ΕΚΔ.

ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΝΤΑ - ΚΩΣΤΗΣ ΔΑΒΑΡΑΣ

ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΤΟ ΙΕΡΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟ

ΧΟΡΗΓΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΜΙΝΩΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ

ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2011
© 2010 Αθανασία Κάντα, Κωστής Δαβάρας

Όλα τα δικαιώματα ανήκουν στους ιδιοκτήτες του copyright. Απαγορεύεται η αναπαραγωγή

και η αναδημοσίευση του έργου αυτού ή μέρους του, χωρίς την έγγραφη άδεια από τους
ιδιοκτήτες του copyright

ISBN 978-960-93-2801-2
 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΤΟ ΙΕΡΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΣΤΟΝ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟ

ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΝΤΑ ΚΩΣΤΗΣ ΔΑΒΑΡΑΣ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Κωστής Δαβάρας
Αθανασία Κάντα
Πέτρος Θέμελης
Λευτέρης Πλάτων
Richard Wilkinson
Massimo Perna
Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Γεωργία Φλούδα
Καλλιόπη Γκαλανάκη
Χριστίνα Παπαδάκη
Δημήτρης Γρηγορόπουλος
Γιώργος Μαράκης

ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 5
 Ο Μ Α Δ Α Υ Π Ο Σ Τ Η Ρ Ι Ξ Η Σ Τ Η Σ Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δανάη Ζ. Κοντοπόδη Σίσσυ Κωσταρά
Κωστής Δαβάρας Μαρία Κοκοσάλη Νίκος Κριτσωτάκης
Αθανασία Κάντα Χριστίνα Παπαδάκη Laurine Guyot
Μαρία Ανδριώτη
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Μαρία Κυρίμη LAYOUT
Αθανασία Κάντα Ανδρέας Λυριτζής Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Ελένη Τζιράκη
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
Γιάννης Παπαδάκης Πλουμίδης ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Δανάη Ζ. Κοντοπόδη Αθανασία Κάντα
ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Μαρία Χατζάκη Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Ειρήνη Κρασαγάκη Νεκταρία Μαυρουδή

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ι διαίτερα θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους συναδέλφους οι οποίοι σε βραχύτατο χρονικό διάστημα ανταποκρίθηκαν στην
παράκληση για συγγραφή κειμένων για εξειδικευμένα θέματα: Στους καθηγητές: Πέτρο Θέμελη, επίτ. έφορο των αρχαιοτήτων,
Λευτέρη Πλάτωνα και Robert Wilkinson. Στους Δρες Massimo Perna, Γεωργία Φλούδα, Καλλιόπη Γκαλανάκη, Δημήτρη
Γρηγορόπουλο. Στη Χριστίνα Παπαδάκη.
Θερμές ευχαριστίες επίσης οφείλονται στους αρχαιολόγους καθηγητές Carl Knappet και Gerald Cadogan, στους Δρες. Co-
lin MacDonald, Γιώργο Ρεθεμιωτάκη και Παύλο Τριανταφυλλίδη, στην Αλεξάνδρα Καρέτσου, Επίτ. Έφορο των Αρχαιοτήτων,
καθώς επίσης και στον καθ. Βάσο Καραγιώργη για τις ενδιαφέρουσες υποδείξεις τους.
Στη συντηρήτρια Ειρήνη Κρασαγάκη και στην αρχαιολόγο Δανάη Ζ. Κοντοπόδη που με την επιμονή τους ανακάλυψαν τον
τρόπο που συνδέονται τα συμπλέγματα των ειδωλίων. Στην αρχαιολόγο Μαρία Κοκοσάλη που εργάστηκε με ενθουσιασμό
για την καταγραφή και τακτοποίηση του υλικού και την οργάνωση της βιβλιογραφίας. Στην αρχαιολόγο Μαρία Ανδριώτη
και στην ιστορικό τέχνης Laurine Guyot που εργάσθηκαν αφιλοκερδώς για την οργάνωση του εποπτικού υλικού και στην
αρχαιολόγο Άρτεμη Καρναβά που κατέγραψε το υπό έκθεση υλικό στους καταλόγους του ΑΜΗ. Στην αρχαιολόγο Χριστίνα
Παπαδάκη που εργάσθηκε για την συμπλήρωση της βάσης δεδομένων και στην αρχαιολόγο Μαρία Κυρίμη που βοήθησε με
την καταγραφή. Επίσης στον Ανδρέα Λυριτζή που βοήθησε με τη βιβλιογραφία και την πληκτρολόγηση των ημερολογίων, στην
Αλεξία Σπηλιωτοπούλου και τον Μανώλη Βραχνάκη για επιμέλεια και διορθώσεις των κειμένων.
Στο φυλακτικό προσωπικό του ΑΜΗ, στον εργατοτεχνίτη Κωστή Στεφανάκη και την αρχαιολόγο Ελένη Τζιράκη για την οργάνωση
του χώρου μελέτης. Στους συντηρητές Παναγιώτη Συναδινάκη και Γιάννη Ρογδάκη για τις πολύτιμες υποδείξεις τους και στον
συντηρητή Γιώργο Μαράκη για την χρήση του μηχανήματος XRF για τις μετρήσεις των χρυσών δακτυλίων. Στις Ρίτα Σφακιανάκη
και Ελευθερία Νηστικάκη που βοήθησαν στην τακτοποίηση των αντικειμένων.
Θερμές ευχαριστίες στο φωτογράφο Γιάννη Παπαδάκη Πλουμίδη για τις εξαιρετικές φωτογραφίες. Στη σχεδιάστρια Μαρία
Χατζάκη και την αρχαιολόγο Νεκταρία Μαυρουδή για τα ακριβή σχέδια. Στους γραφίστες Σίσσυ Κωσταρά και Νίκο Κριτσωτάκη
για την ψηφιακή επεξεργασία και στην Ελίζα Μαυρομανωλάκη για την πληκτρολόγηση κειμένων.
Αθανασία Κάντα - Κωστής Δαβάρας
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ. Α.Κάντα, Κ. Δαβάρας 4

ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ 7
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Α. Κάντα 10
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ. Α. Κάντα - Κ. Δαβάρας 11
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Κ. Εμμ. Γκαλανάκη - Χ. Παπαδάκη 12
Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΤΗΣ ΙΝΑΤΟΥ (ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ). Ε. Πλάτων 16
ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ. Π. Θέμελης 22
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ. Α. Κάντα 28
Η ΘΕΑ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑ ΣΤΙΣ ΚΝΩΣΙΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Β. Γ. Φλούδα. 38
ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Α ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΝΑΤΟ. M. Perna 42
ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚεραμεικΗΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ. Α. Κάντα - Δ. Ζ. Κοντοπόδη 44
Ι. Μικρογραφικά αγγεία 48
ΙΙ. Κεραμεική Παλαιοανακτορικής -Νεοανακτορικής περιόδου 61
ΙΙΙ. Κεραμεική Υστερομινωικής ΙΙΙΓ - Υπομινωικής Περιόδου 66
ΙV. Κεραμεική Γεωμετρικής - Ελληνιστικής Περιόδου 70
ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ. Δ. Γρηγορόπουλος 80
Ι. Ρωμαϊκοί αμφορείς 80
ΙΙ. Ρωμαϊκοί λύχνοι 82
ΕΙΔΩΛΙΑ, ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ. Α. Κάντα 84
Ι. Ανθρωπόμορφα ειδώλια 89
ΙΙ. Ειδώλια ζώων 136
ΙΙΙ. Πήλινα ομοιώματα 141
ΔΙΠΛΟΙ ΠΕΛΕΚΕΙΣ. Α. Κάντα 149
ΜΙΚΡΟΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ - ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ - ΧΑΛΚΙΝΕΣ ΦΙΑΛΕΣ Α. Κάντα 155
ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ. Α. Κάντα – Δ. Ζ. Κοντοπόδη 168
ΤΑ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΑ ΤΥΠΟΥ ΤΕΧΝΕΡΓΑ. R. Wilkinson 171
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 188

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 189
 ΕΚΔ. ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΝΤΑ - ΚΩΣΤΗΣ ΔΑΒΑΡΑΣ

ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΤΟ ΙΕΡΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟ

ΧΟΡΗΓ ΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ
Δ ΗΜ ΟΣ Μ Ι ΝΩΑ ΠΕΔΙ ΑΔΑΣ

ΗΡΑΚΛ ΕΙ Ο 20 11
 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΤΟ ΙΕΡΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΣΤΟΝ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟ

ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΝΤΑ ΚΩΣΤΗΣ ΔΑΒΑΡΑΣ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Κωστής Δαβάρας
Αθανασία Κάντα
Πέτρος Θέμελης
Λευτέρης Πλάτων
Richard H. Wilkinson
Massimo Perna
Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Γεωργία Φλούδα
Καλλιόπη Γκαλανάκη
Χριστίνα Παπαδάκη
© 2010 Αθανασία Κάντα, Κωστής Δαβάρας Δημήτρης Γρηγορόπουλος
Όλα τα δικαιώματα ανήκουν στους ιδιοκτήτες του copyright. Απαγορεύεται η αναπαραγωγή Γιώργος Μαράκης
και η αναδημοσίευση του έργου αυτού ή μέρους του, χωρίς την έγγραφη άδεια από τους
ιδιοκτήτες του copyright

ISBN 978-960-93-2801-2

ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 3
 Ο Μ Α Δ Α Υ Π Ο Σ Τ Η Ρ Ι Ξ Η Σ Τ Η Σ Μ Ε Λ Ε Τ Η Σ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δανάη Ζ. Κοντοπόδη Σίσσυ Κωσταρά
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ. Α.Κάντα, Κ. Δαβάρας 4
Κωστής Δαβάρας Μαρία Κοκοσάλη Νίκος Κριτσωτάκης
Αθανασία Κάντα Χριστίνα Παπαδάκη Laurine Guyot ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ 7
Μαρία Ανδριώτη ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 8
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Μαρία Κυρίμη LAYOUT
Αθανασία Κάντα Ανδρέας Λυριτζής Δανάη Ζ. Κοντοπόδη ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Α. Κάντα 10
Ελένη Τζιράκη Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ. Α. Κάντα - Κ. Δαβάρας 11
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
Γιάννης Παπαδάκης Πλουμίδης ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Κ. Εμμ. Γκαλανάκη - Χ. Παπαδάκη 12
ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Δανάη Ζ. Κοντοπόδη Αθανασία Κάντα Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΤΗΣ ΙΝΑΤΟΥ (ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ). Ε. Πλάτων 16
ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Μαρία Χατζάκη Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ. Π. Θέμελης 22
Ειρήνη Κρασαγάκη Νεκταρία Μαυρουδή
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ. Α. Κάντα 28
Η ΘΕΑ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑ ΣΤΙΣ ΚΝΩΣΙΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Β. Γ. Φλούδα. 38
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Α ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΝΑΤΟ. M. Perna 42

Ι διαίτερα θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους συναδέλφους οι οποίοι σε βραχύτατο χρονικό διάστημα ανταποκρίθηκαν στην
παράκληση για συγγραφή κειμένων για εξειδικευμένα θέματα: Στους καθηγητές: Πέτρο Θέμελη, επίτ. έφορο των αρχαιοτήτων,
Λευτέρη Πλάτωνα και Richard H. Wilkinson. Στους Δρες Massimo Perna, Γεωργία Φλούδα, Καλλιόπη Γκαλανάκη, Δημήτρη
Γρηγορόπουλο. Στη Χριστίνα Παπαδάκη.
Θερμές ευχαριστίες επίσης οφείλονται στους αρχαιολόγους καθηγητές Carl Knappet και Gerald Cadogan, στους Δρες. Co-
lin MacDonald, Γιώργο Ρεθεμιωτάκη και Παύλο Τριανταφυλλίδη, στην Αλεξάνδρα Καρέτσου, Επίτ. Έφορο των Αρχαιοτήτων,
καθώς επίσης και στον καθ. Βάσο Καραγιώργη για τις ενδιαφέρουσες υποδείξεις τους.
Στη συντηρήτρια Ειρήνη Κρασαγάκη και στην αρχαιολόγο Δανάη Ζ. Κοντοπόδη που με την επιμονή τους ανακάλυψαν τον
τρόπο που συνδέονται τα συμπλέγματα των ειδωλίων. Στην αρχαιολόγο Μαρία Κοκοσάλη που εργάστηκε με ενθουσιασμό
για την καταγραφή και τακτοποίηση του υλικού και την οργάνωση της βιβλιογραφίας. Στην αρχαιολόγο Μαρία Ανδριώτη
και στην ιστορικό τέχνης Laurine Guyot που εργάσθηκαν αφιλοκερδώς για την οργάνωση του εποπτικού υλικού και στην
αρχαιολόγο Άρτεμη Καρναβά που κατέγραψε το υπό έκθεση υλικό στους καταλόγους του ΑΜΗ. Στην αρχαιολόγο Χριστίνα
Παπαδάκη που εργάσθηκε για την συμπλήρωση της βάσης δεδομένων και στην αρχαιολόγο Μαρία Κυρίμη που βοήθησε με
την καταγραφή. Επίσης στον Ανδρέα Λυριτζή που βοήθησε με τη βιβλιογραφία και την πληκτρολόγηση των ημερολογίων, στην
Αλεξία Σπηλιωτοπούλου και τον Μανώλη Βραχνάκη για επιμέλεια και διορθώσεις των κειμένων.
Στο φυλακτικό προσωπικό του ΑΜΗ, στον εργατοτεχνίτη Κωστή Στεφανάκη και την αρχαιολόγο Ελένη Τζιράκη για την οργάνωση
του χώρου μελέτης. Στους συντηρητές Παναγιώτη Συναδινάκη και Γιάννη Ρογδάκη για τις πολύτιμες υποδείξεις τους και στον
συντηρητή Γιώργο Μαράκη για την χρήση του μηχανήματος XRF για τις μετρήσεις των χρυσών δακτυλίων. Στις Ρίτα Σφακιανάκη
και Ελευθερία Νηστικάκη που βοήθησαν στην τακτοποίηση των αντικειμένων.
ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚεραμεικΗΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ. Α. Κάντα - Δ. Ζ. Κοντοπόδη
Ι. Μικρογραφικά αγγεία
44
48
ΙΙ. Κεραμεική Παλαιοανακτορικής -Νεοανακτορικής περιόδου 61
ΙΙΙ. Κεραμεική Υστερομινωικής ΙΙΙΓ - Υπομινωικής Περιόδου 66
ΙV. Κεραμεική Γεωμετρικής - Ελληνιστικής Περιόδου 70
ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ. Δ. Γρηγορόπουλος 80
Ι. Ρωμαϊκοί αμφορείς 80
ΙΙ. Ρωμαϊκοί λύχνοι 82
ΕΙΔΩΛΙΑ, ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ. Α. Κάντα 84
Ι. Ανθρωπόμορφα ειδώλια 89
ΙΙ. Ειδώλια ζώων 136
ΙΙΙ. Πήλινα ομοιώματα 141
ΔΙΠΛΟΙ ΠΕΛΕΚΕΙΣ. Α. Κάντα 149
ΜΙΚΡΟΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ - ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ - ΧΑΛΚΙΝΕΣ ΦΙΑΛΕΣ Α. Κάντα 155
ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ. Α. Κάντα – Δ. Ζ. Κοντοπόδη 168

Θερμές ευχαριστίες στο φωτογράφο Γιάννη Παπαδάκη Πλουμίδη για τις εξαιρετικές φωτογραφίες. Στη σχεδιάστρια Μαρία
Χατζάκη και την αρχαιολόγο Νεκταρία Μαυρουδή για τα ακριβή σχέδια. Στους γραφίστες Σίσσυ Κωσταρά και Νίκο Κριτσωτάκη
για την ψηφιακή επεξεργασία και στην Ελίζα Μαυρομανωλάκη για την πληκτρολόγηση κειμένων.
Αθανασία Κάντα - Κωστής Δαβάρας
ΤΑ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΑ ΤΥΠΟΥ ΤΕΧΝΕΡΓΑ. R. H. Wilkinson 171
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 188
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 189
 Εικ.2. Χάρτης της Κρήτης με χώρους που αναφέρονται

Κυρηγμένος αρχαιολογικός χώρος

Εικ.3. Τοπογραφικό της περιοχής του Τσούτσουρου.

Εικ.2 Η είσοδος του Σπηλαίου σήμερα 7

 Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Σ Π Ι Ν Α Κ Α Σ

ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΜΜ ΙΒ-ΙΙΒ) 1900 -1700 π.Χ.

ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΜΜ ΙΙΙΑ - ΥΜ ΙΒ) 1700 -1450 π.Χ.
ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΥΜ ΙΙ - ΥΜ ΙΙΙ Α2) 1450 -1370 π.Χ.
ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΥΜ ΙΙΙ Α2 – ΥΜ ΙΙΙΓ) 1370 -1050 π.Χ.

ΥΠΟΜΙΝΩΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1050 - 970 π.Χ.

ΠΡΩΙΜΗ ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 970 - 900 π.Χ.

ΜΕΣΗ ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 900 - 870 π.Χ.
ΥΣΤΕΡΗ ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 870 - 840 π.Χ.
ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ Β ΠΕΡΙΟΔΟΣ 840 - 810 π.Χ.
ΠΡΩΙΜΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 810- 790 π.Χ.
ΜΕΣΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 790 - 745 π.Χ.
ΥΣΤΕΡΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 745 - 710 π.Χ.

ΑΝΑΤΟΛΙΖΟΥΣΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 710 - 600 π.Χ.

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 600- 470 π.Χ.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 470-323 π.Χ.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 323 - 67 π.Χ.
ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 67 π.Χ.- 400 μ.Χ.

Εικ.4. Το εσωτερικό του σπηλαίου

8 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 9
9
 Α. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ
Κωστής Δαβάρας - Αθανασία Κάντα

Τ ο 1962 ο έτερος των συνυπογραφόντων, Κωστής

Δαβάρας, νεαρός Επιμελητής Αρχαιοτήτων τότε,
μετά από πληροφορίες που είχαν φθάσει στο Μουσείο
Ηρακλείου για μεγάλη αρχαιοκαπηλία στη Νότια
Κρήτη, σε συνεργασία με την αστυνομία, υπεδύθη τον
αλλοδαπό αγοραστή αρχαίων και έφτασε στα ίχνη
του αρχαιοκαπήλου Μ. Κεφαλάκη, με αποτέλεσμα
να εντοπισθεί το σπήλαιο και να κατασχεθούν
ΕΙΣΑΓΩΓΗ πολλά αρχαία αντικείμενα, τα οποία σήμερα
βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου. Η Verlinden,
Α. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ (1984, 203) μιλάει για περίπου 600 αντικείμενα που
Αθανασία Κάντα αποκαλύφθηκαν από τους αρχαιοκαπήλους.
Κάποια αντικείμενα κατέληξαν στη συλλογή Μεταξά
(αρ.138,139). Ο Νικόλαος Πλάτων, τότε Έφορος
Αρχαιοτήτων Κρήτης, ανέλαβε την ανασκαφή του
Οι περισσότερες ομάδες περιέχουν προϊστορικά
όστρακα, αλλά σε μικρότερο αριθμό συγκρτικά με τα
μεταγενέστερα.
Τα Προϊστορικά αντικείμενα έχουν βρεθεί στα εξής
στρώματα, σύμφωνα με τις πινακίδες προέλευσης
που τα συνοδεύουν:
13/3/62. Μέλαν στρώμα Ν. του Α πέραν του 1,70 από
Κρηπίδα
13,14/3/62. Όστρακα μελανού Γεωμ. στρώμ. Β΄τοίχου.
17/3/1962. Μελανού κεντρικού στρώματος.
17/3/1962 Μυχού με λίθους νοτίου τοιχώματος
7/9/1962. Παρά νοτίαν πλευράν Α στρώμα Μικκύλα
Αγγεία.
7/9/1962. Σχισμή β΄ - Στρώμα β΄. Αγγείδια.

Τ ο 2009 και ενώ στα πλαίσια της περάτωσης

της μουσειολογικής μελέτης του Αρχαιολογικού
Μουσείου Ηρακλείου επανεξετάζονταν γνωστά
του Μουσείου απέναντι στην έρευνα. Ο Λευτέρης
Πλάτων παραχώρησε στο Σύλλογο Ενεργών Πολιτών
Αρκαλοχωρίου φωτοαντίγραφα του ημερολογίου
σπηλαίου σε συνεργασία με τον Κωστή Δαβάρα
(βλ. σ. 16). Η δεύτερη ανασκαφική περίοδος διεξήχθη
μόνο από τον Κ. Δαβάρα. Τότε έγιναν προσπάθειες
15/9/62. Ειδώλια μελανού στρώματος παρά το
διαχώρισμα-τοιχίον.

σύνολα ευρημάτων Μινωικών και Ελληνικών χρόνων
για την ολοκλήρωση της επιλογής αντικειμένων
κατάλληλων για την επανέκθεση, το προεδρείο και τα
μέλη του Συλλόγου Ενεργών Πολιτών Αρκαλοχωρίου,
με επίσκεψή του στην αν. προϊσταμένη του Μουσείου
Ηρακλείου, πρότεινε τη χρηματοδότηση της έρευνας,
καταγραφής και συντήρησης του υλικού των
σπηλαίων Αρκαλοχωρίου και Ειλειθυίας στον
Τσούτσουρο για την ανάδειξη του αρχαιολογικού
πλούτου της περιοχής. Η πρόταση έγινε δεκτή.
Μετά από τις σχετικές άδειες από την Αρχαιολογική
Εταιρεία Αθηνών και την καθηγήτρια κ. Ναννώ
Μαρινάτου για το σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου και
από τον ανασκαφέα καθηγητή Κωστή Δαβάρα,
με τη συνεργασία του καθηγητή Ελευθερίου
Πλάτωνος για τον Τσούτσουρο, άρχισε η μελέτη
του υλικού των δύο σπηλαίων. Θερμότατες
ευχαριστίες οφείλονται για την προθυμία τους.
Στη συνέχεια η έρευνα του υλικού επικεντρώθηκε στο
σπήλαιο της Ειλειθυίας. Η κεραμεική εντοπίσθηκε,
πλύθηκε και άρχισε η συντήρησή της, καθώς και η
συντήρηση των τέχνεργων που βρέθηκαν στο σπήλαιο.
Σύντομα έγινε φανερό ότι η λατρεία του σπηλαίου είχε
μεγάλη και εντελώς άγνωστη διαχρονία, αλλά και
ότι μοναδικά αντικείμενα διαφόρων εποχών έδιναν
νέα διάσταση στην κατανόηση των θρησκευτικών
πεποιθήσεων της Αρχαίας Κρήτης. Αποφασίσθηκε
λοιπόν η δημοσίευση του υλικού ως υποχρέωση
του πατέρα του, Νικολάου Πλάτωνος, τότε διευθυντή
του Μουσείου Ηρακλείου και συνανασκαφέα
του σπηλαίου μαζί με τον Κωστή Δαβάρα, ο
οποίος επίσης παραχώρησε φωτοαντίγραφα του
ημερολογίου του, αλλά και δέχθηκε να λάβει μέρος
στη δημοσίευση και την επιμέλεια της έκδοσης.
Το πλήθος και η πολυπλοκότητα του υλικού
του σπηλαίου της Ειλειθυίας απαιτούν εύλογο
χρόνο μελέτης. Ωστόσο, το σημαντικό των
ευρημάτων υποδεικνύει την ανάγκη μιας
σύντομης παρουσίασης των κύριων στοιχείων
του υλικού, με έμφαση σε άγνωστες πλευρές του.
Θερμότατες ευχαριστίες εκφράζονται στο προεδρείο
και σε όλα τα μέλη του συλλόγου Ενεργών Πολιτών
Αρκαλοχωρίου για την αμέριστη βοήθεια και τον
ενθουσιασμό τους καθώς και για την έκδοση
ημερολογίου με αντικείμενα από τα σπήλαια.
Ευχαριστούμε θερμά το Δήμο Μινώα Πεδιάδaς που
ανέλαβε τη δαπάνη της πρώτης δημοσίευσης των
ευρημάτων της ανασκαφής του σπηλαίου καθώς
και όλους τους φορείς και πολίτες που συνέδραμαν
σε αυτή την προσπάθεια. Χωρίς την ενίσχυσή
τους η παρούσα έκδοση δεν θα ήταν δυνατή.
Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
Οκτωβριος 2010
εξακρίβωσης της στρωματογραφίας και σκάφθηκε
Ειδώλια και αγγεία των πρώιμων Ελληνικών χρόνων
η ασύλητη σχισμή Β (βλ. σ. 21), η οποία ανέδειξε έχουν βρεθεί ως εξής:
σαφώς το χαρακτήρα της λατρείας και τον τρόπο
5/3/62. Στρώματος μελανού παρά το διαχώρισμα –
των αποθέσεων. Το χρονικό της ανασκαφής και τα
τοιχίον και προς νότον του χθες ανασκαφέντος.
ευρήματα παρουσιάστηκαν συνοπτικά από τον τότε
7/3/1962 Άκρο μελανού στρώματος, δυτικώς
Έφορο Αρχαιοτήτων Στυλιανό Αλεξίου στα περιοδικά
φρέατος.
Κρητικά χρονικά και Αρχαιολογικό Δελτίο (Αλεξίου
13, 14/3/1962. Στρώμα γεωμετρικό μελανό βόρειου
1963, 310-311, πιν 361:α,β. 1963β, 397-398).
τοιχίου.
Στους καταλόγους του Μουσείου, μετά το πέρας της
14/3/62. Όστρακα γεωμετρικού στρώματος όπου το
ανασκαφής, κατεγράφησαν από τον ανασκαφέα
βόρειο διατοίχισμα.
Κ. Δαβάρα πλήθος τέχνεργων τα οποία είχαν
14/3/62. Παρά το βόρειο τοίχωμα όπου το πρόχειρον
προέλθει από την αρχαιοκαπηλία και τις κατασχέσεις
διατοίχισμα.
αλλά και από την ανασκαφή. Η Αθανασία Κάντα
15/3/62. Στρώματος μελανού παρά το διαχώρισμα –
χρησιμοποίησε τις λεπτομερέστατατες παλαιές
τοιχίον και προς νότον του χθες ανασκαφέντος.
περιγραφές σε συνάρτηση με τα στοιχεία που
16/3/1962. Μέλαν στρώμα νοτίως Α.
προέκυψαν από τον καθαρισμό και τη συντήρηση
6/9/1962 Σχισμή Β΄στρώμα Β΄και πρό σχισμής Β΄.
των αντικειμένων για να δοθεί μια πιο ολοκληρωμένη Παρα νοτίαν πλευράν.
εικόνα των ευρημάτων.
6/9/62. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Η πλήρης ανάλυση της ανασκαφής καθώς και της 7/9/1962 Παρά νοτίαν πλευράν Α΄στρώμα.
στρωματογραφίας θα περιληφθεί στη λεπτομερή 7/9/1962. Σχισμή Α΄Στρώμα Β΄
δημοσίευση όλου του υλικού. Εδώ παρατίθενται Αντικείμενα Κλασικής - Ρωμαϊκής εποχής
ενδεικτικά μερικές μόνο από τις προελεύσεις
5/9/62. Σχισμή Β΄Α΄στρώμα.
αντικειμένων συγκεκριμένων εποχών, τα οποία
7/9/1962 Παρά νοτίαν πλευράν Α΄στρώμα.
περιλαμβάνονται στην παρούσα δημοσίευση.
Από αυτές είναι φανερή η χρονολογική ανάμειξη 13/3/62 ΝΑ άκρο κεντρικού στρώματος.
στρωμάτων τα οποία έχουν σαφώς διακριτά 17/3/1962. Εις κατώτερον στρώμα άνω μέλανος,
πλησίον νοτίου τοιχώματος.
χώμα, χρώμα και σύσταση. Όλες οι ομάδες από
όλα τα στρώματα περιέχουν Ρωμαϊκή κεραμεική.

10 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 11
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη - Χριστίνα Παπαδάκη

O σύγχρονος οικισμός του Τσούτσουρου, στην

παραλία του Λιβυκού, ανήκε διοικητικά στους
παλαιούς Δήμους Αρκαλοχωρίου και Αστερουσίων.
στο χρονικό του Ant. Trivan στα 1644 (Σπανάκης
1991, 776).
Η ταύτιση του Τσούτσουρου με την Ίνατο, όπου
Εκτείνεται μεταξύ των θέσεων «Αλιόρι» και «Πέρα σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές υπήρχε ιερό της
Τσούτσουρος» και απέχει από την πόλη του Ηρακλείου Ειλειθυίας, επικυρώθηκε το 1956, μετά από αυτοψία
63 χιλιόμετρα (Σπανάκης 1991, 776). του τότε επιμελητή του Μουσείου Ηρακλείου Στ.
Ο τόπος κατοικείται από την τελευταία φάση της Αλεξίου στη θέση Αδάμη, οπότε συλλέχθηκε
Νεολιθικής περιόδου1 (Empereur, Kritzas, Marangou πλακοειδής λίθος, πιθανότατα του 1ου αι. π.Χ., με
1991, 481) και ταυτίζεται με την αρχαία πόλη Ίνατο, την επιγραφή ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ, ο οποίος στη
που, σύμφωνα με το γεωγράφο Πτολεμαίο, ήταν συνέχεια επαναχρησιμοποιήθηκε ως καλυπτήρια
επίνειο της Πριανσού2 (Πτολεμαίος, Γεωγραφία ΙΙΙ 15,3. πλάκα τάφου (Αλεξίου 1956, 421).
Guarducci 1932, 589-591, όπου σχετικές αναφορές
στους Ησύχιο, Ραβενάτη, Στ. Βυζάντιο, Καλλίμαχο,
Barsian). Με τη θέση της Ινάτου ταυτίζει την παραλία Μνημειακή Τοπογραφία κηρυγμένου αρχαιολογικού
του Τσούτσουρου και ο Ιταλός ιερωμένος Chr. χώρου Τσούτσουρου Μονοφατσίου
Buondelmonti. Κατά την επίσκεψή του, στα 1415, Αλιόρι
τα ίχνη της αρχαίας πόλης ήταν σχεδόν σβησμένα
πια, εκτός από «μερικούς ευρείς ναούς, με τοίχους Στη θέση Αλιόρι της κοινότητας Δεματίου, εντοπίστηκε
από τούβλα» και «θαυμάσια θεμέλια καμωμένα από εκτενής μινωικός οικισμός, ο οποίος εγγράφεται
πέτρες» (Buondelmonti - εκδ. Αποσκίτη 2002, 26). εντός των ανατολικών ορίων του κηρυγμένου
Δύο αιώνες μετά, στα 1615, ο μηχανικός Fr. Basilicata αρχαιολογικού χώρου του Τσούτσουρου, αλλά
σχεδίασε την παραλία Zuzzuro (εικ. 5), επειδή εκτός των ορίων του σύγχρονου οικισμού. Κατά τις
προσφερόταν για αποβάσεις εχθρικών δυνάμεων, σωστικές ανασκαφές των ετών 1988, 1992 και 1994,
όπως εκείνη των Αράβων το 828 μ.Χ. (Basilicata - από την ΚΓ΄ ΕΠΚΑ (Ειρ. Αντωνακάκη), ήρθαν στο
εκδ. Δανέζη - Λαμπρινού 1994, 71-73). Το τοπωνύμιο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των νεοανακτορικών
Zuzzuro αναφέρεται, επίσης, στους βενετσιάνικους χρόνων, καθώς επίσης πήλινα αγγεία και σκεύη από
χάρτες ως όρμος ή ποταμός, ανάμεσα στο ακρωτήρι οφείτη.
του Λέντα και τη Δέρματο3 (Ζαχαράκις 2004). Στα 1865 Λαρνάκι
ο αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού της Βρετανίας,
T.A.B. Spratt, κάνει λόγο για το όμορφο ρέμα του Τα πρωιμότερα ίχνη κατοίκησης τοποθετούνται
ποταμού Sudsuro με τα κρυστάλλινα νερά του, που χρο-νικά στην Τελική Νεολιθική και εντοπίστηκαν σε
ρέουν άφθονα καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, σπήλαιο της περιοχής (Empereur, Kritzas, Marangou
ξεγελώντας τα απόκρημνα βράχια του φαραγγιού. 1991, 481). Στην κορυφή και τη δυτική κλιτύ χαμηλού
Με την έμπειρη ματιά του εκτιμά ότι αυτός ο ποταμός, υψώματος, σε απόσταση 700 περίπου μ. από την
που δεν είναι άλλος από τον Μίντρη, θα μπορούσε ακτογραμμή και 500 μ. βορειοδυτικά από το Αλιόρι,
να είναι πλωτός, ενώ συσχετίζει το όνομά του με τις διερευνήθηκε κατεστραμμένος μινωικός οικισμός, με
τούρκικες λέξεις sut [γάλα] και su [νερό] (Spratt κεραμεική που χρονολογείται από την ΠΜ έως την
1865, 347). ΥΜ περίοδο και λίθινα εργαλεία (Γκαλανάκη 2005,υπό
έκδοση). Στην ανατολική παρειά του υψώματος
Περισσότερο γνωστή είναι, ωστόσο, η σύνδεση σώζονται κυκλικές και ορθογώνιες κατασκευές
του τοπωνυμίου Τσούτσουρος με το όνομα της αδιάγνωστης χρήσης και χρονολόγησης, ενώ
χανιώτικης οικογένειας Zunzura που απογράφεται στην ανατολική και δυτική κλιτύ υπάρχουν
1 Ελάχιστα είναι τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της ελληνιστικής, ενώ δεν έχουν, μέχρι σήμερα, εντο- πυκνές επιφανειακές συγκεντρώσεις μινωικής και
πισθεί ίχνη της κλασικής περιόδου. πρωτογεωμετρικής κεραμεικής. Σε σπήλαιο στην
2 Η Πριανσός τοποθετείται στο ύψωμα Κάστελλος (φρούριο Belvedere) απέναντι από το σύγχρο-
νο οικισμό των Καστελιανών (Guarducci 1932,Sanders 1982, 151) περιοχή εντοπίστηκαν και περισυνελλέγησαν από τον
3 Η συγκεκριμένη περιοχή χαρακτηρίζεται για την πλούσια λατρευτικού και οικιστικού χαρακτήρα Στ. Αλεξίου, όστρακα υπονεολιθικών και ΜΜ χρόνων
μνημειακή της τοπογραφία (Μαριδάκι, Δέρματος, Καστρί, Κερατόκαμπος) που καλύπτει το χρονι- Εικ.5. Η παραλία του Τσούτσουρου.
κό διάστημα από τη μινωική έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. (Αλεξίου 1966, 409). Στη συγκεκριμένη θέση έχει,
Σχέδιο Fr. Basilicata 1648

12 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 13

επίσης, αποκαλυφθεί επιμήκης πλακοσκεπής αγωγός
νερού, των ρωμαϊκών χρόνων, κατασκευασμένος
από αργούς λίθους (Γκαλανάκη 2009, υπό έκδοση).
Καφάς
Στη θέση Καφάς, 500 μ. ανατολικά του σύγχρονου
οικισμού, εντοπίστηκαν υπολείμματα εργαστηριακής
εγκατάστασης για την παραγωγή αμφορέων που
χρονολογούνται στο 2ο αι. μ.Χ. Όμοιες εγκαταστάσεις
έχουν βρεθεί στο δυτικό τμήμα του οικισμού, καθώς
επίσης στη Δέρματο και τον Κερατόκαμπο, ανατολικά
του Τσούτσουρου (Empereur, Kritzas, Marangou
1991, 499-519).
Ανατολικό τμήμα σύγχρονου οικισμού
Κατά τις σωστικές ανασκαφές των τελευταίων
ετών από την ΚΓ΄ ΕΠΚΑ, στο ανατολικό τμήμα του
σύγχρονου οικισμού, αποκαλύφθηκαν τμήματα
της ρωμαϊκής-υστερορωμαϊκής νεκρόπολης (2ος-
4ος αι. μ.Χ.) με σημαντικά κτερίσματα, ενδεικτικά
της κοινωνικής διαστρωμάτωσης της πόλης
της Ινάτου. Οι τάφοι, συχνά συλημένοι κατά το
παρελθόν, ήταν απλοί λακκοειδείς, καλυβίτες ή
πλακοσκεπείς, και κτιστοί λακκοειδείς κιβωτιόσχημοι.
Ενίοτε οριοθετούνταν με κτιστούς, ορθογώνιους
περιβόλους (Μανδαλάκη 1996, 638-640· 1997, 995-
998· 1999, 269-272. Βασιλάκης 1998, 847-849· 1999,
υπό έκδοση).
Κεντρικό τμήμα σύγχρονου οικισμού
Σε μικρή απόσταση από την ακτογραμμή σώζονται,
συχνά σε σημαντικό ύψος, διάσπαρτα λείψανα
ρωμαϊκών κτηρίων με διαπιστωμένες υστερορωμαϊκές
μετασκευές, ενώ μετά την εγκατάλειψή τους
χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι ταφής (Βασιλάκης1998.
Γκαλανάκη 2005· 2006, υπό έκδοση).
Σπήλαιο Ειλειθυίας
Το 1962, με αφορμή την κατάσχεση αρχαιολογικού
υλικού, πραγματοποιήθηκε σωστική ανασκαφή στο
σπήλαιο της Ειλειθυίας από τους αρχαιολόγους Ν.
Πλάτωνα και Κ. Δαβάρα (Πλάτων 1963, 397-398),
κατά την οποία διαπιστώθηκε η λατρευτική χρήση του
χώρου, ως ιερού της Ειλειθυίας, από τους μινωικούς
έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, με περιόδους ακμής
κατά την Γεωμετρική και Ρωμαϊκή περίοδο.
Ποταμός Μίντρης
Ο πυρήνας της αρχαίας Ινάτου εντοπίζεται περίπου
500 μ. βόρεια της ακτογραμμής (Guarducci 1932),
όπου και πυκνά οικιστικά και ταφικά κατάλοιπα της
ρωμαϊκής έως και παλαιοχριστιανικής περιόδου.
14
Το1929 βρέθηκε εκεί το γνωστό μαρμάρινο σύμπλεγμα
των Νιοβιδών (εικ. 6) (Μαρινάτος 1933-1935), καθώς
επίσης μια, μη εντοπισμένη ώς σήμερα, ενεπίγραφη
ερμαϊκή στήλη, ενώ σωστικές ανασκαφές κατά το
1970 και 1971, έφεραν στο φως δημόσια και ιδιωτικά
κτήρια του 2ου μ.Χ. αιώνα (Λεμπέση 1970, 297· 1971,
300. Αλεξίου 1971, 286).
Το 1988 εντοπίστηκαν στις όχθες του Μίντρη φερτά
αρχιτεκτονικά μέλη και τμήματα τοιχοποιίας, η αρχική
θέση των οποίων επιβεβαιώθηκε από τη δοκιμαστική
ανασκαφική έρευνα της ΚΓ΄ΕΠΚΑ κατά τα έτη
1992 και 1999 (ανασκ. Ειρ. Αντωνακάκη). Το 1992
αποκαλύφθηκαν ακόμη: παλαιοχριστιανική βασιλική,
για την κατασκευή της οποίας χρησιμοποιήθηκαν
αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων κτιρίων, κατάλοιπα
και άλλων πλινθόκτιστων δημόσιων και ιδιωτικών
κτηρίων, κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι και τμήμα
τοξωτής πλινθόκτιστης γέφυρας στις όχθες του
Μίντρη. Βρέθηκε, επίσης, κτιστή θολοσκέπαστη
υδατοδεξαμενή βορειοανατολικά της βασιλικής και
σε άμεση συνάφεια με το υδραγωγείο της ρωμαϊκής
Ινάτου, που κείται βόρεια και κατά μήκος του Μίντρη.
Το υδραγωγείο αυτό, μέσω επιμελημένου δικτύου
υδροδότησης, συνδέεται με το σύγχρονό του λουτρικό
συγκρότημα, σε μικρή απόσταση από τη δυτική όχθη
του ποταμού (Γκαλανάκη 2006, υπό έκδοση ).
Το 1929, τέλος, ο Σπ. Μαρινάτος παρατηρεί ότι
«…στους αποτόμως ανερχομένους βραχώδεις
κρημνούς» της ίδιας περιοχής σώζονται «…συμπαγείς
ασβεστόκτιστοι τοίχοι, ίσως αναλήμματα οδών ή
λείψανα συστήματος οχυρώσεως» (Μαρινάτος 1933-
1935, 1), ορατοί έως σήμερα.
Δυτικό τμήμα σύγχρονου οικισμού
Σε μικρή απόσταση από την ακτογραμμή
ανασκάφηκαν από την ΚΓ΄ ΕΠΚΑ, κατά τα έτη 1989-
1990 και 2005-2006, εκτεταμένα οικιστικά κατάλοιπα
επάλληλων οικοδομικών φάσεων, συχνά με ταφικές
μεταχρήσεις, που χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς
και ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Ενδιαφέρον
σύνολο αποτελεί, μεταξύ άλλων, συστάδα κτιστών
κιβωτιόσχημων τάφων των ύστερων ρωμαϊκών
χρόνων, με ορθογώνια κόγχη στο ανατολικό τους
άκρο και θρανίο (Γκαλανάκη 2005· 2006, υπό έκδοση).
Στην ίδια περιοχή εντοπίζονται, τέλος, αρχιτεκτονικά
υπολείμματα του θεάτρου της ρωμαϊκής Ινάτου
(Sanders1982, 151).
Η συνεχιζόμενη ανασκαφική έρευνα στην περιοχή και
η μελλοντική δημοσίευση του υλικού θα φωτίσει νέες Εικ.6. Σύμπλεγμα Νιοβιδών (ΑΜΗ 266,265). Ρωμαϊκή περίοδος (1ος-2ος αι. μ.Χ.)
πτυχές της ιστορίας της σημαντικής αυτής αρχαίας
πόλης.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 15
Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΤΗΣ ΙΝΑΤΟΥ (ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ)
Ελευθέριος Πλάτων

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα του παράκτιου

σπηλαίου της αρχαίας Ινάτου ξεκίνησε το Μάρτιο
του 1962, από τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Κρήτης
που, με μικρές παραλλαγές, δημοσιεύθηκε δύο φορές
λίγο αργότερα, στα περιοδικά Κρητικά Χρονικά και
Αρχαιολογικόν Δελτίον. Να σημειωθεί ότι και στις
Ν. Πλάτωνα με τη βοήθεια του Επιμελητή Αρχαιοτήτων δύο περιπτώσεις- την έκθεση δεν υπογράφουν οι
της ίδιας υπηρεσίας Κ. Δαβάρα. Η ανασκαφή είχε ίδιοι οι ανασκαφείς, αλλά ο Σ. Αλεξίου, ο οποίος είχε
το χαρακτήρα του «επείγοντος», αφού ξεκίνησε με διαδεχθεί τον Ν. Πλάτωνα ως προϊστάμενος στην
αφορμή την πιστοποίηση, εκ μέρους των παραπάνω Εφορεία Αρχαιοτήτων Κρήτης.
υπαλλήλων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας,
Το γεγονός ότι ο Ν. Πλάτων έφερε μαζί του στον
εκτεταμένης σύλησής του από αρχαιοκαπήλους. Την
Τσούτσουρο από το Ηράκλειο, για τον καταρτισμό
πρώτη περίοδο της έρευνας (12-17 Μαρτίου 1962)
του συνεργείου της ανασκαφής του, έναν ακόμα
ακολούθησε δεύτερη, μόλις λίγους μήνες αργότερα
αρχαιολόγο (βλ σ.11), δύο τεχνίτες-συντηρητές
(5-9 Σεπτεμβρίου 1962), αυτή τη φορά υπό την εποπτεία
και δύο ειδικευμένους εργάτες (εικ. 8) δείχνει ότι
αποκλειστικά του Επιμελητή Κ. Δαβάρα, αφού η
η σπουδαιότητα της έρευνας του σπηλαίου του
υπηρεσιακή θέση του Ν. Πλάτωνος στο διάστημα
ήταν εξαρχής γνωστή, πιθανότατα χάρη στην
που μεσολάβησε είχε αλλάξει. Τα αποτελέσματα και
αξιολόγηση των ευρημάτων της σύλησης που είχαν
των δύο ανασκαφικών περιόδων παρουσιάσθηκαν
κατασχεθεί από την αστυνομία. Το συνεργείο της
συνοπτικά, χωρίς να γίνει διάκριση μεταξύ των δύο
πρώτης ανασκαφικής περιόδου περιέλαβε ακόμα
φάσεων της έρευνας, σε μία ανασκαφική έκθεση,

Εικ.8. Το συνεργείο ανασκαφής κατά την πρώτη περίοδο της έρευνας. Στο μέσον, στην κορυφή της ανθρώπινης πυραμίδας,
ο Νικόλαος Πλάτων. Στην άκρη δεξιά ο Κωστής Δαβάρας.

επτά (7) εργάτες και εργάτριες από την περιοχή, που
εργάσθηκαν είτε στο εσωτερικό του σπηλαίου είτε έξω
από αυτό, για το κοσκίνισμα των ήδη ανασκαμμένων
χωμάτων.
Σημαντικό στοιχείο για την καλύτερη κατανόηση των
πληροφοριών που εμπεριέχονται στα ημερολόγια των
Πλάτωνος και Δαβάρα, αλλά και της ανασκαφικής
στρατηγικής που οι τελευταίοι ακολούθησαν, είναι
ότι η σύληση του σπηλαίου υπήρξε μακρόχρονη
(«Το επί μήνας -ίσως και έτη- συληθέν σπήλαιον…».
Ημερ. Ν. Πλάτωνος, σ. 63) και δεν τερματίσθηκε ούτε
και μετά την ολοκλήρωση της πρώτης περιόδου
έρευνας και την προσωρινή σφράγιση της εισόδου
από τους ανασκαφείς του («Αποσφράγισις του
σπηλαίου, παραβιασθείσης ήδη παλαιότερον της
εισόδου υπό διαφόρων…». Ημερ. Κ. Δαβάρα, σ.
30). Το γεγονός σχεδόν «επέβαλε» την εσπευσμένη
προσπάθεια ολοκλήρωσης της έρευνας στο
εσωτερικό του σπηλαίου, με παράλληλο κοσκίνισμα
όλων των χωμάτων που είχαν ήδη αφαιρέσει από
αυτό οι λαθρανασκαφείς και είχαν αποθέσει σε μικρή
απόσταση από την ακτή. Παράλληλα, οδήγησε,
ιδίως κατά την πρώτη περίοδο της ανασκαφής, στην
ταυτόχρονη αφαίρεση διαφορετικών αρχαιολογικών
στρωμάτων από διάφορα σημεία και βάθη της
επίχωσης του σπηλαίου, αφού η ιδιαίτερα βαθιά
εκσκαφή των αρχαιοκαπήλων αμέσως μέσα
(δυτικά) από την είσοδό του, είχε δημιουργήσει στο
σημείο αυτό «βάραθρο». Στο βάθος της εκσκαφής,
είχε εμφανισθεί υπόγειο νερό (στο ημερολόγιο του
Ν. Πλάτωνος το σημείο αυτό αναφέρεται συχνά
ως «τέναγος»). Το «βάραθρο» παρεμπόδιζε, κατά
συνέπεια, την πρόσβαση στο εσωτερικό του κυρίως
θαλάμου, η οποία κατά την ανασκαφή έγινε δυνατή
με τη βοήθεια ξύλινων φορητών κλιμάκων και, στη
συνέχεια, με την κατασκευή πρόχειρου κρηπιδώματος
από σανίδες και μαδέρια (εικ. 9).
Η συνεκτίμηση των στοιχείων από τα ημερολόγια των
Πλάτωνος και Δαβάρα βεβαιώνει πως, με το πέρας
της πρώτης ανασκαφικής περιόδου, η έρευνα των

