1.

MAYT’URAY

1.1. PULLIRA QULLA SUYUMAN RIKHURISKAMANTA

Pulliramanta parlaspa askha churakuqkanku unaymantaña kay qullasuyupi warmikuna, unay

waranqa jisq’unpacha kanchis chunka iskayniyuq watapi (1872), tata Tupak Amaru, chanta
Tupak Katari jatun maqanakuypi España karu jawa llaqtamanta rey nisqa kamachiq tukuy
campo runakunapaq jatun kamachiyta riqsichisqa chay p’achankumanta unay kausakuskanta
qunqachiy munaspa kay karqa pullira jatun ura chakipampakama uraykuschqa karqa
paykunaqta allmillanku.

Imaynatachus paykuna reymanta munaq pulliraswan, mantaswan, butaswan chayta

churachisqanku kampu runamanqa, ñawpaqtaqa chay p’achakunataqa jaqay España karu
llaqtapi runakuna churakuqkankunin pullirata waka michispa jark’anankupaq, chay simi chula
wajinayachisqanku cholaman,chawpi qullasuyu llaqtamanta autoridades nisunman paykuna
kamachisqanku kampu runata p’achakunankuta kikin chawpi llaqtapijina nispa chayjinamanta
k’ala wajinayarqa p’acha churakuyqa kampu runastaqa, warmikunaqa as kallpa ujlla pullirata
churakurqanku; qharukunatapis sumriruta churachirqnku ch’ullunkuta mana
urqhukurqankuchu kunankama churakunku.

Chantapis riqsichisunman may allin ñawiwan qhawanapaq warmikunaq mana churakuy

munaspa thurikurqanku, astawampis kampu warmiqa allin kusqanku tukuy kampu p’achanta
urqhukuspa saqipusqanku aswan allin yuyaywan ripuraspa paykuna pullirata
p’achachakusqanku.

Chay kashkan kunanqa kampu warmiqa sumaq kusisqa paykunaq patappuripis kanmangina
pullirataqa jap’iykakapunku.

1.2. IMAYNATACHUS CHAY PULLIRA ÑAWPAQMAN THASKIN QULLA SUYU NISQAPI

Kunan pachapiqa nipi tapurikunchu maymantachus chanta imaraykuchus pullirata

churakunku, aswampis qullasuyunchikpa tukuy sunqu pullira churakunchik.

Kay qullasuyunchiqman warmikunaqa may k’acha pulliraman tukuchinku imaymana pulliraqa

tukuy qullasuyupi sapa llaqtapi wajina pullirakunaqa imaymana riqch’aq jatun juch’uy.

Kay La Paz nisqa llaqtapi, cuchabamba llaqta, Oruro llaqta, Potosi llaqta, Chuquisaca llaqta,
Tarija llaqtapiwan sapa llaqtapi warmikunaqa wajinayachispa kanku juch’uy, jatun, muthu,
pampa, llasa, sillp’a munayninkuman ruwasqa, ajinata churakunku.
Kunan, kunanpiqa Bulivia suyupi warmikuna cholaqa may chhika qullqi páchachakuyqa,
imaymana awaykunawan sirasqa, chantapis q’uñipaqjina, chiripaq jina sirasqa
churakunankupag.

Kay qullasuyunchiqpi chaniyuqman jina pulliraqa:

. Oruro pullira: tawa sip’uyuq sirasqa as phatuniray, llasa, chiripaq jina. Suqta chunka
iskayniyuq chhikan sayt’uyuq.

. Paceña pullira: riqsikun tawa sip’uyuq mana chaykama phanchachu phisqa tupuyuq, jatun
qanchis chunka sayt’uyuq.

. Potosina pullira: juk sip’uyuq jatun niray, suqta chunka phispayuq sayt’uyuq, suqta awayuq.

.Cochabamba pullira: mana sip’uyuq chay wajinayachin tukuy pulliramanta sip’uyuqchu,

chantapis chay siraynimpi apan k’acha t’ikachasqa jina, ruwasqa kimsa tupuy awaymanta,
sayt’umanqa phisqa chunqa iskayniyuq.

