσικοχημικές μεταβολές- η ενθαλπία
των αντιδρώντων ή των προϊόντων δε μπορεί άμεσα να προσδιοριστεί, αλλά εκείνο που
μας ενδιαφέρει είναι η μεταβολή της ενθαλπίας (ΔΗ). Αν η μεταβολή αυτή αναφέρεται
σε μία χημική αντίδραση, η μεταβολή ενθαλπίας ΔΗ μεταξύ των αντιδρώντων και προϊ-
όντων, για δεδομένες συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας ονομάζεται ενθαλπία αντίδρα-
σης. Δηλαδή:
Ενθαλπία αντίδρασης: ΔΗ = Ηπροϊόντων ‒ Ηαντιδρώντων
Εφόσον η αντίδραση πραγματοποιείται υπό σταθερή πίεση, η ενθαλπία αντίδρασης, ΔΗ,
ισούται με το απορροφούμενο ή εκλυόμενο ποσό θερμότητας q και η μεταβολή αυτή
είναι ανεξάρτητη από τον τρόπο (τις συνθήκες) με τον οποίο πάμε από τα αντιδρώντα
στα προϊόντα, δηλαδή: │ΔΗ│ = │q│.
Καθώς η μεταβολή της ενθαλπίας σε μια χημική αντίδραση, εξαρτάται από τις συνθήκες που λαμβάνο-
νται τα αντιδρώντα και τα προϊόντα, θα πρέπει να οριστεί κάποια κατάσταση αναφοράς ώστε να είναι
δυνατή η σύγκριση των λαμβανομένων τιμών. Σαν τέτοια έχει οριστεί η πρότυπη κατάσταση. Η πρό-
τυπη κατάσταση μιας ουσίας (στοιχείου ή ένωσης) είναι η πιο σταθερή μορφή της σε θερμοκρασία 25°C
και σε πίεση 1 atm (και για διαλύματα, c = 1 Μ).
2.3 Τι είναι η χημική κινητική
Είδαμε στις προηγούμενες παραγράφους τις ενεργειακές μεταβολές οι οποίες συνοδεύ-
ουν μία χημική αντίδραση με τη μορφή θερμότητας. Στη συνέχεια θα μας απασχολήσει
μια χημική αντίδραση σε σχέση με έναν άλλο βασικό παράγοντα, το χρόνο.
Παραδείγματα
H καύση του προπανίου, C3H8, είναι μια ταχύτατη αντίδραση. Αντίθετα, το σκούριασμα
του σιδήρου στην ατμόσφαιρα (μετατροπή του Fe σε Fe2O3) είναι μια αργή αντίδραση
και τις περισσότερες περιπτώσεις θέλουμε να την κάνουμε ακόμη πιο αργή! Υπάρχουν
επίσης και πολύ πιο αργές αντιδράσεις, τόσο πολύ αργές που πρακτικά «δε γίνονται».
Tα παραπάνω είναι φαινόμενα με τα οποία ασχολείται ένας ειδικός κλάδος της φυσικο-
χημείας, η χημική κινητική.
23
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Πιο συγκεκριμένα η χημική κινητική μελετά:

α) Το πόσο γρήγορα ή πόσο αργά γίνεται μία αντίδραση, το ρυθμό δηλαδή με τον οποίο τα αντιδρώντα
μετασχηματίζονται στα προϊόντα (ταχύτητα αντίδρασης).
β) Τους παράγοντες που επηρεάζουν την ταχύτητα μιας αντίδρασης.
γ) Τα τυχόν ενδιάμεσα στάδια ή στοιχειώδεις αντιδράσεις που ακολουθεί μία αντίδραση για να οδηγηθεί
από τα αντιδρώντα στα προϊόντα. Τo σύνολο των ενδιάμεσων αυτών σταδίων καθορίζει το λεγόμενο
μηχανισμό της αντίδρασης.

2.4 Θεωρία των συγκρούσεων

Ας ξεκινήσουμε από τα «αυτονόητα». Για να αντιδράσουν δύο μόρια πρέπει να συγκρου-

Σε ένα μίγμα αερίων Η2 και Ι2
στούν μεταξύ τους, ώστε να «σπάσουν» οι παλιοί δεσμοί στα αντιδρώντα και να δημιουρ- σε συνηθισμένη θερμοκρασία
γηθούν οι νέοι δεσμοί που αντιστοιχούν στα προϊόντα. Αυτό είναι η κεντρική ιδέα της παράγονται 1010 συγκρούσεις
θεωρίας των συγκρούσεων, που διατυπώθηκε το 1888 από το Σουηδό χημικό Svante Ar- το δευτερόλεπτο. Αν όλες αυ-
τές οι συγκρούσεις οδηγούσαν
rhenius. Σύμφωνα με τη θεωρία των συγκρούσεων: στο σχηματισμό του προϊό-
ντος (ΗΙ), τότε η αντίδραση
Για να είναι μία σύγκρουση μεταξύ των αντιδρώντων μορίων αποτελεσματική (να οδη- θα ολοκληρωνόταν σε λιγό-
τερο από 1s. Στην πραγματι-
γήσει, δηλαδή, σε αντίδραση) θα πρέπει τα αντιδρώντα μόρια να έχουν την κατάλληλη κότητα όμως η αντίδραση σε
ενέργεια (κινητική) και το σωστό προσανατολισμό. θερμοκρασία δωματίου
(25οC) η αντίδραση είναι
Τι σημαίνει κατάλληλος προσανατολισμός σε μία σύγκρουση; Έστω π.χ. η αντίδραση: πολύ αργή καθώς μόνο μία σε
κάθε 1013 συγκρούσεις οδηγεί
CO(g) + NO2(g) → CO2(g) + NO(g), στο προϊόν.

η οποία απαιτεί τη σύγκρουση μορίων CO με μόρια ΝΟ2. Αν η σύγκρουση γίνει με τον

τρόπο που ακολουθεί,

δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική, καθώς δεν διευκολύνεται η σύνδεση του ατόμου C
με ένα επιπλέον άτομο Ο του NO2. Αντίθετα, η σύγκρουση,

μπορεί να είναι αποτελεσματική, καθώς το άτομο C του CO συγκρούεται με ένα άτομο Ο

του ΝΟ2.

Τι σημαίνει κατάλληλη ενέργεια; Σημαίνει ότι τα αντιδρώντα μόρια θα πρέπει να υπερπη-

δήσουν ένα «φράγμα» κινητικής ενέργειας, ώστε η σύγκρουση να οδηγήσει σε αντίδραση.

Η ελάχιστη τιμή της κινητικής ενέργειας των αντιδρώντων που απαιτείται για να είναι μία
σύγκρουση αποτελεσματική ονομάζεται ενέργεια ενεργοποίησης (Εa) και εμφανίζεται α-
νεξάρτητα αν η αντίδραση είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη.

24
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ
Για την εξώθερμη αντίδραση,
Ν2Ο(g) + ΝΟ(g) → Ν2(g) + ΝΟ2(g), ι-
σχύει: Ea = 209 kJ.
To ενεργοποιημένο σύμπλοκο
είναι της μορφής:
Ν ≡ Ν ··· Ο ··· Ν
Ο Ε
Παρατηρούμε ότι ο δεσμός
Ν−Ο στο Ν2Ο έχει εξασθενί-
σει, ενώ έχει αρχίσει να σχημα-
τίζεται ο δεσμός Ο−Ν στο
ΝΟ2.
Δ[Ν2] = μεταβολή της συγκέ-
ντρωσης του Ν2 = τελική συ-
γκέντρωση του Ν2 – αρχική
συγκέντρωση του Ν2, στο θε-
ωρούμενο χρονικό διάστημα
Δt.
Στην διπλανή αντίδραση η
Δ[Ν2] = [Ν2]τελ − [Ν2]αρχ είναι
προφανώς αρνητική, καθώς
στα αντιδρώντα η συγκέ-
ντρωση συνεχώς μειώνεται.
Αντίθετα, στα προϊόντα η με-
ταβολή της συγκέντρωσης εί-
ναι θετική, καθώς η συγκέ-
ντρωσή τους αυξάνεται με την
πάροδο του χρόνου.
2.5 Θεωρία της μεταβατικής κατάστασης
Σύμφωνα με τη θεωρία της μεταβατικής κατάστασης, τα αντιδρώντα κατά τη σύγκρουση
απορροφούν την ενέργεια ενεργοποίησης Ea και σχηματίζουν ένα ασταθές σωματίδιο υ-
ψηλής ενέργειας, το ενεργοποιημένο σύμπλοκο που διασπάται ταχύτατα σχηματίζοντας
είτε τα προϊόντα είτε τα αρχικά σώματα (αντιδρώντα). Τα ενεργειακά διαγράμματα για
μία εξώθερμη αντίδραση, της μορφής: Α + Β → Γ + Δ, καθώς και για την αντίστροφή της,
Γ + Δ → Α + Β (προφανώς ενδόθερμη) αποδίδονται στα διαγράμματα που ακολουθούν:
Ενεργοποιημένο Ενεργοποιημένο
σύμπλοκο σύμπλοκο
Ε
Ε Εa΄
1 mol A, 1 mol B 1 mol A, 1 mol B
ΔΗ < 0
ΔΗ ΄ > 0
1 mol Γ, 1 mol Δ 1 mol Γ, 1 mol Δ
πορεία αντίδρασης πορεία αντίδρασης
Για την αντίστροφη αντίδρασης, Γ + Δ → Α + Β, η ενέργεια ενεργοποίησης (Εa΄) δίνεται
από τη σχέση: Εa΄ = Ea + ΔΗ, ενώ για την ενθαλπία ισχύει: ΔΗ΄ = −ΔΗ.
2.6 Ορισμός της ταχύτητας αντίδρασης
Η ταχύτητα μιας αντίδρασης είναι ο ρυθμός μετατροπής των αντιδρώντων σε προϊόντα.
Προφανώς, οι συγκεντρώσεις των αντιδρώντων μειώνονται με την πάροδο του χρόνου,
ενώ οι συγκεντρώσεις των προϊόντων αυξάνονται. Έστω π.χ. η αντίδραση:
Ν2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g)
O ρυθμός κατανάλωσης του Ν2, του Η2 καθώς και η ταχύτητα παραγωγής της ΝΗ3 δίνε-
ται, αντίστοιχα, από τις σχέσεις,
Δ[Ν2 ] Δ[Η2 ] Δ[ΝΗ3 ]
υN2 = ‒ , υΗ2 = ‒ , υΝΗ3 =
Δt Δt Δt
όπου [Ν2] η συγκέντρωση του Ν2 και Δ[Ν2] η μεταβολή της συγκέντρωσης του Ν2 σε
ένα χρονικό διάστημα Δt (αντίστοιχα και για τα άλλα σώματα της αντίδρασης). Οι μετα-
βολές των συγκεντρώσεων των αντιδρώντων είναι αρνητικές και σε αυτές εισάγεται το
πρόσημο (‒) ώστε τα αντίστοιχα μεγέθη να είναι θετικά. Καθώς τα x mol Ν2 αντιδρούν
με 3x mol Η2 παράγοντας 2x mol NH3, θα ισχύουν: υΗ2 = 3· υΝ2 και υΝΗ3 = 2· υΝ2 . Με
άλλα λόγια, ο ρυθμός μείωσης της συγκέντρωσης του Η2 είναι 3πλάσιος από το ρυθμό
μείωσης της συγκέντρωσης του Ν2, ενώ ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης της NH3
είναι 2πλάσιος από το ρυθμό μείωσης της συγκέντρωσης του Ν2.
25
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Για την προηγούμενη αντίδραση, η μέση ταχύτητα σε κάποιο θεωρούμενο χρονικό διά-
στημα Δt ορίζεται ως εξής:

Δ[Ν2 ] 1 Δ[Η2 ] 1 Δ[ΝΗ3 ]

υ=‒ =‒ =
Δt 3 Δt 2 Δt
Γενικότερα η μέση ταχύτητα της αντίδρασης (α, β, γ, δ: συντελεστές), Ο ορισμός της ταχύτητας μιας
αντίδρασης δεν εκφράζεται με
βάση τα στερεά αντιδρώντα,
αΑ + βΒ → γΓ + δΔ
καθώς σε αυτά δε μπορεί να α-
ποδοθεί συγκέντρωση (δεν εί-
για κάποιο χρονικό διάστημα Δt εκφράζεται ως εξής: ναι σε ομογενή διαμερισμό στο
δοχείο της αντίδρασης) και η
1 Δ[Α ] 1 Δ[Β] 1 Δ[Γ ] 1 Δ[Δ ] συγκέντρωσή τους θεωρείται
υ=‒ =‒ = = σταθερή και ίση με 1 Μ.
α Δt β Δt γ Δt δ Δt

Μονάδες ταχύτητας αντίδρασης. Από τον παραπάνω ορισμό της ταχύτητας αντίδρασης,
προκύπτει η μονάδα mol·L−1·s−1 ή 1 Μ·s−1. Σε πιο αργές αντιδράσεις χρησιμοποιείται και
η μονάδα Μ·min−1. Προφανώς ισχύει: 1 mol·L−1·s−1 = 60 mol·L−1·min−1.

Στιγμιαία ταχύτητα. Η μαθηματική έκφραση για τη στιγμιαία ταχύτητα μιας χημικής α-

ντίδρασης της γενικής μορφής: αΑ + βΒ → γΓ + δΔ, για κάποια χρονική στιγμή t είναι η
εξής:
1 d[ Α ] 1 d[Β] 1 d[Γ ] 1 d[Δ ]
υ= − =‒ = =
α dt β dt γ dt δ dt

όπου d[Α), d[B], d[Γ] και d[Δ] απειροελάχιστες μεταβολές των αντίστοιχων συγκεντρώ-
σεων σε μία απειροελάχιστη μεταβολή dt του χρόνου στη χρονική στιγμή t.

Εφαρμογή 1

Ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης του HΙ(g), σύμφωνα με την αντίδραση:

Η2(g) + Ι2(g) → 2HΙ(g),

σε κάποιο χρονικό διάστημα Δt είναι ίσος με 0,04 mol·L−1·s−1.

α) Ποιος είναι ο ρυθμός μείωσης της συγκέντρωσης του Η2(g) στο ίδιο χρονικό διάστημα;
β) Ποια είναι η τιμή της ταχύτητας της αντίδρασης στο χρονικό διάστημα Δt;

Δ[Η2 ]
α) Ο ρυθμός μείωσης της [Η2] είναι: υΗ2 = − (1).
Δt
Δ[ΗΙ]
O ρυθμός αύξησης της [ΗΙ] είναι: υΗΙ = (2).
Δt
Καθώς υΗΙ = 2· υΗ2 , προκύπτει: υΗ2 = 0,02 mol·L−1·s−1.

β) Η ταχύτητα της παραπάνω αντίδρασης ορίζεται ως εξής:

Δ[Η2 ]
υ=− = 0,02 mol·L−1·s−1
Δt

26
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

Εφαρμογή 2

Έστω η αντίδραση που περιγράφεται από την εξίσωση:

4HCl(g) + O2(g) → 2H2O(g) + 2Cl2(g)

Να γράψετε την έκφραση του ορισμού της ταχύτητας της αντίδρασης, καθώς και τις εκφρά-
σεις των ρυθμών μείωσης της συγκέντρωσης του HCl και του O2 και των ρυθμών αύξησης
της [H2O] και του [Cl2]. Να γράψετε επίσης τις σχέσεις που έχουν οι παραπάνω ρυθμοί
μεταβολής των συγκεντρώσεων με την ταχύτητα της αντίδρασης.

Παρόλο που από μαθηματική 1 Δ[ΗCl] Δ[O2 ] 1 Δ[Η2O] 1 Δ[Cl2 ]

άποψη η ταχύτητα μιας αντί- υ=− =− = =
δρασης θεωρητικά δεν μηδε- 4 Δt Δt 2 Δt 2 Δt
νίζεται ποτέ (τείνει ασυμπτω-
τικά στην τιμή 0), πρακτικά Δ[ΗCl] Δ[O2 ] Δ[Η2O] Δ[Cl2 ]
από κάποια χρονική στιγμή υΗCl = − , υO2 = − , υΗ2 O = , υCl2 =
(tv) και μετά θεωρούμε ότι έ- Δt Δt Δt Δt
χει ουσιαστικά μηδενιστεί. υΗCl = 4υ, υO2 = υ, υΗ2 O = 2υ, υCl2 = 2υ

H ταχύτητα μιας αντίδρασης δεν είναι σταθερή με την πάροδο του χρόνου. Συνήθως, για
t = 0, η ταχύτητα έχει τη μέγιστη τιμή, με την πάροδο του χρόνου, όμως, μειώνεται συ-
νεχώς και τείνει ασυμπτωτικά στην τιμή 0 (τέλος αντίδρασης).

Σε σπάνιες περιπτώσεις (π.χ. Έτσι, το διάγραμμα της ταχύτητας μιας αντίδρασης με την πάροδο του χρόνου έχει, συ-
σε περιπτώσεις που τα αντι- νήθως, την εξής μορφή:
δρώντα είναι στερεά), η ταχύ-
τητα της αντίδρασης είναι
σταθερή.
υmax

t tv
2.7 Καμπύλες αντίδρασης

Καμπύλη αντίδρασης είναι η γραφική παράσταση της συγκέντρωσης ενός αντιδρώντος

ή ενός προϊόντος σε συνάρτηση με το χρόνο κατά τη διάρκεια μιας αντίδρασης.

Περίπτωση 1: Τα δύο συστατικά είναι σε στοιχειομετρική αναλογία

Με τον όρο στοιχειομετρική αναλογία εννοούμε ότι οι αρχικές ποσότητες των αντιδρώ-
ντων βρίσκονται σε αναλογία mol ίδια με την αναλογία των συντελεστών με τους οποίους
αντιδρούν. Για παράδειγμα, αν και τα δύο αντιδρώντα έχουν συντελεστή 1, στοιχειομε-
τρική αναλογία σημαίνει ίσες αρχικές ποσότητες, σε mol. Μάλιστα, όταν τα δύο αντι-
δρώντα βρίσκονται αρχικά σε στοιχειομετρική αναλογία, στο τέλος της αντίδρασης οι
ποσότητες και των δύο θα είναι ίσες με το 0.
Σε δοχείο όγκου V = 2 L στους θoC εξελίσσεται από t = 0 μέχρι t = tv, η αντίδραση:
2SO2(g) + Ο2(g) → 2SO3(g). Οι αρχικές ποσότητες των SO2(g) και Ο2(g) είναι, έστω, 4
mol και 2 mol, αντίστοιχα. Δηλαδή, οι αρχικές ποσότητες των δύο αντιδρώντων είναι σε
στοιχειομετρική αναλογία.
27
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Καταστρώνουμε τον πίνακα που ακολουθεί στον οποίο με (–) σημειώνονται οι μεταβολές
στις ποσότητες των αντιδρώντων που αντιδρούν και με (+) οι μεταβολές στις ποσότητες
των προϊόντων που παράγονται:

mol 2SO2(g) + Ο2(g) → 2SO3(g)

Αρχικά (t = 0) 4 2 ―
Μεταβολές ‒4 ‒2 +4
Τελικά (tv) ― ― +4

Οι συγκεντρώσεις των αντιδρώντων δεν ελαττώνονται αναλογικά με την πάροδο του χρό-
νου. Αρχικά, οι ποσότητες των δύο αντιδρώντων μειώνονται γρήγορα, αλλά στη συνέχεια
μειώνονται με μικρότερο ρυθμό, μέχρι που τελικά μηδενίζονται με την ολοκλήρωση της
αντίδρασης. Επίσης, το προϊόν αρχικά σχηματίζεται με γρήγορο ρυθμό, στη συνέχεια όμως
ο ρυθμός σχηματισμού του μειώνεται σταδιακά μέχρι που η ποσότητά του σταθεροποιείται
στο τέλος της αντίδρασης. Οι παρατηρήσεις αυτές οπτικοποιούνται στις καμπύλες αντί-
δρασης που ακολουθούν:

2 [SO2]

c(M) [SO3]
1 [O2]

t tv

Περίπτωση 2: Το ένα από τα δύο αντιδρώντα είναι σε έλλειμμα

Θεωρούμε ότι σε δοχείο όγκου V = 2 L στους θoC εξελίσσεται από t = 0 μέχρι t = tv η

αντίδραση: Η2(g) + Cl2(g) → 2HCl(g). Οι αρχικές ποσότητες των Η2(g) και Cl2(g) είναι,
έστω, 4 mol και 2 mol, αντίστοιχα. Καταστρώνουμε τον πίνακα που ακολουθεί στον οποίο
με (–) σημειώνονται πάλι οι μεταβολές στις ποσότητες των αντιδρώντων που αντιδρούν
και με (+) οι μεταβολές στις ποσότητες των προϊόντων που παράγονται):

mol Η2(g) + Cl2(g) → 2HCl(g)

Αρχικά (t = 0) 4 2 ―
Αντιδρούν ‒2 ‒2
Παράγονται ― ― 4
Τελικά (tv) 2 ― 4

Παρατηρούμε ότι η [Η2] μεταβάλλεται από την αρχική τιμή (για t = 0) 4:2 = 2 Μ, στην
τελική τιμή 2:2 = 1 Μ. Αντίστοιχα, η [Cl2] μεταβάλλεται από την αρχική τιμή 1 Μ, στην
τελική τιμή 0. Τέλος, η συγκέντρωση του ΗCl μεταβάλλεται από την αρχική τιμή 0, στην
τελική τιμή 2 Μ.

Τα αποτελέσματα αυτά εμφανίζονται στις καμπύλες αντίδρασης που ακολουθούν.

28
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

Παρατηρείστε ότι το Η2(g) 2 [H2

είναι σε περίσσεια. Αν και
στο τέλος της αντίδρασης υ- c(M) [HCl
πάρχει ακόμη Η2 δε μπορεί
να αντιδράσει, καθώς δεν υ- 1
πάρχει άλλο Cl2! [Cl2

t tv
Θεωρία των συγκρούσεων.
Για t = 0 έχουμε τις μεγαλύτε- Αναφέραμε ήδη ότι η ταχύτητα μιας αντίδρασης παρουσιάζει τη μεγαλύτερή της τιμή για
ρες συγκεντρώσεις των αντι-
δρώντων και η πιθανότητα
t = 0 ενώ στη συνέχεια μειώνεται σταδιακά μέχρι να μηδενιστεί. Το γεγονός αυτό μπορεί
των συγκρούσεων είναι σχε- να παρατηρηθεί και με βάση τις καμπύλες αντίδρασης. Στην αρχή οι μεταβολές είναι
τικά μεγάλη. Με την πάροδο απότομες, ενώ σταδιακά τείνουν σε μία ορισμένη τιμή που αντιστοιχεί στη συγκέντρωση
του χρόνου και καθώς οι συ-
γκεντρώσεις των αντιδρώντων στο τέλος της αντίδρασης.
ελαττώνεται, η πιθανότητα
των συγκρούσεων όλο και μι-
κραίνει. Εφαρμογή 3

Να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί και στη συνέχεια στο ίδιο γράφημα να κατα-
σκευάσετε τις καμπύλες της αντίδρασης για όλα τα αντιδρώντα και προϊόντα. Ο όγκος του
δοχείου της αντίδρασης είναι V = 2 L.

mol Ν2(g) + 3Η2(g) → 2ΝΗ3(g)

Αρχικά (t = 0) 4 6 ―
Μεταβολές
Τελικά (tv)

3M

2M

1M

tν t

2.8 Γραφικός υπολογισμός της μέσης και της στιγμιαίας ταχύτητας

Με βάση την καμπύλη αντίδρασης, μπορούμε να υπολογίσουμε γραφικά τη μέση ταχύ-

τητα σε κάποιο χρονικό διάστημα Δt, καθώς και τη στιγμιαία ταχύτητα της αντίδρασης
κάποια χρονική στιγμή t. Έστω π.χ. η αντίδραση που περιγράφεται από την εξίσωση:

Α(g) + Β(g) → Γ(g) + Δ(g)

Η καμπύλη της αντίδρασης για το προϊόν Γ φαίνεται στο γράφημα που ακολουθεί. Στο
ίδιο γράφημα εμφανίζεται και ο υπολογισμός της μέσης ταχύτητας, γραφικά:

29
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Δ[Γ]
cΓ μέση ταχύτητα στο Δt
Δ[Γ]
υ=
Δt

Δt
tv
t
Η στιγμιαία ταχύτητα την οποιαδήποτε χρονική στιγμή t1 προκύπτει με βάση τη μαθημα-
τική «τεχνική» που προκύπτει από το εξής γράφημα:

Δηλαδή, δάσκαλε,
όσο πιο «από-
τομη» είναι η κα-
ω μπύλη c = f(t)
τόσο πιο μεγάλη η
cΓ ταχύτητα της α-
Στιγμιαία ταχύτητα τη
χρονική στιγμή t1
υt1 = εφω

tv
t
Δηλαδή, η στιγμιαία ταχύτητα της αντίδρασης τη χρονική στιγμή t1 προκύπτει από την
εφαπτομένη της γωνίας που σχηματίζεται από την εφαπτομένη της καμπύλης για t = t1 και
την παράλληλη στον άξονα των t: υ = εφω.

Η ταχύτητα δεν είναι σταθερή κατά τη διάρκεια της αντίδρασης. Γενικά, η ταχύτητα μειώ-
νεται με το χρόνο, όπως φαίνεται και από το σχήμα που ακολουθεί:

ω
Βλέπε Μαθηματικά Γ’ Λυ-
cΓ κείου: Παράγωγος συνάρτη-

φ > ω ⇒ εφφ > εφω

⇒ υο > υ
φ
tv
t
Η μέγιστη ταχύτητα είναι η αρχική ταχύτητα της αντίδρασης. Στη συνέχεια, μειώνεται
σταδιακά, μέχρις ότου, στο τέλος της αντίδρασης, να μηδενιστεί.

30
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Η ενθαλπία της αντίδρασης, Α + 2Β → Γ + 2Δ, είναι ΔΗ = −20 kJ, ενώ η ενέργεια

ενεργοποίησης είναι Εa = 60 kJ.
α) Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση ως εξώθερμη ή ενδόθερμη. Να αιτιολογήσετε
την απάντησή σας.
β) Ποιο από τα διαγράμματα Ι ή ΙΙ που ακολουθούν περιγράφει την ενέργεια του
συστήματος ως συνάρτηση της πορείας της αντίδρασης;

Ε Ε ΙΙ
Ι

1 mol Γ , 2 mol Δ
1 mol A, 2 mol B

1 mol A, 2 mol B
1 mol Γ , 2 mol Δ

πορεία αντίδρασης πορεία αντίδρασης

γ) Ποια η τιμή της ενέργειας ενεργοποίησης της αντίδρασης, Γ + 2Δ → Α + 2Β;

δ) Με κατάλληλη διαδικασία μεταβάλλουμε την ενέργεια ενεργοποίησης της αντί-
δρασης, Α + 2Β → Γ + 2Δ στην τιμή Εa΄ = 50 kJ. Να εξηγήσετε αν η ταχύτητα της
αντίδρασης θα μεταβληθεί και πως.
ε) Να εκφραστεί η μέση ταχύτητα για την αντίδραση, Α + 2Β → Γ + 2Δ, σε κάποιο
χρονικό διάστημα Δt, με βάση τις μεταβολές των συγκεντρώσεων όλων των αντι-
δρώντων και των προϊόντων.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η αντίδραση είναι εξώθερμη, γιατί ΔΗ < 0.

β) Το διάγραμμα Ι, γιατί σε αυτό η ενθαλπία των προϊόντων είναι μικρότερη από την
ενθαλπία των αντιδρώντων και επομένως ΔΗ < 0. Το διάγραμμα ΙΙ αντιστοιχεί σε
ενδόθερμη αντίδραση (ΔΗ > 0).

γ) Όπως φαίνεται και από το διάγραμμα Ι η ενέργεια ενεργοποίησης της αντίστροφης

αντίδρασης θα είναι: Εa = 20 + 60 = 80 kJ.

δ) Εφόσον η ενέργεια ενεργοποίησης μειώθηκε, μειώθηκε επίσης το ενεργειακό φράγμα

από τα αντιδρώντα στα προϊόντα και άρα η ταχύτητα της αντίδρασης θα αυξηθεί.

Δ[Α ] 1 Δ[Β] Δ[Γ ] 1 Δ[Δ ]

ε) υ=− = − = =
Δt 2 Δt Δt 2 Δt

31
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

2. Δίνεται η αντίδραση:
2Α(g) + 3B(g) → Γ(g) + 4Δ(g)

Η αντίδραση αυτή λαμβάνει χώρα σε δοχείο σταθερού όγκου και σε σταθερή θερμο-
κρασία. Αν στην αρχή (t = 0) έχουμε ισομοριακές ποσότητες των αερίων A και B,
ποιες από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστές και ποιες είναι λανθασμένες;
Να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας.
α) H συγκέντρωση του B αυξάνεται σε όλη τη διάρκεια της αντίδρασης.
β) H συγκέντρωση ταυ Γ αυξάνεται σε όλη τη διάρκεια της αντίδρασης.
γ) Στο τέλος της αντίδρασης η συγκέντρωση του A μηδενίζεται.
δ) Στο τέλος της αντίδρασης η συγκέντρωση του B μηδενίζεται.
ε) Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η πίεση παραμένει σταθερή.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Λανθασμένη. Το Β είναι αντιδρών και επομένως η συγκέντρωσή του με την πάροδο του
χρόνου μειώνεται συνεχώς.

β) Σωστή. Το Γ είναι προϊόν και επομένως η συγκέντρωσή του αυξάνεται συνεχώς μέχρι
να σταθεροποιηθεί στο τέλος της αντίδρασης.

γ) Το αντιδρών Α είναι σε περίσσεια και στο τέλος της αντίδρασης παραμένει κάποια πο-
σότητά του χωρίς να αντιδράσει. Έτσι, αν n mol οι (ισομοριακές) ποσότητες των Α και Β
θα έχουμε τον πίνακα που ακολουθεί:
mol 2Α(g) + 3Β(g) → Γ(g) + 4Δ(g)
Αρχικά (t = 0) n n ― ―
Μεταβολές −2n/3 ‒n n/3 4n/3
Τελικά (tv) n/3 ― n/3 4n/3

δ) Σωστή, όπως φαίνεται και απόν παραπάνω πίνακα.

ε) Για το σύστημα των αερίων, ισχύει: P·V = nολ·R·T, όπου nολ o συνολικός αριθμός mol
των αερίων. Εφόσον, τα μεγέθη V, R και Τ διατηρούνται σταθερά, η πίεση θα μεταβληθεί
όπως μεταβάλλεται το nολ. Παρατηρούμε ότι το άθροισμα των συντελεστών των (αερίων)
αντιδρώντων είναι ίσο με το άθροισμα των συντελεστών των (αερίων) προϊόντων. Δηλαδή,
όταν αντιδράσουν 2 mol A με 3 mol B (συνολικά 5 mol), παράγονται 1 mol Γ και 4 mol Δ
(συνολικά 5 mol). Αυτό σημαίνει ότι κατά τη διάρκεια της αντίδρασης ο συνολικός αριθ-
μός mol δεν μεταβάλλεται και επομένως δεν μεταβάλλεται και η πίεση στο δοχείο.

3. Για την αντίδραση, 4NH3(g) + 5O2(g) → 4NO(g) + 6H2O(g), σε κάποιο χρονικό διά-
στημα Δt η NH3 καταναλώθηκε με ρυθμό (ταχύτητα) 0,5 M·s–1. Να υπολογιστούν:
α) Η μέση ταχύτητα της αντίδρασης στο χρονικό διάστημα Δt.
β) Ο ρυθμός (ταχύτητα) σχηματισμού του H2O στο χρονικό διάστημα Δt.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η ταχύτητα της αντίδρασης και ο ρυθμός μείωσης της συγκέντρωσης της NH3 δίνονται,
αντίστοιχα, από τις σχέσεις:

32
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

Δ[ΝΗ3 ] 1 Δ[ΝΗ3 ]
υNH3 = − , υ= −
Δt 4 Δt
1 Δ[ΝΗ3 ] 1
υ= − = ⋅ υΝΗ3 =0,125 M ⋅ s −1
4 Δt 4
1 Δ[Η2Ο] 1
β) υ= , υ = υΗ2Ο , υΗ2Ο = 6 ⋅ υ = 0,75 M ⋅ s −1
6 Δt 6

4. Σε δοχείο σταθερού όγκου 2 L εισάγονται τη χρονική στιγμή t = 0, 0,6 mol αερίου

Α και 2 mol αερίου Β, που αντιδρούν σύμφωνα με τη χημική εξίσωση:

Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g)

Μετά από t = 10 s στο δοχείο προσδιορίστηκαν 0,4 mol A. Να υπολογιστούν:

α) Η μέση ταχύτητα της αντίδρασης για τα πρώτα 10 s.
β) Οι μέσοι ρυθμοί μεταβολής (αύξησης ή μείωσης) των συγκεντρώσεων των Α, Β
και Γ.

ΛΥΣΗ
Ρυθμός αύξησης της συγκέ- Δ[Α] 1 Δ[Β] 1 Δ[Γ]
ντρωσης του Α: α) Μέση ταχύτητα: υ = − =‒ =
Δ[Α] Δt 2 Δt 3 Δt
υΑ = −
Δt 0,4 0,6
Ρυθμός αύξησης της συγκέ- Δ[Α] = [Α]τελ ‒ [Α]αρχ = ‒ = − 0,1 Μ·s−1.
ντρωσης του Β:
2 2
Δ[Β] Δ[Α] 0,1
υΒ = −
Δt
υ=− = ‒ (‒ ) = 0,01Μ·s−1
Δt 10

1 Δ[Β] 1
β) υ=− = υΒ. Επομένως: υΒ = 2υ = 0,02 Μ·s−1.
2 Δt 2
1 Δ[Γ] 1
υ= = υΓ . Επομένως: υΓ = 3υ = 0,03 Μ·s−1.
3 Δt 3

5. Oι γραφικές παραστάσεις των συγκεντρώσεων (σε Μ) των σωμάτων που συμμε-

τέχουν στην αντίδραση: Α(g) + 3B(g) → 2Γ(g) + Δ(g), σε συνάρτηση με το χρόνο (σε
s), φαίνονται στις παρακάτω τέσσερις καμπύλες (Ι, ΙΙ, ΙΙΙ και ΙV).

0,9
I
c (M) IV
0,6

II
0,3
III

20 s

33
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

α) Ποια από τις καμπύλες αυτές αντιστοιχεί στην ουσία Α, ποια στη B, ποια στη Γ και
ποια στη Δ;
β) Να προσδιοριστούν οι συγκεντρώσεις όλων των σωμάτων μετά το τέλος της αντί-
δρασης.
γ) Ποια είναι η μέση ταχύτητα της αντίδρασης για τα πρώτα 20 s;
δ) Ποιές είναι οι τιμές των ρυθμών μείωσης των συγκεντρώσεων για τις ενώσεις Α
και B και ποιες οι τιμές των ρυθμών αύξησης των συγκεντρώσεων των Γ και Δ στα
πρώτα 20 s;
ε) Ποια είναι η ταχύτητα της αντίδρασης τη χρονική στιγμή t = 20 s;

ΛΥΣΗ
α) Oι καμπύλες Ι και ΙΙ αντιστοιχούν σε αντιδρώντα, καθώς σε αυτές οι συγκεντρώσεις
μειώνονται με την πάροδο του χρόνου. Αντίθετα, οι καμπύλες ΙΙΙ και IV αντιστοιχούν στα
προϊόντα, καθώς οι συγκεντρώσεις τους αυξάνονται. Μάλιστα, η καμπύλη Ι παρουσιάζει
τριπλάσια μεταβολή στη συγκέντρωση (από 0,9 Μ σε 0) σε σχέση με τη καμπύλη ΙΙ (από
0,6 Μ σε 0,3 Μ), προφανώς γιατί η καμπύλη Ι αντιστοιχεί σε αντιδρών με 3πλάσιο συντε-
λεστή. Έτσι, η καμπύλη Ι αντιστοιχεί στο σώμα B και η καμπύλη ΙΙ στο σώμα A. Με
ανάλογο τρόπο καταλαβαίνουμε ότι η καμπύλη ΙV αντιστοιχεί στο προϊόν Γ και επομένως
η III αντιστοιχεί στο προϊόν Δ.

β) Από το διάγραμμα που δίνεται βλέπουμε ότι οι συγκεντρώσεις όλων των σωμάτων για
t = tv, είναι: [B] = 0, [A] = 0,3 M, [Γ] = 0,6 Μ, [Δ] = 0,3 Μ.

∆[A] (0,3 − 0,6) M

γ) υ=− =− = 0,015 M ⋅ s −1
∆t 20 s
δ) υΑ = υ = 0,015 Μ·s−1, υB = 3υ = 0,045 Μ·s−1, υΓ = 2υ = 0,03 Μ·s−1,
υΔ = υ = 0,015 Μ·s−1.

ε) Η χρονική στιγμή t = 20 s αντιστοιχεί στο τέλος της αντίδρασης, οπότε υ = 0.

6. Σε δοχείο σταθερού όγκου V = 10 L που περιέχει περίσσεια στερεού Α εισάγονται

0,3 mol αερίου Β, οπότε πραγματοποιείται η αντίδραση:

Α(s) + 2Β(g) → Γ(g)

Tη χρονική στιγμή t = 10 s στο δοχείο προσδιορίστηκαν 0,1 mol Γ(g).
α) Ποιος ο μέσος ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης του Β από 0-10 s;
β) Ποια η μέση ταχύτητα της αντίδρασης στο χρονικό αυτό διάστημα;
γ) Ποια η ποσότητα του Γ(g) στο τέλος της αντίδρασης;

ΛΥΣΗ
α) mol Α(s) + 2Β(g) → Γ(g)
Αρχικά (t = 0) (περ.) 0,3 ―
Μεταβολές ‒0,2 0,1
t = 10 s 0,1 0,1

Δ[Β] [Β]τελ − Β]αρχ 0,01 − 0,03

υΒ = − =‒ =‒ = 0,002 M·s−1.
Δt 10 − 0 10

34
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

1 Δ[Β]
β) Η μέση ταχύτητα της αντίδρασης θα είναι: υΒ = ‒ = 10−2 M·s−1.
2 Δt
γ) mol Α(s) + 2Β(g) → Γ(g)
Αρχικά (t = 0) (περ.) 0,3 ―
Μεταβολές ‒0,3 0,15
Τελικά (t = tv) ― 0,15

Επομένως, στο τέλος της αντίδρασης θα έχουν σχηματιστεί 0,15 mol Γ(g).

7. Σε δοχείο σταθερού όγκου 1 L εισάγουμε 0,6 mol NO και 0,6 mol O2. Θερμαίνουμε
το μίγμα σε κατάλληλη θερμοκρασία, οπότε αρχίζει να αντιδρά σύμφωνα με την ε-
ξίσωση:

2ΝO(g) + O2(g) → 2ΝO2(g)

Κατά διάρκεια της αντίδρασης η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή, ενώ η πίεση
στο δοχείο ελαττώνεται και σταθεροποιείται μετά από 2 min.
α) Να εξηγήσετε που οφείλεται η μεταβολή στην τιμή της πίεσης.
β) Να προσδιορίσετε τη σύσταση του μίγματος (σε mol) που υπάρχει στο δοχείο μετά
τη σταθεροποίηση της πίεσης.
γ) Να υπολογίσετε το μέσο ρυθμό μείωσης της συγκέντρωσης του ΝΟ, καθώς και
τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης για όλη τη διάρκειά της.

ΛΥΣΗ
α) Με την πάροδο του χρόνου ο συνολικός αριθμός mol των αερίων στο δοχείο μειώνε-
ται, καθώς σε κάθε 3 mol αντιδρώντων (συνολικά) αντιστοιχούν 2 mol προϊόντων. Εφ’
όσον τα μεγέθη V και T διατηρούνται σταθερά, η συνεχής μείωση του συνολικού αριθ-
μού mol θα επιφέρει τη συνεχή μείωση της πίεσης (από την καταστατική εξίσωση των
αερίων, Pολ·V = nολ·R·T). Μετά το τέλος της αντίδρασης, παύει πια η μείωση του αριθμού
των mol των αερίων και επομένως από εκεί και πέρα η ολική πίεση παραμένει σταθερή.

β) Για την παραπάνω αντίδραση καταστρώνουμε τον πίνακα που ακολουθεί:

mol 2ΝO(g) + O2(g) → 2ΝO2(g)

Αρχικά (t = 0) 0,6 0,6 ―
Μεταβολές ‒0,6 ‒0,3 0,6
Τελικά (tv) ― 0,3 0,6

γ) Ο μέσος ρυθμός μείωσης της συγκέντρωσης του ΝΟ υπολογίζεται ως εξής:

Δ[ΝΟ] [ΝΟ]τελ − [ΝΟ]αρχ 0 − 0,6

υΝΟ = − =− =‒ = 0,3 M·min−1.
Δt 2−0 2

Για τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης έχουμε:

1 Δ[ΝΟ]
υ=‒ = 0,15 M·min−1
2 Δt

35
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

8. Σε δοχείο όγκου V = 2 L στους θoC εισάγονται 6 mol Α και 3 mol Β, οπότε κάτω
από κατάλληλες συνθήκες διεξάγεται η αντίδραση:

4Α(g) + 3Β(g) → 2Γ(g) + 6Δ(g)

α) Να κατασκευάσετε τις καμπύλες τις αντίδρασης για τα συστατικά Α, Β, Γ και Δ.

β) Σε κάποια χρονική στιγμή t1 ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης του Γ είναι 0,32
M·min−1. Να υπολογιστούν τη χρονική στιγμή t1: i. H ταχύτητα της αντίδρασης. ii. O
ρυθμός μείωσης της συγκέντρωσης του συστατικού Α.
γ) Τη χρονική στιγμή t2 = 2 min η ποσότητα του Γ στο δοχείο είναι ίση με 1,8 mol.
Ποια η μέση τιμή της ταχύτητας της αντίδρασης για το χρονικό διάστημα 0 → t2;

ΛΥΣΗ
α) mol 4Α(g) + 3Β(g) → 2Γ(g) + 6Δ(g)
Αρχικά (t = 0) 6 3 ― ―
Μεταβολές ‒4 ‒3 2 6
Τελικά (tv) 2 ― 2 6

3M
[Α]
[Δ]
2M

1M [Β]
[Γ]

t tv
1 Δ[Α] 1 Δ[Β] 1 Δ[Γ] 1 Δ[Δ]
β) υ=‒ =‒ = =
4 Δt 3 Δt 2 Δt 6 Δt
Από τον παραπάνω ορισμό προκύπτουν:

Δ[Γ] υ
i. 2υ = = υΓ. Επομένως: υ = Γ = 0,16 M·min−1.
Δt 2
Δ[Α]
ii. 4υ = ‒ = υΑ = 0,64 M·min−1.
Δt
γ) mol 4Α(g) + 3Β(g) → 2Γ(g) + 6Δ(g)
Αρχικά (t = 0) 6 3 ― ―
Μεταβολές −3,6 −2,7 1,8 5,4
Τελικά (t2) 2,4 0,3 1,8 5,4

1 Δ[Γ] 1 [Γ]τελ − [Γ]αρχ 1 0,9 − 0

υ= = = = 0,225 M·min−1.
2 Δt 2 t2 2 2

36
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ α) Οι εξώθερμες αντιδράσεις πραγματοποιούνται με απορ-

ρόφηση ενέργειας του συστήματος από το εξωτερικό περι-
2.1. Το ποσό θερμότητας που ανταλλάσσεται με το περιβάλ- βάλλον του και για το λόγο αυτό αυξάνεται η ενθαλπία του
λον κατά την πραγματοποίηση μιας χημικής αντίδρασης, συστήματος.
υπό σταθερή πίεση, ισούται με τη(ν): β) Σε κάθε χημική αντίδραση η ενθαλπία των αντιδρώντων
Α) ενθαλπία των αντιδρώντων είναι ίση με την ενθαλπία των προϊόντων της αντίδρασης.
Β) ενθαλπία των προϊόντων γ) Για τις ενδόθερμες αντιδράσεις, η ενθαλπία δίνεται από
Γ) μεταβολή της εσωτερικής ενέργειας του συστήματος τη σχέση: ΔΗ = Ηπροϊόντων ‒ Ηαντιδρώντων, ενώ για τις εξώθερ-
Δ) ενθαλπία της αντίδρασης (ΔΗ) μες: ΔΗ = Ηαντιδρώντων ‒ Ηπροϊόντων.
δ) Η μεταβολή ενθαλπίας (ΔΗ) κατά την πραγματοποίηση
2.2. Ποια από τις παρακάτω εκφράσεις, οι οποίες αναφέρο- μιας χημικής αντίδρασης είναι θετική ή αρνητική, αν η αντί-
νται στην ενθαλπία μιας χημικής αντίδρασης, δεν μπορεί να δραση είναι αντίστοιχα ενδόθερμη ή εξώθερμη.
είναι σωστή; ε) Στις εξώθερμες αντιδράσεις ισχύει Ηπρο > Ηαντ.
Α) Ηπροϊόντων < Ηαντιδρώντων
Β) Η ενθαλπία του συστήματος μεταβλήθηκε από την αρχική 2.8. Έστω η θερμοχημική εξίσωση,
τιμή των 1600 kJ (ενθαλπία αντιδρώντων) στην τελική τιμή των Ν2 + 3Ο2 → 2ΝΟ3, ΔΗ = −82 kcal,
1100 kJ (ενθαλπία προϊόντων) που διεξάγεται υπό σταθερή πίεση και θερμοκρασία. Με
Γ) ΔΗ = −500 kJ βάση την εξίσωση αυτή να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που
Δ) ΔΗ = 500 kJ ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ).
α) Η αντίδραση είναι εξώθερμη
2.3. Στις εξώθερμες αντιδράσεις ισχύει: β) Η ενθαλπία του προϊόντος είναι μεγαλύτερη από την εν-
Α) Ηπροϊόντων < 0 θαλπία των αντιδρώντων
Β) ΔΗ > 0 γ) Για κάθε 1 mol Ν2 που αντιδρά ελευθερώνεται ποσό θερ-
Γ) Ηπροϊόντων < Ηαντιδρώντων μότητας ίσο με 82 kcal
Δ) Ηαντιδρώντων = ‒Ηπροϊόντων δ) Αν στο δοχείο της αντίδρασης βάλουμε προς αντίδραση
3 mol N2 και 3 mol Ο2 μέχρι το τέλος της αντίδρασης θα
2.4. Από τη θερμοχημική εξίσωση, παραχθεί συνολικό ποσό θερμότητας ίσο με 246 kcal
S(s) + O2(g) → SO2(g) , ΔH = −296,1 kJ
προκύπτει ότι:
Α) κατά την καύση οποιασδήποτε ποσότητας S ελευθερώνε- ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ
ται ποσό θερμότητας ίσο με 296,1 kJ
Β) η αντίδραση είναι ενδόθερμη 2.9. Το αντικείμενο μελέτης της χημικής κινητικής είναι:
Γ) κατά την καύση 1 mol S ελευθερώνεται ποσό θερμότητας Α) οι ταχύτητες των χημικών αντιδράσεων
ίσο με 296,1 kJ Β) οι παράγοντες που επηρεάζουν τις ταχύτητες των χημι-
Δ) για την πραγματοποίηση της αντίδρασης απαιτείται προ- κών αντιδράσεων
σφορά ενέργειας από το περιβάλλον Γ) οι μηχανισμοί με τους οποίους πραγματοποιούνται οι χη-
μικές αντιδράσεις.
2.5. Οι αντιδράσεις καύσης και εξουδετέρωσης: Δ) όλα τα παραπάνω.
Α) είναι ενδόθερμες
Β) είναι πάντα εξώθερμες 2.10. Κάθε σύγκρουση μεταξύ των μορίων ενός μίγματος
Γ) έχουν ΔΗ > 0 των αερίων Α2(g) και Β2(g) δεν είναι αποτελεσματική διότι:
Δ) είναι ενδόθερμες ή εξώθερμες, ανάλογα με τις συνθήκες Α) τα συστατικά του μείγματος δεν αντιδρούν μεταξύ τους
της αντίδρασης Β) η σύγκρουση αυτή μπορεί να πραγματοποιείται μεταξύ
μορίων της ίδιας χημικής ουσίας
2.6. Ποια από τις μετατροπές που ακολουθούν προβλέπετε Γ) τα μόρια που συγκρούονται δεν έχουν την απαιτούμενη
να έχει ΔH > 0; ενέργεια
Α) 2Η2 + Ο2 → 2H2O(ℓ) Δ) για έναν ή και περισσότερους από τους παραπάνω λόγους
Β) 2CH3OH + 3O2 → 2CO2 + 4H2O 2.11. Η ενέργεια ενεργοποίησης (Εa):
Γ) H2O(s) → H2O(ℓ) Α) εμφανίζεται τόσο στις ενδόθερμες όσο και στις εξώθερ-
Δ) H2O(ℓ) → H2O(s) μες αντιδράσεις
Β) εμφανίζεται μόνο στις ενδόθερμες αντιδράσεις
2.7. Nα χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως Γ) είναι θετική στις ενδόθερμες αντιδράσεις και αρνητική
σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). στις εξώθερμες
Δ) είναι αρνητική στις ενδόθερμες αντιδράσεις και θετική
στις εξώθερμες

37
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

2.12. Η αντίδραση, A(g) → 2B(g), έχει το ενεργειακό διά-

γραμμα που φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί.

[A]
E 100 kJ
1 mol Α
−200 kJ
t (s) 50

2 mol B Ποια από τις ταχύτητες που ακολουθούν είναι η μεγαλύτερη;

Α) Η αρχική ταχύτητα της αντίδρασης
Β) Η μέση ταχύτητα της αντίδρασης
πορεία της αντίδρασης
Γ) Η τελική ταχύτητα της αντίδρασης
Για την αντίδραση, 2B(g) → A(g), η τιμή της ενθαλπίας (ΔΗ) Δ) Η ταχύτητα της αντίδρασης για t = 50 s
και η τιμή της ενέργειας ενεργοποίησης (Εa) είναι, αντίστοιχα:
Α) −200 και 100 kJ, 2.17. Σε δοχείο γίνεται η αντίδραση:
Β) 200 και 300 kJ 2N2O5(g) → 4NO2(g) + O2(g)
Γ) −200 και −300 kJ Ποιος είναι ο λόγος του ρυθμού μείωσης της [N2O5] (υ1)
Δ) −200 και 0 kJ προς το ρυθμό αύξησης της [NO2] (υ2);
Α) 1 : 2 Β) 2 : 1 Γ) 1 : 4 Δ) 4 : 1
2.13. Για την αντίδραση,
2A(s) + B(g) → Γ(g) + 3Δ(g), 2.18. Σε δοχείο γίνεται η αντίδραση: Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g).
ποια από τις εκφράσεις που ακολουθούν είναι λανθασμένη; Σε κάποια χρονική στιγμή, ο ρυθμός αύξησης της [Γ] είναι
ίσος με 0,024 M·s−1. Την ίδια χρονική στιγμή η ταχύτητα της
1 Δ[Δ] 1 αντίδρασης και ο ρυθμός μείωσης της [Β] είναι:
Α) υ = Β) υΒ = υΔ Α) 0,024 M·s−1 και τα δύο
3 Δt 3
1 Δ[Α] Β) 0,008 και 0,016 M·s−1, αντίστοιχα
Γ) υ = − Δ) υΔ = 3·υΓ Γ) 0,048 και 0,024 M·s−1, αντίστοιχα
2 Δt Δ) 0,024 και 0,036 M·s−1, αντίστοιχα
2.14. H ταχύτητα της αντίδρασης, 2.19. Στην αντίδραση: αΑ(g) + βΒ(g) → 2Γ(g), η ταχύτητα
Α(s) + Β(g) → Γ(g), κατανάλωσης του Α είναι 3πλάσια από την ταχύτητα κατα-
εκφράζει: νάλωσης του Β, ενώ η ταχύτητα σχηματισμού του Γ είναι
Α) το ρυθμό με τον οποίο αυξάνεται η μάζα του Γ 2πλάσια από την ταχύτητα κατανάλωσης του Β. Με βάση τα
Β) το ρυθμό με τον οποίο αυξάνεται η [Α] προηγούμενα, οι συντελεστές α και β είναι αντίστοιχα ίσοι
Γ) το πηλίκο της μεταβολής των mol ενός αντιδρώντος ή με:
προϊόντος προς τον αντίστοιχο χρόνο Α) 3 και 1 Β) 1 και 3 Γ) 3 και 2 Δ) 2 και 3
Δ) την απόλυτη τιμή του ρυθμού μεταβολής της [Β] ή της [Γ]
2.20. Σε κάποια χρονική στιγμή t κατά τη διάρκεια διεξαγω-
2.15. Σε δοχείο εισάγονται ισομοριακές ποσότητες από τις γής της αντίδρασης, 2NO2(g) + Cl2(g) → 2NO2Cl(g), ισχύει:
ουσίες Α και Β, οπότε πραγματοποιείται η αντίδραση: −d[Cl2]/dt = 0,10 M·s−1. Την ίδια χρονική στιγμή (t), ποια θα
Α(g) + 2Β(g) → Γ(g) είναι η τιμή της παράστασης: d[NO2Cl]/dt;
Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης αυτής: A) 0,20 M·s−1 B) −0,20 M·s−1
Α) η συγκέντρωση του Α και η συγκέντρωση του Β μειώνο- Γ) 0,10 M·s −1
Δ) 0,050 M/s
νται με τον ίδιο ρυθμό
Β) η συγκέντρωση του Γ αυξάνεται με σταθερό ρυθμό 2.21. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως
Γ) η συγκέντρωση του Β ελαττώνεται με διπλάσιο ρυθμό από σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Να αιτιολογήσετε τις απα-
τη συγκέντρωση του Α ντήσεις σας.
Δ) η συγκέντρωση του Α ελαττώνεται με φθίνοντα ρυθμό και α) Σε μία αντίδραση ο ρυθμός μεταβολής της συγκέντρωσης
τελικά μηδενίζεται ενός προϊόντος αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου.
β) Οι ταχύτητες των χημικών αντιδράσεων σε όλη τη διάρ-
2.16. Για την αντίδραση, Α(g) → 2Β(g) + Γ(g), η μεταβολή κειά τους παραμένουν σταθερές.
της συγκέντρωσης του Α(g) με το χρόνο παριστάνεται από γ) Για τον υπολογισμό της μέσης ταχύτητας της αντίδρασης,
το διάγραμμα που ακολουθεί. αΑ(g) + βB(g) → γΓ(g), πρέπει να γνωρίζουμε τη μεταβολή
της συγκέντρωσης ενός συστατικού, αντιδρώντος ή προϊό-
ντος, σε ένα θεωρούμενο χρονικό διάστημα, καθώς και το
συντελεστή του συστατικού αυτού.

38
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

2.22. Για την αντίδραση, 2NO2(g) → 2NO(g) + O2(g), έ- στο διάγραμμα που ακολουθεί, ποια ουσία αντιστοιχεί σε
χουμε τα εξής δεδομένα: ΔΗ = 115 kJ και Ea = 264 kJ. ποια καμπύλη.
α) Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση ως εξώθερμη ή ενδό-
θερμη. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. c
β) Να κατασκευάσετε το ενεργειακό διάγραμμα της αντί- Ι
δρασης σαν συνάρτηση της πορείας της αντίδρασης και να
σημειώσετε με κατάλληλα βέλη την ενθαλπία της αντίδρα-
σης και την ενέργεια ενεργοποίησης.
γ) Ποια η τιμή της ενθαλπίας και ποια η τιμή της ενέργειας ΙΙ ΙΙΙ
ενεργοποίησης για την αντίστροφη αντίδραση,
2NO(g) + O2(g) → 2NO2(g);
δ) Ποιος ο ορισμός της μέσης ταχύτητας για την αντίδραση, ΙV
2NO2(g) → 2NO(g) + O2(g);
t
2.23. Σε δοχείο σταθερού όγκου που βρίσκεται σε σταθερή 2.27. Στο εσωτερικό του κυλινδρικού δοχείου
θερμοκρασία εισάγουμε ισομοριακές ποσότητες των αερίων του σχήματος που κλείνεται με βαρύ και ευκί-
A και B που αντιδρούν μεταξύ τους, σύμφωνα με την εξί- νητο έμβολο πραγματοποιείται η αντίδραση,
σωση: Α(g) + 2B(g) → Γ(g) + 3Δ(g). Σύμφωνα με τα δεδο- C2H4(g) + H2(g) → C2H6(g), υπό σταθερή θερμο-
μένα αυτά, ποιες από τις επόμενες προτάσεις είναι σωστές κρασία T. Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης το έμβολο:
και ποιες όχι; Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. Α) κινείται προς τα πάνω
α) Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η συγκέντρωση του B Β) κινείται προς τα κάτω
αυξάνεται με διπλάσιο ρυθμό σε σχέση με τη συγκέντρωση Γ) παραμένει αμετακίνητο
του Α. Δ) κινείται προς τα πάνω, μόνο αν η αντίδραση είναι εξώ-
β) Η ταχύτητα της αντίδρασης αυξάνεται συνεχώς. θερμη
γ) Στο τέλος της αντίδρασης η [A] μηδενίζεται. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.
δ) Στο τέλος της αντίδρασης η [Β] μηδενίζεται.
ε) Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η πίεση αυξάνεται συ- 2.28. Οι αέριες ουσίες Α και Β συμμετέχουν στην αντί-
νεχώς μέχρι που σταθεροποιείται μετά από κάποια χρονική δραση: Α(g) → 2Β(g). Να αντιστοιχήσετε την κάθε τιμή της
στιγμή. [Α] σε ορισμένη χρονική στιγμή (στήλη I) με την τιμή της
[Β] την ίδια χρονική στιγμή (στήλη II), καθώς και με την τιμή
2.24. Δίνεται η αντίδραση: αΑ(g) + βΒ(g) → γΓ(g), όπου της ταχύτητας της αντίδρασης (στήλη III).
α, β και γ οι συντελεστές της. Η μέση ταχύτητα της αντί-
(I) (II) (III)
δρασης σε χρονικό διάστημα Δt δίνεται από τη σχέση:
Δ[Α ] 1 Δ[Β] 1 Δ[Γ] [Α] [B] υ
υ=− =− = σε mol·L−1 σε mol·L−1 σε mol·L−1·s−1
Δt 2 Δt 2 Δt
Α. 8 α. 4 1. 0,6
Ποιες οι τιμές των συντελεστών α, β και γ;
Β. 7 β. 6 2. 1,2
2.25. Σε δοχείο σταθερού όγκου και υπό σταθερή θερμοκρα- Γ. 6 γ. 14 3. 1,4
σία θοC πραγματοποιείται η αντίδραση: Δ. 3 δ. 8 4. 1,6
Α(g) → Β(g) + 2Γ(g) , ΔΗ = −50 kcal.
Αρχικά εισάγουμε στο δοχείο ποσότητα του σώματος Α, ώ- 2.29. Σε δοχείο 2 L εισάγονται 0,6 mol Α και 3 mol Β, που
στε η συγκέντρωσή του να είναι c = 1 Μ. Η πίεση στο δοχείο αντιδρούν σύμφωνα με την εξίσωση: Α(g) + 2B(g) → 2Γ(g).
μεταβάλλεται αλλά μετά από 10 min σταθεροποιείται, οπότε Μετά από 10 s στο δοχείο βρέθηκαν 0,4 mol A. Να υπολο-
στο δοχείο βρέθηκαν μόνο τα αέρια Β και Γ. γιστεί η μέση ταχύτητα της αντίδρασης για τα πρώτα 10 s.
i) Η πίεση στο δοχείο μεταβάλλεται διότι:
Α) ελευθερώνεται θερμότητα 2.30. Σε κενό δοχείο όγκου V = 1 L εισάγουμε 4 mol Α(g)
Β) αυξάνονται τα συνολικά mol των αερίων και 6 mol Β(g), σε θερμοκρασία Τ και πραγματοποιείται η
Γ) ελαττώνονται τα συνολικά mol των αερίων αντίδραση: Α(g) + 2Β(g) → Γ(g), που ολοκληρώνεται μέσα
Δ) ελαττώνονται τα συνολικά mol των αερίων και ελευθε- σε 20 s.
ρώνεται θερμότητα. α) Να υπολογιστεί η μέση ταχύτητα της αντίδρασης από 0-
ii) Να γίνει σε ένα διάγραμμα η γραφική παράσταση της συ- 20 s;
γκέντρωσης των σωμάτων Α, Β και Γ σε συνάρτηση με το β) Να υπολογιστούν οι ρυθμοί μείωσης των συγκεντρώσεων
χρόνο. των Α και Β καθώς και ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης
του Γ.
2.26. Οι ουσίες Α και Β αντιδρούν μεταξύ τους σύμφωνα με γ) Να γίνουν σε κοινό διάγραμμα οι καμπύλες αντίδρασης
την εξίσωση: Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g) + Δ(g). Να σημειώσετε για τα Α, Β και Γ από t = 0 μέχρι το τέλος της αντίδρασης.
39
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
2.31. Σε δοχείο όγκου 1 L εισάγονται 3,5 mol αερίου Α και
4,5 mol αερίου Β, υπό σταθερή θερμοκρασία και διεξάγεται
η αντίδραση: Α(g) + B(g) → 2Γ(g).
Τη χρονική στιγμή t1 = 4 s βρέθηκαν στο δοχείο 3 mol από
το Α, ενώ τη χρονική στιγμή t2 = 9 s βρέθηκαν στο δοχείο 3
mol από το Γ.
α) Να υπολογιστούν οι ποσότητες (σε mol) των άλλων αε-
ρίων τις χρονικές στιγμές t1 και t2.
β) Να υπολογιστούν η μέση ταχύτητα της αντίδρασης για το
χρονικό διάστημα Δt = t2 - t1, καθώς και ο ρυθμοί μείωσης
της [Α] και αύξησης της [Γ] στο χρονικό διάστημα Δt.
2.32. Δύο αντιδρώντα Α(g) και Β(g) εισάγονται σε δοχείο
όγκου V, οπότε πραγματοποιείται, από t = 0 μέχρι tv = 10 s,
η αντίδραση: 2Α(g) + B(g) → 2Γ(g) + 3Δ(g). Oι καμπύλες
αντίδρασης Ι και ΙΙ που ακολουθούν αντιστοιχούν σε δύο
από τα συστατικά της.
0,6
c (M)
0,4
0,2 I
II
10s
t (s)
α) Ποιο από τα δύο αντιδρώντα συστατικά είναι σε περίσ-
σεια, το Α ή το Β; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Να σχεδιάσετε τις καμπύλες για τα άλλα δύο συστατικά
της αντίδρασης.
γ) Να υπολογίσετε τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης από t
= 0 μέχρι tv = 10 s.
δ) Να υπολογίσετε τη μέση ταχύτητα κατανάλωσης των Α
και Β, και σχηματισμού των Γ και Δ.
ε) Ποια η στιγμιαία ταχύτητα της αντίδρασης για t = 10 s;
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
2.33 Στo διάγραμμα που ακολουθεί εμφανίζονται οι καμπύ-
λες αντίδρασης για όλα τα αντιδρώντα και τα προϊόντα της
αντίδρασης: Α(g) + 2Β(g) → xΓ(g) + Δ(g).
0,6
I
c (M)
II
0,4
III
0,2
IV
t (s) 10s
40
α) i. Nα προσδιορίσετε την τιμή του x (συντελεστής του
προϊόντος Γ). Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
ii. Να κατασκευάσετε τον πίνακα της αντίδρασης, με τις αρ-
χικές ποσότητες, τις ποσότητες που αντιδρούν και τις τελι-
κές ποσότητες. Ο όγκος του δοχείου είναι V = 1 L.
β) Να υπολογίσετε το μέσο ρυθμό μεταβολής (αύξησης ή
μείωσης) των συγκεντρώσεων όλων των σωμάτων, καθώς
και τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης 0 - 10 s.
γ) Τη χρονική στιγμή t1 = 1 s η ποσότητα του συστατικού Β
στο δοχείο αντίδρασης βρέθηκε ίση με 0,3 mol. Ποια η μέση
ταχύτητα της αντίδρασης από t0 = 0 σε t1 = 1 s;
2.34. Σε δοχείο όγκου V = 2 L εισάγουμε ποσότητα ένωσης
Α(g) η οποία από t = 0 διασπάται σύμφωνα με την εξίσωση:
Α(g) → B(g) + 2Γ(g). Για την αντίδραση αυτή και για τα σώ-
ματα Α(g) και Β(g) λαμβάνουμε τις καμπύλες αντίδρασης
που ακολουθούν:
B
c
1Μ
A
100 t(s) 500
α) Aν τη χρονική στιγμή t = 100 s, ισχύει: [Α] = [Β] = 1 Μ,
να υπολογιστούν:
i. Η αρχική ποσότητα του σώματος Α(g), σε mol.
ii. Η μέση ταχύτητα της αντίδρασης από 0 σε 100 s.
iii. Η συγκέντρωση του Γ(g) για t = 100 s.
β) Θεωρούμε ότι η αντίδραση ολοκληρώνεται τη χρονική
στιγμή tv = 500 s. Tη χρονική αυτή στιγμή να προσδιορι-
στούν, i. η ταχύτητα της αντίδρασης και ii. οι τελικές συγκε-
ντρώσεις όλων των σωμάτων.
2.35. Σε κενό δοχείο σταθερού όγκου 82 L εισάγεται ποσό-
τητα (NH4)2CO3(s), υπό σταθερή θερμοκρασία Τ = 400 K,
που διασπάται σύμφωνα με την εξίσωση:
(NH4)2CO3(s) → 2ΝΗ3(g) + CO2(g) + H2O(g)
Η πίεση στο δοχείο έχει αρχική τιμή P0 = 0 και σταθερο-
ποιείται στην τιμή Ρ = 1 atm από τη χρονική στιγμή t = 25 s
και μετά. Να υπολογιστεί η τιμή της μέσης ταχύτητα της α-
ντίδρασης από την έναρξή της μέχρι το τέλος της.
R = 0,082 L·atm/(mol·K). Π.Μ.Δ.Χ 2016
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

2.36. Σε αραιό υδατικό διάλυμα NaOH, το υπεροξείδιο του υδρογόνου (H2O2) διασπάται στους 20oC σύμφωνα με την εξίσωση:
2H2O2(aq) → 2H2O(ℓ) + O2(g)
α) Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση ως οξειδοαναγωγική ή μη. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Παρακολουθήσαμε την αντίδραση για ένα χρονικό διάστημα από t = 0 σε t = 1000 min και πήραμε τα δεδομένα που εμφανίζο-
νται στον πίνακα που ακολουθεί.

t (min) 0 200 400 600 800 1000

[Η2Ο2] 0,02 0,016 0,0131 0,0106 0,0086 0,0069

Να υπολογίσετε την ταχύτητα της αντίδρασης καθώς και το ρυθμό μεταβολής της συγκέντρωσης του H2O2, i. από 0 - 200 min, και
ii. από 800 - 1000 min. Να εξηγήσετε γιατί στη 2η περίπτωση το αποτέλεσμα είναι μικρότερο.
γ) Να υπολογίσετε τον όγκο του Ο2, σε STP, που ελευθερώνεται το χρονικό διάστημα από t = 400 μέχρι t = 600 min, αν είναι
επίσης γνωστό ότι ο όγκος του διαλύματος είναι 2 L.

Χημεία και… τέρατα: «Στο δρόμο για τη Στοκχόλμη!»

Το 1973 απονέμεται από κοινού στον Άγγλο Geoffrey Wilkinson και στον Γερμανό Ernst Otto Fischer το βραβείο Νόμπελ Χη-
μείας για «τις πρωτοπόρες τους εργασίες στην Οργανομεταλλική Χημεία και των λεγομένων ενώσεων sandwich (!)». Ο Wilkinson
εκείνη την εποχή εργαζόταν στο Imperial College του Λονδίνου, αλλά δεν ήταν μόνο εκεί…
Ο δρόμος για τη Στοκχόλμη είχε πολλές στάσεις για το «μεγάλο» Wilkinson: Από το Montreal και το Chalk River του Κα-
ναδά, το Πανεπιστήμιο Berkley της Καλιφόρνια, το διάσημο ΜΙΤ της Μασαχουσέτης το 1950, στο Πανεπιστήμιο Harvard, το
1951 και πάλι πίσω στην Αγγλία το 1955 στο Imperial College, όπου τον «περίμενε» ο περίφημος καταλύτης του, τα στοιχεία
μετάπτωσης, η Οργανομεταλλική Χημεία και τελικά το… βραβείο Νόμπελ.
Πως γεννήθηκε η ιδέα των βραβείων Νόμπελ; Η ιδέα των βραβείων ήταν μία
ιδέα ζωής για το μεγάλο Σουηδό Alfred Nobel, χημικό, εφευρέτη και φιλάνθρωπο που
γεννήθηκε το 1833 στη Στοκχόλμη. Στις 27 Νοεμβρίου του 1895 υπογράφει την τελική
του διαθήκη στο Σουηδο-Νορβηγικό Club στο Παρίσι. Τον Απρίλιο του 1897 το Νορ-
βηγικό κοινοβούλιο αποδέχεται τη διαθήκη και στη συνέχεια με τη σειρά τους και το
ινστιτούτο Karolinska, η Σουηδική Ακαδημία και η Βασιλική Ακαδημία Επιστημών.
Το ίδρυμα Νόμπελ που ιδρύθηκε λίγο μετά αποτελείται από τα ινστιτούτα Φυσικής και
Χημείας (και αργότερα και Οικονομικών), το Ινστιτούτο Ιατρικής, το Ινστιτούτο Λο-
γοτεχνίας και το Ινστιτούτο Ειρήνης. Καθένα από τα Ινστιτούτα αυτά διαθέτει και από
μία επιτροπή που απονέμει τα βραβεία Νόμπελ κάθε χρόνο στις 10 Δεκεμβρίου, ημέρα
που πέθανε ο εμπνευστής των βραβείων.
Σε ποιους τομείς της επιστήμης απονέμονται τα βραβεία Νόμπελ; Τα βραβεία
Νόμπελ απονέμονται από τη Σουηδική Ακαδημία Επιστημών κάθε χρόνο, το Δεκέμ-
βριο, στους εξής έξι τομείς:
• Φυσική
• Χημεία
• Ειρήνη
• Οικονομία (από το 1969)
• Ιατρική
• Λογοτεχνία

Γιατί δεν απονέμονται βραβεία Νόμπελ στα Μαθηματικά; Ο Νόμπελ δεν δημιούργησε ένα βραβείο για τα Μαθηματικά, απλά
γιατί δεν ενδιαφερόταν για τα Μαθηματικά και γενικότερα για τις θεωρητικές σπουδές. Μιλούσε για βραβεία σε ανακαλύψεις ή
εφευρέσεις μεγάλης σπουδαιότητας για τον άνθρωπο. Σαν αποτέλεσμα, π.χ. έχουν δοθεί πολύ περισσότερα βραβεία Νόμπελ για
σπουδαίες πειραματικές εργασίες Φυσικής, αλλά όχι για εργασίες πάνω στη θεωρία της Φυσικής.
Ένας άλλος πιθανός λόγος για τον οποίο ο Νόμπελ δεν δημιούργησε βραβείο για τα Μαθηματικά ήταν το ότι εκείνη την
εποχή ήδη υπήρχε ένα Σκανδιναβικό βραβείο για τα Μαθηματικά και ίσως αυτό τον ώθησε να δώσει σημασία στις άλλες επιστή-
μες. Επίσης, αναφέρεται και η αντιπάθεια που είχε για έναν μεγάλο Σουηδό Μαθηματικό, τον Costa Mittag-Leffler (οι «κακές
γλώσσες» λένε ότι η αντιπάθειά τους αυτή οφειλόταν στον έρωτά τους για την ίδια γυναίκα!).
Ίσως ένας τελευταίος λόγος να ήταν το ότι τα μαθηματικά ήταν και είναι παρόντα σαν εργαλεία σε πολλές άλλες επιστήμες, όπως
η Φυσική, η Χημεία και η Οικονομία.
41
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-10, να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

1. Σε μια εξώθερμη αντίδραση: Γ) Η αντίδραση Α + Β → Γ + Δ είναι ενδόθερμη και επο-

Α) αυξάνεται η χημική ενέργεια του συστήματος και αποδί- μένως ισχύει: Ενθαλπία αντιδρώντων μεγαλύτερη από την
δεται θερμότητα στο περιβάλλον ενθαλπία προϊόντων
Β) αυξάνεται η χημική ενέργεια του συστήματος και το σύ- Δ) Η αντίδραση Α + Β → Γ + Δ είναι εξώθερμη και επομέ-
στημα απορροφά θερμότητα από το περιβάλλον νως ισχύει: Ενθαλπία αντιδρώντων μεγαλύτερη από την εν-
Γ) μειώνεται η χημική ενέργεια του συστήματος και το σύ- θαλπία προϊόντων
στημα απορροφά θερμότητα από το περιβάλλον
Δ) μειώνεται η χημική ενέργεια του συστήματος και αποδί- 5. Σε δοχείο πραγματοποιείται διάσπαση ποσότητας NH3(g),
δεται θερμότητα στο περιβάλλον σύμφωνα με την εξίσωση: 2NH3(g) → N2(g) + 3H2(g). Ο πί-
νακας που ακολουθεί δίνει τις μεταβολές της [NH3] σε σχέση
2. Ποια από τις προτάσεις Ι και ΙΙ που ακολουθούν είναι σω- με το χρόνο για τις 3 πρώτες ώρες της αντίδρασης.
στές;
I. Τα αντιδρώντα μόρια πρέπει να έχουν το σωστό προσανα- [ΝΗ3] (σε Μ) 8,0 6,0 4,0 1,0
τολισμό στο χώρο ώστε η σύγκρουση να μπορεί να οδηγήσει Χρόνος (σε ώρες, h) 0 1,0 2,0 3,0
σε αντίδραση. Ποια η τιμή της μέσης ταχύτητας κατανάλωσης της NH3(g)
II. Μόνο οι συγκρούσεις με ενέργεια μεγαλύτερη ή ίση της τις δύο πρώτες ώρες της αντίδρασης;
ενέργειας ενεργοποίησης μπορούν να οδηγήσουν σε αντί- A) 4,0 mol·L−1·h−1
δραση. B) 2,0 mol·L−1·h−1
A) Σωστή είναι μόνο η πρόταση Ι Γ) 1,0 mol·L−1·s−1
B) Σωστή είναι μόνο η πρόταση ΙΙ Δ) 2,0 mol·h−1
Γ) Και οι δύο προτάσεις είναι σωστές
Δ) Καμία από τις προτάσεις Ι και ΙΙ δεν είναι σωστή 6. Για την αντίδραση: 2Η2(g) + 2ΝΟ(g) → 2Η2Ο(g) + Ν2(g),
η μέση ταχύτητα της αντίδρασης είναι 0,2 mol·L−1⋅s−1 ενώ ο
3. Tι σχέση έχει η ενέργεια του ενεργοποιημένου συμπλόκου
ρυθμός κατανάλωσης του H2 είναι ίσος με:
σε σχέση με την ενέργεια των αντιδρώντων και των προϊό-
ντων μιας αντίδρασης; A) 0,3 mol·L−1⋅s−1
Α) Είναι μικρότερη από την ενέργεια τόσο των αντιδρώντων Β) 0,1 mol·L−1⋅s−1
όσο και των προϊόντων Γ) 0,4 mol·L−1⋅s−1
B) Είναι μικρότερη από την ενέργεια των αντιδρώντων αλλά Δ) 0,2 mol·L−1⋅s−1 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
μεγαλύτερη από την ενέργεια των προϊόντων
Γ) Είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια των αντιδρώντων 7. Αν για την αντίδραση, 2Α(g) → 3Β(g) + Γ(g), ο μέσος ρυθ-
αλλά μικρότερη από την ενέργεια των προϊόντων μός μείωσης της συγκέντρωσης του σώματος Α(g) είναι ίσος
Δ) Είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια τόσο των αντιδρώ- με υ1 και ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης του σώματος
ντων όσο και των προϊόντων Γ(g) ίσος με υ2, ποια από τις παρακάτω ισότητες θα ισχύει;
Α) υ1 = 2υ2
4. Στο ακόλουθο διάγραμμα παριστάνονται οι ενεργειακές Β) υ1 = υ2
μεταβολές κατά την μετατροπή των αντιδρώντων σε προϊό- Γ) υ1 = υ22
ντα, για την αντίδραση: Α + Β → Γ + Δ. Δ) υ1 = υ2/2

8. Παρακολουθούμε την αντίδραση, Α(g) + 2B(g) → 3Γ(g),

Ε από t = 0 (έναρξη της αντίδρασης) μέχρι t = tv (τέλος αντί-
1 mol Γ , 1mol Δ
1 mol Α, 1 mol Β
πορεία αντίδρασης
Με βάση το παραπάνω ενεργειακό διάγραμμα, ποια από τις
προτάσεις που ακολουθούν είναι η σωστή;
A) Η ενέργεια ενεργοποίησης (Εa) της αντίδρασης, Α + Β
→ Γ + Δ είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια ενεργοποίη-
σης της αντίδρασης, Γ + Δ → Α + Β
B) Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης εκλύεται θερμότητα
προς το περιβάλλον
42
δρασης). Οι ρυθμοί μείωσης των συγκεντρώσεων των Α και
Β και ο ρυθμός αύξησης της συγκέντρωσης του Γ παριστά-
νονται με τα μεγέθη υΑ, υΒ και υΓ, αντίστοιχα. Κατά τη διάρ-
κεια της αντίδρασης:
Α) τα μεγέθη υΑ, υΒ και υΓ αυξάνονται
Β) τα μεγέθη υΑ, υΒ και υΓ μειώνονται
Γ) τα μεγέθη υΑ και υΒ αυξάνονται και το υΓ μειώνεται
Δ) τα μεγέθη υΑ και υΒ μειώνονται και το υΓ αυξάνεται
9. Σε δοχείο εισάγουμε ποσότητες των αερίων Α(g) και Β(g)
και διεξάγεται η αντίδραση:
Α(g) + xΒ(g) → Γ(g) + yΔ(g)
ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ – ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ

όπου x και y οι συντελεστές των σωμάτων Β(g) και Δ(g), α-

ντίστοιχα. Στο σχήμα που ακολουθεί εμφανίζονται οι καμπύ- [Α]
λες των μεταβολών συγκεντρώσεων για όλα τα σώματα που
σχετίζονται με την αντίδραση. c (Μ)
0,5

[Β]
c(Μ)
t(min)
0,2
Α) Α → Β
Β) Β → Α
Γ) Α → 2Β
t tv Δ) Β → 2Α
Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση. Να αιτιολογήσετε την
Με βάση τα προηγούμενα προκύπτει ότι:
απάντησή σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
Α) x = 2, y = 3
Β) x = 1, y = 3 ………………………………………………………………
Γ) το σώμα Β είναι σε περίσσεια
Δ) η αντίδραση δεν ολοκληρώνεται ………………………………………………………………
10. Η γραφική παράσταση που ακολουθεί απεικονίζει τις ………………………………………………………………
συγκεντρώσεις αντιδρώντος και προϊόντος μιας χημικής α-
ντίδρασης, σε συνάρτηση με το χρόνο. Η χημική εξίσωση ……………………………………………………………….
που ταιριάζει στην γραφική παράσταση είναι η:
……………………………………………………………….

11. Να χαρακτηριστούν οι προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ).

α) Όταν ποσότητα NH4Cl(s) διαλυθεί σε νερό, η φιάλη ψύχεται και επομένως ισχύει: NH4Cl(s) → NH4Cl(aq) , ΔΗ > 0.
β) Σε μία εξώθερμη αντίδραση ισχύει ΔΗ < 0 και Ηαντιδρώντων > Ηπροϊόντων.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

12. Σε κλειστό δοχείο όγκου V = 5 L διεξάγεται η αντίδραση: N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g). Βρέθηκε ότι κατά τη διάρκεια ενός
χρονικού διαστήματος Δt = 1 s, αντέδρασαν 0,01 mol Ν2(g). Nα υπολογίσετε την ταχύτητα κατανάλωσης του N2(g) και του H2(g),
την ταχύτητα σχηματισμού της NH3(g), καθώς και την ταχύτητα της αντίδρασης κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα Δt.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

43
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

13. Σε δοχείο όγκου V = 10 L, που βρίσκεται σε περιβάλλον σταθερής θερμοκρασίας Τ, εισάγονται x mol CO και x mol Ο2,
οπότε από t = 0 εξελίσσεται η αντίδραση: 2CΟ(g) + O2(g) → 2CΟ2(g).
Tη χρονική στιγμή t1 = 10 s βρέθηκε ότι: [CO] = [CO2] = 0,2 M.
α) Να υπολογίσετε τις ποσότητες (x mol) του CO και του Ο2 που είχαν εισαχθεί αρχικά στο δοχείο.
β) Να υπολογίσετε τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης από t = 0 μέχρι t1 = 10 s, καθώς και τις μέσες ταχύτητες κατανάλωσης των
αντιδρώντων και σχηματισμού του προϊόντος στο ίδιο χρονικό διάστημα.
γ) Να εξηγήσετε αν τη χρονική στιγμή t1 = 10 s η αντίδραση έχει ολοκληρωθεί ή όχι.
δ) Μία επόμενη χρονική στιγμή t2 > t1 η συγκέντρωση του Ο2 βρέθηκε ίση με 0,2 Μ. Να εξετάσετε αν η αντίδραση τη χρονική
στιγμή t2 έχει ολοκληρωθεί ή όχι. Ποια η (στιγμιαία) ταχύτητα της αντίδρασης τη χρονική στιγμή t2;

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
44
 3
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

3.1 Μονόδρομες ή ποσοτικές αντιδράσεις

Μέχρι τώρα, σε όλες τις περιπτώσεις αντιδράσεων, υποθέταμε ότι τα αντιδρώντα μετα-
τρέπονται πλήρως στα προϊόντα της αντίδρασης. Με άλλα λόγια, στο τέλος της αντίδρα-
σης η ποσότητα του ενός τουλάχιστον από τα αντιδρώντα έχει μηδενιστεί.

Θα υποθέσουμε ότι σε δοχείο όγκου V εισάγουμε 2 mol Η2(g) και 2 mol Cl2(g). Tα στοι-
χεία αυτά αντιδρούν ζωηρά, παρουσία ηλιακού φωτός, σχηματίζοντας HCl(g):

mol H2(g) + Cl2(g) → 2ΗCl(g)

Αρχικά (t = 0) 2 2 ―
Μεταβολές ‒2 ‒2 4
Τελικά (tv) ― ― 4

Στο τέλος της αντίδρασης το μόνο συστατικό που ανιχνεύεται στο δοχείο είναι το HCl (4
mol), ενώ τόσο το H2, όσο και το Cl2 έχουν εξαφανιστεί.

Ακόμη και αν είχαμε χρησιμοποιήσει περίσσεια ενός αντιδρώντος, στο τέλος αντίδρασης
το άλλο αντιδρών θα είχε εξαφανιστεί πλήρως:

mol H2(g) + Cl2(g) → 2ΗCl(g)

Αρχικά (t = 0) 4 2 ―
Μεταβολές ‒2 ‒2 4
Τελικά (tv) 2 ― 4

Τέτοιες αντιδράσεις χαρακτηρίζονται ως μονόδρομες ή ποσοτικές. Στις αντιδράσεις

αυτές η ταχύτητα είναι μέγιστη στην αρχή (t = 0) ενώ στο τέλος της αντίδρασης (t = tv)
μηδενίζεται.

3.2 Αμφίδρομες αντιδράσεις – Χημική ισορροπία

Ας δούμε τώρα τι είναι οι αμφίδρομες αντιδράσεις μέσα από δύο «εικονικά» πειράματα.

Πείραμα 1. Σε δοχείο όγκου V εισάγουμε 2 mol Η2(g) και 2 mol ατμών ιωδίου, Ι2(g).
Το μίγμα θερμαίνεται στους θoC, οπότε τα δύο στοιχεία αντιδρούν σύμφωνα με την εξί-
σωση: Η2(g) + Ι2(g) → 2HΙ(g).
45
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Θεωρητικά, η αναμενόμενη ποσότητα HI είναι, σύμφωνα με τη στοιχειομετρία της αντί-

δρασης, 4 mol HI. Παρατηρούμε, αρχικά, μία συνεχή αύξηση της ποσότητας του HI και
συνεχή μείωση των ποσοτήτων του Η2 και του Ι2, αλλά η ποσότητα του HI δεν φθάνει ποτέ
την αναμενόμενη τιμή των 4 mol:

mol H2(g) + Ι2(g) → 2ΗΙ(g)

Αρχικά (t = 0) 2 2 ―
Μεταβολές ‒1,6 ‒1,6 3,2
Τελικά (tv) 0,4 0,4 3,2

Φαίνεται, λοιπόν, ότι από κάποια χρονική στιγμή και μετά, η αντίδραση «παγώνει» και ότι
οι ποσότητες των αντιδρώντων και του προϊόντος, δε μεταβάλλονται πια!

Πείραμα 2. Σε άλλο δοχείο όγκου V στους θoC (στην ίδια θερμοκρασία) εισάγουμε 4 mol
HΙ(g). Με την πάροδο του χρόνου διεξάγεται η αντίδραση: 2HΙ(g) → Η2(g) + Ι2(g), δηλαδή,
η αντίστροφη αντίδραση σε σχέση με το προηγούμενο πείραμα. Όμως, ούτε στην περί-
πτωση αυτή η μετατροπή είναι πλήρης, καθώς από κάποια χρονική στιγμή και μετά, οι
ποσότητες όλων των σωμάτων δε μεταβάλλονται:

mol 2ΗΙ(g) → H2(g) + Ι2(g) Θα παρατηρήσατε, ελπίζω, ότι

στην τελική κατάσταση οι πο-
Αρχικά (t = 0) 4 ― ― σότητες Η2, Ι2 και ΗΙ είναι ί-
Μεταβολές ‒0,8 0,4 0,4 διες στα δύο πειράματα 1 και
2. Είναι τυχαίο; Δε νομίζω…
Τελικά (t = tv) 3,2 0,4 0,4

Οι αντιδράσεις που πραγματοποιούνται και προς τις δύο κατευθύνσεις (τα προϊόντα έχουν
την ικανότητα να επανασχηματίζουν τα αντιδρώντα) λέγονται αμφίδρομες αντιδράσεις Στη χημική ισορροπία ο ρυθ-
και οδηγούν στην κατάσταση χημικής ισορροπίας, στην οποία συνυπάρχουν όλα τα αντι- μός διάσπασης του ΗΙ εξισώ-
νεται με το ρυθμό σχηματι-
δρώντα και τα προϊόντα και μάλιστα οι ποσότητές τους παραμένουν αναλλοίωτες, εκτός σμού του.
αν αλλάξουν οι συνθήκες του πειράματος.

Η χημική ισορροπία χαρακτηρίζεται ως δυναμική, καθώς οι δύο αντίθετες αντιδράσεις δε

σταματούν, αλλά εξελίσσονται με τις ίδιες ακριβώς ταχύτητες, δηλαδή η ταχύτητα της
αντίδρασης προς τα δεξιά ίση με την ταχύτητα της αντίδρασης προς τα αριστερά, υ1 = υ2.
Οι πολύ αργές αντιδράσεις δί-
Έτσι, όταν σε μία αντίδραση έχει αποκατασταθεί χημική ισορροπία, όσα mol από τα προϊ- νουν την εσφαλμένη αντίληψη
όντα σχηματίζονται στη μονάδα του χρόνου, τόσα και αντιδρούν μεταξύ τους επανασχη- κατάστασης χημικής ισορρο-
πίας, καθώς η μεταβολή των
ματίζοντας τα αντιδρώντα. Μία αμφίδρομη αντίδραση συμβολίζεται με δύο βέλη αντίθε- συγκεντρώσεων των αντιδρώ-
της φοράς: ντων είναι πολύ αργή. Για τη
διευκρίνιση του φαινομένου
υ1
χρησιμοποιούμε κατάλληλο
2HΙ(g) Η2(g) + Ι2(g) καταλύτη. Αν η σύσταση του
υ2
μίγματος μεταβληθεί με την
Θεωρητικά, όλες οι χημικές αντιδράσεις είναι αμφίδρομες, αλλά το φαινόμενο αυτό μπορεί προσθήκη του καταλύτη, πρό-
κειται για μια αργή αντίδραση.
να μην είναι παρατηρήσιμο, είτε γιατί η ταχύτητα της αντίστροφης αντίδρασης είναι πολύ Σε διαφορετική περίπτωση, το
μικρή, είτε γιατί έχει παραμείνει χωρίς να αντιδράσει στην κατάσταση της χημικής ισορ- μίγμα αντιδρώντων και προϊό-
ροπίας μη ανιχνεύσιμο ποσό αντιδρώντων. Έτσι, αν ένα τουλάχιστον από τα αντιδρώντα ντων αντιστοιχεί σε χημική ι-
σορροπία.
δεν μπορεί να προσδιοριστεί στο τέλος της αντίδρασης, η αντίδραση χαρακτηρίζεται ως
μονόδρομη ή ποσοτική.

46
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

Εφαρμογή 1

Στους θοC η ένωση A(g) διασπάται σύμφωνα με την εξίσωση:

A(g) → 3Β(g)

Σε δοχείο στους θοC εισάγονται 2 mol A(g) και μετά από κάποιο χρονικό διάστημα σχημα-
τίστηκαν 3 mol Β(g), ποσότητα που δεν αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου. Να εξηγήσετε
αν η αντίδραση, A(g) → 3Β(g) είναι μονόδρομη ή αμφίδρομη.

Αν η αντίδραση ήταν ποσοτική (μονόδρομη), από 2 mol A θα σχηματίζονταν 6 mol και

όχι 3 mol του B:

mol Α(g) → 3Β(g)

Αρχικά (t = 0) 2 ―
Τελικά ― 6

Εφόσον σχηματίζονται τελικά 3 mol B, η αντίδραση θα είναι αμφίδρομη:

mol Α(g) 3Β(g)

Αρχικά (t = 0) 2 ―
Μεταβολές ‒1 3
Χ.Ι. 1 3

3.3 Βασικά χαρακτηριστικά μιας χημικής ισορροπίας

α) Οι συγκεντρώσεις των αντιδρώντων και των προϊόντων παραμένουν σταθερές.

Στη χημική ισορροπία συνυπάρχουν όλα τα αντιδρώντα και τα προϊόντα και μάλιστα οι
ποσότητές τους παραμένουν σταθερές με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, π.χ. οι καμπύλες
αντίδρασης που αντιστοιχούν στα πειράματα 1 και 2 της προηγούμενης παραγράφου εί-
ναι οι εξής:
2

1,6 1,6
c (Μ) [ΗΙ] c (Μ) [ΗΙ]
1 1

[Η2], [Ι2] [Η2], [Ι2]

0,2 0,2
t t
Η2(g) + Ι2(g) 2HΙ(g) 2HΙ(g) Η2(g) + Ι2(g)
(πείραμα 1) (πείραμα 2)

Παρατηρούμε ότι η κατάσταση ισορροπίας είναι ανεξάρτητη από την κατεύθυνση που
προσεγγίζεται, ανεξάρτητα δηλαδή αν χρησιμοποιούμε 2 mol Η2 και 2 mol Ι2 ή 4 mol HI,
ως αντιδρώντα.

47
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

β) Οι ταχύτητες των δύο αντιδράσεων είναι ίσες. Έστω σε δοχείο εισάγουμε αρχικά
ποσότητες Η2 και Ι2 και εξελίσσεται η αντίδραση: Η2(g) + Ι2(g) 2HΙ(g). Αρχικά (t = 0)
εξελίσσεται μόνο η αντίδραση προς τα δεξιά και μάλιστα η ταχύτητά της είναι μέγιστη.
Την ίδια χρονική στιγμή η ταχύτητα της αντίστροφης αντίδρασης έχει μηδενική τιμή. Με
την πάροδο του χρόνου, η ταχύτητα της αντίδρασης προς τα δεξιά (υ1) μειώνεται, ενώ η
ταχύτητα της αντίδρασης προς τα αριστερά (υ2) αυξάνεται. Τελικά, στη χημική ισορροπία
οι τιμές των δύο ταχυτήτων εξισώνονται και από εκεί και πέρα παραμένουν σταθερές (υ1
= υ2 ≠ 0):

υ1: ταχύτητα προς

υ τα δεξιά

υ1 = υ 2
χημική
ισορροπία

υ2: ταχύτητα προς

τα αριστερά t

γ) Ομογενείς και ετερογενείς ισορροπίες. Όταν τα συστατικά μιας χημικής ισορροπίας

(«αντιδρώντα» και «προϊόντα») είναι όλα στην ίδια φάση (π.χ. στην αέρια ή στην υδατική),
η ισορροπία χαρακτηρίζεται ως ομογενής. Σε διαφορετική περίπτωση χαρακτηρίζεται ως
ετερογενής. Π.χ.:
Fe3O4(s) + 4Η2(g) 3Fe(s) + 4Η2O(g) ετερογενής
2HΙ(g) Η2(g) + Ι2(g) ομογενής
CH3COOH(ℓ) + CH3CH2OH(ℓ) CH3COΟCH2CH3(ℓ) + H2O(ℓ) ομογενής

Εφαρμογή 2

Σε δοχείο αντίδρασης εισάγουμε ποσότητες Ν2(g) και Η2(g) στους θoC οπότε, παρουσία Fe(s)
ως καταλύτη, αποκαθίσταται μετά από χρονικό διάστημα t1 η ισορροπία:
υ1
Ν2(g) + 3Η2(g) υ 2ΝΗ3(g)
2

α) Πότε η ταχύτητα της αντίδρασης προς τα δεξιά θα είναι: i. μεγαλύτερη, ii. ίση με την
ταχύτητα της αντίδρασης προς τα αριστερά;
β) Είναι δυνατόν να ισχύει: υ2 > υ1;
γ) Να χαρακτηρίσετε την ισορροπία ως ομογενή ή ετερογενή.

α) Σύμφωνα με τα προηγούμενα, μέχρι να αποκατασταθεί η χημική ισορροπία (από t = 0

μέχρι t = t1) θα ισχύει: υ1 > υ2. Από τη στιγμή της αποκατάστασης της χημικής ισορροπίας
και μετά θα ισχύει: υ1 = υ2.

β) Όχι, δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθεί: υ2 > υ1 κάτω από τις συνθήκες του δεδομένου
πειράματος. Αν όμως διεξάγουμε την αντίστροφη αντίδραση (ΝΗ3 ως αντιδρών) θα ισχύει
μέχρι την αποκατάσταση της νέας ισορροπίας: υ2 > υ1.

γ) Η ισορροπία χαρακτηρίζεται ως ομογενής, καθώς τόσο τα αντιδρώντα (Ν2 και Η2) όσο
και το προϊόν (ΝΗ3) είναι στην ίδια φάση (αέρια).
48
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ
Φυσικά (προς το παρόν) δεν
μπορούμε να ξέρουμε πόσα mol
από τα αντιδρώντα πρέπει να α-
ντιδράσουν, ώστε το σύστημα
να οδηγηθεί στη χημική ισορρο-
πία!
Δεν έχουν μόνο οι αμφίδρομες
αντιδράσεις απόδοση, αλλά και
οι μονόδρομες, που δεν έχουν
«προλάβει» να ολοκληρωθούν!
Όταν στα αντιδρώντα έχουμε
μία ένωση, ο συντελεστής από-
δοσης της αντίδρασης αναφέρε-
ται και ως βαθμός διάσπασης.
3.4 Απόδοση μιας χημικής αντίδρασης
Ας ξαναγυρίσουμε στο πρώτο παράδειγμα της παραγράφου 3.2 που συνοψίζεται στον
πίνακα που ακολουθεί:
mol Η2(g) + Ι2(g) 2HΙ(g)
Αρχικά 2 2 ―
Μεταβολές ‒1,6 ‒1,6 3,2
Χ.Ι. 0,4 0,4 3,2
Θεωρητικά (αν η αντίδραση ήταν μονόδρομη), θα περιμέναμε να αντιδράσουν τα 2 mol
Η2 με τα 2 mol Ι2 προς σχηματισμό 4 mol ΗΙ. Πρακτικά, όμως, λόγω της χημικής ισορ-
ροπίας που αποκαθίσταται παράγονται μόνο 3,2 mol ΗΙ, όπως φαίνεται στον παραπάνω
πίνακα. Με άλλα λόγια, σχηματίστηκαν το (3,2/4)·100 = 80% της ποσότητας του HI σε
σχέση με τη θεωρητική ποσότητα που αντιστοιχεί σε μονόδρομη (ποσοτική) αντίδραση.
Λέμε ότι η αντίδραση έχει απόδοση 80%.
Γενικότερα, για να περιγράψουμε το πόσο μια αντίδραση έχει «προχωρήσει» προς τα
δεξιά χρησιμοποιούμε τον όρο συντελεστής απόδοσης της αντίδρασης:
Συντελεστής απόδοσης (α) μιας αντίδρασης είναι ο λόγος της ποσότητας (σε g ή σε mol)
ενός προϊόντος που παράγεται πρακτικά σε μία αντίδραση, προς την ποσότητα του ίδιου
προϊόντος που θα παραγόταν θεωρητικά, αν η αντίδραση ήταν μονόδρομη (ποσοτική).
Δηλαδή, ο συντελεστής απόδοσης μιας αντίδρασης δίνεται από τη σχέση:
πρακτικό ποσό ενός προϊόντος
α=
θεωρητικό ποσό ενός προϊόντος
Η απόδοση μιας αντίδρασης προκύπτει αν πολλαπλασιάσουμε το συντελεστή α με το
100:
α % = α · 100
Για το συντελεστή απόδοσης ισχύει: 0 < α ≤ 1. Όταν α = 0 σημαίνει ότι η αντίδραση δε
γίνεται, ενώ απόδοση α = 1 σημαίνει ότι η αντίδραση έχει ολοκληρωθεί κατά 100% (πο-
σοτική αντίδραση).
Η απόδοση μιας αντίδρασης μπορεί να εκφραστεί και με βάση το αντιδρών σε έλλειμμα
και χωρίς να απαιτείται ο προσδιορισμός της θεωρητικής ποσότητας ενός προϊόντος.
Ας δούμε την εφαρμογή που ακολουθεί.
49
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Εφαρμογή 3

Σε κενό δοχείο εισάγονται 4 mol SO2 και 10 mol O2 και σε κατάλληλες συνθήκες αποκαθί- Όταν οι ποσότητες των αντι-
σταται η ισορροπία: δρώντων σωμάτων ακολου-
θούν την αναλογία των συντε-
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) λεστών τους στην εξίσωση της
αντίδρασης λέμε ότι οι ποσό-
τητές τους είναι σε στοιχειομε-
Αν στη χημική ισορροπία έχουν σχηματιστεί 3 mol SO3: τρική αναλογία. Π.χ. στη δι-
a) Ποιες οι ποσότητες (σε mol) των υπολοίπων σωμάτων στην κατάσταση της χημικής ι- πλανή αντίδραση οι ποσότητες
σορροπίας; 4 mol SO2 και 2 mol O2 είναι
σε στοιχειομετρική αναλογία.
β) Ποια είναι η απόδοση (α) της αντίδρασης; Όταν έχουμε (αρχικά) 4 mol
SO2 και n > 2 mol Ο2 λέμε ότι
α) Θεωρούμε ότι αντιδρούν έστω 2x mol SO2, με x mol O2 και προκύπτουν 2x mol SO3. έχουμε περίσσεια Ο2. Επίσης,
όταν έχουμε 4 mol SO2 και n <
Καταστρώνουμε τον πίνακα που ακολουθεί: 2 mol Ο2 λέμε ότι έχουμε πε-
ρίσσεια SΟ2.
σε περίσσεια !

mol 2SO2 + O2 2SO3

Αρχικά 4 10 ―
Μεταβολές −2x ‒x 2x
Χ.Ι. 4 ‒ 2x 10 ‒ x 2x

Ισχύει: 2x = 3, άρα x = 1,5 mol. Στη Χ.Ι. θα έχουμε 4 − 2x = 1 mol SO2, 10 − x = 8,5 mol Η απόδοση μιας (αμφίδρομης ή
O2 και (φυσικά) 3 mol SO3. και μονόδρομης αντίδρασης που
δεν έχει όμως ολοκληρωθεί για
διάφορους λόγους) είναι σημα-
β) Παρατηρούμε ότι το Ο2 είναι σε περίσσεια (τα 4 mol SO2 απαιτούν για πλήρη αντίδραση ντικός παράγοντας, κυρίως για
2 mol Ο2) και επομένως η θεωρητική ποσότητα του SO3 θα είναι 4 mol (επιβεβαιώστε). τη βιομηχανία, όπου μαζί με το
Επομένως, σύμφωνα με τον ορισμό της απόδοσης με βάση το μοναδικό προϊόν της αντί- χρόνο διεξαγωγής μιας αντίδρα-
σης καθορίζουν σε σημαντικό
δρασης, έχουμε: ποσοστό την τιμή του τελικού
προϊόντος.
πρακτικό ποσό ενός προϊόντος 3
Δηλαδή: α = = = 0,75 ή 75%
θεωρητικό ποσό ενός προϊόντος 4
Θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε την απόδοση της αντίδρασης και με βάση το κλάσμα
των mol (κ) που αντιδρά για το αντιδρών που είναι σε έλλειμμα:
Στην περίπτωση που τα αντι-
αριθμός mol SO2 που αντιδρά 2x 3 δρώντα συστατικά είναι σε στοι-
κ SO2 =α = = = = 0,75 χειομετρική αναλογία, θα μπο-
αρχικός αριθμός mol SΟ2 4 4
ρούσαμε να υπολογίσουμε την
Προσέξτε ότι το κλάσμα των mol του Ο2 (συστατικό σε περίσσεια) που αντιδρά δεν ισού- απόδοση της αντίδρασης με
βάση οποιαδήποτε αντιδρών.
ται την απόδοση της αντίδρασης (είναι μικρότερο):
x 1,5
κ O2 = = = 0,15 ≠ α (= 0,75 ή 75%)
10 10

50
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Ισομοριακές ποσότητες N2(g) και H2(g) εισάγονται σε δοχείο σταθερού όγκου V,

οπότε και αντιδρούν σύμφωνα με την εξίσωση:

N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

Ποια από τις παρακάτω σχέσεις θα ισχύει σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή διεξαγω-
γής της αντίδρασης;
Α) [N2] = [H2] = [NH3] Β) [N2] ≤ [H2]
Γ) [N2] ≥ [H2] Δ) [H2] > [NH3] > [N2]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Έστω x mol N2 και x mol Η2. Θα θεωρήσουμε κάποια χρονική στιγμή t, πριν την αποκα-
τάσταση της χημικής ισορροπίας, κατά την οποία έχουν αντιδράσει (έστω) y mol Ν2:

mol N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

Αρχικά x x ―
Μεταβολές ‒y ‒3y 2y
T x‒y x ‒ 3y 2y

Προφανώς, την οποιαδήποτε χρονική στιγμή t (t > 0) ισχύει:

x − y x − 3y
x ‒ y > x ‒ 3y, > , [N2]t > [H2]t
V V

Καθώς για t = 0 ισχύει: [N2] = [H2], γενικά θα ισχύει: [N2] ≥ [H2]. Δηλαδή, σωστή είναι
η επιλογή Γ.

2. Ποσότητα CaCO3(s), μάζας 500 g, θερμαίνεται στους 800oC, οπότε διασπάται με

απόδοση 80% σε ασβέστη, CaO(s) και διοξείδιο του άνθρακα, CO2(g). Πόσα g CaO
θα παραχθούν και πόσα g CaCO3 παρέμειναν χωρίς να διασπαστούν;

ΛΥΣΗ
500
Για το CaCO3, Mr = 100 και άρα η αρχική ποσότητά του θα είναι: n = = 5 mol.
100
800oC
mol CaCO3(s) CaO(s) + CΟ2(g)
Αρχικά 5 ― ―
Μεταβολές ‒x x x
Χ.Ι. 5‒x x x

x
α = 0,8 = , x = 0,8·5 = 4 mol. Άρα θα παραχθούν 4 mol ή 4·56 = 224 g CaO. H ποσότητα
5
του CaCO3 που δεν διασπάστηκε είναι: (5 ‒ x)·100 = 100 g.

51
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

3. Σε δοχείο όγκου 2 L εισάγεται ισομοριακό μίγμα Ν2 και Η2 συνολικής μάζας 60 g.

Το μίγμα θερμαίνεται παρουσία καταλύτη και αποκαθίσταται η ισορροπία:

Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

Διαπιστώσαμε ότι το μίγμα ισορροπίας περιέχει 0,8 mol NH3.

α) Ποια η ποσότητα της ΝΗ3 (σε mol) που θα σχηματιζόταν αν η αντίδραση ήταν
ποσοτική (μονόδρομη); Ποια η πίεση στο δοχείο στο τέλος της αντίδρασης στην πε-
ρίπτωση αυτή;
β) Να υπολογίσετε την απόδοση της αντίδρασης που πραγματοποιήθηκε, καθώς και
την ολική πίεση του μίγματος στην ισορροπία.
R = 0,082 L·atm·mol‒1·K‒1.

ΛΥΣΗ
α) Μr(Ν2) = 28, Μr(H2) = 2. Εφόσον το μίγμα είναι ισομοριακό, θα αποτελείται (έστω) από
x mol Ν2 και x mol Η2 και θα ισχύει:

28x + 2x = 60, 30x = 60, x = 2 mol

Το Ν2 είναι σε περίσσεια:

mol Ν2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) Πόσα mol Η2 έ-

Αρχικά 2 2 ― πρεπε να βάλω
για να μην υ-
Μεταβολές ‒2/3 ‒2 4/3 πάρχει περίσ-
Χ.Ι. 4/3 ― 4/3

Η θεωρητική ποσότητα της ΝΗ3 είναι 4/3 mol. Tα συνολικά mol στο τέλος της αντίδρασης
θα ήταν: 4/3 + 4/3 = 8/3.
nολ ⋅ R ⋅ T (8 / 3) ⋅ 0,082 ⋅ 800
Ρ·V = nολ·R·T, P = = = 87,47 atm.
V 2

β) Όταν αποκατασταθεί χημική ισορροπία, θα έχουμε:

mol Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)

Αρχικά 2 2 ― Η απόδοση της αντίδρασης θα
Μεταβολές ‒x ‒3x 2x μπορούσε να υπολογιστεί και
με βάση το κλάσμα του mol
Χ.Ι. 2‒x 2 ‒ 3x 2x που αντιδρά για το συστατικό
που είναι σε έλλειμμα (εδώ το
Ισχύει: 2x = 0,8, x = 0,4 mol. Η απόδοση υπολογίζεται ως εξής: Η2). Θα καταλήγαμε στο ίδιο
αποτέλεσμα (επιβεβαιώστε)!
πρακτικό ποσό NH3 2x 0,8
α= = = = 0,6
θεωρητικό ποσό NH3 4 / 3 4 / 3

Ο συνολικός αριθμός mol στην περίπτωση αυτή είναι: 4 − 2x = 3,2 mol. Επομένως, η πίεση
του μίγματος ισορροπίας είναι:

n'ολ ⋅ R ⋅ T 3,2 ⋅ 0,082 ⋅ 800

Ρ΄·V = n΄ολ·R·T, P' = = = 104,96 atm.
V 2

52
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

4. Σε δοχείο όγκου V εισάγονται 29,7 g φωσγενίου (COCl2) σε θερμοκρασία θ°C,

οπότε αποκαθίσταται η ισορροπία: COCl2(g) CO(g) + Cl2(g). Στην κατάσταση της
ισορροπίας προσδιορίστηκαν 4,2 g CO. Να υπολογιστούν:
α) Οι ποσότητες (σε mol) των τριών αερίων στην ισορροπία.
β) Η απόδοση της αντίδρασης.
γ) Η %v/v σύσταση του μίγματος ισορροπίας σε CO.

ΛΥΣΗ
29,7
α) Μr(COCl2) = 99, n = = 0,3 mol.
99
mol COCl2(g) CO(g) + Cl2(g)
Αρχικά 0,3 ― ―
Μεταβολές ‒x x x
Χ.Ι. 0,3 ‒ x x x

x = 4,2/28 = 0,15 mol CO (Mr CO = 28). Επομένως, στη χημική ισορροπία θα συνυπάρ-
χουν: 0,3 − 0,15 = 0,15 mol COCl2, 0,15 mol CO και 0,15 mol Cl2.
x
β) Η απόδοση της αντίδρασης είναι: α = = 0,5 ή 50%.
0,3
γ) O συνολικός αριθμός mol στην ισορροπία είναι: (0,3 ‒ x) + x + x = 0,45 mol. Επειδή
στα αέρια η αναλογία όγκων είναι και αναλογία mol, θα έχουμε:

0,15
%v / v CO = ⋅ 100 = 33,3%
0,45

Όταν έχουμε στα αντιδρώντα
ένα μόνο συστατικό η απόδοση
της αντίδρασης αναφέρεται ως
βαθμός διάσπασης.
5. Σε δοχείο όγκου V = 0,82 L εισάγουμε 0,04 mol Ν2Ο4 και θερμαίνουμε στους
127°C, οπότε αποκαθίσταται η ισορροπία, N2O4(g) 2NO2(g). Η ολική πίεση στην
ισορροπία βρέθηκε ίση με 2 atm.
α) Πόσα mol από κάθε αέριο υπάρχουν στην ισορροπία;
β) Ποιος είναι ο βαθμός διάσπασης του Ν2Ο4 στις συνθήκες του πειράματος;
R = 0,082 L·atm·mol‒1·K‒1.

ΛΥΣΗ
α) Για την αποκατάσταση της χημικής ισορροπίας έχουμε τον πίνακα που ακολουθεί:

mol N2O4(g) 2NO2(g)

Αρχικά 0,04 ―
Μεταβολές ‒x 2x
Χ.Ι. 0,04 ‒ x 2x

Στην ισορροπία ο ολικός αριθμός mol είναι ίσος με: 0,04 − x + 2x = 0,04 + x. Σύμφωνα
με την καταστατική εξίσωση των αερίων, έχουμε: Pολ·V = nολ·R·T.

2·0,82 = (0,04 + x)·0,082·400, x = 0,01 mol

Επομένως, στη X.I. θα έχουμε: 0,03 mol N2O4 και 0,02 mol NO2.

53
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

β) Ο βαθμός διάσπασης του Ν2Ο4 δίνεται από τη σχέση:

x 0,01
α= = = 0,25 ή 25%
0,04 0,04

6. Σε δοχείο όγκου V εισάγουμε ποσότητες από τα αέρια Α και Β, υπό στα- 1

θερή θερμοκρασία θoC και αποκαθίσταται η ισορροπία:
0,8
[Α]
Α(g) + λΒ(g) μΓ(g) + 2Δ(g) c(Μ)
0,6
Για την ισορροπία αυτή, πήραμε τις καμπύλες συγκεντρώσεων των αντι-
δρώντων συστατικών Α και Β, που εμφανίζονται στο διπλανό διάγραμμα.
0,4
α) i. Να προσδιορίσετε την τιμή του συντελεστή λ. [Β]
ii. Αν κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η ολική πίεση στο δοχείο παραμένει 0,2
σταθερή, ποιος ο συντελεστής μ του συστατικού Γ;
β) Να κατασκευάσετε τα αντίστοιχα διαγράμματα για τα προϊόντα Γ και Δ. 0
t
γ) Να υπολογίσετε την απόδοση της αντίδρασης.

ΛΥΣΗ
α) i. Μέχρι να αποκατασταθεί η ισορροπία αντέδρασαν 0,2 mol/L Α και 0,6 mol/L Β (τρι-
πλάσια ποσότητα σε σχέση με το Α). Επομένως λ = 3.
ii. Εφόσον η πίεση στο δοχείο μένει σταθερή, ο συνολικός αριθμός των μορίων των αερίων
δε μεταβάλλεται, οπότε: 1 + 3 = μ + 2, μ = 2.

β)
0,4
c(M)
[Γ], [Δ]

t
γ) Με βάση τα διαγράμματα για τα αντιδρώντα και τα προϊόντα θα έχουμε:

mol Α(g) + 3Β(g) 2Γ(g) + 2Δ(g)

Αρχικά 0,8V V ― ―
Μεταβολές ‒0,2V ‒0,6V 0,4V 0,4V
Χ.Ι. 0,6 V 0,4V 0,4V 0,4V

Το συστατικό Α είναι σε περίσσεια (γιατί;), οπότε η απόδοση της αντίδρασης μπορεί να

υπολογιστεί με βάση το συστατικό Β ως εξής:
0,6V
α= = 0,6 (60%)
V

54
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

3.1. Γενικά, μία χημική αντίδραση είναι μονόδρομη όταν:

Α) δεν ολοκληρώνεται ποτέ [Α]
c
Β) εξαντλούνται οι ποσότητες όλων των αντιδρώντων
Γ) εξαντλείται η ποσότητα ενός τουλάχιστον από τα αντι-
δρώντα
Δ) έχει απόδοση μικρότερη από 1

3.2. Γενικά, μία αμφίδρομη χημική αντίδραση: [Β]

Α) πραγματοποιείται τόσο στο εργαστήριο, όσο και στη φύση
Β) οδηγεί σε πλήρη μετατροπή των αντιδρώντων στα προϊ- t
όντα Η εξίσωση της αντίδρασης που πραγματοποιήθηκε είναι:
Γ) οδηγεί σε κατάσταση χημικής ισορροπίας
Α) Α → Β Β) Α 2Β
Δ) έχει απόδοση 100%
Γ) 2Α Β Δ) 2Α → Β
3.3. Σε κενό δοχείο εισάγεται μίγμα των αερίων σωμάτων Α
3.8. Η απόδοση κάθε αμφίδρομης αντίδρασης εκφράζει:
και Β, που αντιδρούν στους θοC σύμφωνα με την εξίσωση:
Α) το λόγο της μάζας οποιουδήποτε προϊόντος προς τη μάζα
Α(g) + 2B(g) Γ(g). Στην κατάσταση της χημικής ισορρο-
που θα παράγονταν από αυτό το προϊόν, αν η αντίδραση ή-
πίας στο δοχείο θα συνυπάρχουν:
ταν μονόδρομη
Α) μόνο τα αέρια Α και Γ Β) μόνο τα αέρια Β και Γ
Β) το ποσοστό με το οποίο αντέδρασε το σώμα εκείνο που
Γ) μόνο το αέριο Γ Δ) Όλα τα αέρια Α, Β και Γ
είχε αρχικά τη μικρότερη μάζα
3.4. Ποια από τις παρακάτω προτάσεις που αφορούν τη χη- Γ) το λόγο της μάζας των προϊόντων προς τη μάζα των αντι-
δρώντων
μική ισορροπία είναι λανθασμένη;
Δ) το ποσοστό του καθενός από τα αρχικά σώματα που α-
Α) Στην κατάσταση ισορροπίας οι ταχύτητες των δύο αντι-
ντέδρασε
δράσεων που εκφράζουν τις δύο αντίθετες φορές είναι ίσες.
Β) Στην κατάσταση ισορροπίας συνυπάρχουν ποσότητες 3.9. Σε δοχείο εισάγουμε ποσότητες από τα αέρια Α και Β,
από όλα τα σώματα που συμμετέχουν στην ισορροπία (αντι-
και αποκαθίσταται η ισορροπία:
δρώντα και προϊόντα)
Α(g) + 2Β(g) 2Γ(g) + Δ(g)
Γ) Η κατάσταση μιας χημικής ισορροπίας είναι δυναμική
Για το συστατικό Α o λόγος του αριθμού των mol που αντέ-
Δ) Στην κατάσταση χημικής ισορροπίας δεν πραγματοποιεί-
δρασε μέχρι την αποκατάσταση της χημικής ισορροπίας
ται καμία χημική αντίδραση
προς τον αρχικό αριθμό mol του Α είναι ίσος με την από-
3.5. Σε κλειστό δοχείο σε θερμοκρασία Τ έχει αποκαταστα- δοση α της αντίδρασης:
θεί η ισορροπία: Α(g) + Β(g) Γ(g) + Δ(g). Αν υ1 και υ2 Α) μόνον όταν το Α είναι σε έλλειμμα ή η αρχική αναλογία
mol με το συστατικό Β είναι η στοιχειομετρική
είναι οι ταχύτητες των αντιδράσεων με φορά προς τα δεξιά
Β) μόνον όταν η αρχική αναλογία mol με το συστατικό Β
και προς τ’ αριστερά αντίστοιχα, θα ισχύει:
είναι η στοιχειομετρική
Α) υ1 = υ2 = 0 Β) υ1 = υ2 ≠ 0 Γ) υ1 > υ2
Γ) μόνον όταν το Α είναι σε περίσσεια
Δ) υ1 < υ2 Ε) υ1 > 0 και υ2 < 0 Δ) πάντα
3.6. Σε δοχείο εισάγονται 1 mol Ν2 και 2 mol Ο2, τα οποία 3.10. Να θεωρήσετε τις προτάσεις i και ii που ακολουθούν,
αντιδρούν στους θoC, σύμφωνα με την εξίσωση: καθώς και τη συνολική πρόταση που προκύπτει από τη σύν-
Ν2(g) + O2(g) 2NO(g) δεσή τους με το «γιατί».
i. Για τον αριθμό n των mol του ΝΟ που θα υπάρχουν στο i. Οι συγκεντρώσεις αντιδρώντων και προϊόντων μετά την
δοχείο μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας, θα ισχύει: αποκατάσταση της ισορροπίας δεν αλλάζουν, γιατί:
Α) n = 2 Β) n > 2 Γ) n < 2 Δ) n = 4 ii. Οι ταχύτητες των δύο αντιδράσεων προς τα δεξιά και προς
ii. Για το συνολικό αριθμό mol (nολ) των αερίων, μετά την απο- τα αριστερά είναι μηδέν στην ισορροπία.
κατάσταση της χημικής ισορροπίας, θα ισχύει: Τι από τα παρακάτω είναι σωστό;
Α) nολ. < 3 Β) nολ. = 3 Γ) nολ. > 3 Δ) nολ. = 2 Α) Οι δύο προτάσεις είναι σωστές και η συνολική πρόταση
επίσης
3.7. Σε κενό δοχείο εισάγεται ποσότητα της ένωσης Α, η ο- Β) Οι δύο προτάσεις είναι σωστές αλλά η συνολική είναι
ποία, αρχίζει να μετατρέπεται στην ένωση Β υπό σταθερή λανθασμένη
θερμοκρασία. Το διάγραμμα που ακολουθεί παριστάνει τις Γ) Η πρόταση i είναι σωστή, αλλά η πρόταση ii είναι λανθα-
συγκεντρώσεις των ενώσεων Α και Β σε συνάρτηση με το σμένη
χρόνο. Δ) Η πρόταση i είναι λανθασμένη, ενώ η πρόταση ii είναι
σωστή

55
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

3.11. Σε κλειστό δοχείο σταθερού όγκου εισάγονται ποσό- 3.15. Ποιο από τα παρακάτω διαγράμματα συγκεντρώσεων
τητες από τις ενώσεις Α και Β, οπότε με την πάροδο του αποδίδει την εξέλιξη της ισορροπίας: A(g) + 2B(g) Γ(g);
χρόνου αποκαθίσταται η ισορροπία: A(g) + xB(g) 3Γ(g).
Στο διάγραμμα που ακολουθεί παριστάνονται οι καμπύλες c(Μ)
αντίδρασης των 3 συστατικών της από t = 0 μέχρι την απο- Α
κατάσταση της ισορροπίας (t = tv). Β
6
c(M) Γ
ΙΙ
1
4
tv

2 Ι c(Μ)
ΙΙΙ Α

Γ
t
Με βάση τα δεδομένα αυτά τι από τα παρακάτω ισχύει: Β 2
Α) Οι αρχικές ποσότητες των Α και Β είναι ισομοριακές
Β) O συντελεστής x είναι ίσος με 2 tv
Γ) Η καμπύλη ΙΙ αντιστοιχεί στο σώμα Β
Δ) Για κάθε χρονική στιγμή t < tv θα ισχύει: [B] < [A] c(Μ)
Α
3.12. Δίνεται η ισορροπία: Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g). Σε
δοχείο σταθερού όγκου προσθέτουμε αρχικά 3 mol Ν2 και 3 3
Β
mol Η2. Στην ισορροπία, ποια από τις παρακάτω σχέσεις εί-
ναι οπωσδήποτε σωστή;
Α) [Η2] > [ΝΗ3] Β) [Ν2] > [Η2] Γ
Γ) [Η2] > [Ν2] Δ) [ΝΗ3] > [Ν2] tv

3.13. Δίνεται η χημική ισορροπία: A(g) + 2B(g) 2Γ(g). c(Μ)

Β Γ
Σε κενό δοχείο σταθερού όγκου προσθέτουμε ποσότητα της
ένωση Γ, οπότε με την πάροδο του χρόνου αποκαθίσταται η
ισορροπία. Τι από τα παρακάτω είναι σωστό;
Α) Στην ισορροπία θα ισχύει: [Β] = 2·[Α] 4
Β) Στην ισορροπία θα ισχύει: [Α] = [Β] Α
Γ) Στην ισορροπία θα ισχύει: [Α] = 2·[Β]
Δ) Αρχικά, η ταχύτητα της αντίδρασης προς τα δεξιά (υ1)
είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα της αντίδρασης προς τα tv
αριστερά (υ2), με την πάροδο όμως του χρόνου αποκαθίστα- Α) Το διάγραμμα 1 Β) Το διάγραμμα 2
ται χημική ισορροπία στη οποία ισχύει: υ1 = υ2 Γ) Το διάγραμμα 3 Δ) Το διάγραμμα 4

3.14. Σε δοχείο σταθερού όγκου εισάγονται x mol SO2(g)
και x mol O2(g), υπό σταθερή θερμοκρασία, οπότε αποκαθί-
σταται η ισορροπία: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g).
Μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας οι ποσότητες του
SO2 και του O2 βρέθηκαν ίσες με α mol και β mol, αντί-
στοιχα. Σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα, ποια από τις
προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή;
Α) Η απόδοση της αντίδρασης είναι ίση με (x – α)/x
Β) Για τις ποσότητες α και β, ισχύει: α > β
Γ) Η ποσότητα του SO3 στη χημική ισορροπία θα είναι ίση
με (x + α) mol
Δ) Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η πίεση αυξάνεται συ-
νεχώς
56
3.16. Να εξηγήσετε ποιες από τις προτάσεις που ακολου-
θούν είναι λανθασμένες.
α) Οι μονόδρομες αντιδράσεις έχουν πάντοτε μεγάλη ταχύ-
τητα και οι αμφίδρομες έχουν πάντοτε μικρή ταχύτητα.
β) Για το συντελεστή απόδοσης μιας αμφίδρομης αντίδρα-
σης ισχύει πάντα: α < 1.
γ) Στην κατάσταση ισορροπίας οι συγκεντρώσεις των αντι-
δρώντων και των προϊόντων είναι πάντοτε ίσες μεταξύ τους.
δ) Στην κατάσταση ισορροπίας, εφόσον οι συνθήκες παρα-
μένουν σταθερές, οι συγκεντρώσεις όλων των αντιδρώντων
και προϊόντων παραμένουν σταθερές.
ε) Αν σε μία αμφίδρομη αντίδραση η αντίδραση προς τα δε-
ξιά είναι εξώθερμη, τότε προς τα αριστερά θα είναι ενδό-
θερμη.
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

3.17. Ποιες από τις παρακάτω ισορροπίες είναι ομογενείς 3.25. Αέριο μίγμα αποτελείται από 10 mol CO και 4 mol Η2.
και ποιες ετερογενείς; Το μίγμα εισάγεται σε κλειστό δοχείο όγκου 10 L σε περι-
1. Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) βάλλον θερμοκρασίας Τ, οπότε αποκαθίσταται η χημική ι-
2. 3Fe(s) + 4H2O(g) Fe3O4(s) + 4H2(g) σορροπία:
3. CaCO3(s) Ca (aq) + CO32−(aq)
2+ CO(g) + 2Η2(g) CΗ3OH(g)
4. CH3COOH(aq) + NH3(aq) CH3COO−(aq) + NH4+(aq) Η απόδοση της αντίδρασης βρέθηκε ίση με 20%. Να υπολο-
γίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των συστατικών στην κατά-
3.18. Να εξηγήσετε τι εννοούμε όταν λέμε ότι η μία χημική σταση της χημικής ισορροπίας.
ισορροπία χαρακτηρίζετε ως δυναμική.
3.26. Σε έναν αντιδραστήρα όγκου 2 L εισάγεται μίγμα
N2(g) και H2(g). Το μίγμα θερμαίνεται στους 725 K και απο-
Προβλήματα
καθίσταται η ισορροπία: N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g). Αν στο
3.19. 2 mol H2(g) αναμιγνύονται με 3 mol I2(g) σε κλειστό μίγμα ισορροπίας προσδιορίστηκαν 2 mol H2(g), 0,2 mol
δοχείο και το μίγμα αφήνεται να αντιδράσει μέχρι να απο- N2(g) και 0,4 mol NH3(g), να υπολογιστούν:
κατασταθεί η χημική ισορροπία: H2(g) + I2(g) 2ΗΙ(g). α) Οι αρχικές ποσότητες (σε mol) των δύο αντιδρώντων.
Κατά τη διαδικασία αυτή παράγονται 2 mol ΗΙ(g). Ποια εί- β) Η απόδοση της αντίδρασης.
ναι η απόδοση της αντίδρασης;
3.27. Σε κενό δοχείο εισάγονται 2 mol N2 και 5 mol H2 τα
3.20. Σε δοχείο εισάγονται αρχικά 4 mol N2(g) και 10 mol οποία αντιδρούν σε κατάλληλες συνθήκες, σύμφωνα με τη
Η2(g) και αποκαθίσταται η ισορροπία, χημική εξίσωση:
Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Στην ισορροπία προσδιορίστηκαν 68 g NH3(g). Ποια είναι η Αν το N2 αντέδρασε σε ποσοστό 25%, να υπολογιστούν:
απόδοση της αντίδρασης; α) Η απόδοση της αντίδρασης.
β) Η ποσότητα της ΝΗ3 (σε mol) που έχει σχηματιστεί στη
3.21. Σε δοχείο 10 L εισάγονται 8 mol PCl5 και αποκαθίστα- χημική ισορροπία.
ται η ισορροπία: PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g). Η περιεκτικό-
τητα του μίγματος ισορροπίας σε Cl2 βρέθηκε ίση με 20% 3.28. Δοχείο σταθερού όγκου περιέχει 1 mol CO2(g) στους
v/v. Να υπολογίσετε: 427oC και υπό πίεση 10 atm. Με θέρμανση του αερίου στους
α) Τις ποσότητες (σε mol) των 3 αερίων της ισορροπίας. 1127oC αποκαθίσταται η χημική ισορροπία:
β) Τις συγκεντρώσεις των 3 αερίων στην ισορροπία. 2CO2(g) 2CO(g) + O2(g)
α) Ποια θα ήταν η τιμή της πίεσης στους 1127oC αν δε γινό-
3.22. Αέριο μίγμα Ν2 και Η2 περιέχει 40% v/v Η2 και κατα- ταν καθόλου η διάσπαση του CO2;
λαμβάνει συνολικό όγκο 33,6 L (σε STP). Όταν το μίγμα β) Αν το CO2 είχε διασπαστεί πλήρως, ποια θα ήταν η πίεση
αυτό αντιδράσει σε κατάλληλες συνθήκες σχηματίζεται NH3 στο δοχείο;
με απόδοση 10%. Να υπολογιστεί η μάζα της NH3 που σχη- γ) Αν η απόδοση της διάσπασης είναι 25% ποια θα είναι η
ματίστηκε. τελική πίεση του μίγματος στην κατάσταση ισορροπίας;

3.23. Ισομοριακό μίγμα αποτελείται από τα αέρια SO2 και 3.29. Σε δοχείο όγκου V = 2 L εισάγονται ποσότητες από τα
ΝΟ2 και έχει μάζα 33 g. Το μίγμα εισάγεται σε κλειστό δο- σώματα Α(g) και Β(g) που αντιδρούν σύμφωνα με την εξί-
χείο υπό κατάλληλες συνθήκες, οπότε αποκαθίσταται η ι- σωση: A(g) + xB(g) yΓ(g). Στο διάγραμμα που ακολουθεί
σορροπία που περιγράφεται από την εξίσωση: εμφανίζονται οι καμπύλες αντίδρασης για τα τρία σώματα
SO2(g) + ΝΟ2(g) SΟ3(g) + NO(g) που συμμετέχουν στην ισορροπία:
Στην ισορροπία έχουν σχηματιστεί 0,2 mol SO3.
α) Ποιες οι ποσότητες (σε mol) των άλλων αερίων στη χη- [Α]
μική ισορροπία; 0,4
β) Ποια η απόδοση της αντίδρασης; c (Μ)
0,3
[Β]
3.24. λ mol SO2(g) και μ mol Ο2(g) εισάγονται σε δοχείο 0,2
όγκου V = 10 L και αποκαθίσταται η ισορροπία:
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) 0,1
[Γ]
Στη χημική ισορροπία προσδιορίστηκαν οι εξής συγκεντρώ-
σεις: [SO2] = 0,4 M, [O2] = 0,6 M και [SO3] = 0,8 Μ. t
α) Να υπολογιστούν οι αρχικές ποσότητες λ και μ. α) Ποιοι οι συντελεστές (x και y) των σωμάτων Β και Γ;
β) Να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης. β) Ποια η θεωρητική ποσότητα σχηματισμού του Γ;
γ) Ποια η απόδοση της αντίδρασης;

57
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

3.30. Μίγμα ΝΟ και Br2 αντιδρά σύμφωνα με τη χημική ι-
σορροπία: ΝΟ(g) + Br2(g) NOBr2(g). Βρέθηκε ότι στην
κατάσταση της ισορροπίας συνυπάρχουν ισομοριακές ποσό-
τητες ΝΟ και ΝΟΒr2, ενώ ο αριθμός mol του Βr2 είναι δι-
πλάσιος από τον αριθμό mol του ΝΟBr2.
α) Ποια η %v/v σύσταση του αρχικού μίγματος;
β) Ποια είναι η απόδοση της αντίδρασης;
γ) Ποιο είναι το κλάσμα του mol του ΝΟ που αντιδρά; Ποιο
το αντίστοιχο κλάσμα για το Br2;
3.31. Σε δοχείο σταθερού όγκου με κατάλληλο στερεό κα-
ταλύτη εισάγουμε 32 g Η2 και 112 g N2 και η πίεση είναι ίση
με P. H θερμοκρασία στο δοχείο διατηρείται σταθερή μέχρις
ότου αποκατασταθεί χημική ισορροπία μεταξύ του Η2, του
N2 και της ΝΗ3 που σχηματίζεται, οπότε η ολική πίεση γίνε-
ται ίση με 0,9P. Να υπολογιστούν:
α) Η σύσταση (σε mol) του μίγματος ισορροπίας.
β) Η %v/v σύσταση του μίγματος ισορροπίας.
γ) Η απόδοση της αντίδρασης.
3.32. Κάτω από ορισμένες συνθήκες το Ο2(g) αντιδρά με το
HCl(g) παράγοντας Cl2(g) και Η2Ο(g). Η αντίδραση είναι
αμφίδρομη και καταλήγει σε χημική ισορροπία που περι-
λαμβάνει και τα τέσσερα αέρια συστατικά.
α) Αν το αρχικό μίγμα αποτελείται από α mol HCl και β mol
Ο2 και x είναι το κλάσμα των mol του HCl που έχει μετα-
τραπεί σε Cl2 μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας, να
βρεθεί ο συνολικός αριθμός mol όλων των συστατικών της
ισορροπίας σαν συνάρτηση των α, β και x.
β) Αν το αρχικό μίγμα ήταν ισομοριακό και το ποσοστό του
ΗCl που αντέδρασε μέχρι την αποκατάσταση της ισορρο-
πίας είναι 80% να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης.
MIA ΕΙΔΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
3.33. To μονοξείδιο του αζώτου (ΝΟ) μπορεί να προκύψει
με οξείδωση της αμμωνίας από Ο2, σύμφωνα με την εξί-
σωση (χωρίς συντελεστές):
ΝΗ3(g) + Ο2(g) ΝΟ(g) + Η2Ο(g)
α) Να σημειώσετε ποιο στοιχείο οξειδώνεται και ποιο ανά-
γεται και να συμπληρώσετε την εξίσωση με τους απαραίτη-
τους συντελεστές.
β) Σε δοχείο, που βρίσκεται σε θερμοκρασία Τ, εισάγονται
100 mol ΝΗ3 και αέρας σε 20% περίσσεια σε σχέση με αυ-
τόν που απαιτείται για την πλήρη αντίδραση, σύμφωνα με
την παραπάνω εξίσωση. Nα υπολογιστεί ο συνολικός αριθ-
μός mol του αέρα που εισήχθηκε αρχικά στο δοχείο.
γ) Όταν αποκαταστάθηκε η χημική ισορροπία, η απόδοση
της αντίδρασης βρέθηκε ίση με 80%. Να υπολογιστεί η %
v/v αναλογία του μίγματος ισορροπίας σε ΝΗ3.
Ο αέρας αποτελείται από 80% v/v N2 και 20% v/v O2.

«Χημεία και… τέρατα (3): Πόλεμος και επιστήμη!

Ίσως δε μπορούμε να φανταστούμε ότι η έννοια των αντιστρεπτών αντιδράσεων και της χημικής
ισορροπίας οφείλεται στο Γάλλο στρατηλάτη Ναπολέοντα!
Το 1798 Ναπολέοντας ζήτησε από τον εξέχοντα Γάλλο χημικό Claude Louis Berthollet να τον
συνοδεύσει στην εκστρατεία του στην Αίγυπτο ως επιστημονικός σύμβουλος. Εκεί, ο Berthollet
παρατήρησε σε μία λίμνη με αλάτι (NaCl) σχηματισμό ανθρακικού νατρίου (Na2CO3) με μια αντί-
δραση αντίστροφη της πολύ γνωστής, από εκείνη την εποχή, αντίδρασης:
Na2CO3 + CaCl2 → CaCO3 + 2NaCl
Διαπίστωσε ότι αν και στο εργαστήριο η αντίδραση γινόταν πλήρως προς τα δεξιά, η αντίδραση
μπορούσε να γίνει και προς την αντίθετη κατεύθυνση. Απέδωσε το φαινόμενο αυτό στη μεγάλη
συγκέντρωση του νερού σε NaCl, χωρίς όμως να μπορεί να φανταστεί την έννοια της χημικής ισορ-
ροπίας.
Αργότερα, στα μέσα του 1800, οι Berthelot και Gilles έδειξαν ότι οι συγκεντρώσεις των αντι-
δρώντων επηρέαζαν τις συγκεντρώσεις των προϊόντων στις διάφορες χημικές αντιδράσεις, ενώ λίγο
αργότερα οι Guldberg και Waage έδειξαν ότι μία αντίδραση μπορεί να οδηγηθεί σε χημική ισορ-
ροπία από οποιαδήποτε κατεύθυνση.
Το 1877 ο van't Hoff θεμελίωσε την ισχύ του νόμου της χημικής ισορροπίας (βλ. ενότητα 6).
Έδειξε ότι η κατάσταση της χημικής ισορροπίας είναι συνάρτηση των συγκεντρώσεων των αντι-
δρώντων και μάλιστα ότι στην έκφραση του νόμου της ισορροπίας οι συγκεντρώσεις εμφανίζονται
ως δυνάμεις των συντελεστών των αντιδρώντων και των προϊόντων της χημικής εξίσωσης.

58
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-3, να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

1. Σε δοχείο εισάγονται 1,2 mol σώματος A και 0,5 mol σώματος B και πραγματοποιείται η αντίδραση:
3A + B A3B
Ποια είναι η θεωρητική ποσότητα του σώματος Α3Β, αν η αντίδραση ήταν πλήρης και μονόδρομη;
A) 0,5 mol B) 1,2 mol Γ) 0,4 mol Δ) 1,7 mol

2. Σε δοχείο 1 L εισάγονται 0,1 mol O2 και 0,1 mol SO3, οπότε αποκαθίσταται η ισορροπία:
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g)
Ποια από τις επόμενες σχέσεις θα είναι οπωσδήποτε σωστή στην ισορροπία;
Α) [SO2] = [O2] = [SO3] Β) [O2] < [SO3] Γ) [SO3] < [O2] Δ) [O2] = 2·[SO3]

3. Για την ισορροπία, SO2(g) + NO2(g) SO3(g) + NO(g), δίνονται τα δεδομένα του πίνακα που ακολουθεί:
Μ [SO2] [NO2] [SO3] [NO]
Αρχικές α β − −
Χ.Ι. x y ω ω
Με βάση τα δεδομένα αυτά, ποια από τις παρακάτω σχέσεις θα ισχύει;
Α) x = ω Β) x = y Γ) α – x = ω Δ) x + y = 2ω E) β – y = 2ω

4. 3 mol A(g) και x mol B(g) εισάγονται σε δοχείο και αποκαθίσταται η χημική ισορροπία που αποδίδεται από την εξίσωση:
2Α(g) + Β(g) Γ(g)
Στη χημική ισορροπία προσδιορίστηκαν 1 mol Γ(g). Για την ισορροπία αυτή ισχύει:
Α) Η αρχική ποσότητα του B είναι μεγαλύτερη από 1 mol
Β) Η ποσότητα του Α στη ισορροπία είναι ίση με 2 mol
Γ) H απόδοση της αντίδρασης είναι α = 2/3
Δ) Η απόδοση της αντίδρασης είναι α = 1/x

5. Σε έναν αντιδραστήρα εισάγεται μίγμα N2(g) και H2(g) και το μίγμα θερμαίνεται σε θερμοκρασία Τ, οπότε αποκαθίσταται η
ισορροπία που περιγράφεται από την εξίσωση:
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Στο μίγμα ισορροπίας προσδιορίστηκαν 2 mol H2(g), 0,2 mol N2(g) και 0,4 mol NH3(g). Να υπολογιστούν:
α) Οι αρχικές ποσότητες (σε mol) των δύο αντιδρώντων συστατικών.
β) Η απόδοση της αντίδρασης.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

59
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

6. Σε κλειστό δοχείο όγκου V = 10 L εισάγονται 4 mol COCl2, οπότε υπό σταθερή θερμοκρασία Τ = 500 K, αποκαθίσταται η
ισορροπία: COCl2(g) CO(g) + Cl2(g).
Το αέριο μίγμα ισορροπίας ασκεί πίεση 24,6 atm. Να υπολογίσετε:
α) Την απόδοση της αντίδρασης.
β) Τον όγκο διαλύματος KMnO4 συγκέντρωσης 0,2 M, οξινισμένου με H2SO4, που απαιτείται για την οξείδωση της ποσότητας
του CO που παράγεται από την παραπάνω ισορροπία.
R = 0,082 atm·L/mol·K.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
0,6
7. Σε δοχείο σταθερού όγκου 1 L εισάγουμε 0,5 mol Α(g), οπότε αποκαθίσταται η
ισορροπία: c(Μ) 1
2A(g) B(g) + λΓ(g)
0,4
Οι καμπύλες αντίδρασης για τα σώματα Α, Β και Γ δίνονται στα διαγράμματα που
ακολουθούν. 2
α) Σε ποιο από τα σώματα της αντίδρασης αντιστοιχεί η κάθε καμπύλη 1, 2 και 3;
Ποια η τιμή του συντελεστή λ; 0,2
β) Ποια ποσότητα (σε mol) από τα προϊόντα Β και Γ θα σχηματίζονταν αν η αντί-
δραση ήταν μονόδρομη; 3
γ) Να προσδιοριστεί η απόδοση της αντίδρασης.
t (s)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

60
 ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER
4  
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

Εισαγωγή

Είδαμε στην προηγούμενη ενότητα τι συμβαίνει όταν σε μία αμφίδρομη αντίδραση έχει
αποκατασταθεί χημική ισορροπία:
 Τα αντιδρώντα και τα προϊόντα συνυπάρχουν και μάλιστα οι ποσότητές τους παραμέ-
νουν αναλλοίωτες με την πάροδο του χρόνου, εκτός αν αλλάξουν οι συνθήκες του πει-
ράματος.
 Οι δύο αντίθετης φοράς αντιδράσεις εξελίσσονται ταυτόχρονα και μάλιστα με τις ίδιες
ταχύτητες (υ1 = υ2).

Τι θα γίνει, όμως, αν σε μία χημική ισορροπία αλλάξουν οι συνθήκες που την καθορίζουν;
Προσέξτε το παράδειγμα που ακολουθεί.
Ας υποθέσουμε ότι σε ένα κλειστό δοχείο έχει αποκατασταθεί η «γνωστή» ισορροπία,

υ1 

Η2(g) + I2(g)      2HI(g)  (υ1 = υ2) 

υ2 

υπό σταθερή θερμοκρασία και πίεση. Προσθέτουμε «ξαφνικά» στο δοχείο κάποια επι-
πλέον ποσότητα Η2(g), οπότε η [Η2] θα αυξηθεί. Έτσι, η ταχύτητα της αντίδρασης προς
τα δεξιά (υ1) θα γίνει στιγμιαία μεγαλύτερη από την ταχύτητα της αντίδρασης προς τα
αριστερά (υ2) με αποτέλεσμα να σχηματίζεται μεγαλύτερη ποσότητα ΗΙ:
Επιπλέον 
Η2     υ1 

Η2(g) + I2(g)   2HI(g)  

Νέα υ2 
υ1 Χ.Ι.
υ Με την πάροδο του χρόνου η υ1 μειώνεται ενώ η υ2 αυξάνεται, οπότε θα έλθει κάποια
στιγμή όπου οι δύο ταχύτητες θα εξισωθούν και πάλι και θα αποκατασταθεί νέα ισορρο-
προσθήκη πία στην οποία οι νέες συγκεντρώσεις των Η2, I2 και HI θα παραμένουν από κει και πέρα
υ2 Η2 αναλλοίωτες! Καθώς στη νέα αυτή «θέση» της ισορροπίας υπάρχει μεγαλύτερη ποσό-
τητα ΗΙ, λέμε ότι η χημική ισορροπία «μετατοπίστηκε» προς τα δεξιά.
t

61
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4.1 Παράγοντες που επηρεάζουν τη θέση χημικής ισορροπίας

Γενικά, η θέση μιας χημικής ισορροπίας επηρεάζεται από τους εξής παράγοντες (συντελε-
στές):

α) Συγκέντρωση των αντιδρώντων ή των προϊόντων.

β) Πίεση.
γ) Θερμοκρασία.

Η μεταβολή της θέσης μιας ισορροπίας (αν δηλαδή θα μετατοπιστεί προς τα δεξιά ή προς
τα αριστερά με στόχο την αποκατάσταση νέας ισορροπίας) με την μεταβολή κάποιου πα-
ράγοντα που την καθορίζει, μπορεί να προβλεφθεί με βάση την αρχή Le Châtelier. Σύμ-
φωνα με την αρχή αυτή:

«Όταν μεταβάλλουμε ένα από τους συντελεστές μιας χημικής ισορροπίας (συγκέντρωση, πί- Henri Louis Le Châtelier.
Γάλλος χημικός που γεννή-
εση, θερμοκρασία) η θέση της ισορροπίας αυτής μετατοπίζεται προς εκείνη την κατεύθυνση θηκε και έζησε στο Παρίσι
που τείνει να αναιρέσει τη μεταβολή που επιφέραμε». (1850-1936).

«Ακατανόητη», ε; Ας δούμε κάθε ένα παράγοντα ξεχωριστά.

Για να εφαρμοστεί η αρχή Le
4.2 Η συγκέντρωση ως παράγοντας της χημικής ισορροπίας Chatelier θα πρέπει να έχω ήδη
μία χημική ισορροπία και να
«πειράξω» ένα από τους παρά-
Θα χρησιμοποιήσουμε το «κλασσικό» μας παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι σε κάποιο
γοντες που την καθορίζουν
δοχείο, που ήδη έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία, (συγκέντρωση, πίεση, θερμο-
κρασία).
2ΗΙ(g)   H2(g) + I2(g) 

συνυπάρχουν 16 mol HI, 2 mol H2 και 2 mol I2. Μεταβάλλουμε τη συγκέντρωση του ΗΙ
με προσθήκη π.χ. 4 mol ΗΙ επιπλέον.
Αυξήσαμε την ποσότητα ΗΙ; Η
ισορροπία «πηγαίνει» προς ε-
mol  2ΗΙ(g)      H2(g)   +   I2(g)    κείνη την κατεύθυνση που κα-
Χ.Ι. 16 2 2 ταναλώνεται ΗΙ, δηλαδή προς
τα δεξιά.
Προσθέτω +4

Με την προσθήκη αυτή, λοιπόν, η ισορροπία διαταράσσεται. Για να αποκατασταθεί νέα

χημική ισορροπία, και σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier, εξελίσσεται αντίδραση προς τα Η λέξη «τείνει» εννοεί ότι με
την προσθήκη των επιπλέον 4
δεξιά (κάποια ποσότητα ΗΙ διασπάται). Με άλλα λόγια, η ισορροπία τείνει να αναιρέσει mol HI η αντίδραση οδεύει
τη μεταβολή που επιφέραμε: προς τα δεξιά, με σκοπό η πο-
σότητα του ΗΙ στη νέα Χ.Ι. να
«πλησιάσει» εκ νέου την αρ-
χική ποσότητα των 16 mol,
mol 2ΗΙ(g)       H2(g)   +   I2(g)    χωρίς όμως να το «καταφέ-
Αρχική Χ.Ι. 16 2 2 ρει»!
Προσθέτω +4
Μεταβολές ‒2x +x +x
Νέα Χ.Ι. 20 ‒ 2x 2+x 2+x

Γενικά, σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier, η μεταβολή της συγκέντρωσης σε ένα ή πε-
ρισσότερα από τα σώματα που συμμετέχουν στην ισορροπία, μετατοπίζει την ισορροπία:

62
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER
Τα στερεά θεωρείται ότι έχουν
«σταθερή συγκέντρωση» (1
Μ), ανεξάρτητα με την ποσό-
τητά τους. Έτσι, αν σε μία ι-
σορροπία που συμπεριλαμβά-
νει στερεό σώμα, αυξήσουμε ή
μειώσουμε τη ποσότητά του, η
ισορροπία δε διαταράσσεται!
  
 Προς τα δεξιά, αν αυξήσουμε τη συγκέντρωση ενός αντιδρώντος.
 Προς τα αριστερά, αν μειώσουμε τη συγκέντρωση ενός αντιδρώντος.
 Προς τα αριστερά, αν αυξήσουμε τη συγκέντρωση ενός προϊόντος.
 Προς τα δεξιά, αν μειώσουμε τη συγκέντρωση ενός προϊόντος.
Εφαρμογή 1
Έστω ότι σε κάποιο δοχείο σταθερού όγκου, υπό σταθερή θερμοκρασία, έχει αποκαταστα-
θεί η ισορροπία: Ν2(g)  +  3H2(g)    2NH3(g). Πως θα μεταβληθεί η θέση της χημικής
ισορροπίας:
α) Αν προσθέσουμε επιπλέον ποσότητα Ν2.
β) Αν προσθέσουμε επιπλέον ποσότητα NH3.
γ) Αν αφαιρέσουμε κάποια ποσότητα NH3 (π.χ. με υγροποίησή της, οπότε απομακρύνεται
από τον κύκλο της ισορροπίας).
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα δεξιά, ώστε να καταναλωθεί μέρος της ποσότητας
του Ν2 που προσθέσαμε.
β) Θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα αριστερά, ώστε να καταναλωθεί μέρος της ποσότητας
της ΝΗ3 που προσθέσαμε.
γ) Θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα δεξιά, ώστε να αναπληρωθεί μέρος της ποσότητας της
ΝΗ3 που αφαιρέσαμε με την υγροποίηση.
Εφαρμογή 2
Έστω ότι σε κάποιο δοχείο σταθερού όγκου, υπό σταθερή θερμοκρασία, έχει αποκαταστα-
θεί η ισορροπία: CaCO3(s)   CaO(s) + CO2(g). Πως μπορούμε να οδηγήσουμε την αντί-
δραση προς τα δεξιά (να παράγουμε, δηλαδή, μεγαλύτερη ποσότητα CaO);
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Δε μπορούμε να προσθέσουμε επιπλέον ποσότητα CaCO3 γιατί είναι στερεό και δε με-
ταβάλλει τη θέση της χημικής ισορροπίας. Μπορούμε, όμως, να αφαιρέσουμε ποσότητα
CO2(g), οπότε σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς τα
δεξιά, παράγοντας επιπλέον ποσότητα CaO.
4.3 Η πίεση ως παράγοντας της χημικής ισορροπίας
Η πίεση είναι παράγοντας της χημικής ισορροπίας, αλλά για να ισχύει αυτό θα πρέπει να
ισχύουν οι εξής προϋποθέσεις:
1. Να συμμετέχουν στην ισορροπία αέριες ουσίες (έστω και ένα αέριο ως αντιδρών ή
προϊόν).
2. Κατά την αντίδραση να παρατηρείται μεταβολή του αριθμού των mol των αερίων.
3. Να μεταβάλλουμε την πίεση με μεταβολή του όγκου του δοχείου στο οποίο διεξά-
γεται η αντίδραση.
Αν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις, τότε η αρχή Le Châtelier εφαρμόζεται στην πε-
ρίπτωση αυτή ως εξής:
63
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Σε ένα σύστημα που βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας, η αύξηση της πίεσης υπό στα-
θερή θερμοκρασία, μετατοπίζει την ισορροπία προς την κατεύθυνση όπου έχουμε τα λιγό-
τερα mol αερίων. Επίσης, η μείωση της πίεσης μετατοπίζει την ισορροπία προς την κατεύ-
θυνση, όπου έχουμε περισσότερα mol των αερίων.

Ας διασαφηνίσουμε την «ιστορία» με δύο παραδείγματα:

Παράδειγμα 1: Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: 2ΗΙ(g)   H2(g) +  Ι2(g).

Πως θα μεταβληθεί η θέση της χημικής ισορροπίας, αν π.χ. μειώσουμε την πίεση στο δο-
χείο (με αύξηση του όγκου) διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία; Η 1η και η 3η από τις
παραπάνω προϋποθέσεις ισχύουν. Για να εξετάσουμε και τη δεύτερη:

Δεν υπάρχει μεταβολή των mol 
των αερίων (2 = 1 + 1) 

                     2ΗΙ(g)   H2(g) +  Ι2(g) 

Καθώς δεν παρατηρείται μεταβολή του αριθμού των mol των αερίων, από τα αριστερά
προς τα δεξιά (ή και το αντίστροφο), η πίεση δεν παίζει ρόλο στη θέση της ισορροπίας και
η αύξησή της δε μεταβάλλει τις ποσότητες των αντιδρώντων και των προϊόντων.

Παράδειγμα 2: Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: Ν2(g) + 3H2(g)  2NH3(g).

Πως θα μεταβληθεί η θέση της χημικής ισορροπίας αν π.χ. αυξήσουμε την πίεση στο δο-
χείο (με μείωση του όγκου) διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία;

Στην περίπτωση αυτή όλες οι προϋποθέσεις ισχύουν:

αύξηση των mol  των αερίων  μείωση των mol των αερίων 
(1 + 3 > 2)  (2 < 1 + 3) 
Ν2(g)  + 3H2(g)  2NH3(g) 

Έτσι, σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier, η αύξηση της πίεσης θα οδηγήσει στην ισορρο-
πία προς τον μικρότερο (συνολικά) αριθμό mol αερίων, δηλαδή προς τα δεξιά. αυξάνοντας
με τον τρόπο αυτό την απόδοση σχηματισμού της ΝΗ3.

Έχουμε τη Χ.Ι.:
2NH3(g)   3H2(g) + N2(g) 

Αυξάνουμε την πίεση

Νέα Χ.Ι.:
παράγονται περισσότερα mol
ΝΗ3

64
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

Εφαρμογή 3

Σε ποιά από τις παρακάτω ισορροπίες, η πίεση είναι παράγοντας της ισορροπίας;

Προσέξτε ότι ο Fe και το 2SO2(g)  + Ο2(g)   2SΟ3(g) 

Fe3O4 είναι στερεά, όχι αέρια!
3Fe(s) + 4H2O(g)   Fe3O4(s) + 4H2(g) 
 

Στην ισορροπία αυτή, πως μεταβάλλεται η θέση της, αν μειώσουμε τον όγκο του δοχείου,
υπό σταθερή θερμοκρασία;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Παρατηρούμε ότι στη 2η ισορροπία δεν έχουμε μεταβολή του αριθμού των mol των αε-
ρίων: 4 mol H2O(g) έναντι 4 mol Η2(g). Αντίθετα, στην 1η ισορροπία έχουμε 3 mol συ-
νολικά αερίων στο πρώτο μέλος, έναντι 2 mol αερίων στο δεύτερο μέλος. Έτσι στην 1η
ισορροπία η πίεση είναι παράγοντας της ισορροπίας.
Αν στην 1η ισορροπία μειώσουμε τον όγκο του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία,
η πίεση θα αυξηθεί και η θέση της ισορροπίας θα μετατοπιστεί προς τα δεξιά (λιγότερα
mol αερίων).

4.4 Η θερμοκρασία ως παράγοντας της χημικής ισορροπίας

Η αντίδραση προς τα δεξιά εί- Σε κλειστό δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:
ναι ενδόθερμη (ΔΗ > 0), ενώ
αυτή προς τα αριστερά είναι Ν2O4(g)   2ΝO2(g) , ΔΗ > 0
εξώθερμη (ΔΗ < 0)!
Το πρόσημο της ενθαλπίας σε
(άχρωμο) (καστανό)
μία ισορροπία αντιστοιχεί πά-
ντα για την αντίδραση προς τα Παρατηρούμε ότι στους 0οC το περιεχόμενο του δοχείου είναι σχεδόν άχρωμο, ενώ στους
δεξιά. 60οC σκούρο καστανό!

Με άλλα λόγια, η αύξηση της θερμοκρασίας του συστήματος της χημικής ισορροπίας
οδηγεί την αντίδραση προς τα δεξιά (παραγωγή επιπλέον ποσότητας ΝΟ2), ενώ αντί-
στροφα η μείωση της θερμοκρασίας οδηγεί την αντίδραση προς τα αριστερά (μείωση της
ποσότητας του ΝΟ2 με ταυτόχρονη μείωση της έντασης του χρωματισμού).

Η αντίδραση προς τα δεξιά εί- Τα πράγματα, όμως, είναι «ανάποδα» στη χημική ισορροπία:
ναι εξώθερμη, ενώ αυτή προς τα
αριστερά είναι ενδόθερμη (ΔΗ
= +198kJ)!
2SO2(g) + O2(g)   2SO3(g) , ΔΗ = −198 kJ 

Παρατηρούμε ότι αν μειώσουμε την θερμοκρασία της αντίδρασης η χημική ισορροπία

μετατοπίζεται προς τα δεξιά, ενώ αν αυξήσουμε θερμοκρασία της αντίδρασης η χημική
ισορροπία μετατοπίζεται προς τα αριστερά. Και στην περίπτωση αυτή τα φαινόμενα ε-
ξηγούνται με βάση την αρχή Le Châtelier σύμφωνα με την οποία:
65
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Η αύξηση της θερμοκρασίας οδηγεί την ισορροπία προς την κατεύθυνση που απορροφάται
θερμότητα (ενδόθερμη κατεύθυνση), ενώ η μείωση της θερμοκρασίας οδηγεί την ισορρο-
πία προς την κατεύθυνση που εκλύεται θερμότητα (εξώθερμη κατεύθυνση).

Εφαρμογή 4

Τα ιόντα του δισθενούς κοβαλτίου, Co2+, απαντώνται στα υδατικά τους διαλύματα με τη
μορφή των συμπλόκων ιόντων τους, [Co(H2O)6] 2+, που έχουν ροζ χρώμα. Αν σε ένα τέτοιο
διάλυμα προσθέσουμε ιόντα χλωρίου (π.χ. με τη μορφή NaCl) αποκαθίσταται η ισορροπία:

Co(H2O)6 2+(aq)  +  4Cl−(aq)   CoCl4 2−(aq)  +  6H2O(ℓ) 
(ροζ) (μπλε)
Το διάλυμα της ισορροπίας στη συνηθισμένη θερμοκρασία εμφανίζεται μπλε, ενώ αν ψυχθεί
(π.χ. με πάγο) χρωματίζεται ροζ. Εξηγείστε αν η αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη ή
εξώθερμη.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Παρατηρούμε ότι η μείωση της θερμοκρασίας οδηγεί την ισορροπία προς τα αριστερά.
Άρα, η αντίδραση προς τα αριστερά θα είναι εξώθερμη, οπότε η αντίδραση προς τα δεξιά
θα είναι ενδόθερμη.

4.5 Εισαγωγή αδρανούς αερίου σε μία χημική ισορροπία

Ένα αδρανές αέριο (π.χ. ένα ευγενές αέριο, Ηe, Ne, Ar κτλ.) είναι αυτό που δεν αντιδρά
με κανένα από τα συστατικά μιας χημικής ισορροπίας. Η προσθήκη ενός τέτοιου αερίου
σε ένα κλειστό χημικό σύστημα σε ισορροπία μπορεί να προκαλέσει ή να μην προκαλέσει
μετατόπιση της θέση μιας χημικής ισορροπίας.
Ας θεωρήσουμε την ισορροπία: N2(g) + 3H2(g)   2NH3(g). Διακρίνουμε τις εξής δύο
περιπτώσεις:

1η περίπτωση: Το αδρανές αέριο (π.χ. το He) εισάγεται υπό σταθερό όγκο. Στην περί-
πτωση αυτή οι συγκεντρώσεις των συστατικών της χημικής ισορροπίας δε μεταβάλλονται,
αν και η συνολική πίεση αυξάνεται (θυμηθείτε τι είπαμε παραπάνω για την πίεση ως πα-
ράγοντα μιας χημικής ισορροπίας: θα πρέπει να μεταβάλλεται με μεταβολή του όγκου !).
Επομένως, δεν υπάρχει μετατόπιση στη θέση της χημικής ισορροπίας.

2η περίπτωση: Το αδρανές αέριο εισάγεται υπό σταθερή πίεση, οπότε έχουμε αύξηση
όγκου. Και στην περίπτωση αυτή το He δεν αλληλεπιδρά με τα συστατικά της χημικής
ισορροπίας, αλλά καθώς ο όγκος αυξάνεται, όλες οι συγκεντρώσεις μειώνονται και το σύ-
στημα δεν είναι πια σε ισορροπία.
Θα δείξουμε στην επόμενη ενότητα ότι η χημική ισορροπία θα μετατοπιστεί προς την κα-
τεύθυνση που παράγονται περισσότερα mol αερίων, δηλαδή στην περίπτωσή μας προς τα
αριστερά, μέχρις ότου να αποκατασταθεί νέα χημική ισορροπία.

66
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Σε κλειστό δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:

2SO2(g) + O2(g)   2SO3(g) ,  ΔΗ = −198 kJ

 

Ποιες από τις τρεις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστές;

α) Αν προσθέσουμε επιπλέον ποσότητα Ο2, η ποσότητα του SO3 θα ελαττωθεί.
β) Αν αυξήσουμε τη θερμοκρασία, η ποσότητα του SO3 θα ελαττωθεί.
γ) Αν αυξήσουμε τον όγκο του δοχείου, η ποσότητα του SO3 θα ελαττωθεί.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η προσθήκη επιπλέον ποσότητας Ο2 θα οδηγήσει την ισορροπία προς τα δεξιά, ώστε
να καταναλωθεί κάποια ποσότητά του. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα η ποσότητα του SO3
να αυξηθεί και επομένως η πρόταση είναι λανθασμένη.
β) Με την αύξηση της θερμοκρασίας η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς την κατεύθυνση
προς την οποία απορροφάται θερμότητα, δηλαδή προς τα αριστερά με αποτέλεσμα η πο-
σότητα του SO3 να ελαττωθεί (σωστή πρόταση).
γ) Η αύξηση του όγκου του δοχείου έχει ως αποτέλεσμα την μείωση της πίεσης. Σύμφωνα
με την αρχή Le Châtelier, η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς την κατεύθυνση που αυξά-
νεται ο αριθμός mol των αερίων, δηλαδή προς τα αριστερά (2 + 1 = 3 mol, έναντι 2 mol).
Η πρόταση είναι, επομένως, σωστή.

2. Έστω η ισορροπία που περιγράφεται από την εξίσωση:

2SO2(g) + O2(g)   2SO3(g) , ΔΗ = −47 kcal 

 

Ποια από τις επόμενες μεταβολές σε ένα μίγμα ισορροπίας SO2, O2 και SO3 θα προ-
καλέσει αύξηση της ποσότητας του SO3;
α) Αύξηση της θερμοκρασίας.
β) Ελάττωση του όγκου του δοχείου υπό σταθερή θερμοκρασία.
γ) Αφαίρεση ποσότητας O2 από το δοχείο (V, T σταθερά).
δ) Προσθήκη αδρανούς (ευγενούς) αερίου, π.χ. He (V, T σταθερά).

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Για να αυξηθεί η ποσότητα του SO3 θα πρέπει η ισορροπία να μετατοπιστεί προς τα δεξιά.

α) Η αύξηση της θερμοκρασίας θα μετατοπίσει τη θέση της χημικής ισορροπίας προς τα

αριστερά (προς την ενδόθερμη κατεύθυνση).
β) Η ελάττωση του όγκου του δοχείου υπό σταθερή θερμοκρασία θα έχει ως αποτέλεσμα
την αύξηση της πίεσης και τη μετατόπιση της θέσης της χημικής ισορροπίας προς τα
δεξιά.
γ) Αφαίρεση ποσότητας O2 από το δοχείο υπό σταθερό όγκο και σταθερή θερμοκρασία
θα οδηγήσει την ισορροπία προς τα αριστερά.
δ) Η προσθήκη αδρανούς αερίου υπό σταθερό όγκο και υπό σταθερή θερμοκρασία δε θα
μεταβάλλει τη θέση της χημικής ισορροπίας.
Επομένως, σωστή απάντηση είναι η β.

67
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

3. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία: CH4 + H2O   CH3OH + H2.

Πως θα επηρεάσει η αύξηση της πίεσης τη θέση της χημικής ισορροπίας, i. στους
50°C, ii. στους 75° και iii. στους 120°C. Δίνονται τα σημεία βρασμού: CH4: −161°C,
H2O: 100°C, CH3OH: 65°, H2: −253°C.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
i. Στους 50°C η ισορροπία περιγράφεται από την εξίσωση,

CH4(g) + H2O(ℓ)   CH3OH(ℓ) + H2(g) 

καθώς το Η2Ο και η CH3OH είναι σε υγρή κατάσταση. Η αύξηση της πίεσης δεν θα με-
τατοπίσει τη θέση της ισορροπίας καθώς ο αριθμός των mol των αερίων δεξιά και αρι-
στερά είναι ο ίδιος.

ii. Στους 75°C η ισορροπία περιγράφεται από την εξίσωση:

CH4(g) + H2O(ℓ)   CH3OH(g) + H2(g) 

καθώς η CH3OH είναι πια σε αέρια κατάσταση. Η αύξηση της πίεσης θα μετατοπίσει τη
θέση της ισορροπίας προς τα αριστερά καθώς προς την κατεύθυνση αυτή έχουμε μείωση
του αριθμού των mol των αερίων (1 mol έναντι 2 mol).
iii. Στους 120°C η ισορροπία περιγράφεται από την εξίσωση:

CH4(g) + H2O(g)   CH3OH(g) + H2(g) 

καθώς και το Η2Ο και η CH3OH είναι σε αέρια κατάσταση. Η αύξηση της πίεσης δεν θα
μετατοπίσει στην περίπτωση αυτή τη θέση της ισορροπίας, καθώς ο αριθμός των mol των
αερίων δεξιά και αριστερά είναι ο ίδιος (από 2 mol).

4. Δοχείο περιέχει μίγμα των αερίων HCl, Ο2, Η2Ο και Cl2 σε κατάσταση χημικής
ισορροπίας στους 400οC, σύμφωνα με την εξίσωση:

4HCl(g) + Ο2(g)   2Η2Ο(g) + 2Cl2(g) , ΔΗ = −114 kJ 

Πώς μεταβάλλεται η ποσότητα του χλωρίου (Cl2), αν:

α) Προσθέσουμε ποσότητα Ο2 στο μίγμα ισορροπίας, χωρίς μεταβολή του όγκου του
δοχείου και της θερμοκρασίας.
β) Διπλασιάσουμε τον όγκο του δοχείου, χωρίς μεταβολή της θερμοκρασίας.
γ) Αυξήσουμε τη θερμοκρασία, χωρίς μεταβολή του όγκου του δοχείου.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Με την προσθήκη επιπλέον ποσότητας Ο2 στο μίγμα ισορροπίας, χωρίς μεταβολή του
όγκου του δοχείου και της θερμοκρασίας, η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς τα δεξιά, ο-
πότε η ποσότητα του Cl2 θα αυξηθεί.

β) Αν ο όγκος του δοχείου διπλασιασθεί χωρίς μεταβολή της θερμοκρασίας, η πίεση θα

μειωθεί και η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς τα αριστερά (περισσότερα mol αερίων, 5
έναντι 4). Επομένως, η ποσότητα του Cl2 θα μειωθεί.

γ) Με την αύξηση της θερμοκρασίας, χωρίς μεταβολή όγκου, η ισορροπία θα μετατοπιστεί

προς τα αριστερά, οπότε η ποσότητα του Cl2 θα μειωθεί.

68
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

5. Σε δοχείο όγκου V, που βρίσκεται στους θοC, περιέχονται x mol N2O4 και y mol
NO2 (x  y) σε κατάσταση ισορροπίας σύμφωνα με την εξίσωση:

N2O4(g)   2NO2(g) , ΔΗ > 0 
 

Τη χρονική στιγμή t1 μεταβάλλεται ένας από τους συντελεστές της χημικής ισορροπίας, οπότε
οι συγκεντρώσεις των δύο αερίων μεταβάλλονται σε συνάρτηση με το χρόνο σύμφωνα με το
παρακάτω διάγραμμα:

Ο συντελεστής στο ΝΟ2 είναι

2, ενώ στο Ν2Ο4 είναι 1. Αυτό
σημαίνει ότι η μεταβολή της
συγκέντρωσης του ΝΟ2 (αύ-
ξηση ή μείωση) θα είναι δι-
πλάσια από τη μεταβολή στη
συγκέντρωση του Ν2Ο4 (μεί-
ωση ή αύξηση). Και αυτό α-
νεξάρτητα αν η ισορροπία με-
τατοπίζεται δεξιά ή αριστερά.

Να εξηγήσετε ποιον από τους συντελεστές της χημικής ισορροπίας μεταβάλλαμε και
με ποιο τρόπο.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Τη χρονική στιγμή t1 η συγκέντρωση ενός από τα δύο συστατικά αυξάνεται ακαριαία.
Άρα, προφανώς, αυξήσαμε τη συγκέντρωση του συστατικού αυτού. Το συστατικό αυτό
θα πρέπει να είναι το ΝΟ2, καθώς από τη χρονική στιγμή t1 μέχρι τη χρονική στιγμή t2,
οπότε και αποκαθίσταται η νέα χημική ισορροπία, η μεταβολή στη συγκέντρωσή του
είναι διπλάσια από τη μεταβολή της συγκέντρωσης του άλλου συστατικού (του Ν2Ο4).
Πράγματι. Αν στο δοχείο της αντίδρασης προσθέσουμε επιπλέον ποσότητα ΝΟ2 η συ-
γκέντρωσή του θα αυξηθεί και η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς τα αριστερά, ώστε να
καταναλωθεί μέρος της ποσότητας του. Έτσι μετά τη στιγμιαία αύξηση της [ΝΟ2] αυτή
θα αρχίσει να μειώνεται μέχρι τη χρονική στιγμή t2, οπότε και θα έχει αποκατασταθεί νέα
ισορροπία. Βέβαια, σε όλη τη διάρκεια της αποκατάστασης της νέας ισορροπίας (από t1
μέχρι t2), η [Ν2Ο4] θα αυξάνεται συνεχώς.

6. Σε δύο διαφορετικά δοχεία Δ1 και Δ2 με όγκους V1 και V2, αντίστοιχα, έχουν απο-
κατασταθεί οι ισορροπίες:

Η2(g)  + Ι2(g)   2HΙ (g) και 
Ν2(g) + 3H2(g)   2NH3(g) 
 

Η ολική πίεση έχει και στα δύο συστήματα την ίδια τιμή Ρ. Αν διπλασιάσουμε τους
όγκους και των δύο δοχείων, διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία, για τις τελικές
πιέσεις Ρ1 και Ρ2, μετά την αποκατάσταση των νέων ισορροπιών στα δύο δοχεία Δ1
και Δ2 αντίστοιχα, θα ισχύει:
Α) Ρ1 = Ρ/2 και Ρ/2  Ρ2  Ρ Β) Ρ1 = Ρ και Ρ2 > Ρ/2
Γ) Ρ1 = Ρ2 = Ρ/2 Δ) Ρ1 = Ρ2 = Ρ

69
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Καλύτερα να δούμε τις δύο ισορροπίες ξεχωριστά. Η 1η ισορροπία δεν επηρεάζεται από
τη μεταβολή της πίεσης, καθώς ο αριθμός των mol των αερίων δεξιά και αριστερά είναι ο
ίδιος. Αν στην ισορροπία αυτή διπλασιάσουμε τον όγκο του δοχείου υπό σταθερή τη θερ-
μοκρασία, η πίεση από Ρ θα γίνει ακαριαία Ρ/2, αλλά καθώς η ισορροπία δε μετατοπίζεται
θα παραμείνει στην τιμή αυτή.

Τα πράγματα είναι διαφορετικά για τη 2η ισορροπία. Αν στην ισορροπία αυτή διπλασιά-

σουμε τον όγκο του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία, πάλι η πίεση από Ρ θα γίνει ακα-
ριαία Ρ/2. Αλλά η μείωση της πίεσης θα οδηγήσει την ισορροπία προς τα αριστερά (προς
τα περισσότερα mol αερίων). Έτσι, στο νέο όγκο 2V2 τα συνολικά mol θα αυξάνονται
συνεχώς μέχρι να αποκατασταθεί νέα χημική ισορροπία, οπότε και η τελική πίεση θα είναι
μεγαλύτερη από P/2. Καθώς, όμως, η μεταβολή τείνει να αναιρεθεί, η πίεση δεν πρόκειται
να φθάσει ποτέ την αρχική τιμή Ρ. Με άλλα λόγια, σωστή είναι η επιλογή Α.

SORRY,
I’VE GOT TO GO…

70
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

4.1. Το σύνολο των παραγόντων από τους οποίους επηρεάζε- A) C(s) + H2O(g)   CO(g) + H2(g)
ται η ισορροπία, 3C2H2(g)   C6H6(g) , ΔH > 0, είναι: Β) H2(g) + I2(g)   2HI(g) 
A) η πίεση και η θερμοκρασία Γ) 4NH3(g) + 5O2(g)   4NO(g) + 6H2O(g) 
B) οι συγκεντρώσεις του C2H2 και του C6H6 Δ) 3O2(g)   2O3(g)
Γ) οι συγκεντρώσεις των C2H2 και C6H6, η πίεση και η θερ-
μοκρασία 4.7. Έστω η ισορροπία:
Δ) η ποσότητα του καταλύτη (Fe), η πίεση και η θερμοκρα- 4NH3(g) + 3O2(g)   2N2(g) + 6H2O(g) , ΔH = ‒1268 kJ 
σία Ποια μεταβολή θα προκαλέσει μετατόπιση της ισορροπίας
προς τα δεξιά;
4.2. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: A) Αύξηση της θερμοκρασίας.
3Fe(s) + 4H2O(g)   Fe3O4(s) + 4H2(g) , ΔΗ < 0  Β) Μείωση του όγκου του δοχείου της αντίδρασης υπό στα-
Ποια από τις παρακάτω μεταβολές έχει σαν αποτέλεσμα την θερή θερμοκρασία
αύξηση της ποσότητας του Η2 που περιέχεται στο δοχείο; Γ) Προσθήκη καταλύτη
A) Η αύξηση της πίεσης Δ) Απομάκρυνση ποσότητας του H2O(g) (π.χ. με προσθήκη
Β) Η αύξηση της θερμοκρασίας ΚΟΗ(s) που έχει την ικανότητα να το απορροφά)
Γ) Η εισαγωγή υδρατμών
Δ) Η προσθήκη καταλύτη 4.8. Σε δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί η ισορ-
ροπία: 2SO2(g) + O2(g)   2SO3(g) , ΔH = −7,8 kcal.
4.3. Σε δοχείο μεταβλητού όγκου έχει αποκατασταθεί η ι- Ποια από τις ακόλουθες μεταβολές θα προξενήσει αύξηση
σορροπία, Ν2(g) + 3H2(g)   2NH3(g) , ΔΗ < 0. της [SO2];
Η αύξηση της ποσότητας της παραγόμενης ποσότητας ΝΗ3, A) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας Ο2
μπορεί να γίνει: Β) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας SO3
A) με αύξηση της θερμοκρασίας Γ) Απομάκρυνση με κατάλληλο τρόπο ποσότητας SO3
Β) είτε με αύξηση της θερμοκρασίας είτε με μείωση της πί- Δ) Μείωση της θερμοκρασίας
εσης
Γ) με αύξηση της πίεσης, υπό σταθερή θερμοκρασία 4.9. Ποια από τις μεταβολές που ακολουθούν θα έχει ως α-
Δ) με αύξηση του όγκου του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία ποτέλεσμα τη μείωση της απόδοσης της αντίδρασης;
N2(g) + 3H2(g)   2NH3(g) , ΔΗ = −92 kJ
4.4. Σε ένα δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί η A) Αύξηση του όγκου του δοχείου (θ = σταθ.)
ισορροπία: Β) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας N2
3Fe(s) + 4H2O(g)   Fe3O4(s) + 4H2(g) , ΔΗ < 0   Γ) Απομάκρυνση της NH3 από το σύστημα της ισορροπίας
Αν αυξήσουμε τη θερμοκρασία: Δ) Μείωση της θερμοκρασίας
i. Ο συνολικός αριθμός των mol των αερίων:
A) θα αυξηθεί 4.10. Θεωρήστε τη χημική ισορροπία που περιγράφεται από
Β) δεν θα μεταβληθεί την εξίσωση: BaCO3(s)   BaO(s) + CO2(g) , ΔΗ > 0.
Γ) θα μειωθεί Ποια από τις μεταβολές που ακολουθούν οδηγεί στην αύ-
Δ) εξαρτάται από την απόδοση της αντίδρασης ξηση της παραγωγής BaO(s);
ii. Η ολική πίεση των αερίων: A) Μείωση της θερμοκρασίας
A) θα αυξηθεί Β) Μείωση της πίεσης
Β) θα μειωθεί Γ) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας CO2(g)
Γ) δεν θα μεταβληθεί Δ) Καμία από τις παραπάνω, καθώς όλες θα οδηγήσουν την
Δ) δε μπορούμε να γνωρίζουμε αν και πως θα μεταβληθεί ισορροπία προς τα αριστερά
4.5. Σε δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί η ισορ- 4.11. Ποια από τις μεταβολές που ακολουθούν αυξάνει την
ροπία: 4HCl(g) + O2(g)   2H2O(g) + 2Cl2(g) , ΔΗ < 0. απόδοση της αντίδρασης:
Προσθέτουμε ποσότητα Cl2 μειώνοντας παράλληλα τη θερ- SO2(g) + NO2(g)   SO3(g) + NO(g) , ΔH = −42 kJ 
μοκρασία του συστήματος. Τι θα συμβεί στη συγκέντρωση A) Μείωση της θερμοκρασίας
του HCl; Β) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας SO3
A) Θα αυξηθεί Γ) Αύξηση του όγκου του δοχείου της αντίδρασης υπό στα-
Β) Θα μειωθεί θερή θερμοκρασία
Γ) Δε θα μεταβληθεί Δ) Μείωση του όγκου του δοχείου της αντίδρασης υπό στα-
Δ) Δε μπορούμε να ξέρουμε θερή θερμοκρασία
4.6. Σε ποια από τις ισορροπίες που ακολουθούν η μείωση
του όγκου του δοχείου υπό σταθερή θερμοκρασία αυξάνει
την απόδοση της αντίδρασης;
71
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
4.12. Το πρώτο βήμα της βιομηχανικής παρασκευής του
ΗΝΟ3 περιλαμβάνει την εξώθερμη αντίδραση της ΝΗ3 με το
Ο2, στους 900oC, παρουσία καταλύτη:
4NH3(g) + 5O2(g)   4NO(g) + 6H2O(g)  της ισορροπίας, η ισορροπία δεν θα μεταβληθεί
Ποια από τις ακόλουθες ενέργειες οδηγεί σε αύξηση της α-
πόδοσης παραγωγής του ΝΟ;
A) Αύξηση της πίεσης
Β) Χρήση περίσσειας Ο2
Γ) Αύξηση της θερμοκρασίας
Δ) Προσθήκη ποσότητας Ν2 στο μίγμα ισορροπίας, υπό στα-
θερό όγκο και θερμοκρασία
4.13. Η ένωση Ni(CO)4(g) σχηματίζεται με βάση την αντί-
δραση που ακολουθεί και χρησιμοποιείται στην παραγωγή
καθαρού Ni (μέθοδος Mond):
Ni(s) + 4CO(g)   Ni(CO)4(g) , ΔΗ < 0 
Αν το σύστημα αυτό βρίσκεται σε ισορροπία στους 200°C,
ποια από τις ακόλουθες μεταβολές δεν θα το επηρεάσει;
A) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας Ni(s)
Β) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας Ni(CO)4(g)
Γ) Αύξηση της θερμοκρασίας στους 250°C
Δ) Μείωση του όγκου του δοχείου
4.14. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία που περι-
γράφεται από την εξίσωση:
2COF2(g)   CO2(g) + CF4(g) , ΔH = −10 kJ
Ποια μεταβολή θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα, στη
νέα χημική ισορροπία, μείωση της ποσότητας του COF2 με
ταυτόχρονη αύξηση των ποσοτήτων του CO2 και του CF4;
A) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας CO2
Β) Μείωση της θερμοκρασίας υπό σταθερό όγκο
Γ) Μείωση της πίεσης
Δ) Αύξηση της πίεσης
4.15. Σε δοχείο σταθερού όγκου που περιέχει άνθρακα, ει-
σάγεται CO2 και το σύστημα θερμαίνεται στους θ1οC, οπότε
αποκαθίσταται η ισορροπία:
C(s)  + CO2(g)   2CO(g) , ΔΗ > 0 
i. Αν αυξήσουμε τη θερμοκρασία του συστήματος, η απόδοση
της παραγωγής του CO:
A) θα ελαττωθεί
Β) θα αυξηθεί
Γ) δε θα μεταβληθεί
ii. Αν αυξήσουμε την πίεση με μείωση του όγκου, η από-
δοση παραγωγής του CO:
A) θα ελαττωθεί
Β) θα αυξηθεί
Γ) δε θα μεταβληθεί
4.16. Έστω η ισορροπία:
CH4(g) + 4Cl2(g)   CCl4(ℓ) + 4HCl(g) , ΔH = −398 kJ  Γ) η ισορροπία δεν επηρεάζεται
Ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν σχετικά με την ι-
σορροπία αυτή είναι λανθασμένη;
A) Αν αυξήσουμε τη θερμοκρασία η ισορροπία θα μετατο-
πιστεί προς τα αριστερά
72
Β) Αν μειώσουμε την πίεση η ισορροπία θα μετατοπιστεί
προς τα δεξιά
Γ) Αν απομακρύνουμε ποσότητα CCl4(ℓ) από το σύστημα
Δ) Αν προσθέσουμε κάποια ποσότητα HCl(g) η ισορροπία
θα μετατοπιστεί προς τα αριστερά
4.17. Ποιες ταυτόχρονες μεταβολές θα αυξήσουν την από-
δοση σχηματισμού της αμμωνίας, σύμφωνα με τη χημική ε-
ξίσωση:
N2(g) + 3H2(g)   2NH3(g) , ΔH < 0 
A) Μείωση της θερμοκρασίας και μείωση της πίεσης
Β) Μείωση της θερμοκρασίας και αύξηση της πίεσης
Γ) Αύξηση της θερμοκρασίας και μείωση της πίεσης
Δ) Αύξηση της θερμοκρασίας και αύξηση της πίεσης
4.18. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η X.I:
2NO2(g)   N2O4(g) 
Αν το μίγμα της ισορροπίας παρουσιάζει σκοτεινότερο
χρώμα σε υψηλές θερμοκρασίες και σε χαμηλές πιέσεις,
ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή;
A) Η αντίδραση είναι εξώθερμη προς τα δεξιά και το NO2
έχει σκοτεινότερο χρώμα από το N2O4
Β) Η αντίδραση είναι εξώθερμη προς τα δεξιά και το N2O4
έχει σκοτεινότερο χρώμα από το NO2
Γ) Η αντίδραση είναι ενδόθερμη προς τα δεξιά και το NO2
έχει σκοτεινότερο χρώμα από το N2O4
Δ) Η αντίδραση είναι ενδόθερμη προς τα δεξιά και το N2O4
έχει σκοτεινότερο χρώμα από το NO2
4.19. Θεωρούμε την ισορροπία:
Ν2(g) + 3H2(g)   2NH3(g), 
που βρίσκεται στο δοχείο του σχήματος υπό σταθερή θερ-
μοκρασία.
Αν με τη σύριγγα εισάγουμε στο δοχείο ποσότητα νερού (η
ΝΗ3(g) είναι πολύ διαλυτή στο νερό) με σταθερή τη θέση
του εμβόλου:
A) θα αυξηθεί η ποσότητα του Η2(g) και του N2(g)
Β) η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς την πλευρά του σχη-
ματισμού της αμμωνίας
Δ) η ισορροπία θα μετατοπιστεί προς τα αριστερά
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

4.20. Σε δοχείο περιέχεται σε ισορροπία μίγμα Ν2, Η2 και 4.24. Σε κλειστό δοχείο πραγματοποιείται η αμφίδρομη α-
ΝΗ3 στους θοC, σύμφωνα με την εξίσωση: ντίδραση που αποδίδεται από την εξίσωση:
Ν2(g) + 3H2(g)   2NH3(g),   λΑ(g)  + B(s)   2Γ(g) , ΔΗ > 0.
Το μίγμα των 3 αερίων ασκεί πίεση 50 atm. Αν διπλασιά- Παρατηρήθηκε ότι από την έναρξη της αντίδρασης μέχρι
σουμε τον όγκο του δοχείου, υπό σταθερή τη θερμοκρασία, την αποκατάσταση της ισορροπίας απορροφήθηκε ποσό
η τελική πίεση στο δοχείο μπορεί να έχει την τιμή: θερμότητας q.
A) 50 atm Β) 100 atm Γ) 25 atm Δ) 40 atm α) Η ισορροπία αυτή είναι ομογενής ή ετερογενής; Ποια κα-
μπύλη του διαγράμματος που ακολουθεί αντιστοιχεί σε ποιο
4.21. Σε δοχείο μεταβλητού όγκου έχει αποκατασταθεί, σε σώμα; Ποια η τιμή του συντελεστή λ για το σώμα Α;
θερμοκρασία Τ, η ισορροπία: PCl5(g)   PCl3(g) + Cl2(g). Η 0,6 
συγκέντρωση του PCl5(g) στο δοχείο είναι ίση με 0,4 Μ. Δι-
πλασιάζουμε τον όγκο του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρα-
σία. Στη νέα χημική ισορροπία που θα αποκατασταθεί, η συ-
0,4  Ι
γκέντρωση του PCl5(g) μπορεί να είναι ίση με:
Α) 0,18 M Β) 0,24 M Γ) 0,4 M Δ) 0,6 Μ c (Μ) 
ΙΙ
4.22. Να αιτιολογήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν εί- 0,2 
ναι σωστές ή όχι.
α) Αν σε ένα δοχείο μεταβλητού όγκου, όπου έχει αποκατα-
σταθεί η ισορροπία: N2(g) + O2(g)   2NO(g)  , ΔΗ > 0, δι-
πλασιάσουμε τον όγκο του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρα- t1   t2  t 
σία, η ολική πίεση δε μεταβάλλεται ενώ η ποσότητα του ΝΟ
αυξάνεται. β) Πως θα μεταβληθεί η θέση της ισορροπίας με:
β) Αν διπλασιάσουμε τον όγκο ενός δοχείου, στο οποίο έχει i. Αύξηση της θερμοκρασίας του συστήματος, υπό σταθερό
αποκατασταθεί η ισορροπία: όγκο.
CO(g) + H2O(g)  CO2(g) + H2(g), ii. Μείωση του όγκου του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρα-
τότε η [CO2] υποδιπλασιάζεται. σία.
γ) Αν ο βαθμός διάσπασης του φωσγενίου, COCl2(g) προς γ) Με βάση τις καμπύλες αντίδρασης, να υπολογίσετε τις τι-
CΟ(g) και Cl2(g) αυξάνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, μές του λόγου Q = [Γ]2/[Α]λ για t = 0, για t = t1 και για t = t2.
υπό σταθερό όγκο, τότε η αντίδραση διάσπασης του COCl2 4.25. Σε δοχείο όγκου V και στους θοC έχει αποκατασταθεί
είναι εξώθερμη.
η χημική ισορροπία:
δ) Προσθήκη καταλύτη αυξάνει την απόδοση της εξώθερμης
2NO2(g)   N2O4(g) , ΔΗ < 0 
αντίδρασης.
ε) Αν σε δοχείο όγκου V όπου έχει αποκατασταθεί η χημική Τη χρονική στιγμή t1 μεταβάλλεται ένας από τους συντελε-
στές της χημικής ισορροπίας, οπότε από τη χρονική στιγμή
ισορροπία: COCl2(g)  CO(g) + Cl2(g), αυξήσουμε τον όγκο
t2 και μετά αποκαθίσταται νέα χημική ισορροπία. Οι μετα-
σε 2V, η ολική πίεση των αερίων υποδιπλασιάζεται.
βολές των συγκεντρώσεων των δύο αερίων εμφανίζονται
ζ) Αν αυξήσουμε τη θερμοκρασία της αντίδρασης που περι-
στο διάγραμμα που ακολουθεί.
γράφεται από την εξίσωση: Ν2(g) + O2(g)    2NO(g)  , ΔΗ
= 180,8 kJ η απόδοση της αντίδρασης θα αυξηθεί.
c 
4.23. Σε δοχείο σταθερού όγκου περιέχονται σε ισορροπία
κόκκοι στερεού C και αέριο μίγμα που αποτελείται από υ-
δρατμούς, CO και no mol H2 στους θοC, σύμφωνα με την
εξίσωση:
C(s) + H2O(g)   CO(g) + H2(g) , ΔΗ > 0 
Επιφέρουμε στο μίγμα ισορροπίας κάθε μία από τις παρα-
κάτω μεταβολές, οπότε οι ποσότητα των mol του Η2 στις t1 t2 t3
t 
νέες ισορροπίες που θα αποκατασταθούν γίνονται, αντί-
στοιχα, ποσότητες n1 , n2 , n3 , n4 και n5. α) Να εξηγήσετε, ποιον από τους συντελεστές της χημικής
α) Προσθέτουμε 0,2 mol CO, Τ = σταθ. ισορροπίας μεταβάλλαμε και με ποιο τρόπο.
β) Προσθέτουμε 0,6 mol Η2Ο, Τ = σταθ. β) Να εξετάσετε το είδος της μεταβολής (αύξηση, μείωση ή
γ) Προσθέτουμε 0,5 mol CO, Τ = σταθ. καμία μεταβολή) του λόγου [Ν2Ο4]/[ΝΟ2]2 στα διάφορα
δ) Προσθέτουμε 0,6 mol Η2Ο και αυξάνουμε τη Τ χρονικά διαστήματα από t  0 μέχρι t  t3.
ε) Προσθέτουμε 0,5 mol CO και ελαττώνουμε τη Τ
Να διατάξετε τις ποσότητες no , n1 , n2 , n3 , n4 και n5 κατ’
αύξουσα σειρά.

73
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4.26. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία:
A(g) + 2B(g)   Γ(g), ΔΗ > 0. Τη χρονική στιγμή t1 μετα-
βάλλουμε έναν από τους τους παράγοντες της ισορροπίας,
οπότε από τη χρονική στιγμή t2 και μετά αποκαθίσταται νέα
χημική ισορροπία. Οι μεταβολές των συγκεντρώσεων των 3
σωμάτων της ισορροπίας εμφανίζονται μαζί στο διάγραμμα
που ακολουθεί.
α) Να εξηγήσετε το είδος της μεταβολής που έγινε τη χρο-
νική στιγμή t1 και να αντιστοιχήσετε τις καμπύλες συγκε-
ντρώσεων 1, 2 και 3 με τα σώματα Α(g), B(g) και Γ(g).
β) Πως θα μεταβαλλόταν η θέση της χημικής ισορροπίας: i.
Mε αύξηση της θερμοκρασίας, υπό σταθερό όγκο. ii. Mε αύ-
ξηση του όγκου υπό σταθερή θερμοκρασία.

c 
3 
2 
1 

t1 t  t2

Χημεία και… τέρατα: «Το πείραμα της… γάτας!»

Μπορούμε να φανταστούμε τις αντιστρεπτές αντιδράσεις με το εξής «περίεργο» ανάλογο.

Φανταστείτε ένα ζευγάρι ίδιων ενυδρείων που επικοινωνούν μεταξύ τους με έναν γυάλινο σωλήνα που κλείνει με διάφραγμα.
Το ένα δοχείο, αρχικά- δεν έχει κανένα ψάρι, ενώ το άλλο έχει 10 όμοια ψάρια (αντιδρώντα).

Προβλέψτε τι θα συμβεί αν αποσύρουμε το διάφραγμα.

Χμμ! Συμφωνώ! Τα 10 ψάρια θα κατανεμηθούν στα δύο ενυδρεία και τελικά στην «ισορροπία» κάθε ενυδρείο θα περιέχει
κατά μέσο όρο από 5 ψάρια, αν και συνεχώς ψάρια θα περνούν από το διάφραγμα. Ο λόγος του αριθμού των ψαριών προς το όγκο
του δοχείου στο αριστερό και στο δεξιό ενυδρείο θα είναι ίσος με 1. Η τιμή της «σταθεράς ισορροπίας» θα είναι, λοιπόν, ίση με 1,
καθώς καμία πλευρά δεν ευνοείται.
Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το αριστερό δοχείο δεν είναι και τόσο… ελκυστικό και ότι κατά μέσο όρο 9 ψάρια «προτιμούν» να
βρίσκονται στη δεξιά πλευρά και μόνο 1 στην αριστερή. Ο λόγος, τώρα, του αριθμού των ψαριών προς το όγκο του δοχείου στο
αριστερό ενυδρείο (αντιδρώντα) και στο δεξιό ενυδρείο (προϊόντα) θα είναι ίσος με 1/9. Τα προϊόντα κυριαρχούν.

Οι αντιστρεπτές αντιδράσεις ακολουθούν ανάλογη συμπεριφορά. Στην ισορροπία ο αριθμός των mol των αντιδρώντων και των
προϊόντων μένει σταθερός, αν και συνεχώς αντιδρώντα μετασχηματίζονται σε προϊόντα και το αντίστροφο. Αν αλλάξουμε κάποιον
από τους παράγοντες της ισορροπίας θα εκδηλωθεί αντίδραση είτε προς τα δεξιά είτε προς τα αριστερά μέχρι να αποκατασταθεί
νέα χημική ισορροπία.

74
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΑΡΧΗ LE CHÂTELIER  

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-5, να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

1. Σε ποιες συνθήκες ευνοείται περισσότερο η διάσπαση
του CaCO3(s), σύμφωνα με την εξίσωση που ακολουθεί;
CaCO3(s)   CaO(s) + CO2(g) , ΔΗ = 178 kJ
Α) Σε θ = 1000oC και σε P = 1 atm
Β) Σε θ = 100oC και σε P = 10 atm
Γ) Σε θ = 25oC και σε P = 10 atm
Δ) Σε θ = 25oC και σε P = 1 atm
2. Σε κλειστό δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί
η ισορροπία που περιγράφεται από την εξίσωση:
C(s) + H2O(g)   CO(g) + H2(g)  Δ) Η απομάκρυνση ποσότητας Βr2 από το δοχείο της ισορ-
Στην κατάσταση της ισορροπίας προστίθεται ποσότητα
C(s), χωρίς μεταβολή της θερμοκρασίας. Η προσθήκη αυτή
επιφέρει:
Α) αύξηση της συγκέντρωσης του CΟ
Β) μείωση της συγκέντρωσης του CΟ
Γ) αύξηση της συγκέντρωσης του Η2
Δ) καμία μεταβολή
3. Σε δοχείο σταθερού όγκου συνυπάρχουν σε ισορροπία x
mol HΙ(g) καθώς και ποσότητες H2(g) και Ι2(g), σύμφωνα
με την εξίσωση: H2(g) + Ι2(g)   2HΙ(g)  Α) α  x, β  y, γ  ω
Αν στο δοχείο αυτό προσθέσουμε επιπλέον y mol HΙ(g),
υπό σταθερή θερμοκρασία, τότε ο αριθμός των mol του
HΙ(g) που θα περιέχεται τελικά στο δοχείο, θα είναι:
Α) ίσος με x + y
Β) ίσος με x
Γ) μικρότερος από x
Δ) μικρότερος από x + y αλλά μεγαλύτερος από x
4. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:
4HBr(g) + O2(g)   2H2O(g) + 2Br2(g) , ΔΗ = −276 kJ
Ποια από τις ενέργειες που ακολουθούν θα έχει ως αποτέ-
λεσμα την αύξηση της ποσότητας των υδρατμών;
Α) Η προσθήκη καταλύτη
Β) Η μεταφορά του μίγματος της ισορροπίας σε δοχείο με-
γαλύτερου όγκου, υπό σταθερή θερμοκρασία
Γ) Η μείωση της εξωτερικής πίεσης, υπό σταθερή θερμο-
κρασία
ροπίας
Ε) Η αύξηση της θερμοκρασίας, υπό σταθερή πίεση
5. Σε κενό δοχείο όγκου V, σε θερμοκρασία Τ, περιέχονται
σε ισορροπία x mol Ν2, y mol Ο2 και ω mol ΝΟ, σύμφωνα
με την εξίσωση: Ν2(g)  +  Ο2(g)    2ΝΟ(g). Αν αφαιρέ-
σουμε κάποια ποσότητα ΝΟ από το δοχείο, μετά την απο-
κατάσταση της νέας ισορροπίας, στο δοχείο θα περιέχονται
α mol Ν2, β mol Ο2 και γ mol ΝΟ. Μεταξύ των αριθμών x,
y, ω και α, β, γ θα ισχύουν οι σχέσεις:
Β) α  x, β  y, γ  ω
Γ) α  x, β  y, γ  ω
Δ) α  x, β  y, γ  ω
E) α  x, β  y, γ > ω

6. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως Σωστές (Σ) ή Λανθασμένες (Λ). Να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας.
α) Σε δοχείο που έχει αποκατασταθεί η ισορροπία, H2(g) +  Ι2(g)   2HΙ(g), η ελάττωση του όγκου του δοχείου, υπό σταθερή
θερμοκρασία, αυξάνει τις συγκεντρώσεις όλων των σωμάτων που συμμετέχουν σε αυτή.
β) Αν σε δοχείο όγκου V στο οποίο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία, H2(g) +  Ι2(g)   2HΙ(g), αυξήσουμε τον όγκο σε 2V, υπό
σταθερή θερμοκρασία, η ολική πίεση των αερίων υποδιπλασιάζεται.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

7. Σε κλειστό δοχείο έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία: 2Α(g) + Β(s)   2Γ(g) , ΔΗ < 0.

Να εξηγήσετε πως θα μεταβληθεί η ποσότητα του Γ στο δοχείο στις νέες χημικές ισορροπίας που θα αποκατασταθούν, μετά τις
παρακάτω μεταβολές.
α) Αύξηση της θερμοκρασίας, χωρίς μεταβολή όγκου.
β) Αφαίρεση ποσότητας του Γ, υπό σταθερή θερμοκρασία και χωρίς μεταβολή όγκου.
γ) Αύξηση του όγκου του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία.
δ) Προσθήκη He(g), υπό σταθερό όγκο και θερμοκρασία.
ε) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας Β(s), υπό σταθερή θερμοκρασία και χωρίς μεταβολή όγκου.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

75
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

8. Σε υδατικό διάλυμα έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:

Cu(H2O)62+(aq) + 4Cl−(aq)   CuCl42−(aq) + 6H2O(ℓ)
(μπλε) (κίτρινο)
α) Να εξηγήσετε γιατί το κίτρινο χρώμα του διαλύματος ενισχύεται με την προσθήκη NaCl(s).
β) Με θέρμανση του διαλύματος της παραπάνω ισορροπίας το χρώμα του διαλύματος μετατρέπεται σε μπλε. Να εξηγήσετε αν η
αντίδραση προς τα δεξιά είναι εξώθερμη ή ενδόθερμη.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

9. Σε κλειστό δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: CO(g) + Cl2(g)   COCl2(g) , ΔΗ = −110 kJ

Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζεται η μεταβολή της συγκέντρωσης των σωμάτων που μετέχουν στην ισορροπία σε
συνάρτηση με το χρόνο.

c(M)

  t1  t2  t3 

t(min)
 
Οι παράγοντες της ισορροπίας που μεταβάλλονται τις χρονικές στιγμές t1, t2 και t3 αντίστοιχα, είναι:
Α) t1: ελάττωση θερμοκρασίας, t2: προσθήκη αερίου CO στο δοχείο, t3: ελάττωση όγκου δοχείου
Β) t1: αύξηση θερμοκρασίας, t2: απομάκρυνση αερίου CO στο δοχείο, t3: αύξηση όγκου δοχείου
Γ) t1: προσθήκη αερίου COCl2, t2: προσθήκη αερίου CO από το δοχείο, t3: αύξηση όγκου δοχείου
Δ) t1: αύξηση θερμοκρασίας, t2: προσθήκη αερίου CO στο δοχείο, t3: αύξηση όγκου δοχείου
Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.
[Π.Μ.Δ.Χ. 2016]
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

76
 5
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

5.1 Νόμος χημικής ισορροπίας

Δύο Νορβηγοί χημικοί, ο Cato
Maximilian Gulberg και ο
Peter Waage διεξήγαγαν πολλά Έστω ότι σε μία σειρά δοχείων που βρίσκονται υπό σταθερή θερμοκρασία θοC εισά-
πειράματα σε πολλές χημικές γουμε διαφορετικές ποσότητες H2 και Ι2 και σε όλα τα δοχεία αποκαθίσταται η ισορρο-
ισορροπίες στα μέσα του 19ου
αιώνα. Μέχρι το 1864, είχαν πία:
προτείνει τη μαθηματική έκ- Η2(g) + I2(g) 2HI(g)
φραση της συνθήκης της χημι-
κής ισορροπίας που τον ανέ- Παρατηρούμε ότι οι ποσότητες αντιδρώντων και προϊόντων που συνυπάρχουν σε κάθε
φεραν ως νόμος δράσης των
μαζών. Αναλύοντας τα αποτε- δοχείο στη χημική ισορροπία είναι, γενικά, διαφορετικές και εξαρτώνται τις αρχικές
λέσματα των πειραμάτων τους ποσότητες των αντιδρώντων που είχαμε βάλει στο κάθε δοχείο. Αν όμως υπολογίσουμε
παρατήρησαν ότι στην κατά-
σταση χημικής ισορροπίας, ο [ΗΙ]2
το λόγο σε καθένα από τα δοχεία στη χημική ισορροπία θα δούμε ότι έχει την
λόγος των συγκεντρώσεων [Η2 ] ⋅ [Ι2 ]
είναι σταθερός, ανεξάρτητα
από το συνδυασμό των αρχι- ίδια τιμή σε όλα τα δοχεία, στην ίδια θερμοκρασία. Έτσι, η τιμή του παραπάνω λόγου
κών συγκεντρώσεων. αναφέρεται ως σταθερά χημική ισορροπίας και συμβολίζεται ως Kc. Δηλαδή:
[ΗΙ]2
Kc =
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ]

H σταθερά Κc για μία συγκεκριμένη ισορροπία εξαρτάται μόνο από τη θερμοκρασία,

και είναι ανεξάρτητη από τις αρχικές συγκεντρώσεις των αντιδρώντων.
Ο Cato Maximilian Gulberg
(1836-1902) και ο Peter Waa- Γενικά σε κάθε αντίδραση της μορφής:
ge (1833-1900) είχαν μεγάλο
ενδιαφέρον για τη χημεία. αΑ(g) + βΒ(g) γΓ(g) + δΔ(g) ,
Αλλά είχαν και ένα άλλο κοινό
σημείο: Ήταν κουνιάδοι! στην κατάσταση της χημικής ισορροπίας, ισχύει η σχέση:

Κc =
[Γ ]γ ⋅ [Δ]δ .
[Α ]α ⋅ [Β]β
Η σχέση αυτή που συνδέει τις συγκεντρώσεις των αντιδρώντων και των προϊόντων σε
ένα σύστημα χημικής ισορροπίας, αποτελεί το νόμο της χημικής ισορροπίας.

Η τιμή της σταθεράς χημικής ισορροπίας Κc μιας ισορροπίας σε μία ορισμένη θερμο-
κρασία αποτελεί μέτρο της απόδοσης της αντίδρασης, καθώς όσο μεγαλύτερη είναι η
τιμή της Κc τόσο η απόδοση της αντίδρασης είναι μεγαλύτερη. Ας δούμε μερικά παρα-
δείγματα.

77
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

α) 2O3(g) 3O2(g), Κc = 1055. Στην ισορροπία αυτή η πολύ μεγάλη τιμή της Kc δείχνει
ότι η αντίδραση είναι πρακτικά πλήρως μετατοπισμένη προς τα δεξιά (πρακτικά μονό-
δρομη, α ≈ 1).
β) 2HF H2 + F2, Κc = 10−13. H πολύ μικρή τιμή της Κc δείχνει ότι η αντίδραση ελάχι-
στα εξελίσσεται προς τα δεξιά, με άλλα λόγια α ≈ 0.
γ) N2 + 3H2 2NH3 , Κc = 10. Στην ισορροπία, η Kc έχει μία «μέση» τιμή και αυτή συ-
νυπάρχουν σημαντικές ποσότητες και από τα τρία σώματα που απαρτίζουν τη χημική
ισορροπία. Η απόδοση παίρνει τιμές μεταξύ 0 και 1, δηλαδή: 0 < α < 1.

5.2 Παραδείγματα του νόμου Χ.Ι. – Μονάδες της Κc

Ας δούμε μερικά παραδείγματα εκφράσεων του νόμου χημικής ισορροπίας στα οποίες
όλα τα σώματα, αντιδρώντα και προϊόντα, είναι αέρια:

[NΗ3 ]2
Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) , Κ c = (1)
[N2 ] ⋅ [Η2 ] 3

[CΗ3OH]
CO(g) + 2H2(g) CH3OH(g) , Κc = (2)
[CO] ⋅ [Η2 ]2

[SO3 ] ⋅ [NO]
SO2(g) + NO2(g) SO3(g) + NO(g) , Κc = (3)
[SO2 ] ⋅ [NO2 ]

[SO3 ]2 Η ερώτηση της ημέρας: Ποια η

2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) , Κc = (4) μονάδα της Κc στην εξίσωση
[SO2 ]2 ⋅ [O2 ]
(4);

Παρατηρείστε την εξίσωση (3). Η Kc είναι καθαρός αριθμός, δεν έχει μονάδες, καθώς οι
μονάδες συγκέντρωσης στον αριθμητή και παρανομαστή απλοποιούνται. Αυτό, όμως, Για λόγους που εκφεύγουν από
δεν είναι γενικό συμπέρασμα. Από την εξίσωση (2) για παράδειγμα, προκύπτει ότι η Κc τα πλαίσια του βιβλίου, στη
έχει μονάδα το Μ‒2 (L·mol−1). Τέλος, από την εξίσωση (1) προκύπτει ότι η μονάδα της θερμοδυναμική η σταθερά Κc
δεν έχει μονάδες. Πάντως,
Kc της ισορροπίας αυτής είναι Μ−2 (L2·mol−2). παρά τη θεωρητική αναφορά
στις μονάδες, στα προβλήματα
Γενικά, λοιπόν, οι μονάδες της Κc είναι μεταβλητές και εξαρτώνται από την κάθε χημική θα χρησιμοποιούμε μόνο την
αριθμητική τιμή της Κc.
ισορροπία.

Στις περιπτώσεις ισορροπιών που συμμετέχουν στερεά και αέρια, η συγκέντρωση του Οι συγκεντρώσεις των στερε-
στερεού παραλείπεται από την έκφραση της Κc, καθώς αυτή είναι ανεξάρτητη από την ών ΔΕΝ αλλάζουν κατά τη
ποσότητά του. Έτσι, π.χ.: διάρκεια μιας αντίδρασης,
καθώς οι πυκνότητές τους
είναι καθορισμένες. Για το
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g) , Κc = [CO2] λόγο αυτό δεν επηρεάζουν τη
[Η2Ο]4 θέση της ισορροπίας!
Fe3O4(s) + 4H2(g) 3Fe(s) + 4 H2O(g) , Κc =
[Η2 ]4
Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται και σε περιπτώσεις στις οποίες συμμετέχουν υγρά και
αέρια:
PCl5(ℓ) PCl3(ℓ) + Cl2(g) , Kc = [Cl2]
2HgO(s) 2Hg(ℓ) + O2(g) , Kc = [O2]

78
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

Σε περιπτώσεις αντιδράσεων που διεξάγονται σε υδατική φάση, π.χ. οι ιοντισμοί των

οξέων, η συγκέντρωση του νερού θεωρείται σταθερή και ενσωματώνεται στην τιμή της
σταθεράς Kc, δημιουργώντας μία νέα σταθερά, π.χ.:

Με τέτοιες «ιοντικές» ισορ- CH3COOH(aq) + H2O(ℓ) CH3COO‒(aq) + H3O+(aq)

ροπίες θα ασχοληθούμε στο
επόμενο κεφάλαιο. [CH3COO− ] ⋅ [H3O+ ] [CH3COO− ] ⋅ [H3O+ ]
Kc = , Ka =
[CH3COOH] ⋅ [H2O] [CH3COOH]

όπου Ka = Kc·[H2O].

Μία χημική εξίσωση ισορροπίας μπορεί να γραφεί με διάφορους τρόπους. Η τιμή της
Κc εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η εξίσωση αυτή. Ας δούμε την ε-
φαρμογή που ακολουθεί.