Εικ.7. Η Παραλία του Τσούτσουρου την εποχή της ανασκαφής

16 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 17

Εικ.9. Η είσοδος του σπηλαίου, με τις
φορητές κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν
για την πρόσβαση του θαλάμου πέρα από
το «βάραθρο».
Εικ.10. Το παχύ πρώτο στρώμα επίχωσης στο
μέσον του θαλάμου, πριν από την ανασκαφή
του.
18 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
στρωμάτων του κυρίως θαλάμου του σπηλαίου είχε
σχεδόν ολοκληρωθεί. Η ανασκαφή κατά την πρώτη
περίοδο επικεντρώθηκε, αφενός, σε μία αρκετά
εκτεταμένη (αρχικές διαστάσεις τομής: 2 Χ 1,5 μ.)
στρωματογραφική έρευνα κατά μήκος του βόρειου
τοιχώματος, αμέσως δυτικά του «βαράθρου»,
και, αφετέρου, στην ολοκληρωτική αφαίρεση της
παχιάς επίχωσης που κάλυπτε το κεντρικό τμήμα
του σπηλαίου. Και οι δύο αυτοί στόχοι επιτεύχθηκαν
-και μάλιστα στο ελάχιστο χρονικό διάστημα των
πέντε (5) ανασκαφικών ημερών- όπως σημειώνει
στο ημερολόγιό του ο ανασκαφέας («Καθ’ όλην την
απομείνασαν έκτασιν των επιχώσεων πέραν των
λιμναζόντων υδάτων ετελείωσεν η εξερεύνησις του
μελανού στρώματος. Υπ’ αυτό άγονα στρώματα,
ως τα εις ωρισμένα σημεία διερευνηθέντα…».
Ημερ. Πλάτωνος, σ. 73). Από την άλλη πλευρά,
η ανασκαφή του Δαβάρα περιορίστηκε στη
διερεύνηση τριών, κυρίως, φυσικών σχισμών των
τοιχωμάτων του σπηλαίου (που ονομάσθηκαν
με τα κεφαλαία γράμματα Α, Β και Γ) και σε μία,
μάλλον περιορισμένης έκτασης, στρωματογραφική
ανασκαφή κατά μήκος της νότιας πλευράς του. Η
πληροφορία του ημερολογίου του Δαβάρα ότι «…
παρατηρείται πλήρης αποξήρανσις του σπηλαίου
από τα άφθονα λιμνάζοντα ύδατα που υπήρχαν κατά
την Α΄ ανασκαφικήν περίοδον» (Ημερ. Δαβάρα, σ.
30), σε συνδυασμό με τη στροφή του ενδιαφέροντος
του ίδιου στη διερεύνηση των φυσικών σχισμών,
επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι η έρευνα στο εσωτερικό
του κυρίως θαλάμου είχε θεωρηθεί, ήδη πριν από τη
δική του έρευνα, ολοκληρωμένη.
Σύμφωνα με τα στοιχεία από το ημερολόγιο του
Πλάτωνος, η στρωματογραφία της αρχαίας επίχωσης
στο εσωτερικό του κυρίως θαλάμου του σπηλαίου
είχε, σε αδρές γραμμές, ως εξής: το ανώτερο,
πρώτο, στρώμα είχε πάχος γύρω στα 1,20-1,40 μ. και
πιθανότατα σχηματίσθηκε την ίδια χρονική στιγμή,
αφού περιείχε κομμάτια αγγείων που είχαν διασπαρεί
σε διαφορετικά βάθη. Ένα μεγάλο τμήμα του εν λόγω
στρώματος, ιδιαίτερα κατά μήκος των τοιχωμάτων
του σπηλαίου, είχε ήδη αφαιρεθεί πριν από την
έναρξη της ανασκαφής, από τους λαθρανασκαφείς.
(εικ. 10) Η αποσπασματικότητα των περισσότερων
ευρημάτων και η μάλλον αραιή κατανομή τους
υποστηρίζουν την υπόθεση ότι το στρώμα ήταν, εν
μέρει τουλάχιστον, τεχνητό και σχηματίσθηκε με σκοπό
την ανύψωση του επιπέδου χρήσης του σπηλαίου.
Τα ευρήματα που περισυλλέχθηκαν περιλαμβάνουν,
μεταξύ άλλων, διαγνωστική κεραμεική, λύχνους
και θραύσματα γυάλινων αγγείων της ρωμαϊκής
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
περιόδου, υποδεικνύοντας χονδρικά τη χρονική
στιγμή του σχηματισμού του.
Το δεύτερο στρώμα, με μέσο πάχος 0,40 μ., είχε
μελανό χρώμα, χαρακτηριστικό που αποδίδεται στις
δημοσιευμένες ανασκαφικές εκθέσεις στην ύπαρξη
τέφρας, ίσως από πυρές. Θα πρέπει, εν τούτοις, να
σημειωθεί, ότι κάτι τέτοιο δεν διευκρινίζεται με σαφήνεια
στο ημερολόγιο του Πλάτωνος. Το στρώμα αυτό
εκτεινόταν σε όλο το θάλαμο, ήταν όμως παχύτερο
προς το βόρειο τοίχωμα και κατερχόταν σχετικά
απότομα προς τα ανατολικά, προς την είσοδο του
σπηλαίου, στο σημείο όπου είχε γίνει η βαθιά εκσκαφή
των αρχαιοκαπήλων. Πιο λεπτό και αμμώδες ήταν το
ίδιο στρώμα προς το δυτικότερο τμήμα του κυρίως
θαλάμου.
Το μελανό στρώμα αντιπροσώπευε κυρίως, όπως
δείχνουν τα ευρήματα που περιείχε, το επίπεδο
χρήσης του σπηλαίου από τη γεωμετρική μέχρι και
την αρχαϊκή περίοδο. Σε επαφή και κατά μήκος του
βόρειου τοιχώματος του σπηλαίου και δυτικά του
«βαράθρου», εντοπίσθηκε από τον Ν. Πλάτωνα
σχετικά πλατιά κατασκευή, είδος βάθρου (βωμού;),
αποτελούμενη από λίθους συνδεδεμένους μεταξύ
τους με πηλό και επιφάνεια στρωμένη με συμπιλητό
πηλόχωμα και ασβεστοκονίαμα. (εικ. 11) Κατά τον
ανασκαφέα, η κατασκευή του «βάθρου» ανάγεται
στους γεωμετρικούς χρόνους, μία πρόταση που
υποστηρίζεται από την ανεύρεση κεραμεικής της
περιόδου αυτής σε δοκιμή που έγινε στο εσωτερικό
της. Σε άμεση συνάφεια με την κατασκευή, στο
μελανό στρώμα που εκτεινόταν αμέσως ανατολικά
και νότια από αυτήν, βρέθηκαν τα περισσότερα
από τα λατρευτικά αναθήματα που αναφέρονται
στις δημοσιευμένες ανασκαφικές εκθέσεις: πλήθος
πήλινων ειδωλίων λάτρεων με αδρή διαμόρφωση,
που απέδιδαν κυρίως ερωτικά ζεύγη (εικ. 12),
εγκυμονούσες και κουροτρόφους, αρκετά από τα
οποία ήταν αρχικά προσαρτημένα στο εσωτερικό
λεκανών ή λοπάδων που βρέθηκαν στο ίδιο σύνολο,
πήλινα ζώδια (μεταξύ των οποίων ιπποειδή),
ομοιώματα λέμβων, χάλκινοι και πήλινοι διπλοί
πελέκεις, κρίκοι, ελάσματα, πόρπες και περόνες από
χαλκό, ψήφοι περιδεραίων διαφόρων αποχρώσεων,
κυρίως από υαλόμαζα και φαγεντιανή, και μολύβδινα
αντικείμενα με εγκοπή, πιθανώς βαρίδια για αλιευτικά
δίχτυα. Ανάλογα -αλλά διάσπαρτα- ευρήματα,
αραιότερα κατανεμημένα στο δυτικό τμήμα του
θαλάμου, περισυλλέχθηκαν σε όλη την έκταση του
μελανού στρώματος της επίχωσης. Στο τμήμα του
σπηλαίου που εκτεινόταν νότια του «βαράθρου» και
19
μέχρι το νότιο τοίχωμα, το μελανό στρώμα περιείχε,
μεταξύ άλλων, ένα σχετικά μεγάλο αριθμό κωνικών
κυπέλλων και άλλων αγγείων πόσης. (βλ. αρ 40-42)
Αμέσως κάτω από αυτό, ήρθε στο φως συμπαγές
δάπεδο από κονίαμα, που σχημάτιζε χαμηλή και
ευθεία αναβαθμίδα, με κατεύθυνση από Δυσμάς
προς Ανατολάς.
Η άμεση διαδοχή των δύο κύριων αρχαιολογικών
στρωμάτων του θαλάμου που περιγράφηκαν,
σύμφωνα με τον ανασκαφέα, υποδηλώνει πως η
λατρευτική χρήση του σπηλαίου μειώθηκε σαφώς
κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους,
για να επαναληφθεί, ίσως με μικρότερη ένταση και,
πιθανώς, ελαφρά διαφοροποιημένο χαρακτήρα,
κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Η σαφής μείωση,
ευρημάτων της κλασικής περιόδου ανάμεσα στο
λοιπό υλικό του σπηλαίου φαίνεται να υποστηρίζει
την παραπάνω υπόθεση.
Στρωματογραφική δοκιμή που πραγματοποιήθηκε
κάτω από το επίπεδο του μελανού στρώματος, στην
περιοχή της κατασκευής του βορείου τοιχώματος,
έφερε στο φως έξι (6) ακόμα στρώσεις, από τις
Εικ.11. Η κατασκευή-«βάθρο» (βωμός;), παρά το βόρειο
οποίες μόνο οι τρεις ανώτερες («α) λίθοι μεγάλοι
τοίχωμα του σπηλαίου.
τοποθετημένοι μάλλον ατάκτως, β) στρώμα πηλώδες
υποπράσινον, γ) στρώμα χωματώδες με ολίγα
γεωμετρικών χρόνων όστρακα». Ημερ. Πλάτωνος,
σ. 70) μαρτυρούν τη μεσολάβηση ανθρώπων στο
σχηματισμό τους. Οι τρεις κατώτερες («δ) στρώμα
λεπτών χαλίκων θαλασσίων (βοτσαλάκι), ε)
συμπαγές αμμόχωμα σκληρόν, στ) αμμώδες στρώμα
διαποτιζόμενον υπό ύδατος». Ημερ. Πλάτωνος, ό. π.)
αποτελούσαν, όπως φαίνεται, το φυσικό υπόβαθρο
στο εσωτερικό του σπηλαίου, πριν από την πρώτη
συστηματική περίοδο χρήσης του από τον άνθρωπο.
Κατά την πρώτη ανασκαφική περίοδο, ερευνήθηκε,
επίσης, αψιδωτή κόγχη μήκους 1 μ. και ύψους 0,50
μ., που βρισκόταν ψηλά στο τοίχωμα, σχεδόν στο
μυχό, του σπηλαίου. Από τον πυθμένα της κόγχης
ξεκινούσε, με λοξή κατεύθυνση προς τα κάτω, στενή
κοιλότητα («σχίστρα»), η οποία δεν έγινε δυνατό
να εκκενωθεί πλήρως. Η έρευνα της κόγχης, από
άποψη ευρημάτων, αποδείχθηκε αρνητική (ίσως, είχε
ήδη υποστεί σύληση από τους αρχαιοκάπηλους).
Λιγότερο ερευνήθηκαν μερικές από τις σχισμές
των βράχων, τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο
τοίχωμα του σπηλαίου. Οι έρευνες όμως αυτές
ήταν μάλλον επιπόλαιες και απέδωσαν σχετικά
μικρό αριθμό ευρημάτων, ανάμεσα στα οποία ήταν
χάλκινη περόνη, θραύσμα αυγού στρουθοκαμήλου,
ψήφοι υαλόμαζας και λίγη κεραμεική, κατεξοχήν
20
των ρωμαϊκών χρόνων. Μία φυσική κοιλότητα
αμέσως μετά την είσοδο του σπηλαίου, σύμφωνα
με τον ανασκαφέα, πιθανώς είχε χρησιμοποιηθεί
ως «κρυψώνα» ευρημάτων των συλητών: απέδωσε,
τέσσερα αντικείμενα, από τα οποία τα πλέον
ενδιαφέροντα ήταν τροχοειδές γεωμετρικό σκεύος με
γραπτή διακόσμηση και ενδιαφέρον γυναικείο ειδώλιο
κουροτρόφου, πιθανώς των αρχαϊκών χρόνων.
Τα ευρήματα της πρώτης ανασκαφικής περιόδου
συμπληρώνουν όσα περισυλλέχθηκαν κατά το
κοσκίνισμα των χωμάτων, ανάμεσα στα οποία και
δύο τμήματα, πιθανώς αιγυπτιακών, ειδωλίων.
Κατά τη δεύτερη ανασκαφική περίοδο, το ενδιαφέρον
στράφηκε στη διερεύνηση των σχισμών των
τοιχωμάτων του σπηλαίου. Η έρευνα αυτή υπήρξε,
από άποψη ευρημάτων, ακόμα πιο αποδοτική, αφού
φάνηκε πως οι φυσικές σχισμές χρησιμοποιήθηκαν
για τη (λατρευτική;) απόθεση αντικειμένων, μερικά
από τα οποία ήταν κατασκευασμένα από χρυσό,
χαλκό, σίδηρο και ημιπολύτιμους λίθους.
Από τις σχισμές που ερευνήθηκαν, περισσότερες
πληροφορίες δίνονται για τις σχισμές Α και Β, στο
βόρειο τοίχωμα του σπηλαίου. Η πρώτη, στη συμβολή
του βόρειου και του ανατολικού τοιχώματος, έφτανε
σε μεγάλο ύψος, ξεκινώντας λίγο πάνω από το
επίπεδο του «βάθρου» της βόρειας πλευράς (0, 50
μ.). Η έρευνα στη σχισμή αυτή απέδωσε ελάχιστα
ευρήματα, ανάμεσα στα οποία ομοίωμα μικρού
πήλινου «λουτήρα» με σχηματικό ξαπλωμένο ειδώλιο
και κάλυμμα που άφηνε ελεύθερο μόνο το κεφάλι του
(βλ. αρ. 118).
Εικ.12. Πήλινο
Αντίθετα, πολύ πιο αποδοτική υπήρξε η έρευνα
σύμπλεγμα ερωτικού
της σχισμής Β, στα ανατολικά της Α και σχεδόν
ζεύγους ειδωλίων.
παράλληλης προς αυτήν. Η σχισμή αυτή προχωρά
σε επίπεδο αρκετά χαμηλότερο (περί το 1-1,5 μ.) της
κατασκευής-«βάθρου» της βόρειας πλευράς, με
συνέπεια το κατώτερο τμήμα της να βρίσκεται κάτω
από τη στάθμη του υπόγειου νερού του ανατολικού
«τενάγους». Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, το
γεγονός αυτό επέφερε την πλήρη διατάραξη των
στρωμάτων των αποθέσεων στο εσωτερικό της.
Έτσι, παρόλο που η ανασκαφή, και στο σημείο αυτό,
έγινε με τη στρωματογραφική μέθοδο, καθορίζοντας
δύο στρώματα («α΄» και «β΄») -τα οποία έγινε
προσπάθεια να παρακολουθηθούν και στην
επίχωση του θαλάμου που εκτεινόταν μπροστά από
τη σχισμή- δεν προσέφερε εντούτοις αξιοποιήσιμες
πληροφορίες σχετικά με τη χρονολόγηση των
αποθέσεων. Η συνύπαρξη, ακόμα και στο «β΄»
(κατώτερο) στρώμα, ευρημάτων της ρωμαϊκής και
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
(πολύ) πρωιμότερων περιόδων, είτε θα πρέπει να
αποδοθεί σε διατάραξη οφειλόμενη σε φυσικούς
παράγοντες (όπως πίστευε ο ανασκαφέας), ή στην
πιθανότητα δευτερογενών αποθέσεων παλαιότερων
αναθημάτων σε τελετουργικές πράξεις της ρωμαϊκής
περιόδου. Ως προς τον τρόπο απόθεσης των
ευρημάτων, τέλος, δεν υπάρχουν στοιχεία, εκτός
από την παρατήρηση του ανασκαφέα πως, σε δύο
τουλάχιστον περιπτώσεις (των μεταλλικών πελέκεων
και των οστέϊνων αντικειμένων), ομοειδή αντικείμενα
είχαν αποτεθεί ως σύνολα, στο ίδιο σημείο.
Τα ποικίλα ευρήματα της σχισμής β΄περιελάμβαναν,
μεταξύ άλλων, αντικείμενα μικροτεχνίας και ελάσματα
από χρυσό, μερικά από τα οποία αποτελούσαν
πιθανώς επιρράμματα σε εξαφανισμένα αναθηματικά
υφάσματα, ψήφους από υαλόμαζα, φαγεντιανή
και ημιπολύτιμους λίθους, σφραγιδόλιθους από
αμέθυστο και σάρδιο, αφιερωματικούς πελέκεις,
περόνες και πόρπες από χαλκό και σίδηρο, χάλκινες
ομφαλωτές φιάλες, τμήματα αιγυπτιακών ειδωλίων
από φαγεντιανή, σκαραβαίους, αινιγματικά οστέϊνα
σωληνωτά αντικείμενα με εγχάρακτη διακόσμηση,
ειδώλια γεωμετρικής εποχής ανάλογα εκείνων του
μελανού στρώματος του θαλάμου, μεγάλο αριθμό
αναθηματικών αγγειδίων και άλλων πήλινων
αντικειμένων, ένα λίθινο βωμίσκο ή τράπεζα
προσφορών μινωικού τύπου, ένα ορθογώνιο πίνακα
γραφής με περιχείλωμα από ξύλο διατηρημένο σε
σχετικά καλή κατάσταση και τέλος, κομμάτια ειδωλίων
και λύχνους που ανάγονται στους ρωμαϊκούς
χρόνους.
Πολύ λίγα ευρήματα (κυρίως όστρακα), τέλος,
απέδωσε η έρευνα μικρότερης σχισμής (Γ), στο
μέσον περίπου του νοτίου τοιχώματος του σπηλαίου.
Σε επαφή με αυτήν και κατά μήκος της νότιας
πλευράς, ανασκάφηκε τάφρος, σε δύο διακρινόμενα
στρώματα. Το πρώτο ιδίως, με έντονα ίχνη φωτιάς,
περιείχε ένα μεγάλο αριθμό αναθηματικών αγγειδίων
παρόμοιων με εκείνα της σχισμής Β και της περιοχής
μπροστά σε αυτήν. Το δεύτερο, σύμφωνα με το
ημερολόγιο του ανασκαφέα, περιείχε μόνο όστρακα,
επίσης γεωμετρικών χρόνων.
Η δεύτερη ανασκαφική περίοδος ολοκληρώθηκε με
τη μερική ανασκαφή ρωμαϊκού κτίσματος, το οποίο
βρισκόταν μπροστά στην είσοδο του σπηλαίου,
και ενός μικρότερου σπηλαίου περί τα 40 περίπου
μέτρα ανατολικότερα. Με βάση την κεραμεική που
περισυλλέχθηκε, ο ανασκαφέας χρονολόγησε τη
χρήση του μικρού αυτού σπηλαίου, επίσης, στη
ρωμαϊκή περίοδο.
21
ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ
Πέτρος θέμελης
Η θεά του τοκετού Ειλείθυια ήταν κόρη της Ήρας
σύμφωνα με την Ίλιάδα του Ομήρου (11.271,
ενώ η Θεογονία του Ησίοδου (922) την θέλει κόρη
του Διός και της Ήρας και αδελφή της Ήβης και του
Άρη. Στο Άργος και την Αττική το όνομά της αποτελεί
συχνά επώνυμο της Ήρας, ενώ στη Βοιωτία είναι
συνοδευτικό της Αρτέμιδας που αποκαλείται και
Λοχία. Ταυτίζεται συχνά και με την Ίσιδα Ειλείθυια και
Λοχία. Η θεά του τοκετού ονομάζεται συχνά Ελεύ-
θ(υ)ια όπως για παράδειγμα στην αρχαία Μεσσήνη,
καθώς και Ελευθώ, καθιστώντας έτσι σχεδόν βέβαιη
την ετυμολογική σχέση του ονόματος της με τα
, ,
ρήματα ειλεισθαι και ελεύθω, μολονότι ορισμένοι
ερευνητές προτιμούν να ανάγουν την καταγωγή της
στη σημιτική θεά της γέννας Loledeth ή Alilat. Ήταν
με άλλα λόγια η “ερχόμενη”, η κραυγή του πόνου, η
Εικ. 13. Η Γέννηση της θεάς Αθηνάς. Δύο Ειλείθυιες υψώνουν τα χέρια για να απελευθερώσουν την μικρή Αθηνά.
Αριστερά ο Ήφαιστος απομακρύνεται, αφού εξετέλεσε το έργο του, με το διπλό του πέλεκυ. Παράσταση σε μελανόμορφο
αμφορέα, 570-560 π.Χ. Βερολίνο. Antikenmuseen. F1704.
22
ολολυγή της ετοιμόγενης γυναίκας (Ομηρικός Ύμνος
στον Απόλλωνα 119) η οποία καλεί απεγνωσμένα
τη θεά να σπεύσει κοντά της για βοήθεια, και η θεά
έρχεται και μαζί της “έρχεται” στον κόσμο και το παιδί.
Αυτήν ακριβώς την υπόσταση της θεάς χρωματίζουν
ορισμένα επίθετα που ενίοτε την συνοδεύουν,
σύμφωνα με φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες,
όπως πολύστονος, μογοστόκος (Ιλ. 272),
ματροπόλος (Πινδ. Ολυμπ. 6,42) και λυσίζωνος
(Θεόκρ. 17,60) και επιλυσαμένη ( (Ησύχ. s.v.).
Κατατάσσεται από ορισμένους θρησκειολόγους
στην κατηγορία των κατώτερων θεών που δεν
απέκτησαν υπερτοπική σημασία, ωστόσο η λατρεία
της είχε ευρύτατη διάδοση σε ολόκληρο τον ελλαδικό
χώρο, ηπειρωτικό και νησιωτικό. Η παρουσία της
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
εξάλλου στο σπήλαιο της Ινάτου χρονολογείται
τουλάχιστον από το 1800 π.Χ., σύμφωνα με τα
αρχαιολογικά δεδομένα, που δημοσιεύονται στον
παρόντα τόμο τον οποίο έχω την τιμή να προλογίζω.
Η θεά αναφέρεται σε τέσσερεις πινακίδες της
Γραμμικής Β από την Κνωσό που αναφέρουν το
όνομά της σε σχέση με την Αμνισό (a-mi-ni-so, (a)
e-re-u-ti-ja). Ο Paul Faure συνέδεσε το όνομά της
με τα τοπωνύμια Ελεύθερνα και Ελευσίνα τα οποία
θεωρεί προελληνικά, ανάγοντας τη λατρεία στο
σπήλαιο της Αμνισού στα Νεολιθικά χρόνια. Από την
Κρήτη η λατρεία της Ειλειθυίας μεταφέρθηκε αρχικά
στη Δήλο, όπου οι Υπερβόρειες Παρθένες Υπερόχη
και Λαοδίκη της πρόσφεραν θυσία και την βοήθησαν
να καταπραΰνει τις ωδίνες του τοκετού της Λητώς,
όταν γεννούσε στο ιερό νησί, κάτω από τον φοίνικα,
τον λαμπερό της γιο Απόλλωνα και την Αρτέμιδα. Οι
Δήλιοι έψαλλαν και ύμνο που είχε συνθέσει ο Ωλήν
από τη Λυκία για την Ειλείθυια.
Από τη Δήλο η λατρεία μεταφέρθηκε τάχιστα στην
Πάρο, τη Θήρα, την Τέω, την Αμοργό, την Άνδρο,
τη Ρόδο και την Αττική. Το κύριο αθηναϊκό ιερό της
βρισκόταν μεταξύ του Σαραπείου και του Ολυμπιείου
(Παυσ. 1.18.5), ενώ ιερά της Ειλειθυίας εν Άγραις
και της Ήρας Ειλειθυίας αναφέρονται σε αττικές
επιγραφές. Ο Παυσανίας (ό.π.) σημειώνει μεταξύ
άλλων ότι “Τα (τρία) ξόανα της Ειλειθυίας μόνο
στους Αθηναίους είναι ντυμένα ως χαμηλά στα
πόδια, δύο μάλιστα από αυτά, κατά τα λεγόμενα των
γυναικών, ήταν κρητικά και αναθήματα της Φαίδρας,
ενώ το αρχαιότερο το είχε φέρει ο Ερισύχθων από
τη Δήλο”. Η εκκλησία της Παναγιάς Γοργοεπικόου,
κοντά στη Μητρόπολη των Αθηνών, είναι γνωστή
και ως εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, ο οποίος
διαδέχτηκε την Ειλείθυια ως προστάτης του τοκετού
και “ελευθερωτής” των γυναικών από τους πόνους
της γέννας.
Λατρεία της Ειλειθυίας μαρτυρείται επίσης στον
βοιωτικό Ορχομενό, το Άργος, τη Βούρα, την
Ερμιόνη, τον Κλείτορα, την Κόρινθο και το Αίγιον
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
της Αχαΐας, όπου το “παλαιό” λατρευτικό ξόανο της
θεάς του τοκετού ήταν ακρόλιθο και σκεπασμένο
με λεπτό ύφασμα από το κεφάλι ως τα πόδια,
όπως περίπου τα ντυμένα αθηναϊκά ξόανα της
θεάς που αναφέραμε παραπάνω. Το ένα χέρι του
αγάλματος στο Αίγιο ήταν λυγισμένο μπροστά, ενώ
με το υψωμένο δεξί κρατούσε δάδα, σύμφωνα με την
περιγραφή του Παυσανία (7.23.5-6) και τη μαρτυρία
ορισμένων χάλκινων νομισμάτων ρωμαϊκών
αυτοκρατορικών χρόνων που την εικονίζουν με αυτές
τις χειρονομίες. Ο περιηγητής μάς προσθέτει και τα
εξής ενδιαφέροντα με δική του ερμηνεία για τη δάδα:
“οι δάδες της Ειλειθυίας θα μπορούσε να υποθέσει
κανείς ότι συμβολίζουν τις ωδίνες του τοκετού που
είναι σαν φωτιά για τις γυναίκες, θα μπορούσε
ακόμη να θεωρηθούν ως σύμβολα του φωτός,
στο οποίο φέρνει τα παιδιά η Ειλείθυια”. Ήταν έργο
του φημισμένου Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα
Φιλίππου, του οποίου η καλλιτεχνική δραστηριότητα
τοποθετείται στο πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ. Ειδικό
ενδιαφέρον στην περίπτωση του Αιγίου, εκτός από
τη λατρεία της Ειλειθυίας και την εικονογραφία
του Δαμοφώντιου λατρευτικού της αγάλματος,
παρουσιάζει το γεγονός ότι λατρευόταν εκεί και ο
Ζευς ως θεϊκό παιδί και “Κούρος Μέγιστος”, είχε
μάλιστα ανατραφεί από την ιερή αίγα, όπως ο Ζευς
ο κρητογενής και ο Ζευς Ιθωμάτας της Μεσσήνης
που θα εξετάσουμε παρακάτω. Σε επιβεβαίωση
της μαρτυρίας του Παυσανία έρχονται και στην
περίπτωση αυτή χάλκινα νομίσματα Αιγίου των
ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων με ανάλογες
απεικονίσεις και επιγραφές, όπως “Ζευς Μέγας” και
“Αιγιέων παις”. Το φορητό λατρευτικό άγαλμα του
Αιγιέα Δία, έργο πιθανώς του γλύπτη Αγελάδα, όπως
και εκείνο του Δία Ιθωμάτα της Μεσσήνης, φύλαγε ο
ιερέας στην κατοικία του αναλαμβάνοντας το ρόλο
της τροφού.
Ιερά της Ειλειθυίας υπήρχαν βέβαια και σε πολλές άλλες
πόλεις της χώρας, όπως στα Μέγαρα, την Ερέτρια,
την Τεγέα, στην Ολυμπία σε σχέση με τον Σωσίπολη,
23
στους Δελφούς, τη Σπάρτη, τη Μεγαλόπολη και τη
Μεσσήνη, στην οποία θα αναφερθούμε ιδιαίτερα.
Στη θέση «Σπέλουζα», σε πλάτωμα στο μέσον περίπου
της απόστασης προς την κορυφή της Iθώμης, είχε
εντοπίσει ο Philip Lebas το 1844 τα θεμέλια ιωνικού
ναΐσκου με δύο κίονες εν παραστάσι, βωμό και
περίβολο τεμένους με προσκτίσματα γύρω. H εύρεση
επιγραφής με αναγραφή ιερέων της Λιμνάτιδος
οδήγησε στην ταύτιση του ιερού (IG V1, 1442). Mια
ακόμη επιγραφή που αναφέρει “ιέρειαν Λιμν[άτιδος]
Aρτέμιδος» βρέθηκε στην αγορά της Μεσσήνης.
Eπιμελής καθαρισμός του χώρου και ανασκαφή
έφεραν εκ νέου στο φως τα αρχιτεκτονικά λείψανα
του ιωνικού ναού (16,70X10,60 μ.), στο μέσο του
οποίου σώζεται in situ το ασβεστολιθικό βάθρο του
λατρευτικού αγάλματος και παραπλεύρως λίθινος
θησαυρός. Aποκαλύφθηκε ακόμη ο βωμός, τμήμα
του περιβόλου και τα προσκτίσματα στα νότια και
τα NΔ του τεμένους. Mέρος επιγραφής σε επιμήκη
λιθόπλινθο σώζει τα γράμματα: [- - - - ]TOΣ.
Όπως είχε προτείνει ο Lebas, η Άρτεμις Λιμνάτις
ταυτίζεται κατά τα φαινόμενα με τη Λαφρία, την
πανάρχαια προελληνική θεότητα της φύσης, της
ζωής και του θανάτου, την Πότνια θηρών. Έτσι
εξηγείται και η αποσιώπηση του τόσο σημαντικού
από άποψη ποιότητας και μεγέθους ιερού της
Λιμνάτιδος εκ μέρους του Παυσανία, ο οποίος
αναφέρει μόνο το επίθετό της Λαφρίας, το άγαλμά
της ως έργο του Δαμοφώντος και τα ιδιαιτέρως
εντυπωσιακά λατρευτικά δρώμενα, που τελούνταν
και στην Πάτρα με ολοκαυτώματα άγριων και μη
θηλαστικών ζώων και πτηνών και με την καύση
παντοειδών καρπών (Παυσ. 4.31.6-7 και 7.18,11-13).
Oι Mεσσήνιοι δέχθηκαν και υιοθέτησαν τη λατρεία της
Λαφρίας από τους Kαλυδώνιους κατά το διάστημα
της παραμονής τους ως φυγάδες στη Nαύπακτο.
Tο λατρευτικό άγαλμα της Λαφρίας Aρτέμιδος στη
Mεσσήνη εικόνιζε τη θεά ως κυνηγέτιδα, θηρεύουσαν
κατά τον Παυσανία, όπως ακριβώς τη Λαφρία της
Kαλυδώνας. Σε χάλκινα νομίσματα της Mεσσήνης η
24
Άρτεμις που στέκεται όρθια με κοντό χιτώνα και δόρυ
ύψος 2,50 μ., που συγκρατεί τα χώματα υπερκείμενου εσωτερικό του ναού αποτελούν ενδείξεις χθόνιας
στο δεξί χέρι, ακουμπώντας αριστερά σε κιονίσκο
ανδήρου. Πάνω στο άνδηρο διατηρούνται λείψανα λατρείας που σχετίζονται με θεότητα της φύσης,
και συνοδευόμενη από σκύλο, έχει αναγνωρισθεί ως
κατασκευής σε σχήμα Γ, διαστάσεων 2,70X2,10 μ. του ζωϊκού και του φυτικού κόσμου. Καθώς το ιερό
Άρτεμις Λαφρία, ως το λατρευτικό δηλαδή άγαλμα
Δυτικά του ναΐσκου υπάρχουν δωμάτια αμελούς γειτνιάζει με την κορυφή όπου βρίσκεται το ιερό του
της θεάς, έργο του Δαμοφώντος.
κατασκευής των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων που Δία Iθωμάτα μπορεί να αναγνωρισθεί ως ναός της
Στη νότια πλαγιά της Iθώμης, σε απόσατση 300 μ. ανήκαν πιθανώς σε ποιμένες. Η ανασκαφή έφερε Eλεύθιας, ενώ τα υπερκείμενα αρχιτεκτονικά λείψανα
BΔ του ιερού της Aρτέμιδος Λιμνάτιδος, εντοπίστηκε μεταξύ άλλων στο φως ένα πλήθος πήλινων ειδωλίων σε σχήμα Γ ως ο ιερός θάλαμος (το Μέγαρον) των
λατρευτικό κτίσμα θεμελιωμένο πάνω σε βραχώδες κυρίως γυναικείων μορφών που φέρουν χοιρίδια Kουρητών, όπου γίνονταν προσφορές παντός
άνδηρο σε υψόμετρο 560 μ. Aποτελείται από ένα στην αγκαλιά ή συγκρατούν υδρίες στο κεφάλι, ενώ είδους ζώων και λάμβαναν χώρα ολοκαυτώματα
σχεδόν τετράγωνο σηκό, διαστάσεων 5,45X5,15 ένα εικονίζει γυναίκα με βρέφος. Ορισμένα ειδώλια ανάλογα με εκείνα της Λαφρίας Αρτέμιδας στην
μ., αβαθή πρόδομο, διαστάσεων 1,80X5,15 μ. και και προτομές είναι μεγάλου μεγέθους. Εντυπωσιακός Πάτρα (Παυσανίας 4.31.8-9). Στο ιερό της Ελεύθιας,
τετρακιόνια πρόσταση. Είναι κτισμένο εξ ολοκλήρου είναι επίσης ο αριθμός των ειδωλίων που εικονίζουν της Καλής θεάς γίνονταν προσφορές επίτοκων ή
από ασβεστολιθικές λιθοπλίνθους. Σώζονται στη θέση ζώα, κυρίως άλογα και ορισμένα βοοειδή. Πέντε αρτίτοκων γυναικών που απευθύνονταν και στους
τους οι ορθοστάτες και αρκετοί δόμοι της ανωδομής. τέλος επιγραφές χαραγμένες σε μικρού μεγέθους Kουρήτες, ως καλόβουλους δαίμονες, θεότητες του
Mεταξύ των ορθοστατών και του πρώτου δόμου πεσσούς που αναφέρονται σε αναθέσεις γυναικών τοκετού και των ετοιμόγεννων γυναικών, προστάτες
παρεμβάλλεται λίθινο έδρανο που περιτρέχει τον στην Ελεύθια έχουν έλθει κατά καιρούς στο φως σε ταυτόχρονα και των παιδιών. Οι Κουρήτες άλλωστε
σηκό και προεξέχει κατά 0,23 μ. προς το εσωτερικό για διάφορες θέσεις στην περιοχή της αγοράς και του έσωσαν το βρέφος Δία κατά τον τοπικό μεσσηνιακό
να δεχτεί προσφορές. Το εσωτερικό έδρανο αποτελεί Ασκληπιείου της Μεσσήνης. μύθο (αλλά και κατά τον σχετικό με τον κρητογενή Δία)
αρχιτεκτονικό στοιχείο που έλκει την καταγωγή του σε κλέβοντάς το, όταν αναγκάστηκε να το εγκαταλέιψει η
H θέση του ιερού ψηλά στην πλαγιά της Ιθώμης
λατρευτικά κτίσματα των γεωμετρικών χρόνων. Στο Pέα. Αυτοί το έφεραν στην Iθώμη, όπου το έλουσαν
και η παρουσία του ενσωματωμένου εδράνου στο
μέσο του σηκού, σε μικρή απόσταση από τον πίσω με νερό της Kλεψύδρας οι Nύμφες Iθώμη και Nέδα
δυτικό τοίχο, μια υψηλή ασβεστολιθική βάση που
βρίσκεται κατά χώραν έφερε μαρμάρινο λατρευτικό
άγαλμα μικρού μεγέθους στον τύπο της πεπλοφόρου
που ανήκει σε γυναικεία θεότητα. Στο μέσον της
ανατολικής πλευράς του σηκού βρίσκεται το άνοιγμα
της εισόδου με μονολιθικό ασβεστολιθικό κατώφλι.
Στην άνω επιφάνεια του σωζόμενου τμήματος της
πρώτης βαθμίδας του τριμερούς κρηπιδώματος
υπάρχει η επιγραφή:
, ,
Θηρύλος ενίκ(α), Aιθίδας
Καλαι
δηλαδή: ο Θηρύλος νίκησε, ο Αιθίδας στην Καλή (θεά
ευχήθηκε). H επιγραφή είναι χαραγμένη με μεγάλα
γράμματα του 2ου-3ου αιώνα μ.X. και εκτείνεται σε
μήκος 1,95 μ. Η μεσσηνιακή αυτή επωνυμία της θεάς
του τοκετού απαντά και σε χαραγμένη σε βράχο
επιγραφή στη Θήρα (IG XIII 3, 380). Kατά μήκος της
βόρειας πλευράς του ναΐσκου σώζεται ανάλημμα σε Εικ.14. Ο κύκλιος χορός των Κουρήτων από το σπήλαιο της Ειλειθυίας στον Τσούτσουρο. βλ. αρ.138
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 25
και ανέλαβαν στη συνέχεια την ανατροφή του. H
λατρευτική αυτή σχέση Eλειθυίας-Kουρητών και Διός
Iθωμάτα συνηγορεί υπέρ της τοπογραφικής σχέσης
τους. Eπομένως η γειτνίαση του μικρού ιερού στην
πλαγιά της Iθώμης με εκείνο του Iθωμάτα αποτελεί
εκτός των άλλων ενισχυτικών στοιχείων πρόσθετο
επιχείρημα ταυτισμού του με το ιερό Eλεύθιας-
Κουρήτων. Σε επιβεβαίωση της υπόστασης των
Kουρητών στη Mεσσήνη έρχεται η επιγραφή IG V1,
1445: Διός αποτελούσε το λατρευτικό άγαλμα, ενώ ένα
, μικρότερου μεγέθους που εικόνιζε τον Δία-παιδί που
’Eλευθίαι, Kαλοις· υπέρ Λυκίας
,
Αθαναδαν
που ερμηνεύεται ως εξής: “ανάθημα των Aθηναδών
στην Eιλείθυια και τους καλούς δαίμονες (=Kουρήτες)
για λογαριασμό της γυναικός Λυκίας”. Καλή
αποκαλείται και η θεά του τοκετού στην παραπάνω
επιγραφή του Θηρύλου, τη χαραγμένη στο
κρηπίδωμα.
Στην υψηλότερη κορυφή της Iθώμης είναι χτισμένο
το παλιό μοναστήρι του Bουρκάνου. Στην ίδια
κορυφή μέσα και έξω από το μοναστήρι σώζονται
θεμέλια από το ιερό του Δία Iθωμάτα, που κατά την
παράδοση ιδρύθηκε από τους πρώτους βασιλείς της
χώρας Πολυκάονα και Mεσσήνη. Kατά την περίοδο
της βασιλείας του Aιπυτίδη Γλαύκου η λατρεία του
Iθωμάτα υιοθετήθηκε από τους Δωριείς κατοίκους.
Tο χάλκινο πόδι αναθηματικού τρίποδα που βρέθηκε
κοντά στο μοναστήρι δείχνει ότι η λατρεία του Iθωμάτα
ανάγεται στη γεωμετρική τουλάχιστον περίοδο. Kατά
τον Παυσανία (4.31.2), τα παλιά χρόνια οργάνωναν
και αγώνα μουσικής, όπως μπορεί κανείς να
συμπεράνει από τους στίχους του Eύμηλου, ποιητή
του 6ου αιώνα π.X., που αποτελούν μαρτυρία
ύπαρξης και λειτουργίας του ιερού και κατά τον 6ο
αι. π.X., πολύ πριν από την ίδρυση της Mεσσήνης
το 369 π.X., σε σχέση φυσικά με πόλισμα που είχε
συνέχεια ζωής από τον 8ο αι. ώς τον 4ο αιώνα π.X.
και ονομαζόταν Iθώμη όπως το όρος.
Tο απεικονιζόμενο σε νόμισματα της Mεσσήνης
26
άγαλμα του Διός με κεραυνό στο δεξί χέρι και αετό
στο προτεταμένο αριστερό αποδίδει τη μορφή του
Iθωμάτα. O Παυσανίας τον παρουσιάζει ως «θεϊκό
παιδί», που ανατράφηκε από τις νύμφες Nέδα και
Iθώμη, όπως ανάλογα μαρτυρείται για τον κρητογενή
Δία-παίδα και τον Δία του Αιγίου. O ενιαύσιος,
επώνυμος του έτους, ιερέας του Δία στη Mεσσήνη
φύλαγε στο σπίτι του το άγαλμα του Δία-παιδιού.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο τύπος του κεραυνοβολούντος
είχε φιλοτεχνήσει ο Aγελάδας (τέλος 6ου-αρχές 5ου
αιώνα π.X.) για τους Mεσσήνιους της Nαυπάκτου,
μεταφέρθηκε στο ιερό από τους επαναπατρισμένους
Mεσσήνιους το 369 π.X. Tο ίδιο συνέβη, όπως
σημειώσαμε, με τη λατρεία της Λαφρίας, που
μεταφυτεύθηκε στη Mεσσήνη από την Kαλυδώνα.
O Μεσσήνιος στρατηγός και θρυλικός ήρωας
του δεύτερου μεσσηνιακού πολέμου Aριστομένης
θυσίασε κατά την παράδοση στον Iθωμάτα Δία
τριακόσιους αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων και
τον βασιλιά των Λακεδαιμονίων Θεόπομπο ως
, ,
«ιερείον ευγενές» (Kλήμης, Προτρεπτικός 36P). H
ανθρωποθυσία αυτή φέρνει στο νου ανάλογες
θυσίες, που γίνονταν για τον Λύκαιο Δία. Προς τιμήν
του Iθωμάτα τελούνταν και αγώνες, τα Iθωμαία, των
οποίων την οργάνωση αναλάμβαναν αγωνοθέτες.
Xώρος τέλεσής τους ήταν το Στάδιο. Στη λατρευτική
και τοπογραφική σχέση του ιερού του Διός Iθωμάτου
και εκείνου της Eιλειθυίας και των Kουρητών
αναφερθήκαμε παραπάνω.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
Άκουσέ με, ω πολυσέβαστη θεά, που έχεις πολλά ονόματα,
και που είσαι βοηθός στα κοιλοπονήματα και με γλυκύτητα
προσβλέπεις στις λεχώνες, συ η σωτηρία των θηλυκών, που
μόνο εσύ αγαπάς τα παιδιά, και είσαι φιλόφρων, σύ
επιταχύνεις τον τοκετό και προσέρχεσαι βοηθός των ανθρώπων
στις λύπες τους, ως Προθυραία.
Συ είσαι φύλαξ και ευπρόσιτος και
αγαπάς να τρέφεις ζώα, και σε όλους είσαι προσηνής.
Συ προστατεύεις τις οικίες όλων και χαίρεσαι στα συμπόσια.
Λύνεις τις ζώνες και είσαι αφανής, αλλά
όμως φαίνεσαι σε όλα τα έργα, και συμπάσχεις
για τα κοιλοπονήματα και χαίρεσαι, όταν ο
τοκετός είναι εύκολος και γρήγορος
Είσαι η Ειλείθυια, που
λύεις τους πόνους, σε φοβερές ανάγκες. Διότι
μόνον εσένα προσκαλούν οι λεχώνες για ανακούφιση της ψυχής
τους. Διότι εσύ κάνεις να λησμονήσουν τις στενοχώριες από τους
τοκετούς. Ώ Άρτεμι Ειλείθυια και σεβαστή Προθυραία, άκουσέ
με μακάρια, και δίδε απογόνους και να είσαι βοηθός, και να
διασώζεις καθώς εκ φύσεως εγεννήθης
και είσαι πάντοτε η σωτηρία όλων.
Ορφικός ύμνος Προθυραίας 2.
Θυμίαμα στύρακα
Εικ.15. Σύμπλεγμα ειδωλίων σε σκηνή τοκετού, των αρχών του 5ου
αι. π.Χ. από την Κύπρο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ύψος 10,1 εκ. ΑΜ12205. (Καραγιώργης 2003, 97, αρ.170)
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 27
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΥ
Αθανασία Κάντα
Εικ.16. Εγκυμονούσες μορφές πριν από τις εργασίες συντήρησης
Η ανάλυση που ακολουθεί βασίζεται μόνο σε
συγκεκριμένες κατηγορίες τέχνεργων. Ωστόσο,
το πλήθος των χαλκών και χρυσών αντικειμένων,
καθώς και κοσμημάτων που προήλθαν από το
σπήλαιο χρήζουν περαιτέρω μελέτης, η οποία θα
γίνει προσεχώς (πρβ. γενικά Davaras 2003, 61-63).
Όπως αναφέρουν Κρητικές επιγραφές, στην πόλη
Ίνατο, η οποία ίσως ήταν επίνειο της Πριάνσου
υπήρχε σημαντική λατρεία της Ειλειθυίας. Στο
όνομα της Ειλειθυίας της Ινάτου ορκίζονταν Κρήτες
από διάφορες πόλεις, ενώ την πόλη με τη θεότητα
αναφέρουν διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς. Ήδη από
την εποχή του Ομήρου η θεά ήταν συνδεδεμένη και με
την Αμνισό (Guarducci 1935, 98-99. Chaniotis 1992,
52, 54, 55, 57, 84-103. Willetts 1958). Τα μοναδικά
ευρήματα του σπηλαίου αποδεικνύουν το αληθές
των αρχαίων μαρτυριών. Η μεγάλη διαχρονία του και
η αναγωγή της λατρείας στους Μινωικούς χρόνους
αποδεικνύεται όχι μόνο από τα ευρήματα, αλλά
και από τα ημερολόγια της ανασκαφής, τα οποία
περιγράφουν τη στρωματογραφία των ανάμεικτων
στρωμάτων και σαφώς αναφέρονται στα μικκύλα
αγγεία.
Η λατρεία της θεάς υπάρχει στην Κρήτη ήδη από
την ΥΜ ΙΙΙΑ1-2, όπως μαρτυρείται από τις πινακίδες
Γραμμικής Β της Κνωσού, όπου αναφέρεται ως
Ελευθία (βλ Φλούδα σελ.39). Η αναφορά της θεάς
στην Οδύσσεια και η σύνδεση της με την Αμνισό
δείχνει τη συνέχεια της λατρείας της στην Κρήτη
28
των πρώιμων ελληνικών χρόνων. Ωστόσο, το
σπήλαιο στην Αμνισό που ανασκάφθηκε από τον
Σπυρίδωνα Μαρινάτο και ταυτίστηκε με αυτό της
Ειλειθυίας που αναφέρεται στον Όμηρο, δεν διαθέτει
τα χαρακτηριστικά ευρήματα τα οποία αφθονούν
στο σπήλαιο της Ινάτου. Είναι ενδεχόμενο λοιπόν το
σπήλαιο της Οδύσσειας να είναι ένα άλλο σπήλαιο
που δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη, ή δεν σώζεται πια
(βλ. επίσης Marinatos 1996). Αντίθετα η παρουσία
της λατρείας της Ειλειθυίας στον Τσούτσουρο, την
αρχαία Ίνατο, έχει επιβεβαιωθεί όχι μόνο επιγραφικά,
αλλά και από τα ευρήματα του σπηλαίου. Ο Paul
Faure (1964, 90-93) παραθέτει πληροφορίες για το
σπήλαιο και τη λατρεία, οι οποίες όμως περιέχουν
κάποιες ανακρίβειες. Το γνωστό μέχρι τώρα υλικό
αναφέρεται επίσης και από τις Sporn και Prent (Sporn
2002, Prent 2005, 331-332)
ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ
ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η προϊστορική κεραμεική του σπηλαίου έχει
εξειδικευμένο χαρακτήρα και καλύπτει όλες σχεδόν
τις φάσεις. Τα αγγεία που βρέθηκαν εξυπηρετούσαν
σαφώς τις ανάγκες της λατρείας και για αυτό το
λόγο απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό οι κοινοί τύποι
αγγείων που εμφανίζονται σε οικισμούς αλλά και σε
τάφους. Η μελέτη της κεραμεικής βρίσκεται σε εξέλιξη
και δεν έχει περατωθεί ακόμη λόγω του μεγάλου της
όγκου. Η μελλοντική της λεπτομερής δημοσίευση
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
θα τεκμηριώσει τις φάσεις στις οποίες ανάγονται τα
όστρακα ικανοποιητικής διατήρησης.
Όπως προαναφέρθηκε, εντυπωσιακή είναι η μεγάλη
διαχρονία της λατρείας στο σπήλαιο, η οποία ανάγεται
στο 1900-1700 π.Χ., στην Παλαιοανακτορική δηλαδή
περίοδο. Ήδη από την εποχή αυτή ο χαρακτήρας
της χρήσης του σπηλαίου είναι σαφώς λατρευτικός,
όπως δείχνουν άφθονα μικροσκοπικά αγγεία αλλά
και κατασκευές και ειδώλια. Για τα μικρογραφικά
αγγεία βλ. σελ. 44, Knappett 2007.
Η πρωιμότερη κεραμεική που παρατηρήθηκε στο
σπήλαιο ανάγεται στην ΜΜΙΒ. Ο μεγάλος αριθμός
μικκύλων Παλαιοανακτορικών αγγείων χαρακτηρίζει
τη λατρεία αυτής της περιόδου. Η οπή ανάρτησης
που υπάρχει σε πολλά από αυτά υποδεικνύει ότι είχαν
κρεμασθεί με νήματα ή λεπτά κορδόνια σε πιθανώς
ξύλινα στελέχη, ή κλάδους, που δεν διασώθηκαν.
Η ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας στο σπήλαιο
την προϊστορική εποχή δεν είναι βέβαιη. Ωστόσο τα
πολύ πρώιμα ερωτικά ζεύγη και οι εγκυμονούσες
γυναίκες ήδη από την ΠΓ εποχή, υποδεικνύουν τη
μακρόχρονη παρουσία της λατρευόμενης θεότητας
στο σπήλαιο και την ταύτισή της με την Ειλείθυια
της γνωστής επιγραφής «ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ»
(βλ. σελ 12). Πρόβλημα παρουσιάζει η ταύτιση της
λατρευόμενης θεότητας στις προϊστορικές φάσεις
της λατρείας στο σπήλαιο. Όπως προαναφέρθηκε,
οι Μυκηναϊκές καταβολές της Ειλειθυίας στην Κρήτη,
οι οποίες δηλώνονται στις πινακίδες της Κνωσού
(βλ. σελ. 38-41), καταδεικνύουν την πιθανότητα της
λατρείας της στο σπήλαιο.
Η λατρεία της Παλαιοανακτορικής και Νεοα-
νακτορικής εποχής στο σπήλαιο παρουσιάζει πολλά
κοινά με αυτή των ιερών κορυφής, όπως π.χ. μικκύλα
αγγεία, τριποδικά μαγειρικά σκεύη, αρχιτεκτονικού
χαρακτήρα κατασκευές, ειδώλια λάτρεων-ανδρών
και γυναικών. Θραύσματά τους παρουσιάζονται σε
όλα σχεδόν τα στρώματα του σπηλαίου (βλ σελ. 88-
101). Και άλλα λατρευτικά σπήλαια όπως π.χ. αυτό
του Σκοτεινού έχουν δώσει αντίστοιχα ευρήματα (βλ.
Tyree και Kanta 2005. Tyree - Kanta - Sfakianakis 2007).
Πολλά από τα τεμάχια ειδωλίων αλλά και οστράκων
του σπηλαίου του Τσούτσουρου φέρουν τον κόκκινο
πηλό που απαντά και στο ιερό κορυφής του Κόφινα1.
Η γεωγραφική εγγύτητα των δύο χώρων είναι
σαφής. Ακόμα και σήμερα υπάρχει επικοινωνία
1. Ευχαριστίες οφείλονται στους συναδέλφους Γ. Ρεθεμιωτάκη
και Α. Καρέτσου για τις πληροφορίες σχετικά με το υλικό του Κό-
φινα το οποίο μελετούν
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
μέσα από ορεινά μονοπάτια. Σημαντικά είναι κοινά
χαρακτηριστικά της θεότητας όπως εμφανίζονται
μέσα από τη λατρεία στις δύο θέσεις. Το γονιμικό,
χθόνιο και ιαματικό στοιχείο είναι έκδηλα. Η μελέτη
του ημερολογίου του Κωστή Δαβάρα, ο οποίος
έσκαψε την αδιατάρακτη από τους αρχαιοκαπήλους
Σχισμή Β΄, βοηθά ιδιαίτερα στην κατανόηση της
Προϊστορικής λατρείας στο σπήλαιο αλλά και της
διαχρονίας της λατρείας. Εκεί βρέθηκαν ανάμεικτα: οι
ομφαλωτές φιάλες (αρ. 175,176), ρωμαϊκός λύχνος,
ειδώλιο λάτρεως τύπου Κόφινα (αρ. 88), το ΥΜΙΙΙ Α 2/Β
ειδώλιο με κρωβύλο (αρ. 95), ειδώλια εγκύων, χρυσά
επίρραπτα κοσμήματα κλπ. Η ανάμειξη ευρημάτων
διαφορετικών εποχών είναι τυπική για τα ιερά και
τα λατρευτικά σπήλαια της Κρήτης (πχ. Ιερό Σύμης
Βιάννου, Σπήλαιο Ψυχρού, Σπήλαιο Σκοτεινού, Αγία
Τριάδα - Πλατεία Ιερών). Για την Παλαιοανακτορική και
Νεοανακτορική λατρεία μπορεί να μην είναι δυνατή
η ταύτιση της θεότητας με την Ειλείθυια, ωστόσο η
λατρεία της μεγάλης μινωικής θεάς της γονιμότητας
και της φύσης φαίνεται βέβαιη. Εξάλλου, φαίνεται ότι
στα ιερά κορυφής εγκυμονούσες μορφές εικονίζουν
λάτρεις που επικαλούνται τη θεότητα, ίσως για το
αίσιο τέλος της εγκυμοσύνης βλ. εικ.17β. (Αλεξίου
1956, 16). Η θεότητα αυτή, της οποίας αγνοούμε το
όνομα, αργότερα ταυτίσθηκε με την Ειλείθυια στο
σπήλαιο του Τσούτσουρου.
Το ίδιο το σπήλαιο ως τόπος λατρείας, αλλά και η
πήλινη κατασκευή που διασώζει φίδι εξερχόμενο
από το εσωτερικό της (αρ.90), υποδεικνύει το
χθόνιο χαραχτήρα της θεάς (βλ. σελ. 25). Η λατρεία
συνεχίζεται στη Νεοανακτορική εποχή, όπως δείχνει
εκτός των άλλων και η κεραμεική. Χαρακτηριστικά
δείγματα είναι τα άφθονα άωτα κωνικά κύπελλα.
Η Γραμμική Α στο εσωτερικό μικροσκοπικού αγγείου
δείχνει σαφέστατα τον τελετουργικό χαρακτήρα
των αγγείων αυτών. Τα μικκύλα αγγεία υπάρχουν
σε διάφορες φάσεις της χρήσης του σπηλαίου (βλ
σελ.44,48-59) και υποδεικνύουν τη συνέχιση όμοιων
λατρευτικών πρακτικών. Κατά την Παλαιοανακτορική
και Νεοανακτορική εποχή διακριτή είναι η παρουσία
τριποδικών μαγειρικών σκευών. Παρόμοια σκεύη
έχουν βρεθεί και σε άλλα ιερά σπήλαια της Κρήτης
(Tyree και Kanta 2005). Προσφορά και κατανάλωση
τροφής σε θρησκευτικές τελετές, όπως άλλωστε και
σήμερα, αποτελούσαν τμήμα της λατρείας.
ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Τα ΥΜΙΙΙ ευρήματα δεν είναι πολυάριθμα, ωστόσο
δεν απουσιάζουν. Χαρακτηριστικό είναι ειδώλιο με
29
κρωβύλο τυπικό της ΥΜ ΙΙΙΑ2- ΥΜ ΙΙΙΒ εποχής (βλ.
αρ. 95). Στοιχεία της μετανακτορικής πλαστικής και
διακόσμησης παρουσιάζονται στα ειδώλια (αρ. 96,
97, 99) που επίσης ανάγονται στην εποχή αυτή.
Τα ευρήματα αυξάνονται στο σπήλαιο από την ΥΜ ΙΙΙΓ
και εξής. Λοπάδες και κάλαθοι διαφόρων παραλλαγών
είναι τα κύρια σκεύη που παρουσιάζονται στην ΥΜ
ΙΙΙ φάση, μαζί με πλήθος πυριατηρίων. Η παρουσία
σωληνωτών σκευών καθώς και των λοπάδων
που τοποθετούνταν πάνω τους, χρονολογούνται
περίπου στην ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ - Υπομινωική Εποχή. Τα
σκεύη αυτά αποτελούν καλό χρονολογικό στοιχείο
αφού εξαφανίζονται μετά το τέλος της Υπομινωικής
/ αρχή Πρωτογεωμετρικής φάσης. Στην Υπομινωική
εποχή επίσης ανήκουν και χαρακτηριστικά ειδώλια
τα οποία συμπληρώνουν την εικόνα της λατρείας.
Ένα από αυτά έχει την κωνική κόμη που απαντά και
σε άλλα ειδώλια της εποχής (αρ. 96. Ρεθεμιωτάκης
1998, 85, 123, πιν. 56:161). Δύο κεφαλές ειδωλίων,
που χρονολογούνται στην Υπομινωική περίοδο,
μάλλον είναι γυναικείες αφού φέρουν το διάδημα με
καμπυλούμενο περίγραμμα, το οποίο είναι κοίλο στο
πίσω μέρος. Το διάδημα αυτό, που χαρακτηρίζεται
ως πόλος στα Μυκηναϊκά ειδώλια, κατάγεται από
τα Μινωικά, Παλαιοανακτορικά ειδώλια (πχ. Πιλάλη
- Παπαστερίου 1992, 254, εικ. 47-50), μεταφέρθηκε
στην κυρίως Ελλάδα και ενσωματώθηκε στην εξέλιξη
των τυπικών μυκηναϊκών ειδωλίων (French 1971,
104-106), Demakopoulou, Divari-Valakou 2009,
46, εικ. 19. Weiberg 2009, 69 εικ. 6. ) και επέστρεψε
στην Κρήτη μαζί με τα ύστερα ειδώλια τύπου Ψ. Τα
χαρακτηριστικά των ειδωλίων αποδίδονται με χρώμα
(αρ.97,99. Ρεθεμιωτάκης 1998, 89, πιν. 81:160).
Ένα χρυσό δακτυλίδι με ωοειδή σφενδόνη και γωνίωση
(αρ.154) έχει ακριβές παράλληλο από τον καλά
χρονολογημένο τάφο Α των Μουλιανών και παρόμοια
χρονολόγηση, στην ΥΜ ΙΙΙΓ / Υπομινωική περίοδο.
Φαίνεται λοιπόν ότι οι αναθέτες που επισκέπτονταν
το σπήλαιο, ακόμη και κατά τη δύσκολη αυτή εποχή,
είχαν αρκετά υψηλό βιοτικό επίπεδο. Είναι ενδιαφέρον
ότι τώρα πλέον τα δακτυλίδια αυτού του τύποι έχουν
χαμηλή περιεκτικότητα σε χρυσό (βλ. σελ.156).
ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ - ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
Το μεγάλο πλήθος των ειδωλίων του σπηλαίου
ανάγεται στην Πρωτογεωμετρική, Γεωμετρική και
Ανατολίζουσα περίοδο. Τα ειδώλια είναι δύσκολο να
χρονολογηθούν ακριβώς λόγω της αναμείξεως των
στρωμάτων. Ωστόσο διακρίνονται σαφή τυπολογικά
χαρακτηριστικά. Πρωιμότερα φαίνονται ειδώλια με
30
κυλινδρικό κορμό που φέρουν αψιδωτό διάδημα
- πόλο που πίσω καταλήγει σε απλή βάθυνση.
Το πρόσωπο φέρεται προς τα άνω, η μύτη είναι
τριγωνική και τα μάτια απλά δισκάρια πηλού. Τα
ειδώλια με στρογγυλευμένη κεφαλή φαίνονται κάπως
μεταγενεστερα. Κατά τους Πρώιμους Ελληνικούς
χρόνους η λατρεία συνεχίζεται. Χαρακτηριστικό της
είναι η πληθώρα ειδωλίων ερωτικών ζευγών, και
εγκύων (αρ. 100 - 115, 123).
Η ακριβής χρονολόγησή τους είναι δύσκολη, αφού
δεν υπάρχουν ομοιογενή χρονολογικά σύνολα, όπως
άλλωστε συμβαίνει και σε όλα τα μεγάλα διαχρονικά
ιερά και στα ιερά σπήλαια. Τα ειδώλια της εποχής
αυτής απεικονίζουν όλη τη διαδικασία της σύλληψης -
από τη συνουσία στην εγκυμοσύνη, στον τοκετό, στα
βρέφη και τις βρεφοκρατούσες μητέρες. Αποτέλεσμα
της πρόσφατης συντήρησης των ευρημάτων είναι οι
αποκαταστάσεις σκηνών τοκετού με την παρουσία
μορφής που συμπαρίσταται, ίσως της ίδιας της θεάς.
Εκτός από τα ειδώλια, γεωμετρικά και αρχαϊκά αγγεία
δίδουν παραμέτρους της λατρείας, η οποία φαίνεται
ότι συνεχίζεται και στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή
(αρ. 53-80).
1.Συμπλέγματα ερωτικών σκηνών και σκηνών
συνουσίας
Τα ειδώλια στις σκηνές αυτές βρίσκονται μέσα σε
αγγεία και σκεύη, από τον πυθμένα των οποίων
εκφύονται. Οι μορφές εναγκαλίζονται καθήμενες,
συνήθως έχουν τα σκέλη ανοικτά και συνδέονται με
το ανδρικό μόριο. Οι κεφαλές ακουμπούν η μία την
άλλη.
Σε άλλη παραλλαγή του ιδίου θέματος οι μορφές
εναγκαλίζονται ιστάμενες, τα πόδια δηλώνονται
ανοικτά και συνδέονται με το ανδρικό μόριο το οποίο
εκφύεται μεταξύ των ποδών. Σε αυτή την παραλλαγή
ο νατουραλισμός έχει εκλείψει τελείως και αποδίδονται
συνοπτικά μόνο τα βασικά στοιχεία των μορφών. Και
στις δύο περιπτώσεις το ανδρικό μόριο υπερτονίζεται.
Κάποιες γυναικείες μορφές αποδίδονται ως
εγκυμονούσες ήδη. Ενδεχομένως στην περίπτωση
αυτή να είχε θεωρηθεί το σπέρμα ως ενισχυτικό της
ανάπτυξης του εμβρύου. Παρόμοιες πεποιθήσεις
έχουν παρατηρηθεί σε πρωτόγονες φυλές. Πιθανώς
ο τρόπος και το αποτέλεσμα να παρουσιάζονται
ταυτόχρονα, για την επιτυχή κατάληξη της επιθυμητής
έκκλησης προς τη θεότητα.
Σε μια τρίτη παραλλαγή οι μορφές αποδίδονται με
σφικτό εναγκαλισμό και εκφύονται μαζί, από ενιαίο
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
στέλεχος στη βάση του αγγείου, ώστε οι λεπτομέρειες
των κατωτέρων σωμάτων να μην διακρίνονται
(αρ.105, 106). Παρά το συνοπτικό της απόδοσής
τους, όλες αυτές οι μορφές αποπνέουν τρυφερότητα
και πάθος.
2. Μορφές με υψωμένα χέρια
Ειδώλια μορφών με υψωμένα χέρια απαντούν αλλά δεν
είναι πολύ κοινά μεταξύ των ειδωλίων του σπηλαίου.
Οι ΥΜ ΙΙΙΒ-Γ καταβολές του τύπου από τη Μινωική
θεά με υψωμένα χέρια επιζούν και στη Γεωμετρική
εποχή, όπως βλέπουμε στην αγγειογραφία και την
πηλοπλαστική. Δύο τέτοια μικροσκοπικά ειδώλια
ομοιάζουν κατά πολύ μεταξύ τους τόσο ως προς το
πλάσιμο των λεπτομερειών του σώματος, όσο και
ως προς τον πηλό, το χρώμα βαφής και το επίχρισμα
(αρ. 121-122). Ίσως ανήκαν στο ίδιο σκεύος το οποίο
δυστυχώς δεν βρέθηκε. Άλλο μεγαλύτερο ειδώλιο με
υψωμένα χέρια εκφύεται από τον πυθμένα στενού
καλάθου. Απέναντί του υπάρχει η βάση πρόσφυσης
δεύτερης μορφής. Η δεύτερη αυτή μορφή δεν έχει
ευρεθεί. Εάν η ελλείπουσα μορφή ήταν εγκυμονούσα,
τότε, όπως στην μεταγενέστερη αγγειογραφία (αρ.
120), θα είχαμε την παρουσία της θεάς ως μαίας.
Εάν οι δύο μικροσκοπικές μορφές με τα υψωμένα
χέρια είχαν τοποθετηθεί αντιθετικά στο ίδιο αγγείο,
τότε ίσως έχουμε απεικόνιση περισσοτέρων της μίας
Ειλειθυιών, όπως αναφέρει ο Όμηρος (αρ.121,122).
Πάντως, στην παρούσα κατάσταση της μελέτης του
υλικού το πρόβλημα δεν μπορεί να διαλευκανθεί. Η
παρουσία της θεάς με υψωμένα χέρια στο σπήλαιο
υπαινίσσεται την εξέλιξη της μεγάλης Μινωικής θεάς
στην Ειλείθυια, αφού όπως είδαμε το όνομα της θεάς
απαντά ήδη στη Γραμμική γραφή Β των ΥΜ ΙΙ - ΙΙΙΑ 2
χρόνων.
Μεταξύ των ειδωλίων του σπηλαίου δεν υπάρχουν
εγκυμονούσες μορφές με υψωμένα χέρια. Ειδώλιο
εγκυμονούσας μορφής η οποία μάλλον είχε υψωμένα
χέρια τα οποία όμως δεν σώζονται προέρχεται από
τον Κερατόκαμπο Βιάννου, θέση που βρίσκεται κοντά
στον Τσούτσουρο (εικ.17:ε, Ρεθεμιωτάκης 2005, 149).
Μεταξύ των Πρωτογεωμετρικών ειδωλίων του
σπηλαίου υπάρχει σύμπλεγμα ειδωλίων, ιππεύουσας
γυναικείας μορφής με υψωμένα χέρια, και του ίππου
της (αρ. 119). Η γυναικεία μορφή κάθεται με το πλάι
σε υψηλή σέλλα, η οποία ομοιάζει με τα παραδοσιακά
σάγματα. Πρόκειται για τη ”Dea micenea a cavallo”,
η οποία, αν και σπάνια, συνεχίζει την παρουσία της
στους Πρώιμους Ελληνικούς Χρόνους. Εάν όντως
η παράσταση απεικονίζει σκηνή ύστερης εξέλιξης
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
της θεοφάνειας της Μινωικής θεάς, η οποία ιππεύει
συνήθως φανταστικά ζώα (βλ. Ρεθεμιωτάκης
2005,149, αρ.17. Levi 1951. Σακελλαράκης -
Σακελλαράκη 1997, 522-25 εικ. 517-8, 520), τότε στο
σπήλαιο έχει βρεθεί άλλος ένας κρίκος της αλυσίδας
η οποία από τη Μινωική θεά οδήγησε στη Μυκηναϊκή
Ειλείθυια και από εκεί στη θεά των Ελληνικών χρόνων.
3. Εγκυμονούσες και σκηνές τοκετού
Φαίνεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ειδωλίων
μορφών που εγκυμονούν αποτελούν τμήματα
συμπλεγμάτων δύο γυναικείων μορφών που
απεικονίζουν σκηνές τοκετού. Τα συμπλέγματα αυτά
αποτελούν κοινά αφιερώματα στο σπήλαιο. Έχει
θεωρηθεί ότι ο τύπος της ”Dea gravida” που κρατά
την κοιλιά της υπάρχει στην Κρήτη την 1η χιλιετία π.Χ.,
όπου μεταφέρθηκε από τους Φοίνικες από τις αρχές
του 8ου π.Χ. αιώνα μαζί με τον τύπο της γυμνής θεάς
με τα χέρια στο στήθος ή στα πλάγια (Karageorghis
1999, 145, πιν.XXXVII: 4,5). Ωστόσο, οι εγκυμονούσες
μορφές στο σπήλαιο φαίνεται ότι απεικονίζουν
αναθέτιδες και όχι θείες μορφές, επομένως δεν
ανήκουν στον τύπο της ”Dea gravida” τον γνωστό
από την Κύπρο και την Συρο-Παλαιστίνη. Το πλάσιμο
των προσώπων και σωμάτων κάποιων από τα
ειδώλια των εγκύων του σπηλαίου έχει σαφείς μινωικές
καταβολές. Πάντως, εφόσον κάποια φαίνεται ότι
είναι πρωιμότερα του 8ου π.Χ. αιώνα, δεν αποκλείεται
ο τύπος να έχει αρχαιότερες καταβολές.
Εγκυμονούσες μορφές ανατολικής και αιγυπτιακής
έμπνευσης σε στάση τοκετού εμφανίζονται στην Κρήτη
ήδη κατά την Παλαιοανακτορική Εποχή (πχ Φαιστός,
εικ.17α). Μικρά συνοπτικά ειδώλια από το Γιούκτα,
τα οποία πιθανόν απεικονίζουν έμβρυα (βλ. εικ 18β)
θεωρήθηκαν από τον Watrous ως γυναίκες που
γεννούν (Watrous 1995, 399, σημ. 44). Για προφανείς
λόγους η στάση δεν είναι κατάλληλη για τη διαδικασία
του τοκετού (βλ. εικ. 17). Αλαβάστρινο αγγείο -
ρυτό (εικ.17γ) που έχει χρονολογηθεί στην 18η/19η
Δυναστεία της Αιγύπτου απεικονίζει τον Αιγυπτιακό
τύπο που μιμούνται σε πηλό στην Κρήτη ήδη από την
ΥΜ ΙΙΙΑ2/Β φάση, όπως υποδεικνύει το ρυτό από τον
Χόνδρο Βιάννου (εκ.17δ). Η μίμηση του τύπου αυτού
συνεχίζεται και στους Πρώιμους Ελληνικούς Χρόνους
έως και την Πρώιμη Ανατολίζουσα, όπως φαίνεται
από τα παραδείγματα του Κερατόκαμπου (εικ.17στ)
των Αρκάδων (εικ.17ζ) των Αδρομύλων (εικ.17η) και
του Καβουσίου (εικ.17θ).
Το γνωστό ΥΜ ΙΙΙΑ2/Β ρυτό των Γουρνιών (εικ.17ε)
διαφέρει από τα προηγούμενα κατά τη στάση και
31
σχήμα των ποδιών. Ωστόσο η χειρονομία όπου το
ένα χέρι ακουμπά την κοιλιά και το άλλο την κεφαλή
επαναλαμβάνεται στα μεταγενέστερα ειδώλια του
σπηλαίου της Ειλειθυίας και υποδεικνύει τη μινωική
καταβολή του τύπου.
Παρά το σχηματικό της απόδοσης των ειδωλίων
αυτών και το πρώιμο της χρονολόγησής τους,
αποπνέουν ισχυρό συναίσθημα. Οι σκηνές τοκετού
από το σπήλαιο παρουσιάζονται πάντοτε μέσα
σε αγγείο, ένα κάλαθο ή μία απλή λεκανίδα. Τα
συμπλέγματα αυτά ήσαν άγνωστα μέχρι σήμερα
και προέκυψαν από την πρόσφατη συντήρηση
του υλικού στο Μουσείο Ηρακλείου. Οι μορφές
είναι πάντοτε δύο. Η πρώτη μορφή εγκυμονεί, ενώ
πίσω της δεύτερη μορφή την υποβαστάζει. Τις
περισσότερες φορές η πρώτη μορφή γέρνει προς τα
πίσω, στην αγκαλιά της δεύτερης μορφής. Σε αρκετά
από αυτά τα συμπλέγματα ο τεχνίτης δίνει εύγλωττα
την εικόνα του πόνου της μητέρας, η οποία φέρει το
ένα χέρι στην κεφαλή, ενώ το άλλο στηρίζει τη μέση ή
πιάνει την κοιλιά. Σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα
το ανοικτό στόμα αποδίδει τον μόγο, την οιμωγή του
πόνου που προκαλεί η μογοστόκος θεά (αρ. 110) η
Ελεύθια, όπως ήταν γνωστή τα Μυκηναϊκά χρόνια.
Διά του πόνου, που επιφέρει την έλευση του βρέφους,
ελευθερώνεται και η μητέρα. Σε μεταγενέστερους
χρόνους τα καθήκοντα αυτά έχει αναλάβει ο Άγιος
Ελευθέριος (Σταμπολίδης 2008, 97).
Συνήθως τα χαρακτηριστικά των δύο μορφών δεν
διαφοροποιούνται, είτε ως προς το μέγεθος, την
κόμμωση, είτε τον γραπτό διάκοσμο, τον οποίο
φέρουν. Είναι λοιπόν δύσκολος ο προσδιορισμός
της δεύτερης μορφής. Πρόκειται για μία απλή μαία,
ή μήπως για την ίδια την Ειλείθυια, η οποία με την
παρουσία της βοηθά και στηρίζει τη μητέρα, στη
δύσκολη και επικίνδυνη ώρα του τοκετού.
Στο ερώτημα αυτό ίσως απαντά ένα χαρακτηριστικό
σύμπλεγμα σε αβαθή κάλαθο (αρ. 114). Ο τρόπος
με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους οι δύο μορφές
ενδεχομένως ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης
υπόστασης. Η εγκυμονούσα κάθεται και γέρνει
στην αγκαλιά της δεύτερης μορφής, η οποία και
με τα δύο χέρια ακουμπά την κοιλιά της εγκύου.
Είναι σημαντικό ότι η ετοιμόγεννη με το ένα της χέρι
αγγίζει τα χέρια που βρίσκονται στην κοιλιά της, ενώ
το άλλο υψώνεται όχι στη δική της κεφαλή όπως
σε άλλες σκηνές τοκετού, αλλά στην κεφαλή της
δεύτερης μορφής. Το σύμπλεγμα αποδίδει μια εικόνα
εξάρτησης και ελπίδας ταυτόχρονα, όπου η έγκυος
αποθέτει τις ελπίδες της και ζητά να φυλαχθεί υπό την
σκέπη της θεότητας. Η παρουσία ειδωλίου της θεάς
32
με υψωμένα χέρια σε κάλαθο (αρ. 120) από τον οποίο
λείπει δεύτερη μορφή, όπως προαναφέρθηκε, ίσως
είναι υπέρ της αναγνώρισης της δεύτερης μορφής
στον κάλαθο αρ. 114 ως θείας.
Στην Κύπρο την Αρχαϊκή εποχή παρουσιάζονται
συμπλέγματα με σκηνές τοκετού, όπου όμως οι
μορφές είναι συνήθως τρεις. Η έγκυος βρίσκεται
στη μέση και υποβαστάζεται από μορφή πίσω της,
ενώ μπροστά η μαία παραλαμβάνει το νεογνό. Τα
συμπλέγματα αυτά ανατίθενται σε ιερά της μεγάλης
α) Ειδώλιο εγκυμονούσας από τη Φαιστό. β) Ειδώλιο εγκυμονούσας. γ) Ειδώλιο εγκυμονούσας από αλάβαστρο.
Κυπριακής θεότητας και χρονολογούνται γύρω στις 19ος - 18ος αι. π.Χ. Π18538 (Καρέτσου εκδ. Παλαιοανακτορική περίοδος ΜΜΙΙ-ΙΙΙ. Φαιστός. Λ2171 (Καρέτσου εκδ. 2000,
αρχές του 5ου αι. π.Χ. (Karageorghis 1997, 78, πιν. 2000,59:36) Πετσοφάς. (Myres 1902-3, 367, pl.XI:22) 262:262)
LVIII: 5,8,9, 10). Υπάρχουν επίσης και συμπλέγματα
δύο μορφών όπου η μία εγκυμονεί, ενώ η δεύτερη την
υποβαστάζει (Karageorghis 1997, 79, πιν. LVIII: 11, 12),
όπως συμβαίνει και στα ειδώλια από το σπήλαιο της
Ειλειθυίας (βλ. αρ.108-115). Στην Κύπρο τις ιδιότητες
της Ειλειθυίας κατέχει η μεγάλη Κυπριακή θεά προς την
οποία απευθύνονται αυτά τα αναθήματα, τα οποία
μάλλον αφορούν απλούς αναθέτες και φαίνεται ότι
είναι μεταγενέστερα από τα Κρητικά.
Ίσως Κυπριακά πλοία, τα οποία επισκέπτονταν την
Κρήτη και μάλιστα το λιμάνι του Κομμού να έφεραν
την ιδέα των αναθημάτων αυτών στην Κύπρο.
δ) Ρυτό σε μορφή εγκυμονούσας. ΥΜ ΙΙΙΑ2/ΙΙΙΒ στ) Ειδώλιο εγκυμονούσας από τον
Π11087. Χόνδρος Βιάννου. (Πλατων 1957, 144, Κερατόκαμπο Βιάννου. Π18538
πιν.72:α) (Ρεθεμιωτάκης 2005, εικ.8:19)
4. Κουροτρόφοι
Το θέμα της Κουροτρόφου τόσο στην Κρήτη, όσο και
στην Κύπρο εμφανίζεται ήδη από την Προϊστορική
εποχή. Στην Κύπρο γίνεται και πάλι δημοφιλές στην
Αρχαϊκή εποχή, οπότε ο τύπος φαίνεται ότι έχει
Αιγυπτιακά πρότυπα ειδωλίων της Ίσιδος-Αθώρ που
ε) Ρυτό σε μορφή εγκυμονούσας. ΥΜ
θηλάζει τον Ώρο. Ο τύπος υπάρχει και στη Συρο- ΙΙΙΑ2/ΙΙΙΒ. Γουρνιά. Π2841 (Καρέτσου
Παλαιστίνη από όπου διά των Φοινίκων μεταδίδεται εκδ. 2000, 263:263)
στην Κύπρο. Φαίνεται ότι αποδίδει μια θεία μορφή
και εμφανίζεται σε ιερά όπου η θεότητα έχει ιδιότητες
προστασίας της μητρότητας. Τέτοια ιερά έχουν βρεθεί
σε διάφορες περιοχές του νησιού (Karageorghis
1999, 244-245, 257, πιν. LXIV-LXVI).
Στο σπήλαιο της Ειλειθυίας οι κουροτρόφοι
(αρ.116,117) αποδίδουν μάλλον λάτρεις, με την
εξαίρεση του Δαιδαλικού ειδωλίου (αρ.129), το οποίο
παριστάνει μορφή με πλούσιο ένδυμα. Το ειδώλιο έχει
κατασκευασθεί με μήτρα η οποία περιλαμβάνει και το
βρέφος. Ενώ η μητέρα έχει αποδοθεί αυστηρά και
ακίνητα, το βρέφος αντίθετα αποδίδεται με εξαιρετική
λεπτομέρεια και ελευθερία. Εάν πράγματι πρόκειται
για θεότητα, η ταύτισή της είναι δύσκολη, ωστόσο
η) Αγγείο σε μορφή εγκυμονούσας. θ) Ειδώλιο εγκυμονούσας. Καβούσι.
ίσως να αποδίδει την Ειλείθυια ως προστάτιδα των Πρώιμη Ανατολίζουσα. (Αλεξίου 1956
ζ) Ειδώλιο εγκυμονούσας. Υψ. 7,1 εκ. Αδρόμυλοι. Πρώιμη Ανατολίζουσα. Π3243
βρεφών. Αρκάδες. (Levi 1931, 438 εικ.584:c) (Τσιποπούλου 2005, 445:446) εικ 2)
Εικ. 17. Εγκυμονούσες μορφές
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 33
 5. Ομοιώματα πλοίων με ανθρώπινες μορφές
Χαρακτηριστικός τύπος αναθήματος είναι τα
ομοιώματα πλοίων τα οποία βρέθηκαν στο σπήλαιο
(αρ. 136,137). Στην αρχή της μελέτης του υλικού είχε
υποτεθεί ότι ήσαν αναθήματα ναυτικών, των οποίων
η παρουσία ήταν εμφανής από τα Αιγυπτιακού τύπου
περίαπτα και τα άλλα εισηγμένα αντικείμενα. Ωστόσο
α) Το πλοίο Π13272 με παλαιότερη συμπλήρωση με την πρόοδο της συντήρησης έγινε φανερό ότι τα
ομοιώματα αυτά είχαν ιδιαιτερότητες. Το πληρέστερο
παράδειγμα είναι το Π13272 (εικ. 18α-ε) Στο κέντρο του
πλοίου εκφύεται από πήλινο στέλεχος μικροσκοπική
ανθρώπινη μορφή συνοπτικής απόδοσης. Η μορφή
μοιάζει με έμβρυο ή βρέφος (εικ.18γ). Αντίστοιχα
ευρήματα πρωιμότερης βεβαίως χρονολόγησης
είναι τα λεγόμενα έμβρυα του Γιούκτα (εικ. 18β,
Καρέτσου 1978 πιν. 170α). Στην άκρη της κουπαστής
του πλοίου κάθονται ανά δύο ανθρώπινες μορφές
αποσπασματικής διατήρησης. Μία τουλάχιστον
β) “Έμβρυο”, Γιούκτας
(Καρέτσου 1978 πιν.
γ) Το βρέφος πριν συγκολληθεί από αυτές διασώζει στήθος, άρα πρόκειται για
στο πλοίο γυναικεία μορφή της οποίας το σωζόμενο εκτεταμένο
170α) δ) Λεπτομέρεια του πλοίου Π13272 με το βρέφος στο κέντρο
τμήμα των βραχιόνων δείχνει ότι είχε υψωμένα χέρια.
Υπάρχουν έδρανα και οι μορφές αντιστοιχούν σε
αυτά ανά δύο. Κατακόρυφο στέλεχος υψώνεται στην
πρύμνη του πλοίου. Ίσως παριστάνει ιστό σημαίας.
Εκτός από τα όστρακα τα οποία έχουν συγκολληθεί
υπάρχουν και άλλα, καθώς και ειδώλια του ίδιου
πηλού τα οποία δεν έχουν συγκολληθεί αφού
ελλείπουν ενδιάμεσα τμήματα. Ο συμβολισμός του
πλοίου και των μορφών δεν έχουν μελετηθεί πλήρως
αφού δεν έχει ολοκληρωθεί η συντήρηση. Η μορφή
του βρέφους ή εμβρύου, καθώς και η θέση που
καταλαμβάνει στο κέντρο του πλοίου, υποδεικνύει ότι
η όλη σκηνή επικεντρώνεται σε αυτό. Η ταυτότητα των
περιμετρικών μορφών είναι αβέβαιη. Εάν οι μορφές
αυτές είναι όλες γυναικείες, τότε παριστάνεται πλοίο με
ιστό ή ιστούς και σειρά γυναικών το οποίο μεταφέρει
βρέφος ή έμβρυο. Η ερμηνεία του ομοιώματος στο
πλαίσιο της λατρείας της Ειλειθυίας είναι ασαφής.
Ενδεχομένως να υπήρχε η ιδέα ότι το βρέφος ερχόταν
στον κόσμο με πλοίο επανδρωμένο με «Ειλείθυίιες;».
Στη Γραμμική Β η Ειλείθυια σχετίζεται με άλλη θεότητα
που αναφέρεται ως Ενεσιδάων (Φλούδα σελ. 41),
ίσως επώνυμο του Ποσειδώνος, θεού της θάλασσας.
Η σχέση αυτή μεταξύ των θεοτήτων την εποχή της
Γραμμικής Β ίσως επεβίωσε και στους Ελληνικούς
χρόνους. Και άλλα ομοιώματα πλοίων του σπηλαίου
έχουν αποκολλήσεις που δείχνουν ότι αρχικά έφεραν
ε) Το πλοίο Π13272 (υπό συντήρηση) μορφές (π.χ. αρ. 136, 137).
6. Δαιδαλικές μορφές
Ο χαρακτήρας της Ειλειθυίας, όπως δείχνουν τα
Εικ.18.
διαχρονικά αφιερώματα στο σπήλαιο, ανάγεται στη
34 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
μεγάλη Μινωική θεά της γονιμότητας και της φύσης,
παρά τα ερωτικά ζεύγη και τις σκηνές συνουσίας,
οι οποίες χαρακτηρίζουν τη λατρεία των πρώιμων
Ελληνικών χρόνων. Το Δαιδαλικό πλακίδιο (αρ.125),
το οποίο απεικονίζει γυμνή γυναικεία μορφή, η
οποία με τις παλάμες των χεριών αγκαλιάζει τα
στήθη, αφήνοντας ακάλυπτες τις θηλές, ανάγεται σε
γνωστή και κοινή στη Συρο-Παλαιστίνη εικονογραφία
της Αστάρτης, η οποία έχει μεγάλη διαχρονία στην
περιοχή. Ειδώλια γυμνών γυναικείων μορφών
υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή αλλά και στη
Μεσοποταμία ήδη από την όγδοη χιλιετία.
Ωστόσο, ο συγκεκριμένος τύπος της γυμνής γυναικείας
μορφής, που κρατά τα στήθη της και παράγεται σε
μήτρες, ανάγεται στο δεύτερο ήμισυ της δεύτερης
χιλιετίας (Karageorghis 1999, 1-2. Σταμπολίδης εκδ.
2003, 383, αρ. 574-575). Ο συγκεκριμένος τύπος
είναι κοινός στη Συρο-Παλαιστίνη μεταξύ του 8ου και
του 6ου π.Χ. αιώνα και εμφανίζεται στην Κύπρο ως
αποτέλεσμα Συρο-παλαιστινιακών επιδράσεων. Η
συμβολική χειρονομία συνδέεται με τη γονιμότητα
αλλά και την παραγωγή γάλακτος, καθώς και την
τροφή του βρέφους. Τόσο η εικονογραφία, όσο
και το διαποίκιλτο κάλυμμα της κεφαλής, αλλά
και τα γραπτά περιδέραια που φέρει η μορφή,
χαρακτηριστικά που συναντάμε και στα Ανατολικά
πρότυπα, βεβαιώνουν ότι πρόκειται για θεία μορφή
Αστάρτης. Για τον προσκυνητή που την ανέθεσε στο
σπήλαιο, ενδεχομένως είχε λάβει το χαρακτήρα της
Ειλειθυίας. Η χειρονομία αυτή της Αστάρτης, από όλες
τις χειρονομίες της θεάς, συνάδει περισσότερο με τον
χαρακτήρα της Ειλειθυίας. Η δαιδαλική κόμμωση
εντάσσει τη μορφή στην ελληνική εικονογραφία με
ανατολικά δάνεια.
Περισσότερο κοινός στην Κρήτη είναι ο τύπος της
γυμνής μορφής με τα χέρια στα πλάγια, η οποία
φέρει συνήθως πόλο. Και αυτός ανάγεται στην
εικονογραφία της γυμνής Αστάρτης. Ο τύπος αυτός,
όπως προαναφέρθηκε, είναι πολύ κοινός και στην
Κύπρο, όπου από πανάρχαια χρόνια λατρεύεται
η μεγάλη Κυπριακή θεά της γονιμότητας, η οποία
αργότερα ταυτίσθηκε με την Αφροδίτη. Από το ιερό
στην ακρόπολη της Γόρτυνας προέρχεται μεγάλος
αριθμός πλακιδίων που απεικονίζουν τη θεότητα
αυτή (Rizza και Scrinari 1968). Το ιερό αυτό τελικά
ήταν αφιερώμένο στην Αθηνά, ίσως όμως σε
προγενέστερες φάσεις να λατρευόταν μια γονιμική
θεότητα η οποία αργότερα ταυτίσθηκε με την
Αθηνά. Στο σπήλαιο της Ειλειθυίας έχουν βρεθεί
δύο Δαιδαλικά πλακίδια που ομοιάζουν με αυτά του
εργαστηρίου της Γόρτυνας (αρ. 125-128). Οι ραδινές
35
αναλογίες των σωμάτων, και ιδιαίτερα το πρόσωπο
με τα λεπτά χαρακτηριστικά αλλά και ο πόλος έχουν
ακριβή παράλληλα στο ιερό της ακρόπολης της
Γόρτυνας (Rizza και Scrinari 1968). Είναι ενδεχόμενο
ότι τα πλακίδια αυτά έφθασαν στον Τσούτσουρο
από τη θάλασσα μέσω του λιμένα του Κομμού.
7. Η Ειλείθυια και οι Κουρήτες
Στη λατρεία του σπηλαίου κατά τους Ελληνικούς
χρόνους η παρουσία των ανδρών είναι πολύ
συγκεκριμένη και περιορίζεται στο γονιμικό τους
ρόλο καθώς και στην πατρική τους σχέση με τη
μητέρα, όπως παρουσιάζεται στα ερωτικά ζεύγη σε
σκηνές συνουσίας, όπου η γυναίκα ήδη εγκυμονεί.
Δεν υπάρχουν αναθήματα με εμφανή την ανδρική
παρουσία, με την εξαίρεση ομοιωμάτων κύκλιου
χορού πολεμιστών που συνδέουν τη λατρεία στο
σπήλαιο με το μυθολογικό κύκλο του Διός.
Η λατρεία της Ειλειθυίας στην Πελοπόννησο συνδέεται
με τη λατρεία των Κουρήτων και του Κρητογενούς
Διός, του Μεγίστου Κούρου. Στη Μεσσήνη ο Πέτρος
Θέμελης ανακάλυψε εκτός από το ιερό της Ειλειθυίας
και ιερό των Κουρήτων (βλ. Θέμελης, σελ. 25-26). Από
το σπήλαιο προέρχονται αποσπασματικά τεμάχια
κατασκευών που αποτελούνται από περίτμητες
πλάκες με παραστάσεις πολεμιστών στη στάση
δρόμου εν γούνασι (αρ. 138-140). Πρόκειται για
δύο τουλάχιστον ομοιώματα που αποδίδουν κύκλιο,
Πυρρίχιο χορό. Οι πολεμιστές φέρουν περικεφαλαία
και κρατούν ασπίδα και δόρυ. Η καμπύλη τομή της
κατασκευής προσδιορίζει τη διάμετρο. Ο κύκλος ήταν
ανοιχτός, όπως φαίνεται από τον ακραίο πολεμιστή,
ο οποίος διασώζει χρώμα στα πλάγια και δεν φέρει
ίχνη δόρατος διπλανού πολεμιστή. Προφανώς
λοιπόν δεν πρόκειται για υποστάτη αντίστοιχο με
αυτούς της Γόρτυνας( βλ. Johanowski 2002) αλλά για
κατασκευή. Τα κοσμήματα των ασπίδων απαντούν
στις στήλες του Πρινιά, αλλά και στα πήλινα ασπίδια
που προέρχονται από το ιερό της ακρόπολης της
Γόρτυνος. Η περικεφαλαία ομοιάζει πολύ με αυτές
των στηλών του Πρινιά (Λεμπέση1976. Rizza και
Scrinari 1968). Τα χαρακτηριστικά αυτά χρονολογούν
τα ομοιώματα στην Αρχαϊκή Περίοδο. Η κύκλια
διάταξη των οπλισμένων πολεμιστών χαρακτηρίζει τα
ομοιώματα ως Πυρρίχιο χορό. Η εύρεση τους λοιπόν
στο σπήλαιο όπου υπάρχει πολύ συγκεκριμένη
ανδρική παρουσία, υποδεικνύει ότι πιθανότατα
απεικονίζεται ο χορός των Κουρήτων οι οποίοι με το
θόρυβο των όπλων και του χορού τους προστάτευαν
το νεαρό Δία από τον πατέρα του Κρόνο. Ο χορός
ενθυμίζει έντονα φιγούρες της Ποντιακής Σέρας αλλά
36
και του κρητικού πεντοζάλη οι οποίοι διατηρούν
πολλά αρχαία στοιχεία. Χορός πολεμιστών επίσης
εικονίζεται σε πρωτογεωμετρικό κρατήρα από τη
Σύβριτο (D’Agata - Karamaliki. 352 εικ. 10).
8.Διπλοί πελέκεις και ο συμβολισμός τους
Ο διπλούς πέλεκυς, το γνωστό ιερό Μινωικό σύμβολο
(Βιβλιογραφία, γενικά βλ. Davaras 1972, Haysom
2010) παρουσιάζεται στο σπήλαιο σε δύο κατηγορίες
αναθημάτων. Η πρώτη περιλαμβάνει μικροσκοπικούς
επί το πλείστον χαλκούς πελέκεις (αρ.143-145). Οι
περισσότεροι από αυτούς είναι σε θραύσματα,
χρήζουν συντήρησης και δεν έχουν ακόμη μελετηθεί.
Ωστόσο μια πρώτη προσέγγιση υποδεικνύει τη
χρονολόγησή τους μετά τους Μινωικούς χρόνους.
Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει πήλινους διπλούς
πελέκεις οι οποίοι είναι χρονολογήσιμοι ανάλογα με
το σχήμα και τη διακόσμησή τους.
Οι πήλινοι πελέκεις του σπηλαίου χρονολογούνται
από την Υπομινωική - Πρωτογεωμετρική Περίοδο
μέχρι τον 7ο αιώνα (αρ. 146-153). Η απουσία των
διπλών πελέκεων από το σπήλαιο τη μινωική εποχή
και η παρουσία τους στους πρώιμους Ελληνικούς
χρόνους απαιτεί μία εξήγηση. Εάν πράγματι όλοι οι
χαλκοί πελέκεις είναι ύστερης χρονολόγησης όπως
και οι πήλινοι, ενδεχομένως αναφέρονται σε λατρεία
του Διός μεγίστου κούρου. Η παρουσία τους στους
Ελληνικούς χρόνους ίσως συνδέεται με τις αλλαγές
οι οποίες επήλθαν στη λατρεία. Αρχαίοι συγγραφείς
αναφέρουν το λάβρυ, ως σύμβολο του Διός κατά
την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή (Haysom 2010,
37, Waites 1923, 26). Μεταξύ των ευρημάτων του
σπηλαίου της Ειλειθυίας, λόγω του χαρακτήρα
της λατρείας, δεν συγκαταλέγονται όπλα τα οποία
συνήθως χαρακτηρίζουν ανδρικές θεότητες. Στο
Δικταίον άντρον, το σπήλαιο του Ψυχρού, χώρο
λατρείας του Διός π.χ. βρέθηκαν, όχι μόνο διπλοί
πελέκεις, αλλά και όπλα. Ίσως οι διπλοί πελέκεις του
Τσούτσουρου, όπως άλλωστε και τα ομοιώματα
του χορού των Κουρήτων (βλ. αρ. 138-140), να
συνδέονται στους ελληνικούς χρόνους με λατρεία
του Κρητογενούς Δία. Ίσως όμως πρόκειται για
επιβίωση του μινωικού θρησκευτικού συμβόλου, το
οποίο παρουσιάζεται και σε σπήλαια της εποχής του
χαλκού, όπως π.χ. στο σπήλαιο Αρκαλοχωρίου2.
2 Κατά τον Κ. Δαβάρα ο διπλός πέλεκυς είναι εργαλείο και στην
περίπτωση του σπηλαίου η παρουσία του αποτελεί σύμβολο της Ειλειθυίας
ως επιβίωσης της μεγάλης Μινωικής θεάς.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
9. Ειδώλια ζώων δακτύλιοι. Ίσως οι σφηκωτήρες σχετίζονται με την
πρακτική της ανάθεσης από τις επιτόκους στη θεά
Ειδώλια ζώων συμπαγή και κοίλα υπάρχουν σε
πλοκάμων, συνήθως μετά από έναν επιτυχή τοκετό.
διάφορα στρώματα του σπηλαίου. Τα περισσότερα
(Baur 1902, 66). Δυστυχώς τα αντικείμενα αυτά δεν
ανήκουν στους πρώιμους ελληνικούς χρόνους.
έχουν συντηρηθεί ακόμη και είναι δύσκολη η μελέτη
Δεν έχουν μελετηθεί λεπτομερώς και έτσι δεν έχει
τους. Στα αντικείμενα καλλωπισμού που ανατίθενται
αξιολογηθεί η σχέση τους με τη λατρεία. Ενδεικτικά
περιλαμβάνονται κάτοπτρα και χτένια. Σε αυτή την
εδώ παρατίθενται χαρακτηριστικά δείγματα. (αρ. 131
κατηγορία ενδεχομένως ανήκουν και οι εγχάρακτοι
-135)
οστέινοι σωληνίσκοι (αρ. 165-167). Τέλος τα επίχρυσα
ενώτια των Ελληνιστικών Χρόνων είναι καλά δείγματα
10. Άλλα αναθήματα της τέχνης της εποχής.
Ένα ξύλινος πίνακας γραφής άριστης διατήρησης που
Η προσφορά υποδήματος στη θεότητα του σπηλαίου
βρέθηκε στο βάθος της σχισμής Β΄έχει χρονολογηθεί
έχει συμβολικό χαρακτήρα. (αρ. 141) Σε διάφορες
από τον Παπασάββα (2003, 89) στους Ρωμαϊκούς
εποχές και λαούς το υπόδημα μπορεί να συμβολίζει
χρόνους. Η ακριβής διαχρονία του σπηλαίου δεν ήταν
δύναμη, ενώ η αφαίρεσή του καταστροφή και
σαφής όταν γράφηκε η μελέτη αυτή. Ενδεχομένως να
υποταγή. Συμβατός με το χαρακτήρα της Ειλειθίας είναι
είναι δυνατή η δενδροχρονολόγηση του ξύλου του
ο συμβολισμός της γονιμότητας και ερωτοτροπίας.
πίνακα. Ίσως θα πρέπει να συνεκτιμηθεί η παρουσία
Η προσφορά υποδημάτων στις νύμφες συμβόλιζε
στο σπήλαιο μικροσκοπικού λύχνου ανατολικού
το γάμο. Είναι ενδεχόμενο ότι αυτός είναι και ο
συμβολισμός του ομοιώματος στην προκειμένη τύπου (αρ. 31), όμοιου με τους μεταγενέστερους
περίπτωση. Ωστόσο, το μέγεθος του ομοιώματος λύχνους από το ναυάγιο του Ulu Burun (Pulak 1988,
είναι μικρό (10εκ. μήκος). Θα μπορούσε ίσως να 12, εικ. 6), το οποίο επίσης μετέφερε ξύλινο πίνακα.
αποτελεί ομοίωμα υποδήματος παιδιού ή βρέφους,
που εξέφραζε και την ευχή της νεόνυμφης (Nacht
11. Η προσφορά θυμιάματος στη θεά.
1915, 4, 13-17, 19). Είναι ενδιαφέρον ότι ομοιώματα
υποδημάτων ανατίθενται και σε ιερά κορυφής (βλ. Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού πυριατηρίων διαφόρων
Rutkowski 1991, πιν. XLI:15-17). τύπων και εποχών μεταξύ του υλικού του σπηλαίου,
καταδεικνύει την προσφορά και χρήση θυμιάματος
Μεταξύ των αναθημάτων στο σπήλαιο υπάρχουν
προς τη θεά. Η λατρευτική αυτή πρακτική μαρτυρείται
και πολλά προσωπικά αντικείμενα. Κυρίως
και από φιλολογικές πηγές (Baur 1902, 23-24).
κόσμησης και καλλωπισμού. Πολλά από αυτά είναι
από χρυσό, άργυρο και ημιπολύτιμους λίθους.
Άλλα είναι από χαλκό. Χαρακτηριστικά είναι τα 12. Εισηγμένα αντικείμενα
χρυσά επίρραπτα, μάλλον πάνω σε υφάσματα
Τον έβδομο κυρίως αιώνα εισηγμένα αντικείμενα από
πχ. μανδήλια, φορέματα ή και ζώνες (αρ.160-164).
την Αίγυπτο και τη Συροπαλαιστίνη εμφανίζονται
Είναι ενδεχόμενο ότι οι μέλλουσες μητέρες υψηλής
μεταξύ των αναθημάτων στο σπήλαιο, (αρ. 177-
κοινωνικής τάξης προσέφεραν τέτοια χρυσοποίκιλτα
201) όπως άλλωστε και σε άλλα ιερά της εποχής
υφάσματα στη θεά. Πόρπες και περόνες (αρ.168 -
στη Μεσόγειο (βλ. Σταμπολίδης εκδ. 2003). Περίαπτα,
171), εξαρτήματα της γυναικείας ενδυμασίας, ήσαν
χάνδρες, αγαλματίδια και αυγά στρουθοκαμήλου
αντικείμενα συχνών προσφορών. Κάποιες από τις
φθάνουν με ποντοπόρα πλοία των Κυπρίων και των
περόνες έχουν υπερβολικά μεγάλο μέγεθος και θα
Φοινίκων που καταπλέουν στα κρητικά λιμάνια και
ήταν δύσκολο να έχουν πρακτική χρήση (βλ. αρ.169).
από εκεί βρίσκουν το δρόμο για το σπήλαιο διά των
Ωστόσο θα μπορούσαν να ήταν αφιερώματα για
αναθετών. (βλ σελ.168-187).
χρήση της θεάς. Επίσης, οι χάνδρες που αρχικά
μάλλον αποτελούσαν ολόκληρα περιδέραια είναι Υπάρχουν επίσης και αρύβαλλοι από την Κόρινθο
χαρακτηριστικά αντικείμενα ποσωπικού στολισμού με αρωματικά έλαια, προσφορά για τη θεά (αρ.
που αφιερώνονται στη θεά (αρ.155-159). Κάποια από 69,72,73).
αυτά τα περιδέραια ήσαν εισηγμένα και αποτελούσαν,
όπως και τα προηγούμενα, αντικείμενα κύρους και
ενδεικτικά της κοινωνικής διαστρωμάτωσης των
λάτρεων που προσέφευγαν στη θεά του σπηλαίου.
Υπάρχουν πολλοί σφηκωτήρες και απλοί χάλκινοι
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 37

