JATUN MAMA YACHAYWASI

YACHACHIQKUNATA YACHACHIQ
“ISMAEL MONTES”

MITAL SARUKUNATA AYLLU KAWSAY UKHUMANTA YACHASUN

P’anqap qillqayninta, rimaypi, qillqaypi ima, yachasqaykimanjina, qhichwa simipi

riqsichiy, chaninchakunaykipaq.

QUTUPI LLAMK’AQKUNA: Quispe Alanoca Grover

Roman Martinez Jose Miguel

LLAMK’AYTA YUYAYCHAQ: Lic. Víctor Hugo Garnica Ramos.

Vacas, Ayamarq’ay Killa, Iskay waranqa iskay chunka iskayniyuq wata

Quchapampa - Qullasuyu 2022

 PISI QILLQA

Kay p'anqa qillqasqapi rikhusunchik chay saru

mitalkumanta maypichus ruwasunchik ruwayta
saruyachisunchis mitalkunata llimphuchasunchik
ima ayllu nakunawan ajinamanta sutinchasunchik
kimsa sutikunawan sumaqta yacharikuspa yuyay
qillqaykunata.
 JAYWARIYNIN

Tukuy sunqunchikmanta kay llamk`ayta jaywariyku:

Tukuy runa masikunanchikman yanapayninkuta
jaywariwasqaykumanta astawanqa tatanchikman,
umalliqkunaman, yachachiqkunaman,
yachakuqkunaman ima, chanta tukuy pikunachus kay
yachanapaq p`anqawakichiyta ñawirinqanku, chanta
yanapariqkunaman kay kawsaypi sumaq
rinawaykupaq astawanqa kayku tatanchik Apuman.
 PACHINCHAY

Ñawpaqta pachi niyku mama yachay wasita Ismael

Montes yachaynikupi kallpacharisqaykumanta yachachik
kanapaq ajinamanta pachi niyku qhichwamanta
yachachiqman Víctor Hugo Garnica Ramos, imaqtinchuq
sumaqta yachayninkupi yanapawayku ñawpaqman
thatkinaykupaq yachakuqkunajina, ajinallataq kay
qillqayta pay niqta ruwayku, chanta pachi nillaykutaq
tatakunaykuta, mamakunaykutawan ima jinallamantataq
pachinchayku janaq pachapi tatanchiqta kay llamk’aypi
sumaq umalliwasqaykumanta.
 RURI

PISI QILLQA ...................................................................................................................... i

JAYWARIYNIN .................................................................................................................. ii

PACHINCHAY .................................................................................................................. iii

1.YACHAY TARIPAY ....................................................................................................... 1

2. CH’AMPAYKUNAMANTA, SUMAQ YACHAYKUNAMANTA IMA TARIPAYNIN ......... 1

3. UNANCHAKUNA ......................................................................................................... 2

4. YACHAY WAKICHIY .................................................................................................... 3

4.1. RUWAY .............................................................................................................. 4

4.2. YUYAY QILLQA ................................................................................................ 6

4.2.1. SUTICHANA UKHUPTIKRAKAMAYPI ..................................................... 7

4.2.2 SUTINCHASUNCHIK NOMENCLATURA TRADICIONAL ÑISQAWAN ..... 8
4.2.3 SUTICHASUNCHIK NOMENCLATURA STOCK ÑISQAWAN ................... 8

4.2.4. SUTICHASUNCHIK NOMENCLATURA IUPAC ÑISQAWAN ................... 9

4.3. CHANINCHAY .................................................................................................. 11

4.4. PUQUCHIY ........................................................................................................ 14

5. YACHACHIY WASIPI YACHACHINAPAQ WAKICHIY ............................................... 19

6.P’ANQA WATUYKUNA................................................................................................ 22

7.YACHAY MASK’AYPI RUWAYKUNA ........................................................................ 23

1. YACHAY TARIPAY

Yachasunchik mital sarukunamanta yuyay qillqaywan, sutichaqkunawan ima.

