"EDUARDO AVAROA"

MAMA YACHAY WASI

YACHAY: UNQUYKUNAPAQ JAMPI QHURAKUNA

SUTI/SUTIKUNA, IMA YACHAKAMAYMANTA KASQANTA WILLAYNIN

YACHAKUQ: Magali Huanca Cordero

YACHAKUQ: Sheccid Sashia Dueñas Zambrana

YACHAYKAMAY: Pacha kawsay kamay

YANAPAQ: Lic. Eliodoro Martinez Taca

ÑIQI: Tawa ñiqi

WATA: Iskay waranqa iskay chunka jukniyuq

Tarpuy Killa 2023 Wata

1
 P'utuqsi - Bolivia Suyu

RURI

1. QALLARIYNIN
2. KITI
2.1. TARIKYNIN
2.2. ÑAWPAKAYNIN
2.3. KAWSAY KAMAYNIN
2.3.1. TIQSI CHANINCHAY
2.3.2. RAYMIKUNA
2.3.3. GHALLA RIMANA
2.4. LL’AMKANA WASIKUNA
2.5. SERVICIOS BÁSICOS NISQAKUNA
2.6. QULLQI JAP’INAWAÑA
2.7. PAWACHAQKUNA
3. PHASKARAYNIN
3.1. RUMIRU RAYMI
3.2. MALVA NISQA
3.3. AMURSIKU
3.4. WIRA WIRA
4. TUKUCHAYNIN

2
 I. QALLARIYNIN

Bolivia suyunchikpiqa, kimsa chunka suqtayuq suyukuna tiyan; kunan p'unchawkunapiqa

(Movimiento Indigena Originario Campesino de Bolivia), ñisqa sutiwan riqsisqa kachkanku,
maypichus suyukunaqa kawsayninkuta maqanakuspa, kallpachakuspa, yachaykunawan
sayarichispa karqanku, chaytaqa qhichwa jinataq aymara kawsayninku ukhumantapacha.
P'utuqsi juch'uy suyupi, mayqinchus qhichwa suyupi kachkan, chaypiqa imaymana
kawsaykuna tiyan, nisunman makiwan ruwaykuna, awaykuna, uywa uyway, mikhuykuna,
takiy, tusuy, ajinallataq qhura jampikunata apaykachanku. Qhichwa kawsaymanta ñawpa
yachaykunata chanichayqa may atiyniyuq, imaptinchus kunan p'unchawkunapi
kawsayninchikpi yachayninchikpis ruwayninchikpis pisimanta pisi chinkaripuchkanku.

Yachay mask'ayniykuqa Tomas Frías jatun ayllupi, P'utuqsi suyupi ima qhawarispa chanta
tapurikuspa ruwakurqa. Kay llamk'aypata sutinqa Qhichwa “Unquykunapaq jampi
qhurakuna”.

Kay qallariyninpi ñuqaqa sumaqmanta t’ukurini, kay imaynata jampikuna kachkan kay mallki
jampikunamanta, ajinamanta ñuqa watuykunan kuraq tatakunata mamakunata ruwani kay
llamk’ayta, kay mallki jampikunaqa chinkayman richkarqa kunan p’unchaykunapiqa
sumaqmanta apaykachanku kay jampikunata ñawpaqman thatkichina kachkan.

Imaraykuchus kay kamachiy 070 Avelino Siñani jinallataq Elizardo Pérez nisqaqa kachkan,
kallpachananchis kachkan kay tukuy yachaykunata unay watakunamanta , mana chiykayman
rinanpaq, kayta qhawarispa ñuqaqa qhichwa simipi qillqarini kay p’anqata, kay
yachaykunawan allin kawsayman risunman.

Ayllukunanchikpi yachaykuna kasqanta

kallpachay chanta chaninchayqa may
atiyniyuq kachkan, chaykunaqa qhura
jampikunata apaykachaymanta qhawarispa
chanta tapurikuspa puquchiq yachaykunata
rikhurichiysiwanchik, chaykunatataq
yachakuqkunaykuwan apaykachayta
atinaykupaq.

Kay yachay mask'ayqa kawsaymantapacha chanta qhawarispa jinallataq aylluykumanta

yachayniyuq runata amawtakunata ima tapurikuspa ruwakuspa karqa.