Η ΘΕΑ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑ ΣΤΙΣ ΚΝΩΣΙΑΚΕΣ
ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Β
Γεωργία Φλούδα
Η συστηματική καταγραφή στις κνωσιακές
πινακίδες Γραμμικής Β των προσφορών που
προορίζονταν για τις ανάγκες της θεσμοθετημένης
λατρείας αποτελεί την πιο σημαντική πηγή σχετικά
με τις θρησκευτικές πρακτικές της Κρήτης κατά την
Τελική Ανακτορική περίοδο (ΥΜ ΙΙ-πρώιμη ΥΜ ΙΙΙ Α2).
Συγκεκριμένα, αναφέρονται θεότητες που κατά τους
μεταγενέστερους αιώνες συγκρότησαν το Δωδεκάθεο
του Ολύμπου, π.χ. Δικταίος Ζεύς, Ποσειδών, Άρης
και Ερμής, γεγονός που τεκμηριώνει τον πολυθεϊστικό
χαρακτήρα της θρησκείας την εποχή αυτή (Palaima
2008, 349). Μαρτυρούνται, επίσης, αρκετά θεωνύμια
προελληνικής προελεύσεως, όπως a-ta-na-po-ti-ni-
ja / Αθήνας Ποτνία ή Αθηνά Ποτνία, da-pu2-ri-to-jo
, ως μαίας (Ruipérez και Melena 1996, 187). Σύμφωνα
po-ti-ni-ja / Πότνια του Λαβυρίνθου, e-ri-nu / * Ερινύς,
,
e-nu-wa-ri-jo / Ενυάλιος, pa-ja-wo(-ne) / ΠαιάFων, pa-
ze / pa-de, pi-pi-tu-na, qe-ra-si-ja, ma-ri-ne-u (Aura
Jorro και Adrados 1985, σποράδην. Gulizio κ.α. 2001,
454-455). Οι θεοί που λατρεύονταν σε αφιερωμένα
σε αυτούς ιερά ήταν ο Ποσειδών, ο Δίας και η di-wi-
ja ή di-u-ja / *ΔίFyα, η ομόλογη του Δία γυναικεία
θεότητα, ενώ στα Χανιά ο Διόνυσος ελάμβανε
προσφορές στο ιερό του Δία. Παράλληλα, ο Ερμής,
η Άρτεμη και ο Δικταίος Δίας καταγράφονται ως
αποδέκτες προσφορών σε διάφορες περιφερειακές
θέσεις της κνωσιακής περιφέρειας, χωρίς όμως να
προσδιορίζονται συγκεκριμένα ιερά.
38
Το ιερό της Ειλείθυιας στην Αμνισό, γνωστό από τις
πολυάριθμες μεταγενέστερες λογοτεχνικές πηγές,
αποτελεί τη μοναδική περίπτωση στην οποία ένα ιερό
που θεωρείται ότι έχει ταυτισθεί ανασκαφικά μαρτυρείται
και από τις κνωσιακές πινακίδες. Η συχνή αναφορά
της Αμνισού στα διοικητικά κατάστιχα της πρώιμης
Υστερομινωικής ΙΙΙΑ2 περιόδου πιθανώς οφείλεται
στην ιδιαίτερη σημασία της παράκτιας θέσης ως ενός
από τα επίνεια της Κνωσού (Davaras και Masson 1983,
ΚΝ Gg (1) 702) ΚΝ Od (2) 714
383-384. Schäfer 1991, 111-112). Η πρώτη σειρά της
φυλλόσχημης πινακίδας Gg(3) 705 από τη Δυτική
Πτέρυγα του κνωσιακού ανακτόρου καταγράφει την
αποστολή ενός αμφορέως με μέλι στην Αμνισό για
την e-re-u-ti-ja. Το όνομα αυτό μεταγράφεται στην
,
αλφαβητική Ελληνική ως Eλευθίa και έχει ταυτισθεί
με τη γνωστή από τον Όμηρο και πολλούς άλλους
αρχαίους συγγραφείς και σχολιαστές θεά του τοκετού
,
Ειλείθυια (Ventris και Chadwick 1956, 310. Aura Jorro
και Adrados 1985, 244). Στη Θεογονία του Ησιόδου
(921-923) η Ειλείθυια αναφέρεται μαζί με την Ήβη και
τον Άρη ως τέκνο του Δία και της Ήρας, ενώ στην
Ιλιάδα του Ομήρου το όνομα απαντά στον πληθυντικό
αριθμό (Λ 270, Τ 119). Σχετικά με την ετυμολογία του
,
πρώιμου τύπου Ελευθία έχουν διατυπωθεί διάφορες
ερμηνείες, με επικρατέστερη την αναγωγή του σε μια
ινδοευρωπαϊκή ρίζα που σημαίνει “ελεύθερη βάρους”
και ενδεχομένως παραπέμπει στον ρόλο της θεάς
ΚΝ Gg (3) 705) ΚΝ Od (2) 715
,
, με άλλη άποψη προέρχεται από τη ρίζα ελεύθ- του
,
ρηματικού τύπου ελεύσομαι, ενώ έχει υποστηριχθεί
ακόμα και η προελληνική προέλευση του ονόματος
(Frisk 1960, 456. Schäfer 1992, 84).
Η αναφορά στην Οδύσσεια του Ομήρου του
λατρευτικού σπηλαίου της θεάς στην Αμνισό (τ 188 κεξ.)
απηχεί τη φήμη της λατρείας που τελούνταν σε αυτή τη
θέση, τουλάχιστον κατά την Υστερομινωική περίοδο.
Η αρχική σύνδεση του σπηλαίου που ανακαλύφθηκε
τo 1885 στην Αμνισό από τον Ι. Χατζηδάκη με την
Ειλείθυια βασίσθηκε στο συγκεκριμένο ομηρικό χωρίο
(Μαρινάτος 1929, 95). Στη συνέχεια, οι ανασκαφές του
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 39

Σπ. Μαρινάτου κατά τα έτη 1929-1938 πιστοποίησαν
τη χρήση του σπηλαίου από τη Νεολιθική έως την
Υστερομινωική περίοδο και κατά τους Γεωμετρικούς,
Ελληνιστικούς και πρώιμους Αυτοκρατορικούς
χρόνους (Μαρινάτος 1929, 97, 99, 103. Μαρινάτος
1930, 93 κεξ. Betancourt και Marinatos 2000). Kατά
,
τους ιστορικούς χρόνους η “μογοστόκος” Ειλείθυια,
αυτή δηλαδή που έφερνε τους πόνους του τοκετού,
λατρευόταν σε όλο τον ελλαδικό χώρο και δηλωνόταν
με διάφορες παραλλαγές του ονόματός της στις
, ,
τοπικές διαλέκτους: Ελεύθυια στην Κρήτη, Ελευθία
,
ή Ελευσία στη Λακωνία και Ελευθίη στην Ιωνία (Frisk
1960, 455). Ήταν, όμως, ιδιαίτερα δημοφιλής σε πολλές
πόλεις της Κρήτης, όπως στη Λατώ, στην Ίνατο, στην
Απτέρα και στην Αμνισό (Nosch 2009, 27). Αν και έχει
υποστηριχθεί ότι κατά την 1η χιλιετία έλαβε χώρα ένας
συγκερασμός της Ειλειθυίας με την Άρτεμη (Antoniou
1980, 228-229), είναι αξιοσημείωτο ότι οι δύο θεότητες
αναφέρονται ανεξάρτητα στις κνωσιακές και πυλιακές
πινακίδες Γραμμικής Β αντιστοίχως. Αν και το ζήτημα
της συνέχειας της λατρείας στο σπήλαιο της Αμνισού
παραμένει ανοικτό (Schäfer 1992, 84), η αναφορά
στα κνωσιακά έγγραφα του μινωικού ιερού της θεάς
συνηγορεί υπέρ της καταγωγής της ύστερης λατρείας
της Ειλείθυιας από μια πρωιμότερη μινωική θεά του
τοκετού (Nilsson 1949, 30. Willetts 1962, 168-172).
Το σύντομο κείμενο που έχει χαραχθεί στην κνωσιακή
πινακίδα Gg(3) 705 του Γραφέα 140 από τον Θάλαμο
της Τοιχογραφίας με το Κόσμημα (Olivier 1967, 85)
δίνει αφορμή για ορισμένες υποθέσεις σχετικά με τον
χαρακτήρα της λατρείας στη θέση. Το μέλι έπαιζε
σημαντικό ρόλο στη λατρεία, όπως υποδεικνύει ο
μεγάλος αριθμός κνωσιακών πινακίδων με αντίστοιχο
περιεχόμενο. Η προσφερόμενη ποσότητα μελιού
δηλώνεται στην πινακίδα Gg(3) 705 με το ιδεόγραμμα
*209VAS, μια σταθερή μονάδα, της οποίας αγνοούμε
την ακριβή χωρητικότητα (Ruipérez και Melena 1996,
187). Η απόδοση, πάντως, αντίστοιχης ποσότητας
«προς όλους τους θεούς» (pa-si te-o-i) στη δεύτερη
σειρά της πινακίδας μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι
40
ΚΝ Od (2) 716
Εκεί είδα το Δυσσέα εγώ, και ξενοφίλεψά τον,
τι του ανέμου η μάνητα τον πέταξε στην Κρήτη,
στην Τροία καθώς αρμένιζε, λοξά από το Μαλέα,
κι ήρθε στην Αμνισό, κοντά στης Ειλειθυίας το σπήλιο,
μέσα στα κακολίμανα, και σώθη απ’ τα δρολάπια
(μετάφραση Α. Εφταλιώτη)
ΚΝ M 719
Πώς σε γυναίκα πια ετοιμόγεννην οι πικροπονοδότρες
θεές Λεχούσες σφάχτη στέλνουνε, κι είναι της Ήρας κόρες,
και σέρνουν σουβλερούς ξοπίσω τους, φαρμακωμένους πόνους
(μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή)
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
,
η Ειλείθυια ήταν η κύρια θεότητα της Αμνισού. Στην
τρίτη σειρά καταγράφεται επίσης ένας αμφορέας
με μέλι που προσφέρεται σε μια άλλη θεότητα, το
όνομα της οποίας διατηρείται αποσπασματικά.
Προτείνεται η αποκατάσταση της δοτικής πτώσεως
e-ne-si-da-]o-ne του πιθανού ονόματος ανδρικής
θεότητας *Ενεσιδάhων, (Jorro και Adrados 1985, 219),
το οποίο συσχετίζεται με την Αμνισό στην πινακίδα Μ
719 του ιδίου γραφέα, από τον ίδιο χώρο. Σύμφωνα
με ορισμένους ερευνητές πρόκειται για επιθετικό
προσδιορισμό του Ποσειδώνα (Aura Jorro και Adrados
1985, 219). Επιπλέον, η θέση της Ειλείθυιας στο πάνθεο
των κρητικών πινακίδων Γραμμικής Β καταδεικνύεται
από τη φυλλόσχημη πινακίδα Gg(1) 702, στην οποία
δεν δηλώνεται τοπωνύμιο. Σύμφωνα με αυτήν άλλοι
δύο αμφορείς με μέλι προσφέρονται «προς όλους
τους θεούς» (pa-si te-o-i) και «προς την Πότνια του
Λαβυρίνθου» (da-pu2-ri-to-jo po-ti-ni-ja), μια σημαντική
κνωσιακή θεότητα.
Οι πινακίδες KN Od(2) 714.b και Od(2) 715.a του
εξειδικευμένου Γραφέα 103 από τον Θάλαμο της
Τοιχογραφίας με το Κόσμημα (Olivier 1967, 44-50, 131-
132) αφορούν σε μια άλλη πτυχή των οικονομικών της
λατρείας. Η Ειλείθυια λαμβάνει από τους Κνωσίους
γραφειοκράτες μία ακέραιη μονάδα μαλλιού, που
ισοδυναμεί με 30 κιλά του προϊόντος, ενώ στην
πινακίδα Od(2) 716.a ίσως λαμβάνει ακόμα και
τέσσερις μονάδες μαλλιού. Ο προορισμός αυτών των
προσφορών δεν δηλώνεται, ίσως όμως σχετίζεται με
βιοτεχνική δραστηριότητα, αφού τα ονόματα a-*65-
na και ta-wa-ko-to που αναφέρονται σε αυτά τα
κατάστιχα πιθανώς ανήκουν σε προσωπικό κάποιου
εργαστηρίου υφαντουργίας (Landenius Enegren
2008, 98, 173). Κατ’ αναλογία με πηγές των ιστορικών
, ,
χρόνων (Σοφοκλής, Οιδίπους επί Κολωνώ, 461-493)
σχετικά με την αφιέρωση προσφορών στους θεούς
έχει, επίσης, προταθεί ότι ίσως το μαλλί προοριζόταν
για τον στολισμό με γιρλάντες των αμφορέων με το
μέλι (Weilhartner 2005, 45).
41
ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Α ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ
ΣΤΗΝ ΙΝΑΤΟ (ΤΣΟΥΤΣΟΥΡΟΣ)(ΙΝΑ Ζb 1)
Massimo Perna

Η επιγραφή
ΑΒ 55-02

Εικ. 20. Όστρακο μικκύλου αγείου από το σπήλαιο της Εικ. 21. Χρυσός δακτύλιος με γραμμική Α. ΧΑ530, Μαύρο
Ειλειθυίας. Π32888. Σπήλιο (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, 219)

επιγραφή είναι αρκετά πρόχειρη σε σχέση με το
μέγεθος των σημείων και το χώρο που διατίθεται
για την επιγραφή. Ως αποτέλεσμα, κατά τη διάρκεια
της χάραξης των σημείων τμήματα πηλού έχουν
υπερυψωθεί στις δυο πλευρές κάθε σημείου δίνοντας
την εντύπωση ότι η επιγραφή έχει εκτελεστεί αμελώς.
Το δεύτερο σημείο ΑΒ 02 τέμνεται από μια σπειροειδή
γραμμή, η οποία ξεκινά από το εσωτερικό του
αγγείου μέχρι το μέσο του ύψους του. Συνεχιζόμενη
προς τη βάση του αγγείου η σπείρα έχει ακουμπήσει
το οριζόντιο στέλεχος του σημείου ΑΒ 02 τέμνοντας
το κατώτερο κάθετο στέλεχος του. Συνεχίζοντας κάτω
από τα δυο σημεία η σπείρα τέμνει επίσης το δεξί
κάθετο στέλεχος του σημείου ΑΒ 55 και στη συνέχεια
ανεβαίνει αριστερά του σημείου αυτού και συνεχίζει
κατά μήκος του τοιχώματος του αγγείου μέχρι να
Εικ. 19. Φωτογραφία και σχέδιο της επιγραφής (κλίμακα 2:1 ca)
φτάσει ψηλά στο χείλος.
Εκτός από τη σπείρα και τα δυο σημεία γραφής, τρεις
απαντά ούτε καν ως ακολουθία στο εσωτερικό λέξεων
του corpus της Γραμμικής γραφής Α. Ο σκοπός αυτής
της επιγραφής, η οποία είναι μοναδική μέχρι τώρα
στο είδος της, πρέπει να αναζητηθεί πιθανώς προς
την διεύθυνση των γνωστών γραπτών επιγραφών με
σπειροειδή διάταξη στο εσωτερικό των δυο κυπέλλων
από την Κνωσό KN Zc 6 και 7 (Godart L. & Olivier J-P,
Recueil des inscriptions en lineaire A (= GORILA) vol
4, Paris 1982, 118-125).
Είναι πιθανό ότι αντικείμενα αυτού του τύπου είχαν
χρησιμοποιηθεί για τελετουργικούς σκοπούς, όπως
υποδηλώνει και η παρουσία της επιγραφής στην
επιφάνειά τους. Σε μερικά άλλα παραδείγματα
μικκύλων αγγείων που βρέθηκαν στο σπήλαιο της
Ειλειθυίας, Εικ. 20 και αρ.19 (σελ. 55) είναι δυνατόν να
παρατηρήσει κανείς αρκετά αμελείς εγχαράξεις στον
πηλό στο εσωτερικό τοίχωμα των αγγείων οι οποίες
φτάνουν μέχρι το χείλος, παρόμοιες με τη σπείρα.

Η επιγραφή αποτελείται από δυο εγχάρακτα σημεία,

στον πυθμένα του αγγείου Π32764. Πρόκειται
για τα σημεία ΑΒ 55-02 (NU-RO εάν διαβάσει κανείς
σχεδόν ενώνονται στην ανώτερη άκρη. Ολόκληρο το
σημείο στρέφεται προς τα δεξιά.
μικρές εγχαράξεις διακρίνονται στα δεξιά της σπείρας.
Αυτές φαίνεται ότι προήλθαν από τη σπείρα όπως
Αυτό το γεγονός υποδεικνύει ότι αυτή η χρήση θα
μπορούσε να έχει μια εξήγηση που δεν είναι άμεσα
Το δεύτερο σημείο ΑΒ 02, ενώ αποτελεί το πιο απλό χαράσσονταν στα τοιχώματα, ενώ στα αριστερά αντιληπτή.
την επιγραφή με τις φωνητικές αξίες της Γραμμικής
σημείο των κρητικών γραφών, αποτελούμενο από του σημείου ΑΒ 55 μια τέταρτη εγχάραξη προχωρεί
Β). Τα σημεία αυτά έχουν πολύ απλό σχέδιο και Η σημασία αυτής της επιγραφής δεν έχει σχέση τόσο
έναν απλό σταυρό, παρουσιάζεται σε μια μορφή οριζόντια προς τα τοιχώματα τέμνοντας τη σπείρα.
παρουσιάζουν την ίδια μορφή τόσο στη Γραμμική με το κείμενο το οποίο είναι περιορισμένο όσο με το
ιδιαίτερη με το ανώτερο κάθετο στέλεχος φανερά Αυτά τα παραπληρωματικά ίχνη δεν έχουν καμία
όσο και στη Γραμμική Β. Το σχήμα, ο πηλός και το γεγονός ότι πρόκειται για επιγραφή μοναδική στο είδος
καμπυλούμενο προς τα αριστερά. Αμφότερα τα σχέση με τα σημεία της γραφής. Επειδή είναι αβαθή
επίχρισμα του μικκύλου αγγείου, καθώς και το της όχι μόνο για την τοποθέτηση της αλλά και για τη
σημεία της επιγραφής φαίνεται ότι στρέφονται το ένα θα μπορούσε να είναι τυχαία, με την εξαίρεση του
γεγονός ότι δεν υπάρχουν επιγραφές Γραμμικής Β σχέση της με σπείρα, μοτίβο το οποίο παρουσιάζεται
προς το άλλο προφανώς για να προσαρμοστούν σημείου χαμηλά δεξιά της σπείρας το οποίο είναι πιο
αυτού του τύπου, μας επιτρέπει τη χρονολόγηση της στον τρόπο τοποθέτησης των σημείων στα κύπελλα
στην περιορισμένη επιφάνεια που διατίθεται και βαθύ και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια πρώτη
επιγραφής αυτής στη Γραμμική γραφή Α. στης Κνωσού, αλλά και στο γνωστό δακτυλίδι που
εξαιτίας του καμπύλου των τοιχωμάτων του αγγείου. αρχή της σπείρας η οποία στη συνέχεια επιμηκύνθηκε.
προέρχεται από τη νεκρόπολη του Μαύρου Σπήλιου
Το πρώτο σημείο ΑΒ 55 παρουσιάζεται σε μια μορφή
Η τεχνοτροπία που έχει χρησιμοποιηθεί για την Η ομάδα των σημείων ΑΒ 55-02 είναι μοναδική και δεν (KN Zf 13 GORILA vol 4, 152-153), εικ. 21.
γνωστή με τη διαφορά ότι τα δυο κάθετα στελέχη

