Professional Documents
Culture Documents
Manual QE
Manual QE
UNICEF
Redacción en quechua
Ayacucho-Chanca
AYACUCHO
2012
YACHAYKUNA Rapi
SUÑAY 5
QALLARIYNI 6
1. ASPAKAYA QILLQAKUNA 8
2. MAÑAKUY QILLQAY 24
2.1. ¿PIKUNAM RUWANMAN? 24
2.2. MAÑAKUYPA SAQRUN 26
2.3. ACHKA RIKCHAQ MAÑAKUYKUNA 26
2.4. MAÑAKUY QILLQAYTA YACHAPAKUSUN 37
3. KAMAYU QILLQA 40
1
Aspakaya equivale administrativo
2
Qillqa equivale a texto
3
Saqru equivale a estructura
4
Qillqasiri equivale a redacción
5
Fray Domingo de Santo Tomás usa la palabra kamayu equivalente a oficio y oficial.
6
Chiqiriy equivale a circulación
7
Uchuy kamayu es un neologismo que se refiere al memorando.
2
4. UCHUY KAMAYU QILLQA 50
4.1. ¿IMAYNATAM CHIQIRIN? 50
4.2. UCHUY KAMAYUPA SAQRUN 50
4.3. ACHKA RIKCHAQ UCHUY KAMAYUKUNA 51
4.4. UCHUY KAMAYU QILLQAYTA YACHAPAKUSUN 60
5. KARTA QILLQA 62
5.1. ¿IMAYNATAM CHIQIRIN? 62
5.2. KARTAPA SAQRUN 62
5.3. TUKUY RIKCHAQ KARTAKUNA 64
5.4. KARTA QILLQAYTA YACHAPAKUSUN 72
6. YUPANCHA QILLQA 74
6.1. ¿IMAYNATAM CHIQIRIN? 74
6.2. YUPANCHAPA SAQRUN 74
6.3. TUKUY RIKCHAQ YUPANCHAKUNA 76
6.4. YUPANCHA QILLQAYTA YACHAPAKUSUN 76
7. AKTA QILLQA 86
7.1. ¿IMAYNATAM CHIQIRIN? 86
7.2. AKTAPA SAQRUN 86
7.3. TUKUY RIKCHAQ AKTAKUNA 86
8
Yupancha equivale a informe
9
Taytachapa sutin uqariq es una extensión semántica equivalente a declaración jurada
10
Kamachinaku equivale a convenio o contrato
11
Chiqapchaq equivale a certificado (certificador) y constancia
3
10. CHIQAPCHAQ QILLQA 106
10.1.¿IMAYNATAM CHIQIRIN? 106
10.2.CHIQAPCHAQPA SAQRUN 106
ANEXO 118
12
Qayakuq equivale a citación o convocatoria
4
SUÑAY
5
QALLARIYNIN
13
Makilla equivale a manual
14
Yachaytarpu equivale a cultura
15
Qillqamaytu equivale a libro o texto
16
Istitusyun es la refonologización de institución.
6
PRIMERA UNIDAD: TEXTOS ADMINISTRATIVOS
Los documentos adminitrativos cumplen dos funciones: evalúan cómo circulan las
comunicaciones escritas y cristaliza la comunicación entre personas y entre éstas
con las autoridades y funcionarios o viceversa.
a. Solicitud
b. Oficio
c. Memorando
d. Carta
e. Informe
f. Declaraciòn jurada
g. Contrato y convenio
h. Certificado y constancia
i. Citación y convocatoria
j. Recibo
k. Resolución, directiva
7
HUK YACHAY: ASPAKAYA QILLQAKUNA
1. ASPAKAYA QILLQAKUNA
Mañakuy qillqa
Kamayu qillqa
Uchuy kamayu qillqa
Karta qillqa
Yupancha qillqa
Taytachapa sutin uqariq qillqa
Kamachinaku qillqa
Chiqapchaq qillqa
Qayakuq qillqa
Recibo
Resolución y directiva
17
Kamachikuq es el gobernante.
18
Apulli equivale a autoridad
19
Qullana equivale a funcionario o autoridad
8
1.2. ESTRUCTURA DE LA DOCUMENTACIÓN ADMINISTRATIVA
Chaskiq qillqa
Kamachikuq qillqa
1.2.1. Iwaru21 riqsichiq. Kay kititaqa rapipa ichuq kinra umanpim qillqana. Kay
qillqam apachiq iwaruta riqsichin. Iwaru riqsichiqpa kitinkunam: Perú
suyupa utaq may suyupa wiqkanpas 22, iwarupa sutinmi qatin, chaymnanta
llaqtapa sutinpas kanmanmi. Iwaru riqsichiqtaqa rapipa hanay patanmanta
1.5 pachakcha tatkipim23 qillqana. Kaynata:
20
Kiti equivale a parte
21
Iwaru equivale a institución, oficina
22
Wiqka equivale a sello.
