VII kaq qhichwa simi kaqkunapaq

kay qillqayta ñawiriytawan kaykunata ruwankichik:

1. ñawirinkichik
2. kay tapuykunata kutichinkichik
a. imamantataq parlachkan?
b. maykunapitaq kasqanku chayri kawsasqanku?
3. chay esquema ñisqata ruwarillankichiktaq.

entrega::: 2 de septiembre de 2015

KOCT SUÑIS (YAKU RUNAKUNA)

URU, UNAY PACHA YAKU KAWSAY SUYU1

Qillqaq: Virginio Sandy Choque

1. QALLARIY

Awya Yala Urukunaqa yaku kawsay suyukuna kanku, paykuna kikinkutaq Koct
Suñis sutiwan riqsikunku, maychari “yaku runakuna” ñinayachkanman.
Kawsayninkup chawpinqa Qullasuyu, kunan Estado Plurinacional de Bolivia
sutichasqa, pata pampakunanpi tarikuchkanman. Kay runakunap
rikhurimuyninqa kikin pachakunapi chinkirapun, chayjawataq machkha yachay
mask’aqkunarayku mask’asqallapuni kachkan, pikunachari yachaykunata
ñawparichinku, yachaykunata mask’achkallankupuni, jinamantataq Uru
runakunap rikhurimuyninta tarinapaq.

1
Qhichwa simiman tikraq: Juan Revollo Valencia
Kay URU runakuna rikhuriyninmanta parlaspataq, runamanta runa, pachamanta
pacha, wiñamanta wiña, juk willay jamun. Chay willaymanjinaqa, Uru
runakunaqa intip ñawpaqinmantapachaña kawsasqanku ñikun;
Chullpakunamanta jamusqanku ñikun, pikunachari intip ñawpaqinpiraq
kawsarqanku, paykunaqa laqhapachallapi kawsarqanku (Kopp, Diez: 2009) ñin.

2. JALLP’API JATUN PACHAKUTI

Kunan yachay mask’aykunamanjinataq, chay Uru runakunap

rikhuriyninkumanta parlaspaqa, astawanña sut’incharikun.

Kunan kawsayninchikpa ñawpaqintaqa, junuy junu watakuna ñawpaqta,

imaynatacha Clive Cussler ñin jinata, juk aqu machkha imakunata thulliraspa
jallp’aman chinkaykamurqa. Tukuy jallp’antin thalarikurqa, thullirikurqa,
chhankakunaqa jallp’aman ñut’urakurqanku. Kay jallp’a thalarikuyqa
imaynamanta jallp’ap pachanta ujinayachirqa, jallp’a patapi kawsaq llaqtakunaqa
juk p’unchaw, tutan chanta paqarinnin chinkarikapurqanku. Junuy junu
runakuna, warmikuna, wawakuna mana qhaway atinata wañurarqanku. Chaywan
machkha kawsaq llaqtakuna chinkarinku, machkha uywakuna, chay Mamut
kaqkunajina, chinkarapunku (Cussler, 1999).

3. URUP RIKHURIMUYNIN WILLAY

Kay jallp’a kuyurikuymantataq pisi runakunallaña urqu jutk’ukunapi

pakarakuspa kawsarqanku. Chaymantaqa may chhika laqhayay chay kawsaq
llaqtakunataqa jap’iykapurqa, maychari iskay waranqa watata muchurqa
(Cussler, 1999). Chay Uru laqhapi kawsasqankuqa kay laqha pacha ñikun
chaywan qaylla kachkan, maychari chiqa kaspa jinan.

Chay laqha pachamanta lluqsimuq runakunaqa ñawpa pachankunapi ima

yachaykunata yachasqankutaqa qunqarapusqanku. Juk waranqa watallapi
wawankukunataq yachaykunata qunqarapullasqankupuni, machkha
kawsaykunata ruway yachasqankuta qunqarapusqanku, pacha
ripusqanmanjinataq mana allin kawsaypi kawsakuq karqanku, sapa kutipis
ch’ampaykunallapi, jallp’amanta maqanarakuspa imalla.