42 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 43

ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΕΙΚΗΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ.
Αθανασία Κάντα - Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Η μελέτη, συντήρηση και σχεδίαση της κεραμεικής
είναι σε εξέλιξη. Στα κεφάλαια που ακολουθούν
παρουσιάζονται εν συντομία μερικά από τα πιο
χαρακτηριστικά δείγματα της κεραμεικής του
σπηλαίου. Η κεραμεική αυτή παρουσιάζει την
ιδιομορφία ότι εξυπηρετεί τη λατρευτική τελετουργία
του σπηλαίου αποκλείοντας έτσι, σε διάφορες
φάσεις, τύπους κοινούς σε οικισμούς, νεκροταφεία
αλλά και άλλου τύπου ιερά. Η λεπτομερής μελέτη
θα καταδείξει τους χαρακτηριστικούς τύπους ανά
φάση.
Ι. Μικρογραφικά Αγγεία και σκεύη (σελ.48-59)
Τα μικρογραφικά αγγεία φαίνεται ότι αποτελούν την
κύρια κατηγορία αναθημάτων στο σπήλαιο κατά την
Παλαιοανακτορική και Νεοανακτορική περίοδο αν
και υπάρχουν δείγματα μικρογραφικών αγγείων και
στις υστερότερες φάσεις της χρήσης του σπηλαίου.
Θραύσματά τους βρέθηκαν στις περισσότερες
ανασκαφικές ομάδες. (π.χ. 5-9-62, Σχισμή Α΄, 6-9-
62, Παρά νότιαν πλευράν, 7/9/1962. Παρά νοτίαν
Πλευράν Α στρώμα Μικκύλα Αγγεία, 17/3/1962.
Μελανού κεντρικού στρώματος, 17/3/1962 Μυχού με
λίθους νοτίου τοιχώματος).
Η μεγαλύτερη ομάδα προέρχεται από την ασύλητη
σχισμή Β΄του σπηλαίου (7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα
β. Αγγείδια). Η ομάδα αυτή περιέχει ακέραια αγγείδια
και αρκετά όστρακα μικρογραφικών αγγείων. Μαζί
τους με την ίδια ένδειξη είχε βρεθεί και η φούστα
γυναικείου ειδωλίου (αρ. 93) που χρονολογείται στη
Νεοανακτορική Περίοδο.
Έχουν καταμετρηθεί πάνω από 250 μικρογραφικά
αγγεία, χωρίς να υπολογιστούν όστρακα από
διάφορα στρώματα. Το σύνολο τέτοιων αγγείων
είναι κατά πολύ μεγαλύτερο αυτού από το Quartier
Mu, το οποίο θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα της
Κρήτης της Εποχής του Χαλκού (Knappett 2007, 8).
Γενικά πρόκειται για μικρότατα αγγεία με διάσταση
που ποικίλλει από 0,4 εκ. ύψος έως και τα 5 εκατοστά
περίπου σε ύψος. Κατά κανόνα είναι τροχήλατα,
συνήθως με αργό τροχό, αν και μεταξύ των μικρότερων
σε μέγεθος υπάρχουν και κάποια χειροποίητα.
Παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Στην
44
πλειοψηφία τους έχουν εμβαπτισθεί σε χρώμα
ζωηρό κόκκινο, καστανέρυθρο και μαύρο, από το
οποίο συχνά σώζονται ελάχιστα ίχνη. Ο πηλός στα
περισσότερα είναι σχετικά εύθρυπτος, λεπτόκοκκος.
Τα σχήματα με ελάχιστες εξαιρέσεις αποτελούν
πιστές σμικρύνσεις κανονικού μεγέθους αγγείων που
βρίσκονται σε οικισμούς αλλά και σε ιερά. Η ομάδα
παρουσιάζει εντυπωσιακή ποικιλομορφία όσον
αφορά το σχηματολόγιο. Εκτός από τα συνηθισμένα
αγγεία, όπως κύπελλα μόνωτα ή κωνικά, λοπάδες,
ποτήρια τύπου tumbler, προχοΐδια, λεκανίδες,
αμφορείς, λύχνοι, εμφανίζονται και σχήματα
σπάνια στο Μινωικό ρεπερτόριο π.χ. μικροσκοπικά
καλαθόσχημα (βλ. αρ. 1,2) ένα”nesting box” (βλ.
Evely 2000, 498). Παρατηρείται επίσης προσπάθεια
μίμησης των μεγαλύτερων αγγείων όχι μόνο ως
προς το σχήμα αλλά και τον πηλό. Χαρακτηριστικό
παραδείγμα αποτελούν δύο μικροσκοπικά μαγειρικά
σκεύη με χονδροειδή πορτοκαλόχρωμο πηλό
αλλά και κάποιοι αμφορείς και πιθαράκια με μέτριο
χονδροειδή πηλό.
Τα μικροσκοπικά αγγεία συνήθως θεωρούνται ως
αναθήματα αφού συχνά βρίσκονται σε ιερά κορυφής
και σε ιερά σπήλαια. Φαίνεται ότι μέσα σε μικύλλα
αγγεία γίνονταν προσφορές σε μικρότατες ποσότητες
όπως υποδεικνύει η εύρεση καμμένου σπόρου στο
εσωτερικό μικκύλου αγγείου από τον Τραόσταλο (βλ.
Χρυσουλάκη 1999, 315, εικ 16). Βεβαίως έχουν βρεθεί
και σε οικισμούς, όπου η χρήση τους θα μπορούσε
να είναι διαφορετική, π.χ. παιχνίδια μικρών παιδιών.
Ωστόσο, τελετουργική χρήση έχει υποτεθεί π.χ. και
για μικροσκοπικά αγγεία από τη Ζάκρο (Πλάτων
2010, 253, εικ. 24.17) Τα αγγείδια του σπηλαίου της
Ειλειθυίας λόγω του ιερού χαρακτήρα του σπηλαίου
πρέπει να θεωρηθούν αναθηματικά αφού άλλωστε
κατά την σμίκρυνση έχει χαθεί και η χρηστικότητά
τους. Τον αναθηματικό χαρακτήρα, αποδεικνύει και
το αγγείδιο με τη γραμμική γραφή Α στο εσωτερικό
του. Ένα άλλο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των
αγγειδίων αυτών είναι ότι τα περισσότερα διαθέτουν
οπή ανάρτησης ή οποία έγινε πριν από την όπτηση.
Από τα λίγα παραδείγματα χωρίς οπή, κάποια Εικ. 22. Μικκύλα αγγεία
διαθέτουν λαβή, άρα είναι αναρτήσιμα. Φαίνεται
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 45
λοιπόν ότι τα περισσότερα κατασκευάζονταν για
να χρησιμοποιηθούν ως αναθήματα τα οποία
αναρτώνταν με κάποιο τρόπο στο εσωτερικό του
σπηλαίου. Σημειώνεται ότι μικκύλα αγγεία που έχουν
βρεθεί σε άλλους χώρους δεν φέρουν συνήθως
ανάλογη οπή.
ΙΙ. Κεραμεική Παλαιοανακτορικής -
Νεοανακτορικής Περίοδου (σελ. 61-65)
Δείγματα της Παλαιοανακτορικής και
Νεοανακτορικής εποχής παρουσιάζονται
σε όλες σχεδόν τις ανασκαφικές
ομάδες. Μεταξύ των πρωιμότερων
συγκαταλέγονται κύπελλα με πόδι,
άωτα κωνικά και ημισφαιρικά κύπελλα.
Υπάρχουν επίσης πολλά θραύσματα από
μαγειρικά σκεύη. Διακρίνονται ευμεγέθη
πόδια από τριποδικές χύτρες καθώς και
όστρακα από πρόχους και αμφορείς.
Αρκετά θραύσματα από κύπελλα με
ίσιες πλευρές, πύραυνα, λύχνοι, απλά
κύπελλα κοινωνίας παρόμοια με αυτά του
σπηλαίου του Σκοτεινού (Tyree - Kanta-
Sfakianakis 2007) κ.λπ.
ΙΙΙ. Κεραμεική Υστερομινωικής ΙΙΙ -
Υπομινωικής Περιόδου (σελ. 66-69).
Χαρακτηριστικά αγγεία και σκεύη της ΥΜΙΙΙ
έως την Υπομινωική Περίοδο αποτελούν
οι λεκανίδες και οι κάλαθοι καθώς και
τα σωληνωτά σκεύη πάνω στα οποία
στηρίζονταν κάποια από αυτά (βλ. αρ. 45-
49). Δείγματα των τύπων αυτών υπάρχουν
σε μεγάλο αριθμό στο σπήλαιο, ωστόσο
Εικ.24. Κάλαθοι από το σπήλαιο
46
η χρονολόγησή τους παρουσιάζει δυσκολίες αφού
ελλείπουν οι χαρακτηριστικοί τύποι των λεπτών
αγγείων της περιόδου οι οποίοι είναι και εύκολα
χρονολογήσιμοι.
Υπάρχει σημαντικός αριθμός άωτων κωνικών
καλάθων από μέτριο χονδροειδή πηλό (εικ. 24, αρ.49).
Αρκετοί από αυτούς έχουν την ιδιομορφία ότι η βάση
τους είναι αρκετά στενή και αμελούς κατασκευής, με
αποτέλεσμα το αγγείο να είναι ασταθές.
Σε άλλους η βάση έχει αποκρουσθεί. Είναι
ενδεχόμενο ότι τα πρώτα στηρίζονταν σε
σωληνωτά σκεύη, ενώ τα δεύτερα έχουν
αποκολληθεί από παρόμοια συμφυή.
Τα δείγματα που παρουσιάζονται εδώ
έχουν πολλές ομοιότητες με σωληνωτό
σκεύος από την Κουμάσα (εικ.23) το οποίο
συνήθως χρονολογείται στην ΥΜ ΙΙΙΒ. Τα
περισσότερα ΥΜ ΙΙΙΓ δείγματα είναι λιγότερο
ραδινά (Gesell 1976, Day κ.α. 2006).
Λίγοι αποσπασματικοί ψευδόστομοι
αμφορείς διακρίνονται στο υλικό του
σπηλαίου. Εδώ παρουσιάζονται δύο οι
οποίοι ανήκουν στην ΥΜ ΙΙΙΓ / Υπομινωική
εποχή. (αρ. 50, 51). Ο ένας σώζει κόσμηση
διαγραμμισμένων τριγώνων. Και στους
δύο ελλείπει το έντονο κωνικό κομβίο
που χαρακτηρίζει τα πρωτογεωμετρικά
δείγματα. Ο ιδιότυπος ψευδόστομος αρ.
52 ίσως είναι μεταγενέστερος των δύο
προηγουμένων. Ωστόσο τα μοναδικά
του στοιχεία και η εξίτηλη κόσμηση δεν
επιτρέπουν μία ακριβέστερη χρονολόγηση
(βλ. σελ 69).
Εικ.23. Κουμάσα,
σωληνωτό σκεύος
ΑΜΗ: 5002,5003
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΙV. Κεραμεική Γεωμετρικής - Ελληνιστικής Περιό-
δου (σελ. 70-79)
Μεταξύ της κεραμεικής της Πρωτογεωμετρικής
και Γεωμετρικής περιόδου διακρίνονται κάλαθοι,
λεκανίδες και δίσκοι. Υπάρχουν επίσης και αγγεία
πόσης. Την περίοδο αυτή συνεχίζεται η πρακτική
της ανάθεσης μικκύλων αγγείων αλλά σε σαφώς
μικρότερους αριθμούς. Ενδιαφέρον παρουσιάζει
μικκύλο ληκύθιο κρητοκυπριακού τύπου (αρ. 60). Την
Ύστερη Γεωμετρική - Πρώιμη Ανατολίζουσα φάση
χαρακτηρίζουν λυκήθια, προχοΐσκες και σφαιρικοί
αρύβαλλοι. Κάποιοι από τους τελευταίους είναι
κορινθιακές εισαγωγές. Στην Ύστερη Ανατολίζουσα
φάση ανήκει όστρακο εξαιρετικής ποιότητας από
πτηνόμορφο ασκό, ίσως προϊόν του κεραμεικού
εργαστηρίου της Κνωσού (αρ. 70).
Όστρακα καλής ποιότητας κεραμεικής της
Κλασικής και Ελληνιστικής περιόδου είναι λίγα αλλά
χαρακτηριστικά. (βλ. αρ. 74). Ένα διακριτό και αρκετά
Εικ.25. Κρατηρίσκοι από το σπήλαιο
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
συχνό σχήμα κεραμεικής της περιόδου στο σπήλαιο
είναι ο κρατηρίσκος με κωνικό πόδι και τοξοειδείς
λαβές, οι οποίες συχνά είναι διπλές (Εικ.25). Ο τύπος
παρουσιάζει διάφορες παραλλαγές στις αναλογίες
του, οι οποίες υποδηλώνουν χρονολογική εξέλιξη
από τον 5ο αι. π.Χ. έως και την Ελληνιστική περίοδο.
Ο κρατηρίσκος (αρ.75) είναι από τα υστερότερα
δείγματα, ενώ πρωιμότερες μορφές έχουν ομοιότητες
με ένα κωδωνόσχημο κρατήρα από το Αφρατί (βλ.
Erickson 2002, 66, εικ. 19). Ο τύπος φαίνεται να
εντάσσεται στα πλαίσια μιας τοπικής παράδοσης.
Ωστόσο, το σχήμα θυμίζει αρκετά μικρογραφικούς
κρατηρίσκους από το ιερό της Δήμητρας στην Κνωσό
(Coldstream 1973, 45, pl.97:126-134). Κρατηρίσκοι
με διπλές λαβές και ψηλό πόδι βρίσκονται συχνά
σε ιερά της Αρτέμιδος στην Αττική και συνδέονται
με τη λατρεία της. (Παλαιοκρασσά 1991, 74-82). Η
παρουσία μεγάλου αριθμού κρατηρίσκων φαίνεται
ότι συνδέεται επίσης με τη λατρεία της Ειλειθυίας στο
σπήλαιο.
47
Ι. Μικρογραφικά Αγγεία
Τα σχέδια των μικρογραφικών αγγείων που ακολουθούν είναι υπό κλίμακα 1/1
1. Μικρογραφικός κάλαθος
ΑΜΗ: Π32885 ΑΒΔ: 783
Σπέος Ινάτου . 8/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Ύψος: 2,7 εκ. Δ.βάσης: 2,4 εκ. Munsell: 10YR 7/5
Παλαιοανακτορική περίοδος
Συγκολλημένο από πολλά θραύσματα. Λείπουν
τμήματα του χείλους και της βάσης. Φθαρμένη
επιφάνεια. Χείλος πεπιεσμένο στη μέση, από όπου
ίσως εκφυόταν κάθετη λαβή. Βάση επίπεδη. Πηλός
κιτρινωπός, λεπτόκοκκος, καθαρός. Εξίτηλα ίχνη
καστανού χρώματος. Για τον τύπο βλ. Poursat και
Knappett 2001, 238, pl30:1174,1175).
2. Μικρογραφικός κάλαθος με ψηλό πόδι.
ΑΜΗ: Π32901. ΑΒΔ: 281
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά νοτίαν πλευράν Α στρώμα
Μικκύλα Αγγεία.
Ύψος: 3,1 εκ. Δ.βάσης: 1,6 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/6
Παλαιοανακτορική περίοδος
Λείπουν τμήματα του χείλους. Χείλος πεπιεσμένο
στη μέση όπως τo ΑΒΔ:783 Βάση επίπεδη με
αμυδρές παράλληλες γραμμές αποκοπής από
τον τροχό. Πηλός καστανοκίτρινος, λεπτόκοκκος,
εύθρυπτος. Εξίτηλο κόκκινο χρώμα εσωτερικά και
εξωτερικά. Ολόβαφο.
48 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
3. Μικρογραφικό καρινωτό κύπελλο
ΑΜΗ: Π13380 ΑΒΔ: 41
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 2,3 εκ. Munsell:10 YR 8/4-8/6
Παλαιοανακτορική περίοδος
Καρινωτό κύπελλο συμπληρωμένο σε τμήμα του
χείλους. Βάση επίπεδη. Λαβή κάθετη, ταινιωτή.
Πηλός ανοιχτόχρωμος, καστανοκίτρινος, λεπτός.
Εξίτηλο μαύρο χρώμα σε σημεία. Τροχήλατο.
4. Μικρογραφικός αμφορίσκος
ΑΜΗ: Π32746 ΑΒΔ: 443
Σπέος Ινάτου 1962. Τμήματα ειδωλίων και αγγείων.
Ύψος: 3,3εκ. Munsell: 5 YR 7/8 - 6/8
Παλαιοανακτορική περίοδος
Ακέραιος μικρογραφικός αμφορίσκος με
ελλειψοειδές στόμιο. Βάση επίπεδη, σώμα
σφαιρικό πεπιεσμένο με οπή ανάρτησης στο
λαιμό. Λαβές κάθετες κυλινδρικής διατομής.
Πηλός κοκκινωπός, λεπτόκοκκος. Ίχνη εξίτηλης
καστανέρυθρης βαφής σε εσωτερικό και εξωτερικό.
Για τον τύπο βλ. Poursat and Knappett 2001,
pl.5:73-81. Pendlebury, 1937-38 97-98 πιν.
XXXIII.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 49
 5. Μικρογραφικό πιθαράκι
ΑΜΗ:Π32788 ΑΒΔ: 348
Σπέος Ινάτου 1962, σχισμή β’, στρώμα β και προ σχισμής β.
Σπέος Ινάτου 6/9/62, Παρά νοτίαν πλευράν.
Ύψος: 3,6 εκ. Munsell: 10 YR 7/3 - 7/4
Παλαιοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Βάση επίπεδη. Σώμα ωοειδές. Οπή
ανάρτησης στο λαιμό. Χείλος ελαφρά έξω νεύον.
Στους ώμους συμπαγείς αποφύσεις αντί λαβών.
Πηλός καστανός, λεπτός, με λίγες προσμείξεις.
Ολόβαφο με εξίτηλη καστανή βαφή. Για τον
τύπο βλ. Poursat και Knappett 2001, 238, πιν.
30:1066, 1067, 1068.
6. Μικρογραφικό πιθαράκι
ΑΜΗ: Π32757 ΑΒΔ: 442
Σπέος Ινάτου 1962. Τμήματα ειδωλίων και αγγείων.
Ύψος: 3,3 εκ. Munsell: 7.5 YR 8/6
Παλαιοανακτορική περίοδος
Ακέραιο πιθαράκι. Κομβιόσχημες αποφύσεις αντί
λαβών. Στενή, κοίλη βάση. Δακτυλιόσχημο χείλος.
Πηλός καστανοκίτρινος, λεπτός με προσμείξεις
μικρού μεγέθους. Φθαρμένες επιφάνειες. Ολόβαφο
με εξίτηλο καστανό χρώμα. Για τον τύπο βλ. Pour-
sat and Knappett 2001, 238, pl30:1066, 1067,
1068.
50 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
7. Μικρογραφικό ποτήρι (tumbler)
ΑΜΗ: Π32817 ΑΒΔ: 293
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 2,2 εκ. Munsell: 10 YR 8/3 - 8/4
Παλαιοανακτορική περίοδος
Σωζόμενο κατά τα δύο τρίτα. Τοίχωμα κωνικό.
Πηλός πολύ ανοιχτός καστανός, λεπτός. Ελάχιστα
ίχνη εξίτηλης καστανής βαφής στο εσωτερικό.
Βάση επίπεδη με αδρά ίχνη αποκοπής από τον
τροχό. Τροχήλατο. Για τον τύπο βλ. Poursat και
Knappett 2001, pl30:1048.
8. Μικρογραφικό ποτήρι (tumbler)
ΑΜΗ: Π32818 ΑΒΔ: 252
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 2,6 εκ. Munsell: 7.5 YR 8/6
Παλαιοανακτορική περίοδος
Αποκρουσμένο σε σημεία του χείλους. Ολόβαφο
μαύρο. Βάση επίπεδη, με παράλληλα ίχνη
αποκοπής από τον τροχό. Τοίχωμα κωνικό με οπή
ανάρτησης. Πηλός πορτοκαλόχρους λεπτόκοκκος.
Τροχήλατο. Για τον τύπο βλ. Poursat και Knap-
pett 2001, pl.30:1024, πιν. 36:1201, 1202.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 51
 9. Μικρογραφικό ποτήρι (tumbler)
ΑΜΗ: Π32846 ΑΒΔ: 450
Σπέος Ινάτου 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
Ύψος: 3 εκ. Munsell: 10 YR 8/4
Παλαιοανακτορική περίοδος
Χείλος λεπτό με μικρότατη οπή ανάρτησης,
αποκρουσμένο σχεδόν το μισό. Βάση στενή,
επίπεδη. Τοίχωμα κωνικό. Πηλός πολύ ανοιχτός
καστανός, λεπτός, εύθρυπτος. Ολόβαφο με εξίτηλο
καστανό χρώμα. Τροχήλατο. Για τον τύπο βλ.
Poursat και Knappett 2001, πιν. 30:1053.
10. Μικρογραφικό μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ: Π32803 ΑΒΔ: 244
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία
Ύψος: 1,9 εκ. Munsell: 10 YR 8/4
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο μόνωτο κύπελλο κωνικό με ευθέα
τοιχώματα. Διαβρωμένη επιφάνεια. Βάση επίπεδη.
Λαβή κάθετη κυλινδρικής διατομής. Πηλός πολύ
ανοιχτός καστανός, λεπτόκοκκος. Χειροποίητο.
Για τον τύπο βλ. Poursat και Knappett 2001, πιν.
30:985, 986.
11. Μικρογραφικό αγγείο
ΑΜΗ: Π32799 ΑΒΔ: 247
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά νοτίαν πλευράν Α στρώμα
Μικκύλα Αγγεία.
Ύψος: 1,7 εκ. Διαμ. 3,8 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/4
Νεοανακτορική περίοδος
Μικρογραφικό “φωλεόσχημο” αγγείο. Οπή στη
βάση λόγω φθοράς. Διαβρωμένη επιφάνεια. Βάση
ελαφρά κοίλη, με παράλληλα ίχνη αποκοπής από
τον τροχό. Πηλός καστανος ανοιχτός, λεπτός με
λίγες προσμείξεις.
52 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
12. Μικρογραφικό κύπελλο με προχοή
ΑΜΗ: Π32752 ΑΒΔ: 433
Σπέος Ινάτου 1962. Τμήματα ειδωλίων και αγγείων.
Ύψος: 3,3 εκ. Munsell: 5 YR 7/6-8
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια με επικαθήσεις
μελανών ιζημάτων. Βάση επίπεδη, κακότεχνη.
Σώμα κωνικό με δακτύλιο λίγο πάνω από τη
βάση. Χείλος ευθύ με ευμεγέθη προχοή. Κάθετη
κυλινδρική λαβή. Πηλός καστανέρυθρος, σχετικά
λεπτός. Ολόβαφο με εξίτηλο κόκκινο χρώμα.
13. Μικρογραφικό αγγείο
ΑΜΗ: Π32820 ΑΒΔ: 249
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά νοτίαν Πλευράν Α στρώμα
Μικκύλα Αγγεία.
Ύψος: 3,6 εκ. Munsell: 10 YR 7/6
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια με επικαθήσεις
ιζημάτων. Βάση ελαφρά υπερυψωμένη με
παράλληλα ίχνη αποκοπής από τον τροχό. Σώμα
ωοειδές με αυλακώσεις στο μέσο του σώματος.
Κάθετη κυκλικής διατομής λαβή. Πηλός
κιτρινωπός, λεπτός, εύθρυπτος. Ολόβαφο με
εξίτηλο καστανέρυθρο χρώμα.
14. Μικρογραφικό μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ: Π32825 ΑΒΔ: 285
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 1,7 εκ. Munsell: 10 YR 8/3 - 8/4
Νεοανακτορική περίοδος
Συγκολλημένο από δύο θραύσματα. Σφαιρικό
σώμα. Βάση κοίλη. Λαβή κάθετη ωοειδούς
διατομής, υπερυψωμένη του χείλους. Πηλός
ανοιχτός καστανός, λεπτόκοκκος. Ολόβαφο με
εξίτηλη καστανή βαφή. Χειροποίητο.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 53
15. Μικρογραφική λοπάδα 18. Μικρογραφικός δίωτος σκύφος με
ΑΜΗ: Π32744 ΑΒΔ: 445 Γραμμική Α στο εσωτερικό του.
Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια. ΑΜΗ: Π32764. ΑΒΔ: 436
Ύψος: 1,7 εκ. Δ. χειλ. 4,3 εκ. Munsell: 7.5 YR 8/6 - 7/6 Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β΄ - Στρώμα β΄. Αγγείδια.
Νεοανακτορική περίοδος Ύψος: 2,4 εκ. Δ. βάσης: 3,1 εκ. Munsell: 10 YR 7/3 - 7/4
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια με αρκετές
επικαθήσεις μελανών ιζημάτων. Βάση κοίλη. Μικρογραφικός δίωτος σκύφος με κωνικό τοίχωμα.
Σώμα κωνικό, με πλευρική οπή ανάρτησης. Βάση ελαφρά κοίλη με οριζόντια ίχνη αποκοπής
Πηλός καστανοκόκκινος ανοιχτόχρωμος, από τον τροχό. Δύο δυσανάλογες μεταξύ τους
σχετικά λεπτός, εύθρυπτος. Ολόβαφο με εξίτηλη οριζόντιες λαβές, οι οποίες εφάπτονται στο
καστανέρυθρη βαφή. τοίχωμα. Πηλός καστανέρυθρος, λεπτόκοκκος.
Στον πυθμένα φέρει τρία σύμβολα Γραμμικής
Α. Σπειροειδής γραμμή πλαισιώνει τη γραφή και
απολήγει κοντά στο χείλος. Ιζήματα μελανών
επικαθήσεων σε σημεία. Ολόβαφο με εξίτηλο
16. Μικρογραφική λοπάδα ερυθρό χρώμα. Για την Γραμμική γραφή βλ. Per-
ΑΜΗ: Π32843 ΑΒΔ: 447 na σελ.42.
Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
Ύψος: 1,4 εκ. Δ. χειλ. 3,8 εκ. Munsell: 10 YR 8/4
Νεοανακτορική περίοδος

Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια. Βάση επίπεδη.

Σώμα κωνικό. Χείλος έντονα έξω νεύον με οπή
ανάρτησης. Πηλός πολύ ανοιχτός καστανός, λεπτός.
Ίχνη κόκκινου χρώματος (κυρίως εσωτερικά). Για
τον τύπο βλ. Girella 2010, 204 εικ.66:5, για το
χείλος 245, εικ.80:4,7, Πιν.I F715a.

19. Μόνωτο κύπελλο

17. Μικρογραφικός δίωτος σκύφος
ΑΜΗ: Π32879. ΑΒΔ: 571
ΑΜΗ: Π32760 ΑΒΔ: 448
Σπήλαιο Ινάτου 16/3/1962. Μέλαν στρώμα κεντρικής
Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
επιχώσεως
Ύψος: 1,4 εκ. Δ. χειλ. 3,8 εκ. Munsell: 10 YR 7/6
Ύψος 2,5 εκ. Munsell: 10 YR 7/3 - 7/4
Νεοανακτορική περίοδος
Νεοανακτορική περίοδος

Ακέραιος. Σώμα κωνικό. Χείλος έξω νεύον. Λαβές Μικρογραφικό μόνωτο κύπελλο με αποκρουσμένη
οριζόντιες κυκλικής διατομής. Πηλός κιτρινωπός, την κάθετη λαβή. Σώμα κωνικό. Οπή ανάρτησης
λεπτός, εύθρυπτος. Ολόβαφο με εξίτηλο κόκκινο κοντά στην λαβή. Βάση επίπεδη. Στο τοίχωμα
χρώμα. εσωτερικά φέρει διαγώνιες εγχαράξεις.

54 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 55

 20. Μικρογραφική πρόχους
ΑΜΗ: Π32754 ΑΒΔ: 441
Σπέος Ινάτου 7/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Ύψος: 4εκ. Δ. σωμ.: 3,1εκ. Munsell: 10 YR 8/6 - 7/6
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια. Χείλος ελαφρώς
τριφυλλόσχημο. Λαβή κάθετη, ταινιωτή. Οπή
ανάρτησης στο σημείο ένωσης της λαβής με
το λαιμό. Βάση κοίλη με οπή εκροής. Πηλός
κιτρινωπός, λεπτός. Ολόβαφο κόκκινο. Για τον
τύπο βλ. Girella 2010, εικ.89:7b εικ. 90:12b.
21. Μικρογραφική πρόχους
ΑΜΗ: Π32762 ΑΒΔ: 432
Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
Ύψος: 4.1εκ. Δ. χείλ.: 2,6 εκ. Munsell: 10 YR 8/3-4
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραιο. Φθαρμένη επιφάνεια με ιζήματα. Χείλος
έξω νεύον. Λαβή κάθετη, κυλινδρικής διατομής.
Βάση δακτυλιόσχημη με ίχνη αποκοπής από
τον τροχό. Πηλός λεπτός, ανοιχτός καστανός
εύθρυπτος. Ολόβαφο με εξίτηλο καστανό χρώμα.
Για τον τύπο βλ. Girella 2010, εικ. 90:17a.
56 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
22. Μικρογραφικός Λύχνος
ΑΜΗ: Π32806 ΑΒΔ: 260
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 1,2 εκ. Μήκος: 5,2 εκ Munsell: 10 YR 7/6 - 7/8
Νεοανακτορική περίοδος
Σώμα τροπιδωτό πεπιεσμένο. Βάση ελαφρά κοίλη
με παράλληλα ίχνη αποκοπής από τον τροχό.
Τριγωνική, οριζόντια, ελλειπτικής διατομής
λαβή. Πηλός λεπτόκοκκος. Ολόβαφο με εξίτηλη
καστανέρυθρη βαφή. Για τον τύπο βλ. Girella
2010, Πιν. I F709, Πιν. VI F4738.
23. Μικρογραφικό πύραυνο
ΑΜΗ: Π32743 ΑΒΔ: 431
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 2,9 εκ. Μεγ. πλ. 4,3 εκ. Munsell: 10 YR 8-7/4
Νεοανακτορική περίοδος
Μικρογραφικό πύραυνο. Βάση ελαφρά κοίλη με
παράλληλα ίχνη αποκοπής από τον τροχό. Πηλός
λεπτόκοκκος, ανοιχτός καστανός με ελάχιστες
προσμείξεις. Ολόβαφο με εξίτηλο μαύρο χρώμα.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 57

24. Μικρογραφική τριποδική χύτρα
ΑΜΗ: Π32832 ΑΒΔ: 332
Σπέος Ινάτου 6/9/1962. Σχισμή Β, στρώμα Β.
Ύψος: 4εκ. Munsell: 7,5YR 6/5
ΜΜ ΙΙΒ - ΜΜ ΙΙΙ
Ευρύστομη δίωτη χύτρα με ευρεία προχοή.
Συγκολλημένη από επτά θραύσματα. Χείλος λεπτό
ελαφρά έξω νεύον. Συμπαγή πόδια ελλειπτικής
διατομής. Κομβιόσχημες αποφύσεις αντί λαβών.
Πηλός καστενέρυθρος, λεπτόκοκκος. Ολόβαφο
μαύρο.
25. Μικρογραφική τριποδική χύτρα
ΑΜΗ: Π32791 ΑΒΔ: 333
Σπέος Ινάτου 1962, σχισμή β’, στρώμα β και προ σχισμής β.
Σπέος Ινάτου 6-9-62, Παρά νοτίαν πλευράν.
Ύψος: 2,2εκ. Munsell: 7,5YR 6/5
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραια μικρογραφική δίωτη τριποδική χύτρα.
Πεπιεσμένο χείλος για το σχηματισμό πρόχυσης.
Οπή εκροής ή ανάρτησης στον πυθμένα. Πηλός
κιτρινο-κόκκινος, λεπτός. Ολόβαφη με εξίτηλο
σκούρο καστανό χρώμα.
26. Μικρογραφικό γεφυρόστομο αγγείο
ΑΜΗ: Π32765 ΑΒΔ: 429
Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
Ύψος: 5,1εκ. Munsell: 7.5 YR 7/6
Νεοανακτορική περίοδος
Συγκολλημένο από τέσσερα θραύσματα. Ημι-
σφαιρικό σώμα, βάση ελαφρά κοίλη. Κυλινδρικής
διατομής λαβή, με επίθετο κομβίο στο σημείο
πρόσφυσης. Οπή εκροής στο σημείο πρόσφυσης της
προχοής. Πηλός ανοιχτόχρωμος καστανοκίτρινος,
λεπτός. Ίχνη εξίτηλου κόκκινου χρώματος.
Ολόβαφο. Ο τύπος φαίνεται ότι μιμείται μεταλλικά
πρότυπα (βλ. σχετικά: Matthäus 1980, 308:477,
TAF.57).
58 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
27. Μικρογραφικό κύπελλο κοινωνίας
ΑΜΗ: Π32889 ΑΒΔ: 867
Σπέος Ινάτου 5/9/1962. Επίχωσις παρά νοτίαν πλευράν
Ύψος: 2,2 εκ. Munsell: 5YR 6/5 - 7/5
Νεοανακτορική περίοδος
Μικροσκοπικό κύπελλο κοινωνίας με πόδι.
Αποκρουσμένο στη βάση και στο χείλος. Οπή
ανάρτησης. Πηλός λεπτός, καστανοκόκκινος.
Επικαθήσεις μυκήτων. Μάλλον άβαφο.
28. Μικρογραφικό κύπελλο κοινωνίας
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 798
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Μελανού κεντρικού στρώματος.
Ύψος: 3,2 εκ. Munsell: 5YR 5/5
Νεοανακτορική περίοδος
Βάση επίπεδη. Πηλός μέτριος χονδροειδής, καστα-
νέρυθρος. Αποκρουσμένο στην άκρη του χείλους.
Άβαφο.
29. Μικρογραφική λίθινη τράπεζα προσφορών
ΑΜΗ:Λ2630.
Σπέος Ινάτου. 5/9/1962. Σχισμή Β΄
Ύψος: 3,3 εκ. Πλάτος: 6 εκ.
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραια μικρή τράπεζα προσφορών από φλεβωτό
ασβεστόλιθο. Τετράπλευρο σχήμα. Το κυκλικό
εσωτερικό κοίλωμα καταλήγει σε δακτύλιο που
προεξέχει ελαφρά της άνω επιφάνειας. Αντίστοιχες
τράπεζες προέρχονται από τα ιερά θησαυροφυλάκια
της Κνωσού.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 59
 30. Μικρογραφικό μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ: Π32844 ΑΒΔ: 296
Σπέος Ινάτου 7/9/1962.
Παρά νοτίαν πλευράν. Α στρώμα. Μικκύλα αγγεία.
Ύψος: 4,5 εκ. Munsell: 10 YR 7/6 - 7/8
Νεοανακτορική περίοδος
Μικρογραφικό κύπελλο με ελαφρά λοξές πλευρές.
Επικαθήσεις μελανών ιζημάτων σε σημεία. Βάση
ακέραια, επίπεδη. Λαβή κάθετη ταινιωτή. Πηλός
ανοιχτόχρωμος, καστανός, λεπτόκοκκος. Εξίτηλη
καστανέρυθρη βαφή στο πάνω μέρος της λαβής.
Τροχήλατο.
Εικ.26. YEIII B λύχνος από το ναυάγιο του Ulu
Burun, κατά Pulak 1988, 12 εικ. 6)
31. Μικρογραφικός λύχνος
ΑΜΗ: Π13378. ΑΒΔ: 180
Σπέος Ινάτου 1962. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μήκος: 4,8 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/6
Νεοανακτορική περίοδος
Μικρογραφικός λύχνος. Πλευρική οπή ανάρτησης.
Πηλός κοκκινωπός, λεπτόκοκκος. Βαμμένο στο
εσωτερικό με εξίτηλο κόκκινο χρώμα. Λύχνοι
αυτού του τύπου είναι κοινοί στη Συρία και την
Παλαιστίνη από τη Μέση Εποχή του Χαλκού και
εξής. Για τον τύπο βλ. Åström 1972, 586.
60 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΙΙ. Κεραμεική Παλαιοανακτορικής - Νεοανακτορικής Περίοδου
32. Κύπελλο με πόδι
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 797
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Μελανού κεντρικού στρώματος.
Ύψος: 2,1 εκ. Munsell: 7,5YR 7/5
Παλαιοανακτορική περίοδος, ΜΜ ΙΒ.
Πηλός λεπτός, ανοιχτός καστανός. Βάση κωνική,
κοίλη, άβαφη. Εξίτηλο γκρίζο - καστανό χρώμα
στο εξωτερικό. Εσωτερικό άβαφο. Βλ. Macdonald
και Knappetτ 2007, πιν. 14:43-50.
33. Κύπελλο με πόδι
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 796
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Μελανού κεντρικού στρώματος.
Ύψος: 3,2 εκ. Munsell: 7,5YR 7/4
Παλαιοανακτορική περίοδος, ΜΜ ΙΒ.
Πηλός με μέτριες προσμείξεις, ανοιχτός καστανός.
Βάση κωνική, κοίλη, άβαφη, αποκρουσμένη
στο ήμισυ. Εξίτηλο σκούρο καστανό χρώμα. Στο
εξωτερικό ίχνη καταλοιβάδας, ίσως ήταν ολόβαφο
έως τη μέση. Εσωτερικό ολόβαφο. Βλ. Macdonald
και Knappetτ 2007, πιν. 14:43-50.
34. Πήλινος λύχνος
ΑΜΗ:αα. ΑΒΔ:734.
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Όστρακα μελανού στρώματος
μεταξύ φρέατος και Ν. τοιχώματος
Ύψος: 7,1 εκ. Διαμ. χείλους: 24,8 εκ. Munsell: 10YR 6/2
Νεοανακτορική περίοδος
Τμήμα από μεγάλου μεγέθους λύχνο. Επιφάνεια καμμένη εντελώς και αποσαθρωμένη στο εσωτερικό.
Πηλός χονδροειδής, γκριζοκίτρινος, με μαύρα εγκλείσματα μεγάλου μεγέθους. Αλείφωμα στο χρώμα
του πηλού. Ελάχιστα ίχνη από εξίτηλο μαύρο χρώμα στο εξωτερικό.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 61
 35. Λεκανίδα με κόσμηση ρυθμού χελωνίου.
(In and out bowl with ripple pattern)
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 794
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962 Μυχού με λίθους νοτίου τοιχώματος
Σωζ. ύψος: 3.5 εκ. Μ.σωζ. μήκος: 8 εκ. Munsell: 7,5YR 7/5
Νεοανακτορική περίοδος, ΜΜ ΙΙΙΒ
Σώζονται τρία θραύσματα από τη βάση και το σώμα
λεκανίδας. Στιλπνή επιφάνεια, πολύ φθαρμένη
με επικαθήσεις ιζημάτων. Βάση επίπεδη. Πηλός
λεπτός, ανοιχτόχρωμος καστανός. Λευκό επίχρισμα
εξωτερικά. Διακόσμηση από ακανόνιστες ταινίες σε
έντονο κόκκινο χρώμα σε εξωτερικό και εσωτερικό.
Για τον τύπο βλ. Momigliano ed. 2007, 164,εικ.
5.4:8.
36. Κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 807
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Όστρακα μελανού στρώματος,
μεταξύ φρέατος και νότιου τοιχώματος.
Ύψος: 6,2 εκ. Munsell: 7,5YR 6/4 6/6
Νεοανακτορική περίοδος
Αποsπασματικό κύπελλο. Δεν σώζει λαβή. Βάση
επίπεδη. Πηλός λεπτός, ανοιχτόχρωμος καστανός.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού. Διακόσμηση με
καταλοιβάδες σε έντονο κόκκινο χρώμα. Ίχνη από
γρήγορο τροχό. Για τον τύπο βλ. Momigliano ed.
2007, 166, εικ. 5.6:3.
62 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
37. Μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 793
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962
Μυχού με λίθους νοτίου τοιχώματος
Ύψος: 6 εκ. Δ. χειλ. 12,5 εκ. Munsell: 5YR 6/8
Νεοανακτορική περίοδος. ΜΜ ΙΙΙ
Λοξότμητο μόνωτο κύπελλο. Σώζεται το κάτω
τμήμα του σώματος και τμήμα της ταινιωτής
λαβής. Βάση ελαφρά υψωμένη. Πηλός καστανός,
λεπτός. Ολόβαφο. Τροχήλατο. Βλ. Girella 2010.
Πιν.LXIII:50, 53.
38. Μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 792
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962
Μυχού με λίθους νοτίου τοιχώματος
Ύψος: 6 εκ. Δ. χειλ. 12,5 εκ. Munsell: 5YR 6/8
Νεοανακτορική περίοδος. ΜΜ ΙΙΙ
Λοξότμητο μόνωτο κύπελλο. Σώζεται τμήμα του
σώματος και τμήμα της ταινιωτής λαβής. Βάση
ελαφρά επίπεδη. Έντονα σημάδια τροχού σε
εσωτερικό και εξωτερικό. Πηλός καστανός, λεπτός.
Ολόβαφο με εξίτηλο καστανό χρώμα. Τροχήλατο.
Βλ. Girella 2010.Πιν.LXIII:50, 53.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 63
 39. Άωτο κωνικό κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 312
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά Νοτίαν Πλευράν Α στρώμα
Μικκύλα Αγγεία.
Ύψος: 5,7 εκ. Munsell: 10 YR 8/3 - 8/4
Νεοανακτορική περίοδος
Άωτο κωνικό κύπελλο. Βάση επίπεδη, ελαφρά
υπερυψωμένη. Χείλος ελαφρά έξω νεύον. Έντονα
ίχνη τροχού στο σώμα. Πηλός ανοιχτόχρωμος,
λεπτός με λίγες προσμείξεις. Για το σχήμα βλ.
Girella 2010, εικ. 66:2, 67:2.
40. Άωτο κωνικό κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 848
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Όστρακα μελανού στρώματος,
μεταξύ φρέατος και νότιου τοιχώματος.
Ύψος: 4.7 εκ. Munsell: 5YR 6/6
Νεοανακτορική περίοδος
Άωτο κωνικό κύπελλο. Βάση επίπεδη με ίχνη
αποκοπής από τον τροχό. Χείλος ευθύ, λεπτό.
Έντονα ίχνη τροχού στο σώμα. Πηλός λεπτός,
ανοιχτόχρωμος καστανός.
41. Άωτο κωνικό κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 853
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Όστρακα μελανού στρώματος,
μεταξύ φρέατος και νότιου τοιχώματος.
Ύψος: 4.5 εκ. Munsell: 7,5YR 6/5
Νεοανακτορική περίοδος
Άωτο κωνικό κύπελλο. Βάση επίπεδη, ελαφρά
υπερυψωμένη. Χείλος ευθύ, λεπτό. Ίχνη τροχού
στο σώμα. Επικαθήσεις μελανού ιζήματος. Άβαφο.
Πηλός λεπτός, ανοιχτόχρωμος καστανέρυθρος.
64 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
42. Άωτο κωνικό κύπελλο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 862
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962. Όστρακα μελανού στρώματος,
μεταξύ φρέατος και νότιου τοιχώματος.
Ύψος: 4,5 εκ. Munsell: 7,5YR 7/5
Νεοανακτορική περίοδος
Άωτο κωνικό κύπελλο. Βάση επίπεδη, κακότεχνη.
Έντονα ίχνη τροχού στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.
Πηλός λεπτός, ανοιχτόχρωμος καστανός.
43. Λοπάδα
ΑΜΗ: Π13400. ΑΒΔ: 46
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος: 3 εκ. Δ. χειλ. 11 εκ. Munsell: 7.5 YR 8/3
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραια λοπάδα. Βάση επίπεδη, ελαφρά υψωμένη.
Χείλος επίπεδο. Πηλός ανοιχτός ρόδινος, λεπτός.
Βαμμένο με εξίτηλο καστανό χρώμα. Για το σχήμα
βλ. Girella 2010, εικ. 67:5.
44. Λοπάδα
ΑΜΗ: Π13397 ΑΒΔ: 57
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 6 εκ. Δ. χειλ. 12,5 εκ. Munsell: 5YR 6/8
Νεοανακτορική περίοδος
Ακέραια λοπάδα. Συμπληρωμένη σε μικρό σημείο
του χείλους. Βάση επίπεδη. Σώμα ημισφαιρικό.
Χείλος επίπεδο πλατύ με δύο πτυχώσεις για το
σχηματισμό προχοής. Πηλός καστανορόδινος,
χονδροειδής. Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
Επίχρισμα αραιό, ανοιχτό καστανοκίτρινο.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 65
IΙΙ. Κεραμεική Υστερομινωικής ΙΙΙ - Υπομινωικής Περιόδου
45. Σωληνωτό σκεύος (Snake tube)
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 1
Σπέος Ινάτου. 6/9/62. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Ύψος: 19 εκ. Δ. βάσης. 12 εκ. Munsell: 7.5 ΥR 7/6
ΥΜ ΙΙΙΒ - YM III Γ
Κάτω τμήμα σωληνωτού σκεύους (“snake tube”) με
δύο περιθέουσες αυλακώσεις στο κατώτερο μέρος
του σώματος και επίπεδη δακτυλιόσχημη βάση.
Αποσαθρωμένη επιφάνεια. Πηλός καστανορόδινος,
χονδροειδής με πολλές προσμείξεις κοκκινωπού,
κυρίως, και φαιού χρώματος. Αλείφωμα στο χρώμα
του πηλού. Επίχρισμα υπόλευκο.
46. Σωληνωτό σκεύος (Snake tube)
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 863
Σπέος Ινάτου. 13-14/3/62. Όστρακα μελανού Γεωμ. στρώμ.
Β΄τοίχου.
Ύψος: 19 εκ. Δ. βάσης. 12 εκ. Munsell: 7.5 ΥR, 7/6
ΥΜ ΙΙΙΒ - YM III Γ
Άνω τμήμα σωληνωτού σκεύους με περιθέουσες
αυλακώσεις στο χείλος. Κάθετες λαβές ελλειπτικής
διατομής. Αποσαθρωμένη επιφάνεια. Πηλός πορτο-
καλόχρωμος, χονδροειδής με πολλές προσμείξεις.
Γκρίζος πυρήνας.
66 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
47. Σωληνωτό σκεύος (Snake tube)
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 2
Σπέος Ινάτου. 6/9/62. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Ύψος: 16 εκ. Munsell: 7.5 ΥR 7/6
ΥΜ ΙΙΙΒ - YM III Γ
Κάτω τμήμα σωληνωτού σκεύους (snake
tube) με δύο περιθέουσες αυλακώσεις στο
κατώτερο μέρος του σώματος και επίπεδη
δακτυλιόσχημη βάση. Αποσαθρωμένες
επιφάνειες. Πηλός καστανορόδινος, χον-
δροειδής με πολλές κοκκινωπές, γκρίζες
και λευκές προσμείξεις. Αλείφωμα στο
χρώμα του πηλού. Επίχρισμα υπόλευκο.
48. Σωληνωτό σκεύος (Snake tube)
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 576
Σπέος Ινάτου. 13/3/62. Μέλαν στρώμα Ν. του Α
πέραν του 1,70 από Κρηπίδα
Ύψος: 14 εκ. Munsell: 10YR 7/4
ΥΜ ΙΙΙΒ - YM III Γ
Τμήμα σώματος σωληνωτού σκεύους
με κάθετες λαβές ελλειπτικής διατομής.
Επιφάνεια αποσαθρωμένη και καμμένη
σε ένα τμήμα. Πηλός ανοιχτόχρωμος,
γκριζο-κίτρινος χονδροειδής με πολλές
προσμείξεις. Γκρίζος πυρήνας.
49. Κάλαθος σωληνωτού σκεύους
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 791
Σπέος Ινάτου. 15/3/62. Όστρακα μελανού Γεωμ.
στρώμ. Α πρώτου και επί λίθων.
Ύψος: 7,5 εκ. Munsell: 5YR 5/5
ΥΜ ΙΙΙΒ - YM III Γ
Ελλιπές σε μεγάλο τμήμα του χείλους.
Οι αποκρούσεις στη βάση υποδηλώνουν
ότι ίσως έχει αποκολληθεί από σωληνωτό
σκεύος. Φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός
πορτοκαλόχρωμος, χονδροειδής με
λίγες προσμείξεις. Άβαφο. Ίσως είχε
ανοιχτόχρωμο επίχρισμα ή αλείφωμα.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 67
 50. Ψευδόστομος αμφορίσκος
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 346
Σπέος Ινάτου 1962, σχισμή β’, στρώμα β και προ σχισμής β.
Ύψος: 7,6 εκ. Munsell: 5YR 7/4 - 8/4
Υπομινωική περίοδος

Άνω τμήμα ψευδόστομου αμφορέα. Αποκρουσμένο

στόμιο. Οπή εξαερισμού στη βάση του ψευδoύς
στομίου. Φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός εύθρυπτος,
ανοιχτόχρωμος καστανός, λεπτός. Επίχρισμα
αραιό κιτρινωπό. Ίχνη γραπτής διακόσμησης από 52. Ψευδόστομος αμφορίσκος
διαγραμμισμένα τρίγωνα με εξίτηλο καστανό ΑΜΗ: Π13372 ΑΒΔ: 605
χρώμα. Βλ. Kanta 1980, fig 134:140, Kanta Σπέος Ινάτου 1962, Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα..
2005, 141, εικ.15.
Ύψος: 7,7 εκ. Munsell: 7,5 YR 7/3
Πρωτογεωμετρική B περίοδος

Ιδιότυπος ψευδόστομος αμφορίσκος. Συμπλη-

ρωμένος σε τμήμα του χείλους, των λαβών και
της βάσης. Σώμα σφαιρικό ελαφρά πεπιεσμένο.
Βάση δισκοειδής. Ψηλή προχοή που πλησιάζει το
κεντρικό “ψευδές στόμιο”. Οι λαβές είναι ελαφρά
υπερυψωμένες του χείλους. Οπή εξαερισμού στον
ώμο. Το ψευδές στόμιο όπως και η βάση, είναι
διάτρητα. Συνδέονται από ένα κάθετο διαμπερή
τροχήλατο σωλήνα, στενούμενο προς τα άνω. Με
αυτό τον τρόπο ένα τμήμα του όγκου του αγγείου
δεν περιείχε υγρό και έτσι η χωρητικότητα του
51. Ψευδόστομος αμφορίσκος ήταν σημαντικά μειωμένη. Το αγγείο έφερε γραπτή
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 316
διακόσμηση, από την οποία σώζονται ελάχιστα
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά νοτίαν πλευράν Α στρώμα
Μικκύλα Αγγεία. ίχνη. Διακρίνονται ταινίες χρώματος στο λαιμό των
Ύψος: 5 εκ. Munsell: 10 YR 8/3 -4 δύο στομίων και στο σώμα, ενώ εκατέρωθεν της
Υπομινωική περίοδος προχοής από ένα εξίτηλο διαγραμμισμένο τρίγωνο
(βλ. σχέδιο). Πηλός ανοιχτόχρωμος καστανός,
Άνω τμήμα ψευδόστομου αμφορίσκου. Κομβίο λεπτόκοκκος. Ψευδόστομοι με ανοιχτό το ψευδές
στο δίσκο και οπή εξαερισμού στη βάση του στόμιο εμφανίζονται προς την Πρωτογεωμετρική
ψευδoύς στόμιου. Φθαρμένη επιφάνεια. Πηλός Β φάση. Ωστόσο τα αγγεία αυτά έχουν συμπαγή
πολύ ανοιχτός γκριζοκάστανος, λεπτόκοκκος, βάση. Για το ανοιχτό ψευδές στόμιο βλ. Brock
εύθρυπτος. 1957, 31 pl.20:288.
68 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 69
ΙV. Κεραμεική Γεωμετρικής - Ελληνιστικής Περιόδου
53. Μικρογραφικό αρυβαλλοειδές ληκύθιο
ΑΜΗ: Π13374. ΑΒΔ: 176
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος: 6,3 εκ. Δ. βάσης: 3,9 εκ. Munsell: 10 YR 7/5
Γεωμετρική περίοδος
Ακέραιο μικρογραφικό αρυβαλλοειδές ληκύθιο.
Μικροαποκρούσεις σε σημεία του χείλους και του
σώματος. Επιφάνεια φθαρμένη με επικαθίσεις
ιζημάτων. Σώμα σφαιρικό. Λαιμός στενός, κωνικός
με δισκοειδές χείλος. Λαβή ταινιωτή. Βάση ευρεία
επίπεδη, με κυκλικά ίχνη αποκοπής από τον
τροχό. Πηλός κιτρινωπός, λεπτόκοκκος.
56. Μόνωτο κύπελλο
ΑΜΗ:13430 ΑΒΔ:548
Σπέος Ινάτου. 17/3/1962 Άκρο μελανού στρώματος, δυτικώς
φρέατος
Ύψος: 3,9 εκ. Μunsell: 7,5 YR 7/4
Ύστερη Πρωτογεωμετρική περίοδος
Ακέραιο μόνωτο κύπελλο. Μικροαποκρούσεις στο
χείλος. Σώμα ημισφαιρικό με ελαφρά τροπίδωση.
Κάθετη ταινιωτή λαβή, ελαφρά υπερυψωμένη του
χείλους. Βάση ελαφρώς κοίλη με κυκλικά ίχνη
αποκοπής από τον τροχό. Βουτηγμένο στο χρώμα
από δύο πλευρές. Πηλός λεπτόκοκκος καστανός
ανοιχτός. Για το σχήμα και τη διακόσμηση βλ.
Colstream και Catling 1996 vol. III T.219,
εικ.131:10,T 28 εικ. 78:10, vol.I, σ.214.

54. Δίωτος σκύφος

ΑΜΗ: Π13363. ΑΒΔ: 14
Σπέος Ινάτου 1962, Αγγεία.
Ύψος: 7,6 εκ. Munsell: 10 YR 7/6
Πρωτογεωμετρική περίοδος

Σκύφος. Συμπληρωμένος στη μία λαβή. Βάση

επίπεδη. Σώμα αμφικωνικό. Χείλος έξω νεύον.
Λαβές οριζόντιες ταινιωτές. Πηλός καστανός,
με εγκλείσματα μετρίου μεγέθους. Ταινίες και
γραμμές στο σώμα, στο χείλος και στο εσωτερικό από
εξίτηλο μελανό χρώμα. Ολόβαφος πυθμένας. Για
το σχήμα και τη χρονολόγηση βλ. Ρεθεμιωτάκης,
Εγγλέζου 2010, Τ10 πιν. 141:141α, 74.

55. Μικρογραφικό τρίλοβο προχοΐδιο

ΑΜΗ:Π13350. ΑΒΔ: 39 57. Μόνωτο κύπελλο
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ. ΑΜΗ:13381 ΑΒΔ:21
Δαβάρα. Σπέος Ινάτου. 1962 Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
Ύψος: 5,6 εκ. Δ. βάσης: 2,1 εκ Munsell: 10 YR 7/4 περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Πρωτογεωμετρική Β΄περίοδος Ύψος: 4,5 εκ. Δ. χείλους: 6,7 εκ. Μunsell: 7,5 YR 7/5-6/5
Πρωτογεωμετρική Β΄περίοδος
Ακέραιο μικρογραφικό τρίλοβο προχοΐδιο.
Συμπληρωμένο στη λαβή και το μεγαλύτερο τμήμα Ακέραιο μόνωτο κύπελλο. Ημισφαιρικό σώμα.
του χείλους. Σώμα σφαιρικό. Βάση ελαφρώς Χείλος έξω νεύον. Λαβή ταινιωτή. Βάση ελαφρώς
κοίλη. Εξίτηλες ταινίες στη βάση, στην κοιλιά και κοίλη. Πηλός λεπτόκοκκος ανοιχτός καστανός.
το λαιμό. Στους ώμους έξι τρίγωνα με δικτυωτό. Ολόβαφο με καστανό εξίτηλο χρώμα.
Πηλός ανοιχτός καστανός, λεπτός με προσμείξεις. Για το σχήμα βλ. Ρεθεμιωτάκης και Εγγλέζου 2010
Εξίτηλο μελανό χρώμα. Για το σχήμα και τη Τ.10 πιν. 143, Π30951, σ. 76.
διακόσμηση βλ. Brock 1957, πιν. 61:1012, 88,
93.

70 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 71

58. Μικρός κάλαθος
ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 315
Σπέος Ινάτου.7/9/1962 Παρά Νοτιαν πλευρά Α΄στρώμα.
Ύψος: 5,1 εκ. Δ. χείλους: 11,5 εκ
Πρωτογεωμετρική Β’ περίοδος
Μικρός κάλαθος με φθαρμένη επιφάνεια.
Επικαθήσεις ιζημάτων. Ταινίες στο εσωτερικό στο
χείλος και μία τουλάχιστον ταινία στο εξωτερικό
τοίχωμα. Λαβές ολόβαφες. Πηλός λεπτόκοκκος
πορτοκαλόχρους ανοιχτόχρωμος. Εξίτηλο
κοκκινωπό χρώμα. Βλ. Kotsonas 2008, 216-218
εικ.53.
59. Τρίωτος δίσκος.
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 345_921
Σπέος Ινάτου. 6/9/1962 Σχισμή Β΄στρώμα Β΄και πρό σχισμής
Β΄. Παρα νότιαν πλευράν.
Ύψος: 5,4.εκ. Διαμ. χείλους: 18,8 εκ. Munsell: 7.5YR 7/4
Πρώιμη - Μέση Πρωτογεωμετρική περίοδος
Αποσπασματικά σωζόμενος τρίωτος αβαθής
δίσκος. Το ένα τρίτο του τοιχώματος και η μία λαβή
λείπουν. Συγκολλημένη από πέντε θραύσματα.
Επικαθήσεις μελανών ιζημάτων. Βάση ακέραια,
ελαφρώς κοίλη. Χείλος επίπεδο πάνω στο οποίο
είναι προσκολλημένες δύο από τις αρχικά τρεις
οριζόντιες ταινιωτές λαβές. Διακόσμηση με
εξίτηλη καστανή βαφής από περιθέουσες ταινίες
στα τοιχώματα και ομόκεντρους κύκλους στην
βάση εσωτερικά. Πηλός κιτρινόφαιος, σχετικά
λεπτόκοκκος. Αραιό υποκίτρινο επίχρισμα σε
σημεία. Για το σχήμα και τη χρονολόγηση βλ.
Ρεθεμιωτάκης και Εγγλέζου 2010, Τ10 πιν. 109,
40:Π31047.
72 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
60. Μικρογραφικό μόνωτο ληκύθιο
ΑΜΗ:Π18678. ΑΒΔ:558
Σπέος Ινάτου. 1/3/1962. Μέλαν στρώμα νοτίως Α
Ύψος: 3 εκ. Δ. βάσης 1,3 εκ. Μunsell: 7.5 YR 7/4
Ύστερη Γεωμετρική περίοδος
Μικρογραφικό ληκύθιο ελλιπές κατά το χείλος
και τη λαβή. Σώμα σφαιρικό. Βάση επίπεδη.
Διακόσμηση με καστανό χρώμα. Σε κάθε πλευρά
ομόκεντροι κύκλοι, στα πλάγια μοτίβο ενάλληλων
γωνιών. Πηλός ανοιχτός καστανός, λεπτόκοκκος.
Ανήκει στην Κρητοκυπριακή ομάδα του Brock
(Brock 1957. 158 pl.45,701). Για το σχήμα βλ.
και Σταμπολίδης εκδ. 2003, σ. 261:152.
61. Μικρογραφική πυξιδίσκη
ΑΜΗ:Π13375. ΑΒΔ:608
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος: 3 εκ. munsell: 7.5 YR 7/4
Ύστερη Γεωμετρική - Πρώιμη Ανατολίζουσα περιόδος.
Μικρογραφική πυξιδίσκη. Δύο οριζόντιες λαβές
με οπή. Επίπεδο χείλος. Σώμα σφαιρικό με
αδιαμόρφωτη βάση. Κόσμηση ταινιών χρώματος
στο χείλος και στο σώμα. Στη ζώνη των λαβών
μαιανδροειδές κόσμημα. Στο κατώτερο τμήμα
του σώματος κυματοειδής γραμμή. Ομόκεντροι
κύκλοι στη βάση με στιγμή στο κέντρο. Πηλός
λεπτόκοκκος, καστανός ανοιχτός. Χρώμα μελανό
εξίτηλο. Για τη διακόσμηση βλ. Brock 1957,
pl.72,936.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 73
62. Ασπίδιο. 65. Ληκύθιο
ΑΜΗ: Π13402 ΑΒΔ:10 ΑΜΗ: Π13373. ΑΒΔ: 614
Σπέος Ινάτου.1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Διαμ. 8,2 εκ Munsell: 7.5 YR 7/6 Δαβάρα.
Ύστερη Γεωμετρική περίοδος Ύψος:7,5 εκ. Δ. βάσης: 3 εκ. Munsell: 7,5 YR 7/4 -8/4
Ύστερη Γεωμετρική - Πρώιμη Ανατολίζουσα περιόδος.
Ακέραιο ασπίδιο μικρού μεγέθους. Θολωτό
πεπιεσμένο με ευρύ χείλος. Συμπληρωμένο σε Ακέραιο ληκύθιο με ψηλό λαιμό και ταινιωτή
σημείο του χείλους. Πολύ φθαρμένη επιφάνεια. λαβή. Συμπληρωμένο μεγάλο τμήμα του χείλους.
Μελαμβαφές. Η κόσμηση δεν σώζεται. Διακρίνονται Δισκοειδές χείλος. Ταινιωτή λαβή από τον ώμο
μόνο κυκλίσκοι από εξίτηλο λευκό χρώμα στο χείλος. ως το χείλος. Σώμα αμφικωνικό με ελαφρά
Πηλός λεπτόκοκκος καστανός. Για το σχήμα και το πεπιεσμένο το κάτω μέρος. Ταινία στη βάση του
χρώμα βλ. Johannowsky 2002. πιν.52:19, 10. λαιμού, τέσσερεις κυκλίσκοι στον ώμο, οκτώ
περιθέουσες ταινίες στο σώμα. Το κατώτερο τμήμα
ολόβαφο. Βάση επίπεδη με μία κυκλική εγχάραξη.
63. Μικρογραφικός αρύβαλλος Πηλός λεπτόκοκκος ανοιχτοκάστανος. Επίχρισμα
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 93 αραιό, υπόλευκο. Για το σχήμα βλ. Brock 1957,
Σπήλαιο Ινάτου 1962. Ακατάγραφα pl61:1038, 88, 95.
Ύψος: 5,2 εκ. Δ. βάσης: 2,3 εκ Munsell: 7.5 YR 7/6
Ύστερη Γεωμετρική περίοδος 66. Μικρός σφαιρικός αρύβαλλος
ΑΜΗ: Π13389. ΑΒΔ: 35
Μικρογραφικός αρύβαλλος. Το χείλος και η λαβή Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
ελλείπουν. Φθαρμένη επιφάνεια με πολλά ιζήματα. Δαβάρα.
Ύψος:5 εκ. Δ. βάσης: 3,4 εκ. Munsell: 5YR 6/6
Σώμα σφαιρικό. Βάση ελαφρά κοίλη. Λαιμός
Πρώιμη Ανατολίζουσα περίοδος
κυλινδρικός με υποτυπώδη ανάγλυφο δακτύλιο στη
βάση του. Πηλός καστανέρυθρος, λεπτόκοκκος. Μικρός σφαιρικός αρύβαλλος. Ο λαιμός και
Ολόβαφο με εξίτηλη μελανή βαφή. η λαβή ελλείπουν. Απολεπισμένη επιφάνεια.
Δακτυλιόσχημη βάση. Υποτυπώδης δακτύλιος
στη βάση του λαιμού. Περιθέουσες γραμμές και
ταινίες στη βάση και το σώμα. Ζώνη με συστήματα
ομόκεντρων κύκλων στους ώμους. Βαφή εξίτηλη
καστανέρυθρη. Πηλός ρόδινος, λεπτός. Αλείφωμα
στο χρώμα του πηλού. Για το σχήμα και την
κόσμηση βλ. Τσιποπούλου 2005, 156: ΑΝ2365.
64. Δακτυλιόσχημος ασκός
ΑΜΗ: 13197 ΑΒΔ: 921 67. Σφαιρικός αρύβαλλος
Σπέος Ινάτου. 6/9/1962 Σχισμή Β΄στρώμα Β΄και πρό σχισμής ΑΜΗ: Π13361. ΑΒΔ: 12
Β΄. Παρα νότιαν πλευράν. Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Σωζ. μήκος: 6,5 εκ. Διάμετρος σώματος μετά τη συμπλήρωση:11,6 Δαβάρα.
εκ. Ύψος: 6,8 εκ. Δ.βάσης: 1,8 εκ. Munsell: 7,5 YR 6/5
Γεωμετρική / Πρώιμη Ανατολίζουσα περίοδος. Ύστερη Γεωμετρική - Πρώιμη Ανατολίζουσα περίοδος

Δακτυλιόσχημος ασκός. Συμπληρωμένος στο Μικρός σφαιρικός αρύβαλλος. Αποκρουσμένος στη

μεγαλύτερο τμήμα του σώματος του σώματος και του λαβή και το χείλος. Στο σώμα λεπτές περιθέουσες
χείλους. Διακόσμηση από καστανέρυθρο χρώμα με γραμμές. Στους ώμους ομόκεντροι κύκλοι. Στη
ομόκεντρους κύκλους στον δακτύλιο και γραμμική ράχη της λαβής οριζόντια γραμμίδια. Πηλός
στη ράχη. Για το σχήμα και τη χρονολόγηση βλ. ρόδινος, λεπτός. Βαφή εξίτηλη ερυθρή. Για το
Τσιποπούλου 2005, 248: Η3850, Levi 1931, 494 σχήμα και την κόσμηση βλ. Τσιποπούλου 2005,
εικ. 593, Γεωμετρικής εποχής. 96: Η720. Σταμπολίδης 1996, 66:49 εικ.127.

74 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 75

68. Προχοΐσκη
ΑΜΗ:Π13388. ΑΒΔ: 15
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος:6,6 εκ. Δ. βάσης 1,7 εκ. Munsell: 10 YR 6/4 -5/4
Πρώιμη Ανατολίζουσα περίοδος.

Τριφυλλόστομη προχοΐσκη. Αποκρουσμένη η

λαβή. Βάση επίπεδη, ευρεία. Σώμα κωνικό.
Πλαστικός δακτύλιος στη βάση του λαιμού.
Κόσμηση με εξίτηλο μαύρο χρώμα. Τεθλασμένη
γραμμή στον ώμο. Αμυδρές περιθέουσες ταινίες στο
σώμα. Στη μέση του σώματος κυματιστή γραμμή.
Στη βάση γραμμές σε ακτινωτή διάταξη. Πηλός
καστανορόδινος, λεπτός. Επίχρισμα υπόλευκο.
Εξίτηλο μαύρο χρώμα. Για το σχήμα βλ. Soles και
Nicgorski 2010. 162, f162, εικ. 93:IIB,1077.

70. Πτηνόμορφος ασκός

69. Κορινθιακός αρύβαλλος
ΑΜΗ:Π13383. ΑΒΔ: 24
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος:6,9 εκ. Δ. βάσης 1,1 εκ. Munsell: 10 YR 7/4
Ύστερη Πρωτοκορινθιακή περίοδος (640-625 π.Χ.)
Κορινθιακός αρύβαλλος. Συμπληρωμένος στο
ήμισυ του χείλους. Βάση στενή, ελαφρά κοίλη.
Σώμα ωοειδές. Χείλος δισκοειδές. Λαιμός
κυλινδρικός. Λαβή πλατιά ταινιωτή. Στο κάτω
τμήμα του σώματος τρίγωνα σε ακτινωτή διάταξη.
Στην κοιλιά επάλληλες γραμμές, μεταξύ των
οποίων παρεμβάλλεται ζώνη από τέσσερα (4)
αριστερόστροφα αιλουροειδή. Λαιμός, λαβή
και χείλος ολόβαφα. Πηλός ανοιχτός καστανός,
λεπτός. Εξίτηλη βαφή μελανή, κόκκινη σε σημεία
λόγω της όπτησης. Για τον τύπο βλ. Σταμπολίδης
εκδ. 2003 337:412. Colstream και Catling 1996
vol. I, 100 vol.III, pl.113:59.2.
ΑΜΗ:αα. ΑΒΔ: 569
Σπέος Ινάτου. 13/3/1962. Εξαχθέν υπό συλητού.
Αποτεθέν παραπλεύρως εισόδου.
Μεγ. μήκος: 6,8 εκ. Munsell: 7,5ΥR 7/6
Ύστερη Ανατολίζουσα περίοδος.
Τμήμα από το σώμα πτηνόμορφου ασκού.
Σώζεται το πλαϊνό τμήμα του σώματος. Στο κάτω
μέρος διακρίνεται η δήλωση της φτερούγας.
Είναι κατασκευασμένο από ένα τροχήλατο
σωλήνα. Στο εσωτερικό διακρίνονται οι
γραμμές του τροχού σε κάθετη διάταξη. Πηλός
λεπτός κιτρινόφαιος, ανοιχτόχρωμο επίχρισμα.
Τα φτερά αποδίδονται με φολιδωτό μοτίβο με
διπλή γραμμή, πληρούμενο από στιγμές.
Για τον τύπο βλ. Coldstream και Catling εκδ.
1996. τόμ. I, 276 T294 N. τομ. IV πιν. 271:7.
Εικ.27. Πτηνόμορφος ασκός με ανθρωπόμορφο στόμιο. Κατά
Coldstream και Catling εκδ. τομ. IV πιν. 271:7.

76 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 77

71. Μικρός αρύβαλλος
ΑΜΗ: Π13390. ΑΒΔ: 18
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Ύψος: 5,2 εκ. Δ. βάσης: 2,4 εκ. Munsell: 7,5 YR 7/6
Ύστερη Ανατολίζουσα περίοδος

Ελλιπής στο χείλος και τη λαβή. Δακτυλιόσχημη

βάση. Σώμα αμφικωνικό. Λαιμός κυλινδρικός.
Στη βάση και την κοιλιά περιθέουσες γραμμές από
74. Κοτύλη
εξίτηλο καστανό χρώμα. Στους ώμους γλωσσοειδή.
ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 865
Πηλός ανοιχτός καστανός, λεπτόκοκκος. Σπέος Ινάτου.7/9/1962 Παρά Νοτίαν πλευράν Α΄στρώμα.
Επίχρισμα αραιό, υπόλευκο. Για το σχήμα και τη Σωζ. ύψος: 6,2.εκ. Munsell: 5 YR 7/6
διακόσμηση βλ. Colstream και Catling 1996 vol. Ύστερος 5ος αι. π.Χ.
III πιν. 219:20 vol.I, 244.
Μελαμβαφής κοτύλη, σωζόμενη κατά το ήμισυ του σώματος και της
μίας λαβής. Πολύ φθαρμένη επιφάνεια. Λαβές οριζόντιες, κυκλικής
διατομής, ελαφρά ανασηκωμένες προς τα πάνω. Πηλός ρόδινος
72. Σφαιρικός αρύβαλλος
λεπτόκοκκος. Για το σχήμα βλ. Corbett 1949, πιν. 86:33.
ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 92
Σπέος Ινάτου.1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος.4,9 εκ Δ. σωμ: 6εκ. Munsell: 2.5 YR 7/3
7ος αι. π.Χ.

Αποσπασματικά σωζόμενος σφαιρικός αρύβαλλος.

Το πάνω τμήμα του αγγείου και η λαβή ελλείπουν.
Συμπληρωμένος σε σημείο της κοιλιάς. Αλείφωμα
στο χρώμα του πηλού. Βαφή εξίτηλη καστανή.
Ρόδακας στη βάση και τους ώμους. Στο σώμα
περιθέουσες ταινίες. Στην κοιλιά ζώνη με αντιθετική
κοκκίδωση. Πηλός ανοιχτός γκριζοκίτρινος,
λεπτός, καθαρός. Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
Για τον τύπο βλ. Levi 1931, 163, εικ. 175a-b.