23
Pachakcha tatki equivale a centímetro.
9
1.2.2. Watapa sutin. Lliw kamayu qillqapukunam watapa sutinta apanan. Watapa
sutinqa hatun kamachikuywanmi lluqsimun. Watapa sutintaqa rapipa hanay
chawpi umanpim hatun qillqawan qillqana. Kay watapa sutinmi: “AÑO DE
LA RECONCILIACIÓN NACIONAL Y EL RECONOCIMIENTO DE
NUESTRA DIVERSIDAD“ nisqan. Runasimiman tikraptinchikqa kaynachiki
kanman:
1.2.3. Kawsay pacha. Chayqa llaqtapa sutin, killapa yupan, killapa sutin,
hinallataq ima wata qillqasqam. Lliw kamayu qillqapukunam ima llaqtapi
qillqasqata, ima punchaw kasqanta, ima killa kasqanta, ima wata kasqanta
apananpuni. Rapipa chawpinmanta alliq kinranmanmi qillqana. Kaynata:
MEMORANDO Nº 001-2012-DREA-OGP/J
10
Señor
1.2.4. Yupali24. Kay kitiqa ima rikchaq qillqapu kasqanta riqsinapaqmi, hinallataq
qillqa apachiq iwarupa sutintapas riqsichinmi. Yupalipa kitinkunaqa
kaynatam qatinakun:
11
1.2.5. Chaskiq. Kay kitiqa qillqapu chaskiqpa sutin riqsichikuqmi. Ima kamayuq
kasqanta ñawpaqta qillqana, hina qipanmanñataq lliw sutinta. Kaynata: Am.
Mariano Titu Yupanki. Am. nisqanqa Amawta kamayupa chintinmi29.
12
1.2.6. Imakaq30. Kay kitiqa qillqapupa ukuntam chintichin. Imakaqtaqa, qillqapu
ñawinchaqkuna mana sasachkunanpaqmi, iskay siqillapi qillqana. Kay kitita
ñawinchaspaqa imamanta kasqanta yachachwanñam. Kaynata:
30
Imakaq equivale a asunto.
31
Imarayku equivale a referencia.
32
Chuya equivale a claro, transparente.
33
Hunta equivale completo
13
Ñawinchaspa atiylla puqanam34 kanan; mana pantaspa, mana sasachakuspa
puqanam kanan.
34
Puqay equivale a comprender o soplar agua por la boca.
35
Chitqa equivale a párrafo
36
Urasyun es la refonologización del vocablo castellano oración.
14
Allin llampu rimaywan ruwasqam kanan, rimaykuna allin hayninqawan 37
ruwasqa kaptinqa chaskiqpas allinmi kanqa.
Lliw sutin
Kamachikuq kasqan
37
Hayninqa, vocablo de la variedad Cusco-Collao, equivale a respeto.
38
Urasyun siqi equivale a signo de puntuación
39
Qimili equivale a sufijo.
40
Kacharpari equivale a despedida o antefirma.
41
Qillqali equivale a firma.
42
Kamayuq equivale a profesión.
15
Kay hina: Yach. Mario Yupanki Pumawakri
1.2.14. Con copia. Es la parte que se usa cuando se desea hacer conocer la
copia de un documento que tiene un solo destinatario a una o más dependencias
y/o personas.
43
Fray Domingo de Santo Tomás usa la palabra wiqka como equivalente a sello.
16
1.2.13. Qatilli44. Kay kitiqa “anexo” nisqanmi. Qillqapu chiqapchana kaptinmi
qatillitaqa churana. Llapa qatillikunaqa allintam qillqaputa puqachiwanchik
(comprendechiwanchik).
1.2.16. Rapisiki46. Kay kitiqa “Pie de página” nisqanmi. Maski ima qillqapupipas
ichuq qillqarapipa sikinpim hatun qillqawan qillqatiqpa sutinkuna
qallariychanta qillqana, hina qatiqninmanñataqmi qillqapu ruwaypi
yanapakuqpa sutinkuna qallariychanta uchuy qillqawan qillqana. Kaynata:
RQS/rec
44
Qatilli equivale a anexo
45
Préstamo del quechua Cajamarca-Cañaris, en el que watrapa equivale a copia
46
Rapisiki es equivalente a pie de página.
17
1.3. PRESENTACIÓN FORMAL DE DOCUMENTOS
De acuerdo con Valladares (1997), todo documento debe ser redactado, de tal
forma que su aspecto pueda crear una impresión favorable para la lectura.