Εφαρμογή 1

Αν η σταθερά Kc της ισορροπίας: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) έχει τιμή ίση με 4, ποια η
τιμή της σταθεράς Κc για τις παρακάτω ισορροπίες:

α) 2SO3(g) 2SO2 (g) + O2(g)

1
β) SO2(g) + O2(g) SO3(g)
2

[SO3 ]2
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) , Κc = = 4 (1)
Αν υποδιπλασιάσουμε τους [SO2 ]2 ⋅ [O2 ]
συντελεστές στην αναγραφή
της εξίσωσης μιας χημικής
[SO 2 ]2 ⋅ [Ο 2 ]
ισορροπίας η τιμή της Κc θα 2SO3(g) 2SO2(g) + O2(g) , Κ c΄ = (2)
είναι η τετραγωνική ρίζα της [SO 3 ]2
παλιάς!
Επίσης, αν διπλασιάσουμε 1 1
τους συντελεστές στην ανα- Συγκρίνοντας τις Κc και Κc΄, προκύπτει: Κ c΄ = =
Kc 4
γραφή της εξίσωσης μιας
χημικής ισορροπίας η τιμή της
Κc θα γίνει το τετράγωνο της 1 [SO3 ]
προηγούμενης!
SO2(g) + O2(g) SO3(g) , Κ'c' = (3)
2 1
[SO2 ] ⋅ [O2 ] 2

Συγκρίνοντας τις εξισώσεις (1) και (3), προκύπτει: Κ'c' = Κc = 2

5.3 Μεθοδολογία: Υπολογισμοί με βάση τη σταθερά Κc

Με βάση την τιμή της Κc και τις αρχικές ποσότητες των αντιδρώντων στο δοχείο της
αντίδρασης, σε κάποια συγκεκριμένη θερμοκρασία, μπορούμε να υπολογίσουμε τις
ποσότητες των αντιδρώντων και των προϊόντων στη χημική ισορροπία. Ας δούμε μία
εφαρμογή.

79
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Εφαρμογή 2

Σε δοχείο όγκου 2 L εισάγουμε 2 mol H2(g) και 2 mol I2(g). Θερμαίνουμε το σύστημα
στους θοC και αποκαθίσταται η ισορροπία:

Η2(g) + I2(g) 2HI(g) , Kc(θοC) = 64

Να υπολογιστούν οι ποσότητες όλων των σωμάτων στην ισορροπία.

mol H2(g) + I2(g) 2ΗΙ(g)

Αρχικά 2 2 ‒
Μεταβολές ‒x ‒x 2x
Χ.Ι. 2‒x 2‒x 2x

2x
( )2
[ΗΙ]2 2x 2x
Κc = = 64 , 2_ = 64 , ( _ )2 = 82 , _ = ±8
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ] 2 x2 2 x 2 x
( )
2
2x
Οι ποσότητες των ουσιών είναι πάντα θετικές και επομένως: _ = +8, x = 1,6 mol. Στη
2 x
χημική ισορροπία, επομένως, θα συνυπάρχουν: 2 ‒ x = 0,4 mol H2, 2 ‒ x = 0,4 mol I2 και
2x = 3,2 mol HI.

5.4 Μεθοδολογία: Μετατόπιση της θέσης της Χ.Ι.

Αν έχουμε μία χημική ισορροπία και μεταβάλλουμε έναν από τους παράγοντες που την
καθορίζουν, θα εκδηλωθεί αντίδραση είτε προς τα δεξιά είτε προς τα αριστερά. Ακολου-
θούμε συνήθως τα εξής βήματα:
• Αποφασίζουμε προς τα πού θα κινηθεί η ισορροπία, με βάση την αρχή Le Chatelier.
• Κατασκευάζουμε ένα νέο πίνακα από την αρχική προς τη νέα ισορροπία, σημειώνο-
ντας τις ποσότητες των σωμάτων που αντιδρούν ή παράγονται.
• Εκτελούμε τους υπολογισμούς με βάση την σταθερά ισορροπίας (η τιμή της Kc δε με-
ταβάλλεται, αν αλλάξει η πίεση ή κάποια συγκέντρωση).

Ειδικά η μεταβολή της θερμοκρασίας επηρεάζει την τιμή της Kc. Με βάση τις μεταβολές
αυτές μπορούμε να καταλάβουμε αν η ισορροπία προς μία ορισμένη κατεύθυνση είναι
ενδόθερμη ή εξώθερμη. Ας δούμε το παράδειγμα που ακολουθεί.

Εφαρμογή 3

Έστω η ισορροπία, Ι2(g) + Η2(g) 2ΗΙ(g), για την οποία γνωρίζουμε τις τιμές της στα-
θεράς ισορροπίας στους 450 C και στους 600οC, ίσες με 9 και 64, αντίστοιχα. Να προβλέ-
ο

ψετε αν η αντίδραση σχηματισμού του ΗΙ είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη.

Παρατηρούμε ότι με αύξηση της θερμοκρασίας αυξάνεται η τιμή της Κc. Με άλλα λόγια,
όσο αυξάνεται η θερμοκρασία, η ισορροπία μετατοπίζεται προς τα δεξιά. Σύμφωνα με
την αρχή Le Châtelier, όμως, με την αύξηση της θερμοκρασίας η ισορροπία μετατοπίζε-
ται προς την ενδόθερμη κατεύθυνση. Άρα η αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη:
80
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

Ι2(g) + Η2(g) 2ΗΙ(g) , ΔΗ > 0

Γενικά, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον πίνακα που ακολουθεί:

H αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη,

Αν η θερμοκρασία  και η Κc 
Αν η θερμοκρασία  και η Κc 
Αν η θερμοκρασία  και η Κc 
Αν η θερμοκρασία  και η Κc 
άρα προς τα αριστερά είναι εξώθερμη
H αντίδραση προς τα δεξιά είναι εξώθερμη,
άρα προς τα αριστερά είναι ενδόθερμη
H αντίδραση προς τα δεξιά είναι εξώθερμη,
άρα προς τα αριστερά είναι ενδόθερμη
H αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη,
άρα προς τα αριστερά είναι εξώθερμη

5.5 Προς ποια κατεύθυνση εξελίσσεται αντίδραση;

Έστω η ισορροπία, Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g), για την οποία είναι γνωστή η τιμή της στα-
θεράς Kc στους θ C και ότι σε κενό δοχείο εισάγουμε ποσότητες των αντιδρώντων ή
o

και των προϊόντων.

1. Έστω ότι στο δοχείο εισάγονται αρχικά α mol Η2 και α mol Ι2 στους θοC:

mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g)

Αρχικά α α ―
Μεταβολές ‒x ‒x 2x
Χ.Ι. α‒x α‒x 2x

[ΗΙ]2 2x 2
Κc = =( ) (οι όγκοι απλοποιούνται)
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ] α − x

2. Έστω τώρα ότι στο δοχείο αντίδρασης εισάγονται αρχικά μόνο γ mol ΗΙ. Προφανώς
θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα αριστερά:

mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g)

Αρχικά ― ― γ
Μεταβολές x x ‒2x
Χ.Ι. x x γ ‒ 2x

[ΗΙ]2 γ − 2x 2
Στην κατάσταση της ισορροπίας θα ισχύει: Κc = =( )
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ] x

3. Έστω τώρα ότι αρχικά εισάγονται στο δοχείο ταυτόχρονα α mol Η2 και γ mol ΗΙ.
Προφανώς θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα αριστερά (ώστε να παραχθεί και κάποια
ποσότητα Ι2, που αρχικά δεν υπήρχε).

81
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g)

Αρχικά α ― γ
Μεταβολές x x ‒2x
Χ.Ι. α+x x γ ‒ 2x

[ΗΙ]2 (γ − 2x)2
Στην περίπτωση αυτή θα ισχύει: Κ c = =
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ] x ⋅ (α + x)
Πηλίκο αντίδρασης (Qc). Έστω τώρα ότι εισάγονται αρχικά στο δοχείο ποσότητες και
των τριών αερίων:
Η έκφραση της Κc
mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g) ισχύει μόνο στην
Αρχικά α β γ κατάσταση ισορρο-
πίας !
Είναι το σύστημα σε χημική ισορροπία; Αν όχι, θα εξελιχθεί αντίδραση προς τα δεξιά ή
προς τα αριστερά; Πριν συνεχίσουμε λοιπόν τον πίνακα, ελέγχουμε την τιμή του λόγου
Qc (πηλίκο αντίδρασης):
[HI]2
Qc = Προσοχή: Το πηλίκο αντί-
[H2 ] ⋅ [I2 ]
δρασης Qc δεν είναι το ίδιο με
τη σταθερά Κc. Ισούται με την
Με βάση την υπολογιζόμενη τιμή του λόγου Qc, υπάρχουν οι εξής 3 περιπτώσεις: Κc μόνο αν έχουμε ισορροπία!
i. Αν Qc = Kc το σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας (δε θα εξελιχθεί αντίδρα-
ση προς καμία κατεύθυνση).
ii. Αν Qc < Kc τότε η αντίδραση πηγαίνει προς τα δεξιά, ώστε η τιμή του Qc να μεγαλώ-
σει (μικραίνει ο παρανομαστής του κλάσματος και μεγαλώνει ο αριθμητής). Έτσι, το Ξέρουμε ότι για να εφαρμοστεί
σύστημα προσεγγίζει τη θέση ισορροπίας, οπότε Qc = Kc: η αρχή Le Châtelier θα πρέπει
να έχω ήδη μία χημική ισορ-
mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g) ροπία και στη συνέχεια να
«πειράξω» έναν από τους πα-
Αρχικά α β γ ράγοντες που την καθορίζουν
(συγκέντρωση, πίεση, θερμο-
Μεταβολές ‒x ‒x +2x
κρασία).
Χ.Ι. α‒x β‒x γ + 2x

iii. Αν Qc > Kc, τότε η αντίδραση οδεύει προς τα αριστερά, ώστε το σύστημα να φτάσει
σε ισορροπία.

mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g)

Αρχικά α β γ
Μεταβολές +x +x ‒2x
Χ.Ι. α+x β+x γ ‒ 2x

5.6 Μεθοδολογία: Προβλήματα Χ.Ι. με βάση την Αρχή Le Châtelier

Tα πιο δύσκολα προβλήματα της χημικής ισορροπίας σχετίζονται και με την αρχή Le
Châtelier, δηλαδή με τη μεταβολή στην κατάσταση της χημικής ισορροπίας, αν αλλάξει
ένας από τους παράγοντες που την καθορίζουν.

82
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

Στην περίπτωση μεταβολή της συγκέντρωσης ενός αντιδρώντος ή ενός προϊόντος, ο

πίνακας περιλαμβάνει την αρχική Χ.Ι, την μεταβολή που έγινε, καθώς και τις ποσότητες
όλων των σωμάτων που αντέδρασαν ή παράχθηκαν μέχρι τη νέα Χ.Ι. Για τη μεταβολή
της πίεσης, ο πίνακας περιλαμβάνει τις αρχικές ποσότητες, τις ποσότητες των σωμάτων
που αντέδρασαν ή παράχθηκαν (με βάση την αρχή Le Châtelier) και τις ποσότητες στη
νέα Χ.Ι. Ανάλογη διαδικασία ακολουθούμε και για τις περιπτώσεις μεταβολής της θερ-
μοκρασίας.

Σε πολλές περιπτώσεις, η κατεύθυνση προς την οποία εκδηλώνεται αντίδραση προκύ-

πτει με εφαρμογή της αρχής Le Châtelier, ενώ σε άλλες περιπτώσεις προκύπτει από τα
δεδομένα του προβλήματος (δες τα γενικά προβλήματα χημικής ισορροπίας).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Δίνεται η ισορροπία: A(g) B(g) + Γ(g). Σε δοχείο σταθερού όγκου V στους θoC
εισάγουμε ποσότητα της ένωσης Α, ώστε η αρχική συγκέντρωσή της να είναι c,
οπότε σταδιακά αποκαθίσταται η παραπάνω ισορροπία. Αν α η απόδοση της αντί-
δρασης και Κc η σταθερά ισορροπίας της στους θοC να αποδειχθεί η σχέση:
α2 ⋅ c
Kc =
1−α
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Έστω n mol η αρχική ποσότητα της ένωσης Α. Κατασκευάζουμε τον πίνακα που ακο-
λουθεί κατά τα γνωστά:

mol Α(g) Β(g) + Γ(g)

Αρχικά n ‒ ‒
Μεταβολές ‒x x x
Χ.Ι. n‒x x x

x
Ισχύει: α = , οπότε, x = α·n.
n
x x
⋅
[B] ⋅ [Γ] V V x2 α2 ⋅ n2 α2 ⋅ n2 α2 ⋅ n
Κc = = = = = =
[A] n − x (n − x) ⋅ V (n − αn) ⋅ V n(1 − α) ⋅ V (1 − α) ⋅ V
V
α2 ⋅ c
Επομένως: Κc =
1−α
2. Σε δοχείο όγκου V = 1 L θερμαίνεται στους 70oC αέριο μίγμα SO2 και O2. Όταν
αποκατασταθεί η χημική ισορροπία,

2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g)

στο δοχείο συνυπάρχουν 3 mol SO2, 0,5 mol O2 και 1,5 mol SO3.
α) Ποια η τιμή της σταθεράς Κc της ισορροπίας στους 70oC;
β) Ποιες οι ποσότητες του SO2 και του Ο2 στο αρχικό μίγμα;
γ) Ποια η απόδοση της αντίδρασης;
83
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

ΛΥΣΗ
2
 1,5 
2  
[SO3 ]  1  = 2,25 = 0,5
α) Κc = =
[O2 ] ⋅ [SO2 ]2 0,5  3 2 4 ,5
⋅ 
1 1

β) Έστω α mol και β mol οι αρχικές ποσότητες του SO2 και του Ο2.

mol 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g)

Αρχικά α β ‒
Μεταβολές ‒2x ‒x 2x
Χ.Ι. α ‒ 2x β‒x 2x

Ισχύουν: α ‒ 2x = 3 mol (1), β ‒ x = 0,5 mol (2) και 2x = 1,5 mol (3), x = 0,75 mol, οπότε
από την (2): β = 1,25 mol. Τέλος, από την (1): α = 4,5 mol.

γ) Η απόδοση της αντίδρασης μπορεί να υπολογιστεί με βάση το αντιδρών σε έλλειμμα

(Ο2), ως εξής:

x 0,75
α= = = 0,6 ή 60%.
β 1,25

3. Για την ισορροπία: Βr2(g) + Cl2(g) 2BrCl(g), ισχύει Kc = 9, σε θερμοκρασία Τ.

α) Σε κενό δοχείο εισάγουμε 0,5 mol Br2 και 0,5 mol Cl2 σε θερμοκρασία Τ. Ποιος
αριθμός mol ΒrCl θα έχει σχηματιστεί στην κατάσταση της ισορροπίας;
β) Σε άλλο δοχείο εισάγονται 2 mol ΒrCl στην ίδια θερμοκρασία Τ. Ποιες οι ποσό-
τητες όλων των συστατικών της νέας ισορροπίας;

ΛΥΣΗ

α) mol Βr2(g) + Cl2(g) 2BrCl(g)

Αρχικά 0,5 0,5 ‒
Μεταβολές ‒x ‒x 2x
Χ.Ι. 0,5 ‒ x 0,5 ‒ x 2x

Από την έκφραση της σταθεράς ισορροπίας, έχουμε:

2x
( )2
[ΒrCl]2 V 2x 2 2x 2 2x
Κc = = =( ) ,( ) =9 , = ±3
[Br2 ] ⋅ [Cl2 ] ( 0 ,5 − x 0,5 − x 0,5 − x 0,5 − x
)2
V
Κρατώντας μόνο τη λύση με το +3, προκύπτει: 2x = 1,5 ‒ 3x, 5x = 1,5, x = 0,3 mol. Έτσι,
η ποσότητα του BrCl στην ισορροπία θα είναι: 2x = 0,6 mol.

84
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

β) mol Βr2(g) + Cl2(g) 2BrCl(g)

Παρατηρήστε ότι στο β ερώ-
τημα η αντίδραση γίνεται με Αρχικά ‒ ‒ 2
φορά προς τα αριστερά, χωρίς
Μεταβολές y y ‒2y
όμως να αλλάξει μαθηματική
έκφραση η σταθερά Κc που Χ.Ι. y y 2 ‒ 2y
ισούται πάντα με 9, όταν α-
ριθμητής είναι η [BrCl] ! [ΒrCl]2 2 − 2y
Κc = = 9, = ±3 , 2 ‒ 2y = 3y, 5y = 2, y = 0,4 mol.
[Br2 ] ⋅ [Cl2 ] y

Επομένως, στη χημική ισορροπία θα συνυπάρχουν: 0,4 mol Br2, 0,4 mol Cl2 και 2 ‒ 2y
= 1,2 mol BrCl.

4. Σε δοχείο όγκου V = 2 L περιέχονται σε ισορροπία 4 mol SO3, 4 mol SO2 και 0,5
mol O2 στους 227°C σύμφωνα με την εξίσωση:

2SO3(g) 2SO2(g) + O2(g)

Θερμαίνουμε το μίγμα της παραπάνω ισορροπίας στους 427°C, οπότε μετά την α-
ποκατάσταση νέας ισορροπίας στο δοχείο περιέχονται 9 mol αερίων, συνολικά.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Kc στους 227°C.
β) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Kc στους 427°C.
γ) Να εξηγήσετε αν η αντίδραση, 2SO3(g) → 2SO2(g) + O2(g), είναι εξώθερμη ή εν-
δόθερμη.
ΛΥΣΗ

α) mol 2SO3(g) 2SO2(g) + Ο2(g)

Αρχική Χ.Ι. (227°C) 4 4 0,5

2
 4  0,5
2  .
[ SΟ ] ⋅ [O ] V V 0,5
Aν η αντίδραση οδεύσει προς o
Κ c (227 C) = 2
2
2
=  2 = = 0,25 (mol.L-1 )
τα δεξιά, για κάθε 2 mol SO3 [SO3 ] 4
  2
που διασπώνται, παράγονται 2  
mol SO2 και 1 mol Ο2 (συνο- V
λικά 3mol). Επομένως, με τη β) Στην αρχική ισορροπία έχουμε: nολ = 4 + 4 + 0,5 = 8,5 mol. Επειδή με την αύξηση
μετατόπιση της ισορροπίας
προς τα δεξιά, ο συνολικός της θερμοκρασίας ο ολικός αριθμός mol αυξήθηκε, η ισορροπία μετατοπίστηκε προς τα
αριθμός mol αυξάνεται. Στην δεξιά, όπου ο συνολικός αριθμός mol αυξάνεται.
αντίθετη περίπτωση θα είχαμε
μείωση του συνολικού αριθ- mol 2SO3(g) 2SO2(g) + Ο2(g)
μού mol.
Αρχική Χ.Ι. 4 4 0,5
Μεταβολές ‒2x 2x x
Νέα Χ.Ι. 4 ‒ 2x 4 + 2x 0,5 + x

Ισχύει: nολ = (4 ‒ 2x) + (4 + 2x) + 0,5 + x = 9, x = 0,5 mol. Επομένως, στην νέα Χ.Ι.
στους 427°C θα συνυπάρχουν: 4 ‒ 2x = 3 mol SO3, 4 + 2x = 5 mol SO2 και 0,5 + x = 1
mol O2.

85
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

2
5 1
2   ⋅
[ SΟ ] ⋅ [O ] V V 25 1 25
o
Κc (427 C) = 2
2
2
=   2 = ⋅ = (mol ⋅ L−1 )
[SO3 ] 3 9 V 18
 
V
γ) Παρατηρούμε ότι με την αύξηση της θερμοκρασίας η ισορροπία μετατοπίστηκε προς
τα δεξιά. Αλλά με την αύξηση της θερμοκρασίας και σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier,
η ισορροπία μετατοπίζεται προς την ενδόθερμη κατεύθυνση. Επομένως, η αντίδραση Η μεταβολή της ενθαλπίας
προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη (εξώθερμη προς τα αριστερά): που τυχόν αναγράφεται σε μια
χημική ισορροπία αντιστοιχεί
πάντα στην αντίδραση προς
2SO3(g) 2SO2(g) + O2(g) , ΔΗ > 0
τα δεξιά.

Σημείωση: Θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο ίδιο συμπέρασμα ακόμη και αν είχαμε

μόνο τις τιμές των Κc στις δύο διαφορετικές θερμοκρασίες. Καθώς ισχύει: Κc(227οC) <
Κc(427οC), η αύξηση της θερμοκρασίας παράγει περισσότερα προϊόντα εις βάρος των
αντιδρώντων (η ισορροπία οδεύει προς τα δεξιά). Επομένως, η αντίδραση προς τα δεξιά
είναι ενδόθερμη.

5. Σε δοχείο όγκου 10 L εισάγονται 0,5 mol H2 και 0,5 mol I2, τα οποία θερμαίνονται
στους 448°C οπότε αποκαθίσταται η ισορροπία, Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g) , για την ο-
ποία ισχύει: Κc = 64. Να υπολογίσετε:
α) Τη σύσταση του μίγματος στους 448°C μετά την αποκατάσταση της χημικής ι-
σορροπίας.
β) Την ολική πίεση που ασκείται στο δοχείο στους 727°C.
R = 0,082 L⋅atm/mol⋅K.
Παρατηρείστε ότι ο συνολι-
κός αριθμός mol δε μεταβάλ-
ΛΥΣΗ
λεται με την εξέλιξη της αντί-
α) mol Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g) δρασης προς τα δεξιά. Έτσι,
στη χημική ισορροπία έχουμε
Αρχικά 0,5 0,5 ― (0,5x) + (0,5 ‒ x) + 2x = 1
Μεταβολές ‒x ‒x 2x mol, συνολικά, όσο δηλαδή
και στην αρχική κατάσταση:
Χ.Ι. 0,5 ‒ x 0,5 ‒ x 2x 0,5 + 0,5 = 1 mol. Αυτό συμ-
βαίνει πάντα όταν το άθροι-
2
 2x  σμα των συντελεστών των
[ΗΙ]2   2x
αερίων αντιδρώντων είναι ίσο
Κc = = 64 ,  10  2 = 64 , = ±8 με το άθροισμα των συντελε-
[Η2 ] ⋅ [Ι2 ]  0,5 − x  0,5 − x στών των αερίων προϊόντων,
  δηλαδή όταν Δn = 0.
 10 
Από τη λύση της παραπάνω εξίσωσης (η λύση με το ‒8 απορρίπτεται), έχουμε: x = 0,4
mol. Επομένως, στη χημική ισορροπία συνυπάρχουν: 0,5 ‒ x = 0,1 mol H2, 0,5 ‒ x = 0,1
mol I2 και 2x = 0,8 mol HI.

β) Με την αύξηση της θερμοκρασίας η θέση της Χ.Ι. θα μετατοπιστεί (προς τα δεξιά, αν
η αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη ή προς τα αριστερά, αν η αντίδραση προς τα
δεξιά είναι εξώθερμη). Καθώς δεν γνωρίζουμε την ενθαλπία της αντίδρασης, θα πρέπει
να παρατηρήσουμε ότι ανεξάρτητα της κατεύθυνσης μετατόπισης της Χ.Ι. ο ολικός α-
ριθμός mol δε μεταβάλλεται και παραμένει ίσος με τον αρχικό (0,5 + 0,5 = 1 mol). Και
αυτό γιατί Δn(αερίων) = 0. Επομένως:
86
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

nολ ⋅ R ⋅ T 1 ⋅ 0,082 ⋅ 1000

Pολ·V = nολ·R·T, Ρολ = = atm = 8,2 atm
V 10

6. Σε κλειστό δοχείο εισάγουμε CO2(g) και Η2(g) με αναλογία mol 1:5, αντίστοιχα
και αποκαθίσταται η ισορροπία:
CO2(g) + Η2(g) CO(g) + Η2Ο(g) , Κc = 1 (στους θοC)
α) Να υπολογιστεί το ποσοστό (%) του CO2 που μετασχηματίζεται σε CO.
β) Την αναλογία όγκων CO2(g) και Η2(g) που πρέπει να αναμείξουμε αρχικά, ώστε
να αντιδράσει το 90% της αρχικής ποσότητας του Η2.
Η θερμοκρασία είναι σταθερή και ίση με θοC.

ΛΥΣΗ

α) mol CO2(g) + Η2(g) CO(g) + Η2Ο(g)

Αρχικά x 5x ‒‒ ‒‒
Μεταβολές −y −y y y
Χ.Ι. x–y 5x – y y y
y
Θέτουμε: π = (όπου π το κλάσμα των mol του CO2 που μετασχηματίζεται σε CO).
x
Επομένως: y = π·x.
y2 π2
Kc = 1 = =
(x − y) ⋅ (5x − y) (1 − π) ⋅ (5 − π)

(οι όγκοι απλοποιούνται, καθώς Δn = 0)

Από την προηγούμενη σχέση, προκύπτει π ≈ 0,833 και επομένως το ποσοστό (%) του
CO2 που μετασχηματίζεται σε CO είναι 83,3%.

β) Έστω ότι η αναλογία mol CO2(g) και Η2(g) είναι ίση με λ (στα αέρια, η αναλογία
mol είναι και αναλογία όγκων).

mol CO2(g) + Η2(g) CO(g) + Η2Ο(g)

Αρχικά λx x ‒‒ ‒‒
Μεταβολές −y −y y y
Χ.Ι. λx – y x–y y y

y
Θα ισχύει: 0,9 = , y = 0,9x
x
(0,9x)2 0,92
Kc = 1 = =
(λx − y) ⋅ (x − y) (λ − 0,9) ⋅ 0,1

Από την προηγούμενη σχέση, προκύπτει: λ = 9.

87
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

7. Σε κλειστό δοχείο σταθερού όγκου 3 L και υπό σταθερή θερμοκρασία εισάγονται

2 mol COCl2(g) και αποκαθίσταται η ισορροπία: COCl2(g) CO(g) + Cl2(g) , στην
οποία προσδιορίστηκαν 1,2 mol Cl2(g).
α) Να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης και η τιμή της σταθεράς Kc της ισορ-
ροπίας στη θερμοκρασία του πειράματος.
β) Πόσα mol COCl2(g) πρέπει να προστεθούν επιπλέον στην παραπάνω κατάσταση
ισορροπίας, ώστε στη νέα κατάσταση ισορροπίας που θα αποκατασταθεί η ποσότη-
τα του Cl2(g) να είναι ίση με 1,5 mol; H θερμοκρασία είναι η ίδια σε όλες τις περι-
πτώσεις.

ΛΥΣΗ
α) mol COCl2(g) CO(g) + Cl2(g)
Αρχικά 2 ― ―
Μεταβολές ‒x x x
Χ.Ι. 2–x x x

x x 1,2 1,2
1,2 ⋅ ⋅
[CO] ⋅ [Cl2 ] V V 3 3 = 0,6
x = 1,2 mol , α = = 0,6 , Κ c = = =
2 [COCl2 ] 2 − x 0 ,8
V 3
β) Έστω ότι στην Χ.Ι. πρέπει να προσθέσουμε λ mol επιπλέον COCl2. Με την προσθήκη
αυτή και σύμφωνα με την αρχή Le Chatelier η ισορροπία οδεύει προς τα δεξιά:

mol COCl2(g) CO(g) + Cl2(g)

Αρχική Χ.Ι. 0,8 1,2 1,2
Προσθήκη +λ
Μεταβολές ‒y +y +y
Τελική Χ.Ι. 0,8 + λ – y 1,2 + y 1,2 + y

Ισχύει: 1,2 + y = 1,5 και επομένως y = 0,3 mol.

1,5 1,5
⋅
Κc = 0,6 = 3 3 , λ = 0,75mol
0,5 + λ
3

8. Σε δοχείο όγκου 2 L έχουμε σε ισορροπία 4 mol PCl5, 2 mol PCl3 και 8 mol Cl2 σε
ορισμένη θερμοκρασία Τ, σύμφωνα με την εξίσωση: PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g).
α) Ποια η τιμή της σταθεράς Kc της ισορροπίας στη θερμοκρασία Τ;
β) Πόσα επιπλέον mol PCl5 πρέπει να προσθέσουμε στην παραπάνω ισορροπία, ώστε
στη νέα ισορροπία να υπάρχουν 10 mol Cl2;
γ) Πόσα επιπλέον mol Cl2 πρέπει να προσθέσουμε στην αρχική ισορροπία, ώστε στη
νέα ισορροπία να υπάρχουν 5 mol PCl5;
Σε όλα τα πειράματα η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή.

ΛΥΣΗ

88
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

2 8
⋅
[PCl3 ] ⋅ [Cl2 ] 2 2
α) Κc = = =2
[PCl5 ] 4
2
β) Έστω ότι προσθέτουμε επιπλέον x mol PCl5 επιπλέον.

mol PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g)

Αρχική Χ.Ι. 4 2 8
Προσθέτουμε +x
Μεταβολές ‒y y y
Νέα Χ.Ι. 4+x‒y 2+y 8+y

Από τα δεδομένα ισχύει: 8 + y = 10, άρα y = 2 mol. Επομένως, στη νέα Χ.Ι. θα συνυ-
πάρχουν: (2 + x) mol PCl5, 4 mol PCl3 και 10 mol Cl2.
4 10
⋅
[PCl3 ] ⋅ [Cl2 ] 2 2
Κc = = = 2, x = 8 mol
[PCl5 ] 2+x
2
γ) Έστω ω mol του Cl2 που πρέπει να προσθέσουμε στην αρχική ισορροπία, ώστε στη
νέα ισορροπία να υπάρχουν 5 mol PCl5:

mol PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g)

Αρχική Χ.Ι. 4 2 8
Προσθέτουμε +ω
Μεταβολές λ ‒λ −λ
Νέα Χ.Ι. 4+λ 2‒λ 8+ω‒λ

4 + λ = 5, λ = 1 mol. Στη νέα Χ.Ι., λοιπόν, θα συνυπάρχουν 5 mol PCl5, 1 mol PCl3 και
(7 + ω) mol Cl2.
1 7+ω
⋅
[PCl3 ] ⋅ [Cl2 ] 2 2
Κc = = = 2 , ω = 13 mol
[PCl5 ] 5
2
9. Το ΝΟCl(g) διασπάται σύμφωνα με την εξίσωση: 2ΝΟCl(g) 2ΝΟ(g) + Cl2(g).
α) Σε κενό δοχείο όγκου 10 L τοποθετούμε 2 mol NOCl, οπότε μετά την αποκατά-
σταση χημικής ισορροπίας υπάρχει 20%v/v Cl2. Ποια η τιμή της σταθεράς Kc
στους θοC;
β) Πόσα mol Cl2 πρέπει να προσθέσουμε στο παραπάνω μίγμα ισορροπίας υπό
σταθερή θερμοκρασία, ώστε όταν το σύστημα καταλήξει πάλι σε (νέα) χημική ι-
σορροπία, η [NOCl] να είναι ίση με 0,15 M;
γ) Στο δοχείο της αρχικής ισορροπίας προσθέτουμε επιπλέον 0,5 mol Cl2 και ταυ-
τόχρονα αυξάνουμε τον όγκο του δοχείου υπό σταθερή θερμοκρασία. Παρατηρού-
με ότι παρά τις δύο αυτές μεταβολές δεν εκδηλώθηκε αντίδραση και το σύστημα
είναι σε ισορροπία. Ποιος ο νέος όγκος του δοχείου;

89
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

ΛΥΣΗ

α) mol 2ΝΟCl(g) 2ΝΟ(g) + Cl2(g)

Αρχικά 2 ‒ ‒
Μεταβολές ‒2x 2x x
Χ.Ι. 2 ‒ 2x 2x x

Στα αέρια η αναλογία όγκων είναι και αναλογία mol και άρα: n(Cl2) = (20/100)·nολ. Ε-
πομένως: x = 0,2·(2 + x), x = 0,5 mol. Άρα, στη χημική ισορροπία θα συνυπάρχουν: 1
mol NOCl, 1 mol NO και 0,5 mol Cl2.
2
 1  0,5
2   ⋅
[NO] .[Cl2 ]  10  10
Κc = = = 0,05
[NOCl]2  1 
2

 
 10 
β) Με την προσθήκη, έστω ω mol, Cl2 η ισορροπία θα οδεύσει προς τα αριστερά (με βά-
ση την αρχή Le Châtelier):

mol 2ΝΟCl(g) 2ΝΟ(g) + Cl2(g)

Αρχική Χ.Ι. 1 1 0,5
Προσθέτουμε ω
Μεταβολές +2y ‒2y ‒y
Νέα Χ.Ι. 1 + 2y 1 ‒ 2y 0,5 + ω ‒ y

Επειδή [NOCl] = 0,15 Μ, προκύπτει: 1 + 2y = 10·0,15 = 1,5 mol, 2y = 0,5, y = 0,25 mol.
Στη νέα Χ.Ι. θα συνυπάρχουν: 1,5 mol NOCl, 0,5 mol NO και (0,25 + ω) mol Cl2. Από
την έκφραση της Κc, έχουμε:

0,5 0,25 + ω
( )2 ⋅
[NO]2 ⋅ [Cl2 ]
Κc = = 10 10 = 0,05
[NOCl]2 1,5 2
( )
10
0,25 + ω = 4,5, ω = 4,25 mol Cl2

γ) mol 2ΝΟCl(g) 2ΝΟ(g) + Cl2(g)

Αρχική Χ.Ι. 1 1 0,5
Προσθέτουμε +0,5
Νέα Χ.Ι. 1 1 1
2
1 1
2   ⋅
[NO] ⋅ [Cl2 ]  V  V 1
Κc = = , = 0,05, V = 20 L
[NOCl]2 1
2
V
 
V

90
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

5.1. Έστω η ισορροπία: 2NOCl(g) 2NO(g) + Cl2(g). i. Ποια είναι η έκφραση της σταθεράς Κc της ισορροπίας;
Για την ισορροπία αυτή ισχύει ότι: Α) (B/A)2 Β) B/A2 Γ) B/2A Δ) A/B
Α) Κc = [NO]·[Cl2]/[NOCl] ii. Ποιος ο αριθμός mol NO2(g) που είχε εισαχθεί αρχικά
Β) η Kc έχει μονάδες mol2·L‒2 στο δοχείο;
Γ) η Kc είναι ανεξάρτητη της θερμοκρασίας Α) A + B Β) 2A + B Γ) A + 2B Δ) A + (B/2)
Δ) είναι ομογενής ισορροπία
5.9. Σε κλειστό δοχείο υπό σταθερή θερμοκρασία Τ έχει
5.2. Ποια είναι η έκφραση της σταθεράς ισορροπίας: αποκατασταθεί η ισορροπία:
NH4CO2NH2(s) 2NH3(g) + CO2(g) N2(g) + O2(g) 2NO(g)
Α) Kc = [NH3]·[CO2] στην οποία οι συγκεντρώσεις είναι οι εξής: [N2] = 0,1 Μ,
Β) Kc = [NH3]2·[CO2] [O2] = 0,2 Μ, [NO] = 0,4 Μ.
Γ) Kc = [NH3]·[CO2] / [NH4CO2NH2] Ποια η τιμή της σταθεράς ισορροπίας Κc;
Δ) Kc = [NH3]2·[CO2] / [NH4CO2NH2] Α) 0,05 Β) 0,13 Γ) 8 Δ) 20

5.3. Ποιες οι μονάδες της σταθεράς Kc της ισορροπίας: 5.10. H σταθερά Κc της ισορροπίας:
2NO(g) N2(g) + O2(g) 2NO(g) N2(g) + O2(g)
Α) Δεν έχει μονάδες, είναι καθαρός αριθμός έχει τιμή ίση με 2,4·103 στους 2000°C.
Β) M i. Ποια η τιμή της σταθεράς Kc,
Γ) M‒2 N2(g) + O2(g) 2NO(g),
Δ) M‒1 στους 2000°C;
ii. Στους 2000οC η ισορροπία ευνοεί το σχηματισμό του
5.4. Όταν η αντίδραση, 2NOCl(g) 2NO(g) + Cl2(g), είναι ΝΟ ή όχι;
σε κατάσταση ισορροπίας ποια από τις σχέσεις που ακο- Α) i. 2,4·103, ii. ναι Β) i. 4,2·10‒4, ii. ναι
λουθούν θα είναι οπωσδήποτε σωστή; Γ) i. 4,2·10 , ii. όχι
‒4
Δ) i. 2,4·103, ii. όχι
Α) [ΝΟ]2·[Cl2] = [NOCl]2
Β) [ΝΟ]2·[Cl2] = Kc·[NOCl]2 5.11. Η σταθερά Κc της χημικής ισορροπίας που αποδίδε-
Γ) [NOCl] = [NO] ται με τη χημική εξίσωση:
Δ) 2[NO] = [Cl2] 2NO(g) N2(g) + O2(g) , ΔΗ = −40 kcal,
έχει τιμή K1 στους 300Κ και τιμή K2 στους 600 Κ. Μεταξύ
5.5. Ποια από τις παρακάτω τιμές της σταθεράς ισορροπίας
των σταθερών Κ1 και Κ2 θα ισχύει:
Kc δείχνει ότι η αντίδραση, A(g) + B(g) Γ(g), είναι πρα- Α) K2 = K1 Β) K2 > K1 Γ) K2 < K1 Δ) K2 = 2K1
κτικά μονόδρομη;
Α) 1014 Β) 10‒14 Γ) 1 Δ) 0 5.12. Η σταθερά Kc της ισορροπίας, που περιγράφεται με
την εξίσωση: Η2(g) + I2(g) 2HI(g), διαπιστώθηκε ότι
5.6. Μετά την αποκατάσταση της χημικής ισορροπίας, που
μειώνεται με μείωση της θερμοκρασίας. Επομένως:
αποδίδεται με την εξίσωση: CaO(s) + CO2(g) CaCO3(s), Α) η αντίδραση με φορά προς τα δεξιά είναι εξώθερμη
σε δοχείο όγκου V, συνυπάρχουν α mol CaO, β mol CO2, Β) η αντίδραση με φορά προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη
και γ mol CaCO3. Η σταθερά Kc της ισορροπίας δίνεται Γ) η αντίδραση με φορά προς τα αριστερά είναι ενδόθερμη
από τη σχέση: Δ) είναι εξώθερμη ή ενδόθερμη, ανάλογα με τη θερμοκρασία
γ⋅V γ V β
Α) K c = Β) K c = Γ) K c = Δ) K c = 5.13. Δίνεται η ισορροπία:
α ⋅β α ⋅β β V
A(s) + B(g) Γ(g)
Σε κενό δοχείο σταθερού όγκου προσθέτουμε αρχικά ίσο
5.7. Στους θoC η σταθερά Κc της ισορροπίας:
αριθμό mol Β και Γ και καθόλου A. Ποια από τις ακόλου-
2ΝΗ3(g) H2(g) + 3Ν2(g), θες προτάσεις είναι σωστή;
έχει τιμή ίση με 5. Για τη σταθερά Κ΄c της ισορροπίας: Α) Στην χημική ισορροπία θα ισχύει: [Β] > [Γ]
H2(g) + 3Ν2(g) 2ΝΗ3(g) Β) Στην χημική ισορροπία θα ισχύει: [Β] = [Γ]
στους θoC θα ισχύει: Γ) Δεν θα πραγματοποιηθεί καμία αντίδραση
Α) Κ΄c = 5 Β) Κ΄c > 5 Γ) Κ΄c = 0,5 Δ) Κ΄c = 0,2 Δ) Αρχικά (t = 0) η ταχύτητα της αντίδρασης προς τα δεξιά
είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα της αντίδρασης προς
5.8. Σε κενό δοχείο όγκου 1 L εισάγεται ποσότητα NO2(g) τα αριστερά, με την πάροδο όμως του χρόνου αποκαθίστα-
σε θερμοκρασία Τ και αποκαθίσταται η ισορροπία: ται ισορροπία κατά την οποία οι δύο ταχύτητες εξισώνο-
2NO2(g) N2O4(g) νται
Οι συγκεντρώσεις των ΝΟ2(g) και Ν2Ο4(g) στην ισορροπία
είναι, αντίστοιχα Α mol·L‒1 και Β mol·L‒1.
91
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

5.14. Σε δοχείο σταθερού όγκου και σε υψηλή θερμοκρα- Να γράψετε τα γράμματα της στήλης Ι και δίπλα σε κάθε
σία Τ αποκαθίσταται η ισορροπία: γράμμα τον αριθμό της στήλης ΙΙ που αντιστοιχεί σωστά.
Ν2(g) + O2(g) 2NO(g) , ΔH > 0
Aν μειωθεί η θερμοκρασία του συστήματος, τότε: Στήλη Ι Στήλη ΙΙ
Α) μειώνεται η σταθερά ισορροπίας Κc α. Αύξηση της T 1. Αύξηση της τιμής της Κ c
Β) αυξάνεται η απόδοση σε ΝΟ β. Μείωση του V, υπό 2. Μείωση της ποσότητας της
Γ) μειώνεται η ποσότητα του Ο2 σταθερή T CH3OH(g)
Δ) αυξάνεται η ολική πίεση γ. Μείωση της [CO] 3. Αύξηση της ποσότητας της
CH3OH(g)
5.15. Θεωρήστε την ισορροπία στους θοC: 4. Μείωση της τιμής της Κc
3A(g) + 2B(g) Γ(g)
5.20. Τα στοιχεία Α2 και Β2 αντιδρούν μεταξύ τους σχημα-
Αρχικά στο δοχείο αντίδρασης υπάρχουν μόνο τα σώματα
τίζοντας την ένωση ΑΒ, σύμφωνα με την ισορροπία:
Α και Γ σε συγκεντρώσεις 0,2 Μ το καθένα, ενώ στην κα-
τάσταση χημικής ισορροπίας η συγκέντρωση του σώματος Α2(g) + Β2(g) 2ΑΒ(g)
Β είναι 0,2 Μ. Ποια η τιμή της σταθεράς ισορροπίας, Κc Για την ισορροπία αυτή οι τιμές της σταθεράς Κc στους 500
στους θοC; Κ και στους 700 Κ είναι, αντίστοιχα, ίσες με 160 και 54.
Α) 20 Β) 43 Γ) 60 Δ) 350 Να εκτιμήσετε αν ο σχηματισμός της ένωσης ΑΒ είναι εν-
δόθερμο ή εξώθερμο φαινόμενο.
5.16. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως
5.21. Σε δοχείο όγκου V εισάγουμε τη χρονική στιγμή t = 0
σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ):
ποσότητες των ενώσεων Α(g) και Β(g) και αποκαθίσταται
α) Η σταθερά Kc μιας ισορροπίας εξαρτάται από τις συγκε-
η χημική ισορροπία: A(g) + 2B(g) 3Γ(g) + Δ(g), ΔΗ > 0.
ντρώσεις των αντιδρώντων και των προϊόντων, εκτός αν
κάποιο από αυτά είναι στερεό. Τη χρονική στιγμή t1 αυξάνουμε τη θερμοκρασία, υπό στα-
β) H σταθερά Κc της ισορροπίας: θερό όγκο και αποκαθίσταται νέα χημική ισορροπία, από
τη χρονική στιγμή t2 και μετά. Οι μεταβολές των συγκε-
C(s) + H2O(g) CO(g) + H2(g)
ντρώσεων για δύο από τα 4 σώματα της ισορροπίας εμφα-
ελαττώνεται με την ελάττωση της πίεσης.
νίζονται στο διάγραμμα που ακολουθεί.
γ) Για την ισορροπία: 2NO2(g) N2O4(g), η μονάδα μέ-
τρησης της σταθεράς Kc είναι το 1 L/mol.
δ) Για την ισορροπία: c
Fe2O3(s) + 3CO(g) 2Fe(s) + 3CO2(g) 1
η μονάδα της σταθεράς Kc είναι το mol/L.
ε) Η απόδοση της αντίδρασης: H2(g) + Ι2(g) 2HΙ(g), σε
καθορισμένη πίεση και θερμοκρασία, παραμένει σταθερή 2
όταν το μίγμα Η2 και Ι2 που αναμειγνύεται αρχικά είναι
ισομοριακό.
t1 t t2
5.17. Δίνονται οι ισορροπίες που ακολουθούν με τις στα- α) Σε ποια από τα σώματα της ισορροπίας αντιστοιχούν οι
θερές ισορροπίας τους σε ορισμένη θερμοκρασία Τ. καμπύλες (1) και (2); Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
1 β) Να εξηγήσετε αν και πως θα μεταβληθεί η σταθερά (Kc)
N2(g) + O2(g) NO2(g) , Kc1
2 της παραπάνω ισορροπίας με την αύξηση της θερμοκρασί-
2NO2(g) N2O4(g) , Kc2 ας.
Να βρεθεί η σχέση της σταθεράς Κc της ισορροπίας: γ) Για το χρονικό διάστημα από t1 σε t2, ποια είναι η τιμή
N2O4(g) N2(g) + 2O2(g), του λόγου του ρυθμού παραγωγής του σώματος Γ (υΓ) προς
το ρυθμό κατανάλωσης του σώματος Β (υΒ); Nα αιτιολο-
με τις σταθερές Κc1 και Κc2.
γήσετε την απάντησή σας.
5.18. Γνωρίζοντας τις σταθερές Kc1 και Kc2 των αντιδρά- 5.22. Σε δοχείο που περιέχει ποσότητα στερεού άνθρακα
σεων (1) και (2), να υπολογίσετε τη σταθερά Κc3 της ισορ- και βρίσκεται σε θερμοκρασία θoC, εισάγεται ποσότητα
ροπίας (3). αερίου μίγματος που αποτελείται από CO και CΟ2. Μετά
C(s) + H2O(g) CO(g) + H2(g) , Kc1 = 2,3 (1) από χρόνο t1 αποκαθίσταται η ισορροπία:
CO2(g) + 2H2(g) 2H2O(g) + C(s) , Kc2 = 0,26 (2) 2CO(g) CO2(g) + C(s), ΔΗ < 0,
CO2(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g) , Kc3 = ; για την οποία είναι γνωστή η σταθερά Κc στους θoC. Οι
συγκεντρώσεις των ενώσεων CO και CO2 σε συνάρτηση με
5.19. Σε δοχείο όγκου V και σε θερμοκρασία T, έχει απο- το χρόνο δίνονται στο διάγραμμα που ακολουθεί.
κατασταθεί η ισορροπία:
CΟ(g) + 2H2(g) CH3OH(g) , ΔΗ < 0
92
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
c σότητες PCl3 και Cl2 και το μίγμα θερμαίνεται στους
[CO]
[CO2]
t t1
α) Προς ποια κατεύθυνση εξελίχτηκε αντίδραση; Να αιτιο-
λογήσετε την απάντησή σας.
β) Πως θα μεταβληθεί η τιμή της Κc της παραπάνω ισορ-
ροπίας, με την αύξηση της θερμοκρασίας;
5.23. Σε δοχείο με έμβολο περιέχονται α mol PCl5, β mol
PCl3 και γ mol Cl2 σε κατάσταση χημικής ισορροπίας, η
οποία περιγράφεται από την εξίσωση:
PCl5 (g) PCl3 (g) + Cl2 (g) , ∆Η > 0.
α) Προς ποια κατεύθυνση μετατοπίζεται η ισορροπία, αν:
i. Αυξηθεί η θερμοκρασία υπό σταθερό όγκο.
ii. Αυξηθεί ο όγκος του δοχείου, με σταθερή θερμοκρασία.
β) Σε άλλο δοχείο σταθερού όγκου εισάγεται μίγμα PCl5(g),
PCl3(g) και Cl2(g) υπό σταθερή θερμοκρασία. Παρατηρεί-
ται ότι η ολική πίεση στο δοχείο αυξάνεται συνεχώς μέχρι
μια ορισμένη τιμή, οπότε και παραμένει σταθερή. Να ερ-
μηνεύσετε τα πειραματικά αυτά δεδομένα.
Να δικαιολογήσετε όλες τις απαντήσεις σας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
5.24. Σε κλειστό και κενό δοχείο όγκου V = 10 L εισάγο-
νται λ mol αερίου Ν2 και μ mol αερίου H2 οπότε σε κατάλ-
ληλη θερμοκρασία αποκαθίσταται η ισορροπία:
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) , Kc = 2
Στην κατάσταση της χημικής ισορροπίας οι συγκεντρώσεις
του H2(g) και της NH3(g) είναι [H2] = 1 M και [NH3] = 1
M. Να υπολογίσετε:
α) Τις αρχικές ποσότητες λ και μ.
β) Την απόδοση της αντίδρασης.
5.25. Ισομοριακό μίγμα Η2(g) και Ι2(g) έχει όγκο 89,6 L σε
STP.
α) Να υπολογίσετε τον αριθμό mol του κάθε αερίου που
περιέχεται στο μίγμα.
β) Το μίγμα εισάγεται σε δοχείο σταθερού όγκου στους θοC
και αποκαθίσταται η ισορροπία, H2(g) + I2(g) 2HI(g),
για την οποία ισχύει: Κc = 9. Να υπολογίσετε τον αριθμό
mol για καθένα από τα τρία αέρια στην κατάσταση ισορρο-
πίας.
5.26. Ποσότητα PCl5 εισάγεται σε δοχείο 1 L και αποκαθί-
σταται στους 250 oC η X.I: PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g), για
την οποία ισχύει Kc = 0,05 (στους 250oC).
α) i. Αν η ποσότητα του Cl2(g) στην ισορροπία είναι ίση με
0,1 mol, ποιες οι ποσότητες των άλλων συστατικών που
συνυπάρχουν; ii. Ποια η αρχική ποσότητα του PCl5;
β) Σε άλλο δοχείο όγκου 10 L εισάγονται ισομοριακές πο-
250oC. Αν η ποσότητα του PCl5 στην ισορροπία είναι ίση
με 0,5 mol, ποιες οι ποσότητες (σε mol) των PCl3 και Cl2
που είχαν εισαχθεί αρχικά στο δοχείο;
5.27. Ποσότητα N2O4(g) μάζας 46 g εισάγεται σε δοχείο Δ1
όγκου 2 L στους θοC και διασπάται κατά 20% προς ΝΟ2.
α) Να υπολογιστεί η Κc για την ισορροπία:
N2O4(g) 2NO2(g)
β) Ποιος πρέπει να είναι ο όγκος ενός άλλου δοχείου Δ2,
στο οποίο αν εισαχθούν 46 g N2O4 θα διασπαστούν κατά
80% προς ΝΟ2;
Σε όλες τις περιπτώσεις η θερμοκρασία είναι η ίδια.
5.28 Σε δοχείο Δ1 1 L εισάγεται ισομοριακό μίγμα CO και
Cl2, το σύστημα θερμαίνεται στους θoC και αποκαθίσταται
η ισορροπία:
CO(g) + Cl2(g) COCl2(g),
για την οποία είναι Κc = 20. Στην κατάσταση χημικής ι-
σορροπίας ο αριθμός mol του COCl2 είναι ίσος με τον α-
ριθμό mol του CO.
α) Να υπολογίσετε τη σύσταση του μίγματος (σε mol) στην
κατάσταση της ισορροπίας.
β) Αν σε άλλο δοχείο Δ2 όγκου 20 L εισαχθούν 2 mol COCl2
και θερμανθούν στους θoC, πόσα mol από κάθε αέριο θα
υπάρχουν στο δοχείο μετά την αποκατάσταση της ισορρο-
πίας;
5.29. Σε δοχείο σταθερού όγκου εισάγεται αέριο μίγμα που
αποτελείται από 25,6 g SO2 και 0,6 mol NO2. Το μίγμα
θερμαίνεται σε θερμοκρασία Τ και αποκαθίσταται η ισορ-
ροπία:
NO2(g) + SO2(g) SO3(g) + NO(g)
Διαπιστώθηκε ότι μέχρι την αποκατάσταση της ισορροπίας
έχει αντιδράσει το 50% της ποσότητας του ΝΟ2. Να υπο-
λογιστούν:
α) Ο αριθμός mol καθενός από τα τέσσερα αέρια που πε-
ριέχονται στο δοχείο στην ισορροπία.
β) Η τιμή της σταθεράς Κc της ισορροπίας στη θερμοκρα-
σία Τ.
γ) Η απόδοση της αντίδρασης.
5.30. Σε δοχείο σταθερού όγκου V = 2 L εισάγονται 1 mol
A(s) και 0,6 mol B(g), σε θερμοκρασία 127οC και αποκα-
θίσταται η ισορροπία:
Α(s) + Β(g) Γ(g) + Δ(g).
Αν το αέριο μίγμα ισορροπίας ασκεί πίεση ίση με 16,4 atm
στους 127ο C, να υπολογιστούν:
α) Η απόδοση της αντίδρασης,
β) Η τιμή της σταθεράς Κc στους 127οC.
γ) Η % v/v περιεκτικότητα του αερίου μίγματος ισορροπί-
ας.
R = 0,082 L·atm/(mol·K).
93
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
5.31. Σε δοχείο όγκου 2 L περιέχονται 60 g ισομοριακού
μίγματος Ν2 και Η2. Θερμαίνουμε το μίγμα στους 527o C με
τη βοήθεια καταλύτη και αποκαθίσταται η ισορροπία:
Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Tο μίγμα ισορροπίας περιέχει 0,8 mol NH3.
α) Να υπολογίσετε την απόδοση της αντίδρασης.
β) Να υπολογίσετε τη σταθεράς Κc της ισορροπίας.
γ) Να σχεδιάστε σε κοινό διάγραμμα τη γραφική παράστα-
ση της [Ν2], της [Η2] και της [ΝΗ3] σε συνάρτηση με το
χρόνο, από t = 0 μέχρι την αποκατάσταση της χημικής ι-
σορροπίας.
5.32. Σε θερμοκρασία Τ = 500 Κ η μεθανόλη διασπάται,
σύμφωνα με την εξίσωση:
CH3OH(g) CO(g) + 2Η2(g)
Σε δοχείο όγκου 10 L εισάγουμε αρχικά 1 mol CH3OH και
θερμαίνουμε στους 500 Κ, οπότε μέχρι την ισορροπία έ-
χουν παραχθεί 1,5 mol H2.
α) Πόσα mol CH3OH υπάρχουν στην ισορροπία; Ποια η
απόδοση της αντίδρασης;
β) Ποια η τιμή της Κc της ισορροπίας στους 500 Κ;
γ) Σε άλλο δοχείο όγκου 1 L εισάγουμε 1 mol CH3OH και
6,75 mol CO, στους 500 Κ. Πόσα mol Η2 πρέπει να εισά-
γουμε ταυτόχρονα στο δοχείο, ώστε το σύστημα να είναι σε
ισορροπία, δηλαδή να μην εξελιχθεί αντίδραση;
5.33. Σε κενό δοχείο σταθερού όγκου εισάγουμε 0,3 mol
CO2 και 0,3 mol H2 και αποκαθίσταται η ισορροπία,
CO2(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g)
στην οποία βρέθηκαν 0,1 mol H2O(g).
α) Να υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς Kc στη θερμοκρα-
σία του πειράματος.
β) Σε άλλο κενό δοχείο στην ίδια θερμοκρασία εισάγουμε
0,6 mol CO και 0,6 mol H2O(g). Πόσα mol από κάθε συ-
στατικό θα υπάρχει όταν αποκατασταθεί η ισορροπία;
5.34. Σε δοχείο όγκου 1 L εισάγονται 1 mol Η2(g) και 1
mol I2(g), οπότε στους θοC αποκαθίσταται η ισορροπία που
περιγράφεται από την εξίσωση:
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
α) Αν στην ισορροπία βρέθηκαν 1,6 mol HI(g), i. ποια η
απόδοση της αντίδρασης, και ii. ποια η τιμή της σταθεράς
Kc στους θοC;
β) Σε άλλο δοχείο όγκου 2 L εισάγονται 1 mol Η2(g) και 1
mol I2(g) στους θοC. Ποια θα είναι η απόδοση της αντίδρα-
σης στην περίπτωση αυτή;
γ) Σε τρίτο δοχείο όγκου V εισάγονται 2 mol HI(g), στους
θοC. Ποιες oι ποσότητες του H2(g), του I2(g) και του HI(g)
στη Χ.Ι.;
5.35. Σε δοχείο 1 L εισάγουμε ποσότητες από τα αέρια SO2
και NO2 στους θοC και αποκαθίσταται η ισορροπία, SO2(g)
+ NO2(g) SO3(g) + NO(g), στην οποία συνυπάρχουν 0,2
mol SO2, 0,2 mol NO2, 0,8 mol SO3 και 0,8 mol NO.
α) Ποιες οι αρχικές ποσότητες των αερίων SO2 και NO2;
β) Ποια η τιμή της σταθεράς Kc στους θοC;
94
γ) Σε άλλο δοχείο όγκου V εισάγουμε ισομοριακές ποσότη-
τες SO3 και NO, οπότε αποκαθίσταται ισορροπία στην ο-
ποία προσδιορίστηκαν 1,6 mol NO στους θοC. Ποιες ήταν
οι αρχικές ποσότητες των SO3 και NO;
5.36. Σε δοχείο Δ1 όγκου 8 L περιέχονται 0,4 mol COCl2
καθώς και ισομοριακές ποσότητες CO και Cl2 σε κατάστα-
ση ισορροπίας, σύμφωνα με την εξίσωση:
COCl2(g) CO(g) + Cl2(g)
Η θερμοκρασία του μίγματος είναι ίση με 727oC και η πίε-
ση στο δοχείο ίση με 8,2 atm.
α) Ποιες οι ποσότητες (σε mol) του CO και του Cl2 στη
χημική ισορροπία;
β) Ποια η τιμή της σταθεράς Κc στους 727oC;
γ) Σε ένα άλλο δοχείο όγκου V2 βρίσκονται κατάσταση Χ.Ι.
0,2 mol COCl2, 0,1 mol CO και 0,1 mol Cl2 στους 727oC.
Να υπολογιστεί ο όγκος V2 του δοχείου.
R = 0,082 L·atm/mol·K.
5.37. Σε δοχείο όγκου 2 L και υπό σταθερή θερμοκρασία
έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: αΑ(g) + βΒ(g) γΓ(g),
όπου α, β και γ οι συντελεστές των αντίστοιχων σωμάτων
(μικρότεροι δυνατοί ακέραιοι). Οι συγκεντρώσεις των τριών
αερίων σε συνάρτηση με το χρόνο, από την έναρξη της
αντίδρασης μέχρι την αποκατάσταση της ισορροπίας, απει-
κονίζεται στο διάγραμμα που ακολουθεί.
5
4 [Α]
c (Μ)
3 [Β]
2 [Γ]
1
t
α) Να προσδιορίσετε τους συντελεστές α, β και γ για τις
ενώσεις Α, Β και Γ της παραπάνω ισορροπίας.
β) Ποιες ενώσεις είχαν εισαχθεί αρχικά στο δοχείο και πόσα mol
από την κάθε μία;
γ) Να υπολογίσετε την απόδοση της αντίδρασης που πραγμα-
τοποιήθηκε, καθώς και την τιμή της σταθεράς Κc.
5.38. Σε δοχείο σταθερού όγκου βρίσκονται σε χημική ι-
σορροπία 0,5 mol H2, 0,5 mol Ι2 και 2 mol HΙ, στους θ1οC,
σύμφωνα με την εξίσωση: 2HΙ(g) Ι2(g) + Η2(g). Αυξά-
νουμε τη θερμοκρασία στους θ2οC, οπότε στην κατάσταση
της ισορροπίας προσδιορίζονται 2,25 mol HΙ.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc για την ισορ-
ροπία στους θ1οC.
β) Να εξηγήσετε προς ποια κατεύθυνση μετατοπίστηκε η
ισορροπία με την αύξηση της θερμοκρασίας.
γ) Να εξετάσετε αν η αντίδραση σχηματισμού του HΙ από
τα συστατικά του στοιχεία είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη.
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
5.39. Σε κλειστό και κενό δοχείο όγκου 20 L εισάγονται
ποσότητα αερίου CO2 και περίσσεια C(s), που αντιδρούν,
υπό σταθερή θερμοκρασία, σύμφωνα με την εξίσωση:
CO2(g) + C(s) 2CO(g). Μετά την αποκατάσταση της
ισορροπίας περιέχονται στο δοχείο 1 mol CO2 και 2 mol
CO. Να υπολογίσετε:
α) Την αρχική ποσότητα του αερίου CO2 σε mol και την
απόδοση της αντίδρασης.
β) Την τιμή της σταθεράς χημικής ισορροπίας Κc της αντί-
δρασης.
5.40. Δίνεται η ισορροπία: N2(g) + O2(g) 2NO(g).
α) Σε κλειστό δοχείο που βρίσκεται στους θoC συνυπάρ-
χουν σε ισορροπία 1 mol N2, 1 mol O2 και 2 mol NO. Να
υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς Kc στη θερμοκρασία του
πειράματος.
β) Σε άλλο δοχείο στην ίδια θερμοκρασία θoC εισάγονται 4
mol NO. Ποιες ποσότητες από τα τρία αέρια θα συνυπάρ-
χουν όταν αποκατασταθεί ισορροπία;
γ) Σε τρίτο δοχείο, που βρίσκεται σε θερμοκρασία θoC,
συνυπάρχουν 2 mol N2, 2 mol O2 και 2 mol NO. Να δείξετε
ότι το σύστημα αυτό δεν βρίσκεται σε ισορροπία.
5.41. Αέριο μίγμα έχει όγκο 89,6 L σε STP και αποτελείται
από Ν2 και Η2 με αναλογία mol 1:3, αντίστοιχα. Το μίγμα
εισάγεται σε δοχείο όγκου 3 L στους θoC. Μετά την απο-
κατάσταση της ισορροπίας, Ν2(g) + 3Η2(g) 2ΝΗ3(g), η
περιεκτικότητα σε ΝΗ3 βρέθηκε ίση με 60% v/v.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc της ισορροπί-
ας, καθώς και την απόδοση της αντίδρασης στους θoC.
β) Αν η αντίδραση σχηματισμού της ΝΗ3 από τα συστατι-
κά της στοιχεία είναι εξώθερμη, να εξετάσετε αν θα μετα-
βληθεί και πώς (αν θα αυξηθεί ή αν θα ελαττωθεί) η σταθε-
ρά Κc της ισορροπίας με την αύξηση της θερμοκρασίας του
συστήματος.
5.42. Σε δοχείο όγκου V = 10 L εισάγονται 0,3 mol SO2,
0,4 mol NO2, 0,1 mol SO3 και 0,4 mol NO. Tο δοχείο θερ-
μαίνεται στους 727οC και αποκαθίσταται η ισορροπία:
SO2(g) + NO2(g) SO3(g) + NO(g).
Στη θέση χημικής ισορροπίας βρέθηκε ότι η ποσότητα του
SO2(g) είναι 0,1 mol. Να υπολογίσετε:
α) Τις συγκεντρώσεις των αερίων στην ισορροπία.
β) Την τιμή της σταθεράς ισορροπίας Κc.
γ) Την ολική πίεση του αερίου μίγματος στην ισορροπία.
Δίνεται R = 0,082 L·atm/mol·K.
5.43. Σε δοχείο όγκου V1 περιέχονται σε ισορροπία 0,1 mol
ένωσης Α, 0,2 mol ένωσης Β, 0,2 mol ένωσης Γ και 0,8 mol
ένωσης Δ σε ολική πίεση Ρ atm, σύμφωνα με την εξίσωση:
Α(g) + xB(g) 2Γ(g) + Δ(g)
Διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία, διπλασιάζουμε τον
όγκο του δοχείου, οπότε η πίεση γίνεται τελικά ίση με Ρ/2
atm.
α) Nα προσδιορίστε την τιμή του συντελεστή x στην παρα-
πάνω εξίσωση.
β) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc.
γ) Σε ένα άλλο δοχείο όγκου V2 εισάγουμε 0,3 mol A, 0,6
mol B, 0,6 mol Γ και 0,3 mol Δ στην ίδια με την παραπάνω
θερμοκρασία. Να εξηγήσετε γιατί το σύστημα αρχικά δεν
βρίσκεται σε ισορροπία.
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Χ.Ι.
5.44. Σε κλειστό δοχείο βρίσκονται σε κατάσταση ισορρο-
πίας 1 mol CO2, 1 mol H2, 2 mol CO και 2 mol υδρατμών
στους θοC, σύμφωνα με την εξίσωση:
CO2(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g).
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Kc στους θοC.
β) Διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία, προσθέτουμε
επιπλέον στο δοχείο της ισορροπίας 3 mol CO2 και 3 mol
H2. Να υπολογίσετε τη σύσταση του μίγματος στη νέα ι-
σορροπία που θα αποκατασταθεί.
5.45. Σε δοχείο όγκου V1 = 4 L έχει αποκατασταθεί η χη-
μική ισορροπία, 2NO2(g) N2O4(g), στην οποία συνυ-
πάρχουν 2 mol NO2 και 5 mol N2O4.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της Kc στη θερμοκρασία του
πειράματος.
β) Μεταβάλλουμε τον όγκο του δοχείου σε V2 υπό σταθερή
θερμοκρασία και απoκαθίσταται νέα Χ.Ι., στην οποία συ-
νυπάρχουν ισομοριακές ποσότητες NO2 και N2O4.
i. Να εξηγήσετε το είδος της μεταβολής του όγκου (αύξηση
ή μείωση). ii. Να υπολογίσετε τον όγκο V2.
5.46. Σε δοχείο εισάγονται 2 mol Η2(g) και 2 mol Ι2(g). Το
μίγμα θερμαίνεται στους θ1oC και αποκαθίσταται η ισορ-
ροπία: Η2(g) + Ι2(g) 2ΗI , ΔΗ = 52 kJ, για την οποία
ισχύει: Kc = 64.
α) Ποιες οι ποσότητες (σε mol) των τριών αερίων στην
ισορροπία;
β) Η θερμοκρασία μειώνεται στους θ2oC, οπότε αποκαθί-
σταται με την πάροδο του χρόνου νέα χημική ισορροπία.
i. Προς ποια κατεύθυνση εξελίχθηκε αντίδραση με τη μεί-
ωση της θερμοκρασίας;
ii. Να εξηγήσετε πως θα μεταβληθεί η σταθερά Κc και πως
η ολική πίεση στο δοχείο.
γ) Αν στη νέα θερμοκρασία η σταθερά Kc έχει τιμή ίση με
36, ποιες οι ποσότητες των τριών αερίων στη νέα ισορρο-
πία;
5.47 Για την ισορροπία: H2(g) + I2(g) 2HI(g), η σταθε-
ρά Κc έχει τιμή ίση με 4 στους 400οC. Σε δοχείο όγκου 2 L
εισάγουμε 1 mol H2 και 1 mol I2 στους 400οC.
α) Να υπολογιστεί η ποσότητα σε mol κάθε αερίου στην
κατάσταση ισορροπίας.
β) Να αποδοθεί γραφικά η συγκέντρωση του HI σε συνάρ-
τηση με το χρόνο. Για την αποκατάσταση της ισορροπίας
χρειάστηκαν 0,2 min.
γ) Στο μίγμα ισορροπίας προσθέτουμε επιπλέον 1,2 mol HI
υπό σταθερή θερμοκρασία. Ποιος ο αριθμός mol κάθε αε-
ρίου στο δοχείο μετά την αποκατάσταση της νέας ισορρο-
πίας;
95
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
5.48. Σε δοχείο όγκου V = 2 L εισάγονται 35,2 g CO2 και 4
g Η2. Το μίγμα θερμαίνεται στους θοC και αποκαθίσταται η
ισορροπία, CΟ2(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g), στην οποία
η συγκέντρωση των υδρατμών βρέθηκε ίση με 0,2 Μ.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc, καθώς και
την απόδοση της αντίδρασης.
β) Πόσα mol CO2 πρέπει να προσθέσουμε επιπλέον στο
δοχείο, υπό σταθερή θερμοκρασία, ώστε η συγκέντρωση
των υδρατμών να γίνει ίση με 0,5 Μ;
5.49. Σε δοχείο σταθερού όγκου σε ορισμένη θερμοκρασία
θοC εισάγονται ισομοριακές ποσότητες από τα αέρια Α και
Β και αποκαθίσταται η ισορροπία: Α(g) + B(g) 2Γ(g).
Παρατηρούμε ότι στην κατάσταση της ισορροπίας έχει
παραμείνει, χωρίς να αντιδράσει, το 50% της αρχικής πο-
σότητας του Α.
α) Ποια η τιμή της σταθεράς Κc της παραπάνω ισορροπίας
στους θ οC;
β) Αν αναμιγνύαμε αρχικά τα σώματα Α και Β με αναλογία
mol 4:1, αντίστοιχα, ποια θα ήταν η απόδοση της αντίδρα-
σης στην ίδια θερμοκρασία;
γ) Με ποια αναλογία mol πρέπει να αναμίξουμε τα Α και
Β, ώστε η απόδοση της αντίδρασης να είναι 75%;
5.50. Σε δοχείο όγκου 10 L περιέχονται σε κατάσταση ι-
σορροπίας 14 g CO, 9 g H2O καθώς και ισομοριακές ποσό-
τητες CO2 και Η2, στους θοC, σύμφωνα με την εξίσωση:
CΟ(g) + H2O(g) CO2(g) + H2(g),
Η σταθερά της ισορροπίας έχει τιμή Κc = 4, στους θοC.
α) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του CO2 στο μίγμα
ισορροπίας.
β) Διπλασιάζουμε τον όγκο του δοχείου υπό σταθερή θερ-
μοκρασία. Να υπολογίσετε τη νέα συγκέντρωση του CO2.
γ) Ποια μάζα υδρατμών πρέπει να προσθέσουμε στο δοχείο
των 20 L με σταθερή τη θερμοκρασία, ώστε η συγκέντρω-
ση του CO2 να γίνει ίση με 0,06 Μ;
5.51. Για την ισορροπία, SO2(g) + Cl2(g) SO2Cl2(g),
ισχύει Kc = 64 στους θοC.
α) 0,1 mol SO2(g), 0,1 mol Cl2(g) και 0,64 mol SO2Cl2(g)
συνυπάρχουν σε ισορροπία στους θοC. Ποιος ο όγκος του
δοχείου;
β) Πόσα mol SO2Cl2 πρέπει να προσθέσουμε στην παραπά-
νω ισορροπία, υπό σταθερό όγκο και υπό σταθερή θερμο-
κρασία, ώστε στη νέα ισορροπία να υπάρχουν 0,2 mol SO2;
γ) Μεταβάλλουμε τον όγκο της αρχικής ισορροπίας υπό
σταθερή θερμοκρασία και ταυτόχρονα εισάγουμε 0,1 mol
SO2(g). Παρατηρούμε ότι η ποσότητα του SO2Cl2(g) παρα-
μένει 0,64 mol. Ποιος ο όγκος του δοχείου στην περίπτωση
αυτή;
5.52. Σε δοχείο σταθερού όγκου 10 L εισάγονται 3 mol
PCl5 στους 227οC οπότε μετά την αποκατάσταση της ισορ-
ροπίας: PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g), στο δοχείο περιέχονται
71 g Cl2.
α) Να υπολογίσετε:
i. Την τιμή της σταθεράς ισορροπίας Κc καθώς και την α-
96
πόδοση της αντίδρασης.
ii. Την ολική πίεση των αερίων στην κατάσταση ισορροπί-
ας.
β) Στο μίγμα ισορροπίας προσθέτουμε ποσότητα Cl2, υπό
σταθερή θερμοκρασία και μετά την αποκατάσταση της
νέας ισορροπίας η πίεση του συστήματος βρέθηκε ίση με
20,5 atm. Να υπολογίσετε τον αριθμό mol του Cl2 που
προσθέσαμε στο δοχείο. R = 0,082 L·atm/mol·K.
5.53. Σε δοχείο όγκου V = 1 L εισάγονται 2 mol Ν2Ο4 και
2 mol NO2 στους θοC. Παρατηρείται ότι οι ποσότητες των
δύο αερίων δε μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου.
α) Να υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς Kc της ισορροπίας:
Ν2Ο4(g) 2ΝΟ2(g)
β) Τη χρονική στιγμή t1 τριπλασιάζουμε τον όγκο του δο-
χείου, υπό σταθερή θερμοκρασία, οπότε τη χρονική στιγμή
t2 αποκαθίσταται νέα χημική ισορροπία. Ποιες ποσότητες
από τα δύο αέρια περιέχονται τότε στο δοχείο;
γ) Να παραστήσετε σε κοινό διάγραμμα τις συγκεντρώσεις
των δύο αερίων σε συνάρτηση με το χρόνο για το χρονικό
διάστημα 0-t2.
5.54. Σε δοχείο όγκου 10 L εισάγονται 6 mol SO3 και 3
mol NO και το μίγμα θερμαίνεται σε θερμοκρασία Τ, οπότε
με την πάροδο του χρόνου αποκαθίσταται η χημική ισορ-
ροπία:
SO3(g) + NO(g) SO2(g) + NO2(g)
Στην κατάσταση της ισορροπίας η συγκέντρωση του ΝΟ2
στο δοχείο προσδιορίστηκε ίση με 0,2 Μ.
α) Να υπολογίσετε: i. την απόδοση της αντίδρασης (με τη
μορφή κλάσματος) και ii. την τιμή της σταθεράς ισορροπί-
ας Kc στη θερμοκρασία Τ.
β) Πόσα mol ΝΟ πρέπει να προσθέσουμε επιπλέον στο
μίγμα της ισορροπίας, υπό σταθερή θερμοκρασία Τ, ώστε
στη νέα ισορροπία η συγκέντρωση του ΝO2 να γίνει ίση με
0,3 Μ;
γ) Στην αρχική χημική ισορροπία, υποδιπλασιάζουμε τον
όγκο του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία. Ποιες θα
είναι οι νέες συγκεντρώσεις των 4 συστατικών της ισορρο-
πίας; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
5.55. Σε δοχείο 1 L εισάγονται 0,3 mol Ν2Ο4(g) στους θ1οC
και αποκαθίσταται η ισορροπία: Ν2Ο4(g) 2NO2(g), στην
οποία προσδιορίστηκαν 0,2 mol NO2.
α) Να προσδιοριστεί η τιμή της Kc της παραπάνω ισορρο-
πίας στους θ1οC.
β) Σε άλλο δοχείο όγκου V εισάγονται 0,3 mol NO2 και
αποκαθίσταται η παραπάνω ισορροπία στους θ1οC, στην
οποία βρέθηκαν 0,1 mol NO2. Ποιος ο όγκος του δοχείου;
γ) Σε τρίτο δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκατασταθεί η
παραπάνω ισορροπία στους θ1οC, στην οποία συνυπάρχουν
0,4 mol N2O4 και 0,1 mol NO2. Αυξάνουμε τη θερμοκρα-
σία του συστήματος σε θερμοκρασία θ2οC και στη νέα χη-
μική ισορροπία οι ποσότητες (σε mol) του ΝΟ2 και του
Ν2Ο4 είναι ίσες μεταξύ τους. i. Nα εκτιμηθεί αν η αντίδρα-
ση διάσπασης του Ν2Ο4 είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη. ii.
Nα προσδιοριστεί η τιμή της Kc της ισορροπίας στους θ2οC.
ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ – ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
5.56. Σε κλειστό δοχείο εφοδιασμένο με έμβολο συνυπάρ-
χουν σε κατάσταση χημικής ισορροπίας, σε θερμοκρασία
Τ1, 4 mol N2O4(g) και 4 mol NO2(g), σύμφωνα με την εξί-
σωση: N2O4(g) 2NO2(g).
Η ολική πίεση στο δοχείο είναι P1. O όγκος του δοχείου
τριπλασιάζεται, υπό σταθερή θερμοκρασία, οπότε σταδια-
κά αποκαθίσταται νέα χημική ισορροπία στην οποία η πίε-
ση είναι ίση με Ρ2.
α) Να υπολογιστούν οι ποσότητες σε mol των δύο αερίων
στη νέα χημική ισορροπία.
β) Να υπολογιστούν ο λόγος των ολικών πιέσεων P1/P2 στις
δύο ισορροπίες.
γ) Το δοχείο που περιέχει το μίγμα της νέας χημικής ισορ-
ροπίας (όταν η πίεση είναι Ρ2) ψύχεται σε θερμοκρασία Τ2
< Τ1, υπό σταθερό όγκο, και το σύστημα καταλήγει σε τε-
λική χημική ισορροπία, στην οποία η ποσότητα του N2O4
είναι ίση με 5 mol. Να εκτιμήσετε αν η αντίδραση διάσπα-
σης του N2O4 σε NO2 είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη και να
αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
δ) Να υπολογίσετε το λόγο των σταθερών ισορροπίας στη
θερμοκρασία Τ1 και στη θερμοκρασία Τ2.
5.57. Σε δοχείο (Δ1) όγκου 2 L εισάγουμε αρχικά 1 mol Ν2
και 2,5 mol H2 στους θοC και αποκαθίσταται η ισορροπία:
Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Η απόδοση της αντίδρασης βρέθηκε ίση με 60%.
α) Ποια η τιμή της σταθεράς Kc στους θοC;
Σε άλλο δοχείο (Δ2) όγκου 1 L στους θοC, εισάγουμε α mol
N2 και β mol H2. Σε κάποια χρονική στιγμή t1 στο δοχείο
βρέθηκαν 2 mol N2, 5 mol H2 και 6 mol NH3. Σε κάποια
επόμενη χρονική στιγμή t2 στο δοχείο βρέθηκαν 1 mol N2,
2 mol H2 και 8 mol NH3.
β) Να υπολογίσετε τις αρχικές ποσότητες α και β mol.
γ) Να αποδείξετε ότι τη χρονική στιγμή t1 δεν έχουμε χημι-
κή ισορροπία. Στην ίδια χρονική στιγμή t1, ποια η σχέση
της ταχύτητας της αντίδρασης σχηματισμού της NH3 (υ1)
και της ταχύτητας της αντίδρασης διάσπασης της ΝΗ3 (υ2);
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
δ) Να αποδείξετε ότι τη χρονική στιγμή t2 έχει αποκατα-
σταθεί χημική ισορροπία.
ε) Στην κατάσταση ισορροπίας στο δοχείο Δ2 αυξάνουμε
τη θερμοκρασία και αποκαθίσταται νέα χημική ισορροπία
στην οποία προσδιορίστηκαν 1,2 mol N2. Να χαρακτηρίσε-
τε την αντίδραση σύνθεσης της NH3 ως εξώθερμη ή ενδό-
θερμη.
5.58. 18 g CH3COOH και 13,8 g CH3CH2OH φέρονται
προς αντίδραση, σύμφωνα με την εξίσωση:
CH3COOH(ℓ) + CH3CH2OH(ℓ)
CH3COΟCH2CH3(ℓ) + H2O(ℓ) , Κc = 4
α) Να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης.
β) Πόσα g CH3COOH πρέπει να προστεθούν επιπλέον στην
φιάλη της παραπάνω ισορροπίας, ώστε να σχηματιστούν
συνολικά 0,25 mol εστέρα;
γ) 0,2 mol CH3COOH και x mol CH3CH2OH φέρονται
προς αντίδραση σε άλλη φιάλη και αποκαθίσταται η παρα-
πάνω χημική ισορροπία στην οποία σχηματίζεται εστέρας
με απόδοση 80%. Ποια η τιμή του x;
ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
5.59. Σε δοχείο σταθερού όγκου 10 L εισάγονται 4 mol H2
και 4 mol I2 στους θοC. Μετά την πάροδο 20 min αποκαθί-
σταται η ισορροπία: Η2(g) + Ι2(g) 2ΗΙ(g), για την οποία
ισχύει: Kc = 4, στους θοC.
α) Να υπολογίσετε την ποσότητα (σε mol) όλων των αερί-
ων της ισορροπίας.
β) Να υπολογίσετε την ταχύτητα της αντίδρασης από την
έναρξη της μέχρι να αποκατασταθεί η ισορροπία.
γ) Αφαιρούμε από το μίγμα ισορροπίας ποσότητα ΗΙ ίση
με x mol, οπότε στο δοχείο, μετά από ορισμένο χρονικό
διάστημα, αποκαθίσταται νέα ισορροπία, στην ίδια θερμο-
κρασία θοC. Η ποσότητα του ΗΙ που αφαιρέθηκε διαλύεται
πλήρως σε νερό και σχηματίζει διάλυμα (Δ) όγκου 3 L.
Ποσότητα από το διάλυμα (Δ) όγκου 50 mL απαιτεί για
την εξουδετέρωση 25 mL διαλύματος NaOH 2 M. Να υπο-
λογίσετε την ποσότητα (x mol) του ΗΙ που αφαιρέθηκε από
το δοχείο της ισορροπίας και να προσδιορίσετε τη σύσταση
του μίγματος στη νέα ισορροπία.
5.60. Σε δοχείο 10 L που βρίσκεται υπό σταθερή θερμο-
κρασία T1, εισάγονται 0,6 mol A(g) και 0,6 mol B(g) και
πραγματοποιείται η αντίδραση:
2A(g) + B(g) 2Γ(g) , ΔΗ = −200 kJ
Η ισορροπία αποκαθίσταται μετά από χρόνο t = 2 min από
την έναρξη της αντίδρασης και τότε ισχύει: [Γ] = 0,04 Μ.
α) Να υπολογίσετε τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης κα-
θώς και τη μέση ταχύτητα σχηματισμού του Γ(g) από την
έναρξη της αντίδρασης (t = 0) μέχρι την αποκατάσταση της
χημικής ισορροπίας. Όλες οι ταχύτητες να υπολογιστούν σε
Μ·min−1.
β) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc της παραπά-
νω ισορροπίας.
γ) Να εξηγήσετε πως θα μεταβληθεί η θέση της παραπάνω
ισορροπίας καθώς και η τιμή της σταθεράς Κc με μείωση
της θερμοκρασίας σε T2 < T1.
5.61. Σε κενό δοχείο όγκου 10 L εισάγονται 0,6 mol SO2
και 0,6 mol O2 και πραγματοποιείται η αντίδραση, υπό
σταθερή θερμοκρασία: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g). H
ισορροπία αποκαθίσταται μετά από t = 2 min από την έ-
ναρξη της αντίδρασης και τότε ισχύει: [SO3] = 0,04 Μ.
α) Να υπολογίσετε: i. Τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης,
καθώς και τη μέση ταχύτητα σχηματισμού του SO3(g) από
την έναρξη της αντίδρασης (t = 0) μέχρι την αποκατάσταση
της χημικής ισορροπίας. ii. Την απόδοση της αντίδρασης.
β) Η αρχική ποσότητα SO2(g) (0,6 mol) προέκυψε από α-
ντίδραση στερεού S με πυκνό και θερμό υδατικό διάλυμα
Η2SO4, σύμφωνα με την εξίσωση (χωρίς συντελεστές):
S + H2SO4 → SO2 + H2O
Να συμπληρώσετε την αντίδραση με τους κατάλληλους
συντελεστές και να υπολογίσετε την απαιτούμενη μάζα του
θείου για την παραγωγή των 0,6 mol SO2(g).
97
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
5.62. Σε δοχείο όγκου V = 10 L εισάγουμε 3 mol Ν2 και 6
mol Η2, στους θοC, οπότε και αποκαθίσταται η ισορροπία:
Ν2(g) + 3Η2(g) 2ΝΗ3(g) , ΔΗ = −90 kJ
Η απόδοση της αντίδρασης βρέθηκε ίση με 20%.
α) Να προσδιοριστούν τα mol όλων των σωμάτων στην
ισορροπία, καθώς και η τιμή της σταθεράς Κc στους θοC.
Πως επηρεάζεται η τιμή της σταθεράς Κc με την αύξηση
της θερμοκρασίας; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Η ποσότητα της NH3 που έχει παραχθεί στην παραπάνω
ισορροπία διαλύεται σε νερό και προκύπτει διάλυμα Α ό-
γκου 5 L. Σε 4 L του διαλύματος Α διαβιβάζουμε 3,36 L
αερίου Cl2 (σε STP), οπότε διεξάγεται η αντίδραση, που
περιγράφεται από την εξίσωση (χωρίς συντελεστές):
ΝΗ3 + Cl2 → N2 + NH4Cl
i. Nα εξηγήσετε αν η παραπάνω αντίδραση είναι οξειδοα-
ναγωγική ή όχι και να συμπληρώσετε τους συντελεστές.
ii. Ποιος ο όγκος του παραγόμενου αερίου προϊόντος (σε
STP) από την αντίδραση αυτή;
5.63. Το πυκνό διάλυμα H2SO4 αντιδρά με ΚΒr και προ-
κύπτουν SO2, Br2, K2SO4 και νερό.
α) Να γράψετε τη χημική εξίσωση της αντίδρασης με τους
κατάλληλους συντελεστές και να σημειώσετε ποιο στοιχείο
οξειδώνεται και ποιο στοιχείο ανάγεται.
β) Να υπολογίσετε τη μάζα του ΚΒr που πρέπει να αντι-
δράσει, ώστε να προκύψουν 64 g Br2 σύμφωνα με την πα-
ραπάνω αντίδραση.
γ) Η ποσότητα του Br2 (64 g) εισάγεται με ισομοριακή πο-
σότητα H2 σε δοχείο σταθερού όγκου, σε περιβάλλον θερ-
μοκρασίας Τ1. Με την πάροδο του χρόνου αποκαθίσταται η
ισορροπία, H2(g) + Br2(g) 2ΗΒr(g) , ΔΗ < 0, για την
οποία ισχύει: Kc(Τ1) = 36. Να υπολογιστούν τα mol και
των τριών συστατικών στην ισορροπία.
δ) Αυξάνουμε τη θερμοκρασία στο δοχείο σε Τ2 > Τ1. i. Nα
εξηγήσετε αν η ποσότητα του HBr θα μεταβληθεί και πως.
ii. Αν στη νέα θερμοκρασία, Kc(Τ2) = 4, να υπολογίσετε τις
ποσότητες (σε mol) των τριών αερίων στη νέα ισορροπία.
5.64. 1,5 mol Cu αντιδρούν πλήρως με διάλυμα ΗΝΟ3,
σύμφωνα με την αντίδραση (χωρίς συντελεστές):
Cu + ΗΝΟ3 → Cu(NO3)2 + NO + Η2Ο
α) i. Να χαρακτηρίσετε την παραπάνω αντίδραση ως οξει-
δοαναγωγική ή μεταθετική και να την αντιγράψετε συ-
μπληρωμένη με τους κατάλληλους συντελεστές. ii. Nα
υπολογίσετε τον όγκο του παραγομένου ΝΟ(g) σε STP.
β) 0,5 mol NO(g) εισάγονται σε δοχείο όγκου V = 10 L,
οπότε μετά από χρόνο t = 100 s αποκαθίσταται η χημική
ισορροπία: 2ΝΟ(g) N2(g) + O2(g) , ΔΗ < 0, στην οποία
προσδιορίστηκαν 0,1 mol NO(g). Nα υπολογιστούν:
i. H σταθερά ισορροπίας Kc και η απόδοση της αντίδρασης.
ii. H μέση ταχύτητα της αντίδρασης από την έναρξή της (t
= 0) μέχρι την αποκατάσταση της ισορροπίας (t = 100 s).
γ) Πως θα επηρεαστεί η [Ν2(g)] στην ισορροπία, αν:
i. Αυξηθεί ο όγκος του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία.
ii. Αν μειωθεί η θερμοκρασία, υπό σταθερό όγκο.
δ) Στην κατάσταση της αρχικής χημικής ισορροπίας προ-
σθέτουμε λ mol O2(g) επιπλέον, υπό σταθερό όγκο και υπό
98
σταθερή θερμοκρασία και στη νέα ισορροπία προσδιορί-
στηκαν 0,1 mol N2(g). Να υπολογίσετε την τιμή του λ.
5.65. Σε δοχείο σταθερού όγκου 0,1 L εισάγονται 0,4 mol
COCl2, οπότε πραγματοποιείται η διάσπαση του COCl2,
σύμφωνα με την εξίσωση: COCl2(g) CO(g) + Cl2(g).
α) Αν στην ισορροπία εμφανίζεται ισομοριακό μίγμα των 3
αερίων, να προσδιοριστεί η απόδοση της διάσπασης καθώς
και η τιμή της σταθεράς (Kc) της ισορροπίας.
β) Πόσα mol COCl2(g), πρέπει να προσθέσουμε επιπλέον
στην παραπάνω χημική ισορροπία, υπό σταθερή θερμο-
κρασία, ώστε στη νέα ισορροπία να υπάρχουν 0,3 mol CO;
γ) Η ποσότητα CO που σχηματίστηκε στην αρχική ισορρο-
πία διοχετεύεται σε 100 mL διαλύματος KMnO4 1 M, πα-
ρουσία H2SO4. Να προσδιορίσετε αν αποχρωματίζεται ή
όχι το διάλυμα ΚΜnO4.
δ) Η ποσότητα του CO2 που παράγεται στην παραπάνω
αντίδραση αναμειγνύεται με ισομοριακή ποσότητα C(s) σε
δοχείο όγκου 82 L. Το σύστημα θερμαίνεται στους 1000 Κ
και αποκαθίσταται η ισορροπία: 2CO(g) C(s) + CO2(g).
Αν η πίεση στο δοχείο μετά την αποκατάσταση της ισορ-
ροπίας είναι 0,3 atm, να προσδιοριστεί η τιμή της σταθεράς
της χημικής ισορροπίας (Kc). R = 0,082 L·atm·(mol·K)−1.
5.66. Ποσότητα ΚCl αντιδρά πλήρως με 500 mL διαλύμα-
τος K2Cr2O7 οξινισμένου με H2SO4, σύμφωνα με την εξί-
σωση (χωρίς συντελεστές):
ΚCl + K2Cr2O7 + H2SO4 → Cl2 + A + B + H2O
α) Nα συμπληρώσετε την εξίσωση με τα σώματα που λεί-
πουν καθώς και με τους κατάλληλους συντελεστές.
β) Στην παραπάνω αντίδραση προκύπτουν 6,72 L αερίου
Cl2 σε STP. Να υπολογίσετε την συγκέντρωση του διαλύ-
ματος K2Cr2O7.
γ) Η παραγόμενη ποσότητα του Cl2 από την παραπάνω
ισορροπία (6,72 L, σε STP) διαβιβάζεται μαζί με ισομο-
ριακή ποσότητα Η2 σε δοχείο όγκου 1 L, οπότε αποκαθί-
σταται η ισορροπία: Η2(g) + Cl2(g) 2ΗCl(g), για την
οποία ισχύει Κc = 0,25 στους θ1οC. Να υπολογίσετε την α-
πόδοση της παραπάνω αντίδρασης.
δ) Το μείγμα ισορροπίας θερμαίνεται σε θερμοκρασία θ2οC
(θ2 > θ1), οπότε την χρονική στιγμή t2 αποκαθίσταται νέα
χημική ισορροπία στην οποία η ποσότητα του HCl είναι 0,1
mol. Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς (Κc) της ισορ-
ροπίας στους θ2οC και να εξηγήσετε αν η αντίδραση με
κατεύθυνση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη.
ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
5.67. Σε δοχείο όγκου 1 L εισάγονται 0,2 mol PCl5 και 0,2
mol COCl2. Με θέρμανση του μίγματος στους θοC, απο-
καθίστανται οι ισορροπίες (1) και (2) που ακολουθούν.
PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g) , Kc1 = 0,15 (1)
COCl2(g) CO(g) + Cl2(g) (2)
Αν μετά την αποκατάσταση και των δύο ισορροπιών η συ-
γκέντρωση του Cl2 είναι ίση με 0,15 Μ, να υπολογίσετε:
α) Το ποσοστό διάσπασης του COCl2.
β) Τη σταθερά Kc2 της ισορροπίας (2).
 ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-4, να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

1. Δίνεται η ισορροπία: CO2(g ) + C(s) 2CO(g). H σωστή Μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας η πίεση στο δο-
έκφραση για τη σταθερά ισορροπίας (Kc) είναι: χείο είναι ίση με 0,04 atm. Αν στο ίδιο δοχείο είχαν εισα-
Α) Kc = [CO] / [CO2] χθεί αρχικά 120 g CaCO3, ποια θα ήταν η πίεση στο δοχείο,
B) Kc = [CO]2 / [CO2]·[C] στην ίδια θερμοκρασία;
Γ) Kc = [CO2]·[C] / [CO]2 A) 0,02 atm ≤ P < 0,04 atm B) P = 0,04 atm
Δ) Kc = [CO]2 / [CO2] ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016 Γ) 0,04 atm < P < 0,08 atm Δ) P = 0,08 atm
Να υποθέσετε ότι τα στερεά σώματα καταλαμβάνουν αμε-
2. Δίνονται οι εξής ισορροπίες: λητέο όγκο.
1
N2O4(g) NO2(g) Κc1 = x 4. Για την ισορροπία, 2NO(g) N2(g) + O2(g), ποια από
2
τις προτάσεις που ακολουθούν δεν είναι σωστή;
1 A) Στην ισορροπία, η ταχύτητα της αντίδρασης προς τα
N2(g) + O2(g) NO2(g) Κc2 = y
2 δεξιά είναι ίση με την ταχύτητα της αντίδρασης προς τα
Για την ισορροπία, N2(g) + 2O2(g) N2O4(g), η τιμή της αριστερά.
σταθεράς ισορροπίας της (Kc) δίνεται από την έκφραση: B) Μέχρι την αποκατάσταση της ισορροπίας οι ποσότητες
Α) Kc = y/x Β) Kc = y2/x2 των αντιδρώντων και των προϊόντων μεταβάλλονται, ενώ
Γ) Kc = x2/y2 Δ) Kc = x/y2 μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας μένουν σταθερές
Γ) Η μείωση του όγκου του συστήματος, υπό σταθερή θερ-
3. Δείγμα 60 g CaCO3(s) εισάγεται σε κενό δοχείο όγκου 1 μοκρασία, δεν έχει επίπτωση στη θέση της ισορροπίας
L, θερμαίνεται σε θερμοκρασία Τ = 950 K και αποκαθί- Δ) Οι ποσότητες των 3 σωμάτων της ισορροπίας εξαρτάται
σταται η χημική ισορροπία: από τις αρχικές ποσότητες
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g) E) Ο λόγος [N2]·[O2] / [NO]2 στην ισορροπία είναι ο ίδιος,
ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία

5. Σε δοχείο θερμοκρασίας θoC έχει αποκατασταθεί η ισορροπία: Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) , ΔΗ < 0. Τι θα συμβεί στην ποσό-
τητα της NH3 και στην Kc της αντίδρασης:
α) Όταν αυξηθεί η θερμοκρασία στο δοχείο.
β) Όταν αυξηθεί ο όγκος του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία.
Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

6 Σε δοχείο βρίσκονται σε ισορροπία 0,4 mol CO2, 1 mol H2, 0,5 mol CO και 0,2 mol υδρατμών (H2O), σύμφωνα με την εξί-
σωση: CO2(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g).
α) Να υπολογισθεί η σταθερά ισορροπίας Kc.
β) Να υπολογισθούν τα mol των υδρατμών που πρέπει να προστεθούν στο δοχείο, ώστε στη νέα χημική ισορροπία, τα mol του
CO2 να είναι διπλάσια από τα mol του CO.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

99
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

7. Η αμμωνία (ΝΗ3) παρασκευάζεται σύμφωνα με την αμφίδρομη αντίδραση που περιγράφεται από τη χημική εξίσωση:
Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
Σε δοχείο όγκου 8 L, σε θερμοκρασία θ1, εισάγονται 5 mol Ν2 και 11 mol H2. Στην κατάσταση χημικής ισορροπίας διαπιστώνε-
ται ότι η ποσότητα της αμμωνίας είναι 2 mol.
α) Να υπολογίσετε την απόδοση (με μορφή κλασματικού αριθμού) της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας.
β) Να υπολογίσετε την σταθερά χημικής ισορροπίας Kc της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας στη θερμοκρασία θ1.
γ) Αν η θερμοκρασία του μίγματος ισορροπίας γίνει θ2, όπου θ2 > θ1, τότε τα συνολικά mol του μίγματος ισορροπίας γίνονται
15. Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση σχηματισμού της αμμωνίας ως ενδόθερμη ή εξώθερμη. Να αιτιολογήσετε την απάντηση
σας. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
100
 ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ (1)
Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 - Α5 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

Α1. Ο ΑΟ του οξυγόνου στις ενώσεις Η2CO3, H2O2, OF2 είναι, αντίστοιχα:
Α) −2, +2 και +2
Β) ‒2, +1 και +1
Γ) −2, −1 και +2
Δ) +2, −1 και −2

Α2. Στις εξώθερμες αντιδράσεις ισχύει:

Α) Ηπροϊόντων < 0
Β) ΔΗ > 0
Γ) Ηπροϊόντων < Ηαντιδρώντων
Δ) Ηαντιδρώντων = −Ηπροϊόντων

Α3. Ισομοριακές ποσότητες N2(g) και H2(g) αντιδρούν σε δοχείο σταθερού όγκου V, σύμ-
φωνα με την εξίσωση: N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g). Ποια από τις παρακάτω σχέσεις ισχύει
σε κάθε χρονική στιγμή διεξαγωγής της αντίδρασης:
Α) [N2] = [H2] = [NH3]
Β) [N2]  [H2]
Γ) [N2]  [H2]
Δ) [H2] > [NH3] > [N2]

Α4. Η σταθερά Kc μιας χημικής ισορροπίας:

Α) μεταβάλλεται με μεταβολή της πίεσης
Β) μεταβάλλεται με μεταβολή του όγκου του δοχείου
Γ) μεταβάλλεται με μεταβολή των συγκεντρώσεων
Δ) μεταβάλλεται με μεταβολή της θερμοκρασίας
Ε) έχει σταθερή τιμή και επομένως δεν μεταβάλλεται

Α5. Nα χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Δεν
απαιτείται αιτιολόγηση.
α) Στην αιθανάλη (CH3CH=O), o αριθμός οξείδωσης του ατόμου C της ομάδας –CH=O εί-
ναι ίσος με +2.
β) Η ισορροπία, Fe3O4(s) + 4Η2(g) 3Fe(s) + 4Η2O(g), είναι ετερογενής.
γ) Σε κάθε εξώθερμη αντίδραση ισχύει ΔΗ < 0.
δ) Κατά τη διάρκεια μιας χημικής αντίδρασης ο ρυθμός μεταβολής της συγκέντρωσης ενός
προϊόντος μειώνεται με την πάροδο του χρόνου.
ε) Αν σε μία αμφίδρομη αντίδραση, η αντίδραση προς τα δεξιά είναι εξώθερμη, τότε προς
τα αριστερά θα είναι ενδόθερμη.

Θέμα Β

Β1. Να συμπληρωθούν οι παρακάτω αντιδράσεις οξειδοαναγωγής με τα προϊόντα και τους

συντελεστές.
α) K2Cr2O7 + CO + HCl →
β) KMnO4 + FeSO4 + H2SO4 →
γ) NH3 + CuO →

101
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Β2. Για την αντίδραση που περιγράφεται από την εξίσωση: 2NO2(g) → 2NO(g) + O2(g),
ισχύουν: ΔΗ = 115 kJ και Ea = 264 kJ.
α) Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση ως εξώθερμη ή ενδόθερμη.
β) Να κατασκευάσετε το ενεργειακό διάγραμμα της αντίδρασης σαν συνάρτηση της πο-
ρείας της αντίδρασης και να σημειώσετε στο διάγραμμα αυτό με κατάλληλα βέλη την εν-
θαλπία της αντίδρασης και την ενέργεια ενεργοποίησης.
γ) Ποια η τιμή της ενθαλπίας και ποια η τιμή της ενέργειας ενεργοποίησης για την αντί-
στροφη αντίδραση, 2NO(g) + O2(g) → 2NO2(g);
δ) Ποιος ο ορισμός της μέσης ταχύτητας για την αντίδραση, 2NO2(g) → 2NO(g) + O2(g);

Β3. Για την ισορροπία, 2CO(g) + O2(g) 2CO2(g), ισχύει: Kc = 25, στους θοC. Να υπο-
λογιστούν οι τιμές των σταθερών, Κc1 και Kc2, για τις παρακάτω ισορροπίες, στους θοC.
2CO2(g) 2CO(g) + O2(g) , Κc1
CO2(g) CO(g) + ½O2(g) , Κc2

Θέμα Γ

Γ1. Στερεό μείγμα αποτελείται από δύο συστατικά, το FeCl2 και το FeCl3. Βρέθηκε ότι
ποσότητα του μείγματος μάζας 4,52 g αποχρωματίζει το πολύ 20 mL διαλύματος KMnO4
0,1 M, οξινισμένου με HCl. Ποια η μάζα καθενός συστατικού στο μείγμα των 4,52 g;
Σχετικές ατομικές μάζες, Fe:56, Cl:35,5.

Γ2. Στo διάγραμμα που ακολουθεί εμφανίζονται οι καμπύλες αντί- 0,6

δρασης για όλα τα αντιδρώντα και τα προϊόντα της αντίδρασης: I
Α(g) + 2Β(g)  xΓ(g) + Δ(g) II
α). i. Nα προσδιορίσετε την τιμή του x (συντελεστής του προϊόντος c (M)
Γ).
ii. Να κατασκευάσετε τον πίνακα με τις αρχικές ποσότητες, τις πο- III
σότητες που αντιδρούν και τις τελικές ποσότητες (o όγκος του δοχεί-
ου της αντίδρασης είναι V = 1 L). 0,2
β) Να υπολογίσετε το μέσο ρυθμό μεταβολής των συγκεντρώσεων IV
όλων των σωμάτων, καθώς και τη μέση ταχύτητα της αντίδρασης
από t0 = 0 μέχρι tv = 10 s. 10s
γ) Τη χρονική στιγμή t1 = 1 s η ποσότητα του συστατικού Β στο δο- t (s)
χείο αντίδρασης βρέθηκε ίση με 0,3 mol. Ποια η μέση ταχύτητα της
αντίδρασης από to = 0 → t1 = 1 s;

Θέμα Δ

Σε δοχείο όγκου 50 L εισάγονται α mol N2 και β mol H2, οπότε στους θ1οC αποκαθί-
σταται η χημική ισορροπία: Ν2(g) + 3H2(g) 2NH3(g), στην οποία οι ποσότητες και των
3 συστατικών είναι όλες από 5 mol η καθεμία.
α) Να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης καθώς και η σταθερά ισορροπίας Kc στους
θ1οC.
Μεταβάλλουμε τον όγκο του δοχείου διατηρώντας σταθερή τη θερμοκρασία, οπότε στη
νέα χημική ισορροπία βρέθηκαν 7 mol NH3.
β) Ποιος ο όγκος του δοχείου στην περίπτωση αυτή;
γ) Σε άλλο δοχείο όγκου 6 L εισάγουμε 6,5 mol N2 και 2,5 mol H2 σε θερμοκρασία θ2 < θ1.
Στην κατάσταση χημικής ισορροπίας βρέθηκε 1 mol NH3.
i. Nα υπολογίσετε τη σταθερά ισορροπίας της αντίδρασης στους θ2οC.
ii. Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση σύνθεσης της ΝΗ3 ως εξώθερμη ή ενδόθερμη. Να
αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

102
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

Θέμα Ε (προαιρετικό)

18 g CH3COOH και 13,8 g CH3CH2OH φέρονται προς αντίδραση, σύμφωνα με την εξίσω-
ση:
CH3COOH(ℓ) + CH3CH2OH(ℓ) CH3COΟCH2CH3(ℓ) + H2O(ℓ) , Κc = 4
α) Να υπολογιστεί η απόδοση της αντίδρασης.
β) Πόσα g CH3COOH πρέπει να προστεθούν επιπλέον στο δοχείο της παραπάνω ισορροπί-
ας, ώστε να σχηματιστούν συνολικά 0,25 mol εστέρα;
γ) 0,2 mol CH3COOH και x mol CH3CH2OH φέρονται προς αντίδραση σε άλλο δοχείο και
αποκαθίσταται η παραπάνω χημική ισορροπία στην οποία σχηματίζεται εστέρας με απόδο-
ση 80%. Ποια η τιμή του x;
Σχετικές ατομικές μάζες, C:12, H:1, O:16.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

103
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ (2)

Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 – Α4 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση.

Α1. Κατά την αντίδραση: 3CuO + 2NH3 → 3Cu + N2 + 3H2O:

Α) τo N ανάγεται από +3 σε 0
Β) ο χαλκός λειτουργεί ως αναγωγικό μέσο
Γ) η αμμωνία λειτουργεί ως αναγωγικό μέσο
Δ) ο χαλκός οξειδώνεται

Α2. Η ουσία R μπορεί να σχηματίσει δύο προϊόντα, το Ρ1 και το Ρ2, σύμφωνα με τις εξι-
σώσεις: R → P1 και R → P2, αντίστοιχα. Τα ενεργειακά διαγράμματα των δύο αντιδράσε-
ων φαίνονται στο σχήμα που ακολουθεί.

P1

P2
R

πορεία αντίδρασης
Για τις δύο αυτές αντιδράσεις, ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή;
Α) Η αντίδραση R → P1 είναι λιγότερο εξώθερμη από την αντίδραση R → P2
Β) Αν ΔΗ1 η ενθαλπία της αντίδρασης R → P1 και ΔΗ2 η ενθαλπία της αντίδρασης R → P2
θα ισχύει: ΔΗ1 < ΔΗ2
Γ) Η αντίδραση R → P1 έχει μεγαλύτερη ενέργεια ενεργοποίησης από την αντίδραση R → P2
Δ) Η αντίδραση R → P1 έχει μικρότερη ενέργεια ενεργοποίησης από την αντίδραση R → P2

Α3. Αν ο ρυθμός σχηματισμού του Ο3(g) σύμφωνα με την αντίδραση, 3Ο2(g) → 2O3(g)
είναι ίσος με 4,0·10−7 mol·L−1·s−1, τότε ο ρυθμός κατανάλωσης του Ο2(g) στην ίδια αντί-
δραση θα είναι ίσος με:
Α) 1,0·10−7 mol·L−1·s−1
Β) 2,0·10−7 mol·L−1·s−1
Γ) 4,0·10−7 mol·L−1·s−1
Δ) 6,0·10−7 mol·L−1·s−1

Α4. Σε κενό δοχείο εισάγεται ποσότητα ένωσης Α(g). To δοχείο θερμαίνεται σε κατάλλη-
λη θερμοκρασία, οπότε η Α(g) διασπάται προς το προϊόν Β(g). Το διάγραμμα που ακολου-
θεί παριστάνει τις καμπύλες αντίδρασης των ενώσεων Α και Β σε συνάρτηση με το χρόνο.

0,2 Μ

t (s)
Η χημική εξίσωση της αντίδρασης που πραγματοποιήθηκε είναι:
Α) Α → Β Β) Α 2Β Γ) 2Α Β Δ) Β 2Α

104
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

Α5. Nα χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Δεν
απαιτείται αιτιολόγηση.
α) Σε μία οξειδοαναγωγική αντίδραση η συνολική μεταβολή του ΑΟ του στοιχείου που ο-
ξειδώνεται είναι ίση με τη συνολική μεταβολή του ΑΟ του στοιχείου που ανάγεται.
β) Στην αντίδραση, Η2(g) + Cl2(g) → 2HCl(g), ΔΗ = −184 kJ, η ενθαλπία των προϊόντων εί-
ναι μικρότερη από την ενθαλπία των αντιδρώντων.
γ) Στο τέλος μιας μονόδρομης αντίδρασης που διεξάγεται σε κλειστό δοχείο, εμφανίζονται
αποκλειστικά και μόνο τα προϊόντα της.
δ) Αν σε ένα δοχείο στο οποίο έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία:
3Fe(s) + 4H2O(g) Fe3O4(s) + 4H2(g),
αυξήσουμε τον όγκο του δοχείου, η συγκέντρωση του Η 2 θα μειωθεί.
ε) Αν σε ένα κλειστό δοχείο σταθερού όγκου που έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία,
Ν2(g) + 3Η2(g) 2ΝΗ3(g), εισάγουμε μία ποσότητα ευγενούς αερίου υπό σταθερή θερμο-
κρασία, η χημική ισορροπία δε μεταβάλλεται ενώ η ολική πίεση των αερίων αυξάνεται.

Θέμα Β

Β1. Να αντιγράψετε τις παρακάτω οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις συμπληρωμένες με τα

σώματα που λείπουν (έχουν αντικατασταθεί με γράμματα) καθώς και με τους κατάλληλους
συντελεστές (μικρότεροι δυνατοί ακέραιοι αριθμοί).
α) Cu + HNO3 → Cu(NO3)2 + NO + A
β) Κ2Cr2O7 + FeCl2 + HCl → B + Γ + Δ + Α

Β2. Σε κλειστό δοχείο σταθερού όγκου πραγ-

ματοποιείται, υπό σταθερή θερμοκρασία, η 0,6 I
μονόδρομη αντίδραση: c (M)
2A(g) + B(g) → 3Γ(g) + Δ(g) 0,3
Οι καμπύλες αντίδρασης που ακολουθούν α-
ντιστοιχούν σε δύο από τα 4 συστατικά της. II
α) Σε ποια συστατικά της αντίδρασης αναφέ- 0
ρονται οι καμπύλες (1) και (2); Να αιτιολογή- t (s)
σετε την απάντησή σας.
β) Ποιες είναι οι τελικές συγκεντρώσεις των άλλων δύο συστατικών της αντίδρασης; Να αι-
τιολογήσετε την απάντησή σας.
γ) Να εξηγήσετε αν κατά τη διάρκεια της αντίδρασης η πίεση στο δοχείο αυξάνεται, μειώ-
νεται ή μένει σταθερή.

Β3. Σε δοχείο σταθερού όγκου έχει αποκα-

τασταθεί η ισορροπία:
Α(g) + 2B(g) 2Γ(g) I
c (M)

Tη χρονική στιγμή t1 μεταβάλλουμε έναν

από τους συντελεστές της ισορροπίας. Στο
σχήμα που ακολουθεί εμφανίζονται οι κα- IΙ
μπύλες αντίδρασης των τριών συστατικών
μέχρι τη χρονική στιγμή t2, οπότε και απο-
καθίσταται εκ νέου χημική ισορροπία. IΙΙ
α) Να αντιστοιχήσετε τις καμπύλες Ι, ΙΙ και
ΙΙΙ με τα σώματα που συμμετέχουν στην ι- t1 t2
σορροπία.
β) Ποιος ο παράγοντας της χημικής ισορροπίας που μεταβλήθηκε τη χρονική στιγμή t1 και
πως;
Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας.

105
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Θέμα Γ

Γ1. Σε κενό και κλειστό δοχείο όγκου V = 10 L εισάγονται 8 mol ΝΟ(g) και 5 mol Η2(g)
οπότε, υπό σταθερή θερμοκρασία Τ, πραγματοποιείται η αντίδραση:
2ΝΟ(g) + 2Η2(g) → Ν2(g) + 2Η2Ο(g)
H μέση ταχύτητα της αντίδρασης από t = 0 μέχρι τη χρονική στιγμή t1 = 10 s βρέθηκε ίση
με 0,01 Μ·s−1.
α) Nα υπολογίσετε τη συγκέντρωση κάθε αερίου που υπάρχει στο δοχείο τη χρονική στιγ-
μή t1 καθώς και τους ρυθμούς μεταβολής των συγκεντρώσεων κάθε αερίου το χρονικό
διάστημα από t = 0 μέχρι t = 10 s.
β) Να εξηγήσετε αν τη χρονική στιγμή t1 η αντίδραση έχει ολοκληρωθεί ή όχι.
γ) Μία επόμενη χρονική στιγμή t2 > t1 η συγκέντρωση του Ν2 βρέθηκε ίση με 0,25 Μ. Να
εξετάσετε αν η αντίδραση τη χρονική στιγμή t2 έχει ολοκληρωθεί ή όχι. Ποια η (στιγμιαία)
ταχύτητα της αντίδρασης τη χρονική στιγμή t2;

Γ2. Ποσότητα μεταλλικού σιδήρου διαλύεται πλήρως σε περίσσεια διαλύματος HCl και
παράγει 1,12 L Η2, μετρημένα σε STP, καθώς και διάλυμα FeCl2 όγκου 500 mL. Σε 50 mL
στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε κατά σταγόνες διάλυμα KMnO4 και παρατηρούμε ελαφρά
έγχρωμη απόχρωση με την προσθήκη ακριβώς 20 mL του διαλύματος KMnO4. Να υπολο-
γιστεί η συγκέντρωση του διαλύματος του KMnO4.

Θέμα Δ

Σχετικά με την αμφίδρομη αντίδραση, Α(g) + 2B(g) 2Γ(g), πραγματοποιούνται τα πει-

ράματα 1-4 που ακολουθούν.
Πείραμα 1: Σε δοχείο όγκου V = 2 L εισάγονται α mol A(g) και β mol B(g) και αποκαθί-
σταται η χημική ισορροπία στους θοC. Οι συγκεντρώσεις των τριών σωμάτων στην ισορ-
ροπία είναι: [Α] = [Β] = 1 Μ και [Γ] = 2 Μ.
Δ1. Να προσδιοριστούν: i. Oι αρχικές ποσότητες α mol και β mol, ii. η τιμή της σταθεράς
Κc της ισορροπίας στους θοC και iii. η απόδοση της αντίδρασης (με τη μορφή κλασματικού
αριθμού).
Πείραμα 2: Σε ένα άλλο κενό δοχείο 2 L εισάγονται γ mol Γ(g) και αποκαθίσταται η πα-
ραπάνω ισορροπία, στους θοC, στην οποία προσδιορίστηκαν 2 mol A(g).
Δ2. Nα υπολογιστεί η τιμή του γ.
Πείραμα 3: Στη χημική ισορροπία του πειράματος 2 μεταβάλλουμε τον όγκο του δοχείου,
υπό σταθερή θερμοκρασία θοC και στη νέα χημική ισορροπία προσδιορίστηκαν 3 mol
A(g).
Δ3. Να υπολογιστεί ο νέος όγκος του δοχείου.
Πείραμα 4: Στην ισορροπία του πειράματος 2 αυξάνουμε τη θερμοκρασία, υπό σταθερό
όγκο V = 2 L και στη νέα χημική ισορροπία προσδιορίστηκε ότι: [Γ] = 3 Μ.
Δ4. i. Να εξηγήσετε αν η αντίδραση προς τα δεξιά είναι ενδόθερμη ή εξώθερμη. ii. Nα
υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κc της ισορροπίας στη νέα θερμοκρασία (με τη μορφή
κλασματικού αριθμού).

106
 ΜΕΡΟΣ Β’
(Κεφάλαιο 5 Σχολικού)

Οξέα, Βάσεις και Ιοντική Ισορροπία

                6 
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY 

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

1. Υδατικά διαλύματα ιοντικών και ομοιοπολικών ενώσεων

Η πολικότητα των μορίων του
νερού αλλά και η ικανότητά
τους να συνδέονται διαμορια-
κά με τους λεγόμενους δε-
σμούς υδρογόνου έχει ως απο-
τέλεσμα την υψηλή τιμή της
διηλεκτρικής σταθεράς του (ε
= 80, στους 20°C).
Τα υδατικά διαλύματα είναι αυτά στα οποία ο διαλύτης είναι το νερό (Η2Ο) και η δια-
λυμένη ουσία κάποια ιοντική ή ομοιοπολική ουσία. Τα διαλύματα αυτά είναι και τα πιο
σημαντικά λόγω της αφθονίας του νερού στη φύση αλλά και λόγω των ξεχωριστών ι-
διοτήτων του νερού σε σχέση με όλους τους άλλους υγρούς διαλύτες.
Λόγω της μεγάλης διαφοράς ηλεκτραρνητικότητας του Ο και του Η, στο μόριο του νε-
ρού σχηματίζονται δύο πολωμένοι ομοιοπολικοί δεσμοί του τύπου δ−Ο – Ηδ+. Οι δύο
αυτοί δεσμοί σχηματίζουν γωνία 105ο με αποτέλεσμα το μόριο του νερού να εμφανίζε-
ται πολικό, με το άτομο του Ο να φέρει αρνητικό φορτίο και τα δύο άτομα Η ισοδύναμο
θετικό φορτίο. Εξαιτίας της μεγάλης του πολικότητας, το νερό είναι πολύ καλός διαλύ-
της για μία μεγάλη ποικιλία χημικών ενώσεων, ιοντικών ή ομοιοπολικών.

Σε στερεή φάση οι ιοντικές ενώσεις σχηματίζουν μία τρισδιάστατη επαναλαμβανόμενη

διάταξη ανιόντων και κατιόντων που χαρακτηρίζεται ως κρυσταλλικό πλέγμα και στα-
Κάποιες ενώσεις διαλύονται σε
σημαντικές ποσότητες στο θεροποιείται με τις ελκτικές αλληλεπιδράσεις Coulomb μεταξύ των ετερώνυμων φορ-
νερό και χαρακτηρίζονται ως τίων.
ευδιάλυτες, ενώ κάποιες άλλες
διαλύονται λίγο και χαρακτη-
ρίζονται ως δυσδιάλυτες.

Οι ιοντικές ενώσεις αποτε-

λούνται από ιοντικούς κρυ-
στάλλους στο πλέγμα των
οποίων τα ιόντα καταλαμβά-
νουν αυστηρά καθορισμένες
θέσεις. Οι ιοντικές διαλύονται
εύκολα σε πολικούς διαλύτες
όπως το νερό παρέχοντας
ιοντικά διαλύματα.
Σχήμα 1: Μοντέλο κρυσταλλικού πλέγματος στο χλωριούχο νάτριο.

Με τη διάλυση του στερεού στο νερό τα ιόντα που αποτελούν μέρος του κρυσταλλικού
πλέγματος ελευθερώνονται στο διάλυμα και γίνονται μέρος της υδατικής φάσης.

Ο τρόπος (μηχανισμός) της διάλυσης των ιοντικών ενώσεων είναι ο εξής:

107 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Με τη προσθήκη νερού σε μία ιοντική ουσία, τα πολικά μόρια του νερού ασκούν ελκτι-
κές δυνάμεις στα ιόντα της επιφανείας του κρυστάλλου, ενώ παράλληλα η μεγάλη διη-
λεκτρική σταθερά του νερού έχει ως αποτέλεσμα την εξασθένιση των ελκτικών δυνάμε-
ων που σταθεροποιούν το κρυσταλλικό πλέγμα. Έτσι, τα ιόντα αποσπώνται από το κρυ-
σταλλικό πλέγμα που τελικά «καταρρέει», καθώς τα ιόντα γίνονται μέρος της υδατικής
φάσης. Το φαινόμενο αυτό που απαντάται στις ιοντικές ενώσεις ονομάζεται διάσταση.

Ηλεκτρολυτική διάσταση (ή απλά διάσταση) στις ιοντικές ενώσεις είναι η απομάκρυνση

των ιόντων του κρυσταλλικού πλέγματος.

Γενικά, διάσταση παθαίνουν οι ιοντικές ενώσεις, όπως τα άλατα και τα υδροξείδια των
μετάλλων.

Η επίδραση του νερού στις ιοντικές ενώσεις συνεχίζεται και μετά τη διάστασή τους. Έ-
τσι, στην υδατική φάση τα ιόντα έλκουν τα δίπολα μόρια του νερού (είτε μέσω του ατό-
μου του Ο, αν πρόκειται για κατιόντα, είτε μέσω των ατόμων Η, αν πρόκειται για ανιό-
ντα). Περιβάλλονται, έτσι, από αριθμό κατάλληλα προσανατολισμένων μορίων νερού με
τα οποία συνδέονται με ηλεκτροστατικές δυνάμεις. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται
ως εφυδάτωση των ιόντων.

Ο αριθμός των μορίων Η2Ο

ανά ιόν, δηλαδή ο αριθμός
εφυδάτωσής του, δεν είναι
σταθερός και εξαρτάται από
το μέγεθος και το φορτίο του
ιόντος.

Σχήμα 2: Εφυδατωμένα ιόντα Νa+ και Cl−.

Για παράδειγμα η διάσταση του NaCl στα υδατικά του διαλύματα συμβολίζεται ως εξής:

ή πιο απλά: ΝaCl(s) → Na+(aq)  +  Cl−(aq) 

Στις ιοντικές ενώσεις η διάσταση είναι πλήρης καθώς η ιοντική ένωση βρίσκεται απο- Ένα διάλυμα ζάχαρης είναι
ένα μοριακό διάλυμα στο
κλειστικά με τη μορφή των ιόντων της. οποίο τα μόρια της ζάχαρης
(C12H22O11) δεν παθαίνουν με
Πολλές ομοιοπολικές ενώσεις είναι πρακτικά αδιάλυτες στο νερό ενώ άλλες διαλύονται τη διάλυση πρακτικά καμία
μεταβολή.
περισσότερο ή λιγότερο στο νερό. Από τις ομοιοπολικές ενώσεις, άλλες σχηματίζουν
μοριακά διαλύματα καθώς σε αυτά η διαλυμένη ουσία βρίσκεται με τη μορφή των μο-
ρίων και άλλες σχηματίζουν ιοντικά διαλύματα στα οποία τα μόρια της διαλυμένης Οι ομοιοπολικές ενώσεις απο-
τελούνται από μόρια και συ-
ουσίας αντιδρούν με μόρια νερού παράγοντας ιόντα. Έτσι, με τη διάλυση του HCl στο χνά είναι δυσδιάλυτες στο
νερό τα μόριά του μετατρέπονται πλήρως στα ιόντα H3O+ και Cl−. To φαινόμενο αυτό νερό.
λέγεται ιοντισμός.

108
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Ο Arrhenius έφθασε στο συ-
μπέρασμα ότι σε πολλές περι-
πτώσεις τα ιόντα από ένα στε-
ρεό ηλεκτρολύτη προϋπάρ-
χουν στη στερεή φάση και ότι
με τη διάλυση στο νερό δια-
χωρίζονται μεταξύ τους και
γίνονται μέρος της υδατικής
φάσης. Σε άλλες περιπτώσεις
τα ιόντα δεν προϋπάρχουν,
αλλά σχηματίζονται με τη
διάλυση της ουσίας στο νερό.
Σε καμία περίπτωση πάντως η
διέλευση του ρεύματος δεν
δημιουργεί τα ιόντα.
Κάποια άλατα, όπως ο HgCl2
ιοντίζονται ασθενώς, κατά
κανόνα όμως τα άλατα είναι
ισχυροί ηλεκτρολύτες.
Johannes Brönsted: 1879-1947,
Δανός φυσικοχημικός, καθηγη-
τής στο πανεπιστήμιο της Κο-
πεγχάγης.
Ιοντισμός μιας ομοιοπολικής ένωσης είναι η αντίδραση των μορίων της ένωσης με τα
μόρια του διαλύτη (π.χ. του νερού) προς σχηματισμό ιόντων.
Σε αντίθεση με τη διάσταση που θεωρείται πλήρης, ο ιοντισμός μπορεί να είναι πλήρης
ή μερικός. Στην πρώτη περίπτωση τα μόρια της ομοιοπολικής ουσίας μετατρέπονται
πλήρως σε ιόντα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η μετατροπή σε ιόντα δεν είναι πλήρης,
καθώς συνυπάρχουν και μόρια της ένωσης που δεν έχουν ιοντιστεί. Ιοντισμό παθαίνουν
π.χ. τα οξέα που είναι ομοιοπολικές ενώσεις.
Οι ουσίες που δημιουργούν ιοντικά υδατικά διαλύματα, είτε με διάσταση είτε με ιοντι-
σμό, χαρακτηρίζονται ως ηλεκτρολύτες, καθώς έχουν την ικανότητα να άγουν το ηλε-
κτρικό ρεύμα. Οι ηλεκτρολύτες χαρακτηρίζονται ως ισχυροί ή ασθενείς, ανάλογα με το
αν η μετατροπή τους σε ιόντα είναι πλήρης ή όχι. Αντίθετα, οι ουσίες που δημιουργούν
μοριακά υδατικά διαλύματα, δεν δημιουργούν ιόντα και άρα δεν άγουν το ηλεκτρικό
ρεύμα και χαρακτηρίζονται ως μη ηλεκτρολύτες.
2. Θεωρία της ηλεκτρολυτικής διάστασης του Arrhenius
Ο Arrhenius διατύπωσε τη θεωρία του περί ηλεκτρολυτών το 1887. Σύμφωνα με τη θε-
ωρία αυτή, οι ηλεκτρολύτες κατά τη διάλυσή τους στο νερό μετατρέπονται πλήρως ή
μερικά σε ιόντα στα οποία οφείλεται και η αγωγιμότητα των διαλυμάτων τους. Η θεω-
ρία αυτή ορίζει τον όξινο ή το βασικό χαρακτήρα μίας ένωσης στα υδατικά της διαλύ-
ματα ως εξής:
Οξέα είναι οι υδρογονούχες ενώσεις που όταν διαλυθούν στο νερό παρέχουν Η+ (υδρογο-
νοκατιόντα ή πρωτόνια).
Π.χ.: HCl(g)  →   H+(aq)  +  Cl(aq) 
Βάσεις είναι οι ενώσεις που όταν διαλυθούν στο νερό παρέχουν ανιόντα υδροξειδίου,
ΟΗ−.
Π.χ.: NaOH(s)  → Na+(aq)  +  OH(aq)
Τα άλατα είναι επίσης ηλεκτρολύτες, οι οποίοι στα υδατικά τους διαλύματα βρίσκονται
με τη μορφή ιόντων, κατιόντων και ανιόντων, δεν παρέχουν όμως ούτε Η+ ούτε ΟΗ−:
CaCl2(s)  →   Ca2+(aq)  +  2Cl(aq) 
Η θεωρία του Arrhenius περί οξέων και βάσεων ισχύει στα υδατικά διαλύματα και δεν
λαμβάνει υπόψη το ρόλο του διαλύτη, αν και ο διαλύτης παίζει σημαντικό ρόλο για την
εμφάνιση του όξινου ή του βασικού χαρακτήρα μιας ένωσης. Π.χ. το HCl ιοντίζεται
πλήρως σε υδατικά διαλύματα, αλλά σε βενζόλιο (C6H6) δεν ιοντίζεται καθόλου.
Η θεωρία του Arrhenius αποκλείει από την ταξινόμηση ως βάσεις μία σειρά ενώσεις
που διαθέτουν βασικές ιδιότητες χωρίς όμως να περιέχουν ιόντα ΟΗ− στο μόριό τους.
Επίσης, η θεωρία αυτή δεν μπορεί να εξηγήσει τον όξινο ή βασικό χαρακτήρα ορισμέ-
νων αλάτων (π.χ. το βασικό χαρακτήρα του CH3COONa, τον όξινο χαρακτήρα του
NH4Cl κτλ.).
109 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Για τους παραπάνω λόγους έχουν προταθεί μεταγενέστερες και γενικότερες θεωρίες περί
οξέων και βάσεων, σπουδαιότερες από τις οποίες είναι: α) η θεωρία Brönsted - Lowry,
που θα αναλύσουμε στη συνέχεια και β) η θεωρία Lewis.

3. Θεωρία Brönsted - Lowry

To 1923 ο Brönsted και ο Lowry πρότειναν, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, ένα ευ-
ρύτερο ορισμό για τα οξέα και τις βάσεις. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό:

Οξύ είναι η χημική ουσία που μπορεί να δώσει ένα ή περισσότερα πρωτόνια (Η+) και βά-
ση η ουσία που μπορεί να δεχθεί ένα ή περισσότερα πρωτόνια.

Τα οξέα και οι βάσεις μπορούν να είναι ουδέτερα μόρια ή ιόντα, ενώ η αντίδραση της
Εφυδατωμένο πρωτόνιο. Το
εξουδετέρωσης δεν είναι παρά η μεταφορά ενός πρωτονίου από ένα οξύ σε μία βάση: ιόν Η+ σχηματίζει ομοιοπολι-
κό δεσμό με ένα μόριο Η2Ο
παράγοντας το ιόν οξωνίου.
Ιόν οξωνίου ή απλά οξώνιο
είναι ένα κατιόν οξυγόνου στο
οποίο το άτομο οξυγόνου
σχηματίζει τρεις δεσμούς. Το
πιο απλό οξώνιο είναι το υ-
οξύ βάση βάση οξύ δρόνιο, Η3Ο+. Το ιόν αυτό
  μπορεί να συνδέεται ασθενώς
με δύο ή περισσότερα μόρια
Ή πιο απλά: CH3COOH  +  H2O   CH3COO−  +  H3O+
Η2Ο παράγοντας συστήματα
όπως το Η7Ο3+ που εμφανίζε-
Στην παραπάνω (πρωτολυτική) ισορροπία το CH3COOH λειτουργεί ως οξύ κατά ται στο σχήμα.
Brönsted - Lowry, αφού εκχωρεί ένα Η+ σε ένα μόριο Η2Ο και μετατρέπεται στο ιόν
CH3COO. Από την άλλη μεριά, το Η2Ο λειτουργεί ως βάση αφού δέχεται το Η+ από το
CH3COOH. Κατά την αντίθετη κατεύθυνση, το CH3COO λειτουργεί ως βάση, ενώ το
Τα οξέα είναι πρωτονιοδότες
Η3Ο+ ως οξύ. Τελικά προκύπτουν δύο ζεύγη οξέος - βάσης (CH3COOH - CH3COO και και οι βάσεις πρωτονιοδέκτες,
Η3Ο+ - Η2Ο), που διαφέρουν μεταξύ τους κατά ένα πρωτόνιο (Η+). Τέτοια ζεύγη ονομά- ανεξάρτητα αν έχουμε ή όχι
υδατικό διάλυμα.
ζονται συζυγή ζεύγη οξέος - βάσης. Γενικά, οι συζυγείς σχέσεις οξέος - βάσης περι-
γράφονται με την εξίσωση:
Θεωρία Lewis περί οξέων
οξύ (1)  + βάση (2)     οξύ (2)  +  βάση (1)  και βάσεων.
Σύμφωνα με τις αντιλήψεις
Ας δούμε και το παράδειγμα του ιοντισμού της ΝΗ3 στα υδατικά της διαλύματα, σύμ- του Lewis, οξέα είναι ουσίες
που λειτουργούν ως δέκτες
φωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry: ζεύγους ηλεκτρονίων π.χ.
AlCl3 ενώ βάσεις είναι ουσίες
ΝH3     +     H2O        ΝH4+     +      OΗ  που λειτουργούν ως δότες
          βάση οξύ οξύ βάση  ζεύγους ηλεκτρονίων π.χ.
ΝΗ3 . Έτσι, στην αντίδραση,
Σύμφωνα με την παραπάνω εξίσωση καταλαβαίνουμε ότι η ΝΗ3 και το κατιόν ΝΗ4+ ΝΗ3 + Η+ → ΝΗ4+, η ΝΗ3
λειτουργεί ως δότης του μη
αποτελούν ζεύγος συζυγούς βάσης - συζυγούς οξέος, ενώ το Η2Ο λειτουργεί ως οξύ με- δεσμικού ζεύγους ηλεκτρονί-
τατρεπόμενο στη συζυγή του βάση, ΟΗ, με απόσπαση ενός ιόντος Η+. ων της, δηλαδή ως βάση κατά
Lewis, και το ιόν Η+ ως δέ-
κτης ζεύγους ηλεκτρονίων,
Τα οξέα και οι βάσεις κατά Brönsted - Lowry μπορεί να είναι όχι μόνο ουδέτερα μόρια, δηλαδή ως οξύ κατά Lewis.
αλλά και ιόντα:

110
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Μην μπερδευόμαστε! Στα
υδατικά της διαλύματα η ΝΗ3
είναι η «αγαπημένη» μας
ασθενής βάση.
Έχουμε συνηθίσει να θεω-
ρούμε το HCl ως οξύ, αλλά
όταν το διαλύσουμε σε βενζό-
λιο (HCl) δεν εκδηλώνεται ο
όξινος χαρακτήρας του, κα-
θώς το βενζόλιο δεν μπορεί να
δεχθεί Η+ και άρα δεν μπορεί
να λειτουργήσει ως βάση!
 CN      +     H2O         HCN     +    OH 
       βάση (2) οξύ (1) οξύ (2) βάση (1)
NH4+    +    H2O          NH3    +    H3O+ 
οξύ (1) βάση (2) βάση (1) οξύ (2)
Στον πίνακα που ακολουθεί δίνονται παραδείγματα ζευγών συζυγών οξέων και βάσεων.
Συζυγές οξύ Συζυγής βάση
HBr Br−
H2SO4 HSO4−
H2PO4− HPO42−
H2O OH−
H3O+ H2O
NH4+ NH3
NH3 NH2−
Ο όξινος ή ο βασικός χαρακτήρας μιας χημικής ουσίας κατά Brönsted - Lowry εξαρτά-
ται από την αντίδραση στην οποία αυτή συμμετέχει.
Έτσι, π.χ. η ΝΗ3 στα υδατικά της διαλύματα συμπεριφέρεται ως βάση και το Η2Ο συ-
μπεριφέρεται ως οξύ κατά Brönsted - Lowry. Το CH3COOH στα υδατικά του διαλύμα-
τα συμπεριφέρεται ως οξύ και το Η2Ο στην περίπτωση αυτή συμπεριφέρεται ως βάση
κατά Brönsted - Lowry. Πάντως, σε εξαιρετικές περιπτώσεις η ΝΗ3 μπορεί να λειτουρ-
γήσει και ως οξύ μετατρεπόμενη σε ΝΗ2− που αποτελεί τη συζυγή της βάση. Έτσι, όταν
η ΝΗ3 συμπεριφέρεται ως βάση μετατρέπεται στο συζυγές της οξύ ΝΗ4+, ενώ όταν συ-
μπεριφέρεται ως οξύ μετατρέπεται στη συζυγή της βάση ΝΗ2−:
ΝΗ2−                  ΝΗ3                 ΝΗ4+  
  (συζυγής βάση) (συζυγές οξύ) 
Δεν μπορεί να εκδηλωθεί ο όξινος χαρακτήρας, χωρίς την παρουσία βάσης και αντίστρο-
φα, δεν μπορεί να εκδηλωθεί ο βασικός χαρακτήρας, χωρίς την παρουσία οξέος.
Έτσι, η εκδήλωση του όξινου χαρακτήρα γίνεται με την παραχώρηση ενός Η+ σε μία
ουσία που μπορεί να το δεχθεί, δηλαδή σε μία βάση. Αν δεν υπάρχει βάση δεν μπορεί
να εκδηλωθεί ο όξινος χαρακτήρας, όπως και αν δεν υπάρχει οξύ δεν μπορεί να εκδη-
λωθεί ο βασικός χαρακτήρας.
Λέμε ότι ένα οξύ είναι ισχυρότερο από κάποιο άλλο όταν έχει μεγαλύτερη τάση να δώ-
σει Η+ στην ίδια βάση. Αντίστοιχα, μία βάση είναι ισχυρότερη από κάποια άλλη όταν
έχει μεγαλύτερη τάση να πάρει Η+ από το ίδιο οξύ.
Μάλιστα η ισχύς ενός οξέος εξαρτάται από την ισχύ της βάσης στην οποία δίνει το Η+.
Με άλλα λόγια, όσο ισχυρότερη είναι η βάση τόσο ισχυρότερος είναι και ο όξινος χα-
ρακτήρας του οξέος.
111 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. Ισχύς των οξέων σε σχέση με την ισχύ των συζυγών τους βάσεων

Η αντίδραση ιοντισμού του υδροχλωρίου,

Η ισχύς ενός οξέος (οξύτητα)
HCl   +  H2O  →  H3O+  +   Cl  καθορίζεται από την τάση του
να δίνει πρωτόνια (Η+) και η
είναι πλήρως μετατοπισμένη προς τα δεξιά, καθώς το HCl είναι ισχυρό οξύ και έχει πο- ισχύς μίας βάσης (βασικότη-
λύ μεγαλύτερη τάση να παραχωρεί Η+ από ότι το Η3Ο+ στο Cl−. Επίσης, το Η2Ο είναι τα) από την τάση της να
προσλαμβάνει πρωτόνια.
ισχυρότερη βάση από το Cl, αφού δέχεται όλα τα ιόντα Η+ που παραχωρεί το HCl. Με
άλλα λόγια τα ισχυρά οξέα όπως π.χ. το HCl έχουν μία πολύ ασθενή συζυγή βάση. Γενι-
Η ερώτηση της ημέρας: Η
κά: συζυγής βάση ενός ασθενούς
Όσο ισχυρότερο είναι ένα οξύ, τόσο ασθενέστερη είναι η συζυγής του βάση και όσο ασθε- οξέος, π.χ. του CH3COOH
νέστερη είναι η βάση, τόσο ισχυρότερο είναι το συζυγές της οξύ. είναι ισχυρή ή ασθενής βάση;

Π.χ. στα υδατικά διαλύματα της ίδιας θερμοκρασίας ισχύει η εξής σειρά ισχύος: ΗCl >
HCOOH > CH3COOH > HCN. Για τις αντίστοιχες (συζυγείς) βάσεις η σειρά ισχύος Σε μία οξεοβασική ισορροπία
κυριαρχούν οι συγκεντρώσεις
είναι ακριβώς η αντίστροφη: Cl < HCOO < CH3COO < CN. του ασθενέστερου οξέος και
της ασθενέστερης βάσης.
Η ισορροπία οξέος - βάσης είναι μετατοπισμένη προς την πλευρά του ασθενέστερου οξέος
και της ασθενέστερης βάσης.

Π.χ. η ισορροπία,

HCΟΟΗ   +  CH3COO     HCOO  +  CH3COOH, 

είναι μετατοπισμένη προς τα δεξιά, καθώς το CH3COOH είναι ασθενέστερο οξύ από το
ΗCΟΟΗ. Παράλληλα η ΗCOO− είναι η ασθενέστερη βάση.

5. Αμφιπρωτικές ουσίες (αμφολύτες)

Προσέξτε τις παρακάτω ισορροπίες κατά Brönsted - Lowry:

CH3COOH  +  H2O      CH3COO  +   H3O+ 
οξύ (1) βάση (2) βάση (1) οξύ (2)

NH3    +   H2O           NH4+   +   OH 
βάση (2) οξύ (1) οξύ (2) βάση (1)

Παρατηρούμε ότι στην πρώτη περίπτωση το Η2Ο παίζει το ρόλο της βάσης ενώ στη δεύ- Οι αμφιπρωτικές ουσίες μπο-
τερη του οξέος. ρούν και να πάρουν Η+, αλλά
και να δώσουν Η+ !

Τέτοιες ουσίες (μόρια ή ιόντα), που άλλοτε συμπεριφέρονται ως οξέα και άλλοτε ως βά-
σεις χαρακτηρίζονται ως αμφιπρωτικές (ή αμφολύτες).

Γενικά, οι αμφιπρωτικές ουσίες μπορούν να λειτουργήσουν ως οξέα (παρουσία βάσης)

και να μετατραπούν στις συζυγείς τους βάσεις αλλά και ως βάσεις (παρουσία οξέος)
παράγοντας τα συζυγή τους οξέα. Το Η2Ο αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη αμφιπρωτι-
κή ουσία, ενώ άλλα παραδείγματα είναι τα αμινοξέα, το HCO3, το H2PO4 κτλ.

112
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Τα οξέα χαρακτηρίζονται ως
μονοπρωτικά ή πολυπρωτικά,
ανάλογα με το αν μπορούν να
χάσουν ένα ή και περισσότερα
Η+. Π.χ. το CH3COOH είναι
μονοπρωτικό οξύ, ενώ το
H2SO4 ή το Η3ΡΟ4 είναι πο-
λυπρωτικά οξέα. Επίσης, οι
βάσεις χαρακτηρίζονται ως
μονοπρωτικές (π.χ. ΝaΟΗ,
ΚΟΗ) ή πολυπρωτικές (π.χ.
Ca(OH)2), ανάλογα με τον
αριθμό των ιόντων ΟΗ που
μπορούν να αποδώσουν στα
υδατικά τους διαλύματα.
Tα άλατα είναι, κατά κανόνα,
ιοντικές ενώσεις και με τη
διάλυσή τους στο νερό λαμ-
βάνει χώρα διάσταση. Ειδικά,
όμως για τα άλατα θα πρέπει
να εξετάσουμε και κάτι άλλο:
την πιθανή αντίδραση των
ιόντων τους με το Η2Ο, σύμ-
φωνα με την θεωρία Brönsted
- Lowry.
Παράδειγμα: Όταν το ιόν H2PO4 λειτουργεί ως οξύ αποβάλλει Η+ και μετατρέπεται
σε HPO42, ενώ όταν λειτουργεί ως βάση προσλαμβάνει Η+ και μετατρέπεται σε H3PO4.
6. Ιοντισμός και διάσταση σε διαλύματα ηλεκτρολυτών
Είδαμε ότι η διάσταση θεωρείται πλήρης ενώ ο ιοντισμός μπορεί να είναι πλήρης ή με-
ρικός. Στην περίπτωση των οξέων πλήρης ιοντισμός επέρχεται στα λεγόμενα ισχυρά
οξέα, π.χ. το HCl:
HCl  +   H2O    →   H3O+   +   Cl 
Αντίθετα, το HCOOH λειτουργεί στα υδατικά του διαλύματα ως ασθενές οξύ και τα α-
διάστατα μόρια συνυπάρχουν με μόρια που έχουν ιοντιστεί:
HCOOH  +  H2O      HCOO  +   H3O+ 
Στα υδατικά διαλύματα, ως ισχυρά οξέα θα θεωρούμε τα εξής: ΗCl, HBr, HI, HNO3,
HClO4 και Η2SO4 (στην πρώτη βαθμίδα ιοντισμού του).
Τα οξέα αυτά θεωρούνται ισχυρά, τόσο κατά Arrhenius όσο και κατά Brönsted - Lowry
(σε υδατικά διαλύματα).
Ιοντισμός διπρωτικών οξέων. Τα διπρωτικά οξέα ιοντίζονται σε δύο στάδια, αποβάλ-
λοντας τα δύο Η+ διαδοχικά. Π.χ για το Η2S:
Η2S  +  H2O     HS  +  H3O+   (εξίσωση 1ου ιοντισμού) 
HS  +  H2O     
  S2  +  H3O+  (εξίσωση 2ου ιοντισμού) 
Ειδικά το Η2SΟ4 εμφανίζεται ισχυρό στον 1ο ιοντισμό του και ασθενές στο 2ο:
Η2SΟ4  +  H2O   →  HSΟ4  +  H3O+   (εξίσωση 1ου ιοντισμού)
HSΟ4  +  H2O     SΟ42  +  H3O+ (εξίσωση 2ου ιοντισμού)
Τα υδροξείδια των μετάλλων της 1ης και της 2ης ομάδας του περιοδικού πίνακα είναι
ιοντικές ενώσεις και ισχυρές βάσεις κατά Arrhenius, οπότε γράφουμε απλά τη διάστασή
τους:
Ca(OH)2   →   Ca2+  +  2OH 
Οι ομοιοπολικές βάσεις, όπως η ΝΗ3, οι αμίνες (RNH2) κτλ. είναι, γενικά, ασθενείς κα-
τά Brönsted - Lowry και παθαίνουν ιοντισμό:
NH3    +   H2O       NH4+   +   OH  
CH3NH2    +   H2O      CH3NH3+   +   OH 
Υπάρχουν και βάσεις που θεωρούνται ισχυρές, κατά Brönsted - Lowry, π.χ. το ιόν
ΝΗ2−, το ιόν Ο2−, το ιόν CH3O− κτλ.
Τέλος, τα άλατα διίστανται πλήρως, π.χ.:
CaCl2   →   Ca2+  +  2Cl 
113 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Τα παραπάνω συνοψίζονται στον πίνακα που ακολουθεί:

ΟΞΕΑ  Ομοιοπολικές ενώσεις  Ισχυροί ή ασθενείς ηλεκτρολύτες  Ιοντισμός  

 
Ομοιοπολικές ή  Ασθενείς  Ιοντισμός 
ΒΑΣΕΙΣ 
Ιοντικές ενώσεις  Ισχυροί  Διάσταση 
ΑΛΑΤΑ  Ιοντικές ενώσεις  Ισχυροί  Διάσταση 

7. Βαθμός ιοντισμού (α) ενός ηλεκτρολύτη

Ορίζουμε ως βαθμό ιοντισμού (α) ενός ηλεκτρολύτη το πηλίκο του αριθμού των mol που Η ισχύς ενός ηλεκτρολύτη
προσδιορίζεται κυρίως με βάση
ιοντίζονται προς το συνολικό αριθμό των mol του ηλεκτρολύτη. την τιμή της σταθεράς ιοντι-
σμού (βλ. ενότητα 8), η οποία
Ο βαθμός ιοντισμού χαρακτηρίζει την απόδοση της αντίδρασης του ιοντισμού του ηλε- δεν εξαρτάται από τη συγκέ-
κτρολύτη και παίρνει τιμές μεταξύ 0 και 1. Τα ισχυρά οξέα έχουν α = 1, ενώ τα ασθενή ντρωση, ούτε από την παρουσία
κοινών ιόντων.
οξέα έχουν α < 1. Αποτελεί μέτρο έκφρασης της ισχύος των ηλεκτρολυτών, αλλά εξαρ-
τάται από πολλούς παράγοντες:
 Από τη φύση του ηλεκτρολύτη.
 Από τη φύση του διαλύτη.
 Από τη θερμοκρασία.
 Από τη συγκέντρωση του ηλεκτρολύτη.
 Από την παρουσία κοινών ιόντων με τα ιόντα του ηλεκτρολύτη.

8. Η περίπτωση των αλάτων

Το NaCl είναι άλας και στα υδατικά του διαλύματα επέρχεται διάσταση:

ΝaCl  →  Νa+  +  Cl 

Το υδατικό διάλυμα του NaCl εμφανίζει ουδέτερη συμπεριφορά (ούτε όξινη ούτε βασι-
κή).

Ένα υδατικό διάλυμα, όμως, NH4Cl εμφανίζει όξινη συμπεριφορά. Γιατί; Το ΝH4Cl διί-
σταται στο νερό, σύμφωνα με τη εξίσωση:

NH4Cl  →  NH4+   +   Cl 

Από τα ιόντα που σχηματίζονται με τη διάσταση, το NH4+ είναι το συζυγές οξύ της α-
σθενούς βάσης ΝΗ3. Έτσι, αντιδρά με το νερό, σχηματίζοντας τη συζυγή βάση από την
οποία προέρχεται:

ΝH4+   +   H2O          ΝH3    +    H3Ο+ 
οξύ (1) βάση (2) βάση (1) οξύ (2)

Το ιόν Cl─ προέρχεται από ισχυρό οξύ, το HCl. Και ισχυρό οξύ σημαίνει ότι ιοντίζεται
πλήρως, ότι δεν μπορεί δηλαδή να υπάρξει σε υδατικά διαλύματα με τη μορφή μορίων:

Cl   +   H2O         ΗCl   +  OH 

114
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Θα επανέλθουμε στα άλατα
στην ενότητα 9.
Το φαινόμενο αυτό της αντί-
δρασης ενός ή και των δύο
ιόντων ενός άλατος λέγεται
υδρόλυση.
Το είπαμε πάλι: Το συζυγές
οξύ διαφέρει από το τη συζυ-
γή του βάση κατά ένα Η+ !
Στην περίπτωση ενός άλατος, αν κάποιο από τα ιόντα του (ή και τα δύο) προέρχεται από
ισχυρό οξύ ή ισχυρή βάση, δεν αντιδρά με το νερό, δηλαδή δεν υδρολύεται. Στην περί-
πτωση που κάποιο από τα ιόντα του άλατος (ή και τα δύο) προέρχεται από ασθενές οξύ
(το ανιόν) ή ασθενή βάση (το κατιόν) αντιδρά με το νερό (υδρολύεται) παράγοντας το α-
ντίστοιχο ασθενές οξύ ή ασθενή βάση. Η αντίδραση αυτή είναι σύμφωνη με τη θεωρία
Brönsted - Lowry.
Ας δούμε και την περίπτωση του CH3COONH4. Αρχικά, η διάσταση του άλατος δίνει
τα ιόντα CH3COO και ΝΗ4+, που προέρχονται αντίστοιχα από το CH3COΟΗ και την
ΝΗ3 (ασθενείς ηλεκτρολύτες). Επομένως, ιοντίζονται (υδρολύονται) και τα δύο ιόντα.
Ας δούμε όλο το «πακέτο» των εξισώσεων στην περίπτωση αυτή:
CH3COONH4   →   CH3COO   +   ΝΗ4+    διάσταση 
CH3COO–  +  H2O    CH3COOH  +   OH 
NH4+  +  H2O     NH3  +  H3O+ 
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Εύρεση συζυγούς οξέος από τη συζυγή βάση και αντίστροφα
Όταν γνωρίζουμε το συζυγές οξύ, αφαιρούμε ένα Η+, δηλαδή ένα άτομο Η και ελαττώ-
νουμε το φορτίο του σωματιδίου που προκύπτει κατά 1. Π.χ.:
      CH3COOH                  CH3COO 
Από την άλλη μεριά, όταν γνωρίζουμε τη συζυγή βάση και θέλουμε να βρούμε το συ-
ζυγές οξύ, προσθέτουμε ένα Η+, δηλαδή ένα άτομο Η και αυξάνουμε το φορτίο του
σωματιδίου κατά 1:
          ΝH3                  ΝH4+ 
Έστω π.χ. ότι θέλουμε να συμπληρώσουμε την ιοντική ισορροπία:
          CH3COOH    +       ;                        ;      +    HPO42 
οξύ βάση βάση οξύ
Το CH3COOH παίζει το ρόλο του οξέος (άρα πρέπει να χάσει ένα Η+) και μετατρέπεται
στο ιόν CH3COO. Το ΗΡΟ42 παίζει επίσης το ρόλο του οξέος, οπότε και αυτό πρέπει
να χάσει ένα H+. Προέρχεται, επομένως, από το ΡΟ43−:
          CH3COOH    +   PO43      CH3COO     +    HPO42 
οξύ βάση βάση οξύ
2. Υπολογισμός των συγκεντρώσεων των ιόντων σε διάλυμα ισχυρού ηλεκτρολύτη
Ο υπολογισμός των συγκεντρώσεων των ιόντων ενός ισχυρού ηλεκτρολύτη στα υδατι-
κά του διαλύματα γίνεται από την εξίσωση της διάστασης ή του ιοντισμού του, με βάση
τη συγκέντρωση του ισχυρού ηλεκτρολύτη και τη στοιχειομετρία. Π.χ.:
115 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΗΝΟ3  +  Η2Ο   →   Η3Ο+    +   ΝΟ3 
0,01 Μ 0,01 Μ 0,01 Μ

Ca(OH)2    →      Ca2+    +   2OH 
0,05 Μ 0,05 Μ 0,1 Μ

CaCl2    →   Ca2+     +    2Cl 
0,01 Μ 0,01 Μ 0,02 Μ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Να αναφέρετε με βάση τους ορισμούς:

α) Τρεις διαφορές μεταξύ της βάσης κατά Arrhenius και της βάσης κατά Brönsted
- Lowry.
β) Δύο διαφορές μεταξύ της ηλεκτρολυτικής διάστασης και του ιοντισμού των ηλε-
κτρολυτών. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Βάση κατά Arrhenius είναι μία ένωση που όταν διαλυθεί στο νερό δίνει λόγω διά-
στασης ανιόντα ΟΗ−. Βάση κατά Brönsted - Lowry είναι μία η ουσία που μπορεί να
δεχθεί ένα ή περισσότερα πρωτόνια.
Η βάση κατά Arrhenius εκδηλώνεται μόνο σε υδατικό διάλυμα, όπου παρέχει ΟΗ−,
δεν απαιτεί την ύπαρξη ενός οξέος για τη λειτουργία της, ενώ δεν μετατρέπεται σε συζυ-
γές οξύ. Η βάση κατά Brönsted - Lowry παίρνει Η+ (πρωτονιοδέκτης), δεν σχετίζεται
αποκλειστικά με υδατικά διαλύματα, απαιτεί την ύπαρξη ενός οξέος για τη λειτουργία
της (στο οποίο δίνει το Η+) και μετατρέπεται στο συζυγές της οξύ. Η θεωρία των
Brönsted - Lowry είναι γενικότερη εκείνης του Arrhenius και επεκτείνεται εύκολα σε
οποιονδήποτε διαλύτη, ερμηνεύοντας όλες τις αντιδράσεις μεταφοράς πρωτονίων.
β) Η ηλεκτρολυτική διάσταση γίνεται στις ιοντικές ενώσεις και συνεπάγεται την απομά-
κρυνση των ιόντων του κρυσταλλικού πλέγματος. Η διάσταση θεωρείται πλήρης καθώς
στην ιοντική ένωση τα ιόντα προϋπάρχουν στο κρυσταλλικό πλέγμα.
Ο ιοντισμός γίνεται στις ομοιοπολικές ενώσεις (που αποτελούνται από μόρια και όχι
από ιόντα) και είναι η αντίδραση των μορίων της ένωσης με τα μόρια του διαλύτη (π.χ.
νερού) προς σχηματισμό ιόντων. Σε αντίθεση με τη διάσταση που θεωρείται πλήρης, ο
ιοντισμός μπορεί να είναι πλήρης ή μερικός.

2. Να ταξινομήσετε τα φαινόμενα που περιγράφονται από τις παρακάτω εξισώσεις

σε διαστάσεις ή ιοντισμούς.
α) HCl  +  H2O  →  Cl  +  H3O+
β) NH3  +  H2O     NH4+  +  OH 
γ) NaCl  →  Na+  +  Cl 
δ) ΚΟΗ  →   Κ+  +  ΟΗ 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

116
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
CH3COOH: αιθανικό ή οξικό οξύ
Η μεθυλαμίνη ανήκει στις
πρωτοταγείς αμίνες του τύπου
CvH2v+1NH2, που είναι οργανι-
κές ενώσεις με ασθενείς βασι-
κές ιδιότητες.
Το HCl και η ΝΗ3 είναι ομοιοπολικές ενώσεις και τα ιόντα δημιουργούνται με τη διάλυ-
ση στο νερό (άσχετα αν το HCl είναι ισχυρός ηλεκτρολύτης, ενώ η ΝΗ3, ασθενής). Το
φαινόμενο είναι, λοιπόν, ιοντισμός.
Από την άλλη μεριά, το NaCl και το ΚΟΗ είναι ιοντικές ενώσεις και με τη διάλυση
στο νερό, τα ιόντα που προϋπάρχουν γίνονται απλά μέρος της υδατικής φάσης. Στις δύο
αυτές περιπτώσεις το φαινόμενο είναι διάσταση.
3. Σε υδατικά διαλύματα CH3COOH αποκαθίσταται η ισορροπία (Ι):
CH3COOH  +  H2O      CH3COO  +  H3O+  (Ι) 
Αν σε διάλυμα του CH3COOH προστεθεί HCl, αποκαθίσταται η ισορροπία (ΙΙ):
CH3COOH  +  HCl      CH3COOH2+  +  Cl   (ΙΙ) 
Με βάση τις δύο αυτές εξισώσεις, ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι η
σωστή; Να εξηγήσετε την επιλογή σας.
α) Το CH3COOH είναι το συζυγές οξύ του CH3COOH2+.
β) Το HCl είναι πιο ασθενές οξύ από το CH3COOH.
γ) Το CH3COO είναι συζυγές οξύ του CH3COOH.
δ) Το CH3COOH δρα αμφιπρωτικά.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry:
CH3COOH   +   H2O        CH3COO  +  H3O+      (Ι) 
οξύ βάση βάση οξύ
CH3COOH  +  HCl         CH3COOH2+  +  Cl    (ΙΙ) 
βάση οξύ οξύ βάση
Στην ισορροπία (Ι) το CH3COOH παίζει το ρόλο του οξέος και το ιόν CH3COO είναι η
συζυγής του βάση. Στην ισορροπία (ΙΙ) το CH3COOH παίζει το ρόλο της βάσης και με-
τατρέπεται στο ιόν CH3COOH2+ που είναι το συζυγές της οξύ. Επίσης, το HCl είναι ι-
σχυρό οξύ ενώ το CH3COOΗ είναι ασθενές οξύ. Επομένως, οι τρεις πρώτες προτάσεις
είναι λανθασμένες. Το CH3COOH παίζει το ρόλο του οξέος στην ισορροπία (Ι) και το
ρόλο της βάσης στην ισορροπία (ΙΙ), οπότε χαρακτηρίζεται ως αμφιπρωτική ουσία.
Θα διαλέξουμε επομένως ως σωστή επιλογή την δ.
4. Η μεθυλαμίνη (CH3NH2) είναι ομοιοπολική οργανική ένωση, που στα υδατικά
της διαλύματα εμφανίζεται ως ασθενής βάση, ισχυρότερη όμως από την ΝΗ3.
α) Να γράψετε την εξίσωση που δηλώνει τις βασικές ιδιότητες της CH3NH2 στα υ-
δατικά της διαλύματα. Να εξηγήσετε αν πρόκειται για διάσταση ή ιοντισμό.
β) Να ταξινομήσετε τα οξέα NH4+, CH3NH3+ και HCl κατά σειρά αυξανόμενης ισχύ-
ος.
γ) Να γράψετε την ισορροπία κατά Brönsted - Lowry της επίδρασης HCl σε υδατι-
κό διάλυμα CH3NH2 και να εξηγήσετε γιατί η ισορροπία αυτή είναι μετατοπισμένη
προς τα δεξιά.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) CH3NH2   +  H2O        CH3NH3+  +  OH 
117 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Η CH3NH2 είναι ομοιοπολική ένωση και τα ιόντα σχηματίζονται μόνο με τη διάλυσή της
στο νερό (ιοντισμός).

β) Το HCl είναι ισχυρό οξύ. Από την άλλη μεριά, αφού η CH3NH2 είναι ισχυρότερη βά-
ση της ΝΗ3 θα ισχύει ότι το CH3NH3+ είναι ασθενέστερο από το ΝΗ4+. Άρα η σειρά
ισχύος (από το ασθενέστερο προς το ισχυρότερο θα είναι: CH3NH3+, ΝΗ4+, HCl.

γ) CH3NH2  +  HCl      CH3NH3+  +  Cl
Το HCl είναι ισχυρότερο οξύ από το CH3NH3+ (και η CH3NH2 πολύ ισχυρότερη βάση
από το Cl). Άρα, η ισορροπία είναι πλήρως μετατοπισμένη προς τα δεξιά (μονόδρομη
αντίδραση).

5. Να συμπληρωθεί ο παρακάτω πίνακας. Να σχολιαστούν οι απαντήσεις.

Συζυγές οξύ Συζυγής βάση
Α HClO4
Β NH4+
Γ HSO4 Συμπληρώστε τον πίνακα, κα-
Δ NH3 θώς διαβάζετε την απάντηση.
Ε CN
Ζ HSO3
ΣΤ SO32

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Α. ClO4. Με αποβολή Η+ το οξύ HClO4 μετατρέπεται στη συζυγή βάση.
Β. NH3. Με αποβολή Η+ το ιόν ΝΗ4+ μετατρέπεται στη συζυγή του βάση (ΝΗ3).
Γ. SO42. Το ΗSO4 για να λειτουργήσει ως οξύ αποβάλλει ένα Η+:

ΗSO4   +   H2O        SO42  +  H3O+ 
οξύ βάση βάση οξύ Μα, εμείς ξέραμε ότι η ΝΗ3
είναι ασθενής βάση. Ακριβώς,
ασθενής! Άρα, παρουσία ι-
Δ. ΝΗ2. Η περίπτωση αυτή είναι ίσως η πιο περίεργη και αν δεν την καλοσκεφτούμε θα σχυρότερης βάσης θα ανα-
γράψουμε ΝΗ4+. Μα, έτσι η ΝΗ3 θα έπαιρνε Η+ και θα ήταν βάση! Για να παίξει το ρόλο γκαστεί να παίξει το ρόλο του
του οξέος θα πρέπει να χάσει Η+ μετατρεπόμενη σε NH2. οξέος, καθώς θα έχει μικρότε-
ρη τάση να πάρει Η+ σε σχέση
Ε. HCN. με την ισχυρότερη βάση. Πά-
Z. H2SO3. ντως, μην αναιρείται ότι ξέρε-
τε. Για μας και για τα υδατικά
ΣΤ. HSO3. διαλύματα, η ΝΗ3 θα είναι
Η2SO3   +   H2O             HSO3  +   H3O+  για πάντα η «αγαπημένη» μας
ασθενής βάση.
οξύ βάση βάση οξύ

ΗSO3    +   H2O            SO32  +   H3O+ 
οξύ βάση βάση οξύ

Παρατήρηση: Το ΗSO3 είναι αμφιπρωτικό ιόν, δηλαδή μπορεί να παίξει και το ρόλο
του οξέος και το ρόλο της βάσης, οπότε μπορεί και να πάρει ένα Η+ (μετατρεπόμενο σε
Η2SO3) και να δώσει ένα Η+ (μετατρεπόμενο σε SO32).

118
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Κατ’ αρχή όλα τα άλατα διί-
στανται. Από κει και πέρα,
όμως, τα ιόντα του που προέρ-
χονται από ασθενές οξύ ή βάση
αντιδρούν με το νερό (υδρολύ-
ονται), λειτουργώντας ως βά-
σεις ή οξέα, σύμφωνα με τη
θεωρία Brönsted - Lowry.
6. α) Τι εννοούμε λέγοντας ότι το ΗΝΟ2 είναι ισχυρότερο οξύ από το CH3COOH;
β) Η ισχύς ενός οξέος, σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry εξαρτάται και από
την τάση της βάσης - με την οποία αντιδρά - να δέχεται πρωτόνια.
i. Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις δύο αντιδράσεων στις οποίες το νερό να συ-
μπεριφέρεται ως οξύ και να εξηγήσετε σε ποια από αυτές είναι ισχυρότερο οξύ.
ii. Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις της επίδρασης, i. H2O και ii. OH στο ΗΝΟ2.
Να συγκρίνετε την ισχύ του ΗΝΟ2 ως οξύ στις δύο περιπτώσεις.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Εννοούμε ότι το HΝΟ2 έχει μεγαλύτερη τάση για αποβολή Η+ στην ίδια βάση (π.χ.
το νερό) στην ίδια θερμοκρασία σε σχέση με το CH3COOH.
β) i. ΝΗ3  +  Η2Ο     ΝΗ4+  +  ΟΗ     (1)  
Cl  +  H2O     HCl   +  OH       (2) 
Στην ισορροπία (1) το Η2Ο είναι ισχυρότερο οξύ σε σχέση με τη (2), γιατί η ΝΗ3 έχει
μεγαλύτερη τάση να δέχεται Η+ απ’ ότι το ιόν Cl (στην πραγματικότητα η (2) είναι
πλήρως μετατοπισμένη προς τα αριστερά, δηλαδή δεν πραγματοποιείται).
ii. ΗΝΟ2  +  Η2Ο   Η3Ο+  + ΝΟ2       (3)
ΗΝΟ2  +  ΟΗ   Η2Ο  +  ΝΟ2           (4) 
Στην ισορροπία (4) το ΗΝΟ2 δρα ως ισχυρότερο οξύ σε σχέση με την (3), καθώς το
ΟΗ έχει μεγαλύτερη τάση να δεχθεί Η+ από ότι το Η2Ο. Είναι τόσο ισχυρή η τάση του
ΟΗ να πάρει Η+, που η ισορροπία (4) είναι πλήρως μετατοπισμένη προς τα δεξιά (μο-
νόδρομη αντίδραση).
7. Κάθε μία από τις ακόλουθες ισορροπίες είναι μετατοπισμένη προς τα δεξιά.
Α) HCN  +  OH      H2O  +  CN 
Β) HCO3  +  CN      HCN  +  CO32 
Γ) H2S  +  CO32      HCO3  +  HS 
Να κατατάξετε τα οξέα HCN, HCO3–, H2O και H2S κατά σειρά ελαττωμένης ισχύος.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Από την 1η ισορροπία προκύπτει: HCN > H2O. Από τη 2η ισορροπία, για τον ίδιο λόγο
καταλαβαίνουμε ότι: HCO3 > HCN. Τέλος, από την 3η ισορροπία, έχουμε: H2S >
HCO3. Με συνδυασμό των παραπάνω σχέσεων προκύπτει:
H2S > HCO3 > HCN > H2O
8. Να εξηγήσετε, σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry, γιατί τα υδατικά δια-
λύματα των αλάτων, α) KCN και β) Νa2CO3 εμφανίζουν βασική συμπεριφορά, ενώ
το διάλυμα του άλατος γ) NH4Cl όξινη. Να γραφούν οι κατάλληλες χημικές εξισώ-
σεις σε κάθε περίπτωση.
119 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η διάσταση του KCN περιγράφεται από την εξίσωση:

ΚCN  →   Κ+   +   CN 

Από τα ιόντα του άλατος, μόνο το CN υδρολύεται λειτουργώντας ως ασθενής βάση:

CN  +  H2O     HCN  +  OH 

β) Για το Na2CO3 η βασική συμπεριφορά στα υδατικά του διαλύματα εξηγείται καθώς
το ανθρακικό ιόν (CO32) που παράγεται με τη διάστασή του αντιδρά με το νερό και
μάλιστα σε δύο στάδια παράγοντας τελικά το ασθενές οξύ H2CO3:

Na2CO3  →   2Na+  +  CO32 
 

CO32  +  Η2Ο     ΗCO3  +   OH 
 

ΗCO3  +  Η2Ο     H2CO3  +  OH 

γ) Το άλας NH4Cl διίσταται και στη συνέχεια το ιόν NH4+ που παράγεται ιοντίζεται λει-
τουργώντας ως οξύ (συζυγές οξύ της ασθενούς βάσης NH3):

NH4Cl   →   NH4+  +  Cl 
 

NH4+  +  Η2Ο     NH3  +  Η3Ο+        

9. Διαλύουμε 0,37 g Ca(OH)2 και 1,6 g NaOH σε νερό και αραιώνουμε μέχρι τελικού
όγκου 500 mL. Στο διάλυμα που προκύπτει, ποια είναι η συγκέντρωση των ιόντων
OH;

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε αρχικά τις συγκεντρώσεις των δύο βάσεων. Για το Ca(OH)2: Το ΝaOH και το Ca(OH)2
είναι ιοντικές ενώσεις και
m 0,37 n 0,005 ισχυρές βάσεις (διάσταση).
n   0,005 mol,     c1    0,01 M
Mr 74 V 0,5

Για το NaOH:
m 1,6 n 0,04
n   0,04 mol,        c2    0,08 M
Mr 40 V 0,5

Από τις εξισώσεις διάστασης των δύο βάσεων προκύπτει:

Ca(OH)2    →    Ca2+  +  2OH NaOH    →   Na+    +   OH 

0,01 M 0,02 M 0,08 M 0,08 M

Επομένως: [OH]ολ =  0,02 + 0,08 = 0,1 Μ.

120
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

6.1. Ηλεκτρολυτική διάσταση είναι: 6.9. Με βάση τις χημικές εξισώσεις,

Α) η δημιουργία ιόντων σε μία ομοιοπολική ένωση HSO3 +  H2O       H3O+  +  SO32− 
Β) η μετατροπή μιας ομοιοπολικής ένωσης σε ιοντική με H2SO3  +  H2O    H3O+  +  HSO3− 
τη διάλυσή της στο νερό το ανιόν HSO3 χαρακτηρίζεται ως:
Γ) η πλήρης ή μερική μετατροπή μίας ένωσης σε ιόντα Α) οξύ Β) βάση
κατά τη διάλυσή της στο νερό Γ) αμφιπρωτική ουσία Δ) πρωτονιοδότης
Δ) η απομάκρυνση των ιόντων του κρυσταλλικού πλέγμα-
τος μιας ιοντικής ένωσης με τη διάλυσή της στο νερό 6.10. Στη χημική εξίσωση, NH4+  +  H2O   NH3  +  H3O+,
το νερό συμπεριφέρεται ως:
6.2. Ποια είναι η καλύτερη περιγραφή για ένα ιόν Na+ σε Α) βάση Β) οξύ
υδατικό διάλυμα NaCl; Γ) πρωτονιοδότης Δ) αμφολύτης
A) Βρίσκεται σε επαφή με ένα ιόν Cl
B) Γειτνιάζει με το θετικό άκρο μορίων νερού 6.11. Το συζυγές οξύ και η συζυγής βάση του HPO42− εί-
Γ) Απαντάται με τη μορφή εφυδατωμένου ιόντος ναι, αντίστοιχα:
Δ) Δεν υπάρχουν αλληλεπιδράσεις του ιόντος Νa+ με τα Α) το Η2PO4− και το PO43 Β) το PO43− και το Η2PO4
μόρια του διαλύτη στο διάλυμα Γ) το Η2PO4 και το Η2PO4
 
Δ) το Η3PO4 και το PO43

6.3. Ιοντισμός μιας ομοιοπολικής (μοριακής) ένωσης είναι: 6.12. Το H3ΡO4 είναι ισχυρότερο οξύ από το HClO, γιατί:
Α) η πρόσληψη ή αποβολή ηλεκτρονίων απ΄ αυτή Α) έχει μεγαλύτερη τάση να αποδίδει Η+
Β) η μετατροπή της σε ιόντα, όταν αυτή βρεθεί σε ηλεκτρι- Β) περιέχει περισσότερα άτομα Η ανά μόριο
κό πεδίο Γ) είναι περισσότερο ευδιάλυτο στο νερό
Γ) η διαδικασία μετατροπής των μορίων της σε ηλεκτρικά Δ) αντιδρά με μεγαλύτερο αριθμό βάσεων
δίπολα
Δ) ο σχηματισμός ιόντων κατά τη διάλυσή της στο νερό 6.13. Η φαινόλη, C6H5OH, εμφανίζει στα υδατικά της δια-
λύματα, ιδιότητες ασθενούς οξέος. Με βάση το δεδομένο
6.4. Σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry: αυτό, ο ιοντισμός της περιγράφεται από την εξίσωση:
i. όταν ένα οξύ αντιδρά με μία βάση παράγονται: Α) C6H5OH + Η2Ο  →  C6H5O + Η3Ο+ 
Α) αλάτι και νερό
Β) νέα βάση και νέο οξύ Β) C6H5OH  →  C6H5+ + ΟΗ
Γ) κατιόντα Η+ και ανιόντα ΟΗ Γ) C6H5OH + Η2Ο      C6H5O + Η3Ο+
Δ) τίποτε από απ’ τα παραπάνω Δ) C6H5OH    C6H5+ + ΟΗ 
ii. Mία ουσία λειτουργεί ως βάση όταν:
Α) παρέχει πρωτόνια 6.14. Η CH3ΝH2 εμφανίζει ιδιότητες ασθενούς βάσης κατά
Β) αποβάλει ηλεκτρόνια Brönsted - Lowry και ο ιοντισμός της περιγράφεται από
Γ) δέχεται πρωτόνια την εξίσωση:
Δ) ελευθερώνει ΟΗ Α) CH3ΝH2 →  CH3ΝΗ  +  Η+
Β) CH3ΝH2  +  Η2Ο    CH3ΝΗ  +  Η3Ο+
6.5. Ποιο από τα παρακάτω οξέα ιοντίζεται πλήρως στο Γ) CH3ΝH2  +  Η2Ο  →  CH3ΝΗ3   +  Η3Ο+ 
νερό; Δ) CH3ΝH2  +  Η2Ο     CH3ΝΗ3  +  ΟΗ
Α) HClO4 Β) HF Γ) H2S Δ) HCN
Ε) Καμία από τις παραπάνω
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
6.15. Από τα οξέα HCl, HF, H2SO3, H2SO4, HNO3 και
6.6. Από τις παρακάτω χημικές ενώσεις ασθενής ηλεκτρο-
Η3ΡΟ4 πόσα θεωρούνται ισχυρά;
λύτης είναι το:
Α) 5 Β) 4 Γ) 2 Δ) 3
Α) HNO3 Β) KNO3 Γ) HF Δ) HCl
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 6.16. Σε διάλυμα έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:
6.7. Ποια από τα σωματίδια που ακολουθούν είναι η συζυ- HPO42 +  HCO3    H2PO4 +  CO32 
γής βάση του Η2SO4; Αν η ισορροπία είναι μετατοπισμένη προς τα αριστερά,
ποια είναι η πιο ισχυρή βάση;
A) SO42− B) HSO4 Γ) H2SO3 Δ) H2S
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] A) HPO42− B) HCO3 Γ) H2PO4 Δ) CO32−

6.8. Ποιο από τα παρακάτω μόρια ή ιόντα δε μπορεί ποτέ 6.17. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως
να δράσει ως οξύ κατά Brönsted - Lowry; σωστές (Σ) ή όχι (Λ). Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις
Α) Tο ClO3 Β) Tο ΗCl Γ) Tο ΗCO3 Δ) H NH3 σας.
Α) Όλοι οι ισχυροί ηλεκτρολύτες είναι ιοντικές ενώσεις.
121 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Β) Κατά τον ιοντισμό της ΝΗ3 σε υδατικό της διάλυμα το

ιόν ΟΗ είναι η συζυγής της βάση.
Γ) Όλα τα οξέα σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry H 
είναι υδρογονούχες ενώσεις.
Δ) Ένα πολύ ασθενές οξύ βρίσκεται στα υδατικά του δια- O 
λύματα κυρίως με τη μορφή της συζυγούς του βάσης.
Ε) Για τη μεταφορά Η+ από ένα οξύ σε μία βάση, σύμφωνα
με τη θεωρία Bronsted - Lowry, δεν είναι απαραίτητη η
παρουσία του νερού.
ΣΤ) Η συζυγής βάση οποιουδήποτε οξέος είναι ένα ανιόν. Cl  Na+ 
Ζ) Σύμφωνα με τη θεωρία Βrönsted - Lowry, βάση είναι
κάθε ουσία που μπορεί να προσλάβει ζεύγος ηλεκτρονίων. 6.23. Να συμπληρωθούν οι εξισώσεις που ακολουθούν.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Προς ποια κατεύθυνση είναι μετατοπισμένη η κάθε ιοντική
Η) Το ιόν Η2ΡΟ4 μπορεί να συμπεριφερθεί ως αμφολύτης. ισορροπία;
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] α) HCl  +  F  
Θ) Επειδή το ΗΝΟ2 είναι ισχυρότερο οξύ από το HCN, το β) HClO4  +  H2O  
CN είναι ισχυρότερη βάση από το ΝΟ2. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] γ) H2SO4  +  H2O  
Ι) Η θεωρία Brönsted - Lowry είναι γενικότερη εκείνης του δ) CH3COO  +  H2CO3  
Arrhenius και επεκτείνεται σε οποιονδήποτε διαλύτη, ερ- Τα οξέα ΗCl, HClO4 και H2SO4 είναι ισχυρά οξέα. Το ΗF,
μηνεύοντας όλες τις αντιδράσεις μεταφοράς πρωτονίων. το CH3COOΗ και το H2CO3 είναι ασθενή οξέα (το H2CO3
είναι ασθενέστερο οξύ από το CH3COOΗ).
6.18. Να αιτιολογήσετε την ισχύ της πρότασης: «Στην α-
ντίδραση, ΝΗ3 + Η+ → ΝΗ4+, η ΝΗ3 λειτουργεί ως βάση 6.24. Θεωρήστε την ισορροπία που ακολουθεί σε υδατικό
κατά Lewis».
διάλυμα: HCN  +  HCO3     CN  + H2CO3. Αν η παραπά-
6.19. Για καθεμιά από τις παρακάτω εξισώσεις και για την νω ισορροπία είναι μετατοπισμένη προς τα αριστερά, ποια
κατεύθυνση που δείχνει το βέλος, να καθορίσετε ποιο από είναι η ισχυρότερη βάση του συστήματος; Να αιτιολογήσε-
τα αντιδρώντα μόρια συμπεριφέρεται ως οξύ κατά τε την απάντησή σας.
Brönsted - Lowry. Να γράψετε δίπλα σε κάθε οξύ τη συζυ-
6.25. Στα υδατικά του διαλύματα το ιόν Fe3+ απαντάται με
γή του βάση.
τη μορφή του συμπλόκου ιόντος [Fe(H2O)6]3+. Σε ένα τέ-
α) ΝΗ4+ + Η2Ο  → ΝΗ3 + Η3Ο+ τοιο διάλυμα ισχύει η ισορροπία:
β) HCOO + Η2Ο  →  HCOOH + OH  [Fe(H2O)6]3+ + H2O     [Fe(H2O)5(OH)]2+ + H3O+ 
γ) ΗCl + Η2Ο → Η3Ο+   + Cl                                          [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]  Ποιος ο ρόλος καθενός από τα παραπάνω σωματίδια με
       
βάση τη θεωρία Brönsted - Lowry;
6.20. Στην υγρή αμμωνία εμφανίζεται η ισορροπία:
2NH3     NH4+ + NH2 6.26. Να συμπληρωθούν οι παρακάτω ισορροπίες σε υδα-
Ποια είναι τα οξέα και οι βάσεις σύμφωνα με τη θεωρία τικά διαλύματα:
Brönsted - Lowry στην ισορροπία αυτή; Nα αιτιολογήσετε α) HCO3  +  OH            …..…  + ……….
την απάντησή σας.
β) ……….  +   …….        CH3COOH  +  OH
6.21. Να μελετήσετε τις ισορροπίες που ακολουθούν και γ) HSO4  +   S2                ………  + ………. 
να χαρακτηρίσετε την κάθε ένωση ή ιόν με το γράμμα Ο,
Β, ή Α, αν η αντίστοιχη ένωση ή ιόν συμπεριφέρεται απο- 6.27. Το ιόν ΝΗ2 (ανιόν αμιδίου) λειτουργεί ως ισχυρή
κλειστικά σαν οξύ, αποκλειστικά σαν βάση ή σαν αμφι- βάση στα υδατικά του διαλύματα.
πρωτικό σώμα. Ποια εξίσωση δικαιολογεί τη συμπεριφορά της αυτή, σύμ-
Α) ΝΗ3 + Η2Ο     ΝΗ4+  +  ΟΗ  φωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry; Ποιο είναι το συζυ-
Β) ΝΗ4+ + Η2Ο   ΝΗ3  + Η3Ο+  γές οξύ του ΝΗ2;
Γ) CO32–  +  H2O     HCO3  +  OH  6.28. Είναι γνωστό ότι σε υδατικά διαλύματα το HCl και η
Δ) H2CO3  + H2O     HCO3  + H3O+  ΝΗ3 αντιδρούν σύμφωνα με την εξίσωση:
  HCl(aq) + NH3(aq) → NH4Cl(aq) 
6.22. Nα εξηγήσετε το μηχανισμό της διάλυσης των ιοντι- Όμως, η παραπάνω αντίδραση γίνεται και σε άλλους δια-
κών ενώσεων στο νερό σχολιάζοντας το σχήμα που ακο- λύτες ή ακόμη και χωρίς διαλύτη. Έτσι, π.χ. η αντίδραση
λουθεί. Tι είναι τα εφυδατωμένα ιόντα; λαμβάνει χώρα μεταξύ HCl και NH3 που έχουν διαλυθεί σε
βενζόλιο (C6Η6). Το προϊόν είναι πάλι ΝΗ4Cl το οποίο
στην περίπτωση αυτή καταβυθίζεται ως ίζημα:
HCl(βενζόλιο) + NH3(βενζόλιο) → NH4+Cl−(s) (1)
122
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY
Τo HCl και η NH3 αντιδρούν ακόμα και σε αέρια φάση:
ΗCl(g) + ΝΗ3(g) → NH4+Cl−(s) (2)
Να εξηγήσετε γιατί οι αντιδράσεις (1) και (2) εξηγούνται
με τη θεωρία Brönsted - Lowry αλλά όχι με τη θεωρία του
Arrhenius.
6.29. α) Ποια είναι η συζυγής βάση των ακόλουθων οξέων:
HClO4, H2S, PH4+, HCO3;
β) Ποιο είναι το συζυγές οξύ των ακόλουθων βάσεων:
CN, SO42, H2O, HCO3;
6.30. Το ιόν HSO3 είναι αμφιπρωτικό ιόν.
α) Να γράψετε την εξίσωση με το νερό, όπου να φαίνεται
ότι το ιόν αυτό δρα, i. ως ασθενές οξύ και ii. ως ασθενής
βάση.
β) Να γράψετε πως αντιδρά το HSO3 με: i. NH3 και ii. με
ΗCl. Ποια είναι σε κάθε περίπτωση τα συζυγή ζεύγη;
6.31. α) Nα αναφέρετε τρεις ισχυρές βάσεις κατά Arrheni-
us και τρεις ισχυρές βάσεις κατά Brönsted - Lowry.
β) Όταν το οξείδιο του λιθίου (Li2O) διαλύεται στο νερό,
σχηματίζονται ιόντα ΟΗ, λόγω της αντίδρασης του ιόντος
Ο2 με το Η2Ο. Να γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης
αυτής καθώς και τα ζεύγη συζυγών οξέων - βάσεων.
6.32. Το (CH3)2NH2+ είναι ένα ασθενές οξύ, που στα υδα-
τικά του διαλύματα ιοντίζεται σε μικρό βαθμό.
α) Ποια είναι η συζυγής του βάση;
β) Ποια εξίσωση περιγράφει τη σχετική οξεοβασική ισορ-
ροπία;
γ) Να συγκρίνετε το βασικό χαρακτήρα της συζυγούς βά-
σης και του ιόντος Cl.
6.33. Να γράψετε όλες τις χημικές εξισώσεις που συνοδεύ-
ουν την διάλυση των αλάτων που ακολουθούν στο νερό.
α) NaCl β) CH3COONa
γ) NH4CΝ δ) KCN
6.34. Τα οξέα HCl και HClΟ4 θεωρούνται και τα δύο ισχυ-
ρά στα υδατικά τους διαλύματα. Σε ένα διαλύτη που λει-
τουργεί ως ασθενέστερη βάση από το νερό, π.χ. το διαιθυ-
λαιθέρα, (C2H5)2O ισχύουν οι εξισώσεις:
HClO4 + (C2H5)2O  → ClO4− + (C2H5)2OH+ 
HCl + (C2H5)2O   Cl− + (C2H5)2OH+  6.42. Δοχείο όγκου 1 m3 (= 1000 L) είναι γεμάτο με νερό.
Να συγκρίνετε την ισχύ των δύο οξέων στο διαθυλαιθέρα,
καθώς και την ισχύ των δύο συζυγών βάσεων στο διαλύτη
αυτό. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΩΝ
6.35. Ποιο από τα παρακάτω διαλύματα παρουσιάζει τη
μεγαλύτερη συγκέντρωση ιόντων Na+;
Α) Νa2SO4 0,4 M
B) NaCl 1,17 g/L
Γ) Διάλυμα Na3PO4 0,0164% w/v
Δ) NaCl 0,2 Μ
6.36. Το φωσφορικό νάτριο (Νa3PO4) είναι μία ουσία που
χρησιμοποιείται συχνά σαν συστατικό καθαριστικών με το
εμπορικό όνομα ΤSP (trisodium phosphate). Ποιες είναι οι
τιμές των συγκεντρώσεων των ιόντων Νa+ και των PO43
σε ένα διάλυμα TSP 0,4 Μ; Η υδρόλυση των ιόντων PO43
να θεωρηθεί αμελητέα.
6.37. Το Sr(OH)2 είναι στερεή ιοντική ένωση που στα υδα-
τικά της διαλύματα λειτουργεί ως ισχυρή βάση. Διάλυμα
όγκου 500 mL περιέχει 2,5·10−5 mol Sr(OH)2. Ποια είναι η
τιμή της συγκέντρωσης των ιόντων ΟΗ του διαλύματος
αυτού;
6.38. Σε κάποιες χώρες προστίθεται ορισμένη συγκέντρω-
ση ιόντων F στο πόσιμο νερό για την πρόληψη της τερη-
δόνας. Ποια συγκέντρωση NaF (σε mol/L ή Μ) δίνει πε-
ριεκτικότητα ιόντων F ίση με 0,9 mg/L, που είναι το συνι-
στώμενο όριο στο πόσιμο νερό;
6.39. Το θαλασσινό νερό περιέχει κυρίως τα ιόντα Na+,
Mg2+ και Cl. Αν θεωρήσουμε ότι το θαλασσινό νερό πε-
ριέχει μόνο NaCl σε συγκέντρωση 0,45 Μ και ΜgCl2 σε
συγκέντρωση 0,05 Μ, ποιες είναι οι τιμές των συγκεντρώ-
σεων των τριών παραπάνω ιόντων στο θαλασσινό νερό;
6.40. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα, ένα διάλυμα
KCl 0,2 M όγκου 500 mL και ένα άλλο διάλυμα CaCl2 0,1
Μ όγκου επίσης 500 mL Αναμιγνύουμε τα δύο αυτά δια-
λύματα και προκύπτει νέο διάλυμα όγκου 1 L. Ποια η συ-
γκέντρωση των ιόντων Cl στο τελικό διάλυμα;
6.41. Διάλυμα προκύπτει με την διάλυση 1,12 L (σε stp)
αέριου HCl σε νερό και αραίωση του διαλύματος που προ-
κύπτει μέχρι τελικού όγκου 500 mL.
α) Ποια η [Η3Ο+] του διαλύματος που θα προκύψει;
β) Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε 4,5 L νερού. Ποια η
[Η3Ο+] του νέου (αραιωμένου) διαλύματος;
γ) Ποια η ποσότητα (σε mol) των ιόντων Η3Ο+ στο αρχικό
και στο αραιωμένο διάλυμα; Τι παρατηρείτε;
Μην παραξενεύεστε, που ένας τέτοιος όγκος αερίου δε
μεταβάλλει με την διάλυσή του τον όγκο ενός υγρού. Συ-
νήθως έτσι κάνουν όλα!
Στο δοχείο αυτό διαλύεται το περιεχόμενο 4 φακέλων με
100 g tuboflo (εμπορικό προϊόν που περιέχει NaOH και
ξεβουλώνει τις αποχετεύσεις) ο καθένας. Ποια είναι η
[ΟΗ] στο διάλυμα που προκύπτει; Η μεταβολή του όγκου
με την προσθήκη της στερεάς ουσίας θεωρείται αμελητέα.
Nα θεωρήσετε ότι κάθε φακελάκι περιέχει καθαρό ΝaOH.
6.43. Στερεό μίγμα μάζας 9,3 g αποτελείται από ΚΟΗ και
Ca(OH)2. Το μίγμα διαλύεται στο νερό σχηματίζοντας διά-
λυμα όγκου 200 mL στο οποίο η συγκέντρωση των ιόντων
ΟΗ είναι 1 Μ. Ποιες είναι οι μάζες των δύο συστατικών
του στερεού μίγματος σε g;
123 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

6.44. 1,12 L αερίου HCl (σε STP) και 3,15 g ΗΝΟ3 διαλύ-
ονται μαζί σε νερό σχηματίζοντας διάλυμα όγκου 2 L.
α) Ποια η [Η3Ο+] στο διάλυμα που προκύπτει;
β) Πόσα L νερού πρέπει να προστεθούν στο παραπάνω
διάλυμα, ώστε η [Η3Ο+] να υποδεκαπλασιαστεί;
γ) Πόσα g ΗΝΟ3 πρέπει να διαλυθούν επιπλέον στο αρχικό
διάλυμα, ώστε η [Η3Ο+] να δεκαπλασιαστεί;
Να υποτεθεί ότι η προσθήκη της επιπλέον ποσότητας
ΗΝΟ3 δε μεταβάλλει αισθητά τον όγκο του διαλύματος.

Χημεία και… τέρατα: J. N. Brønsted, «Μερικές παρατηρήσεις για τη θεωρία περί οξέων και βάσεων»
Recueil des Travaux Chimiques des Pays-Bas (1923), Τόμος 42, Σελ. 718-728 – Απόσπασμα: Ελεύθερη μετάφραση

Μπορούμε νε εκφράσουμε τις βασικές ιδιότητες της αμμωνίας με την εξίσωση (1):
NH4+     NH3 + H+ (1)
ή με την εξίσωση (2):
NH4+ + OHˉ    NH4OH (2).
Αν δεχτούμε την εξίσωση (2) ως μία κατάλληλη εξίσωση για τον χαρακτηρισμό των βάσεων θα είμαστε υποχρεωμένοι να γρά-
φουμε διαφορετικές εξισώσεις για κάθε ένα διαφορετικό διαλύτη. Όμως, οι θεωρήσεις περί οξέων και βάσεων θα πρέπει να
έχουν γενική μορφή και ανεξάρτητα από τη φύση του διαλύτη. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να δεχτούμε την εξίσωση (2) ως
έναν απόλυτο ορισμό για μία βάση.

Τα παραπάνω μπορούν να αποσαφηνιστούν με τον ακόλουθο τρόπο: «Οξέα είναι ουσίες που μπορούν να παραχωρήσουν κατιό-
ντα υδρογόνου και βάσεις ουσίες που μπορούν να προσλάβουν κατιόντα υδρογόνου». Η ουσία του ορισμού αυτού μπορεί να
αποδοθεί σχηματικά με την ακόλουθη έκφραση,
A          B    +    H+     
(οξύ) (βάση)
με την οποία δεν λέμε τίποτα για τις ιδιότητες των ουσιών Α και Β ούτε για το ηλεκτρικό τους φορτίο. Έτσι, αν η Α είναι ηλε-
κτρικά ουδέτερη, η Β θα έχει αρνητικό φορτίο:
CH3COOH        CH3COOˉ  +  H+  
(οξύ) (βάση)
Επίσης, αν η A έχει θετικό φορτίο, η B θα πρέπει να είναι ηλεκτρικά ουδέτερη:
NH4+         NH3  +  H+  
(οξύ) (βάση)

124
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 6
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 17 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x17 = 68 μονάδες).

1. Μία ουσία συμπεριφέρεται ως οξύ, σύμφωνα με τη θεω- 10. Ποιο από τα παρακάτω οξέα είναι ασθενής ηλεκτρολύ-
ρία Brönsted - Lowry, όταν: της στο νερό;
Α) παρέχει πρωτόνια Β) αποβάλει ηλεκτρόνια Α) HF Β) HCl Γ) HΒr Δ) HI
Γ) δέχεται πρωτόνια Δ) ελευθερώνει ΟΗ [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

2. Ποιο από τα παρακάτω μόρια ή ιόντα δεν μπορεί ποτέ 11. Ποια από τις παρακάτω επιλογές περιλαμβάνει μόνο
να δράσει ως οξύ κατά Brönsted - Lowry; περιπτώσεις ισχυρών βάσεων κατά Brönsted - Lowry;
Α) το NO3 Β) το ΗSO3 Γ) το ΗSO4 Δ) η NH3 Α) Το ιόν ΝΗ2−, το ιόν Ο2−, το ιόν CH3O−
Β) Η ΝΗ3 και η CH3ΝΗ2
3. Έστω η ισορροπία: ΝΗ3 + Η2Ο     NH4+ + ΟΗ. Σύμ- Γ) Το CH3COOH και η CH3CΗ2OH
φωνα µε τη θεωρία των Brönsted - Lowry η αμμωνία Δ) Το ιόν CH3COO− και το ιόν HCOO−
(ΝΗ3) στην παραπάνω αντίδραση συμπεριφέρεται ως:
Α) οξύ Β) αμφιπρωτική ουσία 12. Δίνεται η χημική εξίσωση:
Γ) βάση Δ) δέκτης ζεύγους ηλεκτρονίων CH3COOH + ΟΗ     H2O + CH3COO 
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Σύμφωνα µε τη θεωρία Brönsted - Lowry:
 
Α) το CH3COOH και το H2O αποτελούν συζυγές ζεύγος
4. Στη χημική εξίσωση: HF + H2O    H3O+  + F, οξέος - βάσης
το νερό συμπεριφέρεται ως Β) το ΟΗ και το CH3COO είναι οξέα
Α) βάση Β) οξύ Γ) το CH3COOH και το ΟΗ είναι βάσεις
Γ) πρωτονιοδότης Δ) αμφολύτης Δ) το H2O και το ΟΗ αποτελούν συζυγές ζεύγος οξέος -
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] βάσης [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

5. Ποια από τα μόρια ή ιόντα που ακολουθούν, Ι. ΡΟ43, 13. Οι ιοντικές ισορροπίες που ακολουθούν είναι και οι
ΙΙ. ΗΡΟ42 και ΙΙΙ. Η2ΡΟ4 μπορούν να δράσουν αμφιπρω- τρεις μετατοπισμένες προς τα δεξιά.
τικά: N2H5+ + NH3     NH4+ + N2H4 
A) Το Ι, το ΙΙ και το ΙΙΙ Β) Όλα NH3 + HBr     NH4+ + Br– 
Γ) Το ΙΙ και το ΙΙΙ Δ) Μόνο το Ι N2H4 + HBr     N2H5+ + Br– 
Ποια είναι η σωστή σειρά ισχύος των οξέων;
6. Ποιό από τα παρακάτω συστήματα αποτελεί συζυγές A) HBr > N2H5+ > NH4+
ζεύγος οξέος - βάσης σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - B) N2H5+ > N2H4 > NH4+
Lowry; Γ) NH3 > N2H4 > Br–
Α) HCN, CN Β) H3O+, OH Δ) N2H5+ > HBr > NH4+
Γ) H2CO3, CO32− Δ) ΝΗ4+, ΝΗ2 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
14. Η συζυγής βάση του ιόντος [Zn(H2O)6]2+ είναι το ιόν:
7. Ποιο από τα παρακάτω ζεύγη αποτελεί συζυγές ζεύγος Α) [Zn(ΟΗ)(H2O)4]+
οξέος - βάσης σύμφωνα με τη θεωρία Brönsted - Lowry; Β) [Zn(H2O)5]2+
Α) Η3Ο+ - OH Β) H2S - S2− Γ) [Zn(Η3Ο)(H2O)5]3+
Γ) HS - S2− Δ) HCl - H3O+ [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Δ) [Zn(ΟΗ)(H2O)5]+

8. Η συζυγής βάση του Η2SO4 είναι το: 15. Ο ιοντισμός της ΝH3 στα υδατικά της διαλύματα περι-
Α) SO42− Β) HSO4– Γ) H2SO3 Δ) H2S γράφεται από την εξίσωση:
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Α) ΝH3 ΝΗ2 + Η+
Β) ΝH3 + Η2Ο ΝΗ2 + Η3Ο+
9. Για την ισορροπία, Γ) ΝH3 + Η2Ο ΝΗ4+ + ΟΗ
HC2O4 + H3O+     H2C2O4 + H2O  Δ) ΝH3 + Η2Ο   ΝΗ4+ + ΟΗ
ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή:
Α) Το συζυγές οξύ του H3O+ είναι το H2O
Β) Η συζυγής βάση του HC2O4 είναι το H2C2O4
Γ) Το συζυγές οξύ του H2O είναι το H3O+
Δ) Το HC2O4 συμπεριφέρεται ως οξύ κατά Brönsted -Lowry

125 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

16. Η ισορροπία που ακολουθεί, 17. Ποια η συγκέντρωση των ιόντων Na+ σε διάλυμα που
ΗΧ−  +  HΖ−      H2Χ  +  Ζ2−,  σχηματίζεται με ανάμιξη 20 mL διαλύματος Na2SO4 0,1 M
είναι μετατοπισμένη προς τα αριστερά. Το ισχυρότερο οξύ με 50 mL διαλύματος Na3PO4 0,3 M;
στην ισορροπία αυτή είναι το: A) 0,09 M
Α) Ζ2− B) 0,7 M
Β) HΖ− Γ) 0,24 M
Γ) ΗΧ− Δ) 0,48 M
Δ) H2Χ

18. Να συμπληρώσετε κατάλληλα τον πίνακα που ακολουθεί. (4 μονάδες)

Συζυγές οξύ Συζυγής βάση

H2SO4
Η2Ο
AsH3
HCO3–

19. Είναι γνωστό ότι σε υδατικά διαλύματα το HCl και η ΝΗ3 αντιδρούν σύμφωνα με την εξίσωση:
HCl(aq) + NH3(aq) → NH4Cl(aq) 
Όμως, η παραπάνω αντίδραση γίνεται και σε άλλους διαλύτες ή ακόμη και χωρίς διαλύτη.
Έτσι, π.χ. η αντίδραση λαμβάνει χώρα μεταξύ HCl και NH3 που έχουν διαλυθεί σε βενζόλιο (C6Η6). Το προϊόν είναι πάλι
ΝΗ4Cl το οποίο στην περίπτωση αυτή καταβυθίζεται ως ίζημα:
HCl(βενζόλιο) + NH3(βενζόλιο) → NH4+Cl−(s) (1)
Επίσης, τo HCl και η NH3 αντιδρούν ακόμα και σε αέρια φάση:
ΗCl(g) + ΝΗ3(g) → NH4+Cl−(s) (2)
Να εξηγήσετε γιατί οι αντιδράσεις (1) και (2) εξηγούνται με τη θεωρία Brönsted - Lowry αλλά όχι με τη θεωρία του Arrhenius.
(4 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

20. Nα εξηγήσετε με τη χρήση κατάλληλων παραδειγμάτων τους όρους: α) ηλεκτρολυτική διάσταση, β) ιοντισμός, γ) αμφιπρω-
τική ουσία, δ) εφυδατωμένο ιόν. (8 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
126
ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED ‐ LOWRY

21. Στα υδατικά του διαλύματα το ιόν HS δρα ως αμφιπρωτική ουσία.
α) Να γράψετε τη χημική εξίσωση με το νερό, όπου να φαίνεται ότι το ιόν αυτό δρα ως οξύ.
β) Να γράψετε τη χημική εξίσωση με το νερό, όπου να φαίνεται ότι το ιόν αυτό δρα ως βάση.
γ) Να γράψετε πως αντιδρά το HS στα υδατικά διαλύματα με: i. NH3 και ii. CH3COOH. Ποια είναι σε κάθε περίπτωση τα συ-
ζυγή ζεύγη;
(6 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

22. 0,01 mol Na2O προστίθενται σε νερό και λαμβάνει χώρα η αντίδραση:
Νa2O + H2O  →  2NaOH 
To διάλυμα (Δ) που προκύπτει έχει όγκο 200 mL.
α) Ποια η συγκέντρωση των ιόντων ΟΗ στο διάλυμα Δ;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα Δ, ώστε η συγκέντρωση των ιόντων ΟΗ να υποτετραπλασιαστεί;
(8 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
127 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
128
                7  ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH 

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

1. H σταθερά του γινομένου των ιόντων του νερού

Το νερό είναι μάλλον κακός αγωγός του ηλεκτρικού ρεύματος, καθώς αποτελείται
Ο
σχεδόν αποκλειστικά Ο
από μόρια, τα οποία δε προάγουν
Ο τη Οδιέλευση του ηλεκτρικού
ρεύματος. Όμως, ακριβείς μετρήσεις αγωγιμότητας αποδεικνύουν ότι το χημικά καθα-
ρό νερό δείχνει μία πολύ μικρή αγωγιμότητα που οφείλεται στον ιοντισμό σε πολύ μι-
κρό ποσοστό των μορίων του, σύμφωνα με τη χημική εξίσωση:

+  −
Ο  +  Ο  Ο  Ο 
Η  Η  Η  Η 
Η  Η  Η  Η 
βάση οξύ οξύ βάση

          2H2O(ℓ)     H3O+(aq)  +  OH(aq), ΔΗ > 0

Ο ιοντισμός του Η2Ο είναι εν-
δόθερμο φαινόμενο. Σύμφωνα με την εξίσωση αυτή, από τα δύο μόρια του Η2Ο, το ένα παίζει το ρόλο της
βάσης και μετατρέπεται σε Η3Ο+ και το άλλο παίζει το ρόλο του οξέος και μετατρέπε-
ται σε ΟΗ. Εφαρμόζοντας το νόμο της χημικής ισορροπίας, έχουμε:

[H3 O  ] [OH ]
K
[H2 O]2

Καθώς το Η2Ο ιοντίζεται ελάχιστα, η συγκέντρωσή του είναι πρακτικά σταθερή. Η

σταθερή αυτή συγκέντρωση υπολογίζεται με τη θεώρηση ότι το χημικά καθαρό νερό
(αλλά και τα αραιά υδατικά διαλύματα) αποτελούνται αποκλειστικά από μόρια νερού:
Η πυκνότητα (ρ) του νερού
είναι περίπου ίση με 1 g/mL ή nH2O mH2O 1000 g/L
1000 g/L (στους 25οC) και η [H2 O]     55,5 M
σχετική μοριακή του μάζα V 18  V 18 g/mol
(Μr) είναι ίση με 18.
Επομένως, αν θέσουμε Κ∙[Η2Ο]2 = Kw, προκύπτει:  [H3O+]∙[OH] = Kw

Η σταθερά Kw ονομάζεται σταθερά του γινομένου των ιόντων του νερού, έχει τιμή
ίση με 10−14 στους 25οC και εξαρτάται από τη θερμοκρασία. Μάλιστα, η Κw αυξάνεται
με την αύξηση της θερμοκρασίας, όπως συμβαίνει σε όλες τις ενδόθερμες αντιδράσεις
και σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier. Το βασικό με την παραπάνω εξίσωση είναι το
ότι ισχύει για όλα τα υδατικά διαλύματα και όχι μόνο για το καθαρό νερό. Δηλαδή:
129 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Σε οποιοδήποτε αραιό υδατικό διάλυμα οι συγκεντρώσεις των Η3Ο+ και των ΟΗ μετα-
βάλλονται έτσι ώστε το γινόμενό τους (Κw) να είναι ίσο με 10−14 στους 25οC. Με την
αύξηση της θερμοκρασίας η τιμή της Κw αυξάνεται.

2. Ουδέτερα, όξινα και βασικά υδατικά διαλύματα

Στο χημικά καθαρό νερό οι συγκεντρώσεις των ιόντων Η3Ο+ και ΟΗ είναι ίσες μεταξύ
τους, καθώς τα ιόντα προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από τον ιοντισμό του:

[H3O+] = [OH−] = 10−7   (25οC) 

Τα υδατικά διαλύματα στα οποία ισχύει [H3O+] = [OH−] χαρακτηρίζονται ως ουδέτερα.

Όταν στο νερό προστεθεί ποσότητα οξέος, ισχυρού ή ασθενούς, η συγκέντρωση των
ιόντων Η3Ο+ αυξάνεται, οπότε για να είναι το γινόμενο της συγκέντρωσης των ιόντων
του νερού σταθερό, θα πρέπει η συγκέντρωση των ΟΗ να μειωθεί. Έτσι, λόγω της αρ-
χής Le Châtelier, η ισορροπία ιοντισμού του νερού οδεύει προς τα αριστερά και άρα ο
ιοντισμός του Η2Ο περιορίζεται:

 2H2O                  Η3Ο+     +   OH 

HCl   +  H2O    →     Η3Ο+     +    Cl 

Τα υδατικά διαλύματα στα οποία ισχύει: [Η3Ο+] > [OH] και επομένως [Η3Ο+] > 10−7
(στους 25οC) χαρακτηρίζονται ως όξινα.

Επίσης, όταν στο νερό προστεθεί βάση, η συγκέντρωση των ιόντων ΟΗ αυξάνεται, ο-
πότε θα πρέπει η συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ να μειωθεί. Και στην περίπτωση αυτή,
η ισορροπία ιοντισμού του νερού οδεύει προς τα αριστερά, δηλαδή προς τα μόρια νερού
που δεν έχουν ιοντιστεί:

 2H2O           Η3Ο+   +    OH 
 

ΝaOH     →     Na+       +    OH 
 

Τα υδατικά διαλύματα στα οποία ισχύει: [Η3Ο+] < [OH] και επομένως [Η3Ο+] < 10−7 Μ
(στους 25οC) χαρακτηρίζονται ως βασικά (ή αλκαλικά).

3. Τι είναι το pH ενός (υδατικού) διαλύματος;

Καθώς η [Η3Ο+] είναι συνήθως πολύ μικρή για την απλοποίηση των υπολογισμών που
περιλαμβάνουν τα ιόντα αυτά, ο Δανός Sørensen εισήγαγε το 1909 τον όρο pH (πε-χα). Έχω ακούσει για ένα σαμπου-
άν με pH = 5,5, αλλά δεν ήξε-
Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό: pH είναι ο αρνητικός δεκαδικός λογάριθμος της αριθμη- ρα τι είναι και γιατί είναι τό-
τικής τιμής της συγκέντρωσης των ιόντων Η3Ο+. Δηλαδή: σο…

pH = −log[Η3Ο+] 
 

Ανάλογα ορίζεται και το pOH (πε-οχά): pOH = −log[ΟH]. Με βάση τους ορισμούς αυ-
τούς προκύπτουν οι σχέσεις:

130
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

[Η3Ο+] = 10−pH και [ΟΗ−] = 10−pΟH 

Μπορούμε τώρα να δώσουμε έναν άλλο ορισμό των όξινων, βασικών και ουδέτερων
διαλυμάτων με βάση το pH. Έτσι, για τα ουδέτερα διαλύματα στους 25οC, ισχύει:

[Η3Ο+] = [OH] = 10−7, pH = −log10−7 = −(−7) = 7 

Για τα όξινα διαλύματα στους 25οC, ισχύει:

[Η3Ο+] > 10−7, −log[Η3Ο+] < −log10−7, pH < 7  

Για τα βασικά (ή αλκαλικά) διαλύματα στους 25οC, ισχύει:

Το pH υπολογίζεται με ακρί-
βεια, με ειδικά όργανα, τα
pHμετρα ή προσεγγιστικά με [Η3Ο+] < 10−7, −log[Η3Ο+] > −log10−7, pH > 7                                              
τη βοήθεια δεικτών που αλλά-
ζουν χρώμα σε μια συγκεκρι- Επομένως, στους 25oC:
μένη περιοχή pH. Στα όξινα διαλύματα ισχύει: pH < 7.
Θεωρητικά είναι δυνατόν να Στα ουδέτερα διαλύματα ισχύει: pH = 7.
έχουμε τιμές του pH μεγαλύ- Στα βασικά διαλύματα ισχύει: pH > 7.
τερες του 14 ή μικρότερες
του 0, π.χ. διάλυμα HCl 2 Μ
ή διάλυμα NaOH 2 Μ. Γενι- Έτσι, στους 25οC έχουμε την εξής κλίμακα pH:
κά όμως στα πυκνά διαλύμα-
τα (με c > 2 M), παρατηρού- Ουδέτερο 
νται σημαντικές αποκλίσεις
μεταξύ των τιμών που υπο-
διάλυμα 
λογίζονται από τη σχέση pH
= −log[H3Ο+ ] και αυτών που
προσδιορίζονται πειραματι- 0  7  14 
κά, λόγω της αλληλεπίδρα- πιο όξινο διάλυμα  πιο βασικό διάλυμα 
σης μεταξύ των διαφόρων pH ↓, [Η3Ο+] ↑, [OH−] ↓  pH ↑, [Η3Ο+]↓, [OH−] ↑ 
ιόντων του διαλύματος.

Εφαρμογή 1

Σε υδατικό διάλυμα ισχύει: [Η3Ο+] = 10−5 Μ. Να υπολογιστούν: α) το pH, β) η [ΟΗ−]

και γ) το pOH. Να χαρακτηριστεί το διάλυμα ως όξινο, ουδέτερο ή βασικό. θ=25oC.
Από τη σχέση, pH = − log[H3O+] = − log10−5= − (−5) = 5 
pH = −log[Η3Ο+]
προκύπτει η σχέση: Kw 10 14
[Η3Ο+] = 10−pH. [OH  ]   5
 10 9 M
Επίσης, από τη σχέση, [H3 O  ] 10
pΟH = −log[ΟΗ−]
pOH = − log[OH−] = − log10−9= − (−9) = 9 
προκύπτει η σχέση:
[ΟΗ−] = 10−pΟH.
Επειδή ισχύει: pH < 7, το διάλυμα χαρακτηρίζεται όξινο.