Ruwaykunata ruwaspa, saruyachispa jinamantaq imaynata saruta pichana
kachkanta, yachakuspa kay mitalkunanta suticharispa compuestos binarios
oxigenados ñisqamanta. Kallpacharispa ruwaykunata, yuyay qillqayta ima kay
sarukunamanta ayllunchik kawsay ukhupi.

2. CH’AMPAYKUNAMANTA, SUMAQ YACHAYKUNAMANTA IMA TARIPAYNIN

Boliviano Aleman yachay wasi tarikun Villa Rivero ayllupi, maypichus ruwakun
yachaymanta llamk’aykunawan yachayta tarinapaq, imachus ch'ampay, imataq
waliqkuna kachkan, chayta mask’aspa llamk’aykunata tarisun kay ch'ampayta mana
sumaqta yachakuqkuna riqsinkuchu chay “Mital saruyaqkunata” manataq
yachankuchu sumaqta kay ñawpaq ñiqikunapi yachaykunata riqsinkuchu, ajinapi
yachakuqkuna pisi yachayniyuq kachkankuta qhawarikun.

Kay ch’ampaykunata ñuqayku tariytawan wakichispa kachkayku ruway

yachaykunata, yachakuqkuna yachakunankupaq musuq yachaykunata chay mital
sarukunata (óxidos metálicos). Chay maypichus chay ayllu ukhumanta pacha,
thatkispa ñawpaqman yachakuykunawan, yuyay qillqawan chanta ruwaykunawan
ima, kawsayninkupi apaykachanankupaq chay mital sarumanta (óxidos metálicos),
yachaykunamanta.

1
3. UNANCHAKUNA

Mask´akunchis juk qututa llamk’anapaq ruwaykunata

Kay miltal sarukunamanta ruwaykunata ruwasun

Kay mital sarukunamanta yuyay qillqata ñawirisun

Sapanchik ruwaykunata ruwanchik

2
4. YACHAY WAKICHIY
Kaypi llamk’arisun sumaqta ruwaykunata maypichus ruwarisun juk kunata qutupi
ajinallapitaq llamk’arisun sapapi, ajinamanta ñawirisun sumaqta kay mital
sarukunamanata yacharikuspa sumaqta imaynatachus suticharikun kay
compuestios binarios oxigenados ñisqamanata, kutichispa tapuykunata suticharispa
sumaqta kay mital sarukunata, chanta tukuchispa ruwaspa juk informe de
laboratorio ñisqata wakichispa ima kay desoxidantes nisqata nakunakunawan
ayllunchis ukhumanta.

4.1. RUWAY

Yachasqanchikmanta llamk’arina
Sumaqta t’ukuriy kay ruwaypi yachasqaykimanta
ajinamanta kutichiy sumaqta kay tapuykunaman:

¿Ima mital kunatataq riqsinki aylluyki ukhupi?

_______________________________________
_______________________________________
¿Imaynata mital kunata apayachankichis
wasiykipi?
_______________________________________
_______________________________________
¿ima mitalkunata wasiykipi saruyaqta rikhunki?
_______________________________________
_______________________________________
¿yachankichu imaqtinchu kay mitalkuna
saruyan?
_______________________________________
_______________________________________

3
. Kunanqa tapuytakutichiytawan kay raphipi, ima
mitalkuna saruyan wasiykiypi sumaqta siq’iriy

4
 RUWARINAYA
Kay ruwaykunata qutukunapi ruwarinachik

Wakjinayachi Nakuna
• Kimsa t’uksina
• Qhachqa Raphi llimphuyachinapaq
• Yaku
• Kimsa qhispi qirukuna
• Uchika lluqllu

Ruwaykunap Thaskiynin
➢ Ñawpaq ruway
Chay t’uksinamanta mana saruyanampaq
patanmanta, qhachqa raphiwan llimphuchanchis.
➢ Iskay ruway
Chiri yakuta churanchik iskay qirupi, juk qirupitaq
rupha yakuta churanchik
➢ Kimsa ruway
Juk t’uksinata chiri yakuman churana, juknintataq
rupha yakupi churana, juknintataq tumpa
lluqlluwan jawiykuna, chanta qirupi chiri yakuman
churaykuy, chanta qanchis chaw p’unchaykunata
suyarina.