Lapresentación formal de los documentos administrativos supone considerar:
1.3.1. Márgenes. Son los espacios en blanco que se deja alredeor de los textos
escritos. Los márgenes dependen de los tamaños de los papeles. Se
distingue dos tipos de papeles:
1.3.2. Las medidas. En los papeles A4, los márgenes pueden ser los siguientes:
18
1.3. ASPAKAYA QILLQATIKUNA ALLIN QAWANAPAQ
1.3.2. TUPUKUNA
19
Ima rapipipas manam llipuy lliputachu qillqana. Huntay huntata qillqaptinchikqa
manachiki pipas ñawinchayta munanmanchu.
20
2.5. pachakcha tatki
2.0 pt.
3. 0
pachakcha
Tatki
21
TAMAÑO DEL PAPEL A5
21 cm.
14.8 cm.
2. SOLICITUD
2.1. CIRCULACIÓN
22
El uso de la solicitud está difundido en las instituciones públicas, pero también en
la empresa privada y paraestatal. En el poder judicial recibe el nombre
RECURSO; el documento siempre va dirigido del solicitante (“inferior”) al superior.
Cualquier persona mayor de edad está facultada para firmar la soicitud. En caso
de menores de edad, representa el padre, la madre o el apoderado.
2. MAÑAKUY QILLQAY
49
Refonologizado, ririchu equivale a derecho.
23
qillqaputaqa qillqanchik. Ririchunchiktaqa iskay rikchaq qillqapupim
mañakuchwan:
2.2. ESTRUCTURA
24
2.3. CLASES
a. Imakaq (sumilla nisqan). Rapipa alliq umanpim huk utaq iskay siqillapi
mañakuy munasqanchikta qillqana. Kaynata:
25
Qawachiy. Kay kitipiqa imaraykus mañakusqanchiktam nina. Aswan
allinta mañakunapaqqa kamachikuykunapa yupantapas churanam.
Kaynata:
51
Rimarya es la refonologización de primaria.
52
Chaskiq equivale a recibo o el que recibe.
26
2.3. ISKAY RIKCHAQ MAÑAKUYKUNA
27
LLAMKASQAYMANTA CHIQAPCHAQ
QILLQAPUTA MAÑAKUNI
28
UNQUQ KASPA LISINSATA54 MAÑAKUNI
54
Lisinsa es la refonologizacion de licencia.
55
Paylla, préstamo del quechua Cusco-Collao, equivale a pago.
29
MUSUQMANTA PAYLLAY (“PAGOY”)
MITAYTA MAÑAKUNI
56
Mitay es equivalente a reprogramar, cambiar.
30
AMAWTA KANAPAQ ATIPANAKUYMAN
YAYKUYTA MAÑAKUNI
57
Atipanakuy equivale a concurso, competencia.
31
Kananñataq siqapa58 chiqapchaq qillqa mañakunapaq
SIQAPA CHIQAPCHAQ
QILLQATAM MAÑAKUNI
Ñuqam tawa ñiqi amawta kaymanña siqiyta munani. Kanan watam huk ñiqiman
siqanapaq atipanakuy kanqa, chaymi ñuqapa siqapay chiqapchaq qillqata
mañakuyki, chay qillqa quwananpaq pim ruwaqman kunaykapullaway;
chaypaqmi tukuy “requisito” nisqanta kay qillqapuyman ratachimuchkani.
NISQAYMAN HINAYÁ:
58
Siqapa equivale a escalafón
32
YACHAY TUKUSQAYMANTAM
NISQAYMAN HINAYÁ:
59
Sikunrarya es la refonologización de secundaria.
33
b. Achka mañakuy. Achka runakunapa utaq ayllu llaqtapa ririchun
mañakunapaqqa achka mañakuy (memorial) nisqantachá ruwachwan.
Kaynata:
UNANCHAYTAM MAÑAKUNIKU
NISQAYKUMAN HINAYÁ:
34
Sara Auccapuclla Sánchez Juan Oscco Pillaca Julio Rojas Salas
…………………………,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,… ……………………………….
…………………………,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,… ……………………………….
35
YACHAYWASIPI ÑIQIKUNA
MIRANANTAM MAÑAKUNIKU
NISQAYKUMAN HINAYÁ:
36
2.4. MAÑAKUY QILLQAYTA YACHAPAKUSUN
NISQAYMAN HINA:
Qatilli:
37
- Papilniypa watrapan.
Yachapanaykipaq:
38
TERCERA UNIDAD: REDACCIÓN DEL OFICIO
OFICIO
La facultad para firmar oficios la tienen las autoridades de cualquier institución por
más pequeña que esta sea. El oficio se redacta en papel A4.
39
KIMSA YACHAY: KAMAYU QILLQASIRI
3. KAMAYU QILLQAY
60
Kamayuy equivale a oficiar.