H μέτρηση του pH υδατικού διαλύματος γίνεται με τη βοήθεια ειδικών οργάνων που

ονομάζονται πεχάμετρα, όργανα πολύ σημαντικά για κάθε χημικό εργαστήριο. Προ-
σεγγιστικά η τιμή του pH μπορεί να βρεθεί με τη βοήθεια δεικτών, που αλλάζουν χρώ-
μα σε ορισμένη περιοχή του pH. Ως παράμετρος, το pH είναι πολύ σημαντικό μέγεθος
σε οποιοδήποτε υδατικό διάλυμα στη χημεία, στη βιοχημεία, στη βιομηχανία, στην ια-
τρική κτλ.

131 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. Σχέση μεταξύ pH και pOH

Θα αποδείξουμε τώρα τη σχέση που συνδέει το pH με το pOH, ξεκινώντας από τη βασι-

κή σχέση που ισχύει για όλα τα υδατικά διαλύματα.

[Η3Ο+]∙[ΟΗ] = Kw, log([Η3Ο+]∙[ΟΗ]) = logKw 
 

log[Η3Ο+] + log[ΟΗ] = logKw 
 

−log[Η3Ο+] − log[ΟΗ] = −logKw    
 

pH + pOH = −logKw = pKw 

Καθώς Kw = 10−14, σε όλα τα υδατικά διαλύματα στους 25oC ισχύει:

pH + pOH = 14 (στους 25οC)

Εφαρμογή 2

Ποιες σχέσεις ισχύουν για το pOH στην περίπτωση των όξινων, ουδέτερων και βασικών
διαλυμάτων (θ=25οC);

Στα ουδέτερα διαλύματα, ισχύει: pH = pOH = 7.

Στα όξινα διαλύματα: pOH = 14 − pH > 7 (γιατί pH < 7)
Στα βασικά (αλκαλικά) διαλύματα: pOH < 7 (γιατί pH > 7)
Έχουμε ήδη αναφέρει μερικά
παραδείγματα ισχυρών οξέων,
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ όπως το HCl, το HBr, το HI,
το HNO3, το HClO4 και το
1. Πως υπολογίζουμε το pH σε διάλυμα ισχυρού οξέος; H2SO4 (για τον 1ο ιοντισμό).
Στα αραιά διαλύματα των
οξέων αυτών θα δεχτούμε ότι
Για τον υπολογισμό του pH ενός διαλύματος ισχυρού οξέος, γνωστής συγκέντρωσης c, ο ιοντισμός είναι πρακτικά
εφαρμόζουμε την εξής διαδικασία: πλήρης.
1. Γράφουμε την εξίσωση ιοντισμού του ισχυρού οξέος.
2. Από την αρχική συγκέντρωση c του οξέος υπολογίζουμε στοιχειομετρικά τη [Η3Ο+].
3. Εφαρμόζουμε τη σχέση: pH = −log[Η3Ο+].
Σε διαστάσεις και σε ιοντι-
Παράδειγμα: Διαλύουμε 0,05 mol HNO3 σε νερό, οπότε σχηματίζεται διάλυμα (Δ) ό- σμούς δουλεύουμε με συγκε-
γκου 500 mL. Ποιο το pH του διαλύματος Δ; ντρώσεις!

Υπολογίζουμε αρχικά τη συγκέντρωση του HNO3:

n 0 ,05 mol
c   0 ,1 M
V 0 ,5 L
Το HNO3 ιοντίζεται σύμφωνα με την εξίσωση:

ΗΝΟ3  +  Η2Ο  →   Η3Ο+  +   ΝΟ3 
0,1 Μ 0,1 Μ 0,1 Μ

[Η3Ο+] = 0,1 Μ, pH = −log[Η3Ο+] = −log 0,1 = 1 

132
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH
Τα υδροξείδια των μετάλλων
της 1ης και της 2ης ομάδας του
περιοδικού πίνακα θεωρούνται
ισχυρές βάσεις (πλήρης διά-
σταση).
Θεωρούμε ένα διάλυμα συγκέ-
ντρωσης c1 και όγκου V1. Προ-
σθέτουμε νερό, οπότε ο όγκος
του διαλύματος αυξάνεται (V2 >
V1), ενώ η συγκέντρωσή του
μειώνεται (c2 < c1), καθώς το
διάλυμα γίνεται πιο αραιό. Η
ποσότητα της διαλυμένης ουσί-
ας, όμως, παραμένει σταθερή.
Ισχύουν: n = c1·V1, n = c2·V2
και επομένως:
c1·V1 = c2·V2
(σχέση αραίωσης διαλυμάτων).
Επίσης, αν V o όγκος του δια-
λύτη που προστέθηκε, θα ισχύ-
ει:
V2 = V1 + V
Θα θεωρήσουμε δύο διαλύματα
της ίδιας διαλυμένης ουσίας,
ένα διάλυμα συγκέντρωσης c1
και όγκου V1 και ένα άλλο
διάλυμα συγκέντρωσης c2 και
όγκου V2. Αναμιγνύουμε τα
δύο διαλύματα, οπότε προκύ-
πτει ένα τρίτο διάλυμα με συ-
γκέντρωση c και όγκο V = V1 +
V2. Η ποσότητα της διαλυμέ-
νης ουσίας στο τελικό διάλυμα
είναι ίση με το άθροισμα των
ποσοτήτων της διαλυμένης
ουσίας στα δύο αρχικά διαλύ-
ματα, δηλαδή: n = n1 + n2.
Ισχύουν: n1 = c1.V1, n2 = c2.V2,
n = c.V, και άρα:
c1·V1 + c2·V2 = cτελ·Vτελ
(σχέση ανάμιξης διαλυμάτων
της ίδιας διαλυμένης ουσίας).
2. Πως υπολογίζουμε το pH σε διαλύματα ισχυρών βάσεων;
Παράδειγμα: Ποιο το pH διαλύματος ΚΟΗ συγκέντρωσης 0,01 Μ στους 25οC;
Το ΚΟΗ διίσταται, σύμφωνα με την εξίσωση:
ΚΟΗ   →   Κ+  +  ΟΗ 
10−2 Μ 10−2 Μ
Επομένως: [ΟΗ] = 10−2 Μ,  pOH = −log[ΟΗ] = −log 10−2 = 2
Επειδή θ=25οC, θα ισχύει: pH = 14 − pOH = 14 − 2 = 12
3. Αραίωση διαλυμάτων
Έστω, π.χ. διάλυμα NaOH συγκέντρωσης c1 και όγκου V1. To NaOH είναι ισχυρή (ιο-
ντική) βάση και στο νερό διίσταται πλήρως, σύμφωνα με την εξίσωση:
NaOH   →    Na+  +  OH 
c1 c1 c1
To διάλυμα αραιώνεται με νερό, οπότε η συγκέντρωσή του γίνεται c2 (c2 < c1) και ο ό-
γκος του γίνεται V2 (V2 > V1).
NaOH    →    Na+   +   OH 
c2 c2 c2
Έτσι, με την αραίωση η [ΟΗ] μειώνεται από c1 σε c2. Αντίθετα, η ποσότητα των ιό-
ντων ΟΗ παραμένει σταθερή (mol OH = c1·V1 = c2·V2).
Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις πολύ αραιών διαλυμάτων ισχύει γενικά:
Με την αραίωση υπό σταθερή θερμοκρασία υδατικού διαλύματος ισχυρού οξέος ή ισχυ-
ρής βάσης με νερό σε δεκαπλάσιο όγκο, επέρχεται μεταβολή του pH κατά 1. Αν έχουμε
ισχυρή βάση, τότε το pH μειώνεται κατά 1, ενώ αν έχουμε ισχυρό οξύ, τότε αυξάνεται κα-
τά 1. Σε όλες τις περιπτώσεις με την αραίωση το pH τείνει προς το ουδέτερο pH. Αν έ-
χουμε αραίωση κατά λιγότερο από 10 φορές η αντίστοιχη μεταβολή δεν είναι 1, αλλά μι-
κρότερη.
4. Υπολογισμός του pH με ανάμιξη δύο διαλυμάτων του ίδιου ισχυρού οξέος (ή της
ίδιας ισχυρής βάσης)
Στην περίπτωση αυτή ακολουθούμε, συνήθως, τα εξής βήματα:
 Υπολογίζουμε τις συγκεντρώσεις των αρχικών διαλυμάτων (αν δεν τις ξέρουμε)
 Εφαρμόζουμε τον τύπο της ανάμιξης για να υπολογίσουμε τη συγκέντρωση του τε-
λικού διαλύματος (c1·V1 + c2·V2 = c·V)
 Γράφουμε την εξίσωση ιοντισμού ή διάστασης για το τελικό διάλυμα
 Εκτελούμε τους σχετικούς υπολογισμούς για την εύρεση της τιμής του pH.
133 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

5. Υπολογισμός του pH σε υπερβολικά αραιά διαλύματα ισχυρών οξέων ή βάσεων

Σύμφωνα με τις παραπάνω παρατηρήσεις αν έχουμε υδατικό διάλυμα ΗΝΟ3 10−3 Μ το

pH θα είναι ίσο με 3. Επίσης, αν έχουμε διάλυμα ΚΟΗ 10−3 Μ το pH θα είναι ίσο με 11.
Στην περίπτωση, όμως, που έχουμε πολύ αραιά διαλύματα, π.χ. διάλυμα ΗΝΟ3 10−8 Μ
το pH δεν μπορεί να είναι 8 (βασικό!). Στην περίπτωση αυτή πρέπει να συνυπολογι-
στούν και τα Η3Ο+ από τον (αυτο)ιοντισμό του νερού. Γενικά, ισχύει:

Στην εξαιρετική περίπτωση διαλυμάτων οξέων ή βάσεων στα οποία η συγκέντρωση των Ένα διάλυμα HCl συγκέντρω-
σης 10−8 Μ δεν έχει βέβαια pH
Η3Ο+ ή ΟΗ, που προέρχεται από τον ιοντισμό (ή τη διάστασή) τους είναι μικρότερη από = 8!
10−6 Μ, για τον υπολογισμό του pH θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν και η συγκέντρωση
των ιόντων Η3Ο+ ή ΟΗ− που προέρχεται από τον ιοντισμό του νερού. Στις άλλες περιπτώ- Ένα διάλυμα HCl συγκέντρω-
σεις ο ιοντισμός του νερού θα θεωρείται αμελητέος [Βλ παράδειγμα 5]. σης 10−9 M ή μικρότερης έχει
πρακτικά pH = 7 (στους 25οC).
6. Υπολογισμός του pH με την προσθήκη επιπλέον ποσότητας ηλεκτρολύτη, χωρίς
μεταβολή όγκου (ΔV = 0)

Στην περίπτωση αυτή υπολογίζουμε τη νέα συγκέντρωση του ηλεκτρολύτη θεωρώντας

το συνολικό αριθμό mol του ηλεκτρολύτη (αυτά που προϋπήρχαν στο διάλυμα συν αυτά
που προστέθηκαν). Στη συνέχεια υπολογίζουμε το pH του διαλύματος κατά τα γνωστά
(δες λυμένα παραδείγματα 9 και 10).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Σε ένα διάλυμα ισχύει: [Η3Ο+] = 100·[ΟΗ] (στους 25οC). Ποιο το pH του; Να

χαρακτηριστεί το διάλυμα ως όξινο, ουδέτερο ή βασικό.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Σε κάθε υδατικό διάλυμα ισχύει: [Η3Ο+]·[ΟΗ] = 10−14 (25οC). Με βάση την σχέση που
δίνεται από την άσκηση προκύπτει:

100∙[ΟΗ]2 = 10−14, [ΟΗ]2 = 10−16, [ΟΗ] = 10−8 M, pOH = 8, pH = 6 

Επειδή pH = 6 < 7 το διάλυμα είναι όξινο.

2. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές ή λανθασμένες. Να

αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας.
α) Μεταξύ δύο διαλυμάτων οξέων της ίδιας θερμοκρασίας, περισσότερο όξινο είναι
εκείνο που έχει μικρότερο pH.
β) Αν σε υδατικό διάλυμα ισχύει 2·pOH = pKw, τότε το διάλυμα είναι ουδέτερο.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
γ) Ένα διάλυμα καυστικού νατρίου μπορεί να έχει pΟH = 12.
δ) Το μεταλλικό Ca αντιδρά με το νερό και δίνει διάλυμα με pH > 7 (στους 25oC).
ε) Η αντίδραση: Η3Ο+ + ΟΗ− → 2H2O, είναι πρακτικά μονόδρομη και εξώθερμη α-
ντίδραση.
στ) Όταν σε ένα υδατικό διάλυμα ισχύει η σχέση pΗ < pΟΗ, το διάλυμα είναι
βασικό.
134
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Σωστή. Όσο μικρότερο είναι το pH, τόσο πιο όξινο χαρακτηρίζεται ένα διάλυμα.
β) Λανθασμένη. Με αύξηση του pH το διάλυμα γίνεται λιγότερο όξινο, η [Η3Ο+] ελατ-
τώνεται και η [ΟΗ] αυξάνεται.
γ) Σωστή. Σε ένα υδατικό διάλυμα ισχύει: pH + pOH = pKw. Aν ισχύει επίσης 2·pOH =
pKw, τότε θα ισχύει: pH = pOH και επομένως: [Η3Ο+] = [ΟΗ−]. Άρα, το διάλυμα θα εί-
ναι ουδέτερο.
δ) Σωστή. Τα δραστικά μέταλλα (π.χ. Νa, K, Ca, Ba) αντιδρούν εύκολα με το νερό, πα-
ράγοντας τα αντίστοιχα υδροξείδια των μετάλλων και εκλύοντας αέριο Η2:
Ca  +  2H2O  →  Ca(OH)2  +  Η2 
Tο παραγόμενο υδροξείδιο του ασβεστίου είναι ισχυρή βάση και διίσταται παράγοντας
ιόντα ΟΗ:
Ca(OH)2   →  Ca2+ +  2OH 
Λόγω των παραγόμενων ΟΗ, το pH του διαλύματος είναι βασικό.
ε) Σωστή. Η αντίδραση Η3Ο+ + ΟΗ− → 2H2O είναι η αντίστροφη της αντίδρασης,
2H2O     Η3Ο+  +  OH , ΔΗ > 0 
που αντιστοιχεί στον αυτοϊοντισμό του νερού και είναι ενδόθερμη αντίδραση με Κw =
10−14. Έτσι, η αντίστροφη αντίδραση θα είναι εξώθερμη και θα έχει σταθερά ισορροπίας
ίση με 1014 (πρακτικά μονόδρομη).
στ) Λανθασμένη. pΗ − pΟΗ < 0, −log[H3O+] + log[OH−] < 0, log([OH−]/[H3O+]) < log1, 
[OH−]/[H3O+] < 1, [OH−] < [H3O+]. Άρα, το pH θα είναι όξινο.

3. Ουδέτερο διάλυμα έχει pH = 6,9.

α) Να εξηγήσετε πως είναι δυνατόν αυτό να συμβεί.
β) Ποια η τιμή της Kw στην περίπτωση αυτή;
γ) Να αποδειχθεί η σχέση μεταξύ του ουδέτερου pH και της Κw.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Σε όλα τα υδατικά διαλύματα ισχύει: [H3O+]·[OH] = Kw. Ειδικά στα ουδέτερα δια-
λύματα ισχύει: [Η3Ο+] = [ΟΗ−] και επομένως ειδικά στα ουδέτερα διαλύματα ισχύει:

[H3O+]2 = Kw   (1) 

Με βάση την παραπάνω σχέση στους 25οC (όπου Kw = 10−14) για τα ουδέτερα διαλύμα-
τα θα ισχύει [Η3Ο+] = 10−7 Μ. Αν η θερμοκρασία του διαλύματος είναι μεγαλύτερη από
τους 25οC, η τιμή της Κw είναι μεγαλύτερη από 10−14, και άρα η [Η3Ο+] θα είναι μεγαλύ-
τερη από 10−7 Μ και άρα το ουδέτερο pH = −log[H3O+] θα είναι μικρότερο του 7. Ισχύει
και το αντίστροφο: Αν ένα ουδέτερο υδατικό διάλυμα έχει pH < 7 τότε η θερμοκρασία
του διαλύματος είναι θ > 25οC.

β) Από την παραπάνω σχέση (1), προκύπτει: Κw = [Η3Ο+]2 = (10−6,9 )2 = 10‐13,8 > 10−14

γ) Από τη σχέση (1) με λογαρίθμηση, προκύπτει: 2∙log[H3O+]ουδ = logKw

logK w pK w
pHουδ    , όπου pKw = −logKw.
2 2

135 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. Ένα διάλυμα έχει pH = 6,8. Αν η θερμοκρασία του διαλύματος είναι θ = 60οC, να

χαρακτηρίσετε το διάλυμα ως όξινο, ουδέτερο ή βασικό. Στους 60οC, Κw = 10−13.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Υπολογίζουμε το pH του ουδέτερου διαλύματος στους 60oC:

[Η3Ο+]∙[ΟΗ] = Κw, [Η3Ο+]2 = 10−13,    [H3O+]ουδ = 10−6,5 M  Σε θ > 25οC τα ουδέτερα δια-

λύματα έχουν pH < 7, ενώ σε θ
< 25οC τα ουδέτερα διαλύματα
Επομένως, στους 60οC: pHουδ = 6,5. έχουν pH > 7.

Έτσι, ένα διάλυμα με pH = 6,8, στους 60oC, χαρακτηρίζεται ως βασικό.

5. Δίνεται διάλυμα ισχυρού οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c.

α) Να αποδείξετε ότι έχει pH = −logc.
β) Με βάση την σχέση αυτή, ποιο θα ήταν το pH διαλύματος του ΗΑ συγκέντρωσης
c = 10−8 Μ; Ποιό είναι το πραγματικό pH στην περίπτωση αυτή; θ=25οC. Κw = 10−14.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Από τoν (πλήρη) ιοντισμό του ΗΑ έχουμε:

HA   +   Η2Ο   →   H3Ο+   +    A                 
c c c
pH = −log[H3Ο+ ] = −logc 
 

β) Mε αντικατάσταση στην προηγούμενη σχέση για c = 10−8 Μ έχουμε pH = −log10−8 =

8, που είναι μη δεκτή τιμή για όξινο διάλυμα. Σε τόσο αραιό διάλυμα οξέος, η συγκέ-
ντρωση των Η3Ο+ που προέρχονται από τον ιοντισμό του νερού δεν είναι αμελητέα και
θα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν στους υπολογισμούς:

HA + Η2Ο  →  Η3Ο+   +    A  2H2O       Η3Ο+   +   OH 

10−8 10−8 10−8 x x
Επομένως ισχύει: [Η3Ο+] = 10−8 + x. Αντικαθιστώντας στην εξίσωση του γινομένου των
ιόντων του νερού, προκύπτει:

[Η3Ο+]∙[ΟΗ] = 10−14,   (10‐8 + x)∙x = 10−14.  

Δεκτή λύση: x = 9,51·10−8 και άρα [Η3Ο+ ] = 10−8 + x = 1,05·10−7 Μ.

Τελικά προκύπτει: pH = −log[H3O+] = 6,98.

6. Nα αποδειχθεί ότι το pH διαλύματος ΝaOH συγκέντρωσης c > 10−6 Μ, στους

θοC, δίνεται από τη σχέση: pH = pKw + logc, όπου Κw η σταθερά του γινομένου των
ιόντων του νερού στην ίδια θερμοκρασία.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Το ΝaOH διίσταται, σύμφωνα με την εξίσωση:

NaΟΗ  →   Na+  +  ΟΗ 
c c c

136
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

[ΟΗ] = c,  pOH = −logc

Στα υδατικά διαλύματα ισχύει: pH + pOH = pKw και επομένως:

pH = pKw – pOH = pKw + logc 

7. Ποσότητα ΗΝΟ3 μάζας m = 1,26 g διαλύεται σε νερό και σχηματίζεται διάλυμα

όγκου V = 200 mL.
α) Ποιο το pH του διαλύματος που προκύπτει;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν στο διάλυμα αυτό, ώστε το pH του διαλύ-
ματος να μεταβληθεί κατά 2; Για το ΗΝΟ3, Μr = 63.

ΛΥΣΗ
α) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση c1 του αρχικού διαλύματος:
m 1,26 n 0,02  mol
n   0 ,02 mol c1    0 ,1 M
Mr 63 V 0,2  L

Από την εξίσωση ιοντισμού του ΗΝΟ3, έχουμε:

ΗΝΟ3  +  Η2Ο   →   Η3Ο+    +  ΝΟ3 
0,1 Μ 0,1 Μ
Επομένως: [Η3Ο+] = 0,1 Μ, pH = −log[Η3Ο+] = −log 0,1 = 1

β) Με την προσθήκη νερού σε ένα διάλυμα οξέος, το pH του διαλύματος αυξάνεται: pH΄
= 3, οπότε [Η3Ο+] = 10−3 Μ.

ΗΝΟ3  +  Η2Ο    →   Η3Ο+  +  ΝΟ3 
10−3 Μ 10−3 Μ
Επομένως, c2 = 10−3 M. Εφαρμόζοντας τη σχέση της αραίωσης, c1·V1 = c2·V2, προκύ-
πτει: 0,1·0,2 = 10−3·V2, οπότε V2 = 20 L. Άρα ο προστιθέμενος όγκος νερού είναι: (20 –
0,2) L = 19,8 L.

8. Αναμιγνύονται δύο διαλύματα HCl, το Δ1 και το Δ2. Το διάλυμα Δ1 έχει pH = 2

και όγκο V και το διάλυμα Δ2 έχει pH = 4 και όγκο 10V. Ποιο το pH του διαλύματος
(Δ) που προκύπτει;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Υπολογίζουμε τις αρχικές συγκεντρώσεις των Δ1 και Δ2:

137 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

HCl  +  H2O   →   Cl  +  H3O+ 
1o διάλυμα: 10−2 Μ 10−2 Μ
2o διάλυμα: 10−4 Μ 10−4 Μ
Τελικό διάλυμα (Δ):

10−2∙V + 10−4∙10V  = c∙11∙V ,  c = 10−3 M 

HCl  +  H2O   →   Cl  +  H3O+ 
10−3 M 10−3 M
 

[Η3Ο+] = 10−3 Μ,  pH = −log10−3 = 3 

9. Διαθέτουμε διάλυμα NaOH με pH = 11, όγκου V = 2 L.

α) Ποια μάζα ΝaOH(s) (σε g) πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα αυτό, χωρίς με-
ταβολή όγκου, ώστε το pH να μεταβληθεί κατά 1;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε στο νέο διάλυμα, ώστε να προκύψει ένα
τελικό διάλυμα με pH = 11;
Για το ΝaOH, Μr = 40. θ=25οC.

ΛΥΣΗ
α) pH = 11, pΟH = 3, [ΟΗ] = 10−3 Μ 

ΝaΟΗ   →  Na+  +  ΟΗ 
10−3 Μ 10−3 Μ

Υπολογίζουμε τον αρχικό αριθμό mol του NaOH στο αρχικό διάλυμα:

n1  c 1  V1  2  10 3  mol

Με την προσθήκη επιπλέον ποσότητας ΝaOH η συγκέντρωση αυξάνεται με αποτέλεσμα

το διάλυμα να γίνεται περισσότερο βασικό. Επομένως: pH΄ = 12 και άρα η συγκέντρωση
του ΝaOH θα έχει γίνει τώρα c2 = 0,01 Μ. Έστω n2 ο αριθμός των επιπλέον mol που
προστέθηκαν. Θα ισχύει:
n1  n 2
c2  , n1  n2  c 2  V,  
V
n2  c 2  V  n1  0,01  2  2  10 3  1,8  10 2  mol

Η μάζα του NaOH προστέθηκε είναι: m = 1,8·10−2·40 = 0,72 g.

β) Το τελικό διάλυμα έχει pH = 11, pOH = 3, [ΟΗ] = 10−3 Μ. Επομένως, στο διάλυμα
αυτό η συγκέντρωση του NaOH θα είναι c3 = 10−3 Μ. Από τη σχέση αραίωσης, έχουμε:
c2·V2 = c3·V3, 0,01·2 = 10−3·V3, V3 = 20 L. Άρα, ο όγκος του νερού που προστέθηκε
είναι: 20 − 2 = 18 L.

138
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

10. Διάλυμα (Δ) περιέχει Ba(OH)2 σε περιεκτικότητα 0,855 %w/v και όγκο 200 mL.
Το διάλυμα χωρίζεται σε δύο ίσα μέρη. Στο 1ο μέρος προστίθενται 900 mL νερού
και προκύπτει διάλυμα (Δ1) όγκου 1 L. Στο 2ο μέρος προστίθενται 0,09 mol ΝaΟΗ
και προκύπτει διάλυμα (Δ2) όγκου 100 mL.
α) Να υπολογιστούν τα pH των διαλυμάτων Δ, Δ1 και Δ2.
β) Να υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις όλων των ιόντων στο διάλυμα Δ2.
Για το Ba(OH)2, Mr = 171. Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC. Κw = 10−14.

ΛΥΣΗ
α) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του διαλύματος Δ:

Στα 100 mL του διαλύματος Δ περιέχονται 0,855 g Ba(OH)2

Στα 1000 mL x = 8,55 g

Tα 8,55 g αντιστοιχούν σε 8,55/171 = 0,05 mol Ba(OH)2 και επομένως η συγκέντρωση

του διαλύματος Δ είναι: c = 0,05 M.
 

Ba(OH)2    →   Ba2+   +   2OH 
0,05 M 0,05 M 0,1 M

Επομένως: pOH = 1, pH = 14 − 1 = 13.

Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του αραιωμένου διαλύματος:

c∙V = c1∙V1, 0,05∙0,1 = c3∙1, c3 = 5∙10−3 M 
 

Ba(OH)2    →    Ba2+   +   2OH 
5·10−3 M 5·10−3 M 10−2 M

pOH = 2, pH = 14 – 2 = 12 

Με την προσθήκη του NaOH το διάλυμα αποκτά συγκέντρωση σε NaOH ίση με

0,09/0,1 = 0,9 Μ. Επομένως, η ολική συγκέντρωση των ΟΗ θα υπολογίζεται από το
άθροισμα των [ΟΗ] με βάση τις διαστάσεις των δύο βάσεων:
 

Ba(OH)2      →    Ba2+   +   2OH 
0,05 M 0,05 M 0,1 M
 

NaOH     →   Na2+   +  OH 
0,9 M 0,9 M 0,9 M

[ΟΗ]ολ = 0,1 + 0,9 = 1 Μ 
 

pOH = 0, pH = 14 

β) Στο διάλυμα Δ2 υπολογίσαμε ήδη ότι: [ΟΗ] = 1 Μ. Στο διάλυμα αυτό έχουμε επίσης:
[Ba2+] = 5·10−2 M και [Νa+] = 0,9 M. Επίσης, στο διάλυμα έχουμε και Η3Ο+, η συγκέ-
ντρωση των οποίων υπολογίζεται από τη σταθερά Κw:

[Η3Ο+]∙[ΟΗ] = 10−14,   [Η3Ο+]∙1 = 10−14,   [Η3Ο+] = 10−14 Μ 
139 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Για νέους… λύτες ii. Ένα ισχυρό διπρωτικό οξύ H2A διαλύεται σε νερό στους
25°C και προκύπτει διάλυμα συγκέντρωσης c με pH = 2.
7.1. Ένα ουδέτερο διάλυμα: Θεωρώντας πλήρη ιοντισμό και στα δύο στάδια, θα ισχύει:
Α) έχει pH = 7, πάντα και ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία A) c = 5·10−3 Μ B) c = 0,01 Μ
Β) είναι αυτό στο οποίο ισχύει [Η3Ο+] = [ΟΗ] Γ) c = 0,2 Μ Δ) c = 0,05 Μ
Γ) προκύπτει μόνο με την εξουδετέρωση ενός οξέος από
βάση 7.8. Ουδέτερο διάλυμα εμφανίζει pH = 6,9. Αυτό σημαίνει
Δ) είναι μόνο το καθαρό νερό ότι:
Α) θ > 25οC Β) [Η3Ο+] > [ΟΗ]
7.2. Στους 25oC η σταθερά Kw έχει τιμή: Γ) [Η3Ο+] < [ΟΗ] Δ) pOH = 14 – 6,9 = 7,1
Α) ίση με 10−7 και στα όξινα διαλύματα και στα βασικά
διαλύματα 7.9. i. Σε 1 L διαλύματος HCl με pH = 1 προστίθενται 0,1
Β) ίση με 10–14 και στα όξινα διαλύματα και στα βασικά mol ΗΝΟ3, χωρίς μεταβολή στον όγκο του διαλύματος. Το
διαλύματα νέο pH θα είναι:
Γ) μεγαλύτερη από 10–7 στα βασικά διαλύματα και μικρό- A) μικρότερο του 1 B) μεταξύ 1 και 2
τερη από 10–7 στα όξινα διαλύματα Γ) πάνω από 2 Δ) ίσο με 2
Δ) μικρότερη από 10–7 στα βασικά διαλύματα και μεγαλύ- ii. Σε 1 L διαλύματος HCl 0,1 M προστίθεται 1 L διαλύμα-
τερη από 10–7 στα όξινα διαλύματα τος HΒr 0,1 M. Το pH του διαλύματος που θα προκύψει θα
είναι:
7.3. Με τη διάλυση ποσότητας NaOH(s) σε νερό, υπό στα- Α) ίσο με 1 Β) ίσο με 2
θερή θερμοκρασία: Γ) μικρότερο από 1 Δ) μεταξύ 1 και 2
Α) το γινόμενο [Η3Ο+]∙[ΟΗ−] αυξάνεται
Β) το γινόμενο [Η3Ο+]∙[ΟΗ−] μειώνεται 7.10. Το pH διαλύματος HCl 0,1 M όγκου 10 mL δεν θα
Γ) ο αυτοϊοντισμός του Η2Ο αυξάνεται αλλάξει αν σε αυτό προσθέσουμε:
Δ) ο αυτοϊοντισμός του Η2Ο περιορίζεται A) 5 mL Η2Ο
B) 10 mL Η2Ο
7.4. Μεταξύ δύο υδατικών διαλυμάτων της ίδιας θερμο- Γ) 20 mL διαλύματος HBr 0,1 Μ
κρασίας, περισσότερο βασικό είναι αυτό που έχει: Δ) 10 mL διαλύματος HCl 0,01 M
Α) μικρότερο pH
Β) μεγαλύτερο pOH 7.11. Για ένα διάλυμα HCl 10−8 Μ, ποια από τις σχέσεις
Γ) μικρότερο pΟH που ακολουθούν είναι ακριβής;
Δ) περισσότερα διαλυμένα mol βάσης A) pH = 8 B) [H3Ο+] = [Cl−]
Γ) [Cl ] = 10 Μ
− −8
Δ) [H3Ο+] < [Cl−]
7.5. Διαθέτουμε διάλυμα ΝaOH 0,1 Μ στους 25οC.
i. Το pH του διαλύματος αυτού είναι: 7.12. Διάλυμα έχει pH = 7 στους θοC, όπου Κw = 2·10−14.
Α) ίσο με 1 Β) ίσο με 13 Το διάλυμα αυτό:
Γ) μεταξύ 1 και 7 Δ) μεταξύ 7 και 12 Α) είναι ουδέτερο Β) έχει [ΟΗ] = 2·10−7 Μ
ii. Με τη συνεχή αραίωση με νερό, το pH του παραπάνω Γ) είναι όξινο Δ) έχει θ < 25οC
διαλύματος:
Α) αυξάνεται συνεχώς 7.13. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα στους 25οC, ένα
Β) αυξάνεται μέχρι την τιμή 14 διάλυμα NaOH 0,1 M, 100 mL και ένα άλλο ΚΟΗ 0,2 Μ,
Γ) μειώνεται, αλλά παραμένει μεγαλύτερο του 7 200 mL. Tι από τα παρακάτω ισχύει;
Δ) μειώνεται μέχρι την τιμή 0 Α) Το πρώτο διάλυμα έχει [Η3Ο+] μικρότερη από την αντί-
στοιχη [Η3Ο+] του δεύτερου διαλύματος
7.6. Στην υγρή αμμωνία τα μόρια της ΝΗ3 αυτοϊοντίζονται Β) Το δεύτερο διάλυμα έχει μεγαλύτερο pH από το πρώτο
κατ’ αναλογία με τα μόρια του Η2Ο. Στη σχετική ισορρο- διάλυμα
πία, ποιο είναι το παραγόμενο ζεύγος προϊόντων; Γ) Το πρώτο διάλυμα έχει [ΟΗ] μεγαλύτερη από την αντί-
Α) ΝΗ4+ και ΟΗ− Β) ΝΗ3 και ΝΗ4+ στοιχη [ΟΗ] του δεύτερου
Γ) ΝΗ4 και ΝΗ2
+ −
Δ) ΝΗ3 και ΝΗ2− Δ) Το δεύτερο διάλυμα έχει μεγαλύτερο pOH από το πρώτο
διάλυμα
7.7. i. Διάλυμα Ca(OH)2 συγκέντρωσης c = 0,005 Μ έχει
pH στους 25oC ίσο με:
Α) 12 − log5 Β) 12 Γ) 2 + log5 Δ) 1

140
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

7.14. Ποιο από τα διαγράμματα που ακολουθούν αποδίδει 7.19. H τιμή της σταθεράς Kw του γινομένου των ιόντων
καλύτερα τη σχέση μεταξύ [Η3Ο+] και [ΟΗ] σε υδατικά του Η2Ο στους θ1οC έχει τιμή ίση με 10−14,5.
διαλύματα 25οC; α) Να εκτιμήσετε αν η θερμοκρασία θ1οC είναι μεγαλύτερη
ή μικρότερη από τους 25οC.
β) Ποια η τιμή του pH και του pOH για το χημικά καθαρό
[ΟΗ]  [ΟΗ]  Η2Ο στους θ1οC;
Α) Β)
γ) Ένα υδατικό διάλυμα με pH = 7 στους θ1οC θα είναι
10−14  όξινο, βασικό ή ουδέτερο;
45ο  δ) Ποιο είναι το pH ενός υδατικού διαλύματος NaOH συ-
γκέντρωσης 10−3 M, i. στους 25οC και ii. στους θ1οC;
[Η3Ο+]  [Η3Ο+]  ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

[ΟΗ]  [ΟΗ]  7.20. Να υπολογίσετε το pH των εξής διαλυμάτων, στους

Γ) Δ) 25οC: α) HCl 0,01 M. β) ΗΝΟ3 6,3% w/v. γ) NaOH 0,04%
w/v. δ) Ba(OH)2 0,005 M.

7.21. 5·10−3 mol CaO διαλύονται πλήρως σε νερό, οπότε

[Η3Ο+]  [Η3Ο+]  προκύπτει διάλυμα όγκου 1 L. Για το διάλυμα αυτό να υ-
7.15. α) Nα αποδειχθεί ότι το pH ενός υδατικού διαλύμα-
τος Ca(OH)2 συγκέντρωσης c, στους θοC δίνεται από τη
σχέση: pH = pKw + logc + log2, όπου Κw η σταθερά του
γινομένου των ιόντων του νερού στην ίδια θερμοκρασία.
β) Nα αποδειχθεί ότι ένα διάλυμα HCl 0,1 Μ έχει μεγαλύ-
τερο pH από ένα διάλυμα H2SO4 0,1 M.
7.16. Στον παρακάτω πίνακα υπάρχουν διαλύματα μόνο
ισχυρών οξέων και ισχυρών βάσεων στους 25οC. Να συ-
μπληρωθεί ο πίνακας με τις τιμές συγκεντρώσεων, pH και
pOH που λείπουν.
διεξάγεται η αντίδραση: CaO + H2O → Ca(OH)2 και τελικά
πολογιστεί η [ΟΗ], η [Η3Ο+] και το pH του. θ=25οC.
7.22. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε δύο
διαλύματα HCl, ένα με pH = 1 και ένα άλλο με pH = 3,
ώστε το διάλυμα που θα προκύψει να έχει pH = 2;
7.23. Αναμιγνύουμε 100 mL ενός διαλύματος Βa(OH)2 με
pH = 13 με 1 L άλλου διαλύματος Βa(OH)2 με pH = 11. Να
υπολογιστεί το pH του τελικού διαλύματος. θ=25οC.
7.24. Σε διάλυμα HCl 0,01 M όγκου 400 mL προσθέτουμε
2,916 g HΒr χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος. Να
υπολογιστεί το pH του διαλύματος που θα προκύψει.

Διάλυμα c pH pOH
7.25. Πόσα mg στερεού NaOH πρέπει να διαλυθούν (χωρίς
NaOH 0,01
μεταβολή όγκου) σε 500 mL διαλύματος NaOH 0,005 Μ,
HCl 1 ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 12; θ=25οC.
HNO3 0
KOH 3 7.26. Σε ποσότητα νερού διοχετεύονται 5,6 L αερίου HCl
Ca(OH)2 5·10−3 μετρημένα σε STP, οπότε σχηματίζονται 500 mL διαλύμα-
HClO4 13 τος. Αν 25 mL από το διάλυμα αυτό αραιωθούν στα 125
Ca(OH)2 2 mL, ποιο θα είναι το pH του διαλύματος που θα προκύψει;
HBr 10
KOH 11 7.27. Ένας χυμός λεμονιού έχει όγκο 2 L και παρουσιάζει
[Η3Ο+] = 10−4 Μ.
7.17. α) Πόσες φορές μεταβάλλεται η [Η3Ο+] ενός διαλύ- α) Ποιο το pH του χυμού;
ματος, όταν το pH του ανεβαίνει κατά 2 μονάδες; β) Ποιος όγκος διαλύματος HCl 0,1 Μ πρέπει να αραιωθεί
β) Θεωρείστε δύο υδατικά διαλύματα, το Α και το Β. Η με νερό, ώστε να σχηματίσει διάλυμα ίσου όγκου και ίδιου
[Η3Ο+] του Α είναι 1000 φορές μεγαλύτερη από την αντί- pH με το χυμό λεμονιού;
στοιχη του Β. Πόσο διαφέρουν τα pH των δύο διαλυμάτων; Σε όλες τις περιπτώσεις θ=25οC.
Ποιο από τα δύο διαλύματα είναι το πιο όξινο;
Για καλούς… λύτες
7.18. Σε κάποια θερμοκρασία θοC η σταθερά Kw έχει τιμή
ίση με 4·10−14. 7.28. Δύο διαλύματα Ca(OH)2, έχουν το ένα περιεκτικότη-
α) Nα συγκρίνετε τη θερμοκρασία θ με τους 25οC. τα 0,037 % w/v και το άλλο συγκέντρωση 5·10−5 Μ.
β) Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις των ιόντων H3O+, α) Ποιο είναι το pH του κάθε διαλύματος;
OH καθώς και το pH για ένα ουδέτερο υδατικό διάλυμα
στους θοC. log2 = 0,3.

141 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
β) Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε τα δύο
παραπάνω διαλύματα, ώστε το τελικό διάλυμα να έχει pH
= 11;
γ) Πόσα mg Ca(OH)2(s) πρέπει να προστεθούν (χωρίς με-
ταβολή όγκου) σε 1 L του διαλύματος Ca(OH)2 5·10−5 Μ,
ώστε το διάλυμα που θα προκύψει να έχει pH = 11; θ=25οC.
7.29. Διάλυμα (Δ) HCl όγκου 100 mL και περιεκτικότητας
3,54% w/w έχει πυκνότητα ρ = 1,03 g·mL−1.
α) Ποιο είναι το pH του διαλύματος αυτού;
β) 10 mL από το διάλυμα Δ αραιώνονται με νερό και προ-
κύπτει διάλυμα όγκου 1 L. Ποιο το pH του;
γ) Άλλα 10 mL από το αρχικό διάλυμα HCl αναμιγνύεται
με V mL από άλλο διάλυμα HCl με pH = 2, οπότε για το
νέο διάλυμα που προκύπτει ισχύει: pH = 1. Να υπολογιστεί
η τιμή του όγκου V.
7.30. Σε 200 mL διαλύματος HCl 0,3 M προσθέτουμε 1,3 g
Zn, που διαλύονται πλήρως. Να υπολογιστούν:
α) Ο όγκος του αερίου που ελευθερώθηκε σε STP.
β) Το pH του τελικού διαλύματος.
Δίνεται η εξίσωση: Zn + 2HCl → ZnCl2  +  H2.
7.31. 0,01 mol Ba(OH)2 διαλύονται σε νερό και σχηματίζε-
ται διάλυμα όγκου 200 mL.
α) Ποιο το pH του διαλύματος που προκύπτει;
β) Πόσο L νερού πρέπει να προστεθούν στο διάλυμα αυτό,
ώστε το pH του διαλύματος να μεταβληθεί κατά 1;
γ) Πόσα g NaOH(s) πρέπει να διαλύσουμε σε νερό ώστε να
προκύψει διάλυμα όγκου 200 mL με pH ίδιο με αυτό στο
δεύτερο διάλυμα;
θ=25οC.
7.32. α) 2 g NaOH(s) διαλύονται σε νερό και σχηματίζεται
διάλυμα (Χ) όγκου 5 L. Ποιο το pH του διαλύματος Χ;
β) Πόσα g στερεού Ca(OH)2 πρέπει να διαλύσουμε σε άλλη
ποσότητα νερού, ώστε να σχηματιστεί διάλυμα όγκου 0,5 L
με το ίδιο pH με το διάλυμα Χ;
γ) Πόσα mol KOH(s) πρέπει να διαλύσουμε στο αρχικό
διάλυμα Χ, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε το pH να αυξηθεί
κατά 1;
θ=25οC. Κw = 10−14.
7.33. Ποσότητες Na και Ca διαλύονται με προσοχή στο
νερό, σχηματίζοντας διάλυμα (Δ) όγκου 400 mL. Κατά τη
διαδικασία αυτή παρατηρήθηκε η έκλυση 44,8 mL αερίου
σε STP. Ποιο το pH του διαλύματος Δ στους 25οC;
Δίνονται οι εξισώσεις:
2Na + 2H2O → 2NaOH  +  H2  και
Ca + 2H2O → Ca(OH)2 + H2  7.39. Δύο ποτήρια Π1 και Π2 περιέχουν 100 mL Η2Ο και
7.34. 1,12 L HCl(g) μετρημένα σε STP διαλύονται πλήρως
σε νερό και σχηματίζεται διάλυμα (Δ1) όγκου 0,5 L.
α) Ποιο το pH του διαλύματος;
β) Πόσα g ΗΝΟ3 πρέπει να προστεθούν στο παραπάνω
διάλυμα, χωρίς αισθητή μεταβολή όγκου, ώστε το pH του
142
νέου διαλύματος (Δ2) να διαφέρει κατά 1 σε σχέση με το
αρχικό;
γ) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν στο διάλυμα Δ2,
ώστε το pH να γίνει πάλι ίσο με το αρχικό;
7.35. Διαθέτουμε υδατικό διάλυμα (Δ1) HCl 0,365% w/v.
Το διάλυμα αυτό αναμειγνύεται με 9 L καθαρού νερού,
οπότε προκύπτει διάλυμα Δ2 όγκου 10 L. 1 L από το διάλυ-
μα αυτό αναμειγνύεται με 9 L καθαρού νερού και προκύ-
πτει νέο διάλυμα Δ3. Με ανάλογες διαδικασίες προκύπτουν
διαλύματα Δ4 - Δ10.
α) Να υπολογίσετε τα pH των Δ1 - Δ3 και να εξηγήσετε τις
διαδοχικές μεταβολές τους.
β) Γιατί οι τιμές pH των διαλυμάτων μετά το Δ5 αποκλί-
νουν όλο και περισσότερο από τις θεωρητικές τιμές με βά-
ση τις αραιώσεις; Σε ποια τιμή pH τείνουν ασυμπτωτικά οι
τιμές pH των τελευταίων διαλυμάτων;
γ) Να σχεδιάσετε μια νέα σειρά διαλυμάτων Δ1 - Δ10 ισχυ-
ρής βάσης (π.χ. NaOH), αναλόγων συγκεντρώσεων, ώστε
να προκύπτουν αντίστοιχα συμπεράσματα.
Για όλα τα διαλύματα, θ=25οC.
7.36. 0,025 mol μιας ισχυρής βάσης κατά Arrhenius του
τύπου Μ(ΟΗ)x (Μ: μέταλλο) διαλύονται σε νερό σχηματί-
ζοντας 5 L διαλύματος (Δ1) με pH = 12. Επίσης, 0,025 mol
μονοπρωτικής βάσης Β διαλύονται σε νερό σχηματίζοντας
5 L διαλύματος (Δ2) με pH = 11.
α) Να υπολογίσετε την τιμή του x.
β) Να δείξετε ότι η βάση Β είναι ασθενής.
γ) Πόσα L νερού πρέπει να προστεθούν σε όλη την ποσό-
τητα του Δ1 ώστε να αποκτήσει το ίδιο pH με αυτό του
διαλύματος Δ2;
Σε όλες τις περιπτώσεις θ=25οC. Κw = 10−14.
7.37. Κάποιος αγοράζει ένα ενυδρείο χωρητικότητας 100 L
το οποίο, για τη σωστή διαβίωση των ψαριών, πρέπει να
έχει pH μεταξύ 6,3 και 6,5. Γεμίζει το ενυδρείο με νερό και
προσθέτει 3 mL διαλύματος HCl 10−2 M, χωρίς αισθητή
μεταβολή του όγκου. Να εξετάσετε αν το pH του διαλύμα-
τος που θα προκύψει είναι στα επιθυμητά όρια. Kw = 10−14.
Οι υπολογισμοί να γίνουν με αριθμομηχανή.
ΔΥΟ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
7.38. Διάλυμα HCl 0,1 M (Δ1) όγκου 1 L αραιώνεται με
νερό προς διάλυμα Δ2 όγκου 10 L. Να υπολογιστεί ο λόγος
των mol των ιόντων ΟΗ− στο διάλυμα Δ2 σε σχέση με το
διάλυμα Δ1. Π.Μ.Δ.Χ.
100 mL διαλύματος ΝaOH 2∙10−3 Μ, αντίστοιχα. Τα περιε-
χόμενα των δύο ποτηριών αναμιγνύονται σε ένα άλλο πο-
τήρι (Π3). Να υπολογιστεί ο λόγος (λ) των βαθμών ιοντι-
σμού του νερού στο ποτήρι Π1 και στο ποτήρι Π3. Για την
ΝΗ3, Κb = 10−5. Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC, όπου Κw
= 10−14. Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 7
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-14 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x13 = 52 μονάδες).

1. Ένα υδατικό διάλυμα θερμοκρασίας 25οC, είναι βασικό, 6. Ποιο μπορεί να είναι το pH ενός υδατικού διαλύματος
όταν: ΚΟΗ 0,02 M στους 25οC;
Α) pOH > 7 Β) [ΟΗ−] < [Η3Ο+] A) 12,3 B) 12 Γ) 2 Δ) 1,7
Γ) [ΟΗ ] > [Η3Ο ]
− +
Δ) pH < 7
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] 7. Διάλυμα HCl έχει όγκο 100 mL και pH = 1,5. Αν το
διάλυμα αραιωθεί με νερό μέχρι τελικού όγκου 1 L το pH
2. Το χημικά καθαρό νερό παρουσιάζει: του διαλύματος που θα προκύψει θα είναι ίσο με:
A) πάντα ουδέτερο pH A) 0,5 B) 1,5 Γ) 2,5 Δ) 3,5
B) όξινο pH, αν θ > 25οC
Γ) βασικό pH, αν θ > 25οC 8. Για ένα διάλυμα NaOH 0,01 M στους 25οC, ισχύουν:
Δ) όξινο pH αν θ > 25οC και βασικό pH αν θ < 25οC Α) [Η3Ο+] = 10−12 Μ και pH = 12
Β) [OH−] = 10−12 Μ και pH = 12
3. To διάγραμμα που ακολουθεί δείχνει το pH του χημικά Γ) [Η3Ο+] = 10−12 Μ και pOH = 12
καθαρού νερού ως συνάρτηση της θερμοκρασίας του (σε Δ) [OH−] = 10−12 Μ και pOH = 12
ο
C).
7,6 9. Διάλυμα ΚΟΗ έχει pH = 12 στους 25οC. Κατά τη συνε-
χή αραίωση του διαλύματος με νερό το pH του:
7,4
Α) αυξάνεται συνεχώς
7,2 Β) αυξάνεται μέχρι την τιμή 14
Γ) μειώνεται, αλλά παραμένει πάντα μεγαλύτερο του 7
7,0
Δ) μειώνεται μέχρι την τιμή 0
6,8
10. Σε 1 L διαλύματος HCl με pH = 1 προστίθεται 0,1 mol
6,6 HBr, χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος. Το νέο pH θα
6,4 είναι:
0 20 40 60 80 Α) ίσο με 1 Β) ίσο με 2
Γ) μικρότερο από 1 Δ) μεταξύ 1 και 2
Με βάση το διάγραμμα αυτό ποια από τις προτάσεις που
ακολουθούν είναι η σωστή; 11. Διαθέτουμε διάλυμα CH3COOH συγκέντρωσης 0,1 Μ
Α) Σε όλες τις θερμοκρασίες, [Η3Ο+] = 10−7 Μ στους 25οC. Για το pH του διαλύματος αυτού μπορούμε να
Β) Σε θ > 25οC το νερό εμφανίζεται όξινο, ενώ σε θ < 25οC πούμε ότι:
εμφανίζεται βασικό Α) είναι μικρότερο του 1
Γ) Η τιμή της pKw στους 60οC θα είναι ίση με 13 Β) είναι μεγαλύτερο του 1
Δ) Η τιμή της Kw στους 60οC θα είναι μικρότερη από την Γ) είναι ίσο με 1
τιμή της Kw στους 30οC Δ) δεν μπορούμε να γνωρίζουμε γιατί δεν είναι γνωστός ο
όγκος του
4. Ένα διάλυμα για το οποίο ισχύει: [Η3Ο+] = 10·[ΟΗ],
στους 25οC, θα έχει pH = : 12. Το pH ενός υδατικού διαλύματος όγκου 100 mL που
Α) 1 Β) 12 Γ) 6,5 Δ) 8,5 περιέχει 10−4 mol HΝΟ3 είναι:
A) ίσο με 3 B) μικρότερο του 3
5. Όταν το pH ενός διαλύματος μεταβάλλεται από την τιμή
Γ) ίσο με 4 Δ) ίσο με 1
9 στην τιμή 12:
A) η [ΟΗ−] τριπλασιάζεται 13. Ποιο από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα στους 25οC
B) η [Η3Ο+] τριπλασιάζεται έχει τη μεγαλύτερη τιμή pH; [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Γ) η [ΟΗ−] μειώνεται 1000 φορές Α) ΝΗ3 0,1 M Β) Βa(OH)2 0,1 M
Δ) η [Η3Ο+] μειώνεται 1000 φορές Γ) ΝaΟΗ 0,1 Μ Δ) ΝaCN 0,1 Μ

14. Να αιτιολογήσετε την ισχύ της πρότασης που ακολουθεί: «Για δύο υδατικά διαλύματα, Δ1: ΝaOH, συγκέντρωσης c1 και Δ2:
Ca(OH)2, συγκέντρωσης c2 που έχουν το ίδιο pH στην ίδια θερμοκρασία ισχύει: c1 > c2.» 8 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

143 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

15. Να θεωρήσετε τα διαλύματα Α, Β, Γ και Δ για τα οποία είναι γνωστά τα εξής:

A: [OH−] = 10−13 Μ, B: pΟH = 11, Γ: pH = 10, Δ: [H3O+] = 10−7 Μ.
Να ταξινομήσετε τα διαλύματα αυτά κατά σειρά αυξανόμενου pH. θ=25οC. 8 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

16. Για ένα υδατικό διάλυμα HCl πολύ μικρής συγκέντρωσης (c < 10−6), να αποδειχθεί η σχέση:
Kw
[H3 O  ]  c 
[H3O  ] 8 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

17. Να συμπληρωθεί ο πίνακας με τις τιμές συγκεντρώσεων, pH και pOH που λείπουν. Τo H2Α να θεωρηθεί ισχυρό και στα
δύο στάδια ιοντισμού του και επομένως μπορεί να χρησιμοποιηθεί η εξίσωση: Η2Α + 2Η2Ο → Α2− + 2Η3Ο+. θ=25οC. 8 μονάδες

Διάλυμα c pH pOH
1. NaOH 4
2. HNO3 0
3. Βa(OH)2 0,005 Μ
4. H 2Α 2

18. Σε ένα υδατικό διάλυμα ισχύει: [Η3Ο+] = 10−3∙[OH−]. α) Να χαρακτηριστεί το διάλυμα ως όξινο, ουδέτερο ή βασικό. β) Να
υπολογιστούν το pH και το pOH του διαλύματος. θ=25oC. Κw = 10−14. 6 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
144
ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ‐ pH

19. 0,1 g Ca διαλύεται πλήρως σε νερό, οπότε διεξάγεται η αντίδραση: Ca + 2H2O → Ca(OH)2 + Η2 και σχηματίζεται τελικά
διάλυμα όγκου 500 mL. Να υπολογιστεί ο όγκος του αερίου που ελευθερώθηκε από την αντίδραση σε STP, καθώς και το pH
του τελικού διαλύματος στους 25oC. Για το Ca, Αr = 40. θ=25οC, όπου Kw = 10−14. 6 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

20. Διαθέτουμε 50 mL διαλύματος ΗΝΟ3 (Μr = 63) περιεκτικότητας 0,63% w/v.

α) Ποιο το pH του διαλύματος;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε όλη την ποσότητα του διαλύματος για να μεταβληθεί το pH του κατά 2 μονάδες;
8 μονάδες
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
145 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
146
                8 
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ 

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

1. Η σταθερά ιοντισμού ασθενών ηλεκτρολυτών

Ο ιοντισμός ενός ασθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ στο νερό περιγράφεται από την
ισορροπία:
Ο ιοντισμός των οξέων, όπως
και ο ιοντισμός του νερού, HA(aq)  +  H2O(ℓ)      A(aq)  +   H3O+(aq)  , ΔΗ > 0 
θεωρείται ενδόθερμο φαινόμε-
νο. Μετά την αποκατάσταση της 
Πριν τον ιοντισμό 
ισορροπίας ιοντισμού 
ΗΑ 
ΗΑ 

Η3Ο+ Α 
c c − x       x         x 
Όπως και στο καθαρό νερό,
στα αραιά υδατικά διαλύματα Η σταθερά της χημικής ισορροπίας Κc θα δίνεται από την σχέση:
η [Η2Ο] είναι πρακτικά στα-
θερή και ελάχιστα επηρεάζε- [A  ] [H3 O  ]
ται από τον ιοντισμό του α- Kc 
σθενούς οξέος. [HA] [H2 O]

Θεωρώντας τη [Η2Ο] πρακτικά σταθερή τη συμπεριλαμβάνουμε στη σταθερά Κc, δη-

μιουργώντας μια νέα σταθερά, την σταθερά ιοντισμού του οξέος, Κa = Κc·[Η2Ο]:

[A  ]  [H3 O  ]
Ka 
[HA ]

Η αντίδραση ιοντισμού είναι ενδόθερμο φαινόμενο και άρα η σταθερά ιοντισμού Ka αυ-
ξάνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας του διαλύματος.

[CH3COO  ]  [H3O  ]
Π.χ.:   CH3COOH   +  H2O     CH3COOO   +   H3O+  , K a 
[CH3COOH]
Με ανάλογο τρόπο ορίζεται και η σταθερά ιοντισμού Κb στην περίπτωση των ασθενών
βάσεων. Έτσι, π.χ. για τον ιοντισμό της ΝΗ3, έχουμε:

[NH4  ]  [OH ]
NH3(aq)  +  H2O(ℓ)     NH4+(aq)  +  OH(aq) , Kb 
[NH3 ]

147 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Για τον ιοντισμό μιας αμίνης του τύπου RNH2, ισχύει:

Όπως θα δούμε και στο κεφά-
[RNH3  ]  [OH ] λαιο της οργανικής χημείας, οι
RNH2   +  H2O     RNH3+    +  OH  , Kb  αμίνες λειτουργούν ως ασθε-
[RNH2 ] νείς βάσεις.
Οι σταθερές Κa και Κb εκφράζουν το σταθερό λόγο του γινομένου των συγκεντρώσεων
των ιόντων του ασθενούς ηλεκτρολύτη προς τη συγκέντρωση των μορίων που δεν έχουν
ιοντιστεί στην ισορροπία. Η μονάδα για τις σταθερές Κa
και Kb είναι το 1 Μ. Στην
πράξη, όμως, χρησιμοποιού-
Στα υδατικά διαλύματα των ισχυρών οξέων (π.χ. HCl, HNO3, HClO4 κτλ.) η σταθερά νται μόνο οι αριθμητικές τους
ιοντισμού δεν ορίζεται (καλύτερα έχει πολύ μεγάλη τιμή), καθώς είναι ασήμαντος ο α- τιμές. Στη θερμοδυναμική
ριθμός των μορίων του οξέος που δεν έχουν ιοντιστεί και πρακτικά το οξύ απαντάται είναι έτσι κι αλλιώς αδιάστα-
τα μεγέθη.
μόνο με τη μορφή των ιόντων του (π.χ. η σταθερά Ka του ΗCl είναι της τάξης του 108).
Στην πράξη, οι σταθερές ιοντισμού των ισχυρών ηλεκτρολυτών δεν χρησιμοποιούνται,
και οι ιοντισμοί θεωρούνται πλήρεις. Η Κb αποτελεί μέτρο της ι-
σχύος των βάσεων. Όσο με-
γαλύτερη είναι η τιμή της Κb
Σε περιπτώσεις πολύ μικρών τιμών της Κa ή της Kb (μικρότερες από 10−14), ο ιοντισμός σε ορισμένη θερμοκρασία,
είναι αμελητέος και δεν λαμβάνεται υπόψη. τόσο ισχυρότερη είναι η βάση,
εφ’ όσον η ισορροπία ιοντι-
σμού της είναι περισσότερο
2. Από τι εξαρτώνται οι τιμές των σταθερών ιοντισμού Κa και Kb; μετατοπισμένη προς τα δεξιά.

Για αραιά υδατικά διαλύματα η σταθερά ιοντισμού Κa εξαρτάται: α) από τη φύση του
οξέος, β) από τη φύση του διαλύτη και γ) από τη θερμοκρασία (με αύξηση της θερμο-
κρασίας η Κa αυξάνεται, αφού το φαινόμενο του ιοντισμού είναι γενικά ενδόθερμο).
Επειδή όμως αναφερόμαστε σε υδατικά διαλύματα ενός συγκεκριμένου οξέος (ή
βάσης), λέμε ότι η σταθερά ιοντισμού Κa (αντίστοιχα η Kb) εξαρτάται μόνο από τη θερ-
μοκρασία. Ως βαθμός ιοντισμού α ορίζε-
ται το κλάσμα των mol (ή της
Η σταθερά Κa αποτελεί μέτρο της ισχύος των οξέων. Έτσι, όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή συγκέντρωσης) του ασθενούς
οξέος ή της βάσης που βρί-
της Κa σε ορισμένη θερμοκρασία, τόσο ισχυρότερο είναι το οξύ, καθώς η ισορροπία εί- σκεται στο διάλυμα με τη
ναι περισσότερο μετατοπισμένη προς τα δεξιά. Μάλιστα, είναι ασφαλέστερο κριτήριο μορφή ιόντων. Δηλαδή:
από τον βαθμό ιοντισμού για την σύγκριση της ισχύος των οξέων (ή των βάσεων), κα- x
α
θώς ο βαθμός ιοντισμού εξαρτάται και από τη συγκέντρωση του διαλύματος. c
όπου x η συγκέντρωση σε
mol/L (M) των ιόντων του
Ο βαθμός ιοντισμού α εξαρτάται από όλους τους παράγοντες που εξαρτάται η σταθερά οξέος ή της βάσης που παρά-
ιοντισμού Κa ή Kb (φύση ηλεκτρολύτη, φύση διαλύτη και θερμοκρασία), καθώς επίσης και χθηκαν κατά τον ιοντισμό και
c η αρχική συγκέντρωση, πριν
από δύο άλλους παράγοντες, τη συγκέντρωση c του διαλύματος και την επίδραση κοινού δηλαδή τον ιοντισμό.
ιόντος.

Η εξάρτηση του βαθμού ιοντισμού από τη συγκέντρωση αναφέρεται στο νόμο αραίωσης
του Ostwald που ακολουθεί.

3. Νόμος αραίωσης του Ostwald

Ορίσαμε δύο μεγέθη, τη σταθερά ιοντισμού Ka (ή Kb) και το βαθμό ιοντισμού α. Στην
παράγραφο αυτή θα ασχοληθούμε με τη σχέση που συνδέει τα δύο αυτά μεγέθη. Θεω-
ρούμε, π.χ. υδατικό διάλυμα CH3COOH αρχικής συγκέντρωσης c. Για τον ιοντισμό του
CH3COOH έχουμε:

148
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

CH3COOH   +   H2O    CH3COO    +   H3O+ 

Αν x τα mol/L του οξέος που έχουν ιοντιστεί, έχουμε τον εξής πίνακα:

mol/L CH3COOH  +  H2O            CH3COO     +   H3O+ 

Αρχικά c
Μεταβολές −x x x
Ιοντική ισορροπία c–x x x

F. W. Ostwald (1853-1932): Από τον ορισμό του α, έχουμε: x = α·c, και c – x = c·(1 − α), οπότε από την έκφραση
Μεγάλος Γερμανός χημικός,
της σταθεράς ιοντισμού του οξέος, Κa, προκύπτει:
που θεμελίωσε ένα σημαντικό
κλάδο της Χημείας, τη Φυσι-
[CH3COO ]  [H3O  ] x2 α 2  c2 α 2  c Ο βαθμός ιοντισμού α
κοχημεία. Βραβείο Νόμπελ
Χημείας το 1909.
Ka     ορίζεται από τη σχέση:
[CH3COOH] c  x c  α c 1  α α = x/c και επομένως:
x = α·c
α2  c
Δηλαδή: Ka  (νόμος αραίωσης του Ostwald)
1α
Με την αραίωση διαλύματος
CH3COOH, το γινόμενο Mε ανάλογη διαδικασία προκύπτει ο νόμος αραίωσης του Ostwald για διάλυμα ασθε-
[H3O+]·[CH3COO–] μειώνεται
περισσότερο από τη νούς βάσης, π.χ. της NH3:
[CH3COOH] με αποτέλεσμα ο
λόγος [H3O+]·[CH3COO–] mol/L ΝΗ3   +   H2O           ΝH4+  +   ΟΗ 
/[CH3COOH] να μειώνεται.
Έτσι, αυξάνεται ο ιοντισμός Αρχικά c
του CH3COOH, τόσο ώστε η Μεταβολές −x x x
τιμή της Ka να παραμείνει η
ίδια, με την αραίωση του δια-
Ιοντική ισορροπία c–x x x
λύματος.
[NH4  ]  [OH ] x2 α2  c
Kb   
[NH3 ] cx 1α
Στην περίπτωση ασθενών οξέων ή βάσεων με α << 1, μπορούμε να θεωρήσουμε τις
Μεταβολή του βαθμού ιοντι- προσεγγίσεις, 1 − α  1 και c – x  c, οπότε οι παραπάνω σχέσεις απλουστεύονται ως
σμού α ενός ασθενούς ηλε-
κτρολύτη με τη συγκέντρωση, εξής:
σύμφωνα με το νόμο αραίω-   Κa = α2∙c   (προσεγγιστική έκφραση του νόμου αραίωσης
σης του Ostwald.
  Kb = α2∙c   του Ostwald)
α 
H παραπάνω απλούστευση γίνεται όταν ισχύει:
θ=σταθ. 
 

 α  0,1  ή  
c   Κa/c  0,01  (Κb/c  0,01) 

Από την απλουστευμένη έκφραση του νόμου του Ostwald προκύπτει:

Ka Kb
α     ή α    
c c

Από τη σχέση αυτή παρατηρούμε ότι ο βαθμός ιοντισμού εξαρτάται, εκτός από τη θερ-
μοκρασία (από την οποία εξαρτάται και η Κa) και από τη συγκέντρωση c του διαλύμα-
τος. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι:
149 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

O βαθμός ιοντισμού a αυξάνεται όσο μειώνεται η συγκέντρωση του ασθενούς ηλεκτρολύτη

(π.χ. με αραίωση του διαλύματος) και αντίστροφα.

Παρατήρηση (σημαντική): Αν σε μία άσκηση αναφέρεται ότι ισχύουν οι κατάλληλες

προσεγγίσεις, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την προσεγγιστική έκφραση του νόμου
αραίωσης του Ostwald. Aν δεν αναφέρεται, τότε ή θα αποδεικνύουμε ότι α  0,1 ή Κa/c
 0,01 ή δεν θα χρησιμοποιούμε τις προσεγγιστικές εκφράσεις.

4. Υπολογισμός του pH σε διάλυμα ασθενούς οξέος ή βάσης

Έστω ότι θέλουμε να υπολογίσουμε το pH ενός διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέ-

ντρωσης c. Κατασκευάζουμε το γνωστό πίνακα:

mol/L HA   +   H2O           H3O+   +   A 

Αρχικά c
Μεταβολές −x x x
Ιοντική ισορροπία c–x x x

Όπου: x = α·c, ο αριθμός των mol/L του οξέος που έχουν ιοντιστεί. O πίνακας αυτός
γράφεται πιο σύντομα ως εξής:

mol/L HA   +   H2O           H3O+   +   A 

Ιοντική ισορροπία c–x x x

Αν αναφέρεται ότι ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις, θεωρούμε: c – x  c και άρα από

την έκφραση της σταθεράς Ka, έχουμε:
[H3O  ]  [A  ] x 2 Στα διαλύματα ασθενών βά-
Ka  
[HA] c σεων ισχύει (προσεγγιστικά):
[ΟΗ] = Κb  c
Από την παραπάνω σχέση προκύπτει: x 2  Ka  c , και επομένως: [H3O  ]  K a  c
Η σχέση αυτή μας δίνει τη [Η3Ο+] σε διάλυμα ασθενούς οξέος στο οποίο ισχύουν οι
προσεγγίσεις. Δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτούσια, αλλά θα αποδεικνύεται με την
προηγούμενη διαδικασία.

Αν δεν ισχύουν οι προσεγγιστικές εκφράσεις, χρησιμοποιούμε τη σχέση:

[H3O  ]  [A  ] x2
Ka  
[HA] cx

Εφαρμογή 1

Διάλυμα HCOOH έχει συγκέντρωση c = 1 Μ και pH = 2. Nα υπολογιστεί η τιμή της στα-

θεράς ιοντισμού, Ka, καθώς και η τιμή του βαθμού ιοντισμού α. Nα θεωρήσετε τις κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.

mol/L  HCOOH   +   H2O       H3O+   +   HCOO 

Ιοντική ισορροπία c–x x x

150
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

Επειδή pH = 2, x = [H3O+] = 10−2 M. Θεωρούμε την προσέγγιση: c – x  c και άρα από

την έκφραση της σταθεράς ιοντισμού, Ka, έχουμε:
[H3O ]  [HCOO ] x 2 (10 2 )2
Ka     10 4
[HCOOH] c 1
O βαθμός ιοντισμού (α) μπορεί να υπολογιστεί ως εξής:
x 10 2
α   10 2
c 1
Μπορεί, επίσης, να υπολογιστεί από το νόμο αραίωσης του Ostwald με την προσεγγι-
στική του έκφραση, ως εξής:

Ka 10 4
α   10 2.
c 1
Ανάλογους υπολογισμούς κάνουμε και στην περίπτωση διαλύματος ασθενούς βάσης,
όπως φαίνεται στην εφαρμογή που ακολουθεί.

Εφαρμογή 2

Διάλυμα ΝΗ3 έχει συγκέντρωση c = 0,1 Μ. Nα υπολογιστεί το pH του διαλύματος καθώς

και η τιμή του βαθμού ιοντισμού α. Για την ΝΗ3, Kb = 10−5. θ=25οC.

mol/L ΝΗ3   +   H2O     ΝH4+  +   ΟΗ 

Ιοντική ισορροπία 0,1 – x x x

Kb 10 5
 1
 10 2  0,1
c 10

Επομένως μπορούμε να θεωρήσουμε: 0,1 – x  0,1 M. Από την έκφραση της σταθεράς
ιοντισμού, Kb, έχουμε:

[NH4  ]  [OH ] x 2
Kb   ,  x  [OH ]  Kb  0,1  10 5  10 1  10 3  M.
[NH3 ] 0,1

Επομένως: pOH = 3, pH = 14 − 3 = 11.

Kb 105
α   102.
c 0,1

5. Σχέση μεταξύ Κa και Κb σε ζεύγος συζυγούς οξέος - συζυγούς βάσης

Είδαμε, μελετώντας τη θεω-
ρία Brönsted - Lowry ότι σε
ένα ζεύγος συζυγούς οξέος -
συζυγούς βάσης, όσο πιο
ισχυρό είναι το οξύ (δηλαδή
όσο πιο μεγάλη η σταθερά
Ka), τόσο πιο ασθενής είναι η
βάση (τόσο μικρότερη η Kb).
Θα βρούμε τη σχέση μεταξύ των Ka και Kb ενός ζεύγους συζυγούς οξέος - συζυγούς
βάσης, π.χ. στο ζεύγος NH4+ - NH3.
[NH4  ]  [OH ]
NH3   +  H2O     NH4+   +   OH    ,      Kb     [1]          
[NH3 ]
[NH3 ]  [H3O ]
NH4+   +   H2O     NH3   +  H3Ο+ , Ka  [2]
[NH4  ]

151 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Από τις [1] και [2] με πολλαπλασιασμό κατά μέλη, έχουμε:

[NH3 ]  [H3O ] [NH4  ]  [OH ]

Ka   Kb  
.  [H3O  ]  [OH ]  K w
[NH4 ] [NH3 ]

Γενικά, σε ένα ζεύγος συζυγούς οξέος - συζυγούς βάσης ισχύει: Παρατηρούμε πάλι αυτό που
ήδη ξέρουμε:
Όσο αυξάνεται η ισχύς του
Κa  ∙ Kb = Kw  οξέος (μεγαλύτερο Ka, μικρό-
τερο pKa), τόσο μειώνεται η
Από την παραπάνω σχέση, έχουμε: ισχύς της συζυγούς βάσης
(μικρότερο Kb, μεγαλύτερο
pKb).
log(Ka∙Kb) = logKw, logKa + logKb = logKw = −14  (25oC) 
 

−log Ka +  (−log Kb) = 14. Ποια η τιμή της σταθεράς Ka

του νερού ως οξύ, στους
25οC;
Θέτοντας, pKa = −log Ka και pKb = −log Kb, έχουμε τελικά:
[H O ]  [OH ]
Ka (H2O)  3
[H2O]
pΚa  + pKb = pKw = 14 (25oC)
10 14
  1,8  10 16
Εφαρμογή 3 55,5

Η σταθερά Ka για το HΝΟ2 είναι ίση με 4∙10−4. Ποια η τιμή της σταθεράς Kb του ιόντος
ΝΟ2−; Kw = 10−14 (θ=25oC).

Το ιόν ΝΟ2− είναι η συζυγής βάση του οξέος ΗΝΟ2 και επομένως ισχύει:

Kw 10 14
Kb   4
 0,25  10 10  2,5  10 11.
Ka 4  10

6. Περίπτωση διπρωτικών οξέων

Έχουμε ήδη αναφέρει ότι τα διπρωτικά οξέα ιοντίζονται σε δύο στάδια, αποβάλλοντας
τα δύο Η+, διαδοχικά. Έστω για παράδειγμα το ασθενές διπρωτικό οξύ Η2S:

Η2S  +  H2O     HS  +  H3O+ (εξίσωση 1ου ιοντισμού) Η ερώτηση της ημέρας: Ποιος

είναι ο ρόλος του HS κατά
HS  +  H2O     S2  +  H3O+ (εξίσωση 2ου ιοντισμού) Brönsted - Lowry, σύμφωνα
με τις διπλανές εξισώσεις;
Κάθε ένα από τα στάδια αυτά χαρακτηρίζεται από μία σταθερά ιοντισμού Κa1 και Ka2,
αντίστοιχα:
[HS  ]  [H3 O  ] [S2 ]  [H3O  ]
K a1  και K a2               K a1   K a2
[H2 S] [HS ‐ ]

Ειδικά για το Η2SO4, που θεωρείται ισχυρό οξύ στο 1o στάδιο ιοντισμού του, χρησιμο-
ποιείται μόνο η σταθερά ιοντισμού για το 2ο στάδιο:

Η2SΟ4  +  H2O   →   HSΟ4  +  H3O+ Από τη σχετικά υψηλή τιμή

της σταθεράς για το δεύτερο
[SO4 2 ]  [H3O  ] ιοντισμό του H2SO4 βλέπουμε
HSΟ4  +  H2O        SΟ42  +  H3O+  ,   K a2  
  10 2      ότι δεν ισχύουν οι προσεγγί-
[HSO4 ]
σεις!

152
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος ή ασθενούς βάσης

Έστω ένα διάλυμα ασθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ, συγκέντρωσης c1 και όγκου V1.
To διάλυμα αραιώνεται με νερό, οπότε η συγκέντρωσή του γίνεται c2 (c2 < c1) και ο ό-
γκος του V2 (V2 > V1). Θεωρώντας τις κατάλληλες προσεγγίσεις, έχουμε:

Για το αρχικό διάλυμα έχουμε τον εξής πίνακα:

mol/L HA   +   H2O      H3O+   +   A 

Αρχικά c1
Μεταβολές −x x x
Ιοντική ισορροπία c1 – x x x

Θεωρώντας τις κατάλληλες προσεγγίσεις, ισχύουν οι σχέσεις:

 

x = [H3O+] = α1∙c1 ,  Ka = α12∙c1  και   [H3 O  ]1  K a  c 1  

Αντίστοιχα για το αραιωμένο διάλυμα έχουμε:

mol/L HA   +   H2O         H3O+   +   A 

Αρχικά c2
Μεταβολές −y y y
Ιοντική ισορροπία c2 – y y y
 

y = [H3O+]2 = α2∙c2 , Ka = α22.c2  και [H3O  ]2  Ka  c2  

Επομένως με την αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος:

 Ο βαθμός ιοντισμού α αυξάνεται.
 Η [H3O+] μειώνεται.
 Το pH αυξάνεται.

Ας δούμε τώρα τι θα πάθει η ποσότητα των ιόντων H3O+ με την αραίωση.

Με την αραίωση η ισορροπία
ιοντισμού πηγαίνει προς τα
δεξιά με σύγχρονη αύξηση n (H3O+)1 = [H3O+]1∙V1 = (α1∙c1)∙V1 = α1∙(c1∙V1) 
της ποσότητας των Η3Ο+. Η n (H3O+)2 = [H3O+]2∙V2 = (α2∙c2)∙V2 = α2∙(c2∙V2)
συγκέντρωση των Η3Ο+ όμως
μειώνεται (το pH αυξάνεται),
καθώς ταυτόχρονα αυξάνει Καθώς c1∙V1 = c2∙V2, και επίσης α2 > α1 θα ισχύει:
και ο όγκος του διαλύματος.
n (H3O+)1  <  n (H3O+)2 

Ανάλογα, με την αραίωση ενός διαλύματος ασθενούς βάσης μπορούμε να βγάλουμε το

εξής συμπέρασμα:

Με την αραίωση ενός διαλύματος ασθενούς βάσης η [ΟΗ] μειώνεται και το διάλυμα γί-
νεται λιγότερο βασικό (μείωση του pH). Η ποσότητα των ΟΗ όμως, αυξάνεται με την
αραίωση, καθώς η ισορροπία ιοντισμού πηγαίνει προς τα δεξιά.

153 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2. Γενικά συμπεράσματα για την αραίωση διαλυμάτων ισχυρών ή ασθενών οξέων ή

βάσεων

Γενικά μπορούμε να πούμε ότι:

Η αραίωση ενός όξινου διαλύματος αυξάνει το pH, ενώ η αραίωση ενός βασικού διαλύμα-
τος μειώνει το pH. Και στις δύο περιπτώσεις το pH τείνει προς το ουδέτερο. Κατά την αραίωση διαλυμά-
των ισχυρών οξέων ή βάσεων,
 Για το βαθμό ιοντισμού α: Στα ασθενή οξέα και τις ασθενείς βάσεις ο βαθμός ιο- ο βαθμός ιοντισμού τους πα-
ραμένει σταθερός και ίσος με
ντισμού αυξάνεται όσο περισσότερο αραιώνεται το διάλυμα. 1.

 Για τα Η3Ο+ και τα ΟΗ─: Με την αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος η ποσότητα
των ιόντων Η3Ο+ αυξάνεται, ενώ με την αραίωση διαλύματος ασθενούς βάσης η ποσό-
Με την αραίωση διαλύματος
τητα των ιόντων ΟΗ─ αυξάνεται. ισχυρού οξέος (ή ισχυρής
βάσης) η ποσότητα των Η3Ο+
 Για το pH: Κατά την αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος το pH αυξάνεται ενώ (αντίστοιχα των ΟΗ─) παρα-
κατά την αραίωση διαλύματος ασθενούς βάσης το pH μειώνεται. Αν η αραίωση είναι μένει σταθερή.
κατά 10 φορές (από όγκο V σε τελικό όγκο 10V) η μεταβολή στο pH είναι μικρότερη
από 1 (αν ισχύουν οι προσεγγίσεις η μεταβολή του pH θα είναι ίση με 0,5).
Με την αραίωση ενός διαλύ-
ματος ισχυρού οξέος ή ισχυ-
Συνοπτικά έχουμε τα παρακάτω αποτελέσματα (παρατίθενται συγκριτικά και τα ισχυρά ρής βάσης με νερό σε δεκα-
οξέα και ισχυρές βάσεις): πλάσιο όγκο, επέρχεται μετα-
βολή του pH κατά 1.

ΑΡΑΙΩΣΗ  Ασθενή οξέα  Ισχυρά οξέα 

c     
α    σταθερός ( = 1) 
[H3O ] 
+
   
pH      Αντίστροφα πράγματα συμ-
βαίνουν με τη συμπύκνωση
mol H3O   +
  σταθερά  διαλύματος ασθενούς ή ισχυ-
ΑΡΑΙΩΣΗ  Ασθενείς βάσεις  Ισχυρές βάσεις  ρού οξέος ή βάσης

c     
α    σταθερός ( = 1) 
[ΟΗ ] 
   
pOH     
pH     
mol ΟΗ   
  σταθερά 

3. Ανάμιξη δύο διαλυμάτων ασθενούς οξέος ή ασθενούς βάσης

Έστω δύο διαλύματα ενός ασθενούς οξέος ΗΑ, συγκεντρώσεων c1 και c2. Με την ανά-
μιξη των δύο αυτών διαλυμάτων προκύπτει διάλυμα ΗΑ συγκέντρωσης c. Θεωρώντας
ότι ισχύουν οι προσεγγίσεις, έχουμε:

Ka = α12∙c1  (1), Ka = α22∙c2   (2),  Ka = α2∙c  (3) 

Από τη σχέση της ανάμιξης, έχουμε: c1∙V1 + c2∙V2  = c∙(V1 + V2)    (4)

154
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

Η σχέση μεταξύ των βαθμών ιοντισμού στα τρία διαλύματα προκύπτει με λύση των (1),
(2) και (3) ως προς c1, c2 και c, αντίστοιχα και αντικατάσταση στη σχέση (4). Καθώς η
τιμή της c είναι ανάμεσα στις τιμές των c1 και c2, και η τιμή του α θα είναι ανάμεσα
στις τιμές των α1 και α2.

4. Προβλήματα στα οποία δεν ισχύουν οι προσεγγίσεις

Στα περισσότερα προβλήματα που σχετίζονται με ιοντισμούς ασθενών οξέων ή βάσεων

αναφέρεται ότι «για την απλούστευση των υπολογισμών να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις», δηλαδή c – x  c και 1 – α  1.
α) Σε όσα προβλήματα δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο θα πρέπει να ελεγχθεί η ισχύς των
προσεγγίσεων με βάση τις σχέσεις: α  0,1 ή Κa/c  0,01. Αν ισχύουν, τότε μπορούν να
χρησιμοποιηθούν οι προσεγγιστικές εκφράσεις, ενώ στην αντίθετη περίπτωση δεν επι-
τρέπεται η χρήση των προσεγγίσεων.
β) Στα προβλήματα που δεν μπορεί να γίνει ο έλεγχος ισχύος των προσεγγίσεων, είτε
εκτελούμε τους υπολογισμούς, χωρίς τη χρήση των προσεγγίσεων, είτε. χρησιμοποιού-
με τις προσεγγιστικές εκφράσεις και αποδεικνύουμε ότι ισχύουν εκ των υστέρων.

5. Πως μπορούμε να δείξουμε ότι ένα μονοπρωτικό οξύ ΗΑ είναι ισχυρό ή ασθενές

Για να δείξουμε ότι σε ένα διάλυμα μονοπρωτικού οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c, το ΗΑ

συμπεριφέρεται ως ισχυρό οξύ αρκεί να δείξουμε ένα από τα παρακάτω:
α) [Η3Ο+] = c
β) Ο βαθμός ιοντισμού α ισούται με 1.
γ) Ο βαθμός ιοντισμού α δεν μεταβάλλεται με την αραίωση του διαλύματος.

Για να δείξουμε ότι σε ένα διάλυμα μονοπρωτικού οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c, το ΗΑ

συμπεριφέρεται ως ασθενές οξύ αρκεί να δείξουμε ότι:
α) [Η3Ο+] < c.
β) Ο βαθμός ιοντισμού α είναι μικρότερος από 1.
γ) Ο βαθμός ιοντισμού α αυξάνεται με την αραίωση του διαλύματος.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ, ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Nα αιτιολογήσετε την ισχύ της πρότασης που ακολουθεί: «Το CH3COOH διαλυ-
μένο σε υγρή αμμωνία συμπεριφέρεται ως ισχυρό οξύ».

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η ισχύς ενός οξέος εξαρτάται και από την ισχύ της βάσης με την οποία αντιδρά. Στα
υδατικά του διαλύματα το CH3COOH λειτουργεί ως ασθενές οξύ καθώς το Η2Ο είναι
πολύ ασθενής βάση. Η αμμωνία, όμως, είναι πολύ ισχυρότερη βάση από το Η2Ο με α-
ποτέλεσμα η ισχύς του CH3COOH να αυξάνεται κατά πολύ. Έτσι, το CH3COOH σε υ-
γρή ΝH3 συμπεριφέρεται ως ισχυρό οξύ.

155 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2. Ασθενές οξύ ΗΑ εμφανίζει βαθμό ιοντισμού α1 σε διάλυμα συγκέντρωσης c1, ενώ

ένα άλλο ασθενές οξύ ΗΒ εμφανίζει βαθμό ιονισμού α2 < α1 σε διάλυμα συγκέντρω-
σης c2 < c1. Πoιο οξύ είναι ισχυρότερο; Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
θ=25οC.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α1  > α2    ή   α12 > α22 
   α12∙c1 >  α22∙c2 
                                  c1 > c2 

Από τις σχέσεις, Κa1 = α12∙c1 και Κa2 = α22∙c2, έχουμε: Κa1 > Κa2 και επομένως, το ΗΑ
είναι ισχυρότερο από το ΗΒ γιατί έχει μεγαλύτερη σταθερά ιοντισμού.

3. Να ταξινομήσετε τις βάσεις: CN, CH3COO, F, κατ’ αύξουσα ισχύ. Δίνονται οι
σταθερές ιοντισμού: Κa(CH3COOH) = 2·10−5, Κa(HCN) = 6·10−10 και Ka(HF) = 7·10−4.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Παρατηρώντας τις σταθερές ιοντισμού των οξέων που δίνονται, βλέπουμε ότι το HF
είναι ισχυρότερο ως οξύ από το CH3COOH και αυτό με τη σειρά του ισχυρότερο από το
HCN. Ξέρουμε, όμως, ότι όσο πιο ισχυρό είναι ένα οξύ, τόσο πιο ασθενής είναι η συζυ-
γής του βάση. Επομένως η σειρά ισχύος των βάσεων είναι: F, CH3COO, CN.

4. Να αποδειχθεί ότι ο βαθμός ιοντισμού α ενός ασθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ

και μίας ασθενούς μονοπρωτικής βάσης Β δίνονται αντίστοιχα από τις σχέσεις:
Ka Kb
α α
Ka  [H3O ] Kb  [OH ]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Με βάση το νόμο του Ostwald έχουμε: Με παρόμοιο τρόπο αποδει-
κνύεται και η ανάλογη σχέση
[H3O  ] για την περίπτωση της ασθε-
2 α2  
Ka
α C α  [H3O ]  α      K  K  α  [Η Ο ]  α , α  νούς βάσης.
Ka   a a 3
1α 1α 1α Ka  [H3O ]

5. Διάλυμα περιέχει ένα ασθενές οξύ ΗΑ με βαθμό ιοντισμού α1. Στο διάλυμα αυτό
προσθέτουμε νερό, υπό σταθερή θερμοκρασία, ώστε ο όγκος του διαλύματος να δι-
πλασιαστεί. Με τη θεώρηση των κατάλληλων προσεγγίσεων να απoδειχθεί ότι για
το βαθμό ιοντισμού α2 του τελικού διαλύματος ισχύει:
α 2  α1 2

ΑΠΑΝΤΗΣΗ Μην τα λέμε πάλι! Η σταθερά

Ka = α12∙c1  Κa ενός ασθενούς οξέος είναι
α12∙c1 = α22∙c2  [1]  ανεξάρτητη από τη συγκέ-
ντρωση. Εξαρτάται μόνο από
Ka = α2 ∙c2 2
τη θερμοκρασία.

Όμως: c1·V1 = c2·2V1, οπότε: c1 = 2c2 [2].

Από τις [1] και [2] προκύπτει: α22 = α12·2  α 2 = α 1 2 .
156
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

6. Σε δύο διαλύματά του Δ1 και Δ2 το ασθενές οξύ ΗΑ έχει βαθμούς ιοντισμού α και
3α, αντίστοιχα. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμιχθούν τα Δ1 και Δ2, ώστε
να προκύψει διάλυμα Δ3 στο οποίο ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να είναι 2α; Να θε-
ωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Έστω c1 και c2 οι συγκεντρώσεις του ΗΑ στα Δ1 και Δ2 και c η συγκέντρωσή του στο
Δ3. Ισχύουν οι προσεγγιστικές εκφράσεις του νόμου αραίωσης του Ostwald:

Ka = α2∙c1, Ka = 9α2∙c2, Ka = 4α2∙c 

Από τη σχέση ανάμιξης διαλυμάτων της ίδιας διαλυμένης ουσίας, έχουμε:

c1∙V1 + c2∙V2  = c∙(V1+V2)   

Ka K K V1 5
2
 V1  a2  V2  a2  (V1  V2 ) , (πράξεις):   
a 9a 4a V 2 27

7. Διάλυμα μονοπρωτικού οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c1 έχει όγκο V και pH = 3. Το

διάλυμα αραιώνεται με νερό σε τελικό όγκο 10V, οπότε pH = 3,5.
α) Να δείξετε ότι το ΗΑ είναι ασθενές οξύ.
β) Να υπολογίσετε το λόγο των βαθμών ιοντισμού α2/α1 πριν και μετά την αραίω-
ση. Όλα τα διαλύματα έχουν την ίδια θερμοκρασία.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Πριν την αραίωση ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ δίνεται από τη σχέση:
x 103
α1   (1)
c c1
Λόγω της αραίωσης: c1∙V = c2∙10V, όπου c2 η συγκέντρωση μετά την αραίωση. Επομέ-
νως: c1 = c2∙10. Μετά την αραίωση, ο νέος βαθμός ιοντισμού θα δίνεται από τη σχέση:
103,5 102 ,5
α2    α1 (2)
c1 / 10 c1
Παρατηρούμε ότι με την αραίωση ο βαθμός ιοντισμού του οξέος αυξάνεται και επομέ-
νως το ΗΑ είναι ασθενές οξύ, καθώς αν ήταν ισχυρό οξύ ο βαθμός ιοντισμού θα παρέ-
μεινε σταθερός (και ίσος με 1).

β) Από τις σχέσεις (1) και (2) με διαίρεση κατά μέλη, προκύπτει:

α2/α1 = 100,5 =  10  

8. Διαθέτουμε 100 mL υδατικού διαλύματος CH3COOH.

α) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν στο διάλυμα αυτό, ώστε ο βαθμός ιοντι-
σμού να διπλασιαστεί;
β) Ποια η τιμή του λόγου των συγκεντρώσεων των ιόντων Η3Ο+ στο αραιωμένο και
στο αρχικό διάλυμα;
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.

157 
 ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Έστω c1 η αρχική συγκέντρωση και c2 η συγκέντρωση του αραιωμένου διαλύματος.
ν Ισχύει: c1·V1 = c2·V2 (1), όπου V1 και V2, αντίστοιχα ο όγκος του αρχικού και του α-
ραιωμένου διαλύματος. Από το νόμο αραίωσης του Ostwald, έχουμε:

Ka = α12∙c1  (2)       Ka = α22∙c2  (3) 

Από τις (1), (2) και (3) έχουμε:

α22 c1 V2
α12∙c1  = α22∙c2 ,     
α12 c2 V1

Καθώς α2 = 2α1 θα ισχύει: V2 = 4V1 = 400 mL και επομένως θα πρέπει να προστεθούν

άλλα 300 mL νερού.
β) Η συγκέντρωση των ιόντων H3O+ στην περίπτωση του αρχικού διαλύματος, προκύ-
πτει από τον πίνακα που ακολουθεί:

mol/L CH3COOH  +  H2O          CH3COO     +   H3O+ 

Ιοντική ισορροπία c1 – x x x
  Ο βαθμός ιοντισμού α ορίζε-
x = [H3O+] = α1∙c1  ται από τη σχέση: α = x/c και
επομένως:
Με ανάλογο τρόπο προκύπτει ότι για το αραιωμένο διάλυμα ισχύει: [H3O+]΄ = α2·c2. x = α·c

Διαιρώντας κατά μέλη, έχουμε:

[H3 O  ]' α 2  c 2 2 α 1  c 2 1

  
[H3 O  ] α 1  c 1 α 1  4c 2 2

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Υδατικό διάλυμα HCOOH (Δ1) έχει περιεκτικότητα 4,6% w/v και pH = 2.

α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του HCOOH στο Δ1;
β) Ποια η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Κa του HCOOH, στους 25οC;
γ) Ποια η τιμή pH σε ένα άλλο διάλυμα HCOOH (Δ2) 0,1 Μ;
To διάλυμα έχει θερμοκρασία θ=25οC. Για το ΗCOOH, Mr = 46.

ΛΥΣΗ
α) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση (c) του HCOOH:

Στα 100 mL διαλύματος 4,6 g ΗCOOH

x = 46 g/L
Στα 1000 mL (=1 L) x=;

Επομένως: c = 1 mol/L ή 1 Μ.

mol/L HCOOH  +  H2O        HCOO     +   H3O+ 

Ιοντική ισορροπία 1–x x x

158
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

pH = 2, [H3O+] = x = 10−2 Μ 

x 102
α   10 2
c 1

β) Παρατηρούμε ότι α < 0,1 και επομένως μπορούμε να θεωρήσουμε: c − x  c.

x 2 [H3O ]2 104
Ka     10 4
c c 1

γ) mol/L HCOOH  +  H2O        HCOO     +   H3O+ 

Ιοντική ισορροπία 0,1 – y y y

Ka 10 4
  10 3  10 2
c 0,1

Επομένως: 0,1 – y  0,1 Μ.

y2 2
Ka  , y  [H3O ]2  Ka  0,1  104  0,1  105
0,1

 [Η3Ο+] = 10−2,5, pH = 2,5 

2. Μία ασθενής βάση Β παρουσιάζει διαλυτότητα στο νερό ίση με 250 mg/L. Ποιο
το pH ενός κορεσμένου διαλύματος της B; Για τη βάση Β, pKb = 9 και Μr = 250. Kw
= 10−14. θ=25οC.

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του κορεσμένου διαλύματος της Β:

m 250  10 3  
mol
n M 250
c  r   10 3  M
V V 1 L
Αποδεικνύουμε την ισχύ των προσεγγίσεων:

Kb 10 9
     0,1
c 10 3

mol/L Β  +  H2O      OΗ     +   ΒΗ+ 

Ιοντική ισορροπία 10−3 – x x x

Θεωρούμε την προσέγγιση: 10−3 – y  10−3 Μ.

[OH ]2
pKb  9,  Kb  109 
10 3
[OH─]2 = 10−9∙10−3 = 10−12, [ΟΗ─] = 10−6 M, pOH = 6, pH = 8.  

159 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

3. Διαθέτουμε διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 0,1 Μ όγκου 100 mL.

α) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί στο διάλυμα αυτό, ώστε ο βαθμός ιοντι-
σμού του ΗΑ να τριπλασιαστεί;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν στο αρχικό διάλυμα για να μεταβληθεί το
pH κατά 1 μονάδα;
Για το ΗΑ: Ka = 10−5. θ=25οC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Από το νόμο αραίωσης του Ostwald, με την προσεγγιστική του έκφραση, για το αρχι-
κό και το αραιωμένο διάλυμα, έχουμε:

Ka = α2∙c1 
c 1  9c 2
Ka = 9α2∙c2 

Έστω V ό όγκος του νερού που προστέθηκε. Από τη σχέση αραίωσης διαλυμάτων, προ-
κύπτει:
9c2∙0,1 = c2∙(0,1 + V),   0,9 = 0,1 + V,   V = 0,8 L = 800 mL 

β) Το pH αρχικού διαλύματος υπολογίζεται ως εξής:

[H3O ]12
Ka  , [H3O ]12  10 5  10 1  10 3  M
C1

pH = −log10−3 = −(−3) = 3 

To τελικό διάλυμα θα έχει pH = 4, καθόσον με την αραίωση το pH αυξάνεται. Για το

τελικό διάλυμα, επομένως, θα ισχύει: [Η3Ο+]2 = 10−4 M.

mol/L HA   +   H2O          H3O+   +   A 

c2 – x x x

[H3O+] = x = 10−4 M. 

Θεωρώντας την προσέγγιση c2 – x  c2, έχουμε:

[H3O ]2 [H O ]2 (104 )2
Ka   c2  3   103  M
c2 Ka 105

Εφαρμόζουμε τώρα τη σχέση της αραίωσης: 0,1·0,1 = 10−3·V2, οπότε V2 = 10 L. Επομέ-

νως, πρέπει να προστεθούν: 10 − 0,1 = 9,9 L ή 9900 mL νερού.

4. Διαθέτουμε 500 mL διαλύματος ΝΗ3 συγκέντρωσης c = 0,01 Μ.

α) Πόση επιπλέον ποσότητα αέριας NH3 (σε mL, μετρημένα σε STP) πρέπει να δια-
λυθεί πλήρως στο διάλυμα αυτό, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 11;
β) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί στο νέο διάλυμα, ώστε το pH να γίνει ίσο
με 10,5;
Κb(NH3) = 2·10−5. Η διάλυση της επιπλέον ποσότητας ΝΗ3 γίνεται χωρίς μεταβολή
όγκου. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Kw = 10−14.

160
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

ΛΥΣΗ
α) Έστω ότι διαλύονται επιπλέον y mL αέριας NH3 (σε STP). Τα επιπλέον mol της ΝΗ3
που διαλύονται είναι:
Vm (σε STP) = 22,4 L ή 22400
y
n   (1)
mL 22400
Τα αρχικά mol της ΝΗ3 (n1) υπολογίζονται ως εξής:

n1 = c1∙V1 = 0,01∙0,5 = 0,005 mol  

Μετά την διάλυση της επιπλέον αέριας ΝΗ3 υπάρχουν συνολικά διαλυμένα (n1 + n)
mol ΝΗ3. Η νέα συγκέντρωση της ΝΗ3 θα είναι, επομένως:
0,005  n
c2         (2)
0,5 

mol/L ΝH3    +   H2O     ΝH4+     +     OΗ 

Ισορροπία c2 – x x x

pH = 11, x = [OH] = 10−3 M 

Με τη θεώρηση της προσέγγισης, c2 – x  c2, έχουμε:

[OH ]2 [OH ]2 (10 3 )2

Κb =  , c2 =  , c2 =  = 0,05 Μ 
c2 Kb 2  10 5

Από τη (2) προκύπτει: 0,005 + n = 0,025, n = 0,02 mol, και άρα:

y = 0,02∙22400 = 448 mL 

β) Το διάλυμα που προκύπτει θα έχει συγκέντρωση c3. Επειδή pH = 10,5, θα ισχύει:

[OH] = 10−3,5 M.
[OH ]2 [OH ]2 (103,5 )2
Κb =  , c3 =  , c3 =  = 5∙10−3 Μ. 
c3 Kb 2  105

Από τη σχέση της αραίωσης, έχουμε: 0,05·0,5 = 5·10−3·V3 και επομένως: V3 = 5 L. Ο

όγκος του νερού που πρέπει να προστεθεί στο αρχικό διάλυμα θα είναι: (5 − 0,5) L =
4,5 L.

5. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2.

Διάλυμα Δ1: Διάλυμα ΜΟΗ (υδροξείδιο μετάλλου Μ) έχει συγκέντρωση c = 10−3 Μ,
όγκο 100 mL και pH = 11.
Διάλυμα Δ2: Διάλυμα ασθενούς μονοπρωτικής βάσης Β έχει συγκέντρωση 0,1 Μ,
όγκο 100 mL και pH = 11.
α) Να δείξετε ότι η βάση ΜΟΗ είναι ισχυρή, ενώ η Β ασθενής.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε καθένα από τα δύο διαλύματα ξεχω-
ριστά, ώστε να μεταβληθεί το pH τους κατά 1;
γ) Να βρεθούν οι βαθμοί ιοντισμού της Β πριν και μετά την αραίωση.
Να θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25oC. Kw = 10−14.
161 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΛΥΣΗ
α) Για το διάλυμα Δ1:

pH = 11, pOH = 3, [OH] = 10−3 M  

Παρατηρούμε ότι η βάση ΜΟΗ (c = 10−3 M) μετατρέπεται πλήρως σε ιόντα και επομέ-
νως είναι ισχυρή βάση:

ΜΟΗ    →   Μ+    +   ΟΗ 
10−3 10−3

Για το διάλυμα Δ2 (Β): [OH] = 10−3 < 0,1 Μ. Επομένως η βάση Β (c = 0,1 M) μετατρέ-
πεται μερικά σε ιόντα και επομένως είναι ασθενής βάση:

mol/L B     +      H2O        BH+   +   OΗ 

Ισορροπία 0,1 – x x x = 10−3

β) Με την προσθήκη νερού τα δύο διαλύματα αραιώνονται και επομένως το pH γίνεται

λιγότερο βασικό, δηλαδή:

pH΄ = 10, pOH = 4, [OH] = 10−4 M 

ΜΟΗ    →   Μ+    +   ΟΗ 
10−4 10−4

Η συγκέντρωση της ΜΟΗ μετά την αραίωση είναι 10−4 Μ. Από τη σχέση της αραίωσης
διαλυμάτων, προκύπτει:

c1∙V1 = c2∙V2,    10−3∙0,1 = 10−4∙V2,    V2 = 1 L 

Άρα, ο όγκος Η2Ο που προσθέσαμε είναι: (1 − 0,1) L = 0,9 L ή 900 mL.

Για το διάλυμα Δ2 (πριν την αραίωση):

mol/L B     +     H2O         BH+   +   OΗ 

Ισορροπία 0,1 − x x x = 10−3

x 103
α1 =  = 10−2 (< 0,1) 
c1 0,1

Kb = α12 ∙0,1 = (10−2)2∙0,1 = 10−5

Για το διάλυμα Δ2 (μετά την αραίωση):

mol/L B     +     H2O          BH+   +   OΗ 

Ισορροπία c2 – y y y = 10−4

Θεωρώντας την προσέγγιση: c2 – y  c2, έχουμε:

162
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

(10 4 )2
Kb  10 5  , c2  10 3  M
c2
Επομένως: c1∙V1 = c2∙V2,  0,1∙0,1 = 10−3∙V2,  V2 = 10 L

Ο όγκος νερού που προσθέσαμε είναι: 10 L – 0,1 L = 9,9 L ή 9900 mL.

γ) Για την ασθενή βάση Β ήδη έχουμε υπολογίσει ότι: α1 = x/c1 = 10−3/0,1 = 10−2. Στο
αραιωμένο διάλυμα θα ισχύει:
y 104
α2 = = = 0,1 ( 0,1)
c2 103

6. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2.

Διάλυμα Δ1: Ασθενής βάση Α συγκέντρωσης 0,05 Μ, με α = 0,2.
Διάλυμα Δ2: Ασθενής βάση Β συγκέντρωσης 0,04 Μ, με α = 0,2.
α) Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ1.
β) Να υπολογιστούν οι σταθερές ιοντισμού Kb των βάσεων Α και Β και να συγκρι-
θεί η ισχύς τους.
γ) Να συγκρίνετε το pH του διαλύματος Δ1 με αυτό του Δ2.
Για τα δύο διαλύματα θ=25oC. Κw=10−14.

ΛΥΣΗ
α) Διάλυμα Δ1:
mol/L Α   +  H2O          ΑH+     +     OΗ 
Ισορροπία 0,05 – x x x

x = α∙C = 0,2∙0,05 = 10−2 Μ 

Επομένως: [OH] = 10−2, pOH = 2, pH = 12

Παρατηρούμε ότι και στα δύο α 2  C 0,22  0,05

διαλύματα ο βαθμός ιοντι- β) Κb (A) =   2,5  10 3
σμού είναι μεγαλύτερος από
1α 1  0,2
0,1, οπότε δεν ισχύουν οι α2  C 0,22  0,04
προσεγγίσεις. Κb (Β) =    2∙10−3.
1α 1  0,2

Επομένως: Κb (A) > Κb (Β) και άρα η βάση Α είναι πιο ισχυρή.

γ) Για το διάλυμα Δ2, έχουμε:

[OH─]Β = 0,2∙0,04 = 8∙10‐3 Μ < 10−2 Μ = [OH─]Α 

Το διάλυμα της Α είναι, λοιπόν, περισσότερο βασικό: pHA > pHB.

 

163 
 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Για νέους… λύτες 8.9. i. Ποια από τις παρακάτω τιμές pH θα διαλέγατε για
διάλυμα ΝΗ3 0,01 Μ στους 25οC;
8.1. Στην εξίσωση ιοντισμού του ΗCOOH στα αραιά του Α) 13 Β) 12 Γ) 7 Δ) 10,5
διαλύματα ο λόγος της τιμής της σταθεράς ισορροπίας Κ ii. Ποια από τις παρακάτω τιμές pH θα διαλέγατε για διά-
προς την τιμή της σταθεράς ιοντισμού Ka του ΗCOOH λυμα CH3COOH 0,01 Μ;
είναι περίπου ίσος με: Α) 13 Β) 3,5 Γ) 1 Δ) 2
Α) 55,5 Β) 1/55,5 Γ) 1 Δ) 18 iii. Το pH ενός διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ 0,01 Μ
στους 25οC μπορεί να έχει τιμή pH ίση με:
8.2. Κατά την προσθήκη H2O σε αραιό υδατικό διάλυμα Α) 4 Β) 7 Γ) 2 Δ) 12
ασθενούς οξέος υπό σταθερή θερμοκρασία, η σταθερά ιο-
ντισμού Κa: 8.10. Ποια από τα ακόλουθα διαγράμματα παριστάνει κα-
Α) αυξάνεται Β) μειώνεται Γ) δε μεταβάλλεται λύτερα τη σχέση μεταξύ Κa και Κb για ζεύγη συζυγών οξέ-
Δ) εξαρτάται από την ποσότητα του νερού που προστίθεται ων - συζυγών βάσεων;
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Κa Κa
A) Β)
8.3. Δίνεται διάλυμα ασθενούς βάσης Β, συγκέντρωσης c
και βαθμού ιοντισμού α (α < 0,1). Ποια από τις παρακάτω
εκφράσεις είναι λανθασμένη; θ=25οC.
Α) [OH] = c Β) Κb = α2·c
Γ) [H3O ] = 10 /(Kb·c)
+ 2 −28
Δ) [OH] = [BH+] Kb Kb

8.4. Δίνεται διάλυμα ασθενούς οξέος ΗA, συγκέντρωσης c Κa Κa

και βαθμού ιοντισμού α < 0,1. Για το διάλυμα αυτό, ποια Γ) Δ)
από τις παρακάτω εκφράσεις δεν είναι σωστή; 10 −14
Α) [H3Ο+] < c Β) Κa = α2·c
Γ) [H3Ο ] < [Α ]
+ 
Δ) [ΗΑ] + [Α] = c
Kb Kb
8.5. Τι από τα παρακάτω ισχύει για τις συγκεντρώσεις των
μορίων και των ιόντων σε διάλυμα HNO2 με α < 0,1; 8.11. Ποιο από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα περιέχει
A) [H3O+] = [NO2] > [HNO2] > [OH] το ισχυρότερο οξύ; θ=25οC.
B) [H3O+] = [NO2] = [HNO2] = [OH] A) CH3COOH 1 M, Ka = 1,8·10−5
Γ) [HNO2] > [H3O+] = [NO2] > [OH] B) CH3COOH 0,1 M, Ka = 1,8·10−5
Δ) [HNO2] > [NO2] > [H3O+] > [OH] Γ) HCOOH, 1 M, pH = 2
Δ) HNO2, 1 Μ, α = 0,02
8.6. Με την αραίωση διαλύματος ΝΗ3, υπό σταθερή θερ-
μοκρασία: 8.12. Η έκφραση της σταθεράς ιοντισμού Κa του ιόντος
i. o βαθμός ιοντισμού της: ΗSO3 είναι:
Α) μειώνεται Β) αυξάνεται Γ) δε μεταβάλλεται [SO32 ]  [H3O  ] [Η2 SO3 ]  [H3O  ]
ii. η σταθερά ιοντισμού της: Α)  Κ a  Β)  Κ a 
[HSO3  ] [HSO3  ]
Α) αυξάνεται Β) δε μεταβάλλεται Γ) μειώνεται
[SO32 ]  [H3O  ] [ΗSO3  ]  [H3O  ]
Γ)  Κ a  Δ)  Κ a 
8.7. Κατά τη συμπύκνωση ενός διαλύματος CH3COOH, με [H2 SO3 ] [H2 SO3 ]
εξάτμιση μέρους του νερού που περιέχει, υπό σταθερή
θερμοκρασία: 8.13. Το HCN είναι ασθενές οξύ με Ka = 4·1010. Ποια από
Α) η [ΟΗ] μειώνεται Β) η [Η3Ο+] μειώνεται τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή για ένα διάλυ-
Γ) το pH μένει σταθερό Δ) ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται μα HCN;
A) Η [H3Ο+] αυξάνεται με την αραίωση
8.8. Αν αναμίξουμε δύο διαλύματα ενός ασθενούς οξέος B) Ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται όσο περισσότερο αραιώ-
ΗΑ ίσων όγκων, ένα με βαθμό ιοντισμού α και ένα άλλο με νεται το διάλυμα
βαθμό ιοντισμού 2α, ο βαθμός ιοντισμού του διαλύματος Γ) Αν το διάλυμα έχει συγκέντρωση 0,1 M o βαθμός ιοντι-
που θα προκύψει θα είναι: σμού του HCN είναι μεγαλύτερος από 0,1
Α) ίσος με 2α Β) ίσος με 3α Δ) Η σταθερά ιοντισμού Ka του HCN μειώνεται με την
Γ) ίσος με 9α Δ) μεταξύ α και 2α αραίωση υπό σταθερή θερμοκρασία

164
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ
8.14. Όταν σε υδατικό διάλυμα οξέος ΗΑ 0,1 Μ όγκου 1 L
προσθέτουμε 9 L νερό, υπό σταθερή θερμοκρασία 25oC,
παρατηρούμε ότι το pH γίνεται ίσο με 3. Με βάση το δεδο-
μένο αυτό συμπεραίνουμε ότι:
A) το ΗΑ είναι ασθενές οξύ, γιατί αν ήταν ισχυρό το pH θα
παρέμενε σταθερό με την αραίωση
B) το οξύ ΗΑ είναι ασθενές οξύ, γιατί αν ήταν ισχυρό το
pH του αραιωμένου διαλύματος θα ήταν ίσο με 2
Γ) το pH με την αραίωση αυξάνεται κατά 1
Δ) η συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ πριν την αραίωση
ήταν 0,01 Μ
8.15. Δίνονται 3 υδατικά διαλύματα ασθενούς οξέος ΗΑ:
∆1 συγκέντρωσης c1 και θερμοκρασίας 25 οC, ∆2 συγκέ-
ντρωσης c2 (c2 > c1) και θερμοκρασίας 25 οC και ∆3 συγκέ-
ντρωσης c3 = c1 και θερμοκρασίας 45 οC.
Ο βαθμός ιοντισμού του οξέος ΗΑ στα παραπάνω διαλύ-
ματα είναι αντίστοιχα α1, α2 και α3 όπου σε κάθε περίπτωση
ο βαθμός ιοντισμού είναι μικρότερος από 0,1.
α) Σε ποιο από τα παραπάνω διαλύματα η σταθερά Κa του
οξέος ΗΑ έχει τη μεγαλύτερη τιμή; Να αιτιολογήσετε την
απάντησή σας.
β) Για τους βαθμούς ιοντισμού ισχύει:
1) α1 < α2 < α3 2) α1 < α3 < α2
3) α2 < α1 < α3 4) α3 < α2 < α1
Να επιλέξετε τη σωστή από τις παραπάνω σχέσεις. Να αι-
τιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
8.16. Ποιο από τα παρακάτω μόρια ή ιόντα διαθέτει μεγα-
λύτερη συγκέντρωση σε διάλυμα H2SO4 0,1 Μ; Το H2SO4
είναι ισχυρό οξύ στον 1o ιοντισμό και ασθενές στο 2o.
Α) Το Η3Ο+ Β) Το HSO4
Γ) Το SO4 2
Δ) Το H2SO4
8.17. Ο Fe(III) σχηματίζει εύκολα εφυδατωμένο ιόν του
τύπου [Fe(H2O)6]3+, που μπορεί να λειτουργήσει ως ασθε-
νές οξύ κατά Brönsted - Lowry. Τα δύο φαινόμενα περι-
γράφονται από τις εξισώσεις που ακολουθούν:
Fe3+ + 6H2O → [Fe(H2O)6]3+   λύματος που θα προκύψει θα είναι 3α.
[Fe(H2O)6]3+ + H2Ο    [Fe(H2O)5(OH)]2+ + H3O+   Η) Αν είναι γνωστό ότι το HCOOH είναι ισχυρότερο οξύ
H ενθαλπία της παραπάνω αντίδρασης έχει τιμή ΔH = +43
kJ·mol–1, ενώ η σταθερά ιοντισμού του [Fe(H2O)6]3+ έχει
τιμή Ka = 6,3·10−3.
Να προβλέψετε το αποτέλεσμα της αύξησης της θερμο-
κρασίας στην τιμή της σταθεράς pKa (= −logKa) καθώς και
στην τιμή της [H3O+] του διαλύματος.
A) Η pKa αυξάνεται, η [H3O+] μειώνεται
B) Η pKa αυξάνεται, η [H3O+] αυξάνεται
Γ) Η pKa μειώνεται, η [H3O+] μειώνεται
Δ) Η pKa μειώνεται, η [H3O+] αυξάνεται
8.18. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως
σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Nα αιτιολογήσετε τις απα-
ντήσεις σας.
Α) Αν αραιώσουμε ένα υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος
ΗΑ με νερό μέχρι να διπλασιαστεί ο όγκος του η [Η3Ο+]
υποδιπλασιάζεται (οι βαθμοί ιοντισμού πριν και μετά την
αραίωση είναι μικρότεροι από 0,1).
Β) Επειδή η αντίδραση ιοντισμού είναι ενδόθερμη, η τιμή
της σταθεράς Ka ενός ασθενούς οξέος μειώνεται με την
αύξηση της θερμοκρασίας.
Γ) Όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Ka
ενός ασθενούς οξέος ΗΑ, τόσο μεγαλύτερη είναι η τιμή της
σταθεράς ιοντισμού Kb της συζυγούς του βάσης A στην
ίδια θερμοκρασία. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Δ) Ο βαθμός ιοντισμού ενός ασθενούς οξέος μειώνεται με
την αύξηση της συγκέντρωσης και αυξάνεται με την αύξη-
ση της θερμοκρασίας.
Ε) Ο βαθμός ιοντισμού διαλύματος HCOOH 0,1 M που
βρίσκεται σε θερμοκρασία 40oC είναι μεγαλύτερος από το
βαθμό ιοντισμού διαλύματος HCOOH 0,2 M που βρίσκεται
σε θερμοκρασία 30oC.
8.19. Να εκτιμήσετε αν οι παρακάτω προτάσεις είναι σω-
στές ή όχι.
Α) Η [Η3Ο+] ενός διαλύματος ισχυρού οξέος είναι πάντα
μεγαλύτερη από τη [Η3Ο+] ενός ασθενούς οξέος
Β) Η [ΟΗ] ενός διαλύματος ισχυρής βάσης είναι πάντα
μεγαλύτερη από τη [ΟΗ] ενός διαλύματος ασθενούς βά-
σης
Γ) Η σταθερά ιοντισμού Κa ενός ασθενούς οξέος ΗΑ, στα
υδατικά του διαλύματα, αυξάνεται με την αύξηση της θερ-
μοκρασίας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Δ) Ο βαθμός ιοντισμού α ασθενούς οξέος ΗΑ, σε αντίθεση
με τη σταθερά ιοντισμού Κa, δεν εξαρτάται από τη συγκέ-
ντρωση c.
E) Με την αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ, υπό
σταθερή θερμοκρασία, η συγκέντρωσή του μειώνεται, αλ-
λά ο βαθμός ιοντισμού του αυξάνεται.
ΣΤ) Αν αραιώσουμε ένα διάλυμα ασθενούς οξέος σε δι-
πλάσιο όγκο, υπό σταθερή θερμοκρασία, τότε ο βαθμός
ιοντισμού του θα τετραπλασιαστεί.
Ζ) Αν αναμίξουμε 2 διαλύματα ενός ασθενούς οξέος ΗΑ
της ίδιας θερμοκρασίας, ένα με βαθμό ιοντισμού α και ένα
άλλο με βαθμό ιοντισμού 2α ο βαθμός ιοντισμού του δια-
από το CH3COOH, τότε στους 25οC θα ισχύει:
pKb(CH3COO) > pKb(HCOO).
Θ) Η [Η3Ο+] κάθε διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέ-
ντρωσης c υπολογίζεται από τη σχέση: [H3O+]2 = Ka·c.
Ι) Ενώσεις με Κa < 10−14 π.χ. η CH3OH πρακτικά δεν ιοντί-
ζονται στα υδατικά τους διαλύματα.
8.20. Να αιτιολογήσετε την ισχύ των δύο παρακάτω προ-
τάσεων, που σχετίζονται με διαλύματα ασθενών μονοπρω-
τικών βάσεων της ίδιας συγκέντρωσης (c) και της ίδιας
θερμοκρασίας. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε προσεγγι-
στικές εκφράσεις.
α) Tο pH του διαλύματος μειώνεται με την αύξηση της
τιμής της σταθεράς pKb της βάσης.
β) Ο βαθμός ιοντισμού της βάσης αυξάνεται καθώς η τιμή
της σταθεράς pKb μειώνεται.
165 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

8.21. Να αντιστοιχήσετε τα διαλύματα με την τιμή pH. β) 10 mL από το Δ1 αραιώνεται με νερό μέχρι τελικού ό-
θ=25οC. γκου 100 mL, οπότε το pH του γίνεται ίσο με 4. Να δείξετε
Διαλύματα pH ότι το ΗΑ είναι ισχυρό οξύ.
Α. KOH 0,01 M 1. 2,7 γ) Επίσης, 10 mL από το Δ2 αραιώνεται με νερό, μέχρι τε-
Β. HNO3 0,01 M 2. 11,3 λικού όγκου V (L), οπότε το pH του γίνεται ίσο με 4. Θεω-
Γ. Ca(OH)2 0,05 M 3. 12 ρώντας το ΗΒ ως ασθενές οξύ και τις κατάλληλες προσεγ-
Δ. NH3 0,2 M 4. 13 γίσεις να δείξετε ότι V = 1 L.
Ε. CH3COOH 0,2 M 5. 2
8.27. Διαλύουμε 0,2 mol του ασθενούς οξέος ΗΑ σε νερό,
ΣΤ. HCl 0,2 M 6. 0,7
οπότε σχηματίζεται διάλυμα Δ1 όγκου 2V στο οποίο ο
βαθμός ιοντισμού του ΗΑ είναι ίσος με α. Επίσης, διαλύ-
8.22. Δίνεται ο πίνακας: ουμε 0,2 mol του ασθενούς οξέος ΗΒ σε νερό, οπότε σχη-
Οξέα Ka Συζυγείς βάσεις Kb ματίζεται διάλυμα Δ2 όγκου V στο οποίο ο βαθμός ιοντι-
HF 10−3 σμού του ΗΒ είναι 0,8α.
CH3COO− 10−9 α) Να συγκρίνετε: i. το pH των διαλυμάτων Δ1 και Δ2 και
HCN 10 −10 ii. την ισχύ των οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) Στο διάλυμα Δ2 προστίθεται νερό όγκου V, οπότε σχη-
ClO− 10−6
ματίζεται διάλυμα Δ3 ίσου όγκου με το διάλυμα Δ1. Να
α) Να συμπληρωθούν τα κενά στον παραπάνω πίνακα. συγκρίνετε: i. το νέο βαθμό ιοντισμού του ΗΒ στο διάλυμα
β) Να κατατάξετε τις συζυγείς βάσεις κατά σειρά αυξανό- Δ3 με το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Δ1 και ii. το
μενης ισχύος. pH του Δ3 με αυτό του Δ1.
Κw = 10−14, θ=25oC. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] γ) i. Σε ποιο από τα δύο διαλύματα Δ1 ή Δ2 πρέπει να προ-
στεθεί ορισμένος όγκος νερού, ώστε τα pH των δύο διαλυ-
8.23. Να αποδείξετε τη σχέση που συνδέει τη σταθερά μάτων να εξισωθούν. ii. Να υπολογιστεί ο όγκος του νερού
ιοντισμού Κa, του ασθενούς οξέος ΗΑ, με τη σταθερά ιο- που πρέπει να προστεθεί συναρτήσει του V.
ντισμού Κb, της συζυγούς βάσης Α, σε υδατικό διάλυμα. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
8.24. Διάλυμα CH3COOH έχει συγκέντρωση c και όγκο V.
Από το διάλυμα εξατμίζεται ποσότητα νερού ώστε ο όγκος 8.28. Nα υπολογιστεί το pH των παρακάτω διαλυμάτων Δ1,
του να υποδεκαπλασιαστεί. Να εξηγήσετε αν θα παρατη- Δ2, Δ3 και Δ4 ασθενών οξέων ή βάσεων.
ρηθεί μεταβολή και τι είδους (αύξηση ή μείωση) στα πα- α) Δ1: CH3COOH 0,05 M.
ρακάτω μεγέθη: α) Στο βαθμό ιοντισμού του οξέος, β) στο β) Δ2: ΗΝΟ2 0,25 Μ, με α = 0,04.
pH του διαλύματος και γ) στα mol των ιόντων ΟΗ−. Μπο- γ) Δ3: ΝΗ3 0,05 M.
ρείτε να χρησιμοποιήσετε προσεγγιστικές εκφράσεις τόσο δ) Δ4: ΗCOOH (Μr = 46) 0,23% w/v.
για το αρχικό όσο και για το συμπυκνωμένο διάλυμα. Η Κa(CH3COOH) = 2·10−5, Κb(NH3) = 2·10−5, Κa(HCOOH) =
θερμοκρασία είναι η ίδια και στα δύο διαλύματα. 2·10−4. Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. θ=25oC.

8.25. α) Σε διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ και με τη θεώρη-
ση των γνωστών προσεγγίσεων να αποδειχθούν οι σχέσεις:
Κa
α και α  10pHpKa
[H3O ]
β) Σε διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΒ παρατηρήθηκε ότι:
[Η3Ο+] = Κa. Να δείξετε ότι το οξύ ιοντίζεται κατά 50%.
8.26. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2 των
οξέων ΗΑ και ΗΒ στους 25οC.
Δ1: ΗΑ συγκέντρωσης c1 με pH = 3.
Δ2: ΗB συγκέντρωσης c2 με pH = 3.
α) Αν είναι γνωστό ότι c2 > c1, να συγκρίνετε:
i. Τους βαθμούς ιοντισμού α1 και α2 των ΗΑ και ΗΒ στα
διαλύματα Δ1 και Δ2.
ii. Την ισχύ των δύο οξέων ΗΑ και ΗΒ.
iii. Την ισχύ των συζυγών τους βάσεων.
iv. Τις συγκεντρώσεις των [Α] και [Β] στα διαλύματα Δ1
και Δ2.
8.29. α) Πόσα g CH3COOH πρέπει να διαλυθούν σε νερό,
ώστε να προκύψει διάλυμα όγκου 200 mL με pH = 3;
β) Πόσα L αέριας ΝΗ3 (μετρημένα σε STP) πρέπει να δια-
λυθούν πλήρως σε νερό, ώστε να σχηματιστεί διάλυμα
όγκου 500 mL στο οποίο η ΝΗ3 να εμφανίζει βαθμό ιοντι-
σμού α = 0,02;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. Κa(CH3COOH) =
2·10−5, Κb(NH3) = 2·10−5. θ=25oC.
8.30. Διάλυμα HF έχει περιεκτικότητα 0,03% w/v.
α) Να εξετάσετε αν ισχύει η προσεγγιστική έκφραση του
νόμου του Ostwald για το διάλυμα αυτό.
β) Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων
καθώς και τη [HF] στην ισορροπία. Η τιμή της σταθεράς
ιοντισμού του HF να θεωρηθεί ίση με 7,5·10−4. Kw = 10−14.
8.31. Σε 500 mL διαλύματος ασθενούς μονοπρωτικής βά-
σης Β (Μr = 45) περιέχονται 4,5 g της βάσης. Αν στο διά-
λυμα αυτό η βάση Β έχει βαθμό ιοντισμού α = 5·10−3, να

166
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ
υπολογιστούν: α) Η συγκέντρωση των ιόντων ΟΗ. β) Το
pH. γ) Η τιμή της σταθεράς Kb της βάσης Β. θ=25οC.
8.32. Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ έχει συγκέντρωση c και
pH = 3. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση (c) του διαλύμα-
τος, καθώς και το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ. Ka(ΗΑ) =
2·10−6. θ=25oC. Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις.
8.33. Δισκίο ασπιρίνης περιέχει 360 mg ακετυλοσαλικυλι-
κού οξέος με τύπο C9H8O4 και Κa = 10−5.
α) Nα υπολογίσετε το pH του διαλύματος που θα προκύψει
με τη διάλυση του δισκίου αυτού σε νερό ώστε να προκύ-
ψει διάλυμα όγκου 20 mL.
β) Να συγκρίνετε το pH του παραπάνω διαλύματος με το
pH του γαστρικού υγρού, το οποίο να θεωρήσετε ότι είναι
διάλυμα HCl συγκέντρωσης 0,01 Μ. Ποιο από τα δύο υγρά
είναι πιο όξινο;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις.
8.34. Διάλυμα ΝΗ3 παρουσιάζει το ίδιο pH με διάλυμα
NaOH 0,001 Μ.
α) Ποια η συγκέντρωση του διαλύματος της ΝΗ3;
β) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 στο ίδιο διάλυμα;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. θ=25oC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες
προσεγγίσεις.
γ) Πόσα mL διαλύματος NΗ3 0,05 Μ περιέχουν τον ίδιο
αριθμό mol ιόντων Η3Ο+ με αυτά που περιέχονται σε 500
mL διαλύματος ΝaOH 10−4 Μ;
8.35. Σε διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 0,02 Μ ο βαθμός
ιοντισμού του ΗΑ είναι ίσος με 0,1. Σε διάλυμα άλλου α-
σθενούς οξέος ΗΒ 0,1 Μ, ο βαθμός ιοντισμού του ΗΒ είναι
ίσος με 0,05. Αν τα δύο διαλύματα βρίσκονται στην ίδια
θερμοκρασία, να καθοριστεί ποιο από τα δύο οξέα είναι
ισχυρότερο. Τα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις
γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC.
8.36. Διάλυμα ΗΝΟ2 έχει συγκέντρωση c και έχει το ίδιο
pH με διάλυμα ΗΝΟ3 0,01 Μ.
α) Αν Κa(ΗΝΟ2) = 5·10−4, να υπολογιστεί η ακριβής τιμή
της συγκέντρωσης c, χωρίς τη θεώρηση προσεγγίσεων.
β) Αν θεωρήσουμε τις γνωστές προσεγγίσεις, ποια τιμή θα
προέκυπτε για την συγκέντρωσή του ΗΝΟ2; Ποιο είναι το
ποσοστό λάθους (%) για τη συγκέντρωση σε σχέση με την
μη προσεγγιστική τιμή;
8.37. Υδατικό διάλυμα C6H5COOH (βενζοϊκό οξύ) 0,02 Μ
και υδατικό διάλυμα οξέος ΗΑ 10−3 Μ έχουν την ίδια τιμή
pH = 3, στους 25οC.
α) Να δείξετε ότι το C6H5COOH είναι ασθενές οξύ, ενώ το
ΗΑ είναι ισχυρό οξύ.
β) Να υπολογίσετε τις τιμές των σταθερών ιοντισμού Ka
και Κb του C6H5COOH και του C6H5COO, αντίστοιχα,.
στους 25οC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
8.38. Πόσα mL Η2Ο πρέπει να προστεθούν σε 50 mL δια-
λύματος ασθενούς οξέος ΗΑ 1 Μ, υπό σταθερή θερμοκρα-
σία, ώστε το pH του διαλύματος να μεταβληθεί κατά 1;
Ka(ΗΑ) = 4·10−6. θ=25oC. Τα δεδομένα του προβλήματος
επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.
8.39. Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ έχει pH = 3. Το διάλυ-
μα αραιώνεται με νερό και σχηματίζεται νέο διάλυμα το
pH του οποίου διαφέρει κατά 1 από το αρχικό.
α) Ποιος ο λόγος των βαθμών ιοντισμού α2/α1 του ΗΑ στα
δύο διαλύματα;
β) Ποιος ο λόγος των όγκων V2/V1 των δύο διαλυμάτων;
Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις.
Για καλούς… λύτες
8.40. Το HCOOH ιοντίζεται σε ποσοστό 2% σε διάλυμά
του συγκέντρωσης 0,5 Μ και όγκου 100 mL. Στο διάλυμα
αυτό προστίθεται ποσότητα νερού και προκύπτει νέο διά-
λυμα με pH = 2,5. Nα υπολογιστεί ο όγκος του νερού που
προστέθηκε. Η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή και ίση
με 25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
8.41. Διάλυμα όγκου 500 mL περιέχει 0,125 mol ενός α-
σθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ. Στο διάλυμα αυτό βρέ-
θηκε ότι pH = 3.
α) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ, καθώς και
τη σταθερά ιοντισμού του.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του
παραπάνω διαλύματος, ώστε ο βαθμός ιοντισμού του οξέος
να διπλασιαστεί;
Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
8.42. Υδατικό διάλυμα Υ1 περιέχει ΝΗ3 σε συγκέντρωση
c. To διάλυμα αυτό έχει pH = 11 και ο βαθμός ιοντισμού
της ΝΗ3 είναι α = 0,01.
α) Να υπολογίσετε την συγκέντρωση c, την σταθερά ιοντι-
σμού (Κb) της ΝΗ3 και τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων
στο διάλυμα Υ1.
β) Σε 200 mL του διαλύματος Υ1 προσθέτουμε επιπλέον
ποσότητα ΝΗ3, χωρίς μεταβολή του όγκου, με αποτέλεσμα
το pH του διαλύματος να μεταβληθεί κατά 0,5. Να υπολο-
γίσετε τον επιπλέον αριθμό mol της ΝΗ3 που προστέθηκαν.
8.43. Αναμειγνύονται 2 διαλύματα ΝΗ3, ένα όγκου 100
mL και συγκέντρωσης 0,9 Μ και ένα άλλο όγκου 700 mL
και συγκέντρωσης 0,1 Μ.
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του τελικού διαλύματος;
β) Με ποια αναλογία όγκων θα έπρεπε να αναμειγνύαμε τα
δύο διαλύματα ΝΗ3, ώστε ο τελικός βαθμός ιοντισμού να
γίνει ίσος με 5·10−3;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. θ=25oC. Ισχύουν οι γνωστές προσεγγί-
σεις.
8.44. Διάλυμα (Δ1) ασθενούς οξέος ΗΑ έχει όγκο 200 mL
και συγκέντρωση 0,25 Μ.
α) Ποιο το pH του διαλύματος;
β) Πόσα L νερού πρέπει να προστεθούν σε όλη την ποσό-
τητα του Δ1, ώστε το ΗΑ να ιοντίζεται σε ποσοστό 4%;
Κa(ΗΑ) = 4·10−5. θ=25οC. Τα δεδομένα του προβλήματος
επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.
167 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
8.45. Ποιος ο μέγιστος και ποιος ο ελάχιστος όγκος αέριας
ΝΗ3 (μετρημένος σε STP) που πρέπει να διαλυθεί πλήρως
σε νερό, ώστε να προκύψει διάλυμα όγκου 500 mL έτσι
ώστε να ισχύει: 10 < pH < 11, στους 25οC;
Κb(ΝΗ3) = 10−5. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις.
8.46. Διάλυμα (Δ1) του ασθενούς οξέος ΗΑ έχει συγκέ-
ντρωση c και pH = α. Διάλυμα (Δ2) του ασθενούς οξέος
ΗΒ έχει συγκέντρωση 10c και έχει pH΄ = α + 1. Με τη θε-
ώρηση των κατάλληλων προσεγγίσεων, να υπολογίσετε την
τιμή του αθροίσματος: pKa(HA) + pKb(Β−). θ=25οC. Κw =
10−14.
8.47. Τα διαλύματα Δ1 και Δ2 είναι διαλύματα των ασθε-
νών οξέων μονοπρωτικών οξέων ΗΑ και ΗΒ:
Διάλυμα Δ1: ΗΑ συγκέντρωσης c (Μ).
Διάλυμα Δ2: ΗB συγκέντρωσης 10c (Μ).
Aν τα δύο διαλύματα έχουν το ίδιο pH, στην ίδια θερμο-
κρασία, να δείξετε ότι pKa(HΒ) − pKa(HΑ) = 1. Να θεω-
ρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
8.48. Διαθέτουμε υδατικό διάλυμα H2S.
α) Να γραφούν οι χημικές εξισώσεις των 2 σταδίων ιοντι-
σμού του Η2S, καθώς και οι εκφράσεις για τις αντίστοιχες
σταθερές ιοντισμού Κa1 και Ka2.
β) Να αποδείξετε τη σχέση Κa1·Ka2 = Κa, όπου Κa η ολική
σταθερά ιοντισμού του H2S που δίνεται από τη σχέση:
[H O  ]2 [S2 ]
Ka  3
[H2S]
γ) Αν ο 2ος ιοντισμός του Η2S θεωρηθεί αμελητέος και Κa1
= 10−7, ποιο το pH ενός διαλύματος H2S 0,1 Μ;
8.49. Υδατικό διάλυμα CH3NH2 έχει συγκέντρωση c και
pH = 12. Να υπολογίσετε:
α) Την τιμή του λόγου [CH3NH2]/[CH3NH3+].
β) Τη συγκέντρωση c του διαλύματος, καθώς και το βαθμό
ιοντισμού της CH3NH2.
Για τη λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνω-
στές προσεγγίσεις. Kb(CH3NH2) = 4·10−4. θ=25οC.
8.50. Η ασπιρίνη είναι ασθενές οργανικό μονοπρωτικό οξύ
(ΗΑ) που φέρει την εμπειρική ονομασία ακετυλοσαλικυλι-
κό οξύ. Ποσότητα του οξέος αυτου μάζας 1,8 g διαλύεται
πλήρως σε νερό και σχηματίζεται διάλυμα (Δ1) όγκου 100
mL. Στο διάλυμα Δ1 ισχύει [H3O+] = 3·10−3 M και σε αυτό
το ακετυλοσαλικυλικό οξύ έχει βαθμό ιοντισμού α = 0,03.
α) Να υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού Ka του ακετυλο-
σαλικυλικού οξέος καθώς και η σχετική μοριακή του μάζα.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε όλο το διά-
λυμα (Δ1), ώστε να προκύψει νέο διάλυμα (Δ2) με pH = 3;
Τα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές
προσεγγίσεις. θ=25οC.
168
Για δυνατούς… λύτες
8.51. Διάλυμα ΝΗ3 0,1 Μ έχει όγκο 100 mL.
α) Ποιο το pH του διαλύματος; Ποιος ο βαθμός ιοντισμού
της ΝΗ3;
β) Ποιος όγκος αέριας ΝΗ3 (μετρημένος σε STP) πρέπει να
προστεθεί σε όλη την ποσότητα του παραπάνω διαλύματος,
χωρίς μεταβολή του όγκου, ώστε ο βαθμός ιοντισμού να
υποδιπλασιαστεί;
γ) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί σε όλη την πο-
σότητα του αρχικού διαλύματος, ώστε ο βαθμός ιοντισμού
της ΝΗ3 να διπλασιαστεί;
Για την NH3, Kb = 10−5. Τα δεδομένα του προβλήματος
επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα
έχουν θερμοκρασία θ=25οC.
8.52. Διάλυμα HCl 0,1 M έχει όγκο 1 L. Στο διάλυμα αυτό
διαλύεται ποσότητα μεταλλικού Zn, που αντιδρά σύμφωνα
με την εξίσωση:
Zn(s)  + 2HCl(aq)  → ZnCl2(aq)  +  H2(g) 
Προκύπτει έτσι διάλυμα όγκου 1 L με pH = x. Επίσης,
διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέντρωσης 0,1 Μ παρου-
σιάζει pH΄ = x + 1.
α) Ποιο το pH του διαλύματος του ΗΑ;
β) Ποιο το pH του διαλύματος HCl μετά την διάλυση της
ποσότητας Zn;
γ) Ποια η μάζα (σε g) του μεταλλικού Zn που προσθέσαμε;
Για το διάλυμα του ΗΑ να θεωρηθεί η κατάλληλη προσέγ-
γιση. Ka(ΗΑ) = 10−5.
8.53. Διάλυμα ΝΗ3 (∆1) έχει όγκο 200 mL και pΗ = 11.
α) Σε 100 mL του διαλύματος ∆1 προστίθεται νερό μέχρι να
προκύψει διάλυμα (∆2) δεκαπλάσιου όγκου. Να υπολογίσε-
τε το λόγο α2/α1, όπου α2 και α1 ο βαθμός ιοντισμού της
αμμωνίας στα διαλύματα ∆2 και ∆1, αντίστοιχα.
β) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί στα άλλα 100
mL του διαλύματος Δ1, ώστε το pH του να μεταβληθεί κα-
τά 0,5;
Τα αριθμητικά δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις
γνωστές προσεγγίσεις. Kb(NH3) = 10−5. Όλα τα διαλύματα
βρίσκονται σε θ=25oC, όπου Kw = 10−14.
8.54. Διαθέτουμε 2 διαλύματα HCOOH, ένα με pH = 2 και
ένα άλλο με pH = 3.
α) Nα υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις του HCOOH στα
δύο διαλύματα.
β) Να υπολογιστούν οι βαθμοί ιοντισμού του HCOOH στα
δύο διαλύματα.
γ) Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε τα δύο
διαλύματα, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 2,5;
Για το HCOOH: Κa = 10−4. Σε όλες τις περιπτώσεις να θεω-
ρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ
8.55. Διαθέτουμε δύο διαλύματα Δ1 και Δ2 των ασθενών
οξέων HA και ΗΒ, στους 25oC.
Δ1: ΗΑ 0,04 Μ, α = 0,25.
Δ2: ΗΒ 0,05 Μ, α = 0,2.
α) Να υπολογιστούν τα pH των διαλυμάτων Δ1 και Δ2.
β) Να υπολογιστούν οι σταθερές Κa των δύο οξέων ΗΑ και
ΗΒ και να συγκριθεί η ισχύς τους.
γ) Πόσα mL Η2Ο πρέπει να προστεθούν σε 60 mL του δια-
λύματος Δ2, ώστε να εξισωθούν οι βαθμοί ιοντισμού των
διαλυμάτων Δ1 και Δ2;
8.56. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα, ένα διάλυμα ΗCl
0,1 Μ και ένα άλλο H2SO4. Αν είναι γνωστό ότι τα δύο
διαλύματα εμφανίζουν το ίδιο pH, ποια η συγκέντρωση του
διαλύματος του H2SO4;
Δίνεται ότι το H2SO4 είναι ισχυρό στον πρώτο ιοντισμό
του, ενώ στο δεύτερο ασθενές με Κa2 = 1,3·10−2.
8.57. Διάλυμα ∆1 όγκου 50 mL προέκυψε από τη διάλυση
0,005 mol ΝaOH σε νερό. Διάλυμα ∆2 όγκου 100 mL προ-
έκυψε από τη διάλυση 0,01 mol ΝΗ3 σε νερό.
Να υπολογίσετε:
α) Το pH των διαλυμάτων ∆1 και ∆2.
β) Το βαθμό ιοντισμού της ΝΗ3 στο διάλυμα ∆2.
γ) Τον όγκο του νερού που πρέπει να προστεθεί σε ένα από
τα παραπάνω διαλύματα, ώστε το pH του να γίνει ίσο με το
pH του άλλου διαλύματος.
Κb(NH3) = 10−5. Kw = 10−14. θ=25oC. Τα δεδομένα του
προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.
8.58. Ποσότητα μεταλλικού Na προστίθεται προσεκτικά σε
νερό, οπότε το μέταλλο αντιδρά πλήρως, σύμφωνα με την
εξίσωση: 2Νa  + 2H2O → 2NaOH  +  H2.
Παρατηρείται η απελευθέρωση 112 mL Η2 (μετρημένα σε
STP), ενώ το τελικό διάλυμα Δ1 έχει όγκο 10 L.
α) Ποια ποσότητα Na (σε g) χρησιμοποιήθηκε για την πα-
ρασκευή του Δ1;
β) Ποιο το pH του διαλύματος Δ1;
γ) Πόσα mL διαλύματος ασθενούς βάσης Β συγκέντρωσης 1
Μ πρέπει να αραιωθούν με νερό, ώστε να προκύψουν 10 L
διαλύματος Δ2 με pH ίσο με αυτό του διαλύματος Δ1;
Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις. Κb(Β) = 10−4. Kw = 10−14.
θ=25οC.
8.59. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα ∆1 και ∆2, τα
οποία έχουν την ίδια συγκέντρωση.
Το ∆1 περιέχει HCl και έχει pH = 1. Το ∆2 περιέχει το α-
σθενές οξύ ΗΑ και έχει pH = 3.
Να υπολογίσετε:
α) Tη συγκέντρωση των δύο διαλυμάτων.
β) Tη σταθερά ιοντισμού Κa του οξέος ΗΑ.
γ) Tον όγκο του νερού που πρέπει να προστεθεί σε 50 mL
του Δ2, ώστε ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να διπλασιαστεί.
Να γίνουν οι προσεγγίσεις που επιτρέπονται από τα αριθ-
μητικά δεδομένα του προβλήματος. θ=25οC. Κw = 10−14.
8.60. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα ∆1 και ∆2 για τα
οποία είναι γνωστά τα εξής:
∆1: CH3COOH 1 M, pH = 2,5, V1 = 50 mL.
∆2: HCOOH 1 M, α2 = 0,01, V2 = 50 mL.
α) i. Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού α1 του CH3COOH
στο διάλυμα Δ1, καθώς και το pH του Δ2. ii. Ποιο από τα
δύο οξέα είναι ισχυρότερο;
β) Σε ποιο από τα δύο διαλύματα Δ1 ή Δ2 πρέπει να προ-
σθέσουμε κατάλληλη ποσότητα νερού, ώστε το pH του να
γίνει ίσο με το pH του άλλου διαλύματος; Να υπολογίσετε
τον όγκο του νερού που πρέπει να προσθέσουμε.
γ) Σε ποιο από τα δύο διαλύματα Δ1 ή Δ2 πρέπει να προ-
σθέσουμε κατάλληλη ποσότητα νερού, ώστε οι βαθμοί
ιοντισμού των δύο οξέων να εξισωθούν; Να υπολογίσετε
τον όγκο του νερού που πρέπει να προσθέσουμε.
Να ληφθούν υπόψη οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25oC.
8.61. Διάλυμα (Δ1) περιέχει ΝΗ3 σε συγκέντρωση c. Σε 10
mL του διαλύματος αυτού προσθέτουμε νερό και προκύ-
πτει διάλυμα Δ2 όγκου 200 mL με pH = 11 στο οποίο ο
βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 είναι ίσος με 0,02.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς ιοντισμού Kb
καθώς και τη συγκέντρωση c της ΝΗ3 στο διάλυμα Δ1.
β) Πόσα mL Η2Ο πρέπει να προσθέσουμε σε άλλα 10 mL
του διαλύματος Δ1 ώστε ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 να
γίνει ίσος με 0,01;
γ) Πόσα L Η2Ο να προσθέσουμε σε άλλα 100 mL του δια-
λύματος Δ1 ώστε στο διάλυμα που θα προκύψει να ισχύει:
[ΝΗ4+] = 5·10−4 Μ;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw =
10−14.
8.62. Υδατικό διάλυμα ∆1 όγκου 4 L περιέχει 0,2 mol ΝΗ3
και έχει pH = 11. Άλλο υδατικό διάλυμα Δ2 όγκου επίσης 4
L περιέχει την ασθενή βάση Β και παρουσιάζει τον ίδιο
βαθμό ιοντισμού με αυτόν της ΝΗ3 στο Δ1.
α) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού της ΝΗ3 στο διάλυ-
μα ∆1 και τη σταθερά ιοντισμού Kb της ΝΗ3.
β) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση της Β στο Δ2.
γ) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί σε ένα από τα
δύο διαλύματα, ώστε τα pH των δύο διαλυμάτων να εξισω-
θούν;
Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25oC, όπου Κw = 10−14. Κb(Β) =
10−5. Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις.
8.63. Διάλυμα ΝΗ3 έχει συγκέντρωση c και pH = 11.
α) Να υπολογιστούν: i. η τιμή της c και ii. οι συγκεντρώ-
σεις όλων των ιόντων στο διάλυμα.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 50 mL του
παραπάνω διαλύματος, ώστε ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3
να διπλασιαστεί;
γ) Πόσα L αέριας ΝΗ3 (μετρημένα σε STP) πρέπει να δια-
λυθούν επιπλέον σε 2 L του αρχικού διαλύματος, χωρίς
μεταβολή όγκου του διαλύματος, ώστε να μεταβληθεί το
pH του διαλύματος κατά 0,5;
Για την απλούστευση των υπολογισμών να θεωρήσετε τις
κατάλληλες προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα είναι στους
25οC, όπου Κb(NH3) = 10−5 και Kw = 10−14.
169 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

8.64. Διαθέτουμε τα διαλύματα Δ1 και Δ2 των ασθενών
οξέων ΗΑ και ΗΒ, όγκου 100 mL το καθένα.
Διάλυμα Δ1: ΗΑ 0,1 Μ στο οποίο το οξύ ΗΑ ιοντίζεται σε
ποσοστό 4%.
Διάλυμα Δ2: ΗΒ 0,2 M στο οποίο το οξύ ΗΒ ιοντίζεται σε
ποσοστό 1%.
α) Να συγκρίνετε την ισχύ των οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα
Δ2, ώστε να αποκτήσει pH = 3;
γ) Σε ποιο από τα δύο διαλύματα Δ1 ή Δ2 πρέπει να προ-
σθέσουμε νερό, ώστε να γίνει εξίσωση των ποσοστών ιο-
ντισμού των δύο οξέων; Να υπολογιστεί ο όγκος αυτός του
νερού.
Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC.
8.65. Διάλυμα (∆1) όγκου 600 mL περιέχει 13,8 g κορε-
σμένου μονοκαρβοξυλικού οξέος (RCOOH, όπου R =
CνΗ2ν+1−, ν ≥ 0). Ο βαθμός ιοντισμού του οξέος στο διάλυ-
μα είναι α = 0,02 και το διάλυμα έχει pH = 2.
α) Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Κa του οξέος
RCOOH.
β) Να προσδιορίσετε το συντακτικό τύπο του οξέος
RCOOH.
γ) Σε άλλο διάλυμα Δ2 περιέχεται ένα ασθενές οξύ ΗΑ σε
συγκέντρωση 0,1 Μ και παρουσιάζει τον ίδιο βαθμό ιοντι-
σμού με το RCOOH στο διάλυμα Δ1. Να συγκρίνετε την
ισχύ των δύο οξέων RCOOH και ΗΑ. Nα αιτιολογήσετε
την απάντησή σας.
Για τη λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνω-
στές προσεγγίσεις. θ=25oC.

8.66. Για τα διαλύματα Δ1, Δ2, Δ3 και Δ4 γνωρίζουμε δεδομένα που σχετίζονται με τη διαλυμένη ουσία (ΗΑ, ΗΒ, ΗΓ, ΗΔ: α-
σθενή οξέα, στήλη Ι), τη θερμοκρασία τους (στήλη ΙΙ), το βαθμό ιοντισμού α των διαλυμένων οξέων (στήλη ΙΙΙ) και τη συγκέ-
ντρωσή τους (στήλη ΙV).
I ΙΙ ΙΙΙ ΙV
Δ1 ΗΑ 25οC 0,01 2c
Δ2 HB 25οC 0,02 2c
Δ3 HΓ 35οC 0,01 c
Δ4 ΗΔ 15 C
ο
0,01 8c

α) Με βάση τα δεδομένα αυτά: i. Να ταξινομήσετε τα οξέα ΗΑ, ΗΒ, ΗΓ και ΗΔ κατά σειρά αυξανόμενης ισχύος. Να θεωρήστε
ότι οι ιοντισμοί όλων των οξέων είναι ενδόθερμα φαινόμενα. ii. Να ταξινομήσετε τα διαλύματα Δ1, Δ2, Δ3 και Δ4 κατά σειρά
αυξανόμενης τιμής pH.
β) Μετρήσαμε τo pH του Δ2 και το βρήκαμε ίσο με 2,4 ([Η3Ο+] = 4·10-3 Μ). Με βάση και το δεδομένο αυτό να υπολογίσετε τις
τιμές των σταθερών ιοντισμού των οξέων ΗΑ και ΗΒ, καθώς και τις συγκεντρώσεις όλων των διαλυμάτων Δ1, Δ2, Δ3 και Δ4.
γ) i. Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 50 mL του διαλύματος Δ1, υπό σταθερή θερμοκρασία, ώστε ο βαθμός ιοντι-
σμού του ΗΑ να γίνει ίσος με 0,02; ii. Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 50 mL του διαλύματος Δ2, υπό σταθερή
θερμοκρασία, ώστε το pH του να γίνει ίσο με αυτό του διαλύματος Δ1;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις.

170
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

Χημεία και… τέρατα: «Οργανικές βάσεις σε… πτώματα και φάρμακα!»

Πολλές ασθενείς βάσεις είναι οργανικές ενώσεις και ανήκουν στην κατηγορία των πρωτοταγών αμινών, που διαθέτουν την –ΝΗ2
(αμινοομάδα) σαν χαρακτηριστική ομάδα. Οι περισσότερες αμίνες έχουν μικρό σχετικά μοριακό βάρος και έχουν δυσάρεστη ο-
σμή «ψαρίλας». Παράγονται μαζί με την ΝΗ3 κατά την αναερόβια (απουσία δηλαδή Ο2) αποσύνθεση νεκρών οργανισμών, φυτι-
κών ή ζωικών, όπως για παράδειγμα η Η2Ν(CH2)4NH2, που είναι γνωστή σαν πουτρεσκίνη και η Η2Ν(CH2)5NH2, που είναι γνω-
στή ως καδαβερίνη.

Επίσης, πολλά φάρμακα, όπως η κινίνη, η καφεΐνη και η αμφεταμίνη ανήκουν στην κατηγορία των αμινών. Όπως και οι άλλες
αμίνες είναι ασθενείς βάσεις, που πρωτονιώνονται εύκολα μετά από κατεργασία με κάποιο οξύ. Με HCl για παράδειγμα παρέχουν
το άλας ΑΗ+Cl (υδροχλωρικό άλας της αμίνης):

Τα άλατα που σχηματίζονται είναι, γενικά, πιο σταθερά, λιγότερο πτητικά και πιο διαλυτά στο νερό και για το λόγο αυτό οι πε-
ρισσότερες αμίνες που έχουν φαρμακευτική δράση φέρονται στο εμπόριο με τη μορφή των αλάτων τους.

171 
 ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 8
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 13 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x13 = 52 μονάδες).

1. Ουσία Β δρα στο νερό ως ασθενής βάση κατά Brönsted B) η βάση Β είναι ασθενής, γιατί αν ήταν ισχυρή το pH του
- Lowry. Η έκφραση της σταθεράς ιοντισμού Kb για τη αραιωμένου διαλύματος θα ήταν ίσο με 12
βάση Β είναι: Γ) με την αραίωση το pH μειώνεται κατά 1
[HB]  [OH  ] [B  ] [OH ] Δ) η [ΟΗ] πριν την αραίωση ήταν 0,1 Μ
Α) K b  Β) K b 
[B  ] [BOH] 8. Διάλυμα ΗCΟΟΗ έχει pH ίσο με 2,5 και όγκο 1 L. Το
 
[HB ]  [OH ] [B]  [H2 O] διάλυμα αραιώνεται με την προσθήκη 9 L νερού. Το pH
Γ) K b  Δ) K b  του αραιωμένου διαλύματος μπορεί να είναι ίσο με:
[B] [HB  ] [OH ] Α) 2 Β) 3,5 Γ) 3 Δ) 7
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
2. Η σταθερά ιοντισμού Κa του ασθενούς οξέος ΗF σε α- 9. 0,25 mol ασθενούς οξέος ΗΑ διαλύονται σε
ραιό υδατικό διάλυμα αυξάνει με νερό και σχηματίζεται διάλυμα όγκου 250 mL
Α) την αύξηση της θερμοκρασίας στο οποίο ισχύει: [H3O+] = 0,2 M στους 25οC.
Β) τη μείωση της θερμοκρασίας Με βάση τα δεδομένα αυτά προκύπτει ότι η σταθερά ιοντι-
Γ) την προσθήκη ΝaF σμού Κa του ΗΑ έχει τιμή ίση με:
Δ) την προσθήκη HCl [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] A) 0,05 B) 0,04 Γ) 6,25·10−2 Δ) 0,2

3. Σε υδατικό διάλυμα ΝΗ3 όγκου V1 με βαθμό ιοντισμού 10. Ποια από τις παρακάτω προτάσεις ισχύει όταν υδατικό
α1 προσθέτουμε νερό σε σταθερή θερμοκρασία, μέχρι ο διάλυμα ασθενούς ηλεκτρολύτη (οξέος ή βάσης) αραιωθεί
τελικός όγκος του διαλύματος να γίνει 4V1. Θεωρώντας τις με νερό, σε σταθερή θερμοκρασία;
κατάλληλες προσεγγίσεις, ο βαθμός ιοντισμού α2 της ΝΗ3 Α) H σταθερά Kw του νερού μειώνεται αν έχουμε ισχυρή ή
στο αραιωμένο διάλυμα είναι: ασθενή βάση και αυξάνεται αν έχουμε ισχυρό ή ασθενές
Α) α2 = 2α1 Β) α2 = 4α1 Γ) α2 = α1 Δ) α2 = 0,5α1 οξύ
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Β) Η [ Η3Ο+] στο διάλυμα αυξάνεται
4. Όταν υδατικό διάλυμα ΝΗ3 αραιωθεί με την προσθήκη Γ) Η σταθερά ιοντισμού του ηλεκτρολύτη μειώνεται
νερού υπό σταθερή θερμοκρασία: Δ) Ο βαθμός ιοντισμού του ηλεκτρολύτη αυξάνεται
Α) η [ΟΗ─] μειώνεται με το pH αυξάνεται
Β) η [ΟΗ─] αυξάνεται με το pH μειώνεται 11. Το νιτρώδες οξύ (HNO2) είναι ένα ασθενές οξύ με Ka =
Γ) η [ΟΗ─] μειώνεται και ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται 4·10−4. Τι από τα παρακάτω ισχύει για ένα διάλυμα HNO2
Δ) η [ΝΗ3] μειώνεται και η σταθερά ιοντισμού αυξάνεται 0,25 Μ στους 25οC;
Α) pH = 2
5. Ποιο από τα παρακάτω διαλύματα οξέων που έχουν την Β) [ΝΟ2] = 0,25 Μ
ίδια συγκέντρωση και βρίσκονται σε θερμοκρασία 25οC Γ) Το ΗΝΟ2 ιοντίζεται σε ποσοστό 1%
έχει τη μικρότερη τιμή pH; Δίνονται οι αντίστοιχες σταθε- Δ) Δεν ισχύουν οι προσεγγιστικές εκφράσεις
ρές ιοντισμού των οξέων.
Α) HCOOH με Ka = 210−4 12. To σεληνικό οξύ, Η2SeO4, είναι ένα διπρωτικό οξύ που
Β) CH3COOH με Ka = 210−5 στα υδατικά του διαλύματα συμπεριφέρεται ως ισχυρό στον
Γ) ClCH2COOH με Ka = 1,510−3 πρώτο ιοντισμό του και ως ασθενές στον δεύτερο. Σε ένα
διάλυμα Η2SeO4 0,01 Μ η [Η3Ο+] είναι ίση με 0,016 Μ. Με
Δ) Cl2CHCOOH με Ka = 510−2 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
βάση τa δεδομένα αυτά προκύπτει ότι:
6. Σε ποιο από τα επόμενα διαλύματα το HCOOH παρου- Α) pH = 2 Β) [HSeO4] = 0,01 M
σιάζει το μεγαλύτερο βαθμό ιοντισμού; Να αιτιολογήσετε Γ) [SeO4 ] = 6·10 M
2 −3
Δ) [SeO42] = 0,016 Μ
την επιλογή σας.
Α) HCOOH 0,1 M στους 40οC 13. Ποιο από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα πρέπει να
B) HCOOH 0,3 M στους 20οC προσθέσουμε σε όγκο V υδατικού διαλύματος της ασθε-
Γ) HCOOH 0,2 M στους 20οC νούς βάσης Β 0,1 Μ ώστε να αυξηθεί η τιμή του pH:
Δ) HCOOH 0,1 M στους 30οC Α) Διάλυμα Β 0,1 Μ όγκου V
Β) Διάλυμα Β 0,3 Μ όγκου V
7. Όταν σε υδατικό διάλυμα βάσης Β 0,1 Μ όγκου 1 L Γ) Διάλυμα ΗCl 0,1 Μ όγκου V
προσθέτουμε 9 L νερό, υπό σταθερή θερμοκρασία 25oC, Δ) Διάλυμα CΗ3CΟOH 0,1 Μ όγκου V [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
παρατηρούμε ότι το pH γίνεται ίσο με 11. Με βάση το δε-
δομένο αυτό συμπεραίνουμε ότι:
A) η βάση Β είναι ασθενής, γιατί αν ήταν ισχυρή το pH θα
παρέμενε σταθερό με την αραίωση
172
14. Να αιτιολογήσετε την ισχύ της πρότασης που ακολουθεί:
Με την προσθήκη νερού σε υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ και σε σταθερή θερμοκρασία, τόσο ο βαθμός ιοντισμού του
ασθενούς οξέος ΗΑ, όσο και η συγκέντρωση των ιόντων ΟΗ– του διαλύματος αυξάνονται. 4 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

15. Δίνεται η ισορροπία: CH3COOH  +  CN   CH3COO  +  HCN.

α) Ποια από τα μόρια και ιόντα που συμμετέχουν στην ισορροπία αυτή συμπεριφέρονται ως οξέα και ποια ως βάσεις κατά
Brönsted - Lowry;
β) Να προβλέψετε προς ποια κατεύθυνση ευνοείται η παραπάνω ισορροπία, αν η Ka του CH3COOH έχει τιμή 10−5 και η Ka του
HCN έχει τιμή 10−10. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Οι σταθερές ιοντισμού αναφέρονται στην ίδια θερμοκρασία και σε
υδατικά διαλύματα. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 4 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

16. Διάλυμα μονοπρωτικού οξέος ΗΑ έχει όγκο 100 mL και pH = 2. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε νερό και ο όγκος του γίνε-
ται 10 L ενώ το pH = 3.
Διάλυμα ενός άλλου μονοπρωτικού οξέος ΗΒ έχει όγκο 100 mL και pH = 2. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε νερό και ο όγκος
του γίνεται 10 L ενώ το pH = 4.
Να δείξετε ότι το ΗΑ είναι ασθενές οξύ, ενώ το ΗΒ ισχυρό. 4 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

173 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

17. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2 των ασθενών οξέων ΗΑ και ΗΒ στους 25οC.
Δ1: ΗΑ συγκέντρωσης c, pH = 3.
Δ2: ΗB συγκέντρωσης c, pH = 2.
Θεωρώντας τις κατάλληλες προσεγγίσεις, να συγκρίνετε:
α) Tους βαθμούς ιοντισμού α1 και α2 των ΗΑ και ΗΒ στα Δ1 και Δ2.
β) Tην ισχύ των δύο οξέων ΗΑ και ΗΒ.
γ) Tην ισχύ των συζυγών τους βάσεων.
δ) Τις συγκεντρώσεις των [Α] και [Β] στα διαλύματα Δ1 και Δ2.
Σε όλες τις περιπτώσεις να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. 8 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
174
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ ΟΞΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΣΕΩΝ

18. Διαθέτουμε δύο διαλύματα Δ1 και Δ2 των ασθενών βάσεων CH3NH2 και NH3, όγκου 100 mL το καθένα.
Διάλυμα Δ1: CH3NH2 1 Μ στο οποίο η CH3NH2 ιοντίζεται σε ποσοστό 1%.
Διάλυμα Δ2: NH3 0,05 M στο οποίο η NH3 ιοντίζεται σε ποσοστό 2%.
α) Να συγκρίνετε την ισχύ των βάσεων CH3NH2 και NH3.
β) Σε ποιο από τα δύο διαλύματα, Δ1 ή Δ2 πρέπει να προσθέσουμε νερό, ώστε να γίνει pH = 11,5; Ποιος ο όγκος του νερού που
πρέπει να προστεθεί;
γ) Σε ποιο από τα δύο διαλύματα Δ1 ή Δ2 πρέπει να προσθέσουμε νερό, ώστε να γίνει εξίσωση των ποσοστών ιοντισμού των δύο
βάσεων; Να υπολογιστεί ο όγκος αυτός του νερού.
Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC. 14 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

175 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

19. Υδατικό διάλυμα (∆1) όγκου 600 mL περιέχει 13,5 g κορεσμένης αμίνης του τύπου RΝH2, όπου R = CνΗ2ν+1, ν ≥ 1). Ο βαθ-
μός ιοντισμού της αμίνης είναι α = 0,02 και το διάλυμα έχει pH = 12.
α) Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Κb της RΝH2.
β) Να προσδιορίσετε το συντακτικό τύπο της αμίνης RΝH2.
γ) Σε άλλο διάλυμα Δ2 περιέχεται μονοπρωτική βάση Β σε συγκέντρωση 0,1 Μ και παρουσιάζει τον ίδιο βαθμό ιοντισμού με
την αμίνη στο διάλυμα Δ1. Να συγκρίνετε την ισχύ των δύο βάσεων RΝH2 και Β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Για τη λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25oC. Σχετικές ατομικές μάζες, C:12, H:1,
N:14.
14 μονάδες
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

176

Ο υπολογισμός του pH γίνεται
μέσω της εξίσωσης υδρόλυσης
και για το σκοπό αυτό θα πρέ-
πει να δίνεται ή η σταθερά Kb
για το ανιόν ή (συνηθέστερα) η
σταθερά Ka για το αντίστοιχο
συζυγές οξύ, οπότε η σταθερά
ιοντισμού Kb του ανιόντος θα
υπολογίζεται από τη γνωστή
σχέση: Κa·Kb = 10−14.
               9 
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Διαλύματα αλάτων που παρουσιάζουν ουδέτερο pH
Τα υδατικά διαλύματα ενός άλατος που προέρχεται από την εξουδετέρωση ισχυρού
οξέος με ισχυρή βάση, όπως π.χ. το NaCl, το CaCl2 κτλ., παρουσιάζουν ουδέτερο pH.
Στην περίπτωση αυτή λαμβάνει χώρα μόνο η διάσταση του άλατος στα ιόντα του, δη-
λαδή, δε συμβαίνει αντίδραση των ιόντων του άλατος με το Η2Ο. Τα ιόντα Η3Ο+ και
ΟΗ που υπάρχουν στο διάλυμα, προέρχονται αποκλειστικά από τον ιοντισμό του νε-
ρού και επομένως ισχύει:
[Η3Ο+] = [ΟΗ] = 10−7,  pH = 7 (25oC) 
Εφόσον το pH υδατικού διαλύματος του παραπάνω τύπου άλατος είναι ουδέτερο, δε
μεταβάλλεται με την προσθήκη νερού υπό σταθερή θερμοκρασία (αραίωση).
2. Διαλύματα αλάτων που παρουσιάζουν βασικό pH
Τα υδατικά διαλύματα ενός άλατος τα ιόντα του οποίου προέρχονται από ασθενές οξύ
και ισχυρή βάση, όπως π.χ. το CH3COONa, το NaCN κτλ. παρουσιάζουν βασικό pH.
Στην περίπτωση αυτή έχουμε αρχικά την διάσταση του άλατος στα ιόντα του και στη
συνέχεια την υδρόλυση του ανιόντος, που λειτουργεί ως ασθενής βάση:
CH3COONa  →  CH3COO   +  Na+ 
CH3COO─  +  H2O     CH3COOH  +  OH 
Με γνωστή τη σταθερά Kb του ανιόντος καταστρώνουμε τον πίνακα της ιοντικής ι-
σορροπίας κατά τα γνωστά, θεωρώντας συνήθως αμελητέα τα ιόντα Η3Ο+ και ΟΗ,
που προέρχονται από τον ιοντισμό του νερού).
Παρατηρούμε ότι το pH του διαλύματος ενός τέτοιου άλατος θα είναι βασικό (pH > 7).
Εφαρμογή 1
Διαθέτουμε διάλυμα HCOONa συγκέντρωσης 1 Μ. Να υπολογιστεί το pH του καθώς και
ο βαθμός ιοντισμού (υδρόλυσης) του ιόντος HCOO−. Για το HCOOH, Κa = 10−4. Nα
θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC, όπου Κw = 10−14.
HCOONa  →  HCOO  +  Na+ 
1Μ 1Μ 1Μ
177 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Από τα δύο ιόντα του άλατος, το HCOO− προέρχεται από το ασθενές οξύ HCOOH και
υδρολύεται, σύμφωνα με την εξίσωση:

mol/L HCOO    +   H2O      HCOOH  +  OΗ 

Ιοντική ισορροπία 1–x x x

Υπολογίζουμε τη σταθερά ιοντισμού, Κb, του ιόντος HCOO−:

Kw 10 14
K b (HCOO  )   4
 10 10
K a (HCOOH) 10
Θεωρώντας την προσέγγιση: 1 − x  1 Μ, έχουμε:
x2
10 10  ,  x  [OH ]  10 5  M,  pOH  5,  pH  14  5  9
1
O βαθμός υδρόλυσης του ιόντος HCOO− υπολογίζεται από τη σχέση:
x 10 5
α   10 5
c 1

3. Διαλύματα αλάτων που παρουσιάζουν όξινο pH

Τα υδατικά διαλύματα ενός άλατος που προέρχεται από την εξουδετέρωση ισχυρού οξέ-
ος με ασθενή βάση, όπως π.χ. το ΝH4Cl, το CH3NH3Cl κτλ. παρουσιάζουν όξινο pH.
Αρχικά, έχουμε τη διάσταση του άλατος στα ιόντα του και στη συνέχεια την αντίδραση
του κατιόντος με το νερό, που λειτουργεί ως ασθενές οξύ:

CH3NH3Cl   →  CH3NH3+    +      Cl 
CH3NH3+  +  H2O     CH3NH2   +  H3O+ 

Με γνωστή τη σταθερά ιοντισμού Ka του κατιόντος CH3NH3+ καταστρώνουμε τον πίνα-

κα της ιοντικής ισορροπίας και υπολογίζουμε το pH κατά τα γνωστά.

Παρατηρούμε ότι το pH του διαλύματος ενός τέτοιου άλατος είναι όξινο (pH < 7).

Εφαρμογή 2

Διαθέτουμε υδατικό διάλυμα ΝH4Cl 1 Μ. Να υπολογιστεί το pH του καθώς και ο βαθμός

ιοντισμού (υδρόλυσης) του ιόντος NH4+. Για την ΝΗ3, Κb = 10−5. θ=25οC, όπου Κw =
10−14. Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις.

To άλας διίστανται με βάση την εξίσωση:

NH4Cl   →  NH4+     +    Cl      
1Μ 1Μ 1Μ

Από τα δύο ιόντα του άλατος το NH4+ προέρχεται από ασθενή βάση και υδρολύεται,
σύμφωνα με την εξίσωση:

mol/L NH4+      +  H2O       ΝH3    +    Η3Ο+ 

Ιοντική ισορροπία 1–x x x

178
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
Ο ακριβής υπολογισμός του
pH στην περίπτωση αυτή είναι
μαθηματικά δυσχερής. Kαι
αυτό γιατί τα περισσότερα
από τα ιόντα Η3Ο+ και ΟΗ−
που σχηματίζονται από τις δύο
αντιδράσεις υδρόλυσης αντι-
δρούν μεταξύ τους παράγο-
ντας νερό. Πάντως, στην πε-
ρίπτωση αυτή απαιτούνται
τόσο η Kb του ανιόντος, όσο
και Ka του κατιόντος.
Kw 10 14
K a (NH4  )   5
 10 9
K b (NH3 ) 10
Θεωρώντας την προσέγγιση: 1 – x  1 Μ, έχουμε:
x2
109  ,  x  [H3O ]  104 ,5  M,  pH  4 ,5
1
O βαθμός υδρόλυσης του ιόντος NH4+ υπολογίζεται από τη σχέση:
x 10 4 ,5
α   10 4 ,5
c 1
4. Διαλύματα αλάτων από ασθενή οξέα και ασθενείς βάσεις
Πρόκειται για διαλύματα αλάτων, που προέρχονται από ασθενές οξύ και από ασθενή
βάση, όπως π.χ. το CH3COOΝH4, το NH4CN, το ΝΗ4F κτλ. Αρχικά έχουμε τη διάσταση
του άλατος στα ιόντα του και στη συνέχεια την αντίδραση και των δύο ιόντων του με το
νερό (υδρόλυση):
CH3COONH4  →  CH3COO    +   NH4+ 
CH3COO   +  H2O   CH3COOH  +  OH 
NH4+  +  H2O   NH3  +  H3O+ 
H περιοχή pH εξαρτάται από τη σχετική ισχύ των δύο ιόντων ως ηλεκτρολύτες. Αν το
ανιόν CH3COO είναι πιο ισχυρή σαν βάση από ότι το κατιόν ΝΗ4+ σαν οξύ, δηλαδή αν
Κb(CH3COO) > Ka(ΝΗ4+), η πρώτη από τις παραπάνω ισορροπίες θα πηγαίνει περισσό-
τερο προς τα δεξιά από ότι η δεύτερη με αποτέλεσμα, [ΟΗ] > [Η3Ο+] και άρα pH > 7.
Σε αντίθετη περίπτωση (Κb < Ka) θα ισχύει: [Η3Ο+] > [ΟΗ−] και συνεπώς pH < 7. Στην
περίπτωση που η σχετική ισχύς είναι ίδια (Κb = Ka), θα ισχύει pH = 7.
Στην παραπάνω περίπτωση ισχύει: Κb(CH3COO) = Ka(NH4+) = 5·10−10 και επομένως
το διάλυμα του CH3COOΝH4 εμφανίζεται ουδέτερο.
Επίσης, για τα ιόντα του άλατος NH4F ισχύει: Κa(NH4+) > Kb(F) και επομένως τα υδα-
τικά του διαλύματα θα εμφανίζονται όξινα. Αντίθετα, στην περίπτωση, όμως, του
ΝH4CN ισχύει: Κa(NH4+) < Kb(CN) και επομένως τα υδατικά του διαλύματα θα εμφα-
νίζονται βασικά. Π.χ. διάλυμα ΝH4CN συγκέντρωσης 10−4 Μ έχει pH = 9,3.
5. Περίπτωση όξινων αλάτων
Ας θεωρήσουμε διάλυμα του άλατος NaHCO3. Με τη διάσταση του άλατος προκύπτουν
τα ιόντα Νa+ και HCO3−. Το ιόν Νa+ δεν υδρολύεται. Το ιόν, όμως, HCO3− δρα αμφολυ-
τικά, καθώς με την επίδραση Η2Ο μπορεί να λειτουργήσει και ως οξύ και ως βάση:
ΝaHCO3  →  Na+  +  HCO3 
HCO3   +   H2O     H2CO3  +  OH,  Kb(HCO3) 
HCO3  +  H2O     CO32  +  H3O+,   Ka2(H2CO3) 
179 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Στην πρώτη από τις δύο παραπάνω ισορροπίες το ιόν ΗCO3− λειτουργεί ως βάση και η
σταθερά ισορροπίας Κb, δίνεται από τη σχέση:

[H2 CO 3 ] [OH ] Kw
Kb  

[HCO 3 ] K a 1 (H2 CO 3 )

Στη δεύτερη ισορροπία το ιόν ΗCO3− λειτουργεί ως οξύ και η σταθερά ισορροπίας αντι-
στοιχεί στο 2ο ιοντισμό του ανθρακικού οξέος, H2CO3:

[CO 3 2 ]  [H3 O  ]
Ka   K a2 (H2 CO 3 )
[HCO 3  ]

Γενικά, ένα τέτοιο διάλυμα παρουσιάζει βασικό pH, αν Κb(HCO3−) > Ka(HCO3−), όξινο
αν Κb(HCO3−) < Ka(HCO3−) και ουδέτερο αν Κb(HCO3−) = Ka(HCO3−).

Εφαρμογή 3

Αν είναι γνωστό ότι για το υδρόθειο (Η2S), Κa1 = 10−7 και Κa2 = 10−13, να εκτιμήσετε αν
ένα διάλυμα NaHS 0,1 Μ είναι όξινο, ουδέτερο ή βασικό.
Kw 10 14 NaHS → Na+ + HS−
K b (HS  )    10 7 , K a (HS  )  K a2 (H2 S)  10 13 HS− + H2O H2S + OH−
K a 1 (H2 S) 10 7
HS + H2O
− S2− + H3O+
Επειδή, Κb > Ka, το διάλυμα θα είναι βασικό.

6. Υδρόλυση εφυδατωμένων ιόντων

Εφυδατωμένα (σύμπλοκα) ιόντα του τύπου [Μ(Η2Ο)x]ψ+ μπορούν να υδρολυθούν, σύμ-

φωνα με την εξίσωση,

[Μ(Η2Ο)x]ψ+  +  Η2Ο      [Μ(Η2Ο)x−1(ΟΗ)](ψ–1)+  +  H3O+ 

κατά την οποία δρουν ως ασθενή οξέα κατά Brönsted - Lowry. Π.χ.:

[Fe(Η2Ο)6]3+ + Η2Ο     [Fe(Η2Ο)5(ΟΗ)]2+ + H3O+ , Κa = 9·10−4

7. Αντίδραση εξουδετέρωσης

Η αντίδραση ενός οξέος με μία βάση είναι η πιο σημαντική αντίδραση μεταξύ ηλεκτρο-
λυτών. Λέγεται εξουδετέρωση είναι μονόδρομη και μπορεί να περιγραφεί με το εξής
σχήμα:

οξύ + βάση → άλας + Η2Ο

Έστω π.χ. ότι αναμιγνύουμε διάλυμα υδροχλωρικού οξέος (HCl) με διάλυμα υδροξειδί-
ου του νατρίου (NaOH). Στο πρώτο διάλυμα, λόγω πλήρους ιοντισμού, υπάρχουν ιόντα
Η3Ο+ και Cl, ενώ στο δεύτερο τα ιόντα Na+ και ΟΗ. Η ποσοτική (πλήρης) αντίδραση,
που γίνεται μπορεί να περιγραφεί από τη χημική αντίδραση:

HCl   +  NaOH  →  NaCl  +  H2O 

180
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

Επειδή η αντίδραση της εξουδετέρωσης είναι μεταξύ ιόντων, παριστάνεται καλύτερα

με την εξής εξίσωση:

H3O+   +    Cl   +  Na+    +   OH   →    Na+  +   Cl   +  2H2O 

HCl NaOH NaCl

Στην παραπάνω εξίσωση, τα ιόντα Νa+ και Cl δεν παίρνουν στην πραγματικότητα μέ-
ρος, οπότε η εξίσωση εξουδετέρωσης μπορεί να απλουστευθεί ως εξής:

H3O+   +  OH →  2H2O 

Όταν ένα από τα αντιδρώντα (οξύ ή βάση) είναι ασθενές, το παριστάνουμε με τη μο-
ριακή του μορφή, π.χ. η εξίσωση της αντίδρασης εξουδετέρωσης του οξικού οξέος (α-
σθενές οξύ) από το NaOH έχει τη μορφή:

CH3COOH   +   OH  →  CH3COO    +   H2O 

Στα προβλήματα, για να φανεί ο σχηματισμός του άλατος, θα γράφουμε την εξίσωση
εξουδετέρωσης με την (πλήρη) μορφή και όχι με τη μορφή ιόντων:

CH3COOH   +   NaOH  →  CH3COONa   +   H2O 

Κατά την εξουδετέρωση μιας ασθενούς βάσης π.χ. της αμμωνίας από το HCl, το
H2SO4 κτλ. δεν προκύπτει νερό:

ΝΗ3  +  ΗCl  →  NH4Cl                    2ΝΗ3  +  H2SΟ4  →  (ΝΗ4)2SO4 
 
Στην εξουδετέρωση της αμμω- Επίσης, για την περίπτωση της εξουδετέρωσης ενός ασθενούς οξέος από μία ασθενή
νίας δεν εμφανίζεται στο δεύτε-
ρο μέλος Η2Ο! βάση έχουμε, π.χ.:

ΝΗ3  +  CH3COOΗ  →  CH3COONH4 

Τέλος, για τις περιπτώσεις εξουδετέρωσης πολυπρωτικών οξέων ή πολυπρωτικών βά-

σεων έχουμε π.χ. τις εξισώσεις:

2ΝaOH  +  H2S  →  Na2S  +  2H2O           Ca(OH)2  +  2HCl  →  CaCl2  +  2H2O 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Ανάμειξη διαλύματος ισχυρού οξέος με διάλυμα ισχυρής βάσης

Έστω π.χ. η περίπτωση της αντίδρασης του HCl με το NaOH, που μπορεί να περιγραφεί
από την εξίσωση:

HCl   +  NaOH  →  NaCl  +  H2O 

Για τον υπολογισμό του pH του διαλύματος που προκύπτει με την εξουδετέρωση ισχυ-
ρού οξέος από την ισχυρή βάση, ακολουθούμε συνήθως τα εξής βήματα:

181 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

1) Υπολογίζουμε την αρχική ποσότητα (σε mol) του οξέος (no) πριν την αντίδραση.
2) Υπολογίζουμε την αρχική ποσότητα (σε mol) της βάσης (nβ) πριν την αντίδραση.
3) Με βάση την εξίσωση της εξουδετέρωσης, κάνουμε τους στοιχειομετρικούς υπολο-
γισμούς στην εξίσωση της αντίδραση της εξουδετέρωσης.
4) Διαπιστώνουμε αν υπάρχει περίσσεια οξέος ή βάσης ή αν έχουν καταναλωθεί και τα
δύο αντιδρώντα. Έτσι, για την εξουδετέρωση ισχυρού μονοπρωτικού οξέος με ισχυ-
ρή μονοπρωτική βάση, διακρίνουμε τις εξής 3 περιπτώσεις:

 Αν no = nβ, έχουν καταναλωθεί πλήρως και τα δύο αντιδρώντα (δεν υπάρχει περίσ-
σεια οξέος ή βάσης). Καθώς κανένα από τα ιόντα Νa+ και Cl δεν αντιδρά με το νερό
(δηλαδή, δεν υδρολύεται), τα ιόντα Η3Ο+ και ΟΗ– προέρχονται μόνο από τον ιοντι-
σμό του νερού, οπότε το διάλυμα που προκύπτει είναι ουδέτερο και επομένως θα ι-
σχύει: [Η3Ο+] = [ΟΗ] = 10−7, pH = 7 στους 25oC.
 Αν no > nβ, τότε υπάρχει περίσσεια οξέος και το pH που θα προκύψει θα ανήκει στην
όξινη περιοχή (pH < 7). To pH στην περίπτωση αυτή καθορίζεται από την περίσσεια
οξέος. Υπολογίζουμε την συγκέντρωση των Η3Ο+ από τον ιοντισμό της περίσσειας
του οξέος και στη συνέχεια, με βάση το συνολικό όγκο του διαλύματος, υπολογίζου-
με το pH.
 Αν no < nβ, υπάρχει περίσσεια βάσης και το pH θα είναι βασικό. Υπολογίζουμε τη
συγκέντρωση των ΟΗ από τη διάσταση της περίσσειας της βάσης και στη συνέχεια
και με βάση το συνολικό όγκο του διαλύματος υπολογίζουμε το pOH και τελικά το
pH.

Εφαρμογή 4

Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος που προκύπτει με την ανάμιξη 200 mL διαλύματος

Ca(OH)2 0,2 M με 200 mL διαλύματος HCl 0,2 Μ. θ=25οC.

Υπολογίζουμε τις αρχικές ποσότητες της βάσης και του οξέος.

Ca(OH)2: n1 = 0,2∙0,2 = 0,04 mol 
HCl: n1 = 0,2∙0,2 = 0,04 mol 

mol  Ca(OH)2   +   2HCl   →  CaCl2   +   2H2O    Προσοχή στους στοιχειομε-

Αρχικά 0,04 0,04 τρικούς υπολογισμούς!
Μεταβολές − 0,02 − 0,04 0,02
Τελικά 0,02 ‒ 0,02

Τελικά, απομένει η περίσσεια του Ca(OH)2 σε συγκέντρωση 0,02/0,4 = 0,05 M και το

CaCl2 σε συγκέντρωση 0,02/0,4 = 0,05 M. Καθώς κανένα από τα ιόντα της διάστασης
του CaCl2 δεν υδρολύεται, το pH του τελικού διαλύματος θα καθοριστεί από τη διάστα-
ση του Ca(OH)2:

Ca(OH)2    →   Ca2+   +   2OH
0,05 Μ 0,1 Μ
 

[ΟΗ−] = 0,1 Μ, pOH = 1, pH = 14 − 1 = 13 
182
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

2. Περίπτωση δύο οξέων που εξουδετερώνονται από την ίδια βάση

Αν έχουμε μίγμα δύο ή περισσότερων ισχυρών οξέων που εξουδετερώνεται με μία ι-

σχυρή βάση, γράφουμε τις δύο αντιδράσεις εξουδετέρωσης ξεχωριστά και εκτελούμε
τους στοιχειομετρικούς υπολογισμούς. Η ποσότητα της βάσης χρησιμοποιείται για την
εξουδετέρωση ενός από τα δύο οξέα και όποια ποσότητα της βάσης περισσεύει χρησι-
μοποιείται για το άλλο οξύ. Ας δούμε την εφαρμογή που ακολουθεί.

Εφαρμογή 5

Αναμιγνύουμε τρία διαλύματα, ένα διάλυμα Ca(OH)2 0,01 M όγκου 200 mL, ένα άλλο
διάλυμα ΝaOH 0,01 Μ όγκου 400 mL και ένα τρίτο διάλυμα ΗCl 0,0225 Μ όγκου 400
mL και προκύπτει διάλυμα όγκου 1 L. Ποιο το pH του τελικού διαλύματος;

200 mL 400 mL 400 mL

Ca(OH)2 NaOH HCl

+ 0,01 M + 0,0225 M 1L
0,01 M

Υπολογίζουμε αρχικά τις ποσότητες των δύο βάσεων και του οξέος στα διαλύματά
τους:
Ca(OH)2: n1 = 0,01∙0,2 = 2∙10−3 mol 
NaOH: n2 = 0,01∙0,4 = 4∙10−3 mol 
HCl: n3 = 0,0225∙0,4 = 9∙10−3 mol 

Προσοχή στους στοιχειομετρι- mol  Ca(OH)2     +     2HCl   →   CaCl2   +   2H2O   

κούς υπολογισμούς!
Αρχικά 2·10−3 9·10−3
Μεταβολές −2·10−3 − 4·10−3 2·10−3
− 5·10−3 2·10−3

mol    ΝaOH     +      HCl   →    ΝaCl     +    H2O   

−3
Αρχικά 4·10 5·10−3
Μεταβολές −4·10−3 − 4·10−3 4·10−3
Τελικά ‒ 10−3 4·10−3

Τα δύο άλατα δεν υδρολύονται και άρα δεν συμμετέχουν στη διαμόρφωση της τιμής
του pH, το οποίο καθορίζεται μόνο από την συγκέντρωση της περίσσειας του HCl.

HCl  +  H2O   →     Cl  +  H3O+
10−3 Μ 10−3 Μ 10−3 Μ

pH = −log[H3O+] = −log10−3 = 3 
 

Aν ένα από τα δύο οξέα είναι ασθενές, πρώτα εκτελούμε τους στοιχειομετρικούς υπολο-
γισμούς με το ισχυρό οξύ και στη συνέχεια με το ασθενές.

183 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

3. Πλήρης εξουδετέρωση ασθενούς οξέος ΗΑ από ισχυρή βάση (ή ισχυρού οξέος

από ασθενή βάση)

Στην παράγραφο αυτή θα δούμε τον τρόπο υπολογισμού του pH ενός διαλύματος που
προκύπτει με την (πλήρη) εξουδετέρωση διαλύματος ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση.
Έστω π.χ. η αντίδραση: Για να γίνει πλήρης εξουδετέ-
ρωση ενός ασθενούς μονο-
πρωτικού οξέος (π.χ. του
mol CH3COΟΗ   +   ΝaOΗ  →   CH3COONa   + Η2Ο  CH3COOH) από μία ισχυρή
Αρχικά noξ nβασ μονοπρωτική βάση (π.χ.
Μεταβολές ‒ noξ ‒ noξ noξ NaOH) θα πρέπει να ισχύει η
σχέση: noξ = nβασ
Τελικά ‒ ‒ noξ = nβασ

Το pH στην περίπτωση αυτή θα καθοριστεί από τη συγκέντρωση τους άλατος που σχη-
ματίστηκε. Γράφουμε την εξίσωση διάστασης του άλατος (CH3COONa) και υπολογί-
ζουμε τη συγκέντρωσή του c. Τέλος, για τους υπολογισμούς και κάνουμε το γνωστό
πινακάκι με βάση την εξίσωση ιοντισμού της συζυγούς βάσης:
Kw
CH3COO  +   H2O       CH3COOH  +  OH  Kb =
Ka
Ισορροπία c–x x x

Με ανάλογο τρόπο προκύπτει το pH μετά την πλήρη εξουδετέρωση ενός ισχυρού οξέος
(π.χ. HCl) από μία ασθενή βάση (π.χ. ΝΗ3).

Σημείωση: Η περίπτωση που έχουμε περίσσεια του ασθενούς οξέος ή της ασθενούς βά-
σης θα αντιμετωπιστεί στις επόμενες ενότητες.

Εφαρμογή 6

100 mL διαλύματος ΝΗ3 0,2 M αναμιγνύονται με 100 mL διαλύματος ΗCl 0,2 Μ και προ-
κύπτει διάλυμα όγκου 200 mL. Ποιο το pH στους 25oC; Δίνεται η σταθερά ιοντισμού
Kb(NH3) = 10−5. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΝΗ3: n = 0,2∙0,1 = 0,02 mol 
HCl: n = 0,2∙0,1 = 0,02 mol 
 

mol     NH3    +    HCl   →   NH4Cl 
Αρχικά 0,02 0,02 ‒
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
Τελικά ‒ ‒ 0,02

Τελικά απομένει μόνο NH4Cl σε συγκέντρωση: 0,02/0,2 = 0,1 Μ. Με τη διάσταση του

άλατος προκύπτουν: [ΝΗ4+] = 0,1 Μ και [Cl−] = 0,1 M. To ιόν ΝΗ4+ υδρολύεται σύμ-
φωνα με την εξίσωση:

ΝH4+  +   H2O        ΝH3   +   Η3Ο+ 
Ισορροπία 0,1 – x x x

184
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

Kw 10 14
Ka (NH4  )   5  10 9
Kb (NH3 ) 10

Θεωρώντας την προσέγγιση: 0,1 − x  0,1 M, έχουμε:

x2
10 9  ,   x  [H3 O  ]  10 5  M,  pH  5.
0,1

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ, ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2 περιέχουν, αντίστοιχα, το ασθενές οξύ ΗΑ

και το ασθενές οξύ ΗΒ, σε ίσες συγκεντρώσεις.
α) Αν το διάλυμα Δ1 έχει το μεγαλύτερο pH, ποιο από τα δύο οξέα είναι ισχυρότε-
ρο;
β) Αν διαθέτουμε ίσους όγκους από τα παραπάνω διαλύματα, ποιο διάλυμα χρειά-
ζεται μεγαλύτερη ποσότητα NaOH για να εξουδετερωθεί;
γ) Από τα δύο διαλύματα εξουδετέρωσης, ποιο εμφανίζει το μεγαλύτερο pH;
Να υποθέσουμε ότι η προσθήκη NaOH δε μετέβαλε τον όγκο των διαλυμάτων. Σε
όλες τις περιπτώσεις η θερμοκρασία είναι η ίδια.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Το διάλυμα με το μεγαλύτερο pH (διάλυμα ΗΑ) έχει τη μικρότερη [Η3Ο+], οπότε
θα είναι το λιγότερο όξινο. Επειδή τα διαλύματα έχουν την ίδια συγκέντρωση το ΗΑ
θα ιοντίζεται σε μικρότερο βαθμό και επομένως θα είναι το πιο ασθενές.

Μπορούμε να το δείξουμε και αλγεβρικά ως εξής:

mol/L HA   +   H2O        H3O+   +   A 

Ιοντική ισορροπία c–x x x

[H3O ]12
Ka (HA) 
c  [H3O ]1  

[H3O ]22
Με ανάλογο τρόπο:  Ka (HB)   
c  [H3O ]2

Επειδή pH1 > pH2, θα ισχύουν οι σχέσεις:

[Η3Ο+]1 < [Η3Ο+]2, c − [Η3Ο+]1 > c − [Η3Ο+]2 
 

Τελικά, προκύπτει:  K a (HB)  K a (HA )

Επομένως, το ΗΑ είναι ασθενέστερο του ΗΒ.

β) Η αντίδραση της εξουδετέρωσης είναι μονόδρομη αντίδραση, είτε το οξύ είναι ισχυ-
ρό, είτε ασθενές. Τα διαλύματα των δύο οξέων έχουν την ίδια συγκέντρωση και τον ίδιο
όγκο και άρα περιέχουν την ίδια ποσότητα (σε mol) οξέος. Από τη στοιχειομετρία βλέ-
πουμε ότι απαιτούν και την ίδια ποσότητα σε mol ΝaOH για πλήρη αντίδραση:

185 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΗΑ   +  ΝaOH   →  NaA   +   H2O 
x mol x mol x mol

ΗB   +  ΝaOH   →   NaB   +   H2O 
x mol x mol x mol

γ) Τα διαλύματα που προκύπτουν μετά τις εξουδετερώσεις περιέχουν τα άλατα NaA και
ΝaB σε ίσες συγκεντρώσεις. Από τα ιόντα των δύο αλάτων υδρολύονται τα ιόντα Α και
Β:
Α    +   Η2Ο     ΗΑ   +   ΟΗ  Kw
K b (A  ) 
Β    +   Η2Ο      ΗΒ   +   ΟΗ  K a (HA )

Από τις δύο σταθερές ιοντισμού Κb(Α–) και Κb(Β–) μεγαλύτερη τιμή έχει η Κb(Α), καθώς
το αντίστοιχο οξύ ΗΑ είναι πιο ασθενές. Επομένως, το διάλυμα εξουδετέρωσης του ΗΑ
θα έχει μεγαλύτερο pH (πιο βασικό).

2. Όλα τα διαλύματα των ουσιών της πρώτης στήλης του πίνακα που ακολουθεί έ-
χουν τις ίδιες συγκεντρώσεις. Να αντιστοιχήσετε το κάθε διάλυμα της στήλης αυτής
με την τιμή του pH της δεύτερης στήλης. Για το CH3COOH, Ka = 10−5 και για την
ΝΗ3, Κb = 10−5. Nα αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. Όλα τα διαλύματα έχουν
θ=25oC.
Α. CH3COONH4 1. 1
Β. HCl 2. 11
Γ. NH4Cl 3. 7 ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Δ. NaOH 4. 4,5 Α-3, Β-1, Γ-4, Δ-5, Ε-
Ε. CH3COONa 5. 13 7, Ζ-2, Η-6
Ζ. NH3 6. 3
Η. CH3COOH 7. 9,5

ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στο διάλυμα του άλατος

Το διάλυμα HCl (ισχυρό οξύ) είναι το πιο όξινο απ’ όλα και, επομένως, θα εμφανίζει το CH3COONH4 υπάρχουν τα
μικρότερο pH (= 1). Επίσης, το διάλυμα NaOH (ισχυρή βάση) είναι το πιο βασικό απ’ ιόντα CH3COO και NH4+, τα
οποία υδρολύονται (και τα
όλα και επομένως θα εμφανίζει το μεγαλύτερο pH (= 13). Από τα δεδομένα αυτά προ- δύο), εφ’ όσον προέρχονται
κύπτει ότι η συγκέντρωση των δύο αυτών ισχυρών ηλεκτρολυτών θα είναι 0,1 Μ. από ασθενείς ηλεκτρολύτες
(από το CH3COOH και από
Για το διάλυμα του CH3COONH4 έχουμε τα εξής: την ΝΗ3, αντίστοιχα.

CH3COONH4  →  CH3COO    +   NH4+ 
NH4+   +  H2O      NH3    +  H3O+ 
CH3COO    +   H2O     CH3COOH  +  OH 

Επειδή: Κa (CH3COOH) = Kb(NH3) = 10−5, θα ισχύει:

Κb (CH3COO) = Ka (NH4+) = 10−9 

Επομένως το διάλυμα CH3COONH4 θα είναι ουδέτερο (pH = 7, 25oC).

186
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

Τα διαλύματα του ασθενούς οξέος CH3COOH και του άλατος ΝΗ4Cl εμφανίζονται ό-
ξινα:
CH3COOH  +  H2O     CH3COO  +  H3O+ 
 

NH4Cl  →  NH4+   +  Cl 
NH4+   +  H2O      NH3    +  H3O+ 

Καθώς ισχύει Κa(CH3COOH) > Ka(NH4+), το διάλυμα του CH3COOH θα είναι περισ-
σότερο όξινο από το διάλυμα του NH4Cl και, άρα, θα έχει το μικρότερο pH.

Με ανάλογο τρόπο συμπεραίνουμε και ότι το διάλυμα του CH3COONa έχει μικρότερο
pH (λιγότερο βασικό) από το διάλυμα της ΝΗ3.

3. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε ένα διάλυμα HCl (Δ1) με pH = 2

και ένα διάλυμα NaOH (Δ2) με pH = 13, ώστε το pH του τελικού διαλύματος (Δ3)
να είναι ίσο με 12; Κw = 10−14. Για όλα τα διαλύματα θ=25οC.

ΛΥΣΗ
Διάλυμα Δ1: pH = −log[Η3Ο+] = 2, [Η3Ο+] = 10−2 M.

HCl    +   H2O  →  Cl   +   H3O+ 
10−2 M 10−2 M

Διάλυμα Δ2: pH = −log[Η3Ο+] = 13, [Η3Ο+] = 10−13 M, [ΟΗ] = 10−1 Μ.

NaOH    →  Na+   +  OH 
10−1 M 10−1 M

Όταν σε ένα πρόβλημα μας ζη- O αριθμός των mol είναι, αντίστοιχα: no = 10−2·V1 και nβ = 10−1·V2 (όπου V1 και V2
τάνε την αναλογία όγκων με την οι όγκοι των δύο διαλυμάτων). Για να είναι το τελικό διάλυμα Δ3 βασικό (pH = 12) θα
οποία πρέπει να αναμίξουμε δύο
διαλύματα, συμβολίζουμε με V1
πρέπει να έχουμε περίσσεια βάσης, οπότε αντιδρά όλη η ποσότητα του HCl. Με βάση
και V2 τους όγκους των διαλυ- τα δεδομένα αυτά «οργανώνουμε» το εξής πινακάκι:
μάτων και ζητάμε το V1/V2.
mol HCl           +          NaOH    →      NaCl     +     H2O 
Aρχικά 10−2 V1 10−1 V2
Μεταβολές − 10−2 V1 − 10−2 V1
Τελικά − 10−1 V2 − 10−2 V1

10 1  V1  10 2  V2
Η συγκέντρωση της περίσσειας του NaOH είναι: C π 
V1  V2
και επομένως η συγκέντρωση της περίσσειας των [ΟΗ] θα είναι επίσης Cπ. Η συγκέ-
ντρωση, όμως, αυτή προκύπτει και από το pH του τελικού διαλύματος: pH = 12, pOH
= 2, Cπ = 0,01 M:

10 1  V1  10 2  V2
Cπ 
V1  V2
V1 2
Με επεξεργασία της παραπάνω σχέσης προκύπτει: 
V2 9
187 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. 0,3 g άλατος ΚΑ (Μr = 150) διαλύονται πλήρως σε νερό και προκύπτει διάλυμα
όγκου 100 mL. Ποιο το pH του διαλύματος αυτού; Για το ασθενές οξύ ΗΑ, Ka =
2·10−5. Kw=10−14. θ=25οC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του διαλύματος του ΚΑ:

0,3 n 0,002 mol
n(KΑ) = = 0,002 mol,  c    0,02 M.  
150 V 0,1 L
ΚΑ   →    Κ+     +    Α 
0,02 M 0,02 M

mol/L     Α–     +     H2O        ΗΑ     +    OH 

Ισορροπία 0,02 – x ≈ 0,02 Μ x x

Kw 10 14
Kb    5  10 10
Ka (HA) 2  10 5

Θεωρούμε την προσέγγιση: 0,02 – x ≈ 0,02 Μ:

[HA ]  [OH ] x2
Kb  
  5  10 10
[A ] 0 ,02
Τελικά: [ΟΗ] = x = 10−5,5, pOH = 5,5, pH = 8,5.

5. 0,2 mol οξέος ΗΑ διαλύονται σε νερό και προκύπτουν 200 mL διαλύματος (Δ1) με
pH = 2.
α) Να εξετάστε αν το ΗΑ είναι ισχυρό ή ασθενές.
β) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Δ1, καθώς και την τιμή
της σταθεράς ιοντισμού Κa του ΗΑ.
γ) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 προσθέτουμε 0,2 mol στερεού NaOH, χωρίς μεταβο-
λή όγκου και προκύπτει διάλυμα (Δ2) όγκου 200 mL. Ποιο το pH του;
θ=25οC. Kw = 10−14. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Διάλυμα Δ1: c = 0,2/0,2 = 1 Μ. Αν το ΗΑ ήταν ισχυρό η [Η3Ο+] θα ήταν 1 Μ (πλήρης
ιοντισμός) και όχι 102 (pH = 2, [Η3Ο+] = 102 Μ). Άρα το ΗΑ είναι ασθενές οξύ.

β) mol/L     ΗΑ   +   H2O        Α     +    H3O+ 

Ισορροπία 1–x≈1 x x

[Η3Ο+] = α∙c = 102, α = 0,01 

Με βάση την προσεγγιστική έκφραση του νόμου του Ostwald προκύπτει:

Κa = α2∙c = 104 

γ) Με την προσθήκη 0,2 mol NaOH έχουμε την αντίδραση:

188
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

mol  ΗΑ   +    NaOΗ   →  NaΑ   +   Η2Ο 
Αρχικά 0,2 0,2
Μεταβολές – 0,2 – 0,2 0,2
Τελικά − − 0,2

Το ΝaΑ διίσταται σε Νa+ και Α, σε συγκεντρώσεις 0,2/0,2 = 1 Μ (0,1 L ο όγκος του
διαλύματος). Η υδρόλυση του Α– δίνει:

mol/L     Α   +    H2O          HΑ   +     OH 

Ισορροπία 1–x≈x x x

Kb(Α) = 1014/104 = 10−10 
Επομένως:
10 x2
10  , x  [OH ]  10  5 , pH  9
1
6. Διαθέτουμε δύο διαλύματα, ένα διάλυμα HCl 0,1 Μ και ένα άλλο διάλυμα α-
σθενούς βάσης Β 0,1 Μ. Με την ανάμιξη ορισμένων ποσοτήτων από τα διαλύματα
αυτά παρατηρούμε πλήρη εξουδετέρωση. Ποιο το pH του διαλύματος εξουδετέ-
ρωσης;
Για τη βάση Β: Κb(Β) = 5·10−5. θ=25oC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγί-
σεις.

ΛΥΣΗ
Για να έχουμε πλήρη εξουδετέρωση θα πρέπει να ισχύει:

co∙Vo = cβ∙Vβ     0,1∙Vo = 0,1∙Vβ    Vo = Vβ = V 

mol       B        +       HCl      →        BHCl 
Αρχικά 0,1·V 0,1·V
Μεταβολές – 0,1 V – 0,1·V 0,1·V
Τελικά – – 0,1·V

Τελικά προκύπτει διάλυμα ΒΗCl συγκέντρωσης:

0,1 V
c  0,05 M.
2 V

Το Cl δεν υδρολύεται. Γιατί; Το BH+ αντιδρά με το νερό, καθώς προέρχεται από την ασθενή βάση Β:

mol/L ΒH+   +   H2O        Β    +    Η3Ο+ 

Ισορροπία 0,05 – y  0,05 y y

Θεωρώντας την προσέγγιση: 0,05 − y ≈ 0,05 M:

10 14 [H3O ]2
Κa(ΒΗ+)  =   =  ,  [Η3Ο+] = 10−5,5, pH = 5,5 
5  10 5 0,05

189 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

7. Σε 1 L διαλύματος ασθενούς μονοπρωτικού οξέος περιέχεται 1 mol οξέος ΗΑ.

α) Αν Κa(ΗΑ) = 10−6, να υπολογιστεί η βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο παραπάνω
διάλυμα.
β) Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε 1 mol KOH, χωρίς να μεταβληθούν ο όγκος και
οι συνθήκες του διαλύματος. Να βρεθεί το pH του νέου διαλύματος. Να θεωρήσετε
τις κατάλληλες προσεγγίσεις. Kw=10−14. θ=25οC. [EΞΕΤΑΣΕΙΣ]

ΛΥΣΗ
α) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του ασθενούς μονοπρωτικού οξέος ΗΑ και ελέγχουμε
την ορθότητα της προσεγγιστικής έκφρασης του νόμου του Ostwald:

n 1 mol K 10 6
c   1 M , a   10 6  0,01
V 1 L c c
Επομένως: Ka = α2∙c,  10−6 = α2∙1,  α = 10−3

β) Η βάση που προστίθεται εξουδετερώνει πλήρως το οξύ ΗΑ:

mol   ΗΑ      +     KOΗ    →     KΑ   +   Η2Ο 
Αρχικά 1 1
Μεταβολές –1 –1 1
Τελικά – – 1

Από τα ιόντα του τo A– προέρχεται από ασθενές οξύ και υδρολύεται, σύμφωνα με την εξίσωση:

mol/L    Α    +   H2O          HΑ    +    OH 

Ισορροπία 1–x x x

Kb(Α) = 10−14/10−6 = 10−8  

Kb 108
Ελέγχουμε την ισχύ της προσέγγισης:   108  0,01
c 1
2
[OH ]
Kb(Α) =  10 8  ,
1

[ΟΗ−] = 10−4 Μ, pΟH = 4, pH = 10 

8. Διαθέτουμε διάλυμα CH3NH2 1 Μ (διάλυμα Δ1), όγκου 100 mL. Το διάλυμα α-

ραιώνεται με νερό και προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2) όγκου 0,5 L.
α) Ποιο το pH του διαλύματος Δ1;
β) Πόσα mL διαλύματος HCl 0,2 Μ απαιτούνται για την εξουδετέρωση 50 mL από
το διάλυμα Δ2;
γ) Ποιο το pH του διαλύματος που προκύπτει μετά την εξουδετέρωση;
Κb(CH3NH2) = 10−4. θ=25οC.

ΛΥΣΗ

190
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

α) mol/L CH3NH2   +   H2O       CH3NH3+    +   OH 

Ισορροπία 1–x x x

Kb 10 4
Ελέγχουμε την ισχύ της προσέγγισης:   10 2   0,1
C 1

Επομένως: [ΟΗ]2 = Κb∙c = 10−4, [ΟΗ] = 10−2  M, pOH = 2, pH = 12.

β) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του διαλύματος μετά την αραίωση:

c1∙V1 = c2∙V2    1∙0,1 = c2∙0,5, c2 = 0,2 M 

Τα 50 mL του αραιωμένου διαλύματος περιέχουν:

n = 0,05∙0,2 = 0,01 mol CH3NH2 

CH3NH2    +    HCl    →   CH3NH3Cl 
0,01 mol 0,01 mol 0,01 mol 

0,01
Τα 0,01 mol HCl περιέχονται σε:  0,05  L  50 mL διαλύματος.
0,2
0,01
γ) c(CH3NH3Cl) =  0,1 M.
0,1
CH3NH3Cl  →  CH3NH3+  +  Cl 

Το CH3NH3+ υδρολύεται σύμφωνα με την εξίσωση:

mol/L CH3NH3+   +   H2O       CH3NH2     +   Η3Ο+ 

Ισορροπία 0,1 – y y y

10 14
H σταθερά ιοντισμού Κa του ιόντος CH3NH3+ είναι: Ka   10 10
10 4
Θεωρώντας τη γνωστή προσέγγιση (γιατί;), έχουμε:

[Η3Ο+]2 = 10−10∙0,1 = 10−11, [Η3Ο+] = 10−5,5, pH = 5,5 
 
9. Διάλυμα Ba(OH)2 συγκέντρωσης 5·10−3 Μ και όγκου 200 mL αναμιγνύεται με
διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέντρωσης 0,01 Μ και όγκου 200 mL οπότε προ-
κύπτει νέο διάλυμα με pH = 8,5. Να υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού του οξέος
ΗΑ. Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Nα θεωρηθούν οι κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε τις ποσότητες σε mol του Ba(OH)2 και του ΗΑ:

Ba(OH)2: n1 = 5∙10−3∙0,2 = 10−3 mol 
HCl: n2 = 0,01∙0,2 = 2∙10−3 mol 

191 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Εκτελούμε τους στοιχειομετρικούς υπολογισμούς στην αντίδραση της εξουδετέρωσης:

mol  Ba(OH)2     +     2HΑ     →   BaΑ2   +   2H2O   
Προσοχή στους στοιχειομετρι-
Αρχικά 10−3 2·10−3 κούς υπολογισμούς!
Μεταβολές − 10−3 − 2·10−3 10−3
Τελικά ‒ ‒ 10−3

Τελικά, απομένει μόνο το άλας BaΑ2 με c = 10−3/0,4 = 2,5∙10−3 M.

Γράφουμε τη διάσταση του άλατος και την υδρόλυση των ιόντων A−:

BaΑ2  →   Ba2+   +   2A− 
2,5∙10−3 M 5∙10−3 M

mol/L      Α      +    H2O       HΑ    +   OH 

Ισορροπία 5∙10−3 – x x x

Από το pH του τελικού διαλύματος, έχουμε:

pH = 8,5, pOH = 5,5, [ΟΗ−] = x = 10−5,5 M 

Θεωρούμε την προσέγγιση: 5∙10−3 – x  5∙10−3 Μ, οπότε από την έκφραση της σταθεράς
ιοντισμού του ιόντος A−, προκύπτει:

[OH ]2 (10 5,5 )2

K b (A  )  3
 3
 2  10 9
5  10 5  10

Τέλος, από τη σχέση Κa·Kb = Kw, υπολογίζουμε τη σταθερά ιοντισμού του οξέος ΗΑ:
Kw 10 14
Ka (HA)  
 9
 5  10 6
Kb (A ) 2  10

10. Διάλυμα ΝΗ4CN με c = 10−4 Μ έχει pH = 9. Να υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις

[ΝΗ3] και [HCN] στο διάλυμα αυτό. Δίνονται οι σταθερές ιοντισμού: Kb(NH3) = 10−5
και Κa(HCN) = 10−10. θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Nα μην θεωρηθούν προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
NH4CN   →   NH4+    +    CN 
10−4 M 10−4 M 10−4 M
 

NH4+   +  H2O      NH3    +  H3O+ 
CN    +   H2O        HCN  +  OH 
 

Υπολογίζουμε τη σταθερά Ka του ιόντος ΝΗ4+ και τη σταθερά ιοντισμού Kb του ιόντος CN:

Kw 10 14 Kw 10 14
K a (NH4  )    10 9
K (CN 
)    10 4
K b (NH3 ) 10 5 , b K a (HCN) 10 10

192
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

Έστω ότι υδρολύονται x (M) του ΝΗ4+, οπότε τελικά θα έχουμε: [ΝΗ4+] = 10−4 – x και
[ΝΗ3] = x. Επίσης, pH = 9, [Η3Ο+] = 10−9 Μ. Από την έκφραση της Κa του ιόντος
ΝΗ4+, έχουμε:

[NH3 ]  [H3 O  ] x  10 9
10 9   , x  [NH3 ]  5  10 5  M
[NH4  ] 10 4  x

Έστω ότι υδρολύονται y (M) του CN, οπότε θα έχουμε: [CN] = 10−4 – y και [HCN] =
y. Επίσης, pH = 9, [OH−] = 10−5 Μ. Από την έκφραση της σταθεράς Κb του ιόντος CN,
προκύπτει:
[HCN]  [OH  ] y  10 5
K b (CN  )  10  4   4
[CN  ] 10  y

y  [HCN]  9  10 5  M

Σημείωση: Προφανώς, στην προηγούμενη εξίσωση δεν ισχύουν oι προσεγγίσεις (για-

τί;).
 