1.3. WARMIKUNAQ PULLIRAN KUNAN PACHA CHANIYNIYUQ.

Kunan pachapi warmikuna kay qullasuyunchiqmanta allin kusiywan k’acha sunquwan

munakuspa p’achachanku pullirataqa chay riqsichin imaymana kawsakusqanta. Chantapis,
t’ukuy qhawakun sipas warmiqa musuq p’achachakuyman rinku, imaynachus wak jawa
suyukunapi jina.

Kay kashkan musuq kawsay, jawa suyuman yaykumusqan imaymana kawsaykuna wayna
sipaskunawanqa wakjina tukuy imaymana churakuyta qhawarispa kanku jawamantataq
ajinallataq kampuman chawpi llaqtaman yaykumuspa imaymana p’acha churakunankuqa
qhispisqa kanku.

Ima jatun kamachiy kanchu, kayjinata mana chay jaqay ujinata pullira wanpunichu p’achacha
kunaykitaqa.

Sut’i qhawasqanmanqa warmiq p’achanqa pullirayuqpis mana pullirayuqpis sapakuti wajina

musuq p’acha chaywan kashkanku, yachankichu ¿imayna ñawiwantaq pullirayuq warmi
qhawaspa sapa kuti wajina p’achachakuyninqa? Boliviapiqa kampupi chawpi llaqtapipis
imaymana rayku ashkha warmi manaña pullirata churakunkuchu chay kanman chirimanta
q’uñimanta maypichus tiyakunku chayman jina, chantapis nisunman musuq jawa suyuq
kawsayninku jap’ikapunku.
Jaqay Bolivia suyunchiqpi kanpu warmikuna pullirata aswan churakunku. Yachananchiq tiyan
moda nisqa musuq p’achakuna jawamanta yaykumushkan, waq pisi runaqa kanpupipullitaqa
mana qunqanaman rinkuchu, chayrayku llakiy ñawiwan kunan waynakunata riparaspa kanku.
“imanayta aatinchiq kay musuq p’acha riksiyninmanta ajinata parlan mama Enriqueta Calani”
ashka runa ninku, kay kawsayninchiq ajina tumpamanta chinkapushkan pulliraqa waq jina
p’achallña churakuspa kanku. Manataq pulliraqa chinkanmanchu Qullasuyunchiqpiqa pulliraqa
may allin qhawasqa kunanqa.

Si manataq mana pullirata chinkasqanmanta kawsayninchiq wajinayanqachu.

Chanta pulliraqa apan Qullasuyu kawsayninchiqta, pulliraqa jayk’aq chinkanqachu, chantapis

mana sipakuna pullitaqa churakuy munankuñachu, mana chay kay qipa watakunapi qutu
runakuna saqra ñawiwan pullirataqa qawanki warmikuna churakunku pullitata chayqa
chiqnisqa qhawarpanku.

1.4. PULLIRATA CHURAKUNA CHIQNIKUNAPAQCHU KANMAN

Yachanchiq jina niraq iskay chunka watapis warmi pullira churakuykunnata sinchi chiqnisqa
khawasqa karqa, chay kuti pullirayuq warmikunata jayk’aq qayllarirqankuchu, qharkuq kanku.

Allin ñawiwan qhawaspaqa pullirayuq warmiqa kunan kama sinchi chaniquq pullirata
imanispapis churakullasankupuni, may chhika warmi pullira rayku qhawarpachikunku,
chhiknichikunku. Chayjina llaqta runaqa sinchi pantasqa kasarqanku ajinata kampu warmilla
churakunku nispa nitaq umalliyuq nitaq yachapayniyuq nispa mana ima yachajkuna niq kanku.
Chayrayku qhipa pachapiqa warmi pullirayuq jamuq kanku llank’akuq llaqtaman llakiy
qhawarpasqa kaq kanku ni allintapis qullqi junt’aqchu kanku llaqtatunaqa, wurruta jina
llamk’achiqkanku. Kunanma kay jatun kamachiy gobierno chay leyesta urqhuspa pachi ninku
pullirayuq warmikunaqa chay jark’an phiña ñawiwan qhawasqamanta manacha chhikapunichu
kuna rikhukun chay saqra ñawiwan qhawaqkunataqa.