61
Siwkaqati Yachaykamachikuna Iwaru equivale a Oficina de Vicerrectorado Académico
62
Yachaq Yaykuchiq Iwaru equivale a Oficina de Admisión
63
Lliw Yachaymaskaq Iwaru equivale a Oficina General de Gestión Académica
64
Chakrakamayuq Yachay Huñuq Tiqsiwasi equivale a Facultad de Ciencias Agrarias
65
Wachachiykamayuq Yachay Huñuq Tiqsiwasi equivale a Facultad de Obstetricia
40
Tiqsiwasi66, chaynallataq, chaynallataq. Paykunapuram tiqsiwasi ukupi kamayuta
apachinakunku.
a. Membrete
b. Nombre del año (en oficios de circulación externa)
c. Lugar y fecha
d. Código
e. Destinatario y destino
f. Asunto
g. Referencia (opcional)
h. Vocativo (opcional)
i. Texto
j. Antefirma
k. Firma
l. Posfirma
m. Sello de la institución
n. Anexo (si hubiera)
o. Con copia o distribución
p. Pie de página.
CLASES DE OFICIOS
66
Yachaykamayuq Yachay Huñuq Tiqsiwasi equivale a Facultad de Ciencias de la Educación.
41
B. Oficio múltiple. Se usa para comunicar cualquier información a varios
destinatarios. El texto del oficio es el mismo, pero dirigido a varios
destinatarios. En el código lleva el nombre de OFICIO MÚLTIPLE y lleva la
parte de distribución en vez de con copia.
a. Iwaru riqsichiq
b. Watapa sutin
c. Kawsay pacha
d. Yupali. Chulla kamayuqa KAMAYU sutillatam kay kitipi apan, achka
kamayuñataqmi ACHKA KAMAYU sutita apan.
e. Chaskiq. Chulla kamayupiqa, maski achka ñawinchaq kaptinpas, chulla
chaskiqllamanmi apachina, chulla chaskiqpa sutillantam qillqana.
f. Imakaq
g. Imarayku (kaptinqa churana, mana kaptinqa manayá)
h. Qillqapupa ukun
i. Kacharpari
j. Qillqati
k. Apachiq
l. Wiqka. Lliw kamayu qillqakunaqa istitusyunpa wiqkantaqa apananpunim,
mana chayqa mana chaniyuqmi kanman.
m. Qatilli
n. Watrapa. Chulla kamayuqa watrapata apananpunim; chaypim chaskiq
chaskisqanta qillqanqa.
o. Aypu. Achka kamayu qillqaqa aypu kititam apananpuni. Kamayupa ukunqa
hina kaqllam, chaskiqkunañataqmi achka. Sapa kamayu qillqarapipim sapa
chaskiqpa sutinta utaq umalliq kasqanta qillqana.
p. Rapisiki
42
Iskay rikchaqmi kan:
“Los Licenciados”
Yachaywasi
Wiraqucha:
AYAKUCHU
Umalliq Wiraqucha:
Yupaychayniywan,
43
Jorge Rejas Rojas
Watrapa: Allichakunapaq.
Rs. JRR/amn
Wiraqucha
AYAKUCHU
Umalliq Wiraqucha:
44
Musuqmanta mañakuspaymi ancha riqsikuyniyta niykamullayki.
Yupaychayniywan,
Watrapa: Allichakunapaq.
Rs. MPY/amn
3.3.2. Achkapa kamayu. Kay kamayuqa achka chaskiqniyuqmi; aypu kititam
apan; yupali kitinpim achkapa kamayu sutita apan; kamayupa yupanqa
hina chullallam achka chaskiq kaptinpas.
KANAN
IMARAYKU : RM Nº 0622-2011-ED
Umalliq Wiraquchakuna:
45
Lliwllaykichiktam riqsikuyniywan rimaykakamuykichik. Ministerio de Educación
nisqanmi kay DREA nisqanwan rimanakuspa huñunakuyman qamkunata
qayakamuchkan; chay huñunakuypim 04 punchaw aymuray killata, kimsa
waqta urasta, DREA nisqanpa huñunakuna wasinpi yachaywasikuna
allinchaymanta rimasun.
Yupaychayniywan,
Aypu:
Rs. LAAI/rma
46
Club Deportivo Manallasaq
Pampacangallo
“TUKUY RIKCHAQ KASQANCHIK RIQSICHIY HINALLATAQ LLIW SUYU
HUÑUNAKUY WATA”
Wiraqucha
...........................................................................................................................
KANAN
Umalliq Wiraqucha:
47
Hamunaykichikta yupanchaspam, musuqmanta qayakamuyki hinaspa ancha
riqsikuyniyta nimuyki.
