МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ „ЈАЗИЧЕН СПОР" од ХРИСТО КАПСАРОВ

ХРИСТО КАПСAРОВ
КАПСAРОВ
ХРИСТО
МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ
„ЈАЗИЧЕН СПОР“
Илустрација на корица:
КЛЕМЕНС ГРУБИШИЧ
КОН ПОТЕКЛОТО И ИСТОРИЈАТА
НА СЛОВЕНСКОТО ГЛАГОЛСКО ПИСМО- ПОЛИТИКО-ИСТОРИСКА ФАКТОГРАФИЈА
СЛОВЕНСКИОТ БОГ ВИД 9 786084 539230
ISBN 978-608-4539-23-0
Х Р И С Т О К А П С A Р О В
МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

КОГА И КАКО НОВАТА ПИСМЕНА НОРМА ВО НРМ
БЕШЕ ПРОГЛАСЕНА ЗА "МАКЕДОНСКА"
ВОВЕДУЕНЕТО НА МАКЕДОНСКИOT ЈАЗИК

КАКО СЛУЖБЕН ЈАЗИК ВО МАКЕДОНСКАТА ДРЖАВА
"ТАЈНАТА" НА ОФИЦИАЛНИОТ АНГЛИСКИ ЈАЗИК

"Standard English"
ПОЛИТИКО-ИСТОРИСКА ФАКТОГРАФИЈА
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје
323.1(=163.3):327(497.2)(082)
327.5:[811.163.3:811.163.2(082)(091)
КАПСAРОВ, Христо
Македонски-бугарски “јазичен спор” : кога и како новата писмена норма
во НРМ беше прогласена за “македонска” : воведуенето на македонскиoт
јазик како службен јазик во македонската држава :
“тајната”на официалниот англиски јазик “Standard English” / Христо
Капсaров. - Скопје : Борографика, 2021. - [480] стр. : илустр. ; 23 см.
- (Политико-историска фактографија)
Фусноти кон текстот
ISBN 978-608-4539-23-0
а) Македонско национално прашање -- Јазичен спор -- Бугарија --

Македонија -- Зборници б) Меѓународен спор -- Македонски јазик --
Бугарски јазик -- Зборници
COBISS.MK-ID 54735365
На Георги Киселинов (1888-1961) највозрасен учесник на
Филолошката јазична комисија за установуенето на македонскиот
литературен јазик и македонската азбука - антитеза
на најмладиот Блаже Конески (1921-1993)
СОДЕРЖАНИЕ
СОДЕРЖАНИЕ………………………………………………………………………..... 5
ПРЕДИСЛОВИЕ
ДАЛИ СЛОВЕНСКАТА АВТЕНТИЧНА ЦИВИЛИЗАЦИЈА
Е СУШТЕСТВУВАЛА ПРЕЗ ДРЕВНОСТТА?
ВЕНЕТЫ В ЭТНОГЕНЕЗЕ ЕВРОПЫ……………………………………………………. 15
О трёх международных научных конференциях в Словении………. 15
ВМЕСТО ПРЕДИСЛОВИЕ
Кто мы в этой старой Европе?..................................................................................... 16
Антиславянски мифы.......................................................................................................... 21
ПРИЛОЖЕНИЕ
НА СЛОВЕНСКОТО ГЛАГОЛСКО ПИСМО.......................................................... 23
ЯКОБ ФИЛИП ФАЛМЕРАЙЕР

ЗА ПРОИЗХОДА НА ДЕНЕШНИТЕ ГЪРЦИ.......................................................... 67
ИЛИЯ ГАРАШАНИНЪ
НАЦИОНАЛНИ И ДРЖАВНИ ПРОГРАМЪ

КНЯЖЕВИНЕ СЕРБИЕ –"НАЧЕРТАНИЕ", 1840 г............................................. 83
ВИКТОРЪ ГРИГОРОВИЧЪ
О Ч Е Р К Ъ ПУТЕШЕСТВИЯ ПО ЕВРОПЕЙСКОЙ ТУРЦІИ..................... 85
БРАТЬЯ МИЛАДИНОВЦИ
БѪЛГАРСКИ НАРОДНИ ПѢСНИ ВЪ ЗАГРЕБЪ, 1861 г..................................... 97
5
СТЕФАН ВЕРКОВИЧ - КАКО СОБИРАЧ НА ФОЛКЛОРНИ И
ЕТНОГРАФСКИ ЦЕНОСТИ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА............... 101
ДО БЪЛГАРСКИЯ ЕКЗАРХ ЙОСИФ,

ПИСМО ОТ ХРИСТО ШАЛДЕВ
С[анкт] Петербург, 19 юни 1904 г.................................................................................. 119
К. МИСИРКОВЪ
БѢЛЕШКИ ПО ЮЖНОСЛАВЯНСКАТА ФИЛОЛОГИЯ И ИСТОРИЯ
(Къмъ въпроса за пограничната линия между българския
и сърбско-хърватски езици и народи)........................................................................... 121
ГУСТАВ ВАЙГАНД
ЕТНОГРАФИЯ на МАКЕДОНИЯ.................................................................................. 129
ЦОЧО БИЛЯРСКИ,
РЕЗОЛЮЦИЯТА НА КОМУНИСТИЧЕСКАТА ИНТЕРНЦИОНАЛА
ПО МАКЕДОНСКИЯ ВЪПРОС ОТ 1934. И МАНИПУЛАЦИИТЕ НА
БЪЛГАРСКИЯТ И СВЕТОВНИЯТ КОМУНИЗЪМ............................................ 139
Проф.. ИВАН СНЕГАРОВ

ДЕЛОТО НА КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ
Реч, произнесена 2 юли 1941 г. в Охрид....................................................................... 155
РАЗГОВОР НА ПРЕДСТАВИТЕЛЯ НА ГЕРМАНСКАТА

ТЕЛЕГРАФСКА АГЕНЦИЯ д-р Хайнц Грунерт с Иван Михайлов
в Загреб, 9 март 1944 г. ......................................................................................................... 161
ПАВЕЛ ШАТЕВ, ПАНКО БРАШНАРОВ

СЕКРЕТНАТА ДОПИСКА ЦК БРП (к), 10. XI 1948 г.......................................... 165
ИНФОРМАЦИСКИ ИЗВЕШТАЈ,
ДРЖАВА: ЈУГОСЛАВИЈА–БУГАРИЈА СУБЈЕКТ: ЈУГОСЛОВЕНСКИ
ПАКТ: МАКЕДОНСКО НЕЗАВИСНО ДИЖЕЊЕ, 23 јуни 1949 г................. 169
ПЛАНОВЕТЕ НА ГЕРМАНСКАТА ТАЙНА СЛУЖБА

ВЪРХУ МАКЕДОНИЯ От книгата на Валтер Хаген –Тайният фронт“
Париж, 2 юни 1951 г.................................................................................................................. 171
ТОДОР ЖИВКОВ, КРЪСТЕ ЦЪРВЕНКОВСКИ, СТЕНОГРАМАТА

НА ВОДЕНИТЕ РАЗГОВОРИ ПО МАКЕДОНСКИЯ ВЪПРОС
Агенция „Фокус“, 19 мај 1967 г........................................................................................ 177

ВОВЕДЕНИЕ............................................................................................................................... 183
6
СТЕНОГРАФСКИ БЕЛЕШКИ од конференциите на филолошката комисиа
за установуене на македонската азбука и македонскиот литературен јазик,
одржана од 27 ноември до 3 декември 1944 година............................................ . 187
ДОКЛАД ПО РЕЗОЛУЦИАТА
НА КОМИСИАТА ЗА МАКЕДОНСКАТА АЗБУКА......................................... 229
Професор С. Б. Берштейн, Москва 12. ІX 1944 г.

НЕКОЛКУ БЕЛЕШКИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРАТУРЕН ЙАЗИК..... . 231
ИМЕНУВАНЕТО НА ЧЛЕНОВИТЕ
НА ВТОРАТА ОСНОВАНА ЈАЗИЧНА КОМИСИА......................................... 233
РАБОТАТА НА ВТОРАТА И ТРЕТАТА ЈАЗИЧНА КОМИСИА.............. 235
ЗАПИС ОД ПРВАТА И ВТОРАТА КОМИСИА ЗА УСТАНОВУАНЕ

НА МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРАТУРЕН ЈАЗИК, АЗБУКА…..................... 239
ЗА УЕДНАКВУЕНЕТО НА МАКЕДОНСКИОТ
ЛИТЕРАТУРЕН ЙАЗИК И ПРАВОПИС................................................................ 241
ТЕКОТ НА ЈАЗИЧНАТА КОНФЕРЕНЦИЈА ..................................................... 245
ЗА АЗБУКАТА....................................................................................................................... 247
БЛАЖЕ КОНЕСКИ, ЗА АЗБУКАТА......................................................................... 249
ПРЕДЛОГ ЗА ИЗМЕНА
И ДОПОЛНУВАЊА НА ПРАВОПИСОТ 20 ноември 1974 г........................ 253
ЕДИНСТВОТО НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК

В МИНАЛОТО И ДНЕС, 1978 г................................................................................... .255
ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков‟
Скопје - 1978 г.......................................................................................................................... 259
ВИКТОР ФРИДМАН, ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ

И БУГАРСКИОТ ЈАЗИК ВО БАЛКАНСКИ КОНТЕКС................................. 263
МАКЕДОНСКИ–БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

- ЕТНОГЕНЕЗА И ХРОНОЛОГИЈА -
ВОВЕДЕНИЕ................................................................................................... ........................... 269
Григор ВЕЛЕВ
Никој не не повикал и не ни рекол дека треба да признаеме
македонски јазик и нација па потоа да бидеме дел од Европа
ГЛОБУС Фокусов интернационален прилог , 03.04.1998 г . .. ... .. 269
7
ДОГОВОР ЗА ПРИЈАТЕЛСТВО, ДОБРОСОСЕТСТВО МЕЃУ
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РЕПУБЛИКА БУГАРИЈА
ЗАЕДНИЧКА ДЕКЛАРАЦИЈА,ФЕБРУАРИ 1999 г. ................................................. 273
ДОГОВОРОТ ЗА ПРИЈАТЕЛСТВО, ДОБРОСОСЕТСТВО
МЕЃУ Р. МАКЕДОНИЈА И Р . БУГАРИЈА, 01.08.2017 г......... ..................... . 274
СОБРАНИЕТО НА МАНУ УСВОИ

„ПОВЕЛБА ЗА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК“................................................................ 275
БАН: 03. 12. 2019. МАНУ УСВОИ
„ХАРТА ЗА МАКЕДОНСКИ ЕЗИК“......................................................................... 279
БАН ИЗОБЛИЧАВА ЛЪЖИТЕ В
„ХАРТА ЗА МАКЕДОНСКИ ЕЗИК“........................................................................ 279
БЪЛГАРСКАТА АКАДЕМИЯ НА НАУКИТЕ ИЗДАДЕ КНИГА ЗА
ОФИЦИАЛНИЯ ЕЗИК НА СЕВЕРНА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЯ
07 май 2020 година................................................................................................................. 280
РАЗЯСНИТЕЛЕН МЕМОРАНДУМ........................................................................... 283
ПРВИТЕ ПУБЛИЧНИ ПОЛЕМИКИ ВО МЕДИУМИТЕ

ЗА МАКЕДОНСКАТА АЗБУКА
Милош ЛИНДРО, Подотворено писмо до „добронамерните“
„Демократски Форум“, 29 јуни 1990 г.............................................................................. 293
РЕГИРАЊЕ
Венко АНДОНОВСКИ, О неписмених!
„Млад Борец‟, 27 август 1990 г............................................................................................ 295
РЕПЛИКА
Милош ЛИНДРО, За една етнопсихолошка ексцентрација
„Млад Борец‟, 29 септември 1990 г................................................................................... 298
РЕАГИРАЊЕ
Д-р Владимир ЦВЕТКОВСКИ, Одбрана на азбуката
„Нова Македонија‟, 24 октомври 1990 г........................................................................... 301
Д-р Велко СИЛЈАНОВСКИ, Реч за македонската азбука –
критичарите на погрешен колосек „Нова Македонија‟, 27. 11. 1991 г ... 303
РЕГИРАЊЕ
Др. Владимир ЦВЕТКОВСКИ, Парафразиран „цитат“
„Нова Македонија‟, 4 декември 1991 г.............................................................................................. 309
IN MEMORIAM
Велко Силјановски (1936-1993)................................................................... ............................................. 311
8
КИЧ МИТОЛОГИ
Венко АНДОНОВСКИ, Депримитивизација
„Вестник‟, 28 јули 1999 г........................................................................................................ 313
СТАВ
Венко АНДОНОВСКИ, Графомитологија
„Стожер‟, јули-август, 2000 г................................................................................................ 315
МАКЕДОНСКА АЗБУКА
- ТРИБИНА / ИНТЕРВЈУ -
Милош ЛИНДРО,
Der wolf und das volk – Волкот и народот
„Дневник“, 13 декември 1997 г .... ...... .... ........ ...... .. .... ...... ...... ... ..... ... 317
ИНТЕРВЮ
Александър ЛЕПАВЦОВ, С референдум да прочистим
азбуката ни от сърбско влияние, „24 часа“, 28 юни 1998 г.......................... 319
Д-р Стојан РИСТЕСКИ, Политиканско етикетирање

„Нова Македонија“, 27 октомври 1998 г.......................................................................... 321
Мирка ВЕЛИНОВСКА, Кој ни подготвува реформа на азбуката
„Пулс‟, 26 ноември 1998 г...................................................................................................... 323
Стојан КИСЕЛИНОВСКИ, Кодификацијата на македонскиот
литературен јазик „Дневник“, 26 август 2000 г........................................................ 325
МИСЛЕЊЕ
Нуло МИНИСИ, Блаже Конески и нормирањето на јазикот
„Весник‟, 18 ноември 2000 г............................................................................................... 327
ПРОФЕСОРОТ ХОРАС ЛАНТ Е АВТОРОТ НА ПРВАТA НАУЧНА

ГРАМАТИКА НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК НАПИШАНА
ОД СТРАНЕЦ ВО 1952 ГОДИНА
Хорас ЛАНТ, Науката и декларациите

„Нова Македонија“, 26.12.1986 г.......................................................................................... 329
ЕКСКЛУЗИВНО ИНТЕРВЈУ
Проф. д-р Хорас ЛАНТ, Не бев „изнајмен‟ да измислам јазик
„Глобус‟, 31 август 2000 г....................................................................................................... 333
Људмил СПАСОВ, Значењето на граматиката на Хораст Лант
за афирмацијата на македонскиот јазик
Серија Потикот на Конески - 6, 2002 г............................................................................... 335
Људмил СПАСОВ, Замина пионерот на славистиката и македонистиката
Сеќавање Хорас Г. Лант (1918-2010) „Глобус‟, 31 август 2010 г......................... 339
9
МАНУ–БАН
ДЕБАТА ВО МАНУ
Контраверзиите во македонската историска наука
„Нова Македонија‟, 23 август 2013 г. ................................................................................ 343
Историско обраќање на Воденичаров во МАНУ
„Утрински весник“, 31 мај 2014 г........................................................................................ 343
Панде КОЛЕМИШЕВСКИ, МАНУ- БАН(У) или пин-понг историја
„Дневник“, 5 јуни 2014 г......................................................................................................... 345
МАНУ Академиците одговорија на обвинувањата дека молчат
„Слободен печат“, 10 март 2017 г........................................................................................ 347
ИНТЕРВЈУ
Љупчо КОЦАРЕВ - претседател на МАНУ,
Македонски-бугарски спор не е спор - туку апсурд
„ФОКУС‟, 2 јули 2020 г. ......................................................................................................... 348
Проф. д-р Ганка ЦВЕТАНОВА, Научно излагање во МАНУ
„Нова Македонија‟, 7-8 ноември 2020 г. ......................................................................... 349
ИЗВРТЕНА ИСТОРИСКА ПРАВДА

Проф. д-р Иван КОЧЕВ, Тезите на български наемник и еничарите ,
в Р. Македония, „Българска трибуна“, 30 март 2001 г.......................................... 351
ЕУ не смее да си дозволи извртена историска правда

„Нова Македонија‟, 31 октомври 2020 г............................................................................. 352
Сашо ТАНЕВСКИ, Македонскиот народ никогаш не се води
од панбугарски идеали „Нова Македонија‟, 7-8 ноември 2020 г..................... 354
МОЖЕ ЛИ НАШАТА МАКЕДОНСКА РЕВОЛУЦИОНЕРНА БОРБА

ДА ИМ ГО ПОКРИЕ БУГАРСКИОТ ФАШИЗАМ
„Нова Македонија‟, 07.11.2020 г.......................................................................................... 355
МАКЕДОНСКИ--БУГАРСКИ ОДНОСИ
ИНТЕРВЈУ Владимир ПЕРЕВ, дадено на Петър Добров
България все още е под съветска ментална окупация,
а Македония под югославска, 20 август 2007 г................................................... 357
Проф. Стево ПЕНДАРОВСКИ, Старите добри времиња

„Граѓански‟, 24. 11. 2012 г...................................................................................................... 359
10
Какво добрососетство бара Софија,
„Дневник‟, 15. 12. 2012 г.......................................................................................................... 359
МОСТОВИ
Любомир ФРЪЧКОВСКИ, Занемаруванье
„България Македония‟, година XII, Бр. 2 2013 г......................................................... 361
ИНТЕРВЈУ
Кристијан ВИГЕНИН, за „Дојче Веле”
Бугарија заплашена од политиката на Македонија
„Нова Македонија“, 03. 08. 2013 г....................................................................................... 363
Денко МАЛЕСКИ, Северна Македонија како нова точка
на помирување на Балканот, 17. 12. 2018 г.............................. .......................... 363
МАКЕДОНСКИ - РУСКИ ОДНОСИ

Македонска икона и руска секира.......................................................................... 365
Игорь Иванович КАЛИГАНОВ - Институт славянововедения РАН
Размишления о македонском "срезе" палеоболгаристики
Македония: проблемы, истории и културы. М., 1999 г............................................. 365
МАКЕДОНСКИ НАЦИОНАЛЕН ИДЕНТИТЕТ

Денко МАЛЕСКИ, Сите бегат од бебето од катран
Македоно-грцкиот спор и македонскиот национален идентитет
„Глобус“, 9 ноември 2010 г................................................................................................... 371
Проф. Љубомир ФРЧКОВСКИ

„Глобус“, 21 декември 2010 г................................................................................................ 373
ИНТЕРВЈУ
Проф. Димитар Димитров, Антиквизацијата е тројанскиот коњ на Грција
„Утрински весник“, 16 септември 2013 г......................................................................... 374
Денко МАЛЕСКИ, Дилемата на македонското национално единство
"Слободен печат", 14 јуни 2017 г......................................................................................... 376
ИНТЕРВЮ
Проф. Йоаким КАЛАМАРИС (Гърция) - за Радио „Фокус“
София, 21 януари 2019 г...................................................................................................................................... 377
БЛАЖЕ КОНЕСКИ,
МОЈОТ ПРОФЕСОР ПРОРОК
Трајко СТАМАТОСКИ, Македонскиот јазик не е за дебата
„Утрински весник“, 19 февруари 2000 г............................................................................ 379
11
Трајко СТАМАТОСКИ, Валкањето на ликот на Блаже Конески
„Утрински весник“, 8 август 2000 г..................................................................................... 381
СКАНДАЛ
Димитров сам против Мисирков
„Старт“, 2 јуни 2000 г................................................................................................................ 383
Д-р Кита БИЦЕВСКА, Дали на македонската азбука ѝ
недостига буквата за темниот вокал?
„Дневник“, 26. август 2000 г................................................................................................. 384
Марија Коробар БЕЛЧЕВА, Блаже Конески и неговото дело

„Дневник“, 26 август 2000 г.................................................................................................. 385
МАКЕДОНСКА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА

ЗАД ОСОГОВО
Иван НИКОЛОВ, Православният Троянски кон на Белград в Скопие
"България Македония", Бр. 5 септември-октомври 2005 г...................................... 387
Македонско-бугарско чествување на светите Кирил и Методиј
„Нова Македонија“, 12 мај 2014 г....................................................................................... . 389
„Нова Македонија“, 12 мај 2014 г........................................................................................ 389
Божикното интервју
Архимандрит Партениј - игуменот на бигорскиот манастир Св. Јован Крстител
„Нова Македонија‟, 6-8 јануари 2018 г............................................................................. 391
Вселенската паријаршија нема да биде за една мајка,
а за друга маќеа „Нова Македонија“, 13-14 ноември 2018 г.............................. 396
Украинската црква доби подршка од Цариград да биде афтокефална

„Слободен печат“, 13-14 ноември 2018 г......................................................................... 397
МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

Проф. д-р Христо КАПСАРОВ ,
„Јазичен спор“ имало и во минатото!
„Македонско дело‟, април 1998 г. .. ...... .. ........ .. .... ...... ...... ...... ... ... . 399
ИНТЕРВЈУ
Иван КОСТОВ , претседател на владата на Буга рија
„Нова Македонија“, 11 ј уни 1998 г. ..... .. ........ ...... ...... ...... ...... ... ..... 405
12
ГЛЕДНА ТОЧКА
Проф. Михаил ОГНЯНОВ, Българо-македонска езикова бариера
„България Македония“, Бр. 2, март-април 2005 г....................................................... 407
ПОСЛЕСЛОВИЕ
Стефан ТРЕБСТ,
ВМРО +100 = БЈРМ
„Дневник”, Форум 12. 10. 1998 г............................................... ...................................... 411
Унеско бара да се покријат експонатите за Делчев
„Утрински весник“, 14. 09. 2013 г..................................................................................... 414.
ПАРАДОКСИ
Кой фалшифицира историята?
"България Македония", година XII, Бр. 2, 2013 г....................................................... 415
МИСЛЕЊЕ
Љупчо ГЕОРГИЕВСКИ – поран. премиер на РМ
Зашто заедничка историја, „Утрински весник“ 05. 07. 2014 г.................... 415
Панде КОЛИМИШЕВСКИ,
Секој ден не е Великден, за жал!
„Нова Македонија‟, 17-20 април 2020 г........................................................................ 416
Агрон БИБА,
Денко Малески или Стојан Новаковќ?
Либертас, 1 јуни 2020 г......................................................................................................... 417
Драги ЃОРГИЕВ, Дојче веле
За брошурите и реакциите на нив
„Слободен печат‟, 27. 6. 2020 г........................................................................................ 419
Мирослав ГРЧЕВ,
Обединувачка хистерија на „колективот на заедничкото слушање‟
„Слободен печат‟, 03. 12. 2020 г........................................................................................ 421
ПОЕЗИЈА НАПИСАНА НА ВЕЛЕШКО НАРЕЧИЕ

ИЗДАДЕНА НА КИРИЛИЧЕН СРБСКИ И БУГАРСКИ СТАНДАРД....... 423
ЦЕЛОВИТОСТА НА МАКЕДОНСКИОТ ДИЈАЛЕКТЕН ДИЈАСИСТЕМ

Тркалезна маса во МАНУ за стандардизацијата на македонскиот јазик
„Весник“, 17 декември 1999 г............................................................................................. 427
13
Dalibor Brozović
«Standardni jezik»
Matica hrvatska, Zagreb – 1970............................................................................................ 429

БЕШЕ ПРОГЛАСЕНА ЗА "МАКЕДОНСКА"........................................................ 431
"ТАЈНАТА" НА ОФИЦИЈАЛНИОТ АНГЛИСКИ ЈАЗИК

"Standard English"...................................................................... .. 439
БОРИСАВ БОРО СТАНКОВИЧ

АНТИПОД НА НОБЕЛОВЕЦОТ ИВО АНДРИЧ
БОРИСАВ СТАНКОВИЋ
ХРОНОЛГИЈА ЖИВОТА И РАДА.................................................................................. 443
ОДЛОМЦИ ТРАГАЊА ЗА
БОРИСАВОМ СТАНКОВИЋЕМ................................................................................................ . 445
РАЗГОРИ БОРИСАВА СТАНКОВИЋА
СА БРАНОМИРОМ ЂОСИЋЕМ...................................................................................... . 449
СОВРЕМЕНАТА ФИЛОЛОГИЈА НА СРБИЈА

ЗА ВУК КАРАДЖИЧ И ПОЛОИТИКАТА НА САНУ
Ђорђе БОЈАНИЋ,
РЕФОРМА СРПСКОГ ЈЕЗИКА ВУКА С. КАРАЏИЋА
И ПОЛИТИЧКЕТЕ ПОСЛЕДИЦЕ, 14.12.2018........................................................... . 451
Огњен ВОЈВОДИЋ,
ДВЈЕСТОГОДИШНИЦА СКАНДАЛОЗН КАРАЏИЋЕВОГ РЈЕЧНИКА...... 455
Огњен ВОЈВОДИЋ,
ЈУГОСЛОВЕНСКА ЈЕЗИЧКА ПОЛИТИКА САНУ...... ......................................... . 465
ИДОЛОГИЈАТА МОСКВА - ТРЕТИ РИМ.............................................................. 471
ИДЕОЛОГИЈАТА НА СЛОВЕНСКATA ВЗАИМНОСТ

И ЧЕСТВУВАНЕТО НА СЛОВЕНСКИТЕ ПРОСВЕТИТЕЛИ
СВЕТИТЕ КИРИЛ И МЕТОДИЈ............................... ..................................................... 475
14
ДАЛИ СЛОВЕНСКАТА АВТЕНТИЧНА ЦИВИЛИЗАЦИЈА
Е СУШТЕСТВУВАЛА ПРЕЗ ДРЕВНОСТТА?
ВЕНЕТЫ В ЭТНОГЕНЕЗЕ ЕВРОПЫ1

О трёх международных научных конференциях в Словении
После преиздания сенсационного сборника трудов «Венеты: наши давние
предки» учёных из Словении Матея Бора, Ивана Томажича, и Йожко Шавали на
итальянском, немецком и английском языках научный интерес к этой археологиче-
ской теме перерос в геополитическую проблему. Возникла потребность обменяться
новейшими результатами исследований на международной конференции.
Одна инициативная группа, во главе с д-ром Антоном Пердих (Anton Perdih) и
д-ром Йоже Рантом (Јоze Rant), начала подготовку Первой Международной тема-
тической конференции„Венеты в этногене центральноевропейского населения“ в
Люблане, а вторая, под руководством д-ра Антона Мавретича (Anton Mavretic) из
США, внесла в программу Второго Всемирного конгресса словенских учёных и
исследователей в Мариборе специальную дискуссию по венетам.
1. Международная встреча в Любляне, проходившая 17-18 сентябра 2001 года в
конференц-зале Всемирного словенского конгресса (далее ВСК), в самом центре
столлицы, собрала более докладчиков из 12 стран...
2. Через два дня , 21 сентябра 2001 года, началась вторая международная конфе-
рения, посвященная венетам. Она произходила под эгидой ВСК и Уневерситета
Марибора в старинном замке города Путй. Среди выступавших были почти те же
самые лица, а вот публика здесь собралась иная – в основном словенцы-эмигранты
из США, Канады. Италии...
1
Венеты, Славяне, Русь, Историко-этимологическое и палеографическое проблемы / Леднев Б.
С. Издание второе, исправленное и дополненное.Институт экспертизы образовательных програм и
государственно-конфессиональных отношений Учебного комитета при Священном Синоде Русской
Православной Церкви, Москва - 2010, стр. 217.
15
ПРЕДИСЛОВИЕ2
Кто мы в этой старой Европе?

Где тот неведомый культурный, давший толчок к развитию всех известных нам
цивилизаций?
Историко-этимологическое и палеографическое исследование В.С.Ледневам
«ВЕНЕТЫ, СЛАВЯНЕ, РУСЬ», посвеящённое генезису и соотношению названий
протославянских, праславянских и славянских народов, помагает отчасти ответить
этот вопрос. Насаждавшийся веками миф о позднем появлении на исторической
арене славян в первой половине 1 тысячелетия новой эры развенчивается автором
на материале находок венето-славянскиой письменности и постепенной эволуции
алфавитов.Доказательство произхождения этнонима славяне от этнонима венеты
извещает мир о том, что венеты выстояли в борьбе за своё существование и
славяне – это последующая фаза развития древнего русско-славянского мира.
Возрастанию интереса к истории древних русов и славян у широкого круга
современной молодёжи послужила публикация в 1995 году брошоры В.С.Леднева
«Венеты, словене, анты». Поиск и изучение новых источников позволят в
дальней-шем уточнить авторские изходные позиции, однако, предлагаемое
исследование останется ярким слрдом на пути познания нами своего места в
истории европейской цивилизации, венцом которой во все времена было оружие
У Мавро (Мавр) Орбини, Архимандрита Ругужского (Сицилия 1640 г.), собрав-
шего сведения из многих исторических книг (в делото «Regno degli Slavi»,
(«Царството на Словените»; б.м.) – читаем следующее:
Славянский народ озлоблял оружием, владел Франциею (на юге Франции распо-
ложена область Руссильон), Германией, установил державство во Ишпании
(весстготы/визиготы... Готы, готыаланы, остготы, Руси/раси, даки, шведы/ свеи,
норманы, теннны/финны, укры/ункраны, фраки/траки со многими иными, которые
были самый народ славянский. (Книга, Историографя початия имене, славы и
раширении народа славянского и их Царей и Владетелей под многими имянами исо
многими Царствиями, Королевствами и Провинциами. Русское изда-ние 1722 г.)
(«Кнìга ìсторìографìа»; б.м.).
Со славянами рядом всегда жили потомки народов, сохраняющие язык своих
предков, часть которых слились со и славянами. На территории России к ним
относятся осетиныаланы, также часть угро-финских и тюркских народов.
Аланам – ираноязычным племенам сарматского произхождения осаммечено-
сцам, с I века известным в Приазовье и Предкавказье, проповедовал Св. Апостол
Андрей Первозванный.
...........................
Е. Классен (1795-1862) в «Новиых материалах для древнейшей истории славян

вообще и славянорусов дорюриковского времени в особенности с лёгким очерком
истории русов до РХ» писал, что славяне – венды принесли на Балтийское поморье
свою грамотность за 2000 лет до РХ.
2
Исто произведение, стр. 9-17
16
У современных исследователей истории славяно-русов читаем: Письменость
южных народов была иероглифической, в то время как славяне несли с собой при-
дунайскую киммерицу из которой развились клинопись и прафиникийское письмо
(Штепа В. Факты 20. – Журнал истории славяно-русов. Швеция, 1988, № 6).
Всем известен миф о плавании за Золотым руном. Может, то было плавание за
рунами.
По преданию, Венет/Эней после падения Трои и смерти Приама прибыл с
остатками войска троянцев в Италию. Римляне считают, что их город основан
потонками Энея.
Славяне, расселившись по всей Европе, стали назиываться венедами. (Немчин-
ов С. Наша древняя история в имени Москва, Факты – 6. С 14.).
В Маладшей Эдде Европа называется Энеей.
На Севере Италии разположена провинция Венето. Вена/Вендобуна – в центре
Европы, первые упомянутая как римский укреплённый лагерь, хранит память о
своих основателях.
В I веке племена, населявшие территорию от Карпат до Венедскогп/Поморско-
го залива Балтийского моря, назывались венедами, эйнетос, венетос.
М.В.Ломоносов возводил венедский и русский языки к единому лингвистиче-

скому корню.
Готский историк VI века Иордан свидетельствует, что венеды были извесны
под именем антов и скловенов (коло-венов). Вплоть до позднего средневековья
германы обозначали этим именем славян. (Иордан. О произхождении и деяниях
готов. Гетика. – М. : Наука, 1960).
В город Брегенц на берегу Боденскогп (тогда Венетского) озера, в 610 году
прибыл Св. Колумбан, чтобы крестить вендов, о которых в его Житие написано:
«венеты, которые славяне».
Ни один из народов Германии/Алемании - «Всех людей» не был так велик, как
вандалы.Судеты назывались Вандальскими горами.Большинство названий племён
на карте Тацита содержит корни род, рус, венд, кимр, арий, брег/фриг.
Пётр Антропий Померанский не разделяет вандалов и русских. В Мюнстере он
пишет, что в области Многоградье, на всём протяжение морского пути от Голшти-
нии до Ливонии жили только вандалы и славяне.
В 406 году вандалы - селинги и асдинги уже воюют с франками. Вандалам
помогли аланы, предводимые королём Респендиалом.
Сейчас земли к востоку от Эльбы/Лабы и до Одра/Одры видятся как немецкие
земли, тогда как ещё в Х веке там обитали и давали имена своим поселениям
племена лютичей, бодричей/ободритов, лужичан.
Первый раз земли славян по реке Лабе завоевал Оттон I в средине Х века. В 983
и 1002 годах славяне воссталии обрели снова независимость.
В 1044 г. князь бодричей Готшалк объединил бодричей, лютичей и поморян в
единую Венденскую державу. При Годшалке и его приеемнике Крутом (1066-1093)
Венденская держава могла успешно отбивать катящиеся с запада волны напора
германских племён Ширмой для «дранг нах остен» часто оказывались крестовые
походы.
.............................
17
От Световита ведёт происхождение поклонение Святому Виту у современных
западных славян.
К этому времени чехи уже 200 лет были христианами, поляки были крещены
при Мишко I в 966 году. Многие племена западных славян, не принявших Христи-
анство, погибли или были онемечены. Полабские славяне ушли из истории язычни-
ками. Это повторилось и с балтийскими племенами упорных язычников пруссов.
Позднее русы/рутены возглавили многочисленные востания против крестоносцев и
в память о себе оставили на прусском гербе надпись «Арма Рутенорун».
Жмудь также оказалась завоёвана немцами. Территория Германии увеличалась
вдвое. В ХVII-ХVIII веках немецкие учёные ещё будут записыват последние слова
и фразы на языке лютичей и бодричей. Язык лужиќан проживёт дольше.
Искоренением всех славянских следов на территории Германии позднее займёт-
ся специальный отдел абвера.
Старо-русы, жившие в Приазовье, назывались Русью, осев в Скандинавии они
стали называться нарманами. Норманы-русы заселяли Исландию, Гренландию,
Грумант/Шпицберген, Новую Землю, плавали в Северную Америку, основав там
поселение Винланд.
Средневековые греки и арабы утверждали, что норманске завоевание Европы
IХ-ХI веков было русским завоеванием.
Формальным показателем земель вновь открытых и переименованных викигами
служит формант ланд, слав. коло, колония, клан.
Британия стала называться – Енглаланд, Скотия – Скотланд, Гиберния –
Ирланд, Галлия – Франкланд, Иберия – Спанланд.
В Швеции ланд обозначал «относительно независимый р-н“, ландамера - «гра-
ница между землями».
Славяне на Балтийское поморье выселились, как говорит об этом Зенд-Авеста
ещё при Зороастре, т.е. 1000 лет до Р.Х.
Птолемей Клавдий (127-147), соединив воедино предшествующие исследован-
ния, исправил карту Балтии. При нём уже была Великая Россия.
У Орбини русы защищали Трою, амазонки храбро бились в Троянской войне
против Аврелиана Цезаря: готяныни или сарматяныни были всегда от народа
славянского.
Апостол Андрей Первозванный, «приде в словене, идже ныне Новгороде», про-
поведовал Руси Новгородской. Её называли Гардарикой - «страной городов», что
свидетельствовало о разделении труда, развитой торговле и грамотности её народа.
..............................
Известен список имен, который послы княза Олега в 911 году представили ко
двору Византийского императора: «Мы от рода русского Карлы, Инегельд, Фарлав,
Веремуд, Рулав, Руды, Руальд, Кари, Фрелав, Руар, Актебу». Послы кн. Владимира
были «из Русолага».
В трактате о генетах Рейнера Рейнетского написано, что корень слав сохранён в
именах Станислав, Венцеслав, Ладислав, Доброслав, Радослав, Болеслав.
...............................
18
У Нестора геты называется гофью/гофейские казаки. В III веке в Крыму
существувала Готфская епархия.Среди отцов Первого Вселенского собора 325 года
значатся епископы Босвора, Херсонеса и Готии.
В 787 году готский епископ Иоани поднял восстание против хазар.
...........................
В Швеции есть озеро венерн, а Норвегии – Венир.

У Иоана Великого Готского читаем: - «вандалы и славяне одной нации».
На карте Северной Европы готы/готуны, во главе с Гиберихом покорившие
часть скифов, также оставили занетный след в географических названиях.Известны
две реки с названием Унна, озеро Унно, Унский залив; Унская губа в Архангель-
ской губернии, остров Готланд и много других названий.
Пьерфранческо Джамбулари пишет: «вандалы были готами, они проживали в
той части Германии, где сейчас находится Моравия, Силезия, Богемия. Польша,
Руссия».
У Иоанна Великого Готского читаем: «вандалы и славяне одной нации».
..........................
Аскольдово крещение 866 года было первым шагомк началу Святой Руси.
Встреча Кирилла Филозофа с Аскольдом предшествовали приезду Св. Кирилла на
Русь. Интерес славянского просветителя к Руси был связан с изобретением в 855
году славянской письменности.
Св. Кирилл, сын макекедонского воеводы, создавал письменный церковный
язык не только для своего племени, а для всех славян. Солонский собор 1060 года
назвал азбуку Кирилла и Мефодия – Готфской.
Во времена княза Святослава в IХ веке разделения на восточных, западных и
южных славян не существовало. Намереваясь перенести столицу в Искоростень на
Дунае, Святослав скорее возвращался домой, чем уходил из дома.
Славянское единство было реальностью ещё в начале ХV века, когда в Грюн-
вальдской битке 1410 года их обьединённые войска при участии чешких отрядов
разбили войска Тевтонского ордена.
Законоправило, или Кормчая книга, в переводе архиепископа Саавы Серб-
ского (1175-1235), младшего сына сербского короля Стефана Немана, представляет
собой гражданский и церковный Свод законов, общих для всех славян, определив-
ших их нравственное и ментальное отличие от других народов, написан одним
письмом общим для Сербии, Болгарии и России. (п.м.)
Строители Архангельского собора Московского кремля (1505-1508) знали об
этом, увековечив на фреске образы Сербских Святых.
Культуры, как извесно, развиваются перспективно и ретроспективно. Обраще-
ние к урокам прошлого, воскрешение интереса к славянским истокам и славным
именам, соединение разрозненных сведений о нашей истории и руском участии в
общекультурной работе человечества представляется занятием, чрезвычайно полез-
ным для размышления о месте России в современном мире.
Лермонтовская строка - «мы все вряги» напоменает об общем культурном
пространстве.
19
Здесь также уместно воспомнить несколько строк из «Записок о Московии»
барона Сигизмунда Герберштейна – посла при дворе государа Ивана Васильвича
Грозного от 1549 года:
«Руссией владеет ныне три государя, большая часть её принадлежит Велико-
му Князю Московскому, вторым является Великий князь Литовский, третьим -
Король Польской, сейчас владеющий как Польшей, так и Литвой» (Записки о
Московии. – М., Изд. во МГУ, 1988. С. 59).
Тогда Кнежество Литовское считалось частью Великой Руси, вся знать Велик-
ого княжеста Литовского, включая род Гедимина, была русской по происхожде-
ннию. Гедмин – сын Лютивера называл себя князем жмудским и русским и вёл
ожесточённую борьбу с немецкими рыцарями. При Гедимине (1316-41) и его сына
Ольгерде (1345-77) оно объединило Волынское и Витебское княжество, Турово -
Пинскую, Киевскую, Переяславскую, Подольскую, Чернигово-Северскую земли.
От внука Гедимјна – князя Димитрия Ольгердовича – ведут свой род Бельские,
Мстиславские, Требецкие, Хованский И. Андреевч, Голицын Василий Васильевич.
Официальное делопроизводство и обучение велось тогда в Великом княже-
стве Литовском только на русском языке.
Русская знать была широко представлена среди магнатов Речи Посполитой.
Русскими по произхождению были Вишневецкие, Лисовские, Огинские, Острож-
ские, Радзивиллы, Сапеги, Чарторыйские.
Великое княжество Литовское и Речь Посполитую разколол вопрос вероиспо-
ведания Кревская уния 1385 года с Польшей включила условие перехода в католи-
чество всего Великого княжества Литовского.
В 1386 году Ягайло (ок. 1348-1434) принимает католичество и вступает в брак с
польской королевой Ядвигой – такова была цена за польский престол. Далее по
Городельской унии 1413 года Литва имеет своего государя, но при верховенстве
Польского короля. Русски мир начинал разкалываться не по крови, а по вероиспо-
веданию.
Собирание русских земель и становление Государства Российского станет
делом князей и воинов, через века пронесших память о чести и достоинстве своих
героических предшественников.
Выход второго издания В.С.Леднева «ВЕНЕТЫ, СЛАВЯНЕ, РУСЬ« послужит
для многих неопходимым орентиром в деле собрания необъятного Русского мира
и нахожденния Руссии нём должного места.
Т. П. Егорова
20
Антиславянски мифы3
В системе человеческого знания наряду с истинным, сопственно научным,
существует большой пласт ложного знания, псевдонаучного.Особенно велик объём
псевдоинформации в социальной свере, где ложное знание появляется не только в
результате неизбежных ошибок учёных, но и преднамеренно создаётся политиками
в целях дезиинформации.
Псевдоинформация цирколирует как в пределах отдельных гостударств, так и
на междунациональном уровне. В последнем случае она создаётся, прежде всего, с
целью оправдатъ свои агрессивнные действия по отношению к другим гостудар-
ствам и народам.
Нечто подобное имеет место и в отношении истории русско-венетской цивили-
зации, где мифы радикальным образом изкажают реальную картину.
3
Истото производение, стр. 87.
21
ПРИЛОЖЕНИЕ
- ПОЛИТИКО-ИСТОРИСКА ФАКТОГРАФИЈА -
КЛЕМЕНС ГРУБИШИЧ4
НА СЛОВЕНСКОТО ГЛАГОЛСКО ПИСМО5
4
Аclemente GRUBISSICHIO (1730-1770)
5
Наслов на оргиналот: IN ORIGINEM ET HISTORIAM ALPHABETI SCLAVONICI GLAGOLI-
TICI VULGO HIERONYMIANI DISCUSITIO
Antiquitatis Populorum Septentrionalium, Reique Literariae Sclavonice, Et Runice Sclavonicae
A C L E M E N T E GRUBISSICHIO Jo. Baptistam Pasquali, Venetiis, 1766.
Издавач: НУ НУБ „Св. Климент Охридски“, Скопје.
23
НА СЛОВЕНСКОТО ГЛАГОЛСКО ПИСМО
КОЕ ОБИЧНО СЕ НАРЕКУВА
ХИЕРОНИМОВО,
ИСТРАЖУВАЊЕ
На древноста на северните народи
И на словенското и рунското писмо
Предложено од
Со допуштање и посебна дозвола дадена од препоставените

Издадено во ВЕНЕЦИЈА 1766 година
Кај Јоанис БАПТИСТА ПАСКАЛИ
Превод на македонски: Марија Чичева Алексиќ
24
25
Со текот на времето заедно со гласовите
се променија и формите на буквите.
Херодот, Петта книга, посветена на Терпсихора).
Никој од учените мажи не би изјавил дека не треба да ги истражи изворите на
глаголското писмо(а)6 кое обично се нарекува Хиеронимово, зашто тоа е мошне
полезнa задача како за осознавање на историјата на словенската писменост, така и
неопходна за сфаќањето на светите стихови напишани на истиот идиом7. Зашто,
ако потеклото на Словенските букви е непознат, кој е тој што би можел да
раскажува нешто за особеноста на древените паметници на својот род, или за
старината на летописите, или на уметностите, на науките, за поредокот на јавното
и приватното право или, пак, да може да суди, или да востанови нешто конкретно?
И што ако би посакале грижливо да ја испитаме историјата на религијата, или
апостолските подвизи на светите мажи кои се насекаде распространети кај оние
народи, и верата на светите закони, тогаш што е тоа што би имало поголема
важност, од фактот што при прикажувањето на божјите дела на сопствениот јазик
на својот род се употребуваат и сопствени букви за изложување на овие нешта и
што е толку понеопходно од тоа да се дознае вистинското потекло и вистинската
смисла на писмото и на примарните знаци, од што пак зависи речиси сè останато?
Ова се запазува речиси кај сите народи, зашто од каде им се буквите, од таму и
карактерот на обичаите, оттаму и законите, оттаму и верата ја примиле: а самите
букви се некакви гласови на древноста, светила на вистината.
Кохлиус (Kohlius)(а)8 потврдува дека потеклото на глаголското писмо е
неизвесно. Тој имено вели: „За глаголскот начин на пишување на буквите се
чини дека не е сè така разрешено, за јасно да биде изведено. Пред сè неговото
потекло е некако многу несигурно.” Во тој поглед се разидуваат дури и оние
најучените мажи и тоа со разни и многу спротиставени искази. Зашто и да ги
6
Стр. 3: (а) Ова писмо се нарекува глаголско според името на четвртиот елемент, кој Словените
го нарекуваат Глаголе(Glagole) или поскоро Глаголие (Glagolie).
Забелешка на преведувачот: Кон преводот на белешките го приклучувам и бројот на страни-
цата на која се наоѓа конкретната белешка во изворниот текст, како и буквата во заграда под која
стои белешката. Предавајќи ги белешките од изворниот текст на овој начин, сметам дека ќе се
постигне поголема прегледност, доколку читателот посака да спореди одредени места од преводот
со изворниот текст кој следува по него.
7
Насекаде, назначено во текстот (U ) и (Б) - Христо Капсаров.
8
Стр. 4: (а) Увод во Историјата и Словенската писменост гл. 2 чл. 3 стр. 79 . – (Introduct. in Hist.
& Rem Litter. Sclavor. Cap 2§7 pag. 75)
26
изоставам мислењата на останатите, треба да кажам дека едни од нив пишувањето
со глаголско писмо му го припишуваат на готското племе, а дека тоа е подготвено
од авторот Методиј Еретикот(b)9, а други пак упорно тврдат дека Хиероним,
гордоста на Далмација и светлина на Католичката црква бил изумител на овој
начин на пишување(c)10. Едни со сигурност потврдуваат дека од кирилското
настанало другото писмо на словенскиот јазик - глаголското, откриено од
Кирил, апостолот на Моравците(d)11. И најпосле има и такви кои мислат дека
оние букви кои ги викаат Хиеронимови ги измислил Труберус (Truberus) кој прв ги
прилагодил облиците на глаголските писмени знаци(e)12.
Но, она што Филип Николај (Philippus Nicolai) во книгата За царството
Христово го кажува за Труберус дека тој бил изумител на глаголското писмо, и
што другите го раскажуваат, со тоа нема да постигнат никаква верба кај образ-
ованите мажи.Зашто познато е дека Труберус не бил пред 1562 година, и дека
Тјубингенскиот Нов завет (Novum testamentum Tubingae) напишан со Хиеронимови
или глаголски букви бил издаден(f)13, а многу порано пред ова време во Далмација
имало и други ракописни кодекси, бревиари и мисали(а) 14, напишани со глаголски
писмени знаци, а исто така и онаа единствена верзија на Псалтирот кај Рафаел
Левакович назначен за охридски старешина, која е најстара од сите ракописи, кои
постојат сè до 1222 година, украсена од Николај од Арба (a Nicolao Arbensi) со
истите така наречени Хиеронимови писмени знаци. И така, и покрај сите против-
речности треба да се образложи дека Труберовите Кодекси не биле издадени со
букви кои наново биле измислени, туку тие биле обликувани по примерот на
постарите букви.
А тоа пак, што го тврдат дека од кирилското, односно од другото словенско
писмо, настанало глаголското писмо, тоа се само обични бессмислици и пусти
измами на книжниците: “едвај би можел да се убедам (со Кл. Кохл.), па да се
согласам со оние, кои упорно тврдат дека глаголското писмо не смее да се разли-
кува од кирилското, или пак, дека од кирилското настанало глаголското писмо:
зашто толкава различност се пројавува при споредбата на двата видови графиски
знаци, така што нема ниту една, па ни најмала сличност што би можела да се
истакне како општа за двата графиски видови, или пак да се добие впечаток дека е
можно едните букви да произлегле од другите“(b)15
Па дури и самиот Хиероним да бил изнајдувачот на глаголските букви, и
истиот тој да бил толкувач на словенските книги (библии), за што потврдуваат
најмногу мислењата на учените луѓе, има исто така и многу посериозни тврдења
кои го одрекуваат тоа: за тоа треба да се види кај истиот оној Кохлиј(c) 16; а тој
сепак се чини дека понекогаш размислува поскоро со нозе одошто со ум, како што
е тоа вообичаено, и отстапува од разумноста во оваа негова мисла, со која тој
9
Стр. 4: (b) Тома Архиѓакон Сплитски : Историја на Сплит /(Салона) гл. 16 ( Thom. Archid.
Spalat. Hist. Salon. cap. 16.).
10
Стр. 4. (c) Кај Кохлиус во истото дело.
11
Стр. 4 (d) Frischius. In Schedism. Character. Sacr. Slavonici; (e) Кај Кохлиус во истото дело.
12
Стр. 4 (e) Кај Кохлиус во истото дело.
13
Kalend. Eccles. Univ. t. 4 pag 430)
14
Стр. 5: (а) Асеманус во истото дело стр. 422
15
Стр. 5 : (b) Кохлиј во исто дело стр. 80.
16
Стр. 5: (c) Истиот во исто дело стр. 68 и понатаму.
27
констатира дека: “Глаголското писмо по потекло е од многу поскорешно време, за
да му се му се припишува на Хиероним.“(а)17
Меѓутоа тој кон ова свое тврдење не приведува ниту еден сведок, освен папата
Joван (Ioannes). VIII, повикувајќи се на неговото послание во кое е набележано
дека словенските букви се откриени од некој си Константин, или од некој си Фило-
зоф: а дел од тоа послание истиот Кохлиј целосно го препишува на 113 страна
вака: “[Првосвештеникот Папата тврди] дека словенските букви се измислени од
некојси филозоф Константин за да со нив се искажуваат задолжителните пофални
слова кон Бога и правилно да го славиме со пофалби, па да заповедаме со ист јазик
да се прикажуваат насекаде објавите и делата на Нашиот Бог Христос. Зашто не
само на три, туку со светата власт ни е предскажано дека треба на сите јазици да го
славиме Господа, што се претполага и со Светото писмо коешто вели „Фалете го
Господа, сите родови, и заедно восфалувајте го Него вие, сите народи: И апосто-
лите, исполнети со светиот дух на сите јазици ги говореа великодушните божји
дела. А овој, апостолот Павел, како со некаква небесна труба громогласно извику-
ваше напоменувајќи: нека биде признаен секој јазик кој е за славата на нашиот
Госод Исус Христос и на Бог Отец. За овие нешта дури и во Првото послание до
Коринтјаните доволно јасно и отворено напоменува, “бидејќи со јазиците со кои
говориме го градиме Храмот божји“. И ништо да не ѝ се препречува на здравата
вера и учење, и проповедите да се пеат на ист словенски јазик, или пак да се чита
светото Евангелие и четивата добро преведени и толкувани од Божјиот Стар и од
Новиот завет, како и да се исполнуваат и другите дневни должности. Зашто тој што
направил три примарни јазици – хебрејски, грчки и латински, самиот тој ги создал
и сите други јазици за своја сопствена слава и фалба.“ А доколку Константин би
бил оној истиот Кирил, творецот на кирилското писмо, и воедно брат на Методиј,
епископот на Моравијците, како што нè учи Кл. Ассеманус (Cl. Assemanus)(а)18,
тогаш не би можело да добие никаква потврда тврдењето на Кохлиј, кое истакнува
дека глаголското писмо (глаголицата), а не кирилското писмо (кирилицата) е
потекнува од поново време во однос на Хиеронимовото.
И воопшто не се спротиставува сведоштвото на оној стар автор кое го напишал
околу 878 година од летото Господово, а било издадено од Фрехер (a Frehero). Тој
откако раскажал дека Алдавин (Aldavinum) Ричалд (Richaldum) го назначил за
епископ на Источна Панонија, ова го додал(b)19: „Овој се беше задржал таму долго
време, извршувајќи ја должноста на своето овластување, така, како што нему му
наложил неговиот архиепископ, сè додека некој си Грк(c)20 по име Методиј кој,
иако штотуку беа откриени латинските букви(d)21, латинскиот јазик и учењето на
Рим и угледните јазици на латинските филозофи(e)22 ги презре(f)23, и направи, за
17
Стр. 6: (а) Истиот во исто дело стр. 77.
18
Стр. 7: (а) Кал. том 4. стр. 3
19
Стр. 7: (b) Кај Кохлиј стр. 109. Исто кај Асеман Календар... том 3, гл 2.
20
Стр. 7: (c) Методиј Асеманус го чита Методиус.
21
Стр. 7: (d) латинските букви : Кохлиј смета дека треба да биде напишано словенските букви
(sclavonicis), Асеманус пак склавинискитебукви (Sclavinis).
22
Стр. 7: (e) јазици Асеманус “Воопшто треба да пишува букви (Litteras).“ Истото (го смета ) и
Кохлиј.
23
Стр. 7: (f) ги презре (superdicens). Кохлиус и Асеманус предлагаат ги надведе ( superducens).
Па сепак глаголот superdicere потекнува од средниот век и значи crimina i (обвинува, наклеветува,
28
целиот народ тие да бидат со ниска цена од страната на оние кои мисите, и еванге-
лијата и црковните задолженија и сето ова го слават на латински јазик.“ Значи, jaс
би рекол дека воопшто не пречи ако некој тоа го каже; зашто: „Примерот што
еден спор го решава со друг спор нема никаква вредност (Хоратиј, Сатири, II, 3,103
заб. на преведувачот.)“
А бидејќи зборовите искажани од Авторот кој го објавил Фрехер не би дале
никакво уточнување, односно кои букви се откриени од поново време, и со кое
писмо се служел Методиј, или пак оној Грк, кој под името на Методиј го хулел
латинското писмо, не е сосема сигурно дека тие биле поскоро од глаголското
писмо, одошто од Кирилското. Затоа сигурно за ова последново и би се посомневал
дека тоа така треба да се подразбере; за тоа ни самиот Кохлиј не е упатен. Зашто,
тој имено, вели(а)24: „Самото ова нам треба да ни послужи како аргумент дека не
со далматски, туку со кирилски букви, како што ги викаат некогаш, биле напишани
светите споменици.“ Без сомнение кирилското писмо го одобрил Врховниот
Свештеник(b)25: и повеќе доликува кирилските или константинските букви
да имаат грчко потекло, одошто оние кои често ги нарекуваат хиеронимови и
далматски, а ги посочуваат грчките мажи Кирил и Методиј.
Но, и на страна 77 вели: „Што, имено, може да биде посериозно од сведоштвото
на самиот Врховен свештеник Јован VIII кој во посланието, кое е веќе споменато
на повеќе места, пронаоѓањето на словенските букви му го припишува единствено
на Кирил, а не на Хиероним, когошто, бидејќи имало високо мислење за него кај
свештенството како за учен човек, па така, доколку имало и најмал изглед за
вистинитост, сепак несомнено би го споменал?“ И навистина, кога би можело да
има некакво значење овој аргумент, се чини дека тоа секако само го извршил
авторот Клеменс, за да докаже (/потврди) некако дека Хиероним не бил пронао-
ѓачот на Кирилското писмо; па така навистина глаголското писмо не било со многу
поново потекло, за да би можело да му биде припишано како изум на Хиероним.
Тука е сосема очигледно дека воопшто не е сигурно преданието на Тома
Архиѓакон Сплитски, кој пак учи дека „Готските букви биле откриени од некој си
Методиј Еретик, кој пишувал многу нешта против нормата на католичката вера,
искажувајќи лаги на истиот словенски јазик(а)26 “. Имено, оние писмени букви кои
презира); Додека superducere навистина значи male habere (измачува) или in jus vocare (повикува
на суд).Така ги интерпретира овие зборови Xангиј (Changius) во Речникот (in Glossario). Но поинаку
го толкува овој збор Кохлиус за тоа види на стр. 110 in Not.
24
Стр. 8: (а) во истото дело стр. 110.
25
Стр. 8: (b) во истото дело стр. 113.
26
Стр. 9: (а) Историја на Сплит, гл 16 Еретички. Правилно за оваа работа говори Кл. Асеманус
во том 3. гл. 3 стр. 139. Тој го наведува Уихинус (Wichinum) како причинител на ова обвинение.
Имено во том 4 гл. 3 стр. 194 тој вели дека овој Уихинус е епископ, кого пак Козма Прашки го
нарекува Wrachen. Авторот пак, објавен од Фрехер учи дека навистина бил Алеман и тоа е прикажа-
но кај истиот Асеманус во том 3 гл. 4 стр. 282. Но, бидејќи Wichinus според Евангелската проповед
бил помошник на Методиј, тој бил должен да го знае словенскиот јазик. И тогаш е сосема веројатно
дека тој, па макар да бил по раѓање од алеманско (/германско) потекло, дошол од Илирик во Мора-
вија заедно со Методиј. Зашто родот (семејството) на Врахиените (Wrachienorum Familia) е со
мошне истакната древност, а бил осниван во градот Аскривиски (In urbe Ascriviensi), меѓу граници-
те на Серблија (Limites Serbliae), со вроденото благородништво поколението (на овој род) последо-
ваделно дури и сега се претставува со својот обред. Тој род се фали и се слави со одлука по заслуга
и врз правна основа и во нашето време од мажот Трифон близу до најсветлата Венетска република.
29
го сочинуваат глаголското писмо, но и оние кои се составен дел на кирилското
писмо Т. Архиѓакон ги нарекува готски. А ако, пред сè, допуштиме дека неговите
писмени знаци биле откриени од Методиј, тогаш тие не може да бидат готски.
Зашто овие пак, се од Улфила кој живеел долго време пред овој Методиј, и кој
преуспевал во истото време како и Хиероним, и се откриени или можеби случајно
се преобликувани од најстарите гетски писмени знаци(а)27; и, ако е поинаку, како
може да се утврди дека се измислени од Методиј, кога со одлуката на врховниот
свештеник - папата е сосема извесно дека тие (писмени знаци) биле откриени од
Константин или од Кирил, братот на Методиј?
И можеби воопшто не греши оној истиот Архиѓакон што се однесува до оние
букви, со кои се користеле Словените при светите служби, тогаш, во своето доба
(b)28, дека тие, очигледно, иако се глаголски ги нарекува готски: и претпоставува
значи дека словенските племиња имале готско потекло. А овие две претпоставки,
пред да го прифатиме изложеното потекло на глаголските писмени знаци, треба
добро да се испитаат, за да не се чини дека ние непромислено сме понудиле свое
мислење кое е во спротивност со општоприфатениот авторитет на писателите, кои
писмените знаци на овие еднаш им ги припишуваат на Готите, а другпат само на
Германите.
Значи, ако некогаш постоело исто племе на Гети(те) и на Готи(те), како што
прикажува Јорнандес(а)29, секако дека во самото име на Гетите откриваме траги на
Словенскиот род. Зашто Гете (Gete) на српските Словени (Sclavis Serblis) и Диете
(Diete) на босанските Словени (Sclavis Bosniensibus) означува момче или младич:
оттука Геца (Getza) и Диеца (Dietza) означува младичи (juvenes) или младост
(juventutem). Не се заблудувам сепак, дека од истата причина, исто така, може
германскиот народ Тевтони (Theutones) да биде наречен со името Гети; Имено
Гуилиелмус Леибнитиус во “Предговор кон Аналите на Бојор. од Аделцлајтер”
(Guilielmus Leibnitius in Paref. ad Annal. Bojor. Adelzleiteri ) вели: “Понекогаш
имињата на старите племиња по своето потекло не означуваат ништо друго, туку
само племе или човек воoпшто... па така Тевтоните (Theutones), Волките (Volcae),
Бојите (Boji), Мадурите (Madures) означувале племиња, народи, младичи, мажи.
Тхиет (Thiet) на стариот германски јазик и на денешниот народен саксонски е
племе (gens) и прост, обичен народ (plebs)“. Од овие нешта очигледно е дека
германското Тиет (Thiet), на истиот начин, е исто што и словенското Диете (Diete)
27
Стр. 10: (а) Масков. Историја на Германија , книга 7. гл. 40. (Mascov. Hist. Germ. Lib.7. § 40)
28
Стр. 10: (b) За ова мислење на Тома Архиѓакон би можелo да даде убедување (/поткрепа)
обичајот да се употребуваат готските имиња кај Словените на Далмација, или обратната претпо-
ставка од каков и да е вид на оној Домалдус Клиссиски Водач (Domaldi Ducis Clissii), под чие
водство разните сплиќани се одведени во ропство: “тогаш беа фатени (вели тој) многумина од
благородниците и од богатите луѓе на државата како на пример V. Cazzeta, Duymus Fermini,
Leonardus Cavall. Jacobus Duscica, Grisogonus (ова е лично име, а не фамилијарно име, име на родот)
и многу други кои беа повеќе од 60, и сите тие со големо обесчестување во тврдината кај Домалдус
беа доведени за да им се суди.“ Така оној свештеник дојденец Улфус (Ulphus), кој под власта на
сплитскиот архиепископ Лаврентиј словенскиот клер поради (/благодарение на ?) одредбите на
Сплитскиот синод, односно одредбата: никој меѓу другото да не смее да го вкусува однапред и да ги
слави божествените таинства на словенски јазик, поттикна на раскол (схизма), носеше готско име,
и не само готско, туку тоа беше личното име на оној стар Улфила, изумителот на готските писмени
знаци во Мезија.
29
Стр. 11: (а) За обичаите на Гетите.
30
и Гете (Gete), и дека некогаш го имало истото значење. Зашто се сомневам дека
старите Германи така ги нарекувале којгоде народ, или племе, или (проста)
народна толпа, или пак, човек во вселената, туку поскоро тие под ова подразбирале
посебно истакнати κατ’ εξοχήν племиња (gentes) и луѓе, то ест воинествена
младеж, како што Словените под името Гетих (Getich) и Диетих (Dietich) не ги
подразбиралe било кои младичи, туку најмногу оние кои старите Германи ги
подразбирале како Боји ( Bojos) и самите Словените со сличен збор пак ги подраз-
бирале и ги нарекувале Војникос (Vojnikos), односно со други зборови воинествени
младичи (bellicosos scilicet ijuvenes inetlligunt). Затоа „да се вратам на целта, [овие
зборови се на Георгиј Стирхиелмиј, verba sunt Georgii Stierhielmii] и искрено да
откријам кое е моето мислење за потеклото на Готите; мислам од ознаката и од
името (називот) Pueri–Момче, и оттука Младич-Juvenis, а и Војник-Militis, се даде-
ни имињата не само за Готската нација туку исто така и на соседните народи
(племиња?) (...)
…………………..
(…) A дека во постаро време Словените биле навистина Виниди (Vinidos) со

поинакви зборови потврдува истиот Јорнандес.
“Според него Дакија е издигната таму кајшто се гледа венецот на стрмните
Алпи, покрај нивната лева страна, која се протега кон север и доаѓа од изворот на
реката Вистула (/Висла) преку огромните пространства што ги населува многуљуд-
ниот народ на Винидите. Макар што сега нивните имиња се мешаат преку разни
фамилии и места, првобитно сепак тие се именуваат како Склавини (Sclavini) и
Антес (Antes)“.(а)30 Овие, истиот Јорнандес, на друго место, ги вика Венети (Vene-
tos); имено тој вели: „Зашто овие [Венетите] како што на почетокот на излагањето
или во Каталогот на племето започнавме да ги нарекуваме, потекнуваат од една
лоза, а сега се прикажуваат со три имиња, то ест – Венети, Анти и Склави (Veneti,
Antes, Sclavi)“(b)31 И така е можеби најдобро; зашто она што кај Грците е αἰνετοι –
славни и фалени, тоа кај Словените се изговара Склави (Sclavi) и Слави (Slavi). А и
обете имиња се изведени од зборовите пофалба (laus) или слава (gloria). Овие
нешта сосема јасно дури и истиот Јорнандес ги потврдува, кога расправајќи за
Венетите, народите на Италија, го соопштува таму ова: „Равена (Ravenna), градот
помеѓу мочуриштата и морето и помеѓу водите на реката По (interque Padi fluenta),
се отвора само со еден пристап, чии што сопственици уште одамна [како што при-
кажуваат постарите] биле Енетите (Eneti), кои се нарекувале достојни за пофалба
(laudabiles)(c)32“. Исто така и Павел Ѓаконот во делото „За подвизите на Лонго-
бардите“, кн. 2., гл.1, раскажувајќи за јадранските Венети, вели: “Зашто Енетите
(Eneti) иако кај Латините за нивното име се додава една буква, на грчки се викаат
достојни за пофалба (фалени)“. Таму на истото место од познатата едиција Мура-
ториум (Muratorii) додаваат: αἰνετός пофалителен или достоен за пофалба е од
првобитниот збор αἲνος, што значи пофалба. Сепак мислам дека е некако попри-
кладно да се каже дека Енетите се нарекуват според зборот изведен од αἲνος; а пак
Виндите (Vindos) или Венедите (Venedos), кои воопшто не се различни од Венети-
30
Стр. 15: (а)Ibid. гл.2.
31
Стр. 15: (b)Ibid. гл.7 на крајот.
32
Стр. 15: (c)Ibid. гл.9.
31
те, не се од зборот αἲνος, туку од φαίνομαι – светам, јасен сум, и така биле наречени
од Грците; сепак, овие називи, кои го означуваат речиси истото, се синонимни со
значењето на името на Словените. Зашто, како што тоа подолу се ќе се објасни,
зборовите пофалителни, славни (сјајни), видни подразбираат исто нешто. Според
ова се совпаѓа и хунското име (Hunicum nomen) Фени (Fenes) и Фении (Fenies) што
означува исто што и славен, сјаен, светол (clarus, lucidus, illustris) (а)33. Оттука и
старите географи, поради сличноста на името и на обичаите сарматските Венеди
(Sarmatas Venedos) ги помешуваат со адријатичките (јадранските) Венеди (cum
Adriatici Venedis confundunt): Електридиските острови (Electridasque insulas) кои
се сместени во Венедскиот(b)34 залив (in sinu Venedico positas) ги пренесуваат на
Меланхланските (Melanchlanos) во Јадранскиот залив(c)35. Затоа и името на
Антите ќе треба да биде сведено кон истото значење, ако помислиме дека
потекнува од грчкиот глагол ἀνθέω, кој некогаш се користи во значењето станува
славен, се прославува; и така значи, се спомнуваат од Јорнандес три имиња за едно
исто племе, кои се разликуваат меѓусебно со три различни збора, а се препознаваат
како воопшто да подразбираат исто - Венеди и Анти се само грчки толкувања за
името на Словените. Зашто ако Словените како и Гетите биле и Траки, како што е
кажано горе, тогаш секако дека и името на најславниот тракиски крал Антенор
(nomen Antenoris), оснивачот на градот Патавина (urbis Patavinae) би можело да се
однесува кон ова потекло и кон родот на Антите.
Но, ова што го кажавме за старите имиња на Словените нека биде доволно, за
да не се чини дека претерано ситничариме, проследувајќи по тоа прашање повеќе
отколку што е потребно.
Понатаму и Плиниј потврдува дека во негово време Сарматските Венеди
(Sarmatas Venedos) ја населувале целата северна должина на Германското море, сè
до реката Висла (Vistula). Тој, имено, вели: „Таму огромната планина Сево (Sevo,
mons ibi immensus), што не е помала од врвот на Рифаејските планини (Riphaeis
jugis) создава огромен залив, кој се протега сè до подножјето на Кимбрите и се
нарекува Kодански (Codanus), исполнет со острови од кои најпрочуен е Сканди-
навија (Scandinavia) кој е со неспоредлива големина, а населен е само еден нејзин
дел, што станал познат, откако таму во 500 села се населило племето на Хилевио-
ните (gente Hillevionum incolente in D. pagis), па затоа неа ја нарекуваат посебен
(друг) Свет (alterum Orbem Terrarum). А ни островот Енингиа (Eningia) не е помал
по големината. Некои пак прикажуваат дека овие (предели) се населени од
Сарматите, Венедите, Скирите и Хирите (a Sarmatis, Venedis, Scirris & Hirris) (а)36
33
Стр.16(а) така мисли и Белиус во Дисертацијата за Древната Хуно-скитска литература
(писменост) оддел II§ 4.
34
Стр. 16 (b) Такит во делото За обичаите на Германите.
35
Стр .16 (c) Скилакс во Перипло (Scylax in Periplo). За Меланхлените така и Херодот кн. 4.
“Сите Меланхлени носат црни наметки, од каде што го имаат и прекарот, и тие единствени од овие
се хранат со човечко месо, применувајќи ги скитските традиции.
36
Стр. 17 : (а) во делото Природознание кн.4.гл.13 (Hist. Nat. Lib.4 .cap13.).
32
„Таму во племето на Хилевионите кое го нарекува островот Сканиднавија Другиот
Свет, дури во времето на самиот се покажува позната трагата(b)37 на Словенскиот
јазик.
Зашто сите опитни луѓе знаат дека зборот Orbis Terrarum (Свет) на словенски
јазик се вика Svith, па оттука произлегува и името на Свитхиа (Svithia), Светиа
(Svetia) или Свевиа (Svevia) [што е всушност Скандинавија] што е појасно од
пладневната светлина. Затоа веднаш сум подготвен да ги прифатам оние нешта кои
Кл. Мураториус ги објави во изложувањето на ова име од германскиот јазик, а кои
подолго време беа истражувани; Имено тој вели: “Свитхонес (Svithones), -
Светхонес (Svethones), Сувитхен (Suvithen). Судаторес (sudatores),- трудољубиви
(laboriosi). Светханс (Svethans) и Светхиди (Svethidi) кај Јорнандес, и по грешка
Свеонес (Sveones) кај Такит. Сведи (Svedi) според Адам од Бремен (Adamo
Bremensi). Свети Саксони (Sveti Saxoni) од каде и Светиа (Svetia). И погрешно
Свекиа (Svecia) и Свеки (Sveci) како што од Данија (Dania) ја прават Дакија
(Dacia). Свитгер (Svitger) е оној кој ја љуби работата во речникот на Ал(еманите)
Свидрих (Svidrich) - силен во работењето(а)38. И така оние племиња кои Плиниј ги
вика Венедски Сармати (Sarmatas Venedos), Скири (Scyrros) и Хири (Hirros), истите
тие Такит (b)39 кој е помлад од Плиниј ги именува со погрешно словенско име
Свеонес (Sveones) или Свевос (Svevos), то ест Свитхонес (Svithones); Птолемеј(c)40
ги нарекува Венеди [односно Склави/Словени (Sclavi)] оние што се распрснати низ
целиот Венедски залив.
Меѓу овие племиња особено истакнати биле Тевтоните (Theutones), Готите
(Gothi), Хилевионите (Hilleviones), Вандалите (Vandali), Ругите (Rugi), Лемовиите
(Lemovii), Херулите (Heruli), Ефтиите (Eftii), Фините (Finni) и др., за што може да
се види кај фалените географи, а и кај истиот Таκит. Сепак, не би се осмелил да
кажам дека сите тие племиња биле со венедско потекло. Но сметам дека сите
поголеми сили биле поврзани со Венедите и дека името постоело кај Венедите; Па
дури би рекле дека од овие и Свевиското море е наречено и Венедско море. А пак,
во Европа се вбројуваат три венедски народи: на Север, во Галија и на Јадранот.
37
Стр. 17 : (b) За словенскиот јазик така се бележи во Белешките кон Олаховата Унгарија кн.
I §.3. “Сите словенски племиња се користат со еден ист јазик, кој се разликува малку во изговорот и
во некои други ситници кои обично ги нарекуваат со називот дијалект. А ако некој, како јас е по
народност Словен, би требало да вложи лесен напор и многу малку време, како што покажува мојот
пример, за да ги сфати дијалектите на нашиот јазик, а доколку би го ползувал, сосема лесно би
разбрал дека целото наше племе подеднакво како што говори така и пишува. А, ако тоа би го
наложиле околностите и судбината тој самиот, имајќи се себе си како сопствен водач и толкувач,
би можел да стигне од Јадранското море, па преку пределите што му се потчинети на Северниот
свет, сѐ до границите на Кинеската Империја (ad confinia Sinensium Imperii), а да не ја споменувам
речиси извонредната можност што ја обезбедува нашиот говор, која дава поволно да се подражаваат
гласовите на туѓите идиоми во што и јас самиот на моја радост сум опитен. За ова би требало да ја
изразам благодарноста кон моите Словени, и никогаш да не го љубат својот јазик и племе помалку
отколку што е вообичаено поради потсмевањата на некои (племиња) кои исто така ја населуваат
Унгарија. Зашто и користењето на водата што е вообичаена и нашироко распростра-нета навика,
ретко од другите се презира, освен од оние што се жедни.“ Колл. (Koll.).
38
стр 18 : (а)Tom I Script. Rer. Ital. pag.373.
39
стр 18 : (b) (De Mor. Germ.).
40
стр 18 : (c) Геогр. Кн.3 гл.5 (Geogr. Lib.3 cap5).
33
Навистина за нив едни рекле дека се колонии на Пафлагонците (а)41 или на
Фригите, како на пр. Страбон во кн.4, други пак, дека се колонии на Медите, како
кај Херодот во кн. 5. Значи самите Венеди се чини дека ненадејно се појавиле од
Фригите и Медите.
Затоа кај старите географи, час Фригите, час пак, Медите се смeстуваа во
Илирик, веднаш до Венетите на Адрија. Понатаму воопшто не се сомневаме дека
Хилевионите од кои Скандинавија е наречена Свитхиа (Svithia), то ест Свет (Orbis
Terrarum) ги нарекувале Венеди. Исто така од самото нивно име покажуваме дека
Вандалите се Словени или Венеди, зашто тој збор Вандали (Vandali) на германски
обично означува некакви луѓе кои скитаат и лутаат (Vagos hominess, errones-
que)(а)42. А дека такви биле некогаш Венедите дознаваме од Такит кој вели „Сè
што од шумите и планините се издига помеѓу Певкините и Фените [inter Peucinos
Fennosque… errigitur], [Венедите] го пребродувале со разбојнички напади“(b)43.
Освен тоа дури и Прокопиј раскажува дека самите Вандали кои првобитно биле од
родот на Сарматите биле сродни со Готите(c)44, каде вели: „Има многу готски
племиња и тие порано беа поинакви одошто сега. А пак најмоќни и најголеми од
сите се Готите, Вандалите, Визиготите (Visigothi) и Гепидите (Gepides), па уште и
оние што се наречени Сармати(Sarmatae) и Меланхлени (Melanchlaeni). А има и
такви што овие племиња ги викаат готски, зашто сите меѓу себе се разликуваат по
имињата, а во останатото се совпаѓаат. Значи залудно Клувериј (Cluverius) нафрла
дека Вандалите по потекло биле различни од Винидите (Vinidi) кога тоа го вели со
овие зборови: „Винидите или Венедите навистина биле Словени, то ест Сармати
што погоре ми е докажано со доволно валидни и сигурни аргументи. А Вандалите
или Ванделите (Vandeli) биле Германи кои го населиле пределот пред реката Висла
веќе околу 400 години пред миграцијата (ante transmigrationem) на Венедите или
Словените во Германија што го докажале најсјаните автори Плиниј и Такит, од кои
овој вториов посочува дека називот уште тогаш се сметал за толку стар, така што
некои веруваат дека еден од синовите на самиот бог Туиско(н) (ex fliliis Dei
Tuisconis) бил наречен со тоа име“(а)45. Значи дури и Кл. Асеманус залудно
настојува да покаже дека Вандалите биле со различно потекло од Венедските
Словени(b)46. А имено научивме од Прокопиј дека како Готите, така и Вандалите
порано биле други, инакви племиња, односно сарматски (племиња): така, веќе е
41
стр.19: (а) Бохартиј (Bochartius) поучува дека Пафлагонците биле Фриги Geogr. Sac. Lib.3.
cap. 10. Оттука случајно Полоните (Poloni) Лахи (Lachi), и Полахи (Polachi) се нарекуваат некако
како Пафлахи (Paflachi): А Словените и другите кои ги викаме Влахи (Vlachi), Флахи (Flachi) и
Валахи (Valachi); и со сложено име Моро-Влахи (Moro-Vlachi), то ест Црни Пафлагонци (Nigri
paphlagones). Овие Лукиј во кн. 6 ги нарекува Црни Латини (Nigri Latini) и Црни Римјани (Nigri
Romani), кај кого Леоник (Leonicus) вели дека јазикот на Даките или на Валахите е сличен со
јазикот на Италите, но сепак нешто расипан и поинаков, така што Италите тешко можат да ги
разберат оние нешта што се изговараат со нивни зборови; значи дека затоа се користеле со јазикот
и римските обичаи, а откаде дошле во тој регион и таму си поставиле живеалишта, тоа не сум го
слушнал од ниеден смртник.“ А пак се прикажува дека Нигрите како и Меланхлените се користеле
со црни облеки за да се разликуваат од Римјаните кои пак се користеле со бели облеки.
42
Стр. 20 : (а) Грот кај Асеманус Кал. Т. 1. гл6. стр.282
43
Стр. 20 : (b) За обичаите на Германите (De Mor. Germ.).
44
Стр. 20 : (c) За војните со Вандалите (De bell. Vandal. Lib.I cap. 2.).
45
Стр. 21 : (a) Germ. Ant. Apud Murat. Script. Rer. Ital Tom I, pag.425 in Not.
46
Стр. 21 : (b) Календар. Том 1. дел 7. гл. 5. стр 277 (Kal. Tom. I part.7(?) cap. 5 pag.277).
34
докажано како од Птолемеј, така и од Плиниј дека сите овие Тевтони и Свитхони
[што се словенски имиња] несомено биле Венеди и уште во најстаро време со
исти словенски зборови биле наречени. Оттука јасно е дека и гореспоменатите
Руг(Rugi) биле од сарматско или венедско потекло, зашто и овие се вбројуваат меѓу
Готите. Имено Прокопиј вели: „Ругите навистина и овие биле од готска национал-
ност (Gothica natione)“(c)47. Хелимолдус (Helimoldus) овие племиња подеднакво
како и Винулите (Vinuli), или Виндалите и Венедите ги нарекува Словени: „Друг-
иот остров кој е многу поголем е поставен наспроти Вилзите (contra Vilzos) и него
го населуваат Раните (Rani), кои задено со Ругианите(Rugiani) се најсилното племе
на Словените и тие единствено имаат крал. Значи овие народи на Вандалите се
распрснати по регионите и морските острови“(d)48. А најпосле и Белиус (Belius)
смета дека Фин(ц)ите (Finni) биле хунско племе: тој и потврдува дека и самиот ги
забележил остатоците од хунско-скитскиот јазик во финскиот идиом(а)49. Но, за
овие нешта подоцна.
Значи, кога овие народи Венеди или Словени почнале да се населуваат меѓу
Германите, тие ги измешале обичаите на претците и својот јазик со германските
обичаи и јазик. Затоа Такит, кога раскажува за Свевите, нив ги вбројува меѓу
народите на Германија; Тој воопшто се грози Венедите, другите Трансвисланци
(alios Transvistulianos), кои ја држеа Сарматија, да ги нарече Германи(b)50. Зашто
тие Венеди биле особено слични на Германите, но сепак го зачуваа почист јазикот
и обичаите на претците одошто Свевите, кои пак ги подражаваа обичаите на
Германите. И, најпосле, кога Готите излегле од Скандинавија, тогаш и народите од
посебна лоза, а и многу други, ги потчиниле под својата власт, и нив, поради сојуз-
от во власта и оружјето, ги нарекле Готи. Така имено Јорнандес вели: „Оттаму,
само што се придвижија напред до седиштето на Улмеругите (ad sedem Ulmeri-
gorum), кои тогаш ги населуваа бреговите на Океанот, Готите си поставија логори
и, откако започнаа битка, нив ги изгонија од сопствените домови и нивните соседи
Вандалите, кои тогаш веќе беа потчинети, ги поттикнаа со своите победи(c) 51. И
така се случи во времето кога подвизите на Готите беа во расцут, да замолчи
речиси целосно историјата на Словените и на Венедите; И во неа влезе Германија
која си ги приклучи гетските и сарматските подвизи на славна и позната лоза.
Германи пак, ги нарекувам некои стари народи, кои го оснивале денешниот
германски јазик. И нивниот зачетник е Манн(ус) (Mannus). За овие се сомневам
дека се од родот на Лидите (ex Lydorum genere), оние народи за кои Херодот
претходно во кн. 1. раскажува дека се наречени Меон (Meon). Зашто и за родона-
чалникот на старите Германи во делото “За обичаите на Германите” од истиот
Такит се кажува дека бил Маннус. Со нив, откако се смешале Фригите (Phryges),
ги создале Мизите (Mysi).; а Мизите употребуваа лидиски говор помешан со
фригискиот како што раскажува Страбон во кн. 12 стр.382. Впрочем ни се дава
слобода да се посомневаме со Бохартиј и со другите, дека тие дошле дури од
Египет, зашто тие имињата на Туискон и на Манн настојуваат да ги изведат од
47
Стр. 21: (c) За војните со Готите (De Bell. Goth. Lib 3 cap. I.).
48
Стр. 21: (d) Летопис на Словените Кн. 1, гл.1 (Chron. Sclavor. Lib I cap.I).
49
Стр. 22: (а) За древната хунско-скитска писменост оддел.2§.5. .
стр. 22: (b) За обичаите на Германите (De Mor. Germ.).
51
Стр. 22: (c) За обичаите на Гетите (De Reb . Get. Cap. 2.).
35
египетските имиња Тхотх (Thoth) и Менес (Menes) Geogr. Sacr. Cap. 23 pag. 462.
Зашто и Херодот во кн. 1 и 2 Карите (Cares) ги прави сродници на Лидите и
туѓинци за Египетјаните. И Јустин во кн. 1 спомнува дека Скитите во најстаро
време се прошириле кон Египет.
А пак, оние народи кои посебно се наречени Германи, се чини дека се
разликувале од Мизите. Зашто и Такит пишува дека ова име им е од неодамна
додадено на Галите поради доаѓањето на Тунгрите (propter Tungrorum adventum),
кои претходно се викаа Германи. “Впрочем зборчето Германија е ново и од неода-
мна додадено: зашто тие кои најпрвин ја преминаа реката Рајна ги изгонија Галите,
па еднаш Тунгри, а друг пат се нарекувани Германи; така постепено сраснало
името на нацијата, а не на племето, така што сите најпрвин поради страв од побед-
никот, а потоа сами по себе се нарекуваа себе си со новоизмисленото име Германи.
„На тоа место од книгата Липсиус (Lipsius) додава бел. 7. „Она што го вели неко-
гаш, жими Херкула, не било баш така некогаш: зашто несомнено е дека уште од
времето на Јулиј Цезар во кое, познато е, дека Германите се нафрлиле на Галија.“ И
во бел. 8 тој додава дека „Многу повеќе го прифаќам Бамбергиското писание
(amplector Brambergusem Scripturam) кое го наоѓа открива и Пикена (Pichena) во
старото Болоњско издание (in veteri editione Bononiensi): и сега се викаат Тунгри, а
тогаш се викаа Германи.”
Понатаму и Павел Ѓаконот (Paulus Diaconus), или авторот на Мисцела (sive
Miscellae Auctor) потврдува дека Тунгрите (Tungri) и Туркилингите (Turcilingi)
биле едно исто племе; имено тој во кн. 15 вели: „Освен ова Херулите, Туркилин-
гите или Тунгрите [Мурат. Ругите] биле со свои сопствени закони, и други нешта.
„Таму каде што во Мураториум се чита Турки Линги (Turci Lingi), како да се работи
за племе кое ненадејно се појавува од Турките и од Лингите; или пак оние Турки
кои се нарекуваа на сопствен јазик Линги. За потеклото на Турките ќе кажеме
подолу. Меѓутоа дека Лингите или Лингоните (Lingones) биле Венеди или Слове-
ни од Полонија не убедува Тома Архиѓакон Сплитски во делото Историјата на
Сплит Гл. 7:. „Дојдоа, вели тој, од деловите на Полонија оние кои се нарекуваат
Лингони заедно со Тотила седум или осум триби на благородници. Овие, откако
видоа дека земјата на Кроатија ќе им биде погодна за да ја населат, се упатија кон
неа и ја добија од својот водач.“ Хелмолд (Helmoldus) навистина во гл. 2 во делото
“Хроника на Словените“(а)52 Словените Лингони (Lingones Sclavos) ги сместува од
онаа страна преку Вилзите Ругиани (ultra Vilzos Rugianis), или најблиску до Ругите
во Германија. А и денешните Хунгри дури и сега ги нарекуваат Полоните Ленгел
(Lengel) кај Кромер (apud Cromerum), кој поостро прецизира дека така се наречени
од Лехус (Lechus). Во делото “De Rub. Pol Lib 1 cap.16” тој таму вели: „Се чини
дека значењето на името кај Унгарите не е многу поразлично од ова, зашто и тие
Полоните ги нарекуваат Ленгел (Lengel) како Лехел (Lechel), што изгледа дека
значи основани од Лехус (A Lecho conditos). А ако овие нешта се точни, тогаш
епохата на нивниот оснивател е постара од онаа за која се верува меѓу народот; и
името на Германите или на Тунгрите се чини дека се однесува на словенските
Полони или на сарматските Венеди.
52
Стр. 24: (а) Егинхардус (Eginhardus) во 808 год. (ги нарекува) Хилинонес (Hilinones); можеби
тоа се оние Хилевиони (Hilleviones) кај Плиниј.
36
Но, и доколку Готите или Тевтоните и Гетите некогаш биле едно племе исто со
Венедите или Словените, сепак сосема е веројатно дека оние Гети на Овидиј, за
кои спомнува и Кохлиј, се разидувале временски за цел еден век од Готите на
Јорнандес.
Зашто тие старите Гети биле мошне вешти во стрелањето:
„На брегот на Црното Море, ако некој ми каже, дека ќе одиш, ти треба и да
се плашиш да не те достигнат Гетите со лакот(а)53;
А пак, Готите се нешто спротивно според сведоштвото на Белифариј(Belifarius)
кај Прокопиј(b)54. Зашто кога имено бил запрашан од кои причини (аргументи) би
бил благонадежен во оној ден кога би го прогонил непријателот, ако воопшто тој
некогаш ги победел Готите, тој одговорил: „Во толку многу се разликуваат самите
војски, зашто речиси сите Римјани и Хуните во сојуз со овие од коњите најдобро ги
затегнуваат лаковите и најдобро знаат да пуштаат стрели врз непријателот; додека
за ова никогаш никому од Готите не му било грижа или склоност, туку коњани-
ците се навикнати само да стојат во место со копја и да се служат со меч.“ Истото
го потврдува и Јорнандес кој имено вели: „Таму мислам дека има призор достоен
за восхит, каде што можеше да се види разликата меѓу сите: Готот разбеснет со
меч, Гепидот (Gepida) скршен и ранет како ги зема сите свои копја, Свевот со
пешадија, Хунот пак, ги зема стрелите, Аланот (Alanus) со тешко, a Херулот
(Herulus) со лесно вооружување го постројува бојниот ред“.(c)55 Дури ценам и
дека самите Гети на Овидиј биле повеќе со сарматска и хунска нарав, отколку со
германска. Наспроти ова, нешто поинаку мисли Кохлиј. Зашто оваа разлика меѓу
сарматските и германските племиња ја истакнува Такит. “Зашто Германите си
градат домови, носат штитови, ја сакаат брзината, а сите овие нешта се различни
кај Сарматите кои живеат во бојни коли на коњ“.(а)56 А пак, дека Сарматте и
Гетите живееле на коњи читаме од истиот Овидиј:
“Огромна е многуљудноста на сауроматското и на гетското племе кое оди и
се враќа на коњи по средината на патиштата“.(b)57
Според тоа се чини дека Кл. Масковиски, писателот на германската историја
(Cl.Germanicarum rerum Scriptor Mascovius) според стариот Грутериански запис (ex
vetusta Grutteriana inscriptione) ги ставил на едно место Готите помеѓу Гетите,
сметајки ги дека биле придојдени племиња(c)58: Така и јас се сомевам дека тоа
било причината, како и Јорнандес, дека другите писатели ги помешале Гетите од
времето на Овидиј со Готите, кои биле народи со некое исто потекло, но со
различен начин на живеење.
А Словените, или Венедите на Сарматија, бидејќи еден дел од нив бил населен
на граничен предел со Гетите, а дел пак со Хуните, или биле сојузници на Турките,
па едните го одржувале готскиот начин на војување и на живеење, други пак ги
следеле обичаите што се противни на обичаите на Хуните, како што може да се
види кај Леон Августус (Leo Augustus). Зашто тој имено вели: „Словенскиот народ
53
Стр25: (а) Кај Кохлиj стр. 83.
54
Стр25: (b) За Војните со Готите кн. 1, гл. 22. стр. 379.
55
Стр.25: (c) За подвизите на Гетите, глава 16 ( De reb. Get. Cap.16).
56
Стр.26:(а) За обичаите на Германите (De Mor. Germ.)
57
Стр.26: (b) Кај Кохлиj стр. 66.
58
Стр.26: (c) Кн.5 § 6 бел. 2.
37
(natio) се служел со сличен начин на живеење и обичаи како и Галите. Љубејќи ја
слободата, тој не сакал да биде потчинет или пак, да се потчинува на Империјата
кога живеел во својата област преку Дунав“.(а)59 А пак, Готите или Венедите на
Германија исто така се нарекувале Гали, како кај Салустиј: „Во текот на истото тоа
време се водеше тешка борба(b)60 против Галите од страна на нашите водачи
Квинт Кепион (Q.Caepio) и М. Манилиус (M.Manilius). А пак за овие Кимбри и
Тевтони е извесно дека тие биле народи во Германија од Венедскиот залив. И дека
освен тоа Венедите некогаш ја населувале Галија во најголемиoт нејзин дел, и дека
истите оснивале колонии дури и на Јадранот, сведочи Страбон: „Јас [вели тoј] сум
на мислење дека овие Венети се оние од кои што се Венетите кои го населуваат
Јадранот, а се доведени во колонијата“.(c)61 Овие Венети ја држеа Ареморика
провинцијата на Галија која се наоѓала покрај морето: што е јасно од името кое,
толкувано на словенски јазик, значи морски предел. Зашто кај Словените зборот
Варх (Varch) значи врз, над, како што самите зборот mare го нарекуваат Море.
Затоа на крајот од Бертијанското издание на Антониновиот Итинерариј (in fine
Itinerarii Antonini editionis Bertianae) се чита: Aremorici – Пред море (Ante-mare).
Are е пред (ante): More овој збор значи Море (mare) и затоа “Морини (Morini) се
Морски (луѓе) (Marini)“. Но, и соседните Нормани во подоцнежните времиња се
служеле со словенскиот јазик, што е јасно од зборовиτе на Ролон, водачот на
Норманите (Rollonis Normanorum ducis) во Хрон(иката) која го опфаќа периодот
од Пипин, па сè до Лудвиг (Луј) VII а се читаат кај Ду- Хесниеум, Историја на
Франките том III стр. 359 (apud Du-Chesnieum Hist. Franc. Tom III p.359). „Овој
Карол [глупавиот] му ја дал Норманија на Ролон заедно со својата ќерка Гисла. Тој
не е достоен да ја бакне ногата на Карол, ниту пак, да ја подигне кон својата уста.
И кога неговите воени другари го опоменале, дека при добивањето на таков
почесен дар се бакнува ногата на кралот, тој на Англиски јазик им оговорил: Не се
„Бигот (Ne se “Bigot), што се толкува не жими Бога. „Каде ne se Bigot се словен-
ски зборови, кои Далмaтинецот ги изговара ne za boga, то ест не, жими Бога.
Оттука јасно призлегува совпаѓањето на словенскиот јазик дури и со англисикиот
или британскиот, за кој мошне учениот Англичанец Едуард Бернбард (Eduardus
Bernbardus) во книгата, која што В.Е. Лоешериј (V.E. Loescherius) во Келтскиот
Литератор (In Litteratore Celta) стр. 29 насекаде ја цитира, според сведоштвото на
Кохлиј во „Увод гл. 1 &2. во Бел. ( Introd. cap. I & 2. in Not.)”. Притоа уште се
додава дека Британите биле од старо галско потекло, како што бележи Конрадус
Геснерус во Митридат (Conradus Gesnerus in Mithridate); а нивниот јазик го
расипале Саксоните. зашто тој вели: „Британскиот јазик е стар јазик, кој денес кај
Англите се нарекува валика ( Vallica /валски јазик), и бил употребуван на целиот
остров, пред да го поразат островот Саксоните, и да им наметнат дури и свој јазик
кој овде преовладува во најголем дел, а стариот британски е потиснат во не многу
голем регион. Вали (Vallos) а [на народен говор Walchen] ги викаат (нив) Германите
како да Галите се луѓе кои говорат на јазици што ним им се туѓи и нeпознати, како
што Грците и Латините ги нарекувале барбари - така и за Англо-Саксоните мислам
дека дури и областа им ја нарекле Валиа (Wallia), а нејзиното население го нарекле
59
Стр.27: (а) Во Тактика ( In Tactica)
60
Стр27: (b) За војната со Југурта (De Bello Jugurt. (c) Географија кн.4. (Geogr. Lib.4)
61
Стр27: (b) За војната со Југурта (De Bello Jugurt. (c) Географија кн.4. (Geogr. Lib.4)
38
Вали (Walli). Мислам дека истото тоа е и за Бритоните во Галија, кои со прекар ги
викаат Тонантес (Tonantes), според некој глупав (неразбирлив) изговор, кој што се
разбира Британците, откако бил окупиран (заземен) делот на Галија Арморика,
откако на инвазијата на Саксоните се повлекле (се предале), сo себе ги припоиле.
„Таму треба да биде забележано дека Вали биле посебно од оние од Галите, кои се
Енети, то ест αἰνετοὶ, то ест достојни за пофалба (laudabiles) се нарекуваат во грчки
превод. Зашто зборот хвала (Huala) на Словените им значи пофалба. Па така Хвали-
мимир(ус) (Hualimimirus) е лично име кое на словенски се толкува Пофалба на
народот (Laus Populi), а и дека Келтите биле наречени според зборот кој значи
слава, поучува Страбон во книга 4 стр. 205, кој раскажувајќи за Галите кои ја
населувале Нарбоненската провинција (Narbonensis provincia), додава: “Ова го
кажавме за Галите кои ја населуваат Нарбоненската провинција, а кои некогаш се
нарекуваа Келти. И сметам (судам) дека од овие (Гали) од страна на Грците им
било наденато името Келти на сите Гали δια την επιφάνειαν поради јасноста
(сјајот) на племето: или се однесувало на Масилиенсите (Massilienses) поради
блискоста во соседството во тој момент.„Значи Словените како Венети и Анти, па
дури и Келти според толкувањето на грчки со посебно име се нарекувале(а)62.
Најпосле истиот Страбон поучува дека Сеноните (Senones) на Галија биле народи
со свевиско, то ест со готско потекло, каде народот на Свевите со наједноставно
име го нарекува Сенони (b)63. Притоа, дури и самиот Такит прикажува дека Готин-
ите (Gothini) биле галско, а не германско племе: „Готините кои се користат со
галски, а Осите (Osi) со панонски не се германско племе, аргументирано тврди
тој“.(c)64
А наспроти ова за Бугарските Словени (de slavis Bulgaris) истиот Писател Аугу-
ст прикажува: „А пак само народите на Бугарите и на Турките се слични: своите
чети ги обучуваат на вештина со копје...... многу труд посветуваат во проучува-
њето на фрлање стрели од коњи..... Овие обичаи на Турките само по ова се
разликуваат од обичаите на Бугарите, што овие, откако ја прифатиле верата на
христијаните, се привикнале на обичаите на Римјаните, а суровите обичаи и дивја-
чкиот живот заедно со неверието ги отфрлиле (d)65. Понатаму, овие две седишта на
старите Гети ги потврдува и Јорнандес, и едното од нив го сместува во Дакија,
Тракија и Мезија, а пак другото во Скитија и Сарматија над Црното море (Mare
Ponticum) и Меотин(Meotin?)(а)66. “Нивното прво место на пребивање е на почвата
на Скитија покрај мочуриштето Меотида (juxta paludem Meotidem); втор пат
читаме дека се населиле во Мезија, Тракија и Дакија, трет пат над Понтското море
(supra Mare Ponticum), и повторно назад во Скитија. „Значи првите Гети со словен-
ски род биле оние кои ја населувале Дакија, Мезија и Тракија и биле слични и
граничеле со Готите или со Венедските Словени на Германија, за кои што погоре
рековме дека биле наречени Свеви и Гали; така имено вели и Страбон (b)67:
„Народот на Свевите, како што кажав погоре беа населени делумно внатре, а
делумно од другата страна во Силва (Sylva) [односно Херкинија] (scil. Herciniam),
62
Стр 29: (а) Географија кн. 4.
63
Стр 29: (b) во истото дело кн. 7.
64
Стр 29: (c) За обичаите на Германите.
65
Стр 29: (d) Во Тактика.
66
Стр.30: (а) За историјата на Гетите гл. 2 (De Reb. Geth. Cap. 2.)
67
Стр 30: (b) Географија кн. 7.
39
на граница со племето на Гетите. „А пак овие, Гетите, некогаш се нарекуваа Зараби
(Zarabi): така Јорнандес вели дека најпрвин Зарабите се викале Тереи ( Terei), а
потоа Пилеати (Pileati)“(c)68, од кое што име подоцна се наречени Сораби (Sorabi)
и Серби (Serbi). Зашто Зараба (Zaraba) или Зарапа (Zarapa) е словенски збор и
означува вид на обувка направена од конец. Затоа и Константин Порфирогенит
обично обувките на робовите ги вика Сербула (Serbula), а пак Сербулиани
(Serbuliani) зашто си носеле обувки така по селски и како сиромашни луѓе (d)69“.
А пак, Гетите се оние други Словени кои истиот Јорнандес ги нарекува Бугари
(Bulgari) и Сармати (Sarmatae) – тоа се сите оние кои тој ги сместува во Сарма-
тија и Скитија над Понтското море и Меотин. И како што оние прeтходните
Гети биле слични со Галите со кои се граничеле, така и тие другите се служеле со
хунските обичаи.Значи самите Хуни биле со турко гетско или со тракиско потекло;
За овие имено Прокопиј раскажува дека биле наречени Масагети (Massagetae(а)70:
„Аеган (Еган-Aеgan) беше Масагет, а нив сега ги викаат Хуни.“ Па така и
Херодот во книга 5 племето на Траките го нарекува најголемо од сите, после
племето Индите. А сепак, и самите го измениле јазикот и обичаите поради
далечните и долготрајните походи низ Ориентот, како што тоа го направиле оние
други Словени или Готи за коишто кажавме дека се зафатиле со походите на
Германите. Зашто и Херодот раскажува дека најоддалечените Скити на Азија водат
потекло од Меотските Скити: „Над овие [односно Лирки (Lyrcae), или како што
другите ги читаат Турки (Turcae)], по линијата која се протега на исток, се
населуваат други Скити, кои одделувајќи се од пределите на Скитија пристигнале
на ова место“.(b)71 Овие Порфирогенит ги вика Ориентални Турки (Turcae Orient-
ales); зашто тој вели:”кај Турките пак, кои го населувале делот кон Персиските
краеви на Исток, за кои што погоре спомнавме, ги испраќаат своите трговци дури и
сега оние, претходно споменати Турки кои го населуваат Западот, и тие ги посет-
уваат нив, и често од самите, преку овие, добиваат одговори(c)72.
Кон овие исто така се однесуваат и оние други зборови на Порфирогенит во
делото “За управувањето со Империјата” гл.38: ”Племето на Турките некогаш било
населено близу Хазарија, на местото со прекар Лебедиас (Lebedias) Λεβεδία, даден
најпрвин на самите Βοεβόδου Boebodo, кои и самите се нарекуваа по името на
Лебедиа; и некако понатаму, со оглед на достоинството, (пре)останатите негови
наследници се нарекуваа Боебодус (Boebodus) “. Тука треба да се искористи фактот
дека зборот Βοεβόδε Боебодо (Boebodo) е чисто словенски збор. Зашто, како што
бележи Бандуриј (Bandurius), кај Словените зборот Воевода се изговара да означи
Водач на војната (Voevoda- Belli Ducem sonat). Затоа тие Турки се користеле и со
словенскиот јазик, макар што имале во употреба и друг јазик, односно јазикот на
Хуните; овој факт се чини дека го потврдува истиот Порфирогенит во делото “За
управувањето на Империјата”гл. 39 каде вели: „Тие [Хабари (Chabari) или Абари
(Abari) од племето на Хазарите (ex hazarorum gente)] штом беа поразени, еден дел
од нив беа убиени, додека другиот дел, пребегнувајќи кај Турките се собраа во
68
Стр 30: (c) За подвизите на Гетите гл.3 (De Reb. Get. Cap.3).
69
Стр. 30. (d) За управувањето на Империјата гл.2.(De Admin. Imp. Cap.2).
70
Стр 31. (а) За војните са Вандалите Кн. И1, гл.2.
71
Стр.31. (b) Кн. 4.
72
Стр.31. (c) За управувањето на Империјата гл. 38.
40
земјата на Пацинакитите (in Patzinacitarum terram), каде што си подигнаа населби; а
откако заемно потпишаа спогодба за пријателство, беа наречени Хабари; оттука и
самите Турки ги научиле на јазикот на Хазарите, па така и денденес имаат ист
говор; а другите исто така се служат со јазикот на Турките.“ Значи помалку е
исправно да се верува дека турскиот јазик бил сличен и близок на унгарскиот,
бидејќи стариот турскиот јазик бил словенски јазик, а пак унгарскиот и
денешниот турски повеќе приближуваат кон говорот на Хазарите.
Од овие нешта се заклучува дека Готите и Гетите, иако од почетокот посто-
еле како едно исто племе Венедско или Словенско, сепак со текот на времето
едните од нив, преселувајќи се во Германија или во Галија ги научиле
германските обичаи и јазик и ги оснивале Готите, Свеоните или Свитхоните и
Галите; другите пак, кои тргнале на Исток (на Ориентот), помешувајќи ги
сопствените јазици и обичаи со ориенталните јазици и обичаи биле наречени Хуни
и Масагети. И најпосле третите од нив, пребиваќи, ту во Дакија, ту во Скитија и
Сарматија во населбите на своите предци, ги задржале подобро од другите старите
имиња, обичаи, доколку не привлекле некој недостаток од соседните народи, и тие
се наречени час Скити, час пак Сармати.
А пак, миграцијата на старите Гети, кои од првобитните прадедовски населби
во понтските и во меотикиските предели (ex Ponticis Meoticisque regionibus) се
движеле кон Север и Галија и до крајните делови на Европа, уште од најстаро
време ја спомнува Плутарх (а)73: „Се прикажува дека келтското племе Гали(b)74,
бидејќи родната земја(c)75 поради постојаното зголемување на населението не
можела да ги прехрани сите, тргнаа да си побараат нови живеалишта.Тоа беа многу
илјади воинствени младичи(d)76 кои ги следеше уште поголема толпа од жени и од
момчиња(e)77. Се зборува дека дел од овие откако ги поминале Рифејските плани-
ни(f)78, навалиле на северните делови и го запоседнале најоддалечениот дел на
Европа; еден дел од нив, откако си подигнале населби помеѓу Пиренската планина
и Алпите (inter Pyrenaeum montem Alpesque), престојувале долго време покрај
Сеноните (Senones) и Келтоните (Celtones): потоа ги заробиле со вино, што тогаш
за прв пат било донесено од Италија, и од новата наслада што им ја давал
пијалокот толку го изгубиле разумот, што веднаш се упатиле кон Алпите за да го
побараат оној регион кој би можел да ги раѓа толку познатите плодови.“
Понатаму и Страбон: „Старите грчки писатели [вели] сите северни племиња ги
именувале со називот Скити и Келто-Скити, тие навистина пред нив така ги делеле
оние кои живееле над Еуксинум Иструм (Euxinum Istrum) и Јадранското море
(Adriaticum mare), Хиперборејци (Hyperborei) ги нарекувале Сарматите и Аримас-
73
Стр. 33 (а) Кај Клувериј во делото “Древна Германија“ кн. 1. гл. 2. (Apud Cluver. Germ. Ant.
Lib.I. cap.2.).
74
Стр.33. (b) Гали за нив е погоре речено дека биле Готско и Венедско племе.
75
Стр. 33. (c) Скитија се подразбира областа позиционирана околу Понт и Меотин.
76
Стр. 33: (d) воинствени младичи (Iuvenum bellicosorum). Ова на словенски јазик ќе го изго-
вориш Гетичи (Getichi) или Диетичи (Dietichi).
77
Стр.33: (e) од момчиња (puerorum). Ова на словенски се вика Гетца (Getza) и Диетза (Dietza).
78
Стр. 33: (f) Под ова Плутарх ги подразбира Рифаејските планини на Скитија. Значи неосно-
вано испитува Клувериј, кадешто констатира дека овие нешта се однесуваат на Галите од подоцне-
жното време кои тргнале во Италија, и дека тука треба да се подразбираат Алпите, планините на
Италија.
41
пите (Arimaspi); а пак ониe кои биле преку Каспиското море ги нарекувале со
називот Саки (Sacae) и Масагети (Masssagetae).” Книга 2 Географија. Слично на
ова цитирано место се изразува и Клувериј во делото Древна Германија книга 1, гл.
2 “Зборовите на Страбон најмногу се однесуваат кон Илирите, каде што фразата
τοὺς ὑπὲρ τοῦ Ἁδρίου κατοικοῦντες потпаднале под името на Хиперборејците, сведочат
најстарите од смртните луѓе.” Па дури и Хомер кој ги предава најстарите преданија
од сите овие нешта во Илијадата го има напишано ова за Скитите:
Νόσφιν ἐφ΄ ἱππόλλων Θρῃκῶν καθορώμενος αἷαν Μυσῶν τ΄ἀγχεμάχων, καὶ ἀγαυῶν
Ἱππημολγὼν γλακτοφάγων, ἀβίων τε итн.
То ест: Онаа далечна земја на Траците, коњици вешти,Мисите, борци од
близу, и кон Хипемолзите славни, Кон Млекојадците баш (Ил. 13,4-6 Препев на
македонски М.Д.Петрушавски) на Хомер пак, се сомнева дека (можеби?)
племињата на Скитите биле наречени некои Агави, то ест Славни (Clari) и Светли
(Illustres). Имено тој вели: Ἀγαυῶν, λαμπρῶν καὶ ἐνδόξων, ἡ ὂνομα ἔθνους οῡτω
καλουμένων Ἀγαυῶν. „На Агавите – на Светлите (Illustrium) [односно] на Славните
(Gloriosorum), или тоа е име за племето Агави кое е така наречено“.(а)79 А ако овие
нешта се вистинити, тогаш од истото место кај Хомер може да се заклучат овие две
нешта: едното е дека тоа што Поетот Скитите во целост ги истакнува меѓу Траките,
Мизите и Аварите; а другото пак, тоа што први од овие биле Молзачите на коњи и
тие биле сосема како Бугарите и Хуните и забележано е дека тие и Траките биле
коњаници кои скитале на Истокот. Вторите пак, биле Галактофаги (Galactophagi),
то ест тоа се оние Гети кои тргнале во Германија и Галија, наречена според зборот
лакте (lacte- млеко) во Хиеронимовиот Коментар кон Посланието на апостолот
Павле до Галатите, како што тоа го научивме од Плутарх: „И тие, откако се сврзаа
со Лидите, биле наречени Миси и оние кои се борат одблизу (рака со рака)“, а
такви народи беше кажано дека биле Готите. И, најпосле, последните биле Гети-
те или оние Словени, за кои Плутарх кажува дека штом ги поминале Рифајските
планини, ги запоседнале, односно тоа се Фините и Венедите кои ги населувале
погорните предели на Балтичкото море и крајните брегови на Северот: и тие што
останале од оние родни (татковски) населби во Тракија, Дакија и Скитија. Затоа се
чини дека нив Поетот ги нарекол со името Агави, според значењето на нивното
сопствено име - Словени, то ест, светли и славни. Ги нарекува исто така и
longaevos (долговечни), а такви народи, како што дознаваме од Плиниј биле Хипер-
борејците; Зашто Плиниј имено во Кн 4 гл. 12 вели: „Близу тие планини,
А пак, овие стихови на Хомер кај авторите различно се толкуваат: Страбон
изразот ἀγαυῶν Ἱππημολγὼν го сфаќа како Славни молазчи на коњите (Географија кн.
7). Еден стар схолијаст отаде Аквилона, пребива среќно(то) племе [ако е за верува-
ње] со долгогодишен живот, кое го нарекуваат Хиперборејци, племе прославено по
баснословни чудеса.“ Оттука значи е јасно дека треба да му се прости на Тома
Архиѓакон Сплитски кој ги меша Готите со Словенското племе. Зашто така за него
пишува Лукиј(а)80: „Овој автор смета дека Словените биле Готи, а пак тоа се чини
го зел од Диоклеат (a Diocleate sumpsisse), сметајќи ги најпосле оние Готи за
христијани, а тие биле аријани; навистина би можело да се допушти грешката да се
79
Стр. 35: (а) Така личното име Агавес (Agaves), ќерката на Кадмос, означува Светла (Illustris)
или Славна (Gloriosa).
80
Стр. 36: (а) Кај Ассем. том 1 дел 2 гл. 7 стр. 308.
42
мисли дека Готите биле Словени“. Кон овие изјави Кл. Асеманус си додава свое
мислење. Имено тој вели: „Зашто тоа, уште пред Тома го кажале Теофилакт Симо-
ката и Фотиј, дека Готите и Словените не биле едно исто племе, туку дека Готите
од Славонија (Gothi e Sclavonia) продреле во Римската империја. А кај Тома, што
би требало да се докаже, стои ова: Несомнено е, како што тврди, дека градовите во
Далматиа биле срушени од Готите“(b)81. И навистина далматските писатели заедно
со Фотиј и Симоката велеле дека не биле Готите Словени, затоа што дошле од
пределите на Словените, туку затоа што како Готи со словенско потекло, само
поради местоживеалиштето биле Германски народи; и откако се поврзале со
бугарските Словени ја зазеле Далмација. И најпрвин ова до сега е покажано; а
како второ навистина тоа ќе стане јасно од самата историја на Диоклеат.
Зашто Диоклетан Пресвитер (Diocletanus Presbyter) го започнува своето раска-
жување од Сфиолад (a Sfiolado) или од Сенулад (a Senulado), таткото на Тотила
(Totilae), на Остроил (Ostorili) или на Брусиј (Brusii), и својот век го поврзува со
времето на владеењто на Анастасиј и понтификатот (папството) на Геласиј. Молам
да ми биде допуштено да кажам дека овој Сфиолад бил Фелетхеус (Feletheus) или
Фeва (Feva), оној познат крал на Ругите или на Словените на Германија, кој во
летото господово 482, или нешто малку пред врховната власт на Анастасиј и на
Геласиј, бил потиснат од Одоакeр (ab Odoacre oppressus), и бил заробен; и така сè
би станало јасно. За Фелетеј имено раскажува Павел Ѓаконот дека тој ги држел
Перекудунавските места над Норик (Transdanubiana loca supra Noricum), односно
оној регион кој подоцна бил наречен Моравија(а)82: „Во ова време помеѓу Одоахар
(inter Odoachar), кој во Италија владеел веќе неколку години и Фелетеј, кој е
наречен Фева, кралот на Ругите, се прошири пламен на големи непријателства. Тој
Фелетеј во тоа време го населувал подалечниот брег од другата страна на Дунав,
кој го одделувал самиот Дунав од пределите на Норик“. Најблиску до Ругите биле
други(те) Словени или оние Сармати, од кои, против Готите на Далмација на
помош им дошле Буга (Buga) и Бабaи (Babai) [словенски имиња], кралеви на
Сарматија, повикани од прекудунавските предели. Зашто Јорнандес вели: „Нави-
стина Сауроматите, кои ги нарекувавме и Сармати и Кемандри(те) (Cemandri) и
некои други од Хуните на страната на Илирик кај тврдината Мартена (а)83 ги
населувале населбите кои ним им биле дадени.“ И веденаш потоа додава: „Крале-
вите Хунимунд(ус) (Hunnimundus) и Аларик(ус) (Alaricus), страхувајќи од гибелта
на овие Свеви, го покренаа оружјето против Готите, надевајќи се на помошта од
81
Стр. 36 : (b) ibidem.
82
Стр. 37: (а) Кај Ассем. Календ Том1, гл.3 стр. 245: И така името Свиоладус (Svioladus) кај
Словените се толкува како Свевладус (Svevladus)- оној кој управува со сѐ. Истото ова кај Лонгобар-
дите се изговара Албоин (Alboin) кај Murat. Script. Ital. Том 1, стр. 372. Значи од името Свевлад се
гледа дека поради сличноста во изговорувањето произлегло и името на Фелетиј и Фева. Но, ова
сепак некако на различен начин и погрешно почнало да се проширува, опоменува Кл. Ассеманус на
цитираното место. Во најстариот писмен споменик на папирус на Императорот Јусту-нијан од
Ревена (Justinianus Revennatensis), напишан во дваесет и седмата година и неодамна објавен од
страна на Кл. Занетио (Cl. Zanettio) се именува Фелетин како истакнат маж кој стапил во брак со
истакната жена од Рунилионите (Vir sublimis Feletinum jugalis Runilionis sublimes feminae
nominatur. ).
83
Стр.38: (а) Во делото “De Reb. Get.“ Cap.17, Баудранус (Baudranus) Мартена (Martena) ја
сместува во Стирија (Stiria) или во Норик, кој пак јасно беше најблиска провинција до регионот на
Ругите.
43
Сарматите, кои со своите кралеви Буга и Бабаи им дојдоа како нивни помошници,
собирајќи ги самите остатоци oд Скирите за да се борат заедно уште пожестоко,
како за своја лична одмазда на чело со нивните првенци (кнезови) Едика (Edica) и
Улф (Ulphus). А истовремено на своја страна со себе ги имаа како Гепидите, така и
огромната подршка од племето на Ругите“.(b)84 А пак тие Словени од Јорнандес се
нарекуваа Сармати, а од самиот автор на Мисцела (ab Auctore vero Miscellae) -
Бугари (Bulgari)(c)85. „Буса, вели овој подоцнежниов, кралот на Бугарите, направи
голем колеж при своите походи.” Значи Словените, доаѓајќи од овие места во
Панонија, се чини дека ги потиснале оние кнезови на Истриа и на Далмација, или
принцови за кои се раскажува во историјата на истиот Диоклеат. “Токму Тотила и
Остроилус(т) (Ostroilus(t)) за да си создадат големо име со голема слава, по совет и
по влијние на првородениот брат, собирајќи мошне голема и силна војска излегоа
од својата земја, завојуваа против провинцијата Панонија и војувајќи ја добија, а
после овие настани, со силна толпа луѓе, дојдоа во Темплуна (in Templuna). Тогаш
кралот на Далматите, кој престојуваше во големиот Град, чудесната Салона,
испрати пратеници со писма докралот на провинцијата Истрија, за да собере
војска, па истовремено да им се спротистават и да се одбранат“(а) 86. А пак тие
кралеви на Истрија и на Далмација се чини дека биле од готска лоза која тогаш ги
држела споменатите места. Готите, имено, владееле со Салона, пред Мундус да
биде испратен во Далмација, односно во деветтата година од Империјата на
Јустинјан, како што раскажува Пропокиј(b)87: „Штом Императорот дозна, како се
постапило со Амаласунта (cum Amalasunta), веднаш започна да се подготвува за
војна, откако веќе девет години ја беше презел Империјата. И, така, го испрати во
Далмација Мундус, префектот на провинцијата Илирик, која пак тогаш ѝ беше
потчинета на Готите, и заповеда штом ќе навлезат во Салона повторно да ја
преземат власта. Значи според ова следи дека Тотила и Остроилус, кнезовите на
Ругите и на Сарматите, уште пред Мундус да тргне во поход против Готите во
Далмација, влегле во судир со истите Готи кои ја држеле под своја власт Далмација
и Истра, и откако била склучена меѓусебна спогодба за мир, Тотила, мигрирајќи во
Италија, со Готите на Италија, а Остроилус, останувајќи во Далмација со Готите на
Далмација се здружиле против Римјаните. Потоа, откако Тотила бил назначен за
крал на Италија, кон Словените и Готите на Далмација се приклучиле и други
Словени од пределите преку Дунав, откако ги поминале планините на Илирик:
оттука потоа по иницијатива на Тотила со троделната војска ѝ нанесоа на Европа
неизлечиви рани. „Словените (Sclavini) навистина [вели Прокопиј] веќе од
претходно ги беа нападнале териториите на Империјата, по нив следеа и други од
истото племе, и тие, откако го преминаа Хиструм, веднаш се поврзаа со своите,
кои пак нешто малку пред тоа послободно беа навалиле на тој предел; Некои пак
сметаат дека самиот Тотила овие варвари ги подмитил со не малку пари, и така, ги
натерал да се упатат во таа римска провинција, така што на Империјата понатаму
не ѝ преостанувала нидена друга можност истовремено да ја управуваат и војната
против Готите, бидејќи своите сили ги насочиле кон истерувањето на варварите.
84
Стр.38: (b) Ibidem cap.18.
85
Стр.38: (c) Кај Murat. Tom I rer. Ital. Part. I p.100.
86
Стр. 39 (а) гл.2.
87
Стр. 39 (b) За војните со Готите кн.1 гл. 4.
44
Значи немам никаков доказ за да би можел да потврдам сигурно дали Словените
(Sclavini) за да му се заблагодарат на Тотила, или пак, сами од себе, без да бидат
повикани, се собрале на тоа место. А штом Словените биле така поделени на три
бојни чети и скитале на разни страни ја погодиле Европа со неизлечиви зла“(а)88.
Од овие нешта јасно е дека Презвитерот Диоклеат, по традиција, историјата на
старите Словени ја нарекол готска (историја), или заради фактот што наместо
Словените ги претставил Ругите, кои уште од најстаро време, престојувајќи во
Германија, биле во допир со Готите, или пак, понекогаш поради фактот што
Сарматите или Бугарите биле сврзани роднински со Ругите, а во Далмација и во
Италија склучиле сојуз со Готите.
И, затоа, оние словенски букви, кои му се припишуваат на Хиероним, случајно
или со целосна заслуга се нарекуваа готски од страна на Архиѓаконот. Зашто ако
тоа писмо внимателно го споредиме со готицата или со оние знаци-руни од кои
што често наоѓаме траги на Север (b)89, и исто така се појавуваат и во самата
Италија, такашто дури и учените мажи нив понекогаш ги мешаат со античкото
етрурско писмо(а)90 и откриваат дека во голем дел се слични. Сепак, ако се прифа-
тат овие писмени знаци на Готите наместо оние гeтските на Дикенеј (pro Gethicis
illis Dicenei), за коишто говори Јорнандес(b)91, тие се многу постари од Улфили-
јанските писмени знаци; a секако дека не е сигурно дека Рунските писмени знаци
се исти со оние на Улфила(c)92.
Значи уредивме една табела на која се разликуваат три колони со писмени
знаци (букви), и од кои најпрвин се изложени писмените знаци на глаголскиот
алфабет, распоредени по својот редослед и со своите форми кои се преземени како
од другите, така и од табелата на Фришиј (Ex Frischii Tabula dessumptis). Втората
колона ги прикажува рунските писмени знаци кои соодвeтствуваат на претходните
од регионот, а само малку од нив се преземени од Шедиј (ex Schedio) и од другите;
а сите други ги ексцерпиравме од(d)93 Дипломатскиот трактат (e Tractatu diplomat-
ico) напишан на галски (т.е. француски) јазик со наслов: „Nouveau Traitè de
Diplomatique, où l’ on examine les Fondemens de cet’ Art: on etablit des Regles sur le
discernemet des Titres & l’on expose Historiquement les Caracteres des Bulles Pontifica-
les & des Diplomes donnés en chaque siécle & c. Par deux religieux Benédictines de la
Congregation de S. Maur à Paris MDCCL “. И, најпосле, третатa колона ги прикажува
грчките писмени знаци (букви) кои им соодветствуваа најмногу на споменатите.
При вака распоредените писмени знаци секому веднаш му паѓа во очи блиско-
ста на старите рунски писмени знаци (букви) со глаголските.
Значи првата буква на Готите или на Руните, буквата А, сосема малку, или
воопшто не се разликува од првиот словенски елемент на ракописот на глаголскиот
88
Стр. 40 (а) За војната со Готите кн.3
89
Стр 40: (b) Олаус Ферм. во Фаст. Дан. Либ 3. цап. 2 (Olaus. Verm. In Fast.Dan. lib.3 cap.2.; а
исто така и Шед . во За германските и другите богови и др. (Item Sched. De Diis. Germ. & allii & c.) .
90
Стр.41: (а) Види Кл. Занети во Италијанската дисертација со наслов: Nuova Tranzfigurazione
delle lettere Etrusche: кој што во ова нашево што нему неодамна му го дадовме за разгледување, за
да ги расветли древностите на старите народи на Италија, лесно [како барем што се надеваме] ќе
открие нова почва за истражување.
91
Стр.41: (b) De Reb. Get. Cap.4 (За обичаите на Гетите гл. 4).
92
Стр.41: (c) Масков. Ист. на Германија кн. 7 на крајот. (Mascov. Hist. Germ. Lib.7 in fin.).
93
Стр.41: (d) Tom I. Tab14.pag.712.
45
алфабет - буквата Аз (Az). Зашто и двата знаци претставуваат две линии во форма
на крст, а се разликуваат само во толку што овие со трансверзална (попречна)
линија и со подолги лакови завршуваат подолу; а онаа пак (рунската), не се прави
ниту со попречна линија, ниту со завршна линија, туку само со наслонета.
Исто така глаголската буква Бук (Glagoliticum Buk) е слична на рунската Ф (F),
според обичајот на древните Македонци кои обично Ф го менувале во Б(B).
Според ова е и називот за Фригите, најстарите народи на Тракија, кои се зачетници
на нашите Гети, или сродници, или луѓе од иста крв, бидејќи и Херодот сведочи:
„Толку многу долго време се викани Бриги (Bryges), колку што долго биле европ-
ски соседи на Македонците: откако преминале во Азија заедно со местото го
промениле и името во Фриги“.(Phryges) (а)94 И има останато дури и денес кај
Словените некои траги од старите нешта во зборот брат (Brat), кој соодветсвува со
латинското име Фратер (Frater), такашто било вообичаено поскоро да се изговара
гласот Б (B) одошто гласот Ф (F). Сепак, глаголското писмо го има и знакот Ф (F)
препишан од грчката форма; но, ова е подоцна додадено заради изразување на
различноста на бојата на гласот како што ќе биде објаснето подолу.
Понатаму Глаголскиот знак Вид (Vid) само по позицијата се разликува од
рунското Б (B) според традицијата на Грците, кои обично го продуцирале консо-
нанто V (В) со знакот В (Б).
Исто така глаголскиот писмен знак Глаголе(Glagoliticum Glagole) како што му е
називот во алфабетот (писмото), е речиси исто како и рунското Г(G), кое што
Готите го нарекуваа Халг (Halg), или Галг (Galg) со речиси истиот словенски назив
за таа буква (а)95.
Од друга страна глаголскиот знак Добро (Dobro) малку се разликува од рунски-
от знак Д (D) кој се црташе, ту како едноделен, ту пак како удвоен знак, како кај
Словените, така и кај Руните(sic!) и Готите.
А пак, глаголскиот писмен знак Јест (Jest) го претставува Рунското Е завртено
на лева страна, што пак може да биде аргумент дека старите Словени, ако прет-
поставиме дека ги имале тие писмени знаци, имале обичај да пишуваат од десно
кон лево.
Така и глагоските Живито (Xivito), Ѕело (Zielo), Земље (Zemglie) се мошне
слични на рунските Х, З и С (X, Z, S). Но Живито (Xivito) е Тхау (Thau) на
Хебреите; а Земглие (Zemglie), пак ја подражава старата буква Тхита (Thita) на
Грците.
Најпосле глаголските писмени знаци Иже, И, и Ие (Ixe, I, Ie) јасно соодвет-
ствуваат со формите на рунските писмени знаци, и така за останатите.
94
Стр. 42 (а) Кн. 7
95
Стр. 43 (а) Кедерус во Дисертацијата која се споменува (цитира) погоре.
46
47
Па доколку во многу букви и воопшто да не се доловува прилика споредба,
формите и размерите варираат. Па така, сосема оправдано и заслужено, треба да
се помислиме дека готскиот или рунскиот алфабет воопшто, биле извор за
глаголското писмо, како што грчкото писмо е извор за кирилското.И, најпосле,
што би било чудно ако во манускриптите настане промена на писмените знаци во
рамките на еден толку долг временски интервал и меѓу така измешани и ваврвар-
ски народи? И дали пак, треба да се верува дека [ова се зборови на Кл. Бианкони
(Verba sunt Cl. Bianconii)] едно толку старо племе, кое било толку долго време во
толкаво царство, во период во кој толку народи се преселувале, дека секогаш
пишувало со едни и исти букви, кои ни малку се немаат изменето(а) 96? Сепак, како
и да е, за оваа работа треба да се констатира дека само сме се насочиле кон истра-
жувањето на историјата на глаголското писмо. За да го постигнеме тоа, пак, треба
да биде забележано ова:
Прво: Бројот на буквите опфатени во глаголското писмо (глаголкиот алфабет)
не е постојан(b)97. Она што го вметнал Мавро Орбини во своето дело се состои од
само 32 елементи; а во него навистина според она што се појавува во Римскиот
Декрет на Светата конгрегација за пропагирање на верата се 40 елементи.
Второ: Редоследот на буквите кој го покажува глаголското писмо, не е насека-
де сигурен: зашто при цитирањето на писмото (алфабетот) издадено од Орбини
после буквата која соодветствува на латинската буква I следи друга буква која
соодветствува на буквата G; во Фришиевиот (in Frischiano) пак, буквата Ie: едната
од овие букви ја нема во римскиот алфабет (латинското писмо); другата буква пак,
се појавува префрлена кон крајот на алфабетот.
Трето: Низата и бројот на буквите од глаголското писмо, донекаде отстапува
од низата и бројот на буквите на кирилското писмо. Имено, во глаголското писмо
на Орбини после споменатата буква I следи, како што е кажано, буквата G; во
кирилското писмо пак, не е така. Од друга страна, во кирилското писмо, после
буквата Хир (Hir) следи буквата Пси (Psi) и Омега (Omega), кои не се појавуваат во
глаголското писмо; па така и останатите букви кои следуваат се поставени со изме-
шан распоред. Најпосле бројот на буквите во глаголското писмо изнесува 32, а во
кирилското 31. А пак, во обете римски писма редот и бројот на буквите е еднаков.
Четврто. Имињата на буквите и на обете писма се некако слични, но не се
изговараат на ист начин кај словенските народи. Зашто Северните Словени вака ги
изговараат (именуваат) буквите: „Ас (As), Бога (Boga), Видил (Vidil), Глагол
(Glagol), Добро (Dobro), Иест (Iest) Шивјeте (Schivjete), Село (Selo), Семла (Semla),
Ише (Ische), И (I), Ие (Ie), Како (Kako), Луди (Ludi), Мислити (Misliti), Наш
(Nasch), Он (On), Покој (Pokoj), Рци (Rtzi), Слово (Slovo), Тверто (Twerto), Иик
(Iik), Ферт (Fert), Хиер (Chier ), От (Ot)“(а)98 . А пак, на дијалектот на Србите вака
се именуваат:„Ас (As), Бук (Buk), Вједе (Vjede), Глаголие (Glagolie), Добро
(Dobro), Иес (Ies), Сцивјети (Scivjeti), Сиело (Sielo), Семље (Semglie), Исе (Ise), И
(I), Ие (Ie), Како (Kako), Луди (Ludi), Мислити (Misliti), Нас (Nas), Он (On), Покој
(Pokoj), Арзи (arzi), Слово (Slovo), Тверд (Tverd), Ук (Uk), Фи (Fi), Хиер (Hier), Пси
(Psi), О (O), Од (Od), Зи (Zi), Циарв (Ciarv), Чиерв (Chierv), Сцај (Scaj), Стај (Staj) и
96
Стр. 44: (а) Дисертација за старите хебрејски букви стр. 68.
97
Стр. 44: (b) Кралствто на Словените стр. 46 ( Regno de’ Sclavi pg.46).
98
Стр. 45: (а) Вид. Frisch. стр. 15.
48
др. (b)99. Најпосле, Далматите, при учењето на овие букви вака ги произнесуваат:
„Аз (Az), Бук (Buk), Вид (Vid), Глаголие (Glagolie), Добро (Dobro), Иест (Iest),
Живит-о (Xivit-o), Зело (Zelo), Земглие (Zemglie), Иже (Ixe), И (I), Како (Kako),
Глинди (Glindi), Мислити (Misliti), Нас (Nas), Он (On), Покој (Pokoj), Рзи (Rzi),
Слово (slovo), Твердо (Tverdo), Ук (Uk), Ферт (Fert), Хиер ( Chier), От (Ot). Од овие
претходни белешки заклучувам:
Прво. Имињата на буквите и на обата алфабети (писма) од Далматите и од
Србите се изговараат помалку неправилно, отколку од другите Словени.
За да го покажеме ова треба да се знае дека тоа нам не ни го гарантира Фри-
шиевиот изговор на алфабетот на северните Словени, така што тоа го научивме од
начинот на изнесувањето (изговарањето) на буквите на Далматите и на Србите.
Имено според далматскиот и срблискиот изговор (Dalmatica & Serbliana pronun-
ciatione) дојдовме до тоа сознание дека имињата на буквите не се празни гласови,
поставени како годе, туку се изнајдени со трудољубивост и распоредени од својот
изумител, за да знаеме со сигурност како се случува тоа. Имено, тие се изговараат
по таков редослед, што првите 21 елементи, ако се отстрани десетиот, оформуваат
заокружени реченици и целосни мисли; што пак во Фришиевиот алфабет, заради
оштетените и разместените имиња на елементите, тоа не може така лесно да се
постигне. Сметавме дека името на десетиот елемент морало да биде отстрането,
или затоа што ја расипувал реченичната мисла, или пак, бидејќи неговата фигура
малку се разликува од фигурата на единаесеттиот елемент: и, оттука, сметаме дека
тој елемент е измислен во поново време; што подобро се покажува преку следнава
интерпретација:
I. Az Ego (Јас)
II. Buk Deus (Бог)
III. Vid. Vitus (Витус)
IV Glagolie Loquor (зборувам)
V. Dobro Bonum (добро)
VI. Iest Iest ( е)
VII. Xivit-o Vivere-de (да се живее од)
VIII. Zelo Rure (на село)
IX. Zemglie Terrae. (на земјата)
X. Ixe
XI. I Et (и)
XII.Kako Sicut (како)
XIII. Gliudi Viri (мажи, луѓе)
XIV. Misliti Cogitare (да мислиш)
XV. Nass. Nostra (наша)
XVI. On. Illud (она 3.л. ед. ср.род М.Ч.)
XVII.Pokoj requies (спокој)
XVIII. Riz Dic (речи!)
XIX. Slovo Litteram (писмо, буква)
XX. Tverdo Fortiter (силно)
XXI. Uk V.
99
Стр. 45: (b) Види Орбин. стр. 46.
49
Останатите имиња на буквите кои следат речиси ништо не означуваат, туку тоа
се некои едносложни изрази кои искажуваат изговор на двојни букви, крајни букви
и на лигатури. И, значи, штом изговарањата на другите букви од глаголскиот
алфабет не може тоа нам да ни го долови, тогаш несомнено следи заклучокот дека
овој далматски и српски изговор на буквите требало да биде поистакнат од сите
останати изговори. А пак, и дека оваа номенклатура на буквите на глаголскиот
алфабет, не била својствена ниту пак за кирилскиот, веќе е сосема јасно од таму
што, онаа била наречена Чиурлица - (Chiurliza), според изумителот Кирил; оваа
пак, според вториот и третиот нејзин елемент - Бук-вица (Buk-vitza), а се вика
Глаголица (Глаголско писмо) според четвртиот елемент од писмото.
Второ. Старите елементи (писмени знаци) на овој алфабет треба да се распо-
знаваат според далматскиот и српскиот изговор, и да се разликуваат од оние
измислените во поново време.
Зашто авторот на овој алфабет со таква трудољубивост ги составил буквите,
што нивните имиња сами по себе следејќи наизменично едни по други искажуваат
некакви морални мисли и совршено затвораат заокружена реченична целина; и
лесно се сфаќа дека имињата на буквите кои следат во низата со останатите, а се
безполезни, и ништо воопшто не значат, тие се вметнати и биле измислени од
поново време.
Трето. Староста на овој алфабет ја пројавуваат буквите на алфабетот,
зашто како поради редоследот на буквите, така и според нивниот број тие се
најмногу слични на грчкиот алфабет.
И ова пред сè е познато од Плиниј дека бројот на елементите (писмените знаци)
на грчкиот алфабет, изнесувал само осумнаесет: „Аристотел, вели Плиниј, вели
дека старите букви биле 18 Α.Β.Γ.Δ.Ε.Ζ.Ι.Κ.Λ.Μ.Ν.Ο.Π.Ρ.Σ.Τ.Υ.Φ.“(а)100Но сигурно
е и дека исто толку биле и тие букви (елементи) како и во стариот глаголски алфа-
бет од далматскиот и српскиот востановен изговор. Зашто погоре веќе е кажано
дека во глаголскиот алфабет имало само 20 (XX) имиња на елементите (писмените
знаци), кои според природниот прогресивен редослед, заокружувале реченици. Ако
од овие (елементи) го извлечеш (изоставиш) осмиот или деветиот елемент, кои,
или по особеноста, или по фигурата, можат да се сведат кон седмиот елемент,
лесно би се согласиле дека старите букви на Словените, како и на Грците биле
осумнаест, а не повеќе.
А пак, што се однесува до редот или до распоредот на буквите, несомнено е
јасно дека низата на елементите како во стариот глаголски, така и во древниот
алфабет на Грците била речиси иста. И сепак само една единствена буква во
глаголицата ја наоѓаме дека е поставена на другио место.- очигледно тоа е буквата
Ф, која кај Грците е последна; кај Словените пак таа била втора; сепак овој факт,
можеби сам по себе не е без причина. Имено, првиот елемент на глаголскиот
алфабет – Аз (јасAz /Ego), а Тау (Tau) на Египетјаните (Aegyptiorum) и на Самари-
таните (Samaritanorum), е или поради тоа што е најмногу сличен на знакот на
крстот. А како второ, тоа што буквата Ф се става на последно место од стариот
грчки алфабет, по своето име (буквата) Бук означува Бог. И не ќе биде без основа
самиот Д.О.М. (D.O.M.) да одбележува словенско име. Зашто Словените зборот
Deus (Бог) го викаат Бук (Buk) и Бух (Buh), со збор изведен од глаголот Бит (Bit),
100
Стр. 48 (а) Кн.7.гл.56 стр.342.
50
што пак има двојно значење: едното е очигледно значењето убивање, или тепање, а
другото значење е битисување (постоење). Затоа, како што од првото значење
името Бој, - Војна или Битка, така и од второто значење името Бог, или исто она
што е Бук и Бух, се чини дека се прелеале значењата во она што означува Д.О.М.
А пак етимонот на овој збор се чини дека е ист како и оној на Јеховах (Jehovah),
и веќе оттука е јасно дека на самиот Бог неговото внатрешно (иманентно) име
Мојсеј, преку овие зборови, би го протолкувал: „Јас сум, кој сум (вечен)(а)101“; а
ова пак јасно се содржи во првите два елемента на нашиот алфабет (нашето писмо),
и звучи како Аз - Его и Бук - кој сум (Јас кој сум Бог). А прикажуваат дека дури и
Египетјаните пред портите на некој храм од некој нивен регион напишале: “Јас
сум“.(b)102 И, најпосле, третиот елемент се спомнува кај образованите луѓе, дека
бил во светилиштата на Феничаните а го носел името на божеството Тхоу (Thou) и
Боху (Bohu) кон кое имале најголема почит (c)103 – па дури и тие (имиња) се чини
дека се совпаѓаат (се усогласуваат) со првите две букви од глаголскиот алфабет со
буквите Аз (Ego), што се црта преку знакот за Тав и со буквата Бук (Deus). И, така,
онаму каде што овој алфабет отстапува од стариот грчки алфабет го подражава
постариот редослед на египетските и феничките букви.
Значи изгледа дека најстарите традиции на Хебреите се истакнуваат дури и кај
останатите букви кои следат во низата. Имено зборот Бог О.М. го нарекуваат со
името Вит (Viti nomine) според дејството гледање. И можеби затоа што тој сиот
Универзум создаден од него го видел преку шест наизменични промени и ја
потврдил промената дека е добра, според оние стихови од Постанокот (d)104: “И
Виде Господ дека е добро”, како и (стихот): “И виде Господ сè што беше направил,
и тоа беше мошне добро”. Како и оној стих на апостолот Павле во посланието до
Евреите гл. 4 „Сè е голо и откриено во неговите очи“. Затоа така се (под)разбираат
тие први букви на глаголскиот алфабет во Мојсеевиот стил: Ego (Јас), Deus (Бог),
Vitus(Витус), Loquor (Зборувам), Bonum (Добро), Est (Е) и др. како да кажуваат: Јас
којшто сум [Јеховах] гледајќи зборувам добро е и др.: Оттука истиот Јехова, кого
поетите го нарекле Јовем (Iovem)*105 заради истакнување на дејствието за гледање,
то ест за знаење, па од Хомера се нарекува со изразот εὐρύωψ- кој има широк
поглед, и од Калимах со ἐνόψιος - надгледувач (набљудувач), а од Софокле пак -
παντόπτην, кој гледа сè. А и Хесиод, најстариот од поетите го нарекол (а)106 πάντα
ἰδὼν Διὸς ὀφθαλμός окото на Јупитер (на Јовис) кое гледа сè. А пак ова иманентно
(inessabile) име со текот на времето најпрвин било пренесено во поетски стил на
кралевите и на кнезовите со голем углед (b)107 како на Божји слуги, и тие биле
наречени Јовес (Ioves); потоа тоа било осквернавено поради празното суеверие и со
баснословни измислици. Сепак, се чини дека кај Словените подоцна исчезнала
вистинската идеја Д.О.М. (D.O.M.). Зашто и Прокопиј во своето дело за Готските
војни кн.3 вели „Меѓу другото од овие варвари било заштитено со закон и од
101
Стр. 49: (а) кн. Исход гл/3 ст. 14.
102
Стр. 49: (b) Калмет Библиски лексикон под зборот Јехова.
103
Стр. 49: (c) Евсебиј Црковна историја кн. 1. гл.2 Кај Схед стр. 158.
104
Стр. 49: (d) Гл. 1.
105
* На латински јазик формата Jovem (Ivom) е всушност акузатив од името на врховниот бог
во римската митологија Iuppiter.
106
Стр. 50: (а) Natal. Com.Mith. lib.2. cap 1
107
Стр. 50: (b) Истиот во истото дело (Id. Ibid.).
51
нивните предци назначено дека меѓу Боговите има некој единствен Бог, кој бил
создавач на громот, и да веруваат дека единствено тој бог е Господар на сите нешта
и нему да му колат говеда и други жртви. ”Но, неговиот култ, како што ќе образло-
жиме подолу, бил исполнет со безброј празноверија. Зашто кај Евреите должната
почит и чистата вера ја одржува самото име за Бога: кој κατ’ εξοχην (превосходно)
гледа (сè?), како што верувале и Словените и древните поети, за разлика од Идоли-
те на паганите кои имаат очи и не гледаат. Сепак и самите Евреи имале обичај
своите Пророци и слуги на вистинскиот Бог, да ги нарекуваат Гледачи (оние кои
што гледаат)(а)108, без тоа да го поврзуваат некако со религијата.
Има и друга незначителна разлика помеѓу исцртувањето на писмените знаци
помеѓу старите Грци и Словените која треба да биде објаснета. Имено во стари-
от алфабет на Грците, предаден од Аристотел недостасува буквата Ита (Ita); а пак,
во словенскиот пoнапред спомнат алфабет поскоро недостасува буквата Јота (Jota)
одошто буквата Ита. Имено буквата јота од Словените е изразена со формата на
буквата Јер (Jer) и е поставена при крајот на Фришиевиот Алфабет (Alphabeti
Frischiani), помеѓу едносложните букви кои не означуваат ништо. Но треба да се
знае дека кај српските Словени грчката буква Ита не е прост елемент од еден знак,
туку тоа е поскоро дифтонг соединет од Јота и Епсилон. А пак кај Далматите Ита
и Јота се со иста гласовна вредност, како што се со иста гласовна вредност и
буквите Виед и Вид.
Впрочем, ако буквите на глаголицата треба да бидат сведени кон рунско
потекло, лесно би се забележало дека тие се најмногу слични со исцртувањето на
старите букви на Грците од сите оние букви, кои се прикажува дека ги нотирал Кл.
Фререт-иј (Cl.Freretius) во погоре пофалениот Галски дипломатски трактат (In
Tractatu Diplomatico Gallico); Зашто тој имено ги нарекува рунските букви: „Assez
sembables au premier Alphabet Grec, par le nombre, par l’ ordre, & par la valeur.”
(Мошне слични на првобитниот грчки алфабет според бројот, според редоследот
и според вредноста).
Четврто. Авторот на грчкиот Алфабет бил од тракиски или фригиски род:
или секако совршено го владеел фригискиот јазик.
За да го докажеме ова доволно е внимателно да ја погледаме втората буква на
Алфабетот, која според она што е кажано погоре дури и сега во најголем дел ја
задржува формата на рунската (буква) F; Но сепак ја запазува и вредноста на
буквата Б: што пак, според Херодот потврдивме дека се запазило кај тракиското
племе Фриги (Phriges/Briges). А пак, дека и старите Фриги биле народ со словенски
јазик сметаме дека може да се потврди со докази кои не се за потценување. Имено,
препрочитувајќи ги записите на древните луѓе, наидуваме на некои изрази, според
кои би можеле да го насетиме јазикот на старите Фриги, и него (тој јазик) да го
споредиме со познатите јазици. Зашто овие (Фригите) Βαγαῖον (Вагаион или Багаи-
он)(а)109 а пак, Скитите παταῖω (Патаио)(b)110 го нарекуваа богот Јупитер. Но треба
да се смета дека старите Скити и Фриги биле едно исто племе. Зашто оние кои
Јустин ги нарекува Скити(c)111, истите тие Херодот ги нарекува Фриги(d)112, и згора
108
Стр.51 : (а) Калмет во Лексикон под зборот Пророк (Calmet in Lex. V. Prophet.).
109
Стр. 52: (а) Херодот кн. 4.
110
Стр.52: (b) види. Samuel Boch de adv Aeneae in Italia.
111
Стр. 52: (c) Кн. 2 гл. 1.
52
на тоа тој соопштува дека тие биле со такво славно име, што се натпреварувале со
Египетјаните за древноста на родот. И лебот Фригите го викале Βέκον (бекон или
векон), а водата Βέδ (вед). Најпосле зелка обично викале Ζέλκια (зелкиа), оган –
Πύρ (пир), куче - Κύνα (кина), а има и голем број други зборови кои ги наоѓаме кај
Клеменс Александриски, а и кај други автори(e)113.
Значи, ако ги споредиме овие најстари зборови на древните Фриги со денеш-
ните зборови на европските јазици, очигледно ќе откриеме дека ниеден јазик од
живите јазици не успеал така јасно да ја следи гласовната вредност и значењето
на старите зборови на Фригите и така да ги зачува нивните сопствени стари форми,
како што тоа го постигнал илирскиот, или јазикот кој уште го викаат и словенски.
Зашто Словените за древниот збор παπαῖω (папајо) го имаат зборот Бабо - Татко, а
за Βαγαῖω (Багаио) – Богх (Bogh) што значи бог. И зборот Беговаз (Begovaz), илир-
ските Словени понекогаш го користат за зборот леб. Исто така кај сите Словени
зборот aqua, што Фригите (f)114 го викаа Βέδυ (Веду), се изговара Вода (Voda); како
што и Зеглиа (Zeglia) [кај Фригите некогаш Ζέλκια Зелкиа] – се слушаше кај истите
за зборот olera (зелка). Исто така зборовите purriti и parriti кои го означуваат
дејството τοῦ πυρός (ту пирос=на огнот), исто и кај Словените значат да рaзгоруваш
(ustulare). И како што Фригите куче викаат κύων (кион), така и илирските Словени
за зборот кутре го употребуваат зборот Шене (Schenne) на својот сопствен јазик, а
оттука подоцна Грците го помешале со зборот Σκύμνος (Скимнос). Гореспомена-
тите зборови се универзални и се однесуваат како на словенскиот, така и на
стариот фригиски или скитски говор, а тоа не би го одрекол ниеден опитен човек.
Кон ова може да се додаде и самото значење на името на Фригите за кое е јасно
дека се однесува поскоро на јазикот на Словените, отколку на другите јазици. Тоа
име некако соодветствува на словенскиот збор вручи (Vruchi), за кој е сосема
сигурно дека го подразбира значењето - оние кои вријат во жештина, горат во оган.
Зашто Словените обично согласката Ф ја менуваат со согласката В, која е речиси
иста како и В (вита М.Ч.) кај Грците. Денешните Унгари наместо зборот Вруч
изговараат Форро (Forro) што исто така означува: зовриен од жештина, кој е
разгорен во оган. Италите пак, почесто ја употребуваат буквата Б (B) и велат
Bruggiato и Bruciato, кој што пак глас произлегува од истата основа.
Оваа етимологија на името на Фригите несомнено е земена од местата во кои
пребивале Фригите и се совпаѓа со оние аргументи, кои се наоѓаат погоре и кај
Страбон, меѓу кои подоцна и
Неантес од Кизик(Neanthes Cyzicensus) пишува: “Mакедонските свештеници во
молитвите го повикувале (богот) Βέδυ Bedy (Беду или Веду) да им биде благо-
наклонет ним и на синовите. А тој збор пак, го толкуваат како воздух (aerem)“. Јас
сепак се сомневам дека наместо воздух (aerem) би требало да се подразбере зборот
Јупитер (Јовем), кого што пак Словените во глаголскиот алфабет го нарекуваат Vid
и Viedi, односно Videntem (оној кој што гледа).
Кл. Бохартиј под еден ист предмет го вбројал и старото име Гомер, со кое во
светите книги се означува Фригија, каде изложува вака: “Како што името за
Фригија [вели тој], така и името за Гомер, кое некогаш било лично име, добиено по
112
Стр.52 (d) Кн. 2 (можно е и кн. 1).
113
Стр.52 (e) види Bochartius ibid.
114
Стр.52. (f) но кај Клем Александриски во делото Строматеис кн. 5 гл 243
53
особеноста на κατακεκαυμένη [exustae (на изгорениот)] регион, овој назив сепак бил
приопштен за целото племе, и затоа Гомер кај Хебреите е исто што и Фригија кај
Грците“. Геогр. Сак. либ 3 гл. 8.
Но, она што нас уште подобро би можело да нè доведе до вистината е името на
познатиот поток и езеро кои се сместени во областа Асканија, која се протегала до
азијската Фригија и која некогаш на хебрејски јазик се нарекувала Гомер. Зашто
зборот Асканија протолкуван според словенскиот јазик значи исто што и Фригија и
Гомер. Имено кај Словените зборот Усган (Usgan) и Осган (Osgan) значи согорен
пожар.
Ова наше мислење го потврдува и Ливиј, кој прозборувајќи за горните области
на Илирик кои биле во соседството на мочуриштето Лихнидос(sic! paludi Lychnidi),
[што на грчки значи распалени факли] го споменува и градот Ускана (Uscana); Тој
имено вели дека Лукиј Каелиј бил на чело на Илирик како римски пратеник: и тој
не се осмелувал да се помрдне кога во тие области бил кралот, а после неговиот
поход најпосле се обидел да се засолни (повлече) во Ускана кај Пенестите, од
стражата која таму на тоа место била македонска, и откако бил разбиен со многу
ранети војници војските ги повлекол кај Лихнидос“. Кн.43 гл. 19 и 20. А сосема е
извесно дека некогаш соседните места на Ускана биле населувани од Фригите,
така, како што ги населувале и оние места на Азија, покрај кои се наоѓала и
Асканија. А Страбон во кн. 7 вели: “Околу Дирахиј и Аполонија, се до Керауниски-
те планини, имаа живеалишта Булионите (Buliones), Таулантиите (Taulantii) и
Фригите“. Значи Ускана и Асканија кај Фригите значело исто што и Гомер кај
Хебреите, а тоа пак, кај Словените е Усгана (Usgana). И така совпаѓањето на
денешниот јазик на Словените со античкиот идиом на Фригите станува очигледен.
А пак Грците биле во најблиско соседство на Фригите [и тоа посебно Јонците и
најмногу Еолите, кај кои во најстаро време се распространиле Кимерите или
Кимбрите(а)115 кои биле Фриги, најизвесниот изданок (b)116 на Гомер, споменува
Страбон (c)117], и заедно со нив вршеле трговска дејност и вметнале најмногу
фригиски зборови во својот јазик. Зашто Платон пишува: „Еве, и така како што ова
име πύρ (оган) е варварско, и ниту пак е лесно тоа да се прилагоди кон грчкиот
јазик, и потврдува дека овој збор така го именувале Фригите, менувајќи ги нешто
малку и зборовите υδωρ (вода), и κύιας (куче) и многу други”(d)118. Но, не само што
им се вовлекле во јазикот, туку и обратно: И самите Фриги пренеле во својот
сопствен јазик грчки говорни изрази. Овие понатаму ги наголемиле и оние колонии
на Грци кои некогаш биле одведени во Германија и во Галија, покажува Лазиј
(Lazius) во делото “За миграцијата на племињата”кн.1(de Migr. Gent. lib I). Така
денешните Германи, како и Грците на поединечни имиња (именки) им ставаат
напред членови; А Словените напротив мошне древното својство на латинскиот
или на фригискиот јазик го следат со деклинирањето на имињата по падежи: затоа
и старите Германи понекогаш се нарекуваат Галограеки (Galograeci) и Граеко –
скити (Graeco-Scythae). И наспроти ова литванските народи на Полонија истакну-
ваат дека се од романско или латинско потекло: И Словени Валахи (Sclavi Valachi)
115
Стр.55 (а) Страб. Геогр. кн.7
116
Стр.55 (b) Самуел Бохартиус Географија сакра кн.3 гл.2.
117
Стр. 55(c) Географија кн. 3
118
Стр. 55 (d) Во Кратил.
54
чијшто јазик како потврдивме од Лаоник е сличен на јазикот на Италите. Но, за
овие нешта со Божја помош повеќе ќе расправаме во друго дело, на кое веќе му
ставивме рака.
Петто. Името на авторот на старото глаголско писмо (алфабет) е непознато.
Зашто ако мора да се каже дека Словените и старите Гети биле од фригиски
род, (тогаш) и стариот фригиски алфабет бил ист со глаголскиот и со древниот
рунски алфабет и неговиот автор се набележува од Цицерон: зашто тој имено вели
дека: „Се прикажува дека друг(иот) Херкул бил роден како Египетјанец од Нил, за
кого што тврдат дека пишувал со фригиски букви“(а)119.
Нешто извесно читаме и кај Такит: „Кај [Германите] имало Херкул кој бил прв
од сите силни мажи“: и дека дел од Свевите ѝ принесувал жртви на Изида [Египет-
ската божица](b)120. Сепак, дека Фригиските букви биле постари дури и од самиот
оној египетски Херкул споменува Херодот кај Клеменс Александриски; Зашто
Клеменс вели дека: “Херодот раскажува дека Херкул бидејќи бил пророк/претска-
жувач, и се стремел кон природните науки, ги презел столбовите на светот од
Атлас Фригиецот – варварин“. Стром кн. 1 бр. 132 За кралството на Атлант, а има и
многу историски податоци напишани кај Платон [во делото Критија].
А се прикажува и една друга приказна. Имало некој си Фенисиј кој бил првиот
основател на скитското писмо (c)121. Ова име Кл. Матииас Белиј (Cl. Mathias Belius)
го посочува кон северните фински народи. А востановил дека тој збор бил унгар-
ски. И навистина зборот clarum (сјаен, лавен) означува исто што и зборот illustrem
(светол); па така се потврдува дека трагите на унгарскиот јазик се доловуваат
(разбираат) и во финскиот идиом(а)122. Но сепак, јасно е дека името Финци поскоро
се однесува на некој друг јазик одошто на финскиот; Имено Кл. Стиерхиелмиј (Cl.
Stierhielmius) во цитираното писмо до Верелиј вели: „Нашите Финонци (Finnones
nostri) немаат обичај дома да се нарекуваат себеси Финонци“.(b)123 Значи многу е
поверојатно името на Финците од таму да се проширило, од каде што се прошири-
ло и името на Венетите, односно од грчкото толкување на името на Словените,
според кое αινετοί (аинетои) или φαινετοί (фаинетои) од φαίνω и φαεννοί од φάω-
фалени, односно славни, или сјајни ќе бидат наречени оние народи кои себе самите
на сопствен јазик се нарекуваа Словени т.е. славни и прославени.
Така и тројанскиот Херој, потекнат од фригиски род и основател на Римскиот
род, се нарекува Ајнеј, и со своето име покажува дека, како што сега за Словените,
така некогаш и за Фригите било вообичаено личните имиња да си ги изведуваат
според зборот кој значи слава, кој пак Грците сепак си го преведувале на својот
јазик: како што погоре е набележано и за тракиските имиња Агава, ќерката на
Кадмо и за Антенор.
Зашто вообичаено беше Старите Грци и Египетјаните варварските имиња да ги
толкуваат (преведуваат) на сопствен јазик. Имено и Платон вели: „Но пред да го
изложам ова, треба да бидете опоменати, за да не се зачудите ако повеќето варвар-
ски имиња сега ги слушнете на грчки јазик. Тоа всушност, се однесувало на она,
119
Стр. 56 (а) За природата на Боговите (De Natur. Deor. ).
120
Стр.56 (b) За обичаите на Германите (De Mor. Germ.).
121
Стр.56: (c) кај Белиј за Старото Хунско-скитско писмо оддел 2. § 4. (Apud Belium de Vet.
Litter. Hunno-Scythica sect. 2 § 4.).
122
Стр. 57: (а) во истото дело § 5.
123
Стр. 57: (b) Кај Кедеровата Дисертација наведеното цитираното на стр. 33.
55
што Солон штом осознал дека тие имиња се вметнати во нивните песни, го проучил
значењето на имињата и открил дека први Египетјаните ги запишале овие нешта,
така што ги превеле на својот јазик тие имиња. Затоа и самиот тој откако ќе ја
сфател смислата на секое име веднаш тоа го преведувал со наш збор“.(а)124 Така
Прокопиј името на руските Словени го толкува од словенскиот збор Россеја
(Rosseja), кој значи расејување, и вели дека тие во старо време биле наречени
σπόρους(b)125. Значи се чини дека Фенесиус, оној славен зачетник на Словените, е
наречен со грчко име, кого што Мирхондус и Абулфеда кај Асеманус го нарекуваат
Склаб (Sclab) или Склавум (Sclavum)(c)126, а тој збор пак се толкува како - сјаен,
славен, прославен, од каде што и целиот словенскиот народ час се нарекува
Склави и Склавини на сопствениот јазик, а час пак, дури и Венеди според грчко-
то толкување на нивното име. И јас затоа би се сомневал дека овој бил изнаоѓачот
на глаголскиот или на венедскиот алфабет.
Понатаму дури мислам дека и Фенесиј бил исто така тој кого што старите Грци
го нарекувале Полифем, за кој што се пишува дека ги оснивал Илирите, Келтите и
Галите(d)127. А името Полифем пак, на грчки πολύφημος-несомнено значи славен и
сјаен и маж со голема слава. А објаснивме и дека името на Фенесиј се слуша и кај
Белиј. Но овие нешта кои само донекаде содржат незначителни траги на некоја
многу далечна древност, ги затекнуваме во далечните приказни.
И најпосле, ако се прифати името на самиот Фенесиј наместо името Херкул,
тогаш тоа име би можело дури да се однесува и на Херкул на Феникијците, докол-
ку само се каже дека кај овие племиња биле откриени буквите. Зашто и Плиниј
вели во кн.5 гл. 12 „Самото племе на Феникијците било со голема слава заради
изумот на буквите, на железото, на морепловството и на вештината на водењето
војни“. А за Херкул како за Феникиец исто така се изјаснува и Евсебиј во бр. 398
(CCCXCVIII) кој бил на Мојсеј 73(LXXIII):Ηρακλεα τινες φασιν εν φοινικη υιον
ειξεσθαι (?) Διωδαν (?) επιλεγόμενον. По истиот повод и Хиероним вели: „Херкул
според прекарот Деснавус (Desnavus) на феникиски јазик се смета за славен.” Кај
Бохартиј во Praef. Lib. de Colon. Phoenic. (Предговор на книгата за колониите на
Феникијците). А образуваните луѓе не знаат кое значење го носи името Деснавус.
Јас наместо Деснавус би го прочитал ова име како Склавум (Sclavum - Словен), или
пак, оној познатиот Секлабум (Seclabum) на Мирхондиј (Mirchondi) и на Абулфеда
(Abulphedae), доколку самo не би се плашел дека некако премногу храбро се
наметнува белешкава, бидејќи веќе е општо прифатено дека името Словени
започнува да се употребува во времето на императорот Јустинијан, најпрвин од
Прокопиј. Во Асем. Кал. Том 1. дел 2 гл.2 се наведува дека овој Херкул бил од
гетски или готски и словенски род, или дека секако кај Готите или Словените
неговото име останало мошне славно, што може подобро да се заклучи од оној
прекар на самиот Деснави(ус) кој гласел Диода (Dioda). Зашто освен името
Деснавиус додадено од Хиероним, од Еусебиј пак дознавме дека тој бил наречен и
Диода(с): и чудно е колку овој збор се совпаѓа со имињата на Тевтоните и на
Гетите кои од Германите се изговараат Тхиет (Thiet) и Тхиод (Thiod), што го
124
Стр.58 :(а) Во Критија.
125
Стр.58: (b) Кај Ассемановиот календар том I дел 2. гл. 3.стр.209.
126
Стр.58 :(c) во истото дело гл.2 стр. 206.
127
Стр.58 : (d) Апијан кон Илирите.
56
објаснивме погоре според Леибнитиј и Стерхиелмиј (ex Leibnitio, & Sterhielmio
docuimus).
А ако некој би посакал со самото име Фенесиј и името Феникијци да ги поисто-
вети Венедите, и би сакал да каже дека Словените не се само од родот на Фригите,
туку и од родот на Феникијците, би се чинело дека можеби се обидува тоа да го
направи со многу разумна причина. Бохартиј имено покажува дека ова племе било
потомци на Анак. Chan.cap.I: “Помеѓу внуците (на) Гомер кои биле Фриги“; со овие
разумно издржани зборови ова го потврдува истиот Бохартиус [Geogr. Sacr. Lib.3
cap.8] според она што го кажал Филон Јудеецот во делото Ant. Biblic. И ако таа
Филонова книга е легитимна, тогаш (името) Анак критички се потврдува. Зашто тој
вели: „Синовите на Јафет Магог(Japhet Magog), Мадаи(Madai), Нидизаек(Nidizaec),
Тхубал (Thubal), Моектерас (Moecteras), Kенез (Cenez) [односно Асkенез-Asscenez],
Рифат (Rhiphat) и Тхогарма (,& Thogarma)... И синовите на Kенез(Cenez) [односно
Асkенез-Asscenez], Јубал (Jubal), Зараддана (Zaraddana), Анак (Anac).” Затоа ми е
чудно тоа што Кл. Бохартиус Анакеитe (Anacaeos), или синовите на Анак кои биле
Фриги, ги вбројува меѓу семејствата на Хананејците (inter famailias Chananeorum
recensere), бидејќи веќе знаеме дека Хананејците (Chananeos) не потекнуваат од
Јапет (ex Japeti), туку од лозата на Хам (ex Chami stirpe). Сепак сметам дека ова е
превид направен од грчките писатели на кои древните Скити и посебните народи
[од кои се дел и Фригите] отсекогаш им биле недоволно позна-ти. Имено Страбон
вели дека Теригените (Terrigenae), т.е. Гигантите, кои биле создадени од фригиска
лоза биле нарекувани со различни имиња; а дека старите писатели за овие кажуваат
несигурни податоци. Зашто во кн. 10 тој (Страбон) вели: „Тој што го напишал
Форонид (Phoronidem), Фригите свирачи (не флејта), ги прикажал како Курети
(Curetas), а другите писатели ги прикажуваат како Теригени и вооружени со
бронзени штитови. А пак самиот оној [Хесиод] Куретите не ги прикажува како
Фриги, туку како Корибанти(Corybantes), а пак Куретите навистина бронзеното
оружје најпрвин го зеле во Евбоја, и оттука биле наречени Халкиденсес
(Chalcidenses) односно од зборот бронза [што се изговара Халкос Chalcos)]. Други
пак, прикажуваат дека Корибантите им биле дадени како вооружени робови на
Титаните на Реја, а дека потекнувале од Бактријана [ а трети пак тврдат дека тие
потекнуваат од Колхида]. Во Критската историја Куретите се наре-куваат питомци
на Јупитер, и чувари кои биле натерани од Реа да се упатат на Крит тргнувајќи од
Фригија... Други пак, нив ги сметаат за потомци на Сатурн... Трети пак, кажуваат
сосема поинакво предание, додавајќи несигурни сознанија кон несигурните подато-
ци, и придодавајќи разни многубројни имиња, меѓу кои се споменуваат и имињата
Саламина (Salaminum), Дамнанаеј (Damnaneum), Херкул (Herculem) и Акмон
(Acmonem(а)128. Значи нив ги мешаа со Хананејците (cum Chananaeis), помеѓу кои и
128
Стр.61: (а) Меѓу нив се нарекуваат дури и Дактили на Ида (Idaei Dactyli). Зашто според
сведоштвото на Клеменс Александриски Фриги биле варварите наречени Идајски Дактили (Idaei
Dactyli) сп. Стромат, Кн 1 гл 132. : Зашто Идајците се навистина наречени според Фригиската Ида,
планината на Крит или на Аркадија; така што поверојатно е дека тие се наречени според најстариот
хебрејски стил (Идејци), - Оние кои гледаат (Videntes), то ест Пророци и служители на Јупитер.
Зашто Ида е наречена онаа планина според зборот ιδειν videre (да видиш), која (планина) му била
посветена на Јупитер, кој пак, исто така во Глаголскиот алфабет бил наречен Витус (Vitus), односно
Идаец (Idaeus) то ест, тој што гледа (Videns). За ова нешто во Ајнеидата на Вергилиј 3.
“Creta Jovis Magni medio jacet Insula ponto, Mons Idaeus ubi, et Gentis cunabula nostrae.”
57
пребивале, и со Филистејците (Philistinis), со Египетјаните во соседството, со кои
пак, се беа натпреварувале за древноста на својот род. Оттука, некои од верата на
Евреите тврдат дека Хананејците од Илирик продреле во Германија. За нив Абен
Езра пишува дека преминале во Абија: „Жителите на Алеманија се Хананејци кои
беа пребегале од пред очите на синовите на Израелот“. Кај Бохарт. Света Географ-
ија Кн 1. гл 23. Затоа подобро е арапското толкување кај истиот Бохарт во Кн1. гл
2, според кое Словените ги нарекува потомци на Аскенез и на Гомер од кои се и
потомците на Анак .
Понекогаш се случува и самото име Анак да се сфаќа како име со словенско
потекло. Зашто Словените херојот и мажот кој се истакнувал со својата сила го
нарекуваат Јунак.А секако дека не треба да се занемарат прекарите на оние градови
кои, како што прикажува Бохартиј биле прочуени кај Анакеите: “Тука особено се
истакнуваат два града: Хеброн и Дебир од кои постариот бил осниван дури и пред
оснивањето на царскиот град Танаим од времето на фараонот. Тој бил воена
тврдина, како што Дебир пак, бил седиште на книжевноста, и затоа тој од Јошуа се
нарекува Кирјат-Сефер (Kirjat Sepher) - Град на книгите и Кирјат–Сана (Kirjath
Sana) - град на Науката или на Законот, а од Халдејскиот толкувач (ab interprete
Chaldaeo) се нарекува Кирјат-Архе (Kirjath-Arche) - Град на архивите. Дури и
називот на Хеброн (e) Кирјат Арбе (Kirjath- Arbe) – градот на Арба, кој бил оснивач
на племето на Анакеите „Chan. Lib I cap. I . Ако овие исти називи за градови ги
претвориме на словенски јазик, ќе кажеме Севар Град Калами (Sevar Grad Calami)
или Папири град (Papyri Civitas ), оттука во старите книги: Санања Град (Sananja
Grad)- Градот на науката (Scientiae Civitas), или Sanata Grad, -Град на Уметностите
(artium Civitas). Овие јасни зборови макар што отстапуваат во вокалите од некогаш-
ниот првобитен изговор, сепак ги задржале истите корени кои се многу слични со
феникиските, и го зачувале речиси истото значење. И воопшто не е чудно што
настанала некаква разлика во изговарањето на вокалите; зашто и самите Феникијци
не секогаш се служеле со исти вокали. Така зборот Кирјат – Град, во името на
Картагина не се појавува како Кирјатх, туку како Карта (Cartha).
Сред море лежи островот Крит на Јупитер великтаму е Ида што колевка му е на нашиот
народ; (Вергилиј, Ајнеида кн.3, превод Љ. Басотова, Скопје 1999.)
А Старите Грци Јупитер исто го нарекувале и Θεόν според зборот θεάω, и θεάομαι - гледам,
видувам, зашто самиот тој θεα, или θεαται το παν – гледа сè. А и Кирил за Египетјаните го раскажува
ова: „Кога сакаат да означат Бог или онаа највозвишена природа која надминува сè, тогаш сликаат
око , на кое му поставуваат оздола права линија (стапче) за да се сфати неговата сила која може да
гледа сè, а така и неговата кралска величественост.“ Contra Jul. Lib IX . А тоа не се осмелува да го
пропушти ни Паусаниј кој пак во делото Corinthiacis го раскажува ова: „Уште и храмот на Минерва
што се гледа во близината е мошне достоинствен: бидејќи во него се поставени други знаци
(обележја): тоа што има дрвен кип на Јупитер кој има две очи , кои странично му ги поставила
природата во чест на неговата слава, а пак третото на предниот дел ; прикажуваат дека овој (дрвен
кип) бил Татковскиот Јупитер (Iuppiter Patrius), кој во кралството на Пријам, синот на Лаомедонт,
бил поставен под отворено небо, а на чиј што олтар се прикажува дека пребегал Пријам откако
Троја била поразена; и дека при поделбата на пленот (овој кип) му се паднал на Стенел, синот на
Карпанеј (obtigisse Sthenelo Carpanei filio) и според овој кип и самото место каде бил поставен така
било наречено од него во спомен на настанот.“ Значи Јупитер Идајски (Iupiter Idaeus) е исто што и
Јупитер Виденс (Videns). Така и Агара во книгата на Постанокот (Битие) гл.16 ст.13 го повика името
на Господа со зборовите: “Ти си Бог, кој ме виде мене“, а тој ѝ прозборе нејзе. И Абрахам во книгата
на Постанокот (Битие) гл. 22. ст. 4. она место во кое ја принел жртвата сепаленица наместо да го
принесе својот син го нарекол со името: Господ гледа.
58
А и самите Словени зборот град (Urbem) не го кажуваат секогаш со исти
гласови. Зашто Далматите велат Град (Grad) Полоните / (Полјаците) - Грод (Grod),
и најпосле Словените на Германија велат гард (gard) – збор што е поблизок и се
совпаѓа со истиот збор Карта. Оттука Стар Гард (Star Gard) – стар град обично е
прочуен во Германија како Алдембург. Значи она што е означено со G во зборот
Gard наместо со C(К), треба да се смета дека ова според тоа станало; оттаму и во
латинскиот алфабет во редоследот после буквата B (бе) се појавува буквата C (це);
а пак, во грчкиот алфабет навистина не е поставена буквата Κ (капа), туку буквата
Γ (гама). А пак смислата на ова нешто ја назначува Кл. Бианкониј (Cl. Bianconius)
во прочуената Дисертација на стр 55. каде вака вели за буквата Γ (гама):
Од оваа буква е оформена латниската буква C (це) која долго време го надопол-
нувала местото за G (ге). Аусониј: “Подоцна превладеа Гама откако претходно
службата ја исполнуваше буквата C (К).“
И најпосле третиот назив за градот Кирјат-Арбе, се чини дека самиот се одне-
сува на Словените кои дури и сега се нарекуваат Харвати (Harvati). Значи затоа не
би сакал да биле толку тврдоглави учените мажи, кои што го изложуваат на пот-
смев мислењето на Абрахам Ферензелиј (Abraham Ferenzelii) [од чии што дела нема
останато копија да може да се прочита] како и мислењето и на другите автори за
блискоста на словенскиот со хебрејскиот јазик; најмногу затоа што и самите многу
малку биле опитни во истиот јазик: Меѓу нив е и Бохартиј за кој проценувам дека и
самиот тој не треба да биде извинет, бидејќи тој опитноста во илирскиот јазик не ја
усовршил, а сепак во делото Географија на Светите места (Geog. Sacr. LibI cap.23)
рекол: „Во јазикот на Илирите или во нивните обичаи нема нешто што би одда-
вало мирис на феникиско потекло“. Затоа и за овие мои странички јас посакувам
судија кој е зналец на словенскиот јазик.
Шесто. Хиероним не ги открил имињата на словенските букви, па макар и
буквите да биле преземени од глаголскиот алфабет, а нивните имиња да биле од
истото време на Хиеронм.
Авторот на овој алфабет буквите, или неговите елементи (писмени знаци) сакал
да му бидат посветени на богот на Словените Витус; така имено се покажува од
толкувањето на истиот алфабет: за самиот алфабет пак, е вообичаено името
Буквица (Bukvitza) што го означува Бог(от) Витус: и тоа покажува дека тие се букви
на Богот Витус. Повеќето од Словените го запазуваа именувањето на Богот Вит;
Зашто имаше бог Свантовитус (Svantovitus), Поревитус (Porevitus), Мевитус
(Mevitus), Аушевитус (Auschevitus). Прикажуваат дека Свантовитус бил врховниот
бог, односно Витус – бог на осветувањето(а)129, Поревитус - бог на добивката (или
воениот плен), Мевитус – бог на богатството, Аушевитус – пак, бил бог на болните
и на здравите(b)130. За Свентовитус, врховниот бог на Словените, Шедиј (Schedius)
го има ова мислење: „Меѓу останатите народи кои живееја крај брегот на Балтичко-
то море Ругианите(Rugiani) го почитуваа богот Свантовитус.А неговото првобитно
129
Стр.64: (а) на Осветувањето му оддавале почит далматските Словени и кај нив речиси нема
вера ако не се прими осветување; кај ова мошне старо племе има и една аксиома која гласи : “Ко се
на освети, он се не посвети (Ko se ne Osveti on se ne posveti)“ Тој што нема да си го прифати
осветувањето, тој нема да биде посветен. Тука под зборот осветување го подразбирале зборот надо-
мест (satisfactionem). Зашто има една поговорка од старо време:...„Мрази го својот непријател
(Мт. Гл.5 ст.44).
130
Стр 64 (b): види Шед за Боговите на Германите гл.2 ( Sched de Diis German. Cap II).
59
светилиште и самата статуа му беа во метрополата Аркон(а). Нивното потекло го
прикажуваат Дубравиј во кн.1 (Dubravius Lib I) и Крантиј во кн.5 за Вандалија
(Crantius lib V. Vandaliae), и Саксо Грам. во Кн 14 (Saxo Gram. lib. XIV) и тоа на
овој начин: Словените Ругиани биле поразени од Карол Велики и им било запове-
дано да го почитуваат С.Витус како Корвегиски Маченик (Corvegiensem Martyrem),
и кога најпосле го отфрлиле јаремот и било дадено ветување, па така ја променија
прифатената религија и во знак на презир на Корвегијците, на својата статуата ѝ го
дале името на Свантовитус, и определиле да му се плаќа секоја година вообичаен
придонес на својот (бог) Витус, сè до доаѓањето на кралот на Данците Енрик, кој
откако го освоил градот, го пренел кипот на идолот. Во градот Аркон (In Civitate
Arcone) неговото светилиште било оградено со огради во двоен ред за да се има
пристап до него од еден единствен отвор. Надворешниот спој од овие огради се
покриваше со пурпурно (феникиско) стебло. А внатрешноста пак беше потпрена со
четири столбови, и изгледаше така блескаво, како да се ѕидови со висечки градини,
и немаше никаква поврзаност со надворешната страна освен со делот над покривот
и неколкуте украсни тавани. Формата од овој вид ја прикажува Саксо Грамм. во
Кн.14 Ист. Дан (Saxo Gramm.lib XIV. Hist Dan). А во храмот имаше огромна статуа
со четири глави и со исто толку вратови од кои можеше да се видат две попрсја и
исто толку грбови. Инаку како напред така и позади од наредените раце се издигаа
по една секира на левите и една на десните. Статуата беше со глатко избричена
брада и непотстрижени коси како што обично изгледаат Ругианите. Во десната рака
носеше убаво изработен рог од најразновидни метали кој (рог) свешетникот обично
еднаш годишно го полнеше со медовина. Се сметало дека самиот овој обичај тре-
бало да предизвика изобилство од течност за следната година.Левата страна беше
оформена со лак во свиената подлактица кој се протегаше странично. Туниката на
статуата се протегаше до писките, нозете досегаа до земја, додека нејзината основа
(стапалата) пробиваше внатаре во самата земја. Во непосредна близина имаше узди
и кресло на статуата и уште многу други божествени обележја. Од овие особено
големо чудење предизвикуваше забележителната големина на мечот, чијашто
корица и дршка освен извонредниот декор на резбата го истакнуваше надвореш-
ниот изглед со среброто. Еднаш годишно, како што пишува Мунстер во кн. 3 Косм
(Munsterus lib.III Cosm.) после собирањето на летината и откако ќе се заколеле
жртви пред влезот на храмот, имало свечена народна гозба.Свештеникот престоју-
вал во храмот со затворена уста и без да дише, а секогаш кога требало да се обнови,
дотрчувал до влезот, за да не се осквернави храмот од присутноста на знаци на
човечка природа. Откако првото утро народот ќе чувал стража пред портите изле-
гувал свештеникот и внимателно го прегледуваше рогот, кој го беше наполнил
претходната година и, доколку соодветствувала таа мерка на наполнетост со
течност, тогаш тој ќе ја објавел за плодна следната жетва, а ако пак делумно била
намалена, тогаш заповедал повнимателно да се чува летината, при што била отка-
жувана свечената собирна гозба. Потоа, намалувајќи дел од старата медовина во
рогот, тој ја пролевал како жртва кај нозете на статуата и повторно нацрпувал за да
го наполни, и во истата форма рогот полн со медовина го враќал на десната
страната од божеството. И меселе пита во округла форма во која се додавало медо-
вина и таа била со таква големина, што зад неа би можело да се скрие човек. На
овој бог му беше посветен коњ зашто се веруваше дека така тој брзо ќе трча во
60
битките. А за ова се раскажува во II Syntagmm... Но за овој идол се бараше да се
платат и парични придонеси и плен. Зашто од секој поединец, како што раскажува
Саксо во Кн 14 ( Saxo. Lib XIV), се наплатуваше по една паричка (nummus)
годишно за култот на оваа статуа, и тоа со една третина од грабнатите пленови и од
добивката. Овој идол имаше и тристотини коњи и исто толку негува-тели кои
војуваа на нив: и секоја добивка (печалба) стекната од нив по копно или на вода се
вложуваше за стражата на свештеникот. А тој од парите добиени со продавањето
на пленот на овие нешта приготвуваше знаменитости од најразличен вид и разни
украси за храмовите, и нив ги предаваше на чување во засолништето (поприштето)
со затворени клучалки. И во нив освен изобилство пари имаше и многу купови
пурпурни плаштаници (наметки) нагризани (изабени) од староста. Таму можеше да
се види и огромно изобилие од јавни и приватни заветни дарови. Оваа статуа на
целата Славија (totius Slaviae) беше почитувана и со давање парични средства, а и
соседните кралеви ѝ укажуваа почит со дарови. Сепак, најпосле Валдемар (Valde-
marus), кралот на Даните (/Данците), што исто така го раскажува и Хелмолд во кн.
2 гл. 12 (Helmoldus lib.II cap.XII) дека кога била освоена Аркона, градот на
Ругианите, ја исфрлил статуата распарчена. Околу храмот висеше густа багреница,
што поради мемлата беше толку трошна, така што што не можеше да се допре. А
таму имаше големо изобилство од необични рогови на шумски ѕверови, што
заслужуваа восхит колку по самата своја природа, толку и поради начинот на
изразувањето на култот. Еден демон како некое црно животно одеднаш се виде
како излегува од внатрешноста на храмот и го снема на светлината од пред оние
кои го опкружуваа. На жителите на градот им беше заповедано да му направат
погреб на кипот, и бидејќи тие од страв не сакаа да го извршат она што припаѓаше
на старата религија, затоа им заповедаа на заробениците и на оние кои бараа
некаква печалба во градот да го исфрлат. Се разбира, сметаа дека Величественоста
(maestatem) на домашното божество, кое домашните седелци имаа обичај да го
почитуваат со толку голем култ, ќе изврши тешки казни според трагата на неговите
насилници. И тогаш навистина се слушаа разни извици на жителите, едните испол-
нети со плач заради неправдата нанесена на нивниот бог, а други проследени со
потсмев. Кога наближуваше вечерта сите што беа одговорни за кујната, го привле-
коа кипот и со секири го распарчија и во мало оганче ги собраа ситните парчиња и
подготвените прачки. Сепак, долго време суеверието за овој кип, како што пишува
Дубравиј во кн.1., било живо меѓу Боемите, додека Венцислав, принцот на Боемија
откако ги измолил остатоците на Божествениот Витус од царот Отон, ја сменил
религијата. И не можел туку така некој да го избие споменот на Свантовит од умот
на Боемите; се разбира и сега Боемите немаат ниеден посвечен поздрав за изразу-
вање на почит, од оној во кој било вклучено името на Вит(ус): имено за да го
дочекаат гостинот, или пријателот, или некој кој доаѓа невооружен од странство,
тие воздивнуваат Витаеус, Витаеус (Witaeus, Witaeus), како небаре да се спасени,
благодарејќи на милоста од Св. Вит. А исто така некогаш се случило да се појави
чума која се ширела кај соседните народи, а самите тие, кои го почитувале култот
кон Свантовит биле недопрени од заразата и понатаму останале здрави“.(а)131
Колку навистина ова празноверие за Свантовит, не само во Боемија, туку и во
самата Далмација ја обедини религијата на Словените, може да се заклучи од оние
131
Стр.68 (а) За божествата на Германите гл.7. (De Diis Germ. Cap.7).
61
нешта кои допираат до нас веќе со години наназад. Престојувавме во едно ново
село, [зашто престојот на село многу нè радува], кога еден ден слушнавме како
некоја старица мрмори околу трлото на овците, и забележивме дека таа рецитира
некои свечени заветни стихови. Пристапивме поблизу и од неа постојано се ширеа
некои нови зборови, па такво љубопитство влеаја во нас, што целиот говор со јасен
глас и самите почнавме да го повторуваме. Старицата застана без да сака, и со
треперлив глас вака прозборе: “Свети Виде који видис; Свети Лука, који лукис
(/луцис); “Свети Паравиа који тату руке вежес, и Вуку зубе побијес, ти уцувај овце
моје и др.“132 То ест: Свети Виде ти кој гледаш, Свети Лука, ти кој лачиш
(/одбиваш); Свети Паравите, ти кој на крадецот раката му ја врзуваш и на волкот
забите му ги разбиваш, чувај ми ги ти, моите овци(b)133 . Веднаш ја предупредивме
дека ѝ е заповедано да молчи, зашто овој вид на молитва е празно-верие; и со
сериозен упрек ја советувавме да не се моли во иднина така. Од таа молитва (од тој
говор) е јасно дека суеверието кон Свантовит и Паравит и денденес се живи во
Далмација. И според нив, како што од значењето на именката гледање (videndi),
така и на Св. Лука му ја припишале моќта за разлачување (arcendi). Зашто кај
Словените Лук означува Лак (Arcum), и Лукит/Луцит (Lucit) означува да разлачиш
(да издвојуваш arcere).
Доколку би сакале овие нешта внимателно да ги истражиме, лесно би можеле
тие да ни го наметнат сомнението дека словенскиот глаголски алфабет само се
појавил во времето на Карол Велики; и случајно од самиот тој војувачки непријател
на Христијанската религија, кој, откако Ругианските Словени биле поразени од
истиот Карол Велики, ним им било заповедано да го почитуваат С. Витус како
Корвегиски Маченик, а истиот тој пак, откако бил отфрлен јаремот и било дадена
заклетва за верност, бил и иницијатор да ја променат прифатената вера; и во знак
на презир кон Корвегијците да му го стават името Свантовит на својот кип. Така
погоре раскажува и Саксо Грамм. кај Шедиј (apud Schedium).
Но и покрај сето она што го кажува самиот Шедиј и цитираните од него автори
за потеклото на култот на Свантовит, јас сепак сметам дека тој култ бил многу
постар, и дека Витус бил најстариот Бог на Готите; тој сепак во времето на Карол
Велики само го сменил името во Сванто-Витум, или Свети Витус (Svanto-Vitum seu
Sanctum Vitum ). И тој имено е застапен во оние прастари имиња на Готските
принцови (првенци) како на пример името Витиг (Vitix), односно Видерик
(Videricus), Видемир (Videmerus), Видикула (Vidicula) и на други за кои, како што
вели Јорнандес: „Во ова племе имало големо размислување дали биле такви какви
што некогаш биле хероите што често ги фали чудесната древност и како оние кои
ги викале полубогови (semideos), то ест Ансес(Anses)“(а)134? Сепак, не знам дали
овие треба да се сфатат и за Антите (de Antis), кои Јорнандес ги нарекува „најсил-
ните од Словените“(b)135. Тука се однесуваат и оние стихови кои според Едда
Саеммунд (Edda Saemundi) ги рецитира Вормиус /Формиус во Литерат Рун. Гл. 2
(Vormius Litterat. Run. cap. 2):
132
Во текстот тоа е напишано дословно вака: “Sveti Vide, coji vidis; Sveti Luca, coji lucis; Sveti
Paravia, coji tatu ruke vexes, I Vuku Zube pobijes, ti ucuvaj Ovze moje & c.”
133
Стр 68:(b) Ова се песните на селското население на Словените помеѓу
134
Стр.70: (а) За подвизите на Гетите (De Reb Get.).
135
Стр.70 (b) во истото дело.
62
„Дали ги знаеш неврзаните рунски врежани знаци. Грамадни врежани знаци,
многу силни врежани знаци. Кои ги обликуваа Деастрите (Deastri) И старецот
Фимбул (Fimbul senex) ги украси. И налета Один, Один меѓу Афите/Асите (inter
Afas), меѓу храмовите Дуалинус (Dualinus) и Даинус меѓу Наните (Dainus inter
Nanos). Асвидус (Asvidus) [како Ауше-Витус (quasi Ausche-Vitus)] меѓу некакви си
Кентаври самиот падна(в?).
А кон ова треба да се додадат дури и оние нешта кои ги раскажува Суфрид
Петрус Леовадиенсиски во делото “За потеклото на Фриси(те)”кн. 2 гл. 2 (Suffridus
Petrus Leovadiensis de Origin Frisior.Lib.2.cap.II), а тој имено вели: „И, така, овој Вит
откако ја ожени Кумера, ќерката на Бок(a)136 (filia... Cumera Bocchi Regis Cimbro-
rum), кралот на Кимбрите, од својот тест во мираз доби еден дел од Кимбрискиот
Херсонес (Chimbricae Chersonesi), коj денес се наракува Дукатус Слевикенсис
(Ducatus Slevicensis), и овој дел тогаш според новиот господар беше наречен
Витланд (Wytland), што значи земја на Вит (Viti terra), а неговите поданици беа
наречени Вити (Vitae), што значи Витландерс (Wytlanders), и така некако настанаа
Витите од Вит (Vitae fiunt ex Wyt), во што нема ништо бесмислено, бидејќи
воопшто не било нешто ново и на другите провинции да им се даваат имиња
според новите господари. Понатаму од истото име Вит (Wyt) со просто премет-
нување на буквите настануваат Јуте (Jute). „И малку погоре вели: „Во Фрисија каде
заради древното паметење е останато она негово славно име за Херој (herois)(b)137,
то ест Вит(е) (Witae), и тоа се употребува и за обата пола сè до денес, а тоа така се
потврдува што некои мажи се нарекуваат во народниот јазик со името Вице
(Wytse), а пак жените со името Виц (Wits)“. Дури и Беда Венерабилис ги именува
како Вити (Vitas) оние народи кои во саксонската верзија ги нарекува Гети (Getas)
Роберт Шерингамус За потеклото на племето на Англите гл. 2 стр. 37. (Robert.
Sheringhamus de Anglorum gentis origine ca[.2. pag.37.)
Исто така по некоја случајност името на богот Вит се крие во самото име на
Винидите (nomen Vinidorum) или Венедите (Venedorum), кои што пак Германитe си
ги викаат Винди (Vindos).а)138 . А пак кај Словените буквата Н (N) во позиција пред
буквата Д (D) обично понекогаш се исфрла. Оттука она што Германите го викале
Свенто-Витус (Svento-Vitum), Словените на својот јазик го викаат Свето-Витус
(Sveto-Vitum); и она што оние (Германите) го викаат Свенти–Болкум (Sventi-
Bolcum), самите (Словени) го викаат Свето-Бокум (Sveto-Bochum) или Свети-
Богум (Sveti-Bogum)(b).139. Од друга страна оние (Гeрманите) Мисниа (Misniam),
провинцијата на Германија, некогаш ја викале Делменкиа (Delmenciam) според
136
Стр.71 (a) (per errorem c) Bocchi. Сѐ што треба да се потврди за оваа историја, сосема јасно
покажува дека имињата Бок и Вит содржани во глаголскиот алфабет, се задржале кај Кимбрите
уште од најстаро време. За Теутобок (de Teuthobocho), кралот на Тевтоните ова го кажува Флорус во
кн. 3 гл 3: “ Самиот крал Теутобокус обично натскокнувал (/прескокнувал) по четири возрасни
коњи, и се искачил на еден од коњите кој само што почнал да бега, а тој го фатил, скокнувајќи
веднаш до него; и тоа било толку величествен призор на триумф (спектакуларен триумф), и несо-
мнено мажот со исклучителен раст се издигаше над своите трофеи. “
137
Стр.71 (b) Дури и денденес Словените Хероите ги нарекуваат Витези (Vitezos) , според
името на богот Вит .
138
Стр.72 (а) Крауциус кај Ортел. Синон Геогр. види под зборот Вандали ( Crautzius apud Ortel.
Synon. Geogr. in.v. Vandali.
139
Стр.72: Ханчиј За обичаите на Силесите год.893 (Hanchius de Silesiorum rebus an. 893).
63
прекарот Далмација, која пак Словените обично би ја викале Далмација (c) 140.
Оттука и Видемир, кралот на Готите, Јорнандес(d)141 го нарекува Уидемир (Wide-
mirum), а пак, Павел Ѓаконот го вика Видемир(e)142. Така, речиси на истиот начин и
Унгарците, со додавање на буквата Н (N), Полјаците (Polonos) ги нарекуваат Ленг-
ел (Lengel), од основачот Лехус (a Lecho Conditore); а и кај Англите кога се менува
Д (D) [како што вели Давиесиј во Граммат. Камб. лист 25 Daviesius in Gram-mat.
Camb. fol. 25] преминува во Н (N). Оттука Лудд (Ludd) станува Лунд (Lund) кај
Роберт Шерингам во делото За потеклото на племето на Англите гл.1 стр. 21 (Apud
Robert. Sheringhamum De Anglorum Gentis Orig. cap.I pag.21). И штом тоа е така, се
чини дека е сосема јасно дека е исто Вит-богот на Слoвените со Виндус или Вини-
дус, и со Фенисиј, оној создател на Словените и пронаоѓач на венедските букви, од
кого што потоа Словените се наречени Винди, Венети, или Венеди.
Значи погрешно би било изнаоѓањето на глаголскиот алфабет да му се припи-
шува на Хиероним. Зашто што би можело се каже дека е понедостојно за еден маж
со таква ученост и светост, одошто тоа дека тој го измислил словенскиот алфабет, и
дека му го посветил на Вит, едно навистина профано божество на Словените?
Сепак со ништо не се забранува да се верува во претпоставката дека овој алфабет
постоел кај словенските народи дури и во времето на самиот Хиероним; Впрочем и
така се прикажува дека оние букви кои ги викаат готски (готици) или рунски
(руници) постоеле уште тогаш. Зашто кој би поверувал дека Словенските
народи, кои многу порано пред времето на Хиероним пребивале помеѓу
Римјаните и Грците немале воопшто никакво заедничко писмо; или дека не ги
присвоиле заедно со верата и буквите на соседните и сојузнички народи? Како
и да е „сметам дека од секогаш било нужно да има (да постојат) букви [ова се
зборови на Кл Бјанкони] и тие биле оснивани од кралства, држави па дури и од
човечки убедувања; зашто без нив не би можело да се запаметат ниту настаните
кои се случиле претходно, ниту пак, да се запише редоследот на сегашните
настани, ниту пак правилно да се надо-врзат на идните настани (а)143.
Седмо. Словенските апостоли Кирил и Методиј не ги измислиле имињата
на словенските букви, или пак, ако се смета дека тие ги измислиле, тогаш тие
нужно би биле изоставени (избришани) од Книгата со житијата на свети-
телите (e sanctorum Albo).
Зашто она што беше речено за Хиероним, истото треба да се однесува и за
Кирил и Методиј, словенските апостоли. На тој начин доаѓаме до онаа нужна
претпоставка дека ако би сакале тие да бидат впишани во обредот на празниците на
Светците, тогаш треба да потврдиме дека тие никако не се изнаоѓачи
(inventores) на овој алфабет. Но сепак, може да се случило тие да биле негови
додатни поправачи (adauctores), но никако и изнаоѓачи (inventores). Зашто
често се случува како изумители на нешто, врз основа на истото нешто да бидат
исто така наречени дури и оние, кои на стариот труд додале само нешто ново; А
тие, сепак поскоро треба да бидат наречени редактори (adauctores), отколку
изнаоѓачи (inventores). Изнесувам еден пример од Кл. Кохлиј што во некоја речиси
140
Стр.72: (c) Види Farlat. Illyr. Sacr. Tom I Proleg. part 2 cap 3.
141
Стр. 72: (d) De Reb. Get. gl. 18.
142
Стр.72: (e) Hist. Miscell. Кн. 16.
143
Стр. 73: (а) Во Дисретацијата За старите букви на Хебреите стр. 60.
64
сосема слична форма на говорење го прикажуваат писателите, онака како што тоа
го прави и самиот тој (Кохлиј) кој го го смета Трубер за изнаоѓач на словенските
букви; “Доколку воопшто овој начин на цртање букви започнал да се бележи
најпрвин во времето на Трубер, тогаш, покрај далматскиот, односно латинскиот
начин на пишување на буквите, јас на истиот би му го припишал и глаголскиот
начин на пишување на буквите; особено поради тоа што во Книгата на Филип
Николај “За царството Христово“, и според сведоштвата на другите писатели се
кажува дека овој измислил сосема нови словенски букви“;(а) 144 и дека потоа биле
додадени и вметнати нови букви во стар-иот глаголски алфабет, па така, што од
размешаниот редослед на нивните елемен-ти, а и поради проширувањето, тие
сосема поинаку се разпознаваат при нивното рецитирање, а тоа на некој начин е
покажано во белешките погоре. Тие (елементи?) сепак би можеле да послужат како
аргумент дека Кирил и Методиј само додале некои нови букви на некој си стар
словенски алфабет: и наполно заменувајќи ги старите и пагански имиња на
буквите, тие исто така биле внимателни и кон верата. Понатаму може да се верува
дека самиот овој алфабет бил така поправен од Кирил и Методиј, и дека
светите мажи при двојниот обред на Црквите, на Грчката и на Латинската,
дури пишувале и со форми (варијанти?): оттука произлегла двојната форма на
пишување: едната која пристапила кон Грчката (црква) и служела за Слове-
ните Бугари и Серб(л)и, најблиските до Грците; а другата пак, слична на
Руницата (рунското писмо) била наменета за моравските и далматските
Словени кои биле (по)сродни на Готските племиња и соседи на Латините. Сè
друго што треба да се востанови над оваа задача (обврска), ние, спуштајќи ги плат-
ната на едрото во нашево говорење, со задоволство тоа им ги препуштаме на оние
кои околу срцето имаат цврстина тројно обвиена со бронза, па нека отпловат и
многу подалеку во оваа пуста бездна, за да ги расветлат варварските предели: и
нека им послужи како сосема доволен примерот со црномурестите ќерки на Кадмо
(а)145 кои биле водени во далечните скитања и одамна криејќи се под разни форми,
144
Гл.2 § 3 стр. 80 во Бел.
145
Стр. 75-6: (а) Аусониј Писмо 4 стих . 72 (Auson Ep. 4. v. 72). И јас така како и Аусониј си ги
викам Руните . Значи изгледа дека Руните не се наречени според германскиот збор рин (Ryn) – да
ораш, како што обично се верува, но поскоро би ги именувал според словенскиот збор Руино
(Ruino) што означува црна боја; Затоа и во прастарите словенски песни се пее Руино вино (Ruino
vino) - црно вино; И Грците дрвото погодно за боење на косите со црна боја го викале Рус (Ρους), а
Словените Руи (Rui) и Руг (Rugg), Диоскор во кн. 1 (Dioscor. Lib 1) вели “превриената вода ги
поцрнува косите“. Италите пак тоа го викаат Скодано (Scodano) и Котано (Cotano) кај Матиол во
Белешките (Matthiol. In Not.). Плиниј пак, раскажува дека Котинум-от (Cotinum) бил употребуван
за да се добие сјајна боја. Тој имено во кн. 16 гл. 18 вели: “Во Апенините има еден плод, кој се вика
Котинус (Cotinus) и кој е извонреден за исцртување линии и за пурпурна боја.“. И најпосле Магите
(Magas), оние жени кои што Јорнандес во делото За обичаите на Гетите ги нарекува Алиорун.
(Aliorunas) или Алрунас (Alrunas) според словенскиот или според пунскиот јазик, можеме да ги
протолкуваме како свештенички на црниот бог. Зашто кај Геснер Хал (Hal) на пунски јазик значи
Бог, а кај Словените тоа значи Зол бог или Ѓавол; и ако на ова му се додаде Руна (Runa) или Руина
(Ruina), се покажува дека тие Алиоруните (Aliorunas) биле свештенички на Црниот бог, или на
злиот демон, или на Ѓаволот Филипус од Турис (Philippus a Turre) во дисертацијата За Белено (De
Beleno) пишува дека Црниот Бог од Словените се нарекувал и со некое друго име - Зернобог (Zerno-
bock); а пак белиот Бог од истите на нивниот сопствен јазик се нарекувал Беленус (Belenum). Тој
имено вели: “Оттука велат дека Тибаленум (Tibalenum) е истиот (бог), когошто Словените го нареку-
ваат Зернобок или Црн Бог, според сведоштовото на Хелмолд Кн1. Хрон. на Словените гл. 53. И
65
тие најпосле станале неподатни за нашите докази, а како што се надеваме, тие се
појавиле од кај Меланхлените на Адрија, и преку темните предели на Кимерите
стигнале до нашите Сармати. Ете, ним им препорачуваме да се погрижат повторно
нив да ги ги доведат назад до Хиперборејците γυνεκοκρατουμένους (?); и како што
таму некогаш бил Јупитер, првобитниот создател на скитстката крв, така во нашево
доба невообичаен е сјајот на БОЖИЦАТА која: „Ги отстрани облаците од
Аквилона и на небото му ја покажа земјата, а небесата (етерот) ѝ го покажа на
земјата“.(а)146
КРАЈ
НИЕ, РЕВИЗОРИТЕ
од Студиото на Падова.
Со довербата за ревизија и потврда, дадена од П.Ф. Филипо Роса Манци,
главниот инквизитор на Светата канцеларија во Венеција, откако видовме дека
ракописот на книгата со наслов : In Originem et Historiam alphabeti Sclavonici
Glagolitici vulgo Hieronymiani disquisition et c.предложена во ракопис од Клеменс
Грубишич до проучувачите, нема ниту една изјава што е во спротивност на Светата
католичка вера и подеднакво според изјавата за согласност на нашиот секретар
дека нема ништо што се спротиставува на начелата на добриот морал, му даваме
дозвола на Џовани Батиста Паскали, печатар од Венеција да може да биде отпеча-
тена книгата, почитувајќи ги нормите предвидени за печатење и да ги претстави
соодветните отпечатени копии во јавните библиотеки и книжарници во Венеција и
Падова.
Дадено на 11 април 1766 година
(Анџело Контарини, ополномоштен ревизор