Chayrayku chhika unayña jark’aqkanku pullirayuqtaqa mana llamk’anakuta nitaq

yachaqmiykusqa akunankuta munaqchu kanku, chay allin llamk’aykunapi. Kunanqa, chayrayku
pisi runallaña kan saqra ñawiwan pullirayuq warmita qhawaqkunaqa ajinata nin mama Rosa
Villcaqa may Santa Cruspi tiyakun niwaq kanku qhipa kawsayninkiqa kapupi chaqrapi, chay
llaqta runaqa saqra ñawillawanpuni qhawawanchiq mana munankuchu ñawpaqman rinata.
Chay chhika may pacha chulaqa k’amiykusqa karqa tukuy imaynata chiqniyta muchuqaspa
nitaq khuska kaspa ni ima kamachiypi yupaychasqa.

Chantapis, tukuy sunqu pullirayuq warmiqa yakun llamk’anaman, yachapayman jinalltaq jaqay
chaupi kamachiq wasipipis llamk’allankupuni tukuy ima ruwanku nitaq pullirankuta
urkhukukuchu nitaq saqinkuchu imaynatas ñawpaq aswan pisiman qawasqa karqa.

1.5. PULLIRAQA JUK UNANCHA ÑAWPAQMAN RINAPAQ CHANTAPIS ATIYNIYUQ

KANANKUPAQ.

Kay Qullasuyunchiqpi unay pullirayuq warmimanta yuyarispaqa kawsakuyniymanta pachaqa

allin sunquwan pullirataqa churakullaqpunikanku ajinamanta wiñaspa thaskirishhanku.

Kay pullira p’achaqa,rikuchin, riqsichin imaymana llamk’aypi maqanakuspa qutu jark’aypi

aswan thaskirisqanku.

Kunan pullirayuq wamiqa may sumaq imallirisqaña kanku chaymatataq ñan kicharikuspa kan
llamkayninpi yachapakuyninpi, aqinataq manaña ima mask’ayninku llakiyninkupis qipaman
saqisqa manchay atiyniyuqña kanku pullirayuq warmikunaqa, ajina tukuy suyunchiqpi chay
yuyay kanan tiyan allin yupaychasqa.

Kunan pachapiqa kawsaypiqa pullira warmiqa imaynalla llamk’ayniyuq kanku, chawpi suyu
kamachipipis kan pullirayuq warmi chay allin kusiywan qhawakun.

Nitaq pulliranqa imapipis jark’anchu nitaq qhipachinchu, pullitaqa munakuywan tukuy sunqu
churakunku.

1.6. CHANTAPIS PULLIRAQA KUNAN CHURAKUNAPAQ-

Juk mama chawpi jatun suyu yupaychaypi tarikun ajinata rimarin Glenda Yañes Quisbert chay
internet wayrasimi waqllaypi pulliramanta parlan sinchi tucuy sunquwan munakusqanta uyariq
kani imaynatachus jatun mamaymanta pacha ñuqa uñaraq kasaqtiy, imallamanta phiñakuq
kanku pulliralamantari uyarispa niq kani chayrayku jatun mamay mamaywan parlaq kanku kay
warmi wawasqa mana pullirata churasunchu nispa, sinchi qhawarpasqa, chhiknispataq kanchis
pullirayuq warmiqa, chay kampu runa pisiman qhawarpasqa kaqkanku nin.