Yupaychayniywan,
Aypu:
Rs. LAAI/rma
48
CUARTA UNIDAD: REDACCIÓN DEL MEMORANDO
MEMORANDO
Partes:
Membrete (opcional)
Código
Destinatario
Destinador
Lugar y fecha
Asunto
Texto
Antefirma
Firma y posfirma
Con copia o distribución
Pie de página
49
Clases:
50
b. Yupali
c. Chaskiq
d. Apachiq
e. Kawsay pacha
f. Imakaq
g. Imarayku (kaptinqa)
h. Qillqapupa ukun
i. Kacharpari
j. Qillqati
k. Wiqka
l. Qatilli (kaptinqa)
m. Watrapa (utaq)
n. Aypu.
PUNCHAWKUNA
51
Quyllur punchaw (miércoles)
UCHUY KAMAYU
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Umalliq wiraqucha:
67
Apulli equivale a autoridad
52
Am. María Ayala Esquivel
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Amawta wiraqucha:
53
Uyariq kayniywan.
UCHUY KAMAYU
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Umalliq Mamacha68:
Ancha añanchayniywan.
68
Mamacha equivale a señora.
54
Am. Mariano Zamora Caycho
UCHUY KAMAYU
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Umalliq wiraqucha:
55
Añanchayniywan.
56
Colegio Secundario de Menores “Juan Velasco Alvarado” de Pajonal
Ocros - Huamanga
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Amawtakuna:
Añaychayniywan.
AYPU:
57
KILLAKUNA
58
Colegio Secundario de Menores “José Carlos Mariátegui” de Chumbes
WIRAUCHA : ……………………………………………………
IMAKAQ : Anyakuy
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Amawta:
Añaychayniywan.
AYPU:
59
4.4. UCHUY KAMAYU QILLQAYTA YACHAPAKUSUN
60
QUINTA UNIDAD: LA CARTA
CARTA
La carta puede ser un texto diferente para cada ocasión, ya que el mensaje es
siempre distinto. En ese sentido, sólo en parte puede considerarse texto
plenamente expositivo.
Partes de la carta:
61
Membrete (opcional)
Nombre del año (si es institucional)
Lugar y fecha
Código (si es institucional)
Destinatario
Destino
Asunto
Vocativo
Texto
Antefirma
Firma
Posfirma
Anexo
Con copia
Distribución
Pie de página
5. KARTA QILLQAY
62
Runapuram kartataqa apachinakuchwan; hinallataq istitusyunkunamanpas
apachichwan; paykunapas apachimuwachwanmi.
Clases de carta:
Carta familiar
Carta de pésame
Carta de felicitación
Carta de agradecimiento
Carta comercial. Las cartas comerciales son aquellas cuyo contenido está
relacionado con operaciones comerciales, negocios, compra, venta,
propaganda, movimientos internos de una empresa. Pueden ser entre
otras, de acuse de recibo, solicitud de empleo, de crédito, propaganda, de
cobro. Es un mensaje escrito con un fin específico: vender, comprar,
agradecer, cobrar, reclamar, invitar, etc.
63
Carta solicitud
Carta de presentación
Carta de amor
Carta poder, etc.
Sipas:
LIMA
70
El nombre del distrito de Ongoy deriva del quechua Unquy.
64
karqanki. Imaynayá chay chaqwa llaqtapi tarikunki. Manam qammanta
imatapas yachanikuchu, hinaspaykum tuta punchaw mamaykiwan
kamachinakusqa kay kartata apachimuchkaykiku.
Taytayki,
Mama:
AYAKUCHU
71
Musikuy equivale a ahorrar.
72
Aranwaq equivale a actriz.
65
kuyasqay tiyalláy:
Tayta:
66
AYAKUCHU
Kuyasqay wawqíy:
Kuyaqniyki wawqiyki.
Wiraqucha:
LIMA
67
Riqsisqay wiraqucha:
Tukuy kuyakuyniywan
Mama:
73
Qatuy equivale a vender.
68
Av. Mariscal 467
Riqsisqay mamacha:
Wiraqucha
74
Payllay equivale a pagar.
69
UNSCH nisqan Suntur Wasi, Facultad de Educación Umalliq
AYACUCHO
Ancha riqsikuyniywan.
Practicante
Mamacha
70
UNSCH nisqan Suntur Wasi, “Maestría” nisqan Umalliq
AYACUCHO
Chaninchasqa mamalláy:
Ancha riqsikuyniywan.
UNSCH Amawta
Sipas
AYAKUCHU
71
Tukuy sunquywan kuyasqay sipascha:
Tukuy sunquywan.
75
Ayuy equivale a violar.
76
Ruraqi equivale a autor.
77
Hukranti equivale a “en representación de otro”, dsr poder.
72
Wiraqucha
AYAKUCHU
Umalliq Wiraqucha:
Tukuy riqsikuyniywan.
28272835
INFORME
78
Chiki es una refonologización de cheque.