193 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Για νέους… λύτες 9.7. Διαθέτουμε 4 διαλύματα όλα σε συγκέντρωση 0,1 M,

που περιέχουν τις εξής διαλυμένες ουσίες: HClO4, NH4Br,
9.1. Να συμπληρωθούν οι εξισώσεις των αντιδράσεων ε- KOH, KCN. Ποια είναι η σωστή διάταξη κατά σειρά
ξουδετέρωσης: μειούμενου pH (από αυτό που έχει το μεγαλύτερο προς
α) KOH + HNO3 → αυτό που έχει το μικρότερο) στους 25οC;
β) Ca(ΟΗ)2 + HClO4 → A) KOH, KCN, NH4Br, HClO4
γ) CH3COOH + NaOH → B) KCN, KOH, HClO4, NH4Br
δ) NH3 + HCl → Γ) HClO4, NH4Br, KCN, KOH
ε) CH3NH2 + HNO3 → Δ) NH4Br, HClO4, KOH, KCN
ζ) HCN + NaOH →
η) Ca(ΟΗ)2 + CH3COOH → 9.8. Διάλυμα ΝΗ4ΝΟ2 εμφανίζει στους 25οC pH < 7. Επο-
μένως:
θ) NH3 + H2SΟ4 →
Α) Κa(NH4+) > Κb(NO2)
9.2. Ποια από τις ακόλουθες ενώσεις είναι ιοντική και το Β) Κb(NH3) > Κa(HNO2)
υδατικό της διάλυμα συγκέντρωσης 0,1 Μ έχει pH > 7, Γ) Κa(NH4+) < Κb(NO2)
στους 25oC; Δ) Κa(NH4+) > Κa(HNO2)
Α) CH3COONa Β) NH3 Γ) NaNO3 Δ) CH3OH
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] 9.9. Αν εξουδετερώσουμε διάλυμα NaOH 0,1 Μ με διάλυ-
μα HNO3 προκύπτει διάλυμα για το pH του οποίου στους
9.3. To pH ενός διαλύματος KNO3 σε σχέση με το pH ενός 25οC ισχύει:
άλλου διαλύματος NH4Cl στην ίδια θερμοκρασία είναι: Α) pH > 7 Β) pH = 7 Γ) pH < 7 Δ) pH  7
Α) μικρότερο
Β) μεγαλύτερο 9.10. Αν εξουδετερώσουμε διάλυμα NH3 0,1 Μ με διάλυμα
Γ) ίσο HCl προκύπτει διάλυμα για το pH του οποίου ισχύει:
Δ) μικρότερο ή μεγαλύτερο, ανάλογα με τις συγκεντρώσεις Α) pH > 7 Β) pH = 7 Γ) pH < 7 Δ) pH  7
των 2 διαλυμάτων
9.11. i. Διάλυμα που περιέχει 0,1 mol HCl αναμιγνύεται με
9.4. Διάλυμα άλατος NH4ΝΟ3 0,1 Μ είναι: άλλο διάλυμα που περιέχει 0,11 mol NaOH και προκύπτει
Α) όξινο διάλυμα όγκου 1 L με θ=25oC και pH ίσο με:
Β) βασικό Α) 12 Β) 2 Γ) 7 Δ) 13
Γ) ουδέτερο ii. Σε διάλυμα ΝaOH 0,1 Μ όγκου 1 L προσθέτουμε 0,11
Δ) όξινο, βασικό ή ουδέτερο, ανάλογα με τη συγκέντρωσή mol HCl, χωρίς μεταβολή όγκου. Το pH του τελικού δια-
του λύματος στους 25οC θα είναι ίσο με:
Α) 5 Β) 12 Γ) 7 Δ) 2
9.5. Το pH διαλύματος CH3COONa 0,01 Μ στους 25οC
είναι δυνατόν να είναι ίσο με: 9.12. Διάλυμα μονοπρωτικής βάσης Β έχει συγκέντρωση c
Α) 7 Β) 5 Γ) 12 Δ) 8 = 0,01 Μ και pH = 10. Το διάλυμα αυτό εξουδετερώνεται
πλήρως με ποσότητα HCl, χωρίς μεταβολή όγκου του δια-
9.6. Θεωρείστε τα μονοπρωτικά οξέα: λύματος. To διάλυμα που προκύπτει έχει pH (στους 25οC):
C6H5OH, Ka = 10−10 Α) ίσο με 7
HCOΟH, Ka = 1,8·10−4 Β) μεγαλύτερο από 7
HOBr, Ka = 2,4·10−9 Γ) μικρότερο από 7
HNO2, Ka = 5,1·10−4 Δ) άγνωστο, γιατί δε γνωρίζουμε τον όγκο του αρχικού
CH3COOH, Ka = 1,8·10−5 διαλύματος της βάσης
Ποια από τα παρακάτω διαλύματα εμφανίζει τη μεγαλύτε-
ρη τιμή pH στους 25οC; 9.13. Ποιο από τα ακόλουθα υδατικά διαλύματα απαιτεί
Α) C6H5ONa 0,1 M μεγαλύτερο όγκο διαλύματος NaOH για την πλήρη εξουδε-
Β) HCOONa 0,1 M τέρωσή του;
Γ) NaOBr 0,1 M Α) 1 L διαλύματος CH3CΟΟΗ 0,1 Μ
Δ) NaNO2 0,1 M Β) 1 L διαλύματος ΗCl 0,1 Μ
Ε) CH3COONa 0,1 M Γ) 1 L διαλύματος ΗCΟΟΗ 0,15 Μ
Δ) 1 L διαλύματος Η2S 0,1 Μ [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

194
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
9.14. Το άλας NaA ενός ασθενούς οξέος ΗΑ διαλύεται στο
νερό. Ποια από τις παρακάτω σχέσεις είναι σωστή για το
διάλυμα που προκύπτει στους 25οC;
A) [H3Ο+] = [A] B) [H3Ο+] = [OH]
Γ) [A ] = [OH ]
 
Δ) [HA] = [OH]
9.15. Δίνονται δύο υδατικά διαλύματα, ένα HCOOH 0,1 Μ
(Δ1) και ένα άλλο CH3COOH 0,1 Μ (Δ2). Οι σταθερές ιο-
ντισμού Ka των δύο οξέων είναι, αντίστοιχα, 1,8·10−4 και
1,8·10−5 στους 25oC. Οι προτάσεις 1, 2 και 3 που ακολου-
θούν αναφέρονται στα διαλύματα αυτά στους 25οC:
1. Η [Η3Ο+] του διαλύματος Δ1 είναι 10 φορές μεγαλύτερη
από την [Η3Ο+] του Δ2.
2. Το pH του διαλύματος Δ2 είναι μεγαλύτερο από το pH
του διαλύματος Δ1.
3. Για την εξουδετέρωση ίσων όγκων από τα δύο διαλύμα-
τα απαιτείται ο ίδιος όγκος διαλύματος NaOH 0,1 M.
Ποια από τις προτάσεις είναι σωστές;
Α) Όλες Β) Μόνο οι 1 και 2
Γ) Μόνο η 2 Δ) Μόνο οι 2 και 3
9.16. Να εξηγήσετε γιατί διάλυμα NaHSO4 είναι όξινο,
ενώ διάλυμα NaHCO3 είναι βασικό. Δίνονται οι τιμές των
δύο διαδοχικών σταθερών ιοντισμού του H2CO3, Κa1 =
5·10−7 και Κa2 = 5·10−11. θ=25οC.
9.17. Δίνονται οι σταθερές ιοντισμού, Κa(HF) = 7·10−4,
Kb(NH3) = 2·10−5, καθώς και η σταθερά Κw = 10−14.
α) Σε υδατικό διάλυμα έχει αποκατασταθεί η ισορροπία:
ΗF  +  NH3      F  +  ΝΗ4+  ήταν το pH του διαλύματος; Για το HF να θεωρηθεί: pKa =
Να προβλέψετε προς ποια κατεύθυνση είναι μετατοπισμέ-
νη η ισορροπία και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Να υπολογίσετε τη σταθερά Κc της ισορροπίας.
γ) Να προβλέψετε αν ένα υδατικό διάλυμα NH4F είναι όξι-
νο, βασικό ή ουδέτερο, γράφοντας όλες τις απαιτούμενες
αντιδράσεις διάστασης και υδρόλυσης.
9.18. Να αντιστοιχήσετε τα διαλύματα της 1ης στήλης του
πίνακα που ακολουθεί με τα αντίστοιχα pH της 2ης στή-
λης. Όλα τα διαλύματα έχουν την ίδια συγκέντρωση και
την ίδια θερμοκρασία. Να γίνει πλήρης εξήγηση.
Α. NaOH 1. 1
Β. HCl 2. 5
Γ. CH3NH3Cl 3. 6
Δ. NH4Cl 4. 9
Ε. CH3COOΝa 5. 7
ΣΤ. KBr 6. 8
Ζ. ClCH2COOK 7. 13
Να θεωρήσετε ότι η CH3NH2 είναι ισχυρότερη βάση από
την ΝΗ3 καθώς επίσης και ότι το ClCH2COOΗ είναι ισχυ-
ρότερο οξύ από το CH3COOΗ.
9.19. Δύο διαλύματα περιέχουν CH3ΝΗ2 και NH3, αντί-
στοιχα, σε ίσες συγκεντρώσεις.
α) Αν το διάλυμα της CH3ΝΗ2 έχει το μεγαλύτερο pH, ποια
βάση είναι η ισχυρότερη;
β) Αν διαθέτουμε ίσους όγκους από τα παραπάνω διαλύμα-
τα, ποιο διάλυμα απαιτεί τη μεγαλύτερη ποσότητα ΗCl για
να εξουδετερωθεί;
γ) Από τα δύο διαλύματα εξουδετέρωσης, ποιο παρουσιά-
ζει το μεγαλύτερο pH;
Να υποθέσουμε ότι η προσθήκη ΗCl δε μετέβαλλε τον
όγκο των διαλυμάτων. θ=25οC.
9.20. Διαθέτουμε τα εξής 4 υδατικά διαλύματα Α, Β, Γ και
Δ, θερμοκρασίας 25οC.
Διάλυμα Α: NaClO 0,1 M Διάλυμα Β: ΚΝΟ3 0,1 Μ
Διάλυμα Γ: NaCN 0,1 Μ Διάλυμα Δ: ΝΗ4Cl 0,1 M
Το μεγαλύτερο pH από όλα έχει το διάλυμα Γ.
α) Να χαρακτηρίσετε τα παραπάνω διαλύματα ως όξινα,
βασικά ή ουδέτερα. Αιτιολογήστε την απάντησή σας με
την αναγραφή των κατάλληλων χημικών εξισώσεων.
β) Να ταξινομήσετε τα οξέα ΗClO, HCN και ΗΝΟ3 κατά
σειρά αυξανόμενης ισχύος.
γ) Ποιο από τα διαλύματα Α και Γ πρέπει να αραιωθεί με
νερό υπό σταθερή θερμοκρασία, ώστε να αποκτήσει το ίδιο
pH με το άλλο;
9.21. Το NaF χρησιμοποιείται για την προστασία των δο-
ντιών (το «φλουοράιντ» στις οδοντόκρεμες). Σε μία οδο-
ντόκρεμα όγκου 84 mL, το NaF που περιέχεται έχει περιε-
κτικότητα 1 g/L. Αν με όλη αυτή την ποσότητα του NaF
παρασκευάζαμε υδατικό διάλυμα όγκου 20 mL, ποιο θα
3. Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
9.22. Να υπολογίσετε το pH στα εξής διαλύματα:
α) CH3COONa 0,2 M. β) NH4NO3 0,2 M.
γ) ΝaNO3 0,1 M. δ) CH3COONH4 0,1 Μ.
Κa(CH3COOH) = Kb(NH3) = 2·10−5. Σε όλες τις περιπτώ-
σεις ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
9.23. Πόσα mol NaClO πρέπει να διαλυθούν σε νερό, ώστε
να προκύψει διάλυμα όγκου 200 mL με pH = 10;
Για το ΗClO: Κa = 3·10−8. θ=25οC. Κw = 10−14. Να θεωρη-
θούν οι γνωστές προσεγγίσεις.
Για καλούς … λύτες
9.24. To pH ενός διαλύματος NH4NO3 είναι ίσο με 6. Πό-
σα g στερεού NH4NO3 πρέπει να προσθέσουμε επιπλέον σε
250 mL του διαλύματος αυτού, χωρίς μεταβολή όγκου,
ώστε να προκύψει διάλυμα με pΗ = 5,5;
Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. Kb(NH3) = 2·10−5.
Kw = 10−14. θ=25οC.
9.25. Ποσότητα CH3COONa μάζας 0,41 g διαλύεται πλή-
ρως σε νερό, οπότε σχηματίζεται διάλυμα όγκου 50 mL. Σε
ποιον τελικό όγκο πρέπει να αραιωθεί το διάλυμα, έτσι
ώστε το pH να μεταβληθεί κατά 1; Ka(CH3COOH) = 10−5.
Κw = 10−14. θ=25οC. Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
195 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
9.26. Στερεό μείγμα αποτελούμενο από 2,45 g CH3COOK
και 2,05 g CH3COONa διαλύεται σε νερό και σχηματίζεται
διάλυμα όγκου 500 mL. Να υπολογιστεί το pH του.
Ka(CH3COOH) = 10−5. Kw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρηθούν
οι γνωστές προσεγγίσεις.
9.27. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε ένα
διάλυμα HCl με pH = 2 και ένα διάλυμα Ba(OH)2 με pH =
13, ώστε το τελικό διάλυμα να έχει pH = 12; Για όλα τα
διαλύματα, θ=25οC. Κw = 10−14.
9.28. Διάλυμα ∆1 έχει όγκο 200 mL και περιεκτικότητα
0,0365% w/v σε HCl.
Διάλυμα ∆2 έχει όγκο 100 mL και περιεκτικότητα 0,046%
w/v σε HCOOH.
α) Να υπολογίσετε το pH των παραπάνω διαλυμάτων Δ1
και Δ2.
β) Σε όλη την ποσότητα του διαλύματος ∆1 προστίθεται η
απαιτούμενη προς εξουδετέρωση ποσότητα στερεού ΚOH
χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος. Ποιο το pH
του νέου διαλύματος;
γ) Σε όλη την ποσότητα του ∆2 προστίθεται η απαιτούμενη
προς εξουδετέρωση ποσότητα ΚΟΗ(s), χωρίς μεταβολή
όγκου του διαλύματος. Να υπολογίσετε το pΗ του διαλύ-
ματος που προκύπτει.
Κa(HCOOH)=10−4, Kw=10−14, θ=25°C. Να θεωρηθούν οι
γνωστές προσεγγίσεις.
9.29. Δείγμα μάζας 1,03 g άγνωστου μονοπρωτικού οξέος
(ΗΑ) διαλύεται σε νερό και σχηματίζεται διάλυμα (Υ1)
όγκου 100 mL. 50 mL από το διάλυμα (Υ1) απαίτησε για
την εξουδετέρωση 50 mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ και
προέκυψε νέο διάλυμα (Υ2) όγκου 100 mL.
α) Να υπολογιστεί η σχετική μοριακή μάζα του οξέος ΗΑ.
β) Αν το διάλυμα της εξουδετέρωσης (Y2) έχει pH = 9, να
υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς Κa του ΗΑ.
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Kw = 10−14. θ=25οC.
9.30. Διάλυμα (Δ) της ασθενούς μονοπρωτικής βάσης Β
έχει συγκέντρωση 1 Μ και όγκο 1 L.
α) Αν η σταθερά ιοντισμού της βάσης Β είναι Κb = 10−6, να
υπολογιστεί η βαθμός ιοντισμού της στο διάλυμα Δ.
β) Στο διάλυμα Δ προσθέτουμε 1 mol ΗΝΟ3, χωρίς να με-
ταβληθούν ο όγκος και οι συνθήκες του διαλύματος. Να
υπολογιστεί το pH του νέου διαλύματος.
Kw = 10−14. θ=25οC. Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
9.31. Διαθέτουμε 20 mL διαλύματος Δ1 νιτρώδους οξέος,
ΗΝΟ2, 0,5 Μ.
α) Πόσα mL διαλύματος NaOH 0,125 Μ απαιτούνται για
την εξουδετέρωση της παραπάνω ποσότητας του Δ1;
β) Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος (Δ2) που θα προ-
κύψει μετά την εξουδετέρωση.
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Κa(ΗΝΟ2) = 10−4.
θ=25οC.
196
9.32. Διαθέτουμε δύο διαλύματα, ένα διάλυμα ασθενούς
οξέος HA 0,1 Μ και ένα άλλο διάλυμα ΚΟΗ 0,1 Μ. Με
την ανάμιξη ορισμένων ποσοτήτων από τα διαλύματα αυτά
παρατηρούμε πλήρη εξουδετέρωση. Ποιο είναι το pH του
διαλύματος της εξουδετέρωσης; Κa(ΗΑ) = 5·10−5. θ=25oC.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
9.33. Διαλύσαμε σε νερό 1,12 L αέριας ΝΗ3 (μετρημένα σε
STP) και παρασκευάσαμε διάλυμα Δ1 όγκου 500 mL με pH
= 11.
α) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού της ΝΗ3 στο διά-
λυμα Δ1, καθώς και τη σταθερά ιοντισμού της.
β) Να υπολογίσετε τον όγκο ενός διαλύματος HCl 0,1 Μ,
που απαιτείται για την πλήρη εξουδετέρωση 10 mL του Δ1.
γ) Ποιος όγκος νερού πρέπει να προστεθεί επίσης στο διά-
λυμα της εξουδετέρωσης, ώστε το τελικό pH να είναι ίσο
με 5,5;
Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC.
9.34. Υδατικό διάλυμα ∆1 περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ σε
συγκέντρωση 0,2 Μ. Σε 500 mL του διαλύματος ∆1 προ-
σθέτουμε 0,1 mol στερεού ΚΟΗ και αραιώνουμε με νερό,
οπότε προκύπτει διάλυμα ∆2 όγκου 2 L. Να υπολογίσετε:
α) Το pH του διαλύματος ∆1.
β) Το pH του διαλύματος ∆2.
γ) Πόσα λίτρα νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL
του διαλύματος ∆2, για να μεταβληθεί το pH κατά 1;
Ka(ΗΑ) = 5·10−6. Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις. θ=25οC. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
9.35. Υδατικό διάλυμα ∆1 που περιέχει NH3 0,2 M έχει
[ΟΗ–] = 2·10–3 Μ. Ποσότητα του διαλύματος ∆1 όγκου 1 L
εξουδετερώνεται πλήρως με αέριο HCl, χωρίς να μεταβλη-
θεί ο όγκος του διαλύματος, και προκύπτει διάλυμα ∆2.
Να υπολογίσετε:
α) Το βαθμό ιοντισμού της ΝΗ3 στο διάλυμα ∆1, καθώς και
τη σταθερά ιοντισμού Κb αυτής.
β) Τον αριθμό mol του HCl που απαιτούνται για την πλήρη
εξουδετέρωση της ΝΗ3.
γ) Το pH του διαλύματος ∆2.
θ=25οC. Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
9.36. Διάλυμα όγκου 600 mL περιέχει 0,3 mol HCOOH
(διάλυμα ∆1). Ο βαθμός ιοντισμού του HCOOH στο διάλυ-
μα αυτό είναι ίσος με 0,02.
α) Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Κa του οξέος
HCOOH, καθώς και το pH του διαλύματος Δ1.
β) Στο διάλυμα ∆1 προστίθενται 750 mL υδατικού διαλύμα-
τος ΝaΟΗ 0,4 Μ. Το διάλυμα που προκύπτει, αραιώνεται
σε τελικό όγκο 1,5 L (διάλυμα ∆2). Να υπολογίσετε:
i. Το pH του διαλύματος ∆2 και
ii. Τον όγκο νερού σε L που πρέπει να προστεθεί στο διά-
λυμα Δ2, ώστε το pH του να μεταβληθεί κατά 0,5.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw =
10−14.
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
9.37. Υδατικό διάλυμα Δ1 περιέχει κάποιο άλας ως διαλυ-
μένη ουσία. Στο διάλυμα αυτό προσδιορίστηκαν πειραμα-
τικά οι εξής συγκεντρώσεις: [CH3COOH] = 10−5 M και
[Na+] = 0,1 M.
α) Ποιος ο τύπος του άλατος; Να γραφούν οι κατάλληλες
χημικές εξισώσεις με τις οποίες δικαιολογείται η παρουσία
των παραπάνω σωματιδίων στο διάλυμα.
β) Ποιο το pH του διαλύματος Δ1; Ποιος ο βαθμός ιοντι-
σμού του ιόντος CH3COO σε αυτό;
γ) Ένα άλλο διάλυμα (Δ2) περιέχει άλας ΚΑ του ασθενούς
οξέος ΗΑ σε συγκέντρωση 0,1 Μ και εμφανίζει pH = 8,5.
Ποιο από τα οξέα CH3COOH και ΗΑ είναι το ισχυρότερο;
θ=25οC. Κw = 10−14. Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
9.38. Ποσότητα CΗ3COOH μάζας 3 g διαλύεται σε νερό
και προκύπτει διάλυμα (Δ1) όγκου 500 mL με pH = 3.
α) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού του οξέος στο διά-
λυμα Δ1, καθώς και τη σταθερά ιοντισμού του.
β) Να υπολογίσετε τον όγκο ενός διαλύματος NaOH 0,1 Μ,
που απαιτείται για την (πλήρη) εξουδετέρωση 10 mL του
διαλύματος Δ1.
γ) Ποιος όγκος Η2Ο πρέπει να προστεθεί επιπλέον στο διά-
λυμα της εξουδετέρωσης, ώστε το τελικό pH να γίνει ίσο
με 8,5;
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.θ=25οC. Κw = 10−14.
9.39. Υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 1 Μ έχει όγκο
100 mL και βαθμό ιοντισμού α = 5 ·10−3. Το διάλυμα αυ-
τό εξουδετερώνεται πλήρως από υδατικό διάλυμα NaOH
όγκου 100 mL.
α) Ποιο το pH του διαλύματος NaOH;
β) Ποιο το pH του διαλύματος που προκύπτει μετά την
εξουδετέρωση;
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
Για δυνατούς… λύτες
9.40. Διάλυμα (Δ1) του ασθενούς οξέος ΗΑ έχει συγκέ-
ντρωση c και pH = x. Διάλυμα (Δ2) περιέχει NH4Cl σε συ-
γκέντρωση 10c και έχει pH = x + 0,5. Με τη θεώρηση των
κατάλληλων προσεγγίσεων, να αποδείξετε τη σχέση:
pKa(HA) + pKb(NH3) = 12. θ = 25οC.
9.41. Διάλυμα (Υ1) έχει όγκο 100 mL και περιέχει ΗΑ
0,01 Μ με βαθμό ιοντισμού α = 5 ·10−2. Το διάλυμα ε-
ξουδετερώνεται με διάλυμα Ca(OH)2 όγκου 100 mL και
προκύπτει νέο διάλυμα (Υ2).
α) Ποιο το pH του διαλύματος Ca(OH)2;
β) Ποιο το pH του διαλύματος Υ2;
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
9.42. Υδατικό διάλυμα ∆1 όγκου 4 L περιέχει 0,2 mol NH3
και έχει pH = 11.
α) Να υπολογίσετε το βαθμό ιοντισμού της NH3 στο διάλυ-
μα ∆1 και τη σταθερά ιοντισμού Kb της NH3.
β) Στο διάλυμα ∆1 προσθέτουμε διάλυμα HCl 0,1 Μ μέχρι
να εξουδετερωθεί η NH3, οπότε προκύπτει διάλυμα ∆2. Να
υπολογίσετε τον όγκο του διαλύματος του HCl που απαι-
τήθηκε.
γ) Το διάλυμα ∆2 αραιώνεται με νερό και προκύπτει διάλυ-
μα ∆3 όγκου 100 L. Να υπολογίσετε το pH του ∆3.
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
9.43. Αναμιγνύουμε δύο διαλύματα, ένα όγκου 250 mL
που περιέχει CH3COOΝa σε συγκέντρωση 2·10−3 Μ και
ένα άλλο όγκου επίσης 250 mL που περιέχει (CH3COO)2Ca
σε συγκέντρωση 10−3 Μ. To διάλυμα που προκύπτει έχει
όγκο 500 mL. Να υπολογιστεί το pH του.
Για το CH3COOH, Κa = 2·10−5. Κw = 10−14. Nα θεωρήσετε
τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
9.44. Διάλυμα (Υ1) CH3NH2 έχει συγκέντρωση 1 Μ και
όγκο 100 mL. Το διάλυμα αυτό αραιώνεται με νερό, οπότε
προκύπτει νέο διάλυμα (Y2) όγκου 0,5 L.
α) Ποιο το pH του διαλύματος Υ1;
β) Πόσα mL διαλύματος HCl 0,2 Μ απαιτούνται για την
εξουδετέρωση 50 mL από το διάλυμα Υ2;
γ) Ποιο το pH του διαλύματος της εξουδετέρωσης (Υ3);
Κb(CH3NH2) = 10−4. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
9.45. Διαλύονται 0,05 mol του οξέος ΗΑ σε νερό και σχη-
ματίζεται διάλυμα Υ1, όγκου 500 mL με pH = 3. Διαλύο-
νται επίσης 0,05 mol του άλατος ΝaΑ σε νερό, οπότε σχη-
ματίζεται διάλυμα Υ2, όγκου 500 mL.
α) Να δείξετε ότι το οξύ ΗΑ είναι ασθενές και να υπολογί-
σετε το βαθμό ιοντισμού του στο διάλυμα Υ1.
β) Ποιο το pH του διαλύματος Υ2 και ποιος ο βαθμός ιο-
ντισμού του ιόντος Α στο ίδιο διάλυμα;
γ) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν σε καθένα από τα
διαλύματα Υ1 και Υ2, ώστε το pH και στις δύο περιπτώ-
σεις να μεταβληθεί κατά 0,5;
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
9.46. Πόσα mL ΝΗ3(g) μετρημένα σε STP πρέπει να δια-
λυθούν σε ένα διάλυμα CH3COOH όγκου 250 mL και συ-
γκέντρωσης 0,2 Μ, ώστε να προκύψει διάλυμα όγκου 250
mL με pH = 7;
H θερμοκρασία του διαλύματος είναι θ = 25οC, όπου Κw =
10−14. Ka(CH3COOH) = Kb(NH3) = 2∙10−5.
9.47. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα CH3NH2, τα ∆1
και ∆2. Το διάλυμα ∆1 έχει συγκέντρωση 1 Μ και pH = 12.
Για το διάλυμα ∆2 ισχύει η σχέση [ΟΗ–] = 108·[Η3Ο+].
1. α) Να υπολογίσετε την Κb της CH3NH2.
β) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση της CH3NH2 στο διά-
λυμα ∆2.
2. Όγκος V1 του διαλύματος ∆1 αναμιγνύεται με όγκο V2
του διαλύματος ∆2 και προκύπτει διάλυμα ∆3 με pH = 11,5.
α) Να υπολογίσετε την αναλογία όγκων V1:V2.
β) Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων
που υπάρχουν στο διάλυμα ∆3.
197 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

3. Να υπολογίσετε τα mol αερίου HCl που πρέπει να προ-
στεθούν σε 100 mL του διαλύματος ∆1 (χωρίς μεταβολή
όγκου του διαλύματος) ώστε να γίνει πλήρης εξουδετέρω-
ση. Ποια η τιμή του pH για το διάλυμα που θα προκύψει;
Δίνεται ότι όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία
25οC, όπου Κw = 10−14. Για τη λύση του προβλήματος να
χρησιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
9.48. Διαθέτουμε τα εξής υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2:
Διάλυμα Δ1: ΗΝΟ3 0,1 Μ, 300 mL.
Διάλυμα Δ2: ΗΑ 2 Μ, pH = 3, 200 mL.
α) Να υπολογίσετε: i. τo pH του διαλύματος Δ1 και ii. τη
σταθερά ιοντισμού Ka του ΗΑ και iii. τον όγκο του νερού
που πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του Δ2, ώστε ο
βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να τριπλασιαστεί.
β) Στα υπόλοιπα 100 mL του Δ2 προσθέτουμε 0,2 mol
NaOH, χωρίς μεταβολή όγκου (διάλυμα Δ3). Να υπολογι-
στούν οι συγκεντρώσεις όλων των σωματιδίων που υπάρ-
χουν στο διάλυμα Δ3 (εκτός του Η2Ο).
γ) Σε όλη τη διαθέσιμη ποσότητα του Δ1 προσθέτουμε 0,03
mol ΝaOH και στη συνέχεια το διάλυμα που προκύπτει το
αναμιγνύουμε με όλη την ποσότητα του Δ3. Προκύπτει έτσι
διάλυμα Δ4 όγκου 400 mL. Ποιο το pH του;
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
9.49. Δίνονται τα διαλύματα Δ1, Δ2 και Δ3.
Διάλυμα Δ1: NaOH συγκέντρωσης c.
Διάλυμα Δ2: CH3COOH συγκέντρωσης c.
Διάλυμα Δ3: CH3COONa συγκέντρωσης c/2.
100 mL του διαλύματος Δ1 αραιώνονται με νερό και προ-
κύπτει διάλυμα Δ4 όγκου 200 mL με pH = 13. Επίσης, 100
mL του διαλύματος Δ2 αραιώνονται με νερό και προκύπτει
διάλυμα Δ5 όγκου 200 mL με pH = 3. Τέλος, 100 mL του
Δ1 αναμιγνύονται με 100 mL του Δ2 και 200 mL του Δ3 και
προκύπτει διάλυμα Δ6.
α) i. Ποια η τιμή της συγκέντρωσης c; ii. Ποια η τιμή της
σταθεράς Κa του CH3COOH;
β) Ποιο το pH του διαλύματος Δ3;
γ) Ποιο το pH του διαλύματος Δ6;
Ισχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC, Kw = 10−14.
9.50. Διάλυμα ΝaHSO4 έχει συγκέντρωση c και pH = 2.
Να υπολογίσετε την τιμή της c. Η σταθερά του δεύτερου
ιοντισμού του Η2SO4 έχει τιμή ίση με 10−2. θ=25οC.
9.51. Διάλυμα (Δ) όγκου 100 mL περιέχει το ασθενές οξύ
ΗΑ σε συγκέντρωση 0,01 Μ και ΗCl σε συγκέντρωση 0,01
Μ.
α) Ποια η συγκέντρωση διαλύματος Ba(OH)2 όγκου 100
mL, το οποίο όταν προστεθεί στο διάλυμα Δ, εξουδετερώ-
νει ακριβώς και τα δύο οξέα;
β) Αν το pH του διαλύματος της εξουδετέρωσης είναι ίσο
με 8,5, ποια η τιμή της σταθεράς ιοντισμού (Ka) του ασθε-
νούς οξέος ΗΑ; Να υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις όλων
των ιόντων στο διάλυμα της εξουδετέρωσης.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw =
10−14.
9.52. Έστω ότι έχουμε δύο διαλύματα οξέων. Το πρώτο
διάλυμα (Δ1) έχει όγκο 20 mL και συγκέντρωση 3 Μ και το
δεύτερο διάλυμα (Δ2) έχει όγκο 40 mL και συγκέντρωση
1,5 Μ. Για την πλήρη εξουδετέρωση των παραπάνω διαλυ-
μάτων απαιτήθηκαν: 15 mL από ένα διάλυμα βάσης ΚΟΗ
συγκέντρωσης 4 Μ για το Δ1 και 30 mL από ένα διάλυμα
βάσης Ca(OH)2 συγκέντρωσης 1 Μ για το Δ2. Με βάση τις
παραπάνω πληροφορίες, ποιος είναι ο τύπος των οξέων
(μονοπρωτικό ή διπρωτικό) στα παραπάνω διαλύματα;
[Π.Μ.Δ.Χ.]

Χημεία και… τέρατα: «Αντιόξινα φάρμακα»

Το στομάχι παράγει οξέα που βοηθούν την πέψη των τροφών, π.χ. υδροχλωρικό οξύ σε συγκέντρωση περίπου 0,1 Μ. Κανονικά,
το στομάχι προστατεύεται από τη διαβρωτική επίδραση των οξέων αυτών από μία λεία επένδυση. Λόγω, όμως, διαφόρων πα-
ραγόντων, π.χ. κακή διατροφή κτλ. μπορεί να αναπτυχθούν διάφορες «τρύπες» –γνωστές σαν έλκη στομάχου– στην επένδυση
αυτή, που επιτρέπουν στα οξέα να προκαλούν επώδυνες καταστροφές στα τοιχώματα του στομάχου. Το έλκος στομάχου αποτε-
λεί μία συνηθισμένη αρρώστια της σύγχρονης εποχής και πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από αυτό σε κάποια φάση της ζωής
τους. Οφείλεται στην υψηλή έκκριση των οξέων στο στομάχι και προκαλεί «καούρες» και πόνους. Πώς μπορεί να καταπολεμη-
θεί το πρόβλημα από χημική άποψη;

Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα με δύο απλούς τρόπους: (1) απομακρύνοντας την περίσσεια των οξέων ή (2) ε-
λαττώνοντας την παραγωγή των οξέων. Τα αντιόξινα φάρμακα αποτελούν εφαρμογή της πρώτης στρατηγικής. Είναι απλές βά-
σεις, που έχουν την ικανότητα να εξουδετερώνουν τα οξέα του στομάχου και περιέχουν συνήθως ανιόντα OH, CO32 ή HCO3.
Δεν υπάρχει όμως το ιδανικό αντιόξινο φάρμακο. Άλλα προξενούν δυσκοιλιότητα (π.χ. το Al(OH)3, ενώ άλλα διάρροια (π.χ. το
Mg(ΟΗ)2. Άλλα, τέλος, προξενούν όλο και περισσότερο έκλυση οξέων, όπως π.χ. αυτά που περιέχουν ασβέστιο.

Η νεότερη γενιά φαρμάκων για το έλκος (όπως π.χ. το κοινό Zantac) χρησιμοποιεί τη δεύτερη στρατηγική. Εμποδίζουν, δηλαδή,
την παραγωγή των γαστρικών οξέων μπλοκάροντας τη δράση των κυττάρων που παράγουν τα οξέα.

198
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 9
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 10 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x10 = 40 μονάδες).
1. Με προσθήκη νερού δε μεταβάλλεται το pH του υδατι-
κού διαλύματος:
Α) CH3COOH Β) NaCl
Γ) NH4Cl Δ) CH3COONa [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
2. Υδατικό διάλυμα KCl είναι ουδέτερο γιατί:
Α) έχει την ίδια συγκέντρωση ιόντων Η3Ο+ και ιόντων ΟΗ
Β) δεν υπάρχουν ιόντα Η3Ο+ και ιόντα ΟΗ στο διάλυμα
Γ) το χλωριούχο κάλιο είναι άλας και τα υδατικά διαλύμα-
τα όλων των αλάτων είναι ουδέτερα
∆) έχει την ίδια συγκέντρωση ιόντων K+ και ιόντων Cl
3. Όξινο είναι το υδατικό διάλυμα της ένωσης:
Α) KClΟ Β) NaBr Γ) NaI Δ) RNH3Cl
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
4. Σε ποιο από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα συγκέ-
ντρωσης 0,1 Μ, η τιμή του pH παραμένει σταθερή με την
προσθήκη Η2Ο ίδιας θερμοκρασίας;
Α) CH3COOH Β) NaNO3
Γ) HCOONa Δ) CH3NH2 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
5. Υδατικό διάλυμα οξέος ΗΑ 0,01 Μ εμφανίζει pH = 2.
Το διάλυμα αυτό εξουδετερώνεται πλήρως με ποσότητα
ΝaOH. To διάλυμα της εξουδετέρωσης έχει (στους 25οC):
Α) pH = 7 Β) pH > 7 Γ) pH < 7
Δ) άγνωστο, γιατί δε γνωρίζουμε τον όγκο του αρχικού
διαλύματος του ΗΑ.
6. Διάλυμα άλατος ΝΗ4A παρουσιάζει pH ίσο με 7 στους
25οC. Για το οξύ ΗΑ μπορούμε να πούμε ότι:
Α) το ΗΑ είναι ισχυρό οξύ
Β) το ΗΑ είναι ασθενές οξύ και μάλιστα η σταθερά ιοντι-
σμού του Ka είναι ίση με τη σταθερά Ka του ιόντος ΝΗ4+
Γ) το ΗΑ είναι ασθενές οξύ και μάλιστα η σταθερά ιοντι-
σμού του Ka είναι ίση με τη σταθερά ιοντισμού Κb της ΝΗ3
Δ) Η ΝΗ3 είναι ισχυρή βάση
11. Κατά τη διάλυση ενός ηλεκτρολύτη στο νερό σχηματίστηκε διάλυμα που περιέχει τα ιόντα: Νa+, OH–, H3O+, CH3COO–,
καθώς και μόρια CH3COOH που δεν έχουν ιοντιστεί.
Ποιος ο ηλεκτρολύτης που διαλύθηκε στο νερό; Να γραφούν οι κατάλληλες χημικές εξισώσεις που να δικαιολογούν την ύπαρξη
όλων των παραπάνω μορίων και ιόντων.
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
7. Ένα υδατικό διάλυμα CνΗ2ν+1CΟΟNH4 0,1 Μ:
A) είναι όξινο B) είναι βασικό Γ) είναι ουδέτερο
Δ) δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την οξύτητά του
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
8. Διάλυμα μονοπρωτικής βάσης Β 0,1 Μ έχει pH = 11 σε
θ=25οC. Από το δεδομένο αυτό καταλαβαίνουμε ότι:
Α) η Β είναι ισχυρή βάση
Β) διάλυμα του άλατος BHCl έχει pH = 7
Γ) διάλυμα του άλατος BHCl έχει pH < 7
Δ) ο βαθμός ιοντισμού της Β έχει τιμή α = 1
9. 100 mL νερού προστίθενται υπό σταθερή θερμοκρασία
σε 100 mL διαλύματος NaClO 0,1 M.
Με την προσθήκη αυτή:
A) η [H3Ο+] μειώθηκε
B) το pH του διαλύματος μειώθηκε
Γ) η συγκέντρωση των ιόντων Νa+ έμεινε σταθερή
Δ) η τιμή της σταθεράς Kb των ιόντων ClO υποδιπλασιά-
στηκε.
10. Διάλυμα CH3COOH όγκου 50 mL χωρίζεται σε δύο
ίσα μέρη των 25 mL. Το πρώτο μέρος απαιτεί για πλήρη
εξουδετέρωση λ1 mol στερεού NaOH (χωρίς μεταβολή
όγκου) και το pH του διαλύματος που προκύπτει είναι ίσο
με x. Στο δεύτερο μέρος προστίθενται 25 mL νερού και το
διάλυμα που προκύπτει απαιτεί για πλήρη εξουδετέρωση λ2
mol στερεού NaOH (χωρίς μεταβολή όγκου) ενώ το pH
του διαλύματος που προκύπτει είναι ίσο με y. Τι από τα
παρακάτω ισχύει;
Α) λ1 = λ2, x > y Β) λ1 = λ2, x < y
Γ) λ1 < λ2, x = y Δ) λ1 > λ2, x = y
199 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

12. Να γράψετε τους αριθμούς της στήλης Α και δίπλα σε κάθε αριθμό το γράμμα της στήλης Β, ώστε να προκύπτει σωστή
αντιστοίχηση. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (5 μονάδες)

ΣΤΗΛΗ Α ΣΤΗΛΗ B
(ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΣΕ 25ΟC) (PH) 1–
1. CH3COOH 0,5 M Α. 7,0 2–
2. CH3COOH 0,05 M Β. 3,0
3–
3. CH3COONa 0,2 M Γ. 2,5
4. CH3COONa 1 M Δ. 1,0 4–
5. HCl 0,1 M Ε. 9,4 5–
Στ. 9,0

13. Δίνονται οι σταθερές: Κa(CH3COOH) = 105, Kb (NH3) = 105 και Κw =1014.

α) Να προβλέψετε προς ποια κατεύθυνση είναι μετατοπισμένη η ισορροπία:
CH3COOH(aq)  +  NH3(aq)      CH3COO(aq)  +  ΝΗ4+(aq) 
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Να προβλέψετε αν υδατικό διάλυμα του άλατος CH3COONH4 είναι όξινο, βασικό ή ουδέτερο, γράφοντας τις αντιδράσεις
των ιόντων του άλατος με το νερό. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (7 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

14. Σε πέντε φιάλες περιέχονται στους 25oC τα επόμενα πέντε διαλύματα, όλα συγκέντρωσης 1 Μ.
Δ1: Διάλυμα CH3COOH
Δ2: Διάλυμα ΗCl
Δ3: Διάλυμα NH4Cl
Δ4: Διάλυμα CH3COONa
Δ5: Διάλυμα CH3COONH4
Με βάση τα δεδομένα του παρακάτω πίνακα, να προσδιορίσετε ποιο διάλυμα περιέχεται σε κάθε φιάλη και να προσδιορίσετε
τις τιμές των σταθερών ιοντισμού Κa(CH3COOH) και Kb(ΝΗ3). Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

φιάλες 1 2 3 4 5
pH 4,5 2,5 0 7 9,5
(9 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
200
ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‐ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ

15. Τα διαλύματα Δ1 - Δ4 που ακολουθούν βρίσκονται όλα στους 25οC, έχουν όγκο 1 L και pH = 11.
Διάλυμα ∆1: ΝΗ3 (Kb = 10−5)
Διάλυμα ∆2: ΝaOH
Διάλυμα ∆3: CH3ΝΗ2 (Kb = 10−4)
Διάλυμα ∆4: Ca(OH)2
Ποιο από τα διαλύματα αυτά απαιτεί μεγαλύτερο όγκο διαλύματος HCl 1 Μ για την πλήρη εξουδετέρωσή του; Να αιτιολογήσε-
τε πλήρως την απάντησή σας, θεωρώντας όπου απαιτείται και τις κατάλληλες προσεγγίσεις. [Π.Μ.Δ.Χ.] (6 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

201 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

16. Διαθέτουμε τα υδατικά διαλύματα Δ1, Δ2 και Δ3:

Δ1: Διάλυμα Ba(OH)2 0,01 Μ. Δ2: Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 0,02 Μ. Δ3: Διάλυμα ΗCl 0,02 M.
α) i. Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του διαλύματος Δ1 ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 12;
ii. Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του διαλύματος Δ3 ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 3;
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του διαλύματος Δ2 ώστε ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να τριπλασιαστεί;
γ) Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε τα διαλύματα Δ1 και Δ3, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 2;
δ) Αναμιγνύουμε 200 mL από τo διάλυμα Δ1 με 100 mL από τo διάλυμα Δ2 και 100 mL από το διάλυμα Δ3. Το διάλυμα που
προκύπτει έχει pH = 9. Nα υπολογιστεί η σταθερά Ka του οξέος ΗΑ.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC, όπου Kw = 10−14.
(25 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
202
 10
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

1. Τι είναι η επίδραση κοινού ιόντος (E.K.I.);

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε περιπτώσεις κατά τις οποίες σε διάλυμα ασθενούς
οξέος ή ασθενούς βάσης προσθέτουμε ουσίες που με τον ιοντισμό ή τη διάστασή τους
παρέχουν στο διάλυμα ιόντα κοινά με αυτά του ασθενούς ηλεκτρολύτη.

Περίπτωση 1: Τι συμβαίνει όταν π.χ. ποσότητα CH3COONa(s) προστεθεί σε ένα διά-

λυμα CH3COOH, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος;

Η προσθήκη νέων CH3COO− CH3COONa  →    CH3COO      +  Na+

μετατοπίζει την ισορροπία   CH3COOH  +  H2O      CH3COO   +  H3O+ 
ιοντισμού του CH3COOH
προς τα αριστερά. Le Châtelier

Με τη θεώρηση ότι τα ιόντα CH3COO υδρολύονται σε αμελητέο βαθμό, η ισορροπία

ιοντισμού του CH3COOH και σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier, μετατοπίζεται προς τα
αριστερά. Αποτελέσματα;
 Περιορισμός του ιοντισμού του οξέος.
 Μείωση της [Η3Ο+] επομένως αύξηση του pH (αύξηση της [OΗ]).
 Αύξηση της [CH3COO].
 Διατήρηση της τιμής της σταθεράς Ka, αν η θερμοκρασία παραμένει σταθερή.

Το παραπάνω φαινόμενο λέγεται επίδραση κοινού ιόντος. Γενικά:

Ο ιοντισμός ενός ασθενούς
ηλεκτρολύτη (ασθενούς ο- Επίδραση κοινού ιόντος έχουμε όταν σε διάλυμα ασθενούς ηλεκτρολύτη προσθέσουμε άλλο
ξέος ή ασθενούς βάσης) ηλεκτρολύτη (συνήθως ισχυρό) που να έχει κοινό ιόν με τον ασθενή ηλεκτρολύτη. Στην
περιορίζεται προσθέτοντας περίπτωση αυτή, η ισορροπία ιοντισμού μετατοπίζεται προς τα αριστερά, σύμφωνα με την
στο διάλυμα έναν άλλο η-
λεκτρολύτη, που διαθέτει αρχή Le Châtelier και ο ιοντισμός του ασθενούς ηλεκτρολύτη περιορίζεται.
κοινό ιόν με τον ασθενή.
Παρατηρήσεις
1) Η συγκέντρωση ισορροπίας του ιόντος [CH3COO] είναι μία και μόνη στο παραπάνω
διάλυμα και (με τη θεώρηση της αμελητέας υδρόλυσης των ιόντων CH3COO) προκύπτει
ως άθροισμα των συγκεντρώσεων των ιόντων CH3COO από τη διάσταση του
CH3COONa και τον ιοντισμό του CH3COOH. Μάλιστα, στην έκφραση της σταθεράς Ka
του CH3COOH αντικαθίσταται η συνολική συγκέντρωση των ιόντων CH3COO. Έτσι,
π.χ. σε ένα διάλυμα που περιέχει CH3COOH σε συγκέντρωση c1 και CH3COONa σε συ-
γκέντρωση c2, θα ισχύουν:

203 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

mol/L CH3COONa   →    CH3COO   +   Na+

c2 c2 c2  
Le Châtelier

mol/L  CH3COOH  +  H2O     CH3COO     +   H3O+ 

Ισορροπία c1 – x c2 + x x

Τελικά, στο παραπάνω διάλυμα θα έχουμε:

[CH3COΟΗ] = c1 – x,  [CH3COΟ−] = c2 + x 

Στην έκφραση της σταθεράς ιοντισμού του CH3COΟΗ αντικαθιστούμε ως εξής:

[CH3 COO  ]  [H3 O  ] (c 2  x)  [H3 O  ]
Ka  
[CH3 COOH] c1  x
Θεωρούμε τις προσεγγίσεις: [CH3COΟΗ] = c1 – x  c1 και [CH3COΟ−] = c2 + x  c2,
οπότε η έκφραση της Ka γίνεται ως εξής:
c 2  [H3 O  ]
Ka 
c1
2) Στην περίπτωση που έχουμε επίδραση κοινού ιόντος με τη διάλυση άλατος σε διάλυμα
Βασική παρατήρηση !
του ασθενούς ηλεκτρολύτη, θα θεωρούμε αμελητέα την υδρόλυση του κοινού ιόντος η
οποία δεν θα αναγράφεται, ούτε θα συμμετέχει σε υπολογισμούς.

2. Άλλες περιπτώσεις επίδρασης κοινού ιόντος (E.K.I.)

Είδαμε στην προηγούμενη παράγραφο τον περιορισμό του ιοντισμού ενός ασθενούς οξέος
με τη διάλυση ποσότητα ενός άλατός του. Π.χ. κατά την προσθήκη CH3COONa σε διά-
λυμα CH3COOH το κοινό ιόν είναι το CH3COΟ−.

Περίπτωση 2: Περιορισμός του ιοντισμού του ασθενούς οξέος επέρχεται και με την διά-
λυση ενός ισχυρού οξέος, π.χ. του HCl(g):

mol/L HCl   +  H2O   →    Cl     +    H3O+

c2 c2 c2   
Le Châtelier

mol/L CH3COOH  +  H2O       CH3COO  +   H3O+ 

Ισορροπία c1 – x x c2 + x

Αποτελέσματα:
 Μείωση του βαθμού του ιοντισμού του οξέος.
Η ερώτηση της ημέρας: Γιατί
 Αύξηση της [Η3Ο+] και επομένως μείωση του pH.
δεν έχουμε Ε.Κ.Ι. όταν σε διά-
 Μείωση της [CH3COO]. λυμα HCl προσθέσουμε διά-
 Διατήρηση της τιμής της σταθεράς Ka, αν η θερμοκρασία παραμένει σταθερή. λυμα NaCl;

Θεωρούμε τις προσεγγίσεις: [CH3COΟΗ] = c1 – x  c1, [Η3Ο+] = c2 + x  c2.

[CH3COO ][H3O  ] x  c 2
Ka  
[CH3COOH] c1

204
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

Ανάλογες περιπτώσεις επίδρασης κοινού ιόντος έχουμε και στην περίπτωση διαλυμάτων
ασθενούς βάσης, π.χ. ΝΗ3. Στην περίπτωση αυτή το φαινόμενο της επίδρασης κοινού
ιόντος επιτυγχάνεται είτε με την προσθήκη ισχυρής βάσης, π.χ. NaOH είτε με την επί-
δραση ενός αμμωνιακού άλατος, π.χ. NH4Cl.

Περίπτωση 3: Προσθήκη NaOH(s) σε υδατικό διάλυμα NH3:

mol/L NaOH    →    Na+    +   OH

c2 c2 c2   
Le Châtelier

mol/L  NH3    +    H2O        NH4+   +     OH

Ισορροπία c1 – x x c2 + x

[ΝH3] = c1 – x, [ΝΗ4+] = x, [ΟΗ−] = c2 + x 

Με την προσθήκη του NaOH, η [ΟΗ−] αυξάνεται, η ισορροπία ιοντισμού της αμμωνίας
μετατοπίζεται προς τα αριστερά και άρα ο βαθμός ιοντισμού της μειώνεται.

Περίπτωση 4: Με την προσθήκη ΝΗ4Cl(s) σε διάλυμα ΝH3, έχουμε τα εξής:

Όπως και προηγούμενα, ο πε-
ριορισμός της έκτασης του ιο- mol/L NH4Cl     →     NH4+    +   Cl
ντισμού της ΝΗ3 ερμηνεύεται c2 c2 c2   
με την επίδραση κοινού ιό-
Le Châtelier
ντος με βάση την αρχή Le
Châtelier. mol/L  NH3    +    H2O        NH4+   +   OH
Και στην περίπτωση αυτή θα Ισορροπία c1 – x c2 + x x
θεωρούμε αμελητέα την υδρό-
λυση των ιόντων ΝΗ4+.
Και στην περίπτωση αυτή η προσθήκη ουσίας με κοινό ιόν έχει ως αποτέλεσμα τον πε-
ριορισμό του ιοντισμού της ΝH3, τη μείωση της συγκέντρωσης των ΟΗ και επομένως
τη μείωση του pH. Πάντως, η σταθερά ιοντισμού, Kb, της NH3 παραμένει αμετάβλητη,
αν δεν αλλάξει η θερμοκρασία.

Ας δούμε τώρα δύο άλλες συμπληρωματικές περιπτώσεις επίδρασης κοινού ιόντος. Σε

ένα διάλυμα άλατος ασθενούς οξέος, π.χ. CH3COONa προσθέτουμε μία ισχυρή βάση,
π.χ. ΝaΟΗ. Αρχικά έχουμε τις δύο διαστάσεις, του άλατος και της βάσης. Μέχρι εδώ δεν
έχουμε επίδραση κοινού ιόντος, καθώς οι διαστάσεις είναι πλήρεις (δεν έχουμε δηλαδή
ισορροπία). Παράλληλα, όμως, το ανιόν του οξέος υδρολύεται λειτουργώντας ως ασθε-
νής βάση, οπότε σχηματίζεται το ΟΗ– ως κοινό ιόν:

Ανάλογη είναι και η περί- mol/L CH3COONa    →     CH3COO      +   Na+ 

πτωση προσθήκης ισχυρού ο-
ξέος σε διάλυμα άλατος ασθε-
c1 c1 c1   
νούς βάσης, π.χ. ΝΗ4Cl.   mol/L     NaOH      →       Na    +  OH
+

c2 c2 c2
mol/L CH3COO   +    H2O   CH3COOH     +    OH
Ισορροπία c1 – x x c2 + x

[CH3COΟ−] = c1 – x  c1, [CH3COΟΗ] = x, [ΟΗ–] = c2 + x  c2 

205 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Περίπτωση δύο ασθενών οξέων. Έστω ότι έχουμε διάλυμα δύο ασθενών οξέων ΗΑ και
ΗΒ. Έχουμε τις ισορροπίες:
Ανάλογη είναι και η περί-
ΗΑ  +  H2O      Α    +    H3O+  πτωση διαλύματος με δύο α-
c1 – x x x  σθενείς βάσεις.
HΒ   +  H2O   Β      +    H3O+
c2 – y y y

Στην ισορροπία θα ισχύουν:

[HA] = c1 – x, [HB] = c2 – y, [A–] = x, [B–] = y, [Η3Ο+] = y + x

Προσοχή: Όταν αντικαθιστούμε στις εκφράσεις των δύο σταθερών ιοντισμού, η συγκέ-
ντρωση των Η3Ο+ θα είναι κοινή και στις δύο σταθερές και ίση με (y + x). 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

Το βασικό στις ασκήσεις με επίδραση κοινού ιόντος είναι να καταλάβουμε ότι έχουμε
επίδραση κοινού ιόντος (Ε.Κ.Ι.), καθώς αυτό συνεπάγεται μία συγκεκριμένη μεθοδολογία
επίλυσης των ασκήσεων.

Είδαμε παραπάνω τις εξής βασικές περιπτώσεις Ε.Κ.Ι.:

 Ασθενές οξύ και το άλας του, π.χ. CH3COOH - CH3COONa.
 Ασθενές οξύ και ισχυρό οξύ, π.χ. CH3COOH - ΗCl.
 Ασθενής βάση και το άλας της, π.χ. ΝH3 - ΝH4Cl.
 Ασθενής βάση και ισχυρή βάση, π.χ. ΝH3 - ΝaOH.

Επιπρόσθετα, έχουμε και τις εξής περιπτώσεις Ε.Κ.Ι.:

 Άλας ασθενούς βάσης και ισχυρό οξύ, π.χ. ΝΗ4Cl - ΗCl (κοινό ιόν Η3Ο+).
 Άλας ασθενούς οξέος και ισχυρή βάση, π.χ. CH3COONa - NaOH (κοινό ιόν OH−).
 Δύο ασθενή οξέα (κοινό ιόν Η3Ο+).
 Δύο ασθενείς βάσεις (κοινό ιόν OH−).

Περίπτωση 1: Να έχουμε ήδη έτοιμο το διάλυμα με την Ε.Κ.Ι. Στις περιπτώσεις γρά-
φουμε τις εξισώσεις διάστασης και ιοντισμού, συμπληρώνουμε τους πίνακες συγκεντρώ-
σεων και αντικαθιστούμε στις σχετικές σταθερές ιοντισμού.

Περίπτωση 2: Η Ε.Κ.Ι. προκύπτει με ανάμιξη κατάλληλων διαλυμάτων. Στις περιπτώσεις

αυτές, πρώτα υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώσεις, ώστε να φτάσουμε στο διάλυμα
που περιέχει τις ουσίες που δίνουν Ε.Κ.Ι. Ας δούμε την εφαρμογή που ακολουθεί.

Εφαρμογή 1

Αναμιγνύουμε διάλυμα (Δ1) ΗCOOH 0,2 M όγκου 200 mL με διάλυμα (Δ1) HCl 0,2 Μ όγκου
επίσης 200 mL. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος (Δ) που προκύπτει., καθώς και η
[ΗCOO−] στο διάλυμα αυτό. Για το HCOOH, Κa = 10−4. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις.

206
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

Μετά την ανάμιξη τα δύο συστατικά δίνουν Ε.Κ.Ι. αλλά αλλάζουν οι συγκεντρώσεις
τους. Υπολογίζουμε, λοιπόν, τις νέες συγκεντρώσεις των συστατικών:

Για το HCOOH: Για το HCl:

0,2∙0,2 = c1∙0,4, c1 = 0,1 M 0,2∙0,2 = c2∙0,4, c2 = 0,1 M

mol/L HCl   +  H2O   →    Cl     +    H3O+

0,1 0,1 0,1   
mol/L  HCOOH  +  H2O       HCOO   +    H3O+ 
Ισορροπία 0,1 – x x 0,1 + x

Τελικά, στην ισορροπία έχουμε τις εξής συγκεντρώσεις:

[HCOΟΗ] = 0,1 – x  0,1, [HCOΟ−] = x, [Η3Ο+] = 0,1 + x  0,1 Μ 

Για το pH του διαλύματος: pH = – log[H3O+] = – log0,1 = 1

Αντικαθιστούμε στην έκφραση της σταθεράς Κa του ΗCOOH:

[HCOO ]  [H3O  ] x  0,1
Ka  ,   10 4  ,   x  [HCOO  ]  10 4 M
[HCOOH] 0,1

Περίπτωση 3: Η επίδραση κοινού ιόντος να δημιουργείται μετά από μία μερική αντί-
δραση εξουδετέρωσης, ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση ή το αντίστροφο. Στην περίπτωση
αυτή πρώτα εκτελούμε τους στοιχειομετρικούς υπολογισμούς στην αντίδραση της εξου-
δετέρωσης και στη συνέχεια εφαρμόζουμε την Ε.Κ.Ι. στο διάλυμα που προκύπτει.

Εφαρμογή 2

Αναμιγνύουμε διάλυμα (Δ1) ΝΗ3 0,4 M όγκου 100 mL με διάλυμα (Δ1) HCl 0,2 Μ όγκου
επίσης 100 mL. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος (Δ) που προκύπτει. Για την ΝH3, Κb
= 10−5. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC, όπου Κw = 10−14.

n(ΝΗ3) = 0,4∙0,1 = 0,04 mol, n(HCl) = 0,2∙0,1 = 0,02 mol 

mol  NH3    +    HCl   →   NH4Cl 
Αρχικά 0,04 0,02 ‒
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
Τελικά 0,02 ‒ 0,02

207 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Τελικά απομένει NH4Cl σε συγκέντρωση: 0,02/0,2 = 0,1 Μ καθώς και ΝΗ3 σε συγκέ-
ντρωση: 0,02/0,2 = 0,1 Μ, δηλαδή μία ασθενής βάση και το άλας της.

Εφαρμόζουμε την επίδραση κοινού ιόντος:

mol/L NH4Cl      →    NH4+  +    Cl

0,1 0,1 0,1  
mol/L   NH3    +    H2O        NH4+   +   OH
Ισορροπία 0,1 – x 0,1 + x x

Τελικά, στην ισορροπία έχουμε τις εξής συγκεντρώσεις:

[ΝΗ3] = 0,1 – x  0,1, [ΝΗ4+] = 0,1 + x  0,1 Μ 

Αντικαθιστούμε στην έκφραση της σταθεράς Κb της ΝΗ3:

[OH  ]  [NH4  ] x  0,1
Kb  ,  10 5   ,  x  [OH ]  10 5 M,  pOH  5,  pH  9
[NH3 ] 0,1

Στην περίπτωση που έχουμε ένα ισχυρό και ένα ασθενές οξύ και δεν αρκεί η ποσότητα
της ισχυρής βάσης για την εξουδετέρωση και των δύο οξέων, πρώτα εκτελούμε τους στοι-
χειομετρικούς υπολογισμούς με το ισχυρό οξύ και στη συνέχεια τους στοιχειομετρικούς
υπολογισμούς με το ασθενές οξύ και την υπόλοιπη ποσότητα της ισχυρής βάσης (βλ. λυ-
μένο παράδειγμα 8).

Επίσης, αν έχουμε δύο ασθενή οξέα και δεν αρκεί η ποσότητα της ισχυρής βάσης για την
εξουδετέρωση και των δύο, τότε ένα μέρος της βάσης εξουδετερώνει ένα μέρος του ενός
οξέος και η υπόλοιπη ποσότητα της βάσης εξουδετερώνει μέρος του άλλου οξέος (βλ.
άσκηση 10.50).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ, ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Διαθέτουμε αραιό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε
ένα από τα ακόλουθα σώματα ή διαλύματα Ι - V:
I. Ποσότητα HCl(g), χωρίς μεταβολή όγκου.
II. Ποσότητα άλατος NaA(s), χωρίς μεταβολή όγκου.
III. Ποσότητα NaCl(s), χωρίς μεταβολή όγκου.
IV. Ποσότητα διαλύματος ΚΝΟ3.
V. Επιπλέον ποσότητα του ΗA, χωρίς μεταβολή όγκου.

208
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

Να εξηγήσετε πως θα μεταβληθούν με κάθε μία από τις προσθήκες αυτές, η στα-
θερά ιοντισμού Ka, ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ, το pH του διαλύματος και η συγκέ-
ντρωση των ιόντων Α. θ=σταθ.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Καταρχήν σε όλες τις περιπτώσεις η σταθερά ιοντισμού του ΗΑ δεν μεταβάλλεται, κα-
θόσον θεωρούμε ότι εξαρτάται μόνο από τη θερμοκρασία.

Ι. Με την προσθήκη του αέριου HCl έχουμε Ε.Κ.Ι.:

Η ισορροπία ιοντισμού του
ΗΑ οδεύει προς τα αριστερά
με αποτέλεσμα ο ιοντισμός
του ΗΑ να περιορίζεται.
HCl   +  H2O   →    Cl      +    H3O+
HΑ  +  H2O         Α    +     H3O+ 
Le Châtelier

Λόγω Ε.Κ.Ι. έχουμε μείωση του βαθμού ιοντισμού α του ΗΑ και μείωση της [Α]. Η
[Η3Ο+] λόγω ιοντισμού του HCl αυξάνεται και άρα το pH μειώνεται.

ΙΙ. Προσθήκη ΝaA(s):

Με την προσθήκη του στε-
ρεού NaA έχουμε πάλι επί-
        ΝaA   →   A      +   Na+ 
δραση κοινού ιόντος (Α),
λόγω της οποίας η ισορροπία
ιοντισμού του ΗΑ οδεύει προς HΑ  +  H2O     Α    +   H3O+ 
τα αριστερά. Η υδρόλυση των Le Châtelier
ιόντων Α− θεωρείται αμελη-
Με τη μετατόπιση της ισορροπίας προς τα αριστερά, ο βαθμός ιοντισμού μειώνεται,
όπως και η [Η3Ο+], με αποτέλεσμα το διάλυμα να γίνεται λιγότερο όξινο και το pH να
αυξάνεται. Η [Α] αυξάνεται λόγω της προσθήκης νέων Α από τη διάσταση του άλατος.

ΙΙΙ. Δεν υπάρχει Ε.Κ.Ι. και εφόσον ο όγκος του διαλύματος είναι σταθερός, καμία από
τις εξεταζόμενες παραμέτρους δε μεταβάλλεται.

ΙV. Δεν υπάρχει Ε.Κ.Ι., αλλάζει όμως ο όγκος του διαλύματος (αραίωση). Έτσι, ο βαθ-
Νόμος αραίωσης του Ostwald
μός ιοντισμού και το pH αυξάνεται (τείνει προς το ουδέτερο), ενώ η [Α] μειώνεται
(γιατί;).

V. Πάλι δεν έχουμε Ε.Κ.Ι. αλλά με την αύξηση της συγκέντρωσης του ΗΑ ο βαθμός
ιοντισμού μειώνεται, το pH μειώνεται και η [Α] αυξάνεται (γιατί;).

Συνοπτικά οι μεταβολές παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί:

α Κa(HA) pH [Α]
Ι. ▼ – ▼ ▼
ΙΙ. ▼ – ▲ ▲
ΙΙΙ. – – – –
ΙV. ▲ – ▲ ▼
V. ▼ – ▼ ▲

209 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2. Διαθέτουμε 400 mL διαλύματος (Δ1) CH3COOH 0,05 Μ.

α) Ποιο το pH του διαλύματος (Δ1) και ποιος ο βαθμός ιοντισμού του CH3COOH;
β) Προσθέτουμε 0,04 mol CH3COONa(s), χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος.
Ποιο το pH του διαλύματος (Δ2) που προκύπτει και ποιος ο βαθμός ιοντισμού του
CH3COOH στο διάλυμα αυτό;
Ka(CH3COOH) = 2·10−5. Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. Η θερμοκρασία
των διαλυμάτων είναι θ=25οC.

ΛΥΣΗ
α) Διάλυμα Δ1:

mol/L  CH3COOH   +   H2O     H3O+      +    CH3COO 

0,05 – x x x

[H3O ] [CH3COO ] x2
Ka    2  105 ,  x = 10−3 M, pH = 3. 
[CH3COOH] 0,05
x 103
α   0,02  
c 0,05
β) Στο τελικό διάλυμα περιέχονται και CH3COOH σε συγκέντρωση 0,05 Μ και
CH3COONa σε συγκέντρωση:
n 0,04
c= = = 0,1 M
V 0,4

mol/L CH3COONa   →     CH3COO   +   Na+
0,1 0,1 0,1   Κατά την Ε.Κ.Ι. δεν λαμβά-
νουμε υπ’ όψη μας την αντί-
mol/L  CH3COOH  +  H2O     CH3COO     +   H3O+  δραση των ιόντων CH3COO
με το νερό (υδρόλυση) !
Ισορροπία 0,05 – y 0,1 + y y

Θα θεωρήσουμε τις εξής προσεγγίσεις:

[CH3COOH] = 0,05 – y  ≈  0,05 M, [CH3COO] = 0,1 + y  ≈  0,1 M 

[H3O ] [CH3COO ] [H3O ]  0,1

Ka    2  105 , [H3O+] = y = 10−5 M
[CH3COOH] 0,05
pH = 5 
y 105
α   2  104
c 0,05
3. Αναμιγνύουμε δύο υδατικά διαλύματα, ένα διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ 0,2 Μ ό-
γκου 50 mL και ένα διάλυμα ΗCl 0,2 M όγκου 50 mL. Να υπολογιστεί ο βαθμός ιοντι-
σμού του ΗΑ, καθώς και το pH στο τελικό διάλυμα.
Να θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. Ka(ΗΑ) = 10−5. θ=25οC.

ΛΥΣΗ

210
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

Εφαρμόζουμε τις σχέσεις της αραίωσης για να υπολογίσουμε τις συγκεντρώσεις στο τε-
λικό διάλυμα:

Για το HA: c1∙V1 = c1΄∙(V1  + V2 ) , 0,2∙0,05 = c1΄∙0,1, c1΄= 0,1 M
Για το HCl: c2∙V2 = c2΄∙(V1  + V2 ), 0,2∙0,05 = c2΄∙0,1, c2΄= 0,1  M

Όταν οι διαλυμένες ουσίες

στα δύο διαλύματα είναι δια-
φορετικές, εφαρμόζουμε δύο
φορές τη σχέση αραίωσης των
διαλυμάτων. Όχι τη σχέση α-
νάμιξης!

Με την ανάμιξη των 2 διαλυμάτων έχουμε την Ε.Κ.Ι., που περιγράφεται με τις παρα-
κάτω εξισώσεις:

mol/L HCl   +  H2O   →    Cl     +    H3O+

0,1 0,1 0,1   
mol/L   HA  +  H2O      A   +    H3O+ 
Ισορροπία 0,1 – y y 0,1 + y

Στην ισορροπία οι συγκεντρώσεις των σωματιδίων που υπάρχουν στο διάλυμα είναι:
[HA] = 0,1 − y  0,1 Μ (επειδή o ιοντισμός του ΗΑ είναι μικρός και, παράλληλα, έχει
περιοριστεί σημαντικά, λόγω της Ε.Κ.Ι.), [H3O+] = 0,1 + y  0,1 M, [A] = y.

[H3O  ] [A  ] 0,1  y

Ka   10 5  ,  y  10 5
[HA] 0,1

Άρα, ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ είναι:

y 10 5
α   10 4
c 0,1

Η συγκέντρωση των [Η3Ο+] στο τελικό διάλυμα είναι: [H3O+] = 0,1 Μ. Επομένως: pH
= – log 0,1 = 1.

4. Διάλυμα όγκου 500 mL περιέχει μεθυλαμίνη (CH3NH2) 0,1 Μ.

Οι αμίνες, RNH2, λειτουργούν
στα υδατικά τους διαλύματα
ως ασθενείς βάσεις.
α) Ποιο το pH του διαλύματος αυτού;
β) Ποιο θα είναι το pH του διαλύματος που θα προκύψει μετά την προσθήκη 0,05
mol HCl(g);
γ) Ποιο θα ήταν το pH του διαλύματος που θα προέκυπτε αν αντί για 0,05 mol
HCl(g) προσθέταμε 0,1 mol HCl;
Με την προσθήκη του HCl(g) η μεταβολή όγκου του διαλύματος είναι αμελητέα.
Για τη CH3NH2 να θεωρηθεί ότι Kb = 10−4. θ=25οC. Σε όλες τις περιπτώσεις να θε-
ωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

211 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΛΥΣΗ
α) Για το αρχικό διάλυμα έχουμε:

mol/L CH3ΝΗ2   +   H2O       CH3ΝΗ3+    +    OΗ 

Ισορροπία 0,1 – x x x

Από την έκφραση της σταθεράς ιοντισμού για την CH3NH2 και θεωρώντας την προσέγ-
γιση: 0,1 – x  0,1 M, έχουμε:

[OH  ]2 [OH  ]2
Kb   ,  10 4  , [OH  ]  10 2 ,5  M
c 0 ,1
Επομένως: pOH = 2,5, pH = 11,5.

β) Τα 500 mL του διαλύματος CH3NH2 περιέχουν: n = 0,5·0,1 = 0,05 mol, οπότε από την
αντίδραση εξουδετέρωσης, έχουμε:

mol  CH3NH2      +      HCl   →    CH3NH3Cl 
Αρχικά 0,05 0,05
Μεταβολές – 0,05 – 0,05 0,05
Τελικά – – 0,05

Επομένως, στο διάλυμα εμφανίζεται τελικά μόνο το άλας CH3NH3Cl, σε συγκέντρωση:

0,05
c  0,1 M
0,5

mol/L       CH3NH3Cl      →      CH3NH3+ +     Cl−
0,1 M 0,1 M 0,1 M

mol/L CH3ΝΗ3+   +    H2O    CH3ΝΗ2     +    Η3Ο+ 

Ισορροπία 0,1 – y y y

H σταθερά ιοντισμού Κa του ιόντος CH3NH3+ είναι:

10 14
Ka   10 10
10 4 .

Επομένως θεωρώντας τη γνωστή προσέγγιση, έχουμε:

y2
10 10  , y  [H3 O  ]  10 5,5  M,  pH  5,5
0,1

γ) Με την προσθήκη 0,1 mol HCl έχουμε περίσσεια οξέος:

mol  CH3NH2     +    HCl    →    CH3NH3Cl 
Αρχικά 0,05 0,1
Μεταβολές – 0,05 – 0,05 0,05
Τελικά – 0,05 0,05

212
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

Επομένως, στο διάλυμα εμφανίζονται τελικά 0,05 mol CH3NH3Cl (c = 0,1 M), καθώς
επίσης και 0,05 mol HCl (c = 0,1 M).
Προσοχή ! Στην περίπτωση
που έχουμε ισχυρό και ασθε-
mol/L HCl   +   H2O  →  Cl     +      H3O+
νές οξύ και ισχύει η προσέγ- 0,1 0,1 0,1   
γιση, δε χρειάζεται να αντικα-
ταστήσουμε για τον υπολογι- mol/L   CH3ΝΗ3+   +   H2O    CH3ΝΗ2  +     Η3Ο+ 
σμό του pH στη σταθερά ιο- Ισορροπία 0,1 – ω ω 0,1 + ω
ντισμού του ασθενούς οξέος.
Στην ισορροπία ισχύει: [Η3Ο+] = 0,1 + ω. Επειδή το CH3NH3+ είναι πολύ ασθενές οξύ,
τα ιόντα CH3NH3+ που ιοντίζονται είναι αμελητέα (η επίδραση κοινού ιόντος τα κάνει
ακόμα λιγότερα) θα ισχύει: [Η3Ο+] = 0,1 + ω  0,1 Μ. Επομένως:

pH = − log[Η3Ο+] = ‒ log 0,1 = 1 

5. Διαθέτουμε τα υδατικά διαλύματα Α, Β και Γ. Το διάλυμα Α περιέχει το ασθενές

οξύ ΗΑ 0,1 Μ, το διάλυμα Β το ασθενές οξύ ΗΒ 0,1 Μ, ενώ το διάλυμα Γ περιέχει
και τα δύο ασθενή οξέα ΗΑ και ΗΒ σε συγκεντρώσεις 0,1 Μ το καθένα.
α) Ποιοι οι βαθμοί ιοντισμού των ΗΑ και ΗΒ στα διαλύματα Α και Β;
β) Στο διάλυμα Γ να υπολογιστούν: i. το pΗ και ii. οι βαθμοί ιοντισμού των δύο
οξέων.
Δίνονται: Κa(ΗΑ) = 9·10−6 και Κa(ΗΒ) = 10−6. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Με εφαρμογή του νόμου του Οstwald στην απλή του μορφή, έχουμε:

9  10 6
Ka(ΗΑ) = α12∙0,1,  α12 =  , α1 = 3∙10−2,5
0,1
10 6
Ka(ΗΒ) =  α22∙0,1, α22 =  ,  α2 = 10−2,5 = 3,16∙10−3 
0,1

β) Στο διάλυμα Γ έχουμε επίδραση κοινού ιόντος (Ε.Κ.Ι):

mol/L  HΑ   +   H2O      H3O+    +    Α 

0,1 – –
–x +x +x
mol/L  HΒ    +   H2O    H3O+    +    Β 
0,1 – –
–y +y +y

Ιοντική ισορροπία: [HA] = 0,1 – x, [A] = x, [H3O+] = x + y, [HB] = 0,1 – y,  [B] = y 

Θεωρώντας τις προσεγγίσεις: 0,1 – x  0,1 M και 0,1 – y  0,1 M, έχουμε:

[H3O ]  [A  ] x(x  y)
Ka (HA)  ,    9  10 6  (1)
[HA] 0,1

213 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

[H3 O  ] [B  ] y(x  y)

K a (HB)  ,  10 6  (2)
[HB] 0,1

Από τις εξισώσεις (1) και (2) με πρόσθεση κατά μέλη προκύπτει:

(x + y)2 =  10−6, x + y = 10−3,  pH = 3 
x = 9∙10−4 Μ,  y = 10−4 Μ 

Για τους βαθμούς ιοντισμού των δύο οξέων, έχουμε: Παρατηρούμε ότι με την επί-
δραση κοινού ιόντος επέρχε-
x y ται μείωση του βαθμού ιοντι-
αΗΑ  =  = 9∙10−3              αΗΒ = = 10−3  σμού και των 2 ασθενών ο-
0,1 0,1
ξέων και ιδιαίτερα του ασθε-
6. Διαθέτουμε διάλυμα ΝΗ3 0,05 Μ όγκου 100 mL με pH = 11 (διάλυμα Δ1). νέστερου οξέος ΗΒ.
α) Να υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού Kb της ΝΗ3, καθώς και ο βαθμός ιοντισμού
της (α) στο διάλυμα Δ1.
β) Ποιον όγκο διαλύματος ΝΗ4Cl 0,05 Μ (διάλυμα Δ2) θα πρέπει να προσθέσουμε σε
όλη την ποσότητα του Δ1, ώστε να προκύψει διάλυμα (Δ3) με pH = 9;
γ) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού (α΄) της ΝΗ3 στο διάλυμα Δ3;
Κw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Για το διάλυμα Δ1 έχουμε:

mol/L ΝΗ3   +   H2O          ΝH4+  +   ΟΗ 

Ιοντική ισορροπία 0,05 – x x x

pH = 11, pOH = 14 – 11 = 3, [OH] = x =103 M 

Θεωρώντας την προσέγγιση: 0,05 – x ≈ 0,05 Μ, έχουμε:

x2 10 6
Kb    2  10 5
0 ,05 0,05

10 3
α  0,02
0,05

β) Έστω V(L) ο όγκος του διαλύματος NH4Cl 0,05 M.

Καθώς η ΝΗ3 και το NH4Cl δεν αντιδρούν μεταξύ τους εκφράζουμε τις συγκεντρώσεις
τους στο τελικό διάλυμα με βάση τον τύπο της αραίωσης διαλυμάτων:

214
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

ΝΗ3:      0,05∙0,1 = c1∙(0,1 + V)     (1) 
NH4Cl:   0,05∙V = c2∙(0,1 + V)        (2) 

Θα έχουμε λοιπόν Ε.Κ.Ι. που εκφράζεται από τις εξισώσεις:

mol/L NH4Cl   →       NH4+      +    Cl
c2 c2 c2   
 

mol/L   NH3    +    H2O        NH4+     +   OH 

Ισορροπία c1 – y c2 + y y

Τελικά, στην ισορροπία έχουμε τις εξής συγκεντρώσεις:

Όταν τα διαλύματα που ανα-
μιγνύουμε περιέχουν διαφορε- [ΝΗ3] = c1 – y ≈ c1, [ΝΗ4+] = c2 + y ≈ c2, [ΟΗ] = y 
τικές διαλυμένες ουσίες, οι τε-
λικές συγκεντρώσεις στο τε- Καθώς για το διάλυμα Δ3 ισχύει pH = 9, θα έχουμε:
λικό διάλυμα υπολογίζονται
με βάση τον τύπο της αραίω-
σης: c1·V1 = c2·V2, ξεχωριστά
pOH = 14 – 9 = 5, [ΟΗ] = 10−5 Μ 
για τις δύο διαλυμένες ουσίες. c 2 [OH ] c 2  10 5
K b  2  10 5   ,  c  2  c 1   (3)
c1 c1
Διαιρώντας τις (1) και (2) κατά μέλη και με τη χρήση της (3) προκύπτει:

V = 0,2 L = 200 mL 
 

γ) Από τη σχέση (1) έχουμε:

0 ,05  0,1 0,05

c1   Μ.
0 ,3 3
Προσοχή: Όταν έχουμε Ε.Κ.Ι. y 10 5
δεν μπορούμε να εφαρμό- α'    6  10 4
c1 0 ,05
σουμε τον νόμο αραίωσης του
Ostwald. 3

7. 0,04 mol NH4Cl και 0,1 mol CH3NH3Cl διαλύονται μαζί σε νερό σχηματίζοντας
διάλυμα όγκου 500 mL. Ποιο το pH του διαλύματος;
Δίνονται οι σταθερές ιοντισμού της ΝΗ3 και της CH3NH2, αντίστοιχα ίσες με 10−5
και 10−4. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.

ΛΥΣΗ
Υπολογίζουμε, αρχικά, τις συγκεντρώσεις των δύο αλάτων:

n 0 ,04 0,1
c1    0 ,08 M c2   0,2 M
V 0 ,5 0,5

mol/L        NH4Cl    →     NH4+     +     Cl 
0,08 Μ 0,08 Μ 0,08 Μ

mol/L      CH3NH3Cl   →   CH3NH3+     +     Cl 
0,2 Μ 0,2 Μ 0,2 Μ

215 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

mol/L NH4+  +   H2O           ΝH3     +    Η3Ο+ 

0,08 – x x x
mol/L   CH3NH3+   +   H2O       CH3NH2    +  Η3Ο+ 
0,2 – y y y

Στην ισορροπία, επομένως, θα έχουμε τις εξής συγκεντρώσεις:

[NH4+] = 0,08 – x  0,08 M, [ΝH3] = x, [CH3NH3+] = 0,2 – y  0,2 M,  
 

[CH3NH2] = y, [Η3Ο+] = x + y 

1014 10 14
Ka (ΝΗ4+) =   = 10 −9
, Ka (CH3 NH3
+
) =  = 10−10 
105 10 4

Έχουμε, λοιπόν, «αμοιβαία» επίδραση κοινού ιόντος (Ε.Κ.Ι.). Από τις σταθερές ιοντισμού
των δύο ασθενών οξέων και θεωρώντας τις κατάλληλες προσεγγίσεις:
x  (x  y)
10−9 = , x∙(x+y) = 0,8∙10−10      
0,08
y  (x  y)
10−10 = , y∙(x+y) = 0,2∙10−10  
0,2
Με πρόσθεση κατά μέλη:

x + y = 10−5, οπότε pH = − log10−5 = 5 
 
8. Αναμιγνύουμε τρία διαλύματα, ένα διάλυμα NaOH 0,2 M όγκου 100 mL, ένα διά-
λυμα ΝΗ3 0,3 Μ όγκου 100 mL και ένα διάλυμα ΗCl 0,1 M όγκου 400 mL. Προκύπτει
τελικά διάλυμα όγκου 600 mL με pH = 9. Να υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς ιοντι-
σμού της NH3. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.

ΛΥΣΗ

Υπολογίζουμε αρχικά τις ποσότητες των δύο βάσεων και του οξέος στα διαλύματά τους:

ΝaOH: n1 = 0,2∙0,1 = 0,02 mol 
NΗ3: n2 = 0,3∙0,1 = 0,03 mol 
HCl: n3 = 0,1∙0,4 = 0,04 mol 

Πρώτα εξουδετερώνεται η ισχυρή βάση:

216
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

mol    ΝaOH   +   HCl   →   ΝaCl    +   H2O   
Αρχικά 0,02 0,04
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
‒ 0,02 0,02

Η ποσότητα του οξέος που περίσσεψε εξουδετερώνει και μέρος της ασθενούς βάσης:

mol       ΝΗ3      +       HCl    →    ΝΗ4Cl   
Αρχικά 0,03 0,02
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
0,01 ‒ ,02

Τελικά, απομένουν το άλας NaCl (που δεν επηρεάζει την τιμή του pH, καθώς κανένα
από τα ιόντα του δεν υδρολύονται), η περίσσεια της ΝΗ3 σε συγκέντρωση 0,01/0,6 =
1/60 Μ και το άλας NH4Cl σε συγκέντρωση 0,02/0,6 = 2/60 Μ.

mol/L NH4Cl   →        NH4+      +    Cl
2/60 2/60 2/60   
 

mol/L    NH3   +   H2O        NH4+     +   OH 

Ισορροπία 1/60 – y 2/60 + y y

Τελικά, στην ισορροπία έχουμε τις εξής συγκεντρώσεις:

[ΝΗ3] = 1/60 – y ≈ 1/60 M, [ΝΗ4+] = 2/60 + y ≈ 2/60, [ΟΗ] = y 

Καθώς για Δ3 ισχύει pH = 9, θα έχουμε:

pOH = 14 – 9 = 5, [ΟΗ] = x = 10−5 Μ 
2
 10 5
[NH4  ]  [OH ] 60
Kb    2  10 5
[NH3 ] 1
60
 

217 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Για… νέους λύτες 10.8. Σε υδατικό διάλυμα CH3NH2 0,1 Μ προστίθεται πο-
σότητα CH3NH3Cl, χωρίς αισθητή μεταβολή του όγκου του
10.1. Όταν μικρή ποσότητα ισχυρού οξέος (π.χ. ΗCl) προ- διαλύματος. Με την προσθήκη αυτή:
στεθεί σε υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος HA, σε σταθερή Α) Το pH του διαλύματος αυξάνεται
θερμοκρασία και χωρίς μεταβολή του όγκου του, ο βαθμός Β) Ο βαθμός ιοντισμού της CH3NH2 αυξάνεται
ιοντισμού α του ασθενούς οξέος Γ) Η [ΟΗ–] του διαλύματος αυξάνεται
Α) παραμένει σταθερός Β) αυξάνεται Δ) Το pH του διαλύματος μειώνεται
Γ) μειώνεται Δ) τείνει στη μονάδα
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 10.9. Σε υδατικό διάλυμα HCOOH 0,1 Μ προστίθεται πο-
10.2. Σε υδατικό διάλυμα CH3COOH προσθέτουμε αέριο σότητα HCOOΝa, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύμα-
ΗCl, χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος και η θερμοκρασία του τος. Με την προσθήκη αυτή:
διαλύματος. Ποιο από τα παρακάτω μεγέθη αυξάνεται; Α) Το pH του διαλύματος μειώνεται
Α) η [Η3Ο+] Β) το pH Β) Ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH αυξάνεται
Γ) ο βαθμός ιοντισμού α Δ) η σταθερά ιοντισμού Ka Γ) Η [H3O+] αυξάνεται
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Δ) Το pH του διαλύματος αυξάνεται
10.3. Αν διαλύσουμε ποσότητα στερεού ΝaOH σε υδατικό
διάλυμα ΝH3, χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος, τότε: 10.10. Σε διάλυμα ΝΗ3 προστίθεται η απαιτούμενη ποσό-
Α) το pH αυξάνεται ενώ η [ΝH4+] μειώνεται τητα HCl(g) για την εξουδετέρωση, χωρίς μεταβολή όγκου
Β) η [Η3Ο+] μειώνεται ενώ η [ΝH4+] αυξάνεται του διαλύματος. Ποια από τις παρακάτω προτάσεις ισχύει;
Γ) οι [Η3Ο+] και [ΝH4+] αυξάνονται Α) Ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 μένει σταθερός
Δ) το pH μειώνεται ενώ η [ΝH4+] δε μεταβάλλεται Β) Πρακτικά, όλη η ΝΗ3 μετατρέπεται σε ΝΗ4+
Γ) Ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 μειώνεται
10.4. Δίνεται υδατικό διάλυμα HF 0,1 Μ. Σε ποια από τις Δ) Το pH του διαλύματος αυξάνεται
ακόλουθες μεταβολές, υπό σταθερή θερμοκρασία, παραμέ-
νει σταθερός ο βαθμός ιοντισμού του ΗF; 10.11. Διαθέτουμε τρία υδατικά διαλύματα στους 25οC. Το
A) Προσθήκη νερού διάλυμα Δ1, που περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ συγκέντρωσης
B) Προσθήκη στερεού NaCl, χωρίς μεταβολή του όγκου 0,1 Μ, το διάλυμα Δ2, που περιέχει το ασθενές οξύ ΗΒ συ-
Γ) Προσθήκη στερεού NaF, χωρίς μεταβολή του όγκου γκέντρωσης 0,1 Μ και το διάλυμα Δ3, που περιέχει και τα
Δ) Προσθήκη αερίου ΗCl, χωρίς μεταβολή του όγκου δύο παραπάνω οξέα σε συγκεντρώσεις 0,1 Μ και 0,1 Μ.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] Ποια από τις παρακάτω προτάσεις ισχύει;
Α) Ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο Δ1 είναι μεγαλύτερος
10.5. Διαθέτουμε υδατικό διάλυμα HCN. Ποια από τις πα- από το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο Δ3. Αντίθετα, ο βαθμός
ρακάτω προσθήκες στο διάλυμα αυτό θα οδηγήσει σε αύ- ιοντισμού του ΗΒ στο Δ2 είναι μικρότερος από το βαθμό ιο-
ξηση του βαθμού ιοντισμού του HCN; ντισμού του ΗΒ στο Δ3
Α) Προσθήκη στερεού ΚCN(s), χωρίς μεταβολή όγκου Β) Ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο Δ1 είναι μικρότερος από
Β) Προσθήκη μικρής ποσότητας ΗΝΟ3, χωρίς αλλαγή του το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο Δ3. Αντίθετα, ο βαθμός ιο-
όγκου του διαλύματος ντισμού του ΗΒ στο Δ2 είναι μεγαλύτερος από το βαθμό ιο-
Γ) Προσθήκη υδατικού διαλύματος NaCl ντισμού του ΗΒ στο Δ3
Δ) Καμία από τις παραπάνω Γ) Ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο Δ3 είναι μικρότερος από
το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο Δ1. Επίσης, ο βαθμός ιοντι-
10.6. Σε υδατικό διάλυμα ΝΗ3 προστίθεται ποσότητα σμού του ΗΒ στο Δ3 είναι μικρότερος από το βαθμό ιοντι-
NΗ4Cl(s), χωρίς μεταβολή όγκου. Με την προσθήκη αυτή σμού του ΗΒ στο Δ2
παρατηρούμε ότι: Δ) Οι σταθερές ιοντισμού και των δύο οξέων στο Δ3 είναι
Α) ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 θα μείνει ο ίδιος μικρότερες από τις αντίστοιχες σταθερές ιοντισμού στα Δ1
Β) το pH του διαλύματος θα αυξηθεί και Δ2.
Γ) η [ΝΗ4+] θα αυξηθεί
Δ) η [ΟΗ] θα αυξηθεί 10.12. Να εξηγήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν είναι
σωστές ή όχι. Σε όλες τις προσθήκες η μεταβολή όγκου είναι
10.7. Διαθέτουμε διάλυμα ΗCOOH. Τι από τα παρακάτω αμελητέα.
πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα αυτό, ώστε ο βαθμός Α) Αν σε διάλυμα NH3 προστεθεί ΝaΟΗ(s), o ιοντισμός της
ιοντισμού του HCOOH να μειωθεί; ΝΗ3 μειώνεται, ενώ το pH του διαλύματος αυξάνεται.
Α) ΗCl(g), χωρίς μεταβολή όγκου Β) Aν σε ένα διάλυμα HCOOH διαλύσουμε ποσότητα
Β) ΝaCl(s), χωρίς μεταβολή όγκου HCOOΚ(s) το pH αυξάνεται.
Γ) NaOH(s), χωρίς μεταβολή όγκου Γ) Αν σε διάλυμα NH4Cl διαλύσουμε ποσότητα ΝΗ3(g), πα-
Δ) Η2Ο ρεμποδίζεται η υδρόλυση των ιόντων NH4+.
218
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)
10.13. H πυριδίνη (C5H5N) είναι οργανική ένωση, διαλυτή
στο νερό, με ιδιότητες ασθενούς μονοπρωτικής βάσης. Σε
διάλυμα πυριδίνης διαλύεται μικρή ποσότητα του άλατός
της C5H5NHNO3, χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος.
Να εξηγήσετε πώς θα μεταβληθούν:
α) Η θέση της ιοντικής ισορροπίας.
β) Ο βαθμός ιοντισμού της πυριδίνης.
γ) Η σταθερά ιοντισμού Kb της πυριδίνης.
δ) Η [Η3Ο+] του διαλύματος.
ε) Το pH του διαλύματος.
10.14. α) Υδατικό διάλυμα περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ σε
συγκέντρωση co και το άλας ΝaA σε συγκέντρωση cαλ. Να
αποδείξετε τη σχέση: [Η3Ο+] = Κa·(co/cαλ).
β) Υδατικό διάλυμα περιέχει ΝΗ3 σε συγκέντρωση cβ και το
άλας ΝΗ4Cl σε συγκέντρωση cαλ. Να αποδείξετε τη σχέση:
[ΟΗ] = Κb·(cβ/cαλ).
γ) Διάλυμα περιέχει τα δύο ασθενή οξέα ΗΑ και ΗΒ σε συ-
γκεντρώσεις 1 Μ το καθένα. Να δείξετε ότι η [Η3Ο+] δίνεται
από τη σχέση: [Η3Ο+]2 = Κa(HA) + Ka(HB), όπου Ka(HA)
και Ka(HB) οι σταθερές ιοντισμού των δύο οξέων.
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις.
10.15. α) Σε διάλυμα μονοπρωτικού οξέος ΗΑ με pH = 2
προσθέτουμε μικρή ποσότητα άλατος ΝaA χωρίς μεταβολή
του όγκου του διαλύματος και του pH. Το οξύ ΗΑ είναι ι-
σχυρό ή ασθενές; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Σε διάλυμα οξέος ΗΒ προσθέτουμε ποσότητα άλατος
NaΒ(s), χωρίς μεταβολή όγκου και χωρίς αλλαγή της θερμο-
κρασίας, οπότε παρατηρείται αύξηση του pH του διαλύμα-
τος. i. Να εξηγήσετε αν το οξύ ΗΒ είναι ασθενές ή ισχυρό.
Τι θα πάθει ο βαθμός ιοντισμού του ΗΒ με την προσθήκη του
NaΒ(s); ii. Ποια άλλη ουσία – όχι άλας – θα μπορούσε να
προστεθεί, επίσης χωρίς αλλαγή όγκου, με ανάλογα αποτε-
λέσματα στο βαθμό ιοντισμού του ΗΒ; Να αιτιολογήσετε την
απάντησή σας.
Για καλούς… λύτες
10.16. Διαθέτουμε 400 mL διαλύματος ΝH3 0,2 Μ (διάλυμα
Δ1).
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού της ΝH3;
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 διαλύουμε 0,4 g ΝaOH(s),
χωρίς μεταβολή όγκου και προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2).
Ποιος ο βαθμός ιοντισμού της ΝH3 στο διάλυμα Δ2;
Kb(ΝH3) = 2·10−5. Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις.
θ=25οC.
10.17. Διαθέτουμε 400 mL διαλύματος CH3COOH 0,2 Μ
(διάλυμα Δ1).
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του CH3COOH;
β) Σε όλη την ποσότητα του διαλύματος Δ1 προσθέτουμε
0,01 mol στερεού CH3COOΝa, χωρίς μεταβολή όγκου του
διαλύματος και προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2). Ποιος ο βαθμός
ιοντισμού του CH3COOH στο διάλυμα Δ2;
Ka(CH3COOH) = 2·10−5. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες
προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.18. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) όγκου 200 mL που περιέχει
HCOOH σε συγκέντρωση 1 Μ.
α) Ποιο το pH και ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH στο διά-
λυμα Δ1;
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 προσθέτουμε 0,2 mol HCl,
χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος, οπότε προκύπτει νέο
διάλυμα Δ2. Ποιο το pH και ο βαθμός ιοντισμού του
ΗCOOH στο Δ2;
θ=25οC. Κa(ΗCOOH) = 10−4. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες
προσεγγίσεις.
10.19. Δίνεται διάλυμα ΝΗ3 0,2 Μ όγκου 1 L. Στο διάλυμα
προστίθεται στερεό ΝΗ4Cl χωρίς μεταβολή του όγκου. Αν ο
νέος βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 μειώθηκε κατά 100 φορές
σε σχέση με το αρχικό διάλυμα, ποια η μάζα του NH4Cl που
προστέθηκε;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις.
θ=25οC.
10.20. Σε 1 L διαλύματος περιέχονται 0,6 g οξικού οξέος
(CH3COOH) και 0,82 g οξικού νατρίου (CH3COONa).
α) Ποιο είναι το pH του διαλύματος;
β) Ποιο θα ήταν το pH, αν το διάλυμα περιείχε μόνο τα 0,6
g οξικού οξέος;
γ) Ποιο θα ήταν το pH, αν το διάλυμα περιείχε μόνο τα 0,82
g CH3COONa;
Κa(CH3COOH) = 10−5. Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγί-
σεις. θ=25οC.
10.21. Διάλυμα ασθενούς βάσης Β 0,1 Μ έχει βαθμό ιοντι-
σμού α = 0,01. Πόσα mol άλατος BΗCl(s), χωρίς μεταβολή
όγκου, πρέπει να προστεθούν σε 500 mL του παραπάνω δια-
λύματος, ώστε ο βαθμός ιοντισμού της Β να υποδεκαπλα-
σιαστεί; Κw = 10−14.θ=25οC. Nα θεωρηθούν οι γνωστές προ-
σεγγίσεις.
10.22. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) HCOOH 1 M όγκου 1 L
με pH = 2.
α) Nα υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού του ΗCOOH καθώς
και ο βαθμός ιοντισμού του στο διάλυμα Δ1.
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 προσθέτουμε λ mol
HCOONa οπότε προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2) όγκου 1 L με
pH = 4. i. Ποια η τιμή του λ; ii. Ποιος ο βαθμός ιοντισμού
του HCOOH στο διάλυμα Δ2.
Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.23. Σε 60 mL διαλύματος C2H5NH2 0,1 Μ προσθέτουμε
20 mL διαλύματος C2H5NH3Cl 0,2 Μ και προκύπτει διά-
λυμα με pH = 11.
α) Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων που
υπάρχουν στο τελικό διάλυμα.
β) Να υπολογίσετε τη σταθερά Ka του ιόντος C2H5NH3+.
γ) Αν για τη ΝΗ3 Kb = 1,8·10−5 στους 25oC, να συγκρίνετε
τις βάσεις ΝΗ3 και C2H5NH2 ως προς την ισχύ τους και να
αιτιολογήσετε το αποτέλεσμα της σύγκρισης.
Nα θεωρηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. Κw = 10−14.
219 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
10.24. Διάλυμα ΝΗ3 0,4 Μ όγκου 300 mL αναμιγνύεται με
διάλυμα Βa(OH)2 συγκέντρωσης c και όγκου 100 mL, οπότε
προκύπτει διάλυμα Δ1 με pH = 12.
α) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση c και το βαθμό ιοντι-
σμού της NH3 στο διάλυμα Δ1.
β) Όλη η ποσότητα του Δ1 αραιώνεται με νερό και προκύ-
πτει διάλυμα Δ2 όγκου 4 L. Να υπολογίστε το pH του, καθώς
και το βαθμό ιοντισμού της NH3 στο διάλυμα αυτό.
Κb(NH3) = 10−5. Κw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρήσετε τις κα-
τάλληλες προσεγγίσεις.
10.25. Δίνεται διάλυμα CH3COOH 0,1 Μ. Με ποια αναλο-
γία όγκων πρέπει να αναμίξουμε το διάλυμα αυτό με διά-
λυμα CH3COONa 0,2 Μ, ώστε να προκύψει διάλυμα του ο-
ποίου η [Η3O+] να είναι ελαττωμένη κατά 50 φορές σε σχέση
με το αρχικό διάλυμα; Κa(CH3COOΗ) = 10−5. Nα θεωρη-
θούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.26. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) οξέος ΗΑ 0,1 Μ με pH = 3.
α) Να εξηγήσετε αν το ΗΑ είναι ισχυρό ή ασθενές.
β) Πόσα mol HCl πρέπει να προστεθούν σε 1 L του Δ1, χωρίς
μεταβολή όγκου, ώστε η συγκέντρωση της συζυγούς βάσης
A του ΗΑ να μειωθεί κατά 10 φορές;
θ=25οC. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.27. Πόσα mol ΝΗ4Cl πρέπει να προσθέσουμε σε 250 mL
διαλύματος NH3 0,1 Μ, για να ισχύει: 9 ≤ pH ≤ 10; Κb(ΝΗ3)
= 10−5. θ=25οC. Να υποτεθεί ότι η προσθήκη του ΝΗ4Cl δεν
μεταβάλλει τον όγκο του διαλύματος. Nα θεωρηθούν επίσης
οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.28. Διαθέτουμε διάλυμα (Υ1) ασθενούς οξέος ΗΑ, συ-
γκέντρωσης c και όγκου V στο οποίο ο βαθμός ιοντισμού
του ΗΑ είναι ίσος με α. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε διά-
λυμα HCl ίδιου όγκου και ίδιας συγκέντρωσης και προκύ-
πτει νέο διάλυμα (Υ2), όγκου 2V, στο οποίο ο βαθμός ιοντι-
σμού του ΗΑ είναι ίσος με α/10. Να υπολογιστεί η τιμή του
α. Η θερμοκρασία είναι η ίδια για όλα τα διαλύματα. Να θε-
ωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.29. Διάλυμα περιέχει τα ασθενή οξέα ΗΑ και ΗΒ σε συ-
γκεντρώσεις 0,1 Μ το καθένα. Να υπολογιστεί το pH του
διαλύματος. Κa(ΗΑ) = 9·10−6, Κa(ΗΒ) = 10−6. Να θεωρηθούν
οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.30. Διάλυμα περιέχει δύο ασθενείς βάσεις Α και Β σε συ-
γκεντρώσεις από 0,1 Μ και έχει pH = 13.
α) Ποια η σταθερά ιοντισμού της Β, αν η σταθερά ιοντισμού
της Α έχει τιμή 0,2;
β) Ποια από τις δύο βάσεις είναι ισχυρότερη;
θ=25οC. Κw = 10−14.
10.31. Σε ποσότητα διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ 0,1 Μ
διοχετεύεται αέριο HCl, χωρίς μεταβολή όγκου, μέχρις ότου
η συγκέντρωση του διαλύματος σε HCl να γίνει 0,01 Μ. Αν
στο νέο διάλυμα ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ είναι ίσος με
το 1/50 του αρχικού, να υπολογιστεί η σταθερά Κa του ΗΑ.
Nα θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. θ=25οC.
220
10.32. Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ έχει συγκέντρωση 0,1
Μ. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε το διά-
λυμα αυτό με διάλυμα NaΑ 0,3 Μ, ώστε να προκύψει διά-
λυμα στο οποίο ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να έχει μειωθεί
100 φορές; Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
Κa(ΗΑ) = 10−5. θ=25οC.
Για δυνατούς… λύτες
10.33. Αναμιγνύουμε 200 mL διαλύματος NaOH 0,3 Μ με
300 mL διαλύματος ΚΟΗ 0,1 Μ. Στο διάλυμα που προκύ-
πτει διοχετεύουμε 1,12 L αέριας ΝΗ3 μετρημένα σε STP,
χωρίς να παρατηρηθεί αισθητή μεταβολή στον όγκο του δια-
λύματος. Να βρεθεί ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3, καθώς και
η [ΝΗ4+] στο τελικό διάλυμα. Κb(ΝΗ3) = 1,8·10−5. Κw =
10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.34. Σε διάλυμα ΝΗ3 0,5 Μ όγκου 250 mL προσθέτουμε
250 mL διαλύματος HCl 0,3 Μ. Να υπολογιστεί η [ΟΗ] στο
τελικό διάλυμα. Για την ΝΗ3, Κb = 1,8·10−5. Nα θεωρηθούν
οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.35. Διαθέτουμε διάλυμα ΝΗ3 και ΝΗ4Cl όγκου 500 mL
στα οποία τα δύο συστατικά έχουν συγκεντρώσεις c1 και c2,
αντίστοιχα. Ποιόν όγκο νερού πρέπει να προσθέσουμε στο
διάλυμα αυτό, ώστε στο νέο διάλυμα που θα προκύψει ο
βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3 να έχει τριπλασιαστεί; Και τα
διαλύματα βρίσκονται σε θ = 25οC. Για τη λύση του προ-
βλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις.
10.36. Διαθέτουμε τα υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2 των α-
σθενών οξέων ΗΑ και ΗΒ.
Διάλυμα Δ1: ΗΑ 0,2 Μ, α1 = 10−2,5.
Διάλυμα Δ2: ΗΒ 0,2 Μ, α2 = 2·10−2,5.
Αναμιγνύουμε ίσους όγκους από τα Δ1 και Δ2, οπότε προκύ-
πτει νέο διάλυμα Δ3. Να υπολογιστούν:
α) Οι τιμές των σταθερών Κa των δύο οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) Το pH του διαλύματος Δ3.
γ) Οι βαθμοί ιοντισμού των 2 οξέων ΗΑ και ΗΒ στο διάλυμα
Δ3.
Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.37. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε 2
διαλύματα, ένα του οξέος ΗΑ 0,4 Μ και ένα άλλο του οξέος
ΗΒ 1,2 Μ, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 3;
Για το ΗΑ: Κa = 2·10−6, ενώ για το ΗΒ: Κa = 10−6. Να θεω-
ρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.38. 50 mL διαλύματος CH3NH2 1 Μ αραιώνονται με
νερό και προκύπτει διάλυμα όγκου 200 mL με pH = 12.
α) Να υπολογιστεί η σταθερά ιοντισμού της CH3NH2 και ο
λόγος των βαθμών ιοντισμού πριν και μετά την αραίωση.
β) Σε 100 mL από το αραιωμένο διάλυμα προστίθενται 100
mL διαλύματος HCl 0,2 M. Να υπολογιστεί το pH του δια-
λύματος που προκύπτει.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC, όπου
Kw = 10−14.
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)
10.39. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ) HCOOH όγκου 200 mL με
pH = 2 και α = 0,01.
α) Να υπολογιστεί η συγκέντρωση του διαλύματος, καθώς
και η σταθερά ιοντισμού του HCOOH.
β) Πόσα mL αερίου HCl(g), σε STP, πρέπει να διαλυθούν
πλήρως σε 100 mL του διαλύματος Δ, χωρίς μεταβολή ό-
γκου, ώστε ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH να γίνει ίσος
με 10−3; Ποιο το pH του διαλύματος που θα προκύψει;
γ) Πόσα mol NaOH(s) πρέπει να προστεθεί στα υπόλοιπα
100 mL του Δ, χωρίς αλλαγή στον όγκο του, ώστε το pH του
να μεταβληθεί κατά 2;
Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες προ-
σεγγίσεις. θ=25οC.
10.40. Διάλυμα όγκου 500 mL περιέχει ΗCOOH σε συγκέ-
ντρωση 0,1 Μ.
α) Ποιο το pH του διαλύματος αυτού;
β) Ποιο θα είναι το pH του διαλύματος που θα προκύψει
μετά την προσθήκη 2 g NaOH(s).
γ) Ποιο θα ήταν το pH του διαλύματος που θα προέκυπτε αν
προσθέταμε 4 g στερεού NaOH;
Με την προσθήκη του NaOH(s) η μεταβολή όγκου είναι α-
μελητέα. Ka(ΗCOOH) = 10−4. θ=25οC. Σε όλες τις περιπτώ-
σεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.41. Διαλύουμε 0,01 mol οξέος ΗΑ καθώς και 0,015 mol
οξέος ΗΒ σε νερό, οπότε σχηματίζεται διάλυμα (Υ) όγκου
200 mL με pH = 1.
α) Αν η Κa του ΗΑ είναι ίση με 0,1, να αποδειχθεί ότι το ΗΒ
είναι ισχυρό οξύ.
β) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Υ;
10.42. Διάλυμα (Δ1) έχει όγκο V και περιέχει το ασθενές
οξύ ΗΑ σε συγκέντρωση c. Στο διάλυμα αυτό το ΗΑ παρου-
σιάζει βαθμό ιοντισμού ίσο με α1. Διάλυμα Δ2 όγκου V πε-
ριέχει το ασθενές οξύ ΗΒ σε συγκέντρωση c και στο οποίο
το ΗΒ παρουσιάζει βαθμό ιοντισμού ίσο με α2. Τα δύο δια-
λύματα αναμειγνύονται και προκύπτει διάλυμα Δ όγκου 2V
στο οποίο οι βαθμοί ιοντισμού των δύο οξέων ΗΑ και ΗΒ
είναι ίσοι με α3 και α4, αντίστοιχα. Αν Κa1 και Κa2 οι αντί-
στοιχες σταθερές ιοντισμού των ΗΑ και ΗΒ, να αποδει-
χθούν οι σχέσεις:
α Κ a1 (1) και α  K a (2)
 
α K a2 α Ka 
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύ-
ματα έχουν την ίδια θερμοκρασία.
10.43. 4 g ασθενούς οξέος ΗΑ διαλύονται σε νερό και προ-
κύπτει διάλυμα Χ όγκου 500 mL.
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Χ; Ποιο
το pH του;
β) Στο διάλυμα Χ προστίθενται 3,15 g ΗΝΟ3 χωρίς μετα-
βολή όγκου του διαλύματος. Ποιος ο νέος βαθμός ιοντι-
σμού; Ποιο το νέο pH;
γ) Στο αρχικό διάλυμα X προστίθενται 5,1 g ΝaA, επίσης
χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος. Ποιος ο βαθμός
ιοντισμού του ΗΑ και ποιο το pH στην περίπτωση αυτή;
Για το ΗΑ: Ka = 10−5 και Mr = 80. Να θεωρηθούν οι κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις σε όλες τις περιπτώσεις.
10.44. Διάλυμα (Δ1) όγκου 1 L περιέχει ΗΝΟ2 σε συγκέ-
ντρωση 0,25 Μ. Στο διάλυμα αυτό το οξύ ιοντίζεται σε πο-
σοστό 4%.
α) Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ1, καθώς και η
σταθερά ιοντισμού του ΗΝΟ2.
β) Σε 500 mL του Δ1 διαλύουμε ποσότητα HCl, χωρίς μετα-
βολή όγκου, οπότε ο βαθμός ιοντισμού του ΗΝΟ2 μειώθηκε
κατά 100 φορές. Ποια η ποσότητα (σε mol) του HCl που
διαλύθηκε;
γ) Στα υπόλοιπα 500 mL του διαλύματος Δ1 προστίθενται
ποσότητα 0,175 mol NaOH(s), χωρίς μεταβολή όγκου. Ποιο
το pH του διαλύματος που προκύπτει;
θ=25οC. Κw = 10−14. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις.
10.45. Διάλυμα HCOOH 1 M έχει όγκο 100 mL και pH = 2.
Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε 0,1 mol NaOH(s) και προ-
κύπτει διάλυμα (Δ1) όγκου επίσης 100 mL. Ένα άλλο διά-
λυμα CH3COOΗ 0,1 Μ έχει όγκο 400 mL και pH = 3. Στο
διάλυμα αυτό προσθέτουμε 0,04 mol NaOH(s) και προκύ-
πτει διάλυμα (Δ2) όγκου επίσης 400 mL. Αναμειγνύουμε τα
διαλύματα Δ1 και Δ2 και προκύπτει διάλυμα (Δ3) όγκου 500
mL. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ3. Όλα τα δια-
λύματα βρίσκονται στους 25°C, όπου Κw = 10−14. Σε όλες τις
περιπτώσεις να γίνουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
10.46. Διάλυμα (Δ1) ΗCOOH 1 Μ όγκου 200 mL έχει pH =
2. Στο διάλυμα αυτό το ΗCOOH παρουσιάζει βαθμό ιοντι-
σμού ίσο με α.
α) Πόσα mol στερεού HCOONa πρέπει να προσθέσουμε σε
100 mL του Δ1, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να προκύψει
διάλυμα (Δ2) στο οποίο ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH να
είναι ίσος με α/100;
β) Πόσα mL διαλύματος ΗCl 2 M πρέπει να αναμίξουμε με
τα υπόλοιπα 100 mL του Δ1, ώστε να προκύψει διάλυμα (Δ3)
στο οποίο ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH να είναι πάλι
ίσος με α/100;
γ) Ποιο το pH των διαλυμάτων Δ2 και Δ3;
Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρήσετε τις κατάλληλες προ-
σεγγίσεις. θ=25οC.
10.47. Διαθέτουμε τα εξής διαλύματα Δ1, Δ2 και Δ3.
Διάλυμα Δ1: Βa(OH)2 0,03 Μ, όγκου 100 mL.
Διάλυμα Δ2: ΗCl 0,04 Μ, όγκου 50 mL.
Διάλυμα Δ3: ΗA (ασθενές οξύ) 0,1 Μ, όγκου 50 mL.
Tα τρία διαλύματα αναμιγνύονται και προκύπτει διάλυμα
όγκου 200 mL με pH = 5. Να υπολογιστεί η τιμή της στα-
θεράς ιοντισμού του ΗΑ.
Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. Κw = 10−14,
θ=25oC.
221 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
10.48. Διάλυμα (Δ1) περιέχει ασθενές οξύ ΗΑ 0,1 Μ, έχει
όγκο 2 L και pH = 3,5.
α) Να υπολογιστεί η τιμή της σταθεράς ιοντισμού του ΗΑ.
β) Πόσα L νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 1 L του διαλύ-
ματος Δ1, ώστε: i. το pH του να μεταβληθεί κατά 0,5; ii. o
βαθμός ιοντισμού του να τριπλασιαστεί;
γ) Σε 1 L από το διάλυμα Δ1 διαλύουμε 0,1 mol ενός άλλου
ασθενούς οξέος ΗΒ, χωρίς μεταβολή όγκου και το pH του
διαλύματος (Δ2) που προκύπτει βρέθηκε ίσο με 3. Να υπο-
λογιστούν: i. η τιμή της σταθεράς ιοντισμού του ΗΒ και ii.
οι βαθμοί ιοντισμού των ΗΑ και ΗΒ στο διάλυμα Δ2.
δ) Σε όλη την ποσότητα του διαλύματος Δ2 διαλύουμε 0,2
mol στερεού NaOH και προκύπτει διάλυμα Δ3 όγκου 1 L.
Να υπολογιστεί η συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ στο διά-
λυμα Δ3.
Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα βρί-
σκονται στους 25°C, όπου Κw = 10−14.
10.49. Μίγμα ΗCOOH και ΗΝΟ3 μάζας 10,9 g διαλύεται
πλήρως σε νερό σχηματίζοντας διάλυμα (Α) όγκου 100 mL.
Στο διάλυμα Α προστίθεται, χωρίς μεταβολή όγκου, η απα-
ραίτητη ποσότητα ΚΟΗ(s) για την εξουδετέρωση, οπότε το
pH του νέου διαλύματος (Β) που προκύπτει βρέθηκε ίσο με
9.
α) Ποια η μάζα του ΚΟΗ που προστέθηκε;
β) Ποιες οι μάζες των δύο συστατικών του μίγματος των δύο
οξέων;
γ) Ποιο το pH του διαλύματος Α και ποιος ο βαθμός ιοντι-
σμού του ΗCOOH στο διάλυμα αυτό;
Δίνεται η σταθερά ιοντισμού του ΗCOOH ίση με 10−4 και η
σταθερά του γινομένου των ιόντων του νερού Kw = 10−14. Σε
όλες τις περιπτώσεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις. θ=25oC.
10.50. Διάλυμα όγκου 100 mL περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ
σε συγκέντρωση 0,1 Μ και το ασθενές οξύ ΗΒ σε συγκέ-
ντρωση 0,1 Μ. Στο διάλυμα αυτό προστίθενται 0,015 mol
KOH και προκύπτει διάλυμα όγκου 100 mL στο οποίο ι-
σχύει: [Η3Ο+] = 10−5 Μ. Αν είναι γνωστή η σταθερά ιοντι-
222
σμού του ΗΑ Ka = 9·10−5, να υπολογιστεί η η σταθερά ιο-
ντισμού του ΗΒ. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγί-
σεις. θ=25οC.
10.51. Διάλυμα περιέχει CH3COOH 0,1 M όγκου 1 L με pH
= 3. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε 10−3 mol ΗCl(g), χωρίς
μεταβολή στον όγκο του διαλύματος. Να υπολογίσετε τη συ-
γκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ του τελικού διαλύματος.
θ=25οC.
10.52. Διαθέτουμε τα παρακάτω διαλύματα Δ1 και Δ2.
Διάλυμα Δ1: ΗCOONa 1 M.
Διάλυμα Δ2: CΗ3COONa 1 M.
100 mL του διαλύματος Δ1 αραιώνονται με νερό και προκύ-
πτει διάλυμα (Δ3) όγκου 1 L με pH = 8,5. Επίσης, 100 mL
του διαλύματος Δ2 αραιώνονται με νερό και προκύπτει διά-
λυμα (Δ4) όγκου 1 L με pH = 9. Ποσότητες από τα διαλύ-
ματα Δ2 και Δ3 όγκων V (L) και V΄ (L), αντίστοιχα αναμι-
γνύονται και προκύπτει διάλυμα (Δ5) με pH = 9. Ποια η τιμή
του λόγου (V΄/V);
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw =
10−14.
10.53. Διάλυμα (Δ1) ασθενούς οξέος ΗΑ έχει συγκέντρωση
0,2 Μ, όγκο V και pH = α. Το διάλυμα Δ1 αναμιγνύεται με
διάλυμα NaOH συγκέντρωσης 0,1 Μ και όγκου V. Προκύ-
πτει έτσι διάλυμα (Δ2) όγκου 2V με pH = α + 2,5. Nα υπο-
λογίσετε την τιμή της σταθεράς ιοντισμού του οξέος ΗΑ. Να
θεωρήστε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.
10.54. Υδατικό διάλυμα έχει pH = 3 και περιέχει το ασθενές
οξύ ΗΑ σε συγκέντρωση 1 Μ και το ασθενές οξύ ΗΒ σε συ-
γκέντρωση 1 Μ. Στο διάλυμα προσθέτουμε την απαιτούμενη
ποσότητα ΚΟΗ(s) για την εξουδετέρωση και των δύο οξέων,
χωρίς μεταβολή όγκου και προκύπτει νέο διάλυμα στο οποίο
ισχύει: [H3O+] = 3·10−11 M. Nα υπολογιστούν οι τιμές των
σταθερών ιοντισμού των δύο οξέων ΗΑ και ΗΒ. Μπορούμε
να ξέρουμε ποια τιμή αντιστοιχεί στο ΗΑ και ποια στο ΗΒ;
Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. Κw = 10−14,
θ=25οC.
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 10
1. Τι είναι η επίδραση κοινού ιόντος; Να αναλύσετε το φαινόμενο αναφέροντας χαρακτηριστικά παραδείγματα. 10 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

2. Σε ποιο από τα παρακάτω διαλύματα εμφανίζεται επίδραση κοινού ιόντος;

Α) Διάλυμα HBr - NaBr
Β) Διάλυμα KOH - NaOH
Γ) Διάλυμα HClO4 - ΝaClO4
Δ) Διάλυμα HCl - NH4Br
Nα αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 10 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

3. Διαθέτουμε αραιό διάλυμα NH3. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε ένα από τα ακόλουθα σώματα ή διαλύματα Ι - V:
I. Ποσότητα στερεού NaOH(s) (ΔV = 0)
II. Ποσότητα στερεού NH4Cl(s) (ΔV = 0)
III. Ποσότητα στερεού NaCl(s) (ΔV = 0)
IV. Ποσότητα διαλύματος ΚΝΟ3
V. Επιπλέον ποσότητα αέριας NH3(g) (ΔV = 0)
Να σημειώσετε πως θα μεταβληθούν (↑, ↓ ή −) με κάθε μία από τις προσθήκες αυτές, ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3, η σταθερά
ιοντισμού της Kb, το pH του διαλύματος και η [NH4+]. θ=σταθ.

α Κb(ΝΗ3) pH [ΝΗ4+]
Ι.
ΙΙ.
ΙΙΙ.
ΙV.
V.
40 μονάδες

223 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. Διάλυμα (Υ1) του ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c και όγκου V αναμιγνύεται με διάλυμα (Υ2) HCl ίσου όγκου και ίσης
συγκέντρωσης με το προηγούμενο. Προκύπτει έτσι διάλυμα (Υ) όγκου 2V. Αν α1 ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Υ1
και α2 ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Υ, να αποδειχθεί η σχέση: α 2 = 2α 12 . Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
Όλα τα διαλύματα έχουν την ίδια θερμοκρασία. 10 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

5. Ποσότητα CH3COOH μάζας 3 g διαλύεται σε νερό και σχηματίζεται διάλυμα Δ1 όγκου 500 mL.
α) Να υπολογίστε: i. το pH και ii. το βαθμό ιοντισμού α1 του CH3COOH στο διάλυμα Δ1.
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 διαλύονται πλήρως 1120 mL αερίου HCl (μετρημένα σε STP), οπότε προκύπτει διάλυμα Δ2 όγκου
επίσης 500 mL.
i. Να υπολογίσετε το pH του Δ2, καθώς το νέο βαθμό ιοντισμού α2 του CH3COOH.
ii. Nα συγκρίνετε τους βαθμούς ιοντισμού α1 και α2 και αιτιολογήστε το αποτέλεσμα της σύγκρισης.
Ka(CH3COOH) = 10−5. Mr(CH3COOH) = 60. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. 10 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

224
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ (Ε.Κ.Ι.)

6. Να υπολογιστεί το pH των 4 διαλυμάτων που προκύπτουν μετά την ανάμιξη 200 mL διαλύματος NH3 0,2 M με καθένα από
τα παρακάτω διαλύματα, ώστε τελικά να προκύψουν σε όλες τις περιπτώσεις διαλύματα όγκου 400 mL.
α) Διάλυμα HCl, 0,2 M όγκου 200 mL.
β) Διάλυμα ΝaOH 0,2 M, όγκου 200 mL.
γ) Διάλυμα ΝΗ4Cl 0,2 M, όγκου 200 mL.
δ) Διάλυμα RNH2 0,2 M όγκου 200 mL.
Για την ΝΗ3, Kb = 10−5, για την αμίνη RNH2, Κb = 9·10−5 και για το ασθενές οξύ ΗΑ, Κa = 10−5.
Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις. Όλα τα διαλύματα έχουν θ=25οC, όπου Kw = 10−14. 20 μονάδες
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
225 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
226

Ως ρυθμιστικά διαλύματα
μπορούν να θεωρηθούν και τα
πυκνά διαλύματα ισχυρών
οξέων ή βάσεων. Τα διαλύμα-
τα όμως αυτά δε χρησιμοποι-
ούνται ως ρυθμιστικά, καθώς
έχουν το μειονέκτημα ότι με
αυτά δεν μπορεί να επιτευχθεί
μεγάλη ποικιλία τιμών pH
(μόνο κοντά στο 0 και κοντά
στο 14).
               11  ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Τι είναι τα ρυθμιστικά διαλύματα;
Αν σε καθαρό νερό όγκου 1 L (pH = 7) προσθέσουμε 0,01 mol HCl, χωρίς αισθητή
μεταβολή όγκου, η [Η3Ο+] θα γίνει 10−2 Μ και επομένως pH = 2. Επίσης, αν σε καθα-
ρό νερό προσθέσουμε 0,01 mol NaOH, θα ισχύει: [OH] = 10−2 Μ και επομένως pOH
= 2 και άρα pH = 12 (θ=25οC). Παρατηρούμε δηλαδή ότι προσθέτοντας μικρές ποσό-
τητες ενός οξέος ή μιας βάσης σε καθαρό νερό το pH μεταβάλλεται κατά πολύ.
Αν όμως σε ένα υδατικό διάλυμα 1 L που περιέχει CH3COOH 1 Μ και CH3COONa 1
Μ (pH = 5) προσθέσουμε τις ίδιες με τις παραπάνω ποσότητες HCl ή NaOH θα παρα-
τηρήσουμε ότι η μεταβολή του pH είναι ανεπαίσθητη. Τέτοια διαλύματα λέγονται
ρυθμιστικά.
Νερό 
1 L Η2Ο + 0,01 mol NaOH 
1 L Η2Ο 
1 L + 0,01 mol HCl 
pH 
0  7  14 
Ρυθμιστικό διάλυμα 
1 L + 0,01 mol NaOH 
1 L  
1 L + 0,01 mol HCl 
Δηλαδή:
Ρυθμιστικά λέγονται τα διαλύματα που έχουν την ιδιότητα να διατηρούν το pH τους
πρακτικά αμετάβλητο, παρά την προσθήκη μικρής αλλά υπολογίσιμης ποσότητας ισχυ-
ρού οξέος ή ισχυρής βάσης.
2. Από τι αποτελούνται τα ρυθμιστικά διαλύματα;
Εφόσον «εξουδετερώνει» και τα οξέα και τις βάσεις, ένα ρυθμιστικό διάλυμα πρέπει
να περιέχει δύο συστατικά, ένα που να «εξουδετερώνει» τα οξέα και ένα τις βάσεις.
Βέβαια, τα συστατικά αυτά δεν πρέπει να εξουδετερώνουν το ένα το άλλο, π.χ. δεν
μπορεί να είναι ένα ισχυρό οξύ και μία ισχυρή βάση.
227 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Τα ρυθμιστικά διαλύματα περιέχουν ένα ασθενές οξύ μαζί με τη συζυγή του βάση, δη-
λαδή:

 Ένα ασθενές οξύ (π.χ. CH3COOH) μαζί με το άλας του οξέος αυτού με ισχυρή Το οξύ δε θα πρέπει να είναι
βάση (π.χ. CH3COONa) ή υπερβολικά ασθενές, π.χ. ένα
διάλυμα που περιέχει ΗΑ (Ka
 Μία ασθενή βάση (π.χ. ΝH3) μαζί με το άλας της με ισχυρό οξύ (π.χ. ΝH4Cl).
= 10−12) και το άλας του NaΑ
δε λειτουργεί καλά ως ρυθμι-
Άλλα παραδείγματα ρυθμιστικών διαλυμάτων: στικό.
CH3NH2 - CH3NH3+ (CH3NH2 - CH3NH3Cl)
H2CO3 - HCO3− (H2CO3 - NaHCO3)
Lawrence Joseph Henderson
Η2ΡΟ4− - ΗΡΟ42− (ΝaH2PO4 – Na2HPO4) (1878-1942). Σπουδαίος Αμε-
ρικανός βιοχημικός των αρχών
3. Υπολογισμός του pH ρυθμιστικού διαλύματος - Εξίσωση Henderson - Hassel- του 20ού αιώνα. Καθηγητής
balch) βιολογικής χημείας στο
Harvard Medical School.
Karl Albert Hasselbalch (1874-
Όπως είναι φανερό από τα συστατικά των ρυθμιστικών διαλυμάτων, αυτά λειτουργούν 1962). Δανός γιατρός και χη-
με βάση την επίδραση κοινού ιόντος, που είδαμε στην προηγούμενη ενότητα. μικός. Ασχολήθηκε με μετρή-
σεις του pH στο αίμα.
α) Υπολογισμός του pH ρυθμιστικού διαλύματος ΗΑ/Α–

Έστω ρυθμιστικό διάλυμα που αποτελείται από το ασθενές οξύ ΗΑ (συγκέντρωσης co)
και το άλας του NaA (αρχικής συγκέντρωσης cαλ ή cβ). Στο διάλυμα αυτό εφαρμόζουμε
την Ε.Κ.Ι.:

mol/L NaA   →   Na+    +      A
cβ cβ cβ   
 

mol/L   HA    +    H2O        A      +  H3O+ 

Ισορροπία cο – x cβ + x x
 

[ΗΑ] = co – x  co, [Α ] = cβ + x  cβ 
 


[A  ]  [H3O ] cβ  [Η3Ο ] cο
Ka   , [H3 O  ]  K a 
[HA] co cβ

Από την παραπάνω σχέση με λογαρίθμηση προκύπτει:

cο c cο
log [H3O  ]  log K a  log ,    log [H3O  ]   log K a   log ο , pH  pK a  log
cβ cβ cβ
cβ
Τελικά: pH  pK a  log (εξίσωση Henderson - Hasselbalch)
cο
Στην παραπάνω σχέση η cβ ταυτίζεται με τη συγκέντρωση της συζυγούς βάσης Α, δη-
λαδή με τη συγκέντρωση του άλατος.

β) Υπολογισμός του pH ρυθμιστικού διαλύματος Β/ΒΗ+

Θεωρούμε το ρυθμιστικό διάλυμα που αποτελείται από την ασθενή βάση Β (cβ) και το
άλας της ΒΗ+Cl− (cαλ = cο). Εφαρμόζουμε την Ε.Κ.Ι.:

228
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 
Η ερώτηση της ημέρας: Είναι
δυνατόν να έχουμε Ε.Κ.Ι.
χωρίς να έχουμε ρυθμιστικό
διάλυμα;
Τελικά, το ρυθμιστικό διάλυ-
μα είτε περιέχει το σύστημα
ΗΑ - Α─, είτε το σύστημα Β -
ΒΗ+ , το ίδιο είναι!
Μέσω της εξίσωσης Hender-
son - Hasselbalch μπορούμε να
υπολογίσουμε το pH ενός ρυθ-
μιστικού διαλύματος με πολύ
μεγάλη ακρίβεια, όταν ισχύουν
οι εξής περιορισμοί:
0,1 M < co, cβ < 10−3 Μ
−1 < log([A−]/[HA] < 1
5 < pKa(HA) < 9
Εκτός αυτών των ορίων η α-
κρίβεια μειώνεται σταδιακά με
αυξανόμενο ρυθμό. Στην εξί-
σωση αυτή εμπεριέχεται η
επίδραση του αυτοϊοντισμού
του νερού και η προσέγγιση
που κάνουμε για την εξαγωγή
της είναι ότι θεωρούμε αμελη-
τέα τη μετατροπή της μιας
ουσίας του συζυγούς ζεύγους
του ρυθμιστικού στην άλλη.
mol/L ΒΗCl     →     BH+    +    Cl
cο cο cο   
mol/L    B   +   H2O           BH+   +   OH 
Ισορροπία cβ – x cο + x x
 [Β] = cβ – x    cβ, [ΒΗ+] = co + x   cο 
[OH ] [BH  ] c ο  [ΟΗ ] cβ

Kb   , [ΟΗ ]  K b 
[B] cβ cο
cβ cβ
log [ΟΗ ]  log Kb  log ,    log [ΟΗ ]   log Kb   log
cο cο
cβ cβ
pΟH  pK b  log ,      14  pH  14  pK a  log
cο co
Τελικά, αποδεικνύουμε την ίδια σχέση που προέκυψε και για το σύστημα ΗΑ - Α−:
cβ
pH  pK a  log (εξίσωση Henderson - Hasselbalch)
cο
Στην παραπάνω σχέση η cο ταυτίζεται με τη συγκέντρωση του άλατος.
Η εξίσωση Henderson - Hasselbalch ισχύει υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Π.χ. για ρυθ-
μιστικό διάλυμα που περιέχει το ζεύγος ΗΑ/Α− θα πρέπει:
α) H συγκέντρωση του οξέος στην ισορροπία να είναι περίπου ίση με την αρχική συ-
γκέντρωση του οξέος, δηλαδή [ΗΑ] = cο – x  co.
β) H συγκέντρωση της συζυγούς βάσης στην ισορροπία να είναι περίπου ίση με την αρ-
χική συγκέντρωση της βάσης, δηλαδή: [Α−] = cβ + x  cβ.
Παρατηρήσεις στην εξίσωση Henderson - Hasselbalch:
 Αν cβ = cο θα ισχύει: pH = pKa.
 To pH εξαρτάται από την τιμή του λόγου cβ/co και όχι από τις δύο συγκεντρώσεις
ξεχωριστά. Το συμπέρασμα αυτό δεν ισχύει για πολύ αραιά διαλύματα, οπότε δεν
ισχύουν οι προσεγγίσεις και το pH τείνει προς το 7.
 Για την ισχύ της εξίσωσης Henderson - Hasselbalch θεωρούμε ότι τόσο o ιοντισμός
του ΗΑ όσο και η υδρόλυση των ανιόντων Α γίνονται σε μικρό ποσοστό και, επο-
μένως, οι [ΗΑ] και [Α] είναι ίδιες με τις αρχικές συγκεντρώσεις co και cαλ, αντί-
στοιχα.
4. Πώς παρασκευάζονται τα ρυθμιστικά διαλύματα;
Ρυθμιστικά διαλύματα μπορούν να προκύπτουν με τους εξής τρόπους:
1. Με απλή διάλυση των συστατικών του ρυθμιστικού διαλύματος σε νερό ή με ανάμιξη
2 διαλυμάτων καθένα από τα οποία περιέχει το ένα από τα συστατικά (π.χ. ένα διάλυμα
ΝH3 αναμιγνύεται με διάλυμα ΝH4Cl).
229 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2. α) Με μερική εξουδετέρωση ενός ασθενούς οξέος από ισχυρή βάση. Έστω π.χ. διά-
λυμα στο οποίο περιέχονται αρχικά, n1 mol CH3COOH και n2 mol ΝaOH (n1 > n2):

mol CH3COΟΗ   +   ΝaOΗ   →  CH3COONa   + Η2Ο  Αν n1 = n2, τότε θα έχουμε

τελικά μόνο το CH3COONa,
Αρχικά n1 n2 ενώ αν n1 < n2 θα εμφανίζο-
νται στα προϊόντα η περίσσεια
Μεταβολές − n2 − n2 n2
του NaOH και το παραγόμενο
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2 CH3COONa (επίδραση κοινού
ιόντος, αλλά όχι ρυθμιστικό
Για να έχουμε μερική εξουδετέρωση θα πρέπει, προφανώς, να ισχύει n1 > n2, έτσι ώστε διάλυμα !).
το NaOH να αντιδρά πλήρως και να μην εμφανίζεται στα τελικά σώματα, όπου θα υπάρ-
χει η περίσσεια του CH3COOH και το παραγόμενο CH3COONa, δηλαδή τα δύο συστα-
τικά του ρυθμιστικού διαλύματος. Στη συνέχεια υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώ-
σεις, διαιρώντας με τον τελικό όγκο και εφαρμόζουμε τη σχέση:
cο
[H3 O  ]  K a 
cβ

β) Με μερική εξουδετέρωση μιας ασθενούς βάσης από ισχυρό οξύ, π.χ. με μερική εξου-
δετέρωση ΝΗ3 από HCl:

mol     ΝH3   +   ΗCl  →   NH4Cl  Αν n1 = n2, τότε θα έχουμε

τελικά μόνο το ΝΗ4Cl, ενώ αν
Αρχικά n1 n2 n1 < n2 θα εμφανίζονται στα
Μεταβολές −n2 −n2 n2 προϊόντα η περίσσεια του ΗCl
και το παραγόμενο ΝΗ4Cl
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2 (E.K.I., αλλά όχι ρυθμιστικό
διάλυμα !).
Υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώσεις διαιρώντας με τον τελικό όγκο και εφαρμό-
ζουμε τη σχέση:
cβ
[ΟΗ  ]  K b 
cο

3. α) Με μερική αντίδραση άλατος ασθενούς οξέος (π.χ. CH3COONa) με ισχυρό οξύ

(π.χ. HCl). Για να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα, θα πρέπει το άλας να είναι σε περίσ-
σεια:
Αν n1 = n2, τότε θα έχουμε
mol CH3COΟΝa  +  HCl  →  CH3COOH   + NaCl  τελικά μόνο το CH3COOΗ,
Αρχικά n1 n2 ενώ αν n1 < n2 θα εμφανίζο-
νται στα προϊόντα η περίσσεια
Μεταβολές −n2 −n2 n2 του HCl και το παραγόμενο
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2 CH3COOH (επίδραση κοινού
ιόντος, αλλά όχι ρυθμιστικό
διάλυμα!).
β) Με μερική αντίδραση άλατος ασθενούς βάσης (π.χ. ΝH4Cl) με ισχυρή βάση (π.χ.
ΝaOH). Για να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα, θα πρέπει το άλας να είναι σε περίσσεια:

mol NH4Cl  +  NaOH  →  NH3   + H2O  + NaCl 
Αρχικά n1 n2
Μεταβολές −n2 −n2 n2
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2

230
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 
Τα ιόντα CH3COO προέρχο-
νται κυρίως από τη διάσταση
του άλατος CH3COONa και
όχι από τον ιοντισμό του
CH3COOH, που είναι αμελη-
τέος και γίνεται ακόμη μικρό-
τερος λόγω Ε.Κ.Ι.
Τα ιόντα ΝH4+ προέρχονται
(κυρίως) από τη διάσταση του
άλατος ΝH4Cl και όχι από τον
ιοντισμό της ΝH3, που είναι
αμελητέος και γίνεται ακόμη
μικρότερος από την Ε.Κ.Ι..
5. Η ρυθμιστική δράση των διαλυμάτων που περιέχουν ΗΑ/Α
Σε ρυθμιστικό διάλυμα CH3COOH - CH3COONa υπάρχει η ισορροπία:
CH3COOH   +   Η2Ο        CH3COO  +   Η3Ο+   
Αν στο διάλυμα αυτό προσθέσουμε μικρή ποσότητα ισχυρού οξέος (π.χ. HCl), γίνεται
η αντίδραση που περιγράφεται από την εξίσωση:
CH3COONa+  +  HCl   →  CH3COOH  +  Na+Cl 
Αν η ποσότητα του HCl είναι σχετικά μικρή, δεσμεύεται από ισομοριακή ποσότητα
CH3COONa που υπάρχει στο ρυθμιστικό σύστημα, παράγοντας επιπλέον ποσότητα
CH3COOH. Έτσι, η [Η3Ο+] δεν μεταβάλλεται σημαντικά και το pH παραμένει πρακτι-
κά σταθερό.
Ας φανταστούμε τώρα, ότι προσθέτουμε μικρή ποσότητα ισχυρής βάσης (π.χ. NaOH)
στο αρχικό ρυθμιστικό διάλυμα. Στην περίπτωση αυτή «επεμβαίνει» το CH3COOH:
CH3COOH  +  Na+OH  →  CH3COONa+  +  H2O 
Με την αντίδραση αυτή δεσμεύονται τα ιόντα OH της ισχυρής βάσης, και το pH πα-
ραμένει πρακτικά σταθερό.
6. Η ρυθμιστική δράση των διαλυμάτων, που περιέχουν Β/ΒΗ+
Έστω, π.χ. το ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει με τη διάλυση ΝΗ3 και NH4Cl στο
νερό. Στο σύστημα αυτό έχει αποκατασταθεί η ισορροπία ασθενούς βάσης - συζυγούς
οξέος:
ΝH3   +   Η2O       NH4+  +  OH 
Με την προσθήκη μικρής ποσότητας ΗCl έχουμε την αντίδραση:
ΝΗ3  +  HCl   →  NH4+Cl 
Έτσι, το ισχυρό οξύ δεσμεύεται από μικρή ποσότητα της ασθενούς βάσης του ρυθμιστι-
κού συστήματος, με αποτέλεσμα η μεταβολή στη [Η3Ο+] να είναι ασήμαντη και το pH
να παραμένει πρακτικά σταθερό.
Στην περίπτωση της προσθήκης ισχυρής βάσης, π.χ. ΝaOH, «επεμβαίνει» το NH4Cl του
ρυθμιστικού συστήματος:
231 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

NH4+Cl   +  Na+OH  →   NH3  +  H2O  +  Na+Cl 

Με την αντίδραση αυτή δεσμεύονται τα ιόντα OH της ισχυρής βάσης, οπότε η [Η3Ο+]
δεν μεταβάλλεται παρά ανεπαίσθητα και το pH παραμένει πρακτικά σταθερό.

7. Αραίωση ρυθμιστικού διαλύματος

Σε ένα ρυθμιστικό διάλυμα το pH εξαρτάται από το λόγο cβ/cο και όχι από τις ακριβείς
τιμές τους (εξίσωση Henderson - Hasselbalch). Έτσι, αραιώνοντας το ρυθμιστικό διάλυ-
μα CH3COOH 1 M - CH3COONa 1 M (Δ1) σε δεκαπλάσιο όγκο θα προκύψει ρυθμιστι-
κό διάλυμα (Δ2) CH3COOH 0,1 M - CH3COONa 0,1 M που θα έχει την ίδια τιμή pH με
το Δ1. Τα δύο αυτά διαλύματα, όμως, δεν έχουν την ίδια ρυθμιστική ικανότητα, καθώς η
ίδια ποσότητα ενός οξέος ή βάσης όταν προστεθεί σε ίσους όγκους των Δ1 και Δ2 επιφέ-
ρει μεγαλύτερη μεταβολή pH στο δεύτερο (στο πιο αραιό) από τα δύο ρυθμιστικά δια-
λύματα.

Ρυθμιστική ικανότητα ενός ρυθμιστικού διαλύματος είναι η αντίστασή του στη μεταβολή Ως ρυθμιστική ικανότητα ενός
διαλύματος μπορεί να οριστεί
του pH με την προσθήκη ποσοτήτων οξέων, βάσεων ή νερού. Η ρυθμιστική ικανότητα ως ο αριθμός mol ενός ισχυ-
εξαρτάται από τις συγκεντρώσεις co και cβ, καθώς όσο αυτές είναι μεγαλύτερες τόσο αυξά- ρού οξέος ή μιας ισχυρής
βάσης που όταν προστεθούν
νει η ρυθμιστική ικανότητα.
σε 1 L ρυθμιστικού διαλύμα-
τος θα επιφέρουν αλλαγή
Γενικά, αν αραιώσουμε ένα ρυθμιστικό διάλυμα π.χ. σε 10πλάσιο όγκο το pH δε θα με- στην τιμή του pH κατά 1.
ταβληθεί, καθώς οι συγκεντρώσεις cβ και cο θα υποδεκαπλασιαστούν, αλλά ο λόγος cβ/cο
θα μείνει ο ίδιος. Σε πολύ μεγάλες αραιώσεις οι προσεγγίσεις (cο – x ≈ cο και cβ + x ≈ cβ) Μην περιμένουμε ένα μπου-
κάλι ρυθμιστικού διαλύματος
παύουν πια να ισχύουν, το διάλυμα χάνει τη ρυθμιστική του ικανότητα και το pH του με pH = 9 να κάνει όλο το
τείνει σταδιακά στην τιμή 7. Αιγαίο να έχει pH = 9 !

Με την αραίωση του ρυθμιστικού διαλύματος CH3COOH - CH3COONa, o βαθμός ιο-

ντισμού του CH3COOH αυξάνεται. Πράγματι, η συγκέντρωση του οξέος που ιοντίζεται
παραμένει η ίδια (και ίση με τη [Η3Ο+]), αλλά μειώνεται η αρχική συγκέντρωση του ο-
ξέος, co.

8. Χρήσεις ρυθμιστικών διαλυμάτων

Τα ρυθμιστικά διαλύματα βρίσκουν πολλές εφαρμογές στην ιατρική, στην αναλυτική χη-
μεία, στη βιολογία, στη φαρμακευτική, στις αγροκαλλιέργειες κτλ.

Στην αναλυτική χημεία και στη βιοχημεία: Βαθμονόμηση pHμέτρων, ποσοτικός

προσδιορισμός ουσιών σε διάφορα δείγματα (ποσοτική ανάλυση) κτλ. Tα βιολογικά υ-
γρά τόσο των ζώων όσο και των φυτών είναι συχνά ρυθμιστικά διαλύματα που ρυθμί-
ζουν το pH σε συγκεκριμένο εύρος τιμών, η τυχόν απόκλιση από τις οποίες έχει δραμα-
τικά αποτελέσματα.

Στη βιομηχανία: Πολλές χημικές και βιομηχανικές διεξάγονται με τη χρήση ρυθμιστι-

κών διαλυμάτων καθώς απαιτούν τιμές pH σε ορισμένα όρια (βιολογικοί καθαρισμοί,
παραγωγή χρωμάτων κτλ.).

Στη φαρμακευτική: Πολλές ενδοφλέβιες ενέσεις περιέχουν ρυθμιστικά διαλύματα.

232
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΛΥΜΑΤΩΝ

1. Παρασκευή ρυθμιστικού διαλύματος με απλή ανάμιξη των δύο συστατικών.

Έστω ότι αναμιγνύουμε διάλυμα ΝΗ3 c1 (M) με διάλυμα NH4Cl c2 (M).

Υπολογίζουμε, αρχικά, τις συγκεντρώσεις co και cβ των δύο συστατικών:

Για τη ΝH3: Για το ΝH4Cl:

c1∙V1 = cβ∙(V1 + V2) c2∙V2 = co∙(V1 + V2)

Στην συνέχεια εφαρμόζουμε τη σχέση:

cβ
[ΟΗ ]  K b 
cο

Ανάλογα, κατά την ανάμιξη διαλύματος HCOOH με διάλυμα HCOONa, έχουμε τα

εξής:

Ρ.Δ.

V1 + V2
V1 + V2
HCOOH co
HCOOH c1 HCOONa c2 HCOONa c β

Για το HCOOH: Για το HCOONa:

c1∙V1 = co∙(V1 + V2) c2∙V2 = cβ∙(V1 + V2)

Στην συνέχεια εφαρμόζουμε τη σχέση:

cο
[H3 O  ]  K a 
cβ

Σημείωση: Αν το δεύτερο συστατικό προστίθεται χωρίς μεταβολή όγκου, τότε απλά

υπολογίζουμε τη συγκέντρωσή του.

2. Παρασκευή ρυθμιστικού διαλύματος με μερική εξουδετέρωση ασθενούς οξέος

από ισχυρή βάση.

Έστω π.χ. ότι αναμιγνύουμε διάλυμα CH3COOH c1 M, όγκου V1 με διάλυμα NaOH c2

M, όγκου V2.

233 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

n1(CH3COOH) = c1∙V1 
n2(NaOH) =  c2∙V2 (n2 < n1) 
 

mol CH3COΟΗ   +   ΝaOΗ  →   CH3COONa  + Η2Ο 
Αρχικά n1 n2
Μεταβολές − n2 − n2 n2
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2

Οι τελικές συγκεντρώσεις των συστατικών του ρυθμιστικού διαλύματος υπολογίζονται

ως εξής:
n n c V c V
co  1 2  1 1 2 2
V1  V2 V1  V2

n2 c V
cβ   2 2 Όταν το ρυθμιστικό διάλυμα
V1  V2 V1  V2 παρασκευαστεί, εφαρμόζουμε
την εξίσωση των ρυθμιστικών
διαλυμάτων ή την Ε.Κ.Ι.
Στη συνέχεια εφαρμόζουμε τη γνωστή σχέση:
cο
[H3 O  ]  K a 
cβ

3. Παρασκευή ρυθμιστικού διαλύματος με ανάμιξη περίσσειας άλατος NaA και ι-

σχυρού οξέος (ή άλατος ΒHCl και ισχυρής βάσης).
Έστω π.χ. ότι αναμιγνύουμε διάλυμα CH3COOΝa c1 M, όγκου V1 με διάλυμα HCl c2 M,
όγκου V2.

n1(CH3COONa) = c1∙V1 ,  n2(HCl) =  c2∙V2 (n2 < n1) 
 

mol CH3COΟNa   +   HCl   →   CH3COOH   + NaCl 
Αρχικά n1 n2
Μεταβολές − n2 − n2 n2
Τελικά n1 ‒ n2 ‒ n2
234
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

n2 c V n n c V c V
co   2 2 , cβ  1 2  1 1 2 2
V1  V2 V1  V2 V1  V2 V1  V2

Στο ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει ισχύει η σχέση:

cο
[H3 O  ]  K a 
cβ

Στην περίπτωση που το ρυθμιστικό διάλυμα σχηματίζεται με την ανάμιξη περίσσειας

ενός άλατος μίας ασθενούς βάσης (π.χ. NH4Cl) και μίας ισχυρής βάσης (π.χ. NaOH), η
αντίδραση μπορεί να περιγραφεί με βάση την εξής εξίσωση:

ΝΗ4Cl   +    NaOH   →    NH3  +  NaCl  + H2O 

Και στην περίπτωση αυτή υπολογίζουμε στοιχειομετρικά τις ποσότητες και μετά τις
συγκεντρώσεις των δύο συστατικών του ρυθμιστικού διαλύματος και στη συνέχεια
υπολογίζουμε το pH του.

4. Τρόπος υπολογισμού του pH ρυθμιστικών διαλυμάτων μετά την προσθήκη μι-

κρών ποσοτήτων ισχυρών οξέων ή βάσεων
Η στρατηγική της λύσης του προβλήματος υπολογισμού του pH ενός ρυθμιστικού
διαλύματος, μετά την προσθήκη ισχυρών οξέων ή βάσεων συνοψίζεται ως εξής:

α) Περίπτωση ρυθμιστικού διαλύματος του τύπου ΗΑ/Na+Α–

Προσθήκη ισχυρού οξέος, π.χ. HCl:

 Αντίδραση: NaΑ + HCl → ΗΑ  +  NaCl
 Υπολογισμοί για τις νέες συγκεντρώσεις
 Εξίσωση ρυθμιστικών διαλυμάτων με τις νέες συγκεντρώσεις
Προσθήκη ισχυρής βάσης, π.χ. ΝaOH:
 Αντίδραση: HA + NaOH → NaΑ  +   H2O
 Υπολογισμοί για τις νέες συγκεντρώσεις
 Εξίσωση ρυθμιστικών διαλυμάτων με τις νέες συγκεντρώσεις

β) Περίπτωση ρυθμιστικού διαλύματος του τύπου Β/ΒΗ+Cl−

Προσθήκη ισχυρού οξέος, π.χ. HCl:

 Αντίδραση: Β  +  HCl → ΒΗCl
 Υπολογισμοί για τις νέες συγκεντρώσεις
 Εξίσωση ρυθμιστικών διαλυμάτων με τις νέες συγκεντρώσεις

Προσθήκη ισχυρής βάσης, π.χ. ΝaOH:

 Αντίδραση: ΒΗCl  + NaΟΗ → Β + NaCl + Η2Ο
 Υπολογισμοί για τις νέες συγκεντρώσεις
 Εξίσωση ρυθμιστικών διαλυμάτων με τις νέες συγκεντρώσεις

235 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Διάλυμα (Δ1) όγκου 1 L περιέχει 0,1 mol ΝΗ3 και 0,1 mol ΝΗ4Cl. Στο διάλυμα
διαβιβάζονται 0,01 mol αέριου HCl, χωρίς μεταβολή όγκου, οπότε προκύπτει νέο
διάλυμα Δ2. Αν Kb(ΝΗ3) = 10−5 να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις ως σω-
στές ή λανθασμένες. Να αιτιολογηθούν οι απαντήσεις. θ=25οC.

(1) Το διάλυμα Δ1 χαρακτηρίζεται ως ρυθμιστικό

(2) Το διάλυμα Δ1 είναι βασικό και έχει pH = 9
(3) To διάλυμα Δ2 χαρακτηρίζεται ως ρυθμιστικό
(4) Αν στο διάλυμα Δ1 προσθέσουμε 0,1 mol NaOH(s) το ρυθμιστικό διά-
λυμα θα καταστραφεί και για το διάλυμα που θα προκύψει ισχύει: pH
> 11.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
(1): Σωστή. Το ρυθμιστικό διάλυμα Δ1 περιλαμβάνει το σύστημα ΝΗ3 - ΝΗ4+ (συζυγής
βάση - συζυγές οξύ).
(2): Σωστή. Το pH του ρυθμιστικού διαλύματος Δ1 υπολογίζεται από την εξίσωση Hen-
derson - Hasselbalch:

pH = pKa + log (cβ/co) = 9 + log1 = 9 

(3): Σωστή. Με την προσθήκη του HCl έχουμε την αντίδραση:

mol      ΝH3   +   ΗCl  →   NH4Cl 
Αρχικά 0,1 0,01 0,1
Μεταβολές − 0,01 −0,01 0,01
Τελικά 0,09 ‒ 0,11

cβ 0,09 Μην δίνεται σημασία στις

pH  pK a  log       9  log  8,91 πράξεις!
co 0,11
Παρατηρούμε, δηλαδή, μικρή μείωση του pH.
(4): Σωστή. Με την προσθήκη του ΝaOH έχουμε την αντίδραση:

mol   NH4Cl   +  NaOH → NH3   + H2O  + NaCl 
Αρχικά 0,1 0,1 0,1
Μεταβολές −0,1 − 0,1 0,1
Τελικά ‒ ‒ 0,2

Το τελικό διάλυμα στην περίπτωση αυτή περιέχει μόνο την ΝΗ3 0,2 Μ και όχι το άλας
NH4Cl και επομένως δεν είναι ρυθμιστικό. Με βάση τη σταθερά Kb και τον ιοντισμό της
ΝΗ3 βρίσκουμε ότι:

[OH] =  2 ∙10−3 Μ, pOH < 3,  pH > 11 

236
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

2. Ο βόρακας (Na2B4O7·10H2O) είναι ένα ορυκτό που χρησιμοποιείται στο πλύσι-

μο των ρούχων και σε προϊόντα καθαρισμού, ώστε να ελέγχεται το pH. Όταν δια-
λύεται στο νερό ο βόρακας διασπάται σύμφωνα με την αντίδραση:
Na2B4O7∙10 H2O  →  2Νa+  +  2H3BO3  + 2H2BO3  +  5H2O 
Ένα ... περίεργο ρυθμιστικό
διάλυμα !
Ποιο το pH του ρυθμιστικού διαλύματος που προκύπτει, αν προστεθούν 0,05 mol
βόρακα σε 1 L νερού;
Το βορικό οξύ (Η3ΒΟ3) λειτουργεί ως ασθενές μονοπρωτικό οξύ με pKa = 9,14
στους 25οC. Να θεωρήσετε ότι ο όγκος του νερού δεν μεταβάλλεται ούτε από την
προσθήκη του βόρακα, ούτε από την αντίδραση της διάσπασής του.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Υπολογίζουμε την αρχική συγκέντρωση του βόρακα:

n 0,05 mol
c=   0,05 M
V 1 L

Na2B4O7.10 H2O   →  2Νa+   +  2H3BO3  +  2H2BO3  +  5H2O 
0,05 Μ 0,1 Μ 0,1 Μ

Τα δύο προϊόντα Η3ΒΟ3 και H2BO3 αποτελούν ζεύγος συζυγούς οξέος - συζυγούς
βάσης και επομένως συνιστούν ρυθμιστικό διάλυμα:
cβ 0 ,1
pH  pK a   log  9 ,14   log  9 ,14
co 0 ,1

3. Το φωσφορικό οξύ είναι ένα ασθενές τριπρωτικό οξύ του οποίου οι διαδοχικές
σταθερές ιοντισμού έχουν τιμές, Κa1 = 7,1·10−3, Κa2 = 6,3·10−8 και Κa3 = 4,4·10−13.
Ποια από τα παρακάτω συστήματα συζυγούς οξέος - βάσης είναι το καταλληλότε-
ρο για το σχηματισμό ρυθμιστικού διαλύματος με pH  7,4;
A) Η3PO4, H2PO4−
B) Η3PO4, HPO42−
Γ) H2PO4−, HPO42−
Δ) Η3PO4, PO43−
Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Από τα παραπάνω συστήματα ρυθμιστικό διάλυμα σχηματίζουν τα συστήματα Η3PO4
- H2PO4− και H2PO4− - HPO42− που αποτελούνται από ένα οξύ και τη συζυγή του βάση
(τα άλλα δύο συστήματα δεν αποτελούν ζεύγη συζυγούς οξέος - συζυγούς βάσης). Στο
πρώτο από τα παραπάνω ρυθμιστικά διαλύματα, το συζυγές οξύ, Η3PO4, έχει Ka =
7,1·10−3 και επομένως pKa < 7. Στο δεύτερο ρυθμιστικό διάλυμα, το συζυγές οξύ,
H2PO4−, έχει Ka = 6,3·10−8 < 10−7, και επομένως pKa > 7. Καθώς το ρυθμιστικό διάλυ-
μα έχει pH στη «γειτονιά» του pKa, το σύστημα H2PO4−, HPO42− θα είναι το καταλλη-
λότερο για να δώσει pH  7,4.

237 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

4. Ρυθμιστικό διάλυμα προκύπτει με ανάμιξη 100 mL διαλύματος ΗCOOH 0,3 Μ

και 100 mL διαλύματος NaOH 0,2 Μ. Δεύτερο ρυθμιστικό διάλυμα παρασκευάζεται
με ανάμιξη 100 mL NH3 0,3 Μ και 100 mL HCl 0,2 Μ. Να υπολογιστεί το pH των
δύο ρυθμιστικών διαλυμάτων. Δίνονται: Κa(HCOOH) = 2·10−4, Kb(NH3) = 2·10−5, Kw
= 10−14.

ΛΥΣΗ
1ο ρυθμιστικό διάλυμα:
n(HCOOH) = 0,1∙0,3 = 0,03 mol,  n(NaOH) =  0,1∙0,2 = 0,02 mol 

Mol   HCOΟΗ    +    ΝaOΗ   →    HCOONa   +   Η2Ο 
Αρχικά 0,03 0,02 ‒
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
Τελικά 0,01 ‒ 0,02

Υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώσεις:

Για το HCOOH: Για το HCOONa:

0,01 0,02
co = = 0,05 M cβ = = 0,1 M
0,2 0,2
Στην συνέχεια εφαρμόζουμε γνωστή σχέση των ρυθμιστικών διαλυμάτων:
cο 0,05
[H3O ]  Ka   2  104   104 M ,
cβ 0,1

pH = −log10−4 = 4 

2ο ρυθμιστικό διάλυμα:
n(NH3) = 0,1∙0,3 = 0,03 mol ,  n(HCl) =  0,1∙0,2 = 0,02 mol 

Mol      NH3        +      HCl    →      NH4Cl 
Αρχικά 0,03 0,02 ‒
Μεταβολές − 0,02 − 0,02 0,02
Τελικά 0,01 ‒ 0,02

Υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώσεις:

Για την ΝH3: Για το ΝH4Cl:

0,01 0,02
cβ   0,05M cο   0,1M
0,2 0,2
cβ 0,05
[OΗ ]  Kb   2  10 5   105 M
cο 0,1
pΟH = −log10−5 = 5, pH = 14 – 5 = 9 

238
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

5. Πόσα mL διαλύματος HCl 1 Μ πρέπει να προστεθούν σε 1 L διαλύματος ΝΗ3

0,1 Μ, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 9;
Για τη ΝΗ3: Kb = 10−5. Kw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
Με την ανάμιξη των δύο διαλυμάτων έχουμε αντίδραση (εξουδετέρωση). Έστω V ο
όγκος του διαλύματος το HCl (σε L).

n(ΝΗ3) = 0,1∙1 = 0,1 mol , n(ΗCl) =  1∙V = V mol 

Με τέτοιου είδους διερευνή-

σεις της σύστασης ενός δια-
λύματος με βάση το pH του
θα ασχοληθούμε στην τελευ-
ταία ενότητα του κεφαλαίου.
Για να προκύψει διάλυμα με pH = 9 θα πρέπει να έχουμε περίσσεια ΝΗ3 και να γιατί:
 Αν n(NH3) = n(HCl), θα έχουμε μόνο ΝΗ4Cl, που λόγω υδρόλυσης των ΝΗ4+ θα
δώσει pH < 7.
 Αν n(NH3) < n(HCl), θα έχουμε περίσσεια ΗCl και ΝΗ4Cl, οπότε πάλι pH < 7.
 Αν n(NH3) > n(HCl), θα έχουμε ρυθμιστικό διάλυμα.

mol      NH3        +      HCl     →      NH4Cl 
Αρχικά 0,1 V ‒
Μεταβολές −V −V V
Τελικά 0,1 − V ‒ V

Το ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει περιέχει:

 NH3, με συγκέντρωση cβ = (0,1 − V) / (1 + V) (1)
 ΝΗ4Cl, με συγκέντρωση cαλ = co = V / (1 + V) (2)

Με βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch, έχουμε:

0,1  V
cβ
pH  pKa   log   log10 9   log 1  V
co V
1 V
0,1  V 0,1  V
9  9  log       ,     1   ,  V  0,05  L  50 mL
V V

6. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος που προκύπτει με την προσθήκη 300 mL

ΝΗ4Cl 0,3 Μ σε 150 mL NaOH 0,3 M. Για την ΝΗ3: Kb = 10−5. Kw = 10−14. Να θεω-
ρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
Mε την ανάμιξη των δύο διαλυμάτων έχουμε αντίδραση (διπλής αντικατάστασης) που
οδηγεί σε ρυθμιστικό διάλυμα, καθώς η ασθενής βάση είναι σε περίσσεια.

n(ΝΗ4Cl) = 0,3∙0,3 = 0,09 mol , n(NaOH) =  0,3∙0,15 =0,045 mol 

mol    NH4Cl      +     NaOH   →   NH3   + H2O  + NaCl 
Αρχικά 0,09 0,045 ‒
Μεταβολές − 0,045 − 0,045 0,045
Τελικά 0,045 ‒ 0,045

239 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

0,045  0,045
cαλ = cο =   0,1 M ,  cβ =  0,1 M  
0,45  0,45 
0,1
[OΗ  ]  10 5   10 5 M
0,1

pOH = 5, pH = 14 – 5 = 9 

Σημείωση: Θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε το pH του ρυθμιστικού διαλύματος και

από την εξίσωση Henderson - Hasselbalch:

Ka(ΝΗ4+) = 10−14/10−5 = 10−9 
Στη πράξη προτιμάμε τις εξι-
cβ σώσεις με τη [Η3Ο+] ή τη
pH = pKa + log   = −log 10−9  + log1 = 9 
co [ΟΗ−] γιατί οι πράξεις είναι
συνήθως πιο απλές!
7. 4,6 g HCOOH διαλύονται σε νερό σχηματίζοντας διάλυμα Δ1 όγκου 100 mL. Στο
διάλυμα Δ1 προστίθενται 6,8 g ΗCOONa, χωρίς μεταβολή όγκου, οπότε προκύπτει
ρυθμιστικό διάλυμα Δ2.
α) Να υπολογιστούν τα pH των διαλυμάτων Δ1 και Δ2.
β) Πόσα mol στερεού ΝaOH πρέπει να διαλυθούν σε όλη την ποσότητα του διαλύ-
ματος Δ2 ώστε το pH του να μεταβληθεί κατά 1;
Κa(HCOOH) = 10−4. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
Μr(HCOOH) = 46, Μr(HCOONa) = 68.

ΛΥΣΗ
α) To διάλυμα Δ1 περιέχει ΗCOOH σε συγκέντρωση:

m 4,6 n 0,1  mol
n   0,1  mol , c   1  M
Mr 46 V 0, 1  L

mol/L  HCOOH   +   H2O       H3O+   +   HCOO 

Ισορροπία 1–x x x

Θεωρούμε την προσέγγιση: 1 – x  1 M. Από την έκφραση της Ka προκύπτει (κατά τα

γνωστά):
 [H3O+] =  K a  c  10 4  1  10 2  M,  pH = −log 10−2 = 2 

Με την προσθήκη του ΗCOONa προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα. Υπολογίζοντας την

αρχική συγκέντρωση του ΗCOONa και εφαρμόζουμε την εξίσωση των ρυθμιστικών
διαλυμάτων:
m 6,8 n 0,1  mol
n   0,1  mol , c   1  M
Mr 68 V 0, 1  L
cβ
pH  pK a  log  4  log 1  4  log 1  4
co

240
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

β) Έστω ότι προσθέσαμε ω mol ΝaOH και το νέο pH είναι ίσο με 5. Λόγω της προσθή-
κης της βάσης το pH αυξήθηκε αλλά παρέμεινε όξινο. Αυτό σημαίνει ότι όλη η ποσό-
τητα του NaOH που προσθέσαμε αντέδρασε και μάλιστα περίσσεψε ποσότητα
HCOOH. Γιατί;
Αν ω = 0,1 mol, στο τελικό διάλυμα θα είχαμε μόνο HCOONa και το τελικό διάλυ-
μα θα ήταν βασικό (γιατί;). Αν ω > 0,1 mol, στο τελικό διάλυμα θα είχαμε το παραγόμε-
νο HCOONa και την περίσσεια του ΝaOH. Το τελικό διάλυμα θα ήταν επίσης βασικό.

mol  HCOΟΗ     +     ΝaOΗ   →   HCOONa   + Η2Ο 
Αρχικά 0,1 ω 0,1
Μεταβολές −ω −ω ω
Τελικά 0,1 ‒ ω ‒ ω

0,1  ω 0,1  ω
HCOONa: cβ = ,      HCOOH: co =  
0,1 0,1
Επομένως, με βάση την εξίσωση για το παραπάνω ρυθμιστικό διάλυμα:

co 0,1  ω 9
[H3O ]  Ka   104  ,    ω  mol.
cβ 0,1  ω 110

8. Διαθέτουμε αρχικά διάλυμα CH3COOH 0,1 Μ (διάλυμα Δ1), καθώς και διάλυμα
ΝaOH 0,1 M (διάλυμα Δ2). Σε 100 mL διαλύματος Δ1 προστίθεται ποσότητα
CH3COONa(s), οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα Δ3, του οποίου το pH διαφέ-
ρει από το pH του Δ1 κατά δύο μονάδες. Σε άλλα 100 mL του Δ1 ποσότητα του
διαλύματος Δ2, οπότε προκύπτει νέο ρυθμιστικό διάλυμα (διάλυμα Δ4) με το ίδιο
pH με το διάλυμα Δ3.
α) Ποιο το pH του διαλύματος Δ1;
β) Ποια η ποσότητα (σε mol) του CΗ3COONa που προστέθηκε στο Δ1;
γ) Ποιος όγκος διαλύματος Δ2 χρησιμοποιήθηκε για την παρασκευή του Δ4;
Για το CH3COOH: Κa = 10−5. Η μεταβολή του όγκου του διαλύματος με την προ-
σθήκη του CH3COONa(s) να θεωρηθεί αμελητέα. Να θεωρηθούν σε όλες τις περι-
πτώσεις οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC.

ΛΥΣΗ
α) Για το διάλυμα Δ1:

mol/L CH3COOH  +  H2O       CH3COO     +   H3O+ 

Ισορροπία 0,1 – x x x

Θεωρούμε την προσέγγιση: 0,1 – x  0,1 Μ. Από την έκφραση της σταθεράς ιοντι-
σμού του CH3COOH, έχουμε:
x2
10 5  ,  x = [H3O+] = 10−3 M, pH = –log 10−3 = 3 
0,1
 

241 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

β) Με την προσθήκη του CH3COONa στο διάλυμα, η [H3O+] μειώνεται, λόγω της επί-
δρασης κοινού ιόντος και το pH του (ρυθμιστικού πια) διαλύματος θα γίνει 3 + 2 = 5.
Έστω n τα mol του CH3COONa που προστίθενται. H συγκέντρωση του άλατος θα είναι:
n
c (1)
V
Από τη γνωστή εξίσωση των ρυθμιστικών διαλυμάτων, προκύπτει:

co 0,1
[H3 O  ]  K a  , 10 5  10 5  ,    c  0,1 M
cβ c

Τέλος, από τη σχέση (1), προκύπτει: n = 0,1∙0,1 = 0,01 mol

γ) Με την προσθήκη έστω V (L) διαλύματος Δ2 στο Δ1 έχουμε την αντίδραση εξουδετέ-
ρωσης:
mol     CH3COΟΗ      +     ΝaOΗ   →  CH3COONa   + Η2Ο 
Αρχικά 0,01 0,1·V
Μεταβολές −0,1·V −0,1·V n2
Τελικά 0,01 ‒ 0,1·V ‒ n2

0 ,01  0 ,1 V 0,1 V

co  (2), c β  (3)
0 ,1  V 0,1  V
co c
[H3 O  ]  K a  ,   10 5  10 5  o ,  co = cβ  (4) 
cβ cβ
Αντικαθιστώντας τις εξισώσεις (2) και (3) στην (4) προκύπτει: V = 0,05 L = 50 mL

9. Ένα ρυθμιστικό διάλυμα παρασκευάζεται με τη διάλυση 0,3 mol ΝΗ3 και 0,3 mol
ΝΗ4Cl σε νερό, ώστε να σχηματιστεί διάλυμα όγκου 1 L.
α) Ποιο το pH ρυθμιστικού διαλύματος;
β) Πως θα μεταβληθεί το pH με την προσθήκη 0,1 mol NaOH;
γ) Πως θα μεταβληθεί το pH με την προσθήκη 0,1 mol HCl στο αρχικό ρυθμιστικό
διάλυμα;
H σταθερά ιοντισμού της ΝH3 να θεωρηθεί ίση με Κb = 10−5. Κw = 10−14. Η μεταβολή
του όγκου με την προσθήκη του NaOH και του HCl να θεωρηθεί αμελητέα. log2 =
0,3.

ΛΥΣΗ
α) Το ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει ΝΗ4Cl σε συγκέντρωση 0,3 Μ και ΝH3 σε συγκέ-
ντρωση επίσης 0,3 Μ. Με βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch προκύπτει:

cβ 0,3
pH  pK a  log  9  log  9  log 1  9
co 0,3

β) Θα λύσουμε το πρόβλημα σε δύο βήματα, σύμφωνα με το διάγραμμα εργασίας:

Βήμα 1ο: Στοιχειομετρικοί υπολογισμοί. Τα ιόντα ΟΗ από το NaOH εξουδετερώνονται

από το NH4+ του ρυθμιστικού διαλύματος, σύμφωνα με την αντίδραση:

242
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

mol    NH4Cl      +     NaOH   →   NH3   + H2O  + NaCl 
Αρχικά 0,3 0,1 0,3
Μεταβολές − 0,1 − 0,1 0,1
Τελικά 0,2 ‒ 0,4

Τα δύο συστατικά NH3 και NH4Cl του νέου ρυθμιστικού διαλύματος βρίσκονται σε
συγκεντρώσεις, αντίστοιχα, 0,4 Μ και 0,2 Μ (V = 1 L).

Βήμα 2ο: Υπολογισμός νέου pH. Προκύπτει πάλι το ζεύγος ΝΗ3 - ΝΗ4Cl του ρυθμιστι-
κού διαλύματος. Με βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch έχουμε:
cβ 0 ,4
pH  pK a  log  9  log  9  log 2  9 ,3
co 0 ,2
γ) Βήμα 1ο: Στοιχειομετρικοί υπολογισμοί. Τα ιόντα Η3Ο+, που προέρχονται από τον
πλήρη ιοντισμό του HCl καταναλώνονται πλήρως, αντιδρώντας με την ασθενή βάση
(ΝΗ3) του ρυθμιστικού συστήματος:

mol      NH3        +       HCl     →      NH4Cl 
Αρχικά 0,3 0,1 0,3
Μεταβολές − 0,1 − 0,1 0,1
Τελικά 0,2 ‒ 0,4

Βήμα 2ο: Υπολογισμός νέου pH. Το τελικό διάλυμα είναι πάλι ρυθμιστικό:
cβ 0,2
pH  pK a  log    9  log    9  log2  8,7
co 0,4

10. [ΜΕ ΥΠΟΔΕΙΞΗ] Δίνονται τα παρακάτω διαλύματα: Διάλυμα Δ1 υδροχλω-

Όταν σε ένα διάλυμα προσθέ-
τουμε μία άλλη ουσία ή διά-
λυμα αναρωτιέμαι έχω αντί-
δραση ή υπολογίζω τις τελι-
κές συγκεντρώσεις μετά την
ανάμιξη…
ρικού οξέος (ΗCl) συγκέντρωσης 0,1 Μ και διάλυμα Δ2 αμμωνίας (ΝΗ3) συγκέ-
ντρωσης 0,4 Μ. Να υπολογίσετε:
α) Το pH του διαλύματος Δ1, β) Τη [ΟΗ] στο διάλυμα Δ2,
γ) Tο pH του διαλύματος Δ3 που προκύπτει με την ανάμιξη 200 mL του Δ1 με 100
mL του Δ2.
Δίνονται: Κw = 10−14 και Κb (ΝΗ3) = 10−5. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

ΛΥΣΗ
Τι λέτε; Θα τα καταφέρετε μόνοι σας με βάση την υπόδειξη που ακολουθεί;
α) Το ΗCl είναι ισχυρό οξύ. Μία εξίσωση ιοντισμού και … τέλος [pH = 1]
β) Η ΝΗ3 είναι ασθενής βάση (δίνεται και το Kb). Εξίσωση ιοντισμού, συγκεντρώσεις
μετά την ιοντισμό, έλεγχος ισχύος προσέγγισης, θεώρηση της Kb, υπολογισμός ΟΗ…
[2·10−3 Μ]
γ) Εδώ τα πράγματα δε θα τελειώσουν τόσο εύκολα. Πρόκειται για αντίδραση εξουδε-
τέρωσης, αλλά στην οποία η ΝΗ3 είναι σε περίσσεια και έχουμε σχηματισμό ρυθμι-
στικού διαλύματος. Υπολογίζουμε τα mol της ΝΗ3 στα 200 mL του Δ1 και τα mol του
HCl στα 100 mL του Δ2. Γράφουμε την εξίσωση της εξουδετέρωσης και υπολογίζουμε
τις ποσότητες της ΝΗ3 και του NH4Cl που υπάρχουν τελικά στο Δ3. Από τις συγκε-
ντρώσεις των σωμάτων αυτών και την εξίσωση … [pH = 9]. 
243 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).

Για… νέους λύτες 11.8. Κατά τη προσθήκη μικρής (αλλά όχι ασήμαντης)
ποσότητας HCl σε υδατικό διάλυμα HCOOH - HCOONa
11.1. Ποιά από τις ουσίες ή μίγματα που ακολουθούν σχη- το pH δε μεταβάλλεται σημαντικά διότι:
ματίζει ρυθμιστικό διάλυμα, όταν διαλυθεί σε νερό; Α) η ποσότητα του HCl που προστίθεται είναι μικρή
Α) ΝΗ3 Β) HCl - NaCl Β) μειώνεται η σταθερά Κa του HCOOH
Γ) CH3COOH - ΝH4Cl Δ) ΝH3 - ΝH4Cl Γ) τα ιόντα Η3Ο+ που προκύπτουν από τον ιοντισμό του
HCl δεσμεύονται από τα ΗCΟΟ του διαλύματος
11.2. Η συγκέντρωση των Η3Ο+ σε ρυθμιστικό διάλυμα Δ) το HCl δεν ιοντίζεται στο διάλυμα αυτό
που παρασκευάζεται με τη διάλυση σε νερό ενός ασθενούς
οξέος ΗΑ και του άλατός NaΑ δίνεται από τη σχέση (co η 11.9. Κατά την αραίωση ρυθμιστικού διαλύματος με pH =
συγκέντρωση του οξέος και cαλ = cβ του άλατος): 5 με ίσο όγκο νερού, το pH:
Α) [Η3Ο+] = Ka·cβ Α) αυξάνεται
Β) [Η3Ο+] = Ka·cο Β) μειώνεται
Γ) [Η3Ο+] = Ka·(cβ + co) Γ) μεταβάλλεται, ανάλογα με το είδος των διαλυμένων ου-
Δ) [Η3Ο+] = Ka·(co/cβ) σιών
Ε) [Η3Ο+] = Ka·(cβ/cο) Δ) δε μεταβάλλεται
11.3. Ποιο από τα παρακάτω συζυγή ζεύγη οξέος - βάσης
11.10. Ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει ασθενές οξύ ΗΑ και
κατά Brönsted - Lowry μπορεί να αποτελέσει ρυθμιστικό
άλας του NaA σε ίσες συγκεντρώσεις. Το pH του διαλύμα-
διάλυμα στο νερό;
τος είναι ίσο με:
Α) HCl - Cl– Β) HNO3 - NO3– Α) –logKa Β) logKa
–
Γ) HClO4 - ClΟ4 Δ) HF - F– Γ) 7 Δ) –logKb
11.4. Ποιο από τα παρακάτω ζεύγη αποτελεί ρυθμιστικό
11.11. Σε ένα ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 7 προσθέτουμε
διάλυμα;
μικρή ποσότητα NH4Cl, ώστε να μην επηρεαστεί η τιμή
A) HCl και KCl B) NaOH και NaCl
του pH. Στο διάλυμα αυτό ο λόγος [NH3] / [NH4+] έχει τιμή
Γ) HNO2 και NaNO2 Δ) HNO3 και NH4NO3
ίση με:
11.5. Σε καθένα από τα παρακάτω διαλύματα όγκου 1 L A) 1 B) 0,01 Γ) 10 Δ) 100
διαβιβάζεται ποσότητα αερίου HCl ίση με 0,01 mol, χωρίς Κb(NH3) = 10−5. Κw = 10−14. θ=25οC.
μεταβολή όγκου. Σε ποιο διάλυμα προβλέπετε να παρατη-
ρηθεί η μικρότερη μεταβολή του pH; 11.12. Αναμειγνύουμε 100 mL διαλύματος CH3COOH 0,1
Α) NaOH 10−2 M Β) HCl 10−4 M Μ με διάλυμα NaOH 0,1 Μ. Ποιος ο όγκος του διαλύματος
Γ) HF 1 M, NaF 1 M Δ) HF 10−4 M του NaOH, ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα;
Α) 100 mL Β) 50 mL Γ) 200 mL Δ) 1000 mL
11.6. Ποιο από τα παρακάτω ισχύει για κάθε ρυθμιστικό
διάλυμα; 11.13. Ποια από τα ακόλουθα διαγράμματα μπορεί να
Α) Διατηρεί το pH πρακτικά σταθερό, παρά την προσθήκη παριστάνει τη σχέση μεταξύ του pH ενός ρυθμιστικού δια-
μικρών ποσοτήτων ισχυρού οξέος ή βάσης λύματος με pH = 5 και του όγκου ενός διαλύματος NaOH
Β) Διατηρεί το pH σταθερό ίσο με 7 0,01 Μ που του προστίθεται συνεχώς;
Γ) Διατηρεί το pH σταθερό ακόμη και με την προσθήκη
απεριόριστων ποσοτήτων ισχυρού οξέος ή βάσης pH pH
Δ) Παρασκευάζεται μόνο με μερική εξουδετέρωση ασθε- Β)
A)
νούς οξέος από ασθενή βάση

11.7. Με ποιον από τους παρακάτω τρόπους δεν είναι ποτέ V(NaOH) V(NaOH)
δυνατόν να παρασκευαστεί ρυθμιστικό διάλυμα;
Α) Με μερική εξουδετέρωση ασθενούς οξέος από ισχυρή pH pH
βάση Γ) Δ)
Β) Με μερική εξουδετέρωση ασθενούς βάσης από ισχυρό
οξύ
Γ) Με επίδραση περίσσειας ΗCl σε διάλυμα CH3COONa V(NaOH) V(NaOH)
Δ) Με ανάμιξη 2 διαλυμάτων, ένα ασθενούς οξέος και ένα
του άλατος του οξέος αυτού με ισχυρή βάση
244
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 
11.14. Σε 100 mL διαλύματος HCl συγκέντρωσης c προ-
σθέτουμε 100 mL διαλύματος NH3 0,1 Μ. Σε ποια περί-
πτωση θα σχηματιστεί ρυθμιστικό διάλυμα;
Α) Όταν c = 0,1 M
Β) Όταν c = 0,2 M
Γ) Όταν c = 0,05 M
Δ) Σε καμία από τις παραπάνω περιπτώσεις
11.15. Ποιος συνδυασμός ίσων όγκων των παρακάτω δια-
λυμάτων θα οδηγήσει με ανάμειξη σε ρυθμιστικό διάλυμα;
I. 0,1 M HCl και 0,1 M NH3
II. 0,1 M HNO2 και 0,05 M NaOH
III. 0,05 M HNO2 και 0,05 NH3
A) I, μόνο B) II, μόνο
Γ) I και III, μόνο Δ) II και III, μόνο
11.16. Ποιες από τις προτάσεις Ι - ΙV είναι σωστές για τα
ρυθμιστικά διαλύματα:
I. Περιέχουν ένα ισχυρό οξύ και τη συζυγή του βάση
II. Περιέχουν ένα ασθενές οξύ και τη συζυγή του βάση
III. Η σταθερά pKa πρέπει να είναι όσο το δυνατόν εγγύτε-
ρα στην επιθυμητή περιοχή pH
IV. Τα ρυθμιστικά διαλύματα με μικρότερες συγκεντρώ-
σεις έχουν καλύτερη ρυθμιστική ικανότητα
Α) Μόνο η πρόταση I είναι σωστή
Β) Σωστές είναι οι προτάσεις II και IV
Γ) Σωστές είναι οι προτάσεις II και III
Δ) Σωστές είναι οι προτάσεις II, III και IV
11.17. Με την προσθήκη στερεού ΝaΑ σε διάλυμα οξέος
HA, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος, το pH:
Α) μειώνεται
Β) αυξάνεται
Γ) μένει σταθερό αν το ΗΑ είναι ισχυρό οξύ και αυξάνεται
αν το ΗΑ είναι ασθενές
Δ) μένει πρακτικά σταθερό, καθώς προκύπτει ρυθμιστικό
διάλυμα
11.18. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν
ως σωστές ή λανθασμένες. Να αιτιολογήσετε τις απαντή-
σεις σας.
Α) Με την προσθήκη στερεού NH4Cl σε υδατικό διάλυμα
NH3, με σταθερή θερμοκρασία και χωρίς μεταβολή όγκου,
η τιμή του pH του διαλύματος αυξάνεται.
Β) Όσο και αν αραιωθεί ένα ρυθμιστικό διάλυμα, το pH
του παραμένει σταθερό.
Γ) Αν αντιδράσει διάλυμα οξικού οξέος (CH3COOH) 0,1
Μ µε περίσσεια διαλύματος υδροξειδίου του καλίου
(ΚΟΗ) 0,1 Μ, το διάλυμα που προκύπτει είναι ρυθμιστικό.
Δ) Τα ρυθμιστικά διαλύματα διατηρούν το pH τους πρα-
κτικά σταθερό, όταν προστίθενται σε αυτά μικρές αλλά
υπολογίσιμες ποσότητες ισχυρών οξέων ή βάσεων.
Ε) Το διάλυμα που περιέχει CH3COONa και NaOH είναι
ρυθμιστικό. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
11.19. Ρυθμιστικό διάλυμα όγκου 1 L περιέχει CH3COOH
0,1 M και CH3COONa 0,1 Μ. Στο διάλυμα προστίθεται 0,1
mol στερεού NaOH. Να εξετάσετε αν το διάλυμα που προ-
κύπτει:
α) Είναι ή όχι ρυθμιστικό.
β) Είναι όξινο, βασικό ή ουδέτερο.
11.20. Διάλυμα περιέχει NH3 και ΝΗ4Cl σε ίσες συγκε-
ντρώσεις. Να δείξετε ότι το pH του διαλύματος δίνεται από
τη σχέση pH = 14 + logKb, όπου Kb η σταθερά ιοντισμού
της NH3. Κw = 10−14.
11.21. Διάλυμα CH3COOH έχει c = 0,2 Μ και V = 100 mL
(διάλυμα Υ). Ποια από τα διαλύματα που ακολουθούν
μπορούμε να προσθέσουμε σε όλη την ποσότητα του Υ,
ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα;
Ι. ΝaOH 0,2 M, 100 mL
ΙΙ. NaOH 0,1 M, 100 mL
ΙΙΙ. CH3COOΝa 0,1 M, 100 mL
ΙV. CH3COONa 0,1 M, 200 mL
V. ΗCl 0,1 Μ, 100 mL
11.22. Να εξηγήσετε τη δράση ενός ρυθμιστικού διαλύμα-
τος που περιέχει το σύστημα CH3COOH/CH3COONa και
στο οποίο προσθέτουμε μικρές αλλά όχι ασήμαντες ποσό-
τητες, i. HCl(g) και ii. NaOH(s).
11.23. Σε ποια-ες από τις παρακάτω τρεις αναμίξεις σχημα-
τίζεται ρυθμιστικό διάλυμα; Nα εξηγήσετε τις απαντήσεις
σας.
Α) 100 mL διαλύματος CΗ3CΟΟΗ 1 M με 25 mL διαλύ-
ματος NaOH 2 Μ.
Β) 100 mL διαλύματος HCl 1 M με 200 mL διαλύματος
KCl 2 Μ.
Γ) 100 mL διαλύματος ΝΗ4Cl 0,1 Μ με 100 mL διαλύμα-
τος ΝaOH 0,1 Μ.
11.24. α) Σε 100 mL διαλύματος H2S 0,1 Μ προσθέτουμε
0,01 mol του άλατος ΝaΗS, χωρίς μεταβολή όγκου του
διαλύματος. Να εξετάσετε αν το διάλυμα που προκύπτει
είναι ρυθμιστικό.
β) Να εξηγήσετε γιατί αν διαλύσουμε στο νερό τα άλατα
ΝaH2PO4 και Νa2HPO4 προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
11.25. α) Ρυθμιστικό διάλυμα αποτελείται από CH3COOH
0,1 Μ και CH3COONa 0,2 Μ. Ποιο το pH του διαλύματος;
Κa(CH3COOH) = 2·10−5.
β) Διάλυμα περιέχει ΝΗ3 0,1 Μ και ΝΗ4Cl 0,2 Μ. Ποιο το
pH διαλύματος;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. θ=25οC. Kw = 10−14.
11.26. α) Ποιο είναι το pH ρυθμιστικού διαλύματος που
περιέχει γαλακτικό οξύ σε συγκέντρωση 0,1 Μ και γαλα-
κτικό νάτριο σε συγκέντρωση 0,1 Μ; Το γαλακτικό οξύ
είναι ασθενές μονοπρωτικό οξύ (ΗΑ) με Ka = 10−4.
β) Διάλυμα περιέχει CH3NH2 σε συγκέντρωση 0,05 M και
CH3NH3Cl σε συγκέντρωση 0,2 M. Ποιο το pH του διαλύ-
ματος; Kb(CH3NH2) = 4·10−4. Kw = 10−14.
245 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
11.27. Διάλυμα περιέχει C6H5COOH (βενζοϊκό οξύ) σε
συγκέντρωση 0,2 Μ και C6H5COONa σε συγκέντρωση c,
έχει δε pH = 4. Να υπολογιστεί η τιμή της συγκέντρωσης c.
Για το C6H5COOH: Κa = 6,5∙10−5.
11.28. Το αίμα είναι ένα ρυθμιστικό διάλυμα που μεταξύ
άλλων, ρυθμίζεται από το σύστημα HCO3/H2CO3.
α) Ποιος ο λόγος [HCO3]/[H2CO3] στο αίμα που έχει pH
7,4 ([H3O+] ≈ 4·10−8);
β) Ποια η τιμή του ίδιου λόγου σ΄ ένα κουρασμένο μαρα-
θωνοδρόμο του οποίου το pH στο αίμα έχει τιμή 7,1
([H3O+] ≈ 8·10−8);
Για το H2CO3 η τιμή της σταθεράς (του πρώτου) ιοντισμού
να θεωρηθεί ίση με 4·10−7.
11.29. Πόσα mol NH4Cl(s) πρέπει να προστεθούν σε ένα
διάλυμα ΝΗ3 0,1 Μ, όγκου 2 L, ώστε να σχηματιστεί ρυθ-
μιστικό διάλυμα με pH = 9; Κατά την προσθήκη του NH4Cl
δεν αλλάζει ο όγκος του διαλύματος.
Κb(NH3) = 1,8·10−5. Kw = 10−14.
11.30. Ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ σε
συγκέντρωση c1 και το άλας ΚΑ σε συγκέντρωση c2, ενώ
παρουσιάζει pH ίσο με 5. Ποια η τιμή του λόγου c1/c2;
Για το ΗΑ: Κa = 10−6.
11.31. Διάλυμα CH3COOK 0,2 Μ όγκου 400 mL αναμι-
γνύεται με ένα άλλο διάλυμα CH3COOH 0,4 Μ όγκου 100
mL και προκύπτει διάλυμα (Δ) όγκου 500 mL. Ποιο το pH
του διαλύματος Δ; Για το CH3COOH: Κa = 2·10−5.
11.32. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμιχθούν δύο
διαλύματα, ένα ΝΗ4Cl 0,4 Μ και ένα ΝΗ3 0,2 Μ, ώστε το
διάλυμα που θα προκύψει να έχει pH = 9;
Κb(NH3) = 2·10−5. Kw = 10−14.
11.33. Πόσα g (NH4)2SO4 πρέπει να διαλυθούν σε 100 mL
διαλύματος ΝΗ3 0,5 Μ, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να
παραχθεί ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 9; Να θεωρηθεί ότι
το ιόν SO42 δεν υδρολύεται. Kb(ΝΗ3) = 10−5. θ=25οC.
11.34. Πόσα mL διαλύματος ΝΗ4Cl 1 Μ και πόσα mL δια-
λύματος ΝΗ3 με pΗ = 11,5 πρέπει να αναμιχθούν, ώστε να
προκύψουν 500 mL διαλύματος με pH = 9;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις.
Για καλούς… λύτες
11.35. Σε όγκο V mL διαλύματος HCl 1 Μ προστίθεται η
απαιτούμενη για την εξουδετέρωση ποσότητα της ασθενούς
βάσης Β, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος. Στο
διάλυμα που προκύπτει προστίθενται επιπλέον V/2 mL
διαλύματος NaOH 1 Μ και προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα
με pH = 8. Ποια η τιμή της σταθεράς ιοντισμού της ασθε-
νούς βάσης Β;
Κw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις.
246
11.36. Διάλυμα ΝΗ3 παρασκευάζεται με την διάλυση 896
mL αέριας ΝΗ3 (σε STP) σε νερό και αραίωση μέχρι τελι-
κού όγκου 400 mL (διάλυμα Δ1). Διάλυμα HCl παρασκευ-
άζεται με τη διάλυση 0,73 g HCl σε νερό και αραίωση μέ-
χρι τελικού όγκου 200 mL (διάλυμα Δ2). Τα δύο διαλύματα
αναμειγνύονται οπότε προκύπτει νέο διάλυμα Δ3.
Να υπολογιστούν τα pH των τριών διαλυμάτων Δ1, Δ2 και
Δ3. Κb (NH3) = 10−5. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις. Κw = 10−14.
11.37. Πόσα g στερεού NH4Cl πρέπει να προσθέσουμε σε
400 mL διαλύματος NH3 0,1 Μ, ώστε το pH του να μετα-
βληθεί κατά 1;
Nα θεωρήσετε ότι με την προσθήκη NH4Cl δεν μεταβάλλε-
ται ο όγκος του διαλύματος. Κb (NH3) = 10−5. θ=25οC. Να
θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Κw = 10−14.
11.38. Σε 300 mL διαλύματος NH4Cl 2 M προσθέτουμε
200 mL διαλύματος KOH 1 M.
α) Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος (Δ) που σχηματί-
ζεται.
β) Αν το διάλυμα (Δ) αραιωθεί με νερό σε τελικό όγκο 1 L,
ποια μεταβολή θα παρουσιάσει το pH;
Κb(ΝΗ3) = 2·10−5. Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλλη-
λες προσεγγίσεις.
11.39. Αναμειγνύουμε 1 L διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ
4 Μ με pH = 4 με 1 L διαλύματος ΚΑ, οπότε προκύπτει
διάλυμα με pH = 8. Ποια η αρχική συγκέντρωση του δια-
λύματος του ΚΑ; Κw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι
γνωστές προσεγγίσεις.
11.40. Διαθέτουμε 1 L διαλύματος ΝΗ3 1 Μ. Ποια η μάζα
ΗΝΟ3 που πρέπει να προστεθεί στο διάλυμα αυτό, χωρίς
ουσιαστική μεταβολή στον όγκο του, ώστε να παρασκευα-
στεί ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 10;
Κb(ΝΗ3) = 10−5. Κw = 10−14.
11.41. Σε κάποιο πείραμα χρειαζόμαστε ρυθμιστικό διάλυ-
μα με pH μεταξύ 4 και 5. Διαθέτοντας 500 mL διαλύμα-
τος CH3COOH με pH = 2,5, ποια η ελάχιστη και ποια η
μέγιστη μάζα CH3COONa(s) που πρέπει να του προσθέ-
σουμε, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να προκύψει ρυθμι-
στικό διάλυμα στην επιθυμητή περιοχή pH; Να θεωρήσετε
τις γνωστές προσεγγίσεις. Για το CH3COOH: Κa = 2·10−5.
11.42. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) NH3 0,05 Μ όγκου 1 L με
pH = 11. Στο διάλυμα Δ1 προσθέτουμε ποσότητα NH4Cl(s),
και προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2) όγκου 1 L με pH = 8.
α) Ποια η ποσότητα (σε mol) του NH4Cl;
β) Πόσα mol ΝΗ3(g) πρέπει να διαλυθούν επιπλέον σε όλη
την ποσότητα του Δ2, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να προ-
κύψει διάλυμα (Δ3) με pH = 9;
Κw = 10−14. θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγ-
γίσεις.
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 
11.43. Ρυθμιστικό διάλυμα (Δ) περιέχει το ΗΑ 0,25 Μ και
NaΑ 1 Μ.
α) i. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος. ii. 100 mL του
διαλύματος (Δ) αραιώνονται με νερό μέχρι τελικού όγκου 1
L. Ποιο το pH του διαλύματος που προκύπτει;
β) Στο αραιωμένο διάλυμα προσθέτουμε 37,8 g του άλατος
NaΑ, χωρίς μεταβολή όγκου και το pH μεταβάλλεται κατά
1. Να υπολογιστεί η σχετική «μοριακή» μάζα του άλατος
NaΑ.
Για το ΗΑ: Κa = 4·10−8. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προ-
σεγγίσεις. θ=25 °C.
11.44. Διάλυμα NH3 έχει pH = 11,5 και όγκο 200 mL (διά-
λυμα Δ1). Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε ποσότητα διαλύ-
ματος HNO3 2 Μ (διάλυμα Δ2) και προκύπτει ρυθμιστικό
διάλυμα (Δ3) με pH = 9. Να υπολογιστεί ο όγκος του δια-
λύματος του HNO3 που προσθέσαμε.
Κb(ΝΗ3) = 10−5. Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις. θ=25 °C.
Για δυνατούς… λύτες
11.45. Διαθέτουμε τρία υδατικά διαλύματα ∆1, ∆2 και ∆3,
τα οποία έχουν όλα την ίδια συγκέντρωση. Το ∆1 περιέχει
HCl και έχει pH = 1. Το ∆2 περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ και
έχει pH = 3. Το ∆3 περιέχει το άλας ΝaΑ.
Να υπολογίσετε: α) Τη συγκέντρωση των 3 διαλυμάτων
καθώς και τη σταθερά ιοντισμού Κa του οξέος ΗΑ. β) Το
pH του διαλύματος ∆3.
γ) Πόσα mL του διαλύματος ∆1 πρέπει να προσθέσουμε σε
200 mL του διαλύματος ∆3, ώστε να προκύψει ρυθμιστικό
διάλυμα με pH = 5.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται στους 25οC όπου Κw = 10−14.
Να γίνουν όλες οι προσεγγίσεις που επιτρέπονται από τα
αριθμητικά δεδομένα του προβλήματος. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
11.46. Διάλυμα Α περιέχει ΝΗ3 0,1 Μ και ΝΗ4Cl 0,1 Μ
και έχει pH = 9.
α) Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Κb της ΝΗ3.
β) Σε 400 mL του διαλύματος Α προσθέτουμε 400 mL δια-
λύματος NaOH 0,1 M και προκύπτει διάλυμα Β. Να υπο-
λογιστεί το pH του.
γ) Σε 400 mL του διαλύματος Α προσθέτουμε 400 mL δια-
λύματος ΗCl 0,1 M και προκύπτει διάλυμα Γ. Να υπολογι-
στεί το pH του.
Δίνεται ότι όλα τα διαλύματα βρίσκονται στους 25οC όπου
Κw = 10−14. Τα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις
γνωστές προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
11.47. Διάλυμα (Δ1) περιέχει την ασθενή βάση Β 0,1 Μ
και το άλας της ΒΗCl 0,01 M. Ένα άλλο διάλυμα (Δ2) πε-
ριέχει τα ίδια συστατικά σε συγκεντρώσεις 0,1 Μ και 1 Μ,
αντίστοιχα.
α) i. Να δείξετε ότι τα pH των δύο διαλυμάτων διαφέρουν
κατά 2. ii. Για το διάλυμα Δ1 προσδιορίσαμε ότι pH = 8.
Να υπολογίσετε την τιμή της σταθεράς Kb της βάσης Β.
β) Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμείξουμε τα δια-
λύματα Δ1 και Δ2 ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα
με pH = 7;
γ) Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμείξουμε το διά-
λυμα Δ2 με διάλυμα ΝaΟΗ 0,1 Μ ώστε να προκύψει πάλι
ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 7;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. Κw = 10−14.
θ=25οC.
11.48. Σε δύο διαφορετικά δοχεία περιέχονται τα υδατικά
διαλύματα ∆1: CH3COOH 0,1 M και ∆2: CH3COOΝa 0,01
Μ.
Να υπολογίσετε:
α) Το pH καθενός από τα παραπάνω διαλύματα.
β) Το pH του διαλύματος ∆3 που προκύπτει από την ανάμι-
ξη ίσων όγκων από τα διαλύματα ∆1 και ∆2.
γ) Την αναλογία όγκων με την οποία θα πρέπει να αναμί-
ξουμε το διάλυμα ∆1 με διάλυμα NaΟΗ 0,2 Μ, έτσι ώστε
να προκύψει διάλυμα ∆4 στο οποίο να ισχύει: pH = 4.
Δίνονται οι σταθερές: Κa(CH3COOH) = 10−5, Κw = 10−14.
Να γίνουν όλες οι προσεγγίσεις που επιτρέπονται από τα
αριθμητικά δεδομένα του προβλήματος. θ=25 °C.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
11.49. Διαθέτουμε αρχικά δύο διαλύματα, ένα διάλυμα
ασθενούς οξέος ΗΑ 4 Μ (διάλυμα Δ1) και ένα διάλυμα του
άλατος ΝaΑ 2,5 Μ (διάλυμα Δ2).
α) i. Nα υπολογιστεί το pH του Δ1.
ii. Να υπολογιστεί το pH του Δ2.
β) Ρυθμιστικό διάλυμα παρασκευάζεται με ανάμιξη 100
mL διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ 4 Μ με 80 mL διαλύ-
ματος NaΑ 2,5 Μ. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε 40 mL
διαλύματος HCl 2 Μ και αραιώνουμε με νερό σε τελικό
όγκο 2 L. Ποιο το pH του τελικού διαλύματος;
Κa(ΗΑ) = 2,5·10−6. Για όλα τα διαλύματα θ= 25οC και ι-
σχύουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
11.50. Διαθέτουμε τα διαλύματα Δ1, Δ2.
Διάλυμα Δ1: CH3COOH, 1 Μ, 1 L.
Διάλυμα Δ2: CH3COOΝa, 1 Μ, 1 L.
α) Ποιο το pH του Δ1;
β) Πόσα L νερού πρέπει να προστεθούν στο διάλυμα Δ2,
ώστε το pH του να μεταβληθεί κατά 0,5;
γ) Τα δύο διαλύματα αναμιγνύονται, οπότε προκύπτει ρυθ-
μιστικό διάλυμα Δ3. Πόσα mol NaOH πρέπει να προσθέ-
σουμε στο Δ3, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να μεταβληθεί
το pH κατά 1;
Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις. Κa (CH3COOH) =
10−5 Μ. θ = 25οC.
11.51 Διαθέτουμε διάλυμα Δ1 ΝΗ3 0,1 Μ, όγκου 500 mL
και διάλυμα Δ2 ΝΗ4Cl 0,2 M, όγκου 125 mL.
α) Ποιο το pH του Δ1;
β) Στο διάλυμα Δ2 προσθέτουμε 375 mL νερού, οπότε προ-
κύπτει νέο διάλυμα Δ3. Να υπολογιστεί ο λόγος των βαθ-
μών ιοντισμού του ιόντος ΝΗ4+ στο Δ2 και στο Δ3.
247 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
γ) Ποιος είναι ο μέγιστος όγκος ρυθμιστικού διαλύματος με
pH = 9 που μπορούμε να παρασκευάσουμε διαθέτοντας
μόνο τις παραπάνω ποσότητες των Δ1 και Δ3;
Για την ΝΗ3: Kb = 10−5. Να θεωρήσετε τις γνωστές παρα-
δοχές. θ=25οC.
11.52. Διάλυμα έχει όγκο 1 L και περιέχει 0,85 g NH3 και
3,3 g (NH4)2SO4.
α) Ποιο το pH του διαλύματος;
β) Πόσα g NaOH πρέπει να προστεθούν στο παραπάνω
διάλυμα, χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος, ώστε το
pH του νέου ρυθμιστικού διαλύματος που θα προκύψει να
είναι ίσο με 10;
γ) Πόσα mol HCl πρέπει να προστεθούν στο αρχικό διάλυ-
μα, χωρίς αισθητή μεταβολή του όγκου του διαλύματος,
ώστε το pH να γίνει ίσο με 8;
Να θεωρηθεί ότι το ιόν SO42 δεν υδρολύεται. Kb(NH3) =
10−5. Kw = 10−14.
11.53. Έχουμε τα διαλύματα Δ1 και Δ2.
Δ1: Διάλυμα CH3COOH 0,4 M. Δ2: Διάλυμα NaOH 0,2 M.
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του CH3COOH στο διάλυμα
Δ1;
β) Πόσα mL διαλύματος Δ1 και πόσα mL διαλύματος Δ2
απαιτούνται για την παρασκευή 1 L ρυθμιστικού διαλύμα-
τος Δ3 με pH = 5;
γ) Το ρυθμιστικό διάλυμα Δ3 αραιώνεται σε τελικό όγκο 5
L, οπότε προκύπτει νέο διάλυμα Δ4. Για το διάλυμα αυτό
να προσδιοριστούν:
i. Tο pH. ii. O βαθμός ιοντισμού (α) του CH3COOH.
Για το CH3COOH, Ka = 10−5. Να θεωρηθούν οι κατάλλη-
λες προσεγγίσεις. θ=25οC.
11.54. Θέλουμε να παρασκευάσουμε ρυθμιστικό διάλυμα
με pH = 5. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε διάλυμα Δ1
CH3COOH 1 Μ και διάλυμα Δ2 CH3COONa 0,5 M.
α) Να υπολογίσετε τους όγκους των Δ1 και Δ2 που απαι-
τούνται για την παρασκευή 1,5 L ρυθμιστικού διαλύματος
Δ με pH = 5.
β) Μπορούμε να αντικαταστήσουμε το διάλυμα Δ2 με ένα
διάλυμα Δ3 NaOH 1 Μ. Να υπολογίσετε τους όγκους των
Δ1 και Δ3 που απαιτούνται για την παρασκευή ρυθμιστικού
διαλύματος Δ όγκου 1,5 L με pH = 5.
γ) Σε ποσότητα όγκου V του παραπάνω ρυθμιστικού δια-
λύματος Δ προσθέτουμε 0,3 mol HCl, χωρίς μεταβολή ό-
γκου, οπότε το pH του ρυθμιστικού διαλύματος (Δ4) που
προέκυψε βρέθηκε ίσο με 4. Να υπολογίσετε τον όγκο V.
Κa(CH3COOH) = 10−5. Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προ-
σεγγίσεις. θ=25οC.
11.55. Διάλυμα CH3COOH (Δ1) έχει συγκέντρωση c και
pH = 3. Η σταθερά ιοντισμού του οξέος CH3COOH έχει
τιμή Κa = 10−5.
α) Να υπολογίσετε τη c και το βαθμό ιοντισμού α του οξέ-
ος στο διάλυμα Δ1.
β) Να υπολογίσετε τον αριθμό των mol CH3COONa(s) που
πρέπει να διαλυθούν σε 2 L του διαλύματος Δ1, χωρίς με-
248
ταβολή όγκου, ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα (Δ2),
με pH = 6.
γ) Σε 400 mL του διαλύματος Δ1 διαλύονται 0,04 mol στε-
ρεού NaOH χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος του διαλύματος
και προκύπτει διάλυμα Δ3. Ποιο το pH του διαλύματος Δ3;
Να ληφθούν υπόψη οι γνωστές προσεγγίσεις που επιτρέπο-
νται από τα δεδομένα του προβλήματος. θ=25οC. Κw =
10−14. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
11.56. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) του ασθενούς οξέος ΗΑ
όγκου 220 mL με pH = 2,5. Στο διάλυμα αυτό προσθέτου-
με ποσότητα διαλύματος ΚOH 0,1 M (Δ2), οπότε προκύ-
πτει νέο διάλυμα (Δ3) με pH = 4.
α) Να δείξετε ότι το Δ3 είναι ρυθμιστικό διάλυμα και να
υπολογίσετε τον όγκο του.
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ3 προσθέτουμε επιπλέον ό-
γκο V από το διάλυμα Δ2 και το νέο διάλυμα (Δ4) που σχη-
ματίζεται έχει pH = 5. Ποιος ο όγκος του διαλύματος Δ2
που προσθέσαμε;
γ) Σε όλη τη ποσότητα του Δ4 προσθέτουμε επιπλέον 1,1 L
του Δ2. Να δείξετε ότι το τελικό διάλυμα (Δ5) που προκύ-
πτει δεν είναι πλέον ρυθμιστικό και να εκτιμήσετε αν το
pH του είναι όξινο ή βασικό, αναγράφοντας μόνο τις κα-
τάλληλες χημικές εξισώσεις.
Ka(ΗΑ) = 10−5. θ=25οC. Να θεωρήσετε τις γνωστές προ-
σεγγίσεις.
11.57. Διαθέτουμε 500 mL διαλύματος οξικού οξέος
(CH3COOH) 0,05 Μ με pH = 3 (διάλυμα Δ1).
α) Να προσδιορίσετε την τιμή της σταθεράς ιοντισμού του
CH3COOH, καθώς και το βαθμό ιοντισμού του οξέος στο
διάλυμα Δ1.
β) Σε όλη την ποσότητα του Δ1 διαλύουμε 0,3 g μεταλλι-
κού Mg, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος. Παίρ-
νουμε 100 mL από το διάλυμα που προκύπτει (διάλυμα Δ2)
και το αραιώνουμε με Η2Ο μέχρις όγκου 250 mL (διάλυμα
Δ3). Να υπολογίσετε:
i. Τον όγκο του αερίου που εκλύεται σε STP κατά την προ-
σθήκη του μεταλλικού Μg.
ii. Το pH του διαλύματος Δ3.
γ) Πόσα mol HCl(g) πρέπει να διαλυθούν στα υπόλοιπα
400 mL του Δ2, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να προκύψει
ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 5;
θ=25οC. Kw = 10−14. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προ-
σεγγίσεις.
11.58. Διάλυμα ΗCOOH (Δ1) έχει όγκο 400 mL. Στο διά-
λυμα αυτό προσθέτουμε x mol NaOH και προκύπτει ρυθ-
μιστικό διάλυμα (Δ2) στο οποίο η [Η3Ο+] είναι ίση με
2·10−4 Μ. Στο διάλυμα Δ2 προσθέτουμε 0,06 mol NaOH
και προκύπτει επίσης ρυθμιστικό διάλυμα στο οποίο η
[Η3Ο+] είναι ίση με 5·10−5 Μ. Να υπολογιστούν:
α) H ποσότητα του NaOH (x mol) που προστέθηκε στο
διάλυμα Δ1.
β) Tο pH του διαλύματος Δ1.
Με την προσθήκη NaOH δεν μεταβάλλεται ο όγκος των
διαλυμάτων. Κa(ΗCOOH) = 2·10−4, Kw = 10−14. θ=25οC.
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 
11.59. Με την προσθήκη 1 mol στερεού NaOH σε υδατικό
διάλυμα CH3COOH (διάλυμα Δ1) παρασκευάστηκε διάλυ-
μα Δ2 όγκου 1 L με pH = 5.
α) i. Να αποδείξετε ότι το διάλυμα Δ2 είναι ρυθμιστικό και
να προσδιορίσετε τη συγκέντρωση του διαλύματος Δ1.
ii. Σε 1 mL του διαλύματος Δ2 προσθέτουμε νερό μέχρι ο
τελικός όγκος να γίνει ίσος με 1 L (διάλυμα Δ3). Ποιο το
pH του Δ3, με την προϋπόθεση ότι ισχύουν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις;
β) Στο διάλυμα Δ3 προσθέτουμε συνεχώς νερό, υπό συνεχή
ανάδευση, παρακολουθώντας συνεχώς το pH. Παρατηρή-
σαμε τα εξής: Όταν είχαμε προσθέσει 100 L νερού το pH
είχε τιμή 5,5, ενώ όταν προσθέσαμε 1000 L νερού το pH
είχε τιμή 6,5.
i. Να ερμηνεύσετε τις μεταβολές του pH για τις διάφορες
τιμές του όγκου του διαλύματος. Ποια η οριακή τιμή του
pH με τη συνεχή προσθήκη νερού;
ii. Με τη συνεχή προσθήκη νερού στο Δ2 το pH γίνεται ίσο
με 6. Ποια η τιμή του λόγου [CH3COO]/[CH3COOH]
στην περίπτωση αυτή;
γ) Πόσα mol NaOH(s) έπρεπε να είχαμε προσθέσει στο
διάλυμα Δ1 ώστε να προέκυπτε διάλυμα Δ4 όγκου 1 L με
[Η3Ο+] = 2·10−5 Μ;
Δίνεται η σταθερά ιοντισμού του CH3COOH ίση με 2·10−5.
θ=25οC. Με την προσθήκη του στερεού NaOH δεν αλλάζει
ο όγκος του διαλύματος.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
11.60. 0,5 mol NaH2PO4 και 0,5 mol Na2ΗPO4 διαλύονται
σε νερό, οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα Δ1 όγκου
500 mL.
α) Να υπολογίσετε το pH του.
β) Να υπολογίσετε το pH ενός άλλου διαλύματος Δ2 όγκου
500 mL που προκύπτει με τη διάλυση 0,05 mol NaOH σε
διάλυμα Na2ΗPO4 0,2 Μ όγκου 500 mL.
Δίνονται οι σταθερές: pKa(Η2PO4) = 7,1 και pKa(HPO42)
= 12,3. θ=25οC.
11.61. Ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει το ασθενές μονοπρω-
τικό οξύ ΗΑ σε συγκέντρωση cο και το άλας του ΝaA σε
συγκέντρωση cβ. Σε 1 L του διαλύματος αυτού προσθέτου-
με n mol ΗCl, χωρίς μεταβολή όγκου και προκύπτει νέο
ρυθμιστικό διάλυμα στο οποίο το pH έχει μεταβληθεί κατά
μία μονάδα. Να αποδειχθεί η σχέση:
9c o c β
n
10c ο  c β
249 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Χημεία και… τέρατα: «Το αίμα ως ρυθμιστικό διάλυμα!»