73. Σφαιρικός αρύβαλλος 75. Κρατηρίσκος

ΑΜΗ:αα ΑΒΔ:99
Σπέος Ινάτου.1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος.4 εκ Δ. σωμ: 6 εκ. Munsell: 2.5 YR 7/3
7ος αι. π.Χ.
Άνω τμήμα σφαιρικού αρύβαλλου. Συγκολλημένο
από τέσσερα θραύσματα. Ελλιπές στο λαιμό και τη
λαβή. Φθαρμένη επιφάνεια με ιζήματα και αρκετές
αποκρούσεις. Βαφή εξίτηλη καστανή -κόκκινη.
Στους ώμους ρόδακας. Στην κοιλιά τρεις ταινίες
και ζώνη από στιγμές. Πηλός καστανός, λεπτός.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 5
Σπέος Ινάτου 1962.
Σωζ. Ύψος: 12,2 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/4
Ελληνιστική περίοδος
Κρατηρίσκος με οριζόντιες τοξωτές λαβές κυκλικής διατομής.
Συμπληρωμένος σε τμήμα του χείλους. Βάση ψηλή, κωνική.
Σώμα κωδωνόσχημο με γωνιώδη ακμή στους ώμους. Χείλος
ψηλό, χοανοειδές. Πηλός ρόδινος, λεπτόκοκκος. Διακόσμηση με
πορτοκαλορόδινο εξίτηλο χρώμα. Περιθέουσες ταινίες στο σώμα
και το χείλος εναλλάσονται με φυλλοφόρο μοτίβο και κυματοειδή
γραμμή. Στον ώμο και στις λαβές κάθετα γραμμίδια. Βάση ολόβαφη.
(Βλ. γενικά για τους κρατηρίσκους σελ. 47)

78 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 79

ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
Δημήτρης Γρηγορόπουλος
1. Ρωμαϊκοί αμφορείς
Κρητικός αμφορέας τύπου AC 1 (= Benghazi Middle
Roman 2 = Agora G197) αρ. 76: α,β.
Σε συντριπτικό ποσοστό τα απεικονιζόμενα όστρακα
αμφορέων ανήκουν στον κοινό τύπο των κρητικών
αμφορέων Amphore Crètoise 1a-b (γνωστού και ως
Middle Roman 2 = Agora G197 = Hayes Villa Dionysos
Type 2), πιθανές θέσεις παραγωγής του οποίου
έχουν εντοπισθεί σε διάφορα σημεία της βόρειας
και νότιας κεντρικής και δυτικής ακτής της Κρήτης
(Ηράκλειο, Χερσόνησος, Κερατόκαμπος, Νοπήγια
κ.α.). Τόσο στον Τσούτσουρο (θέση «Καφάς»)
όσο και στη θέση «Δέρματος», σε μικρή απόσταση
ανατολικά της Ινάτου, έχουν εντοπισθεί αποθέτες
οστράκων αμφορέων και απορριμάτων όπτησης
που υποδηλώνουν πιθανές θέσεις παραγωγής
τέτοιων αμφορέων (βλ. Empereur et al. 1991, 507-511
(Δέρματος) και 512-518 (Τσούτσουρος), με εικ. 50-52).
Οι τύποι που πιθανόν παράγονταν στις θέσεις αυτές
παρουσιάζονται με χαρακτηριστικά παραδείγματα
στο Marangou-Lerat 1994, πιν. VI, εικ. 37 και 38.
Γενικά ο τύπος AC1 και ειδικά οι υποκατηγορίες a και
b χρονολογούνται μεταξύ δευτέρου μισού του 1ου
- 3ου/4ου τετάρτου του 2ου αι. μ.Χ. και μέσα στον 2ο
- 3ο αι. μ.Χ., αντίστοιχα. Το όστρακο χείλους και τα
όστρακα σώματος με βαθιά κτενωτή διακόσμηση
αρ. 76: γ. θυμίζουν την ύστερη παραλλαγή του τύπου
ΑC1e, που είναι γνωστή από αποθέτες εργαστηρίων
κεραμεικής στη Χερσόνησο και χρονολογείται στον
4ο αι. μ.Χ. και εξής. Βλ. σχετικά παραδείγματα στο
Marangou-Lerat 1994, πιν. X, εικ. 47-48.
Κρητικός αμφορέας τύπου AC 3;
Το θραύσμα χείλους αρ. 76:.δ με τις αποφύσεις
80
πεπλατυσμένων λαβών πάνω αριστερά θυμίζει τον
κρητικό αμφορέα AC 3 (= amphore crètoise 3). Το
σχήμα μοιάζει με εκείνο κάποιων αμφορέων του
τύπου 2 από τη έπαυλη του Διονύσου στην Κνωσό
(βλ. Hayes 1983, εικ. 20: αρ. 4-5), το οποίο όμως
αποδίδεται σε παραλλαγή του τύπου. Σύμφωνα με τη
Marangou-Lerat 1994, ο τύπος AC3 χρονολογείται
μεταξύ του τέλους του 1ου αι. και του 3ου αι. μ.Χ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τύπος αυτός συγκαταλέγεται α. Σπέος Ινάτου. 5/9/62. Σχισμή Β΄Α΄στρώμα
στα όστρακα που περισυνελέγησαν από τους
αποθέτες στη θέση «Δέρματος», σε μικρή απόσταση
ανατολικά του Τσούτσουρου, όπου εντοπίζεται
εργαστήριο παραγωγής κρητικών αμφορέων των
ρωμαϊκών χρόνων. Περαιτέρω παραδείγματα του
τύπου απεικονίζονται στο Marangou-Lerat 1994, πιν.
XVII και XVIII.
Αμφορέας τύπου Late Roman 1 (Peacock – Williams
Class 44);
Το αρ. 76: ε. είναι θραύσμα χείλους αμφορέα β. Σπέος Ινάτου. 13/3/62 γ. Σπέος Ινάτου. 1962
με πηλό που φαίνεται να διαφέρει αρκετά από τα ΝΑ άκρο κεντρικού στρώματος
υπόλοιπα όστρακα αμφορέων και το οποίο λόγω και
του σχήματος του λαιμού και των λαβών, ενδέχεται
να ανήκει σε αμφορέα του τύπου Late Roman 1. Ο
τύπος είναι από τους πιο διαδεδομένους σε όλη την
ανατολική Μεσόγειο από το τέλος του 4ου μέχρι τις
αρχές του 7ου αι. μ.Χ., με κέντρα παραγωγής τόσο στο
Αιγαίο, όσο και την Κύπρο, τη νοτιοανατολική ακτή
της Τουρκίας, τη βόρεια Συρία και την Κάτω Αίγυπτο
(βλ. σχετικά Empereur & Picon 1989). Πιθανότατα
εισηγμένος. Σχετικά με τον τύπο, βλ. γενικά Peacock &
Williams 1986, 185-187, Williams 2005 (με παλαιότερη δ. Σπέος Ινάτου. 5/9/62
Σχισμή Β΄Α΄στρώμα ε. Σπέος Ινάτου. 1962
βιβλιογραφία).
76. Όστρακα ρωμαϊκών αμφορέων.
Τύπος AC1(;):α, β. Τύπος AC1e(;):γ. Τύπος AC3:δ. Τύπος Late Roman 1(;): ε
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 81
2. Ρωμαϊκοί λύχνοι 78. Ρωμαϊκός λύχνος
ΑΜΗ: 13267 ΑΒΔ: 79
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα

Ο ι τέσσερις λύχνοι τοποθετούνται χρονολογικά,

σε γενικές γραμμές, μεταξύ των μέσων του 1ου
και των αρχών του 2ου αι. μ.Χ. Με εξαίρεση τους
λύχνος (αρ. 81) ενδέχεται να ανήκει στην κατηγορία
“red-on-white lamps” λόγω πηλού και ερυθρού
επιχρίσματος σε λευκό αλείφωμα, κατηγορία που
Μεγ. ύψος: 4,7 εκ. Διαμ. 6,5 Munsell: 7.5YR 7/4 - 6/4
Μέσα – τέλος 1ου αι. μ.Χ.

Εικ.28.Τμήμα λύχνου από το Ακέραιος ρωμαϊκός λύχνος με κάθετη διάτρητη

λύχνους αρ. 79 και 81, οι οποίοι ίσως είναι εισηγμένοι,
οι υπόλοιποι εικονιζόμενοι λύχνοι αποτελούν πιθανόν
προϊόντα κρητικών εργαστηρίων, τα οποία ωστόσο
αναπαράγουν ή μιμούνται ευρύτατα διαδεδομένους
τύπους λύχνων της περιόδου.
Ο πρωιμότερος από τους λύχνους που απεικονίζονται
είναι πιθανότατα ο αρ. 79. Πρόκειται για λύχνο
με ωτία και αύλακα που συνδέει τον δίσκο με τον
μυκτήρα, τύπος που γενικά θεωρείται γενικά κνιδιακής
επινόησης, αλλά απαντά τόσο σε κέντρα του Αιγαίου
όσο και της Ιταλίας ήδη από το 25 π.Χ. περίπου και
κατά τη διάρκεια του α΄ μισού του 1ου αιώνα μ.Χ.
(π.χ. στην Cosa: Fitch & Goldman 1994, σελ. 187
κ.εξ. Πβ. Perlzweig 1961, 14-15: “alpha ear lamps”).
Η περίοδος της ευρείας διάδοσης του σχήματος
τοποθετείται γενικά ωστόσο μετά τα μέσα του 1ου αι.
μ.Χ. Για την τυπολογία βλ. γενικά Bailey 1975, Type G.
Broneer 1977, Type XXIV B. Loeschke 1919, Type V).
Παράλληλα σχήματος: Broneer 1930, αρ. 473, πιν. Χ.
Perlzweig 1961, αρ. 118-119 (2ο μισό 1ου αι. μ.Χ.).
Οι λύχνοι αρ. 81, 78, και 80 είναι πιθανόν ελαφρώς
μεταγενέστεροι, χρονολογούμενοι από το β΄ μισό
του 1ου εώς τον πρώιμο 2ο αι. μ.Χ. Ο πρώτος
απαντά στην ηπειρωτική Ελλάδα, τη Μικρά Ασία,
την Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια), αλλά και την Ιταλία. Αν
όντως πρόκειται για λύχνο της κατηγορίας αυτής,
τότε μάλλον αποτελεί εισαγωγή. Κεντρό παραγωγής
δεν έχει εντοπισθεί ωστόσο τοποθετείται γενικά στη
Μικρά Ασία (κατά μια άποψη στην Έφεσο). Για την
κατηγορία των λύχνων “red-on-white” βλ. Perlzweig
1961, 5-6 με παραδείγματα στους αρ. κατ. 155-204.
Οι επόμενοι δύο λύχνοι αρ. 78, και 80 με εικονιστική
παράσταση στο δίσκο ανήκουν γενικά στον τύπο
Broneer XXV και τοποθετούνται από το σχήμα τους
και τον στα τέλη του 1ου με αρχές του 2ου αι. μ.Χ. (βλ.
σχετικά Broneer 1930, 83 κ.εξ. Για το σχήμα του αρ.78
πβ. Perlzweig 1961, αρ. 134, πιν. 5 (ύστερος 1ος –
αρχές 2ου αι. μ.Χ.). Για το σχήμα του αρ. 80 πβ. Perl-
zweig 1961, αρ. 163 (αρχές 2ου αι. μ.Χ.) Δύο αρκετά
κοντινά παράλληλα τόσο ως προς τον τύπο όσο
και ως προς την παράσταση, στην οποία εικονίζεται
μονομάχος «Thrax» με μικρή στρογγυλή ασπίδα και
εγχειρίδιο, προέρχονται από τη λεγόμενη έπαυλη του
Διονύσου στην Κνωσό και χρονολογούνται στους
χρόνους των αυτοκρατόρων Τραϊανού και Αδριανού,
αντίστοιχα (βλ. σχετικά Catling & Catling 1992, αρ.
L347-L348, πιν. 238).
Iδαίον Άντρον με παράσταση λαβή. Μακρύς γλωσσοειδής μυκτήρας. Φθαρμένη
βατράχου. (Καρέτσου κ.α.
επιφάνεια. Στα δύο πλαϊνά τριμερείς αποφύσεις.
2000. 424)
Άνω επιφάνεια κοίλη με μία οπή πλήρωσης. Φέρει
ανάγλυφη παράσταση βατράχου. Πηλός καστανός
ανοιχτός λεπτόκοκκος. Εξίτηλο μελανό επίχρισμα
στο εξωτερικό. Η παράσταση βατράχου σε λύχνο
είναι πολύ σπάνια. Στην Κρήτη είναι γνωστό ένα
ακόμη παράδειγμα παράστασης βατράχου σε
λύχνο από το Ιδαίον Άντρον βλ. εικ. 28, (Καρέτσου
et al. 2000. 424).
79. Ρωμαϊκός λύχνος
ΑΜΗ: 13271 ΑΒΔ: 81
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Ύψος: 5 εκ. Διαμ. 8 εκ. Μήκος: 11 εκ. Munsell:7.5YR 8/4
Β΄μισό 1ου – αρχές 2ου αι. μ.Χ
Ακέραιος ρωμαϊκός λύχνος με κάθετη διάτρητη
λαβή. Μυκτήρας κυκλικός. Κοίλος δίσκος με
μία οπή πλήρωσης στο κέντρο. Περιμετρικά του
δίσκου ένστιγμα γλωσσοειδή κοσμήματα. Φέρει
ανάγλυφη παράσταση ρόδακα που πλαισιώνεται
από τέσσερεις μικρότερους πεντάκτινους ρόδακες.
Πηλός λεπτόκοκκος ανοιχτός καστανός. Εξίτηλο
καστανέρυθρο επίχρισμα στο εξωτερικό.

77. Ρωμαϊκός λύχνος

ΑΜΗ: Π13268 ΑΒΔ 78 80. Ρωμαϊκός λύχνος
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου. ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 395
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα Σπέος Ινάτου 1962.
Μεγ. ύψος: 4,1 εκ. Διαμ. 7,2 Munsell 5YR 6/5 Μεγ. μήκος: 10.2εκ. Μεγ. ύψος: 4,7 εκ.
Ύστερος 1ος – αρχές 2ου αι. μ.Χ Munsell:10YR 7/3-7/2
Αρχές 2ου αι. μ.Χ
Ακέραιος ρωμαϊκός λύχνος με κάθετη διάτρητη
λαβή. Μυκτήρας κυκλικός. Κοίλος δίσκος με Ακέραιος ρωμαϊκός λύχνος με κάθετη διάτρητη
δύο οπές πλήρωσης. Περιμετρικά του δίσκου λαβή. Κοίλος δίσκος με δύο οπές πλήρωσης. Φέρει
ένστιγμα γλωσσοειδή κοσμήματα. Φέρει ανάγλυφη ανάγλυφη παράσταση κενταύρου, ρίπτοντος λίθον,
παράσταση μονομάχου στραμμένου προς τα δεξιά. στραμμένου προς τα δεξιά. Περιμετρικά του δίσκου
Πηλός ερυθροκάστανος λεπτόκοκκος. γλωσσοειδή κοσμήματα. Πηλός φαιοκίτρινος,
λεπτόκοκκος.
82 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 83

ΕΙΔΩΛΙΑ, ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ
Αθανασία Κάντα
Ι. Ανθρωπόμορφα ειδώλια
α. Παλαιοανακτορική - Υπομινωική περίοδος
Μ εταξύ των ειδωλίων που φαίνεται ότι
προήλθαν από το σπήλαιο είναι και
τα χάλκινα ειδώλια (αρ 83-85) τα οποία έχει
δημοσιεύσει η Verlinden (1984, 135) που θεωρεί,
ακολουθώντας τον P. Faure (Verlinden 1984, 90-94)
ότι η λατρεία στο σπήλαιο άρχισε την ΥΜ Ι Β, γι’ αυτό
χρονολογεί τα ειδώλια του καταλόγου της αρ. 109,
114 και 143 στην εποχή αυτή. Ωστόσο, φαίνεται ότι η
λατρεία στο σπήλαιο αρχίζει την παλαιοανακτορική
εποχή, όπως δείχνουν μεταξύ άλλων τυπικά μικκύλα
αγγεία. Το μολύβδινο εδώλιο λάτρεως αρ. 81 και το
μολύβδινο περίαπτο αρ. 82, φαίνεται ότι ανήκουν
στη Νεοανακτορική εποχή. Είναι ενδεχόμενο ότι το
αρ. 82 είναι ίσως κατά τι νεότερο αντίστοιχο με το
παράδειγμα της Ανεξερεύνητης Οικίας της Κνωσού.
Σε πολλά στρώματα του σπηλαίου υπάρχουν
τεμάχια πήλινων προϊστορικών ειδωλίων. Τα
περισσότερα από αυτά είναι αποσπασματικά.
(βλ. εικ. 29). Η μελέτη τους δεν έχει ολοκληρωθεί.
Εδώ παρουσιάζεται σειρά καλά χρονολογημένων
δειγμάτων. Μια τυπική παλαιοανακτορική
κεφαλή (αρ. 86) έχει το τυπικό πρόσωπο των
παλαιοανακτορικών ειδωλίων όπου η μύτη
σχηματίζεται με εμπίεση του πηλού και τα μάτια
αποδίδονται με μια αβαθή κοιλότητα. Το κάλυμμα
της κεφαλής ίσως αποτελεί διάδημα ή πίλο μέσα
από το οποίο εκφύονται πλόκαμοι ή φίδια. Το κοίλο
αυτό κάλυμμα κεφαλής μάλλον είναι ο πρόγονος
του μεταγενέστερου διαδήματος της ΥΜΙΙΙ που
συνεχίζεται και στους πρώιμους ελληνικούς
χρόνους. Υπάρχουν επίσης ειδώλια λάτρεων τύπου
Κόφινα Νεοανακτορικής εποχής (αρ. 87, 88, 91, 92).
Στην ίδια εποχή ανήκει πιθανότατα ανδρικό ειδώλιο
με ζώμα (αρ. 94), καθώς και εξαιρετικής τέχνης
γυναικείο ειδώλιο από το οποίο διατηρείται τμήμα
της φούστας και η δετή ζώνη (αρ. 93). Η κεφαλή
γυναικείου ειδωλίου (αρ. 95) με κρωβύλο και τριπλή
σειρά περιδεραίων ανήκει στην ΥΜ ΙΙΙ Α2/ ΙΙΙΒ. Οι
κεφαλές αρ. 96,97,99 χρονολογούνται από την ΥΜ
ΙΙΙΒ/Γ έως την Υπομινωική Εποχή.
84
Όλοι οι παραπάνω τύποι ειδωλίων και συ- (εικ.30:524, 913,914) ενώ κάποια έχουν ελλει-
μπλεγμάτων, πλην της ιππεύουσας, ήταν προ- ψοειδές σχήμα (εικ.30:901,239). Ο πηλός που
σκολλημένα σε αγγεία ή ρηχά σκεύη. Πρόκει- χρησιμοποιείται για την κατασκευή τους είναι
ται κυρίως για λεκανίδες ή καλάθους, πολλοί κυρίως μέτριος λεπτόκοκκος έως και χονδρο-
από τους οποίους σχηματίζουν δύο λοβούς ειδής και συχνά καλύπτονται με ένα παχύ επί-
στο χείλος ακριβώς πάνω από τις λαβές (βλ. χρισμα από ανοιχτόχρωμο πηλό. Από τα ίχνη
β. Γεωμετρική - Ύστερη Γεωμετρική περίοδος. εικ. 30 και αρ. 103-104). Είναι κατασκευασμέ- αποκόλλησης συμπεραίνουμε ότι φιλοξενού-
να από διάφορα είδη πηλών (ανοιχτοκάστα- σαν από μία έως και τέσσερις μορφές στο
Έχουν διασωθεί πάνω από 120 ειδώλια της Γε-
νο πηλό, λεπτόκοκκο /μέτριο λεπτόκοκκο έως εσωτερικό τους.
ωμετρικής φάσης της λατρείας του σπηλαίου.
Στην πλειοψηφία τους πρόκειται για γυναικεί-
ες μορφές εγκυμονούσες ή μη, στις οποίες δι-
μέτριο χονδροειδή κοκκινωπό). Συχνά έχουν
επίχρισμα αλλά και διακόσμηση από γραπτές
ταινίες και γραμμίδια στο χείλος και τις λαβές
Η ακριβής χρονολόγηση των Γεωμετρικών ει-
δωλίων του σπηλαίου είναι προβληματική.
ακρίνονται αποκολλήσεις στο σώμα και στη Ελάχιστα είναι τα ακριβή παράλληλα, ενώ τα
(εικ.30: 909). Όσον αφορά στα σκεύη, πρόκει-
βάση που υποδηλώνουν ότι οι μορφές αυτές ειδώλια στην πλειοψηφία τους παρουσιάζουν
ται για ρηχές κατασκευές, ορθογώνιες με επί-
άνηκαν σε συμπλέγματα και είχαν αποκολληθεί μια αφαιρετική τεχνοτροπία.
πεδη βάση και αποστρογγυλευμένες ακμές
από αγγεία ή σκεύη. Αρχικά είχε υποτεθεί ότι
επρόκειτο για ερωτικά συμπλέγματα, ωστόσο
κατά τη διάρκεια της συντήρησης έγινε φανε-
ρό ότι τα περισσότερα γυναικεία ειδώλια ανή-
κουν σε συμπλέγματα δύο γυναικείων μορφών
που απεικονίζουν σκηνή τοκετού. βλ. αρ.107-
119. Το γυναικείο ειδώλιο μέσα σε σκεύος (αρ.
107) ίσως είναι το πρωιμότερο αυτού του τύ-
που. (Περισσότερα για τον τύπο βλ. σελ. 33).
Ο δεύτερος σε συχνότητα τύπος συμπλεγμά-
των του σπηλαίου είναι τα ερωτικά ζεύγη. Οι
λίγες ανδρικές μορφές αυτής της περιόδου
που σώζονται χωρίς ταίρι φαίνεται ότι ανή-
κουν αποκλειστικά σε αυτόν το τύπο. Από τα
συμπλέγματα που σώζονται (αρ.100-106) πα-
ρατηρείται ότι τα χαρακτηριστικά των μορφών
αποδίδονται συνοπτικά, ενώ τονίζεται η ερω-
τική πράξη και το αποτέλεσμα (το μόριο του
ανδρός υπερτονίζεται, ενώ η γυναικεία μορφή
συχνά εγκυμονεί).
Χαρακτηριστικά είναι επίσης τα ειδώλια κου-
ροτρόφων. Δύο από αυτά σώζονται ακέραια,
ωστόσο υπάρχουν τουλάχιστον άλλα δύο που
σώζονται αποσπασματικά καθώς και τρία βρέ-
φη που φαίνεται ότι αποσπάσθηκαν από βρε-
φοκρατούσες μορφές (περισσότερα για τον
τύπο βλ. σελ. 37).
Από το σύνολο των γεωμετρικών ειδωλίων δεν
απουσιάζουν ειδώλια που απεικονίζουν θείες
μορφές. Σώζονται τέσσερα ειδώλια γυναικεί-
ων μορφών με υψωμένα χέρια καθώς και ει-
δώλιο ιππεύουσας γυναικείας μορφής επίσης
με υψωμένα χέρια.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ Εικ. 29.
ΕΛΟΥΘΙΑ Θραύσματα
ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 85
από ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα ειδώλια και σκεύη. Νεοανακτορικής περιόδου από το σπήλαιο
του Τσούτσουρου
Οι πρωιμότερες μορφές φαίνεται ότι είναι εκεί-
νες με τα επιμήκη κυλινδρικά σώματα (βλ.
αρ 107, 110). Τα ειδώλια με κυλινδρικό σώμα
(κιονόσχημα) παρουσιάζουν ομοιότητες με τα ειδώλια
από την Αγία Τριάδα - ομάδα D της D’Agata 1999, την
οποία χρονολογεί από την Πρωτογεωμετρική Β΄μέχρι
την αρχή της Ανατολίζουσας (D’Agata 1999, 6, 131.
Rizza Scrinari. Πιν. 7). Το σώμα στα κιονόσχημα ει-
δώλια του σπηλαίου χαρακτηρίζεται απο στα-
τικότητα και αποδίδεται σχηματικά. Τονίζεται
ωστόσο το στήθος και η κοιλιά της εγκύου. Η
κεφαλή απολήγει σε είδος διαδήματος ελαφρά
κοίλου στο πίσω μέρος, θυμίζοντας τα Υπομι-
νωικά ειδώλια (αρ. 97,98), με σαφείς μυκηναϊ-
Εικ. 30. Σκεύη και κάλαθος με αποκολλήσεις ειδωλίων από το σπήλαιο
86
κές καταβολές. Τα μάτια αποδίδονται με δισκία
ενώ η μύτη με απλή εμπίεση του πηλού. Συχνά
το στόμα δηλώνεται με μια απλή οπή (αρ. 110)
ή εγκοπή, ενώ σπανιότερα τα ρουθούνια δη-
λώνονται με οπές (βλ. αρ. 116). Τα χαρακτηρι-
στικά της κεφαλής και του σώματος τονίζονται
με χρώμα. Ο τύπος διαφοροποιείται ελάχιστα
στα ειδώλια αρ. 107,108. Σε αυτά το σώμα εί-
ναι τόσο σχηματικό που δεν αποδίδεται ούτε
το στήθος. Το πάνω μέρος της κεφαλής φέρει
διάδημα του οποίου η τοξοειδής απόληξη εί-
ναι πολύ λεπτή.
Παρόμοια απόληξη της κεφαλής σε διάδη-
μα χαρακτηρίζει και τη γυναικεία μορφή στα
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ερωτικά συμπλέγματα, διαφοροποιώντας την
από την ανδρική κεφαλή η οποία είναι απο-
στρογγυλευμένη. (αρ. 100-103) Στα ερωτικά
συμπλέγματα που φαίνεται να αντιπροσωπεύ-
ουν τύπο λίγο μεταγενέστερο των κιονόσχη-
μων (αρ. 110, 107) αρχίζουν να διαμορφώνο-
νται υποτυπωδώς τα κάτω άκρα, ενώ σε κά-
ποια παραδείγματα φαίνεται ότι τα σώματα
αποκτούν κάποια κίνηση (αρ. 104, 106). Παρό-
μοια διαμόρφωση παρουσιάζει και η ιππεύου-
σα μορφή αρ. 119. Τα ερωτικά ζεύγη αποτελούν
έναν διαφορετικό τύπο ζεύγους από αυτά που
εικονίζονται συνήθως στην τέχνη της Κρήτης από
τον 9ο αι. π.Χ. και εξής (βλ. Lebessi 2009β). Από τα
πρωιμότερα ειδώλια εναγκαλιζομένων μορφών είναι
το προερχόμενο από το σπήλαιο Πατσού. Στο ζεύγος
αυτό οι μορφές είναι παραταγμένες η μία δίπλα στην
άλλη. Έχουν το ένα χέρι στη μέση και αγκαλιάζονται
με το έτερο. Τα σώματα είναι περίπου κυλινδρικά
και η σωζόμενη κεφαλή της ανδρικής μορφής έχει
στρογγύλη απόληξη άνω και προτεταμένη μύτη
(Κanta 1980, 205, εικ. 84:4, Kourou - Karetsou 1994,
εικ. 5:a-d, Lebessi 2009, 544b).
Τα ειδώλια αρ. 112, 113, 115 φαίνεται ότι απο-
τελούν παραλλαγή του ανωτέρω τύπου. Εδώ
διαμορφώνονται σαφώς τα πόδια, διακρίνε-
ται το φύλο, ενώ τα σώματα και τα χέρια απο-
κτούν κίνηση και περισσότερη πλαστικότητα.
Το διάδημα δεν είναι έντονο εκτός από το αρ.
112 το οποίο φέρει διάδημα διαφορετικού τύ-
που από χωριστό τεμάχιο πηλού.
Το σύμπλεγμα αρ. 114 αποτελείται από ειδώλια
πολύ σχηματικά ιδίως κατά την κεφαλή και το
λαιμό, τα οποία φαίνεται ότι έλκουν την κατα-
γωγή από Μυκηναϊκά πρότυπα (French 1971,
πιν. 16).
Η μίμηση παλαιοτέρων τύπων και η επιβίω-
ση μινωικών και Υπομινωικών καθώς και Μυ-
κηναϊκών χαρακτηριστικών διαπιστώνεται στα
περισσότερα από τα Γεωμετρικά ειδώλια του
σπηλαίου και της Κρήτης γενικότερα.
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το ειδώλιο εγκυ-
μονούσας αρ.123, το οποίο παρουσιάζει ομοι-
ότητες στο πρόσωπο και το διάδημα με μορφές
της ΥΜ ΙΙΙΓ - Υπομινωικής περιόδου (βλ, Π2181-
Ψυχρό, Watrous 1996 plXXV:e και Π3085-Αγία
Τριάδα), ωστόσο η κόμμωση και η διαμόρφω-
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ση του σώματος θυμίζει νεώτερα ειδώλια.
γ. Ανατολίζουσα - Ελληνιστική περίοδος
Ο αριθμός των δαιδαλικού τύπου ειδωλίων είναι
περιορισμένος (αρ 124-128) συγκριτικά με τα
συμπαγή ειδώλια της Γεωμετρικής περιόδου. Έχουν
κατασκευασθεί με μήτρα και φαίνεται ότι κάποια από
αυτά ισως ανήκουν στο εργαστήριο της Γόρτυνας.
Το ειδώλιο κουροτρόφου αρ. 129, όπως δείχνουν
τα κοσμήματα του φορέματος και το υπόλειμμα της
δαιδαλικής κόμμωσης στους ώμους, εντάσσεται
στην κατηγορία των μορφών αυτών. Ωστόσο η
μεγάλη ελευθερία κίνησης του βρέφους οδηγεί
ενδεχομένως σε υστερότερη χρονολόγηση.
ΙΙ. Ειδώλια ζώων
Στο σπήλαιο έχουν βρεθεί ειδώλια ζώων, συμπαγή
και κοίλα. (αρ. 131-135). Τα περισσότερα είναι
αποσπασματικά και η ακριβής χρονολόγησή τους
πολλές φορές προβληματική. Πρόκειται για ειδώλια
βοοειδών και ίππων. Υπάρχουν επίσης και ειδώλια
αιγών.
ΙΙΙ. Πήλινα ομοιώματα
Μεταξύ των ευρημάτων του σπηλαίου υπάρχουν
πήλινα ομοιώματα λέμβων ή πλοίων. Τα αρ. 136,137
και το Π13272 (εικ.18) είναι κατασκευασμένα
από μέτριο χονδροειδή πηλό και έχουν
καλυφθεί με ανοιχτόχρωμο επίχρισμα. Και τα
τρία σώζουν κόσμηση από μαύρο χρώμα. Τα
πλοία έφεραν ειδώλια προσκολλημένα πάνω
στα έδρανα. Εκτός από τα τρία αυτά πλοία
έχουν βρεθεί τμήματα από τουλάχιστον άλλα
δύο παρόμοια (για τη σύνδεση των πλοίων με
τη λατρεία βλ. σελ. 35).
Τα δύο ομοιώματα πολεμιστών σε κύκλιο χορό
αρ. 138-140 διατηρούν υπολείμματα κόσμησης
στις ασπίδες τους τα οποία συμβάλλουν στην
ακριβέστερη χρονολόγησή τους. Όπως δείχνει
ο πηλός οι αρ. 139 και αρ. 140 είναι τμήματα
του ιδίου ομοιώματος. (βλ. σελ.146-147).
Βρέθηκε ακόμα πήλινο ομοίωμα υποδήματος
αρ. 141, (βλ. σελ 37).
87
 I. Ανθρωπόμορφα ειδώλια - κατασκευές
81. Ανδρικό ειδώλιο λάτρεως
ΑΜΗ: 123.
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 6 εκ.
Νεοανακτορική περίοδος

Ανδρικό ειδώλιο λάτρεως από μόλυβδο

συγκολλημένο από δύο τεμάχια. Η διατήρηση του
είναι κακή και ιδιαίτερα στα χέρια. Στην κεφαλή
χάλκινο δισκίο αποδίδει πιθανότατα πίλο. Αρχικά
το ειδώλιο είχε σαφείς ενδείξεις της ανατομίας
που διατηρούνται κάτω από το στέρνο και ίσως
δηλώνεται το περίζωμα που διακρίνεται αμυδρά.
Διακρίνονται οι κοιλιακοί μύες και ο σχηματισμός
του στήθους, ενώ λείπουν τα πόδια από τα γόνατα
και κάτω. Τα χαρακτηριστικά της κεφαλής είναι
αμυδρά. Ελάχιστα διακρίνονται τα μάτια, η μύτη
και το στόμα. Υπάρχουν στην πλάτη δυο αμυδρές
προεξοχές οι οποίες ίσως αποτελούν ένδειξη
μακράς κόμης, η οποία όμως δεν διατηρείται. Βλ.
Verlinden αρ. 114 σελ. 30, 32, 41, 49, 55, 133,
135, 140, 146, πιν. 53.

81 Εικ. 31. Χάλκινο περίαπτο από

82. Περίαπτο την Ανεξερεύνητη Οικία. Χ3133.
ΑΜΗ: 124. Διαδρ. 32. Δωμ. 27.
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2 εκ.
Νεοανακτορική περίοδος

Περίαπτο γυναικείας μορφής από μόλυβδο. Σώζει

τμήμα του χάλκινου κρίκου ανάρτησης στην
κορυφή της κεφαλής. Λείπει το κατώτερο μέρος
των άνω άκρων. Το πρόσωπο είναι φθαρμένο.
Το πρόσθιο μέρος φέρει εγχάραξη στην κεφαλή
από τη μια πλευρά ως την άλλη και δυο κάθετες
εγχαράξεις από πάνω. Δεν διακρίνονται τα μάτια.
Φέρει ζώνη στη μέση. Το κατώτερο τμήμα των
ποδιών είναι συμφυές με τη βάση του περίαπτου.
(Για την εμφάνιση των ποδιών βλ. το αντίστοιχο
ειδώλιο από την Ανεξερεύνητη Οικία (εικ. 31. Εικ. 32. Χρυσό περίαπτο
από τα Γουρνιά (Δημοπούλου
βλ. Popham1984, 217, πιν. 195h-J). Ένα χρυσό -Ρεθεμιωτάκη 2005, 324)
περίαπτο από τα Γουρνιά (εικ.32) ανήκει στον ίδιο
82 γενικό τύπο. Γενικά για τον τύπο βλ. Verlinden αρ.
121, σελ. 30, 32, 41, 49, 52, 54, 55, 105, 126,
133, 136, 140, 146, πιν. 54.

88 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 89


83. Χάλκινο γυναικείο ειδώλιο
Συλλογή George Ortiz (Verlinden 1984, αρ. 109)
Πιθανή προέλευση: Σπέος Ινάτου
Ύψος: 11.3 εκ. Βάση φούστας: 6 εκ. μήκος. 4.2 εκ. πλάτος.
Νεοανακτορική περίοδος
Γυναικείο ειδώλιο. Γενεύη, Συλλογή George Ortiz, (Verlinden 1984, αρ. 109, σ. 36, 37, 202, πιν.
50. Χρονολόγηση κατά Verlinden ΥΜ Ι Β).
Υποθετική προέλευση Σπήλαιο Ειλειθυίας, Τσούτσουρος. Αγοράσθηκε το 1962 και δηλώθηκε τότε στον
συλλογέα ως προέλευση ο Τσούτσουρος. Η Verlinden θεωρεί την προέλευση και την αυθεντικότητα
του ειδωλίου πολύ πιθανή. Διαβρωμένη επιφάνεια. Εσωτερικό της φούστας κοίλο. Η μορφή φέρει
το ένα χέρι στο στήθος, ενώ το άλλο είναι κολλημένο στη φούστα. Η κόμμωση δηλώνεται με τρεις
πλοκάμους διαφορετικού πάχους – δύο στους ώμους κι έναν στην πλάτη. Για την κοίλη φούστα βλ.
Boardman 1961, πιν. IV:23, επίσης για τη στάση βλ. Marketou 1998, 59, εικ. 7.
90 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
84. Χάλκινο γυναικείο ειδώλιο
Συλλογή George Ortiz (Verlinden 1984, αρ. 143). Πιθανή προέλευση: Σπέος Ινάτου.
Ύψος 11.5 εκ. Μέγεθος φούστας 3.4 εκ.
ΥΜ ΙΙΙΑ
Γυναικείο ειδώλιο με τα χέρια στο στήθος. Γενεύη, Συλλογή George Ortiz.
Υποθετική προέλευση Σπήλαιο Ειλειθυίας, Τσούτσουρος. Αγοράσθηκε το
1962 και δηλώθηκε τότε στον συλλογέα ως προέλευση ο Τσούτσουρος. (Verlin-
den 1984, αρ. κατ. 143, σ. 32, 36, 37, 41, 50, 135, 140, 144, 148, 149). Η
φούστα έχει ελλειψοειδή απόληξη. Η κόμη σε κρωβύλο στη βάση του λαιμού.
Αυθεντικότητα πολύ πιθανή. Διαβρωμένη επιφάνεια. Εσωτερικό της φούστας
κοίλο. Η Verlinden το θεωρεί μεταγενέστερο του αρ. 109 και το χρονολογεί στη
ΥΜ ΙΙΙΑ - Μετανακτορική περίοδο (σ.140, 141 143). Εν όψει του κρωβύλου
φαίνεται ότι η χρονολόγηση στην ΥΜ ΙΙΙ είναι σωστή. Για τη χρονολόγηση της
κόμμωσης βλ. Ρεθεμιωτάκης 1998, 64,65.
85. Χάλκινο γυναικείο ειδώλιο
Saint Louis, Missouri. Συλλογή κου και κας Edwin Grossman. Πιθανή προέλευση: Σπέος Ινάτου
Ύψος: 4,4 εκ.
Μετανακτορική περίοδος
Αγοράσθηκε το 1962 και δηλώθηκε στον αγοραστή ότι βρέθηκε σε Κρητικό
σπήλαιο. (Verlinden 1984, αρ. κατ. 183, σ. 32, 36, 37, 46, 50, 52, 154-
157, 176.) Λόγω της αρχαιοκαπηλίας του 1962 η Verlinden υποθέτει ότι ίσως
προέρχεται από τον Τσούτσουρο. Το χρονολογεί στο τέλος της Μετανακτορικής
περιόδου- ΥΜ ΙΙΙΒ. Η μορφή φαίνεται αποσπασματική. Ελλείπει το κατώτερο
τμήμα του σώματος. Έχει τα χέρια υψωμένα και παράλληλα προς το πρόσωπο,
ενώ δηλώνονται τα δάχτυλα όπως στις πήλινες θεές με υψωμένα χέρια. Στην
κεφαλή φέρει δυσδιάκριτο επίθημα, ή δήλωση κόμης.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 91
 86. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: 13316. ΑΒΔ:201
Σπέος Ινάτου. 15/9/62. Ειδώλια μελανού στρώματος
παρα το διαχώρισμα τοιχ.
Ύψος: 4 εκ. Munsell: 10 YR 7/6
Παλαιοανακτορική περίοδος

Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου με διάδημα

και περίτεχνη κόμμωση. Φθαρμένo με ίχνη
καύσης. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου δεν
διακρίνονται λόγω φθοράς. Πηλός κιτρινωπός,
χονδροειδής, με πολλές ερυθρές προσμείξεις,
μικρού κυρίως μεγέθους. Για τον τύπο του
προσώπου βλ. Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη,
2005, 95. Πίλος ή διάδημα μέσα από το οποίο
εκφύονται πλόκαμοι ή πλεξίδες παρουσιάζεται
σε ειδώλια του Κόφινα (Πιλάλη Παπαστερίου
1992, αρ. 41, 42, σ. 36, 251).

87. Ειδώλιο λάτρεως

ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 860
Σπέος Ινάτου. 1962.
Ύψος: 9,5 εκ. Munsell: 5 YR 5/6
Νεοανακτορική περίοδος

Σώζεται τμήμα του μηρού μέχρι το επίθετο 88. Ειδώλιο λάτρεως

στρογγυλό γόνατο.
Προφανώς πρόκειται για ειδώλιο λάτρη
μεγάλων διαστάσεων. Βρέθηκε μεταξύ
συνόλου κεραμεικής που περιείχε πολλά
θραύσματα από ειδώλια και σκεύη, χωρίς
ανασκαφική ένδειξη πέραν του “Σπέος Ινάτου
1962.” Επικαθήσεις μελανών ιζημάτων. Πηλός
καστανέρυθρος, με αρκετές προσμείξεις.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 237
Σπέος Ινάτου. 6/9/1962. Σχισμή β, στρώμα β.
Ύψος: 12 εκ. Munsell: 5 YR 5/8
Νεοανακτορική περίοδος
Ειδώλιο λάτρεως σωζόμενο από τη μέση και κάτω. Στηρίζεται σε ελλειψοειδή βάση. Συγκολλημένο από
πέντε θραύσματα. Συμπληρωμένο σε τμήμα του δεξιού ποδιού. Επικαθήσεις μελανών και υπόλευκων
ιζημάτων σε σημεία. Το ειδώλιο φορά ζώμα, ενώ τα γόνατα δηλώνονται με επίθετα εξάρματα πηλού.
Πηλός πορτοκαλόχρωμος, με αρκετές προσμείξεις μικρού, κυρίως, μεγέθους. Αλείφωμα στο χρώμα
του πηλού (Σαπουνά - Σακελλαράκη 1971, πιν. 18:β).

92 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 93

 89. Κατασκευή με πλίνθο ειδωλίου
ΑΜΗ: Π13342. ΑΒΔ: 75
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 4,5 εκ. Μήκος: 12,5 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/8
Νεοανακτορική περίοδος
Τμήμα κατασκευής σχήματος ορθογώνιου
παραλληλεπιπέδου που περιλαμβάνει
πλίνθο ειδωλίου και τμήμα περιβόλου.
Φθαρμένο, με αρκετά μελανόχρωμα ιζήματα.
Αποκρουσμένο στη μία στενή πλευρά. Φαίνεται
να επεκτείνεται η βάση στο πρόσθιο μέρος
σχηματίζοντας μάλλον είδος περιβόλου. Στην
πίσω πλευρά αυλάκωση, ενώ στην πρόσθια
τέσσερις επιμήκεις ραβδώσεις. Στην πάνω
επιφάνεια δύο οπές με αποκρουσμένα έμβολα
για την στήριξη μεγάλου ειδωλίου. Μπροστά
από τη δεξιά οπή υπάρχει οφιοειδής λωρίδα
πηλού. Πηλός καστανορόδινος, χονδροειδής.
Επίχρισμα εξίτηλο υπόλευκο.
94 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
90. Κατασκευή με ομοίωμα φιδιού.
ΑΜΗ: Π13343. ΑΒΔ: 84
Σπέος Ινάτου. Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 5,7εκ. Μήκος:13 εκ. Munsell: 5YR 5/5
Νεοανακτορική περίοδος
Τμήμα κατασκευής ορθογώνιου παραλλη-
λεπίπεδου σχήματος. Αποκρουσμένο στη
δεξιά πλευρά. Φθαρμένες επιφάνειες με
ιζήματα. Κοίλο εσωτερικά. Ανοιχτό πάνω.
Στην πρόσθια πλευρά τρεις αυλακώσεις. Η
πίσω πλευρά δεν είναι ευθεία αλλά ελαφρά
καμπύλη. Στο χείλος είναι προσκολλημένο
οφιοειδές τεμάχιο πηλού το οποίο ξεκινάει
από το εσωτερικό τοίχωμα. Πηλός
πορτοκαλόχρους, χονδροειδής. Αλείφωμα
στο χρώμα του πηλού.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 95
 91. Μηρός ειδωλίου λάτρεως
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 861 93. Γυναικείο ειδώλιο
Σπέος Ινάτου. 1962. ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 482
Ύψος: 4,8 εκ. Munsell: 7,5 YR 7/5 Σπήλαιο Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή β - Στρώμα β. Αγγείδια.
Νεοανακτορική περίοδος Ύψος: 4,8 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/8
Νεοανακτορική περίοδος
Σώζεται τμήμα του μηρού μέχρι το επίθετο γόνατο.
Επικαθήσεις μελανών ιζημάτων. Πηλός Τμήμα από τη φούστα και τη ζώνη γυναικείου κοίλου ειδωλίου. Πηλός καστανέρυθρος, ανοιχτόχρωμος,
καστανέρυθρος, με αρκετές προσμείξεις. λεπτόκοκκος. Ίχνη εξίτηλης ερυθρής βαφής στο εξωτερικό (Rutkowski 1991, πιν. XXVIII:1-3).
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού. (Βλ. αρ.88).

92. Βάση ειδωλίου 94. Ανδρικό ειδώλιο

ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 859 ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ:306
Σπέος Ινάτου. 1962. Σπέος Ινάτου. 7-9-62. Παρα Ν. πλευράν. Α΄στρώμα, μικκύλα αγγεία.
Μήκος: 5,8 εκ. Ύψος: 6,8εκ. Munsell: 10ΥR 8/4
Νεοανακτορική περίοδος Νεοανακτορική περίοδος

Τμήμα βάσης ειδωλίου πιθανώς λάτρεως.
Αποκρουσμένο στη μία πλευρά. Επικαθήσεις
μελανών ιζημάτων. Πηλός καστανέρυθρος, με
αρκετές προσμείξεις. Αλείφωμα στο χρώμα του
πηλού. (Βλ. αρ.88).
Ελλιπές κατά την κεφαλή, τα χέρια, το ένα πόδι εξ΄ολοκλήρου και το άλλο έως τη μέση. Φέρει ζώμα
κατασκευασμένο από επιπρόσθετο τεμάχιο πηλού. Τα χέρια φαίνεται να εκτείνονται οριζόντια και
εμπρός. Πηλός γκριζοκάστανος με εγκλείσματα καστανού χρώματος. Ίχνη εξίτηλου μαύρου χρώματος
σε σημεία. Για τον τύπο του περιζώματος βλ. Σαπουνά - Σακελλαράκη 1971, πιν. 20, πιν. 40β, εικ.
10:115.

96 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 97

 95. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 304
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Παρά νοτίαν πλευράν
Α΄στρώμα Μικκύλα αγγεία
Ύψος: 8 εκ. Munsell: 10 YR 7/6
ΥΜ ΙΙΙΑ2/ΙΙΙΒ.
Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου, συμπαγής.
Πρόσωπο σχεδόν “πτηνόμορφο”. Σώζει την
αρχή του λαιμού. Μύτη κυρτή, έντονη. Οι
οφθαλμοί δηλώνονται με κύκλο χρώματος.
Χρώμα σώζεται και στην κόμη αλλά και στην
απόδοση του στόματος όπου διακρίνεται λεπτή
ταινία. Στο λαιμό δύο ή τρεις σειρές από στιγμές
αποδίδουν περιδέραιο. Η κόμμωση είναι
διαμορφωμένη σε κρωβύλο. Ο κρωβύλος αντί
να φέρεται οριζόντια όπως στα περισσότερα
ειδώλια με ανάλογη κόμμωση, αναδιπλώνεται
κάθετα και η άκρη του προσαρμόζεται
στο άνω τμήμα της κεφαλής μεταξύ δύο
τριγωνικών αποφύσεων, τοποθετημένων σε
διαφορετικό επίπεδο. Πηλός λεπτόκοκκος
καστανός ανοιχτός, επίχρισμα κιτρινωπό.
Για ειδώλια με παρόμοιο τύπο κρωβύλου βλ.
Ρεθεμιωτάκης 1998, πιν. 20, σελ. 64, 65.
98 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
96. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: 15043. ΑΒΔ:617
Σπέος Ινάτου. 16/11/1962. Σχισμή β, στρώμα β.
Ύψος: 8 εκ. Munsell:10 YR 7/6
ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ
Κοίλη κεφαλή γυναικείου ειδωλίου. Το άνω
τμήμα της κεφαλής καταλήγει σε υψηλό
κωνικό κάλυμμα με έξι οριζόντιες αυλακώσεις
το οποίο αποδίδει πίλο. Το σχήμα του
προσώπου έχει τριγωνική απόληξη στο
πηγούνι. Η μύτη είναι προτεταμένη και τα
μάτια είναι ανάγλυφα. Ίχνη εξίτηλου μαύρου
χρώματος που σε σημεία γίνεται κοκκινωπό
τονίζουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου,
τα μάτια, τα ρουθούνια και το στόμα. Στα
μάτια λεπτά γραπτά γραμμίδια δηλώνουν τα
βλέφαρα. Το μελανό χρώμα που πλαισιώνει το
πρόσωπο και το λαιμό ενδεχομένως δηλώνει
την κόμη. Πηλός και επίχρισμα φαιόλευκο.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 99
97. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: Π13298. ΑΒΔ:618
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκάπηλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Ύψος: 7,1 εκ Munsell: 10YR 7/4 - 6/4
Υπομινωική περίοδος
Γυναικεία κεφαλή ειδωλίου, συμπαγής.
Το πίσω μέρος της κεφαλής είναι κοίλο
εν είδει διαδήματος. Πρόσωπο τριγωνικό.
Με ανάγλυφη σπείρα δηλώνεται το ένα
αυτί, το δεύτερο είναι αποκρουσμένο. Τα
χείλη αποδίδονται πλαστικά με εγκοπή
στη μέση και εξίτηλο μαύρο χρώμα. Η
μύτη είναι έντονη με αποκρουσμένη άκρη.
Τα φρύδια δηλώνονται με δύο ανάγλυφα
τόξα και τονίζονται με καμπύλες ταινίες
που περιβάλλουν κάθετα γραμμίδια. Τα
μάτια δηλώνονται με δύο σφαιρίδια πηλού
και τονίζονται με χρώμα, ενώ τα βλέφαρα
αποδίδονται με μεγάλα γραμμίδια με
αγκιστροειδή απόληξη. Με χρώμα τονίζεται
και το περίγραμμα του προσώπου και οι
παρειές. Η άκρη του διαδήματος κοσμείται
με τεθλασμένη γραμμή. Στο πίσω μέρος,
κάτω από το διάδημα διακρίνονται επτά
πλόκαμοι με μαύρο χρώμα που κατέρχονται
στον τράχηλο.
Πηλός λεπτός, ανοιχτός γκριζοκίτρινος.
Χρώμα εξίτηλο μαύρο.
100
98. Χέρι μορφής με υψωμένα χέρια
ΑΜΗ: aa. ΑΒΔ:379
Σπέος Ινάτου 1962.
Μεγ. Μήκος 7,7 εκ. Munsell: 10ΥR 7/5
Υπομινωική περίοδος
Χέρι μορφής, πιθανότατα τύπου με υψωμένα
χέρια. Διατηρείται απο το σημείο ένωσης με τον
ώμο. Απλές άτακτες εγχαράξεις δηλώνουν τα
δάκτυλα. Τμήμα της επιφάνειας αποκρουσμένο.
Εξίτηλες ταινίες καστανού χρώματος. Πηλός
καστανός ανοιχτός με μαύρα εγκλείσματα.
99. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: Π13302. ΑΒΔ: 682
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκάπηλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Ύψος: 6,2 εκ. Munsell: 10ΥR 7/5
Υπομινωική περίοδος
Κεφαλή γυναικείας μορφής. Φθαρμένη επιφάνεια
που καλύπτεται με ίζημα. Διατηρείται τμήμα του
λαιμού. Πρόσωπο ελαφρά τριγωνικό με ανάγλυφα
ώτα. Τριγωνική, έντονη μύτη. Τα φρύδια δηλώνονται
με δύο ανάγλυφα τόξα. Έντονα δηλωμένα μάτια
δύο σφαιρίδια πηλού. Δύο εγκοπές δηλώνουν
τα ρουθούνια. Τα χείλη αποδίδονται πλαστικά
με σχισμή στη μέση. Η μορφή φέρει διάδημα
με τοξοειδή απόληξη, κοίλο στο πίσω μέρος.
Διακρίνονται ίχνη μαύρου χρώματος. Κάτω από την
απόληξη του διαδήματος στον τράχηλο δηλώνεται
η κόμη με μαύρες γραμμές. Οι λεπτομέρειες
τονίζονται με χρώμα, όπως το αρ. 97.
Πηλός καστανός ανοιχτός, λεπτόκοκκος.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 101
 101. Ερωτικό ζεύγος ειδωλίων
από αγγείο ή σκεύος
ΑΜΗ: Π13238. ΑΒΔ:649
Σπέος Ινάτου 15/3/62. Στρώματος μελανού παρά
το διαχώρισμα – τοιχίον και προς νότον του χθες ανασκαφέντος.
Ύψος: 6,5.εκ. Munsell:5YR 6/6
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.

100. Κάλαθος με ερωτικό ζεύγος ειδωλίων Ζεύγος γυναικείας και ανδρικής μορφής εναγκαλισμένων σε πράξη συνουσίας. Τα ειδώλια είναι
στο εσωτερικό του. προσκολλημένα σε τμήμα βάσης ανοιχτού αγγείου. Οι δύο μορφές είναι σφικτά αγκαλιασμένες και
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 301, 302 το κεφάλι της μιας εφάπτεται στο άλλο, σε ασπασμό. Η γυναικεία μορφή εγκυμονεί. Έχει κυλινδρικό
Κάλαθος: Σπέος Ινάτου 5/9/1962. Επίχωσις παρά νοτίαν
σώμα και είναι ψηλότερη από την ανδρική μορφή. Με επίθετο έξαρμα πηλού δηλώνεται η κοιλιά της.
πλευράν.
Ειδώλια: 7/9/62 Παρά νοτίαν πλευράν. Α΄στρώμα. Μικκύλα Η κεφαλή της έχει αψιδωτή απόληξη, ελαφρά πεπιεσμένη στην πίσω πλευρά για το σχηματισμό του
αγγεία. γνωστού μινωικής καταγωγής διαδήματος. Τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια. Η ανδρική μορφή έχει
Ύψος: 5 εκ. Μεγ. Διάμ: 11 εκ. Munsell: 5YR 6/5 το ίδιο κυλινδρικό σώμα και επίθετα δισκία για μάτια. Η κεφαλή του έχει στρογγυλή, ελαφρά επίπεδη
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ. απόληξη. Τα σκέλη και των δύο μορφών είναι ανοιχτά. Δηλωνεται σαφώς το ανδρικό μόριο το οποίο
τις ενώνει. Πηλός λεπτός, πορτοκαλόχρωμος με επίχρισμα σε ανοιχτό καστανό. Εξίτηλο, σκούρο
Συγκολλημένο από έξι θραύσματα. Το χείλος του καστανό χρώμα σε σημεία. Για τα στοιχεία των μορφών βλ. D’Agata 1999 Πιν. LXXVIII-LXXXI. Rizza
καλάθου είναι διαμορφωμένο σε δύο λοβούς στα και Scrinari 1968 Πιν. V2.
σημεία όπου είναι προσκολλημένες οι λαβές, οι
οποίες έχουν μορφή οριζόντιων αποφύσεων με
οπή. Φθαρμένη επιφάνεια. Ίχνη εξίτηλων ταινιών
στο εσωτερικό και εξωτερικό από καστανέρυθρο
χρώμα. Επίπεδη βάση.
Οι δύο μορφές ασπάζονται εναγκαλισμένες.
Έχουν κυλινδρικά σώματα που διευρύνονται στο 102. Ερωτικό ζεύγος ειδωλίων
κάτω τμήμα τους. Οι άκρες των χεριών λείπουν. από αγγείο ή σκεύος
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται ΑΜΗ: Π13286. ΑΒΔ:630
σχηματικά. Σκέλη ανοικτά. Το φύλο δεν δηλώνεται Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί Αρχαιοκαπήλου.
με σαφήνεια, όμως η γυναικεία μορφή διακρίνεται Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
από το κεφάλι που καταλήγει πάνω σε στρογγυλό Ύψος: 8.3 εκ. Munsell: 7,5 YR 7/4 - 6/4
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.
πεπλατυσμένο περίγραμμα, που αποδίδει το γνωστό
διάδημα. Είναι ελαφρά ψηλότερη από την ανδρική
Ερωτικό ζεύγος εναγκαλιζόμενων – ασπαζόμενων μορφών. Επιφάνεια, φθαρμένη, απολεπισμένη.
μορφή. Το πρόσωπο της είναι πεπιεσμένο για να
Το δεξί χέρι της ανδρικής μορφής και το αριστερό της γυναικείας έχουν αποσπασθεί. Ελλιπές και
σχηματίσει τη μύτη ενώ τα μάτια αποδίδονται με
κατά το κατώτερο τμήμα της γυναικείας μορφής και το αριστερό πόδι της ανδρικής. Η γυναικεία
μικρά δισκάρια. Το κεφάλι της ανδρικής μορφής
μορφή εγκυμονεί. Είναι υπερυψωμένη της ανδρικής. Έχει κυλινδρικό σώμα και με σφαιρίδια πηλού
είναι στρογγυλό. Δεν διατηρούνται τα δισκάρια
δηλώνεται το στήθος. Διακρίνεται η προτεταμένη κοιλιά της. Τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια.
των ματιών. Ίχνη εξίτηλων ταινιών διακρίνονται
Κεφαλή πεπλατυσμένη άνω και στο πίσω μέρος επίπεδη για την απόδοση διαδήματος. Η ανδρική
και στα δύο ειδώλια. Πηλός λεπτός, ανοιχτός
μορφή παρουσιάζει τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά με τη γυναικεία, με τη διαφορά ότι η
πορτοκαλόχρωμος. Επίχρισμα στο χρώμα του
απόληξη της κεφαλής είναι πιο στρογγυλή και τα δισκάρια των ματιών ελλείπουν. Ίχνη εξίτηλου
πηλού. Για τα στοιχεία των μορφών βλ. D’Agata
μαύρου χρώματος. Πηλός καστανέρυθρος με προσμείξεις. Ανοιχτόχρωμο κιτρινωπό επίχρισμα. Για
1999 Πιν. LXXVIII-LXXXI. Rizza και Scrinari
τα στοιχεία των μορφών βλ. D’Agata 1999 Πιν. LXXVIII-LXXXI. Rizza and Scrinari 1968, Πιν. V2.
1968 Πιν. V2.
102 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 103
103. Κάλαθος με ειδώλιο στο εσωτερικό του.
104. Ερωτικό ζεύγος ειδωλίων μέσα σε κάλαθο
ΑΜΗ: 15041. ΑΒΔ: 611
ΑΜΗ: Π13261 ΑΒΔ: 604
Σπέος Ινάτου 7/9/1962. Σχισμή Α΄Στρώμα Β΄
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκάπηλου. Περισυλλογή
Ύψος: 9 εκ. Διάμετρος: 14 εκ.
Κ. Δαβάρα
Munsell: 5ΥR 7/6 Επίχρισμα 5YR 8/4
Ύψος: 10,2 εκ. Munsell: 7,5YR 7/4-7/5
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.
Περί τα μέσα 8ου αι. π.Χ.
Το χείλος του καλάθου σχηματίζει δυο λοβούς στα
σημεία όπου είναι προσκολλημένες οι λαβές. Δυο Κάλαθος με χείλος που σχηματίζει λοβούς πάνω από τις
οριζόντιες αποφύσεις αντί λαβών. Βάση επίπεδη δύο συμπαγείς λαβές. Το αγγείο είναι συμπληρωμένο
ακανόνιστη. Στο εσωτερικό του φέρει ειδώλιο περίπου κατά το ένα τρίτο. Στο εσωτερικό του είναι
έκκεντρα προσκολλημένο. Η κεφαλή του ειδωλίου προσκολλημένο ζεύγος γυναικείας και ανδρικής
έχει στρογγυλή απόληξη. Πρόσωπο πεπιεσμένο μορφής εναγκαλισμένων και ασπαζομένων σε πράξη
εμπρός για το σχηματισμό μύτης. Τα μάτια συνουσίας. Η απόδοση των μορφών είναι συνοπτική.
δηλώνονται με δισκάρια. Τα χέρια και τα πόδια Η ανδρική μορφή αγκαλιάζει τη γυναικεία στο λαιμό,
αποδίδονται ανοιχτά. Το φύλο δεν δηλώνεται. ενώ η γυναικεία φέρει τα χέρια της κάτω από τα
Ακριβώς εμπρός του ίχνη αποκόλλησης δεύτερης χέρια της ανδρικής. Και οι δύο αποδίδονται με σκέλη
μορφής (προφανώς πρόκειται για ερωτικό ζεύγος). ανοιχτά, ενώ μεγάλο ανδρικό μόριο τις συνδέει. Η
Διακόσμηση με ταινίες καστανέρυθρου χρώματος ανδρική μορφή είναι λίγο ψηλότερη από τη γυναικεία,
στη βάση του ειδωλίου κατά μήκος των χεριών έχει στρογγυλή κεφαλή και τα χαρακτηριστικά
και της πλάτης και στην κεφαλή. Ο κάλαθος αποδίδονται με απλή πίεση του πηλού. Η γυναικεία
φέρει εσωτερικά ταινία χρώματος στο μέσον του μορφή έχει επίπεδη άνω απόληξη της κεφαλής,
τοιχώματος και δεύτερη ταινία στη αρχή του ενώ τα χαρακτηριστικά αποδίδονται με τον ίδιο
πυθμένα. Στο χείλος κάθετα παράλληλα γραμμίδια. τρόπο που παρατηρείται στην ανδρική. Οι κεφαλές
Ταινία χρώματος και στο εξωτερικό κάτω από ακουμπούν. Η στάση αποπνέει ιδιαίτερη τρυφερότητα
την κοιλία. Πηλός καστανορόδινος. Επίχρισμα στη σχέση των μορφών του συμπλέγματος. Πηλός,
σε ανοιχτότερη απόχρωση. Για τα στοιχεία των ανοιχτός κιτρινωπός με χονδροειδείς προσμείξεις. Για
μορφών βλ. D’Agata 1999 Πιν. LXXVIII-LXXXI. πλάγια φωτογραφία του συμπλέγματος πριν από τη
Rizza και Scrinari 1968 Πιν. V2. συμπλήρωση πρβ. Davaras 2003, 62, εικ. 26.