(Андреа Гримини , почесен ревизор
(Гироламо Гримани, ревизор
Заведено во регистарската книга 272 под бр. 1713.

Од Давиде Марчесини, секретар.
нашите Словени кои ги населуваат горските предели Форојулии (Foroiulii), кои гледаат кон Карни-
ола (Carniolam), се служат речиси со истиот збор; па така зборот Зарне (Zarne) ним им е Црн, а
зборот Бок (Boch)- Бог. Покрај ова откривам дека и Вандалите ги употребувале тие имиња.
Имено Злиот Бог тие го нарекуваа Зерне-бук (Zerne-buck), а пак, добриот бог - Бел-бук (Bel-buk);
зашто кај нив зборот Албус (Albus) значеше Бел (Bel), зборот Зерне(Zerne) – црн (Niger) и зборот
Бок (Bok)- бог (deus)... Оттука е јасно дека култот на богот Белен (Belenum cultum) преовладувал
во Арморската провинција на Галија кај Океанот, во која беше сместен и градот Бојокасис (Bojocas-
sis), според Валесиј (ex Valesio) во забелешките на Галите и според Питеј ( et ex Pithaeo) кој истото
ова го согледува,
146
Стр 77: (а) Овидиј, Метаморфози книга 1 ст. 328.
66
ЯКОБ ФИЛИП ФАЛМЕРАЙЕР147
ЗА ПРОИЗХОДА НА ДЕНЕШНИТЕ ГЪРЦИ148
„Eпичните катаклизми в Западна Европа не успяха да привлекат вниманието на

света, освен за кратък период от време, за разлика от най-знаменитото събитие на
нашия век – повторното основание на Гърция. На всякъде преобладава чувството,
че раждането на Гърция представява едва началото на една велика промна в
развитието на в Источния въпрос едва една малка стъпка, която следва да
отвори път към големи и важни събития в световната история. 149
...........................
Гръцкиът народ живее и се намира в преддворието на този враждащ се световен

театър, тъй като принадлежи на два континента, представява мост между Европа и
Азия. Народ, който Бог ще въздаде в ръцете ни, понеже божественото провидение
определи Европа да стане център на християнския свят. Помежду ни се намира
изворът на щастието, через който – също като четрите райски реки – протича
духовното в чудни потоци, захранвайки всички народи. От това божествено семе е
означено да узрее с времето един(като предвижда Божият промисъл) човешки,
духовен, християнски и справедлив световен ред. Историята сама ни подсказва
зараждането на този християнски мир, начините и условията, в които той се
пробужда в съзнанието на народите и им оказва влияние. Темелите на историята са
чисто християнски, а ходът ѝ представява магическото огледало, което ни показва
узряването и уголемяването на семената на щастието, но също така и борбата с
вражеските елементи. Диханието на този животворен християнски промисъл
пречупи антихристката сила, която лежеше върху територията на Гърция.
147
Јакоb Filipp Fallmerаyеr (1790-1861) е историк, ориенталист, публицист, полиглот; владеел:
класични - латински и грцки, но владеел и новогрцки, арабски, англиски, француски, италијански,
персиски, руски, србски, албански, турски и други. Роден во австриската област Јужен Тирол –
денес во границите на Италија. Служел на армијата на Баварија; во 1826 г. бил назначен за професор
на Минхенскиот уневерзитет по предметите: Филологија и Општа историја. Во период (1831-1834),
учествувал во научната експедиција во новото Кралство Грција и на Блискиот Исток и, во 1835 г.
бил избран за член на Кралската академија на науките на Баварија. През периодот (1840-1842) и
(1847-1848), Јакуб Фалмерајер, е отново на научна обиколка на Бликиот Исток. Научните погледи,
во делата: „Историјата на полу-остров Мореја през Средно-вековието‟, том I (1830);„За генезата на
денешните грци‟, том II (1835); „Историјата на полуостров Мореја во Средновековието‟ (1836);
„Фрагменти от Ориентот‟ (1845); „Албанскиот елемент во Грција‟ (1857), „Нови фрагменти от
Ориентот‟ (1861).
Научните тези на Јакуб Фалмерајер биле во противречие со тогашната доктрина на бавар-ската
државна политика. Исто така, научните тези на Јакуб Фалмерајер предизвикувале жестоки отпори
при целокупното општествено мнение на Кралство Грција, но и при византолозите и медиевистите
на Европа.
148
Издание на Фондацията на „Българите от Македония; Варна, 2012 г.
149
67
Апсолютно наложително би следвало да бъде констатацията на някои белешки
от периода, предходащ зараждането на денешна Гърция: сега, когато една възви-
шена сила пожела част от нашия кралски род да осъществи повелите на Божието
провидение, за да подготви завръщанието на един член от християнското семей-
ство на народите, който векове наред живя откъснат от изгубеното си наследство.
Настящият момент е определящ за бъдещето на новия народ – факт от исключител-
на важност за това дали християнската европейска култура може да бъде вплетена
в народностните му корени и себеусещане, в способността му да съучаства в
световния ред. Разбира се, проучване като настоящото неизбежно ще предизвика
болезнени чувства в сърцата на заклетите борци от времето на борбата срещу
турците. Към сегашния момент обаче, бидейки налице непреодолимото различие
между гърците, техните предишни господари (османците) и страните от Далечния
исток, които се намират в начална фаза на една поредица от събития, можем спо-
койно да се отдадем на изучуването на конкретни въпрос без патос, а с диалогисъм
и научна методология.
Тъмна нощ в продължение на две хиляди години трябваше да измине до възра-
ждането на Гърция: това наистина е много време за един народ, населяващ толкова
малка територия, един народ, който в аналите на човешката история е спечелил
бляскава слава не заради политическата си ловност, а по силата на духовната си
харизма. Но дали този народ е съумял да се запази през тъмния период от изчезва-
нето си от политическата карта на независимите народи до завръщането си на
световната арена? Дали е устял да опази духовното си наследство по родните
землища? С две думи, дали в Пелопонес и въопщо в Древната Елада и днес
живеят потомците на старите гърцки племена, чиито дела в съвремието изучаваме
в рамките на европейското си образование като пример за георична смелост, любов
към татковината, мъдрост и добър вкус към искуството и учението?
Преди много години бе публикуван един труд 150, който без увъртания даде
отрицателен отговор на въпросните от горния параграф, що се отнся пряко до
Пелопонес и косвено до останалите землища на Древна Гърция. Обособи се
мнението, че по време на двухилядолетния период, за който стана дума, доста
болезнени събития сполетели Гърция, като в резултат на това лека-полека се разми-
нват и накрая окончателно изчезват старите жители, бидейки жертви на всякакви
беди. Изразено бе рабирането, че в териториите на които иде реч, жвеят към насто-
ящия момент потомци на две племена, които нямат нищо опщо с древните гърци,
но които са придошли в дадения регион като пришълци от други земи кога като
завоеватели, кога по мирен път. Тези народности са говорили, а някои дори и днес
по-назнайват отчасти езици, които нямат нищо общо със старогръцкия. Следова-
телно всички онези европейци, които считат, че след победата над мохамеданците
в Гърция ще се въздигне едно непроменено, неопетнено и древно племе гърци, се
намират изпаднали в състояние на тешка заблуда.
..........................
150
Якоб Фалмерайер, Историята на полуостров Морея през средновековието, том I, 1830 г.
(бел. на редакц.)
68
Но какво е Древна Елада, онази малка страна от Полопонес до Тесалия и Епир,
съпоставена с Италия и Германия? Нека да направим едно заключение, преди да
продължим с размисъла върху настоящата книга: да приемем, че онези, които се
заинтересовани от проблемите, които разглеждаме, са също така запознати с естес-
твото на научната обосновка по същите въпроси.
С цел да обозначим и разграничим всички страни на проблема, ще започнем от
дефинирането на думата „Гърци“, когато отбележим, че тя следва да бъде испол-
сувана да назовава племето, населявало континентална Гърция и околните острови
от периода на Троянската война, някъде дванадест века преди Христа, до властва-
нето на Юстиниан I, в средата на VI век сл. Хр.Останалите далечни гърцки острови
и колонии не са включени в настящия труд, тъй като той разглежда само метропол-
ията, детеродната земя, люлката на елинизма.Защото гръцкият народ от момента на
осъзнаването като такъв в процеса на етнообразуване в началото на периода, за
който споменахме, до момента на навлизане на различни племена, идващи северно
от Дунав в годоните на Византийската иперия, остава своего рода затворена
общност без външни примеси.
Цялостното ни насъщно знание за предимствата и недостатъците, за гения и
трагедиите на гръцкия народ се изчерпва до този отрязък от време. По същото
време, са могли да оцелеят във вихъра на историята части от езика, искуството и
културата на това племел (...)
Същият феномен се наблюдава и при жителите на Пелопонес през II век пр.
Хр., както свидетелстват Страбон и Павзаний. Не само градовете, но и най-малките
селища все още ползват специфичния древен говор. Хилядолетия на управленски
разнобой не успяват да размият дорийската кръв: с две думи - където срещаме
кръвна връска с древните гърци, там бива запазена и езиковата традиция.
Към сегашни дни всички сме наясно, че нито на Пелопонес, нито другде можем
да срещнем подобни запазени фрагменти на истински еленизъм, че той от близо
хиляда години е престанал да сяществува.151 И обратно, навсякъде в новогръцкото
царство срещаме същата монотона редица варваризми в езика, в топонимите, в
традициите и вкусовите, в архитектурата на църквите и жилищата. Всички тези
констатации ни навяват мисълта, че в континентална Гърци в периода на първите
векове на Средновековието се случват коренни промени всички области на народ-
носното: сякаш плуг е минал през класицизма на Елада е унищожил великите ѝ
постизения. Всички историци са запознати с аргументите и доказателствата, които
предлагам. От една страна, се аргументирам с определени изводи от византийски
исторически книги, от друга, усповавам тезата си върху обективната реалност;
топонимита в Гърция, езика и същността на съвремените жители. Противниците ми
обаче не пожелаха да премислът сериозно моите доводи, а предпочетоха да се
отдадат на демагогия, декларирайки, че писателят на тази книга е превзет от лоши
и враждебни намерения спрямо гърците. Като се вземе предвид фактът, че в евро-
песката литература и географски карти все още блестът имена като „Атина“,
„Делфи“, „Коринт“, „Аргос“, „Спарта“ и „Олипия“, как е възможно да стане
151
В писанието на Анна Комнина, дори и легендите, в църковната литература и указите от X и
XI век, срещаме на гърцка земя мнозина варварски (слаявно-български) имена и топоними като
Smokovo (Смоково), Valtiza (Вълтица), Boniza (Боница), Katzura (Кацура), Nisista (Нисщи),
Dobrolista (Добролища), Planicobista (Планикобища)
69
популярна една книга, която не само опровергава категорично тези топоними, но и
претендира да наложи своята истина върху цялата страна и жителите ѝ?
.............................
В епохата на Аполони Тианский все още се е говорел гръцкият език в двора на

партиите, край река Инд и дори в Пенджаб. Християнската религия и Византий-
ската империя, които представяват продукт, породен върху темелите на елинизма и
същевремено негово продължение, допрнасят с вековното си съществуване за прео-
бразуването на стотиците народи между Адриатическо море и река Ефрат, като ги
въплитат с непркъсната честота в традиции, език, религиозни възгледи и суеверия...
Всичките им обособяващи белези изчезават, опщата им съдба, опщата им вяра и
общите заплахи пораждат общият език и кръвна връска. По тези места се заражда
едно голямо семейство с един властелин и една вяра. Константинопол, бидейки
център на общият живот, оказва влияние на всички народи във Византйската импе-
рия и ги насочва в една и съща посока. Единствено църковните схизми подпомагат
понякога опазването на националните самосъзнания. Напълно изчезава езиковото
разнообразие в Мала Азия, около проливите на Константинопол, край Сирия.
Както днес в тези земи се говори единствено турският език, тогава се е говорело
само византийският - християнски-гръцки език, докато селджуците и османлиите
не заемат мястото на византийския монарх.
...........................
Следвайки старите си традиции, Българите опожарявали и грабели селищата и

иселявали жителите им, докато накрай император Василий II Българоубиец не
слага край на своеволията и победите им в империята си през 1018 г. Кедрин ни
информира, че през онези времена Атика на два пъти се превръща в жертва на
варвараси набези, без да уточнява обаче дали е последовала съдбата на град Лариса
или на толкава други опожарени селища.(...) Василий Българоубиец, победителят
над славянските народи, въстановява християнската ипериска власт в цяла Гърция,
ставайки така първият византийски монарх, който след почти шестстотин години
установява контрол над една провинция, която задълго не е представлявала част от
централното управление. (...)
.........................
Същевремено през 1204 г. Византия бива поделена от западните сили. Атика и

Беотия се превръщат във владения на един бургундски владетел, Отон дьо ла
Рош. Триста години продължава владичеството на хегемония с френска, итали-
анска и испанска кръв в Атина. От онози момент до идването на крал Отон I Атина
не вижда нито един ден на свобода: от ръцете на латинците тя попада под властта
на Мохамед II, завоевателя на Константинопол и Трапезунд. Въпреки всичко Атина
изживява дни на величие като средище на бургуни и флорентинци тя става голям и
богат град, украсен с чудни сгради галерии. В провинцията на Атина се строят
рицарски цитадели, процъфтява феудалното управление с всичките си позитивни и
негативни качества.
........................
70
От горите на Епир и планинските му райони прииждат като многолюдни ята
албанци, разселват се почти цяла континентална Гърция, по-късно из острови-
те Идра, Специя, Порос и Саламин. Дори на остров Андрос намираме около хиляда
албански къщи. Тук няма да се спрем на точната хронология на това събитие, нито
ще дирим откъде или поради какви причини идват тези хора. Факт е обаче, че
заемат мястото на залинялото разнородно население и подпечатват заварените
жители с албански външни и културни белези: този момент представлява основен
елемент от втория том „История на полуостров Морея през Средновековието“. (...)
Дори днес срещаме в Атина мнозина албанци които изпитват трудност при
употребата на гръцки език: там, където в древността се извисваше Академията на
Платон, няколко домакинства обработват градините си и обясняват на новодошли
как трябва да говори албански, за да се разберат, понеже те така и не научили
гръцки език. Днес е налице една Албанска Атина, както хилядилетия назад, преди
да се образува гръцкия народ от една мозайка племена, е имало една Атина на
пеластите.152
Спорния въпрос, който моята теория излага наяве, намира своето логично
обяснение относно жителите на Атина и Атика, техният неелинизъм бива доказан
по безпорен начин, тъй че всяко иследоване и подлагане под съмнение стават
напълно излишни. Не само Атика, а цялата област между денешните Ексамили,
Колонас, Орос Загора, езерото Тополия и Еврипос няма нищо общо с древния
гръцки свят. Всички тези земи, където някога е биело сърцето на гърците, днес
представляват Нова Албания.153 Атина отново стана варварска, пламакът на култу-
рата, запален при италианското владичество, вече наплно загасва. (...)
.........................
Съдейки по изложения ред на историческите събития, читателят може сам да

отсъди за денешни атински народ. Аз единствено доказах, че не може да става дума
за наследници на древните атиняни, на чиито подвизи се възхищава Филострат, за
атиняните с доблестно сърце и безкористни посътпки, които от времето на Троян-
ската война до управлението на Юстиниан съумяват да опазят крехкото си съще-
ствуване поколение след поколение по изконните си землища. Възможно е дори
през времето на своето съществуване като обособен древен народ гърците да се
сместват със съседините си блиски народи...
Някои от моите противници излагат терията, че гърци, славяни, албанци, лати-
нци и германци принадлежат към едно голямо индогерманско семейство на народи,
ала дори това да е така, горепосочената древна народност на родова линия не
отменя особените белези на всеки един от изброените народи. Това, към което се
стремя, не е да отсъдя кой народ е по-извесен и с повече културни позитиви от
другия, гръцкият или славо-албанският, а единствено да отбележа, че вторият
отнема от първия територията му и го довеждва до изчезаване.
Голямото славянско племе и до него по-малобройното, но дейно албанско,
едва сега излизат на световна сцена. Идните векови следва да покажат каква
152
Жителите на Атина повече от всички други запазват албанските си белези и исползват своя
(албански) език Leake.
153
Тврда това впреки всичкото „не е взможно, но може да бъде така“ и „нма начин“ на Dr.
Zinkeisen и на Wiener Jahrbucher.
71
роля ще изиграят и какво влияние ще окажат на човешкия род според Божия
промисъл. Всъщност е обречен на провал опитът да се обори фактът, че съдбо-
вните събития в Европа ще се случат именно в тези страни. Поради тази
причина отхвърлям напълно обвиненията, че в книгата„Историята на Морея“
изобразявам славянското племе като своего рода „етични чудовища“ и ги
обезличавам от всичко човешко. Никой няма право да обвини даден народ за
злоденията, извършени от него във варварския отрязък от предиисторията му. От
друга страна, бих изневерил на призванието си, ако опиша с мек тон хората от
предишни епохи, които извър-шават деянията на неописуем узас. При всичко това
все още определени персони се опитват да лансират мнението, че преселението на
северните народи отсядането им в новата им родина и борбите им с местното
население имат предимно мирен характер.154
............................
Въпреки що-годе окончателно заклчюение за родствената връска на цаконите с

древното население на Пелопонес следва да отговорим да няколко последни въпро-
си, а именно дали наистина цаконите представляват наследници на автохотнните
жители на кинурийската планина между древен Аргос и Спарта и дали наистина са
съумели да устят успешно на славянските набези. Втората част на въпроса намира
еднозначния ми отрицателен отговор, защото в областа Цакони всяка следа от
древни Пелопонес е окончателно изтрита. Не само сборът на географските обекти,
но и всяко отделно наименование носят славянски характер. Това щеше да е невз-
можно, ако славяните не бяха претопили тамошните гръцки райони според своя
облик. Нито едно наименование от древността не е непроменено. Планинските
местности Парнон и Хронион, чиито върхове обгръщат Цакония, носят славянски
имена Малевос (или Малеври) и Завица, докато хълмистите крайбрежни околии се
зоват с апсолютно негръцки имена Сгурия, Цинка, Саврла и Мадара.
Славяснски откъм корена и произхода си са следните топоними: Прасто,
Каста-ница, Ситина, Вастина, Мелигу и Лениди. Останалите топоними според
Сфранцес са наследство от църковния език на християнско-новогръцката епоха от
византий-ското господство над Пелопонес. Лийк погрешно счита, че „Прасто“
происхожда от старогръцкото „Врисие“.
Ако беше прав, то ученият придворен Сфранцес нямаше да го назовава
„Проастион“, а щеше да използва древното „Врисие“. Славянкият Пераст в
залива на Котор, както и Прасион южно от Сайдова в областта Зърната
представляват паралелни наименовани на цаконското Прасто.Новогръцкт дух
преобразува славян-ското Лениди на гръцкото Леониди. Самото име Ситанас
произхожда от чешкия Ситна, намиращ се в близост до Миес в Чехия. Дори самото
име Цакони произлиза от някой негръцики език.
..............................
Самото име Цакония, което във всеки случай, не звучи гръцки, ме задължава да
отделя няколко реда за средновековното деление на Пелопонес на администра-
тивни единици. Почти никой в Европа не позира, че делението на Гърция според
заветите на Страбон и Павзабий е неизползваемо от самия народ на Гърция. Румели
154
Wiener Jahrb, Aa. D. – Dr. Zinkeisen.aa.D. p. 745.
72
и Мореос (по народните им названи) са общо приетите наименования на цялата
континентална част от бреговете на Дунава до нос Матапан в Пелопонес. Румели,
отразяват турското „Румили“ тоест страна на ромеите, Романия, а именно земята,
простираща се от Дунав до Корински залив. Земите отвъд този залив, които днес
наричаме Пелопонес, за хората, които живеят там, са Мореас (Морея). Подразде-
лението на Древна Елада е следното: Атика, Беотия, Мегара, Фокида, Локрида,
Етолия, Акарнания и Тесалия. Тези архаични наименования са познати под името
Румели, единствено в Европа все още живее споменът за древните им имена.
Албанците от Елевсина и Кокалон (Платеес) и циганите от Кревари нямат пред-
ставя що е то Атика, Беотия или Етолия. Съвременото християнско управление на
тази страна се опитва да въстанови употребата на древните топоними, познати на
европейците. Колкото египтяните днес познават Тива, Арсино и Хелипол, толкова
морейците са запознати с древната история на Пелопонес.
Напротив, още по времето на гръцкото въстание за независимост Пелопонес е
разделен на принцип, напълно различен от древното деление на полуострова.
Въпреки настъпилите промени „новите“ имена все още живеят в народната памет,
както са записани в „Хрониката на Морея“. От различни источници събрах около
тридесет славяновизантийски имена на околии, които ще опиша в настоящата
книга. (...)
............................
Негостоприемните, слабо населени планински области Олимбохория и Куну-

похория, находящи се между Монемвасия и Цакония, съдържат освен белезите на
новогръцкя еленизъм черти на славянството, което преобразяава Древния Пелопо-
нес, в славянската Морея. Бих могъл да очертая гаранците на славяно-византий-
скта администрация на север от Коринтския залив край Етолия, Фокида и Дори да
или до напълно българизираните Тесалия и Македония чак до Сърбия и
България, но така ще изляза прекалено от рамките на темата, която разискваме.
Няма как обаче да не спомена землището на Влахоохория, сиреч селата, които
обхващат Делфи, Парнас и разломите на Древна Дорида. Свидетелство черпя от
словата, които изрече пред мен един човек от Кастри, или, както го наричат
европейците – Делфи.
Мнозина споделят вижданието, че по високите планински хребети на континен-
тална Гърция и Пелопонес е успяло да опази себе си едно население, което с най-
голяма убедителност се поставя в гафата на чистокръвните елински наследници по
кръв и език. Конкретно за планинския Тайгет е налице твърдението, че най-високи-
те му местности са били толкова гъсто населени през древността, като и днес, и че
славянските нашественици са стигли единствено до полите му, без никога да нав-
лизат навътре. Ще стигнем до друг извод обаче, ако обърнем специално внимание
на разказите на древните географи и донесенията от пътешествията на Павзаний.
Древните гърци основали своите полиси ако не на самия морски брег, то поне в
близост до него. От друга страна, денешните селища се намират на трудностъпни и
опасни височини, където почвата е бедна и животът е труден. При престоя си в
Мистра не пропуснах да съставя списък на топоними от полите и височините на
планината така, както са извесни на техните жители. Празните полета в списъка
попълних благодарения на подобраната карта на Морея, която състави генералният
73
щаб на френската армия. Научно стойностна карта, която може да послужи на
всеки, който желае да си състави обективно мнение за нещата.155
Съгласно сведенията, събрани по горепосочения начин, стигнах до логичното
заключение, че планината Тагйет от край до край представлява местобитание по-
скоро на славянските завоеватели, отколко на остатъците от древни елинизъм. От
топоимите, които ще посоча, нека читателят сам заключи за произхода им и народ-
остта на жителите: (следат 86 топоними; б.м.)
От гореизброените Малеври, Малево и Кубенова са имена на планини и плани-
нски рейони, додека Садова е река. Въсички тези места се намират в Тайгет или
между него и река Еврота. Варсова (Варшава) е малко селце в близост до Мистра и
руините на Древна Спарта. От левата страна на Еврота се намират: (следат 26 топо-
ними; б.м.). От запад от Тайгет в Месения срещаме: (следат 27 топоними; б.м.)
Нека читателят отсъди за произхода на един народ, чиито селища се наричат
Варсова, Мистра, Горица, Кривица и Заган. Има две Варсова, другата от тях се
намира между Аркадия и Ахая. В този район все още биват обитвани селата Крако-
ва и Крокова. Във вътрешността на Аркадия срещаме селата Глокова, Джелехова,
Енгленова и заедно с Ландзус и Каменица още три пъти Арахова.Вероятно пъте-
шетвеникът наплно сериозно може да се замисли дали не се е пренесъл в Русия или
Полша, или някоя друга славянска страна край Днестър. Нека не заборавим да
напомним, че реките Будзи, Калка и Земена имат съответни свои еквиваленти в
Юужна Русия и Подолия.
Категоричният факт, че имената на селищата и географските обекти в
Пелопонес нямат нищо общо с гръцки език, няма нужда от друга подкрепа освен
изледованията, съврзани с първия том от „История на Морея“. Учудващо е как и
защо европейските ерудити са стигнали до заклчюението, че дивите жители на
Полопонес са наследници на древните спартанци, които още от епохата на
Аполоний изпадат в състояние на сибаритска инеженост.
Нито един византийски мъдрец, от първият до последния, не допуска да се
разбере нещо подобно. Самият Константин Багренородни завявяа, че след устано-
вяването на имперското господство над славянските племена от полуострова само
езерците и милингите не попадат под властта на византийските генерали, понеже
населявели области с пресечен и труден терен. Лаоник Халкокондил донася, че
планиците от Пелопонес говорят до средата на XV век на своя славянски език. Той
споменава похода на султан Мурат срещу сърбите и българите, както ги нарича
древните им имена мизийци и трибали: „Трибалите са най-древният и
многолюден народ на земята.“ Независимо дали произхождат от страните оттатък
Дунава, от Хърватия и Прусия, от бреговете на Северния океан или Русия, където
властта судът, те преминават на юг и подчиняват всички градове и народи по пътя
си чак до Венеция, или пък произхождат от района на Егейско море, където е
изконната им родина... по този въпрос Халкокондил не може и не иска да дава
мнение. Това, което знае със сигорност е, че въпреки малките разлики в облеклото
и обичаите гореосоченият народ представява единно етническо образование.
Местообитанията му са пръснати из цяла Европа, като стигат до Пелопонес.
155
Авторът дължи употребата на този превъзходен документ и на много други на съкрови-
щницата на литературните ценности – Кралското баварско топографическо бюро в Мюнхен, и на
помощ-та на уважаваните господа председатели и управители, които подкрепиха изледованията му.
74
Поради същите причини планината Тайгет в Пелопонес е известна още като
Славянско, то някои други топо-ними, които не ще изненадат никого: Плаца,
Страца, Луцена, Хлумица, Левецова, Зицова, Варсова, Полоница.
............................
(...) Преди време се опитах да обоснова теорията си чрез излагането на преден

план на топонимите Мистра Мидра и Меленги от Южна Морея и на месенските
реки Бучи, Калка и Зумена – сиреч имена, които срещаме често по поречието на
Волга в Русия. Във връска с изнесеното дотук срещу мене се формира мнението, че
в суздалската държава изобщо не съществува местност или град наречен Мистра и
че Русия няма град Меленги, понеже се пише Меленги (sic!), че топонимт Мидра не
е „достатчно убедително доказателство“.156
Авторът обаче забеляза в някои стари кумански карти, че край една река,
вливаща се във Волга, някъде на границата между княжествата на Ростов и Москва,
съществува град Мистра.157 Дори да приемем, че става въпрос за печатна грешка,
можеме да направим справка с най-добрите географски карти на руското царство,
което посочват, че в райна, за който говорим, се намират две реки - Сестра, която
преминава през Клин и Истра, която тече към Московието. Една друга река, която
се казва Дшистра, тече прес град Дшистра и се влива в Ока. Два града със същото
име - Остра, се намират в Смоленска околия.158 Посочавам горните факти във
връска с Мистра. След внимателно изучване на географските карти по поречието
на Волга се натъкнах на селища със следните имена: Мугули, Сакона или Сукана,
Касдзира, Джубово, Везики, Арехова, Косово, Перки и най-често Поляна. Същите
тези имена и селища и местности могат да се открият, ако не наплно идентични, то
поне с променени гласни, по равнините на Южен Пелопонес. Запример посочвам
Магула, селище, намиращо се в близост да Мистра, и Варсовия край руините на
древна Спарта. Още по-изумяващ пример би бил този с Кривича (Кривица) между
Корони и Метони в Месения.159 Не е ли очевидно, че иде реч за отявлена
историческо-географска аналогия с кривичите, славянско племе от Подмоскови-
ето? Историческата наука е доказала, че народите в своите преселения често
именуват селищата и местностите на новата си родина по спомени от прародината,
дори двете родини изобщо да не си приличат. Отличен пример за това представлява
Берешова, която се намира в северните планински райони на Цакония. „Береза“ в
превод от руски означава бреза, също така гора от брези или изобщо местност с
брези. Парадоксът е, че брезите предпочитат по-студените северни страни, Гърция
не е сред тях и никога брезата не е била сред представителите на гръцката флора.
В Гърция никога не е имало брези и все пак тя има своя б р е з о в а г о р а
(Берешова). (...)
............................
156
Dr. Zinkeisen
157
Atlas Novus Homanni Norrinb 1744. Charte von Scandinavia, etc., item von Polonia et Lithuania.
158
Големите географски карти на руското царство, намиращи се в архивите на кралската бавар-
ска армия.
159
La Pie, Carte topographique de la Morèe.
75
Нека поставим отново въпроса – към кой език се числи името Морея (или
Море-ас)? Първоначално доказахме, че не може да се говори за древногръцки
произход на думата. За да извлечем точното етимологично значение на думата, е
наложително да разгледаме формата ѝ в говоримия език, сиреч Мореас или Морея,
понеже никъде в Гърция не срещаме формата Морея или която и да било от
европейските ѝ трансвормации. Когато за пръв път изучавах този проблем, подход-
их с метода на разделение на думата от окончанието ѝ, както постпих с областта
Поморания. Съществува мнението, че коренът на думата е гръцки за разлика от
всепризнатото гръцко окончание. Противната теороия твърди, че ако приемем
окончанието - ас от думата Море-ас за славянско, то тогава ще влезем в противо-
речие с всички граматически закони на славняските езици, съгласно които прави-
лото е да бъде „поморье“, „приморье“, „врморье“, „поморска“, „приморска“.
Все пак никой езиковед или специлист по тези въпроси не може да отрече
горното ми изявление.160 Никой не е твърдял, че името Мореас се произнася по
този начин (Мореас) на говора на пелопонеските славяни от VI и VII век. Нито г-н
К., нито някой друг са в състояние да знаят какво е било произношението на
славяните от онази далечна епоха, понеже не съществува запазени писмени памет-
ници, нито ще бъдат открити някога такива. Самата дума стига до нас благодарение
на люде, говорещи и пишещи на гръцки език. Забелешката на моя противник е
толкова неумесна, колкото неумесно би било твърдението, че не са славняски
имената Лодомерия, Галиция, Лайпциг и Варшау, тъй като тяхното изписаване би
трябвало да бъде Влодимир, Халич (на руски - Галич), Липск, Варшава. Кой е този,
който би могъл със сигурност да определи какво е било произношението на думата
Мореас преди хиляди години, когато някоя сричка и окончание е изпаднало от нея,
или е приавено отпред или отзад към граматическия корен? Защо да не предпо-
ложим, че в Мория, Морея, Мореас и Мора се крие коренът от думите „поморье“,
„врморье“ или „по-морска“? В славянските езици няма по-събирател-но окончание
от - олье и орье. Днешните жители на Пелопонес изговарят по такъв начин Мореас,
че е - то последната сричка се обеззвучава, като резулутат от което се чува Моряс,
Морияс и Мореяс.
В гръцкия говорим език се наблюдава явлението да се пропускат цели звуци;
напр. Кипарисос става Парисос. Обратно от него пък немският удължава гласните
в двойни звуци; примерно Лайпциг вместо Липск, Майсен вместо Миса. Безпор-
ните славянски географски области в Северна Германия Морим, Плоним,
Пархим и Морация да не би да са по-малко славянски от гръцкия Мореас?
Нека разгледаме подробно корена от Морация, който след изваждането на латин-
ското окончание може спокойно да се съпостави с Морас, сиреч Мореас. Моите
обвинители подходиха с умисъл, премълчавайки горепосочение факти, понеже
германските славянски области Морим и Морац представлят неопровержими
доказателства на моята теория.
............................
Дори значението на самата дума славос (славяни) е обект на спор - но въпреки

това никой не отхвърля славянския ѝ произход. Малцина са онези, които с
160
Дори най-кратката граматика по руски език, например тази на Erman Schmidi, дава по-дробни
обяснения относно споменатите езикови влияния да не споменаваме илирскиския речник на Stuulli.
76
точност могат да определят значението на реките, градовете и останалите
географски обекти в собствената си родина. Затова аз направих подобен опит при
тълковането на пелопонеския Мореас, ала г-н К. отхвърли моите съждения. Нека
тогава г-н К. сподели своето виждане за смисъла на думата Мореас. Единствено ни
съобщава, че Мореас не е възможно да е славянски, друго не може да каже. От
друга страна, и двамата сме съгласни, че не може да е от гръцкия език, нито е
турска или албанска, най-малко латинска или немска дума. При това все някако
скрито значение трябва да има. Единствени възможен изход от проблема се крие в
славяните, които, както доказахме, заселяват мирно или по насилствен начин целия
полуостров и започват да обработват земята. Не населяват само вътрешността,
както тъврди Цинайсен; те достигат до четрите края на Пелопонес: от Езеро край
река Еврота, до Востица и Коринския залив, от Прасто и Цакония до Хлумуджи в
западните планини на област Илия. Същите люде, които прекръстват гръцките
планини Парнон, Хрониоси Килини на Хелмо и Малево, реките Памисос, Пирос и
Елисон на Пирнаца, Каменица и Барбузена. Същите люде, които кръшават цели
области от Гърция на славянски, както Сувдала, Маленги, и Опшчина, които
основават Варшава и Глогова, същте тези люде дават името Мореас или Моrеаs,
каквото и да означава то. Поради тези и много други причини считам мнението,
изразено от г-ин К., във „Виенски годишник“, не само за ненаучно и градивно, но
изцяло импулсивно и непристойно за един честен и ерудиран учен като него.
Подобно мнение може да бъде изказано единствено в рамките на една повърх-
ностна и незадълбочена оценка за нещата. Наистина е учудващо как образовани
хора като Цинкайсен и професор Хайлмайер стигат до заключението, че съждени-
ята на г-ин К. са научно издържани и доказуеми. Съмнявам се, че самият г-ин К. си
вярва напълнон сам на себе си. Всъщност основната критика на г-ин К. към моя
труд се основава на един абстрактен негов силогизъм: Фалмерайер е на мнение, че
пелопонеските гърци са напълно - унищожени от една поредица исторически
несгоди, а на тяхно място идва славянски пришълци. В защита на своята теза той
(сиреч аз) предлага твърдението, че думата Мореас е със славянски произход. Г-ин
К. счита (погрешно), че всички последователности, които цитирам, са изначално
погрешни, ала всъщност неговите мисли и съждения представляват една неистина
и заблуда. Или пък обратно, славяните навлизат до долкова в Пелопонес, че цакон-
ите и маниотите са станале славяни. Следователно отново Фалмерайер е с грешка,
понеже е невъзможно да се определи точна разграничителна линия между българ-
ски и руски език, като резултат от което е неиздържано мнението му (сиреч моето),
че славяните са дяволски изчадия161, които се отнасят към Гърция по-жестоко
отколкото германците към Италия. Възприемчивият г-н Цинкайсен установява
глупостта в забелешките на г-н К. и веднага се опитва в аванс да се застрахова зад
твърдението, че византийските от преди XIII век не споменават Пелопонес като
Морея освен веднъж или дваж, а след това отново се връщат към техния си
„Пелопонес“162. Аз обаче виждам в този факт доказателство, че метаморфозата
от Пелопонес към Морея няма гърцки побуди, щом е отбягвана от елинските
автори на своето съвремие. Същите тези елински автори не споменват, че
примерно Атина и Спарта са напълно запустели и изоставени в продължение
161
Сарказмът на автора е очевиден (бел. на прев.).
162
Употребата на „техния Пелопонес“ за византийците е със сарказъм (бел. на прев.).
77
на поклонения, не цяла Атика и Беотия се албанизират напълно - въпреки
техните хронологични (умишлени) пропуски всичко това наистина се е
случило. Никита Хониат споменава, че отказва да запише историята след установа-
нето на франките в родината му и насетне, за да отмъсти на варварите за унищоже-
нието на родната му страна, така че никой от техните пълковидци да не остане в
историята на идните поколения. Точно този абзац би трябвало да прегледа
Цинкайсен.
.............................
Варварската дума Морея се повявяа за пръв път, когато Пелопонес бива

подчинен на новите си европейски господари в лицето на някакъв си френски
благородник, който същевремено води борба с никейския император Михаил VIII
Палеолог. Преди идването на европейските господари на Полопонес никой в
Европа не знае каквото и да е за жителите на полуостриова. Следователно как биха
могли да познават наименованието на полуостриова? Когато френските рицари
стъпват на Пелопонес, чуват името Морея и оттогава го исползуват често в
докладите си, понеже, бидейки необразовани мъже, нямали никакви знания за
древната история на Пелопонес. Ако ли пък франките го бяха превзели по-рано,
до нас щеше да стигне по-ранното му име от езика на местните. Имперското
правителство в Константинопол винаги е използвало името Пелопонес, както
примерно византийските ерудити са наричали Сърбия и България съответно
Трибалия и Мизия. Самите жители обаче са наричали и продължават да наричат
до ден денешен родината си Морея и никой закон и заповед няма силата да
промени тази традиция. Нужно е война, за да се промени името Морея понеже чрез
война то се е наложило. Дякон Дамаскин от манастира „Студиу“ използва в своите
проповеди названията „Мореос“ и „Море-ас“163, понеже паството му се състои от
обикновени провин-цилни люди на римската държава164.
Специлистите по история на литературата не са в състоние да определят хроно-
логията на записките на Дамаскин Студит; във вясеки случай считам, че целта да
докажа, че по времето на ромейската държава обикновените хора от Пелопонес са
га наричали Морея, е постигната. Няма да е преувеличено, ако приемем, че през
онова време единствено образованите са използвали в гръцките текстове академи-
чни термин „Пелопонес“. Мнозина зная, че е често срещат феномен определен
народ да нарича себе си и родината си по начин, различен от това как го наричат
съседите му. Примерно германецът нарича съседа си „бохемен“ а то нарича
себе си „чех“. По същит начин византийските мъдреци наричат дадената
провинци „Пелопонес“. Докато жителите ѝ я наричат „Морея“. Фактът, че към
денешни дни албанския език е говорим единствено от ограничен брой хора в
Атина, Беотия и някои острови, а славянския е почти напълно изче-знал, не би
трябвало да предизвиква изненада; това може да се обясни с факта, че последните
славянски нашествия са отпреди хиляда години, а оттогава власта, религиозна и
светска, се намира в ръцете на византийските гърци.
163
Падежна форма на Морея (бел. прев.)
164
Архаизъм на Фалмерайер. Има се предвид държавата на ромеите или Византия (бел. прев.).
78
През периода на византийското владичество в Гърция се християнизират славя-
ните, размиват се народностните им традиции и обичаи, разселват се сред тях
гръцки говорещи жени и цели семейства от Мала Азия, отваря се пътът за търговия
с останалите провинции на империята, където се ползва новогръцкият език.
И така, въместо да давам отговор, ще задам следния въпрос: как да обсяним,
че славянският език изчезва някои общоприети за славянски територии в
Европа като Мекенбург, Померания, Бранденбург, Силезия, Саксония и част
от Австрия, а на негово място идва немският език, при положение че горе-
изброените области са приблизително осем пъти по-обширни от териториите
на гръцкото кралство? Исторически особености като факта, че определени
управници на Бранденбург забраняват използването на славянския език под
смърт-но наказание, обясняват много неща.Насилието, а не численото превъз-
ходство на германците, измества употребата на славянския език. Нека не
заборавме мерките, които предприема император Йосф II срещу езика на
чехите. По същтия начин халифите Уалид II и лудият Хаким предследват гръцкия,
копския и набатеския език в Египет, Сирия и Вавилония. Едрите гръцки земеделци
в Пелопонес използват сърещу славяните същите похвати като германските
барони, арабските халифи и османлиите в Мала Азия, за да наложат езика си над
победените. Защото в никакъв случай не бива да заборавяме, че славянският
полуостров Морея попада под властта на Византия, която постъпва точно както би
постъпил един победител спрямо подопечните му победени, които освен всичко
друго говорят на чужд език и изповядват различна религия. С идването на едрите
земеделци в Пелопонес пристигат и групи монаси, както векове по-рано в Бълга-
рия, за да научат идолопо-клонниците на християнство. Основни са манастири,
построени са училища165 и църкви, носещи имена на светци, испратени са висши
чиновници и данъчни до най-отдалечена точка на полуострова.
С две думи, византийската държавна административна система е въстановена.
Въпреки че рятко самите византийици записват черно на бяло, днес знаеме, че една
от постоянните политики на Византийската империя била при завладяването на
нова варварска провинция да преселват определена част от населението ѝ, най-вече
образованата част в Мала Азия, а на няно място идвали гръцки говорещи пришъл-
ци с цел да бъде постигната религиозна и на етническа хомогеност. Славяните от
Гърция, съгласно откъслечни сведения от Теафон, Кедрин, Зонара и Багренородни,
при преселението им в Мала Азия дават названия на някои географски обекти
от своята прародина.166 На мястото на изселените славяни биват заселвани
мизийци, пафлагонци, витинийции лидийци. Асимилацията в повечето случаи е
насилствена, като най-явният пример е император Никуфор, кото представява
неумолим враг на военните и унищожител на всяка религия и традиция – когато в
началото на IX век превзема Пелопонес, изселява голяма част от славяните след
победата му край град Патра, а през осмата година от властването си заповяда
165
По време на управлението на Роман I (912-944) българите вилнеят из Гърция, като достигат
Коринт.
166
Славянска Загора срещаме в Мала Азия в областта Хали, която днес, наричаме Къзъл Ирман.
79
християните от империята да бъдат раселени из славянските провонции, а
имуществото им да се конфискува в полза на държавата.167
Това се случва точно две години след битката при Патра, след която византий-
ците подчиняват славянската Морея, когато „цялата страна Пелопонес се придава
на ромейския скиптър“. Бедите, донесени от сарацините по егейските острови,
прибавят още по-голям брой бежанци към полуострова, гърци и погърчени от
Анатолия. Следователно военните несгоди и политически и демографски беди
представяват катализатор за образуването на новогърците от Морея, които в своята
същност произлизат от разностранна и нехомогенна човешка маса. Към тях нека
прибавим двувековното владичество на франките, които внясат своя генна следа, а
по-късно прииждат на талази и албанци заселеници.
Нека споменем още, че в езикът на хората на Пелопонес преобладава от
внушителен брой славянски думи, много повече отколкото се смята в Европа ... В
слчай на опит да се съберат наедно славянските или от славянски происход думи в
езика на морейците, то тази евентуална колекция би изумила с големия си обем
повечето европеци. С две думи държа да отбележа, че по мойе мнение
критиките и забелешките към моята теория, които изказват някои гръцки
опщесвен-ици, поскоро показват, че същите имат отявлено опростени и
повърхностни знания по обсъжданите исторически въпроси. Същото може да
се каже и за онези, които изтъкват религиозните разбирания, традициите и обичаи-
те, храбростта и неподластения менталитет на новогърците като белези на древния
им произход.
Днес обаче е извесно, че през V и VI век след Христа гръцките езичници, техни-
те разностранни религиозни обреди и вярвания и всичко, що ги отличава като
народ, са доведени до изчезнване от християнската църква, която заместват т.н.
mutate nomine (промена на името) с църковните книги. (...)
Неопходимо ще е да отбележим, че в днешна Гърция чувството чуждостранен
произход е дотолкова залегнало в самосъзнанието на градските жители, че те си
позволват назовяват людете от провинцията, сиреч голямата маса народ – носител
на ядрото на нацията, с варварските епитети б о г о м и л и и в л а с и .168 (...)
Гърцкият народ, който от Траянската война до VI век след Христа населява
Пелопонес и континентална Гърция, вече не същетвува. Всякакъв вид несгоди
довеждат до упадъка му и свиването му до незначителни остатъци, които чрез
сместването му с чужди народи довеждат до окончателно изчезаване на изналалния
му характер. Като казва един от най-ерудираните и най-отявлените ми критици, „в
общата трансвормация(изчезват169) дори най-последните следи от древния гръцки
народ“. Изложеното учение, което отначало бе замислено от мен като своего рода
исторически експеримент, се нарежда в поредицата от безпорни исторически
167
Anno octavo imperii sui Nicephorus pot multas impias animadversionis, militiam prorsus humiliare
tractans. Cristianos exulesex omni themate in Sclabinias ferri jussit, Horum autem substa ntias venumudari.
Bibliotheca maxima Patrum, T. 13, p. 314, edit. Lugdun. Къде се намират тези склавини или славни, в
които Никофор преселева азиците? Това са темите Македония, Тесалия и новопридобитият Пелопо-
нес. Въсички тези области с изключение на Тракия принадлежат на българите, които въпрочем раз-
громват самия Никифор и армията му малко по-късно.
168
Narmenopoulas de Sectis ad voc. Bogomili.
169
Думата „изчезват“ е прибавена от преводача, че изречението в оргинала е дадено на литера-
турен гръцки, като се забелязва отсъствие на глагол (бел. прев.)
80
истини. Тоест представява реалност, чиято истинитост никой не е в състояние да
пренебрегне без доброволно премълчаване. Темата на настоящата книга няма нищо
опщо с политиката, нейната същност е единствено научна, пред-значена за онези,
които желаят да се занимават сериозно с истинското значение за миналото и
настоещето. Целта на упражнението е извън всеки предлог на обвързване с дейст-
вия, догматика и обществени разисквания към насоящия момент относно Гърция.
Нека страната на гърците продължава да се нарича Еллас170, а те самите
елини.171 Те наистина са елини, от по-съвременна мая. Общото между тях и техните
предци е, че вдишват същия гръцки въздух и че същото слънце греело на Перикъл,
изгрява и на техни глави. Аз действувам единствено в интерес на науката, без да
желая никакви практически приложения на своя труд. Както се изразяват в Европа,
става дума за един вид гимнастика на духа. Този вид ментални упражнения са
достижими единствено за европейците, дори да не представляват сами по себе си,
ала все пак изострят духа на хората от този земен край до таква степен, че жителите
му чрез своите постижения във физиката, изкуствата и науките и чрез своите
държавни институции и силата на мечовете си достигат до господство над целия
човешки род.
Божественото провидение избра Отон I за носител на достиженията на европей-
ското превъзходство в младото, необразовано и грубо, но съзнателно царство, заело
местото на древните си упадъчни прадеди. Като един нов Кекропс, идващ от една
далечна страна в Атина, за да обедини чрез единно законодател-ство мозайката от
разностранни народности в духа на един внесен от Европа елинизъм172 – върховен-
ството на законите и уважението към краля. Вторият велик период от живота на
тази страна е в началото си, една страна, която няма нищо опщо с Древна Елада.
Ноща умира и един нов ден се ражда - на сцената излиза един млад, неконтроли-
руем народ в ръцете на един крал юноша, готов да изиграе своята житейска роля.
Освен Отон I възродител няма друг владетел, владеещ толкова добре даровете на
духовната и физическата подготовка и по-подходо подготвен да встъпи в дълг за
основането на една нова династия.
Ние вярваме, че Бог избра именно този владетел за съдбовната задача да
съвмести отново в света людете с института на монархията, като покаже блясъка на
короната, защото тешки събития затъмниха величието на Европа. Rex Nelladis е
един нов световен възел, който следва да обвърже бъдещите поколения, които ще
населят Европа с „Отновите“ гърци. Завидна е съдбата на всяко кралско семейство,
чиито наследник ще бъде наречен на свой ред владетел‟.
170
Еллас, съвременото гръцко име на Елада, т.е. Гърция. Видно от това е, че дори денешното
самоназвание на Гърци не е еднакво с античното ѝ име (бел. на прев.).
171
Авторът се заиграва с думите Гърци – елини и Гърция – Елада (бел. на прев.).
172
От началото на појавата на современа Грција, послеследователно на XIX век и XX век,
конечно до реализацијата и на „Преспанскиот договор‟, Европа проследува антисловенска агенда,
со постојана прогрчка политика. (бел. Х. Капсаров)
81
ИЛИЯ ГАРАШАНИНЪ
НАЦИОНАЛНИ И ДРЖАВНИ ПРОГРАМЪ КНЯЖЕВИНЕ СЕРБИЕ
"НАЧЕРТАНИЕ", 1840 г.
Каквомъ положеню свагда, налазе народи разнихъ Сербию окружаваюћихъ.