Ένα από τα χαρακτηριστικά του αίματος είναι η διατήρηση του κατάλληλου pH, που εξασφαλίζει την υγεία του οργανισμού,
αλλά και την ίδια τη ζωή. Η δράση για παράδειγμα των ενζύμων εξαρτάται δραστικά από την τιμή του pH του αίματος, του
οποίου η κανονική τιμή είναι περίπου 7,4 (7,40  0,05). Σημαντικές επιπλοκές και αρρώστιες μπορούν να εκδηλωθούν αν το pH
του αίματος μεταβληθεί έστω και κατά δέκατα της μονάδας. Μεταξύ αυτών είναι το φαινόμενο της οξέωσης, μία κατάσταση
κατά την οποία το pH του αίματος πέφτει κάτω από το κανονικό, που έχει ως αποτέλεσμα
καρδιακή ανεπάρκεια, ανεπάρκεια νεφρών, διαβήτη κτλ. Επίμονη και έντονη άσκηση μπορεί,
ωστόσο να επιφέρει επίσης πρόσκαιρη οξέωση. Από την άλλη μεριά, η αύξηση του pH στο
αίμα μπορεί να επιφέρει ζαλάδες, εμετούς (αλκάλωση).

Το αίμα του ανθρώπου παρουσιάζει υψηλή ρυθμιστική ικανότητα. Έτσι, π.χ. η προσθήκη
0,01 mol HCl σε 1 L αίματος χαμηλώνει το pH μόνο από το 7,4 στο 7,2. Το ίδιο ποσό HCl αν
προστεθεί σε 1 L μη ρυθμιστικού διαλύματος, π.χ. διαλύματος NaCl χαμηλώνει το pH από το
7 στο 2. Πολλά συστήματα συντελούν στον έλεγχο του pH στο αίμα. Το πιο σημαντικό είναι το σύστημα HCO3/H2CO3. Οι
αντιδράσεις που γίνονται στο αίμα και επηρεάζουν το λόγο [HCO3]/[H2CO3] είναι:
CO2(g)  +  H2O      H2CO3(aq) 
H2CO3   +  H2O      H3O+  +  HCO3   Ka1 = 4∙10−7
Το CO2 μπαίνει στην κυκλοφορία του αίματος στους ιστούς ως παραπροϊόν του μεταβολισμού. Στους πνεύμονες το CO2(g)
ανταλλάσσεται με το Ο2(g), που στη συνέχεια μεταφέρεται σε όλο το σώμα με τη βοήθεια του αίματος. [Αν και το διοξείδιο του
άνθρακα (CO2(g)) μετατρέπεται μερικά μόνο σε ανθρακικό οξύ με τη διάλυσή του στο νερό, στην παραπάνω εξίσωση η μετα-
τροπή φαίνεται πλήρης, όπως συνήθως θεωρούμε. Επίσης, αν και το ανθρακικό οξύ είναι διπρωτικό οξύ, θεωρούμε μόνο την
πρώτη του διάσταση, καθώς η δεύτερη είναι αμελητέα]

Στο παραπάνω ρυθμιστικό σύστημα HCO3/H2CO3, το HCO3 παίζει το ρόλο της συζυγούς βάσης (εξουδετερώνοντας τα οξέα),
ενώ το H2CO3 παίζει το ρόλο του οξέος (αντιδρώντας με βάσεις). Η ρυθμιστική ικανότητα του αίματος δεν εξαρτάται μόνο από
το παραπάνω σύστημα. Υπάρχουν και άλλα ρυθμιστικά συστήματα, που κρατούν το pH στο 7,4, όπως το σύστημα των φωσφο-
ρικών (Η2ΡΟ4/ ΗΡΟ42−), καθώς και διάφορες πρωτεΐνες του πλάσματος.

250
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 11
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-9 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (3x9 = 27 μονάδες).

1. Ποιο από τα παρακάτω συστήματα, αν συνδυαστεί κα- 6. Με την προσθήκη σημαντικής (όχι μικρής) ποσότητας
τάλληλα οδηγεί στο σχηματισμό ρυθμιστικού διαλύματος; στερεού KOH σε υδατικό ρυθμιστικό διάλυμα NH3 -
A) HCl και NaOH B) HNO2 και NaNO3 NH4Cl, θερμοκρασίας 25οC η τιμή του pH του τελικού
Γ) H2SO4 και KHSO4 Δ) HF και NaOH διαλύματος:
Α) γίνεται μεγαλύτερη Β) γίνεται ίση με 7
2. Ποιο από τα παρακάτω συζυγή ζεύγη οξέος - βάσης Γ) παραμένει σταθερή Δ) γίνεται μικρότερη
κατά Brönsted - Lowry μπορεί να αποτελέσει ρυθμιστικό [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
διάλυμα στο νερό;
Α) HCl / Cl– Β) HClO4 / ClO3– 7. Το καλύτερο ρυθμιστικό διάλυμα για ένα συγκεκριμένο
Γ) HCl / NaOH Δ) HNO2 / NO2– ζεύγος ΗΑ/Α– είναι αυτό στο οποίο ισχύει pH = pKa. Με
βάση το δεδομένο αυτό, ποια από τις βάσεις που ακολου-
3. Αναμιγνύουμε ένα διάλυμα ΝH3 0,1 M όγκου V1 µε ένα θούν θα είναι η καταλληλότερη για την παρασκευή ενός
διάλυμα ΗCl 0,1 M όγκου V2. Για να παρασκευαστεί ρυθ- ρυθμιστικού διαλύματος με pH = 9;
μιστικό διάλυμα η σχέση των όγκων V1 και V2 πρέπει να A) ΝΗ3 (Kb = 10–5) B) C6H5NH2 (Kb = 10–10)
είναι: Γ) CH3NH2 (Kb = 10 )
–4
Δ) C5H5N (Kb = 10–9)
Α) V1 = V2 Β) V1 > V2
Γ) V1 < V2 Δ) V1 ≥ V2 8. Διάλυμα περιέχει 0,32 Μ ΗClΟ και 0,01 M ΝaClΟ. Αν
η σταθερά ιοντισμού του ΗClΟ έχει τιμή ίση με 3,2·10–8,
4. Η συγκέντρωση των OH σε ένα ρυθμιστικό διάλυμα που το διάλυμα έχει pΗ:
παρασκευάζεται με ταυτόχρονη διάλυση σε νερό NH3 και Α) μικρότερο του 7 Β) ίσο με 7
NH4Cl δίνεται από τη σχέση (cβ η συγκέντρωση της ΝΗ3 και Γ) μεγαλύτερο του 7 Δ) ίσο με 8
cο του άλατος):
Α) [OH] = Kb·cβ Β) [OH] = Kb·cο 9. Σε 1 L καθενός από τα ακόλουθα υδατικά διαλύματα
Γ) [OH ] = Kb·(cο + cβ)

Δ) [OH] = Kb·(cβ/cο) προστίθεται 0,01 mol HCl. Σε ποια περίπτωση θα παρατη-
ρηθεί η μικρότερη μεταβολή του pH;
5. Διαθέτουμε 500 mL υδατικού διαλύματος CΗ3COOH 1 Α) NaOH 10−2 M
Μ. Ποιο από τα παρακάτω σώματα μπορούμε να προσθέ- Β) HCl 10−2 M
σουμε –χωρίς σημαντική μεταβολή όγκου του διαλύματος– Γ) HF 1 M και NaF 1 M
ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα; Δ) ΗF 0,01M και NaF 0,01 M
Α) 0,5 mol NaOH Β) 0,2 mol KBr Ε) ΗF 0,1M και NaF 0,01 M
Γ 0,2 mol KOH Δ) 0,6 mol NaOH

10. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές ή λανθασμένες. Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας.
9 μονάδες
i. Διάλυμα που περιέχει σε ίσες συγκεντρώσεις HCl και ΚCl είναι ρυθμιστικό. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

ii. Ένα ρυθμιστικό διάλυµα που περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ και τη συζυγή βάση του Α– με συγκεντρώσεις [ΗΑ] και [Α–] αντί-
στοιχα, για τις οποίες ισχύει [ΗΑ] = 10·[Α–], θα έχει pH = pKa + 1, όπου Κa είναι η σταθερά ιοντισμού του οξέος.
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

iii. Με την προσθήκη ποσότητας ΗCΟΟΚ(s) σε διάλυμα HCOOH, χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος και της θερμο-
κρασίας, το pH δεν μεταβάλλεται σημαντικά.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
251 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

11. Σε θερμοκρασία 25°C, παρασκευάζουμε τα παρακάτω έξι υδατικά διαλύματα, τα οποία σημειώνονται με τα γράμματα A
έως Ζ:
A. HCl(aq) B. NH3(aq)
Γ. Ισομοριακό μίγμα NH3(aq) και NH4Cl(aq) Δ. NaOH(aq)
E. Ισομοριακό μίγμα HCOOH(aq) και HCOONa(aq) Ζ. HCOOH(aq)
Η συγκέντρωση όλων των αντιδραστηρίων είναι ίδια σε όλες τις περιπτώσεις. Η σταθερά ιοντισμού της ΝΗ3 είναι Kb = 10−5 και
η σταθερά ιοντισμού του HCOOH είναι Κa = 10−4.
α) Χωρίς να κάνετε αναλυτικούς υπολογισμούς, να κατατάξετε τα διαλύματα αυτά κατ’ αυξανόμενη τιμή του pH.
β) Η προσθήκη μίας μικρής ποσότητας NaOH(s), στο διάλυμα E μεταβάλλει το pH του από 4 σε 4,1. Η προσθήκη της ίδιας πο-
σότητας NaOH(s) στον ίδιο όγκο καθαρού νερού μεταβάλλει το pH του από 7 σε 12. Χωρίς να κάνετε υπολογισμούς, να εξηγή-
σετε αυτή τη διαφορά. Να γράψετε την εξίσωση της αντίδραση που έλαβε χώρα με την προσθήκη του NaOH(s) στο διάλυμα Ε.
4 μονάδες
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

12. Δίνονται τρία υδατικά διαλύματα ΝΗ3, HCl, NH4Cl.

α) Πώς μπορείτε να παρασκευάσετε ρυθμιστικό διάλυμα με δυο διαφορετικούς τρόπους, χρησιμοποιώντας δύο μόνο από τα
διαλύματα κάθε φορά.
β) Να γράψετε τη σχέση που εκφράζει την [ΟΗ–] του ρυθμιστικού διαλύματος σε συνάρτηση με τη σταθερά Kb της βάσης και
τις συγκεντρώσεις (cο , cβ) των ουσιών του διαλύματος. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 6 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

13. Διαθέτουμε υδατικό διάλυμα CH3COONa με pH = 9. Πόσα mol αερίου HCl πρέπει να διαλύσουμε σε 200 mL από το διάλυ-
μα αυτό, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 5; Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
Κa(CH3COOH) = 10−5. θ=25οC. 9 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

252
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ 

14. Δίνονται δύο διαλύματα ∆1 και ∆2. Το ∆1 περιέχει ΝaΟΗ 1 M. Το ∆2 περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ 0,5 M με pH = 2,5.
α) Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος ∆1 και τη σταθερά ιοντισμού του οξέος ΗΑ.
β) Αναμιγνύουμε 0,1 L του διαλύματος ∆1 με 0,2 L του διαλύματος ∆2 και αραιώνουμε με νερό, οπότε προκύπτει διάλυμα ∆3
όγκου 0,5 L. Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος ∆3.
γ) Αναμιγνύουμε 0,2 L του διαλύματος ∆1 με 0,6 L του διαλύματος ∆2, οπότε προκύπτει διάλυμα ∆4 όγκου 0,8 L.
Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος ∆4.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θ = 25οC, όπου Κw = 10−14. Για τη λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνωστές
προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 25 μονάδες
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
253 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

15. Διάλυμα CH3NH2 (Δ1) έχει όγκο 1 L. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε x mol HCl και προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα (Δ2)
στο οποίο η [OH−] είναι ίση με 5·10−4 Μ. Στο διάλυμα Δ2 προσθέτουμε 0,06 mol HCl και προκύπτει επίσης ρυθμιστικό διάλυμα
στο οποίο η [OH−] είναι ίση με 1,25·10−4 Μ. Να υπολογιστούν: α) η ποσότητα του HCl (x mol) που προστέθηκε στο διάλυμα
Δ1, και β) το pH του διαλύματος Δ1. Με την προσθήκη HCl δεν μεταβάλλεται ο όγκος των διαλυμάτων. Κb(CH3NH2) = 5·10−4,
Kw = 10−14. θ=25οC. 20 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
254

Η φαινολοφθαλεΐνη
(C20H14O4) είναι ένα ασθενές
μονοπρωτικό οξύ με Ka =
10−9,5 που λειτουργεί ως δεί-
κτης ΗΔ. Σε υδατικά διαλύ-
ματα με pH < 8 εμφανίζεται
άχρωμη, ενώ σε pH > 10 έ-
ντονα ροζ (κόκκινη).
Σημειώστε ότι η ποσότητα του
δείκτη είναι τόσο πολύ μικρή,
που δεν επηρεάζει το pH του
διαλύματος στο οποίο προστί-
θεται.
               12 
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ‐ ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Τι είναι οι πρωτολυτικοί δείκτες;
Οι πρωτολυτικοί ή ηλεκτρολυτικοί δείκτες είναι πολύπλοκης δομής ασθενή οργανικά ο-
ξέα (ή βάσεις) των οποίων το χρώμα εξαρτάται από το pH του διαλύματος στο οποίο
προστίθενται. Ο διαφορετικός χρωματισμός οφείλεται στο ότι είτε μόνο μία από τις δύο
συζυγείς μορφές του δείκτη απορροφά στο ορατό, είτε απορροφούν και οι δύο, αλλά σε
διαφορετικά μήκη κύματος (διαφορετικές περιοχές στην ορατή περιοχή της ηλεκτρομα-
γνητικής ακτινοβολίας).
Ας δούμε ένα παράδειγμα. Σε υδατικό διάλυμα HCl προσθέτουμε σταγόνες υδατικού
διαλύματος φαινολοφθαλεΐνης και παρατηρούμε ότι το διάλυμα είναι άχρωμο. Αν ό-
μως προσθέσουμε σταγόνες φαινολοφθαλεΐνης σε διάλυμα NaOH το διάλυμα θα γίνει
αμέσως κόκκινο! Τι έχει συμβεί;
Η φαινολοφθαλεΐνη είναι ασθενές οξύ και στα υδατικά της διαλύματα ιοντίζεται σύμ-
φωνα με την εξίσωση (την παριστάνουμε με ΗΔ, για χάρη απλότητας):
ΗΔ   +   Η2Ο       Δ   +   Η3Ο+ 
Με την προσθήκη της φαινολοφθαλεΐνης σε διάλυμα HCl η ισορροπία ιοντισμού του
δείκτη μετατοπίζεται προς τα αριστερά όπου επικρατούν τα μόρια που δεν έχουν ιο-
ντιστεί (ΗΔ) και τα οποία είναι άχρωμα:
          ΗCl   +  Η2Ο   →   Cl   +   Η3Ο+ 
ΗΔ   +   Η2Ο      Δ   +   Η3Ο+ 
Le Châtelier
Όταν όμως στη συνέχεια προσθέσουμε ποσότητα NaOH η ισορροπία ιοντισμού του
δείκτη πηγαίνει προς τα δεξιά, οπότε επικρατεί η ανιοντική της μορφή (Δ) και το διά-
λυμα εμφανίζεται κόκκινο.
2. Περιοχή χρωματικής αλλαγής ενός πρωτολυτικού δείκτη
Είδαμε ότι σε υδατικό διάλυμα ενός πρωτολυτικού δείκτη ΗΔ αποκαθίσταται ισορρο-
πία της μορφής,
[ Δ ]  [H3O  ]
 +
ΗΔ   +   Η2Ο        Δ    +   Η3Ο , K a (ΗΔ )  (1)
[ΗΔ ]
255 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Από την εξίσωση (1), προκύπτει:

[Δ ] [Δ ]
log Ka (ΗΔ)  log[H3O  ]  log ,   log Ka (ΗΔ)   log[H3O ]  log Το κυανού της βρωμοθυμόλης
[ΗΔ] [ΗΔ] είναι ένα ασθενές οργανικό
οξύ, που λειτουργεί επίσης ως
[Δ ] [Δ ]
pK a (ΗΔ)  pH  log ,    pH  pKa (ΗΔ)  log δείκτης (pKaΗΔ = 7,3). Σε pH
[ΗΔ] [HΔ] < 6 είναι κίτρινο (όξινο χρώ-
μα), ενώ σε pH > 8 εμφανίζε-
Εμπειρικά έχει βρεθεί ότι ισχύει: ται μπλε. Σε τιμές pH μεταξύ
6 και 8 επέρχεται η χρωματι-
κή αλλαγή και ο δείκτης
[HΔ]
Όταν:  10 , επικρατεί το χρώμα των μορίων του ΗΔ (όξινο χρώμα) παίρνει ενδιάμεσους χρωμα-
[Δ ] τισμούς (πρασινωπό).

[Δ ]
Όταν:  10 , επικρατεί το χρώμα των ιόντων Δ (βασικό χρώμα)
[ΗΔ] Προσοχή! Το pH δεν αντι-
στοιχεί στα Η3Ο+ που παρά-
[HΔ] [H3O  ] γονται από το δείκτη (αυτά
Από την έκφραση για την Κa(ΗΔ) του δείκτη ΗΔ, προκύπτει:  είναι αμελητέα, συνήθως),
[Δ ] Ka (ΗΔ) αλλά από το διάλυμα, πριν
την προσθήκη του δείκτη.
Επομένως, το όξινο χρώμα θα υπερτερεί όταν:
[H3O  ]
 10 ,   log[H3O  ]  log K a (HΔ)  1,     pH  pK a (HΔ)  1
K a (ΗΔ) Η μετάβαση από το ένα χρώ-
μα του δείκτη στο άλλο γίνε-
Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύουμε ότι το βασικό χρώμα υπερτερεί όταν: ται, θεωρητικά, σε δύο μονά-
δες της κλίμακας pH, δηλαδή
pH > pΚa(ΗΔ) + 1  μία μονάδα εκατέρωθεν του
pKaΗΔ του δείκτη. Η μετάβα-
Συνοπτικά: ση αυτή δεν είναι απότομη,
αλλά βαθμιαία, με εμφάνιση
μικτών χρωμάτων ενδιάμεσα.

Οι δείκτες καθορίζουν μία

περιοχή pH και όχι αν ένα
Σχήμα 1: Περιοχή αλλαγής χρώματος ενός τυπικού δείκτη ΗΔ. διάλυμα είναι όξινο ή βασικό.
Ο ακριβής προσδιορισμός της
3. Ποιες οι χρήσεις των δεικτών; τιμής του pH γίνεται με το
πεχάμετρο με τη βοήθεια ειδι-
κού βαθμονομημένου ηλε-
Οι πρωτολυτικοί δείκτες βρίσκουν τη μεγαλύτερή εφαρμογή τους στον προσεγγιστικό κτροδίου που απλά βυθίζεται
υπολογισμό της τιμής του pH ενός υδατικού διαλύματος (χρωματομετρική μέθοδος). Με στο διάλυμα.
βάση το χρώμα που παίρνει το διάλυμα με το δείκτη μπορούμε να καταλάβουμε απλά,
Ο προσεγγιστικός υπολογισμός
αν το pH ενός διαλύματος είναι μικρότερο από την τιμή pKa(HΔ) − 1 (όξινο χρώμα), του pH υδατικού διαλύματος
μεγαλύτερο από την τιμή pKa(HΔ) + 1 (βασικό χρώμα) ή τέλος αν βρίσκεται μεταξύ των γίνεται με τη βοήθεια πεχαμε-
τρικού χαρτιού που εμβαπτίζε-
δύο αυτών τιμών (ενδιάμεσο χρώμα). Με συνδυασμό, όμως, διαφόρων δεικτών μπορού- ται στο υπό εξέταση διάλυμα
με να πάρουμε πιο «στενές» περιοχές της τιμής του pH. οπότε χρωματίζεται χαρακτη-
ριστικά, ανάλογα με το pH του
διαλύματος.
Οι πρωτολυτικοί δείκτες χρησιμοποιούνται επίσης για τον προσδιορισμό του τελικού
σημείου στις ογκομετρήσεις εξουδετέρωσης που θα δούμε στη συνέχεια.

256
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ
Όσο πιο μικρή η διαφορά
όγκου του πρότυπου διαλύμα-
τος μεταξύ του ισοδύναμου
σημείου και του τελικού ση-
μείου, τόσο πιο ακριβής είναι
η ογκομέτρηση.
H ογκομέτρηση δεν μπορεί να
εφαρμοστεί σε πολύ αραιά
διαλύματα οξέων ή βάσεων
ούτε σε διαλύματα πολύ α-
σθενών οξέων ή βάσεων κα-
θόσον είναι δυσχερής ο προσ-
διορισμός του ισοδύναμου
σημείου. Έχει υπολογιστεί ότι
η ελάχιστη συγκέντρωση
ασθενούς οξέος που μπορεί να
ογκομετρηθεί με ακρίβεια
είναι 10−6 M.
Η βασική κατηγορία ογκομε-
τρήσεων είναι οι ογκομετρή-
σεις εξουδετέρωσης κατά την
οποία προσδιορίζεται ποσοτι-
κά ένα οξύ με τη χρήση πρό-
τυπου διαλύματος βάσης ή
μία βάση με τη χρήση πρότυ-
που διαλύματος οξέος.
 
4. Γενικά για τις ογκομετρικές αναλύσεις
Ογκομέτρηση είναι η διαδικασία ποσοτικού προσδιορισμού μιας ουσίας με μέτρηση του
όγκου διαλύματος επακριβώς γνωστής συγκέντρωσης (πρότυπου διαλύματος) που απαι-
τείται για την πλήρη αντίδραση με την αρχική ουσία.
Στις ογκομετρήσεις, για τον προσδιορισμό μιας ουσίας χρησιμοποιούμε αντιδραστήρια
γνωστής συγκέντρωσης (με ακρίβεια), τα λεγόμενα πρότυπα διαλύματα. Κατά τη
διαδικασία της ογκομέτρησης μετρούμε επακριβώς τον όγκο του πρότυπου διαλύμα-
τος που καταναλώνεται για το πέρας της αντίδρασης. Η μέτρηση του όγκου του πρό-
τυπου διαλύματος γίνεται με ειδική, βαθμολογημένη, γυάλινη συσκευή, την προχοΐδα,
ενώ το σημείο της ογκομέτρησης, όπου έχουν αντιδράσει πλήρως (στοιχειομετρικά) το
πρότυπο διάλυμα και η ογκομετρούμενη ουσία ονομάζεται ισοδύναμο σημείο.
Ισοδύναμο σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης, όπου έχει αντιδράσει πλήρως
(στοιχειομετρικά) η ογκομετρούμενη ουσία με ορισμένη ποσότητα πρότυπου διαλύματος.
Ο προσεγγιστικός προσδιορισμός του τέλους της αντίδρασης της εξουδετέρωσης γίνε-
ται με τη βοήθεια δείκτη, που στο τέλος της αντίδρασης αλλάζει απότομα χρώμα.
Ο όγκος του πρότυπου διαλύματος που αντιστοιχεί στην απότομη χρωματική αλλαγή κα-
τάλληλου δείκτη ονομάζεται τελικό σημείο της ογκομέτρησης και αποτελεί το πρακτικό
(πειραματικό) πέρας της ογκομέτρησης.
Από τον όγκο του πρότυπου διαλύματος που απαιτήθηκε κατά την ογκομέτρηση, υπο-
λογίζεται η συγκέντρωση της ουσίας στο ογκομετρούμενο διάλυμα.
πρότυπο 
διάλυμα 
προχοΐδα 
κωνική  ογκομετρούμενο 
φιάλη  διάλυμα 
Σχήμα 2: Τυπική συσκευή για μία ογκομέτρηση εξουδετέρωσης. Το πρότυπο διάλυμα που βρί-
σκεται στην προχοΐδα προστίθεται σιγά - σιγά στο ογκομετρούμενο διάλυμα (κωνική φιάλη)
μέχρι να αλλάξει χρώμα ο δείκτης (τελικό σημείο ογκομέτρησης).
Αν θέλουμε να προσδιορίσουμε την άγνωστη συγκέντρωση ενός οξέος, ασθενούς ή
ισχυρού, τοποθετούμε μία γνωστή ποσότητά του στην κωνική φιάλη της συσκευής της
ογκομέτρησης, ενώ το πρότυπο διάλυμα της ισχυρής βάσης εισάγεται στην προχοΐδα.
Το πρότυπο διάλυμα προστίθεται σιγά-σιγά μέσω στρόφιγγας στην κωνική φιάλη, μέ-
χρις ότου η αντίδραση της εξουδετέρωσης συμπληρωθεί (αλλαγή χρώματος του δεί-
κτη). Μία τέτοια ογκομέτρηση χαρακτηρίζεται ως αλκαλιμετρία, οπότε προσδιορίζε-
ται (ογκομετρείται) ένα οξύ με ένα πρότυπο διάλυμα βάσης.
257 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Στην περίπτωση της ογκομέτρησης εξουδετέρωσης, κατά την οποία ογκομετρείται ένα διά-
λυμα βάσης άγνωστης συγκέντρωσης, με πρότυπο διάλυμα οξέος, η μέθοδος χαρακτηρίζε-
ται σαν οξυμετρία.

Εφαρμογή 1
ΗCl 0,02 M 
50 mL διαλύματος Ca(OH)2 άγνωστης συγκέντρωσης ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα
HCl 0,02 Μ, οπότε μέχρι το τελικό σημείο της ογκομέτρησης απαιτήθηκαν ακριβώς 30
mL. Ποια η συγκέντρωση του διαλύματος του Ca(OH)2;

n = c∙V = 0,02∙0,03 = 6∙10−4 mol HCl 

Από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης της εξουδετέρωσης υπολογίζουμε την ποσότητα

Ca(OH)2  
του Ca(OH)2 που αντέδρασε: c (Μ) 

mol  Ca(OH)2     +    2HCl    →   CaCl2   +   2H2O   
3·10−4 6·10−4

Επομένως, η συγκέντρωσή του διαλύματος Ca(OH)2 υπολογίζεται ως εξής:

n 3  104
c   0,006  M
V 0,05

5. Καμπύλη ογκομέτρησης

Κατά τη διάρκεια μιας ογκομέτρησης εξουδετέρωσης (οξυμετρικής ή αλκαλιμετρικής),

Η ερώτηση της ημέρας: Ποια
η τιμή του pH μεταβάλλεται προοδευτικά (αυξάνεται στην αλκαλιμετρική ογκομέτρηση ουσία υπάρχει στο ισοδύναμο
και μειώνεται στην οξυμετρική). Αν παραστήσουμε γραφικά τις τιμές του pH ως συνάρ- σημείο μιας ογκομέτρησης
εξουδετέρωσης;
τηση του προστιθέμενου όγκου του πρότυπου διαλύματος (οξέος ή βάσης), σε ορθογώ-
νιο σύστημα συντεταγμένων, λαμβάνουμε την καμπύλη εξουδετέρωσης.

Από την καμπύλη ογκομέτρησης προκύπτει το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης.

Είναι επίσης χρήσιμη στον προσδιορισμό του κατάλληλου δείκτη, καθώς επίσης και
στην λήψη πληροφοριών για την ακρίβεια της ογκομέτρησης.

Για την ελαχιστοποίηση των σφαλμάτων σε μία ογκομέτρηση θα πρέπει η περιοχή αλ-
λαγής χρώματος του δείκτη να περιλαμβάνει το pH του διαλύματος στο ισοδύναμο ση-
μείο. Αν αυτό δεν είναι δυνατό, θα πρέπει τουλάχιστον η περιοχή αλλαγής χρώματος του
δείκτη να είναι στο κατακόρυφο τμήμα της καμπύλης ογκομέτρησης, Σε αντίθετη περί-
πτωση εκτός από την ύπαρξη σφαλμάτων δεν θα είναι σαφής και η αλλαγή χρώματος
του δείκτη.

6. Ογκομέτρηση ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση (αλκαλιμετρία)

Στην αρχή της ογκομέτρησης
Έστω ένα διάλυμα HCl 0,1 M όγκου 25 mL που ογκομετρείται με διάλυμα NaOH 0,1 M το διάλυμα του HCl εμφανίζε-
ται άχρωμο, καθώς το όξινο
χρησιμοποιώντας ως δείκτη σταγόνες φαινολοφθαλεΐνης (περιοχή αλλαγής χρώματος, «χρώμα» της φαινολοφθαλεΐ-
pH 8-10, περίπου). Στην πραγματικότητα, η αντίδραση της εξουδετέρωσης γίνεται, όπως νης είναι άχρωμο.
έχουμε δει, μέσω ιόντων:
258
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

H3O+  +   Cl   +   Na+  +  OH   →    Na+  +  Cl  +  2 H2O 

HCl                    NaOH 
Πιο απλά: HCl  +  NaOH  →  NaCl  +  H2O

Το ισοδύναμο σημείο αντιστοιχεί στην προσθήκη 25 mL από το πρότυπο διάλυμα

(γιατί;). Θα υπολογίσουμε το pH:
α) Αρχικά (πριν την προσθήκη του πρότυπου διαλύματος).
β) Πριν το ισοδύναμο σημείο.
γ) Στο ισοδύναμο σημείο.
δ) Μετά το ισοδύναμο σημείο.

α) Αρχικό pH
mol/L   HCl     +     H2O  →   Cl−     +    Η3Ο+ 
0,1 Μ 0,1 Μ

pH = −log0,1 = 1  

β) Πριν από ισοδύναμο σημείο. Πριν από το ισοδύναμο σημείο έχουμε περίσσεια του
οξέος και επομένως αντιδρά όλη η ποσότητα της βάσης. Έστω ότι έχουμε προσθέσει V
(L) από το πρότυπο διάλυμα (V < 0,025 L):
25 mol
L  0 ,1  0 ,0025 mol  2,5  10 3  mol  HCl
1000 L
n  0,1  V mol  NaOH
mol    ΝaOH       +         HCl    →      ΝaCl     +    H2O   
Αρχικά 0,1·V 2,5·10−3
Μεταβολές − 0,1·V − 0,1·V 0,1·V
Τελικά ‒ 2,5·10 − 0,1·V
−3
0,1·V

H συγκέντρωση της περίσσειας του ΗCl θα είναι:

2,5  103  0,1  V
c  M  
0,025  V
Από τον ιοντισμό της περίσσειας του HCl υπολογίζουμε την [H3O+] και από εκεί το pH
του διαλύματος.

γ) Πλήρης εξουδετέρωση - Ισοδύναμο σημείο. Στο ισοδύναμο σημείο έχουμε πλήρη

εξουδετέρωση και άρα στο διάλυμα υπάρχει μόνο το άλας NaCl(aq). Καθώς κανένα από
τα ιόντα του άλατος δεν υδρολύεται, το pH του διαλύματος θα είναι ίσο με 7 (στους
25οC).

δ) Μετά το ισοδύναμο σημείο. Μετά το ισοδύναμο σημείο έχουμε περίσσεια της βάσης
και επομένως έχει αντιδράσει όλη η ποσότητα του οξέος. Έστω ότι έχουμε προσθέσει V
(L) από το πρότυπο διάλυμα (V > 0,025 L):

259 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

25 mol
n L  0,1  0,0025 mol  2,5  103  mol HCl
1000 L

n  0,1  V mol  NaOH

Μετά την αντίδραση έχουν περισσέψει (0,1·V ‒ 2,5·10−3) mol ΝaOH, ενώ ο όγκος του
διαλύματος είναι: (0,025 + V) L. H συγκέντρωση της περίσσειας του ΝaOH θα είναι:

0,1  V  2,5  10 3
c  M  
0,025  V

Από τη διάσταση της περίσσειας του ΝaOH υπολογίζουμε την [ΟΗ−] και στη συνέχεια
το pH του διαλύματος.

Η καμπύλη της εξουδετέρωσης στην περίπτωση αυτή έχει την ακόλουθη μορφή:
mL NaOH      pH 

14  0  1,0 
10  1,4 
12  20  1,9 
10  22  2,2 
Ισοδύναμο   φαινολοφθαλεΐνη  24  2,7 
pH  8  σημείο   25  7,0 
Κυανού της βρωμοθυμόλης 
6  26  11,3 
ερυθρό του μεθυλίου  28  11,7 
4  pHαρχ   30  12,0 
40  12,4 
2 
50  12,72 
25  50 
mL NaOH 0,1 M 

Σχήμα 3: Καμπύλη εξουδετέρωσης ενός ισχυρού οξέος (25 mL διαλύματος HCl 0,1 M) από
μία ισχυρή βάση (πρότυπο διάλυμα NaΟΗ 0,1 M).Από την καμπύλη αυτή φαίνεται ότι ο καταλ-
ληλότερος δείκτης είναι το κυανού της βρωμοθυμόλης καθώς η περιοχή αλλαγής χρώματος (6-
7,6) περιλαμβάνει το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης.

H καμπύλη της εξουδετέρωσης αυτής διαθέτει τα εξής χαρακτηριστικά:

 To pH είναι μικρό στην αρχή της ογκομέτρησης.
 Το pH αλλάζει ελαφρά λίγο πριν και λίγο μετά την εξουδετέρωση.
 Κοντά στο ισοδύναμο σημείο το pH ανεβαίνει θεαματικά, γύρω στις 6 μονάδες με την
προσθήκη 0,1 mL (2 σταγόνες!) του διαλύματος της βάσης.
 Κάθε δείκτης που αλλάζει χρώμα στην περιοχή pH μεταξύ 4 και 10 (!) είναι κατάλλη-
λος για την ογκομέτρηση αυτή, αν και ο καταλληλότερος είναι αυτός με περιοχή αλ-
λαγής χρώματος που να περικλείει την τιμή 7.

260
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ
Θα παρακολουθήσουμε τώρα
– με «κομμένη» την ανάσα ! -
την ογκομέτρηση ενός διαλύ-
ματος ασθενούς οξέος από μία
ισχυρή βάση, χρησιμοποιώ-
ντας σαν δείκτη φαινολοφθα-
λεΐνη (περιοχή αλλαγής χρώ-
ματος: 8,2-10).
 
pH pH pH pH
VNaOH VNaOH VNaOH VNaOH
Σχήμα 4: Διαδοχικά στάδια σε ογκομέτρηση ισχυρού οξέος με πρότυπο διάλυμα ισχυρής βά-
σης (αλκαλιμετρία), παρουσία δείκτη.
7. Ογκομέτρηση ισχυρής βάσης με ισχυρό οξύ (οξυμετρία)
Έστω διάλυμα NaOH 0,1 M όγκου 50 mL ογκομετρείται με τη βοήθεια πρότυπου δια-
λύματος HCl 0,1 M, χρησιμοποιώντας ως δείκτη μπλε της βρωμοθυμόλης. Στην αρχή
το διάλυμα είναι έντονα μπλε (βασικό χρώμα του δείκτη), ενώ το τελικό σημείο προσ-
διορίζεται με την απότομη μετατροπή του χρώματος σε κίτρινο (όξινο χρώμα του δεί-
κτη). Η καμπύλη της ογκομέτρησης στην περίπτωση αυτή έχει την ακόλουθη μορφή:
14 
12 
pH  pHαρχ  
10 
8  Κυανού της 
6  βρωμοθυμόλης 
Ισοδύναμο  
σημείο  
4 
2 
50  100
mL HCl 0,1 M  
Σχήμα 5: Καμπύλη εξουδετέρωσης ισχυρής βάσης από ισχυρό οξύ (50 mL διαλύματος NaΟΗ
0,1 M με πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 M).
8. Ογκομέτρηση ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση
Υπάρχουν σημαντικές διαφορές σε σχέση με την ογκομέτρηση ισχυρού οξέος από ι-
σχυρή βάση, που είδαμε στην προηγούμενη παράγραφο, ένα όμως χαρακτηριστικό εί-
ναι κοινό:
Για ίσους όγκους διαλυμάτων οξέων της ίδιας συγκέντρωσης, ο όγκος του διαλύματος
της ισχυρής βάσης που απαιτείται για το ισοδύναμο σημείο (συμπλήρωση της εξουδετέ-
ρωσης) είναι ο ίδιος, είτε το οξύ είναι ισχυρό είτε ασθενές.
Έστω, λοιπόν, 25 mL διαλύματος CH3COOH 0,1 M να ογκομετρούνται από διάλυμα
NaOH 0,1 Μ.
261 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

α) Αρχικό pH
mol/L CH3COOH  +  H2O         CH3COO     +   H3O+ 
Ιοντική ισορροπία 0,1 – x x x

5
[H3 O  ]2
K a  10      [H3 O  ]2  10 5  10 1  10 3  M
0,1
pH = −log10−3 = 3 

β) Προσθήκη 12,5 mL διαλύματος NaOH. Τα mol του CH3COOH στο αρχικό διάλυμα είναι:

0,025 L∙0,1 mol∙L−1 = 0,0025 mol  

Όταν έχουν προστεθεί 12,5 mL διαλύματος NaOH, τα mol του NaOH θα είναι:

0,0125 L∙0,1 mol∙L−1  = 1,25∙10−3 mol 

mol CH3COΟΗ    +    ΝaOΗ    →   CH3COONa  +  Η2Ο 
Αρχικά 0,0025 0,00125
Μεταβολές − 0,00125 − 0,00125 0,00125
Τελικά 0,00125 ‒ 0,00125

Σχηματίζεται επομένως ρυθμιστικό διάλυμα όγκου 37,5 mL στο οποίο τα δύο συστατικά
βρίσκονται σε ίσες συγκεντρώσεις.
cαλ
pH  pKa  log  pKa  log 1  5
co
Όταν έχει προστεθεί η μισή ποσότητα του πρότυπου διαλύματος ισχύει: pH = pKa.

γ) Πλήρης εξουδετέρωση - Ισοδύναμο σημείο. Στην περίπτωση αυτή έχει αντιδράσει

πλήρως το οξύ με την προστιθέμενη βάση και στο διάλυμα υπάρχει μόνο το άλας:

mol CH3COΟΗ  +  ΝaOΗ  → CH3COONa  +  Η2Ο 
Αρχικά 0,0025 0,0025
Μεταβολές −0,0025 −0,0025 0,0025
Τελικά ‒ ‒ 0,0025

0,0025
Cαλ   0 ,05 Μ
0,05
Από τα ιόντα CH3COO και Na+ το πρώτο υδρολύεται, σύμφωνα με την εξίσωση:

CH3COO  +   H2O        CH3COOH  +  OH 
Ισορροπία 0,05 – x ≈ 0,05 M x x

[CH3COOH] [OH ]
9 x2 Kw
Kb  10  
 ,   [OH ]  0,7  10 5 Kb 
[CH3COO ] 0,05 Ka
pOH = −log 7∙10−6 = 5,15, pH = 8,85 

262
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

δ) Μετά το ισοδύναμο σημείο. Στην περίπτωση αυτή έχουμε περίσσεια ΝaOH, του
οποίου η συγκέντρωση καθορίζει το pH. Και αυτό γιατί η [ΟΗ−] από την υδρόλυση του
άλατος θεωρείται συνήθως αμελητέα.

Καμπύλη εξουδετέρωσης ενός ασθενούς οξέος από ισχυρή βάση

Χαρακτηριστικά της καμπύλης εξουδετέρωσης ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση:

 Το αρχικό pH είναι υψηλότερο (λιγότερο όξινο) από την περίπτωση ενός ισχυρού οξέ-
ος της ίδιας συγκέντρωσης, καθώς το ασθενές οξύ ιοντίζεται μερικά.
 Σε μεγάλο μέρος της καμπύλης, πριν από το ισοδύναμο σημείο, το pH αλλάζει αργά.
Και τούτο γιατί στο μέρος αυτό της καμπύλης αντιστοιχεί ρυθμιστικό διάλυμα.
 Κατά την προσθήκη του μισού όγκου του πρότυπου διαλύματος από αυτόν που αντι-
στοιχεί στην πλήρη εξουδετέρωση θα ισχύει: pH = pKa, καθώς ισχύει co = cαλ, δηλαδή
[CH3COOH] = [CH3COO].
 To pH στο ισοδύναμο σημείο είναι μεγαλύτερο από το 7, καθώς στο ισοδύναμο ση-
μείο, όπου θεωρούμε μόνο το άλας, το ανιόν CH3COO αντιδρά με το νερό (υδρολύε-
ται) παρέχοντας ΟΗ, που ανεβάζουν το pH στη βασική περιοχή.
 Μετά από το ισοδύναμο σημείο, η καμπύλη εξουδετέρωσης είναι η ίδια με την περί-
πτωση της εξουδετέρωσης ενός ισχυρού οξέος από ισχυρή βάση, καθώς και στις δύο
περιπτώσεις το pH καθορίζεται από την περίσσεια της ισχυρής βάσης.
 Η απότομη περιοχή ανόδου του pH είναι σε μικρότερο εύρος pH σε σχέση με την ο-
γκομέτρηση του ισχυρού οξέος από ισχυρή βάση (περίπου από το 7 μέχρι το 10 και
επομένως η επιλογή δεικτών είναι περιορισμένη (δείκτες που αλλάζουν χρώμα κάτω
από pH = 7 δεν είναι κατάλληλοι για την ογκομέτρηση αυτή).

Στο σχήμα που ακολουθεί φαίνεται η καμπύλη ογκομέτρησης ασθενούς οξέος με ι-

Παρακολουθώντας τις αλ- σχυρή βάση.
λαγές χρωματισμού του
διαλύματος. 14 
H ογκομέτρηση έγινε παρου-
σία φαινολοφθαλεΐνης, που 12 
αλλάζει χρώμα στην περιοχή pH 
Ισοδύναμο  
8-10 (από άχρωμο σε κόκκι- 10 
νο). Αρχικά το διάλυμα εμφα- σημείο   φαινολοφθαλεΐνη 
νίζεται άχρωμο. Με τη συνεχή 8 
προσθήκη του διαλύματος Ρ.Δ. 
6 
NaOH το διάλυμα παραμένει
αρχικά άχρωμο, μέχρι που με βρωμοκρεσόλη 
4 
την προσθήκη 1-2 σταγόνων
μετατρέπεται ξαφνικά σε κόκ- 2 
pH = pKa 
κινο.
Το σημείο αυτό αντιστοιχεί
στο τελικό σημείο της εξουδε- 12,5  25  50 
τέρωσης. mL NaOH 0,1 M  

Σχήμα 6: Καμπύλη εξουδετέρωσης ασθενούς οξέος (25 mL διαλύματος CH3COOH 0,1

M) από ισχυρή βάση (διάλυμα NaΟΗ 0,1 M). Η φαινολοφθαλεΐνη (περιοχή αλλαγής
χρώματος: 8-10) είναι κατάλληλος δείκτης για την ογκομέτρηση (η περιοχή αλλαγής
χρώματος «περικλείει το ισοδύναμο σημείο), ενώ η βρωμοκρεσόλη, που αλλάζει χρώμα
στην περιοχή pH 3,9-5,4 είναι ακατάλληλος. Όταν έχει προστεθεί ο μισός όγκος από αυ-
τόν που απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο ισχύει: pH = pKa.
263 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

9. Ογκομέτρηση ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ

Ογκομετρούμε 25 mL διαλύματος ΝΗ3 0,1 Μ με διάλυμα HCl 0,1 Μ με χρήση του δεί-
κτη ερυθρό του μεθυλίου. Με την προσθήκη του πρότυπου διαλύματος σχηματίζεται
αρχικά ρυθμιστικό διάλυμα NH3/NH4Cl. Ειδικά στην περίπτωση που έχουν προστεθεί
12,5 mL του διαλύματος HCl θα ισχύει: pH = pKa(NH4+). Με την προσθήκη 25 mL από
το πρότυπο διάλυμα θα επέλθει το ισοδύναμο σημείο όπου έχει γίνει πλήρης εξουδετέ-
ρωση και το διάλυμα περιέχει αποκλειστικά NH4Cl. Το τελικό σημείο εμφανίζεται με
την αλλαγή χρώματος του διαλύματος από κίτρινο σε κόκκινο. Η καμπύλη εξουδετέρω-
σης έχει την εξής μορφή:

14 
12 
pH  pH = Ka(ΝΗ4+) 
10 

8 
Ρ.Δ. 
6 
Ισοδύναμο   Ερυθρό του μεθυλίου 
4  σημείο 
2 

12,5  25  50 

mL HCl 0,1 M (mL) 

Σχήμα 7: Καμπύλη εξουδετέρωσης 25 mL διαλύματος ΝΗ3 0,1 Μ με διάλυμα HCl 0,1 Μ. Στο
ισοδύναμο σημείο το pH είναι όξινο, οπότε ο δείκτης που θα επιλεγεί πρέπει να αλλάζει χρώμα
στην όξινη περιοχή, π.χ. το ερυθρό του μεθυλίου (περιοχή αλλαγής χρώματος: 4,2-6,2). Όταν
έχει προστεθεί ο μισός όγκος από αυτόν που απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο ισχύει: pH
= pKa(ΝΗ4+).

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ
Σφάλματα ογκομέτρησης
Έστω ότι σε μία αλκαλιμετρι-
Υπολογισμός της άγνωστης συγκέντρωσης οξέος ή βάσης κή ογκομέτρηση εξουδετέρω-
σης το τελικό σημείο προσ-
Με βάση τα δεδομένα μιας ογκομέτρησης υπολογίζεται η άγνωστη συγκέντρωση ενός διορίζεται μετά το ισοδύναμο
σημείο, δηλαδή Vβ,ΤΕΛ > Vβ,IΣ.
διαλύματος οξέος ή βάσης. Έστω π.χ. ένα διάλυμα HCl άγνωστης συγκέντρωσης co και Με βάση τη σχέση [1] της
όγκου Vo, που ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH, συγκέντρωσης cβ και έστω, διπλανής παραγράφου υπολο-
γίζεται μεγαλύτερη συγκέ-
επίσης, ότι μέχρι το ισοδύναμο σημείο (ή πρακτικά το τελικό σημείο) έχει καταναλωθεί ντρωση οξέος σε σχέση με
όγκος Vβ πρότυπου διαλύματος: την πραγματική (θετικό
σφάλμα). Αντίθετα, αν το
HCl   +   NaΟΗ  →   NaCl   +   Η2Ο  τελικό σημείο βρίσκεται πριν
από το ισοδύναμο το σφάλμα
no = nβ θα είναι αρνητικό (μικρότερη
co από την πραγματική).
co∙Vo = cβ∙Vβ 
Παρόμοια συμπεράσματα
cβ .Vβ ισχύουν και στις οξυμετρικές
Επομένως: c o = [1] (αλκαλιμετρία) ογκομετρήσεις.
Vo
264
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

c ο .Vο
cβ  [2] (οξυμετρία)
Vβ

Θα πρέπει να προσέχουμε τη στοιχειομετρία της αντίδρασης, καθώς μπορεί να μην ι-

σχύει no = nβ. Έστω, π.χ., ότι ογκομετρούμε διάλυμα Ca(OH)2 με πρότυπο διάλυμα
HCl (οξυμετρία):

2HCl    +   Ca(ΟΗ)2   →  CaCl2   +   2Η2Ο 
no no/2 = nβ
c V
nβ = no/2, cβ∙Vβ = co∙Vo/2, cβ  ο ο
2  Vβ
Ανάλογους υπολογισμούς μπορούμε να κάνουμε ακόμη και αν ένας από τους δύο ηλε-
κτρολύτες είναι ασθενής, καθώς η αντίδραση της εξουδετέρωσης είναι μονόδρομη.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. α) Να αποδείξετε ότι για έναν πρωτολυτικό δείκτη ΗΔ ισχύει:

[HΔ]

 10 (pHpK aHΔ )
[Δ ]

β) Σε ποιο pH ενός διαλύματος που περιέχει και το δείκτη ΗΔ θα ισχύει: [ΗΔ] =

[Δ];

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Από την έκφραση για την Κa(ΗΔ) του δείκτη ΗΔ, προκύπτει:
[HΔ] [H3O ] 10 pH

  pK a HΔ
 10 (pHpK aHΔ )
[Δ ] Ka (ΗΔ) 10
β) Για να ισχύει [ΗΔ] = [Δ] θα πρέπει:

10 (pHpK aHΔ )  1,   pH  pK aHΔ

2. Ο δείκτης πράσινο της βρωμοκρεσόλης έχει pKaΗΔ = 4,9. Η μορφή ΗΔ δίνει κί-
τρινο διάλυμα, ενώ η συζυγής του βάση δίνει μπλε διάλυμα. Σε τρία υδατικά δια-
λύματα Α, Β και Γ με pHA = 3, pHB = 4 και pHΓ = 6, αντίστοιχα, προστίθενται 2-3
σταγόνες του δείκτη.
α) Ποια η τιμή του λόγου [ΗΔ]/[Δ] και ποιο χρώμα αποκτά κάθε διάλυμα;
β) Ποιο έπρεπε να ήταν το pH ενός διαλύματος, ώστε να ισχύει: [ΗΔ]/[Δ] = 1;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
[HΔ] [H3O  ] 10 3
α) Διάλυμα Α:    101,9  10
[Δ ] Ka (ΗΔ) 10 4 ,9

Βλέπουμε ότι ισχύει, [ΗΔ]  >  10∙[Δ]  και άρα το pH του διαλύματος είναι μικρότερο
από την τιμή pKa,HΔ – 1 = 4,9 − 1 = 3,9, οπότε είμαστε στην όξινη περιοχή και θα υπε-
ρισχύει το χρώμα των μορίων ΗΔ, δηλαδή το κίτρινο.

265 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

[HΔ] [H3O  ] 10 4
Διάλυμα Β:    100 ,9
[Δ ] K a (ΗΔ) 10 4 ,9

Επομένως: 10·[Δ] > [ΗΔ] > [Δ]. Το pH του διαλύματος είναι μεταξύ της τιμής, pKa,HΔ
– 1 = 4,9 – 1 = 3,9 και της τιμής pKa,HΔ + 1 = 4,9 + 1 = 5,9 (περιοχή αλλαγής χρώματος).
Το χρώμα, όμως, θα σαφώς πιο κοντά στο κίτρινο, καθώς έχουμε απομακρυνθεί από την
αμιγώς κίτρινη περιοχή μόνο κατά 0,1 της μονάδας pH. 

[HΔ] [H3O  ] 10 6
Διάλυμα Γ:    10 1,1
[Δ ] Ka (ΗΔ) 10 4 ,9

Επομένως: 10∙ [ΗΔ] < [Δ]. Το pH του διαλύματος είναι μεγαλύτερο από την τιμή pKaHΔ
+ 1 = 5,9, οπότε είμαστε στην βασική περιοχή και το χρώμα θα είναι μπλε.

β) Θα πρέπει να ισχύει: [Η3Ο+] = Κa(ΗΔ) και επομένως:

pH = pΚa(ΗΔ) = 4,9 

3. Ο δείκτης φαινολοφθαλεΐνη είναι ασθενές οργανικό οξύ με pKa = 9,5. Το συζυγές

οξύ είναι άχρωμο, ενώ η συζυγής βάση κόκκινη. Μία σταγόνα διαλύματος, με αμε-
λητέα ποσότητα του δείκτη, ρίχνεται σε διάλυμα που περιέχει διάλυμα ΝΗ3 συγκέ-
ντρωσης 0,01 Μ, οπότε αυτό χρωματίζεται κόκκινο. Αν η αναλογία συγκεντρώσεων
των συζυγών μορφών του δείκτη είναι 1:10, να υπολογιστεί η τιμή της Κb της ΝΗ3
με βάση το πείραμα αυτό.
Η ύπαρξη του δείκτη δεν επηρεάζει τις συγκεντρώσεις των ιόντων στο διάλυμα.
Για το διάλυμα της ΝΗ3 να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Κw = 10−14.
θ=25οC.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η εξίσωση ιοντισμού του δείκτη έχει ως εξής:
[Δ ]  [H3O ]
ΗΔ   +   Η2Ο      Δ  +   Η3Ο+            Ka (ΗΔ)   
[ΗΔ]
Επειδή το χρώμα του διαλύματος είναι κόκκινο, υπερτερούν τα ιόντα Δ, οπότε:
[HΔ] 1

[Δ ] 10
Με συνδυασμό των παραπάνω σχέσεων, προκύπτει:
Η προσθήκη μικρής ποσότητας
K a (HΔ) 10 9 ,5 δείκτη δεν επηρεάζει τον ιο-
[Η3Ο+] =   =  = 10−10,5,  [ΟΗ] = 10−3,5 Μ 
10 10 ντισμό της ΝΗ3.

mol/L ΝΗ3   +   H2O       ΝH4+  +   ΟΗ 

Ιοντική ισορροπία c–x≈c x x

[NH4  ]  [OH ] (10 3,5 )2

Kb    10 5
[NH3 ] 0,01
266
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

4. Δείκτης ΗΔ έχει χρώμα κίτρινο σε pH  3 και κόκκινο σε pH  5. Σταγόνες του

δείκτη αυτού προστίθενται σε διάλυμα NaOH 0,01 Μ όγκου 100 mL και προκύ-
πτει νέο διάλυμα (Δ1).
α) Ποιο το χρώμα που θα έχει το διάλυμα Δ1;
β) Στο διάλυμα Δ1 διαλύουμε 11,2 mL αερίου HCl μετρημένα σε stp, χωρίς αλλα-
γή του όγκου του διαλύματος. Τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα που θα προκύ-
ψει;
γ) Ποιος ο ελάχιστος όγκος διαλύματος HCl 0,01 Μ (Δ2) που πρέπει να προσθέ-
σουμε στο διάλυμα Δ1, που περιέχει και το δείκτη ΗΔ, ώστε το χρώμα του διαλύ-
ματος να γίνει αμιγώς κίτρινο; Kw = 10−14.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Υπολογίζουμε το pH του διαλύματος Δ1:

NaOH   →   Na+    +    OH 
0,01 M 0,01 M

[OH] = 0,01 M, pOH = 2, pH = 12 

To pH του Δ1 είναι μεγαλύτερο του 5 και επομένως το διάλυμα αποκτά χρώμα κόκκι-
νο.

β) Υπολογίζουμε την ποσότητα του προστιθέμενου HCl:

11,2  10 3
n  5  10 4  mol  HCl  
22,4
mol      HCl     +     ΝaOH   →   ΝaCl     +    H2O   
Αρχικά 5·10−4 10−3
Μεταβολές − 5·10−4 − 5·10−4
Τελικά ‒ 5·10−4

Περισσεύει, επομένως, ΝaOH σε συγκέντρωση:

5  104
c΄=  5  103  M  
0,1
Από τη διάσταση της περίσσειας του NaOH, έχουμε:

[OH] = 5∙10−3 M, pOH = –log[OH] = 3 – log5 
pH = 14 – pOH = 11 + log 5 

Παρατηρούμε ότι το pH του διαλύματος είναι μεγαλύτερο του 5 και, επομένως, το

διάλυμα έχει πάλι κόκκινο χρώμα.

γ) Έστω V2 (L) ο ελάχιστος όγκος του διαλύματος Δ2 ώστε το χρώμα του διαλύματος
να γίνει αμιγώς κίτρινο, δηλαδή να έχει pH = 3 (όξινο χρώμα). Άρα θα έχουμε περίσ-
σεια HCl:

267 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

mol          HCl        +        ΝaOH   →  ΝaCl     +    H2O   
Αρχικά 0,01·V2 10−3
Μεταβολές − 10−3 − 10−3
Τελικά 0,01·V2 ‒ 10−3 ‒

H συγκέντρωση της περίσσειας του HCl θα είναι 10−3 M και θα δίνεται από τη σχέση:
10 2  V2  10 3 11
c2   10 3  M,  V2    L  
0,1  V2 90
5. Πως από την καμπύλη εξουδετέρωσης μίας ασθενούς βάσης από ένα ισχυρό οξύ,
προκύπτει η σταθερά ιοντισμού της ασθενούς βάσης; Αντίστοιχα, πως από την κα-
μπύλη εξουδετέρωσης ενός ασθενούς οξέος από μία ισχυρή βάση, προκύπτει η στα-
θερά ιοντισμού του ασθενούς οξέος;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Στην ογκομέτρηση διαλύματος ασθενούς μονοπρωτικού οξέος με ισχυρή μονοπρωτική
βάση είδαμε πριν από το ισοδύναμο σημείο είχαμε ρυθμιστικό διάλυμα. Μάλιστα όταν
είχαμε προσθέσει τη μισή ποσότητα της βάσης από αυτή που απαιτούταν μέχρι το ισο-
δύναμο σημείο ισχύει:

pKa = pH 

Έτσι, αν μετρήσουμε το pH στο σημείο αυτό έχουμε το pKa = −logKa του ασθενούς οξέ-
ος.

Αντίστοιχα, κατά την ογκομέτρηση διαλύματος ασθενούς βάσης από ισχυρό οξύ, όταν
έχουμε προσθέσει τη μισή ποσότητα από το πρότυπο διάλυμα του ισχυρού οξέος από
αυτήν που απαιτείται για να φθάσουμε στο ισοδύναμο σημείο, ισχύει:

pKb = 14 ‒ pH 

6. Δίνονται οι καμπύλες ογκομετρήσεων Α, Β και Γ που αφορούν στην ογκομέτρη-

ση τριών διαλυμάτων ΝΗ3 ίσου όγκου με το ίδιο διάλυμα HCl. Να συγκρίνετε τις
συγκεντρώσεις cA, cB και cΓ των τριών διαλυμάτων της ΝΗ3.

pH 
Γ 

A 
B 

mL HCl 0,1 M 

268
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Παρατηρούμε ότι όγκος του πρότυπου διαλύματος HCl που έχει προστεθεί μέχρι το
ισοδύναμο σημείο των 3 ογκομετρήσεων ακολουθεί τη σχέση: VΑ < VΒ < VΓ και επο-
μένως η ποσότητα σε mol του HCl που περιέχεται σε καθένα από αυτά θα είναι: nΑ <
nΒ < nΓ. Επειδή στο ισοδύναμο σημείο ισχύει: nβ = nο, και για την ποσότητα της ΝΗ3
σε mol στα τρία διαλύματα θα ισχύει ανάλογη ανισωτική σχέση. Άρα, εφ’ όσον έχουν
τον ίδιο όγκο θα ισχύει:

cA < cB < cΓ 

Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και αν προσέξουμε μία λεπτομέρεια, το ότι το αρ-
χικό pH των τριών διαλυμάτων δεν είναι ίδιο, αλλά ισχύει: pHA < pHB < pHΓ. Μεγαλύ-
τερο, όμως, pH σημαίνει και ότι το διάλυμα είναι πιο βασικό και ότι η συγκέντρωση
του διαλύματος είναι και μεγαλύτερη.

7. Τα παρακάτω δεδομένα λαμβάνονται από μία ογκομέτρηση εξουδετέρωσης 20

mL ενός διαλύματος ασθενούς μονοπρωτικής βάσης Β συγκέντρωσης 0,15 Μ με
πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 Μ:

V (HCl) σε mL 0 15 20 25 29 30 31 35 40 45
pH 10,8 10,2 10,1 9,8 9,6 6,3 3 2,8 2,6 2,3

α) Ποιος είναι ο όγκος πρότυπου διαλύματος που έχει προστεθεί μέχρι το ισοδύ-
ναμο σημείο και ποιο το pH στο σημείο αυτό;
β) Ποιος από τους δείκτες Ι-ΙV που ακολουθούν (σε παρένθεση η σταθερά
pKa(HΔ) του αντίστοιχου δείκτη) είναι ο πλέον κατάλληλος για την παραπάνω
ογκομέτρηση;
Δείκτης Ι (10,2), Δείκτης ΙΙ (6,3), Δείκτης ΙΙΙ (9,6), Δείκτης ΙV (10,8).
γ) Να υπολογιστεί η σταθερά pKb της ασθενούς βάσης Β.
Kw = 10−14.

ΛΥΣΗ
α) O αριθμός mol της βάσης Β που ογκομετρούνται είναι:

nβ = 0,15∙0,02 = 3∙10−3 mol 

mol       B      +    HCl   →    BHCl 
Τελικά – – 3·10−3

Ο όγκος του πρότυπου διαλύματος που περιέχει την απαιτούμενη ποσότητα HCl είναι:

n 3  10 3
V   0,03 L  30 mL
c 0,1

Από τον πίνακα με τα δεδομένα της ογκομέτρησης παρατηρούμε ότι το pH στο ισοδύ-
ναμο σημείο είναι ίσο με 6,3.

269 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

β) Η περιοχή αλλαγής χρώματος του δείκτη θα πρέπει να «περικλείει» το pH στο ισοδύ-

ναμο σημείο. Παρατηρούμε ότι ο δείκτης ΙΙ (pKaHΔ = 6,3 με περιοχή αλλαγής χρώματος
5,3-7,3) είναι ο πλέον κατάλληλος δείκτης για την παραπάνω ογκομέτρηση.
γ) Όταν έχουμε προσθέσει 15 mL πρότυπου διαλύματος, η ποσότητα σε mol του HCl
είναι 0,1·0,015 = 0,0015 mol και η ποσότητα της ασθενούς βάσης Β είναι 0,15·0,02 =
0,003 mol.

mol         B       +      HCl     →     BHCl 
Αρχικά 3·10−3 1,5·10−3
Μεταβολές –1,5·10−3 –1,5·10−3 1,5·10−3
Τελικά 1,5·10−3 – 1,5·10−3

Έχουμε, λοιπόν, ρυθμιστικό διάλυμα, στο οποίο οι συγκεντρώσεις της ασθενούς βάσης
Β και του άλατος (δηλαδή του συζυγούς οξέος ΒΗ+) είναι ίσες. Στο διάλυμα αυτό ξέ-
ρουμε ότι pH = 10,2, pOH = 3,8, [OH−] = 10−3,8 M. Από την εξίσωση των ρυθμιστικών
διαλυμάτων, προκύπτει:
cβ cβ  [ΟΗ ]
[ΟΗ ]  Kb  , Kb   103,8
cο cβ

8. Ογκομετρούμε διάλυμα ΝaOH όγκου 25 mL και άγνωστης περιεκτικότητας με

πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 M. Μετρήσεις του pH με τη βοήθεια pHμέτρου σε συ-
νάρτηση με τον προστιθέμενο όγκου του πρότυπου διαλύματος (σε mL) οδήγησαν
στον πίνακα που ακολουθεί:

HCl(mL) 0 10 20 22 24 25 26 28 30 50
pH ; 12,6 12,0 11,8 11,3 7,0 2,7 2,3 2,0 1,5

α) Ποιος όγκος του διαλύματος HCl (σε mL) έχει προστεθεί μέχρι το ισοδύναμο ση-
μείο της ογκομέτρησης; Ποιο το pH στο ισοδύναμο σημείο;
β) Ποια η συγκέντρωση και το αρχικό pH του διαλύματος ΝaOH;
γ) Nα κατασκευάσετε την προσεγγιστική καμπύλη ογκομέτρησης σημειώνοντας το
αρχικό pH και το pH στο ισοδύναμο σημείο.
δ) Ποιο δείκτη από τους Ι, ΙΙ ή ΙΙΙ θα διαλέγατε για καλύτερο, για την ογκομέτρηση
αυτή; Σε παρένθεση η περιοχή pH αλλαγής χρώματος.
Ι. ηλιανθίνη (3-4,5), ΙΙ. κυανού της βρωμοθυμόλης (6-7,5), ΙΙΙ. φαινολοφθαλεΐνη (8-
10).
Kw = 10−14.

ΛΥΣΗ Στο ισοδύναμο σημείο, το

α) Κατά την ογκομέτρηση ενός διαλύματος ισχυρής βάσης με ένα πρότυπο διάλυμα ι- διάλυμα θα περιέχει μόνο το
άλας NaCl, καθώς η ποσότητα
σχυρού οξέος το pH στο τελικό σημείο πρέπει να είναι 7. Επομένως, ο όγκος του προ- του HCl που έχει προστεθεί
στιθέμενου όγκου HCl μέχρι το ισοδύναμο σημείο είναι, σύμφωνα με τον πίνακα, 25 έχει καταναλώσει όλη την
ποσότητα του NaOH στο
mL.
ογκομετρούμενο διάλυμα.
β) Από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης εξουδετέρωσης προκύπτει ότι στο ισοδύναμο
σημείο ισχύει: nHCl = nNaOH. Επομένως:

270
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

25 25
co∙Vo = cβ∙Vβ,   0,1.  cβ . ,   cβ = 0,1 Μ 
1000 1000
Η αρχική, λοιπόν, συγκέντρωση του NaOH είναι 0,1 Μ. Με βάση τη διάσταση του
NaOH, προκύπτει:

[ΟΗ] = 0,1 Μ, pOH = 1, pH = 13 

γ) Η καμπύλη της ογκομέτρησης με τα βασικά χαρακτηριστικά της είναι η εξής:

14 
12  HCl 
pHαρχ  
10  0,1 Μ 
pH  8 
Κυανού της 
6  Ισοδύναμο  βρωμοθυμόλης 
σημείο  
4  (pH = 7) 
2 

25  50 
25 mL διαλύματος 
mL HCl 0,1 M
NaOH 
δ) Διαλέγουμε δείκτη του οποίου το πεδίο pH αλλαγής χρώματος περιλαμβάνει το pH
στο ισοδύναμο σημείο, δηλαδή το 7. Τέτοιος δείκτης είναι π.χ. το κυανού της βρωμο-
θυμόλης. 

271 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).
ΔΕΙΚΤΕΣ
12.1. Οι πρωτολυτικοί δείκτες είναι:
Α) τα ασθενή οξέα και οι ασθενείς βάσεις
Β) όλα τα ασθενή οργανικά οξέα και οι ασθενείς οργανικές
βάσεις
Γ) συνήθως ασθενή οργανικά οξέα αλλά και ασθενείς ορ-
γανικές βάσεις
Δ) οι έγχρωμες οργανικές ενώσεις
12.2. Ο δείκτης Η∆ είναι ένα ασθενές οξύ. Κατά κανόνα το
χρώμα της όξινης μορφής Η∆ του δείκτη επικρατεί όταν
Α) pH > pKa(HΔ) Β) pH = pKa(HΔ)
Γ) pH < pKa(HΔ) – 1 Δ) pH > pKa(HΔ) + 1
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
12.3. Ένας πρωτολυτικός δείκτης αλλάζει χρώμα:
Α) όταν μεταβληθεί το pH του διαλύματος
Β) όταν μετατραπεί το διάλυμα από όξινο σε αλκαλικό
Γ) όταν μεταβληθεί το pH του διαλύματος τουλάχιστον
κατά δύο μονάδες
Δ) σε ορισμένη περιοχή τιμών του pH, η οποία εξαρτάται
από το δείκτη
12.4. Ένας πρωτολυτικός δείκτης εμφανίζει κίτρινο και
μπλε χρώμα σε δύο υδατικά διαλύματα, που έχουν pH = 4
και pH = 10 αντίστοιχα. Σε υδατικό διάλυμα με pH = 8 ο
δείκτης αυτός αποκτά χρώμα:
Α) Μπλε Β) Κίτρινο
Γ) Ενδιάμεσο (πράσινο) Δ) Δεν μπορεί να γίνει πρόβλεψη
12.5. Δείκτης ΗΔ έχει pKa(HΔ) = 10. Τι από τα παρακάτω
ισχύει σε διάλυμα με pH = 7;
Α) [Δ] < [ΗΔ] Β) [Δ] = [ΗΔ]
Γ) [Δ] > [ΗΔ] Δ) [Δ] = [ΗΔ] = [Η3Ο+]
12.6. Δείκτης (ΗΔ, ασθενές οξύ) παρουσιάζει κίτρινο χρώ-
μα σε διάλυμα ΗCl 0,1 Μ και κόκκινο χρώμα σε διάλυμα
ΗCN 0,1 Μ. Επομένως, η ισορροπία,
ΗCN  +  Δ     ΗΔ  +  CN  Γ: 4,2-5,8 (από κόκκινο σε κίτρινο)
Α) είναι μετατοπισμένη προς τα αριστερά και το πιο ισχυρό
οξύ είναι το ΗΔ
Β) είναι μετατοπισμένη προς τα δεξιά και το πιο ισχυρό
οξύ είναι το ΗCN
Γ) είναι μετατοπισμένη προς τα αριστερά και το πιο ισχυρό
οξύ είναι το ΗCN
Δ) είναι μετατοπισμένη προς τα δεξιά και το πιο ισχυρό
οξύ είναι το ΗΔ
12.7. Ένα ρυθμιστικό διάλυμα έχει pH = 10. Στο διάλυμα
αυτό προστίθενται σταγόνες ενός πρωτολυτικού δείκτη,
οπότε η αναλογία συγκεντρώσεων της ιοντισμένης μορφής
του δείκτη προς τη μη ιοντισμένη μορφή είναι ίση με 2.
Ποια η τιμή του pKa(HΔ) του δείκτη; log2 = 0,3.
272
12.8. Ένα άχρωμο υδατικό διάλυμα χωρίζεται στα δύο
(διαλύματα Α και Β). Στο διάλυμα Α προστίθεται ο δείκτης
ερυθρό του μεθυλίου και γίνεται κίτρινο. Όταν στο διάλυ-
μα Β προστίθεται φαινολοφθαλεΐνη, τότε παραμένει άχρω-
μο.
Να προσδιοριστούν τα όρια ανάμεσα στα οποία μπορεί να
πάρει τιμές το pH του διαλύματος. Το ερυθρό του μεθυλίου
αλλάζει χρώμα στην περιοχή 4,2 (κόκκινο) - 6,2 (κίτρινο),
ενώ η φαινολοφθαλεΐνη αλλάζει χρώμα στην περιοχή 8,2
(άχρωμο) - 10 (κόκκινο).
12.9. Πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ έχει Ka(HΔ) = 10−8. Ο
δείκτης αποκτά κίτρινο χρώμα όταν υπερισχύει η [ΗΔ] και
κόκκινο χρώμα όταν υπερτερεί η [Δ]. Η περιοχή αλλαγής
χρώματος είναι της τάξης των δύο μονάδων του pH.
α) Σε ποια περιοχή του pH το διάλυμα αποκτά κόκκινο
χρώμα και σε ποια κίτρινο;
β) Ένα διάλυμα στο οποίο έχουν προστεθεί σταγόνες δια-
λύματος του ΗΔ έχει χρώμα κίτρινο. Να εξετάσετε αν θα
μεταβληθεί το χρώμα του διαλύματος, αν διαβιβάσουμε σ΄
αυτό αέριο HCl.
12.10. Το ερυθρό του μεθυλίου χρησιμοποιείται ως πρωτο-
λυτικός δείκτης σε ογκομετρήσεις εξουδετέρωσης. Ο δεί-
κτης διαθέτει Ka(HΔ) = 10−5 και περιοχή αλλαγής χρώμα-
τος δύο μονάδες (όξινο χρώμα κόκκινο, βασικό χρώμα κί-
τρινο).
α) Σε ποια περιοχή του pH το χρώμα ενός διαλύματος γίνε-
ται κόκκινο με την προσθήκη του δείκτη;
β) Σε ποσότητα διαλύματος ΝΗ3 προσθέτουμε μια σταγόνα
από το δείκτη. Τι χρώμα θα πάρει το διάλυμα;
Η παρουσία του δείκτη δεν επηρεάζει το pH των διαλυμά-
των στα οποία προστίθεται.
12.11. Δίνονται οι ακόλουθοι δείκτες με τις περιοχές αλλα-
γές χρώματός τους και τα αντίστοιχα όξινα και βασικά
χρώματα.
Α: 0-2 (από κίτρινο σε μπλε)
Β: 3-4,3 (από κόκκινο σε κίτρινο)
Δ: 6-7,5 (από κίτρινο σε μπλε)
Ε: 8,2-10 (από άχρωμο σε κόκκινο)
Να επιλέξετε από τους παραπάνω δείκτες αυτόν που είναι ο
πιο κατάλληλος για:
α) Τη διάκριση μεταξύ διαλύματος HCl 1 Μ και διαλύμα-
τος HCl 0,001 M.
β) Τη διάκριση διαλύματος CH3COOΗ 1 Μ και NH4Cl 1
Μ. Ka(CH3COOH) = 10−5, Kb(NH3) = 10−5. θ=25οC.
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 
12.12. Για το δείκτη ερυθρό του αιθυλίου με pKa = 5, η
όξινη μορφή του έχει χρώμα κόκκινο και η βασική κίτρινο.
α) Προσθέτουμε μερικές σταγόνες του δείκτη σε 25 mL
HCl 0,1 M. Τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυμα; Να αιτιο-
λογήσετε την απάντησή σας
β) Στο διάλυμα του HCl προστίθεται σταδιακά υδατικό
διάλυμα NaOH 0,1 M. Σε ποια περιοχή του pH θα αλλάξει
χρώμα ο δείκτης; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
12.13. Δίνονται τρία ποτήρια Α, Β και Γ, που περιέχουν τα
εξής διαλύματα κατά σειρά: διάλυμα HCl 10-4 M, NaOH
10-3 M και ένα διάλυμα ΝΗ4Cl 0,1 Μ. Στα τρία αυτά ποτή-
ρια προστίθενται σταγόνες από διάλυμα του δείκτη ερυθρό
της κρεσόλης με pKa(HΔ) = 8,2 (κίτρινο το όξινο χρώμα
και κόκκινο το βασικό). Τι χρώμα θα σχηματιστεί στο κάθε
ποτήρι; Εξηγείστε.
12.14. Σταγόνες πρωτολυτικού δείκτη ΗΔ προστίθενται σε
ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 10, οπότε βρέθηκε ότι ο λόγος
[Δ]/[ΗΔ] έχει τιμή ίση με 3.
α) Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του δείκτη στο παραπάνω
διάλυμα;
β) Ποια η τιμή της σταθεράς Κa(ΗΔ) του δείκτη;
γ) Ποια η τιμή του λόγου [Δ−]/[ΗΔ]: i. σε διάλυμα με pH =
8 και ii. σε διάλυμα με με pH = 6;
12.15. Πρωτολυτικός δείκτης ΗΔ έχει Ka(HΔ) = 4·10−9. Το
όξινο χρώμα του δείκτη είναι κίτρινο, ενώ το βασικό χρώ-
μα κόκκινο. Το κίτρινο χρώμα επικρατεί, όταν ο λόγος των
συγκεντρώσεων της κίτρινης προς την κόκκινη μορφή είναι
μεγαλύτερος από 25, ενώ η κόκκινη μορφή επικρατεί, όταν
ο λόγος της των συγκεντρώσεων της κόκκινης προς την
κίτρινη μορφή είναι μεγαλύτερος από 4. Ποια η περιοχή
pH αλλαγής χρώματος του δείκτη;
12.16. Η σταθερά Ka ενός δείκτη ΗΔ έχει τιμή 10−9. Ποιο
ποσοστό του δείκτη βρίσκεται στην όξινη μορφή σε:
α) pH = 9. β) pH = 8. γ) pH = 10.
12.17. Ο δείκτης κυανού της θυμόλης έχει δύο περιοχές
αλλαγής χρώματος. Αλλάζει χρώμα στην περιοχή pH από
1,2 (κόκκινο) σε 2,8 (κίτρινο) και στην περιοχή pH από 8
(κίτρινο) σε 9,6 (μπλε). Ποιο το χρώμα που παίρνει ο δεί-
κτης στις παρακάτω διεργασίες:
α) Σταγόνες του δείκτη προστίθενται σε 20 mL διαλύματος
HCl 1 M.
β) Το διάλυμα που προκύπτει αραιώνεται 10 φορές με προ-
σθήκη 180 mL νερού.
γ) Στο νέο διάλυμα που προκύπτει διαλύουμε 0,8 g NaOH
χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος.
δ) Στο προηγούμενο διάλυμα διαλύουμε επί πλέον 0,8 g
NaOH, επίσης χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος.
12.18. Δίνονται οι δείκτες I - IV με τις σταθερές Ka(HΔ),
το όξινο και το βασικό τους χρώμα:
I. πράσινο της βρωμοκρεσόλης, 10−5, κίτρινο-μπλε,
II. 2,4-δινιτροφαινόλη, 10−4, άχρωμο - κίτρινο
III. ερυθρό της χλωροφαινόλης, 10−6, κίτρινο - κόκκινο
IV. θυμολοφθαλεΐνη, 10−10, άχρωμο - μπλε
α) Ποιο είναι το προσεγγιστικό pH ενός διαλύματος, αν σε
αυτό το πράσινο της βρωμοκρεσόλης έχει πράσινο χρώμα,
ενώ το ερυθρό της χλωροφαινόλης πορτοκαλί χρώμα;
β) Ποιο θα είναι το χρώμα σε καθεμία από τις εξής περι-
πτώσεις:
i. 2,4-δινιτροφαινόλη σε HCl 0,1 Μ.
ii. Θυμολοφθαλεΐνη σε ΝΗ3 1 Μ. Κb(NH3) = 10−5.
iii. Ερυθρό της χλωροφαινόλης σε NaCl 1 Μ.
ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ
12.19. Σε ποια από τις παρακάτω τιμές του pH είναι δυνα-
τόν να αντιστοιχεί το ισοδύναμο σημείο κατά την ογκομέ-
τρηση διαλύματος HNO3 από πρότυπο διάλυμα NaOH;
Α) 2,5 Β) 7 Γ) 9 Δ) 5
12.20. Σε ποια από τις παρακάτω τιμές του pH είναι δυνα-
τόν να αντιστοιχεί το ισοδύναμο σημείο κατά την ογκομέ-
τρηση διαλύματος ΝaOH με πρότυπο διάλυμα ΗCl;
Α) 0 Β) 5 Γ) 7 Δ) 9
12.21. Αλκαλιμετρία ονομάζεται η ογκομέτρηση:
Α) εξουδετέρωσης διαλύματος ισχυρού οξέος με πρότυπο
διάλυμα βάσης
Β) με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 Μ
Γ) διαλύματος οξέος με πρότυπο διάλυμα βάσης
Δ) διαλύματος βάσης με πρότυπο διάλυμα οξέος
12.22. Δείκτης έχει περιοχή αλλαγής χρώματος 6,5 - 7,5.
Σε ποια ογκομέτρηση είναι ιδανικός ο δείκτης αυτός;
A) Ισχυρού οξέος με ισχυρή βάση
B) Ισχυρού οξέος με ασθενή βάση
Γ) Ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ
Δ) Σε καμία περίπτωση
12.23. Η ακρίβεια της ογκομετρικής μεθόδου εξαρτάται:
Α) από το πόσο κοντά είναι το ισοδύναμο με το τελικό
σημείο
Β) από την ακρίβεια υπολογισμού της συγκέντρωσης του
πρότυπου διαλύματος
Γ) από την ακρίβεια υπολογισμού των όγκων των διαλυμά-
των
Δ) από όλα τα παραπάνω
12.24. Με βάση την καμπύλη ογκομέτρησης που ακολου-
θεί, να απαντήσετε στις ερωτήσεις i, ii και iii:
pH 
Γ  Δ 
7  B 
5 
3  A 
 VNaOH (mL) 
273 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
i. Σε ποιο σημείο της καμπύλης το διάλυμα ογκομέτρησης
συμπεριφέρεται ως ρυθμιστικό;
A) Στο A B) Στο B Γ) Στο Γ Δ) Στο Δ
ii. Ποιο σημείο αντιστοιχεί στο ισοδύναμο σημείο της ο-
γκομέτρησης;
A) Tο A B) Tο B Γ) Tο Γ Δ) Tο Δ
iii. H καμπύλη περιγράφει την ογκομέτρηση:
A) ισχυρού οξέος με πρότυπο διάλυμα ισχυρής βάσης
B) ασθενούς οξέος με πρότυπο διάλυμα ισχυρής βάσης
Γ) ασθενούς βάσης με πρότυπο διάλυμα ισχυρού οξέος
Δ) ισχυρού οξέος με πρότυπο διάλυμα ασθενούς βάσης
12.25. Οι καμπύλες με τις επισημάνσεις 1 και 2 έχουν
ληφθεί με την ογκομέτρηση ίσων όγκων δειγμάτων δύο
διαφορετικών οξέων με το ίδιο πρότυπο διάλυμα (NaOH
0,1 M). Ποια συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν για τις
συγκεντρώσεις και την ισχύ των δύο οξέων;
pH  τρίας που περιλαμβάνει προσδιορισμούς συγκεντρώσεων
1  όταν ογκομετρείται ένα ……….… με …………… διάλυμα
2  γνωστής συγκέντρωσης (…………. διαλύματος) που
 VNaOH (mL)  Γ) Ισοδύναμο σημείο είναι το σημείο της ………………..,
Α) Οι συγκεντρώσεις είναι ίδιες, αλλά το οξύ 1 είναι ασθε-
νέστερο από το οξύ 2
Β) Οι συγκεντρώσεις είναι ίδιες, αλλά το οξύ 1 είναι ισχυ-
ρότερο από το οξύ 2
Γ) Τα δύο οξέα έχουν την ίδια ισχύ, αλλά το οξύ 2 έχει
μεγαλύτερη συγκέντρωση
Δ) Τα δύο οξέα έχουν την ίδια ισχύ, αλλά το οξύ 1 έχει
μεγαλύτερη συγκέντρωση
12.26. Σε ποια από τις παρακάτω τιμές pH μπορεί να αντι-
στοιχεί το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης διαλύμα-
τος CH3COOH 0,2 Μ με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2 Μ;
Α) 14 Β) 5 Γ) 7 Δ) 9
12.27. Σε ποια από τις παρακάτω τιμές pH είναι δυνατόν
να αντιστοιχεί το ισοδύναμο σημείο κατά την ογκομέτρηση
διαλύματος ΝH3 με πρότυπο διάλυμα ΗCl 0,01 Μ;
Α) 2 Β) 7 Γ) 9 Δ) 5
12.28. Ογκομετρούμε διάλυμα ΝH3 άγνωστης συγκέντρω-
σης με πρότυπο διάλυμα ΗCl, παρουσία κατάλληλου δεί-
κτη. Παρατηρούμε ότι στο μέσο της ογκομέτρησης το pH
έχει τιμή 9. Ποια τιμή για την σταθερά pKb της ΝΗ3, που
υπολογίζεται με βάση το δεδομένα αυτά; θ=25οC.
Α) 9 Β) 5 Γ) 10−5 Δ) 10−9
12.29. Ποιος είναι ο καταλληλότερος δείκτης για την ταυ-
τοποίηση του σημείου πλήρους εξουδετέρωσης του
CH3COOH (Ka = 10−5 ) με την NH3 (Kb = 10−5 ), σε θερμο-
274
κρασία 25οC. Στην παρένθεση δίνονται οι περιοχές pH στις
οποίες οι δείκτες αλλάζουν χρώμα.
A) Ερυθρό του κογκό (pH: 3 - 5)
B) Φαινολοφθαλεΐνη pH: (8,3 - 10,1)
Γ) Κίτρινο της αλιζαρίνης (pH: 10 - 12)
Δ) Κυανούν της βρωμοθυμόλης (pH: 6 - 7,6)
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
12.30. Ογκομετρούμε διάλυμα NaHCO3 με πρότυπο διά-
λυμα NaOH. Στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης
αυτής το διάλυμα θα είναι:
A) Βασικό, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων ΗCO32
B) Βασικό, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων CO32
Γ) Όξινο, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων Na+
Δ) Όξινο, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων HCO3
12.31. Να συμπληρωθεί με τις λέξεις που λείπουν οι παρα-
κάτω ορισμοί:
Α) Η ………………………….. είναι ο κλάδος της ογκομε-
………. με ……….. διάλυμα οξέος. Αλκαλιμετρία έχουμε
……..….
Β) Ογκομέτρηση είναι η διαδικασία …………….. προσ-
διορισμού μιας ουσίας με μέτρηση του όγκου διαλύματος
χρειάζεται για την ………….. αντίδραση με την ουσία.
όπου έχει αντιδράσει πλήρως η …………. ουσία (στοι-
χειομετρικά) με ορισμένη ποσότητα του ………… διαλύ-
ματος.
Δ) Το σημείο όπου παρατηρείται η ……………. αλλαγή
του ογκομετρούμενου διαλύματος ονομάζεται …………..
σημείο ή πέρας ογκομέτρησης.
Ε) Καμπύλη ογκομέτρησης είναι η γραφική παράσταση της
τιμής του … του ογκομετρούμενου διαλύματος, όπως με-
τριέται με ένα …………, σε συνάρτηση με τον …………
του προστιθέμενου ………… διαλύματος.
12.32. Στο διπλανό σχήμα απεικονίζε-
ται μία ογκομέτρηση ………………….
Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για ΝaOH 
………………… Στην ογκομέτρηση 0,1 M 
αυτή το πρότυπο διάλυμα είναι το διά-
λυμα του ………., ενώ στην κωνική
φιάλη περιέχεται διάλυμα …… Αρχικά
το pH που παρατηρείται είναι ……….,
στο ισοδύναμο σημείο είναι …………,
ενώ μετά το πέρας της ογκομέτρησης
είναι ……………….
HCl 
 
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

12.33. Στο σχήμα που ακολουθεί απεικονίζεται η καμπύλη 14 

ογκομέτρησης κατά την οποία διάλυμα HCl ογκομετρείται 12 
με πρότυπο διάλυμα NaOH. pH 10 
14  8 
12  6 
10  ροζ  φαινολοφθαλεΐνη  4 
pH  8  άχρωμο 
2 
6  μπλε 
βρωμοκρεσόλη 
4  κίτρινο  25  50 
mL 
2 
Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές (Σ) και
25  50  ποιες λανθασμένες (Λ);
 VNaOH 0,1 M (mL)  Α) Η ογκομέτρηση εξουδετέρωσης χαρακτηρίζεται ως ο-
ξυμετρία
Το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης επέρχεται όταν Β) Πριν την έναρξη της ογκομέτρησης ισχύει: pH = 12
έχουμε προσθέσει … mL ΝaOH και αντιστοιχεί σε pH ίσο Γ) Όταν έχουμε προσθέσει 40 mL διαλύματος ΗCl έχουμε
με …. περίσσεια οξέος
Αν χρησιμοποιήσουμε σαν δείκτη φαινολοφθαλεΐνη, το Δ) Αν Vβ = 25 mL, τότε co = cβ.
διάλυμα πριν το τελικό εμφανίζεται ………., ενώ μετά το
τελικό σημείο έχει ……….. χρώμα. Έτσι, π.χ. με την προ- 12.37. Λαμβάνοντας πληροφορίες από την καμπύλη ογκο-
σθήκη 30 mL διαλύματος NaOH το διάλυμα έχει ……….. μέτρησης ενός ασθενούς ηλεκτρολύτη που ακολουθεί, να
χρώμα. σημειώσετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σω-
Αν χρησιμοποιήσουμε σαν δείκτη βρωμοκρεσόλη το διά- στές (Σ) και ποιες λανθασμένες (Λ).
λυμα πριν το τελικό σημείο εμφανίζεται ………, ενώ μετά 14 
το τελικό σημείο έχει ……….. χρώμα. Έτσι, π.χ. με την 12 
προσθήκη 15 mL διαλύματος NaOH το διάλυμα έχει pH 
10  Α  Β  Γ 
……….. χρώμα.
8 
6 
Δ 
12.34. Χημικό εργαστήριο διαθέτει τρεις δείκτες, τον Α Ε 
(8,0-9,9), τον Β (6-7,6) και τον Γ (3,9-5,4), οι οποίοι χρω- 4 
Ζ  Η  Θ  Λ 
ματίζουν ένα διάλυμα χαρακτηριστικά, όταν το pH του 2 
βρίσκεται εκτός των ορίων που αναγράφονται μέσα στις
παρενθέσεις. Ποιον από τους τρεις αυτούς δείκτες θα χρη- 50  100 
mL 
σιμοποιούσατε, για την ογκομέτρηση εξουδετέρωσης δια- Α) Η παραπάνω καμπύλη είναι μία καμπύλη αλκαλιμετρίας
λύματος ΚΟΗ 0,1 Μ με πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 Μ; Να Β) Το pK του ασθενούς ηλεκτρολύτη είναι η τεταγμένη του
αιτιολογήσετε την απάντησή σας. σημείου Ε
Γ) Το pH στα σημεία Α, Β και Γ μπορεί να υπολογιστεί με
12.35. Να χαρακτηριστούν οι προτάσεις που ακολουθούν βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch
ως σωστές ή όχι. Δ) Στα σημεία Η, Θ και Λ το πρότυπο διάλυμα μέσα στην
Α) Ισοδύναμο σημείο είναι το σημείο της ογκομέτρησης προχοΐδα έχει το μεγαλύτερο όγκο.
όπου έχει αντιδράσει πλήρως η ουσία (στοιχειομετρικά) με
ορισμένη ποσότητα του πρότυπου διαλύματος. 12.38. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] ως σωστές ή όχι.
Β) Ο προσδιορισμός της συγκέντρωσης του διαλύματος Α) Κατά την προσθήκη ενός δείκτη Η∆ (ασθενές οξύ) σε
ενός οξέος με μέτρηση του όγκου ενός πρότυπου διαλύμα- ένα άχρωμο υδατικό διάλυμα, το χρώμα που παίρνει τελικά
τος βάσης που απαιτείται για την εξουδετέρωσή του ονο- το διάλυμα εξαρτάται μόνο από τη σταθερά Κa(HΔ) του
μάζεται αλκαλιμετρία. δείκτη.
Β) Κατά τη διάρκεια μιας ογκομέτρησης με οξέα ή βάσεις
12.36. Διάλυμα ΝaOH όγκου Vβ και συγκέντρωσης cβ ο- (οξυμετρία ή αλκαλιμετρία) το pH του ογκομετρούμενου
γκομετρείται με πρότυπο διάλυμα HCl συγκέντρωσης co διαλύματος παραμένει σταθερό. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
και λαμβάνεται η καμπύλη ογκομέτρησης που ακολουθεί. Γ) Με την αραίωση υδατικού διαλύματος CH3COOH 0,1
Μ που περιέχει δείκτη ΗΔ, ο λόγος των συγκεντρώσεων
[ΗΔ]/[Δ−] αυξάνεται.
Δ) Με την αραίωση σε διπλάσιο όγκο υδατικού διαλύματος
CH3COOH 0,1 Μ / CH3COONa 0,1 M που περιέχει δείκτη
ΗΔ, ο λόγος των συγκεντρώσεων [ΗΔ]/[Δ−] αυξάνεται.
275 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
12.39. Διάλυμα CH3COOH ογκομετρείται με πρότυπο διά-
λυμα NaOH.
α) Στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης, το διάλυμα
είναι όξινο, ουδέτερο ή βασικό; Να αιτιολογήσετε την α-
πάντησή σας.
β) Ποιος από τους πρωτολυτικούς δείκτες, ερυθρό του αι-
θυλίου (pKaHΔ = 5,5) και φαινολοφθαλεΐνη (pKaHΔ = 9),
είναι κατάλληλος για τον καθορισμό του τελικού σημείου
της ογκομέτρησης; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
12.40. Σε ένα πείραμα ογκομέτρησης διαπιστώσαμε ότι 25
mL ενός διαλύματος H2SO4 απαίτησαν για πλήρη αντίδρα-
ση ακριβώς 50 mL πρότυπου διαλύματος KOH 0,1 M.
Ποια η τιμή της συγκέντρωσης c του διαλύματος του
H2SO4;
12.41. Σε μία οξυμετρία χρησιμοποιήθηκαν 20 mL διαλύ-
ματος μονοπρωτικής βάσης Β και πρότυπο υδατικό διάλυ-
μα HCl 0,1 Μ. Κατά τη διαδικασία της ογκομέτρησης κα-
τασκευάσαμε τον πίνακα που ακολουθεί:
Όγκος πρότυπου διαλύ- pH
ματος (mL)
0,0 11,5
5,0 10,0
10,0 9,4
15,0 9,3
20,0 8,8
22,0 8,0
24,0 6,6
25,0 5,2
25,5 2,3
26,0 1,9
α) Ποιος όγκος πρότυπου διαλύματος έχει προστεθεί μέχρι
το ισοδύναμο σημείο (κατά προσέγγιση);
β) Να εξηγήσετε γιατί η Β θα πρέπει να είναι ασθενής βά-
ση.
γ) Ποια η συγκέντρωση του διαλύματος της ασθενούς βά-
σης θεωρώντας το παραπάνω ισοδύναμο σημείο;
δ) Γιατί το pH μεταβάλλεται ελαφρά μεταξύ της προσθή-
κης των 10 mL και των 15 mL του διαλύματος του HCl;
12.42. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα CH3COOH, το
Α και το Β με συγκεντρώσεις cA και cB, αντίστοιχα, καθώς
και πρότυπο διάλυμα ΝaOH συγκέντρωσης c. Ποσότητα
του διαλύματος Α όγκου x (mL) ογκομετρείται με το πρό-
τυπο διάλυμα, ενώ ίσος όγκος x (mL) από το Β ογκομε-
τρείται με το ίδιο πρότυπο διάλυμα. Λαμβάνουμε έτσι τις
καμπύλες ογκομέτρησης (α) και (β) που ακολουθούν. Πα-
ρατηρούμε ότι στην καμπύλη (α) απαιτούνται x mL μέχρι
το ισοδύναμο σημείο, ενώ στην καμπύλη (β) απαιτούνται
(x/2) mL μέχρι το ισοδύναμο σημείο.
276
pH  (α) 
7  7  (β) 
           x           x/2  
 (mL NaOH)     (mL NaOH) 
α) Να εξηγήσετε με τη χρήση χημικών εξισώσεων γιατί
στο ισοδύναμο σημείο και των δύο ογκομετρήσεων το pH
είναι βασικό.
β) Να συγκρίνετε: i. Τις συγκεντρώσεις cA και cB του
CH3COOH στα Α και Β. ii. Τα pH των Α και Β πριν την
έναρξη της ογκομέτρησης. iii. Τους βαθμούς ιοντισμού του
CH3COOH στα διαλύματα Α και Β.
γ) Να συγκρίνετε τα pH των: i. (α) και (β) στα ισοδύναμα
σημεία. ii. (α) και (β) όταν έχουμε προσθέσει x/2 mL και
x/4 mL, αντίστοιχα.
θ=25οC. Ισχύουν οι γνωστές προσεγγίσεις.
12.43. Η αμμωνία (ΝΗ3) περιέχεται σε προϊόντα που χρη-
σιμοποιούνται για τη βαφή των μαλλιών. Το μέγιστο επι-
τρεπτό όριο στα προϊόντα αυτά είναι περίπου 10% w/v. 10
mL ενός τέτοιου προϊόντος αραιώνεται με νερό μέχρι τελι-
κού όγκου 100 mL. 10 mL από το αραιωμένο διάλυμα ο-
γκομετρούνται με διάλυμα HCl 0,1 Μ, παρουσία δείκτη.
Παρατηρήθηκε ότι μέχρι το τελικό σημείο απαιτήθηκαν 30
mL του πρότυπου διαλύματος.
α) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του αραιωμένου δια-
λύματος της ΝΗ3.
β) Να εξηγήσετε αν το προϊόν της βαφής είναι σύμφωνο με
την προδιαγραφή περιεκτικότητας σε ΝΗ3.
12.44. 10 mL διαλύματος NaOH ογκομετρούνται με πρό-
τυπο διάλυμα HCl 0,1 Μ παρουσία φαινολοφθαλεΐνης.
Παρατηρείται ότι ο δείκτης αλλάζει χρώμα με την προσθή-
κη ακριβώς 20 mL πρότυπου διαλύματος. Nα υπολογι-
στούν: α) Η συγκέντρωση του διαλύματος του NaOH και
β) ο όγκος του πρότυπου διαλύματος που έχει προστεθεί
όταν pH = 12.
12.45. Διάλυμα ΗCl όγκου 25 mL ογκομετρείται με πρό-
τυπο διάλυμα NaOH 0,2 Μ, οπότε μέχρι το ισοδύναμο ση-
μείο απαιτήθηκαν 30 mL από το πρότυπο διάλυμα.
α) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του ογκομετρούμενου
διαλύματος.
β) Σε άλλα 25 mL του διαλύματος HCl προστίθενται 25
mL νερού και το διάλυμα που προκύπτει ογκομετρείται με
το παραπάνω πρότυπο διάλυμα NaOH. Ποιος όγκος του
πρότυπου διαλύματος απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο ση-
μείο;
γ) Άλλα 25 mL του αρχικού διαλύματος HCl αραιώνονται
με νερό μέχρι να προκύψει διάλυμα όγκου 250 mL. 25 mL
από το αραιωμένο διάλυμα ογκομετρούνται με πρότυπο
διάλυμα Ca(OH)2 0,01 Μ. Ποιος όγκος πρότυπου διαλύμα-
τος απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο στην περίπτωση
αυτή;
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 
12.46. Να υπολογίσετε το pH που προκύπτει όταν οι ακό-
λουθες ποσότητες διαλύματος NaOH 0,1 M έχουν προστε-
θεί σε 50 mL διαλύματος HCl 0,1 Μ: α) 49 mL, β) 49,9
mL, γ) 50 mL, δ) 50,1 mL, ε) 51 mL. Σε όλες τις περιπτώ-
σεις να θεωρήσετε ότι ο τελικός όγκος είναι περίπου 100
mL.
12.47. Το κυανού της θυμόλης είναι ένας δείκτης με δύο
περιοχές χρωματικής αλλαγής, στην όξινη περιοχή σε pH =
1,2-2,8 (από κόκκινο σε κίτρινο) και στη βασική περιοχή
σε pH = 8-9,6 (από κίτρινο σε μπλε).
α) Να εξηγήσετε γιατί ο δείκτης αυτός είναι ακατάλληλος
για την ογκομέτρηση διαλύματος ΗCl με πρότυπο διάλυμα
NaOH στην όξινη περιοχή. Να εξηγήσετε το είδος του
σφάλματος (αν θα προσδιοριστεί μεγαλύτερη ή μικρότερη
συγκέντρωση για το διάλυμα HCl από την πραγματική). Τι
είδος σφάλματος θα έχουμε αν χρησιμοποιήσουμε το δεί-
κτη αυτό στη βασική του περιοχή;
β) Φοιτητής χρησιμοποίησε τον δείκτη αυτό για την παρα-
πάνω ογκομέτρηση και σταμάτησε τη διαδικασία στο pH =
2. Να εξηγήσετε γιατί δεν παρατήρησε απότομη χρωματική
αλλαγή.
γ) Σταγόνες του δείκτη προστίθενται σε διάλυμα που πε-
ριέχει CΗ3COOH 1 Μ και CΗ3COONa 1 Μ. Τι χρώμα θα
πάρει το διάλυμα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Κa(CΗ3COOH) = 10−5. Kw = 10−14. Η προσθήκη του δείκτη
δε μεταβάλλει το pH του διαλύματος.
12.48. 25 mL διαλύματος Ca(OH)2 ογκομετρούνται με διά-
λυμα ΗCl 0,1 M, οπότε μέχρι το ισοδύναμο σημείο απαιτή-
θηκαν 25 mL του πρότυπου διαλύματος.
α) Ποια η συγκέντρωση του διαλύματος Ca(OH)2;
β) Να σχεδιάσετε κατά προσέγγιση την καμπύλη εξουδετέ-
ρωσης, σημειώνοντας το pH πριν την έναρξη της ογκομέ-
τρησης, καθώς και το ισοδύναμο σημείο.
γ) Ποιον από τους δείκτες που ακολουθούν θα χρησιμοποι-
ούσατε για την εύρεση του τελικού σημείου;
I. Κυανού της βρωμοθυμόλης, Ka(HΔ) = 7,9·10−8.
II. 2,4-δινιτροφαινόλη, Ka(HΔ) = 1,3·10−4.
III. Θυμολοφθαλεΐνη, Ka(HΔ) = 10−10.
δ) Να εξηγήσετε τα προβλήματα που θα έχει η επιλογή του
δείκτη κυανού της βρωμοφαινόλης (Κa,HΔ = 1,4·10−4).
12.49. Το Ν που περιέχεται σε οργανικές ενώσεις προσδιο-
ρίζεται με μετατροπή του σε ΝΗ3 (μέθοδος Kjeldahl). Με
βάση τη μέθοδο αυτή, η ΝΗ3 που προκύπτει από 2 g δείγ-
ματος οργανικής ένωσης συλλέγεται σε περίσσεια διαλύμα-
τος HCl 0,1 Μ όγκου 50 mL. H περίσσεια του HCl ογκομε-
τρείται με πρότυπο διάλυμα ΝaOH 0,1 Μ, οπότε μέχρι το
ισοδύναμο σημείο απαιτούνται 20 mL. Να προσδιοριστεί η
περιεκτικότητα % w/w του δείγματος σε Ν.
12.50. Διάλυμα HCl όγκου Vo και συγκέντρωσης co ογκο-
μετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH συγκέντρωσης cβ.
α) Να αποδειχθεί ότι πριν από το ισοδύναμο σημείο ισχύει:
c V c V
[H3O ]  o o β β
Vo  Vβ
όπου Vβ o όγκος του πρότυπου διαλύματος που έχει προ-
στεθεί.
β) Να αποδειχθεί ότι μετά το ισοδύναμο σημείο ισχύει:
Vo  Vβ
[H3O ]  Kw
cβ Vβ  co Vo
όπου Vβ o συνολικός όγκος του πρότυπου διαλύματος που
έχει προστεθεί.
12.51. Δίνεται η καμπύλη ογκομέτρησης 10 mL διαλύμα-
τος ασθενούς οξέος ΗΑ, με πρότυπο διάλυμα ΝaΟΗ 0,1 Μ.
Δ: ΙΣ 
Ε 
pH 
7 
B 
5 
Γ 
A 
5  10 
VNaOH (mL) 
α) Με βάση την καμπύλη ογκομέτρησης να εξηγήσετε για-
τί το οξύ ΗΑ είναι ασθενές οξύ.
β) Να υπολογίσετε: i. τη συγκέντρωση του διαλύματος του
ΗΑ και ii. τη σταθερά ιοντισμού Κa του ΗΑ.
γ) Σε ποιο ή ποια από τα σημεία Α-Ε που βρίσκονται πάνω
στην καμπύλη, i. υπάρχει στη φιάλη ογκομέτρησης μόνο το
άλας ΝaA; ii. υπάρχει στη φιάλη ογκομέτρησης το άλας
NaΑ και το οξύ ΗΑ; iii. υπάρχει περίσσεια της βάσης;
δ) Στο τέλος της ογκομέτρησης η καμπύλη τείνει ασυμπτω-
τικά προς μια τιμή pH. Ποια είναι αυτή η τιμή pH και γιατί;
ε) Δύο δείκτες HΔ1 και HΔ2 έχουν σταθερές ιοντισμού 10−4
και 10−9, αντίστοιχα. i. Ποιος από τους δύο δείκτες είναι
καταλληλότερος για την παραπάνω ογκομέτρηση και γιατί;
ii. Να εξηγήσετε ποιο αποτέλεσμα θα είχε στους υπολογι-
σμούς της συγκέντρωσης του αγνώστου η λανθασμένη επι-
λογή του δείκτη. iii. O δείκτης HΔ1 είναι ένα ασθενές οξύ
του οποίου το όξινο χρώμα είναι κίτρινο, ενώ το βασικό
χρώμα του είναι μπλε. Ποιο χρώμα θα έχει ο δείκτης στο
αρχικό διάλυμα του οξέος ΗΑ;
12.52. 50 mL διαλύματος ΝH3 0,2 Μ ογκομετρούνται με
πρότυπο διάλυμα ΗCl 0,2 M.
α) Να υπολογίσετε τον όγκο του πρότυπου διαλύματος που
απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο και το pH στο ση-
μείο αυτό. Για την ΝΗ3: Kb = 10−5. θ=25οC. Να θεωρήσετε
τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
β) Να εξηγήσετε πως θα μεταβληθούν ο όγκος του πρότυ-
που διαλύματος που απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο
και το pH στο σημείο αυτό: i. αν πριν την έναρξη της ο-
γκομέτρησης προστεθούν στο ογκομετρούμενο διάλυμα 50
mL νερού και ii. αν χρησιμοποιηθεί πρότυπο διάλυμα HCl
0,1 Μ αντί για 0,2 Μ.
277 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

12.53. Ογκομετρούμε 20 mL διαλύματος ασθενούς βάσης
Β συγκέντρωσης c με πρότυπο διάλυμα ΗCl 0,2 Μ λαμβά-
νοντας την αντίστοιχη καμπύλη ογκομέτρησης. Παρατη-
ρούμε ότι με την προσθήκη 10 mL πρότυπου διαλύματος
το pH έχει τιμή 7, ενώ με την προσθήκη επιπλέον 10 mL
επέρχεται το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης.
α) Ποια η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Κb της βάσης Β;
β) i. Ποια η τιμή της συγκέντρωσης c; ii. Ποιο το pH στο
ισοδύναμο σημείο;
γ) Πόσα mL πρότυπου διαλύματος έχουν προστεθεί συνο-
λικά, όταν pH = 2;
θ=25οC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις σε
όλες τις περιπτώσεις.
χεια 25 mL διαλύματος ΝaΟΗ 0,1 Μ. Το διάλυμα (Υ2) που
προκύπτει έχει όγκο 50 mL και σε αυτό ισχύει: [ΗΔ] =
300·[Δ−]. Σε όλη την ποσότητα του Υ2 προσθέτουμε επι-
πλέον 25 mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ και το διάλυμα που
προκύπτει έχει όγκο 75 mL και σε αυτό ισχύει: [ΗΔ] =
100·[Δ−]. Να υπολογιστεί η τιμή της συγκέντρωσης c του
διαλύματος Υ1 καθώς και η τιμή της σταθεράς ιοντισμού
Κa του οξέος ΗΧ. Όλα τα διαλύματα έχουν την ίδια θερμο-
κρασία θ=25οC. Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγί-
σεις.

12.54. Διάλυμα (Υ1) περιέχει το ασθενές μονοπρωτικό οξύ

ΗΧ σε συγκέντρωση c. Σε 25 mL του διαλύματος Υ1 προ-
σθέτουμε σταγόνες δείκτη ΗΔ (pKa,HΔ = 7) και στη συνέ-

12.55. Οι καμπύλες (1) και (2) παριστάνουν τις

καμπύλες ογκομέτρησης ίσων όγκων ενός δια- Καμπύλη (1)  Καμπύλη (2) 
λύματος CH3COOH (Ka = 10−5) 0,2 Μ και ενός pH  pH 
διαλύματος οξέος ΗCOOH με το ίδιο πρότυπο
διάλυμα NaOH 0,2 Μ. ΙΣ   ΙΣ  
α) Ποια καμπύλη αντιστοιχεί στο CH3COOH και
ποια στο ΗCΟΟΗ;
β) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του διαλύ- 4  5 
ματος του HCOOH καθώς και την τιμή της στα-
θεράς ιοντισμού του.
γ) Να υπολογίσετε το pH στο ισοδύναμο σημείο
(IΣ) κατά την ογκομέτρηση του ΗCΟΟΗ.
Tα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία 10  20  10  20 
θ=25°C όπου Kw = 10−14. Τα δεδομένα του προ- mL NaOH 0,2 M   mL NaOH 0,2 M  
βλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.

12.56. ΕΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΘΕΜΑ… Το ξίδι είναι αραιό διάλυμα οξικού οξέος (CH3COOH) και παρασκευάζεται με οξική
ζύμωση του κρασιού. Η συγκέντρωση του ξιδιού του εμπορίου σε οξικό οξύ εκφράζεται σε βαθμούς που δηλώνουν την % w/v
περιεκτικότητά του. Για να προσδιορίσουμε τους βαθμούς ξιδιού του εμπορίου εκτελούμε τα εξής πειράματα.
1. Παρασκευή πρότυπου διαλύματος NaOH 0,1 Μ. Διαθέτουμε διάλυμα NaOH άγνωστης συγκέντρωσης. Ογκομετρούμε 10 mL
από το διάλυμα αυτό με πρότυπο διάλυμα HCl 0,1 Μ. Παρατηρούμε ότι μέχρι το ισοδύναμο σημείο απαιτήθηκαν ακριβώς 12,5
mL από το πρότυπο διάλυμα. α) Ποια η συγκέντρωση του διαλύματος NaOH; β) Πόσα mL νερού πρέπει να προστεθούν σε κά-
ποια ποσότητα του διαλύματος NaOH, ώστε να προκύψουν 100 mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ;
2. Προσδιορισμός των βαθμών δείγματος ξιδιού. Παίρνουμε 10 mL ακριβώς από το δείγμα του ξιδιού και τα αραιώνουμε με
νερό μέχρι τελικού όγκου 100 mL. 10 mL από το αραιωμένο διάλυμα ογκομετρούνται με το πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 Μ που
παρασκευάσαμε στο βήμα 1. Παρατηρούμε ότι μέχρι το ισοδύναμο σημείο απαιτήθηκαν ακριβώς 8 mL από το πρότυπο διάλυ-
μα. γ) Ποια η συγκέντρωση του αραιωμένου δείγματος ξιδιού σε CH3COOH; δ) Πόσους βαθμούς είναι το αρχικό δείγμα ξιδιού;
Να θεωρήσετε ότι το μόνο οξύ που υπάρχει στο διάλυμα είναι το αιθανικό οξύ.

Χημεία και… τέρατα: «Πισίνες και . . . δείκτες»

Οι δείκτες χρησιμοποιούνται στις χλωριωμένες πισίνες για τον εύκολο έλεγχο του pH. Το καλύτερο pH είναι περίπου 7,4, έτσι
ώστε και να μην ευνοείται η ανάπτυξη μυκήτων και να μην καταστρέφονται τα υδραυλικά μέρη. Χρησιμοποιείται π.χ. το κόκκι-
νο της φαινόλης, που αλλάζει χρώμα μεταξύ 6-8 (από κίτρινο σε κόκκινο). Αν η τιμή του pH ανέβει πάνω από την επιθυμητή
τιμή (έντονο κόκκινο χρώμα) ρυθμίζεται με την προσθήκη υδροχλωρικού ή θειικού οξέος, μέχρις ότου το χρώμα να επανέλθει
στα επιθυμητά επίπεδα.
278
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 12
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1-11 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x11 = 44 μονάδες).

1. Δείκτης ΗΔ έχει σταθερά ιοντισμού Κa = 10−5. Σε pH <
4 το χρώμα είναι κόκκινο, ενώ σε pH > 6 το χρώμα του
είναι κίτρινο. Τι από τα παρακάτω ισχύει για διαλύματα
του δείκτη αυτού;
Α) Ο δείκτης εμφανίζει κόκκινο χρώμα όταν [ΗΔ] / [Δ−] =
1/10
Β) Όταν [ΗΔ] / [Δ−] > 100 το διάλυμα θα έχει pH = 4
Γ) Ο δείκτης εμφανίζει κίτρινο χρώμα όταν [HΔ] / [Δ−] > 10
Δ) Δεν ισχύει τίποτε από τα παραπάνω
2. Ο δείκτης ερυθρό του μεθυλίου έχει: Ka(ΗΔ) = 10–5. Η
όξινη μορφή του δείκτη έχει χρώμα κόκκινο, ενώ η βασική
μορφή του, κίτρινο. Αν ο δείκτης αυτός προστεθεί σε ά-
χρωμο ουδέτερο διάλυμα, το χρώμα το διαλύματος θα:
A) παραμείνει άχρωμο B) γίνει κόκκινο
Γ) γίνει πορτοκαλί Δ) γίνει κίτρινο
3. Δύο φιάλες A και B περιέχουν δύο διαλύματα της ίδιας
συγκέντρωσης. Στη φιάλη Α περιέχονται 25 mL διαλύμα-
τος NaOH και στη φιάλη Β, 25 mL διαλύματος NH3. Τα
δύο διαλύματα ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα HCl
0,1 Μ. Τι από τα παρακάτω ισχύει;
Α) Τα δύο διαλύματα Α και Β έχουν το ίδιο αρχικό pH
Β) Τα δύο διαλύματα απαιτούν τον ίδιο όγκο του πρότυπου
διαλύματος μέχρι το ισοδύναμο σημείο
Γ) Στο ισοδύναμο σημείο και των δύο ογκομετρήσεων ι-
σχύει: pH = 7
Δ) Στο ισοδύναμο σημείο και των δύο ογκομετρήσεων ι-
σχύει: [H3O+] = [OH−]
4. Για να βρούμε με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια το
ισοδύναμο σημείο κατά την εξουδετέρωση διαλύματος
ΗClΟ4 με πρότυπο διάλυμα KOH, ποιον από τους παρακά-
τω δείκτες (Α, Β, Γ, Δ) πρέπει να χρησιμοποιήσουμε;
Α) το δείκτη Α με όρια μεταβολής χρώματος, pΗ = 8,3-
10,0
Β) το δείκτη Β με όρια μεταβολής χρώματος, pΗ = 6,0-7,6
Γ) το δείκτη Γ με όρια μεταβολής χρώματος, pΗ = 3,9-5,7
Δ) το δείκτη Δ με όρια μεταβολής χρώματος, pΗ = 9,1-11,2
την ογκομέτρηση αυτή (σε παρένθεση η τιμή της σταθεράς
pKa του αντίστοιχου δείκτη);
A) Θυμολοφθαλεΐνη (9,9)
B) Κυανού της βρωμοθυμόλης (7,1)
Γ) Πράσινο της βρωμοκρεσόλης (4,7)
Δ) Κυανού της βρωμοφαινόλης (3,8)
7. 50 mL διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέντρωσης c
ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 Μ. Ποια από
τις παρακάτω πληροφορίες δεν μπορούμε να πάρουμε από
την καμπύλη ογκομέτρησης που θα προκύψει;
A) Την σταθερά pKa του ΗΑ
B) Τη σχετική μοριακή μάζα του ΗΑ
Γ) Την τιμή της c
Δ) Το pH του ρυθμιστικού διαλύματος που θα σχηματιστεί
όταν έχει προστεθεί η μισή ποσότητα της βάσης σε σχέση
με το ισοδύναμο σημείο
8. Μία ειδική κόλλα stick έχει ροζ χρώμα όταν βρίσκεται
στο σωλήνα που περιέχει την κόλλα, αλλά γίνεται άχρωμη
όταν εφαρμόζεται σε μία επιφάνεια. Περιέχει το δείκτη
φαινολοφθαλεΐνη και μικρή ποσότητα βάσης, ο συνδυα-
σμός των οποίων παράγει το ροζ χρώμα. Σε χαμηλότερα
pH ο δείκτης γίνεται άχρωμος. Ποια από τις παρακάτω
ουσίες του αέρα είναι πιθανόν να μετατρέπει την κόλλα σε
άχρωμη;
Α) Ν2 Β) Ο2 Γ) He Δ) CO2
9. To διάγραμμα που ακολουθεί αντιστοιχεί στην καμπύλη
ογκομέτρησης διαλύματος CH3COOH με πρότυπο διάλυμα
ΝaOH.
Χ 
pH 

5. Ογκομετρούμε υδατικό διάλυμα CH3COOH (με σταθε-

ρά ιοντισμού Ka) με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 M, πα- 5  10 
VNaOH (mL) 
ρουσία δείκτη φαινολοφθαλεΐνης (περιοχή αλλαγής χρώ-
ματος 8,2-10, από άχρωμο σε κόκκινο), μέχρις ότου εμφα- Στο σημείο που απεικονίζεται με το Χ, τι υπάρχει στο διά-
νιστεί κόκκινο χρώμα στο διάλυμα. Στο σημείο αυτό το pH λυμα της ογκομέτρησης;
είναι: Α) Μόνο το CH3COOH
Α) ίσο με pKa Β) Μόνο το CH3COOΝa
Β) πολύ κοντά στην τιμή 7 Γ) CH3COONa και ΝaOH
Γ) ίσο με 10 ή λίγο μεγαλύτερο Δ) CH3COONa και CH3COOH
Δ) ίσο με 13

6. Διάλυμα HOCl (Ka = 10−8) συγκέντρωσης 0,2 Μ ογκο-

μετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,2 Μ. Ποιος από
τους δείκτες που ακολουθούν είναι ο πλέον κατάλληλος για
279 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

10. Ογκομετρούμε τέσσερα διαφορετικά διαλύματα που Δ) Για τις αρχικές συγκεντρώσεις των διαλυμάτων ισχύει:
περιέχουν τα οξέα ΗΑ, ΗΒ, ΗΓ και ΗΔ ίσου όγκου με το c1 < c2 < c3 < c4
ίδιο πρότυπο διάλυμα NaOH. Λαμβάνουμε έτσι, αντίστοι-
χα, τις καμπύλες (1), (2), (3) και (4). 11. Στον πίνακα που ακολουθεί δίνονται δεδομένα για
τρεις δείκτες, Ι, ΙΙ και ΙΙΙ.
Δείκτης Ι: Μπλε της βρωμοθυμόλης
pH  Δείκτης ΙΙ: Μπλε της θυμόλης
Δείκτης ΙΙΙ: Πορτοκαλί του μεθυλίου
(1) 
Δείκτης Χρωματική αλλαγή Περιοχή pH
(2)  Ι Κίτρινο - μπλε 6,2 - 7,6
ΙΙ Κόκκινο - κίτρινο 1,2 - 2,8
(3)  ΙΙΙ Κόκκινο - κίτρινο 3,1 - 4,4
(4) 
 VNaOH (mL)  Σε ποια από τις παρακάτω τιμές pH και οι τρεις δείκτες
εμφανίζουν κίτρινο χρώμα;
Για τις ογκομετρήσεις αυτές ποια από τις προτάσεις που Α) 1,9
ακολουθούν ισχύει; Β) 2,9
Α) Το πιο ισχυρό είναι το οξύ ΗΔ Γ) 4,7
Β) Σε όλες τις περιπτώσεις στο ισοδύναμο σημείο ισχύει Δ) 8,7
pH = 7
Γ) Σε όλες τις περιπτώσεις το pH στο ισοδύναμο σημείο
είναι το ίδιο

12. Κατά τη διάρκεια μιας ογκομέτρησης αλκαλιμετρίας παρατηρήθηκε μικρή απώλεια πρότυπου διαλύματος, λόγω διαρροής
του από την προχοΐδα.
α) Πώς θα επηρεαστεί το ισοδύναμο και πώς το τελικό σημείο της ογκομέτρησης;
β) Η συγκέντρωση του ογκομετρούμενου διαλύματος θα βρεθεί μεγαλύτερη ή μικρότερη της πραγματικής;
Να δικαιολογήσετε τις απαντήσεις σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 4 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

13. Nα αναφέρετε 3 λόγους που μπορεί να προκαλέσουν σφάλμα σε μία ογκομέτρηση. 3 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
280
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

14. Να χαρακτηριστούν οι προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες.

Α) Όσο πιο κοντά είναι το ισοδύναμο σημείο με το τελικό σημείο τόσο πιο ακριβής είναι η ογκομέτρηση.
Β) Τόσο σε μία αλκαλιμετρία όσο και σε μία οξυμετρία, το τελικό σημείο θα πρέπει να βρίσκεται στο πεδίο pH αλλαγής χρώ-
ματος του πρωτολυτικού δείκτη που χρησιμοποιείται.
Γ) Η αλκαλιμετρία και η οξυμετρία είναι ογκομετρήσεις που στηρίζονται σε αντιδράσεις εξουδετέρωσης μεταξύ της όξινης και
της βασικής μορφής ενός δείκτη.
Δ) Η διαδικασία ποσοτικού προσδιορισμού μιας ουσίας μέσω της μέτρησης του όγκου πρότυπου διαλύματος που αντιδρά πλή-
ρως με την ουσία αυτή ονομάζεται ογκομέτρηση.
Ε) Σε μια ογκομέτρηση ασθενούς βάσης με ισχυρό οξύ, το ογκομετρούμενο διάλυμα εμφανίζει στο ισοδύναμο σημείο pH < 7.
10 μονάδες

15. Διάλυμα CH3COOH όγκου V ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,1 Μ. Μέχρι το ισοδύναμο σημείο της ογκομέ-
τρησης καταναλώθηκε όγκος V1 (mL) από το πρότυπο διάλυμα και το pH βρέθηκε ίσο με x. Ίσος όγκος V (mL) από το παρα-
πάνω διάλυμα CH3COOH αραιώνεται με νερό όγκου 2V και το διάλυμα που προκύπτει (όγκου 3V) ογκομετρείται με το ίδιο
πρότυπο διάλυμα. Μέχρι το ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης αυτής καταναλώθηκε όγκος V2 (mL) από το πρότυπο διάλυμα
και το pH βρέθηκε ίσο με y. Nα συγκρίνετε τον όγκο V1 με τον όγκο V2 καθώς και το x με το y. Να αιτιολογήσετε τις απαντή-
σεις σας. 9 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
281 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

16. Δύο μαθητές Α και Β ογκομέτρησαν, χωριστά ο καθένας, 25 mL του ίδιου αγνώστου διαλύματος ΝΗ3 με πρότυπο διάλυμα
ΗCl 0,1 Μ. Ο μαθητής Α χρησιμοποίησε ως δείκτη φαινολοφθαλεΐνη με περιοχή pH αλλαγής χρώματος 8,2-10 και προσδιόρισε
τη συγκέντρωση της ΝΗ3 στο ογκομετρούμενο διάλυμα ίση με cA. O μαθητής Β χρησιμοποίησε ως δείκτη κόκκινο του μεθυλί-
ου με περιοχή pH αλλαγής χρώματος 4,7-6,2 και προσδιόρισε τη συγκέντρωση της ΝΗ3 στο ογκομετρούμενο διάλυμα ίση με
cΒ.
α) Ποιος μαθητής προσδιόρισε ακριβέστερα τη συγκέντρωση της ΝΗ3 στο ογκομετρούμενο διάλυμα;
β) Ποια από τις συγκεντρώσεις cA και cΒ είναι μεγαλύτερη;
γ) Να αναφέρετε δύο παράγοντες που γενικότερα επηρεάζουν το κατακόρυφο τμήμα μιας καμπύλης ογκομέτρησης οξυμετρίας
ή αλκαλιμετρίας.
Να αιτιολογήσετε όλες τις απαντήσεις σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 10 μονάδες

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

282
ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ – ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ 

17. Υδατικό διάλυμα ∆1 περιέχει ασθενές οξύ ΗΑ. 50 mL του διαλύματος ∆1 ογκομετρούνται με
πρότυπο διάλυμα ∆2 ΝaΟΗ συγκέντρωσης 0,2 Μ. Στο διπλανό σχήμα δίνεται η καμπύλη της
ογκομέτρησης: pH 
Για την πλήρη εξουδετέρωση του ΗΑ απαιτούνται 50 mL του διαλύματος ∆2.
Α (ΙΣ) 
1. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση του οξέος ΗΑ στο διάλυμα ∆1.
7 
2. α) Στο σημείο Β της καμπύλης ογκομέτρησης έχουν προστεθεί 25 mL του προτύπου διαλύ- B 
ματος ∆2 και το pΗ του διαλύματος που προκύπτει είναι 5. Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντι-
5 
σμού Κa του οξέος ΗΑ.
β) Να υπολογίσετε το pΗ του διαλύματος στο ισοδύναμο σημείο.
3. Υδατικό διάλυμα ∆3 ασθενούς οξέος ΗΒ 0,1 Μ έχει pΗ = 2,5. Ποιο από τα δύο οξέα ΗΑ, ΗΒ
είναι το ισχυρότερο;
25  50 
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία θ=25oC, όπου Κw = 10−14. VNaOH (mL) 
Τα αριθμητικά δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.
20 μονάδες [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

283 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
284

Προσοχή: Η σχέση της ανάμι-
ξης c1·V1 + c2·V2 = cτελ·Vτελ
δεν ισχύει αν οι διαλυμένες
ουσίες στα δύο αρχικά διαλύ-
ματα είναι διαφορετικές.
Στις ενότητες 7-10 συναντή-
σαμε τις εξής βασικές περι-
πτώσεις προβλημάτων:
 Διαλύματα ισχυρών οξέων ή
ισχυρών βάσεων (ενότητα 7)
 Διαλύματα ασθενών οξέων
ή ασθενών βάσεων (ενότητα
8)
 Διαλύματα αλάτων - Αντί-
δραση εξουδετέρωσης (ενό-
τητα 9).
Από την ενότητα 9 και μετά
αντιμετωπίσαμε περιπτώσεις
στις οποίες αναμιγνύουμε δια-
λύματα διαφορετικών διαλυ-
μένων ουσιών. Στην ενότητα
αυτή θα συνοψίσουμε τις πα-
ραπάνω περιπτώσεις.
13
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ pH  ‐ 
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Γενικά, όταν αναμιγνύουμε ένα διάλυμα που περιέχει μια διαλυμένη ουσία με ένα άλ-
λο διάλυμα που περιέχει άλλη διαλυμένη ουσία διακρίνουμε 2 βασικές περιπτώσεις:
Περίπτωση 1. Οι δύο ουσίες δεν αντιδρούν. Εκτελούμε συνήθως τα εξής βήματα:
i. Υπολογίζουμε τις συγκεντρώσεις των διαλυμένων ουσιών στο τελικό διάλυμα
(π.χ. με τύπους αραίωσης διαλυμάτων ή με βάση τον ορισμό της συγκέντρωσης).
ii. Αναγνωρίζουμε την περίπτωση που έχουμε (Ε.Κ.Ι., ρυθμιστικό διάλυμα, διάλυμα
άλατος, διάλυμα ασθενούς ηλεκτρολύτη). Και φυσικά από εκεί και πέρα στους ιο-
ντισμούς ή τις διαστάσεις θα εργαστούμε, όπως πάντα, με συγκεντρώσεις.
Περίπτωση 2. Οι δύο διαλυμένες ουσίες αντιδρούν, με αντίδραση κατά Arrhenius,
δηλαδή εξουδετέρωσης ή διπλής αντικατάστασης. Στις περιπτώσεις αυτές εκτελούμε
συνήθως τα εξής βήματα:
i. Γράφουμε την εξίσωση της αντίδρασης και υπολογίζουμε ή συμβολίζουμε τις αρ-
χικές ποσότητες σε mol.
ii. Εκτελούμε τους στοιχειομετρικούς υπολογισμούς σε mol.
iii. Υπολογίζουμε τις συγκεντρώσεις των σωμάτων που μένουν μετά την αντίδραση
διαιρώντας με τον όγκο του τελικού διαλύματος.
iv. Αναγνωρίζουμε την περίπτωση που έχουμε (Ε.Κ.Ι., ρυθμιστικό διάλυμα, διάλυμα
άλατος, διάλυμα ασθενούς ηλεκτρολύτη). Από εκεί και πέρα στους ιοντισμούς ή
τις διαστάσεις θα εργαστούμε, όπως πάντα, με συγκεντρώσεις.
Βασικές περιπτώσεις αντιδράσεων
α) Αντιδράσεις εξουδετέρωσης
ΗCl  +  NaOH  →  NaCl  +  H2O   2HNO3  +  Ca(OH)2  → Ca(NO3)2  +  2H2O 
CH3COOH  +  NaOH  → CH3COONa  +  H2O 
2CH3COOH  +  Ca(OH)2 → (CH3COO)2Ca  +  2H2O 
RCOOH  +  NaOH  →  RCOOΝa  +  H2O (R: CνΗ2ν+1−, ν ≥ 0) 
RCOOH  +  NH3  →  RCOOΝH4 (R: CνΗ2ν+1−, ν ≥ 0) 
HA  +  NaOH  → NaA  +  H2O 
NH3  +  HCl  →  NH4Cl           2NH3  +  H2SO4  → (NH4)2SO4 
CH3NH2  +  HCl  → CH3NH3Cl      RΝΗ2  +  ΗCl  →  RNH3Cl (R: CνΗ2ν+1−, ν ≥ 1) 
B  +  HNO3  →  BHNO3 
CH3COOH  +  CH3NH2  → CH3COO(CH3NH3) 
285 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

β) Αντιδράσεις διπλής αντικατάστασης

CH3COONa  +  HCl   →  CH3COOH  +  NaCl  
NaA  +  HCl  →  HA  +  NaCl   (HA: ασθενές οξύ) 
ΝΗ4Cl  +  NaOH  →  NH3  +  H2O  +  NaCl              
2ΝΗ4Cl  +  Ca(OH)2  →  2NH3  + 2H2O  +  CaCl2 
RNH3Cl + NaOH  →  RNH2  + H2O + NaCl (R: CνΗ2ν+1−, ν ≥ 1) 

Προβλήματα στα οποία απαιτείται διερεύνηση με βάση το pH

Υπάρχουν περιπτώσεις ανάμιξης διαλυμάτων κατά τις οποίες υπάρχει αντίδραση μεταξύ
των διαλυμένων ουσιών (εξουδετέρωση, διπλή αντικατάσταση κτλ.), αλλά κάποια από Κάποια από τις δύο ουσίες
τις δύο αρχικές ποσότητες δεν είναι γνωστή. Για να υπολογίσουμε την άγνωστη ποσότη- που αντιδρούν μπορεί να
προστεθεί σε αέρια ή στερεή
τα κάνουμε συνήθως διερεύνηση με βάση τη δοσμένη τιμή του pH του τελικού διαλύμα- μορφή σε διάλυμα της άλλης,
τος. Για να μην εξαντληθούμε από τις διάφορες περιπτώσεις θα δούμε μόνο μερικά βα- οπότε η μεταβολή όγκου του
διαλύματος θεωρείται συνή-
σικά παραδείγματα. θως αμελητέα.

Παράδειγμα: Η «εύκολη» περίπτωση !

Σε διάλυμα CH3COOH 0,1 M, όγκου 100 mL, προσθέτουμε n mol NaOH(s), χωρίς μετα-
βολή όγκου του διαλύματος και το διάλυμα που προκύπτει έχει pH = 5. Θα υπολογίσουμε
την ποσότητα του NaOH(s) που προσθέσαμε. θ = 25οC. Ka(CH3COOH) = 10−5.

Έστω n (mol) η ποσότητα του ΝaΟΗ που προσθέσαμε.

n(CH3COOH) = 0,1∙0,1 = 0,01 mol 

mol   CH3COΟΗ   +   ΝaOΗ  →  CH3COONa   + Η2Ο 

Αρχικά 0,01 n

Περίπτωση 1: n = 0,01 mol. Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε πλήρη εξουδετέρωση, οπό- Καθώς δε γνωρίζουμε ποια
τε στο τελικό διάλυμα θα υπάρχει αποκλειστικά μόνο το άλας (CH3COONa) και βέβαια από τις δύο αρχικές ποσότητες
είναι σε περίσσεια, κάνουμε
το pH θα είναι βασικό, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων CH3COO−. Καθώς το τελικό διερεύνηση με βάση τη γνωστή
διάλυμα έχει pH = 5, η περίπτωση αυτή απορρίπτεται. τιμή pH για το τελικό διάλυμα

Περίπτωση 2: n > 0,01 mol. H βάση είναι σε περίσσεια, οπότε το τελικό διάλυμα θα πε-
ριέχει το άλας CΗ3COONa, καθώς και την περίσσεια της βάσης, οπότε το pH θα είναι
και πάλι βασικό (δεν ισχύει). Δεν απομένει, λοιπόν, παρά η περίπτωση 3:

Περίπτωση 3: n < 0,01 mol, δηλαδή να έχουμε περίσσεια του ασθενούς οξέος (σχηματι-
σμός ρυθμιστικού διαλύματος):

mol   CH3COΟΗ   +   ΝaOΗ  →  CH3COONa   + Η2Ο 

Αρχικά 0,01 n
Μεταβολές −n −n n
Τελικά 0,01 ‒ n ‒ n

Στη συνέχεια υπολογίζουμε τις τελικές συγκεντρώσεις των δύο συστατικών και εργαζό-
μαστε κατά τα γνωστά (με Ε.Κ.Ι. ή τη γνωστή σχέση των ρυθμιστικών).

286
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

Στο προηγούμενο παράδειγμα Παράδειγμα 2: Η «δύσκολη» περίπτωση !

τα πράγματα ήταν σχετικά
εύκολα, καθώς η τιμή του pH Σε διάλυμα NH4Cl 0,1 M όγκου 110 mL, προσθέτουμε ποσότητα NaOH(s), χωρίς μετα-
στο τελικό διάλυμα απέκλειε
τις δύο από τις τρεις περιπτώ-
βολή όγκου του διαλύματος. Αν γνωρίζουμε ότι το διάλυμα που προκύπτει έχει pH = 10,
σεις στη διερεύνηση, οπότε ποια η ποσότητα του NaOH(s) που προσθέσαμε; θ=25οC. Κb(NH3)= 10−5.
ακολουθούμε υποχρεωτικά την
τρίτη. Τι θα συνέβαινε, όμως, n(ΝH4Cl) = 0,1∙0,11 = 0,011 mol 
αν δεν μπορούσαμε με την
πρώτη «ματιά» να βγάλουμε
άκρη; mol   NH4Cl   +   ΝaOΗ →  NH3  +  NaCl +  Η2Ο 
Αρχικά 0,011 n

Περίπτωση 1: n = 0,011 mol. Στην περίπτωση αυτή έχουμε πλήρη αντίδραση, οπότε στο
τελικό διάλυμα θα υπάρχει μόνο ΝΗ3 (το NaCl δεν συμμετέχει στον καθορισμό του pH
του διαλύματος) και βέβαια το pH θα είναι βασικό.
Περίπτωση 2: n > 0,011 mol. Στην περίπτωση αυτή το NaOH είναι σε περίσσεια, οπότε
το τελικό διάλυμα θα περιέχει NH3, καθώς και την περίσσεια του NaOH, οπότε το pH θα
είναι και πάλι βασικό.
Περίπτωση 3: n < 0,011 mol. Στην περίπτωση αυτή το τελικό διάλυμα θα περιέχει την
περίσσεια του ΝΗ4Cl και τη σχηματιζόμενη NH3 (ρυθμιστικό διάλυμα).

Έστω n = 0,011 mol (πλήρης αντίδραση).

mol   NH4Cl   +   ΝaOΗ  →  NH3  +  NaCl +  Η2Ο 

Αρχικά 0,011 0,011
Μεταβολές − 0,011 − 0,011 0,011
Τελικά ‒ ‒ 0,011

0,011 mol
c(NH3 )   0 ,1 M
0,11 L
mol/L ΝH3   +   H2O      ΝΗ4+ +   OΗ 
Ισορροπία 0,1 – x x x

Θεωρώντας την προσέγγιση 0,1 – x  0,1, έχουμε κατά τα γνωστά:

[NH4  ]  [OH ]
Kb  105  , [ΟΗ] = x = 10−3,  pOH = 3,  pH = 11
[NH3 ]

Δηλαδή, αν προσθέσουμε 0,011 mol NaOH(s) θα προκύψει διάλυμα με pH μεγαλύτε-

ρο από αυτό που θέλουμε (11 > 10). Επομένως, θα πρέπει να ισχύει: ω < 0,011 mol.
Δηλαδή, ισχύει η περίπτωση 3:

mol    NH4Cl      +      ΝaOΗ  →  NH3  +  NaCl +  Η2Ο 

Αρχικά 0,011 ω
Μεταβολές −ω −ω ω
Τελικά 0,011 ‒ ω ‒ ω

Από τη γνωστή σχέση για το ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει, έχουμε:

287 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

cβ c
[OH ]  Kb  ,   104  105  β ,  cβ = 10∙cο 
cο cο
ω 0,011  ω
 10  ,  ω = 0,01 mol 
0,11 0,11

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

1. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε ένα διάλυμα ΝΗ3 0,2 Μ με ένα
άλλο διάλυμα HCl 0,2 M, ώστε να προκύψει διάλυμα με:
α) pH = 9 β) pH = 5 γ) pH = 1
Η σταθερά ιοντισμού της NH3 έχει τιμή Kb = 10−5. Kw = 10−14. θ = 25oC. Για την
απλούστευση των υπολογισμών να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Έστω V1 ο όγκος του διαλύματος της NH3 και V2 ο όγκος του διαλύματος του HCl.
Τα mol της NH3 και του HCl θα είναι:

n(ΝΗ3) = n1 = 0,2∙V1 mol  και n(ΗCl) = n2 = 0,2∙V2 mol

 

mol     NH3    +    HCl   →  NH4Cl 
Αρχικά 0,2·V1 0,2·V2 ‒

i. Αν n1 = n2, τότε στο τελικό διάλυμα θα έχουμε μόνο ΝΗ4Cl και το pH θα είναι
μικρότερο του 7 (απορρίπτεται).
ii. Αν n1 < n2, τότε στο τελικό διάλυμα θα έχουμε την περίσσεια του HCl καθώς και
την ποσότητα του σχηματιζόμενου ΝΗ4Cl. Και στην περίπτωση αυτή, pH < 7 (α-
πορρίπτεται).
iii. Επομένως, n1 > n2 (σχηματισμός ρυθμιστικού διαλύματος):

mol        NH3        +        HCl       →       NH4Cl 
Αρχικά 0,2·V1 0,2·V2 ‒
Μεταβολές − 0,2·V2 − 0,2·V2 0,2·V2
Τελικά 0,2·(V1 ‒ V2) ‒ 0,2·V2
\

Το ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει περιέχει NH3 και NH4Cl σε συγκεντρώσεις:

0 ,2  (V1  V2 ) 0 ,2  V2
cβ    (1)          c o    (2)
V1  V2 V1  V2

Με βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch και τις (1) και (2), έχουμε:

cβ 0,2  (V1  V2 )
pH  pKa  log  ,   9  9  log  
co 0,2  V2
V1
0,2∙ (V1 – V2) = 0,2∙V2 , V1 – V2 = V2 και επομένως,   2 
V2
β) Υπολογίζουμε το pH του διαλύματος στην περίπτωση που n1 = n2 (και άρα V1 = V2):

288
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

mol        NH3        +        HCl       →      NH4Cl 
Αρχικά 0,2·V1 0,2·V1 ‒
Μεταβολές − 0,2·V1 − 0,2·V1 0,2·V1
Τελικά ‒ ‒ 0,2·V1

Το τελικό διάλυμα περιέχει μόνο NH4Cl σε συγκέντρωση:

0,2  V1
c  0 ,1 M
2V1
Με τη διάσταση του άλατος προκύπτουν: [ΝΗ4+] = 0,1 Μ και [Cl−] = 0,1 M. To ιόν
ΝΗ4+ υδρολύεται σύμφωνα με την εξίσωση:

ΝH4+  +   H2O       ΝH3   +   Η3Ο+ 
Ισορροπία 0,1 – x x x

H σταθερά ιοντισμού Κa του ιόντος NH4+ είναι ίση με 10−9 (γιατί;), οπότε θεωρώντας
τη γνωστή προσέγγιση, έχουμε:

[Η3Ο+]2 = 10−10,   [Η3Ο+] = 10−5,   pH = 5 

Επομένως, για να προκύψει διάλυμα με pH = 5 θα πρέπει τα δύο διαλύματα να αναμι-

χθούν με αναλογία όγκων 1 : 1. Γιατί, αν V1 > V2 (και άρα n1 > n2) θα ίσχυε pH > 5,
ενώ αν V1 < V2 (και άρα n1 < n2) θα ίσχυε pH < 5.

γ) Στην περίπτωση αυτή θα ισχύει: n1 < n2.

mol        NH3        +        HCl     →       NH4Cl 
Αρχικά 0,2·V1 0,2·V2 ‒
Μεταβολές − 0,2·V1 − 0,2·V1 0,2·V1
Τελικά ‒ 0,2·(V2 – V1) 0,2·V1

Στο τελικό διάλυμα θα υπάρχει η περίσσεια του HCl καθώς και το σχηματιζόμενου
ΝΗ4Cl. Αν οι συγκεντρώσεις τους είναι c1 και c2, αντίστοιχα, θα ισχύει:

0,2  (V2  V1 ) 0,2  V1

c1    (1)          c2    (2) 
V1  V2 V1  V2
 

mol/L               NH4Cl   →   NH4+    +     Cl 
c2 c2 c2
mol/L                HCl     +    H2O     →     Cl      +     H3O+ 
c1 c1 c1

mol/L     ΝH4+   +   H2O         ΝΗ3   +      H3O+ 

c2 – y y y
 

 [H3O+] = c1 + y ≈ c1 = 0,1 M (pH = 1) 
 

0 ,2  (V2  V1 ) V 1
 0 ,1   , 1 
V1  V2 V2 3

289 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Είδαμε ότι, όταν έχουμε ένα διάλυμα ασθενούς οξέος και πρέπει να υπολογίσουμε την
ποσότητα βάσης, π.χ. NaOH, ώστε το pH να πάρει μία ορισμένη τιμή, κάνουμε διε-
ρεύνηση. Αν μπορούν να ισχύουν, αρχικά, περισσότερες από μία περιπτώσεις, λύνου-
με την περίπτωση της πλήρους αντίδρασης. Τι θα γίνει αν το pH βγει ακριβώς αυτό
που θέλουμε; Θα εξετάσουμε και τις άλλες περιπτώσεις; Όχι, βέβαια… Και να γιατί!

2. Ένα διάλυμα του ασθενούς οξέος HA, έχει συγκέντρωση 0,1 M και όγκο 1 L. Να
υπολογιστεί η ποσότητα του NaOH(s) (σε mol) που πρέπει να προστεθεί στο διάλυ-
μα αυτό, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε το τελικό διάλυμα να έχει pH = 10.
Ka(HA) = 10−7. Η θερμοκρασία των δύο διαλυμάτων είναι θ=25οC, όπου Kw = 10−14.
Tα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
Με την προσθήκη του στερεού NaOH(s) η συγκέντρωση των ιόντων OH− αυξάνεται,
οπότε οι ισορροπίες που περιέχουν OH− μετατοπίζονται προς την κατεύθυνση που
τείνει να εξουδετερώσει την μεταβολή (αρχή Le Châtelier). Καθώς η μεταβολή δεν
εξουδετερώνεται πλήρως, η [OH−] παραμένει μεγαλύτερη. Επομένως το pH είναι γνη-
σίως αύξουσα συνάρτηση της συγκέντρωσης του NaOH, άρα υπάρχει μία και μοναδι-
κή τιμή της συγκέντρωσης του NaOH για ένα συγκεκριμένο pH.

Κατά την προσθήκη του NaOH αρχικά έχουμε περίσσεια HA έως ότου γίνει η πλήρης
εξουδετέρωση και κατόπιν περάσουμε σε περίσσεια NaOH. Επομένως το pH του δια-
λύματος κατά την πλήρη εξουδετέρωση είναι μεγαλύτερο από το pH του διαλύματος
με περίσσεια HA και μικρότερο από το pH του διαλύματος με περίσσεια NaOH.

Έστω ότι έχουμε προσθέσει την απαιτούμενη για την εξουδετέρωση ποσότητα NaOH.
Από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης βλέπουμε ότι για το σκοπό αυτό πρέπει να
προσθέσουμε 0,1 mol NaOH:

mol    ΗΑ   +   ΝaOΗ   →   NaΑ   + Η2Ο 
Αρχικά 0,1 0,1
Μεταβολές − 0,1 − 0,1 0,1
Τελικά ‒ ‒ 0,1

          mol/L                 ΝaΑ    →    Na+     +    Α 
0,1 M 0,1 M
mol/L     Α–   +   H2O          ΗΑ     +    OH 
Ισορροπία 0,1 – x x x

Θεωρούμε την προσέγγιση: 0,1 – x ≈ 0,1 Μ.

[HA ]  [OH ] x 2
Kb  
  10 7 , [ΟΗ] = x = 10−4,  pOH = 4,  pH = 10. 
[A ] 0 ,1
 

290
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

Η παραπάνω ποσότητα του NaOH (0,1 mol) που απαιτείται για την πλήρη εξουδετέ-
ρωση θα είναι και η ζητούμενη, αφού το pH του διαλύματος είναι 10 και η λύση είναι
μοναδική (δηλαδή, δεν είναι απαραίτητο να ελέγξουμε τις περιπτώσεις της περίσσειας
HA ή NaOH). Απλά, πρέπει να τονίσουμε ότι αν βάλουμε μεγαλύτερη ποσότητα
NaOH, το pH θα είναι μεγαλύτερο, ενώ αν βάλουμε μικρότερη το pH θα βγει μικρότε-
ρο!
Σημείωση: Βέβαια επειδή η τιμή του pH προέκυψε με προσέγγιση ίσως και να έχουμε μια «ελαχι-
στότατη» περίσσεια HA ή NaOH, που δεν αλλάζει όμως σημαντικά το τελικό αποτέλεσμα.

3. Σε δύο διαφορετικά δοχεία περιέχονται τα παρακάτω υδατικά διαλύματα

στους 25ο C:
Δ1: ΝaΟΗ 1 M
Δ2: ΝΗ4Cl 1 M
α) Να υπολογίσετε το pH των παραπάνω διαλυμάτων.
β) 50 mL του διαλύματος Δ1 αραιώνονται με προσθήκη νερού, έως τελικού όγκου
200 mL (διάλυμα Δ3). 100 mL του διαλύματος Δ2 αραιώνονται με προσθήκη νερού,
έως τελικού όγκου 800 mL (διάλυμα Δ4). Τα διαλύματα Δ3 και Δ4 αναμιγνύονται
σχηματίζοντας το διάλυμα Δ5. Ποιο είναι το pH του Δ5;
γ) 0,15 mol NaOH(s) διαλύονται στο διάλυμα Δ5 χωρίς μεταβολή του όγκου του
διαλύματος, σχηματίζοντας διάλυμα Δ6. Ποιο είναι το pH του διαλύματος Δ6;
Να ληφθούν υπόψη οι γνωστές προσεγγίσεις που επιτρέπονται από τα δεδομένα
του προβλήματος. Κw = 10–14, Κb(NH3) = 10–5. θ=25C.

ΛΥΣΗ

α) mol/L    NaOH    →     Na+      +    OH 
1 1 1

pOH = −log1 = 0, pH = 14 

mol/L              ΝΗ4Cl    →     ΝΗ4+    +    Cl  
1Μ 1Μ 1Μ

mol/L     ΝH4+   +   H2O         ΝΗ3    +    H3O+ 

1–x x x

Υπολογίζουμε τη σταθερά Κa του ιόντος NH4+:

Kw
Ka   10 9  
Kb
Θεωρώντας τις γνωστές προσεγγίσεις:

Ka = [H3O+]2 = 10−9,   [H3O+] = 10−4,5,   pH = 4,5 

β) Τα 50 mL του Δ1 (αλλά και τα 200 mL του Δ3) θα περιέχουν: 1.0,05 = 0,05 mol
NaOH. Τα 100 mL του διαλύματος Δ2 (αλλά και τα 800 mL του Δ4) θα περιέχουν:
1·0,1 = 0,1 mol ΝΗ4Cl. Με την ανάμιξη των δύο διαλυμάτων, έχουμε την αντίδραση:

291 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

mol  NH4Cl      +     NaOH    →   NH3   + H2O  + NaCl 
Αρχικά 0,1 0,05
Μεταβολές −0,05 −0,05 0,05
Τελικά 0,05 ‒ 0,05

Το τελικό διάλυμα περιέχει ΝΗ4Cl 0,05 M και NH3 0,05 Μ και είναι ρυθμιστικό. Έ-
τσι, με βάση την εξίσωση Henderson - Hasselbalch, έχουμε:
cβ
pH = pKa + log = 9 + 0 = 9 
co
γ) Με τη διάλυση της επιπλέον ποσότητας NaOH στο Δ5, έχουμε την αντίδραση:

mol   NH4Cl      +     NaOH   →    NH3   +  H2O  + NaCl 
Αρχικά 0,05 0,15 0,05
Μεταβολές − 0,05 − 0,05 0,05
Τελικά − 0,1 0,1

Το Δ6, επομένως, θα περιέχει ΝaOH 0,1 M και NH3 0,1 Μ (επίδραση κοινού ιόντος):

mol/L NaOH    →    Na+    +       OH
0,1 0,1 0,1   

mol/L   NH3    +    H2O        NH4+   +        OH 

Ισορροπία 0,1 – ω ω 0,1 + ω

Στο διάλυμα αυτό θα ισχύει:

[OH] = 0,1 + ω  0,1 Μ,   pOH = log0,1 = 1,   pH = 13. 

4. Διάλυμα όγκου 500 mL περιέχει δύο ασθενή οξέα, το ΗΑ σε συγκέντρωση 0,4

Μ και το ΗΒ σε συγκέντρωση 0,2 Μ. Ποιος όγκος διαλύματος ΝaOH 0,6 Μ πρέπει
να προστεθεί στο διάλυμα αυτό ώστε το pH του διαλύματος που προκύπτει είναι:
α) pH = 11,5.
β) pH = 13.
Δίνονται οι σταθερές ιοντισμού: Κa(HA) = 2,5·10−10 και Κa(HΒ) = 5·10−10. Η θερ-
μοκρασία των διαλυμάτων είναι ίση με 25οC, όπου Κw = 10−14. Να θεωρηθούν οι
κατάλληλες προσεγγίσεις.

ΛΥΣΗ
α) Με την προσθήκη του διαλύματος NaOH μπορούν να συμβούν οι εξής περιπτώ-
σεις:
1. Το NaOH δεν επαρκεί για την εξουδετέρωση και των δύο οξέων.
2. Το NaOH επαρκεί ακριβώς για την εξουδετέρωση και των δύο οξέων.
3. Το NaOH είναι σε περίσσεια (εξουδετερώνει και τα δύο οξέα και περισσεύει).

Εξετάζουμε την περίπτωση 2.

292
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

mol      ΗΑ      +    ΝaOΗ   →    NaΑ    +  Η2Ο 
Αρχικά 0,2 0,6·V
Μεταβολές −0,2 −0,2 0,2
— 0,6V ‒ 0,2 0,2

mol      ΗΒ     +     ΝaOΗ   →     NaΒ     +   Η2Ο 
Αρχικά 0,1 0,6·V – 0,2
Μεταβολές −0,1 −0,1 0,1
— 0,6V ‒ 0,3 0,1

Για την πλήρη εξουδετέρωση και των δύο οξέων θα ισχύει: 0,6V ‒ 0,3 = 0, V = 0,5 L.
Επομένως το τελικό διάλυμα θα έχει όγκο ίσο με 1 L και θα περιέχει το άλας NaA σε
συγκέντρωση 0,2 Μ και το άλας ΝaB σε συγκέντρωση 0,1 Μ.

ΝaΑ  →  Na+   +    Α                            ΝaB   →  Na+   +    B 
0,2 M 0,2 M 0,1 M 0,1 M

mol/L        Α–     +     H2O         ΗΑ     +    OH 

0,2 – x  0,2 M x x
mol/L        B      +     H2O    
–
    ΗB     +    OH 
0,1 – y  0,1 M y y
 

Στην ιοντική ισορροπία θα έχουμε:

 [A]  0,2 M, [HA] = x, [OH−] = x + y, [B]  0,1 M, [HB] = y  

10 14 10 14
K b (A  )  10
 4  10 5 K b (B  )  10
 2  10 5
2,5  10 5  10

[HA]  [OH ] x(x  y)

4  10 5   , x(x  y)  8  10 6 (1)
[A  ] 0,2

[HB]  [OH ] y(x  y) ,

2  10 5   y(x  y)  2  10 6 (2)
[B  ] 0,1

Από τις εξισώσεις (1) και (2) με πρόσθεση κατά μέλη προκύπτει:

(x + y)2 =  10−5, x + y = 10−2,5,  pOH = 2,5 , pH = 11,5 

Επομένως, για να προκύψει pH = 11,5 θα πρέπει να προσθέσουμε 500 mL διαλύματος

ΝaOH 0,6 M, καθώς αν προσθέσουμε περισσότερο θα έχουμε pH > 11,5, ενώ αν προ-
σθέσουμε λιγότερο θα έχουμε pH < 11,5.

β) Έστω ότι πρέπει να προσθέσουμε V(L) διαλύματος NaOH 0,6 Μ, ώστε να προκύ-
ψει διάλυμα με pH = 13. Με βάση το προηγούμενο ερώτημα, το NaOH θα πρέπει να
είναι σε περίσσεια.

293 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

mol      ΗΑ      +    ΝaOΗ    →    NaΑ    +  Η2Ο 
Αρχικά 0,2 0,6·V
Μεταβολές −0,2 −0,2 0,2
— 0,6V ‒ 0,2 0,2

mol      ΗΒ     +     ΝaOΗ    →    NaΒ     +   Η2Ο 
Αρχικά 0,1 0,6·V – 0,2
Μεταβολές −0,1 −0,1 0,1
— 0,6V ‒ 0,3 0,1

Το τελικό διάλυμα θα περιέχει το άλας NaA, το άλας ΝaB και την περίσσεια του
NaOH. Oι συγκεντρώσεις των τριών συστατικών θα είναι, αντίστοιχα:
0,2 0,1 0,6V  0,3
c1  c2  c3 
0,5  V 0,5  V 0,5  V
ΝaΑ    →   Na+   +   Α                            
c1 c1                      
ΝaB   →   Na+   +    B
   c2 c2  
           ΝaOH  →  Na+   +  OH  
c3 c3
mol/L     Α–     +     H2O         ΗΑ     +    OH 
c1 – ω  c1 ω ω
mol/L     B–     +     H2O         ΗB     +    OH 
c2 – φ  c2 φ φ

Στην ιοντική ισορροπία θα έχουμε:

 

[OH−] = c3 + ω + φ  c3  

pH = 13, [OH−] = 0,1 M

0,6V  0,3
c3   0,1 , V = 0,7 L ή 700 mL. 
0,5  V

294
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).
13.1. Πόσα mol NaOH(s) πρέπει να προστεθούν σε 100
mL διαλύματος CH3COOH 0,1 Μ, ώστε να προκύψει διά-
λυμα με pH = 5; Με την προσθήκη του NaOH(s) δε μετα-
βάλλεται αισθητά ο όγκος του διαλύματος. Για το
CH3COOH, Ka = 10−5. Kw = 10−14. Για την απλούστευση
των υπολογισμών να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγί-
σεις. θ=25oC.
13.2. Πόσα mol αερίου ΗCl πρέπει να προσθέσουμε σε
100 mL διαλύματος NH3 0,1 Μ, ώστε να προκύψει διάλυ-
μα με pH = 9; Με την προσθήκη του ΗCl δε μεταβάλλεται
αισθητά ο όγκος του διαλύματος. θ=25oC. Kb(ΝH3) = 10−5.
Kw = 10−14. Nα θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.3. Διάλυμα ΝH3 (Κb = 10−5) έχει όγκο 110 mL και συ-
γκέντρωση 0,1 M. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε ποσότη-
τα HNO3, χωρίς αισθητή μεταβολή στον όγκο του διαλύ-
ματος. Αν γνωρίζουμε ότι το διάλυμα που προκύπτει έχει
pH ίσο με 8, ποιος ο αριθμός mol του HNO3 που προσθέ-
σαμε; Για την απλούστευση των υπολογισμών να θεωρη-
θούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Τα διαλύματα έχουν
θερμοκρασία θ=25οC, όπου Κw = 10−14.
13.4. 2 mol CH3COOH διαλύονται σε νερό, οπότε προκύ-
πτει διάλυμα Χ όγκου 20 L.
α) Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Χ.
β) Με πόσα L νερού πρέπει να αραιωθoύν 200 mL το διά-
λυμα Χ για να μεταβληθεί το pH κατά 0,5; Ποια η σχέση
των βαθμών ιοντισμού του CH3COOH (α1/α2) πριν και με-
τά την αραίωση;
γ) Με ποια αναλογία πρέπει να αναμιχθούν το διάλυμα Χ
με διάλυμα ΝaOH 0,2 Μ, για να προκύψει ρυθμιστικό διά-
λυμα με pH = 5;
Για τo CH3COOH: Κa = 10−5. Όλα τα διαλύματα βρίσκο-
νται σε θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Να χρησιμοποιηθούν οι
γνωστές προσεγγίσεις.
13.5. Διαθέτουμε τρία υδατικά διαλύματα. Ένα διάλυμα
ΗCOOH 0,1 Μ (διάλυμα Χ), ένα διάλυμα ΗCOONa 0,1 M
(διάλυμα Υ) και ένα διάλυμα NaOH 0,1 Μ (διάλυμα Ζ).
α) Να υπολογιστεί το pH των διαλυμάτων Χ, Υ και Ζ.
β) Πόσα mL διαλύματος Υ πρέπει να προσθέσουμε σε 500
mL διαλύματος Χ, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 5;
γ) Πόσα mL διαλύματος Ζ πρέπει να προσθέσουμε σε 500
mL διαλύματος Χ, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 5;
Για τo ΗCOOH, Κa = 10−4. Όλα τα διαλύματα είναι σε
θ=25οC. Για την απλούστευση των υπολογισμών να θεω-
ρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.6. Υδατικό διάλυμα οξέος HA (διάλυμα Δ1) έχει [H3O+]
= 2·10−2 Μ και όγκο 300 mL. Σε 100 mL από το διάλυμα
αυτό προσθέτουμε ποσότητα άλατος ΝaΑ(s), χωρίς μετα-
βολή όγκου, οπότε προκύπτει νέο διάλυμα (Δ2) που έχει
επίσης [H3O+] = 2·10−2 Μ.
α) i. Nα εξηγήσετε γιατί το ΗΑ είναι ισχυρό οξύ και υπο-
λογίσετε τη συγκέντρωση του διαλύματος Δ1.
ii. Ποσότητα από το διάλυμα Δ1 όγκου 100 mL αραιώνεται
με νερό, οπότε προκύπτει διάλυμα Δ3 όγκου 200 mL. Ποια
μεταβολή θα παρουσιάσει ο βαθμός ιοντισμού α του ΗΑ;
Ποιο το pH του διαλύματος Δ3;
β) Άλλα 100 mL από το διάλυμα Δ1 προστίθενται σε 100
mL διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΒ 0,2 Μ, οπότε προκύ-
πτει διάλυμα Δ4. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος
αυτού, καθώς και ο βαθμός ιοντισμού α του ΗΒ.
γ) Τα 200 mL του Δ3 αναμιγνύονται με 100 mL διαλύματος
του άλατος ΝaΒ 0,04 M. Ποιο το pH του διαλύματος που
προκύπτει;
Η σταθερά ιοντισμού του ΗΒ έχει τιμή Κa = 10−5. Για την
απλούστευση των υπολογισμών να θεωρήσετε τις κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
13.7. Υδατικό διάλυμα NH3 παρουσιάζει pH ίσο με 11 και
βαθμό ιοντισμού α = 0,01.
α) Να υπολογιστεί η συγκέντρωση και η τιμή της σταθεράς
ιοντισμού Κb της NH3.
β) Πόσα mL αερίου HCl (μετρημένα σε STP) πρέπει να
διαλύσουμε σε 500 mL του διαλύματος αυτού, ώστε να
προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 9; Με τη διάλυση
του HCl δεν παρατηρήθηκε μεταβολή του διαλύματος.
γ) Στο παραπάνω ρυθμιστικό διάλυμα προσθέτουμε 50 mL
διαλύματος HCl 0,5 Μ και αραιώνουμε σε τελικό όγκο 5 L.
Να υπολογιστεί το pH του αραιωμένου διαλύματος.
Τα διαλύματα έχουν θερμοκρασία θ=25οC, όπου Κw =
10−14. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.8. Δίνονται δύο υδατικά διαλύματα ∆1 και ∆2.
Διάλυμα ∆1: ΗCl 1 M.
Διάλυμα ∆2: ασθενής βάση Β 0,5 M με pH = 11,5.
α) Να υπολογίσετε i. το pH του διαλύματος ∆1 και ii. τη
σταθερά ιοντισμού της βάσης Β.
β) Αναμειγνύουμε 100 mL του διαλύματος ∆1 με 200 mL
του διαλύματος ∆2 και αραιώνουμε με νερό, οπότε προκύ-
πτει διάλυμα ∆3 όγκου 500 mL. Να υπολογίσετε το pH του
διαλύματος ∆3.
γ) Αναμειγνύουμε 200 mL του διαλύματος ∆1 με 600 mL
του διαλύματος ∆2, οπότε προκύπτει διάλυμα ∆4 όγκου 800
mL. Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος ∆4.
Σε όλα τα διαλύματα ισχύει θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Για
τη λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνωστές
προσεγγίσεις.
13.9. Πόσα mol ΗCl πρέπει να προστεθούν σε 100 mL
διαλύματος CH3COONa 0,1 Μ, χωρίς μεταβολή του όγκου
του διαλύματος, ώστε να προκύψει διάλυμα με ίσο με:
α) pH = 5 β) pH = 3 γ) pH = 1.
Ka(CH3COOH) = 10−5. Kw = 10−14. θ=25oC. Για την α-
πλούστευση των υπολογισμών να θεωρηθούν οι κατάλλη-
λες προσεγγίσεις.
295 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
13.10. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα, ένα διάλυμα
NH4Cl 0,2 M (διάλυμα Δ1) και ένα διάλυμα ΝaOH 0,2 M
(διάλυμα Δ2). Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμί-
ξουμε τα διαλύματα Δ1 και Δ2 ώστε να προκύψει διάλυμα
(Δ3) με:
α) pH = 10.
β) pH = 12.
Για την ΝΗ3, Kb = 10−5. θ=25οC. Κw = 10−14. Να θεωρήσετε
τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.11. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε ένα
διάλυμα CΗ3COOH 0,2 Μ με ένα διάλυμα NaOH 0,2 M,
ώστε να προκύψει διάλυμα με:
α) pH = 5.
β) pH = 9.
γ) pH = 13.
Ka(CH3COOH) = 10−5. Kw = 10−14. θ=25oC. Nα θεωρηθούν
οι κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.12. Διάλυμα (Δ1) του ασθενούς οξέος ΗΑ έχει pH =
2,5. Σε ένα άλλο υδατικό διάλυμα ΗCΟΟΗ 2 M (διάλυμα
Δ2) ο βαθμός ιοντισμού του ΗCOOH είναι ίσος με 0,01.
α) i. Ποια η τιμή της σταθεράς ιοντισμού του ΗCOOH;
ii. Ποιος ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Δ4 που
προκύπτει με την προσθήκη 900 mL νερού σε 100 mL του
διαλύματος Δ1;
iii. Να συγκριθούν ως προς την ισχύ τους τα δύο οξέα ΗΑ
και ΗCΟΟΗ.
β) Πόσα mL νερού πρέπει να προσθέσουμε σε 100 mL του
διαλύματος Δ1 ώστε να μεταβληθεί το pH του κατά 0,5;
γ) Πόσα mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ πρέπει να προσθέ-
σουμε σε άλλα 110 mL του διαλύματος Δ1 ώστε να προκύ-
ψει ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 6;
Για το ΗΑ: Κa = 10−5. Σε όλες τις περιπτώσεις, για την α-
πλούστευση των υπολογισμών να γίνουν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις που υποδεικνύονται στη θεωρία. θ=25οC.
13.13. Υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ (∆1) όγκου
200 mL έχει pΗ = 3 .
α) Σε 100 mL του διαλύματος ∆1 προστίθεται νερό μέχρι να
προκύψει διάλυμα (∆2) δεκαπλάσιου όγκου. Να υπολογίσε-
τε το λόγο α2/α1, όπου α2 και α1 ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ
στα διαλύματα ∆2 και ∆1 αντίστοιχα.
β) Στα υπόλοιπα 100 mL του ∆1 προστίθενται 100 mL δια-
λύματος ΝaOH 0,1 M και το διάλυμα που προκύπτει α-
ραιώνεται μέχρι τελικού όγκου 1 L (διάλυμα ∆3). Ποιο το
pH του διαλύματος που θα προκύψει;
γ) Αναμιγνύονται τα διαλύματα ∆2 και ∆3. Να υπολογίσετε
το pH του νέου διαλύματος.
Κa(ΗΑ) = 10−5. Να θεωρήσετε τις γνωστές προσεγγίσεις.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θ=25oC, όπου Kw = 10−14.
13.14. Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα CH3NH2, το ∆1
και το ∆2. Το ∆1 έχει συγκέντρωση 1 Μ και pH = 12. Για το
διάλυμα ∆2 ισχύει: [ΟΗ–] = 108·[Η3Ο+].
α) i. Να υπολογίσετε την Κb της CH3NH2. ii. Να υπολογί-
σετε τη συγκέντρωση της μεθυλαμίνης στο διάλυμα ∆2.
296
β) Όγκος V1 του διαλύματος ∆1 αναμιγνύεται με όγκο V2
του διαλύματος ∆2 και προκύπτει διάλυμα ∆3 με pH = 11,5.
i. Να υπολογίσετε την αναλογία όγκων V1/V2. ii. Να υπο-
λογίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων που υπάρ-
χουν στο διάλυμα ∆3.
γ) Να υπολογίσετε τα mol HCl(g) που πρέπει να προστε-
θούν σε 100 mL του διαλύματος ∆1 (χωρίς μεταβολή όγκου
του διαλύματος) ώστε να προκύψει διάλυμα με pΗ = 5.
Για όλα τα διαλύματα θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Να χρησι-
μοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
13.15. Διαθέτουμε δύο διαλύματα ΗCOOH, τα ∆1 και ∆2.
Το διάλυμα ∆1 έχει συγκέντρωση 1 Μ και pH = 2. Το διά-
λυμα ∆2 έχει pH = 3.
α) i. Να υπολογίσετε i. τη σταθερά Κa του ΗCOOH και ii.
τη συγκέντρωση του ΗCOOH στο διάλυμα ∆2.
β) Όγκος V1 του διαλύματος ∆1 αναμιγνύεται με όγκο V2
του διαλύματος ∆2 και προκύπτει διάλυμα ∆3 με pH = 2,5.
Να υπολογίσετε την αναλογία όγκων V1:V2.
γ) Να υπολογίσετε τα mol NaOH(s) που πρέπει να προστε-
θούν σε 100 mL του διαλύματος ∆1 (χωρίς μεταβολή όγκου
του διαλύματος) ώστε να προκύψει διάλυμα με pΗ = 9.
Δίνεται ότι όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία
25οC, όπου Κw = 10−14. Για τη λύση του προβλήματος να
χρησιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις.
13.16. Διαθέτουμε διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέ-
ντρωσης c (διάλυμα Δ1). Για την εξουδετέρωση 20 mL από
το Δ1 απαιτήθηκαν 60 mL διαλύματος NaOH 0,1 M.
α) i. Ποια η συγκέντρωση c του Δ1; ii. Πόσα mL νερού
πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα της εξουδετέρωσης,
ώστε να προκύψει διάλυμα με pH = 9;
β) i. Πήραμε άλλα 20 mL του Δ1 και σε αυτά προσθέσαμε
20 mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ. Ποιο το pH του διαλύμα-
τος που θα προκύψει;
ii. Πόσα mL διαλύματος NaOH 0,1 Μ πρέπει να προσθέ-
σουμε σε άλλα 20 mL του Δ1, ώστε να προκύψει διάλυμα
με pH = 7;
γ) Πήραμε άλλα 100 mL του Δ1 και προσθέσαμε 500 mL
διαλύματος NaOH 0,06 Μ. Ποιο το pH του διαλύματος που
θα προκύψει;
Ka(ΗΑ) = 5·10−6. θ=25oC. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες
προσεγγίσεις.
13.17. Διάλυμα (Α), περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ και έχει
pH = 3. Άλλο διάλυμα (Β) περιέχει το ασθενές οξύ ΗΒ 1 Μ
στο οποίο το ΗΒ παρουσιάζει ποσοστό ιοντισμού 1%.
α) i. Να υπολογίσετε το ποσοστό ιοντισμού του ΗΑ και τη
σταθερά ιοντισμού του ΗΒ. ii. Να συγκρίνετε την ισχύ των
οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) Πόσα mL του διαλύματος Α πρέπει να αραιωθούν για να
παρασκευαστούν 20 L διαλύματος µε pH = 5; Ποιο το πο-
σοστό ιοντισμού του ΗΑ στο αραιωμένου διάλυμα;
γ) Πόσα mL διαλύματος Βa(OH)2 0,05 M πρέπει να προ-
στεθούν σε 110 mL του διαλύματος Β, ώστε να προκύψει
ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 5;
Κa(ΗΑ) = 10−5. θ = 25οC. Kw = 10−14.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

13.18. Σε 100 mL διαλύματος οξέος ΗΑ µε pH = 3 (∆1)
διαλύουμε 0,01 mol άλατος ΝaΑ και παίρνουμε 100 mL
διαλύματος ∆2 με pH = 3. Σε 100 mL διαλύματος οξέος ΗΒ
με pH = 3 (∆3) διαλύουμε 0,01 mol άλατος ΝaΒ και παίρ-
νουμε 100 mL διαλύματος ∆4 με pH = 5.
α) Να συγκριθεί η ισχύς των οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) 50 mL του ∆3 απαιτούν για την πλήρη εξουδετέρωσή τις
25 mL διαλύματος ∆5 που περιέχει ΝaΟΗ 0,20 Μ. Να υπο-
λογιστεί η συγκέντρωση του ∆3 και η σταθερά ιοντισμού
Κa του ΗΒ.
γ) Πόσα mL διαλύματος ∆5 πρέπει να προσθέσουμε σε 100
mL ∆3 για να μεταβληθεί το pH του ∆3 κατά 2;
Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες προ-
σεγγίσεις. θ=25οC. [Π.Μ.Δ.Χ.]
13.19. Υδατικό διάλυμα περιέχει HCl και CH3COOH σε
άγνωστες συγκεντρώσεις. Ποσότητα από το διάλυμα αυτό
όγκου 10 mL ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH
0,1 M και λαμβάνεται η καμπύλη ογκομέτρησης που ακο-
λουθεί:
pH  όγκου 2 L. i. Ποιος ο όγκος του διαλύματος HCl που απαι-
10  20  30  pKb(NH3) = 5.
 VNaOH (mL) 
α) Να υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις των δύο οξέων στο
αρχικό διάλυμα.
β) Ποιο το pH στο αρχικό διάλυμα των δύο οξέων;
γ) Ποιες οι συγκεντρώσεις όλων των ιόντων στο διάλυμα
που προκύπτει με την προσθήκη 20 mL από το πρότυπο
διάλυμα;
θ=25οC, όπου Kw = 10−14. Για το CH3COOH, Κa = 2·10−5.
Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.20. Η ένωση Μ(OH)x είναι υδροξείδιο μετάλλου Μ και
λειτουργεί ως ισχυρή βάση κατά Αrrhenius (x ακέραιος
αριθμός μεγαλύτερος ή ίσος με το 1). Διαθέτουμε 100 mL
διαλύματος Μ(OH)x, σε συγκέντρωση 0,02 Μ και το ανα-
μειγνύουμε με 100 mL διαλύματος NH4Cl συγκέντρωσης
0,02 Μ οπότε προκύπτει διάλυμα όγκου 200 mL με pH =
12. Να προσδιοριστεί η τιμή του x.
Για την ΝΗ3: Κb = 10−5. Τα διαλύματα έχουν θ=25οC, όπου
Kw = 10−14. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
13.21. Σε ορισμένη ποσότητα νερού διαλύονται 0,025 mol
του υδροξειδίου Μ(OH)2 (ισχυρή βάση, Μ: μέταλλο) και
0,2 mol NH3 και το διάλυμα αραιώνεται σε όγκο 500 mL
(διάλυμα ∆1).
α) Να υπολογιστούν: i. η τιμή του pH του ∆1 στους 25οC
και ii. o βαθμός ιοντισμού της ΝΗ3.
β) Στο διάλυμα διαβιβάζονται 0,15 mol αερίου HCl, χωρίς
μεταβολή όγκου, και προκύπτει τελικά διάλυμα ∆2. Να
υπολογιστεί η τιμή του pH του ∆2 στους 25οC.
γ) Το διάλυμα ∆2 εξουδετερώνεται πλήρως με διάλυμα HCl
0,5 Μ και στη συνέχεια αραιώνεται με νερό μέχρι τελικού
τήθηκε για την εξουδετέρωση; ii. Ποιος από τους παρακά-
τω δείκτες αλλάζει χρώμα πιο κοντά στο σημείο της πλή-
ρους εξουδετέρωσης;
Δίνονται οι σταθερές ιοντισμού των δεικτών: φαινολοφθα-
λεΐνη, pKa = 9,5, ερυθρό της κρεσόλης, pKa = 8,4, ερυθρό
του μεθυλίου, pKa = 5. Να θεωρήσετε ότι όλοι οι δείκτες
αλλάζουν χρώμα σε μία περιοχή pH δύο μονάδων.
13.22. Πόσα mL διαλύματος Ba(OH)2 συγκέντρωσης 0,02
Μ πρέπει να αναμείξουμε με 100 mL διαλύματος NH4Cl
συγκέντρωσης 0,02 Μ, ώστε να προκύψει διάλυμα με pH =
12; Για την ΝΗ3: Κb = 10−5. Τα διαλύματα έχουν θ=25οC,
όπου Kw = 10−14. Να θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγί-
σεις.

13.23. Tο φρέσκο γάλα δεν περιέχει γαλακτικό οξύ. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, το γάλα αλλοιώνεται, καθώς το σάκχαρο
λακτόζη που υπάρχει σε αυτό μετατρέπεται σε γαλακτικό οξύ (μονοπρωτικό οξύ που στη
συνέχεια θα αναφέρεται ως ΗΑ). Το μέγιστο αποδεκτό όριο γαλακτικού οξέος στο γάλα pH 
είναι 1,8 g/L. Θα προσδιορίσουμε ογκομετρικά την περιεκτικότητα ενός «ύποπτου» δείγ-
ματος γάλακτος σε γαλακτικό οξύ, θεωρώντας ότι το γαλακτικό οξύ είναι το μόνο οξύ που 7 
υπάρχει στο γάλα. Για το σκοπό αυτό, ογκομετρούνται 20 mL γάλακτος χρησιμοποιώντας
ως πρότυπο διάλυμα NaOH 5·10−2 Μ. Η καμπύλη στο σχήμα μας δίνει το pH ως συνάρτη- 4 
ση του όγκου του πρότυπου διαλύματος.
α) i. Να γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης που γίνεται στην ογκομέτρηση. ii. Ποιος
όγκος πρότυπου διαλύματος αντιστοιχεί στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης; iii. Το 6  12 
γαλακτικό οξύ (ΗΑ) είναι ασθενές ή ισχυρό; Αιτιολογήστε την απάντησή σας με βάση τα NaOH 0,05 M (mL) 
δεδομένα της καμπύλης αντίδρασης. iv. Χωρίς να κάνετε υπολογισμούς, ποια η κατά προ-
σέγγιση τιμή της σταθεράς Ka του γαλακτικού οξέος (ΗΑ) που προκύπτει με βάση την παραπάνω καμπύλη;
β) i. Ποια η περιεκτικότητα του γάλακτος σε γαλακτικό οξύ (σε g·L−1); ii. Να εκτιμήσετε την ποιότητα του δείγματος με τη θε-
ώρηση ότι στο φρέσκο γάλα η περιεκτικότητα σε γαλακτικό οξύ δεν πρέπει να υπερβαίνει την τιμή 1,8 g·L−1.
Για το γαλακτικό οξύ: Mr = 90.
297 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

13.24. Διαθέτουμε διάλυμα (Δ1) ασθενούς οξέος ΗΑ συγκέντρωσης 0,2 Μ με pH = 3,5. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε διάλυ-
μα άλλου ασθενούς οξέος ΗΒ συγκέντρωσης 0,2 Μ, ίσου όγκου με το διάλυμα Δ1, οπότε προκύπτει διάλυμα (Δ2) στο οποίο
ισχύει: [Η3Ο+] = 2,5·10−4 Μ.
α) Να υπολογιστούν οι τιμές των σταθερών ιοντισμού των οξέων ΗΑ και ΗΒ.
β) Πόσα mL Η2Ο πρέπει να προσθέσουμε σε 200 mL του Δ2, ώστε το pH του διαλύματος που θα προκύψει να είναι ίσο με 4;
γ) Πόσα mL Η2Ο πρέπει να προσθέσουμε σε 200 mL του Δ2, ώστε ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ να διπλασιαστεί;
δ) Πόσα mol Ba(OH)2(s) πρέπει να προσθέσουμε σε 200 mL του Δ2, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε το pH του διαλύματος που θα
προκύψει να είναι ίσο με 12;
Να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. Η θερμοκρασία όλων των διαλυμάτων
είναι 25οC, όπου Kw = 10−14.
pH
13.25. Διάλυμα (Δ) περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ και το άλας του NaA σε συγκε- ΙΙ
ντρώσεις c1 και c2, αντίστοιχα. 50 mL από το διάλυμα Δ ογκομετρούνται με πρότυ- pHB B
πο διάλυμα HCl 0,1 M. Άλλα 50 mL από το διάλυμα Δ ογκομετρούνται με πρότυπο
διάλυμα NaOH 0,1 M. Λαμβάνονται έτσι oι δύο καμπύλες ογκομέτρησης Ι και ΙΙ
που εμφανίζονται στο διπλανό σχήμα.
Να αποδειχθεί ότι για τα pH στα ισοδύναμα σημεία A και Β των δύο ογκομετρή- pHA A
σεων θα ισχύει: pHΒ – pHΑ = 6. Nα θεωρήσετε τις κατάλληλες προσεγγίσεις.
θ=25οC. Κw = 10−14. Ι

13.26. Δίνονται τα υδατικά διαλύματα: 50

V (mL)
Διάλυμα Υ1: HA 1 Μ (Κa = 10 ).−6

Διάλυμα Υ2: HA 0,01 Μ (Κa = 10−6).

Διάλυμα Υ3: M(OH)x 0,005 Μ (ισχυρή βάση κατά Arrhenius).
Δ1. α) Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Υ1.
β) Να υπολογιστεί ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα Υ1.
γ) Να υπολογιστούν οι συγκεντρώσεις όλων των ιόντων στο διάλυμα Υ1.
δ) Ποιος όγκος Η2Ο πρέπει να προστεθεί σε 150 mL του διαλύματος Υ1, έτσι ώστε ο βαθμός ιοντισμού του νέου διαλύματος να
είναι δεκαπλάσιος από τον βαθμό ιοντισμού του Υ1;
Δ2. Σε 100 mL του διαλύματος Υ2 προστίθενται 50 mL του διαλύματος Υ3. Το ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει έχει pH = 6.
α) Να υπολογιστεί η τιμή του x για τη βάση M(ΟΗ)x.
β) Να βρείτε τον όγκο του διαλύματος Υ3 που απαιτείται για την πλήρη εξουδετέρωση 50 mL του διαλύματος Υ2.
γ) Το διάλυμα που προκύπτει από την πλήρη εξουδετέρωση 100 mL του διαλύματος Υ2 με την απαιτούμενη ποσότητα του δια-
λύματος Υ3, αραιώνεται με Η2Ο μέχρι όγκου 1000 mL. Να υπολογίσετε το pH του αραιωμένου διαλύματος.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία θ=25οC. Κw = 10−14. Τα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές
προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]

13.27. Δίνονται τα παρακάτω υδατικά διαλύματα:

Διάλυμα Υ1: HCl 0,1 Μ.
Διάλυμα Υ2: CH3COOΝa 0,1 Μ με pΗ = 9.
Δ1. α) Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος Υ1. β) Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Ka του CH3COOH.
Δ2. Αναμειγνύονται 100 mL του διαλύματος Υ1 με 100 mL του διαλύματος Υ2 και το διάλυμα που προκύπτει αραιώνεται μέχρι
τελικού όγκου 1 L, οπότε προκύπτει διάλυμα Υ3.
Να υπολογίσετε το pH του διαλύματος Υ3.
Δ3. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμειχθεί το διάλυμα Υ1 με το διάλυμα Υ2 , ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα
Υ4 με pΗ = 5;
Δ4. Σε 100 mL του διαλύματος Υ4 προστίθενται 100 mL υδατικού διαλύματος NaCl. Ποια θα είναι η επίδραση της παραπάνω
προσθήκης στην τιμή του pΗ του διαλύματος Υ4 (αυξάνεται, μειώνεται ή παραμένει σταθερή); Να αιτιολογήσετε την απάντησή
σας.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία θ=25οC. Κw = 10−14. Τα δεδομένα του προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές
προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]

298
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΩΝ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 

13.28. ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΗ Η αμμωνία (ΝΗ3) παρασκευάζεται σύμφωνα με την αμφίδρομη αντίδραση που περιγράφεται από την
εξίσωση: N2(g) + 3H2(g)   2NH3(g).
Σε δοχείο όγκου 8 L, σε θερμοκρασία θ1 εισάγονται 5 mol Ν2 και 11 mol H2. Στην κατάσταση χημικής ισορροπίας διαπιστώνε-
ται ότι η ποσότητα της αμμωνίας είναι 2 mol.
Δ1. α) Να υπολογίσετε την απόδοση (με μορφή κλασματικού αριθμού) της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας.
β) Να υπολογίσετε την σταθερά χημικής ισορροπίας Kc της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας στη θερμοκρασία θ1.
γ) Αν η θερμοκρασία του μίγματος ισορροπίας γίνει θ2, όπου θ2 > θ1, τότε τα συνολικά mol του μίγματος ισορροπίας γίνονται
15. Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση σχηματισμού της NH3 ως ενδόθερμη ή εξώθερμη. Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας.
Δ2. Από το παραπάνω μίγμα ισορροπίας λαμβάνονται 0,02 mol ΝΗ3, τα οποία διαλύονται σε νερό, οπότε σχηματίζεται διάλυμα
Υ1, όγκου 200 mL, με pH = 11. Να υπολογίσετε τη σταθερά ιοντισμού Κb της NH3.
Δ3. Πόσα mol HCl πρέπει να προσθέσουμε στο διάλυμα Υ1, ώστε να δημιουργηθεί διάλυμα Υ2, το pH του οποίου θα διαφέρει
από το pH του Υ1 κατά δύο μονάδες;
Δ4. Στο διάλυμα Y2 προστίθενται μερικές σταγόνες του δείκτη ερυθρό της φαινόλης με pKa = 8. Ο ιοντισμός του δείκτη παρι-
στάνεται από την εξίσωση: HΔ + H2Ο   Δ− + Η3Ο+.
α) Να υπολογίσετε τo λόγο [Δ−] / [ΗΔ].
β) Αν η όξινη μορφή του δείκτη έχει χρώμα κίτρινο και η βασική μορφή έχει χρώμα κόκκινο, τι χρώμα θα αποκτήσει το διάλυ-
μα Υ2 με τά την προσθήκη του δείκτη;
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Όλα τα διαλύματα είναι υδατικά. Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία θ=25οC, εκτός αν καθορίζεται διαφορετικά
στην εκφώνηση. Κw = 10−14. Τα δεδομένα του θέματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]

13.29. ΟΛΟ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ! Δίνονται ποσότητες από τα εξής διαλύματα Α, Β, Γ, Δ και Ε που περιγράφονται στη συνέχεια.
Διάλυμα Α: ΗΑ (ασθενές οξύ) 0,1 Μ, Κa(HA) = 10−5.
Διάλυμα B: ΗCl 0,2 Μ.
Διάλυμα Γ: NaOH 0,2 Μ.
Διάλυμα Δ: CH3NH3Cl 0,2 Μ.
Διάλυμα Ε: CH3NH2 0,2 Μ, Kb(CH3NH2) = 10−4.
α) Να γράψετε την εξίσωση ιοντισμού του ασθενούς οξέος ΗΑ και να εξηγήσετε το ρόλο όλων των σωματιδίων που εμπλέκο-
νται, σύμφωνα με το θεωρία Βrönsted - Lowry.
β) Να υπολογίσετε:
i. Το pH του διαλύματος Α. ii. Τον όγκο του νερού που πρέπει να προστεθεί σε 100 mL του διαλύματος Α, ώστε το pH να με-
ταβληθεί κατά 1.
iii. Τον όγκο του νερού που πρέπει να προστεθεί σε 100 mL του διαλύματος Γ, ώστε το τελικό pH να γίνει ίσο με 13.
γ) Να υπολογιστεί το pH των δύο διαλυμάτων που προκύπτουν ύστερα από τις εξής αναμίξεις:
i. 100 mL διαλύματος Δ με 100 mL διαλύματος Γ.
ii. 100 mL διαλύματος E με 50 mL διαλύματος B.
δ) Σε 25 mL του διαλύματος Β προσθέτονται 25 mL νερό. Το διάλυμα που προκύπτει ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα το Γ
και παρουσία δείκτη ΗΔ, για τον οποίο ισχύει: Κa(ΗΔ) = 10−8.
Να προσδιοριστούν:
i. O όγκος του πρότυπου διαλύματος που απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο.
ii. Το pH στο ισοδύναμο σημείο.
ε) 50 mL του διαλύματος Α ογκομετρούνται με πρότυπο διάλυμα το διάλυμα Γ.
i. Πόσα mL του Γ απαιτούνται μέχρι το ισοδύναμο σημείο;
ii. Ποιο το pH του ογκομετρούμενου διαλύματος, όταν σε αυτό έχουν προστεθεί 12,5 mL του διαλύματος Γ;
iii. Να εξηγήσετε αν ο δείκτης ΗΔ είναι κατάλληλος ή όχι για την ογκομέτρηση αυτή.
Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία 25οC, όπου Kw = 10−14. Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες
προσεγγίσεις.

299 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Χημεία και… τέρατα: «Η… απόλυτη λύση!»

Είδαμε ότι αν σε διάλυμα ασθενούς οξέος προσθέσουμε άγνωστη ποσότητα βάσης, π.χ. NaOH, ώστε να προκύψει συγκεκριμένη
τιμή pH, κάνουμε διερεύνηση. Αν με βάση τη διερεύνηση αυτή δεν προκύψει μία μόνο παραδεκτή περίπτωση, εξετάζουμε αρχι-
κά την περίπτωση της πλήρους αντίδρασης (βλέπε λυμένα παραδείγματα στην ενότητα αυτή).

Ας δούμε, εδώ, την απόλυτη λύση: Χωρίς διερεύνηση, χωρίς αρχικές προσεγγίσεις. Απολαύστε τη!

Άσκηση: Διάλυμα του ασθενούς οξέος HA, έχει συγκέντρωση 0,1 M και όγκο 1 L. Να υπολογιστεί η ποσότητα του NaOH(s) (σε
mol) που πρέπει να προστεθεί στο διάλυμα αυτό, χωρίς μεταβολή όγκου, ώστε το τελικό διάλυμα να έχει pH = 10.
Ka(HA) = 10−7. Η θερμοκρασία των δύο διαλυμάτων είναι θ=25οC, όπου Kw = 10−14.

Έστω ότι προστίθεται n mol NaOH. Γράφουμε απλά τη διάσταση του NaOH και τον ιοντισμό του ΗΑ:
mol/L  NaOH  →   Na+     +   OH 
n n n

mol/L    ΗΑ   +   H2O  →   H3Ο+   +   Α 
0,1 – y y y

Εδώ έχουμε την εξουδετέρωση: Τα Η3Ο+ από το ΗΑ αντιδρούν με τα ΟΗ− από το NaOH (πρακτικά μονόδρομη αντίδραση):

mol/L  H3Ο+  +  ΟΗ    →   2H2O 
y n
–ω –ω

[H3O ] [A  ] 10 10  y 100

Ka  , 10 7  ,    y   mol
[HA] 0,1  y 1001
Στο τελικό διάλυμα θα ισχύει: [Η3Ο+] = 10−10 = y – ω και [ΟΗ−] = n – ω.
100
(    10 10 ) mol
1001
100
n(    10 4  10 10 ) mol
1001
Επομένως: n  0,1 mol.

Σημείωση: Επειδή n > 0,1, το NaOH είναι σε μικρή (ασήμαντη) περίσσεια.

Περισσότερες ασκήσεις με διερεύνηση… χωρίς διερεύνηση, στο site μας: Chemistrytopics.xyz

300
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

1ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 - Α4 να γράψετε τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το
γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.

Α1. Στην ιοντική ισορροπία: HSeO4 + NH3   NH4+  + SeO42−, ποιο από τα παρακάτω ζεύγη
χαρακτηρίζεται ως συζυγές ζεύγος οξέος - βάσης;
Α) NH4+ and SeO42− Β) HSeO4− και NH3 Γ) NH4+ και NH3 Δ) HSeO4− και NH4+
[3 μόρια]

Α2. Σε 1 L διαλύματος HCl 0,1 M προστίθεται 0,1 mol HΒr, χωρίς μεταβολή του όγκου του
διαλύματος. Το διάλυμα που θα προκύψει θα έχει:
Α) pH = 1 Β) pH = 2 Γ) pH < 1 Δ) 1 < pH < 2
[3 μόρια]

Α3. Το μεθανικό οξύ, HCOOH, έχει Ka = 1,8·10−4, ενώ το αιθανικό οξύ, CH3COOH, έχει Ka =
1,8·10−5.
Αν διαθέτουμε δύο διαλύματα, ένα CH3COOH 0,1 M (διάλυμα Α) και ένα άλλο ΗCOOH 0,1
M (διάλυμα Β) ποιο από τα δύο διαλύματα έχει το μεγαλύτερο pH;
A) Tο διάλυμα Β, γιατί το ΗCOOH είναι ισχυρότερο οξύ από το CH3COOH
B) Tο διάλυμα A, γιατί το ΗCOOH είναι ισχυρότερο οξύ από το CH3COOH
Γ) Tο διάλυμα Β, γιατί το CH3COOH είναι ισχυρότερο οξύ από το ΗCOOH
Δ) Tο διάλυμα A, γιατί το CH3COOH είναι ισχυρότερο οξύ από το ΗCOOH [3 μόρια]

Α4. Η μεθυλαμίνη (CH3NH2) είναι ασθενής βάση με Kb = 10−4 στους 25οC. Ποια από τις προ-
τάσεις που ακολουθούν είναι σωστή για ένα διάλυμα CH3NH2 στους 25οC;
A) Η [H3Ο+] αυξάνεται όσο περισσότερο αραιώνεται το διάλυμα υπό σταθερή θερμοκρασία
B) Ο βαθμός ιοντισμού της CH3NH2 μειώνεται όσο περισσότερο αραιώνεται το διάλυμα
Γ) Σε ένα διάλυμα CH3NH2 0,1 M o βαθμός ιοντισμού του είναι μεγαλύτερος από 0,1
Δ) Η σταθερά ιοντισμού του Kb μειώνεται, όσο αυξάνεται η συγκέντρωση του διαλύματος
[5 μόρια]

Α5. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Δεν
απαιτείται αιτιολόγηση.
α) Σε θερμοκρασία 25°C, τα υδατικά διαλύματα του ΝΗ4Cl έχουν pH μικρότερο από τα υδατι-
κά διαλύματα του ΝaCl.
β) Απαιτείται μεγαλύτερη ποσότητα HCl για την εξουδετέρωση διαλύματος ΝΗ3 με pH = 12
παρά για την εξουδετέρωση διαλύματος NaOH µε το ίδιο pH.
γ) Το ουδέτερο pH αυξάνεται με αύξηση της θερμοκρασίας.
δ) Η μεθανόλη, CH3OH, με τιμή Ka < 10−14, δεν αντιδρά με το Η2Ο (δεν ιοντίζεται).
ε) Διάλυμα που περιέχει Η2S και Na2S είναι ρυθμιστικό. [5 μόρια]

Α6. Τι είναι το φαινόμενο της επίδρασης κοινού ιόντος; Να αναφερθεί ένα παράδειγμα αναφέ-
ροντας και τις επιπτώσεις που έχει το φαινόμενο αυτό. [6 μόρια]

Θέμα Β

Β1. Δύο διαλύματα Δ1 και Δ2 περιέχουν, αντίστοιχα, μία ασθενή μονόξινη βάση Β (διάλυμα
Δ1) και μία ασθενή μονόξινη βάση Γ (διάλυμα Δ2) σε ίσες συγκεντρώσεις.
α) Αν το διάλυμα της Β έχει το μεγαλύτερο pH, τότε η βάση Β είναι ισχυρότερη. Σωστό ή λαν-
θασμένο;
β) 1 L από καθένα από τα παραπάνω διαλύματα Δ1 και Δ2 εξουδετερώνεται με την απαιτούμενη
ποσότητα ΗΝΟ3, χωρίς μεταβολή όγκου. Από τα δύο διαλύματα εξουδετέρωσης, ποιο παρου-
σιάζει το μεγαλύτερο pH;
Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. Σε όλες τις περιπτώσεις η θερμοκρασία είναι η ίδια.
[10 μόρια]

301 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Β2. Να εξηγήσετε με τη βοήθεια κατάλληλων χημικών εξισώσεων γιατί ένα διάλυμα ΝaHSO4
παρουσιάζει όξινο pH. [5 μόρια]
14 
Β3. Ένα μονοπρωτικό οξύ ΗΑ συγκέντρωσης 0,1 Μ όγκου 25 mL ο-
γκομετρείται με πρότυπο διάλυμα ΝaOH 0,1 Μ, με τη βοήθεια δείκτη 12 
φαινολοφθαλεΐνη και λαμβάνεται η διπλανή καμπύλη ογκομέτρησης. pH 
α) Ποιος όγκος του πρότυπου διαλύματος απαιτείται μέχρι το ισοδύνα- 10 
φαινολοφθαλεΐνη 
μο σημείο; 8 
β) Να εξηγήσετε αν πρόκειται για ισχυρό ή ασθενές οξύ και γιατί το pH
στο ισοδύναμο σημείο είναι μεγαλύτερο του 7. 6 
γ) Να περιγράψετε μία μέθοδο προσδιορισμού της σταθεράς Ka του
4 
οξέος ΗΑ μόνο με βάση την καμπύλη ογκομέτρησης και χωρίς κανένα
υπολογισμό. [10 μόρια] 2 

Θέμα Γ 25
όγκος προστιθέμενου NaOH (mL) 
Διάλυμα (Δ1) περιέχει ΝΗ3 1 Μ και ΝΗ4Cl 0,2 Μ. Σε ποσότητα από το
διάλυμα αυτό όγκου 100 mL προσθέτουμε συνεχώς ένα άλλο διάλυμα
(Δ2) που περιέχει ΝΗ3 0,1 Μ και ΝΗ4Cl 2 Μ. Η γραφική παράσταση του pH του διαλύματος
που προκύπτει σαν συνάρτηση του όγκου V του διαλύματος Δ2 απεικονίζεται στο διπλανό διά- pHα 
γραμμα. pH  9 
Γ1. Να υπολογιστούν:
pHo 
α) Το pH του διαλύματος Δ1 (pHα).
β) Ο όγκος V2 του διαλύματος Δ2 που έχει προστεθεί στο Δ1 ώστε να προκύψει διάλυμα με pH
= 9.
γ) Η οριακή τιμή του pH (pHo) του διαλύματος που προκύπτει με την συνεχή προσθήκη διαλύ-
ματος Δ2 στο διάλυμα Δ1.
V2 
Γ2. Ποιος όγκος διαλύματος HCl 0,1 M πρέπει να προστεθεί σε 100 mL του Δ1 ώστε να προ- V 
κύψει διάλυμα με pH = 9;
Γ3. Ποιος όγκος διαλύματος ΝaOH 0,1 M πρέπει να προστεθεί σε άλλα 100 mL του Δ1 ώστε να
προκύψει διάλυμα με pH = 12;
Για την ΝΗ3, Kb = 2·10−5. Όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θ=25οC, όπου Κw = 10−14. Να χρη-
σιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις. [25 μόρια]

Θέμα Δ

Διαθέτουμε τα παρακάτω διαλύματα Δ1 και Δ2.

Διάλυμα Δ1: ΗCOOH 1 M.
Διάλυμα Δ2: CΗ3COOH 1 M.
Σε 100 mL του διαλύματος Δ1 προσθέτονται 0,1 mol NaOH και το διάλυμα που προκύπτει α-
ραιώνεται με νερό ώστε τελικά να προκύψει διάλυμα (Δ3) όγκου 1 L με pH = 8,5. Επίσης, σε
100 mL του διαλύματος Δ2 προσθέτονται 0,1 mol NaOH και προκύπτει διάλυμα όγκου 100 mL
(διάλυμα Δ4) το οποίο στη συνέχεια αραιώνεται με νερό ώστε τελικά να προκύψει διάλυμα (Δ5)
όγκου 1 L με pH = 9.
Δ1. Να υπολογιστούν οι τιμές των σταθερών ιοντισμού των οξέων ΗCOOH και CΗ3COOH
καθώς και τα pH των διαλυμάτων Δ1 και Δ2.
Δ2. Ποσότητες από τα διαλύματα Δ3 και Δ4 όγκων V (L) και V΄ (L), αντίστοιχα, αναμιγνύονται
και προκύπτει διάλυμα (Δ6) με pH = 9. Ποια η τιμή του λόγου (V΄/V); Να θεωρηθούν οι κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. Κw = 10−14.
[25 μόρια]

302
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

2ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 - Α4 να γράψετε τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το
γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.

Α1. Η συζυγής βάση και το συζυγές οξύ του ιόντος HSO4– είναι, αντίστοιχα:
A) H3O+ και OH– B) H3O+ και SO42− Γ) H2SO4 και OH– Δ) SO42− και H2SO4
[3 μόρια]
Α2. Για ένα υδατικό διάλυμα με pH = 9, ισχύει ότι:
Α) [Η3Ο+] = 104·[ΟΗ−] Β) [Η3Ο+] = 10−4·[ΟΗ−]
Γ) [Η3Ο ] = 10 ·[ΟΗ ]
+ 2 −
Δ) [Η3Ο+] = 10−2·[ΟΗ−] [4 μόρια]

Α3. Πέντε οξέα ταξινομούνται κατά σειρά μειούμενης ισχύος στα υδατικά τους διαλύματα:
HCl > CH3COOH > HCN > H2O. Ποια από τις ισορροπίες που ακολουθούν είναι περισσότερο
μετατοπισμένη προς τα αριστερά;
A) HCl + H2O   H3O+ + Cl–
B) CH3COO– + HCl  CH3COOH + Cl–
Γ) CH3COOH  + OH–    CH3COO– + H2O
Δ) HCN + CH3COO–    CH3COOH + CN– [4 μόρια]

Α4. Κατά τη διαδικασία της ογκομέτρησης ενός ασθενούς οξέος με πρότυπο διάλυμα ΝaOH, ο
δείκτης που θα χρησιμοποιηθεί θα πρέπει να αλλάζει χρώμα:
A) σε pH μικρότερα από 7
B) γύρω από τη περιοχή pH ίσο με το pKa του ασθενούς οξέος
Γ) σε pH μεγαλύτερα από 7
Δ) σε pH κοντά με εκείνο του πρότυπου διαλύματος [4 μόρια]

Α5. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Δεν
απαιτείται αιτιολόγηση.
α) O ιοντισμός του Η2Ο είναι ενδόθερμο φαινόμενο και επομένως, η τιμή της σταθεράς του γι-
νομένου των ιόντων του, Kw, αυξάνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας.
β) Ο βαθμός ιοντισμού μιας ασθενούς βάσης αυξάνεται με την αύξηση της συγκέντρωσης του
διαλύματος υπό σταθερή θερμοκρασία.
γ) Στα υδατικά τους διαλύματα, το KOH διίστανται και το ΗΒr ιοντίζεται.
δ) Αν δύο υδατικά διαλύματα Δ1 και Δ2 ίδιας θερμοκρασίας περιέχουν αντίστοιχα NH3 και
CH3NH2 της ίδιας συγκέντρωσης c και το Δ1 έχει pH = 11, ενώ το Δ2 έχει pH = 11,5, τότε στην
ίδια θερμοκρασία θα ισχύει: Ka(NH4+) > Ka(CH3NH3+).
ε) Προσθήκη στερεού ΚΟΗ σε διάλυμα ΝΗ3, χωρίς μεταβολή του όγκου και της θερμοκρασίας
του διαλύματος, προκαλεί μείωση της συγκέντρωσης του ΝΗ4+. [5 μόρια]

Α6. Να αναφερθούν οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται ο βαθμός ιοντισμού ενός α-
σθενούς οξέος. [5 μόρια]

Θέμα Β

Β1. Διαθέτουμε τα εξής δύο διαλύματα των ασθενών οξέων ΗΑ και ΗΒ:
Διάλυμα Α: ΗΑ 0,1 Μ, όγκου 100 mL
Διάλυμα Β: ΗΒ 0,01 Μ όγκου 1 L.
Στα δύο διαλύματα Α και Β τα οξέα ΗΑ και ΗΒ παρουσιάζουν το ίδιο βαθμό ιοντισμού α.
α) Να συγκρίνετε την ισχύ των δύο οξέων.
β) Να συγκρίνετε τα pH των δύο διαλυμάτων Α και Β.
γ) Σε όλη τη ποσότητα των δύο διαλυμάτων Α και Β προσθέτουμε ακριβώς την απαιτούμενη
ποσότητα NaOH(s) για την πλήρη εξουδετέρωση, χωρίς μεταβολή όγκου και χωρίς μεταβολή
της θερμοκρασίας. Να συγκρίνετε τα pH των δύο διαλυμάτων που θα προκύψουν.

303 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

δ) Αν είχαμε στα δύο διαλύματα είχαμε προσθέσει ακριβώς τη μισή ποσότητα NaOH(s) από
αυτή που απαιτείται για την πλήρη εξουδετέρωση καθενός διαλύματος, να συγκρίνετε τα pH
των διαλυμάτων που θα προέκυπταν.
Να αιτιολογήσετε πλήρως τις απαντήσεις σας. Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρήσετε τις κατάλ-
ληλες προσεγγίσεις. θ = 25οC. [14 μόρια]

Β2. Δίνονται τρία υδατικά διαλύματα ΝΗ3, HCl, NH4Cl.

α) Πώς μπορείτε να παρασκευάσετε ρυθμιστικό διάλυμα με δυο διαφορετικούς τρόπους, χρησι-
μοποιώντας δύο μόνο από τα διαλύματα κάθε φορά. Σε όποιες περιπτώσεις απαιτείται να ανα-
γραφούν οι κατάλληλες χημικές εξισώσεις των αντιδράσεων που λαμβάνουν χώρα.
β) Να γράψετε τη σχέση που εκφράζει την [ΟΗ–] του ρυθμιστικού διαλύματος σε συνάρτηση με
τη σταθερά Kb της βάσης και τις συγκεντρώσεις (cο, cβ) των ουσιών του διαλύματος.
[5 μόρια]
Β3. Για ένα πρωτολυτικό δείκτη ΗΔ ισχύουν τα εξής:
i. Όταν [ΗΔ] > 10·[Δ–], τότε επικρατεί το όξινο χρώμα του δείκτη.
ii. Όταν [Δ–] > 10·[HΔ], τότε επικρατεί το βασικό χρώμα του δείκτη.
[Η Ο + ]
α) Για το δείκτη αυτό να δείξετε ότι: [HΔ] = 3
[Δ ] Κ a (HΔ)
β) Για τον ίδιο δείκτη να αποδείξετε ότι η περιοχή αλλαγής χρώματος του δείκτη είναι 2 μονά-
δες της κλίμακας του pH. [6 μόρια]

Θέμα Γ

Σε τρία δοχεία περιέχονται τα παρακάτω υδατικά διαλύματα, τα οποία όλα έχουν την ίδια συ-
γκέντρωση (c).
Δ1: Διάλυμα HCl με pH = 0.
Δ2: Διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ με pH = 3.
Δ3: Διάλυμα άλατος ΚΑ.
Γ1. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση των διαλυμάτων Δ1, Δ2 και Δ3 και το pH του διαλύματος
Δ3.
Γ2. Αναμιγνύουμε 100 mL από το διάλυμα Δ2 και 100 mL από το διάλυμα Δ3, οπότε προκύπτει
διάλυμα Δ4. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ4.
Γ3. Στο διάλυμα Δ4 προσθέτουμε 50 mL από το διάλυμα Δ1. Να υπολογιστεί η συγκέντρωση
όλων των ιόντων στο διάλυμα που προκύπτει.
Δίνεται ότι όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία 25oC, Κw = 10−14. Τα δεδομένα του
προβλήματος επιτρέπουν τις γνωστές προσεγγίσεις. [25 μόρια]

Θέμα Δ

Δ1. Διάλυμα Δ όγκου 50 mL έχει pH = 5 και περιέχει το ασθενές οξύ ΗΑ σε συγκέντρωση c1

και το άλας του NaA σε συγκέντρωση 0,1 Μ. To διάλυμα ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα
NaOH 0,1 Μ οπότε μέχρι το ισοδύναμο σημείο καταναλώθηκαν 50 mL του πρότυπου διαλύμα-
τος.
Να υπολογιστούν:
α) Η συγκέντρωση του ΗΑ και η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Ka του ΗΑ.
β) Το pH στο ισοδύναμο σημείο της παραπάνω ογκομέτρησης.
γ) Ο όγκος του πρότυπου διαλύματος που είχε προστεθεί όταν pH = 6.
δ) Ο όγκος του πρότυπου διαλύματος που πρέπει να προστεθεί ώστε να προκύψει pH = 12.
Σε όλες τις περιπτώσεις να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. θ=25οC. [20 μόρια]

Δ2. Ποσότητα οξέος του τύπου ΗClOx μάζας 10,05 g διαλύεται σε νερό και σχηματίζει διάλυ-
μα όγκου 500 mL. 25 mL από το διάλυμα απαιτούν για την εξουδετέρωση 50 mL διαλύματος
ΚΟΗ 0,1 Μ. Nα προσδιοριστεί ο τύπος του οξέος (η τιμή του x). Ποιο το pH του διαλύματος
της ογκομέτρησης στο ισοδύναμο σημείο; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. θ=25οC.
[5 μόρια]

304
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

3ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΚΑΙ ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ 
Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 - Α5 να γράψετε τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το
γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.