104 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 105

105. Ερωτικό ζεύγος ειδωλίων 107. Κάλαθος με σύμπλεγμα ειδωλίων
ΑΜΗ: Π13210. ΑΒΔ: 632 στο εσωτερικό του.
Σπέος Ινάτου 15/3/62. Στρώματος μελανού παρά ΑΜΗ: Π 13246. ΑΒΔ:616
το διαχώρισμα – τοιχίον και προς νότον του χθες Κάλαθος: Σπέος Ινάτου. 14/3/62. Όστρακα
ανασκαφέντος. γεωμετρικού στρώματος όπου το βόρειο διατοίχισμα.
Ύψος: 4,9 εκ. Munsell: 5YR 6/6 13-14/3/62 Στρώμα γεωμετρικόν Μέλαν
8ος αι. π.Χ. Β΄τοιχώματος.
Ειδώλιο: 14/3/62. Παρά το βόρειο τοίχωμα όπου το
Ερωτικό ζεύγος εναγκαλιζόμενων, ασπα- πρόχειρον διατοίχισμα.
ζομένων μορφών. Σωζόμενο κατά το ανώτερο Ύψος: 8.9 εκ. Μεγ. σωζ. διαστ. αγγείου 11,3
Munsell: 7,5 YR 6/5
τμήμα του σώματος. Τα χαρακτηριστικά των Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδος.
μορφών αποδίδονται αδρά. Το κεφάλι της
μιας εφάπτεται στο άλλο. Κυλινδρικό σώμα. Κάλαθος ή κωνική λεκανίδα σωζόμενη κατά
Αποφύσεις σχηματίζουν τα χέρια. Το ένα χέρι το κατώτερο τμήμα. Φέρει ταινία χρώματος
είναι αποκρουσμένο. Η μύτη σχηματίζεται στο εξωτερικό. Στο εσωτερικό υπάρχουν
με ελαφριά συμπίεση του πηλού. Τα μάτια ίχνη αποκόλλησης δύο μορφών από τις
δηλώνονται με δισκάρια. Η άνω απόληξη οποίες σώζεται η μια. Το ειδώλιο πιθανώς
της κεφαλής είναι επίπεδη. Δεν διακρίνεται εικονίζει γυναικεία μορφή αν και το φύλο
το φύλο των μορφών. Η απόδοση της στάσης δεν δηλώνεται με σαφήνεια. Έχει κυλινδρικό
όπως το Π18685. Πηλός πορτοκαλόχρους με σώμα με χέρια σε στάση εναγκαλισμού. Το
εγκλείσματα μετρίου μεγέθους. Το σύμπλεγμα ένα χέρι είναι προτεταμένο εμπρός ενώ
αυτό, όπως και το αρ. 106, αποσπάσθηκε το δεύτερο έχει φορά προς τα κάτω και
από αγγείο ή κάποιο σκεύος (βλ. σελ. 85-86, εμπρός. Το κεφάλι είναι πεπλατυσμένο
εικ. 30) πάνω με ελλειψοειδή απόληξη που
διαμορφώνει διάδημα, ελαφρά κοίλο στην
πίσω πλευρά. Το πρόσωπο είναι τριγωνικό,
106. Ερωτικό ζεύγος ειδωλίων η μύτη έντονη και τα μάτια αποδίδονται
ΑΜΗ: Π18685. ΑΒΔ: 874 με δισκία. Αμυδρές καμπύλες τονισμένες
Σπέος Ινάτου 15/3/62. Σχισμή Β΄ στρώμα Β΄
με χρώμα αποδίδουν τα φρύδια. Εξίτηλο
Ύψος: 5,5 εκ. Munsell: 5 YR 5/6
8ος αι. π.Χ. κόκκινο χρώμα τονίζει επίσης την άκρη
του κεφαλιού, τα μάτια και το στόμα. Κάτω
Ερωτικό ζεύγος εναγκαλιζομένων μορφών από το λαιμό υπάρχουν τρία γραμμίδια
σε ασπασμό. Στο κατώτερο τμήμα ίχνη από χρώματος και στο πίσω μέρος του λαιμού
το ανοιχτόχρωμο επίχρισμα από το αγγείο ίχνη χρώματος δηλώνουν ίσως την κόμη.
πάνω στο οποίο ήταν προσκολλημένα. Οι Πηλός ανοιχτός καστανός, λεπτός. Εξίτηλο
μορφές αποδίδονται συνοπτικά σε σφιχτό κόκκινο χρώμα.
εναγκαλισμό. Δεν διακρίνεται το φύλο. Πιθανότατα ανήκει στον τύπο των
Προφανώς δίδεται σημασία στη στάση. Το δεξί συμπλεγμάτων που εικονίζουν τη θεά να
χέρι κάθε μορφής φέρεται στο λαιμό της άλλης αγκαλιάζει εγκυμονούσα γυναικεία μορφή
ενώ το αριστερό στη μέση. Τα χαρακτηριστικά που στηρίζεται πάνω της η οποία δεν
των κεφαλών αποδίδονται με απλή συμπίεση βρέθηκε (βλ. σύμπλεγμα αρ.110).Πηλός
και μικρά δισκία που δηλώνουν τα μάτια. καστανοκίτρινος, λεπτόκοκκος και χρώμα
Παρά τον τραχύ χαρακτήρα των δυο μορφών βαφής ερυθρό. Βλ. Ρεθεμιωτάκης 1998
η απόδοση του περιπαθούς εναγκαλισμού σελ.89.
αποδίδεται με ιδιαίτερη επιτυχία. Ίσως και οι
δυο μορφές έφεραν ανοιχτόχρωμο – υπόλευκο
επίχρισμα.

106 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 107

 108. Ειδώλιο εγκύου από αγγείο ή σκεύος
ΑΜΗ: 13301 ΑΒΔ:812
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Σωζ. ύψος: 8,5 εκ. Munsell: 5YR 6/5
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.
Ακέραιο ειδώλιο εγκύου. Αποκρουσμένο μικρό
τεμάχιο από το άνω τμήμα της κεφαλής. Η κεφαλή
στρέφεται προς τα πάνω. Είναι πεπλατυσμένη στο
άνω άκρο και επίπεδη πίσω εν είδει διαδήματος.
Τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια. Η μύτη είναι
έντονη. Το στόμα και το πηγούνι δεν δηλώνονται
σαφώς. Το σώμα είναι κυλινδρικό με προτεταμένη
κοιλιά, πεπλατυσμένο στο κάτω μέρος όπου ήταν
συγκολλημένο σε αγγείο. Το στήθος δεν δηλώνεται.
Το ένα χέρι της εγκυμονούσας ακουμπά τη μέση
της ενώ το δεύτερο το πρόσωπο. Στην κοιλιά της
είναι προσκολλημένο άκρο χεριού αποσπασμένο
πιθανότατα από δεύτερη μορφή πίσω της. Το ειδώλιο
ήταν τμήμα συμπλέγματος που απεικονίζει σκηνή
τοκετού και έχει αποσπασθεί από αγγείο ή σκεύος
(βλ. αρ. 110). Ίχνη εξίτηλου μελανού χρώματος
τόνιζαν τα χαρακτηριστικά του προσώπου και του
ενδύματος. Πηλός καστανέρυθρος με επίχρισμα σε
ανοιχτό καστανό χρώμα. Βλ. D’Agata 1999. Πιν.
LXXVIII-LXXXI. Rizza και Scrinari 1968 Πιν. V2.
108 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
109. Ειδώλιο εγκύου από αγγείο ή σκεύος
ΑΜΗ: 13304 ΑΒΔ: 810
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Σωζ. ύψος: 10,2 εκ. Munsell: 5YR 6/6 -5/6
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.
Ειδώλιο εγκύου. Το δεξί χέρι ελλείπει αλλά εκφύεται
προς τα πάνω. Το κεφάλι είναι πεπλατυσμένο πάνω
με ελλειψοειδή απόληξη που διαμορφώνει είδος
διαδήματος, επίπεδο στο πίσω μέρος. Τα μάτια
δηλώνονται με σφαιρίδια πηλού. Η μύτη είναι έντονη,
αποκρουσμένη στην άκρη. Το στόμα δηλώνεται με
χρώμα. Το σώμα είναι κυλινδρικό, πεπλατυσμένο στο
κάτω μέρος όπου ήταν συγκολλημένο στο εσωτερικό
αγγείου. Προτεταμένη κοιλιά και έντονα διαμορφωμένο
στήθος. Είναι πιθανόν ότι έφερε το δεξί χέρι στην
κεφαλή. Το αριστερό της χέρι ακουμπά στο πλευρό
της. Υπάρχει αποτύπωμα αποκόλλησης στην κοιλιά.
Τεμάχιο πηλού που είναι προσκολλημένο κάτω από το
χέρι της υποδηλώνει την ύπαρξη πίσω δεύτερης μορφής,
η οποία ακουμπούσε την κοιλιά της εγκύου (βλ. και
αρ. 108 και σύμπλεγμα αρ.110). Με εξίτηλο καστανό
χρώμα τονίζονται οι λεπτομέρειες. Ταινία χρώματος και
στο διάδημα. Πηλός λεπτός, καστανέρυθρος σκούρος.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού. Επικαθίσεις ιζημάτων
σε όλη την επιφάνεια. Για τα στοιχεία των μορφών βλ.
D’Agata 1999 Πιν. LXXVIII:D2.4.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 109
 Η συγκόλληση του καλάθου αρ. 110 από τα όστρακα της ομάδας 110. Κάλαθος με σκηνή τοκετού
ΑΜΗ: Π13240- 13252. ΑΒΔ: 648-635
Ειδώλια: Σπέος Ινάτου. 14/3/62. Παρά το βόρειο τοίχωμα όπου το πρόχειρον διατοίχισμα.
Κάλαθος: 13, 14/3/1962. Στρώμα γεωμετρικό μελανό βόρειου τοιχίου.
Ύψος: 7.εκ. Διαμ. αγγείου 12,6 εκ. Διαμ. βάσης: 7,6 εκ. Munsell 5 YR 6/5
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.

Σύμπλεγμα δύο γυναικείων μορφών μέσα
σε σκεύος, πιθανότατα λεκανίδα ή κάλαθο.
Συγκολλημένο από πολλά θραύσματα. Η μορφή
εμπρός εγκυμονεί. Το κάτω μέρος του σώματος
δηλώνεται υποτυπωδώς. Το ένα χέρι προβάλλεται
προς τα εμπρός, το άλλο ακουμπούσε την κοιλιά
όπου διακρίνεται αποτύπωμα αποκόλλησης. Η
απόδοση του προσώπου είναι σχηματική. Δύο
σφαιρίδια πηλού σχηματίζουν το στήθος. Η μύτη
είναι έντονα διαμορφωμένη και το στόμα δηλώνεται
με μία στρογγυλή οπή και ελαφρό πλάσιμο των
χειλιών. Με οπή δηλώνονται και τα αυτιά. Η
απόληξη της κεφαλής είναι αψιδωτή και κοίλη στο
πίσω μέρος διαμορφώνοντας είδος διαδήματος
ή πίλου. Διατηρούνται ίχνη εξίτηλου μαύρου
χρώματος που τονίζουν τα χαρακτηριστικά. Η
εγκυμονούσα μορφή γέρνει προς τα πίσω στην
αγκαλιά της δεύτερης γυναικείας μορφής η οποία
την στηρίζει. Το δεύτερο ειδώλιο έχει την ίδια
διαμόρφωση σώματος, χωρίς ωστόσο να διαθέτει
την προτεταμένη κοιλιά της εγκυμονούσας. Έχει
ίδια διαμόρφωση κεφαλής αλλά όχι τρύπα στο
στόμα και στα αυτιά και σαφώς διαμορφωμένο
σαγόνι. Η άκρη των χεριών δεν σώζεται.
Διακρίνονται όμως αποτυπώματα αποκόλλησης
που δείχνουν ότι το αριστερό χέρι ακουμπούσε
στην κοιλιά, ενώ το δεξί στο λαιμό της εγκύου.
Κάτω από το στρογγυλό διάδημα διακρίνεται
στοιχειωδώς διαμορφωμένος πλόκαμος.
Η στάση της εγκυμονούσας και το στόμα
διαμορφωμένο σε οπή δίνει την εντύπωση έντονης
κραυγής πόνου τον οποίο απαλύνει η θεά που
την αγκαλιάζει.
Το σκεύος έχει οριζόντιο χείλος με κάθετα
γραμμίδια και τρεις ταινίες στο εσωτερικό και
στο εξωτερικό αντίστοιχα από μαύρο χρώμα.
Πηλός λεπτός καστανέρυθρος, ανοιχτόχρωμο
κιτρινωπό επίχρισμα. Μαύρο εξίτηλο χρώμα. Για
τα στοιχεία των μορφών βλ. D’Agata 1999 Πιν.
LXXVIII:D2.4.

110 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 111

 111. Σύμπλεγμα από αγγείο ή σκεύος που
απεικονίζει σκηνή τοκετού.
ΑΜΗ: Π13228 & Π13219 ΑΒΔ: 209
Σπέος Ινάτου. 14/3/62. Παρά το βόρειο τοίχωμα όπου το πρόχειρον
διατοίχισμα.
Σωζ. ύψος: 7,2 εκ. Munsell: 5 YR 6/5
Μέσα 9ου - μέσα 8ου αι. π.Χ.

Σύμπλεγμα δύο γυναικείων μορφών. Η μορφή εμπρός

εγκυμονεί. Έχει κυλινδρικό σώμα. Με ξεχωριστό τεμάχιο
πηλού έχει αποδοθεί η κοιλιά της που είναι έντονα
προτεταμένη. Τα χέρια έχουν αποσπασθεί. Το στήθος
δηλώνεται με σφαιρίδια πηλού. Κεφαλή πεπλατυσμένη
άνω με ελλειψοειδή απόληξη και επίπεδη πίσω για τη
δήλωση διαδήματος. Πρόσωπο φθαρμένο. Τα μάτια
αποδίδονται με δισκάρια. Μικρή εμπίεση σχηματίζει τη
μύτη η οποία είναι φθαρμένη. Το στόμα αποδίδεται με
αβαθή εγκοπή. Η μορφή πίσω από την έγκυο έχει όμοια
χαρακτηριστικά. Το διάδημα της ωστόσο είναι ακανόνιστο
και δεν αποδίδεται το στήθος. Σώμα κυλινδρικό με
ελαφρά διαγώνια κλίση. Τα χέρια είναι αποκρουσμένα.
Οι άκρες τους διακρίνονται προσκολλημένες στα πλάγια
της κοιλιάς της εγκύου. Φαίνεται ότι υποβοηθά την
έγκυο τη στιγμή του τοκετού. Τεμάχιο πηλού που είναι Εικ. 33. Σύμπλεγμα εγκυμονούσας
προσκολλημένο στη βάση του ειδωλίου της εγκύου, μορφής με δεύτερη γυναικεία μορφή
προφανώς χρησίμευε για τη στερέωση του συμπλέγματος πίσω της που την αγκαλιάζει. Μusée
σε ανοιχτό σκεύος. Ίχνη εξίτηλου μαύρου χρώματος d’ Archéologie de la Mediterranée.
σε σημεία. Το διάδημα των δυο μορφών ήταν μάλλον Μασσαλία. Αρ. ευρ. 2512. (Kara-
ολόβαφο. Πηλός καστανορόδινος. Παχύ ανοιχτόχρωμο georghis 1998, vol V, πιν. LVIII:12, 79).
κιτρινωπό επίχρισμα. Προέλευση: Κύπρος. (600-475 π.Χ.)

Εικ. 34. Σύμπλεγμα εγκυμονούσας

μορφής με δεύτερη γυναικεία μορφή
πίσω της που την στηρίζει, ενώ εμπρός
της μορφή μαίας συγκρατεί το βρέφος
που γεννιέται. Κυπριακό Μουσείο.
Λευκωσία. Αρ. ευρ B56. (Karageorghis
1998, V, πιν. LVIII:9, 78,79) Προέλευση:
Λάπιθος Κύπρου. (600-475 π.Χ.)

112 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 113

112. Ειδώλιο εγκύου από αγγείο ή σκεύος 113. Ειδώλιο εγκύου από αγγείο ή
ΑΜΗ: 13250 ΑΒΔ: 634 σκεύος
Σπέος Ινάτου. 14/3/1962. Παρά το Β΄τοίχωμα όπου το ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 357
πρόχειρον διατοίχισμα Σπέος Ινάτου. 6/9/62. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ύψος:
Σωζ. ύψος: 7 εκ. Munsell: 5YR 6/5 11,7εκ. Μεγ. μηκος: 15 εκ.
Μέσα 9ου αι. π.Χ.- τέλος 8ου αι. π.Χ. Munsell: 7,5 YR 8/4
8oς αι. π.Χ
Εγκυμονούσα μορφή. Τα άνω και κάτω άκρα έχουν
αποσπασθεί. Τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια. Το ειδώλιο εικονίζει γυναικεία μορφή που
Μύτη έντονη, ίσια. Το στήθος δηλώνεται με σφαι- γέρνει σε στάση τοκετού. Ξεχωρίζει η
ρίδια πηλού, το ένα έχει αποσπασθεί. Προτεταμένη προτεταμένη κοιλιά, την οποία ακουμπά
κοιλιά με αποτύπωμα αποκολλημένου χεριού. το αριστερό χέρι της μορφής ενώ με το
Όμοιο αποτύπωμα διακρίνεται στον ώμο. Το φύλο δεξί κρατάει τη μέση της. Το στήθος
αποδίδεται πλαστικά με εγκοπή στη μέση. Τα δηλώνεται με δύο σφαιρίδια πηλού. Τα
πόδια είναι ανοιχτά. Τα χέρια φέρονται εμπρός. προτεταμένα ανοικτά σκέλη της μορφής
Στην κεφαλή φέρει πίλο ή είδος διαδήματος από φαίνεται να ακολουθούν την καμπύλη
ένα ταινιωτό τεμάχιο πηλού. Το ειδώλιο ήταν τμήμα της βάσης του αγγείου μέσα στο οποίο
συμπλέγματος που απεικονίζει σκηνή τοκετού και ήταν προσκολλημένη. Το αιδοίο της
έχει αποσπασθεί από αγγείο ή σκεύος (βλ. αρ. εγκυμονούσας δηλώνεται πλαστικά και με
114). Πηλός λεπτόκοκκος, ανοιχτοκάστανος. Ίχνη οπή στο κέντρο. Η κεφαλή έχει αψιδωτή
μαύρου εξίτηλου χρώματος. άνω απόληξη και είναι πεπιεσμένη στο πίσω
Για τον τύπο βλ. D’Agata 1999, 6, 131, PGB TAV μέρος. Το τριγωνικό πρόσωπο αποδίδεται
C:D5.9, D5.10. σχηματικά. Έντονη μύτη, δισκάρια πηλού
δηλώνουν τα μάτια και το στόμα αποδίδεται
με ελαφριά εγχάραξη, τα αυτιά δηλώνονται
πλαστικά, ενώ ο λαιμός είναι υψηλός. Στον
ώμο της ακουμπάει το χέρι δεύτερης μορφής
που βρισκόταν πίσω της. Ανήκει και αυτό
στον τύπο των συμπλεγμάτων που εικονίζουν
τη θεά να στηρίζει εγκυμονούσα γυναικεία
μορφή η οποία βρισκόταν μπροστά της και
έχει αποκολληθεί από αγγείο ή σκεύος. Η
στηρίζουσα μορφή και το σκεύος μέσα στο
οποίο ήταν προσκολλημένο το σύμπλεγμα
δεν βρέθηκαν.
Πηλός λεπτόκοκκος φαιόλευκος. Επιφάνεια
φθαρμένη.

114 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 115

 114. Κάλαθος με σκηνή τοκετού
ΑΜΗ: Π18687-18682. ΑΒΔ: 804-239
Σπέος Ινάτου. 6/9/62. Σχισμή Β΄στρώμα Β
Ύψος: 9,7εκ. Διαμ. χειλ. 17,5 εκ. Μunsell: 5YR 6/6
Μέσα 9ου - 8ος αι. π.Χ.
Κάλαθος με δυο οριζόντιες λαβές και με
έξαρμα κάτω από το χείλος. Στο εσωτερικό του
καλάθου υπήρχε τμήμα ανθρώπινης μορφής με
προτεταμένα σκέλη. Πάνω σε αυτά συγκολλήθηκε
ειδώλιο εγκυμονούσας μορφής χονδροειδούς
πλασίματος η οποία γέρνει στην αγκαλιά μιας
δεύτερης μορφής που τη στηρίζει. Η έγκυος φέρει
το ένα χέρι στην κοιλιά της, πάνω στο χέρι της
δεύτερης μορφής. Το άλλο χέρι της υψώνεται προς
τα πίσω και η άκρη του που είναι αποκρουσμένη
φαίνεται ότι ακουμπούσε στην κεφαλή της
δεύτερης μορφής. Η μορφή που στέκεται πίσω της
είναι επίσης αμελούς κατασκευής. Το ένα χέρι
της ακουμπά την κοιλιά της εγκύου ενώ το άλλο,
που σώζεται στο ύψος του βραχίονα ακουμπούσε
και αυτό στην κοιλιά της εγκύου όπως φαίνεται
από το αποτύπωμα.
Η επιθυμία του τεχνίτη να δείξει τη χειρονομία
όπου η δεύτερη μορφή ακουμπά τα χέρια
Τα δύο ειδώλια πριν τη συγκόλληση
116 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
στην κοιλιά της εγκύου κατέληξε στο πλάσιμο
υπερβολικά μακρών χεριών.
Το σώμα είναι κυλινδρικό. Δεν δηλώνεται το στήθος
σε καμία από τις δύο μορφές. Διακρίνεται το αιδοίο
της εγκυμονούσας το οποίο δηλώνεται πλαστικά
και με βαθιά σχισμή. Τα χαρακτηρηστικά του
προσώπου δηλώνονται υποτυπωδώς. Η απόληξη
της κεφαλής είναι πεπλατυσμένη. Με ελαφριά
συμπίεση δηλώνεται η μύτη ενώ με αβαθείς
κοιλότητες τα μάτια.
Ενδεχομένως ο καλλιτέχνης παρουσιάζει εδώ την
θεά που στηρίζει και βοηθά την έγκυο τη στιγμή
του τοκετού.
Το αγγείο έχει πολύ φθαρμένη επιφάνεια. Δεν
διατηρούνται ίχνη χρώματος ή επιχρίσματος.
Είναι φανερό ότι ο τύπος αυτός της κεφαλής
κατάγεται από μυκηναϊκά ειδώλια (French
1971 πιν. 16). Πηλός μέτριος χονδροειδής,
πορτοκαλόχρους με προσμείξεις.
117
115. Σύμπλεγμα δύο μορφών σε σκηνή τοκετού από αγγείο ή σκεύος.
ΑΜΗ:13237-13253 ΑΒΔ:619-809
Σπέος Ινάτου. 14/3/1962. Παρά το Β΄τοίχωμα όπου το πρόχειρον διατοίχισμα
Μεγ. ύψος: 8 εκ. Munsell: 5YR 6/5
8ος αι. π.Χ.

Το ειδώλιο της εγκύου έχει φθαρμένη επιφάνεια
με επικαθήσεις ιζημάτων. Το αριστερό χέρι και
τμήμα από το δεξί πόδι έχουν αποσπασθεί. Η
κεφαλή στρέφεται ελαφρά προς τα πάνω και
δεξιά. Είναι πεπλατυσμένη στο άνω άκρο και
ελαφρά κοίλη εν είδει διαδήματος. Τα μάτια
δηλώνονται με αβαθείς κοιλότητες από όπου,
ίσως, αποκολλήθηκαν δισκάρια. Το πηγούνι
δηλώνεται έντονα. Το στήθος δηλώνεται με
σφαιρίδια πηλού. Το δεξί χέρι ακουμπά στη
μέση της ενώ το αριστερό σηκώνεται πρός τα άνω.
Τα πόδια είναι ανοιχτά. Ίχνη εξίτηλου μελανού
χρώματος τόνιζαν τα χαρακτηριστικά της μορφής.
Το φύλο δηλώνεται με γραμμίδια χρώματος.
Στην κοιλιά της διακρίνεται αποτύπωμα
αποκόλλησης. Το σώμα κλίνει έντονα προς τα
πίσω και έτσι τονίζεται περισσότερο η ευμεγέθης
κοιλιά. Στηρίζεται σε δεύτερη μορφή η οποία
συγκρατεί το κεφάλι της εγκύου. Το αριστερό
χέρι της δεύτερης μορφής φέρεται προς την
κοιλιά της εγκύου όπου και διακρίνεται σημάδι
αποκόλλησης. Η δεύτερη μορφή παρουσιάζει
όμοια διαμόρφωση χαρακτηριστικών με την
εγκυμονούσα. Ωστόσο τα αυτιά της προβάλλονται
ιδιαίτερα. Είναι δυσανάλογα μεγάλα σε σχέση
με την κεφαλή. Στο πίσω μέρος της κεφαλής
διαμορφώνεται κόμη με διακριτό πλόκαμο,
ο οποίος τονίζεται με τρεις εγκοπές. Στο λαιμό
υπάρχει σημάδι αποκόλλησης. Προφανώς το
αριστερό χέρι της εγκυμονούσας ακουμπούσε στο
λαιμό της δεύτερης μορφής. Οι δύο μορφές ήταν
προσκολλημένες σε κάποιο ανοιχτό σκεύος το
οποίο δεν σώζεται, όπως φαίνεται από τα τεμάχια
πηλού που προεξέχουν από το κάτω μέρος του
σώματος. Πηλός καστανέρυθρος λεπτόκοκκος με
υπόλευκο επίχρισμα. Εξίτηλο μελανό χρώμα.

Τα δύο ειδώλια πριν από τη συγκόλληση

118 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 119
 116. Ειδώλιο κουροτρόφου από αγγείο ή
σκεύος
ΑΜΗ: Π13252 ΑΒΔ: 415
Σπέος Ινάτου. 1962.
Ύψος: 8 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/5
Μέσα 9ου - Μέσα 8ου αι. π.Χ.
Ειδώλιο κουροτρόφου. Ελλιπές κατά το αριστερό
χέρι. Τμήμα της επιφάνειας αποκρουσμένο.
Επικαθίσεις ιζημάτων στην επιφάνεια. Το σώμα
είναι κυλινδρικό. Το στήθος αποδίδεται με
σφαιρίδια πηλού, το ένα έχει αποκολληθεί.
“Πτηνόσχημο” πρόσωπο. Έντονη μύτη με δύο
οπές για τα ρουθούνια. Στόμα δια εγκοπής. Τα
μάτια δηλώνονται με δισκάρια. Δυο δισκάρια στο
πλάι αποδίδουν τα ώτα ή ενώτια. Ελλειψοειδής,
πεπλατυσμένη απόληξη κεφαλής εν είδει
διαδήματος. Έχει ταινίες χρώματος στο λαιμό,
στη βάση, στα χέρια και στην πλάτη. Με χρώμα
τονίζονται οι λεπτομέρειες του προσώπου και
το διάδημα. Η μορφή κρατάει βρέφος το οποίο
δηλώνεται συνοπτικά. Δεν αποδίδονται τα
πόδια, ίσως να ήταν φασκιωμένο. Η κεφαλή του
πτηνόσχημη όπως και της μητέρας, με δισκία για
τα μάτια αλλά χωρίς να αποδίδονται το στόμα και
τα ρουθούνια. Όπως φαίνεται από τις αποκρούσεις
στη βάση του, το ειδώλιο έχει αποκολληθεί από
σκεύος το οποίο δεν σώζεται. Πηλός λεπτός
ανοιχτός καστανέρυθρος με αλείφωμα στο χρώμα
του πηλού. Για τον τύπο βλ. Kanta υπό εκδ. εικ.
13.
120 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
117. Ειδώλιο κουροτρόφου από αγγείο ή
σκεύος
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 627
Σπέος Ινάτου. 1962.
Ύψος: 9,5 εκ. Munsell:7.5 YR 7/5 -6/5
Μέσα 9ου - Μέσα 8ου αι. π.Χ.
Ειδώλιο κουροτρόφου το οποίο έχει αποκολληθεί.
Φθαρμένη επιφάνεια. Το σώμα αποδίδεται αμελώς.
Είναι κυλινδρικό, πεπλατυσμένο στο σημείο που
προσηλώνεται σε σκεύος. Διακρίνεται το στήθος.
Το κεφάλι στρέφεται ελαφρά προς τα πάνω. Η μύτη
είναι έντονη και τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια.
Η κεφαλή έχει στρογγυλή απόληξη ενώ το πίσω
μέρος είναι πεπλατυσμένο όπως το αρ.116 Το
βρέφος αποδίδεται σχηματικά. Διακρίνεται η μύτη
ενώ αβαθής κοιλότητα δηλώνει το μάτι. Θηλάζει τη
μητέρα του, η οποία συγκρατεί το κεφάλι του με το
ένα χέρι, ενώ με το άλλο το κατώτερο τμήμα του.
Δεν αποδίδονται χέρια, πόδια ή άλλες λεπτομέρειες
του σώματος. Ίσως ο τεχνίτης να ήθελε να δηλώσει
ότι είναι φασκιωμένο.
Πηλός λεπτός με προσμείξεις, φθαρμένος καστα-
νοκίτρινος.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 121
 118. Ειδώλιο βρέφους μέσα σε λίκνο
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 641
Σπέος Ινάτου 6/9/1962. Σχισμή Β΄, στρώμα Β΄
Ύψος: 3,5 εκ.Μεγ. μήκος: 7,1 Munsell: 2,5 YR 4/6
Αρχές 7ου αιώνα π.Χ.
Ειδώλιο βρέφους στο κρεβατάκι του. Αμελής
απόδοση των επιφανειών. Το παιδικό κρεβάτι
είναι επίμηκες και ελαφρά τριγωνικό.
Από το βρέφος δηλώνεται με μεγαλύτερη
λεπτομέρεια η ελαφρά στραμμένη προς το
πλάι κεφαλή. Το πρόσωπο έχει τοξοειδές
σχήμα. Η μύτη ίσως έχει αποκρουσθεί. Οι
οφθαλμοί δεν δηλώνονται σαφώς, ενώ τα
ώτα αποδίδονται με πεπλατυσμένα δισκία
πηλού. Το σώμα δηλώνεται με απλό στέλεχος
πηλού προσκολλημένο στο εσωτερικό της
βάσης. Πρόσθετο κομμάτι πηλού αποδίδει
το κάλυμμα του κρεβατιού. Πριν από τη
συντήρηση του αντικειμένου είχε θεωρηθεί ότι
αποδίδει υπόδημα, ενώ το στέλεχος πηλού στο
εσωτερικό υπόλειμμα ποδιού. Ωστόσο μετά
τη συγκόλληση της κεφαλής του βρέφους ο
πραγματικός χαρακτήρας του αντικειμένου
έγινε προφανής. Πηλός χονδροειδής,
καστανοκίτρινος με προσμείξεις.
122 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
119. Ειδώλιο έφιππης γυναικείας
μορφής με υψωμένα χέρια.
ΑΜΗ: Π13206. ΑΒΔ:817
Σπέος Ινάτου 15/3/62. Στρώματος μελανού παρά
το διαχώρισμα – τοιχίον και προς νότον του χθες
ανασκαφέντος.
Ύψος: 14.2 εκ. Munsell: 10 R 5/5 - 5/6
Γεωμετρική περίοδος
Ειδώλιο έφιππης γυναικείας μορφής με
υψωμένα χέρια (Dea micenea a cavallo). Οι
μορφές αποδίδονται σχηματικά. Λείπει η
άκρη της ουράς και της χαίτης του αλόγου,
το αριστερό μπροστά πόδι και η άκρη
από το αριστερό πίσω πόδι. Τα πόδια του
αλόγου έχουν κλίση προς τα έξω. Τα μάτια
του αποδίδονται με δισκάρια, το στόμα
με εγκοπή και τα ρουθούνια με οπές. Η
γυναικεία μορφή κάθεται με τα πόδια στο
πλάι σε ψηλό σάγμα. Έχει αποκολληθεί
το μεγαλύτερο μέρος των ποδιών και των
χεριών. Η κεφαλή στρέφεται προς τα
άνω. Έχει ελλειψοειδή απόληξη άνω, ενώ
πίσω είναι ελαφρά κοίλη αποδίδοντας
έτσι το ΥΜ ΙΙΙ Γ/ Υπομινωικό διάδημα. Οι
οφθαλμοί αποδίδονται με δισκάρια. Το άνω
τμήμα και η πρόσθια όψη του σάγματος
αποκρουσμένα. Στο κάτω μέρος διακρίνεται
τεμάχιο πηλού το οποίο αποδίδει το δέσιμο
του σάγματος στο ζώο.
Το σύμπλεγμα φέρει ίχνη βαφής σε μαύρο
χρώμα. Πηλός καστανός με κιτρινωπή
επιφάνεια. Για τον τύπο βλ. Ρεθεμιωτάκης
2005, 151, εικ. 8:17, 10.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 123

120. Γυναικείο ειδώλιο με υψωμένα χέρια
μέσα σε ανοιχτό αγγείο.
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 811
Σπέος Ινάτου. 14/3/1962
Όστρακα γεωμετρικού στρώματος όπου το βόρειο
διατοίχισμα.
Ύψος: 10,2 εκ. Διάμ. βάσης 6 εκ. Munsell: 5YR 5/5
Μέσα 9ου - Αρχές 8ου αι. π.Χ.
Τμήμα καλάθου ή λεκανίδας που φέρει ίχνη
προσκόλλησης δύο μορφών στο εσωτερικό
του. Βρέθηκε και συγκολλήθηκε η μία μορφή.
Πρόκειται για γυναικείο ειδώλιο με κυλινδρικό
σώμα, υψωμένα χέρια και στήθος που δηλώνεται
με δύο μικρά δισκία πηλού. Έχει έντονα
διαμορφωμένο σαγόνι και μύτη. Δύο εγκοπές
σχηματίζουν τα ρουθούνια. Το στόμα δηλώνεται
με ελαφρό πλάσιμο και σχισμή και τα αφτιά με
δύο μικρές τρύπες. Τα μάτια αποδίδονται με
δισκία. Η απόληξη της κεφαλής λείπει. Ήταν
προφανώς ελλειψοειδής. Το πίσω μέρος της
κεφαλής είναι επίπεδο και το πρόσωπο είναι
στραμμένο προς τα άνω.
Το ειδώλιο προφανώς απεικονίζει τη θεότητα. Η
μορφή απέναντί της δεν βρέθηκε. Θα μπορούσε
να ήταν εγκυμονούσα, ωστόσο οι περισσότερες
από τις εγκυμονούσες μορφές που βρέθηκαν
φέρουν αποτυπώματα δεύτερης μορφής που τις
ακουμπά. Όπως όμως φαίνεται από τα ειδώλια
ΑΜΗ 13248 και 13249 είναι ενδεχόμενο και η
δεύτερη μορφή να είχε χέρια υψωμένα.
Πηλός πορτοκαλόχρωμος με προσμείξεις. Δεν
διακρίνονται ίχνη επιχρίσματος.
124 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
121. Γυναικείο ειδώλιο με υψωμένα
χέρια από αγγείο ή σκεύος.
ΑΜΗ: Π13248 ΑΒΔ: 639
Σπέος Ινάτου. 14/3/1962
Όστρακα γεωμετρικού στρώματος όπου το βόρειο
διατοίχισμα.
Ύψος: 5,4 εκ. Munsell: 5YR 6/5
Γεωμετρική περίοδος
Ειδώλιο με κυλινδρικό σώμα χωρίς
διαμόρφωση από το στήθος και κάτω.
Η πλάτυνση στο κάτω άκρο δείχνει ότι
ήταν προσαρμοσμένο σε αγγείο. Τα
μάτια, το στήθος και τα αυτιά έχουν
διαμορφωθεί σε στρογγυλή εγχάραξη που
έχει προέλθει από την πίεση στον πηλό
αιχμηρού αντικείμενου. Η μύτη και το
πηγούνι διαμορφώνονται έντονα, ενώ το
στόμα δηλώνεται με σχισμή. Τα χέρια
υψώνονται προς τα πάνω. Λείπουν το άκρο
του ενός χεριού και το μεγαλύτερο τμήμα
του δεύτερου. Η κορυφή της κεφαλής
είναι επίπεδη, ενώ λείπει μικρό τμήμα
της επιφάνειας που είναι φθαρμένη αλλά
σώζει ίχνη ερυθρού χρώματος στο πίσω
άκρο του.
122. Γυναικείο ειδώλιο με υψωμένα
χέρια από αγγείο ή σκεύος.
ΑΜΗ: Π13249 ΑΒΔ: 681
Σπέος Ινάτου. 14/3/1962
Όστρακα γεωμετρικού στρώματος όπου το βόρειο
διατοίχισμα.
Ύψος:4,4 εκ. Munsell: 5YR 6/5
Γεωμετρική περίοδος
Άνω ήμισυ γυναικείου ειδωλίου με
υψωμένα χέρια. Τα μάτια, το στήθος και
τα αυτιά καθώς και τα χαρακτηριστικά
του προσώπου και της κεφαλής έχουν
αποδοθεί με τον ίδιο τρόπο όπως το αρ.
121 και φαίνεται ότι ανήκουν στο ίδιο
σύμπλεγμα ειδωλίων μέσα σε αγγείο. Σώζει
ίχνη ερυθρού χρώματος στο πρόσωπο
και στο στήθος. Πηλός καστανοκίτρινος,
λεπτόκοκκος.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 125
 123. Γυναικεία εγκυμονούσα μορφή.
ΑΜΗ: Π13239. ΑΒΔ: 625-118
Σπέος Ινάτου. 14/3/62. Παρά το βόρειο τοίχωμα όπου το
πρόχειρον διατοίχισμα.
Ύψος: 11,2 εκ. Munsell: 7.5 YR 7/5
7ος αι. π.Χ.

Σώζεται το πρόσθιο άνω ήμισυ. Ελλείπουν τμήματα

της απόληξης της κεφαλής και της πλάτης. Είναι
κοίλο εσωτερικά αλλά όχι τροχήλατο. Τα χέρια
είναι συμπαγή και ακουμπούν μπροστά στην
προεξέχουσα κοιλιά. Στήθος τονισμένο. Διακρίνονται
οι λεπτομέρειες του ενδύματος. Η κόμμωση πέφτει
στην πλάτη με καμπύλη απόληξη ενώ δύο πλόκαμοι
συνεχίζουν εκατέρωθεν του λαιμού. Οι λεπτομέρειες
της κόμης δηλώνονται με ταινίες. Το πρόσωπο είναι
υψωμένο, έχει έντονη τριγωνική μύτη με εγκοπές για
ρουθούνια, προεξέχοντα μάτια και ανάγλυφα φρύδια.
Τα μάτια είναι αμυγδαλωτά και γίνεται προσπάθεια
φυσιοκρατικής απόδοσής τους με χρώμα. Τα
χείλη δηλώνονται πλαστικά. Πάνω από τα φρύδια
διαμορφώνεται διάδημα με τριγωνική απόληξη
ανάμεσα στα φρύδια. Τα αυτιά φαίνεται ότι είχαν
πλαστική διαμόρφωση, ίσως σπείρας. Τμήματά τους
έχουν διασωθεί και στις δύο πλευρές του προσώπου.
Στην πίσω πλευρά σώζεται τμήμα της άνω απόληξης
του διαδήματος που φαίνεται ότι ήταν κοίλο όπως
είναι σύνηθες σε ειδώλια της εποχής. Το πρόσωπο
διακρίνεται από πλαστικότητα τόσο στη διαμόρφωση
του σαγονιού όσο και στις παρειές, στο λαιμό και την
κόμμωση. Ολόκληρο το φόρεμα δεν σώζεται, ωστόσο
φαίνεται ότι έφερε φόρεμα κλειστό στο λαιμό και με
κοντό μανίκι. Στη μέση διακρίνεται ζώνη. Η απόληξη
του σωζόμενου τμήματος της φούστας είναι καμπύλη
και ίσως η φούστα του ενδύματος να ήταν αντίστοιχη
με αυτήν που φέρουν άλλα ειδώλια της εποχής.
Όλες οι λεπτομέρεις του προσώπου και του ενδύματος
τονίζονται με καστανέρυθρο χρώμα. Είναι πιθανό
τα δάκτυλα που διακρίνονται πάνω στο δεξί χέρι να
ανήκουν σε μια δεύτερη μορφή που ακουμπούσε
την κοιλιά της εγκύου.
Στη μορφή αυτή παρατηρούμε επιβιώσεις
παλαιότερων στοιχείων (βλ. σχ. Λεμπέση 1981, 24
εικ.7). Τουλάχιστον ως προς το πρόσωπο φαίνεται
ότι ακολουθεί τους τύπους ειδωλίων της ΥΜ ΙΙΙ Γ –
Υπομινωικής εποχής.
Πηλός λεπτόκοκκος καστανέρυθρος.

126 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 127

124. Γυναικείο ειδώλιο 125. Γυναικείο ειδώλιο
ΑΜΗ: Π13260 ΑΒΔ: 815 ΑΜΗ: Π15042 ΑΒΔ: 820
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ. Δαβάρα. Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Ύψος: 13,5.εκ. Munsell: 7,5 YR 7/4 Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Τέλη 8ου - αρχές 7ου αι. π.Χ.
Ύψος: 21.εκ. Munsell: 10YR 6/5
Ειδώλιο γυναικείας μορφής. Συμπαγές. Αποκρουσμένο στο άνω άκρο της κάπως κυβικής κεφαλής Μέσα 7ου αι. π.Χ.
και στα χέρια. Τα μάτια είναι αμυγδαλόσχημα με οπή στο κέντρο. Η μύτη προεξέχει έντονα. Το
στόμα δηλώνεται με παχιά χείλη και εγκοπή ενδιάμεσα. Περίτεχνη κοντή δαιδαλική κόμμωση που Ειδώλιο γυμνής γυναικείας δαιδαλικής μορφής
αποδίδεται με κάθετα εγχάρακτα γραμμίδια και μικρές εγκοπές. Τονίζεται το στήθος και η μέση. Τα από μήτρα. Ίσως έχει αποκολληθεί το πίσω μέρος.
χέρια φαίνεται ότι ακουμπούσαν στο πλάι των μηρών όπου υπάρχουν ίχνη αποκόλλησης. Το ένδυμα Οι λεπτομέρειες της κεφαλής δηλώνονται με
φέρει ζώνη από δύο γραπτές ταινίες. Η κυλινδρική φούστα σχηματίζει έντονη ακμή στο σημείο ένωσης ερυθρή βαφή. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου
με τον κορμό. Κοσμείται εμπρός από μια κάθετη ταινία με εγχάρακτες τεθλασμένες γραμμές. Στο δεν έχουν τονιστεί πολύ. Η μορφή φέρει χαμηλό
κατώτερο τμήμα ελλειψοειδές τεμάχιο με μικρή εμπίεση μπροστά για το σχηματισμό των ποδιών. διάδημα με σπειροειδή κόσμηση. Η δαιδαλική
Πηλός καστανοκίτρινος, λεπτόκοκκος. Μαύρο χρώμα με έντονη στίλβωση και ίχνη λευκού χρώματος κόμη πέφτει στους ώμους με οριζόντιες και
στις εγχαράξεις. Για τον τύπο βλ. D’agata 1999, 132-133, Πιν. LXXXVIII:D255a-d. κάθετες διαμορφώσεις. Τα χέρια φέρονται κάτω
από το στήθος και οι παλάμες τα αγκαλιάζουν.
Ίσως έφερε γραπτό περιδέραιο στο στήθος, όπως
δείχνουν σειρές ερυθρών στιγμών. Η μορφή της
γυμνής ανατολικής θεάς απαντά στην Κρήτη τον
7ο-6ο αι. π.Χ. Για τον τύπο βλ. Rizza - Scrinari
1968 Πιν. XXVIII, 179, XXX:196.

128 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 129

126. Ειδώλιο γυμνής γυναικείας μορφής
ΑΜΗ: Π13303 ΑΒΔ: 645
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. ύψος: 8εκ. Munsell: 7.5YR 7/5-6/5
Μέσα 7ου αι. π.Χ.
Συμπαγές πλακίδιο από μήτρα, ραδινής
δαιδαλικής γυμνής γυναικείας θεότητας επί
πλίνθου. Ελλιπές κατά την κεφαλή. Επίπεδες οι
πλαϊνές και η πίσω πλευρά. Σώζεται η απόληξη
της κόμης. Τα χέρια ακουμπούν στους μηρούς.
Αμυδρά δηλώνεται το στήθος και το εφηβαίο.
Πηλός λεπτόκοκκος ανοιχτοκίτρινος. Ίχνη
εξίτηλου χρώματος.
Για τον τύπο βλ. Rizza και Scrinari 1968 Πιν.
XXVIII:179-180. Lebessi 2009a.
127. Κεφαλή δαιδαλικής γυναικείας μορφής
ΑΜΗ: Π14052 ΑΒΔ: 642
Σπέος Ινάτου 1962.
Σωζ. ύψος: 6,5 εκ. Munsell: 7.5YR 6/5
Μέσα 7ου αι. π.Χ.
128. Κεφαλή γυναικείας δαιδαλικής
μορφής
ΑΜΗ:Π13259 ΑΒΔ:733
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. ύψος: 5,8 εκ. Munsell: 5YR 7/5 - 7/4
Μέσα 7ου αι. π.Χ.
Συμπαγές δαιδαλικό πλακίδιο φτιαγμένο σε
μήτρα. Σώζεται η κεφαλή που φέρει υψηλό
πόλο. Η κεφαλή είναι ελαφρά στραμμένη προς
τα αριστερά. Διατηρούνται δυο πλόκαμοι που
πέφτουν στον αριστερό ώμο. Αποκρουσμένο
το σώμα κάτω από την κεφαλή. Αμυδρά ίχνη
χρώματος. Τα ευμεγέθη ώτα είναι ανάγλυφα.
Πηλός λεπτόκοκκος καστανοκίτρινος. Ο
πηλός και τα χαρακτηριστικά μοιάζουν με τα
ειδώλια της ακρόπολης της Γόρτυνας (Rizza
και Scrinari 1968 Πιν. XXVIII, 179, XXX:196)

Συμπαγές πλακίδιο από μήτρα. Σώζονται

η κεφαλή, ο λαιμός και η αρχή του δεξιού
ώμου. Η μορφή έχει δαιδαλική κόμμωση. Τα
χαρακτηριστικά του προσώπου είναι ελαφρά
φθαρμένα, ιδίως η μύτη. Λείπει η απόληξη του
πόλου. Πηλός λεπτόκοκκος καστανοκίτρινος.
Για τον τύπο βλ Michelaki - D’ Acunto 2008,
249, 250, εικ. 5.

130 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 131

 129. Ειδώλιο κουροτρόφου
ΑΜΗ: Π13196 ΑΒΔ: 621
Σπέος Ινάτου 15/3/62. Πρώτη σχισμή νότιου τοίχου.
Ύψος: 12,6 εκ. Munsell 7.5YR 7/4
Ανατολίζουσα - Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδος

Γυναικείο ειδώλιο κουροτρόφου συμπαγές.

Λείπει η πλάτη, η κεφαλή και το κατώτερο
τμήμα του ενδύματος. Στο πρόσθιο τμήμα φέρει
την ευθεία απόληξη της κόμης δαιδαλικού
τύπου. Διακρίνεται έντονα το στήθος. Τα
χέρια αποδίδονται με πλαστικότητα. Το ένα
περνάει πάνω από το σώμα του βρέφους ενώ
με το άλλο στηρίζει το γοφό του. Το βρέφος
θηλάζει και με το ένα χέρι αγκαλιάζει τη
μητέρα του. Εντυπωσιάζει η πλαστικότητα
και η μεγάλη ελευθερία κίνησης του σώματος
του βρέφους. Αντίθετα το σώμα της μητέρας
είναι κυλινδρικό, πεπλατυσμένο. Το ένδυμα
κοσμείται με ημιεξίτηλα γραπτά μοτίβα.
Πλοχμός στο κέντρο σε κάθετη διάταξη.
Μαιανδροειδές κόσμημα στο ένα πλάι και
σπειροειδές στο άλλο. Στο μέσο της φούστας
σώζονται επτά οπές στους ισάριθμους
κόμπους που σχηματίζει ο πλοχμός, ενώ
πίσω υπάρχουν έντεκα οπές σε ασύμμετρη
διάταξη. Η πίσω όψη του ενδύματος είναι
ακόσμητη και έχει αμελή απόδοση. Πηλός
λεπτός κιτρινωπός, γκρίζος πυρήνας. Η
δαιδαλικού τύπου φούστα με το μοτίβο του
πλοχμού εντάσσει χρονολογικά το ειδώλιο
στην Ανατολίζουσα περίοδο. Το μοτίβο του
πλοχμού με τις οπές θυμίζει τη βάση ειδωλίου
από το ιερό στο Καβούσι (Αλεξίου 1956, 14,
πιν. Γ:1). Ωστόσο η φυσιοκρατική απόδοση
του βρέφους ενδεχομένως υποδηλώνει μια
χαμηλότερη χρονολόγηση.

132 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 133

130. Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου
ΑΜΗ: Π13287 ΑΒΔ: 816
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 12 εκ.
Ελληνιστική περίοδος.

Σώζεται η αρχή του σώματος το οποίο

ήταν κοίλο εσωτερικά. Η κεφαλή είναι
στραμμένη ελαφρά προς τα αριστερά. Η
πλούσια βοστρυχωτή κόμη πάνω από το
μέτωπο, η οποία είναι χωρισμένη στη μέση
και μαζεμένη ψηλά με διάδημα ή ταινία,
καταλήγει σε δυο πλούσιους κατσαρούς
βοστρύχους σε λοξή διάταξη. Στο πρόσωπο
τα φρύδια δηλώνονται με ελαφρύ πλάσιμο,
όπως και τα μάτια που έβλεπαν ελαφρά
προς τα πάνω. Η κόρη τους ήταν τονισμένη
με αβαθή μικρή οπή. Η μύτη και το
στόμα δηλώνονται πλαστικά. Η έκφραση
είναι σοβαρή και μελαγχολική με ελαφρό
μειδίαμα. Η μορφή έφερε δισκάρια παρά
τα ώτα που απέδιδαν ενώτια. Σώζεται
μόνο το ένα. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος
φαιοκίτρινος. Για τον τύπο και την κόμμωση
βλ. Merker 2000, 166, πιν. 44:232-233.
Παλαιοκρασσά 1991, πιν. 22: Ε102.

134 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 135

IΙ. Ειδώλια ζώων

131. Ζεύγος ίππων

ΑΜΗ Ίππου: Π13265, Κεφαλής: Π14053 ΑΒΔ: 609-628
Σπέος Ινάτου 1962. Ανασκαφή Ν. Πλάτωνος, Κ. Δαβάρα
Π13265 Ύψος: 7,5 εκ. Μήκος: 10,7 εκ. Munsell: 2.5YR 5/5
Π14053 Μήκος: 4,8 εκ. Munsell: 2.5YR 5/5
Τέλη 8ου - αρχές 7ου αι. π.Χ.

Το Π13265 είναι συμπαγές ομοίωμα ίππου. Ελλείπουν τα άκρα των έντονα τεντωμένων ποδών και
μεγάλο μέρος του πίσω δεξιού ποδιού και της ουράς. Μεγάλο τμήμα από την δεξιά πλευρά του ίππου
αποκρουσμένο. Μακρόστενη κεφαλή. Το στόμα δηλώνεται με εγχάραξη και τα ρουθούνια με δυο
οπές. Τα μάτια δηλώνονται με μικρή προεξοχή και τα αυτιά με δυο μικρά τεμάχια πηλού. Η χαίτη
έχει δηλωθεί με λωρίδα πηλού πάνω στην οποία σώζονται ίχνη από δακτυλικά αποτυπώματα. Η μία
πλευρά της χαίτης φέρει εγχάραξη και παράλληλα γραμμίδια χρώματος που τη διαφοροποιούν από
το σώμα του ζώου. Είναι ενδιαφέρον ότι η αριστερή πλευρά της χαίτης είναι ακόσμητη προφανώς
γιατί ακριβώς δίπλα του υπήρχε δεύτερος ίππος. Η κεφαλή Π14053 έχει την αριστερή πλευρά της
χαίτης διαμορφωμένη με τον τρόπο του Π13265 ενώ η δεξιά είναι ακόσμητη. Επιπλέον ο πηλός και
το χρώμα είναι όμοια. Το Π14053 είναι πολύ αποσπασματικό. Σώζεται μόνο η κεφαλή και τμήμα του
λαιμού. Η διαμόρφωση των λεπτομερειών του προσώπου του λαιμού και της χαίτης είναι ακριβώς
ίδια με το Π13265. Προφανώς τα δυο ζώα αποτελούσαν ζεύγος. Ωστόσο δεν υπάρχει διαμπερής Εικ. 35. Σύμπλεγμα δύο αλόγων πάνω σε ορθογώνια
οπή όπως σε ανάλογα ζεύγη (D’Agata 1999, 149, 156, Πιν. XCVI:D3.41-D3.42-43). Ίσως ήταν βάση με διαμπερείς οπές για την προσήλωση τροχών.
προσαρτημένα σε κάποια βάση όπως φαίνεται και από το μοναδικό πόδι του σώζεται το οποίο φέρει Ιερό Σύμης (βλ. Muhly 2008, 40, πιν. 16:70)
ίχνη ότι αποσπάσθηκε από κάποιο είδος βάσης, βλ. εικ.35. Πηλός λεπτόκοκκος καλής όπτησης.

136 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 137

132. Ειδώλιο ταύρου
ΑΜΗ:Π13264 ΑΒΔ: 827
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί
αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μέγ. ύψος: 8,4 εκ. Μέγ. Μήκος: 12,1 εκ.
Munsell: 7.5YR 6/4 - 6/5
Τέλη 8ου - αρχές 7ου αι. π.Χ.

Ειδώλιο ταύρου, συμπληρωμένο στα πίσω

πόδια και στο αριστερό κέρατο. Τα αυτιά
έχουν αποσπασθεί. Κεφαλή τριγωνική.
Τα κέρατα προεκτείνονται πλαγίως και
πάνω. Στα μάτια αβαθείς κοιλότητες
από όπου φαίνεται ότι αποκολλήθηκαν
δισκάρια. Σώμα κυλινδρικό με δήλωση
του μορίου. Ουρά αναδιπλωμένη στον
αριστερό γλουτό. Το στόμα δηλώνεται με
εγκοπή και τα ρουθούνια με οπές.
Πηλός γκριζοκάστανος λεπτός με μαύρα
εγκλείσματα. Ανοιχτό καστανό επίχρισμα.
Βλ. D’Agata 1999, Πιν. XCII:D3.16, Πιν.
XCIV:D3.23-30.

133. Ειδώλιο ταύρου

ΑΜΗ: Π13263 ΑΒΔ:813
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί
αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μέγ. ύψος: 9,5 εκ. Σωζ. μήκος: 8,5 εκ. Munsell:
5YR 6/4
Τέλη 8ου - αρχές 7ου αι. π.Χ.

Κοίλο ειδώλιο ταύρου ελλιπές στο πίσω

τμήμα του σώματος. Συμπληρωμένο
στα μπροστινά πόδια και στο αριστερό 134. Ειδώλιο ταύρου
κέρατο. Η κεφαλή στρέφεται ελαφρά ΑΜΗ: Π13407 ΑΒΔ: 361
Σπέος Ινάτου 14/3/1962. Άνω του μελανού στρώματος
προς τα άνω. Μεγάλα τοξοειδή κέρατα
επί του τοιχίου των γεωμετρικών ζωδίων.
που προεκτείνονται πλαγίως. Κάτω από Μέγ. Ύψος: 12,3 εκ. Μέγ. Μήκος: 14,5 εκ. Munsell: 5YR 7/5
τα κέρατα έχουν αποσπασθεί τα ώτα, Τέλη 8ου - αρχές 7ου αι. π.Χ.
τα οποία δηλώνονται με βαθιές οπές.
Τα μάτια δηλώνονται με δισκάρια. Το Ειδώλιο ταύρου. Συγκολλημένο από δύο τμήματα. Αμελούς κατασκευής. Συμπληρωμένο στα πόδια
αριστερό έχει αποκρουσθεί. Το στόμα και στην αναδιπλωμένη ουρά. Η κεφαλή είναι στραμμένη προς τα άνω. Δύο οπές δηλώνουν τα
δηλώνεται με εγκοπή και τα ρουθούνια με ρουθούνια και άλλες δύο τα αυτιά. Αμυγδαλωτά μάτια που δηλώνονται εγχάρακτα. Τρεις βαθιές
οπές. Μεγάλη οπή στο μπροστινό μέρος εγχαράξεις δηλώνουν τις πτυχώσεις του λαιμού. Το φύλο δηλώνεται σαφώς. Οπή κάτω από την ουρά
του σώματος. Πηλός καστανός σκούρος για την όπτηση. Πηλός λεπτός ρόδινος με ανοιχτόχρωμο, κιτρινωπό επίχρισμα. Για τις εγχάρακτες
λεπτόκοκκος με ελάχιστα εγκλείσματα. πτυχώσεις στο λαιμό βλ. Muhly 2008, 49, πιν. 33:148.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.

138 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 139

135. Ειδώλιο ταύρου
ΑΜΗ: Π13406 ΑΒΔ: 58
Σπέος Ινάτου 17/3/1962. Εις κατώτερον στρώμα άνω
μέλανος, πλησίον νοτίου τοιχώματος.
Σωζ. ύψος: 9,3.εκ. Σωζ. μήκ.: 13,5 εκ.
Munsell: 7.5 YR 7/6
Ελληνιστική περίοδος
Ειδώλιο ταύρου συγκολλημένο από τέσσερα
τεμάχια. Κατασκευασμένο σε μήτρα (πρβ. εικ.
36 από τη συλλογή Μεταξά). Ελλιπές στην
κεφαλή και το αριστερό πρόσθιο ήμισυ του
σώματος. Κοίλο εσωτερικά. Ο ταύρος είναι
ξαπλωμένος πάνω σε ορθογώνια βάση, με τα
σκέλη αναδιπλωμένα. Επάλληλες πτυχώσεις
στον λαιμό. Η ουρά ελίσσεται γύρω από το δεξί
πόδι. Πηλός καστανορόδινος, λεπτόκοκκος.
Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
Εικ. 36. Ειδώλιο ταύρου. Συλλογή Μεταξά
ΣΜ.2081
140
IΙΙ. Πήλινα ομοιώματα
136. Ομοίωμα λέμβου
ΑΜΗ:13320 ΑΒΔ: 814
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. μήκος: 26,5 εκ. Ύψος 5 εκ. Munsell: 2.5YR 5/5
Γεωμετρική περίοδος
Ομοίωμα λέμβου. Σχεδόν ακέραια. Συγκολλημένο ένα μικρό τμήμα στο πλάι. Αποκρουσμένη στην
πρύμνη, στο άκρο της υπερυψωμένης πλώρης και στο άνω τμήμα των τοιχωμάτων. Κοίλη εσωτερικά.
Βάση επίπεδη. Τα έξαλα του πλοίου ενώνουν τρία έδρανα από τα οποία το ένα δεν σώζεται. Τα έδρανα
στα σημεία που ενώνονται με τα τοιχώματα φέρουν ίχνη αποκόλλησης ειδωλίων. Πηλός μέτριος
χονδροειδής πορτοκαλόχρωμος με ανοιχτό καστανό επιχρισμα. Εξίτηλο μαύρο χρώμα σε σημεία της
επιφάνειας εξωτερικά.
137. Ομοίωμα λέμβου
ΑΜΗ:13273 ΑΒΔ: 86
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. ύψος: 6,3 εκ. Σωζ. μήκος: 13,7 εκ.
Munsell: 7.5 YR 7/6-7/8
Γεωμετρική περίοδος
Τμήμα από ομοίωμα λέμβου. Προφανώς η πλώρη. Φέρει
ακρόπρωρο με αποκρουσμένο άκρο. Ψηλά πλευρικά
τοιχώματα που απολήγουν σε περιχείλωμα. Στο
εσωτερικό ίχνη τριών αποκρουσμένων εδράνων. Πηλός
πορτοκαλόχρους, με εγκλείσματα μετρίου μεγέθους.
Πυρήνας φαιός. Αλείφωμα στο χρώμα του πηλού.
Διακόσμηση με ταινίες εξίτηλης μελανής βαφής.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 141
 138. Πήλινο ομοίωμα κύκλιου χορού
πολεμιστών.
ΑΜΗ: αα. ΑΒΔ: 856 ΣΜ: 898
856: Σπέος Ινάτου. 14-3-1963. Παράδοση Κων. Σωτηράκη
898: Συλλογή Μεταξά.
Σωζ. ύψος: 12,4 εκ. Μεγ. πάχος: 2,1 εκ.
Munsell: 2.5 YR 5/4
Αρχαϊκή περίοδος

Περίτμητη πλάκα με καμπύλη διαμόρφωση.