3
 II. KITI
II.1. TARIKUYNIN

P’utuqsi llaqtaqa, Tomás Frías Jatun allyupi.

tarikun, chantapis Bolivia ñawra suyup
qullanpi kachkan, Mama quchamantaqa
kimsa waranqa phichqa pacha thatkiypi
pataman kachkan.

II.2. ÑAWPAKAYNIN

P’UTUQSI – TOMÁS FRÍAS JATUN ALLYUP ÑAWPA KAWSAYNIN

Tomás Frías jatun aylluqa juk p’unchaw ariwaki killapi juk waranqa phichqa pacha tawa
chunka phichqayuq watapi rikhurisqa Mama llaqtanqa P’utuqsi llaqta kachkan. P’utuqsi
llaqtaqa pachantinmanta juknin kaq sumaq llaqtajina riqsisqa karqa, chayqa aswanpis mitma
pachapi qullqi qhuyakunapi llamk’akuchkaptin karqa.

Tomás Frías jatun allyuqa yachaykunayuq jinallataq sumaq rikuchina kitikunayuq, maki
ruwaykunayuq, awaykunayuq, uywakunayuq, mikhuykunayuq, takiy, tusuyniyuq,
kawsayniyuq ima.

Ajinallataq imaymana chhinqankunanpiqa qhura jampikunaqa jinamanta wiñanku, puqunku

ima.

II.3. KAWSAYKAMAYNIN

RUNA KAWSAYMANTA (UKHU KAMAYKUNA, P’ACHALLIYKUNA, JATUCHAQ

RAYMIKUNA, SIMIKUNA APAYKACHAY)

P’utuqsi juch’uy suyupiqa ima llamk’aykunanallapis kaptinqa aynita mink’ata ima ruwanku,
ajinallamantataq P’utuqsimanta runaqa p’achalliyninkunrayku riqsisqa kanku, qharikunaqa
unayqa k’uyu pantaluta, punchuta, guma ujut’ata, lusata ima churakuq kanku, tukuy chayqa
uwija millmamanta ruwasqa maymantachus kasqankumanjina. Chantapis Ch’utillos jatun
raymita ruwanku. Tusuyninkuqa P’utuqsimanta. Simikunamantaqa kastilla simita chanta
qhichwa simita parlakunku.

4
 II.4. LLAMK’ANA WASIKUNA

P’utuqsiqa achka llamk’ana wasikunayuq nisunman: yachaywasikuna, P’utuqsi llaqta

kamachina wasi, intal, qhatukuna, jinallataq muyuynintinpi imaymana ayllukuna kachkanku.

II.5. YANAPAY ÑAWPAQ YACHANA

P’utuqsi llaqtapta yaku, k’ancha, ch’ichi yaku lluqsiynin ima tiyapun.

II.6. QULLQI JAP’INAMANTA

 Ranqhaykuna.
 Qhuyapi llamk’ay
 Wasi sayachiy.
 Sumaq rikuchina kitikuna
 Awtu apaykachay
II.7. PAWACHAQKUNA

Ajinamanta qutuchasqa kachka:

 Comité cívico ñisqa.

 Bartolinas ayllu warmikunap qutuchaynin
 Ayllu runap qutuchaynin
 Awtun apaykachaqkunap qutuchaynin
 Qhuyapi llamk’aqkunap qutuchaynin
 Ranqhaqkunap qutuchaynin.
II.8. IÑIYNIW

Tomás Frías jatun allyupi runaqa católico ñispa iñiyman jap’isqa kanku, wakintaq cristiana
ñisqa iñiyman kanku.

II.9. KALLPACHAYKUNA MAÑAYKUNAPIWAN

Astawanpis sumaq rikuchina kitikunata riqsichispa, qhuya puquykunata jurqhuspa,

kawsayninwan, qhichwa simiwan ima kallpachakun.

Astawan sumaq rikuchina kitikunata riqchiyta, chanta qhichwa simita kallpachana tiyan.