3. AQU YUPAYCHAYKUNA

Chay kutikunamantapachataq,
waranqa watakunaraykuraq,
aqukunaqa machkha jallp’a
kuyurikuykunata ruwaraspa
chayaramurqanku, sapa aqu
chayamusqantaq qhipapi ima
qhatirinanta willaq karqa (Cussler,
1999).
Kunan pachataq, kay tiqsi muyupi aqukunata yupaychaq llaqtakuna kankuraq,
phiñakuyninkuwan mana jallp’ata kuyurichinankuta saqinapaq. Paykunataq
Bolivia, Uru Uru jap’iypi Bombo Ayllupi tarikunku. Chay runakunaqa
aqukunata yupaychanku, ima raymikunata ruwaspa, mayqinkunataqcha Navidad
raymi p’unchawkunawan khuska kaspa jinan, maychus chay qhapaq inti raymi
killap 25 p’unchawninta.

Jaqay Bombo Ayllupiqa, wakkunamanta ñisqaqa, chay qhapaq intiraymi 25

p’unchawtaqa, mana juk wawa yupaychanaqa qhawakunchu, astawanqa chay
qullqi mayt’usqa arkukunalla.

Kay qullqi mayt’usqakunaqa aqu chupajina machkha k’acha qullqi t’ika awasqa
chumpikunawan, llikllakunawan mayt’usqa karachkan.

Chay Qullqi Arkukunaqa aqukunamanta ñisqa kachkan, imaraykuchus chay

aqukunaqa chupayuq kanku. Llaqtayuqkuna chay raymimanqa chimpankupuni,
chupamanjina chayri chupajina imayna imaynamanta tusurinku. Chay Bombo
ayllup atiyninqa kawsayninta jap’isqallanpuni, kayjina yupaychaykunata
ch’uyata jap’isqanraykullapuni.

4. URUKUNAP KAWSAYNINKU CHHIQAN

Uru unay llaqtakunaqa tiqsi muyuntinmanta machkha unay unayniyuq runa

llaqtajina riqsikun (Delgadillo, 1998). Urukunap qhipa wiñakunanqa challwa
jap’iqkuna chantapis yakupi puriqkuna kanku, Koct Suñis ñisqawan
riqsipakunku, tuytuq wat’akunapi tiyakunku, maychus chay Piru-Punu chanta
Uru Chipaya Boliviapi kaqkunajina, chay Lawka mayumanta kawsanku,
Quypasa kachi quchaman qayllapi, Michin mama qucha t’aqaynin, unay
pachakunapi ch’akipuq.

Chay Uru llaqtakunaqa tuytuq wamp’ukunapi tiyanku, tuturamanta ruwasqapi,

maychus kaypi qhakunjina www.vacazionaviajes.com/blog/2012/08/Isla
flotante.

5. MINCHIN MAMA QUCHA

Chay Minchin mama quchaqa kunan Estado Plurinacional de Boliviap pata

pampankunapi tarikurqa, maykamachus kasqanqa sut’ita qhawakuchkanraq
chayri sut’iraq kachkan, astawanqa Oruro - Pampa Aullagas chhiqankunapi.
Chay mama quchap yakunkunaqa Uru llaqtakunap makinkupi karqa.

Kay phutukunapi (Jim M. Allen, 2006) chay Minchin mama qucha

qhawakuchkan, iskay kutipi, 1 kaqpi Minchin mama qucha chanta 2 kaqpitaq
kunan Titiqaqa chanta Pupu quchakuna, Desaguadero sutiyuq mayuwan
jap’inachisqa.
6. TUKUCHAY YUYAYKUNA

Kunan kutikunapiqa KOCT SUÑIS kaq runakuna sapan unayniyuq kawsaq

runakuna kanku, umay unaymantapacha kawsaqkuna, kikin imaynachus
kasqankuwan kawsanku, kikin kawsayninkuwan, kikin siminkuwan chantapis
kikin p’achalliyninkuwan. Yaku runakuna kanku, yakupi puriq runakuna,
challwa jap’iqkuna, chaypim chay kawsayninkup yachaynin.

QHAWARISQA YACHAY QILLQAKUNA

Adalberto J. Kopp, Álvaro Diez Astete. Uru Chipaya y Chullpa. Plural Editores,
La Paz Bolivia, 2009.
Clive Cussler. El Secreto de la Atlántida. 1999
Jim M. Allen. Atlántida: El Reino Perdido de los Andes. Latinas Editores.
Oruro Bolivia, 2008.
Julio Delgadillo. La Nación de los Urus. Graficas Jauzel Ltda. Oruro Bolivia,
1998.
Rene Arce Vargas. El Legado de los Urus. Graficas Kipus. Cochabamba
Bolivia, 2009.
Virginio Sandy Choque. La Física Aplicada en la Arquitectura Uru. Bolivia,
2011.