73
El informe es un documento empleado por los servidores del Estado con cargo
administrativo o sin él, para exponer el avance o la culminación de acciones
encomendadas; también puede redactarse dando cuenta sobre la ocurrencia de
algún hecho imprevisto considerado de interés.
Partes
Tiene las mismas partes del memorando cuando se trata de informes simples:
Membrete (opcional)
Código
Destinatario
Destinador
Lugar y fecha
Asunto
Texto
Antefirma
Firma y posfirma
Con copia o distribución
Pie de página
74
SUQTA YACHAY: YUPANCHA QILLQASIRI
6. YUPANCHA QILLQAY
CLASES DE INFORME
Características
79
Istaru es la refonologización de Estado.
75
Se caracteriza por ser rígido o regular, puede ser diario, semanal, quincenal,
mensual, bimestral, trimestral, semestral; es numerado.
Características:
Características
80
Kuraq equivale a mayor.
76
Sapa kuti yupanchataqa sapa simana, sapa iskay simana, sapa killa, sapa iskay
killa, utaq sapa tawa killam apachinku.
HUAMANGA
77
321 YUPANCHA-2012-UGELH-D
Umalliq Wiraqucha:
78
haywasqaku.
38121/Mx – P Mullipata Yachaywasi, kimsa amawtakunas chaypi
llamkachkanku; kimsañataqsi Yachapakuq (capacitación
nisqanman) Huamangata risqaku. Qatipaptiymi chiqap kasqa.
38125/Mx – P Higospampa Yachaywasi, 2 amawtakunas chaypi
llamkachkanku; huksi mana risqachu chay punchaw, paymi Hugo
Reynaga Farfán. Qatipaptiykum huk killa samayta mañakusqa.
38175/Mx – P Cangalla Yachaywasi, suqta amawtakunas chaypi
llamkachkanku.
38177/Mx – P Tankiwa Yachaywasi, suqta amawtakunas chaypi
llamkachkanku.
b. Llapa “Especialista” nisqanwan huñunakuy. Sapa simanam lliw
Especialistakunawan musikanapaq huñunakuniku, chaypim qatiq
killapaq ruwaykunata patabchaniku.
c. Umalliqkunawan coordinay. Yaqa sapa punchawmi tukuy rikchaq
umalliqkunawan huñunakuspay kuska ruwanapaq musikaniku.
2. PAWA-PAWA RUWAYKUNA
Iskay kutitam chay “Psicólogo” nisqan Juan José Flores Rojas
Huamanga yachaywasi umalliqkunata warmakuna maqanakuymanta
rimarqa. Lliw yachapakuq riqmanmi chiqapchaq qillqata quniku.
Qanchis capacitacionkunatam ñuqa arirqani (PELA nisqanmanta,
yachaywan yarqay qarquymanta, warmakunapa ririchunkunamanta,
allpa katkatataymanta, yachaywasikuna allinchaymanta, “Beca 18”
nisqanmanta, kawsaykuna sayapakuymanta)
3. ATISQAKUNA
4. HARKAKUYKUNA
79
yanapakunku; wakinqa qawayllam qawan.
Tukuy riqsikuyniywan.
MPR/rre
Yachaywasi
80
Qarwaququ llaqta, 27 punchaw yaku killa, 2012 wata
003 YUPANCHA-2012-QSM-D
Wiraqucha
Umalliq Wiraqucha:
1. SASACHAKUY
Kay pasaq simanatam qunqasllamanta supa-supay wayra kay
llaqtaman chayarqamurqa.
Llapa ischumanta wasikunatam wayra llatanarparun, hinallataq
kalaminamanta yachaywasiykunatapas tuñirqachispa, kayman
chayman kalaminakunata wakarparin.
Iskay salakunatam tuñirparichin, hinaptinmi 1º hinallataq 2º
warmakuna mana salayuq kachkanku.
Llapa Cangallo istitusyunkunaman riptiykupas manam yanapakuyta
munankuchu. Chayraykum qam umalliqman yupanchamuchkayki.
2. ALLINCHAY
81
Ayma es equivalente a asociación.
81
rantisaqku.
3. KUNAKUY
Tukuy riqsikuyniywan.
Yachaywasipi allchanapaq
JQP/rgo
82
UNIDAD DE GESTIÓN EDUCATIVA LOCAL
VILCASHUAMÁN
Umalliq Wiraqucha:
1. QALLARIYNIN
2. ÑAWPAQ
82
Anti equivale a ande o andino.
83
Kumputarura es la refonologización de computadora.