Ово е главно условие тачногъ определения средстава. Овомъ цилю треба пресвега
оштроумние, одъ предпонятние незаузете и правительству верне люде као испита-
теле станя овихъ народа и земаля послати и ови би морали после свогъ повратка
тачно писмено известие о ствари дати. Овимъ агентима нужно е дати наставление
коимъ ће начиномъ ове землье обићи и пропутовати (...)
Бугарска е измежу свию славенских земаля найближа славномъ граду царства
турскогъ (...) Ни у койой другой европской земльи не држи се Турчинъ да е тако
сигуранъ и ìошъ и садъ господаръ, као у овой; осимъ тога Бугари скоро сви оружя
лишени, и научили су већъ слушати и радити, покорностъ и посао ушли су кодъ
нихъ у обичай. Но ова примечания не треба да нас поремете да праву вредностъ
Бугара не припознамо, или што е горе да их презремо. Истина е по несрећи, да
Бугари премда су найвећа грана славенског народа у турской, скоро никако повере-
ние немаю у сопствену снагу и само на споляшна изъ странихъ земаля (Русия)
долазећи подстрекания усуђую се они упуштати се у покушение освобо-дите се,
Русию они сматраю свадаръ као силу коя найвише за нихово избавление и освобо-
ждение учинити може и хоће. Осимъ што би Русия сама за себе радила и Бугарима
уместо турскогъ свой яремъ много рапавий набацила (...) усиляваня за ослобожде-
ние отечества одъ турскогъ ярма ìошъ су далеко. И опетъ Русия главна своя тежне-
ния овамо управля, ербо е ова земля управо предъ вратима Цариграда и на неномъ
путу къ овомъ положения; но и отношению Сербìи, Бугарска исто то положение и
значение има кое и за Русия. Ако Русия само ìошъ неколико година овако у Бугар-
ской действуе, као што е овако радила и ако за ово време Сербия остави да Русия
тамо ради без да и Сербия што чини, заиста ће међутимъ Русия толико успети да не
ће ни мало више требати сербскогъ уплива у Бугарской. Нека ово за Сербию буде
знакъ и опомена и нека она не заборави никада да само ондай политическо
приятелство очекивати може ако само наша любав према приятелю вечъ одъ пре
посведочили и доказали. Сербия мора за Бугарску нешто учинити, пошто любавъ и
помочъ мора бити взаимна. Неколико уводнихъ средстава за то како валя србски
упливъ у Бугарской утемелити:
Бугари немаю воспитателна и учебна заведения, зато би требало да Сербия свое
школе Бугарима отвори, и особито да неколико благодеяния за Бугаре имаю, у
Србию учити се нареди.
Бугарско свещенство е понайвише греческо, а не народно бугарско; зато би
врло пожелательно и полезно било да би неко число маладихъ Бугара богословию у
Сербию свршило, па као свещеници у нихово отечество между свой родъ вратило.
83
Валяло би пoслати бугарске и молитвене и друге црковне книге и бугарска дела
у Сербию; ово важно средство Русия отавно употреблява, и Сербия мора гледати да
Русию у томе претече.
Потребно е да поуздани и способни люди путую по Бугарской, кои би позор-
ностъ бугарског народа на Сербию обратили и унему приятелска чувства према
Серби и сербскомъ правительству пробудили, а заедно и надежду оживлявати да
Сербия заиста Бугарима за нихово избавление у помочъ притечи и за нихово
щастие старати се. (...)‟
***
Активен панславист (чехословак) Франришек Александр Зах (1807-1892) е
творе-цот на извесниот документ „Начертание” [План словенске политике
Сербие].
Илија Хаџи-Милутиновић-Гарашанин (1812-1874) е српски државник,
утаво-бранител и творец-коректор на т.н. "Начертание" [Национални и
државни програм княжевине Сербие] - за обединението на јужните словенски
народи под знамението на „пансрбизмот".
84
ВИКТОРЪ ГРИГОРОВИЧЪ
О Ч Е Р К Ъ ПУТЕШЕСТВИЯ ПО ЕВРОПЕЙСКОЙ ТУРЦІИ173
............................
II.
Солунъ, Битолъ, М. св. Наума, Серресъ, М. св. Iоанна
Рилького, Софія, Филиппополъ, Търново.
1845 г. – 7 февр. по 28 апрѣля; 28 апрѣл. по 18 іюля.
Солунъ представляя много любопытнаго антикварію, едвали можетъ оправдатъ
ожиданія словяниста. Я имѣлъ въ виду узнатъ, не осталосъ ли здѣсъ слѣдовъ
воспоминаній о Кириллѣ и Меѳодіи и, воопще, нѣтъ ли возможности пріобрѣсти
свѣдѣнія о Словянахъ. Съ этою цѣлью обосрѣлъ я, сверхъ остатковъ отдаленной
древности, всѣ церкви, две училища, греческое и еврейское, три собрания книгъ
при митрополія, греческомъ училищѣ и монастырѣ Чаушъ, видѣлъ также остатки
словянской типографіи174, разтроенной пожаромъ,и искалъ сообщенія съ
Болгарами. 175
.........................
Несмотря на близостъ болгарскихъ поселеній, въ Солунѣ мало постояныхъ

жителей Болгаръ. Въ махалѣ, (части города) св. Аѳанасія находится только сто
домовъ, имъ принадлежащихъ. Большинство жителей составляютъ Евреи разыххъ
сектъ и Туркы; за темъ македонскіе Влахи и Греки живутъ здѣсъ въ весьма
блискомъ между собою сходствѣ. Сверхъ этихъ много Цыганъ и, наканецъ, Евро-
пейцевъ. Болгаре, какъ постоянные жители, весьма легко смѣшиваются съ Греками
отъ вліянія гречаскаго образованія и господствующаго въ городахъ Македоніи
пренебреженія къ имени ихъ. Мнѣ особенно важно было сближеніе сърабочими
пришельцами изъ Болгаръ. Такихъ очень много въ Солунѣ. Особенно изъ Дебра и
Битоля приходятъ туда промышленники для построекъ, портныхъ работъ и загото-
вленія съѣстныхъ припасовъ. Они, могу сказатъ, познакомили меня съ своимъ
народомъ.
Изъ Солуня, 28 апрѣля, продолжалъ я путешествіе. (...) Дѣйствительно, скажу
темерь, что этотъ способъ единственно можетъ ознакомитъ съ бытомъ христіан-
ского населенія въ Турціи. Языку легче учиться въ деревняхъ, чѣмъ въ городахъ,
где народъ привыкъ смѣшиватъ говоръ свой съ турецкимъ и греческимъ. Во всемъ
своемъ путешествіи отъ Солуня до Охриду и мон. св. Iоанна Рыльскаго, въ кото-
173
Издание второе. Москва, 1877.
174
Эта типографія основана природнымъ болгариномъ Ѳеодосіемъ. Архимандритомъ
синайскимъ, въ 1839 году.
175
Насекаде, назначено (U ) и (Б) - Христо Капсаров.
85
рыхъ посчастливилосъ мнѣ съ пользою провести краткое время. Направляя путь
свой къ Охридѣ, проѣхалъ в средину Македоніи мимо Енидже и черезъ Водену и
Битоль.
.........................
Водена (прежде Эдесса) въ очаворательномъ мѣстоположеніи, столица митро-

полита Эдессы, заключаетъ народонаселеніе смѣшанное, котораго главную частъ
однакожъ составляютъ Болгаре. (...)
Острово, примѣчательное село у нагорнаго озера, заселено наполовину Болгар-
ами и Турками. Оно имѣетъ одну церковь, построенную на мѣстѣ веткой, разру-
шенной турками. Я провелъ здѣсъ почъ въ избушкѣ частнаго и умнаго Болгарина.
Его простая бесѣда пояснила бытъ этого племени и познакомила съ его язикыомъ.
Острово, по его разсказу, построено на мѣстѣ древняго города, каторый называлъ
онъ Кучюкъ станбулъ (малый стамбулъ, пе Diocletianopolis ли?176 и до сихъ поръ
принадлежитъ къ епархіи митрополита Охридскаго.
Битоль (монастиръ, толи – монастиръ) лежит на западномъ концѣ опширной
долины, называемой Болгарами овчеполе битольско. Съ западной и южной
стороны окруженъ горами, изъ каторыхъ снѣжный Перистери самая возвышенная.
Важный въ военномъ отношенія, этотъ городъ состоитъ подъ управленіемъ Румели
– Валеси, а въ мое время былъ еще мѣстомъ пребыванія сераскира и средоточіемъ
движеній противъ Албанцевъ. Обширностію своею поспоритъ съ Солунемъ,
чистотою и порядкомъ гораздо превзойдетъ. Я пріѣхалъ туда во время военныхъ
приготовленій противъ возмутившихся Албанцевъ, потому нашелъ большое
количество войска.
..........................
Я былъ поставленъ однакожъ въ положеніе, не совсѣмъ отвѣчающее своимъ

желаніямъ. Порученнный одному Валаху, по неволѣ нашелъ я себя въ кругу
Валаховъ.Такія отношенія давали всегда другое направленіе моимъ занятіямъ. Если
нельзя отрицать смѣтливости и нѣкотораго образованія македонскимъ Влахамъ
(Цинцарамъ или Куцовлахамъ въ просторѣчіи), то надобно признаться, что ихъ
подозрительностъ и, можетъ бытъ, корыстолюбіе, слѣдя постоянно за странникомъ,
оттораютъ его совершенно отъ общества, въ которомъ желалъ бы находиться.
Смѣтливый Валахъ, часто знакомый съ языкомъ Болгарина также какъ съ языкомъ
Грека, тѣмъ не мекѣе остается чуждымъ тому и другому. И если часто болтливостъ
непріязненнаго Болгарамъ Грека лишала меня назидательной бесѣды, то не менѣе
обманывало меня наружное добродушіе разчетливаго Валаха. Битольскіе Валахи
отличаются особенно образованіемъ. Многіе знакомы съ нѣмецкимъ или италіян-
скимъ языкомъ. Но не многому я могъ у нихъ научиться.
Въ Битолѣ посѣтилъ я митрополита Герасима, котораго титула (...) и осмотрѣлъ
единственную, но обширную, церковь во имя св. Димитрія, построенную мѣсто
многихъ раззоренныхъ Турками, церквей; былъ въ греческомъ училищѣ, осматрѣлъ
окресности города, окруженнаго кладбищами и сдѣлалъ поѣсдку въ сосѣдній мона-
стыръ во имя Преображенія. Здѣсъ упомяну только, что въ митрополіи въ первий
разъ нашелъ а слѣды чествованія славянскихъ апостоловъ. На верхнихъ хорахъ
176
Выкалывающіяся изъ озера развалины называютъ Болгаре Кральска кула..
86
церкви устроены два наркалиса (придѣла) во имя св. Климента и Наума, сотруд-
никовъ Кирилла и Меѳодія. Иконы ихъ большія, весьма древни и перешли,
вѣроятно, изъ какого либо параклиса, которыхъ, какъ говоритъ преданіе, было
здесъ много.
Близъ Битоля находилось нѣкогда значительное количество монастырей. Отъ
нихъ и городъ носитъ названіе (Битоль отъ обитель). Теперъ на югѣ его остались
монастыри: Драгошскій св. Иліи, Велюскій св. Георгія, Барашескій св. Меркурія,
Хрестофор и Буковскій за два часа од города. Былъ а только въ послѣднемъ, и по
немъ составилъ себѣ понятіе о прочихъ. Онъ обитаемъ двума монахами и потерялъ
отъ небреженія почти всѣ свои достопримѣчательмости.
Въ Битолѣ при большомъ количествѣ войска, помѣщаемаго въ казармахъ
(кишлахъ), построеныхъ Болгарами, живутъ Болгаре, Македоно Влахи и Албанци.
Мнѣ сказывали, и я самъ замѣтилъ, что Болгаре составляютъ большинство, но, если
не ошиваюсь въ своихъ наблюденіяхъ, Влахи въ этомъ городѣ, какъ и въ сосѣднемъ
Кичевѣ (на картахъ Кичево) своимъ нейтральнымъ обращниіемъ пріобрѣли особен-
ное вліяніе.
Изъ Битола въ Охриду ѣхалъ я путемъ гористымъ на сѣверо-западъ. Рѣдко
сходилъ въ небольшія долины, болѣе шелъ за крайнами горъ Перистера и Петрина
планина. Въ два дня прошелъ мимо селъ Магарево и Трново. Чрезъ Превалецъ,
Кажани, Хриса, Гявато, Сопоско, небольшія деревни; дальше черезъ село Янков-
ецъ, гдѣ посѣтилъ монастыръ во имя Успенія Богородицы; на канецъ, мимо Ресны,
обошедши вышины, съ которыхъ могъ наблюдатъ озеро Преспы, спустился въ
долину весьма красивую, примыкающую къ озеру, съ сѣверовосточной сторониы
котораго на двухъ холмахъ виднѣется славниый городъ Охрида.
Охрида (Ohrid) вѣроятно, на мѣстѣ дравняго Лихнидона, съ IX столѣтія
получила историческое значеніе. Вмѣстѣ съ Преспою она была столицею болгар-
скихъ царей. Въ ней соверсались апостольскіе труды незабвенныхъ сподвижник-
ковъ Кирилла и Меѳодія. Съ тога, кажается, времени городу усвоено титло первой
Iустиніаны и назначено бытъ престольнымъ эпархіи, которой архіепископъ
пользовался почти патріаршими правами, имѣя въ своемъ вѣдѣніи семь митро-
политовъ и десять епископовъ. Съ паденіемъ первой династіи болгарскихъ царей,
съ властію латиновъ и деспотовъ эпирскихъ, наконецъ съ преобладаніемъ сербск-
имъ, городъ и эпархія мало помало теряли свое значеніе. Въ цѣлой исторіи южныхъ
Словянъ этотъ пунктъ, бытъ можетъ, самый темный, и тѣмъне менѣе въ изслѣдо-
ваніи хода просвщенія Словянъ будетъ всегда предметомъ, отъ раскрытія котораго
ожидатъ можно важныхъ поясненій. Мнѣ легко предсавлялась утрата всего освя-
щающаго память объ этомъ городѣ и потаму съвосторгомъ встрѣчалъ я все, что
неожиданно отслоняло почтенную его древностъ. Войду въ нѣкоторыя подробно-
сти объ этомъ незабвенномъ для меня мѣстѣ, гдѣ провелъ 6 сутокъ – 8-го мая
въѣхалъ я въ Охриду. Прекрасный спаруи городъ поразилъ меня своимъ безпо-
радкомъ и нечистотою. Изрѣдка лишь выказывались опрятнные дома, построенные
уступами на двухъ холмахъ. На одномъ изъ нихъ возвышается митрополія, на
другомъ окруженный стеною дворецъ Джелелядина, извѣстнаго сподвижника
Алипаши янинскаго. Первому дано названіе Варошъ, и здѣсь обитаютъ Болгаре;
внизу его просираются части города, заселенныя Валахами, Турками и частію
Албанцами. (...) Въ городѣ главный ганъ безъ окошекъ, нечистый, какъ и всѣ ганы.
87
Почти въ отчаяніи рѣшился я просить конака (квартиры) у доктора, къ каторому
имѣлъ письмо и въ которомъ предполагалъ и найти Влаха или Грека. Знакомство
съ этими всегда отвлекало меня отъ настоящей цѣли путешествія. Къ неописан-
ному удовальствію мой хозянинъ оказалса Болгариномъ, по-европейски образован-
нымъ. Его многочисленное семейство, сохраняя туземную простоту, приняло меня
весьма ласково. (...) Главное мое намѣреніе было узнать теперь, когда въ церкви,
училищахъ и даже въ домашнемъ быту господствуетъ вліяніе греческое, узнать,
что еще сохранилось здѣсь словянскаго и до какого времени доходятъ его слѣды.
Къ счастію, встрѣтился со мною оченъ смѣтливый Болгаринъ, по имени Георгій
Бодли, который служилъ мнѣ постоян-нымъ вожатымъ. Вотъ и свѣдѣнія, сь
содѣйствіемъ его мною пріобрѣтенныя. Митрополія была нѣкогда монастыремъ, на
мѣстѣ котораго стоятъ церковь и домь митрополита съ училищмъ. Церковъ во имя
успенія Богородицы и св. Климента словянскаго построена 1295 г. во время
императора Андроника Палеолога177, съ древнею стѣнною живописью кисти, по
сказанію, Панселина и съ двумя, какъ на святой горѣ, папертями. Первымъ
предметомъ моего въ ней благоговѣнія были мощи св. Климента. Онѣ до
недавняго времени сохранилисъ цѣлокупными, пока монахи м. св. Антонія, что
близъ Бера (Караферія на картахъ) не унесли скрытно честную его главу. За тѣмъ
обозрѣлъ я иконы изъ которыхъ древнѣйшія въ иконостасѣ представляютъ св.
Климента въ монашескомъ.178 (...)
.......................
Буквы надписи глубоко врѣзаны въ камень.(...) Если приведенная надписъ

современна смерти св. Климента 6424 г. т.е. 916 г. по Р. Х., то она будетъ
первимъ словянскимъ памятникомъ.(...)
На вопросъ, естьли книги въ церкви? одни отвѣчали нѣтъ, другіе да, а добрый
мой вожатый нашелъ средства отперетъ веткій шкафъ, наполненный рукописями и
убѣдилъ поискатъ другихъ на хорахъ и въ алтарѣ. Въ числѣ рукописей нашелъ и
неизвѣсное ученымъ житіе св. Климента, писанное на пергаментѣ.
Послѣ обозрѣнія церкви, обратился я къ другимъ христіанскимъ памятникамъ и
сперва къ разрушающимся уже веткимъ заніямъ, нѣкогда храмамъ. Они достига-
ютъ глубокой древности. На сѣверовостокъ отъ Вароша, пониже дома бега, возвы-
шается огромное зданіе которое до сихъ поръ носитъ названіе айасофія (святая
Софія). О поатроеніи сего храма сохранилосъ темное свидѣльство въ спискѣ архіе-
пископовъ болгарскихъ соопщенномъ Дюканжемъ.Въ этомъ спискѣ построеніе
св. Софіи отнесено ко Льву, архіепископу Болгаріи, жившему, кажется, въ XI стол.
На нечеткой надписи, изображенной киличами сверху фасада этого храма, прочелъ
я другое имя, именно:... т.е. Григорія... сѣнь (храмъ) воздвигнувъ,... божестнен-
нымъ законамъ народы мисовъ (болгаровъ) поучаетъ премудро 6520 (или 6820?).
Этотъ храмъ обращенъ былъ въ мечетъ, которая теперъ, по ветхости зданія, рѣдко
бываетъ посѣщаема турками.; потому мнѣ возможмо было ближе его размотрѣтъ.
(...) Съ восточной стороны, справа и слѣва верхней части храма находятся два ниша
или углубленія, изъ которыхъ правый заложенъ камнями. У жителей естъ преданіе,
177
О времени построенія и ктиторахъ храма свидѣтелствуетъ слѣдующая надписъ надъ
дверъми:
178
88
что въ нихъ сохраняласъ ризница и книги. О послѣднихъ думаютъ, что онѣ до сихъ
поръ тамъ остаются.
Немного западнѣе святой Софіи на возвышеннія называеномъ Плоашникъ,
красуются развалины мечети, которыя напоминаютъ собую христіанское начало.
Жители единогласно называютъ эти развалины бывшимъ монастыремъ св. Панте-
леймона, построеннымъ св. Климентомъ.Съ этимъ сказаніемъ согласуется и
найденное мною житіе святаго.(...) По преданію, въ немъ находился гробъ святаго.
Теперь еще осталисъ нѣсколько колоннъ бѣлаго мрамора и небольшой придѣлъ,
долженствовавшій служитъ синіею гробу. - На стремнистомъ берегу озера, на
мѣстѣ Канево, также находится опустѣлый храмъ, внутреннія стѣны котораго
покрыты живописью. По преданію, на этомъ мѣстѣ былъ монастыръ во имя св.
Iоанна Богослова. Кромѣ того, естъ еще развалины древней церкви во имя Богоро-
дицы Панданассы.
Вообще въ Охридѣ еще въ XVII стол. по письменнымъ свидѣтельствамъ, было
33 церкви и параклиса. Изъ этого числа осталось теперь семь, которыя тщательно
осматривалъ я, въ надеждѣ собратъ свѣдѣнія о минувшемъ бытѣ Словянъ. (...)
Городъ въ настоящее время заселенъ Болгарами, Влахами и Турками, отчасти
также Греками и Албанцами. Первые многосисленнѣе. Турецкое раздѣленіе города
мнѣ неизвѣстно, да и жители не совсѣмъ съ нимъ знакомы. Обыкновенно
раздѣляютъ его на приходы, которыхъ въ XVII столѣтіи было 7-мь, - теперь 5-ть.
Нѣкаторые части города носятъ еще старыя названія, какъ то: Варошъ, Кошишта,
Плаошникъ, Канево, Лобиново. Охридскіе Болгаре отличаются образованіемъ и
живостію характера. Я часто находилъ въ людяхъ, повидимому, простыхъ,
пытливость и начитанность. Мой, напр., вожатый, портной по ремеслу, зналъ
много сочиненій греческихъ и въ своихъ разказахъ доказалъ это ссылками на
Мелетія, Куму и многія церковныя книги. Такому направленію – способствуютъ
порадочныя училища и обширныя торговыя связи. Но вліяніе греческое сильно
подавило природный ихъ языкъ, на которомъ Болгаре съ трудомъ объясняются во
внѣшихъ сношеніяхъ. Онъ получаетъ лишъ свои права въ тѣсномъ семейномъ
кругу, оживляемомъ присутствіемъ женщинъ: внѣ его, Болгаре прибѣгаютъ къ
греческому, иногда къ турецкому языку. Мнѣ не случилось встрѣтитъ въ Охридѣ
кого либо, который могъ бы разбирать самое крупное словянское письмо.
Напротивъ, въ четеніи греческаго, какъ извѣсно, довольно труднаго письма въ
старыхъ рукописяхъ, многіе были очень искусны.
Послѣ столькихъ переворотовъ, невозможно было предполагатъ, чтобы въ
памети жителей остались воспоминанія о минувшемъ бытѣ ихъ города. Напрасно
пытался было я узнатъ о ближайшемъ даже событіи, господствѣ Сербовъ, хотя
слѣды его видны были въ рукописяхъ, надписяхъ и въ живомъ ясыкѣ. Объ усвоені
Охридѣ названія первой Iустиніаны и уничтоженіи патріаршей власти архіепископ-
овъ, получилъ я мало свѣдѣній и невѣрно. Извѣсно, что императоръ Iустиніанъ
городу, въ которомъ родился, далъ названіе отъ своего имени. По мнѣнію ученыхъ,
этотъ городъ существовалъ въ сѣверной Македоніи, бытъ можетъ, тамъ, гдѣ нынѣ
Кюстендилъ или Скопія. Охридскіе Болгаре, присвоивая это названіе своему
городу, повторяли мнѣ, что близъ Охриды существуетъ селин Изворъ и что гора
Петрина древле называлась Ведеріана.Этими мѣстностями опредѣляютъ положеніе
первой Iустиніаны. - Лишеніе архіепископа охридскаго патріаршихъ преимуществъ
89
о ограниченіе его епархіи отторженіемъ подчиненныхъ ему митрополитовъ
изъподъ его власти жители представляли мнѣ въ связи съ политическимъ происше-
ствіемъ. По мнѣнію ихъ, послѣдній самовластный архіепископъ Охриды лишенъ
былъ своего достоинства по несправедливому обвиненію въ сношеніяхъ съ
Венеціанцами179. Съ этога времени смѣнились пятъ охридскихъ митрополитовъ съ
ограниченною властію, именно: Григорій, Исаія, Кипріянъ, Каллиникъ (съ 1800-
1842 г.), Iосифъ (съ 1842 г.)
По сказанію жителей, сочиненія св. Климента и другіе документы существо-
вали будто бы до самаго преобразованія охридской архіепископіи. Нѣкоторые изъ
нихъ утверждали, что съ лишеніемъ патріаршей власти архіепископовъ первой
Iустиніаны, церковъ ихъ потеряла не только сопственноручныя сочиненія св.
Климента, но и разные документы, въ числѣ которыхъ была грамота императора
Iустиніана. Можетъ быть, это сказаніе не совсѣмъ достовѣрно; но не безъ основанія
мнжно полагать, что оно не совсѣмъ ложно. На святой горѣ, въ Кареѣ, нѣкоторыя
изъ келій, составляющихъ этотъ городокъ, носитъ иногда знаменитыя названія отъ
лицъ, въ нихъ пребывавшихъ. Итакъ, естъ келлія св. Савы сербскаго, келліи мног-
ихъ патріарховъ константиннопольскихъ и проч. Одинъ старицъ назвалъ мнѣ также
келію, принадлежащую монастырю зогравскому, патріаршею. Причина сего назва-
нія заключается въ томъ, что тамъ умеръ послѣдній патріархъ охридскій180. (...)
Изъ Охриды пожелалъ я объѣхатьохридское озеро до монастыра св. Наума и
оттуда горами проникмутъ до преспанское озера. Но прежде совершилъ я неболь-
шую поѣздку въ край мало еще извѣстный географамъ. Въ найденномъ мною житіи
св. Климента встрѣчается слѣдующее мѣсто: (...), т. е. что въ Кефалиніи, на языкѣ
болгарскомъ названной главиница и теперь еще видѣть можно сохранившіеся
каменые столбы, на которыхъ вырѣзны надписи, знаменующія обрщеніе къ Христу
и водвореніе всего народа (Болгаръ). Не имѣя повода сомнѣватьтся въ правдивости
древней рукописи, я тщательно распрашивалъ, гдѣ находится Главиница. Всѣ
знакомиые съ краемъ указывали на село Издеглавіе, близъ котораго существовала
искомая главеница. Она на востокъ отъ Дрины, между Деброю и Стругою въ казѣ
(уѣсдѣ) Деберца. (...) – Такъ какъ нелья было ничего болѣе узнатъ о предметѣ
поисковъ, Главеницѣ, то на другой день отправился я обратно: пройда ущеліемъ до
Ботунъгана, оттуда прежнимъ путемъ воротился въ Стругу. Въ Стругѣ находится
одна церковь во имя св. Георгія, гдѣ нѣсколько рукописей и старопечатныхъ
словянскихъ книгъ. При церкви училище греческое. Жители города Болгаре и
Албанцы, магометане и христіане.
Изъ струги брегомъ охридскаго озера сперва ѣхалъ я къ югу, мимо селъ Радови-
ште, Калиште, до монастыря Успенія Пресвятыя Богородицы, гдѣ провелъ ночь. Въ
церкви сего монаст. на стѣнѣ изображенъ Кириллъ филозофъ. Дальше, все побере-
жьемъ свѣтлаго и рыбнаго озера, прошелъ я села Линъ, Радожду, за тѣмъ мимо
селъ Удуниште, Мумулиште, до села Подградца. Оттуда, поворотивъ къ востоку,
берегомъ того же озера, мимо села Старова и священнаго источника, достигъ,
наканецъ, монастыря св. Наума, на возвышеніи, почти у самой юговосточной
оконечности озера. Память св. Наума, сподвижника св. Климента, внушила мнѣ,
179
А по мнѣнію нѣкотрыхъ – съ Русскими.
180
Болгаре обыкновенно называютъ архіев. Охридскихъ патріархами. Это названіе Албанци
произносятъ патрикъ. "Патрик Охридски" случалосъ мнѣ самому слыхатъ нѣсколько разъ.
90
увлеченному мыслью о славныхъ подвигахъ словянскихъ апостоловъ, надежды,
обогатиться новыми сѣдѣніами. Огромные размѣры монастыря, его наружное
великолѣпіе поощряли эти надежды. Мнѣ казалось, что внутри также заботятся о
сохраненіе его древняго достоянія. Онъ былъ сооруженъ Михаиломъ, болгарскимъ
царемъ, и служилъ пріютомъ св. Науму, мощи котораго лежатъ подъ спудомъ.
Особенное уваженіе Турковъ къ святому цѣлиелю душевныхъ недуговъ спасло его
существованіе. Бытъ можетъ, и то обстоятельство способстуетъ теперь его благо-
состоянію, что въ краѣ гористомъ и часто опасномъ, онъ служитъ пристанищемъ
для путешественниковъ. Какъ велико было прежде достояніе монастыря неиз-
вѣстно, ибо древнія его граммоты затеряны. Но и въ настоящее время онъ обилуетъ
средсвами къ содержанію. (...) Посреди монастырскаго двора небольшая, ветхая,
осѣвшая церковъ во имя святаго Наума. Предполагаю, что она построена въ X
стоѣтіи, хотя сведѣтельства объ этомъ не имѣю. (...) Внутри стѣны покрыты зеле-
новатою живописью, поновленною, какъ говоритъ надпись, въ 1711 году. Съ лѣвой
стороны дверей представленъ ктиторъ церкви, царь Михаилъ, съ правой, - св.
Антоній Печерскій. На южной стѣнѣ изобраены семь словянскихъ просвѣтителей,
святые:Кириллъ, Меѳодій, Савва, Ангелярій, Гораздъ и Климентъ въ архіерейскихъ
облаченіяхъ, св. Наумъ въ монашескомъ. (...) У сѣверной стороны придѣлъ, но безъ
иконостаса. Тамъ въ нишѣ стоитъ образъ св. Наума съ греческою надписью и съ
боку гробъ того же святаго. Надгробная доска сѣраго камня, такая же какъ и св.
Климента, но безъ надписи. (...)
Окончивъ обозрѣніе строенія я къ игумену съ умиленною просьбою показатъ
мнѣ монастырскія книги. Брюзгливо отвѣчалъ онъ мнѣ: напрасно де забочусь объ
этомъ, уже его предшественникъ (архим. Діонисій анатолитъ, грекъ) сжегъ ихъ. Я
летко повѣрилъ сему, ибо еще въ Охридѣ слыхалъ жалобы городскихъ старшинъ на
не простительное варварство это, но не думалъ, чтобы чего либо не осталось, пото-
му не отставалъ просить. (...)
Отъ монастыря св. Наума имѣлъ я намѣренніе пробраться горами до преспа-
нскаго озера и обозрѣть развалины Преспы, оттуда, также горами, достигнуть
Прилѣпа и Велеса (Кюприли). Успѣху этого плана воспрепатствовали неожидан-
ныя обстоятельства. (...) Здѣь замѣчу только, что преспанское озеро состоитъ изъ
двухъ, великаго и малаго, раздѣленныхъ перешейкомъ. На перешейкѣ лежитъ село
Агиль (Ahil), это собся, небольо островъ, называемый Градиште. На Градиштѣ
находятся развалины сорока церквей и и монастырей. Сказываютъ, тамъ много над-
писей, по греческихъ.Названіе Агиль объясняю изъ исторіи болгарской. Болгарскій
царь Самуилъ, завоевалъ Ларису въ Ѳессаліи, перенесъ оттуда мощи св. Ахилла въ
Преспу и построилъ въ имя святаго монастырь. Монастырь св. Ахилла пережилъ
самый городъ, названіе котораго народъ забываетъ.
Въ Перовѣ болгарскомъ селѣ, нашелъ я веткую церковь во имя св. Аѳанасія, въ
которой лежатъ безъ употребленія 20 ркп. и 2 староп. книги словянскія. Отъ Перова
поспѣшно проѣхалъ я долину къ сѣверу мимо селъ Бѣацерква и Царевидвори до
Ресны. (...) Городъ Ресна (Ресен), въ четырехъ часахъ отъ озера, заселенъ Болгар-
ами и имѣетъ церковь во имя св. Георгія и греческое училище. Въ церкви нашелъ я
печатное въ Воскополисѣ житіе св. Климента, а на полу и внѣ ея нѣсколько камней
съ греческими надписами и изображеніями. Въ тотъ же день продолжалъ путь къ
91
сѣверовостоку. Мѣсто, куда отправился я, называлось прежде Желѣзно, теперь
Добромирско или добромирска нурія. (...)
Такъ пробираясь сквозь лѣсъ по горамъ, сошелъ я, наконецъ, въ нагорное
удоліе, гдѣ находится м. Слѣпче во имя свят. Iоанна Предтечи. (...) Я посѣтилъ м.
Слѣпче, потаму что узналъ о богатомъ тамъ собраніи рукописей. Ктиторомъ его,
кажется позднѣйшимъ, былъ князь Димитрій Каратовскій. На воротахъ написана
икона св. Кирилла словянскаго. (...)
Монастырь Слѣпче примѣчателенъ еще словянскимъ богослуженіемъ. По всей
южной Македоніи отъ Солуна до Охрды и отъ границъ Ѳессаліи до Скопіи и
Меленика не только въ митрополичьихъ, но и въ сельскихъ церквахъ богослуженіе
совершается на греческомъ языкѣ. (...) Отъ этого преобладанія греческаго языка
изъяты весьма немногія церкви и, кажется, болѣе монастыри. По собраннымъ мною
извѣстіямъ, словянское богослуженіе сохранилось въ Деберцѣ, Дебрѣ и близъ
Прилѣпа.
..........................
Вотъ мое заключеніе о рукписаныхъ памятникахъ. Большая частъ видѣниыхъ

словянскихъ ракописей не принадлжитъ къ древней болгарской рецензіи. Онѣ по
языку принадлежатъ или къ ркп. болгарскимъ средней эпохи или же къ сербскимъ
исключительно. Всѣ онѣ исключительно церковнаго содержанія и писаны больею
частію между XIII – XIV столѣтіями. Судя по припискамъ, онѣ болѣе принадле-
жатъ епаріи архіепископа Охриды и патріарха пекскаго. По нимъ слѣдственно
можно заключать о характерѣ обѣихъ епархій. Воопще, число разсмотрѣнныхъ
мною греч. и слов. рукописей, во время путешествія, простирается до 580; но онѣ
не доставили мнѣ желаемыхъ свѣдѣній о народѣ и письменности. Впрочемъ, я
думаю, что болѣе обдуманные поиски по южной Албаніи, Ѳессаліи и Македоніи
могутъ будущаго путешественника довеси до лучшихъ результатовъ.
Я з ы к ъ и н а з в а н і я п л е м е н ъ б о л г а р с к и х ъ.
При невозможности обозрѣть область болгарского языка во всей ея обшир-
ности, я старался, по крайней мѣрѣ, коснуться тѣхъ мѣстъ, гдѣ по видимому, я
долженъ былъ найти особенности нарѣчій языка. Сопственно въ основаніи плана
путешествія лежала всегда мысль – собирать свѣдѣнія въ странахъ, которыхъ
географическое положеніе услоливало раздѣленіе нарѣчій. Поэтаму достигалъ я
границъ Албаніи, углублялся въ доспатскія горы, сходилъ въ долину ѳракійскую и
два раза посѣщалъ подунайскую Болгарію. Преслѣдованіе этой цѣли принадлежало
къ трудѣйшимъ моимъ предпріятіямъ, ибо для сего нушны способности и счастли-
вый случай: по часто непреодолимыя препятствія мѣшали моимъ усиліямъ. При
невозможности останавлибаться долго на одномъ мѣстѣ, въ городахъ господство
греческаго языка, въ селахъ отчужденіе и разныя опасенія, лишали меня часто, въ
минуту лучшихъ ожиданій, желаемыхъ пріобрѣтеній. За Балканами часто пренят-
ствовало мнѣ, что тѣ, съ которыми я обращался, какъ болѣе образованные, употре-
бляли, вмѣсто природнаго, искусственный языкъ. Особенно сопровождали меня
трудности при собираніи пѣсенъ, народныхъ. Не столь богатые, какъ Сербы,
народною поэзеію, Болгаре неопхотно передаютъ ее чужому. Въ одномъ мѣстѣ
стыдились, въ другомъ не понимали меня, въ иномъ принимали меня за человѣка,
92
отъ котораго уходить надо. Солунъ, Охрида и Серресъ – тому свидѣтели. Я успѣлъ,
наконецъ, собрать нѣкоторое количество пѣсенъ, которыхъ число, при изданіи ихъ,
должно убавиться, ибо многія изъ нихъ не имѣютъ смысла, другія недостовѣрны по
языку. Вообше, Болгаре знакомы или съ турецкимъ или съ греческимъ языкомъ, и
это обстоятельство мѣшаетъ дѣлать изъ перваго разговора заключенія о природ-
номъ ихъ языкѣ. Только въ домашнемъ быту ихъ, при участіи женскаго пола,
который, какъ извѣстно, очень робокъ, возможно было мнѣ соображать о лекси-
кальномъ богатствѣ и постоянныхъ его формахъ. Особенно въ Македоніи Болгаре,
при встрѣчахъ, мало заботятся о выборѣ словъ, и, иногда, говорятъ ясыкомъ,
смѣшанннымъ изъ трехъ. Но коль скоро въ кругу своего сенейства Болгаринъ
почуствуетъ себя непринужденнымъ, разговоръ его дѣлается яснѣе; получаетъ до
значительной степени чистоту и носитъ отпечатокъ древней полноты.
Здѣсь обозначу только нѣсколько признаковъ различія нарѣчій. Опредѣлять всѣ
грамматическія особенности болгарскаго языка кажается мнѣ лишимъ, потому
что, по моему мнѣнію, изданныя недавно двѣ болгарскіе граматики, въ совокуп-
ности взятыя, заключаютъ въ этомъ отношеніи достаточныя свѣдѣнія. О нарѣчіяхъ
сами Болгаре имѣютъ еще неясныя понятія. Они судятъ о нихъ болѣе въ лексикаль-
номъ отношеніи, и потому, напр., въ Македоніи, жители, особенно городскіе,
отличаютъ много нарѣчій, какъто: воденское, прилѣпское, велеское, шопское. Эти
всѣ нарѣчія, однакожъ, ближе разсматриваемыя, сводятся къ одному. Тоже можно
сказать о другихъ сторанахъ, гдѣ употребляется болгарскій языкъ. Основываясь на
собственныхъ соображеніяхъ и бесѣдѣ съзнатокомъ этого предмета, Х. Костови-
чемъ, я раздѣлилъ бы всю область языка болгарскаго на двѣ половины, въ
которыхъ различное его употребленіе можно назватъ діалектическимъ. Первую
назову з а п а д н о ю, ибо она обнимаетъ всю Македонію до доспатскихъ горъ и, по
направленію ихъ къ сѣверу, включаетъ часть подунайской Болгаріи до самого
Видина; втору – в о с т о ч н у ю, т.е. страну на востокъ отъ Доспата и на сѣверъ и
югъ Балкана.Самые рѣзкіе признаки нарѣчій этихъ двухъ областей суть: 1) словян-
ское Ѫ въ западномъ нарѣчіи перешло въ а; нпр. рака вм. рѪка, патъ вм. пѪт,
мажъ вм. мѪж, ида вм. идѪ, дойда, гледа и пр.; въ восточномъ нарѣчіи оно ещо
сохранило оттѣнокъ древняго произношенія въ глухомъ тонѣ, который изобразилъ
бы знакомъ почты ă. (...) 7) въ з. н. будущее время образуетса всегде съ формою ке,
нпр. ке идем, ке сакамъ, (...)
Относительно члена замѣчу, что въ пѣсняхъ онъ рѣдко употебляется, хотя слова
не склоняются. Я списалъ пѣсни, въ которыхъ одинъ или два примѣра членовъ.
Воопще употребленіе его неопредѣлительно; самое меньшее въ Дебрѣ, гдѣ иногда
слышны падежи и причастія, самое большое въ восточномъ нарѣчіи.
Поставивъ на видъ важнѣйшіе признаки двухъ нарѣчій, упомяну еще о нѣко-
торыхъ мѣстныхъ особенностяхъ: 1) языкъ, которымъ говорятъ по восточному и
западному склону Доспата, заключаетъ особенности обоихъ нарѣчій, 2) въ Дебрѣ и
близъ Солуня слова, въ которыхъ употреблялось словянское Ѫ, имѣютъ часто о:
нпр. я слыхалъ близъ Солуня потъ, отъ Дебрянъ: можъ, потъ, рока, голобъ, мока,
копель, юзыкъ, іоже, тожимъ; 3) въ Дебрѣ и окрестностяхъ Охриды 3 л. мн. ч.
оканчивается на етъ, ае, нпр. пишеетъ, садеетъ, бѣгаетъ, венчае, пояйдое; 4) самое
частое употребленіе глагола и м а м ъ, какъ вспомогательнаго, слыхалъ и вблизи
Водены и Битоля, нпр. тамъ говоратъ: имамъ шетано, имамъ пеано, фатено, т.е. я
93
прошелъ, схватилъ, прочелъ; 5) наконецъ, скажу, что Болгаре на югѣ отъ Битоля и
охридскаго озера, въ Корчѣ, Бобоштицѣ сохранили въ нѣкоторыхъ словахъ полный
ринезмъ, такъ въ словѣ мъндръ (mendr) и въ привѣтствіи: да бѫдешь живъ слышалъ
я самъ этотъ звукъ.
Предполагая, что различіе нарѣчій основыбается на различіи племенъ, не остав-
лялъ я также освѣдомляться о послѣднемъ. Свѣдѣнія мои впрочемъ весьма скудны.
Не касаясь теперь образа жизни Болгаръ, сообщу только назваія племенъ, сообран-
ныя мною въ разныхъ странахъ Македоніи. Во первыхъ, о словѣ „б о л г р и н ъ‟
скажу , что оно въ токомъ произношеніи употребительно въ восточной области, гдѣ
слышно и б ъ л г а р и н ъ, въ западной народъ зоветъ себя б у г а р и. Эти Бугари
въ окруѣ неврокопскомъ носятъ названіе М ъ р в а к в ъ, близъ Радоміра и Костен-
дила Ш о п о в ъ, близъ Водены П о л и в а к о в ъ, близъ Прилепа и и Велеса
Б а б у н о в ъ, повыше Дебра К е ц к а р о в ъ (имено близъ села Кленье), въ Дебрѣ
М і я к о в ъ и, наконецъ, от Битоля до Охриды Бугари носятъ названіе Б е р с і а к -
о в ъ (Берсіаци). Въ восточной области Болгаре, казаетя, не имѣютъ племенныхъ
названій.
У ч и л и щ а. В городахъ и большихъ селахъ, пройденныхъ мною, устроены
теперь училища. Онѣ заслуживаютъ по многимъ отношеніямъія особеннаго внима-
нія. Учрежденныя при церквахъ содержается частію единовременымъ пособіемъ
благотворителей, частію ежегоднымъ взносомъ гражданъ.Правительство, издавшее
недавно нѣсколько хатти-шерифовъ о неопходимости просвѣщеія не сдѣлало до
сихъ поръ никакого существеннаго содѣйствія этимъ училищамъ.Поэтому большее
или меньшее ихъ благосостояніе зависитъ отъ обстоятельствъ. Обыкновенно они
разѣляются на высшія и низшія.Въ тѣхъ и другихъ до 1833 года учили погречески,
потомъ Болгаре стали вводить ученіе на своемъ языкѣ. (...) Такихъ училищъ в по-
дунайской Болгаріи 26: въ Ѳракіи 16, съ сѣверной Македоніи 9. (...)
Нельзя слѣдственно, не похвалитъ ревности здравомыслящихъ благотворителей
ввести въ училища болгарскій языкъ. (...) Извѣстно, что до сихъ поръ ни одна
епархія не удостоиласъ имѣть пастыря изъ Болгаръ. (...) Однимъ словомъ, только
пастыри, природные Болгаре, въ состояніи пониматъ нужды своей паствы и чисто-
сердечно содѣйствоватъ ся просѣщенію.
ПРИБАВЛЕНIЕ
Въ очеркѣ своемъ помѣстилъ я названія мѣстъ, слышанныя мною отъ тузем-
цевъ. Собирая тщательно эти названія, предполагалъ, что въ числѣ ихъ найдутся
такія, которыя пояснятъ поприще многихъ событій. Къ несчастію, убѣждаюсь
нынѣ, что цѣль моя далеко не достигнута.
...........................
Въ настоящее время страны эти изслѣдованы были двумя ученѣйшими

естество-испытателями. Результатомъ ихъ изслѣдованія было совершенное измѣне-
ніе понятій нашихъ о географіи воопще европейской Турціи. Буе и Гризебахъ не
оставляютъ, кажается, ничего болѣе желатъ въ этомъ отношеніи; ихъ географи-
ческія опредѣленія признаны самымы точными. Но пояснилась ли въ ихъ сочинені-
яхъ хорографія и съ тѣмъ вмѣстѣ сдѣлались ли удобопонятнѣе ихъ орографія,
94
потамографія и проч.? Буе, безпорно самый вѣрный въ сохраненіи подлинныхъ
названій, кажается мнѣ, болѣе знакомъ съ Сербами, чемъ съ Болгар-ами и потому,
чѣмъ достовѣрнѣе и подробнѣе свѣдѣнія его о сербскихъ замляхъ, тѣмъ недостато-
чнѣе онѣ о болгарскихъ181.Притомъ, осмѣюсь сказать, что обобщенныя, составле-
ныя по старымъ и новымъ своимъ и чужимъ запискамъ, описанія его казались мнѣ
всегда неудобными для странъ мало извѣстныхъ, о которыхъ общность сбиваетъ
болѣе, чѣмъ подробности непосредственныхъ наблюденій. (...)
Новѣйшій описатель значительнѣйшей части земель этихъ есть докторъ
Миллеръ182. Сочиненіе его, мнѣ сопутствовшее, заключаетъ весьма разнообразныя
свѣдѣнія статистическія и топографическія.(...)Любознательный читатель, сравнивъ
эти два показанія, удосовѣрится по крайней мѣрѣ въ томъ, какъ мало знаемъ мы
топографію Македоніи и юговосточной Албаніи.
...........................
181
Аmi Bouѐ, La Turquie dʼeurope. Paris, 1840, vol. 4.
Въ географической части сего сочиненіа, если неошибаюсь, неясность происходитъ отъ неточ-
ности хорографіи. Позволю себѣ указать на нѣслолько ошыбокъ, какъ мнѣ кажетса, названій и
опредѣленій. (...)
182
Ioseph Muller, Dr. Albanien Rumelien und die oest montenegr. Granze. Prag,. 1844.
Въ сочиненія этомъ нашелъ я много нѣверныхъ показаній.
Странно, что Словянъ, населяющихъ Эейалетъ Румили, называетъ Миллеръ воопще Сербами.
Жители Битоля, Охриды и Дебра всегда себя называютъ Болгарами.
............................
95
БРАТЬЯ МИЛАДИНОВЦИ
БѪЛГАРСКИ НАРОДНИ ПѢСНИ183
ВЪ ЗАГРЕБЪ, 1861 г.
На Негова Превозвишеностъ и Пресветлостъ

Господина ЈОСИПА ЮРІЯ СТРОССМАЙЕРА
Епископъ босански или дьяковачки и сремски, узпрестолникъ на негова
свѣтостъ, апост. Управитель на белградска-та и смедеровска-та епископія, римски
графъ, на н. цар. кр. Величество деиствителни тайни совѣтникъ, дворски духов-
никъ, вировитички велики жупанъ, извѫредни дѫржавни совѣтникъ, докторъ на
философія-та и богословія-та, изящни-те науки и пр. и пр. и пр.
Великодушни-отъ покровитель на народна-та книжнина
Со найглобоко уваженіе
Посвѣщаватъ
Издаватель-отъ
ВАША ПРЕВОЗВИШЕНОСТЬ И ПРЕСВѢТЛОСТЬ!

Предъ неколку години Бѫлгарски-ве пѣсни собрани, още много време ке
стоѥха закопани въ неизвѣсностъ, ако не бѣше високо-то В а ш е участіе, Ваша
пресвѣтлостъ глобоко почуствува че народно-то образованіе и найголемо-то
рѫчателство за благодевствіе-то одъ народ-отъ; и нищо предъ него не щадещемъ,
щедро с҅ екога и ҅секаде помогна в полезни издаваня и училишни потребности.
При ҅си-те тіе благородни стремленія В а ш а п р е б о з о в и ш е н о с т ь
благоизволи да обѫрни вниманіе и на найюни-те Славяни Бѫлгари и да покажитъ
велико-душно-то ѣ участіе въ издавнѥ-то на това общеполезно сокровище ; и на
конецъ, окрилатена одъ народно-то доброжелателство, захвати найплодородна-та
идеа, и основа Югславянска-та Академія, той драгоцененъ венецъ на толку големи
В а ш и благодеянія.
При такви сіяйни В а ш и услуги на книжнина-та сѣ осмелихъ да посвѣтамъ на
име-то одъ В а ш а п р е б о з о в и ш е н о с т ь това собраніе одъ народни-те
пѣсни, кое, молямъ, благосклоно да пріимитъ заедно со глобока-та ми признател-
ностъ, со коя имамъ честъ да останамъ
На Ваша превозвишеность и Пресвѣтлость

Найпокорни слуга
К. Миладиновъ
183
Полниот наслов: БѪЛГАРСКИ НАРОДНИ ПѢСНИ, СОБРАНИ ОДЪ БРАТЬЯ МИЛАДИНОВЦИ
ДИМИТРІЯ И КОНСТАНТИНА И ИЗДАНИ ОДЪ КОНСТАНТИНА ВЪ ЗАГРЕБЪ ВЪ КНИГОПЕЧАТНИЦА-
ТА НА А. ЯКИЧА. 1861.
97
Предговоръ
҆Си-ве почти пѣсни сѐ слушани отъ жени ; седма-та одъ нихъ частъ сѐ собрани
одъ восточни-те, и други-те одъ западни-те стѫрни, имено: Одъ Панагюрище,
Софія, Струмнишко, Кукушко, Воденско, Костурско, Велешко, Дебарско, Приле-
пско, Охридско, Струшко и Битолско. Найповике пѣсни сѐ собрани отъ Струга,
Прилепъ, Кукушъ и Панагюрище. Богатство-то одъ пѣсни-те ѥ неизцѫрпано. Въ
Струга сѫде една девойка ни каза до сто и педесетъ прекрасни пѣсни, одъ кои
повике юначки. Така и с҆ и-те почти Прилепски една стара жена ги каза. Препи-
швеещемъ толку пѣсни, мислитъ човекъ че сѣ исцѫрпи с҆ е-то богатство; но кога
поминитъ во друга махала, тамо нахожатъ много други пѣсни, како одъ новъ
изворъ. За това требитъ да чекаме още много други да сѣ прикладатъ на овіе пѣсни,
ако любопитенъ човѣкъ издирвитъ това. Найповике пѣсни сѐ слушани въ Струга
одъ Депа Кавайова, въ Прилепъ одъ Гюгя Коте҅ а; въ Панагюрище одъ Хаджи Марія
Х. Томова. – Отъ ҆си-те найголема благодарностъ за това общеполезно собраніе
заслужили со искрено-то имъ усердіе Г. В. Чолаковъ, кой снабди насъ со ҆си-те
почти пѣсни отъ восточни-те стѫрни; и Г. Р. Жинзифовъ, кои найповике ни помог-
на со пѣсни и обичи отъ западни-те стѫрни.
После пѣсни-те сѐ прикладени обичаи свадбени и годинешни, ҆ секакви
вѣрованія, игри, пословици, преданія, гатанки, и сопствени народни имина. Огром-
ност-та одъ книга-та не позволи да сѣ печататъ Б. слова, и пѣсни-те со ноти.
Правописъ употебихме по возможност-та найлесенъ и найисходенъ со произно-
шеніе-то одъ слова-та ; напр. вместо три-те букви ъ, ь, ѫ, кои имаетъ еднакво
произношеніе, употрбихме една ѫ ; напр. сѫнце, сѫрце, рѫка, вм. сънце, сърце,
рѫка. Кѫде по грам. правила сѣ пишитъ ѫ, но сѣ произноситъ а, сѣ употреби
последо-то. Еднакво сѣ грижехме да предадеме вѣрно народно-то произношеніе, по
кое сѣ водитъ тукашни-отъ правописъ ; напр. млатъ, потъ, ретъ, мегю, бракя ; и др.
вм. младъ, подъ, редъ, медьу, братья. Еднакво човек-отъ или човѣк-ѫтъ, вм.
човѣкъ-тъ и др. Апостроф-отъ сѣ употреби кѫде по наречія сѣ исфрлятъ букви;
напр. не҆ ѣста, ҆ уба҆ а, ду҆ о҆ и, зме҆ о҆ и, ҆отъ, напр҆ амъ. до҆ итъ, зе҆ итъ, на҆ ѣтъ, и др. вм.
невѣста, хубава, духови, змехови, хотъ (ходъ), напрвамъ. дойдитъ, земитъ, найдатъ
и др. (...) Ѣ-отъ сторенъ одъ я, сѣ употребвитъ кѫде по други поднаречія иматъ я ;
още на дат. падежъ, и ҆сегдека сѣ произноситъ како е; напр. невѣста (невяста),
голѣма (голяма), нейдзѣ, менѣ; и др. сѣ произноситъ невеста, голема, найдзе, мене;
освемъ ѣ (и, нейдзѣ) кое ҆скога зѣ произноситъ како ѥ. (...)
..........................
Членъ одъ мѫшки-отъ родъ сѣ употребватъ ѫтъ, атъ, о, отъ. Се употребватъ:

1) ѫтъ – по край Дунавски-те мѣста до Тѫрновско; 2) атъ – по край Балкански-те
северни стѫрни; 3) а – на обе-те стѫрни отъ Балкан-отъ, особено Тракія; 4) о – одъ
Серско, доходвеещемъ до Кукушко, по дѫлжина-та од(ъ) до Самоковско,
(Софійско) и сѣ извѫрвитъ до северни-те стѫрни отъ Македонія; 5) отъ – на ҆си-те
други западни стѫрни, како Охридско, Прилепско, Битолско. Множ. число одъ
мѫшки- отъ и женски-отъ родъ те (во ҆си-те западни стѫрни), а тѣ (тѥ) или ти
(во восточните).
98
Погоре казахме че ҆си-те почти пѣсни сѐ слушани одъ жени. Това, мислиме, ке
приноситъ въ удивленіе ҆ского, кой не знаитъ одъ близу наши-отъ народъ; за това не
ке бѣше несовместно, ако нещо сѣ речитъ за народното хоро, това училище, кѫде
сѣ усовѫршенствувала народна-та поезія. Въ Струга на големи-те празници
въ ҆секоя махала сѣ чинитъ хоро; а во големи-те, како Велигденъ, Гюргевденъ и др.
҆си-те моми сѣ бератъ на некоя градина надворъ одъ варош-отъ и чинѣтъ едно
дѫлго хоро, кое водитъ танчерка-та со некоя пѣсна. Половина одъ хоро-то ѣ по-
могвитъ на пеенѥ-то, а друга-та половина превземвитъ ҆секои стихъ дури да сѣ
свршитъ пѣсна-та. Тога хоровотка-та или танчерка-та устѫпвитъ место-то си на
друга-та мома, коя ѥ до нея, и коя захащатъ да водитъ хоро-то; а тая сѣ фащатъ на
край-от. (...) Танците още сѣ чинатъ подъзвук-отъ одъ гаъйда-та, или други свирби,
на кои малу по малу фати да отстѫпвитъ место на пеенѥ-то. Такви народни хора сѣ
чинеле и въ други-те градища како Охридъ, и Битоля и др. (...)
........................
Пѣсни-те сѐ разделени на Самовилски, Цѫрковни, Юначки, Овчарски, Жальов-

ни, Смешни, Любовни, Свадбени, Лазарски и Жетварски. На юначки-те подходатъ
Самовилски-те, Цѫрковни-те и Офчарски-те; на Любовни-те ҆си-те други. (...) Во
опще ҆си-ве пѣсни, освенъ неколку малобройни, имаетъ печатъ одъ народно-то
просто, ясно и силно творчество, кое така живо трогатъ сѫрца-та ни. Народ-отъ
нашъ въ найголема-та простота развилъ въ себе си божева-та умствена дарба; той
чрезъ земледіе-то приближенъ до природа-та, живятъ въ ҆сегашни сношенія со неа,
така да речиме, сѣ разговорвитъ со неа, сѣ одушевляватъ отъ неа, и црпитъ тіе
богати изреквеня, кои така силно поражаваетъ насъ со необикновена-та имъ хуба-
вина и виразителностъ. И чужи-те пѣсни, по народни-отъ духъ изречени, имаетъ
свои-те красоти; а кога поминватъ у насъ безъ да сѣ слеятъпо народни-отъ духъ,
како това сѣ чинитъ во нови по подржаніе превземани пѣсни, тога произлегвитъ
нелепостъ, коя доходвитъ до отвращеніе.
Народни-те пѣсни сѐ показалька на степен-отъ одъ умствено-то развитіе одъ

народ-отъ, и огледало на негоби-отъ животъ. Народ-отъ въ пѣсни изливатъ чуства-
та си, въ нихъ увековечвитъ живот-отъ му, и давешни-те му подвиги, въ нихъ
находвитъ душевна храна и развлеченіе; за това въ жальба и въ радостъ, на свадба
и хоро, на жетваи грозѥбранѥ, на везенѥ и преденѥ, по поле и по гори, щедро
изливатъ пѣсни-те, како одъ богатъ извор; за това можитъ да сѣ речитъ, че, народ-
отъ ѥ ҆секогашенъ и великъ пѣвецъ. У народи-те со кои той живеалъ по соседство
или смешанъ сѣ стретватъ еднакви҆ пѣсни напр. у Власи-те (Цинцари-те пес. 73),
Гѫрци-те (песн. 200). Но найповике песни сходни иматъ съ Хорвато-Сѫрбски-те
особено тіе, кои сѣ вѫртатъ околу време-то одъ Марка Крале, и современи-те му
герои. По разнообразие-то обстоятелства, кои сѣ искажватъ, сѣ употребватъ и
разни стихови кѫси или дѫлги; така сѣ сретватъ редови со четири, петъ, шестъ,
седумъ, осумъ, деветъ, десетъ, едина҆есетъ, дванаесетъ, трина҆есетъ, четирина҆есетъ и
петнаесетъ слогови. Одъ ҆си-те найповике сѣ употребватъ десетосложни-те, и осмо-
сложни-те: и обе-те, кога удареніе-то имаетъ на втори-отъ слогъ, призимаетъ
необикновена живостъ и сила. Десетосложни-те принадлежатъ на юначка-та
(епическа-та) епоха; Осмосложни-те ѥ преходъ одъ неа на понови времина, во кои
99
сѣ проявили силни ҆секакви движенія; за това и осмосложни-отъ, особено кога
удареніе-то ѥ на втори-отъ слогъ, ѥ лекъ и бистръ како с҆ кавица, и силенъ како
рофи (громъ). Обе-те сѣ употребватъ на юхачки-те пѣсни; а осмосложнии-отъ по
лехност-та му преходитъ въ любовни-те, въ кои найповике сѣ употребвитъ; еднако
и десетосложни-отъ по медлена-та му равноумереностъ преходитъ во други. Чети-
рисложни-отъ и шестосложни-отъ сѣ употребватъ со еднакво теченѥ на бистри и
лесни изрекеня. Дванаестсложни-отъ повике сѣ употребвитъ со еднаква соразмерна
бистрота на жальовни изкажуваня (вид. 220, 169, 232 и др.); еднакво и четири-
на҆есетосложни-отъ но, со заметна медленостъ (вид. 218, 224).
100
СТЕФАН И. ВЕРКОВИЧ – КАКО СОБИРАЧ НА ФОЛКЛОРНИ
И ЕТНОГРАФСКИ ЦЕНОСТИ НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА
Стефанъ И. Верковичъ (1827-1893) - босански католик, студирал теологија на

Загребската бискупија, којшто e напуштил во 1842 година. Исто така, тој бил под
влијание на Ljudovik Gај (1809-1872) предводникот на хрватскиот „Ilirski pokret”.
Своите идеали, Ст. Веркович ги хранел от своите предходници: Христифор Жефар-
ович–Зефарович, Зафаров или Зафар (?-1753); Павао Ритер Витезович (1652-1713);
Клеменс Грубишич (1730-1770) и други.
При посетата на Княжество Сербия в 1843 г., Стефан Веркович воспоставил
блиски врски со Илија Гарашанин, кога станал и негов таен агент. Еден период, тој
е минал во Хoрватско, Сeрбија, Босна-Херцеговина, за да се прибре во турската
провинција Македонија, каде е останал до навечерието на Руско-османската војна
(1877-1878). През 1887 година, тој заминува за Русија каде што доживува полно
разочарение на руските негрижи за панславистичните негови идеали. При крајот на
животот, тој се прибрал во Бугарија, каде ги минал во спокојство последните си
години от животот ...
Собраните фолклорни и етнографски матрејали на почвата на Македонија,
Стефан Веркович ги издаде на србски и руски јазик: «Народне песме Македонски
Бугара» (Београдъ, 1860); «Описание быта Болгаръ населенихъ Македонию»
(Москва, 1868.); «Топографическо-етнографический очеркъ Македонию» (С.-
Петербургъ, 1889.); «Сборник Верковича» (Петроград, 1920.) под редакцијата на
П.Лавров - издание на Академијата на науките на Чехословакија; и, «Јужномаке-
донски народни приказки» (Прага, 1938.) под редакцијата на П.Лавров и Ј.Поливка.
Стефан Веркович, делото «Веда Словена» го издаде во два тома: томъ I

(Београдъ, 1874.) и томъ II (С.-Петребургъ, 1881.), коишто предизвикале полемики
во словенската публистика, како поддржател на теоријата за трако-илирската
етногенеза на словените. На знаменитиот Стефан Веркович, нашиот избор е:
1. Стефанъ Верковичъ «НАРОДНЕ ПЕСМЕ МАКЕДОНСКИ БУГАРА» (Београдъ,
1860.), Нѣной светлости, Предговоръ;
2. Стефанъ Верковичъ«ВЕДА СЛОВЕНА»Кньига I (Београдъ, 1874), Предговоръ.
3. Стефанъ Верковичъ «ВЕДА СЛАВЯНЪ», ТОМЪ II (С.Петербургъ, 1881.)
Предговоръ.
101
Стефанъ И. ВЕРКОВИЧЪ
НАРОДНЕ ПЕСМЕ МАКЕДОНСКИ БУГАРА184
Београд, 1860 г.
Нѣной светлости, премилостивой госпоіи, княгиньи Юліи Михаила Обренови-
ћа, рођеной грофиньи Хуняди, ревностной покровительици народногъ образованя и
напредка. У найвећой покорности посвећує - скупитель.
Ваша светлость. Премилостива Госпоя Княгиньо! Кадъ самъ се рѣшіо издати
на светъ ове женске песме македонски Бугара, оне гране славенскогъ народа - коя
найдалѣ на югу европске Турске живи, помешана са странимъ народима - и вальда
найманѣ позната свету измеђъ свію Славена, увиђао самь, да небы ово моє дѣлце
никако могло пріятніє учинѣно, нити већма препоручено быти нашемъ славен-
скомъ свету, него тымъ, кадъ бы личнимъ именомъ ВАШЕ СВЕТЛОСТИ украшено
было. По опште познатой благой снисходителности, и любави оной, кою ВАША
СВЕТЛОСТЪ указує према свемъ ономъ, што служи образованю и напредованю
народа, ВАША є СВЕТЛОСЬ имала велику милость мою найпокорнію молбу благо-
наклопно услишати и дозволити, да ову кньигу могу посветити обштелюблѣномъ
имену ВАШЕ СВЕТЛОСТИ, коя указана ми милость, ніє само мене на найвећу
благодарность, према ВАШОЙ СВЕТЛОЙ ОСОБИ обвезала, него ће заиста образова-
ти и тронути и све оне читаоце ове кньиге, за коє є она найвише наменута и у коиʼ
домовини самь песме ове скупіо.
Пріймите СВЕТЛА ГОСПОIО са прирођеномъ и обичномъ ВАМЪ добротомъ и
милости изразъ найпокорнієгъ высокопочитанія, съ коимъ пребивамъ
ВАШЕ СВЕТЛОСТИ найпонизніи слуга

У Београду Стефанъ И. Верковићъ.
2. Фебруара 1860.
ПРЕДГОВОРЪ.
Путюћи крозъ више одъ деветъ година по Македонию и по околнимъ предел-

има европске Турске, поради истраживаня како нашы народныʼ славенскыʼ старина
и споменикаʼ, тако и класичкыʼ древности свакогъ рода, имао самъ прилику покрай
тога главногъ посла скупити єдну збирку бугарскыʼ народныʼ песама, кою садъ ево
печатену саопштавамъ свету, а нарочито бугарскимъ и осталимъ славенскимъ
любительима народне словесности и кньижевности наше.
Ове песме принадлеже оной грани славенскогъ народа, коя є вальда наймане
позната свету иѕмеђу свію другыʼ у турскомъ царству живећи Словени.Они обитава
у македонскимъ предѣлима, о коима се до садъ по ученомъ западу мысли и пише,
да су они сасвимъ грчки или влашки (цинцарски), а слабо се и знаде да тамо и
Словене има. Грци и сви скоро западни списательи безъ разлике, кои су о Турской
184
Полниот наслов: Стефанъ И. Верковикъ, НАРОДНЕ ПЕСМЕ МАКЕДОНСКИХЪ БУГАРА,
скупɨо Стефанъ И. Верковикъ. кньига прва. ЖЕНСКЕ ПЕСМЕ.У БЕОГРАДУ.Правителстеномъ кньиго-
печатньомъ,1860.
102
писали, ове предѣле обично грчкима називаю, а зашто они тако чине, излишно є
овде доказивати, то сваки мыслећи читаоцъ лако ће моћи докучити.
Но почемъ я ево већъ деветъ година живимъ и путуемъ по реченимъ предѣлима,
зато самъ имао довольно прилике добро познати ій и ньіхове жителѣ, а како самъ
увѣренъ, да ће особито моимъ славенскимъ читаоцима мило быти, штогодъ обсто-
ятельніє и ближе дознати о овой ньіовой удалѣной браћа, и о предѣлима у коима
они живе, зато овде у кратко изводимъ границе овогъ предѣла Македоніе, у комъ
ти бугарски Словене седе.
Предѣлъ тай у комъ ови македонски Славени обитаваю, лежи међу планиномъ
Родопскомъ и Егейскимъ моремъ. Родопска планина пружа се у многимъ гранама у
Македонію, коє имаю разна имена; тако у предѣлу Џуме Дупничке кодъ села
Србинова зову се Кресно планина, кодъ Мелника Перинъ планина, кодъ Среза
Мелникеонъ, а кодъ Просочина Калапотъ. Цео тай предѣлъ дели се на области
или нахіє: Солунску, Серезну и Деамску. Границе пакъ овога предѣла у южной
Македоній одъ бугарскыʼ Славена заузетога и населѣнога, простору се по момъ
известномъ знаню као што слѣдує.
Одъ Солуна къ северу пружаю се ови Бугари преко варошица Калкаша (бугар-
ски Кукушъ, Доріяна и Петрића до вароши Мелника, коя лежи у єдномъ планин-
скомъ ждрелу на подножію гласовите Перинъ планине, (старогъ Орбелоса); одъ
Мелника истоку упутивши се продужує се черта ова равницомъ покрай планине
Родопске преко Демирисара (бугарски Валовишта) и Среза, кои градъ лежи на
подножію планине Меникеонъ; далѣ иде преко Субашкіойѳ, Везниково, Довишта,
Просочина, Драме и Кузлукіойе до реке Неста, коя дели Тракію одъ Македоніє.
Градъ Драма лежи у поляма Филипскимъ и одстои 3 сата одъ развалина старогъ
града Филипи, славногъ престолногъ места некадашньи македонскыʼ кралѣва. А
одъ реке Неста прелази черта ова у Тракію, и пружа покрай планине Родопске
преко Ксанта, (турски Скећаа) Кюмурџине и Макри до Ферри кодъ мора, где се
планина Родопска окончава и губи. Цео овай тракійскій предѣлъ, лежећи означене
черте, реке Неста и Егейскогъ мора спада под Драмску нахію, и поделѣнъ є на два
мудирлука или среза: Кюмурџійскій и €ниџискій, и има у дужину 30 а у ширину 5
сати. (...)
...........................
А одъ Солуна къ западу пружа се граница, делећа Славене одъ Грка узъ заливъ
солунскій до предгорія Олимпа, гди река Бистрица утиче у заливъ солунскій. А одъ
реченогъпредгорія узъ реке Бистрице продужую се преко Кожана, Саћисте и
Костура до границе Епирске.Река Бистрица дакле природна є граница иѕмеђу Маке-
доніє и Тесаліє, или другимъ речима: између Славенскогъ и и Грчкогъ света и до
ове реке по селима свуда имаю превагу бугарски Славени. Према Кожана на 4 сата
хода съ оне стране реке Бистрице, на єдной врло стрменитой низбрдици пла-нине
Олимпа, леже развалине старогъ града Сервіє, а мало ниже изподъ развалина има
мала варошица коя се и данасъ тако зове. Многа села Бугарска налазећа се између
Битола и Кожана я самъ три таква села забележіо, т.е. Сервія, Сервићъ и Серфићъ, а
ямачно быће ій и више. Овде у предѣлу одъ Бугара и Цинцара а и поне-што одъ
Гркаʼ и Арнаута населѣномъ, осимъ назначени места іошъ ова заслужую да се
спомену, т.е. Вардарєница (бугарски Лука), коя лежи на развалинама старе Пелле,
103
Водена коя лежи гди є стари градъ Еге быо, у комъ су се македонсыʼ кралѣви
сахраньивали, и Науста (бугарски Негушъ), гди роди врло изредно вино.
............................
На овомъ тако пространомъ комаду землѣ живе четири разни народи измешана,
т.е. Славенскій, Македоно-влашкій или Цинцарскій, Грчкій и Османлійскій. Али
Славени су найпретежніи одъ свію они другыʼ по брою, после ньи долазе Цинцари,
Грка пакъ и Османлія врло є маленъ брой. По свима главнимъ местима налази се
такођеръ и Евреи, али найвише има ій у Солуну.
Да е Славенскій народъ найпретежніи, може се већъ отуда заключити, што
сваки скоро Цинцаринъ покрай свогъ матернѣгъ єзыка, говори такођеръ и
бугарски, напротивъ ретко се може наћи кои Бугаринъ, кои говори цинцарски185.
Бугари найвише живе по селима, али има и по великимъ варошима читаве махале
одъ чистыʼ Бугара населѣне, као што су у Серезу предградія Каменица и Арабаџи-
махала, а исто є таки и по другимъ варошима.
Грка обично онде има где су у старо доба быле. Елинске колоніялне вароши,
као: Амфиполъ, Еіонъ, Неополъ и т.д. но свагди у врло маленомъ брою. Одъ
Демирисара гди починѣ велика равница Серезка, низъ обе стране реке Струме па
до развалина Амфипола кодъ мора, а одъ Амфипола источно Кавали идући съ єдне
и друге стране планине Пангеа, коя се садъ кодъ тамошньи свію жителя зове
Пернаръ, има преко села бугарскыʼ, а толико исто и цинцарскы ће быти а грчкыʼ
єдва ако има двадесетъ. А тако исто и преко реке Неста у срезау Кюмурџинскомъ и
€ниџискомъ већина жительства Бугарскогъ є народа. Я самъ чуо одъ єдногъ знаме-
нитогъ свештеног лица, да у Кюмурџинской епархіи има око 300 села бугарскыʼ, а
толико ће исто и у Кассандре и Аіо-Мама где су у старо време были Елински
колоніялни градови, т.е. Акантосъ, Менде, Потидеа, Олиносъ и Схіоне. (...)
Исто тако и у онимъ предѣлима, кои на западъ одъ Солуна леже, као: Вардар-
єниџкомъ, Воденскомъ, Негушкомъ, Кожанскомъ и Костурскомъ, већина села
Бугарскогъ є народа. Османскыʼ села има ращркани на путу кои у Серезъ води око
Лахана, па у равници Серезкой, у поляма Филипскимъ и око Кузлукіойе; такође и
преко реке Неста у Тракіи, око Ксанта, €ниџе и Кюмурџине.Осимъ правы Османлія
има такођеръ и потурченяка Бугара веше села, око Мелника и у Тракіи око €ниџе,
Ксанта и Кюмурџине, кои незнаю другій єзыкъ до свой матерній бугарскій. Препо-
ведали су ми, да многе фамиліє потурченяка Бугара и данасъ имаю презимена
христіяска, на примеръ: Алія Петковъ, Юсуфъ Христовъ, Мехметъ Марковъ и т.д.
Османліє зову се кодъ тамошньи жителя Койнари, єръ су се они доселили у
Македоніи изъ предѣла Иконіума (Коніех) у малой Азіи.
Бугарски селяаци и у Македонію отликую се, као прилѣжни и вешти земльо-
дѣлци, баштавани и пастири, и они производе, за остале жителѣ и велике вароши
нуждну еазну и свакогъ рода єстиво. Има и занатлія Бугара по паланкама и по
варошима, но ови сви знаю и грчки, и врло многи преливаю се у Грке, еръ осимъ
куће єднако грчки и турски говоре, а деца іимъ у школи само грчки уче. У опште
ова Славенска грана имала є найнесрећнію судбину, а у смотреню душевногъ
напредка и развитка, између свію Славена кои подъ турскимъ жезломъ живе, най-
више є занемарена. Безъ сваке народне самосталности и свести, живе она лишена
185
104
своыʼ, народныʼ старешина, главара и наставника не само мирскыʼ, него и
духовныʼ; нема свештенике ни учителѣ свога єзыка, него мора да држи грчке и
цинцарске попове, а и кои су одъ овыʼ рођени Бугари, и они найвише држе се Грка.
Уследъ тога ньіовъ народни єзыкъ морао є кодъ судова и кодъ мирски власти
уступити место турскомъ, а у цркви грчкомъ єзыку, тако да се обично ни по селима
неслужи славенски, него свуда грчки, и єдва се садъ у поєдинимъ општинама
толико пробудила народна свестъ, да желе и захтеваю богослуженіє на єзыку кои
могу разумети.
Ньіхови мирски господари (Турци) были су истина толико великодушни према
ньима, да ако и нису водиле бригу о ньіховой образованости и срећи, баръ нису
дирали у ньіховъ законъ и єзыкъ, и нису овоме никакве препоне у смотренію цркве
и школе на путъ ставлили. Напротивъ духовни ньіховни господари (Грци), коє имъ
є цариградска патріяршія шиляла, свагда су навалице на то ишли, како да имъ
народностъ утамне и искорене. И тако съ временомъ по варошима и паланкама
преотме махъ єзыкъ грчки, и скоро сасвимъ изключи и истисне изъ явногъ живота
и употреблявяан єзыкъ бугарско-славенски. Но што се тиче села, тамо є было
безуспешно свако насилѣ себичне грчке хієархіє, ако и єсу чинѣни свакояки
покушаи, да се и ту славенска народностъ искорени, тако да є н.п. свуда богослуже-
ніє на грчкомъ єзыку уведено, и учительи гдегодъ има школе, силомъ све уче
грчки. Но опетъ зато до данасъ сачувао се сеоскій овай народъ свой єзыкъ и свою
народностъ славенску, и одржао га є онакавъ, какавъ му є одъ праотаца крозъ
векове, као найдрагоценіє наслѣдство оставлѣнъ, тако да є овай єзыкъ македонскиʼ
Бугара, у пркосъ своіой несрећной судбини, и при свемъ томъ што су се многе
стране речи у нѣга увукле, и што му є граматика осакаћена, врло богатъ у коренимъ
речима славенскима, коє су се одъ найдавніи времена одржале, а има и такови
имена и понятія, коя іошъ изъ язичества славенскогъ произходе, и коя нѣгову
негдашню свезу са другима, садъ одъ нѣга удалѣнима гранама славенскима посве-
дочаваю, а у опште найвеће сродство садашнѣгъ живогъ є македонскыʼ Славена, са
єзыкомъ старославенскимъ или црквенославенскимъ показую. Али наравна є
стваръ, да є єзыкъ ове славенске гране, лишенъ будући крозъ многе векове сваке
неге и раане, и изложенъ толикимъ шкодльивимъ упливима странаца, морао люто
осакаћенъ быти и изменити се, како што се тиче правилности говора и граматични
форми, тако и што се тиче благозвучности, коя толико одликуєʼ єзыкъ старославен-
скій. У Македоніи сваки скоро предѣлъ има свое особито наречіє, коє се баръ у
нечимъ разликує одъ осталыʼ наречія, а томе се нетреба чудити, єръ у сличнимъ
околностима, безъ обделавани и неге, безъ явногъ употребляваня и безъ кньиже-
вности оставши єзыци, не само што се кваре и сакате, него се и сасвимъ утаманюю
и у друге преливаю. (...)
Да су се ове македонскыʼ Бугари, коима ове песме принадлеже, одпре звали
Славени, о томе имамо ясно доказательство у списима св. славенскыʼ апостола
Кирила и Методія и ньіови ученикаʼ, кои сви казую, да су превели св. писмо на
славенскій єзыкъ, текъ доцніє пріймили су они име своыʼ завоеватели Бугара, коє є
дакле више политично и државно, него народно. Но я самъ ове песме назвао
бугарскима а не славенскима, збогъ тога, еръ данасъ кадъ бы когодъ македонскогъ
Славенина запитао: што си ти? Съ места бы му одговоріо: Я самъ Болгаринъ, а
свой єзыкъ зову болгарскимъ, премда многи іоле писмени люди, свагда себе
105
називаю Славено-болгарима. Нарѣчія Бугарска према сѣверу одъ Македоніє; а
особито у старой Србіи, око Вранѣ, Куманова, Дупнице, мого се више приближую
србскоме єзыку, нежели ово южномакедонско нарѣчіє.
............................
Све ове песме врло су важне и любопитне како за єзыкословлѣ по свомъ чисто-
томъ бугарскомъ єзыку наречія македонскогъ, као што овай данасъ у устима народа
живи, тако исто за археологію, исторію и народописъ у опште, збогъ свогъ митоло-
гійскогъ и на народну прошлостъ и судбину, и на нѣговъ садашньи животъ и
обичає односећегъ се садржая. Што се тиче песничке ньіхове лепоте и полета,
мислимъ да ће свакій читаоцъ, кои има поетичко чувство и непокваренъ вкусъ, ову
лепоту при читаню ньіховомъ наћи и осећати, и тако уверити се, да бугарски оби
Славени, ако су имали жалостну судбину, иако су штету многу одъ странскогъ
уплива и притиска претрпели, баръ песничко чувство нису иѕгубили, и богатствомъ
у прекраснимъ народнимъ песмама равни су осталимъ своимъ сродницима, гранама
єдногъ великогъ славенскогъ народа, кои се савъ може наѕвати преимућствено
пѣсничкомъ народомъ. Дафинине песме, чиними се, быће цветъ бугарскогъ народ-
ногъ пѣсничества.
€зыкъ у овимъ песмама трудіо самъ се онако верно написати, коа што самъ га
изъ уста певачица и певца чуо, и нисам ни найманѣ што преиначіо. Я мыслимъ да є
ово македонско славенско наречіє између свію славенскыʼ наречія найближе
старословенскомъ или црквеномъ єзыку, и да се може съ великомъ вероватношћу
сматрати као изъ толики буряʼ и несрећа заоставши и сачувани остатакъ, или болѣ
рећи оштећена развалина оногъ єзыка, на комъ су безмртни учители и апостоли
славенски, св. Кирил и Методіє, кои су се у средини ове славенске гране родили,
пре иляду година славенской просвети и кньжевности основъ положили.
Око педесетъ одъ ови песама поднео самъ пре некогъ времена Императорской
Академіи наука Петербуршкой, но желећи ово драгоцено благо народно приступ-
инимъ учинити и предати у руке ономъ народу, комъ принадлежи и одъ когъ є
узето, и те самъ овде напечатао, знаюћи да учени труди и ѕдаваня славенскогъ тогъ
сословія, само врло тешко и редко, ако и не башъ никако, до нашыʼ предѣла и руку
не долазе. Читательи ови песама лако ћеду се моћи уверити, да се ове одъ мене
скуплѣне песме неналазе у досадъ печатанимъ збиркама, по новинама и кньигама
бугарскимъ, нити у великой одъ свуда скуплѣной збирки Г.П.Безсонова, печатаной
у 22-ой кньизи Временика Имер. Московскогъ Обштества Исторіє и древностей
російскихъ, 1855-те год., него да су досадъ непознате и одъ мене првый путъ
скуплѣне и явности предате. Осимъ ове збирке женскыʼ песама скупіо самъ већъ,
као што горе реко, знатанъ брой мушки трапезарски и юначки песама, коє ћу ако
Богъ да, докъ ій као што се надамъ уножимъ и уредимъ, исто овако у другой кньиги
на светъ издати, те тако и ньи а потомъ и народне приповедке и сказке Македон-
скыʼ Славена, любительима славенсконародне словесности саопштити.
У Београду, на данъ св. Саве, прʼвогъ архіепископа и великогъ просветителя
Србскогъ. 1860. године.
Стефанъ И. Верковићъ,
старинаръ изъ Босне,
садъ у Серезу живећи.
106
Стефанъ И. Верковичъ
ВЕДА СЛОВЕНА, Книга I 186
Београдъ, 1874
ПРЕДГОВОРЪ
Мало има племена рода людскогъ коихъ древна прошлостъ тако е неизвѣстна
као словенскогъ! - Кодъ овогъ не само што се ние одржао трагъ успомене о
првобитномъ мѣсту одъ кудъ имъ е порекло потекло, - као што постои кодъ
другихъ свѣстнихъ народа, на примѣръ кодъ европейскогъ, кои е одъ како се зна па
до нашихъ времена крозъ све потреса и буре светске, сачувао како обичае и
предания своихъ стари, тако и све све ньихове производе умне почитуюћи е
чуваюћи као светиню и завѣставаюћи е едни другима онако вѣрно и неокалено као
што су ихъ даъ отаца наслеђивали, - него не представля намъ се ни остала позния
словенска старина до заключения ньнихове язическе добе у приятниемъ виду, ербо
изъ нѣ штогодъ одъ ньиховогъ производства било умногъ или ручногъ до насъ ние
допрло готово ништа, по чему би се могло судити колико су они у свету вазили, и
средство кои могуће би било изъ ближе штогодъ дознати о ньиховоме живованю и
згодама онога таинственогъ далекогъ времена. – Оно мало што се о Словенима зна
по изворима и по племеника изъ поменутогъ времена, тако е све неясно измешано и
пристрастно преставлѣно, да ни десето неможе се известно разумети.
Кодъ иноплеменихъ носиоца представителя модерне цивилизацие постои пред-
расуда мишленѣ о Словенима, да они не само да нису привредили готово ништа за
образованостъ людства, већъ шта више да су вазда цивилизации били шкодльиви и
пагубни тимъ што су одъ времена до времена, течаемъ вѣкова, одъ вѣкихъ
изванреднима врлинама и способностима одаренихъ народа съ многимъ трудомъ
привређивано нагомилавано светске умне образованости благо, своимъ опустоша-
ваюћимъ нападаньима упропашћавали. А таки просветительи людства били су н.
пр. дѣдови Инда, феничани, кои се сматраю за предке Елина, Египћани и ìоштъ
неки, кои су по мишленю западнихъ научняка ширили по земноме кругу питомостъ
и ульудностъ међу людима. Едномъ речю веле исти западняци, другогъ дара нису
имали Словени већъ едино пустошъ по свету разпространявати! – До покрштеня
Преславскогъ владаюћегъ дома, мисли се да кодъ Словена не само ние било
никаквогъ понятия и трага о азбуки и кньижевности, већъ у обште правствен-остъ и
питомостъ ньховостъ до тадашня ни мало да ние разликовала одъ оне, какву данасъ
гледамо кодъ найсуровìихъ азиатскихъ похада.
- Овако мненy странахъ списателя почео самъ о Словенствомъ слушати чимъ

самъ почео познавати светъ, а они кои су ме тако учили, били су на жалостъ, и сами
сопствени Словени! Кадъ би се случило да штогодъ приѣмте о вредноћи и услу-
186
Полното заглавие: .,ВЕДА СЛОВЕНА, БЪЛГАРСКИ НАРОДНИ ПЕСНИ ОТЪ ПРЕДИСТОРИЧНО И
ПРЕД-ХРИСТИЯНСКО ДОБА - ОТКРИЛЪ ВЪ ТРАКИЯ И МАКЕДОНИЯ И ИЗДАЛЪ СТЕФАНЪ И.
ВЕРКОВИЧЪ, КНИА I. Београдъ, државна штампария 1874.
107
гама горе поменути несравними просветителя народа, учинѣнихъ човѣчиемъ роду,
то би увекъ са тако китнястомъ речитошћу чинили, да самъ се стидио завиде-ћи
што и я нисамъ имао срећу принадлежати коме годъ одъ поменутихъ дивнихъ
народа, већъ таквоме когъ су упоређивале са послдньима.
- Почемъ оно што се е проповедало о пореклу светске цивилизацие опште се е

вѣровало, нити самъ кадгодъ чуо кога и найманѣ противсловити штогодъ противъ
тога, зато и мени ние се могло на ино, већъ вѣровати оно, што самъ о ньой чуо
говорити, почамши одъ азбукованя на крозъ цео свой течай школски.
Међутимъ настанивши се у класичной и пуной милихъ успомена Македонìи
збогъ изтраживаня и спасаваня споменика прошлости, и на моима честима
путованьима предузиманима у свима правцима балканскогъ полуострова, покрай
сабираня стари предмета испитуюћи и стравньиваюћи особитимъ вниманѣмъ и
любопитствомъ такођеръ типъ, склоности, свойства и обичае разнихъ племена
боравећихъ сада на поменитой чувеной древной страни, отачбини класичне образо-
ваности, на мое велико удивленѣ и забуну примѣтимъ велику разлику између онога
што самъ у школи чуо о елинскомъ племену, и онога што самъ на лицу места,
средствомъ опита, сопственима очима гледао и сазнао т.е. увидимъ да му више
коешта недостае у погледу цивилизаторскогъ дара, кое не би смѣло бити ако е
истина оно што се о нyму прича односно светске цивилизацие. Мимоилазећи све
ино само ћу главно ствойство поменути, кое се обште сматра као крайуголни
каменъ првобитне светске образованости, то естъ с в и р к у п ѣ с н и ч т в о, за кое
кодъ садашньихъ Грка ни мало склоности непримѣтимъ, дочимъ напротивъ одъ
словенскихъ Бугара ове стране – и едно и друго са таквомъ необичномъ заузетошћу
и любовию нѣгде се, да ће ихъ у овоме мучно моћи надмашити на кое друго
славенско племе.
- Више пута случило ми се лyти проћи крозѣ елинска поля и ливаде бивше
препуне раденика на све стране, но никадъ ми се ние догодило да ми ушима допре
и найманьи звучићъ какве пѣсме или веселогъ жамора, већъ би сваки путъ на обе
стране пута таква тишина владала, да ми се чинило да то нису жива створеня коя
тамо раде него да су аутомати. Напротивъ кадъ ми би сев случило минути по
краевима принадлежећима Славенима, ìоштъ из далека познавао самъ да су ньихо-
ва, и то не по другомъ чему, већъ едино по звучномъ на далеко низъ брда и долине
разлежућемъ се одеку ньихова пѣваня!
- Не знаюћи како да себи разрѣшимъ ову противословећу моимъ дондашньимъ

назорима загонетку, найпосле дођемъ до те предпоставке: да е све то неосновано
штогодъ се до сада предпоставляло и вѣровало о изключивомъ цивилизаторскомъ
дару Елина, па да не само нису они били едини просветительи и учительи света а
нарочито овихъ народа на югу Европе, него напротивъ да су и Словени имали одъ
вайкада свою сопствену стародревну образованостъ.
- Него знаюћи да никаква предпоставка, на колико се своме почетнику чинила

умѣствомъ, не вреди ништа ако се несумньивима доказиима не може подврдити,
зато самъ почео мислити о томъ како би се ова моя предпоставка могла безсум-
108
нѣнимъ доказима подврдити и обистинити.У писменимъ споменицима истражива-
нyмъ овихъ да би се до тихъ доказа могло доспѣти, томе се нисамъ надао, почемъ к
познато да е сва словенска умна привреда язическе добе, како и све ино мило и
драго изъ далеке старине ньиховихъ дѣдове, одъ ньиховихъ безсовѣснихъ покрсти-
теля на немилостимъ и свирепъ начин утамнѣна, а може се са свомъ вѣроятношћу
послѣдношћу предпоставити, да ако игди то единствено у оваквима споменицима
подврду сличногъ што могуће би било замислити. Одъ едне стране дакле предпо-
ставу сматраюћи умѣстномъ, одъ друге стране не назирући нигде ни найманѣга
трага писменихъ споменика коима би се могла подврдити, дуго самъ се мучио
свакоякимъ неприятнимъ сумняма докъ се найпосле сетимъ: да е умни животъ
старихъ предака Словена найзнатние и найважние свое трагове и споменике остав-
ио у простонародномъ педанию, у народнимъ песмама приповедкама и причама у
коима е цео ньиховъ карактеръ и начинъ посматраня и мишленя найверние
нассликанъ; и тако сване ми у глави и породи се у мени мисао: д а т о ш т о т а к о
б р и ж л ь и в о т р а ж и м ъ, п о к у ш а м ъ п о т р а ж и т и у н а р о д н о м ъ п
р е д а н и ю к о д ъ С л о в е н а о в и х з е м а л я. (...)
Садъ дакле свойски настанемъ око истраживаня скупляня народнихъ пyсама и
приповѣдки Словена ове стране. То е било почеткомъ мѣсеца марта године 1856 и
за четири године прибавимъ пѣсама и приповyдки око 1000 комада, но на жалостъ,
по ньима ìошъ никако ние се могло осветлити и обяснити ништа одъ онога ми е
требало, да бихъ могао мое сумнѣ разсветлити и предпоставке разрѣшити и
обяснити, еръ су то биле понайвише све пѣсне женске любовне, лиричногъ рода,
одъ коихъ неке издао печатене у Београду 1860.
Тада се обратимъ съ молбомъ нѣкима приятельима у овой и солунской страни,
да по народу испитую за пѣме карактера истирìйскогъ о царевима македонскимъ
Филипу и Александру, као и о стародревнимъ тракìйскимъ знаненитостима, на
примѣръ о тракìйскомъ пѣвцу Орфею и другима личностима изъ старине онихъ
предѣла, па ако на сличнога шта наиђу, да не пропусте за мене то прибавити.
Сви любезно се отзову моему позиву. Но међу ньма било е и таквихъ, кои се
врло удиве и слатко насмею овой моìой по н ь х о в о м е м н е ю воема чудной
мисли и покани, примѣтивши ми да се нису могли довольо начудити „како ми е то
могло на паметъ доћи, почем е опште познато да Словенима на балканскомъ полу-
острову ни найманѣга трага ние било до времена цара Ираклия, како дакле да кодъ
ньихъ суштествую пyсме и предания о таквима личностима изъ старине, кое не
само да нису били Словени, већъ шта више кое су на толико вѣкова биле на свѣту
пре появлѣня Словена на поменутой страни!” Но то не могне ни найманѣ поколе-
бати мою намѣру и надежду, да ће се тимъ путемъ моћи доћи до важнихъ откро-
веня и доказа о тамнимъ и непознатимъ станяма овихъ Словенскихъ народа.
Одъ времена до времена дакле одъ истихъ почну ми долазити свежньи пѣсама и
приповѣдки, но све су наличиле онима одъ мене већъ прибавлѣнима. Овако
протеку пунихъ десетъ година дана. Пѣсама и приповѣдки наголима се кодъ мене
еданъ огромни купъ, но на мою жалостъ, по ньма никаквогъ трага ние било одъ
онога за чиме самъ онако жудно изгледао, - одъ спомена древне пред-исторìйско и
язическо прошлости Словена.
Почемъ за тако дуго време ние ми било могуће ништа пронаћи што би било одъ
непознатогъ дотле значая и велике археолошке важности, за то мое гвоздено
109
постоянство и одважностъ найпосле почну лабавити и ладнети, а готово и сама
надежда почне ме оставляти, и већъ почнемъ смишлявати да ли не би било време
да се оканемъ овогъ са знатнимъ за мене трошковима скопчаногъ узалудногъ труда
и напрезаня.
- У исто време докъ сам се борио са овакимъ мислима яави ми се не надно едно
ново познанство изъ околине гласовите Пиринъ планине. Зажелимъ дакле да ìошъ
кодъ овога новога приятеля покушамъ срећу, па ако ìошъ и одаиле не буде ништа,
тада биће извѣстно да не могу наћи (...)
Исти приятель са крайномъ симпатиомъ предусретне мое познанство, обећавши
да ће настоявати да ми прибави пѣсама и приовѣдки изъ оне одъ целогъ свѣта
односне, удалѣне и готово неприступне планинске околице, где се нашъ народъ
крозъ тисућъ летия одржао готово непроменѣнъ у своимъ обичаима и традцияма.
Него у смотреню Александра и Орфея не пропусти и овай приятель примѣтити што
и први приятельи, то естъ да невѣруе да о ньима има пѣсама и предания по нѣговой
околици. То е било истогъ мѣсеца - 1865 год. – у кой самъ пре десетъ година прву
пѣсму преписао по казиваню овдашнѣ знамените пѣвачице Дафине.
Међу тимъ не мине ни еданъ мѣсецъ дана одъ овога последнѣгъ познанства а
одъ нѣга ми приспѣ еданъ мали свежань пѣсама, међу коима вольомъ божìомъ,
била е и една таква, коя е торжествено навѣштавала да се обистинява една одъ най-
смѣлìй моихъ надежда и предпоставка, а коя е сасвимъ противположена ономе, што
се е до сада обште вѣровало као темельито и неприкосновено у смотреню древно-
сти Словена у овимъ земяма. То е она мала пѣсмица о Александру великомъ.
Ние могуће речма нацртати оно приятно упечатленѣ кое самъ почуствовао у
себи видивши ненадно обистинѣно оно, што е скоро више на санъ и зиданѣ кула по
воздуху наличило него на истину, да то естъ наши родопски Словени имаю живу
традицию чакъ и о времену Александру великомъ.
Благодаривши дакле найусрдние божѣму провиђеню што е преко мене незнат-
ногъ и недостойногъ толике милости, благоволило изъ помрчине заборавности
изнети на яву тайну одъ овако замашне важности и послѣдице на науку исторìйску,
ìошъ са већомъ ревношћу и охотомъ настанемъ око истраживаня сличнихъ пред-
мета предчуствуюћи да се заръ неће остати само кодъ овога успѣха, већъ да ће се
ìошъ и више тога сличногъ открити оной околици. У свакомъ скоро писму молио
бихъ га и преклиняо да поредъ Александра и другихъ царева македонскихъ не
заборави такођеръ разпитивати и за пѣсме о Орфею. (...) Следеће пакъ године
течаемъ августа обистини се да у погледу Орфея ние ми била неоснована предпо-
ставка. Тада су нађене оне две пѣсме под бр. 15 и 32. Иза ньихъ године идуће,
месеца януара, нађемо на ону о преселеню народа бр. 2. Оволико само било намъ е
могуће пронаћи и прибавити до московске етнографске изложбе. Тада ону другу
пѣсму Орфееву бр. 15 поднесемъ на оцену и уваженьа настоятелству поменуте
изложбе, коя оно предусретне благонаклоно; те трошкомъ предсѣдателя изложбе
господина В. А. Дашкова она се напечати с додаткомъ рускогъ превода.
По изложбе срећа намъ се почне болѣ смешити, ербо до конца оне године пође
намъ за рукомъ око 56 пѣсама сличногъ садржая открити, кое су износиле око
17.000 стихова. Будући да е ово и одвише било за едну кньигу, за то давши е
уредити и преписати на чисто пошалѣмъ е у Београдъ момъ давнашнѣмъ приятелю
110
Доктору Я. Шафарику, с молбомъ да се заузме и помогне ми како би ови спомен-
ици могли што скорие учинити се приступнима ученоме свету средствомъ печатнѣ.
Исти любазно предусретне и уважи како мою молбу тако и ове споменике, кое нађе
за достойне сваке пажнѣ и уваженя. Те тако с нѣговомъ помоћу ево сада шалѣмъ
еданъ део овихъ древнихъ споменика нашемъ народу, да по беломе свету прича о
згодама и незгодама далеке заборавлѣне старине наше.
Единъ део овихъ споменика воде порекло изъ предисторìйско добе, представля-
юћи намъ едну досадъ непознату заборавлѣну светску образованостъ, коìой трага
нема по старима лѣлописима и исторìйскимъ списательима, и кое начало губи се у
тами вѣкова. По садржаю тихъ традиция могло би се предпоставити да се односе къ
првобитномъ развитку рода людскогъ. То се назире по томе, што на више мѣста
поминѣ се, да су ове древне светске цивилизаторе такви нѣки народи окружавали,
коима ìошъ нису била позната ни найобичния средства за живованѣ, као што е на
примѣръ орало и пшеница, носле стадо са млекомъ и сиромъ, већъ да су се
пренитавали пассенѣмъ траве попутъ животинѣ! Више тихъ пѣсама поминѣ пресе-
ленѣ становитогъ народа одъ „к р а й н е з е м л ѣ н а б е л ъ Д у н а в ъ”; кои
народъ вѣроятно неће бити ником деаги до онай, кодъ когъсу се ови споменици
крозъ тако дуго време до данасъ могли сачувати сродствомъ устменогъ предания
одъ оца на сина. А подъ именомъ крайнѣ землѣ мислимѣ има се разумѣвати нека
страна источне. Азìе или индоìйскогъ полуострова, па и б е л ъ Д у н а в ъ мучно
ће бити овай нашъ Дунавъ већъ нека друга азиятска већа рѣка, можда Индъ или
Гангъ, ако не Оксусъ или Иксартесъ.
Митология овихъ споменика има такво чудно сродство са Химна Ригъ Веде, да
ми се чини да ће ове бити не само сестре мезимице, поникнувше не едномъ истомъ
врелу и извору, већъ шта више ова наша као да ће бити, не своìой простоти и
старини матица оной; кое су се по првоме своме разделѣню после самостално
развивало отишавши една еднимъ а друга другимъ правцемъ. Што она санскритска
има многе коешта кое у оной нема, причина че бити та што е она течаемъ времена
примила много новоуведения, дочимъ е ова у нашимъ пѣсмама непекидно при
првомъ свомъ много простиемъ облику остала иста, какви е имала одмахъ по напу-
штаню свое првобитне дѣдовине. Главне црте овога сродства су: Богъ В и ш н у и
О г н е, као и жертва црне пуйке, коя се у толикимъ пѣсмама споминѣ.
У овима споменицима игра главну улогу име ю д и н с к о, кое е готово сасвимъ
излинило изъ народнога предания кодъ Югословена, ербо сасвимъ ретко се срета
по познатимъ кньгама народнога производства, као што су на примръ пѣсме, приче
и приповѣдке; ако се не варамъ ово се само на едномъ мѣсту наводи у србскимъ
народнимъ пѣсмама, а чини ми се овако ће исто бити и кодъ Бугара. Пѣвачица Д ф
и н а, одъ кое самъ први путъ чуо за ове име, разумева подъ именомъ Ю д а
суштаства надприродна са свойствама и склоностима скоро еднакима са онима
нечастивихъ духова, противника свега доброга, кои то естъ само зло а не добро
какво чине людима. (...) Међу тимъ по моему мишленю я никако не могу вѣровати
да е ово баснословна мечта, већъ предпоставлямъ да е у едной врло удалѣной
старини заиста морао суштествовати неки народъ подъ овимъ именомъ, кое е тада
вѣроятно сасвимъ различито значенѣ и уваженѣ морало имати одъ онога кое му се
сада приписуе. Врло ми се чини да иза нѣга могу стояти сакривени догађаи одъ
воема ѕамашне важности по све човечанство, кои ће може бити едногъ дана
111
ненадно указати се са подпунимъ своимъ старимъ блесковъ, да покажу свету да
никадъ истину за увекъ ни могуће сасвимъ погаѕити и забашурати, већъ да ће ю
кадъ било, правда божи изнети на яву, и то башъ онда кадъ ìой се найманѣ надамо!
Може бити да човечанство башъ овоме презреноме имену дугуе за прве почетке
свогъ развитка, на коима као на основу подигло се съ временомъ све оно што годъ
има човекъ лепога и полезнога у смотреню к у л т у р н о м ъ. –
Исто разуевамъ и о садржаю овихъ пѣсама, ербо никако не могу се убѣдити да е
све ово измишльотина, већъ не сумнямъ да се езгро оснива на исторìйской истини и
сбившимъ се делима. Може бити да у ньима има више реалности но у свима
сличнимъ светскимъ производима прошлости било европейскима или азиятскима.
Особито суштаство митологìйско С у р а Л а м и я са три главе и седамъ репова,
приближу се више алегорìи но басни. (...)
Наравно, ово су за сада мое предпоставке кое се немогу подпуно доказати изъ
овихъ споменика, али очекуемъ да ће се ìошъ у напредакъ открити више ньихъ и
важнìихъ, еръ самъ тврдо увyран да е ово што самъ до сада прибавио текъ е д а н ъ
лист огромне ж и в е к н и ж н ь и ц е л ю д с к е, коя е промисломъ божìимъ цела
прежививъ и пеко себе претуривъ толико догађае и буре светске, то е срећно
умакла зубу времена, па садъ чека побожну и родолюбиву руку коя да ю изъ сада-
шнѣгъ нѣзина непозната и непоуздана мѣста прибере и на поуздане и безбедние
склони. Оне ће што се чини садъ као тамно у онимъ споменицима, бити ясно докъ
се ìошъ кои листићъ открие и прибави одъ наведене живе кньижнице.
Да су ове споменици една повестъ необична и да имаю велико значенѣ, то не
подлежи ни найманьой сумньи; но у колико се могу применути и сагласити са
онимъ што я у ньима налазимъ, то не я, већъ словенска и иноплемена учена публи-
ка надлежна е опредѣлити, кое непристрастной оцени и суду ихъ подносимъ.
- Но да не би когодъ криво разумео нуждно е да овде ìошъ нека обсяненя
изложимъ о побуђеньима коя су била главномъ причиномъ, што ми се е у глави
зачела слична мисао.
Неки наученяци, коима самъ нешто примyчавао у смотреню смисла ових
споменика и важности кои би по науке могли имати, не хтедну ни да чую штогодъ
моима назорима, већъ преку ихъ одбию са изявомъ, „да све што овога часа светъ
има лепога и користнога у погледу к у л т у р о м ъ, има свою прву основу у Омеру
и Грка.” Све дакле што се е до сада писало и вѣровало односно порекла свѣтске
цивилизацìи, оће да сматраю као неку неоспорну догму, у коìой да се не смие води-
ти никакво излѣдованѣ и разправа, већъ да треба у ову доктрину слепо вѣровати.
Да слично захтеванѣ ние нити умѣстно нити правично, мислимъ да ће ми то при-
знати сваки истинолюбацъ.
Да Омиръ спада међу найдивние и найважние людске умне производе то е
изнадъ сваке сумѣн, но отуда не следи да ние слободно коме се узрачи, далѣ иза
нѣга у помрачину погледати и развидити како е при нѣга било. Ние ми дакле
намѣра била засѣнявати и у сумню доводити важностъ и значенѣ кое има по
човечанство прекрасни и несравними Омеровъ умни производъ, већъ сам желио
пронаћи му старие право порекло - дотично поправити и одстранити аномално
мишленѣ у смотреню Словенства: то естъ кадъ суштествуе, као што е познато вели-
ко сродство и велика подобностъ међу старословенскимъ и словенскимъ езикомъ
као гранама едногъ индо-европскогъ стабла, зашто дакле то исто блиско сродство
112
не признае се у смотреню крви? него влада таква отуђеностъ и супротностъ између
Грка и Словена, као оно међу ватромъ и водомъ!
Неки мисле да е грцко и словенско племе изъ начала се свимъ истоветно било и
на едноме истоме мѣсту да су поникли и разплодили се. Међу еднимъ одъ четири
елинска стара нарѣчия, доричкимъ и словенскимъ езикомъ у прастаро време да
веће разлике ние било и по колико међу нарѣчима едногъ истогъ езика и текъ у
дугомъ течаю времена оделивши се едни одъ други, мало помало да су се сасвимъ
удалили едан одъ другогъ и разнимъ правцемъ разишли, а трагъ о овой ньиховой
некадашньой сродсвеной свези, да е остао само у дотичнимъ езицима.
Мое е мненѣ друго, и то естъ мислимъ да е култура кое се трагови и спомени у
овимъ пѣсмама налазе, била Словенима са свим свойствена, кою су они собомъ
донели ìошъ изъ прастарихъ своихъ седишта далнѣмъ азìйском истоку, и кою су
кодъ себе самостално сачували и неговали, а никако нису е текъ овде у Европи одъ
своихъ сусѣда примили: ако се дакле међу ньима на основу поменуте наличности
езика, може какво крвно сродство предпоставити, оно ние било непосредствено
већъ е постало смесомъ, - то естъ два сасвимъ различита порекломъ племена, изъ
начала поникнувши далеко едно одъ другога, течаемъ времена смешала се у едно -
коя смеса морала се е случити у време примитивни преселяваня рода людскогъ.
Приликомъ дакле поменутихъ светскихъ тумараня едно оделенѣ Словена набасало
е на Грке или обратно ови последньи наишли су на Словене, те или драговольнимъ
узаймнимъ догоговоромъ са изволенѣмъ или силомъ подчинивши едни друге себи,
после остану за вазда заедно. Почемъ се може предпоставити да е међу ньима
морало бити узамнихъ женидбенихъ свеза и то несумньиво у великимъ размерима,
за то разуме се само собомъ да су временомъ врло сродили се, но, као што рекохъ,
ово сродство било е само посредствено. Што език Словена изъ почетка добие пред-
ностъ над грчкимъ, као што се види по дорìйскомъ наречию, вѣроятно то се има
приписати упливу матера; - него мало по мало любка и питома крвъ Словена буде
са свимъ абсорбована у жилама Грка од семитичке жестине!
Садъ да кажемъ у кратко и о происхоћеню овихъ песама, у колико су ми га мои
приятельи, скупительи и преписивачи саопштити могли, еръ у почетку оно нису
држали за важно место налазка и име певаца при свакой песми забележити, па су то
текъ доцние на мою оппмену и молбу чинили.
Повестъ ньиховогъ откривеня почетъ ћу одъ Орфея. Овоме нашли смо на трагъ
преко учителя села Елешнице Божића Атанасова, то е она маюшна одъ 39 стиха бр.
32, кою е преписао одъ некогъ Косте Стоянова изъ истогъ села. (...) Преку истог
учителя дознали смо за честитогъ старину дyда Велу Гланчева изъ села Радова, кои
е казао ону Орфееву коя е у Москви штампана са ìошъ друге две, бр. 28 и 29,
преписао ихъ е пакъ одъ нyга учитель св. Предтече Папа И. Економовъ. (...)
..............................
Све дакле ове пѣсме добивене су одъ племена помачкогъ и марвачкогъ. Прво
налази се у Тракìи на родопской планини, а друго на северном краю Македоние,
кое одъ првогъ раздвая река Места (Nestus или Mestus одъ старихъ звана). Они се
разликую знатно не само обичаима већъ и нарyчиемъ. (...)
Найпосле сматрамъ за свою дужностъ изявити овде мою благодарну признател-
ностъ д-р Шафарику како на подпори и саучешћу кое е вазда показивао за мое
113
тежнѣ и трудове, а нарочито за оваке светинѣ, така и за нѣговоме труду око изданя
на светъ ове книге. Признаемъ да би без нѣговогъ саучасти ови споменици мучно
били могли скоро свету саопштени бити.
У Серезу у Македонìи, 21/3 марта 1874.
Ст. И. Верковичъ - Сербо-Хрватъ
114
Стефанъ И. Верковичъ
ВЕДА СЛАВЯНЪ, ТОМЪ II187
С. Петербургъ, 1881
ПРЕДИСЛОВIЕ
Издавая первую книгу древнихъ болгарскихъ народныхъ пѣсенъ подъ заглавì-

емъ „Веда Славена”, я не надѣялся что буду впослѣдствìе имтъ счастìе открытъ и
собратъ в Родопскихъ горахъ гораздо болѣе богатое сокровище памятниковъ древ-
ной славянской народной культуры неизвìстныхъ авторовъ, въ неизвѣстной странѣ
Македонìи и още менѣе извѣстныхъ временъ.
Эти-то былины дрвне славянскаго прошедшаго содержатся именно въ обряд-
ныхъ пѣсняхъ, каторыми я наполнилъ этотъ второй томъ сталь замѣчательныхъ,
рѣдкихъ и характерическихъ особенностей, которыми весьма важны не только по
формамъ ихъ языка, но и по ихъ миѳлогическому содержанìю, такъ что о ихъ
великой древности сомнѣваться нельзя.
Предпоставляя ученымъ ислѣдователямъ опрѣделить время и значенìе пѣсенъ и
выяснить разныя метаморфозы, которымъ безъ всякаго сомѣнìя подвер-гались
теченìемъ времени эти былины духовнаго склада нашихъ давнихъ предковъ, я
довольствуюсь болѣе фактомъ грамадннаго количества собраныхъ и открытыхъ
мною древнихъ болгарскихъ пѣсенъ и случайностìю обстоятельствъ, благодаря
каторимъ, я могу при содѣйствìи славянскихь патрìотовь, издать этоть зборникь вь
Россìи, гдѣ столь много высокоуважаемыхь славянскихь ученыхь, филологовь,
лингвистовь и разныхь спецìалистовь славянской науки, которые вь состоянìи
будуть оцѣнить и ислѣдовать во всѣхь отношенìяхь этоть долго и довольно трудно
собранный мною матерìаль.
Вь этомь второмѣ томѣ находится исключительно обрядныя пѣсни, раздѣля-
ющìяся на двадцатъ одинъ разныхъ праздниковъ, и заключающìя въ себѣ до 15000
стиховъ, вслѣдствìе чего этотъ томъ далеко болѣе объемистый, чѣмъ первый.
Хотя я желалъ помѣстить въ немъ всѣ обрядныя, до сихъ поръ собрання мною
пѣсни, около 30.000 стиховъ, но, видя въ настоящее время невозможность такого
предпрìятìя, и долженъ былъ ограничиться только тщательнымъ выборомъ лучш-
ихъ пѣсенъ, лишь скорѣе представить этотъ томъ въ руки читателя. На сколько я
успѣлъ въ своемъ желанìи, это предоставляю рѣшить будущимъ изслѣдователямъ
этихъ неизвѣстныхъ памятниковъ славянской старины.
Кромѣ вышеупомямутыхъ праздниковъ я помѣстилъ въ эту книгу еще два
прибавленìя, изъ каторыхъ въ первомъ находятся пѣсни одного только пѣвца, а во
второмъ включены нѣкоторыя пѣсни, могущìя послужить нѣсколько въ разъяснен-
ìю болѣе темныхъ вопросовъ родопскихъ открытìй вопще.
187
Полниот назив: ВЕДА СЛАВЯНЪ БЪЛГАРСКИ НАРОДНИ ПЕСНИ ОБРЯДНЫЯ ПСНИ ЯЗЫЧЕ-
СКАГО ВРЕМЕНИ СОХРАНИВIЯСЯ УСТНЫМЪ ПРЕДАНIЕМЪ У МАКЕДОНСКИХЪ ИѲРАКIЙ-СКИХЪ
БОЛГАРЪ ПОМАКОВЪ, СОБРАЛЪ И ИЗДАЛЪ - СТЕФАНЪ ИВ. ВЕРКОВИЧЪ, ТОМЪ II.С.Петер-бургъ,
1881
115
Не могу не обратить далѣе вниманìя читателя, что въ этомъ сборникѣ болгар-
скихъ народныхъ пѣсенъ замѣчательны кромѣ старославянскихъ словъ, также
и слова неизвѣснаго мнѣ какого то другаго языка, но каторому нельзя отрицать въ
средствѣ съ индо-европейскими языками; есть даже и такихъ языковыихъ элемен-
товъ и выраженìй, непонятнымъ даже и самимъ пѣвцсмъ Родопскихъ горъ.
Естъ и рѣчи, отчасти похожìя на греческий славянскìе язикы, но которыя не
сохранились ни въ одномъ изъ мѣстныхъ болгарскихъ нарyчìй разговорнаго совре-
меннаго болгарскаго языка во Ѳракìй и Македонìи, ни въ марвачскомъ, помацкомъ,
пуливаковскомъ, бързачскомъ, сираковскомъ и проч. болгарскихъ дìалектахъ.
Кто же изъ славянскихъ ученыхъ будетъ такъ счастливъ, чтобы вникнуть
первымъ въ столь древнее образованìе этихъ до насъ дошегшихъ былинъ Родоп-
скихъ горъ? Кто намъ скажетъ источникъ, судьбу этихъ древнихъ остатковъ почти
всецѣло религìознаго характера? Остаткили нашихъ праотцевъ докириловскаго
времени или еще болѣе старинной эпохи, - ктожъ это опредѣлитъ и разъяснитъ ихъ
значенìе въ миѳлогическомъ и религìозномъ отношенìяхъ?
Но никакъ не могу на этотъ разъ обойти молчанìемъ одну весьма замѣчатель-
ную и ярко бьющую въ глаза особенность въ упомянутыхъ Родопскихъ пѣсняхъ, и
для разрѣшенìя и пониманìя которой, думаю совсѣмъ не нуженъ какойлибо
предврительный сфинксъ, подобно миѳичекому ѳиветскому сфинксу, ни дѣлать
прогулки до уфимскихъ и енисейскихъ каторжниковъ для узнанìя этой тайны,
потому что она такъ просто и ясно изложена, что каждый въ состоянìи сразу безъ
всякихъ затрудненìй вполнѣ проникнутъ и понять ея насоящìй смыслъ и значенìе,
т.е. гостударственный порядокдъ и взаимныя отношенìя того народа, который былъ
основателемъ этой неизвѣстной первобытной всемирной образованности, сохрани-
вшейся въ этихъ пѣсняхъ. Лаждая страница упомянутыхъ былинъ переполнена
примѣрами такой выспренной и несравнимой доблести и разными другими
необыкновенными и поразиельными качествами, какими я не могъ замѣтить ни
малѣйшихъ слѣдовъ въ тѣхъ древнихъ литературахъ, съ которыми я имѣлъ случай
познакомиться до дынѣ. Особенно рельефно тамъ воспѣваются слѣдующìя
добродѣтели: искренность, самоотверженìѣ, дружеюбìе, првдолюбìе, великодушìе,
доброушность, гостепрìимство, самое нѣжное милосердìе и соболѣзнованìе къ
сиротамъ и вдовицамъ и безпредѣльное непоколебимое благоговнìе и преданность
къ Богу и Царю.Въ эти по истинѣ непорочныя и блаженыя времена – царь считался
какъ бы идеаломъ и воплощеннìемъ государственнаго быта и самодержавнымъ
духовнымъ оцемъ всѣхъ, а Онъ въ свою очередь считалъ и любилъ всѣхъ, безъ
исключенìя, какъ своихъ собственныхъ любимыхъ дѣтей. Слyдовательно, тогда все
государство предствляло одну сплошную образцовую семью, непоколебимо, какъ
стена. Чио это никакъ не преувеличено, а лишь намекъ, чтобъ обратить только
доберется до этихъ во истину дивныхъ остатковъ прошедшаго времени истиннаго
благородìя и благочестìя рода человѣческаго.
Въ концѣ книги издатель нашелъ неопходимымъ прибавитъ короткìй словаръ
нѣкаторыхъ менѣ извѣстниыхъ болгарскихъ словъ, изъ этихъ совсѣмъ неизвѣст-
ныхъ болгарскихъ мѣстныхъ дìалектовъ: мервачскаго и помакскаго, а также и
списокъ содѣйствовавшихъ изданìю этого тома.
116
Не смотра на мои старанìя снабдить эти болгарскìя пѣсни русскимъ перевод-
омъ, я въ концѣ концовъ долженъ былъ отказаться отъ моего желанìя, потому что
для этой цѣли не могъ найдти довольно подготовленнаго переводчика.
Надо также указать и на одну неправильность относительно распоряженìя
напечатанìя матерìала книги, о чемъ я вспомнилъ только при окончанìя ея, т.е. я
помѣстилъ объясненìе словъ послѣ каждаго праздника, а надо было это помѣстить
все въ концѣ книги; что я не вспомнилъ во време объ этомъ, причиною тому были
крайне критическìя обстоятельства, въ которыхъ я тогда находился, и которыя еще
и теперъ не уменьшились.
Нужно еще замѣтить, что не могло обойтись и безъ типографическикъ ошиб-
окъ, которыхъ больше въ началѣ книги, чyмъ въ концy, - потому что меня почти во
всю зиму съ 1879 на 1880 годъ такъ болyли глаза, что и никакъ не былъ въ
состоянìи держать коректуру, но это для меня дyлалъ одинъ мой знакомый Руссъ, и
которыхъ по сìю минуту я никакъ не могу провyрть и поправить, по той причинy,
что и теперъ состоянìе моего здоровья крайне критическое – но онy такъ незна-
чительны, что и самъ читатель, думаю, можетъ безъ затрудненìй ихъ поправить.
Значитольное число словъ печатоно курсивными буквами по той причинѣ,
чтобы на нихъ обратить вниманìе читателя: такъ какъ они принадлежатъ или
совсѣмъ неизвyсному языку, или что не находтся въ употребленìи теперь у Маке-
донско-Ѳракìйскихъ Болгаръ.
Я очень желалъ помѣстить предисловìе и на болгарскомъ языкѣ, но никакъ не
былъ счастливымъ отыскать такого услужливаго Болгарина, который хоттѣлъ бы
оказать мнѣ эту услугу.
Считаю своею священною обязанностìю изъявитъ здѣсь свою пламенную
благодарность и признательность господину д-ру М.А.Хану, за то что онъ принялся
за напечатавìе книги безъ всякихъ залоговъ и контрактовъ, и безъ всякихъ корыст-
ныъх видовъ, а только чтобы быть полезнымъ наукѣ. Ибо иначе Богъ знаетъ когда
бы книга эта появилась въ свѣтъ.
Наканецъ мнѣ кажается неопходимымъ указать, что пѣсни этого тома собраны
мною изъ устъ Помаковъ – или мусульманскихъ Болгаръ – и ни одна отъ христìанъ.
Онѣ собраны по базарамъ Македонìи и Ѳракìи - въ Валовиштѣ Варакли-Джуми,
Неврокопѣ и др., и именно:
Пѣсень I. „О Коледову - дну” стр. 1 получена отъ пѣвца Эхи-ага изъ селенìя
Селче Татар-Пазарджìйской Каазы; пѣсень „О Мрснимадним” стр. 79 получена отъ
пѣвца Хасима из села Чавдарли Татар-Пазарджìйской Каазы.
...........................
Всѣ эти пѣни списаны съ устъ народа по назарамъ моимъ драгомъ другомъ
Гологановымъ.
С. Петербургъ 1 Мая 1881
Ст. И. Верковичъ
117
ДО БЪЛГАРСКИЯ ЕКЗАРХЪ ЙОСИФЪ
ПИСМО ОТЪ ХРИСТО ШАЛДЕВЪ
С[анкт] Петербургъ, 19 юни 1904 г.
Ваше Блаженство,
Тъй като въпросътъ, за който ще говоря въ настоящето си се отнася до интере-
сите на подведомственото на Ваше Блаженство църковно-училищно дело, за
спешното развитие на което сте употребявали и употребявате неимоверни усилия и
което сте ограждавали отъ външни и вътрешни врагове, то осмелявамъ се да отне-
ма частъ отъ скъпоценното Ви време, защо търся извинение. Не зная какъ, Ваше
Блаженство ще погледнете на моя постъпъкъ, но въодушевлявайки се отъ чистъ
патриотизъмъ и отъ любовъ къмъ общественото благо решихъ се да съобщя само
факти, за важността на които нека Ваше Блаженство съди.
Отъ миналата година тукъ въ С[анкт] Петербургъ се основа „славяно-македон-
ско“ дружество, целта на което е пропагандиране идеите на г. Ст. Новаковича и
Теплова, - че македонските славяни са самобитно славянско племе чуждо по езикъ
и нрави отъ българското и че те трябва да премахнатъ схизмата и ратуватъ за възо-
бновяване на Охридската автокефална архиепископия. Въ началото, после първите
постъпки да побъркаме за основанието на това дружество, ние не дадохме голяма
важностъ съдейки по умствения и нравственъ обликъ на членовете му, но зорко
следихме за действията имъ. Впоследствие се узна, че задъ гърба имъ стоятъ
видни славянофили като подпредседателя на Славянското благотворително
общество Наришкинъ, редактора на в. „Светъ“ В. В. Комаровъ, публициста
Дурново, бившия въ Битоля руски консулъ Ростковски и др. Посредствомъ
първите двама намъ, - студентите македонци българи, тази година бе запретено да
посещаваме заседанията на Славяно-македонското дружество, които се устрояватъ
въ залата на Слав[янското] благ[отворително] общество.
Презъ м. януари 1903 г. тукъ пристигнаха двама делегати отъ Славяно-македон-

ската група въ Сърбия - Якимовъ и Мишайковъ, които представиха един докладъ
въ Слав [янското] бл[аготворително] общество и следъ, като получиха нужните
уверения въ поддръжка първиятъ замина за въ България, а Мишайковъ за Сърбия, а
оттамъ въ Македония - въ Битоля где пропагандира новата идея. Този господинъ е
съ изумителна силна воля, красноречивъ и силна убедителна логика.
Въ едно събрание на славяно-македонците се реши да се напечататъ 1500 екзем-

пляри славяно-македонски буквари за желающите 34 села въ Битолския и Скопския
вилаети. За тая целъ оттукъ изпратиха единъ свой делегатъ въ Америка, где щели
да се печататъ.
119
Тези дни изъ Москва и Киевъ пристигнаха тукъ двама наши студенти, които ни
представиха по едно уловено отъ славяно-македонците писмо.
Едното, не е важно, се отнася за организацията и действията на турските

шпиони въ Русия и е адресирано (писано) до турския посланикъ тукъ, затова само
отъ второто ще направя някои извадки.
Писмото е писано на битолски диалектъ и е датирано отъ 17 февруари 1904 г.
„Твоето самолично признаване въ славяномакедонската народностъ менъ и

въобще всеки искренъ патриотъ може да радва и нищо повече“.... „Що ми писвашъ,
че въ Москва няма почва где би се могло да се развие славяно-македонската идея
намирамъ за твоя нерешителностъ, защото ти въ продължение на два месеца не си
могълъ да се видишъ и се запознаешъ съ всичките, среди които би могло да се
развие нашата идея... Но когато ще почнете да влизате среди вашите кръгове на
руското славянофилско общество и когато ще почнете да всейвате въ нихъ
мисли, че славяните въ Македония не са въ същото време и сърби и българи, а са
отделно славянско племе, което представлява нещо отделно както отъ сърбите,
тъй и отъ българите и че същевременно самия народъ и много представители отъ
интелигенцията му признаватъ се за синове, на отделно славяно-македонско
племе, което стои много по-близко до русите отколкото до сърбите и българите.
Тогава бъди уверенъ, че много руски деятели ще изменятъ своите първи взглядове
въ полза на славяно-македонската самобитностъ. А тъй също трябва да се повлияе
и на македонците. Недейте съобщава тази идея на всички; най-напредъ да офанате-
зирате въ туй нещо единъ и после лесно ще завърви само....
Питашъ ме относително отговора на турското посолство. Ние представихме се

предъ първия секретаръ на посолството, който е и съветникъ на посланика и
изложихме нашите взгляди относително Македония, че ние искаме да се избавимъ
от произвола на сърбите, гърците и българите и да живеемъ мирно подъ покрови-
телството на падишаха. Той ни благодари за такива благи и спасителни за
империята мисли. Посъветва ни да изложимъ подробно нашия проектъ относи-
телно македонските славяни писмено въвъ видъ на прошение или меморандумъ на
име посланика, за да го представи предъ султана. Тогава ние тъй решихме да
направимъ.“
Подали ли са меморандума или не намъ още не ни е известно. Има факти, които

говорятъ, че тукашното посолство ги поддържа. Тъй, двама: Филипъ Николовъ,
отъ с. Буково (Битолско) и Н. Ничота отъ г. Солунъ и двамата студенти, получиха
паспортъ отъ консулството съсъ забележка турската полиция да не имъ бърка въ
пътуването имъ по цяла Македония Като търся още единъ пътъ извинение за
отнетото Ви скъпоценно време оставамъ Ваше духовно чедо188:
Христо Шалдевъ
ЦДА, ф. 246 к, оп. 1, а. е. 242, л. 59-62. Оригиналъ. Ръкописъ.
188
120
К. МИСИРКОВЪ,
БѢЛЕШКИ ПО ЮЖНО-СЛАВЯНСКАТА ФИЛОЛОГИЯ И ИСТОРИЯ
(Къмъ въпроса за пограничната линия между българския
и сърбско-хърватски езици и народи) 189
I.
Старата терминология за разграничението на сърбските наречия установена
вече отъ страна В.С.Караджича и запазени отъ сръбските филолози до последната
руско-турска война, когато сърбите излезоха съ своите предтензии надъ Маке-
дония, показва, че сръбските учени признаваха южните граници на „йекавското”
нарѣчие за южна граница на сръбския езикъ. Споредъ тая терминология, не само
езика на македонцитѣ не се отнася къмъ сръбския, но тъй също и езика на „старо-
сърбиянцитѣ” не се причислява къмъ послѣдния190. В. С. Караджичъ не бѣше
филологъ, но той владѣеше тънко особеноститѣ на езика, което способстваше за
вѣрни филологически опрѣдѣления. Класификацията на сръбско-хърватскитѣ
нарѣчия и опрѣдѣлянето границитѣ на сръбско-хърватския езикъ отъ В .С .Кара-
джича сѫ отговаряли на тогавашнитѣ понятия на сърбитѣ за разпространението на
сръбщината, или пъкъ то е отговаряло на тогавашното национално самосъзнание на
сърбитѣ. Следъ това, освѣнъ различието между сръбскитѣ и българскитѣ нарѣчия и
говори, българското национално самосъзнание на македонцитѣ е могло да влияе за
устано-вяването на Караджичовата терминология за разграничение на сръбскитѣ
нарѣчия.
Редомъ съ источното „штокавско” нарѣчие В.С.Караджичъ указва на сѫще-
ствуването друго „сръбско” нарѣчие, което той нарича Ресавско. Споредъ него,
споредъ Миличевичъ (Кнежевина Сърбия) и Карича (Сърбия) излази, че Ресавско-
то нарѣчие заема поголѣмия дѣлъ отъ денешна Сърбия, като граничи на западъ
съ сърбскитѣ, южно, прѣдполага отсѫтствието задъ неговитѣ южни граници, други
по-южни отъ него сърбски нарѣчия и говори, както и настѫпванието друга, чужда
езикова областъ, то и названието на „екавското” нарѣчие – источно тъй сѫщо
прѣдполага отсѫтствието задъ неговиѣ источни граници други, по-источни сърбски
нарѣчия и говори и показва за настѫпванието на истокъ отъ него друга, чужда
езикова областъ, т.е., на истокъ отъ источното или „екавското” сърбско нарѣчие, въ
обласьта на Ресавското нарѣчие, почива българския езикъ. На подобно заключение
противорѣчи както на наричането отъ В.С.Караджича Ресавското нарѣчие сърб-
ско тъй и на не многото признаци, изброени отъ него, по които то се отличава отъ
новия сърбски езикъ и се доближава до „старо сърбския”. Обаче броя на признаци-
тѣ на Ресавското нарѣчие, съ които то се отличава отъ сърбско-хърватския езикъ, е
189
Българска Сбирка – Списание за книжнина, исторически и обществени знания; излазя подъ
редакцията на Стефана С. Бобчевъ : стр. 268 : София – 1910.
190
121
по-голѣмъ, отъ колкото е показано у В.С.Караджича, Миличевича, Карича, тъй
също както и границитѣ на неговото разпространение сѫ много по широки,
отколкото е показано у първия. Много по-правилно би било да бѫде Ресавското
нарѣчие названо от В.С. Караджича Моравско. И тъй областьта на р. Морава
(Балканска) и нейнитѣ притоци отъ врѣмето на В. С. Караджича е заета съ едно
нарѣчие, което съ неувѣреностъ е причислено отъ сърбския реформаторъ къмъ
сърбския езикъ. Послѣдното е направено, вѣроятно, само за това, че сѫщото
нарѣчие е разпро-странено въ по-голѣма частъ на тогавашното сърбско княжество.
Моравското нарѣчие е най-любопитното и най-важното въ историческото
отношение отъ всички съврѣмени български и сърбско-хърватски нарѣчия.
Любопитно е, че архаизмитѣ сѫ се запазили въ басейна на р. Морава, а не въ
басейна на р. р. Дрина и Босна. (...) Такива различна межда стария писменъ езикъ и
живитѣ съврѣмени говори въ денешна Сърбия и Босна очевидно прѣдполагатъ
различие въ народностъта на населението на тия двѣ земи отъ най-дълбока
древностъ.
...........................
Българската народностъ на славянитѣ,191 които се поселиле на истокъ отъ

Морава, се признавше отъ много историци, които прѣдполагаха посърбоването на
тия българи едвамъ въ XIII и XIV вѣкове, когато областъта на Морава влѣзе въ
състава на държавата на Нѣманичитѣ. (...)
...........................
Историята и съвременото състояние на южните славянскитѣ езици знаятъ една

граница между българския и сърбо-хърватския езици и народи, която била
установена между тѣхъ отъ заселването на полуострова със славяни, останала като
етническо-политическа граница между българи и сърбо-хървати прѣзъ всички
срѣдни вѣкове и останала като етническа и езикова граници до наши дни. Това е
линията, която се захваща отъ дъсния брѣгъ на р. Сава, върви на югъ по водо-
раздѣла на Колубара и Морава, а слѣдъ това по тоя на Сърбска Морава и
Ибаръ къмъ Скадаръ и Адриатическото море.
...........................
Послѣдствията за българската народностъ отъ образуването и разтенето на

държавата на Неманичитѣ сѫ биле различни за сѣверната (базейна на р. Морава и
днешна „Стара Сърбия“) и южната половина на западнитѣ български земи. Въ това
врѣме, когато, при съхранението въ езика и бита, българскиятъ характеръ на
населението, на сѣверъ възникналъ „сръбски“ патриотизъмъ, а на югъ (Македония
и денешна юго-западна България) не сѫ станале никакви измѣнения въ българската
народностъ. Въ това ни убѣждватъ: мѣстнитѣ прѣдания, въ които сѫ се запазили
слѣди за националното самосъзнание на македонцитѣ, отъ врѣмето, когато Македо-
ния влѣзе въ състава на Неманичевата държава; албанската Мусакиева хроника отъ
191
Под думата „словѣне“, азъ подразбирамъ етническото цѣло, славянски народъ, който отъ
края на IX вѣкъ замѣня народното си име „словѣна“ съ „българе“; подъ думата „славяни“ азъ
подразбирамъ славяните и славняските народи изопщо, включително и българитѣ (отнапрѣдъ
словѣнитѣ).
122
началото на XVI в.; отзивитѣ на „сръбскитѣ“ лѣтописи за Македония и Стефанъ
Душана; распадането на Душановото царство при сина му Уроша и събитията
слѣдъ смъртъта на послѣдния; отражението на събитията отъ втората половина на
XIV в. въ „сръбскитѣ“ хроники и въ бълградската и сръбската народна поезия.
............................
Мѣсните прѣдания за националното самосъзнание на славянското паство на

Охридската архиепископия въ XII-XIV в. в. най-добрѣ изразени въ легендата за св.
Иванъ Владимиръ, нарѣчения въ житието и похвалното му слово „слава на
България, синъ на Неманя, внукъ на Симеона, българския царъ”. Самъ св. Иванъ
Владимиръ не е българинъ, както и легендарниятъ му баша и дѣдо не сѫ нито
българи, нито български царе (Неманя-Симеонъ само положи началото на една
сърбско-бъларска държава, която при наслѣдницитѣ му се обърна на българска по
прѣдимство). Подъ името на Симеона, „дѣдото” на св. Иванъ Владимиръ, легендата
не е запазила възпоминание за българския царъ Симеонъ, както прѣдполагатъ
Шоповъ и Новаковичъ, при всичко, че Симеонъ се нарича царъ на българитѣ и въ
легендата се съдържатъ спомени за дѣятелностъта на св. св. Климента и Наума.
Българския Симеонъ е царувалъ въ една много отдалечена, отъ врѣмето на
съставянето на легендата, епоха: неговата политическа дѣятелностъ главно се
проявила въ источна България, за това тамъ, а не въ Македония, трѣба да се
търсятъ прѣданията за нея. Споменитѣ за Климента и въобще за светитѣ седмо-
численици въ Македония се дължатъ на тѣхната просвѣтителна дѣтелностъ въ тая
страна. Легендарниятъ дѣдо на св. Ивана, Симеонъ, не е никой другъ, освѣнъ
калугера Симеонъ, въ свѣта великия жупанъ Неманя, който въ легендата е нарѣчен
баща на св. Ивана. По такъвъ начинъ сърбинътъ Владимиръ отъ легендата по
произхождение се свързава съ сръбсъки великъ жупанъ и сръбски калугеръ. (...)
............................
Нека сега направимъ нѣкои бѣлѣжки върху фактитѣ, отъ които се вижда непо-
пулярностъта на Душанъ между „сърбитѣ‟ и да приведемъ нѣкои отъ тѣзи факти.
(...)
Най-драгоцѣни сѫ за насъ указанията на Троношкия лѣтописъ на обстоятел-
ството, че Душанъ повече приличалъ на роднинитѣ си по майка, отколкото прѣд-
щественицитѣ си Неманичи, а именно и това се виждало отъ самия му външенъ
изгледъ и че тој билъ великодушенъ, за което българитѣ го нарекли „Душанъ”. (...)
От Троношкия лѣтописъ, обаче слѣдва, че Душанъ успѣлъ да образува не сърбско,
а българско царство. И дѣйствително, само съ прѣдположението, че Душанъ е
увеличилъ българския елементъ въ државата си и прѣдставилъ голѣми привелегии
и политическо прѣобладание при двора си на българското болѣрство, могатъ да се
обяснятъ думитѣ на лѣтописа, че основатлътъ на царството на нѣманичитѣ отъ
българитѣ билъ нареченъ „Душанъ‟, който за сърбитѣ билъ само „силен”, а за тур-
цитѣ „душманъ‟.
(...) По такъвъ начинъ, Душанъ роденъ отъ българка, жененъ за българка, отъ
могѫщественъ западно-български болѣески родъ, и може би седналъ на кралския
прѣстолъ при покощъта на българска болярска партия, за сърбитѣ дѣйствително
123
малко е приличалъ на другитѣ Неманичи и повече приличалъ на своитѣ роднини по
майка, „іакоже и самъ видъ образа его указует”. (...)
Мусакиевата хроника е важна като показателъ на причинитѣ за разпадането на
душановото царство. Общо распространено мнѣние сѫществува, че това царство се
разпаднало поради раздѣлението му от Душана на голѣми феудални владѣния, за
здадени отъ него на неговите роднинии главно воеводи и поради несъгласието на
воеводитѣ слѣдъ смъртъта на Душана. (...)
............................
Мусакиевата хроника като нарича Влъкашина и Марка - крале на България, въ

противоположностъ на Лазаръ, деспотъ на Сърбия – съ това, освѣнъ че почертава
българския народенъ характеръ на македонцитѣ, но още косвенно указва на своро-
бразната етическа противоположностъ отъ една страна межгу държавата на
Влъкашина и Марка и отъ друга на Лазаръ, съ което обесняваше, че имено враж-
дата между първитѣ и послѣния е станала причина за разпадането на Урашевото
царство. Кралското достойинство на Влъкашина и Марка и наричането Лазаръ само
деспотъ показватъ: 1) че владѣтелитѣ на България (Македония) сѫ били по
могѫществени отъ владѣтелитѣ на „долна Сърбия” 2) и владѣтелитѣ на Бъл-
гария сѫ станали продължители на историческата роль на Неманичитѣ.
Охридскитѣ архиепископи прѣзъ турско врѣме се потписватъ не само архиепи-
скопи на България, но и на Сърбия. Пекскитѣ патриарси отъ своя страна се нари-
чатъ патриарси на Сърбия и България. Очевидно тукъ се иматъ прѣдъ видъ едни и
сѫщи области, т.е, сѣеверната и южната половина отъ Душановото царство. От тия
титли се вижда, че не само Охридскитѣ архиепископи, но и Пекскитѣ патриарси, въ
южната половина на Душановото царство виждатъ България, въ противополо-
жностъ на сѣверната половина, която за тѣхъ е „Сърбия”. Прѣдявяването отъ
охридскитѣ архиепископи право върху „Сърбия”, както и претенциитѣ на Пекскитѣ
патриарси върху България, прѣдставляватъ въ черковната свера картината на
борбата за прѣобладане между сѣеверната и южната частъ на Душановото царство.
Нѣма съмнѣние, че тая борба, основана на различна степенъ културностъ и на
различието въ историческитѣ сѫдби между южна Сърбия прѣзъ послѣднитѣ двѣ
столѣтия, се е разпространявала и на политическата почва и се изразявала въ
стрѣмлението на южната половина да подчини сѣверната – и обратно. При това
може да се прѣдполага, даже да се докаже, участието на свѣтски лица въ
черковната борба и обратно, участието на черквата въ политическитѣ интриги и
стълкновения. По такъвя начинъ, титлите на Охридскитѣ архиепископи и Пекскитѣ
патриарси се явяватъ като важни указания сяществуване културна политикочерков-
на борба между българския югъ и „сърбския‟ сѣверъ в царството на Неманичитѣ.
...........................
Но пита се, нѣмало ли е нѣкоя такава сърбско-хърватска държава, за която е

било безразлично спорътъ между Печската патриархия и Охридската архиеписко-
пия, между Лазаръ и Вълчашинъ, „сърбския”сѣверъ и българския югъ въ царството
на Неманичитѣ и прѣзъ която българските епически разкази сѫ могли да проник-
натъ до сърбо-хърватитѣ още прѣди изчезаването на историческитѣ възпоминания
за крали Марко и другитѣ герои на Македония. Такава държава е имало и тя е
124
била Дубровнишката република. Дубровникъ е билъ заинтересуванъ съ своята
трговия изъ всички славянски земи на полуострова, ето защто за него не сѫ имали
значение вѫтрешнитѣ раздори на славянски държави на Полуострова. Дубровникъ
е запазилъ своитѣ търговски привилегии и при турцитѣ. Въ първия периодъ на
турското владичество на полуострова особено силно се е чуствувала загубата на
свободата и турското иго. Едното и другото прѣизвикали възпоменания за най-
блиския, послѣдния периодъ, на самостоятелния, свободния политически животъ
отъ послѣднята борба на Кърста и Полумѣсеця. Тѣзи възпоменания издигнаха
послѣднитѣ политически дѣятели на незимѣрима висота, съ което се затъмниха
всички въспоминания за по-раншнитѣ исторически дѣйци. Съставиха се много-
бройни епически разкази за послѣднитѣ борци за политич. свобода, съ централна
фигура между тѣхъ – Крали Марко.
............................
VIII.
Народната поезия на южнитѣ славяни, на първъ погледъ не съдържа въ себе си,
никави данни по въпроса за границитѣ между българския и сръбско-хърватския
народи. Обаче, подобно заключение може да бѫде направено само при повърхност-
ното изучуване на южнославянските епоси. Сърбите, които съ по-голѣмо внимание
се отнесят къмъ изучуването на своето минало и на своята народностъ, въ народни-
тѣ епически пѣсни на македонцитѣ виждатъ едно отъ главнитѣ послетствия на
културното влияние на сръбството върху македонскитѣ българи, които тѣ смѣтатъ
за македонски славяни, па даже и за македонски сърби. Споредъ това мнѣние,
народниятъ епосъ на южнитѣ славяни се явява като главенъ факторъ при рѣшава-
нето на етнографическите спорни въпроси. Този възгледъ на сръбскитѣ учени,
наполно сподѣляме, обаче заключенията, които тѣ вадятъ отъ сравнителното изуча-
ване на южнославянскитѣ епоси сѫ дияметрално противоположни на нашетѣ, т.е.
сравнителното изучаване на южнославянскитѣ епоси сѫ диаметрално противопо-
ложни на нашитѣ;т.е. сравнителното изучувание на южнославянскитѣ епоси говори
въ полза на сръбското влияние въ Македония, а обратното, обяснява, че български-
ятъ епосъ е прѣминалъ отъ Македония, презъ Дубровникъ, въ сръбскитѣ земи.
Противъ сърбското влияние върху македонския български епосъ говори пълна-
та противоположностъ на българския и сърбския епосъ въ отношенията имъ къмъ
личносстъта на Вълкашина и въ характеристиката на отношенията между него и
сина му Крали Марко, това, което се изтъква въ прѣдществуващта глава. (...)
............................
(...) Най-голѣмиятъ ударъ на българската народностъ в Моравския басеинъ, па и

въ южниа Унгария бѣ нанесенъ отъ Вукъ Караджичовата реформа на правописа и
на литературния езикъ. Тая реформа подчини българското население въ тия страни,
особено прѣзъ втората половина на XIX вѣкъ на силно влияние сърбския езикъ,
който въ своето южно най-разпространено нарѣчие стана орѫдие на националното
обединение на сърбско-хърватския народъ и на посърбяване на ония, които носѣха
името сърби, а говорѣха на българските си нарѣчия. Малки отстѫпки на послѣдни-
тѣ бѣ замѣняането въ литературно употрѣбление на южното съ источното нарѣчие
отъ Мочва. Новата сърбска литература, въ която отсѫтствуватъ писатели, родниятъ
125
говоръ на които би билъ моравското нарѣчие, канцалариитѣ и училищата въ кои-
то твърдѣ важна роль играятъ имигранти изъ другитѣ сърбски земи, станаха главни
орѫдии на посърбяването на сърбскитѣ българи.
Сърбското име први въ Сърбия криво разбрани национални задачи. Сърбското
княжество като начало на реставрацията на държавата на Немановците, почна да
прѣслѣдва „обединителната” политика на послѣднитѣ, т.е., постави си политически
идеали за възсановяването на могѫществената срѣдновѣковна сърбска държава,
която би обгръщала всички сърбски земи на западъ и юго-западъ отъ самото княже-
ство. Многобройитѣ имигранти изъ сърбскитѣ земи бѣха главнитѣ вдъхновители и
дѣятели въ осѣществлението на тая политика, която даде неочаквани резултати:
намѣсто обединението на сръбстото подъ главенството на Сърбия, послѣдва по-
сърбяването на българското болшинство въ самата Сърбия.
Горния сръбски слой, нанесенъ благодарение на изложенитѣ факти, обаче е
толкова тънъкъ, щото още въ края на XIX в., при самостоятелно и внимателно
изучване на моравското нарѣчие, не е било трудно да се опрѣдѣли българското
потекло и българския характеръ на населението отъ по-голѣмия дѣлъ на денешното
кралство Сърбия. Съ увеличението теритотията на Сърбия постояно се е увелича-
вала площадъта на посърбяването на българитѣ, незабѣлѣзано отъ европейците и
безъ ефикасенъ протестъ отъ страна на българскиятъ народъ.
До нѣкадѣ по-сериосенъ отпоръ срѣщна посърбяването отъ страна на българ-
ския народъ следъ възникването на новата българска държава, която встъпи въ
борба съ сърбизма, въ стрѣмленията на послѣдния да рашири областъта на своята
дѣятелностъ съ втурването си въ друга българска областъ – Македония.
Въ историята на славистиката трѣба да се търси една отъ главнитѣ причини на
невѣрното опрѣделѣние на границата между българския и сърбо-хърватския
народи и на успѣхитѣ на сърбизма въ етнически българскитѣ области.
Едва ли може да се намѣрятъ други научни дисциплини, като южнославянската
филология и история, както биха изобилвали съ такъвъ голѣмъ брой абсурди, кои-
то, прикривани отъ славните имена на многобройни научни авторитети, сѫ се
считали за истини неподлежащи на никакво съмнѣние.
..........................
Шафарикъ, когато е утвържавалъ, че страната на истокъ отъ Морава, бидейки

етнически българска е била посърбена въ XIII–XIV в.в. е нѣмалъ други свѣдѣния за
моравското нарѣчие, освѣнъ оскѫднитеѣ съопщения на Вукъ Караджичъ за ресав-
ското нарѣчие.
Главното внимание на славянскитѣ учени, както и на мнозинството отъ рускитѣ
е било обърнато къмъ изучването на старо-българския (старо-славянския) езикъ и
на опрѣделѣнието на отечеството му.
............................
Главниятъ пъкъ недостатъкъ въ развитието на слависиката е кѫсното изпѫкване

на българския народъ въ качество на учасникъ въ това развитие. Главнитѣ въпроси
върху национално-културното минало и настояще бяха решени безъ да ни питатъ
за нашето мнение по тоя въпросъ. Благодарение на това се установи въ науката
прѣнебрѣжително отношение къмъ нашия епосъ; бѣха указани границитѣ на бъл-
126
гарския народъ; бѣше опрѣдѣлено какво ние трѣба да почитаеме за свое културно
наслѣдие; бѣше ни посъвѣтвано да отождествяваме разпространението на бъл-
гарския народъ въ различнитѣ исторически епохи до нашествието на турцитѣ, съ
прѣдѣлитѣ на държавата, която въ това врѣме е носила името България и да счита-
ме за сърби всички ония българи, които влязоха въ състава на съсѣдната държава
на Немановци, като почитаеме културната дѣятелностъ на тия българи за дѣятел-
ностъ на сръбския народъ.
Ето въ кратки черти причинитѣ на замъглението на въпроса за границата между
българския и сърбско-хърватския народи.
Одеса, 30. XII 1908.
127
ГУСТАВ ВАЙГАНД192
ЕТНОГРАФИЯ на МАКЕДОНИЯ193
На 7 май 1917 тайният съветник Пенк ми писа в Берлин:„Добро е да използваме

окупацията на Македония от немските войски, за да съберем колкото е възможно
повече материал, които ще ни позволи да опознаем по-добре страната. Чрез проше-
ние до трона успях да заинтересувам Кайзера и тој отпусна за тази цел 50.000
марки. Ето защо там ще бъдат испратени учени с проучвателна мисия. Сред тях
посочих и Вас, защото според мен Вие сте не само най-подходящата, но и
единствената личност, способна да хвърли обективна светлина върху пъстрата
народносна картина“. Това беше поводът, които ме накара да се вкюча в работата
на „македонската национална комисия“. По поръчение на пруското министерство
на културата се озовах в главната квартира в Ниш, за да обсъдим заедно с учените
как да изпълним задачата (те не бяха причислени към войската). Същевременно
исках да потикна българското правителство да испрати подходящи сътрудници.
Успях да осъществя и двете цели: специалистите в отличителни облекла и с под-
крепата на тиловите служби можаха да извършат своите изследвания; българската
страна изпрати шестима сътрудници, а от немска страна учестваха около 30 учени,
които трябваше да се занимая с въпроси от археологията етнографията, географи-
ята, геологията и т. н. На мен не ми се налагаше да пътувам, тъй като располагах с
богат материал, които бях събрал по време на шестте ми пътувания на Балканите и
ги бях публикувал само отчасти. Сега няма да се занимая с този културен и антро-
пологичен материал, защото от Етногафския музей в Хамбург за тези иследования
бяха испратени в Македония бившият ми ученик д-р Бихан, както и Конитцки (...)
Напълно съзнавам, че разработките ми няма да бъдат одобрени от сърби и
гърци, но това не би могло да ми попречи да представя с чиста съвест съотноше-
192
Проф. Густав Вайганд (1860-1930) е роден в Дуисбург. Слсдва и специялизира романска
филология и се насочва към проучване на источнороманските езици и етнографията на аромъните в
Македония. През 1894 г. става директор на Института за румънски език в Лайпциг, а през 1896 г. е
избран за професор по романско и балканско езикознание и етнография в Лайпцигския уневерзитет.
През 1902 г. е избран за дописен член на Българската академия на науките; написа Граматика на
българския език (1907) и съставя Българско-немски речник (1913).
193
Наслов на оргиналот: ETNOGRAPHIE VON MAKEDONIEN, Gesschichtlich-nationaler, sprachlich-
statistischer Teil von Prof. Dr. Gustav Weigan, Leipzig, Friedrich Brandstetter, 1924. Превод: Елена
Пипилева, 1998.
Съдържание: Предисловие /7/, Глава I. Историко-етнографски обзор /7/, Глава II. Опщо за
състава, характера и начина на живот на населението /35/, Глава III. Език, езикови граници и разпро-
странение на националностите в Македония /62/, Заключени / 103, Исползвана литература /108/.
129
нията такиви, каквито съм ги видял, без да се стремя към похвали или да се боя от
упреци, никому в угода, никому в ущърб194.
Белгерскайн при Лайпциг, 14 септември 1924 г.