¿Mayqin t’uqsinataq ñawpaqta saruyan?, chayta kaypi qillqariy

______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________

5
4.2. YUYAY QILLQA

Kay tabla de valencias ñisqata kay mital

kunamanta pisiyapi yuyarina.

Kay simp’asqa simita junt’achina chay elementos

metalicos ñisqawan.

A
2↓ C
3↓

1↓ 4→ L I T I O
Uraman
1) Ba
B U B
2) Al A M R
3) Cu
Winkusqa R A D I O E
4) Li 5→ I N
5) Ra 6
6) Fe O → H I E R R O
O

6
 MITAL SARUYAYKUNA
RUWAYSUT’ICHAQ

Kay mital saruyaykuna kachkannku compuestos

binarios oxigenedas ñisqa, lluqsinku
t’inkisqamanta juk mitalwan, juk chhujuwan ima.
Maypichus rikhusunchik chhuju oxidación
ñisqamanta (-2) yupayninta rikhuspa kasun.

𝑀𝐸𝑇𝐴𝐿 + 𝑂𝑋Í𝐺𝐸𝑁𝑂 → 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐵𝐴𝑆𝐼𝐶𝑂

𝑀 𝑋 + 𝑂−2 → 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐵𝐴𝑆𝐼𝐶𝑂

METAL NISQA + CHHUJUWAN = OXIDO BASICO NISQA

𝐌 𝐗 + 𝐎−𝟐 → 𝐌𝟐 𝐎𝐗

➢ Kaypitaq M kay mital, O kaytaq chhuju

¿Yacharqankichu?
➢ X kay yupay mitalmanta
Kay q’illuyachay
➢ 2 kay yupana chhujumanata
jinakun imaqtin
óxigeno nisqa yaykun
Sutichanapaq, rikhuchinapaq ima kay compuestos manzana patapi.
ñisqata qhatinachis tiyan kay kamachiqkunata. chhuju achkha
reacciones
ñisqamantukuchin,
4.2.1. SUTICHANA UKHUPTIKRAKAMAYPI chaypaqtaq
Umachakunapaq kay kimsa sutichakuypi: saruyachin tejidos
celulares ñisqata
wakjinayan kaykunamanta, apaykachasunchik manzanamanta
abreviaturas ñisqata: ajinamantarikhuchin
chu´mpi llimphita
manchayri rikhunchin
➢ Sutichanaku tradicional o clásica ñisqa= (NT)
yana llimphita.
➢ Sutichanaku STOCK o funcional ñisqa = (NS)
Chayraiku tukuy
➢ Sutichanaku IUPAC o sistemática ñisqa=(NI) rurukuna saruyanku.

7
4.2.2. SUTINCHASUNCHIK NOMENCLATURA
TRADICIONAL ÑISQAWAN (NT)
1.- sutichananchik tiyan kay oxidosimiwan,
chaymantaqa qhipanta elemento metálico
ñisqata yupay kallpayninmanjina sutichana.
2.- Oxidación ñisqa yupaynin juklla kaqtin
sutichananchik tiyan ´de´ simiwan.
¿Yacharqankichu?
Kay oxido de sodio
Jukta Qhawarina : ñisqamanta qhispikuna
ruwakun.
𝐋𝐢+𝟏 + 𝐎−𝟐 → 𝐋𝐢𝟐 𝐎
Oxido de Litio u Oxido Litico

3.- Óxidacion ñisqa yupaynin iskay kaqtin

sutichananchik tiyan ajinamanta
• Sullk´a yupayniyuq kaqtin, tukukunqa
OSO simiwan
• Kuraq yupayniyuq kaqtin, tukukunqa
ICO simiwan

𝐒𝐧+𝟒 + 𝐎−𝟐 → 𝐒𝐧𝟐 𝐎𝟒 𝐒𝐧𝐎𝟐 ¿Yacharqankichu?