Chaymanta kunan pachaqa watamanta wata sunkuy aysakuspa pullira churakunaman,

chantapis pay runata llank’achispa pullira siraspa musuq pullirakunata imaymana t’ikajina
qhallallariqta k’achitusta.
Payqa allin k’acha ruwasqa pullirata ranghan chay mama Glenda Yañez manchaytapuni musuq
pullirata p’achata uqharin pullirayuq warmita jawa suyukunamampis riqsichimun, may sinchi
kusisqa payqa qullasuyuq kawsayninchiqta riqsichispa kan chayrayku pullirayuq warmiqa.

Chayrayku Bolivia suyupi warmiqa yupaychasqa k’acha sunquyuq kanan tiyan manaña
k’umuykukunqankuchu, kay mama Glendaqa nin jawa suyupipis kay suyunchiqpipis allin
ñawiwan khawanawanchiqta nin.

Pullirayuq warmiqa atisunman imaymana llank’aykunatpi llank’ayta, atiyniyuqllataq kanchik,

pay nin nuqa pullirata allin riqsichinaman rini nin, jaqay jawa jatun suyu Estados Unidos sutikun
riqsichini pullirasninchiqmanta, Londres karu llaqtapipis chay qillqa willay p’ankapi willarini
musuq pulliramanta, jaqay Europa suyumanpis chay chhika karu llaqtakunaman riqsichispa
kanku.

Ajinamanta pullira p’achata mana p’inqakunachu, riqsichispa mana p’inqakuspa, aswan

ñawpagman apana tiyan pullirawan kawsayninchiqta, kay suyu paqarisqanmanta pacha
pullirayuq warmi imaynatachus wiñaspa kan, qallarikuypi pullirayuq kampu warmiqa
imaynachus riqsispa, khawapa karqa, ch’ichi, ch’ampa uma khuyay nitaq yachakayniyuq.

Kunan pachapiqa pullirayuq warmita tukuy sunquwan allin ninkuña pullirayuqpis mana
pullirayuqpis kikillan tukuy atiyniyuq kanchik Bolivia suyupiqa mayraq runa kanantiyan tukuy,
jawa suyukunaman chaniyuq kawsayninchiqta kashkanchikta riqsichinapaq.

2. TUKUYCHANA

Tukuchinapaq, yawpaqta nisunman, chaninchana unanchana warmiq kausay sutinta

pulliranwan kuska, imaraykuchus, riqsipakunchiq kunankama warmismanta, ñawpaqta
kawsayninta apaspapis, mana atikunchu raqpaykuyta kay chiqnikuyta juñu runa Bolivia
nisqapi.

Nuqanchiq ninchis, askha runa mana riqsinkunchu nitaq jawarinkuchu imaynatachus

kausacunchiq chantapis tiakunchiq, kay, astawampis, warmi pullirasta mana
sumaqtachu qhawaruchin, hastawampis pisiman rikhurichin chantapis juchuysituman
khawarichin kay chulata nisqata sapisnintawan.

Kay llank’ayta khelkenchiq, t’ukurispa, imaynamantachus Bolivia nisqamanta runakuna

chantapis karu llaqtamanta runakuna khawarinku pullirata.

Nuqanchiq riqsinchiq chay chiqnikunaqa tiqrasqa qarqa kay qhipan wataspi,

kamachiykunata rikhurichirqanku kay chiqnikunata chinkachinapaq.
Nuqayku qhipan yachachiqkunaqa, kay juñu runamanta, suyayku yupaychaywan
chantapis qhasi kaywan kawsanankuta ñawraypi, manaña chiqnikuspa astawampis
kikin kama.

Nisunman, kay mawk’aspa pullirataqa mana pisiman boliviamanta warmista

rikhurichinchu, astawanpis paykunaqa, waq runa jina, atinman ñawpaqman riyta
chaypaqri mana saqinanchu tiyan kausayninta nitaq sutinninta.

Nuqayku qhipan qallu jawa runa yachachiqkunaqa globalización chantapis jawa

kawsaywan chawpipi rikhukunchiq, imaraykuchus, nuqayku niyku chay jawa kalluqa juk
yan kanan tiyan rikhuchinapaq atiywan kawsayninchiqta,