д-р Густав Вайганд
Г л а в а I.
ИСТОРИКО-ЕТНОГРАФСКИ ОБЗОР
1. Античност, македонци, траки и илири
Въведение
Само две от европейските държави, и то почти най-малките – Португалия и
Дания, понятията „нация“ и „националност“ съвпадат напълно; всички останали са
съставени от различен брой националност, които взети заедно образуват нацията.
Най-драстично е смесването в Съветска Русия и във Франция. В последната обаче
то не е така крещящо, макар че истинските французи едва ли заемат и половината
от общата територия, докато останалата я половина я е заета от шест различни
донякъде разнородни сами на себи си националности (баски, бретонци, фламандци
и др.). Опщата вековна и славна история, превъзходната френска духовна култура и
богатият гъвкав език свързват почти цялата общност в едино цяло и то така, че
отделните части и онова, което ги разделя, остават почти незабележими, толкова
повече, че във всички области се говори един и същи език...
На Балканския полуостров най-ясно проличава, че факторът, който определя
превъзходството и разпространението на езика, е не толова числеността на населе-
нието, колкото по-високата му култура. Тук имаме най-добрата възможност да
наблюдаваме как западат и постепено изчезват националностите. Останките от
романите например бяха претопени между гърците, българите и албанците.
Пренебрегне ли се веднъж пъроначалният език, то националността, следователно
народностният дух в опщоприетия смисъл на думата, могат да се считат загубени.
Ете защо в политиката и житейската практика принадлежността към една нацио-
налност се определя според езика, докато принадлежността към една нация се
определя от принадлежността към една държава.
От подобна гледна точка, а именно, че мйчиният език е от решаващо значение,
науката обаче не може да се ръководи. Езика е нещо външно, което лесно се
променя и следователно съвсем не е основен елемент на същинския народностнен
дух. Ако не може да се отрече, че езикът е фактор за характеризиране на произхода
на един народ, то все пак трябва да се знае, че сам по себе си той не е определящ и
че има конкрети-зиращи предпоставки: на първо място физическите и духовните
качества, на второ место – нравите и обичаите (фолклора), и че е наложително да се
подхожда критично, за да се получи яснота върху народностния дух. Затова е
апсолютн неопходимо да се разглежда историята, и по-специялно етнографията,
194
Насекаде, назначено во текстот (U ) и (Б) - Христо Капсаров
130
стъпвайки на възможно най-сигурна основа. В нашия случай политическата
история играе второстепенна роля. (...)
Територия на Македония
В Античността Македония е вклуючавала значително по-малка територия от
сегашната. В началото това била само областта по долното течение на Халиакмон
(Бистрица) и Аксиос (Вардар), управлявана от местни велможи, произходащи от
Орестида, т.е. областта около езерото Кастория Костурското езеро). При заробва-
нето ѝ от Филип (359-336) границите ѝ се раширяват значително, а след битката
при Херонея (338) Гърция се превръща във васална държава; при сина на Филип
Алексанър Велики (336-323) Македония се издига като първа сила в тогавашния
свет. Но при наследниците му държавата много бързо запада и през 197 г. римляни-
те побеждават македонците в битката Киноскефале под предводителството на клал
Филип V...
Кои се македонците?
За местонахожението на старите македонци от етографска гледна точка е
писано много, но до окончателно становище не се е стигнало и едва ли негога ще се
стигне, поне ако не се намери например надпис на македонски език, които да бъде
сигурно свидетелство, но то впрочем би се отнасяло по-скоро до езика, отколкото
до народността.(...) Още от най-стари времена тук се е наложила със своето превъз-
ходство гръцката култура, но само от запазените имена на царете не бихме могли
да съдим, че носителите им имат общо с гърците. Единствено сигурно нещо, кото
знаем, е, че македонските войници са говорили неразбираем за гърците език и от
малкото глоси, които са останали, можем да закючим, че звуково езикът, както и
илирийския, спада към групата на западно-индоеврорейските езици (езици кентум)
и че вместо гръцките придихателни съгласни съдържа съответните звучни преград-
ни съгласни. По този причина е много вероятно, че тук се касае не за диалектно, а
за езиково различие (...)
Г л а в а III
ЕЗИК, ЕЗИКОВИ ГРАНИЦИ И РАЗПРОСТРНЕНИЕ НА
НАЦИОНАЛНОСТИТЕ В МАКЕДОНИЯ
1. ЕЗИК
Общ поглед. Турското влияние
Когато става въпрос да се карактеризират говорените в Македония езици, е
неопходимо да се определи тяхното място и да се истъкнат признаците, които
отличават сродните езици, т.е. да се определи върската между българския и сръб-
ския, между аромънския и мегленския, от една страна, и румънския, от друга. По
такъв начин ще се види голямата вътрешна блискост между въпросните, сега
толкова различни едни от друг, езици. За новогръцкия в Южна Македония е писано
малко и затова ще се спра на някои, познати ми от моите пътувания характерни
черти. Ще се спра накратко и на езика на шпаньолите, такъв, какъвото съм го чувал
131
в Монастир и Солун. Останалите езици, като турски, татарски, черкески не можах
да опосная и македонското им своеобразие; питам се даже, дали за случая биха
могли да се намерят достойни за внимание особености. Искам да истъкнам едно:
турският като търговски и административен език в течение на столетията силно е
повлиял врху речниковия фонд на всички говорени в Македония езици. Албански и
български гъмжат от турски думи... Сръбският, ново-гръцкият и аромънският също
са взели много от турското езиково богатство, макар че пишещите на тези езици
най-старателно избягват турцизмите.
Извесно е, че голям брой турски поговорки, пословици, изрази са проникнали в
разговорния език на балканските народи. В български и албански срещаме дори
турски местоимения и съюзи. Турският е оказал и влияние и върху синтаксиса на
тези езици, макар и в неголяма степен...
Балканските езици
Макар че турците властвали столетия на Балканите, макар че влиянието им
върху културата, езика и начина на балканските народи е много силно, те все пак
не могат да се нарекат балкански народ. Като народ те принадлежат на Мала Азия,
където и днасвсе още се крие силата на тяхната народност, езикът им по своя
характер няма общо с балканските езици и образува особена езикова група с
татарските диалекти, докато високата им култура по същество е ислямско-арадска.
Балканските езици са на първо място албанският, който е възникнал на албан-
ска земя, на второ място румънският, който крещящо се различава от останалите
романски езици, макар да произхожда като тях от латинския, но на Балканите
придобива съвсем различен характер под влияние на друг език, който може да бъде
единствено трако-албанският. На трето място като балкански език трябва да се
посочи българският. Докато старобългарският, който, както днес всички приемат,
произхожда от македоно- българския диалект на солунската област и все още не
носи нищо балканско в себе си, дори има чисто славянски характер и това впрочем
личи в свещените писания, изцяло преведени от гръцки, новобългарският сочи
доста значителни отклонения от общия славянски характер. Директно въздействие
от тракиския е невъзможно да има, защото би се прояволо и в старобългарския.
Тези незначителни отклонения биха могли да се явят едва когато старобългарският
вече е бил оформенкато писмен език и като такъв би се използвал до днес, на за
този дълъг период (IX-XVIII век) той остава съвсем чужд за народа. Новият
балкански характер на българския, който съвпада във всичко свои карактеристики с
албанския и румънския, също не може да произхожда от албанския, наследника на
тракийския, тъй като в XI век, когато за албанци се поменава за първи път, той вече
е бил разделен пространствено. Цялото това влияние е дошло много повече от
румънския, и то по време когато двата народа са образували политическа и
народностна общност, когато живеели един до друг и лесно можели да се сместват,
защото вярата, народнитеобичаи и прави били еднакви, а влашкият език вече бил
изпълнен със старо - и среднобългарски елементи, което значително облекчавало
взаимното проникване на езиците. Това е времето малко преди съдаването на
Второто българско царство, когато и в историята се говори за българовлашко
царство...
132
Опщите черти, които обединяват трите истински балкански езици, въпреки
толкова различния им произход, са твърде много и колкото повече навлизаме в
сравнителното изледване, толкова повече ще стават. То опхваща фонетиката,
флексията, образуването на думите, синтаксиса и изобщо цялата вътрешна езикова
форма, включаваща всички тях. На речниковото богатство не трябва да се набляга,
то е нещо външно. Пълно непозаване на фактическото състояние ще означава, ако
искаме да разглеждаме паралелно-примерно влиянието на немския върху полския и
чешкия или това на арабския върху испанския и турския, защото и този случай
почти или съвсем повърхностно се разглежда вътрешната езикова форма на повли-
яния език, докато при балканските езици тя е поправо преобразена.
Искам да истъкна няколко от общите черти, за да стане ясно за всички вътреш-
ната родова връзка на балканските езици, като почертая, че мога да увелича
значително броя им, но това не е неопходимо в настоящия етнографски труд, а и не
разполагам с толкова много място.
I. Най-впечатляващото явление е поставянето на пълния член след думата. Би
могло да се помисли, че в румънския това идва от латински, където местоимението
ille, от което произлиза членът, може да се помисли както пред, така и след думата.
Тъй като обаче в останалите романски езици, както и в сардинския, който не е
засегнат от германското влияние, членът се поставя пред думата, то при румънския
трябва да приемем външен начален тласък. И преди всичко трябва да имаме пред-
вид, че и в много други пунктове е необходимода приемем чуждо влияние, тъй като
романските езици не съществуват изобщо никакви паралели за това. Ако поставя-
нето на члена след съществителното беше единично явление, можеше да се
приведе латинският като обяснение, но във връзката му с други явления би било
нелогично да упростваме върху този елемент.
В българския прикаченият член се явява за първи път в XIII век. Славянските
езици изобщо не познават членуването на съществителните. Ако все пак го нами-
раме във великоруски диалекти (Нижни Новгород), то би трябвало да е от чужд,
може би нормански произход или се развило самостоятелно, както е в северно-
германския. Би било рисковано да свържем сравнително новото членуване в
българския с появилото се като диалектно във великоруския език. Не остава нищо
друго, освен да приемем румънското влияние. В сръбския и турския думите не се
членуват, грцкият познава само член пред съществителното. (...)
II. Второто също толкова впечатляващо явление е видът на флексията на
съществителното, а имено, че родителният и дателният падеж съвпадат в дативна
форма (...)
В старобългарския все още преовладава богато падежно развитие чрес оконча-
нията, които днес са запазени в сръбския, а в българския са изчезнали напълно.
Запазва се само звателният падеж, които е напълно откъснат от рекцията на глагола
и може да се разглежда повече като междуметие, и е пренесен в румънския и в по-
малка степен в албанския...
Старобългарският, както и сръбският, имат шест падежни форми, със звателния
са седем. В румънския и българския при имената на предметите винителен и име-
нителен падеж съвпадат, докато при личните имена има разлика.
133
III. Впечатляващо съвпадение има също в двойната въсможност за изразяване
на бъдеще време с помошта на глаголите искам и имам, без при това, както в
романския, да се получава сместване...
IV. (...) Особено тясно е отношението между албански и румънски; то стига до
там, че от едния език може да се превежда на другия дума по дума, без да е неоп-
ходимо да се промени нещо в словореда, синтаксиса, вътрешната езикова форма,
дори може би и в транскрипцията. Толкова далеч българският не стига, тъй като
румънското влияние става забележимо едва в среднобългарската епоха. Толкаво
по-големо обаче е било българското влияние върху румънския от по-ранните пери-
оди на контактите им, и то не само в речниковото богатство, а в цялата фразология.
(...)
Македонският български език
Докато преди не съществуваше съмнение за характера на македонския бъл-
гарски, а по-ново време сръбската страна чрез умело развивана от политически
съображения пропаганда се опитва да наложи становището, че говореният в
Македония език е славянски говор на сръбски диалект и че населението е сръбско.
Резултатът на тази пропаганда и обстоятелството, че победена Сърбия се включи
към държавите-победителки, беше този, че Ньойския договор северната част на
Македония беше дадена на Сърбия, а южната ѝ част на Гърция, доката България
остана с празни ръце. И макар че преди да избухне Балканската война самата
Сърбия призна, че цяла Македония е българска с исключение на окръг Скопие, по
волята на руския император тя бе дадена на Сърбия.
За да стигнем до обективна проценка за характера на македонския език, предла-
гам част от писмен паметник, останал от времето, когато на Балканите не са съще-
ствували национални противоречия, всички балкански народи под водачеството на
Гърция са се чуствували християни и заедно са се противоставяли на турците.
Това е било през XVIII век. Тогава свещеник Даниил от Мускополис, един цъфтящ
аромънски град в Албания на три часа западно от Корча, написва една малка
книшка, в която дава откъси от говорените в страната езици: новогръцки, влашки,
български и албански. Езикът следователно изопщо не е повлиян от каквито и да
било национални съобразложения Той пише фонетично с гръцки букви. Ето откъси
от нея: (с. 19, р. 12 и следв. от намерищтия се в мое притежание егземпляр на
второто, отпечатено през 1802 година. издание, и (което не се посочва мястото на
отпечатването му) (...)
От този откъс се изясннява с апсолутна сигурност, че се касае за български
текст, написан от аромън, който познавал добре български език, но не го владеел
напълно и се е опитвал със съвсем недостатъчните знаци на гръцката азбука да го
запиши фонетично. Диалектът е западномакедонски; би можело да се помисли – а и
така се е твърдяло, че е от Монастир, тъй като написаното е посветено на митро-
полит Некарие от Монастир, който поел и разноските по изданието (...)
Единственото по-ярко отклонение на централно-македонския деалект от лите-
ратурния български е ударението, което пада обикновено на третата сричка и с това
се отклонява от сръбското и българското ударение. Впрочем положението му върху
третата, последната сричка, съвпада по-често със сръбското ударение.В българския
ударението не е постояно. (...) Навярно обаче съществува една звукова особеност,
която е по-блиска да сръбски, отколкото до български, това е разделянето на
134
праславянските тж, дж, които в сръбския се развиват в палатални африкати тс,
дж, в български шт, дж, докато в македонския има палатални к, г, които са се
развили от т, д черес подигане на предната част на езика, докато в сръбския
директно от t`, th`- ts (c) се е развил палатален съскащ звук (африкант). (...) Би било
погрешно да правим извода, че македонския трябва да се третира като сръбски
диалект, изхождайки от тези единични явления на консонантизма, които нито
могат да са македонски, защото непознават изобщо възникалия в Македония
старобългарски, нито са проникнали навсякъде, защото както на юг, така и на най-
далечния югозапад (Струга, Охрид, Дебър) формите шт-, жд-, са преобладаващи и
в отделни думи се срещат и в Централна Македония.Звуковете, флексивни и синта-
ктични отношения така тясно свързват македонския към българския, че никакво
едностранчиви тълкуване не е в състояние да ги раздели. По това са едно-душни
всички, неповлияни от политиката учени, като Ягич, Лескин, Облак и мого други.
Най-подробно е разгледано българското начало на македонците от чеха Владимир
Зис195 и руснака Державин196, чиити трудове са лесно достъпни и затова се
насочвам към, още повече че ни информират по-подробно. За мен специялно
българската същност на македонците е факт, доказан с показания текст на Данаиил
и от моите сопствени иследования. Когата бех в Македония през 1887 и след това
през 1889-1890, за да се запозная с непознатия тогава аромънски народец, неволно
се запознахс местния славянски диалект, повече със слушане. Когато след завръ-
щането ми в родината изучавах българския писмен език, установих, че вече зная
основнот от него (...)
Музикалното ударение (повишаваща и намаляща дължина и краткост), толкова
карактерна за сръбския, липсва и в българския, и в македонския.
И по звукова форма македонският е напълно сходен с българския.Само в отелни
думи, които очевидно са навлезли по-късно, се открива сръбско влиямие. В цент-
ралния македонски, както и български неударените гласни а, о, е преминават в ъ, у,
и, което сръбския не познава. Старата назална гласна он се явява в български като
ъ, в македонски като а (ъ), докато в сръбския е у.
Среднобългарското ь е заменено в новобългарски с е и ъ, сьщото е и в македон-
ски, но в сръбски е а. В македонски и западноългарски и источно сръбски ѣ преми-
нава в е.
Това са само някои от най-впечатляващите явления, в които македонският
свпада с българския и се отклонява от сръбския. Напразни са усилията да се търсят
такива редовно явявящи се съвпадения със сръбския, но винаки ще се намер
сръбският само единични случаи, които не доказват нищо. Затова няма никакво
основание и не правилно да се третира македонският като смесен сръбско-българ-
ски диалект, това би било изопачаване на понятието диалект, което във всички
случаи и може да се приложи към югоисточните сръбски (Пирот, Враня), но не и
към македонските.
Много по-важно от всички тези звукови съвпадения е обстоятелството, че
македонският има една толкова специфично българска особеност, като членуване-
то на думата, дори в тройна форма –но, -ва, -то, докато в сръбския изобщо няма
членуване (вж. по-горе).
195
Македония, Цирих 1918, с подробни литературни примери.
196
Македония, научно и критично проучване, Лайпциг, 1918.
135
Изчезването на органичната флексия на сьществителното, която е заменена с
предложно описание с на в родителен и дателен падеж, сьщо е фактор приопщав-
ващ македонския към българския.
Също като при сьществителното е и при глагола: аорист с неговата съгласна ф-
или х- е чисто български, дакато сръбският има старата гласна с- (бъл. мак. бихте,
ср. бисте). Изчезването на инфинитива и въвеждането на глагола с изречения с да е
също така българско (алб., рум.), но не сръбско. В сегашно време I л. мн. ч. –ме е
като в български, а в сръбски е –мо и така могат да се посочат още много откло-
нения от сръбския при глаголи.
При прилагателното виждаме толкова характерното степенуване с по- и най-,
докато в сръбски, както и в руски, степенуването органично. Във всички точки, в
които българският съвпада с трако-албанско-румънско, македонският схожда с
българския, а не със сръбския. Това е повече от достатъчно за определяние на
българския характер на македонския език.
Особено важно е обсоятелството, че македоно-славянското население от самото
начало и досега се определя като „българи“, а и така е наричано от своите съседи
гърци, сърби, турци, аромънци и албанци. Най-интересно при това е обстоятел-
ството, че гръцката, аромънската, албанската и турската форма винаги запазват
това вътрешно л, докато българският македонец се нарича б у г а р и н, т.е. със
сръбската форма на думата; причината за това може би е, че тази форма е въведена
по време на сръбското господство, при царуването на Стефан Душан, който се
наричал „Самодържец на сърби, българи и албанци“. (...) Формата б у г а р и н се
превръща в признание и потвърждение на българската националност на македон-
ците от страна на сърбите. Всички пътешественици от по-старо време като рицарят
Арполд фон Харф от Кьоли (1496-1499), арабинът Хаджи Калфа (XIV век) и всички
по-скорешни пътешественици са еднодушни, че македонците-славяни се наричат
б ъ л г а р и и че те са искали да бъдат такива много преди да е имало българска
пропаганда; същото доказва и обстоятелството, че българските ръководители на
движението са почти исключително месни българи, като братя Миладинови от
Струга, които пожертвуваха живота си за своята народност. Но те я прославиха с
големия си зборник народни песни. Първата българска печатница е създадена в
Солун от архимандрит хаджи Теодосий от Дойран, първите български книги са
издадени от македонците Йокам Кърчовски и Кирил Пейчиновч. И извесният отец
Паисий, който със своята История на българите повишава необикновено
националното самочуствие, е македонец от Разложко.
Много подобно се занимава с българската народност на македонците и англи-
чанинът д-р Брайлсфорд, добар познавач на въпроса и безпристрасен съдник в
своята книга„Македония“, който стига до извода, че месното македонско население
несъмнено е българско.
Останалите от древните времена имена на месности в Македония, дури напи-
сани на гръцки, носат ясни следи от българския произход (...) Която област на езика
да разгледаме, става напълно ясно, че имаме работа с български, а не със сръбски
език. Всичките опити на сръбските шофинисти да представят македонския език
като сръбски диалект или като смесен език от неопределен характер, са безпчодни.
В своята брошура Македония и българите, издадена в Лозана през 1918 г. Е.
Копфер привежда цял списък със свидетелства за българския характер на македон-
136
ските славя и освен това дава цяла поредица от сръбски свидетелства, които могат
да причинят доста неприятности на Цвиич, Белич и компания.
Бихме могли да поставим въпроса дали македонските славяни нема свой сопс-
твен език, стоящ някаде между сръбския и българския. Подобно предположение не
се оправдава с нищо, защото, както видяхме по-горе, македонски и български
напълно съвпадат по фонетика, флексия и синтаксис с исклуючение на някои
незначителни особености, присъщи на македонския, като отпадането на между-
вокалното – в - (човек -чоек...), на междувокалното – х - (беха - беа), шч вместо шт
(што - шчо) Пештани, явление, вероятно е прастаро, но се развивало и по-късно,
тук го оставаме без пояснения...
2. Езикови граници и статистически

данни за населението
Понастоящем се извършват много големи промени в състава на населението на
Южна Македония, която е под гръцка власт. Преселването на народите вече е
почти завършено. В резултат на договори между Гърция и Турция се разселиха
голема маса от хора: турско население в Македония и Тракия се размени с гръцко-
то от Мала Азия. В 1923 г. 150 000 гръци беха доведени от Мала Азия в Европа,
голяма част от които се заселиха в Солун, останалите в Тракия, Македония и Стара
Грция.Същтия брой турци бяха прехвърлени в Мала Азия. Ще ги проследват
стотици хиляди други преселници и от двете страни. Тъй като условията на пресел-
ване все още не са изяснени и уточнени, трудно е да се дадат точни дани. Можем
само да констатираме, че е Южна Македония гръците са взели превес по численост
и че турския елемент е силно намалял, ако не и изчезнал напълно.
Българите, или част от тях, също побягнаха към България, за да се спасят от
потисничеството на гръцките власти, но поголяма част от избягалите се завърнаха.
В последно време обаче гръцките се држат безогледно, за да прогонят българският
елемент. Без отклик остава обаче зовът за помощ на македонските българи, които
ще бъдат принудени да напуснат родината си.
В тази част от Македония, която е под сръбска власт, са настъпили незначител-
ни изменения, въпреки че броят на българските бежанци възлиза на десетки
хиляди, които ще трябва да бъдат изхранвани от българското правителсто както и с
помощи от населението. Всички те очават с копнеж времето, когато отново ще се
въстанови свободата на езика, на училището и църквата. Селското население, което
е свързано с родната земя, е оставено беззащитно на гнета на сръбското чиновни-
чество и особено на жандармерията; и макар че е потъпкано съзнанието му за при-
надлежност към българският народ е непоклатимо.
а) Езикови граници между българи и гръци

Езиковата граница на българския с гръцкия на юг и с албанския на запад съм
следвал лично и сам я обозначил на етнографска карта в моя труд „Аромъните“,
том I. При това съм изхождал от домашния език или от езика на играещите деца, а
не от сведенията на възрасните за тяхната националност, тъй като те се ръководят
137
не от истината, а от политически съображения или от принадлежността на гръцката
патриаршия...
б) Езикови граници между българи и албанци (на запад)

От планината Грамос, някъде около Дарда, албанската езикова граница прави
остър завой на исток приблизително до Костурското езеро и след това върви на
северо-запад през южния край на Преспанския проход до южния край на Охрид-
скоти езеро, чийто западен бряг от Подградец до Пискупи е албански; след това тя
следва гребена на Мокра планина точно на север до Боровец, оклоло 12 км северно
от Струга.
В рейона на Дебър (Дибра) езиковите съотношения са много объркани, защото
тук редом по-сарото българско население живеят албанци и много помаци, които
говорят български и албански и произходът на техния език трудно може да се
установи. Във всички случаи обаче мохамеданско-албанският елемент тук има
превес над християнско-българския и той е постигнат през миналото столетие.
Българските села южно от Корча (Корица), Дреново, Бобошица образуват езиков
остров, които не е във връзка с останалата българска езикова област. Това са
последните останки от българската езикова област, распростирала се някога на
запад до Адрриатическо море. За която напомнят много български имена на мес-
ности в реона на Томорица и Опар между Берат (наречан някога Белград) и Корча.
Извита линия от Дебър през Гостивар, Тетово и Призрен чертае приблизителната
езикова граница между българи и албанци, през която наистина са преминали
големи маси албанци в источния и североисточна посока.
в) Езикови граници между българи и сърби

Огромната Шар планина още от най-стари времена е била голямо препятствие
за преминаването и проникването на сърбите на юг и едва в XVII и XIX век албан-
ците го преодолели, след като сърбите масово взели да се иселват, за да търсят нова
родина на север от Дунав. (...)
Едва при българска Морава се получава контакт на сърби и българи, чиято
езикова граница минава сред това през Враня, Ниш към Зайчар на Тимок, където се
натъква на румънската езикова граница по двата бряга на р. Тимок. Това че в
окръзите Враня и Ниш разговорния български е силно повлиян от сърбския и се
преврнал в еден вид сърбско-български смесен език, можя да установя през 1917 г.
по време на войната в Ниш от селяните в околността.
Много интересно е да се наблюдава как самите сърби са определили езиковата
граница още по времето, когато не са били увлечени в шофинистични пристрастия.
На сърбските етографски картиот Давидович (1848 г.) и К. Дежарден отпечатани в
1853 г. в Белград, езиковата граница е истеглена от Призрен към Ниш до Тимок,
така че Ниш, Лесковц, Враня, Скопие, Тетово остават български.
138
ЦОЧО В. БИЛЯРСКИ
РЕЗОЛЮЦИЯТА НА КОМУНИСТИЧЕСКАТА ИНТЕРНАЦИОНАЛА ПО
МАКЕДОНСКИЯ ВЪПРОС ОТ ЈАНУАРИ 1934. И МАНИПУЛАЦИИТЕ НА
БЪЛГАРСКИЯТ И СЪВЕТОВНИЯТ КОМУНИСЗЪМ
(...) Резолюцията по македонския въпрос и по ВМРО (обед.) на Балканския

секретариат на Изпълнителния комитет на Комунистическия интернационал е
приета в Москва на 11 януари 1934 г.Тя и до днес се сочи като един от най-важните
документи за създаването на македонската нация, а всъщност на практика предста-
влява документ декрет, характерен за командно-административния подход на КИ
при решаването на важни проблеми...
Докато протича подготовката на резолюцията и пленума на Балканския лендер-
секретариат на Коминтерна, Георги Димитров се намира в германския затвор
„Моабит” и е изправен като подсъдим пред Лайпцигския процес по подпалването
на Райхстага. След освобождаването му от затвора Г. Димитров, заедно с другите
двама подсъдими българи - Благой Попов и Васил Танев, кацат на Московското
летище на 27 февруари 1934 година...
За изработването на резолюцията по македонския въпрос най-голяма роля има
преди всичко ръководителят на ВМРО (обед.) Димитър Влахов, известен българ-
ски дипломат, висш чиновник и политически хамелеон и вържен играч. 197 През
1910 г., когато той е български депутат в Турския парламент, ще окаже решаваща
роля за разтурянето на Народната федеративна партия (българска секция) и ще
направи сериозен опит да дискредитира един от водачите на партията - Яне
Сандански, а Христо Чернопеев ще напусне скоро постижно партията, погнусен от
неговите интриги. Вероятно си спомняте, че негова беше и ролята за друга една
голяма манипулация по македонския въпрос, а именно изготвянето на Майския
манифест през 1924 г., нанесъл един от най-сериозните удари както срещу ВМРО,
така и срещу българщината. Предната година (1923 г.), преди да се изготви
Майският манифест, Д. Влахов заедно с Михаил Монев посещават Съветска Русия,
където осъществяват важни срещи със болшевишките ръководители. Този явен
агент на съветските тайни служби и Коминтерна ще продължи и през следващите
години своята разрушителна роля и точно след едно десетилетие ще се окаже
отново главният инициатор и на коминтерновската резолюция. А след още едно
десети-летие ще зареже членството си в БКП и ще замине за Скопие, където за
предател-ствата си към българския народ ще бъде щедро възнаграден от Й.Б.Тито,
който, независимо от вярното слугуване на Влахов, ще продължи да го нарича в
потесния си кръг „дъртия българин”. За неговата роля и за изработването и
налагането на резолюцията на Коминтерна той разказва най-безсрамно в своите
мемоари. (Мемоари на Димитар Влахов. Скопие, 1970, 370 с.)
197
139
След като ВМРО (обед.) изживява сериозна криза, която ще доведе до разпад-
ането й, Д. Влахов и Владимир Поптомов напускат Париж през лятото на 1933
година. и заминават за Москва, докато останалите ръководители на организацията,
некомунистите, се оттеглят от по-нататъшна дейност. Във ВМРО (обед.) остават
само български комунисти. На практика тя остава неразделна част от Коминтерна,
БКП и Балканската комунистическа федерация, ръководена от Г. Димитров. От
структурите й продължава да съществува само на книга т.нар. Трета революционна
област, обхващаща само държавната територия на Царство Българ-ия, докато във
Вардарска и Егейска Македония тя изчезва напълно. И в Третата революционна
област тя продължава да съществува само заради щедрите парични субсидии,
които получава от Коминтерна по линия на МОПР (Международната организация
за подпомагане на революционерите).
Влахов и Поптомов продължават и от Москва своята разрушителна антибългар-
ска дейност.Те са инициатори на редици действия на Коминтерна след многоброй-
ните си писмени изложения, с които настояват ВМРО (обед.) да бъде реанимирана
и да продължи съществуването си, като официално да се признае и съществуването
на македонска нация. Тази възможност се открива след ХІІІ пленум на ИККИ,
когато Балканският лендерсекретариат е възглавен от чешкия комунист Бохумил
Шмерал, който няма и най-малка представа от македонския въпрос. Той свиква на
заседание по македонския въпрос намиращите се в Москва балкански комунисти.
На него не присъстват нито Г. Димитров, който, както посочих по-горе, се намира
още в „Моабит”, нито Васил Коларов, нито Антон Иванов, нито Станке Димитров,
нито Вълко Червенков. По думите на Влахов те не присъстват, тъй като не
признават съществуването на македонска нация. Поптомов също не присъствал,
тъй като не бил получил поканата от Влахов. От българска страна присъстват и
участват в обсъждането на въпросите Д. Влахов, Гаврил Генов, Петър Искров и
Караджов. От всички българи, които се изказали, само Г. Генов се съгласил с
постановката за съществуването на македонска нация, докато Караджов възприел
постановката с нежелание.
Съвещанието не достига до никакво решение и затова Коминтернът възлага на
поляка Хенрих Валецки (с истинско име Максимилиан Горвиц) да изготви резолю-
ция по македонския въпрос. Но и той, както и чехът, си няма понятие от македон-
ския въпрос. Валецки възлага на свой приятел, друг поляк, който също „няма и
понятие от македонския въпрос”, по думите на Влахов, да изготви резолюцията.
Ако ви прави впечатление, в Коминтерна през целия период на съществуването му
се е действало на този принцип - който не разбира от даден въпрос, именно на него
се възлага да изработи съответен документ. Този принцип на действие е принципът
на некомпетентността. Така ще видим през различните периоди, че с българския,
т.е. македонския въпрос, се занимават чехи, поляци, германци, финландци и какви
ли не още некомпетентни комунисти. Така и на Г. Димитров на този принцип ще
бъде възложено да се занимава с германския и китайския въпрос и т.н.
Това дава възможност на инициативния Д. Влахов да разгърне своите способ-
ности и да „ограмоти” поляка по македонския въпрос и по неговото развитие. Той
заедно с него ще изготви и резолюцията по македонския въпрос, която ще бъде
утвърдена на 11 януари 1934 г. (...) През февруари 1934 г., резолюцията е разпро-
странена в отделите на Коминтерна и оттам е връчена на ВМРО (обед.) за изпъл-
140
нение. През април 1934 година основните части от нея са публикувани в органа на
ВМРО (обед.) в. „Македонско дело”.
След тази резолюция вече не се поставя въпроса за балканска федерация, а само
за правото на „македонския народ” на самоопределение и отделяне му от
държавите поробителки (Сърбия, Гърция и България) в независима република на
„македонските” трудещи се. Макар и че болшинството от българските комунисти,
намиращи се в Москва, са несъгласни с резолюцията, се подчиняват на този доку-
ментдиктат и заработват за нейното осъществяване, а Задграничното бюро на БКП
в Москва прави опит да създаде група, която да разработи план за проучване на
въпроса за „македонския език и нация” и да излезе с решение. В нея влизали
Алекси Величков, Димитър Гачев и Дино Кьосев.
Резолюцията не била посрещната с разбиране и не била приложена на практика.
Но опитът да бъде наложена довел до ново разцепление във ВМРО (обед.), което
завършило с пълното й ликвидиране и разтуряне. Тук предлагам на вашето внима-
ние, освен резолюцията на Коминтерна, но и писмото на Г. Димитров до ЦК на
Македонския народен съюз в Америка от 13 май 1934 г., т.е. само два месеца след
излизането на резолюцията...
Ще имате възможност да се запознаете и с объркването на българските комуни-
сти в Съветска Русия, които започват да се чудят дали да започнат да разработват
проблемите на македонския език, литература и история, след като им е връчена
вече резолюцията. (Вж. по-долу писмото на А. Величков и получените инстру-
кции.) На този умник и до днес в центъра на Благоевград има улица на неговото
име.
Ще имате възможност да се запознаете и със скудоумните размишления на
Васил Ивановски (Бистришки) „Защо ние македонците сме отделна нация?” от
февруари 1935 година, неправилно приписвани на Георги Пирински от некомпе-
тентни изследователи. Същият В.Ивановски е първият главен редактор на скопския
вестник „Нова Македония”. Но само след няколко месеца ще зареже скъпо
платената предателска длъжност и ще побегне за България, но тук пък ще бъде
арестуван и съден по Трайчо-Костовия процес. След излизането си от затвора
отново ще продължи да размишлява на темата: „защо те - македонците са отделна
нация”, която „гениална” с прозренията си книга преди няколко години беше
публикувана в Скопие.
Приложените документи досега бяха публикувани от мен и колежката ми Ива
Бурилкова в двутомното издание „БКП, Коминтернът и македонският въпрос
(1917-1946)” през 1998 и 1999 г., откъдето ги публикувам повторно. Който проявя-
ва повече интерес към темата, би могъл да намери в тях още любопитни документи
по тази жизненоважна за нас, българите, тема.
№1
Резолюция на КМ по македонския въпрос и ВМРО (обед.)
Москва, 11 януари 1934 г.
СЕКРЕТНО
I. В условията на изостряне на международните и класовите противоречия, на
непосредствена опасност от нови войни и на назряване на революционна криза
141
македонското нац. рев. движение, възглавявано от ВМРО (обед.), играе роля на
важен революционен фактор и съюзник на работническата класа, селячеството и
всички потиснати националности в борбата за събаряне господството на буржоази-
ята и помешчиците в трите поробващи Македония държави (България, Югославия
и Гърция).
.......................
Господстващите нации на трите разделили Македония империалистически

държави обосновават националния гнет чрез отричане на националните особености
на македонския народ чрез отричане съществуването на македонска нация. Гръцки-
ят шовинизъм заявява, че кореното славянско население от завладяната от него
част от Македония се състои от пославянчени в миналите векове елини, които
трябва насилствено „да се върнат” към гръцката култура, като им се забранява да
говорят и да се учат на техния роден език. Великосръбските шовинисти, позовавай-
ки се на наличието на сръбски примеси в езика на местното македонско население,
обявяват това население за едно от „племената” на единната югославска нация и
насилствено го сърбизират. Накрая българският шовинизъм, използвайки близостта
на македонския език с българския, ги обявява за българи и с това оправдава окупа-
ционния режим в Петрички окръг на Македония и грабителската си политика по
отношение на цяла Македония. Водейки борба против разделянето и поробването
на македонския народ, против всички видове национално, културно, социално и
икономическо угнетяване, ВМРО (обeд.) е длъжна да разобличава истинския
смисъл на всички софизми, отричащи на македонците характера на нация, и да не
допуска тяхното проникване в собствената й среда.
Българският фашизъм, опирайки се на буржоазните и кулашките елементи сред
македонците и македонската емиграция, използва двете крила на фашистката
ВМРО, ръководени от Михайлов и Шанданов. Въоръжените банди на ВМРО бяха
щурмов отряд в преврата на Цанков. Всички правителства след преврата, включи-
телно и сегашното, ги използваха и използват в борбата срещу работническата
класа на България и срещу трудещите се македонци. „Михайловистите” се ползват
със специални привилегии чак до правото да налагат специални данъци в Петрички
окръг. Българските фашисти поддържат лозунга на „михайловистите” за обедин-
яването на цяла Македония от България. Ролята на „михайловистите” като открити
агенти на българската буржоазия и на италианския фашизъм не се е изменила,
независимо от това, че на последния конгрес на македонските братства (пролетта
на 1933 г.) те се изказаха за независимост на Македония.
Засилването на недоволството и борбата на масите, разприте вътре в българска-
та буржоазия доведоха през 1928 г. до разцепление на фашистката ВМРО и
създаването на втора ВМРО, начело с Шанданов (т. нар. протогеровисти). Като се
ориентира към Югославия под лозунга за югославска федерация, тази група се
явява също агентура на буржоазията, намирайки поддръжка сред някои български
буржоазни и правителствени групировки. За извоюване на влияние сред масите те
използват растящото недоволство на македонските и българските трудещи се от
„михайловистите”. Чрез „лява” фразеология и терористична борба срещу „михай-
ловистите” те се опитват да удържат масите от прехода им към масова революци-
онна борба за национално и икономическо освобождение.Това особено положение
142
на Македония, националният гнет и експлоатацията на широките трудещи се маси
на македонците, тяхното активно участие в борбата, а също така интересите на
трудещите се маси, на първо място на работническата класа, от господстващите
над Македония нации придават на възглавяваната от ВМРО (обед.) революционна
борба на македонските трудещи се за освобождение значение на важен фактор.
Борбата за обединена независима македонска република на трудещите се е дело не
само на македонските трудещи се маси, но и на борещите се под ръководството на
компартиите работническа класа и селячество в България, Югославия и Гърция.
І. В своето развитие и дейност ВМРО (обед.) далече не е използвала всички
възможности за организационно обхващане и политическо ръководство на нац. рев.
движение и борбата на трудещите се в Македония. В България, въпреки известен
напредък, ВМРО (обед) далече изостава от идеологическото влияние и от подема
на активността на масите, работейки преди всичко сред македонската емиграция,
без да прави достатъчно усилие да се укрепи в Петрички окръг (македонската част
на България). В най-обширната - и по територия, и по количество на населението,
сръбска част на Македония, където някога организациите на ВМРО (обед.) бяха
най-силните, не се водеше достатъчно активна и системна работа за възстановяване
на организациите и на връзките на ръководството с тях. В гръцката част не се води
почти никаква работа. За това състояние на нещата са отговорни, на първо място,
компартиите, не изключвайки Българската КП, основно ръководеща ВМРО (обед.),
които недооценяват значението и ролята на ВМРО (обед.) като нац. рев. органи-
зация и не съумяха да установят необходимите отношения с нея. Българската КП
недостатъчно ръководеше ВМРО (обед.) за превръщането й в масова нац. рев.
Организация, недостатъчно й помагаше да се изяви, недостатъчно ръководеше
комфракциите в низовите организации на ВМРО (обед.). Югославската и Гръцката
КП дълго време не водеха никаква работа с ВМРО (обед.)...
ІІ. ВМРО (обед.) е длъжна да стане масова организация на трудещите се на цяла

Македония, ръководеща ги в борбата за своето национално освобождение и
обединение, против поробващите ги българска, сръбска и гръцка буржоазия и
помешчиците и техните фашистки правителства. ВМРО (обед.) е длъжна да
организира и всекидневно да води борба против всички и всякакви прояви на
национален гнет, против всякакви изключителни закони, за право на роден език във
всички държави и обществени учреждения, за свобода на училищата, на изданията
и т.н. на роден език. (...) В тази борба централен лозунг на ВМРО (обед.) трябва да
бъде лозунгът за правото на нацията на самоопределение до отделяне и завоюване
на независима обединена македонска република на трудещите се. ВМРО (обед.) е
длъжна да води решителна борба преди всичко в България против „михайловис-
тите”, като съучастници в поробването на македонските трудещи се и явни
наемници на българската буржоазия, срещу прилагания от тях терор, организи-
райки против тях масов отпор и самоотбрана. Едновременно ВМРО (обед.) е
длъжна точно да се разграничава от „шандановци” и да разобличава с конкретни
факти тяхната предателска роля в нац[ионалното] македонско движение и техните
методи на борба. ВМРО (обед.) е длъжна да внедри в съзнание на масите на
трудещите се македонци, че единствени техни съюзници в борбата за освобожде-
ние са работническата класа, селячеството и другите угнетени от общия враг
143
националности, че само съвместната постоянна борба с тях ще обезпечи национал-
ното освобождение и обединение на Македония.
ЦДА, мф. 62 б, к. 45-48. Фотокопие на оригинала на руски език. Машинопис.

Публ. с известни неточности в сп. „Времена”, 1992 г., кн. 1, с. 102-105. Върху
първата страница на оригинала на резолюцията има следните бележки и печати:
„2047/7/кп, 23. 11. 1934 „5”; „Балк. ЛС№ 815, 25 февруари 1934.” ; „Утвърдена на
засед. на Политсекрет. от 11 януари 1934 г. Протокол № 207.
№2
Поздравително писмо от Георги Димитров до
ЦК на Македонския народен съюз в Америка.
Москва, 13 май 1934 г.
Братски привети на делегатите на Четвъртия Конгрес на Македонския Народен
Съюз! Аз се чувствам неразривно свързан със съдбата на македонския народ и като
български пролетарски революционер, и като син на семейство, изхождаше из
Разлога - долината на историческото Илинденско въстание*. Българският проле-
тариат е жизнено заинтересуван в националното освобождение на Македония.
Националното робство на македонския народ е източник за усилване угнетението
на работниците и селяните в България, Югославия и Гърция. Разделена и ограбена
Македония е ябълка на раздор между балканските империалисти и извор на посто-
янна опасност от военни конфликти и пертурбации на Балканите.
..................................
Македонското движение има много врагове. Най-злият, обаче, негов вътрешен

враг - това са агентите на българския империализъм, на българския монархизъм, на
българския фашизъм и преди всичко бандата на Михайлов. Чрез тия свои агенти
българската буржоазия използва македонското движение за своите егоистични
интереси и за укрепването своята кървава диктатура над самия трудещ се народ в
България. С помощта на тая банда, наричаща се „Вътрешна революционна маке-
донска организация” и кощунстваща с идеалите на македонския народ, цанковци
успяха на 9 юни 1923 г. да съборят земеделското правителство и да организират
кървав терор срещу работническите и селските маси. При нейното главорезническо
участие биде подавено народното въстание в септември 1923 г. и избити и аресту-
вани с хиляди български работници, селяни и интелигенти. Тая банда изтреби
старите независими македонски революционери в Горна Джумая 1924 г. Нейните
главорези бидоха използвани за избиването на повече от 2000 работници, селяни и
интелигенти във връзка с провокаторския атентат в „Св. Неделя” през април 1925 г.
По поръчение на българския фашизъм те подло убиха великана на македонското
революционно движение, Димо Хаджидимов, храбрия македонски депутат Христо
Трайков, множество иначе мислещи македонци, както и такива славни дейци на
работническото движение в България, като работническия депутат Напетов. Не
може да има успешна борба против националното угнетение и за освобождението
на македонския народ без окончателното изолиране от македонските маси на тая
144
вредителска банда, без пълното обезвредяване на нейната юдинска роля в македон-
ското движение и във вътрешния политически живот на България.
........................
Резолюция на Четвъртия конгрес на Македонския Народен Съюз в Америка по

отчета на цитирания комитет за дейността му през организационните 1933-1934, с.
1-4. ЦДА, КМф - 36/780 18. Ксерокопие.
Печатно. Вж. ЦДА, ф. 146 б, оп. 2, а.е. 313, л. 1-3.
№3
Писмо-отговор на ЦК на Македонския
народен съюз в Америка до Георги Димитров
Детройт, Мичигън, 10 октомври 1934 г.
Др. Димитров,
От името на делегатите и делегатките на Четвъртия конгрес на Македонския
Народен Съюз, от името на цялата будна македонска организация в Америка, ние
другарски ти благодарим за братските привети и ценните упътвания в поздрави-
телното ти писмо до нашия конгрес в Чикаго. То бе най-високата революционна
чест, с която конгресът ни бе удостоен, най-ясното и конкретно указание за пътя на
нашата борба и ние единодушно решихме да го направим програма, знаме на
предстоящите ни усилия за обединението на македонската емиграция под знамето
на единния революционен фронт на национал и социал потиснатите от всички
нации и раси по света. В целия си политически живот будната македонска емигра-
ция в Америка само един път бе изпитвала радост, подобна на тази, когато четохме
писмото ти. То бе при вестта за успеха на Великата Октомврийска Революция, и
сега - вестта за твойто и това на другарите Танев и Попов освобождение от кърва-
вите лапи на германския фашизъм.Мисълта, че въпреки разклатеното здраве след
инквизициите в катакомбите на Хитлеристка Германия и многото и извънредно
важна работа, с която си зает, като един от най-смелите и най-гениални вождове на
революцията, ти пак си счел за нужно и намерил време да поздравиш и упътиш
другарски делегатите на конгреса, въодушевляваше и продължаваш да въодуше-
вляваш всички ни...
И ние можем да кажем, че се гордеем с тебе, великия син на българската работ-

ническа класа и героично македонско семейство из Разложко - долината на истори-
ческото Илинденско въстание. Ние ценим високо онова, което ти, като пролетарски
революционер, направи за правилното ориентиране на македонското освободител-
но движение с участието си в изграждането на ВМРО (обединена), в изработването
на правилно становище у братските нам Българска, Гръцка и Сръбска Комуни-
стическа Партии по македонския въпрос и със смелата си разобличителна критика
против македонските агенти на българската буржоазия – александровци и прото-
геровци.Тази разобличителна критика, против македонските наемни оръдия на
българската буржоазия и в защита на истинското македонско освободително
движение, ти води под постоянната угроза на смъртта, без да трепнеш пред закани-
145
те и нееднократните опити на македонските бандити около Александров, Прото-
геров и Ив. Михайлов да те убият, както убиха др[угари]те Коста Петров, Димо
Х[аджи]димов, Христо Трайков, Петко Напетов и други македонски и български
национал и социал революционери.
..........................
Централния комитет на Македонския Народен Съюз в Америка Публ. в

Резолюция на Четвъртия конгрес на Македонския Народен Съюз, с. 5-11. ЦДА,
КМф-36/ 780/18. Ксерокопие. Печатно.
№4
Статия от Бистришки (Васил Ивановски):
„Защо ние македонците сме отделна нация?" - 1934 г.
В последния брой (31) на забравения от софийската военнофашистка диктатура
орган на македонската прогресивна емиграция „Македонско Знаме” бе поместена
статия под заглавие „Що е нация”. Поради драконовската цензура, в статията се
дава обща постановка на въпроса и се говори за хърватската нация, без да се дава
конкретно обяснение на македонската нация. Тук ние доразвиваме тази статия,
като се спираме специално на Македония и отговаряме на въпроса - защо ние,
македонците, сме отделна нация?
Отговорът на този въпрос преди всичко е от огромно политическо значение.

Известно е, че както българският, така и сръбският, и гръцкият империализъм
отрича съществуването на македонска нация. Според първия, македонците са „най-
добрата част от българската нация”. Според другия македонците са „чисти сърби”,
според третия - македонците са „славяногласни елини”. Така всеки един от тези
наши поробители „оправдава” задържането под свое иго на съответната поробена
част от нашата родина, оправдава и претенциите за завладяване на цяла
Македония.
За да разобличим тези маневри на поробителите и покажем, че те нямат никакво

право над Македония, за да попречим на тяхната асимилаторска политика и за да
водим последователна борба за завоюване правото на самоопределение на македон-
ския народ до неговото отделяне от българската, сръбската и гръцката империали-
стическа държава и обединение в самостоятелна независима република на труде-
щия се македонски народ, ние македонците трябва високо да заявим, че не сме
нито сърби, нито гърци, нито пък българи, а сме отделна македонска нация, която
се бори за своето национално освобождение и отделяне в своя македонска
държава...
1. Територията на македонците е отделна от територията на гръцката, сръбската

и българската нация. Тя има своите установени географически и етнографически
граници между реката Места, планините Родопи, Рила и Шар, реката Дрин,
планината Грамос, реката Бистрица и Егейско море, с едно пространство от 35 хил.
146
кв. километра. Ако днес Македония е разпокъсана - това е резултат на империали-
стическите „мирни” договори. Разпокъсването на единната македонска територия
на части и приключването на тези части към територията на българската, сръбската
и гръцките държава стана насилствено
2. Икономически Македония представлява едно цяло, отделно от държавите,

които я владеят. Още под владичеството на Турската империя Македония тръгна
към своето развитие самостоятелно, по-късно, но независимо от Сърбия, България
и Гърция. Нито една от тези последните нямаше здрави икономически връзки и
общи търговски пътища с Македония, макар че те се намираха в пределите на една
и съща държава - Турция. А след като възникна капиталистическото стопанство и в
Македония, там се създадоха вътрешните търговски пътища и пазари на самостоя-
телна нога, с един общ и главен център - Солун, а не Белград, София или Атина....
3. Езикът на хората, съставляващи македонската нация, е славянски, с особен

диалект - македонски. Този език е общ за тях. Различните провинциални оттенъци
в македонския език са неизживяно следствие от някогашната родова и феодална
разпокъсаност на Македония. Но провинциализмът на този език се покрива от един
общ македонско-славянски диалект, по който всеки би различил македонеца от
сърбина, българина, руснака, и от всеки човек от коя и да е друга славянска нация.
Провинциалните оттенъци в езика не са още ликвидирани, дори и у най-развитите
нации, а камо ли у македонската нация, която е национално поробена, не е органи-
зирана в своя национална държава и не си е още изработила свой литературен език
Освен по диалекта, македонският език се различава от сръбския и българския

още по това, че в него старославянският елемент е много по-запазен и съдържа
множество думи, които липсват в езиците на съседите и други славянски нации.
Българските и сръбските великодържавни шовинисти използуват близостта на
македонския език с езиците на техните нации, за да твърдят, че македонците са
„част от българската нация” или „чисти сърби”. А ние македонците не сме нито
едното, нито другото...
При това знае се, че не е само езикът, който определя нацията. Дори еднакъв да
бъде езикът на македонците с този на българите, това не може да означава, че ние
македонците сме „част от българската нация”, щом живеем редица поколения в
друга територия, представляваме отделно икономическо цяло, щом имаме своя
история и специфични нрави, обичаи и пр. Англичаните, ирландците и американ-
ците от Съединените щати на Северна Америка говорят на един и същ език, но са
отделни нации.
4. Националният характер е четвъртият по ред общ белег за хората, съставля-

ващи отделна нация, в това число и македонската нация. Еднакви са техните нрави,
обичаи, игри, песни, хора другите народни умотворения, които повече или по-
малко се отличават от сръбската, българската и другите славянски нации. Елемен-
тите на самостойния национален характер на македонците са толкова силни, че
въпреки националния гнет в Македония, те никога не престанаха да се проявяват...
147
5. Нациите не са племена. Както другите нации, така и македонската нация не
се е сложила от едно племе, а от няколко различни племена или, по право, от
известни части на няколко различни племена: илирийци, славяни, българи, сърби и
други. Основният елемент е славянският...
6. Македонската нация има своя история на културно и политическо проявл-

ение, братя Миладинови са първите македонски просветители. Те първи посветиха
силите си за пробуждане самостойно национално чувство на македонския роб. Те
възпяха Охрид и Македония като свое отечество на чисто македоно-славянски
диалект. Те не учеха македонския народ нито на сръбски, нито на български, а го
учеха на родния македонски език...
Подир братя Миладинови идат редица други народни учители и духовни

будители, като охридския епископ Теодоси и групата около в.„Лоза”, с редактор
Петър Арсов, които еднакво се бореха против Гръцката патриаршия, Българската
екзархия и Сръбската патриаршия, за самостойни македонски училища и черкви.
Тези тъй наречени македонски сепаратисти доказваха за съществуването на
отделна македонска нация и пледираха за самостоятелен държавен живот за тази
държава...
Натискът на великобългарската пропаганда, обаче, екзархията и върховистите,

се оказа толкова силен, че задуши въпроса за самостоятелна нация и успя да втълпи
в съзнанието на много македонци убеждението, че те са българи. Това бе съпро-
водено със спирането на в. „Лоза”, излизащ в София, с изгонването от Македония
на епископ Теодоси и на народните учители, които не се подчиняваха на екзарх-
ията, с недопущане книгата на Гьорче Петров, която се намира и днес като ръкопис
в архивата на българското военно министерство.
Но въпреки това македонският народ си създаде с дълги и упорити борби за

икономическо освобождение и самостоятелен държавен живот своя история. Тези
борби в миналото се разгърнаха под водителството на старата Гоце Делчева ВМРО,
против игото на турските султани и бейове, както и срещу домогванията на балкан-
ските държави.
Македонският народ с кръвта си записа в своята история първата македонска

революция - Илинденското въстание, чийто венец е първата македонска народно
революционна република в Крушево.
След като ВМРО биде овърховизирана и превърната в машина на българския

империализъм, освободителната борба на македонския народ не спря, а се поде от
последователите централисти-сепаратисти, левицата на ВМРО, начело с Гйорче
Петров, Петър [Поп]арсов, Сандански, Димо Х[аджи]димов и Чернопеев. При
новите условия днес, борбата на македонския народ против новите поробители
сръбския, българския и гръцкия империализми, за национално, политическо и
икономическо освобождение се води с още по-голяма упоритост и последовател-
ност под ръководството на ВМРО (обединена).
148
Цялата тази македонска история не е само проявление на македонската нация,
не е само неин стремеж към своя национална държава, но тя, македонската
история, е същевременно елемент, който дооформя и доопределя самостойния
характер на македонската нация...
Бистришки
Публ. в Резолюция на четвъртия конгрес на Македонския Народен Съюз, с. 42-55.
ЦДА, КМф - 36 780/18. Ксерокопие. Печатно. Вж. и В. Ивановски, Зашто ние
македонците сме одделна нациjа, Скопjе, 1995.
№5
Писмо от А.С.Величков, старши научен сътрудник в Украинската
комунистическа академия, до Петър Искров във връзка с намеренията на
група съветски учени – слависти от Киев, да работят по въпросите на
македонския език
Киев, [преди 25 юни 1935 г.]
Др. Искров,
Тук работят няколко професори в областта на славянското езикознание: Булах-

овски, Грунски, Дринов и др. Някои от тях (Булаховски, Грунски) са известни като
учени и зад граница. Аз говорих с тези слависти и те обещаха да напишат ред
научни статии, отнасящи се до различни езикови въпроси, засягащи различни
славянски наречия на Балк[анския] полуостров.
Ние се спряхме на научна разработка следната тема: Явява ли се македонският

език самостоятелен славянски език или той е само една разновидност (наречие)
бълг[арския] език? Всички слависти на Украйна са съгласни, че македонците са
самостоятелен славянски народ, но що се отнася до езика на македонците, има
разногласия. Някои смятат, че специфичен македонски литературен език няма,
значи македонците употребяват български литературен език. Други мислят, че
македонският език е самостоятелен славянски език със свои особености, отличава-
щи го от всички други езици...
Аз не знам нашата партия и КИ имат ли точна и напълно определена установка

за езика на македонците. Ако такава установка има, ако БКП и КИ смятат, че
македонският език е самостоятелен език, вие ни съобщете веднага, за да насочим
изследователската работа по правилен път. Изследването на въпроса за езика на
македонците има важно политическо значение, особено сега, в свръзка с фашистки-
те теории за раса, националност и пр. и със засилването на национали-стическите и
шовинистическите проповеди на българските и сръбските буржоазни учени. Изли-
зането в печата на наши, съветски учени, с мирова известност по тоя въпрос, при
това с ново, марксистко разбиране, ще има голям отзвук на Запад, и на Балканите,
149
тъй като тези статии ще бъдат напечатани и на Запад. Най-важното за нас е да
насочим по правилен път изследването.
Лично аз не се занимавам с езикови въпроси и нямам окончателно установено

мнение за македонския език. Аз работя тук във ВУАМЛИН, Украинската Ком.
академия, като старши научен сътрудник. Работя по зап[адно]-европейската лите-
ратура. В течение на 1935 г. трябва да напиша труд върху творчеството на Р. Ролан.
Отделям време и на бълг[арската] литература, но малко. Последните няколко
месеци сме заети с разгрома на националистически - троцкисткия блок на Украйна.
Успехи имаме големи.
И така чакам вашия отговор. По възможност по-скоро пишете, за да не се задър-

жа нашата работа. Въпросът е сериозен и заслужава да се отдели време за неговото
изяснение. Привети Величков
Киев, Бульвар „Шевченко” 14, ВУАМЛИН. Литкомисия. Величкову А. С.
Р. S.
Президент на ВУАМЛИН е др. Дзенис, бивш секретар на Латишката партия
(нелегална), той напълно е съгласен да използуваме нашите учени на Украйна за
разработка на Коминтерновски въпроси. ЦДА, ф. 3 б, оп. 4, а.е. 445, л. 15-18.
Оригинал. Ръкопис.
№6
Писмо от Владимир Поптомов до ЗП на ЦК БКП по предложението на А.
Величков за формиране на група за разработването на въпросите за
македонския език и нация и резолюция от Васил Коларов до Антон Иванов
(Богданов) по него
Москва, 25 юни 1935 г.
Др. другари,
По повод писмото на др. Величков и придружаващата бележка от др. Богданов:
Готовността, която някои бележити съветски учени слависти в Киев са изразили
пред др. Величков за започване на специални изследвания върху особеностите на
македонския език, е от голямо значение и трябва да се поощри и използува в най-
широк мащаб.
Въпросът за характера на македонската нация, като самостоятелна национално-
историческа индивидуалност, както и въпросът за самостоятелния характер на
македонския език са въпроси отдавна чакащи своето научно-марксическо осветле-
ние и от голямо актюелно политическо и революционно значение за Балканите.
Положителното утвърждение на тези въпроси съставлява обективната база на
тезиса на Коминтерна и компартиите на Балканите за самоопределението на
македонския народ. Това схващане на Коминтерна намери своята конкретна
формулировка на V конгрес в лозунга за обединена и независима Македония. А в
резолюцията по македонския въпрос на БЛС от февруари 1934 г. се дава принцип-
150
иална установка по въпросите за македонската нация и език. Аз тук ще процитирам
някои от тези формулировки: „Буржоазията на господствующите нации в трите
империалистически държави, между които е поделена Македония, се опитва да
прикрие националното потисничество, отричайки националните особености на
македонския народ и съществуването на македонската нация.
Гръцките шовинисти твърдят, че местното славянско население в окупираната
от тях Македония се състои от гърци, които в течение на миналите векове са били
славянизирани и които трябва да бъдат „повърнати” насилствено в гръцката
култура, като им се забранява да се учат и говорят на своя матерен език. Велико-
сръбските шовинисти, силаейки се на присъствието на сръбски елементи в езика на
местното македонско население, провъзгласяват това население за едно от „племе-
ната” на югославянската нация и го подлагат на насилствено посърбяване.
Българските шовинисти, експлоатирайки сродството на македонския език с
българския, заявяват, че македонците са българи и по този начин искат да оправда-
ят завладяването на Петричко и анексионистическата си политика по отношение на
цяла Македония. ВМРО (обединена), водейки борба против разпокъсването и
поробването на македонския народ и против всички форми на културно, социално
и икономическо потисничество за национално освобождение и обединение на
всички части на Македония, трябва да разбули истинския смисъл на всички умува-
ния, целящи да отрекат на македонците характера на нация и да попречи на
проникването им в своите собствени среди...
От всичко гореприведено се вижда, че Коминтернът и компартиите стоят на

становището за признаването на самостоятелна македонска нация и език. Трябва да
се каже, че обосновката на тези въпроси, както на компартиите, така и на македон-
ското нац[ионално]-революц[ионно] движение, изхожда по-скоро из фактическото
положение на нещата. Една разработена и установена научно-историческа теория
по тези въпроси няма...
Аз мисля, че разработката на македонските въпроси трябва да се движи в след-

ните направления:
1) Разработка на въпроса за македонската нация.
2) Разработка на въпроса за македонския език.
3) Критика на буржоазните „теории” по тези въпроси.
При това за организирането на тази работа ще бъде най-целесъобразно ЗБ да

назначи специална бригада, която ще работи под неговия контрол. Задачата на тази
бригада ще се състои в сезирането на съветски учени не само в Киев, но и в
Москва, Ленинград и другаде в С[ъветския] Съюз с македонските въпроси, ще ги
улеснява и подпомага в течение на работата им, ще докладва за получените резул-
тати и за техното използуване на ЗБ и пр. В тази бригада да влезнат др. Величков,
който изглежда, че може да бъде много полезен в тази област, др. Гачев (в Москва)
и още един или двама академици историци и филолози, ако такива има. Към брига-
дата може да бъде привлечен и др. Дино Кйосев (Москва), който има известна под-
готовка по тези въпроси и може да бъде полезен.
151
На др. Величков, в отговор на писмото му, ще трябва да му се съобщи стано-
вището на Коминтерна по въпросите за македонската нация и език, за да не се
задържа започването на работата в Киев.
С комун. привет В. Громов
[Резолюция на Васил Коларов до Антон Иванов:] Антоне, покажи го на Георги и

Петър. Мое предложение:В същото време да се изпрати препис от писмото
(материалното му съдържание) на др. Величков в Киев, за да му служи като
директива по въпроса за македонския език. В. Коларов
ЦДА, ф. 3 б, оп. 4, а.е. 445, л. 4-7. Оригинал. Ръкопис.
№7
Писмо от ЗБ на ЦК на БКП до А.С.Величков във връзка със създаването на
бригада за научна разработка на въпроса за македонския език и включването
на А. Величков в нея
Москва, 1 юли 1935 г.
Тов. Величкову А.С.Киев, Бульвар Шевченко 14, ВУАМЛИН, Литкомисия.
Драги другарю,
Въпросът за македонския език, който навремето бяхте подигнали пред ЗБ,
заслужава извънредно голямо внимание. За съжаление, поради други важни работи,
ние твърде много забавихме нашия отговор. Нашият отговор и сега не може да
бъде изчерпателен по простата причина, че въпросът изисква основателно изучва-
не, на каквото, за съжаление, сега за сега никой из между отговорните другари не
може специално да се посвети. И затова ние требва широко да се възползуваме от
инициативата и готовността, която някои бележити съветски учени слависти в Киев
са изразили пред вас за започване на специални изследвания върху особеностите на
македонския език. Тая инициатива е от голямо значение и трябва да се поощри и
използува в най-широк мащаб.
Аз бързам да ти предам некои съждения и мнения, които отделни другари от ЗБ
и работници в национал-революционното движение изказват по въпроса, които
биха могли да ти помогнат да се заемеш час по-скоро с организирането на тая
работа.
Въпросът за характера на македонската нация, като самостоятелна национално-

историческа индивидуалност, както и въпросът за самостоятелния характер на
македонския език са въпроси отдавна чакащи своето научномарксическо осветле-
ние и от голямо актюелно политическо и революционно значение за Балканите.
Положителното утвърждение на тези въпроси съставлява обективната база на
тезиса на Коминтерна и на компартиите на Балканите за самоопределението на
македонския народ. Това схващане на Коминтерна намери своята конкретна
формулировка на V конгрес в лозунга за обединена и независима Македония. А в
резолюцията по македонския въпрос на БЛС от февруари 1934 г. се дава принцип-
152
иална установка по въпросите за македонската нация и език. Ето некои от тези
формулировки: „Буржоазията на господствующите нации в трите империалисти-
чески държави, между които е поделена Македония, се опитва да прикрие нацио-
налното потисничество, отричайки националните особености на македонския
народ и съществуването на македонската нация. Гръцките шовинисти твърдят, че
местното славянско население в окупираната от тях Македония се състои от гърци,
които в течение на миналите векове са били славянизирани и които трябва да бъдат
„повърнати” насилствено в гръцката култура, като им се забранява да се учат и
говорят на своя матерен език. Великосръбските шовинисти, силаейки се на наличи-
ето на сръбски елементи в езика на местното македонско население, провъзглася-
ват това население за едно от „племената” на югославянската нация и го подлагат
на насилствено посърбяване. Българските шовинисти, експлоатирайки сродството
на македонския език с българския, заявяват, че македонците са българи и по този
начин искат да оправдаят завладяването на Петричко и анексионистичната си
политика по отношение цяла Македония.
ВМРО (обединена), водейки борба против разпокъсването и поробването на
македонския народ и против всички форми на културно, социално и икономическо
потисничество, за национално освобождение и обединение на всички части от
Македония, трябва да разбули истинския смисъл на всички умувания на балкански-
те империалисти, целящи да отрекат на македонците характера на нация и да
попречи на проникването им в своите собствени среди...
ВМРО (обединена) трябва да организира и ръководи ежедневно борбата против
всяко проявление на националното угнетение, против всеки изключителен закон, за
правото на македонските маси да си служат с матерния език във всички правител-
ствени и обществени учреждения, за свобода да се учат на него и да издават книги.
”От всичко гореприведено се вижда, че Коминтернът и компартиите стоят на
становището за признаването на самостоятелна македонска нация и език...
Доколко актюелни са тези въпроси, показва живият интерес, който проявяват

към тях както партийните, така и македонските национал-революционни среди
вътре в Македония и в емиграция. А ръководните другари от ВМРО (обединена) в
Петричко отдавна настойчиво предлагат да заинтересуваме съветските учени по
македонските въпроси и даже правеха конкретно предложение да се помоли
професор Державин да напише брошурка по въпроса за македонската нация. За
Петричко тези въпроси имат още по-особено значение, защото не само българската
буржоазия, но и нейните агенти, в лицето на македонските върховисти, водят
широка пропаганда за българския национален характер на македонците.
По наше мнение разработката на македонските въпроси трябва да се движи в
следните направления:
1)Разработка на въпроса за македонската нация.
2) Разработка на въпроса за македонския език.
3) Критика на буржоазните „теории” по тези въпроси.
ЗБ счита, че една бригада от другари трябва веднага да се заеме с организацията

на тая работа. В състава на тая бригада са включени другарите Величков (Киев),
153
Гачев и Дино Кьосев (Москва). Нейният състав може да бъде допълнен от
подходящи другари.
ЗБ ме натовари да ви съобщя всичко това и да ви помоля да пристъпите веднага

къч конкретното организиране на работата в Киев и ни уведомявате за всичко,
което предприемате в тая посока. С другите членове на бригадата ще ви свържем. С
комунистически поздрави:
За ЗБ Богданов ЦДА, ф. 3 б, оп. 4, а.е. 445, л. 1. Копие
154
Проф. Иван СНЕГАРОВ198
ДЕЛОТО НА КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ
Реч, произнесена 2 юли 1941 г. в Охрид
"Ето нн в града на славното българско минало. Ето ни в свещения град, за който

всяко българско сърце силно тупти. Ето ни въ чертозите на вековния народен блян.
Преди три месеци недостъпен беше българският Йерусалим. Топяха се нашите
сърца да го видим и му се поклоним. Тиранинът бе поставил сатанински
препятствия, за да го откъсне от всякакво общение съ българското царство. Но
неочаквано, по мановение на самоотвержения германски народ, изгря свободата и
над тоя вълшебен и свещен български кът. Днес ние сме честити да стоим на
българския Сион, гдето лъчезарното небе най-нежно целува българската земя.
Виждате, драги гости: град Охрид е твърде скромен, с много порутени къщи.
Тежкото турско и оше по-несносното сръбско робство са ударили своя печат върху
него. Той иглежда твърде отслабна и посърнал от терзания и тъга за свободата. При
все това той винаги, и в най-мрачното време, е сияел съ особен ореол. Под неговите
дрипи се крие духовно величие. От неговия образ се излъчва д р е в н а с л а в а като
животворен ефир".
Кой друг български град може да му съперничи по трайна историческа слава?
Първата ли българска столица П л и с к а ? Този някогашен първенец между градовете
на българското царство отдавна е изчезнал оъ лицето на земята. Втората ли
прекрасна, златоцветна българска столица П р е с л а в ? Обаче и тя също отдавна, още
в 972 г., престана да бъде двигател на българския културен живот. Може би другата
гиздава българска столица Т ъ р н о в о, която близо половина век била по-велител на
по-голямата част от Балканския полуостров и два века е всявала страх във
византийската империя. Но и тоя горд български град е изтръпнал под кървавите
ужаси, що го връхлетели на 17 юлий 1393 г. и после, и престанал вече за дълги
векове да бъде ръководител не само на българския народ. Не само, турският ятаган,
но и фанариотски хомот го е смирил до неузнаваемост.
Само Охрид столицата на вихрено юначния цар Самуил, е преминал и изтърпял
народните бедствия през средните векове, без да изгуби своята ръководна мощ.
Охридската архиепископия, наричана в турско време патриаршия, е преодоляла
византийското и сръбското (средновековно) владичество и е деиствувала още близо
400 години под турско робство. В нейно лице Западна България или Македония,
както в ново време взеха да я наричат, почти осем века е имала напълно обособен
вътрешен живот. Ако и подчинена на чужда държава, Македония, възглавявана от
Охрид, била духовно суверенна величина, която официално била наричана
198
Проф. д-р Иван СНЕГАРОВ (Охрид, 1883 - Софија, 1971) - виден црковен историк, архивист
и археграф и академик. Образование: Охрид - бугарско и грцко училиште, Цариградска духовна
семинарија (1900-1906), Киевска духовна академија (1908-1912) – Дисертација "Историја на
Охридската црква". Член на Македонскиот научен институт.
155
България не само от своите свеиденоначалници - охридските патриарси но и от
цариградските и други патриарси.
Къде се крие, прочее, първопричината на тая многовековна огнеупорностъ на
тоя чуден и толкова мил за българина град? Преди всичко в духовната основа на
неговото битие. Той е станал амвон на новия апостол Павел св. К л и м е н т
О х р и д с к и. за новите коринтяни, сиреч българите, както го възпява един
охридски архиепископ-песнотворец. Охрид е бил свещникът, откъдето е светело
живодатното светило св. Климент Охридски над цялата българска земя. Охрид
ревностно е пазелъ неоценимото съкровище, което го правело да бъде всебългарска
светиня – честния гроб на св. Климента и вечносвежи спомени за тоя великъ
български светител. Със своя СВЯТъ ЖИВОТ и благодатна дейност св. Климент е
удостоил и своето земно жилище Охрид да сподели неговата сияйна слава. Чрез
Климента Охрид е богоозарен български град. Тук Христос освети и оживотвори
българския народ. В Охрид са поставени апостолските основи на Българската
православна църква. От Охрид извира Божие благословение за цялата българска
земя. Съдбоносни сътресения са отслабили историческата памет на българския
народ. Забравен е бил в старопланинска България златозарният образ на св.
Климента Охридски. Дори и Българската църква не чествува навсякъде тврже-
ствено, както подобава, свещената памет на чутовния охридски йерарх, без когото
тя не би съществувала. От 1916 г. Климентови почитатели се мъчат да съберат
средства за да му издигнатъ въ София достоен паметник, който да освещава
столицата на Третото българско царство и да напомня на всеки българин за извора
на неговата духовна мощ. Обаче и до днес още не е осъществена тази благородна
идея - плод на дълбока почит към оня който, както ще видиме, е родил духовно
българския народ - св. Климента Охридски.
Ето защо историческа е заслугата на българския храм на науката, Софииския

университет, че гордо издигна името на св. Климента Охридски като вечно знаме
на българския напредък. Това свято име краси на най-лично място стените на
Софииския университетъ, който съ това сочи на целия български народ, че той е
получил своята светлина, своето духовно зрение от древното всебългарско светило
св. Климент Охридски, че този светител е несъкрушима основа на неговото
историческо битие. Хилядихиляди студенти възприемат въ своите млади души
светлозарни образ на св. Климента Охридски и огряваът съ неговите целебни зари
народната душа. Българският храм на науката е и олтар, гдето се слави името на св.
Климента. Това дивно име не е прост символ, а жива сила, която действува в
Софииския университет и го прави да бъде най-ревностен бранител на българската
народност. Когато много обществени сили в България се уклониха в чужди релси и
се възпяваше идеалът на цялостна (интегрална) Югославия, само Софииският
университет„Св. Климент Охридски‟ остана тъврдо на своята основа - духа на своя
небесен покровител. Софииският университет никога не забрави многострадалната
свещена земя на св. Климента. И студенти и професори си даваха клетва: «Йеруса-
лиме, Йерусалиме! Ако те забравя, езикъ ми да онемее».
Драги мои съграждани!

Днес вече виждате съ очите си явно свидетелство на дълбоката любов, която
чувтвува Климентовия град. Целият Академически съвет, върховното управително
тяло на Софииския университет, е тук при вас.Тук са майстори и първомайстори на
българската наука, български учени съ европейска, дори световна известносг. Те са
156
дошли да ви сърадват заради изгрялата свобода и да по-чувствуват със своите
просветени души, че жив е св. Климент, както от векове вярват охридчани. Радост
озарява техните мъдри лица, загдето са честити да стъпят по същите места, които
са осветени от апостолските нозе на българския първоучител св. Климент Охрид-
ски. За пръв път е удостоен Охрид съ такава висока чест, въ която искам да видя
залог, че нашият сега изнемощял град отново ще разцъфне и ще въстанови своето
древно достойнство - да стане пак средище на българската наука, както е бил във
времето на св. Климента. Посещението, което прави Академическият съвет на
Софииския университет „Св. Климент Охридски‟, е бележито събитие съ общобъл-
гарско значение. То още повече ще свърже духовно новата българска Атина с
древната, София с Охрид, Третото българско царство със Самуиловото. Това светло
събитие винаги ще сочи на българската академическа младеж, че трябва да пие и да
се освещава от първоизвора на българската наука - мъдростта на св. Климента
Охридски. Родени под благославящта десница на св. Климента, откърмени и израс-
нали под чудодейния чар на разкази за тайствени явявания и действия на великия
български светец, охридчани със своите чисти сърца вярват в небесната мощ на св.
Климента и със страхопочитание произнасятъ неговото име. Обаче може би някои
отъ вас, мои съграждани, се запитвате и сте внедоумение: защо и Софииския уни-
верситетъ - тая лаботория на чистата наука – толкова много почита нашия светец,
дори е станал - негов облестен знаменоцец?...
Д е н я т н а с в. К и р и л а и М е т о д и я с право е всенароден празник. Още през
време на църковната борба този денъ, 11 май, е станал празник на българската
просвета и култура, създадена от двамата славянски апостоли. Пита се обаче: какво
щяло да стане с великото просветно дело на св. Солунски братя, ако техният най-
даровит ученик К л и м е н т не се явил в България, гдето работил неуморно и с
примерно самоотречение до последното си издихание цели тридесетъ (30) години?
Без друго то щяло да се разстрои и изчезне, не би се осъществил идеалът на св.
Братя с л а в я н с к а п и с м н о с т и к у л т у р а след като през 885 г. то е претърпяло
съдбоносен удар във Великоморавия. България е станала християнска още преди
двадесет години (865 г.), а от 870 г. е съществувала и полунезависима Б ъ л г а р с к а
ц ъ р к в а начело съ архиепископ, но при все това тя се намирала тогава, въ такова
тежко положение, в каквото е била в турско време подъ властта на фанариотите.
(...)
Той виждал въ с л а в я с к а т а п и с м е н о с т най-силно оръжие против опасното
византииско влияние, разпространявано от гръцкото духовенство; най-годно сред-
ство, за да направи християнството действително животворна сила за своя народ,
двигателка на неговото самобитно развитие. Очевидно той търсел с л а в л я н с к и
у ч и т е л и. Страшната духовна жажда щяла да разслаби българите, ако Провидение-
то не е довело Климента въ България. Ето защо неочакваната поява на Климента и
другарите му въ българската държава било за княз Бориса като изгревслънце след
дълга мрaчна нощ. И Климент скоро създал въ българската земя многоброини
бистри ручеи на животворна вода. Той напоилъ коравата българска почва, посадил
нежни фиданки от дървото на живота, посадено във Великоморавис от неговите
боговдъхновени учители, но после отсечено Климентовите клончета пуснали
дълбоки корени, цъфнали и вързали живоносни плодове. Лъчите на св. Климента
озарили цяла България. Чрез неговото светлоносно слово България е станала
вековен разсадник на славянската писменост, огнише на славянската култура, чрез
която тя се издигнала да бъде през средните векове пътеводен светилник на право-
157
славните славянски сърби и руси, а също и на ромънците.
Всеизвестно е, че у ч и л и щ е т о е зеница на всеки народ. Напълно основателно
ние се гордеем с големия умствен напредтж на българския народ, с неговото добре
развито у ч е б н о д е л о. Не трябва обаче да се забравя, че здрава сграда може да се
издигне само върху я к а о с н о в а. Настоящето е неизбежна сетнина от миналото.
През време на българското възраждане народните дейци имали единъ девиз: «Все
повече и повече училища!» Всъщност те повтаряли с в е д е н и я з а в е т ъ на с в. К л и
м е н т а О х р и д с к и. Той бил п ъ р в и я т б ъ л г а р с к и у ч и т е л и п ъ р в и я с т р о и т е л н а
б ъ л г а р с к о т о у ч е б н о д е л о. (...)
Климент е просвещавал парола като учител и духовен пастир не само със

словото си, а и с перото си.. Със своите съчинения, написани на хубав и разбран за
народа език, К л и м е н т е обработил старобългарския език до степен да стане
съвршено словесно оръдие, не по-малко годно да изрази най-високи идеи и най-
дълбоки чувства, отколкото гръцкият и латинският език. Все с цел да подтикне
развос на старобългарската писменост и да разшири народната просвета, той се
стремил да усъвършенствува изнамерената от св. Б р т ъ я а з б у к а, т.н. глаголица.
Малко Климентови произведения са запазени, но и те дават представа за
писателските му дарби. Неговите творения (поученил и похвални слова) са кратки,
ясни и достъпни за простия народ. Те са бисери на българското слово. Вдъхновено
и поетично написани, те з в у ч а т като химни, които въздигат дутата към небесни
свят със своето богато книжовно творчество К л и м е н т е поставил началото на з л а т
н и и в е к о в старобългарската книжовнина. Той е създал тъй наречената О х р и д с к а
к н и ж о в н а ш к о л а, която се допълва от другата просветна фаланга, създадена пак
по вдъхновение на Климента и Наума П р е с л а в с к а т а к н и ж о в н а ш к о л а...
Мнозина въ свободна България мислеха, че българското население въ М а к е -

д о н и я едва ли ще удържи сръбския и гръцкия гнет. Те твърдяха, че то ще изгуби,
дори изгубило вече своето народностно съзнание. Но ето, пред нашите очи се
извърти сякаш чудо. Мощната германска десница отвали тежкия надгробенъ камък
и в поробена Македония възкръсна с в е т л о с и я й н а ю н о ш е с к и ж и з н е н а б ъ л г а р
щ и н а. Не можем да удържим своите сълзи от радост. Где е черпило сили това
многострадално население, понякога пренебрегвано от свои сънародници в българ-
ското царство, да води упорита борба срещу буините вълни на инородните стихии -
гърци, турци и сърби, и да се запази до днешен ден с високо, с кристално народ-
ностно съзнание, с безгранична любов към своя род и име, за светостта на което е
дало безброй, жертви? На тоя въпрос българската история дава ясенъ отговор: в б е з
с м ъ р т н и я л ъ ч е з а р е н ъ д у х н а с в о я п ъ р в о п р о с в е т и т е л . Повече от хиляда
години са се изминали от блажената смър на св. Климента, но величавият му земен
подвиг е оставил дълбоки следи в неговото паство, потомците на което и днес го
чувствуват. Неговият ангелски дух не е преставал да витае над тази п р е к р а с н а з е
м я, която три десетилетия одухотворявал и направил с в е т а б ъ л г а р с к а з е м я със
своите апостолски стъпки. Княз Борис решил да изпрати най-даровития Кирило-
Методиев ученик за просветител въ Македония, защото се опасявал, че нейното
население, изложено на силно гръцко влилние от С о л у н и Д р а ч , можело да се
поддаде на погцрчване. Климент бил т в о р ч е с к а с и л а която създала твърда като
гранитна скала българщина; д у х о в н а с и л а, която преобразила тази антична земя
до толкова, че е станала неугасимо огнище на българско съзнание и люлка на
българското възраждане, оградена през вековете с несъкрушими крепости на
158
българската култура като Охрид, Струга, Скопие, Тетово, Битоля, Прилеп, Велес,
Щип, Воден, Костур, Солун, Кукуш. Незначителният някога илирийски град Л и х н
и д а, ако и да се намирал далече от люлката на българската държава, е станал един
отъ най-вдъхновените вещатели на българското име, най-ревностен пазител на
българските свещени традиции, вековно знаме на българска духовна мощ; свещено
знаме, кое го ни е събрало днес на това светло тържество на българския дух. До
недавна телени мрежи и вълчи ями разделяха св. Климентовия разсадник –
Македония, от българското царство (...) Духът на св. К л и м е н т а е непобедимъ нито
от земни, нито от надземни сили, нито от сили на преизподнята. Изгрялата свобода
е блестляща победа на св. Климентовия дух...
Св. Климентовото дело имало голямо значение и за д р у г и т е с л а в я н с к и
н а р о д и. Не можемъ да гадаем каква би била тяхната съдба, ако К л и м е н т н е е
отгледал въ България насаденото от неговите учители плодоносно дърво на слав-
янска култура, но не можем да се съмняваме, че с ъ р б и и р у с и са придобили
жизнени сили от Климентовия извор. Тяхното културно развитие било по-нататъш-
но въздеиствие на св. К л и м е н т о в и я д у х. Както се знае, с т а р о б ъ л г а р -
с к и я т, или тъй нареченият ц ъ р к о в н о с л а в я н с к и е з и к; бил общ
книжовен език на православните славянски народи и е родна майка на техните
нови езици (български, сръбски и руски). Този свещен език не би играл тази велика
историческа роля, ако не е бил утвърден от Климента... (п.м.)
Християнски общественик въ истинския смисъл на думата, К л и м е н т не е бил
отшелник, но при все това той е живялъ въ обществото като а с к е т . Старото
българско житие на св Наума Охридски ясно изтъква, че К л и м е н т и другарят му
Наум се украсявали съ девствена чистота през целия си живот, били примери на
въздържание и нестяжателност. Дълбоко убедени, че духът твори и плътта трябва
да бъде послушна на духа, Климентъ зорко бдял над себе си, не се привързвал към
земните блага, с каквито охотно го дарявали владетели и боляри, не се стремял към
власт и слава, чужди му били завистта и омразата; имота си смятал за дар Божи,
отреден за с и р о м а с и т е. И той постоянно се с а м о р а з д а в а л : и душевните си
богатства, и веществените щедро раздавал на ближните. Според неговия житиепис-
ец Климент бил баща на сираците, помошник на вдовиците, вратите на неговия дом
винаги отворени за бедни и странници. Преди смъртта си той завещал целия си
имот и книгите си на своята епископия и своя манастир в Охрид. Кротък и скромен
бил К л и м е н т , неговото сърце било извор на милост и състрадание. Изобщо той
бил верен отобраз на евангелския пастир. От любов към ближния К л и м е н т се
отзовавал да лекува и т е л е с н и н е м о щ и преди всичко със силата на молитвата,
поради което още преживе той билъ смятан за чудотворен л е ч и т е л .
Наистина велик духовен вожд бил Кпимент. Пред величието на неговата

личност със синовно смирение се прекланял и българският повелител С и м е о н от
когото Византия е треперела. Когато Климент се явил пред Симеона с молба да го
освободи от управлението на поверената му епархия, българският цар решително
отказал да приеме оставката му, понеже, според житиеписеца, виждал в оставката
на св. Кпимента злокобен белег, че ще изгуби престола си. СЪЩО така и в душата
на народа св. Климент оставил незаличими следи със своя живот и апостолско
служение. Под обаянието, което излъчвала неговата възвишена личност, неговите
ученици и народът скоро след смъртта му взели да го почитат за с в е т е ц . За това
явно свидетелствува най-старата му с л у ж б а, написана навярно от негов ученик.
159
В нея блика синовна любов и благоговейна почит към великия български
първоучител Песнописецът го възпява възторжено съ най-китни епитети. Климент
е боговдъхновен ластовица златоуста, добропеснен славеи, богогласна уста,
медоточен език, златозарен светител, чрез него Охридската църква сияе като крин.
По-късно още повече се усилил к у л г ъ т ъ н а с в. К л и м е н т а, два пъти в годината
чествували, както, и сега паметта му на 27 юлии и 25 ноемврий, или сега 9 август и
8 декемврий.
И о х р и д с к и т е а р х и е п и с к о п и високо са почитали св. Климента. Те усърдно
се грижели за затвърдяване на св. Климентовия култ не само за да спечелят
доверието па своето паство, но и да утвърдят охридския престол върху л и ч н о с т
с в е т а и с а п о с т о л с к о д о с т о й н с т в о. Някои от тях са писали на гръцки език
високопоетични химни, а Теофилакт и Димитър Хоматиан, както казах в началото,
съставили и хубави жития на св. Климента, с което увековечили паметта му.
Всичките черти, с които те го изобразяват, се определят от основната им представа,
че К л и м е н т е апостол, великъ православен български йерарх и ангелоподобен мъж.
За тези архиепископи Климент е преродил българите, направил ги избран народ,
превърналъ суровата българска речъ въ езикъ свещенъ. Той е д е н о н о ш н о с в е т и л о
над българската земя; в о д а ч на целия мизийски народ, сир. българския народ; нов
Мойсей, които спасилъ новия Израилъ съ тоягата на своите слова; богоговорител,
огледало Божие за българския народ, силина звезда на българската земя, благо-
ухание на Иисуса Христа в българската земя, ходатай и молитвеник пред Бога за
своя град Охрид и целия български народ, равноапостол, тринадесети апостол
(след апостол Павла), похвала и слава на България...
О, колко е необходимо тази о х р и д с к а р е л и г и я, която е най-ярка българска
православно-християска вяра, да се разпространи по всички български краища, та
тази жива вяра във всебългарския светител и небесен закрилник да стане метафизи-
чна основа въ живота на целия български народъ! Моите колеги знаят, че не
веднаж съм дигал глас въ нашия печат за общобългарско религиозно почитание на
с в. К л и м е н т а. Дано бъда честит да видя този ден, когато целият български народ с
една уста и едно сърце всяка година тържествено ще празнува деня на своя
праотец, които му е дал творчески живот. Сияйният образ на св. Климента е н а й –
я р к о л и ц е т в о р е н и е на духовно единната българска земя с и м в о л н а б ъ л г а р с к а т
а к ул ур а .
Да сияе вечно славата на св. К л и м е н т а О х р и д с к и по цялата българска земя'

Да вървим смело и неуклонно по неговия свещен завет: «Вярвай в Бога и
служи самоотвержено на своя род за повече светлина и правда!» Така вдъхновени
от духа на св. Климента, ние ще бъдем без друго строители на светла бъднина, на
н о в з л а т е н в е к за България. (п.м.)
160
РАЗГОВОР НА ПРЕДСТАВИТЕЛЯ НА ГЕРМАНСКАТА
ТЕЛЕГРАФСКА АГЕНЦИЯ199 д-р Хайнц Грунерт с Иван Михайлов
въ Загреб, 9 мартъ 1944 г.
„Д-р Грунерт откри срещата с единъ комплимент, като цитира казаните пред
него думи отъ черногорския публицист Щедимлия, че г. Михайлов200 „държи в
ръцете си европейската политика“, както и истъкна, че е добил от доскорешния си
хърватски министър на външните работи г. Будак201 указанието: „гледайте към
Македония. Там ще се решава съдбата на Балканите, а и на Европа‟.
Разбира се, тук не могат да бъдат дебатирани всички европейски проблеми,
затова г. Грунерт моли г. Михайлов да му изложи как гледа на актуелните
балкански проблеми.От своя страна г. Михайлов замоли, поради опширността и
многобройността на тия проблеми, г. Грунерт да му постави конкретни въпроси.
199
Разговорът е поместен в писмото от Петър Луков - бъл. аташе по печат въ Загреб, до Георги
Серафимов – полномош. министер и директор на печатът. Но не става за инервю в традиционнен
поглед, бидейки публикуването на разговорът бил исклучен...
200
Иван Михайлов и сопругата му Менче Крничева напускат окопирена Варшава от гермаците
в февруари 1940 г., и, наскоро след формирането на Независима Држава Хърватска - от 1941 г. до
краят на Втората световна война - той и съпругата му били лични гости на хърватският државник и
поглавник на усташите д-р Анте Павелич. Този период е исключително добре документиран, тъй
като хърватските и българските архивисти издадоха четири документални тома.
През период (1941-1944), Иван Михайлов е в контакт съ германски тайни служби. За контактите
говори в спомените шефът на германското разсузнаване Валтер Шеленберг („Лавиринт“). Въ 35-та
глава на спомените Валтер Шеленберг бележи: „Послествие на събитията в страните на Балкана
(1943) въ Германия пристига Ванчо Михайлов. Той беше лидер на т.н. ВМРО, създадена още на
крайя на миналия век – неговите приврженици били национално малцинство и се борили да се
отдели Македония в самостоятелна и независима държава. ВМРО водеше с години борба - смислено
и ожесточено, понекога извршените по нейна присуда на политически убивства и други наказателни
акции хърлали се в ужас всичките на Балкана. Раководена от антикомунисти, припадници к десното
крило, организацията беше жесток противник на Съветите, чиито опити да се привлече ВМРО на
своя страна, но секога завършли с неуспех, судирйки се с непреклениът отказ и съпротивата на
Ванчо Михайлов.
Опитахме се след несполучилото покушение срещу Тито да използваме по-широко ВМРО в
нашата борба със Съветите. Ето защо лично се запознах с Ванчо Михайлов при посетата му на
Берлин. Той беше низичък и слаб мъж с бледо лице, чиито енергични църти и светли очи говореха
за фанатичен и целенасочен борец. Още от 1941 година нашето разузнаване се мъчеше да склони
Хитлер към мисълта за създаването на самостоятелна Македония, като му испрати съответен
меморадум. Но чак през 1943 година той се съгласи да обмисли по-детално тази идея. Окончател-
ното си съгласие за провъзгласяването на Македония за независима държава даде едва през лятото
на 1944 година. Но беше вече късно - събитията по фронтовете по-пречиха за реализацията на тово
решение.
201
Миле Будак, хърватски книжевник, министер на просветата и подпредседателя на Министер-
ският съвет на Хърватска (1941), полнощен министер въ Берлин (1941-1943), министер на външните
работи (1943).
161
- На първо място г. Грунерт запита дали г. Михайлов смята, че с извршените
териториални промени на Балканите през 1941 г. е било завършено делото по
обединението на Македония: „ (...) Въ 1941 г. бе присъединена към България обаче
само половината от Македония, като другата половина, останала в съседни
държави чака своето освобождение и включване в България. Така в Албания
останаха седем македонски околии, което се дължеше главно на влиянието на
Италия: чрез тия територии, които се делят от същинска Албания чрез естествената
граница на Шар, те се спремяха да слезат до долината на Вардара. Там, където
срещнаха германско противодействие, италанците бяха много отстъпчиви; така те
оставиха да се приъседини към България околията на Качаник, чието население е
албанско, защото германците искаха да я имат в своя обсег – поради намеращите се
въ нея мини на боксит. Распаленият от италианците албански империализъм проя-
вява сега претензии и за нови македонски области като Скопие, Охрид, Битоля и
пр., като и за Враня и т.н. 202 Тези апетити са намерили израз в една карта на проф.
Гахсит във весник „Косова“ – орган на „Косовския комитет“ (1943 г., бр. 54–56, с.
1) и др.
Това – при положението, че още презъ 1920 год., в спогодбата за опща борба
против Югославия, сключена между ВМРО и албанския комитет, от страна на
албанските националисти бе признато бъдещето присъединение към Македония на
всички споменати седем околии, присединени към Албания в 1941 год.; само за
Дебърско бе предвиденъ плебисцит, който да се произведе след връщането в
родните места на всички македонски емигранти от тази област. Спогодбата,
подписана от албанска страна от Бедри Пеяни203, Зияди Дибра204, Хасан Бей
Прищина205 и пр. (на заседанията присъствува и тогашният министър-председател,
а после крал Зогу206, бе сключена именно в къщата на Реджеб Митровица, тогава
министър на просветата, а сега министър-председател на Албания! - такова
фотокопие пращам и на Вас, за случай, че весникъ не е стигнал вече по друг път в
Дирекцията на печата). „И ние - продължи г. Михайлов - можем да издадем една
карта, с която да претендираме за половината от същинска Албания - като в случая
дейсвително ще включим и десетки села с българско население - но ние не
страдаме от амбицията за завладяване на чужди земи, а искаме само своето“. - По-
нататък г. Михайлов отбеляза, че въ Сърбия не са останали вече македонски земи,
тъй като към България са присъединени, вън от границите на Македония, и части
отъ Поморавия (Поморавско), докато въ Гърция са останали още значителни
202
203
Бедри Пејани, албански општественик, член на Албанскиот национален комитет.
204
Мајор Зијади Дибра, албански министер на војската, член на Косовскиот албански комитет и
негов председател, прврженик на идејата за балканска федерација; дејствувал во Северна Албанија,
сметајки на католическото духовенство.
205
Хасан Беј Прищина, лидер на Албанската иридента во Косово, депутат во Османскииот
парламент (после 1912), водач на големото албанско востание (летото 1912), министер на поштите и
телеграфите во правителство на Турхан Паша (март 1914), министер-председател, член на
Албанскиот револуционен комитет, политически емигрант при управлението на Ахмед Зогу, пред-
седател на Комитетот за освободуването на Косово.
206
Ахмед Зогу I (1895-1961), министер на внатрешните работи на Албанската република (1920),
командант на правителстени војски, министер-председател и министер на внатрешните работи
(1922-1924), председател (1925-1928), крал на Албанија (1928-1929); после 1929 г. во емиграција.
162
македонски области, включително Солунъ, който е естественият излаз на Маке-
дония и винаги е бил считан за „македонска столица“.
- След това г. Грунерт зададе на г. Михайлов въпрос относно етнографския
характер на Македония (...) „Македония, заяви г. Михайлов, е само едно гео-
графско понятие. Жителите й често употребяватъ за удобство регионалното име
„македонци“, както в Хърватско някои казват, че са босанци, далматинци и пр., в
Германия - прусаци, баварци и т.н., в други области на България - тракийци, добру-
джанци и пр. (...) Теорията за съществуване на македонска нация - със свой езикъ и
т.н. - е болшевишко изобретение. Изказанията за автономия и независимостъ на
Македония са се проповядвали от нашата организация, понеже не можеше да се
иска открито съединението с България и, освенъ това, понеже другояче не можеше
да се изтъкне по-ярко идеята за целокупността на Македония. За нас въпросът за
свободата на Македония е толкова важен, колкото и въпросът за целостта на
Македония, те са свързани неразривно помежду си; затова присъединението само
на части от Македония към България не представя освобождение на Македония.
Понеже бяхме принудени, по тактически съображения, в течение на десетилетия да
боравим с лозунгите за автономия и независимост, някои лица от младото поколе-
ние схванаха неправилно задачите на нашата борба и така станаха плячка на
болшевизма; те са сега именно в планините; обаче тези банди не броят повече от
хилядо души. С допущането на прояви, като тия във в. „Косова“, се налива вода
само в мелницата на болшевишката пропаганда; докато – изтъква се от болшеви-
шката страна, с позволяването да се изнасят албанските претензии, се допуща от
италианци, германци и българи, цепенето на Македония
- Съветският Съюз е единственият, който работи за запазването на целостта на
Македония (...) Затова, осигурването целостта на Македония ще запази тази част на
Балканите от пристъпите на болшевизма“.
- По-нататък г. Грунерт повдигна въпроса как би могъл да се реши сръбския
проблем, който е живял дълго всред сърбите, знае техния език и е можел въопще
добре да ги опзнае, смята че те са непоправими; само смазването им като фактор на
Балканите, може да спаси тази част на Европа от бъдещи сътресения. Изказвайки
мнението си по повдигнатия въпрос г-н Михайлов отбеляза: „Сърбите са като един
пиян или луд въ дадено семейство. Благодарение на неговите скандали, въопще не
може да настъпи мир.(...) Независимо от всичко, на сърбите трябва да се признае
борчески дух и амбисията. Ние, българите, сме загубили много поради нашата
прекалена толерантност и поради мнението, че правата кауза побеждава чрез самия
факт на правотата си. Когато биха били критиковани методите на ВМРО, не трябва
да се заборавя, че докато ние наказваме провинени лица при отделните случаи,
сърбите се проявяваха като унищожители на невини хора и масовни убици. Без да
желая да истъквам личната си съдба, нека ви припомня факта, че след атентата
против ген. Ковачевич – наказан, поради многобройните си пресътпления спрямо
македонските българи – сърбите убиха през 1927 г. баща ми и брат ми, съвсем
непричастни в каквото и да било акция (...) Крал Алексанър го уби наш човек,
като наказание за многобройните му престъпления срещу потъпканите народи в
Югославия. Ние, обаче, избгваме старателно невинните жертви (...)
163
- Връщайки се на опасната необуданостъ на сърбите, г. Михайловъ обеляза, че,
освенъ гдето предизвикаха Първата световна война, те, безъ малко, не са щели да
предизвикатъ световна война и въ 1934 г. (Следъ Марсилския атентатъ. 207)
- Следващият въпросъ на г. Грунерт бе за отношението на г. Михайлов и
неговите съмишленици спрямо България. „За нас - каза г. Михайлов - враг No 1 е и
си остава Сърбия. Затова ние не одобрявахме политиката на българските правител-
ства, които искаха да искарат сърбите „братя“, като заборавяха Македония, като
сключваха „пакт за вечно приятелство“ със сърбите. Ако днес се различаваме от
българската официална политика, то е поради това, че българското правителство не
протестира достатъчно срещу новото распокъсване на Македония, че не държи
открито за останалите под робство наши земи; проявява се една индифирентност
към апититите и похватите на враговете ни. Разбира се, в край на краищата всичко
зависи от германската победа. Нас не ни е страх нито от албанците, нито от
гърците, с които ще можем да се справим и сами, щом е на лице общото тържество
на правдата. Затова, въпреки направените уговори, ние не пречим днес съ нищо на
българскоро правителство и лоялно мълчим. Единствени немците ни разбраха и ни
помагаха да се освободим; иначе, щяхме да бъдем и сега роби. Те ще ни попогнат и
понататък, за да довършим освобождението и обединението ни.“
- Накрай, г. Грунерт зададе на г. Михайлов въпроса, какво е неговото отноше-
ние към евреите. „В Македония има малко евреи, и нашите македонци са по-
приемчиви даже от тях. Разбира се, в европейската и световната политика никой не
може да отрече тяхното влияние. Тяхната вредна роля е безпорна. „Що се отняса до
арменците, за които г. Грунерт също се интересуваше, г. Михайлов отбеляза, че
тяхното число в Македония и в стара България е също малко; единствените им
страдания, като нашите, под турците ги правят симпатични за нас; не трябва да се
заборавя, какъ въ края на миналата световна война, те бяха измамени отъ
англичаните да вдигнат въстание, след което бяха оставени на произвола на
съдбата, тъй че турците можаха да исколят безпрепятстено близо един и половина
милиона арменци.
Безпорно, отговорите на г. Михайлов бяха дадени с оглед на неговите събе-
седници – единъ германски и един български представител - поради което може да
се открие в тях извесно нагаждане, но, все пак, въ тях личи да е отразено едно
искрено убеждение и поведение... “
207
Поновата световна историја е исполнета со множество на политички атентати, чиешто
иследуване представува сложен лаверинт. Атентатот на кралот Александар Карађорђевић на 9-ти
октомври 1934 год. во Марсеј – Франција, се смета за еден од најкосперативните и загадочни
атентати на 20-тиот век. Усташкиот логор Јанка Пусзта во Унгарија беше трениг центарот, тука се
подготвувале актерите на атентатот – тројца хрватски националисти, членови на организацијата
"Hrvatski domobrani": Zvonimir Pospišil (1904-1941), Мiјо Кrаlj (1908-1941) и Ivan Raić (1903-1944).
На пат за Франција, на железничката станица во Цирих бие пречекани од Eugen (Dido) Kvaternik –
техничкиот органи-затор на атентатот и Величко – Владо Черноземски – член на ВМРО. Сите
заедно го продолжиле патот до Лозана – Швајцарија, каде што се разелиле на две групи...
Утрото на 9-ти октомври Краљ и Черноземски во 7 часот одат в хотел "Negrecoste" при т.н.
брачна двојка - Петар и убава дама. Тука, двата атентатори добиват по два пиштоли и по две бомби.
Владо Черноземски - ништо не докажува дека беше платеник – како некои го прикажуват. Со лажен
пасапорт – Петер Келеман се жртвува засвојот идеал - свободна Македонија.
164
ПАВЕЛ ШАТЕВ,208 ПАНКО БРАШНАРОВ209,
СЕКРЕТНАТА ДОПИСКА - ЦК БРП (к), 10. XI 1948 г.
„Другари, тук приложено Ви испращаме изложение на неки факти за настоя-

щото фактическо положение в нашта страна, потписано от самите нас210.
Въпроса за обединение на македонския народ от самото начало беше подкопано
зарад не правилното поставление на македонският въпрос от ЦК ЮКП, за идеята
на присъединение на целокупна Македония към ФНРЮ, без сметка да води за
македонските специфични условия на обединението на Македония в единнствена
федерация - южнославянска или балканска211. ЦК ЮКП стреми се да завземе
целокупна Македония, което становище има всички елементи на националисти-
ческо буржоазно становище, което иска чрез оцепването на извесни области да
разреши македонския въпрос, игнорирайки жизннените интереси на българския
народ и ръководителите на ЦК надменно отнесва се към своя равноправен ЦК
БРП(к).
Ако се върви по становището на ЦК ЮКП, Македония не може да служи за
съединително звено между балканските народи, защото даде превест на ФНРЮ за
да излезе на Белото море, да отдалечи България от морето, да лиши от природните
богатства на Пиринския край и по този начин да направи България икономически
зависима от нея.
Също е и за Егейска Македония, чиито етнически й състав се изменени поради
станалите събития след Първата империалистическа война, в чиито състав една
голема част има тук (чужд) елемент, които може да е неприятелски и даже
въражебно настроен към ФНРЮ...
208
Павел Шатев (1882-1951) – принадлежи на македонската левица ВМРО (обед.) – клон на БРП
(к) - осуден на смрт во 1903 г:, от страна на турската власт. за участието во групата на Солунските
гемиджии. Исто така, е осуден на смрт во 1942 г., от бугарската власт за комунистичко дејание.
Учествува на Второто заседание на АСНОМ, кого е назначен за министер на Правосудието на НРМ.
209
Илинденецот Панко Брашнаров (1883-1951) - принадлежи на ВМРО (обед.) Тој се споменва
во Рапортот на Крнагиевата анкетна комисија за Балканските војни (1912-1913). Највозрасен член
на АСНОМ, го отворил на 3 август 1944 година во "Св. Прохор Пчински" - Првото заседание на
АСНОМ. Тогаш, е исполнет Маршот на македонските револуционери: Изгрей, зора на свободата, /
Зора на вечната борба. / Изгрей въ душите и сърцата / На всички роби по света...
210
211
Точно определена аксиома: На Второто заседание на АВНОЈ (29.11.1943) во град Јајце е
донесено решение Вардарска Македонија да се вклучи в Титова Југославија. Така, е определен
повоениот статус на Македонија - без да се чуе волјата на народот, но и без македонски
представители на заседанието.
На 01. 12. 1944 г. в. „Работничешко дело“ бр. 12 е објавува Декларация на Отечествения
Фронт по македонския въпросъ", формуилирајки го становиштето на ЦК БРП (к) за повоениот
статус на Македонија: „Македония на македонците“ и, „Целосна, свободна и независима
Македония, така би престанала да бъде ябълко на раздора и се превърне въ здрава и
съединителна алка между балканските народи“
165
До резолуцията на Коминформбиро, от ЦК ЮКП се прикрива национализама
под булото на комунизма, и върбува отделни командни позиции в партията –
слепите и послушни оръдия, в лице на Видое Смилевски, подпредседател на
владата на ФРМ... Преди историческото заседание в манастир Св. Прохор Пчински
(АСНОМ) дойде Темпо с един млад човек от Гостивар, който не говори
македонски, а ген. Темпо го предложи за народен представител на АСНОМ, което
много възмути и съпъротивстави, а против това предложение особено се изказа
Л.Соколов от Куманово, бивш пом. мин. за трговия, а сега професор в Белград;
Кирил Глигоров – бивш мин. на финансии на Македония и пом. мин. в Белград и,
Благой Хаджи Панзов – бивш пом. явен обвинител на Югославия и доскоро
съветник при югославската легаця в София, а сега отстранен... Ген. Темпо, расърди
се и напусна събранието, но дойде отново и заяви: Видое Смилевски бил испратен
от ЦК ЮКП и трябва да бъде в списка на народните представители... Така, и
горните другари беха по-късно пърснати по Сърбия, като смънителни и неблагона-
дежни лица, лишени да бъдат общественици и македонски народни и държавни
дейци. Така, и други лица се поставиха на изтъкнати и на високи функции: Никола
Минчев, Киро Мильовски, Любчо Арсов, Вера Ацева и самия Лазър
Колишевски.
ЦК КПЮ, имайки на расположение държавения апарат и слепите егзикутори -
органи на УДБ, подбрани и правоверни оръдия на Ал. Ранкович и Цв. Узуновски,
увълнявят от служба и исключва от партията председ. на Връховн суд на ФРМ,
Коста Тасев и Димко Страчков ...
Да подигне „борбеноста и авторитета“ на партията, по директиви на ЦК ЮКП
се налага отричане на всяка борба, която не е със Сърбия. Надменоста иде до там,
тврдейки че историята и революционите борби на македонския народ едва ли не
започна в 02.10.1941 година.
... На 2 агуст 1944 г., народните представители избраха комисия, която тряб-
ваше да подготви македонската азбука и граматика. За отдобрение на подготвената
азбука, се поднесе пред АСНОМ, но не се отдобри от ЦК КПМ, под изговора, не е
тук който пише по-чисто македонски - алузия на Венко Марковски... Но, се виде че
и Венко Марковски е поддржник на македонска азбука, далеко от всеко сръбско
или българско влияние... А, когато се почуствува ЦК КПМ здраво на свои позиции,
започна по всека цена да се въведе азбуката на Караджича... и главните провод-
ници са ген. Темпо и Лазар Колишевски - през Блаже Конески, по теоретско
напатствие дадено от великосръбски шовинисти... но се отклони с една хитрост от
ЦК КПМ... повикани са професори Державин и Берщайн... Проф. Державин дойде
в Белград, но не се даде възможност да я посети и НРМ... и почна да се шири
мнение, което ние македонците малки народ и защо да се изработи македонски
език, кога има готов сръбски език.
Нашите национал-нихилисти шират равнодушност спрем нацията, нещо щото е
отживеяло, но противно ЦК ЮКП, през „агитпропа“ засили национализъма. Затова,
и цялата територия на Вардарска Македония се запази за сверата на културното
влияние и, не се пуща от 1945 г. до сега 1948 г. друг весник и книга, освен
сръбски... И не се съставят учебници на македонски език да се принудат учениците
да се служат със сръбски учебници... Нигде на публични места и особено на
манифестации - не може да се чуе хубава македонска песен, а се пеят само сръбски
166
песни! Ако, и некой пее македонска песен, той е „националист“, „сепаратист“, а
чуе ли се българска песен всички смятят за ВМРО-вци. Народните македонски
представители в Скупщината в Белград, говорят на сръбски език, под предлог да
бъдат разбрани от другите депутати. Много дирекции и предприятия в Македония
водат официялната си преписка на сръбски и то между себе си...
Национал-нихилизмът на ЦК КПМ и шовинизмът на ЦК ЮКП най-изразително
се проявил в административно-териториялното разделение на Македония от
Сърбия. Имено, административно-териториялната граница на Македония към
Сърбия, сега минава през Четирския рид – 10 км. северно от Куманово, а истинска
етно-графска граница на Македония е река Южна Морава и река Пчиня, с околиите
Трговище, Бояновци, Прешево, „Козяк“, т.е. триъглника, между Крива Паланка,
Босилеград и Враня212. Цялата област е населена с македонци, приопщени от
сръбската пропаганда към сръбската нация. А, ЦК ЮКП както истински „комуни-
стически ръководител“ си запазил той край за Сърбия, а дава повик - Пиринска
Македония да се присъедини към Вардарска Македония. Но, и надават повик:
българската пропаганда - бългализирало населението в Пиринска Македония.
Затова, и ЦК ЮКП повиква ЦК КПМ да носи учители от Вардарска Македония в
Пиринска Македония, да събуди македонското съзнание между населението. Защо,
македонски учители не се носят в „Козяк“, да бъдат с македонско съзнание?...
Тук, ЦК КПМ отвора сръбски училища в селата Табановци, Четирци, Никулени,
Старо Нагоричани. А, в Куманово има сръбско училиште, макар няма чисто
сръбско малцинство... Тези „сърби“ в Куманово вършат литие на св. Сава, а
на македонците не се позволява да празнуват св. св. Кирил и Методий на 24
май.
Кога ЦК КПМ отвърща народа от правилното развитие на националното
чувство, ЦК ЮКП с помощта на агитпроп - в лице на Мил. Джилас и Нешкович, се
шири най-грубият национализъм или великосръбизъм. В статия по повод Вук
Караджич, Милан Джилас в Борба споменя от времето на Кирил и Медодий,
па до Псисий Хилендарский, принадлежи на сръбската книжовност ...
Милован Джилас в едно интимно събрание изказа: Това, което ръководителите
на бивша Югославия не можеха да направят за тридесет години, ние новите
ръководители направихме за три години213... правят „тържества“ за Илинден на 2
август в Крушево както трибуна, да се руга всичко българско, макар и да е истори-
чески факт, щото илинденците се чуствували и действали всеки път и всекъде
както хора с българско съзнание214... Със забравняване на секаква организация на
илинденци както отделна група, умислено се прави от ЦК ЮКП, да задуши и, не
излезе на бел свет истинския лик на македонския народ и, да не излезе на яве този
жижноспособен и борчески елемент, който изнесе на плещите Илинденската
епопея и Народноосвободителната борба... извършени са егзекуции на 12 души в
Скопие, 53 души в Велес, 43 души в Куманово, без да се съдени са убиени от ОЗНА
212
Точно определена граница: "Етнографска граница на Македония е река Южна Морава и
река Пчиня, с околиите Трговище, Бояновци, Прешево, „Козяк“, т.е. триъглника, между
Крива Паланка, Босилеград и Враня".
213
Точно историска аксиома: "Това, което ръководителите на бивша Югославия не можеха
да направят за тридесет години, ние новите ръководители направихме за три години...".
214
Точно историска аксиома: "... исторически е факт, щото илинденците се чуствували и
действали всеки път и всекъде както хора с българско съзнание...".
167
по заповед на Ранкович 215. Но, подържателите по Сърбия на Дража Михайлович
хванати с оръжие при борбите против партизаните бяха помиловани като „под-
ведени“ и „излъжани“.
Плодовите на тази неоправдана българофобска политика - по авторите се проя-
вила от самото начало и, е против македонския народ, македонската емиграция, а и
против българския народ216.Въместо с македонската емиграция и българския народ,
да прави заблуждение... улеснят върските с България или Вардарска Македония и
Пиринска Македония, противно, те искуствено са прекинати. И, всеко проявление
на емиграцията за зближение или помощ, се тълкува своеобразно, като с Охрид-
ското братство в София, което испрати 1945 г. на населението на Охридската
околия прехрабен продук и, се отхврли както "рушвет", да се освободи лице Илия
Коцарев, бившия кмет на Охрид... Лазар Колишевски показа дипломатчесекия път
за помощ от София за Скопие да иде през Белград...Затова, и дойде до печален факт
от огромната македонска емиграция в България каузата се "брани" и „защитава“ от
един профессионален агент, продаден на краля Александър, известен малоумник и
безхарактрник Ангел Динев...
За да задоволи реакцията в Югославия, ЦК ЮКП издаде закон за пензионерите,
признавайки завареното положение на всички чиновници главорези, жандари и
насилници (...) и сръбски учители, пропагандатори на сърбизма в Македония (...)
Но, за истиниите народни учители (...) няма пензия, бидейки са били в училища под
въдимството на егзархията - официално призната от турската държава.
По директива на ЦК КПМ, правосъдието в НРМ достигна до степен на една
илюзия за съденето по законите, бидейки присъдите като система се дава предвари-
телно в затворен плик... при народните обвинители работата стои по-лошо,
бидейки са органи на ЦК КПМ... и под диктовка на УДБА (...) с политически
затвореници са пълни затворите, следствие измислени афери, като привържници на
ВМРО-Иван Михайлов, който не е имал и няма никакво влияние между масата и, с
тези процеси се издига авторитета и името както на народен герой.
215
После повлекуването на германците от територијата на Вардарска Македонија през месец
ноември 1944 година, инспекторот на СК КПЈ Светозар Вукманович-Темпо, и военните инстру-
ктори генералот Павле Илић, мајорите Перо Чубелић, Мијат Вулетић, организират „Оддел
заштита народа“ или ОЗНА, а покасно наречена „Управа државне безбедности“ или УДБА. Така,
и без судски постапки, започнале ликвидациите на видните македонски граждани – обвинувани
како „соработници на бугарскиот окупатор“. Именно, македонската десноориентирана интеле-
генција - именувани за "слуги на бугарскиот фашистички окупатор".
Така, после Резолуцијата на Инфонбирото, се започнати масовните ликвидации на македон-
ската левоорентирана ителегенција. Така, Павел Шатев умира 1951 г. во домашен притвор во
Битола, а илиденецот Панко Брашнаров окончал во 1951 г. во логорот на смртта на „Голи Оток‟
216
Точно поставена аксиома: "Плодовите на тази неоправдана българофобска политика, е
против македонския народ, македонската емиграция, а и против българския народ...". Именно, това
е началото на изчезнуването на "кутрите" македонски Бугари во Варданска Бановина или
Јужна Србија.
168
ИНФОРМАЦИСКИ ИЗВЕШТАЈ
ДРЖАВА: ЈУГОСЛАВИЈА-БУГАРИЈА. СУБЈЕКТ: ЈУГОСЛОВЕНСКИ
ПАКТ – МАКЕДОНСКО НЕЗАВИСНО ДВИЖЕЊЕ, 23 јуни 1949 г.
1. Официјален состанок се одржа во Анкара, Турција во текот на месец март

1949 год. помеѓу југословенските делегати и делегација на ВМРО, на чело со Ванчо
Михајлов. Михајлов побара и прими од југословенската делегација писмен договор
со кој Југославија ќе ги посочи сите дипломатски активности и активности кон
формирање на независна македонска држава. Југословенската влада се согласи да
вложи максимални напори за добивање меѓународни отстапки за оваа нова држава
и да влијае на јавното мислење во Грција, Бугарија и Југославија во корист на овој
план. Понатаму, југословенската влада ќе се обврзе да ја субвенционира ВМРО во
период од две години по склучувањето на овој договор.
2. Михајлов, пак, дејствувајќи за ВМРО, се согласил да се откаже од сите
антијугословенски активности и ќе промовира агитација за независност кај
Македонците од Бугарија. ВМРО ќе се обиде да ги претвори симпатиите на
Македонците, и во Бугарија и во Грција, во корист на Југославија.
3. Значајно, договорот предвидува дека македонската држава треба да има
демократска влада, која не е ниту про, ниту анти-комунистичка.
4. (...) Договорот понатаму предвидува дека разузнавачките служби на ВМРО,
кои се активни во Романија, Бугарија, Грција и Албанија, ќе бидат ставени на
располагање на Југословените. Во случај на вооружен конфликт, на македонските
групи на отпорот ќе им биде наредено да работат со југословенските сили.
5. Југословенските делегации направија обид да се вметне клаузула во договор-
от со кој македонската држава би се изјаснила за една балканска федерација.
Меѓутоа, ВМРО одби да се посвети на ова прашање, а потоа беше одложено на
подоцнежен датум.
Коментари
1. Според мислењето на изворот, ниту една од страните не постапувала со добра
волја во влегувањето во овој пакт. Југославија се надева дека ќе добие контрола
врз ВМРО, додека вторите сметаат дека е профитабилно да добијат барем привре-
мена поддршка за независна Македонија, додека растот на Тито - Коминформ
продолжува.
2. Во првата половина на 1946 година, за Михајлов беше пријавено дека го
загубил животот во борба со бугарските безбедносни единици. Во наредните две
години, беа примени многу малку извештаи за Михајлов и ВМРО... Кон крајот на
1948 и почетокот на 1949 година, разните југословенски екстерни извори објавија
дека Михајлов влегол во Италија и живеел во Рим. Сепак, за време на овој период,
Михајлов беше пријавен дека е жител на Буенос Аирес, Аргентина, веќе неколку
години, и дека неодамна му се обратиле југословенските про-Коминформ сили со
предлог да се поттикне ВМРО да преземе активен отпор против Тито во замена за
независна Македонија.
169
170
ПЛНОВЕТЕ НА ГЕРМАНСКАТА ТАЙНА СЛУЖБА
ВЪРХУ МАКЕДОНИЯ217От книгата на Валтер Хаген218 - Тайният фронт“
Париж, 2 юни 1951 г.
Съветска Русия, балканските държави и Македония

Македонският проблем, засяга най-тясно българските интереси. Същевремено
изглежда, като че ли политиката на Съветския Съюз на Балканите иска да вземе
този въпрос като изходна точка на своите по-нататъшни акции. Един къс обзор на
положението значи е съвсем на място.
Македония е географски и по стопанския си характер едина цялост. Но полити-
чески тази област с нейните близо 70 000 км. км. и нейното население от около три
милиона души, е разделена засега между три държави: Югославия, Гърция и Бълга-
рия. И етнографично Македония е пъстра картина; тук живеят българи, турци,
гърци, албанци, власи (които принадлежат към балканоромъните), сърби, евреи,
цигани, не винаги в затворени поселища, но териториално неразграничаемо разме-
сени. Благонадежни статистики от най-ново време няма; каквото се предлага на
опществото, е обагрено, да не кажем изопачено (фалшифицирано), и служи само за
това, да обоснове някакви искания, например, сръбските, поне за външна привид-
ност. Всека от държавите, които получиха части от Македония след ликвидирането
на Европейска Турция, се всякога опитваше тъй да „разреши“ проблема на нацио-
налните малцинства, че рекламираше придобитото население просто за съответния
държавен народ. Гърците, например, зявиха, че македонските българи не са били
нищо друго освен български говорещи елини. Съвсем същото направиха сърбите,
въпреки че числото на сръбски говоререщите македонци да е съвсем малко.“ (п.м.)
Тук авторът споменава за противоречията на Балканите, за взаимните борби
между балканските народи и продлжава.
Вмешателства на Великите сили и особено на Русия

Тези противоречия предлагаха на Великите сили твърде отдавна всички
възможности за вмешателство, интригата и разиграването на отделните балкански
държави една срещу друга. Те бяха най-широко исползувани, защото стратеги-
ческото значение на Балкана е превъзходно, и всяка Велика сила, която беше
заинтересована в Средоземно море и в Дунавския простор, трябваше най-малко да
предотврати настаняването там на съперник с помощта на един балкански съюзник.
Както се знае, Русия винаги се е особено интересувала за Балкана, и съветското
217
Публикувана. „Македонска Трибина‟, Индианаполис, Индијана, г. 25, бр. 1269, 28. VI 1951 г.;
отпечатена во Австрија, Nibelungen Ferlag - Linc, Vien, „Di Gehajme Front“..
218
Валтер Хаген, както сам изнесува е виден функционер во германската тајна служба (Зихер-
хајтсдинст – создадена по подобието на англиската Интел. Сървис). Името на авторот е псевдоним.
171
правителство възприе това политическо наследство от царско време. При това
отдавна вече не се касае само за морските теснини, но за пристъпа и към
Средиземно море, за окончателно обезсилване на Великобритания, за достъп към
политически и социялно неспокойна Северна Африка. Македония, стратегическата
яутка на Балканския полуостров, е следователно за Москва съвсем особено важна.
Погрешно е приемането, че Съветския Съюз едва от най-ново време е ключил
Македония в своята политическа игра, и то предимно за това, за да правел на
Югославия и Гърция мъчнотии. В действителност още агентите на царизма
работеха в тази страна, и болшившка Русия, след превъзмогването на състоянието
на първо-начална слабост, продолжи тази дейност.
Тъй като руската политика в Македония, както се спомена, работеше толкова
отдамна с паролата на националното освобождението на народите, трабвяше по
неопходимост да се справи с оная организация, която си бе поставила същите цели:
именно с прославената, за да не кажем легендарната ВМРО – Вътрешната Маке-
донска Революционна Организация.
ВМРО и македонските българи

От народносните групи на Македония, българите са несъмнено най-силната; тя
обхваща най-малко половината от трите милиона жители. Понятно е, че това
относително, а вероятно и почти апсолютно мнозинство се стремеше към присъе-
динение на Македония към България въз основа на правото на националното
самоопределение. Но консталацията на Великите сили беше винаги такава, че едно
подобно решение можеше да бъде спречено еднъж от тези, дуги път от онази сили.
Тъй стана, че идеята на една самостоятелна Македония с вътрешно самоуправление
на националностите печалеше все повече и повече почва. Тя беше и далечната цел
на основаната около началото на столетието ВМРО. Новата организация почна
един удивителен победен поход. Почти всички българи, и също тъй, и македоно-
ромъни, наречени още власи или аромъни, се присъединиха към нея. В течението
на десет години, те станаха истинска държава в държавата, разбира се, без офици-
ално признание, но фактически със сопствено правосъдие, полиция, финансии,
поща и даже със сопствена войска, четите. ВМРО предприе серещу турците много-
бройни въстания; които навремени показваха чист военен характер. Но нито тези
въстания, нито Балканската война от 1912 година, нито Първата и Втората световна
донесоха на Македония жадуваната свобода и самостоятелност. Разделението на
страната между три държави изглеждаше, напротив, все повече и повече да се
затвърдява. Но македонците и ВМРО бяха и са твърде далеч от всяка резигнация.
Наспроти волята за независимост ставаше все по-разгорещена и герилата, особено
срещу гърцката и югославската държава, все по-жестока... “
Пропаднал опит на болшевишка Русия да обсеби ВМРО

„Още след Първата световна война Кремъл се опита да придобие ВМРО за себе
си; строгата дисциплина, ясните отношения на заповдяване, голямата опитност на
ВМРО и практиката на едно политическо-военно подземно движение, както съвър-
шената рутина на ръководство на ВМРО във всеки вид конспиративна дейност
оставаха Москва да очаква, че това македонско освободително движение би могло
да се исползува с най-голям успех, като оръдие на болшевишко-руската балканска
172
политика. Москва не успя да достигне чрез преговори с водачите на ВМРО до
желания резултат. Кремъл трябваше значи да се опита да постигне целта си чрез
вмъкване на комунически агенти и да завладее организацията отвътре. Започна
дългогодишна борба на тъмно, за стоящите отвън една неразгадаема бъркотия от
политически убийства и акции на отмъщение, които териториално съвсем не се
ограничиха само върху Македония, но засегнаха и лица, които живееха далече от
македонската родина като емигранти в чужбина. Успехите на комунистите бяха
обаче, във всеки момент само скромни и, на край се успе да се отстрани и послед-
ния съветски агент от ВМРО.
Тази нейна победа на безусловно противокомуническото направление се дълже-
ше на първо място на избрания в 1924 година нов водач на ВМРО, Иван, наречен
Ванчо Михайлов... Каквото той искаше да постигне при безрезервно влагане на
своите сили и своите извънредни организаторски способности, беше една свободна,
неразделна и независима Македония, на основата на националното равноправие на
всички там заселени племена, нещо по швайцарски образец...“.
Германия готова да обйави независима Македония

„И спрямо Германия Михайлов застъпваше своята идея на една независима
Македония без остатък, когато от немска страна започнаха да се занимават с този
проблем във върска с югославския и гърцкия поход пролетта 1941 година. Наисти-
на Хитлер в началото малко се интересуваше за македонския въпрос, защото, за да
бъде разрешен той, щяха да бъдат неопходими длъбоки намеси в съществуващите
отношения, а Хитлер искаше да избегне сяка мярка, която би могла да смути и без
туй въпросителното равновесие в Балканския полуостров. Той предпочете по-скоро
да запази това крайно лабилно равновесие, отколкото да поеме неспокойствието,
което трябваше да се яви чрез един нов ред, въпреки, че то щеще да бъде едничкият
път да се създадат най-сетне стабилни отношения.
Едва, в годината 1943 немската тайна служба успя да обърне внимание на
Хитлер чрес един мемордум върху предимствата, които биха могли да се явяват за
Германия от създаването на една самостоятелна Македония. Едно таково държавно
образование би дължало своето съществуване исключително на Германия, а това
би означавало, при балканската вярност, една трайна връзка. Самостоятелна Маке-
дония би била най-благонадежният преден пост на Германия на Балкана, и ако на
тази държава би се дал и Солун; то Германия би стояла с това на Егея.“
Становището на Михайлов към немския проект

„Този проект можеше да се осъществи дори през 1943 година, още без
трудности. Естествено, не е възможно да се процени, до какви крайни резултати би
довело развитието на Европейския югоисток, ако Германия създадеше независима
Македония, но че то съществено другояче би протекло, е сигурно. Беше обаче
невъзможно да се потикне Хитлер към решение на македонския проблем. Когато
най-сетне се реши да вземе предвид учредяването на една македонска държава,
именно през летото 1944 год. беше вече твърде късно. Тогава Румъния беше се вече
отметнала и цялото положение на Балкана се беше променило из основи.
173
Ако и да беше, следователно, пропуснат истинският момент, немската тайна
служба, по високо нареждане, трябваше да създаде върска с Михайлов и да му
предложи да иде в Македония, за да обяви там самостоятелността на страната.
Михайлов действително се остави да бъде заведен с един немски самолет в него-
вата родина. Но когато той дойде там заяви на хората за връска от немската тайна
служба, съвсем откровено, че било твърде късно за тъкменето основаване на
държавата и че той не могъл да поеме отговорността да потикне своя народ в една
безсмислена авантюра, без всеки изглед за успех219.
Немската тайна служба не се отмъсти на Михайлов за този отказ; напротив
взеха се всички мерки при разгрома на Германия да се спаси живота на македон-
ския водач, така че Михайлов денес е во положение от сигурно място да ръководи
ВМРО с твърда ръка. “ (п.м.)
Целите на Москва и целите на ВМРО

„Тъй като Москва днес се стреми към самостоятелна Македония или поне тя
твърди това в своята агитация в македонския простор, би могло да изглежда, че
целите на Москва и целите на ВМРО се покриват и че, следователно, сътруниче-
ството на ВМРО със Съветите било един естествен съюз на интереси. Но Михайлов
е против всяко съглашеиие от този род; той вижда, че една самостоятелна Маке-
дония по милост на Москва би била нищо друго освен едно доброволно оръдие на
съветския империализъм, определено за това да ослабва и да държи в шах Югосла-
вия и Гърция и същовременно да създаде на Русия един косвен излаз на Средизе-
мно море. Една такава самостоятелност, която в действителност в никоя точка не
би направила възможна една свободно диснонираща външна политика, би била без
219
На 05.08.1944 г. Хитлер заповедува формиране на Независна Држава Македонија. Така, и
Иван Михајлов на 06. 08 .1944., со германски авион от Загреб пристига во Скопје, одбивајки го
германскиот предлог. Така, на 07. 08. 1944 г., от страна на Военната германска команда бил избран
т.н. „Управителен комитет‟ - от видни личности на гр. Скопје (Види: „Германски документи за
Македонија‟, Архив на Македонија, Скопје - 2001):
- Д-р Христо Татарчев - претседател на Управителен одбор; еден от основателите на Македон-
ското ослободително движење, на возраст околу 70 години - со углед при населението, активен во
публицистиката и со германско расположение;
- Д-р Андонов, гениколог, член на Македонската организација ВМРО, органиатор на Македон-
скиот народен комитет во 1941 г., моментно е раководител на Ратници за Македонија - безпрекорна
личност со голем углед при населението и апсолутно германски расположен;
- Хаџи Васил Кимов, организатор на Македонската организација ВМРО, моментно е организа-
тор на движението Ратници во Македонија со германско поведение;
- Иван Петров - брат на лице во властта, инспектор, студирал во Берлин, од 1924 г. активно
учествува во Бугарското национално движење од 1938 до 1940, на служба во Германија и со докажа-
но германофилско поведение;
- Д-р Јозеф Антонов, прочут македонски борец од Куманово, со добар глас и влијание, ориенти-
ран повекестрано во политиката;
- Д-р Мировски, висок фукционер при Стопанската комора, трезвен политичар и негови члено-
ви от семејството преминале во партизаните;
- Рустем бег, водач на турското малцинство, англофил, србофил, мудар во политика... има врски
со англичаните и соработува; и, во Управителен комитет се вклучени и по еден бугарски, албански
и грчки претставник.
174
стойност. Отказът на ВМРО не може, естествено, да накара Москва да изостави
своите македонски планови; тя няма и сега своя ръка в играта и изненади, при
незаздравените отношения на Балкана, са винаги възможни.
Тъй остана и Македония включена в кроежите на съветската голяма политика,
както и целият останал Балкан. “
- Като завршаваме цитатите от книгата на Хаген, ние насочваме българските
комунисти, заедно с колегите им от Скопие към нея, за да си въземат добра беле-
шка с оглед на лъжите, които разправят за държанието на македонското движение
през войната. Меродавен ръководител на германската тайна служба, установява, че
движението и лично Иван Михайлов не са имали нищо опщо с българската
държавна политика през войната, а са били за независима Македония. Сетне, нека
нещасните комунисти си запишат – към многото други свидетелства – и това на
германската тайна служба, че е в Македония, освен за българи, за други славяни
(„македонци“ или подобно) не може дума да става. Ние се задоволяваме само с тези
констатации във върска с въпросната книга.
175
ТОДОР ЖИВКОВ220, КРЪСТЕ ЦЪРВЕНКОВСКИ221 - СТЕМОГРАМАТА
НА ВОДЕНИТЕ РАЗГОВОРИ ПО МАКЕДОНСКИЯ ВЪПРОС
Агенция „Фокус“, 19 мај 1967 г.
Тодор Живков: Др. Цървенковски, позволите ми от името на централния

комитет на нашата партия, от името на Политбирюро и от свое име да Ви изкажа
благодарност, че се отзовхте на нашата покана и днес сте наш скъп гост, да Ви
приветствам, а чрез Вас и вашата партия, СРМ и да пожелая успехи в нашата
дружба и сътрудничество... Ние с Вас сме се срещали 3-4 пъти. Но сега имаме
възможност да разговараме широко по всички въпроси222... Да дадем думата на Вас
като гост - нашия обичай е такъв.
Кръсте Цървенковски:Първо искам да благодаря на Вас лично, другарю Живков
и на ЦК БКП за поканата да посетя България... Сега бих искал да премина
накратко т.н. македонски въпрос. Понеже Вие бяхте много откровен в разговор-
ите в Белград, и аз искам да исползувам това си право и да бъда откровен.
Тодор Живков: Трябва да разговараме откровено и с доверие.
Кръсте Цървенковски: Аз казах и в Белград, и сега ще кажа, че подобряването
на отдношенията между Югославия и България беше добре прието от македонската
опщност и с надежда, че те ще се развиват. Особено добре бе прието Вашето
изявление, че ръководството на БКП и Вие лично стоите на димитровски
позиции и признавате историческия факт – създането на СРМ и формирането
на македонската нация223 ...
Що се отняса до нас, ние съществуваме и се развиваме, все повече добиваме
чертите на една съвременна нация. Ние намираме поддръшка и разбиране у сръб-
ските комунисти, a и в останалите републики, намираме голяма поддръшка от
страна на СЮК... През август т.г. ще имаме самостоятелна Македонска академия на
науките. Скоро, също така ще отделим македонската църква като самостоятелна.
Ние смятаме, че още повече ще се подобри обстановката, ще се премахнат някои
подозрения, напластени в миналото, ако вие направите публично изявление, че
приемате Македонската република, македонската нация, македонския език. А в
нашата опщественост все още има подозрения. Не искам да ме разберете погрешно,
но такви бяха условията в миналото. Тази година се навърщват 20 години от
Бледския договор...
220
Тодор Живков (1911-1998) - први секретар на ЦК БКП и председател на Министерскиот
совет на НР Бугарија.
221
Кръсте Цървенковски (1921-2001) - председател на ЦК на СК-СРМ и член на Президиумот
на ЦК на СКЈ.
222
223
Точно поставена аксиома: димитровските позиции на признаването на историческия факт –
създането на СРМ и формирането на македонската нация.
177
В България не е преведена нито една книга от съвременната македонска литера-
тура... Ние разбираме вашите трудности – това е наследство от историята. Никой не
се освободил от национализмът. Има го на вяскде – и в България, и в Югославия, и
в Македония, има го по целия свят. Ние водим борба против национализма.
Вашите архиви са затворени за нашите научни работници, с голямо поддозре-
ние се гледат македонски научни работници. Аз моля добре да ме разберете. Няки
наши научни работници написаха книги, каквото не би трябвало да пишат. Но това
беше в по-рання период. Дори няки си позволиха да атакуват светли имина от
българската история. Но това е вече преминало, свършено, такива работи вече няма
да се появят.
...........................
Кръсте Цървенковски: Трябва да раширим гостуването между Скопие и Благое-