Kay sistema STOCK
Jukta Qhawarina: ñisqata, Quimico Alfred
Stock sutimpi sutichasqa
𝐒𝐧 𝐎 𝑶𝒙𝒊𝒅𝒐 𝒆𝒔𝒕𝒂𝒏𝒐𝒔𝒐
𝐒𝐧 𝐎𝟐 𝑶𝒙𝒊𝒅𝒐 𝒆𝒔𝒕𝒂𝒏𝒊𝒄𝒐

4.2.3. SUTICHASUNCHIK NOMENCLATURA STOCK ÑISQAWAN (NS)

1.- Ñawpaqtaqa sutichananchik tiyan yupay kallpayninmanjina elemento metálico

ñisqamanta. Yupaykunaqa romano qillqaypi, paréntesis ñisqawan ima
churakunan tiyan oxido + elemento metálico.

8
 2.- Iskayninpi qillqarikun kay ´de´ simiwan, kaypi Kaypi qhawarina
juk ñiriyta qhawarina. Prefijos Numericos
ñisqata
𝐵𝑎+2 + 𝑂−2 → 𝐵𝑎𝑂 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐵𝐴𝑅𝐼𝑂(𝐼𝐼)
𝑆𝑛+4 + 𝑂−2 → 𝑆𝑛𝑂2 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐸𝑆𝑇𝐴Ñ𝑂 (𝐼𝑉)

4.2.4. SUTICHASUNCHIK NOMENCLATURA

IUPAC ÑISQAWAN (NI)

1.- Ñawpaqtaqa qillarikun oxido + metal ñisqawan

2.- Kaypitaq prefijos numéricos ñisqawan
yapananchik tiyan

Fe2 O3 = Trióxido de dihierro

Sn O2 = Dióxido de estaño

3.- Yupay kallpanynin juklla kaqtin, mana qillqakunchu yuyayllapi jap’ina.

• Qhawarisunchik Ñiriykunata:

𝑩𝒂+𝟐 + 𝑶−𝟐 → 𝑩𝒂𝑶 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐵𝐴𝑅𝐼𝑂 (NT)

𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐵𝐴𝑅𝐼𝑂(𝐼𝐼) (NS)
𝑀𝑂𝑁𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐵𝐴𝑅𝐼𝑂 (NI)

𝑨𝒍+𝟑 + 𝑶−𝟐 → 𝑨𝒍𝟐 𝑶𝟑 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐴𝐿𝑈𝑀𝐼𝑁𝐼𝑂 (NT)

𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐴𝐿𝑈𝑀𝐼𝑁𝐼𝑂 (𝐼𝐼𝐼) (NS)
𝑇𝑅𝐼𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐷𝐼𝐴𝐿𝑈𝑀𝐼𝑁𝐼𝑂 (NI)

𝑺𝒏+𝟒 + 𝑶−𝟐 → 𝑺𝒏𝟐 𝑶𝟒 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐸𝑆𝑇𝐴𝑁𝐼𝐶𝑂 (NT)

𝑺𝒊𝒎𝒑𝒍𝒊𝒇𝒊𝒄𝒂𝒅𝒐 𝑺𝒏𝑶𝟐 𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐸𝑆𝑇𝐴Ñ𝑂 (𝐼𝑉) (NS)
𝐷𝐼𝑂𝑋𝐼𝐷𝑂 𝐷𝐸 𝐸𝑆𝑇𝐴Ñ𝑂 (NI)

9
Ruwaykuna

1. Sutinchay kay compuestos ñisqata kimsa

sutinchanankupi

………………………………………………………(NT)
𝑲+𝟏
𝟐 𝑶−𝟐
𝟏 → 𝐊𝟐 𝐎 ………………………………………………………(NS)
……………………………………………………….(NI)

………………………………………………………(NT)
𝑨𝒖+𝟏
𝟐 𝑶−𝟐
𝟏 → 𝐀𝐮𝟐 𝐎 ………………………………………………………(NS)
……………………………………………………….(NI)

2. Kay compuestos ñisqata qillqariy

Oxido de Plata ………………………………….