Σώζονται δυο μορφές πολεμιστών που φέρουν
ασπίδες και δόρατα σε στάση δρόμου «εν
γούνασι». Ο τελευταίος πολεμιστής είναι σχεδόν
ακέραιος, λείπουν το λοφίο του κράνους και
το άκρο των ποδών. Η δεξιά πλευρά του φέρει
ίχνη χρώματος που υποδεικνύουν ότι δεν
ήταν ενωμένος πλαγίως με άλλο πολεμιστή. Η
κεφαλή και το κράνος φέρουν ίχνη χρώματος
που δηλώνουν τις λεπτομέρειες. Χρώμα
διατηρεί επίσης η ασπίδα, η οποία κοσμείται
με σπείρες και το περίζωμα του πολεμιστή με
κόσμημα ζατρικίου. Εγχαράξεις τονίζουν τις
λεπτομέρειες του προσώπου και του κράνους
ενώ διακρίνεται ακμή διαβήτη στο κέντρο της
ασπίδας. Πηλός λεπτόκοκκος φαιοκίτρινος.
Χρώμα βαφής μελανό.

142 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 143

 139. Πήλινο ομοίωμα κύκλιου χορού
πολεμιστών.
ΑΜΗ: . ΑΒΔ: ΣΜ: 898
Σπέος Ινάτου; Συλλογή Μεταξά.
Μεγ. Σωζ. Ύψος: 9,4 εκ. Μεγ. πάχος: 1,1 εκ.
Munsell:7,5 YR 5/6
Αρχαϊκή περίοδος
Τμήματα από περίτμητη πλάκα με καμπύλη
διαμόρφωση. Σώζονται τρία τεμάχια. Δύο
πολεμιστές και ένα θραύσμα με δύο ασπίδες. Οι
πολεμιστές έχουν πολύ φθαρμένη, απολεπισμένη
επιφάνεια. Δεν σώζουν χρώμα ούτε επίχρισμα.
Το θραύσμα με τις δύο ασπίδες διατηρεί ίχνη
ανοιχτοκάστανου επιχρίσματος καθώς και χρώμα
στην πρώτη ασπίδα από αριστερά. Το μοτίβο
είναι παρόμοιο με την περίτμητη πλάκα αρ.138
αλλά ο πηλός και το πάχος είναι διαφορετικά
προφανώς πρόκειται για δεύτερη πλάκα του ίδιου
τύπου. Πηλός καστανέρυθρος λεπτόκοκκος με
εγκλείσματα μαύρου χρώματος. Καστανοκίτρινο
επίχρισμα, εξίτηλο καστανό χρώμα.
144 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
140. Πήλινο ομοίωμα κύκλιου χορού
πολεμιστών.
ΑΜΗ: Π13346 ΑΒΔ:37
Σπέος Ινάτου. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου. Περισυλλογή Κ.
Δαβάρα.
Σωζ. Ύψος: 7,6 εκ. Μεγ. πάχος: 1,1 εκ. Munsell:7,5 YR 5/6.
Αρχαϊκή περίοδος
Πολεμιστής από περίτμητη πλάκα με καμπύλη
διαμόρφωση. Επιφάνεια φθαρμένη, απολεπισμένη.
Σώζει ίχνη του επιχρίσματος και του χρώματος.
Διακρίνονται επίσης και οι εγχαράξεις που τόνιζαν
τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Είναι πιθανό να
ανήκει στο ίδιο σκεύος με τα αρ.139 από Συλλογή
Μεταξά, λόγω του πηλού και του πάχους αλλά και της
διαμέτρου. Με εξίτηλο καστανό χρώμα τονίζονται οι
λεπτομέρεις του προσώπου και του οπλισμού. Πηλός
καστανέρυθρος λεπτόκοκκος με εγκλείσματα μαύρου
χρώματος. Καστανοκίτρινο επίχρισμα. Παρόμοιο
οπλισμό με τους περίτμητους πολεμιστές του σπηλαίου
φέρουν και οι πολεμιστές στις ταφικές στήλες του
Πρινιά, εικ.37 (Λεμπέση 1976, 28-29, πιν. 20-27).
Εικ. 37. Στήλες με εγχάρακτη παράσταση πολεμιστή. 600-
480/470 π.Χ. Πρινιάς. (Λεμπέση 1976, 28-29, πιν. 20-27)
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 145
 Εικ. 38. Πόδι μειξογενούς όντος. ΥΜΙΙΙΓ-ΥπΜ. Αγία Τριάδα. Εικ. 39. Πόδι μειξογενούς όντος. ΥΜΙΙΙΓ-ΥπΜ.
(D’Agata1999, 66, πιν.XLI C2.2d) Αγία Τριάδα. (D’Agata1999, 66, πιν.XLI C2,3, )

141. Πήλινο ομοίωμα υποδήματος.

ΑΜΗ: αα ΑΒΔ: 686
Σπέος Ινάτου. 1962 Ανασκαφή Ν. Πλάτωνος, Κ. Δαβάρα
Ύψος: 3,7 εκ. Πλ.: 5 εκ. Μήκος: 10εκ. Munsell: 5YR 7/4
Υπομινωική - Πρωτογεωμετρική περίοδος

Πήλινο ομοίωμα αριστερού υποδήματος. Χειροποίητο. Βάση επίπεδη. Το χείλος φέρει περιμετρικά
δεκατέσσερις διαμπερείς υπερυψωμένες θηλιές, από τις οποίες έχουν αποκρουστεί οι τρείς. Το
στήριγμα της πτέρνας δεν φέρει θηλιές. Φαίνεται ότι ο τύπος αυτός του υποδήματος έδενε στο πόδι
με ιμάντες. Οι δυο μακρές πλευρές είναι παράλληλες. Το πρόσθιο τμήμα έχει αποστρογγυλεμένη
ακμή προς το ένα πλάι ενώ η διαμετρικά αντίθετη πλευρά είναι υπερυψωμένη. Εξωτερικά το τοίχωμα
φέρει δυο σειρές οριζόντιων εγκοπών, ενώ στην πίσω πλευρά υπάρχουν πολλές μικρές εγκοπές
σε ακανόνιστη διάταξη, που μάλλον αποδίδουν τις ραφές. Εδώ εμφανίζεται για πρώτη φορά ως
ομοίωμα αυτός ο τύπος υποδήματος, ο οποίος βέβαια είναι αρκετά γνωστός. Αποδίδεται με γραπτή
διακόσμηση στα πόδια πήλινων ειδωλίων, των γνωστών μειξογενών όντων από την Αγία Τριάδα τα
οποία χρονολογούνται στην ΥΜΙΙΙ Γ - Υπομινωική Περίοδο βλ. εικ.38, 39 (D’Agata1999,66, pl.XLI
C2,3). Πηλός καστανορόδινος, λεπτόκοκκος με κιτρινωπό ανοιχτόχρωμο επίχρισμα. Εξίτηλο μαύρο
χρώμα, πιθανότατα ολόβαφο. Για το συμβολισμό του υποδήματος βλ. σελ.37.

146 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 147

 ΔΙΠΛΟΙ ΠΕΛΕΚΕΙΣ
Αθανασία Κάντα

Σ το σπήλαιο βρέθηκε σειρά αναθηματικών

πελέκεων, πήλινων και χάλκινων. Οι χάλκινοι
πελέκεις είναι όλοι αναθηματικοί και μικρού μεγέθους.
Κάποιοι είναι χυτοί σε μήτρες, ενώ άλλοι είναι
σφυρήλατοι. Υπάρχει πλήθος τεμαχίων χάλκινων
πελέκεων που δεν έχουν συντηρηθεί και συγκολληθεί
ακόμα. Λόγω του αποσπασματικού τους χαρακτήρα
η χρονολόγησή τους είναι αβέβαιη, φαίνεται ότι
ανήκουν στους πρώιμους ελληνικούς χρόνους,
ωστόσο δεν αποκλείεται κάποιοι από αυτούς να
ανήκουν σε προϊστορικούς τύπους. Η μελλοντική τους
επεξεργασία θα δείξει κατασκευαστικές λεπτομέρειες
και τύπους στους οποίους ανήκουν. Στο εικονιζόμενο
υλικό περιλαμβάνεται και μικροσκοπικός πέλεκυς από
έλασμα με συμφυή χάλκινο στειλεό (αρ.143), που
παρουσιάζει ομοιότητες με μικροσκοπικούς πήλινους
πελέκεις (αρ.149, εικ. 40).
Υπάρχουν και μεγαλύτεροι πελέκεις από πηλό, οι
οποίοι μιμούνται ενίοτε χάλκινους τύπους. Είναι
χειροποίητοι από διάφορα είδη πηλών. Κάποιοι είναι
λεπτότεχνοι και άλλοι χονδροειδούς κατασκευής.
Συνήθως έχουν οπή στειλέωσης, αν και υπάρχουν
παραδείγματα με συμφυή στειλεό. Οι περισσότεροι
φέρουν επίχρισμα και διατηρούν ίχνη χρώματος ή
και διακόσμησης, η οποία βοηθά στην χρονολόγησή
τους. Μεταγενέστερος και διαποίκιλτος είναι ο αρ.153
ο οποίος βρίσκεται και στο τέλος της χρονολογικής
σειράς των πήλινων πελέκεων. Παρόμοιοι πήλινοι
πελέκεις έχουν βρεθεί στο γειτονικό υπαίθριο ιερό του
Κερατόκαμπου (Ρεθεμιωτάκης 2005, 152, εικ. 8:21-23).
Για τον αναθηματικό χαρακτήρα των πελέκεων και τη
σχέση τους με τη λατρεία βλ. σελ. 36. Γενικά για τον
διπλό πέλεκυ βλ. Davaras 1969).

142. Πήλινο πλακίδιο

ΑΜΗ: Π13262
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιολκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 6,3 εκ.
7ος αι. π.Χ.

Ανάγλυφο πλακίδιο, ημιελλειψοειδές με οπή ανάρτησης. Φέρει παράσταση με εραλδική σύνθεση

λεόντων, οι οποίοι στηρίζονται στο “δέντρο της ζωής” που φύεται στο κέντρο. Το ένα από τα πίσω πόδια
τους ακουμπά στα κατώτερα κλαδιά του δέντρου, ενώ το ένα από τα πρόσθια πόδια στην κορυφή
του. Τα δύο άλλα πρόσθια πόδια υψώνονται ενωμένα. Το σώμα συστρέφεται και τα κεφάλια τους
στρέφονται προς τα πίσω. Πηλός λεπτόκοκκος πορτοκαλόχρωμος. Στην επιφάνεια φέρει ίχνη ίσως
από ύφασμα. Πανομοιότυπα πλακίδια προέρχονται απο το ιερό της Σύμης (Muhly 2008, 111, πιν.
61:309-10). Είναι πιθανό μάλιστα να προέρχονται από την ίδια μήτρα. Εικ. 40. Πήλινοι διπλοί πελέκεις από το σπήλαιο

148 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 149

 143. Αναθηματικός χάλκινος διπλός πέλεκυς. 146. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. Χ2648. ΑΜΗ: 13280. ΑΒΔ: 831
Σπέος Ινάτου. Μάρτιος 1962 (Ανασκαφή Πλάτωνος Δαβάρα) Σπέος Ινάτου.1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Σωζ μήκος: 4 εκ. Πλ. 2.5 εκ. Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Πρώιμοι Ελληνικοί Χρόνοι
Μεγ. Πλάτος: 3,5 εκ. Μήκος: 8,8 εκ. Munsell:5YR 6/4
Αναθηματικός, μικρογραφικός διπλός πέλεκυς Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική περίοδος
από χάλκινο έλασμα με συμφυή στειλεό. Μικρή
οπή ανάρτησης στην άκρη του στειλεού. Η μία Ακέραιος στενόμακρος διπλός πέλεκυς. Κυλινδρική
ακμή αποκρουσμένη στην άκρη. Διαβρωμένη οπή στειλέωσης στο κέντρο. Αποστρογγυλευμένες
επιφάνεια. ακμές. Ολόβαφος με εξίτηλο ζωηρό πορτοκαλο-
κόκκινο χρώμα, καστανό σε κάποια σημεία λόγω
της όπτησης. Λεία επιφάνεια. Πηλός λεπτόκοκκος
καστανοκίτρινος.

144. Αναθηματικός χάλκινος διπλός πέλεκυς

ΑΜΗ. Χ2520
Σπέος Ινάτου 1962 Κατεσχέθη επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Μήκος: 5,8 εκ. Μεγ. πλ. 2,9 εκ. Μεγ. πάχος: 1,2 εκ.
Πρώιμοι Ελληνικοί Χρόνοι

Αναθηματικός χάλκινος διπλός πέλεκυς

κατασκευασμένος με μήτρα. Κυκλική οπή
στειλέωσης στο κέντρο όπου είναι πλατύτερος.
Φθαρμένη επιφάνεια. Ακμές λεπτές ελαφρά
καμπυλούμενες. Αποκρουσμένο στη μία ακμή.

147. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.

ΑΜΗ. 13274. ΑΒΔ:840
145. Χάλκινος διπλός πέλεκυς. Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
ΑΜΗ. Χ2519 Περισυλλογή Κ. Δαβάρα
Σπέος Ινάτου. 1962
Σωζ μήκος: 8,3 εκ. Μεγ.πάχος 1 εκ. Μεγ. πλάτος: 6,8 εκ. Μήκος: 10,5 εκ. Munsell: 7.5YR 6/3
Πρώιμοι Ελληνικοί Χρόνοι Πρωτογεωμετρική περίοδος

Αναθηματικός χάλκινος διπλός πέλεκυς
κατασκευασμένος με μήτρα. Επίμηκες σχήμα.
Ελλειψοειδής οπή στειλέωσης η οποία δεν είναι
διαμπερής αλλά καλύπτεται στη μία άκρη από
τεμάχιο χαλκού αποκρουσένο που ίσως άνηκε σε
χάλκινο στειλεό. Φθαρμένη επιφάνεια. Για τον
τύπο βλ. Boardman 1961, 43, εικ.19, 199.
Διπλός πλατύς πέλεκυς συμπληρωμένος στη μία
ακμή. Κυλινδρική οπή στειλέωσης στο κέντρο.
Αποστρογγυλευμένες ακμές. Ανοιχτόχρωμο
επίχρισμα. Κόσμηση από ταινία μελανού χρώματος
στις παρυφές και κάθετα πυκνά γραμμίδια στο
κέντρο. Πηλός με λίγες προσμείξεις γκριζοκίτρινος
με κιτρινωπό επίχρισμα.

150 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 151

 148. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13284. ΑΒΔ: 838
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μεγ. Πλατος: 4,7 εκ. Μήκος: 9,7 εκ.
Munsell: 7.5YR 6/5
Πρωτογεωμετρική - Πρωτογεωμετρική Β περίοδος
Ακέραιος διπλός πέλεκυς με
μικροαποκρούσεις και συμπληρώσεις
στις δύο ακμές. Οι άνω και κάτω όψεις
καμπυλώνονται έντονα. Κυλινδρική οπή
στειλέωσης στο κέντρο. Στην μία πλευρά
κόσμηση από ταινία στις παρυφές η οποία
πλαισιώνει δικτυωτό μοτίβο από επάλληλες
τεθλασμένες γραμμές. Στην πίσω πλευρά
όμοια ταινία, χωρίς όμως δικτυωτό μοτίβο.
Λεία επιφάνεια. Πηλός λεπτός, ρόδινος με
κιτρινωπό επίχρισμα.
149. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13336. ΑΒΔ: 837
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Ύψος: 4,5 εκ. Μήκος: 7,2 εκ.
Munsell: 7,5YR 5/5
Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική περίοδος
Μικρός διπλός πέλεκυς συμπληρωμένος
στη μία ακμή και σε τμήμα του συμφυούς
στειλεού, ο οποίος φέρει μικρή οπή
ανάρτησης. Οι άνω και κάτω όψεις είναι
ευθύγραμμες και όπως και ο στειλεός
κοσμούνται από οριζόντιες ταινίες με
καστανομέλανο χρώμα. Πηλός λεπτός
ανοιχτός καστανός. Αλείφωμα στο χρώμα
του πηλού.
152 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
150. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13326. ΑΒΔ:184
Σπέος Ινάτου. 15/3/1962. Μέλαν στρώμα δυτικώς
στρώματος μήκους 2 μ.παρά Β΄τοιχίου.
Σωζ. Πλάτος: 4,5 εκ. Μήκος: 8,3 εκ.
Munsell: 7,5 YR 6/4
Πρωτογεωμετρική περίοδος
Διπλός πέλεκυς συμπληρωμένος στις
δύο ακμές. Οι άνω και κάτω όψεις
καμπυλώνονται ελαφρώς. Μικρή
κυλινδρική οπή στειλέωσης στο κέντρο.
Διακόσμηση με καστανό εξίτηλο χρώμα
από πλατειές ταινίες στις άνω και κάτω
παρυφές, που πλαισιώνουν πυκνές κάθετες
παράλληλες ταινίες. Πηλός με αρκετές
προσμείξεις μετρίου μεγέθους. Εξίτηλο
μελανό χρώμα καστανοκόκκινο σε σημεία
λόγω της όπτησης.
151. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13327. ΑΒΔ:182
Σπέος Ινάτου. 15/3/1962. Μέλαν στρώμα δυτικώς
στρώματος μήκους 2 μ.παρά Β΄τοιχίου.
Σωζ μήκος: 9,5 εκ.
Munsell: 5YR 5/6
Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική περίοδος
Διπλός πέλεκυς συμπληρωμένος στη
μία ακμή. Οι άνω και κάτω όψεις
καμπυλώνονται ελαφρώς. Αποκρουσμένος
ο συμφυής στειλεός. Αποστρογγυλευμένες
ακμές. Πηλός καστανός, λεπτόκοκκος με
λίγες προσμείξεις. Ολόβαφος με εξίτηλη
καστανέρυθρη βαφή.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 153
152. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13337. ΑΒΔ: 76
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. μήκος: 9 εκ. Munsell: 10ΥR 7/5 - 6/5
Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική περίοδος
Ακέραιος διπλός πέλεκυς αποκρουσμένος
και συμπληρωμένος στις δύο καμπύλες
ακμές. Αρκετά παχύς στο κέντρο, ενώ
λεπταίνει βαθμιαία προς τις ακμές.
Κυλινδρική οπή στειλέωσης στο κέντρο.
Ολόβαφος με εξίτηλο μαύρο χρώμα. Πηλός
πορτοκαλόχρους, λεπτόκοκκος.
153. Πήλινο ομοίωμα διπλού πέλεκυ.
ΑΜΗ. 13282. ΑΒΔ: 847
Σπέος Ινάτου. 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μεγ. πλάτος: 7,8 εκ. Μήκος: 12,4 εκ.
Munsell: 7.5YR 6/5 - 6/6
Πρώιμη Ανατολίζουσα.
Ακέραιος διπλός πέλεκυς αποκρουσμένος
στη μία γωνία. Πεπλατυσμένες καμπύλες
ακμές Κυλινδρική οπή στειλέωσης στο
κέντρο. Κόσμηση με καστανομέλανο
χρώμα. Τέσσερα ζεύγη από κατακόρυφες
λεπτές ταινίες χωρίζουν το κεντρικό τμήμα
σε τρεις ζώνες που κοσμούνται η μεν
μεσαία με βαθμιδωτό κόσμημα, οι δε δύο
πλαϊνές με μαίανδρο. Οι ακμές του πέλεκυ
κοσμούνται με γλωσσοειδή κοσμήματα με
περίγραμμα. Οι δύο στενές πλευρές άνω και
κάτω κοσμούνται από παράλληλες γραμμές,
ενώ η οπή στειλέωσης περιβάλλεται από
ταινία και σειρά στιγμών. Η πίσω πλευρά
είναι μελαμβαφής. Ωστόσο διακρίνονται
αποτυπώματα του ίδιου μοτίβου με εξίτηλο
ανοιχτό χρώμα. Πηλός λεπτός καθαρός
ανοιχτός καστανός, επίχρισμα στο ίδιο
χρώμα. Για το μοτίβο και τη χρονολόγηση
βλ. Τσιποπούλου 2005, 250:Η1992,
257:Η1998, 266:ΑΝ1419.
154
ΜΙΚΡΟΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ - ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ - ΧΑΛΚΙΝΕΣ ΦΙΑΛΕΣ
Αθανασία Κάντα
Ο
χρυσός δακτύλιος ΧΑ832, αρ. 154 είναι
σημαντικό εύρημα διότι ανήκει σε ομάδα
δακτυλίων οι οποίοι χρονολογούνται με ακρίβεια στην
ΥΜ ΙΙΙΓ - Υπομινωική Εποχή. Οι δακτύλιοι που έχουν τις
μεγαλύτερες ομοιότητες με το παράδειγμα της Ινάτου
είναι οι εξής:
ΧΑ732 από Καντέμη Κεφάλι. ΥΜ ΙΙΙ τάφος που
ερευνήθηκε από το Ν. Πλάτωνα.
ΧΑ71 από την Πραισό, ανασκαφή Bosanquet.
ΧΑ730 από τη Συκιά Σητείας, τάφος A που ερευνήθηκε
από το Ν. Πλάτωνα.
ΧΑ191 από τα Μουλιανά, τάφος Α. Ανασκαφή
Ξανθουδίδη.
Στον ίδιο γενικό τύπο αλλά χωρίς τη γωνίωση κατά
μήκος της σφενδόνης ανήκουν και οι εξής:
XA 531 από την Κνωσό, Μαύρο Σπήλιο.
ΧΑ731από Συκιά Σητείας, τάφος A, που ερευνήθηκε
από το Ν. Πλάτωνα.
ΧΑ 737 από τον Προφήτη Ηλία Κνωσού, ανασκαφή
Hood.
XA 1241 από το Βόρειο Νεκροταφείο Κνωσού.
Σε μια προσπάθεια διερεύνησης της χρονολόγησης
των δακτυλίων αυτών έγιναν μη καταστροφικές
αναλύσεις περιεκτικότητάς τους σε μέταλλα
με μηχάνημα XRF (σελ. 156.) με ενδιαφέροντα
αποτελέσματα:
Προέρχονται όλοι από τάφους, εκτός από τον
δακτύλιο του σπηλαίου. Χρονολογούνται από την
ΥΜΙΙΙ Γ μέχρι τις αρχές της Υπομινωικής εποχής. Είναι
όλοι κατασκευασμένοι με τον ίδιο τρόπο. Τμήμα
χρυσού ελάσματος ελλειψοειδούς σχήματος με
επιμήκη στελέχη στα δύο άκρα έχει σφυρηλατηθεί και
έχει αποκτήσει γωνίωση στη μέση της σφενδόνης. Τα
στελέχη έχουν ενωθεί στο πίσω μέρος σχηματίζοντας
τον δακτύλιο. Χαρακτηριστικό για την εποχή αποτελεί
η χαμηλή περιεκτικότητα των μειγμάτων σε χρυσό.
Από τους πέντε παρόμοιους δακτυλίους, το δείγμα
της Ινάτου έχει τη χαμηλότερη περιεκτικότητα σε
χρυσό, 55,63%. Ακολουθούν της Πραισού με 61,15%,
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
της Συκιάς με 61,54 και των Μουλιανών με 65,21%. Η
περιεκτικότητά τους σε άργυρο κυμαίνεται επίσης. Ο
δακτύλιος της Ινάτου έχει αντίθετα την μεγαλύτερη
περιεκτικότητα σε άργυρο 40,25%. Ο δακτύλιος από
την Κνωσό ΧΑ531 (Μαύρο Σπήλιο) και ο ΧΑ 731από
τη Συκιά έχουν μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε χρυσό.
Το σχήμα τους όμως είναι κάπως διαφορετικό από
το δείγμα της Ινάτου. Έτσι ο ΧΑ731 δεν παρουσιάζει
γωνίωση στη μικρή σφενδόνη και το ίδιο συμβαίνει και
με τον ΧΑ531, ο οποίος έχει κρίκο τελείως διαφορετικό,
κοίλο εξωτερικά, που ενώνεται με τη σφενδόνη
στα δύο άκρα του. Τέλος ένας δακτύλιος από το Β.
Νεκροταφείο της Κνωσού (ΧΑ 1241) που βρέθηκε σε
τάφο του 8ου αι. π.Χ. έχει κατασκευαστεί από πολύ
λεπτό έλασμα, αλλά έχει τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα
σε χρυσό (79,75%). Ελλείπει η χαρακτηριστική
γωνίωση την οποία παρουσιάζει ο δακτύλιος από το
σπήλαιο.
Από το σπήλαιο προέρχεται σημαντικός αριθμός
χρυσών επίρραπτων ελασμάτων (βλ. αρ.160-164).
Πολλά από αυτά είναι ΥΜ ΙΙ - ΙΙΙ τύπου (Colstream και
Catling 1996, IV πιν. 263:40f1, πιν. 265:200f3, II, 539-
540). Ο τύπος αυτός των επίρραπτων κοσμημάτων
επιβιώνει και στους Πρώιμους Ελληνικούς Χρόνους.
Παρουσιάζονται σε τάφους μέχρι την Ανατολίζουσα
εποχή και γι αυτό η ακριβής χρονολόγησή τους, όταν
προέρχονται από λατρευτικούς χώρους με ανάμεικτα
στρώματα, είναι δύσκολη. Είναι σημαντικό ωστόσο ότι
μερικά από αυτά προέρχονται από την ασύλητη από
τους αρχαιοκαπήλους σχισμή Β΄, της ανασκαφής Κ.
Δαβάρα από όπου προέρχονται και σημαντικότατα
τέχνεργα Μινωικών και Πρώιμων Ελληνικών Χρόνων.
Τα επίρραπτα του σπηλαίου μοιάζουν με τα αντίστοιχα
της Ελεύθερνας (Σταμπολίδης 1994, XXVI, 120).
Η Ελληνιστική Εποχή αντιπροσωπεύεται με λίγα
κοσμήματα τα οποία είναι αργυρά επιχρυσωμένα
(αρ. 172-174). Αργυρά ενώτια από τάφους στη
Χερσόνησο έχουν ακριβώς τον ίδιο εικονογραφικό
τύπο με το αρ.172 και ο αντίστοιχος κίονας πάνω από
το κιονόκρανο έχει επίστεψη ημισελήνου και ηλίου
(Γκαλανάκη, Χανιώτης 2006, 33, 146, Βλ. και σελ.165
εικ.42). Τα ενώτια της Χερσονήσου χρονολογούνται
από την ανασκαφέα στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.
155

ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ XRF ΧΡΥΣΩΝ ΔΑΚΤΥΛΙΩΝ
Γεώργιος Μαράκης
Οι αναλύσεις έγιναν με συσκευή χειρός, ανάλυσης XRF, της εταιρείας Innov-x Systems, μοντέλο Alpha
ΧΑ 832. Σπήλαιο Ειλειθυίας
Στοιχείο % +/-
Χαλκός (Cu) 2.41 0.08
Ψευδάργυρος (Zn) 0.28 0.07
Χρυσός (Au) 55.63 0.37
Μόλυβδος (Pb) 0.14 0.04
Βισμούθιο (Bi) 0.26 0.05
Άργυρος (Ag) 40.25 0.22
Κασσίτερος (Sn) 1.04 0.16
ΧΑ 71. Πραισός
Στοιχείο % +/-
Χαλκός (Cu) 2.77 0.09
Ψευδάργυρος (Zn) 0.28 0.07
Χρυσός (Au) 61.15 0.41
Άργυρος (Ag) 34.19 0.22
Κασσίτερος (Sn) 1.11 0.16
ΧΑ 731 Συκιά Σητείας
Στοιχείο % +/-
Χαλκός (Cu) 1.77 0.09
Ψευδάργυρος (Zn) 0.31 0.07
Χρυσός (Au) 76.46 0.50
Βισμούθιο (Bi) 0.24 0.19
Άργυρος (Ag) 20.64 0.19
Κασσίτερος (Sn) 0.58 0.15
ΧΑ 191. Μουλιανά
Στοιχείο % +/-
Σίδηρος (Fe) 0.16 0.05
Χαλκός (Cu) 2.50 0.09
Ψευδάργυρος (Zn) 0.29 0.07
Χρυσός (Au) 65.21 0.42
Βισμούθιο (Bi) 0.24 0.06
Άργυρος (Ag) 30.83 0.21
Κασσίτερος (Sn) 0.76 0.15
ΧΑ 737 Κνωσός, Προφήτης Ηλίας
Στοιχείο % +/-
Χρυσός (Au) 79.60 0.47
Άργυρος (Ag) 18.40 0.16
Χαλκός (Cu) 1.26 0.08
Κασσίτερος (Sn) 0.51 0.12
Ψευδάργυρος (Zn) 0.23 0.07
156
ΧΑ 732. Καντέμη Κεφάλι
Στοιχείο % +/-
Χαλκός (Cu) 2.41 0.09
Χρυσός (Au) 66.36 0.42
Μόλυβδος (Pb) 0.14 0.04
Άργυρος (Ag) 30.13 0.20
Κασσίτερος (Sn) 0.97 0.15
ΧΑ 730. Συκιά Σητείας
Στοιχείο % +/-
Χαλκός (Cu) 2.41 0.09
Ψευδάργυρος (Zn) 0.31 0.07
Χρυσός (Au) 61.54 0.40
Άργυρος (Ag) 34.42 0.22
Κασσίτερος (Sn) 0.98 0.16
Αντιμόνιο (Sb) 0.34 0.10
ΧΑ 531. Κνωσός
Στοιχείο % +/-
Ταντάλιο (Ta) 1.67 0.49
Ρήνιο (Re) 2.89 0.29
Χρυσός (Au) 75.79 0.46
Άργυρος (Ag) 18.68 0.16
Κασσίτερος (Sn) 0.72 0.13
Αντιμόνιο (Sb) 0.23 0.08
ΧΑ 1241 Κνωσός Β. Νεκροταφείο
Στοιχείο % +/-
Χρυσός (Au) 79.75 0.08
Άργυρος (Ag) 18.04 0.16
Χαλκός (Cu) 1.67 0.08
Κασσίτερος (Sn) 0.55 0.12
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
154. Χρυσός δακτύλιος
ΑΜΗ: ΧΑ832
Σπέος Ινάτου 7/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ανασκαφή Κ.
Δαβάρα
Μήκος σφενδόνης: 2,3 εκ. Πλάτος 1,5 εκ.
Υστερομινωϊκή ΙΙΙΓ - Υπομινωική περίοδος
Ακέραιος δακτύλιος, σφυρήλατος με συμφυή
ελλειψοειδή σφενδόνη, η οποία φέρει γωνίωση
κατά μήκος. Ο δακτύλιος έχει σφυρηλατηθεί και
από τις δύο πλευρές της σφενδόνης και στο πίσω
μέρος διακρίνεται η ένωση των δύο πλευρών.
α.Χρυσός δακτύλιος ΧΑ732. Καντέμη στ. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ191.
Κεφάλι (Πλάτων 1954, 365 κε. Κάντα Μουλιανά, (Ξανθουδίδης 1904,
1980, 185, 186) Κάντα 1980, 175)
δ. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ730. Συκιά
Σητείας. Τάφος Α. (Πλάτων 1954,
365 κε. Κάντα 1980, 186)
β. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ 71. Πραισός,
(Bosanquet 1901-02, 248, εικ. 16,
ε. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ 731. Συκιά.
Κάντα 1980, 179)
(Πλάτων 1954, 365 κε. Κάντα 1980,
186)
ε. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ1241. Κνωσός
(Colstream and Catling 1996 vol. IV,
πιν. 263:Qf10, vil. II, 541)
γ. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ 531. Μαύρο ζ. Χρυσός δακτύλιος ΧΑ 737. Κνωσός,
Σπήλιο. Προφήτης Ηλίας
Εικ. 41. Χρυσοί δακτύλιοι ΥΜ ΙΙΙΓ - Υπομινωικής περιόδου
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 157
 155. Ψήφοι από ορεία κρύσταλλο 158. Περιδέραιο από γυάλινες ψήφους
ΑΜΗ: 309 ΑΜΗ: Υ369
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου. Σπέος Ινάτου 1962.
Περισυλλογή Κ. Δαβάρα. Διάμετρος: 0,9 - 2 εκ.
Διάμετρος: 1,3-2,7 εκ. Ύστερη γεωμετρική περίοδος
9ος αι. π.Χ.
Περιδέραιο από 32 σφαιρικές ψήφους. Είναι
Επτά ψήφοι από ορεία κρύσταλλο. Ακέραιες. κατασκευασμένες από χυτό διαφανές γυαλί
Σχήμα σφαιρικό πεπιεσμένο. Βλ. Σταμπολίδης σε ζωηρές αποχρώσεις του κυανοπράσινου.
2004, 287:377. Σταμπολίδης εκδ. 2003, Πανομοιότυπα βρέθηκαν στους αποθέτες των ιερών
559:1110. της Καμείρου και της Ιαλυσού. Βλ. Σταμπολίδης
- Καρέτσου εκδ. 1998, 255, αρ.266). Θερμές
ευχαριστίες στον δρα. Π. Τριανταφυλλίδη για τη
συνδρομή του στη χρονολόγηση)

156. Γυάλινες ψήφοι

ΑΜΗ: Υ372
Σπέος Ινάτου 1962.
Διάμετρος: 2-3 εκ.
600-550 π.Χ.

Δέκα (10) ψήφοι από υαλόμαζα με ένθετη

διακόσμηση. Σχήμα σφαιρικό πεπλατυσμένο
με τριγωνικό περίγραμμα. Οπή κατά τον βραχύ
άξονα. Κοσμούνται με κύκλους που δίνουν
την εντύπωση οφθαλμού. Βλ. Σταμπολίδης
εκδ. 2003 σ. 523:1022,524:1026. Boardman
1961, 91 εικ. 39:416. Παλαιοκρασσά 1991,
177, εικ. 18:14.

159. Περιδέραιο από ψήφους

157. Γυάλινες ψήφοι
ΑΜΗ: Υ373
Σπέος Ινάτου 1962.
Μεγ. διάμετρος: 1,5 εκ.
7ος αι. π.Χ
Τέσσερις ψήφοι με φλεβώσεις από καστανή
και κίτρινη υαλόμαζα. Φέρουν παράλληλες
αυλακώσεις στην επιφάνειά τους, οι οποίες
σχηματίζουν λοβούς. Για τον τύπο βλ.
Παλαιοκρασσά 1991, 179, εικ. 19:16.
φαγεντιανής
ΑΜΗ: Υ338
Σπέος Ινάτου 1962.
Διάμετρος: 0,3 - 1 εκ.
Πρωτογεωμετρική - Πρώιμη Γεωμετρική περίοδος
Οι περισσότερες ψήφοι είναι δισκοειδείς
πεπλατυσμένες με κεντρική διάτρηση. Η
επιφάνειά τους είναι φθαρμένη με υπόλευκο,
υποκίτρινο και κυανοπράσινο χρώμα. Για τη
χρονολόγηση βλ. Σταμπολίδης - Καρέτσου
εκδ. 1998, 244, αρ.264-265.

158 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 159

160. Χρυσό ελασμάτινο επίρραπτο δισκίο 163. Χρυσό ελασμάτινο επίρραπτο δισκίο
ΑΜΗ: ΧΑ834 ΑΜΗ: ΧΑ854
Σπέος Ινάτου. 7/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ανασκαφή Σπέος Ινάτου 6/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ανασκαφή
Κ. Δαβάρα Κ. Δαβάρα
Διάμετρος 4,1 εκ. Διάμετρος: 1,8 εκ.
Υστερομινωικού ΙΙ - ΙΙΙ τύπου. Πρωτοαρχαϊκή περίοδος Υστερομινωικού ΙΙ - ΙΙΙ τύπου. Πρωτοαρχαϊκή περίοδος

Ακέραιο δισκοειδές επίρραπτο έλασμα με Ακέραιο δισκάριο με ρόδακα από δεκαέξι

ανάγλυφη παράσταση ρόδακα με ένδεκα φύλλα, φύλλα. Ο κεντρικός θολωτός κύκλος του ρόδακα
ο οποίος τονίζεται με έκτυπες στιγμές. Στην πλαισιώνεται από στιγμές. Σερά στιγμών κοσμεί
περιφέρεια τεθλασμένη γραμμή. Ακολουθεί κάθε δεύτερο φύλλο αλλά και την περιφέρεια
σύστημα από σειρές στιγμών και ομόκεντρων του δισκαρίου. Δύο οπές προσήλωσης. Για τον
κύκλων που πλαισιώνουν το ρόδακα. Δύο οπές τύπο γενικά βλ. αρ. 160.
προσήλωσης στην περιφέρεια. Για τον τύπο των
ελασμάτινων επίρραπτων δισκίων βλ. Colstream
και Catling 1996 IV pl263:40f1, pl265:200f3,
II, σ.539-540. Σταμπολίδης 1994, XXVI, 120.

161. Χρυσό ελασμάτινο περίτμητο 164. Χρυσό ελασμάτινο επίρραπτο δισκίο

επίρραπτο δισκίο ΑΜΗ: ΧΑ833
ΑΜΗ: ΧΑ871 Σπέος Ινάτου 5/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ανασκαφή
Σπέος Ινάτου 6/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Ανασκαφή Κ. Δαβάρα
Κ. Δαβάρα Διάμετρος: 2,3 εκ.
Διάμετρος: 4 εκ. Υστερομινωικού ΙΙ - ΙΙΙ τύπου. Πρωτοαρχαϊκή περίοδος
Υστερομινωικού ΙΙ - ΙΙΙ τύπου. Πρωτοαρχαϊκή περίοδος
Ακέραιο δισκάριο με έκτυπη διακόσμηση
Ακέραιο. Είναι περίτμητο και έχει μορφή τροχού πεντάκτινου ρόδακα από διπλή σειρά
με τέσσερεις ακτίνες. Το μοτίβο δηλώνεται με στιγμών. Μεταξύ των φύλλων σχηματίζεται
έκτυπες στιγμές στις παρυφές. Στην περιφέρεια μικρό οκτώσχημο μοτίβο. Στο κέντρο θολωτός
τέσσερεις οπές προσήλωσης στα σημεία ένωσης κυκλίσκος που περιβάλλεται από στιγμές.
των ακτίνων με τη στεφάνη. Στο κέντρο τετράγωνο Ακανόνιστη οπή στο κέντρο. Για τον τύπο γενικά
σύστημα στιγμών πλαισιώνει κεντρικό κυκλίσκο. βλ. αρ. 160.
Για τον τύπο γενικά βλ. αρ. 160.

162. Χρυσός ελασμάτινος ρόδακας

ΑΜΗ: ΧΑ777
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Διάμετρος: 4,8 εκ.
Υστερομινωικού ΙΙ - ΙΙΙ τύπου. Πρωτοαρχαϊκή περίοδος

Ακέραιος ρόδακας εξάφυλλος με κυκλίσκο στο

κέντρο. Το μοτίβο δηλώνεται με διπλά έκτυπα Εικ 41β. Κρανίο από τον τάφο 31 της Πραισού με
περιγράμματα. Τρεις ακανόνιστες οπές στο ελασμάτινα δισκία στο μέτωπο. Τα δισκία κοσμούσαν
κέντρο, ίσως για την προσήλωση. Για τον τύπο πιθανότατα κάποιο είδος μαντηλιού ή υφασμάτινου
γενικά βλ. αρ. 160. διαδήματος (βλ. Marshall 1905-06, 69 εικ. 3).

160 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 161

 165. Οστέινος σωληνίσκος. 168. Χάλκινη περόνη
ΑΜΗ: ΟΕ313 ΑΜΗ: Χ2530
Σπέος Ινάτου 1962. Β΄ανασκαφική περίοδος. Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
Ανασκαφή Δαβάρα. περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μήκος: 7,8 εκ. Μεγ. πλάτος: 1,2εκ. Μήκος: 9,6 εκ. Διαμ. κεφ. 2,4 εκ.
Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδος Αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ακέραιος σωληνίσκος. Κατασκευασμένος από Ακέραια περόνη με δισκοειδή κεφαλή η οποία

κοίλο τεμάχιο οστού, τετραγωνισμένο στην φέρει θολωτό κομβίο. Αμφικωνικό έξαρμα κάτω
εξωτερική επιφάνεια, με εγχάρακτη κόσμηση από από την κεφαλή που πλαισιώνεται από συστήματα
ομάδες τριών γραμμών λοξών και αντιρρόπων τριών περιθεουσών εγχαράξεων. Για τον τύπο βλ.
μεταξύ κυκλίσκων. Στην άκρη φέρει οπές από Marshall1 1905-06, 69 εικ. 4)
τις οποίες η μία διαμπερής. Για τον τύπο και τη
169. Χάλκινη περόνη
χρονολόγηση των οστέινων σωληνίσκων. βλ. Col- ΑΜΗ: Χ2527
stream και Catling 1996, vol. II:630, vol.III: εικ. Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
192, 45. f10 περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Σωζ. μήκος: 12,8 εκ. Διαμ. κεφ. 3,3 εκ.
Υστερη Γεωμετρική περίοδος

Περόνη μεγάλου μεγέθους. Δισκοειδής κεφαλή.

166. Οστέινος σωληνίσκος. Ατρακτοειδές έξαρμα κάτω από την κεφαλή που
ΑΜΗ: ΟΕ305
πλαισιώνεται από συστήματα τριών δακτυλίων.
Σπέος Ινάτου 1962. Β΄ανασκαφική περίοδος.
Ανασκαφή Δαβάρα. 170. Χάλκινη πόρπη
Μήκος: 8,2 εκ. Μεγ. πλάτος:1,4εκ. ΑΜΗ: Χ2684
Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδος Σπέος Ινάτου 1962.
Μεγ. σωζ. μήκος 7,8
Ακέραιος οστέινος σωληνίσκος. Κατασκευασμένος 7ος αι. π.Χ
από κοίλο τεμάχιο οστού. Λεία επιφάνεια.
Εγχάρακτη κόσμηση δικτυωτού σε τρείς ζώνες. Χάλκινη πόρπη. Ελλιπής κατά τη βελόνη. Φέρει
Για τον τύπο και τη χρονολόγηση των οστέινων αμφικωνικά εξάρματα κατά μήκος του κυλινδρικού
σωληνίσκων. βλ. αρ. 165. στελέχους. Για τον τύπο βλ. Colstream και Catling
1996 vol.I:272,51. vol.ΙΙ 552¨9, vol.VI:630
pl.284:f51. και Sapouna-Sakellarakis 1978,
τύπος IIIc, 59-62, πιν. 13,14.
171. Οκτώσχημη πόρπη
ΑΜΗ: αα
167. Οστέινος σωληνίσκος. Σπέος Ινάτου 1962.
ΑΜΗ: ΟΕ301 Μήκος: 3,6 εκ.
Σπέος Ινάτου 1962. Β΄ανασκαφική περίοδος. 7ος-6ος αι. π.Χ
Ανασκαφή Δαβάρα.
Μήκος: 6,6 εκ. Μεγ. πλάτος: 1,1εκ.
Μικροσκοπική πόρπη από φαγεντιανή,
Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδος
συμπηρωμένη στη μια πλευρά. Αποτελείται από
Ακέραιος σωληνίσκος. Κατασκευασμένος από δύο δίσκους με εγχάρακτους ομόκεντρους κύκλους
κοίλο τεμάχιο οστού, τετραγωνισμένο στην και ρόδακα στο κέντρο. Οι δίσκοι συνδέονται με
εξωτερική επιφάνεια με εγχάρακτη κόσμηση από ζεύγος μικρότερων δισκίων που κοσμούνται με
ομάδες τριών γραμμών λοξών και αντίρροπων. εγχάρακτο κύκλο και στιγμές. Για τον τύπο και τη
Για τον τύπο και τη χρονολόγηση των οστέινων χρονολόγηση. βλ. Σταμπολίδης εκδ. 2003, 544-
σωληνίσκων. βλ. αρ. 165. 545, Colstream και Catling 1996, VI:630 πιν.
284:f22.
162 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 163
 172. Αργυρό επίχρυσο ενώτιο
ΑΜΗ: ΧΑ957
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μεγ. μήκος: 6,1 εκ.
Αρχές 3ου αι. π.Χ.

Ελασμάτινο ενώτιο με έκτυπη μορφή γυναικείας

κεφαλής. Η μορφή φέρει περιδέραιο και περίτεχνο
πόλο, ο οποίος κοσμείται με δύο αντωπούς γρύπες
εκατέρωθεν κίονος, του οποίου η επίστεψη δεν
σώζεται. Με ανάγλυφα σπειροειδή αποδίδονται
οι λεπτομέρειες της κόμης. Ζεύγος στιγμωτών Εικ. 42. Ζεύγος αργυρών ενωτίων από τη
κυκλίσκων πάνω από το μέτωπο. Παρόμοιο Χερσόνησο (Γκαλανάκη, Χανιώτης 2006, 146)
ζεύγος εκατέρωθεν του λαιμού. Ο ένας κυκλίσκος
ελλείπει. Πρβ. εικ.42.

173. Αργυρό επίχρυσο κόσμημα

ΑΜΗ: ΧΑ952
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μεγ. μήκος: 3,5 εκ.
Ελληνιστική περίοδος

Έλασμα δισκοειδές κοίλο. Ελλείπουν τμήματα της

περιφέρειας. Φέρει έκτυπη κεφαλή κατ’ ενώπιον
με δήλωση των βοστρύχων της κόμης.

174. Αργυρό επίχρυσο κόσμημα

ΑΜΗ: ΧΑ958
Σπέος Ινάτου 1962. Κατασχεθέν επί αρχαιοκαπήλου,
περισυλλογή Κ. Δαβάρα.
Μεγ. μήκος: 4 εκ.
Ελληνιστική περίοδος

Έλασμα αποκρουσμένο στο άνω άκρο. Φέρει

παράσταση γοργονείου που περιβάλλεται από
φίδια. Το κάτω τμήμα είναι ημικυκλικό και φέρει
τρεις κρίκους ανάρτησης.

164 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 165

175. Χάλκινη ομφαλωτή φιάλη 176. Χάλκινη ομφαλωτή φιάλη
ΑΜΗ: Χ2586 ΑΒΔ:612 ΑΜΗ: Χ2586 ΑΒΔ: 613
Σπέος Ινάτου 8/9/1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄ Σπέος Ινάτου 8/9/1962 1962. Σχισμή Β΄στρώμα Β΄
Ύψος: 5,2 εκ. Διάμετρος: 17,5 εκ. Ύψος: 4,5 εκ. Διάμετρος: 17,5 εκ.
Ύστερη Γεωμετρική - Πρωτοαρχαϊκή περίοδος Ύστερη Γεωμετρική - Πρωτοαρχαϊκή περίοδος

Χάλκινη ομφαλωτή φιάλη φρυγικού τύπου, καλής διατήρησης. Πάτινα πράσινη βαθύχρωμη.
Ημισφαιρικός ομφαλός που περιβάλλεται από τρεις έντονους δακτυλίους. Δύο μικρές οπές κοντά
στο χείλος, ίσως για την προσήλωση λαβής. Παρόμοια φιάλη από την Νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας
στην Ελεύθερνα, Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου: Μ1664 (Σταμπολίδης - Καρέτσου εκδ. 1998,
240:292).
Χάλκινη ομφαλωτή φιάλη φρυγικού τύπου. Συμπληρωμένη σε σημεία του σώματος. Πάτινα πράσινη
ανοιχτόχρωμη. Μικρή οπή ανάρτησης κοντά στο χείλος. Στο εσωτερικό της φέρει έντονο σχεδόν
ημισφαιρικό ομφαλό που περιβάλλεται από χαμηλό ανάγλυφο δακτύλιο. Φυλλόσχημη διακόσμηση
με την έκκρουστη τεχνική. Τα φύλλα έχουν χτυπηθεί από μέσα προς τα έξω, ενώ ο ομφαλός από έξω
προς τα μέσα. Τα φύλλα εκφύονται ακτινωτά κοντά στον ομφαλό και έχουν λογχοειδείς απολήξεις. Μια
ασημένια ομφαλωτή φιάλη (αρ. Μουσ. Μ12066) από το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου παρουσιάζει
μεγάλες ομοιότητες. Βλ. επίσης Ελεύθερνα Νεκρόκρόπολη Ορθής Πέτρας, Αρχαιολογικό Μουσείο
Ρεθύμνου: Μ1670 (Σταμπολίδης - Καρέτσου εκδ. 1998, 246:304).

166 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 167


ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ
Αθανασία Κάντα - Δανάη Ζ. Κοντοπόδη
Π ερίαπτα πιθανώς Αιγυπτιακής προέλευσης ή, με-
ρικά τουλάχιστον, Συροπαλαιστινιακής καταγω-
γής είναι διακριτά τέχνεργα στο υλικό του σπηλαί-
ου. Η ακριβής χρονολόγησή τους παρουσιάζει προ-
βλήματα αφού το σπήλαιο ήταν σε χρήση επί πολ-
λούς αιώνες. Όπως δηλώνει η παρουσία άλλων χα-
ρακτηρηστικών εισηγμένων τεχνέργων, μερικά από
τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα δημοσίευ-
ση, μια χρονολόγηση στον 7ο αιώνα φαίνεται πιθα-
νή όπως αναφέρεται και παρακάτω (σελ. 170).
Πρόκειται για ειδώλια, μικροσκοπικά περίαπτα από
φαγεντιανή και ελεφαντοστό, σκαραβαίους, θραύ-
σματα από αυγά στρουθοκαμήλου και περιδέραια
(Βλ. Philips 2008, vol. II, 252-253, Jones 2000, 279-282).
Πολύτιμα και εξωτικά αναθήματα, αντιπροσωπευτικά
ενός ιερού με ευρύτατη ακτινοβολία.
Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για να καθορίσουμε
αν η επιλογή των περιάπτων που μεταφέρθηκαν στο
σπήλαιο είχε σχέση με τις ιδιότητες των θεοτήτων που
αντιπροσώπευαν ή αν είχε σχέση με την δυνατότητα
κτίσης του αντικειμένου από τον αναθέτη.
Κάποια από τα αιγυπτιακά-συροπαλαιστινιακά τέχ-
νεργα φαίνεται ότι μπορεί να αποτελούσαν κατάλλη-
λα αναθήματα σε μία θεότητα, η οποία βοηθάει τον
τοκετό καθώς και την υγεία και επιβίωση μητέρας και
παιδιού.
Η Ίσις κουροτρόφος έχει κάποιες από τις ιδιότητες
της κρητικής Ειλειθυίας (αρ.194, 195). Αποτελεί την
αρχετυπική για τους Αιγυπτίους απεικόνιση της θεάς
μητέρας -προστάτιδας. Αρκετά συχνά συγχέεται ή
συνδέεται με την Αθώρ, καθώς παριστάνεται όπως
εκείνη με τον ηλιακό δίσκο και κέρατα (Andrews 1994
p.48). Σύμφωνα με το μύθο η Ίσις γέννησε το γιό
της Ώρο έπειτα από μια ασυνήθιστα παρατεταμένη
κύηση. Έτσι η θεότητα προστατεύει γυναίκες που
μπορεί να έχουν μια δύσκολη εγκυμοσύνη και
λειτουργεί ως φύλακας ενάντια στους δαίμονες που
απειλούν την έγκυο. «Εάν ένας δαίμονας πειθόταν ότι
τραυμάτιζε την Ίσιδα και τον γιό της αντί για μια απλή
μάνα με το παιδί της ίσως να ετρέπετο σε φυγή».
(Pinch G. 1994 σ.73, σ.129).
Περίαπτα του θεού Μπες (αρ. 189-193) αποτελούν την
πλειοψηφία μεταξύ των φυλακτών του σπηλαίου που
απεικονίζουν θεότητες. Ο θεός νάνος των Αιγυπτίων
με το δύσμορφο σώμα, μαζί με την Ταούρτ, εθεωρείτο
προστάτης της μητέρας και του νεογέννητου (An-
168
Εικ. 43. Δύο θεότητες με τη μορφή της Αθώρ υποβοηθούν
την έγκυο. Ανάγλυφο από το ναό της Αθώρ, Dendera. ca.
304-30 π.Χ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο.
drews 1994 σ, 39-40). Ήταν ένα ιδιαίτερα ισχυρό
φυλακτό που φορούσαν ως περίαπτο γυναίκες
κυρίως και παιδιά, ενώ γνωστή είναι η χρήση του
σε μια τελετουργία συνοδευόμενη από ξόρκι, που
προστάτευε την έγκυο κατά τη διάρκεια του τοκετού.
(Pinch 1994: σ.44, 129). Περίαπτα του θεού έχουν
βρεθεί πχ. στο ιερό του Διός Θενάτα στην Αμνισό
και στην ακρόπολη Γόρτυνας (βλ. Καρέτσου κ.α.
εκδ. 2000 αρ. 371, 372, 386) καθώς και στη Σαντορίνη
στο ιερό της “Αφροδίτης - Ειλειθυίας” (εικ.44. Sigalas
2000, 241-245)
Η Μπαστέτ (αρ. 196-197) λατρευόταν στην αρχαία
Αίγυπτο ως θεότητα της γονιμότητας αλλά ήταν και
η θεά της διασκέδασης, της ευθυμίας, της μέθης.
Εικονίζεται συχνά ως γυναίκα με κεφαλή γάτας. Ως
φυλακτό παίρνει τη μορφή καθιστής γάτας, μόνης ή
με τα μικρά της (Andrews 1994, 32-33).
Η Σεχμέτ, η τρομερή θεά, σύμβολο της καυτής
ενέργειας του ήλιου και όργανο της φοβερής
οργής του, είναι εκείνη που με τα βέλη της φέρνει
την αρρώστια και τη δυστυχία. Η αναγνώριση της
μορφής της σε δύο περίαπτα από το σπήλαιο θα
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ενίσχυε ίσως την αντίληψη ότι οι πιστοί αγνοούσαν την
πραγματική ταυτότητα της θεότητας που ανέθεταν.
Εντούτοις η Σεχμέτ συχνά συνδέεται με την Μπαστέτ, οι
ιδιότητές τους συγχέονται ενώ σε ύστερες περιόδους
ταυτίζονται. Και οι δύο θεότητες σχετίζονται στενά
με την Αθώρ και ενισχύουν την δυαδική φύση της.
Από τη μια τρομερή και καταστροφική και από την
άλλη ευγενική και γενναιόδωρη (Pinch 1982,143). Η
μορφή της δεν ήταν άγνωστη στην Κρήτη. Ειδώλιο
της θεάς με μια μικρή γάτα καθισμένη στα δεξιά
της ανακαλύφθηκε στο Ιερό των Τριών Πεσσών του
Κομμού μαζί με ειδώλιο του Νεφερτέμ (Shaw 2000.
353, 1989, 165). Η επιλογή τους ίσως δεν ήταν τυχαία.
Φαίνεται ότι, σε μια ύστερη φάση του ναού τα δύο
ειδώλια αποτέλεσαν μέρος της λατρείας του ιερού
(Shaw W. J. 2000, 353. 1989, 165).
Το φυλακτό του πιθήκου (αρ. 177, 178) αποτελεί
σύμβολο της γονιμότητας και της μαγικής ενίσχυσης
και ολοκλήρωσης της ερωτικής πράξης. (Andrews
C. 1994, 66). Τα δύο ειδώλια σε μορφή πιθήκων του
σπηλαίου αντιπροσωπεύουν αυτή την κατηγορία
φυλακτών με μεγάλη διάδοση στην Αίγυπτο από την
εποχή του Αρχαίου Βασιλείου.
Το ψάρι από Φαγεντιανή, πιθανότατα αρωμα-
τοδοχείο, αποτελεί επίσης εισαγωγή από την Αίγυπτο.
Περίαπτα, τελετουργικά σκεύη και αρωματοδοχεία με
τη μορφή ψαριού και ειδικότερα του αιγυπτιακού “Ti-
lapia” τα συναντάμε συχνά μεταξύ των αναθημάτων
ιερών. Το “Tilapia” προφυλάσσει τα αυγά και
αργότερα τα μικρά του μέσα στο στόμα του και
οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεωρούσαν ότι συμβόλιζε τη
γέννηση και αναγέννηση (Andrews 1994, 66, Phillips
1944).
Το περίαπτο Νεφερτέμ, (αρ. 182) γιού της Σεχμέτ
και του Φθα δεν φαίνεται να έχει άμεση σχέση με
τη λατρεία του σπηλαίου. Ωστόσο φυλακτά με τη
μορφή του ήταν αρκετά διαδεδομένα καθώς υπήρχε
η πεποίθηση ότι βοηθούσαν αυτόν που τα φορούσε
να ξεγελάσει τη μοίρα (Pinch 1994,117).
Το ημίγλυφο ειδώλιο από ελεφαντοστό αρ. 201 ανήκει
στους γνωστούς τύπους ειδωλίων γονιμότητας
“fertility figures” που είναι αρκετά διαδεδομένες
στην Αίγυπτο σε όλες τις περιόδους (εικ.48). Ο
τύπος σε μετέπειτα περιόδους βρίσκει παράλληλα
σε ελεφαντοστέινα τέχνεργα από τη Nimrud (Bar-
nett 1935 pl.XXVII:1-4,192-194). Παρόμοια μορφή
από ελεφαντοστό ανακαλύφθηκε και στο Βόρειο
Νεκροταφείο της Κνωσού (Colstream και Catling
1996 vol. III, fig 190: f27).
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ανεξαρτήτως μορφωτικού επι-
πέδου, ξόδευαν σημαντικά ποσά σε ξόρκια, φυλα-
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
κτά και μαγικές τελετουργίες, τα οποία εμπορεύονταν
επαγγελματίες   με ειδίκευση στη μαγική τέχνη (Pinch
1994, 60).  Η χρήση μαγικών αντικειμένων δύναμης και
προστασίας, ως προσωπικά φυλακτά - κοσμήματα,
ξεκίνησε στην Αίγυπτο ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.
Ανάλογα με το χρώμα, το υλικό από το οποίο είναι
κατασκευασμένα και την μορφή τους τα αντικείμενα
αυτά παρέχουν διαφορετικές μορφές προστασίας ή
εξοπλίζουν τον κάτοχο με συγκεκριμένες ιδιότητες ή
δεξιότητες. Είχαν μεγάλη διάδοση σε όλο τον αρχαίο
κόσμο, ιδιαίτερα την 1η χιλιετία π.Χ., με αποτέλεσμα
να έχει διασωθεί ένας τεράστιος αριθμός φυλακτών,
αλλά και   αντιγράφων τους. Έχουν αναγνωριστεί
τουλάχιστον 275 διαφορετικοί τύποι. (Pinch 1994,
104). Τα συναντάμε σε οικίες, σε ιερά ως αναθήματα,
αλλά κυρίως σε τάφους.
Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι στο σπήλαιο της Ειλειθυίας
απαντούν συχνότερα συγκεκριμένοι τύποι αιγυ-
πτιακών αναθημάτων, τους περισσότερους από τους
οποίους συναντάμε και στους ναούς της Αθώρ στην
Αίγυπτο (Pinch, Waraksa 2009, 7). Η Αθώρ αποτελεί
την κατεξοχήν θεότητα της Αιγύπτου που σχετίζεται
με την γονιμότητα, τον έρωτα και τη γέννηση (εικ. 43).
Μεγάλες ποσότητες αναθημάτων, κατασκευασμένα
κυρίως από φαγεντιανή, έχουν βρεθεί μέσα ή κοντά
στους ναούς της Αθώρ, η οποία λατρεύεται ως η
θεά της γονιμότητας, της σεξουαλικότητας και της
γέννησης (Robins 1993, 82-83). Πρόκειται για ειδώλια
παιδιών, θεοτήτων όπως ο Μπες και η Ταούρτ που
προστατεύουν την έγκυο, ομοιώματα γεννητικών
οργάνων, σκαραβαίοι, καθώς και τα λεγόμενα
“fertility figures”, γυμνές γυναικείες μορφές που
συμβολίζουν την γονιμότητα (Pinch 1993, 290-295).
Εικ. 44. Αρχ. Μουσείο
Θήρας αρ. 4250.
Ημίγλυφο περίαπτο του
Bes από το Αφροδίσιον
της Θήρας. Η ανάθεσή
του ταυτίζεται με τον
χαρακτήρα του ιερού,
όπου έχουν βρεθεί μεταξύ
άλλων αρκετά ειδώλια
κουροτρόφων ενώ είναι
πιθανή η ταύτισή του
με ιερό Αφροδίτης -
Ειλειθυίας (Σταμπολίδης
εκδ. 2003, αρ. 958, 505)
169
Πάντως, δεν έχει διασωθεί βέβαιη μορφή Αθώρ μεταξύ
των ευρημάτων του σπηλαίου, ωστόσο η Σεχμέτ και
ο Μπες αποτελούν θεότητες στενά συνδεδεμένες με
τη λατρεία της και παρουσιάζονται ως βοηθοί της
(Pinch 1982,143).
Πλαστικά αγγεία, σκαραβαίοι, περίαπτα-φυλακτά,
καθώς και μικρά ειδώλια αιγυπτιακών θεοτήτων
ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στην Κρήτη στην 1η χιλιετία
π.Χ. καθώς θεωρούνταν αντικείμενα με μαγικές,
αποτροπαϊκές ιδιότητες. (Coldstream, 2000, 173).
Κατά τον Boardman η παρουσία αιγυπτιακών
φυλακτών σε τάφους και ιερά, στην Πρώιμη Εποχή
του Σιδήρου, πιθανότατα αντιπροσωπεύει εισαγωγές
μέσω της Εγγύς Ανατολής (Boardman 1980,143). Από
τον 7ο αι π.Χ. και έπειτα παρατηρείται έντονη εισροή
Αιγυπτιακών αντικειμένων στην Κρήτη, ιδιαίτερα
όσων ανήκουν στην κατηγορία των φυλακτών.
Περίαπτα αιγυπτιακών θεοτήτων από φαγεντιανή
αυτής της περιόδου, εκτός του σπηλαίου της Ινάτου
προέρχονται από διάφορες θέσεις, π.χ. Αμνισός-Ιερό
Διός Θενάτα, Ελεύθερνα, Κνωσός, Ιερό του Κομμού,
Ιερό του Παλαικάστρου, Ιδαίον Άντρον (Σταμπολίδης
1998. 132-133. αρ. 252-261). Σε αυτή την περίοδο
πιθανότατα χρονολογούνται και τα αιγυπτιακά
αναθήματα του σπηλαίου.
Ο αριθμός των αιγυπτιακών αναθημάτων
του σπηλαίου είναι εντυπωσιακός. Συνολικά
καταμετρήθηκαν 25 τουλάχιστον μικροσκοπικά
φυλακτά από φαγεντιανή, τρία από ελεφαντοστό,
τρία τμήματα μεγαλύτερων ειδωλίων, δύο
τουλάχιστον αυγά στρουθοκαμήλου, τα οποία είναι
υπό συντήρηση (εικ. 46), ένα μυροδοχείο (αρ. 200),
τμήματα από ελεφαντοστό και αρκετοί σκαραβαίοι
(εικ. 45), τα οποία θα παρουσιαστούν αναλυτικά στην
τελική δημοσίευση του σπηλαίου.
Τα περισσότερα από τα μικρά περίαπτα σώζουν την
οπή ανάρτησης, αλλά αρκετά διαθέτουν και βάση.
Αυτό πιθανότατα συμβαίνει γιατί αποτελούσαν
αντίγραφα μεγαλυτέρων αγαλμάτων αιγυπτιακών
θεοτήτων.
Είναι κατασκευασμένα κυρίως από φαγεντιανή.
Η επιφάνειά τους ωστόσο είναι πολύ φθαρμένη και
η εφυάλωση έχει χαθεί. Ελάχιστα ίχνη σώζονται από
το αρχικά ζωηρό μπλέ ή πρασινογάλανο χρώμα, το
οποίο είχε ιδιαίτερο συμβολισμό για τους αρχαίους
Αιγυπτίους. Το μπλε προφύλασσε από το κακό μάτι,
ενώ το πράσινο ήταν το χρώμα της ανάπτυξης και
αναγέννησης (Feucht 1999, 462). Έχει αναφερθεί
το ενδεχόμενο ότι τα περίαπτα του σπηλαίου ήσαν
τμήματα ενός μεγαλυτέρου περιδεραίου που είχε
αφιερωθεί στη θεά (Μarinatos 2000, 185). Ωστόσο
τα περίαπτα της Ινάτου έχουν διαφορετικά μεγέθη και
170
είναι αμφίβολο ότι ήταν δεμένα σε ένα περιδέραιο.
Διαφέρουν επίσης μεταξύ τους ως προς τη διατήρηση
ΤΑ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΑ ΤΥΠΟΥ ΤΕΧΝΕΡΓΑ
και το χρώμα της φαγεντιανής. Richard H. Wilkinson
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι άνθρωποι
που ανέθεσαν τα αντικείμενα αυτά στο σπήλαιο
του Τσούτσουρου γνώριζαν τους ιδιαίτερους
συμβολισμούς ή τις μαγικές ιδιότητες που οι Το κείμενο που ακολουθεί περιλαμβάνει παρατηρήσεις πάνω στην εικονογραφία των μορφών, την ταύτιση
Αιγύπτιοι απέδιδαν σε αυτά. Πριν προσφερθούν αυτών, καθώς και των ιερογλυφικών σημείων, μαζί με σχόλια πάνω στην εικονογραφία και το συμβολισμό
στη θεά των τοκετών ίσως χρησιμοποιήθηκαν έκαστης μορφής. Τα υλικά κατασκευής δεν συζητούνται εδώ, διότι πρόκειται για χωριστή μελέτη με δικές της
από τους ίδιους τους αναθέτες ως κοσμήματα προδιαγραφές.
- φυλακτά, ενώ τα μεγαλύτερα ειδώλια ίσως
φυλάσσονταν σε οικιακά ιερά (Μarinatos 2000, 184).
Ως αναθήματα ίσως διατηρούσαν σε ένα βαθμό τα
πρότερα μαγικά χαρακτηριστικά τους, στα οποία
επενδύονταν νέοι συμβολισμοί που υπαγόρευαν 177. Περίαπτο από Φαγεντιανή
οι προσωπικές ανάγκες του αναθέτη και η ιδιότυπη ΑΜΗ: Υ313
Σπέος Ινάτου 1962.
λατρεία της Ελειθυίας, θεότητας με γονιμικές - ερωτικές
Ύψος: 3,4 εκ.
ιδιότητες.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Τμήμα του κορμού μορφής σε διασκελισμό.
Εικονίζεται θεός ή Φαραώ. Το σωζόμενο
ανθρωπομορφικό τμήμα δεν είναι αναγνωρίσιμο,
αφού η ελλείπουσα κεφαλή θα έφερε τα
στοιχεία προσδιορισμού της μορφής. Σώζεται το
χαρακτηριστικό ανδρικό ζώμα τύπου shendyt
και δεδομένου εκ του μεγέθους ότι πρόκειται για
177 περίαπτο, είναι πιθανόν ότι μάλλον εικονίζεται
θεός.
Εικ. 45.. Σκαραβαίοι από το σπήλαιο
178. Περίαπτο από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ312
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 3,4 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Φαγεντιανή.
Τμήμα του κορμού μορφής σε διασκελισμό.
178 Εικονίζεται θεός ή Φαραώ (βλ. αρ. 313).
Εικ. 46..Θραύσματα από αυγά Στρουθοκαμήλου
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 171
 179. Περίαπτο από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: αα
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 4,1 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Κεφαλή και άνω τμήμα κορμού μάλλον θείας μορφής. Φέρει

τριμερή φενάκη με φθαρμένο, μη αναγνωρίσιμο σύμβολο.
Δεν υπάρχουν άλλα χαρακτηριστικά για τον ακριβέστερο
προσδιορισμό της μορφής.