вград, Ние като отговорни ръководители трябва да направим всичко възможно, за
да се изживеят напластените подозрения.
Тодор Живков: Правилно. Трябва да отидем към широко сближение.
Кръсте Цървенковски: Искам да поставя още два въпроса. Първо, ние настоява-
ме да не водим полемика в печата, защото това никомо не служи. Не искам да
правя анализ, ясно е, че не можем всичко да направим, и у вас има люди, и у нас
има люди. Не трябва обаче да допускаме и подкрепяме тези спорове, защото те не
водят до нищо. Това което се явява, е против нашата воля.
Изглежда, че един проблем няма така бързо да се реши, ще остане подълго-
траен. Това е проблемът за нашата македонска история224. Има много опщо. Ваши
учени твърдят, че тя е опща, наши – че е самобитна. Вашите учени смятът, че
нашата история като самобитна започва от 1941 година. Нашите учени мислят, че
тя започна от миналия век225. Нека ставим на учените въз основа на документи, на
научна работа да докажат това и след 10 години по-лесно ще го решим.
Кръсте Цървенковски: Второ, ще повторя това, което по-рано засегнах във
връска с македонския въпрос – за македонците в Благоевградски окръг226. Ние като
ръководство смятаме, че това е ваш вътрешен въпрос, вие ще определяте вашата
политика спряма македонците в България...
...В България са извършени 3 преброявания. Първото преброяване е през 1946
година. Тогава е извършена пропаганда в Благоевград всички да се пишат маке-
донци. Второто преброяване е през 1956 година. Имено тогава 180.000 жители са се
писали македонци. Сега, при последното преброяване, само 8.000 са се писали
македонци. По наше сведение, аз не мога да докажа, че е така, на македонците е
било попречено да изявяват своето национално съзнание. Аз казах, че това е ваш
въпрос, но ние не можем да бъдем безразлични. Това е национален въпрос. Ние сме
224
Точно определена аксиома: Македонската историја остана проблем нерешлив и до денеска.
225
Точно определена аксиома: Има много опщо. Ваши (бугарски) учени твърдят, че тя е опща,
наши (македонци) – че е самобитна. Вашите (бугарски) учени смятът, че нашата (македонска)
история като самобитна започва от 1941 година. Нашите (македонски) учени мислят, че тя започна
от миналия век. Така, продолжува и историјата да се повторува и, проблемот е останал нерешлив до
денешно време..
226
На Мартенскиот плену на ЦК на БКП в 1963 г. се прави категоричен пресврт во партиската
линија – настана официален крај на политиката на македонизација на Пиринска Македонија, кој
што траел од 1944 до 1963 година.
178
малка нация, най-дълго сме били под чуждо робство, последни сме се освободиле в
Европа. Много сме чуствителни по този въпроси. Аз нямам намерение да поставям
това, като въпрос, а само искам да ви кажа как се гледа у нас на това нещо. В
нашите кадри, в интелегенцията се създават подозрения, българската политика не е
докрай ясна и определена по македонския въпрос.
Вие лично, др. Живков, два пъти сте говорили едният път с др. Коча Попович, а
вторият с Тито, че македонската нация се създава на антибългарска основа227.
Не искам да влизам в спор – доколко това е вярно, защото има нещо вярно. Но
мога да кажа, че македонската нация се създава и на антисръбска основа. Не трябва
от българска страна да се навива това. Не искам да говоря повече по този въпрос...
Благодаря ви за вниманието. Не зная дали добре ме разбрахте.
Тодор Живков: Благодарим за информацита и за въпросите, които поставихте.
Вие, за съжаление, ще бъдете малко време в България. Ние Ви каним да дойдете
някой път и неофицилно на повече време, да се запознаете с България...
Ще мина, както вие се изразихте, към така наричания македонски въпрос. Той
не е „така наричен“, а си е македонски въпрос228.
Кръсте Цървенковски: И аз го казах в кавички.
Тодор Живков: Ние сме заявили не един път и сега ще заявя, че ако не призна-
ваме Македонска народна република, трябва да бъдем идеалоисти, не реалисти.
Ние не сме идеалисти, а марксисти. Исторически фак е, че съществува Македон-
ската народна република в рамките на СФРЈ. Това е фак. Това се приветствува от
нашата партия и нашата опщественост. Ние се радваме и винаги ще се радваме на
успесите на Македонската република...
Аз ще повторя некои работи, по които разговарахме с Вас в Белград. Вие
казахте да излезем с публично заяавление Ние сме готови да излезем с публично
заявление, готови сме и с документ да излезем. Ще се потпише др. Тито, и аз ще се
потпиша, и Вие да се потпишете. И гдето се казва, ще ликвидираме всичко, което
се е напластило, което представлява ръжда. Но, другарю Цървенковски Вие трябва
да не разберете какво можеми каво не можем да направим. Аз искючавам периода
на Коминформбиро. Това е един ненормален период. По това е говорено, то е
изяснено и у Вас, и у нас. Аз говоря за периода след това. Не можем да се съгласим,
и на нас е непонятно – искам добре да ме разберете – защо е неопходимо да се
формира и да се развива македонско национално съзнание на противобъгарска
основа. Защо е неопходимо това? Кажете ми Вие на мене, другарю Цървенковски,
как аз да им кажа на Централния комитет на нашата партия, в която над 50 % от
членовите са македонци! Какво да кажа на Съюзът на писателите, където от 300
души, 100 са македонци!... За нас това, което се прави у Вас, е непонятно, но за
съжаление това продължава. Нека ликвидираме този въпрос. Ето дадоха ми един
списък от книги, издавани от ваша научо-популярна библиотека. Аз прегледах
около 12 издания, а други съм чел по-рано. Това са книги, издавани през 1960,
1963, 1964 г. Там се говори все за „бугари, бугари“, за всичко се обвиняват бълга-
227
Точно определена аксиома: Така, македонската нация се създава на антибългарска основа.
228
Именно, „така наричен“ македонски въпрос остана нерешлив въпрос и да денешна т.н.
Северна Македенија.
179
рите229. Не може така. Тази библиотека има 30 издания, към 1970 г. ще бъдат
издадени още много заглавия от същите автори... Има едно заглавие „Бугарското
робство“. Ако на тази основа разглеждаме македонския въпрос, ние трябва да
влезем в голям конфликт с цялото наше опщество и целата партия. Ето, това е
главния въпрос...
Ние сме за формиране и за укрепване на македонска нация на основата на
демократични начела – всеки да се пише такъв, какъвто е. Вие поставяте въпрос за
благоевградския окръг. Какво да кажем за населението у вас с българско съзнание,
което до Втората световна война е било неколкостотин хиляди, по турските
статистики, а сега казвате, че има три души.
Кръсте Цървенковски: Не ми е познато за коя статистика става дума. Може би
става дуна за тая до Балканските войни, когато македонския народ е бил и под
сръбско, и под гръцко робство и т.н. Ние таково нещо в статистиката не сме
деклариларе.
Тодор Живков: Значи вие отричате че там има хора с българско съзнание. Вие
сами знаете, че има такви хора. Това до Втората световна война го отчитаха и
сръбската, и турската, и други статистики
Кръсте Цървенковски: Турската и сръбската статистика може да са го отчитали
- преди Балканската война.
Тодор Живков: До Втората световна война се отчиташе, а сега таково нещо
няма.Какво стана с тези Българи? 230 Аз бих задал същия въпрос, което вие
зададохте.
Кръсте Цървенковски: Вие спомнахте за историческата тематика.Не ми е ясно
за какви работи са писали за българите в тези наши публикации.
Тодор Живков: От тях сега още ще излязат, и авторите са същите. Не българите
са избивале югословския народ, а българските фашисти са го избивале... Процент-
но фашистите избиха много по-малко хора в Македония, отколкото в самата
България...
Кръсте Цървенковски:Аз смятам, другарю Живков, че в последните публикации
няма такива моменти, в които да се нападат българите...
Тодор Живков: Аз високо ценя вашето желание тези въпроси да намерат едно
разумно политическо решение... Аз Ви казах и в Белград, че не може да се върви по
този път. Не може! Това нещо никой няма да възприеме в България. Климент
Охридски – това е наша история231.
Вие готвите голям филм за Самуил като създател на Македонската държава.
Със същото основание и ние можем да подготвим такъв филм. Защо е неопходимо
всичко това! Нека да оставим хората на науката свободно, обективно да разгле-
ждат историческото минало, историческото наследство. Ние не сме историци, а
229
Основните постулати на денешните подржатели на доктрината на македонизмот: Комплекс
на ниска стојност, болна бугарофобија и примитивно (простачко) србофилство, но слепи и
глуви на очебијните историски факти и неприкосновено документовани вистини - друго нема.
230
Точно определена аксиома: До Втората световна война се отчиташе, а сега таково нещо няма.
Какво стана с тези Българи? Основна тема и на нашето писание е: Како изчезнало населението
со бугарското национал-но сознание во денешната преименувана во Република Македонија.
231
Решение на предметнот проблем: Види: Проф. Иван Снегаров, Делото на Климен
Охридски. Реч, произнесена 2 юли 1941 г. в Охрид.
180
държавници. У нас има 100 писатели-македонци. Ако им дадем свобода да пишат,
като те мислят - какво ще стане! Ние не им даваме да пишат. Нещо, разбира се, се
промъква тук-там. Тезата на вашите историци е, че българите са асимолатори на
македонското население, в това число и нашата партия (...) Столетия Македония е
била под влияние и на България, и на Гърция, и на Сърбия. Но вие главно с българ-
ите се занимавате. Защо се занимавате с този въпрос?
Кръсте Цървенковски: Вие отидохте към миналото. Няма писани такива работи
през последните години. Бих искал да ми посочите неки такиви брошури за
последните няколко години.
Тодор Живков: Аз ще Ви посоча един списък от статии и брошури, издадени
през последните две години, за това че българите са асимилатори.
Кръсте Цървенковски: Тук Вие подигнахте два въпроса. Първят въпрос е, че
българите са асимилатори и, че на противобългарска основа се създава македонско
национално съзнание Мисля, че няма да можете да посочите факти и дани за
последни години в това отношение.
Втория въпрос е много сложен и много труден. Това е въпросът за история-
та232... Има неща по които вероятно не е можем да се споразумеем затова нека го
оставим на историята...
Тодор Живков: ...Що се отняса до Благоевградския окръг, аз и в Белград ви
казах. Аз би ви предложил неки път, не сега, да минете инкогнито в целият край.
Ние, разбира се – ще знаем. Отидете където искате и сами разговарайте с хората.
Навремето в Благоевградския окръг, с решение на Централният комитет, всичкте
беха задължени да се пишат македонци, в това и тогашно партиско ръководство.
Ние от гледна точка на нашите отношения вършехме това до 1956 -1957 г. дори и
по-късно. Това беше наложено по чисто административен път. Сега са създадени
условия да се прояви националното съзнание. Ние нямаме интерес исключиво
сичките да са българи, защото при нас има турци, има и други националности...
Аз предложих в Белград да испратите група и сами да се убетите, че това е станало
съвршено добровълно... Това е действителността в България...
Кръсте Цървенковски: 147 статии и брошури са записани по въпросът, по които
спорим.
Тодор Живков: Вие говорите за македонският език. Македонци и българи добре
се ръзбирят. Ете ние сега с вас добре се разбираме.
Кръсте Цървенковски: Аз употребявам повече български думи, да ме разберете.
Тодор Живков: Казахте, че не признаваме македонския език. Ние по радио-
то предаваме на македонски език, а вие не можете да не търпите...
Кръсте Цървенковски: Ние искаме да кажем, че съществува СРМ в рамките на
СФРЮ.
Тодор Живков: Ние сме казале. Когато бех в Скопие – аз го казах. Това е публи-
ковано и във вашия, и нашия печат. Публично е казано. Ако сега отидем в Скопие,
пак ще кажа.
Кръсте Цървенковски: ...По въпроса за Пиринска Македония, ние стоим на
нашето становище и тук е тешко да се разберем... Ние и сега я пишем нашата
232
Основниот проблем во македонско-бугарските односи представува: Толковането на
македонско-бугарска историја". Именно, фалсификуването на огромната историска
документирана фактографија за општоизвесниот "македонски вопрос"...
181
история. Не може да се пише, че до 1940 година сме били българи, а след 1940
год. сме македонци.
Тодор Живков:Какво ще правите – това е ваша работа.Важно е да не се замешва
нашия народ и нашата партия в тази история.
Кръсте Цървенковски: У вас съществува теза, че македонското национално
съзнание има от създаването на Югославия – от 1945 година. По наши дани, по
иследования на наши учени, ние мислим, че това чувство има свои корени в
средата на миналия век. Нашето ръководство не може да каже за нашия народ,
че до 1945 г. сме българи, а след това сме македонци233. Това чувство е започна-
ло да се развива в средата на миналия век... Се повиквам на това, което е записано в
Бледският договор през 1946 година. Тогава беше друго време, други перспективи.
Се говореше за южнославянска федерация, вашата политика даде право на Пирин-
ска Македония за културна автономия. Ако не беше Коминфорбирото, може би
нещата ще се развиваха в друга насока. Но тешко можем да прием факт, че в 1954
година имаше 180.000 македонци в България, а сега ги няма (...) Аз нямам нищо
против да запишите във вашата история и Самуил, и Паисий, но не можем да не
запишим в нашата история някои исторически личности.
233
Именно, во друго време и во соем други геополитички опстојателста – историјата ни се
повторува. Така, Заран Заев – претседател на Владата на денешна Македонија - говори: „Мислењето
на нашиот коалициски партнер Љубчо Георгиевски е негово лично мислење, а Владата ниту
преговарала ниту ќе преговара за македонскиот идентитет и македонскиот јазик, изјави вчера
премиерот Зоран Заев коментирајќи ги предлозите на експремиерот Љубчо Георгиевски за
решавање на проблемот со Бугарија. Заев рече дека веднаш разговарал со Георгиевски, при што тој
му потврдил дека тоа се негови лични размислувања.
- Тоа не може да биде став ниту на Владата ниту на коалицијата. Ставовите на Владата по тоа
прашање се јасни. Не постои во светот, па ниту кај нас да си легнете на 31 декември 1943-та како
Бугари и да се разбудите на 1 јануари 1944-та како Македонци. Тоа го нема никаде. Затоа ниту
Европа не навлегува во дебатите за историјата. Со Бугарија имаме потпишано Договор во кој
прифаќаме заедничка историја меѓу двата народи и двете држави. И тоа е навистина еден сериозен
исчекор во духот на пријателството – рече Заев.
Георгиевски викендов напиша дека проблемот со Бугарија може да се реши меѓу другото со
признание дека целата македонска преродба се обидувала да создаде заеднички јазик со бугарскиот,
нова комисија да го расветли прогонот на македонски граѓани со бугарска свест, без многу детали
да се објави дека Гоце Делче, Глигор Прличев и други историски личности и датуми ќе се слават
заеднички итн. ‟ (Види: Заран Заев, «Љубчо Георгиевски зборува во свое име „Слободен печат‟, 2
март 2021 г.)
Каде се крие проблемот за да постојано ни се повторува историјата!? Основен проблем
претставува образованието - от првото оделение и множеството на дисертации по историските
науки во Македонија.
182
ВОВЕДЕНИЕ
На установуенето на македонската азбука и литературниот јазик, учесвуале три
јазични комисии. За работата на Првата јазична комисија или „Филолошка комисия
за установуване на македонската азбука и македонскиот литературен язик‟,
проучуването станало возможно после откриването на Стенографските белешки,
од конференциите на филолошката комисиа за установуене на македонската
азбука и македонскиот литературен јазик, одржана во време од 27 ноември да 3
декември 1944 година.
На откритието на стенографските белешки, огромна е заслугата на проф. д-р
Стојан Ристески, авторот на филолошко-историското иследуване „Создавањето на
современиот македонски литературен јазик”, Скопје, 1988 – 499 стр.
Д-р Стојан Ристески е просветен деец роден 21 ноември 1932 г. во село Лешани,
Охридско. Образование: Учиелска школа - Битола (1952); Виша петагошка школа -
Битола (1957); Филозофски факултет - Скопје (1960); докторската дисертација на
Филозофскиот факултет во Нови Сад (1975). Учителствувал по селата Оровник,
Злести и Требениште; професор е во Охридската учителската школа, Гимназијата и
на Педагошкиот завод. През период 1983-1993 г., тој е уневерзитетски професор по
предметот македонски јазик во Приштина и Ниш. После това, тој предава на
Факултетот за туризам и угостителство во Охрид по предметот Културно
наследство и Култура на поведение
РЕШЕНИЕ НА ПРВОТО ЗАСЕДАНИЕ НА А С Н О М ЗА ВОВЕДУВАНЕТО

НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК КАКО СЛУЖБЕН ЈАЗИК
ВО МАКЕДОНСКАТА ДРЖАВА234
2 август 1944 г
Р Е Ш Е Н И Е
На Антифашиското собрание на народното ослободуене на Македонија на
заведуење на Македонскиот јазик како службен язик во македонската држава.
Чл. 1 Во македонската држава како службен язик се воведуе народниот маке-
донски язик.
234
Документи од Првото и Второто заседание на АСНОМ. Архив на Македонија, том I,
книга 1, Скопје, 1984, мсѓу стр. 160-161.
183
Чл. 2 Ова решение влегуе веднага во сила.
Во манастирот „Св. отец Прохор Пчински“ на Илинден, 2 август 1944 год.
За Антифашиското собрание на народното ослободуене на Македония.
Секретар, Претседател,
Л. Д. Арсов, с.р. Методи Андонов Ченто, с.р.
РЕШЕНИЕ НА ПРЕЗИДИУМ НА А С Н О М ДО ОБЛАСНИТЕ НАРОДНО-

ОСЛОБОДИТЕЛНИ ОДБОРИ ЗА ПРИВРЕМЕНА АЗБУКА235
ПРЕЗИДИУМ НА АСНОМ
Поверенство за просвета
Бр. 11
30 септември 1944 год.
Г. Врановци
ДО ОБЛАСНИТЕ Н. О. О.
Поради долгото турско ропство и окупаторските режими от 1912 година нава-
му, нашиот народ е заостанал во културно-просветното отношение и неписменоста
во него е огромна. Близу 75% от нашиот народ е неписмен, додека во братскиот
руски народ неписменост скоро нема.
Затова треба да прегнеме сите сили да подигнеме просветата и културата во
народот ни и премавнеме таја голема неписменост.
Да би постигнале това, нужно е отварање на аналфабетски курсеви по сите
селишта, каде е това возможно (...)
Времено е установена следната азбука: а, б, в, г, д, е, ж, з, и, ј, к, л, м, н, о, п, р, с,
т, у, ф, х, ц, ч, ш.
СМРТ НА ФАФИЗМОТ - СЛОБОДА НА НАРОДОТ

Секретар: Пвереник: Претседател:
Л. Арсов, с.р. Епаминоида Поп-Андонов Методи Андонов Ченто, с.р.
По одржуването на Првото заседание на АСНОМ236, членовите на АСНОМ,

ГШ на НОМ и ПОМ се префрлени во селото Рамно – Кумановско, кадешто се
235
Исто дело, стр. 220-221; АСНОМ, Документи од Првото и Второто заседание на АСНОМ,
Том I, книга II, Скопје 1984. док 292, 307-308.
184
формирани поверенства на Президиумот на АСНОМ, и назначени повереници. За
повереник на просветата е назначен - Епаминонда Попандов.
- За првата привремена азбука во село Рамно, во своите спомени повереник на
просветата - Епаминонда Попандов бележи:
„Помеѓу останатите културни акции беше и акцијата за изработ-ка на
македонска азбука. За таа цел, јас како поверник за просвета, формирав
комисија во следен состав: Кирил Петрушев, Мане Чучков, Лазо Соколов,
Благој Хаџи-Панзов, Асен Симичиев, Богоја Фотев, Панко Брашнар, Петре
Пирузе, Ацо Петровски и Ацо Гаврески, со учество на претседателот на
Президиумот и повере-никот за просветата.
Основната интенција во состувањето на азбуката беше таа да добие посебен
„македонски карактер” што му одговара на македонскиот јазик. Затоа беа
отфрлени српските „њ” и „љ” и од бугарската азбука „ю”, „я” и „ѫ”, а беше
примена бувата „ј” со која се образуваат меките „њ” и „љ” (нј, лј) и „ју” и „ја”.
(п.м.)
Се дискутираше дали место „ј” да се земе „і” кое го наоѓаме во текстовите
на нашите преродбеници. Преовлада гледиштето да се земе „ј” од српската
забука.
Дискусија се водеше и околу тоа дали да се внесе буквата џ. Преовлада
мнени-ето дека таа буква влегува во 4-5 зборови и тоа сите турцизми: џам,
џамија и други, па според потребата би можело да се пишуваат со буквата од
латиницата. Имаше предлог џ да се пишува со дж, но тој предлог беше отфрлен.
Во оваа азбука ги немаше и денешните наши „ќ” и „ѓ”. Но во тоа време и во
тие услови не можеше да се очекува тоа да биде потполна и дефинитивна.
Требаше брзо да се работи, а недостасуваа и стручњаци. Итноста на донесува-
њето на азбуката ја наложуваа и решенијата на Првото заседание на АСНОМ за
заведувањето на македонскиот јазик како службен во македонската држава,
неговото заведување во училиштата. Каква азбука ќе треба да учат децата, во
каква форма ќе им се предава мајчиниот јазик – беше важно прашање.Се водеа
живи дискусии за јазикот и правописот, при што дојде и до судир на различни
ставови. (...)
На еден проширен состанок се третираше прашањето за азбуката.
Реферираше Мане Чучков изнесувајќи ги сите образложенија за донесената
азбука во Рамно. (Првата македонска приивремена азбука, е имла 25
букви/знаци: а, б, в, г, д, е, ж, з, и, ј, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш.)
Против образложенијата не стана никој. Напротив, се подвлече дека нема
ништо неправилно во неа и дека таа може да послужи во прво време. Азбуката
беше примена, со тоа по ослободувањето на целата наша територија да се
формира комисија за нејзино конечно оформување“.
Е п а м и н о н д а П о п а н д о н о в,
Спомени од НОБ и за Првото заседание на АСНОМ (10),
„Нова Македонија”, XXV, 8192, 31. VІІІ 1969 г.
236
На А С Н О М беше избран и Президиум (Влада или Правителство) на НРМакедонија по
углед на СССР .
185
- Исто така, повереник на просветата Епаминонда Попандонов – во своите
спомени бележи:
„Во Горно Врановци се сретнав со доста млади и способни луѓе: Киро
Хаџивасилев, Владо Малевски, Илија Топаловски, Мито Хаџивасилев, Блаже
Конески, Даре Џамбаз и други.
Пак се покрена прашањето за азбуката. Блаже Конески одржа пред голем
собир на интелектуалци филолошко предавање. Покрај другото, неговата теза
беше дека во нашиот говор постојат и гласовите „ћ” и „ђ”, иако не наполно
такви како што ги изговарат Србите, и дека треба да се внесат во азбуката”.
Е п а м и н о н д а П о п а н д о н о в, цит., 12,
„Нова Македонија”, 2 VІІІ 1969 год, 53.
186
СТЕНОГРАФСКИ БЕЛЕШКИ од конференциите на филолошката комисиа
за установуене на македонската азбука и македонскиот литературен јазик,
одржана од 27 ноември до 3 декември 1944 г., во Скопје 237
Првата конференциа ја отвори повереникот за просветата на АСНОМ Епами-

нонда Поп-Андонов, во присаствието238 на следните филолози: македонскиот поет
Венко Марковски, учителите по словенски јазици Ристо Проданов, Ристо Зографов,
д-р Ѓорги Шоптрајанов, Даре Џамбаз, Васил Илиев, д-р Михаил Петрушевски,
д-р Круме Тошев, Мирко Павлов, Георге Киселинов, Блаже Конески и д-р Милка
Балванлиева.
Отварајки ја конференцијата, повереникот на просветата Епаминонда Поп-

Андонов рече:
-Драги другари, ја отварам денешнава историска конференциа, која е единстве-
на по своето значение, оти за прв пат во историата на нашиот народ се постави
прашањето за македонска азбука и за македонски литературен јазик. Нашиот
народ, през долго вековното ропство, не е бил третиран како народ и това само со
намерение за да биде пљачкан од балканските империалистички и други клики, (...)
Тој беше или бугарин, или србин или грк, а никако това што нависина беше:
македонец. На македонскиот народ не му се даваше да има своја писменост, не му
се даваше да има своји книги, не му се позволуваше дури да има еден лист за
културни нужди. Културата, просветата и воспитувањето на нашиот македонски
народ беше во рацете на балканските империјалистички клики и нашата интеле-
генција да служи на едни или други империјалистички клики. Но благодарение на
комунистичката партија, која во денешната гигантска борба прва го подигна
знамето за борба против окупаторите и за слобода на сите поробени народи, па така
и за слободата на македонскиот народ, благодарение на војската на далековидниот
наш омилен маршал Тито и специалчно благодарение на нашата млада војска, ние
денеска имаме своја държава, нашиот народ е признат како народ и од денеска
судбината за изградуење на македонската държава, за културно подигнуене и
напредок и во неговите раце. Разбира се, за да еден народ биде културен народ,
нему му е потребно културно развиуење, а това пак не може да биде без писменост,
без азбука. За да се одържи еден народ во денешната борба на културните народи,
тој треба да се афемира како народ на таков начин, што ке ги издигне на
повърхноста тије особености, што го характеризират како народ.
Една од особеностите за характеризиране на народот, еден од елементи што ја
чини нациата, това е и јазикот. За това, ние треба денеска да положиме основите на
237
Стојан Ристески, Создавањето на современиот македонски литературен јазик, НИО
„Студенски збор", Скопје - 1988, стр. 228-317. Архив на МАНУ, ФОНД „Јован Костовски“.
Предадено, како е во сочуваниот примерок на стенографот Јован Костовски.
Според, стенографот Јован Костовски, во 1974 година направил пет примерци од стенограф-
ските белешки; четири им дал на соответните фактори, а еден задржал за себе... Единствено негови-
от примерок останал како драгоцен документ... Исто така, суштествува преписот на Стенографските
белешки што ги направил и професор д-р Воислав И. Илиќ
238
187
нашата писменост и на нашата книжевност, установаејки македонска азбука и
македонски литературен јазик. При това, разбира се ние треба да гледаме чисто
нашите интереси, да се раководиме од интересите на нашиот народ, не правејки
концесии нито лево нито десно; да исполниме интересите и потребите на нашиот
народ, кој ке биде издигнат како народ и така достојно почитан од страна на
другите културни народи, За исполнение на таја задача ние треба, значи да се
раководиме од интересите на нашиот македонски народ и, разбира се, да вклучиме
и интересите на нашата заедница во која се наогаме, интересите на федеративна и
демократска Југославија.
Јас од това место сакам да ве поканам да викниме: Да е жив водачот на федера-
тивна и демократска Југославија маршал Тито (викање: Да е жив). Да е жива
Комунистичката партиа која ни овозможи денеска да се собереме тука, за да
работиме на нашата македонска азбука и нашиот македонски литературен јазик
(викање: Да е жива!). Сега, јас предлагам да се избере преседник, кој ке раководи
таја конференциа. Ако ми позволите, јас би предложил за преседник Ристо
Проданов. (Сите учесници го примат предлогот, а повереникот Поп Андонов рече
на крајот): Мене ке ми опростите што не можам да останам тука дека имам други
работи, ама ви желам оваја ваша работа голема да ја свършите со успех!
Ристо Проданов, го зема преседничкото место и вели:

По дневниот ред, треба прво да се прочетат реферати по македонската азбука,
второ да се прочитат реферати по македонскиот јазик и на крајот, како трета точка,
да се донесе резолуција. Но, јас мислам оти първо треба да работиме по втората
точка, да чуеме рефератите за македонскиот литературен јазик, па после да
пројдеме на азбуката, дека треба да видеме кој диалект ке се земе како македонски
литературен јазик, па по тој јазик да се прави азбуката. (Сите членови на комисиата
го одобруват тој предлог).
Ѓеорге Киселинов зема реч и вика:

Пред да го прочитам својот реферат, да кажам неколку предварителни думи.
Литературниот јазик го прават литераторите и журналистите, а филолозите имат
само да установат формите на јазикот. Ама денеска ние, ако сакаме да земиме едно
наречје од нашиот јазик како литературен јазик, немаме време да чекаме да се
прави тој јазик. Ние сме исправени пред вопросот да имаме литературен јазик, а
немаме време и не можеме да чекаме тој јазик да го направат поети, книжевници и
журналисти. Во Франциа како литературен јазик е земено париското наречје, во
Русија московското, во Србија ерцеговачкото. Од тије наречја после, постепено, се
развивал литературниот јазик. (...) Затова, треба да земиме едно наречје, ама од
сите наречја треба да го земеме това што е најубаво. Во македонските наречја
најубаво е централното наречје. Ама и това има некои дефекти. Во него се јавуат
многу синкопи. Така од основната дума повела, направен е појлите. Такви дефекти
во литературниот јазик не можат да се допуштат. Но пак велам, това наречје да го
земеме за основа. (...) Треба да се земе како општо правило: централното македон-
ско наречје да се земе како основа на македонскиот литературен јазик, само со
дополненија на други македонски наречја. Сега е важно да говориме за правописот,
188
дека правописот е нешто како императив и така треба и каде нас да се спроведе.
Кој не пише по правописот што ке се одреди, нема да му се позволи да ги печатат
своите работи. Но се поставуе прашање кој принцип ке го земеме: етимолошки или
фонетички. Очигледно е, дека не можеме да го земеме етимолошкиот принцип,
дека тој е историски и за него ни е потребен континуитет, а ние го немаме тој
континуитет. (...) Фонетичниот правопис е немогуќ, но треба да се приближиме кон
фонетичниот правопис. Сега ке ви прочитам мојот реферат:
Драги другари,
Македонскиот јазик е мајка на сите славјански јазици, или, по точно казано, на
сите литературни славјански јазици. Велам литературни, зашто со литературните
јазици работата стои малу по инаку; сите народни славјански јазици излегуват од
т.н. праславјански јазици.
Пред 5-6 илади години во просторот меѓу Дон и Волга во денешна Русија
живеело едно племе кое во науката се вика индоевропејско племе. Од него излегле
нај-напред индиците, персите и ермените, сетне келтите, германите, латините,
тракоилирците, грците и најпосле балтиските и словенските народи. Околу времето
кога се роди Исус Христос, сите славјани живееле во денешна Русија, меѓу реката
Днепар и Карпатските планини и Балтиското море и говореле еден јазик, кој
денеска во науката се вика праславјански јазик.
Од тој праславјански народ се отделиле на запад поланите и чехите, на север и
исток русите и украинците, а на југ – југославјаните: словенци, хървати, сърби,
македонци и болгари. Сите јужни славјани во прво време имале еден јазик –
југословенски јазик, кој попосле се разделил на наречја, а наречјата се оформиле на
јазици: словенски, хърватски, сърбски, болгарски и македонски.
Македонските славјани фатиле да се населуват во Македониа уште во ІІІ век
потем Христоса, ама од V век това население се врши погасто и по систематски и
до VІІ век веќе цела Македониа е гасто населена со славјани - нашите прадеди. (...)
Ете така во течение на VІІІ век се формирал еден нов народ – македонски, со
славјански јазик, ама и со многу етнографски особености на старите загинати жите-
ли на Македониа, во това време, кога бугарските славјани се бореја со прабугарите
од уралоалтајски произход, хърватите и сърбите со илирите од Далмациа, а
словенците со дивите племиња од околината на Венеција.
Во VІІІ век како христиани, македонските славјани, бидејќи на близу до нај-
културната тогашна държава Византиа, фатиле да си пишат на словенски со грчко
писмо. За това ни говори черноризец Храбар во своето сочинение „О писменех”.
Сигурно и во цркви си служиле со славјански предод на евангелието и апостолот,
писани со гърчки букви.
Во половината на ІX век се јавуват двамата солунски апостоли Кирил и Методи,
кои първо одиле како мисионери во Арабиа и во денешна јужна Русија. Најпосле се
замислиле и за просветуването на своите најблиски браќа – македонските славјани.
Нашите прадедови си имале свое писмо, ама това било нееднакво и незгодно, па
требало да се изеднакви и да се усавърши. Това го сториле - и таман тога идат
пратеници од Чехиа и молат да им се пратат учители и проповедници на славјански
јазик.
189
Одвај потем 20 години нивните ученици и сотрудници св. Климент и Наум се
враќат во Македониа - и со ним почнува нов културен и просветен бран, кој
оставил големи трагови во самата Македониа и после литературата и просветата од
тука се преместува во Бугариа, Сърбиа, Хърватска и Русиа.
Во сите тие народи и държави македонскиот јазик служел за църковен и офици-
ален литературен јазик долги векови. Овај стар македонски јазик во литературтата
е познат под името старославјански јазик.Од него после излегле сите други литера-
турни славјански јазици: бугарскиот, сърпскиот, хърватскиот и рускиот.
Правописот на първиот славјански литературен јазик - во Македониа бил
фонетичен, можда најфонетичен од сите известни во светот фонетични правописи.
Ама после јазикот се менувал, а правописот си останувал истиот и така со време
правописот станал историчен или етимологичен.
И навистина македонскиот јазик од IX век до денеска многу се изменил. Ама
каква историа преживе од IX до XX век? Това е страшно да се каже. И таја историа
не е уште ни написана. Ете таја ненаписана уште историа има свое одражение на
македонски народен јазик. За това овој јазик претърпе толку големи промени, та од
синтетичен стана крајно аналитичен во морфологиата. А во фонетиката претърпе
промени под ударите на гърчкото, турското и сърпското ропство.
И зато сега сме исправени пред еден голем парадокс: нашиот денешен македон-
ски јазик, наследник на јазикот на Кирила и Климента, нај-мало е близок до својот
татко или дедо.
Вопреки това, нашиот литературен јазик никога не престанал да работат: След
Климен дошло Царството на Самуил. Со него дошла нашата патријарството во
Охрид и литературната работа во неја на македонски јазик во XI, XII, XIII и XIV
век. Во XV и XVI век имаше две литературни школи: во Охрид и Кратово. Во XVII
и XVIII в. литературната работа се префрла во манастирите, особено во гората
Атон откаде излегол отец Паисии239, първиот македонски полу-средновековен,
239 PaisiŸ Hilendarski - ìznenite sledi na ovozemnoto mu pate{estvie napolno
is~eznaле. Ot негово pisaniе, doznavame za mesto na ro`denie Razlo{ko и, za mesto na

postriènie - Hilendar na Sveta Gora.Po delo Иstori® slavenobolgarska®, Paisiй
Hiledarski se voznese za rodona~alnik na vozro`denskata ni epoha. Vo duhot na
vremeto, negovoto so~inenie ima dolgo i opisno zaglavie:
Иstori® Сlavenobolgarska® o narodŸah i o careh i sv®tih

Bolgarskih i o vseh de®ni® i biti® bolgarska®
Sobrano i nare`deno Paisiem ermonahom
(biv{ago v sv®tiŸ gori Ldnski® ot eparhi samokovski®
v leto 1762 na polzi rodu bolgarskomu.
Pri duhovnata konfederacija na Sveta Gora - po pisanie na Simeon Radev, ne te~el

ìvotot vo harmoni®; tamо, vladeele otsekoga konflikti vo manastirite naseleni ot
razli~iti narodnosti: grcki, bolgarski, ruski, srбski i vlaшki monasi. No, v na~aloто
na 18-ot vek, se pribavil i oшte eden konflikt, narodnostniot motiv. Osobeno,
bolgarskite monasi bile tretirani kako luge ot dolna rasa. Na niх, grcite gledale s
prezrenie, a pak rusite i srbite gi broile bolgarite oti nemat nito slavno minalo,
pismenost i nitо svoi svetii...No, tova prezrenie na brati®ta po religi® - ne beшe i bez
opravdanie, oti bolgarskata duhovnost tonela v neveèstvo, no i imeto bolgarin beшe
sinonim na varvarstvo. Zatova, Paisiй Hiledarski govori s gor~ina v сво®та hronika:
Poradi plemeto si - beх poln soс skrb...
190
полумодерен историчар. А во XIX в. веке оти работеле полународен литературен
јазик Јаким Кърчовски240, Кирил Пејчинович241 и Теодоси Синаитски242.
Po grckite u~iliшta, sorodnicite mu brzale da se otre~at ot svoeto pleme, koe,

elinizmot osude na robstvo i temnina. Vsepak, se zapazi i slaveno-bolgarska
pismenost, оти в makedonskite manastiri se izu~уvaло po stari rakopisi i crkovniot
jazik. Taka, na Sveta Gora nau~il slaveno-bolgarsko pismo i Paisiй Hilendarski, za da
moè da ~ete stari hroniki, hrisovuli i ìti® na svetci. Kopaйki po monastirski
biblioteki, toй ispolnuval temni mesta na izminati epohi, i kam~e po kam~e stroel
mozaik na slavno minalo na rodot si. Za da se okon~a na~nato deloto, na pomoшt doйde
i edna prevzemena misi® ot Hilendr pri pravoslavnata episkopi® v Sremski Karlovec,
Avstri®.Taka, v leto 1761 trgna otec Paisiй pri brat®ta si srbi pod Habзburgskata
monarhi®, koga, vov crkovnata biblioteka otkril kniшka Istori® slav®nskih narodov,
ruski prevod, ot Mavro Orbini, Pezaro 1601. Taka, Paisiй Hilendarski napisa Istori®
slavenobolgarska® na polzu rodu bolgarskomu. Vo predgovorot na deloto, Paisiй se
obrnal kon sopstveniot narod - so strastni ukori i poeti~en lirizam, napomnuvaйki na
evreйskite proroci:
"O nerazumne Órode! Poradi шto se srami{ da se nare~eш bolgarin i ne ~atiш po
svoŸ ®zik i ne dumaш? Ili ne sa imali bolgari carstvo i gospotstvo? Za toliko leta
carstvuvali i bili slavni i ~ueni po sva® zeml®, i mnogo puta ot silni riml®ni i ot
mudri grci dan vzimali, i davali im carove i kraleve, и ot vsego slavenskogo naroda
naŸ-slavni bili bolgari: prvi se oni careve narekli, prvi oni patriarha imali, prvo se
oni krestili, naŸ-bole zeml® oni osvoili, tako ot svego naroda slavenskago naŸ-silni i
~estni bili, i pervi svetii slavenski ot bolgarski rod i ®zik prosi®li. No ot ш~o se
ti, nerazumne, sramiш ot svoŸ rod i vla~i se na ~u`d ®zik?
No vi`d, nerazumne: ot grci ima mnogo narodi, po-mudri i avni, da li ostav® nekoŸ
grk svoŸ ®zik i u~enie i rod, kako ti - bezumne? Ili se srami{ ot svoŸ rod i ®zik, zaш~o
sa bolgari prosti, i nema ot nih mnogo trgovci i kni`nici i slavni na zemli na tova
vreme, no sa pove~e ot nih prosti ora~e, i kopa~e, i of~are, i prosti zana®tlii.
Книшката na Paisij Hilendarski ne e pe~atena kniga; zatova e prepisvana i, така е
{irena po bolgarskite zemii. Oficiozite na "makedonizmot", monakot Paisij
Hilendarski nema da go priop{tat kon kniòvnata istorija na Makedonija; vopreki, i
po mestoto na ro`denie i po jazikot na deloto mu - celosno prinadleì na Makedonija,
240
Hadì Ioakim Kr~ovski (1750-1820) na pe~atenite knigi ni ostavil svedenija za
sebesi: za mesto na ro`denie - s. Oslomej, okruìe Ki~evsko; se obrazuval vo Carigrad,
u~itelstvuval v Kratovo. Prez cel ìtejski vek, nape~atil pet kni{i, nekoi v poveke
izdanija:
1."Slovo izkazanoe zaradi umirenie" (с. 30; 1814.), ot skromnost ne e napisano imeto
na avtorot, no ot jazikot i ot stilot se broit na Hadì Ioakima Kr~ovskogo. Sodrì
dve pou~itelni propovedanija: „Slovo iskazanoe zaradi umirenie‟ i „Slovo zaradi
sv®toe ispovedanie na si~ki hristi®ni, na muì i na èni".
2."Povest radi stra{nago i vtorago pri{estvija Hristova sobranna® u razli~nih
sv®tih pisanni®h" (s.46; 1814.). Voobi~ajno na vremeto ima dolgo и opisno zaglavie, ot
kade moè da se doznae, oti so~inenieto e privedeno na "prosteŸ{iŸ ®zik Bolgarski za
polzovani® radi prosteŸ{ih ~elovekov i nekni`nih".
3."Sija kniga glagolema® Mitarstva", na naslovnata korica stoi - "prevede se
trudom Ioakima daskala Kr~ovskogo, I`diveniem è pravoslavnih hristi®n {tipskih i
pro~ih gradov Bolgarskih, za duшevnoe ih spasenie nape~ats® - Budine grada 1817.
4."ûdesa presvetaja Bogorodica" (s, 103), Na naslovnata korica avtorot ne
zaboravil da kaè: "se napisa na bolgarskiŸ ®zik radi polzi i pou~eni® i spasini®
roda hristi®nskogo".
5."Razli~na pou~itelna nastavleni®" (s 310, 1819.). Isto taka, na naslovnata korica
avtorot ne zaboravil da kaè:"Napisa se radi polzi i pou~eni® i spaseni® roda hristi-
®nskogo". Ova proizvedenie vo pogled na jazikot и на na stilot se smeta za najprekrasno
so~inenie na narodeniot ni u~itel, ot priloènite pou~eni®, skazani® i tolkovani®,
na pokazanie e otbrano kratkoto izre~enie: "Hrani nezlobie i vi`d pravotu!!! ".
191
Во средето на тои век писале песни поетите Рајко Жинзифов243 од Велес и
Константин Миладинов244 од Струга. Во крајот на XIX и XX в. многу се работи на
македонски јазик.
241
Kirilл Pej~inovi~ (1771-1845), za razlika ot postariot soote~esvenik - Hadì
Ioakim Kr~ovski, ostavil ni poveke pisani sledi za svojot ìvot. Svoe imenie napisal
na koricite na svoite pe~ateni so~inenija; po manastirskite zidovi, kade minal ~ast
ot ìvotot si и na stariте crkovni rakopisi, koi popadnale do negovi race.
Se zamona{il vo Hilendr - Sveta Gora. Eden periot prestojuval v manastir Sv.
Pre~ista, Ki~evsko; 15-tina godini minal kako igumen na Markov manastir, Skopsko; i,
najdolgo se zadràl v manastir Sv. Atanasija - Tetovsko. Na nadgrobnata si plo~a, toj si
vreàl v poetski stih. Na pokazanie se prilaga prvite strofi ot epitahot:
Tearce mu negovo ro`denie,

Pre~ista i posriènie Hilandr,
Le{ek mu et negoo vospitanie,
Pod plo~ava negoo po~ivanie.
Ot negovo svoe ot{estvie.
Do Hristovo vtoro pri{estvie.
Po primerot na Hadì Ioakima Kr~ovskogo, i mnogogre{nim v ermonaseh Kiirill

Tetoec PeŸ~inovi~, prvo proizvodenie napisal na "preprosteŸ{im i ne kni`nim ®zikom
bolgarskim" - s opisno и dolgo zaglavie:
KNIGA SIÂ ZOVOMAÂ

OGLЕDALO
Opisas® radi potrebi i polzovani® preprosteŸ{im
i nekni`nim ®zikom Bolgarskim dolni® Missii
mnoggogre{nim v ermonaseh i nedostoineŸ{im
Igumenom Kral Markovago Manastir®;
iè v Skopieo u Markoa reka hrama staro
velikomu~enika Dimitria Kirill Tetoec PeŸ~inovi~
V BUDINE GRADE
Pismeni Kralevski Ouniverziteta Pe{tanskago 1816
Za da se nape~ati vtoroto so~inenie "Ute{enie gre{nim", mnogogre{nim v ermona-

seh Kirilla PeŸ~inovi~a Tetoec, tetovski manastir sv®tiŸ Atanasia, izminaле mnogo
leta. Otprvin, podsredstvom blagorodnomu i izbranomu v kn®zeh Gospodaru Milo{u
Obrenovi~u, rakopis bil praten v Kraguevec, pri slavenoseбska® episkopska® pe~at-
nica. Vseoak, knigata se nape~ati v solunskata pe~atnica Hadì Teodosij SinaŸtskogo.
242
Ahrimandrit Hadì TeodosiŸ SinaiŸtski e osnovatel na prvata slaveno-
bolgarska pe~atnica, postroena vo Solun i, do is~eznuvaneto í vo poàr (1843 g.) se
nape~ateni pet kni{ki s pou~itelno religiozno soderànie. Prez 1838 g. se nape~ati
pri pe~atnica Hadì Teodosij Sinaitskogo, i vtoro so~inenie na Kirilla PeŸ~inovi~a,
"Ute{enie gre{nim". V predgovorot na knigata, Hadì Teodosij Sinaitski ne zaboravi
da ni napomne oti izdanieto e privedeno - "S tolkovanie na prostiŸ ®zik bolgarski
Dolni Missii SkopskiŸ i tetovskiŸ k razumeniÓ prostomu narodu".
243
RaŸko @inzifovÍ (1839 -1877), vo istorijata na bolgarskata literatura - po
pisanie na Simeon Radev - nosi titula na poet. Strogite kritici - mu otrekvat. No, tie
se laàt, oti imal ìvo voobraènie i ~uvstvo za ritam i takt. Zatova, @inzifov ni
ostavil stihovi polni s ne`nost i nostalgi®. Vepak, pozna~itelna rolja ima kako
publicist. Po preporaka dadena ot Dimitri® Miladinov, vo 1858 g. zaminal za Rusija.
Prvo u~i na Odeska-ta seminarija. Slet tova, toj sledi literatura na Moskovskiot
fakultet. @inzifov i drugi negovi soote~estvenici - osnovat literaturno spisanie
"Bratski Trudъ" {to nosel i patriotski epigraf: "Baçinoto ogniçe ne ostavaй - Starы
obi~ai ne preziraй". Zabolen ot tuberkuloza, @inzifov umira v nave~erieto na
192
Така што сега имаме огромна литература, а во јазикот сме во она исто положе-
ние, како што беја хърватите пред Лудевит Гаи, до 1830 г. голема литература, ама
нема единство во литературниот јазик и во правописот. Ете во това е нашата
голема задача: да го изеднаквиме правописот и литературниот јазик.
Во сите литературни јазици денеска во Светов има два вида правописи:
етимологичен или историски и фонетичен. Сопствено говореики, од сите денешни
правописи ни еден не е чисто етимологичен или чисто фонетичен. Тие два принци-
пи се јавуват само како два идеали. От сите правописи нај-близок до етимоло-
гичниот правопис е френскиот, а нај-близок да фонетичниот е сърпскиот, ама ни
френскиот е чисто етимологичен, ни сърбскиот е чисто фонетичен. Рускиот право-
пис до револуцијата беше по-етимологичен, по близок до старомакедонскиот
правопис на св. Кирила и св. Климента. Русите во револуцијата направија големи
политичеки промени, ама во правописот остана, за чудо, по-консервативни. Зарн не
е това еден момент и за нас?
По това зеде реч Ристо Зографов и рече:

Рефератот на другарот Киселинов беше навистина многу убав и во него се
изнесова многу убави работи. На първо место многу убаво и точно е костатациата,
дека еден јазик не може да се создаде од комисии, туку јазикот го прават книжов-
ници, поети и писатели, учени во своите писаниа и јазикот го прави самиот народ.
Јазикот е нешто живо – ние това добро го знаеме – и како жив, јазикот расте, се
развива, се богати и се усавршува, тој си добива нови зборови и нови форми.
Филолозите и граматичарите не можат да создадат еден јазик, туку нивната работа
е да ги констатират формите во јазикот. (...)
Сега сме конкретно исправени пред вопросот кое македонско наречје да се земе
за македонски книжовен јазик. Јас сметам, дека тој вопрос практично е горе-доле
разрешен.(...) Кон тие книжовни матреали, треба да се додадат и политически
prestojnata Rusko-turska vojna 1877/78 g., a denot na ro`denie i denot na smrtta se

slu~ile na edna data. Vo s. "Bratski Trudъ", @inzifov objavil poveke rodolubivi
statii i pesni.
Za narodnostÍ i za pravina
Za baçina, za maŸ~inÍ ®z∫kÍ. / OhridÍ i TьrnovÍ ve~Í da li vыkÍ
Makedoni® ~udna strana. / Nema da b∫ditÍ grÍ~ka
Ima {uma gora i planina. / Sam∫Ÿ kamenÝ na ta® strana.
Ptica i r∫ba vÍ VardarÍ reka. / @ivo, mÝrtvo na sv® kraka
Ke stanatÍ i ke dadatÍ otvetÍ. / Na cela Evropa, na celÍ svetÍ:
Я BÍlkarka sumÍ, BÍlgarinÍ sumÍ. / BÍlgare ìveatÍ vÍ ta® strana.
244
Konstantin Miladinov (1830-1862) u~i v Ohrid, Struga i Kuku{, kako u~enik при
bratа si Dimitrija Miladinov; gimnazija u~i v Janina, i grcka filologija okon~l v
Atina. Prez 1857 g. sledi istorisko-fiololо{ki nauki na Moskovskiot fakultet.
Moskovskite studenti: K. Miladinov, L. Karavelov, R. @inzifov, N. Bon~ev i drugi
osnovat Literaturno druèstvo i spiasanie "Bratski trudъ". Prez vremeto na trigodi-
{noto studirane vo Moskva, K. Miladinov se dvièl vo grupata na poznatite moskovski
slavjanofili. Zaradи ne`no zdrave, bez da gi zavr{i studiite ja napu{ta Moskva. Na
pat za Struga, K. Miladinov naminal pri [trosmaera vo Viena, za da nape~ati Zbornik
na narodni pesni. Sled {est meseci rabota на kone~nata redakcija, na 24 juni 1861 g. se
nape~ati Zbornik na narodni pesni, ozaglaven "Bѫlgarski narodni pѣsni", pod
pokrovitelstvoto, kako stoi na posvetata na knigata: Negova Prevozvi{enostъ i Pre-
svetlostъ, Gospodina Josipa Strossmaera.
193
опстојателства, кои исто така разрешават вопросот за македонскиот јазик. Пред 70-
80 години Рајко Жинзифов и Константин Миладинов дават работи, по кои пак
можеме да констатираме каде треба да се бара решението на вопросот. Едниот од
нив, Миладинов, со многу дарба и вдъхновеност за југ, се послужи со наречјето од
Велес–Прилеп–Битола-Охрид, кон Струга и Ресен. Се разбира, нивниот книжевен
јазик беше со руско влијание, дека поминале низ една руска школа. Но пак може да
се види, оти и тие го зеле това централчно наречије како основа за своите дела.
Сегашното наше положение, бидејки има своја самоуправа и слобода само во
Вардарска Македонија, а това е само еден дел од целата Македонија, пак ни дава
разлози за централното наречје. Ако земеме пред очи цела Македонија, разно-
образието на нашиот јазик ке биде уште по големо. Ако земеме Неврокоп и Банско,
идејки на запад, ќе видиме говори кои се блиски до бугарскиот јазик, во костурско
и солунско ќе најдеме форми од кирило-методиевскиот јазик, а кон Штип, Кочани,
крива Паланка ќе најдеме наречја кои са блиски до шопските говори. Но ако
збориме за чист македонски јазик, не за неврокопското, дури не ни за костурското
и солунското наречје, или за велешко, прилепско, битолско, охридско, дебарско
наречје, пак ни се јавуе това централно и западно македонско наречје. Значи,
усетот на народотни праќа кон това наречје.
По тие постари македонски книжовни работи, имаме во поново време, нарочно
во последниве години, имаме едно творчество веке богато на македонски јазик. Ќе
се извинам што говорам во присаствието на Венко Марковски. Делата на Венко
Марковски и Кочо Рацин ни дават голема основа да сметаме дека е разрешен
проблемот на македонскиот литературен јазик. Тој јазик веќе жив, жив е како
книжевен јазик и така творчеството на нашите поети веќе го разрешиле вопросот
на македонскиот книжевен јазик.(...) Во Болгариа литературниот јазик го направиле
Славејков, Љубен Каравелов, Христо Ботев - тие го разрешиле прашането на
болгарски книжевен јазик, а така исто станало насекаде. (...) Каде нас има луѓе што
поминале, низ бугарска, српска и руска школа и тие не сакајќи можат да внесат
влијание од тие јазик каде што се воспитани. (...) Конкретно, јас предлагам
централното наречје за основа на македонскиот литературен јазик.
Д-р Ѓорги Шоптрајан, - по това зеде реч и рече:

Пред сè треба да го имаме пред очи фактот, оти сме пред изградуене на нашата
македонска държава.Треба да се има пред очи тој факт, оти държавата на нашиот
македонски народ е оформена и во таја наша национална държава има да се воведе
наш македонски јазик. Така нашиот јазик ке биде задолжителен за сите луѓе што
живеат во македонската земја. Ние знаеме оти јазикот во сите краишта во Маке-
дониа не е еднаков, но това не значи оти интелегенциата не писуат горе-доле
еднакво. Има еден друг факт, а това е фактот дека ние имаме своја македонска
литература, како што това го истакнава пред говорниците: Кирил Пејчинович,
Јоаким Кърчовски - од постарите и, Венко Марковски, Кочо Рацин, Васил Илиев,
Антон Панов и многу други, го воздигнаја нашиот македонски јазик до степен да
може да изкажи и нај-суптилнин чувства на човековата душа. (...) Ние, маке-
донците, имаме во творчеството на Венка Марковски израбо-тен книжовен јазик.
За наша среќа, неговиот јазик е централното македонско наречје. Това наречје е
разработено и издигнато на степен на литературен јазик. За наша среќа, неговиот
194
јазик е централното македонско наречје. По фонетиката и морфологиата ке се
изкажам кога ке дојде ред на нив.
Блаже Коневски, кој по това зеде реч, каза следното:

(...) Во Македониа како најголема група се оделува централното наречје. Но јас
би го рекол западно наречје, дека со него зборват централните и западните
македонски краишта, со границите: Скопје, Тетово, Охрид, Битола, Прилеп, Велес.
Јасно е дека това наречје веке легнало во основите на нашиот литературен јазик.(...)
Бидејки подалеко од центарот, това наречје се одбранило повеке и од српски и од
болгарски утицаи и си останало чисто македонско наречје. Дури другите наречја
можиме да ги сметаме како прелаз од српски на македонски и од бугарски на
македонски, това наречје е типично наше, чисто македонско. Това наречје влезува
со некои елементи и во другите наречја, во костурско, па после Гевгелиа и Кукуш.
Од Штип нагоре превоѓа во шопското наречје, а северно во косовско-моравското
наречје. Јас би рекол, това са нашите А говори, дека главната разлика е замената на
старата буква /ѫ/ (он или јус) во А. Тие не са строго оградени од другите говори и
во своите осебености ги сврзуват западните и источните македонски говори, и така
прават синтеза на сите македонски диалекти.
Што значи кога велиме оти централното македонско наречје влегнало во
основата македонскиот литературен јазик? Първо, това значи да треба да ги земеме
материалите од тој диалект, да го разгледаме и да го поставиме прашањето за
фонетската структура на тој диалект. Да видиме каква е фонетската структура за да
можиме да ги примениме практично прашањето како да се изрази со азбука. (...)
Главо е сега да одредиме оти западното македонско наречије влегло веке во
основите на македонскиот литературен јазик, па после да поминеме на азбуката.
Според мене, западниот македонски јазик е поширок. Ако се рече централно
наречје, ќе се мисли оти се односи на брсјачкиот диалек и ќе се одвои од западните
диалекти. А ако се земе да се разгледат говорите од Прилеп и Дебар, ќе се види
дека по звучењето говорот им е еден и на прилепчани и на дебарци. Основните
църти, а това се акцентот и преминувањето на носовката /ѫ/ во /а/. Во западните
диалекти носовката влегува во А, напр. пат, рака, мака.Тие А говопри се на меѓите
на другите наши диалекти и, што е поглавно, во свотие църти имат църти и од
други наши говори.
Мирко Павлов-Непроштенски рече:

Наречието за кое сега збориме и кое влегло во основите на македонскиот
литературен јазик се збори во тие краишта, кои завземат и географски централно
местo на Македониа, се навогат во средето на Македониа и затова и јас сум да се
нарече централно македонско наречје кое ке биде основата на нашиот литературен
јазик. Толку сакав да кажам по тој вопрос, а сега ке ви прочитам писмен реферат за
јазикот.
Јазикот е еден од најважните фактори за изградуене на секој народ во културно
одношение и преку него се добиват сите материални и духовни пројави. Од него
зависи предаването на различни умотворенија во кои се крие народното богатство.
Македониа со своите диалекти е неизцърпен извор и богатства за филолошко проу-
195
чуене. Но, понеже е била најмногу изложена на надворешни политички влианиа,
кои се одразиле и во јазикот, треба сега да се очисти, зашто са биле досега тенден-
циозно исползувани од враговите.
Има неколку групи говори, кои ќе ги класирам како перифериски и централни.
Перифериски сметам тија, кои се наоѓат према Сърбиа и Болгариа, бидејќи во
постојанен контакт со тиа говори од кои са повлиаени. Макар и да биле изложени и
тиа говори во основните, што е главно, запазили чист македонски характер.
Говорите ги делиме по изговорот на назалот /Ѫ/, кои дал неколку рефлекси - во
галичкиот: /о/ – рока; во тетовска, кумановско, кривопаланечко и кратовско: /у/ –
рука; на граница према Болгариа како: /Ѫ/ – ръка; и јужно од оваја говори: /a/ –
рака, во Велес - Прилеп-Битола – Охрид – Ресен – Кавадарци – Неготино - Гевгели.
Се пак да се определи еден диалект за литературен јазик, треба да се пропрати
неговата еволуциа до денеска, за да се може да има вистинска претстава за негови-
от живот порано и денеска. Освен това, имаме и писатели во миналото, кои пишу-
еле на това наречие како Жинзифов, Пърличев, Браќа Миладинови и др.
Еве тои централен говор со своите отличителни църти ќе послужи како темел за
изградуене на новиот јазик и ќе се богати со форми и думи и од другите говори.
Тои треба да биде функција на сите живи говори во Македониа и да се развива како
книжовен јазик, оти има условиа за това.
Кога имаме пред вид дека това наречје ќе биде гордост на цела Македониа како
јазик со кого ќе бидеме претставени пред цивилизованиот свет на земјата, нема да
заборавиме ни това, дека е задачата на сите нас да видиме каков бил македонскиот
јазик во далечното минало, сравнавајќи го со другите славенски јазици, како е
еволуирал и на главното денешното положение да се утврди после толку јазични
перипетии. Това е мојот писмен реферат за јазикот, но уште еднаш ке подвлечам,
оти јас сум за това, да се земе централното македонско наречје за литературен
македонски јазик.
Блаже Коневски:
Во научните дела на Облак, Милетич и Белич е употребен тој термин, А говори,
западно-македонски говори. Јас мислам оти тој термин е поправилен.Тој термин,
западно-македонски - А говори е веке створен и сметам оти и ние треба да го
земеме.
Ристо Проданов:
Јас мислам оти треба се земе научниот термин западно-македонски А говори од
една гледна точка, оти Македониа не само Вардарска Македониа, а Прилеп е
центар на само на денешна слободна Македониа. (...) Ако сакаме да биде поопреде-
лено и понаучно, треба да земеме термин како што предложи Коневски: западно-
македонски А говори.
Венко Марковски:
Од досегашните реферати чувме предлог да се земе централното македонско
наречје како основа за македонскиот литературен јазик. Сега пак некој сака да се
нарече А говори, западно-македонски /а/ говопри. Става дума за науката, става
196
дума за учените кои разправале во науката за тој вопрос, како Веган, Мор и други,
Облак, Милетич, Белич и други. Некој од нив това наречје го викат западно-
македонско или /а/ говори. Со това наречје се говори во Велес, Прилеп, Битола,
Охрид. Това е централно. Ние треба да знаеме дека учените имат и политички
тенденции и секој учен својте разправи ги изработуе под влиание на тие своји
политички тенденции. Веган Македониа ја смета како болгарска и затова говорот
го дели на источни и западни говори. Белич пак Македониа ја смета како сърпска и
затова тој диалектите ги дели не само на западни, туку и на јужни. Милетич кога
сака да мисли исправно и праведно, това наречје го вика централно, /а/ кога е под
политичко влиание, тој това го вика западно. Стрфан Младенов, кој е уште жив,
член на софиската Академија на науките, на едно место се испушти по тој вопрос,
дека не мислеше политички. Затова сега ние да се разбереме зашто го викаме
централно македонско наречје. (...)
(...) За това централно македонско наречје прекрасно разбиране произнесе
Крсте Мисирков, роден во Ениџе Вардар, кој постави како принцип, оти македон-
скиот јазик не е ни болгарски ни сърбски јазик. Мисирков водел околу това голем
спор во 1903 година. Него во Болгариа го правеле луд. Сърбите го държеле за
ненормален. За да се установи јазикот на централното македонско наречје, треба да
ги видиме белезите на това наречје. Това наречје најубаво го определуе старата
буква (носквката он или јусот како се вика во науката). Таја буква во централното
македонско наречје преминуе во - /а/ (рака, мака, тага и т.н.) (...) Друга карактери-
стика на централното македонско наречје е това, дека буквата /ъ/ (ер голем)
преминуе во /о/, како во зборовите: полно, долго, жолто.
(...) Костадин Миладинов може да го загрее секого со своите песни, кои са на
еден јазик кој са земени елементи од сите македонски наречја. Но, да видиме што
идеа има Костантин Миладинов. Тој сака македонскиот јазик да го прилагоди кон
бугарскиот литературен јазик, кој се формираше во това време. Тој го нарече
диалектот на својте песни струшко-ресенско наречје, ама не е това ни струшко ни
ресенско. Едно од главните карактеристики на нашиот македонски јазик, може да
рече најглавната карактеристика, е ударението. Во нашиот јазик ударението е на
третата од крајот на думата: бигор бигорите, печал, печалите. Ако е разгледаме
неговата песна „Тъга за юг“, која е звучна само ако се акцентира по бугарското
ударение. Еве (скандира). Ама ако акцентираме со македонско типично ударение
на третата сричка од крајот на зборот, што ке испадне? (скандира со македонски
акцент). Видете дека нема ритам, оти и тука има врска неговата тенденциа маке-
донскиот јазик да се приспособи по законите на болгарскиот јазик.
Рајко Жинзифов од друга страна во своето дело ги уведе сите македонски
диалекти исто така и така сака да направи еден јазик. Ама така не се прави јазик.
(...) Многу близу до централното македонско наречје е и Кирил Пејчинович Тетоец,
вопреку да е од село Теарце. Това бил еден многу учен човек за своето време имал
усет и за стихотворна работа, а това се вига по стиховите што си ги спремил за
надгробната плоча:
Кој ке помине да рече Бог да прости,
Дека цървите отиде да ги гости.
197
На неговите книги на насловните страници „Огледало”, „Утешение грешним”
има: по „простому народодному јазику‟. Миливој Павлович „по простому сърпско-
му језику”, а Милетич „по простому болгарском језику”(...) Значи и он работел на
тој јазик, каде е, каков е?
(...) Уште еднаш на крајот сакам да подвлечам, дека централното македонско
наречје влегло во основите на македонскиот литературен јазик и за това и заради
другите причини кои ги истакнах, предлагам да се това наречје земе како основа за
македонскиот литературен јазик, со дополнениа од другите македонски наречја.
Ако за това ни треба ауторитет, го имаме ауторитетот на Москва.
Круме Тошевски:
Се постави прашането да ли ке се земе централното македонско наречје за
основа на нашиот литературен јазик, или западното А наречје. За мене е најважно
да видиме какви се основите на това наречје. Мене ми се чини оти сите овде горе-
долу збориме на това наречје. Но треба некој да го определи фонетскиот систем на
това наречје, дека без тој систем не можиме да ја направиме работата и ке испадне
да го не познаваме това наречје. Јас страхувам да не направиме некоа грешка, та да
ни се смејат лугето. (...) Не знам Белич рекол вака, а Милетич така. Тие нека си го
кърстат кој како сака, а ние ке го наречиме централно македонско наречје. (...)
Д-р Милка Балванлиева:

И јас сметам дека централното наречје треба да се земе како основа, ама сега за
сега секј да си пише како кој знае и може. (...)
Секој може да напише како сака, ама ке имаме коректори во печатниците и тие
ке прават коректури. Така јазикот ке биде еднаков на сите писатели, дека коректо-
рите ке ги поправат по законите што ке ги направиме за литературниот јазик.
Д-р Михаил Петрушевски:

Сега, става зборот за централниот наш говор, или бърсјачки говор, дека
централното наречје иди во бърсјачкиот говор. Но, треба да си ја кажиме вистината
и тој не е еден говор. Затова ние треба да го земеме поодредено, да земеме Велес,
Прилеп или некој друг град. Ако го земеме Велес, тука има велешани; ако го
земеме Прилеп, имаме и прилепчани, тие го познават наречјето и така можеме да ја
извучеме фонетиката и граматиката.
Даре Џамбаз:
Јас не сум филолог, но ме интересуваше се што е во върска со животот на
нашиот народ, та така ме интересуваше и това, каков ке биде јазикот, на кој ке
може нашиот народ да искаже своите мисли и своите чувства.(...) Значи, тука, во
тој дел - Охрид, Битола, Прилеп, Велес - тука почна и тука се разви економскиот и
културниот живот на македонскиот народ. Тамо се јавија и първите наши возроди-
тели: Кърчовски, Кирил Пејчинович, Партение Зографски Нишавски, кој направи
198
граматика која прилегна върс тој диалект, тако се јави Џинот245, Жинзифов, брака
Миладинови.(...) На крајот на XIX век и во почетокот на XX век револуционерното
движение на македонскиот народ тук се одигра. (...) Како резултат на се това, не се
случајни појавите на новите македонски поети Рацин, Марковски, Неделковски,
кои го земат централното македонско наречје. (...)
Васил Илиев:
Многу ми е жал оти сум принуден да направам неколку песимистички забеле-
шки. Ние имаме толку определена, толку јасна задача, да просто не можам да се
начудам зашто толку се одалечуваме. (...) Јас сакав да направам таков реферат, го
барав Селишчев но не го најдов и затова не излегов со реферат. Сега предлага да
се премине на втората точка, оти на сите ни е јасно дека централното маке-донско
наречје има да се земе како основа на македонскиот литературен јазик.
(...) Требаше да ги разгледаме белезите, дека ако не ги знаеме белезите не
можиме да го определиме наречиието. Овде некој го вика централно, некој западно
македонско наречје.
Даре Џамбас:
Времето ништо не е изгубено, оти ние имаме голема одговорност пред македон-
скиот народ и не смееме да бързаме. Вистина е да не сме подготвени, немаме
245
Jordan Hadì Konstantinov Dìnot - po pisanie na Simeon Radev, ima ogromna
vozro`denska zasluga, no ne po literaturnite trudovi, a zaradi apostolskata dejnost,
kako naroden u~itel i naroden agitator. Jordan Dìnot e eden ot redovnite sotrudnici
na literaturnoto spisanie "Carigratski vesnikÍ". Neka, prosledime otbrani ~asti ot
dopiskata v "Carigratski vesnikÍ", br, 44 ot 1851 godina:
"Iako me pita nekoŸ {kolski ~elovekÍ - si bolgarinÍ? AzÍ polno otvetnano -
bolgarinÍ. ê ne e ~estno na moeto Slav®no Bolgarstvo da tvoram zlo i lukavstvo,
pravi bolgarin - ne laì, ne zavidue, ne dengubue, ne licemerstvue, ne bludue, za
pe~ena kokoшka - vera ne razmenue. BolgarinÍ e proizvodanÍ, ot Boga. Po istine nema
po veli~estvo otÍ bolgarinÍ, bolgarinÍ ~rezmerno radi, ore, see, torgue, voinstvue,
vernostÍ ima, gostoÓbie, strahÍ BoìŸ, po~itanie svoego car®, i vsi~ko kolkoto шto e
uzakoneno Bogu i carÓшi moeto blagorodno bolgarstvo ne m® dopuшta da ne bidamÍ
dobrÍ, za tova imamÍ vera i nade`da i lÓbovÍ...
Vo druga dopiska nape~atena na stranicite na "Carigratski vesnikÍ" vo 1855
godina, Jordan Dìnot govori: "Ohrid~ani ime®tÍ i u~ili{ta vo koi na gre~eski ®zikÍ
u~atÍ. Oni ne zna®tÍ da re~atÍ Hristos voskerse, no Hristo-sa-nesti, a ne gre~eski
Hristos anesti - tova e, zaшto si nema®tÍ u~iliшte na slav®nskogo ®zika i sa izgubeni
kako vo ®ziko, taka i vo razvitoko na uma - Ohridskite slav®ni sa ~rezmerno ostroumni,
muìe velikoduшni, a mnogo trudni, iska®tÍ da ima®tÍ slav®nsko u~iliшte, no tri-
~etvorica koi se otÍ starata i hrg®vata metoda oшte s® dràtÍ za noшÍ Selata
ohridski ~isto slav®nski govoratÍ i po cerkvite po negde slav®nski sluàtÍ.
Jordan Dìnot vo 1848 g. u~itelstvuva v Skopie, kade bil predmet na "izraènie na
slavйano-blgarizmotÍ". Taja dejnost na u~itelot ne ostanala nezabeleæana ot grckite
vladici, klevetejki go uspeele da go pratat na zato~enie vo Mala Azija. Sled amnestijaта
ot strana na Portata, Jordan Dìnot se vrnnal vo Makedonija, no obele∞an so edno
izvadeno oko...
199
реферати, но условиата ни наложива така и треба целата материа опстојно да се
размисли.
Ама да не разберете лошо. Јас највеке го ценам историческото гледиште, но ми
е зборот на време да ја свършиме работата.
Ке ми дадете правото како на преседник да прогласам дека дискусијата се
прекрати. Времето не го изгубивме, дека чувме многу убави корисни работи. Сега
треба да се донесе резолуциа по първата точка на дневниот ред и да се каже и во
неа да се подвлече, дека литературниот македонски јазик е решен порано, истори-
чески и фактически, само треба да формулираме констатацијата, дека централното
македонско наречије влегло веке како основа на македонскиот литературен јазик.
(...) Многу е интересен предговорот на Хаџи поп-Теодосие за „Утешение грешним‟
од Кирил Пејчинович. (...) Лукијан Мушицки имаше една мисал за јазикот така:
„Јазикот има две страни: една вашна, една внатрешна. Ваншната страна означуе
конкретни предмети, а внатрешната кажуе душевни волнениа”. Како што рекол тој,
нашиот народ има само воншна страна на јазикот, само таја е развиена, оти нашиот
народ се јуначел и немал време за внатрешни, духовни работи. Такви думи, кои ги
немаме во нашиот јазик, ке ги земеме од рускиот јазик. Јас мислам оти дискусиата
по тој вопрос е прекратена.
Се рече централно наречје да се земе како основа на македонскиот литературен
јазик. Јас сметам дека това наречје треба да се објасни, а не може да се објасни, ако
не се определи географски каде се говори това наречје. Јас мислам не може да се
објасни по /ѫ/ (јусот), ниту по /ъ/ (ер голем). Затова предлагам еден реферат да се
изнесе за главните особености на това наречје. Без това не можеме да го
определиме.
Ние изнесовме кои се главните белези на централното македонско наречје: това
са /ѫ/ (јусот) и /ъ/ (ер голем). Со тие две букви јасно е речено кое е това наречје.
Да ги формулираме главните карактеристики на централното македонско наре-
чје. Тие са: јусот на секаде преминува у /а/, а /ъ/ (ер голем) преминуе у /о/, со некои
мали исклучениа, кои можеме да ги цитираме. Но исто така важно е ударението,
кое во централното македонско наречие паднува на третото од крајот. Ете, тие се
карактеристиките. (...) Како центар пак можеме да кажеме оти е Велес-Прилеп-
Битола-Охрид.
200
Формулациа да направиме: ке се земат местата или не. Ако ги речиме местата,
това ке биде центар на сегашнава Македониа. Но видите, Влахов ја вика Вардарска
Македониа, а имаме уште Пиринска и Егејска Македониа. (...) Во резолуциата ке ги
изнесеме овие карактеристики: /ѫ/ (јусот) преминуе у /а/, /ъ/ (ер голем) преминуе у
/о/, ударението е на третото од крајот.
Сега, како вигаме, сите сме согласни со това. Но кој ке ја направи резолуциата?
Јас мислам оти Венко треба да ја земе на себе таја работа. Се согласувате ли со
това, Венко да ја направи резолуциата? (Гласови: се согласуваме!).Сега, да одиме
на ручек, по поручек да се најдеме во 2.30 часот. (Първата конференциа е завър-
шена во 12.30 часот).
27-XI-1944 ГОДИНА – ПОРУЧЕК

Ристо Проданов го отвори заседанието и рече:
Пред ручек рековме да се донесе резолуциа, ама јас мислам оти поубаво ке биде
да се донесе резолуциа на крајот, дури да се станчат некиои работи. Сега минеме на
втората точка од дневниот редна азбуката.
Първо сите да се искажат по сите работи, дека тие се сите во върска една со
друга, и на крајот да се донесе резолуциа.
Да почнеме сега со азбуката. Ако има некој реферат, нека го прочете.
Милка Балванлиева го прочете својот реферат за азбукатаи најпосле рече:

Самото време ни налага да ги земеме буквите од сърпско-хърватската кири-
лица, дека во поновата наука се избегава да се прават дифтонзи.(...) Со сърпско-
хърватската кирилица ке имаме југословенска азбука.
Да збориме за некоја југословенска азбука, това е сосем нереална работа.
Нашиот народ бил и досега како народ, но јазикот не му бил оформен. И сега, не
може да биде цел да се нашиот народ слее во југословенскиот народ, но да запази
своја националност. Сега, конкретно за азбукатa. За многу букви, ние имаме јасна
претстава. Кога се работи за македонски јазик, ние треба да имаме наша македон-
ска азбука, со која адекватно ке можеме да ги изразиме тие гласови што се слушат
во нашиот говор. Зборот е за буквите: /њ/, /љ/, /ѓ/, /ќ/, /дз/, /ъ/. Да видиме како ги
направил Вук Караџич. Еве вака: на /н/ стави му еден ер малак /ь/, еве што ке
испадни: /њ/ На л-то стави му ер малак /ь/, ке испадне Љ. Ако го земеме истиот
принцип и за буквите /к/ и /г/, со додаване на еден ер малак, можеме вака да ги
201
изразиме тие наши гласови: /кₒ/, /гº/ (...) Гласот /ъ/ исто така го имаме во нашиот
говор и ке треба да го земеме. Примери: ърга, Ърбино, кърв, църв и други. (...)
Мирко Павлов Непроштенски, прочете писмениот реферат:

Во културната и политичка историа на македонскиот народ денешната наша
кодификациа има огромно значение, дека се турат основите на најважното на секој
народ, без кое не може да живи, - а това е азбуката и литературниот јазик, кој ке
служат за предаване на матреалната и духовна култура.
За това треба ние да пристапиме на таја работа со голема објективност, оти сме
создатели во денешниот момент на нешто ново и трајно, кое ке остане на генера-
циите кој ке дојдат по нас и кој ке дадат суд за нашата работа.
Македонскиот народ, кој не беше признат од нашите брака од шовенистички
побуди, немаше нито азбука, нито јазик, макар и двете да водат водат својот почет-
ок од дамни времина, т.е. од браката св. Кирил и Методие, първите македонски
просветители, закои се грабеа и сърбите и болгарите, присвовуејки ги како свои.
Ние, синовите на слободна Македониа, имаме таја срека, сега да решаваме това
прашане, колку се може полесно.
Според мене, азбуката би требало да се постави на фонетски принцип до колку
се може и да се искористи Вуковото: „Да се пишуе како се збори и да се чита како
е пишано". Се пак, азбуката треба носи македонско обележје, по кое ке се распо-
знава од другите и кое ке и даде македонски характер.
Едни од основните белези кои ке и дадат македонски характер са праславјан-
ските африкати /tj/ и /dj/ кои не са останали непроменени во ни еден славјански
јазик по делидбата од општиот праславјански јазик. Рефлексите добиени од тие
африкати са најразлични ви сите славјански јазици. Во рускиот дават /ч/ - /ж/
(свѣча - межа), во полскиот /ц/ - /дз/ (meca - medza), во чешкиот /ц/ - /з/ (meca -
meza), во сърпскиот /ћ/ - /ђ/ (свећа' - међа), во болгарскиот /щ/ - /дж/ (свещъ-межда)
и во македонскиот меко /к/ - /г/. Тие рефлекси са многу характерни и служат како
признак за деленето им - макар да има и други белези од второстепено значение
назали-те и полугласните /ь/ и /ъ/.
Артикулациата на тие два африката е сосем различна од таја на /к/ и /г/ и /щ/ и
/дж/. Опитот ке ни покаже во што се состои, без да ги разлагам овде.
Затова треба да имаме специални знаци за тие африкати со кои ке се даде
национално обележие на азбуката. Штом се изговоруат на база /к/ и /г/ со извес-
на мекота, која што може да се обележи со /ь/, мислам оти би било згодно ако се
пишуат како /к/ и /г/, со едно крагче, кое ке ни напомна на долниот дел на /ь/ од
кого е дошло и мекотата.
Прашањето за /і/ или /й/ е исто така интересно и многу важно и предлагам да се
замени со десетирино /і/, каков опит имаше во миналиот век во болгарската азбука.
Скоро во сите македонски говори се чуе освен /л/ и /н/ и меко /л/ и меко /н/.
Примери: стрелам, търкалам, свина, бана и др. Макар да не се толку многу меки
како сърпското /л/ и /н/, се пак са многу поблиски до /л/ и /н/ отколку до /љ/ и /њ/.
Да се не осложи пишуенето со некој двоен знак, со кој ке се сака да се прикаже
мекотата на /л/ и /н/, а и не би било во склад, оти во азбуката, според мене, не би
требало да има дифтонзи, предлагам да се земат горните знакови за меко /л/ и /н/.
202
Има уште еден глас кој се чуе во нашите народни говори, незапазен во сърб-
скиот и болгарскиот јазик гласот /ѕ/. Тој се навога во старомакедонскиот од каде
датира, било во корен, било да се јавува како резултат од треката палатализациа.
Можеби думите не са многобројни, но штом ги има такви, ако тој знак не сакаме да
го замениме со /ѕ/, треба да имаме сопствен знак. Примери: ѕиркам, ѕид, Ѕарко,
Ѕарфина, наѕат и др.
Последната буква од бројот на вопросните букви е /ъ/. Во болгарскиот јазик е
запазен како знак без гласовна стојност на крајот на думите и како полуглас во
среде. За нашите говори можам да кажам да е нужен тој глас, зашто има думи, каде
се запазил твърдиот полуглас гласовна стојност, идентифицирана со вокалот /р/
сърпско, кое не одговара на македонскиот дух. Примерите: бъргу, Търпе, сърна,
кърпа.
Азбуката би била таја: а, б, в, г, ѓ, д, е, ж, з, и, ј, к, ќ, л, љ, м, н, њ, о, п, р, с, т, у,

ф, х, ц, ч, џ, ѕ, ъ. 246
Од досегашната расправа едно ни е јасно, а това е да принципот на нашата
азбука има да биде фонетски, така за секој глас да си имаме точно определена
буква. Во другите словенски азбуки, како во сърпската, болгарската и руската
земени се знаковите од кирилската азбука, приспособени за тој јазик за кој се
земени. Значи и ние можеме да си ги земеме тие знакови. Но има една друга
работа: вопросот се решава не толку од произходването на буквите, но од физио-
логиата на тие гласови. Произходването на /ќ/ е од /т/: светја, свека, свеща. Гласот
/ќ/ ние го имаме: дуќан, ќоше, ќумбе. Од дадените примери видевме дека од
африкатот /т/ дошло руско /ч/, сърбско /ћ/, бугарско /щ/, македонско /ќ/. (...) това е
поблизу до /к/. Македонското /ѓ/ е помеко од сърбското /ђ/ и затова ни се налага да
земеме друг знак. (...) Во централните имаме /љ/ и /њ/, ама не е така меко како во
сърпскиот јазик. (...) Ако земеме /лÄ/ и /нÄ/, това нема да бидат знакови како во
сърпското /љ/ и /њ/ и така ке се прави разлика. За буквата /ј/ ние знаеме оти се
слуша во нашиот говор, но различно се пишуе. Во старата македонска азбука нема
/й/, това е поново од 17-18 век. Во старите ракописи има само /ò/. Ние македонците
сме ја дале таја азбука и затова да гледаме да си ги земеме това нашето, а не да
земеме некое туѓо, а нашето да го изфрлиме. /џ/ да се земе од сърпската азбука,
дека и това наш стар знак. (...) За /ъ/ нема што да се збори, тој е наш стар знак и
ке си го земеме така /ъ/.

Во латиницата има за /Ѓ/ ваков знак /Ð/. Тој принцип за обележаване на меките
постои во модерната наука, па и ние можеме така да земеме: /КÄ/, /ГÄ/, /ЛÄ/, /НÄ/.
Венко Макковски:
246
Меките консонанти стенографот подоцна ги обележал со денешната транскрипција, а не
според предлогот; бел. С. Ристески.
203
Треба така да направиме знаковите, да се пишуат без диганена раката. А това
треба да се упрости пишуването и да се исвърлат диакритични знакови, за да може
зборот да се напише без дигане на раката, со еден потез, да може знакот да се
върши со тој што иде по него.
Ристо Зографски:
Се виде од досегашните реферати и дискусии оти има согласие по вопросот на
македонската азбука, ако земеме во главни църти. Јасно е дека за македонската
азбука треба да се послужиме со кирилските букви, но да видиме дали со неја
можеме да означаваме сите гласови што се слушат во македонскиот јазик.
Има една азбука од 25 букви. Во неја нема /ъ/, /ь/, /ю/, /я/, /щ/, а за разлика од
сърпската азбука нема /ћ/, /ђ/, /џ/, /љ/, /њ/. (...) Ние, навистина, не сакаме да земеме
некоја политичка тенденциа, но да не се деси како да сме имале некаква
политичка тенденција, та да стане забуна. За това треба да бидеме внимателни
што правиме. Според мене, поарно да направиме некоја граматичка грешка,
отколку да направиме некоја политичка грешка. На нас ни треба /ъ/ дека тој глас
го имаме. Но пак ке речам, да не помислат оти имаме некоја политичка тенденциа.
Исто това е и со буквите од сърбската азбука. За србско /ћ/ и /ђ/ ние немаме усет и
затова сметам оти немаме нужда од тија два знака од сърбската азбука, но да
земеме еден знак од предложените комбинирани знакови. (...)
Може ке биднеме малу во разлаз и може хармониата ке се разруши со
моето излагане. За ова наша работа постои големо интересуење, има многу други
луѓе што се интересуват за овоа питање. И сметам, оти кај нив има мнозина кои не
ке се сложат со досегашните мнениа. Да се измислуват нови букви не е проста и
лека работа и затова не треба да се упуштаме во това пред добро да размислиме. За
да измислуваме нови букви, треба да наведеме јаки разлози оти старите букви не
чинат. А старото е проверено со пракса. Ако имаме извесна навика со употребата
на една азбука, а да измислуваме нови букви само за това да се нашата азбука
разликуват од некоја друга азбука, това е многу слаб разлог. (...) Ако ја земеме
сърбската кирилица, пак нашиот јазик ќе си остане македонски. (...) Конкретно,
става дума за знаковите /ћ/, /ђ/, /њ/ и /џ/. (...) Некој сака да докаже, дека /тј/ и /дј/ са
карактерисика за словенските јазици, кои различно се развиле во разни јазици: во
рускиот /ч/, /ж/, во сърбскиот /ћ/ и /ђ/, во болгарскиот /щ/, /жд/. Ама за македон-
скиот јазик таја църта не може да се заме. Таја замена во македонскиот јазик
внесена е од сърбскиот јазик. Баш на таја основа македонскиот и бугарскиот говор
се оделена група спрема сърбскиот говор.(...) Сега се јави мнение, дека требало ние
да имаме оделни букви за тие звукови, дека не биле карактеристика за македон-
скиот јазик. Други разлог зашто да се не задържат тие букви тој е што изговорот е
поинаков. Вистина ни еден човек това нема да го оспори. А каков е македонскоит
изговор на други гласови, да ли еднакво се изговарат сите гласови во сите предели
на македониа? Ако идеме по трага од север на југ, ке видиме дека во Битола се
свършава појасот на /ћ/ и /ђ/. Во Македониа нема единство во изговорот.
204
Ама овде става дума за централното македонско наречје. Немојте да ги мешаме
работите.
Чекајте прво да се изкажам, па после правите примедби. И јас вас ве слушав...
Едно можам да констатирам: изговорот на /ћ/ и /ђ/ во Македониа не е еднакво со
сърпскиот изговор. Во нашиот говор тој варира од /кј/ до /ћ/ сърпското.(...) Ништо
не ни пречи тие два знака да ги земеме од Вуковата азбука, оти не се внесени во
нашиот јазик од пред дваесет години, но во македонските споменици ние ке ги
најдеме уште пред Вук Карацич да ги внесе во својата азбука. (...) Повекето маке-
донски народ денеска е писмен со Вуковата азбука и ако не ги земеме тие знаци,
мнозина ке останат неписмени. Ние ако воведеме 5-6 нови знаци, тогај мнозина од
народот ке останат неписмени.
Сега преминуваме на друга работа. Се предложи за /ј/ да се земе знакот /ò/. Јас
не сум за това. Не би било ништо да го земеме Вуковото /ј/, дека веке има една
пракса со таја буква, има една навика и што ни пречи така да остане. (...) За /ъ/ има-
ме два случаја: во почетокот на зборовите и на средината на зборовите. Това има
процес да се развиват пред /р/. Тој процес е сосема нов, стотина години, не повеке.
Сърбите го бележат со вокално /р/: /рт/, брзо. Глигоров, галичанец, 1903 година
така го бележи.
Ѓорги Киселинов:
Ама квалитетот не е ист во сърбскиот и нашиот изговор. Еден учител маке-
донец, Нестор Поповски, кога бил во Иваница ги учел децата пред Св. Сава да
пејат:„Појте ми съъъъ-рби...” Ама тие убаво си пееле и си го изговарале това
„сър”... по нивниот изговор.
(...) Лично јас, това /ъ/ не го осеќам. Прости луге често пишат „брзо“, без /ъ/, а
това значи дека и тие не го осеќат. (...)
Поради сите разлози што ги изнесов, јас сум за това, да се во нашата азбука
задържат /ћ/ и /ђ/, а /ъ/ да се не пише.
Круме Тошевски:
Со другарот се сложуам и сите негови разлози ги примам. (...) Ние сакаме со
това правописот да го направиме многу фонетичен, ама Киселинов многу арно
подцърта оти сосем фонетичен правопис не може да биди. (...) Од практична страна
ни се налага да ги земеме сърпските букви. Јас го знам това, болгарите кога ке
видат сърпски букви ке речат: тие се посърбиле. (...) После правописот нема да
биде вечен, ние го рековме това, јазикот е жив и се менва, па ке се мени и право-
писот. (...) Пред да стане Блаже, ми се учини оти е многу лесно, ама сега видев-ме
оти не е така лесна работа. Најубаво ке биде ако можеме не многу научно, ама пак
со мера и практично. Кирил кој знае како и колку време ги правел буквите, кој знае
колку се мачел. Та и ние да се помачиме, да не бидеме бързи. (...) Затова, треба да
205
најдеме една средина, малку Блаже ке попусти, малку Венко ке попусти и така да
најдеме средината.247
Оправдано, другарот нагласи дека треба треба да мислиме каков одјек ке најде
нашето решение каде нашите браќа отаде граница, но пропусна да кажа дека треба
да мислиме и на това, каков одјек ке биде и на другата страна, зашто и на другата
страна ние имаме браќа.(...) Со научно разлагане, другарот, за мене многу убедливо
и со солидно научно основание, прикажа дека за гласот /ъ/, кои се слуша во некои
думи, нарочно во началото на зборовите, за нас не е потребен некој знак. Значи, не
е нужно да го земеме /ъ/-то (...) Ништо не ни пречи, никакви чуства не ни пречат,
од братската сърпска азбука да земеме /љ/ и /њ/ кои одговарат на основниот
принцип за создаване на нови букви. (...) За /ъ/, како што реков, колегите ме убеди-
ва оти не треба да го пишеме.
Ѓорги Шоптрајан:
Сметам оти тие букви, така како се напишани (Ћ, Ђ, Љ, Њ), во нашиот јазик са
специални, а не како во сърпскиот јазик. (...) Затова сметам оти треба да си најдеме
други знаци, со кои адекватно ке можеме да ги забележиме нашите звукови. (...)
Основниот принцип е тие Ћ, Ђ, Љ, Њ сърпски ги имаме или ги немаме. Јас мислам
оти ние ги немаме. Како ке ги изразиме во пишуенето, това е до нас. Да викниме
художник да ги разгледа и да ни ги прави. Тука го имаме художникот Јанески, тој
го направи гърбот на нашата држава.248 Може да ни биде полезно да го прашаме:
Аџаба, како би било да ги разгледаш и да ги напраиш тие букви. А ние ке му ги
дадеме елементите и тој ке може да направи букви, така да сите гласови да си
имаме букви.
Јас мислам сега, за таја вечер да доста е, да прекинеме, пак утре во 8 сатот да се
собереме. (Конференциата е завършена во 18 часот).
28-XI-1944 ГОДИНА – ПРЕД РУЧЕК

Другарката каза да треба да имаме тежна за еден општ Југословенски јазик.
Но вие знаете оти болгарите велат дека основите на нашите југословенски јазици са
бугарски, сърбите велат дека са сърпски. Ама ние македонците имаме първ литера-
турен јазик, ако сърбите велат оти е сърпски, а болгарите мислат оти е болгарски.
Таја мисал не е моја, но на Крсте Петкович и ја изкажа 1911 година, кога се
247
Во „научното” изложение на Крум Тошев се чуствува огромма доза на хумор и подигравка,
во судирот на двајцата основни опоменти при работата на филолошката комисија - Блаже Конески и
Венко Марковски.
248
Исто така, и во изложението на д-р Георги Шоптрајанов, може да се забележи огромма доза
на хумор и подигравка за „научните” аргументи за македонските буквите...
206
готвеше сојузот меѓу Сърбиа и Болгариа. Југословенски јазик е илузиа и никој пат
не може да се направи. (...) Историата не знае такво нешто - да еден народ се
откаже од својот јазик. Во историата има обратни примери - да еден народ на друг
му наложи својот јазик кога ке го покори. Но ако неможиме да го направиме општ
југословенски, можиме да го направиме општ славјански, а това ке биде рускиот
јазик, кои може да завладее по пространството, по широтата на руската душа.
(...) Да направиме концесиа на сърбите и да го примиме /ј/-то, дека нам ни
треба едно /ј/. Кое /ј/ ке го земеме, нема голема улога. Затова можеме да го земеме
това, сърпското. Това ке биде концесиа на северите комшии; /ъ/-то (ер голем)
можеме пак да го земеме како коцесиа на нашите источни комшии; /џ/ и /ѕ/ можеме
да земеме /дж/ и /дз/ како концесиа на рускиот правопис. Русите во 1918 г.
направиа голема револуциа, ама во правописот останаа по старото. Во правописот
не направиа револуциа. Кога можеа тие да остават /дж/ и /дз/, можеме и ние това да
го земеме.
Сега за мекотата на /к/, /г/, /л/, /н/. Ако земеме да разгледаме одношението на
без-гласните према гласните, тога ке испаднат спорни не четири, но 20 букви. Со
примери това ке ви покажам :
к: куче, капа, костен, келеш, кисел, к а, к о, к у
г: гумно, гаснам, голо, гемиа, гинам, г а, г о, г у
л: лук, лага, лошо, летам, личам, л а, л о, л у
н: нужда, напад, нос, небо, никој, н а, н о, н у
с: сум, сам, сом, себе, сила, с а, с о, с у, с е
а: зурла, зајак, зоб, зевзек, зима, з а, з о, з у
б: будам, баба, бораниа, бегам, бива, б а, б о, б е
х: ху, ха, хо, хе, хи, х а, х о, х е.
Сега да видиме. Во изговорот на безгласните се правит една експлозиа. (...) Таја

експлозиа најјака е кога безгласната е пред /у/. Малу послаба е пред /а/, уште
послаба пред /о/, а пред /е/ и /и/ експлозиата е најслаба. Пред /ј/ таја експлозиа
скоро се губи.
Характерно е за /к/ и /г/, тие пред /е/ и /и/ сами се омекнуват и немаме
потреба да измислуваме нов глас. Овај случај најјасно се вига во /л/-то. Това /л/ е
дебело во зборот лук, помеко во лага, уште помеко во лошо, а сосем се омекнуват
пред /е/ и /и/: летам, личам, ама пак характеристиката на /л/ не се губи и затова
немаме основание да измислуваме нова буква за тој глас, /н/-то исто така: немаме
нужда да земаме друг знак, дека во македонскиот говор никогаш не може да стане
меко /н/. (...)
Даре Џамбас:
(...) Прво ке се запрам на другарот Киселинов. Тој рече да правиме концесии на
едни, други и трети. Тука нема место за концесии и ние никому нема да правиме
никакви концесии. (...)
(...) За гласот /ј/ сметам оти е згодно да го земеме Вуковото /ј/, а не /й/. (...) /љ/ и
/њ/ са направени како се подвлече многу пати од /ль/ и /нь/. Тука мислам оти нема
што многу да зборуваме, тие знаци сметам оти треба да ги земеме како /љ/ и /њ/.
Сега за /џ/-то. Ние го имаме тој звук нарочно во турски зборови.(...)
207
Чера и денеска другарите се изкажаја оти имаме потреба од специални знаци за
мекото /к/ и /г./ Денеска пак Киселинов направи различие. Макар да исто ги осетва
не сака да ги обележуе, бидејки тие се сами омекват пред /и/ и /е/.
(...) Найпосле, за /ъ/ констатиравме оти звукот го слушаме во македонскиот
јазик, а него го навоѓаме забележан во записите: во збирката на Шапкарев, во
песните на Миладинов, секаде ке го најдеме забележан, Веркович исто така го
бележи. Примери има многу: кърв, кърст, търгнам и многу други. Затова, треба да
земеме знакот кој е познат за тој глас /ъ/.
Сите се изкажавме и дадовме својте предложениа за азбуката, како таја да се
скрои. Едно на сите ни е јасно, оти нашиот јазик има свои особености и тие особен-
ости сите ги констатиравме. Во духот на таја констатациа, треба да се направи
азбуката. (...) Примерите што ги изнесе Киселинов това јасно ни покажаја.
Сега, на големата тешкоќа ке биде што треба да се излиат знаковите за /ќ/ и /ѓ/.
(...) Јас во својата теза реков оти на некои места треба да се задържи етимологиата
на думите. Ама и да ја задържиме етимологиата, пак тешко ке иде со /ћ/ и /ђ/.
Сите си изкажавме своите мнениа и сега треба да настане најважниот, да ја
направиме азбуката. Сега е доцна и ке одиме на ручек, но поручек во 2.30 часот пак
да се најдеме да ја направиме таја најважна работа. (Конференциата се сврши во
12.30 часот)
28-XI-1944 ГОДИНА – ПОРУЧЕК

Според дискусиите кои ги имавме до сега за азбуката, овие се предложениата за
спорните букви:
к ќ кј кь
г ѓ гј гь
л љ лј ль
н њ нј нь
----------------------------
Б Б Б
Џ П ДЖ ДЗ
Нашата азбука не може да биде наполно фонетична. Јас, кога предложив својата
теза, реков оти треба да се задържи етимологиата на некои думин - народ(т),
кърв(ф). Од тие примери можеме да видиме оти нашата азбука не може да биде
фонетична. (...) Така, /ћ/ и /ђ/ треба да бидат по близу до /к/ и /г/ одколку до некои
други букви. Беше дума и за концесии од политички разлози. Ние треба да си
гледаме своите интереси и да си направиме азбука со која можиме да излеземе пред
учен свет. Со таја азбука ние ке излезиме пред туги народи и тие народи треба да
видат оти и ние си имаме своја азбука.
208
Круме Тошески:
Доколку јас го познавам нашиот јазик, особено прилепскиот диалект, звуковите
/љ/ и /њ/, иако некаде ги слушаме, ние ги немаме како гласови што заслужуваат по
цела буква Например сирење. Така напишано, това е исто што и сърбското, а каде
нас така не се изговара. Во Прилеп се вели сирене, тука е извършено антици-
пиране. За мене, нашето меко /њ/ не е исто што и сърбското /њ/, не е чист палатал и
затова јас сум против това да се земе /њ/. (...) Мојот предлог е ваков: /љ/ = /л/,
/њ/ = /н/. За /ќ/ и /ѓ/ предложуем сърбското /ћ/ и /ђ/. Се сложуем да се земе /ъ/, дека
во примерите што ги даде Венко и другите другари (...). Уште нешто да речам за /ћ/
и /ђ/. (...) Ние ги осетваме тие звукови и затова предлагам да ги примите така како
сърбите што ги имат. Има само една лоша работа: потсеќат на сърпско, но се многу
практични и со нив веке има една пракса каде нас.
Милка Балванлиева:
Кога земаме некои букви, јас мислам оти најубаво кe биде да си пронајдеме
нови букви за сите наши звукови, како што рече Шоптрајан.
Д-р Ѓорги Шоптрајан:

Овие знакови не одговарат на нашите гласови и ние треба да земеме други
знакови. Какви знакови ке се земат, това е друга работа. (...)
Ако земеме да сравнуваме и другите гласови во македонскиот и сърпскиот
изговор, ке видидиме дека голема диференциа ке се јави. Ако земиме /а/, /с/, /ш/,
ако ги измериме со палатограф, ке видиме голема разлика во сърпскиот и македон-
скиот изговор. Но това не значи оти треба други букви да имаме за тие звукови.
Д-р Ѓорги Шоптрајан:

Овие гласови не са полно артикулирани, не са основни знакови. Това не значи
да немат ништо од сърпските, ама пак не е едно.
Ако земеме тие знаци со апостров, како ке напишеме: КÄидам?
Да поставиме вака вопросот, да извършиме гласуване.
(Се извърши гласуене со резултат 8 : 2. Осум против сърпското /ћ/ и /ђ/, а два -
К. Тошески и М. Балванлиева.)
209
Сега треба да решиме и това кое ракописно писмо ке го примиме. Имаме два
система: немското и руското писмо.(...) Единодушно е решено да се земе рускиот
округли систем на ракописното писмо)
Сега, да продолжиме со гласуването. Се извърши гласуването со следниот општ

резултат:
За ќ, ѓ, љ, њ = 9:2 против: (К. Toшески и М. Балванлиева)

ј = 8:3
ъ = 9:2 против: (К. Тошевски, М. Балванлиева)
џ = 10 : 1 против: (М. Балванлиева)
ѕ = 10 : 1 против: ( " " )
По това Ристо Проданов ја напиша азбуката на таблата: (...)

Азбуката ни е готова и нека ни е честита и долговечна. Таја голема работа ја
направивме. Утре ке имаме пауза, па заутре пак да се собереме во осум сатот.
(Конференцијата е завршена во 18.30 часот)
30-XI-1944 ГОДИНА - ПРЕД РУЧЕК

(Не са дојдени Коневски и Балванлиева)
Најголемата работа, азбуката, ја направивме. Сега да минеме на фонетиката и
правописот, после на морфологиата, пак најпосле ке збориме за граматиката.
Ние първо да ги установиме принципите на централното македонско наречје, па
после работата ке се повери на комисии и таја ке направи деталните работи.
Ние се согласивме и ги констатиравме гласовите на нашиот македонски книжо-
вен јазик и ги установивме принципите на фонетско пишуене и така ја направивме
азбуката. Но се согласивме, оти макар колку да е фонетска нашата азбука, пак ке
има изнимки. Јас, кога правев предлог за азбуката, нагласив дека треба да биде
фонетска со малку етимолошки изнимки, да не се изгуби основата на думата. За
пример можеме да земеме зборот „народ”. Во народниот говор на крајот се слуша
/т/ - „нарот”. Дали ке пишиме со /д/ или /т/?
Мое мнение е дека треба да се пише со д, дека това /д/ пак се јавуе во члената
форма: народов, народон, народот. Асимилациа се јавуе вака: б-п, в-ф, г-к, д-т,
ж-ш, з-с, ъ-к, п-ч, ѕ-ц; р, л, м, и не се менуват.
Јас мислам оти асимилациата вака треба да ја разгледуваме: 1) на крајот на
зборовите; 2) во средината на зборовите; и, 3) мегу зборовите - во комбинации.
210
Типична дума за нас имаме: стра(х). Тука това /х/ минало во в, а в-то минало во
ф (...) Исто така и во глаголите х-то на крајот да се земе како в: бев, а не бех. в-то се
претвара во ф, но овде не е таков случај.
Се прими еднодушно предлогот на Венко Марковски: х-то на крајот на крајот
на зборовите преминуе во /в/; страв, бев.
Имаме туги и архаични думи со /х/ на крајот: стих, дух, воздух. Тука треба да си
остане х-то.
Се прими предлогот: Во тугите и архаични думи х-то ке се запази.
Имаме х во началото на думите: хубаво, харно, христианин (...) Јас мислам дека
каде нас го нема това х во началото, со исклучение на думи што дошле од јабана:
храм, Хајне, Херман. Затова предложуем: во началото на зборовите х-то да не се
пишуе, со исклучение на туги думи. (Предлогот се прими).
Сега имаме х во средето на на думите: охтика, охкане, Охрид. Во двете първи
думи слушаме ф: офтика, офкане, а Охрид си остануе. Мојот предлог е ваков: х-то
во среде на македонските думи преминуе во ф, со ислучение во думите Охрид и
туги думи. (Предлогот се прими).
Решението за х-то има ваква формулациа:

1) На крајот на зборовите х = в (страв, бев);
2) Во началото на зборовите х-то отпаднуе, со исклучение на туги думи:
храм, Хајне, Херман;
3) Во средето на зборовите х = ф, со исклучение во думата Охрид и туги
зборови.
Асимилацијата: б–п, в-ф, г-к, д-т, ж-ш, з-с, ъ-к, џ-ч, џ-ч, з-ц.
б : гроб(п), боб(п), роб(п), заб(п), даб(п) - се пишуе б
в : кърв(ф), църв(ф), стърв(ф), прав(ф), див(ф) - се пишуе в
г : рог(к), бог(к), долг(к) - се пишуе г
ѓ : туѓ(ќ) – се пишуе ѓ
д : град(т), зад(т), млад(т), народ(т) – се пишуе д
ж : нож(ш), грабеж(ш), јадеж(ш), дожд – арханизам – се пишуе ж
з : сеиз(с), ориз(с), без(с) – се пишуе з
џ : бриџ(ч) – се пишуе џ
Во средето:
б : роб-ски, сърб-ски = ропски, сърпски – се пишуе п
в : кървавски = кървафски – се пишуе ф
д : слад-ко град-ски = слат-ко грат-ски – се пишуе т
ж : маж-ки теж-ки = маш-ки теш-ки – се пишуе-ш
з:
211
Ако ги напишиме зборовите: направивме, бевме, бевте и ако сакаме да ги изго-
вориме така како се напишани, пак тука се слуша /ф/, дека тука имаме јасна
согласна пред темна и јасната пред темната се запазува како темна. /т/ нигога не
търпи јасна. Да не испаднеме неконсекветни. Да земеме или едниот, или другиот
принцип.
Мене ми се чини дека положението на тие букви на крајот, оти така е основата
на зборовите. Затова решивме да си останат на крајот. Во сърпскиот јазик јасните
преминуват во темни, а темните пред јасните преминуват во јасни. Јас предавав 18
години сърпски јазик и не гледав тешкотиа во таја работа: роб, ропски многу јасно
се сфаташе таја работа. Тука се врши асимилациа, това лесно се објаснува. Значи
дека можеме да го земеме тој принцип. Друго беше на крајот: роб, со /б/. Пак, ако
се беше јасно, тога немаше нужда да се пишуат граматики. Ние установивме повеке
фонетска азбука и треба да бидеме доследни.
Ако го земеме етимолошкиот принцип, тога ке напишиме ръка,249 така ке се
напише јусот, а секој ке си чита како си збори у неговиот крај. Нашиот принцип е
да биде азбуката фонетска, со малки исклучениа за да се запази значението на
думите. Сега, да останеме така: во средето на зборовите темните да се пишат така
како што се слушат.
(...) Од чиста научна гледна точка, Киселинов има право. Но вака, како што го
направи Венко Марковски, това го задоволуе фонетскиот, Киселинов етимолош-
киот правопис. (...) Мислам по практично ке биде да го земеме това другото што го
направи Венко. Това не е понаучно, туку е попрактично. (...) Роб - ропски, сърб –
сърпски. Така ке си остане. Може да биде мала научно-етимолошка грешка, ама е
многу практично.
Како дополнение да кажам уште нешто. Тука става дума за педагогиката и за
учениците. Но това е исто и за одраслите луге. Тие луге никој пат нема да учат тие
правила. А пак за учениците, на најгорните класови се установуе старомакедонски
јазик и тамо на учениците ке им се објасни това.
(...) Но, сега е прашането како ке биде со темните пред јасните: свет – свадба,
сеит - сеитба, женит - женидба. Како ке го пишеме: со /т/ или /д/?
(Решено е да се пишуе со /д/: свадба, сеидба, женидба).
249
На место јусот /ѫ/, даден е ерголм /ъ/.
212
Макар да не ги знаеме источните наречја, пак ке кажам како е во тие наречја.
Каде нас се вели: нук, довец, торник. (...) Тој глас и во нашиот изговор има јака
артикулациа, слаба, најслаба и најпосле се изгубува. Во зборот „внук” не е полно
/в/, во „втор” е уште послабо, а во „вторник” скоро се изгубува. Пред јасните /в/-то
има тенденциа да се запази, а пред темните се изгубува или преминуе во темен.
Пред јасните и пред сонорните може да остане.
Во тие зборови това /в/ е стариот предлог /въ/. Това има тенденциа да се губи
пред јасните звукови консонанти; пред слабите преминуе во /ф/ (фтор, фторник);
пред слабите имаме случај да се зајакнуе. Имаме три решења: или /ф/, или /в/, или
да го исфърлиме.
Јас мислам да се пишуе како се слуша, или во началото да падне. Во Вуковиот
речник имате вторник и торник.

Јас ке потсетам на едно нешто: Кога има некое колебане, етимологијата е
поважна. Това /в/ има етимолошко порекло од предлогот /въ/ и затова предло-
жувам: Во началото на думите да се земе това /в/.
Се прими предлогот вака формулисан: Во началото на думите в се запазуе, т.е.
въ = в и ъв = в. Се направиа и овие констатации: ъв = ф: фанам, фатам, фалам,
пофалба, фала, фърлам, фърчало, схвана = сфана.
Крајот на тугите зборови се пишуе без ј: Софиа, робиа, историа, армиа, Маке-
дониа, Сърбиа, Гърциа.
Исто така без ј се пишат зборовите: ние, вие, тие, е (глагол); вие виат (глагол:
кучето вие, кучината виат).
Принцип: ј-то не се пишуе пред е.
Кога треба да утвърдиме правилата на нашиот книжовен јазик, треба да имаме
пред очи и другите диалекти, нарочно источните диалекти. (...)
Каде нас, источните диалекти, има колебание мегу групите /ър/ и /ръ/. Затова
треба да се земе еден принцип. Решено: ър и ръ = ър.
Венко Марковски (пишуе на таблата):

сънце, сълнце, слонце, солнце; жъто, жолто, жълти; съза, солза; (...) Како еден
белег од централното наречје имаме това да ъл преминуе во ол. (...) По фонетскиот
закон треба да биде „болгарин” (...)
213
Ама јас никаде не сум чул „болгарин”, секаде во нашите диалекти се вели
„бугарин”.
Кога ке се рече „бугарин”, има звук на презрение, затова да се направи исклу-
чение (...) Затова да остане по фонетскиот закон „болгарин”.
Во централното наречје има места каде што се вели „болгарин”.
Затова да се изкажеме. После, ние треба да го правиме нашиот книжевен малу
поблагозвучен. Сега да се искажеме. Го имаме предлогот на Венко, јасно е
формулиран. Се прими предлогот на Венко Марковски: ъл во централното маке-
донско наречје преминуе во ол, со исклучение на зборот чун. (Круме Тошески
бараше исклучение за зборот „бугарин”).
Венко Марковски
Со примери докажа, оти во централното македонско наречје носовката (он, јус)
насекаде преминуе во а: рака, мака, така, - со овие исклучениа: суд – судам, куќа,
вруќо, кусо, круг. (...)
Конференциата се сврши во 12.30 часот и, а идната се закажа за утре во 8 часот
предручек.
1-XII-1944 ГОДИНА ПРЕДРУЧЕК
Во некои случаи додпаднуе во средето на думите кладам, кладиш = клаиш.
Согласните мегу две гласни изчезнуват, дека има нужда за зев.
Испаднуват /д/, /ж/ и /в/, а това се должи на нивната слаба артикулациа: гледам,
глеам, глам. Јас мислам оти треба да се запазат во нашиот литературен јазик.
Се реши: согласните што во лабаво произношение се губат во народниот јазик,
во литературниот македонски јазик ке се завардат.
О после палаталните сугласни преминуе во Е: лошо (е), средно (е) – европејски.
Предлагам во нашиот литературен јазик да остане /О/: лошо, средно-европејски.
(Предлогот се прими).
214
Лабилозованото /у/ се завардуе во прилозите: уште, близу, далеку, колку, толку
(Исклучение: токмо). Во броевите /о/ преминуе во /у/: осум, седум. Исто така во
глаголите сум, неќум. Пред /м/, /о/ преминуе во /у/: збогум, скришум, ничкум. Сите
предниве предлози се примива еднодушно. Сега за /љ/-то: фалам, палам, фърлам,
велам, Битола, недела, кадела, повела, луге.

Прилеп и Велес го немат това /љ/, но во некои други краеви го имат, го имат
источните диалекти.
Тенденциа на македонскиот говор е да се исфърли мекото /љ/. Това љ не е наш
полн глас.
(...) Јас никаде несум го сретнал. Миладинов го има, ама това е пак помеко.
Кога го зедовме централното македонско наречје како основа за литературниот
македонски јазик, рековме оти исклучениа, кои ги нема во централниот диалект, ке
ги земеме од другите диалекти. Тука нема нужда да го користиме това исклучение,
дека централното наречје го задържа мекото /л/. Битола, Охрид, Ресен, Костур,
Гърчка Македониа, Ениџе Вардар, Воден, Лерин, после Галичник, Лазарополе, -
сите тие диалектија задържале мекоста на /љ/-то. (...) не е толку меко како сърпско-
то, това е наше маке-донско /л/, полумеко, блиску до рускот.(...) Вистина, Прилеп,
Велес, Скопје го немат това меко /л/, но видовме дека го има во сите други говори.
(...)

Јас ке ве потсетам на еден принцип што зедовме: Кога има колебание, да се
земе старата, етимолошка форма.
Како што рече Даре, може така да се земе. Само јас сакам да се разбереме во
едно: дали е това наше меко л поблиску до сърпското љ, или до твърдото л. За
мене това е поблиску до твърдото л, отколку до сърпското љ.
Ако земеме така, тога /љ/ не треба, нема нужда да го земеме.
215
Ајде да се сложиме, и јас сум да се пишуе мекото љ250.
Во Велес немаме това Л, како што чувме тука, това се навоѓа во Охрид и
Битола. Тамо е запазено меко Л, кое не е лј, туку ль. Ако това е меко, а не е
отовано, треба да се согласиме дали ке се земе велешкиот, или ке земеме по јужно.

Треба да направиме еден принцип, точно да го определиме това /љ/.
Кога ке се издаде азбуката, ке се објасни дека това љ по-меко е л, ама не е како
сърпското и има тенденциа да се пренесе во твърдо л.
Од дискусиата, видовме оти има за и против за мекото л. (...) Имаме две тези.
Етимологиата и сите говори, освен Прилеп и Велес, зборват за това, дека треба да
се пишуе со меко л; етимологиата, другите говори и колебането во централното
наречје. А има еден разлог против това, оти во централниот диалект има дебело л,
ама и тука има колебаниа.
Ке ве потсетам на постепеното омекнуене на гласот на Л: лук, лага, локум, лист,
лесен. Во първи три е дебело, а во другите две тенко Л.
Ако е пред /и/ и /е/, л-то секога ке биде меко.
За „лист” и „лесен” нема што да се говори – това е јасно. Но става думата за
оние зборови што ги зедовме и расправаме дали ке се пишуат со меко л. По мене,
тука не треба да се пишуе со меко /л/. (...)

Пред /и/ и /е/ нема нужда да се пишуе меко /л/, дека това е меко со това што
се навоѓа пред /и/ и /е/.
Во примерите „вељам” и „мољам” ке се пишуе меко /л/. Дека /а/ е твърдо /е/ и
/и/ се меки и тие самите го омекнуват л-то. Зашто тука не треба да се пишуе меко
250
Може да се забележи оти Крум Тошев нема постојано мнение. Види: погоре што е кажано
216
/л/: зашто два пати ке биде обележена мекотата /а/, /о/, /у/ се твърди и тие не ги
омекшават твърдите согласни, освен ако имаме /ј/
Пред /и/ и /е/ никој македонец нема да го изговори дебелото /л/.
Ке направиме едно просто правило: Пред /и/ и /е/ никој пат не се пишуе /љ/.
А тамо каде што не е напред /и/ и /е/, ке се пишуе како ке се изговара. (...) Во вакви
случаи не се обележува мекотата, дека /л/, /н/, /к/, /г/, пред /и/ и /е/ се меки. Како
што /к/дошло од /шт/ /щ/ ке се пише етимолошки.
1) јадене, пиене, викане; 2) камења, пламења, луња, пустиња; 3) сирене, кон;
4) имина, времина. Тука имаме: 1) глаголно име, 2) збирно име, име од женски род,
3) име од средни и машки род, 4) множество од среден род. Некаде се вели адејне,
пиејне и така натаму. Да ли ке го примиме како што е напишано, или со /ј/.
Се прими како што е напишано, без /ј/.
Сега да видиме отоването на /т/ и /д/, старомакедонското /шт/ и /жѓ/. Негде има
/к/, /г/ - негде /шт/, /жд/.
Ќ: свеќа, вреќа, среќа, помоќ, ноќ, гаќи, маќиа. Исклучение: мошне, плешка.
Архаизми: општина, општ, свештеник.
ѓ: меѓа, раѓам, ърѓа; еднаж, надеж.
ќ: сваќа, браќа, цвеќе. ќ: дуќан, ќар, измеќар.
ѓ: ливаѓе. ѓ/ ѓердан, ѓаур.
Дублети: макиа-маштеа, гашник–гаќник. Исклучениа: разкаштен, Божик.

Глаголски прилог: давајќи, викајќи, пеејќи. Това е мојот предлог.
Можат ли децата да разберат каде е /тј/, а каде е македонското /к/, кое постана-
ло меко поред мекоста на гласното пред кое што стои.
Не знам зашто така правите. Ами што ке ни смета ако това ШТИ во глаголскиот
прилог го пишуеме со јки: викајки, пеејки.

Еднаш рековме: пред меките /и/ и /е/ не се пишуат /ќ/ и /ѓ/.251
251
Д-р Михаил Петрушевски, секогаш е доследен: пред меките /И/ и /Е/ не се пишуат /Ќ/ и /Ѓ/
217
Ние расправивме дека меките не се пишуат пред /и/ и /е/, дека веке тие се
замекнати со това што се најдуват пред меките.
1-XII-1944 ГОДИНА ПОРУЧЕК
По предлогот на Венко Марковски се зедова и се направиа овие констатации:

Македонскиот јазик има полна члена форма која е карактеристична само за
него: град = градов, градон, градот; жена = женава, женана, жената; дете = детево,
детено, детето. Исклучение од това се јавуе само во Битола и това само за машкиот
род: град = градов, градон, градо.
Буквите што испаднуват во народниот говор, да се запазат во литературнот

јазик: тоа =това, моа = моја.
По предлог на Ристо Проданов се зедова идните решења:

Тугите зборови со /ИЗМ/ на крајот, во литературниот македонски јазик ке се
пишуат со „ЗМ”: комунизм, фашизм, патриотизм, архизм ...
Имината и тугите зборови на /т/ - /р/, во македонскиот литературен јазик ке се

пишуат со /ТЪР/: Петър, Димитър, театър, министър.
По предлог на Ѓорги Киселинов се реши:

Вмъкнато /т/ и /д/ во зборовите се исфърлуват: страм = срам; стребро = сребро;
стреќа = среќа; сърдце = сърце.
За зборовите со завършеток /СТ/ се реши: Зборовите субстантива од машки род
со /СТ/ на крајот го задържуват /Т/-то; на зборовите од женски род /Т/-то одпаднуе:
пост, мост, лист; чес, радос.
Придевите од такви зборови се пишуат со /С/: посен, чесен, насен.
Презимињата на /СКИ/ секиј ке си ги пишуе така како што го викат.
Деминутивите се прават со наставакот /ЦЕ/ и /ЧЕ/: месо, месце, мефице; фес,
фесче, фефче; грозд, грофче, грошче; дожд, дошче; вошка, вошче,вофче.
По предлог на д-р Ѓорги Шоптрајан се примија овие облици: псите, пците,
пцета.
МОРФОЛОГИА
Личните местоимена (заменици): јас, ти, тој (он), таја (она), това (оно); тие
(оние) ние, вие, тие (оние)
ДЕКЛИНАЦИА
Ном. јас ти тој (он) таја (она) това (оно)
Дат. мене, ме тебе, ти нему, му нејзе, и нему, му
Ак. мене, ме тебе, те него, го неја, ја него, го
218
Ном. ние вие тие (они)
Дат. нам, ни вам, ви ним(и), им
Ак. нас, не вас, ве ниф, ги, (и)
2- XII-1944 ГОДИНА ПРЕД РУЧЕК

Рефлексивни, демонстративни и упитни заменици:
Ном. кој, - а, кое кои што
Дат. кому - - (чуму)
Ак. кого, која кои што
некој, - а, ое; никој, - а, ое; секој, - а, ое

сиот (сет) - сите (вес) = везден
сета - сите (сва) = са: санок
сето - сите (све) = се
ваков, - ква, - кво, - кви каков, - ква, - кво, - кви;

таков, онаков,
некаков, никаков,
секаков, колкав,
колкав, - а, - о, - ави колкав, - а, - о, - кви
оволкав, - а, - о, - кви; толкав,
онолкав, - а, - о, - кви
Ном. овој (ова) оној (она) друг, - а, - о, - други

Дат. овому оному другому
Ак. овего онего другего
Б Р О Ј О В И
Прости бројови:
еден, една, едно – едни
два, две, две
три, четири, пет, шес, седум, осум, девет, десет,
единаесе, дванаесе, тринаесе, четиринаесе, петнаесе, шеснаесе, седумнаесе,
сумнаесе, деветнаесе, дваесе, – триесе, педесе, шеесе, седумдесе, осундесе,
деведесе, сто, - двесте, триста, четиристотини, петстотини, шестотини,
седумстотини, осум-стотини, деветстотини, иљада, - милион, милљарда.
Редни бројови:
първ, - а, - о
втор(и), - а, - о
трет, четвърти, петти, шести, седми, осми, деветти, десетти, единаесети,
дванаесети и т.н., стот(и), двестот(и), тристот(и), четиристот(и) или четири-
стотинит(и) и т.н., иљадит(и), милионит(и).
Собирни бројови:
двајца (двојца), обојца, обата, обете, - тројца, четворица, петмина, и т.н.
219
П Р И Д Е В И
Се констатира дека придевките во македонскиот јазик имат: машки, женски и
среден род, компаратив, суперлатив и полната члена форма.
Сингулар:
бел белио (в, н, т) побел побелио (в, н, т) најбел најбелио (в, н, т)
бела бела (в, н. т) а побела побела (в, н, т) а најбела најбела (в.н, т) а
бело бело (в,н,т) о побело побело (в, н, т) о најбело најбело (в, н, т) о
Плурал:
бели беливе белине белите
побели побеливе побелине побелите
најбели најбеливе најбелине најбелите
ГЛАГОЛИ
Спомагателниот глагол се утвърдуе вака:
сум сме бидам бидеме
си сте бидеш бидете
е са – се (дублет) биде бидат
Ѓеорги Киселинов ги напиша на таблата:

глаголите треба (су му потребен) и требам (требам жито, гра):
требам требаме требам ребеме
требаш требате требаш требете
треба требáт требе требáт
По това рече: Кога имаме две форми, ке ги земеме двете, и едната, ама со две
значениа, со дистингциа.
Во стариот славјански јазик имало четири конугации: 1) со Е во основата, 2) со
НЕ (У), 3) со IЕ и 4) со И. Во македонските говори од тие четири конугации
најмногу се задържани три, помалку две Прилеп - Битола - Охрид, а најмалку само
една - во Дојран. Зашто това станало така, нам ние јасно. Јазикот се развиа и ги
отфърлуе што не му се потребни. Во говорите на централното наречје се запазени
две форми: носам, носиш и бодам, бодиш(еш). Значи, първата конугациа преми-
нала во четвърта, останале три; деклинациата со /I/ отишла во четвърта и така
останале две: А и И конугации. Од това што го најдуваме во нашите говори,
гледаме едно јасно: нашиот народ иде на това да се упрости. Сега наше е колку ке
земеме: три или две, - дека ако земеме само една това е многу отдалечено. Ако
земеме две конугации, ке имаме голема правилност, една правилност што ја нема
никаде. Това ке биде и на чисто, дека во централното наречје, каде што немало
никакви утицаи, нито сърпски, нито болгарски, нито албански, нито гърчки, јазикот
си се развивал најубаво и најприродно. Затова јас предлагамда се земат тие две
конугации.
220
(...) Самиот јазик нема тенденциа да ги губи формите, а ние сме повикани да ги
установиме, а не да ги исфърламе. Кај нас има три конугации: А, Е И. Централното
наречје не фаќа само Велес–Прилеп–Охрид – Битола, тука имаме костурско и
леринско и еден дел од Солун. Во централното наречија Битола и Прилеп запазиле
две форми, ама каде нас има три. Ние требане таја една што е повеке каде нас да ја
исфърламе, но да видиме да ли ја има и во другите нареја. Каде нас има и „ат” и
„ер”.
Ние сакаме да правиме јазик без утицај, това и сърпски и бугарски утицај има.
Јас сметам дека ке се запазат сите три форми: Се реши да се запазат сите три
форми на глаголските конугации: А, Е, И.
Се зеде да се разгледа глаголот имам:
имам имаме
имаш имате
има имáт (долго а)
Ако се стави знак за продолжение на това /а/ во третото лице еднина за плу-рал,
треба да се лејат нови букви. Јас сметам оти може да остане вака: имат.
Ѓорги Шоптрајан:
За да се знае оти е долго /а/, треба да се земе: имаат или имајат.
Во имперфект имаме „имава”. Од каде дошло това. Това беше од старото
„имаха”. Това /х/ некаде паднало, а негде преминало во /в/. Јас мислам оти треба
това /в/ да се запази во сите глаголи. (...) Во Президнумот на АСНОМ, пред да ги
соберат филолозите. Решавале за това, дека тамо имало луге кои се разбирале за
това. Тие, тамо каде што се јавуе зевот, земат /в/: бева, решива.
Тука или има „а” или има „ја”, а не „в”.
Бех, бехме, бехте, беха. Од тука имаме бев–/ф/ го изговараме на крајот: беф.
Ама имаме: бевме, бевте. Во „беха” /х/-то не е преминало во /в/, си остануе беха.
Меѓу двете гласни, това /х/ не се слуша и затова имаме или „беа”, или „беја”.
221
Ама во народот го имаме. И во костурско го има, тамо сум го забележил во село
Косинец.

Ако го земеме това, тога ке испадне од стреа и маштеа: стрева и маштева.
Да определиме кој глаголски наставак ке се употреби: увам, вам, ујам, уам. Това
ако го определиме, ке ни олесни решението.
I II III
верујам
веруам веруеме верувам веруваме вервам вервиме
веруеш веруете веруваш верувате вервиш вервите
веруе веруат верува веруват вервам вервет
веруене веруваме верване
Јас сум за това да се зема втората, дека таја се приближуе кон първата и третата.
По овоа прашане, се разви дискусиа и со гласане се реши: да се земат първата и

втората форма. Резултатот на гласането беше 5 : 5
По предлогот на Венко Марковски се реши.

Во трето лице плурал во сегашно време ке се пишуе едно /а/ (имат, сакат), ама
во граматиката ке се објасни дека е това долго /а/.
Имперфект и аорист: За трето лице плурал се предложива овие наставци:

I II
ова – дојдова о(ј)а - дојдо(ј)а
ава – имава а(ј)а - има(ј)а
ева – молева е(ј)а - моле(ј)а
ива – фърлива и(ј)а - фÍрли(ј)а
Како што гледаме, това може да биде или со В, или со Ј или да остане
непополнато. (Конференциата е завършена во 12.30 часот.
Това било х и по това треба да го решиме.
222
Установивме формата со „ујам”: станујам, стануеха. За х-то рековме преминуе
во /в/ и имаме стануева. Това многу убаво ке биде за звучноста и мекотата на
јазикот.