83
3. QATIPAY
b. Uyarinapaq pukllaykuna:
Pirwalla pirwa,
silu punku,
Awiláy machkachallayki,
Watuchi.
c. Tupanakunapaq pukllaykuna:
Kaputi,
Qunqay mayu,
Chikuchanakuy,
Sacha pilay.
d. Tuki pukllaykuna:
Turu pukllay,
Chipa chipa,
Paka paka,
Quwicha,
Kachin uchunchay,
Misiwan ukucha,
Arkuy punku.
e. Hapichiq pukllaykuna:
Warakay,
Ñuchku,
Sunwayllu,
Tinka,
Kuchuchi.
f. Sayapakuy pukllaykuna:
Wayllunki,
84
Wipyu,
Lluchka,
Kawallu mansay,
Charki palta.
g. Hamutanapaq pukllay:
Chitawan atuq,
ñuchku,
tiqu
h. Yachanapaq pukllay:
Paka paka,
Chipa chipa,
Turu pukllay,
Pirwalla pirwa,
Misiwan ukucha,
Arkuy punku,
Kuti waqra,
Qachwa,
Watuchi.
i. Puklla-pukllay:
Pukuchu haytay,
pukuchu laqyay,
pukuchu runkuy,
llallinakuy,
saqmanakuy
chintay
4. TUKUYNIN
Tukuy riqsikuyniywan.
Watrapa: Allchakunaypaq.
85
SÉPTIMA UNIDAD: EL ACTA
EL ACTA
Circulación
Clases de acta
86
QANCHIS YACHAY: AKTA QILLQASIRI
7. AKTA QILLQAY
7.2.1. Qallariynin. Chaypim maypi kaqta, ima punchaw kasqanta, ima killa
kasqanta, ima wata kasqanta, pikuna kasqanta, imarayku huñunakusqata
qillqana.
7.2.2. Armakuynin. Chaypiñataqmi imakunas ruwasqata utaq pasasqanta
qillqana.
7.2.3. Arí niynin. Kay kitipiqa runakuna aktapa ukun anri nisqantam qillqana.
87
LLAMKAY AKTA
(27-10-12)
88
LLAMKAY AKTA
(30-06-12)
89
2. Acta de sesión. Se usa para testimoniar los asuntos que se tratan, las
incidencias que se sucitan y los acuerdos que se toman en una reunión de
personas. Se redacta en un libro de actas. Para que el libro de actas sea
legalmente válido, debe ser legalizado por un notario, un juez o un
fedatario.
Partes obligatorias:
Control de asistencia
Lectura ya aprobación del acta de la sesión anterior
Despacho
Informes
Enunciación de la agenda
Pedidos
Orden del d{ia
d. Cierre. Es una fórmula hecha: “No habiendo más asuntos que tratar, se
levantó la sesión, siendo… y firmaron”
e. Firmas. Del presidente y del que hizo de secretario.
90
7.3.2. Huñunakuy akta. Runakunapa huñunakuyninpi imakunapas pasasqan
saqinapaq qillqaymi; chay huñunakuypi “acuerdo” nisqanman chayasqanku
churaymi.
91
YACHAYWASI UMALLIQ AKLLAY AKTA
03-04-12
84
Equivale a control de asistencia.
85
Equivale a votación.
92
pipas imatapas nirqachu.
4. Yupanchaykuna. Huñunakuy Umanchaq Am. Sandra Carocancham
tukuy ruwasqanta yupancharqa:
93
mikuypi huñunakuywan kusisqa kasqanta riqsichirqa.
Am. Federico Floresñataq tusuy atipanakuy patanchasqata
sayapakurqa.
Mikuyninchik raymi
Takiyninchik raymi
Qichwa simipi sapa ñiqi warmakuna atipanakuy
Quya87 raymi
87
Quya equivale a reina.
94
uqarinku.
95
OCTAVA UNIDAD: LA DECLARACIÓN JURADA
DECLARACIÓN JURADA
Partes:
96
c. Texto. Lugo de señalar la fórmula del juramento se afirma un hecho o
situación que conoce o es de su responsabilidad.
d. Lugar y fecha.
e. Firma y posfirma del declarante.
Chay qillqapuqa taytachapa sutinta uqarispa imatapas chiqapta hina niymi utaq
qillqaymi.
8.2.2. QILLQAQMANTA
88
Taytachapa sutin uqariq equivale a declaración jurada
97
Kay kitipiqa kaykunatam churana:
8.2.4. KAYPACHA
Ima llaqtapi, hayka punchawpi, ima killapi, ima watapi qillqasqatam kay kitipi
churana.
98
28345678 DNI yupayniyuq
Lliwpi: S/.72.00
89
Pasaqi es la refonologización de pasaje.
99
NOVENA UNIDAD: EL CONTRATO
CONTRATO
El contrato es un documento que contiene los acuerdos a los que han llegado dos
o más personas naturales o jurídicas, en suma, es un acuerdo de voluntades que
genera «derechos y obligaciones relativos», es decir, sólo para las partes
contratantes.