179

180. Περίαπτο από Φαγεντιανή

ΑΜΗ: αα
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Κεφαλή και ανώτερος κορμός ανδρικής μορφής. Μάλλον

εικονίζει θεότητα. Φέρει τριμερή φενάκη και γένειο. Δεν
υπάρχουν άλλα χαρακτηριστικά για τον ακριβέστερο
προσδιορισμό της. Το ανώτερο τμήμα του πεσσού στο πίσω
μέρος της μορφής εμφανίζει αντικείμενο ή σχέδιο αβέβαιου
χαρακτήρα, παρόμοιο με αυτό στο περίαπτο του Μπες, αρ.
320.

180

181. Περίαπτο από Φαγεντιανή

ΑΜΗ: 314
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2,4 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Φαγεντιανή.

Κεφαλή και ώμος θραύσματος μορφής. Δεν υπάρχουν

σαφή χαρακτηριστικά για τον προσδιορισμό της εκτός από
την τριμερή φενάκη και το θραύσμα ασαφούς κοσμήματος
181 της κεφαλής. Φαίνεται ότι το κόσμημα της κεφαλής είχε
τοποθετηθεί μόνο στο οπίσθιο τμήμα της. Ενδεχομένως να
ήταν βάση για δίδυμα πτερά. Στην περίπτωση αυτή ίσως
πρόκειται για θεότητα όπως ο Άμμων ή ο Μιν.

172 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 173

182. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού 183. Περίαπτο Αιγυπτιακού θεού από
Νεφερτέμ από φαγεντιανή φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ307 ΑΜΗ: Υ327
Σπέος Ινάτου 1962. Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 6 εκ. Ύψος: 5,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ. Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ο θεός Νεφερτέμ αναγνωρίζεται από το κύριο Ιστάμενη μορφή θεού – μάλλον του Ώρου. Ο
χαρακτηριστικό του, δηλαδή, το διάδημα ιερακόμορφος θεός αποδίδεται με δίμορφα
άνθους λωτού με επίστεψη δίδυμων φτερών, με ή υβριδικά χαρακτηριστικά, δηλαδή, με
εκατέρωθεν εξισορροπητικά βάρη. Το διάδημα ανθρωπόμορφο σώμα και ζωόμορφη κεφαλή. Ο
άνθους λωτού συμβόλιζε την ταύτιση του θεού με θεός φορεί το ζώμα τύπου shendyt και έχει υψηλό
θεότητα της δημιουργίας, κατά το ότι, σύμφωνα κάλυμμα κεφαλής που φέρει πτερά και τον ηλιακό
με την αιγυπτιακή μυθολογία, ο λωτός θεωρείται δίσκο. Από πρασινωπή φαγεντιανή.
ότι αναδύθηκε από τα αρχέγονα ύδατα πριν από
οτιδήποτε άλλο. Συχνά εικονίζεται ως γυμνό
παιδίο, αλλά εδώ ο θεός παριστάνεται με μορφή
ενήλικα με γένειο και φορεί το ζώμα τύπου shen-
dyt και στην κεφαλή φέρει τριμερή φενάκη.
Φαγεντιανή. Μελανό χρώμα στα μαλιά και στη
γενειάδα.

174 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 175

 184. Περίαπτο της Μπαστέτ από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ323
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2,27 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ακέφαλη μορφή καθιστής γάτας. Το περίαπτο

αυτό μάλλον απεικονίζει την αιλουροειδή θεότητα
Μπαστέτ. 187. Περίαπτο σε μορφή πιθήκου
από ελεφαντοστό
ΑΜΗ: αα
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 7,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Εν μέρει σωζόμενο κατώτερο τμήμα ελεφάντινου περίαπτου που εικονίζει πίθηκο. Αποτελείται από τους
μηρούς, αποσπασματικούς πόδες και τμήμα του στέρνου πιθήκου. Ο φαλλός του ζώου διακρίνεται
μεταξύ των μηρών. Ασυνήθιστο χαρακτηριστικό εμφανίζεται και στους δύο μηρούς: Ο δεξιός μηρός
στο άνω τμήμα έχει τρεις μικρές οπές σε πυκνή, συμμετρική τοποθέτηση. Ο αριστερός μηρός φέρει
περίπου τρίλοβη βάθυνση στο ίδιο σημείο με τον δεξιό. Ο σκοπός αυτών των χαρακτηριστικών είναι
185. Περίαπτο της Μπαστέτ από Φαγεντιανή αβέβαιος. Ωστόσο, ίσως είχαν χρησιμοποιηθεί για την προσάρτηση άλλων τμημάτων της μορφής,
ΑΜΗ: Υ322
όπως πχ. το κατώτερο τμήμα των χεριών του ζώου, εάν αυτά είχαν κατασκευασθεί χωριστά και είχαν
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2,25 εκ. προσηλωθεί στο σώμα.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ακέφαλη μορφή καθήμενης γάτας. Αυτό το

περίαπτο μάλλον απεικονίζει την αιλουροειδή
θεότητα Μπαστέτ.

188. Περίαπτο σε μορφή πιθήκου

από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ328
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 7 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

186. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Ώρου

από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ308
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 3,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Ο θεός ιέραξ Ώρος. Η απλή απεικόνιση ιέρακος
μπορεί να θεωρηθεί ότι παριστάνει τον Ώρο,
την αρχαία θεότητα του Ουρανού και θεότητα
της βασιλείας, μάλλον παρά τον ηλιακό θεό Ρα,
λόγω της απουσίας του ηλιακού δίσκου ή άλλου
ηλιακού συμβόλου.
Κατώτερο τμήμα ιστάμενης μορφής με δύο πιθήκους. Η ιστάμενη μορφή δεν ήταν ανθρωπομορφική,
όπως φαίνεται από τη μακριά ουρά που διακρίνεται στο οπίσθιο τμήμα του περιάπτου. Η ελαφριά κάμψη
που παρουσιάζουν τα πόδια της μορφής είναι τυπική στις παραστάσεις πιθήκων ή μπαμπουίνων. Τα
μικρότερα ζώα προ των ποδών της μορφής παρέχουν ενδείξεις ότι ίσως πρόκειται για πίθηκο vervet
με τα μικρά του. Οι μορφές πιθήκων και μπαμπουίνων ήταν κοινές ως περίαπτα στην αρχαία Αίγυπτο
και συχνά απεικονίζουν μητέρα με το βρέφος στα γόνατά της, ή στα πόδια της (βλ. παραδείγματα
από το British Museum EA 59772 και 71029). Οι μικροί πίθηκοι στο παρόν περίαπτο φαίνεται
ότι έφεραν κάποιο αντικείμενο στην κεφαλή το οποίο δεν σώζεται. Ίσως ήταν φιάλη, δίσκος ή άλλο
αναθηματικό αντικείμενο, από το οποίο σώζονται γραμμώσεις μεταξύ των δύο μορφών. Είναι γνωστές
μορφές πιθήκων οι οποίοι υποβαστάζουν αντικείμενα σε ομάδες που περιλαμβάνουν και μεγαλύτερες
μορφές (βλ. Petrie Museum UC 14210). Η οπή στη βάση του αντικειμένου καταδεικνύει ότι αρχικά
αυτή είχε προσαρμοστεί σε βάση ή λαβή αντικειμένου.

176 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 177

 191. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Μπές
από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ320
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2.5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Αποσπασματική μορφή του θεού Μπες (βλ.

αρ. 189). Αυτή η πολύ κατεστραμμένη μορφή
189
κρατεί στα χέρια είτε τα άκρα της γενειάδας
της, είτε δυσκαθόριστο αντικείμενο. Ο Μπες
χαρακτηριστικά κρατεί φίδια, μαχαίρια, ή
άλλα σύμβολα. Στην προκειμένη περίπτωση
όμως αυτά δεν είναι αναγνωρίσιμα.

190

189. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Μπές 192. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Μπές
από κιτρινωπή Φαγεντιανή από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ317 ΑΜΗ: Υ318
Σπέος Ινάτου 1962. Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 3.5 εκ. Ύψος: 2 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ. Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Αυτή η σχεδόν ακέραιη αλλά φθαρμένη μορφή
απεικονίζει τον αποτροπαϊκό γενειοφόρο νάνο θεό
Μπες, ο οποίος συνδέεται ιδιαίτερα με τον οίκο,
191 τις γυναίκες και τον τοκετό. Ο θεός αρχικά ήταν
λεοντόμορφος και στο παρόν δείγμα, εκτός από
την κόμη εν είδει χαίτης, ένα μικρό περίαπτο με
τη μορφή λεοντοκεφαλής διακρίνεται στο στήθος
του. Στο πίσω μέρος του περιάπτου διακρίνεται
η βάση της λεοντόμορφης ουράς.
192
190. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Μπές
από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ319
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2.3 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Αποσπασματική μορφή του θεού Μπες. Φέρει
193 εν μέρει διατηρούμενο κάλυμμα κεφαλής με
φτερά (βλ. αρ. 189).
Αποσπασματική φθαρμένη μορφή του
θεού Μπες Οι αναλογίες της μορφής και οι
λεπτομέρειες, όπως π.χ. η προεξέχουσα γλώσσα
βεβαιώνουν την απόδοση (βλ. αρ. 189).
193. Περίαπτο του Αιγυπτιακού θεού Μπές
από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ321
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 2 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Αποσπασματική ακέφαλη μορφή του θεού
Μπες (βλ. αρ. 189). Διατηρούνται διάφορα
χαρακτηριστικά του θεού: η γενειάδα
διαγράφεται καθαρά, καθώς και η βάση της
ουράς στο πίσω μέρος της μορφής. Επίσης
η γωνία στην οποία δηλώνονται τα χέρια είναι
τυπική για το θεό.

178 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 179

 194. Περίαπτο της Ίσιδος από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ325
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 4,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ακέφαλη καθιστή κουροτρόφος μορφή. Αν και

το φθαρμένο περίαπτο δεν έχει συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά, μάλλον απεικονίζει τη θεά Ίσιδα
με τον νεαρό υιό της Ώρο.

194

195. Περίαπτο της Ίσιδος από Φαγεντιανή

ΑΜΗ: Υ326
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 5,5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Ακέφαλη καθιστή κουροτρόφος μορφή. Αν και

το φθαρμένο περίαπτο δεν έχει συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά, όπως και το αρ. 194, απεικονίζει
τη θεά Ίσιδα με τον νεαρό υιό της Ώρο.

195

180 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 181

196. Φυλακτό της Αιγυπτιακής θεότητας
Σεχμέτ από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ331
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 4,3 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Κατώτερο τμήμα καθήμενης Σεχμέτ. Η μορφή
κάθεται σε θρόνο του οποίου τα πλάγια κοσμούνται
με απεικόνιση του φιδιού Nebherkau. Το κόσμημα
εμφανίζεται συχνά σε θρόνους της Σεχμέτ (βλ.
Υ316). Εδώ τα ζωομορφικά χέρια δηλώνονται
καθαρά και επιβεβαιώνουν την απόδοση. Όπως
στο αρ. 197, το μακρύ στέλεχος ενός σκήπτρου
παπύρου, χαρακτηριστικό που συχνά φέρει η
Σεχμέτ, ξεκινά από το χέρι της μορφής και φθάνει
στα πόδια της. Το οπίσθιο τμήμα του θρόνου
φέρει ευδιάκριτο ακανόνιστο σημείο Άνκχ στη
βάση του. Το κόσμημα αυτό παρουσιάζεται συχνά
στο πίσω μέρος περιάπτων της Σεχμέτ. Η βάση του
αντικειμένου φέρει τετράπλευρη κοιλότητα που
υποδεικνύει ότι δεν πρόκειται για περίαπτο, αλλά
ότι το αντικείμενο ήταν προσαρμοσμένο σε άλλη
βάση.
182
197. Περίαπτο της Αιγυπτιακής θεότητας
Σεχμέτ από Φαγεντιανή
ΑΜΗ: Υ316
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 3.5 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
Κατώτερο τμήμα καθήμενης Σεχμέτ. Η μορφή
κάθεται σε θρόνο που τα πλάγιά του κοσμούνται με
απεικόνιση του φιδιού Nebherkau. Το κόσμημα
εμφανίζεται συχνά σε θρόνους της Σεχμέτ (βλ.
αρ. 196) Εδώ τα ζωομορφικά χέρια δηλώνονται
καθαρά και επιβεβαιώνουν την απόδοση. Όπως το
Υ316, το μακρύ στέλεχος ενός σκήπτρου παπύρου
ξεκινά από το χέρι της μορφής και συνεχίζεται
λυγισμένο στα πόδια της. Το λύγισμα του
στελέχους του σκήπτρου στα γόνατα, όπως εδώ,
ήταν αναγκαίο χαρακτηριστικό μικρών περιάπτων,
ενώ μορφές του ίδιου εικονιστικού τύπου σε δύο
διαστάσεις δείχνουν το στέλεχος όρθιο. Το οπίσθιο
τμήμα του θρόνου έχει ένα μεγάλο αλλά όχι καλά
διακριτό σημείο ανκχ στην βάση του. Το μοτίβο
αυτό επίσης βρίσκεται συχνά στο πίσω μέρος
καθήμενων περιάπτων Σεχμέτ (βλ. αρ. 196).
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 183
 198. Περίαπτο καθιστής θεάς
από ελεφαντοστό
ΑΜΗ: ΟΕ 338
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 3,3 εκ.
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.

Κατώτερο τμήμα περιάπτου καθήμενης θεάς. Αυτή

η ιδιαίτερα καλοφτιαγμένη μορφή απεικονίζει την
θεά καθήμενη σε θρόνο, του οποίου τα πλευρά
φέρουν περίτμητη διακοσμήση, αλλά εδώ δεν
εικονίζεται το κόσμημα Nebherkau όπως στο αρ.
196 και 197. Η μορφή φέρει ένα στενό ένδυμα
με διακόσμηση τυποποιημένων φτερών rishi. Αυτό
το μοτίβο είναι κοινό στην απεικόνιση ενδυμάτων
γυναικείων θεοτήτων. Αν και η θεά δεν μπορεί
να αναγνωριστεί με βεβαιότητα, είναι πιθανό
ότι αποδίδεται η λεοντοκέφαλη θεά Σεχμέτ ή η
Μπαστέτ, όπως διακρίνεται από το θηριόμορφο
χαρακτήρα του αριστερού χεριού. Το οπίσθιο
τμήμα του θρόνου κοσμείται με τις μορφές του
καθήμενου θεού Σεθ και του ιστάμενου θεού Θοτ
πάνω από μία μικρή ορθογώνια βάθυνση. Τα
ιερογλυφικά δεν αποτελούν κανονικό κείμενο αλλά
χρησιμοποιούνται απλώς για τη μαγική αξία τους.
Παρομοίως, η βάση του αντικειμένου διακοσμείται
με την καθήμενη μορφή του ηλιακού θεού Ρα,
κάτω από ένα άμορφο σημείο, που μάλλον έχει
χρησιμοποιηθεί ως παραπληρωματικό κόσμημα.

184 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 185

 201. Γυναικείο ειδώλιο
γονιμότητας από ελεφαντοστό
ΑΜΗ: ΟΕ297
Σπέος Ινάτου 1962. Ανασκαφή Ν. Πλάτωνος, Κ.
199. Ειδώλιο Δαβάρα.
Ύψος: 8 εκ.
από Φαγεντιανή
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ.
ΑΜΗ: Υ332
Σπέος Ινάτου 1962.
Ύψος: 7 εκ. Γυναικείο ειδώλιο γονιμότητας. Αυτό
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ. το ενδιαφέρον και καλοδιατηρημένο
αντικείμενο αρχικά ήταν το κεντρικό
Κατώτερο τμήμα ισταμένης μορφής. Είναι περισσότερο φθαρμένη από τα τμήμα ενός μεγαλύτερου συνόλου.
ανωτέρω παραδείγματα αντικειμένων φαγεντιανής (αρ. 196 και 197). Η Απεικονίζει γυναίκα ξαπλωμένη
μορφή δεν είναι αναγνωρίσιμη με βεβαιότητα. Θα μπορούσε να είναι η ανάσκελα με τα χέρια στα πλάγια. Η
Σεχμέτ , ωστόσο τα πόδια είναι ανθρώπινα και το σκήπτρο του παπύρου θα μορφή είναι γυμνή, φέρει μόνο μία
μπορούσε να χαρακτηρίζει και άλλες θεότητες. φενάκη και ένα κόσμημα κεφαλής
ενώ τα στήθη, ο ομφαλός και το ηβικό
τρίγωνο δηλώνονται καθαρά. Το στομάχι
δηλώνεται επίσης αρκετά, αλλά όχι
μέχρι το σημείο που μπορεί να θεωρηθεί
ότι δηλώνει εγκυμοσύνη. Ωστόσο
Εικ. 48.. Ειδώλιο γονιμότητας
τέτοιες μορφές ήταν προσαρμοσμένες
από φαγεντιανή. Δυτ. Θήβες
σε ομοιώματα κλινών και συχνά 1900—1800 π.Χ. (Pinch 1994,
συνοδεύονταν από μορφή μικρού εικ.65 126)
παιδιού. Θεωρείται ότι αυτά τα σύνολα
είχαν ως σκοπό, για τους ιδιοκτήτες
τους, την επιτυχία μιας ασφαλούς
και εύκολης γέννας, και όχι τόσο
την επιτυχία της αναπαραγωγής. Δεν
φαίνεται ότι συμβόλιζαν μια σεξουαλική
αναγέννηση όπως στην περίπτωση
ειδωλίων που συχνά παράγονται χωρίς
Εικ. 47. Μυροδοχεία και περίαπτα σε μορφή ψαριού (Phil- πόδια. Το γεγονός ότι αυτή η μορφή
lips 1944, 189). είχε κατασκευαστεί για να προσηλωθεί
200. Ομοίωμα ψαριού από Φαγεντιανή σε ένα ομοίωμα κλίνης φαίνεται στην
ΣΜ:902 (Συλλογή Μεταξά) επίπεδη οπίσθια επιφάνειά της και στο
Σπέος Ινάτου 1962;
προεξέχον στέλεχος στα πόδια, το οποίο
Μήκος:13,8 εκ. μπορεί να είχε χρησιμοποιηθεί για την
Μέσα 7ου - αρχές 6ου αι. π.Χ. προσήλωση στο κάτω άκρο της κλίνης.
Το συγκεκριμένο παράδειγμα του
Συμπληρωμένο στην ουρά και σε τμήμα του είδους είχε κατασκευαστεί με προσοχή:
σώματος. Αποκρουσμένα τα πτερύγια σε άνω οι οφθαλμοί, η μύτη, τα φρύδια και
και κάτω τμήμα. Φθαρμένη επιφάνεια. Τα λέπια το στόμα, αλλά και το κόσμημα της
και τα λοιπά χαρακτηριστικά δηλώνονται με κεφαλής χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα
εγχαράξεις. Οπή στο στόμα, κοίλο εσωτερικό. προσεκτική εργασία (βλ. και σελ 169).
Δύο οπές ανάρτησης εκατέρωθεν του κεφαλιού.
Πιθανότατα μυροδοχείο.

186 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 187

 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ B Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον
ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1956
ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς «Ιερόν παρά το Καβούσι Ιεράπετρας», Κρητικά
ΑΜ Athenische Mitteilungen Χρονικά 10, 7-19.
ΑΜΗ Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1958
«Η Mινωική Θεά μεθ΄ Υψωμένων Χειρών», Κρητι-
Annuario Annuario della Scuola Archaeologica di Atene κά Χρονικά 12, 179-299.
e delle missioni Italiane in Oriente
ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1963
AJA American Journal of Archaeology «Σκαφικαι έρευναι και περισυλλογή Αρχαιοτή-
των εν Κρήτη», ΑΔ 18 Χρονικά, 310-313.
BCH Bulletin de correspondance hellénique
ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1963β.
BSA Annual of the British School at Athens «Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος
1962» Κρητικά Χρονικά 17: 394-401.
ÉtCrét Études crétoises
ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1967
Hesperia Journal of the American School of Classical
«Αρχαιότητες και μνημεία κεντρικής και ανατο-
Studies at Athens
λικής Κρήτης», ΑΔ 21 Χρονικά, 405-411.
OJA Oxford Journal of Archaeology
ΑΛΕΞΙΟΥ, Στ. 1971
ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής «Μικραί ανασκαφαί και περισυλλογαί αρχαιοτή-
Εταιρείας των εν Κρήτη», ΠΑΕ 1971, 284-286
ANDREWS, C. 1994
PBF Prähistorische Bronzefunde
Amulets of Ancient Egypt, British Museum
SIMA Studies in Mediterranean Archaeology Press, London.
ANTONIOU, A. 1980
“Minoische Nachwirkungen im Kult der Arte-
mis der Historischen Zeit”, Platon 32, p. 226-
231.
ÅSTRÖM, P. 1972
The Late Cypriote Bronze Age: Relative and
Absolute Chronology, Foreign Relations,
Historical Conclusions, Swedish Cyprus
Expedition IV, 1D, Swedish Cyprus Expedition,
Lund.
AURA JORRO, F., ADRAROS, F.R. 1985
Diccionario Micénico I, Madrid.
BAILEY, D.M. 1975
A Catalogue of the Lamps in the British Mu-
seum 1. Greek, Hellenistic and Early Roman
Lamps, London.
BARNETT, R. 1935
“The Nimrud Ivories and the Art of the Phoeni-
cians”, Iraq II no. 2, 179-210.
ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ, Α. 1998
«Ανασκαφή στο οικόπεδο Ν. Χαλαμπαλάκη», ΑΔ
53, Χρονικά Β3, 847-849.
BASILICATA, Fr. 1994
Το Βασίλειον της Κρήτης (Cretae Regnum)1648,
Κείμενα: Δανέζη – Λαμπρινού Β., Ηράκλειο.
BAUR, P. V. C. 1902
Eileithyia, University of Missouri.
BETANCOURT, P.P., ΜΑΡΙΝΑΤΟS, N. 2000
“Το Σπήλαιο της Αμνισού: η Έρευνα του 1992”,
ΑΕ 139, 179-236.
BOARDMAN, J. 1961
The Cretan Collection in Oxford. The Dictaean
Cave and Iron Age Crete, Oxford University
Press, Oxford.
BOARDMAN, J. 1980
The Greeks Overseas: Their Earlier Colonies
and Trade, London.
BOSANQUET, R. 1901-2
“Excavations at Praesos I”, BSA 1901-2, VIII,
231-281.

188 ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 189

BROCK, J.K. 1957
Fortetsa. Early Greek Tombs near Knossos,
Cambridge University Press.
BRONEER, O. 1930
Corinth IV: Terracotta Lamps, Princeton NJ.
BRONEER, O. 1977
Isthmia III: Terracotta Lamps, Princeton NJ.
BUONDELMONTI, C. 2002
Περιγραφή της νήσου Κρήτης. Ένας γύρος της
Κρήτης στα 1415. Μετάφραση – Εισαγωγή: Μ.
Αποσκίτη, Ηράκλειο.
CATLING, E.A., CATLING, H.W., SMYTH, D.
1979
“Knossos 1975: Middle Minoan III and Late Mi-
noan I Houses by the Acropolis”, BSA 74, 1-80.
CATLING, H.W., CATLING, E.A. 1992
“The Lamps”, L.H. Sackett εκδ.., Knossos from
Greek City to Roman Colony. Excavations in the
Unexplored Mansion, London, 257-322.
CHANIOTIS, A. 1992
“II. Amnisos in den schriftlichen Quellen: Die
Testimonien”, Schäfer, J.εκδ.., Amnisos nach
den archäologischen, historischen und epig-
raphischen zeugnissen des altertums und der
Neuzeit, Berlin, 51-127.
ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ, Κ. 2005
«Ανασκαφές και έρευνες στην επαρχία Μονοφα-
τσίου», ΑΔ, Χρονικά (υπό έκδοση).
ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ, Κ. 2006
«Ανασκαφές και έρευνες στην επαρχία Μονοφα-
τσίου», ΑΔ, Χρονικά (υπό έκδοση).
ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ, Κ. 2009
«Ανασκαφές και έρευνες στην επαρχία Μονοφα-
τσίου», ΑΔ, Χρονικά (υπό έκδοση).
ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ, Κ., ΧΑΝΙΩΤΗΣ, Α. 2006
Χερσόνησος, Κτερίσματα της Ελληνιστικής περιό-
δου, Δήμος Χερσονήσου.
190
COLDSTREAM, J. N. 1973
Knossos: The Sanctuary of Demeter. BSA Sup-
pl. 8, Thames & Hudson.
COLDSTREAM, J.N. 2000
“Knossos and Egypt in the Early Iron Age”, Κα-
ρέτσου, Α. εκδ., Κρήτη-Αίγυπτος. Πολιτιστικοί δε-
σμοί τριών χιλιετιών, Μελέτες 172-173.
COLDSTREAM, J. N., CATLING, H.W., et al.
1996
Knossos North Cemetery, Early Greek Tombs,
BSA Suppl. 28, I-IV.
CORBETT, P.E. 1949
“Attic pottery of the Late Fifth Century from
the Athenian Agora”, Hesperia 18, 298-351.
D’ AGATA, A. L. 1999
Statuine minoiche e post- minoiche dai vec-
chi Scavi di Haghia Triada (Creta), Bottega D’
Erasmo, Aldo Ausilio Εκδ., Padova.
D’ AGATA, A. L., KARAMALIKI, N. 2002
“Campagna di Scavo 2002 a Thronos/Kephala
(Creta, Grecia)”, SMEA, 44/2, 347–55.
DAVARAS, C. 1969
La double hache minoenne. Thesis: Universite
de Paris I, Paris.
DAVARAS, C. 1976
Guide to Cretan Antiquities, New Jersey.
DAVARAS, C., MASSON, O. 1983
“Cretica: Amnisos et ses inscriptions”, BCH
107.1, 383-403.
DAVARAS, C. 2003
Führer zu den Altertümern Kretas. Αθήνα
DAY, P. M., JOYNER, L., KILIKOGLOU, V., GE-
SELL, G. C. 2006
“Goddess, Snake Tubes and Plaques: Analy-
sis of Ceramic Ritual Objects from the LMIIIC
Shrine at Kavousi”, Hesperia 75, No 2, 137-
175.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
DEMAKOPOULOU, Κ., DIVARI-VALAKOU, Ν. Routledge.
2009
“Mycenaean Figures and Figurines from Mid- FITCH, C.R., GOLDMAN, N.W. 1994
ea”, Schallin, A. L. - Pakkanen, P. εκδ, Encoun- “Cosa. The lamps”, Memoirs of the American
ters with Mycenaean Figures and Figurines. Academy in Rome, 39, Ann Arbor, MI.
Papers Presented at the Seminar at the Swed-
FORSDYKE, E. J. 1926-7
ish Institute at Athens 27-29 April 2001. Acta
“The Mavro Spilio Cemetery at Knossos”, BSA
Instituti Atheniensis Regni Sueciae, 37-54.
28, 1926-1927, 243-286.
ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ- ΡΕΘΕΜΙΩΤΑΚΗ, Ν. 2005
FRENCH, E. 1971
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα.
“Development of Mycenaean Terracotta Figu-
ΕΓΓΛΕΖΟΥ, Μ. 2005 rines”, BSA 66, 102-185.
Ελληνιστική κεραμεική Κρήτης. Κεντρική Κρήτη,
FRISK, H. 1960
Αθήνα.
Griechisches etymologisches Wörterbuch, Band
EMPEREUR, J.-Y., PICON, M. 1989 I: A – Ko. Carl Winter, Universitätsverlag. Hei-
“Les régions de production d’amphores impe- delberg.
riales en Méditerranée Orientale”, Amphores
GESELL, G. C. 1976
Romaines et Histoire économique: Dix ans de
“The Minoan Snake Tube: A Survey and Cata-
recherche. Actes du Colloque de Sienne (22-24
logue”, AJA 80, No 3, 247-259.
mai 1986). Collection de l’École Française de
Rome. 114, 223-248. GIRELLA, L. 2003
“Vasi rituali con elementi miniaturizzati a
EMPEREUR, J.-Y., KRITZAS, Ch., MARAN-
Creta, nell’ Egeo e nel Mediterraneo Orientale
GOU, Α. 1991
alla fine dell’ Eta del Bronzo”. Undicatori ar-
“Recherches sur les amphores Crétoises II: Les
chaeologici εκδ. ethici, Creta Antica 3, Padova,
centres de fabrication d’amphores en Crète
167-216.
Central”, BCH 115, 481-523.
GIRELLA, L. 2010
ERICKSON, B. L. 2002
“Depositi Ceramici del Medio Minoico III da
“Aphrati and Kato Syme: Pottery, Continuity,
Festos e Hagia Triada”, Studi di Archaeologia
and Cult in Late Archaic and Classical Crete.”,
Cretese,Centro di Archaeologia Cretese, Univer-
Hesperia 71, No. 1, 41-90.
sita di Catania, Scuola Archaeological Italiana
di Atene.
EVELY, R.D.G. 2000
Minoan Crafts: Tools and Techniques, II, Jon-
GODART, L., OLIVIER, J. P. 1982
sered, Paul Åströms Förlag, SIMA 92.2.
Recueil des inscriptions en Lineaire A, vol. 4,
Paris.
FAURE, P. 1964
Fonctions des cavernes Crétoises, École fran-
GUARDUCCI, M. 1932
çaise d’Athènes, Travaux et Mémoires XIV,
“Contibuti alla topografia di Creta antica:
Editions E. de Boccard, Paris.
Arkades, Inatos, Priansos”, Historia XI, No 4,
Anno VI, 588-595.
FEUCHT, E. 1999
“Jewelry”, Bard, K. A., Shubert, S. B. εκδ., En-
GUARDUCCI, M. 1935
cyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt,
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ 191
Incriptiones Creticae I, Opera et Consilio Frid-
erici Halbherr Collectae, Roma.
GULIZIO, J., PLUTA, K., PALAIMA, T.G. 2001
“Religion in the Room of the Chariot Tablets”,
Laffineur, R. and Hägg, R. εκδ., POTNIA. Deities
and Religion in the Aegean Bronze Age. Pro-
ceedings of the 8th International Aegean Con-
ference Göteborg, Göteborg University, 12-15
April 2000, AEGAEUM 22, 453-461.
HADZISTELIOU – PRICE, Th. 1978
Kourotrophos, Cults and Representations of the
Greek Nursing Deities, Leiden.
HAYES, J. W. 1983
“The Villa Dionysos Excavations, Knossos: The
Pottery”, BSA 78, 97-169.
HAYSOM, M. 2010.
“The Double-Axe: a Contextual Approach to
the Understanding of a Cretan Symbol in the
Neopalatial period”, OJA 29.1, 35-55.
HOOD, S., HUXLEY, G. L., SANDARS, N.
1958-1959
“A Minoan Cemetery on Upper Gypsades”, BSA
53-54, 194-262.
JOHANNOWSKY, W. 2002
Il Santuario sull’ Acropoli di Gortina, Vol. II,
Scuola Archaelogica Italiana di Atene.
JONES, D.W. 2000
External Relations of Early Iron Age Crete,
1100-600 B.C. The University Museum, Uni-
versity of Pennsylvania, Archaeological In-
stitute of America: Monographs New Series,
Philadelphia.
KANTA, A. 1980
The Late Minoan III Period in Crete. A Survey of
Sites, Pottery and their Distribution, SIMA 58,
Göteborg.
KANTA, A. (υπό έκδοση)
“Tylissos Towards the End of the Bronze Age,
192
During the Dark Ages and Beyond”, Identità,
Etnicità, Processi di Trasformazione a Creta fra
Dark Ages e Arcaismo, Athens, November 9th –
12th, 2006.
KARAGEORGHIS, V. 1998
The Coroplastic Art of Cyprus V: The Cypro-Ar-
chaic Period Small Female Figurines. A. Hand-
made/Wheelmade Figurines, Nicosia: Leventis
Foundation.
KARAGEORGHIS, J. 1999
The Coroplastic Art of Cyprus V: The Cypro-Ar-
chaic Period Small Female Figurines. B. Figu-
rines moulées, Nicosia: Leventis Foundation.
KARAGEORGHIS, V. 1996
The Coroplastic Art of Cyprus VI: The Cypro-
Archaic Period Monsters, Animals and Miscella-
nea, Nicosia: Leventis Foundation.
ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗΣ, Β. 2003
Αρχαία κυπριακή τέχνη στο Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο, Αθήνα.
ΚΑΡΕΤΣΟΥ, Α. 1978
«Το Ιερό Κορυφής Γιούχτα», ΠΑΕ 1978, 232-
258, πιν. 160-171.
ΚΑΡΕΤΣΟΥ, Α., ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΒΛΑΖΑΚΗ, Μ.,
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ, Ν. επιμ., 2000
Κρήτη- Αίγυπτος. Πολιτιστικοί δεσμοί τριών χιλιετι-
ών, Κατάλογος έκθεσης, Ηράκλειο.
KΝAPPETT, C. 2007
“Meaning in Miniature: Semiotic Networks in
Material Culture”, M. Jessen, N. Johannsen,
H. J. Jensen εκδ., Excavating the Mind, Aarhus
University Press.
KOTSONAS, A. 2008
The Archaeology of Tomb A1K1 of Orthi Petra in
Eleutherna. The Early Iron Age Pottery, Athens.
ΚΟΥΡΟΥ, Ν., ΚΑΡΕΤΣΟΥ, Α. 1994
«Το Ιερό του Ερμού Κραναίου στην Πατσό Αμα-
ρίου», εις Rocchetti, Luigi, εκδ. Sybrita e La
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
valle di Amari fra bronzo e ferro. Incunabula
Graeca 96. Richerche Greco-Italiane in Creta
Occidentale - II. Roma: Gruppo Editoriale
Internazionale, 81-164.
ENEGREN, H. L. 2008
The People of Knossos: Prosopographical Stud-
ies in the Knossos Linear B Archives,. Boreas.
Uppsala Studies in Ancient Mediterranean and
Near Eastern Civilizations 30, University Li-
brary Uppsala.
ΛΕΜΠΕΣΗ, Α. 1970
«Ανασκαφικαί Έρευναι εις Ανατολικήν Κρήτην»,
ΠΑΕ 1970, 256-297.
ΛΕΜΠΕΣΗ, Α. 1971
«Ανασκαφική έρευνα και περισυλλογαί αρχαίων
εις Κεντρικήν Κρήτην», ΠΑΕ 1970, 287-300.
ΛΕΜΠΕΣΗ, Α. 1976
Οι στήλες του Πρινιά, Αθήναι, Γενική Διεύθυνσις
Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως, Δημοσιεύματα
του Αρχαιολογικού Δελτίου Αρ. 22. Αθήνα
ΛΕΜΠΕΣΗ, Α. 1981
Η συνέχεια της κρητομυκηναϊκής λατρείας. Επι-
βιώσεις και αναβιώσεις, ΑΕ 1981, 1-24.
LEBESSI, A. 2009a
“The Erotic Goddess of the Syme Sanctuary,
Crete”, AJA 113, 521-545.
LEBESSI, A. 2009b
“The Heterosexual Couple in Early Cretan Ico-
nography”, Creta Antica 10/II, 539-561.
LEVI, D. 1931
“Arkades: una citta Cretese all’ alba della
civilta ellenica”, Annuario, 10-12.
LEVI, D. 1951
“La Dea Micenea a Cavallo”, G. Mylonas εκδ.,
Studies Presented to D. M. Robinson, Saint
Louis, 108-125.
LEVI, D. 1963
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
“Gli scavi a Festòs negli anni 1958-1960”, An-
nuario, 39-40, 377-504.
LOESCHKE, S. 1919
“Lampen aus Vindonissa. Ein Beitrag zur Ge-
schichte von Vindonissa und des antiken Be-
leuchtungswesen”, Zürich.
MACDONALD, C. F., KNAPPETT, C. 2007.
Knossos: Protopalatial Deposits in Early Maga-
zine A and the South-West Houses, BSA Sup-
plementary Vol. 41, London.
ΜΑΝΔΑΛΑΚΗ, Στ. 1996
«Ανασκαφή στο οικόπεδο Π. Μαυρομάτη- Παπα-
δάτου, Τσούτσουρος, Eπαρχίας Μονοφατσίου»,
ΑΔ 51, Χρονικά Β2, 638-640.
ΜΑΝΔΑΛΑΚΗ, Στ. 1997
«Ανασκαφή στο οικόπεδο Α. Κεφαλάκη, Τσού-
τσουρος, Eπαρχίας Μονοφατσίου», ΑΔ 52, Χρο-
νικά Β3, 995-998.
ΜΑΝΔΑΛΑΚΗ, Στ. 1999
«Ανασκαφή στο οικόπεδο Π. Μαυρομάτη- Παπα-
δάτου, Τσούτσουρος, Eπαρχίας Μονοφατσίου»,
Κρητική Εστία 7, 269-272.
MARANGOU-LERAT, A. 1994
Le vin et les amphores de Crète: de l’époque
classique à l’époque imperial, Paris.
ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, Σπ. 1929
“Το Σπέος Ειλειθυίης” Ανασκαφαί εν Κρήτη,
ΠΑΕ 1929, 95-105.
ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, Σπ. 1933-1935
«Αι νιοβίδαι της Ινάτου», ΑΕ 1933-1935, 1-17.
MARINATOS, Sp., HIRMER, M. 1973
Kreta, Thera und das Mykenische Hellas,
München.
MARINATOS, N. 1996
“Cult by the Seashore: what Happened at Am-
nissos”, in Hagg, R. εκδ., The role of Religion in
the Early Greek Polis, Stockholm, 135-139.
193
ΜARINATOS, Ν. 2000
“Egyptian Faience Amulets from Inatos Cave”,
in Καρέτσου A. εκδ., Κρήτη-Αίγυπτος. Πολιτιστικοί
Δεσμοί Τριών Χιλιετιών, Μελέτες, 184-185.
MARKETOU, T. 1998.
«Bronze LB I Statuettes from Rhodes». in
Karageorghis, V., N. Stampolidis εκδ. Eastern
Mediterranean: Cyprus-Dodecanese-Crete 16th-
6th cent. B.C., Proceedings of the International
Symposium. Rethymnon 13-16 May 1997.
Athens, 55-72.
MARSHALL, F.H. 1905-06
«Tombs of Hellenic Date at Praesos». BSA 12,
63-70.
MATTHÄUS, H. 1980
Die Bronzegefässe der kretisch-mykenischen
kultur. PBF 1’. Beck, Munich.
MERKER, G.S. 2000
The Sanctuary of Demeter And Kore: Terracotta
Figurines of the Classical, Hellenistic and Ro-
man Periods, Corinth, Vol. 18 No 4.
MICHELAKI, A., D’ACUNTO, M. 2008
“Una testina fittile dedalica da Festos”, Creta
Antica 9, 245-251.
MOMIGLIANO, N.(εκδ.) 2007
Knossos Pottery Handbook, Neolithic and
Bronze Age (Minoan), BSA Studies Vol. 14.
MUHLY, P. 2008
The Sanctuary of Hermes and Aphrodite at
Syme Viannou. Vol. IV: Animal Images of Clay.
Handmade Figurines; Attachments; Mouldmade
Plaques. Αρχαιολογική Εταιρία, Αθήνα.
MYRES, J. L. 1902-1903
“Excavations at Palaikastro. II. The Sanctuary-
Site of Petsofa”, BSA 9, 356-387.
NACHT, J. 1915
“The Symbolism of the Shoe with Special Ref-
erence to Jewish Sources”, The Jewish Quar-
194
terly Review, New Series, Vol. 6, No 1, 1-22.
NILSSON, M.P. 1949
A History of Greek Religion, Greenwood Press.
NOSCH, M. L. 2009
“Approaches to Artemis εις Bronze Age
Greece”, Fischer-Hansen, Τ. και Poulsen, B.
εκδ., From Artemis to Diana: the Goddess of
Man and Beast, Acta Hyperborea 12, 21-40.
ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗΣ, Σ. 1904
«Εκ Κρήτης», ΑΕ 1904, 1-56.
OLIVIER, J. P. 1967
Les scribes de Cnossos. Essai de classement
des archives d’un palais mycénien, Roma:
Edizioni dell’Ateneo.
PALAIMA, T.G. 2008
“Mycenaean Religion”, in C.W. Shelmerdine
εκδ.., The Cambridge Companion to the Aegean
Bronze Age, Cambridge: Cambridge University
Press, 342-361.
ΠΑΛΑΙΟΚΡΑΣΣΑ, Λ. 1991
Το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Αρ. 115,
Αθήναι.
PAPASAVVAS, G. 2003
«A wooden writing-tablet from Crete».
Athenische Mitteilungen 118, 67-89.
PEACOCK, D.P.S., WILLIAMS, D.F. 1986
Amphorae and the Roman Economy, London.
PENDLEBURY, H. W., PENDLEBURY, J. D. S.
1937-1938
“Excavations in the Plain of Lasithi III. Karfi: A
City of Refuge of the Early Iron Age”, BSA 38,
57-145.
PERLZWEIG, J. 1961
Lamps of the Roman Period . The Athenian
Agora VII, Princeton, NJ.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
PERNA, M., KANTA, A., TYREE, L. 2005
“An Unpublished Inscription in Linear A  from
the Skoteino Cave”, Studi in onore di Enrica Fi-
andra. Contributi di archeologia egea e vicinori-
entale, Napoli, 321-333
PHILLIPS, D. W. 1944
“Fish Tales and Fancies”, The Metropolitan
Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 2, No.
6, 184-189.
PHILLIPS, J. 2008
Aegyptiaca on the Island of Crete in their
Chronological Context; a Critical Review I-II,
Wien.
ΠΙΛΑΛΗ- ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ, Α. 1992
Μινωικά πήλινα ανθρωπόμορφα ειδώλια της συλ-
λογής Μεταξά. Συμβολή στη μελέτη της Μεσομι-
νωικής πλαστικής, Θεσσαλονίκη.
PINCH, G. 1982
“Offerings to Hathor”, Folklore, Vol. 93, No. 2,
138-150.
PINCH, G. 1993
Votive Οfferings to Hathor, Oxford: Griffith In-
stitute/Ashmolean Museum.
PINCH, G. 1994
Magic in Ancient Egypt, British Museum Press.
PINCH, G., WARAKSA, A. E. 2009
“Votive Practices”, Jacco Dieleman, Willeke
Wendrich εκδ., UCLA Encyclopedia of Egyptol-
ogy, Los Angeles.
PINGIATOGLOU, S. 1981
Eileithyia, Würzburg.
ΠΛΑΤΩΝ, Ν. 1954
«Ανασκαφαί στην Περιοχή της Σητείας», ΠΑΕ
1954, 361-368.
ΠΛΑΤΩΝ, Ν. 1956
«Η Αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος
1956», Κρητικά Χρονικά 10, 405-422.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΠΛΑΤΩΝ, Ν. 1957
«Ανασκαφή Χόνδρου Βιάννου», ΠΑΕ 1957, 136-
147.
ΠΛΑΤΩΝ, Ν., ΔΑΒΑΡΑΣ, Κ. 1963
«Ανασκαφαί και έρευναι της Αρχαιολογικής
Εταιρείας και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας»,
Κρητικά Χρονικά τ. ΙΖ, 397-398.
PLATON, L. 2010
«On the Dating and Character of the Zakros
Pits Deposit» in Krzyszkowska, O. εκδ.., Cretan
Offerings. Studies in Honour of P. Warren, BSA
Studies 18, Exeter, 243-258.
POPHAM, M., et al. 1984
The Minoan Unexplored Mansion at Knossos.
Suppl. 17 of the British School of Archaeology
at Athens. Thames and Hudson, Oxford.
PRENT, M. 2005
Cretan Sanctuaries and Cults; Continuity and
Change fromLate Minoan IIIC to the Archaic
Period, Brill, Leiden- Boston.
PULAK, C. 1988
“The Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun, Tur-
key: 1985 Campaign”, AJA 92 No1, 1-37.
POURSAT, J. Cl., KNAPPETT, C. 2005
Fouilles exécutées à Malia: Le Quartier Mu IV.
La poterie du Minoen Moyen II: Production et
utilization, Études Crétoises 33, Athènes: École
Française d’Athènes.
ΡΕΘΕΜΙΩΤΑΚΗΣ, Γ. 1998
Ανθρωπομορφική πηλοπλαστική στην Κρήτη: από
τη Νεοανακτορική έως την Υπομινωική περίοδο,
Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-
ρείας 174, Αθήνα.
ΡΕΘΕΜΙΩΤΑΚΗΣ, Γ. 2005
«Ειδώλια Μετανακτορικών και Πρώιμων Ελλη-
νικών χρόνων από τον Κερατόκαμπο Βιάννου»,
Μεγάλαι Νήσοι. Studi dedicati a Giovanni Rizza
per il suo Ottantesimo Compleanno Gigli, R.,
εκδ.. Volume 1, Catania: Consiglio Nazionale
195
delle Ricerche I.B.A.M, 143-161.
ΡΕΘΕΜΙΩΤΑΚΗΣ, Γ., ΕΓΓΛΕΖΟΥ, Μ. 2010
Το Γεωμετρικό νεκροταφείο της Έλτυνας, Ηρά-
κλειο.
RIZZA, G., SANTA MARIA SCRINARI, V. 1968
Il sanctuario sull’ acropoli di Gortina, Vol. I,
Istituto Poligrafico Dello Stato, Roma.
ROBINS, G. 1993
Women in Ancient Egypt, Cambridge, MA. Har-
vard University Press.
RUIPEREZ, M.S., MELENA, J.L. 1996
Οι Μυκηναίοι Έλληνες, Αθήνα.
RUTKOWSKI, B. 1991
Petsophas: A Cretan Peak Sanctuary, Warsaw.
ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ, Γ., ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ, Ε. 1997
Αρχάνες. Μια νέα ματιά στη Μινωική Κρήτη,
Αθήνα.
SANDERS, I. F. 1982
Roman Crete, London.
ΣΑΠΟΥΝΑ- ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ, Ε. 1971
Μινωικόν Ζώμα. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρ-
χαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 71.
Sapouna-Sakellarakis, E. 1978
Die Fibeln der griechischen Inseln. PBF 14.4.
Munich.
SCHÄFER, J. 1991
“Amnisos – Harbour-Town of Minos”. Laffi-
neur, R. and Basch, L. εκδ., Thalassa. L’Egée
préhistorique et la mer. Actes de la 3e Rencon-
tre égéenne internationale de l’Université de
Liège, Station de Recherches Sous-Marines et
Océanographiques, Calvi, Corse, 23-25 Avril
1990, AEGAEUM 7, 111-116.
SCHÄFER, J. (εκδ.) 1992
Amnisos nach den archäologischen, historisch-
en und epigraphischen Zeugnissen des Alter-
196
tums und der Neuzeit, Berlin.
SHAW, W. J. 1989
“Phoenicians in Southern Crete”, AJA 93, No.
2, 165-183.
SHAW, J. W., SHAW, M. (εκδ) 2000
Kommos IV, the Greek Sanctuary, Vol. 1-2,
Princeton University Press.
SIGALAS, CH. I. 2000
“Un sanctuaire d’ Aphrodite a Thera”, Kernos
13, 241-245.
SOLES, J.S., NICGORSKI, A.M. 2010
“Earlier Minoan and Later Orientalizing Pot-
tery from Late Minoan III Contexts”, Soles και
Davaras, εκδ., Mochlos IIB, Period IV. The My-
cenaean Settlement and Cemetery. The Pottery,
155-163.
ΣΠΑΝΑΚΗΣ, Στ. 1991
Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αι-
ώνων, Ηράκλειο.
SPORN, K. 2002
Heiligtümer und Kulte Kretas in Klassischen
und Hellenischen Zeit, Heidelberg.
SPRATT, T. A. B. 1865
Travels and Researches in Crete, London.
ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Ν. Χρ. 1994
Ελεύθερνα. Από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή Νε-
κρόπολη. Ταφικές Πυρές και Ομηρικά Έπη, Ρέ-
θυμνο.
ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Ν. Χρ., ΚΑΡΕΤΣΟΥ, Αλ., ΚΑ-
ΝΤΑ, Α. 1998
Ανατολική Μεσόγειος: Κύπρος, Δωδεκάνησα,
Κρήτη. 16ος - 6ος αι. π.Χ., Ηράκλειο.
STAMPOLIDIS, N., KARETSOU, A., KANTA, A.
(εκδ.) 1998
Eastern Mediterranean, Cyprus – Dodecanese-
Crete 16th -6th cent. B.C., Heraklion.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Ν. Χρ. (εκδ) 2003
Πλόες. Από τη Σιδώνα στη Χουέλβα. Σχέσεις Λαών
της Μεσογείου 16ος- 6ος αι. π.Χ., Μουσείο Κυ-
κλαδικής Τέχνης, Αθήνα.
ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Ν. Χρ. 2004
Ελεύθερνα. Πόλη – Ακρόπολη – Νεκρόπολη,
Αθήνα.
ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ, Ν. Χρ. 2008
Αρχαία Ελεύθερνα, Δυτικός Τομέας, Αθήνα.
ΤΣΙΠΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. 2005
Η Ανατολική Κρήτη στην πρώιμη εποχή του Σιδή-
ρου, Ηράκλειο.
TYREE, L., KANTA, A. 2005
“Neopalatial Cooking Pots: Ιn the Depths of Mi-
noan Sacred Caves”, M. Cultraro- A. Pautasso
εκδ., Food for Men Food for Gods, Piaza Armeri-
na 2, (υπό έκδοση).
TYREE, L., KANTA, A., SFAKIANAKIS, D. 2007
The Neopalatial Chalice: its Form, Terminology
and Function in the Cave of Skoteino, Krinoi
kai Limenes: Studies in Honor of Joseph and
Maria Shaw. 277-284.
VENTRIS, M., CHADWICK, J. 1956
“Documents in Mycenaean Greek”, (β’ έκδοση)
University Press, Cambridge.
VERLINDEN, C. 1984
Les statuettes anthropomorphes Crétoises en
bronze et en plomb, du IIIè Millénaire, du VIIè
siècle av. J.C. Publication d’Histoire de l’Art
et d’Archéologie de l’Université Catholique de
Louvain 41, Archaeologica Transatlantica 4,
Brown University Center for Old World Archae-
ology and Art, Providence, Rhode Island.
WATROUS, L.V. 1995
“Some Observations on Minoan Peak Sanctu-
aries”, R. Laffineur, W. D. Niemeier εκδ., Po-
liteia. Society and State in the Aegean Bronze
Age, AEGAEUM 12, Liege – Austin Texas, 393-
403.
ΕΛΟΥΘΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ
WATROUS, L. V. 1996
The Cave Sanctuary of Zeus at Psychro: A
Study of Extra-Urban Sanctuaries in Minoan
and Early Iron Age Crete, Aegaeum 15, Univer-
sité de Liège, Histoire de l’ Art et Archéologie
de la Grèce Antique; University of Texas at
Austin, Program in Aegean Scripts and Prehis-
tory.
WEIBERG, E. 2009
“Production of Female Figurines at Mastos,
Berbati” in Schallin, κ.a., εκδ., Encounters with
Mycenaean Figures and Figurines. Papers Pre-
sented at the Seminar at the Swedish Institute
at Athens 27-29 April 2001. Acta Instituti Athe-
niensis Regni Sueciae, 61-76.
WEILHARTNER, J. M. 2005
Mykenische Opfergaben nach Aussage der Lin-
ear B-Texte, Wien: Verlag der Österreichischen
Akademie der Wissenschaften.
WILLETTS, R.F.1958
“Cretan Eileithyia”, The Classical Quarterly,
New Series, Vol. 8, 221-223.
WILLETTS, R.F.1962
Cretan Cults and Festivals, London, Routledge
and Kegan Paul.
WILLIAMS, D. 2005
“Late Roman Amphora 1: A Study in Diversifi-
cation”, M. Berg-Briese - L.E. Vaag εκδ., Trade
Relations in the Eastern Mediterranean from
the Late Hellenistic Period to Late Antiquity: The
Ceramic Evidence. Acts from a PhD-seminar for
young scholars, Sandbjerg Manorhouse, 12-15
February 1998, Odense, 157-168.
ΧΡΥΣΟΥΛΑΚΗ, ΣΤ. 1999
“Ιερό Κορυφής Τραόσταλου”, Κρητική Εστία 7,
Αρχαιολογικές ειδήσεις 1995 -97, 310-317.
ΖΑΧΑΡΑΚΙΣ, Χ. Ι. 2004
«Κρήτης Νήσου Θέσις», Ηράκλειο.
197