Ако го земеме тој принцип така општо, тога ке имаме: стреха, стрева, стра; леја,
лева, леа; маштеја, маштева, маштеа. После имаме махала и сахат. Ако го усвоиме
това правило, ке пишуеме „мавала”. „сават”.
Да земеме повеке различни глаголи, да видиме како ке звучи. Но това ке го
направиме поручек. Сега да ја прекратиме работата. Конференциата е завршена во
12 30 часот.
2- XII-1944 г. ПОРУЧЕК
Сега, да продолжиме разправата. Но пред решиме, сакам да дадам едно
изјавление. Сметам оти това изјавление ке ја поправи таја работа. Јас сметам оти и
сите вие това мислите, оти оваја наша работа не е само научна, филолошка и
петагошка, но това е една и държавотворна работа. Затова треба да водиме сметка и
за краеви на Македониа. Това изјавление го правам, дека ние се факаме за ситни
работи.
Треба да бидеме малку пошироки и малку подалеку да гледаме. Кога е думата
за јазикот, ние треба да имаме пред очи дека тој треба да биде: 1) правилен, 2) да
има благозвучност, и 3) кога правиме азбука и правопис, тие треба да бидат јаснии
лесни за разбиране, секој да може да ги разбере, да ги свате. Затова, кога ги
решаваме тие работи, сакам да се земат пред очи сите тие моменти. Од сега и
натака да имаме и това пред вид.
(...) И за това треба да ги имаме пред очии другите диалекти. Централното
наречје си влезе во основата на нашиот литературен јазик, но и другите диалекти да
не ги оставиме многу на страна.
Чера и денеска зедовме скопски форми. Се удалаваме од централното наречие.
Ние установиме прав-парови Зашто тука го изфърливме в-то: Дека не се слуша
во народниот говор, дека го нема. Ама ова е друга работа, това /в/ се слуша:
дојдова. Неврокоп и Банско има решиха и решива, а ударението им е бугарско. Ние
треба да се разправаме што ке земиме, со /в/ или со /ј/.
223
Во Прилеп и Битола се вели: „мува”. Тука /х/-то преминало /в/. Ама се вели:
снаха = снаа, сна. Да не беше това немаше да биде колебание, - насекаде ке беше
едно, ке беше „мува” и „снава”. Значи колебание има и затова предложуа: каде што
се слуша /аа/, да остане /аа/, а каде што се слуша – /ува/ , да остане /ува/.
Во Прилеп се вели: пърхот=ървот, јахам=јавам, пахам=павам, махам=мавам.
Јас сакам да докажам дека има колебанија, Зборот „мува” најубаво това ми
докажува. Мува, сна – значи има колебание, има и „ува”.
Ѓорги Киселинов (пишува на таблата):

мува беа
мава дојдоа
пава свиреа
леа викаа
треа
Мене ми се чини оти правиме основна грешка: речникот го мешаме со грамати-
ката. Дали ке пишуе стреха, или стреа, или стреја това е до списателите.
Ние треба окончанијата да ги установиме. Имаме три форми и за нив треба да
решаваме;
I II III
беа беја бева
дојдоа дојдоја дојдова
свиреа свиреја свирева
викаа викаја викава
решија решија решива
Ако сакаме да збориме театранно, така како што се збори во театърот, треба да
земиме со /ја/, дека е позвучно.
Ристо Зафировски:
Јас не сум свикнал на таја форма /ја/, ако се употребуе , јас би се согласил да се
земе таја форма.
Др Михаил Петрушевски:
Јас сум за двете първи форми: радува, радуваја.
Еден силен фактор, а това е аналогиата.Това /в/ го има во прво лице еднина, во
1 и 2 лице множина. Зашто да не биде и во 3 лице множина?
224
Ристо Зафирофски:
Да ги земеме двете форми, дека двете ги има во народните говори и да се даде
опис каде се слуша едната форма, а каде се слуша другата, дека по досегашното
изложение видевме оти и едната и другата форма живеат во народниот говор.
Предлогот на Ристо Зафировски се зеде и се формулира вака: Се констатира

дека двете форми во трето лице множината на „ја” и „ва” са правилни, оти живат во
народниот говор.
купувам купуваме купујам купујеме
купуваш купувате купујеш купујете
купува купуват купује купујат
Глаголска именица:
купуване ослободувам осободуване
купуене ослободуваме ослободуене
Императив:
Купувај! Купујте! Купува! Купувајте! Ослободи! Ослободува!
Пиј! Пијте! Шиј! Шијте! Миј! Мијте! Кажи! Кажите!
3- XII-1944 ГОДИНА ПРЕД РУЧЕК

Партицип презенс: гледајќи, бидејки.
Зашто е така напишано со /к/, а не со /ќ/.
Дека ние го утврдивме оти меките /к/, /г/, /л/. н пред /е/ и /и/ самите се омек-
нуват, меко се изговарат и не се пишат со /ќ/, /ѓ/, /љ/, /њ/, туку со /к/, /г/, /л /, /н/.
Кога така ние ке пишуеме: куња, куки, мега, меги.
Разбира се така ке се пише.
Прашането се реши со гласане:
I II III
ќ пред и, е = к етимолошко (јус) ќ, к пред и, е = ќ
ѓ ,, ,, ,, = г фонетично ѓ, г ,, ,, ,, = ѓ
љ ,, ,, ,, = л ќ, ѓ, љ љ, л ,, ,, ,, = љ
Резултатот беше: 5 : 4 :1 За първата форма гласава: Р. Проданов, Г. Киселинов,
Р.Зографски, д-р Г.Шоптрајан и В.Марковски; за втората форма гласава: К. Тоше-
ски, Д.Џамбаз, д-р М.Петрушевски и М.Павлов; и, за третата форма гласа В. Илиев.
225
Еднодушно се констатира дека /ке/ не е спомагателен глагол, туку това е
партикула за идното време.
Прошасти придев (причастие) се прави со л, ла, ло – ле.
Старомакедонско /щ/ се пишуе со /шт/: нешто, ништо, што. Од това: жена,
жениште; маж, мажиште.
Търпни придев се прави на „ен” и „ет”: биен, горен, кажан, викан, заколнат
Имениците на „тел” се пишат со „тел”, твърда /л/.
Од: оган, огин, огон, оген (вогин, воген) како правилно во литературниот јазик
се зема: оган и огин.
Правилно се зема ручек (и не ручок).
Плурал се прави со „ови”: град, градови.
Тугите глаголи имат наставак „ирам”: апелирам, корегирам, констатирам.
Исклучение за носовката (јус) = ја: јазел, јадица, јаже.
Во турските именици крајот ке остане со лък: пашалък, мајсторлък.
Предлози: в и во; со.
Архаизам: църква, църков.
Негациата се прави со одречната партикула „не” и се пишуе одвоено, со исклу-
чение: несум, неќум и немам.
Во реченичната форма: „Ние видовме да е това лошо” - свезата „да” не е прави-
лна, туку се употреблава „дека” или „оти” (...)
Акузатив и датив со кратката форма се пишат непосредно пред глаголот и го
зајакнуват. Во заповедната форма се пишуе зад глаголот: Го видел, Му дал. Види
го! Дај му!
Во миналото време спомагателниот глагол секогаш иде пред глаголот што се
менува: Сум видел, Јас сум ѝ го дал.
Во македонскиот јазик има дупли акузатив и датив: Го видов Петрета. Му дадов
на брата ми. Нему му кажав.Него го видов. Може и: Го видов . Му кажав.
На крајот се реши Венко Марковски да ја напише резолуциата и утре да се
прочете пред комисиата.
4- XII-1944 ГОДИНА ПОРУЧЕК

Се одредива комисии: 1) За изработуене елаборат за раководство по македонски
јазик, и 2) За изработуене на македонска номенклатура. Во комисиата за изработу-
ене на елаборат за раководство по македонски јазик влегова: Г.Киселинов, д-р М.
Петрушевски, Д. Џамбас, Венко Марковски и Ристо Проданов. Во комисиата за
изработуене на македонската номенклатура влегова: д-р Г. Шоптрајан, Р.
Зографски, Васил Илиески и Круме Тошески.
226
Венко Марковски ја прочита идната:
Р Е З У Л У Ц И А
На 27 ноември 1944 година во 8 часот пред ручек, во зградата на Општината се
собравме за да го утвърдиме македонскиот книжовен јазик и македонската азбука.
Конференциата траеше од 27 ноември до 3 декември 1944 година.252 Сите участву-
евме во сите дискусии како по јазикот, така и по азбуката. Ги ислушавме рефера-
тите по јазикот на другарите. Рефератите бева историски, езиковедни и политико-
економски, социални. Духот на сите реферати беше еден и ист. Еднодушно се
подвлече од сите, дека ние не сме се собрале да измислуеме некаков јазик, ами да
ги регистрираме законите и формите на онова македонско наречје, кое легнало
како основа на националниот македонски книжовен јазик. Се согласивме сите дека
това наречје е централното наречје, дека на това наречје са напишани работите на
новите македонски поети, и дека това наречје низ тригодишната кървава народно-
ослободителна борба со окупаторот добило граѓанственост. Се подвлече за
значението на поетите и книжовниците во мина-лото, како на пр. Рајко Жинзифов,
К. Миладинов, Г. Пърличев, Д. и К. Петкович, К. Пејчинович, Партени Зографски
Нишавски и др. Се изнесе мнението на Р. Жинзифов за неговиот јазик, кој би прет-
ставуел нешто како конгломерат на македонските наречја; за формите му (ќе идам,
ште идам, кйа ида, че ида) и за другите негови разбираниа. Се изнесе и мнението на
К. Миладинов, нарочно во чудната му песна „Тъга за југ” и се подвлече тенден-
циата на Миладинов оти тој го приспособуел својот роден мајчин јазик по законите
на болгарскиот литературен јазик, кој во това време се формираше. Се изнесе и
прекрасното разбиране на К. Миладинов за централното наречје и неговото
мнение, оти македонскиот јазик не е ни болгарски ни сърпски јазик. После
дискусиите преминавме на белезите на централното наречје кое легнало веке како
основа на македонскиот книжовен јазик, и установивме.
I
1. Носовката /ѫ/ (он или јусот, како го викат во науката) насекаде во централ-
ното наречје преминуе во /а/. На пр. рака, мака, тага, – со исклучение во /у/ како во:
куќа, кусо, суд итн.
2. /ъ/ (ер голем) преминуе во централното наречје насекаде во /о/ (полно, долго,
жолто и др.) – со многу малку исклучениа.
3. Полната члена форма, која е характеристична само за македонскиот јазик
(градов, гратон, градот; женава, женана, жената; детево, детено, детето).
4. Дуплексаната форма во синтаксата (акузатив и датив дуплекс) е характер-
истична (Го видов Јанка. Нему му реков).
5. Ударението во македонскиот јазик е на третата стричка од крајот на зборот -
дактилно. Напр. бигори, бигорите, воденица, воденицата, Македониа, македонец.
252
Oд 27. XI до 3. XII 1944 година биле поднесувани реферати, се воделе дискусии и полеми-
ки, а на 4. XII 1944 година биле формирани две комисии, се разгледала и се усвоила Резолуцијата.
Затоа стенографот правилно запишал: „Со това конференциата ја довърши својата работа на 4. XII
1944 година во 18 часот навечер”, т.е. таа завршила на 4. XII 1944 година, а не на 3. XII 1944 година.
(бел.; С. Ристески)
227
II
Македонската азбука има 32 букви: а, б, в, г, гº, д, е, ж, з, ѕ, и, ј, к. кº, л, љ, м, н,
њ, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, џ, ш. ъ.
/љ/-то и /њ/-то не са како во сърпскиот јазик полни паларали. Они са специ-
фични полумеки македонски /л/ и /н/. (на пр. Љуба, това не е сърпското Љуба).
/гº/ и /кº/ са наши типични македонски гласови со малечка фрикациа, а со пого-
лема експлозивност и затова се направени нови букви. Во правенето на буквите е
запазен принципот на /љ/ и /њ/.
Буквата /ѕ/ е стари-македонска буква. Неа ја навогаме во азбуката на Кирил и
Методиј и во поновата книжнина, а гласот ѕ е чест во живиот наш јазик (ѕимбил,
зид, свезда, звонци).
/ъ/-то е нужен за македонскиот јазик, а е и старо-македонска буква. На пр. ърга,
ърбино, ърт, кърв, върв, късмет, мајсторлък.
Буквата /џ/-то е потребна на нашата азбука, оти гласот /џ/ се слуша во туги и
наши зборови.
Исто така и /ј/-то.
Од първиот до последниот ден на конференциата сите поканети присуствуеја,
само Блаже Конески ја напушти од трети ден конференцијата.
Резолуцијата се прими еднодушно и сите членови ја потписава. Со това
конференциата довърши својата работа на 4 декември 1944 год. во 18 часот
навечер.
Стенографски белешки:
Ј. Костовски253
***
Филолошката комисија за установуене на македонската азбука и македонскиот
литературен јазик, после усвојуването на Резулуцијата - достоинсвено си заминва во
историјата: Георги Киселиов (1888-1961), Христо Проданов (?), Христо Зографов (?),
Мирко Павлов (?), д-р Георги Шоптрајанов (1907-2001), Блаже Конески (1921-1993),
Крум Тошев (1912-1976), Венко Марковски (1915-1988), д-р Михаил Петрушевски
(1911-1990), Даре (Божидар) Џамбаз (1911-1881) и Васил Иљоски (1902-1995)
Лексиката е формула на мисленето. Всепак, несуштествува студија на лексиката
на членовите на Филолошката комисија за установуенето на македонската азбука и
македонскиот литературен јазик. Во нивната лексика, именката/вопрос/ е доминант-
на, /прашане/ 2 пати – /питане/ от Блаже Конески. Општа е употебата на глаголските
именки со формата /ние/ и /ие/: значение, движение. Нема именка /почеток/, насекаде
е /начало/ итн.
Во книшката со заглавието "Кръвта вода не става", Венко Марковски бележи:
"Въвеждането на Ъ беше победа. Но тази победа за мене беше първото поражение на
моята заблуда. Македонската азбука с Ъ беше отхвърлена от ЦК на ЮКП – от
Александър Белич и Милован Джилас. Това поражение за мене вече означаваше
победа. Съмна в душата ми. Пробуди се в мен българското национално съзнание...".
253
Забелешка: Во Стенографските белешки се уочува извесна неизедначеност при меките
консонанти и буквата Ј. Стенографот, подоцна во некои делови интервенирал во духот на
Правописот од 1945 година, а во други не; бел. Ст. Ристески.
228
ДОКЛАД ПО РЕЗОЛУЦИАТА НА
КОМИСИАТА ЗА МАКЕДОНСКАТА АЗБУКА
Президиумот на АСНОМ на својата XIV седница одржана на 7. XII 1944 година

како трета точка од дневниот ред разгледа „Доклад по резолуцијата на комисиата
по македонсиот јазик”:
З А П И С Н К 254
№ 14
ОД XIV СЕДНИЦА НА ПРЕЗИДИУМОТ НА АСНОМ
7 декември 1944 година
Присутни членови: Методи А. Ченто, Страхил Гигов, Киро Петрушев, Венко
Марковски, Лазар Соколов, Вера Ацева, Ацо Петровски, Епаминоида П. Андонов,
свешт. Јован Гелев, Камбер Хасан и Генади Лешков. Претседателот М. Ченто
констатира оти кворумот е на лице и го отвара заседанието со следниот ред:
1. Читане на Записникот;
2. Свикуване на II-то заседание на АСНОМ и определуване на дневен ред;
3. Доклад по резолуциата на комисиата за македонска азбука;
4. Разно.
..............................
По точка 3, резолуцијата на комисиата за македонска азбука се чете од поверен-

икот на народна просвета др. Епаминоида П. Андонов. Пре но што ке почне да чете
др. поп Андонов дава објаснение, на кој начин е определена комисиата и кажуе оти
со оглед на тешката и деликатна работа, со која беше натоварена комисиата, во
нејзиниот состав се земени најдобрите стручњаци и познавачи на македонскиот
јазик кои ги имаме во Македонија и смета оти комисиата достојно ја исполни
задачата и можеме да бидиме доволни од нејната работа. Другарот Венко Марков-
ски, учесник во комисиата, дава широко објаснение во врска со конкретната работа
на комисиата.
Другарот Страхил Гигов е на мнение резолуциата да не се приема уште со

решение на Президиумот и да не се публикува, за да не се отвори широка дискусиа
во јавноста, која дискусиа во денешно време би могла да биде само од штета за
нашата млада држава. За да се даде по голем научен афторитет на целата таја рабо-
та, предлага времено да се одложи публикуването на резолуциата, а да се повикат
от Москва дваица световно извесни капацитети по славјанска филологиа и нај
добри познавачи на јазиците на сите балкански народи: Бернштайн и Державин.
254
Записник по резолуцијата на комисијата по македонски јазик (фрагмент). АСНОМ. Докумен-
ти од Првото и Второто заседание
229
Предлогот се приема.
Секретар, Членови, Претседтел,

Страхил Гигов, с.р. Л. Соколов, с.р. Методиа Андонов Ченто, с.р.
К. Петрушевски, с.р.
Е. п. Андонов, с.р.
- На 8 декември 1944 година ЦК КПМ се обрнува со писмо до ЦК КПЈ за да

помогне да пристигнат во Македонија советските филозофи Н. С. Державин и С. Б.
Берштејн во врска конечното решавање на македонската азбука и литературниот
јазик. А до нивното присигане - се вели дека „не би било лошо да ни испратите
некој добар филолог од Белград, кој би работел извесно време со нашиве”.
- На 16 декември 1944 година ЦК КПМ, со писмо се обрнува до ЦК БРП (к) во
Софија: „По порака на Централния Комитет на Комунистическата партия на Юго-
славия се делегира другарът Густав Д. Влахов в София за да покани от името на
Маршала на Югославия, Народния герой, Йосип Броз-Тито, другарат академикът
Н.С.Державин за да дойде в Македония и да помогне в изработването на македон-
ският литературен език. Молим да укажете пълно съдействие на испълението на
възложената на другарът Г.Д.Влахов задача”.255
- Густав Влахов, за оваа негова посета во Софија ни рече: „Во Софија бев на 19
и 20. XІІ 1944 година, во кабинетот на Трајко Костов, во ЦК БРП (к). Таму случајно
се сретнав со Цола Драгојчева. Державин, со кого што лично се познавав, требало
да дојде во Софија, но не дошол. Поканата ја оставив во кабинетот на Костов и во
врска со неа подоцна, во 1945 година, Державин дојде во Белград”. 256
- Канцаларијата на Маршалот на Југославија со телеграма до Всесловенскиот
комитет во Москва, моли: „Прошу вас сделать все возможное в содействии с нашеи
военной миссией и советскими властями чтоби академики Державин и Бернштейн
били послани в Македонию. Они об этом договорились с Влаховим”.257
- Уште пред одржувањето на Првото заседание на АВНОЈ, при потесен круг на
македонски интелектуалци е кружел еден проект за македонска азбука што бил
добиен од СССР. „Примерок од тој проект имал и професор д-р Ѓорѓи Шоптра-
јанов, но во една прилика му го дал на Димитар Влахов, па сега го нема”. 258
- Бидејќи таков документ не најдовме во фондот на Д. Влахов во Архивот на
Македонија, на 31. VІІІ 1985 година му се обративме со писмо на Густав Влахов259,
со молба за информација по овај податок. Тој беше љубезен и во писмо од 4. ІX
1985 година ни пишува: „Се сеќавам за еден елаборат од Советскиот Сојуз, но каде
е сега, дали меѓу документите на татко ми или во архивот на Народниот фронт - не
знам‟. Во усниот разговор, што го имавме на 14. ІX 1985 година во неговиот стан
во Белград, Густав Влахов ни рече: „Проектот за македонската азбука беше дојден
од СССР, но не ми е јасно по чие барање беше испратен и кој е нејзиниот автор‟.260
255
Архив на ЦК СКЈ – Белград, 1944/820 и Арх. на Макед, фонд ЦК СКМ..
256
Усното соопштение на Густав Влахов, дадено на 14. ІX 1985 година во станот во Белград..
257
Меморијален центар „Јосип Брос-Тито”, Архив на Ј. Броз-Тито Белград.
258
Усно соопштение август 1985 год..
259
Густав Влахов е бил секретар на Канцаларијата на Маршалалатот на Југославија, Јосип Броз
Тито – до време на.Резолуцијата на Инфонбирото во1948 година..
260
Исто дело, стр. 136.
230
- Лазар Колишевски во разговорот на 29. X 1985 година ни рече дека со руските
научници С. Б. Берштејн и Н. С. Державин од Македонија единствено контактирал
Димитар Влахов.261
Професор С. Б. Берштейн, Москва, 12- ІX-1944 г.

НЕКОЛКУ БЕЛЕШКИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРАТУРЕН ЙАЗИК262
Основното славйанско население на Македонийа во миналото се навогйаше во
блиско сродство од Мизийа, Тракийа и Родопите. Тоа ги определи най-важните
отличителни етнографски и йазични признаци на македонските славйани. Како
последица сепак, во резултат на цел ред важни околности, Македонија263 тргна по
свой сопствен пат и во сегашно време нийе го гледаме формиранйето на нов
славйански народ, македонски, кои што разликуйат од другите славйански народи.
Во врска со тоа, лозунгот: „Македонийа за македонците” добива сосем реално
значенийе. Овоплотуенйето негово во живот бара решенийа на цел ред на задаци
мегју кой (што) еден от най-важните йе создаванйето на македонскиот литературен
јазик. (п.н.)
Огромното мнозинство од македонците се служеше со бугарскиот йазик, по
малиот дел - со српскиот. Пред градителите на новата национална култура на
Балканот, стои задаток на создаванйето на нов литературен йазик, кой што е близок
на народните маси од Македонийа. Такви опити са векйе правени.
Уште во самиот почетокот на XІX век еден од македонските книжовници
Кирил Пейчинович, роден во полошкото село Теарце, близу до гр. Тетово, пишеше
книги за свойот народ на „най-прост некнижовен йазик”, на свойот майчин говор.
Силна йе македонската стихийа во йазикот на Р. К. Жинзифов и на многу други
писатели и поети од македонско потекло. Сите опити за создаванйе на самостоен
македонски литературен йазик, не дадоа позитивни резултати. За решеунйа на
слични задатоци, дойде време дури сега, кога слободна Македонийа влегуе во
народната, демократска Йугославийа.
Най-важен задаток при создаванйето на литературен йазик йе изборот на оной
говор што треба да лежи во основата на той йазик.
Тоа се относи и на Македонийа оти (зашто) незините народни говори се
разликуйат во исклйучителни ситници. Некой се склони да му дадат преднина на
скопскиот народен говор (гр. Скопйе, Скоплйе). Против тоа, треба да се возрази по
най-решителен начин поради следните причини.
Скопскоит говор йе говор пограничен, што осетил длабоко и продолжително
влийание на српскиот йазик.Овайа последна околност допринесе да проникнат во
261
Исто дело, усносно соопштение на стр.136.
262
Исто дело, стр. 222-225. Текстот го земаме од Белешки по македонски јазик на проф. д-р
Воислав И. Илиќ, кои потекнуваат од почетокот на 1945 година. Овој документ го најдовме и во
Архивот на Македонија (Фонд Президиум на АСНОМ, 1944-1945). Ние се определивме за преводот
на В.И. Илиќ, бидејќи е прв превод и зборува за степенот на развојот на македонскиот јазик од 1944
година, и е првпат презентиран пред заинтересираните македонски филолози. (бел.; Ст.Рист.)
263
Овде и уште на други места, каде што се предава во денешната форма „ј” така е застапено и
во оргиналот, кој е афтограф на В. И. Илиќ. (бел.; Ст. Рист.)
231
овой говор много српски думи непознати на македонските славйани. Тоа допринесе
за разноликите мешаници на различни фонетски системи, одразени често во една
дума.
Така во той говор вместо старите носовки навпгйаме: а, у, ъ (гусеница, гасеница,
гъсе...). Примери на слични мешаници можат да се наведат доста многу. При-
манйето на овой говор за основа на новиот литературен йазик, близок со српскиот
йазик, отдалечен од основната маса на македонските славйани и кой што йе лишен
од стройноста на фонетската система.
Доста близок на скопскиот говор йе велешкиот говор (гр. Велес). Велешкоскоп-
ските говори не можат да се исползуйат при создаванйето на новиот литературен
йазик, не може да се гради новиот литературен йазик на основата на источните
македонски говори. Таков јазик би бил многу близок на бугарскиот йазик.
При изборот на говорот треба бездруго да се има пред вид тоа, да новиот йазик
треба да има такви особености, што кйе му дадат право на неговото самостойно
постоенйе. Таков говор може да биде само централниот говор, койи што зафака
поголема територийа на Македонийа (Битолиа, Поречйе, Прилеп). На овой говор се
много блиски говорите на охридската група; тие исто така треба да се земат при
создаванйето на новиот литературен йазик. Тийе говори имат стара книжовна
традицийа што има потекло уште од делотворноста на Климента. Специйалност по
македонската дийалектологийа разполага со доволно количество на дийалекто-
лологически факти што дават возможност во овой спор да се отфрлит скопско-
велешката група говори и да се исползуат централните говори.
Образец на текст на централен говор

Наколо магли пагят,
Покрито ет месечина,
Не се видат звездени траги
Майко мила, майко драга
Ти да видиш своя сина!
Ке те примев яс со радост,
Али видиш, оти спият
Тува сина три и керки,
Шчо майчино сето срце,
Сета кукя исполнуват!
(од П. Прерадович)264
Не по малку важно е прашанйето за правописот. Мислам, дека овде треба да се
следуе бугарската и руската традицийа, а не српската (т.е. треба да се воведат
буквите я, ю, а не ј). Разбира се дека сите архаични букви од бугарскиот правопис
(ѣ, ь, ъ и ѫ) не треба да се применат. Ортографийата треба да се гради на фоне-
тично морфолошки основи.
264
Поднасловот, односно „образецот” и стиховите во Белешките на проф. д-р Воислав И. Илиќ
не се застапени. Нив ги има во примерекот што го најдовме во Архивот на Македонија, па оттаму
буквално ги цитираме. Тоа се всушност две строфи од стихотворбата „Патник” од П. Прерадовиќ
што ја објавил (во свој превод) Крсте Мисирков во с. „Вардар” (І, 1, Одеса, 7-8). (бел.; С. Ристески.).
232
Пред градителите на новата славйанска култура во Македонийа стойат
одговорни задаци. во областа на йазикот, тие не се состойат само во тоа, за да се
избере правилно говорот, туку и во создаване на новата лексика, во напишуваене
на граматиката, во создаване на речници и т.н. Само со заеднички напори овие
задаци може да бидат решени во найкраток срок.
Своето гледиште по македонското прашанйе јас го изкажав уште во 1938 г. во
статийа специално посветена на македонскиот йазик.Во нейа йа пишуев:„Без обзир
на знатната диалектна разноликост макед. говори претставуват од себе единство и
приметно се разликуват од наброените говори во Тракийа, Мизийа и Балканот”.
Македонски йазик, Б.С.Е. п. 37, стр. 743

Професор (п) Берштейн
***
Првиот "превод" на македонски јазик на професор д-р Воислав И. Илиќ
(тогашен: Воислав Илиевски, референт при Поверенството на народна просвета) - не
е случајно нешто. Именно, тој e испратен од Белград „за да помогне на македонските
филолози”.
Според, советскиот славист проф. С. Б. Берштейн, македонскиот правопис „треба
да се следуе бугарската и руската традицийа, а не српската (т.е. треба да се воведат
буквите я, ю, а не ј). Разбира се дека сите архаични букви од бугарскиот правопис (ѣ,
ь, ъ и ѫ) не треба да се применат”.
Проф. д-р Воислав И. Илиќ, не примени архаични букви од бугарскиот правопис
(ѣ, ь, ъ и ѫ); но не следуе бугарската и руската традицийа (т.е. треба да се воведат
буквите я, ю, а не ј)
Имено, првиот превод на македонски јазик на професор д-р Воислав И. Илиќ
(тогашен: Воислав Илиевски – го направи следното: я = йа, ю = йу, но не следи и
„чисти‟ т.н. Вукови буки: ћ = кй, ђ = гй, њ = нй, љ = лј и ј = й.
ИМЕНУВАНЕТО НА ЧЛЕНОВИТЕ
НА ВТОРАТА ОСНОВАНА ЈАЗИЧНА КОМИСИЈА
Кои сė биле именувани за членови на Втората јазична комисија не знаеме,
бидејќи не го најдовме оргиналниот документ. Примерок, односно препис од
заповедта бр.178 најдовме и во личната збирка на проф. д-р Ѓорѓи Шоптрајанов,
тогаш началник во Поверенството на народната просвета. Неговото членство е
евентирано под реден број 3. Според, професорот д-р Ѓорѓи Шоптрајанов, членови
на Втората јазична комисија, покрај Воислав И. Илиќ, биле и Даре Џамбаз, Блаже
Конески, Венко Марковски и некои други од Првата комисија. Ѓорѓи Шоптрајанов
во повеќе прилики во 1986 година ни рече дека тој и некои други не учествувале во
работата на Втората комисија во знак на негодување. 265
- Не најдовме записник или стенографски белешки од седниците на Втората
комисија. За нејзината работа ползуваме два материјали: Текот на јазичната
265
Види: Стојан Ристески., „Создавањето на современиот македонски литературен јазик”, НИО
„Студенски збор” - Скопје, 1988 г., стр. 168.
233
конференција и Резултатите од јазичните конференции (како предлог)266: Комиси-
јата одржала два проширени состанока. На првиот состанок станало збор за Ћ и Ђ.
Лазо Мојсов го подигнал прашањето дали политичкиот момент дозволуе да се
внесат во нашата азбука ћ и ђ, предвид да тоа би можело да им послужи на нашите
непријатели да не одалечат од народот на Пиринска Македонија... За воведувањето
на буквата ъ се изкажале: Даре Џамбаз, Венко Марковски, Владо Малески и Боро
Миљовски. На вториот состанок, Димитар Влахов говореше по повод на азбуката.
Тој ги истакнал политичките доводи да не се прима исцело Вуковата азбука.
Вториот материјал (Резултатите од јазичните конференции) се класифицира
во две точки: 1) за азбуката и 2) изедначување на извесни разлики што се среќава
во печатот. Резултатот на дискусијата е: Се усвои наполно Вуковата азбука, со
прибавки на старословенската буква за карактеристичниот наш звук дз: ѕ – дзвезда,
дземнам. Со следното образложение: таја има ватено здрав корен во Македонија и
денеска е навистина најпопуларна кај нас.267
Досега немаме најдено документ во кој Комисијата да не го дава својот предлог
за дефинитивен додека не дојдат советските научници268. За такво нешто не се
сеќаваат членовите на Комисијата д-р Михајло Петрушевски и д-р Ѓорѓи Шоптра-
јанов, ниту пак идниот нејзин референт д-р Воислав Илиќ. Според нив, Комисијата
ја имала завршено работата во првата половина на јануари 1945 година. Дури
академикот Михајло Петрушевски ни рече оти околу 15. I 1945 година си заминал
за Белград. Таму, на Филолошкиот факултет, одржал предавање за македонскиот
јазик.Во дискусијата по предавањето Александар Белиќ рекол дека за основа на
макдонскиот литературен јазик најдобро би било да се земе галичкиот дијалект269.
На крајот на декември 1944 година за референт на Комисијата за македонски
јазик бил поставен Воислав Илиќ (тогаш: Воислав Илиевски). Неговото доаѓање од
Белград го доведуваме во врска со барањето на ЦК на КПМ на 8 декември 1944 г.,
за да им испрати некој добар филолог. Должноста ја превзел од д-р Михајло
Петрушевски, кој морал да замине на работа во Белград.
266
Архив на Македонија, фонд Президиум на АСНОМ, К-8.
267
Исто дело, стр. 170-171.
268
Блаже Конески во трудот За донесувањето на македонската азбука и правопис („Македонски
јазик”, I, 5, 1950, 101), а истото е застапено и во уводот на неговата Граматика на македонскиот
литературен јазик, I дел, (Скопје, 1952, 46), пишува: Првата јазична комисија отиде и подалеку,
изнесувајќи во своето образложение до Поверенството на народната просвета, од 20 јануари 1945 г.,
дека таа го дава предлогот не во дефинитивна форма, ами крајно решение за нашето јазично праша-
ње треба да се земе дури кога ќе дојделе да ни поможат некои руски научници”.
269
Информацијата добиена на 3. IX 1985 година во домот на академик д-р Михајло Петрушев-
ски во Скопје.
234
РАБОТАТА НА ВТОРАТА И ТРЕТАТА ЈАЗИЧНА КОМИСИЈА
Поверенството на народна просвета при Президиумот на АСНОМ на 15. II 1945
година, со акт бр. 949, заповед бр. 178, формира нова јазична комисија. Членовите
на Втората јазична комисија не се познати, бидејќи не е најден оргиналниот
документ. Најден е само препис во личната збирка на проф. д-р. Воислав Илиќ што
му бил испратен нему како на осми член:
ПРЕЗИДИУМ НА АСНОМ
Поверенство на народната просвета
бр. 949
15. ІІ. 1945 год. ЗАПОВЕД
Скопйе Бр. 178
За комисиа за йазик и правопис при Поверенството на народна просвета имену-вам
следните другари:
......................
8. Воислав Илиевски, референт при Пов. на народна просвета.

Повереник Димче Стойков Мире270
Примерок, препис од заповедта бр. 178 е има и во личната збирка на проф. д-р
Ѓорѓи Шоптрајанов, тогашен началник на Поверенството на народната просвета.
Неговото членство е регистрирано под број 3. Според присеќавањето на проф. д-р
Ѓорѓи Шоптрајанов, членови на Втората комисија, покрај Воислав Илиќ, биле:
Даре Џамбаз, Блаже Конески, Венко Марковски и некои други од Првата комисија
- Ѓорѓи Шоптрајанов во повеќе прилики во 1986 година ни рече дека тој и некои
други не учествувале во работата на Втората комисија во знак на негодување што
не се постапило кон реализирање на решенијата на Првата комисија, кога не дошле
бараните (од Президиумот на АВНОЈ) слависти, ами се формирала нова комисија.
Д-р Ѓорѓи Шоптрајанов не се споменува во документите и матрејалите на Втората
комисија. Во работата на Втората комисија, односно на Јазичната конференција
учествувале следни лица: Веселинка Малинска, Лилјана Чаловска, Владо Малески,
Венко Марковски, Блаже Конески, Ванчо Бурзев, Киро Хаџивасилев, Лазар
Мојсов271, Димитар Влахов, Димче Мирески, Боро Миљовски, Иван Мазов, и Лазар
В Костов...
- Проширената седница на Комисијата за јазик, т.е. јазичната конференција за
која станува збор, според искажувањето на проф. д-р. Воислав И. Илиќ и инж.
Густав Влахов, а што се потврдува и од споредбата на разгледаните материјали,
била одржана во средината на март 1945 година. На неа по директива на Милован
Ѓилас, шев на Агипроп при ЦК КПЈ, присуствувал и Радован Зоговиќ.
270
Исто дело, стр. 346. Документот го најдовме во личната збирка на проф. д-р Воислав И.Илиќ.
271
На Лазар Мојсов му се обративме на 10. VIII 1985 година (со препорачано писмо), со малба
за сеќавања и евентуална документација во врска со работата на Комисијата за јазик. Одговор не
добивме – вели д-р. Стојан Ристески..
235
- Како што не информира Густав Влахов272, М. Ѓилас бил многу упорен да го
наметне својот став. И успеал. Единствено негово инсистирање како македонска
литературна норма за Белград и Скопје да се изговара и да се пишува „Београд” и
„Скопље” не било прифатено. „Тој успеа да ни се наметне во сѐ затоа што Блаже
Конески ја докажуваше предноста на Вуковата азбука” - вели Густав Влахов273.
- На Јазичната коверенција се усвоила српската кирилица дополнета со буквата
ѕ, што го предизвикало силното бранување во некои од раководните луѓе во
Македонија. За да се смират работите, Акитпроп на ЦК на КПЈ на 24. април 1945 г.
испратила телеграма:„Odmah uputite Malinsku, Konjevskog i Markovskog da
definitivno uredimo pitanje makedonske azbuke”274. Djido275
- „Во врска со дефинитивното оформување на македонската азбука баравме
помош, мислење од врвните лингвисти на СССР, Бугарија и Србија. Сакавме да
консултираме и некои француски слависти, но тогаш тешко можевме да воспоста-
виме врска со нив. Со писмо се обративме до ЦК на КПЈ за Берштајн и Державин,
мојата жена Лилјана Чаловска, ја пратив во Софија кај Кирил Мирчев, кој ѝ беше
вујко, брат на мајка ѝ, а јас контактирав со А. Белиќ. К. Мирчев на Лилјана ѝ рекол:
„Нека ви е со среќа, но јас не можам да се откажам од кај што сум”, па ништо
конкретно не придонесе.
- Со Белиќ јас се сретнав во Белиот двор во Белград. Разговаравме за азбуката.
Тој на еден лист ми ги нацрта буквите на Крсте Мисирков: „Еве ви, што треба да
барате други, ми рече” - ни соопшти Лазар Колишевски на 29. X 1985 г. во негов-
иот кабинет во Скопје. Притоа, тој ни го изнесе следното: Како што беше голем
занесот за југословенството, се појави и мислење да се земе латиницата кај нас и во
Србија, па да се добие едно југословенско писмо”.276
- Прилог во дискусијата за азбуката се прави и со еден материјал, чиј автор не е
потпишан, а е со наслов Основните правила които треба да ни раководят при
сочиняването на нашата народна граматика с цел да се постигне единството в
язикот277. Сепак, д-р Стојан Ристески додава - како што се гледа од јазикот уште во
насловот, предлогот за азбуката во него е сосема спротивен од сите стремежи и
достигнувања што биле направени со привремената азбука и со усвоената Резолу-
ција на Првата комисија. Авторот на предлогот бил добар филолог.
272
На 31. VIII 1985 г., д-р Стојан Ристески вели - му се обративме на инж. Густав Влахов со
молба за негови сеќавања и документација во врска со неговото членување во Комисијата за јазик
при поверенството за просвета. Во писмото од 4. IX 1985 г., меѓу другото, ни пишува: „Останато ми
е во сеќавање интервенцијата на Радован Зоговиќ (но за тоа, ако Ве интересира усмено...)”. Вака
вели затоа што за Зоговиќ во нашето писмо поопшто ништо не му споменавме. Кога на 14. IX 1985
година бевме кај него во Белград ни зборуваше многу опширно за доаѓањето и зафатите на Радован
Зоговиќ.
За престојот на Радован Зоговиќ во Скопје кон средината на март 1945 г. ни зборуваше и проф.
д-р В. И. Илиќ, кој тогаш работел како уредник на културната рублика во „Нова Македонија”, па и
акад. Михајло Петрушевски, како и Лазо Колишевски .„Токму и во таа прилика станало збор и за
азбуката” - ни рече Лазар Колишевски. .
273
Информацијата добиена на 4. IX 1985 година.
274
Милован Ђилас.
275
Архив ЦК СКЈ – Београд, фонд ЦК СКЈ 1945/288
276
На разговорот присуствуваа м-г Методија Петровски и Ристо Лазаров - вели Стојан Ристески.
277
Архив на Македонија, фонд Президиум на АСНОМ, К-8.
236
- „Јас немам добиено писмо-решение за членување во Комисијата за јазик и
правопис при Министерството за народна просвета на Демократска Федерална
Македонија, а бев во неа, сум и потписник, ни рече Густав Влахов во разговорот на
14. IX 1985 година”278.
- Киро Хаџивасилев во писмото од 26. IX 1985 година (со кое ни одговара на
нашето барање за негови сеќавања и некаква документација во врска со неговата
работа во Комисијата), покрај другото ни пишува: „Не располагам со никаков мате-
ријал од тоа време и од таа комисија; ако не се лажам, немаше никакви писмени
покани за состаноците на Комисијата, а прашање е дали постои и писмена одлука
за нејзиното формирање и работа”279.
- Дека завршната кодификација ја завршила Третата комисија, а не Втората, се
гледа од следните факти: Членови на Втората комисија биле проф. В. И. Илиќ (како
и повеѓе лица коишто се споменуваат во цитираните документи и материјали) и
проф. д-р Ѓорѓи Шоптрајанов, а во завршните докумен-ти ги неме. Потписници на
Резолуцијата за азбуката и Резулуцијата за правописот се и имиња што не се
сретнаа во таа документација (Васил Иљоски, Мирко Павлов, Крум Тошев и Илија
Топаловски). Димче Мире на 5. XI 1985 г. ни рече дека Крум Тошев не бил член на
Втората комисија, а е потписник на завршните документи280.
- Третата јазична комисија имала филолошко-преставнички карактер, што не
било случај кај предходните две. Нејзиниот состав бил: Венко Марковски – поет,
Васил Иљовски – директор на гимназија, Мирко Павлов – професор, Блаже Коне-
ски – писател, Крум Тошев – шеф на стручните училишта, Иван Мазов – уредник
на „Млад борец”, Густав Влахов – пубицист, Владо Малески – директор на Радио-
Скопје, Киро Х. Василев – публицист и Илија Топаловски – началник на Пропаган-
дното оделение при ГШ на НОБ и ПОМ281.
- Веројатно воведно излагање на состанокот од Третата комисија поднесол
Блаже Конески под наслов За азбуката282. Претпоставуваме дека тој материјал
предходно им бил доставен на членовите на Комисијата. На тоа нѐ наведува пода-
токот што еден негов примерок е адресиран на Венко Марковски283, на којшто тој
има реги-стрирано некои забелешки, а на опачината од листовите испишал многу
стихови. Сето тоа не можел да го стори на самиот состанок. Во секој случај,
рефератот За азбуката на Блаже Конески бил разгледуван на состанокот на
Третата јазична комисија284.
- Акедемикот Блаже Конески усно го замоливме на 03. IX 1985 година (во
Архивот на МАНУ при разгледувањето на фондот „Крум Тошев” за негови
сеќавања или документација во врска со работата на Комисијата за јазик што не е
278
Исто дело, стр 187-189.
279
Исто дело, стр. 185- 186.
280
Исто дело, стр. 186
281
На академикот Васил Иљоски му се обративме писмено со молба за сеќавања и евентуална
документација во врска со неговата работа во двете комисии (I и III) на 7. IX 1985 година, а на Илија
Топаловски му писавме на 26. IX 1985 година преку Сојузниот секретарјат за надворешни работи со
иста молба, но од обојцата не добивме одговор – вели д-р Стојан Ристески.
282
Архив на Македонија фонд Президиум на АСНОМ, К-8.
283
Во горниот десен агол од текстот За азбуката, ракописно е напишано:„За Венко Марковски”.
284
Текстот За азбуката е своерачно потпишан од Блаже Конески. Со тоа се открива авторството
и на предходниот материјал со истиот наслов, За уедначувене на македонскиот литературен йазик
и правопис, како и неговото учество во изработуването и на другите прилози дадени во книгата..
237
опфатено во неговите трудови. Ни рече дека друго нема ништо освен што го
има објавено, ниту пак располага со непублкувана документација за таа
проблематика285.
- „Прилогот За азбуката е скоро ист со предходниот истоимен труд. Новото е
земањето предвид и на политичкиот момент, па од жилавото застапување за Вуко-
вата азбука се предлага меките консонанти да се претсаваат со диграми образувани
со малиот ер (ь): кь, гь, ль, нь како „добра возможност да се излезе од дилемата што
ја создаваат речените фактори”. На тој начин сите 31 македонски гласови ќе се
пишуваат со следниве 28 графеми: а, б, в, г, д, е, ж, з, ѕ, и, ј, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у,
ф, ц, ч, ш, ь.
Ваквиот предлог би можело да се свати како договорен на средбите во
Агитпроп на ЦК на КПЈ, меѓутоа дефинитивниот став укажува оти на состанокот
пак дошло до трето решение. Не можеме да кажеме документирано како се дошло
до него. Единствен податок наоѓаме во забелешките на Венко Марковски на
рефератот За азбуката, каде што на опачината од последната страица е запишано:
„Аврам – Илија Топаловски (ь), Даре Джам (ь), Густ. Влахов (ь), Тале (ь), Вен (ь).
Тоа значи дека подолго се дискутирало за меките консонанти и за темниот вокал. А
тоа се подразбира од и од документацијата, како и од компромисното воведување
на апострофот за замена на темниот вокал.
- Третата јазична комисија на 3 мај 1945 година дефинитивно ја утврдила
македонската азбука и за тоа донесла соответна резолуција, во која се вели дека
при утврдувањето на македонската забука се земени предвид сите додогашни
дискусии што се водени по неа. Мегутоа, како што се гледа од документацијата,
секогаш се истакнувало применувањето на ист принцип во нацртите за меките
консонанти. При составувањето на азбуката Комисијата се раководела од фонет-
скиот принцип.
- Решението за македонската азбука во весникот „Нова Македонија” се објавува
на празничниот број (II, 104) од 5, 6 и 7 мај 1945 година, напоменувајќи дека од
технички причини, додека не ги обезбеди новите букви ќе мора да се служи со
досегашните знаци” 286.
285
Исто дело, на стр. 185-187.
286
Собранието на Северна Република Македонија, на предлог на„Советот за македонски јазик”,
се усвојува 5-ти мај – за празник на „Денот на македонската азбука”.
238
ЗАПИС ЗА РАБОТАТА НА ПРВАТА И ВТОРАТА КОМИСИЈА
ЗА УСТАНОВУНЕ НА МАКЕДОНСКИОТ ЛИТЕРТУРЕН ЈАЗИК,
МАКЕДОНСКТА АЗБУКА И ПРВОПИСОТ 287
Пред околу 3 месеци во гр. Скопйе288 се состана група филолози за да я

востановат македонската азбука и да го востановат македонскиот литературен язик.
Составот на комисиата беше: Хр. Проданов, Хр. Зографски, В. Илиевски, М.
Ионовски289, д-р Михаил..., д-р Шоптраянов, Д. Джамбас, В. Марковски, Крума
Тошевски290 и др. сите филолози, сите со долгогодишна пракса. Напр. Проданов
работи за мак. язик не помалце от 20 години... Комисијата беше образувана по
налог на Президиумот на АСНОМ. Беше речено, дека комисиата щом ке си свърши
работата, изготвената резолуциа ке биде преставена на Президиумот на АСНОМ за
да я разгледа и ако я найде за арна да я приеме. Комисиата добро совестно си я
исполни задачата. Нейните решения горе-доле са овака:
1) Азбуката; Кога стануе збор за азбуката се има пред очи за ониа букви кои са
неопходни за македонскиот яазик, без кои македонскиот яазик не можеа кои са
само, исклучително само во македонскиот яазик – това са: ћ, ђ. љ, њ;
буквата ћ е исклучителна, типично македонска, она не е адекватна на со
сърбската – у нас се изговаруе многу по-инаку отколку во сърбите – и комисиата
таа буква я нарече типично македонска буква; и я означи со Кₒ;
буквата ђ - е исклучителна, типично македонска, она не е адекватнана со
сърбската – у нас се изговаруе она поинаку отколку сърбите – и комисиата таа
буква я нарече типично македонска буква; и я одбележи со Г°;
буквите Љ и Њ се запазиа затова дека новите Кₒ и Г° беа направени по примерот
на Вук Караджич – њ = нь, љ = ль
За тие четири букви, т.е. за буквите ћ, ђ, љ, њ имаше неколку предложениа:

1) – да се пишат: за ћ = кј, кь, ҟ, Кₒ
за ђ = гј, гь,
за љ = лј, ль,
за њ = нј, нь –
и на крајот се реши да се за ћ и за ђ = земат нови букви (...) Се усвои исто така и
буквите Ј, Ъ, Џ, Ѕ. За Ј = таа буква я има во нашата стара азбука книжнина уще
преди Вука, а нас ни е неопходна. За Ъ = таа буква е неопходна и наша стара
македонска – напр. дърво, кърв, църв – ърбино, ъцка - и др.
За Џ = таа буква е типично румунска буква; нас ни е неопходна – и за Ѕ = таа
буква исто така е неопходна, имаме околу 100=150 зборови со таа буква , ѕенѕер,
ѕид, ѕвер – и др.
287
Исто дело, на стр.347-350.Архив на Македонија – Скопје, фонд Президиум на АСНОМ, К-8.
Записот е анонимен, без наслов, а пишуван на рака на шест страници.
288
Бидејќи записот е автограф, се предава со сите негови одлики како во оргиналот е.
289
Веројатно презимето би требало да биде „Павлевски‟.
290
Имињата на комисијата се предадени вертикално едно под друго во оргиналниот текст.
239
1) Язикот:
Комисиата ясно и не двосмислено подвлече дека она не се собрала за да изми-
слуе некаков книжовен язик за македонците, а да го регистрира, да ги пронайде и
утвърди законите на онова наречие кое легнало во основата на веке оформениот
македонски литературен язик. Това наречие комисиата го нарече – централно наре-
чие – оно пакя областите Велес–Приле–Битола – части от Охрид–Лерин–Костур.
Това наречие се определуе от буквата, от носовката, от юсот – ѫ, кои во маке-
донскиот язик минуе во а.
Белезите на македонскиот язик са:

1. Юсот во нас на секаде минуе во а, со малки исклучениа – Суд... и др.
2. Ъ = твърдото ер – или дебелото ер = мине во централното наречие на секаде
во о, како напр. полно, а не пълно или пъно – и др.
3. Полната члена форма: човеков, човекот, човекон, детево, детето, детено – таа
форма е типично наша форма.
4. Акузатив и датив дуплекс: Го видов Петрета -; Таа форма е типично наша
форма; болгарите велат Видох Петрета – а не да речеме видех го Петрета.
5. Ударението во центар. и не само во цент. ами во целиот мак. язик кога от
край на третото – дактило е – напр. Бѝгор – Бѝгори - Бѝгорите, водėница – водėни-
цата; Имайки пред очи тие работи комисиата изготви еден обстоен елаборат, и
направи една резолуциа во коя влегоя сите тие принципи – резолуциата беше
представена на президиума на АСНОМ. –
Това беше горе-доле пред три месеци – Народот со нетърпение чекаше да я
види своята македонска азбука - Но работата се заташка. Пред 20 - дена се свика
нова - коя не беше филолошка, коя претендираше за филолошка - беше партийна -
се од членови на партиата - беше така да се каже по-тесна - за да си ги изяснат сите
вопроси и после за да излезат пред една конференциа по широка на коя партийната
група безусловно ке може и ке требе да го наложи своето мнение: во составот на
таа комисиа беа –
Блаже Конески
Лиляна Чаловска, не филолог
Веселина Малинска, не филолог
Владо Малевски ”
Ванчо Бурзев ”
Киро Х. Василев ”
Лазо Мойсов ”
Д. Джамбас, беше само 5 минути на заседанието
В. Марковски
Димче Миревски –
Др. Венко ясно и категорично кажа пред да почне комисиата своята работа дека
това е смешна работа дека учениот свет ке ни се смеат, дека пред да се почне треба
да се разгледа резолуциата на комисиата собрана пред 3 месеци - и дека треба да го
дочекаме Академикот Державин (оти заради Державин се одложи окончателната
работа на първата комисиа - така бар ни кажаа) дека треба да си ги отвориме очите,
затова оти Македониа не е само що се навогя во Югославиа - ами и онова кое се
навогя под Болгариа – Пиринска Македониа и под Гърция - Егейска Македониа,
240
дека нашиот вопрос е научен, но и политички вопрос и по никого не бива да допу-
штиме грешка коя да биде фатална за Македониа - Венко – Категорички се изкажа -
против буквите ћ, ђ - не само од научна гледна точка, ами и од политичка. И посака
неговото мнение да се издвои – и откажа да го брани мнението и решението на
партийната група, пред пошироката конференциа коя трбаше после неколку дена
да го брани - затова дека това мнение не е научно - ами од некой скриен шофини-
зам продиктирано! Тогай др. Лиляна Чаловска остро и недвосмислено го заплаши
др. Венко дека треба по секоя цена да го брани, щом той е партиец - и треба да се
покоруе на дисциплината!
ЗА УЕДНАКВУЕНЕТО НА МАКЕДОНСКИОТ
ЛИТЕРАТУРЕН ЙАЗИК И ПРАВОПИС 291
Во штампата292 наша владее до денеска мешаница, како во однос на ортогра-

фийа, така и во однос на самиот йазик.
Природно йе да се изживее той период, во кой што можеме да видиме кой се
разликите и по каков пат ке постигниме, нашиот литературен йазик да стане
уедначен и едноличен. Процесот на тоа уеднаквуенйе не може да се така изврши
одеднаш; той йе сврзан со постепениот растеж на нашата литература. Така било на
секаде, па така ке биде и кай нас. Сепак уште сега може да се кладе край на многу
двойни работи и да се забрза развитокот. Треба при тоа да земеме предвид што се
налага се повекйе во живиот контакт мегйу културните работници и што одговара
повекйе на чистотата на самостойноста од македонскиот йазик. А пак колко за
азбуката и правописо, се поставуе како неодложно да се установи нешто општо.
Основата на литературниот наш йазик, йа даде централниот централното
македонско наречйе, што го обвакйа битолскиот, прилепскиот, кичевскиот и, на
северно-источната периферийа, велешкиот говор. (...)
Тие се работите што треба да ни се на ум, кога сакаме да изнамериме извесни
разлики што ги има во нашето пишуенйе денеска, и да дојдеме до еден поединечен
йазик.
Овде ги предлагаме за дискусийа по точки работенйето што барат на прво место
такво уедначуенйе. Секой од нас можел да ги забележи во нашата штампа, дека
често пати во една иста реченица се срекйават противстойности.
1) АЗБУКТА. Кога поставуеме каква треба да биде македонската азбука, треба
да се води до найголем степен сметка за навикот, создаден векйе во нашиот народ
со употребата на различни азбуки, и за оно што сме го провериле со нашето
искуство. На нашата практика ние сме провериле две кирилски азбуки: српската и
бугарската. За секого од нас йе йасно дека српската кирилица има преднина со тоа,
што за секой глас предлага одделна буква. Затоа баш, напри. уводенйето на ј (со
кое што се избегнуват я, ю) не найдуе кай нас од никаде приговор.
291
Исто дело, на стр. 351-365. Документот е најден во личната збирка на академикот проф.
Љубен Лапе. За остапувањето на документот да го користиме му благодариме и на овај начин на
уважуваниот академик. Вториот збор од насловот е „уедначуене”, но над ч е ставено кв.
292
Насекаде, подвлеченото –Христо Капсаров
241
Дискусийата се врти наймногу околу тоа, како да се означат нашите меки
гласови: ћ, ђ, љ, њ.
Имаме неколку различни мненийа:
1. Да се приемат српските букви, ћ, ђ љ, њ.
2. Да се земе еден знак за смекнуенйе: ј или ъ: кј, гј, лј, нј., къ, гъ, лъ, нъ.
3. Да се земат за нив, к, г, л, н, со надстрочни знаци Ќ, Ѓ, Ḣ ...
4. Да се измислат нови букви, како: Кₒ, Гº...
Од сите овие мненийа последното йе наймалку за приеманийе. Штом има во
кирилската азбука доволно знаци и начини да се обележат македонските гласои, шо
йма сега ние да цртаме уште нови, само за да се разликуела по нешто нашата
азбука. Да не говориме колку страдат тие од чисто фигурна страна. Слеванйено на
л и н со ь вистина йе сосем арно, дека вертикалната задна линийа кай тиа букви го
дозволуе тоа. Не е така кай к и г.
Земено найобективно, српските нацрти можат многу арно да послужат за озна-
чуенйе нашите меки согласни. Во прилог на тоа, да йа примаме исцело Вуковата
азбука, иде фактот што тайа има фатено здрав корен во Македонийа и денеска йе
на висина найпопуларна кай нас. Нашиот народ йе свикнат со нейа и на практика
йа има испробано како добра и пригодна да се пишуе со неа македонски. Инаку
нацртите ћ, ђ, си имаат свойа традицийа од порано кай нас. (...) На полното
уведуенйе Вуковата азбука кай нас може да се приговара само од чисто политичка
гледна точка.
Друг избор за пишуенйето на нашите меки согласки би биле комбинациите од
две букви, како што тоа во последно време се употребуе во штампата. Ова важи
главно за, ћ, ђ. Зашто за љ њ секако би требало да се земат Вуковите букви, бидей-
ки на тоа пойкйто лугйе се согласуват...
..................................
Йас лично мислам дека би било найугодно да се прими исцело Вуковата азбука
(и ћ, ђ). Ако не, йас би се запрел прво на обележуенйето со надстрочни знаци (к; г;
ќ; ѓ) и, дури найпосле комбинацийата како кј, гј, къ, гъ.
Но кога зборуеме за ћ, ђ, треба да консатираме нешто побитно. Тргнувайки од
централното наречйе и од пойкйето говори кай што ги има ћ, ђ, треба да кажеме
дека изговорот на ћ, ђ ке йе еднаков со изговорот на секое к, г пред е. Затоа не
може за нашиот литературен йазик да се поставуе правило дека пред е, и немало
нужда да се обележуе по особен начин ћ, ђ, зашто самата положба покажуела дека
тука имало гласови со таков изговор. Такво нешто имаме во велешкиот говор, кай
што се вели и макйи, тагйи, ама не може той локализам да влезе во македонскиот
литературен йазик...
Значи, кои од горните начини и да се приеме за пишуенйе на ћ, ђ, тие гласои
непремено ке треба да се означуват и пре е, и. Напр.: гаћи, ракји, раки и тн. До
следно треба да се пише и: кје, бидејки.
Во врска со азбуката треба да се каже уште нешто:
Против уведенйто на џ не може да се изнесе никаква посериозна причина.
Комбинацийата дж, освен што йе непрактично, туку внесуе мешаница, како што ке
ни покажат примериве: поджолтнат, одживеал, поджргнал.
242
Исто така йе неопходно потребно да се има знак за дз (дзвезда) и той знак е
строго килилско ѕ. Ѕ йе карактеристичен знак за македонскиот йазик и се навогйа
во доста примери: ѕегар, ѕенѕер.
Да видиме уште како стои работата со ъ. Некои го секйават и би сакале тоа да
го пишуе пред р во примери како срце, дрво, брзо. Дали навистина во нашите
говори имаме тука ерови, бласка, како што йе случайот во бугарски. Подробното
проучуенйе на нашите говори покажуе дека се уште р си йе тука слоговно... При
изговорот негов, особено ако се найдуе во почеток (ргйа, ржам), се забележуе
многу слаб темен призвук, ама во никой случай се нема развиено до полна само-
+гласка, како во бугарскиот.
Ова особено важи за нашите централни и подалеки за западните македонски
говори, на кои што баш се опира нашиот литературен йазик. Посилно образуеенйе
на темен призвук пред и зад слоговните р си йе самогласно, акцентот пагйа на него,
и во свеста на зборувачите нема диференцирана представа за некаков ъ пред или
зад р...
И словенците, при истиот изговор на слоговното р како кай нас, не пишуват при
него никако еров знак.
2. ЗА ГЛАОЛИТЕ. Наймногу мешаница има денеска кай нас во употребата на

различни форми од глаголите.
а) Срекйаваме биде - биди; донесе - дониси; паднеш - падни. Откай иде тайа
разлика? Во извесни наши говори, како напр. во прилепскиот, денеска имаме две
глаголски групи спрема основата на сегашно време:
1) а – група, викам-аш; 2) и – група, носам - носиш; бидам -иш; паднам -иш.
Тенденцийата во разликата на нашиот йазик йе да се упрости што повекйе глагол-
ската система. Како краен резултат се добива образуенйето две глаголски групи.
..............................
б) Срекйаваме; бегат - бегаат, сакат - сакаат, 3л. мн. сегашно време од глаголите
од а - основа. Тука непремено треба да се установи формата со две а – основа(...)
Тоа йе формата од усниралното македонско наречйе а типично македонска, што се
разликуе од бугарската. Треба да се подвлече дека формите како бегат во нашите
зап. говори не значат множина, туку еднина: той бегат.
в) Срекйаваме бидете, донесете и по некогаш бидите, донесете за императив.
Првата форма йе пообична во Македонийа и мкогу пойке се употебуе и во
штампата. Затоа тука не треба да се допушта двойнос.
г) Срекйаваме форми за миналото време: е бил, е кажал. Во пойкйето маке-
донски говори йе установена формата бил, кажал, без помошниот глагол.
...............................
е) За 3л. мн. аор. и импер. се налагат формите како бегаа, зедоа найраспро-
странени денеска во Македонийа и од цент. македонско наречйе. Треба да им се
стане на пат на локалните како бегава, правеа, бегайа, правейа што се йавуват уште
негде во штампата. (...) За групата - ийа (сторийа) ке кажиме по долу.
ж) За помошниот глагол. Трето лице еднина од пом. гл. сум го пишуеме често е.
Но во пойкйето наши говори тайа форма се слуша како је. Секой не го сети тоа
243
напр. во наше е. И бугарите, макар да го пишуват е, го изговарат је, што особено се
истакнуе во нивниот сценски йазик. Затоа треба да йа установиме поблагозвучната
форма йе, така како што стварно говориме.
Срекйаваме за 3л. од сум: са и се. Првата форма апсолутно не би требало да се
установи во литературниот йазик. Тайа йе внесена од нашите периферийски
дийалекти и го обезличуе нашиот йазик во една многу важна поука формата от
пом. гл. се срекйава, така да се рече, на секой втор ред, а ние сега да го земеме са –
како што йе во бугарскиот, кога имаме македонска форма се, жива во централното
наше наречйе и во многу други говори. Тоа би значило, во една основна работа да
задреме во структурата на тие говори, што баш го дават скелетот на мак. йазик.
Не може да се прокрепи да го земеме са со тоа што во бугарски било съ, и во
српски су, па кай нас правилно било да дойде са (рака, рѫка, рука). Тоа се чини
така само ако се погледне згора згора...
з) Срекйаваме денови - деной (денои). Тука сме на прашенйето за формите со
загубено в мегйу две самогласки. За да добиеме пойасна слика, овдека ке изнесеме
накратко кога и кай се губи тоа в.
Тайа пойава йа има зафатено широката област на зап. мак. дийалекти, уште
поточно определени: сите зап. македонски говори освен галичките и велешките.
Освен тоа тайа го има заватено наполно леринскиот говор во й. з. Македонийа...
Имаме право неколку одделни зборови за загубено в: глаа, биол, чоек, чоеко,
пойкйе (повекйе), гйаол, неола, праам.
Инаку тоа се губи пред само наставки и тоа многу живи, активни наставки:
- вина: водеица, секйаица, стройца, крастайца, Великойца, Петрейца, Митрейца
и сл.
- вец: вдоец, тргоец, мртоец
- вен: олоен, цркоен
- вит: збороит, жалеит, гласоит.
Во наставката за образуенйе множина -ови, -еви: градой (од градови преку
градои); лебой, мостой, стричей, царей, итн.
Тоа испагйа и во пойкесложните придеви и именици на –ова, -ава, -ева; готоа,
готоо (изг. гото), готой; убаа, убоо, убай; осноа - осной; подстоа - постой; смрдел -
смрдий...
Треба уште еднаш да се подвлече, дека пренабреганост на типичните мак.
форми, како што се они со загубено в го обезбойуе нашиот мак. йазик, и може само
да им оди на рака на тие што би сакале йазикот наш да го прикажат за бугарски
дийалекти.
4) от – од. Во мак. йазик тойа предлог гласи од. Тоа ни стануе веднаш йасно од
вакви примери: однего, одовде, одведам, одошто, одоздола.
5) –иа: -ийа. Со тие групи се прай од извесно време голема збрка. Нашето й йе,
општо земено од факултативно образуенйе. Тоа значи дека на едно исто место
може да се чуе, и послабо да се чуе или сосем да не се чуе: мойто, мото, моето. Но,
во групата – ийа, тоа йе доста интезивно, ние го секйаваме и имали нужда да го
обележиме...
Старата носовка ѫ дава кай нас: пат, заб, рака (буг. пѫт, зѫб, рѫка; срп. пут,
зуб, рука). Арно ама срекйаваме извесни зборой и со замената у, како во српски и
руски. Тука се врши понекогаш тоа йазично пристараванйе: и тие зборой се
244
преправаат по образоци на тие со а. Се поставуе „правило”: кай што во бугарскиот
има ѫ а на српскио у, кай нас треба да биде а, па ке стретниш напр.: садба, оражие,
баднина, присаствие. (...) А во народниот говор си се употебуе судбина, студено му
било...
7) Се срекйава радост и радос. Втората форма йе народна. Кай нас крај
словната група се упростуе. (...) Разбира се, во тугйите зборови не треба да се напу-
шта тука т: йурист, виолинист.
8) Уште понекогаш се срекйава да се пишуе болгарин, Болгариа. Разбира се,
сосем йе природно што лугйето многу пойке си йа употребуваат формата бугарин,
Бугарийа. Зашто тайа си йе народна, а, речи си општомакедонска. Формата болгар-
ин нема зашто да се допушта.
9) Нашиот йазик се найде пред потребата да создаде апстрактни речи и изрази.
Но уште од почетокот кай нас се установуе едно многу опасно мнение да правиме
од развой на нашиот литературен йазик. Имено, некой мислат дека тоа што го
немаме треба да се земе направо од рускиот йазик, и свршена работа... На практика,
тоа си земаме од богатиот руски йазик... Така се вели: доверие, покрай народното
верба (немам врба), желание (покрай народната желба, жела...
Ете до тоа, кажано сосема накратко и површно, доведуе „правилото”, да сме
земале направо од руски што сме немале во йазикот наш.
Не е така!
Ние треба да го истакнеме на прво место захтевот нашиот литературен йазик да
се развива од своите возможности, од оние пупки што ги има во живиот народен
говор, со свесен напор и со волйа кай нас да создадеме еден кристален македонски
йазик.
Разбира се, тоа не значи, дека ние не треба и нема да примаме ништо од страна,
и поконкретно од рускиот йазик. Уште колку, колку. И да нейкйме, тоа ке стане. Но
нема зашто тоа да го формираме и забарчуенйето да го клаваме на прво место.
ТЕКОТ НА ЈАЗИЧНАТА КОНФЕРЕНЦИЈА293
Се одржаа два состанка.На вториот присуствуваше и другарот Димитар Влахов.

Овдека ке изнесеме белешки за некои покарактеристични моменти и мненија на
конференцијата.
1. Против земанйето на ћ, ђ се изјави другарот Венко Марковски. Другарот
Даре Джамбаз кажа дека сите начини што се предлагаат за обележуванйето на тие
гласови, се добри. Прашанйето е кой ке се прими. Во својот избор той се запре на ћ,
ђ. Лазо Мойсов го подигна прашанйето дали политичкиот момент дозволуе да се
внесат во нашата азбука ћ, ђ, предвид на тоа би можело да ни послужи на нашите
неприйатели да не оддалечат од народот на Пиринска Македонија. На тоа одговори
другарката Лилйана Чаловска, дека ние пред се треба да се запреме на найнаучното
решение, што би можеле да го одбраниме, и во таков случај нема зашто да се
293
Исто дело, на стр. 366-368. Архив на Македонија – Скопје, фонд Президиум на АСНОМ, К -
8. Материјалот е отчукан на машина.
245
плашиме од нападите на непријателот. Во той поглед се имаат преодолено многу
поважни прашанйа, одошто е тоа азбуката, како на пример уведенйето на името
Йугославийа. Другите сите се изкажаа за да се усвойат ћ, ђ.
За изговорот кукйа – куки се застапи само Венко Марковски. Другите сите
образложийа дека меките гласови треба да се обележуат и пред е, и.
За уведуенйето на ъ во нашаата азбука беа другарите: Даре Джамбас, Венко
Марковски. Владо Малески, Боро Милйовски.
Венко Марковски посака да му се издвои неговото мнение пред конференци-
йата што ке се свика од Поверенството. На тоа се одговори дека решенийата на
партийската конференцийа треба да се спроведат од сите. Разбира се, дури не се
узакони азбуката, може да се дискутира.294
2. Во дискусийата за глаголните форми би можело да се истакнат овие моменти:
По точка 1 изнесена таму, се сложийа сите. По точка 2 се предложи од Венко
Марковски да се пишуе бегат, а да се нагласи долгиот изговор за а. Откога се
отфрли тоа, сите се запреа на едно решенйе (в. Стр. 4)295. Точка 3 и 4 мина без
дискусија. По точка 5 не се прими предлогот на Блажета Конески да се пишуе во
1 л. едн. и во 3 мн. кажувам – кажуват. По точка 6 како формите давава се
искажаа Даре Джамбас и Венко Марковски. Иван Мазов се определи за
комбиниранйе на двете форми. По тоа се зеде решенйе да се допушти тука и
понатаму напореден развой. По точка 7 во врска формата са. Венко Марковски
рече дека тој, како досега ја употребувал само се, би бил за са, да се внесе разлика
со повратната заменица. Но без поголема дискусийа, од сите се прими формата се.
3. Во врска со другите форми може да се изнесе ова. По точка прва само Даре
Джамбас се изйасни против тоа да се допушти напореден развой на формите денови
и денои. Той йа усвова првата форма како поблиска до другите славйански йазици.
Точка 2 мина без дискусийа. По точка трета Ване Мазов и Марковски беа за да се
пишуе пиан, Македониа. Даре Джамбас кажа дека тој го чувствува й во пийан и сл.
а во Македонийа не. Се установи да се пишуе тука й. По точка 4 за оражйе и
болгарин се изкажа Венко Марковски. По точка 5 не се прими мнението на Блажета
Конески да се пишуе радос и сл.
На вториот состанок другарот Димитар Влахов говореше по повод на азбуката.
Тој исто ги истакна политичките доводида не се прима исцело Вуковата азбука.
На крайот Венко Марковски изйави дека, после некаков разговор што го имал
со Гйилас, песните ке му се штампале во Белград со се ерголем и ермалак. Тоа
беше квалифицирано од сите писутни како прекршай на партиската дисциплина,
бидейки покрай привремената наша азбука, и не гледайки на решенийата што се
донесоа од оваа йазична конференцийа, Венко Марковски ги печати своите песни
на сосема трета азбука, и со тоа внесуе уште поголемо разделение. На тоа Венко
Марковски требаше да обйасни дека конкретно немал ништо сторено и не можел да
стори дури не се изйасни кай нас тоа прашанйе.
294
Следната реченица е прецртана.
295
Конкретниот материјал, можеби е даден во текстот . (в. алијансата пред т. 1. АЗБУКТА).
246
ЗА АЗБУКАТА296
Ние сме имале случаи во нашата практика да проверуваме две кирилски азбуки:
српската и бугарската. За секого од нас је јасно колку полесно се научува и колку е
попракточна је Вуковата азбука од бугарската кирилица. Голема предност има таја
азбука со тоа што за ској звук од јазикот има определен знак. По таков начин штом
детето научи да ги дели звуците во една реч, тоа многу добро ће може да ги обеле-
жуе со соответните знаци.
Да го земеме примерот со ј. Уведејћи го тој знак, ние веће можеме да го одбеле-
жиме со него звукот ј секаде кајшто се слуша, и избегнуеме други нацрти я, ю, й.
Јасно је колку се упростуе со тоа работата, еден знак место три.297
Примерот со дж (место џ) ће ни је покаже и неудобноста и непрактичноста
еден глас да се пише со две букви. 298 Тогаш напишано: поджолтнам, подждригнам,
одживел може да се чита како: поџолтнам, поџригнам, оџивел, иако тука нема
никакво џ, ами дж (два гласа).
После тоа што се служел со Вуковата кирилица ретко би се снашол кај нас
човек, што да не признава дека принципот да се има за секој глас одделна буква је
најпрактичен и во исто време најнаучен. На тоа разбирањесе установуе и нашиот
азбука.
Со азбуката треба колку може поарно да се изнесе главната структура од еден
јазик. Нашето централно наречје, што легна во основата на нашиот литературен
јазик има 31 глас:299
Некои сметаат дека требало да се внесе и ъ, покрај р, во примерите како: сърце,
дърво и сл. Имено, тука сме немале каај нас слоговно р, туку пред него се слушал ъ.
А пак земено по право, и ако тргнеме баш од централното наречје, тука во никој
случај немаме ъ како пола вокал, па да треба да го пишуеме. Друго је во бугарскиот
јазик. Таму сосем јасно се слуша и затоа се пишуе ъ во: сърце, трън и сл. (...) По
таков начин ъ је излишно во нашата азбука.
Кај нас стануе најмногу прашање како да се пишуват: ч, ђ, љ, њ. Главниот довод
при тоа им је што вопросните наши гласој се изговарале поинаку од српските. Ако
земеме така, и многу други гласој се изговараат поразлично од српски и во други
славјански јазици, а сепак се пишат со еднакви букви.(...) Буквата си је само еден
симбол. Ако напишиме: кућа, међа, љубов, - тоа не значи оти ћ го иѕговараме по
српски. Пак ћ го иѕговараме како си е во нашиот мајчин јаѕик.
...............................
296
Исто дело, стр. 436-439. Прилогот го најдовме во оствнината на Крум Тошев што ја чува
неговото семејство. Тој е факсимил од оргиналот, а не оргиналот. Напишан е на три страниви рачно,
со мастило.
297
Следата реченица е прецртана, од која не можеме точно да ги прочитаме само последните
два збора. Другиот дел гласи: „Има тука уште еден петагошки момент со я, ю, ... ”.
298
299
Оставен е простор да се набројат гласовите. Тие во белешките на Илиќ се: а, б, в, г, д, ћ, е, ж,
з, (дз –ѕвезда), и, ј, к, л, љ, м, н, њ, о, п, р, с, т, ђ, у, ф, ц, ч, џ, ш.
247
Има еден најважен разлог, да се прими Вуковата азбука. Тоа е нејзината широка
употреба во Македонија. Појћето македонскиот народ је писмен на таа азбука. Ние
знаеме дека практиката покажуе дали нешто чини или не. А таа азбука је проверена
со нашата практика. Толку луђе не од вчера некни пишуват македонски, а ним на
сите таја многу арно им служи. Ниту пак се случило ћ, ђ да му го иѕмени на некои
иѕговорот на кај српскиот. Земете писма од прости луђе, војнички писма, и ће се
уверите дека тие добро поминуваат300 со таја аѕбука.
Штом је така, што не тера да кроиме нови комбинации? За да кроиме ново, трба
старото да не чини. Зашто301 неје оправдано да ја услонуеме нашата азбука и да
измислуеме некакви нови букви, само заради едно – само да се истакне и на писмо
разликата међу српски и македонски.
Сето тоа на крајот на краиштата води до таму да го сториш повећето мак. народ
неписмен, а да не му донесеш ништо поарно.302
Резиме. Во фон. систем на мак. јазик влага 31 глас. Најнаучно и во исто време
најпрактично је да се земе за секој звук одделна буква. Кирилската азбука ни
предлага доволно такви букви, међу нив Ѕ (ѕвезда, од старата кирилска азбука), џ,
ћ, ђ, љ, њ, употребуени во Македонија. Азбуката во таков состав има ватено здрав
корен во нашата денешна практика, дека многу арно му служи за точно и јасно
разганичење на нашите гласој. Повећето мак. народ је писмен на таја азбука.
300
Во автографот зборот е подвлечен со две линии.
301
Истото.
302
Наследниците на проф. Крум Тошев сметаат дека овој ракопис е негов. Тие имаа два факси-
мила од текстот, од кои еден примерок нам ни дадоа, за кое им благодариме.
По посетата на фамилијата на пок. Проф. Крум Тошев со неговата ќерка Марија, истиот ден –
на 4. IX 1985 година отидовме во домот на академикот Љубен Лапе. Тој ги разгледа факсимилите и
рече дека тоа е ракопис на Блаже Конески. Од текстот јасно се гледа дека цитираниов документ е
прва верзија на документот што следи; бел. С.Ристески.
248
БЛАЖЕ КОНЕСКИ, ЗА АЗБУКАТА303
Навистина беше крајно304 време да се установи еднашка нашата азбука. Тоа го

чувствуеме сите ние, тоа го чувствуе секој културен македонец. 305 Дури не се
установи едно писмо, задолжително за сите македонци, не може нашата народна
просвета да се постави на цврсти основи.Установуенјето на азбуката ке биде за нас
освен тоа голема манифестација од национално и политичко значение, затоа дека
со тој акт се закрепуе патот на македонскиот народ кон самостојна писменост, што
е првиот услов за изградбата на нашата национална култура.
Од како Македонија се ослободи, премина до денеска еден период време, кога
можеше да се види кој се и вошто се различните мнениа за македонската азбука..
Тие мнениа се бране често со горештишанјата што треба да се разрешат. И природ-
но беше да се изживеј тој период на баранје и дискусија, иако имаше возможност и
порано да се дојде тука до резултат. Није требаше да се запреме на најарното
решение, и затоа ни се налагаше предпазливост.Денеска кога присапуеме кон
устанвоуенјето на нашата азбука и правопис, ние можеме да го сториме тоа со
поголемо спокојствие и сигурност, имајки над се пред очи големата народносна
важност на тој акт.
Од досегашните дискусии може да се извлечат овие основни работи, што треба
да се имаат предвид, кога ја усановуеме нашата азбука и правопис.
Прво. При установуенјето на нашата азбука централно место зазема навикот,
создаден векје во нашиот народ со употребата на различни азбуки. Оној опит што
произлегуе отаде.Зашто ние го знаеме нешто за арно и лошо најарно од нашата
практика.
Второ. Исто така важен е и политичкиот момент. Зашто прашанјето на јазикот
општо, и на азбуката посебно, ние не можиме да го разгледуеме како чисто филоло-
шко прашанје, ами тоа си носи со себе и политичка содржина306.
Трето. Штом се установуе азбука на нашиот литературен јазик, ние треба да
имаме јасна представа за гласовната структура на тој јазик. Централните говори ја
дадоа основата на нашиот литературен јазик. Но фонетиката, во гласовниот состав,
повекје одошто другаде, онова што го предлагаат централните говори треба да се
запази чисто, и да се изрази со соответна азбучна система.
Да се дојде до правилно стојалиште тука, тука треба да се премерат во сета
јасност тие составки на прашајнето.
На нашата практикас ние сме провериле две кирилски азбуки: српската и бугар-
ската. За секого од нас се јасни предностите на Вуковата кирилица со тоа што таја
за секој глас во јазикот предлага отделна буква. Така со знакот лесно се отделуе
представата за извесен глас. Затоа баш, на пр. уведенјето на Ј со кое што се избег-
303
Исто дело стр. 440-446. Архив на Македонија – Скопје, фонд Президиум на АСНОМ, К-8.
Во горниот десен агол од трудот, рачно со црно мастило е напишано: „За Венко Марковски”.
Материјалот е машинопис со густ проред.
304
Буквата ј се предава со й, освен во случаите кога со рака е напишано.
305
Текстот го предаваме без никакви интервенции; .бел. С. Ристески
306
Пред алинеата вертикаклно се повлечени две линии, а над нив стои :„порано – не беше ли!”.
249
нуат я, ю не најдује кој нас од никаде приговор. Фонетската азбука е навистина
најпригодна, најнаучна и најпрактична. И установуенјето на нашата азбука го зема
главно тој птавец. 307
Дискусијата се водеше кај нас најмногу околу тоа како како да се означат
нашите меки гласови.
Се изразија неколку мненија.

1. Да се приемат српските букви ћ, ђ, љ, њ.
2. Да се земе еден знак за смекчуенје: ј или ь: кј, гј, лј и нј; кь, гь, ль, нь.
3. Да се земат тука надсрочни знаци: кʾ, гʾ, лʾ, нʾ.....
4. Да се измислат нови букви по принципот српското: кₒ, гͦ, лₒ, нₒ...
Навистина немаше разлог да цртаме нови букви, штом кирилската азбука векје
располага со доволно знации начини да се обележат македонските гласови. (...)
Во нашата привремена азбука со која се служевме досега, за означенје на
мекоста беше употрбена буквата Ј. Таја комбинација страда поради това, што Ј не
ке има своја определена функција во нашата азбука. Това стана причина да се внесе
нејасност во представите во нашите меки самогласници. Умекнуенјето со ь ја
уклонује таја слабости е многу поарно.Така што заправо пред сешто, кога говориме
како да се означат нашите меки гласове остануе да се реши дали ние ке ја земеме
комбинацијата со ь или србските букви: ћ, ђ, љ, њ.
За да се усвојат ћ, ђ, љ, њ, за да се усвојат така исцело Вуковата азбука, можеше
да се приведат овие разлози. Факт е дека таја азбука има фатено здрав корен во
Македонија и денеска е навистина најпопуларна кај нас. Нашиот народ е повекето
писмен со неја, и ја има на праксите испитана како добра и пригодна да се пишуе
на неја македонски. Со приманјето на: ћ и ђ може да се постигне това што е
вложено и во традицијата да се измислат нови букви: да се измислат и за меките
букви оделни знаци. Само овдека со таја преднина што ћ и ђ си имаа своја употреба
и создаден навик за нив во Македонија. Нацрти како ... и ...308 се имаат употребено
од порано кај нас. Така во Тресковскиот поменик од XVIII век, кај Кирил Пејчин-
ович и другде.
При говорот дека ћ и ђ не може да се земе поради това што нашиот изговор е
тука поинаков од српскиот, сам по себе нема големо значение кога знаеме дека во
јазиците со еднакви букви се изразуват различни гласови.
Така што единствено важен во овај случај остануеше политичкиот момент т.е.
дали целокупното усвојувание на Вуковата азбука нема да им дај аргумент на
нашите непријатели да говорат за некакво србизиранје кај нас, дали таква азбука
нема да не оддалечи од нашите бракја од Пиринска Македонија што исто треба да
бидат обватени во кругот на македонската национална култура. Тоа прашанје се
постави од многу места и од лугје ауторитетни и требаше над него човек озбилно
да се замисли. Зашто за настроениата што ги има денеска кај нас не може да не се
води сметка, по макар тие да останале како преживели лица од нашето минало и да
не влегуваат во перспективата на нашиот натамошен развој. Нашата азбука треба
да биде азбука приемлива за најголемиот дел од македонскиот народ како во
границите на Југославија така и надвор од нив. Това имено стануе причина да се
307
308
Така стои во оргиналот.
250
запреме на комбинациите: Кь, Гь, Нь како добра возможност да се излезе од
дилемата што ја создаваат речените фактори. Ако се приемат тие комбинации,
добиваме за нашите меки гласови едно обележуенје што се стреми да ја истакне
поблизку особеноста на македонскиот изговор, а од друга страна навистина по
непрактично одошто е обележуенјето ћ и ђ. Но едно такво обележунје би внесло
поголема оддлучност во македонската азбука.
Но кога зборуеме за ћ и ђ треба да констатираме нешто битно. Тргнуејки од
централното наречје и од појкето други говори кај што ги има ћ и ђ треба да
кажеме дека изговорот на ћ и ђ не е еднаков со секое К, Г пред Е, И. Затоа не може
за нашиот литературен јазик да се поставуе правило дека пред Е, И немало нужда
да се обележуе по посебен начи ћ и ђ зашто самата положба покажуела дека тука
имало гласови со таков изговор. (...)
Значи, кој од горните начини да се приеми за пишунје ћ и ђ, тие гласови непре-
мено ке треба да се означуват и пред Е, И. Напр.: гаћи, гакьи, и т.н. Доследно треба
да се пише и: ће, бидејћи; кье, бидејкьи.
Во врска со азбуката треба да се кажат уште овие работи.
Против уведуенјето на Џ не може да се изнесе никаква посериозна причина.
Комбинацијата ДЖ освен што е непрактична, туку внесуе мешаница како што ке ни
покажат примерите: поджолтнат, одживел, подждригнал.
Исто така, е неопходно да се има знак за дз (дз-звезда) а тој знак е старо
кирилско ѕ, Ѕ е карактеристичен звук за македонскиот јазик и се навогја во доста
примери: иѕемнал, ѕевгар, ѕенѕер309.
Да видиме уште како стои работата со ъ. Некој го секјават и би сакале това да се
пишуе пре р во примери како срце, дрво, брзо. Дали навистина во нашите говори
имаме тука ерова гласка, како што е случајот со бугарскиот јазик. Подробното
проученје на нашите говори покажуе дека се уште р си е тука слоговно. Навистина
нашето слоговно р не е толку интензивно и со толку треперенје на јазикот, колку
што е во српското.(...) И големиот славист Ватрослав Облак, словенец, првиот што
даде обективен опис на македонските говори во своите „Македонски студии“, го
определуе карактерот на р во срцето како самогласен, и ако това не е толку
интензивно колку српското и чешкото. И францускиот научник професор Андреј
Мазон, одличниот познавач на македонските говори, во својата книга за лерин-
скиот и кукушкиот говор, се запира на пишуенјето срце, брзо и сл. Како поточно и
што повеке одговара на стварноста одошто пишуенјето сърце, бързо.
Така што излишно е да се пишуе тука ъ и да се внесуе како знак во нашата
азбука. И словенците, при истиот изговор на слоговното р како кај нас не пишуват
принего никаков еров знак. Ако го земеме на пример велешкиот говор, во никој
случај немаме ъ во прво (първо), како што го имаме полно образувано во пълно. Се
однесуе заправо за еден недоволно изразен процес. А азбуката во никој случај не
може да оди до таму да ги обгрнуе и најтанките нианси. Да се внесуе ъ во нашата
азбука само заради некој турски зборои како късмет, што апсолутно се одживени и
немат достап до литературниот јазик, сосем е без смисла.
По таков начин предлогот за азбуката што се изнесуе пред оваја комисија е
ваков: А, Б, В, Г, Д, Е, Ж, З, Ѕ, И, Ј, К, Л, М, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ц, Џ, Ш, Ъ.
309
На местата од ѕ во оргиналот е ставена точка.
251
Кој принцип треба да легне во основата на нашиот правопис? Одговорот на
това прашанје го имаме векје во нашата секидневна практика. Фонетскиот
правопис си има извојувано право на грагјанство кај нас. Во нашиот правопис се
земаат предвид промените на согласниците по звучност, на пр.: тежок-тешка,
леблепче. Но разбира се не е правилно да се упуштаме докрај во фонетизиранје
Секако нема да пишуеме и не пишуеме. Грат, сут, леп, и ако имаме баш таков
изговор на крајот на зборот. Установуејки го фонетскиот принцип на нашиот
правопис, ние ке пазиме да не отидеме во крајност по тој пат, туку кога ги имаме
пред вид сите случаи, да ја одредиме правилната мерка..
Блаже Конески, с.р.
***
На опачината на трите листа од горниот текст има автограф на Венко
Марковски. На првите два листа на опачината, на грбот, се изпишани стихови
од познати негови песни, подоцна објавени. На третиот лист (на неговата
опачина) запишан е стихот: „Крвта и Кукуш в жили му бие“, така што место
„крвта“ прво е напишано „духот“, а наместо „жили“ - „срце“, но се прецртани.
Потоа следат 4 стиха.
За нашата тема е интересен следниов запис на Венко Марковски во левиот

горен дел од последниот (третиот) лист:
Аврам – Илија Топал... (ъ)
Даре – Џам ... (ъ)
Густ. Влахов... (ъ)
Тале... (ъ)
Вен... (ъ)
Овај запис зборува за резултатот од гласањето за голем ер (ъ), дека за ъ се

изјасниле: Илија Топаловски–Аврам, Даре Џамбаз, Густав Влахов, Владо
Малевски-Тале и Венко Марковски.
252
ПРЕДЛОГ ЗА ИЗМЕНА
И ДОПОЛНУВАЊА НА ПРАВОПИСОТ310
20 ноември 1974 г.
Комисијата за македонски правопис, назначена од Министерството на просвета-
та со заповед бр. од а во состав: д-р Михаило Петрушевски, Блаже Конески и
Круме Тошев, одкако на ред заседанија ги претресе прашањата во врска со нашиот
правопис, реши да излезе пред Министерството со следниот предлог за измени и
дополненија на правописот, утврден од Министерството со решение од 7-VI-1945 г.
Комисијата ја управи својата работа во два правца:
1) да се дополни правописот со извесни точки што не беа опфатени и формули-
рани во правописот, а што секидневната практика налага да се решат и утврдат.
2) да се измени правописот во извесни точки, за кој и двегодишната практика
покажа дека не се нашло најдобро решение во првиот правопис.
Комисијата застана на гледиште, новиот програм на правописот да се даде до
Министерството во формата на првиот правопис, каде што конкретно се измени
правопписните правила, со тоа што, од како ќе бидат претресени новите предлози и
евентуално примени или отфрлени, да се издаде новиот правопис во многу проши-
рена форма, со давање на подробни објасненија и повеќе примери. Така, разрабо-
тениот правопис ќе може многу подобро да одговори на својата намена311.
Подолу следат дополненијата и промените на правописот што го предлага

комисијата312.
На страна 5 одел: самогласници, се дополнува точка 1 со следниот став: заме-
ната со у ја има во: куќа, суд, судбина, оружје (не оражје), мудрец, присутни,
круг, округ. Образложение: Се налага специално да се подвлече ова, бидејќи некој
од ови зборои се употребуат и со замена а (оражје, садба, мадрец, присатни,
саштина), поради една претерана тенденција да се модернизирале. Меѓу тоа некој
од нив (судбина, оружје, мудрец) имаат одамна во нашите народни говори својата
замена у. Принципот сите такви зборови да се подведуат под македонската замена
а, може да доведе дотолку, во својата последна доследност што да пишуваме:
Советски Сојуз, или дури : вака (м. ваќа)
На стр. 6 истиот одел т. 6 гласи во новиот проект: вторично развиоениот полу-
глас пред р, на крајот на зборот се изјаснува во а: добар, остар, модар, бодар,
храбар и сл. Во моментот кога се издаваше првиот правопис овдека не можеше
уште со сигурност да се утврди која замена да се земе пред другите што ги има во
нашите народни говори. Меѓу тоа денеска е јасно дека горните форми сѐ повеќе ќе
310
Стојан Ристески, Созавањето на современиот македонски литературен јазик. НИО „Суденски
збор‟, Скопје - 1988, стр. 461-465. Архив на МАНУ, фонд Крум Тошев. Документот е машинопис.
311
Измените и дополувањата се прифатени, но нов правопис ќе биде објавен дури во 1950
година во авторство на Блаже Конески и Крум Тошев; бел. С.Р.
312
253
си најдат употреба во поезијата. За тоа и за евентуално двојните форми што овдека
треба да се допуштат (ветар, ветер), ќе треба да се даде подробно објаснение во
новиот правопис.
На страна 6, оддел согласници, се корегира став 1, од точка 1, само во смисла на
поточна формулација. Став 4 од истата точка се изменува и гласи: ј се пишува во –
ија - без разлика дали тоа се јавува во наши или туѓи зборови: пијам, спијам,
кријам, змија, ракија, гимназија, иницијал, потенцијал, индустријализација и сл.
Промената се состои во тоа што се воведува пишување на ј во оваа група и во
средината на туѓите зборови како: иницијал (према првиот правопис: инициал).
Ова промена треба да дојде поради тоа што со досегашното вештачко разгани-
чување тука, се внесува една непотребна тешкотија за полесното изучување на
правопис, како што бил во ова точка ни дава многу примери училишната практика.
На страна 6, т. 2 да се додаде нов став: во српскохрватските зборови каде што
се јавува ћ, ђ, да се обележуат со ќ и ѓ: Марковиќ, Госпиќ, Ќопиќ, Кетковиќ,
Ловќен, Ѓердап, Ѓаково. Образложение. Нашите ќ, ѓ се соответни на српските
гласови ћ, ђ, затоа не се оправдава нивната замена со ч и џ: Маркович, Чопич,
Четкович, Џакович и сл.
На страна 10, оддел заменки (лични) се внесува забелешка: Акузативот мн. од
заменката ние се означува со акцентот знак на е, за да може тоа нè да се разли-
кува од негација не.
На страна 12, оддел глаголски именки да се внесе нов став:Глаголските
именки од трајни глаголи свршуат на –ње: бегање, одење, носење, движење (не
движение), значење (не значение), и сл. Глаголските именки од свршени глаголи,
кои што се земени во нашиот јазик од блиските славјански јазици свршуат на –ние:
решение, издание, уверение и сл.
На страна 11, оддел глаголи, 3 – е група, се предлага место формите како
кажуам, кажуеш и изведени од нив, да се земат формите кажувам, кажуваш,
кажува, кажуваме (кажуваат).
Ова е една од основните промени што се предлага во проектов и новиот
правопис. Това засега еднаа важна категорија во глаголите на нашиот јазик (...)
..........................
20. XI. 1974 год.

Скопје Членови на комисијата313:
***
Предметната измена и дополнувања на правописот од 20. XI. 1974 година,
нема сомнение оти претставува политика на тотална "вуковизација" на
македонскиот правопис и литературен јазик, којашто политика продолжува
да суштествува и во денешната суверена Македонија...
313
Оставен е простор за потпис на тројцата членови, но потписи нема. Тоа е затоа што
примерокот што го разгледуваме е еден од последни тшто го задржал Крум Тошев за себе; бел. С.Р.
254
ЕДИНСТВОТО НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК
В МИНАЛОТО И ДНЕС314
В българското езикознание досега обстойно и задълбочено са били поставени и

разработвани преди всичко въпросите на книжовния език и териториалните говори.
И това е напълно естествено. О с н в н и т е ф р м и н а с ъ щ е с т в у в а н е н а
в с е к и е з и к са тъкмо тези две най-важни негови разновидности. В същност
книжовния език и диалектите заемат централно место в лигвистичните проучвания
не само у нас, но и в другите страни.
Наред с тези иследвания обект на проучване могат да бъдат и различните фор-
ми на един ли друг п и с м е н е з и к. Страйна теория взаимоотношенията между
тях в последно време разработи съветската романистика М. А. Бородина315.
Освен д и а л е к т и, който няма писмен характер, авторката различава и
понятията л и т е р т у р е н д и а л е к т, р е г и о н а л е н л и т е р т у р е н е з и к
и в а р и а н т н а н а ц и о н а л н л н и я е з и к, отнасящи се към една по-
сложена и по-диференцирана езикова действителност. (...)
......................
Писатели като Т.Г.Влайков, Михалаки Георгиев и Елин Пелин, които в мина-

лото съзадоха някои от произведенията си на роден диалект, издигнаха съответния
пирдопски, виденски и софискийски говор до равнището на диалекти, на които се
твори регионална литература.
В резултат на сложна историческа съдба и преди всичко на причини от е к с т -
р а л и н г в и с т и ч е н х а р а к т е р са се появили и две други регионални
(обласни) форми на българския книжевен език, които тук са предмет на специ-
анално разглеждане: а) писмената форма, възникнала в областта Банат (в СР
Румъния), и б) писмената форма, възникнала във основа на югозападнобългарския
а-говори в СР Македония (по-натакът съкратено СРМ).
.......................
В Скопие обаче се появиха публикации, в които новата писмена норма беше

обявена за небългарска. Началото нейното формиране се постави в първите десети-
летия на XIX в., а за нейни първи представители бяха провъзгласени българските
възрожденски книжевници Йоаким Кърчовски и Кирил Пейчинович. В тоя дух
езикът и на останалите български възрожденски просветители от югозападните
краища беше наречен „македонски‟ в смисъл на небългарски, а самите те бяха
предсавени за творци на друга национална култура. Като македонски пак в този
314
Полното заглавие: БЪЛГАРСКА АКАДЕМИЯ НА НАУКИТЕ, ИНСТИТУТ ЗА БЪЛГАРСКИ ЕЗИК
Отделен отпечатък от сп. Български език, год. XXVIII (1978), кн. 1. ЕДИНСТВОТО НА БЪЛГАР-
СКИЯ ЕЗИК В МИНАЛОТО И ДНЕС, София – 1978, ИЗДАТЕЛСВО НА БЪЛГАРСКАТА АКАДЕМИЯ НА
НАУКИТЕ.
315
Современный литературный реткороманский язык Швейцарии, Лениград, 1969, стр. 231.
255
смисъл бяха обявени и редица югозападни български говори, включително и диа-
лекти на територията на НР България. Заговори се дори за „старомакедонски език‟.
За съжаление тези теории намериха израз не само в многобрйни публикации в
печата, нямащи отношение към науката (поради което ние съзнателно ги оставяме
настрана), но и в работите на редица филолози от Скопие.
Показателен в това отношение напр. е трудът на Блаже Конески „Историја на
македонскиот јазик" (Скопје и Белград, 1965), който анализира същия езиков
материал и същите езикови паметници, разгледана вече от проф. К. Мирчев в
„Историческа граматика на българския език" (София, 1958), и който повторя –
нерядко буквално, но, разбира се, под друг етикет, всички основни положения в
труда на големия български учен. Голяма част от библиографските трудове на М.
Маждракова („Библиографичен преглед на обнародваните материали и иследова-
ния по българската диактология", ИИСФ , 1904-1905, София, 1905), на Хр. Герчев
(„Поглед върху развоя на българската диактология", Известия , кн. III, 1911), на Ст.
Стойков („Показалец на обнародваните материали по българска диактология",
СбБАН, т. XXI, София, 1937) др. беше фактически преиздадена от Б. Бидоевски
под наслов „Прилог кон библиографијата на македонскиот јазик", Скопје, 1953).
Едва ли е неопходимо да даваме повече подобни примери. Ще посочим само
като илюстрация някои случаи, в които по недопустим за науката начин е зачерта-
но българското име в публикациите на авторите от по-далечното и по-блиското
минало.
Така напр. книгата на Ст. Веркович „Народне песме македонски Бугара" беше
преиздадена през 1961 г. от К. Пенушлиски под заглавие „Македонски народни
песни". Същото стана и със сборника на Д. и К. Миладинови „Български народни
песни", който беше преиздаден в Скопие (1962) от Д. Митрев, К. Пенушлиски и Ал.
Спасов със съзнателно променено заглавие „Зборник".
На подобна процедура бяха подложени и заглавията на трудовете на такива
големи лингвисти като Селишчев. Неговият „Полог и его болгарское население"
(София, 1929) се превърна само в „Полог" (вж. напр. Бл. Конески, „Граматика на
македонскиот литературен јазик", Скопје, 1964, стр. 18).
Архивните документи също не се издават в автентичен вид. Писмата на видния
революционер Г. Делчев напр., написани на български книжовен език, бяха
издадени от Љ. Лапе („Писма на Гоце Делчев, Скопје, 1953) не на езика , на който
са написани, с което беше нарушен установеният в архивистиката принцип за
запазване на автетичността на матреалите.
Списъкът на случаите, при които съзнателно и целонасочено се извършваха и
продължава да се извършават подобни преиначавания на документи и материали и
да се „коригират" най-истъкнати книжовници и учени, е твърде дълъг. Това оче-
видно започна да спъва иследователския процес, д а п р е ч и н а о н з и у ч е н и
о т п о - м л а д а т а г е н р а ц и я в ч у ж б и н а, к о и т о и с к а т с а м и д а
с т и г н а т д о н е п о д п р в е н а т а н а у ч н а и с т и н а.
Задачата на нстаящата студия е, като се базира на историческите факти, такива
каквито са, и на схващинята на най-видните представители на филологическата
наука по въпросите за единството на нашия език, да даде чисто л и н г в и с т и ч н а
интерпретация на различните форми на единния български език – книжовна,
диалектма, писмено-регионална, без да се правят каквито и да било изводи от друг
256
характер. Вниманието е насочено главно към последната разновидност, тъй като
проблемите, свързани с нея, са разработени все още недостатъчно...
II. ПИСМЕНО-РЕГИОНЛНА НОРМА НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК

В СР МАКЕДОНИЯ
Уводни белешки
........................
Основните промени, която претърпява граматичният строеж на българския

език, обединяват всички говори в Тракия, Мизия и Македония и в своята съвкуп-
ност очертават българския език отделен член в общото семейство на славянските
езици. Тези промени са:
1. Расколебание на старата падежна система, което довежда в ново-български за
разлика от останалите славянски езици до загуба на падежите. Така напр. старото
родително и дателно отношение започва да се изразява не от падежни форми, чрез
предлог на и општа форма на съществителното име, ...
2. Развй на члена форма. Характерна черта на всички български говори е т. нар.
определен член – мъж-ът (-а, -от, о)... Тази черта обединя всички български
говори, като ги разграничава (както и загубата на падежна система) от останалите
славянски езици... В други говори съществува т. нар. тройна члена форма – члену-
ването става с прибавката на местоимените корени т-, с-, н- или т-, в-, н-, едни от
които означават по-блиски, а други по-далечни предмети...
3. Замена на старата инфинитивна форма с да-конструкция... Разлагането на
инфинитива става по еднакъв начин във всички български говори.
4. Запазване на простите глаголни форми за мин. време (мин. свършено и мин.
несвършено) във всички български говори на Тракия, Мизия и Македония.
Както неведнъж е почертавано в славистиката, това са най-важните белези,
които очертават спецификата на българския език. Определено може да се каже, че
славянското население, чийто строй на езика е обусловен от тези четири фактора, е
било българско.
.......................
ЕДИНСТВОТО НА НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК НА ДИАЛЕКТНО РАВНИЩЕ
(...) През 1822 г. извесният с ъ р б с к и просветител и книжевен деец Вук Кара-

джич издаде във Виена „Додатак к санкпетербургским сравнитељним рјечницима
свију језика и нарјечја с особитим огледом Бугарског језика", в който помести 273
думи, къса граматика, 27 народни песни и две глави от евангелието. За тях Кара-
джич отбелязва: „Ове бугарске рјечи мени је писао и казивао прави бугарин из
Разлога". Като български определя Бук Караджич и кичевския диалект на Х.
Йоаким Кърчовски, на която е написана книгата „Различна поучителна наставле-
ния сочиненная иеромонахом Йоакимом Хаджи" (Будим, 1819). За Караджич
български са не сано говорите в Источна и Северна, но и в Централна Македония
(Битолски и Прилепско). Той намира за особено чист български език в четири-
257
езичния гърцко-влашко-българско-албански речник на арумънския просветител
хаджи Данаил, поместен в неговата книга Дидаскалия.
........................
С българска диалектология в Македония се занимава и авторът на извесния

сборник „Народне песме македонски бугара" (ББелград, 1960) – с ъ р б с к и я
иследовател Ст. Веркович... В „Топографическо –этнографический очерек Маке-
донии"(Петербург, 1889) той отново посочва границата между български и сърбски
език: „Като се почне - пише той - от нная точка, откъдето тръгва планинската
верига, която отделя Призренския санджак от Шкодренския, границата между
българското и сърбското племе съставят високите вериги на Шар, които се
протягат чак до Качаник, където се съединяват с т. нар. Скопска Черна Гора"...
Прям и обективен в писмата си до проф. Милетич е и големият х ъ р в т с к и
славист професор на Виенския уневерзитет В. Ягич. В писмо от 31 дек. 1903 г. Той
съобщава във връзка с подготвянето на първата част от „Славянска енциклопедия",
че дели българските диалекти на три групи: „восточноболгарските наречия или
говорыя, западоболгарские наречия или говоры и македонские наречия или
говоры"...
Извесно е, че по почин на Ягич неговият бележит ученик с л в е н е ц ъ т В.
Облак отиде в Македония да иследва българските диалекти в Солунско.
......................
Най-големите представители на ч е ш к а т а наука в лицето на Шефарик,

Нидерле, Перволфе, Гайтлер, Вондрак, Гебауер недвосмислено се изказват за
българския характер на езика на населението на Македония.
Видния познавач на историята и етнографията на Балканския полуостров проф.
К. Иречек в статията си „Die Balkanovolker und ihre kulturellen und politischen
Beslrebungen" отбелязва, че западнобългарското наречие е „говорено между София
и Охрид" (Urania, II. Jg. 13, 27. Marz 1909, str. 195).
Големият ф р н с к и славуст проф. А. Мазон премества тази граница по на
запад, като включва към българските говори диалектите на селата Бобощица и
Дреновяне, които се намират днес на албанска територия...
Белгиският х л а н с к и славист проф. Н. ван Вейк в O stosunkach pokrewien-
stwa ... пише: „Изопщо може да се каже: че тези диалекти, в които силните ерове са
минали в о и е, носовката гласна ѫ в ъ или о, а (покрай няколко думи с у), са от
български произход...
Извесният н е м с к и славист проф. Г. Вайганд в специлната си работа
Ethnographie von Makedonien... Leipzig, 1924, посвещава нарочна глава на
българския македонски език...
В р у с к т а л и н г в и с т и ч н а н а у к а въпросите на българската диакто-
логия в Македония са разработени доста детайлно. Началото постави бележитият
учен славист В. Григорович, които в своя труд „Очеки путешествия по европейкой
Турции"... Подобно е отношението по този въпрос и на другите големи руски
езиковеди, като професорите Шахматов, Фортунатов, Шчепкин, Лавров и Селишев.
По-специален интерес представяват двете работи на Селишев „Полог и его болгар-
258
ское население" (София, 1929) и „Очеки по македонской деалектологии" (Казань,
1918)...
Въз основа на диалектни особености в езика на првите книжевници Селишев
прави забележителна оценка на ролята на Македония в културната история на
българския народ: „М а к е д о н и я е л ю л к а т а н а с т р а т а и н о в а т а
б ъ л г а р с к а п и с м е н о с т. М а к е д о н и я е л ю л к а т а н а Б ъ л г а р -
с к о т о в ъ з р а ж д а н е. Оттук са излезли ранните будители на българският
народ".. Тук Селишев е имал пред вид такива просветители като братята Д. и К.
Мила-динови. К. Пейчинович, Партений Зографски, Райко Жинзифов, и др., които
имат ясно съзнание за границите между език и диалект, народност и етнична група.
Научния анализ, въз основа на който представителите на славистиката
иследваха българския характер на македонските говори, е в пълно съгласие с
оценките, които правят за същите диалекти споменатите български книжовници от
Македония...
.........................
ЗА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК,316
Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков‟,
Скопје - 1978 г.
1. Во списанието „Български език‟, XXVIII, 1978, кн. 1, стр. 3-43 излезе опшир-
на статија под наслов „Единството на българския език в миналото и днес‟. Овај
број на списанието ѝ е посветен, како како што е назначено во почетокот, на 100-
годишноната од ослободувањето на Бугарија. Би се очекувало дека еден толку
голем празник ќе даде повод за сумирање на резултатите на бугарската лингвист-
ика. Место тоа, на празникот му се дава трибут во вид нов поход против македон-
скиот јазик. Разликата е што поранешните текстови ги носеа потписите на своите
автори, а сегашниот, секако за да му се даде поголема тежест, е потпишан колекти-
вно од Институтот за бугарски јазик при БАН. Во тој колектив одвај се препознава
дури и фигурата на акадимикот В.И.Георгиев, раководител на Центарот за лингви-
стика во Софија и главен раководител на „Български език‟. Со појавата на овај
текст добива свој лингвистички пандан познатиот антимакедонски панфлет изда-
ден во 1968 година од страна на Институтот за историја при БАН. Составувањето
на овај текст било олеснето со тоа што презентирањето на историскиот фон се
превзема од споменатиот панфлет.
2. Се јавува добра причина човек да се праша дали е воопшто потребно да се
осврнува на вакви текстови со изразита дневна политичка насоченост. Иако зада-
чата станува повеќе од здодевна, сепак се чини дека таква потреба има.
316
Посебни изданија, к. 11, Редакциски одбор: Тодор Димитровски, Блаже Конески, Трајко
Стаматоски. За идавачот:Трајко Стаматоски, директор на Институтот за македонски јазик„Крсте
Мисирков‟. Рецензент: акад. Божидар Видоески. Финансирала Републичката заедница на научните
дејности, Скопје – 1978.
.
259
Прво, една дезиформација се шири и се повторува, секогаш може да се служи
тоа да биде прифатена од луѓе што немале можност подобро да се известат за даден
предмет. Така се случува, и во некои инаку сериозни социолингвистички студии, да
се сретне формулацијата дека македонскиот литературен јазик бил создаден со
декрет при крајот на Втората светска војна. Како што ќе видиме очевидно дека
треба да се прават нови напори за да му се става на увид на научниот свет релеван-
тните историски факти, особено на научниците што не се служат со словенските
јазици.
Второ, еден текст како овај што го разгледуваме има своја практична примена.
Неговите тези ќе се шират, ќе се налагаат, не само по силата на својата увереност
ами и со практична акција особено во земјите и центрите каде што од бугарска
страна може да се смета на посбно влијание. (...) Научните аргументи им се намена-
ти на неинформираните, на оние што не знаат дека среде Европа се врши денеска
таква дискриминација спрема еден мал народ, неговиот јазик и неговата култура,
дискриминација што би сакала да постигне еден вид меѓународна цензура спрема
духовните пројави на тој мал народ. Требаше да укажеме и на проблематичната
функција на текстовите како што е овај, сочинет од Инситутот за бугатски јазик. И
поради тоа, не можеме да преминеме преку него со молчење.
3. Тексот што го разгледуваме нẻ изненадува со една теоретска новост. Додека
порано се форстираше чисто унитаристичка теза дека нема македонски народ и
македонски јазик, или, во поблага варијанта, дека немало, а во последно време би
можело да се создаде нешто како македонска нација и како македонски литерату-
рен јазик, - сега се прави напор целата ситуација да се прикаже како уште еден
случај на реализација на даден литературен јазик преку повеќе варијанти. Тоа што
се такви случаи инаку познати во светот треба целата шема да се направи попри-
влечна, поприфатлива, а со тоа и поефикасна во смисла на поставената цел. Првиот
чекор е на македонскиот да му се откаже статусот на посебен литературен јазик и
тој да се приближи до статус на варијанта.
Меѓутоа, лесно се согледува дека на авторите на овај текст самиот термин
варијанта во однос на македонскиот не им е по вкус. Тие чуствувале дека недво-
смислената употреба на тој термин ќе го претстави како една (источнабугарска)
варијанта и нивниот сопствен литературен јазик. Затоа се постарале една ознака
што нема по така непосреден начин да го засегне рангот на бугарскиот литературен
јазик, мошто треба да остане неприкосновен. Ознаката е – писмено-регионална
норма. Се разликуваат две такви разновидности: I. писмено-регионална норма на
бугарскиот јазик во областа Банат и II. Писмено-регионална норма на бугарскиот
јазик во СР Македонија. (...) Но едновремено се покажува дека новата теорија, која
оперира со појмот на варијантноста на литературните јазици, се враќа пак на
унитаристичката теза, што е впрочем сосем чесно декларирано и во насловот на
овај текст.
...........................
Појавата на двата литературни јазици, бугарскиот и македонскиот, стои во

врска со формирањето на две национални средишта. Кон изучувањето на тој
процес треба да се пристапи внимателно, а не тој просто да се негира со посту-
лирање на некакво непоколебливо единство на јазикоти на националната свест, кое
260
не постоело и не постој во реалноста, ама само во една априорна теоретска шема.
Реалните разлики на нивото на народните дијалекти, како и разликите во однос на
условите на национално-историскиот развиток, довеле до создавањето на бугар-
скиот и македонскиот литературен јазик како стандарди на две посебни современи
нации. (...)
4. Тоа становиште многупати досега се изразувало преку тврдењето дека маке-
донскиот литературен јазик е резултат на еден арбитрарен политички акт, кое во
текстот што го разгледуваме се содржи во формулацијата дадена на стр. 4, дека се
работи на нова писмена нормашто „возникна и започна да се налага на полити-чки
декрет (примен на определено место – во манастирот „Прохор Пчински", и на
определен датум – 2. VIII 1944 година).
.............................
На 2. VIII 1944 година се одржа Првото заседание на АСНОМ, едно тело кое
заправо претставува Конституанта на македонскиот народ. Него го сочинуваа 122
изабрани претставници на Антифашистичкото народноослободително движење на
Македонија. (...)
..................................
5. Тоа што го кажавме сведочи дека историјата на македонскиот литературен

јазик е доволно славна за да не може да се ликвидира со ниски удари. Матријалите
во Прилозите покажуваат дека дури и во фашистичките затвори имало ентузијасти
што работале врз офомувањето на македонскиот литературен јазик. И поради
нивниот спомен ние не можеме да се впуштаме на некое пониско рамниште за
дискусија со Институтот за бугарски јазик. Нека ни биде простено, но тој институт
не располага со никакво право да бара за себе една таква привилегија.
............................
Одбивајќи ја и помислата за една дискусија под такви понижувачки услови, ние

сепак патем ќе укажеме дека целата егземплификација во овај текст на историски и
лингвистички план, носи тежок белег на одамна одживеаната теорија на родослов-
ното дрво.
На историски план, таа теорија наоѓа навистина гротескрн израз преку
епизодата на населување на дружината на протобугарскиот кан Кубер во битол-
ското поле (с. 15). Македонија не треба да се замисли без протобугарски гени! (...)
На лингвистички план, наоѓаме исто така гротескни ситуации. На пр. излегува
дека а-говорот на Враца е исто што и а-говорот на Прилеп во смисла на учеството
во формирањето на „писмено-регионалната норма" во СР Македонија. (...)
Повторуваме уште еднаш, ова не беше никакво влегување во дискусија во врска
со објаснувањето на некои конкретни лингвистички феномени. Тоа беше само мал
обид да се покаже патем во што резултира примената на една национално-романти-
чаеска теорија од XIX век. Од многу полувистини се создава еден монолитен
национален идеал.(...)
6. Појавата на македонската нација и на македонскиот литературен јазик
претставува очевидно тежок предизвик за бугарската историскаи посебно лингви-
стичка наука. По завршувањето на војната имаше срамежливи обиди да се прифати
261
реалноста и да се ажурираат научните шеми. Тоа ветуваше дека балканската
историографија ќе најде бугарската наука придружник и во ревидирањето на
националистичките предрасуди и во изградувањето на една нова концепција за
карактеристиките на истотискиот процес во овој дел на светот.
.........................
К. Мирчев објави во 1945 година статија за македонскиот јазик во в. „Добро-

волец‟, I, бр. 5, 15. III 1945. Меѓутоа, веќе во 1952 година тој настапува како автор
на една брошура управена против нашиот јазик, под наслов „За македонскиот
литературен јазик‟.
Во својот учебник „Българска дилектология за I курс на учителските инсти-

тути‟ (София 1955) Ст. Стојнов изделува посебна глава под наслов „Македонските
говори в пределите на България" (стр. 61-63). Меѓутоа во неговата „Българска
дилектология" од 1962 година, без никакво објаснение, (...) тој оддел е елиминиран
и македонските говори се распределени во други глави. (...)
.............................
7. Некои терминолошки погодности се користат од авторите на панфлетот

против македонскиот јазик. (...)
.............................
Друга терминолошка погодност произлегува од употребата на називот Бугарин

во турскиот период. За авторите на овој текст тој назив автоматски имплицира
високо ниво на бугарска национална свест и развиено чувство за единство на
бугарскиот народ и јазик. Тие на повеќе места полемизираат со работата на Б.
Конески „Македонскиот јазик во развојот на словенските литератуни јазици‟, но
избегнуваат да се изкажат за едно од основните прашања што се поставува во неа:
дали е оправдан таквиот автоматизам и каква била реалната содржина на тој назив
во различно време и во различни региони? (...)
Во полемиката авторите на овој труд се изкажуваат и за некои културно-
историски појави во словенскиот свет. Тука веднаш излегува најаве теснотијата на
нивниот модел, којшто не признава гранични ситуации, Тие изрично го вклучуваат
Јан Колар само во чешката литература (стр. 42). Доволно е човек да отвори една
историја на словачката литература, па да види дека нему и таму му се одделува
значително место. (...)
Авторите на разгедуваниот текст откажуваат секаква можност за споредување
со развитокот на литературните јазици во источнословенската група: „Неможе да
се бара сличност и меѓу поникнувањето на разгледуваната писмена норма (т.е. на
македонскиот народ, и поникувањето на украинскиот и белорускиот литературен
јазик, зашто, додека во источнословенската група долгиот процес на дифенцера-
ција меѓу ункраинските, белоруските и руските говори и меѓу Украинците,
Белорусите и Русите ги создава неопходните лингвистички историски услови за
офомување на три различни лингвистички историски услови за оформување на три
различни источнословенски јазици, меѓу бугарските Словени во XIX век и пред тоа
не се забележува процес на диференцијација на говорите во Мизија, Тракија и
262
македонија, ниту пак стремеж називот Бугарин да се заменува од Реакици или
Македонци‟ (стр. 42). Една „секвенца‟ е превидена во овој коментар. Имено дека
„долгиот процес на диференцијација‟ во источнословенската група не се призна-
ваше од официјалната наука во царска Русија. Само една смена на позицијата, по
Октомвреската револуција, доведе до признавање на тој процес и на неговите
резултати.
За жал, противмакедонските панфлети оставаат малку надеж дека во догледно
време и бугарската официјална историска и лингвистичка наука, следејќи ги
поранешните примери за углед, ќе ја смени својата визура.
ВИКТОР ФРИДМАН317
ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ
И БУГАРСКИОТ ЈАЗИК ВО БАЛКАНСКИ КОНТКС318
Го посветувам ова мое пристапно предавање во Македонската академија на

науката и уметностите на 75-тата годишнина на мојот драг пријател, ментор и
колега – акадeмик Божидар Видоески.
Би сакал да го започнам ова мое пристапно предавање со израз на благодарност
кон моите драги, почитувани и непрежалени ментори Збигњев Голомб 319 и Блаже
Конески, како и кон мојот драг и почитуван ментор Божо Видоевски. Благодарејќи
им на нивното несебично, кологијално и пријателско менторсство низ годините,
покрај помошта и соработката на сите мои колеги пријатели во Македонија,
настапувам овде денеска.320
За местото на македонскиот јазик во балканската средина напишани се многу
трудовиод кои овде може да ги споменеме трудовите на Конески (1965), Конески,
Видоески и Јашар-Настева (1968), Голомб (1960) и Голомб (1970). За диференци-
јацијата на македонскиот и бугарскиот јазик Блаже Конески има пишувано веќе во
1948г. Таква тема во врска со одделни граматички прашања третирав во својата
книга (Friedman 1977:114-135), како и во својот нацрт на македонската граматика
317
Victor Friedman (1949, САД) - студирал и завршил славистика (1971) на Универзитетот во
Чикаго при проф. Збигњев Голобм; докторирал на тема „Граматичките категории на македонски-
от индикатив" (1975); доцент (1975-1979). вонред. професор (1979-1984) и ред. професор (1984) на
Чикашкиот универзите; од 1984 г. професор по славистика и балканлистика на Универзитетот во
Чапел Хил, Северна Каролина, САД.
318
Македонска академија на науките и уметностите, Пристапни предавања, прилози и библио-
графија на новите членови на Македонската академија на науките и уметностите – Скопје, 1997;
Виктор Фридман, стр. 105-119.
319
Збигњев Голомб (1923-1994) – полски и американски лингвист, индоевропеист, балканист,
славист–македонист; член на МАНУ надвор од работен состав (1972); близок соработник на Б.
Конески и Б. Видоески; вршел лингвистички и дијалектолошки истражувања во Македонија; ментор
на првата докторска дисертација од македонистиката во САД одбраната на Виктор Вридман.
320
Research for this publication was suppored in part by a grant from the International Researches and
Exchanges Board, with funds provided by National Endowment for the Humanities. Neither of these
organizations is responsible for the views expressed.
263
(Friedman 1993а) и во некои статии (Friedman 1985б, 1986, 1994; Фриедман 1991а).
Можеме тука да е споменеме и статијата на Крамер (1987/88). Во најново време се
појавуваат статиите од Видоески (Vidoeski 1995 и Усикова (Usikova 1995). Овде
сакам да ги спојам овие две теми, т.е. процесот на диферен-цијацијата на македон-
скиот и за бугарскиот јазик во балканскиот јазичен контекст. Ќе ги земам како
основни двата литературни јазици, кои се формирани околу нивните односни
дијалектни бази. Во ова истражување нема да ги земам предвид извесните
социолингвистички фактори кои доведоа до формирањето на двата балкански лите-
ратурни јазици. Тие се третирани во други трудови (на пр. Фриедман 1975, 1985 а;
Лант 1984, 1986, в. исто така Димитровски, Конески, Стаматоски 1978). Овде сакам
да разгледам некои структурни особини кои истовремено ги разликуваат двата
јазица на синхрониот план и укажуваат на дијахроните процеси кои доведоа до
овие разлики во текот на развитокот на балканскиот јазичен сојуз.
Во историјата на балканската лингвистика, јазичните појави се разгледуваа во
рамките на традиционалните полиња на граматичкото истражување, т.е. фоно-
логијата, морфологијата, сематиката и синтаксата. Сепак, има и релативно нови
пристапи кон општиот проблем на изучувањето на јазикот кои можат да ни
помогнат во нашедто истражување. Овде мислам на анализата на дискурсот или
прагматиката, која почнува да се појавува и во споредбени балкански студии
(Тополињска 1992, в. исто така Јокојама 1994), и има можност значително да ги
осветли не само процесите на балканската конвергенција туку и на балканската
дивергенција. Кога ги земаме во предвид македонскиот и бугарскиот јазик,
конвергенцијата се движи во насоката на македонскиот јазик со неговите соседни
несловенски јазици, до дека девергенцијата е токму разликата меѓу македонскиот и
бугарскиот јазик, поаѓајќи од наклоноста на македонскиот јазик за посилно изразу-
вање на некои иновации. Во ова предавање терминот „прагматика‟ го разбирам
како изучување на тие црти во јазикот кои се факултативни и барање на мотивации
за изборите на говорителите. Од ова гледна точка, прагматиката ѝ се спротив-
ставува на граматиката како таква, со тоа што правилата на граматиката се
задолжителни додека изборите на прагматиката се определени од контексот на
кажувањето и желбите на говорителите. Така, на пример, во македонскиот јазик
согласувањето по род или облиците на вокалните форми се граматички, додека
употребата на вокалните форми, затоа што не се задолжителни, треба да се опишу-
ваат од прагматичка гледна точка.
И така доаѓаме до разликата меѓу развитокот на граматикализацијата и употре-
бата на прагматични средства. Ови процеси можат да одат по две насоки, т.е. од
прагматично средство до граматички правила или обратно. Така, на пример, развој-
от на современите определени членови во балканословенските јазици почнал во
старо – или општословенскиот период како постпозиција на демостративните
заменки на фокусот или топикализацијата, која со време на балканската почва се
граматикализира како категоријата определеност. Од друга страна, општословен-
скиот вокативен падеж, којшто во стариот период беше потполно имтегрирана во
именскиот флексивен систем, сега во македонскиот (и делумно во бугарскиот) се
употребува само со извесни активни значења, т.е. премина од граматички знак во
прагматична функција. Кога ги споредуваме различните појави кои се врзани со
овие две насоки на промени во македонскиот и во бугарскиот јазик ќе видиме дека
264
честопати македонскиот јазик ќе оди кон потполна граматикализација или кон
основни системски промени додека бугарскиот јазик или останува на нивото на
прагматиката или оди друга насока на граматикализација. Тоа се гледа во примери-
те на удвојување на објектот, како разни глаголски категории, кои ќе ги разгледаме
подоцна.
Има цел ред граматикализирани разлики каде што патот до разликата требаше
да се развива преку прагматиката.Такви се, на пример, граматикали-зираните
синтаксички и фоносинтаксички појави што ги разликуваат двата балканословен-
ски јазици, со тоа што македонскиот поблизок до неговите соседни несловенски
балкански јазици, т.е. албански, влашкии грчки, имено поместувањето на клитика
пред глаголот и појавата на третосложниот акцент. Овие две појави можеме да ги
споиме. Во грчкиот и влашкиот постојат правила според кои акцентот не може да
паѓа подалеку од третиот слогод крајот на зборот, додека албанскиот јазик факти-
чко ограничување на акцентот на последните три слогови. (...)
Сега би сакал да го свртам нашето внимание кон двете појави што ги спомнав
порано и кои се поизразити на балкански план, имено: удвојувањето на објектот и
некои појави врзани со извесни глаголски категории, имено „статус‟ и „рерутатив-
ност‟. Синхроната и дијахроната дистрибуција на тие појави изразува тенденција
прагматичните особини да бидат граматикализирани токму таму каде што јазични-
от контекс е најсложен и најинтензивен. Од тоа произлегува заклучокот дека
усвојувањето на прагматични јазични црти може да служи како влез (појавна
точка) за структурни промени.
Во својата докторска дисертација, Лифгрен (Leafgren 1992: сп. Guentchèva 1994)
докажа дека во бугарскиот јазик факторот што ја определува употребата на
удвоениот објект е прагматичната црта „топикализација‟, т.е. свртување на внима-
нието на слушателот кон објектот, додека обично (но не секогаш) тоа се сврзува
кон субјектот. Топикализацијата честопати се совпаѓа со такви појави какви што се
определеноста и необичниот редослед на зборовите, но тие појави не се одлучу-
вачки за удвојувањето. Лифгрен докажа дека само 2-3% од можните контекси се
врши удвојување на објектот во бугарскиот јазик. Исто така, од неговите податоци
станува јасно дека во бугарскиот литературен јазик на удвојувањето на објектот се
гледа како на појава покарактеристична за разговорниот јазик и речиси никогаш не
се среќава во научната литература. (...)
Во македонскиот и во албанскиот литературен јазик, како и во влашкиот,
удвојувањето на некои објекти, главно определени но исто така и неопределени,
специфични или индиректни, е сосема граматикализирана појава. Треба да се
признае дека понекогаш има извесни недоследности во удвојувањето, (...) Покрај
тоа, се забележува извесно остапување од удвојувањето во источно-македонските
говори, (...)
Исто така, во врска со удвојувањето на објектот, доаѓаме до една фрапатна
разлика меѓу однесувањето на бугарскиот јазик, од една страна, и македонскиот,
албанскиот и влашкиот јазик, од друга страна. (...)
Да се свртиме сега кон глаголските парадигми и конструкции. Може да се каже
дека глаголските системи на балканските словенски литературни јазици и дијалек-
ти, како и во албанскиот јазик со неговите дијалекти (и во извесни балкански
265
дијалекти), најзначајната иновација е појавата на граматикализираното истражува-
ње на степенот до кои говорителот го потврдува тоа што го кажува. (...)
Во традиционалните граматички описи на бугарскиот литературен јазик,
прекажаноста се третира како посебна категорија изразена во посебни парадигми
коишто од дијахрона гледна точка потекнуваат од минатото неопределено време,
т.е. од стариот резултативен перфект. Навистина, таканаречените дубитативни
форми од типот „бил чел / бил четял‟ во бугарскиот јазик, како и македонскиот
перфект од типот „имал дојдено‟, всушност претставуваат слични но независни
иновации врзани граматикализацијата на категоријата „статус‟, затоа што такви
форми се развивале во времето кога глаголската л-форма (или резултативен парти-
цип) веќе се врзала со поимот „неповторување‟. Сепак, во самиот стар перфект
такви нијасни се соопштуваат не поради граматикализацијата туку преку прагма-
тиката, т.е. доаѓаат од контекстот.
..............................
Во македонскиот литературен јазик, како и во централнозападните дијалекти

врз кои тој се базира (а за разлика од некои од источните говори), помошниот
глагол во трето лице минато неопределено време е секогаш испуштен и така може
да се каже дека појавата е потполно граматикализирана. Но од друга страна, новите
резултатни перфектни форми со глаголската придевка и помошниот глагол „има‟
(од типот „има дојдено‟) се потполно граматикализирани токму во тие говори каде
што помошниот глагол „сум‟ е секогаш отсутен во трето лице минато неопреде-
лено време. (...)
Од друга страна, во бугарскиот литературен јазик се среќаваат примери како
што се „Имам писана статия по този въпрос‟ или дури „Имам писано по този
въпрос‟. Но овие бугарски појави се отворени синтагми кои не создаваат
парадигми, имајќи предвид дека партиципот треба да се согласува со редот на
објектот, освен во случај на осуство на изразен објект. Бугарските конструкции со
глаголот „има‟ се среќаваат само со силно резултативен израз на жив субјект во
преодна реченица, додека соответната македонска парадигма изразува општа
резултативност. Значи, објаснението на употребата на „има‟ конструкциите во
бугарскиот јазик треба да се бара во прагматиката, додека во македонскиот јазик
парадигмите со „има‟ се потполно граматикализирани.
.............................
Би требало тука патем да истакнеме дека, иако честпати една појава којашто е
прагматичка условена во бугарскиот јазик наоѓа граматички израз во македон-
скиот, сепак, исто така, се среќава диференцијација со обратен правец. На прример,
додека во македонскиот јазик разликата меѓу субјектите и објектните форми на
некои лични имиња од машки род и зборовите човек, Бог, ѓавол, Господ, која се
среќава во западните говори, е факултативна и со тоа прагматична, во бугарскиот
литературен јазик секундарно е создадена граматикализирана разлика: номин-
атив/не номенатив, изразена преку двете форми на членот за машки род еднина:
формата - ът/ят за номинатив, -а/-я за таканаречениот индиректен падеж. На еден
сличен начин, употребата на таканаречената бројна форма во македонскиот јазик е
многу поограничена од нејзината употреба во бугарскиот. Во македонскиот јазик
266
бројната форма –а, на пример „две женски глави‟, се употребува скоро исклучиво
или со бројот „два‟ или со одделни често квантификувани (измерени) именки како
„ден‟ или „денар‟. Употребата на таквата форма е факултативна до таков степен
што може да се смета како прагматична, а не граматичка во македонскиот јазик, за
разлика од бугарскиот, каде што овај развиток е граматикализиран.
..........................
Македонскиот и бугарскиот јазик се деца на истиот јужнословенски родител,

како што се норвешкиот и шведскиот јазик деца на истиот северно-германски
родител. Како во секоја јазична диференцијација, и на Балканот разни фактори се
одговорни за различен развиток, а овде изгледа дека меѓусебни дејства меѓу
прагматиката и граматикализицаијата беа особено важни за дифенцизацијата на
македонскиот и бугарскиот јазик. Тоа што е особено интересно кога ги разгле-
дуваме разликите на двата јазика е фактот дека македонскиот јазик сведочи за еден
долг период на многу сложен јазичен контакт и сожителство. Од гледна точка, на
дијалектните зони има цел ред транзиции во врска со одделни појави, а важното
овде е крисализацијата на најкарактеристичните разлики меѓу македонскиот и
бугарскиот јазик, токму во оваа зона веќе предвидена пред повеќе од деведесет
години од Крсте Мисирков, како извор за основата на литературниот македонски
јазик.
267
МАКЕДОНКИ–БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"
- ЕТНОГЕНЕЗА / ХРОНОЛОГИЈА –
ВОВЕДЕНИЕ
Македонско-бугарскиот т.н. „јазичен спор‟, за првпат се најавува от поранеш-
ниот претседател на Р Бугарија - Жељу Желев, во неговото интервју дадено за
„Утрински весник‟, 11 февруари 2000 г.
На посавено прашање: Како го оценувате нивото и развојот на македонско-
бугарските односи?
Жељу Желев - вели: Мислам дека нештата се одвиваат добро. Имаше застој во
односите во 1993 год., односно кога на почетокот на 1994 год., Глигоров го издигна
спорот за јазикот, со што настана една многу глупава ситуација која ги стопираше
односите. Тогаш јас го поставив проблемот вака: Господине Глигоров, можно е
македонскиот јазик да е посебен, но ниту Вие сте лингвист, ниту пак јас, можно е
да е дијалект, но тоа можат да го кажат научниците... Проблемот со јазикот беше
вештачки поставен.
- Но, таканаречениот јазичен спор „тргна“ од бугарскиот министер за наука
и образование. Марко Тодоров, кој среде Скопје одби да потпише протокол за
соработка заради тоа што„не постој македонски јазик“, инсистирајќи на форму-
лацијата „официјални јазици“...
Жељу Желев: Точно министерот за култура не ги потпиша тие документи. По
тоа се создаде една напрегнатост за одделниот македонски јазик. Вашите полити-
чари се фатија за тоа... Со големиот прогрес, кој беше направен сега со новото
раководство на ВМРО кое дојде на власт, проблем е симнат од дневен ред зашто и
не беше политички проблем. Ова е проблем на науката.
Григор ВЕЛЕВ 321