III. PHASKARAYNIN
QHURA JAMPIKUNA (IWKALIPTU, CH’ILLKA, AMURSIKU, WIRA WIRA IMA)

5
QHURA JAMPIKUNAP SUT’INCHAYNIN

Qhura jampikunap apaykachayninqa unay unaymantapacha, maypichus ñawpa tatakunaqa

apaykachaq kasqanku, imaptinchus chay pachapiqa mana kunanpijina capsulas ñisqa
chanta jarabe ñisqamana karqachu, jinapitaq ñawpa tatakunanchikqa imaynamanta unqusqa
jampikunankuta taripasqanku, chaytaqa wawakunaman willaspa yachachispa kunankama
kachkallanpuni, unaymantapacha qhura jampiqasumaq, kay llaqtanchikpi. Kunan
p’unchawkunapiqa achkha jampikuna tiyan, chaykunataq qhura jampikunawan wakichisqa
kanku, chantapis yachay mask’ana wasikunapi wakispa chanta wak kimikunakunawan
tinkuchisqa, jinamanta thanichinankupaq kanku. Jampiqamayuqkunataq imaynamanta
apaykachamanta kamachinku, qhura jampikunatari ñuqallanchik wakichikuspa
apaykachanchik.

Qhura jampikunap sumaq kayninqa astawanpis kawsayninchikta allinyachiwanchik chantapis

pisi qullqillapaq, jinallataq wakin kutipiqa qhura jampikunaqa llaqta jampikunamanta aswan
allin kasqanku rikukun. Chantapis ñuqanchikña imaynamanta apaykachananchikta
yachanchik kanman yakupi, qhaqukuspa, misk’i yakupi, wawsichikuspa, q’umir yakupi,
kutaspa manaqa mikhunaman chaqruspapis jinamantataq unquykunamanta,
nanaykunamanta, k’iriykunamntapis jampikuyta atisunman. Jinamanta ukhunchikta mana
anchata nanachispalla jampikusunman.

Qhura jampikunaqa muyuyninchikpi kachkanku, chayrayku riqsina tiyan, machkha kuti

yachayninchiktaqa waqaychana tiyan, achkha runaqa llaqta jampikunallataña rantinku, qhura
jampikunataqa mana qhawarillankupischu.

QHURA JAMPIKUNAP PISIPI RIQSICHIYNIN

III.1. RUMIRU MALLKI:

RUMIRUQTA JAMPI WINAYNIN
Rumiru mallki jampiqa, wiñaynin mana jatunchu, laphikunanintaq chhuqu
chhuqulla, t'ikantaq kulli, chanta kay jampiga kay yaku kantukunapi, urqukunapi,
tarikun astawan nisunman, payqa mana sapallanchu puqun, masikuna tiyapun
kaykuna tomillo, lavandas jaras, nisqakuna kanku.
Ajinallamantataq kay mallkiqa manchay tukuy suyukunapi riqsisqa kachkan,
maychayta chay runakuna jawa suyumanta apaykachanku, imaptinchus sumaq
jampi kachkan kay rumiru sach'aqa.

6
Chantapis kay mallki jampikunapaq manchay sumaq, astawanpis kay puklaqkunapaq.
nisunman, kay malikita paykuna sumaqmanta apaykachananku tiyan, Chantapis kay rumiru
sumaqta ukhunchikta yanapan, kay mana unqunanchikpaq allin kachkan, chantapis
yawarkuna tukuy kurkumanta sumaqta rinan tiyan. Kallanmantaq sumaq ninku chay chaki
nanaypaq allinilataq, chantapis kay sinchi aycha mana watakunanpaq waliq.

Rimarillasunmantaq, chay sach'a rumiru yaku t'impusqawan tukuy ukhunchiqta mayllakuna,

chay allinta samananchikpaq yanapawanchik.

WAKICHIYNIN:

Jinallamantataq rumiru malikita juk qirupi churaykuna, chaymanta patanpi alcohol nisqata
churaykuna, jinamanta sumaq puqunankaman jallch'aykuna, chaymanta chunka phichqayuq
p'unchaymanta qhawaykuna, chayjinata kay rumiru mallki wakichikun.

Kay maliki, jampiwan ruphaypi ghakukuna, chantapis chay chaki punkisqapaq allinilataq.

III.2. MALVA NISQA

Kayta achka allillikuna tiyan, kayta sarnasta, ranusta, iridasta, wisa nanawasta,
allinta kuran, kayta sumaj mallkipta.
Kay mallkipqa ruphay ukhumpi kuran, chantapis simiyta mayllarina tiyan.
NAKUNA
 Juk q’apiy malva nisqa, juk p’uyru yaku, juk wanku.

WAKICHIYNIN

1. Mankapi yakuta t’impuchina

2. Yaku t’impusqaman malwata churaykuna phichqa chininita t’impuchinallataq.
3. Juk wankuta yaku q’unisqawan juch’uychaspa k’irita watana.
4. K’irip patanman malvata churaspa wankuwan watana.
5. Sapa p’unchaw ajillatapuni k’iri thaninankama ruwana.