Oxido Cuproso ………………………………….
óxido de hierro (III) ………………………………….

Oxido de Sodio ………………………………….

Oxido Cúprico ………………………………….
Oxido de Níquel (III) ………………………………….

Oxido de potasio ………………………………….

Oxido Áurico ………………………………….
Dióxido de Platino ………………………………….

10
 3. Sumaqta yachaytawan kay saru
mitalkunamanta kunanqa ruanachik juk ruwayta
tukuy yachasqanchikwan chaypaq
apayachasunchik kay laboratorio virtual ñisqata
maypichus ruarinata ruwasunchik. Chaypi
khatiykachanki thaskinakunta.

4.3. CHANINCHAY

Tapuykuna

1. ¿yuyaykunata tarisqaykimanjina, imaqtin kay mitalkuna

saruyanku allyu ukhupi?
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
2. ¿yuyaykunata jamut’ariskaykimajina machkha sutinchakunata
riqsinki?
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
3. ¿imaynata sutinchakun kay nomenclatura tradicional ñisqawan?
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
4. ¿imata ruwasunman kay mitalkuna mana saruyanampaq ayllu
ukhupi?
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

11
Sumaqta t’ukurispa sutichanachik kay compuestos
ñisqata kimsa sutinchanapi:

………………………………………………………(NT)
𝐍𝐚𝟐 𝐎 ………………………………………………………(NS)
……………………………………………………….(NI)

………………………………………………………(NT)
𝐅𝐞𝟐 𝐎𝟑 ………………………………………………………(NS)
……………………………………………………….(NI)

………………………………………………………(NT)
………………………………………………………(NS)
𝐙𝐧 𝐎 ……………………………………………………….(NI)

Kay compuestos ñisqata qillqariy

Oxido de Radio ………………………………….

Oxido Ferroso ………………………………….
Oxido de Estaño (IV) ………………………………….

Oxido de Aluminio ………………………………….

Oxido Niquelico ………………………………….
Oxido de Cobalto (II) ………………………………….

12
Kunqa kay qillqa jilli qillqa mask`ariy kay compuesto
metálicos ñisqata

A T O D S N M I Z F S E A
S I T G E L B A R E T Z M
O X I D O D I U F M S A I
F E H I E R T T C O J S R
A R T I G I M X I A Z N A
D I C L E U L T C O B R E
M F A I C R L U X N O M T
E S S U S T R C K L B A V
T A H P V W U O P F H S Y
A M D A I G A E S T A Ñ O
L A S C T O T Z D A K O C
E N A L U M I N I O X I D
S P I N I Q U E L C E S A

• HIERRO • OXIDO • LITIO

• ALUMINIO • METALES • NIQUEL
• COBRE • ESTAÑO • IUPAC

Kay mital kuna mana

saruyankupaq churay
atinchik kay
jak´anakunata
saruyaqmanata
kaykuna kankuman:
pintura ñisqa,
lubricantes ñisqa ima.
Ajinata mitalkunata
wasinchismanta
sarumanta
jark´asunman.

13
4.4. PUQUCHIY

Kunanqa qutupi oxidacion ruwaymanta kay informe

de laboratorio ñisqata qillqariy.

14
15
Kunanqa kay saruta pichanapaq mitalkunamanta
ayllumanta nakunawan ruwasunchik.

Ruway qillqa

Nakuna:
➢ Papa
➢ Kachi

Ruwaynin:
Ñawpaqta juk papata iskayman k’allunchis juk khuskanwan qhaquyunchik
mital patanta pichay munanchis chayman. Ajinamanta tunpa kachita
jich’anchis pichanchis chayman, chanta juknin papa khuskanwan sumaqta
qhaqunchik chay saru lluqsinan kama. Kay papa sumaqta llimphuchan
saruta kapun tumpa kay acido oxálico ñisqa kay tarikun kay removedores
industriales ñisqapi.