Никој не не повикал и не ни рекол дека треба да признаеме
Македонски јазик и нација па потоа да бидеме дел од Европа.
ГЛОБУС Фок усов интернационален прилог, 3 април 1998.
Пишува - Аспарух Генчев
- Професоре Велев во последно време работите со представувањето на Бугар-
ската национална доктрина како да не ви врваат најдобро. Напади има од секаде,
и од Македонијаи и од Бугарија.
321
Григор Велев (1935-2020) раководител на групата за изготвување на „Бугарската национална
доктрина“ Еден од клучните автори на најновата бугарската национална доктрина говори за
различните толкувања на Доктрината, духовното обеденување, македонската нација, јазик и азбука,
за јазичниот спор и меѓудржавните договори, „размената на културни добра“, шанстите на Бугарија
и Македонија да влезат во Европа.
269
Велев: Вие сте сигурно известени дека на широко се пренесува еден напис од
весникот „24“ часа по повод мојата прес конференција во Хасково, Бугарија.
Дописникот на овој весник, веројатно во некоја служба или по некаков налог, напи-
шал нешто што, ниту јас, ниту некој мој колега го кажал, имено дека готвиме план
за мирно обединување на Бугарија и Македонија. Сакам веднаш да кажам дека
таков план не се поставува, нема. (...) Денес Германија горко се кае затоа што се
обединила со своите „источни браќа“ бидејќи на тој начин изгубила од својот
економски просперитет. Затоа треба да се бара обединување не меѓу Бугарија и
Македонија, туку обединување на балкански земји со Европа. Во моментот кога ќе
влеземе во Европа ќе насстане процес на природно обединување. Тогаш Бугарија и
Македонија ќе го добијат тоа што не им достига: блиска комуникација меѓу луѓето
и размена на културни добра и достигања.
- Што подразбирате под размена на културни добра?
Велев: Пред се мислам на печат, информации и книги што сега, во овој момент
е невозможно и е на најниско ниво во цела Европа. Во Македонија се разпрости-
раат над 13 србски канали, бројни радио и ТВ програми и сл. додека за бугарската
страна тоа е невозможно.
- Давате изјава и за македонската азбука. Нели ви се чини дека тоа сепак
премногу од ваша страна?
Велев: Во скопскиот печат се дигна голема прашина околу некои мои ставови,
меѓу другото и за азбуката. Позната е дека вие ја употребувате српската азбука на
Вук Караџиќ, незначитело прилагодена на македонските потреби. Одговорно
тврдам дека во Македонија има редица нтелектуалци кои сметаат дека треба да се
вратат на позициите на Егзархиската азбука т.е, најблиско до Светиклиментовото
писмо.(...) Меѓутоа, истакнувам дека тоа прашање е внатрешно прашање на Маке-
донија и по таа работа немаме право да се мешаме и даваме наше мислење. (п.м.)
Нели ви се чини дека патувањето кон Европа е фатаморгана: порано сите
патувавме кон „светлата иднина на комунизмот“ каде нема да има нации и
сиромаштија ... денес го слушаме истото ама за „патот кон Европа ... “?
Велев: (...) Меѓутоа, патот кон Европа е јасен, барем за Бугарија. (...) Еконо-
мистите пресметале дека до тој период, од нашиот ангажман и европската помош
ќе ги оствариме условите за влегување во ЕЗ. Ова веќе не е фатаморгана, ова е
факт, барем за нас во Бугарија.
Имате ли податоци за Македонија?
Велев: Имам податоци дека нашите политичари, или дел од нив, не ја сваќаат
сериозно оваа работа. Шансите се на ваша страна. Македонија е населена со
трудољубив и интелигентен народ, прилично образован и со европска култура. Тоа
е основа на која треба да се надградат напорите на политичарите и пред се
економските.
- Говорите за европска ориентација, но во Доктрината... се говори за Сан
Стефано, за бугарскиот идентитет на Преродбата и на ВМРО. Како тоа се
вклопува во патот кон Европа.
Велев: Треба да ви кажам дека пред создавањето на Република Македонија
постоеше Вардарска Македонија. Во таа, Вардарска Македонија имало над 1450
училишта и 1350 цркви опслужувани од бугарски егзархиски свештеници.
270
До 1945 година никој на светот не знаеше за постоење на македонска нација.
Кога по указ на КПЈ се создаде македонски јазик и нација, почнаа напорите за
некаква историја на македонскиот народ. Таква историја вие можете да кажете
само по 1945 година. Другиот дел од историјата е Бугарска. До тогаш вие сте дел
на бугарската историја, нација и јазик. Тоа го тврдат дури и руските научници, кои
директно учествуваа во стварањето на македонската нација и јазик.
- Со вакви ставови тешко дека ќе влезете во Европа. Во македонските поли-
тички и научни кругови преовладува мислењето дека Бугарија, ако сака да влезе во
Европа, ќе мора да го разреши „јазичниот спор“ и да ги потпише договор-ите со
Република Македонија...?
Велев: Не знам дали добро ме разбравте. Сметам дека вие ми говорите за
некаква уцена од страна на ЕЗ кон Бугарија а во полза на Македонија. Тоа е од
ваша страна, примитивен начин на размилување и Бугарија тоа никогаш нема да го
прифати. Колку што јас знам, никој во Европа не барал таквото нешто од нас. Тоа
се измислици од некои кругови во Скопје (...) Тоа се глупости и никој во Европа и
светот не помислува да разговара на таков начин со Бугарија. Нема да дозволиме
господин Глигоров да не уценува на таков начин.
Не е точно дека Глигоров ве уценува, ако баш сакате ве уценува Европа...?
Велев: Глупости до сега никој не не повикал и не ни рекол да дека треба да
признаеме македонски јазик и нација, па потоа да бидеме дел од Европа. Тоа се
измислици на таканаречената пропагандна кујна на Скопје, а во полза на српската
кауза во Македонија. Бугарија е земја со висок рејтинг, нашата состојба се стабили-
зира а ние сме автори на многу дипломатски инцијативи на Косово на пример и
други...
- Онаа за Косово ви е за никаде, така барем мислат некои политичари кај вас а
можеби и кај нас...
Велев: Сметам дека инцијативата за Косово е една важна инцијатива. (...) Кога
мечката ќе го смени дворот, догаш и вие во Македонија ќе ја разберете целосната
потреба од оваа наша инцијатива... само да не биде премного доцна. Конечно не е
во прашање само инцијативата за Косово. Во Македонија има новинари кои во
секој поглед на Бугарија го бараат „симболот на злото“. Тие луѓе се подржани и од
одредени политички кругови во Скопје, а не ретко тоа се случува по наредба од
Белград. Конечно, вие сеуште не сте се излекувале од болеста на „југоностал-
гијата“ и затоа е такво вашето видување за Бугарија и бугарската политика.
Бугарската политика се уште не се ослободила од духот на Сан Стефано,
што јасно се гледа и од текстот на Доктрината.
Велев: Во Доктрината нема ниту еден ред напишан во кој ние се стремиме кон
реванш и воспосавување на Сан Стефанска Бугарија. Тоа се груби шпекулации на
тие што ја толкуваат Доктрината. (...) Нашиот идеал е духовно обединување на
бугарската нација. Зашто на пример не кажете дека 50% од офицерите и 70% од
војничкиот кадар на 5-та Бугарска армија во Македонија беше составена од
Македонци, родени во Македонија. Тие луѓе во 1941 година беа пречекани како
ослободители и беа примени по домовите од своите најблиски. Зашто се молчи
дека 30% од националниот доход на Бугарија во годините 1941-1944 е издвојуван
за Македонија за изградба на болници, училишта и патишта. Тоа е вистината,
напишана во нашата Доктрина. (п.м.)
271
- Што е за вас „духовно обединување“?
Велев: Слободна комуникација на луѓе, весници и списанија. ТВ и радио про-
грами, извесна размена на студенти меѓу македонските и бугарските уневерзитети.
Така побрзо ќе стигнеме во Европе. Факт е дека тогаш ќе имаме општи граници и
тоа е она од што се плашат во Скопје. Затоа јас мислам дека настојувањата на
Скопје за влез во Обединета Европа не се искрени. (п.м.)
- Имаше заседание на Комисијата за надворешна политика на Бугарското
собрание, за односите со Македонија. Сигурно и вие имате некакви сознанија за
ставовите на Комисијата. Имате ли став и вие?
Велев: Сметам дека односите меѓу Македонија и Бугарија не треба да се заост-
руваат. Треба да работиме и да ги развиваме она за што имаме заеднички позиции.
Она што не разделува треба да го оставиме за некое друго, посреќно идно време.
Дотогаш работите ќе созреат.
Нагласувам дека документите нема да бидат потпишани на начин кој го бараат
во Република Македонија. Ние можиме да остапиме, но не повеќе од онај статус во
потпишување на договорите што ги уживаше Грција. Тоа би била максималната
отстапка. (...) Во моментот кога ќе се потпишат договорите ќе се измислат нови
пречки за нивно реализирање и работите ќе течат се така, до безкрај... Зашто е тоа
така, политичарите во Скопје најдобро си занаат и не е моја работа јас тоа да го
говорам. (п.м.)
- Сепак, треба да се каже дека Доктрината придонесе за ново заладување на
односите...?
Велев: Со тоа тврдење не се слагам. Ние Доктрината ја претсавивме пред
целокупната бугарска јавност и тоа беше примена со одобрување. Исто така е пре-
ставивме и во Букурешт. (...) Единствено грчкиот „Катамерини“ орган на грчката
КП излезе со негативна критика за некаков бугарски национализам. Само тој и
повеќето од весниците во Македонија. (...) Единствено како идентифицирана и
консолидирана нација се влегува во Европа на главниот, на парадниот влез. (...)
- Се сомневам дека со ваква економија и криминал ќе влезете во Европа.
Велев: Само за една година криминалот се намали за 12 пати а рекетарството е
наполно искоренето. (...)
Овде има три милиони Бугари од македонско потекло, меѓу кои сум и јас. Тоа е
сило промакедонско лоби, но грешките и срдечноста од предходното ембарго нема
да ги повториме. Сега ви е вам редот, во Република Македонија, за искажување на
братските чувства. (п.м.)
- Не мислите ли дека на тој начин ќе се загрози опстувањето на македонскиот
народ и нација?
Велев: Создавањето на вештачка нација и јазик не е само експеримент на
Србите и Коминтерна во Македонија. Во 1947 година Валтер Улбрикт направи
обид на стварање на „источногерманска социјалистичка нација“. Се направи и нов
германски јазик за чија основа беше земен берлинскиот дијалект, тотало различен
од „хох дојче“ т.е. официјалната германска јазичка норма. Експериментот траеше
четриесетина години за да пропадне само во една бурна берлинска вечер, ноќта
кога падна берлинскиот зид. Како нација во историска смисла вие не постоите
никаде во светската историја, па согласно тоа нема што и да изгубите. Кога ќе
падне „берлинскиот зид“ меѓу Макeдонија и Бугарија ќе се види кој е каков. За
272
сето тоа најмалку виновна ќе ви биде Бугарската национална доктрина. (п.н.)
ДОГОВОР ЗА ПРИЈАТЕЛСТВО, ДОБРОСОСЕТСТВО

МЕЃУ РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РЕПУБЛИКА БУГАРИЈА
ЗАЕДНИЧКА ДЕКЛАРАЦИЈА, ФЕБРУАРИ 1999322
на Миниетер-претседател на Р Бугарија и претседател на Владата на Р Македонија.
(Фрагменти)
Длабоко убедени во потребата од развој на соработка врз основа на меѓусебно
почитување, доверба, разбирање, добрососетство и заемно почитување на интерес-
ите на нивните држави и народи.
Поаѓајќи дека конструктивниот дијалог во сите области на билатералните
односи, како и во однос на регионалните и меѓународните проблеми, ќе придонесе
за натамошно унапредување на односите на двете земји на равноправна основа.
Почитувајќи ги принципите на повелбата на ООН и документите ОБСЕ, како и
демократските принципи, содржани во документите на Советот на Европа.
1. Ја изразуваат својата подготвеност и заедничка желба за развојот на севкуп-
ните односи меѓу Република Бугарија и Република Македонија.Тие односи ќе се
развиваат во согласност со основните принципи на меѓународното право.
2. Двете страни ќе соработуваат во рамките на Организацијата на Обединетите
нации. Организацијата за безбедност и соработка во Европа, Советот на Европа,
Инцијативата на НАТО Партнерство за мир, Мултинационалните мировни сили на
земјите од Југоисточна Европа и други меѓународни организации и форуми.
3. Двете страни ќе придонесуваат за развој и на соработка меѓу земјите на
Југоисточна Европа, за унапредување на разбирањето, мирот и стабилноста во
регионот и при остварување на регионалните проекти како елемент на процесот за
создавање на единствена Европа.
4. Двете страни ќе ги потикнуват контактите и ќе организираат средби, меѓу
претставниците на органите на управата на различни нивоа, за развој на пријател-
ските односи и соработката.
Тие ќе придонесуваат за поттикнување на контактите меѓу невладините органи-
зации и граѓаните на двете земји.
5. Имајќи ја предвид географската блискост, двете страни ќе се стремат кон
создавањето на неопходните правни, економски, финансиски и трговски услови за
обезбедување – непречено движење на капиталот, стоките и услугите. Тие ќе ги
потикнуваат заедничките инвестиции и ќе обезбедат нивна заштита.
................................
8. Двете страни ќе ја потикнуваат активната и непречена соработка во областа

на културата, образованието, здравцтвото, социјалната грижа и спортот.
322
Заедничката Декларација од 1999 е потврдена со заеднички меморадум потпишан од
Бугарија и Република Македонија во Софија на 22 февруари 2008 година.
273
9. Двете страни ќе прават напори за слободен проток на информации, преку
потикнување и развивање на соработката во областа на печатот, радио и телевизи-
ските емисии, со користење на современите информативни средства.
.....................................
11. Двете страни нема да превземаат, потикнуваат и поддржуваат една кон

друга дејствија и активности кои имаат непријателски характер.
Двете земји немаат и нема да пројавуваат територјални една спрема друга.
Република Македонија изјавува дека ништо од нејзиниот Устав не може и не
треба да се толкува дека претставува или некогаш ќе претставува основа за мешање
на Република Македонија во внатрешните работи на Република Бугарија со цел
да ги заштити статусот и правата на лица кои не се државјани на Република
Македонија.
Двете страни ќе превземаат ефикасни мерки за спречување на недобронамер-
ната пропаганда од страна на институции и агрнции и немат да дозволат актив-
ности на правни лица, насочени кон потикнување на насилство, омраза и други
слични дејствија кои би наштетиле на односите меѓу Република Бугарија и Репу-
блика Македонија.
Потпишан во Софија на 22 февруари 1999 година, во два оргинални примерока,
секој од нив на официјалните јазици на двете земји – бугарски јазик, согласно на
Уставот на Република Бугарија и македонски јазик, согласно Уставот на Република
Македонија, при што двата текста имаат еднаква важност.
ЗА РЕПУБЛИКА БУГАРИЈА ЗА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИВАН КОСТОВ ЉУБЧО ГЕОРГИЕВСКИ
Министер-претседател Претседател на Владата
ДОГОВОРОТ ЗА ПРИЈАТЕЛСТВО, ДОБРОСОСЕТСТВО МЕЃУ

Р. МАКЕДОНИЈА И Р. БУГАРИЈА, 1 август 2017 г.
(Фрагменти)
(...) Потврдувајќи го фундаменталното значење на Заедничката декларација од
22 февруари 1999 во однос меѓу двете земји.
...........................
Се договорија за следното:
...........................
Член 8
1. Двете Договорени страни ќе ја потикнуваат активната и непречена соработка
во областа на културата, образованието, здраството, социјалната грижа и спорт.
2. Во рок од најдоцна до три месеци од влегувањето во сила на овој договор, со
цел продлабочување на заемната доверба, двете Договорени страни ќе формираат
заедничка мултидисциплинарна експертска комисија за историски и образовни
прашања, на паритетна основа, за да придонесе за објективно и засновано на автен-
274
тични и на докази засновани историски извори, научно толкување на историски
настани. Комисијата ќе поднесува едногодишен извештај за својата работа пред
владите на Договорените страни.
3. Двете Договорени страни ќе организираат со заемна согласност заеднички
чествувања на заеднички историски настани и личности , насочени кон зајакнување
на добрососетските односи во духот на европејките вредности.
............................
Потписите... во два оргинални примероци, секој од нив на официјалните јазици

на Договорените страни – македонски јазик, согласно на Уставот на Република
Македонија и бугарски јазик, согласно Уставот на Република Бугарија, при што и
двата текста имаат еднаква важност.
Договорот потпишан од премиерите Зоран Заев и Бојко Борисов на 1 август
2017 г. во Скопје.
КОМЕНТАРИ
- Потпишувањето на Договорот веднаш позитивно го оценија високата прет-
ставничка за надворешна и безбедносна политика на Европската Унија Федерика
Могерини, и еврокомесарот за проширување Јоханес Хан.
„Овај договор ја покажува одлучноста на двете страни за надминување на
билетарните прашања и претставува инспирација за целиот регион. Тој е позитивен
чекор напред во добрососетските односи и ја зацврствува ЕУ – перспективата на
поранешната југословенска Република Македонија во интерес на нејзините граѓа-
ни“ – стои во заедничката изјава на Хан и Могерини.
- Според министерот за надворешни работи на Германија, Зигмар Габриел
станува збор за историски договор за добрососетство меѓу Македонија и Бугарија:
„Го поздравувам тоа што по многу години безуспешни преговори се најде
консензуално решение на отворените прашања. Со тоа двете земји испраќаат важен
сигнал за успешна билатерална, но и регионална соработка на Балканот и за
натамошната евроатланска интеграција на поранешната југословенска Република
Македонија. Исто така, ги поздравувам напорите на нивнита Влада по долгогодиш-
ната стагнација сега конечно да почне со итно потребните реформи за приближу-
вање кон ЕУ“ – истакна шефот на германската дипломатија Габриел во неговата
пишана изјава по повод потпишаниот Договор за добрососетство меѓу Македонија
и Бугарија.
СОБРАНИЕТО НА МАНУ УСВОИ

„ПОВЕЛБА ЗА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК“
На седницата одржана на 3 декември 2019 година, Собранието на МАНУ усвои

Повелба за македонски јазик во којашто ги изнесува научно признатите факти за
македонскиот јазик, како и улогата на МАНУ во проучувањето и афирмацијата на
македонскиот јазик во домашни и во меѓународни рамки. Повелбата ги зацврст-
вува ставовите на МАНУ за потребата од засилена и континуирана поддршка на
275
научните истражувања на македонскиот јазик и македонските дијалекти, водејќи се
од строги научни начела.
На тој начин, МАНУ ја истакнува својата определба дека најдобра заштита на
македонскиот јазик е создавање услови за остварување на неговата улога на
значаен фактор на општвената и културната интрегација во државата. Тоа е един-
ствено можно преку систематско и координирано научно проучување и обработка
на македонскиот јазик на сите нивоа, како во домашни, така и во меѓународни
рамки.
Повелба за македонски јазик ја истакнува законската и статустарната обврска на
МАНУ да ја остварува координативната и обединувачката улога во однос на
приоритетните и фундаменталните научни истражувања на македонскиот јазик со
другите научноистражувачки и високообразовни установи.
МАКЕДОНСКА АКАДМИЈА
НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ
Бр. 02- 3668/1
03. 12. 2019 г.
СКОПЈЕ
ПОВЕЛБА ЗА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК НА СОБРАНИЕТО НА МАНУ
... Потсетувајќи на научно признати факти според кои:
Генеалошки, македонскиот јазик потекнува од индоевропското јазично семеј-
ство и ѝ припаѓа на групата словенски јазици, во подгрупата јужнословенски
јазици, а – од аерална гледна точка која подразбира жив јазичен комуникациски
контакт – се вбројува и меѓу балканските јазици кои сочинуваат т.н. „Балкански
јазиче сојуз“;
Системски, македонскиот јазик е афтентичен, стабилен и кодифициран на сите
лингвистички, граматички, реторички, стилистички и поетички рамништа: Богат
дијалектен систем..., препознатливи јазично комуникациски идиоми и функцио-
нални стилови, усовршен јазичноуметнички израз;
Развојот на писмениот македонскиот јазик се врзува за најмалку две афтохтони
писма/азбуки глаголица и кирилица, а современата азбука е втемелена врз старо-
словенската, кирилометодиевата и црковнословенската кирилица;
Стандарниот македонски јазик е кодифициран од органите на Народна Републи-
ка Македонија во мај 1945 год., а на оваа службена кодификација ѝ предходат
повеќе индивидуални и групни потфати за кодификација на македонската азбука и
правопис („Речник на три јазика“ на Ѓорѓија Пулевски од 1875 и неговата „Словен-
сконаселенска македонска слогница речовска“ од 1880, „Македонски буквар“ на
Коста Групче и Наум Евро од 1888, делото на Крсте Мисирков, т.н. илинденска
кирилица и други;
...........................
Воедно, упатувајќи на општопрфатените сознанија според кои:

Историски, иако македонскиот јазик се карактеризира со доцна стандартизација,
неговиот континуитет е неспорен, бидејќи преку континуираната писмена и орална
(усна) традиција која е длабоко вградена во богатството на македонските дијалек-
276
ти, тој опстанувал и еволуирал без оглед на тоа што немал цврсти општествено
политички рамки;
Народните македонски говори се претставени во делата на познатите дејци како
Марко Цепенков, Кузман Шапкарев, Григор Прличев, Димитрија и Константин
Миладинов, Димитрија Чуповски, Васил Иљовски, Рајко Жинзифов, Коста Рацин и
др., а се проучувани од угледни странски научници како Андре Вајан, Андре
Мазон, Мјечислав Малењцки, Макс Фасмер, Збигњев Голомб;
Според доминантната научна теорија за потеклото на старословенскиот јазик,
воведена од словенечкиот лингвист Ватрослав Облак во неговата книга „Macedon-
isshe Studien“ издадена во 1896 г. во Виена, македонскиот јазик кој се говоел на
просторите на Македонија на кои живееле македонските Словени, посбно во
солунскиот регион, е токму тој јазик коишто преку кирилометодиевските преводи
на Светите книги, ги внел Словените во христијанскиот свет.
На македонскиот јазик се преведени голем број дела од древно потекло, свет-
ската книжевна класика, романи и други дела (...)
Македонскиот јазик се изучува на голем број странски универзитети и е прика-
жан во сите споредбени граматики на словенските јазици објавени по Втората
светска војна.
На крај, подвеклувајќи:
Македонскиот јазик беше еден од трите официјални државни јазици на југо-
словенската федерација од 1945 до 1991 година (до распадот на Југосавија).
Македонскиот јазик се изучува на сите степени од македонскиот образовен систем
(...)
Македонскиот јазик е признат (...)
Македонскиот јазик е впишан во Регистарот на земји и јазици од страна на
поткомисијата УНГЕГН при ОН.
Македонскиот јазик е влезен во Меѓународната организација за стандардизација
ISO. Македонскиот јазик e признат Меѓународниот ПЕН (со седиште во Лондон... и
посебен ПЕН центар од 1962. На македонскиот јазик се создадени книжевни,
театарски, филмски и музички дела (...)
А особено дека:
Редовните членови на МАНУ од областа на лингвистиката и на македонистика-
та, како што се Блаже Конески, Божидар Видоески, Петар Хр. Илиевски, Оливера
Јашар-Настева и др., дале огромен придонес за проучувањето и афирма-цијата на
македонскиот јазик во домашни и меѓународни рамки.
Надворешните членови на МАНУ од областа на лингвистиката кои се занима-
вале со македонскиот јазик и неговите дијалекти, во огромна мера придонеле за
изучување и проучување на македонскиот јазик и имаат извонредна заслуга за
афирмацијата на македонскиот јазик во светот. Меѓу нив би ги извоиле: Андре
Вајан, Самил Бернштејн (автор на „Македонский язкык“ Цорџ Артур де Бреј,
Хорас Лант (автор на првата македонска граматика на англиски јазикод 1952 г)
Франтишек Вацлав Мареш, Збигњев Голомб, Нуло Миниси, Волѓимјеж Пјанка,
Рина Усикова, Викор Фридман, Кристина Крамер и други.
МАНУ, преку Истражувачкиот центар за ареална лингвистика, во дигитална
форма има поставено преку 50 референт(н)и дела за македонскиот јазик кои ги
поткрепуваат горенаведените факти: ретки книги, монографии за историскиот
277
развој, граматики на македонскиот јазик, славистички и балканистички споредбени
студии (...)
МАКЕДОНСКА АКАДМИЈА
НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ
Бр. 02-3668/2
03. 12. 2019 г.
СКОПЈЕ
СОБРАНИЕТО НА МАНУ, НА СЕДНИЦАТА ОДРЖАНА НА 03. 12. 2019
ЈА УСВОИ СЛЕДНАВА ПОВЕЛБА ЗА МАКЕДОНСКИ ЈАЗИК
МАНУ, преку своите домашни, билетарни и мултилатерални меѓународни про-
екти, ќе овозможува, подржува и ќе ги поттикнува научните истражувања во сите
области кои се поврзани со македонскиот јазик и кои ги промовират горенаведе-
ните научни утврдени факти.
МАНУ, преку своите домашни, билетарни и мултилатерални меѓународни
проекти, ќе овозможува, подржува и ќе ги поттикнува научните истражувања и
обработката на македонските дијалекти според географското претставување во
Европскиот лингвистички атлас (АЛЕ), Општословенскиот лингвистички атлас
(ОЛА) и другите акти на Меѓународниот комитет на славистите.
МАНУ ќе се залага да се воспостават општоприфатените начела во рамки на
научните истражувања, во образовниот систем, промоција и афирмација на маке-
донскиот јазик и неговите дијалекти кај сите други релевантни институции во
државата.
МАНУ ќе се залага за почитување на уставно и законски загарантираниот
статус на македонскиот јазик како јазик на општествена интеграција во нашата
држава и ќе вложува напори истиот да не биде предмет на ревизии и толкувања кои
излегуваат надвор од научната свера. (п.м.)
МАНУ ќе се залага пред соодветните државни институции, како и во рамките
на својата редовна дејност, проектите кои се однесуваат на научното проучување
на македонскиот јазик да добијат посебен карактер од стратешко и приоритетно
значење.
МАНУ ќе ги афирмира најзначајните книжевни дела објавени на македонскиот
јазик (репрезентативни, критички и други изданија).
МАНУ ќе се залага да ја остварува координативната улога во однос на приори-
тетните научни истражувања на македонскиот јазик во државата
Скопје, 3 декември 2019 г. Претседател на МАНУ

акад. Таки Фити
278
БАН: 03. 12. 2019. МАНУ УСВОИ
„ХАРТА ЗА МАКЕДОНСКИ ЕЗИК“
В нея са конструирани исторически и езикови аргументи в защита на официал-

ния книжовен език на Република Северна Македония като отделен самостоятелен
език с континиунтет генелогия определян в Скопе като „македонски“.
На 11.12.2019. в защита на научните истини и факти относо произхода, истори-
ята и характера на официалния език в Република Северна Македония, които в
цитираната Харта са представени некоректно и с подмяна на научната термино-
логия. БАН и САЧК – официалния език в СРМ е писмено-регионална норма на
българския език.
БАН ИЗОБЛИНАВА ЛЪЖИТЕ

В „ХАРТА ЗА МАКЕДОНСКИ ЕЗИК“
Според академиците на Хартата позицията спряма генеалогията на македонския

език не само не е вярна, но е и неприемлива и вредна на отношенията между двете
страни, България и Северна Македония. На 03.12.2019 г. Събранието на Македон-
ската академия на науките и искуствата (МАНУ) е приела „Харта за македонски
език“. В нея са конструирани исторически езикови аргументи в защита на официал-
ния книжовен език на Република Северна Македония като отделен самостоятелен
език с континуитет и генеалогия, определян в Скопие като „македонски“.
От БАН заяввяват, че документът предизвиква много сериозни научни възраже-
ния, затова и Хартата е била объдена в Ръководството на Българската академия на
науките. Поискани са и са представени становища от три института на Академията
– Института за български език, Кирилометодиевския науче център и Института за
исторически иследования. Постъпилите становища са били подкрепени и от
индивидуални позиции на членове на Събранието на академиците и член-кореспо-
дентите на БАН (САЧК).
Днес е проведено и заседание на Събранието на академиците и член-кореспо-
дентите, на което е обсъдена Хартата на МАНУ.
Изказванията на членовете на Събранието са еднопосочени и категорични в
защита на научните истини и факти относно произхода, историята и характера
на официалния език в Република Северна Македония, които в цитираната Харта са
представени некорентно и с подмяна на научната терминология.
БАН и Събранието на академиците и член-коресподентите считат изразената в
обсъждания документ позиция на Събранието на Македонската академия за невяр-
на и неприемлива, вредяща на одношенията между двете съседни страни.
В този смисъл и позицията на БАН остава еднодушна и непроменена – офици-
алния език в Република Северна Македония е писмено-регионална норма на
българския език. Фактите изискват специално внимание, поради което Народното
събрание на Р. България, така и вишите държавни институции.
279
БЪЛГАРКАТА АКАДЕМИЯ НА НАУКИТЕ ИЗДАДЕ КНИГА
ЗА ОФИЦИАЛНИЯ ЕЗИК НА РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЯ
7 мај 2020 г
Книгата излиза 41 години след издаването на студията „За единството на

българския език“ и констатира: официалния език на Република Северна Македония
е югозападна писмено-регионална норма на българския език.
Целта е максимално одалечане на тази искусвено създадена норма от
българския език на фонетично, графично и лексикално равнище.
ТРИБИНА
БАН СО НОВО НЕГИРАЊЕ НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
„Слободен печат“, 27 мај 2020 г.
Јазикот е прашање на постоењето на еден народ
и затоа нема преговори.
Бугарски државни и академски авторитети, криејќи се зад флоскулите за добро-
сосетство и европски вредности, деновиве почнаа отворен напад кон Македонија,
македонскиот јазик и народ, условувајќи го напредувањето на земјата кон Европ-
ската Унија со прифаќање на наводните бугарски корени на македонскиот народ.
Најновиот напад доаѓа од Бугарската академија на науките (БАН), каде што
завчера беше промовирана публикација на педесетина страници, насловена „За
официалниот јазик на Република Северна Македонија“.
Во изданието има толкување на бугарските академици и универзитетски профе-
сори, а кои се однесуваат на негиеањето на македонскиот јазик.
Во својата суштина македонскиот јазик останува југозападна писмено регио-
нална норма на бугарскиот, а не оделен јазик – категорични се авторите, според кои
официјалниот јазик во земјава не е различен од бугарскиот и нема предходна
историја од 1944 година!?
Македонската научна јавност изнесе низа историски засновани елементи, но и
елементи, но и елементи на актуелна реалност, која има сосема спротивни позиции
од БАН.
Македонските академици сметаат дека БАН длабоко тенденциозно политички,
ненаучно маниполира со ова прашање. Македонскиот народ е со векови реалност, а
околу јазикот ќе мораат да остапат, бидејќи македонскиот јазик е заведен во
Обединетите нации. Секакво прифаќање на бугарските барања би значило изчезну-
вање на Македонците.
- Мое мислење е дека Бугарите околу јазикот ќе мораат да остапат, бидејќи ние
имаме ситуација во која македонскиот јазик како јазик е заведен во ОН. Во сите
лингвистички атласи, во сите научни изданија, публикации, студии, се знае дека
македонскиот јазик е дел од групата на индоевропски јазици, дел од словенските
јазици, дел од јужнословенските и тоа е неоспорно. Не може во тие атласи каде што
секаде се води како македонски јазик, сега одеднаш да кажете дека тоа е според
официјалниот јазик на Р. Македонија – вели академик Катица Ќулафкова.
Според неа, постојат големи разлики меѓу македонскиот и бугарскиот јазик, кои
одат во прилог на тезата дека не станува збор за исти јазици. (!?)
280
- Најодговорно тврдам дека македонскиот и бугарскиот јазик многу повеќе се
разликуваат отколку македонскиот и српскиот, бидејќи се разликуваме и на
фонолошко ниво, на морфолошко ниво, поточно како ги составуваат зборовите, на
синтаксичко... тотално различен пристап. А што е најважно, исти зборови или
слични со исто потекло имаат тотално различно значење.323 Во ист контекст на
различен начин ги употребуваме. Со други зборови, бидејќи јазикот е поглед на
светот, сензибилитет, ние толку многу сме се оддалечиле што и да имало
сличности во 12, 13 или 15 век, тие сличности се губиле и им отстапувале место на
разликите и денес се прилично големи и тоа се гледа кога читате романи, кога
читате поезија, кога читате филозофија, теорија – нагласува Ќулавкова. (!?)
Нејзино мислење е дека целта е да се покаже дека Македонците произлегуваат
од Бугарите, етногенетски, културни и историски.
- Тие нас ќе нѐ натераат да кажеме дека историјата не е битна (...) ќе потпишиме
договор дека целата историја ни е заедничка, поточно бугарска, јазикот е бугарски
дијалект, и со тоа ние ќе признаеме дека сме вештачки конструкт и ќе бидеме
доведени во прашање како народ што има државотворна улога, со што ќе се доведе
во прашање карактерот на македонската држава. Јас мислам дека е тоа поентата, а
не е поентата само јазикот – истакнува Ќулафкова.
............................
Сличен став има и академик Митко Маџунков, според кого јазикот е нешто за
што не смее да се преговара.
- Ние треба фронтално да ги нападниме Бугарите, не да се браниме. Тие земале
од нашиот јазик, а не ние од нивниот. Јазикот е нешто за што нема разговор – вели
Маџунков. Според него, бугарската страна сака буквално сѐ.(!?)
- Најостро треба да се отфрлат бугарските барања. Јазикот не е предмет на
разговор. Нам ќе ни се случи изчезнување ако продолжи оваа политика. Јазикот не
е предмет ниту на политика, ниту на науката, туку на здравиот разум, односно дали
сакаме да постоиме или не – истакнува академик Маџунков.
Познавачите на јазичните состојби велат дека бугарската страна ја користи
науката како средство во политиката.
- Ова што сега се случува е буквално користење на науката во функција на
политиката. Ова публикација што ја објави БАН дури и не може да се нарече наука.
Да се водат по два-три збора и да се ставаат во функција на политиката е несери-
озно. Дури и тамошните лингвисти се свесни за тоа – вели Александра Ѓуркова,
научна советничка во Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“.
Според неа, нема потреба да се одговара на бугарските провокации, бидејќи
македонскиот јазик е признат во меѓународни рамки.
- Веќе подготвуваме реакција на публикацијата на БАН и та ќе биде објавена
наскоро – нагласува Ѓуркова и при тоа додава дека и медиумите во Македонија
повеќе треба да ги третираат јазичните прашања.
За професорот Људмил Спасов ова е, како што вели, стара мелодија, која се
повторува циклично уште од 1948 година.
323
281
- И ова публикација на БАН се повторува истиот текст уште од 1978 година.
Додадени се некои ситни работи, но во суштина станува збор за ист текст. Жално е
ова колку е неевропски и примитивно ако се земат предвид сите декларации што ги
потпишала Бугарија преку кои ја подржува Македонија на европскиот пат – вели
Спасов.
- Според него, проблемот е во Бугарија, бидејќи таму постојат сили што не
сакаат стабилен регион. (!?)
- Имам впечаток како некој да ги подбуцнува да го прават ова – констатира
професорот Спасов.
282
РАЗЯСНИТЕЛЕН МЕМОРАНДУМ
ИСТОРИЧЕСКИ ПРЕГЛЕД
Македония е географска и историческа област, която в наши дни се намира в

границите на шест държави – България, Гърция, Република Северна Македония,
Албания, Косово и Сърбия. Следователно всички опити за налагане на географския
термин Македония като официално име на новосъздадената през 1992 г. държава в
продължение на 28 години бяха обременени с политическа чувствителност.
В съседните държави терминът „македонски“ се използва за обозначаване на

географски произход, а не на национална идентичност. В България стотици хиляди
българи се самоопределят като „македонци“ по отношение на регионалната си
принадлежност, като ясно посочват български етнически произход.
По тази причина възниква значително недоразумение, когато термините „маке-

донски“ и „произхождащи от Република Северна Македония“ са взаимозаменяеми
в рамките на международни форуми. Когато след Първата световна война част от
географската област Македония е включена в Кралство Югославия, преобладава-
щото мнозинство от нейното славянско население ясно се самоопределя като
българско. Това се потвърждава от всички дипломатически и исторически сведе-
ния от онова време. Между двете световни войни Белград се опита да изкорени
българската идентичност на това население, като му наложи нова „южно-сръбска“.
Тъй като този опит се оказа неуспешен, след Втората световна война югослав-
ският комунистически лидер Йосип Броз Тито прибягна до налагането на още една
нова идентичност – този път „македонска“, в тогавашната Социалистическа
Република Македония (СРМ). Тито беше улеснен и вдъхновен от решението на
Комунистическия интернационал (Коминтерна) от 1934 г. да създаде нови „маке-
донски“, „тракийски“ и „добруджански“ нации. Проектът на Тито е реализиран
чрез измислянето на нова история, поставила основата на тази нова „македонска“
концепция, целяща да замести традиционната българска идентичност с регионална.
Тя е изградена за сметка на историята и географията на съседните държави, като по
този начин постави основата за бъдещи териториални и малцинствени претенции
от страна на Югославия. За да приложат тази политика, „лингвисти“ от контроли-
раната от комунистите Антифашистка асамблея за национално освобождение на
Македония (АСНОМ) обявиха на 2 август 1944 г. съществуването на отделен
„македонски“ език.
Първият Исторически институт в СРM е създаден от югославските власти през

1948 година. Той има за задача да изработи необходимите атрибути за новата
национална идентичност чрез фалшифициране на документи и изтриване на всички
283
връзки с българските корени, език и произход на това население. Тези практики се
запазиха и след разпадането на Югославия и създаването на първата независима
Република Македония.
Политиката на Коминтерна също беше възпроизведена за кратко от тотали-

тарния комунистически режим в България под диктата на Сталин. Това доведе до
масови репресии и преследвания на българския народ, както в пограничния регион
в България, така и в тогавашната СРМ. Архивите свидетелстват за екзекуцията на
над 20 000 души между 1944 и 1946 г., които са се идентифицирали като българи и
са представлявали политическия и интелектуален елит в СРМ. Над 100 000 българи
бяха убити, затворени, заточени или изпратени в концлагери.
Македония не спазва Договора от 2017 г.
ТЕКУЩА СИТУАЦИЯ
Етническият инженерингов проект за създаване на „македонска иденти-чност”

и „македонска нация” чрез заемане на части от историята на съседните държави
води и до днес до много противоречиви резултати. Политиките за иденти-чност
достигнаха своя връх и приеха гротескни размери с кампанията по „анти-
квизация“, провеждана от националистическите правителства в периода 2006 –
2017 г.
Процесът на изграждане на идентичност обаче беше ограничен само на терито-
рията на тогавашния СРМ, а след 1991 г. и на Република Македония. Въпреки че
българските граждани не са участвали в него, властите в Република Северна
Македония все още твърдят, че има „македонско малцинство“ в България. Офици-
алните учебници по история и география, литература, визуални изкуства, както и
някои медии, също са използвани за подсилване на тези твърдения и за създаване
на антагонизъм с България чрез разпространяване на стереотипи.
284
Независимо от това, имайки предвид общата история и близките културни и
езикови връзки между хората от нашите две страни, България призна полити-
ческите реалности и първа в света призна независимостта на тогавашната Репу-
блика Македония през януари 1992 г. България ѝ оказа подкрепа (материална,
финансова, политическа) през първите трудни години от нейното съществуване. По
време на конфликтите в Югославия и етническите вълнения през 2001 г. България
решително се противопостави на всички регионални планове, насочени срещу
суверенитета и целостта на тази страна. През 1999 г. България дари на въоръжените
сили на Република Македония тежко въоръжение като танкове и артилерийски
оръдия.
България подкрепя последователно целите на Република Северна Македония за
НАТО и ЕС. София беше сред първите съюзници, които ратифицираха Протокола
за присъединяване към НАТО. Един от основните приоритети на българското пред-
седателство на Съвета на ЕС беше напредъкът на Република Северна Македония по
пътя към ЕС.
България никога не е имала каквито и да е териториални претенции и никога не
е оспорвала правото на самоидентификация на гражданите на Република Северна
Македония, особено като се има предвид, че няколко поколения са отрас-нали под
югославска пропаганда.
България обаче не може да приеме, че продължаващият процес на национално
изграждане в Република Северна Македония ще се осъществи чрез преразглеждане
на общата ни история, отричане на общите ни етнически и езикови корени или
необосновани твърдения за съществуването на „македонско малцин-ство“ в Бълга-
рия. Тези прояви на държавно финансирана антибългарска идеология и практика
противоречат на европейските ценности и не трябва да бъдат легитими-рани чрез
присъединяване към ЕС.
Позицията на България по отношение на пътя на присъединяване на Република
Северна Македония има за цел да се защити от неоснователни малцинствени,
исторически, езикови и други претенции. Това не отрича задълженията на всяка
държава-членка да спазват индивидуални човешки права, включително тези за
самоидентификация.
ДОГОВОРЪТ ЗА ПРИЯТЕЛСТВО, ДОБРОСЪСЕДСТВО И СЪТРУДНИ-

ЧЕСТВО, подписан на 1 август 2017 г., в сила от 14 февруари 2018 г. –
СЪСТОЯНИЕ
България предложи конструктивно да бъдат преодолени нерешените въпроси

между двете страни чрез сключването на Договора за приятелство, добросъседство
и сътрудничество. Договорът призна общата история на двете държави и потвърди
така наречената „езикова клауза“.
Той потвърди също, че всякакви претенции за съществуването на така нарече-

ното „македонско малцинство“ на територията на България са неоснователни.
285
Договорът проправи пътя за сключването на Преспанското споразумение, при-
съединяването на Република Северна Македония към НАТО и отварянето на
преговорите за присъединяване с ЕС.
Прилагането на Договора обаче е в застой. То е блокирано до голяма степен

след решението на представителите на Република Северна Македония да прекратят
за неопределено време участието си в работата на Съвместната мултидисци-
плинарна експертна комисия по исторически и образователни въпроси, създадена
съгласно чл. 8 (2) от Договора. Това едностранно решение, обявено на 29 ноември
2019 г., беше оправдано с предстоящата предизборна кампания.
В резултат на това изпълнението на Договора сега е заложник на съображения

за политическа целесъобразност. През същия период българските инвеститори се
сблъскаха с нарастващи пречки да работят в Република Северна Македония.
Местните граждани (включително бившите министър-председатели Георгиевски и
Бучковски, както и бившият външен министър Малевски), изказали се в подкрепа
на общото историческо минало, бяха подложени на реч на омразата и клеветни-
чески кампании. (п.м.)
ОСНОВНИ НЕРЕШЕНИ ВЪПРОСИ
Обща история
Съвместна мултидисциплинарна експертна комисия беше създадена, за да
допринесе за обективното представяне на историческите събития, основано на
автентични доказани исторически източници и научна интерпретация.
Тази комисия има за цел да постигне конкретни резултати по отношение на

видни личности и исторически събития от общата история до 1944г. и да: предлага
съвместни чествания; да дава препоръки за хармонизиране и изменение на
учебните програми по история и литература; прилагане на постигнатите споразум-
ения по отношение на финансирани от държавата учебници, музеи, документални
филми и др.
Първоначалният ограничен напредък в работата на Комисията беше последван

от забавяне и в крайна сметка блокиране. Представителите на Република Северна
Македония през цялото време се противопоставяха на взаимно съгласуваната кон-
цепция за обща история, опитвайки се да я заместят с алтернативните понятия за
„споделена“ или „преплетена“ история. В крайна сметка, след като многократно
предлагаха дейността на Комисията да спре, те използваха като претекст вътрешно-
политическите събития от октомври 2019 г., за да прекратят едностранно участието
си. (п.м.)
286
Македония унищожава Комисията
Настоящото блокиране на работата на Комисията подкопава опитите за изгра-
ждане на доверие и разрешаване на основните проблеми. Това поставя под въпрос
добрата воля на Република Северна Македония да поддържа добросъседски отно-
шения с България. (п.м.)
Език
„Македонски език“ или етническа принадлежност не съществуват до 02. 08.
1944 г. Създаването им е част от цялостното изграждане на отделна небългарска
идентичност, насочена към прекъсване на връзките между населението на тогава-
шната СРМ и България. Българският книжовен език има шест регионални писмени
норми (кодификации). Три от тях са базирани на диалекти, а три – на български
литературен език. Създаването на „македонски език“ през 1944 г. в бивша
Югославия е акт на вторична кодификация (прекодификация), основана на българ-
ския книжовен език, допълнително „обогатен“ с народни форми, като по този
начин се симулира „естествен“ процес, основан на диалект. Основата, на която е
извършена кодификацията, и начинът, по който е наложена, свидетелстват, че
официалният език, използван в днешна Република Северна Македония, може да се
разглежда само като писмена регионална норма на българския език. (п.м.)
Днес все още се говорят регионални варианти на същия език от двете страни на
границата между България и Република Северна Македония. Тъй като местната
норма в Република Северна Македония беше квалифицирана в Конституцията като
„македонски“, двете страни се съгласиха да се позоват на езика в съответствие с
конституционните разпоредби. С Декларация, подписана през 1999 г. от министър-
председателите на България, а след това и на Република Македония, двете страни
постигнаха споразумение официалният език на страната да бъде наричан „ …
македонски език, в съответствие с Конституцията на Република Македония”. Този
компромис проправи пътя за подписване на редица двустранни споразумения и
беше от първостепенно значение за установяване на нормални съседски отноше-
287
ния. Същата разпоредба е залегнала в Договора. Смятаме, че чрез тази разпоредба
нашите държави направиха огромна крачка към разрешаване на разногласията по
въпроса. Тази клауза предполага, между другото, разбирането на българската
страна, че официалният език на сегашната Република Северна Македония е коди-
фициран от правна норма в първата ѝ конституция като независима държава,
приета на 17 ноември 1991 г.
Терминът „македонски език“, използван в Преспанското споразумение от 2018

г. за целите на това споразумение, не е задължителен за трети държави – ключов
принцип в международното публично право. Въпреки че този термин се използва и
в докладите на Третата конференция на Организацията на обединените нации за
стандартизация на географските наименования от 1977 г., споменатата експертна
конференция няма политически характер и нейните решения не произ-веждат
правно обвързващи последици по отношение на признаването на т.нар. наречен
„македонски език”. (п.м.)
Предвид гореизложеното, България настоява документите на ЕС (както преди,

така и след присъединяването към ЕС) да се отнасят до „официалния език на
Република Северна Македония“ или, в случай на абсолютна необходимост, до
„македонски език“ със звездичка и пояснение под черта, както следва: „съгласно
Конституцията на Република Северна Македония“.
Претенции за малцинство
С подписването на Договора Република Северна Македония се съгласи, че няма

обективни исторически или демографски основания за търсене на статут на
малцинство за която и да е група граждани на територията на България. В
нарушение на чл. 11 от Договора Скопие не е променил политиката на бившите
правителства за насърчаване и подкрепа на лица и организации, търсещи призна-
ването на несъществуващо „македонско малцинство“ в България. (п.м.)
България е член на най-големите регионални и международни правозащи-тни

организации и е фокусирана върху прилагането на най-високите международни
стандарти в тази област, в съответствие с българската Конституция. Правото на
свободна индивидуална самоидентификация е неразделно свързано с обективните
критерии, свързани с идентичността на лицето. Следователно, въз основа на
Конституцията на Република България, това право може да се упражнява съгласно
кумулативното изпълнение както на субективните (наличие на свободна воля за
принадлежност към определена етническа, религиозна, езикова малцинствена гру-
па или общност), така и на обективните критерии (съществуване на действителни
различия, които обективно доказват съществуването на етническа принадлежност,
религия, език, значително различаващи се от тези на мнозинството). Подобно на
други държави-членки, в това отношение България не предоставя колективни, а
само индивидуални права. Следователно провокираните от чужбина искания за
малцинство са неприемливи.
288
България очаква Република Северна Македония да изпълни ангажиментите си,
да преустанови гореспоменатите политики, незабавно да приведе своите пози-ции
и действия в международни организации и форуми в съответствие с чл. 11 от
Договора и да прекрати практиката си по инструментализиране на многостранни
формати и механизми за мониторинг за оказване на неправомерен натиск върху
България. Това ще бъде предпоставка за получаване на съгласието на България за
всяка следваща стъпка в процеса на интеграция. (п.м.)
Въпросът с името
България призовава многократно институциите на ЕС да използват конститу-
ционното име на Република Северна Македония във всички официални документи
на ЕС. През 1992 г. България първа призна тогавашната Република Македония с
нейното конституционно име. През годините България е последователна и констру-
ктивна, като не възразява срещу употребата на името, което нейният близък съсед
суверенно е избрал и е записал като официално и конститу-ционно в най-високата
си правна норма.
80 години Скопие мълчи за десетки хилядите избити и над 100 000

арестувани българи след 1944
България никога не се е намесвала в 27-годишния спор за името с Гърция, но

последователно е предупреждавала срещу приемането на географско опре-деление
като част от новото име, тъй като това може да повдигне допълнителни проблеми в
региона и да предизвика неоснователни искове срещу България. Новото конститу-
ционно име „Република Северна Македония“ съдържа такова географско определе-
289
ние. Незадължителното кратко наименование Северна Македония ясно се отнася до
географски регион, част от който попада в суверенната територия на съседни
държави, включително България. Следователно, за да избегне недоразумения или
погрешна интерпретация, на 7 май 2019 г. България информира ООН, че в духа на
тясно съседско сътрудничество и подкрепа ще използва конституцион-ното
наименование „Република Северна Македония“ erga omnes като единствено име на
тази държава. Този въпрос може да бъде затворен окончателно, след като
Република Северна Македония официално декларира пред ООН и всички други
международни организации, че използването на краткото име на държавата,
предвидено в Преспанското споразумение, се отнася само до политическия субект
„Република Северна Македония”, а не до географския регион на Северна
Македония.
ПЪТЯТ НАПРЕД
България се застъпи силно и подкрепи решението на Съвета от 25 март 2020 г.

за отваряне на преговорите за присъединяване с Република Северна Македония. Тя
представи декларация за протокола на Съвета, в която се очертава нейната нацио-
нална позиция относно присъединяването към ЕС и процеса на стабилизиране и
асоцииране на Република Северна Македония. Изявлението отразява рамковата
позиция, приета от правителството на Република България на 9 октомври 2019 г. и
одобрена с Декларация от всички политически партии в българския парламент.
Изявлението се основава на разбирането, че добросъседските отношения имат
хоризонтално значение и следователно трябва да бъдат оценявани на всеки етап от
процеса на присъединяване на страните кандидатки. В този смисъл стриктното,
пълно и необратимо прилагане на буквата и духа на Договора за приятелство,
добросъседство и сътрудничество ще остане предпоставка за всеки напредък в
процеса на присъединяване на страната към ЕС.
Поддържането на добросъседски отношения и по-специално добросъвестното

прилагане на двустранните договори с държавите-членки на ЕС трябва да бъде
неразделна част от преговорната рамка за присъединяването на Република Северна
Македония към ЕС и следва да се наблюдава, съгласно глава 35. Оценката дали
тези международни задължения се изпълняват ефективно следва да бъде на заинте-
ресованите държави-членки.
България очаква всички партньори в ЕС да вземат предвид реалните опасения

на друга държава-членка и разчита на тяхната силна подкрепа и солидарност по
въпроса.
290
ПОДМОЛНО
Соња Христовска УГРИНОВСКА
Бугарија ни ја стави првата сопка на патот кон ЕУ
„Слободен печат‟, 7-8 ноември 2020 г.
Во Брисел блокирана преговарачката рамка за Македонија
Денеска ја имаме првата непријателска порака и блокада од Бугарија за прегова-
рачката рамка во Брисел - рече вчера премиерот Заев,
- На првиот состанок на Комитетот на постојани претставници во Советот на
Европската Унија (КОРЕПЕР) ја имаме првата блокада на Бугарија. Денеска е
прекршен членот 2 од договорот, ние ништо досега не прекршивме. Ова е непри-
јатно чуство. Треба да бидиме паметни и да го решиме спорот на пријателски
начин, а денеска е испратена не така пријателска препорака од соседна Бугарија.
Првиот чекор е блокиран - рече вчера премиерот Заев за време на увидот на маги-
стралниот гасовод Скопје Тетово Гостивар.
(...) Заев рече дека не треба да се прави драма иако е пратена неубава порака од
бугарска страна и дека верува дека првата меѓуладина конференција ќе се одржи во
декември. Тој уште еднаш повтори дека ќе нема нов договор или анекс на постој-
ниот договор со Бугарија, туку изјави за појаснување.
- Ставовите можат да се приближат преку модел на заедничка историја, оти
имаме заедничко минато, и Македонија и Бугарија, имаме дел заедничка, а дел
посебна историја, минато од коешто се произлезени македонски и бугарски јазик.
Историските работи треба да ги решат историчарите, јас сум оптимист за решение.
(...) Имаме и интензивна комуникација преку министерствата за надворешни
работи и верувам дека ќе се изнајде кеативно решение – рече Заев.
Премиерот појасни дека членот 2 од Договорот за добрососетство вели дека
Бугарија треба да нċ подржува кон патот за интеграција во ЕУ и да го сподели
своето искуство.
..........................
Според амбасадорот Огнен Малевски, ако Европа ѝ дозволи на Бугарија

проширувањето со земјите на Западен Балкан да пропадне поради билатерален
спор за историја, ќе бидат доведени во прашање развојот и стабилноста на
регионот.
(...) Единствената надеж е во тајната дипломатија, за која е јасно дека интезивно
се води. Ако успеат да најдат некоја формула, некој начин да биде задовололена
Бугарија, ќе ги почниме преговорите. А потоа, тој пат кон ЕУ пак ќе биде полн со
вакви исчекувања и можности за блокади на отворањето на секое поглавје од
преговорите – вели Малевски.
Тој, имено, пишуваше, зборуваше и работеше со невидена жар за сегашноста и
иднината на Македонија и Југославија. Без нашето дело, нема на што да стојат
идните генерации, рече само во една прилика... (п.м.)
291
ПРВИТЕ ПУБЛИЧНИ ПОЛЕМКИ ВО МЕДИУМИТЕ
ЗА МАКЕДОНСКАТА АЗБУКА324
Милош ЛИНДРО,
Подотворено писмо кон „добронамерните“
„Демократски Форум“, 29 јуни 1990 г.
„Во Лик број 85 (14.02.1990.) беше објавен прилог на акад. Блаже Конески под
наслов «Немам илузија дека ќе ги поучам злонамерните». Во него личи обидот да
се расветли една случка, т.е. да се расветлат околностите околу „белградскиот
разговор“, извесен и како „состанок во Белград во врска со работата врз јазикот“.
Случката (состанокот, разговорот) можеби и е „разсветлена“, но, затоа пак, фактите
кои би требало да се подкрепат се затемните325. Уште повеќе се затемните мотиви-
те. Значи: вложениот труд е контрапродуктивен. Изнесените мотиви („за да не
бидат заведувани неупатените“) одеднаш проговоруваат за затскри-ените намери
во стилот: ете, можам се уште да говорам сеуште и во тоа да ми се верува, па дури
и да ми се аплаудира. Значи, за вас, господине академик, се уште е од значение да
не бидат „заведувани“ неупатените от фактите. Веројатно, според вас, неупатени-
те треба и натаму да бидат во цврстата преградка на семоќните тоталитарци на
духот, коишто, како што ќе им текне, ќе ги изнесувааат некогаш задскриените
факти и, притоа, најчесто, ќе ги извртуваат. Ами, не ли ви се чини оти времињата
се малку подизмените? (...)
Вие господине академик, во текстот во Лик,326 наведувате оти Ѓилас навистина

ве повикал вас тројца (Малинска, Коневски и Марковски) во Белград, но тоа погре-
324
Поетот, литературен критичар и есеист Милош Линдро (1952), во гласникот на тукшто
појавената Лигата за демогратија „Демократски Форум“ Број 1, 29 јуни 1990. - публично се осмели
да дебатира со академ. Блаже Конески со текстот насловен: «Немам илузија дека ќе ги поучам
„злонамерните“», објавен „Нова Македонија“, 14 февруари 1990.
Бардот на македонската "лигвистика" акад. Блаже Конески – нема да прфати публична дебата...
Во заштита на делото на акад. Блаже Конески, први реагира проф. Венко Андоновски со текст
«Онеоисмених!». Исто така, реагира и проф. Владимир Цветковски со текстот „Одбрана на азбика-
та». Во настаната полемика, проф. д-р Велко Силјановски се јавува со текстот «Реч за македонската
азбука – критичарите на погрешен колосек“. Отново, д-р. Владимир Цветковски реагира со
«Парафразиран "цитат"». Всепак, првата полемика во македонските котролирани медиуми нема да
оконча. Венко Андоновски "вербално" продолжува да дебатира со Линдро Милош: Кич митологи:
«Депримитивизација», „Вестник‟, 28 јули 1999. След това, и Став: «Графомитологија», „Стожер‟,
јули-август 2000.
325
326
Текстот се комплетира со оваа белешка со што се предочува неговата судбина да биде
одбиен таму каде што му беше природно упатен: во органот на фантомскиот ССРНМ, „Нова Маке-
донија“. Поточно, во подлистокот „ЛИК“. И тоа со неверојатно образложение оти „интегритетот на
ТОЈ човек стоел повисоко од духовниот интегритет на цел еден народот“. Неверувајќи во суште-
ствувањето на Богочовеци, јас го предлагам истиот текст на Редакцијата на „Демократски форум“,
број 1, 29 јуни 1990 г. Гласник на Лигата за демогратија, главен редактор Богомил Ѓузел и
преседател на Лигата за демогратија Ѓорѓи Марјановиќ;
293
шно се толкува од страна на „злонамерните“: „Јас сум отишол, така да се изразам
- кај својот Јехова“. Но: НЕ! Вие не отидовте кој својот Ехова. Не отидовте от
проста причина што за вас Јехова беше Сталин а не Ѓилас. А Сталин се уште не ве
имаше повикано. Ѓилас за вас можеше да биде (па и беше) само врховен рабин. Но
и тоа беше достаточно на неговата депеша од 24.04.1945 год. веднаш да тргнете кон
сталинистичкиот храм (сместен во „проучената Мандера“) во Белград за да ги
решавате лингвистичките проблеми на нашиот „мил и напатен народец“.
Содржината на Ѓиласовата депеша гласи: „Одмах упутите Малинску, Коњев-
ског и Марковског да дефинитивно уредимо питање македонске азбуке“. (...) А тоа
кој бил за вас Јехова сосема јасно и чесно го имате кажано во брошурата „Кон
најновиот напад на македонскиот јазик“ публикувана во октомври 1948 год. Не
само што датумот на печатењето кажува оти минало половина година од Резолуци-
јата на Коминформот, туку таа фамозна резолуцуја вие и ја споменувате во третиот
ред от се уште употребливиот памфлет. Во текстот во Лик вие се повикувате точно
на споменатата брошура. (...) утврдивте кои биле вашите лингвистички авторитети
и колку пати на нив се повикувате. Еве ги резултатите: Ј. В. Џугашвили - Сталин
(16 пати), Л. Колишевски (3 пати), К. Мисирков (3) Л. Мојсов (2), Г. Пулевски (1) и
Г. Сердјученко (1). (...)
Во текстот на Лик пишувате: „Ние двајцата (со Венко Маковски, б.а.) се
договоривме што ќе биде нашето заедничко становиште и како ќе настапиме во
случај на обид за мешање“. Не, господине Конески, вие не можевте да се договори-
те. Зашто токму вие двојцата бевте носители на двете проивоположни стајалишта.
(...) Вашиот еденствен предлог, до мигот која ја напуштивте (т.е. бојкотиравте)
работата на Комисијата беше: исцело да се прифати српската (Вукова) азбука. Ете
што ти бил вистинскиот македонизам! А другите требало да ве следат вас. Дури и
покрај тоа што сте биле најмлад и најнеобразован, што може да се види од
составот на Првата јазична комисија (...) Се прашувам: од каде ли произлегуваше
таа самоувереност и надменост?! Според вас, тогај, 1944 година, сме имале особено
голема нужда од буквите ћ и ђ. Но да видиме што вели Григор Прличев за еден ваш
предходник со идентични ставови.
Во едно писмо испратено на 20. 10. 1875 г. Прличев пишува: „Ежедневни
погрешки разрушиха народното здание (...) Наполнихте епархијата со учители
послани и платени от Србија (...) Славјански без Граматика преподава един
лјубимец на Н.П. пратен и платен от Србија (като исповедва Н.П.) којто слави все
што е србско и буквите ћ и ђ ги воведе во училиштето“.
Но, наспроти сè, вие, вие дури (но многу подоцна) напишавте и стихови посве-
тени на Прличев. А, од друга стране, јасно е оти токму вие сте најзаслужениот
денес да не можат автентично да се запишат беседите и стиховите напишани од
самиот Григор Прличев. Вклучително и неговото презиме. О, какви времиња и
какви недоследности.
„Има чудна преемственост“ - би рекле вие. „Не, това е чужда премственост“ -

би ве поправил П´рличев во случај да беше ја доживеал 1944-1945 и победата на
сталинистите на чело со вас. Значи, вие сте се залагале за некои ненаши букви т.е.
буквите ћ, ђ, љ, њ, џ и ј коишто не само што не се наши туку се и „сибол за нај-
Авторот
294
црно ропство“, како што би рекол Киро Глигоров во една друга прилика и и по
еден сличен повод.
................................
Продолжува
Види: Гласник на Лигата за демогратија
II дел, број 2, 30 јули 1990 г.
РЕГИРАЊЕ
Венко АНДОНОВСКИ,327 Онеписмених!
„Млад Борец‟, 27 август 1990 г.
Профилот на нашите национални демократи. Како Милош Линдро,
нишанејќи на Блаже Конески и македонската азбука
пукана во празно: се погоди во главата!
Во броевите 1 и 2 на „Демократски форум‟ (Гласник на лигата за демократија,
имавме можност да ги прочитаме двата дела од поемиката што Милош Линдро
(М.Л.) ја започнува со Блаже Конески (Б.К.) околу кодификацијата на македо-
нскиот литературен јазик (м.л.ј.)). Текстот нема цел да ја докаже или да ја негира
вистинитоста/лажноста на судовите на М.Л. од учеството на Б.К. во коефикацијата
на (м.л.ј.), ниту пак, да претсавува одбрана на господинот бивш сталинист и сегаш-
ен „академик‟, како што пишува М.Л., од едноставна причина што постојат
комплетни национални и историчари на јазикот, како и современици на настанот,
кои со историски документи и сведоштва можат да го потврдат или демантираат
сето она за што М.Л: го обвинува Б.К. Јас пак, ќе се занимаваам исцртување на
профилот на „новиот‟ демократ во македонската култура, во психолошка, интелек-
уална и идеолошка смисла.
МИЛОШ ВО ВРЕЌА
Прво, ако се суди според церебралните можности и образованието - мачка во
вреќа. Тоа се докажува со анализа на следнава „лингвистичка‟ експертиза на М.Л.:
„Значи, Вие сте се залагале за некои ненаши букви, т.е. за буквите ћ, ђ, љ, њ, џ, и ј,
коишто не само што не се наши, тукз се и „симбол на најцрното ропство‟ - како
што би рекол Киро Глигоров во една друга прилика а по еден сличен повод.
а) Првиот дел од исказот, оној кои говори за „ненашите‟ букви, покажува зако-
номерен фанатичен страв од се што е „туѓо‟, при што опозицијата македонско/туѓо
иниционира како критериум за нудење на опасност. М.Л. се плаши од мислата што
МОЖЕЛО да се случи минато време) ако се прифатело она што не се прифатило
(буквите ћ, ђ). Тоа е толку клиничка ситуација во психолошкиот профил на нашиот
„нов‟ демократски психички стабилна единка се плаши од она што ќе дојде, а не од
327
Венко Андоновски (1964) е македонски писател (романописец, драмски писател, поет),
есеист, критичар и книжевен теоретичар. Дипломирал на Филозофскиот факултет „Блаже Конески‟
- Скопје; докторирал филолошки науки и, е професор на Филолошкиот факултет „Блаже Конески‟ -
Скопје.
295
она што воопшто не се случило, макар да и да постоеле извесни шанси да се случи.
(...)
б) Во смисла на лингвистичкото образование, М.Л. брза да констатира дека Б.К.
бил најнеобразован филолог од сите членови на Првата јазична комисија при коди-
фикацијата на н (м.л.ј.) (...) Но, сите они што читат (а во кои на „скромен‟ начин
самиот си се вбројува и М.Л.) би требало да знаат дека сите науки кои се занима-
ваат со јазикот, од лингвистиката до семиологијата, се согласуват дека буквите се
произволни знаци, без објективно значење, што се однесува до фонетските писма,
во кои се уште спаѓа и нашето, македонско, пред Љупчо Георгиевски 328 и неговите
ВМРО-вци да ни воведат кинеско пиктографско, во кое лавот ќе означува патриот
со лавјо срце, но не и љубовник со ист миокард. Значи, буквите (графемите)
функционираат, барем во науката (веројатно и таа „наша‟, ами светска) како
кодовирелеи, кои служат само затоа да се означат гласовите визуелно. А самите
гласови, исто така немаат значење, туку исполнуваат дијакритичка функција при
градбата на семантички стабилните единици – зборовите. Ако некој поединец (а
науката го испитувала и тоа, на пример Роман Јакобсон) сепак им придава значење
на гласовите и на нивните визуелни корелатирелеи, тогаш е тоа плод на субјектот и
неговата фантазија. Бидејки фантазијата е искључително субјективна категорија,
таа не може да се објективизира дури ни преку политичка принуда во толпата.
Така, ниеден глас, по следователно на тоа ниту една буква не мож да биде
симбол на најцрното ропство, па макар тоа го тврдел еден „наш‟ човек како што е
Киро Глигоров.
...........................
ДОБАР МАКЕДОНЕЦ Е
МРТОВ МАКЕДОНЕЦ
Но, со каква цел се соопштуваат научните факти кои одговараат, а се прикри-
ваат оние кои не водат до целта што сака да се постигне? Какви се идеолошките
изводи од превреднувањето на нашиот нов демократ, каква е прагматичката
димензија? Да видиме:
Поврзувајќи го Б.К. со Ѓилас, оклу депешата на Ѓилас, која како ја цитира М.Л.
гласи: „Одмах упутите Малинску, Коњевског и Марковског да дефинитивно уреди-
328
Интервју на Љупчо Георгиевски, водач на ВМРО-ДПМНЕ - дадена на „Start“ (Zagreb) br. 563,
18. VIII.1990.
Старт: Вие дури се залагате и за преиспитување на македонската азбука и стандардниот
јази?
Георгиевски: Пред стотина години српскиот филолог Новаковиќ рече дека треба да се под-
држува создавањето на македонскиот јазик, но така во него да се уфрли барем една третина српски
зборови, за во даден момент полесно да може да се спроведе асимилација. Денес во тоа наполно се
успеа. Речиси во целост ја прифативме српсата азбука и голем број српски зборови, одрекувајќи се
од илјадагодишната традиција.
Старт: Како сето тоа беше мнжно?
Георгиевски: Тоа го направи човекот – еден од најголемите македонски култни личности –
акад. Блаже Конески, експонент на српската политика во Македонија. Ете, ние го славиме човекот
кој го продал македонското писмо и јазик.
Види: Лубчо Георгиевски, «Осварување на вековниот сон»,

НИП „Нова литература‟, Скопје 2001, стр. 20-21.
296
мо питање македонске азбука‟ и ракоположувајќи го Ѓиласа за рабин, а Сталин за
Јехова во таквата сталинистичка хиерархија во која Б.К. според М.Л. имал статус
на верник (ги потсетувам читателите дека воопшто немам намера да ја испитувам
истотиски лазноста или вистинитоста на изречените судови, туку само мотивите
заради кои настанат текстот), М.Л. вели: „Но и тоа беше достатачно на неговата
депеша од 24. 04. 1945 г. веднаш да тргне кон сталиничкиот храм (сместен во
„прочуената Мадера‟) во Белград за да ги решавате лингвистичките проблеми на
нашиот мил и напатен народец‟.
............................
(...) Овде лесно се исчитуваат уште две дистинктибни црти во идеолошкиот

профил на новопечениот демократ: добар Македонец е оној и само оној којшто е
политички определен и којшто е виновен доколку ја спасил главата во матните
времиња на послушноста. Добар Македонец е само мртов Македонец?!
...........................
БУГАРОФИЛИЈА ИЛИ СРБОМАНИЈА

Но сета кулиса на текстот на М.Л. се распаѓа во оној момент кога ќе соопштиме
дека таквата реченица, каква што М.Л. цитира, воопшто не постои во „брошурката‟
на Б.К.! Постои нешто сосема друго. (...)
............................
Има уште една индикација: тоа што М.Л. се жали и лее горчливи (македонски,
наши) солзи за полугласот Ъ. Оти, како што вели, не можел на македонската
машина за пишување да запише некои зборови. Но, затоа може на бугарска. А тие
можат да се набават во Софија, по мошне ниска цена, без да се менува македон-
скиот јазик. Околку М.Л. се одлучи сепак на таков шопинг во Бугарија, ќе мора да
купи уште една таква машина. И да му ја подари на Љупчо Георгиевски, пред овој
да му го смени јазикот на целиот македонски народ.
КОЈ Е ТОЈ
(...) Но каков е тој? Тој, новиот? Демократот што Македонија го чекаше со
векови. Исплашен до хистерија, вреска по улиците ги воскреснува умрените,
помодрува од национален оргазам врз нивните коски, како безнадежен некрофил,
неработник, безделник во изместени, испостени алишта од долгогодишната
македонска одисеја, безбеден единствено во толпата, каде не се чувствува непод-
носливата тегобност на иселениот кафез и личноста, кутриот наш исплашен брани
доведен до хистерија, оној што со двете раце, во паничен страв си ја корне косата
себеси и на нацијата при секоја средба на поглрд со „туѓи‟ букви, кутриот наш
исплашен брат, ближен наш, подготвен да напаѓа и убива од страв, пресметлив,
итер, лажго жеден за вистина, развластен, а жеден за власт, сака само да преживее,
тоа може само со другите. Со оние лошите Македонци. Затоа, тие се какви – какви
што се. Живи.
297
РЕПЛИКА
Милош ЛИНДРО, За една етнопсихолошка ексцентрација
„Млад Борец‟, 29 септември 1990 г.
Повод: О НЕПИСМЕНИХ од Венко Андоновски
Овие денови имавме прилика да читаме оглас во дневниот весник „Нова
Македонија‟ со коишто се рекламира новиот број на ревијата „Млад Борец‟.
Слична реклама имаше и на телевизија во ударниот термин пред вториот ТВ
дневник: КОНЕСКИ НАПАДНАТ СО ЛАЖНИ ЦИТАТИ! Нешто пред тоа имавме
можност да прочитаме текст од Владемир Чупески публикуван во гласилото на
СКМ-ПДП „21 век‟ оти: „(...) се поткопува пантеонот на македонскиот дух‟. Значи:
Крај на светот! И, замислите: причина за сето таа врева е еден мој текст објавен во
пелен-чето на нашето плуларистичко политичко пространство. (...) Но ефектот е
како да сум откопал скелет од македонскиата Катинска шума. (...)
Јас ќе се осврнам на еден од нив. Онолку колку заслужува. Се работи за текстот
од Венко Андоновски под наслов: О НЕПИСМЕНЕХ или во превод од старословен-
ски ЗА НЕ-БУКВИТЕ (Браво! Мошне духовито! Но, сепак: Кои се тие Не-букви?) За
насловот зедов формулација којашто е ефектна придобивка од едно мое поранешно
размислување објавено на страниците на „Млад Борец‟. Просто настапило времето
за негова апликација. Текстописецот (екцентрикот скриен во насловот) храбро се
зафатнал со „исцртување‟ на мојот „профил‟ во „психолошка интелектуална и
идеолошка смисла‟. Само што авторот, притоа, заборавил експлицитно да си го
„исцрта‟ и својот автопортрет329. Заради симетрија и компарација. Но тоа што не
го сторил експлицитно не можел а да не го направи имплицитно: во мотивациско-
психолошка и ителектуална смисла. Како да поминал слон.
На четири страници текстот во „Млад Борец‟, потпишаниот Венко Андоновски
(натаму во текстот В.А.) успеал да си забие неколку автоголови. (...)
Но по ред:
В.А. кажува оти неговиот текст „нема цел да ја докаже или негира вистинос-
та/лажноста на моите судови‟. Останува енигмата: што го натерало тогај да го
„исцртува‟ мојот профил? Секој читател ќе помисли: Овие двајцата се нешто
скарани. Јас јавно изјавувам оти со В.А. не се имам скарано. Останува можноста
В.А. да е скаран со самиот себеси и таквата „кавга внатре во личноста‟ да си
бара екстериоризација, т.е. си бара „поднословна надворешна фиксација‟ Внатре-
шната кавга е многу добро познат и опсежно проучен случај во психологијата и се
одбележува со еден термин којшто јас овојпат ќе го избегнам оставајќи читателот
сам да се досети.
Но, да тргнеме. На некои нешта би требало, неминовно, да бидиме потчинети
сите ние. На пример, на елементарната логика. В.А. цитира дел од мојот текст
кадешто се наброени српските букви: ћ, ђ, њ, њ, џ и ј за кои се залагал Блаже
Конески во сите три Комисии за јазик во кој учествувал 1944/1945 година.
Документите од она време говорат оти се залагал да се прими изцело Вуковата
329
298
азбука. Неколку реда по тој цитат В.А. „оценува‟ оти: М.Л. (т.е. јас) се плаши од
помислата што МОЖЕЛО да се случи (минато време) ако се прифатило она што не
се прифатило (буквите ћ, ђ). Тоа е тотално клиничка ситуација во психолошкиот
профил на нашиот „нов‟ демократ: психички стабилна единка се плаши од она што
ќе дојде, а не од она што воопшто не се случило (!?) (подвлеченото и интерпре-
тацијата - М.Л.), макар и да постоеле извесни шанси да се случи. Но да видиме кој
е за психијатриска клиника или, ако не за таму, тогај за во прво оделение основно
училиште. Јас наброив шест ненаши букви. (...) Ете, тоа е првиот ефектен автогол.
(...)
(...) Што се однесува до произволната природа на знакот, јас би му помогнал

(види чудо неочекуван!) на новопечениот лингвист и семнолог со тоа што ќе му
препорачам почесто да употребува уште два други термини. И тоа не наши:
арбитраност и конвенционалност. Тие некако појасно ја кажуваат природата на
знакот. Додека терминот произволност посочува безличие (штом има безразличие
од видот: како и да е!) и индифентност, тогај погаре наведените термини
посочуваат на тоа оти Некој: и конвенционира и арбитрира т.е. се за темелна
заинтересираност на Некого бессилните и мртви знаци да добијат општествена
ролја и сила. Или, како што би рекол Жан Дерида: „Графичкото и политочкото
упатени се, низ сложени законитости, едно на друго‟. Па и тоа оти: „Народит е
чувар на говорот но чувари на писмото се властодржците. Ако некој може да го
регулира писмото (правописот) негова е и власта‟. (...)
Имено, В.А. тврди „ниеден глас‟, „ниту една буква‟, следствено ниеден глас не
може да биде не може да биде симбол на најцрно ропство. Јас само едно би го под-
прашал В.А.: Дали графичкиот знак на кукастиот крст е сибол нешто како: војна,
ропство, геноцит. (...)
..........................
Високоучениот В.А. тврди оти „графемата ь би требало да симболизира

бугарски фашизам.‟(!?) Господи прости му, тој навистина не знае што зборува! (...)
Буквата ь е во сите македонски цркви еве, веќе илјада години. (...)
.........................
На В.А. треба да му се укаже и на некои навидум дребни работи. На пример, на

едно место стои „гласови ќ, ѓ‟ а на друго место „полуглас ь‟. Не би сакал да
бидам заедлив па да прашувам дали В.А. прави разлика меѓу фонема и графема
зашто тој пропуст може на секому да се случи. (...) Мојата логика е проста: од
седумдесетина знаци колку што ги има во НАШИ азбули (глаголицата и старата
кирилица) можат да се изнајдат триесетина букви коишто ќе ги претсавуваат
нашите согласки и самогласки. (...)
.........................
КОЈ ЛАЖЕ?
Сега молам техничкиот уредник на Млад Борец да овозможи простор за една
фотокопија. Зашто? За да се предочи визуелно она коешто секој ќе го види како
299
ДВЕ а само В.А. ќе го гледа како ЕДНА. Јас можам да помогнам да се обидам да му
помогнам на В.А. објаснувајќи што е тоа реченица. (...)
В.А. ми предлага да одам на шопиг во еден град одалечен 240 км. од Скопје
давајќи ми трговски совети („ефтино‟ било) и таму да купам две машини за
пишување. Едната за мене а другата за претседателот на ВРМО-ДПМНЕ) Љупчо
Георгиевски. Така две политички партии во СРМ (МААК И ВМРО-ДПМНЕ) би
имале на разполагање ненаши машини кои содржат некои одродени светиклимент-
ови букви. (...)
В.А. на едно место вели: „Не можеме да ја направиме Македонија подобра во
минатото‟. Точно. Не можеме да го направиме минатото подобро но треба да се
потрудиме да стане појасно. Или, можеби „загрижениот‟ В.А. смета оти тоа треба
да остане онолку матно и темно колку што некојпат, Некој, со неограничена власт
над него (над минатото) решил да биде. Без да сакаме (значи неволно) се потсету-
ваме на Орвеловата мисла: „Тој што ја владее...‟ (...)
............................
ЗАБЕЛЕШКА
На редакцијата на „Млад Борец‟ и ставам на знаење оти во иднина на еден
толку неписмен текст, како предметниот, нема да одговарам. Па макар бил потпи-
шан и од еден Венко Андоновски.
300
РЕАГИРАЊЕ
Д-р Владимир ЦВЕТКОВСКИ,330 Одбрана на азбуката
„Нова Македонија‟, 24 октомври 1990 г.
Приземниот квази научен атак што беше извршен врз строежот на македонската
азбука и нејзините неимари со право предизвика индигнација и револт во сверата
на духовниот растеж на македонскиот народ кој за така кратко време со својот
творечки полет создаде такви монументални творби што се одлика само за гиганти.
(...)
Очигледно дека научната јавност, вчудоневидена од тонот и јазикот на нашата
дневна политика смета(ше) дека не е достојно да се спушта толку ниско и да го
коментира плиткиот „научен атак‟ извршен врз нашата национална азбука, како и
да се дообјаснуваат работи што во науката за јазикот се општо прифатени, а кои
настанале како резултат на еволутивниот развиток на јазиците како во фоно-лошки
системи така и во графиската форма.
Меѓутоа, бидејќи нашиот ениментен лингвист е нарече уште јаничар потребно е
некои лингвистички факти да се изнесат на видело пред пошироката јавност - дека
тоа што е сторено со македонската азбука нити може да се направи по нечија
директива или самоволие кога се правеа натчовечки напори да се исправи маке-
донската држава на здрави нозе за да застанаме во ред со напредните народи.
Писменоста беше најзначајната и најсигурната гаранција за да се успее и во сите
други потфати.
Но да се вратиме на главниот виновник во сево ова – темниот вокал, шва-та
како што овај глас во лингвистичката наука се означува, на што укажа и Блаже
Конески, кој во неколку зборови се јавува со фонемска вредност како на пример во
кʼти, во турцизми од типот фʼстан но и фустан, кʼсмет но и касмет. Се чини дека
овде нема потреба да се објаснуваат лингвистичките процеси што го условиле
задржувањето на темниот вокол како реликвија од вокалскиот систем на старо-
словенскиот јазик. Овде ќе укажам на една слична појава во формирањето на
англискиот графиски систем кој во денешна форма покажува извесни сличности,
барем што се однесува до апострофот кој се употребува да се означи глас кој во
изговорот се изгубил.
Познато е дека во Европа доминантна улога имале две писма – грчкото и
латинското кои подоцна во христијанскиот период послужиле како урнек при
создавањето на азбуки и абецеди адаптирајќи ги графиките од овие писма соответ-
но гласовиот систем на својот јазик.
Германските народи до христијанскиот период си имале свое писмо – рунско со
кои тие се сужиле. Меѓу првите што ги прифатиле латинското писмо биле Готите
330
Владимир Цветковски (1934); дипломирал англиски јазик и книжевност на Филолошкиот
факултет во Нови Сад (1959), магистрира на Уневеритетот на Пенсилванија во Филаделфија (1964),
докторирал во Скопје (1973). Во 1961. се вработил како асистент, а во 1973. е избран за доцент на
Катедрата по англиски јазик и книжевност на Филозофскиот факултет во Скопје. Бил продекан
(1980-1982), а од 1989-1991 декан на Филозофскиот факултет. Во неколку мандатни периоди ја
извршува и функцијата на шеф на Катедрата по англиски јазик и книжевност. Се пензионирал во
2000 год. во својство на редевен професор.
301
дел од кои живееле во Мизија, денешна Бугарија и нивниот свештеник Вулфила во
средината на XIV-от век превел делови од Светото писмо. Англичаните ја
направиле својата германаска постојбина во средината на V-от век и се населиле во
Британија каде што со себе го донеле како англискиот јазик така и рунското писмо.
Со покрстувањето кон крајот на VI-от век и тие го превзеле латинското писмо,
адаптирајќи ги латинските графии и така настанало т.н. ни суларното ракописно
писмо. Меѓутоа, латиницата немала погодни графии за англиските дентални звучни
и безвучни фрикативи па тие ги задржале рунскиите графии ʼториʼ и ʼетʼ од кои
ʼториʼ го продолжил својот век се до XIV-от век. Меѓутоа, кога се увидело дека
графиите th можат да ја вршат неговата функција и тој отпаднал.
Поради специфичниот германски акцент кој главно паѓа врз првиот слог на
зборот, многу гласови – фонеми во ненагласена положба биле редуцирани во шва
што довело и до распаѓање на падежните наставки, слично како и во македонскиот
јазик, па во таквата синкретизација на падежните форми на пример, именките се
сведени на само две форми: еднина и множина, и скаменетата флективна настафка
за генитив кој својата продуктивност ја ограничила само кој именки што изразу-
ваат живи суштества, со исклучок на неколку диомски примери. Староанглиската
форма за генитив од еднина именката cat била cates; во средноанглискиот период
генитивната форма на ова именка била натаму cates која се изговарала /kates/.
Кон крајот на XIV-от век шва-та потполно отпаднала во изговорот при што вове-
дена е графиска форма со апостров catʼs при што функцијата на апострофот била да
го обележи изчезнатиот глас, но и да се разликува генитивската форма на именката
од нејината множинска форма која исто така завршува на - s, catʼs, cats. Значи маке-
донскиот лингвист вградувајќи го апострофот во графискиот систем на македон-
скиот јазик постапил логично респектирајќи ги традициите во изградувањето на
графиските системи на европските јазици од индо-европско и не индо-европско
потекло. (п.м.)
Впрочем, не знам кому сево ова му беше потребно, но секако треба да не
загрижува фактот дека под наметката на демократијата им ја вртат водата во
воденицата на оние што не го признаваат како македонски јазик така и македонски
народ. Не би смеело да се валка она најсветото кон кое сите ние се однесуваме со
најдлабок и најискрен пиетет, она што е бисер на нашите духовни постигања и
стремежи и нашиот бисер да стане margarita ante porkaz! Со ова некои партии
доволно ги разоткрија своите намери па не е тешко да се насетат нивните интен-
ции, но нашиот народ има и дарбина и моќ да насети каде ќе го одведе бумбарот.
302
Д-р Велко СИЛЈАНОВСКИ,331 Реч за македонската азбука –
критицчарите на погрешен колосек
„Нова Македонија‟, Лик бр. 147, 27 ноември 1991 г.
Средствата за јавно информирање минатата година беа полни со полемични
написи, писма и изјави во врска со состојбите во македонскиот литературен јазик.
Дел од нив се однесуваа на македонскиот графиски систем на правописот. Имаше и
такви писанија кои преку јазичната проблематика разправаа за актуелни политички
проблеми, а намерата им беше јасно препознатлива. Moјот впечаток е дека на
објавените текстови им недостигаше научна и лингвистичка аргументација, без
која тие претставуваат само истрели во празно332.
Голем дел од досегашните приговори на азбуката, всушност, претставуваа
приговори – прашања во кои се бараше објаснување на забележаните слабости
на азбуката, а такви во неа сепак има.Затоа на почитуваните читатели им должиме
едно лингвистичко толкување на нештата, посебно на оние поделикатните и
поранливите.
Кога е донесена одлуката нашата азбука да биде направена врз Вуковите
принципи, пред Комисијата за јазик се испречило прашањето за точниот број на
фонемите (гласови во класичната терминологија) во литературниот јазик. Во 1944
година тоа не било едноставно прашање, иако било познато дека основа на тој јазик
ќе бидат централните македонски дијалекти. Мора да се признае дека определу-
вањето на македонскиот фонемски систем е направено веројатно прецизно. Немам
сознанија дали тоа е резултат на некоја опстојна фонолошка анализа (веројатно не),
но тоа во случајот воопшто не е битно. Тој фонемски состав на нашиот јазик
сигурно би бил главната одредница за оформувањето на ликот на графемите. Нема
сомнение дека ова претставува техничко прашање. Тоа е прашање на договор.
Несоветното графичко решение, како што ќе видиме подолу, може да доведе до
битно нарушување на артикулацијата на гласот. Тоа не значи дека предлагачите на
графемите во денешниот облик направиле некој сериозен превид. Затоа мојата
основна задача ќе биде да се осврнам на некои, како што ги викаат, „проблема-
тични‟ фонеми и нивното графиско претсавување, да дадам научно стручно
лингвистичка обработка на некои пунктови од основната норматива на нашиот
јазик, особено на оние поврзани со барањата за измени на азбуката.
Бројот на графемите може да зависи од фонемскиот состав на еден јазик.
Структуралистичката лингвистичка школа него (системот) го определува со помош
на така наречените минимални парови, користејќи притоа и други критериуми кои
овде нема да бидат елаборирани. Уверен сум дека со помош на целокупната линг-
вистичка апаратура денес лесно сме во состоба да ги добиеме истите резултати до
кои дошла Комисијата по инаков пат и да ги докаже проблематичните фонеми.
До каков заклучок дошла Комисијата? Дека македонскиот јазик има 31 фонема.
Во графискиот систем сите се претставени со по една графема. (...)
331
Проф. д-р Велко Силјановски (1936-1993) е основател на македонската фонологија и
компаративна лингвистика.
332
303
За добро информираниот филолог фундаментално е прашањето дали одговор-
ните направиле предвид при востановувањето на фонемскиот систем на нашиот
јазик. Ако им се прават забелешки, тие би требало да бидат насочени токму таа
насока, а не кон неговиот графемски систем.
Имам впечаток дека критичарите на азбуката честопати се префрлуваат на
погрешен колосек. Кога зборуваат за погодноста на некои наши графеми, тие,
всушност, го оспоруваат постоењето на некои македонски фонеми, на пример „љ‟,
„ј‟, „њ‟, „ш‟, „ѓ‟. А ние, пак, им го овозможуваме со невнимателни изјави како
оваа: „Буквите и гласовите на ќ, ѓ им одговараат на српскохрватските букви и
гласови ћ, ђ: куќа–кућа, меѓа–међа. Буквите ќ, ѓ не идат никогаш во почетокот
на зборот пред и. (РМЈ, I, 1961, Скопје, стр. XI, подвлекол В.С.). Во име на висти-
ната мора да се каже дека гласовите (фонемите) „ќ", „ѓ" ниту им соотвествуваат,
ниту им соодвествувале, ниту ќе им соодвествуваат на српскохрватските фонеми
„ћ, ђ‟. Тие се интегрален дел само на македонскиот фонемски систем, а значително
се разликуваат по својот гласеж и функција од српскофрватските фонеми. Од
истите причини буквите ќ, ѓ не им соодвествуваат на српскохрватските парови.
Единствено коректно преформулирање на приведениот изказ би било дека при
адаптирањето на србскохрватските зборови што ги содржат африкатските фонеми
„ћ, ђ‟ ние ги користиме тврдонепчените африкати „ќ, ѓ‟ затоа што тие ним
најмногу им одговараат на изговорно (фонетско) ниво. Оној вториот дел на изказот
е необичен лингвистички превид. Објасување: буквите ќ, ѓ не јавуваат во почетна
положба пред „и‟ едноставно поради тоа што во тој фонетски контекс во нашиот
јазик функционалниот полнеж на фонемите ќ, ѓ е рамен на нула. Затоа тие тука
немат свое графичко представување. Слична грешка е направена во авторитетниот
македонски Правопис во кој читаме буквално вака: „Буквите ћ, ђ се предаваат со Ќ
и Ѓ‟ (ПМЛЈ, Просветно дело, 1979, стр. 77). Не постој предавање (адаптирање или
трансскрибирање) на буквите од еден јазик во друг, туку адаптирање на транскри-
бирање на фонемите на туѓиот во мајчиниот и обратно.
Постоењето на фонемите „ќ, ѓ‟ во македонскиот литературен јазик не би смеело
да се оспорува и покрај тоа што постои разлика во изговорот во различни подрачја
на Македонија, што го сметаме како еден вид мешање на дијалектите во право-
говорот на овие фонеми (...)
Со усвоеното графичко решение за овие фонеми можеме да бидеме наполно
задоволни. Како ќе се одразело усвојувањето на поинакви букви (напр. ќ, ѓ) врз
нивниот изговор можеме само да предположи. Најверојатно ќе имаше слично
негативно влијание како што има буквата љ врз полумеката латерална фонема.
Кога сме кај африкатите, вредно е да ѝ посветиме поголемо влијание на звучна-
та венечно фонема „ѕ‟, Неа ја нарекуваат парафонема. (...)
ДЕЛКАТНО ПРАШАЊЕ
Што се однесува на консонантата њ, не постои опасност неговиот статус како
фонема да биде доведен во прашање, бидејќи има доволно минимални парови како
јадења : јадена, камења : камена. коњ : кон и опозиции со други консонанти. Го
споменувам ова поради тоа што има ограничена дистрибуција. Во македонските
зборови го имаме само во средишна положба, а во финална позиција единствено во
304
зборот коњ и по некое странско име. Во почетна положба „њ‟ се јавува само имиња
дојдени кај нас од туѓи говорни подрачја.
Полугласот „ј‟ го ставаме меѓу консонантите исклучиво поради неговата марги-
нална улога во слогот. Тој се разликува од другите консонанти по тоа сто има улога
на споен елемент во слоговната низа и најчесто се употребува како факултативен
глас, односно како факултативен пристап кон вокалите во почетокот на слогот, па
тогаш тој нема смислоразликувачка функција во таквите зборови.
Неколку граматики на македонскиот јазик главно се задржуваат на ортогафија-
та на „ј‟. Се пропишуваат правописни нарми каде и како да се пишува „ј‟, но често
не е јасно зашто меѓу истите вокали сенквенции ту се препорачува полувокалот,
ту не се препорачува (...)
Едно од најделикатните прашања во денешната фаза на развојот на македон-
скиот јазик е однесувањето на „ј‟ пред страничниот консонант „љ‟ (кој сме се
решиле да го бележиме со графемата л), односно однесувањето на страничниот
консонант во средината на зборот кога ќе се најде во непосредна близина на тврдо-
непчениот полувокал во примери како што се колје, зелје, илјада, полја и реалната
артикулација на гласот што го бележиме со буквата љ.
Кога се вршело кодифицирањето на јазикот било наполно јасно каков е
правоговорот на на фонемата „љ‟ во сите контексти. Исто така, било јасно дека
покрај „љ" во нашиот јазик функционира уште две различни варијанти, секоја од
нив во посебни фонетски окруженија – едната пред самогласките од преден ред, а
другата во сите други окруженија: леб, лик, лак, лук, лока, вол, волк, волци.
ИЗГУБЕН ИЗГОВОР
Гласот одбележан со графемата љ, го среќаваме во почетокот на зборот само во
словенскиот корен љуб – каде што мекоста, како што е познато, е наследена од
старословенскиот. Во ова положба гласот го среќаваме и во заемки од туѓо потек-
ло. Затоа не е воопшто чудно што во ова позиција го имаме во прилично ограничен
број. Можноста на опозиција меѓу „љ‟ и „л‟ се остварила благодарение на новите
заемки и лични имиња од галено како беља:бела, пљачка:плачка, дељо:дело и
толку. Овде зборовите се рзликуваат по дистинктивиот признак мекост:тврдост,
односно детален наспроти палатален консонант. Со тоа се потврдува постоењето на
фонемата „љ‟, а суштествувањето на втората латерална форма на секого му е јасно,
па и не треба да се докажува.
..........................
Дали постои можност за реставрирање на оргиналниот изговор на „љ‟ и „лј‟?

Објективно гледано, само теоретски, но притоа нужно е да се елиминираат причи-
ните што доведоа до таа состојба. Тешко е да се поверува дека по педестгодишна
употреба некој ќе се реши да предложи поинакво графичко решение за фонемата
„љ". (...)
ТЕМЕН ВОКАЛ
Македонскиот вокален потсистем содржи и еден вокал од среден ред често
познат под името шва, а во македонската лингвистика како темен вокал или
305
темен призвук (кога се изговара пред нареченото слоговно р). Во ортографија-та,
веднаш да кажам, погрешно се бележи со апостроф. Ете, тој вокал и апострофот од
поодамна се предмет на жолчни расправи. Мислењата се спротиставени. Едни се
изјаснуваат во прилог на кодифицираното решение, други остро напаѓаат барајќи
поинакви решенија. Едни не сакаат да гибаат во азбуката, според тоа и во темниот
вокасл и апострофот како божем тие да се нешто свето, други безочно се нафла-
ат врз нив како да се најголемата маана на јазикот што на меѓународната сцена
живее одвај половина век.
............................
Дека е во прашање јасно оформен глас во свеста на нашите говорители, зборува

и навидум баналниот факт дека Македонецот нема никакви тешкотии во совладу-
вањето на артикулацијата на вокалите од среден ред во сранските јазици што се
изучуваат во училиштата кај нас. Нам ни е теоретски познато во кои случаи се јаву-
ва интерференцијата. Таа станува во дејство ако странскиот јазик содржи фонеми
што значително се разликуваат од фонемите во мајчиниот јазик. (...) Изнесените
факти говорат во прилог на итуинтивното чуство на Македонецот за својот фонет-
ски систем, а судејќи по сè темниот вокал не учествува равноправно со другите
вокалик, но само затоа што сме инфорсирале такво решение. Тоа треба научно да
се докаже.
Препораката да се заменува темниот вокал со други вокали, како што истакнав
погоре, ретко се почитува. Тоа „не е баш експлицитно дадено, туку повеќе инди-
ректно е сугерирана преку правописното решение според кое би се пишувало
касмет, саклет (...) од причини, ни се чини, повеќето од технички карактер, а имено:
да се избегне еден страничен графиски систем и да се вклопат неколкуте вакви
случаи во графискиот систем на литературниот јазик случаи во графискиот систем
на литературниот јазик (Б. Корубин, осврт за учебникот на Р. Усикова, МЈ, 1985/86
стр. 373).
...........................
Ако еден глас има фонемен статус во нашиот јазик, тогаш според Вуковото
начело тој глас треба да си добие графички знак како и другите фонеми од тој
систем. Има и други причини што одат во прилог на ова барање. На нив поопшир-
но се осврнува Б. Корубин (в. „Времето ја потврди животворноста нашата азбука‟,
ЛИК 102 , 10. X 1990, стр. 2-4), па е депласирано да ги повторувам. Сепак, неможам
а да не го искажам своето несогласување со апострофот како знак за темниот
вокал и не само поради тоа што во нашиот и во другите јазици апострофот се
користи за означување на елидирани гласовни сегменти.
АПОСТРОФ
Внесувањето на апострофот во македонскиот графиски систем се смета за
логичен потег божем поради „почитувањето на традицијата во изградувањето на
графичките системи во европските јазициод индоевропско и неиндоевропско
потелко‟ (в. В Цветковски, „Одбрана на азбуката‟, Лик 153, 24. X 1990, стр.7).
Цитатот се однесува на англискиот јазик и на бележењето на денталните фрикативи
306
со апостроф некаде од крајот на шестиот па сè до четиринаесеттиот век. Каква е
врската меѓу англиската стара и средновековна традиција со нашиот современ
живот, им оставам да го проценат историчарите. Наместо да се занивам со вакви
споредувања, си го поставувам прашањето што ги натерало Англичаните подоцна
апострофот како дијакритички знак да го заменат со друг(и) зна(ци), ако успешно
се вклопувал во нивниот графиски систем. Има ли уште некој пример во посовре-
мената европска историја кога апострофот е употребен како знак за вокална
фонема или не? Зар составувачите на Интернационалната фонетска азбука немале
никаков респект кон европската традиција, па го одбиле да го препорачаат апостро-
фот како знак за некоја фонема од европската јазична заедница? Мислам дека
апострофот не си ја врши успешно својата функција и дека денес не е премногу
доцна да се изнајде некое посоответно решение. Тоа не е ниту понижувачко, ниту
страмно. Напротив, тоа е полезно. Сесем е ирелевантно кој знак, би бил негова
замена. А има најмалку пет подобри.
Ако во литературниот јазик го признаваме присуството на темниот вокал во
кʼсмет, лʼска итн., тогаш во вокалскиот потсистем се поставуваат поинакви односи.
Анализата се префрлува на друг терен, таму каде што, постои темниот „призвук‟
кој некогаш се бележи со апостроф, а некогаш со ништо. Апострофот е еден вид
премолчено признавање дека се работи за самогласка со арикулација слична на
темниот вокал, но не и идентичен. Во прашање е, всушност, постојаниот придруж-
ник на „слоговото р‟ кое би требало да има слоготворна функција кога ќе се најде
во придружба на друг консонант на почетокот зборот (ʼрти, ʼрбет) или во интер-
консонантскиа положба (брчи, скрши, заврши).
Што се однесува до сомневањето дали пред „вокалното р‟ во литературниот
јазик има вокален глас или не, односно дека имаме волален глас или не, односно
дека имаме чисто вокално р без предходен или задходен призвук, категорички
тврдам дека во литературниот јазик „вокалното р" секогаш оди со темниот
призвук и со различен интезитет. Имам направено спектограмиод повеќе маке-
донски говорители и присуството на вокалот во тој контекс го имам докажано
експериментално. Според тоа, му се одзема слоготворната функција на р и му се
доделува на предходниот вокал, но под услов да се прифати едно фонетско правило
кое вели дека согласката претставува да биде слоговорна ако постои интервенција
на самогласка без разлика колку е таа кратка и нејасна. Во наведениот контекс р
едноставно не може да се изговори без самогласка од среден ред. Тој факт, така
да се каже е решавачки при донесувањето на крајниот заклучок. За некаков задхо-
ден призвук, пак, може да се зборува единствено ако се обидеме да го изговориме
повеќе ударното изолирано, без придружба на ниеден друг глас.
За да се разреши каков е фонемскиот статус на темниот призвук, може да се
појде од опозициите прчи:перчи, врска:вреска, грчи:горчи, грда:горда, крвари: кур-
вари, ʼрка:арка:урка, крти:карти, кртуле:картуле, ʼрска:Ирска и сл. Овде, како што
гледаме, имаме спротивставување на темниот призвук со другите вокалски фонеми
(„е, о, а, у, и‟), што ќе речедека призвукот има смислоразликувачка функција.
Некому можеби ќе му падне на памет да побара спротивставување меѓу трка и
тука, брка и бука, прст и пост, мрка и мека, стр и сит. Ваквите парови не се опози-
ции затоа што не го исполнуваат основниот услов: да се рзликуваатсамо по еден
сегмент. Тие несомнено се разликуваат по повеќе од еден сегмент, барем за оние
307
говорители на кои македонскиот јазик им е мајчин јазик. Затова необично ми звучи
констатацијата дека „слоговното р се спротивставува на другите самогласки‟ и
дека „може да се јави во нагласени и ненагласени позиции и на тој начин им се
приближува на другите самогласни фонеми‟ (в. Р. Усикова. Македонски..., Маке-
донска книга, Скопје, 1985, стр. 27). Третирањето на примерите прчи:перчи, врска:
верска итн. Како опозиција на вокал со нулта веднаш отпаѓа затоа што присуството
на темниот призвук е експериментално дакажано. Од друга страна, очигледно е
дека присуството на призвукот е условено од фонетскиот контекст, па оттука се
наметнува претпоставката сека е во прашање една делумно фонемизирана фонема
која е истовремено и позиционо условена, па може да се смета и како пози-циона
варијанта на фонемата р.
Токму таа условеност на призвукот од фонемскиот контекст ни дава право да го
поддржиме настојувањето да се напушти означувањето на слоговното „р" со
апостроф. Без разлика дали зборовите крши, прсти, ʼртка, ʼрж, Пʼрличев (така го
регистрира М. Линдро, в. цит. д., стр. 8) ќе го напишиме со апостроф или без
апостроф, тие ќе ги изговориме онака како што налага контексот, со темен
призвук и никако поинаку. Тоа го налага и елимирањето на дијактиричкиот знак.
Одбегнувањето на каков и да е буквен знак во бележењето на темниот призвук
пред р прави проблеми при деривирањето на зборови со префиксација на пр.
заʼрка, заʼрска, заʼрти, изнаʼрти и др. Без апострофот или некој друг знак, ваквите
зборови би биле изговорени без темниот призвук (слично како дарба, карта), па
таквиот изговор би бил немакедонски. Во ваквите случаи можеби одвојувањето на
составните елементи со цртичка би било попогодно решение(за-рска, зарти,
изнаʼрти). Во секој случај, засдвојувањето на префиксот и на основата со некаков
знак овде е императив.
308
РЕГИРАЊЕ
Д-р Владимир ЦВЕТКОВСКИ, Парафразиран „цитат‟333
„Нова Македонија‟, 4 декември 1991 г.
Немам (в) воопшто намера да полемизирам со научниот напис на д-р В. Силјан-
овски објавен во Лик... но чувствувам потреба да извршам корекција на неточно
написаниот цитат во написот на В.С. божем земен од мојот напис Одбраната на
азбуката, објавен во Лик бр. 153 од 27. 11. 1990 година.
Имено В.С. во наведениот цитат вели: Внесувањето на апострофот во македон-
скиот графички систем се смета за логички потег божем поради „почиту-вањето на
традициите во изградувањето на графичките системи во европските јазици од
индо-европско и неиндо-европско потекло‟. Цитатот се однесува на англискиот
јазик и на обележувањето на денталните фрикативи со апостров некаде од крајот на
шестиот па се до четиринаесеттиот век. Каква е врската меѓу англиската стара и
средновековна традиција со нашиот современ живот, им оставам да проценат
историчарите. Наместо да се занимавам со вакви споредувања, си го поставувам
прашањето што ги натерало Англичаните подоцна апострофот како дијакритички
знак да го заменат со друг(и) знак(ци), ако успешно се вклопувал во нивниот граф-
иски систем.
Кога би го прочитал некој ова и само површно познавање на историјата на
англискиот јазик ќе си рече: близу до умот како можел В. Цветковски да истресе
ваква потполно произволна и научно неточна глупост и притоа има уште и статус
на уневерзитетски професор.
На историскиот континуитет на англискиот графиски систем графиите thora и
eth (нека ми биде простено што поради нивната сложена графиска форма за кои во
нашите печатерски куќи нема адекватен знак нема да ги дадеме нивните орги-
нални форми) тие никогаш не биле обележувани со апострофниту во инцијална
нити во финална позиција. Тие, всушност, биле заменати со дијаграфпт th во
четиринаесеттиот век: овај податок го спомнав како аналоген пример со ислучув-
ањето или не бележењето на еровите во кирилицата од гафиските системи на некои
словенски јазици па и во македонскиот, за што се изразуваат големи ламенти и се
слушаат залагања за нивно возобновување и реставрација. Замената на thorn и eth
со дијаграфот th во англискиот јазик никој не ја оплакува како исчезнување и на
последната врска со оргиналното германско писмо – рунското кое било заменато со
латиницата.
Впрочем, еве што реков во мојот напис: „Англичаните ја напуштиле својата
германска појбина во средината на петтиот век и се населиле во Бритамија каде со
себе го донеле како англискиот јзик така и германското рунско писмо. Со покрту-
вањето кон крајот на шестиот век и тие го презеле латинското писмо, адаптирајќи
ги латинските графии и така настанало т.н. инсуларно ракописно писмо. Меѓутоа,
латиницата немала погодни графии за англиските дентални звучни и безвучни
фрикативи па тие ги задржале рунските графии thorn и eth од кои thorn го продол-
333
После писанието на проф. д-р Вeлко Силјановски: «Реч за македонската азбука - критичарите
на погрешен колосек», „Нова Македонија‟, Лик бр. 147, 27 ноември 1991.
.
309
жија својот век се до четиринаесттиот век. Меѓутоа, кога се увидело дека графиите
th можат да ја вршат неговата функција и тој отпаднал.
На прашањето „Има ли уште некој пример во посовремената европска историја
кога апострофот е употребен како знак за вокална фонама? В. С. ќе најде повеќе
примери токму во англискиот јазик‟.
Во продолжение на мојот напис јас истакнувам: „Поради специфичниот
германски акцент кој главно паѓа врз слог на зборот, многу гласови - фонеми во
ненагласена положба биле редуцирани во шва што довело и до распаѓање на паде-
жните наставки, слично како и во македонскиот јазик, па во таквата синкретизација
на падежните форми, на пример именките се сведени на само две форми: еднина и
множина, и скаменетата флективна наставка за генитив која својата продуктивност
ја ограничила само кај именки што изразуваат живи суштества, со исклучок на
неколку идиомски примери. Староанглиската форма за генитив еднина од именката
cat било cates; во средноанглискиот период генитивната форма на ова именка и
натаму била cates која се изговарала /kates/. Кон крајот на четиринаесеттиот век
шв-та потполно отпаднала во изговорот при што воведена е нова графиска форма
со апостровот catʼs при што функцијата на апострофот била да го обележи исчезна-
тиот глас, но и да се разликува генитивската форма на именката од нејзината
множинска форма која исто така завршува на – s, па така имаше catʼs и cats.‟ (в.
Барбара Странг: Историја на англискиот јазик, 1970; 109). Вакви примери В.С.
може да најде и во слични аналогии на појави сп. do not но и donʼt; is not и isnʼt.
Во мојот напис јас немав никакви претстави да го утврдувам статусот нити на
темниот вокал ниту пак на шва-та тоа им го пепуштив на македонистите и слави-
стите, туку сакав да укажам на извесни аналогни појави и примери во англискиот
јазик.
Научните факти се докажуваат или отфрлаат со научни докази и аргументи
никако со фуриозни изливи: впрочем и во науката важат одредени етички принци-
пи според кои недопустливо е своите незнаења да му се припишваат на друг па
дури ни во форма на искрен цитат. Очигледно дека од моментот кога В.С. го
прочитал мојот напис до пишувањето на неговата научна расправија во време-
траење од речиси една година нему многу работи му избегнале од сеќавањето,
можел да го провери.
310
IN MEMORIAM
Велко Силјановски (1936-1993)
Проф. д-р Велко Силјановски им припаѓа на оние пионерски генерации
македонски лингвисти, кои преку изучувањето на странски јазици и современите
движења во науката за јазикот ја втемелија современата комперативна и контра-
стивна лингвистика како извонредно продуктивна научна дисциплина на овие
простори. Триесетгодишната активна научна, петагошка и општествена дејност на
проф. Силјановски започнува 1956 година во Загреб, со неговото запишување на
Групата за англиски јазик при Филозофскиот факултет. Во текот на своите студии
Силјановски претставува афирмација на еден еминентен лингвист, брилијантен
предавач и петагог, и на еден извонреден човек.
Уневерзитетското образование на Велко Силјановски започнува 1956 год. во
Загреб, со неговото запишување на Групата на англиски јазик при Филозофскиот
факултет.Во текот на своите четиригодишни студии Силјановски ги изучува англи-
скиот и рускиот јазик, воодешувајќи се од Шепскировиот „Хамлет” и Пушкинов-
иот „Онегин”, но и од делата на основоположниците на Прашкиот лингвистички
серкл, Трубецкој и Јакобсон. Лингвистичката револуција на Чомски и нејзиниот
одзив во научните кругови во раните шеести како и сугестиите на неговиот профе-
сор Филиповиќ пресудно делуваат на понатамошната професионална ориентација
на Силјановски.
По завршувањето на студиите во Загреб, во период 1961-1962 г. Силјановски се
наоѓа во Единбург, Велика Британија на специјалистички студи на Катедрата по
општа фонетика кај професорот Дејвид Аберкромби. Оттогаш, Силјановски се
определува за фонетиката и фонологијата како свои потесни специјалности. Во
октомври 1962 Силјановски се вработува на Филозофскиот факултет во Скопје
како лектор по современ англиски јазик. Особено значааен период за неговото
стручно и научно усовршување е студискиот престој на Лондонскиот унивезитет
(1964-1965) на денес веќе легендарната Катедра за Фонетика, под менторство на
професорите А. Гимсон и Д. Фрај - во тоа време водечките авторитети на полето
англиската и фонологија. Шест години подоцна, Силјановски повторно оди на
специјалситички судии, на Катедрата за лингвистика при Уневерзитетот во Лос
Анџелес, Калифорнија. Посдипломскиот научен и стручен ангажман на Силјанов-
ски се потврдува во 1976 година кога на Скопскиот универзитет ја одбранува
докрорската дисартација под наслов„Фонолошките системи на македонскиот и
англискиот јазик – контрастивна анализа”.
..........................
(...) Докторската дисертација на проф. Силјановски е првиот труд во Македон-

ија кој ги контрастира фонолошките системи на македонскиот и англискиот јазик.
Ова исцрпна студија ги анализира и утврдува функциалните единици во двата
јазични системи, пертинентните односи на нивното взаемодејство и нивните
особености. Главниот придонес на оваа ддисертација се состои во деталниот опис
на разликите и сличностите меѓу македонскиот но и англискиот фонетски систем,
проблемите кои произлегуваат од тие разлики при изучувањето на англискиот
јазик, како и во петагошките стратегии за совладувањето на тие проблеми.
311
Последниот пообемен труд на д-р Силјановски е книгата „Увод во изговорот на
англискиот јазик” издадена 1989 год. во Скопје, која ги третира теорискиот и
практичниот аспект на стандарниот англиски изговор, како и изговориите пробле-
ми кај македонските говорители и нивното совладување. (...) Неговиот последен и,
за жал, недовржен напис, беше рецензијата на книгата И Савицки и Љ. Спасов за
македонската супрасегментална фонологија.
(...) За многу генерации проф. Силјановски остана како еден од оние професори
кои се паметат засекогаш. Предавањата по фонетика и фонологија беа неповтор-
ливи настани (...) Професорот Силјановски ја посетуваше таа Божја дарба не само
да ги трансвормира најсувопарните лингвистички теории во крајно интересни
дискусии, туку и да го пренесе својот научен занес и својата љубов кон студентите
која сите со радост ја чуствуваа и му ја возвраќаа.
Чуствувајќи ја сега таа иста љубов кон нашиот колега и професор Велко
Силјановски, му го посветуваме овој број на Зборникот, со искрена благодарност и
почит кон неговата личност и дело.
Љупчо СПАСОВСКИ
УДК 929:378.124.2 (497.17) : 802.0
Г.З. Ф.Ф.У.С. Кн. 20/21, 1994/95 - Скопје.
312
КИЧ МИТОЛОГИ
Венко АНДОНОВСКИ, Депримитивизација
„Вестник‟, 28 јули 1999 г.
За разликите меѓу деритизација и десрбизација
Од секогаш ме интересирале со какво право ова држава бара лекарско уверение
за управување со моторно возило, а не бара исто такво уверение за управување на
државата. Според наводот што во „Утрински весник‟ од 21 јуни 1999 г. го дава Г.
Стојковски како цитат од случајната средба со еден советник на Министерството за
култура334, господинот советник му објаснувал на Стојковски дека тие (се мисли на
министерството, кое како и кај Нушиќ е секогаш прво лице множина) не вршат
бугаризација, туку десрбизација на македонската култура?!
Ваква непретпазлива изјава не може да се брани со тоа што г. десрбизатор како
советник на стручни прашања на министерот за култура, е со средно образование.
Не може да се брани ни со податокот дека од другите стручни квалификации г.
советник има прецизна национална совест (и тоа како што изгледа по последниве
постапки – не афтохтона и немакедонска). Којзнае дали може да се брани со
некаква негова евентуална србофобија, иако кај него за србофобија има некои пора-
нешни индикации, уште од времето кога во еден поопширен текст го прогласи
Блаже Конески српски лингвистички шпиун.
Со што може да се брани таа теза?
Може, и мора, пред се, да се брани со виц. Оној виц за деритизација, во кој,
воинствено расположен Србин, по косовскиот пораз на Србија од НАТО, се
спротивставил да му се направ деритизација на куќата. Со пушка ги избркал
службениците од деритизациската служба, велејќи: „Ја без рата не могу да живим!
Узмите ми рат и ја нисам Србин‟. Току така се однесува г. советникот. Замете му
ги Србите, ставете ги во вреќа и исврлете ги од Македонија - и тој ќе остане без
работа во Министерството, како началник на одделот на десрбизација. И додека
г. советник десрбизира македонското општество, не води сметка дека колку побрзо
ја заврши својата мисија, толку побро ќе отане без работа. Тој е, во извесна смисла,
митски апорски јунак: нешто слично како Сизиф кој ако успее во намерата (да го
искачи каменот) се укинува себеси, односно својот идентитет. Кратко речено – ја
укинува причината за своето постоење.
.........................
Ќе раскажам сега една стара приказна, за крај. Мислам дека таа конечно ќе му
даде сериозен контекст на исказот на г. советник. Приказната и не е приказна, туку
цитат. Гласи, вака: „ ...тоа што националсоцилализмот значи духовно: замена на
образованиот тип со типот на војникот... Вие сега тргнувате да полите книги во кои
со нашата германска реч се послужил еден за нас стран дух, со цел да нẻ покори.
На кладите кои ги направивте нема да бидат изгорени еретиците... Она што денес
го острануваме од нас сеотровните материи, кои се насобрале во времето на лажно-
то трпение‟ (Од говорот на познатиот нацист, берлинскиот ординариус за
334
Тогаш, г. Милош Линдро е советникот при Министерството за култура...
313
политичка петагогија, проф. д-р Алферд Баумлер одржан на 10. V 1933 г., ноќта
кога јавно се спалувани книги низ цела Германија. Цитирано според Хилдегард
Бренер: Културна политика национал-национализма. Загреб; 1992, „Авгус
Цесарец‟, стр. 255, поглавје „Документи‟.)
.............................
314
СТАВ
Венко АНДОНОВСКИ, Графомитологија
„Стожер‟, јули-август 2000 г.
Кога пред повеќе години Милош Линдро го постави прашањето за ревизија на
графискиот систем на македонскиот литературен јазик, бев прв кој реагираше на
неговиот текст. Во неговиот текст се постави тезата дека извесен број букви од
македонската азбука (ј, љ, њ, ќ, ѓ) се "уфрлени" како српско влијание, а од друга
страна, не се земени предвид определен број графиски знаци кои наводно, ја
одразуваат суштината на македонскиот јазик, затоа што него го сврзуваат, преку
бугарскиот и рускиот со старословенскиот. Се разбира, одговорноста за таквата
состојба, каква што ја виде г. Милош Линдро тогаш, беше упатена на адреса на
Блаже Конески, за кого се тврдеше дека е буквално онаа тројанска фигура преку
српскиот интерес се вгнездил во нашата азбука335.
И тогаш, како и сега, предпочитав еден семиологиски пристап кон проблемот,
кој, ми се чини, не беше разбран од г. Линдро. Не беше разбран затоа што хори-
зонтот на прием на проблемот тогаш беше идеолошки, а не семиолошки.(!?) Така,
бев класиран во парадигмата србокомунистички лингвистички шпиун који на
македонскиот народ му ја одземаат слободата да пишува со свои букви.
Но. јас и денеска стојам на истите научни позиции на кои стоев и тогаш, затоа
што науката за означувањето и знаците не покажа некој порадикален пресврт по
однос на графемите. Имено, сẻ уште во семилогијата графемите се сметат за
феномен кои ѝ припаѓа на класата на логички кодови, поткласа релеи, односно –
семиотички преносници (трансмитери). Нивната природа е сосема арбитрарна,
односно конвенционална, што значи дека нивниот избор е работа на договор на
говорната заедница. Ако говорната заедница ги прифати, односно ги конвенционо
ализира, тогаш тоа писмо станува ефикасно и функциално. Притоа, трасмисијата,
односно трансмитерите битно не влијаат на пораката, ниту на нејзината перфо-
манса. (...)
Токму арбитрарноста на графемите, односно на семиотичките трансмитери е
тоа што дозволува конвертибилност на писмата, на токму тоа дозволува и да се
бара реформа на азбуката, оти кај арбитрарните знаци нема логика да се тврди: овај
подобро одговара за означување на еден глас од оној знак. Ми се чини дека г.
Линдро тогаш не го разбра тоа, тој побрза во мојата семиологиска теза да види
српска идеолошка протеза, што ја турка полемиката во афектација. Јас тогаш нави-
стина тврдев тоа: дека нама причина да се тврди дека графемата ј подобро одговара
од која и да е друга графема за означување на гласот што вообичаено го изговараме
зад означителот "ј". Јазикот и понатамун идеално ќе функцианира ако се договор-
име графемата "ј" да ја заменува со µ, на пример.
Но, тука се разликуваа нашите пристапи. Тезата што ја застапуваше г. Милош
Линдро беше однапред идеолошки обоена, оти во извесни графеми гледаше српски
национачни симболи. Да го оставиме фактот што една компетентна гралогија ќе
покаже дека, на пример, буквата „ј" воопшто нема автохтоно "српско" потекло; да
335
315
се свртиме кон "грешката" што г. Линдро верувам, намерно ја вгради во својот
тогашен настап. Имено, тој графемите ги префрли во групата логички кодови во
групата идеолошки кодови (ја користам таксономијата на Пјер Гиро), и тоа во
подкласите амблеми (национални обележја, групни бележја, соционални симболи
на препозавањето), како што е, на пример кукастиот крст. (...)
Г. Милош Линдро тогаш не свати што сакав со тоа да кажам. Можеше да ме
праша: ако е така, ако се графемите само форма, ако се семантички индиферентни,
зашто тогаш да не бидат сменети со други? Одговорот ќе беше во форма на
прашање: а зашто да бидат, кога и овие функционираат? Со други зборови, има ли
потреба, на извесен број години, да се менуваат графемите само затоа што некому
му се чини дека зад некоја графема се крие некоја идеологема? Или дека ќе нè
доближи поблику до Србите, Бугарите, Русите? Или дека литературата што ја
пишуваме ќе стане подобра со 35 наместо со 31 знак? Писмото не е и не треба да
биде зона на идеолошкото336. (...)
Не верувам дека че добиеме нешто доколку се зафатиме со реформа на графи-
скиот систем, осем проблеми со прекодирање на „старото" писмо во „новото"337(...)
Таквото сваќање не го зема предвид фактот дека графемите се целосно арбитрарни
знаци, и дека секоја графема е подеднакво погод-на за означување на секој знак.
(...)
На таа тема јас напишав и еден роман. На копнежот по графомимологијата
местото му е во уметноста, во креацијата, а не во прецизните науки, како што е
науката за јазикот
336
Основно обележие на англиската лингвистика - от општословенската лигвистика, - претста-
вува култот кон традицијата. От XVI век се случиле огромни измененија во изговорот на англиските
говорители, но нивно писание останало без значителни изменени. Така, и нивната азбука останала
со 26 букви - без нужда за нови букви и други знаци. Во англискиот јазик, естественно суштествуват
множество на говорни варијанти, но нема бележити разлики во морфологијата и синтаксата, а
предимството е дадено на говорната варијанта на образованата аристократија, позната под називите
- Received Pronunciation, ББС English, Standard Speech...
337
Точно поставена теза: Со реформа на графиски систем, осем проблеми со прекодирање
на „старото" писмо во „новото" - не се добива нешто полезно. Пред десет години, кога Милош
Линдро го постави прашањето на нашиот графиски систем, Венко Андоновски беше првиот
којшто реагираше. И тогаш, како и сега, не е рзбран Милош Линдро од г. Венко Андоновски,
бидејки буквите од македонската азбука (ј, љ, њ, ќ, ѓ) не принадлежат на "старото" ни писмо...
Именно, нашата писменост - не е почнала со делото на Блаже Конески..
316
МАКЕДОНСКА АЗБУКА
Милош ЛИНДО,
«Der wolf und das volk - Волкот и народот»
„Дневник“, 13.12.1997 г.
„Вук је направио грешку“, Павле Илић (1993)
„Ако знамо да је Вукова азбука направљена да би се нанело зло српском народу,
већ та чињеница довољно говори о потреби њеног напуштања“(1997)
Мирослав Самарџић, „ТАЈНЕ ВУКОВЕ РЕФОРМЕ“
Од осамостувањето на СРЈугославија и на Република Македонија во одделни
држави, во нив се водат дискусии за состојбата на официјалните јазици. Во Срија,
среде академските кругови, од безрезевна глорификација на реформаторот Вук
Караџиќ, се премина на негово критично восприемање. Во Македонија, пак,
обратна, тенденција на глорефикација на Вуковиот епигон е продолжена, дури и
зголемена.
.........................
Речиси сите непристрасни истражувачи на „делото“, т.е. реформата“ на Вук

Караџиќ го истакнуваат решавачкото влијание на една личност со чусвителна
политичко-идеолошка функција на австрискиот двор во Виена. Тоа е цензорот
Јернеј Копитар, ревносен католик, славјанофоб, особеношто се однесува на право-
славно-кириличниот словенски свет.
Денес за него можеме да прочитаме и вакви искажувања: „Копитар е ставен на
чело на движењето за уништување на српската култура“ (Самарџиќ). Тајниот план
што цензорот Ј. Копитар требаше да го реализира во корист на владата во Виена е
„барање Србин од кого би направил татко на писменооста“. Во таа насока тој
„прави срамлежливо, па сѐ поистакната, ја истакнуваме неопходноста од реформа
на србскиот јазик“. И почнува да го бара наивниот (или потплатеникот ) Србин што
ќе спроведе анти-српскиот план.
Прв кандидат за српски азбучен реформатор бил Сава Мркаљ. Во своето писа-
ние се подигрува со старата „славеносербска азбука“. Мркаљ ги пренесува идеите
формулирани од Копитар: „потребни се букви за дъ, лъ, нъ и тъ... Тој свој совет, кој
им го давал на Мркаљ, Солариќ и Караџиќ, Копитар ќе го запише и самиот,
образложувајќи ги „потребите српски“. Бидејќи Србите веќе го употребувале ћ
наместо тъ српската азбука според австрискиот цензор треба „да се повеча још за
три слова (место досадашњих дъ, лъ, нъ и да се узме да ї важи као ј, па да се добие
савршена потпуна азбука од 29 простих гласова. Ете, од каде е идејата за новосрп-
ските ђ, њ,љ, џ, ј, исто така и за македонските ќ, ѓ, њ, љ, џ и ј.
........................
Таа нова азбука и нов правопис наметнати под надворешен притисок „морају
победити“. Антисрпскиот проект долго подготвуван и суптилно спроведуван сепак,
навремено ќе биде демаскиран. Самарџиќ во својата книга ќе напише: У листу
„Ostereichicher Beobachter“ 1818 године развила се полемика која показује да је
317
Копитаревом вулгаризовању науке у служби аустриске политике са српске стране
тако речи одмах уследио озбиљан „одговор“». И ќе резимира: Да је азбука принци-
па „једно слово – један глас“ тако добра, Беч би пре свега настојао да је наметне
немачком језику. Као и сваку напредну иновацију, онда би је брзо прихватио читав
свет. Овако се, међутим десило да је имају само Срби и племе Чибул са Тибета».
Тука Самарџиќ, можеби нарочно, заборавил за македонската комунистичко-
лингвистичка трагедија. Или, пак, употребил метафора која се однесува на нас?
Што се постигнало со Вукова реформа? Според цитираниот автор: Историја
једног народа вештачки се дели на два дела, с тим што овај други почиње поново
од нуле‟.
Дека нештата не водат кон добро во Србија веднаш било забележано. Битката
против австриската агентура е прифатена, но загубена: Победом „Вукове реформе“
језик који професор Георгије назива „правим српским“ је уништен. Настала праз-
нина „у изражавању виших научних идеја“попуњавана је измишљањем нових речи,
убацивањем туђинца, или уопште није попуњена. Недостатак речи и израза зато се
у српском језику осећа до данашњег дана. Највише се примећује приликом превода
са развијенјих језика, као и у заостатку науке којима је језик управо основно
средство, где је најтипичнији пример филозофије. Српска филозофија далеко је
испод филозофије богатијих језика, чак толико да се ни такав термин није усталио.
„Вукова реформа“ одузела је будућим српским филозофима „алат“, средство за рад,
одбацивајучи вековима стваране, најпрефињеније речи и изразе. (Самарџић).
.........................
Српскиот публицист ќе запише: „Вероватно у читавој историји светске писме-

ности се није десило да неко тако слабо образован пише граматику“. И ќе додаде
дека сепак: Вуково „писање“ граматике уствари било „преписивање“. А пак за
Блаже Коневски се знае. За неговото плагијатство се разправало на суд. Георги
Киселинов аргументирано покажува оти Коневски препишал десетини страници од
Трајко Китанчев, а и од самиот него. Коневски препишувал и од Димитар Матов.
Веројатно и од други.
Ќе цитираме уште неколку релевантни мислења за „српското светило“ од книга-
та на М. Самарџиќ: „Вуковом реформом“ језик неписмених људи наметнут је
писменима, проглашен је за општи и једини језик.
„Победом“ те примитивне језичке варијанте нужно су уследиле катастрофалне
последице: осиромашење речника, уништавање виших облика изражавање, турциз-
ми, псовке, итд. Наравно, дошле су и одговарајуће последице у понашању, култури,
моралу, васпитању.
..........................
За српскиот дефетистичен реформатор е искажана и следната оценка: „Вук се

попут правог револуционера понаша као да до тада није било ничегаи да све
почине од њега: поставља се уништавајуће према свему посојећем везаном за језик,
а себе види као правог и новог ствараоца“ (Самарџиќ) (...)
..........................
318
(...) Славјаносербскиот јазик, коишто во себе спил толку многу вековна
мудрост, отстапува. По Новосрбите, во средината на 20 век, на југ, се создаваат
Ново-македонците со искривоколчена свест.
Цитинираниот српски пубицист со право пишува: „Аустријанци, како остали
наши непријатељи, „увек су бирали најгоре међу нама да добоже представљају
читав наш народ. Нису погрешили ни у случају Вука Караџиђа“. (...)
Со очевидна резигнација, српскиот критичар на српскиот реформатор ќе кон-
статира: „У политичком смислу српски народ данас је на почетку, негде у времену
Милоша Обреновића. Где је у духовном смислу, не може се поредити, јер данас
нема Милошевског савременика Његуша, што је Вук само проку-жени шпијун и
дворска луда у Милошевом конаку у Крагујевцу“.
...........................
ИНТЕРВЮ
Александър ЛЕПАВЦОВ,338 С референдум да прочистим азбиката ни
от сърбското влияние „24 часа“, 28 юни 1998 г.
Иво Инджов
Сегашната българска политика към Македония е катастрофа -
смята членът на ръководството на ВМРО-ДПМНЕ
Господин Лепавцов, какви са шансовоте на ВМРО-ДПМННЕ да спецели парла-
ментарноте избори наесен?
Според най-авторитетни социологически проучвания ВМРО-ДПМНЕ води
1,5% пред управляващия СДСМ, 37% от населението още не взело решение за кога
ще гласува.(...) Почти сигурна е коалицията ни с либералите на Пътър Гошев, които
са радват на 9% одобрение от гласоподавателите.Ако обаче не са споразумеем с
демократите на Васил Топурковски, които сега набират 7%, след изборите Маке-
дония пак може да се управлява от бившите комунисти и албанмци.
Независно от изборния резултат важно е, че Западът вече ни възприема като
отговорна политическа сила, а не като комитска организация. Такви са изводите ни
от посещенията на нашия лидер Любчо Георгиевски в САЩ, Франция, Германия.
........................
Ако ВМРО- ДПМНЕ дойде на власт, ще поиска ли удължаване на чуждостра-

ното военно присъствие в Македония?
Докато границата със Сърбия не бъде регулирана официално, ние ще продъл-
жим да търсим защита от ОН и НАТО.
А ще успеете ли регулирате отношенията си с Гърция, която не признава име-
то на републиката?
Когато вие се разберете с гръците, ще рамерем и ние. Засега нямаме готови
рецепти.
Но трябва да ги напишите. Не може да има държава с две имена.
338
Д-р Александър Лепавцов (1936-2006) - бивш министър на транспорта в правителството на
Никола Клюсев (1991-1992). Тој е член на съвета на най-голямата опозиционна македонска партия –
ВМРО-ДПМНЕ и заместник-председател на комисията ѝ за стратегически иследвания.
319
Аз бих посъветвал нашето ново правителство да предприеме един нестандарен
ход. Да излезе от ООН и да се завърне в Световната организацията, когато светът я
признае не като Бивша югославска Република Македония, а като Република
Македония.
Същовременно можем да сключим договор за по-специално сътрудничество с
България. Но има ли тя модели за развитие на отношенията с Македония?
Няма. Макар управлящите у нас чакат ВМР-ДПМНЕ да вземе влтта, за да
стане Македония по-сговорчива.
Винага съм казвал, че България трябва да бъде опорната точка за Македония.
Първи признахте независимостта ни, но не направихте следващите крачки. През
последните години българската политика към Македония е пълна катастрофа.
Разбира се, българо-македонские отношения са блокирани и от сегашното македон-
ско правителство, което не желае диалог с България. Но главната вина за застоя
носите вие, защото политиката ви към Македония е недалековидна.
България не инвестира в Македония, не испраща весници и списания. Хората
край Вардар и Охридското езеро не могат да гледат българска телевизия. Как
тогава искате това население да ви верва?
Тогава каква би трябвало да бъде българската политика към Македония? Как
да бъде решен езиковият спор, който блокира подписването на 23 междудържав-
ни спогодби?
Вие трябва да оставите настрана мохабети от рода на „Македония е втора
българка държава“. Не е националния интерес на България да прилага таква сансте-
фански номери.
Сега е достатъчно София отговорно да заяви: „Добро бе, вие сте наши братя
македонци, имате си език, говорите си и си пишите на него“.
А 2-3 години след като спечелим изборите, ние можем да направим референдум
за азбуката ни. На който да решим например, че занапред съгласните няма да се
омекчават искусвено – нещо, което навремето беше въсприето под сръбскот влия-
ние. И да въстановим буквите „я“ и ер голям.Разбира се, тези промени трябва да
бъдат подготвени с предварителни пропагандни кампании. Така езиковият спор ще
се обезсмисли.
(...)Това обаче трудно би се случило сега, след като мозъците ни 70 години бяха
безмилостно промивани на антибългарска основа.
ВМРО_ДПМНЕ не се изправя срещу историческите истини. Но не можем да
търпим някой да ни казва: „Вие сте чисти българи“. Сега ние сме македонци.
Във втория том на българска национална доктрина пише: че Македония живе-
ят 1,4 мин. души с български етнически корени. Вие какъв се чуствувате?
- Вижте какво, моят дядо се наричаше българин. Баща ми беше българин или
най-малкото българофил. Аз също съм българофил, но преди всичко съм маке-
донец. Знам си корените, но днес положението е таково. (п.м.)
320
Проф. д-р Стојан Ристески339, Охрид
Политиканско етикетирање „Нова Македонија“, 27 октомври 1998 г.
Повод: зашто се бара промена на македонската азука
Во предизборната кампања се изнесоа многу недостојности; навреди, од кои ќе
се срамат не само сегашните, туку и идните генерации. При настојувањето по
секоја цена да се зачуваат позициите и сѐ она што тие го носат, се изгуби секаква
мерка. Дури за тоа се употреби и современата македонска азбука и се лееја кроко-
дилски солзи заради божемното мешање на нечии коски. Не само митинзите, се
користени и печатот во сатанизацијата на сите кои не се со нив, или чии дела не
одат во нивна корист. Од овој арсенал не може туку-така да се мине и преку
написот на Игор Галески: „Зашто се бара промена на македонската азбука?“ („Нова
Македонија“, 27 октомври 1998 г.) во кој, покрај другите, се напаѓа и мојата книга
Создавањето на современиот македонски литературен јазик, како и мојата личност.
Написот на Игор Галески е политикански, полн со предпознатливи еитикети-
рања и не заслужува внимание. Меѓутоа, јавувањето е поради читателите, заради
кои ќе дадам некои појаснувања, за лагата да не стане „вистина“.
1. Книгата „Создавањето на современиот македонски литературен јазик“ е