III.3. AMURSIKU

Putuqsi Ilaqtapi kay qhura jampiqa anu chapi sutiwan riqsisqallataq. Kay qhuraqa
may chhiqanpipis wiñallan nisunman chiripipis q'uñipipis kawsallanman, chantapis
tukuy pachantinpi tiyan.

7
 Amursikup jampi kaynin

Kay qhura jampiqa imaymananmanta jampinapaq atiyniyuq kanman punkiykunata

tiyaykuchinapaq, khurukunata wañuchin, warmikunaq yawaminta purichin, utqhaylla
k'iriyachin, ukhu aychata llamp'uyachin, ch'iñi khurukuna wañuchin, wiksapi
khurukunatapis wañuchillantaq, yawarpi misk'ita pisiyachin.

Kay qhurataqa kunka nanaypaq chanta wak nanaykunata thanichinapaqpisapay

kachakullantaq.

WAKICHIYNIN

 Kunka nanaypaq

Phichqa laqhi amursiku qhura jampita chanta juk chhika limun yakutawan churaykuna, chanta
chayta chhaqrina, jinaspataq kay jampita ukyaykuna. Khuskan qiru amur sikuqa kunka
nanaypaq, ch'ujupaq, simipi aphtaspaq, kunka qharqaypaqpis, chayqa nanaykunata
thanichisqanrayku.

 Ajinallataq nanay pisiyachinapaq apaykachakullantaq

Kiru nanayta manaqa uma nanayta pisiyachinapaqqa laqhinta ch'anqarpaspa chay

nanaqman laq'aykuna, chanta ch'uya yaku suruq nanaykunamantaq juk chhika oliva
qhuchquta churaykuspa churaykuna.

III.4. WIRA WIRA

 Imayna kaynin

Kay mallkiqa iskay chunka pachakcha thatkiymanta phichqa chunkakama chayan, tumpa
chiri chhiqankunapi, chhawa rumirara, mana ancha yakuyuq jallp'akunapi wiñan.
Yachaykamayuqkunaman jinaqa qhura jampijina riqsisqa. Wira Wiraqa may llamp'itu,
t'ikakunanga kanila Ilimp'i, mara k'ulluman rikch'asqa. Juch'uynirayllata wiñan chantapis as
ch'aki jinalla; achkha runa imaymana unquykunapaq may sumaq jampi kasqanta ñinku;
kanman ch'ujupaq, chhullipaq, kunka nanaypaq, ch'ajayaypaq, ukhu k'ajaypaq, aka k'iskipaq,
wiksa nanaypaq, nanasqakuna t'iriyachin, prostata nisqapaq, yawarta pichan, samay
unquypaq, kunka nanayta thanichin, saqra ch'ini khurukunata wañuchin.

WAKICHIYNIN

8
Wira wirap jampi kayninga may apaykachasqa, kay mallkiqa Bolivia suyupi riqsisqa. Kay
mallkimanta phichqa laghita k'iparquspa chanta juk wurraja laghitawan juk giru rupha
willalliman churaykuna.awija misk'iwan manaqa ruphasqamisk'ichanawan misk'ichana.
Unqusqa runap ukhun manaraq k'ajaptinga kay rupha wakichisqaqa allinta samayta
yanapanqa.

IV. TUKUCHAYNIN

Tukuchayninpiqa pukllaykamaymanta yachakuqkunajina qhura jampikunamanta yachay

mask'ayta wakirichispa karqayku imaptinchus kunan p'unchawkunapi runaqa mana
jampikunata rantikunapaqqa qullqiyuqchu kachkanku; chayniqtataq qhura jampikunataqa
chakra patapipis Ilaqtakunapipis apaykachanaqa may atiyniyuq kachkan. Ajinallamantataq
kaytawa qhura jampikunataqa (IWKALIPTU, CH'ILLKA, AMURSIKU CHANTA WIRA WIRA)
pukllaykamay ukhupi yucalistumanta qhaqunata apaykachayta atillaykumantaq, chantapis
ch'illa qhura jampiqa q'iwisqakunata jampinapaq apaykachakun, ajinapitaq pukllaqkuna
papawkiwan pukllaspa mana yachakuqkunaykupis nanachikuptinga utqhayllata jampirquriyta
atiykuman.