Α1. Σε δοχείο εισάγουμε 2 mol H2 και 1 mol I2. Μετά την αποκατάσταση της ισορροπίας:
H2(g) + I2(g)   2HI(g) , 
η ποσότητα του HI θα είναι:
A) ίση με 1 mol
B) ίση με 2 mol
Γ) μικρότερη από 2 mol
Δ) μεγαλύτερη από 2 mol αλλά μικρότερη από 4 mol [4 μόρια]

Α2. Η σταθερά Kc μιας συγκεκριμένης χημικής ισορροπίας:

Α) μεταβάλλεται με μεταβολή των συγκεντρώσεων
Β) μεταβάλλεται με μεταβολή του όγκου του δοχείου
Γ) μεταβάλλεται με μεταβολή της θερμοκρασίας
Δ) έχει σταθερή τιμή και επομένως δεν μεταβάλλεται [4 μόρια]

Α3. Ποια από τα παρακάτω ιόντα ή μόρια είναι η συζυγής βάση του ιόντος H2PO4−;
A) OH–
B) H2O
Γ) HPO42–
Δ) H3PO4 [4 μόρια]

Α4. Στο χημικά καθαρά νερό στους 5oC ισχύει: [ΟΗ−] = 4·10−8 M. Η σταθερά Kw και το pH
του νερού στους 5oC θα έχουν τιμές, αντίστοιχα:
A) 10−14 και 7
B) 10−14 και 6,6
Γ) 1,6·10−15 και 7,4
Δ) 1,6·10−15 και 7 [5 μόρια]

Α5. Στα υδατικά τους διαλύματα το υδροκυάνιο, HCN, λειτουργεί ως ασθενές οξύ (Ka =
10−10), ενώ η αμμωνία, NH3, ως ασθενής βάση (Kb = 10−5). Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτά, ένα
διάλυμα του άλατος NH4CN, στους 25οC, θα έχει pH:
A) όξινο, βασικό ή ουδέτερο, ανάλογα με τη συγκέντρωσή του
B) όξινο
Γ) ουδέτερο
Δ) βασικό [4 μόρια]

Α6. Να περιγράψετε τους όρους: α) δυναμική χημική ισορροπία και β) ετερογενής χημική ι-
σορροπία. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε κατάλληλα παραδείγματα. [5 μόρια]

Θέμα Β

Β1. Σε δοχείο έχει αποκατασταθεί η ισορροπία που περιγράφεται από την εξίσωση:
3NO2(g) + H2O(g)   2HNO3(g) + NO(g), ΔΗ = −38 kJ 
Να προβλέψετε την επίδραση που θα έχουν οι παρακάτω μεταβολές στην ποσότητα του σχη-
ματιζομένου ΗΝΟ3.
α) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας υδρατμών.
β) Απομάκρυνση ποσότητας ΝΟ2 από το δοχείο της ισορροπίας.
γ) Μείωση του όγκου του δοχείου, υπό σταθερή θερμοκρασία.
δ) Μείωση της θερμοκρασίας, υπό σταθερή πίεση.
ε) Προσθήκη καταλύτη.
στ) Εισαγωγή αδρανούς αερίου, π.χ. He(g), υπό σταθερό όγκο και υπό σταθερή θερμοκρασία.
Να αιτιολογήσετε σύντομα τις απαντήσεις σας. [12 μόρια]
305 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Β2. Το γαλακτικό οξύ, ένα οργανικό οξύ που υπάρχει στο γάλα, έχει τύπο CH3CH(OH)COOH
και σχετική μοριακή μάζα Μr = 90. Για να είναι κατάλληλο το γάλα δεν πρέπει το γαλακτικό
οξύ να είναι σε συγκέντρωση μεγαλύτερη από 2,4·10−2 M. Δείγμα όγκου 20 mL από ένα γάλα
ογκομετρείται με πρότυπο διάλυμα NaOH 0,05 Μ με τη χρήση της συσκευής που απεικονίζεται
στο διπλανό σχήμα.
α) Να χαρακτηρίσετε την ογκομέτρηση ως οξυμετρία ή αλκαλιμετρία και να ονομάσετε τα γυά- Α 
λινα σκεύη Α και Β. Nα γράψετε την εξίσωση της αντίδρασης που συμβαίνει κατά τη διαδικα-
σία της ογκομέτρησης.
Κατά την παραπάνω ογκομέτρηση λαμβάνεται η καμπύλη ογκομέτρησης που ακολουθεί.
14 
Β 
12 
pH 
10 

8  ΙΣ  
6 

4 

2 

6  12 
mL NaOH 0,05 M  

β) Να δώσετε τον ορισμό του ισοδύναμου σημείο και να γράψετε τον όγκο του πρότυπου δια-
λύματος που απαιτείται μέχρι το ισοδύναμο σημείο της παραπάνω ογκομέτρησης.
γ) Από την καμπύλη ογκομέτρησης να προσδιορίσετε γραφικά (χωρίς υπολογισμούς) την τιμή
της σταθεράς Ka του γαλακτικού οξέος.
δ) Να προσδιορίσετε την περιεκτικότητα του γάλατος (σε g/L) σε γαλακτικό οξύ και να εξηγή-
σετε αν είναι κατάλληλο ή όχι.
ε) Επαναλαμβάνουμε την παραπάνω ογκομέτρηση αφού αραιώσουμε την ποσότητα του γάλα-
τος με νερό ώστε ο τελικός όγκος να γίνει 200 mL. Αυτή τη φορά προσδιορίζουμε το τελικό
σημείο της ογκομέτρησης με τη βοήθεια δείκτη. Ποιος από τους δείκτες που ακολουθούν είναι
ο καταλληλότερος για την περίπτωση αυτή;

Δείκτης Περιοχή pH χρωματι- Χρωματική αλλαγή

κής αλλαγής
Ηλιανθίνη 3,1 - 4,0 κόκκινο - κίτρινο
Ναφθολοφθαλεΐνη 7,5 – 8,6 ροζ - πράσινο
Φαινολοφθαλεΐνη 8,2 - 10 άχρωμο - κόκκινο
Ποιο το χρώμα του (καταλληλότερου) δείκτη: i. Στην έναρξη της ογκομέτρησης και ii. στο τε-
λικό σημείο; [13 μόρια]

Θέμα Γ

Γ1. Η αμμωνία (ΝΗ3) παρασκευάζεται σύμφωνα με την αμφίδρομη αντίδραση που περιγράφε-
ται από την παρακάτω χημική εξίσωση: N2(g) + 3H2(g)   2NH3(g). Σε δοχείο όγκου 8 L, σε
θερμοκρασία θ1 εισάγονται 5 mol Ν2 και 11 mol H2. Στην κατάσταση χημικής ισορροπίας δια-
πιστώνεται ότι η ποσότητα της ΝΗ3 είναι 2 mol.
α) Να υπολογίσετε την απόδοση (με μορφή κλασματικού αριθμού) της αντίδρασης σύνθεσης
της αμμωνίας.
β) Να υπολογίσετε την σταθερά χημικής ισορροπίας Kc της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας
στη θερμοκρασία θ1.
γ) Αν η θερμοκρασία του μίγματος ισορροπίας γίνει θ2, όπου θ2 > θ1, τότε τα συνολικά mol του
μίγματος ισορροπίας γίνονται 15 mol. Να χαρακτηρίσετε την αντίδραση σχηματισμού της αμ-
μωνίας ως ενδόθερμη ή εξώθερμη. Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας. [20 μόρια]

306
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Γ2. Σε διάλυμα ΗΑ συγκέντρωσης c = 0,1 M βρέθηκε ότι στην κατάσταση ισορροπίας ισχύει:
[ΗΑ] = 4·[Α−]. Να υπολογίσετε το ποσοστό ιοντισμού του οξέος ΗΑ καθώς και την τιμή της
σταθεράς ιοντισμού του. [5 μόρια]

Θέμα Δ

Σε 40 mL διαλύματος ΝaOH 1 Μ (διάλυμα Δ1) προσθέτονται 110 mL Η2Ο, οπότε προκύπτει

διάλυμα Δ2. Σε όλη την ποσότητα του Δ2 προσθέτουμε συγχρόνως 25 mL διαλύματος ασθε-
νούς οξέος ΗΑ 0,8 Μ (διάλυμα Δ3) και 25 mL διαλύματος ασθενούς οξέος ΗΒ 0,8 Μ (διάλυμα
Δ4), οπότε προκύπτει διάλυμα Δ5.
Δ1. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ1, καθώς και το pH του διαλύματος Δ4.
Δ2. Να υπολογιστεί το pH του διαλύματος Δ5.
Δ3. Στο διάλυμα Δ5 προσθέτουμε 0,06 mol HCl, χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος. Να
υπολογιστεί το pH του διαλύματος μετά την προσθήκη του HCl.
Δίνονται: Κa(HA) = 5·10−5, Ka(HB) = 1,25·10−5, θ=25oC, Κw = 10−14. Σε όλες τις περιπτώσεις
να θεωρηθούν οι κατάλληλες προσεγγίσεις. [25 μόρια]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
307 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
308
 ΜΕΡΟΣ Γ’
(Κεφάλαιο 6 Σχολικού)

Ηλεκτρονιακή Δομή των Ατόμων και Περιοδικός Πίνακας


Η θεωρία της ηλεκτρομαγνη-
τικής ακτινοβολίας (Μaxwell,
1865), δέχεται ότι το φως δια-
δίδεται ως ένα ηλεκτρικό και
ένα μαγνητικό κύμα οι εντά-
σεις των οποίων μεταβάλλο-
νται χρονικά με τη μορφή ημι-
τονοειδών συναρτήσεων σε
επίπεδα κάθετα μεταξύ τους. Η
θεωρία ερμηνεύει πολλές ιδιό-
τητες της ακτινοβολίας, δεν
εξηγεί όμως την επίδραση του
φωτός πάνω στην ύλη (π.χ. το
φωτοηλεκτρικό φαινόμενο).
Κάθε φωτόνιο συμπεριφέρε-
ται ως σωματίδιο, δηλαδή
παρουσιάζει μάζα και ορμή.
Το φως έχει διπλή φύση, την
κυματική και την σωματιδια-
κή, χωρίς η μία να αναιρεί την
άλλη.
14
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ - ΜΕΡΟΣ Α: ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Ποιες θεωρίες εξηγούν τη φύση του φωτός;
Η κυματική θεωρία του φωτός. Σύμφωνα με την κυματική θεωρία, το φως είναι ηλε-
κτρομαγνητικό κύμα που διαδίδεται με σταθερή ταχύτητα (c = 3·108 m·s−1, στο κενό).
Τα είδη της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (ακτίνες γ, ακτίνες Χ, υπεριώδης, ορατή,
υπέρυθρη, ραδιοκύματα κτλ.) διαφοροποιούνται με βάση το μήκος κύματος (λ) και τη
συχνότητά τους (ν ή f). Τα δύο αυτά μεγέθη συνδέονται με το θεμελιώδη νόμο της κυ-
ματικής:
c=λ·ν
Η κβαντική θεωρία του φωτός. Αν και πολλά από τα φαινόμενα που παρουσιάζει το
φως μπορούσαν να εξηγηθούν με βάση την κυματική θεωρία, υπήρχαν και άλλα που
δεν μπορούσαν να εξηγηθούν με τη θεωρία αυτή. Η θεώρηση ότι το φως έχει και σωμα-
τιδιακές ιδιότητες διατυπώθηκε το 1900 από τον Planck, σύμφωνα με την κβαντική θε-
ωρία:
«Η ακτινοβολία εκπέμπεται ή απορροφάται όχι κατά τρόπο συνεχή, αλλά κατά «πακέτα»
ενέργειας (κβάντα), κατά ορισμένες δηλαδή τιμές».
Με τον τρόπο αυτό η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία περιγράφεται ως ροή μικροσκο-
πικών σωματιδίων (φωτονίων) καθένα από τα οποία κινείται με την ταχύτητα του φω-
τός, μεταφέροντας ένα πακέτο ενέργειας (κβάντο) ανάλογο με τη συχνότητά του. Η ε-
νέργεια εντός τέτοιου φωτονίου δίνεται από τη σχέση:
Ε=h·ν
όπου h η σταθερά του Planck με τιμή h = 6,63·10‒34 J·s και ν (ή f) η συχνότητα της α-
κτινοβολίας (σε s−1 ή Hz).
2. Το ατομικό πρότυπο του Bohr
Το πρώτο σημαντικό ατομικό πρότυπο που συμφωνεί με τις σημερινές αντιλήψεις μας
προτάθηκε από τον Rutherford το 1911. Σύμφωνα με το πρότυπο αυτό, όλη σχεδόν η
μάζα του ατόμου και πάντως όλο το θετικό φορτίο είναι συγκεντρωμένο στον πυρήνα,
ενώ τα ηλεκτρόνια περιστρέφονται γύρω του, καταλαμβάνοντας τον υπόλοιπο χώρο του
ατόμου (πλανητικό μοντέλο). Όμως, το ατομικό αυτό πρότυπο δεν εξηγεί τα γραμμικά
φάσματα εκπομπής των ατόμων, ούτε και τη σταθερότητά τους.
309
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Το 1913 ο Δανός φυσικός Niels Bohr προσπάθησε να διορθώσει τις ατέλειες του ατομι-
κού προτύπου του Rutherford στηριζόμενος στην κλασσική Φυσική και τη νεαρή τότε
κβαντική θεωρία. Θεώρησε δύο συνθήκες, τη μηχανική και την οπτική.

1η συνθήκη (μηχανική συνθήκη): Τα ηλεκτρόνια κινούνται γύρω από τον πυρήνα σε

ορισμένες μόνο επιτρεπόμενες κυκλικές τροχιές. Κάθε μία από τις τροχιές αυτές έχει κα-
θορισμένη ενέργεια, με άλλα λόγια η ενέργεια του ηλεκτρονίου είναι κβαντισμένη.

Οι καθορισμένες τιμές ενέργειας που μπορεί να πάρει το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Κβάντωση και διακριτότητα.
υδρογόνου αποδεικνύεται ότι δίνονται από τη σχέση: Ένα φυσικό μέγεθος Μ λέμε
ότι είναι κβαντωμένο όταν
2,1 8⋅ 1 0−1 8 παίρνει τιμές που είναι όλες
En = − (J) τους ακέραια πολλαπλάσια
n2 μιας στοιχειώδους ποσότητας
μ (Μ = Ν·μ). Όταν πάλι λέμε
O ακέραιος αριθμός n = 1, 2, 3 κτλ. λέγεται (κύριος) κβαντικός αριθμός και αντιστοιχεί ότι ένα φυσικό μέγεθος παίρνει
στις διάφορες επιτρεπόμενες κυκλικές τροχιές του ηλεκτρονίου. Για n = 1 αντιστοιχεί η διακριτές τιμές εννοούμε ότι οι
τιμές αυτές δεν είναι συνεχείς,
πλησιέστερη τροχιά στον πυρήνα, που συμβολίζεται με το γράμμα Κ και διαθέτει τη αλλά αποτελούν μέλη μιας
χαμηλότερη ενέργεια (θεμελιώδη ή βασική κατάσταση του ηλεκτρονίου). Οι επόμενες ακολουθίας. Π.χ. το φορτίο q =
τροχιές (στιβάδες ή φλοιοί) χαρακτηρίζονται με n = 2, 3, 4, 5 κτλ. και συμβολίζονται, N·e είναι κβαντωμένο ενώ η
ενέργεια του ηλεκτρονίου στο
αντίστοιχα, με L, Μ, Ν, Ο κτλ. Στις τροχιές αυτές το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η δια- άτομο του Η παίρνει διακριτές
θέτει όλο και μεγαλύτερη ενέργεια, λέμε δε ότι βρίσκεται σε διεγερμένη κατάσταση. τιμές:
Ε1
Η ενέργεια του ηλεκτρονίου είναι αρνητική, καθώς έλκεται από τον πυρήνα και, επομέ- E=
n2
νως, απαιτείται ενέργεια για την απόσπασή του. Με την αύξηση της τιμής του n, η ε-
νέργεια του ηλεκτρονίου μεγαλώνει καθώς γίνεται λιγότερο αρνητική. Θεωρητικά, για
n → ∞ η ενέργεια του ηλεκτρονίου παίρνει την τιμή μηδέν, που είναι η μέγιστη δυνατή
και αντιστοιχεί στην απελευθέρωση του ηλεκτρονίου από την έλξη του πυρήνα. Το φαι-
νόμενο χαρακτηρίζεται ως ιοντισμός, καθώς έχει ως αποτέλεσμα του σχηματισμό του
ιόντος H+.

2η συνθήκη (οπτική συνθήκη): To ηλεκτρόνιο ενός ατόμου εκπέμπει ενέργεια υπό μορφή
ακτινοβολίας, μόνον όταν μεταπηδήσει από τροχιά μεγαλύτερης ενέργειας Εi σε τροχιά
μικρότερης ενέργειας Εf.

Η διαφορά ενέργειας ΔΕ = │Εi – Ef │(Εi > Ef) μεταξύ των δύο τροχιών εκπέμπεται με τη
μορφή ενός φωτονίου. Από τις σχέσεις ΔΕ = h·ν και c = λ·ν, προκύπτει:
h⋅c
Ei − E f = , όπου λ το μήκος κύματος και h η σταθερά του Planck.
λ
Αντίθετα, η μετάβαση ενός ηλεκτρονίου από τροχιά μικρότερης ενέργειας σε τροχιά
μεγαλύτερης ενέργειας απαιτεί απορρόφηση ενέργειας, ΔΕ = h·ν, όπου ΔΕ = │Εi – Ef │
(στην περίπτωση αυτή Ef > Ei):

Το ατομικό πρότυπο του Bohr

βοήθησε στη μετάβαση από την
κλασσική θεώρηση στην κβα-
ντομηχανική.

310
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
n=2
n=1
Στο συνεχές φάσμα εκπομπής
(που παράγει π.χ. μία κοινή
ηλεκτρική λάμπα πυράκτω-
σης) παράγεται μία ταινία
(περιοχή) με όλα τα ενδιάμε-
σα μήκη κύματος και όχι α-
κτινοβολία που αποτελείται
από συγκεκριμένα μόνο μήκη
κύματος.
n=4
Σχήμα 1. Όταν το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η μετα-
n=3
πηδά από εξωτερική στιβάδα σε στιβάδα πλησιέστερα
στον πυρήνα (π.χ. από την M στην L ή από την L στην
Ε3 - E2= h·ν Κ) χάνει ενέργεια εκπέμποντας φωτόνιο κατάλληλου
Εκπομπή ακτινοβολίας μήκους κύματος. Όσο μεγαλύτερη η διαφορά ενέργειας
συχνότητας ν ΔΕ μεταξύ των δύο στιβάδων, τόσο μεγαλύτερη η συ-
χνότητα (μικρότερο μήκος κύματος) του φωτονίου που
Ε2 - E1= h·ν’ εκπέμπεται (v΄ > v).
Εκπομπή ακτινοβολίας
συχνότητας ν΄
3. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της θεωρίας του Bohr
Το ατομικό πρότυπο του Bohr αποτελεί ένα απλό πρότυπο για το άτομο του υδρογό-
νου και ερμηνεύει με επιτυχία τα φάσματα εκπομπής όχι μόνο του ατόμου του Η, αλλά
και όλων των υδρογονοειδών ιόντων (π.χ. 2He+, 3Li2+ κτλ.), των ιόντων, δηλαδή, που
διαθέτουν μόνο ένα ηλεκτρόνιο. Τα φάσματα αυτά είναι όλα γραμμικά, αποτελούνται
δηλαδή από συγκεκριμένες φασματικές γραμμές, και όχι συνεχή. Κάθε φασματική
γραμμή διαθέτει συγκεκριμένη ενέργεια, μήκος κύματος (λ) και συχνότητα (ν) και α-
ντιστοιχεί σε συγκεκριμένη μετάπτωση του ηλεκτρονίου από μία εξωτερική τροχιά
μεγαλύτερης ενέργειας σε εσωτερική τροχιά μικρότερης ενέργειας. Το φάσμα εκπο-
μπής του ατόμου του υδρογόνου στην ορατή περιοχή του ηλεκτρομαγνητικού φάσμα-
τος απεικονίζεται στο σχήμα που ακολουθεί.
410 nm: 434 nm: 486 nm: 656 nm:
από PL από OL από NL από ML
λ (nm)
Σχήμα 2. Οι γραμμές του φάσματος εκπομπής του ατόμου του Η που αντιστοιχούν στην ορα-
τή ακτινοβολία (από 400 - 700 nm, περίπου) αποτυπωμένες σχηματικά σε φωτογραφική πλά-
κα. Το σύνολο των ακτινοβολιών του ορατού φάσματος λέγεται σειρά Balmer και αντιστοιχεί
σε μεταπτώσεις από ανώτερες στιβάδες στη στιβάδα L (n = 2).
Παρά τη σημαντική του επιτυχία στην εξήγηση του φάσματος εκπομπής για το άτομο
του Η, το ατομικό πρότυπο του Bohr αποτυγχάνει να εξηγήσει τα φάσματα εκπομπής
των πολυηλεκτρονιακών ατόμων καθώς και το σχηματισμό των χημικών δεσμών. Έτσι,
σταδιακά, το ατομικό πρότυπο του Bohr εγκαταλείφθηκε. Πάντως, το πρότυπο του Bohr
αποτέλεσε την αφετηρία για το νέο μοντέλο του ατόμου που στηρίζεται σε έναν επανα-
στατικό κλάδο της φυσικής, την κβαντομηχανική.
311
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

4. Η κυματική θεωρία της ύλης του de Broglie

Είδαμε στην κβαντική θεωρία ότι η ακτινοβολία παρουσιάζει και σωματιδιακές ιδιότη-
τες, αποτελείται δηλαδή από φωτόνια. Το 1924 ο Γάλλος Louis de Broglie παρατήρησε
ότι και τα μικροσκοπικά κινούμενα σωματίδια παρουσιάζουν και κυματική συμπεριφορά
(υλικά κύματα). Διατύπωσε επομένως την αρχή:
O Louis de Broglie (προφέρε-
Το φωτόνιο, όπως και κάθε κινούμενο μικροσκοπικό σωματίδιο (π.χ. ηλεκτρόνιο, πρωτό- ται Λουί ντε Μπρέιγ) περιέ-
νιο) παρουσιάζει διττή φύση, σωματίδιου (κβάντου) και ηλεκτρομαγνητικού κύματος. γραψε τα υλικά κύματα με
μαθηματικούς όρους, η θεω-
Σύμφωνα με τον de Broglie, το μήκος κύματος ενός σωματιδίου μάζας m και ταχύτητας ρία του όμως αποδείχθηκε και
πειραματικά το 1927 με τη
υ συνδέεται με την ορμή του p = m·υ και τη σταθερά του Planck, σύμφωνα με τη σχέση: βοήθεια δέσμης ηλεκτρονίων
που διαθλάται και περιθλάται,
h h όπως ακριβώς η ηλεκτρομα-
λ= = γνητική ακτινοβολία. Η δια-
p m ⋅υ πίστωση αυτή οδήγησε στην
ανακάλυψη του ηλεκτρονικού
Με άλλα λόγια τα υλικά σωματίδια συμπεριφέρονται και ως κύματα (υλικά κύματα), μικροσκοπίου.
όπως και τα κύματα συμπεριφέρονται ως υλικά σώματα. Πρέπει να σημειωθεί ότι για να
εκδηλωθεί ο κυματικός χαρακτήρας ενός σωματιδίου θα πρέπει αυτό να έχει πολύ μικρή
μάζα και σχετικά μεγάλη ταχύτητα. Έτσι, τα υλικά κύματα είναι ανιχνεύσιμα μόνο στην
Οι δύο «όψεις» ενός σωματι-
περίπτωση υποατομικών σωματιδίων ή ελαφρών σχετικά πυρήνων ή ατόμων. δίου, υλική και κυματική,
αλληλοσυμπληρώνονται αλλά
δεν γίνονται αντιληπτές ταυ-
5. Αρχή αβεβαιότητας (απροσδιοριστίας) του Heisenberg τόχρονα με το ίδιο πείραμα.

Το 1927 ο Γερμανός φυσικός Werner Heisenberg κατέληξε στο συμπέρασμα ότι:

Είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια συγχρόνως τη θέση και την ορμή (p = m·υ) Αν και ο Einstein ασχολήθηκε
ενός μικρού σωματιδίου π.χ. ηλεκτρονίου (αρχή αβεβαιότητας ή απροσδιοριστίας του στην αρχή με την κβαντική
θεωρία, ποτέ δεν δέχτηκε την
Heisenberg). αρχή της αβεβαιότητας του
Heinsenberg. Κάποτε είπε: «Ο
Αυτό σημαίνει ότι αν ξέρουμε πως κινείται ένα σωματίδιο (γνωρίζοντας την ορμή του) Θεός δεν παίζει ζάρια με το
δε μπορούμε να γνωρίζουμε που ακριβώς είναι, ενώ αντίστροφα αν γνωρίζουμε τη θέση σύμπαν». O δε Bohr φέρεται
ότι είπε: «Αlbert, σταμάτα να
του δεν γνωρίζουμε ακριβώς από πού έχει έλθει ή που ακριβώς πάει. Με άλλα λόγια, η λες στο Θεό τι να κάνει!».
έννοια της τροχιάς σωματιδίου χάνει πια τη σημασία της όπως την ξέρουμε στην κλασι-
κή φυσική.
Εφόσον, λοιπόν, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε επακριβώς τη θέση ενός ηλε-
κτρονίου, θα πρέπει να μας ενδιαφέρει μόνο η πιθανότητα παρουσίας του σε στοιχειώδη Η μαθηματική διατύπωση της
περιοχή του χώρου (ΔV) και όχι ο ταυτόχρονος προσδιορισμός της θέσης και της ορμής αρχής της αβεβαιότητας είναι:
Δx∙Δp ≥ h/4π, όπου Δx η
του.
αβεβαιότητα στη θέση και Δp
η αβεβαιότητα στην ορμή
Δεν μπορώ να βρω Ίσως γιατί ξέρεις πολύ καλά ενός σωματιδίου που κινείται
την ορμή τους. στον άξονα x.
τα κλειδιά μου.

To «κρύο» ανέκδοτο της ημέ-

ρας!

312
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
H εξίσωση του Schrödinger
δεν προκύπτει από βασικές
αρχές της φυσικής, αλλά απο-
τελεί αξίωμα για την κβαντο-
μηχανική. Οι τρεις κβαντικοί
αριθμοί δεν εισάγονται αυ-
θαίρετα αλλά προκύπτουν
κατά τη διαδικασία επίλυσης
της εξίσωσης ως συνέπεια
των απαιτήσεων που πρέπει
να πληρούν οι κυματοσυναρ-
τήσεις.
ΜΕΡΟΣ Β: ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
6. Η θεωρία του Schrödinger για το άτομο του υδρογόνου
Το 1926 ο Αυστριακός φυσικός Erwin Schrödinger επινόησε μία εξίσωση που περι-
γράφει το ηλεκτρόνιο ως (στάσιμο) κύμα με σωματιδιακές ιδιότητες, συνδυάζοντας
όλες τις επιμέρους υποθέσεις που είχαν γίνει για την ερμηνεία της συμπεριφοράς του
μικρόκοσμου. Η υπόθεση αυτή διατυπωμένη σε μια πολύπλοκη μαθηματική έκφραση
αποτελεί την περίφημη κυματική εξίσωση του Schrödinger, που άνοιξε το δρόμο της
κβαντομηχανικής (ή κυματομηχανικής).
Η πλήρης λύση της εξίσωσης του Schrödinger για το άτομο του Η οδηγεί σε ένα σύ-
νολο κυματοσυναρτήσεων (ψ), που κάθε μία αντιστοιχεί στην ενέργεια του ηλεκτρο-
νίου, Εn και την πιθανότητα εύρεσής του στο χώρο. Το κβαντομηχανικό μοντέλο για
το άτομο αντί για την έννοια της τροχιάς εισάγει την έννοια του ατομικού τροχιακού
που απαιτεί για την περιγραφή του τρεις ακέραιους κβαντικούς αριθμούς, n, ℓ, mℓ που
προκύπτουν κατά τη διαδικασία επίλυσης της εξίσωσης του Schrödinger και οι οποίοι
καθορίζουν μια συγκεκριμένη κατάσταση του ηλεκτρονίου.
Κάθε μία από τις συναρτήσεις - λύσεις της εξίσωσης του Schrödinger αντιστοιχεί σε μία
τριάδα κβαντικών αριθμών (n, ℓ, mℓ), που με τη σειρά της αντιστοιχεί σε ένα τρισδιάστα-
το χώρο ορισμένου σχήματος και προσανατολισμού, στον οποίο μπορεί να βρεθεί το η-
λεκτρόνιο. Ένας τέτοιος χώρος ονομάζεται ατομικό τροχιακό. Κάθε ατομικό τροχιακό
έχει χαρακτηριστική ενέργεια και σχήμα και αντιστοιχεί στην πιθανότητα εύρεσης του
ηλεκτρονίου σε κάθε στοιχειώδες τμήμα του χώρου (ΔV) γύρω από τον πυρήνα.
Κυματική εξίσωση Schrodinger για το άτομο του Η
επίλυση
ψ1 , ψ2 , ψ3 …. ψn (κυματοσυναρτήσεις)
πιθανότητα παρουσίας
(n, ℓ, mℓ) Ε (ενέργεια)
του e− στο χώρο γύρω
τροχιακό
από τον πυρήνα
Η ακριβής επίλυση της εξίσωσης του Schrödinger είναι δυνατή μόνο για το άτομο του
H και οδηγεί σε ένα συγκεκριμένο σύνολο τιμών ενέργειας, που είναι το ίδιο με αυτό
που προβλέπει η θεωρία του Bohr. Δηλαδή, για το άτομο του Η και η θεωρία του
Schrödinger κατέληξε στο συμπέρασμα:
2,1 8⋅ 1 0−1 8
En = − (J)
n2
Στα άλλα άτομα, τα λεγόμενα πολυηλεκτρονιακά, η επίλυση της εξίσωσης του
Schrödinger είναι δυνατή μόνο με πολύπλοκες προσεγγιστικές μεθόδους.
313
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

7. O κύριος κβαντικός αριθμός (n)

Ο κύριος κβαντικός αριθμός n καθορίζει την ενέργεια του ηλεκτρονίου και είναι ενδει-
κτικός της μέσης απόστασης του ηλεκτρονίου από τον πυρήνα. Παίρνει ακέραιες θετικές
τιμές:
n = 1, 2, 3, 4 …
και σε κάθε τιμή του n αντιστοιχεί ένα σύνολο τροχιακών που περιέχει n2 τροχιακά. Π.χ.
για n = 1 έχουμε μόνο 1 τροχιακό, για n = 2 έχουμε συνολικά 22 = 4 τροχιακά, ενώ για n
= 3 έχουμε συνολικά 32 = 9 τροχιακά κτλ. Τα σύνολα των τροχιακών που αντιστοιχούν
στον ίδιο κύριο κβαντικό αριθμό n αντιστοιχούν σε στιβάδες ή φλοιούς (για λόγους ανα-
λογίας με τη θεωρία του Bohr) και συμβολίζονται με τα γράμματα Κ, L, M κτλ.

κύριος κβαντικός αριθμός 1 2 3 4 …

στιβάδα Κ L M N …

8. O αζιμουθιακός (δευτερεύων) κβαντικός αριθμός (ℓ)

Ο δευτερεύων ή αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός συμβολίζεται με το γράμμα ℓ και

παίρνει τις τιμές:

ℓ = 0, 1, 2, 3, … , (n ‒ 1)

Έτσι, για τις διάφορες τιμές του n έχουμε τις εξής τιμές για τον ℓ:

n ℓ
1 0
2 0, 1
3 0, 1, 2
4 0, 1, 2, 3
… …………
n 0, 1, 2, 3, …, (n ‒ 1)

Ο δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός καθορίζει το σχήμα των τροχιακών, καθώς τροχια-

κά με διαφορετικές τιμές του ℓ έχουν και διαφορετικά σχήματα. Με βάση τις τιμές του ℓ
καθορίζεται ένα υποσύνολο τροχιακών που λέμε ότι αποτελούν τις υποστιβάδες μιας
δεδομένης ενεργειακής στιβάδας. Τα τροχιακά αυτά, αλλά και οι αντίστοιχες υποστιβά-
δες καθορίζονται με τα γράμματα s, p, d, f, g κτλ.
Οι συμβολισμοί των τροχια-
ℓ 0 1 2 3 4 … κών s, p, d, f σχετίζονται με τα
τροχιακά s p d f g … αρχικά λέξεων που σχετίζονται
με τις φασματικές γραμμές:
υποστιβάδες s p d f g … sharp, principal, diffuse, fun-
damental.
Παραδείγματα
• Για n = 1 προκύπτει μόνο ℓ = 0. Επομένως, η πρώτη στιβάδα περιέχει μόνο μία υ-
ποστιβάδα, που χαρακτηρίζεται σαν 1s (1 για τον κύριο κβαντικό αριθμό και s για
τον δευτερεύοντα). Τον ίδιο συμβολισμό, 1s, χρησιμοποιούμε και για το τροχιακό
που αντιστοιχεί στην υποστιβάδα αυτή.

314
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
H ερώτηση της ημέρας: Από
ποιες υποστιβάδες αποτελεί-
ται η στιβάδα Ν;
Τα πέντε d τροχιακά συμβολί-
ζονται ως εξής:
dz2 , dxy , dxz , dyz , dx2 − y2
αλλά οι συμβολισμοί αυτοί
είναι έξω από τα πλαίσια του
βιβλίου αυτού.
• Για n = 2 o δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός μπορεί να πάρει τις τιμές ℓ = 0 , 1,
οπότε προκύπτουν δύο υποστιβάδες, η 2s και η 2p.
• Για n = 3 o δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός μπορεί να πάρει τις τιμές ℓ = 0, 1, 2,
οπότε προκύπτουν τρεις υποστιβάδες, η 3s, η 3p και η 3d.
9. O μαγνητικός κβαντικός αριθμός (mℓ)
O μαγνητικός κβαντικός αριθμός συμβολίζεται με mℓ και καθορίζει τους δυνατούς
προσανατολισμούς των τροχιακών στο χώρο, ενώ σε κάθε τιμή του mℓ αντιστοιχεί και
ένα τροχιακό. Αποδεικνύεται ότι μπορεί να πάρει τις τιμές:
−ℓ, ……, −2, −1, 0, +1, +2, ………,+ℓ
δηλαδή συνολικά (2ℓ + 1) τιμές.
p τροχιακά
mℓ 1 0 −1
συμβολισμός τροχιακών px pz py
10. Στιβάδες, υποστιβάδες και τροχιακά
Τελικά και με βάση την κβαντομηχανική, οι δυνατές καταστάσεις του ηλεκτρονίου
στο άτομο του υδρογόνου διακρίνονται σε στιβάδες, υποστιβάδες και τροχιακά. Κάθε
(ενεργειακή) στιβάδα καθορίζεται μόνο από τον κύριο κβαντικό αριθμό (n) και διακρί-
νεται σε υποστιβάδες που καθεμία χαρακτηρίζεται από τη διαφορετική τιμή για τον
δευτερεύοντα κβαντικό αριθμό (ℓ). Κάθε υποστιβάδα αποτελείται από τροχιακά καθέ-
να από τα οποία διαθέτει διαφορετική τιμή για το μαγνητικό κβαντικό αριθμό (mℓ).
Έτσι, π.χ.:
• Για n = 1 ισχύει ℓ = 0, mℓ = 0 και επομένως αντιστοιχεί μόνο ένα τροχιακό με
τριάδα κβαντικών αριθμών (1,0,0). Το τροχιακό αυτό συμβολίζεται ως 1s.
• Για n = 2 προκύπτει ℓ = 0 ή 1. Για ℓ = 0 (υποστιβάδα s), mℓ = 0. Για ℓ = 1, mℓ =
−1, 0, 1. Οι δυνατές επομένως τριάδες είναι: (2,0,0), (2,1,1), (2,1,0) και (2,1,−1).
Η πρώτη τριάδα αντιστοιχεί στο τροχιακό 2s, ενώ οι τρεις επόμενες τριάδες στα
τροχιακά 2px, 2pz, 2py. Με άλλα λόγια, η στιβάδα L (n = 2) περιέχει μία υποστι-
βάδα τύπου s (1 τροχιακό) και μία υποστιβάδα τύπου p (3 τροχιακά). Επομένως,
για n = 2, το πλήθος των τροχιακών είναι 4 (22 = 4).
• Για n = 3 προκύπτει ℓ = 0 ή 1 ή 2. Για ℓ = 0, (υποστιβάδα s) mℓ = 0. Για ℓ = 1
(υποστιβάδα p), mℓ = 1, 0, −1. Τέλος, για ℓ = 2 (υποστιβάδα d), mℓ = −2, −1, 0, 1,
2. Προκύπτει έτσι ένα τροχιακό 3s που αντιστοιχεί στην τριάδα (3,0,0), τρία τρο-
χιακά 3p με τριάδες (3,1,−1), (3,1,0), (3,1,1) καθώς και πέντε τροχιακά 3d με
τριάδες (3,2,−2), (3,2,−1), (3,2,0), (3,2,1), (3,2,2). Ο συνολικός αριθμός των τρο-
χιακών για n = 3 είναι 9 (32 = 9).
315
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Χαρακτηρισμός Αριθμός τροχιακών

n ℓ mℓ
υποστιβάδας στην υποστιβάδα
1 0 1s 0 1
0 2s 0 1
2
1 2p −1, 0, 1 3 4
0 3s 0 1
3 1 3p −1, 0, 1 3 9
2 3d −2, −1, 0, 1, 2 5
0 4s 0 1
1 4p −1, 0, 1 3
4 16
2 4d −2, −1, 0, 1 ,2 5
3 4f −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3 7

Mε βάση τα προηγούμενα προκύπτουν οι κανόνες που ακολουθούν:

Ο συνολικός αριθμός τροχιακών σε μία υποστιβάδα είναι 2ℓ + 1. Έτσι, π.χ. μία υπο-
στιβάδα p έχει ℓ = 1 και αποτελείται από 2ℓ + 1 = 3 τροχιακά, καθώς οι δυνατές τιμές
για τον mℓ είναι τρεις: −1, 0, 1.

O συνολικός αριθμός των τροχιακών σε μία στιβάδα είναι n2. Π.χ. η στιβάδα Ν με n
= 4 διαθέτει συνολικά 42 = 16 τροχιακά, ένα τροχιακό στην υποστιβάδα 4s, τρία τροχια-
κά στην 4p, πέντε στην 4d και επτά τροχιακά στην 4f.

Στιβάδα είναι ένα σύνολο τροχιακών με την ίδια τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού
ενώ υποστιβάδα μιας στιβάδας είναι ένα σύνολο τροχιακών με την ίδια τιμή του δευτε-
ρεύοντα κβαντικού αριθμού (και του κύριου κβαντικού αριθμού).

11. Οι δυνατές καταστάσεις για το άτομο του Η

Στο σχήμα που ακολουθεί αναπαριστάνει όλα τα τροχιακά για το άτομο του Η μέχρι n =
3 (κάθε «κουτάκι» παριστάνει ένα τροχιακό).

ℓ=0 ℓ=1 ℓ =2
n=∞
Στο άτομο του υδρογόνου και
3py 3pz 3px στα υδρογονοειδή ιόντα οι
ενέργειες των υποστιβάδων
n=3 mℓ = 0 mℓ = ‒1 mℓ = 0 mℓ = 1 mℓ = ‒2 mℓ = ‒1 mℓ = 0 mℓ = 1 mℓ = 2 μιας δεδομένης στιβάδας είναι
3s 3p 3d ίσες!

2py 2pz 2px

E
n=2 mℓ = 0 mℓ = ‒1 mℓ = 0 mℓ = 1 Σχήμα 3. Οι διάφορες ενεργειακές στάθμες
2s 2p στο άτομο του υδρογόνου. Κάθε στιβάδα χα-
ρακτηρίζεται από τον ίδιο κύριο κβαντικό
αριθμό n και διαθέτει υποστιβάδες που διαφέ-
ρουν ως προς τον δευτερεύοντα κβαντικό
αριθμό ℓ. Τα τροχιακά μιας υποστιβάδας δια-
n=1 mℓ = 0 φέρουν ως προς το μαγνητικό κβαντικό αριθ-
μό mℓ.
1s

316
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
Με τις αντιλήψεις της κβα-
ντομηχανικής δεν θεωρούμε
κίνηση του ηλεκτρονίου σε
μια ορισμένη τροχιά, αλλά για
την πιθανότητα να βρίσκεται
σε μια ορισμένη θέση στο
χώρο γύρω από τον πυρήνα.
Παρατηρούμε ότι για το άτομο του Η όλα τα τροχιακά της ίδιας στιβάδας έχουν την
ίδια ενέργεια. Όπως ήδη έχουμε δει, κάθε στιβάδα διαιρείται σε αριθμό υποστιβάδων
ίσο με τον κύριο κβαντικό αριθμό της στιβάδας. Έτσι, η στιβάδα Κ (n = 1) διαθέτει
μόνο μία υποστιβάδα την 1s, η στιβάδα L (n = 2) αποτελείται από δύο υποστιβάδες,
την 2s και την 2p, η στιβάδα M (n = 3) αποτελείται από 3 υποστιβάδες, την 3s την 3p
και την 3d, κτλ. Κάθε υποστιβάδα αποτελείται από τροχιακά. Κάθε s υποστιβάδα απο-
τελείται από 1 τροχιακό, κάθε p υποστιβάδα από 3 τροχιακά, κάθε d υποστιβάδα από 5
τροχιακά, ενώ κάθε f υποστιβάδα από 7 τροχιακά.
Στη θεμελιώδη κατάσταση το ηλεκτρόνιο καταλαμβάνει το τροχιακό 1s, λαμβάνοντας
όμως την απαιτούμενη ενέργεια μπορεί να βρεθεί σε οποιοδήποτε άλλο τροχιακό μιας
άλλης στιβάδας, π.χ. στο 2s ή το στο τροχιακό 3p (διεγερμένες καταστάσεις).
12. O κβαντικός αριθμός του spin (ms)
Το 1925 προτάθηκε ότι τα ηλεκτρόνια μπορούν και να αυτοπεριστρέφονται, όπως η γη
στρέφεται γύρω από τον άξονά της. Η υπόθεση αυτή γέννησε έναν τέταρτο κβαντικό
αριθμό, το μαγνητικό κβαντικό αριθμό του spin, που συμβολίζεται με ms. Οι μοναδι-
κές δυνατές τιμές του είναι είτε −½ (κίνηση σύμφωνα με τη φορά των δεικτών του ρολο-
γιού) είτε +½ ανεξάρτητα από τους προηγούμενους τρεις κβαντικούς αριθμούς. Η φυ-
σική σημασία των δύο αυτών τιμών του ms είναι ότι η ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονί-
ου παράγει γύρω του ένα μαγνητικό πεδίο που μπορεί να είναι παράλληλο (ms = +1/2)
ή αντιπαράλληλο (ms = −1/2) με τη διεύθυνση ενός εξωτερικά εφαρμοζόμενου μαγνη-
τικού πεδίου.
Σχήμα 4. Ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου. Οι δύο κατευ-
θύνσεις περιστροφής αντιστοιχούν σε δύο τιμές του μαγνη-
τικού κβαντικού αριθμού spin, +1/2 και −1/2 (η φορά αυ-
τοπεριστροφής σύμφωνα με τη φορά των δεικτών του ρολο-
γιού αντιστοιχεί σε ms = −1/2). Όταν έχουμε ζεύγος ηλε-
κτρονίων τα δύο μαγνητικά πεδία αλληλοαναιρούνται με
αποτέλεσμα τη μη ύπαρξη μαγνητικού πεδίου.
ms = +1/2 ms = –1/2
13. Γραφικές παραστάσεις τροχιακών – Ηλεκτρονιακά νέφη
Οι κυματοσυναρτήσεις είναι συναρτήσεις θέσης του ηλεκτρονίου στο άτομο π.χ. είναι
της μορφής ψ(x, y, z), όπου x, y, z είναι οι συντεταγμένες της θέσης του ηλεκτρονίου
στο χώρο γύρω από τον πυρήνα. Αν και οι κυματοσυναρτήσεις δεν έχουν ιδιότητες πι-
θανοτήτων, το τετράγωνό τους, ψ2, μας δίνει την πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο
σε στοιχειώδη περιοχή του χώρου γύρω από τον πυρήνα (συνάρτηση πυκνότητας πι-
θανότητας). Έτσι ψ2 = 0 σημαίνει απαγορευτική θέση για το ηλεκτρόνιο της δεδομένης
ενεργειακής κατάστασης, ενώ όταν ψ2 ≠ 0 σημαίνει ότι υπάρχει μία συγκεκριμένη πε-
ριοχή του χώρου γύρω από τον πυρήνα που μπορεί να καταληφθεί από το ηλεκτρόνιο.
Εφαρμογή: Για το άτομο του υδρογόνου η τιμή της κυματοσυνάρτησης ψ στις θέσεις
Α και Β έχει τιμές ψ1 = 10−4 και ψ2 = −10−3, αντίστοιχα. Σε ποια από τις δύο θέσεις Α
ή Β το ηλεκτρόνιο παρουσιάζει μεγαλύτερη πιθανότητα παρουσίας;
ψ2(Α) = (10−4)2 = 10−8, ψ2(Β) = (−10−3)2 = 10−6
317
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Ισχύει: ψ2(Α) < ψ2(Β) και επομένως η πιθανότητα παρουσίας στη θέση Β είναι μεγαλύ-
τερη από την πιθανότητα παρουσίας στη θέση Α.

Το ψ2 εκφράζει την πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο σε στοιχειώδη περιοχή (ΔV) του

χώρου γύρω από τον πυρήνα, ενώ το –eψ2, (–e το φορτίο του ηλεκτρονίου) εκφράζει την
κατανομή ή την πυκνότητα του ηλεκτρονιακού νέφους στο χώρο γύρω από τον πυρήνα.
Με βάση υπολογισμούς πιθα-
Έτσι, π.χ. το τροχιακό 1s μπορεί να αναπαρασταθεί: α) με τη μορφή της γραφικής παρά- νότητας για διάφορα σημεία
γύρω από τον πυρήνα προκύ-
στασης της ψ21s, που αντιστοιχεί στην πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου σε στοι- πτουν εικόνες – που αναπαρι-
χειώδη όγκο ΔV σε απόσταση r από τον πυρήνα, β) με τη μορφή ηλεκτρονιακού νέφους, στούν τα τροχιακά – πολύ πιο
εύκολα από μαθηματικές συ-
όπου πυκνότερες κουκκίδες αντιστοιχούν σε μεγαλύτερη πιθανότητα παρουσίας του ναρτήσεις.
ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα, γ) ως σφαιρική επιφάνεια που περικλείει π.χ. το 90-
95% της πιθανότητας εύρεσης του ηλεκτρονίου στο τροχιακό αυτό.
Στην κβαντομηχανική η έννοια
Μεγάλη ηλεκτρονιακή πυκνότητα σε μία περιοχή του χώρου όγκου ΔV σημαίνει ότι το της τροχιάς του ηλεκτρονίου
αντικαθίσταται από το ηλε-
ηλεκτρόνιο βρίσκεται για περισσότερο χρόνο στην περιοχή αυτή σε σχέση με άλλη πε- κτρονιακό νέφος. Περιοχές του
ριοχή με μικρότερη ηλεκτρονιακή πυκνότητα. Αν το ηλεκτρόνιο του ατόμου του υδρο- ηλεκτρονιακού νέφους με με-
γάλη πυκνότητα κουκκίδων
γόνου πάρει ενέργεια και μεταπηδήσει σε μία υψηλότερη ενεργειακή στάθμη, θα περνά
εμφανίζουν μεγαλύτερη πιθα-
το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του όλο και μακρύτερα από τον πυρήνα, σχηματίζο- νότητα παρουσίας του ηλε-
ντας ηλεκτρονιακό νέφος μεγαλύτερου μεγέθους και ίσως διαφορετικού σχήματος. Οι κτρονίου από άλλες με μικρό-
τερη πυκνότητα.
τρόποι αυτοί αναπαράστασης για το τροχιακό 1s φαίνονται στο σχήμα που ακολουθεί.

95% πιθανότητα
παρουσίας του e

ψ1s2

r
Σχήμα 5. Τρόποι αναπαράστασης του τροχιακού 1s του ατόμου του Η. α) Με τη μορφή του
γραφήματος της –eψ21s = f(r), όπου r η απόσταση από τον πυρήνα (και –e το φορτίο του ηλε-
κτρονίου) που εκφράζει την κατανομή ή την πυκνότητα του ηλεκτρονιακού νέφους στο χώρο Η πιθανότητα εύρεσης του ηλε-
κτρονίου σε στοιχειώδη σφαιρικό
γύρω από τον πυρήνα, β) Με τη μορφή ηλεκτρονιακού νέφους και γ) σαν σφαιρική επιφάνεια, φλοιό πάχους Δr σε απόσταση r
που περικλείει το 95% της πιθανότητας της παρουσίας του ηλεκτρονίου. από τον πυρήνα προκύπτει από το
διάγραμμα:

Συμπεράσματα
• Για το τροχιακό 1s η πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου είναι μέγιστη κοντά στον
πυρήνα και τείνει στο μηδέν σε μεγάλες αποστάσεις γύρω από αυτόν, χωρίς όμως r
Η πιθανότητα αυτή παρουσιάζει
ποτέ να μηδενίζεται, τουλάχιστον θεωρητικά (πρακτικά, η πιθανότητα εύρεσης μη- μέγιστο στο αο, που αντιστοιχεί
δενίζεται από κάποια απόσταση και μετά). στην ακτίνα της θεμελιώδους
τροχιάς του προτύπου του Bohr,
• Το τροχιακό 1s παρουσιάζει σφαιρική συμμετρία με αυθαίρετη ακτίνα r που περι- ενώ για r = 0 η πιθανότητα εύρε-
κλείει συγκεκριμένη πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου π.χ. 95%. Το ακριβές μέ- σης του ηλεκτρονίου σε στοιχειώ-
δη σφαιρικό φλοιό πάχους Δr είναι
γεθος του τροχιακού είναι αδύνατον να σχεδιαστεί, αφού η πιθανότητα εύρεσης του 0. Για μεγάλες τιμές του r η συ-
ηλεκτρονίου μηδενίζεται θεωρητικά μόνο σε άπειρη απόσταση από τον πυρήνα. Το νάρτηση τείνει επίσης στο 0.

ηλεκτρονιακό νέφος είναι πυκνότερο κοντά στον πυρήνα, όπου το ψ2 είναι μέγιστο.
Έτσι, η πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου σε δοσμένο στοιχειώδες τμήμα του
χώρου για το τροχιακό 1s είναι μέγιστη κοντά στον πυρήνα.
318
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ

14. Σχήματα των s και p τροχιακών

Αναφέραμε ήδη ότι στα s ατομικά τροχιακά ισχύει ℓ = 0 και άρα mℓ = 0. Τα τροχιακά
αυτά παρουσιάζουν σφαιρική συμμετρία και παριστάνονται με σφαίρες που στο εσω-
τερικό τους υπάρχει σημαντικό μέρος (π.χ. το 95%) της πιθανότητας παρουσίας του
ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα. Γενικά, το μέγεθος των σφαιρών που παριστάνουν
τα s τροχιακά εξαρτάται από τον κύριο κβαντικό αριθμό n. Όσο αυξάνει η τιμή του n
αυξάνεται και το μέγεθος της σφαίρας, όπως φαίνεται και στο σχήμα που ακολουθεί.

1s 2s 3s

Σχήμα 6. Το 1s τροχιακό του ατόμου του Η έχει ακτίνα περίπου 200 pm, ενώ το 2s και το 3s
τροχιακό έχουν ακτίνα περίπου 500 pm και 1000 pm, αντίστοιχα.

Τα τροχιακά τύπου p είναι αυτά για τα οποία ισχύει ℓ = 1 και διακρίνονται σε px, py, pz
(mℓ = −1, 0, 1, αντίστοιχα). Τα σχήματά τους είναι τα εξής:
z z z
mℓ = 0
Με τo σχήμα των d τροχιακών,
αλλά και των f τροχιακών δεν
θα ασχοληθούμε στα πλαίσια mℓ = 1
αυτού του βιβλίου. mℓ = −1
x y x y x y

pz px py

Σχήμα 7. Τα τροχιακά px, py, pz διαφέρουν μόνο στον μαγνητικό κβαντικό αριθμό mℓ και δεν
εμφανίζουν σφαιρική συμμετρία. Οι δύο λοβοί τους χωρίζονται από ένα επίπεδο στο οποίο η
πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου είναι 0.

Τα p τροχιακά έχουν το ίδιο σχήμα, διαφέρουν όμως ως προς το μέγεθός τους, που ε-
ξαρτάται από την τιμή του κβαντικού αριθμού n. Τα τροχιακά px, py, pz διαφέρουν (για
κάποια ορισμένη τιμή του n) μόνο ως προς τον προσανατολισμό τους στο χώρο.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Να διατυπώσετε τη συνθήκη της θεωρίας του Bohr που είναι υπεύθυνη για την
εξήγηση του γραμμικού φάσματος εκπομπής του ατόμου του υδρογόνου.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Το γραμμικό φάσμα εκπομπής του ατόμου του υδρογόνου εξηγείται με τη θεώρηση της
οπτικής συνθήκης: «To ηλεκτρόνιο ενός ατόμου εκπέμπει ενέργεια υπό μορφή ακτινοβο-
λίας, μόνον όταν μεταπηδήσει από τροχιά μεγαλύτερης ενέργειας Εi σε τροχιά μικρότερης
ενέργειας Εf».
Καθώς οι ενέργειες των διαφόρων στιβάδων είναι συγκεκριμένες οι δυνατές μεταπτώ-
σεις είναι επίσης συγκεκριμένες με αποτέλεσμα να παράγονται φωτόνια ορισμένων
μόνο μηκών κύματος και το φάσμα εκπομπής του ατόμου του υδρογόνου να είναι
γραμμικό και όχι συνεχές.
319
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

2. Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου υδρογόνου βρίσκεται στη στιβάδα Μ.

α) Να εξηγήσετε γιατί δεν είναι δυνατή η παραμονή του ηλεκτρονίου στην κατά-
σταση αυτή.
β) Ποιες μεταπτώσεις μπορούν να οδηγήσουν στην αποδιέγερση του ατόμου;
γ) Να συγκρίνετε τις τιμές για όλα τα δυνατά μήκη κύματος των φωτονίων που
μπορούν να παραχθούν από τις μεταπτώσεις αυτές.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Το ηλεκτρόνιο βρίσκεται σε διεγερμένη κατάσταση καθώς εμφανίζει ενέργεια μεγα-
λύτερη από αυτή της θεμελιώδους. Η κατάσταση αυτή είναι ασταθής και σχεδόν ακα-
ριαία (μέσα σε 10−10 -10−8 s) μεταπίπτει στη θεμελιώδη κατάσταση είτε απευθείας είτε
μέσω λιγότερο διεγερμένων καταστάσεων.
β) Το ηλεκτρόνιο μπορεί είτε να μεταπέσει απευθείας στη στιβάδα Κ (θεμελιώδης κατά-
σταση) είτε αρχικά στην L και στη συνέχεια στην Κ. Έτσι υπάρχει η δυνατότητα εκπο-
μπής 3 φωτονίων διαφορετικής συχνότητας που αντιστοιχούν στις δυνατές μεταπτώσεις,
Μ → L, L → K και Μ → K.
γ) Οι ενέργειες που αντιστοιχούν στις στιβάδες Μ, L και Κ δίνονται από τις σχέσεις:

2,1 8⋅ 1 0−1 8 2,1 8⋅ 1 0−1 8 2,1 8⋅ 1 0−1 8

EM = − ( J ) EL = − ( J ) EK = − (J)
32 22 12
ΔΕ1 = ΕΜ – ΕL = h·ν1, ΔΕ2 = ΕL – ΕK = h·ν2, ΔΕ3 = ΕΜ – ΕΚ = h·ν3
(όπου ν1, ν2, ν3 οι συχνότητες των αντίστοιχων φωτονίων).
Για τις μεταπτώσεις αυτές, ισχύει η σχέση: ΔΕ3 > ΔΕ2 > ΔΕ1 και επομένως: ν3 > ν2 > ν1.
Από τη σχέση της κυματικής, c = λ·ν, προκύπτει τελικά: λ3 < λ2 < λ1.

3. Να παραστήσετε γραφικά την ενέργεια του ηλεκτρονίου του ατόμου του Η, ως

συνάρτηση του κύριου κβαντικού αριθμού n: E = f(n). Για ευκολία να εκφράσετε
την ενέργεια σε υποπολλαπλάσια της ποσότητας R = 2,18·10‒18 J. Ποιο διαδοχικό
ζεύγος στιβάδων χωρίζεται από το μεγαλύτερο ενεργειακό χάσμα; Τι σημαίνει αυτό
για την ενέργεια που απαιτείται για την απόσπαση του ηλεκτρονίου από το άτομο
του Η;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η ενέργεια στιβάδας με κύριο κβαντικό αριθμό n, αν θέσουμε R = 2,18·10‒18, δίνεται
από τη σχέση:
R
En = −
n2
H γραφική παράσταση της E = f(n) φαίνεται στο διπλανό σχήμα. Παρατηρούμε ότι το
μεγαλύτερο ενεργειακό χάσμα είναι μεταξύ των στιβάδων Κ (n = 1) και L (n = 2), όπου
η διαφορά ενέργειας είναι:

2,18⋅ 10−18 2,18⋅ 10−18 3

Δ Ε = E2 − E1 = − 2
+ 2
= ⋅ 2,18⋅ 10− 18
2 1 4

320
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ

Η τιμή της Ε1 αντιπροσωπεύει και την ενέργεια ιοντισμού του ατόμου του Η, την ενέρ-
γεια δηλαδή, που απαιτείται, ώστε το ηλεκτρόνιο για να αποκτήσει ενέργεια ίση με το
μηδέν και να ξεφύγει από την έλξη του πυρήνα.

4. Στον πίνακα που ακολουθεί, οι αριθμοί της στήλης (Ι) αποτελούν μία τετράδα
τιμών των κβαντικών αριθμών του ηλεκτρονίου ενός ατόμου Η σε διεγερμένη κα-
τάσταση. Να αντιστοιχήσετε τον κάθε κβαντικό αριθμό της στήλης (ΙΙ) με μία από
τις τιμές που μπορεί να πάρει (στήλη Ι), καθώς και με την πληροφορία που μας
παρέχει και η οποία αναφέρεται στη στήλη (ΙΙΙ).

Ι ΙΙ (ΙΙΙ)
Α. −2 1. ℓ α. προσανατολισμός ατομικού τροχιακού
Β. −1/2 2. mℓ β. σχήμα ατομικού τροχιακού
Γ. 2 3. n γ. φορά ιδιοπεριστροφής ηλεκτρονίου
Δ. 3 4. ms δ. μέγεθος ατομικού τροχιακού

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Ο κύριος κβαντικός αριθμός n έχει την τιμή 3 (θετικός αριθμός μεγαλύτερος από τον
αζιμουθιακό) και καθορίζει το μέγεθος του τροχιακού.
Ο αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός (ℓ) έχει την τιμή 2 (θετικές τιμές μικρότερες του
κύριου κβαντικού αριθμού) και καθορίζει το σχήμα του τροχιακού.
Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός (mℓ) έχει την τιμή −2 και καθορίζει τον προσανατολι-
σμό του τροχιακού.
Τέλος, ομαγνητικός κβαντικός αριθμός του spin (ms) έχει τιμή −1/2 (δυνατές τιμές
+1/2, −1/2) και καθορίζει τη φορά ιδιοπεριστροφής ηλεκτρονίου.

5. Nα χαρακτηριστούν οι προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες

(Λ). Στην περίπτωση λανθασμένων προτάσεων να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις
σας.
α) Το μήκος κύματος κατά De Broglie που αντιστοιχεί σε ένα κινούμενο ιόν εξαρ-
τάται από το φορτίο του.
β) Η ενέργεια της υποστιβάδας 1s στο ιόν 2He+ είναι ίση με την ενέργεια της υπο-
στιβάδας 1s του ατόμου του Η.
γ) Αν ένα ατομικό τροχιακό έχει mℓ = 1 θα ανήκει σε p υποστιβάδα.
δ) Για το χαρακτηρισμό ενός ατομικού τροχιακού απαιτούνται οι κβαντικοί αριθ-
μοί n, ℓ και mℓ.
ε) Για την πληρέστερη δυνατή περιγραφή ενός ηλεκτρονίου χρειάζονται μόνο οι
τρεις πρώτοι κβαντικοί αριθμοί.
στ) Το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η βρίσκεται πάντα σε τροχιακό 1s.
ζ) Η πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η σε μεγάλη απόσταση
από τον πυρήνα στη θεμελιώδη κατάσταση είναι πρακτικά ίση με το 0.
η) Όταν σε ένα ατομικό τροχιακό ισχύει mℓ = 0 αυτό θα είναι τύπου s.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Λ. To μήκος κύματος ενός κινούμενου σωματιδίου εξαρτάται από την από την ορμή
του (p = m·υ) και όχι από το φορτίο του.

321
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

β) Λ. Η ενέργεια της υποστιβάδας 1s στο ιόν 2He+ είναι μικρότερη (πιο αρνητική) από
την ενέργεια της υποστιβάδας 1s του ατόμου του Η καθώς ο πυρήνας στο 2He+ έχει φορ-
τίο +2 και άρα απαιτείται μεγαλύτερη ενέργεια για την απομάκρυνσή του ηλεκτρονίου.
γ) Λ. Μπορεί να ανήκει σε οποιαδήποτε υποστιβάδα εκτός από s, όπου mℓ = 0. Έτσι, π.χ.
σε d υποστιβάδα ℓ = 2 και επομένως mℓ = −2, −1, 0, 1, 2. Ένα ατομικό τροχιακό χα-
ρακτηρίζεται από 3 κβαντι-
δ) Σωστό. κούς αριθμούς (n, ℓ, mℓ), μία
ε) Λ. Χρειάζεται και ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός του spin (ms). ενεργειακή υποστιβάδα από
2 (n, ℓ), ενώ μία στιβάδα από
στ) Λ. Η κατάσταση που αντιστοιχεί στο τροχιακό 1s χαρακτηρίζεται ως θεμελιώδης. έναν (n) !
Όμως, το ηλεκτρόνιο μπορεί να βρεθεί και σε τροχιακά μεγαλύτερης ενέργειας (διεγερ-
μένες καταστάσεις).
ζ) Σ. Θεωρητικά η πιθανότητα δεν μηδενίζεται ποτέ, αλλά σε σχετικά μεγάλες αποστά-
σεις από τον πυρήνα είναι πρακτικά ίση με το μηδέν.
η) Λ. Η δυνατότητα για mℓ = 0 ισχύει σε τροχιακά s, p, d, f κτλ.

6. Να θεωρήσετε την ενεργειακή στιβάδα Ν στο άτομο του Η.

α) Ποια η τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού n και ποιες οι δυνατές τιμές του δευ-
τερεύοντα κβαντικού αριθμού ℓ;
β) Πως συμβολίζεται η υποστιβάδα της Ν με ℓ = 2; Πόσα τροχιακά διαθέτει η υπο-
στιβάδα αυτή; Ποιες οι δυνατές τιμές του μαγνητικού αριθμού για την ίδια υποστι-
βάδα;
γ) Πόσα από τα τροχιακά της στιβάδας Ν χαρακτηρίζονται από mℓ = 1;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η στιβάδα Ν χαρακτηρίζεται από n = 4, οπότε ℓ = 0, 1, 2, 3.
β) Η υποστιβάδα με ℓ = 2 χαρακτηρίζεται ως 4d και διαθέτει 5 τροχιακά, καθώς οι δυνα-
τές τιμές του mℓ είναι: −2, −1, 0, 1 και 2.
γ) Τροχιακά με mℓ = 1 διαθέτουν οι υποστιβάδες με ℓ > 0, δηλαδή η υποστιβάδα 4p (ℓ =
1, mℓ = −1, 0, 1), η υποστιβάδα 4d (ℓ = 2, mℓ = −2, −1, 0, 1, 2) και η υποστιβάδα 4f (ℓ =
3, mℓ = −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3). Επομένως, τα συνολικά τροχιακά της στιβάδας Ν με mℓ =
1 είναι τρία.

7. Πόσα ατομικά τροχιακά αντιστοιχούν: α) Στις υποστιβάδες 2s, 5s, 3p, 3d και 4f.
β) Στις στιβάδες L και Μ;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Το πλήθος των τροχιακών μιας υποστιβάδας καθορίζεται από τις δυνατές τιμές του
ℓ·(2ℓ + 1). Έτσι στην υποστιβάδα 2s αντιστοιχεί ένα μόνο τροχιακό (ℓ = 0), στην υπο-
στιβάδα 5s (ℓ = 0) επίσης ένα τροχιακό, στην 3p (ℓ = 1) τρία τροχιακά, στην 3d, (ℓ = 2)
πέντε τροχιακά και στην υποστιβάδα 4f (ℓ = 3) επτά τροχιακά.
β) Το πλήθος των τροχιακών μιας στιβάδας δίνεται από τον αριθμό n2, οπότε η στιβάδα
L (n = 2) διαθέτει 22 = 4 συνολικά τροχιακά, ενώ η στιβάδα Μ (n = 3) διαθέτει 32 = 9
συνολικά τροχιακά (ένα στην υποστιβάδα 3s, τρία στην 3p και 5 στην 3d.

322
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ

8. Να δείξετε ότι ο αριθμός των ατομικών τροχιακών της στιβάδας με κύριο κβα-
ντικό αριθμό n είναι ίσος με n2.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Oι δυνατές τιμές του ℓ είναι 0, 1, 2, … (n – 1). Για ℓ = 0 έχουμε mℓ = 0 και άρα ένα μό-
νο τροχιακό. Για ℓ = 1, mℓ = −1, 0, 1 και άρα 3 τροχιακά, Για ℓ = n ‒ 1 αντιστοιχούν 2ℓ
+ 1 = 2·(n – 1) + 1 = 2n − 1 τροχιακά. Επομένως, ο συνολικός αριθμός των τροχιακών
στις υποστιβάδες μιας στιβάδας είναι: 1 + 3 +… + (2n − 1) = n2 (σχέση από τα μαθημα-
τικά).

9. Για τα τροχιακά 2s και 2px ενός ατόμου υδρογόνου να αναφέρετε δύο ομοιότητες
και δύο διαφορές.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Τα τροχιακά 2s και 2px ενός ατόμου υδρογόνου έχουν την ίδια ενέργεια και την ίδια τι-
μή του κύριου κβαντικού αριθμού (n = 2).
Τα τροχιακά 2s και 2px ενός ατόμου υδρογόνου έχουν διαφορετικό σχήμα και διαφορε-
τική τιμή του δευτερεύοντα κβαντικού αριθμού: ℓ = 0 και ℓ = 1, αντίστοιχα.

10. Για το άτομο του Η, να συγκρίνετε το πρότυπο του Rutherford, το πρότυπο του
Bohr και την κβαντομηχανική του περιγραφή κατά Schrödinger.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
To ατομικό πρότυπο του Rutherford είναι μία προκβαντική θεωρία που ανέφερε ότι τα
ηλεκτρόνια εκτελούσαν κυκλικές κινήσεις γύρω από τον πυρήνα (πλανητικό μοντέλο),
χωρίς όμως να μπορεί να εξηγήσει το γραμμικό φάσμα εκπομπής του ατόμου του υδρο-
γόνου.

O Bohr εισήγαγε την κβαντική θεωρία θεωρώντας τα ηλεκτρόνια ως σωματίδια που ε-

κτελούν κυκλικές τροχιές γύρω από τον πυρήνα με καθορισμένες ενέργειες και ακτίνες
(μηχανική συνθήκη) ενώ οι μεταπτώσεις τους από τροχιές μεγαλύτερης ενέργειας σε
τροχιές μικρότερης ενέργειας έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή ακτινοβολιών με
συγκεκριμένα μήκη κύματος (οπτική συνθήκη). Η κατάσταση του ηλεκτρονίου για το
άτομο του Bohr περιγράφεται με τη θεώρηση του κύριου κβαντικού αριθμού (n).

Στην κβαντομηχανική το ηλεκτρόνιο περιγράφεται ως (στάσιμο) κύμα και παράλληλα

ως σωματίδιο με τη θεώρηση δυναμικής και κινητικής ενέργειας. Η έννοια της τροχιάς
αντικαθίσταται με την έννοια της πιθανότητας παρουσίας στο χώρο γύρω από τον πυ-
ρήνα ενώ η κατάσταση του ηλεκτρονίου περιγράφεται με την έννοια του τροχιακού που
απαιτεί τη θεώρηση τριών κβαντικών αριθμών (n, ℓ, mℓ). Οι δύο κβαντικές θεωρίες
συμφωνούν ότι οι δυνατές ενεργειακές καταστάσεις δίνονται από τη σχέση:
2,18⋅ 10−18
En = − (J)
n2
Το γραμμικό φάσμα εκπομπής του ατόμου του Η εξηγείται και στις δύο περιπτώσεις με
ηλεκτρονιακές μεταπτώσεις από καταστάσεις υψηλότερης σε καταστάσεις χαμηλότερης
ενέργειας, οπότε η διαφορά ενέργειες αντιστοιχεί στην παραγωγή ενός φωτονίου ορι-
σμένης συχνότητας.
323
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Σε όποιες από τις παρακάτω ασκήσεις και προβλήματα απαιτείται, να θεωρήσετε: c = 3·108 m·s−1, και h = 6,6·10−34 J·s.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1 1
Δ) = +
λ 3 λ1 λ 2
14.1. Το γραμμικό φάσμα εκπομπής του H επιβεβαιώνει:
Α) την αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg 14.6. Ένα πρωτόνιο κινείται με τετραπλάσια ταχύτητα από
Β) το ότι οι ενέργειες των στιβάδων του ατόμου του υδρο-
γόνου είναι κβαντισμένες ένα σωματίδιο α ( 42 He 2 + ). Αν για τη μάζα του σωματιδίου
Γ) την υλοκυματική θεωρία του de Broglie α (mα) και τη μάζα του πρωτονίου (mp) ισχύει η σχέση: mα
Δ) την κυματική φύση του φωτός = 4mp, ποια θα είναι η σχέση των αντιστοίχων μηκών κύ-
ματος λα και λp, σύμφωνα με την κυματική θεωρία της ύ-
14.2. Ποιο από τα παρακάτω ενεργειακά διαγράμματα I-ΙV λης;
αποδίδει καλύτερα τις 5 πρώτες δυνατές ενεργειακές κατα- Α) λα = λp Β) λp = 4·λa Γ) λα = 4·λp Δ) λα·λp = 4
στάσεις του ηλεκτρονίου του ατόμου του H;
14.7. Ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι λαν-
Ε Ε Ε Ε θασμένη; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
0 0
Α) Σύμφωνα με το ατομικό πρότυπο του Βohr το ηλεκτρό-
0
νιο του ατόμου του Η στη θεμελιώδη του κατάσταση εκτε-
λεί κυκλική κίνηση ορισμένης ακτίνας και ενέργειας
Β) Το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η μπορεί να βρεθεί και
Ι ΙII στη στιβάδα L
ΙI ΙV Γ) Το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η στη θεμελιώδη του
0 κατάσταση έχει Ε = 0
Δ) Αν στο άτομο του Η το ηλεκτρόνιο εκτελέσει τις μετα-
Α) Tο Ι Β) Tο ΙΙ Γ) Tο ΙΙΙ Δ) Tο ΙV πτώσεις Μ → L και μετά L → Κ το μήκος κύματος της
ακτινοβολίας κατά την 1η μετάπτωση θα είναι μεγαλύτερο
14.3. Κατά τις μεταπτώσεις του ηλεκτρονίου από τις τρο- από το μήκος κύματος της 2ης μετάπτωσης
χιές με n > 2 στην τροχιά με n = 2 εκπέμπεται ακτινοβολία
στην ορατή περιοχή του φάσματος (400 - 700 nm). Το 14.8. Να εξετάστε αν οι προτάσεις που ακολουθούν είναι
γραμμικό φάσμα εκπομπής του υδρογόνου στην ορατή σωστές ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας στην
περιοχή έχει 4 μόνο φασματικές γραμμές: περίπτωση των λανθασμένων προτάσεων.
Α) Σύμφωνα με την κβαντική θεωρία, η ενέργεια μιας ηλε-
Μετάπτωση Ακτινοβολία
κτρομαγνητικής ακτινοβολίας συχνότητας ν δίνεται από τη
6→2 ιώδης σχέση: Ε = h·ν.
5→2 μπλε Β) Το μήκος κύματος λ κατά De Broglie ενός κινούμενου
4→2 πράσινη ηλεκτρονίου αυξάνεται με την αύξηση της ταχύτητάς του.
3→2 κόκκινη Γ) Στο άτομο του Η η ενέργεια του ηλεκτρονίου μεγαλώνει
Για τα μήκη κυμάτων των ακτινοβολιών αυτών θα ισχύει: όσο μεγαλώνει η τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού (n).
A) Η ιώδης ακτινοβολία έχει το μικρότερο μήκος κύματος Δ) Στο ατομικό πρότυπο του Bohr για το άτομο του υδρο-
Β) Η πράσινη ακτινοβολία έχει μεγαλύτερη συχνότητα από γόνου η ενέργεια της στιβάδας L είναι μικρότερη από την
την μπλε ενέργεια της στιβάδας K.
Γ) Η ιώδης ακτινοβολία έχει τη μικρότερη συχνότητα E) Κατά τη μετάπτωση Μ → Κ του ηλεκτρονίου ενός ατό-
Δ) Η κόκκινη ακτινοβολία έχει μικρότερο μήκος κύματος μου Η εκπέμπεται ακτινοβολία μικρότερου μήκους κύματος
από την πράσινη σε σχέση με τη μετάπτωση Μ → L.
ΣΤ) Αν ένα κινούμενο ηλεκτρόνιο και ένα κινούμενο πρω-
14.4. Ποια από τις ακόλουθες μεταπτώσεις του ηλεκτρονί- τόνιο εμφανίζουν το ίδιο μήκος κύματος κατά de Broglie θα
ου στο άτομο του H συνοδεύεται από εκπομπή φωτονίου διαθέτουν και την ίδια ταχύτητα.
μικρότερου μήκους κύματος λ;
Α) Ο → L Β) Ν → Κ Γ) Ο → Κ Δ) Ρ → L 14.9. Κατά τις μεταπτώσεις Μ → Κ, Ν → Μ, Μ → L, L →
K, N → K του ηλεκτρονίου στο άτομο του Η εκπέμπονται
14.5. Στο άτομο του H κατά τη μετάπτωση του ηλεκτρονί- ακτινοβολίες με συχνότητες ν1 = α, ν2 = β, ν3 = γ, ν4 = δ, ν5 =
ου από την Μ στην Κ εκπέμπεται ακτινοβολία συχνότητας ε Hz, αντίστοιχα και μήκη κύματος λ1 = φ, λ2 = χ, λ3 = ψ, λ4
ν1 και μήκους κύματος λ1, από την Μ στην L εκπέμπεται = ω, λ5 = z nm, αντίστοιχα.
ακτινοβολία με ν2 και λ2, ενώ από την L στην Κ εκπέμπεται α) Να διατάξετε τους αριθμούς α, β, γ, δ και ε κατ’ αύξουσα
ακτινοβολία με ν3 και λ3. Ισχύει η σχέση: σειρά.
Α) ν1 = ν2 + ν3 Β) ν1 > ν2 + ν3 Γ) λ3 = λ1 + λ2 β) Να διατάξετε τους αριθμούς φ, χ, ψ, ω και z κατ’ αύξου-
σα σειρά.
324
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
14.10. Κατά τη μετάπτωση του ηλεκτρονίου ατόμου του Η
από τη στιβάδα με κύριο κβαντικό αριθμό n στην αμέσως
προηγούμενή της στιβάδα εκπέμπεται ακτινοβολία συχνό-
τητας ν και μήκους κύματος λ. Να εξετάσετε πως μεταβάλ-
λονται τα μεγέθη ν και λ, όταν αυξάνεται η τιμή του n.
14.11. Το ηλεκτρόνιο ατόμου Η μεταπίπτει διαδοχικά από
τη στιβάδα Μ στην L και μετά στην Κ, οπότε εκπέμπονται
δύο φωτόνια με μήκη κύματος λ1 και λ2, αντίστοιχα.
α) Σε ποια από τις δύο μεταπτώσεις του ηλεκτρονίου εκπέ-
μπεται φωτόνιο μεγαλύτερης συχνότητας;
β) Ποια η τιμή του λόγου λ1/λ2 των μηκών κύματος λ1 και
λ2 των φωτονίων που παράγονται κατά την πρώτη και τη
δεύτερη μετάπτωση;
14.12. Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου Η βρίσκεται στη θεμε-
λιώδη του κατάσταση.
α) Ποια ελάχιστη ενέργεια απαιτείται ώστε το ηλεκτρόνιο
να διαφύγει από την έλξη του πυρήνα;
β) Ποια η τιμή της αντίστοιχης ενέργειας για 1 mol
ατόμων Η;
γ) Αν το ηλεκτρόνιο ήταν στη στιβάδα L ποια η ελάχιστη
ενέργεια που θα χρειαζόταν, ώστε το ηλεκτρόνιο να διαφύ-
γει από την έλξη του πυρήνα;
Αριθμός Avogadro: NA = 6,02·1023.
14.13. α) Ένα πρωτόνιο και ένα ηλεκτρόνιο δίνουν το ίδιο
μήκος κύματος κατά De Broglie. Να εξηγήσετε ποιο σωμα-
τίδιο κινείται με μεγαλύτερη ταχύτητα.
β) Ένα ηλεκτρόνιο (e) και ένα πρωτόνιο (p) έχουν την ίδια
κινητική ενέργεια (Κ) και μάζες αντίστοιχα m και 1836·m.
Να προσδιορίσετε τη σχέση των μηκών κύματος λe και λp,
σύμφωνα με τη θεωρία του de Broglie.
14.14. Να εξηγήσετε την ισχύ των προτάσεων που ακολου-
θούν.
α) Η συχνότητα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας απο-
τελεί το μέτρο της ενέργειας των φωτονίων της.
β) Η αποδοχή της αρχής της αβεβαιότητας οδηγεί αυτομά-
τως στην κατάρριψη όλων των πλανητικών προτύπων, συ-
μπεριλαμβανομένου και του ατομικού πρότυπου Bohr.
γ) Κατά την αποδιέγερση του ηλεκτρονίου του ατόμου του
υδρογόνου που βρίσκεται αρχικά στη στιβάδα Μ μπορούν
να προκύψουν 3 φωτόνια με διαφορετικά μήκη κύματος.
14.15. Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου Η βρίσκεται στη θεμε-
λιώδη του κατάσταση. Το ηλεκτρόνιο απορροφά φωτόνιο
κατάλληλης συχνότητας, οπότε η ενέργειά του έχει τιμή:
2,18 ⋅ 10 −18
E=− (J)
16
Στη συνέχεια εκπέμπει φωτόνιο και η ενέργειά του γίνεται:
2,18 ⋅ 10 −18
E' = − (J)
4 A) 0, 1, 2, 3
Από εκεί επιστρέφει πάλι στη θεμελιώδη κατάσταση.
α) Σε ποιες στιβάδες βρέθηκε το ηλεκτρόνιο;
β) Σε πόσες γραμμές του φάσματος εκπομπής του ατόμου
του Η αντιστοιχούν οι παραπάνω μεταπτώσεις; Ποια ή
ποιες από τις γραμμές αυτές αντιστοιχούν στην ορατή πε-
ριοχή (μεταπτώσεις από ανώτερες στιβάδες στη στιβάδα
L).
14.16. Θεωρούμε ότι σε 1000 άτομα Η και τα 1000 ηλε-
κτρόνιά τους βρίσκονται στη στιβάδα Μ. Κατά την αποδιέ-
γερση των ατόμων αυτών εκπέμπονται συνολικά 1600 φω-
τόνια με 3 μήκη κύματος λ1, λ2 και λ3 (λ1 < λ2 < λ3). Να
προσδιοριστεί ο αριθμός των φωτονίων με μήκος κύματος
λ1 καθώς και οι αριθμοί των φωτονίων με μήκη κύματος λ2
και λ3.
14.17. Η σειρά Balmer στο φάσμα εκπομπής του ατόμου
του Η αντιστοιχεί σε μεταπτώσεις από στιβάδες με n > 2
στη στιβάδα L.
α) Ποια μετάπτωση δίνει το μεγαλύτερο μήκος κύματος στη
σειρά Balmer; Υπολογίστε αυτό το μήκος κύματος σε nm.
β) Ποια η συχνότητα σε Hz της ακτινοβολίας για n = 5;
γ) Ποιο το μήκος κύματος της ακτινοβολίας για n = 7;
δ) Ποια η τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού n που
αντιστοιχεί στο μήκος κύματος των 486 nm;
ε) Ποια ηλεκτρονιακή μετάπτωση αντιστοιχεί στη
σύγκλιση των γραμμών της σειράς;
14.18. H χλωροφύλλη β είναι πολύπλοκο οργανικό μόριο
που λαμβάνει μέρος στη φωτοσύνθεση. Κατά τη διαδικασία
αυτή η χλωροφύλλη β διεγείρεται με απορρόφηση ηλιακής
ακτινοβολίας μήκους κύματος λ1 και στη συνέχεια αποδιε-
γείρεται εκπέμποντας ακτινοβολία μήκους κύματος λ2 (λ1 <
λ2). Να δείξετε ότι κατά τη συνολική διαδικασία απορρό-
φησης - εκπομπής 1 mol φωτονίων απαιτείται ενέργεια Ε,
που δίνεται από τη σχέση:
 1 1 
E = N A ⋅ h ⋅ c ⋅  − 
 λ1 λ2 
όπου ΝΑ ο αριθμός του Avogadro.
KBANTIKOI ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
14.19. Τι πρωτοποριακό εισήγαγε ο Schrödinger για το
ατομικό πρότυπο;
Α) Τις ηλεκτρονιακές στιβάδες
Β) Την πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου
Γ) Την εκπομπή ή απορρόφηση φωτονίων
Δ) Το ότι η ενέργεια των ηλεκτρονίων είναι κβαντισμένη
14.20. Ποιος κβαντικός αριθμός συμβολίζεται με τα γράμ-
ματα s, p, d, f, αντί με αριθμούς;
Α) O κύριος κβαντικός αριθμός
Β) Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός
Γ) Ο δευτερεύοντας ή αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός
Δ) Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός του spin
14.21. i. Για n = 3, ο αριθμός ℓ μπορεί να πάρει τις τιμές:
B) 0, 1, 2 Γ) 1, 2 Δ) 1, 2, 3
ii. Η υποστιβάδα που αντιστοιχεί στους κβαντικούς αριθ-
μούς n = 3, ℓ = 2 είναι η:
Α) 3d Β) 3f Γ) 3px Δ) 3s
325
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

14.22. Ένα ατομικό τροχιακό με n = 3 και mℓ = 0 θα έχει: 14.33. O αριθμός των τροχιακών σε μία υποστιβάδα f είναι:
Α) ℓ = 0, 1 ή 2 Β) ℓ = 1 Γ) ℓ = 2 Δ) ms = +1/2 Α) 4 Β) 5 Γ) 7 Δ) 10

14.23. Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός mℓ παίρνει τις τι- 14.34. O ολικός αριθμός τροχιακών για συγκεκριμένες τι-
μές: μές των n και ℓ είναι:
Α) 0, ±1, ±2, …..., ±ℓ A) 2n2 B) 2ℓ + 1 Γ) 2ℓ ‒ 1 Δ) n ‒ 1
Β) 0, ±1, ±2,……, ±n
Γ) 0, ±1, ±2, ……., ±(ℓ ‒ 1) 14.35. Ποιο από τα παρακάτω σύνολα κβαντικών αριθμών
Δ) 0, ±1, ±2, …….., ±(n ‒ 1) μπορεί να καθορίζει το τροχιακό 4px;
Α) n = 4, ℓ = 2, mℓ = 0
14.24. Με τον όρο «ηλεκτρονιακό νέφος» εννοούμε: Β) n = 4, ℓ = 1, mℓ = 1
Α) ένα χώρο στον οποίο μπορεί να βρεθούν ηλεκτρόνια Γ) n = 2, ℓ = 1, mℓ = ‒1
Β) ένα πλήθος ηλεκτρονίων που κινούνται σε ένα χώρο Δ) n = 3, ℓ = 0, mℓ = 0 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Γ) το σύνολο των σημείων ενός χώρου στα οποία μπορεί να
βρεθεί ένα ηλεκτρόνιο και για τα οποία η πυκνότητά τους 14.36. Σε ποια μετάπτωση του ηλεκτρονίου του ατόμου
αντιπροσωπεύει την πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου του Η εκπέμπεται φωτόνιο μικρότερου μήκους κύματος;
Δ) το χώρο που καταλαμβάνει ένα άτομο Α) 1s → 2p Β) 3s → 2s Γ) 2p → 1s Δ) 2s → 3s

14.25. Ο αριθμός των p τροχιακών σε δοσμένη ενεργειακή 14.37. Αν η επίλυση της εξίσωσης Schrödinger για ένα
στιβάδα είναι ίσος με: ηλεκτρόνιο έχει τιμή ψ = −0,1 σε μία θέση Α και ψ = 0,3
Α) 2 Β) 3 Γ) 5 Δ) 7 σε μία θέση Β, τότε η πιθανότητα να βρίσκεται το ηλε-
κτρόνιο στη θέση Α είναι:
14.26. Το πλήθος των ατομικών τροχιακών που περιέχονται Α) τριπλάσια από ότι στη θέση Β
στις στιβάδες Κ και L είναι, αντίστοιχα: Β) υποτριπλάσια από ότι στη θέση Β
Α) 1 και 2 Β) 1 και 4 Γ) 2 και 8 Δ) 1 και 3 Γ) εξαπλάσια από ότι στη θέση Β
Δ) υποεννεαπλάσια από ότι στη θέση Β
14.27. Τα τροχιακά 2s και 3s διαφέρουν:
Α) κατά το μέγεθός τους 14.38. Να εξηγήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν είναι
Β) κατά το σχήμα τους σωστές ή όχι.
Γ) κατά τον προσανατολισμό τους Α) Το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η βρίσκεται πάντα στην
Δ) σε όλα τα παραπάνω κατάσταση που ορίζεται ως 1s ατομικό τροχιακό.
Β) Το άτομο του 1Η έχει ένα μόνο ηλεκτρόνιο και άρα για
14.28. Τα ατομικά τροχιακά 3s και 3p στο άτομο του Η: το άτομο αυτό υπάρχει μόνο το 1s τροχιακό.
Α) έχουν την ίδια ενέργεια Γ) Ο κβαντικός αριθμός του spin δεν συμμετέχει στη δια-
Β) έχουν ίδιο σχήμα μόρφωση της τιμής της ενέργειας του ηλεκτρονίου, ούτε
Γ) έχουν ίδιο προσανατολισμό στον καθορισμό του τροχιακού.
Δ) διαφέρουν σε όλα τα παραπάνω Δ) Στις τιμές n = 3 και ℓ = 0 αντιστοιχεί ένα μόνο ατομικό
τροχιακό.
14.29. Σε κάποιο ατομικό τροχιακό η τιμή του κβαντικού Ε) Δεν είναι ποτέ δυνατό το μοναδικό ηλεκτρόνιο του ατό-
αριθμού ℓ αντιστοιχεί: μου του Η να βρεθεί σε τροχιακό 2s ή 2p.
Α) στον αριθμό των ηλεκτρονίων που περιέχονται στο ατο- ΣΤ) Η υποστιβάδα 3d διαθέτει περισσότερα τροχιακά από
μικό τροχιακό την 5s.
Β) στο σχήμα του ατομικού τροχιακού Ζ) Στο άτομο του Η οι ενέργειες των υποστιβάδων 3s, 3p
Γ) στο μέγεθος του τροχιακού και 3d είναι ίσες.
Δ) στον προσανατολισμό του στο χώρο Η) Στο ιόν 3Li2+ το ηλεκτρόνιο σε τροχιακό με n = 2 και ℓ =
0 έχει μικρότερη ενέργεια από ότι σε τροχιακό με n = 2 και
14.30. Ένα τροχιακό s αντιστοιχεί σε: ℓ = 1.
Α) ℓ = 0 με n = 1 Β) ℓ = 0 με n ≥ 1 Γ) ℓ = 1 Δ) mℓ = 1 Θ) Ο κύριος κβαντικός αριθμός (n) καθορίζει το σχήμα του
τροχιακού.
14.31. Ο συνδυασμός n = 2, ℓ = 1, mℓ = 0 χαρακτηρίζει: Ι) Ο δευτερεύοντας ή αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός ℓ
A) μία στιβάδα παίρνει τιμές: –n,…, 0, …n.
B) μία υποστιβάδα Κ) Στο τροχιακό px η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρο-
Γ) ένα ατομικό τροχιακό νίου είναι μέγιστη στα σημεία του άξονα x.
Δ) ένα ηλεκτρόνιο Λ) Στο τροχιακό pz η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρο-
νίου στο επίπεδο xy είναι ίση με το μηδέν.
14.32. Ποιες από τις υποστιβάδες που ακολουθούν έχει ℓ = 2; Μ) Όλα τα τροχιακά της ίδιας στιβάδας έχουν το ίδιο σχή-
Α) 2s Β) 5p Γ) 4f Δ) 5d μα.

326
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ

Ν) Ο προσανατολισμός ενός τροχιακού 3p καθορίζεται 14.48. Στην εικόνα που ακολουθεί «συνυπάρχουν» μια
αποκλειστικά από τον μαγνητικό κβαντικό αριθμό του νεαρή και μία ηλικιωμένη γυναίκα. Ποια θεωρία που βοή-
spin. θησε στη θεμελίωση της κβαντομηχανικής περιγραφής των
Ξ) Για ένα ηλεκτρόνιο σε s τροχιακό η τιμή του ψ2 είναι η ατόμων θυμίζει η εικόνα αυτή; Να αναφέρετε τα βασικά
ίδια για όλα τα σημεία που ισαπέχουν από τον πυρήνα. σημεία της θεωρίας καθώς και μία σημαντική εφαρμογή
της.
14.39. Ποιες από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι σω-
στές για ένα ηλεκτρόνιο με n = 4 και mℓ = −2;
Α) Το ηλεκτρόνιο είναι στην στιβάδα Ν.
Β) Το ηλεκτρόνιο μπορεί να είναι σε d τροχιακό.
Γ) Το ηλεκτρόνιο είναι σε p τροχιακό.
Δ) Το ηλεκτρόνιο πρέπει να έχει ms = +1/2.

14.40. Ποια χαρακτηριστικά ενός τροχιακού σχετίζονται με

καθέναν από τους τρεις κβαντικούς αριθμούς n, ℓ και mℓ;
14.41. α) Ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές των τριών
τροχιακών 2p σ’ ένα άτομο Η;
β) Ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές του τροχιακού 2s σε
ένα το άτομο Η και σε ένα ιόν 3Li2+;
14.42. Σύμφωνα με το πρότυπο του Bohr για το άτομο του
Η στη θεμελιώδη του κατάσταση, το ηλεκτρόνιο εκτελεί
ομαλή κυκλική κίνηση σε τροχιά ακτίνας r = 5,3·10−9 cm.
Είναι αυτό σωστό και στην κβαντομηχανική εικόνα του
ατόμου του Η; Να εξηγήσετε την απάντησή σας.
14.43. Για n = 5, ποιες είναι οι δυνατές τιμές, α) του ℓ, β)
του mℓ, γ) του ms;
14.44. Ένα τροχιακό διαθέτει mℓ = 3. Ποια η μικρότερη
δυνατή τιμή για τον κύριο κβαντικό αριθμό n; Εξηγείστε.
14.45. Ποιες οι δυνατές τιμές του κβαντικού αριθμού που
λείπει σε κάθε περίπτωση;
α) n = 3, ℓ =….., mℓ = 2, ms = +1/2
β) n >….., ℓ = 2, mℓ = –1, ms = –1/2
γ) n = 4, ℓ = 2, mℓ = 0, ms =……
δ) n ≥….., ℓ = 0, mℓ =……., ms =…..
14.49. Να θεωρήσετε την ενεργειακή στιβάδα Ο στο άτομο
του Η.
α) Ποια η τιμή του n και ποιες οι δυνατές τιμές του ℓ;
β) Πως συμβολίζεται η υποστιβάδα με ℓ = 2; Πόσα τροχια-
κά διαθέτει;
γ) Ποιες οι δυνατές τιμές για τον mℓ για την παραπάνω υ-
ποστιβάδα;
δ) Πόσα από τα τροχιακά της στιβάδας O διαθέτουν mℓ = 1;
14.50. Άτομο Η βρίσκεται στη θεμελιώδη του κατάσταση
και απορροφά φωτόνιο συχνότητας ν1 (μήκους κύματος λ1),
οπότε το ηλεκτρόνιό του αποκτά ενέργεια:
2,18 ⋅ 10 −18
E=− (J)
9
α) Ποιος ο κύριος κβαντικός αριθμός της στιβάδας διέγερ-
σης;
β) Ποια η τιμή της συχνότητας ν1;
γ) Ποιες οι δυνατές τιμές των άλλων κβαντικών αριθμών
του ηλεκτρονίου στην παραπάνω διεγερμένη κατάσταση;
δ) Στη συνέχεια το ηλεκτρόνιο μεταπίπτει στη στιβάδα L
με σύγχρονη εκπομπή φωτονίου μήκους κύματος λ2. Να
συγκρίνετε τα λ1 και λ2.
ε) Ποια η ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται για να βρεθεί το
ηλεκτρόνιο από τη στιβάδα L εκτός του ατόμου;

14.46. Να δώσετε τις δυνατές τιμές των κβαντικών αριθμών

n, ℓ και mℓ:
α) Για κάθε τροχιακό στην υποστιβάδα 4d,
β) Για κάθε τροχιακό στη στιβάδα με n = 3 και
γ) Για κάθε τροχιακό στην υποστιβάδα 4f.

14.47. Να σχολιάσετε την παράγραφο που ακολουθεί.

«Είναι εύκολο να απεικονίσουμε ένα ηλεκτρόνιο ως να
εκτείνεται για να σχηματίσει ένα νέφος. Θα μπορούσαμε
να θεωρήσουμε αυτό το νέφος σαν ένα είδος θολής φωτο-
γραφίας του ταχέως κινουμένου ηλεκτρονίου. Το σχήμα
του νέφους είναι το σχήμα του τροχιακού. Το νέφος δεν
είναι ομοιόμορφο, αλλά είναι πυκνότερο σ΄ εκείνες τις πε-
ριοχές που η πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο είναι
μεγαλύτερη, δηλαδή όπου το μέσο αρνητικό φορτίο ή η
ηλεκτρονιακή πυκνότητα είναι μεγαλύτερη.»
(Morrison και Boyd, Οργανική Χημεία, τόμος 1).

327
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Χημεία και… τέρατα: «Πως το φαντάστηκε…»

Η σχέση που δίνει το μήκος κύματος που αντιστοιχεί σε ένα κινούμενο σωματίδιο μάζας m και ταχύτητας υ (σχέση De Broglie)
μπορεί να παραχθεί συνδυάζοντας την περίφημη εξίσωση του Einstein με την ενέργεια του φωτονίου κατά Planck.
Έτσι, σύμφωνα με τον Planck, φωτόνιο συχνότητας ν έχει ενέργεια: E = h·ν (1). Σύμφωνα με τον Einstein, η μάζα και η ενέρ-
γεια συνδέονται με τη σχέση: E = m·c2 (2). Από τις σχέσεις αυτές προκύπτει: h·ν = m·c2. Αν αντικαταστήσουμε τη συχνότητα ν
= c/λ, τότε προκύπτει:
h h
λ= =
p m⋅c
Η εξίσωση αποδείχθηκε για το φωτόνιο. Ο De Broglie απλά πρότεινε ότι αντικαθιστώντας τη μάζα m του σωματιδίου και την
ταχύτητά του υ στη θέση της ταχύτητας c του φωτός η εξίσωση μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλα κινούμενα μικρά σωματίδια
και όχι μόνο για τα φωτόνια! [Από Tutorvista.com]

Χημεία και… τέρατα: «Ε, λοιπόν, βρήκα μία…»

«Κάποτε, στο τέλος μίας διάλεξης, άκουσα τον Debye να λέει περίπου τα εξής: «Schrödinger, μια και δεν ασχολείσαι αυτή τη
στιγμή με πολύ σημαντικά προβλήματα, γιατί δεν μιλάς καμιά φορά γι’ αυτή τη θέση του De Broglie, που φαίνεται να έχει προ-
σελκύσει κάποια προσοχή τελευταία;».
Έτσι σε μία από τις επόμενες διαλέξεις ο Schrödinger έκανε μία διαυγέστατη παρουσίαση του πως ο De Broglie συνέδεσε
ένα κύμα με ένα σωμάτιο και πως μπόρεσε να βγάλει τις συνθήκες κβάντωσης του Bohr, απαιτώντας να ταιριάζει ένας ακέραιος
αριθμός κυμάτων πάνω σε μία στάσιμη τροχιά. Όταν τελείωσε, ο Debye παρατήρησε ότι ένας τέτοιος τρόπος περιγραφής του
φαινόταν μάλλον παιδιάστικος. Αυτός, σαν μαθητής του Sommerfeld, είχε μάθει ότι για να μιλήσει κανείς σωστά για κύματα
πρέπει να έχει μία κυματική εξίσωση […].
Ύστερα από μερικές εβδομάδες ο Schrödinger έδωσε μία άλλη ομιλία στο σεμινάριο την οποία άρχισε ως εξής: «Ο συνά-
δελφος Debye είπε ότι πρέπει να έχει κανείς μια κυματική εξίσωση. Ε, λοιπόν βρήκα μία!». [FELIX BLOCH]

328
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 14
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 15 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση. (4x15 = 60 μονάδες)

1. Πόσες φασματικές γραμμές στο φάσμα εκπομπής του Η 8. Το πλήθος των ατομικών τροχιακών στις στιβάδες L και
αντιστοιχούν σε όλες τις πιθανές ηλεκτρονιακές μεταπτώ- Μ είναι αντίστοιχα:
σεις των πέντε πρώτων ενεργειακών στιβάδων του; A) 4 και 9 Β) 4 και 10 Γ) 8 και 18 Δ) 4 και 8
Α) 4 Β) 5 Γ) 8 Δ) 10 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

2. Η μάζα του πρωτονίου (mp) είναι 1836 φορές μεγαλύτε- 9. Ποια από τις παρακάτω τετράδες κβαντικών αριθμών
ρη από τη μάζα του ηλεκτρονίου (me). Αν τα δύο αυτά σω- (n, ℓ, mℓ, ms) δεν είναι επιτρεπτή για ένα ηλεκτρόνιο σε
ματίδια κινούνται με την ίδια ταχύτητα, ποια είναι η σχέση ένα άτομο;
των αντιστοίχων μηκών κύματος λp και λe, σύμφωνα με την A) (4, 2, 2, +1/2) B) (4, 1, 0, − 1/2)
κυματική θεωρία της ύλης του De Broglie; Γ) (4, 2, 3, +1/2) Δ) (4, 3, 2, −1/2) [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Α) λe =1836·λp Β) λe = λp/1836
Γ) λe = λp Δ) λe·λp = 1836 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 10. Ποιος τύπος ατομικού τροχιακού αντιστοιχεί στην
τριάδα n = 3, ℓ = 0 και mℓ = 0; [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
3. Ποιος από τους επιστήμονες που ακολουθούν θεώρησε A) 3px B) 3py Γ) 3s Δ) 3pz
πρώτος ότι ένα κινούμενο ηλεκτρόνιο εμφανίζει και κυμα-
τική συμπεριφορά; 11. Ποιο από τα παρακάτω τροχιακά δεν μπορεί να υπάρ-
Α) Schrödinger Β) Heisenberg χει; [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Γ) Bohr Δ) De Broglie Α) 5s Β) 3p Γ) 4f Δ) 2d
4. Ο κύριος κβαντικός αριθμός καθορίζει: 12. O ελάχιστος κύριος κβαντικός αριθμός (n) που μπορεί
Α) το σχήμα του ηλεκτρονιακού νέφους να έχει ένα ατομικό τροχιακό d είναι:
Β) την ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου Α) n = 1 Β) n = 2 Γ) n = 3 Δ) n = 4
Γ) τον προσανατολισμό του ηλεκτρονιακού νέφους
Δ) το μέγεθος του ηλεκτρονιακού νέφους 13. Πόσα τροχιακά υπάρχουν με n = 3 και επίσης mℓ = 1;
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] Α) 1 Β) 2 Γ) 3 Δ) 4
5. Αν για ένα τροχιακό mℓ = 1, τότε ο ℓ δεν μπορεί να πά- 14. Ο συμβολισμός px καθορίζει τις τιμές:
ρει την τιμή: Α) του δευτερεύοντος κβαντικού αριθμού
Α) 0 Β) 1 Γ) 0 ή 1 Δ) 2 Β) του μαγνητικού κβαντικού αριθμού
Γ) του αζιμουθιακού και του μαγνητικού κβαντικού αριθμού
6. Πόσα ατομικά τροχιακά αντιστοιχούν σε μια ενεργειακή
Δ) του κύριου και του δευτερεύοντος κβαντικού αριθμού
στιβάδα με κύριο κβαντικό αριθμό n; [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Α) n2 Β) 2ℓ − 1 Γ) n Δ) 2n + 1 Ε) 2n
15. Ο κβαντικός αριθμός ℓ καθορίζει:
7. Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός mℓ ενός ηλεκτρονίου Α) τον προσανατολισμό του ηλεκτρονιακού νέφους
σε τροχιακό 4f μπορεί: Β) την ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου
Α) να πάρει οποιαδήποτε ακέραια τιμή μεταξύ −3 και +3 Γ) το σχήμα του ηλεκτρονιακού νέφους
Β) να είναι ίσος με 4 Δ) το μέγεθος του ηλεκτρονιακού νέφους [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Γ) να πάρει τις τιμές +1/2 ή −1/2
Δ) να πάρει οποιαδήποτε ακέραια τιμή μεταξύ 0 και 4

16. Με βάση τις δυνατές τιμές των κβαντικών αριθμών ℓ και mℓ να εξηγήσετε γιατί η στιβάδα Ν αποτελείται από 16 τροχιακά.
(5 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

17. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές ή λανθασμένες. Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας μόνο
στην περίπτωση των λανθασμένων προτάσεων. (15 μονάδες)
Α) Τα τροχιακά με τον ίδιο κύριο κβαντικό αριθμό n συγκροτούν μια υποστιβάδα. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

329
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Β) Η επίλυση της εξίσωσης Schrödinger οδηγεί στις κυματοσυναρτήσεις ψ, οι οποίες περιγράφουν την κατάσταση του ηλεκτρο-
νίου με ορισμένη ενέργεια (Εn) και ονομάζονται ατομικά τροχιακά.
Γ) Σύμφωνα με την κβαντομηχανική, τα ηλεκτρόνια κινούνται σε κυκλικές τροχιές γύρω από τον πυρήνα του ατόμου.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Δ) Αν ένα τροχιακό έχει mℓ = 0, θα είναι οπωσδήποτε τροχιακό τύπου s.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Ε) Το τροχιακό px είναι αυτό για το οποίο ισχύει: mℓ = 1.

ΣΤ) Η κυματική εξίσωση του Schrödinger για το άτομο του Η συσχετίζει με μαθηματικό τρόπο τη σωματιδιακή και την κυματι-
κή συμπεριφορά του ηλεκτρονίου περιγράφοντας το ηλεκτρόνιο ως κύμα στο οποίο όμως αντιστοιχεί κινητική και δυναμική
ενέργεια.
Ζ) Ο κβαντικός αριθμός του spin δε συμμετέχει στη διαμόρφωση της τιμής της ενέργειας του ηλεκτρονίου και κατά συνέπεια
στο καθορισμό του ατομικού τροχιακού.

18. α) Για το άτομο του υδρογόνου η τιμή της κυματοσυνάρτησης ψ στις θέσεις Α και Β έχει τιμές ψ1 = 10−3 και ψ2 = −10−2,
αντίστοιχα. Να εξηγήσετε σε ποια από τις δύο θέσεις Α ή Β το ηλεκτρόνιο παρουσιάζει μεγαλύτερη πιθανότητα παρουσίας.
(3 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

β) Να διατυπώσετε ην αρχή της απροσδιοριστίας ή αβεβαιότητας του Heisenberg. (3 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

19. Να αναφέρετε τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές ανάμεσα στα τροχιακά 2px και 2pz ενός ατόμου υδρογόνου. (5 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

20. Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου υδρογόνου βρίσκεται στην στιβάδα Μ και μεταπίπτει διαδοχικά στη στιβάδα L και στη συνέ-
χεια στην Κ. Κατά τις δύο αυτές μεταπτώσεις εκπέμπονται δύο φωτόνια με μήκη κύματος λ1 και λ2, αντίστοιχα. Να υπολογιστεί
ο λόγος λ1/λ2. (9 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

330

Το άτομο του Η και τα υδρογο-
νοειδή ιόντα διαθέτουν ένα
μόνο ηλεκτρόνιο, με αποτέλε-
σμα να μην εμφανίζονται ηλε-
κτρονιακές απώσεις και ο δευ-
τερεύοντας κβαντικός αριθμός
(ℓ) δεν επηρεάζει την ενέργεια
των τροχιακών της ίδιας στιβά-
δας. Στα πολυηλεκτρονιακά
άτομα οι απώσεις μεταξύ των
ηλεκτρονίων έχουν ως αποτέλε-
σμα την ενεργειακή διαφορο-
ποίηση των υποστιβάδων της
ίδιας στιβάδας.
Όσο αυξάνεται η τιμή του ℓ
αυξάνεται η ενέργεια της
υποστιβάδας μιας στιβάδας.
               15 
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ 
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Οι ενέργειες των υποστιβάδων στα πολυηλεκτρονιακά άτομα
Στην περίπτωση των πολυηλεκτρονιακών ατόμων, εκτός από την έλξη των ηλεκτρονί-
ων από τον πυρήνα, εμφανίζεται και η άπωση μεταξύ των ηλεκτρονίων.
Αν και τα τροχιακά είναι του ίδιου τύπου με τα τροχιακά του ατόμου του υδρογόνου,
στα πολυηλεκτρονιακά συστήματα εμφανίζονται δύο σημαντικές διαφοροποιήσεις:
 Οι ελκτικές δυνάμεις από τον πυρήνα για ένα δοσμένο ηλεκτρόνιο αυξάνονται, καθώς
αυξάνεται το φορτίο του πυρήνα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι ενέργειες όλων των τρο-
χιακών να μειώνονται, να γίνονται δηλαδή περισσότερο αρνητικές, με την αύξηση του
ατομικού αριθμού Ζ.
 Οι ενέργειες των υποστιβάδων μίας στιβάδας εξαρτώνται και από το είδος τους, δηλαδή
από τον δευτερεύοντα κβαντικό αριθμό ℓ, οπότε οι ενέργειες των υποστιβάδων της ί-
διας στιβάδας δεν είναι πια ίσες. Μάλιστα, σε μια δοσμένη στιβάδα (δοσμένος n), όσο
μεγαλώνει η τιμή του ℓ, τόσο μεγαλώνει και η ενέργεια της υποστιβάδας. Για παρά-
δειγμα στην στιβάδα Μ (n = 3) ισχύει: E3s < E3p < E3d.
Η τιμή του ℓ αποτελεί μέτρο της άπωσης μεταξύ των ηλεκτρονίων.
2. Σύγκριση των ενεργειών των διαφόρων υποστιβάδων
Λόγω των ηλεκτρονιακών απώσεων, τα ηλεκτρόνια σε τροχιακά εσωτερικά (πιο κοντά
στον πυρήνα) ελαττώνουν την ελκτική επίδραση του πυρήνα σε ένα ηλεκτρόνιο, που
βρίσκεται σε τροχιακό μακρύτερα από τον πυρήνα. Η αποτελεσματικότητα της προ-
στασίας από την έλξη του πυρήνα ενός συγκεκριμένου ηλεκτρονίου από τα εσωτερικά
του ηλεκτρόνια, εξαρτάται από το είδος του τροχιακού που βρίσκεται το εν λόγω ηλε-
κτρόνιο. Ηλεκτρόνιο σε τροχιακό 2s «σπαταλά» περισσότερο χρόνο κοντά στον πυρήνα
από ότι ηλεκτρόνιο σε τροχιακό 2p. Άρα, το ηλεκτρόνιο σε τροχιακό 2s δεν προστατεύ-
εται τόσο όσο το ηλεκτρόνιο σε τροχιακό 2p. Αποτέλεσμα; Εμφανίζεται ενεργειακή
διάσχιση μεταξύ των τροχιακών 2s και 2p.
Γενικότερα, στα πολυηλεκτρονιακά άτομα οι ενέργειες των υποστιβάδων μιας δοσμέ-
νης στιβάδας ακολουθεί τη σειρά: s < p < d < f, δηλαδή ακολουθεί την αύξηση του δευ-
τερεύοντα κβαντικού αριθμού. Έτσι, π.χ. για τις υποστιβάδες της στιβάδας Μ ισχύει η
εξής ενεργειακή σειρά: Ε3s < E3p < E3d.
331 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Σε κάποιες περιπτώσεις, παρατηρείται αναστροφή της ενεργειακής σειράς, καθώς μία

υποστιβάδα με μικρότερο n να παρουσιάζει μεγαλύτερη ενέργεια από μία υποστιβάδα με
μεγαλύτερο n. Θα φανεί καλύτερα στη συνέχεια τι ακριβώς εννοούμε.

3s 3p 3d 3d
Ε
4s

3p
2s 2p
3s

2p
2s

Η  Νa 
1s

1s

Σχήμα 1. Συγκριτικό διάγραμμα των διαφόρων υποστιβάδων για το άτομο του Η (αριστε-
ρά) και ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο, π.χ. το άτομο του Na (δεξιά). Στο άτομο του Η οι
υποστιβάδας της ίδιας στιβάδας έχουν την ίδια ενέργεια. Στο πολυηλεκτρονιακό άτομο δεν
έχουν πια την ίδια ενέργεια, καθώς όσο αυξάνεται ο ℓ αυξάνεται και η ενέργεια της υπο-
στιβάδας.

3. Οι αρχές δόμησης στα πολυηλεκτρονιακά άτομα (aufbau) aufbau: Γερμανική λέξη που
σημαίνει δόμηση.

Σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο τα ηλεκτρόνια καταλαμβάνουν τα διάφορα τροχιακά

που όπως και στην περίπτωση του ατόμου του υδρογόνου οργανώνονται σε υποστιβάδες
και σε στιβάδες. Η συμπλήρωση των τροχιακών με ηλεκτρόνια αναφέρεται ως ηλεκτρο-
νιακή δόμηση και ακολουθεί τους εξής κανόνες (αρχές), που αναπτύσσονται στη συνέ-
χεια:

 Την απαγορευτική αρχή του Pauli.

 Την αρχή της ελάχιστης ενέργειας.
 Τον κανόνα του Hund.

4. Η απαγορευτική αρχή του Pauli

Το 1926 o Wolfgang Pauli πρότεινε το εξής:

«Είναι αδύνατο να υπάρχουν στο ίδιο άτομο δύο ηλεκτρόνια με ίδια τετράδα κβαντικών
αριθμών (n, ℓ, mℓ, ms).»

Ξέρουμε ότι οι τρεις πρώτοι κβαντικοί n, ℓ και mℓ καθορίζουν ένα συγκεκριμένο τρο-
χιακό. Δύο ηλεκτρόνια ενός τροχιακού μπορούν να έχουν τους τρεις αυτούς κβαντικούς
αριθμούς ίδιους, αλλά στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να διαφέρουν στον τέταρτο κβα-
ντικό αριθμό του spin, ms. Επειδή οι δυνατές τιμές του ms είναι μόνο δύο (1/2, −1/2)
αυτό σημαίνει ότι:
332
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

Ένα τροχιακό μπορεί να είναι
κενό ή να διαθέτει ένα μόνο
ηλεκτρόνιο ή και δύο ηλεκτρό-
νια αλλά με αντίθετο spin. Αν
παραστήσουμε με (↑) και (↓)
τα ηλεκτρόνια με spin +1/2 και
−1/2 οι δυνατές δομές για ένα
συγκεκριμένο τροχιακό, σύμ-
φωνα με την απαγορευτική
αρχή του Pauli είναι:
↑↓ πλήρες
↑ ημισυμπληρωμένο
«Μόνο δύο ηλεκτρόνια μπορούν να καταλάβουν το ίδιο τροχιακό και τα δύο αυτά ηλε-
κτρόνια θα πρέπει να έχουν αντίθετο spin.»
Έτσι μία υποστιβάδα τύπου p (2p, 3p, 4p κτλ.) που αποτελείται από τρία τροχιακά, θα
«χωράει» το πολύ 3·2 = 6 ηλεκτρόνια. Ανάλογα, μία d υποστιβάδα «χωράει» 10 ηλε-
κτρόνια, μία f υποστιβάδα 14 ηλεκτρόνια, ενώ μία υποστιβάδα τύπου s «χωράει» δύο
μόνο ηλεκτρόνια, καθώς διαθέτει ένα μόνο τροχιακό.
Με βάση, λοιπόν, την απαγορευτική αρχή του Pauli μπορούμε να προσδιορίσουμε το
μέγιστο αριθμό των ηλεκτρονίων σε ένα τροχιακό, σε μία υποστιβάδα και τελικά σε μία
στιβάδα, σύμφωνα με τον πίνακα που ακολουθεί:
ΣΤΙΒΑΔΑ ΤΡΟΧΙΑΚΑ ΠΛΗΘΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ

κενό
είδος πλήθος υποστιβάδας στιβάδας
Κ 1s 1 2 2
L 2s 1 2
8
2p 3 6
3s 1 2
M 3p 3 6 18
3d 5 10
4s 1 2
N 4p 3 6 32
4d 5 10
4f 7 14

Παρατηρούμε ότι ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε μία στιβάδα ακολουθεί τον τύπο
2n2, όπου n ο κύριος κβαντικός αριθμός της στιβάδας.

5. Αρχή ελάχιστης ενέργειας

Αναφέραμε ήδη ότι στα πο-
λυηλεκτρονιακά άτομα οι ε-
νέργειες των υποστιβάδων
εξαρτώνται και τον δευτερεύο-
ντα κβαντικό αριθμό ℓ.
Έχει διαπιστωθεί δε ότι ανάμεσα σε δύο υποστιβάδες, τη χαμηλότερη ενέργεια έχει αυ-
τή με το μικρότερο άθροισμα (n + ℓ). Με βάση τον κανόνα αυτό έχουμε π.χ.:
Για την 4s: n1 + ℓ1 = 4 + 0 = 4
Για την 3d: n2 + ℓ2 = 3 + 2 = 5 > 4  E4s < E3d

Στην περίπτωση που για δύο υποστιβάδες ισχύει: n1 + ℓ1 = n2 + ℓ2, τη μικρότερη ενέρ-
γεια έχει αυτή που έχει μικρότερο n, καθώς η έλξη από τον πυρήνα είναι περισσότερο
σημαντικός παράγοντας σε σχέση με τις διηλεκτρονιακές απώσεις. Π.χ.:

Για την 4s: n1 + ℓ1 = 4 + 0 = 4

E4s > E3p γιατί n2 < n1
Για την 3p: n2 + ℓ2 = 3 + 1 = 4

Γενικά, κατά τη συμπλήρωση των τροχιακών ενός πολυηλεκτρονιακού ατόμου με ηλε-

κτρόνια ακολουθείται η αρχή της ελάχιστης ενέργειας, σύμφωνα με την οποία:

333 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

«Κατά την ηλεκτρονιακή δόμηση ενός πολυηλεκτρονιακού ατόμου, τα ηλεκτρόνια κατα-

λαμβάνουν τροχιακά με τη μικρότερη ενέργεια, ώστε να αποκτήσουν τη μεγαλύτερη σταθε-
ρότητα στη θεμελιώδη τους κατάσταση».

Με βάση τον κανόνα (n + ℓ), η σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων απομνημονεύεται

εύκολα, σύμφωνα με το διπλανό διάγραμμα. Βλέπουμε π.χ. ότι μετά την συμπλήρωση
της υποστιβάδας 3p (με 6 ηλεκτρόνια) γεμίζει η υποστιβάδα 4s (που έχει μικρότερη ε-
νέργεια) και όχι η 3d. Με άλλα λόγια η τοποθέτηση ηλεκτρονίων στη στιβάδα Ν (n = 4)
αρχίζει προτού συμπληρωθεί η στιβάδα Μ (n = 3)!

6. Ο κανόνας του Hund

Σύμφωνα με τον κανόνα του Hund:

«Ηλεκτρόνια που καταλαμβάνουν τροχιακά της ίδιας ενέργειας (της ίδιας υποστιβάδας),
έχουν κατά προτίμηση παράλληλα spin, ώστε τα ηλεκτρόνια να αποκτούν το μέγιστο ά-
θροισμα των κβαντικών αριθμών spin».

Έτσι, στην περίπτωση τροχιακών της ίδιας υποστιβάδας, πρώτα καταλαμβάνονται όλα
Friedrich Hund (1896 - 1997):
από ένα ηλεκτρόνιο (με παράλληλα spin) και στη συνέχεια, αν υπάρχουν διαθέσιμα ηλε- Γερμανός θεωρητικός φυσι-
κτρόνια, θα αρχίσουν να συμπληρώνονται ζεύγη ηλεκτρονίων με αντιπαράλληλα spin. κός.
Ας πάρουμε το παράδειγμα του 7Ν. Τα δύο πρώτα ηλεκτρόνια καταλαμβάνουν το τρο-
χιακό 1s και τα δύο επόμενα το τροχιακό 2s. Στη συνέχεια, αρχίζει η συμπλήρωση της
2p υποστιβάδας, που αποτελείται από τρία τροχιακά της ίδιας ενέργειας. Τα τρία ηλε-
κτρόνια κατανέμονται στα τροχιακά αυτά «κατά μόνας» με παράλληλα spin:

Με βάση τον κανόνα του

Hund, η ηλεκτρονιακή δομή
του 7Ν γράφεται αναλυτικότε-
2s2 2p3 ρα ως εξής:
7Ν: 1s2 2s2 2p3 1s2 2s2 2px12py12pz1.

1s2
Η εξήγηση που δίνεται για
Η προηγούμενη ηλεκτρονιακή δομή εξασφαλίζει άθροισμα των κβαντικών αριθμών spin τον κανόνα του Hund είναι
ίσο με 3/2 (1/2 + 1/2 + 1/2 = 3/2). ότι τα ηλεκτρόνια φέρουν
ομώνυμο φορτίο και επομέ-
Aς δούμε τώρα ένα άλλο παράδειγμα, την ηλεκτρονιακή δομή του 8Ο. Η ηλεκτρονιακή νως απωθούνται. Όταν, επο-
μένως, ψάχνουν για τροχιακά
του δομή είναι η εξής: 1s2 2s2 2p4. Οι δύο παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές είναι δεκτές της ίδιας ενέργειας προτιμούν
με βάση την απαγορευτική του Pauli, όμως μόνο η αριστερή είναι και σύμφωνη και με να καταλάβουν άδειο τροχια-
κό, παρά να «συγκατοική-
τον κανόνα του Hund: σουν» με άλλο ηλεκτρόνιο
(με αντιπαράλληλο spin).
Να σημειωθεί ότι μία δομή
της μορφής,

είναι επίσης σύμφωνη με τον

κανόνα του Hund.

334
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
Αν σε ένα πολυηλεκτρονιακό
άτομο μας ζητούν να συ-
γκρίνουμε τις ενέργειες των
διαφόρων υποστιβάδων μετά
την πλήρωση, θα πρέπει να
λάβουμε υπόψη μας ότι η
ενέργεια της εξωτερικής
στιβάδας είναι μεγαλύτερη
από την ενέργεια οποιασδή-
ποτε εσωτερικής.
Η ερώτηση της ημέρας: Ποια
η ηλεκτρονιακή δομή του
ιόντος Mg2+;
7. Η διαδικασία της ηλεκτρονιακής δόμησης
Με βάση τους τρεις κανόνες της ηλεκτρονιακής δόμησης μπορούμε να γράψουμε τις
ηλεκτρονιακές δομές των διαφόρων ατόμων στη θεμελιώδη τους κατάσταση. Ας θεω-
ρήσουμε π.χ. την περίπτωση του 16S. Τοποθετούμε κατά σειρά και με βάση τη σειρά
πλήρωσης: 2e στην υποστιβάδα 1s, 2e στην 2s, 6e στην υποστιβάδα 2p, 2e στην 3s και
4e στην 3p (η τελευταία υποστιβάδα δεν συμπληρώνεται, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσι-
μα ηλεκτρόνια). Έτσι η ηλεκτρονιακή δομή του 16S έχει ως εξής: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 (Κ2
L8 M6). Η δομή αυτή απεικονίζεται στο διάγραμμα που ακολουθεί:
3p 
3s 
2p 
2s 
1s 16S 
1s2 2s2 2p6 3s2 
Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συμπληρώνονται πολλές υποστιβάδες, μπορούμε να
γράψουμε την δομή ενός ατόμου με βάση το προηγούμενό του ευγενές αέριο και τις ε-
πιπλέον υποστιβάδες που διαθέτει:
16S:1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 ή [10Νe] 3s2 3p4
2 2 6 2 6 8 2
28Νi: 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s ή [18Ar] 3d8 4s2
Θα παρατηρήσατε ότι στη δομή αυτή γράψαμε την υποστιβάδα 3d πριν την 4s παρότι
συμπληρώνεται μετά. Πραγματικά, όταν η 4s συμπληρωθεί και αρχίσει να συμπληρώ-
νεται η 3d, η 4s αποκτά υψηλότερη ενέργεια, καθώς η ενέργεια της εξωτερικής στιβά-
δας είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια οποιασδήποτε εσωτερικής. Έτσι, π.χ. στο άτομο
του 22Ti με δομή: [18Ar] 3d2 4s2 η ενέργεια των ηλεκτρονίων της 4s είναι μεγαλύτερη
από την ενέργεια των ηλεκτρονίων της 3d (άσχετα αν το τελευταίο ηλεκτρόνιο «μπήκε»
στην υποστιβάδα 3d, σύμφωνα με τη σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων!). Απόδειξη;
Βλέπε το επόμενο θέμα για την απόσπαση ηλεκτρονίων!
8. Ηλεκτρονιακές δομές των κατιόντων και των ανιόντων
Γενικά, οι ηλεκτρονιακές δομές των κατιόντων προκύπτουν από τα αντίστοιχα άτομα
με αφαίρεση ανάλογων ηλεκτρονίων από την τελευταία υποστιβάδα που διαθέτει ηλε-
κτρόνια. Έτσι, π.χ. η ηλεκτρονιακή δομή του 11Na είναι 1s2 2s2 2p6 3s1, ενώ του 11Νa+
είναι 1s2 2s2 2p6 (αφαίρεση ηλεκτρονίου από την υποστιβάδα 3s). Για να δούμε όμως τι
συμβαίνει με τα άτομα που συμπληρώνουν μία d υποστιβάδα.
Κατά τη διαδικασία της δόμησης η υποστιβάδα 4s βρίσκεται χαμηλότερα ενεργειακά
από την 3d και για το λόγο αυτό συμπληρώνεται κατά προτεραιότητα. Όμως στα άτομα
που διαθέτουν ένα η περισσότερα ηλεκτρόνια στην 3d, η 4s διαθέτει μεγαλύτερη ενέρ-
γεια, οπότε η αποβολή ηλεκτρονίων γίνεται από την υποστιβάδα αυτή. Δηλαδή:
335 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Κατά το σχηματισμό ενός κατιόντος, «αποσπώνται» ηλεκτρόνια κατά προτεραιότητα από Γενικά, ως ηλεκτρόνια σθέ-
στιβάδες με το μεγαλύτερο κύριο κβαντικό αριθμό (ηλεκτρόνια εξωτερικής στιβάδας ή νους χαρακτηρίζουμε τα ηλε-
ηλεκτρόνια σθένους). κτρόνια όλων των υποστιβά-
δων με το μεγαλύτερο κύριο
κβαντικό αριθμό και είναι
Παραδείγματα υπεύθυνα για το σχηματισμό
2 2 6 2 6 2
22Ti: 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s
2 2 2 6 2 6
26Fe: 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s
6 2 δεσμών. Π.χ. το 9F: 1s2 2s2
2+ 2 2 6 2 6 2 2+ 2 2 6 2 6 6 2p5 διαθέτει 7 ηλεκτρόνια
22Ti : 1s 2s 2p 3s 3p 3d 26Fe : 1s 2s 2p 3s 3p 3d σθένους. Σε κάποιες περιπτώ-
3+ 2 2 6 2 6 1 3+ 2 2 6 2 6 5
22Ti : 1s 2s 2p 3s 3p 3d 26Fe : 1s 2s 2p 3s 3p 3d σεις στο σχηματισμό δεσμών
συμμετέχουν και «εσωτερικά»
ηλεκτρόνια, π.χ. τα ηλεκτρό-
Ανιόντα σχηματίζουν βασικά τα αμέταλλα που, όπως θα δούμε, συμπληρώνουν μία p νια d υποστιβάδων στα στοι-
υποστιβάδα. Κατά το σχηματισμό, λοιπόν, ενός ανιόντος γενικά προστίθενται ηλεκτρό- χεία μετάπτωσης, αλλά με την
νια σε υποστιβάδα τύπου p (μέχρι και τη συμπλήρωσή της). Π.χ.: περίπτωση αυτή δε θα ασχο-
ληθούμε.
2 4
8Ο: 1s 2s2 2p
2 2 2 6
8Ο : 1s 2s 2p

9. Αποκλίσεις από τη σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων

Η ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων 24Cr και 29Cu έχει ως εξής:

24Cr: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s1 29Cu: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1

To 24Cr σύμφωνα με τη συμπλήρωση της 3d υποστιβάδας θα έπρεπε να είχε ηλεκτρο-

νιακή δομή: [18Ar] 3d4 4s2. Αντί για αυτή εμφανίζει τη δομή: [18Ar] 3d54s1. Ανάλογη
διαφοροποίηση εμφανίζει και ο χαλκός, που από αναμενόμενη δομή: [18Ar] 3d94s2 εμ-
φανίζει τελικά: [18Ar] 3d104s1. Οι εξαιρέσεις αυτές εξηγούνται με την ειδική σταθερότη-
Ανάλογες αποκλίσεις παρα-
τα που εμφανίζει η ημισυμπληρωμένη (d5) και η συμπληρωμένη (d10) υποστιβάδα 3d, τηρούνται και σε άλλες περι-
αλλά και από το γεγονός ότι η διαφορά ενέργειας ανάμεσα στις υποστιβάδες 3d και 4s πτώσεις, ιδιαίτερα σε στοιχεία
που συμπληρώνουν υποστι-
για την πρώτη σειρά των στοιχείων μετάπτωσης είναι μικρή. βάδες τύπου f.
Πέρα από τις παραπάνω, υπάρχουν και άλλες αποκλίσεις στις οποίες όμως δεν θα
αναφερθούμε.

10. Θεμελιώδεις, διεγερμένες και αδύνατες καταστάσεις

Για το άτομο του 9F και σύμφωνα με τις τρεις αρχές της ηλεκτρονιακής δόμησης έχουμε
την εξής ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 2s2 2p5. Η κατάσταση αυτή λέγεται θεμελιώδης καθώς
εξασφαλίζει τη μικρότερη δυνατή ενέργεια στο σύστημα (μεγαλύτερη σταθερότητα).
Κάθε άλλη κατάσταση που δεν υπακούει στην αρχή της ελάχιστης ενέργειας, αλλά είναι
συμβατή με την απαγορευτική αρχή του Pauli και με τον κανόνα του Hund λέγεται διε-
γερμένη κατάσταση. Π.χ.: 9F: 1s2 2s1 2p6. Τέλος, μία κατάσταση η οποία δεν είναι συμ-
βατή με τον κανόνα του Hund ή/και με την απαγορευτική αρχή του Pauli λέγεται αδύ-
νατη κατάσταση, π.χ. η δομή 9F: 1s2 2p7 είναι αδύνατη καθότι παραβιάζει την απαγο-
ρευτική αρχή του Pauli. Επίσης, π.χ. η δομή,

1s2 2p2

είναι αδύνατη, καθώς παραβιάζει τον κανόνα του Hund.

336
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Να αναφερθούν τρεις ομοιότητες και τρεις διαφορές ανάμεσα στις υποστιβάδες

ενός ατόμου Η και ενός πολυηλεκτρονιακού ατόμου.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Ομοιότητες: Kαι στις δύο περιπτώσεις οι ενέργειες των υποστιβάδων είναι i. αρνητι-
κές, ii. κβαντισμένες και iii. έχουν τον ίδιο συμβολισμό ανάλογα με τις τιμές των κβα-
ντικών αριθμών n και ℓ.
Διαφορές: Οι ενέργειες των υποστιβάδων σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο i. είναι πιο
αρνητικές, λόγω του μεγαλύτερου πυρηνικού φορτίου, ii. έχουν διαφορετική ενέργεια
ακόμα και όταν ανήκουν στην ίδια στιβάδα ενώ στο άτομο του Η έχουν την ίδια ενέρ-
γεια όταν ανήκουν στην ίδια στιβάδα και iii. οι ενέργειες των υποστιβάδων εξαρτώνται
από τις τιμές των κβαντικών αριθμών n και ℓ ενώ στο άτομο του Η μόνο από την τιμή
του n.

2. Θεωρούμε την υποστιβάδα 2p ενός πολυηλεκτρονιακού ατόμου.

α) i. Ποιοι κβαντικοί αριθμοί περιγράφουν την υποστιβάδα 2p; ii. Από πόσα τρο-
χιακά αποτελείται; iii. Ποιες τριάδες κβαντικών αριθμών αντιστοιχούν στα τρο-
χιακά αυτά;
β) i. Ποιος ο μέγιστος αριθμός των ηλεκτρονίων που διαθέτει η υποστιβάδα αυτή;
ii. Ποιες τετράδες κβαντικών αριθμών αντιστοιχούν στα ηλεκτρόνια αυτά;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) i. n = 2, ℓ = 1. ii. Oι δυνατές τιμές του mℓ είναι: −1, 0, 1 και επομένως η υποστιβάδα
2p αποτελείται από τρία τροχιακά. iii. (2,1,−1), (2,1,0) και (2,1,1).
β) i. Σύμφωνα με την απαγορευτικά αρχή του Pauli, κάθε τροχιακό μπορεί να διαθέτει
δύο το πολύ ηλεκτρόνια και επομένως ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων στην υποστιβά-
δα 2p είναι ίσος με 6.
ii. (2,1,−1,+1/2), (2,1,−1,−1/2), (2,1,0,+1/2), (2,1,0,−1/2), (2,1,1,+1/2), (2,1,1,−1/2).

3. Να περιγράψετε με βάση τους 4 κβαντικούς αριθμούς τα 10 ηλεκτρόνια του 10Ne.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
H ηλεκτρονιακή δομή του 10Ne είναι: 1s2 2s2 2p6. Για τα δύο 1s ηλεκτρόνια οι τετράδες
των κβαντικών αριθμών είναι: (1,0,0,+1/2), (1,0,0,−1/2). Για τα δύο 2s ηλεκτρόνια έ-
χουμε τις εξής τετράδες: (2,0,0,+1/2), (2,0,0,−1/2).
Για 2p6 ηλεκτρόνια: (2,1,1,+1/2), (2,1,1,−1/2), (2,1,−1,1/2), (2,1,−1,−1/2), (2,1,0,1/2),
(2,1,0,−1/2).

4. Ποιος είναι ο μικρότερος ατομικός αριθμός στοιχείου, που περιέχει:

α) Τέσσερα συνολικά s ηλεκτρόνια. β) Επτά συνολικά p ηλεκτρόνια.
γ) Δώδεκα συνολικά d ηλεκτρόνια. δ) Ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p υποστιβάδα.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) 1s2 2s2 (Ζ = 4). β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1 (Ζ = 13).
γ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d2 5s2 (Ζ = 40).
337 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

δ) Σύμφωνα με τον κανόνα του Hund, για να υπάρχει ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p υπο-
στιβάδα αυτή θα πρέπει να έχει δομή p4, καθώς με δομή p3, p2 ή p1 έχω μόνο μονήρη
(ασύζευκτα) ηλεκτρόνια. Επομένως, η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου θα είναι: 1s2 2s2
2p4 (Ζ = 8).

5. Ποιος ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε πολυηλεκτρονιακό άτομο, στη θεμε-

λιώδη του κατάσταση, με:
α) n = 2, β) n = 2, ms = −1/2 , γ) n = 4, ℓ = 4, mℓ = 3, δ) n = 3, ℓ = 2
ε) ℓ = 0, ms = +1/2, στ) n = 3, mℓ = 0.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Στη στιβάδα L (n = 2) υπάρχουν το πολύ 2·22 = 8 ηλεκτρόνια.
β) Από το διάγραμμα τροχιακών για την στιβάδα με n = 2, έχουμε:

2s 2p
Παρατηρούμε ότι από τα 8 το πολύ ηλεκτρόνια που μπορεί να βρίσκονται στην στιβάδα
L μόνο τα μισά, δηλαδή 4, διαθέτουν ms = −1/2.
γ) Κανένα ηλεκτρόνιο δεν μπορεί να έχει n = 4, ℓ = 4 (ο δευτερεύων κβαντικός αριθμός
ℓ παίρνει τιμές μέχρι (n ‒ 1) και όχι τιμή ίση με n.
δ) Σε n = 3 και ℓ = 2 αντιστοιχούν τα 3d τροχιακά που είναι 5 και διαθέτουν το πολύ 10
ηλεκτρόνια.
ε) Το πολύ 7 ηλεκτρόνια. Τα γνωστά στοιχεία έχουν το πολύ 7 υποστιβάδες τύπου s (α-
πό 1s μέχρι 7s), οπότε σε αυτές θα περιέχονται συνολικά 2·7 = 14 ηλεκτρόνια το πολύ
από τα οποία τα μισά έχουν ms = +1/2.
στ) Η στιβάδα με n = 3 (στιβάδα Μ) διαθέτει τις υποστιβάδες 3s, 3p και 3d. Στη υποστι-
βάδα 3s, ℓ = 0 και άρα mℓ = 0. Στη υποστιβάδα 3p, ℓ = 1 και άρα mℓ = −1, 0, 1. Στη υ-
ποστιβάδα 3d, ℓ = 2 και άρα mℓ = −2, −1, 0, 1, 2. Επομένως, η στιβάδα Μ διαθέτει τρία
τροχιακά με mℓ = 0, τα οποία μπορούν να έχουν 6 το πολύ ηλεκτρόνια.

6. Ποια είναι η ηλεκτρονιακή δομή των ιόντων; α) 3Li2+, β) 1H−, γ) 19K+, δ) 34Se2−,
ε) 48Cd2+.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) 1s1. Το 3Li2+ διαθέτει ένα μόνο ηλεκτρόνιο, καθώς έχει χάσει τα υπόλοιπα δύο.
β) Το 1H− διαθέτει 2 e. Η ηλεκτρονιακή του δομή είναι: 1s2.
γ) 19K+ (18 e): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 (έχει χάσει το ηλεκτρόνιο 4s).
δ) 34Se2− (36 e): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6.
ε) Το άτομο του 48Cd διαθέτει 48 e και δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d10 5s2. Χά-
νοντας τα δύο e της εξωτερικής στιβάδας, σχηματίζεται το κατιόν Cd2+ με 46 e και δομή:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d10.

338
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
Τα στοιχεία που απαντούν στη
φύση έχουν Ζ  92 (Ζ = 92
έχει το ουράνιο, 92U).
7. Να γράψετε την ηλεκτρονιακή δομή στη θεμελιώδη κατάσταση, α) των ατόμων
24Crκαι 29Cu, και β) των ιόντων Cu+, Cu2+, Cr3+, Cr6+. Να σημειώσετε τον αριθμό
των μονήρων (ασύζευκτων) ηλεκτρονίων σε κάθε περίπτωση.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Είδαμε στη θεωρία ότι στην ηλεκτρονιακή δομή της θεμελιώδους κατάστασης των
ατόμων του 24Cr και του 29Cu παρουσιάζεται απόκλιση, λόγω της ειδικής σταθερότητας
που παρουσιάζει η δομή d5 και d10:
2 2 6 2 6 5 1
24Cr: 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s (6 μονήρη ηλεκτρόνια).
2 2 6 2 6 10 1
29Cu: 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s (1 μονήρες ηλεκτρόνιο).
β) Σε κάθε περίπτωση αποβάλλονται ηλεκτρόνια από την εξωτερική στιβάδα (4s) και
στη συνέχεια από τις εσωτερικές υποστιβάδες:
Cu+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 (κανένα μονήρες ηλεκτρόνιο).
Cu2+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d9 (ένα μονήρες ηλεκτρόνιο).
Cr3+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d3 (3 μονήρη ηλεκτρόνια).
Cr6+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 (κανένα μονήρες ηλεκτρόνιο).
8. Το άθροισμα των κβαντικών αριθμών του spin για το σύνολο των ηλεκτρονίων
στο άτομο ενός στοιχείου Σ είναι ίσο με 7/2.
α) Να προσδιορίσετε τον αριθμό των μονήρων ηλεκτρονίων στο άτομο του Σ.
β) Δεδομένου ότι το στοιχείο Σ έχει ατομικό αριθμό Ζ  92, ποιος ο ατομικός του
αριθμός Ζ;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Για να έχει συνολικό αριθμό spin 7/2 θα πρέπει να διαθέτει 7 μονήρη ηλεκτρόνια
(καθένα σε f τροχιακό – κανόνας του Hund), πρόκειται δηλαδή για ημισυμπληρωμένη
υποστιβάδα τύπου f.
β) Επειδή Ζ  92 δεν πρόκειται για υποστιβάδα 5f (βλ. και σειρά πλήρωσης υποστιβά-
δων), καθόσον θα υπερβαίνει το συνολικό αριθμό των 92 ηλεκτρονίων. Άρα πρόκειται
για υποστιβάδα 4f . Για να υπάρχουν όμως 7 ηλεκτρόνια στην υποστιβάδα 4f θα πρέπει
να έχουν συμπληρωθεί οι προηγούμενες υποστιβάδες, σύμφωνα με τη σειρά πλήρωσης:
1s2, 2s2, 2p6, 3s2, 3p6, 4s2, 3d10, 4p6, 5s2, 4d10, 5p6, 6s2, 4f7. Επομένως, το στοιχείο δια-
θέτει 63 ηλεκτρόνια (ευρώπιο, 63Εu).
9. Να χαρακτηρίσετε τις ηλεκτρονιακές δομές Ι - V που ακολουθούν ως θεμελιώ-
δεις, διεγερμένες ή αδύνατες. Για τις ηλεκτρονιακές δομές σε διεγερμένη κατά-
σταση να γράψετε τις δομές για τη θεμελιώδη κατάσταση.
Ι. 6C: 1s2 2s1 2p3 ΙΙ. 8Ο2: 1s2 2s2 2p6 ΙΙΙ. 17Cl: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5 4s1
ΙV. 9F: 1s2 2s1 2p7 V. 24Cr: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s1
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
I. Διεγερμένη κατάσταση. Θεμελιώδης: 1s2 2s2 2p2.
II. Θεμελιώδης κατάσταση.
III. Διεγερμένη κατάσταση. Θεμελιώδης: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6.
339 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

IV. Αδύνατη (η υποστιβάδα 2p δεν μπορεί να διαθέτει 7 ηλεκτρόνια, λόγω της απαγο-
ρευτικής αρχής του Pauli).
V. Θεμελιώδης κατάσταση, λόγω της ειδικής σταθερότητας της ημισυμπληρωμένης 3d
υποστιβάδας (βλ. 9o θέμα θεωρίας).

10. Να προσδιοριστούν όλοι οι δυνατοί ατομικοί αριθμοί ενός στοιχείου Σ, το άτομο

του οποίου στη θεμελιώδη κατάσταση διαθέτει 3 μονήρη ηλεκτρόνια στη στιβάδα
M.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η στιβάδα Μ διαθέτει τις υποστιβάδες 3s, 3p και 3d. Από τις υποστιβάδες αυτές, η 3s
διαθέτει δύο ηλεκτρόνια (κι’ αυτά σε ζεύγος), οπότε μένουν οι δύο άλλες.

Αν η Μ είναι εξωτερική στιβάδα, τότε δεν μπορούν να υπάρξουν ηλεκτρόνια στην 3d,
καθώς στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να τοποθετηθούν ηλεκτρόνια πρώτα στην υπο-
στιβάδα 4s. Τα τρία μονήρη ηλεκτρόνια θα είναι, λοιπόν, στην υποστιβάδα 3p, οπότε
έχουμε την εξής ηλεκτρονιακή δομή:

1s2 2s2 2p6 3s2 3p3

Επομένως, Ζ = 15.

Αν η Μ δεν είναι εξωτερική στιβάδα, τότε μπορεί τα τρία μονήρη ηλεκτρόνια να είναι
στην 3d, που συμπληρώνεται μετά την 4s, οπότε προκύπτει και η δομή:
Δηλαδή μπορεί κατά τη διαδι-
κασία της δόμησης να εισέρ-
… χονται ηλεκτρόνια σε στιβάδα
προηγούμενη από την εξωτε-
… 3s2 3p6 3d3 4s2 ρική!

Επομένως, Ζ = 23.

Υπάρχει και μία τελευταία και πιο δύσκολη περίπτωση να τη σκεφτεί κανείς: Τα τρία
μονήρη ηλεκτρόνια στη 3d να συνυπάρχουν μαζί με δύο ζεύγη ηλεκτρονίων:

3d7 4s2
Στην περίπτωση αυτή «χρειαστήκαμε» 4 επιπλέον ηλεκτρόνια: Ζ = 27.

340
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

15.1. Ποιοι κβαντικοί αριθμοί σχετίζονται με την ενέργεια 15.9. Αν ένα άτομο περιέχει 3 ηλεκτρόνια στην υποστιβά-
ενός ηλεκτρονίου σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο; δα 2p, στη θεμελιώδη κατάσταση, τότε ο ατομικός του α-
Α) μόνο ο n ριθμός είναι:
Β) ο n και ο ℓ Α) 5 Β) τουλάχιστον 5
Γ) ο n, ο ℓ και ο mℓ Γ) 7 Δ) το πολύ 7
Δ) και οι τέσσερις
15.10. i. Στο άτομο του 14Si στη θεμελιώδη κατάσταση ο
15.2. Μεταξύ των ενεργειών Ε2s και Ε2p των υποστιβάδων αριθμός των τροχιακών που περιέχουν ένα μόνο ηλεκτρό-
2s και 2p σε ένα άτομο: νιο είναι:
Α) ισχύει Ε2p > Ε2s Α) 2 Β) 0 Γ) 3 Δ) 1
Β) ισχύει Ε2p  Ε2s ii. Στο ίδιο άτομο, ο ολικός αριθμός των p ηλεκτρονίων του
Γ) ισχύει Ε2p < Ε2s είναι:
Δ) δεν είναι δυνατή η σύγκριση Α) 2 Β) 4 Γ) 6 Δ) 8

15.3. Κατά τη διαδικασία της ηλεκτρονιακής δόμησης 15.11. Ποια από τις επόμενες ηλεκτρονιακές δομές αντα-
(aufbau): ποκρίνεται στη θεμελιώδη κατάσταση του 28Νi;
Α) η υποστιβάδα 4p συμπληρώνεται αμέσως μετά την υ- A) Κ(2) L(8) M(18)
ποστιβάδα 4s B) Κ(2) L(8) M(10) N(8)
Β) μετά την υποστιβάδα 3p συμπληρώνεται η 3d Γ) Κ(2) L(8) M(17) N(1)
Γ) μετά την υποστιβάδα 3d συμπληρώνεται η 4s Δ) Κ(2) L(8) M(16) N(2) ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016
Δ) η υποστιβάδα 4s συμπληρώνεται πριν από την 3d
15.12. Σε ένα άτομο ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων με: i.
15.4. Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε κάθε στιβάδα προ- n = 3, ℓ = 2, ii. n = 2, ℓ = 1, mℓ = ‒1 και iii. n = 1, ℓ = 0
κύπτει βασικά με εφαρμογή: είναι, αντίστοιχα:
Α) της αρχής της ελάχιστης ενέργειας Α) 18, 4, 18 Β) 10, 2, 2
Β) της απαγορευτικής αρχής του Pauli Γ) 10, 6, 2 Δ) 10, 2, 0
Γ) του κανόνα του Hund
Δ) όλων των παραπάνω 15.13. Το ιόν 7Ν3 έχει στη θεμελιώδη κατάσταση την ίδια
δομή:
15.5. Ένα άτομο στη θεμελιώδη κατάσταση έχει δομή 3p2. Α) με το άτομο του 2Ηe
Σύμφωνα με τον κανόνα του Hund το άθροισμα των κβα- Β) με το κατιόν 10Ne+
ντικών αριθμών spin του ατόμου θα είναι ίσο με: Γ) με το άτομο του 4Be
Α) 1 Β) 3/2 Γ) 2 Δ) 1/2 Δ) με το ανιόν 8O2

15.6. Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε τροχιακά p σε 15.14. Ποια από τις δομές αντιστοιχεί σε διεγερμένη κατά-
μία στιβάδα είναι: σταση ενός ατόμου;
Α) 2 Β) 3 Γ) 6 Δ) 10 Α) 1s2 2s2 2p7
Β) 1s2 2s2 2p6
15.7. Ποιος ο ατομικός αριθμός ενός στοιχείου το άτομο Γ) 1s2 2s2 2p4 3s1
του οποίου στη θεμελιώδη του κατάσταση διαθέτει μόνο Δ) 1s2 2s2 2p6 3s1
ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p τροχιακό;
Α) 4 Β) 6 Γ) 7 Δ) 8 15.15. Από τις ηλεκτρονιακές δομές: 1s2 2s2 2p6 3s2 (I), 1s2
2s2 2p6 3s2 3p2 (II), 1s2 2s2 2p6 (III), 1s2 2s2 2p5 (IV), 1s2 2s2
15.8. i. Μία υποστιβάδα 3d διαθέτει: 2p4 (V), αποτελούν τις δομές του ιόντος 13Αl3+ και του ιό-
A) δύο ατομικά τροχιακά ντος 8O2 στη θεμελιώδη κατάσταση:
B) τρία ατομικά τροχιακά Α) οι (Ι) και (ΙV), αντίστοιχα
Γ) πέντε ατομικά τροχιακά Β) η (ΙΙΙ) και στις δύο περιπτώσεις
Δ) το πολύ πέντε ατομικά τροχιακά Γ) οι (ΙΙ) και (V), αντίστοιχα
ii. Μία υποστιβάδα 3d περιέχει: Δ) οι (ΙΙΙ) και (V), αντίστοιχα
Α) έξι ηλεκτρόνια
Β) πέντε ηλεκτρόνια 15.16. Το στοιχείο 99Es είναι ένα μεταλλικό συνθετικό
Γ) τουλάχιστον δέκα ηλεκτρόνια στοιχείο, το 7ο της σειράς των ακτινιδών. Το άτομό του
Δ) μέχρι δέκα ηλεκτρόνια έχει δομή (στη θεμελιώδη κατάσταση): [Rn] 5f11 7s2. Πόσα
μονήρη ηλεκτρόνια διαθέτει;
Α) 1 Β) 2 Γ) 3 Δ) 4
341 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

15.17. Ποια από τις παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές παρα- ii. Στοιχείο Σ σχηματίζει το κατιόν Σ3+ το οποίο διαθέτει 15
βιάζει τον κανόνα του Hund; ηλεκτρόνια στη στοιβάδα Μ στη θεμελιώδη κατάσταση.
Ποιος ο ατομικός αριθμός του στοιχείου;
Α) 25 Β) 26 Γ) 27 Δ) 28
Α)
15.24. Οι ηλεκτρονιακές δομές δύο ατόμων Χ και Υ είναι οι
Β) εξής: Χ: 1s2 2s22p6 3s1 και Υ: 1s2 2s22p6 6p1. Ποια από τις
προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστή;
Α) Η μετάβαση από τη δομή Χ στην Υ απαιτεί απορρόφηση
Γ) ενέργειας
Β) Το ηλεκτρόνιο με τη μεγαλύτερη ενέργεια είναι στη δομή
Δ) Χ
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] Γ) Τα δύο άτομα Χ και Υ ανήκουν σε διαφορετικά στοιχεία
Δ) Η δομή Υ δεν μπορεί να υπάρξει
15.18. Πόσα ηλεκτρόνια σε ένα άτομο 22Τi στη θεμελιώδη
κατάσταση έχουν n = 3 και ℓ = 2; 15.25. Τα άτομα Α, Β, Γ και Δ έχουν Ζ = 7, 9, 10 και 13,
A) 2 B) 8 Γ) 10 Δ) 18 αντίστοιχα, στη θεμελιώδη κατάσταση. Ποιο από τα άτομα
αυτά έχει περισσότερα μονήρη (ασύζευκτα) ηλεκτρόνια;
15.19. Τα ηλεκτρόνια ενός ατόμου Χ, στη θεμελιώδη κα- Α) Το Α Β) Το Β Γ) Το Γ Δ) Το Δ
τάσταση, καταλαμβάνουν 4 τροχιακά. Για το στοιχείο αυτό
o Ζ είναι ίσος με 15.26. Ποιο από τα παρακάτω ιόντα έχει τα περισσότερα
Α) 4 Β) 6 Γ) 8 Δ) 10 μονήρη (ασύζευκτα) ηλεκτρόνια;
A) Το 28Ni2+ B) Το 29Cu2+ Γ) Το 30Zn2+ Δ) Το 32Ge2+
15.20. Θεωρήστε ένα άτομο 17Cl στη θεμελιώδη του κατά-
σταση. Πόσα ηλεκτρόνια του ατόμου έχουν ℓ = 0; 15.27. Ποιο από τα παρακάτω σύνολα κβαντικών αριθμών
Α) 2 Β) 4 Γ) 6 Δ) 8 περιγράφει ένα ηλεκτρόνιο της στιβάδας σθένους στο άτο-
μο του 31Ga στη θεμελιώδη του κατάσταση;
15.21. Ποια από τις δομές που ακολουθούν δεν αντιστοιχεί A) n = 4, ℓ = 0, mℓ = 0, ms = −1/2
στη θεμελιώδη κατάσταση ενός ατόμου; B) n = 3, ℓ = 2, mℓ = 0, ms = +1/2
A) [18Αr] 3d10 4s1 B) [18Αr] 4s1 Γ) n = 3, ℓ = 2, mℓ = −1, ms = −1/2
Γ) [18Αr] 3d 3
Δ) [18Αr] 3d10 4s2 Δ) n = 1, ℓ = 0, mℓ = 0, ms = −1/2

15.22. i. Ποια από τις δομές που ακολουθούν αντιστοιχεί 15.28. Οι κβαντικοί αριθμοί πέντε ηλεκτρονίων I, II, III,
σε ουδέτερο άτομο σε διεγερμένη κατάσταση; ΙV και V που ανήκουν στο ίδιο άτομο Α είναι:
A) [54Xe] 4f14 5d10 6s2 6p3 B) [2He] 2s1 Ι: (4, 0, 0, +1/2), ΙΙ: (3, 2, 1, +1/2)
Γ) [10Ne] 3s1 3p1 Δ) [18Ar] 3d10 4s1 ΙΙΙ: (3, 2, 0, +1/2), ΙV: (3, 1, 1, −1/2)
ii. H ηλεκτρονιακή δομή που ακολουθεί αντιστοιχεί σε ένα Για τις ενέργειες των ηλεκτρονίων αυτών ισχύει:
άτομο 6C. Α) ΕΙ < ΕΙΙ = ΕΙΙΙ < ΕΙV Β) ΕΙ > ΕΙΙ = ΕΙΙΙ = ΕΙV
Γ) ΕΙΙ > ΕΙ > ΕΙΙΙ = ΕΙV Δ) ΕΙ > ΕΙΙ = ΕΙΙΙ > ΕΙV

15.29. i. Η ηλεκτρονιακή δομή για το ιόν 29Cu+ στη θεμε-

1s2 2s1 2p3 λιώδη κατάσταση είναι:
H δομή αυτή: Α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d9 4s2 Β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d8 4s2
Α) Είναι αδύνατη λόγω του κανόνα του Hund Γ) [18Αr] 3d10 Δ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d9
Β) Είναι αδύνατη γιατί δεν υπακούει στην απαγορευτική ii. Η ηλεκτρονιακή δομή για το ιόν 24Cr3+ στη θεμελιώδη
αρχή του Pauli κατάσταση είναι:
Γ) Αντιστοιχεί σε διεγερμένη κατάσταση καθώς δεν υπα- A) [Ar] 3d1 4s2 B) [Ar] 3d3
κούει στην αρχή της ελάχιστης ενέργειας Γ) [Ar] 3d 4s
2 1
Δ) [Ar] 3d5
Δ) Είναι αδύνατη γιατί δεν υπακούει στην αρχή της ελάχι-
στης ενέργειας 15.30. Ο μέγιστος αριθμός ασύζευκτων ηλεκτρονίων στην
υποστιβάδα 4f είναι:
15.23. i. H ηλεκτρονιακή δομή του 25Μn 2+
στη θεμελιώδη
Α) 3 Β) 5 Γ) 7 Δ) 3
κατάσταση είναι
Α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d4 4s1 15.31. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν
Β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d3 4s2 ως σωστές ή όχι. Nα αιτιολογήσετε τις απαντήσεις στις
Γ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 περιπτώσεις των λανθασμένων προτάσεων.
Δ) 1s2 2s2 2p6 3s23p5 3d4 4s2 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

342
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
Α) Το άτομο του 8O έχει άθροισμα κβαντικών αριθμών
spin ίσο με 2
Β) Στο άτομο του 7Ν περιέχονται στη θεμελιώδη του κατά-
σταση τρία ασύζευκτα ηλεκτρόνια.
Γ) Για τις ενέργειες των υποστιβάδων 3s και 3p στο άτομο
19Κ, ισχύει: Ε3s < E3p.
Δ) Σύμφωνα με τον κανόνα του Hund, τρία ηλεκτρόνια
τοποθετούνται π.χ. σε 2p τροχιακά έτσι ώστε το άθροισμα
των ms να είναι μέγιστο.
Ε) Ο μικρότερος ατομικός αριθμός Ζ στοιχείου με πλήρη d
υποστιβάδα αντιστοιχεί στο στοιχείο με Ζ = 30.
ΣΤ) Σε κάθε υποστιβάδα αντιστοιχούν το πολύ 2·(2ℓ +1)
ηλεκτρόνια (όπου ℓ ο αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός).
Ζ) Το στοιχείο Χ με δύο μονήρη ηλεκτρόνια στην 3d υπο-
στιβάδα στη θεμελιώδη του κατάσταση έχει ατομικό αριθ-
μός Ζ = 22.
Η) Το άτομο 25Μn και το ιόν 27Co2+ έχουν στη θεμελιώδη
τους κατάσταση την ίδια ηλεκτρονιακή δομή.
15.32. Να διατάξετε τις υποστιβάδες 6s, 3d, 4p κατά σειρά
αυξανόμενης ενέργειας, σύμφωνα με τη σειρά πλήρωσης.
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με βάση τον κανόνα
(n + ℓ).
15.33. Να συμπληρωθούν οι προτάσεις:
α) Ο αριθμός των υποστιβάδων στη στιβάδα με n = 3 είναι
…..
β) Ο αριθμός των τροχιακών στην υποστιβάδα με ℓ = 2
είναι ……
γ) Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων στην υποστιβάδα 4f
είναι ……
δ) Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε υποστιβάδα p είναι
… διαδοχικούς ατομικούς αριθμούς, Ζ, Ζ+1, Ζ+2 και Ζ+3,
ε) Η υποστιβάδα που χωράει 10 το πολύ ηλεκτρόνια είναι η
……….
στ) Η υποστιβάδα που χωράει 2 το πολύ ηλεκτρόνια είναι
του τύπου …….
ζ) Η στιβάδα που χωράει μέχρι και 18 ηλεκτρόνια είναι η
………
15.34. Να συμπληρώσετε τη 2η στήλη του πίνακα που α-
κολουθεί με έναν από τους αριθμούς 2, 4, 6, 8, 10, 14, που
εκφράζει το μέγιστο αριθμό ηλεκτρονίων που μπορεί να
περιέχονται στην αντίστοιχη στιβάδα, υποστιβάδα, ατομικό
τροχιακό ή άτομο.
στιβάδα L
υποστιβάδα p
τροχιακό s
υποστιβάδα f
άτομο με δύο στιβάδες
άτομο με δύο υποστιβάδες
15.35. Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων πολυηλεκτρονια-
κού ατόμου με κβαντικούς αριθμούς:
i) n = 3 και ℓ = 2 είναι ίσος με α.
ii) n = 2 και ℓ = 2 είναι ίσος με β.
iii) n = 4 και ℓ = 1 είναι ίσος με γ.
iv) n = 1 και mℓ = 0 είναι ίσος με δ.
v) n = 2 και ms = +1/2 είναι ίσος με ε.
vi) n = 3, mℓ = −2 και ms = −1/2 είναι ίσος με ζ.
Να διατάξετε τους αριθμούς α, β, γ, δ, ε και ζ κατ’ αύξουσα
σειρά.
15.36. Δίνονται τα στοιχεία Σ1 (Ζ = 20), Σ2 (Ζ = 11), Σ3 (Ζ
= 15), Σ4 (Ζ = 31), Σ5 (Ζ = 17), Σ6 (Ζ = 8). Να διατάξετε τα
στοιχεία κατά σειρά αυξανόμενου αριθμού ηλεκτρονίων
των ατόμων στην εξωτερική τους στιβάδα.
15.37. Για το άτομο του 27Co στη θεμελιώδη του κατάστα-
ση να συμπληρώσετε με ηλεκτρόνια το διάγραμμα των
υποστιβάδων που ακολουθεί και στη συνέχεια να απαντή-
σετε στις ερωτήσεις.
Ε 
α) Ποιος ο συνολικός αριθμός των ηλεκτρονίων i. με n = 3
και ℓ = 1 και ii. με ℓ = 0;
β) Ποιο το άθροισμα των κβαντικών αριθμών spin;
15.38. Τα άτομα των στοιχείων Α, Β, Γ και Δ διαθέτουν 2,
3, 2 και 1 μονήρη ηλεκτρόνια, αντίστοιχα, στην ηλεκτρο-
νιακή τους δομή στη θεμελιώδη κατάσταση.
α) Να εξετάσετε αν τα στοιχεία αυτά μπορούν να έχουν
αντίστοιχα.
β) Αν Ζ ≤ 18 να προσδιορίσετε τις δυνατές τιμές του ατο-
μικού αριθμού Ζ του στοιχείου Α.
15.39. Σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο 4 ηλεκτρόνια της
θεμελιώδους κατάστασης διαθέτουν ένα από τα παρακάτω
σύνολα κβαντικών αριθμών. Σε ποια υποστιβάδα ανήκει
καθένα ηλεκτρόνιο; Ποιο σύνολο κβαντικών αριθμών είναι
αδύνατο;
n ℓ mℓ ms
1. 3 1 −1 +1/2
2. 3 2 0 −1/2
3. 5 0 0 +1/2
4. 4 1 0 0
5. 4 2 −1 −1/2
15.40. Να περιγραφούν με βάση τους 4 κβαντικούς αριθ-
μούς: α) τα δύο ηλεκτρόνια του ατόμου 2He και β) το 11ο
ηλεκτρόνιο του 11Νa, στη θεμελιώδη τους κατάσταση.
343 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
15.41. Ποιος ο μεγαλύτερος αριθμός ηλεκτρονίων (σε ένα
άτομο στη θεμελιώδη του κατάσταση), τα οποία να διαθέ-
τουν:
α) n = 4, ℓ = 2. β) n = 5, ℓ = 3, mℓ = −1. γ) n = 3, ℓ = 3.
15.42. Έστω οι δομές Ι - ΙV που ακολουθούν.
Ι. 1s2 2s2 2p4 3s1 ΙΙ. 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 4p1
ΙΙΙ. 1s 2s 2p
2 2 3
ΙV. 1s2 2s2 2p7
Ποιες από τις δομές αντιστοιχούν σε άτομα που είναι σε
διεγερμένη κατάσταση (Δ), ποιες σε θεμελιώδη (Θ) και ποιες
είναι αδύνατες (Α); Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Δ Θ Α 1Η.
Α) II I και IV III
Β) I και III IV II
Γ) II και IV III I
Δ) I και II III IV
15.43. α) Πόσα d ηλεκτρόνια, πόσα ηλεκτρόνια με ℓ = 1
και πόσα μονήρη (ασύζευκτα) ηλεκτρόνια υπάρχουν στη
θεμελιώδη κατάσταση των ατόμων με: i. Ζ = 15, ii. Ζ = 26
και iii. Ζ = 32;
β) Πόσα d ηλεκτρόνια διαθέτει το άτομο του 77Ιr (στη θε-
μελιώδη του κατάσταση);
15.44. Άτομο του 33As είναι στη θεμελιώδη κατάσταση.
α) Να γράψετε την ηλεκτρονιακή του δομή, στην οποία να
εμφανίζεται και ο κανόνας του Hund.
β) Nα προσδιορίσετε τον αριθμό των συμπληρωμένων και
ημισυμπληρωμένων τροχιακών που περιέχονται στο άτομο
αυτό.
γ) Το άτομο ενός άλλου στοιχείου διαθέτει στη θεμελιώδη
του κατάσταση τον ίδιο αριθμό ημισυμπληρωμένων τρο-
χιακών στη στιβάδα Μ με το 33As. Ποιοι οι δυνατοί ατομι-
κοί του αριθμοί;
15.45. Τα άτομα των στοιχείων A, Β, Γ, Δ και Ε έχουν στη
θεμελιώδη κατάσταση, αντίστοιχα, 13, 5, 2, 6 και 14 ηλε-
κτρόνια με n = 3. Ποιοι οι ατομικοί τους αριθμοί;
15.46. Να προσδιοριστούν οι δυνατοί ατομικοί αριθμοί
στοιχείου Σ, το άτομο του οποίου στη θεμελιώδη κατάστα-
ση διαθέτει δύο μονήρη (ασύζευκτα) ηλεκτρόνια, i. στη
στιβάδα L, ii. στη στιβάδα Μ.
15.47. Με τη χρήση της ηλεκτρονιακής δομής του προη-
γούμενου ευγενούς αερίου (36Kr), να γράψετε την ηλε-
κτρονιακή δομή του ατόμου του 47Αg στη θεμελιώδη του
κατάσταση και να εξηγήσετε το είδος της απόκλισης που
παρουσιάζει από τις αρχές της ηλεκτρονιακής δόμησης. Να
γράψετε επίσης την ηλεκτρονιακή δομή του ιόντος Ag+ στη
θεμελιώδη του κατάσταση.
15.48. Άτομο του 36Kr είναι στη θεμελιώδη κατάσταση.
α) Πόσα ηλεκτρόνια του ατόμου έχουν mℓ = −1;
β) Πόσα ηλεκτρόνια έχουν ℓ = 1;
344
15.49. Δίνονται τα εξής πέντε σύνολα κβαντικών αριθμών:
Ι: (5, 0, 0, +1/2)
ΙΙ: (4, 0, 0, +1/2)
ΙΙΙ: (3, 2, 1, +1/2)
ΙV: (3, 2, −2, −1/2)
V: (3, 1, 1, −1/2)
α) Να ταξινομηθούν τα σύνολα αυτά κατά σειρά αυξανό-
μενης ενέργειας με τη θεώρηση ότι ανήκουν σε πέντε δια-
φορετικά ηλεκτρόνια ενός ατόμου του 38Sr.
β) Να ταξινομηθούν τα σύνολα αυτά κατά σειρά αυξανό-
μενης ενέργειας με τη θεώρηση ότι ανήκουν σε πέντε δια-
φορετικές καταστάσεις του ηλεκτρονίου του ατόμου του
15.50. Ποια είναι η ηλεκτρονιακή δομή των ιόντων: 20Ca2+,
21Sc , 29Cu , 29Cu ; Ποια από τα ιόντα αυτά διαθέτουν
3+ + 2+
οκτώ ηλεκτρόνια στην εξωτερική τους στιβάδα;
15.51. Οι ηλεκτρονιακές δομές, που ακολουθούν μπορεί να
αντιστοιχούν σε άτομα ή ιόντα (σε παρένθεση οι ατομικοί
αριθμοί του αντίστοιχου ατόμου):
α) 1s2 2p1 (Ζ = 3),
β) 1s2 (Ζ = 1),
γ) 2p1 (Ζ = 2),
δ) 1s2 2s2 2p3 (Ζ = 7),
ε) 1s2 2s2 2p6 (Ζ = 9),
ζ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 (Ζ = 16),
η) 1s2 2s2 2p1 2d1 (Ζ = 6),
θ) 1s2 2s1 2p7 (Ζ = 9),
ι) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d1 4s2 (Ζ = 21)
κ) 1s2 2s2 2p5 3s1 (Ζ = 10).
Σε κάθε περίπτωση αναφέρετε αν οι δομές αντιστοιχούν σε
άτομο, σε ανιόν ή κατιόν και αν αντιστοιχούν σε θεμελιώ-
δεις, διεγερμένες ή αδύνατες καταστάσεις.
15.52. Ποιοι είναι οι μικρότεροι δυνατοί ατομικοί αριθμοί
των στοιχείων των οποίων το άτομο στη θεμελιώδη κατά-
σταση διαθέτει:
α) Τρία d ηλεκτρόνια. β) Δέκα p ηλεκτρόνια.
γ) Πλήρη d υποστιβάδα. δ) Τέσσερα s ηλεκτρόνια.
ε) Δύο f ηλεκτρόνια.
15.53. Ένα στοιχείο παρουσιάζει την εξής κατανομή ηλε-
κτρονίων: Κ2 L8 M8 N2.
α) Πόσα ηλεκτρόνια διαθέτει σε s τροχιακά και πόσα σε p
τροχιακά;
β) Πόσα ηλεκτρόνια έχουν mℓ = −1;
γ) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή σε υποστιβάδες του ατόμου
του στοιχείου με τον αμέσως μεγαλύτερο Ζ;
15.54. α) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου του 26Fe;
β) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή των κατιόντων Fe2+ και Fe3+;
γ) Ποιο από τα δύο αυτά ιόντα προβλέπετε να είναι σταθε-
ρότερο, οπότε θα σχηματίζει και τις σταθερότερες ενώσεις;
Τα άτομα και τα ιόντα να θεωρηθούν στη θεμελιώδη τους
κατάσταση.
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
15.55. Στο άτομο κάποιου στοιχείου Σ, στη θεμελιώδη του
κατάσταση, διαπιστώθηκε ότι οι 3 πρώτοι κβαντικοί αριθ-
μοί ενός ηλεκτρονίου του έχουν θετικές τιμές και ότι ο κα-
θένας διαφέρει από τον προηγούμενό του κατά 2.
α) Να προσδιορίσετε τις τιμές των τριών κβαντικών αριθ-
μών αυτού του ηλεκτρονίου.
β) Να εξετάσετε αν είναι δυνατό να υπάρχει στο ίδιο άτομο
και δεύτερο ηλεκτρόνιο με αυτές τις τιμές των τριών πρώ-
των κβαντικών αριθμών.
15.56. Δίνονται τα άτομα των στοιχείων: 1Η, 7Ν, 16S, 17Cl,
19K, 22Ti, 23V, 26Fe, 28Ni
και 30Zn στη θεμελιώδη τους κα-
τάσταση.
α) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων των στοιχείων
αυτών;
β) Πόσα ασύζευκτα (μονήρη) ηλεκτρόνια διαθέτει το κα-
θένα;
γ) Ποια από τα στοιχεία αυτά διαθέτουν μονήρη (ασύζευ-
κτα) ηλεκτρόνια και ποια όχι;
δ) Ποιο το ολικό spin σε κάθε άτομο;
15.57. Το άτομο ενός στοιχείου διαθέτει στη θεμελιώδη
του κατάσταση 27 ηλεκτρόνια σε τροχιακά p, 30 σε τρο-
χιακά d και 14 σε τροχιακά f.
α) Ποιο το συνολικό του spin;
β) Πόσα ηλεκτρόνια διαθέτει σε τροχιακά s; Ποιος ο ατο-
μικός του αριθμός;
γ) Πόσα ηλεκτρόνια διαθέτει συνολικά στη στιβάδα Ρ και
πόσα στη στιβάδα Q;
15.58. α) Να γράψετε όλες τις δυνατές τετράδες κβαντικών
αριθμών για τα ηλεκτρόνια των στιβάδων L και Μ.
β) Σε ένα άτομο στη θεμελιώδη του κατάσταση το άθροι-
σμα και των 4 κβαντικών αριθμών όλων των ηλεκτρονίων
του είναι ίσο με 6. Ποιος ο ατομικός αριθμός του στοιχείου;
γ) Ποιο το άθροισμα και των 4 κβαντικών αριθμών όλων
των ηλεκτρονίων του για το άτομο του 10Νe στη θεμελιώδη
του κατάσταση;
15.59. Το άτομο Ι (Ζ = 63) έχει ηλεκτρονιακή δομή στη
θεμελιώδη κατάσταση: [54Xe] X 6s2 (σε αγκύλη το αμέσως
προηγούμενο ευγενές αέριο και Χ η δομή μιας υποστιβά-
δας που λείπει).
α) i. Ποια η δομή της υποστιβάδας Χ (συμβολισμός και
ηλεκτρόνια που διαθέτει);
ii. Ποιες από τις στιβάδες που χρησιμοποιεί το άτομο Ι εί-
ναι πλήρεις με ηλεκτρόνια;
β) Πόσα ηλεκτρόνια του ατόμου Ι έχουν:
i. n = 5 ii. ℓ = 3 iii. ℓ = 2 iv. mℓ = −3
γ) Στις ηλεκτρονιακές δομές στη θεμελιώδη κατάσταση
των ατόμων ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV και V που ακολουθούν λείπουν επί-
σης μερικά στοιχεία, τα οποία επισημαίνονται με τα γράμ-
ματα Α, Β, Γ, Δ, Ε, Θ, Κ, Λ, Μ και Ν.
ΙΙ: (Ζ = Α): [Β] Γ 3p1
III: (Z = 22): [Δ] 3s2 3p6 E 4s2
IV: (Z = Θ): [Κ] 6s2
V: (Z = 33): [Λ] Μ 4s2 N
Τα στοιχεία Α και Θ αντιστοιχούν στους ατομικούς αριθ-
μούς των ατόμων ΙΙ και ΙV, τα στοιχεία Β, Δ, Κ και Λ στα
προηγούμενα ευγενή αέρια των ατόμων και τα στοιχεία Ε,
Μ και Ν σε κάποιες υποστιβάδες. Να γράψετε τα στοιχεία
αυτά. Δίνονται τα ευγενή αέρια: 10Ne, 18Ar, 36Κr, 54Χε
(κάποια μπορεί και να μη χρειαστούν).
δ) Ποιο από τα άτομα ΙΙ - V έχει τα περισσότερα μονήρη
ηλεκτρόνια; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
345 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Χημεία και… τέρατα: «To πείραμα της γάτας (Schrodinger’s cat)…»

Στις 7 Ιουνίου του 1935 ο μεγάλος Αυστριακός φυσικός Erwin Schrödinger έγραψε ένα γράμμα στον Al-
bert Einstein για να τον συγχαρεί για αυτό που είναι γνωστό σαν το EPR paper, ένα διάσημο πρόβλημα για
την ερμηνεία την Κβαντομηχανικής. Λίγο αργότερα δημοσίευσε αυτό που έγινε ένα από τα πιο διάσημα
παράδοξα της Κβαντικής θεωρίας.

Ο μεγάλος Αυστριακός φυσικός προκειμένου να περιγράψει την αβέβαιη περιοχή της κβαντομηχανικής,
διατύπωσε ένα υποθετικό πείραμα με μία γάτα κλεισμένη σ’ ένα κουτί, όπου υπάρχει μία ραδιενεργή πηγή.
Αν ο μετρητής Geiger διαγνώσει έκλυση ραδιενέργειας ένα σφυρί θα κτυπήσει φιάλη με διάλυμα υδρο-
κυανίου (HCN), σκοτώνοντας τη γάτα.

Μέχρι, λοιπόν, να ανοίξουμε το κουτί δεν θα ξέρουμε αν η ραδιενεργή πηγή προκάλεσε την έκλυση του
δηλητηρίου – και άρα η γάτα είναι νεκρή- ή όχι -και άρα η γάτα ζει. Έτσι η γάτα θεωρείται ταυτόχρονα
ζωντανή και νεκρή. Ηθικό δίδαγμα για τη κβαντομηχανική και όχι μόνο: Τα απειροελάχιστα σωματίδια
υπάρχουν και δεν υπάρχουν ταυτόχρονα, δηλαδή υπάρχουν σε χώρο πιθανοτήτων και όχι στον πραγματικό χώρο!

Το παράδοξο αυτό συνδέει την κβαντική θεωρία και την κλασσική. Πριν ο παρατηρητής ανοίξει το «Η πραγματικότητα
δοχείο, η μοίρα της γάτας είναι συνδεδεμένη με την κυματοσυνάρτηση πιθανότητας του ατόμου, το αποκαλύπτεται, γίνεται
οποίο βρίσκεται μεταξύ διασπασμένης μορφής και αδιάσπαστης. Έτσι, λέει ο Schrödinger, και η γάτα δηλαδή «πραγματικό-
βρίσκεται μεταξύ ζωής και θανάτου, μέχρις ότου ο παρατηρητής ανοίξει το δοχείο, οπότε η κυματο- τητα» τη στιγμή που
θα την παρατηρήσου-
συνάρτηση «καταρρέει». με και όχι πριν ...»
Erwin Schrödinger
Η επιτυχία του παραδόξου αυτού ήταν τρομακτική στον επιστημονικό -και όχι μόνο-κόσμο. Μία εται-
ρία παίρνει το όνομά της ακριβώς από το παράδοξο αυτό το ίδιο και ένα ποπ και ροκ συγκρότημα από τη Νέα Ζηλανδία! Που
μάλιστα διαφημίζονται στο διαδίκτυο! Welcome to the official homepage of New Zealand's modern pop - rock band Schröding-
er's Cat.

346
ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 15
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 18 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση. (3x18 = 54 μονάδες)

1. Ποια από τις παρακάτω υποστιβάδες έχει τη χαμηλότερη

ενέργεια; Γ)
Α) 1s Β) 2s Γ) 2p Δ) 3s [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Δ)
2. Από τις παρακάτω υποστιβάδες τη χαμηλότερη ενέργεια [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
έχει η υποστιβάδα:
Α) 3d Β) 3p Γ) 3s Δ) 4s [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 11. Ποια από τις παρακάτω τετράδες κβαντικών αριθμών
(n, ℓ, mℓ, ms) αντιστοιχεί στο ηλεκτρόνιο σθένους του ατό-
3. «Είναι αδύνατο να υπάρχουν στο ίδιο άτομο δύο ηλε- μου 3Li στη θεμελιώδη κατάσταση;
κτρόνια με ίδια τετράδα κβαντικών αριθμών (n, ℓ, mℓ, ms)». Α) (2 , 1 , 0 , +1/2)
Η αρχή αυτή διατυπώθηκε από τον Β) (2 , 0 , 0 , +1/2)
A) Planck B) Pauli Γ) De Broglie Δ) Hund Γ) (2 , 1 , 1 , +1/2)
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Δ) (1 , 0 , 0 , ‒1/2) [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
4. Τα ατομικά τροχιακά 2s και 2px του 7Ν:
Α) έχουν το ίδιο σχήμα 12. Σε ποιο από τα παρακάτω άτομα ή ιόντα αντιστοιχεί η
Β) έχουν την ίδια ενέργεια ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 2s2 2p6;
Γ) έχουν τον ίδιο προσανατολισμό στο χώρο A) 8Ο B) 11Νa Γ) 8Ο2− Δ) 10Νe+
Δ) διαφέρουν σε όλα τα παραπάνω [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
13. Πόσα μονήρη ηλεκτρόνια διαθέτει στη θεμελιώδη κα-
5. Ποιο είναι το πλήθος των p ατομικών τροχιακών του τάσταση το ιόν 28Ni2+;
ατόμου 15P που περιέχουν e− στη θεμελιώδη κατάσταση; Α) 0 Β) 2 Γ) 4 Δ) 6
Α) 2 Β) 5 Γ) 6 Δ) 9 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
14. Στη θεμελιώδη κατάσταση όλα τα ηλεκτρόνια σθένους
6. Ποια υποστιβάδα συμπληρώνεται αμέσως πριν την 4f,
ενός στοιχείου ανήκουν στην υποστιβάδα 3s. Το στοιχείο
σύμφωνα με τη σειρά πλήρωσης; αυτό μπορεί να έχει ατομικό αριθμό ίσο με:
A) 6s B) 5p Γ) 5d Δ) 4d Α) 8 Β) 10 Γ) 12 Δ) 13 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
7. Ο ατομικός αριθμός (Ζ) ενός ατόμου με 7 ηλεκτρόνια σε
τροχιακά s, στη θεμελιώδη κατάσταση, είναι ίσος με: 15. Σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο ο μέγιστος αριθμός
Α) 13 Β) 19 Γ) 19 ή 24 ή 29 Δ) 21 ηλεκτρονίων με κβαντικούς αριθμούς n = 2 και mℓ = 0 εί-
ναι:
8. Στο ιόν 26Fe2+ ο αριθμός των ηλεκτρονίων στην υποστι- Α) οκτώ Β) τέσσερα Γ) δύο Δ) ένα
βάδα 3d και στη θεμελιώδη κατάσταση είναι: [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
A) 2 B) 3 Γ) 5 Δ) 6 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 16. Σε ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο στη θεμελιώδη του
κατάσταση, πόσα ηλεκτρόνια μπορούν να έχουν ℓ = 2 και n
9. Ποια από τις παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές αντιστοι- ≤ 4;
χεί σε διεγερμένη κατάσταση; Α) μέχρι 2 Β) μέχρι 4 Γ) μέχρι 10 Δ) μέχρι 20
Α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1
Β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s1 17. Πόσα ηλεκτρόνια στη θεμελιώδη κατάσταση του στοι-
Γ) 1s2 2s1 2p6 χείου 18Ar έχουν μαγνητικό κβαντικό αριθμό mℓ = −1;
Δ) 1s1 2s1 2p7 Α) 6 Β) 8 Γ) 4 Δ) 2

10. Σε ποια από τις παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές παρα- 18. Ποιο από τα παρακάτω ατομικά τροχιακά ενός πολυη-
βιάζονται η αρχή του Pauli και ο κανόνας του Hund; λεκτρονιακού ατόμου στη θεμελιώδη του κατάσταση έχει
τη μεγαλύτερη ενέργεια; (οι αριθμοί στην παρένθεση αντι-
Α) στοιχούν στους τρεις πρώτους κβαντικούς αριθμούς).
Α) (3, 1, 0) Β) (3, 2, 0) Γ) (3, 0, 1) Δ) (4, 0, 0)
Β) [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

19. Να γραφούν οι τετράδες κβαντικών αριθμών για τα ηλεκτρόνια της υποστιβάδας με τη μεγαλύτερη ενέργεια για το άτομο
του φωσφόρου (Ζ = 15). (6 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

347 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

20. Δίνεται ότι το στοιχείο Mo (μολυβδαίνιο έχει ατομικό αριθμό Ζ = 42. Ποια είναι η ηλεκτρονιακή δομή στη θεμελιώδη κα-
τάσταση του ατόμου του καθώς και του ιόντος Μο3+; (2 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

21. Η ηλεκτρονιακή δομή που ακολουθεί είναι αδύνατη.

Να εξηγήσετε το λόγο και να διατυπώσετε τον κανόνα ή την αρχή της ηλεκτρονιακής δόμησης που παραβιάζει. (5 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

22. Να εξετάστε αν οι προτάσεις που ακολουθούν είναι σωστές ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας στις περιπτώσεις
των λανθασμένων προτάσεων. (15 μονάδες)
Α) Στα πολυηλεκτρονιακά άτομα οι ενεργειακές στάθμες των υποστιβάδων της ίδιας στιβάδας ταυτίζονται.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Β) Η ηλεκτρονιακή δομή για το ιόν 29Cu+ στη θεμελιώδη κατάσταση είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d9 4s1.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Γ) Αν το στοιχείο Σ σχηματίζει το κατιόν Σ3+ το οποίο διαθέτει 15 ηλεκτρόνια στη στοιβάδα Μ στη θεμελιώδη κατάσταση, ο
ατομικός αριθμός του Σ θα είναι ίσος με 28.
Δ) Σ’ ένα πολυηλεκτρονικό άτομο, πλην των ελκτικών δυνάμεων πυρήνα - ηλεκτρονίου (που καθορίζονται από τον κύριο κβα-
ντικό αριθμό), ασκούνται απώσεις ηλεκτρονίου - ηλεκτρονίου (που καθορίζονται από το δευτερεύοντα κβαντικό αριθμό).

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Ε) Ο μέγιστος κύριος κβαντικός αριθμός τροχιακού που περιέχει ηλεκτρόνια στο ιόν του 26Fe2+ είναι 4. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
ΣΤ) Το ιόν 27Co2+ και το άτομο του 25Μn, στη θεμελιώδη κατάσταση έχουν την ίδια ηλεκτρονιακή δομή.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

23. Δίνεται το διπλανό διάγραμμα της ηλεκτρονιακής δόμησης

του ατόμου ενός στοιχείου στη θεμελιώδη του κατάσταση:
Με βάση το διάγραμμα αυτό: Δ 
α) Ποιος ο ατομικός αριθμός Ζ του στοιχείου;
Α Β
β) Ποιος ο συμβολισμός και ποια η σειρά πλήρωσης των υποστι-
βάδων;
……………………………………………………………………
Ε
…………………………………………………………………….

γ) Ποιο το συνολικό spin του ατόμου; ……………………………

δ) Τι ετικέτες (ονομασίες) θα δίνατε στις γραμμές με τα γράμματα
Α, Β, Γ, Δ, Ε και Ζ, αν διαθέτατε μόνο τις εξής: τροχιακό χαμηλό- Γ
τερης ενέργειας, p τροχιακό, κενή υποστιβάδα, υποστιβάδα p,
ηλεκτρόνιο με ℓ = 3, ηλεκτρόνιο με mℓ = 3, μονήρες ηλεκτρόνιο, Ζ
συμπληρωμένη στιβάδα, d υποστιβάδα, f υποστιβάδα, τροχιακό με
n = 4. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε κάθε ετικέτα μόνο μία φορά,
ενώ μερικές από τις ετικέτες είναι λανθασμένες ή δεν θα χρησιμοποιηθούν). (18 μονάδες)

348

Η αρίθμηση των ομάδων που
περιοδικού πίνακα από 1-18
είναι η νέα αρίθμηση της
IUPAC. Σύμφωνα με την
κλασσική αρίθμηση οι ομάδες
κατατάσσονται στις κύριες
ομάδες (ΙΑ – VIIIA) και στις
δευτερεύουσες (ΙΒ – VIIIB).
               16  ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ 
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Ανάλυση του σύγχρονου Περιοδικού Πίνακα (Π.Π.)
Το 19o αιώνα ο Ρώσος χημικός Dimitri Mendeleev ανακάλυψε ότι οι ιδιότητες των
στοιχείων μεταβάλλονται περιοδικά με βάση το ατομικό τους βάρος (σχετική ατομική
μάζα). Αργότερα, ο Moseley τροποποίησε το νόμο της περιοδικότητας, που διατυπώ-
νεται πλέον ως εξής:
«Η χημική συμπεριφορά των στοιχείων είναι περιοδική συνάρτηση του ατομικού τους
αριθμού (Ζ)».
Με βάση την κατασκευή του περιοδικού πίνακα (Π.Π.) στοιχεία που εμφανίζουν παρό-
μοιες ιδιότητες τοποθετούνται σε κάθετες στήλες, τις ομάδες. Από τις πιο γνωστές ο-
μάδες του Π.Π. ξεχωρίζουμε την 1η (ή ΙΑ, αλκάλια), τη 2η (ή ΙΙΑ, αλκαλικές γαίες),
την 17η (ή VIIA, αλογόνα) και την 18η (ή VIIIA, ευγενή αέρια).
Οι οριζόντιες σειρές του Π.Π. ονομάζονται περίοδοι. Η 1η περίοδος περιλαμβάνει δύο
μόνο στοιχεία (το 1Η και το 2He), η 2η και η 3η περίοδος από 8 στοιχεία, η 4η και η 5η
από 18 στοιχεία, ενώ η 6η από 32 στοιχεία. Η 7η και τελευταία περίοδος περιλαμβάνει
μέχρι και το στοιχείο με Ζ = 118 (μερικά από αυτά έχει πρόσφατα ανακοινωθεί η ανα-
κάλυψή τους, ενώ άλλα δεν είναι ακόμη γνωστά).
Η σειρά των στοιχείων με Ζ = 58-71 (μετά το 57La, λανθάνιο) έχουν παρόμοιες ιδιότη-
τες με το La και για το λόγο αυτό δεν τοποθετούνται στο κύριο πίνακα, αλλά κάτω από
αυτόν σε παράρτημα. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται λανθανίδες ή σπάνιες γαίες. Κατ’
αναλογία, η σειρά των στοιχείων με Ζ = 90-103 αναφέρονται ως ακτινίδες, έχουν πα-
ρόμοιες ιδιότητες με το 89Ac και για το λόγο αυτό τοποθετούνται σε μια σειρά κάτω
από τις λανθανίδες. Οι λανθανίδες και οι ακτινίδες ονομάζονται μαζί εσωμεταβατικά
στοιχεία.
Τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στις ομάδες από 3-12 (ΙΙΙΒ-VIIIB, IB, IIB) ονομάζο-
νται στοιχεία μετάπτωσης ή μεταβατικά στοιχεία.
Οι ομάδες που περιλαμβάνουν τα στοιχεία μετάπτωσης αναφέρονται και ως δευτερεύ-
ουσες ομάδες, ενώ οι ομάδες 1η (ΙΑ), 2η (ΙΙΑ) και 13 - 18η (ΙΙΙΑ - VIIIA) αναφέρο-
νται ως κύριες ομάδες.
To διάγραμμα που ακολουθεί αναπαριστάνει τον περιοδικό πίνακα με όλα τα στοιχεία
με Ζ = 1 - 21, καθώς και διάφορα άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία.
349 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

1  18 

1  1Η  2  13  14  15  16  17  2He 

Στοιχεία μετάπτωσης 
2  3Li  4Be  5B  6C  7N  8O  9F  10Ne 

3  11Na  12Mg  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13Al  14Si  15P  16S  17Cl  18Ar 

4  19K  20Ca  21Sc  30Ζn 

5 

6  57La 

7  89Ac 

58  Λανθανίδες  71 

90  Ακτινίδες  103 

2. Ηλεκτρονιακές δομές και Π.Π.

Όλα τα στοιχεία της ίδιας ομάδας του Π.Π. έχουν την ίδια δομή στην εξωτερική στι- Για τις κύριες ομάδες του
βάδα και αυτό εξηγεί γιατί τα στοιχεία της ίδιας ομάδας έχουν παρόμοιες ιδιότητες (οι Π.Π. (ομάδες 1-2 και 13-18),
τα ηλεκτρόνια σθένους είναι
ιδιότητες των στοιχείων εκδηλώνονται μέσω κυρίως των ηλεκτρονίων της εξωτερικής τα ηλεκτρόνια της εξωτερικής
στιβάδας, που λέγεται και στιβάδα σθένους). Η μόνη διαφορά είναι ότι οι εξωτερικές στιβάδας, δηλαδή το άθροι-
σμα των ηλεκτρονίων στις
στιβάδες αντιστοιχούν σε όλο και μεγαλύτερες τιμές του κύριου κβαντικού αριθμού n.
υποστιβάδες με το μεγαλύτε-
Aς δούμε για παράδειγμα τις ηλεκτρονιακές δομές της 2ης (ΙΙΑ) και της 13ης (ΙΙΙΑ) ρο n.
του Π.Π.:
2η (ΙΙΑ) ομάδα 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα
2
4 Be: [ 2 He] 2s 5 B: [2He] 2s2 2p1
2 2 1
12Mg: [10Ne] 3s 13Al: [10Ne] 3s 3p
2 10 2 1
20Ca: [18Ar] 4s 31Ga: [18Ar] 3d 4s 4p
2 10 2 1
38Sr: [36Kr] 5s 49In: [36Kr] 4d 5s 5p
2 14 10 2 1
56Ba: [54Xe] 6s 81Tl: [54Xe] 4f 5d 6s 6p
2
88Ra: [86Rn] 7s

Κάθε περίοδος αρχίζει με μια νέα στιβάδα, της οποίας ο κύριος κβαντικός αριθμός της
είναι ίσος με τον αριθμό της περιόδου. Π.χ. το 18Ar είναι το τελευταίο στοιχείο της 3ης
περιόδου με δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6. Το επόμενο στοιχείο ανήκει στην 4η περίοδο
και είναι το 19Κ: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1. Παρατηρούμε ότι το 19ο ηλεκτρόνιο εισέρχε-
ται στη στιβάδα Ν (n = 4). Γενικά, προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα:

Ο αριθμός των στιβάδων που έχουν χρησιμοποιηθεί στην ηλεκτρονιακή δομή του ατό-
μου ενός στοιχείου καθορίζει τον αριθμό της περιόδου στην οποία ανήκει το στοιχείο.

Πρακτικά, η περίοδος προκύπτει από το μεγαλύτερο κύριο κβαντικό αριθμό της ηλε-
κτρονιακής δομής. Έτσι π.χ., το 88Ra με δομή [86Rn] 7s2 ανήκει στην 7η περίοδο, ενώ
το 49In με δομή [36Kr] 4d10 5s2 5p1 ανήκει στην 5η περίοδο.

Σύμφωνα με την κλασσική αρίθμηση και μόνο για τις κύριες ομάδες του Π.Π., ο αριθμός
των ηλεκτρονίων της εξωτερικής στιβάδας (ηλεκτρόνια σθένους) καθορίζει τον αριθμό
της ομάδας που ανήκει το στοιχείο.

350
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ
Η ερώτηση της ημέρας: Ποια
είναι η ηλεκτρονιακή δομή του
2ου αλογόνου, στη θεμελιώδη
κατάσταση;
Το 2Ηe (1s2) ανήκει στα ευγε-
νή αέρια (18η ή VIIIA ομάδα
του Π.Π.), δε θεωρείται όμως
ότι ανήκει στον p τομέα, κα-
θόσον δε διαθέτει p ηλεκτρό-
νια. Κατά σύμβαση ανήκει
στον s τομέα, αν και δεν έχει
ιδιότητες ανάλογες με τα στοι-
χεία του τομέα αυτού.
Γενικότερα, στον τομέα d και
κατά μήκος μιας συγκεκριμέ-
νης περιόδου συμπληρώνο-
νται διαδοχικά με ηλεκτρόνια
η υποστιβάδα (n−1)d.
Π.χ. ο 15Ρ με δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 διαθέτει 5 e στην εξωτερική στιβάδα και επομέ-
νως ανήκει στην VΑ ή 15η ομάδα (και στην 3η περίοδο).
3. Οι τομείς του περιοδικού πίνακα
Τομέας του περιοδικού πίνακα είναι ένα σύνολο στοιχείων των οποίων τα άτομα έχουν
τα τελευταία τους ηλεκτρόνια (με τη μέγιστη ενέργεια, σύμφωνα με την αρχή ηλεκτρονια-
κής δόμησης) στον ίδιο τύπο υποστιβάδας π.χ. s, p, d ή f.
Ο s-τομέας του Π.Π.
Οι ομάδες 1 και 2 συνιστούν τον s-τομέα του Π.Π., γιατί σε αυτόν συμπληρώνεται
μια υποστιβάδα τύπου s (η 1s στην 1η περίοδο, η 2s στη 2η περίοδο, η 3s στην 3η πε-
ρίοδο κτλ.). Π.χ. το 38Sr: [36Κr] 5s2, ανήκει στην 5η περίοδο του Π.Π. και στη 2η ομά-
δα. Mε εξαίρεση το 1Η και το 2Ηe, οι ηλεκτρονιακές δομές των στοιχείων του τομέα s
γράφονται συνοπτικά ως εξής:
[ευγενές αέριο] ns1 {για την 1η ομάδα}
[ευγενές αέριο] ns2 {για την 2η ομάδα}
[n ο αριθμός της περιόδου]
Ο p-τομέας του Π.Π.
Γενικά, ο p-τομέας του Π.Π. περιλαμβάνει τις ομάδες 13-18η (ΙΙΙΑ-VIIIA). Κατά μή-
κος του τομέα p μιας συγκεκριμένης περιόδου του Π.Π. (π.χ της 3ης περιόδου) συ-
μπληρώνεται η υποστιβάδα np, μέχρις ότου να φθάσουμε στη δομή ns2 np6, που αντι-
στοιχεί σε ευγενές αέριο (Προσοχή! Το 2He έχει δομή 1s2).
Π.χ. το 13Al: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1 ανήκει στην 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα του Π.Π., ενώ το 18Ar:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 στην 18η (VIIIA) ομάδα (και τα δύο ανήκουν στην 3η περίοδο).
Μπορούμε, επομένως, να προβλέψουμε τη δομή ενός στοιχείου του τομέα p, με βάση
τη θέση του στον Π.Π. και χωρίς να χρησιμοποιήσουμε τη σειρά πλήρωσης των υπο-
στιβάδων; Ας δούμε σαν παράδειγμα το στοιχείο 15P, που ανήκει στην 3η περίοδο και
στην 15η ομάδα. Με βάση τον Π.Π. βλέπουμε ότι ανήκει στον p-τομέα. Πιο συγκεκρι-
μένα είναι p3 στοιχείο. Καθώς το προηγούμενο ευγενές αέριο είναι το 10Νe, η ηλε-
κτρονιακή του δομή θα είναι, 15P: [10Ne] 3s2 3p3.
Συνοπτικά, οι δομές των υποστιβάδων, που αποτελούν τη λεγόμενη στιβάδα σθένους
του τομέα p του Π.Π. είναι: ns2 npx (n ο αριθμός της περιόδου, x = 1-6). Είναι προφα-
νές, ότι οι ομάδες που περιλαμβάνει ο p-τομέας του Π.Π. είναι 6, αφού οι υποστιβάδες
τύπου p διαθέτουν 6 συνολικά ηλεκτρόνια.
Ο d-τομέας του Π.Π.
O d-τομέας περιλαμβάνει τις ομάδες 3-12 (IIIB-VIIIB, IB, IIB, δηλαδή όλες τις δευτε-
ρεύουσες ομάδες). Πρόκειται για 10 συνολικά ομάδες στο κέντρο του πίνακα, που α-
ντιστοιχούν στα στοιχεία μετάπτωσης.
Έστω, π.χ. το 21Sc και το 30Zn, που ανήκουν στην 4η περίοδο και είναι στα δύο άκρα
του τομέα d. Oι ηλεκτρονιακές τους δομές είναι οι εξής:
21Sc: [18Ar] 3d1 4s2 και 30Zn: [18Ar] 3d10 4s2
351 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Έτσι, στον τομέα d κατά μήκος της 4ης περιόδου συμπληρώνεται η 3d υποστιβάδα με
10 (φυσικά!) ηλεκτρόνια. Γενικά, και παρά τις όποιες εξαιρέσεις, οι ηλεκτρονιακές
δομές των στοιχείων του d τομέα έχουν τη μορφή:
[ευγενές αέριο] (n−1)dx ns2 (n ο αριθμός της περιόδου, x = 1-10)

To ευγενές αέριο που αναφέρεται είναι το αμέσως προηγούμενο της συγκεκριμένης

σειράς των στοιχείων μετάπτωσης.

Ο f-τομέας του Π.Π.

Ας πάμε, τώρα, στον τελευταίο τομέα του Π.Π., τον f-τομέα. Ονομάζεται έτσι γιατί
στα στοιχεία αυτά συμπληρώνονται διαδοχικά, με κάποιες εξαιρέσεις, οι (n-2)f υπο-
στιβάδες, όπου n ο αριθμός της περιόδου. Π.χ. των στοιχείων 61Pm και 70Yb, που ανή-
κουν στις λανθανίδες. Oι ηλεκτρονιακές τους δομές είναι οι εξής:

61Pm: [54Xe] 4f5 6s2

14 2
70Yb: [54Xe] 4f 6s

Οι ηλεκτρονιακές δομές των στοιχείων του f-τομέα (λανθανίδες και ακτινίδες ή εσω-
μεταβατικά στοιχεία) θα μπορούσαν, με μερικές εξαιρέσεις, να γραφούν με τη γενική
μορφή: [ευγενές αέριο] (n−2)fx ns2 (n ο αριθμός της περιόδου, x = 1-14). Για τις λαν-
θανίδες το προηγούμενο ευγενές αέριο είναι το 54Xe, ενώ για τις ακτινίδες το 86Rn.
Συνοπτικά οι τομείς του περιοδικού πίνακα φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί:

4. Σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων στον Π.Π.

Θα δούμε τώρα πως ο Π.Π. είναι ένα αρμονικό πορτρέτο της σειράς πλήρωσης των Είδαμε ήδη πως με βάση την
υποστιβάδων. Η 1η περίοδος του Π.Π. περιλαμβάνει δύο στοιχεία (το 1Η και τo 2He) ηλεκτρονιακή δομή ενός
στοιχείου μπορούμε να προ-
και σε αυτήν συμπληρώνεται η υποστιβάδα 1s. Η 2η περίοδος διαθέτει στοιχεία στον βλέψουμε τη θέση του στον
τομέα s και στον τομέα p και σε αυτήν συμπληρώνεται διαδοχικά η υποστιβάδα 2s και Π.Π. (τομέα, περίοδο και
2p. Στην 3η περίοδο συμπληρώνονται διαδοχικά οι υποστιβάδες 3s και 3p. Η 4η περί- ομάδα), αλλά και το αντί-
στροφο: η θέση ενός στοιχεί-
οδος περιλαμβάνει και 10 στοιχεία του d τομέα και σε αυτήν συμπληρώνονται οι υπο- ου είναι ενδεικτική της ηλε-
στιβάδες 4s, 3d και 4p. Αντίστοιχα, στην 5η περίοδο συμπληρώνονται οι 5s, 4d και 5p. κτρονιακής του δομής και άρα
και των ιδιοτήτων του, φυσι-
Στην 6η περίοδο συμπληρώνονται κατά σειρά οι 6s, 4f (λανθανίδες) 5d και 6p. Τέλος, κών και χημικών.
στην 7η περίοδο συμπληρώνονται κατά σειρά οι 7s, 5f (ακτινίδες) 6d και 7p.

352
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ
Τα στοιχεία μετάπτωσης είναι
όλα μέταλλα, όπως και όλα
του s και του f τομέα. Τα
στοιχεία του p τομέα είναι
αμέταλλα (πάνω δεξιό άκρο)
μέταλλα (κάτω αριστερό ά-
κρο) ή μεταλλοειδή (στη δια-
χωριστική διαγώνιο).
Η 1η περίοδος περιλαμβάνει δύο μόνο στοιχεία καθώς σε αυτή συμπληρώνεται απο-
κλειστικά η υποστιβάδα 1s. Η 2η και η 3η περίοδος περιλαμβάνουν από 2 + 6 = 8
στοιχεία καθώς σε αυτές συμπληρώνονται διαδοχικά οι υποστιβάδες 2s, 2p και 3s, 3p,
αντίστοιχα. Η 4η και η 5η περίοδος περιλαμβάνουν από 2 + 6 + 10 = 18 στοιχεία κα-
θώς σε αυτές συμπληρώνονται διαδοχικά οι υποστιβάδες 4s, 3d, 4p και 5s, 4d, 5p, α-
ντίστοιχα. Tέλος, η 6η περίοδος (αλλά και η 7η με τη συμπλήρωσή της) περιλαμβάνει
2 + 6 + 10 + 14 = 32 στοιχεία καθώς σε αυτή συμπληρώνονται διαδοχικά οι υποστιβά-
δες 6s, 4f (λανθανίδες), 5d, 6p.
Συνοπτικά, η σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων στον Π.Π. φαίνεται στο διάγραμμα
που ακολουθεί:
1s  1s 
2s  2p 
3s  3p 
4s  3d  4p 
5s  4d  5p 
6s  5d  6p 
7s  6d  7p 
4f 
5f 
5. Οι χημικές ιδιότητες των στοιχείων με βάση τον Π.Π.
Τα άτομα των στοιχείων των τριών πρώτων κύριων ομάδων του Π.Π., της 1ης (ΙΑ),
της 2ης (ΙΙΑ) και της 13ης (ΙΙΙΑ) έχουν γενικά την τάση –όταν σχηματίζουν ενώσεις–
να αποβάλλουν ηλεκτρόνια, αντίστοιχα 1, 2, 3). Με τον τρόπο αυτό μετατρέπονται σε
σταθερά ιόντα με δομή ευγενούς αερίου. Για το λόγο αυτό τα στοιχεία αυτά χαρακτη-
ρίζονται ως ηλεκτροθετικά στοιχεία και παρουσιάζουν μικρή ηλεκτραρνητικότητα.
Τα άτομα των στοιχείων της 14ης (IVA) και της 15ης VA) ομάδας του Π.Π., όταν
σχηματίζουν ενώσεις έχουν την τάση να διαμοιράζονται ηλεκτρόνια με άλλα άτομα,
ώστε να αποκτήσουν οκτάδα ηλεκτρονίων στην εξωτερική στιβάδα.
Τέλος, τα στοιχεία των ομάδων 15 (VA), 16 (VIA) και 17 (VIIA), όταν ενώνονται με
ηλεκτροθετικά στοιχεία (μέταλλα), έχουν την τάση να προσλαμβάνουν ηλεκτρόνια (α-
ντίστοιχα, 2 και 1) και να μετατρέπονται σε σταθερά ανιόντα με δομή ευγενούς αερί-
ου. Για το λόγο αυτό χαρακτηρίζονται ως ηλεκτραρνητικά στοιχεία και εμφανίζουν
μεγάλη ηλεκτραρνητικότητα). Όταν, όμως, ενώνονται με άλλα στοιχεία μέσης ή και
μεγάλης ηλεκτραρνητικότητας (π.χ. από τη 14η ομάδα και προς τα δεξιά του Π.Π.) έ-
χουν την τάση να διαμοιράζονται ηλεκτρόνια και να σχηματίζουν ομοιοπολικές ενώ-
σεις.
353 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

6. Τα οξείδια της 3ης περιόδου

Τα στοιχεία της 3ης περιόδου σχηματίζουν τα εξής οξείδια (μερικά στοιχεία μπορούν
να σχηματίσουν περισσότερα από ένα οξείδια):

ομάδα 1η 2η 13η 14η 15η 16η 17η

οξείδια Na2O MgO Al2O3 SiO2 P4O10 SO3 Cl2O
Ρ2Ο3 SΟ2 κτλ.

Κατά μήκος της 3ης περιόδου και από τα αριστερά προς τα δεξιά, η διαφορά ηλε-
κτραρνητικότητας κάθε στοιχείου με το οξυγόνο μειώνεται συνεχώς και κατά συνέ-
πεια μειώνεται και η πολικότητα των δεσμών τους με το οξυγόνο. Έτσι, τα οξείδια στο Το MgO είναι ιοντικό οξείδιο
αριστερό άκρο της σειράς είναι καθαρά ιοντικού χαρακτήρα με υψηλά σημεία τήξης, με σημείο τήξης 2850oC ενώ το
ενώ στο δεξιό άκρο ομοιοπολικού χαρακτήρα και όλο χαμηλότερα σημεία τήξης. Cl2O είναι ομοιοπολικό οξείδιο
με σημείο τήξης −121οC.

Ας θεωρήσουμε π.χ. το Na2O. Πρόκειται για ιοντική ένωση (2Na+O2−) που όταν δια-
λυθεί στο νερό δίνει μία βάση, το NaOH: Ανάλογα συμπεριφέρεται το
Na2O + Η2Ο          2 NaOH  CaO, που με επίδραση H2O
οδηγεί σε Ca(OH)2, το MgO
Το ίδιο οξείδιο αντιδρά με οξέα και δίνει άλας και νερό (εξουδετέρωση): κτλ.
Na2O + Η2SO4         Na2SO4 + H2O 
Για το λόγο αυτό, το Na2O χαρακτηρίζεται ως βασικό οξείδιο.

Ας θεωρήσουμε τώρα, ένα οξείδιο προς το δεξιό άκρο της σειράς, π.χ. το SO3. To ο-
ξείδιο αυτό είναι ομοιοπολική ένωση και όταν διαλυθεί στο νερό παράγει το θειικό Ανάλογα συμπεριφέρεται το
οξύ (H2SO4): SO2, που με επίδραση H2O
οδηγεί σε H2SO3, το CO2, που
SO3   +  Η2Ο  →  H2SO4  με επίδραση H2O οδηγεί σε
Επίσης, αντιδρά με βάσεις και δίνει άλας και νερό (εξουδετέρωση): H2CO3, το SiO2 κτλ.
SO3 + 2 NaOH  →  Na2SO4 + H2O 
Για το λόγο αυτό το SO3 χαρακτηρίζεται ως όξινο οξείδιο.

Το Al2O3 χαρακτηρίζεται ως επαμφοτερίζον οξείδιο, καθώς με το νερό οδηγεί σε έ-

Άλλα επαμφοτερίζοντα οξείδια
νωση που διαθέτει και όξινες ιδιότητες, με τη μορφή H3AlO3, και βασικές, με τη μορ- είναι το ZnO, το PbO, το SnO
φή Αl(OH)3. Επαμφοτερίζον οξείδιο είναι και το BeO. Τα οξείδια αυτά αντιδρούν τό- κτλ.
σο με οξέα όσο και με βάσεις.

Παρατηρούμε, επομένως, για τα οξείδια της 3ης περιόδου μία βαθμιαία μετάβαση από
το βασικό χαρακτήρα στον όξινο. Παρόμοιες μεταβολές παρατηρούμε και στα οξείδια
των άλλων περιόδων του Π.Π. για να επιβεβαιωθεί με τον τρόπο αυτό η περιοδική
τάση των στοιχείων και ως προς τις χημικές τους ιδιότητες.