Partes:
100
Exposición. Desarrolla cada uno de los acuerdos a los que se ha llegado.
Fórmula de aceptación. Es una frase hecha que generalmente es:
“Estando de acuerdo con el presente contrato en todas sus partes,
pocedemos a firmarlo en señal de conformidad y aceptación, en la ciudad
de … a los … días … del mes de… del año …” .
9. KAMACHINAKU QILLQA
90
Kamachinaku equivale a convenio o contrato
101
9.2.1. Qillqapupa sutin. Imapi kamachinaku kasqantam sutinchan. Hatun
qillqawanmi qillqana.
9.2.2. Kamachinakupa ukun. Kimsa kitiyuqmi:
Rantinakunapaq
Llamkanapaq
Yachanapaq
Pukllanapaq, imapaqpas.
91
Alkilay es la refonologización de alquilar.
102
WASI ALKILAY KAMACHINAKU
103
iskayninkuchá allin kawsaypi hapipakuspanku sumaqllata allichanqaku.
Wasiyuq Alkilaq
92
Karu es la refonologización de carro.
93
Qatuq equivale a vendedor.
104
d. “Modelo” nisqan: Civiian
e. Wata: 1984
f. Niraq: puka
g. Yupa siri: MW50-000347
h. Muturpa yupan: ED3323477
i. Tiyana: 06.
Qatuq Qatuq
Rantiq
105
DÉCIMA UNIDAD: EL CERTIFICADO Y LA CONSTANCIA
CERTIFICADO
CONSTANCIA
106
El certificado y la constancia pueden solicitar cualquier persona a partir de los 18
años como miembro de una entidad, poseedor de un derecho o constatación de
un hecho o condición.
a. Membrete
b. Cargo de la autoridad que expide el documento
c. Palabra CERTIFICA o DEJA CONSTANCIA
d. Texto
e. Lugar y fecha
f. Firma, posfirma y sello de la autoridad
g. Pie de página.
94
Chiqapchaq equivale a certificado (certificador) y constancia
95
Hayratay equivale a sancionar.
107
10.1. ¿IMAYNATAM CHIQIRIN?
VÍCTOR FAJARDO
CHIQAPCHAN:
96
Paylla equivale a pago.
108
Fajardo llaqtapi, 31 punchaw yuqa killapi, 2012 watapi.
POC/glr
CANGALLO
CHIQAPCHAN:
109
Qarwaqpampa llaqtapi, 14 punchaw ayriway killapi, 2012 watapi.
JPC/rcr
CITACIÓN
110
Partes:
a. Membrete
b. Nombre del documento o código
c. Destinatario (si la citación es individual)
d. Texto
e. Lugar y fecha
f. Firma y posfirma del que cita y sello
g. Pie de página.
97
Qayakuq equivale a citación o convocatoria
111
11.1. QAYAKUQPA SAQRUN
11.1.1. Iwaru riqsichiq
11.1.2. Qillqapupa sutin utaq yupalin
11.1.3. Qayasqapa sutin (chullallapaq qayakuy riptinqa)
11.1.4. Qillqapupa ukun
11.1.5. Qayakuqpa qillqatin
11.1.6. Qayakuqpa sutin
11.1.7. Wiqka
11.1.8. Rapisiki
a. Chulla qayakuq
b. Achka qayakuq
SAN MIGUEL
QAYAKUY
Wiraqucha
112
rimankichik:
DREA Qillqakamayuq
HUANTA
QAYAKUY
113
IMAPAQ : - Yachachiy wata tukuypi ruwanakuna
Amawtakuna:
RECIBO
114
El recibo es una constancia que sirve para certificar que se ha pagado por un
servicio o producto. A veces también tiene lafunción de control fiscal.
Su redacción es muy breve: lleva fecha, nombre de quien expide, quien recibe,
concepto, firma y las cantidades en dinero con letra y número.
115
12.1. CHASKIQPA SAQRUN
12.1.1. Yupali
12.1.2. Qillqapupa ukun
Chaskiqpa sutin
Quqpa sutin
Imamanta quy-chaskiy
12.1.3. Kaypacha
12.1.4. Chaskiqpa qillqatin
12.1.5. Chaskiqpa sutin
Wasiyuq
116
QATIPASQA QILLQAMAYTUKUNA
ADA-LAFUENTE, Alma: Oír y narrar. Edit. Arica. Lima, 1974. Ver y describir. Edit.
Arica. Lima, 1974.
117
CAVERO, Mario: Diccionario quechua Castellano. Runa simi rimay
yachanaykipaq. Ediciones FARGRAF s.r Ltda. Lima, 2000.
118
VENTURA VERA, Jorge : Redacción administrativa. Edit. Nuevo Perú. Lima,
1994.
119