Wajinamanata saruta
pichanapaq

Nakuna:
➢ Limun
➢ Yaku

Ruwaynin:

Kay iskay t’inkisqa sumaqta picharin saruta p’achamanata. Ñawpaqta

limonta churanchis maypichus saru kachkanta p’acha patapi ajinamanata
yakuwan llimphuchanchis.

16
 Nakuna:
➢ Limun
➢ Chaki

Ruwaynin:
Kay iskay t’inkisqa sumaqta pichanku saruta. Ñawpaqta limonta iskaiman
k’allunchis ajinamanta juk khustanta jawiyunchis kachiwan, chaywan
maypichus saru kachkanta sumaqta llimpuchamchis kay mital patamanta
sumaqta limunta ch’irwanchis chayta saqinchis juk phanita.

Kunanqa ruwanki juk yachay mask’ayta astwan

yacharikunapaq ima mital sarukuna
apayachakun ruwanapaq desinfectastes ñisqata.

17
Tukuchinapaq kunanqa juk yachay mask’ayta
ruwanki ima unquykuna kan kay mital sarukunapi.

¿Yacharqankichu?
Mital sarukunapi aschkha
unquykuna kan
maypichus kanman kay
tetanos ñisqa,
ajianamanta kallantaq
kay COVID 19 ñisqa kay
unquy kawsan Cobre
(Cu) ñisqapi tawa phani,
Hierro (Fe) ñisqapi
kawsan iskay chanta
qanchis p’unchayta.

18
5. YACHACHIY WASIPI YACHACHINAPAQ WAKICHIY
WILLAYKUNA:
Jatun Llaqta : Quchapampa
Ayllu : Villa Rivero
Yachay wasi : Boliviano Aleman
Yachay Kamay : Física - Química
Yachachipaq yachaqaqkuna : Quispe Alanoca Grover
Roman Martinez Jose Miguel
Yachay Wata : Kimsa Ñiqi
Wata : 2022
1.Ayllupi jasut’iykunata Jark’ay wakichiy.

yachay wasi ukhupi saqrakunamanta jark’ay

1. Wakichiy wanlla yachay wasipi llamk’anapaq

Mana unqunapaq chay corona virus ñisqa unquywan, tukuy laya willaykunata chanta
ruwaykunata reqsichina.

3. Yachay taripaynin

Ruwapanchik kamachaykunata yachay wasi ukhupi ayllunchispi ima kallpachanapaq

kayninchista, yacharikuspa kay mital sarukunamanta sutichakunawan, yachay kawsay
allkunawan, ruwaykunawan kay saru mitalkunasmanta suticharispa chantapis ruwaspa
yachay mask’aykunata kay COVID 19 nisqamanta ima, ajinamanta apayachanapaq kay
yachaykunata, ruwaykuynata ima kawsayninchik puriyninpi.

2. Yachay kallpachay

• ayllu ukhumanta kay mitalkuna, mana mitalkuna ima walliq kachkanta

riqsichina

• T’ukurin sumaqta kamach’ikunata sutichakunamanta kay compuestos químicos

inorgánicos nisqamanta

4. Yachaqaykuna

Mital sarukunamanta

19
 RUWAYKUNA NAKUNA CHANINCHAY
RUWAY: AWSAYNINCHIKPI: RUWAY:
APAYKACHASQA
T’ukurinachik sumaqta kay ALLYUMANTA NAKUNA. Yachapan chanichakunata
mital sarukunamanta ayllu • Kachi allupi qutu ruwaykunapi
ukhupi. • Limun
• Papa Qhawanchin
Yachakuq wawqi kunata • Juk chuwa kamachakunata tanqay
mask’arispa • Yaku ruwaykunapi
qotucharikusunchik.