Ιοντικά και βασικά οξείδια   Ομοιοπολικά και όξινα οξείδια 

Επαμφοτερίζοντα οξείδια 

354
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ
Οι παρατηρήσεις δεν ισχύουν
μόνο για τα χλωρίδια της 3ης
περιόδου, αλλά είναι μία
γενική περιοδική τάση στον
Π.Π.
Το AlCl3 απαντά σε διαφορε-
τικές μορφές, ανάλογα με τη
θερμοκρασία και τη φυσική
κατάσταση. Σε στερεή μορφή
έχει τύπο AlCl3, ενώ σε μορ-
φή τήγματος απαντάται ως
διμερές, Al2Cl6. Η διμερής
μορφή απαντάται και στην
αέρια φάση, ενώ σε ακόμη
υψηλότερες θερμοκρασίες
διασπάται σε AlCl3.
Σύμφωνα με τον ορισμό της
IUPAC, ως στοιχείο μετά-
πτωσης ορίζεται το στοιχείο
το άτομο του οποίου έχει
ασυμπλήρωτη d υποστιβάδα ή
μπορεί να σχηματίσει κατιόν
με ασυμπλήρωτη d υποστιβά-
δα. Με βάση τον ορισμό αυτό
τα στοιχεία 30Zn, 48Cd και
80Ηg αποκλείονται από τα
στοιχεία μετάπτωσης, αλλά
εμείς θα εξακολουθήσουμε να
τα συμπεριλαμβάνουμε σε
αυτά. Π.χ. ο Zn έχει ΑΟ μόνο
+2 και δεν σχηματίζει έγχρω-
μες ενώσεις.
Μοντέλο για το σύμπλοκο
[Cr(NH3)6]3+ στο οποίο το ιόν
Cr3+ ενώνεται με έξι μόρια
ΝΗ3 (υποκαταστάτες).
7. Τα χλωρίδια της 3ης περιόδου του Π.Π.
Τα άτομα των στοιχείων της 3ης περιόδου σχηματίζουν τα εξής χλωρίδια (μερικά
στοιχεία σχηματίζουν περισσότερα από ένα):
Ομάδα 1η 2η 13η 14η 15η 16η 17η
Χλωρίδια NaCl MgCl2 AlCl3 SiCl4 PCl3, SCl2, (Cl2)
(Al2Cl6) PCl5 S2Cl2
Στα χλωρίδια της 3ης περιόδου του Π.Π., ο ιοντικός χαρακτήρας του δεσμού μειώνε-
ται από τα αριστερά προς τα δεξιά με σύγχρονη αύξηση του ομοιοπολικού χαρακτήρα.
Έτσι το NaCl είναι καθαρά ιοντική ένωση, το MgCl2 είναι επίσης ιοντική, ενώ στο
AlCl3 ο ομοιοπολικός χαρακτήρας έχει αυξηθεί σημαντικά. Τέλος, στο Cl2 ο δεσμός
είναι καθαρά ομοιοπολικός (μη πολικός). Μάλιστα, καθώς οι ιοντικές ενώσεις είναι
γενικά στερεές με υψηλά σημεία τήξης σε σχέση με τις ομοιοπολικές, παρατηρείται
μία βαθμιαία μεταβολή στη φυσική κατάσταση των χλωριδίων, που από στερεά στο
αριστερό άκρο καταλήγουν σε υγρά και τελικά αέρια στο δεξιό.
8. Τα στοιχεία μετάπτωσης
Από την 4η περίοδο και μετά εμφανίζονται στον Π.Π. και στοιχεία που ανήκουν στο d
τομέα, που λέγονται στοιχεία μετάπτωσης. Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε τρεις σει-
ρές του Π.Π. Η 1η σειρά περιλαμβάνει τα στοιχεία της 4ης περιόδου στα οποία συ-
μπληρώνεται η 3d υποστιβάδα (από 3d1 μέχρι 3d10). Η 2η σειρά των στοιχείων μετά-
πτωσης περιλαμβάνει τα στοιχεία της 5ης περιόδου στα οποία συμπληρώνεται η 4d
υποστιβάδα, ενώ στην 3η σειρά των στοιχείων μετάπτωσης της 6ης περιόδου συμπλη-
ρώνεται η 5d υποστιβάδα.
Τα στοιχεία μετάπτωσης, αν και ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες, παρουσιάζουν ση-
μαντικές αναλογίες στις ιδιότητές τους:
 Είναι όλα μέταλλα.
 Παρουσιάζουν πολλούς αριθμούς οξείδωσης, π.χ. ο Fe έχει +2 και +3, το Mn έχει
+2, +3, +4, +6, +7 κτλ.
 Είναι παραμαγνητικά στοιχεία, δηλαδή διαθέτουν ένα ή περισσότερα μονήρη ηλε-
κτρόνια και έλκονται από μαγνητικό πεδίο.
 Σχηματίζουν σύμπλοκα ιόντα, ιόντα δηλαδή που διαθέτουν ένα κεντρικό στοιχείο
ενωμένο με υποκαταστάτες, μόρια ή ιόντα, π.χ. το [Cr(NH3)6]3+.
 Σχηματίζουν, συνήθως, έγχρωμες ενώσεις.
 Παρουσιάζουν συχνά αξιοσημείωτη καταλυτική δράση, π.χ. η αντίδραση υδρογό-
νωσης των αλκενίων καταλύεται από το Νi, το Pd ή το Pt.
355 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου ενός στοιχείου, στη θεμελιώδη κατάσταση,

καταλήγει σε 4d2 5s2. Να προβλέψετε τη θέση του στοιχείου στον περιοδικό πίνα-
κα, καθώς και τον ατομικό του αριθμό (Z).

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Το στοιχείο ανήκει στην 2η σειρά των στοιχείων μετάπτωσης (συμπληρώνεται η 4d
υποστιβάδα) και επομένως ανήκει στην 5η περίοδο. Επειδή η δομή περιλαμβάνει και
δομή d2, θα ανήκει στην 4η ομάδα (IIB) του Π.Π. Η ηλεκτρονιακή του δομή θα είναι:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d2 5s2 και άρα Ζ = 40. Το ζιρκόνιο (40Zr) είναι ένα
λαμπερό γκρι-λευκό μέταλλο,
Θα μπορούσαμε επίσης να βρούμε τον ατομικό αριθμό και ως εξής: Η 1η περίοδος πολύ ανθεκτικό στη διάβρωση
με βάσεις, οξέα κτλ. Έχει
περιλαμβάνει 2 στοιχεία, η 2η και η 3η από 8 και 4η 18 στοιχεία. Στην 5η περίοδο
σημείο τήξης 1852°C και
έχουμε δύο στοιχεία του s τομέα και επιπλέον δύο θέσεις στον d τομέα. Συνολικά: σημείο βρασμού 4377°C. Σε
Ζ = 2 + 8 + 8 + 18 + 4 = 40 (από τον περιοδικό πίνακα επιβεβαιώνουμε το αποτέλε- μορφή σκόνης αναφλέγεται
εύκολα.
σμα, είναι το ζιρκόνιο, 40Ζr!).

2. Να γράψετε την ηλεκτρονιακή δομή για τα στοιχεία που βρίσκονται στην:

α) 3η περίοδο, 1η ομάδα β) 4η περίοδο, 1η ομάδα γ) 3η περίοδο, 13η ομάδα
δ) 3η περίοδο, 18η ομάδα ε) 4η περίοδο, 7η ομάδα στ) 6η περίοδο, 15η ομάδα

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Πρόκειται για στοιχείο του τομέα s του Π.Π., με δομή εξωτερικής στιβάδας 3s1. Ο
ατομικός του αριθμός θα είναι Ζ = 2 + 8 + 1 = 11 και δομή του: 1s2 2s2 2p6 3s1.
β) Είναι στοιχείο του τομέα s του Π.Π., με δομή εξωτερικής στιβάδας 4s1. Ο ατομικός
του αριθμός θα είναι Ζ = 2 + 8 + 8 + 1 = 19 και δομή του: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1.
γ) Έχουμε: Ζ = 2 + 8 + 3 = 13 (οι 3 πρώτες περίοδοι δεν περιλαμβάνουν στοιχείο του
τομέα d). Η πλήρης του δομή είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1.
δ) Πρόκειται για ευγενές αέριο με Ζ = 2 + 8 + 8 = 18 με δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6.
ε) Πρόκειται για στοιχείο μετάπτωσης και θα διαθέτει 5 ηλεκτρόνια στην 3d (Ζ = 2 +
8 + 8 + 7 = 25 και δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2.
στ) Ζ = 2 + 8 + 8 + 18 + 18 + (32 − 3) = 83. Είναι στοιχείο του p τομέα με δομή:
[54Xe] 4f14 5d10 6s2 6p3, όπου το Xe είναι το ευγενές αέριο της 5ης περιόδου με Ζ = 54.

3. Στο παρακάτω διάγραμμα που αντιστοιχεί στον Π.Π. έχουμε σημειώσει:

α) Το ευγενές αέριο Α που ανήκει στην 3η περίοδο.
β) Το στοιχείο Β της 4ης περιόδου, που τα άτομά του έχουν 3 ασύζευκτα (μονήρη)
ηλεκτρόνια στη θεμελιώδη του κατάσταση.
γ) Το στοιχείο Γ με δομή εξωτερικής στιβάδας 6s1 στη θεμελιώδη κατάσταση.
δ) Το στοιχείο Δ με δομή 3d2 στη θεμελιώδη κατάσταση.
ε) Το στοιχείο Ε με ηλεκτρονιακή δομή 1s2 2s2 2p2.
ζ) Το στοιχείο Ζ με δομή [10Ne] 3s2 3p1.
η) Το στοιχείο Η με δομή [18Αr] 3d10 4s2.

356
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

                                   
                          Ε         
                        Ζ          Α 
      Δ  Β        Β      Η      Β       
                                   
Γ                                   
                                   

Παρατήρηση: Το στοιχείο Β διαθέτει 3 μονήρη ηλεκτρόνια. Επειδή ανήκει στην 4η ομά-

δα του Π.Π. τα ασύζευκτα ηλεκτρόνια μπορεί να είναι είτε σε τροχιακά d (οπότε έχουμε
στοιχείο της 5ης ή της 9ης ομάδας του d τομέα του Π.Π), είτε σε τροχιακά p (οπότε έ-
χουμε στοιχείο της 13ης ομάδας του p τομέα του Π.Π.).

4. Θεωρείστε τα στοιχεία της 4ης περιόδου του Π.Π.

α) i. Ποιες υποστιβάδες συμπληρώνονται από τα αριστερά προς τα δεξιά στην περί-
οδο αυτή; ii. Ποιοι οι ατομικοί αριθμοί του πρώτου και του τελευταίου στοιχείου
της περιόδου;
β) Πόσα στοιχεία της 4ης περιόδου διαθέτουν d ηλεκτρόνια στην ηλεκτρονιακή
τους δομή στη θεμελιώδη κατάσταση; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
γ) Ποιοι οι ατομικοί αριθμοί των στοιχείων της 4ης περιόδου τα οποία:
i. Δεν διαθέτουν μονήρη (ασύζευκτα) ηλεκτρόνια στην ηλεκτρονιακή τους δομή
στη θεμελιώδη κατάσταση.
ii. Διαθέτουν 6 μονήρη ηλεκτρόνια στην ηλεκτρονιακή τους δομή στη θεμελιώδη
κατάσταση.
iii. Διαθέτουν 3 μονήρη ηλεκτρόνια στην ηλεκτρονιακή τους δομή στη θεμελιώδη
κατάσταση.
δ) Να εξηγήσετε γιατί ακριβώς πάνω από το στοιχείο με Ζ = 21 δεν υπάρχει άλλο
στοιχείο στον Π.Π.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) i. 4s, 3d, 4p.
ii. Το 1ο στοιχείο της 4ης περιόδου έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 και επομένως έχει
Z = 19. Το τελευταίο στοιχείο της 4ης περιόδου έχει δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2
4p6 και επομένως έχει Ζ = 36.

β) 16 στοιχεία. Τα 10 στοιχεία του d τομέα και τα 6 του p τομέα, τα οποία διαθέτουν

συμπληρωμένη την 3d υποστιβάδα.

γ) i. Z = 20, 30 και 36 (τα τελευταία στοιχεία του s, του d και του p τομέα). ii. Z = 24:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s1 (κατ’ εξαίρεση, λόγω ειδικής σταθερότητας της 3d5 δομής).
iii. Z = 23 (δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d3 4s2), Ζ = 27 (δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d7 4s2)
και Ζ = 33 (δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p3).

δ) Το στοιχείο με Ζ = 21 που είναι το 1ο στοιχείο του d τομέα. Πάνω από αυτό δεν
βρίσκεται άλλο στοιχείο, καθώς στην 1η, στη 2η και στην 3η περίοδο δεν υπάρχει
στοιχείο του d τομέα.

357 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

5. α) Το άτομο ενός στοιχείου Α έχει 5 ηλεκτρόνια σθένους και ανήκει στον p τομέα
του Π.Π. Σε ποια ομάδα του Π.Π. ανήκει το στοιχείο αυτό;
β) Το ανιόν Β3 ενός άλλου στοιχείου Β έχει ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 2s2 2p6. Σε ποια
ομάδα του περιοδικού πίνακα ανήκει το στοιχείο Β;
γ) Ενός τρίτου στοιχείου Γ το άτομο έχει μόνο ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p τροχια-
κό. Σε ποια ομάδα μπορεί να ανήκει το στοιχείο Γ; Ποιο είναι το πιο σταθερό ανιόν
που σχηματίζει;
δ) Το άτομο ενός τέταρτου στοιχείου Δ περιέχει 5 μονήρη ηλεκτρόνια στη θεμελιώ-
δη του κατάσταση. Σε ποιο τομέα μπορεί να ανήκει το στοιχείο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Εφόσον διαθέτει 5e σε στιβάδα σθένους, η δομή της στιβάδα αυτής θα είναι: ns2 np3
(n o αριθμός της περιόδου). Ανήκει, επομένως στην 15η (VA) ομάδα.

β) Το ανιόν Β3 διαθέτει, προφανώς, 3 ηλεκτρόνια παραπάνω σε σχέση με το ουδέτερο

άτομο του Β. Η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου του Β στη θεμελιώδη κατάσταση θα εί-
ναι: 1s2 2s2 2p3 και άρα το στοιχείο ανήκει στην 15η (VA) ομάδα.

γ) Για να έχει το στοιχείο ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p τροχιακό, θα πρέπει η αντίστοιχη

υποστιβάδα p να διαθέτει 4 ηλεκτρόνια (θυμηθείτε τον κανόνα του Hund!). Επομένως,
ανήκει στον τομέα p (p4) και συγκεκριμένα στην 16η (VIA) ομάδα. Το πιο σταθερό α-
νιόν θα έχει δομή ευγενούς αερίου. Άρα θα είναι το Γ2.

δ) Τα 5 αυτά μονήρη ηλεκτρόνια δεν μπορεί να ανήκουν σε υποστιβάδα s, ούτε σε υπο-

στιβάδα p. Θα είναι, επομένως, είτε στοιχείο μετάπτωσης (τομέας d, όπου συμπληρώνο-
νται d τροχιακά), είτε θα ανήκει σε ένα από τα δύο παραρτήματα του Π.Π., τις ακτινίδες
ή τις λανθανίδες, όπου συμπληρώνονται f τροχιακά.

358
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Όλα τα θέματα αναφέρονται στη θεμελιώδη κατάσταση των ατόμων, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.

16.1. Ποιος από τους παρακάτω ατομικούς αριθμούς αντι- A) έχει άθροισμα κβαντικών αριθμών spin ίσο με 2
στοιχεί σε στοιχείο που ανήκει στις αλκαλικές γαίες; B) ανήκει στην 8η (VIIΙΒ) ομάδα του Π.Π.
Α) 2 Β) 21 Γ) 12 Δ) 13 Γ) διαθέτει 6 ηλεκτρόνια σθένους
Δ) εμφανίζει άθροισμα όλων των κβαντικών αριθμών όλων
16.2. Ποιος ο ατομικός αριθμός ενός στοιχείου που ανήκει των ηλεκτρονίων του ίσο με 24
στην ίδια ομάδα του Π.Π. με τον άνθρακα (6C);
Α) 8 Β) 12 Γ) 14 Δ) 34 16.12. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις Α - ΣΤ ως σωστές
ή όχι. Στην περίπτωση λανθασμένων προτάσεων να αιτιο-
16.3. Με την εξαίρεση του 2He η εξωτερική στιβάδα ενός λογηθεί η επιλογή.
ευγενούς αερίου εμφανίζει ηλεκτρονιακή δομή: Α) Στοιχείο το άτομο του οποίου έχει δομή 1s2 2s2 2p6 3s2
Α) ns2 np6 Β) ns2 np3 Γ) (n−1)d2 np6 Δ) (n−1)d5 np1 3p6 3d8 4s2 ανήκει στον d τομέα.
Β) Παραμαγνητικά στοιχεία είναι όχι μόνο στοιχεία μετά-
16.4. Το πρώτο στοιχείο του p τομέα του Π.Π. που ανήκει πτωσης αλλά και άλλα στοιχεία με μονήρη ηλεκτρόνια.
στην 3η περίοδο έχει ατομικό αριθμό Ζ =: Γ) Από τα οξείδια των στοιχείων 13Al, 17Cl, 19K και 20Ca με
Α) 13 Β) 8 Γ) 10 Δ) 12 τύπους, Al2O3, Cl2O7, K2O και CaO, περισσότερο όξινο
είναι το Cl2O7.
16.5. Η πρώτη σειρά των στοιχείων του d τομέα αρχίζει με Δ) Η 2η σειρά των στοιχείων μετάπτωσης είναι στην 5η
τον ατομικό αριθμό Ζ =: περίοδο και σε αυτήν συμπληρώνεται η υποστιβάδα 4d.
Α) 11 Β) 13 Γ) 19 Δ) 21 Ε) Οι λανθανίδες ανήκουν στην 6η περίοδο και περιλαμβά-
νουν στοιχεία με Ζ = 58-71 στα οποία συμπληρώνεται η
16.6. Το πολώνιο (84Po) είναι ραδιενεργό στοιχείο με δομή: υποστιβάδα 4f.
[54Xe] 4f14 5d10 6s2 6p4 είναι. Σε ποια ομάδα του Π.Π. ανή- ΣΤ) Το Mg ανήκει στις αλκαλικές γαίες (2η ομάδα) και
κει; σχηματίζει οξείδιο με τύπο MgΟ, που είναι στερεό με υψη-
Α) στη 2η Β) στη 14η Γ) στη 16η Δ) στη 18η λό σημείο τήξης.
16.7. Τα στοιχεία μετάπτωσης: 16.13. Δίνονται οι δομές των ατόμων των στοιχείων Α - Ε:
Α) έχουν όλα συμπληρωμένη τη στιβάδα σθένους τους με
οκτώ ηλεκτρόνια Α 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
Β) έχουν πάντα μερικά συμπληρωμένη μία p υποστιβάδα Β 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3
Γ) έχουν κενές εσωτερικές στιβάδες Γ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2
Δ) συνήθως διαθέτουν πολλούς αριθμούς οξείδωσης και Δ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s2
σχηματίζουν έγχρωμες ενώσεις Ε 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d10 5s2 5p6
16.8. Το ανιόν Χ3− έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6. Σε ποια Ποιο ή ποια από τα στοιχεία αυτά:
ομάδα του περιοδικού πίνακα ανήκει το στοιχείο Χ; α) Είναι ευγενές αέριο.
Α) 15η (VA) B) 5η (VB) Γ) 18η (VΙΙIA) Δ) 13η (IIIA) β) Είναι αλκαλική γαία.
γ) Είναι στοιχείο του d τομέα.
16.9. Το κατιόν Υ3+ παρουσιάζει ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 δ) Ανήκει στη 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα.
2s2 2p6. Σε ποια ομάδα του περιοδικού πίνακα ανήκει το
στοιχείο Υ; 16.14. Ποιος ο ατομικός αριθμός Ζ ενός στοιχείου Χ της
Α) 15η (VA) B) 5η (VB) Γ) 18η (VΙΙIA) Δ) 13η (IIIA) 4ης περιόδου του περιοδικού πίνακα του οποίου το κατιόν
X3+ διαθέτει ημισυμπληρωμένη d υποστιβάδα (d5); Σε ποια
16.10. Ποια από τις προτάσεις που ακολουθούν είναι λαν- ομάδα ανήκει το στοιχείο αυτό;
θασμένη;
Α) Στο άτομο του 31Ga η ενέργεια ενός ηλεκτρονίου της 16.15. Τα στοιχεία ποιας ομάδας του d τομέα του περιοδι-
υποστιβάδας 4s είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια ενός κού πίνακα έχουν άθροισμα κβαντικών αριθμών spin ίσο
ηλεκτρονίου της υποστιβάδας 3d με 0;
Β) Τα στοιχεία 12Μg και 30Zn ανήκουν στην ίδια ομάδα του
περιοδικού πίνακα 16.16. Το 20Ca και το 30Ζn διαθέτουν την ίδια δομή της
Γ) Τα στοιχεία: 4Βe και 12Μg ανήκουν στην ίδια ομάδα του εξωτερικής στιβάδας (4s2). Να εξηγήσετε γιατί δεν ανή-
περιοδικού πίνακα κουν στην ίδια ομάδα του περιοδικού πίνακα.
Δ) Κάποια στοιχεία της 2ης (ΙΙΑ) ομάδας του περιοδικού
πίνακα διαθέτουν συμπληρωμένες d υποστιβάδες. 16.17. Το στοιχείο με Ζ = 114 φλερόβιο (Fl) έχει σχετικά
πρόσφατα ανακαλυφθεί και ανήκει στην ίδια ομάδα με το
16.11. Το άτομο του 10Νe στη θεμελιώδη του κατάσταση: στοιχείο 82Pb. Να εξηγήσετε γιατί.

359 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
16.18. Ένα στοιχείο έχει 5 ηλεκτρόνια με ℓ = 0, στη θεμε-
λιώδη κατάσταση. Να προσδιοριστούν:
α) Ο ατομικός αριθμός του στοιχείου.
β) Η θέση του στοιχείου στον περιοδικό πίνακα (ομάδα και
περίοδος).
16.19. Το βρώμιο (Βr) είναι το 3ο στοιχείο της ομάδας των
αλογόνων. Να γράψετε:
α) Την ομάδα και την περίοδο στην οποία ανήκει το στοι-
χείο αυτό.
β) i. Τον ολικό αριθμό των p ηλεκτρονίων καθώς και ii. τον
αριθμό των d ηλεκτρονίων του ατόμου στη θεμελιώδη του
κατάσταση.
16.20. Με βάση τη θέση στον περιοδικό πίνακα (ομάδα και
περίοδο) των στοιχείων που ακολουθούν, να προβλέψετε
την ηλεκτρονιακή τους δομή στη θεμελιώδη κατάσταση.
α) Ca: 2η (ΙΙA) ομάδα, 4η περίοδος
β) Sr: 2η (ΙΙA) ομάδα, 5η περίοδος
γ) P: 15η (VA) ομάδα, 3η περίοδος
δ) Cu: 11η (IB) ομάδα, 4η περίοδος
ε) Sb: 15η (VA) ομάδα, 5η περίοδος
ζ) Se: 16η (VΙA) ομάδα, 4η περίοδος
η) Νi: 10η (VΙΙΙΒ) ομάδα, 4η περίοδος
Να αρχίσετε την ηλεκτρονιακή δομή από αυτή του προη-
γούμενου ευγενούς αερίου καθενός στοιχείου. Δίνονται οι
ατομικοί αριθμοί των ευγενών αερίων, Ne:10, Αr:18 και
Kr:36.
16.21. Δίνονται τα άτομα στη θεμελιώδη τους κατάσταση
των στοιχείων Α, Β, Γ, Δ και Ε (σε παρένθεση οι δομές
εξωτερικής στιβάδας): Α (1s2), Β (2s2 2p3), Γ (3s1), Δ (3s2
3p6), Ε (3s2 3p3). Σε ποια ομάδα, περίοδο και τομέα ανήκει
καθένα από τα στοιχεία αυτά;
16.22. Ποιες υποστιβάδες συμπληρώνονται από αριστερά
προς τα δεξιά στην 3η, στην 4η και στην 5η περίοδο του
Π.Π.;
16.23. Να εντοπίσετε την ομάδα στην οποία ανήκει στοι-
χείο του οποίου το τελευταίο ηλεκτρόνιο:
α) Τοποθετείται αλλά δεν συμπληρώνει μια s υποστιβάδα.
β) Είναι το πρώτο που τοποθετείται σε μία d υποστιβάδα.
γ) Τοποθετείται και συμπληρώνει μία p υποστιβάδα.
δ) Τοποθετείται και συμπληρώνει μία s υποστιβάδα.
ε) Ημισυμπληρώνει μία d υποστιβάδα.
16.24. Στοιχείο Μ έχει άθροισμα κβαντικών αριθμών spin
ίσο με το 0 στη θεμελιώδη του κατάσταση και ανήκει στην
4η περίοδο του περιοδικού πίνακα.
α) Σε ποια ή ποιες ομάδες του περιοδικού πίνακα είναι δυ-
νατόν να ανήκει το στοιχείο Μ;
β) Ποιοι οι δυνατοί ατομικοί του αριθμοί του στοιχείου;
16.25. To ιόν Μ2+ του στοιχείου Μ της 4ης περιόδου του
Π.Π. έχει δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5.
360
α) Ποιος ο ατομικός αριθμός του Μ;
β) Σε ποιο τομέα και σε ποια ομάδα ανήκει το στοιχείο Μ;
γ) Πόσα ηλεκτρόνια με ℓ = 0 και πόσα ηλεκτρόνια με mℓ
= 1 διαθέτει το άτομο του στοιχείου Μ;
δ) Σε ποιο τομέα, περίοδο και ομάδα ανήκει ένα άλλο στοι-
χείο Ν το άτομο του οποίου είναι ισοηλεκτρονιακό με το
ιόν Μ2+;
16.26. Δίνονται τα στοιχεία Α, Β, Γ, Δ, Ε και Ζ και οι α-
ντίστοιχες ηλεκτρονιακές δομές των ατόμων στη θεμελιώ-
δη τους κατάσταση:
Α: 1s2 2s2 2p5
Β: 1s2 2s1
Γ: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5
Δ: 1s2 2s2 2p6
Ε: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6
Ζ: 1s2 2s2 2p6 3s1
Να ταξινομήσετε τα παραπάνω στοιχεία σε ομάδες τα μέλη
των οποίων να έχουν παρόμοιες χημικές ιδιότητες.
16.27. Οι ατομικοί αριθμοί των ατόμων των στοιχείων Α,
Β και Γ είναι, αντίστοιχα Ζ, Ζ+1 και Ζ+2. Το στοιχείο Β
είναι ευγενές αέριο και ανήκει στην 3η περίοδο.
α) Σε ποια ομάδα, περίοδο και τομέα ανήκουν τα Α, Β και
Γ;
β) Ποιες είναι οι ηλεκτρονιακές τους δομές των παραπάνω
στοιχείων στη θεμελιώδη τους κατάσταση;
16.28. Το στοιχείο Χ ανήκει στην 3η περίοδο και έχει 6
ηλεκτρόνια σθένους.
α) Ποιος ο τομέας και η ομάδα του Π.Π. που ανήκει το
στοιχείο Χ και ποιος ο ατομικός του αριθμός;
β) Ποιος ο χαρακτήρας των δεσμών (ιοντικοί ή ομοιοπολι-
κοί) των ενώσεων ΧΟ3 και Χ2Cl2 που σχηματίζει το στοι-
χείο Χ με το οξυγόνο και το χλώριο, αντίστοιχα;
16.29. Βλέποντας τη θέση των στοιχείων στον περιοδικό
πίνακα να γράψετε τον αριθμό των:
α) 2p ηλεκτρονίων του 7Ν.
β) 5s ηλεκτρονίων του 37Rb.
γ) 4d ηλεκτρονίων του 33As.
δ) 4f ηλεκτρονίων του 80Hg.
Τα άτομα να θεωρηθούν στη θεμελιώδη τους κατάσταση.
16.30. α) Πόσες ομάδες υπάρχουν σε καθένα από τους 4
τομείς του Π.Π.;
β) Σε ποιο τομέα και σε ποια ομάδα του Π.Π. ανήκουν τα
στοιχεία των οποίων η ηλεκτρονιακή δομή είναι: i. [54Xe]
6s2, ii. [36Kr] 4d10 5s2 5p1, iii. [36Kr] 4d10 5s2 5p5.
16.31. Να εξηγήσετε γιατί ο 30Ζn αναφέρεται ως στοιχείο
μετάπτωσης. Παρόλα αυτά κατά IUPAC δεν χαρακτηρίζε-
ται ως στοιχείο μετάπτωσης. Να αναφέρετε τρεις λόγους
που να συνηγορούν σε αυτό.
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ
16.32. Ένα στοιχείο Χ έχει Ζ = 20.
α) Σε ποια ομάδα, περίοδο και τομέα ανήκει το στοιχείο;
β) Ποιος ο ατομικός αριθμός του αμέσως επόμενου στοι-
χείου (Υ), που ανήκει στην ίδια ομάδα με το Χ;
γ) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή στη θεμελιώδη κατάσταση
του αμέσως επόμενου στοιχείου (Ζ), που ανήκει στην ίδια
περίοδο με το Χ;
δ) Να γράψετε το χημικό τύπο των ενώσεων του Χ με i. το
Cl και ii. με το Ο και να τις χαρακτηρίσετε ως ιοντικές ή
ομοιοπολικές. Δίνονται οι ατομικοί αριθμοί, Cl:17, Ο:8.
16.33. Tα στοιχεία Νa, Mg, Si, Cl και Ar ανήκουν όλα
στην 3η περίοδο και στις ομάδες 1η, 2η, 14η, 17η και 18η,
αντίστοιχα.
α) Να γράψετε τις ηλεκτρονιακές δομές των ατόμων των
στοιχείων αυτών στη θεμελιώδη τους κατάσταση.
β) Να προβλέψετε τις ηλεκτρονιακές δομές των αμέσως
από κάτω στοιχείων της ομάδας που ανήκουν.
γ) Να χαρακτηρίσετε τα χλωρίδια του Νa, του Mg και του
Si ως ιοντικά ή ομοιοπολικά.
δ) Να χαρακτηρίσετε τα οξείδια του Νa, του Mg, του Si και
του Cl ως ιοντικά ή ομοιοπολικά και ως όξινα ή βασικά.
16.34. Να προσδιορίστε τη θέση στον περιοδικό πίνακα
στοιχείων με τα εξής χαρακτηριστικά:
α) Στοιχείο που σχηματίζει τρισθενές κατιόν με δομή 1s2
2s2 2p6.
β) Στοιχείο που σχηματίζει δισθενές κατιόν με δομή [36Kr]
4d10 5s2
γ) Στοιχείο που σχηματίζει μονοσθενές κατιόν με δομή
ίδια με του 36Kr.
δ) Στοιχείο το άτομο του οποίου στη θεμελιώδη κατάσταση
διαθέτει δύο μόνο ηλεκτρόνια τύπου p στη στιβάδα Ν.
ε) Το πρώτο στοιχείο του τομέα d.
ζ) Στοιχείο που ανήκει στα στοιχεία μετάπτωσης της 4ης
περιόδου με συμπληρωμένη, όμως, την υποστιβάδα d.
η) Στοιχείο που έχει το μεγαλύτερο ατομικό αριθμό από
όλα τα στοιχεία του τομέα s.
θ) Στοιχείο που έχει στη θεμελιώδη κατάσταση άθροισμα
κβαντικών αριθμών spin 3/2.
16.35. Δίνονται τα στοιχεία 27Co, 38Sr, 49In και 59Pr. Να
ταξινομήσετε τα ηλεκτρόνια των ατόμων αυτών στη θεμε-
λιώδη τους κατάσταση σε στιβάδες και σε υποστιβάδες και
να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν.
α) Ποια από τα στοιχεία αυτά έχουν το ίδιο άθροισμα κβα-
ντικών αριθμών spin;
β) Σε ποιους τομείς ανήκει καθένα από τα παραπάνω στοι-
χεία; Ποιο από τα στοιχεία είναι παραμαγνητικό, σχηματί-
ζει πολλές έγχρωμες ενώσεις και σύμπλοκα ιόντα;
γ) Να προβλέψετε τον ατομικό αριθμό των στοιχείων της
3ης περιόδου του Π.Π. που ανήκουν στην ίδια ομάδα με τα
στοιχεία 27Co, 38Sr και 49In.
16.36. Tα άτομα δύο στοιχείων μετάπτωσης της 4ης περιό-
δου του περιοδικού πίνακα διαθέτουν τον ίδιο αριθμό (x 
0) ασύζευκτων (μονήρων) ηλεκτρονίων στην 3d υποστιβά-
δα, στη θεμελιώδη τους κατάσταση. Ποιοι οι δυνατοί ατο-
μικοί αριθμοί των δύο αυτών στοιχείων; Να εξεταστούν
όλες οι δυνατές περιπτώσεις.
16.37. Να σημειώσετε στην κατάλληλη θέση του κενού
περιοδικού πίνακα που ακολουθεί:
α) Το ευγενές αέριο Α που ανήκει στην 5η περίοδο.
β) Τα στοιχεία Β της 6ης περιόδου, που τα άτομά τους έ-
χουν δύο μονήρη ηλεκτρόνια σε p τροχιακά.
γ) Το στοιχείο Γ του s τομέα με δομή εξωτερικής στιβάδας
4s1.
δ) Το στοιχείο Δ του d τομέα της 4ης περιόδου με δομή d8.
ε) Το στοιχείο Ε με δομή 1s2 2s2 2p4.
ζ) Το στοιχείο Ζ με δομή [10Ne] 3s2 3p5.
η) Το στοιχείο Η με δομή [36Kr] 5s1.
θ) Το στοιχείο Θ με δομή [18Αr] 3d5 4s2.
ι) Το στοιχείο Ι με δομή [18Αr] 3d10 4s1
361 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Χημεία και … τέρατα: «Η ανακάλυψη του He έγινε πρώτα στον ήλιο και μετά στη Γη…»

Το φάσμα της ακτινοβολίας που εκπέμπεται από κάποια ουσία κάτω από διέγερση π.χ. με ηλεκτρική εκκένωση, λέγεται φάσμα
εκπομπής. Ειδικά το φάσμα εκπομπής του υδρογόνου αποτελείται όπως είδαμε από διακριτές γραμμές ορισμένης συχνότητας
(π.χ. στα 656,3 nm, στα 486,3 nm κτλ.). Οι διάφορες ουσίες, όμως, εμφανίζουν επίσης και το λεγόμενο φάσμα απορρόφησης,
όταν συνεχής ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, όπως αυτή που παράγει ο ηλεκτρικός λαμπτήρας, περάσει μέσα από την ουσία.
Στην περίπτωση αυτή θα παρατηρήσουμε ότι ορισμένες συχνότητες από το συνεχές φάσμα της ακτινοβολίας λείπουν. Έτσι, π.χ.
στο φάσμα απορρόφησης του H το συνεχές φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας εμφανίζει μαύρες γραμμές στα 656,3
nm και στα 486,3 nm. Δηλαδή, το φάσμα απορρόφησης του H είναι συμπληρωματικό
του γραμμικού φάσματος εκπομπής. Το σημαντικό είναι ότι κάθε στοιχείο έχει ένα
χαρακτηριστικό φάσμα απορρόφησης με βάση το οποίο μπορεί να ταυτοποιηθεί.
Το ηλιακό φως που εκπέμπεται από τον ήλιο παρουσιάζει σκοτεινές ταινίες στο φά-
σμα του. Εξαιτίας της υψηλής θερμοκρασίας στο εσωτερικό του, ο ήλιος εκπέμπει ένα
συνεχές φάσμα ακτινοβολίας. Όμως, τα στοιχεία που υπάρχουν στις εξωτερικές πε-
ριοχές του ήλιου, όπου οι θερμοκρασίες δεν είναι τόσο υψηλές, απορροφούν ακτινο-
βολία σε συγκεκριμένα μήκη κύματος. Οι απορροφήσεις αυτές οφείλονται στο Η και
το He (αλλά και σε άλλα άτομα) και εξηγούν τις σκοτεινές περιοχές του ηλιακού φά-
σματος.
Το He ανακαλύφθηκε το 1868 από παρόμοιες αναλύσεις της ηλιακής ακτινοβολίας.
Μερικές από τις γραμμές απορρόφησης στο ηλιακό φάσμα δεν μπορούσαν να αντιστοιχηθούν σε γνωστά στοιχεία εκείνης της
εποχής. Οι ερευνητές, λοιπόν, έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ο ήλιος περιείχε ένα στοιχείο άγνωστο στη Γη, που το ονόμασαν
ήλιο (διεθνώς, από την ελληνική λέξη). Το ήλιο ανακαλύφθηκε ότι υπάρχει στη Γη 27 χρόνια αργότερα, το 1895.

362
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 16
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 13 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x13 = 52 μονάδες).

1. Το σύνολο των στοιχείων που ανήκουν στις κύριες ομά- 7. Ένα στοιχείο ανήκει στον τομέα p του περιοδικού πίνα-
δες του περιοδικού πίνακα βρίσκονται στους τομείς: κα όταν το άτομό του στη θεμελιώδη κατάσταση:
Α) s Β) p Γ) s και p Δ) s, p και d Α) διαθέτει συμπληρωμένη p υποστιβάδα
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] Β) διαθέτει ηλεκτρόνια σε p τροχιακά
Γ) διαθέτει τα ηλεκτρόνια υψηλότερης ενέργειας σε υπο-
2. Ποια από τις παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές αποδίδει στιβάδα p
τη δομή ατόμου στοιχείου του τομέα s στη θεμελιώδη κα- Δ) διαθέτει κενή p υποστιβάδα
τάσταση;
Α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p2 8. Ποιο από τα παρακάτω στοιχεία έχει παρόμοιες ιδιότη-
Β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 τες με το 34Se;
Γ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2 A) Το 7N B) Το 8O Γ) Το 9F Δ) Το 11Νa
Δ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s3 [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
9. Ποιο από τα ιόντα 29Cu+ και 29Cu2+ είναι παραμαγνητι-
3. Η δομή της εξωτερικής στιβάδας για τα στοιχεία της κό;
16ης ομάδας (VIA) του Π.Π. είναι: Α)Το ιόν Cu+ Β) Το ιόν Cu2+
Α) ns2 Β) np2 nd4 Γ) ns2 np6 Δ) ns2 np4 Γ) Κανένα Δ) Και τα δύο

4. Το στοιχείο με δομή 1s2 ανήκει: 10. Το στοιχείο Χ, που ανήκει στην 3η περίοδο του περιο-
Α) στη 2η (IIA) ομάδα Β) στη 2η περίοδο δικού πίνακα και του οποίου το ανιόν Χ2− έχει δομή ευγε-
Γ) στη 18η (VIIIA) ομάδα Δ) στις αλκαλικές γαίες νούς αερίου, έχει Ζ =:
A) 16 B) 18 Γ) 20 Δ) 34
5. Το στοιχείο 13Al ανήκει: [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
Α) στη 2η περίοδο, 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα και τομέα p του πε-
ριοδικού πίνακα 11. Το πρώτο στοιχείο του περιοδικού πίνακα που έχει
Β) στην 3η περίοδο, 15η (VA) ομάδα και τομέα p του πε- πλήρως συμπληρωμένα 3 ατομικά τροχιακά, έχει ατομικό
ριοδικού πίνακα αριθμό Ζ = :
Γ) στην 3η περίοδο, 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα και τομέα p του πε- Α) 5 Β) 6 Γ) 8 Δ) 10
ριοδικού πίνακα [Π.Μ.Δ.Χ.]
Δ) στην 3η περίοδο, 1η ομάδα και τομέα d του περιοδικού
πίνακα. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] 12. Για τα στοιχεία της 4ης περιόδου του Π.Π. ποιες υπο-
στιβάδες συμπληρώνονται από αριστερά προς τα δεξιά;
6. Το άτομο ενός στοιχείου με 2 ηλεκτρόνια στην υποστιβά-
Α) 4s, 3d, 4p Β) 4s, 4p
δα 3d (στη θεμελιώδη του κατάσταση) έχει ατομικό αριθμό Γ) 4s, 4p, 4d Δ) 4s, 4p, 4d, 4f
Ζ ίσο με:
Α) 10 και ανήκει στην 14η (IVA) ομάδα του Π.Π.
13. Στην 4η περίοδο του περιοδικού πίνακα πόσα στοιχεία
Β) 12 και είναι στον d τομέα του Π.Π.
έχουν ένα ή περισσότερα 3d ηλεκτρόνια;
Γ) 21 και ανήκει στα αλκάλια
Α) 0 Β) 10 Γ) 8 Δ) 16
Δ) 22 και είναι στοιχείο μετάπτωσης της 4ης περιόδου

14. Να χαρακτηρίσετε κάθε μία από τις παρακάτω προτάσεις ως σωστή ή όχι. Στην περίπτωση λανθασμένων προτάσεων να
αιτιολογήσετε την επιλογή σας. (18 μονάδες)
Α) Η ηλεκτρονιακή δομή της εξωτερικής στιβάδας όλων των ευγενών αερίων είναι ns2 np6.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Β) Τα άτομα του 20Ca και του 28Ni είναι παραμαγνητικά. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Γ) Στοιχείο του οποίου το άτομο στη θεμελιώδη του κατάσταση έχει ηλεκτρονιακή δομή [2He] 2s2 2p3, ανήκει στη 13η ομάδα
(ΙΙΙΑ) του περιοδικού πίνακα.

363 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Δ) Τα ευγενή αέρια δεν διαθέτουν ηλεκτρόνια σε υποστιβάδες d ή f.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

E) Σύμφωνα με το νόμο περιοδικότητας του Moseley «η χημική συμπεριφορά των στοιχείων είναι περιοδική συνάρτηση του
ατομικού τους αριθμού».
ΣT) To ΒeO και το Al2O3 είναι επαμφοτερίζοντα οξείδια.

15. Τα στοιχεία της τρίτης περιόδου του περιοδικού πίνακα 11Na, 12Mg, 13Al και 16S σχηματίζουν, αντίστοιχα, τα οξείδια: Na2O,
MgO, Al2O3 και SO3. Να χαρακτηρίσετε τα οξείδια αυτά ως όξινα, βασικά ή επαμφοτερίζοντα. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (4 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

16. Να αναφερθούν τα κοινά χαρακτηριστικά των στοιχείων μετάπτωσης. (6 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

17. Ζητήσαμε από δύο μαθητές Α και Β να σχεδιάσουν τον περιοδικό πίνακα των στοιχείων και πήραμε τα εξής σχέδια:

Είναι κάποιο από τα σχέδια αυτά σωστό; Να επισημάνετε τα τυχόν λάθη. (4 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

18. Δίνονται τα στοιχεία 11Χ και 9Υ.

α) Πώς κατανέμονται τα ηλεκτρόνια των ατόμων Χ και Ψ σε υποστιβάδες, όταν αυτά βρίσκονται στη θεμελιώδη κατάσταση;
β) Σε ποια ομάδα και ποιον τομέα του Π.Π. ανήκουν τα στοιχεία Χ και Ψ;
γ) Να προσδιορίσετε τους ατομικούς αριθμούς των στοιχείων που βρίσκονται στις ίδιες ομάδες με τα Χ και Υ και στην αμέσως
επόμενη περίοδο του Π.Π. (6 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

19. Στοιχείο (Α) ανήκει σε κύρια ομάδα του περιοδικού πίνακα και περιβάλλεται αριστερά και δεξιά από δύο άλλα στοιχεία,
αντίστοιχα το Β και το Γ, τα άτομα των οποίων διαθέτουν από δύο μονήρη ηλεκτρόνια, στη θεμελιώδη τους κατάσταση.
α) Σε ποιες ομάδες ανήκουν τα στοιχεία Α, Β και Γ;
β) Αν είναι επιπλέον γνωστό ότι το στοιχείο Α είναι το 2ο στοιχείο της ομάδας του, πόσα ηλεκτρόνια με mℓ = 1 διαθέτει το ά-
τομό του, στη θεμελιώδη του κατάσταση;
γ) Ποιοι οι ατομικοί αριθμοί των στοιχείων Δ και Ε που βρίσκονται ακριβώς κάτω από τα στοιχεία Β και Γ, αντίστοιχα, στον
περιοδικό πίνακα;
δ) Ποιος ο ελάχιστος ατομικός αριθμός (Ζ) ενός στοιχείου που ανήκει στην ίδια ομάδα με το στοιχείο Α και διαθέτει ηλεκτρόνια
σε f υποστιβάδα; (10 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
364

Το δραστικό πυρηνικό φορτίο,
Zeff, υπολογίζεται με βάση
κανόνες που είναι γνωστοί ως
κανόνες του Slater.
Σύμφωνα με τους κανόνες
αυτούς το το Ζeff π.χ. για το
3s1 ηλεκτρόνιο του 11Νa είναι
ίσο με 2,5, ενώ το Ζeff για τα
δύο 3s2 ηλεκτρόνια του 12Mg
είναι ίσο με 3,3.
Αν και η προσέγγιση που κά-
ναμε για τον υπολογισμό του
Zeff δίνει αποτελέσματα διαφο-
ρετικά από αυτά που παρέχουν
οι ακριβείς υπολογισμοί, το Ζeff
θα χρησιμοποιηθεί στη συνέ-
χεια ως εργαλείο για την κατα-
νόηση της μεταβολής των πε-
ριοδικών ιδιοτήτων.
10−  στοιχείων μιας περιόδου, αυξάνεται από αριστερά προς τα δεξιά.
12+  2. Πως μεταβάλλεται η ατομική ακτίνα στον Π.Π.;
εσωτερικά
ηλεκτρόνια (10−)
φορτίο πυρήνα (12+)
Δραστικό πυρηνικό
φορτίο (κατά προ-
σέγγιση): 2+
3s2 εξωτερικά
ηλεκτρόνια
               17 
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 
ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ
1. Τι είναι το δραστικό πυρηνικό φορτίο (Ζeff);
Θεωρήστε το ηλεκτρόνιο της εξωτερικής στιβάδας (2s1) ενός ατόμου 3Li. Το ηλεκτρό-
νιο αυτό έλκεται από το θετικό φορτίο του πυρήνα (+3). Παράλληλα, όμως, απωθείται
από τα εσωτερικά ηλεκτρόνια (1s2) που με τον τρόπο αυτό «προστατεύουν» το 2s ηλε-
κτρόνιο από την έλξη του πυρήνα. Η διαφορά ανάμεσα στο φορτίο του πυρήνα (Ζ) και
στην «προστασία» ή προάσπιση των εσωτερικών ηλεκτρονίων αναφέρεται ως δραστι-
κό πυρηνικό φορτίο (Zeff ή Ζ*).
Το δραστικό πυρηνικό φορτίο είναι κατά προσέγγιση το φορτίο του πυρήνα μειωμένο κα-
τά το φορτίο των ηλεκτρονίων των εσωτερικών στιβάδων.
Το Ζeff προσδιορίζεται από τη σχέση Ζeff = Ζ – s, όπου s ένας αριθμός που παριστάνει
την προστασία που παρέχουν σε ένα ηλεκτρόνιο (π.χ. της εξωτερικής στιβάδας) τα ε-
σωτερικά του ηλεκτρόνια. Σε μία υπεραπλουστευμένη προσέγγιση μπορούμε να θεω-
ρήσουμε ότι για τα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας ο αριθμός s ισούται με τον α-
ριθμό των εσωτερικών ηλεκτρονίων. Έτσι, π.χ. για το 3s1 ηλεκτρόνιο του 11Νa (1s2 2s2
2p6 3s1) προκύπτει: Ζeff = 11 − 10 = 1, ενώ για τα 3s2 ηλεκτρόνια του 12Mg: Ζeff = 12 −
10 = 2.
Γενικά, το δραστικό πυρηνικό φορτίο, για τα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας των
Η ατομική ακτίνα (Α.Α. ή r) είναι η ακτίνα ενός ατόμου αν το θεωρήσουμε ως σφαίρα
τα όρια της οποίας είναι τα ηλεκτρόνια σθένους του ατόμου. Είναι δύσκολο να οριστεί,
καθώς η πιθανότητα παρουσίας ενός ηλεκτρονίου (μαθηματικά) δε μηδενίζεται ποτέ.
Πειραματικά, η ατομική ακτίνα ενός στοιχείου μπορεί να προσδιοριστεί ως το μισό της
απόστασης μεταξύ δύο πυρήνων στο κρυσταλλικό πλέγμα του στοιχείου, όταν αυτό
βρίσκεται σε στοιχειακή κατάσταση.
2r  Σχήμα 1: Η ατομική ακτίνα του Cl
υπολογίζεται ως το μισό της απόστα-
σης μεταξύ των δύο πυρήνων στο
Cl  Cl  r 
μόριο του Cl2.
365 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Η ατομική ακτίνα ενός στοιχείου επηρεάζεται από τον αριθμό των στιβάδων, αλλά και
το δραστικό πυρηνικό φορτίο (Ζeff) για τα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας ατόμου.
Το διάγραμμα που ακολουθεί δείχνει πως μεταβάλλονται οι ατομικές ακτίνες των στοι-
χείων (σε pm, πικόμετρα) του περιοδικού πίνακα, ως συνάρτηση του ατομικού αριθμού
(Ζ).

Σχήμα 2: Διάγραμμα της μεταβολής της ατομικής ακτίνας σε σχέση με τον ατομικό αριθμό (Ζ).
Στους δύο κύκλους αντιστοιχούν τα στοιχεία μετάπτωσης της 4ης και της 5ης περιόδου του Π.Π.

Παρατηρούμε ότι:

α) Οι ατομικές ακτίνες αυξάνονται από πάνω προς τα κάτω σε μια ομάδα του Π.Π.

Έστω, π.χ. τα στοιχεία 3Li, 11Na και 19Κ της 1ης ομάδας του περιοδικού πίνακα. Το δρα-
Όσο πηγαίνουμε προς τα κά-
στικό φορτίο σε όλα τα στοιχεία της ομάδας είναι περίπου το ίδιο και η αύξηση της ατο- τω σε μία ομάδα του περιοδι-
μικής ακτίνας οφείλεται στην προσθήκη νέας στιβάδας από το ένα στοιχείο στο επόμενο, κού πίνακα, η αύξηση του
πυρηνικού φορτίου εξουδετε-
που έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνεται η μέση απόσταση των ηλεκτρονίων της εξωτερι- ρώνεται από την αυξανόμενη
κής στιβάδας και να μειώνεται η έλξη των ηλεκτρονίων αυτών από τον πυρήνα. προστασία από τα όλα και
περισσότερα εσωτερικά ηλε-
β) Γενικά, κατά μήκος μιας περιόδου του Π.Π. η ατομική ακτίνα μειώνεται θεαματικά πη- κτρόνια, με αποτέλεσμα το
δραστικό πυρηνικό φορτίο να
γαίνοντας από αριστερά προς τα δεξιά. παραμένει περίπου το ίδιο.
Κατά μήκος μιας περιόδου το δραστικό φορτίο του πυρήνα αυξάνεται από αριστερά
προς τα δεξιά, οπότε η έλξη των ηλεκτρονίων της εξωτερικής στιβάδας από τον πυρήνα
θα γίνεται όλο και πιο σημαντική, με αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση της ατομικής α-
κτίνας (κατά μήκος μίας περιόδου ο αριθμός των στιβάδων μένει ο ίδιος και ίσος με τον
αύξοντα αριθμό της περιόδου). Τα παραπάνω συμπεράσματα συνοψίζονται στο διπλανό
διάγραμμα.

Οι ατομικές ακτίνες στα στοιχεία μετάπτωσης. Ειδικά στα στοιχεία μετάπτωσης η

ατομική ακτίνα δε φαίνεται να μεταβάλλεται ομαλά με βάση τον ατομικό αριθμό. Φαί-
νεται να παραμένει μάλλον σταθερή (ή μειώνεται ελάχιστα). Μπορούμε να δώσουμε μία Ατομική ακτίνα 
στο Π.Π. 
απλοϊκή εξήγηση γι’ αυτό.

Σε μία σειρά των στοιχείων μετάπτωσης, όπως έχουμε δει, τα επιπλέον ηλεκτρόνια πη-
γαίνουν σε εσωτερικές ηλεκτρονιακές στιβάδες τύπου d, όπου και προστατεύουν αποτε-
λεσματικά τα εξωτερικά ηλεκτρόνια από την έλξη του πυρήνα. Έτσι, όμως, το δραστικό
πυρηνικό φορτίο αυξάνεται ελάχιστα κατά μήκος μιας περιόδου.

366
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ
Το άτομο του 12Mg διαθέτει
δύο ηλεκτρόνια στη στιβάδα
M. Όταν αυτά τα χάσει και
μετατραπεί σε κατιόν Mg2+
εξωτερική στιβάδα είναι η L
με αποτέλεσμα το μέγεθος
του κατιόντος να είναι σημα-
ντικά μικρότερο από αυτό του
αντίστοιχου ατόμου.
Ο ιοντισμός είναι φαινόμενο
ενδόθερμο (ΔΗ > 0)
Ειδικά η απόσπαση 3ου ηλε-
κτρονίου από ουδέτερο άτο-
μο Mg έχει μία επιπλέον
«ιδιαιτερότητα»: Γίνεται από
τη στιβάδα L (12Μg: 1s2 2s2
2p6 3s2) και όχι από την Μ,
οπότε η τιμή της Ei3 ανεβαί-
νει θεαματικά !
 
Ας δούμε δύο στοιχεία μετάπτωσης της 4ης περιόδου, το 26Fe και το 28Ni. Στα στοιχεία
αυτά η εξωτερική στιβάδα έχει δομή 4s2, ενώ τα εσωτερικά ηλεκτρόνια είναι 24 και 26,
αντίστοιχα. Έτσι, το Ζeff έχει μικρή διαφορά για τα δύο άτομα και η ατομική ακτίνα το
ίδιο (το άτομο του Fe, πάντως, έχει λίγο μεγαλύτερη ατομική ακτίνα).
3. Πως επηρεάζονται οι ακτίνες των ιόντων των στοιχείων;
Όταν ένα μέταλλο χάνει ηλεκτρόνιο-α, σχηματίζοντας κατιόν, υπάρχει μία περίσσεια
πυρηνικού (θετικού) φορτίου σε σχέση με το φορτίο των ηλεκτρονίων, οι απώσεις με-
ταξύ των ηλεκτρονίων εξασθενίζουν. Αποτέλεσμα:
Τα κατιόντα είναι μικρότερα από τα άτομα από τα οποία προέρχονται.
Έτσι, π.χ. το Νa+ είναι μικρότερο από το άτομο του Νa, το Mg2+ μικρότερο από το άτο-
μο του Μg κτλ.
Όταν το άτομο ενός αμέταλλου προσλάβει ηλεκτρόνιο-α, σχηματίζοντας ανιόν, οι απώ-
σεις μεταξύ των ηλεκτρονίων μεγαλώνουν, τα ηλεκτρόνια «διαχέονται» περισσότερο
στο χώρο και η ατομική ακτίνα μεγαλώνει. Γενικά:
Τα ανιόντα είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος από τα αντίστοιχα άτομα.
Ας δούμε και μία τελευταία περίπτωση, παρατηρώντας τα εξής άτομα και ιόντα: 8Ο2,
+ 2+
9F , 10Ne, 11Na και 12Mg . Tα σωματίδια αυτά χαρακτηρίζονται ως ισοηλεκτρονιακά,

καθώς διαθέτουν τον ίδιο αριθμό ηλεκτρονίων και επομένως έχουν την ίδια ηλεκτρο-
νιακή δομή (1s2 2s2 2p6). Όμως, τα ηλεκτρόνια αυτά έλκονται όλο και περισσότερο από
τον πυρήνα πηγαίνοντας από το 8Ο2 προς το 12Mg2+, καθώς αυξάνεται σταδιακά το πυ-
ρηνικό φορτίο (Ζ). Δηλαδή, για το μέγεθος των παραπάνω σωματιδίων ισχύει: 8Ο2 >
+ 2+
9F > 10Ne > 11Na > 12Mg . Με άλλα λόγια:

Στα ισοηλεκτρονιακά άτομα και ιόντα, όσο μεγαλύτερο είναι (αλγεβρικά) το φορτίο του
σωματιδίου, τόσο μικρότερο το μέγεθός του.
4. Τι είναι η ενέργεια ιοντισμού;
Ενέργεια ιοντισμού (Εi1) είναι η ελάχιστη ενέργεια που πρέπει να απορροφήσει ένα ελεύ-
θερο άτομο στη θεμελιώδη του κατάσταση και σε αέρια φάση, έτσι ώστε να αποσπαστεί
πλήρως ένα ηλεκτρόνιο.
Mg(g)  →  Mg+(g)  + e–  Εi1 = 738 kJ∙mol−1  (= ΔΗ)
Ο παραπάνω ορισμός αφορά στην ενέργεια 1ου ιοντισμού Εi1, γιατί σχετίζεται με την
απόσπαση ενός ηλεκτρονίου από το ουδέτερο άτομο. Κατ’ αναλογία, ενέργεια 2ου ιο-
ντισμού Εi2 λέγεται η απόσπαση ενός ηλεκτρονίου από κατιόν με φορτίο +1, που βρί-
σκεται σε αέρια κατάσταση. Επιπλέον ενέργειες ιονισμού συμβολίζονται Εi3, Εi4 κτλ.
Π.χ.:
Mg+(g)  → Mg2+(g)  + e–           Εi2 = 1451 kJ·mol−1 
Mg2+(g) → Mg3+(g)  + e–          Εi3 = 7.730 kJ·mol−1 
367 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Παρατηρούμε ότι Εi3 > Εi2 > Εi1, δηλαδή απαιτείται μεγαλύτερη ενέργεια για την από-
σπαση ενός ηλεκτρονίου από ένα κατιόν, σε σχέση με το ουδέτερο άτομο. Αυτό είναι
άμεσο αποτέλεσμα του νόμου του Coulomb, καθώς το ιόν που είναι θετικά φορτισμένο
δυσχεραίνει περισσότερο την απόσπαση του ηλεκτρονίου απ’ ότι το ουδέτερο άτομο.

Α(g)  →  A+(g)  +  e          Εi1 
Α+(g) →  A2+(g)  +  e        Εi2 
A2+(g)  →  A3+(g)  +  e      Εi3 

Γενικά, ισχύει: Εi1 < Εi2 < Εi3  < … < Εin

Το ηλεκτρόνιο που θα απομακρυνθεί πρώτο είναι ηλεκτρόνιο της εξωτερικής στιβάδας,

καθώς αυτό διαθέτει τη μεγαλύτερη ενέργεια. Π.χ. στο άτομο του 11Na: 1s2 2s2 2p6 3s1,
το ηλεκτρόνιο 3s, είναι αυτό που απομακρύνεται πρώτο σχηματίζοντας το κατιόν Νa+ με
δομή ευγενούς αερίου. H απόσπαση επιπλέον ηλεκτρονίου από το Na+ είναι πιο δύσκο-
λη υπόθεση για τους λόγους που ακολουθούν:

 Πρόκειται για απόσπαση ηλεκτρονίου από κατιόν.

 Η δομή ευγενούς αερίου είναι εξαιρετικά σταθερή.
 Το επιπλέον ηλεκτρόνιο πρέπει να αποσπαστεί από άλλη στιβάδα (την L), που έχει
μεγαλύτερο ενεργειακό χάσμα από την τιμή Ε = 0 (απόσπαση ηλεκτρονίου).

Γενικά, η ενέργεια ιοντισμού δείχνει την τάση που έχει ένα άτομο να χάσει ηλεκτρόνιο
και να μετατραπεί σε κατιόν. Όσο μικρότερη είναι η ενέργεια ιοντσμού, τόσο πιο εύκο-
λα μετατρέπεται σε κατιόν και τόσο πιο έκδηλος είναι ο μεταλλικός χαρακτήρας. Π.χ.:

Na(g)  →  Na+(g)  + e         Εi1 = 496 kJ·mol−1 

Si(g) →  Si+(g)  +  e             Εi1 = 786,5 kJ·mol−1 

Από τις εξισώσεις αυτές φαίνεται ότι η απόσπαση ηλεκτρονίου από το άτομο του Na
είναι σημαντικά πιο εύκολη σε σχέση με το άτομο του Si. Γενικά, οι παράμετροι που
καθορίζουν την ενέργεια ιοντισμού είναι:

 Η ατομική ακτίνα (όσο μεγαλύτερη είναι η ατομική ακτίνα, τόσο μικρότερη η ε-

νέργεια ιοντισμού)
 Το φορτίο του πυρήνα (όσο μεγαλύτερο το φορτίο του πυρήνα, δηλαδή ο ατομικός
αριθμός Ζ, τόσο μεγαλύτερη η έλξη του πυρήνα στα ηλεκτρόνια της εξωτερικής
στιβάδας και τόσο μεγαλύτερη η ενέργεια ιοντισμού)
 Τα ενδιάμεσα ηλεκτρόνια (τα ηλεκτρόνια που μεσολαβούν μεταξύ του πυρήνα και
των εξωτερικών ηλεκτρονίων, απωθούν τα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας με
αποτέλεσμα να μειώνεται η ενέργεια ιοντισμού).

Οι δύο τελευταίοι παράγοντες καθορίζουν την τιμή του δραστικού πυρηνικού φορτίου.

368
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 
Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού
είναι μία από τις πιο χαρα-
κτηριστικές περιοδικές ιδιό-
τητες των στοιχείων.
Ενέργεια 
Ιοντισμού 
Οι ενέργειες πρώτου ιοντισμού,
Εi1, των 15P και 16S είναι, αντίστοι-
χα, 1012 και 1000 kJ∙mol−1. Δηλα-
δή, ο P έχει μεγαλύτερη Εi1 από το
S, ενώ θα περιμέναμε το αντί-
στροφο. Εδώ, ο λόγος είναι διαφο-
ρετικός. Ας θυμηθούμε τις δομές
των δύο στοιχείων στη στιβάδα Μ:
S Ας δούμε μία ενδιαφέρουσα εξαίρεση. Οι ενέργειες πρώτου ιοντισμού, Εi1, των 12Mg και 13Αl είναι,
P σύμφωνα με τη θέση των στοιχείων στον περιοδικό πίνακα, το αντίστροφο. Γιατί; Εδώ θα καταλάβου-
Στην περίπτωση του Ρ όλα τα p
τροχιακά έχουν την ίδια ενέργεια,
οπότε όποιο και να αποσπαστεί θα
είναι το ίδιο. Στην περίπτωση,
όμως του S, έχουμε ένα ζεύγος
ηλεκτρονίων σε 3p τροχιακό. Το
ένα από τα δύο ηλεκτρόνια του
ζεύγους είναι «εύκολο» να απο-
σπαστεί λόγω της αμοιβαίας άπω-
σης μεταξύ των ηλεκτρονίων.
5. Πως μεταβάλλεται η ενέργεια ιοντισμού στον Π.Π.
Γενικά:
Η ενέργεια ιοντισμού των ατόμων αυξάνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά σε μία περίο-
δο του Π.Π. και από τα κάτω προς τα πάνω σε μια ομάδα του Π.Π.
Έτσι, το Fr (φράγκιο 1η ομάδα, 7η περίοδος) παρουσιάζει τη χαμηλότερη ενέργεια ιο-
ντισμού, ενώ το He (18η ομάδα, 1η περίοδος) την υψηλότερη.
Το διάγραμμα που ακολουθεί επιβεβαιώνει –με κάποιες εξαιρέσεις- το νόμο της περιο-
δικότητας στις τιμές της Εi1 των στοιχείων του Π.Π.
Σχήμα 3: Διάγραμμα της μεταβολής της ενέργειας (πρώτου) ιοντισμού (σε kJ∙mol−1) σε σχέση
με τον ατομικό αριθμό Ζ..
Χαρακτηριστικό του διαγράμματος είναι οι υψηλές τιμές Εi1 των ευγενών αερίων, λόγω
της σταθερής ηλεκτρονιακής τους δομής. Παρατηρείται επίσης ότι τα αλκάλια (1η ομά-
δα του Π.Π.) εμφανίζουν ελάχιστα στις τιμές της ενέργειας ιοντισμού. Αυτό σημαίνει
ότι στα μέταλλα αυτά είναι σχετικά εύκολη η απόσπαση ενός ηλεκτρονίου, ότι μετα-
τρέπονται εύκολα σε κατιόντα (άρα οξειδώνονται εύκολα) και ότι παρουσιάζουν αυξη-
μένο μεταλλικό χαρακτήρα.
αντίστοιχα, 738 και 578 kJ·mol−1. Δηλαδή, το Mg έχει μεγαλύτερη Εi1 από το Al, ενώ θα περιμέναμε,
με καλύτερα τι ρόλο παίζουν οι υποστιβάδες. Τόσο το Mg, όσο και το Al χάνουν ηλεκτρόνιο από τη
στιβάδα M (n = 3), αλλά το Mg χάνει ηλεκτρόνιο 3s, ενώ το Al χάνει ηλεκτρόνιο 3p και καθώς η υπο-
στιβάδα 3p είναι υψηλότερα ενεργειακά από την υποστιβάδα 3s, το ηλεκτρόνιο από την 3p απομακρύ-
νεται ευκολότερα.
Tα μέταλλα έχουν σχετικά χαμηλές ενέργειες ιοντισμού, ενώ τα αμέταλλα σχετικά υ-
ψηλές ενέργειες ιοντισμού. Έτσι, τα μέταλλα έχουν την τάση να αποβάλλουν ηλεκτρό-
νια και να μετατρέπονται σε κατιόντα. Για το λόγο αυτό τα μέταλλα χαρακτηρίζονται
ως ηλεκτροθετικά στοιχεία. Από την άλλη μεριά, τα αμέταλλα στοιχεία έχουν την τά-
ση να προσλαμβάνουν ηλεκτρόνια και να μετατρέπονται σε ανιόντα. Για το λόγο αυτό
τα αμέταλλα χαρακτηρίζονται ως ηλεκτραρνητικά στοιχεία).
369 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

6. Πως αποσπώνται ηλεκτρόνια από τα στοιχεία μετάπτωσης;

Ποια ηλεκτρόνια αποσπώνται πρώτα στα στοιχεία μετάπτωσης; Θα θυμηθούμε το παρά-

δειγμα του 29Cu. H ηλεκτρονιακή δομή του είναι 29Cu: [18Αr] 3d10 4s1, καθώς η d10 ηλε-
κτρονιακή δομή είναι ιδιαίτερα σταθερή.

Με απόσπαση δύο ηλεκτρονίων προκύπτει το ιόν Cu2+, ενώ με απόσπαση ενός ηλεκτρο-
νίου, το ιόν Cu+: Θυμάστε τι είχαμε πει στη
σειρά πλήρωσης των υποστι-
Cu+: [18Αr] 3d10 , Cu2+: [18Αr] 3d9 βάδων με ηλεκτρόνια; Αρχικά
το 4s τροχιακό έχει μικρότερη
Γενικά, τα ns ηλεκτρόνια αποσπώνται πριν από τα (n−1)d ή τα (n−2)f ηλεκτρόνια. Αυ- ενέργεια από το 3d και για το
λόγο αυτό συμπληρώνεται
τός είναι ο λόγος για τον οποίο οι συμβολισμοί για την ηλεκτρονιακή δομή γράφονται πρώτο. Στη συνέχεια, όμως, με
κατά τη σειρά αυξανόμενου n και όχι σύμφωνα με την αρχή της δόμησης. Καθώς τα τη έναρξη της πλήρωσης του
στοιχεία μετάπτωσης μπορούν χάσουν ηλεκτρόνια και από d υποστιβάδες διαθέτουν, 3d τροχιακού, αυτό αποκτά
μικρότερη ενέργεια. Για το
συνήθως, πολλούς αριθμούς οξείδωσης (και επομένως σχηματίζουν πολλές ενώσεις), αν λόγο αυτό, στην ηλεκτρονιακή
και ο πιο κοινός αριθμός οξείδωσης είναι ο +2 (αποβολή των δύο s ηλεκτρονίων). δομή γράφουμε την 4s υποστι-
βάδα μετά την 3d, παρόλο ότι
η σειρά πλήρωσης είναι η α-
7. Πως μεταβάλλεται η ηλεκτραρνητικότητα στον Π.Π. ντίστροφη.

Το πιο ηλεκτραρνητικό στοιχείο είναι το 9F, ενώ το λιγότερο ηλεκτραρνητικό στοιχείο

το 87Fr (φράγκιο). Οι ηλεκτραρνητικότητες των υπολοίπων στοιχείων κυμαίνονται μετα- Ως ηλεκτραρνητικότητα ορίζε-
ξύ των δύο αυτών ορίων. Στους πίνακες ηλεκτραρνητικότητας δεν συμπεριλαμβάνονται ται η ικανότητα έλξης με την
οποία ένα άτομο έλκει δεσμικά
τα ευγενή αέρια καθόσον στην ουσία δεν σχηματίζουν καν ενώσεις. Ζουν στο δικό τους ηλεκτρόνια προς τα μέρος του
απομονωμένο κόσμο! (δηλαδή ηλεκτρόνια που συμ-
μετέχουν στο σχηματισμό
χημικού δεσμού μεταξύ δύο
Παρατηρώντας την ηλεκτραρνητικότητα σε σχέση με τη θέση ενός στοιχείου στον πε-
ατόμων) μέσα στο μόριο μίας
ριοδικό πίνακα, βλέπουμε ότι σε μια περίοδο εμφανίζεται μία διαρκής αύξηση της ηλε- ένωσης. Κατά Pauling οι τιμές
κτραρνητικότητας από αριστερά προς τα δεξιά, δηλαδή από τα μέταλλα προς τα αμέταλ- της ηλεκτραρνητικότητας κυ-
μαίνονται από 0,8-4.
λα στοιχεία. Παρατηρώντας την ηλεκτραρνητικότητα μεταξύ στοιχείων της ίδιας ομάδας
βλέπουμε ότι η ηλεκτραρνητικότητα αυξάνεται από κάτω προς τα πάνω, δηλαδή μειώνε-
ται με αύξηση του ατομικού αριθμού Ζ:

Ηλεκτραρνητικότητα 

Οι σχετικές τιμές ηλεκτραρνητικότητας ενός στοιχείου μπορούν να χρησιμεύσουν στην

πρόβλεψη:
 Της δραστικότητας ενός στοιχείου (π.χ. μέταλλα με μικρή ηλεκτραρνητικότητα ή
αμέταλλα με υψηλή ηλεκτραρνητικότητα θα είναι πολύ δραστικά).
 Του τύπου του δεσμού (μεγάλη διαφορά ηλεκτραρνητικότητας μεταξύ δύο στοιχεί-
ων οδηγεί στο σχηματισμό ιοντικού δεσμού).
 Της πολικότητας ενός ομοιοπολικού δεσμού Α−Β (όσο μεγαλύτερη η διαφορά ηλε-
κτραρνητικότητας, τόσο μεγαλώνει η πολικότητα του δεσμού Α−Β).
370
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ
Τα στοιχεία διακρίνονται,
γενικά, σε μέταλλα και αμέ-
ταλλα. Τα περισσότερα μέταλ-
λα είναι καλοί αγωγοί της θερ-
μότητας και του ηλεκτρισμού,
μετατρέπονται εύκολα σε φύλ-
λα και σύρματα, ενώ παρου-
σιάζουν σχετικά υψηλά σημεία
τήξης. Αντίθετα, τα αμέταλλα
δεν παρουσιάζουν τις παραπά-
νω ιδιότητες, ενώ αρκετά απ’
αυτά είναι αέρια.
Τα μέταλλα έχουν την τάση να
εμφανίζονται σαν κατιόντα και
μηδαμινή τάση να εμφανίζο-
νται σαν ανιόντα.
Τα αμέταλλα έχουν την τάση
να εμφανίζονται σαν ανιόντα
και μηδαμινή τάση να εμφανί-
ζονται σαν κατιόντα.
 
8. Πως μεταβάλλονται οι ιδιότητες των στοιχείων με βάση τον Π.Π.;
Τα ¾ περίπου των στοιχείων του Π.Π. είναι μέταλλα και καταλαμβάνουν τo μέσο και
το αριστερό άκρο του. Τα αμέταλλα βρίσκονται στο δεξιό άκρο του Π.Π., ενώ τέλος τα
μεταλλοειδή σχηματίζουν μία διαγώνιο, διαχωριστική μεταξύ μετάλλων και αμετάλλων
(βλ. περιοδικό πίνακα).
Τα μεταλλοειδή ή ημιμέταλλα παρουσιάζουν κάποιες από τις ιδιότητες των μετάλ-
λων και κάποιες ιδιότητες αμετάλλων, π.χ. το Ge, το Si, το As κτλ.).
Ο μεταλλικός χαρακτήρας είναι ισχυρότερος για τα μέταλλα στο αριστερό μέρος του
Π.Π. και έχει την τάση να μειώνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά σε μία δοσμένη πε-
ρίοδο. Σε μία ομάδα του Π.Π. ο μεταλλικός χαρακτήρας αυξάνεται προοδευτικά από
πάνω προς τα κάτω. Ισχυρός μεταλλικός χαρακτήρας συνεπάγεται μικρή ενέργεια ιο-
ντισμού, μικρή ηλεκτραρνητικότητα και μεγάλη ηλεκτροθετικότητα, δηλαδή μεγάλη
τάση για αποβολή ηλεκτρονίων.
Η μείωση του μεταλλικού χαρακτήρα αντιστοιχεί στην αύξηση του μη μεταλλικού χα-
ρακτήρα (αμέταλλα στοιχεία). Τα δραστικά αμέταλλα στοιχεία έχουν μεγάλη ενέργεια
ιοντισμού και μεγάλη ηλεκτραρνητικότητα. Συνοπτικά, όλες αυτές οι τάσεις εμφανίζο-
νται στον πίνακα που ακολουθεί:
Πιο δραστι‐
κό αμέταλλο 
F 
Πιο δραστικό 
μέταλλο 
Fr 
Αυξανόμενος μεταλλικός χαρα- Αυξανόμενος χαρακτήρας αμε-
κτήρας, μικρή ενέργεια ιοντι- τάλλου, μεγάλη ενέργεια ιοντι-
σμού, μεγάλη ατομική ακτίνα, σμού, μικρή ατομική ακτίνα,
μεγάλη ηλεκτροθετικότητα, μι- μικρή ηλεκτροθετικότητα, μεγά-
κρή ηλεκτραρνητικότητα λη ηλεκτραρνητικότητα
9. Μεθοδολογία
Συγκρίσεις ακτίνων
α) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια ομάδα του Π.Π. Αν με βάση την ηλεκτρονιακή δομή
των ατόμων στη θεμελιώδη κατάσταση προκύπτει ότι τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια
ομάδα, τότε όποιο είναι πιο κάτω θα έχει την μεγαλύτερη ατομική ακτίνα γιατί διαθέτει
μία ή περισσότερες επιπλέον στιβάδες.
β) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο του Π.Π. Πιστοποιούμε ότι τα ανήκουν στην
ίδια περίοδο (με βάση την ηλεκτρονιακή τους δομή στη θεμελιώδη κατάσταση) και έτσι
όποιο είναι πιο δεξιά θα έχει τη μικρότερη ατομική ακτίνα, καθώς προς τα δεξιά αυξά-
νεται το δραστικό πυρηνικό φορτίο και άρα οι έλξεις από τον πυρήνα στα ηλεκτρόνια
της εξωτερικής στιβάδας.
371 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Αν τα στοιχεία δεν ανήκουν όλα στην ίδια περίοδο ή στην ίδια ομάδα, τότε με βάση την
ηλεκτρονιακή τους δομή σημειώνουμε τη θέση τους στον Π.Π. (ομάδα, περίοδος) και
όποιο είναι πιο πάνω και πιο δεξιά θα έχει τη μικρότερη ατομική ακτίνα.
Στην περίπτωση σωματιδίων (ατόμων, ανιόντων ή κατιόντων) που είναι ισοηλε-
κτρονιακά (ίδιος αριθμός ηλεκτρονίων), τότε όποιο έχει το μεγαλύτερο πυρηνικό φορτίο
(Ζ) θα ασκεί και ισχυρότερες έλξεις τα εξωτερικά ηλεκτρόνια και το μέγεθος του σωμα-
τιδίου θα είναι μικρότερο.

Συγκρίσεις ενεργειών ιοντισμού (Εi1)

α) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια ομάδα του Π.Π. Προσδιορίζουμε τη θέση των στοι-
χείων με βάση την ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων στη θεμελιώδη κατάσταση και αν
προκύπτει ότι τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια ομάδα, τότε όποιο είναι πιο πάνω θα έχει
την μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού. Όσο πάμε προς τα πάνω σε μία ομάδα του Π.Π.
μειώνεται ο αριθμός των ενδιάμεσων ηλεκτρονίων και η ατομική ακτίνα του ατόμου με
αποτέλεσμα να είναι δυσκολότερη η απόσπαση του ηλεκτρονίου.
β) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο του Π.Π. Προσδιορίζουμε τη θέση των στοι-
χείων με βάση την ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων στη θεμελιώδη κατάσταση και αν
προκύπτει ότι τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο τότε όποιο είναι πιο δεξιά θα έχει
τη μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού. Όσο πάμε προς τα δεξιά αυξάνεται το δραστικό πυ-
ρηνικό φορτίο άρα και η έλξη του πυρήνα στα ηλεκτρόνια της εξωτερικής στιβάδας με
αποτέλεσμα η απόσπαση του ηλεκτρονίου να απαιτεί μεγαλύτερη ενέργεια.

Αν τα στοιχεία δεν ανήκουν όλα στην ίδια περίοδο ή στην ίδια ομάδα, τότε με βάση την
ηλεκτρονιακή τους δομή σημειώνουμε τη θέση τους στον Π.Π. (ομάδα, περίοδος) και
όποιο είναι πιο πάνω και πιο δεξιά θα έχει τη μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

1. Nα εξετάσετε την ισχύ των προτάσεων που ακολουθούν.

α) Το άτομου του στοιχείου ZX έχει πάντοτε μεγαλύτερη ατομική ακτίνα από το
άτομο του στοιχείου Z+1Y.
β) Για τις ενέργειες ιοντισμού του 8Ο και του 16S, ισχύει: Εi(O) > Ei(S).

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Η πρόταση είναι γενικά λανθασμένη. Αν τα δύο στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο,
το στοιχείο που βρίσκεται προς τα αριστερά θα έχει μεγαλύτερη ατομική ακτίνα, καθώς
η ατομική ακτίνα αυξάνεται από δεξιά προς τα αριστερά στην ίδια περίοδο. Αν όμως το
στοιχείο Χ είναι ευγενές αέριο (18η ομάδα) το στοιχείο Υ θα ανήκει στην 1η ομάδα της
επόμενης περιόδου με αποτέλεσμα να παρουσιάζει μεγαλύτερη ατομική ακτίνα.

β) Η πρόταση είναι σωστή. Με βάση την ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων των δύο στοι-
χείων στη θεμελιώδη τους κατάσταση προκύπτει ότι τα δύο στοιχεία ανήκουν στη 16η
ομάδα του Π.Π., το Ο στη 2η περίοδο και το S στην 3η περίοδο. Η ενέργεια ιοντισμού
αυξάνεται όσο πηγαίνουμε προς τα πάνω στην ίδια ομάδα και επομένως το Ο διαθέτει
μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού από το S. Αυτό συμβαίνει γιατί το άτομο του S έχει πε-
ρισσότερα ενδιάμεσα ηλεκτρόνια και μεγαλύτερη ατομική ακτίνα με αποτέλεσμα η α-
πόσπαση του ηλεκτρονίου να είναι ευχερέστερη.

372
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 

2. Να υπολογίσετε την ενέργεια ιοντισμού του ατόμου του υδρογόνου σε kJ·mol−1. Ο

αριθμός του Avogadro να θεωρηθεί ΝΑ = 6,02·1023.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Για ένα άτομο υδρογόνου η ενέργεια ιοντισμού είναι η ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται
ώστε το ηλεκτρόνιό του να μεταβεί από τη στιβάδα Κ εκτός της έλξης του πυρήνα, δη-
λαδή να αποκτήσει ενέργεια ίση με το 0. Καθώς για τη στιβάδα Κ η ενέργεια είναι ίση
με −2,18·10−18 J, η ενέργεια ιοντισμού για ένα άτομο Η θα είναι 2,18·10−18 J =
2,18·10−21 kJ/άτομο. Για 1 mol ατόμων υδρογόνου που αντιστοιχεί σε ΝΑ άτομα, όπου
ΝΑ = 6,02·1023 ο αριθμός Avogadro, η ενέργεια ιοντισμού θα είναι:

Εi(H) = 2,18∙10−21 kJ/άτομο ∙ 6,02∙1023 άτομα/mol  1312 kJ∙mol−1 

3. Για το άτομο του 13Al οι τιμές των Εi1, Ei2 και Ei3 έχουν τιμές αντίστοιχα ίσες με
578, 1.817 και 2.745 kJ·mol−1.
α) Να γράψετε τις εξισώσεις που αντιστοιχούν στους τρεις πρώτους ιοντισμούς.
β) Γιατί για τις διαδοχικές ενέργειες ιοντισμού ισχύει: Εi1 < Εi2 < Εi3 < … ;
γ) H τιμή της Εi4 είναι ίση με 11.578 kJ·mol−1 και παρουσιάζει απότομη αύξηση σε
σχέση με την αμέσως προηγούμενή της Εi3. Να εξηγήσετε το φαινόμενο αυτό.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Αl(g)  →  Al+(g)    +     e  Εi1 = 578 kJ·mol−1
            Αl+(g)  → Al2+(g)   +    e  Εi2 = 1.817 kJ·mol−1
            Al2+(g)  →  Al3+(g)    +    e  Εi3 = 2.745 kJ·mol−1

β) Η απόσπαση ενός ηλεκτρονίου από ένα ιόν με φορτίο +2 είναι προφανώς πιο δύσκο-
λη από ότι η απόσπαση ενός ηλεκτρονίου από ένα ιόν με φορτίο +1 και αυτή με τη σειρά
της πιο δύσκολη από ότι η απόσπαση ενός ηλεκτρονίου από ένα ουδέτερο άτομο. Όσο
δυσκολότερη είναι, όμως, η απόσπαση του ηλεκτρονίου, τόσο μεγαλύτερη ενέργεια α-
παιτεί και συνεπώς θα ισχύει: Εi1 < Εi2 < Εi3 …

γ) Η απόσπαση του 4ου ηλεκτρονίου από το άτομο του Al είναι σημαντικά πιο δύσκολη
από την απόσπαση του 3ου ηλεκτρονίου, καθώς το Al3+ παρουσιάζει δομή ευγενούς αε-
ρίου (13Al: 1s2, 2s2, 2p6, 3s2, 3p1, Al3+: 1s2, 2s2, 2p6). Επίσης, η απόσπαση του 4ου ηλε-
κτρονίου αυτού γίνεται από την προηγούμενη στιβάδα, την L, ενώ η απόσπαση των
προηγούμενων τριών ηλεκτρονίων ήταν από τη στιβάδα Μ. Επομένως, η Εi4 είναι ση-
μαντικά μεγαλύτερη από τη Εi3.

4. Να συγκρίνετε τις ενέργειες ιοντισμού των στοιχείων 6C και 9F. Να αιτιολογήσετε

την απάντησή σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
2 2 2 2 2 5
6C: 1s 2s 2p 14η ομάδα, 2η περίοδος, 9F: 1s 2s 2p (17η ομάδα, 2η περίοδος). Τα
στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο και επομένως ο C έχει μικρότερη ενέργεια πρώτου
ιοντισμού. Πράγματι, όσο πηγαίνουμε προς τα δεξιά στην ίδια περίοδο αυξάνεται το
δραστικό πυρηνικό φορτίο (Ζeff) και επομένως αυξάνεται η έλξη στα ηλεκτρόνια σθέ-
νους με αποτέλεσμα αυξάνεται η ενέργεια ιοντισμού.

373 
 ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

5. Δίνονται τα άτομα των στοιχείων: 19K, 12Mg, 11Na, 10Ne και 14Si.
α) Να ταξινομήσετε τα ηλεκτρόνια των στοιχείων αυτών σε στιβάδες και σε υπο-
στιβάδες και να εντοπίσετε την ομάδα και την περίοδο που ανήκει το καθένα.
β) Να ταξινομήσετε τα άτομα αυτά κατά σειρά αυξανόμενης Ei1.
γ) Ποιο από τα παραπάνω στοιχεία είναι το πιο ηλεκτροθετικό;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) 19K: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 (K2 L8 M8 N1), 4η περίοδος, 1η ομάδα
2 2 6 2 2 8 2
12Mg: 1s 2s 2p 3s (K L M ), 3η περίοδος, 2η ομάδα
2 2 6 1 2 8 1
11Na: 1s 2s 2p 3s (K L M ), 3η περίοδος, 1η ομάδα
2 2 6 2 8
10Ne: 1s 2s 2p (K L ), 2η περίοδος, 18η ομάδα
2 2 6 2 2 2 8 4
14Si : 1s 2s 2p 3s 3p (K L M ), 3η περίοδος, 14η ομάδα.
β) Για την ενέργεια ιοντισμού των στοιχείων της 3ης περιόδου ισχύει: Na < Mg < Si. To
Ne έχει μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού από το ευγενές αέριο της 3ης περιόδου, ενώ το
Κ έχει μικρότερη ενέργεια ιοντισμού από το Na που ανήκει στην ίδια ομάδα. Επομένως:
K < Na < Mg < Si < Νe.
γ) Το πιο ηλεκτροθετικό από τα παραπάνω στοιχεία είναι το Κ (η ηλεκτροθετικότητα
αυξάνεται προς τα αριστερά σε μία περίοδο και προς τα κάτω σε μία ομάδα του Π.Π.).

6. Να συγκρίνετε το μέγεθος των εξής ανιόντων, κατιόντων και ουδέτερων ατόμων:

2 + 2+
16S , 17Cl , 18Ar, 19K , 20Ca .


ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Όλα τα παραπάνω σωματίδια είναι ισοηλεκτρονιακά με δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6. Στα
To «κουμπί» της άσκησης
ισοηλεκτρονιακά κατιόντα, όσο μεγαλύτερο είναι το πυρηνικό φορτίο, τόσο μικρότερο είναι να δει κανείς ότι όλα τα
είναι το κατιόν. Επομένως Ca2+ < K+. Επίσης, λόγω μεγαλύτερου πυρηνικού φορτίου, το σωματίδια είναι ισοηλεκτρο-
νιακά.
Κ+ είναι μικρότερο από το Ar. Τα ισοηλεκτρονιακά ανιόντα, τώρα, είναι τόσο μεγαλύτε-
ρα, όσο μεγαλύτερο φορτίο διαθέτουν, δηλαδή: Cl < S2. Τελικά:

Ca2+ < K+ < Ar < Cl < S2

7. Τα άτομα τεσσάρων στοιχείων του p-τομέα Α, Β, Γ και Δ έχουν δομή εξωτερικής

στιβάδας 2s2 2p3, 3s2 3p2, 4s2 4p1 και 4s2 4p2, αντίστοιχα.
α) Να ταξινομηθούν τα στοιχεία αυτά κατ’ αύξουσα ενέργεια ιοντισμού και κατ’
αύξουσα ατομική ακτίνα.
β) Ποιο είναι το σταθερότερο ανιόν που μπορεί να σχηματίσει το στοιχείο Α;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
α) Με βάση την ηλεκτρονιακή δομή της εξωτερικής στιβάδας συμπεραίνουμε ότι τα
13η  14η  15η  
στοιχεία Α, Β, Γ και Δ ανήκουν, αντίστοιχα, στην 2η περίοδο και 15η ομάδα, στην 3η
  περίοδο και 14η ομάδα, στην 4η περίοδο και 13η ομάδα και τέλος στην 4η περίοδο και Α 
14η ομάδα. Γνωρίζοντας ότι η ενέργεια ιοντισμού αυξάνεται από αριστερά προς τα δε- Β 
ξιά σε μία περίοδο και από τα κάτω προς τα πάνω σε μία ομάδα συμπεραίνουμε Η σειρά Γ  Δ 
με την οποία αυξάνεται η ατομική ακτίνα είναι ακριβώς η αντίστροφη: Α, Β, Δ, Γ.
β) Το σταθερότερο ανιόν θα πρέπει να έχει δομή ευγενούς αερίου και επομένως θα πρέ-
πει να προσλάβει τρία ηλεκτρόνια: Α3.

374
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Όλα τα θέματα αναφέρονται στη θεμελιώδη κατάσταση των ατόμων, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.

17.1. Σε ένα διάγραμμα της ενέργειας πρώτου ιοντισμού Α) Το Α Β) Το Β Γ) Το Γ Δ) Το Δ

(Εi1) των ατόμων ως συνάρτηση του ατομικού τους αριθ-
μού (Ζ) παρατηρούμε ότι: 17.11. Ποιο από τα παρακάτω άτομα ή ιόντα απαιτεί τη
Α) Τα ευγενή αέρια βρίσκονται στα ελάχιστα και τα αλο- μεγαλύτερη ενέργεια για την απομάκρυνση ενός ηλεκτρο-
γόνα στα μέγιστα νίου σε αέρια κατάσταση;
Β) Τα αλκάλια βρίσκονται στα ελάχιστα και τα ευγενή αέ- A) 2He B) 10Ne Γ) 18Ar Δ) 2He+
ρια στα μέγιστα
Γ) Τα ευγενή αέρια βρίσκονται στα μέγιστα και τα αλογόνα 17.12. Το στοιχείο της 3ης περιόδου του περιοδικού πίνα-
στα ελάχιστα κα με τη μεγαλύτερη ατομική ακτίνα έχει ηλεκτρονιακή
Δ) Τα στοιχεία μετάπτωσης βρίσκονται στα μέγιστα και τα δομή:
αλογόνα στα ελάχιστα Α) 1s2 2s2 2p6 3s1 Β) 1s2 2s2 2p6 3s2
Γ) 1s 2s 2p 3s 3p
2 2 6 2 1
Δ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2
17.2. Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού Ei1 για το άτομο του
Mg είναι η ενέργεια που απαιτείται για τη διεργασία που 17.13. Θεωρήστε τα στοιχεία με Ζ = 8, 9, 10 και 11. Ποιο
περιγράφεται από την εξίσωση: από τα παρακάτω διαγράμματα παριστάνει τη μεταβολή
A) Mg(g) → Mg+ (g) B) Mg(g) → Mg+ (g) + 2e στην Εi1 των στοιχείων αυτών σε σχέση με τον ατομικό
τους αριθμό;
Γ) Mg (g) → Mg (g) + e
+ 2+ 
Δ) Mg(g) → Mg+ (g) + e

17.3. Ποιο από τα παρακάτω στοιχεία έχει τη μεγαλύτερη Εi1  Εi1 

τιμή Ei1;
Α) 2He Β) 3Li Γ) 9F Δ) 11Na

17.4. Ποιο από τα παρακάτω στοιχεία έχει τη μεγαλύτερη

ατομική ακτίνα;
A) B)
Α) το 4Be Β) το 12Mg Γ) το 19K Δ) το 37Rb

17.5. i. Ποιο από τα παρακάτω άτομα έχει τη μικρότερη Ζ  Ζ 

τιμή της Εi1;
Α) το 4Βe Β) το 11Na Γ) το 19K Δ) το 20Ca Εi1  Εi1 
ii. Για ποιο από τα παρακάτω άτομα ή ιόντα απαιτείται
μικρότερη ενέργεια για την απόσπαση ενός ηλεκτρονίου;
Α) 3Li Β) 11Na Γ) 12Μg Δ) 18Ar

17.6. Ποιος από τους παρακάτω ομοιοπολικούς δεσμούς

είναι περισσότερο πολωμένος; Γ) Δ)
A) C−O B) C−Cl Γ) B−Cl Δ) B−O
Δίνονται οι ατομικοί αριθμοί των στοιχείων Β, C, O, Cl Ζ  Ζ 
ίσοι με 5, 6, 8 και 17, αντίστοιχα.
17.14. Θεωρήστε τις δομές Ι - IV που αντιστοιχούν σε ου-
17.7. Η σειρά αυξανόμενης ενέργειας ιοντισμού για τα δέτερα άτομα: I: 1s2 2s2 2p6 3s2, II: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p2, III:
στοιχεία 3Li, 6C, 10Ne και 11Νa, είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4, IV: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6. Ποια από τις δο-
Α) Li, C, Νa, Ne Β) Νa, Li, C, Ne μές αυτές αντιστοιχεί σε άτομο με τη μεγαλύτερη ενέργεια
Γ) Ne, C, Νa, Li Δ) C, Νa, Ne, Li πρώτου ιοντισμού, Ei1;
Α) Η δομή I Β) Η δομή II Γ) Η δομή III Δ) Η δομή IV
17.8. Ποια από στις παρακάτω δομές εξωτερικής στιβάδας
στη θεμελιώδη κατάσταση αντιστοιχεί σε άτομο με τη με- 17.15. Ποιο από τα παρακάτω άτομα σε αέρια κατάσταση
γαλύτερη Ei1; προβλέπετε να έχει τη μεγαλύτερη τιμή της Ei2;
Α) 3s2 3p1 Β) 3s2 3p2 Γ) 3s2 3p3 Δ) 4s2 4p3 A) 6C B) 3Li Γ) 9F Δ) 10Ne

17.9. Ποιο τα παρακάτω στοιχεία μπορεί να είναι μεταλλο- 17.16. Δίνονται οι τιμές των τεσσάρων διαδοχικών ενερ-
ειδές; γειών ιοντισμού, Εi1 - Ei4, στοιχείου Σ σε αέρια κατάσταση:
Α) 33As Β) 36Kr Γ) 37Rb Δ) 8O 578, 1.817, 2.745 και 11.578 (σε kJ·mol−1). Ποιο από τα
παρακάτω στοιχεία μπορεί να είναι το Σ;
17.10. Ποιο τα στοιχεία, 13Α, 16Β, 19Γ, 21Δ, είναι αμέταλλο; Α) 11Na Β) 12Mg Γ) 13Al Δ) 14Si

375 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 
17.17. Ποια είναι η σωστή σειρά κατά μειούμενη ακτίνα
των σωματιδίων: 9F, 10Ne και 11Na+
A) F > Ne > Na+ B) Ne > Na+ > F
Γ) Na > F > Ne
+ 
Δ) F > Na+ > Ne
17.18. Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού για το άτομο του 16S
σε αέρια κατάσταση είναι 999 kJ·mol−1, ενώ η ενέργεια
πρώτου ιοντισμού του για το άτομο του 15Ρ επίσης σε αέ-
ρια κατάσταση είναι 1012 kJ·mol−1. Πως ερμηνεύονται τα
δεδομένα αυτά;
A) Παραβιάζεται ο κανόνας του Hund
B) Οι ενέργειες ιοντισμού μειώνονται από τα δεξιά προς τα
αριστερά σε μία περίοδο του περιοδικού πίνακα
Γ) Η ημισυμπληρωμένη δομή p3 είναι πιο σταθερή από μία
ηλεκτρονιακή δομή με ένα ηλεκτρόνιο περισσότερο
Δ) Οι ενέργειες ιοντισμού μειώνονται από κάτω προς τα
πάνω σε μία ομάδα του περιοδικού πίνακα
17.19. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν
ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ).
Α) Κατά μήκος μιας περιόδου του περιοδικού πίνακα η
ατομική ακτίνα ελαττώνεται από τα αριστερά προς τα δε-
ξιά.
Β) Σε μια ομάδα του περιοδικού πίνακα η ατομική ακτίνα
ελαττώνεται καθώς προχωρούμε από πάνω προς τα κάτω.
Γ) H ενέργεια του πρώτου ιοντισμού έχει μεγαλύτερη τιμή
από την τιμή της ενέργειας του δεύτερου ιοντισμού.
17.20. Να εξηγήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν εί-
ναι σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Να αιτιολογήσετε την
απάντησή σας στις περιπτώσεις λανθασμένων προτάσεων.
Α) Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού ενός στοιχείου που βρί-
σκεται σε διεγερμένη κατάσταση είναι μικρότερη από την
ενέργεια πρώτου ιοντισμού του στη θεμελιώδη κατάσταση.
Β) Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού του ατόμου ενός στοιχεί-
ου με ατομικό αριθμό Ζ είναι πάντα μεγαλύτερη από την
ενέργεια πρώτου ιοντισμού του ατόμου ενός άλλου στοι-
χείου με ατομικό αριθμό (Ζ + 1).
Γ) Γενικά, στο περιοδικό σύστημα η ατομική ακτίνα μετα-
βάλλεται, όπως και η τιμή της Εi1.
Δ) Το στοιχείο X με δομή εξωτερικής στιβάδας 3s1 έχει
μικρότερη ενέργεια πρώτου ιοντισμού από αυτή του στοι-
χείου Y με δομή εξωτερικής στιβάδας 3s2 3p6.
Ε) Τα αμέταλλα έχουν μικρότερες ατομικές ακτίνες από τα
μέταλλα που ανήκουν στην ίδια περίοδο του περιοδικού
πίνακα.
ΣΤ) Στα στοιχεία μεταπτώσεως μιας περιόδου, η αύξηση
του ατομικού αριθμού συνοδεύεται από μικρή ελάττωση
της ατομικής ακτίνας καθώς τα επιπλέον ηλεκτρόνια που
συμπληρώνουν εσωτερικές στιβάδες d, που ελάχιστα επη-
ρεάζουν την ατομική ακτίνα.
17.21. Να εξηγήσετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν εί-
ναι σωστές ή όχι.
Α) Η Εi1 του 37Rb είναι μικρότερη από την Εi1 του 11Na.
Β) Το στοιχείο με Ζ = 87 είναι το πιο δραστικό μέταλλο
και έχει τη μεγαλύτερη ατομική ακτίνα
376
Γ) Το στοιχείο με ατομικό αριθμό Ζ = 36 έχει πολύ μεγάλη
Εi1, μικρότερη πάντως από την Εi1 του στοιχείου με ατομι-
κό αριθμό Ζ = 2.
Δ) Η Ei2 του 3Li είναι πολύ μεγαλύτερη της αντίστοιχης
του 4Be.
Ε) Από τα ισοηλεκτρονιακά σωματίδια, O2, F, Ne και Na
το μικρότερο μέγεθος έχει το Νa+.
ΣΤ) Το μεγαλύτερο ποσοστό της Εi1 για το άτομο του υ-
δρογόνου αντιστοιχεί στη μετάβαση του ηλεκτρονίου από
τη στιβάδα Κ στη στιβάδα L.
17.22. Να γράψετε τον ορισμό της ενέργειας ιοντισμού
(Εi1) και να αναφέρετε τις παραμέτρους που την καθορί-
ζουν.
17.23. Να εξηγήσετε γιατί σε μία σειρά στοιχείων μετά-
πτωσης η ατομική ακτίνα μειώνεται ελάχιστα όσο πηγαί-
νουμε προς τα δεξιά της περιόδου.
17.24. Να διατάξετε τις ομάδες στοιχείων κατά σειρά αυ-
ξανόμενης τιμής Ei1.
α) 3Li, 11Na, 19K, 37Rb, 55Cs, 87Fr.
β) 11Na, 12Mg, 13Al, 14Si, 15P, 16S, 17Cl, 18Ar.
17.25. Να αντιστοιχήσετε τα στοιχεία με τις ατομικές τους
ακτίνες (1 Å = 10−8 cm).
Α. 11Na 1. 2,27 Å
Β. 17Cl 2. 1,54 Å
Γ. 19K 3. 2,48 Å
Δ. 37Rb 4. 0,99 Å
17.26. Δίνονται τα στοιχεία: 11Na, 17Cl, 19Κ.
α) Να βρείτε τη θέση των παραπάνω στοιχείων στον περιοδι-
κό πίνακα, δηλαδή την ομάδα, την περίοδο και τον τομέα.
β) Να ταξινομήσετε τα παραπάνω στοιχεία κατά αύξουσα
ατομική ακτίνα και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016]
17.27. Δίνονται τα στοιχεία 11Χ και 9Υ.
α) Πώς κατανέμονται σε υποστιβάδες τα ηλεκτρόνια των
ατόμων Χ και Ψ, όταν αυτά βρίσκονται στη θεμελιώδη
κατάσταση;
β) Ποιο από τα άτομα Χ και Ψ έχει μεγαλύτερη ατομική
ακτίνα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
17.28. Δίνονται τα στοιχεία 11Νa και 17Cl.
α) Ποιες είναι οι ηλεκτρονιακές δομές των ατόμων τους
στη θεμελιώδη κατάσταση;
β) Ποιο από τα δύο αυτά στοιχεία έχει τη μικρότερη ατομι-
κή ακτίνα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
[ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]
17.29. Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται οι πρώτες
οκτώ ενέργειες ιοντισμού (σε MJ·mol–1) ενός αμετάλλου.
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 

Εi1 1,3 β) Από τα άτομα, 38Sr, 49In, 51Sb, 52Te, 84Po, ποιο έχει τη
Εi2 3,4 μικρότερη ατομική ακτίνα; Εξηγείστε.
Εi3 5,3
Εi4 7,5 17.35. α) Ποιο κατιόν έχει μικρότερο μέγεθος, το 11Na+ ή
Εi5 11 το 12Mg2+; β) Ποιο από τα ανιόντα, 8O2, 9F και 16S2 έχει
Εi6 13,3 το μικρότερο μέγεθος;
Εi7 71,3 Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας.
Εi8 84
17.36. Να διευθετήσετε τα άτομα που ακολουθούν κατά
α) Πόσα ηλεκτρόνια σθένους πιθανολογείτε να έχει το σειρά αυξανόμενης ατομικής ακτίνας: 6C, 9F, 11Na και 13Al.
στοιχείο; β) Σε ποια ομάδα του Π.Π. μπορεί να ανήκει;
17.37. Να ταξινομήσετε τα σωματίδια, O, F, S και S2 σε
17.30. Ο πίνακας που ακολουθεί δίνει τις τιμές των διαδο- σχέση με το μέγεθός τους (από το μικρότερο προς το μεγα-
χικών ενεργειών ιοντισμού (σε KJ·mol−1) πέντε στοιχείων λύτερο). Δίνονται οι ατομικοί αριθμοί, Ο:8, F:9, S:16. Να
Α, Β, Γ, Δ και Ε του περιοδικού πίνακα με διαδοχικούς αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
ατομικούς αριθμούς. Ποιο στοιχείο μπορεί να ανήκει στη
2η (ΙΙΑ) ομάδα του περιοδικού πίνακα; 17.38. Να εξηγήσετε τη διαφορά στην ενέργεια πρώτου
ιοντισμού, Ei1, μεταξύ των στοιχείων:
Εi1 Εi2 Εi3 Εi4 α) 1Η και 2He. β) 3Li και 19K.
Α. 1681 3374 6051 8408
Β. 2081 3952 6122 9370 17.39. Στο διάγραμμα που ακολουθεί εμφανίζονται οι ε-
Γ. 496 4563 6913 9544 νέργειες ιοντισμού (σε kJ·mol−1) στα άτομα των στοιχείων
Δ. 738 1451 7733 10.541 με Ζ = 1-19. Να εξηγηθούν οι σχετικές τιμές τους για τα
Ε. 578 1817 2745 11.578 άτομα των 4 στοιχείων που περιλαμβάνονται στο διάστικτο
πλαίσιο.
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

17.31. Nα θεωρήσετε τα εξής άτομα: 16S, 17Cl, 32Ge και  2000 

Ne 
34Se. α) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή των ατόμων αυτών στη
F 
θεμελιώδη τους κατάσταση; β) Να κατατάξετε τα στοιχεία 1500  N 
κατά φθίνουσα ατομική ακτίνα.
1000  O 
17.32. Nα θεωρήσετε τα στοιχεία της 3ης περιόδου του C 
Π.Π. Ποιος ο ατομικός αριθμός του στοιχείου, που: 500 
Na 
α) Έχει τη μικρότερη ατομική ακτίνα.
β) Είναι το πιο ηλεκτραρνητικό. 10  Z 
γ) Είναι το πιο δραστικό μέταλλο.
δ) Σχηματίζει οξείδιο του τύπου Χ2+Ο2. 17.40. Το άτομο ενός στοιχείου Χ έχει μεγαλύτερη ακτίνα
από το άτομο ενός άλλου στοιχείου Υ. Ποιο στοιχείο προ-
17.33. Δίνεται το διάγραμμα των ενεργειών πρώτου ιοντι- βλέπετε να έχει μεγαλύτερη τιμή της Εi1; Εξηγείστε.
σμού Ei1 (σε kJ/mol) των στοιχείων ως συνάρτηση του α-
τομικού τους αριθμού Z. Στο διάγραμμα αυτό να τοποθε- 17.41. Δύο διαφορετικά αλογόνα Χ και Υ σχηματίζουν
τήσετε τα ευγενή αέρια και τα αλκάλια. Τα ευγενή αέρια διατομικά μόρια του τύπου Χ−Υ. Σε ποιο από τα μόρια,
είναι κατά σειρά: 2He, 10Ne, 18Ar, 36Kr, 54Xe και 86Rn, ενώ Cl−F, Br−F, I−F, Br−Cl, I−Cl και I−Br, ο ομοιοπολικός
τα αλκάλια είναι 3Li, 11Na, 19K, 37Rb, 55Cs, 87Fr. δεσμός είναι περισσότερο πολωμένος; Εξηγείστε.

17.42. α) Θεωρήστε το άτομο του 11Na. Να εξηγήσετε για-

τί υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των Ei1 και Ei2, καθώς
επίσης και μεταξύ των Ei9 και Ei10.
β) Tο Νa+ και το 10Νe είναι ισοηλεκτρονιακά. Η ενέργεια
δεύτερου ιοντισμού του Na έχει τιμή Ei2 = 4562 kJ·mol−1.
Η ενέργεια πρώτου ιοντισμού του Ne έχει τιμή Ei1 = 2081
kJ·mol−1. Να εξηγήσετε τη διαφορά.

17.34. α) Ποιος ο ατομικός αριθμός του μικρότερου ατό-

μου της 13ης (ΙΙΙΑ) ομάδας;
377 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Για καλούς… λύτες
17.43. Οι τιμές για τις ενέργειες ιοντισμού Ei1, Ei2, Ei3 και
Ei4 ενός στοιχείου είναι, αντίστοιχα, 738, 1.451, 7.733 και
11.000 kJ·mol−1.
α) Να πιθανολογήσετε την αιτία της μεγάλης διαφοράς
μεταξύ Ei2 και Ei3 και να προβλέψετε την ομάδα του Π.Π.
που μπορεί να ανήκει το στοιχείο αυτό.
β) Αν είναι επιπλέον γνωστό ότι ανήκει στην τρίτη περίο-
δο: i. να ταξινομήσετε τα ηλεκτρόνιά του σε στιβάδες και
σε υποστιβάδες, στη θεμελιώδη κατάσταση, και ii. να
προσδιορίσετε το άθροισμα των κβαντικών αριθμών spin.
α) Γιατί υπάρχει αύξηση των διαδοχικών τιμών των ενερ-
γειών ιοντισμού;
β) Γιατί υπάρχει τόσο μεγάλη διαφορά μεταξύ των Ei3 και
Ei4;
γ) Οι τιμές των τεσσάρων πρώτων ενεργειών ιοντισμού για
το Β είναι πολύ μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες τιμές για
το 13Al. Να εξηγήσετε γιατί.
17.46. Δίνονται τα στοιχεία: 9F, 12Mg, 13Al, 15P, 17Cl και
20Ca.
α) Να αντιστοιχήσετε τα στοιχεία με τις τιμές των Ei1 στον
πίνακα που ακολουθεί.

17.44. Το στοιχείο Α είναι το 1ο στοιχείο της 7ης (VΙΙΒ) Στοιχεία Εi1 (kJ·mol−1)
ομάδας του περιοδικού πίνακα. Α. F 1. 578
α) Ποιος ο ατομικός αριθμός (Ζ) του ατόμου του στοιχείου Β. Mg 2. 590
Α και ποια η ηλεκτρονιακή του δομή στη θεμελιώδη κατά- Γ. Al 3. 738
σταση; Δ. P 4. 1012
β) Πόσα μονήρη ηλεκτρόνια και πόσα ηλεκτρόνια με mℓ = Ε. Cl 5. 1251
‒1 διαθέτει το άτομο του στοιχείου Α στη θεμελιώδη του ΣΤ. Ca 6. 1681
κατάσταση; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
γ) Να συγκρίνετε την ενέργεια ιοντισμού του ατόμου του Α β) Ένα από τα στοιχεία αυτά ανήκει στην 3η περίοδο και
με τις ενέργειες ιοντισμού των ατόμων 35Br και 10Ne. Να έχει: Ei2 = 1451 kJ·mol−1 και Ei3 = 7733 kJ·mol−1. Ποιο
αιτιολογήσετε την απάντησή σας. μπορεί να είναι το στοιχείο αυτό;
γ) Ποιο από τα παραπάνω στοιχεία περιμένετε να έχει τη
17.45. Οι διαδοχικές ενέργειες ιοντισμού για τα πέντε ηλε- μεγαλύτερη ατομική ακτίνα και ποιο τη μικρότερη. Να
κτρόνια του 5Β, είναι: 801, 2430, 3.670, 25.000 και 32.800 αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
kJ·mol−1. δ) Να συγκρίνετε τις ιοντικές ακτίνες των Ca2+ και Cl.

Ε (eV) 
17.47. Ένα ξεχωριστό θέμα Το απλουστευμένο διάγραμμα των ενεργειών του ατόμου
του 11Na δίνεται στο διπλανό σχήμα (1 eV = 1,6·10−19 J). 0 
α) Να γράψετε την ηλεκτρονιακή δομή ενός ατόμου Na στη θεμελιώδη του κατάστα-
ση. Ποια η ενέργεια (σε eV) της κατάστασης αυτής, σύμφωνα με το διάγραμμα; E5 = −0,85 
E4 = −1,38 

β) i. Ποιες από τις ενέργειες που εμφανίζονται στο παραπάνω σχήμα αντιστοιχούν σε E3 = −1,52 
διεγερμένες καταστάσεις ενός ατόμου Νa; E2 = −1,94 
ii. Ποια η πιθανή ηλεκτρονιακή δομή για ένα άτομο Na που διαθέτει ενέργεια ίση με
−3,03 eV; E1 = −3,03 

γ) Οι λυχνίες Νa περιέχουν ατμούς Na σε χαμηλή πίεση και χρησιμοποιούνται για το E0 = −5,14 

φωτισμό οδικών σηράγγων, παράγοντας ένα έντονο κίτρινο φωτισμό. Στις λυχνίες αυ-
τές τα άτομα Na διεγείρονται από δέσμη ηλεκτρονίων που διατρέχει το σωλήνα της
λάμπας. Ο κίτρινος φωτισμός προκύπτει από τη μετάπτωση ενός ηλεκτρονίου από την πρώτη διεγερ-
μένη του κατάσταση στη θεμελιώδη. i. Ποια η ενέργεια του φωτονίου (σε eV) και ii. ποιο το μήκος
κύματος λ που παράγεται κατά τη μετάπτωση αυτή; Δίνονται: h = 6,62·10−34 J·s και c = 3·108 m·s−1.

δ) Ένα άτομο Νa που βρίσκεται στην κατάσταση E1 απορροφά ένα φωτόνιο ενέργειας 1,09 eV.
i. Τι αποτέλεσμα θα έχει η απορρόφηση αυτή; ii. Ποια η ηλεκτρονιακή δομή της νέας αυτής κατά-
στασης του ατόμου του Na;

ε) i. Ποια η τιμή της ενέργειας πρώτου ιοντισμού σε eV για το άτομο του Na με βάση το παραπάνω
διάγραμμα; ii. Να συγκρίνετε την ενέργεια αυτή με την ενέργεια ιοντισμού ενός ατόμου Mg (Ζ = 12).

378
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 

Χημεία και… τέρατα: «Κάποτε στην… Ανατολή!»

Τα τελευταία χρόνια, τα στοιχεία με ατομικούς αριθμούς Ζ = 110-118 έχουν ονομαστεί Darmstadtium

(110Ds), Roentgenium (111Rg), Copernicium (112Cn), νιχόνιο (113Nh), φλερόβιο (114Fl), μοσκόβιο (115Mc),
λιβερμόριο (116Lv), τεννεσίνιο (117Ts) και ογκάνεσον, (118Og). Τα στοιχεία είναι τόσο μεγάλα και ασταθή
που μπορούν να δημιουργηθούν μόνο στο εργαστήριο και γρήγορα (ακαριαία, σχεδόν) διασπώνται σε άλλα
στοιχεία. Είναι γνωστά ως υπερβαρέα στοιχεία.
Η ονομασία των τεσσάρων από αυτά τα στοιχεία (Ζ = 113, 115, 117 και 118) ανακοινώθηκε εντελώς πρό-
σφατα (8 Ιουνίου 2016) και με αυτά έκλεισε και η 7η περίοδος του περιοδικού πίνακα. Τα ονόματα θα «κλειδώσουν» από τις
Διεθνείς Ενώσεις Καθαρής και Εφαρμοσμένης Χημείας (ΙUPAC) και Φυσικής (IUPAP), έπειτα από 5μηνη διαβούλευση και
υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα υπάρξουν αντιρρήσεις. Αν όλα πάνε καλά, η διαδικασία για την επικύρωση των ονομάτων από
τους αρμόδιους φορείς, θα έχει ολοκληρωθεί ως το τέλος του έτους.
To τελευταίο στοιχείο που ανακαλύφθηκε ήταν το νιχόνιο (Nh), που ονομάστηκε έτσι από τη λέξη Nihon
(Ιαπωνία, στα ιαπωνικά = η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου!). Ανακαλύφθηκε στον ιαπωνικό επιταχυντή
RIKEN της Ιαπωνίας και είναι το πρώτο που ανακαλύφθηκε σε ασιατική χώρα και η ερευνητική ομάδα
ελπίζει ότι η πίστη στην επιστήμη θα αποκατασταθεί μετά το πλήγμα που υπέστη εξαιτίας της καταστρο-
φής στο πυρηνικό κέντρο της Φουκουσίμα, το 2011.
«Μέχρι τώρα, όλα τα στοιχεία του Περιοδικού Πίνακα, είχαν ανακαλυφθεί στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Το γεγονός ότι εμείς,
στην Ιαπωνία, βρήκαμε ένα από τα μόλις 118 ατομικά στοιχεία που είναι γνωστά, κάνει την ανακάλυψή μας σπουδαία», είπε ο
Kosuke Morita (δεξιά στη φωτογραφία, γεμάτος υπερηφάνεια), επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας που έκανε την ανακάλυψη.

Οι μελέτες που οδήγησαν στην ανακάλυψη νέων στοιχείων προσέφεραν μια ενθαρρυντική ένδειξη: δεν αποκλείεται να υπάρ-
χουν ακόμα βαρύτερα στοιχεία που παραμένουν σταθερά για περισσότερο χρόνο, κάτι που θα διευκόλυνε την ανίχνευσή τους.
Ήδη, ερευνητές σε όλο τον κόσμο εργάζονται ήδη για τη δημιουργία των στοιχείων 119 και 120, των πρώτων στοιχείων της 8ης
περιόδου του περιοδικού πίνακα!
Σύμφωνα με τους κανόνες της IUPAC τα ονόματα των νέων στοιχείων θα πρέπει να σχετίζονται με τη μυθολογία ή κάποιο ο-
ρυκτό ή τοποθεσία (χώρα) ή κάποια ιδιότητα ή τέλος με το όνομα κάποιου επιστήμονα. Επίσης, τα νέα στοιχεία πρέπει να έχουν
την κατάληξη «-ium» για τις ομάδες 1-16, «-ine» για την ομάδα 17 και «-on» για την ομάδα 18 (International Union of Pure
and Applied Chemistry, 2015). Το μοσκόβιο, φέρει το όνομα της Μόσχας, καθώς ανακαλύφθηκε από το ρωσικό Κοινό Ινστι-
τούτο Πυρηνικών Ερευνών Ντούμπνα. Το τενεσίνο, παραπέμπει στο Τενεσί, την πολιτεία όπου βρίσκονται το Εθνικό Εργαστή-
ριο Όακ Ριντζ και το Πανεπιστήμιο Βάντερμπιλτ, που έκαναν και τη σχετική ανακάλυψη. Τέλος το ογκάνεσον, πήρε το όνομά
του από τον Ρώσο καθηγητή πυρηνικής φυσικής Γιούρι Ογκανεσιάν, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανακάλυψή του.

379 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 17
Στις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής 1 - 13 να σημειώσετε απλά τη σωστή απάντηση (4x13 = 52 μονάδες).

1. Στοιχείο έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2. Ποια από τα ηλε- 8. Ποιο από τα παρακάτω σωματίδια σε αέρια φάση και
κτρόνιά του εμφανίζουν το μεγαλύτερο δραστικό πυρηνικό στη θεμελιώδη κατάσταση απαιτεί λιγότερη ενέργεια για
φορτίο (Ζeff) και ποια την μεγαλύτερη προστασία από το την απομάκρυνση ενός ηλεκτρονίου;
πυρηνικό φορτίο; Α) 3Li Β) 11Na Γ) 18Ar Δ) 11Na+
μεγαλύτερο Ζeff μεγαλύτερη προστασία
Α) Τα 1s2 Τα 2s2 9. Αν η 2η ενέργεια ιοντισμού του στοιχείου 12Μg είναι
Β) Τα 1s 2
Τα 3s2 1451 kJ·mol−1, τότε η 2η ενέργεια ιοντισμού του στοιχείου
Γ) Τα 2s 2
Τα 3s2 11Νa μπορεί να είναι:
Δ) Τα 3s 2
Τα 1s2 Α) 4563 Β) 725 Γ) 1350 Δ) 1451
Ε) Τα 3s 2
Τα 2p6 [Π.Μ.Δ.Χ.]

2. Από τα επόμενα στοιχεία τη μικρότερη ατομική ακτίνα 10. Ποια από τις ακόλουθες δομές αντιστοιχεί σε άτομο
έχει το στοιχείο: [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] στοιχείου με μεγαλύτερη τιμή της Εi1 από τον 6C;
Α) 6C Β) 8O Γ) 9F Δ) 17Cl Α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p2 Β) 1s2 2s2 2p6 3s2
Γ) 1s 2s 2p
2 2 1
Δ) 1s2 2s2 2p4
3. Σε ποια περίπτωση τα άτομα ή τα ιόντα είναι ταξινομη-
μένα κατά αυξανόμενο μέγεθος; 11. Στο διάγραμμα που ακολουθεί εμφανίζονται, σε
A) N, O, F B) Na, Mg, K kJ·mol−1, οι ενέργειες πρώτου ιοντισμού για μία διαδοχική
Γ) Cr, Cr2+, Cr3+ Δ) Cl, Cl–, S2– σειρά στοιχείων, (με διαδοχικούς ατομικούς αριθμούς, αρ-
Ατομικοί αριθμοί, Ν:7, Ο:8, F:9, Na:11, Mg:12, K:19, χίζοντας από Ζ = 1) που συμβολίζονται αυθαίρετα ως Α, Β,
Cr:24, Cl:17, S:16. C, D κτλ.

4. Ποιο από τα άτομα των στοιχείων που ακολουθούν σχη-

ματίζει ιόν με δομή ευγενούς αερίου με το μεγαλύτερο μέ-
γεθος;
A) 15P B) 16S Γ) 19K Δ) 20Ca

5. Για τα άτομα των στοιχείων της 3ης περιόδου από αρι-

στερά προς τα δεξιά, παρατηρούμε:
Α) αύξηση της ατομικής ακτίνας και αύξηση της ενέργειας Ποιο από τα στοιχεία αυτά μπορεί να είναι αλογόνο;
ιοντισμού Α) Το J Β) Το K Γ) Το Α Δ) Το Β
Β) αύξηση της ατομικής ακτίνας και μείωση της ενέργειας
ιοντισμού 12. Οι τιμές των ενεργειών ιοντισμού Ei1, Ei2 και Ei3 του
Γ) μείωση της ατομικής ακτίνας και αύξηση της ενέργειας ατόμου στοιχείου είναι 900, 1.757 και 14.849 kJ·mol−1,
ιοντισμού αντίστοιχα. Το στοιχείο αυτό ανήκει:
Δ) μείωση της ατομικής ακτίνας και μείωση της ενέργειας
Α) στην ΙΑ (1η) ομάδα του Π.Π.
ιοντισμού Β) στην ΙΙΑ (2η) ομάδα του Π.Π.
6. Ποια από τις ηλεκτρονιακές δομές εξωτερικής στιβάδας Γ) στα ευγενή αέρια
Δ) στην ΙVΑ (14η) ομάδα Π.Π.
αντιστοιχεί σε άτομο στοιχείου με τη μεγαλύτερη Εi1;
Α) 2s2 2p1 Β) 2s2 2p2 Γ) 2s2 2p3 Δ) 3s2 3p3
13. Ένα στοιχείο έχει ισχυρότερο μεταλλικό χαρακτήρα
7. Η τρίτη ενέργεια ιοντισμού του τιτανίου (Ti) αντιστοιχεί (πιο ηλεκτροθετικό στοιχείο), όταν έχει:
στη μετατροπή: Α) μεγαλύτερη ατομική ακτίνα
Α) Τi2+(g) → Ti3+(g) + e Β) Τi3+(g) → Ti4+(g) + e Β) μικρότερη ατομική ακτίνα
Γ) Τi (g) + e → Ti (g)
4+  3+
Δ) Τi(g) → Ti3+(g) + 3 e Γ) μεγαλύτερη ηλεκτραρνητικότητα
Δ) μεγαλύτερη τιμή της Εi1

380
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ 

14. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ). Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας
μόνο στην περίπτωση των λανθασμένων προτάσεων. (16 μονάδες)
Α) Στα στοιχεία της ίδιας ομάδας του περιοδικού πίνακα, η ενέργεια πρώτου ιοντισμού αυξάνεται με την αύξηση του ατομικού
αριθμού (Ζ).
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Β) Από τα στοιχεία 17Cl και 35Br που ανήκουν στην ίδια ομάδα του περιοδικού πίνακα, το 17Cl έχει τη μικρότερη ατομική ακτί-
να.
Γ) Το στοιχείο με την μεγαλύτερη ενέργεια πρώτου ιοντισμού από όλα τα στοιχεία της τρίτης περιόδου του Περιοδικού Πίνακα
έχει ατομικό αριθμό 18.
Δ) Τα μέταλλα έχουν σχετικά υψηλές τιμές ενέργειας ιοντισμού.

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

E) Σε ένα ελεύθερο άτομο, η ενέργεια δεύτερου ιοντισμού του (Εi2) έχει μικρότερη τιμή από εκείνη του πρώτου ιοντισμού του
(Εi1), δηλαδή ισχύει Εi2 < Εi1. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

ΣΤ) Το φορτίο του πυρήνα σε συνδυασμό με τα ενδιάμεσα ηλεκτρόνια καθορίζουν την τιμή του δραστικού πυρηνικού φορτίου.
Ζ) Οι παράμετροι που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της τιμής της ενέργειας ιοντισμού είναι η ατομική ακτίνα, το
πυρηνικό φορτίο και τα ενδιάμεσα ηλεκτρόνια.

15. Να αιτιολογήσετε την ισχύ της πρότασης που ακολουθεί.

Αν η ενέργεια ιοντισμού ενός ατόμου είναι Ei1 (σε kJ·mol−1), η ελάχιστη συχνότητα φωτός (σε s−1 ή Ηz) που μπορεί να προκα-
λέσει ιοντισμό στο άτομο δίνεται από τη σχέση,
1000  Ει 1
ν ,
ΝΑ  h
όπου ΝΑ ο αριθμός του Avogadro και h η σταθερά του Planck. (3 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

16. Δίνονται τα άτομα: 19Κ, 3Li, 11Νa. Να κατατάξετε τα άτομα κατά σειρά αυξανόμενης ατομικής ακτίνας. Να αιτιολογήσετε
την απάντησή σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (4 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

17. Δίνονται τα στοιχεία 20Ca και 21Sc.

α) Ποιες είναι οι ηλεκτρονιακές δομές των στοιχείων αυτών στη θεμελιώδη κατάσταση;
β) Ποιο από τα δύο αυτά στοιχεία έχει τη μικρότερη ενέργεια πρώτου ιοντισμού; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
γ) Να γραφούν οι ηλεκτρονιακές δομές των ιόντων Ca2+ και Sc3+. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (4μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

381 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

18. Ένα στοιχείο Χ ανήκει στην 3η περίοδο του Π.Π. και στην 15η (VA) ομάδα.
α) Ποιος είναι ο ατομικός αριθμός του στοιχείου Χ; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
β) Ποιος ο ατομικός αριθμός ενός άλλου στοιχείου Υ που ανήκει στην ίδια ομάδα με το Χ και έχει μεγαλύτερη ενέργεια πρώτου
ιοντισμού (Εi1); Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ] (4 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

19. Για τα στοιχεία Α, Β, Γ με ατομικούς αριθμούς Ζ, Ζ+1, Ζ+2, αντίστοιχα, δίνονται οι ακόλουθες ενέργειες ιοντισμού σε
kJ·mol−1.

α) Σε ποια ομάδα του περιοδικού πίνακα ανήκει το στοιχείο B;

β) Να αιτιολογήσετε γιατί η Εi2 του Β είναι μεγαλύτερη από την Εi2 του Γ.
γ) Να κατατάξετε τα στοιχεία Α, Β, Γ κατά αύξουσα ατομική ακτίνα. [ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016] (7 μονάδες)

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

20. Δίνονται τα στοιχεία Α, Β, Γ και Δ με ατομικούς αριθμούς 11, 14, 16 και 19, αντίστοιχα.
α) Να προσδιορίσετε τη θέση των στοιχείων αυτών στον Π.Π. (ομάδα, περίοδο και τομέα).
β) Ποιο από τα στοιχεία αυτά έχει τη μικρότερη τιμή της Εi1 και επίσης τη μεγαλύτερη ατομική ακτίνα;
γ) Ποιος ο ατομικός αριθμός ενός στοιχείου που ανήκει στην ίδια ομάδα με το στοιχείο Β και ταυτόχρονα διαθέτει μικρότερη
ατομική ακτίνα και μεγαλύτερη ηλεκτραρνητικότητα από αυτό;
δ) Δύο από τα στοιχεία αυτά χαρακτηρίζονται ως μέταλλα, ένα ως αμέταλλο και ένα ως μεταλλοειδές. Ποιο είναι ποιο;
(10 μονάδες)
………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..
382
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

1ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

Θέμα Α
Για τις παρακάτω ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Α1 - Α5 να γράψετε τον αριθμό της ερώτησης και δί-
πλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (4x5 = 20 μόρια).

Α1. Σχετικά με το ατομικό πρότυπο του Bohr για το άτομο του Η, ποια από τις προτάσεις
που ακολουθούν είναι λανθασμένη;
Α) Η ενέργεια του ηλεκτρονίου αυξάνεται όσο αυξάνεται η τιμή του κύριο κβαντικού αριθ-
μού
Β) Σύμφωνα με τη μηχανική συνθήκη, το ηλεκτρόνιο κινείται γύρω από τον πυρήνα σε ορι-
σμένες μόνο επιτρεπόμενες κυκλικές τροχιές καθορισμένης ενέργειας, με άλλα λόγια η ε-
νέργεια του ηλεκτρονίου είναι κβαντισμένη
Γ) Σύμφωνα με την οπτική συνθήκη, τo ηλεκτρόνιο εκπέμπει ενέργεια υπό μορφή ακτινο-
βολίας, μόνον όταν μεταπηδήσει από τροχιά μεγαλύτερης ενέργειας Εi σε τροχιά μικρότε-
ρης ενέργειας Εf
Δ) Η διαφορά ενέργειας μεταξύ της στιβάδας Κ και της στιβάδας L είναι μικρότερη από τη
διαφορά ενέργειας μεταξύ της L και της Μ

Α2. To ηλεκτρόνιο ενός ατόμου υδρογόνου έχει mℓ = 0. Το ηλεκτρόνιο αυτό:

Α) βρίσκεται στη στιβάδα Κ
Β) βρίσκεται σε τροχιακό s
Γ) βρίσκεται σε τροχιακό s ή p
Δ) μπορεί να βρίσκεται σε οποιοδήποτε τροχιακό

Α3. Ποιος είναι ο μικρότερος ατομικός αριθμός στοιχείου που έχει στη θεμελιώδη του κα-
τάσταση ένα ζεύγος ηλεκτρονίων σε p υποστιβάδα;
Α) 4 Β) 8 Γ) 6 Δ) 9

Α4. Ποια από στις παρακάτω ηλεκτρονιακές δομές εξωτερικής στιβάδας αντιστοιχεί σε ά-
τομο με τη μεγαλύτερη ενέργεια πρώτου ιοντισμού σε σχέση με όλα τα υπόλοιπα;
Α) 2s2 2p1 Β) 2s2 2p4 Γ) 3s2 3p3 Δ) 2s2

Α5. Σε ποια κατεύθυνση υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα παρουσίας ενός ηλεκτρονίου i. σε

τροχιακό 2s, ii. σε τροχιακό 2px;
Α) i. Στον άξονα x, ii. στον άξονα x
Β) i. Στον άξονα x, ii. στο επίπεδο που ορίζεται από τους άξονες y και z
Γ) i. Στον άξονα x, ii. στους άξονες y και z
Δ) i. Σε όλες τις κατευθύνσεις, ii. στον άξονα x

Θέμα Β

Β1. Nα χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν ως σωστές ή λανθασμένες. Δεν απαι-
τείται αιτιολόγηση.
Α) Ο κύριος κβαντικός αριθμός (n) είναι ενδεικτικός της έλξης πυρήνα - ηλεκτρονίου.
Β) Όλα τα στοιχεία που έχουν 2 ηλεκτρόνια στην εξωτερική στοιβάδα ανήκουν στη 2η
(ΙΙΑ) ομάδα του περιοδικού πίνακα.
Γ) To Al2O3 είναι επαμφοτερίζον οξείδιο.
Δ) Από τα στοιχεία 13Al, 16S, 17Cl και 20Ca το πιο ηλεκτροθετικό στοιχείο είναι το 20Ca.
Ε) Στην κβαντομηχανική εικόνα για το άτομο του Η, το ψ2 εκφράζει την πιθανότητα να
βρεθεί το ηλεκτρόνιο σε στοιχειώδη περιοχή (ΔV) του χώρου γύρω από τον πυρήνα, ενώ
το –eψ2 εκφράζει την κατανομή ή την πυκνότητα του ηλεκτρονιακού νέφους στο χώρο γύ-
ρω από τον πυρήνα. [5 μόρια]

383 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Β2. Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου υδρογόνου, σε διεγερμένη κατάσταση, έχει ενέργεια:

2,18  10 18
E   (J)
16
α) Σε ποιες υποστιβάδες μπορεί να βρίσκεται το ηλεκτρόνιο, αν είναι επίσης γνωστό ότι
έχει mℓ = 2;
β) Πόσα φωτόνια διαφορετικών συχνοτήτων μπορούν να παραχθούν κατά την αποδιέγερ-
ση του ηλεκτρονίου (μετάβαση στη θεμελιώδη κατάσταση είτε απευθείας είτε μέσω ενδιά-
μεσων στιβάδων); [7 μόρια]

Β3. Να θεωρήσετε την 3η περίοδο του περιοδικού πίνακα.

α) Πόσα στοιχεία διαθέτει η περίοδος αυτή;
β) Να γράψετε τις ηλεκτρονιακές δομές (σε υποστιβάδες) του αλκαλίου και του αλογόνου
της 3ης περιόδου, στη θεμελιώδη κατάσταση.
γ) Ποιος ο ατομικός αριθμός του στοιχείου της 3ης περιόδου με τα περισσότερα μονήρη
(ασύζευκτα) ηλεκτρόνια;
δ) Να προσδιορίσετε τον ατομικό αριθμό (Ζ) του στοιχείου της 3ης περιόδου με τη μεγα-
λύτερη ατομική ακτίνα και του στοιχείου με τη μεγαλύτερη ενέργεια πρώτου ιοντισμού.
Σε όλες τις περιπτώσεις να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. [13 μόρια]

Θέμα Γ

Γ1. Ένα άτομο στη θεμελιώδη κατάσταση διαθέτει 2 μονήρη ηλεκτρόνια στη στιβάδα Μ.
Να προσδιορίσετε τους δυνατούς ατομικούς του αριθμούς. [10 μόρια]

Γ2. Ένα ηλεκτρόνιο ενός ατόμου του στοιχείου Χ ανήκει στη στιβάδα σθένους του και
χαρακτηρίζεται από τους κβαντικούς αριθμούς: 0, +1/2, 1 και 3 (με τυχαία σειρά).
α) Ποιος κβαντικός αριθμός αντιστοιχεί σε κάθε τιμή;
β) Το άτομο του στοιχείου, στη θεμελιώδη κατάσταση, έχει στη στιβάδα σθένους άλλα
τρία ηλεκτρόνια που έχουν την ίδια ενέργεια με το ηλεκτρόνιο που διαθέτει την παραπάνω
τετράδα κβαντικών αριθμών. i. Ποιος είναι ο ατομικός αριθμός του στοιχείου Χ; ii. Ποιος
ο ατομικός αριθμός του σεληνίου (Se) αν ξέρουμε ότι βρίσκεται ακριβώς κάτω στον πε-
ριοδικό πίνακα από το στοιχείο Χ; iii. Να συγκρίνετε τις ατομικές ακτίνες του στοιχείου Χ
με την ατομική ακτίνα του Se.
Σε όλες τις περιπτώσεις να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. [15 μόρια]

Θέμα Δ

Δ1. Στο απόσπασμα του περιοδικού πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται 4 στοιχεία που
ανήκουν στις περιόδους 2, 3 και 4 και στις ομάδες 14η (IVA), 15η (VA) και 16η (VIA).

             14      15     16         
2η      Ο 
3η      S 
4η  Ge  As  Se 

α) i. Σε ποιο τομέα του περιοδικού πίνακα ανήκουν τα στοιχεία αυτά; ii. Ποιο ή ποια από
τα στοιχεία αυτά διαθέτουν συμπληρωμένη υποστιβάδα τύπου d;
β) i. Να γραφεί η ηλεκτρονιακή δομή της εξωτερικής στιβάδας όλων των παραπάνω στοι-
χείων. ii. Ποιο από τα στοιχεία αυτά έχει μεγαλύτερο άθροισμα κβαντικών αριθμών spin;
γ) Ποια από τα στοιχεία αυτά εμφανίζει τη μεγαλύτερη ατομική ακτίνα και ποιο τη μεγα-
λύτερη ενέργεια ιοντισμού;
δ) Ποιο από τα στοιχεία σχηματίζει με το 12Μg ένωση με τον περισσότερο ιοντικό χαρα-
κτήρα; Ποιος ο τύπος της ένωσης αυτής; [13 μόρια]

384
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Δ2. Το δισθενές κατιόν Χ2+ του ατόμου ενός στοιχείου Χ έχει ηλεκτρονιακή δομή στη θε-
μελιώδη του κατάσταση: 1s2 2s2 2p6.
α) Ποιος είναι ο ατομικός αριθμός του στοιχείου Χ; Ποια η θέση του στοιχείου Χ στον πε-
ριοδικό πίνακα (ομάδα, περίοδος, τομέας);
β) Το μονοσθενές κατιόν Υ+ έχει ηλεκτρονιακή δομή επίσης 1s2 2s2 2p6 στη θεμελιώδη του
κατάσταση. i. Nα συγκρίνετε την ιοντική ακτίνα του κατιόντος Χ2+ με την ιοντική ακτίνα
του κατιόντος Υ+. ii. Να συγκρίνετε τις ατομικές ακτίνες των στοιχείων Χ και Υ.
Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. [12 μόρια]

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

385 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

2ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
Θέμα Α
Για τις παρακάτω 7 ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής γράψτε τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το
γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (7 x 3 = 21 μόρια).

Α1. Ποια από τις ακόλουθες μεταπτώσεις του ηλεκτρονίου του ατόμου του Η απαιτεί την
απορρόφηση φωτονίου μικρότερης συχνότητας;
Α) από n = 6 σε n = 2 Β) από n = 4 σε n = 6
Γ) από n = 3 σε n = 6 Δ) από n = 1 σε n = 2

Α2. To μήκος κύματος κατά de Broglie ενός σωματιδίου είναι:

Α) ανεξάρτητο από την κινητική του ενέργεια, Κ
Β) ανεξάρτητο από την ταχύτητά του, υ
Γ) ανάλογο με την ταχύτητά του και αντιστρόφως ανάλογο με τη μάζα του
Δ) αντιστρόφως ανάλογο με την ορμή του

Α3. Ποιο από το παρακάτω είναι το στοιχείο Μ του οποίου το ιόν Μ3+ έχει δομή 3d2, στη
θεμελιώδη του κατάσταση;
Α) 22Τi Β) 23V Γ) 25Mn Δ) 26Fe

Α4. Πόσα ηλεκτρόνια του ιόντος 30Zn2+ στη θεμελιώδη του κατάσταση έχουν mℓ = −1;
Α) 2 Β) 4 Γ) 6 Δ) 8

Α5. Στον περιοδικό πίνακα των στοιχείων, οι ηλεκτρονιακές υποστιβάδες που συμπληρώ-
νονται διαδοχικά στη δεύτερη σειρά των στοιχείων μετάπτωσης (τα στοιχεία μετάπτωσης
τις 5ης περιόδου), τις λανθανίδες και τις ακτινίδες είναι, αντίστοιχα οι υποστιβάδες:

2η σειρά στοιχείων μετάπτωσης Λανθανίδες Ακτινίδες

Α) 3d 5f 4f
Β) 4d 4f 5f
Γ) 4d 5d 6d
Δ) 5d 4f 5f

Α6. H χημική εξίσωση που αντιστοιχεί στην ενέργεια πρώτου ιοντισμού για το στοιχείο
βρώμιο είναι η εξής:
Α) Br2(g) + e → Br2(g) Β) Br(g) → Br+(g) + e
Γ) Br(g) + e → Br (g)
 
Δ) Br+(g) + e → Br(g)

Α7. Θεωρείστε τα οξείδια μερικών στοιχείων τις 3ης περιόδου του Π.Π., Na2O, MgO,
Al2O3, P4O10 και SO3. Ποια από τις επιλογές Α, Β, Γ ή Δ αποδίδει τον όξινο (Ο), βασικό
(Β) ή επαμφοτερίζοντα (Ε) χαρακτήρα των οξειδίων αυτών;

Na2O MgO Al2O3 P4O10 SO3

Α) Ο Ο Ε Β Β
Β) Β Β Β Ο Ο
Γ) Β Β Ε Ο Ο
Δ) Β Β Ε Ε Ε

Α8. Να αναφέρετε δύο ομοιότητες και δύο διαφορές της περιγραφής του ατόμου του υ-
δρογόνου, α) σύμφωνα με τη θεωρία του Bohr και β) σύμφωνα με την κβαντομηχανική.
[4 μόρια]

386
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Θέμα Β

Β1. α) Ποιος είναι ο αριθμός των φασματικών γραμμών εκπομπής που προκύπτουν από η-
λεκτρονιακές μεταπτώσεις μεταξύ των 4 πρώτων ενεργειακών στιβάδων του ατόμου του Η;
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. [3 μόρια]

β) Το ηλεκτρόνιο ενός ατόμου υδρογόνου μεταπίπτει από τη στιβάδα Ν στη στιβάδα L και
στη συνέχεια από την L στην Κ. Ποια η τιμή του λόγου λ1/λ2 των μηκών κύματος λ1 και λ2
των παραγόμενων φωτονίων κατά την πρώτη και τη δεύτερη μετάπτωση; [5 μόρια]

Β2. Ποια από τις ηλεκτρονιακές δομές Α - Δ που ακολουθούν:

A: 1s2 3s1 B: 1s2 2s3 Γ: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 Δ: 1s2 2s2 2px2 2py0 2pz0
α) Αντιβαίνει στην απαγορευτική αρχή του Pauli.
β) Αντιβαίνει στον κανόνα του Hund.
γ) Αντιστοιχεί σε διεγερμένη κατάσταση.
δ) Αντιστοιχεί σε θεμελιώδη κατάσταση. [4 μόρια]

Β3. Tο ιόν με φορτίο +2 ενός στοιχείου έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d9, στη θεμελιώδη
κατάσταση.
α) Ποια η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου στη θεμελιώδη κατάσταση;
β) Σε ποια ομάδα, περίοδο και τομέα ανήκει στο στοιχείο; [6 μόρια]

Β4. Να γράψετε την ηλεκτρονιακή δομή, στη θεμελιώδη κατάσταση, των ατόμων των στοι-
χείων που ακολουθούν. [7 μόρια]
α) Το πρώτο μέλος των ευγενών αερίων.
β) Το στοιχείο του p τομέα με το μικρότερο ατομικό αριθμό.
γ) Το στοιχείο μετάπτωσης με το μικρότερο ατομικό αριθμό.
δ) Το τρίτο μέλος της ομάδας των αλογόνων.
ε) Το στοιχείο της 2ης περιόδου με το μεγαλύτερο αριθμό ασύζευκτων ηλεκτρονίων.
στ) Το αλκάλιο με τη μικρότερη ατομική ακτίνα.
ζ) Το στοιχείο της 4ης περιόδου του οποίου το δισθενές κατιόν διαθέτει 5 μονήρη ηλεκτρό-
νια.

Θέμα Γ

Γ1. α) Για το άτομο του 2He δίνεται η εξίσωση που αντιστοιχεί στην ενέργεια πρώτου ιο-
ντισμού: Ηe(g) → He+(g)  +  e− , Εi1 = 2372 kJ·mol−1.
i. Nα εξηγήσετε γιατί η τιμή αυτή είναι η μεγαλύτερη από τις τιμές των ενεργειών πρώτου
ιοντισμού όλων των άλλων στοιχείων του Π.Π.
ii. Να γράψετε την αντίστοιχη εξίσωση που αντιστοιχεί στην ενέργεια δεύτερου ιοντισμού
(Εi2) για το ίδιο στοιχείο. Να συγκρίνετε την Εi1 με την Εi2.
β) Ποιος ο ατομικός αριθμός του μετάλλου Μ για το οποίο θα περιμένατε τη μεγαλύτερη
τιμή ενέργειας δεύτερου ιοντισμού (Εi2) από όλα τα στοιχεία του Π.Π.; Να αιτιολογήσετε
σύντομα την επιλογή σας. [10 μόρια]

387 
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1 

Γ2. α) Πόσα στοιχεία, στη θεμελιώδη κατάσταση των ατόμων τους, διαθέτουν 2 μονήρη
ηλεκτρόνια στη στιβάδα Μ και ποιοι είναι οι ατομικοί τους αριθμοί;
β) Ένα από τα στοιχεία αυτά (Χ) ανήκει στην 16η ομάδα (VIA) του περιοδικού πίνακα.
Ποιος είναι ο ατομικός αριθμός του στοιχείου Α που ανήκει στην ίδια ομάδα με το Χ και
διαθέτει μεγαλύτερη Εi1 από το Χ;
γ) i. Ποιος ο ατομικός αριθμός ενός άλλου στοιχείου Υ που ανήκει στην ίδια περίοδο με το
Χ και έχει μεγαλύτερη τιμή ενέργειας πρώτου ιοντισμού (Εi1) από αυτό; ii. Να συγκρίνετε
την ατομική ακτίνα του Χ με αυτή του Υ.
Να αιτιολογήσετε τις απαντήσεις σας. [15 μόρια]

Θέμα Δ

Δ1. i. Να τοποθετήσετε τα στοιχεία: 2Ηe, 9F, 11Na, 14Si, 15P, 17Cl και 19Κ στο παρακάτω
τμήμα του περιοδικού πίνακα. [3 μόρια]

ii. Nα αντιστοιχήσετε τα παραπάνω στοιχεία με τις ενέργειες πρώτου ιοντισμού τους, σύμ-
φωνα με τον πίνακα που ακολουθεί: [7 μόρια]

Στοιχεία Εi1 (kJ·mol−1)

Α. He 1. 419
Β. F 2. 496
Γ. Na 3. 786
Δ. Si 4. 1012
Ε. P 5. 1251
ΣΤ. Cl 6. 1681
Ζ. Κ 7. 2372

Δ2. Ένα από τα στοιχεία αυτά ανήκει στην 3η περίοδο και έχει τις εξής τιμές για τις διαδο-
χικές ενέργειες ιοντισμού Ei2 = 1577 kJ·mol−1, Ei3 = 3228 kJ·mol−1, Ei4 = 4354 kJ·mol−1
και Εi5 = 16.100 kJ·mol−1. Να προβλέψετε ποιο μπορεί να είναι το στοιχείο αυτό και να
αιτιολογήσετε σύντομα την επιλογή σας. [4 μόρια]

Δ3. Να αντιστοιχήσετε τα ίδια στοιχεία με τις τιμές των ατομικών τους ακτίνων (σε Ǻ)
σύμφωνα με τον πίνακα που ακολουθεί: [7 μόρια]

Στοιχεία Ατομικές ακτίνες (σε Ǻ)

Α. He 1. 0,57
Β. F 2. 1,66
Γ. Na 3. 1,11
Δ. Si 4. 1,07
Ε. P 5. 1,02
ΣΤ. Cl 6. 2,03
Ζ. Κ 7. 0,28

Δ4. i. Ποιο από τα παραπάνω στοιχεία προβλέπετε να σχηματίζει ιόν του τύπου Χ3− με
ηλεκτρονιακή δομή ευγενούς αερίου; Να γράψετε την ηλεκτρονιακή δομή του ιόντος αυ-
τού.
ii. Να συγκρίνετε τις ιοντικές ακτίνες των ιόντων, F−, Νa+ και Si4+. [4 μόρια]

388
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

389
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

390
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 2) Fe2O3 + 3C → Fe + 3CO

3) 5CO + I2O5 → 5CO2 + I2
1. ΟΞΕΙΔΟΑΝΑΓΩΓΗ 4) 2HNO3 + 3H2S → 2NO + 3S + 4H2O
5) 4ΗCl + O2 → 2Cl2 + 2H2O
1.1. Δ.
1.2. Β. 6) SO2 + 2H2S → 3S + 2H2O
1.3. Β. 7) H2O2 + 2FeCl2 + 2HCl → 2FeCl3 + 2H2O
1.4. Δ. 8) 3Cl2 + 6KOH → 5ΚCl + KClO3 + 3H2O
1.5. Δ. 9) 3CaOCl2 + 2NH3 → 3CaCl2 + N2 + 3H2O
1.6. Γ. 10) 2HNO3 + 3Η2Ο2 → 2NO + 3O2 + 4H2O
1.7. Δ. 11) S + 4HNO3 → 4NO2 + SO2 + 2H2O
1.8. Δ. 12) 2KMnO4+16HCl→2MnCl2+5Cl2+2KCl+8H2O
1.9. Δ. 13) K2Cr2O7+14HBr→2CrBr3+3Br2+2KBr+7H2O
1.10. Γ.
14) 2KMnO4+5H2O2+3H2SO4→2MnSO4+5O2+K2SO4+8H2O
1.11. Α.
15) K2Cr2O7+3H2S+4H2SO4→Cr2(SO4)3+3S+ K2SO4+7H2O
1.12. Δ.
1.13. Γ. 16) 2KMnO4+5SO2+3H2SO4 +2H2O →2ΜnSO4+5H2SO4 + K2SO4
1.14. Γ. 17) 2K2Cr2O7 + 3CH3CH2OH + 8H2SO4 → 2Cr2(SO4)3 +
1.15. Α. 3CH3COOH + 2K2SO4 + 11H2O
1.16. Β. 18) 5HCOOH+2ΚMnO4 +3Η2SO4→2MnSO4+5CO2+K2SO4 + 8H2O
1.17. Δ. 19) 3Zn + 8HNO3 → 3Zn(NO3)2 + 2NO + 4H2O
1.18. α) Λ, β) Λ, γ) Σ, δ) Σ, ε) Σ, στ) Σ, ζ) Λ, η) Λ, θ) Σ, ι) Σ. 20) K2Cr2O7+3SnCl2+14HCl→2CrCl3+3SnCl4+2KCl + 7H2O
1.19. Α-3, Β-1, Γ-2, Δ-5. 21) 2M + 2xΗ2SO4 → M2(SO4)x + xSO2 + 2xH2O
1.20. −3, 0, +2 και +3. 22) (y−x)KMnO4 + 5ΜClx + 8(y−x)HCl → (y−x)MnCl2
1.21. Κ: +1, Cl: από +5 σε −1, Ο: από −2 σε 0, οξειδώνεται το
+5MCly + (y−x)KCl + 4(y−x)H2O
Ο, ανάγεται το Cl.
1.22. α) −1, +1, +7, +5, β) +3, +6, −3, +6. 23) Ι2 + 10ΗΝΟ3 → 2ΗΙΟ3 + 10ΝΟ2 + 4Η2Ο
1.23. α) Ι: −3 και −1, ΙΙ: −3 και +1, ΙΙΙ. −3 και +3. β) Μετα- 24) 2Ca3(PO4)2 + 6SiO2 + 10C → P4 + 10CO + 6CaSiO3
τροπή Ι → ΙΙ. 1ος ορισμός: Αποβολή 2 ατόμων Η, 3ος ορι- 1.30. K2Cr2O7 + 6FeCl2 + 14HCl
σμός: Αύξηση του ΑΟ ενός ατόμου C από −1 σε +1. Μετα- → 2CrCl3 + 6FeCl3 + 2KCl + 7H2O, 100 mL.
τροπή Ι → ΙΙΙ. 1ος ορισμός: Αποβολή 2 ατόμων Η και πρόσ- 1.31. α) O FeCl2, γιατί μπορεί να οξειδωθεί σε FeCl3.
ληψη ενός ατόμου Ο, 3ος ορισμός: Αύξηση του ΑΟ ενός ατό- β) 1,27 g, 3,25 g.
μου C από −1 σε +3. Μετατροπή ΙΙ → ΙΙΙ. 1ος ορισμός: 1.32. α) 76%, β. 5 mL.
Πρόσληψη ενός ατόμου Ο, 3ος ορισμός: Αύξηση του ΑΟ ενός 1.33. 25% v/v CO και 75% v/v CO2.
ατόμου C από +1 σε +3. 1.34. Cu + 2H2SO4 → CuSO4 + SO2 + 2H2O (1)
1.24. α) Oξειδωτικό: ΜnO2, αναγωγικό: HCl. x mol x mol
β) ΜnO2 + 4HCl → MnCl2 + Cl2 + 2H2O. x = 1,12/22,4 = 0,05 mol.
1.25. α) οξειδώνεται το Cd και ανάγεται το Ni, β) αναγωγικό Cu + 4HΝO3 → Cu(ΝΟ3)2 + 2ΝO2 + 2H2O
είναι το Cd(s) και οξειδωτικό το NiO2(s). 0,05 mol 0,1 mol
1.26. α), β) K2Cr2O7 + 14HΒr → 3Br2 + 2CrBr3 + 2KBr + V= 0,1·22,4 = 2,24 L.
7H2O. γ) Ως αναγωγικό. δ) Από τα 14 άτομα Br, τα 6 άτομα 1.35. 67,5 % w/w.
οξειδώνονται και τα υπόλοιπα διατηρούν τον ΑΟ = −1. 1.36. β) 3,24 g, 3,81 g.
1.27. Στο προπένιο ο C(1) έχει ΑΟ = −2 και ο C(2) έχει ΑΟ = 1.37. Δεν θα αποχρωματιστεί.
−1. Το κύριο προϊόν της αντίδρασης είναι η 2-προπανόλη, 1.38. n(NO) = 6,72/22,4 = 0,3 mol.
στην οποία ο C(1) έχει ΑΟ = −3 και ο C(2) έχει ΑΟ = 0. Ο Μ + 4HΝO3 → Μ(ΝΟ3)3 + ΝO + 2H2O
C(1) ανάγεται και ο C(2) οξειδώνεται. 0,3 mol 0,3 mol
1.28. α) 2NH3 + 3CuO → Ν2 + 3Cu + 3H2O Για το μέταλλο Μ: n = m/Ar, Ar = 16,8/0,3 = 56.
β) K2Cr2O7 + 3CO + 4H2SO4 → Cr2(SO4)3 + 3CO2 + K2SO4 + 1.39. β) 4 g.
4H2O 1.40. α) 2ΚΜnO4+5SnCl2+16HCl→2MnCl2+5SnCl2+2KCl +8H2O
γ) KMnO4+5FeCl2 +8HCl →MnCl2+5FeCl3+KCl+4H2O β) c = 0,1 Μ, γ) V = 40 mL.
δ) K2Cr2O7 + 3CO + 8HCl → 2CrCl3 + 3CO2 + 2KCl + 4H2O 1.41. α) C + 2H2SO4 → CO2 + 2SO2 + 2H2O και S + 2H2SO4
ε) 2KMnO4 + 10FeSO4 + 8H2SO4 → 2MnSO4 + 5Fe2(SO4)3 +
→ 3SO2 + 2H2O. β) 26,88 L.
K2SO4 + 8H2O
1.42. α) SO2 + Cl2 + 2Η2Ο → Η2SO4 + 2HCl. β) 0,5 L.
στ) 4KMnO4 + 5CH3CH2OH + 6H2SO4 → 5CH3COOH +
4ΜnSO4 + 2K2SO4 + 11H2O 1.43. α) x = 2, β) 33,33%.
ζ) K2Cr2O7 + 3CH3CH(OH)CH3 + 4H2SO4 → 3CH3COCH3 + 1.44. α) 2KMnO4 +5CO + 3H2SO4 → 2MnSO4 + 5CO2 +
Cr2(SO4)3 + K2SO4 + 7H2O K2SO4 + 3H2O
1.29. 1) 2Al + 3Cu(ΝΟ3)2 → 2Al(ΝΟ3)3 + 3Cu Οξειδωτικό σώμα είναι το KMnO4 και αναγωγικό το CO.
391
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

β) Η ποσότητα του CO2(g) είναι n = 5,6/22,4 = 0,25 mol και 2.16. Α.

επομένως τα mol του CO είναι 0,25 mol που αντιστοιχούν 2.17. Α.
σε 7 g (για το CO, Μr = 28). 2.18. Β.
γ) Η ποσότητα του KMnO4 που αντιδρά με τα 0,25 mol CO 2.19. Α.
είναι 0,1 mol (από τη στοιχειομετρία της παραπάνω αντί- 2.20. Α.
δρασης) και άρα: c = n/V = 0,1/0,5 = 0,2 M.
2.21. α) Λ, β) Λ. γ) Σ.
δ) To M παθαίνει οξείδωση από +2 σε +x και επομένως η
μεταβολή του ΑΟ είναι (x – 2): 2.22. α) Ενδόθερμη, γιατί ΔΗ > 0.
2(x–2)ΚMnO4+10MSO4+8(x–2)H2SO4 → β)
Ε
2(x–2)MnSO4+5M2(SO4)x+(x–2)K2SO4+8(x–2)H2O
Τα 2(x – 2) mol KMnO4 αντιδρούν με 10 mol FeSO4 2 mol ΝΟ, 1 mol Ο2
Εa
Tα 0,1 mol 0,5 mol ΔΗ
Από την παραπάνω αναλογία προκύπτει: x = 3.
1.45. α) Η αντίδραση (1) δεν είναι οξειδοαναγωγική, ενώ η 2 mol ΝΟ2
αντίδραση (2) είναι οξειδοαναγωγική.
β) 6FeCl2 + K2Cr2O7 + 14ΗCl → 6FeCl3 + 2CrCl3 + 2KCl + πορεία αντίδρασης
γ) 57,6% w/w. 7H2O γ) ΔΗ΄ = −115 kJ, Εa΄ = 264 − 115 = 149 kJ.
1.46. α) Οξειδοαναγωγική. Το S οξειδώνεται από +4 σε +6 δ) υ = − 1 Δ[ΝΟ2 ] = 1 Δ[ΝΟ] = Δ[Ο2 ]
και το Ι ανάγεται από 0 σε −1. 2 Δt 2 Δt Δt
Na2SO3 + Ι2 + Η2Ο → Na2SO4 + 2HI. β) 0,22 Μ. 2.23. Σωστές είναι οι προτάσεις δ, ε.
2.24. α = 1, β = 2, γ = 2.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 2.25. i. Β. ii. Α: 1 Μ → 0 Μ, Β: 0 Μ → 1 Μ, Γ: 0 Μ → 2 Μ.
1.Γ 2.Α. 3.Δ 4.Β 5.Δ 6.Β 7. α) Σ, β) Λ. 8. Οξειδοαναγωγι- 2.26. I: Γ, ΙΙ: Β, ΙΙΙ: Δ, ΙV: Α.
κή είναι η α (οξειδώνεται το Na και ανάγεται το Η) και η γ
2.27. Β.
(οξειδώνεται ο C από 0 σε +4 και ανάγεται το S από +6 στο
Η2SO4 σε +4 στο SO2). 2.28. Α-α-4, Β-β-3, Γ-δ-2, Δ-γ-1.
9. Οξειδοαναγωγική. Οξειδώνεται ο C(2) από +2 σε +3 και 2.29. 0,01 Μ·s−1.
ανάγεται ο C(1) από +3 σε +2 (στο CHCl3). 2.30. α) 0,15 Μ·s‒1, β) υΑ = υΓ = 0,15 Μ·s−1, υΒ = 0,3 Μ·s‒1,
10. Στις ομοιοπολικές ενώσεις δεν έχουμε αποβολή ηλεκτρο- γ. Α: 4 Μ → 1 Μ, Β: 6 Μ → 0 Μ, Γ: 0 Μ → 3 Μ.
νίων, αλλά μόνο μετατόπιση του κοινού ζεύγους ηλεκτρονίων 2.31. α) t1: 3, 4, 1 mol, t2: 2, 3, 3 mol, β) 0,2 Μ·s−1, υΑ = υΒ =
προς το πιο ηλεκτραρνητικό άτομο. Στην περίπτωση αυτή, ως 0,2 Μ·s−1, υΓ = 0,4 Μ·s−1.
οξείδωση μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο με τον ορισμό της 2.32. α) Το Β. Από τις καμπύλες αντίδρασης βλέπουμε ότι η
οξείδωσης ως η αύξηση του αριθμού οξείδωσης ενός ατόμου καμπύλη Ι αντιστοιχεί στο αντιδρών Β και δεν τελειώνει με το
ή ιόντος τέλος της αντίδρασης. β) Γ: 0 Μ → 0,4 Μ, Δ: 0 Μ → 0,6 Μ.
11. 3Cu + 2NH3 → 3Cu + N2 + 3H2O. H συνολική μεταβολή γ) υ = 0,02 Μ·s−1. δ) υΑ = 0,04 Μ·s−1, υΒ = 0,02 Μ·s−1, υΓ =
του ΑΟ του Cu είναι 2·3 = 6 και η συνολική μεταβολή του 0,04 Μ·s−1, υΔ = 0,06 Μ·s−1. ε) Ίση με το μηδέν (τέλος αντί-
ΑΟ του Ν είναι επίσης 6. δρασης).
12. α) K2Cr2O7+3Η2S+8HCl → 2CrCl3+3S +2ΚCl+7H2O 2.33. α) x = 3.
β) 2KMnO4+5H2O2+3H2SO4 → 2MnSO4+5O2+K2SO4+8H2O Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g) + Δ(g)
13. 4,56 g FeSO4, 91,2% w/w. 0,6 0,4
‒0,2 ‒0,4
2. ΘΕΡΜΟΧΗΜΕΙΑ − ΧΗΜΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ ‒ ‒ 0,6 0,2
0,4 ‒ 0,6 0,2
2.1. Δ. β) υΑ = 0,02 Μ·s−1, υB = 0,04 Μ·s−1, υΓ = 0,06 Μ·s−1, υΔ = 0,02
2.2. Β. Μ·s−1, υ = 0,02 Μ·s−1. γ) 0,05 Μ·s‒1.
2.3. Γ. 2.34. α) 4 mol. β) 10−2 Μ∙s−1. γ) 2 Μ. δ) i. υ = 0, i. [A] = 0, [B] =
2.4. Γ. 2 M, [Γ] = 4 Μ.
2.5. Β. 2.35. ≈ 3,05·10−4 Μ·s−1.
2.6. Γ. 2.36. α) Oξειδοαναγωγική. To Ο οξειδώνεται από −1 σε 0 και
2.7. α) Λ, β) Λ, γ) Λ, δ) Σ, ε) Λ. επίσης ανάγεται από −1 σε −2.
2.8. α) Σ, β) Λ, γ) Σ, δ) Λ. β) 0-200 min: υ = 10−5 Μ·min−1, υ(Η2Ο2) = 2·10−5 Μ·min−1.
2.9. Δ. 800-1000 min: υ = 4,25·10−6 Μ·min−1, υ(Η2Ο2) = 8,5·10−6 Μ·min−1.
2.10. Δ. H ταχύτητα της αντίδρασης μειώνεται με την πάροδο του χρόνου.
2.11. Α. γ) V(O2) = 0,0025·22,4 = 0,056 L = 56 mL.
2.12. Β.
2.13. Γ. ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2
2.14. Δ. 1.Δ 2.Γ 3.Δ 4.Α 5.Β 6.Γ 7.Α 8.Β 9.Α 10.Δ 11. α) Σ, β)
2.15. Γ. Σ.

392
12. υ(Ν2) = 0,002 mol·L−1·s−1, υ(H2) = 0,006 mol·L−1·s−1, 4. ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ − ΑΡΧΗ LE CHATELIER
υ(ΝH3) = 0,004 mol·L−1·s−1
13. α) x = 4 mol. β) υ = 0,01 Μ·s−1, υ(CΟ) = 0,02 Μ·s−1, υ(O2) 4.1. Γ.
= 0,01 Μ·s−1, υ(CO2) = 0,02 Μ·s−1. γ) Όχι, γιατί η ταχύτητα 4.2. Γ.
της αντίδρασης δεν έχει μηδενιστεί. γ) Έχει ολοκληρωθεί γιατί 4.3. Γ.
έχει μηδενιστεί η ποσότητα του CO και επομένως υ = 0. 4.4. i. Β, ii. Α.
4.5. Δ.
3. ΧΗΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ − ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ
4.6. Δ.
4.7. Δ.
3.1. Γ.
4.8. Β.
3.2. Γ.
4.9. Α.
3.3. Δ.
4.10. Β.
3.4. Δ.
4.11. Α.
3.5. Β.
4.12. Β.
3.6. i. Γ, ii. Β.
4.13. Α.
3.7. Β.
4.14. Β.
3.8. Α.
4.15. i. Β, ii. Α.
3.9. Α.
4.16. Β.
3.10. Γ.
4.17. Β.
3.11. Γ.
4.18. Α.
3.12. Β.
4.19. Β.
3.13. Α.
4.20. Δ.
3.14. Α.
4.21. Α.
3.15. Γ.
4.22. α) Λ, β) Σ, γ) Λ, δ) Λ, ε) Λ, ζ) Σ.
3.16. α). Λ, β) Σ, γ) Λ, δ) Σ, ε) Σ.
4.23. n5, n3, n1, n0, n2, n4.
3.17. Ομογενείς είναι η 1 και η 4.
4.24. α) Ετερογενής, I: Α, ΙΙ: Γ, λ = 2, β) i. δεξιά, ii. δε θα
3.18. Εννοούμε ότι εξελίσσονται και οι δύο αντίθετης φοράς
μεταβληθεί, γ) t = 0: Q = 0, t = t1: Q = 1/16, t = t2: Q = 4/9.
αντιδράσεις με την ίδια όμως ταχύτητα (και επομένως οι πο-
σότητες των αντιδρώντων και των προϊόντων δεν μεταβάλλο- 4.25. α) Αυξήσαμε τη θερμοκρασία.
νται με την πάροδο του χρόνου. β) Από t = 0 μέχρι t = t1 ο λόγος παραμένει σταθερός, από t =
3.19. α = 0,5. t1 μέχρι t = t2 ο λόγος μειώνεται και για t > t2 παραμένει στα-
3.20. α = 0,6. θερός.
3.21. α) 6 mol PCl5, 2 mol PCl3, 2 mol Cl2, β) 0,6 Μ, 0,2 Μ, 4.26. α) Προσθήκη επιπλέον ποσότητας του Γ(g), 1-A(g),
0,2 Μ. 2-B(g), 3-Γ(g). β) i. Προς τα δεξιά, ii. προς τα αριστερά.
3.22. 0,68 g ΝΗ3.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4
3.23. α) 0,1, 0,1 και 0,2 mol, β) 2/3.
1.Α 2.Δ 3.Δ 4.Δ 5.Α 6. α) Σ, β) Σ. 7. α) θα μειωθεί, β) θα
3.24. α) λ = 12 mol, μ = 10 mol, β) α = 2/3. μειωθεί, γ) καμία μεταβολή, δ) καμία μεταβολή, ε) καμία μετα-
3.25. [CO] = 0,96 M, [H2] = 0,32 M, [CH3OH] = 0,04 M. βολή. 8. α) Με την προσθήκη NaCl(s) στο διάλυμα προκύ-
3.26. α) 0,4 mol N2 και 2,6 mol H2. β) 50%. γ) 0,4. πτουν ιόντα Cl− (NaCl → Na+ + Cl−). Η αύξηση της συγκέ-
3.27. α = 0,3 (30%), 1 mol NH3. ντρωσης των ιόντων αυτών έχει ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση
3.28. α) 20 atm, β) 30 atm, γ) 22,5 atm. της ισορροπίας προς τα δεξιά και το κίτρινο χρώμα ενισχύεται
3.29. α) x = y = 2, β) 0,6 mol, γ) α = 2/3. (αρχή Le Châtelier). β) Με την αύξηση της θερμοκρασίας, η
3.30. α) 40% v/v NO, 60% v/v Br2. β) α = 0,5. γ) κ(ΝΟ) = 0,5, ισορροπία μετατοπίζεται προς την ενδόθερμη κατεύθυνση (α-
κ(Βr2) = 1/3. ριστερά). Επομένως, η αντίδραση προς τα δεξιά είναι εξώθερ-
3.31. α) 3 mol, 13 mol, 2 mol, β) 16,67%, 72,22% και 11,11%, μη (αρχή Le Châtelier).
γ) 0,25. 9. Β (αρχή Le Châtelier).
3.32. α) α + β − (αx/4), β) 80%.
3.33. α) 4ΝΗ3(g) + 5Ο2(g) → 4ΝΟ(g) + 6Η2Ο(g). β) 750 mol 5. ΣΤΑΘΕΡΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
αέρα. γ) 2,29% v/v σε ΝΗ3.
5.1. Δ.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3 5.2. Β.
1. Γ 2. Γ 3. Γ 4. Α 5. α) 0,4 και 2,6 mol, β) 50%. 6. α) 50%, 5.3. Α.
β) 4 L. 7. α) Καμπύλη 1: Γ, καμπύλη 2: Β, καμπύλη 3: Α, λ = 5.4. Β.
3, β) 0,25 mol B, 0,75 mol Γ, γ) 0,8. 5.5. Α.
5.6. Γ.
5.7. Δ.
5.8. i. Β, ii. Γ.

393
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

5.9. Γ. 5.53. α) 2, β) 1,5 και 3 mol, γ) ΝΟ2: 2 Μ → 2/3 Μ → 1 Μ

5.10. Γ. (ασυμπτωτικά), Ν2Ο4: 2 Μ → 2/3 Μ → 0,5 Μ (ασυμπτωτικά).
5.11. Γ. 5.54. α) Κc = 1, α = 2/3. β) 3 mol. γ) [SO3] = 0,8 M, [NO] =
5.12. Β. 0,2 M, [SO2] = [NO2] = 0,3 M (η ισορροπία δεν αλλάζει θέση,
5.13. Α. αλλά ο υποδιπλασιασμός του όγκου επιφέρει διπλασιασμό
5.14. Α. όλων των συγκεντρώσεων)..
5.15. Α. 5.55. α) 0,2, β) 0,5 L, γ) Kc = 2,4.
5.16. α) Λ, β) Λ, γ) Σ, δ) Λ, ε) Σ. 5.56. α) 3 mol N2O4 και 6 mol NO2, β) 24/9, γ) ενδόθερμη,
1 δ) Kc/Kc΄ = 15.
5.17. K c3 = K 2 .K 5.57. α) Kc = 8, β) α = 5 mol και β = 14 mol, γ) η ταχύτητα
c1 c2
της αντίδρασης προς τα δεξιά είναι μεγαλύτερη από την ταχύ-
5.18. Kc3 = 0,598. τητα της αντίδρασης προς τα αριστερά, δ) τη χρονική στιγμή t2
5.19. α-4, β-3, γ-2. έχει αποκατασταθεί η χημική ισορροπία, ε) προς τα δεξιά η
5.20. Εξώθερμο. αντίδραση είναι εξώθερμη.
5.21. α) Καμπύλη (1): σώμα Δ, καμπύλη (2): σώμα Α. β) Θα 5.58. α) α = 2/3, β) 15,75 g, γ) x = 0,125 mol ή x = 0,32 mol.
αυξηθεί. γ) υΓ/υΒ = 3/2. 5.59. α) 2 mol, 2 mol, 2 mol. β) 0,01 Μ·min−1. γ) x = 3 mol,
5.22. α) Προς τα αριστερά (αυξάνεται η ποσότητα του CO και 1,25 mol, 1,25 mol, 2,5 mol.
μειώνεται του CO2), β) μειώνεται. 5.60. α) 0,01 Μ·min−1, 0,02 Μ·min−1, β) 100, γ) προς τα δεξιά,
5.23. α) i. Δεξιά, ii. δεξιά. β) Εξελίσσεται αντίδραση προς τα θα αυξηθεί.
δεξιά, μέχρι να αποκατασταθεί χημική ισορροπία. 5.61. α) i. υ = 0,01 Μ·min−1, υ(SΟ3) = 0,02 Μ·min−1, ii. α =
5.24. α) λ = 10 mol, μ = 25 mol, β) 0,6 (60%). 2/3. β) 6,4 g.
5.25. α) 2 mol, β) 0,8, 0,8, 2,4 mol. 5.62. α) 2,6 - 4,8 - 0,8 mol, Kc = 0,223, β) 1,12 L.
5.26. α) i. 0,2, 0,1 και 0,1 mol, ii. 0,3 mol, β) 1 mol. 5.63. α) 2H2SO4 + 2ΚΒr → SO2 + Br2 + K2SO4 + 2Η2Ο.
5.27. α) 0,05, β) 128 L. β) 95,2 g KBr. γ) 0,1 mol H2, 0,1 mol Br2, 0,6 mol HBr.
5.28. α) Από 0,05 mol, β) από 1 mol. δ) 0,2 mol H2, 0,2 mol Br2, 0,4 mol HBr.
5.29. α) 0,3, 0,1, 0,3 και 0,3 mol, β) 3, γ) 0,75. 5.64. α) i. 3Cu + 8ΗΝΟ3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4Η2Ο,
5.30. α) 2/3, β) 0,4, γ) 20%, 40% και 40% v/v. οξειδοαναγωγική, ii. 22,4 L NO(g).
5.31. α) 0,6, β) 3,125, γ) Η2: Από 1 Μ → 0,4 Μ (ασυμπτωτι- β) i. Κc = 4, α = 0,8 (80%), ii. 2∙10−4 M∙s−1.
κά), Ν2: από 1 Μ → 0,8 Μ (ασυμπτωτικά), ΝΗ3: από 0 Μ → γ) i. H αύξηση του όγκου δεν επηρεάζει τη θέση της ισορ-
0,4 Μ (ασυμπτωτικά) ροπίας, αλλά η συγκέντρωση του Ν2 θα μειωθεί. ii. H μεί-
5.32. α) 0,25 mol, 75%, β) 0,0675, γ) 0,1 mol. ωση της θερμοκρασίας πηγαίνει την ισορροπία προς τα
5.33. α) 0,25, β) 0,4 mol CO2, 0,4 mol H2, 0,2 mol CO και 0,2 δεξιά (αύξηση της συγκέντρωσης του Ν2).
mol H2O. δ) λ = 3,5 mol.
5.34. α) i. 0,8, ii. 64. β) 0,8. γ) 0,2 mol H2, 0,2 mol I2 και 1,6 5.65. α) α = 0,5, Κc = 2. β) 0,35 mol. γ) όχι. δ) 205.
mol HI. 5.66. α) 6ΚCl + K2Cr2O7 + 7H2SO4 → 3Cl2 + Cr2(SO4)3 +
5.35. α) 1 mol και 1 mol, β) 16, γ) 2 mol. 4K2SO4 + 7H2O
5.36. α) 0,2 mol, β) 0,0125, γ) 4 L. β) c = 0,2 M. γ) α = 0,2. δ) εξώθερμη, Κc(θ2) = 0,16.
5.37. α) α = 1, β = 2, γ = 2, β) οι ενώσεις Α και Β από 10 mol 5.67. α) Κατασκευάζουμε τους πίνακες για τις 2 ισορροπίες:
η κάθε μία, γ) α = 0,4 και Κc = 1/9. mol PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g)
5.38. α) 0,0625, β) αριστερά, γ) ενδόθερμη. Αρχικά 0,2 – –
5.39. α) 2 mol, 0,5, β) 0,2. Μεταβολές –x x x
5.40. α) 4, β) 1, 1 και 2 mol, γ) Δεν ισχύει ο νόμος της Χ.Ι. mol COCl2(g) CO(g) + Cl2(g)
5.41. α) 192, 75%, β) θα μειωθεί. Αρχικά 0,2 – –
5.42. α) 0,01, 0,02, 0,03 και 0,06 Μ, β) 9, γ) 9,84 atm.
Μεταβολές –y y y
5.43. α) x = 2, β) Κc = 8, γ) δεν ισχύει ο νόμος της ισορροπίας.
Μετά την αποκατάσταση και των δύο ισορροπιών στο δοχείο
5.44. α) 4, β) 2, 2, 4 και 4 mol. θα συνυπάρχουν: (0,2 – x) mol PCl5, x mol PCl3, (x + y) =
5.45. α) 5, β. i. αύξηση, ii. 20 L. 0,15 mol Cl2, (0,2 – x) mol COCl2, y mol CO. Από την έκ-
5.46. α) 0,4, 0,4 και 3,2 mol, β) i. προς τα αριστερά, ii. μειώ- φραση της σταθεράς για την 1η ισορροπία, έχουμε:
νεται, μειώνεται, γ) 0,5, 0,5 και 3 mol. x ⋅ (x + y) , x = 0,1 mol.
5.47. α) 0,5, 0,5 και 1 mol, β) Η2, Ι2: Από 0,5 Μ → 0,25 Μ 0,15 =
0,2 − x
(ασυμπτωτικά), ΗΙ: Από 0 Μ → 0,5 Μ (ασυμπτωτικά), γ) 0,8,
x + y = 0,15, y = 0,05 mol. Το ποσοστό διάσπασης του COCl2
0,8 και 1,6 mol.
είναι 25%.
5.48. α) 0,25, 0,5, β) 4,2 mol.
[CO] ⋅ [Cl2 ] ⋅ y ⋅ (x + y) 0,05 ⋅ 0,15
5.49. α) 4, β) 0,8, γ) 3 ή 1/3. β) K c2 = = = = 0,05
5.50. α) 0,1 M, β) 0,05 M, γ) 16,2 g. [COCl2 ] 0,2 − y 0,15
5.51. α) 1 L, β) 2,02 mol, γ) 2 L.
5.52. α) i. Kc = 0,05, α = 1/3, ii. 16,4 atm, β) 1,4 mol.
394
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5 α – y = 5, β – 3y = 5, 2y = 5 και επομένως, y = 2,5 mol, α =
1.Δ. 2.Β. 3.Β. 4.Ε. 7,5 mol και β = 12,5 mol. απόδοση (α) = 0,6 (60%), Kc = 2.
5. α) Η ποσότητα της NH3 θα μειωθεί και η τιμή της Kc θα β) V = 8/7 L.
μειωθεί. β) Η ποσότητα της NH3 θα μειωθεί και η τιμή της Kc γ) i. Κc = 6, ii. εξώθερμη.
θα μείνει σταθερή. Θέμα Ε
6. α) 0,25, β) 0,6 mol. α) α = 2/3, β) 15,75 g, γ) x = 0,125 mol ή x = 0,32 mol.
7. α) α = 3/11, β) Κc = 0,125, γ) εξώθερμη.
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ (2)
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ (1) Θέμα Α
Θέμα Α: Α1. Γ. Α2. Γ. Α3. Γ. Α4. Δ. Α5. α) Λ. β) Σ. γ) Σ. Α1. Γ. Α2. Δ. Α3. Δ. Α4. Β. Α5. α) Σ. β) Σ. γ) Λ. δ) Σ. ε) Σ.
δ) Σ. ε) Σ. Θέμα Β
Θέμα Β Β1. α) 3Cu + 8HNO3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4Η2Ο
Β1. α) K2Cr2O7 + 3CO + 8HCl → β) Κ2Cr2O7 + 6FeCl2 + 14HCl → 2CrCl3 + 6FeCl3 + 2KCl +
→ 2CrCl3 + 3CO2 + 2KCl + 4H2O 7Η2Ο
β) 2KMnO4 + 10FeSO4 + 8H2SO4 → Β2. α) Με βάση τους συντελεστές της αντίδρασης, προκύπτει:
→ 2MnSO4 + 5Fe2(SO4)3 + K2SO4 + 8H2O (1)→Β(g), (2)→Δ(g). β) [Α]τελ = 0, [Γ]τελ = 0,9 Μ. γ) Αυξάνε-
γ) 2NH3 + 3CuO → Ν2 + 3Cu + 3H2O ται, γιατί αυξάνεται ο συνολικός αριθμός mol.
Β2. α) Ενδόθερμη. Β3. α) Ι→Α, ΙΙ→Γ, ΙΙΙ→Β.
β) β) Μείωση της ποσότητας του Α(g) (αρχή Le Châtelier).
Ε Θέμα Γ
Ea = 264 kJ Γ1. α) [ΝΟ] = 0,6 Μ, [Η2] = 0,3 Μ, [Ν2] = 0,1 Μ, [Η2Ο] = 0,2
προϊόντα Μ, υ(ΝΟ) = 0,02 Μ·s−1, υ(Η2) = 0,02 Μ·s−1, υ(Ν2) = 0,01
ΔΗ = 115 kJ Μ·s−1, υ(Η2Ο) = 0,02 Μ·s−1. β) Όχι, γιατί η ταχύτητα της αντί-
αντιδρώντα δρασης δεν έχει μηδενιστεί. γ) Έχει ολοκληρωθεί γιατί έχει
μηδενιστεί η ποσότητα του Η2 και επομένως υ = 0.
πορεία αντίδρασης Γ2. 0,05 M.
γ) ΔΗ = −115 kJ, Εa = 264 − 115 = 149 kJ.
1 Δ[NO2 ] Θέμα Δ
δ) υ = − Δ1. α = 4 mol, β = 6 mol, Kc = 4, απόδοση = 2/3.
2 Δt Δ2. γ = 12 mol. Δ3. V΄ = 12 L. Δ4. εξώθερμη, Κc = 2/3.
Β3. Kc1 = 004, Kc2 = 0,2.
Θέμα Γ ΜΕΡΟΣ Β: ΟΞΕΑ - ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟ-
Γ1. FeCl2. Με το KMnO4 αντιδρά μόνο ο FeCl2 (έστω x mol). ΠΙΑ
Η ποσότητα του KMnO4 είναι: n = 0,1·0,02 = 0,002 mol.
KMnO4 + 5FeCl2 + 8HCl → MnCl2 + 5FeCl3 + KCl + 4H2O 6. ΟΞΕΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ BRÖNSTED - LOWRY
0,002 mol 0,01 mol
m(FeCl2) = 0,01·127 = 1,27 g. 6.1. Δ.
Άρα m(FeCl3) = 4,52 − 1,27 = 3,25 g.
6.2. Γ.
Γ2. α) i. x = 3. ii.
6.3. Δ.
Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g) + Δ(g)
6.4. i. Β, ii. Γ.
0,6 0,4 ― ―
6.5. Α. To HClO4 είναι το μοναδικό από τα 4 οξέα που είναι
−0,2 ‒0,4 0,6 0,2 ισχυρό. Όλα τα άλλα είναι ασθενή.
0,4 ― 0,6 0,2 6.6. Γ. Η συζυγής βάση προκύπτει από το συζυγές οξύ με
β) υΑ = υΔ = 0,02 Μ·s−1, υB = 0,04 Μ·s−1, υΓ = 0,06 Μ·s−1, υ = απόσπαση Η+.
0,02 Μ·s−1. 6.7. Β.
γ) 6.8. A. Το ClO3− είναι το μοναδικό σωματίδιο από τα 4 που
Α(g) + 2Β(g) → 3Γ(g) + δεν έχει Η. Ακόμη και η NH3 που στα υδατικά διαλύματα λει-
Δ(g) τουργεί ως ασθενής βάση, παρουσία ισχυρότερης βάσης μπο-
0,6 0,4 ― ― ρεί να λειτουργήσει ως οξύ.
−0,05 ‒0,1 0,15 0,05 6.9. Γ.
0,55 0,3 0,15 0,05 6.10. A.
Δ[Δ ] 0,05 -1
6.11. A.
υ= = = 0,05Μ ⋅ s 6.12. Α.
Δt 1
Θέμα Δ 6.13. Γ.
α) Ν2(g) + 3Η2 2ΝΗ3(g) 6.14. Ε.
α β ― 6.15. Δ.
6.16. Δ. Μία ισορροπία κατά Brönsted - Lowry είναι μετα-
‒y ‒3y 2y
τοπισμένη προς το ασθενέστερο οξύ και την ασθενέστερη
α–y β – 3y 2y
βάση.

395
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

6.17. Α) Λανθασμένη. Μπορεί να είναι και ομοιοπολικές (μο- 6.27. ΝΗ2− + Η2Ο ΝΗ3 + ΟΗ–, η ΝΗ3.
ριακές) ενώσεις. 6.28. Σύμφωνα με τη θεωρία του Arrhenius, ένα οξύ ή μία
Β) Λανθασμένη. Στα υδατικά της διαλύματα η ΝΗ3 παίζει το βάση εκδηλώνει την όξινη ή τη βασική συμπεριφορά απο-
ρόλο της βάσης και προσλαμβάνοντας Η+ μετατρέπεται στο κλειστικά και μόνο στα υδατικά διαλύματα. Στις εξισώσεις (1)
συζυγές της οξύ (ΝΗ4+). και (2) η όξινη και η βασική συμπεριφορά εξηγείται μόνο με
Γ) Σωστό. Για να παίξει το ρόλο του οξέος θα πρέπει να απο- βάση τη θεωρία Brönsted - Lowry με τη μεταφορά ενός Η+
βάλλει Η+, οπότε θα πρέπει να διαθέτει άτομα Η. από το HCl (οξύ) στην ΝΗ3 (βάση).
Δ) Λανθασμένη. Ένα οξύ είναι ασθενές όταν ιοντίζεται σε 6.29. α) ClO4–, HS–, PH3, CO32–, β) ΗCN, ΗSO4–, H3O+,
μικρό ποσοστό και άρα απαντάται κυρίως με τη μορφή των H2CO3.
μορίων του. 6.30. α) HSO3– + Η2Ο SO32– + Η3Ο+
Ε) Σωστό. HSO3– + Η2Ο Η2SO3 + ΟH–
ΣΤ) Λανθασμένη. Η συζυγής βάση ενός οξέος μπορεί να είναι β) HSO3– + ΝΗ3 SO32– + ΝΗ4+
ουδέτερο μόριο, ανιόν ή και κατιόν. –
HSO3 + HCl H2SO3 + Cl–
Ζ) Λανθασμένη. Βάση είναι ουσία που μπορεί να προσλάβει 6.31. α) Ισχυρές βάσεις κατά Arrhenius είναι τα υδροξείδια
Η+ (θεωρία Βrönsted - Lowry). των μετάλλων της 1ης και 2ης ομάδας του Π.Π., π.χ. ΝaOH,
Η) Σωστή. Το ιόν Η2ΡΟ4− μπορεί να αποβάλλει Η+ και να με- KOH και Ca(OH)2. Ισχυρές βάσεις κατά Brönsted - Lowry
τατραπεί στη συζυγή του βάση (ΗΡΟ42−), αλλά και να προσ- είναι τα ιόντα ΝΗ2−, CH3O− και Ο2−.
λάβει Η+ και να μετατραπεί στο συζυγές του οξύ (Η3ΡΟ4). β) O2– + Η2Ο 2ΟΗ–
Θ) Σωστή. Όσο ισχυρότερο είναι ένα οξύ τόσο πιο ασθενής η 6.32. α) (CH3)2NH. β) (CH3)2NH2++ Η2Ο (CH3)2NH + Η3Ο+.
συζυγής του βάση. γ) Η (CH3)2NH είναι ισχυρότερη βάση από το Cl–.
Ι) Σωστή. Όταν μία ουσία είναι οξύ ή βάση κατά Arrhenius
6.33. α) NaCl → Na+ + Cl– (διάσταση).
(σε υδατικά διαλύματα) θα είναι οξύ ή βάση και κατά
Brönsted - Lowry, ενώ ένα οξύ ή μία βάση μπορεί να είναι β) CH3COONa → Na+ + CH3COO– (διάσταση)
κατά Brönsted - Lowry αλλά όχι κατά Arrhenius. Η θεωρία CH3COO– + H2O CH3COOH + OH– (υδρόλυση).
Arrhenius περιορίζει τον ορισμό των οξέων και των βάσεων γ) NH4Cl → ΝH4+ + CΝ– (διάσταση)
στα υδατικά τους διαλύματα, ενώ η θεωρία Brönsted - Lowry ΝH4+ + H2O NH3 + H3O+ (υδρόλυση)
–
χαρακτηρίζει τα οξέα και τις βάσεις ως δότες ή δέκτες Η+, CΝ + H2O HCN + OH– (υδρόλυση).
αντίστοιχα, ανεξάρτητα από το είδος του διαλύτη. δ) KCN → K + CN– (διάσταση)
+

6.18. Σύμφωνα με τη θεωρία Lewis περί οξέων και βάσεων η
ΝΗ3 είναι βάση καθώς μπορεί να λειτουργήσει ως δότης του
μη δεσμικού ζεύγους ηλεκτρονίων της.
6.19. α) το NH4+ (ΝΗ3), β) το H2O (ΟΗ–), γ) το HCl (Cl–).
6.20. H NH3 είναι και οξύ και βάση (αμφιπρωτική ουσία), το
NH4+ οξύ, το NH2– βάση.
6.21. Α) ΝΗ3: B, Β) ΝΗ4+: O, Γ) CO32−: B, Γ) H2CO3: O.
6.22. Το νερό, λόγω της πολικότητας του, προσανατολίζεται
μεταξύ των ιόντων του κρυσταλλικού πλέγματος του NaCl.
Τότε, οι ελκτικές δυνάμεις μεταξύ των ιόντων εξασθενίζουν,
εξ αιτίας της μεγάλης διηλεκτρικής σταθεράς νερού, τα ιόντα
απομακρύνονται και επέρχεται ρήξη του κρυστάλλου. Έχου-
με, δηλαδή διάσταση σε θετικά ιόντα (κατιόντα) και αρνητικά
ιόντα (ανιόντα), όπως φαίνεται στο σχήμα. Έτσι, τα δίπολα
μόρια του νερού αποσπούν ιόντα από το κρυσταλλικό ιοντικό
πλέγμα. Έτσι, τα ιόντα «απελευθερώνονται» και περνούν στο
διάλυμα. Μέσα στο διάλυμα τα ιόντα δεν είναι «γυμνά», αλλά
περιβάλλονται από ένα ορισμένο αριθμό μορίων νερού με τα
οποία συνδέονται με ισχυρές ηλεκτροστατικές έλξεις (εφυδά-
τωση).
6.23. α) HCl + F− Cl− + ΗF (→)
β) HClO4 + H2O ClO4− + H3O+ (→)
γ) H2SO4 + H2O ΗSO4– + H3O+ (→)
δ) CH3COO– + H2CO3 CH3COOΗ + HCO3– (←)
CΝ– + H2O HCN + OH– (υδρόλυση).
6.34. HCl < HClΟ4, Cl− > ClΟ4−. Η ισχύς ενός οξέος εξαρτά-
ται και από την ισχύ της βάσης με την οποία αλληλεπιδρά. Το
H2Ο είναι αρκούντως ισχυρή βάση ώστε να κάνει πλήρεις και
τους δύο ιοντισμούς, με αποτέλεσμα στο νερό και τα δύο οξέα
να εμφανίζονται ως ισχυρά. Στο διαιθυλαιθέρα που είναι α-
σθενέστερη βάση, το HClO4 δείχνει τη μεγαλύτερη τάση να
δίνει Η+, με αποτέλεσμα στο διαλύτη αυτό το HClO4 να εμφα-
νίζεται ισχυρότερο του HCl.
6.35. Με τη διάστασή του το άλας Νa2SO4 παράγει συγκέ-
ντρωση ιόντων Na+ ίση με 0,8 Μ. Η συγκέντρωση του NaCl
είναι 1,17/58,5 = 0,02 Μ, οπότε με τη διάσταση προκύπτει:
[Νa+] = 0,02 M. H συγκέντρωση του διαλύματος Na3PO4 είναι
0,164 g/L = 0,164/164 = 10−3 M που αντιστοιχεί σε [Νa+] =
3·10−3 Μ. Στο άλλο διάλυμα NaCl ισχύει: [Νa+] = 0,2 Μ. Ε-
πομένως, η μεγαλύτερη συγκέντρωση ιόντων είναι στην περί-
πτωση Α.
6.36. Νa3PO4 → 3 Na+ + PO43−
0,4 Μ 1,2 Μ 0,4 Μ
6.37. Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του Sr(OH)2:
c = 0,25·10−4 mol/0,5 L = 5·10−5 M.
Sr(OH)2 → Sr2+ + 2 OH−
5·10−5 M 10−4 M
Επομένως, [ΟΗ ] = 10−4 M.
−

6.24. CN−. 6.38. Υπολογίζουμε τη [F−]: 0,9 mg/L = 9·10−4 g/L = (9/19)
6.25. Το ιόν [Fe(H2O)6]3+ παίζει το ρόλο οξέος με συζυγή ·10−4 mol/L = 4,7·10−5 M. Από τη διάσταση του άλατος προ-
βάση το ιόν [Fe(H2O)5(ΟΗ)]2+. Το Η2Ο παίζει το ρόλο της κύπτει ότι η συγκέντρωσή του NaF είναι επίσης 4,7·10−5 M.
βάσης με συζυγές οξύ το ιόν H3O+. 6.39. NaCl → Na+ + Cl−
6.26. α) HCO3– + OH– CO32– + H2O 0,45 Μ 0,45 Μ 0,45 Μ
β) CH3COO + H2O
–
CH3COOH+OH– ΜgCl2 → Mg2+ + 2 Cl−
γ) HSO4− + S2− SO42− + ΗS− 0,05 Μ 0,05 Μ 0,1 Μ

396
Επομένως: [Νa+] = 0,45 Μ, [Mg2+] = 0,05 Μ, [Cl−] = 0,55 Μ. Θα ισχύει: 0,025 + c = 0,25 (5).
6.40. ΚCl: 0,2·0,5 = c1·1, c1 = 0,1 M. Από τις (4) και (5) έχουμε: n = 0,9 mol HNO3 που αντιστοι-
CaCl2: 0,1·0,5 = c2·1, c2 = 0,05 M. χούν σε μάζα m = 0,9·63 = 56,7 g.
KCl → K+ + Cl− CaCl2 → Ca2+ + 2Cl−
0,1 Μ 0,1 Μ 0,05 Μ 0,1 Μ ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 6
Επομένως: [Cl−] = 0,1 + 0,1 = 0,2 M. 1. Α. 2. Α. 3. Γ. 4. Α. 5. Γ. 6. Α. 7. Γ. 8. Β. 9. Γ. 10. Α.
6.41. α) n(HCl) = 1,12/22,4 = 0,05 mol. 11. Α. 12. Δ. 13. Α. 14. Δ. 15. Δ. 16. Δ. 17. Β. Το τελικό
διάλυμα όγκου 70 mL περιέχει Na2SO4 σε συγκέντρωση
c1 = n/V = 0,05/0,5 = 0,1 M.
0,002/0,07 = 2/70 Μ και Na3PO4 σε συγκέντρωση 0,002/0,07
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− = 15/70 Μ. Από τη διάσταση των δύο αλάτων προκύπτει ότι:
0,1 M 0,1 M [Na+] = (4/70) + (45/70) = 0,7 Μ.
Επομένως: [Η3Ο+] = 0,1 Μ. 18. Συζυγές οξύ Συζυγής βάση
β) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του αραιωμένου διαλύμα- H2SO4 HSO4−
τος: 0,1·0,5 = c2·5, c2 = 0,01 M. Η3Ο+ Η2Ο
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− AsH3 AsH2–
0,01 M 0,01 M H2CO3 HCO3–
γ) n1(H3O+) = c1·V1 = 0,1·0,5 = 0,05 mol. 19. Δες απάντηση στην ερώτηση 6.28.
n2(H3O+) = c2·V2 = 0,01·5 = 0,05 mol. 20. Βλ. θεωρία. Παραδείγματα: α) Το NaCl είναι ιοντική ένω-
Παρατηρούμε ότι η ποσότητα των ιόντων Η3Ο+ στο αρχικό ση και παθαίνει διάσταση: NaCl → Νa+ + Cl−. β) Το ΗCl είναι
και στο αραιωμένο διάλυμα είναι ίση. ομοιοπολική (ιοντισμός): ΗCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl−. γ) Κατά
6.42. n(NaOH) = 400/40 = 10 mol. Brönsted - Lowry, το H2O μπορεί να λειτουργήσει και ως οξύ
c1 = n/V = 10/1000 = 0,01 M. (και να μετατραπεί στη συζυγή του βάση ΟΗ−) και ως βάση
NaΟΗ → Na+ + ΟΗ– (και να μετατραπεί στο συζυγές του οξύ Η3Ο+). δ) Τo ιόν Νa+
0,01 M 0,01 M που προκύπτει κατά τη διάσταση π.χ. του NaCl προσλαμβάνει
Επομένως: [ΟΗ–] = 0,01 Μ. μόρια νερού από το υδατικό διάλυμα σχηματίζοντας σωματί-
6.43. Έστω x mol KOH και y mol Ca(OH)2. Θα ισχύει: 56x + δια του τύπου [Na(H2O)x]+ στα οποία το αρνητικό τμήμα του
74y = 9,3 (1). Tα δύο συστατικά θα έχουν συγκεντρώσεις, c1 = Η2Ο (άτομο Ο) είναι προσανατολισμένο προς το κατιόν Νa+.
x/0,2 και c2 = y/0,2, αντίστοιχα. Από τις διαστάσεις των δύο 21. α) HS– + Η2Ο S2– + Η3Ο+
βάσεων προκύπτει: β) HS– + Η2Ο Η2S + ΟH–
ΚΟΗ → Κ+ + ΟΗ– Ca(ΟΗ)2 → Ca2+ + 2ΟΗ– β) i. HS– + ΝΗ3 S2– + ΝΗ4+
–
c1 c1 c2 2c2 ii. HS + CH3COOH H2S + CH3COO–
Ισχύει: c1 + 2c2 = 1, (x/0,2) + (2y/0,2) = 1 (2). Από τις εξισώ- 22. α) To Na2O είναι βασικό οξείδιο (οξείδιο μετάλλου) και
σεις (1) και (2), προκύπτει: x = 0,1 mol και y = 0,05 mol. Οι αντιδρά με το νερό ως εξής: Na2O + Η2Ο → 2ΝaOH, κατά την
ποσότητες αυτές αντιστοιχούν σε μάζες, m1 = 0,1·56 = 5,6 g οποία σχηματίζονται 0,02 mol NaOH. Τελικά, το διάλυμα Χ
και m2 = 0,05·74 = 3,7 g. έχει συγκέντρωση 0,02/0,2 = 0,1 Μ. Από την (πλήρη) διά-
6.44. α) n1 = 1,12/22,4 = 0,05 mol, c1 = 0,05/2 = 0,025 M. σταση του NaOH προκύπτει: [ΟΗ−] = 0,1 Μ. β) Για να έχουμε
n2 = 3,15/63 = 0,05 mol, c2 = 0,05/2 = 0,025 M. [ΟΗ−] = 0,1/4 Μ θα πρέπει και η συγκέντρωση του NaOH να
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− γίνει 0,1/4 Μ. Από τη σχέση της αραίωσης προκύπτει: 0,1·0,2
0,025 M 0,025 M = 0,1/4·V2, V2 = 0,8 L. Άρα, ο όγκος του νερού θα είναι 600
mL.
HΝΟ3 + Η2Ο → Η3Ο+ + ΝΟ3−
0,025 M 0,025 M
7. ΙΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ - pH
Επομένως: [Η3Ο+] = 0,025 + 0,025 = 0,05 Μ.
β) Έστω ότι πρέπει να προσθέσουμε V(L) νερού. Υπολογί-
7.1. B.
ζουμε τις νέες συγκεντρώσεις:
ΗCl: 0,025·2 = c1·(2 + V), c1 = 0,05/(2 + V) (1) 7.2. Β.
ΗΝΟ3: 0,025·2 = c2·(2 + V), c2 = 0,05/(2 + V) (2) 7.3. Δ. Σε οποιοδήποτε υδατικό διάλυμα Κw = 10−14 στους
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− 25οC.
c1 c1 7.4. Γ.
HΝΟ3 + Η2Ο → Η3Ο+ + ΝΟ3− 7.5. i. B, ii. Γ.
c2 c2 7.6. Γ.
[Η3Ο+] = c1 + c2 = 0,05/10 = 5·10−3 Μ (3). Από τις (1), (2) και 7.7. i. Β.
(3) προκύπτει: V = 18 L. Ca(ΟΗ)2 → Ca2+ + 2ΟΗ–
γ) Mε την προσθήκη επιπλέον ποσότητας ΗΝΟ3 (έστω n mol), 0,05 Μ 0,1 Μ
οι νέες συγκεντρώσεις θα είναι: [ΟΗ−] = 0,1 Μ, pOH = 1, pH = 13.
HCl: 0,025 M, HNO3: c = (0,05 + n)/2 (4) ii. Α. pH = 2, [H3O+] = 0,01 M
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− H2A + 2H2O → A2− + 2H3O+
0,025 M 0,025 M 0,005 M 0,01 M
7.8. Α. Το ουδέτερο pH μειώνεται με την αύξηση της θερμο-
HΝΟ3 + Η2Ο → Η3Ο+ + ΝΟ3−
κρασίας.
c c

397
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

7.9. i. Α. O ιοντισμός του ΗΝΟ3, χωρίς μεταβολή του όγκου 7.19. α) θ < 25οC, β) pH = pOH = 7,25, γ) όξινο, δ) i. 11, ii.
του διαλύματος, θα αυξάνει τη συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ 11,5.
και επομένως το pH μειώνεται (pH < 1). 7.20. α) HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl−
ii. Α. Υπολογίζουμε τις συγκεντρώσεις των δύο συστατικών 0,01 M 0,01 M
μετά την ανάμιξη: [Η3Ο+] = 0,01 Μ, pH = 2.
ΗCl: 0,1·1 = c1·2, c1 = 0,05 M. β) 6,3 g HNO3/100 mL, 63 g/L HNO3 (Mr = 63), c = 1 M.
ΗBr: 0,1·1 = c2·2, c1 = 0,05 M. HΝΟ3 + Η2Ο → Η3Ο+ + ΝΟ3−
HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− 1M 1M
0,05 M 0,05 M [Η3Ο+] = 1 Μ, pH = 0.
HBr + Η2Ο → Η3Ο+ + Br− γ) 0,04 g NaOH / 100 mL διαλύματος, 0,4 g/L, 0,01 mol/L (Mr
0,05 M 0,05 M = 40), c = 0,01 M.
Επομένως: [Η3Ο+] = 0,1 Μ, pH = 1. NaOH → Na+ + OH−
7.10. Γ. Βλέπε απάντηση της ερώτησης 7.9. ii. 0,01 M 0,01 M
7.11. Γ. Εφόσον η συγκέντρωση των Η3Ο+ από τον ιοντισμό [OH−] = 0,01 M, pOH = 2, pH = 12.
του οξέος είναι μικρότερη από 10−6 Μ θα πρέπει να συνυπο- δ) pH = 12.
λογιστεί και η συγκέντρωση των Η3Ο+ από τον ιοντισμό του 7.21. CaO + H2O → Ca(OH)2
νερού. Τελικά, το pH θα είναι ελάχιστα κάτω από την τιμή 7 5·10−3 mol 5·10−3 mol
(πρακτικά ίση με 7). c = 0,05/1 = 5·10−3 M.
7.12. Β. pH = 7, [H3O+] = 10−7 M. [H3O+]·[OH−] = 2·10−14, Ca(ΟΗ)2 → Ca2+ + 2ΟΗ–
[OH−] = 2·10−7 M. 5·10−3 10−2
7.13. Β. [ΟΗ−] = 10−2 Μ, [Η3Ο+] = 10−12 M, pH = 12.
NaΟΗ → Na+ + ΟΗ– ΚΟΗ → Κ+ + ΟΗ– 7.22. To διάλυμα ΗCl με pH = 1 έχει c1 = 0,1 M και το διάλυ-
0,1 M 0,1 M 0,2 M 0,2 M μα με pH = 3 έχει c2 = 10−3 M. To τελικό διάλυμα θα περιέχει
Το διάλυμα του ΚΟΗ έχει μεγαλύτερη συγκέντρωση ιόντων ΗCl με c = 0,01 Μ. Ισχύει:
ΟΗ− και άρα είναι πιο βασικό (έχει μεγαλύτερο pH). 0,1·V1 + 10−3·V2 = 0,01·(V1 + V2), V1/V2 = 1/10.
7.14. Δ. 7.23. Από την εξίσωση διάστασης του Βa(OH)2 προκύπτει ότι
7.15. α) Ca(ΟΗ)2 → Ca2+ + 2ΟΗ− τo διάλυμα με pH = 13 έχει c1 = 0,05 M. Επίσης, το διάλυμα
c c 2c με pH = 11 έχει c2 = 5·10−4 M. Από τη σχέση ανάμιξης διαλυ-
[ΟΗ−] = 2c, pOH = −log2c. μάτων της ίδιας διαλυμένης ουσίας, έχουμε:
Επομένως: pH = pKw – pOH = pKw + log2c = pKw + logc + 0,05·0,1 + 5·10−4·1 = cτελ·1,1, cτελ = 5·10−3 Μ.
log2. Από τη διάσταση του Βa(OH)2 προκύπτει: pH = 12.
β) HCl + H2O → Cl− + H3O+ 7.24. Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση του ΗΒr.
c c c n = 2,916/81 = 0,036 mol, c = 0,036/0,4 = 0,09 M.
pH1 = −log0,1 = 1. HCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl−
To H2SO4 είναι διπρωτικό οξύ, ισχυρό οξύ στο 1ο στάδιο ιο- 0,01 M 0,01 M
ντισμού και ασθενές στο 2ο: HBr + Η2Ο → Η3Ο+ + Br−
H2SO4 + H2O → ΗSO4− + H3O+ 0,09 M 0,09 M
c c c [H3O+] = 0,1 M, pH = 1.
ΗSO4− + H2O SO42− + H3O+ 7.25. 100 mg. Βλ. προηγούμενη άσκηση.
c–x x x 7.26. n = 5,6/22,4 = 0,25 mol HCl, c1 = 0,25/0,5 = 0,5 M. Για
[H3O+] = 0,1 + x > 0,1 M. τη συγκέντρωση του αραιωμένου διαλύματος: 0,5·0,025 =
pH2 = −log(0,1 + x) < −log0,1 = 1. c2·0,125, c2 = 0,1 M, pH = 1.
Επομένως: pH1 > pH2. 7.27. α) 4, β) 2 mL.
7.16. c (Μ) pH pOH 7.28. α) pH = 12, pH = 10, β) 1 : 10, γ) 33,3 mg.
NaOH 0,01 12 2 7.29. Στα 100 g διαλύματος υπάρχουν 3,54 g HCl. Στα
HCl 0,1 1 13 (100/1,03) mL διαλύματος υπάρχουν 3,54 g HCl και άρα στo
HNO3 1 0 14 1 L διαλύματος υπάρχουν ≈36,5 g HCl = 1 mol, c = 1 M.
KOH 0,001 11 3 α) pH = 0, β) pH = 2, γ) 100 mL.
Ca(OH)2 5·10−3 12 2 7.30. n(HCl) = 0,3·0,2 = 0,06 mol, n(Zn) = 1,3/65 = 0,02 mol.
HClO4 0,1 1 13 Zn + 2 HCl → ZnCl2 + H2↑
Ca(OH)2 0,005 12 2 0,02 0,06
HBr 10−4 4 10 − 0,02 − 0,04 0,02
KOH 10−3 11 3
− 0,02 0,02
7.17. α) pH2 – pH1 = 2, −log[H3O+]2 + log[H3O+]1 = log100, α) 448 mL Η2(g).
[H3O+]1/[H3O+]2 = 100. β) Στο τελικό διάλυμα έχουμε περίσσεια HCl με συγκέντρωση
β) [Η3Ο+]Α = 1000·[Η3Ο+]Β, log[Η3Ο+]Α = 3 + log[Η3Ο+]Β, 0,02/0,2 = 0,1 M. pH = 1.
pHB – pHA = 3. Πιο όξινο είναι το διάλυμα Α (έχει μικρότερο 7.31. α) c1 = 0,01/0,2 = 0,05 M. Από τη διάσταση του
pH).
Ba(OH)2 προκύπτει: pH = 13.
7.18. α) Μεγαλύτερη, β) 6,7.
398
β) Το pH του αραιωμένου διαλύματος θα είναι ίσο με 12 και n(OH− )2 10 −11
άρα η συγκέντρωση του διαλύματος θα είναι c2 = 0,005 M. = = 100.
n(OH− )1 10 −13
Από τη σχέση της αραίωσης διαλυμάτων θα έχουμε: 0,05·0,2
= 0,005·V2, V2 = 2 L. Άρα πρέπει να προσθέσουμε 1,8 L νε- 7.39. λ = 104.
ρού.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 7
γ) Για να προκύψει διάλυμα με pH = 12, θα πρέπει η συγκέ-
1. Γ. 2. Α. 3. Γ. 4. Γ. 5. Δ. 6. A. 7. Γ. 8. Α. 9. Γ. 10. Γ. 11.
ντρωση του διαλύματος σε NaOH να είναι c = 0,01 Μ και άρα
Β. 12. A. 13. Β.
n = 0,01·0,2 = 0,002 mol που αντιστοιχεί σε μάζα m =
14. Δ1: ΝaOH → Na+ + OH−
0,002·40 = 0,08 g.
c1 c1
7.32. α) pH = 12, β) 0,185 g, γ) 0,45 mol.
Δ2: Ca(OH)2 → Ca2+ + 2OH−
7.33. Έστω x mol Na και y mol Ca. c2 2c2
2Na + 2H2O → 2NaOH + H2 Θα πρέπει να ισχύει: 2c2 = c1 και άρα: c1 > c2.
x mol x mol (x/2) mol 15. Α (pH = 1), Β (pH = 3), Δ (pH = 7), Γ.
Ca + 2H2O → Ca(OH)2 + H2 16. Εφόσον το διάλυμα έχει πολύ μικρή συγκέντρωση θα πρέ-
y mol y mol y mol πει να θεωρήσουμε και τη [Η3Ο+] που προέρχονται από τον
Ισχύει: (x/2 + y)·22400 = 44,8, x + 2y = 4·10−3 (1). ιοντισμό του Η2Ο.
c1 = x/0,4 (2), c2 = y/0,4 (2) ΗCl + H2O → H3O+ + Cl− 2H2O H3O+ + OH−
Από τις διαστάσεις των δύο βάσεων: [ΟΗ−] = (x + 2y)/0,4 = c c c x x
0,01 (λόγω της (1)). Επομένως, pOH = 2, pH = 12. [Η3Ο+] = c + x (1).
7.34. α) pH = 1, β) 28,35 g, γ) 4500 mL (4,5 L). [Η3Ο+]·[OH−] = Κw, [OH−] = Κw/[Η3Ο+] = x (2). Συνδυάζο-
7.35. α) pH = 1, 2, 3, β) pHορ = 7, γ) 10−1… 10−10 Μ (oι τι- ντας τις (1) και (2) προκύπτει η ζητούμενη.
μές του pH αρχίζουν από 13 και καταλήγουν σε τιμή πρα- 17. Διάλυμα c pH pOH
κτικά ίση με 7). 1. NaOH 10−4 10 4
7.36. α) pH = 12, pOH = 2, [OH−] = 10−2 M. 2. HNO3 1 0 14
c = 0,025/5 = 5·10−3 M. 3. Βa(OH)2 0,005 Μ 12 2
Μ(ΟΗ)x → Μx+ + xOH− 4. H2Α 5·10−3 2 12
5·10−3 x·5·10−3 18. α) [Η3Ο+] < [OH−] και άρα το διάλυμα θα είναι βασικό.
[OH ] = x·5·10 = 10−2, x = 2.
− −3 β) Σε κάθε υδατικό διάλυμα στους 25oC ισχύει: [Η3Ο+]·[OH−]
β) c = 0,025/5 = 5·10−3 M. = 10−14 και επομένως:
pH = 11, [OH−] = 10−3 M < c = 5·10−3 M και επομένως η Β 10−3·[OH−]·[OH−] = 10−14, [OH−] = 10−5,5 Μ.
είναι ασθενής βάση (αν ήταν ισχυρή: [OH−] = 5·10−3 Μ). pOH = −log[OH−] = −log10−5,5 = 5,5
γ) Από τη διάσταση της Μ(ΟΗ)2 στο αραιωμένο διάλυμα (pH pH = 14 – pOH = 14 – 5,5 = 8,5.
= 11) προκύπτει ότι η συγκέντρωσή της είναι c1΄ = 5·10−4 M. 19. 0,1/40 = 0,0025 = 2,5·10−3 mol Ca.
Από τη σχέση αραίωσης προκύπτει ότι ο όγκος του αραιωμέ- Ca + 2H2O → Ca(OH)2 + H2
νου διαλύματος είναι: V1΄ = 50 L και επομένως V(H2O) = 45 2,5·10−3 2,5·10−3 2,5·10−3
L. V(H2) = 2,5·10−3·22,4 = 56 mL.
7.37. Η συγκέντρωση c του τελικού διαλύματος υπολογίζεται To διάλυμα που προκύπτει έχει συγκέντρωση: 2,5·10−3/0,5 =
από τη σχέση: 3·10−3·10−2 = c·100, c = 3·10−7 M. Επομένως, 5·10−3 Μ.
θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και τη συγκέντρωση των Η3Ο+ Ca(OH)2 → Ca2+ + 2OH−
που προκύπτουν από τον ιοντισμό του νερού: 5·10−3 10−2
HCl + H2O → H3O+ + Cl− 2Η2Ο H3O+ + ΟΗ− pOH = 2, pH = 12.
3·10−7 3·10−7 x x 20. α) Σε κάθε 100 mL διαλύματος έχουμε 0,63 g = 0,01 mol
[Η3Ο+]·[ΟΗ−] = 10−14, (3·10−7 + x)·x = 10−14. Από τη σχέση ΗΝΟ3 και επομένως c1 = 0,1 M.
αυτή προκύπτει: x2 + 3·10−7·x − 10−14 = 0. H λύση της εξίσω- ΗΝΟ3 + H2O → H3O+ + ΝΟ3−
σης αυτής δίνει ως δεκτή λύση: x = 3·10−8 M και επομένως: 0,1 0,1 0,1
[Η3Ο+] = 3·10−8 + 3·10−7 = 3,3·10−7 Μ. Τελικά pH = 6,48 pH = −log0,1 = 1.
(εντός ορίων). β) Στο αραιωμένο διάλυμα θα ισχύει: pH = 3, [Η3Ο+] = 10−3.
7.38. Διάλυμα Δ1: ΗCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl− Καθώς το οξύ είναι ισχυρό η νέα συγκέντρωση θα είναι c2 =
0,1 Μ 0,1 Μ 10−3. Από τη σχέση αραίωσης, προκύπτει: 0,1·0,1 = 10−3∙V2,
V2 = 5 L, οπότε ο όγκος του νερού που πρέπει να προστεθεί
K w 10 −14
−
[OH ]1 = = −13
= 10 M. είναι 4950 mL.
0,1 10 −1
Άρα n(OH−)1 = 10−13·1 = 10−13 mol. 8. ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΙΟΝΤΙΣΜΟΥ ‒ ΝΟΜΟΣ ΑΡΑΙΩΣΗΣ
Για το διάλυμα Δ2: c1·V1 = c2·V2, 0,1·1 = c2·10, c2 = 0,01 M. ΤΟΥ OSTWALD
ΗCl + Η2Ο → Η3Ο+ + Cl−
0,01 Μ 0,01 Μ 8.1. Β.
K 10−14 8.2. Γ.
[OH− ]2 = w = −2 = 10−12 M.
0,01 10 8.3. Α.
n(OH−)2 = 10−12·10 = 10−11 mol. 8.4. Γ.
8.5. Γ.
399
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
8.6. i. B, ii. B.
8.7. Α. Κατά τη συμπύκνωση αυξάνεται η (αρχική) συγκέ-
ντρωση του CH3COOH και επομένως αυξάνεται η [Η3Ο+] και
άρα μειώνεται η [ΟΗ−].
8.8. Δ. Αφού η συγκέντρωση του τελικού διαλύματος είναι
ανάμεσα στις αρχικές συγκεντρώσεις θα πρέπει και ο βαθμός
ιοντισμού να είναι ανάμεσα στους βαθμούς ιοντισμού των
αρχικών διαλυμάτων.
8.9. i. Δ, ii. B, iii. Α. Τα οξέα εμφανίζουν pH < 7. Aν ήταν
ισχυρό θα είχε pH = 2.
8.10. Α.
8.11. Δ. Το ισχυρότερο οξύ είναι αυτό με τη μεγαλύτερη τιμή
της Ka στην ίδια θερμοκρασία. Κa(HCOOH) = 10−4 <
Κa(ΗΝΟ2) = 4·10−4 και επομένως το ΗΝΟ2 είναι το ισχυρότε-
ρο οξύ.
8.12. Α.
8.13. Β.
8.14. Β. Το αραιωμένο διάλυμα θα έχει c = 0,01 Μ (από τη
σχέση αραίωσης των διαλυμάτων). Αν το ΗΑ ήταν ισχυρό οξύ
το αραιωμένο διάλυμα θα είχε pH = 2 και όχι pH = 3. Επομέ-
νως, το ΗΑ είναι ασθενές οξύ. Έτσι, με την αραίωση σε δεκα-
πλάσιο όγκο το pH δεν θα αυξηθεί κατά 1 αλλά κατά λιγότε-
ρο.
8.15. α) Στο διάλυμα Δ3. Ο ιοντισμός είναι ενδόθερμο φαινό-
μενο και σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier η ισορροπία ιο-
ντισμού οδεύει προς τα δεξιά με την αύξηση της θερμοκρασί-
ας με αποτέλεσμα την αύξηση της τιμής της σταθεράς ιοντι-
σμού.
β) Εφόσον οι βαθμοί ιοντισμού είναι μικρότεροι από 0,1, ι-
σχύει: Κa = α2·c (προσεγγιστική έκφραση νόμου αραίωσης του
Ostwald). Από τη σχέση αυτή προκύπτει α1 > α2 (εφόσον c2 >
c1). Επίσης: α3 > α1, καθώς με την αύξηση της θερμοκρασίας
αυξάνεται η τιμή της Ka.Τελικά: α3 > α1 > α2 (σωστή η επιλο-
γή 3).
8.16. A. Από τον 1ο και το 2ο ιοντισμό του H2SO4 προκύπτει
ότι: [H2SO4] = 0, [Η3Ο+] = 0,1 + x, [HSO4−] = 0,1 – x, [SO42−]
= x (Προσοχή! δεν ισχύουν οι προσεγγίσεις).
8.17. Δ. Με την αύξηση της θερμοκρασίας και σύμφωνα με
την αρχή Le Châtelier, η ισορροπία πηγαίνει προς τα δεξιά, με
αποτέλεσμα να αυξάνεται η τιμή της [H3O+], να αυξάνεται η
τιμή της σταθεράς Κa και να μειώνεται η τιμή της pKa.
8.18. Α) Λανθασμένη. Για το αρχικό και το τελικό διάλυμα
ισχύουν, αντίστοιχα: [Η3Ο+]2αρχ = Κa·cαρχ (1) και [Η3Ο+]2τελ =
Κa·cτελ (2). Με εφαρμογή του νόμου της αραίωσης έχουμε: cαρχ
= 2·cτελ (3). Από τις (1), (2) και (3) έχουμε τελικά:
2 HF
[H3O+ ]τελ = [Η3Ο+ ]αρχ
2 CH3COOH 10−5 CH3COO− 10−9
Β) Λανθασμένη. Η Ka αυξάνεται με αύξηση της θερμοκρασί-
ας.
Γ) Λανθασμένη. Για ένα ζεύγος συζυγούς οξέος - συζυγούς
βάσης, ισχύει: Κa·Kb = Kw, οπότε όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή
της σταθεράς ιοντισμού Ka ενός ασθενούς οξέος ΗΑ, τόσο
μικρότερη είναι η τιμή της σταθεράς ιοντισμού Kb της συζυ-
γούς του βάσης A− στην ίδια θερμοκρασία.
Δ) Σωστή. Από τη σχέση, Κa = a2·c, παρατηρούμε ότι ο βαθ-
μός ιοντισμού ενός ασθενούς οξέος μειώνεται με την αύξηση
της συγκέντρωσης (νόμος αραίωσης του Ostwald) και αυξάνε-
ται με την αύξηση της θερμοκρασίας (λόγω της αύξησης της
τιμής της Κa).
400
Ε) Σωστή. Ο βαθμός ιοντισμού ενός ασθενούς οξέος αυξάνε-
ται με την αύξηση της θερμοκρασίας (η ισορροπία ιονισμού
οδεύει προς τα δεξιά με την αύξηση της θερμοκρασίας) και
επίσης αυξάνεται με τη μείωση της συγκέντρωσης του ασθε-
νούς οξέος.
8.19. Α) Λανθασμένη. Θα ήταν σωστή αν τα δύο διαλύματα
είχαν τις ίδιες συγκεντρώσεις.
Β) Λανθασμένη. Θα ήταν σωστή αν τα δύο διαλύματα είχαν
τις ίδιες συγκεντρώσεις.
Γ) Σωστή. Καθώς ο ιοντισμός ενός ασθενούς οξέος είναι εν-
δόθερμο φαινόμενο, σύμφωνα με την αρχή Le Châtelier, η
σταθερά ιοντισμού Κa αυξάνεται με την αύξηση της θερμο-
κρασίας.
Δ) Λανθασμένη. Σύμφωνα με το νόμο αραίωσης του Ostwald,
ο βαθμός ιοντισμού α ασθενούς οξέος ΗΑ εξαρτάται από τη
συγκέντρωση c και συγκεκριμένα μειώνεται με την αύξηση
της συγκέντρωσης υπό σταθερή θερμοκρασία. Αντίθετα, η
σταθερά ιοντισμού Ka παραμένει σταθερή με τη μεταβολή της
συγκέντρωσης υπό σταθερή θερμοκρασία.
E) Σωστή. Με την αραίωση η συγκέντρωση μειώνεται αλλά ο
βαθμός ιοντισμού του αυξάνεται, υπό σταθερή θερμοκρασία
και σύμφωνα με το νόμο αραίωσης του Ostwald.
ΣΤ) Λανθασμένη. Με την αραίωση, η συγκέντρωση του δια-
λύματος υποδιπλασιάζεται και ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται
αλλά δεν τετραπλασιάζεται (όπως προκύπτει με εφαρμογή του
νόμου αραίωσης του Ostwald).
Ζ) Λανθασμένη. Εφόσον ο βαθμός ιοντισμού εξαρτάται από
τη συγκέντρωση και η τελική συγκέντρωση είναι ανάμεσα
στις δύο αρχικές, θα πρέπει ο τελικός βαθμός ιοντισμού να
είναι ανάμεσα στους δύο αρχικούς βαθμούς ιοντισμού.
Η) Λανθασμένη: Κa(HCOOH) > Ka(CH3COOH),
Kb(CH3COO−) > Kb(HCOO−),
pKb(CH3COO−) < pKb(HCOO−).
Θ) Λανθασμένη. Η σχέση ισχύει μόνο αν ισχύουν οι προσεγ-
γίσεις,
Ι) Σωστή. Ενώσεις με Κa < 10−14 είναι τόσο πολύ ασθενή οξέα
που πρακτικά δεν ιοντίζονται στα υδατικά τους διαλύματα.
8.20. α) pKb = −logKb και επομένως, η αύξηση της pKb οδη-
γεί σε μείωσης της Kb. Ισχύει: Κb = [OH−]2/c και επομένως,
όσο η μείωση της Kb οδηγεί σε μείωση της [OH−] και άρα στη
μείωση του pH (λιγότερο βασικό).
β) Η μείωση στην τιμή της σταθεράς pKb οδηγεί στην αύξηση
της τιμής της Kb και άρα, από το νόμο αραίωσης του Ostwald,
στην αύξηση της τιμής του βαθμού ιοντισμού της βάσης.
8.21. A-3, B-5, Γ-4, Δ-2, Ε-1, ΣΤ-6.
8.22. α) Ka βάσεις Kb
10−3 F− 10−11
HCN 10−10 CN− 10−4
HClO 10−8
ClO− 10−6
β) F−, CH3COO−, ClO−, CN−.
8.23. Βλ. θεωρία.
8.24. α) Με τη συμπύκνωση του διαλύματος αυξάνεται η
συγκέντρωσή του. Επομένως, ο α μειώνεται (νόμος αραίω-
σης του Ostwald). β) Από τον πίνακα ιοντισμού του
CH3COOH, προκύπτει: [Η3Ο+]2 = Κa·c. Mε την αύξηση της
συγκέντρωσης, αυξάνεται η [Η3Ο+], οπότε το pH μειώνε-
ται.
γ) Με τη συμπύκνωση του διαλύματος, η [Η3Ο+] αυξάνεται α = x/c (ορισμός του α) = 10−3/0,5 = 2·10−3.
και επομένως η [ΟΗ−] μειώνεται. Ισχύει: n(ΟΗ−) = 8.33. α) n = 0,36/180 = 2·10−3 mol (Μr = 180) και άρα c =
[ΟΗ−]·V. Mε την συμπύκνωση του διαλύματος και ο όγκος 2·10−3/20·10−3 = 0,1 M.
του διαλύματος μειώνεται, οπότε η ποσότητα (mol) των HA + H2O A− + H3O+
ιόντων ΟΗ− μειώνεται. 0,1 – x ≈ 0,1 x x
8.25. α) H σχέση προκύπτει με συνδυασμό των σχέσεων: Κa = Ka = x2/c, 10−5 = x2/0,1, x = [H3O+] = 10−3, pH = 3.
α2·c και α = x/c. Στη σχέση που αποδείχθηκε, αντικαθιστούμε: β) Το διάλυμα του γαστρικού υγρού έχει pH = 2 και επομένως
[Η3Ο+] = 10−pH και Κa = 10−pKa. είναι πιο όξινο από το διάλυμα της ασπιρίνης.
β) Γράφουμε τον ιοντισμό του οξέος και αντικαθιστούμε τις 8.34. ΝaOH → Na+ + OH−
συγκεντρώσεις στην έκφραση της Κa (χωρίς τις προσεγγίσεις). 10−3 M 10−3 M
Στη συνέχεια γράφουμε τον ορισμό του α. pOH = 3, pH = 11.
8.26. α) i. α1 = 10−3/c1, α2 = 10−3/c2. Επειδή c2 > c1 θα ισχύει: ΝΗ3 + Η2Ο ΟΗ− + ΝΗ4+
α1 > α2. c–x≈c x x = 10−3 M
ii. Ka(HA) = (10−3)2/(c1 – 10−3) και Ka(HΒ) = (10−3)2/(c2 – 2·10−5 = (10−3)2/c, c = 0,05 M
10−3). Επειδή c2 > c1 θα ισχύει: Ka(HA) > Ka(HΒ) και άρα το β) α = x/c = 10−3/0,05 = 0,02.
ΗΑ είναι ισχυρότερο οξύ. γ) 5 L.
iii. Καθώς το ΗΑ είναι ισχυρότερο οξύ από το ΗΒ, η βάση Β− 8.35. Από το νόμο αραίωσης του Ostwald: Κa(HA) = 0,12·0,02
θα είναι ισχυρότερη από τη βάση Α−. = 2·10−4, Κa(HΒ) = 0,052·0,1 = (5·10−2)2∙0,1 = 2,5·10−4.
iv. [A−] = 10−3 M = [B−]. Επομένως, το ΗΒ είναι ισχυρότερο.
β) Με την αραίωση του Δ1 θα έχουμε: c1·0,01 = c1΄·0,1, c1 = 8.36. α) Για το διάλυμα του ΗΝΟ3:
c1΄·10. Επίσης: α1 = 10−3/c1, α1΄ = 10−4/c1΄. Τελικά προκύπτει HΝΟ3 + Η2Ο → Η3Ο+ + ΝΟ3−
ότι: α1 = α1΄, δηλαδή ο βαθμός ιοντισμού του οξέος δεν μετα- 0,01 M 0,01 M
βάλλεται με την αραίωση του διαλύματος και άρα το ΗΑ είναι [Η3Ο+] = 0,01 Μ, pH = 2.
ισχυρό οξύ. Για το διάλυμα του ΗΝΟ2:
γ) Με την αραίωση του Δ2 θα έχουμε: c2·0,01 = c2΄·V, Ka(HΒ) HΝΟ2 + Η2Ο Η3Ο+ + ΝΟ2−
= (10−3)2/c2, Ka(HΒ) = (10−4)2/c2΄. Με επεξεργασία των σχέσε- c–x x x = 10−2 M
ων αυτών προκύπτει: V = 1 L. 5·10 = (10 ) /(c – 10 ), c = 0,21 Μ.
−4 −2 2 −2

8.27. α) i. pH(Δ2) < pH(Δ1), ii. το ΗΒ είναι πιο ισχυρό. β) Θεωρούμε την προσέγγιση: c – x ≈ c.
β) i. Ο βαθμός ιοντισμού του ΗΒ στο Δ3 είναι μεγαλύτερος 5·10−4 = 10−4/c, c = 0,2 Μ.
από το βαθμό ιοντισμού του ΗΑ στο Δ1, ii. pH(Δ3) < pH(Δ1). Το ποσοστό λάθους υπολογίζεται ως εξής:
γ) i. Στο διάλυα Δ2, ii. V(H2O) = 1,56V. [(0,2 – 0,21)/0,21]·100 = −4,8%.
8.28. α) pH = 3, β) pH = 2, γ) pH = 11, δ) pH = 2,5. 8.37. α) pH = 3, [Η3Ο+] = 10−3 Μ.
8.29. α) Αν n mol η ποσότητα του CH3COOH η συγκέντρωσή Για το ΗΑ: α = 10−3/10−3 = 1. Δηλαδή το ΗΑ ιοντίζεται πλή-
του θα είναι: c = n/0,2 (1). Από τον ιοντισμό του CH3COOH, ρως και άρα είναι ισχυρό οξύ.
έχουμε: C6H5COOH + Η2Ο C6H5COO− + H3O+
CH3COOH + Η2Ο CH3COO− + H3O+ 0,02 – x ≈ 0,02 Μ x x = 10−3 M
c–x≈c x x = 10−3 M α = 10 /0,02 = 0,05 < 1 (ασθενές οξύ).
−3

Κa = 2·10 = 10 /c, c = 0,05 M. Από τη σχέση (1): n = 10−2

−5 −6
β) Κa = (10−3)2/0,02 = 5·10−5.
και άρα m = 10−2·60 = 0,6 g. Κb = Kw/Ka = 10−14/5·10−5 = 2·10−10.
β) Αν n mol η ποσότητα της ΝΗ3 θα ισχύει: n = V/22,4 (1) και 8.38. Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ στο
c = n/0,5 (2). Από το νόμο αραίωσης του Ostwald: Κb = α2·c, αρχικό διάλυμα:
2·10−5 = 0,022·c, c = 0,05 M. Από τη σχέση (2): n = 0,025 mol HA + H2O A− + H3O+
και από τη σχέση (1): V = 0,025·22,4 = 0,56 L. 1–x≈1 x x
8.30. α) Στα 100 mL υπάρχουν 0,03 g HF και επομένως στo 1 Ka = 4·10−6 = x2/1, x = [H3O+]1 = 2·10−3 M.
L υπάρχουν 0,3/20 = 0,015 mol HF. Άρα, c = 0,015 M. Με την αραίωση το pH του διαλύματος αυξάνεται.
Ka/c = 7,5·10−4/0,015 = 0,05 > 0,01 και άρα δεν ισχύουν οι pH2 – pH1 = 1, −log[H3O+]2 − (−log[H3O+]1 = log10,
προσεγγίσεις. log([H3O+]1/[H3O+]2 = log10, [H3O+]2 = [H3O+]1/10 = 2·10−4 M.
β) HF + Η2Ο F− + H3O+ HA + H2O A− + H3O+
0,015 – x x x 1–y≈1 y y = 2·10−4 M
Ka = 7,5·10−4 = x2/(0,015 – x). Δεκτή λύση: x = 0,003 (η άλλη −6 2
4·10 = y /c2, c2 = 0,01 M.
λύση είναι αρνητική). Επομένως: [H3O+] = [F−] = x = 3·10−3 Λόγω της αραίωσης: 1·0,05 = 0,01·V2, V2 = 5 L και επομένως
Μ, [ΗF] = 0,012 M, [OH−] = 10−14/[H3O+] = 3,33·10−12 Μ. ο όγκος του νερού που προστέθηκε είναι 4,95 L ή 4950 mL.
8.31. α) n = 4,5/45 = 0,1 mol B, c = 0,1/0,5 = 0,2 M. [OH−] = 8.39. α) Για το αρχικό διάλυμα:
α·c = 5·10−3·0,2 = 10−3 Μ. β) pOH = 3, pH = 11. γ) Από το HA + H2O A− + H3O+
νόμο αραίωσης του Ostwald με την προσεγγιστική του έκ- c1 – x ≈ c1 x x = 10−3 M
φραση, έχουμε: Kb = α2·c = (5·10−3)2·0,2 = 5·10−6. Κa = 10−6/c1 (1)
8.32. HA + H2O A− + H3O+ Στο αραιωμένο διάλυμα ισχύει pH = 4 και επομένως [H3O+] =
c–x≈c x x 10−4 M.
Ka = x2/c, c = 0,5 M.

401
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
HA + H2O A− + H3O+
c2 – y ≈ c1 y = 10−4 M
y c
Κa = 10 /c2 (2)
−8
Από τις σχέσεις (1) και (2), προκύπτει: c1 = 100·c2 (3). Επίσης,
στα δύο διαλύματα ισχύουν: α1 = 10−3/c1 και α2 = 10−4/c2. Με
τη βοήθεια και της (3), προκύπτει: α2/α1 = 10.
β) Για το αρχικό και το αραιωμένο διάλυμα ισχύει: c1·V1 =
c2·V2, 100·c2·V1 = c2·V2, V2/V1 = 100.
8.40. Από το νόμο αραίωσης του Ostwald: Κa = 0,022·0,5 =
2·10−4. Για το αραιωμένο διάλυμα:
HCOOH + H2O HCOO− + H3O+
c2 – y ≈ c2 y y = 10−2,5 M
Κa = 2·10−4 = (10−2,5)2/c2, c2 = 0,05 M.
c1·V1 = c2·V2, 0,5·0,1 = 0,05·V2, V2 = 1 L. Επομένως, ο όγκος
του νερού που προστέθηκε είναι 900 mL.
8.41. α) c1 = n/V = 0,125/0,5 = 0,25 M.
α = x/c1 = 10−3/0,25 = 4·10−3. Ka = α2·c1 = 4·10−6.
β) Ka = α2·c1, Ka = 4·α2·c2 και άρα c1 = 4·c2.
c1·V1 = c2·V2, c1·0,1 = c2·V2, 4·c2·0,1 = c2·V2, V2 = 0,4 L.
Επομένως, ο όγκος του νερού που προστέθηκε είναι 300 mL.
8.42. α) c = 0,1 M, Κb = 10−5, [NH4+] = [OH−] = 10−3 M,
[H3O+] = 10−11 M. β) 0,18 mol ΝΗ3.
8.43. α) Υπολογίζουμε τη συγκέντρωση (c) του τελικού δια-
λύματος: 0,9·0,1 + 0,1·0,7 = c·0,8, c = 0,2 M. O βαθμός ιοντι-
σμού μπορεί να υπολογιστεί από το νόμο του Ostwald (με την
προσεγγιστική του έκφραση): Κb = α2·c, 2·10−5 = α2·0,2, α =
0,01.
β) Έστω V1 o όγκος του πρώτου διαλύματος και V2 ο όγκος
του δεύτερου, οπότε ο όγκος του τελικού διαλύματος θα είναι:
V3 = V1 + V2. H συγκέντρωση (c3) του τελικού διαλύματος
μπορεί να υπολογιστεί από το νόμο του Ostwald: 2·10−5 =
(5·10−3)2·c3, c3 = 0,8 Μ. Επίσης, θα ισχύει: : 0,9·V1 + 0,1·V2 =
0,8·(V1 + V2). Μετά από πράξεις, προκύπτει: V1/V2 = 7.
8.44. α) HA + H2O A− + H3O+
0,25 – x x x
Κa = 4·10−5 = x2/0,25, x = 10−2,5, pH = 2,5.
β) Από το νόμο του Ostwald, με την προσεγγιστική του έκ-
φραση, υπολογίζουμε τη συγκέντρωση (c2) του αραιωμένου
διαλύματος: Κa = 4·10−5 = 0,042· c2, c2 = 0,025 Μ. Επίσης,
ισχύει: 0,25·0,2 = 0,025·V2, V2 = 2 L και επομένως ο όγκος
του νερού που προστέθηκε είναι: 2 – 0,2 = 1,8 L.
8.45. Έστω V(mL) ο όγκος της ΝΗ3(g). Η ποσότητα αυτή
αντιστοιχεί σε: n = (V/22400) mL και άρα V = n·22400 (1). Η
συγκέντρωση του διαλύματος θα είναι: c = n/0,5 και άρα n =
0,5·c (2).
ΝΗ3 + Η2Ο ΟΗ− + ΝΗ4+
c–x≈c x x
10−5 = x2/c, x2 = 10−5·c (3).
Επειδή 10 < pH < 11, 4 > pOH > 3. Επομένως, 10−4 < [ΟΗ−] <
10−3 και άρα 10−8 < x2 < 10−6. Από τη σχέση (3): 10−8 < 10−5·c
< 10−6, 10−3 < c < 10−1, ενώ και με τη βοήθεια της (2): 5·10−4 <
n < 5·10−2. Tέλος, από την (1): 11,2 mL < V < 1120 mL.
Σημείωση: Στο ίδιο αποτέλεσμα θα καταλήγαμε και αν υπο-
λογίζαμε τον όγκο της αέριας NH3 που θα έδινε pH = 10 και
στη συνέχεια τον όγκο που θα έδινε pH = 11, οπότε ο ζητού-
μενος όγκος θα είναι ανάμεσα στους δύο υπολογιζόμενους.
8.46. pKa(HA) + pKb(Β−) = 11.
8.47. Από τις εξισώσεις ιοντισμού των δύο οξέων, έχουμε:
402
x2 , x2
K a (HA) = K a (HB) =
10c
Με διαίρεση κατά μέλη των δύο παραπάνω εξισώσεων, προ-
κύπτει:
Ka (HA)
= 10
Ka (HB)
Με λογαρίθμηση: pKa(HΒ) − pKa(HΑ) = 1.
8.48. α) H2S + H2O HS− + H3O+
Κa1 = [Η3Ο+]·[HS−]/[H2S] (1)
HS− + H2O S2− + H3O+
Κa2 = [Η3Ο ]·[S ]/[HS−] (2)
+ 2−
Επομένως: Κa1· Κa2 = [Η3Ο+]2·[S2−]/[H2S]. Αν θέσουμε:
Κa1·Ka2 = Ka, προκύπτει η ζητούμενη σχέση, στην οποία η Ka
αντιστοιχεί στην ολική σταθερά ιοντισμού του H2S.
γ) H2S + H2O HS− + H3O+
0,1 – x ≈ 0,1 M x x
Κa = 10−7 = x2/0,1, x = 10−4, pH = 4.
8.49. α) Κb = CH3NH3+]·[ΟΗ−]/[CH3NH2] και επομένως:
[CH3NH2]/[CH3NH3+] = [ΟΗ−]/Κb = 10−2 / 4·10−4 = 25.
β) CH3NH2 + H2O CH3NH3+ + ΟΗ−
c–x x x = 10−2
Kb = 4·10−4 = x2/c, c = 0,25 M. Επίσης α = x/c = 0,04.
8.50. α) 9·10−5, 180. β) 800 mL.
8.51. α) 11, 10−2, β) 0,672 L, γ) 300 mL.
8.52. α) Για το διάλυμα του HA: Ka = 10−5 = x2/0,1, x = 10−3
M, pH΄ = 3.
β) x + 1 = 3, x = 2.
γ) Έστω n mol η ποσότητα του Zn. Η ποσότητα του HCl στο
αρxικό διάλυμα είναι n = 0,1 mol.
Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2
n 0,1
−n −2n n n
Στο διάλυμα απομένει HCl (0,1 − 2n) Μ. Επειδή το pH του
τελικού διαλύματος καθορίζεται από την περίσσεια του HCl
θα ισχύει: 0,1 − 2n = 0,01 και επομένως n = 0,045 mol που
αντιστοιχούν σε m = 0,045·65 = 2,925 g Zn (Ar = 65).
8.53. α) Για το διάλυμα της NH3: pOH = 3, [OH−] = 10−3 M.
Από τον ιοντισμό της ΝΗ3 προκύπτει: 10−5 = 10−6/c1 και άρα
c1 = 0,1 M. Mε την αραίωση των 100 mL του Δ1 θα ισχύει:
c1·0,1 = c2·10·V1 και επομένως c1 = c2·10 (1). Από το νόμο
αραίωσης του Ostwald προκύπτει: Κb = α12·c1 και Κb = α22·c2,
οπότε με τη βοήθεια της (1) προκύπτει: α2/α1 = 100,5.
β) Με την αραίωση των υπολοίπων 100 mL του Δ1 θα ισχύει:
c1·0,1 = c3·V3 (2). Με την αραίωση το pH μειώνεται και επο-
μένως το νέο pH θα έχει τιμή 10,5 που αντιστοιχεί σε [OH−] =
10−3,5 M. Από τον ιοντισμό της ΝΗ3, έχουμε: 10−5 = (10−3,5)2/c3
και άρα c3 = 0,01 Μ. Τέλος, από την εξίσωση (2): V3 = 1 L και
άρα το νερό που προστέθηκε έχει όγκο: 1000 – 100 = 900 mL.
8.54. α) Έστω c1 η συγκέντρωση του HCOOH στο διάλυμα με
pH = 2 και c2 η συγκέντρωση στο διάλυμα με pH = 3. Από τον
πίνακα ιοντισμού του HCOOH στα δύο διαλύματα προκύπτει:
10−4 = 10−4·c1, c1 = 1 Μ και 10−4 = 10−6·c2, c2 = 0,01 Μ.
β) Από το νόμο αραίωσης του Ostwald, έχουμε: 10−4 = α12·c1
και άρα α1 = 0,01. Αντίστοιχα για το άλλο διάλυμα: 10−4 =
α22·c2 και άρα α2 = 0,1.
γ) Έστω ότι αναμιγνύουμε V1 (L) από το 1o διάλυμα με V2 (L)
από το 2o διάλυμα, οπότε προκύπτει διάλυμα με συγκέντρωση
c και όγκο V = V1 + V2. Ισχύει: 1·V1 + 0,01·V2 = c·(V1 + V2)
(1). Από τον πίνακα ιοντισμού του HCOOH υπολογίζουμε τη
συγκέντρωση c = 0,1 M. Από την εξίσωση (1): 1·V1 + 0,01·V2
= 0,1·(V1 + V2), V2/V1 = 10.
8.55. α) Αρχικά παρατηρούμε ότι δεν ισχύουν οι προσεγγιστι-
κές εκφράσεις καθώς οι βαθμοί ιοντισμού είναι μεγαλύτεροι
από την τιμή 0,1. Έστω c1 και c2 οι συγκεντρώσεις των δύο
διαλυμάτων. Για το διάλυμα Δ1 ισχύει: [Η3Ο+]1 = α1·c1 =
0,25·0,04 = 0,01 και άρα pH = 2. Δ2: [Η3Ο+]2 = α2·c2 = 0,01,
pH = 2.
β) Κa(HA) = α12·c1/(1 − α1) = 0,252·0,04/(1 − 0,25) = 10−2/3.
Κa(HΒ) = α22·c2/(1 − α2) = 0,22·0,05/(1 − 0,2) = 2,5·10−3 <
10−2/3. Επομένως, το ΗΑ είναι ισχυρότερο από το ΗΒ.
γ) Κa(HΒ) = 2,5·10−3 = 0,252·c2΄/(1 − 0,25), c2΄ = 0,03 Μ.
Για το αραιωμένο διάλυμα Δ2 ισχύει: 0,05·0,06 = 0,03·V2΄,
V2΄ = 0,1 L ή 100 mL και επομένως ο όγκος του νερού που
πρέπει να προστεθεί είναι ίσος με 100 – 60 = 40 mL.
8.56. Από τον ιοντισμό του HCl έχουμε: [Η3Ο+] = 0,1 Μ. Για
το διάλυμα του H2SO4, έχουμε:
H2SO4 + Η2Ο → HSO4− + Η3Ο+
c c c Από τις (1) και (2) προκύπτει ότι: α1 < α2.
HSO4− + Η2Ο SO42− + Η3Ο+
c–x x x
[Η3Ο+] = c + x = 0,1 Μ (1). Με αντικατάσταση στην τιμή της
σταθεράς ιοντισμού του HSO4−:
[H O + ] ⋅ [SO4 2− ] 0,1 ⋅ x
1,3 ⋅ 10 −2 = 3 = (2)
[HSO4 − ] c−x
Από (1) και (2) προκύπτει: c ≈ 0,09 Μ.
8.57. α) 13, 11, β) 0,01, γ) στο Δ1, 4,95 L.
8.58. α) 0,23 g, β) 11, γ) 100 mL.
8.59. α) 0,1 Μ, β) 10−5, γ) 150 mL.
8.60. α) i. 10−2,5, 2 ii. το HCOOH. β) στο Δ2, 450 mL. γ) στο
Δ1, 450 mL.
8.61. α) 2·10−5, 1 Μ, β) 40 mL, γ) 7,9 L.
8.62. α) 0,02, 2·10−5, β) 0,025 Μ, γ) στο Δ1, 12 L.
8.63. α) c = 0,1 Μ, [NH4+] = [OH−] = 10−3 M, [H3O+] = 10−11 M,
β) 150 mL, γ) 40,32 L.
8.64. α) Το ΗΑ, γιατί έχει μεγαλύτερη τιμή της σταθεράς ιο-
ντισμού. β) 300 mL. γ) Στο Δ2, 1,5 L.
Σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να δείξουμε την ισχύ των προ-
σεγγίσεων.
8.65. Η σχετική μοριακή μάζα του RCOOH είναι: Mr = 14ν +
46. Έστω n τα mol του οξέος και c η συγκέντρωση του διαλύ-
ματος που σχηματίζει. Θα ισχύουν: n = 13,8/(14ν + 46) (1) και
c = n/0,6 (2).
pH = 2, x = [H3Ο+] = 10−2 M.
α = x/c, c = x/α = 10−2/0,02 = 0,5 Μ.
α) Θεωρούμε την προσέγγιση: c – x ≈ c και επομένως: Κa =
x2/c = (10−2)2/0,5 = 2·10−4.
β) Από τη σχέση (2) προκύπτει n = 0,5·0,6 = 0,3 mol και από
την (1) ν = 0. Επομένως, ο συντακτικός τύπος του οξέος θα
είναι: ΗCOOH.
γ) Υπολογίζουμε τη σταθερά Κa του ΗΑ με βάση την προσεγ-
γιστική έκφραση του νόμου αραίωσης του Ostwald: Ka =
0,022·0,1 = 4·10−5. Επομένως, το ΗCOOH είναι ισχυρότερο
οξύ από το ΗΑ.
8.66. α) i. HΓ, ΗΑ, ΗΒ, ΗΔ, ii. Δ4, Δ2, Δ1, Δ3, β) 2·10−5,
8·10−5, γ) i. 150 mL, ii. 150 mL.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 8
1. Γ. 2. Α. 3. Α. 4. Γ. 5. Δ. 6. Α. 7. Β. 8. Γ. 9. Α. 10. Δ. 11.
Α. 12. Γ. 13. Β.
14. Με την αραίωση διαλύματος ασθενούς οξέος η συγκέ-
ντρωση μειώνεται και επομένως, σύμφωνα με το νόμο αραίω-
σης του Ostwald, ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται. Mε την α-
ραίωση η [Η3Ο+] μειώνεται και επομένως η [ΟΗ−] αυξάνεται.
15. α) CH3COOH (οξύ), CN− (βάση), CH3COO− (βάση), HCN
(οξύ).
β) Προς τα δεξιά (προς το ασθενέστερο οξύ, το HCN).
16. Για το διάλυμα του ΗΑ ο βαθμός ιοντισμού του αυξάνεται
μετά την αραίωση: α1 = 10−2/c1, α1΄ = 10−3/0,01·c1 = 0,1/c1 > α1
και άρα το οξύ ΗΑ είναι ασθενές (αν ήταν ισχυρό ο βαθμός
ιοντισμού θα παρέμενε σταθερός με την αραίωση). Για το
διάλυμα του ΗΒ ο βαθμός ιοντισμού μένει σταθερός με την
αραίωση: α2 = 10−2/c2, α2΄ = 10−4/0,01·c2 = α2 και άρα το οξύ
ΗΒ είναι ισχυρό.
17. α) α1 = [Η3Ο+]/c = 10−3/c (1) και α2 = [Η3Ο+]/c = 10−2/c (2).
β) Ka(HA) = (10−3)2/c = 10−6/c (3) και Ka(HΒ) = (10−2)2/c =
10−4/c (3). Παρατηρούμε ότι Ka(HA) < Ka(HΒ) και επομένως
το ΗΒ είναι ισχυρότερο οξύ.
γ) Επειδή Ka(HA) < Ka(HΒ), θα ισχύει: Kb(A−) > Kb(Β−) και
άρα η βάση A− θα είναι ισχυρότερη.
δ) [Α−] = 10−3 Μ < [Β−] = 10−2 Μ.
18. α) Κb(CH3NH2) = 0,012·1 = 10−4, Κb(NH3) = 0,022·0,05 =
2·10−5 και επομένως η CH3NH2 είναι ισχυρότερη βάση.
β) Από τον πίνακα ιοντισμού της CH3NH2, υπολογίζουμε ότι
το pH του αρχικού διαλύματος Δ1 είναι: pH = 12. Αντίστοιχα,
για το αρχικό διάλυμα Δ2: pH = 11. Άρα. για να γίνει το pH =
11,5 θα πρέπει να προσθέσουμε νερό στο διάλυμα Δ1, ώστε το
pH του να μειωθεί στην τιμή 11,5. Από τον πίνακα ιοντισμού
της CH3NH2, υπολογίζουμε ότι c1΄ = 0,1 Μ. Από τη σχέση
αραίωση προκύπτει ότι για το αραιωμένο διάλυμα Δ1: V1΄ = 1
L και επομένως ο όγκος του νερού 900 mL.
γ) Με την αραίωση ο βαθμός ιοντισμού αυξάνεται και άρα
πρέπει να αραιώσουμε το διάλυμα με το μικρότερο βαθμό
ιοντισμού ώστε να γίνουν τελικά ίσοι, δηλαδή το Δ1. Για το Δ1
μετά την αραίωση: 10−4 = 0,022·c1΄, c1΄ = 0,25 Μ. Από την
αραίωση προκύπτει ότι ο όγκος του διαλύματος έγινε V1΄ =
0,4 L και επομένως το Δ1 αραιώθηκε με 300 mL Η2Ο.
19. Η σχετική μοριακή μάζα της αμίνης είναι: Mr = 14ν + 17.
Έστω n τα mol της αμίνης και c η συγκέντρωση του διαλύμα-
τος που σχηματίζει. Θα ισχύουν:
n = 13,5/(14ν + 17) (1) και c = n/0,6 (2).
RΝH2 + H2O RΝH3+ + OΗ−
c–x x x
pH = 12, pOH = 2, x = [OH−] = 10−2 M.
α = x/c, c = x/α = 10−2/0,02 = 0,5 Μ.
α) Θεωρούμε την προσέγγιση: c – x ≈ c και επομένως: Κb =
x2/c = (10−2)2/0,5 = 2·10−4.
β) Από τη σχέση (2) προκύπτει n = 0,5·0,6 = 0,3 mol και από
την (1) ν = 2. Επομένως, ο συντακτικός τύπος της αμίνης θα
είναι: CH3CH2NH2.
γ) Kb = α2·c = 0,022·0,1 = 4·10−5. Επομένως, η αμίνη είναι πιο
ισχυρή βάση από τη βάση Β.
9. ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ ΑΛΑΤΩΝ ‒ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ
9.1. α) KOH + HNO3 → KNO3 + H2O
403
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
β) Ca(ΟΗ)2 + 2HClO4 → Ca(ClO4)2 + 2H2O
γ) CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2O
δ) NH3 + HCl → NH4Cl
ε) CH3NH2 + HNO3 → CH3NH3NO3
ζ) HCN + NaOH → NaCN + H2O
η) Ca(ΟΗ)2 + 2CH3COOH → (CH3COO)2Ca + 2H2 O
θ) 2NH3 + H2SΟ4 → (NH4)2SO4
9.2. Α. Το CH3COONa διίστανται στα ιόντα CH3COO− και
Νa+, από τα οποία το CH3COO− λειτουργεί ως ασθενής βάση,
συζυγής του CΗ3CΟΟΗ. H NH3 και η CH3OH (μεθανόλη)
είναι ομοιοπολικές ενώσεις. Το NaNO3 είναι ιοντική ένωση
αλλά δίνει ουδέτερο διάλυμα.
9.3. B. Το άλας ΚNO3 δίνει ουδέτερο διάλυμα καθώς κανένα
από τα ιόντα του δεν υδρολύεται.
9.4. Α. Προκύπτει το άλας NH4Cl το οποίο με διάσταση και
υδρόλυση του ιόντος ΝΗ4+ δίνει όξινο διάλυμα.
9.5. Δ. Tο CH3COO− υδρολύεται λειτουργώντας ως ασθενής
βάση και επομένως δίνει 7 < pH < 12.
9.6. A. Από τα οξέα που δίνονται το C6H5OH είναι το ασθενέ-
στερο καθώς έχει τη μικρότερη Ka. Επομένως, η συζυγής βά-
ση, C6H5O−, θα είναι η ισχυρότερη και θα δίνει το μεγαλύτερο
pH.
9.7. Α. Το KOH είναι ισχυρή βάση, το KCN λειτουργεί ως
ασθενής βάση λόγω της υδρόλυσης του ιόντων CN−, το
NH4Br λειτουργεί ως ασθενές οξύ λόγω της υδρόλυσης των
ιόντων ΝΗ4+ και το HClO4 είναι ισχυρό οξύ.
9.8. Α. Με τη διάσταση του ΝΗ4ΝΟ2 προκύπτουν τα ιόντα
ΝΗ4+ και NΟ2−, τα οποία προέρχονται από ασθενείς ηλεκτρο-
λύτες και επομένως υδρολύονται. Καθώς το pH είναι όξινο θα
ισχύει: Κa(NH4+) > Κb(NO2).
9.9. Β. Το NaNO3 δίνει ουδέτερο διάλυμα.
9.10. Γ. Το ΝΗ4Cl δίνει όξινο διάλυμα, λόγω υδρόλυσης των
ιόντων ΝΗ4+.
9.11. i. Α. Από την αντίδραση της εξουδετέρωσης προκύπτει
περίσσεια ΝaOH σε συγκέντρωση 0,01 Μ. Από τη διάσταση
του NaOH, προκύπτει: pH = 12.
ii. Δ. Από την αντίδραση εξουδετέρωσης προκύπτει περίσσεια
HCl σε συγκέντρωση 0,01 Μ. Από τον ιοντισμό του HCl προ-
κύπτει: pH = 2.
9.12. Γ. Η βάση Β είναι ασθενής (αν ήταν ισχυρή θα έδινε pH
= 12). Mε την εξουδετέρωση προκύπτει το άλας BHCl το ο-
ποίο με διάσταση δίνει τα ιόντα ΒΗ+ και Cl− από τα οποία το
ΒΗ+ υδρολύεται οπότε προκύπτει όξινο pH.
9.13. Δ. n(Η2S) = c·V = 0,1 mol.
Η2S + 2NaOH → Na2S + 2H2O
0,1 mol 0,2 mol
Η ποσότητα του NaOH είναι η μεγαλύτερη από όλες τις άλλες
περιπτώσεις και αντιστοιχεί σε μεγαλύτερο όγκο διαλύματος
NaOH.
9.14. Δ. NaΑ → Na+ + Α−
Α− + Η2Ο ΗΑ + OH−
c–x x x
Επομένως: [HA] = [OH−].
404
9.15. Δ. Η πρόταση 1 είναι λανθασμένη καθώς με τη θεώρηση
της προσεγγιστικής σχέσης, [Η3Ο+] = K a ⋅ c , προκύπτει ότι
η [Η3Ο+] του διαλύματος Δ1 είναι 10 φορές μεγαλύτερη από
την [Η3Ο+] του διαλύματος Δ2. Η πρόταση 2 είναι σωστή κα-
θώς το διάλυμα Δ2 έχει μικρότερη [Η3Ο+] και επομένως μεγα-
λύτερο pH. Η πρόταση 3 είναι σωστή καθώς τα δύο διαλύμα-
τα έχουν ίσες ποσότητες (σε mol) από τα δύο οξέα και επομέ-
νως απαιτούν την ίδια ποσότητα NaOH για την εξουδετέρωσή
τους.
9.16. Στο διάλυμα του NaHCO3 το ιόν ΗCO3– δρα ως αμφι-
πρωτικό σώμα:
HCO3− + H2O H3O+ + CO32−
−
HCO3 + H2O H2CO3 + OH−
Το τελικό διάλυμα εμφανίζει βασικό pH γιατί για το HCO3–
ισχύει: Κb > Ka. Το HSO4− εμφανίζει μόνο ιδιότητες ασθενούς
οξέος (αν είχε και βασικό χαρακτήρα θα οδηγούσε στο σχη-
ματισμό μορίων θειικού οξέος, που είναι ισχυρό οξύ). Το διά-
λυμα αυτό, επομένως, εμφανίζεται όξινο.
9.17. α) Προς τα δεξιά, διότι το οξύ ΝΗ4+, Ka = 5·10−10, είναι
ασθενέστερο οξύ από το ΗF.
β) Η σταθερά Κ δίνεται από τη σχέση:
[F − ] ⋅ [NH4 + ] K a (HF) ⋅ Kb (NH3 )
K= = = 1,4·106.
[HF] ⋅ [NH3 ] Kw
γ) Όξινο. Και τα δύο ιόντα που προκύπτουν από τη διάσταση
του άλατος υδρολύονται και ισχύει: Κa(NH4+) > Kb(F−).
9.18. Α-7, Β-1, Γ-3, Δ-2, Ε-4, ΣΤ-5, Ζ-6.
9.19. α) Μεγαλύτερο pH σημαίνει μεγαλύτερη [ΟΗ−] και ε-
πομένως μεγαλύτερη Kb. Επομένως ισχυρότερη βάση είναι η
CH3ΝΗ2. β) Ίσες συγκεντρώσεις και ίσοι όγκοι από κάθε βάση
σημαίνει ίσες ποσότητες σε mol και επομένως οι δύο βάσεις
απαιτούν την ίδια ποσότητα HCl για την εξουδετέρωση. γ) Τα
δύο διαλύματα εξουδετέρωσης περιέχουν τα άλατα CH3ΝΗ3Cl
και NH4Cl σε ίσες συγκεντρώσεις. Καθώς το ιόν CH3ΝΗ3+
είναι ασθενέστερο οξύ από το NH4+ (η συζυγής βάση είναι
ισχυρότερη), το διάλυμα του άλατος CH3ΝΗ3Cl θα έχει μεγα-
λύτερο pH (λιγότερο όξινο) από το διάλυμα του ΝΗ4Cl.
9.20. α) Α: βασικό, Β: ουδέτερο, Γ: βασικό, Δ: όξινο, β) HCN,
ΗClO, ΗΝΟ3, γ) το Γ.
9.21. Τα 84 mL οδοντόκρεμας περιέχουν 84·10−3 g ΝaF =
2·10−3 mol ΝaF. Στο διάλυμα των 20 mL η συγκέντρωση του
NaF είναι 0,1 Μ. Από τη διάσταση του άλατος και την υδρό-
λυση των ιόντων F− (Kb = 10−11) προκύπτει τελικά: pH = 8.
9.22. α) 9 (υδρόλυση του ιόντος CH3COO−), β) 5 (υδρόλυση
του ιόντος ΝΗ4+), γ) 7 (δεν υδρολύεται κανένα από τα ιόντα
του άλατος), δ) 7 (υδρολύονται και τα δύο ιόντα του άλατος
και ισχύει: Ka = Kb).
9.23. Έστω n mol NaClO. Η συγκέντρωση του διαλύματος θα
είναι: c = n/0,2 (1).
NaClO → Na+ + ClO−
c c c
ClO− + Η2Ο ΗClO + OH−
c–x x x = 10−4 M
−14 −6 −4 2
10 10 (10 )
Kb = = =
3 ⋅ 10 −8
3 c
c = 0,03 M. Από τη σχέση (1), n = 6·10−3 mol.
9.24. NH4NO3 → NH4+ + NO3−
c1 c1 c1
NH4+ + Η2Ο NH3 + H3O+ 9.30. α) Β + Η2Ο ΒΗ+ + ΟΗ−
c1 – x x x = 10−6 M
−14 −12
1–x≈1M x x
10 10 10−6 = x2, x = 10−3 M, pOH = 3, pH = 11.
Ka = −5
= , c1 = 2 ⋅ 10 −3 M
2 ⋅ 10 c1 α = x/c = 10−3.
H αρχική ποσότητα του NH4NO3 είναι: n1 = 2·10−3·0,25 = β) Β + ΗΝΟ3 → ΒΗΝΟ3
5·10−4 mol. 1 1 1
Με την προσθήκη επιπλέον ποσότητας NH4NO3 η συγκέ- ΒΗΝΟ3 → ΒΗ+ + ΝΟ3−
ντρωση αυξάνεται σε c2. ΒΗ+ + Η2Ο Β + Η3Ο+
NH4NO3 → NH4+ + NO3− 1–y≈1M y y
c2 c2 c2 10−8 = y2, y = 10−4, pH = 4.
NH4+ + Η2Ο NH3 + H3O+ 9.31. α) 80 mL, β) pH = 8,5.
c2 – x y y = 10−5,5 M
−14 −11
9.32. 8,5.
10 10 9.33. α) 0,01, 10−5, β) 10 mL, γ) 80 mL.
Ka = −5
= , c 2 = 2 ⋅ 10− 2 M
2 ⋅ 10 c2 9.34. α) 3, β) 9, γ) 9,9.
H συνολική ποσότητα του NH4NO3 είναι: n2 = 2·10−2·0,25 = 9.35. α) 0,01, 2·10−5, β) 0,2 mol, γ) 5.
5·10−3 mol. Επομένως, προστέθηκαν 5·10−3 –5·10−4 = 9.36. α) 2·10−4, 2, β) i. 8,5, ii. 13,5 L.
4,5·10−3 mol NH4NO3, που αντιστοιχούν σε μάζα m = 0,36 g. 9.37. α) CH3COONa, β) 9, 10−4, γ) το ΗA.
9.25. n = 0,41/82 = 5·10−3 mol CH3COONa. 9.38. α) 0,01, 10−5, β) 10 mL, γ) 80 mL.
c1 = n/V = 5·10−3/0,05 = 0,1 M. 9.39. α) 14, β) 9,5.
CH3COONa → CH3COO− + Na+ 9.40. Για το διάλυμα Δ1:
CH3COO− + H2O CH3COOH + OH− ΗΑ + Η2Ο Α− + Η3Ο+
0,1 – x ≈ 0,1 M x x c–ω≈c ω ω
Kb = x2/0,1, x = 10−5, pH1 = 9.
Το αραιωμένο διάλυμα θα έχει pH2 = 8. [H3O+ ]12 (1)
Ka (HA) =
Mε την αντίστροφη διαδικασία υπολογίζουμε: c2 = 10−3 M. c
Αλλά c2 = 5·10−3/V2, οπότε V2 = 5 L. Για το διάλυμα Δ2:
9.26. n1 = 2,45/98 = 0,025 mol CH3COOK, n2 = 2,05/82 = NH4Cl → NH4+ + Cl−
0,025 mol CH3COONa. c1 = c2 = 0,025/0,5 = 0,05 M. 10c 10c 10c
CH3COOK → CH3COO− + K+ ΝΗ4+ + Η2Ο ΝΗ3 + Η3Ο+
0,05 0,05 0,05 10c – y ≈ 10c y y
+ 2
CH3COONa → CH3COO− + Na+ [H O ] 10 −14
[H O + ]2
K a (NH4 + ) = 3 2 , = 3 2,
0,05 0,05 0,05 10c Kb (NH3 ) 10c
CH3COO− + H2O CH3COOH + OH−
10c ⋅ 10 −14
0,1 – x ≈ 0,1 M x x Kb (NH3 ) = (2)
Kb = x2/0,1, x = 10−5, pH = 9. [H3O + ]22
9.27. To διάλυμα με pH = 2 περιέχει HCl 0,01 M, ενώ το διά- Από (1) και (2): Ka (HA) ⋅ Kb (NH3 ) = 10 −12.
λυμα με pH = 13 περιέχει Βa(OH)2 0,05 Μ. Μετά την αντί- Με λογαρίθμηση προκύπτει: pKa(HA) + pKb(NH3) = 12.
δραση εξουδετέρωσης, Βa(OH)2 + 2HCl → ΒaCl2 + 2H2O, θα 9.41. α) Η ποσότητα του ΗΑ είναι: n = 0,01·0,1 = 10−3 mol.
έχουμε περίσσεια Ba(OH)2 καθώς το τελικό pH είναι βασικό. 2ΗΑ + Ca(ΟΗ)2 → CaA2 + 2H2O
Γράφουμε τη συγκέντρωση της περίσσειας του Βa(OH)2 και 10−3 10−3/2 10−3/2
εξισώνουμε τη συγκέντρωση των ιόντων OH− με 0,01 Μ (από H συγκέντρωση του διαλύματος είναι ίση με 5·10−3 Μ.
pH = 12). Τελικά: V1/V2 = 4,5. Ca(ΟΗ)2 → Ca2+ + 2OH−
9.28. α) 2 και 3, β) 7, γιατί κανένα από τα ιόντα του άλατος 5·10−3 Μ 10−2 Μ
δεν υδρολύεται, γ) 8. pOH = 2, pH = 12.
9.29. α) n(NaOH) = 0,1·0,05 = 5·10−3 mol. β) Από το νόμο αραίωσης του Ostwald στο αρχικό διάλυμα:
ΗΑ + ΝaOH → NaA + H2O Κa(HA) = α2·c = 5·10−6.
5·10−3 5·10−3 5·10−3 Η συγκέντρωση του CaA2 είναι:
Στα 50 mL του διαλύματος Υ1 υπάρχουν 5·10−3 mol HA και c = 10−3/(2·0,2) = 2,5·10−3 Μ.
άρα στα 100 mL του διαλύματος Υ1 υπάρχουν 10−2 mol HA. CaΑ2 → Ca2+ + 2Α−
n = m/Mr, Mr = m/n = 1,03/10−2 = 103. 2,5·10−3 Μ 5·10−3 Μ
β) Το διάλυμα της εξουδετέρωσης περιέχει ΝaA σε συγκέ- Α− + Η2Ο ΗΑ + OH−
ντρωση: c = 5·10−3/0,1 = 0,05 M. 5·10−3 – x x x
NaA → A− + Na+ Kb(A−) = 10−14/5·10−6 = x2/5·10−3,
0,05 0,05 0,05 x = 10−5,5, pOH = 5,5, pH = 8,5.
A− + H2O HA + OH− 9.42. α) 0,02 και 2·10−5, β) 2 L, γ) 6.
0,05 – x ≈ 0,05 M x x = 10−5 9.43. pH = 8.
Kb = x /0,05 = 2·10 . Επομένως: Ka = 10−14/2·10−9 = 5·10−6.
2 −9 9.44. α) pH =12, β) 50 mL, γ) pH = 5,5.
9.45. α) 10−2, β) 9 και 10−4, γ) 4,5 L.

405
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

9.46. V = 1,12 L. 15. Εφόσον τα διαλύματα έχουν τον ίδιο όγκο, το μεγαλύτερο
9.47. 1. α) 10−4, β) 0,01 Μ, 2. α) 1:10, 10−2,5, 10−2,5, 10−11,5, 3. όγκο διαλύματος HCl 1 Μ για την πλήρη εξουδετέρωσή, θα
0,1 mol, pH = 5. απαιτεί το διάλυμα βάσης με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση.
9.48. α) i. 1, ii. 5·10−7, iii. 800 mL. Εφόσον όλα τα διαλύματα βάσης έχουν το ίδιο pH, τη μεγαλύ-
β) [ΗΑ] = 2·10−4 Μ, [ΟΗ‒] = 2·10−4 Μ, [Α‒] = 2 Μ, [Η3Ο+] = τερη συγκέντρωση θα έχει η πιο ασθενής βάση, δηλαδή η NH3
5·10−11 Μ, [Νa+] = 2 Μ. γ) 10. (πρέπει να γίνουν οι αναλυτικοί υπολογισμοί).
9.49. α) i. 0,2 M, ii. 10−5, β) pH = 9, γ) pH = 9. 16. α) i. Αραιωμένο διάλυμα Δ1: pH = 12, [OH−] = 10−2 M.
9.50. 0,02 M. Ba(OH)2 Ba2+ + 2 OH−
0,005 M 0,005 M 10−2 M
9.51. α) 2HCl + Βa(OH)2 → BaCl2 + 2H2O
Ισχύει: c1·V1 = c1΄·V1΄, 0,01·0,1 = 0,005·V1΄, V1΄ = 0,2 L ή
10−3 mol 5·10−4 mol 5·10−4 mol
200 mL και επομένως προστέθηκαν 100 mL νερού.
2HA + Βa(OH)2 → BaA2 + 2H2O
ii. Για το αραιωμένο διάλυμα Δ3: pH = 3, [H3O+] = 10−3 M.
10−3 mol 5·10−4 mol 5·10−4 mol
H συνολική ποσότητα της βάσης Ba(OH)2 για την εξουδετέ- HCl + H2O → Cl− + H3O+
ρωση και των δύο οξέων είναι 10−3 mol και επομένως η συ- 10−3 M 10−3 M , c3΄ = 10−3 M.
γκέντρωση θα είναι: c = 10−3/0,1 = 0,01 Μ. Ισχύει: c3·V3 = c3΄·V3΄, 0,02·0,1 = 0,001· V3΄, V3΄ = 2 L και
β) Το διάλυμα της εξουδετέρωσης περιέχει BaCl2 σε συγκέ- επομένως προστέθηκαν 1900 mL νερού.
ντρωση 5·10−4/0,2 = 2,5·10−3 Μ και BaΑ2 σε συγκέντρωση β) Για το αρχικό και το αραιωμένο διάλυμα Δ2, ισχύουν:
5·10−4/0,2 = 2,5·10−3 Μ. Κa(HA) = α2·0,02 = (3α)2·c2΄, c2΄ = (0,02/9) Μ. Επίσης: c2·V2
ΒaCl2 → Ba2+ + 2Cl− = c2΄·V2΄, 0,02·0,1 = (0,02/9) ·V2΄, V2΄ = 0,9 L ή 900 mL και
2,5·10−3 Μ 5·10−3 Μ επομένως προστέθηκαν 800 mL νερού.
γ) Επειδή έχουμε εξουδετέρωση ισχυρής βάσης με ισχυρό οξύ
ΒaA2 → Ba2+ + 2A− και το τελικό pH είναι όξινο, θα έχουμε περίσσεια HCl:
2,5·10−3 Μ 5·10−3 Μ Ba(OH)2 + 2HCl → BaCl2 + 2H2O
A− + H2O HA + OH− 0,01·V1 0,02·V2
−3
5·10 – x x x = 10−5,5 M − 0,01·V1 − 0,02·V1 0,01·V1
Kb(A ) = 10 /5·10−3 = 2·10−9
− −11 ‒ 0,02·(V2 ‒ V1) 0,01·V1
Ka(HA) = 10−14/2·10−9 = 5·10−6. Για την περίσσεια του οξέος: c = 0,02·(V2 ‒ V1)/(V1 + V2) (1).
[Βa2+] = 5·10−3 Μ, [Cl−] = 5·10−3 Μ, [A−] = 5·10−3 Μ, [OH−] = Το τελικό pH θα καθορίζεται από την περίσσεια του HCl:
10−5,5 M, [H3O+] = 10−8,5 M. HCl + H2O → Cl− + H3O+
9.52. Tα 20 mL του Δ1 περιέχουν 3·0,02 = 0,06 mol οξέος και c = 10−2 M 10−2 M
0,02·(V2 ‒ V1)/(V1 + V2) = 10−2, V2/V1 = 3.
αντιδρούν με 4·0,015 = 0,06 mol KOH. Επομένως, το 1 mol
δ) Στοιχειομετρικοί υπολογισμοί (σε mol):
του οξέος του διαλύματος Δ1 αντιστοιχεί σε 1 mol KOH και
Ba(OH)2 + 2HCl → BaCl2 + 2H2O
άρα το οξύ είναι μονοπρωτικό:
2·10−3 2·10−3
ΗΑ + ΚΟΗ → ΚΑ + Η2Ο
− 10−3 − 2·10−3 10−3
0,06 0,06 mol
10 −3
‒ 10−3
Tα 40 mL του διαλύματος Δ2 περιέχουν 1,5·0,04 = 0,06 mol
Ba(OH)2 + 2HA → BaA2 + 2H2O
οξέος και κατανάλωσαν 1·0,03 = 0,03 mol Ca(OH)2. Επομέ-
10−3 2·10−3
νως, τα 2 mol του οξέος του διαλύματος Δ2 αντιστοιχούν σε 1
− 10−3 − 2·10−3 10−3
mol Ca(OH)2 και άρα και το οξύ του δεύτερου διαλύματος
‒ ‒ 10−3
είναι μονοπρωτικό, καθώς απαιτεί τη μισή ποσότητα Ca(OH)2:
Τελικά απομένουν μόνο τα δύο άλατα σε συγκεντρώσεις
2ΗΑ + Ca(OH)2 → CaΑ2 + 2Η2Ο
10−3/0,4 = 2,5·10−3 Μ το καθένα.
0,06 0,03 mol
Σημείωση: Μπορούμε και στις 2 περιπτώσεις να θεωρήσουμε το BaΑ2 → Ba2+ + 2A−
οξύ με το γενικό τύπο ΗxA και με βάση τη γενική αντίδραση: 2,5·10−3 M 5·10−3 M
ΗxA + xKOH → KxA + xH2O, θα προσδιορίσουμε την τιμή του x Α + H2O
−
HΑ + OH−
−3
(αν x = 1: μονοπρωτικό οξύ, x = 2: διπρωτικό οξύ). Για την εξου- 5·10 – x x x
δετέρωση με το Ca(OH)2 μπορούμε να δουλέψουμε με την εξί- Από το pH του τελικού διαλύματος, έχουμε:
σωση: 2ΗxA + xCa(OH)2 → CaxA2 + 2xH2O. pH = 9, pOH = 5, [ΟΗ−] = x = 10−5 M.
Θεωρούμε την προσέγγιση: 5·10−3 – x ≈ 5·10−3 Μ, οπότε από
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 9 την έκφραση της σταθεράς ιοντισμού του ιόντος A−, προκύ-
1. Β. 2. Α. 3. Δ. 4. Β. 5. Α. 6. Γ. 7. Δ. 8. Γ. 9. Β. 10. Α. πτει:
11. α) CH3COΟΝa, β) διάσταση CH3COΟΝa, υδρόλυση [OH− ]2 (10 −5 )2
CH3COO–, αυτοϊοντισμός Η2Ο. Kb (A − ) = = = 2 ⋅ 10 −8
5 ⋅ 10 −3 5 ⋅ 10 −3
12. 1 – Γ, 2 – Β, 3 – Στ, 4 – Ε, 5 – Δ. Τέλος, από τη σχέση Κa·Kb = Kw, υπολογίζουμε τη σταθερά
13. α) Προς τα δεξιά, προς το ασθενέστερο οξύ. ιοντισμού του οξέος ΗΑ:
β) Ουδέτερο. Διάσταση CH3COONH4, υδρόλυση και των δύο
Kw 10 −14
ιόντων, για τα οποία ισχύει: Κa = Kb. K a (HA) = = = 5 ⋅ 10 −7
14. α) Φιάλη 1: διάλυμα NH4Cl, φιάλη 2: διάλυμα CH3COOH, Kb (A ) 2 ⋅ 10 −8
−

φιάλη 3: διάλυμα ΗCl, φιάλη 4: διάλυμα CH3COONH4, φιάλη

5: διάλυμα CH3COONa. β) Κa(CH3COOH) = Kb(ΝΗ3) = 10−5.
406
10. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΚΟΙΝΟΥ ΙΟΝΤΟΣ 10.35. Για το αρχικό διάλυμα έχουμε:
ΝΗ4Cl → ΝΗ4+ + Cl−
10.1. Γ. c2 c2 c2
10.2. Α. ΝΗ3 + Η2Ο ΝΗ4+ + ΟΗ−
10.3. A. c1 – x ≈ c1 x + c2 x
10.4. Β. Kb = x·(c2/c1) (1)
10.5. Γ. Αν οι συγκεντρώσεις των δύο συστατικών στο αραιωμένο
10.6. Γ. διάλυμα είναι c1΄ και c2΄, αντίστοιχα, θα ισχύουν:
10.7. A. c1·0,5 = c1΄·V΄ (2) και
c2·0,5 = c2΄·V΄ (3),
10.8. Δ.
όπου V΄ ο όγκος του αραιωμένου διαλύματος.
10.9. Δ. Για το αραιωμένο διάλυμα έχουμε:
10.10. B. ΝΗ4Cl → ΝΗ4+ + Cl−
10.11. Γ. c2΄ c2΄ c2΄
10.12. Όλες σωστές. ΝΗ3 + Η2Ο ΝΗ4+ + ΟΗ−
10.13. α) Οδεύει προς την πλευρά των μορίων της πυριδίνης, c1΄ – y ≈ c1΄ y + c2΄ y
β) μειώνεται, γ) παραμένει σταθερή, δ) αυξάνεται και ε) μειώ- Kb = y·(c2΄/c1΄) (4).
νεται. Από τις (2) και (3): (c1΄/c2΄) = (c1/c2) και επομένως, από τις (1)
10.14. α), β) Εξισώσεις διάστασης και ιοντισμού, πινακάκι, και (4): x = y. Oι βαθμοί ιοντισμού της ΝΗ3 στο αρχικό διά-
αντικατάσταση στις σταθερές ιοντισμού. λυμα είναι: α = x/c1 (5) και στο τελικό διάλυμα: 3·α = y/c1΄ =
γ) Εξισώσεις ιοντισμού των δύο οξέων, πινακάκι, αντικατά- x/c1΄ (6). Από τις τελευταίες εξισώσεις, προκύπτει: c1 = 3·c1΄.
σταση στις σταθερές ιοντισμού. Από την εξίσωση (2): V΄ = 1,5 L και άρα πρέπει να προσθέ-
10.15. α) Ισχυρό (αν ήταν ασθενές, η ισορροπία ιοντισμού του σουμε 1 L Η2Ο.
θα πήγαινε προς τα αριστερά, οπότε το pH θα αυξανόταν), β) 10.36. α) 2·10−6 και 8·10−6, β) pH = 3, γ) 2·10−3 και 8·10−3.
i. ασθενές, γιατί σε αντίθετη περίπτωση το pH θα παρέμενε 10.37. 1:1.
σταθερό, ii. ένα ισχυρό οξύ, π.χ. HCl. 10.38. α) Κb = 4·10−4 και α2/α1 = 2, β) pH = 10.
10.16. α) 0,01, β) 8·10−4. 10.39. α) 1 Μ, 10−4, β) 224 mL, 1, γ) 0,05 mol.
10.17. α) 0,01, β) 8·10−4. 10.40. α) 2,5, β) 8,5, γ) 13.
10.18. α) 2, 0,01, β) 0, 10−4. 10.41. β) 0,5.
10.19. 10,7 g. 10.42. Με τη θεώρηση του νόμου αραίωσης του Οstwald για
10.20. α) 5, β) 3,5, γ) 8,5. τα διαλύματα Δ1 και Δ2, έχουμε: K a1 = α12 ⋅ c, K a 2 = α 22 ⋅ c.
10.21. 5·10−3 mol.
Από τις δύο αυτές σχέσεις προκύπτει η σχέση (1).
10.22. α) Κa = 10−4, α = 10−2, β) i. λ = 1, ii. 10−4.
Στο διάλυμα Δ έχουμε τα δύο οξέα ΗΑ και ΗΒ σε συγκε-
10.23. α) [C2H5NH3+] = 0,05 M, [ΟΗ−] = 10−3 Μ, [Η3Ο+] = ντρώσεις από c/2. Εφαρμόζοντας την Ε.Κ.Ι, έχουμε:
10−11 Μ, [Cl−] = 0,05 Μ, β) 1,5·10−11, γ) ισχυρότερη βάση
mol/L HΑ + H2O H3O+ + Α−
είναι η C2H5NH2.
10.24. α) 0,02 Μ, 10−3. β) 11, 10−2. c/2 – x x x
10.25. 4. mol/L HΒ + H2O H3O + Β−
+

10.26. α) Ασθενές, β) 0,01 mol. c/2 – y y y

10.27. 0,0025 ≤ n ≤ 0,025. x ⋅ (x + y)
K a1 = = α 3 ⋅ (x + y)
10.28. Με εφαρμογή του (προσεγγιστικού) νόμου αραίωσης c /2
του Ostwald για το διάλυμα Υ1, προκύπτει: Ka = α2·c (1). K a2 = α 4 ⋅ (x + y) , όπου x + y = [H3O+] στο διάλυμα Δ. Από τη
Στο διάλυμα Υ2 έχουμε το ΗΑ σε συγκέντρωση c/2 και ΗCl σχέσεις αυτές προκύπτει η σχέση (2).
σε συγκέντρωση επίσης c/2. 10.43. α) 0,01, 3, β) 10−4, 1, γ) 5, 10−4.
mol/L HCl + H2O → H3O+ + Cl− 10.44. α) pH = 2 και Ka = 4·10−4, β) 0,5 mol HCl, γ) pH = 13.
c/2 c/2 c/2 10.45. pH = 9.
mol/L HA + H2O H3O+ + A− 10.46. α) 0,1 mol, β) 100 mL, γ) pH = 4 και pH = 0.
Ισορροπία c/2 – x x + c/2 x 10.47. 4·10−5.
x ⋅ (c / 2) α c α ⋅ c (2) 10.48. α) 10−6, β) i. 9 L, ii. 8 L, γ) i. 9·10−6, ii. 10−3, 9·10−3, δ)
Ka = = ⋅ =
c /2 10 2 20 3·10−10 M.
Από τις σχέσεις (1) και (2) προκύπτει: α = 0,05. 10.49. α) 11,2, β) 6,3 g HNO3 και 4,6 g HCOOH, γ) 0, 10−4.
10.29. pH = 3. 10.50. 1,5·10−5.
10.30. α) 0,05, β) η Α. 10.51. Για το διάλυμα του CH3COOH έχουμε α = 10−3/0,1 =
10.31. 4·10−7. 0,01 < 0,1 και επομένως ισχύουν οι προσεγγίσεις. Άρα, Κa =
10.32. 2 : 1. 10−5. Με την προσθήκη του ΗCl(g) σε συγκέντρωση 10−3 Μ
έχουμε επίδραση κοινού ιόντος:
10.33. 10−4 - 10−5.
HCl + Η2Ο → Η3O+ + Cl−
10.34. 1,2·10−5 Μ.
407
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

10−3 10−3 10−3 [A − ] ⋅ [H3O+ ] x ⋅ (c / 2) c

CH3COOH + Η2Ο CH3COO− + Η3O+ Ka = = = α2 ⋅ (2).
[HA] c /2 2
0,1 – x x x + 10−3
Συνδυάζοντας τις παραπάνω σχέσεις προκύπτει η ζητούμενη.
[CH3COOH] = 0,1 – x ≈ 0,1 M, [CH3COO−] = x, [Η3O+] =
5. α) i. pH = 3, α = 0,01. β) i. Έχουμε Ε.Κ.Ι.: CH3COOH 0,1
10−3 + x. Προσοχή! Στην τελευταία σχέση δεν ισχύουν οι
M, HCl 0,1 M (pH = 1, α = 10−4), ii. μείωση του βαθμού ιο-
προσεγγίσεις καθώς η συγκέντρωση 10−3 Μ είναι μικρή (θεω-
ντισμού λόγω Ε.Κ.Ι.
ρήστε την προσέγγιση και παρατηρείστε το αποτέλεσμα). Ε-
6. α) pH = 5,β) pH = 13, γ) pH = 9, δ) pH = 11,5.
πομένως: 10−5 = x·(10−3 + x)/0,1. Από την επίλυση της εξίσω-
σης προκύπτει x = 0,62·10−3 Μ (ως δεκτή λύση) και επομένως
11. ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ
[Η3O+] = 10−3 + x = 1,62·10−3 Μ.
10.52. Από τη σχέση της αραίωσης προκύπτει ότι τo Δ3 έχει
11.1. Δ.
συγκέντρωση 0,1 Μ. Από τη διάσταση του ΗCOONa και την
υδρόλυση του ιόντος ΗCOO− προκύπτει: Κb(ΗCOO−) = 10−10. 11.2. Δ.
Με ανάλογη διαδικασία προκύπτει ότι τo διάλυμα Δ4 έχει συ- 11.3. Δ.
γκέντρωση 0,1 Μ, οπότε από τη διάσταση του CΗ3COONa 11.4. Γ.
και την υδρόλυση του ιόντος CΗ3COO− προκύπτει ότι: 11.5. Σωστή είναι η επιλογή Γ. Η μικρότερη μεταβολή του pH
Κb(CΗ3COO−) = 10−9. Θεωρούμε V (L) από το διάλυμα Δ2 και θα παρατηρηθεί στην περίπτωση του ρυθμιστικού διαλύματος
V΄ (L) από το διάλυμα Δ3 οπότε το τελικό διάλυμα (Δ5) θα (το HF είναι ασθενές οξύ).
έχει όγκο (V + V΄). To Δ5 περιέχει και τα δύο άλατα 11.6. Α.
CΗ3COONa και ΗCOONa σε συγκεντρώσεις c2 και c3, αντί- 11.7. Γ.
στοιχα, που δίνονται από τις σχέσεις: 1·V = c2·(V + V΄) (1) 11.8. Γ.
και 0,1·V΄ = c3·(V + V΄) (2). Θεωρούμε τις διαστάσεις των 11.9. Δ.
δύο αλάτων και τις υδρολύσεις των δύο ιόντων CΗ3COO− και 11.10. Α.
ΗCOO−, οπότε έχουμε επίδραση κοινού ιόντος μέσων των 11.11. Β.
ΟΗ−. Αν x η συγκέντρωση των CΗ3COO− που υδρολύονται
11.12. Β.
και y η αντίστοιχη για τα ιόντα ΗCOO−, θα ισχύει: 10−9 = x·(x
+ y)/c2 και 10−10 = y·(x + y)/c3, όπου x + y = 10−5. Επομένως: 11.13. Β.
x = 10−4·c2 και y = 10−5·c3. Προσθέτοντας κατά μέλη τις δύο 11.14. Γ.
αυτές εξισώσεις και αντικαθιστώντας στις (1) και (2) προκύ- 11.15. Β.
πτει τελικά: V΄/V = 10. 11.16. Γ.
10.53. Διάλυμα Δ1: 11.17. Γ.
[H3O + ]12 = K a ⋅ c 1 (1) 11.18. Μόνο η Δ είναι σωστή.
11.19. α) Όχι, β) βασικό.
Διάλυμα Δ2: ΗΑ 0,05 Μ και ΝaA 0,05 Μ:
11.20. Η σχέση προκύπτει από την εξίσωση των ρυθμιστικών
[H3 O + ]2 = K a (2) διαλυμάτων και τη σχέση: pKa + pKb = 14.
ΔpH = 2,5, [H3O + ]1 = 102 ,5 ⋅[H3O + ]2 , [H3O + ]12 = 10 5 ⋅ [H3O + ]22 (3) 11.21. To II, το ΙΙΙ ή το IV.
Από (1), (2) και (3): Κa = 2·10−6. 11.22. Το διάλυμα περιέχει το ασθενές οξύ CH3COOH και τη
10.54. 10−7 και 9·10−7. Όχι. συζυγή βάση CH3COO− (από την πλήρη διάσταση του
CH3COONa).
i. Τα Η3Ο+ που προκύπτουν από την πλήρη ιοντισμό του HCl
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 10
αντιδρούν σύμφωνα με την εξίσωση:
1. Βλέπε θεωρία.
CH3COO− + H3O+ → CH3COOH + H2O
2. Στο διάλυμα Δ (κοινό ιόν το Η3Ο+ από το ΗCl και την υ-
Έτσι, τα ιόντα H3O+ που προσθέσαμε δεσμεύονται σχεδόν
δρόλυση του ΝΗ4+).
πλήρως και το ρυθμιστικό διάλυμα να διατηρεί πρακτικά στα-
3. α Κb(ΝΗ3) pH [ΝΗ4+]
θερό το pH του.
Ι. ↓ − ↑ ↓
ii. Τα ΟΗ− που προκύπτουν από τη διάσταση του NaOH δε-
ΙΙ. ↓ − ↓ ↑ σμεύονται από το CH3COOH: CH3COOH + OH− → H2O +
ΙΙΙ. − − − − CH3COO− Έτσι, το pH του διαλύματος διατηρείται και πάλι
ΙV. ↑ − ↓ ↓ πρακτικά σταθερό.
V. ↓ − ↑ ↑ Η ποσότητα HCl ή NaOH που προσθέτουμε θα πρέπει να είναι
4. Με βάση το νόμο αραίωσης του Οstwald στο Υ1, έχουμε: σημαντικά μικρότερη από τις ποσότητες του CH3COONa ή
K a = α12 ⋅ c (1). του CH3COOH, ώστε να μη δεσμευθεί μεγάλη ποσότητά τους
Στο διάλυμα Υ έχουμε τα δύο οξέα ΗΑ και ΗCl σε συγκε- και το διάλυμα χάσει τη ρυθμιστική του ικανότητα.
ντρώσεις από c/2. Εφαρμόζοντας την Ε.Κ.Ι., έχουμε: 11.23. Μόνο στην Α.
mol/L HCl + H2O → H3O+ + Cl− 11.24. α) Είναι ρυθμιστικό, γιατί περιέχει το σύστημα H2S/HS–
c/2 c/2 c/2 (το ΗS– προκύπτει από τη διάσταση του NaHS). β) Διάσταση
των δύο αλάτων: ΝaH2PO4 → Na+ + H2PO4− και Νa2HPO4 →
mol/L HA + H2O H3O+ + A−
2Na+ + HPO42−. Τα ιόντα H2PO4− και HPO42− αποτελούν ζεύγος
Ισορροπία c/2 – x x + c/2 x συζυγούς οξέος - συζυγούς βάσης.

408
11.25. α) pH = 5, β) pH = 9. ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 11
11.26. α) pH = 4, β) pH = 10. 1. Δ. 2. Δ. 3. B. 4. Δ. 5. Γ. 6. Α. 7. Α.
11.27. 0,13 Μ. 8. [H3O+] = Ka·(co/cβ) = 3,2·10–8·(0,32/0,01) < 10−7 και άρα pH
11.28. α) 10, β) 5. < 7 (επιλογή Α).
11.29. 0,36 mol. 9. Γ.
10. i. Λ. Για να είναι ένα διάλυμα ρυθμιστικό θα πρέπει να
11.30. c1/c2 = 10.
περιέχει ένα ασθενές οξύ και τη συζυγή του βάση (το HCl
11.31. 5. είναι ισχυρό οξύ).
11.32. 1 : 1. ii. Λ. pH = pKa + log(cβ/co) = pKa + log(1/10) = pKa − 1.
11.33. 3,3 g (NH4)2SO4. iii. Λ. To pH θα αυξηθεί λόγω Ε.Κ.Ι. To pH δε θα μεταβάλλε-
11.34. Από 250 mL. τε σημαντικά μετά την προσθήκη του ΗCΟΟΚ(s), οπότε και
11.35. 10−6. θα έχει σχηματιστεί ρυθμιστικό διάλυμα.
11.36. pH = 11, pH = 1, pH = 9. 11. α) pH(A) < pH(Z) < pH(E) < pH(Γ) < pH(B) < pH(Δ).
11.37. 0,214 g. β) Το διάλυμα Ε είναι ρυθμιστικό διάλυμα και η προσθήκη
11.38. 9, πρακτικά καμία μεταβολή. μικρής ποσότητας NaOH(s) δε μεταβάλλει σημαντικά το pH
11.39. 1 Μ. του.
11.40. 5,73 g. 12. α) i. Με την ανάμιξη ποσοτήτων των διαλυμάτων της ΝΗ3
και του NH4Cl. ii. Με τη μερική εξουδετέρωση του διαλύμα-
11.41. 4,1 g < m < 41 g.
τος της ΝΗ3 με το διάλυμα HCl, σύμφωνα με την αντίδραση:
11.42. α) 1 mol, β) 0,45 mol. ΝΗ3 + ΗCl → NH4Cl
11.43. α) i. 8, ii. 8, β) 42. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να ισχύει: n(NH3) > n(HCl).
11.44. 50 mL. β) [OH−] = Kb·(cβ/co) ή [Η3Ο+] = Ka·(co/cβ).
11.45. α) 0,1 Μ, 10−5, β) 9, γ) 100 mL. 13. Υπολογίζουμε αρχικά τη συγκέντρωση (c) του διαλύματος
11.46. α) 10−5, β) 11, γ) 5. CH3COONa.
11.47. α) ii. 10−7, β) 10 : 1, γ) 2:9. CH3COONa → CH3COO− + Na+
11.48. α) 3, 8,5, β) 4, γ) 22:1. c c c
11.49. α) i. 2,5, ii. 10, β) 5. CH3COO− + H2O CH3COOH + OH−
11.50. α) 2,5, β) 9 L, γ) 9/11 mol. c–x≈cM x x = 10−5 M
−14 −5 −9
11.51. α) 11, β) 1 : 2, γ) 0,75 L. Kb = 10 /10 = 10
10−9 = (10−5)2/c, c = 0,1 M.
11.52. α) pH = 9, β) 1,64 g, γ) 0,04 mol.
Στα 200 mL του διαλύματος περιέχονται n = 0,1·0,2 = 0,02
11.53. α) 5·10−3, β) από 500 mL, γ) i. 5, ii. 5·10-4.
mol. Με την προσθήκη (έστω n mol) του αερίου HCl θα έχουμε
11.54. α) 0,5 L και 1 L, β) 1 L και 0,5 L, γ) 1,1 L. την αντίδραση:
11.55. α) 0,1 M, 0,01, β) 2 mol, γ) 9. CH3COONa + ΗCl → CH3COOH + NaCl
11.56. α) 420 mL, β) 900 mL, γ) υπάρχει μόνο το άλας ΚΑ (βα- 0,02 n
σικό διάλυμα). Για να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα θα πρέπει να αντιδράσει
11.57. α) Ka = 2·10−5, α = 2·10−2, β) i. V(H2) = 0,28 L, ii. pH = όλη η ποσότητα του HCl και επομένως: cβ = (0,02 – n)/0,2 και
8,5, γ) (2/3) ·10−2 mol. co = n/0,2.
11.58. α) 0,1 mol, β) pH = 2. [Η3Ο+] = Ka·(co/cβ), 10−5 = 10−5·(co/cβ), co = cβ.
11.59. α) i. 1,5 M, ii. 5. Επομένως: 0,02 – n = n, n = 0,01 mol.
β) i. Με τη συνεχή αραίωση το διάλυμα παύει να είναι ρυθμιστι- 14. α) Το Δ1 περιέχει ισχυρή βάση: Διάσταση, [ΟΗ−] = 1 Μ,
κό και το pH αυξάνεται μέχρι να γίνει οριακά ίσο με 7, ii. 20. pOH = 0, pH = 14.
γ) 0,75 mol. HA + H2O A− + H3O+
11.60. α) 7,1, β) 12,3. 0,5 – x ≈ c1 x x = 10−2,5 M
11.61. To αρχικό pH υπολογίζεται από τη σχέση: pH1 = pKa + Κa = 10−5/0,5 = 2·10−5.
log(cβ/co) (1). Με την προσθήκη n mol ΗCl έχουμε την αντί- β) ΗΑ + ΝaOH → NaA + H2O
δραση: Η ποσότητα του NaOH είναι 0,1 mol και του ΗΑ επίσης 0,1
ΝaA + HCl → NaCl + HA mol. Τελικά απομένει μόνο το άλας NaA (0,1 mol) σε συγκέ-
cβ n co ντρωση 0,1/0,5 = 0,2 M.
cβ – n — co + n NaΑ → Na+ + Α−
To τελικό pH υπολογίζεται από τη σχέση: 0,2 0,2 0,2
c −n Α− + Η2Ο ΗΑ + OH−
pH2 = pK a + log β 0,2 – x x x
co + n Κb(A−) = 5·10−10.
c c −n 5·10−10 = x2/0,2, x = 10−5, pH = 9.
pH1 − pH2 = log β − log β =
co co + n γ) Οι αρχικές ποσότητες των δύο ουσιών είναι: 0,2 mol NaOH
c ⋅ (c + n) και 0,3 mol HA. Μετά την αντίδραση εξουδετέρωσης απομέ-
= log β o = log10 νουν 0,1 mol HA και 0,2 mol NaA (ρυθμιστικό διάλυμα). Οι
co ⋅ (cβ − n) αντίστοιχες συγκεντρώσεις είναι 0,1/8 και 0,2/8. Επομένως:
Από την παραπάνω σχέση προκύπτει η ζητούμενη. [Η3Ο+] = Ka·(co/cβ) = 2·10−5·(1/2) = 10−5, pH = 5.

409
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
15. α) Έστω c η συγκέντρωση του διαλύματος Δ1 που περιέχει
c mol CH3NH2 καθώς ο όγκος του είναι 1 L. Με την προσθή-
κη του HCl έχουμε την αντίδραση:
CH3NH2 + HCl → CH3NH3Cl
To διάλυμα που προκύπτει είναι βασικό, καθώς [OH−] > 10−7
Μ. Περιπτώσεις:
i. n = x, οπότε το διάλυμα θα περιέχει αποκλειστικά το άλας
και άρα το pH θα είναι όξινο (απορρίπτεται).
ii. n < x, οπότε το διάλυμα θα περιέχει το άλας CΗ3ΝΗ3Cl και
την περίσσεια του HCl άρα το pH θα είναι πάλι όξινο (απορ-
ρίπτεται).
iii. n > x, οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα.
CH3NH2 + HCl → CH3NH3Cl
n x
−x −x x 12.27. Δ.
n−x − x
[OH−] = Kb·(cβ/co), 5·10−4 = 5·10−4 (n – x)/x, n = 2x (1).
Mε την προσθήκη επιπλέον 0,06 mol HCl προκύπτει πάλι
ρυθμιστικό διάλυμα καθώς ισχύει: [OH−] > 10−7 Μ.
CH3NH2 + HCl → CH3NH3Cl
x 0,06 x Β) ποσοτικού, πρότυπου, πλήρη, Γ) ογκομέτρησης, ογκομε-
−0,06 −0,06 0,06
x – 0,06 – x + 0,06
Ισχύει: [OH−] = Kb·(cβ/co), 1,25·10−4 = 5·10−4 (x – 0,06)/(x +
0,06), x = 0,1 mol και άρα n = 0,2 mol.
β) Το διάλυμα Δ1 περιέχει CH3NH2 σε συγκέντρωση 0,2 Μ.
CH3NH2 + Η2Ο CH3NH3+ + OH−
0,2 – y y y
Kb = 5·10−4 = y2/0,2, y = [OH−] = 10−2, pH = 12.
12. ΠΡΩΤΟΛΥΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ‒ ΟΓΚΟΜΕΤΡΗΣΕΙΣ
ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗΣ
12.1. Γ.
12.2. Γ.
12.3. Δ.
12.4. Δ.
12.5. Α.
12.6. A.
12.7. 9,7.
12.8. Εφ’ όσον με το ερυθρό του μεθυλίου το διάλυμα γίνεται
κίτρινο θα έχει pH > 6,2. Επίσης, εφ’ όσον με τη φαινολοφθα-
λεΐνη το διάλυμα παραμένει άχρωμο, θα έχει pH < 8,2. Επο-
μένως, το διάλυμα θα εμφανίζει pH μεταξύ 6,2 και 8,2.
12.9. α) κίτρινο: pH < 7, κόκκινο: pH > 9, β) όχι.
12.10. α) Για pH ≤ 4, β) κίτρινο,
12.11. α) Το δείκτη Α (το διάλυμα HCl 1 M θα χρωματιστεί
κίτρινο, ενώ το διάλυμα HCl 10−3 M θα χρωματιστεί μπλε).
β) Tο δείκτη Β (το διάλυμα CH3COOH θα χρωματιστεί κόκκι-
νο και το διάλυμα NH4Cl κίτρινο).
12.12. α) Το διάλυμα HCl 0,1 Μ έχει pH = 1, που βρίσκεται
στην όξινη περιοχή του δείκτη και επομένως το διάλυμα θα
αποκτήσει κόκκινο χρώμα (όξινο χρώμα). β) Με τη σταδιακή
προσθήκη του διαλύματος NaOH το pH θα αυξάνεται βαθ-
μιαία. Στην περιοχή pH 4-6 το χρώμα του διαλύματος θα πε-
ράσει βαθμιαία από το κόκκινο στο κίτρινο. Όταν το pHτου
διαλύματος γίνει μεγαλύτερο από 6, χρώμα του διαλύματος θα
σταθεροποιηθεί στο κίτρινο.
12.13. Α: κίτρινο, Β: κόκκινο, Γ: κίτρινο.
410
12.14. α) 0,75. β) 3·10−10. γ) i. 0,03, ii. 3·10−4.
12.15. 7-9.
12.16. α) 50%, β) 90,9%, γ) 9,1%.
12.17. α) κόκκινο, β) κόκκινο, γ) κίτρινο, δ) μπλε.
12.18. α) 5 - 6, β) i. άχρωμο, ii. μπλε, iii. κόκκινο.
12.19. Β.
12.20. Γ.
12.21. Γ.
12.22. Α.
12.23. Δ.
12.24. i. B, ii. Γ, iii. B.
12.25. Α.
12.26. Δ.
12.28. Β.
12.29. Δ.
12.30. Β.
12.31. Α) οξυμετρία, βάσεων, πρότυπο, οξέος, πρότυπο, βάσης,
τρούμενη, πρότυπου, Δ) χρωματική, τελικό, Ε) pH, πεχάμετρο,
όγκο, πρότυπου.
12.32. Εξουδετέρωσης, αλκαλιμετρία, NaOH, HCl, όξινο, ου-
δέτερο, βασικό.
12.33. 25 mL, 7, άχρωμο, κόκκινο, κόκκινο, κίτρινο, μπλε, κί-
τρινο.
12.34. Το δείκτη Β.
12.35. Σωστές και οι δύο.
12.36. Όλες σωστές.
12.37. Σωστή η Γ.
12.38. Α) Λάθος, εξαρτάται και από το pH του διαλύματος, Β)
Λάθος. Γ) Λάθος: Ισχύει: [ΗΔ]/[Δ−] = [Η3Ο+]/Κa(HΔ]. Με την
αραίωση η συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ μειώνεται και επομέ-
νως μειώνεται και ο λόγος [ΗΔ]/[Δ−].
Δ) Λάθος. Ισχύει: [ΗΔ]/[Δ−] = [Η3Ο+]/Κa(HΔ]. Με την αραίωση
η συγκέντρωση των ιόντων Η3Ο+ μένει σταθερή (ρυθμιστικό
διάλυμα) και άρα ο λόγος [ΗΔ]/[Δ−] μένει σταθερός.
12.39. α) Βασικό, λόγω CH3COONa, β) φαινολοφθαλεΐνη.
12.40. 0,1 Μ.
12.41. α) Περίπου στα 25 mL. β) Αν ήταν ισχυρή στο ισοδύναμο
σημείο θα είχαμε pH = 7. γ) 0,125 Μ.
δ) Λόγω σχηματισμού ρυθμιστικού διαλύματος.
12.42. α) Σχηματισμός CH3COONa και στις δύο περιπτώσεις.
β) i. cA = 2cB, ii. pHΑ < pHB, iii. αΑ < αΒ.
γ) i. pHA > pHB, γιατί στην πρώτη περίπτωση το άλας έχει
μεγαλύτερη συγκέντρωση, ii. ίσα (και στις δύο περιπτώσεις
pH = pKa).
12.43. α) 0,3 Μ, β) 5,1% w/v, είναι σύμφωνο.
12.44. α) 0,2 Μ, β) 17,3 mL.
12.45. α) 0,24 Μ, β) 30 mL, γ) 30 mL.
12.46. α) 3, β) 4, γ) 7, δ) 10, ε) 11.
12.47. α) Το ισοδύναμο σημείο είναι στο pH = 7, πολύ μακριά
από την όξινη περιοχή αλλαγής χρώματος του δείκτη. Θα
προσδιορίσουμε μικρότερη συγκέντρωση του διαλύματος HCl
από την πραγματική.
β) Γιατί στην περιοχή κοντά στο pH = 2 δεν έχουμε απότομη
μεταβολή στο pH.
γ) κίτρινο (pH = 5).
12.48. α) 0,05 M. γ) Κυανού της βρωμοθυμόλης. δ) Με τη
χρήση του δείκτη αυτού θα σταματήσουμε αργότερα την ο-
γκομέτρηση και άρα θα υπολογίσουμε μεγαλύτερη συγκέ-
ντρωση. Επίσης, δεν θα έχουμε απότομη μεταβολή χρώματος,
καθώς μετά το ισοδύναμο σημείο η μεταβολή στο pH είναι
μικρότερη.
12.49. 2,1% w/w.
12.50. α) Γράφουμε την αντίδραση εξουδετέρωσης και κά-
νουμε τους υπολογισμούς (περίσσεια HCl), β) το ίδιο (περίσ-
σεια βάσης).
12.51. α) Tο pH στο ισοδύναμο σημείο είναι μεγαλύτερο από
7, β) i. 0,1 M, ii. 10−5, γ) i. στο Δ (ισοδύναμο σημείο), ii. στο
Β και στο Γ, iii. στο Ε.
δ) 13, γιατί το πρότυπο διάλυμα έχει συγκέντρωση 0,1 Μ (pH
= 13), οπότε μεγάλη περίσσεια από το πρότυπο διάλυμα θα
τείνει το pH προς την τιμή 13,
ε) i. HΔ2, ii. o HΔ1 θα άλλαζε χρώμα «νωρίτερα» (pH ≥ 5),
άρα θα υπολογίζαμε μικρότερη συγκέντρωση για το ΗΑ (α-
σαφές ισοδύναμο σημείο), iii. κίτρινο.
12.52. α) 50 mL, pH = 5 , β) i. ο VΙΣ θα μείνει ο ίδιος και το
pH θα αυξηθεί, ii. ο VΙΣ θα αυξηθεί και το pH θα αυξηθεί.
12.53. α) 10−7, β) i. c = 0,2 Μ, ii. pH = 4, γ) V ≈ 22,1 mL.
12.54. c = 0,4 M, Ka(HX) = 10−5.
12.55. α) Στο μέσο της ογκομέτρησης διαλύματος ασθενούς
οξέος με πρότυπο διάλυμα ισχυρής βάσης, ισχύει: pH = pKa
(θέλει απόδειξη). Για το CH3COOH, Κa = 10−5 και άρα, pKa =
5. Επομένως, η καμπύλη (2) ανήκει στο διάλυμα του
CH3COOH και η καμπύλη (1) στο διάλυμα του HCOOH.
β) i. Από τις παραπάνω καμπύλες παρατηρούμε ότι η ποσότη-
τα του πρότυπου διαλύματος για τις δύο ογκομετρήσεις είναι η
ίδια: n = 0,2·0,02 = 4·10−3 mol. Με βάση τις στοιχειομετρίες
των δύο αντιδράσεων εξουδετέρωσης προκύπτει ότι και οι
ποσότητες (σε mol) των δύο οξέων θα είναι επίσης ίσες. Αφού
τα δύο ογκομετρούμενα διαλύματα έχουν και ίσους όγκους, θα
έχουν και τις ίδιες συγκεντρώσεις (c1 = c2 = 0,2 M). Από την
καμπύλη (1) που αντιστοιχεί στο διάλυμα του HCOOH και για
το μέσο της ογκομέτρησης, έχουμε pH = pKa = 4 και επομέ-
νως: Κa(ΗCOOH) = 10−4.
γ) O όγκος του διαλύματος του CH3COOH είναι: V2 = n/c =
4·10−3/0,2 = 0,02 L ή 20 mL και επομένως V1 = 20 mL, οπότε
με βάση την καμπύλη ογκομέτρησης (1) στο ισοδύναμο ση-
μείο ο όγκος του διαλύματος θα είναι 20 + 20 = 40 mL και η
συγκέντρωση του άλατος (ΗCOONa) θα είναι 4·10−3/0,04 =
0,1 Μ.
Από τη διάσταση του άλατος, την υδρόλυση των ιόντων
ΗCOO− (Κb = 10−10) και τη θεώρηση της κατάλληλης προσέγ-
γισης προκύπτει τελικά: pH = 8,5.
12.56. α) 0,125 Μ, β) 20 mL, γ) 0,08 Μ, δ) 4,8% w/v.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 12
1. Δ. 2. Δ. 3. Β. 4. Β. 5. Γ. 6. Α. 7. Β. 8. Δ.
9. Γ. 10. Α. 11. Γ. 12. α) Τόσο το ισοδύναμο όσο και το τε-
λικό σημείο της ογκομέτρησης θα εμφανιστούν σε μεγαλύτερο
όγκο πρότυπου διαλύματος βάσης, λόγω της απώλειας του
πρότυπου διαλύματος. β) Εφόσον φαινομενικά θα χρειαστεί
μεγαλύτερος όγκος πρότυπου διαλύματος βάσης για την εξου-
δετέρωσή του οξέος στο ογκομετρούμενο διάλυμα, η συγκέ-
ντρωση του οξέοσ θα βρεθεί μεγαλύτερη της πραγματικής.
13. Δες τη θεωρία. 14. Α) Σ, Β) Λ, Γ) Λ, Δ) Σ, Ε) Σ.
15. V1 = V2 και x > y. Τόσο στο αρχικό όσο και στο αραιωμέ-
νο διάλυμα περιέχονται ίσες ποσότητες (σε mol) CH3COOH
και επομένως απαιτούν την ίδια ποσότητα πρότυπου διαλύμα-
τος για πλήρη αντίδραση. Επίσης, στο ισοδύναμο σημείο έχει
σχηματιστεί η ίδια ποσότητα άλατος αλλά στη δεύτερη περί-
πτωση σε μικρότερη συγκέντρωση με αποτέλεσμα το διάλυμα
στο ισοδύναμο σημείο της 2ης ογκομέτρησης να είναι λιγότε-
ρο βασικό σε σχέση με την πρώτη περίπτωση.
16. α) Το pH στο ισοδύναμο σημείο της ογκομέτρησης θα
είναι όξινο, λόγω της υδρόλυσης των ιόντων NH4+ και επομέ-
νως για τον προσδιορισμό του τελικού σημείου θα πρέπει να
χρησιμοποιηθεί δείκτης που αλλάζει χρώμα στην όξινη περιο-
χή. Έτσι, ο μαθητής Β μαθητής προσδιόρισε ακριβέστερα τη
συγκέντρωση της ΝΗ3 στο ογκομετρούμενο διάλυμα.
β) Ο δείκτης φαινολοφθαλεΐνη με περιοχή pH αλλαγής χρώ-
ματος 8,2-10 αλλάζει χρώμα πριν από το ισοδύναμο σημείο
(και μάλιστα όχι απότομα, γιατί είμαστε μακριά από το ισοδύ-
ναμο σημείο). Αυτό σημαίνει ότι θα προκύψει μικρότερη συ-
γκέντρωση με τη χρήση του δείκτη αυτού, δηλαδή: cA < cΒ.
γ) Το μέγεθος (μήκος) του κατακόρυφου τμήματος επηρεάζε-
ται, 1. από την ισχύ των δύο ηλεκτρολυτών (όσο πιο ισχυροί
είναι οι ηλεκτρολύτες τόσο μεγαλύτερο είναι το κατακόρυφο
τμήμα) και 2. από τις συγκεντρώσεις του ογκομετρούμενου
και του πρότυπου διαλύματος (όσο μεγαλύτερες είναι οι συ-
γκεντρώσεις τόσο μεγαλύτερο είναι το κατακόρυφο τμήμα).
17. 1. 0,2 Μ. 2. α) 10−5, β) pH = 9. 3. Το ΗΒ, γιατί έχει μεγα-
λύτερη Κa.
13. ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
13.1. 5·10−3 mol.
13.2. 5·10−3 mol.
13.3. 0,01 mol.
13.4. α) 3, β) 1800 mL νερού, 10 / 10 , γ) 4:1.
13.5. α) 2,5, 8,5 και 13, β) 5 L, γ) 5/11 L.
13.6. α) i. 0,02 M, ii. καμία, 2, β) 2, 10−3, γ) 5.
13.7. α) 0,1 M, 10−5, β) 560 mL, γ) 5,5.
13.8. α) i. 0, ii. 2·10−5, β) 5, γ) 9.
13.9. α) 5·10−3 mol, β) 0,01 mol, γ) 0,02 mol.
13.10. α) Mε την ανάμιξη των δύο διαλυμάτων έχουμε την
αντίδραση:
ΝΗ4Cl + NaOH → NH3 + H2O + NaCl
0,2·V1 0,2·V2
Διερεύνηση:
i. 0,2·V1 = 0,2·V2. Θα έχουμε τελικά μόνο ΝΗ3 που από τον
ιοντισμό της δίνει pH > 7.
ii. 2·V1 < 0,2·V2. Θα έχουμε ΝΗ3 καθώς και την περίσσεια
του NaOH, οπότε πάλι pH > 7.
iii. 2·V1 > 0,2·V2. Θα έχουμε την περίσσεια του ΝΗ4Cl καθώς
και ΝΗ3 (ρυθμιστικό διάλυμα).
Έστω ότι ισχύει η 1η περίπτωση, οπότε 0,2·V1 = 0,2·V2 και
άρα V1 = V2. Το τελικό διάλυμα θα περιέχει ΝΗ3 σε συγκέ-
ντρωση 0,2·V1/(V1 + V2) = 0,1 M και το NaCl που δεν συμμε-
τέχει στην τιμή του pH. Από τον ιοντισμό της ΝΗ3 υπολογί-
ζουμε ότι: pH = 11. Καθώς θέλουμε για το τελικό διάλυμα να
έχει pH = 10, θα πρέπει να αντιδρά όλη η ποσότητα του
ΝaOH, δηλαδή θα ισχύει η τρίτη περίπτωση.
ΝΗ4Cl + NaOH → NH3 + H2O + NaCl
0,2·V1 > 0,2·V2
411
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

Τελικά θα περισσεύει NH4Cl σε συγκέντρωση co = 0,2·(V1 − y(x + y) ,

Ka (HB) = 1,25 ⋅ 10 −7 = y ⋅ (x + y) = c2 ⋅ 1,25 ⋅ 10 −7 (6)
V2)/(V1 + V2) (1) και θα παραχθεί ΝΗ3 σε συγκέντρωση cβ = c2
0,2·V2/(V1 + V2) (2). Για το ρυθμιστικό αυτό διάλυμα θα ισχύ-
(x + y)2 = 10−8 = (50c1 + 12,5c2)·10−8, 50c1 + 12,5c2 = 1
ει: [ΟΗ−] = Kb·(cβ/co) (3). Αντικαθιστώντας τις εξισώσεις (1)
και (2) στην (3) προκύπτει μετά από πράξεις: V1/V2 = 11/10. Από (3), (4), (5), (6): V = 1,05 L.
β) Με βάση την προηγούμενη διερεύνηση προκύπτει ότι για γ) Στο αρχικό διάλυμα (Δ2):
να έχει το τελικό διάλυμα pH = 12 θα πρέπει να έχουμε πε- 5 ⋅ 10 −8 2 ⋅ 10 −4
x= −4
= 2 ⋅ 10 −4 , α(ΗΑ) = = 2 ⋅ 10 −3
ρίσσεια NaOH. Δηλαδή: 2,5 ⋅ 10 0,1
ΝΗ4Cl + NaOH → NH3 + H2O + NaCl Έστω V(L) ο όγκος του νερού που πρέπει να προσθέσουμε. Οι
0,2·V1 < 0,2·V2 τελικές συγκεντρώσεις θα είναι:
Για την περίσσεια του NaOH: c1 = 0,2·(V2 − V1)/(V1 + V2) 0,02 , 0,02
Για την ΝΗ3: c2 = 0,2·V1/(V1 + V2). Εφαρμόζουμε την Ε.Κ.Ι. c1 (HA) = c2 (HB) =
0,2 + V 0,2 + V
(το pH θα καθορίζεται από την συγκέντρωση της περίσσειας
[HA] ≈ c1, [A−] = x, [H3O+] = x + y, [HB] ≈ c2, [B−] = y.
του NaOH). Θα ισχύει: 0,2·(V2 − V1)/(V1 + V2) = 0,01. Μετά
από πράξεις, προκύπτει: V1/V2 = 19/21. x(x + y)
Ka (HA) = 5 ⋅ 10 −7 = = 4 ⋅ 10 −3 ⋅ (x + y)
13.11. α) 2 : 1, β) 1 : 1, γ) 1 : 3. c1
13.12. α) i. 2·10−4, ii. 0,01, iii. ισχυρότερο είναι το HCOOH, x + y = 1,25·10−4 M
β) 900 mL, γ) 1000 mL. (x + y)2 = 10−8 = (50c1 + 12,5c2)·10−8
13.13. α) 10 , β) 8,5, γ) 5. Τελικά: V = 0,6 L (600 mL).
13.14. α) 10−4, ii. 0,01 M, δ) Γενικά, διακρίνουμε 3 περιπτώσεις: 1) Η ποσότητα του
β) i. 1:10, ii. 10−2,5, 10−2,5, 10−11,5, γ) 0,1 mol. Ba(OH)2 να μην επαρκεί για την εξουδετέρωση των 2 οξέων.
13.15. α) i. 10−4, 0,01 M, β) 1:10, γ) 0,1 mol. 2) Η ποσότητα του Ba(OH)2 να είναι ακριβώς αυτή που α-
13.16. α) i. 0,3 M, ii. 40 mL, β) i. 5, ii. 58,8 mL, γ) 9. παιτείται για την εξουδετέρωση. 3) Να έχουμε περίσσεια
Ba(OH)2.
13.17. α) i. 1%, 10−4, ii. HB > HA.
Καθώς δεν αποκλείεται αρχικά καμία περίπτωση, εξετάζουμε
β) 4 mL, 50%. γ) 1 L.
την περίπτωση 2: Γράφουμε τις εξουδετερώσεις των δύο οξέ-
13.18. α) Το ΗΑ (ισχυρό οξύ).
ων και τελικά έχουμε ΒaA2 0,05 M και BaB2 0,05 Μ. Γρά-
β) 0,1 Μ, 10−5. γ) 25 mL.
φουμε τις υδρολύσεις των ιόντων Α− και Β− και μετά την ε-
13.19. α) 0,1 Μ και 0,2 Μ, β) pH = 1, γ) [H3O+] = 2·10-5 M, φαρμογή της Ε.Κ.Ι.: pH = 10. Άρα, για να έχουμε pH = 12, θα
[OH−] = 5·10−10 M, [Cl−] = 1/30 M, [Na+] = 1/15 M και ισχύει η περίπτωση 3. Τελικά: 2,1·10−2 mol Ba(OH)2.
[CH3COO−] = 1/30 M.
13.25. Κατά την ογκομέτρηση με το πρότυπο διάλυμα ΗCl
13.20. x = 2.
ογκομετρείται το άλας NaA με βάση την αντίδραση:
13.21. α) i. 13, ii. 10−4. β) 9. γ) i. 200 mL, ii. το ερυθρό του ΝaA + HCl → HA + NaCl. Από την καμπύλη Ι υπολογίζουμε
μεθυλίου. ότι μέχρι το ισοδύναμο σημείο (A) έχουν προστεθεί 0,1·0,05 =
13.22. 100 mL. 5·10−3 mol HCl και επομένως η ποσότητα του NaA στο ογκο-
13.23. α) i. HA + NaOH → NaA + H2O μετρούμενο διάλυμα είναι επίσης 5·10−3 mol.
ii. 12 mL, iii. ασθενές, γιατί στο ισοδύναμο σημείο ισχύει: pH Κατά την ογκομέτρηση με το πρότυπο διάλυμα ΝaOH έχουμε
> 7, iv. 10−4, β) i. 2,7 g/L, ii. κακής ποιότητας. την αντίδραση: HA + ΝaOH → ΝaA + H2O. Από την κα-
13.24. α) Διάλυμα Δ1: μπύλη ΙI υπολογίζουμε ότι μέχρι το ισοδύναμο σημείο (B)
(10 −3,5 )2 έχουν προστεθεί 0,1·0,05 = 5·10−3 mol NaOH και επομένως η
K a (HA) = = 5 ⋅ 10 −7 ποσότητα του HA στο ογκομετρούμενο διάλυμα είναι επίσης
0,2
5·10−3 mol. Η συγκέντρωση του ΗΑ στο ισοδύναμο σημείο Α
Μετά την ανάμιξη των δύο διαλυμάτων: ΗΑ 0,1 Μ, ΗΒ 0,1 είναι: (5·10−3 + 5·10−3)/0,1 = 0,1 Μ. Η συγκέντρωση του ΝaΑ
Μ. στο ισοδύναμο σημείο B είναι: (5·10−3 + 5·10−3)/0,1 = 0,1 Μ.
[HA] ≈ 0,1 M, [A−] = x, [H3O+] = x + y, [HB] ≈ 0,1 M, [B−] = y. Από τον ιοντισμό του ΗΑ και τη θεώρηση των σχετικών προ-
x(x + y) , x ⋅ (x + y) = 5 ⋅ 10 −8 (1) σεγγίσεων προκύπτει:
K a (HA) = 5 ⋅ 10 −7 =
0,1 [H O+ ]2 + 2
Ka = 3 1 , [H3Ο ]1 = Κa ⋅ 0,1 (1).
y(x + y) , y ⋅ (x + y) = K (HB) ⋅ 0,1 (2) 0,1
K a (HB) = a
0,1 Επίσης, από τη διάσταση του άλατος NaA και την υδρόλυση
(x + y) = 5·10 + Κa(HB)·0,1 = 6,25·10−8
2 −8
του ιόντος Α− προκύπτει:
Κa(HB) = 1,25·10−7 10 −14 [OH− ]22 10 −15 , [H Ο+ ]2 = K ⋅ 10 −13 (2).
β) Έστω V(L) ο όγκος του νερού που πρέπει να προσθέσουμε. = , [OH− ]22 = 3 2 a
Ka 0,1 Ka
Οι τελικές συγκεντρώσεις θα είναι:
Με διαίρεση κατά μέλη των (1) και (2):
0,02 (3) , 0,02 (4)
c1 (HA) = c2 (HB) = [H3O+ ]1
0,2 + V 0,2 + V = 106 .
[H3O+ ]2
[HA] ≈ c1, [A−] = x, [H3O+] = x + y, [HB] ≈ c2, [B−] = y
Από την τελευταία σχέση με λογαρίθμηση προκύπτει: pH2 –
x(x + y) ,
Ka (HA) = 5 ⋅ 10 −7 = x ⋅ (x + y) = c1 ⋅ 5 ⋅ 10−7 (5) pH1 = 6.
c1

412
13.26. Δ1. α) pH = 3, β) α = 10−3, γ) [Η3Ο+] = [Α−] = 10−3 Μ,
[ΟΗ−] = 10−11 Μ, δ) V(H2O) = 14,85 L.
Δ2. x = 2, β) 50 mL, γ) pH = 8,5.
13.27. Δ1. α) pH = 1, β) Ka = 10−5. Δ2. pH = 3,5. Δ3. V1/V2
= 1/2. Δ4. Σταθερό (με την αραίωση ενός ρυθμιστικού δια-
λύματος το pH παραμένει το ίδιο, καθώς ο λόγος cβ/co δεν
μεταβάλλεται).
13.28. Δ1. α) α = 3/11, β) Κc = 0,125, γ) εξώθερμη (με την
αύξηση της θερμοκρασίας η ισορροπία οδεύει προς τα αρι-
στερά).
Δ2. Κb = 10−5.
Δ3. 0,01 mol HCl.
Δ4. α) [Δ−] / [ΗΔ] = 10, β) κόκκινο (περιοχή αλλαγής χρώ-
ματος 7 - 9).
13.29. α) ΗΑ + Η2Ο Α− + Η3Ο+
Ο Β Β Ο
β) i. 3, ii. 9,9 L, iii. 100 mL.
γ) i. 11,5, ii. 10.
δ) i. 25 mL, ii. 7.
ε) i. 25 mL, ii. 5, iii. κατάλληλος.
1ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ: ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
Θέμα Α
Α1. Γ.
Α2. Γ.
Α3. B.
Α4. Α.
Α5. Α: Σ, Β: Λ, Γ: Λ, Δ: Σ, Ε: Λ.
Α.6. Επίδραση κοινού ιόντος έχουμε όταν σε διάλυμα ασθε-
νούς ηλεκτρολύτη προσθέσουμε άλλο ηλεκτρολύτη (συνήθως
ισχυρό) που να έχει κοινό ιόν με τον ασθενή ηλεκτρολύτη.
Στην περίπτωση αυτή, ο βαθμός ιοντισμού μειώνεται, λόγω
μετατόπισης της ισορροπίας ιοντισμού του ασθενούς ηλε-
κτρολύτη προς τα αριστερά, σύμφωνα με την αρχή Le
Châtelier.
Έστω ότι σε διάλυμα CH3COOH προστίθεται ποσότητα
CH3COONa(s) χωρίς μεταβολή του όγκου του διαλύματος και
υπό σταθερή θερμοκρασία.
CH3COOH + H2O CH3COO− + H3O+
CH3COONa → CH3COO− + Na+
Παρατηρούμε ότι με την προσθήκη CH3COO− και σύμφωνα
με την αρχή Le Châtelier, η ισορροπία ιοντισμού του
CH3COOH μετατοπίζεται προς την πλευρά των μορίων, που
δεν έχουν ιοντιστεί. Η μετατόπιση αυτή θα επιφέρει: α) μείω-
ση του βαθμού ιοντισμού του οξέος, μείωση της [Η3Ο+] και
άρα αύξηση του pH (αύξηση της [OΗ−]) καθώς και αύξηση
της [CH3COO−]. Η τιμή της σταθεράς Ka δε θα μεταβληθεί.
Θέμα Β
Β1. α) Σ (μεγαλύτερο pH, μεγαλύτερη [ΟΗ−], μεγαλύτερη Kb.
β) Το διάλυμα εξουδετέρωσης της βάσης Β, γιατί το συζυγές
οξύ ΒΗ+ έχει μικρότερη τιμή Ka σε σχέση με το ΓΗ+.
Β2. Λόγω ιοντισμού του ΗSO4− (το ιόν αυτό δεν υδρολύεται
γιατί το H2SO4 είναι ισχυρό οξύ).
Β3. α) 25 mL. β) Ασθενές, λόγω υδρόλυσης του ιόντος Α−. γ)
Βλέπουμε ποιο είναι το pH όταν έχουν προστεθεί 12,5 mL
πρότυπου διαλύματος. Στο σημείο αυτό έχουμε ρυθμιστικό
διάλυμα και μάλιστα ισχύει: cβ = cο, οπότε από την εξίσωση
των ρυθμιστικών διαλυμάτων προκύπτει: pH = pKa και επομέ-
νως Κa = 10−pH.
Θέμα Γ. Γ1. α) Το διάλυμα Δ1 είναι ρυθμιστικό για το οποίο
ισχύει: [ΟΗ−] = Κb·(cβ/co) = 2·10−5·(1/0,2) = 10−4 και επομέ-
νως pHα = 10.
β) Με την ανάμιξη 100 mL διαλύματος Δ1 με V (L) διαλύμα-
τος Δ2 προκύπτει νέο ρυθμιστικό διάλυμα στο οποίο τα δύο
συστατικά έχουν συγκεντρώσεις έστω cβ και cο. Θα ισχύουν:
0,1·1 + 0,1·V = cβ·(0,1 + V) (1) και
0,2·0,1 + 2·V = cο·(0,1 + V) (2)
Για το νέο ρυθμιστικό διάλυμα που προκύπτει θα ισχύει:
[ΟΗ−] = Κb·(cβ/co), 10−5 = 2·10−5·(cβ/co) και επομένως co =
2·cβ (3). Από τις σχέσεις (1), (2) και (3), προκύπτει: V = 0,1 L
ή 100 mL.
γ) Με τη συνεχή προσθήκη (θεωρητικά άπειρη) διαλύματος Δ2
στο διάλυμα Δ1 οι δύο συγκεντρώσεις θα τείνουν στις συγκε-
ντρώσεις του Δ2, οπότε: [ΟΗ−] = Κb·(cβ/co) = 2·10−5·(0,1/2) =
10−6 και άρα pH = 8.
Γ2. Με την προσθήκη του διαλύματος HCl 0,1 M έχουμε:
NH3 + HCl → NH4Cl
0,1 0,1·V 0,02
Στην αντίδραση αυτή η ΝΗ3 είναι σε περίσσεια. Αν είχαμε
πλήρη αντίδραση θα προέκυπτε αποκλειστικά το άλας NH4Cl
που λόγω υδρόλυσης του ΝΗ4+ θα έδινε όξινο pH. Επίσης, αν
είχαμε περίσσεια HCl θα είχαμε τελικά την περίσσεια του HCl
και το παραγόμενο NH4Cl, οπότε το pH θα ήταν και πάλι όξι-
νο. Έτσι:
NH3 + HCl → NH4Cl
0,1 0,1·V 0,02
−0,1·V −0,1·V 0,1·V
Τελικά, θα προκύψει και πάλι ρυθμιστικό διάλυμα με συγκε-
ντρώσεις:
co = (0,02 + 0,1·V)/(0,1 + V) (4) και
cβ = (0,1 − 0,1·V)/(0,1 + V) (5).
Για το διάλυμα αυτό θα ισχύει:
[ΟΗ−] = Κb·(cβ/co) (6).
Από τις σχέσεις (4), (5) και (6) προκύπτει: V = 0,6 L ή 600
mL.
Γ3. Με την προσθήκη του διαλύματος ΝaOH 0,1 M έχουμε
την αντίδραση:
NH4Cl + NaOH → NH3 + NaCl + H2O
0,2 0,1·V 0,01
Στην αντίδραση αυτή το NaOH είναι σε περίσσεια. Αν είχαμε
πλήρη αντίδραση θα προέκυπτε αποκλειστικά NH3 που θα
έδινε pH < 12 (δεν μπορούμε να υπολογίσουμε ακριβώς το pH
αλλά μπορούμε να δούμε ότι είναι μικρότερο από 12). Επομέ-
νως:
NH4Cl + NaOH → NH3 + NaCl + H2O
0,02 0,1·V 0,1
−0,02 −0,02 0,02
Τελικά, θα προκύψει διάλυμα στο οποίο τα δύο συστατικά
(NaOH και NH3) έχουν συγκεντρώσεις, αντίστοιχα:
c1 = (0,1·V − 0,02)/(0,1 + V) (7) και
c2 = 0,12/(0,1 + V) (8).
Μετά την Ε.Κ.Ι. και τη θεώρηση των προσεγγίσεων προκύ-
πτει: V = 233,3 mL.
Θέμα Δ. Δ1. Το διάλυμα Δ3 περιέχει ΗCOONa 0,1 M. Από
την διάσταση του άλατος και την υδρόλυση των ιόντων
HCOO−, προκύπτει ότι: Κb(ΗCOO−) = 10−10 και επομένως
Κa(ΗCOOH) = 10−4. Το διάλυμα Δ4 περιέχει CΗ3COONa 1 Μ
ενώ το διάλυμα Δ5 περιέχει CΗ3COONa 0,1 Μ. Από τη διά-
σταση του CΗ3COONa και την υδρόλυση του CΗ3COO− προ-
413
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1

κύπτει: Κb(CΗ3COO−) = 10−9 και επομένως Κa(CΗ3COOH) = Στο τελικό διάλυμα θα έχουμε, ΗΑ σε συγκέντρωση c3 =
10−5. Τέλος, από τους ιοντισμούς των δύο ασθενών οξέων στα (0,005 − 0,1·V)/(0,05 + V) και ΝaA σε συγκέντρωση (0,005 +
διαλύματα Δ1 και Δ2, προκύπτουν, αντίστοιχα, pH = 2 και pH 0,1·V)/(0,05 + V). Θα ισχύει: 10−6 = 10−5·(c3/c4). Με αντικα-
= 2,5. τάσταση των c3 και c4, προκύπτει: V = 40,9 mL.
Δ2. To Δ6 περιέχει το CΗ3COONa και το ΗCOONa σε συγκε- δ) Το pH = 12 αντιστοιχεί μετά το τελικό σημείο της ογκομέ-
ντρώσεις c και c΄, αντίστοιχα, που δίνονται από τις σχέσεις: τρησης και επομένως θα υπάρχει περίσσεια ΝaΟΗ:
1·V = c·(V + V΄) (1) και 0,1· V΄ = c΄·(V + V΄) (2). Θεωρούμε HA + NaOH → NaA + H2O
τις διαστάσεις των αλάτων και τις υδρολύσεις των CΗ3COO− 0,005 0,1·V΄ 0,005
και ΗCOO−, οπότε έχουμε επίδραση κοινού ιόντος μέσων των −0,005 −0,005 +0,005
ΟΗ−. Αν x η συγκέντρωση των CΗ3COO− που υδρολύονται Στο τελικό διάλυμα θα έχουμε, ΝaOH σε συγκέντρωση c5 =
και y η αντίστοιχη για τα ιόντα ΗCOO−, θα ισχύει: 10−9 = x·(x (0,1·V΄− 0,005)/(0,05 + V΄) και ΝaA σε συγκέντρωση c6 =
+ y)/c και 10−10 = y·(x + y)/c΄, όπου x + y = 10−5. Επομένως: x 0,1/(0,05 + V΄).
= 10−4·c2 και y = 10−5·c3. Προσθέτοντας κατά μέλη τις δύο NaA → Na+ + A−
αυτές εξισώσεις και αντικαθιστώντας στις (1) και (2) προκύ- 0,1 0,1 0,1
πτει τελικά: V΄/V = 1:10. NaOH → Na+ + OH−
c5 c5 c5
2ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ: ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ A− + H2O HA + ΟΗ−
Θέμα Α 0,1 – y y y + c5
Α1. Δ. [ΟΗ−] = c5 + y ≈ c5 = 0,01 (από pH = 12) και επομένως:
Α2. Β. (0,1·V΄− 0,005)/(0,05 + V΄) = 0,01, V = 61,1 mL.
Α3. Δ. Δ2. Έστω c η συγκέντρωση του του οξέος. Ισχύει: c = n/0,5
Α4. Γ. (1), όπου n = 10,05/Mr (2).
Α5. α) Σ, β) Λ, γ) Σ, δ) Σ, ε) Σ. ΗClOx + ΚΟΗ → ΚClOx + Η2Ο
Α6. Ο βαθμός ιοντισμού ενός ασθενούς οξέος εξαρτάται από Η ποσότητα της βάσης είναι: 0,1·0,05 = 5·10−3 mol ΚΟΗ,
τη φύση του οξέος, από τη φύση του διαλύτη, από τη θερμο- οπότε από τη στοιχειομετρία της αντίδρασης προκύπτουν επί-
κρασία, από τη συγκέντρωση του διαλύματος και από την σης 5·10−3 mol ΗClOx. Έτσι, η συγκέντρωση του διαλύματος
επίδραση κοινού ιόντος. του οξέος θα είναι: c = 5·10−3/25·10−3 = 0,2 M. Από τις σχέ-
Θέμα Β σεις (1) και (2): Μr = 100,5 και άρα: 1 + 35,5 + x·16, x = 4
Β1. α) ΗΑ ισχυρότερο, β) το διάλυμα A έχει μικρότερο pH, γ) (ΗClOx). To ΗClOx είναι ισχυρό οξύ και επομένως το pH στο
ίδιο pH, δ) το διάλυμα του ΗΒ θα είχε μεγαλύτερο pH. ισοδύναμο σημείο θα είναι ίσο με 7.
Β2. α) i. με ανάμιξη διαλυμάτων ΝΗ3 και NH4Cl και ii. με
μερική εξουδετέρωση του διαλύματος ΝΗ3 από το διάλυμα 3ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ: ΧΗΜΙΚΗ ΚΑΙ ΙΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
HCl, β) βλ. θεωρία. Θέμα Α
Β3. βλ. θεωρία. Α1. Γ.
Θέμα Γ. Γ1. 1 Μ, 10. Α2. Γ.
Γ2. 6. Α3. Γ.
Γ3. [Κ+] = 0,4 Μ, [Cl−] = 0,2 M, [A−] = 0,2 M, [H3O+] = Α4. Γ.
3·10−6 M, [OH−] = 1/3·10−8 M. Α5. Δ.
Θέμα Δ. α) Για το αρχικό (ρυθμιστικό) διάλυμα θα ισχύει: Α6. Βλ. θεωρία.
10−5 = Κa·(c1/0,1) (1). Κατά την ογκομέτρηση συμβαίνει η Θέμα Β
αντίδραση εξουδετέρωσης: Β1. α) αύξηση, β) μείωση, γ) αύξηση, δ) αύξηση, ε) καμία
HA + NaOH → NaA + H2O μεταβολή, στ) καμία μεταβολή (αρχή Le Châtelier).
0,05·c1 5·10−3 0,005 Β2. α) Αλκαλιμετρία, Α: προχοΐδα, Β: κωνική φιάλη.
−0,05·c1 −0,05·c1 0,05·c1 CH3CH(OH)COOH + ΝaΟΗ → CH3CH(OH)COONa + H2O
− − 0,05·(c1 + 0,1) β) Βλέπε θεωρία, 12 mL.
Ισχύει: 0,05·c1 = 5·10−3, c1 = 0,1 Μ. Από την εξίσωση (1): Κa γ) Όταν έχουν προστεθεί 6 mL ΝaOH: pH = pKa = 4.
= 10−5. δ) 2,7 g/L. Ακατάλληλο διότι c = 3·10−2 M > 2,4·10−2 M.
β) Στο ισοδύναμο σημείο υπάρχει μόνο το NaA σε συγκέ- ε) Ναφθολοφθαλεΐνη διότι το pH στο ισοδύναμο σημείο είναι:
ντρωση c = 0,01/0,1 = 0,1 Μ. 7 < pH < 8. Στην έναρξη της ογκομέτρησης το χρώμα του
NaA → Na+ + A− δείκτη είναι ροζ και στο τελικό σημείο πράσινο.
A− + H2O HA + ΟΗ− Θέμα Γ. Γ1. α) α = 3/11, β) Κc = 0,125, γ) εξώθερμη (με την
0,1 – x x x αύξηση της θερμοκρασίας η ισορροπία οδεύει προς τα αριστε-
Kb(A−) = 10−14/10−5 = 10−9. Επίσης: 10−9 = x2/0,1, x = 10−5, ρά).
pOH = 5, pH = 9. Γ2. HA + H2O A− + H3O+
γ) Το pH = 6 αντιστοιχεί πριν το τελικό σημείο της ογκομέ- c–x x x
τρησης και επομένως θα υπάρχει περίσσεια ΗΑ: [HA] = c – x, [A− ] = x.
HA + NaOH → NaA + H2O c – x = 4x, c = 5x = 0,1, x = 0,02. α = x/c = x/5x = 0,2 (δεν
0,005 0,1·V 0,005 ισχύουν οι προσεγγίσεις !).
−0,1·V −0,1·V +0,1·V Ka = x2/(c – x) = 4·10−4/0,08 = 5·10−3.
Θέμα Δ. Δ1. pH = 14, pH = 2,5, Δ2. pH = 9, Δ3. pH = 1.

414
ΜΕΡΟΣ Γ: ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
14. ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΧΙΑΚΑ
14.1. Β.
14.2. Α.
14.3. Α. Μεγαλύτερη διαφορά ενέργειας αντιστοιχεί σε μεγα-
λύτερη συχνότητα και άρα σε μικρότερο μήκος κύματος.
14.4. Γ. Το μικρότερο μήκος κύματος αντιστοιχεί σε μεγαλύ-
τερη συχνότητα και άρα σε μεγαλύτερη ενεργειακή διαφορά.
14.5. Α. Ισχύει ΔΕ1 = ΔΕ2 + ΔΕ3, επομένως h·ν1 = h·ν2 + h·ν3
και άρα ν1 = ν2 + ν3.
14.6. Α. Από τη σχέση de Broglie για το σωματίδιο α και το
πρωτόνιο και διαίρεση των δύο σχέσεων κατά μέλη.
14.7. Γ. Στη θεμελιώδη κατάσταση θα έχει ενέργεια Ε1 =
−2,18·10−18. Ε = 0 σημαίνει ότι το ηλεκτρόνιο δεν ανήκει στο
άτομο (έχει διαφύγει από την έλξη του πυρήνα).
14.8. Λανθασμένες είναι οι προτάσεις Α, Β, Δ και ΣΤ. Α: Ο
τύπος Ε = h·ν δίνει την ενέργεια ενός φωτονίου και όχι την
ενέργεια όλης της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Β: Το
αντίθετο, μειώνεται με την αύξηση της ταχύτητάς του. Δ: Η
ενέργεια της στιβάδας L είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια
της στιβάδας K (λιγότερο αρνητική). ΣΤ: Εμφανίζουν την ίδια
ορμή και όχι την ίδια ταχύτητα (διαφέρουν στη μάζα).
14.9. Διατάσουμε τις μεταπτώσεις κατά σειρά αυξανόμενης
ΔΕ. Ίδια θα είναι και η σειρά συχνοτήτων ενώ τα μήκη κύμα-
τος θα έχουν αντίστροφη σειρά. α) β-γ-δ-α-ε, β) z-φ-ω-ψ-χ.
14.10. Όσο αυξάνεται η τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού n,
η ΔΕ μειώνεται, επομένως η συχνότητα ν μειώνεται (ΔΕ = h·ν)
και άρα το μήκος κύματος αυξάνεται (c = λ·ν).
14.11. α) Από την L στην Κ (μεγαλύτερη ενεργειακή διαφο-
ρά), β) λ1 = (27/5) λ2.
14.12. α) Πρέπει να αποκτήσει ενέργεια ίση με το μηδέν και
επομένως πρέπει να προσφερθεί ενέργεια ίση με 2,18·10−18 J.
β) Πολλαπλασιάζουμε την προηγούμενη τιμή με τον αριθμό
Avogadro και προκύπτει ενέργεια ίση με 1,31·106 J. γ) Η ενέρ-
γεια της στιβάδας L είναι ίση με −5,45·10−19 J και επομένως
πρέπει να προσφερθεί ενέργεια ίση με 5,45·10−19 J.
14.13. α) To ηλεκτρόνιο (σχέση de Broglie).
β) λe2 = 1836·λp2.
14.14. α) Σύμφωνα με την κβαντική θεωρία η ηλεκτρομαγνη-
τική ακτινοβολία αποτελείται από φωτόνια, καθένα από τα
οποία έχει ενέργεια: Ε = h·ν, όπου h η σταθερά του Planck και
ν η συχνότητα της ακτινοβολίας. Με άλλα λόγια, η ενέργεια
του φωτονίου εξαρτάται μόνο από τη συχνότητα της ακτινο-
βολίας και είναι ανάλογη με αυτή. Έτσι, η συχνότητα της α-
κτινοβολίας αποτελεί το μέτρο του ενεργειακού περιεχομένου
των φωτονίων της.
β) Στο ατομικό πρότυπο του Bohr, τα ηλεκτρόνια εκτελούν
καθορισμένες κυκλικές κινήσεις κατά τις οποίες είναι επακρι-
βώς γνωστές η ακτίνες της τροχιάς (θέση) και η ταχύτητα και
άρα και η ορμή του ηλεκτρονίου. Σύμφωνα, όμως, με την αρ-
χή της απροσδιοριστίας ή αβεβαιότητας του Heisenberg «είναι
αδύνατο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια συγχρόνως τη θέση
και την ορμή (p = m·υ) ενός μικρού σωματιδίου π.χ. του ηλε-
κτρονίου». Επομένως, η αποδοχή της αρχής της αβεβαιότητας
οδηγεί αυτόματα στην κατάρριψη του ατομικού πρότυπου του
Bohr.
γ) Κατά την αποδιέγερση από τη στιβάδα Μ προς τη θεμελιώ-
δη κατάσταση μπορούν να ακολουθηθούν οι εξής πορείες:
Μ→Κ, ή Μ→L και στη συνέχεια L→K (τρία διαφορετικά
φωτόνια).
14.15. α) Διαδοχικά στις Ν, L και Κ. β) Σε δύο γιατί η πρώτη
(από Κ στην Ν δεν αντιστοιχεί σε εκπομπή φωτονίου), μία
(από Ν στην L).
14.16. Από τα 1000 ηλεκτρόνια ένας αριθμός, έστω x, εκτελεί
μετάπτωση κατευθείαν από την Μ → Κ (θεμελιώδης κατά-
σταση) ενώ τα υπόλοιπα (1000 – x) ηλεκτρόνια εκτελούν δια-
δοχικά τη μετάπτωση Μ → L και στη συνέχεια L → Κ. Τα
τρία αυτά είδη μεταπτώσεων παράγουν συνολικά 1600 φωτό-
νια με μήκη κύματος λ1, λ2 και λ3. Τα (1000 – x) ηλεκτρόνια
εκτελούν δύο διαδοχικές μεταπτώσεις και άρα: x + 2·(1000 –
x) = 1600 φωτόνια, οπότε x = 400. H μετάπτωση από Μ → Κ
έχει τη μεγαλύτερη ενεργειακή διαφορά που αντιστοιχεί στο
μικρότερο μήκος κύματος, δηλαδή στο λ1. Επομένως, έχουμε
400 φωτόνια με μήκος κύματος λ1, 600 φωτόνια με μήκος
κύματος λ2 (που αντιστοιχούν στη μετάπτωση L → K) και
επίσης 600 φωτόνια με μήκος κύματος λ3 (που αντιστοιχούν
στη μετάπτωση Μ → L με τη μικρότερη ενεργειακή διαφορά
και άρα το μεγαλύτερο μήκος κύματος).
14.17. α) Από τη στιβάδα Μ (n = 3) στη στιβάδα L (n = 2), λ =
656 nm. β) 6,9·1014 Hz, γ) 396 nm. δ) Από n = 4 σε n = 2. ε)
Θεωρητικά, από n = ∞ σε n = 2 (περίπου 365 nm).
14.18. ΔΕ1 = h·ν1, ΔΕ2 = h·ν2, E = ΔΕ1 − ΔΕ2 = h·(ν1 ‒ ν2). Για
1 mol φωτονίων θα ισχύει: Ε = ΝΑ·h.(ν1 ‒ ν2), οπότε με βάση
τη σχέση c = λ·ν προκύπτει η ζητούμενη.
14.19. B.
14.20. Γ.
14.21. i. Β, ii. A.
14.22. Α.
14.23. Α.
14.24. Γ.
14.25. B.
14.26. Β.
14.27. Α. Όλα τα s τροχιακά έχουν σφαιρική συμμετρία και
διαθέτουν όλο και μεγαλύτερο μέγεθος, όσο αυξάνει ο n.
14.28. Α.
14.29. Β.
14.30. Β.
14.31. Γ.
14.32. Δ.
14.33. Γ.
14.34. Β.
14.35. Β.
14.36. Γ.
14.37. Δ. Η τιμή του ψ2 είναι υποεννεαπλάσια στη θέση Α σε
σχέση με την τιμή του ψ2 στη θέση Β.
14.38. Α) Λανθασμένη. Μπορεί να βρίσκεται και σε διεγερμέ-
νη κατάσταση καταλαμβάνοντας τροχιακό σε στιβάδα υψηλό-
τερης ενέργειας.
Β) Λανθασμένη. Το ηλεκτρόνιο του ατόμου του Η μπορεί να
βρίσκεται στη θεμελιώδη κατάσταση (1s τροχιακό) ή σε διε-
γερμένη κατάσταση καταλαμβάνοντας οποιοδήποτε άλλο τρο-
χιακό.
Γ) Σωστό. Στο άτομο του υδρογόνου ο μοναδικός κβαντικός
αριθμός που καθορίζει την ενέργεια είναι κύριος κβαντικός
415
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
αριθμός (n). Επίσης, ο καθορισμός ενός τροχιακού απαιτεί
τους τρεις κβαντικούς αριθμούς n, ℓ και mℓ, αλλά όχι τον ms
που σχετίζεται με την ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου.
Δ) Σωστό. Για n = 3 και ℓ = 0 θα έχουμε mℓ = 0 και άρα ένα
μόνο ατομικό τροχιακό.
Ε) Λανθασμένη. Μπορεί να είναι σε διεγερμένη κατάσταση.
ΣΤ) Σωστό. Η υποστιβάδα 3d έχει ℓ = 2 και άρα 2·2 + 1 = 5
τροχιακά. Η υποστιβάδα 5s έχει ℓ = 0 και άρα 1 τροχιακό.
Ζ) Σωστό. Και στις τρεις περιπτώσεις n = 3.
Η) Λανθασμένη. Tο 3Li2+ είναι υδρογονοειδές ιόν και οι ενέρ-
γειες των υποστιβάδων της ίδιας στιβάδας είναι ίσες μεταξύ
τους.
Θ) Λανθασμένη. Ο n καθορίζει την ενέργεια και το μέγεθος
ενός τροχιακού.
Ι) Λανθασμένη. Ο ℓ παίρνει τιμές: 0, 1, …, (n – 1).
Κ) Σωστή. Tο τροχιακό px έχει σχήμα δύο λοβών με προσανα-
τολισμό στον άξονα των x και επομένως η πιθανότητα παρου-
σίας του ηλεκτρονίου είναι μέγιστη στα σημεία του άξονα
αυτού.
Λ) Σωστή. Το τροχιακό pz έχει σχήμα δύο λοβών με προσανα-
τολισμό στον άξονα των z, είναι δε κάθετο στο επίπεδο xy και
επομένως η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου στο επί-
πεδο xy είναι ίση με το μηδέν.
Μ) Λανθασμένη. To σχήμα των τροχιακών καθορίζεται από
τον κβαντικό αριθμό ℓ.
Ν) Λανθασμένη. Ο προσανατολισμός ενός τροχιακού 3p κα-
θορίζεται από τον μαγνητικό κβαντικό αριθμό mℓ και όχι από
τον ms.
Ξ) Σωστή. Τα s τροχιακά παρουσιάζουν σφαιρική συμμετρία
και επομένως η τιμή της κυματοσυνάρτησης ψ εξαρτάται μόνο
από την απόσταση από τον πυρήνα. Έτσι, και η τιμή της ψ2
είναι η ίδια για όλα τα σημεία του χώρου που έχουν την ίδια
απόσταση r από τον πυρήνα.
14.39. Σωστές είναι οι προτάσεις Α και Β. Η πρόταση Γ είναι
λανθασμένη, καθώς ένα ηλεκτρόνιο σε p τροχιακό έχει ℓ = 1,
οπότε ο mℓ = −1, 0, 1 (και όχι −2). Η πρόταση Δ είναι λανθα-
σμένη καθώς ο ms μπορεί να πάρει και την τιμή −1/2.
14.40. Βλ. θεωρία.
14.41. α) Ίδιος κύριος κβαντικός αριθμός, ίδια ενέργεια, ίδιος
δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός (ℓ = 1). Διαφορετικός μα-
γνητικός κβαντικός αριθμός mℓ, διαφορετικός προσανατολι-
σμός στο χώρο.
β) Ίδιο σχήμα, ίδιο κύριο και δευτερεύοντα κβαντικό αριθμό,
αλλά διαφορετική ενέργεια (λόγω του διαφορετικού πυρηνικού
φορτίου), διαφορετικό μέγεθος (το 2s στην περίπτωση του Li2+
είναι πιο μικρό).
14.42. Οι καθορισμένες τροχιές και ταχύτητες δεν συμβιβάζο-
νται με την αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg.
14.43. α) 0, 1, 2, 3, 4. β) −4, −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, 4. γ) 1/2 και
−1/2.
14.44. Ξέρουμε ότι θα πρέπει να ισχύει n > ℓ και επομένως n =
4.
14.45. α) 2, β) > 2, γ) 1/2 ή −1/2, δ) ≥ 1, 0, 1/2 ή ‒1/2.
14.46. α) n = 4, ℓ = 2, mℓ = ‒2, ‒1, 0, 1, 2. β) n = 3, ℓ = 0, 1, 2.
Για ℓ = 0, mℓ = 0. Για ℓ = 1, mℓ = ‒1, 0, 1. Για ℓ = 2, mℓ = ‒2,
‒1, 0, 1, 2. γ) n = 4, ℓ = 3, mℓ = ‒3, ‒2, ‒1, 0, 1, 2, 3.
14.47. Στην κβαντομηχανική περιγραφή του ηλεκτρονίου ενός
ατόμου, ή έννοια της τροχιάς έχει αντικατασταθεί από την
έννοια του τροχιακού, που αντιστοιχεί σε ένα χώρο ορισμέ-
416
νου σχήματος μέσα στο οποίο υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να
βρεθεί το ηλεκτρόνιο σε μία συγκεκριμένη κατάσταση. Η
πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου αντιστοιχεί στο τε-
τράγωνο της αντίστοιχης κυματοσυνάρτησης (ψ2), ενώ η ηλε-
κτρονιακή πυκνότητα στη συνάρτηση –eψ2, όπου –e το φορτίο
του ηλεκτρονίου. Η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου
στο χώρο γύρω από τον πυρήνα μπορεί να οπτικοποιηθεί ως
ηλεκτρονιακό νέφος στο οποίο ο αριθμός των κουκκίδων ανά
μονάδα όγκου είναι ανάλογος της πιθανότητας παρουσίας του
ηλεκτρονίου. Το σχήμα του τροχιακού προκύπτει ως μία «ο-
ριακή» καμπύλη το περίγραμμα της οποίας περικλείει τη μέγι-
στη πυκνότητα του ηλεκτρονικού νέφους π.χ. 90 - 99% αυτής.
14.48. Η εικόνα θυμίζει την κυματική θεωρία της ύλης του De
Broglie. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ένα μικρό κινούμενο
σωματίδιο (π.χ. ένα ηλεκτρόνιο) παρουσιάζει διττή φύση,
σωματιδίου και κύματος, κατ’ αναλογία με την κβαντική θεω-
ρία κατά την οποία η ακτινοβολία παρουσιάζει και σωματι-
διακές ιδιότητες. Σε ένα τέτοιο σωματίδιο απέδωσε μήκος
κύματος (λ) που παρέχεται από τη σχέση:
h h
λ= =
p m ⋅υ
Η διττή φύση των ηλεκτρονίων (σωματιδίου αλλά και κύμα-
τος) εκδηλώνεται με την περίθλαση των ηλεκτρονίων σε κρυ-
σταλλικό πλέγμα, η οποία βρίσκει εφαρμογή στη λειτουργία
των ηλεκτρονικών μικροσκοπίων.
14.49. α) n = 5, ℓ = 0, 1, 2, 3, 4. β) 5d (5 τροχιακά).
γ) ‒2, ‒1, 0, 1 και 2. δ) 4 (από ένα στην 5p, 5d, 5f και την 5g).
14.50. α) n = 3, β) ν = 3·1015 Ηz, γ) ℓ = 0, 1, 2, mℓ = −2, −1,
0, 1, 2, ms = ±1/2, δ) λ2 > λ1, ε) 5,45·10−19 J.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 14
1. Δ. 2. A. 3. Δ. 4. Δ 5. Α. 6. Α. 7. Α. 8. Α.
9. Γ. 10. Γ. 11. Δ. 12. Γ. 13. Β. 14. Γ. 15. Γ.
16. Για n = 4, ℓ = 0, 1, 2, 3. Για ℓ = 0, mℓ = 0 και επομένως η
4s αποτελείται από ένα τροχιακό. Για ℓ = 1, mℓ = −1, 0 ή 1
και επομένως η 4p αποτελείται από 3 τροχιακά. Για ℓ = 2, mℓ
= −2, −1, 0, 1 ή 2 και επομένως η 4d αποτελείται από 5 τρο-
χιακά. Για ℓ = 3, mℓ = −3, −2, −1, 0, 1, 2 ή 3 και επομένως η
4f αποτελείται από 7 τροχιακά. Συνολικά: 1 + 3 + 5 + 7 = 16
τροχιακά.
17. Α) Λ (τα τροχιακά με τον ίδιο κύριο κβαντικό αριθμό n
συγκροτούν μια στιβάδα και όχι υποστιβάδα. Β) Σ. Γ) Λ (αυτό
υποστηρίζει η θεωρία του Bohr και όχι η κβαντομηχανική. Δ)
Λ (τροχιακά με mℓ = 0 υπάρχουν σε όλες τις υποστιβάδες. Ε)
Σ. ΣΤ) Σ. Ζ) Σ.
18. α) ψ12 = 10−6 και ψ22 = 10−4 = 100 ψ12. Δηλαδή, η πιθανό-
τητα να βρίσκεται το ηλεκτρόνιο στη θέση Β είναι 100 φορές
μεγαλύτερη από όσο στη θέση Α.
β) Βλ. θεωρία.
19. Ομοιότητες: α) Ίδιος κύριος κβαντικός αριθμός και ίδιος
δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός, β) ίδια ενέργεια και γ) ίδιο
σχήμα. Διαφορές: α) Διαφορετικός προσανατολισμός στο χώρο
και β) διαφορετική τιμή στο μαγνητικό κβαντικό αριθμό.
20. Οι ενέργειες που αντιστοιχούν στις στιβάδες Μ και L
δίνονται από τις σχέσεις:
2,18 ⋅ 10 −18 , 2,18 ⋅ 10 −18
EM = − E = −
32
L
22
ΔΕ1 = ΕΜ – ΕL. Με βάση τις σχέσεις, ΔΕ1 = h·ν1 και c = λ1·ν1,
προκύπτει:
 h⋅c h⋅c
λ1 = = (1)
ΔΕ1 5 στην υποστιβάδα 1s με δύο το πολύ ηλεκτρόνια.
⋅ 2,18 ⋅ 10 −18
36
ΔΕ2 = ΕL – ΕK και επομένως:
h⋅c h⋅c
λ2 = = (2)
ΔΕ2 3 ⋅ 2,18 ⋅ 10 −18
4 η Α αδύνατη (απαγορευτική αρχή Pauli).
Με διαίρεση κατά μέλη των σχέσεων (1) και (2), έχουμε: λ1/λ2
= 27/5.
15. ΑΡΧΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ Α-
ΤΟΜΩΝ
15.1. Β. Σε αντίθεση με το άτομο του H όπου η ενέργεια ε-
ξαρτάται αποκλειστικά από τον κύριο κβαντικό αριθμό (n),
στα πολυηλεκτρονιακά άτομα συμματέχει στον καθορισμό της
ενέργειας και ο δευτερεύοντας κβαντικός αριθμός (ℓ) που
σχετίζεται με τις ηλεκτρονιακές απώσεις.
15.2. Β. Αν είναι άτομο υδρογόνου θα ισχύει: Ε2p = Ε2s. Σε
οποιοδήποτε πολυηλεκτρονιακό άτομο θα ισχύει: Ε2p > Ε2s.
Επομένως, γενικά, Ε2p ≥ Ε2s.
15.3. Δ. Από τη σειρά πλήρωσης των υποστιβάδων βλέπουμε
ότι η 4s συμπληρώνεται πριν από την 3d, καθώς το άθροισμα
(n + ℓ) είναι μικρότερο για την 4s υποστιβάδα.
15.4. Β. Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων σε μία στιβάδα
καθορίζεται από το μέγιστο αριθμό ηλεκτρονίων σε μία υπο-
στιβάδα και τελικά από το μέγιστο αριθμό ηλεκτρονίων σε ένα
τροχιακό που καθορίζεται από την απαγορευτική αρχή του
Pauli.
15.5. Α. Σύμφωνα με τον κανόνα του Hund, η δομή 3p2 συνε-
πάγεται δύο μονήρη ηλεκτρόνια με παράλληλα spin που συνε-
πάγεται άθροισμα κβαντικών αριθμών spin ίσο με 1.
15.6. Γ. Μία υποστιβάδα p αποτελείται από 3 τροχιακά και
επομένως συμπληρώνεται με 6 το πολύ ηλεκτρόνια.
15.7. Δ. Για να υπάρχει ζεύγος ηλεκτρονίων σε μία p υποστι-
βάδα θα πρέπει να διαθέτει 4 τουλάχιστον ηλεκτρόνια, καθώς
τα τρία ηλεκτρόνια είναι μονήρη με παράλληλα spin (κανόνας
του Hund). Έτσι, θα άτομο θα έχει δομή 1s2 2s2 2p4 (Z = 8).
15.8. i. Γ. Για μία d υποστιβάδα ισχύει ℓ = 2 και mℓ =
‒2,‒1,0,1,2 και επομένως η υποστιβάδα αυτή αποτελείται από
5 τροχιακά (2ℓ + 1 = 5).
ii. Δ. Σύμφωνα με την απαγορευτική αρχή του Pauli, κάθε
τροχιακό διαθέτει 2 το πολύ ηλεκτρόνια και επομένως τα 5
τροχιακά μπορούν να καταληφθούν από 10 το πολύ ηλεκτρό-
νια.
15.9. Γ. Ένα άτομο με 3 μονήρη ηλεκτρόνια στην υποστιβάδα
2p θα έχει δομή: 1s2 2s2 2p3 (Z = 7).
15.10. i. A. H δομή του Si είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p2 και επομέ-
νως διαθέτει δύο μονήρη ηλεκτρόνια. ii. Δ. Τα p ηλεκτρόνια
είναι 6 + 2 = 8.
15.11. Δ. Οι ηλεκτρονιακές δομές που διαθέτουν 7 ηλεκτρό-
νια σε τροχιακά s, στη θεμελιώδη κατάσταση είναι οι εξής: 1s2
2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 (Ζ = 19), 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s1 (Ζ = 24,
δομή κατ΄εξαίρεση για το 24Cr) και 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1
(Ζ = 29, δομή κατ΄εξαίρεση για το 29Cu)
15.12. Β. Ο συνδυασμός n = 3, ℓ = 2 αντιστοιχεί στην υποστι-
βάδα 3d που διαθέτει 5 τροχιακά και επομένως 10 το πολύ
ηλεκτρόνια. Ο συνδυασμός n = 2, ℓ = 1, mℓ = ‒1 αντιστοιχεί
σε ένα τροχιακό της υποστιβάδας 2p και επομένως 2 το πολύ
ηλεκτρόνια. Τέλος, ο συνδυασμός n = 1, ℓ = 0 αντιστοιχεί
15.13. Δ. Το ιόν 7Ν3− έχει 10 e και ηλεκτρονιακή δομή 1s2 2s2
2p6. Την ίδια ηλεκτρονιακή δομή με 10 e έχει και το ανιόν
8O .
2−
15.14. Γ. Οι δομές Β και Δ είναι θεμελιώδεις καταστάσεις και
15.15. Β. Τα ιόντα 13Αl3+ και 8O2− είναι ισοηλεκτρονιακά με
10 συνολικά ηλεκτρόνια και ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 2s2 2p6.
15.16. Γ. Τα μονήρη ηλεκτρόνια είναι στην ασυμπλήρωτη
υποστιβάδα 5f11 η οποία διαθέτει 4 ζεύγη ηλεκτρονίων και 3
μονήρη.
15.17. Γ. Η δομή Α είναι σωστή, η δομή Β παραβιάζει την
αρχή του Pauli και η δομή Δ είναι επίσης σωστή.
15.18. Α. To άτομο του Ti διαθέτει 2 ηλεκτρόνια στην 3d.
15.19. Β. Τέσσερα τροχιακά μπορούν να καταληφθούν ως
εξής: 1s2 2s2 2p2 (Ζ = 6).
15.20. Γ. Η ηλεκτρονιακή δομή του Cl είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2
3p5 στην οποία εμφανίζονται 6 ηλεκτρόνια σε s τροχιακά για
τα οποία ισχύει: ℓ = 0.
15.21. Γ. Πρέπει να συμπληρωθεί πρώτα η υποστιβάδα 4s και
μετά η 3d.
15.22. i. Γ. Οι άλλες δομές είναι στη θεμελιώδη κατάσταση.
ii. Γ. Η ηλεκτρονιακή δομή είναι σωστή με βάση τον κανόνα
του Hund και την απαγορευτική αρχή του Pauli, αλλά δεν
είναι σωστή με βάση την αρχή της ελάχιστης ενέργειας, καθώς
ένα ηλεκτρόνιο της υποστιβάδας 2s έχει μεταπηδήσει στην 2p
(θεμελιώδης κατάσταση: 1s2 2s2 2p2).
15.23. i. Γ. Η δομή του ατόμου 25Mn είναι 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
3d5 4s2. Για τη δημιουργία του ιόντος Μn2+ αποσπώνται τα 2
ηλεκτρόνια της υποστιβάδας 4s.
ii. Δ. Το Σ3+ περιέχει 2 + 6 + x = 15 e στη στιβάδα Μ, από τα
οποία x = 7 e στην 3d. To άτομο Σ περιέχει 8 e την υποστιβά-
δα 3d, καθώς τα άλλα δύο έχουν αποσπαστεί από την 4s. Έτσι
το Σ έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d8 4s2 (Ζ = 28).
15.24. Α. Οι δύο δομές ανήκουν σε άτομα του ίδιου στοιχείου.
Η δομή Χ είναι στη θεμελιώδη κατάσταση και η δομή Υ σε
διεγερμένη.
15.25. Α. Διαθέτει 3 μονήρη ηλεκτρόνια στην υποστιβάδα 2p.
15.26. Α. Διαθέτει 2 μονήρη ηλεκτρόνια στην 3d υποστιβάδα
(δομή 3d8).
15.27. Α. H στιβάδα σθένους του 31Ga έχει δομή 4s2 4p1. H
επιλογή Α περιγράφει ένα από τα δύο ηλεκτρόνια της 4s.
15.28. Δ. Το ηλεκτρόνιο Ι ανήκει στην υποστιβάδα 4s, τα
ηλεκτρόνια ΙΙ και ΙΙΙ ανήκουν στην υποστιβάδα 3d και το η-
λεκτρόνιο ΙV στην υποστιβάδα 3p. H 4s συμπληρώνεται πριν
την 3d αλλά μετά την εισαγωγή ηλεκτρονίων στην 3d, η υπο-
στιβάδα 4s αποκτά μεγαλύτερη ενέργεια.
15.29. i. Γ. Το άτομο του Cu έχει δομή: [18Αr] 3d10 4s1 και το
ιόν Cu+ έχει δομή: [18Αr] 3d10.
ii. B.
15.30. Γ. Η υποστιβάδα 4f διαθέτει 7 τροχιακά και επομένως
μπορεί να διαθέτει μέχρι και 7 μονήρη ηλεκτρόνια.
15.31. Λανθασμένες είναι οι προτάσεις Α, Ε, Ζ και Η. Α: Το
άτομο του Ο έχει δύο μονήρη ηλεκτρόνια και επομένως το
άθροισμα κβαντικών αριθμών spin είναι ίσο με 1. Ε: Ο μικρό-
τερος ατομικός αριθμός Ζ στοιχείου με πλήρη d υποστιβάδα
αντιστοιχεί στο στοιχείο 29Cu με δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10
417
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
4s1. Ζ: Δύο μονήρη ηλεκτρόνια στην 3d υποστιβάδα μπορεί να
είναι στη δομή 3d2 (Ζ = 22) αλλά και στη δομή 3d8 (Z = 28).
Η: Το άτομο 25Μn έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2 ενώ το
ιόν 27Co2+ έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d7.
15.32. 3d, 4p, 6s.
15.33. α) 3, β) 5, γ) 14, δ) 6, ε) d, στ) s, ζ) Μ.
15.34. 8, 6, 2, 14, 10, 4.
15.35. β - ζ - δ - ε - γ - α.
15.36. Σ2 - Σ1 - Σ4 - Σ3 - Σ6 - Σ5.
15.37. α) i. 6, ii. 8, β) 3/2.
15.38. α) Ναι. Αν υποθέσουμε ότι το στοιχείου Α έχει δομή p2
(2 μονήρη ηλεκτρόνια), το στοιχείο Β θα έχει δομή p3 (τρία
μονήρη ηλεκτρόνια), το στοιχείο Γ δομή p4 (2 μονήρη ηλε-
κτρόνια) και το στοιχείο Δ δομή p5 (1 μονήρες ηλεκτρόνιο).
β) Ζ = 6 ή 14.
15.39. 1. 3p, 2. 3d, 3. 5s, 4. δεν υπάρχει, 5. 4d.
15.40. α) (1, 0, 0,+1/2), (1, 0, 0, ‒1/2), β) n = 3, ℓ = 0, mℓ = 0.
15.41. α) 10, β) 2, γ) 0.
15.42. Δ.
15.43. α) Ζ = 15: 0 d ηλεκτρόνια, 9 ηλεκτρόνια με ℓ = 1 και 3
μονήρη ηλεκτρόνια. Ζ = 26: 6 d ηλεκτρόνια, 12 ηλεκτρόνια με
ℓ = 1 και 4 μονήρη ηλεκτρόνια. Ζ = 32: 10 d ηλεκτρόνια, 14
ηλεκτρόνια με ℓ = 1 και 2 μονήρη ηλεκτρόνια.
β) 27.
15.44. α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4px1 4py1 4pz1, β) 15 και 3,
γ) 15 ή 23 ή 27.
15.45. 25, 15, 12, 16, 26.
15.46. i. Z = 6, 8, ii. Z = 14, 16, 22, 28.
15.47. 47Ag: [36Kr] 4d10 5s1 (αυξημένη σταθερότητα της δομής
d10, ανάλογη περίπτωση με την ηλεκτρονιακή δομή του 29Cu).
Ag+: [36Kr] 4d10.
15.48. α) 8 (από δύο ηλεκτρόνια στις υποστιβάδες 2p, 3p, 3d,
4p), β) 18 (2p, 3p, 4p).
15.49. α) ΕV < EIV = EIII < EII < EI.
β) ΕV = EIV = EIII < EII < EI.
15.50. Δομή ευγενούς αερίου: 20Ca2+ και 21Sc3+.
15.51. α) Ουδέτερο άτομο, διεγερμένη, β) ανιόν (θεμελιώδης),
γ) κατιόν, διεγερμένη, δ) ουδέτερο άτομο, θεμελιώδης, ε) α-
νιόν, θεμελιώδης, ζ) ουδέτερο άτομο, θεμελιώδης, η) αδύνατη
(δεν υπάρχει τροχιακό 2d), θ) αδύνατη (δεν μπορούν να υπάρ-
ξουν 7 ηλεκτρόνια στην υποστιβάδα 2p), ι) ουδέτερο άτομο,
θεμελιώδης, κ) ουδέτερο άτομο, διεγερμένη.
15.52. α) 23, β) 16, γ) 29 (είναι, κατ’ εξαίρεση, ο 29Cu με δο-
μή: 3d10, 4s1). Η δομή αυτή είναι εξαιρετικά σταθερή, καθώς η
υποστιβάδα 3d είναι συμπληρωμένη), δ) 4, ε) 58.
15.53. α) 8, 12, β) 4, γ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d1 4s2.
15.54. α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2, β) Fe2+: 1s2 2s2 2p6 3s2
3p6 3d6 (τα δύο ηλεκτρόνια φεύγουν από την υποστιβάδα 4s),
Fe3+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5, γ) το ιόν Fe3+ (ημισυμπληρωμένη d
υποστιβάδα).
15.55. α) 5 - 3 - 1, β) Ναι. Θα ανήκουν στο ίδιο τροχιακό,
αλλά μπορεί να διαφέρουν στο μαγνητικό κβαντικό αριθμό
του spin.
15.56. β) Αντίστοιχα, 1, 3, 2, 1, 1, 2, 3, 4, 2 και 0 ασύζευκτα
(μονήρη) ηλεκτρόνια, γ) διαμαγνητικό είναι το άτομο του Zn,
δ) αντίστοιχα, 1/2, 3/2, 1, 1/2, 1/2, 1, 3/2, 2, 1 και 0.
15.57. α) 3/2, β) 12, 83, γ) 5, 0.
418
15.58. α) L: (2, 0, 0, 1/2), (2, 0, 0, ‒1/2), (2, 1, ‒1, 1/2), (2, 1,
‒1, ‒1/2), (2, 1, 0, 1/2), (2, 1, 0, ‒1/2), (2, 1, 1, 1/2), (2, 1, 1,
‒1/2).
M: (3, 0, 0, 1/2), (3, 0, 0, ‒1/2), (3, 1, ‒1, 1/2), (3, 1, ‒1, ‒1/2),
(3, 1, 0, 1/2), (3, 1, 0, ‒1/2), (3, 1, 1, 1/2), (3, 1, 1, ‒1/2), (3, 2,
‒2, 1/2), (3, 2, ‒2, ‒1/2), (3, 2, ‒1, 1/2), (3, 2, ‒1, ‒1/2), (3, 2,
0, 1/2), (3, 2, 0, ‒1/2), (3, 2, 1, 1/2), (3, 2, 1, ‒1/2), (3, 2, 2,
1/2), (3, 2, 2, ‒1/2).
β) 4, γ) 24.
15.59. α) i. X: 4f7, ii. πλήρεις είναι οι στιβάδες Κ, L και Μ.
β) i. 8, ii. 7, iii. 20, iv. 1.
γ) Α:13, Β:10Ne, Γ:3s2, Δ:10Ne, Ε:3d2, Θ:56, Κ:54Xe, Λ:18Ar,
Μ: 3d10, Ν: 4p3.
δ) Το άτομο V (έχει 3 μονήρη ηλεκτρόνια στην 4p).
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 15
1. A. 2. Γ. 3. Β. 4. Δ. 5. Γ. 6. Α. 7. Γ. 8. Δ.
9. Γ. 10. Δ. 11. Β. 12. Γ. 13. Β. 14. Γ. 15. Β. 16. Δ. 17. Γ.
18. Δ. 19. (3,1,1,+1/2), (3,1,0,+1/2), (3,1,−1,+1/2) ή
(3,1,1,−1/2), (3,1,0,−1/2), (3,1,−1,−1/2).
20. Mo: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d5 5s1, Μο3+:1s2 2s2
2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 4d3.
21. Παραβιάζει τον κανόνα του Hund (βλέπε θεωρία για τη
διατύπωση).
22. Α: Λ. Αυτό ισχύει στο άτομο του Η και στα υδρογονοειδή
ιόντα. Δεν ισχύει στα πολυηλεκτρονιακά άτομα λόγω ηλε-
κτρονιακών απώσεων.
Β: Λ. Η δομή του ατόμου του 29Cu είναι 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
3d10 4s1 και επομένως η δομή του ιόντος 29Cu+ είναι: 1s2 2s2
2p6 3s2 3p6 3d10.
Γ: Σ. Δ: Λ. Fe2+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 (n = 3).
Ε: Λ. Στο ιόν Fe2+ έχουν αποσπαστεί τα 4s ηλεκτρόνια και
επομένως ο μεγαλύτερος κύριος κβαντικός αριθμός της δομής
θα είναι n = 3.
ΣΤ: Λ. Αν και τα δύο σωματίδια είναι ισοηλεκτρονιακά, το ιόν
27Co
2+
έχει ηλεκτρονιακή δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d7 και το
άτομο του 25Μn έχει δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2.
23. α) Ζ = 28, β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d8, γ) 1, δ) Α: τροχια-
κό με n = 4, Β: d υποστιβάδα, Γ: συμπληρωμένη στιβάδα, Δ:
κενή υποστιβάδα, Ε: μονήρες ηλεκτρόνιο, Ζ: τροχιακό χαμη-
λότερης ενέργειας.
16. ΔΟΜΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΠΙΝΑΚΑ
16.1. Γ.
16.2. Γ.
16.3. Α.
16.4. Α.
16.5. Δ.
16.6. Γ.
16.7. Δ.
16.8. Α. Το Χ3− έχει 18 ηλεκτρόνια και επομένως το άτομο του
Χ έχει 15 ηλεκτρόνια και δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3.
16.9. Δ. Το κατιόν Υ3+ έχει 10 ηλεκτρόνια και άρα το άτομο
του Υ έχει 13 ηλεκτρόνια και δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1.
16.10. Β.
16.11. Δ. Το άθροισμα όλων των κβαντικών αριθμών όλων
των ηλεκτρονίων του είναι ίσο με: (1 + 0 + 0 + 1/2) + (1 + 0 +
0 − 1/2) + (2 + 0 + 0 + 1/2) + (2 + 0 + 0 − 1/2) + (2 + 1 + 1 +
1/2) + (2 + 1 + 1 − 1/2) + (2 + 1 + 0 + 1/2) + (2 + 1 + 0 − 1/2)
+ (2 + 1 − 1 + 1/2) + (2 + 1 − 1 − 1/2) = 24.
16.12. Όλες είναι σωστές.
16.13. Ε: ευγενές αέριο, Δ: αλκαλική γαία, Γ: στοιχείο του d
τομέα, Α: στοιχείο της 13ης ομάδας.
16.14. Το κατιόν X3+ έχει προκύψει από το άτομο του Χ με
αποβολή 3 ηλεκτρονίων, δύο από την υποστιβάδα 4s και το
άλλο από την 3d. Έτσι, η δομή του ατόμου του στοιχείου Χ στη
θεμελιώδη κατάσταση είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2. Επομέ-
νως, το στοιχείο Χ ανήκει στην 8η (VIIIB) ομάδα και έχει Z =
26.
16.15. Για να έχουν άθροισμα κβαντικών αριθμών spin ίσο με
0 δεν θα διαθέτουν μονήρη ηλεκτρόνια και άρα η υποστιβάδα
d που συμπληρώνεται κατά μήκος της κάθε περιόδου του d
τομέα θα πρέπει να είναι συμπληρωμένη (d10). Πρόκειται επο-
μένως για στοιχεία της 12ης (ΙΙΒ) ομάδας.
16.16. Το 30Zn ανήκει στον d τομέα του Π.Π., ενώ το 20Ca
στον s τομέα.
16.17. Pb: [54Xe] 4f14 5d10 6s2 6p2, Ζ = 114: [86Rn] 5f14 6d10 7s2
7p2 (παρόμοια δομή εξωτερικής στιβάδας).
16.18. α) Το στοιχείο διαθέτει συνολικά 5 ηλεκτρόνια σε s
υποστιβάδες και δομή: 1s2 2s2 2p6 3s1 (Z = 11). β) 1η (IA)
ομάδα, 3η περίοδος.
16.19. α) Tα αλογόνα δεν διαθέτουν στοιχείο στην 1η περίοδο
και άρα το 3ο αλογόνο ανήκει στην 17η (VIIA) ομάδα και
στην 4η περίοδο. β) i. 17 p ηλεκτρόνια, ii. 10 d ηλεκτρόνια.
16.20. α) Ca: [Αr] 4s2, β) Sr: [Kr] 5s2,
γ) P: [Ne] 3s2 3p3, δ) Cu: [Ar] 3d10 4s1, ε) Sb: [Kr] 4d10 5s2 5p3,
ζ) Se: [Ar] 3d10 4s2 4p4, η) [Ar] 3d8 4s2.
16.21. Α: 18η ομάδα, 1η περίοδος, Β: 15η ομάδα, 2η περίο-
δος, Γ: 1η ομάδα, 3η περίοδος, Δ: 18η ομάδα, 3η περίοδος, Ε:
15η ομάδα, 3η περίοδος.
16.22. 3η περίοδος: 3s, 3p, 4η περίοδος: 4s, 3d, 4p, 5η: 5s, 4d,
5p.
16.23. α) 1η, β) 3η, γ) 18η, δ) 2η ή το 2He, ε) 7η (VIIB).
16.24. α) Το στοιχείο θα πρέπει να ανήκει σε μία από τις ομά-
δες 2η , 12η, 18η. β) 20, 30, 36.
16.25. α) Το Μ2+ διαθέτει 23 ηλεκτρόνια και άρα 25 πρωτό-
νια. Επομένως, Ζ = 25.
β) Εφόσον το ιόν Μ2+ διαθέτει ασυμπλήρωτη d υποστιβάδα,
η απόσπαση των δύο ηλεκτρονίων έχει γίνει από την υποστι-
βάδα 4s και η ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου του Μ είναι:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2. Επομένως, τo στοιχείο Μ ανήκει
στην 4η περίοδο, στον d τομέα και στην 7η (VIIA) ομάδα.
γ) Από την ηλεκτρονιακή δομή του ατόμου του Μ προκύπτει
ότι το Μ διαθέτει 8 ηλεκτρόνια σε s τροχιακά (με ℓ = 0).
Επίσης διαθέτει 2 + 2 + 1 = 5 ηλεκτρόνια με mℓ = 1.
δ) Το άτομο του Ν διαθέτει 23 ηλεκτρόνια και 23 πρωτόνια. Η
ηλεκτρονιακή του δομή είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d3 4s2 και
άρα ανήκει στην 4η περίοδο, στον d τομέα και στην 5η (VIIA)
ομάδα.
16.26. Α-Γ, Β-Ζ, Δ-Ε.
16.27. α) Α: 3η περίοδος, 17η ομάδα, p τομέας, Β: 3η περίο-
δος, 18η ομάδα, p τομέας, Γ: 4η περίοδος, 1η ομάδα, s τομέ-
ας, A: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5, B: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6, Γ: 1s2 2s2 2p6
3s2 3p6 4s1.
16.28. α) Για να έχει 6 ηλεκτρόνια σθένους θα πρέπει να έχει
δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 (Z = 16) και άρα ανήκει στον p τομέα
και στην 16η ομάδα (VIA). β) Το στοιχείο Χ είναι προς τα
δεξιά της περιόδου του και σχηματίζει ομοιοπολικά οξείδια
και ομοιοπολικά χλωρίδια.
16.29. α) 3, β) 1, γ) 0, δ) 14.
16.30. α) Ο s έχει δύο ομάδες, ο p τομέας 6 ομάδες και ο d
τομέας 10 ομάδες (με τη νέα αρίθμηση). Όλα τα στοιχεία του f
τομέα ανήκουν στην 3η ομάδα του Π.Π. β) i. [54Xe] 6s2: 2η
ομάδα, s τομέας, ii. [36Kr] 4d10 5s2 5p1: 13η ομάδα, p τομέας,
iii. [36Kr] 4d10 5s2 5p5: 17η ομάδα, p τομέας.
16.31. Στοιχεία μετάπτωσης είναι τα στοιχεία που καταλαμ-
βάνουν τον τομέα d του περιοδικού πίνακα, δηλαδή στοιχεία
των οποίων το τελευταίο ηλεκτρόνιο, κατά την ηλεκτρονιακή
δόμηση, τοποθετείται σε υποστιβάδα d. Έτσι, στον Zn με βά-
ση την ηλεκτρονιακή δομή (1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 ) το
τελευταίο του ηλεκτρόνιο βρίσκεται στην υποστιβάδα d.
Πάντως, πολλοί θεωρούν ότι το Sc και ο Zn καταχρηστικά
ονομάζονται στοιχεία μετάπτωσης, γιατί: α) έχουν ένα μόνο
αριθμό οξείδωσης, β) δε σχηματίζουν άλατα με χαρακτηριστι-
κά χρώματα και γ) η d υποστιβάδα είναι πλήρης.
16.32. α) 2η ομάδα, 4η περίοδος, s τομέας, β) 38, γ) 1s2 2s2
2p6 3s2 3p6 3d1 4s2, ΧCl2, XO (ιοντικές).
16.33. α) Νa: 1s2 2s2 2p6 3s1, Mg: 1s2 2s2 2p6 3s2, Si: 1s2 2s2
2p6 3s2 3p2, Cl: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5, Ar: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6.
β) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1, 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2, 1s2 2s2 2p6 3s2
3p6 3d10 4s2 4p2, 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p5, 1s2 2s2 2p6 3s2
3p6 3d10 4s2 4p6. γ) ΝaCl: ιοντικό, MgCl2: ιοντικό, SiCl4: ο-
μοιοπολικό. δ) Οξείδιο του νατρίου: ιοντικό και βασικό, οξεί-
διο του μαγνησίου: ιοντικό και βασικό, οξείδιο του πυριτίου:
ομοιοπολικό και όξινο, οξείδιο του χλωρίου: ομοιοπολικό και
όξινο.
16.34. A: 13η (ΙΙΙΑ) ομάδα, 3η περίοδος, Β: 14η (ΙVA) ομά-
δα, 5η περίοδος, Γ: 1η (IA) ομάδα, 5η περίοδος, Δ: 14η (IVA)
ομάδα, 4η περίοδος, Ε: 3η (ΙΙΙΒ) ομάδα, 4η περίοδος, Ζ: 11η
(IB) ή 12η (ΙΙΒ) ομάδα, Η: 2η ομάδα (IIA), 7η περίοδος, Θ:
15η (VΑ) ή 5η (VB) ή 9η (VIIIB) καθώς και τα στοιχεία του f
τομέα με δομή f3 ή f11.
16.35. α) το 27Co με το 59Pr, β) d, s, p, f, το 27Co, γ) δεν υπάρ-
χει για το 27Co, Ζ = 12, Ζ = 13.
16.36. 3 περιπτώσεις. α) Για x = 2, Z1 = 22 και Ζ2 = 28. β) Για
x = 3, Z1 = 23 και Ζ2 = 27. γ) Για x = 5, Z1 = 24 και Ζ2 = 25.
Για x = 1 έχουμε μόνο ένα στοιχείο (Ζ = 21) καθώς το στοι-
χείο με Ζ = 29 (Cu) δεν διαθέτει μονήρες ηλεκτρόνιο στην 3d
υποστιβάδα (κατ’ εξαίρεση έχει δομή 3d10 4s1). Επίσης, για x
= 4 έχουμε μόνο ένα στοιχείο (Ζ = 26) καθώς το στοιχείο με Ζ
= 24 (Cr) έχει κατ’ εξαίρεση δομή 3d5 4s1 και 6 ασύζευκτα
ηλεκτρόνια.
16.37. Α: Ζ = 54, Β: Ζ = 82 ή 84, Γ: Ζ=19, Δ: Ζ = 28, Ε: Ζ =
8, Ζ: Ζ = 17, Η: Ζ = 37, Θ: Ζ = 25, Ι: Ζ = 29 (11η ομάδα, 4η
περίοδος).
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 16
1. Γ. 2. Β. 3. Δ. 4. Γ. 5. Γ. 6. Δ. 7. Γ. 8. Β.
9. Β. 10. Α. 11. Γ. 12. Α. 13. Δ.
14. Α: Λ. Μπορεί να είναι το 2Ηe (1s2). Β: Λ. To 20Ca έχει
δομή 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 και δε διαθέτει μονήρη ηλεκτρό-
νια (δεν είναι παραμαγνητικό). Το 28Νi έχει δομή 3d8 και δια-
θέτει 2 μονήρη ηλεκτρόνια. Γ: Λ. Ανήκει στη 15η (VΑ) ομάδα
του περιοδικού πίνακα. Δ: Λ. Τα ευγενή αέρια από την 4η
περίοδο και μετά διαθέτουν ηλεκτρόνια σε υποστιβάδα d ενώ
419
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
από την 6η περίοδο διαθέτουν ηλεκτρόνια και σε υποστιβάδα
f. E: Σ. ΣT: Σ.
15. Na2O: βασικό οξείδιο, MgO: βασικό οξείδιο, Al2O3: ε-
παμφοτερίζον οξείδιο, SO3: όξινο οξείδιο.
16. Βλέπε θεωρία.
17. Και τα δύο σχέδια είναι λανθασμένα. Ο μαθητής Α έχει
σχεδιάσει στοιχεία του d τομέα στην 3η περίοδο (ο d τομέας
αρχίζει από την 4η περίοδο) ενώ ο μαθητής Β έχει σχεδιάσει 5
ομάδες για τον p τομέα (αντί για 6). Επίσης λείπει ο f τομέας
και επό τα δύο σχέδια.
18. α) 11Χ: 1s2 2s2 2p6 3s1, 9Υ: 1s2 2s2 2p5. β) X: 1η ομάδα, s
τομέας, Υ: 17η ομάδα, p τομέας. γ) Κάτω από το στοιχείο Χ:
Ζ = 19, κάτω από το Υ: Ζ = 17.
19. α) Α: 15η ομάδα, Β: 14η ομάδα, Γ: 16η ομάδα. β) Το Α θα
έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 και άρα θα διαθέτει 3 ηλεκτρόνια
με mℓ = 1. γ) Δ: Ζ = 32, Ε: Ζ = 34. δ) Ζ = 83.
17. ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΙΔΙΟΤΗ-
ΤΩΝ
17.1. B.
17.2. Δ.
17.3. A.
17.4. Δ.
17.5. i. Γ, ii. Β.
17.6. Δ.
17.7. Β.
17.8. Γ.
17.9. Α.
17.10. Β.
17.11. Δ.
17.12. Α.
17.13. Α.
17.14. Δ.
17.15. Β.
17.16. Γ.
17.17. Α.
17.18. Γ.
17.19. Α: Σ, Β: Λ, Γ: Λ.
17.20. Α) Σωστή. Σε διεγερμένη κατάσταση το άτομο έχει
μεγαλύτερη ενέργεια και η απόσπαση ηλεκτρονίου είναι ευχε-
ρέστερη, δηλαδή απαιτεί μικρότερη ενέργεια.
Β) Λανθασμένη, καθώς το άτομο με ατομικό αριθμό Ζ μπορεί
να είναι ευγενές αέριο και το στοιχείο με το αμέσως μεγαλύ-
τερο ατομικό αριθμό θα ανήκει στην 1η ομάδα με αποτέλεσμα
η ενέργεια ιοντισμού να μειώνεται θεαματικά.
Γ) Λανθασμένη. Ακριβώς το αντίθετο. Όσο μεγαλώνει η ατο-
μική ακτίνα η ενέργεια ιοντισμού μειώνεται καθώς το ηλε-
κτρόνιο βρίσκεται όλο και πιο μακριά από τον πυρήνα με απο-
τέλεσμα η έλξη του πυρήνα να είναι μικρότερη.
Δ) Σωστή. Το στοιχείο X ανήκει στην 1η ομάδα του περιοδι-
κού πίνακα και το στοιχείο Υ ανήκει στη 18η ομάδα (τα δύο
στοιχεία ανήκουν στην 3η περίοδο). Καθώς η ενέργεια ιοντι-
σμού αυξάνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά, το στοιχείο Χ
θα έχει μικρότερη ενέργεια ιοντισμού από το Υ.
Ε) Σωστή. Τα αμέταλλα στοιχεία βρίσκονται προς τα δεξιά
στον περιοδικό πίνακα, όπου οι ατομικές ακτίνες παρουσιάζο-
νται μικρότερες.
420
ΣΤ) Σωστή. Στα στοιχεία μετάπτωσης π.χ. της 4ης περιόδου
συμπληρώνεται η υποστιβάδα 3d ενώ έχει αρχίσει ήδη η συ-
μπλήρωση της 4ης στιβάδας.
17.21. Α) Σωστή. Τα δύο στοιχεία ανήκουν στην 1η ομάδα
του περιοδικού πίνακα με το Rb να είναι πιο κάτω. Καθώς η
ενέργεια ιοντισμού μειώνεται όσο προχωράμε προς τα κάτω
σε μία ομάδα του περιοδικού πίνακα το Rb θα έχει μικρότερη
ενέργεια ιοντισμού από το Na.
Β) Σωστή. Το στοιχείο με Ζ = 87 ανήκει στην 1η ομάδα και
στην 7η περίοδο. Για το λόγο αυτό είναι το πιο ηλεκτροθετικό
στοιχείο και άρα το πιο δραστικό μέταλλα ενώ παράλληλα
διαθέτει τη μεγαλύτερη ατομική ακτίνα.
Γ) Σωστή. Τα στοιχεία με Ζ = 36 και Ζ = 2 ανήκουν στα ευγε-
νή αέρια τα οποία παρουσιάζουν υψηλές τιμές Ei1. Πάντως, το
στοιχείο με Ζ = 2 είναι πιο πάνω στην ομάδα και επομένως
έχει μεγαλύτερη τιμή Ei1.
Δ) Σωστή. Η απόσπαση του δεύτερου ηλεκτρονίου από το
άτομο του Li γίνεται από εσωτερική στιβάδα και μάλιστα δια-
σπά δομή ευγενούς αερίου (1s2). Αντίθετα η απόσπαση του
δεύτερου ηλεκτρονίου από το άτομο του 4Be γίνεται από την
ίδια στιβάδα (L) χωρίς να διασπά δομή ευγενούς αερίου.
Ε) Σωστή. Το Νa+ έχει το μεγαλύτερο πυρηνικό φορτίο (Ζ)
και επομένως έχει το μικρότερο μέγεθος.
ΣΤ) Σωστή. Ξέρουμε ότι η μετάβαση από τη στιβάδα Κ στη
στιβάδα L αντιστοιχεί στο 75% της Εi του ατόμου του H.
17.22. Σύμφωνα με τη θεωρία, ενέργεια ιοντισμού (Εi1) είναι η
ελάχιστη ενέργεια που πρέπει να απορροφήσει ένα ελεύθερο
άτομο στη θεμελιώδη του κατάσταση και σε αέρια φάση, έτσι
ώστε να αποσπαστεί πλήρως ένα ηλεκτρόνιο. Η ενέργεια ιο-
ντισμού επηρεάζεται από την ατομική ακτίνα, από τον αριθμό
των ενδιαμέσων ηλεκτρονίων και από το πυρηνικό φορτίο.
17.23. Σε μία σειρά των στοιχείων μετάπτωσης και όσο πη-
γαίνουμε προς τα δεξιά της περιόδου, τα επιπλέον ηλεκτρόνια
πηγαίνουν σε εσωτερικές ηλεκτρονιακές στιβάδες τύπου d,
όπου και προστατεύουν αποτελεσματικά τα εξωτερικά ηλε-
κτρόνια από την έλξη του πυρήνα. Έτσι, όμως, το δραστικό
πυρηνικό φορτίο αυξάνεται ελάχιστα με αποτέλεσμα η ιοντική
ακτίνα να μειώνεται ελάχιστα.
17.24. α) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια ομάδα και επομένως
ισχύει η σειρά: 87Fr, 55Cs, 37Rb, 19K, 11Na, 3Li.
β) Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο και επομένως ισχύει
η σειρά: 11Na, 12Mg, 13Al, 14Si, 15P, 16S, 17Cl, 18Ar.
17.25. Α-2, Β-4, Γ-1, Δ-3.
17.26. α) 11Na: 1η ομάδα, 3η περίοδος, s τομέας, 17Cl: 17η
ομάδα, 3η περίοδος, p τομέας, 19Κ: 1η ομάδα, 4η περίοδος, s
τομέας. β) Από τη θέση στον περιοδικό πίνακα των 3 στοιχεί-
ων: r(Cl) < r(Na) < r(K).
17.27. β) Το Χ.
17.28. β) Το Cl.
17.29. α) Παρατηρούμε ότι η μεγαλύτερη αύξηση στις διαδο-
χικές τιμές των ενεργειών ιοντισμού συμβαίνει από την Εi6
στην Εi7 και επομένως έχει 6 ηλεκτρόνια σθένους. β) Αφού
διαθέτει 6 ηλεκτρόνια σθένους θα ανήκει στην 16η ομάδα.
17.30. Το στοιχείο Δ, το οποίο παρουσιάζει απότομη αύξηση
από την Ei2 στην Ei3.
17.31. β) Ge, Se, S, Cl.
17.32. α) Ζ = 18, β) Ζ = 17, γ) Ζ = 11, δ) Ζ = 12.
17.33.
17.34. α) To μικρότερο άτομο της 13ης ομάδας θα είναι το
πρώτο στοιχείο της ομάδας (2η περίοδος) με δομή 1s2 2s2 2p1
(Ζ = 5). β) Όποιο είναι πιο δεξιά και πιο πάνω στον Π.Π. (Te).
17.35. α) Τα ιόντα είναι ισοηλεκτρονιακά καθώς διαθέτουν
από 10 ηλεκτρόνια. Από τα δύο αυτά ιόντα το μικρότερο μέ-
γεθος έχει το ιόν Mg2+ που έχει μεγαλύτερο πυρηνικό φορτίο
(Ζ = 12). β) Τα ιόντα 8O2− και 9F− είναι ισοηλεκτρονιακά και
διαθέτουν από 10 ηλεκτρόνια. Από τα δύο αυτά ιόντα το O2−
είναι το μεγαλύτερο καθώς διαθέτει το μικρότερο πυρηνικό
φορτίο. Επίσης, το S2− έχει μεγαλύτερο μέγεθος από το O2−
καθώς τα δύο ιόντα έχουν ανάλογη ηλεκτρονιακή δομή, αλλά
το S2− έχει μία στιβάδα παραπάνω.
17.36. 9F, 6C, 13Al, 11Na.
17.37. Λόγω της θέσης τους στον περιοδικό πίνακα, τα στοι-
χεία O, F και S ακολουθούν για τις ατομικές τους ακτίνες τη
σειρά: F < O < S. Επειδή το ανιόν S2− είναι μεγαλύτερο από
το άτομό του, τελικά θα ισχύει: F < O < S < S2−.
17.38. α) Το Η και το He ανήκουν στην ίδια περίοδο του Π.Π.
με το Ηe να είναι πιο δεξιά (18η ομάδα) και επομένως έχει
μεγαλύτερη Εi. β) To Li και το Κ ανήκουν στην ίδια ομάδα
(1η) με το Κ να είναι σε μεγαλύτερη περίοδο και επομένως να
έχει μικρότερη Εi.
17.39. Τα τρία πρώτα στοιχεία ανήκουν στη 2η περίοδο του
Π.Π., οπότε πηγαίνοντας από αριστερά προς τα δεξιά η ενέρ-
γεια ιοντισμού αυξάνεται. Το 4ο στοιχείο (το Na) ανήκει στην
επόμενη περίοδο στην 1η ομάδα, οπότε η ενέργεια ιοντισμού
μειώνεται θεαματικά.
17.40. Το Υ (η ατομική ακτίνα μεταβάλλεται στο περιοδικό
πίνακα αντίστροφα σε σχέση με την ενέργεια ιοντισμού).
17.41. Ένας ομοιοπολικός δεσμός είναι τόσο περισσότερο
πολωμένος όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά ηλεκτραρνητικό-
τητας μεταξύ των δύο ατόμων του δεσμού. Σε μία ομάδα του
περιοδικού πίνακα η μεγαλύτερη διαφορά ηλεκτραρνητικότη-
τας υπάρχει μεταξύ στοιχείων που απέχουν περισσότερο. Ε-
πομένως, ο πιο πολωμένος δεσμός είναι ο δεσμός I−F.
17.42. α) Γιατί αλλάζει η ενεργειακή στιβάδα από την οποία
αποσπάται ηλεκτρόνιο.
β) Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε αρχικά δομή ευγενούς
αερίου. Η απόσπαση, όμως, ηλεκτρονίου από κατιόν είναι
δυσκολότερη. Επίσης, το κατιόν Νa έχει μεγαλύτερο πυρηνικό
φορτίο από το άτομο του Ne.
17.43. α) 2η ομάδα, β) i. 1s2 2s2 2p6 3s2, ii. 0.
17.44. α) Το Α ως πρώτο στοιχείο της 7ης ομάδας έχει δομή
3d5. Η πλήρης κατανομή των ηλεκτρονίων του σε υποστιβάδες
θα είναι: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2 (Z = 25).
β) To άτομο διαθέτει 5 μονήρη ηλεκτρόνια (αυτά της υποστι-
βάδας 3d5). Επίσης, το άτομο διαθέτει 5 ηλεκτρόνια με mℓ =
−1 (δύο στην υποστιβάδα 2p, δύο στην υποστιβάδα 3p και ένα
στην υποστιβάδα 3d).
γ) Το 35Br έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p5 και ανή-
κει στην 4η περίοδο και την 17η ομάδα (αλογόνο). Το 10Ne
έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 και ανήκει στη 2η περίοδο και τη 18η
ομάδα (ευγενές αέριο). Καθώς η ενέργεια ιοντισμού αυξάνεται
προς τα δεξιά σε μία περίοδο του περιοδικού πίνακα και προς
τα πάνω σε μία ομάδα, θα ισχύει: Εi(A) < Ei(Br) < Ei(Ne).
17.45. β) Γιατί αλλάζει ενεργειακή στιβάδα από την οποία
αποσπάται ηλεκτρόνιο. γ) Το Al ανήκει στην ίδια ομάδα, αλλά
έχει περισσότερα εσωτερικά ηλεκτρόνια σε κάθε αντίστοιχη
απόσπαση.
17.46. α) Α-6, Β-2, Γ-3, Δ-4, Ε-5, ΣΤ-1, β) το Mg, γ) το Ca τη
μεγαλύτερη και το F τη μικρότερη ατομική ακτίνα, δ) Ca2+ <
Cl− (ισοηλεκτρονιακά).
17.47. α) 1s2 2s2 2p6 3s1, η Εο = ‒5,14 eV, β) i. οι Ε1 - Ε5, ii.
1s2 2s2 2p6 3p1, γ) i. 2,11 eV, ii. 590 nm (περίπου), δ) i. μετά-
βαση στην Ε2, ii. 1s2 2s2 2p6 4s1, ε) i. 5,14 eV, ii. το Mg έχει
μεγαλύτερη ενέργεια ιοντισμού.
ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 17
1. Β. 2. Γ. 3. Δ. 4. Α. 5. Γ. 6. Γ. 7. Α. 8. Β. 9. Α. 10. Δ.
11. Α. 12. Β. 13. Α.
14. Α: Λ (η Εi1 μειώνεται όσο πηγαίνουμε προς τα κάτω σε
μία ομάδα του περιοδικού πίνακα). Β: Σ. Γ: Σ. Δ: Λ. (τα μέ-
ταλλα είναι προς τα αριστερά και κάτω στον περιοδικό πίνακα
και παρουσιάζουν χαμηλές τιμές ενέργειας ιοντισμού). Ε: Λ (η
Εi2 έχει μεγαλύτερη τιμή από την Εi1) καθώς η απόσπαση του
2ου ηλεκτρονίου γίνεται από θετικά φορτισμένο ιόν και όχι
από ουδέτερο άτομο). ΣΤ: Σ. Ζ: Σ.
15. Η ενέργεια ιοντισμού ανά άτομο έχει τιμή Ei1·1000/ΝΑ (σε
J·mol−1). Αν η ενέργεια αυτή δοθεί από ένα φωτόνιο θα ισχύ-
ει: Ei1·1000/ΝΑ = h·ν από όπου προκύπτει η σχέση.
16. 19Κ: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 1η ομάδα, 4η περίοδος, 3Li: 1s2
2s1 (1η ομάδα, 2η περίοδος, 11Νa: 1s2 2s2 2p6 3s1 (1η ομάδα,
3η περίοδος). Τα στοιχεία ανήκουν στην ίδια ομάδα και επο-
μένως το Κ έχει μεγαλύτερη ατομική ακτίνα καθώς έχει πε-
ρισσότερες στιβάδες.
17. α) 20Ca: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2, 21Sc: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d1
4s2. β) Tα δύο στοιχεία ανήκουν στην ίδια περίοδο (4η) και
στις ομάδες 2η και 3η, αντίστοιχα και επομένως το Sc έχει
μεγαλύτερη Ei1 (μικρότερη ατομική ακτίνα, μεγαλύτερη έλξη
του πυρήνα στα ηλεκτρόνια σθένους). γ) Ca2+: 1s2 2s2 2p6 3s2
3p6, Sc3+: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6.
18. α) Χ: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3, Ζ = 15. β) Θα πρέπει να είναι πιο
πάνω στην ίδια ομάδα και επομένως να ανήκει στη 2η περίο-
δο. Επομένως, θα έχει ηλεκτρονιακή δομή: 1s2 2s2 2p3 (Ζ = 7).
19. α) Το Β έχει μεγάλη διαφορά στις τιμές των Ei1 και Ei2 και
άρα διαθέτει 1 ηλεκτρόνιο σθένους (1η ομάδα).
β) Το Γ έχει μεγάλη διαφορά στις τιμές των Ei2 και Ei3 και άρα
διαθέτει 2 ηλεκτρόνια σθένους (2η ομάδα). Στο Β η απόσπαση
του 2ου ηλεκτρονίου γίνεται από εσωτερική στιβάδα, πολύ πιο
κοντά στον πυρήνα και επιπλέον καταστρέφει την εξαιρετικά
σταθερή δομή ευγενούς αερίου. Έτσι, απαιτείται μεγαλύτερη
ενέργεια για την απόσπασή του σε σχέση με την απόσπαση
του 2ου ηλεκτρονίου του Γ που γίνεται από την ίδια στιβάδα.
γ) Το Α ανήκει στην 18η ομάδα του περιοδικού πίνακα και
επομένως: r(A) < r(Γ) < r(B).
20. α) Α: 1s2 2s2 2p6 3s1 (1η ομάδα, 3η περίοδος, s τομέας) Β:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p2 (14η ομάδα, 3η περίοδος, p τομέας), Γ: 1s2
2s2 2p6 3s2 3p4 (16η ομάδα, 3η περίοδος, p τομέας), Δ: 1s2 2s2
2p6 3s2 3p6 4s1 (1η ομάδα, 4η περίοδος, s τομέας). β) Το στοι-
421
ΧΗΜΕΙΑ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΥΧΟΣ Γ1
χείο Δ (πιο κάτω και πιο αριστερά στον Π.Π.). γ) Ζ = 6. δ)
Μέταλλα είναι τα στοιχεία Α και Δ (αλκάλια), αμέταλλο το Γ
και μεταλλοειδές το Β.
1ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Θέμα Α
Α1. Δ.
Α2. Δ.
Α3. Β.
Α4. Β.
Α5. Δ.
Θέμα Β
Β1. Όλες σωστές εκτός από τη Β.
Β2. α) Η ενέργεια του ηλεκτρονίου στο άτομο του υδρογόνου
παίρνει τιμές, Εn = (−2,18·10−18)/n2 (J), και επομένως n = 4
(στιβάδα Ν). Οι υποστιβάδες της Ν που διαθέτουν τροχιακά
με mℓ = 2 είναι η 4d (ℓ = 2) και η 4f (ℓ = 3).
β) Τα φωτόνια που παράγονται αντιστοιχούν στις εξής δυνα-
τές μεταπτώσεις: Ν → Μ, Μ → L, Μ → K, L → K, N → L, N
→ K (6 διαφορετικά φωτόνια):
Ν
M γ) Στην κβαντομηχανική το ηλεκτρόνιο περιγράφεται ως στά-
L κλειστικά ως σωματίδιο.
Κ Β3. α) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s1. β) 11η (ΙΑ) ομάδα, 4η περί-
Β3. α) Η 3η περίοδος περιλαμβάνει μόνο s και p τομέα και
επομένως διαθέτει 2 + 6 = 8 στοιχεία. β) Αλκάλιο (1η ομάδα):
1s2 2s2 2p6 3s1, αλογόνο (17η ομάδα): 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5. γ) Ζ
= 15: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 (3 μονήρη ηλεκτρόνια). δ) Μεγαλύτε-
ρη Α.Α.: Ζ = 11 (1η ομάδα): Η Α.Α. σε μία περίοδο αυξάνεται
από δεξιά προς τα αριστερά. Μεγαλύτερη Εi1: Ζ = 18 (18η
ομάδα): Η Εi1 σε μία περίοδο αυξάνεται από αριστερά προς τα
δεξιά (λόγω αύξησης του δραστικού πυρηνικού φορτίου).
Θέμα Γ
Γ1. Z = 14, 16, 22, 28.
Γ2. α) n = 3, ℓ = 1, mℓ = 0, ms = +1/2. β) i. Το άτομο του X
διαθέτει 4 συνολικά ηλεκτρόνια στην υποστιβάδα 3p και επο-
μένως έχει δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p4 (Z = 16). ii. Tο Se θα έχει
δομή: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p4 και άρα Ζ = 34. iii. To Se
έχει μεγαλύτερη ατομική ακτίνα από το Χ.
Θέμα Δ
Δ1. α) i) Στον p τομέα, ii) το Ge, το As και το Se. β) i) O: 2s2,
2p4, S: 3s2, 3p4, Se: 4s2, 4p4, As: 4s2, 4p3, Ge: 4s2, 4p2, ii) το
Αs. γ) Ge, Ο. δ) Το Ο (ΜgO).
Δ2. α) 12, 2η (ΙΙΑ) ομάδα, 3η περίοδος, s τομέας.
β) i. Χ2+ < Υ+ (στο πρώτο ιόν έχουμε μεγαλύτερο πυρηνικό
φορτίο), ii. Y > X.
422
2ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Θέμα Α
Α1. Β.
Α2. Δ.
Α3. Β.
Α4. Γ.
Α5. Β.
Α6. Β.
Α7. Γ.
Α8. Ομοιότητες: α) Και οι δύο χρησιμοποιούν κβαντικούς
αριθμούς για την περιγραφή της κατάστασης του ηλεκτρονίου
και β) δίνουν τις ίδιες τιμές της ενέργειας (Εn) ανάλογα με την
τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού (n).
Διαφορές: α) O Βohr θεώρησε την έννοια της (κυκλικής) τρο-
χιάς του ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα ενώ σύμφωνα με
την κβαντομηχανική δεν υπάρχει η έννοια της τροχιάς παρά
μόνο η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου σε στοιχειώ-
δες τμήμα του χώρου γύρω από τον πυρήνα.
β) Η θεωρία του Bohr χρησιμοποιεί έναν μόνο κβαντικό αριθ-
μό ενώ στην κβαντομηχανική περιγραφή απαιτούνται 3 κβα-
ντικοί αριθμοί για την περιγραφή της κατάστασης του ηλε-
κτρονίου.
σιμο κύμα και ως σωματίδιο ενώ στη θεωρία του Bohr απο-
Θέμα Β
Β1. α) 6, β) 4:1.
Β2. α) H Β, η Δ, γ) η Α, δ) η Γ.
οδος, d τομέας.
Β4. α) 1s2. β) 1s2 2s2 2p1. γ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d1 4s2.
δ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p5. ε) 1s2 2s2 2p3.
στ) 1s2 2s1. ζ) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d5 4s2.
Θέμα Γ
Γ1. α) i. To He είναι πιο δεξιά και πιο πάνω στον Π.Π.
ii. He+ (g) → He2+ (g) + e‒ , Εi2 > Εi1.
β) Το στοιχείο με Ζ = 3 (Li).
Γ2. α) 4 στοιχεία με ατομικούς αριθμούς 14, 16, 22, 28.
β) Το στοιχείο με Ζ = 8 (θα πρέπει να είναι πιο πάνω στην 16η
ομάδα, άρα στη 2η περίοδο).
γ) i. Ζ = 8, ii. Χ > Υ.
Θέμα Δ
Δ1. i. Βλέπε ένα Π.Π.
ii. A-7, B-6, Γ-2, Δ-3, Ε-4, ΣΤ-5, Ζ-1.
Δ2. Το Si (μεγάλη διαφορά μεταξύ Ei4 και Εi5, 4 ηλεκτρόνια
σθένους).
Δ3. A-7, B-1, Γ-2, Δ-3, Ε-4, ΣΤ-5, Ζ-6.
Δ4. i. P3−: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6. ii. F− > Νa+ > Si4+ (ισοηλεκτρο-
νιακά).
 12Mg 6C 14Si 8O 35Br 104Rf
[Ar]3d10 [Rn]5f14
[Ne]3s2 [He]2s22p2 [Ne]3s23p2 [He]2s22p4 4s24p5 6d27s2
ΙΑ μέταλλα aμέταλλα μεταλλοειδή αέρια υγρά τεχνητά
1 VIIIA
18
1H
ΙΙΑ ΙΙΙA ΙVA VA VIA VIIA 2He
1s1
2 13 14 15 16 17 1s2
3Li 4Be Στοιχεία μετάπτωσης 5B 6C 7N 8O 9F 10Νe
[He]2s1 [He]2s2 [He]2s22p1 [He]2s22p2 [He]2s22p3 [He]2s22p4 [He]2s22p5 [He]2s22p6
VIIIB [Xe]6s1
11Na 12Mg ΙΙΙB ΙVB VB VIB VIIB ΙB ΙIB 13Al 14Si 15P 16S 17Cl 18Αr
[Ne]3s1 [Ne]3s2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 [Ne]3s23p1 [Ne]3s23p2 [Ne]3s23p3 [Ne]3s23p4 [Ne]3s23p5 [Ne]3s23p6
[Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1
19K 20Ca 21Sc 22Ti 23V 24Cr 25Mn 26Fe 27Co 28Ni 29Cu 30Zn 31Ga 32Ge 33As 34Se 35Br 36Kr
[Ar]3d10 [Ar]3d10 [Ar]3d10 [Ar]3d10 [Ar]3d10 [Ar]3d10
[Ar]4s1 [Ar] 4s2 [Ar]3d14s2 [Ar]3d24s2 [Ar]3d34s2 [Ar]3d54s1 [Ar]3d54s2 [Ar]3d64s2 [Ar]3d74s2 [Ar]3d84s2 [Ar]3d104s1 [Ar]3d104s2 4s24p1 4s24p2 4s24p3 4s24p4 4s24p5 4s24p6
[Xe]6s1 [Ar]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1
37Rb 38Sr 39Y 40Zr 41Nb 42Mo 43Tc 44Ru 45Rh 46Pd 47Ag 48Cd 49In 50Sn 51Sb 52Te 53I 54Xe
[Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10 [Kr]4d10
[Kr]5s1 [Kr]5s2 [Kr]4d15s2 [Kr]4d25s2 [Kr]4d45s1 [Kr]4d55s1 [Kr]4d65s1 [Kr]4d75s1 [Kr]4d85s1 [Kr]4d10 5s1 5s2 5s25p1 5s25p2 5s25p3 5s25p4 5s25p5 5s25p6
[Xe]6s1 [Xe]6s1 [Xe]6s1
55Cs 56Ba 57La 72Hf 73Ta 74W 75Re 76Os 77Ir 78Pt 79Au 80Hg 81Tl 82Pb 83Bi 84Po 85At 86Rn
[Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14 [Xe]4f14
[Xe]4f145d2 5d46s2 5d56s2 5d66s2 5d76s2 5d96s1 5d106s1 5d106s2 5d106s26p1 5d106s26p2 5d106s26p3 5d106s26p4 5d106s26p5 5d106s26p6
[Xe]6s1 [Xe]6s2 [Xe]5d16s2 6s2 5d36s2
87Fr 88Ra 89Ac 104Rf 105Ha 106Sg 107Bh 108Hs 109Mt 110Ds 111Rg 112Cn 113Nh 114Fl 115Mc 116Lv 117Ts 118Og
[Rn]5f14 [Rn]5f14 [Xe]5f14 [Xe]5f14 [Rn]5f14 [Rn]5f14
6d37s2 6d47s2 6d57s2 6d67s2 6d77s2
[Rn]7s1 [Rn]7s2 [Rn]6d17s2 6d27s2
58Ce 59Pr 60Nd 61Pm 62Sm 63Eu 64Gd 65Tb 66Dy 67Ho 68Er 69Tm 70Yb 71Lu
Λανθανίδες [Xe]4f75d1 [Xe] 4f14 [Xe]4f145d1
[Xe]4f26s2 [Xe]4f36s2 [Xe]4f46s2 [Xe]4f56s2 [Xe]4f66s2 [Xe]4f76s2 6s2 [Xe]4f96s2 [Xe]4f106s2 [Xe]4f116s2 [Xe] 4f126s2 [Xe]4f136s2 6s2 6s2
Ακτινίδες 90Th 91Pa 92U 93Np 94Pu 95Am 96Cm 97Bk 98Cf 99Es 100Fm 101Md 102No 103Lr
[Rn]5f26d1 [Rn]5f36d1 [Rn]5f46d1 [Rn]5f76d1 [Rn]5f76d1 [Rn]5f14
[Rn]6d27s2 7s2 7s2 7s2 [Rn]5f67s2 [Rn]5f77s2 7s2 7s2 [Rn]5f107s2 [Rn]5f117s2 [Rn]5f127s2 [Rn]5f137s2 [Rn]6f147s2 6d17s2
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΕΤΙΚΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΜΑΖΩΝ

Άζωτο 14
Άνθρακας 12
Αργίλιο 27
Άργυρος 108
Ασβέστιο 40
Βάριο 137
Βρώμιο 80
Θείο 32
Ιώδιο 127
Κάλιο 39
Κασσίτερος 119
Κοβάλτιο 59
Μαγγάνιο 55
Μαγνήσιο 24
Μόλυβδος 207
Νάτριο 23
Νικέλιο 59
Οξυγόνο 16
Πυρίτιο 28
Σίδηρος 56
Υδράργυρος 200
Υδρογόνο 1
Φθόριο 19
Φώσφορος 31
Χαλκός 63,5
Χλώριο 35,5
Χρώμιο 52
Ψευδάργυρος 65
h t t p : // c h e m i s t r y t o p i c s . x y z