CHIMPAPURANAPAQ Junt’an kamachakuspa

Ruwanchis kamachakuspa
ruwayta kay laboratorio
ñisqamanta.
YACHAY QILLQANA:
Yuyarikunchik kay tabla de
valencias ñisqata
mitalkunamanta juk
ruwaywan
Yuyay qillqakunata mital
sarukunamanta
sutichaqkunawan ima
yacharikunchik
Yacharikunchik kay urquna
mital saruta yuyay qillqayta
YACHAY WAQAYCHANA:
NAKUNA. mask’aspa kay wakjinayachi
• Karu waqllana nakunawan
• qhispi qiru
YACHAY:
• lluqllu
• Ñiqichana
Yuyarikun sumaqta kay tabla
• Qhachqa Raphi
de valencias ñisqata
• Pirqa qillqana
mitalkunamanta
• T’uksinakuna
Jap’iqan yachakuykunata,
WATUNAPAQ,
yupay phaqmakunata imata
PAQARICHINAPAQ
kay saru mitalkunamanta
IMA NAKUNA
sutichaykunata ima.
• Quillqasqa
Jap’iqan yachakuykunata
yanapanasaq
kay saru llimphuchaymata.
• Qullmu ñiqita
• Raphi llimp’i
• Raphi ch´umana
NUNA:
• Jatun raphi
• Rakhu qillqana
Ch’uwachan sumaqta
• Qillqana p’anqa qhatikipan ima ruwaykunata
• Tinta qillqana yanapachikuspa kay

20
Jap’iqasunchik
kamachakunawan kay
ruwaykunta yachay wasipi,
allunchispi ima.
Sonqorikunchik sumaqta
kanata kay mital
sarukunata ayllunchispi
tapukuyta kutichispa
Ruwanchik sutichayta kay
mital sarukunamanta
YACHAY PAQARICHINA:
Ruwarinchik kay informe de
laboratorio ñisqata
ruwamanata mital
saruyachimanta.
Ruwarinchik kay urqhuna
saruta mitalkunamanta
nakunawan ayllu
ukhumanata qhatichispa
wayk’una qillqayta
Yachakipanchis kay
urqhuna saruta
mitalkunamanta
ayllunchismanta
Ruwanchik yachay
mask’aykunata kay Covid
19 ñisqa unquymanta
• Qillqana p’anqa ecuaciones químicas
pichana ñisqawan
Sumaqta kay informe de
laboratorio ñisqta qillqan.
Kutichin sumaqta t’ukurispa
kay tapuy qillqayta mital
sarukunamanta
Ruwarin llimphuchana
saruta qhatichispa ruway
qillqaykunawan.
Ruwan sumaqta yachay
mask’aykunata kay unquy
Covid 19 ñisqamanata.
MUNAY:
Yuyacharin sumaqta willay
qillqata t’ukuriypi mital
sarukunamanta ayllunchispi
Jap’in sumaqta
kamachakuspa ruwaykunata
p’anqa qillqaypi waliqta
phanimpi junt’aspa.
21
yacharikunapaq mana
unqunapaq.

PUQUYKUNA
• Informe de laboratorio ñisqata kay mital saruyachiymanta
• Urqhuna saruta mitalkunamanta ruwarispa nakunawan ayllu ukhumanta
• Yachaykuna saru mitalkumanta apayachanampaq kawsayninpi

ÑAWISQA P´ANQAKUNAPAQ:

• Ministerio de Educación. (2022). Texto de Aprendizaje 3ro. Año de Escolaridad:

EDITORIAL DEL ESTADO PLURINACIONAL DE BOLIVIA. La Paz- Bolivia

6.P’ANQA WATUYKUNA
• Ministerio de Educación. (2022). Texto de Aprendizaje 3ro. Año de Escolaridad:
EDITORIAL DEL ESTADO PLURINACIONAL DE BOLIVIA. La Paz- Bolivia
• SENAQ. (2018). Qhichwa simipirwa: EDITORIAL. Ministerio de educación.
Cochabamba- Bolivia

22
7.YACHAY MASK’AYPI RUWAYKUNA

Yachay wasi Boliviano Aleman Villa Rivero llaqtapi

Yachakuqkuna ruwaykunata yachay wasi ukhupi ruwanku

23
Yachachipaq yachaqaq yachakhukunata yachachin kay mital sarukunmanata

Yachakhuqkuna ruwaykunata ruwanku qutupi

24
Yachachipaq yachaqaqkuna panqata ruwasanku

25