објавена во март 1988 година. За неа современо се изкажа македонската наука
оценувајќи ја високо. Примерок од книгата, и тоа во кожна подврска, издавачот
(лично директорот Насте Стојкоски) му подари на академикот Блаже Конески, кој
до крајот на животот не направи никаква забелешка, бидејќи сѐ во неа е документ-
ирано.
2. Ако „поучениот“ Игор Гелески имал некакви забелешки, подруги „научни“
сознанија за книгата, зашто не се јави досега во периодиката, туку речиси по
единаесет години од нејзиното објавување во неја го бара тоа што таму го нема, и
тоа непосредно пред вториот изборен круг. (п.м.)
3. Насловот на книгата го дадов каку што сум сметал дека треба да биде, за него
сум се консултирал и со македонски научници кои се непосредно познајни од Игор
Гелески и од некои други негови истомисленици, можеби негови „учители“.
Работата е во нешто друго, а не во насловот на книгата. На „учениот“ Игор Гелески
и на другите од негов тип и круг им пречи документацијата во неја. Не можат да си
простат „Стенографските белешки“ од работата на Првата јазична комисија на
АСНОМ да се кај нив, а за тоа да не знаат за да ги уништат, како што се случило со
четрите примороци од нив, што стенографот Јован Костоски им ги предал на
надлежните. Всушност, на стенографот му било поставено задача стенографските
белешки од Првиот филолошки собир да ги направи во четири примероци. Меѓу-
тоа, тој, како искусен новинар, знаејќи дека станува збор за исклучитело значаен
настан, стенограмата ја изработил во пет примероци, т.е. четири им ги предал на
надлежните, а еден примерок задржал за себе. До денес е сочуван токму само
неговиот примерок во оставнината што се наоѓа во Архивот на МАНУ, а од
официално предадените четири примероци, нема трага. Ова го боли кругот на
лингвистичкото едноумие.
339
Д-р Стојан Ристески е авторот на книгата „Создавањето на современиот македонски литера-
турен јазик“, Скопје - 1988 година
321
4. Од „Стенографските белешки“ и другата документација, како и од изворните
материјали објавени во книгата „Создавањето на современиот македонски литера-
турен јазик“, јасно се гледа кој што и колку сторил од 27 ноември 1944 до 7 јуни
1945 година, па презентираната „вистина“ на лингвистичкото едноумие се сврти со
180 степени.
5. Во политичкиот напис за мене, Игор Галески пишува: „Тој директно им
налива вода на бугарските негатори, бидејќи директно признава дека јазикот е
„создаден“, што значи дека предходно не не постоел... “. Каква глупост, односно,
„епохално откритие“, но кој е тој што во тоа ќе поверува! (...)
6. Се вознемириле „патриотите“, „спасувачите на Македонија“, што имат
барање за некоја дополна на азбуката. Па азбуката е во делот правопис, правописот
е „закон за правилно пишување“, а ниеден човечки закон не е вечен. Уште во
работата на Првата јазична комисија, во 1944 година, нејзиниот член (подоцна прв
директор на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Крум Тошев, има
речено: „ ...правописот (што треба да се донесе – з.н.) нема да биде вечен, ние не го
рековме тоа, јазикот е жив и се менува, па ќе се мени и правописот. Ако претен-
дираме на нешто вечно во таа работа, ние се лажеме. Ќе дојдат филолози млади, ќе
извршат ревизии и сѐ што не е потребно ќе отпадне...“.
Ако во практиката во овие 53 години од донесувањето на современата азбука
настанале неопходности од некои промени, зашто да не се направат? (...) А практ-
иката покаже дека недоследноста во нацртите на графемите за меките консонанти
негативно се одразува во гласовиот систем: дека бележењето на темниот вокал со
апостроф не е најсреќно решение, па во дијалектологијата (науката тој се бележисо
графемите позајмени од туѓите азбуки (ă, ą) Зашто да се употрбуваатн во македон-
ската наука графеми што ги нема во нашата азбука, кога за тој темен вокал во
нашето старо писмо (а не во туѓо) сме имале графеми за него? (п.м.)
7, За македонската јазик од најстар период до денес сум кажал во книгата
„Создавањето на современиот македонски литературен јазик“. Добронамерните
таму ќе го видат мојот став, а злобниците со ништо не можат да ја скријат вистина-
та во презентираната документација во неа, без оглед дали се во позиција, во
опозиција или се од, или ученици на лингвистичкото едноумие.
322
Мирка ВЕЛИНОВСКА,
Кој ни подготвува реформа на азбуката340
„Пулс‟, 26 ноември 1998 г.
Љупчо Георгиевски најавува дека многу брзо ќе се реши јазичниот спор со
Бугарија кој, наводно, произлегол од крутоста на владата на СДСМ и поради „анти-
бугарското“ пишување на „Нова Македонија“. Спорот, од негова страна, се третира
како непостојечќи, измислен и хиперболизиран. Но, сега, поради позитивната
енергија на новата власт, спорот ќе заврши така што договорите и спогодбите меѓу
Македонија и Бугарија ќе се потпишуваат на македонски и бугарски јазик, но
Македонската влада треба да се обврзе и да потпише изјава дека признава оти во
Бугарија не постои македонско малцинство.
Ваква изјава стигнува и од бугарскиот примиер Иван Костов, кој истото нешто
му го има повеќепати понудено, преку европски посредници, и на Бранко Црвен-
ковски, а овај такво нешто секогаш одбиваше од еднострана причина што ниту
една влада нема такво право ниту мандат на групи и поединци да им го одредува
идентитетот или да им го негира правото на посоење и национални чувства. Што се
однесува до партнерот на Љупчо Георгиевски, Васил Топурковски, тој, од своја
страна, низ неколку изјави се обидува да ги релативизира постојните проблеми со
соседите, па и овај околу јазикот, нарекувајќи ги форманли. Според него, важно е
Македонија на тие прашања да не им приоѓаат сериозно, односно искомплексира-
но, ами самосвесно, зашто на крајот на краиштата „не е важно на кој јазик се
говори, туку е важно квалитетот на знаењето што се стекнува и, аналогно, на
дипломата што се добива“.
Љупчо Георгиевски уште како опозиционер, а сега веќе носител на властта на
Македонија, со личен пример. А преку промена на сопственото име341, покажа во
кој правец ќе се обиде преку надлежните министерства и институции да ги спрове-
де во живот заложбите на бугарската национална доктрина. Во оваа прилика само
сакаме да потетиме на досегашните изкази на Георгиевски во врска со македонска-
та самобитност печатени во ПУЛС и во бугарските публикации кои се вклопени во
„доказниот“ матријал на бугарските државни институции во меѓународната пропа-
гандна војна и антимакедонско лобирање.
Ние, во овај број на ПУЛС, донесуваме и кус преглед на дел од историјата на
нападите врз македонскиот јазик во земјава. Како посебен доказ на намерите на
вмровската власт во врска со македонскиот јазик го пренесуваме во целост и интер-
вјуто на А. Лепавцов, дадено за бугарскиот „24 часа“ ова лето пред изборите 342.
Заеднички именител на континуираните и долгогодишни напади врз македон-
скиот јазик што доаѓаат од Бугарија и оние кои во последните десетина години се
креираат од поединци во Македонија, е Блаше Конески. Подлогата на овие напади
340
Белека на Редакцијата: Јазичниот спор со Бугарија, властта на ВМРО-ДПМНЕ ќе го реши со
тоа што ќе признае дека не постои македонско малцинство во Бугарија, со това што ќе спроведе
рефередум за промена на азбуката, а Бугарија, за возврат, ќе го признае македонскиот јазик како
привремен, додека не се изврши декодирањето на македонскиот јазик.
341
Љупчо Георгиевски го промени своето име од Љупчо на Љубчо, според етимолошкиот
принцип во лингвистиката.
342
Види: Интервю Александър Лепавцов "С референдум да прочистим азбуката ни от сърбското
влияние", дадено на „24 часа“, 28 юни 1988 г.
323
е арикулираната во ставот на Љупчо Георгиевски дека македонскиот народ има
бугарска национална свест која му е потисната. Доказ за тоа треба да биде неговото
тврдење дека „во 1871 година, на слободен референдум спроведен со декрет на
турскиот султан македонските луѓе со двотретинско мнозинство ја прифатиле
бугарската Егзархија како сопствена“; неговото тврдење изнесено во ПУЛС на 7 и
14 јули 1955 година во кое Георгиевски бара од македонските историчари и
научници да му презентираат доказ наспроти неговите тврдења дека македонските
преродбеници, илинденци и кулурни дејци имале македонска национална свест,
или пишувале, односно познавале македонски јазик како и потребата од историско
„национално помирување“ со Бугарите како браќа.
Историјата на напади на македонскиот јазик од поединци во нашата земја би
требало да почне, според наши скромни сознанија, во 1986 г. кога Стојан Ристески
во „Студенски збор“ објавува книга во каја ги изнесува записниците и личните
коментари од работата на јазичните комисии со кодификацијата на македонскиот
литературен јазик по првото заседание на АСНОМ. Целта на ова „дело“ да се
докаже дека Блаше Конески како исклучително врзан со КПЈ и ЦК во Белград
вршел притисок на стручњавите за да се усвои денешната македонска азвука и
правопис, за кои Ристески цени дека не се добри за македонскиот јазик, при што,
долго и нашироко ги коментира мислењата за внесувањето на темниот вокал во
македонската азбука.
Во 1990 година Милош Линдро во весникот „Демократија“, гласило на Лигата
за демократија, чии главен уредник беше Богомил Ѓузел, во две продолженија обја-
вува напад врз Блаже Конески. Тезите на Милош Линдро се дека Конески е српски
шпиун, дека ја продал македонската азбука на српската кауза во Македонија и дека
македонските интелектуалци мора да се освестат и да го разобличат нечесното дело
на Конески. (п.м.)
..................................
324
Стојан КИСЕЛИНОВСКИ343
Кодификацијата на македонскиот литературен јазик
„Дневник“, 26 август 2000 г.
Во 1944 година почна процесот на кодификацијата на македонскиот литерату-
рен јазик. Но во какви политички рамки и во какви политички услови се расправа-
ше овој процес? По поразот на македонската национална автономна ориентација
(Методија Шаторов – Шарло од 1941 г. и Методија Андонов-Ченто по 1944.),
политичката власт во Македонија помина во раците на„пројугословенската“ ориен-
тација, персофицирана и симболизирана од Лазар Колишевски.
Победата на „пројугословенската“ ориентација во македонскиот политички
живот сериозно ќе влијае и врз судбината на македонскиот јазик. Во такви полити-
чки услови почна да работи и Првата комисија за јазик и правопис (11 члена,
речиси сите специјалисти во дадената професија) 344.
Во текот на работата на Првата комисија за јазик и провопис од самиот почеток
се појавија две јасни и непомирливи тенденции. Од една страна се појави мнозин-
ство на чело со Венко Марковски и од друга страна едно малцинство на чело со
Блаже Конески345. Судирите меѓу мнозинството и малцинството беа од суштинска
и принципиелна природа. (...)
Во врска со азбуката се појавија сериозни недоразбирања. Мнозинството се
залагаше за формирање на посебна македонска азбука со посбни македонски фоне-
ми - букви), а малцинството се залагаше за целосно прифаќање на Вуковата азбука.
По тешки дискусии и со гласање (9-2), мнозинството го порази малцинството и
предложи азбука од 32 букви. Во врска со темниот вокал, мнозинството членови на
Комисијата за јазик и правопис сметаа дека темниот вокал „ъ" е нужен за македон-
скиот јазик, а е и старомакедонска буква“.
............................
Со помош на „пројугословенската“ македонска номенклатура се формира нова,

но сега партиска комисија за кодификација на македонскиот литературен јазик. Во
Втората таканаречена комисија за јазик и правопис влегоа луѓе што дури не го
знаеле македонскиот јазик. Главна улога во Втората комисија заигра претставник
на малцинството од Првата комисија (Блаже Конески). Новата комисија за јазик и
правопис реши „да се усвои наполно Вуковата азбука“. Членовите на Втората
комисија за јазик и правопис решија исто така дека „ъ не е карактеристичен
за македонскиот литературен јазик и не треба да се внесува буква во азбуката“.
Така графемата „ъ“ доби политичка димензија. За нејзино остранување особено се
залагаше Б. Конески Мотивот беше едноставен: пирова ќе беше победата на
Вуковата азбука во Македонија, ако беше присутен и „ъ“ во неа. За многумина
таа буква „мирисаше многу на бугарски“. Со желба да се острани таа графема дури
се скрши и фонетскиот принцип во јазикот и графемата „ъ“ беше заменета со
343
Д-р Стојан Киселиновски е роден во 1943 г. с. Б҆ мбоки, Костурско, Егејска Македонија;
доктор на историски науки и научен советник во ИНИ. , Исто така, Ст. Киселиновски е главниот
уредник на изданието "Македонскиот историски речник".
344
345
Единствено, Блаже Конески ја бојкотирал работата на Првата јазична комисија, напуштајки
ја четвриот ѝ ден на работата..
325
апостров. Против решенијата на Втората јазична комисија енергично беше Венко
Марковски.
На тој начин малцинството, со помош и подршка на ЦК КПЈ и ЦК КПМ, од
малцинство бргу се претвори во мнозинство и ја наметна својата волја, спротивно
на волјата на македонскиот народ, која ја изразија претставниците на мнозинството
од Првата комисија (д-р Г. Шоптрајанов, д-р М. Петрушевски, В. Марковски, Г.
Киселинов , Д. Џамбаз и др.).
Прифаќањето на Вуковата азбука ја вознемири македонската јавност. Македон-
ската „пројугословенска“ политичка номенкултура, по договорот во Белград меѓу
М. Ѓилас, В. Малинска, Б. Конески и В. Марковски, создаде Трета комисија за јазик
и правопис. Третата комисија на 3 мај 1945 година донесе своја дефинитивна
(компромисна) одлука по прашањето за македонската азбука. Со тоа духот на
малцинството победи и стана основна јазична политичка ориентација во Република
По кодефикацијата почна еден суптилен процес на историски јазичен дискон-
тинуитет на македонскиот јазик што постепено го оддалечуваше од неговиот
природен и нормален историски тек и континуитет. Денес, кога се штити духот на
малцинството, всушност не се штити македонскиот јазик, туку српскиот отпечаток
врз македонскиот јазик. На тоа всушност се должат неодговорните напади на Маке-
донскиот историски речник и врз главиот уредник. Тие напади земат размери на
вистинска вербална граѓанска војна и главни носители се „Утрински весник“ и
„Старт“. Крајна цел на тие напади е да се овековечи историскиот дискон-тинуитет
на македонскиот јазик (да не се дозволи никаква јазична ревизија) и да се ограничи,
диригира и да се потчини повторно македонската научна мисла.
П.С. За веродостојноста на пишаното ги упатувам сите читатели што им е мила

вистината да ги процитаат записниците од комисиите за јазик и правопис што се
наоѓаат во Архивот на МАНУ или да прочитаат извонредната книга на д-р Стојан
Ристески, „Создавањето на современиот македонски литературен јазик“, Скопје
1988 година, каде што исто така можат да се најдат записниците од комисиите за
јазик и правопис.
326
МИСЛЕЊЕ
Нуло МИНИСИ,346 Блаже Конески и нормирањето на јазикот
„Весник‟, 18 ноември 2000 г.
Неможе да се скријат фактите: овај научен собир се одржува во време кога се
оспорува лигвистичкото и културното наследство на Блаже Коневски. Без да навле-
гуваме во мотивите и во формите на тие оспорувања, мислам дека е корисно да го
расветлам, или ако саката да го интерпретирам, начинот на кој Блаже Конески ја
дефинирал македонската норма347. Се разбира, дека таа норма не е и не може да
биде дело само на Коневски, не само поради заложбите на неговите претходници,
туку и поради фактот што во тие решавачки години се пројави една трескавична
работа на тимови на пасионирани научници. Но, Коневски со својата богата
личност на научник и поет се наложи како предводник на тие градители. Вушност,
Конески за Македонија денес е она што пред повеќе од еден век беше Јохан
Вилхем Снелман (1806-1881) во Финска.
Нормирањето на одреден јазик претставува јазичен факт чиишто крајни цели не
се само од јазична природа. Намерата може да биде да се понуди стабилен модел
што би се користел во административни документи или да се предложи формален
идеал за книжевно творење, како и утврдување на заедничка норма за цело едно
општество коешто во неа ќе го препознава сопствениот идентитет. Италијанскиот
јазик, на пример, се конституира како нормативен со цел да се сообрази на јазикот
на книжевното творештво на големите класици од четирина-есеттиот век, но тој тој
станува и израз на национално единство кој во политичката стварност ќе најде свој
одговор дури по првата светска војна. (...)
(...) Еден јазик се утврдува или избира главно од политички причини. На пр.
постоењето на српскохрватскиот јазик на Вук Караџиќ се должи на одредена
политичка визија, а скорешното раздвојување меѓу српскиот и хрватскиот јазик се
должи на спротивната политичка причина. Што се однесува до македонскиот јазик,
што Андре Мазон веќе го разликува во рамките на црковно-словенскиот јазик, но
кој разви македонска литература на XIX век, политичката причина за негово
конституирање во национален јазик се јавува со раѓањето на Републиката во
југословенски политички рамки. Проблемот за засебна јазична норма се јавува
тогаш во однос на околните словенски јазици348. (...)
Политичките рамки во кои се поставуваше македонското јазично прашање се

движеаја во насока на рамнотежа меѓу спротиставените тенденции кон север и кон
југ. Јазичните рамки, пак, беа многу посложни. Македонија во XIX век налику-
ваше на онаа во Италија од XII и XIII век. (...)
..........................
346
Белешка на редакцијата: Академик Nullo (1921) Minessi спаѓа во редот на големите европски
лингвисти. Тој е еден од основачите на македонскиот лекторат во Неапол и голем e пријател на
347
348
Точно поставена аксиома: Политичката причина за негово конституирање во национален
јазик се јавува со раѓањето на Републиката во југословенски политички рамки. Проблемот за
засебна јазична норма се јавува тогаш во однос на околните словенски јазици.
327
За дефинирање на македонската норма требаше да се реши таа алтернатива.
Еден чист лингвист би го следел патот на финските лингвисти, односно би им дал
предност на оние дијалекти кои се посродни со "правилната" јазична еволуција и
базирајќи се на нив би создал систем со базична статичност. Но, Коневски не беже
чист лингвист. Пред сè, беше поет. (...)
Ќе се задржам само на два примери: едниот од фонетска, а другиот од морфо-
синтактичка природа. Една од битните карактеристики на балканската фонетика е
конституирањето палаталните оклузиви, кои не се сретнуваат во индо-европејските
јазици. Всушност, некогашните индоевропејски палатални оклузиви во предисто-
рискиот период се преобразиле или во веларниили во палатални фрикативи,
генерирајки притоа поделба на две големи групи, наречени според рефлексиите од
оклузивите од страна на лингвистите во деветнаестиот век, Кентум и Сатем.
Денес овие термини не се веќе во употреба, но таа револуција останува. Балкансата
конвергенција во јазиците што ги опфаќа таа, индоевропски и неиндоевропски,
односно создаде два палатални оклузива, еден безвучен, друг звучен. Овие
оклузиви не се прифаќаат веднаш во нормативниот јазичен систем, бидејќи како
невообичаена новина тие наидуваат на отпор во сите оние балкански јазици во кои
се појавуваат и се преобразуваат во хомотопски африкати со кои се заменуваат
како во унгарскиот, така и во самиот македонски јазик. Чистиот лингвист значи би
ставил во системот африкат и би го зел како варијанта оклузивот. Конески, со
право, го направи спротивното, означувајќи на тој начин еден компактен простор
кој, покрај македонскиот - опфаќа и мегленороманскиот, унгарскиот и албанскиот.
Друга карактерисика е удвојувањето на предметот. Лингвист со индоевропска
наобразба би го сметал плеоназам како што всушност е во хрватскиот, како што е
дефиниран во романскиот и како што граматичарите одлучиле да биде во бугар-
скиот. Конески ја свати суштественоста на таа морфосинтактичка особина. Тој,
всушност, не го усвојува предметот, како што обично се подразбира по тој поим,
туку тоа е средство за да се изрази една неиндоевропска особина на балканската
конвергација, што значи опозиција меѓу определениот и неопределениот глагол.
Всушност, то не се однесува на предметот со цел да го определи, бидејќи
предметот е доволно определено од сопствената конотација, туку ја дефинира
природата на глаголот, која поприма поинаква карактеристика во зависност од тоа
дали предметот е определен или неопределен, слично на различното однесување на
таканаречените „објективна" и „субјективна" конјугација во унгарскиот и во други-
те унгарски јазици.
Ќе се задржам на ова прашање за да истакнам како интуицијата на поетот е
поостра во споредба со анализата на лингвистот. Лингвистичката интуиција на
поетот кодифицирана во граматиката на Конески може, дури и треба, да биде
оправдана со лингвистичка анализа која не почива врз индоевропска концепција и
врз предрасудите на граматичката и синтактичката традиција воспоставени во
западните земји. Една таква анализа претставува неисториска лингвистика за која
дадовме пример во двата споменати факти. На тој начин се става акцент и се потвр-
дува, преку едно историско-лингвистичко, ареално и компаративно проучување,
среќниот избор на моделите на Конески. Токму пријателите и наследниците на
Конески треба да се зафатат за тоа.
328
Би сакал да завршам потсетувајќи на тоа дека делото на Конески беше соврше-
но дополнето со делото на еден друг академик Божидар Видоески кој целата своја
драгоцена дејност ја посвети исклучиво на другиот аспект на македонскиот јазичен
проблем, истражување на дијалектите.Делото кое го комлетира Сузана Тополинска,
која работи врз атласот на македонските дијалекти.Со овие обемни истраувања,
меѓутоа, не треба да заборавиме дека јазикот, спротивно на тврдењата на
неограматичарите, не се обликува според народниот јазик, туку пред сẻ преку
креативното творештво на книжевниците. Би сакал, исто така, овде да им оддадам
почит на сите македонски книжевници кои се творци на овај процес, споменувајќи
само еден, поетот Матеја Матевски, кој беше и остана голем пријател на Конески.
Превод од италијански јазик

Радица Никодиновска
ПРОФЕСОРОТ ХОРАС ЛАНТ Е АВТОРОТ НА ПРВАТA НАУЧНА

ГРАМАТИКА НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК НАПИШАНА
ОД СТРАНЕЦ ВО 1952 ГОДИНА
Хорас ЛАНТ,349
Науката и декларациите350
„Нова Македонија“, 26 декември 1986 г.
Во текот на моите први посети на Македонија во 1951 и 1952 јас не очекував да
слушнам бугарски, зашто, прегледувајќи ја македонската литература, видов дека
постои презир спрема бугарските работи уште од незгодите 1941 до 1944 г.351
Како што видов дека германскиот беше табу-јазик во Прага во 1946-47. како речиси
секој Чех знаеше сосема добро да го зборува, претпоставував повеќето Македонци
знаат бугарски макар за секојдневна употреба. Интелектуалците што ги сретнав
знаеја бугарски и се користеа со по некој израз во конверзацијата. Дури подоцна
сватив дека имаше многу малку такви кои го знаеја јазикот, па дури и малку-
мина, кои го учеле во училиштето две три години во време на окупацијата. Од
тогаш, секогаш кога можев, се обидував да дознам колку некој го познава бугар-
скиот и каков е односот спрема тој јазик. По правило, речиси немаше знаење, а
односот беше мошне негативен кај постарите луѓе и индиферентен кај помладите
Македонци. Еве една анегдота, која е пример и за многу други. Член на Југосло-
венската дипломатска служба роден 1937 г. ми рече дека одел во прво оделение за
време на окупацијата. Кога го прашав што се сеќава за учењето на бугарскиот, тој
349
Horace G. Lunt (1918-2010) – славист, македонист и професор на уневерзитетот во Харвард –
Кембриџ, Масачусетс.
350
Поднаслов на Редакцијата: Социолошки аспекти на македонскиот и бугарскиот јазик; Слави-
стите кои добро го знаеја македонскиот јазик и другите словенски јазици беа први кои во 1938 г. го
признаа посебниот македонски јазик – одговорот Бернштејн, Малецки и Вајан на книгата „Галички
дијалект " (1935), од Белиќ – кога и како му одговорија Бугарите
351
329
веднаш одговори изненадувачки налутено: „Зашто ме тепаа зашто не го знаев тој
јазик!“352.
Годините се важен фактор во формирањето на разни видови ставови. Македон-
ците родени меѓу 1908 г. и 1928 г. израснаа во Југославија и образованието го
стекнаа на српско-хрватски. Во следната деценија повеќето започнаа училиште на
српски јазик (само малкумина од нив) на бугарски, и како возрасни членови на
општеството зборуваа само на македонски. Оние што се родени по 1937 живеат во
Македонија во која се зборува македонски. Во 1983 година имаше само 10% од
населението што е родено пред 1923 г. Некој од нив сè уште се важни функци-
онери, но и тие брзо ќе се повлечат. Тоа значи дека просечниот Македонец не се
сеќава на борбата за правото на употреба на својот мајчин јазик. Во 1951 г. помла-
дите луѓе, кои ја градеа новата култура, често беа срамежливи во одност на својот
јазик и речиси се извинуваа мислејќи за него дека е полош од друг јазик. Овај став
изчезна до 1960. Генерациите Македонци, кои се сметаа за поинфериорни, зашто
Турците, Грците, Србите и Бугарите ги учеа да бидат такви, денес веќе не постојат.
Денес Македонците не се сомневаат во достоинството и вредноста на македонскиот
јазик и на македонската нација.
ВРЕМИЊАТА СЕ МЕНУВААТ
Не спомнувајќи ги јазичните работи, наклонетоста кон Бугарија не траеше
подолго од окупацијата. Можеби единствено значајно бегство во Бугарија за кое
можам да се сетам, е бегството на поетот Венко Марковски, како сигурно исто така
дезертирале помалку значајни личности. Сега таквите работи не се интересни.
Студентот Македонец на Американскиот универзитет, роден во 1958, беше изне-
наден кога се обидував да дознам нешто за пробугарските чувства, на крајот, за да
ме задаволи, рече: „Се зборува дека дедо ми бил бугарофил“. Она што ми направи
впечаток е фактот дека за овај зрел независен младич 1940 година значеше минато
и тој не се грижеше за неа, освен како можна забелешка за некој си прадедо или за
уште подалечен роднина. Очигледно времињата се менуваат.
Од Вук Караџиќ па понатаму лингвистите го прифатија општиот назив
бугарски за македонските диалекти главно затоа што луѓето во светот не знаеја за
можните разправии околу тоа. Во 1880 година српските експанзионисти стануваа
сè погласни и лингвистите почнаа да зборуваат за блискоста на српските говори со
македонските словенски дијалекти. Во ова предничеше Ал. Белиќ (1876-1960),
познат дијалектолог, кој се школувал во Германија и Русија и кој направи (покрај
солидните дијалектолошки монографии) серија политичко-лингвистички трудови
чии тези и одговараа на српската надворешна политика од тоа време. Бугарите
одговараа со иста мерка и полагаа право на дијалектите од тимочката и моравската
долина. Водечки беше гласот на С. Младенов (1880-1963), чија книга „Geschichte
der bolgarischen Sprache“ (1920) имаше и карта. Границата на бугарското јазично
подрачје на Младенов повеќе одговараше на она што беше во 1878 г. отколку на
она што навистина постоеше во 1920 година.
352
Во писанието на Хорас ЛАНТ - американски славист, македоност и професор на уневерзи-
тетот во Харвард, читателот може да забележи пренагласена – бугарофобија, којашто после-
дователно неговата бугарофобија прераснува во апсурдните негови констатации.
330
Српските тврдења лингвистички се засновани првенствено врз фонетските кара-
ктеристики, кои ги делат српските и македонските дијалекти, додека Бугарите ја
поддржуваат својата теза повикувајќи се на морфосинтактчките обележја. Двата
пристапа се легитимни, но нецелосни, бидејќи не вклучуваат цела система на разни
дијалекти кои се во прашање. Во своите описи на оделни дијалекти Белиќ е мошне
чувствителен на системските обележја и неговите статии и моно-графии се од
големо значење. Меѓутоа, кога треба да се зборува за теоријата на поврзаноста на
дијалектите, тука покажува автомистички погледи и за деталите им придава
неточна важност. Младенов, како и неговите следбеници не успеаја да ги
набљудуваат и да ги испитуваат системите.
РЕАКЦИЈАТА НА ТРОЈЦАТА НАУЧНИЦИ

Славистите кои добро го познаваа македонскиот и другите словенски јазици беа
први кои во 1938 г. го признаа посебниот македонски јазик. Потоа одново се укажа
можност да се испита овој проблем откако беше печатена дијалектската моногра-
фија, која представува пример за политичка злоупотреба на научните размислува-
ња. Книгата на Белиќ „Галички дијалект“ (1935) претставува вреден опис на
овој дијалект во престижното македонско подрачје Галичник и Лазарополе во
вид на теоретски и историски објаснувања кои едноставно не можеа да се поврзат.
Неговото тврдење дека овој, како и сите други дијалекти на јужна Југославија се
српски дијалекти, никој не го прифаќаше. Тројца научници од разни школи веднаш
реагираа: Самуил Борисович Бернштејн (роден 1911) советски познавач на бугар-
ските дијалекти во СССР, Миечислав Малецки (1890-46) полски диалектолог, кој
објави истражувачки испитувања на дијалектите на Сухо и Висока, како и студии
за хрватските и полските дијалекти, а потоа Андре Вајан (1890-1977) водечка
личност во проучувањето на старите српско-хрватски, староцрковно словенски и
пишувани текстови од XIX век од Македонија. Кратката статија на Берштејн
„Македонский язик“ в „Большая советская енциклопедия“ беше дадена во печат во
1937. додека Малецки во 1938. и Вајан во 1938 ги завршија своите статии некаде
во исто време. Сите тројца научници главно заклучија дека македонскиот, поради
своите јазични особености, мора да се припише на група која е одвоена, иако
блиска поврзана со бугарските дијалекти. Ова се лингвистички аргументи поставе-
ни за научни цели, а не се социополитички декларации. Меѓутоа, кога научникот
еднаш ќе ги објави своите погледи, тој не може натаму да контролира како другите
ќе ги употребуваат или ќе ги злоупотребуваат.
НА ПОГРЕШЕН ПАТ
Одговорот на Бугарите на Белиќ дојде доцна и прво беше индиректен. Кирил
Мирчев, кој главно се занимаваше со дијактологија, во приказот на статијата на
Вајан од 1940. го пофали афторот што ги оспорил тезите на Белиќ. Мирчев со
задоволство заклучува дека Бугарите го покажале своето исправно и долгогодишно
мислење дека македонските дијалекти имаат чиста бугарска основа и дека нивната
граматичка структура „нешто сосема друго од српскохрватскиот јазик“. Не можеме
да кажеме дека ова е погрешна оценка вака како што стои, но таа речиси ги
фалсификува фактите со тоа што го исклучува главниот аргумент во дискусијата на
331
Вајан, т.е. дека македонскиот јазик е стварност во XIX век и дека постои македон-
ски литературен јазик, кој толку се одалечил од бугарскиот што не може да е
„едноставен бугарски дијалект“.Во статијата на Вајан наоѓаме внимателна
аргументација, тој проникливо ги поврзува хипотезите и им дава свои претпазливи
заклучоци. Тендециозниот заклучок на Мирчев нè наведува на погрешен пат, ја
покажува неодговорната инерпетација или, можеби, фактот дека тој не ги разбрал
јасно претставените аргументи. И покрај сè, овој обид да ги увери Бугарите дека
имаат право не беше доволен. Изгледаше дека научните аргументи не се веќе
потребни бидејќи бугарскиот беше прогласен за службен јазик во Македонија во
1941. Во 1943. Мирчев детално ја нападна монографијата на Белиќ во книгата што
ја печатеше „Народното просвещение“. Книгата се викаше „Сръбски иследования
за езикът на македонските българи“. Се прашуваме кои бугарски читатели требаше
да се уверат во 1943 година дека македонските словени не зборуваат српски туку
бугарски?
ПРОПАГАНДА
Мирчев (1902-1975) е роден во Битола, каде што татко му, Македонец од
Прилеп, беше учител во егзархиското училиште. Семејството емигрира во Софија
во 1913 г. и понатаму служејќи се со битолскиот дијалект дома. Како дијалектолог,
Мирчев беше способен да го забележува јазичните факти и разлика но неговото
длабоко лично уверување дека сите Македонци го делат неговиот бугарски
патриотизам му оневозможи да ги види вистинските општественополити-чки
приврзаности. Во својата книга од 1943 г. тој ги набројува карактеристиките што ги
делат српските дијалекти од македонските и бугарските дијалекти и изјавува:
„Значи секому му е јасно колку се македонските дијалекти одалечени од српскиот
јазик и колку претставуват неразделна целина со бугарскиот јазик“. Константната
вера на Мирчев во идентитетот на македонскиот со бугарскиот јазик сигурно би
звучела поуверливо ако своето оспорување на книгата на Белиќ не го завршеше со
споменувањето на Вајан и Малецки и ако не ја гледаше (или претставуваше)
погрешно нивната аргументација дека македонскиот јазик е поинаков од бугар-
скиот во научен поглед.
332
ЕКСКЛУЗИВНО ИНТЕРВЈУ
Проф. д-р Хорас ЛАНТ,. Не бев „изнајмен‟ да измислам јазик
„Глобус‟, 31 август 2000 г.
СТАРТ: Македонската академија на науките и уметностите годинава се
очекува да ја преобјави Вашата Граматика на македонскиот јазик, која излезе во
1952 година. Како денес ја доживувате оваа инцијатива и можете ли од оваа
временска дистанца да се потсетите на Вашето прво доаѓање во Македонија.
ЛАНТ: Големо задоволство е да се дознае дека македонските научници ја
сметаат мојата Граматика од 1952 година, вредна за повтотно објавување и комен-
тар. Секако имам многу сеќавања за својот тримесечен престој во Македонија и за
процесот на собирањето на материјалот за книгата. Пред војната кога бев студент
на Харвард, а потоа и на Калифорнискиот уневерзитет (1937-1942) сакав да се
здобијам со општо знаење за сите словенски јазици и научив доста од рускиот,
полскиот и српско-хрватскиот јазик. Како војник (1942-1945) имав среќа да ме
испратат во Италија, и да ми дадат задачи поврзани со бегалците од Југославија, а
потоа, кон крајот на војната работев со Словенците во Трст. Така се здобив со
искуство во официјалните јазици на пет од вкупно шесте сојузни републики на
Југославија. Во 1946-47 бев студент на Уневерзитетот Чарлс и таму го посетував
курсот по македонски јазик на професор Антонин Фринта – прв академски курс
официјално организиран на македонски јазик надвор од Југославија. Во 1949-50
година, како професор почетник по словенски јазици на Харвард, бев мошне
заинтересиран за различните јазични проблеми во Југославија, а особено за
прашањата на развојот на најновиот јазик, македонскиот.353 Мене, како млад
славист, македонскиот ми изгледаше како идеална тема – или подобро, како серија
теми – да пишувам за нив.
СТАРТ: Дали тогаш дојдовте со јасна идеја за да ја напишите Граматиката
или, пак, нејзиното создавање се случило спонтано. Конечно, постоел ли можеби
конкретен нарачател?
ЛАНТ: Никогаш не ми паднало на памет дека мојата работа би можела да се
смета за нешто друго освен научна, и едвај можев да помислам дека бугарските
весници би можеле да поверовуваат дека бев некаков вид супервизор, изнајмен од
Тито да го "измислам" јазикот. Полицајци и диктатори можат да извршат површ-
но влијание врз официјалниот печатен јазик, но на крајот општата заедница е таа
која решава кој јазик ќе се користи во нормалната комуникација. Моја задача беше
да го опишувам и разјаснувам она што го оперирав, а не да создавам нешто ново.
СТАРТ: Дали при подготовката на граматиката имавте поддршка од маке-
донските лингвисти и со кои од нив најмногу контактиравте?
ЛАНТ: Пристигнав со мошне добро познавање на македонскиот јазик што се
користеше во книги и весници. Многу бргу ооткрив дека овој печатен јазик значи-
телно кореспондира со начинот на кој луѓето зборуваат. Секојдневно го читав
утринскиот весники сè друго што можев да најдам и речиси секојдневно поминував
часови и часови со Божидар Видоевски или со Рада Угринова, или и со двајцата.
353
333
Тие трперливо ми ги дефинираа зборовите и дискутираа за значењето или за
објаснувањето на необичните фрази. (...)
СТАРТ: Какви се Вашите впечатоци со соработката со акад. Блаже Конески?
ЛАНТ: Блаже Конески ми беше од огромна помош. Моите теориски хипотези
и приодот кон јазикот (кој претставуваше актуелен научен приод во САД) за него
беа нови, и тој беше секогаш подготвен за разговор за тоа како треба да следи
јазичниот опис. Неговото познавање на српскиот и бугарскиот јазик го доплнуваа
неговото мајсторство на сопствениот јазик, и тој ми даваше многу вредни опсер-
вации во однос на јазичните примери што ги сметав за значајни. Секогаш беше
подготвен да разговара со мене, особено за јазикот и литературата. Според мене,
тој е вистинско олицетворение на македонскиот литературен јазик и неговите
размислувања се рефлектираат во моите одлуки во мојата Граматика. Неговото
разбирање на практичните проблеми на ортографијата и стандардизацијата доведе
до заклучоци што овозможија македонскиот литературен јазик да созрее значител-
но брзо и со минимален конфликт. (...)
СТАРТ: Професоре Лант, со оглед на тоа што одамна сте во пензија, имате
ли можност да го следите развојниот континуитет на македонскиот литера-
турен јазик?
ЛАНТ: Ниту еден американски уневеритет не може да си дозволи да ги третира
сите словенски јазици и литература. Всушност, многу малку институции нудат
повеќе од едногодишни или двегодишни курсеви на руски јазик и можеби преглед
на руската литература со читање на англиски превод. Харвардскиот уневерзитет
имаше богата програма, со изучување на полскиот, српско-хрватскиот, чешкиот и
украинскиот, покрај рускиот јазик, како и со старословенскиот и техничките
јазични курсеви на компаративниот и историскиот словенски јазик. Моето учење и
истражување, неизбежно, беше насочено кон современиот руски јазик од една
страна и средновековните студии (особено старословенскиот и раниот источно
словенски јазик), од друга. Во долгорочна смисла не беа во можност да го следам
развојот на македонската литература и постепените приспособувања и збогатувања
што го зајакнаа македонскиот јазик.
СТАРТ: Како од полувековна дистанца ја оценувате улогата на Вашата
Грама-тика на македонскиот литературен јазик во демократскиот свет?
ЛАНТ: Во меѓувреме мојата Граматика стана референтен стандард заедно со
трудовите на Конески. Но останува другите да ја дефинираат нејзината поспеци-
фична улога.
Билјана Јовановска
334
Људмил СПАСОВ
Значењето на граматиката на Хораст Лант
за афирмацијата на македонскиот јазик354
Серија Потикот на Конески - 6, 2002 г.
Кон крајот на четриесеттите и почетокот на педесеттите години на дваесетиот

век македонскиот лингвистички центар ги прави своите први чекори кон афирма-
цијата на македонскиот јазик во странство. Во та смисла мошне се важни личните
контакти кои ги остварува Бл.Конески со повеќе лингвисти: Н.С.Бернштајн, Зѓ.
Штибер, Ал. Белиќ, Р. Де Бреј и повеќе други. Нужноста од ваквите контакти
произлегува од потребата да му се олесни патот на пробивањето на македонскиот
јазик на меѓународната сцена, а преку тоа да се разбијат стереотипите кај некои од
водечките лингвисти од тоа време дека во светот на стандарните јазици нема место
на уште еден, бидејќи сите се веќе „измислени‟ (в. Видоевски 1995). Ситуацијата
на македонскиот јазик уште повеќе се комплицира и од фактот дека неговото
прифаќање особено во словенскиот свет, но и во европските земји, бидува
попречувано и од политички поводи каков што е исврлањето на тогашна Титова
Југославија од друштвото на земјите на „народната демократија" и Резолуцијата на
Инфорбирото при што на функција на политички притисок врз земјата особено
нагласено се негира македонската нација и нејзиниот јазик од страна на бугарските
и на некои од руските учени средини.
Во такво време, исполнето со многу контраверзи, во Македонија 1951 год.,
доаѓа американскиот лингвист Хораст Г. Лант и предстојува три месеци благодар-
ејќи ѝ на поддршката што ја добива од властите на Уневерзитетот во Харвард. Овде
тој стапува во контакт со македонските лингвисти. (...) Во текот на 1950 г. е
оддржана серија на конференции за странски слависти на Блед под спонзорство на
тогашното југословенство (сојузно) Министерство за наука и култура и таму Лант
следел предавања за македонскиот јазик одржувани од страна на Блаже Конески и
Крум Тошев, како и предавања од страна на Харалампие Поленаковиќ.
Во предговорот, Лант ни кажува дека неговата книга „Граматика на македон-
скиот литературен јазик‟ не ќе беше можна без константната помош од страна на
Блаже Конески, којшто не само што го прегледувал печатениот матријал, туку и ги
контролирал примерите, ги објаснувал граматичките проблеми, ги дефинирал
зборовите поместени во речникот на крајот на книгата, поминувајќи часови и часо-
ви со авторот на Граматиката. (...) Во заблагодарувањето Лант им се обраќа и на
професорот Крум Тошев, како и на асистентите Рада Угринова и Божо Видоески.
Мошне е важно да се истакне дека Лант во разгледуваниов предговор им се
заблагодарува на повеќе личности од странство кои со своите добронамерни забе-
лешки и читања придонеле ракописот на Граматиката да ја добие конечната форма.
Тоа се авторитетни лингвистички имиња: Павле Ивиќ, Роман Јакобсон, Корнелиус
354
Серија Потикот на Конески - 6, 2002 г. Издавач: Фондација на македонскиот јазик
„Небрегово"; Редакција: Петре М. Андреевски, Атанас Вангелов, Људмил Спасов.
По повод на 50-годишнината од излегувањето на Граматиката на „Македонскиот литературен
јазик" од Хорас Г. Лант.
335
Фан Сконефелд (Cornelius van Schooneveld), Морис Хале (Morris Halle). Спомен-
атите личносто не биле избрани случајно.(...) Особено радува фактот дека меѓу се
наоѓа и српскиот научник Павле Ивиќ, ученикот на Александар Белиќ. На овај
начин се потврдува признавањето на македонскиот јазик од страна на српската
славистика што е уште позначајно бидејќи предходно не беше така: да се потсети-
ме на Белиќевата штокавска теорија и за поврзувањето на западните македонски
дијалекти на континиуум со српските штокавски говори. Освен тоа, Павле Ивиќ
уште тогаш е приврзаник на новостите што ги воведува структураризам во лингви-
стиката и во славистиката.
...........................
(...) Мора посебно да се одбележи дека во тоа време (1952 г.) ситуацијата на
македонскиот народ е многу неповолна: тој и неговиот јазик се изложени на остри
напади од страна на претставниците на официјалната бугарска лингвистика, но и на
некои претставници на советската (руската) лингвистика, при што се одрекува
сегашноста и минатото на нацијата, на нејзиниот македонски јазик, а се разбира,
воопшто не се прифаќа постоење на македонско малцинство во соседните земји:
Бугарија, Грција, Албанија. Лант (1952: 1) не само што јасно и гласно кажува дека
македонскиот народ освен во Република Македонија живее и во Егејска и Пирин-
ска Македонија, туку и го определува стасутост на неговиот јазик во овие делови
на Македонија: "In Bulgarian or Pirin Macedonia, the Masedonian language enjoyed the
status of a secondary tongue from 1944 until 1948, but it since been forbiden. In Greek or
Aegean Macedonia, were the Slavic population hes been decreased by emigration or
hellenization, the language has never been permitted". Ваквото објективно изјаснување
е еден многу смел чекор за она време и е одраз на високиот степен на независност и
научната слобода на Хорас Лант, кој како Американец воспитан во демократски
дух, е ослободен од „балканските‟ предрасуди.
Местото на македонскиот јазик во јужнословенскиот и словенскиот јазичен
свет е определено, сосема правилно, според најстарата дистинкција – развојот на
еровите. Балканските словенски јазици, според Лант (1952: 1) можат да се разделат
на две групи според развојот на прасловенските редуцирани вокали (еровите)
источна каде двата ера не се развиле еднаквои западно каде тие се развиле еднакво.
Од западниод дел на балканските словенски јазици се изведени два дијалекта (дија-
системи) коишто ја дале основата словенечкиот, српскиот/хрватскиот литературен
јазик, а „the eastern Balkan Slavic dialects gave rise to the Bulgarian literary language in
the nineteenth century and to the newest of European literary lahguages, Macedonian, in
our own dey‟. Бидејќи во науката се јавуваат различни мислења за почетокот на
македонскиот литературен јазик в. Спасов (1995) треба да се нагласи дека Лант
неговиот почеток го сместува во 1944 г., по официјалното прогласување на маке-
донскиот литературен јазик на првото заседание на АСНОМ.
Во таа смисла Лант (1952: 6) ја доутончува својата дефиниција, па истакнува
дека македонскиот јазик е тесно поврзан со другите два соседни јужнословенски
јазици српскиот и бугарскиот, врската со бугарскиот е подлабока: македонскиот и
бугарскиот сочинуваат јазична под група, определена според Лант, како источно-
балканско-словенска. Ова своја Ланткласификација тој ја аргументира со фактот
дека јазиците-дијасистеми разположени на источниот дел на Балканскиот Полуост-
336
ров (бугарскиот, македонскиот и југоисточните дијалекти на српскиот) покажуваат
инвентар на заеднички особености како што се: губењето на деклинацијата,
губењето на инфинитивот, развојот на постпозитивниот член (...), па покрај
посебностите кои што ги разделуваат дијасистемите (на пр. развојот на „јат‟ во
бугарскиот наспроти македонскиот), сепак не постојат апсолутни граници меѓу
македонскиот и српскиот, македонскиот и бугарскиот, како што впрочемне постој-
ат такви граници и меѓу хрватскиот/српскиот дијасистем наспроти словенечкиот
итн. (...) Првата, поважна и поинтересна, ја сочинуваат разликите настанати како
реакција од страна на различни словенски дијалектни системи на различни
имплуси од соседните несловенски системи. Во втората група спаѓаат разликите
настанати во резултат на свесни интервенции на кодификаторите(с.100); во групата
разлики предизвикани од карактерот на стандардизационите процеси на бугарска
страна се гледаат ефекти на насилна славизација и 'дебалканизација', така што во
бугарскиот стандарен јазик наоѓаме појави што им се туѓи на сите бугарски
дијалекти. Македонската стандардизација не знае за таква појава – таа од своја
дијалектна база се одалечува главно во смисла дека проскриптивната стандарна
норма ex definitione бива построга од узуалната дијалектна норма (с.100).
.........................
Што се однесува до прашањето за карактеристиките на изолосите што ги

определуваат и ги разграничуваат македонските и бугарскиот дијасистем, мора да
се имаат предвид структуралните (формалните) карактеристики и нивната фрек-
френција, дистрибуцијата во текстот, нивните сематички карактеристики, како и
нивната старост. На пр.: една од најстарите изогласи што ја опкружуваат речеси
целата македонска јазична територија (со искључок на еден мал појас на северните
дијалекти) е /о/ од силниот заден ер (сон) во сите позиции. Ова изогласа навистина
ја префрла македоската јазична територија и ги зафаќа северозападните бугарски
дијалекти, но таку /ъ/ минува во о само во суфикси, што значи дека во однос на
дадената карактеристика македонскиот јазик се разликува во квалитативна и во
квантитативна смисла, Овај, како и другите податоци, во главни црти, ги покажува
Лант (1952: 6-7) кога гин дава карактеристиките на македонсјиот јазичен дија
систем, в. т. 3.
3. Лант (1952: 6-7) ги определува карактеристиките на македонскиот јазичен
дијасистем. Маневиќ (1953-54 а:430) му замерува на Лант (и индиректно на Коне-
ски, в. Маневиќ 1953-54 б) дека во Граматиката не дава ниту приближна слика на
територијалните граници на македонскиот јазик, па може да се дојде до закључок
дека само дијалектите затворени со четириаголникот Прилеп-Битола-Кичево-Велес
се македонски. Меѓутоа во духот на Прашката школа, поврзана преку Јајобсон со
американскиот харвардски струкуризам, Лант мисли на централните и западните
македонски дијалекти носители на основните карактеристики на дијасистемот, а
тоа се говорите во погоре-споменатиот четвороаголник. (...)
..........................
4. Како што се кажа погоре, книгата на Лант е составена од следните делови:

Предговор, с. I – XII, Содржина , с. XIII – XIV, Вовед, с. 1–7, Дел I: Граматика на
македонскиот литературен јазик, 9-114 (Фонологија и ортографија, 9-25. Морфо-
337
логија, с. 26-65. Глагол, 66–104). Дел II: Избор на текстови, с. 105–185, Дел III
Речник, с.187–287.
Како што веднаш може да се забележи целата граматика е сместена на 95 стран-
ици, додека само на глаголот, во овие рамки, му се посветени 40 страници. (...)
Оттаму, на глаголот му е посветено особено внимание (в. погоре) бидејќи, освен
синтагматските односи, таму се опишани и сите временски парадигми наследените
словенски, како и новите, појавени под романско влијание во македонскиот јазик.
(...)
5. Лант, поаѓајќи од состојбата во литературниот јазик, во македонскиот наоѓа
31 фонема. Фонемите во описот се разпределени во (под) множество на 5 вокали (и,
у, е, о, а), 4 полувокали (р, ј, љ, л), 3 назални консонанти (м, њ, н), 9 парови на
консонанти маркирани според признакозвучност, вклучувајќи тука 4 парови на
опструенти/експлозивни (п/б, т/д, ќ/ѓ, к/г) 3 парови на фрикантиви (ф/в, с/з, ш/ж) и
2 пара на африкати (ц/ѕ, ч/џ), како и еден непарен безвучен фрикатив (х).(...)
........................
6. Во делот посветен на морфологијата како што се истакна предходно (в.

погоре), авторот ги разгледува само имињата (nomen) (именките, придефките,
заменките, прилозите и предлозите), додека на глаголот му е посветил посебен дел.
Ова, сосема правилно, произлегува од фактот дека во текот на историскиот развој
македонскиот јазик претрпел промени кои во општа смисла значат упростување на
формата, а од друга страна усложнување на сематиката и граматичките форми.
............................
7. Од особена важност е делот посветен на глаголот, на што и претходно беше

укажано.
............................
8. Во Делот III: Речник, с. 187–287, е предаден македонско-англиски речник,

мислам прв целосен речник на овие два јазика кај нас. Таму се дадени зборовите
опфатени во текстовите, во илустрациите кон примерите, но и зборови опфатени во
Правописниот речник на македонскиот литературен јазик. Принципите на обработ-
ката на речничкиот материјал се исто така објаснети на почетокот на Речникот.
Со него Граматиката на Лант дава комплетна слика за македонскиот литера-
турен јазик, од фонетика и лексика.
9. Граматиката на македонскиот литературен јазик на Хорас Г. Лант како што
беше наведено на почетокот има станато неопходна лектира, но и непосредна
инспирација на повеќе трудови посветени на македонскиот јазик воопшто, како во
однос на одделни јазични рамништа. Околу прашањето што се поставуваат во оваа
граматика се концентрирале повеќе македонисти од Северна Америка, Сад и
Канада. Така, ученикот на основачот на македонистиката на катедрата за славист-
ика на Чикашкиот универзитет, професорот Збигњев Голомб, Виктор Фирдман во
својата дизартација (Фирдман, 1977) посветена на граматичките категории на инди-
кативот во македонскиот јазик, практички тргнува од Ланговите проучувањата на
глаголот, неговите форми и нивните значења во македонскиот литературен јазик
(...) Голомб (1956) исто така ни кажува дека овај труд методолошки инструктивен
338
со оглед на целата своја консеквентност, но истовремено му става забелешка на
методот на американската дистрибуционалисичка школа дека кога се оценува јазик
чија писмена активност се протега речиси 1000 години, мора да се имаат предвид и
фактите што ги нуди дијахронијата, а не само на синхронијата. Маневиќ (1953-
1954) покрај пофалбите дека граматиката се одликува со солидни квалитети,
принципиелно му забележува на Лант за методот, но исто така имплицитно му
забележува на селекцијата на јазичните особености кои Лант ги смета за
литературни, правилни и пошироко општествено прифатени во времето кога стаби-
лизацијата на литературниот македонски јазик сẻ уште не е достигната. Коневски
(1953:79 токму ова го истакнува како предност, па вели: На Лант треба да му се
признае едно качество што е од особена важност кога се работи за обфаќањето на
материјата на еден литературен јазик кој тукушто се оформува – тоа е, би рекол,
извесен усет за јазичната стварност на моментот" (...)
10. Во закључок би сакал да истакнам дека и јас се придужувам кон мислењето
дека Граматиката на македонскиот литературен јазик од Хорас Г. Лант треба да
најде на поширока афирмација кај нас.
Таа за нас, Македонците, е важна заради три работи:1) консеквентна примена на
структуралистичкиот метод при целосен опис на македонскиот јазик, 2) ја одразува
најраната фаза на стабилизацијата на македонскиот литературен јазик по неговото
официјално нормирање и претставува значаен документ за историјата на нашиот
литературен јазик, 3) има нссомнен придонес за афирмацијата на македонскиот
јазик меѓу научните и студенските средини во Америка (САД и Канада), но и
пошироко во Европа.
Самиот Лант, како и неговите ученици и колеги, го афирмирале и во повеќе
наврати го бранале македонскиот јазик пред светската научна јавност преку социо-
лингвистички трудови посветени на минатото и сегашноста на македонскиот јазик,
в. Лант (1959, 1987), Фридман (1975, 1993). (п.м.)
Се надевам дека сẻ она што е кажано за Граматиката на македонскиот литера-
турен јазик на Хорас Г. Лант во овој труд, може да претставува и официјален
предлог за нејзино преиздавање, се разбира, придружено со неопходниот критички
апарат.
Људмил СПАСОВ, Замина пионерот на славистиката и македонистиката

Сеќавање: Хорас Г. Лант (1918-2010)
„Глобус‟, 31 август 2010 г.
Проф. Хорас Г. Лант е автор на првата научна граматика на

македонскиот јазик напишана од странец.
На 11 август пристигна тажната вест дека починал еден од најголемите прија-
тели на македонскиот народ во светот, професорот Хорас Г. Лант.
Овој закључок е мотивиран од повеќе причини.Ќе наведам неколку: професорот
Хорас Г. Лант (1918) е еден од најзаслужните македонисти од странство во XX-от и
воопшто; професорот Хорас Г. Лант е автор на првата научна граматика на
современиот македонски стандасен јазик напишана од странец; професорот Хорас
339
Г. Лант е еден од оснивачите на современата македонска социолингвистика;
професорот Хорас Г. Лант е еден од најголемите пријатели на Македонците и еден
од најголемите воопшто, љубители на македонскиот јазик и култура.
Во врска со тоа, сакам да се задржам на поблиску на двете споменати дејности
на проф. Хорас Г. Лант: граматичарската и истражувањата посветени на социо-
логијата на македонскиот јазик.
За „Граматиката на македонскиот литературен јазик‟ (Lant N. G. 1952 „A
Grammar of the Macedonian Literars Language‟, Скопје, Државно книгоиздателство
на Македонија): Кон крајот на четриесеттите и на почетокот на педесеттите години
на дваесеттиот век македонскиот лингвистички центар ги прави своите први
чекори кон афирмацијата на македонскиот јазик во странство (под овој збор треба
да ги разбереме лингвистичките центри надвор од Р Македонија). Нужноста од
ваквите контакти произлегува од поребата да му се олесни патот на пробивањето
на македонскиот јазик на меѓународна сцена, а преку тоа да се разбијат стериоти-
пите кај некои од водечките лингвистиод тоа време дека во светот на стандардните
јазици нема место за уште еден, бидејќи сите веѓе се „измислени‟. Ситуацијата за
македонскиот јазик уште повеќе се комплицира и од фактот дека неговото прифа-
ќање особено во словенскиот свет, но и во европските земји, бидејќи попречува-
но и од политички поводи каков што е исфрлањето на тогашна Титова Југославија
од друштвото на земјите на „народната демократија‟ и Резолуцијата на Инфорби-
рото при што во функција на политички притисок врз земјата особено нагласено се
негира македонската нација и нејзиниот јазик од страна на бугарските и на некои
од руските научни средини.
Во такво време, исполнето со многу конраверзи, во Македонија 1951 г., доаѓа
американскиот лингвист Хорас Г. Лант и пресојува три месеци благодарејќи ѝ на
поддршката што ја добива од властите на Уневерзитетот во Харвард. Овде тој
стапува во контакт со македонските лингвисти. Меѓутоа, интересот на Лант за
македонскиот јазик датира од поодамна од 1944 г. кога тој наишол на некои
весници и списанија на македонски јазик, како и на една тенка брошура која
содржела превот на некој руски разказ. Потоа, во текот на учебната 1946/47 г., Лант
слушал предавања на кај проф. А.Фринта на Карловиот уневерзитет во Прага
посветени на македонскиот јазик. Во текот на 1950 г. е одржана серија на
конференции за странски слависти на Бледпод спонзорство на тогашното
југословенско (сојузно) Министерство за наука и култура и таму Лант следел
предавања за македонскиот јазик одрувани од страна на Блаже Конески и Крум
Тошев, како предавања за македонската литература одржувани од страна на
Харалампие Поленаковиќ. (п.м.)
На истото место, во предговорот на Лант ни кажува дека неговата книга
„Граматика на македонскиот јазик‟, не ќе беше можна без костантната помош на
страна на Блаже Конески, којшто не само што го прегледувал печатениот матерјал,
туку и ги контролрирал примерите, ги објаснувал граматичките проблеми, ги
дефинирал зборовите поместени во речникот на крајот на книгата, поминувајќи
часови и часови со авторот на Граматиката.
..........................
340
Лант, поаѓајќи од состојбата на литературниот јазик во македонскиот наоѓа 31
фонема. Во делот посветен на ортографските принципи што важат во македон-
скиот литературен јазик. Особено внимание заслужува делот посветен на прозоди-
ските карактеристики на македонскиот литературен јазик.
............................
Во 1984 г. Лант ја објавува „Некои социолошки аспекти на македонскиот и

бугарскиот јазик‟ (Lant H.G. 984. Some sociolinguistc aspects of Macedonian and
Bulgarian.(in:) B. Stolz, 1.Titunik, L.Doleel (red.) Languade and Literary Theory, Papers
in Slavic Philology, 5)
Можеме слободно да кажеме дека ова обемна студија на Хорас Г. Лант ја има
пионерската улога во развојот на социолингвистиката на македонскиот јазик.
Тој најнапред истакнува дека општественото окружение на современиот маке-
донски јазик и на современиот бугарски јазике мошне различно: македонскиот е
еден од снандардните јазици на тогашна Југославија, додека бугарскиот е един-
ствениот стандарен јазик во тогашна Бугарија, иако во неа живеат и други енички
непризнати заедници: Турци, Македонци и др.
Понатаму тој истакнува една важна особеност за сфаќањето на нацијата. Тој
вели дека постојат две принципиелни сфаќања на овој поим: митско (деветнаесто-
вековно) и современо (почнувајќи од француската револуција од 1789 година).
Разликите се очигледни: првото сфаќање тргнува од фактот дека една држава е
еднонационална и дека зборува само еден национален јазик. Второто сфаќање
тргнува од фактот дека државата е претставена преку граѓанинот, додека луѓето
природно се делат на нации / народи: оттука произлегува дека во една држава може
да има други народи / нации освен доминантната. На првото сфаќање мора да му
служи и науката, па затоа сите особености кои погоре беа именувани како балкан-
ски, според ваквото сфаќање можат да бидат единствено „бугарски‟.
Следното, не помалку важнопрашање е: кога еден говор представува посебен
јазик, а кога тој е дијалект на еден јазик. Овде не одлучуваат единствено
лингвистичките факти, туку според Ланд, последниот збор го има чувството на
зборувачите: тие одлучуваат за посебноста на својот јазик. (!?) (п.м.)
***
Во геополитиката ништо нема случајно; така, и првата научна Граматика на
македонски јазик написана на англиски јазик во 1952 г., од проф. Хорас Лант - не е
нешто случајно. Имено, и првата Граматика на македонски јазик од проф. Хорас
Лант е продукт на дадените геополитички опстојателства.
Првпат пристигана Хорас Лант во Македонија во 1951 година и претстојува три
месеци на„дадената‟ финансиска подршка на Уневерзитетот во Харвард. Тогаш, и
Хорас Лант се запознал со „видните‟ македонски лингвисти: Блаже Конески, Крум
Тошев, Харалампие Поленаковиќ... Исто така, тој бил во 1950 г. на одржаните
конференции за странските слависти на Блед, која била спонзорирана од Министер-
ството за наука на Југославија, каде што следел предавања за македонски јазик от
македонските лингвисти: Блаже Конески, Крум Тошев и Харалампие Поленаковиќ.
Во предговорот на Граматика на македонски јазик, Хорас Лант вели дека без
помошта на Блаже Конески не е можел да ја напише Граматиката на македонскиот
јазик. Исто така, Хорас Лант им благодари за укажаната му помошт на проф. Крум
Тошев, и на асистентите Рада Угринова и Божо Видоески. Хорас Лант се заблаго-
341
дарува и на личности коишто со своите забелешки придонеле да Граматиката добие
конечна форма: Павле Ивиќ, Роман Јакобсон, Корнелиус Фан Сконефелд, Морис
Хале.Особено, Хорас Лант е благодарен и на српскиот научник Павле Ивиќ, ученик
на Александар Белиќ.
Имено, положбата во 1952 г. била многу тешка за македонскиот јазик, бидејќи бил
изложен на острите напади од страна на бугарските лингвисти, но и од советската
лингвистика, кои го одрекувале дури и во 1952 г. „суштествувањето‟ на маке-
донскиот јазик. Така, како спасител на македонскиот јазикн се појавува младиот
американски славист и македонист Хорас Лант, којшто ја напиша првата научна
Граматика на македонски јазик на англиски јазик во 1952 година.
342
МАНУ–БАН
ДЕБАТА ВО МАНУ
Контраверзиите во македонската историска наука
„Нова Македонија‟, 23 август 2013 г.
„Само со истражување и со преводување на научните истражувања на англиски
јазик може да се афирмира македонската вистина во светот, закључија историча-
рите и академицте на вчерашната тркалезна маса на тема „Контраверзиите во
македонската историска наука и нивниот оглас во светот‟ која се одржа во
Македонската академија на науките и уметностите. Академиците сметаат дека
треба отворено да се зборува за ко нтраверзните личности и настани од нашата
историја без разлика на различните мислења. Историчарите, пак, да ѝ се стават на
располагање на државата во битката за името и да соработуваат за да создадеме
сопствена македонска теорија за развојот на нашиот суверинитет и да не се игнори-
раат новите историски сознанија.
Според академик Иван Кантарџиев, ние немаме противоречности во историјата,
туку во социалните структури што го движат општеството.
- Потребно ни е комплетен научен пристап со дефинирање на целите. Треба да
се ослободиме од една теорија која ни е оставена от нашиот источен сосед, и која
се влечка повеке од 100 години и да создадеме наша теорија за развојот на нашиот
суверенитет што ќе биде прифатлива, а за таа има доволно литература. Крајно
време е да се ослободиме од една доктрина која самата по себе нè дели. Не смееме
апсолутно да го делиме Тодор Александров и Ванчо Михајлов, туку да ги сместиме
во историскиот развој и да ја определиме нивната функција во времето и нивната
политичка ориентација – рече Кантарџиев.
Историчарот Никола Жежов од Филозофскиот факултет смета дека треба да се
отворат сите теми од македонската историја, без разлика колку се контроверзни
или поделени меѓу историчарите.
Треба отворено да се проговори и за Михајлов и Александров, но и за други
личности од левицата на македонското револуционерно движење кои не смееме да
не ги изтражуваме. (...) (п.м.)
ИСТОРИСКО ОБРАЌАЊЕ НА ВОДЕНИЧАРОВ355 ВО МАНУ

„Утрински весник“, 31 мај 2014 г
Првпат од 47-годишното постоење на МАНУ, на нејзината говорница застана
претседателот на Бугарската академија на науките, академик Стефан Воденичаров
инцијатор и подржувач на идејата за интезивна соработка меѓу двете академии. Таа
355
Акадекик Стефан Воденичаров (1941-2020) беше претседател на БАН во период (2012-2016).
Исто така, тој беше искрен пријател на Република Македонија,
343
соработка, според заедничката увереност на двете научни институции, треба да
претставува образец за здружените активности на академиите од нашиот регион и
пошироко од европскиот простор во потрага по заедничка иднина.
Одкако ја одржа својата беседа за развијните процеси и научни дострели на
Бугарската академија на науките, во годината кога таа го обележува својот 145-год-
ишен јубилеј, Воденичаров заедно со претседателот на МАНУ, Владо Камбовски,
порача дека двете академии морат да ги надминат разликите што го имат полити-
чарите и да работат на подобрување на односите меѓу двете земји.
„При толкување на историските теми треба да се гледа исклучиво на фактите.
Треба да се погледат фактите и да се слушнат аргументите, а не секој на свој начин
тоа да го толкува. Научниците треба да зборуват за историја, а не политичарите.За
таа цел договоривме да направиме работни групи кои ќе разговарат точно за
проблемите со кои се соочуваме“ – вели Воденичаров, кој изрази задоволство што
вчера и денеска се одржуваат „Денови на БАН во МАНУ“
На прашањето дали очекува политичарите во двете замји да го следат нивниот
пример, Воденичаров помалку разочарано рече дека такво нешто не може да
гарантира.
„Никогаш не сум бил политичар. Не знам дали тие во моментов гледаат на
нештата како и ние. Но и вие новинарите можете да помогнете во релаксирањето
на односите меѓу двете држави со елиминирање на предрасудите и стереотипите“ –
вели Воденичаров.
Првиот човек на МАНУ, Камбовски, нагласи дека уште на првата средба, во
април мината годима во МАНУ, се договориле со неговиот бугарски колега
односите помеѓу двете академии, а со тоа и односите меѓу научните и уметнички
заедници, да се развиваат врз нови основи.
„Имено, тргнавме од уверувањето дека на минатото не треба да гледаме како на
тешко и драматично оптоварување за луѓето и народите, што ги запира нивните
творечки сили и ја замрнува нивната волја за промена и подобра утрешнина, и дека
минатото не треба да владее со иднината, туку иднината со минатото“ – вели
Камбовски.
Според него, ако така се гледа односот минато-иднина, тогаш во преден план не
треба да ги ставаме прашањата што нè делат едни од други или нè спротив-
ставуваат, туку, како што додава, прашањата што нè поврзуваат и што претста-
вуваат заеднички дел од културната историја на нашите народи. Тие се согласни
дека такви средби треба да има почесто и дека со неодамнешната средба во Софија
бил скршен мразот.
.........................
„Констатиравме дека треба да има заедичка расправа и за Илинденското воста-

ние, кое во Бугарија се нарекува уште и Преображенско. „Зборуваме и за браќата
Миладинови...“ – изјави Камбовски. (п.м.)
Тој се осврна и на проблемите со кои денеска се соочува Европа. „По изборите
за Европскиот парламент, над Европа повторно се развеаја старите знамиња на
ксенофобија, национализам, сепаратизам и евроскептицизам. (...) Но, тие, според
него, не можат да ја загрозат колосалната идеја европската заедница да израсне во
европски континент на обединети слободни народи и држави“.
344
Панде КОЛИМИШЕВСКИ,356
МАНУ–БАН(У) или пин-пог историја
„Дневник“, 5 јуни 2014 г.
„Секој добронамерен би требало да ги поздрави средбите и започнатиот диалог
меѓу Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ) и Бугарската
академија на науките (БАН). (...) Тој обид за зближување на академиците (...) може
да биде предходница за заедничка изработка на некаква нова платформа, која нема
да ги разјасни сите отворени прашања, но можеби ќе ги подотвори вратите за едно
пошироко разбирање на историско-националните теми, настани, личности и
датуми, теми што ги оптоваруваат односите меѓу двете држави. Прилог во таа
смисла е и овогодишното заедничко скромно обележување на денот на светите
просветители Кирил и Методиј, а може да биде и најавеното заедничко одбележу-
вање на Илинден, македонски национален празник, но истовремено и славен
бугарски датум. Сепак, ако се гледа во глобала. Сè ќе се врати за едно клучно
прашање: македонското прашање од сите негови аспекти.
Председателот на БАН Стефан Воденичаров нашироко ја разви тезата дека – за
историјата требало да говорат научниците, а не политичарите и дека науката
работи со факти и документи, а не како политичарите кои, според него, прика-
жуваат безидејни основи за приказни или фикции. При толување на историските
теми треба да се гледа само на фактите и да се слушнат аргументите, а не секој на
свој начин тоа да го толкува.
Не е јаснио зашто нашите медиуми толку силно го изфорсираа овај став, кој не
е ниту нов и ниту непознат. Тој е стар колку што се стари споровите меѓу Бугарија
и Македонија, односно од 1944 година кога македонскиот народ, по АСНОМ,
формира своја држава, заклучно до денешен ден, со мал исклучок од 1944 до
Инфомбирото во 1948. (...) Не е првпат да се бара заедничко одбележување на
минатото на Бугарите и Македонците и заеднички да се слават Кресенскоразлове-
чкото и Илинденското востание, како и празникот на светите браќа Кирил и
Методиј. Тие предлози од бугарска страна се давани уште од 1970 година. Од тоа
време, ако не и од порано, бугарската влада го поставува и прашањето за прон-
аоѓање гробови и подигнување на споменобележја на загинати бугарски војници од
балканските војни, од Првата и Втората светска војна на територијата на
Без да се навлегува во комплексноста на прашањето за долгата изпреплетена
историја на двата народа, треба да се изнесат неколку актуелни факти корисни за
македонската страна. Без лицемерство и без чуство на вина да се изнесе каде и
зашто се големите недоразбирања. Кажано најпросто, тие произлегуваат од тоа што
македонската наука и политика тврди и докажува дека Македонцте се народ со
356
Панде Колимишевски е роден 1948 година, од татко Кире и мајка Милка, од познато
семејство во Ресен. Неговиот дедо по татко, пак, македонски Влав по националност, а дедо му по
мајка од село Лавци. Дипломирал книжевност на Филозофскиот факултет во Скопје. Во в-от „Нова
Македонија“ се вработил во 1972 година и стигнал до местото на главен и одговорен уредник. Од
1988 година е на функција генерален директор на НИП „Нова Македонија“ Во в-от „Дневник“, а
потоа и во в-от „Нова Македонија“, повеќе години Панде Колимишевски веќе како пензионер ја
објавува колумната насловена „НАСТАНИ, СИМБОЛИ, ИЛУЗИИ“.
345
свои корени, а бугарската наука и политика дека македонската нација е вештачка
творба на Коминтерна и производ на успешната српска пропаганда. Поточно и
поконкретно дека не постојат македонска нација и македонски јазик, кои Бугарите
официјално не ги признаваат, односно досега не ги признале357. Оттука следува
зклучокот дека спорот со Бугарија за признавањето на идентитетот на македон-
скиот народ и неговиот јазик е далеку постар од спорот за името со Грција, иако
вториот во последните двадесет години се покажува посложен и поопасен за
иднината на македонската држава.
Во минатите шеесет-седумдесет години имало стотици средби со жестоки
разправии на политичари со високи функции, на министри и дипломати, напишани
се томови и томови книги, одржувани средби на политичко и научно ниво, донесу-
вани се декларации на владите, конгресни и други документи на комунистичките
партии, држани трибини и горливи говори. Македонското прашање и прашањето за
правата на Македонците во Пиринска Македонија биле редовно поставувани на
разговори меѓу Тито и Тодор Живков. И тогаш се формирале комисии за соработка,
работни групи за изработка на „зближени‟ по содржина учебници по историја, за
размена на научници и писатели, се потпишувале протоколи и платформи, но нико-
гаш со практичен ефект, секогаш без резултат. Теми: историјата од средниот век до
Втората светска војна, чии се Кирил и Методиј, свети Климент Охридски, чии цар
бил Самоил, за преродбениците од 19 век, за револуционерите од крајот на 19 век и
почеток на 20 век, за улогата на ВМРО и нејзиното значење во македонската и
бугарската историја, дали Охрид е бугарски Ерусалим и редица други од основни
до крајно заблудени тези. Цел на дебатата биле (и сè уште се) македонскауката
азбука, писмо и правопис, посебно изразени преку малото и големото „ероголем“.
..............................
МАНУ нема ни грам гревови кон БАН(У) и Бугарија, ниту науката (...) БАН
беше предводникот и центарот на антимакедонизмот (...) Не е непознато дека во тој
период со свесна намера и партиско-државна наредба се „проветрени” архивите,
прочистени документите, прочеслани досиејата, некои скриени или уништени
никогаш да не се најдат за не се одкрие некоја вистина што би била од корист за
македонскиот народ или неговиот јазик. (!?) (п.м.)
...........................
Од сето изложено станува јасно дека заштитата на националната кауза тешко

може да направи разлика или дистанца меѓу политиката и историјата, меѓу полити-
чарите и историчарите. (...) Како што личи за земји што имат заедничка граница и
заеднички јунаци, без разлика дали по народност се (биле) Македонци, Бугари или
некои трети, и без разлика на кој јазик (език) зборуваат и пишуваат: на македонски
или на бугарски. Академиците презедоа надежна инцијатива, која сигурно ќе
продолжи доколку во меѓувреме не се изгубат во преводот“.
357
Погрешно поставена теза: Според, постојното меѓународно право на признание, подлежи
државата, но не подлежи на меѓународно признавање и нацијата и јазикот на државата.
346
МАНУ
Академиците одговорија на обнивувањата дека молчат
„Слободен печат“, 10 март 2017 г.
Договорот со Бугарија го немаме, а провокации како тие
на Божидар Димитров не коментираме
Македонската академија на науките и уметностите ги оцени како неточни и
крајно тенденциозни тврдењата на Божидар Димитров358, директорот на Национал-
ниот историски музеј на Бугарија. Според МАНУ неговите антимакедонски ставо-
ви им се добро познати на Академијата и на пошироката македонска јавност и не
заслужуваат посебен коментар.
„Меѓутоа заслужува фактор што на таквите провокации се „прилепуваат наши
политички партии, кои, без предходно да ги проверат фактите, ја обвинуваат
МАНУ за молчење на суштински прашања од посебен национален интерес, за
наведена нејзина приврзаност кон една или друга политичка партија, за клиент-
елизам и за поткупливост. МАНУ енергично и со индигнација ги отфрла ваквите
ставови и квалификации. МАНУ е врвна научна и уметничка институција, а нејзи-
ната самостојност и независност е загарантирана со Законот на МАНУ“ – соопшти
Претседателството на МАНУ како реакција на обвинувањето на ВМРО-ДПМНЕ.
.............................
„Апсурдни се и неразбирливи сомневањата искажани од некои политички

партии дека МАНУ, не реагирајќи на провокациите на д-р Божидар Димитров, се
откажува од заштитата и одбраната на македонскиот јазик, македонската историја,
идентитет и култура. Напротив, фактите се сосема поинакви. МАНУ и Бугарската
академија на науките (БАН) во периодпт по 2014 година остварија извонредно
богата научна и културна соработка базирана врз принципите на равноправност и
заемно почитување и уважување – информира Академијата.
Во соопштението се посочува дека се реализирани 30 заеднички научно-
истражувачки проекти во различни области на науките и уметностите, а неодамна е
договорена и соработка врз 15 нови проекти. Резултатите од истажувањата, посочу-
ва МАНУ, редовно се објавуваат во заеднички двојазични зборници на трудови на
македонски и бугарски јазик, во Софија и во Скопје, а презентациите и промоциите
на трудовите, исто така, се вршат на македонски и на бугарски јазик, во БАН и во
МАНУ (...)
358
Божидар Димитров Стојанов (1945-2018) - бугарски историк, долгогодишен директор на
НИМ, доктор по историски науки и жесток полимист по "македонскиот вопрос".
347
ИНТЕРВЈУ
Љупчо Коцарев – претседател на МАНУ
Македонски-бугарски спор не е спор – туку апсурд
„ФОКУС‟, 2 јули 2020
Разговараше: Дејан АЗЕСКИ
......................
Фокус: Академијата континуирано е напаѓана поради отсуство на ставови за

клучните прашања од нашето секојдневие. Кој е вашиот став за ова тема?
Коцарев: Кога станува збор за ставови на Академијата, треба да разликуваме:
(1) ставови на членови на Академијата, (2) ставови на нејзините шест одделенија и
осум истражувачки центри во МАНУ, (3) ставови на Претседателството на МАНУ,
(4) ставови на собранието на МАНУ (кое го сочинуваат сите членови на МАНУ во
работен состав). Ќе го илустрирам ова со неколку примери.
На седницата одржана на 3 декември 2019 година, Собранието на МАНУ усвои
Повелба за македонскиот јазик во која ги изнесува научно признатите факти за
македонскиот јазик, како и улогата на МАНУ во проучувањето и афирмацијата на
македонскиот јазик во домашни и меѓународни рамки.
.........................
Фокус: Неодамна бевте присутни во јавноста со размислувања поврзани околу

Бугарско-македонскиот јазичен спор. Кратко и јасно, кој е во право во овај судир и
како ние треба да се поставиме како држава?
Коцарев: Тоа не е спор, туку апсурд, зар е можно во 21 век да се оспоруваат
основни човекови права.При прогласувањето на македонскиот јазик за „вештачки”,
Бугарската академија на науките се потпира на две безмислени тврдења: сличноста
со бугарскиот јазик и политичкиот карактер на македонскиот јазик. Во одност на
првото тврдење, постојат редици примери на јазици што се многу повеќе слични од
македонскиот и бугарскиот, но легитимноста на секој од нив никогаш не е
оспоруван.
Во одност на второто тврдење, не само македонскиот јазик, туку и бугарскиот
јазик е исто така конструиран во одреден политички контекст. Современиот
бугарски јазик и современиот македонски јазик се кодифицирани врз основа на две
географски одалечени говори, кои се разликуваат по многу лингвистички каракте-
ристики359. (п.м.)
359
Погешно основана теза: Лингвист Нуло Миниси вели: "Нормирањето на одреден јазик
претставува јазичен факт чиишто крајни цели не се само од јазична природа... Еден јазик се
утврдува или избира главно од политички причини. На пр. постоењето на српскохрватскиот јазик на
Вук Караџиќ се должи на одредена политичка визија, а скорешното раздвојување меѓу српскиот и
хрватскиот јазик се должи на спротивната политичка причина. ...политичката причина за негово
(македонски; б.м.) конституирање во национален јазик се јавува со раѓањето на Републиката во
југословенски политички рамки. Проблемот за засебна јазична норма се јавува тогаш во однос на
околните словенски јазици.
348
Фокус: Кои се разликите?
Коцарев: Според академик Ќулакова, развојот на македонскиот јазик се одвиват
во пет временски периоди: 1) од 9 до 11 век: Кирило-методиевскиот период, кога се
кодифицира старословенскиот јазик врз говорите на македонските Словени од
солунскиот крај или Егејска македонија; 2) од 12 до 15 век: периодот кога се
профилира македонската редакција на старословенскиот јазик; 3) периодот кога се
воведуваат македонските народни говори/наречја во дамаскинската литература; 4)
19 век – Периодот на преродбата и (5) 1903 година, времето на создавањето
теориските основи на идната кодификација на македонскиот литературен јазик од
Крсте Мисирков.
Надополнувајќи го Виктор Фридман, член на МАНУ и на повеќе балкански

акадмии, човек што знае повеќе од 20 јазици, кој во една пригода напиша
„македонскиот и бугарскиот јазик се деца на истиот југословенски родител”, а
земајќи ја во предвид повеќевековната традиција и на македонските и на
бугарските јазични разновидности, од 9 до 20 век, јас би додал: македонскиот и
бугарскиот јазик се близнаци на ист јужнословенски родител, при што
компресираната временска скала од илјадници години во која годините се
претставени со секунди, бугарскиот јазик е роден една до две минути пред пред
македонскиот.
........................
Проф. д-р Ганка ЦВЕТАНОВА,360 Научно излагање во МАНУ361

„Нова Македонија‟, 7-8 ноември 2020 г.
„Македонското прашање и денес, во 21 век, сċ уште е предмет на жестоки поли-
тички дискусии, а правото на самоопределување на македонскиот народ и неговата
самобитност се неретко оспорувани. Загатното со дејноста на просветителите во
средината на 19 век а потоа преку дејноста на преродбениците, македонското
прашање добива форма на национално движење, чиишто заложби се насочени кон
признавање на посебноста на македонскиот народ и неговото право слободно да го
дефинира својот политички статус.
360
Ганка Самоиловска Цветанова (1968 г, Скопје) член на ВМРО-ДПМНО, магисер на науки,
доцент на Факултетот за музичка уметност, директор на Македонската филхармонија и претседател
на фестивалот "Охридско лето". Била минисер за култура во Влада на Република Македонија,
претседател на Националната комисија на УНЕСКО и т.н.
361
Во МАНУ на 28 октомври се одржа свечениот собир „Димитрија Чуповски (1878-1940) и
Македонското научно-литературно другарство во Пероград (1902-1917)‟, по повод 120 години од
почнувањето на активностите за формирање на Македонското научно-литературно другарство во
Пероград, 80-годишнината од смртта на Чуповски и 30-годишнината од пренесувањето на неговите
коски во Скопје.
На свечаниот собир свои излагања имаа: Љупчо Коцарев, претседател на МАНУ, Катица
Ќулакова, секретарка на Одделението за лингвистика и литера-турна наука, проф. д-р Билјана
Ристовска –Јосивска, проф. д-р Ганка Цветанова и проф. д-р Драги Ѓоргиев, дописен член на
МАНУ. Го пренесуваме излагањето на проф. д-р Ганка Цветанова.
349
Еден еден од најзаслужените ликови во историјата на македонското национално
движење и можеби и најзаслужен за македонското национално осозавање е Крсте
Петков Мисирков, истакнат славист, историчар, етнограф, публицист, редактор на
повеќе научни списанија, еден од оснивачите и претседател на Тајниот македонско-
одрински кружок и еден од основачите на Македонското научно литературно
другарство.
.........................
Меморандумот на Другарството е всушност идеолошката платформа врз која се

темели книгата на К.П.Мисирков „За македонцките работи‟. Четирите од петте
поглавија објавени во книгата се реферати што Мисирков ги читал на состаноците
на Другарството во Русија. Оттука може да се каже дека книгата, иако отпечатена
во Софија во 1903 година, всушност била создадена во Русија, како дел од научни-
те и политичките активности на Мисирков во рамките на дејноста на Другарството.
Како извонредно значаен историски факт фигурира податокот дека во книгата
„За македонцките работи‟ е објавена првата студија на современ македонски
литературен јазик и фонетски правопис. (...)
..........................
За Мисирков, Македонија отсекогаш представувала и ќе претставува посебна

етнографска единица. Но, како што вели, сегa ни останува да видиме може ли да
претставува и посебно политичка единица.
Одговорот на ова прашање тој упатува да се бара во разгледувањето на народ-
носта на Македонците и нивната посебност, вклучувајќи ја и посебноста на
културата.
350
ИЗВРТЕНА ИСТОРИСКА ПРАВДА
Проф. д-р Иван КОЧЕВ

Тезите на български наемник и еничарите в Република Македония
„Българска трибуна“, 30 март 2001 г.
По повод на белешката „Тезите на бугарските платеници“
от Ат. Вангелов във в-к „Македония днес“ от 24 януари 2001 година
Скопскиот професор Атанас Вангелов не е лингвист. За него фактите н я м а т
значение. Като югославски възпитаник за него най-важно е било да напише
материал, в който се отрича очевидният факт, че възникането на македонската
азбука е било извършено под диктата на Белград през 1945 г. Това документално
установяват редица съвремени интелектуалци в Р Македония. Те сочат, че
денешната азбука в тази страна не отговаря на истинските езикови особености, а е
вариянт на сръбската караджица (азбуката на Вук Караджич). Основна роля за
налагането ѝ в Македония е изиграл сръбския политработник, а покъсно македон-
ски езиковед Блаже Конески.
По традиционната югославска пропагандна схема, разигравана близо половин
век. Внушението у македонските интелектуалци било направено от София, и по-
специално от Македонският научен институт.
...........................
Впрочем какви са документите, които пренебрегва злополучният скопски про-

пагандист? Те са публикувани в специална книга, излязла в Скопие през 2000 г. под
надслов„Стенографски белешки од првата язична комисия Факсимил“ от Ст.
Ристески. (п.м.)
От документите се вижда, че Бл. Конески предлага цялата сръбска азбука в
непроменен вид да стане и азбука на Македония:„Нищо няма да допринесе – пише
той – ако искаме чрез азбуката да подчертаваме разликата между нас и
сърбите“ и по-нататък: „конкретно става дума за знаковете“ (стр. 31). Конески
след това заключава: „Нищо не ни пречи тези два знака да ги внесем от Вуковата
азбука“. „Поради всички тези съображения , коиазбукато приведох, аз съм за
това в нашата азбука Ъ да не се пише“ (стр.33).
...........................
Първата комисия отхвърли доводите на Конески за оставането на сръбските

буквии... в македонската азбука. Тя утвърждава Климентовата буква Ъ, за оставне-
то на която се бори поетът Венко Марковски. Тогава изпадналият в изолация
Конески напуска демонстративно конференцията и търси политическата подкрепа
на Лазар Колишевски. ЦК на КПМ се обърща от своя страна, за подкрепа към ЦК
на КПЮ. (...)
Назначава се втора езиково-политическа комисия, намираща се под опеката и
давлението на Конески. Тя решава изцяло да се преме сръбската азбука (стр. 14).
Македонските интелектуалци, начело с Марковски, са недоволни от решенията ѝ.
351
Джилас с телеграма вика представители на двете воюващи страни в Белград. „за да
уредим дефинитивно въпроса за македонската азбука“. На„уреждането“ при-
състват четрима сръбски професори. (...) Такива са фактите за сръбския и сръбо-
македонския диктат над интелектуална Македония. А писанията на Ат. Ангелов в
защита на сръбската азбука в Македония не са нищо друго освен твърдения на
белградски наемник и македонски яничарин.
ЕУ НЕ СМЕЕ ДА СИ ДОЗВОЛИ ИЗВРТЕНА ИСТОРИСКА ПРАВДА

„Нова Македонија‟ 31 октомври 2020 г.
Во трилер-заплетот на актуелните македонско-бугарски односи, зачинети со
бугарската фанатазмагорија, па потоа ултиматуми, еднострани уцени заради пости-
гнување изнуда, и на сето тоа додадено волекувањето на ЕУ според моделот што ѝ
го скрои нејзината членка – Бугарија, не е изненадувачки внесување во сценарието
дополнителни политички шпекулации и изјавиво форма на „доверливи инфор-
мации‟ за „изнаоѓање решение за проблематизираните историско-идентитски
прашања‟ за Македонија и Македонците, а кои влегуваат во моделот на бугарска
уцена за македонските евроинтеграции. Така информацијата пласирана од брисе-
лски „Политико‟, кој повикувајќи се на дипломатски извор кратко објави дека на
состанокот на амбасадорите на ЕУ во Брисел наводно бил постигнат некаков, како
што се нарекува, „бугарски компромис‟, кој ќе овозможи да почне првата меѓу-
владина конференција меѓу ЕУ и Македонија и дека Бугарија се согласила на тој
„компромис‟, предизвика вознемиреност во македонската политичка јавност.
НА ШПЕКУЛАТИВНИТЕ ЈАДЦИ ГРИЗАТ И

ПОРАНЕШНИ ВИСОКИ ФУНКЦОНЕРИ НА ЕУ
- Што има во договорот? Бугарија ќе го признае македонскиот како еден од
официјалните јазици и ќе го признае македонскиот индентитет. За возврат, Северна
Македонија ќе треба да ја признае „историската вистина‟, како што е дефинирана
од Софија, и да признае дека има бугарски темели врз кои е создаден како било
македонски индентитет и официјален јазик – пишува „Политико‟. За ова инфома-
ција на Твитер се огласи и поранешниот шветски министер за надворешни работи
Карл Билт.
- Добрите вести се дека ЕУ-дипломатите го деблокирале почетокот на пристап-
ните преговори со Македонија. Како и секогаш, во регионот имало комплексни
историски прашања за решавање, овај пат со Бугарија – напиша Билт.
- Треба да го видиме предлогот, па после да се произнесеме. Јас кажав дека ние
таков предлог не сме добиле и не можам да коментирам такво нешто – беше првата
рекција на македонскиот претседател Стево Пендаровски за информацијата за
„бугарскиот компромис‟, за потоа да го повтори ставот дека „нашата позиција е
јасна, ние не остапуваме од иденитетот и јазикот, безрезервно ќе го браниме‟.
............................
352
Премиерот Заев на информацијата за понудениот бугарски компромис от ЕУ,
повторно изјави дека „ако има потреба од усни, писмени изјави, декларација – како
анекс на договорот за добрососетсво ќе се појаснат ставовите‟.
- Очекувам дека Бугарија ќе направи конкретен, прецизен чекор. Имаме успеси
со наоѓањето решенија за многу историски личности. Мораме да водиме грижа за
двете страни за да постигниме компромис. Сакам да потврдам дека меѓусебните
разговори нċ носи на она што го имаме, а е реалност, факт е дека имаме заедничка
историја, ако бидеме паметни со фокус кон иднината можеме заедничката историја
да ја искористиме како убава можност за да постигниме компромис – рече Заев.
НЕ Е ВРЕМЕ ЗА НЕИНФОРМИРАНОСТ,
НИТУ ЗА НЕДОВЕТНОСТ
(...) Треба да биде кристално јасно дека опцијата што ја отвара „бугарскиот
компромис‟ на ЕУ за Македонија, претставува целосно прифакање на бугарските
уцени и конечно самоуништување на македонската нација, автентичната историја и
посебноста на македонскиот јазик. (!?)
- ЕУ не може и не смее да биде организација на заборавот, која ќе пречкрта сċ
што не им се допаѓа во историјата на нејзините земји-членки.(...) Само со искрен
приод кон историските факти, може да се постигне праведност и одржливост на
современите политики. Менувањето на историјата се враќа како бумеранг – вели
исоричарот Тодор Чепреганов, и категорично истакнува дека формулацијата
„заедничка историја‟ со Бугарија е погрешен пристап за компромиис, зашто е
невистинита. (!?) (п.м.)
..............................
ЗАМИЖУВАЊЕТО ПРЕД НАЦИОНАЛИЗМОТ И КРШЕЊЕ

НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО ВО СОПСТВЕНИТЕ РЕДОВИ
Речиси паралелно со текот на македонско-бугарските превирања, германскиот
министер за надворешни работи, Хајко Маас, на онлајн меѓународната конфе-
ренција „Младите, миграцијата и демографскиот предизвик на Западен Балкан‟,
изјавува дека „во земји што сакаат да влезат во ЕУ, нема простор за нацио-
налистичка пропаганда, за негирање воени злосторства или за величање воени
злосторници‟. Притоа, изјавата на Маас е во контекс на 25-годишнината на Дејтон-
скиот договор, со кој беше прекинат воениот конфликт по распадот на поранешна
Југославија, за кој во ЕУ е доминантен наративот дека е предизвикан исклучиво од
разгорување на национализмот. Но ваквите изјави на европските политичари, од
друга страна, пак, го истакнуваат замижувањето пред „национализмот во сопствен-
ите редови‟, дозволувајќи Бугарија како нејзина членка од националистички
позиции, па дури обидувајќи се и да ги избрише петната од сопственото минато, да
ја уценува Македонија во евроинтеррациите. Однесувањето на ЕУ во македонско-
бугарските односи, со ставот привидно „немешање‟, остава впечаток на двојни
стандарти во национализмот, кој се толерира кај земјите-членки, а е непримерен за
земјите-кандидатки.
- Лицемерно е од ЕУ нашиот патриотизам да го кваликуваат како национали-
зам, а да се толерираат дрските националистички аспирации спрема Македонија од
земја членка, како Бугарија. Toa наводува на впечатокот дека ЕУ поддржува
353
двостепена (историска) правда спрема земјите-членкии земите-кандидати. Ограни-
чувајќи ни го правото да бидиме патриоти, како да сакаат да си ги избришат своите
историски петна. Очигледно, Бугарија е во офанзива да си ги легатизира сопстве-
ните историски фалсификати, преку ЕУ, а Унијата тоа го толерира. (...) А овој
договор за добрососетство со Бугарија веќе е толку компромитриран, што кај маке-
донскиот народ (дури и кај оние досега аполитичарите), на него гледа во негативен
контекс. Одговорноста на артикулирање став за меѓусосетската политика кај
нашите политичари е голема, но тие како премногу да се трудат да не ги изневират
Бугарите – вели поранешната амбасадорка на Македонија, Мелпомени Корнети.
Онака како што ги поставува работите официјална Софија пред ЕУ, тоа само значи
создавање суштествени пречки за добрососетство! Унијата практично ја тера
Македонија да чекори кон интеграција, но како народ без корен, без историја и
традиција на постоење, да се „интегрира‟ како новосоздадена држава и нација?!
Тоа е истиот рецепт со кој истата Унија нċ натера со еден друг добрососетски
договор (со Грција) да се откажеме од античкото минато, историја и Македонци, а
сега истото го прави за нашето поблиско минато, прифаќајќи и фиксирајќи ги
токму бугарските точки како наша почетна за постанок на нацијата?! Кој ќе му го
каже тоа на македонскиот народ?, велат нашите соговорници.
Сашо ТАНЕВСКИ,
Македонскиот народ никогаш не се води од панбугарски идеали
„Нава Мкедонија‟ 7-8 ноември 2020 г.
Во договорот за пријателство, добрососетство и соработка се велидека заедни-
чката комисија за историски прашања ќе придонесе за објективно и научно
толкување на историските настани врз основа на автентични и на докази засновани
на историски извори. Во оваа формулација нема ништо спорно, затоа што истори-
чарите сознанието за минатото го темелат врз основа на историските извори, а меѓу
нив се и пишаните извори, кои се во облик на извештаи, писма, весници, дневници,
мемоари итн. Но Комисијата за историски прашања не беше оставена да ја извр-
шува својата задача врз основа на историските извори. Напротив, нејзината работа
беше политизирана од страна на бугарската држава.
Не треба да се заборави дека сите ние бевме сведоци на закани и уцени што
пристигуваа од Бугарија. Во овој дух беше и изјавата на бугатската министерка на
надворешни работи Екатерина Захариева, која истакна дека Бугарија не го
оспорува правото на Македонија на самоопределување, ниту нивното право да го
нарекуваат својот јазик како што сакаат. «Ние сме подготвени да ја потврдиме
сегашната реалност, но тие треба да ја признаат„историската вистина‟»362.
Ако внимателно се анализира, може да се заклучи дека бугарската политичка
елита не е заинтересирана за историската вистина363. Доколку ја интересираше
вистината и само вистината, ќе ја оставеше намира комисијата да си ја извршува
362
363
Имено, основениот проблем е: во различната перцепција на „историската вистина‟ од
страната на македонските историчари.
354
својата задача и немаше да употребува закани и уцени. Сосема логично се наметну-
ва прашањето доколку историските извори ја потврдуваат бугарската „историска
вистина‟, зашто бугарската елита се служи со притисоци? Одговорот е многу едно-
ставен, доказите засновани врз историските извори не ги потврдуваат бугарските
тези за минатото на македонскиот народ. Очигледно е дека бугарската елита се пла-
ши од историската вистина и затоа постојано врши политички притисок врз Маке-
донија, со што ја обезвреднува работата на Комисијата, за историски прашања.
Постојат стотици извори што потврдуваат дека македонскиот народ не е творба
на Коминтерната и Тито, туку на повеќевековен историски процес. Со намера да го
потврдиме ова искажување ќе посочиме историски извори со кои е запознаена
бугарската историска фела.
Во април 1898 година, тогашниот бугарски кнез Фердинанд и иден цар на
Бугарија, во разговор со дипломатскиот претставник (на Србија; б.м.) Владан
Ѓорѓевиќ, истакнал: „Во Македонија, главна маса од населението ниту се Бугари
ниту се Срби, туку словени и христијани, кои зборуваат јазик еднакво далечен или,
ако сакате, еднакво близок на србскиот и на бугарскиот јазик, но јазик што е
посебен дијалект, ако не и посебен јазик.‟ Не треба да се заборави и мемоарот на
Фердинант за реформи во Македонија од рускиот цар Николај Втори од 1903
година, во кој се вели: „Бидете уверени, Ваше Величество, дека тој проект ќе биде
прифатен од македонскиот народ, кој никогаш не се води од панбугарски идеи.‟
Во овие извори јасно може да се види дека Фердинант говори за посебен

македонски јазик и македонски народ. Овие се историски факти, „а пред фактите и
боговите молчат.‟ (!?) (п.м.)
...........................
МОЖЕ ЛИ НАШАТА МАКЕДОНСКИ РЕВОЛУЦИОНЕРНА БОРБА

ДА ИМ ГО ПОКРИЕ БУГАРСКИОТ ФАШИЗАМ
„Нова Македонија‟ 7-8 ноември 2020 г.
Зашто Бугарија сака да ја „апсорбира‟ Македонија
и да има „заедничка историја‟
Непочитувањето на Договорот за добрососетствп е „главната причина‟ на
официална Софија за бугарската блокада на почетокот на пристапните преговори
на Македонија со ЕУ, но зад флоскулата „добрососедски односи‟ се кријат едни
поголеми апетити што одамна тлеат, а Бугарија сега ја гледа својата шанса преку
уцении притисок да наметне идеја за заедничка историја, јазик и идентитет, со
единствена цел да се испере од делот во историјата во кој во неколку наврати беше
на погрешна страна. 364
..............................
И сега, во моментот кога Македонија чека почеток на пристапните преговори со

ЕУ, Бугарија се обидува да наметне „заедничка историја‟, сакајќи македонската
364
355
револуционерна борба против бугарските и другите фашисти да се престави како
дел од една заедничка историја, терминот бугарски фашистички окупатор365 да
се релативизира или да изчезне од колективната меморија, притоа наметнувајќи
ретуширана историја дека восушност „Бугарите биле тие вистинските партизаник
и антифашисти, но наводно имало и бугарска администрација што била на страната
на Третиот рах, а војната била граѓанска!? ‟.
- Денес, за жал, сме сведоци на негирање на постоењето на македонскиот народ
и на ослоботителниот и антифашиштички карактер на востанието на 11 октомври.
(...) Така, во 1941 година дел од кралството Југославија, територија што се нареку-
вала Вардарска бановина била заземена и окупирана од Бугарија. Второ, современ-
ата македонска држава е помлада од македонскиот народ, а најголемиот дел од
населението на Вардарска бановина на денот на окупацијата на Бугарија се
чуствувале како Македонци. Така, 11 октоммври е востание против ропството на
Македонците од Бугарија, која на денот на востанието била сојузник на нацистичка
Германија и фашистичка Италија, појаснува претседателот на МАНУ – академик
Љупчо Коцарев.
Од своја страна, академик Катица Ќулавкова смета дека Бугарија нема право да
диктира историска вистина само како што нејзе ѝ одговара.
- Историската вистина не е единствена и не е непопречна, меѓутоа Бугарите се
држат токму за таа догмадека дека историската вистина е на страната на бугарската
перспектива на толкување на историјата, што апсолутно не е точно – вели академик
Катица Ќулавкова.
Според неја, Македонија постојано трпела поради експанзионистичките пре-
тензии на Бугарија, Грција и на Србија.
- И сега тоа ни се зема повторно како некој претекст за да се негира нашето
современо право да имаме своја држава. Мислам дека дури не би ја користела
политичката фраза на црвена линија. Напросто е безумно, и европската интеграција
веќе го гледа тоа, и безумно е да се бара да си го поништиме самите државотвор-
ното право, да се ги поништиме самите и потекло и идентитетот, кои се целите на
тоа потекло – појаснува Ќулавкова. (!?)
........................
На почетокот на идната недела ќе биде познато дали Македонија во декември ќе

се одежи првата меѓународна седница со ЕУ, со што би се означил и официалниот
почеток на пристапните преговори со Унијата. Шансите за такво нешто засега се
минимални, токму поради бугарското противење и нивното апсурдно барање за
заедничка историја. (...)
365
Терминот, „бугарски фашистички окупатор‟, дали се мисли на окупирана територија или на
окупирано населението. За торжествениот дочекот на т.н.„бугарски фашистички окупатор‟,
суштествуваат огромна документирани артефаки,
356
МАКЕДОНСКИ–БУГАРСКИ ОДНОСИ
ИНТЕРВЈУ
Владимир ПЕРЕВ, дадено на Петър Добров
България все още е под съветска ментална окупация,
а Македония под югославска, 20 август 2007 г.
- Г-н Перев, как Вие се борите с "македонския страх", за който пишете?

Македонския страх, страхът на македонците, които са осъзнали своите етниче-
ски корени, да изкажат публично българското си съзнание е феномен, който те
никой не е преодолел... Човек, който вече нема какво да скрие би требвало логично
да не се полаши от последствията на своите позиции... Страхот си остава, той е
въкоренен и човекът го носи до смртта.
- Страх само в Македония ли има, нема ли е в България?
...Българите се плашат да кажат колко страшен беше комунизмът... Дори говор-
ейки за Македония често слушаме думи за Павел Шатев - "велик" гемиджия. За
него требва да се каже: най-голема грешка на турския султан е - главата не му е
отсекъл... за помалко да има един агент на Коминтерна...
- Защо днес се рехабилитирът такви фигури?
Ние имаме грешен подход към темата. Говорим за какъв мъченик е бил Павел
Шатев. Но никој не казва как я отсекле главата на един Йордан Бадев, големия
литературен критик... Всички говорат само за Шатев и Шаторов...
- И в Македонија ли е така?
В Македония Втората световна война не е още завршена. Македонците още се
борат против "българският фашистки окупатор", още живеят с митовите от Юго-
славия и още никой не смее да проговори: колко души избиха комунистите... за
страшните концлагери, какви имаше в Югославия. И в Бъвгария човек няма право
да се изкаже – например против комунистите... Тито беше дори пострашен тиранин
от Тодор Живков...
- Днес България и Македония вече не са управляни от тоталитарни режими.
Все още българите не можат да найдат ключ към душата на македонеца.
...Той си е загубил душата като начин на самосъхранение... през 1941 г. вече
националният му идентитет е започнал да се изменява...
- А какъв е македонеца днес?
Днес македонеца не може да заборави, че е живеел в 24-милонска Югославия...
Истина е: македонеца не иска да е българин, не може да е югословен или сърбин,
гърците не го искат, и за това решава, че е наследник на Алексанър Македонски.
Наследник на велик народ... Също нещо става и в България... Днес българите
търсат свои корени далеко на исток...
- И все пък, може ли такъв ключ да бъде пронайден?
...Не се разбираме, че 80 години сме били напълно разделени. Най-трагично е че
ние и днес се развиваме по различен начин... Маловажно е дали някой има българ-
357
ски паспорт или не. България не е в паспортот, България е в душата... Еден велик
българин – емигрант в Торонто Георги Младенов му казах: "Абе, Бај Гошо, говор-
иш като някой простак от Мусомище, а си напущил Мусомище преди 50 години, си
завршил два универзитета и говориш четири чужди езици". А той казва: "Владо, аз
напуснах Мусомище, но тя не нампусна мен, тя ми е в душата.За това съм такъв!"...
- Комунистическа креатура ли е и ОМО?
...ОМО не може да собере 5000 потписи, за да регистрира партия легално...
Това е организация, която служи на безраборните македонски и български полити-
ци да си прават кариера.
- А българското ВМРО, не е ли и тя една подобна организација?
...За 17 години ние разбираме, че ВМРО на нашите предци вече не существува –
нито в Македония, нито в България. Днес в Македония става дума за една прагмат-
ична политическа партия, а в София за една трговска организация.
- Как тогава подобни партии говорат за бъдещето на България и Македония?
...Сега просто няма желание за опщо бъдеще. Няма телевизия, няма весници,
няма книги – няма ништо...
- Но това никаде не се казва. Дори в българските медиуми се слушат гласове
против даването на бъгарските пасапорти на македонците, че са били лаже-
патриоти.
...Днес париотизмът е повече в душата – като чуство... Има и хора, които се
чуствуват българи, но не търсат паспорт...
- Смятате ли, България като члека на ЕС ще промени политиката си към
Македония?
Най-срамното нещо в моментът в Бъгария е: тройката Пирински, Станишев и
Първанов единствено по една линия успеха да ги пазат заветите на своите татковци
– да държат българщината по-далече от Македония... Но заедно със сърбите и
гърците успеха да отдалечат Македония от Бъгария... Ние сме един народ. Аз не
съм дошол в чужда замя...
- Да, но нашите политици мълчат, а македонците говорат за "българска
окупа-ција на Македонија".
Немаше българска окупация през Втората световна война... Но новите българ-
ски политици, с исклучение на Костов, отново строят зидове между двете страни.
Дори Тодор Живков беше подобар...
-Гледате ли в бъдще възможност за възаимно приближение? -
...Хората не искат да чуят истината. Македонците се показаха напълно нетоле-
ратни към българите – нихните еднокрвни братя. Българите пък през целото време
беха напълно толератни... Българската войска в Македония през Втората световна
война не избила повече от 140 души – провинени партизани с пушка в ръце. За тези
неща си има архиви, но тие не се ползват, а се разкажват митови. А защото никой
не говори колко хора избиха партизаните? Само през 1944 г. тие избија повеке от
500 души в Македония и над 5 000 в Българи...
358
Проф. Стево ПЕНДАРОВСКИ,
Старите добри времиња
„Граѓански‟, 24. 11. 2012 г.
(…) При недостигот од автохтони домашни вредности увезуваме се и сешто
однадвор, претежно од северот, кој от јужна бановина не претвори во културна
крајна. Во што е проблемот со асиметричниот увоз. На пример, во тоа што саемите
на книги во Солун и Софија се поквалитетни од белградскиот, бугарските тинк
тенк се меѓу најдобрите во Источна Европа, продукцијата на филмови во бугар-
ските студија е пет пати поголема од целокупната продукција на Западен Балкан, а
ние немаме поим што се случува во културната свера на "старите предели", чија
престолнина е два пати поблиска до нашиот главен град - од главниот град на
Југославија. Бугарските информативни канали ги нема на кабловските телевизии,
затоашто, наводно, граѓаните не покажале интерес за нив. Сигорен сум дека дека за
програмите на познатите телевизии од околината на Шабац, преку предходни
истражувања, е утврден масовен интерес кај народот (...).
Какво добрососетство бара Софија

"Дневник", 15. 12. 2012 г.
Прва средба на представници на министерствата за надворешни работи на
Македонија и Бугарија се одржа вчера во Крива Паланка. Целта на средбата, како
што соопшти македонското МНР, била да ги разгледаат и дефинираат идните
активности за унапредување на соработката и односите меѓу двете земји и е во
согласност со предлогот на министерот Попоски за формирање на работни групи за
повеќе области (...)
- Од источниот сосед стигна и критика за политиката на официјална Софија.
Поранешните председатели Жељу Желев, Петар Стојанов и Георги Прванов изле-
гоа со став дека тоа били грешка, бидејки со тоа бугарските политичари ги казниле
македонските граѓани, а не тие што водат антибугарска кампаоња во земјата (...)
- Бугарскиот европратеник Андреј Ковачев смета: "Актуелната состојба во
меѓусебните односи не е влошување, туку реакција на Бугарија на многу долгото
чекање од независноста на Македонија досега да видат промена на доктрината.
Рефлексите од минатото го трујат народот. Основата на недоразбирањата меѓу
двете земји е во дискриминација на македонски граѓани што се чуствуват како
Бугари.Треба мали сигнали дека нешто се менува .Што е проблем, на пример, во
учебниците по историја да не е толку еднострано прикуживањето на Бугарија како
окупатор.Треба да се оди чекор по чекор. Зашто заеднички да не чествуваме
празници, но на личности што се чуствувале приврзани кон нашиот регион и кон
регионот Македонија. А не како што предложи претседателот Иванов. Неговиот
предлог беше шлаканица за нас. Деветти мај не е проблем за добрососетство и не
ги поправа нашите односи(...)".
359
- За бугарскиот европараментарец Андреј Ковачев: "Работните групи се убав
сигнал; но, тие треба да станат реалност.Нека се состанат, па дури и да се караат,
ама нека дебатираат, нека аргументираат. До пролет да имаме реални потези (...)".
- Нашата уневерзитетска професорка Билјана Ванковска смета: "Бугарските
позиции во Брисел, ако навидум се големо непријатно изненадување, одамна се
насетуваа; тие чекаа на добар момент да се испорачат свои барања пред
Македонија.Ние се соочуваме со равенка со една позната (грчка позиција) и една
непозната (недефинирана бугарска позиција).Нејасно е, всушност, што бараат -
прашува Ванковска.
- После филмот "Трето полувреме", според Жељу Желев: "Бугарија направи
груб и непотребен фаул врз Македонија. Това е грешка, така не се прави. На тој
начин земјата паѓа на ниво на Грција (...) Това не значи дека треба да поминуваме
преку лаги и измислици во Македонија упатени кон Бугарија. Но, подршката на
Македонија за членство во ЕУ е одговорност на Бугарија (...)
360
МОСТОВИ
Любомир ФРЪЧКОВСКИ,366 Занемаруванье
„България Македония‟, година XII, Бр. 2 2013 г.
Нашите односи со Република Бугарија, драги мои, се слика и прилика на нашата
општа политичка конфузија, незнаень и перманентно понижуванье на кое се изла-
гаме поради тоа политичко незнаенье367.
Тие односи можат да се опишат со еден клучен збор ЗАНЕМАРУВАНЬЕ. Таа
политика на занемаруванье на важни политички соседи ни се свети и веќе ги
наруши нашите позиции кои можеве да ги имаме на меѓународен план. Бугарија
имаше кон нас однос во подршка и поткрепа (колку што можеше) од самиот поче-
ток на нашата независност во 1991 година. Първа не призна под уставното име како
независна държава. Желев беше човекот кој го излобира признаваньто од Елцин, и
нејзината отвореност во време на гръчките ембарга /1992-1994/ беше клучна да ги
преживееме нив неоштетени. Поддръшката на Бугарија за нашите НАТО и ЕУ –
интеграции долго време беше отворена и јасна, а од нас беше подразбирана како
мораа да ни ја дадат!
Наспроти постоеньето на задушливите националистички, полициско-историче-
ски кругови кои ја имаа монополизирано темата "Македонија" кај Бугарите и ја
повторуваа идентитетската закана кон нас, тие не доминираа со бугарската полити-
ка кон нас сиве овие години. Ние, напротив, нив нив ги извлекуваме и медиумски
ги пренагасуваме, сакајки да покажаме (во смешните политики на еквидистанца,
скепса и затвореност) дека имаме сомнителен, неискрен сосед во Бугарија. Тоа
беше резултат и на нашата, македонска искомплексираност и несигурност, тради-
ционална дистанца од Бугарија, како инерција на сърпското влијание во времето на
СФРЈ, но се заедно ни нанесе сериозна штета.
Тоа занемаруванье на односите со Бугарија продолжи во континуитет 20 годи-
ни; економска соработка е бедна, нивните фирми се на граница на дискриминација
во Македонија, инфраструктурните проекти се во целосен застој (пругата, авио-
сообракајот, граничните преоди, заедничкикомпании и сл.); постои културен мраз
(кој на моменти се развива во непријателство).
Нема разумна "пробугарска" политичка опција или актер во Македонија, кои би
притискале во насока на подобруванье на односите. Нашите ВМРО партии повеке
се просръпски од очекуваната пробугарска линија. Сите лончиньа се испевъртени и
испомешани!
Конечно ние денес сме шокирани од промената на бугарската политика кон
Македонија и откажуваньето на отворената неусловена подршка кон ЕУ и НАТО
интеграцијата. Од што сме тоа ние шокирани? Со сето наше однесуванье и полити-
ка ние праќаме порака дека поддръшката не ја ценеме, а реагираме само на "стап".
366
Любомир ФРЪЧКОВСКИ е един од прагматичните политици в братската страна. Той не за
първи път поставя въпроса за зближаване на двете държави на принципите на взаимните изгоди по
линията Исток – Запад т.е. за изграждане на инфраструктурата по линия на коридор № 8 и за
прекъсване на достатъчно налаганото сътрудничество по линията Север – Юг, т.е. по орбитата на
сръбско-гръцките интереси на Балканите. Тази своя идея той беше развил и в подобна статия,
публикувана на 22 ноември 2000 г. в скопския вестник "Дневник".
367
361
Како изгледаме во бугарските очи, кога имајки Декларација за добрососедски
односи од 1999 година, ништо не правиме неа да ја реализираме со Договор и со
конкретни акции на добрососетство, а во исто време потклекнуваме на комплексот
кон Сърбија и им дозволуваме да ја слават нивната битка кај Зебеньак, која е
сосема сръпска и никако македонска и после која следи сръпска, твърда (една од
најтвърдите) окупации на Македонија (во интерпретација на Сърбите "не осло-
бодиле како браќа" или "волови у купу"). Во меѓувремено нашите владици потпи-
шуваат срамен капитулански "Нишки договор" за Църквите, а во Македонија се пее
и се вее се од турбо сръпскиот културен чкарт! Целото ДПМНЕ-вско раководство
на Ромскиот бал цепа у глас "Разочароа си ме животее (...)"
Ние мораме да ја промениме политиката кон Бугарија и за тоа е потребна јасна
и храбра политичка одлука (која недостасува). Наместо овие празни глупости за
нашата посебност кон ова или она, треба да го случиме Договорот за добро-
сосетство со јасна агенда за конституиранье. Комисии за историјата и нејзино
споделуванье. Ние ке имаме проблеми со некои од тие прашаньа (имено, како да ги
споделиме, а да останеме идентитетски јасно разделени: Кирил и Методиј, Климент
и Наум, Илинден, Гоце Делчев (...)
Што е особено важно, не е можеби пресудно како историски-идентитетските
расправи, е јасна и искрена економска соработка и инвестиранье без резервиво
заедничките инфраструктурните проекти.Нивните компании се компании на добро-
дојдена пријателска земја која има само пријатели кај нас!
Подобруваньето на односите со Бугарија, нивното ставанье на нови темели , ке
ги подобри нашите односи иниректно и со Албанија. Сепак, за Албанците, Бугари-
те не се Сърби!
И што е посебно важно, а не се гледа на първ поглед ке ги стабилизираме и
односите со стратешкиот партнер САД , кој во регионот функционира, пред сѐ, по
линијата Албанија, Косово, Македонија, Бугарија и Турција.
В. "Фокус", Скопие, 12.02.2013 г.
362
ИНТЕРВЈУ
Кристијан ВИГЕНИН, „Дојче Веле”
Бугарија заплашена од политиката на Македонија
„Нова Македонија“, 3 септември 2013 г.
Добрите односи со Македонија за нас имат големо значење, со жалење треба да
констатирам дека во последни години се забелаежува определен дефицит во
односите меѓу двете држави. Во голем степен веројатно тоа се должи и на фактот
дека последните години во Република Македонија владее тенденција на засилување
на национализмот, што неизбежно води кон продлабочување на недовербата меѓу
нас. Негативната медиумска кампања кон нас, обидите за присвојување на истори-
ските собитија и личности, претензиите за „македонско малцинство‟ во Бугарија и
ред други факти создаваат упорни стереотипи во македонското општество, што,
пак, од своја страна раѓа реакција во бугарското општество. (...)
Бугарија се чуствува заплашено од спроведуваната политика во Македонија во
последните години, политика што не беше предизвикана от ништо. Напротив,
Бугарија од самото создавање на Македонија ја поткрепува новата држава во секој
однос. Но кога се поставува под прашање бугарската историја, бугарското
културно-историско наследство, се промовира непостојно македонско малцинство
кај нас не може да ги затвориме очите. За да стане членка на ЕУ, Република Маке-
донија треба да ги реши суштествените проблеми со своите соседи, да покаже дека
се придржува кон принципите на добрососедство и да ги реализира неопход-ните
реформи, кои ги очекува Европската комисија. Тоа не е лесен и брз процес, но за
Република Македонија нема друг пат. Морам да истакнам повторно, нашата главна
цел е Македонија и сите држави од Западен Балкан да станат членки на ЕУ. (...)
Бугарскиот министер вели дека чекат Македонија да ја покани нивната прегова-
рачка екипа за преговори во рамките на Договорот за добрососедски односи.
До овој момент таква покана уште не е дојдена, но се надеваме таа да стигне во
најскоро време. Постојат три спорни прашања, за чие решение е неопходна силна
политичка волја од страна на македонското раководство. Сметаме дека
раководството на Македонија не е ентузијастички настроена кон договорот, но
Бугарија опстојува на негово потпишување и имаме дадено јасни сигнали до
македонската страна дека по ова прашање нема и не може да има промена. (п.м.)
Денко МАЛЕСКИ
Северна Македонија како нова точка на помирување на Балканот
17 декември 2018 г.
Од Грците направивме пријатели, ќе направиме и од Бугарите. Северна Македо-
нија како новата точка на историско помирување меѓу балканските народи? Звучи
неверојатно, но може да биде токму така.
Татко ми, еден од основачите на модерната македонска држава и нација не сака-
ше да зборува за историјата на Македонија. Кога, неговиот пријател професорот
363
Цанко Христов, ме поттикнуваше да се посветам на изучувањето на нашето мина-
то, тој не беше расположен тоа да биде мојата идна академска преокупација.
Тој, имено, пишуваше, зборуваше и работеше со невидена жар за сегашноста и

иднината на Македонија и Југославија. Без нашето дело, нема на што да стојат
идните генерации, рече само во една прилика... (п.м.)
Приказната не е толку сложена за да не можат денес да ја разберат Каменос и
Каракачанов и не е толку едноставна како што ја прикажуваат грчките и бугар-
ските националисти. Роден во 1919 година, во Кралството на Србите, Хрватите и
Словенците, подоцна кралството Југославија, и запишан во книгите како Владимир
Маљевиќ, партизанската генерација на Владо Малески учела во српски школи, за,
кога дошле пресудни времиња, да ја апсолвира историската дилема на нашиот
народ: има или нема македонска нација. Има македонска нација, ќе речат комунис-
тите, решавајќи го националното прашање на мултинационалната федерација
Југославија, но, нема да останат само на зборови.Ќе вложат огромни лични напори
тоа да се случи, Коминтерна?
Заборавете на идеолошкиот предзнак, мислете со јазикот на меѓународната
политика, со јазикот на моќта, и кажете дека македонската држава и нација, во
рамките на Југославија, била создадена и со поддршка на Русија. Фер, нели? Голе-
мите сили секогаш ја одредувале рамката на светската политика...
Неуспешните обиди, по серија крваво задушени востанија, македонските Буга-
ри, како што ги нарекувале другите во странство и се нарекувале себеси овие
жители на Отоманската империја, ја произвеле алтернативата: своја нација и
држава...
Македонија е наша, скандираат денес грчките националисти, а бугарските одго-
вараат дека е нивна.За која Македонија зборуваат, терминот, сепак, внесува забуна.
Всушност, ако зборуваат за оваа Македонија, за Северна Македонија, таа е наша.
Очигледно, балканските национализми сѐ сеуште живи и здрави. Уште не излезени
од спорот со Грција, Бугарија ни е зад петици. Србија, која има други приоритети,
не држи на око. Историјата како да се повторува пред нашите очи. Но, во услови
кога имаме своја држава и своја нација и поддршка од САД и ЕУ, треба да се
соочиме мирно со предизвиците на кои се изложени сите во меѓународната
политика...
364
Од Грците направивме пријатели, ќе направиме и од Бугарите. Северна
Македонија како новата точка на историско помирување меѓу балканските народи?
Звучи неверојатно, но може да биде токму така.
МАКЕДОНСКИ -РУСКИ ОДНОСИ

"Македонска икона и руска секира"

После распадот на Советска Русија, руската наука се откажва од псевдоистори-
ските догми – во поглед на мистификациите за суштествуването во древността на
"македонска државност", "македонска литература" и "македонски јазик" - отделно
нешто от "бугарската државност", "бугарската литература" и "бугарскиот јазик".
Појавата на делото „Истории литературы западньх и южних славян‟, том I
/Москва-1997/, Российская академия наук, Институт славянововедения –
предизвика жестока руско-македонска полемика. Официозот "Нова Македонија"
(05.10.1997.) публикува статија насловена "Македонска икона и руска секира", на
авторот Анте Поповски, каде се обвинуват руските учени за „игнорирањето на
фактите за суштествување во древноста на "македонска култура", "македонска
литература"... Наскоро, в. "Нова Македонија" публикува и официален одговор на
рускиот учен Волков.
Обстановката, историското и културното древноболгарско наследство да биде
разделено, единствено служи на антиисториската догма, за суштесвуването во
Самоиловата држава на "македонска државност". На "македонски" дух е книгата
"Историја на Среддновековната македонска книжевност" /1997/ - академски труд
на проф. д-р Вера Стојчевска-Антиќ, уневерзитет "Кирил и Методиј" - Скопје.
Суштествување на "македонска државност" во Самоиловата држава - според
руските учени, - нема историско оправдание. Во запазените хроники се говори, за
цар Самоил: "цар на Бугарите" или "бугарски цар", но не "цар на Македонците" или
"македонски цар"...
Игорь Иванович КАЛИГАНОВ,368 Институт славянововедения РАН

/«Размишления о македонском "срезе" палеоболгаристики»
Македония: проблемы, истории и културы. М., 1999 г.
В беседе с известным российким медиевистом академиком Г.Г.Литавриным,
материал которой публикуются в данном сборнике, была показана несостоятель-
ность шума, поднятого недавно в греческой пресе по поводу политического
названия суверенного македонского государства – Република Македония. Были
затронуты в беседе и такие важные проблемы, как предпринимаемые некоторыми
исследователями попытки разделить общее древнеславянское культурное наследие
368
И. И. КАЛИГАНОВ (1946, литературовед, доктор филологических наук и професор.
365
и выделить культурную специфику отдельных древнеславянских племен. Кроме
того, ученый поделился своим опытом в использовании дефиниций "болгары"/
"македонцы", "Болгария"/"Македония", "болгарская"/"македонская", "болгарский"/
"македонский" при обращении к эпохе Первого Болгарского царства /IX-XI вв./.
Высказанные Г.Г.Литавриным соображения в Лызвали вызвали у меня ряд мыслей,
которые и послужили основой при написании данной статьи. Однако главное
внимание в ней сосредоточивается не на политической истории древних славян, а
на истории древнеславянской културы, литературы и языка. Значительное место в
статье отводится расмотрению единства болгарской средновековой литературы,
поскольку после издания Институтом славянововедение РАН первого тома.
Истории литературы западных и южных славян" в македонской прессе появились
публикации, обвинявшие роосийских ученых в игнорировании факта суще-
ствования древней македонской литературы369.
В современной македонской прессе и некоторых публикациях македонских
славистов обращает на себя внимание обилие дефиниций наподобие "Македония",
"древний македонский писатель", "древний македонский язык", "древная македон-
ская литература", "древная македонская культура". Эта терминология является
своеобразным составляющим некого македонского "среза" палеоболгаристики и
замалчивать его наличие – значит загонять проблему вглубь, из-за чего она может
неожиданно обостритья в будущем. Поэтому я остановлюсь на вопросах право-
мерности использования подобной терминологии с привлечением неопходимого
историко-культурного фона.
По моему мнению, применительно к историческим и историко-культурным
материалам IX-XVII вв., подобные дефиниции могут употрребяться исключитель-
но в географическом смысле.Придание им некоего государственно-плититического
оттенка, который призван служить доказательством существования в древности
самостоятельной македонской државности, культуры, литературы и языка, отлич-
ных от болгарских, на мой изгляд, антиисторично. Обратимся, хотя бы, к литера-
туре, развивавшейся в восточной Българии и Македонии на протяжении конца IX –
начала XI в. Это была единая литература, существувавшия по одним законом и в
едином государстие – Первом Болгарском царстве. (...)
Литературу Первого Болгарского царства нельзя разделять на литературу
восточной Болгарии и литературу Македонии. Они была единой и образовывала
единое културно-энергетическое "поле", в котором одно не могло существовать без
другого и определенным образом с ним соотносилось. В конце IX-X в. все то
литературно-книжное, что создавалось в Преславе, незамедлительно становилось
культурным достоянием Охрида и македонских культурных очагов, и наоборот –
создавившиеся и копировавшиеся в этой части болгарского государста оргиналь-
ные и переводные литературные памятники сразу же переравлялись в Преслав и
восточную Болгарию. Книжная и литературная деятельность осуществаляшаяся в
этих двух главных центрах страны, велась согласованно и дублированние здесь
исключалось. С Учительного Евангелия епископа Константина Преславского сразу
же изготавливались списки и посылались в Охрид, в списки и текстами проповедей
епископа Климента Охридского без задержки передавались в Преслав и восточно-
369
См. например Поповски А. Македонската икона и руската секира. // Нова Македонија,
5.10.1997 С. 11. Средновековна книжевност Скопје, 1997. С. 30.
366
болгарские земли. Создаваемые в двух главных культурных центрах произведения
взаимно дополняли друг друга, служили единой цели и составляли одно культур-
ное целое. Иначе и быть не могло в единой державе в период интенсивного
христианского миссионерства при сравнительно небольшом числе талантливых
проповедников, писателей и книжников.
............................
(...) Именно ослабление центральной власти в Первом Болгарском царстве и

насльственный перыв династии болгарских царей позволили узурпировать власть
молодым комитопуам в западной провинции страны, а затем один из них - Самуил
сумел утвердиться на престоле и правозгласил себя болгарским цаарем. Однако ни
этот царь, ни его окружение, ни населявший македонские земли народ не рассмат-
ривали данные события как освобождение от некоего болгарского ярма. Самуил
считал себя преемником царственной власти и продолжателем традиций болгар-
ской государственности, а не основоположником какой-то особой Македонской
державы. Во всех сохранившихся исторических источниках он наззывается царем
болгар и ни разу – царем македонцев или македонским царем. Что же касается
избрания столицей Охрида, то переносы престолов верховных владетелей из
одного города в другой были типичным для Средневековья явлением. В восточно-
болгарских землях, например это случилось, по крайней мере , трижды: Плиска-
Преслав-Велико Трново.
Тезис о существовании древной македонской, не связанной с Болгарией,
державности в эпоху царя Самуила служит отпавной точкой для искусственного
создания проблемы о якобы существовавшем особом древнеславянском "македон-
ском"культурном наследии, которое значительно отличалось от древнеболгарского.
Но развемножно, например иаскуссвенно разделить Преславскую и Охридскую
книжные школы, действовавшие в пределах едного политического и культурного
пространства Первого Болгарского царства? От Преславской книжной школы
спустя некоторое время отпочковалась книжная школа в Охриде. Константин
Преславскй и Климент Охридский трудились вначале сообща в Плиске, затем, не
исключено, в Преславе, и их творческое сотрудничество не прекращалось и после
переезда Климента в Охрид. Они работали, реализуя общий религиозно-просвети-
тельский замысел, и по этой причине локализация места создания многих
сочинений Климента Охридского /Плиска? Преслав? Охрид?/ нередко крайне
заттруднительна. (п.м.)
(...) Первооргиналы древних южнославянских переводных и оригинальных
сочинений до нас не дошли. Они исвесны лишь в более поздних славянских
списках, отстоящих от оргиналов на два, три и более веков. Поэтому ориентация
ученых на языковые особености уцелевших списков и усановление в них элемен-
тов македонской редакции старославянского языка само по себе мало что дает.
Наличие указанных элементов в более поздних списках не может служить доста-
точно весомым доводом для утверждения того, что первый перевод или создание
того или иного древнеславянского оргинал,ного литературного памятника имели
место именно в Македония, а не на Афоне или в Болгарии.
.........................
367
Еще труднее установить культурные различия существовавшие в древности
внутри славянского мира. Можно, одако, заметить, что они представляли собой
достаточно сложную гаму и проявлялись с неодинаковой степенью контрасности.
Диалектные различия в языке каких - либо двух славянскох племен могли,
например, быть более ярко выражены, чем различия в манере строительства жилищ
предпочетении определенного типа верхней одежды или вариантов племенных
языческих верований. И наоборот...Затем, после введения христианства, культурно-
религиозная жизнь славян подверглась унификации. На смену прежнему языческо-
му многобожию пришел монотеизм с четко выраженной иерархией небесных и
земны ценностей.Славянский мир в целом не учествовал активно в основополаю-
щих христианских религиозных диспутах /исключеннием, здесь пожалуй, служит
лишь борьба солунских братьев Кирилла и Мефодия за введение славянского языка
в число других сакральных богослужебных языков/, а получил от христианского
Востока и Запада готовые канонические образцы, сложившиеся на протяжении
IV-IXв.На переводы этих многочисленных образцов и были направлены основаные
усилия книжевников Первого Болгарского царства.
Болшую роль в этом апостольском для всех южных и восточных славян деле,
несомненно, сыграли выходцы из географической области Македония. Подобно
славянским просветителям Кириллу и Мефодию, многие жители Македонии, как
славяне, так и греки, были билингвамии свободно владели славянким и греческим
языками. Видимо, эти билингвы и составили основной костяк переводчиков
Первого Болгарского царства, переложивиших с греческого на славянский язык
огромный корпус византийских сочинений общехристианского содержания.
---
Так, напимер, в Охридское архиепископско в XI в. при византийском
императоре Василии II были включены Сердецкая /Софийская/ Дрибрская /Сили-
стринская/ и Видинская епархии; Нишская епархия в X-XIII в.в. находилась в
составе Охридского архиепископства, в конце XII – начале XIII в. переходит пооче-
редено в византийское, венгарское, сербское и болгарское подчинение, затем вошла
в состав обновленное Тырновского архиепископства, но часть земель этой епархии
еще при первом сербском архиепископе Савве принадлежала Сербской Церкви с
Жическую епархию и т.д.370 Изменение или общность границ диоцезов на славян-
ском юге приводили к тому, что многие историко-культурные факты и явления
ныне имеют прямое отношение к истории культуры сразу нескольких современных
южнославянских народов: и болгар, и сербов, и македоцев. Односторнность и
этническая "ангажиранность" при рассмотреннии многих факторов и явлений
средевековой культуры южных славян методологически ущербны и только
обединяют их.
Распространена в македонской научной периодике и дефиниция "древний
македонский языкы". Ее употебление вызывается почти теми же соображениями и
чуствами, которыми руководствуются украинские лингвисты, ислользующие
дефиницию "древноукраинский язык". Эти соображения и чуства легко понять,
особенно у украинцев. (...) (п.м.)
370
См. Азбучник Српске Православне Цркве по Радославу Грујић. Приредио м-р Слободан
Милеуснић Београд , 1993.
368
.............................
(...) Благодаря огромности корпуса переведенных и созданных в эпоху Первого

Болгарского царства памятников общехристианского содержания древнеболгар-
ский литературно-книжный язык лег в дальнейшем в основу старославянского
языка, развитие которого вылилось затем в возникновение новых восточнославян-
ских и сербского изводов, а также смешаннных их разновидностей.
.............................
Приверженность к македонскому палеоболгаристическому"срезу" в Македонии

может вызываться и обостренным чуством родолюбия, которое характерно и для
других народов, чьи этничеческая самоидентификация и политическое самоопреде-
ление произошли сравнительно недавно. Не исключено, что эта приверженность
инициируется современными македонскими политическими кругами. Считается
ведь, что чем древнее история того или иного народа, чем более славное у него
культурное прошлое, тем большего авторитета заслуживает такой народ в между-
народном сообществе.
И, наканец, нельзя забывать еще об одной причине поддерживания в Македон-
ия мифа о сущесвовании в древности некоего особено македонского культурного
"среза", отлиного от болгарской средновековной культуры. В болгарском ментали-
тете Македония воспимнимается как неотъемлемая частъ Великой и прошлом
Болгарии, а населяющий македонские земли славянский народ – как часть народа
болгарского. Поэтому постоянное фигурирование в македонской научной и
общественно-политической периодике дефиниций типа"Македония", "македонское
государство", "македонские писатели", "македонская литература" и "македонская
культура" применительно к IX-XVIII вв. может трактоваться и как соеобразное
выражение чувства государственного и политического самосахране-ния.
Обострение этого чуства находится в прямой зависимости от возрастания
радикальности умонастроений той части болгарского общества, которая считает
присоединение Македонии к Болгарии исторически неизбежным и готова прила-
гать усилия в этом направлении. /В целом же к "македонскому" вопросу следует
подходить исторически, но приоритетное значение здесь имеют национальная
самоидетификация и сегодняшнее национальное самоошущение самого македон-
ского народа. Никто не вправе навязывать ему свою политическую воля и ставить
под сомнение его право на государственный сувериненитет/.
Положительным моментом можно считать некоторые сдвиги, которые наблю-

даются в македонском литературоведении. В последнее время речь в нем ведется
не о “древней македонской литература”, а о “древной македонской книжности”.
Эту эволюцию хорошо илюстрируют названия труда Г. Поп-Атанасова “Словарь
древней македонской литературы” /1987/ и иследования В. Стойчевской Антич
“История македонской книжевности” /1997/ /выделено нами. И.К./. С проблемой
же литературно-книжного языка, бытовавшего в Македония в период
средновековья, все обстоит гораздо сложнее. Мы не питаем илюзий, что наша
статья вдруг разом заставит македонских палеославистов отказаться от их
терминологических при-страстий. Они писалась с целью очертить позицию
369
которую занимает подавляющее болшинство российских медиевистов по
отношению к македонскому”срезу” палео-болгаристики. Знакомство македонской
и российской сторон со взглядами друг друга на эту промлематику может
послужить шагом к взаимному сотрудничеству.
***
Откако, Северна Репулика Македонија стана полноправна членка на
НАТО, во 2018 г руски дипломат. беше протеран кaко "persona non grata".
Отново, на 14 мај 2021 г. е протеран руски дипломат кaко "persona non
grata".Така, и светот е построен, малите играчи се едновекторни и следат една
от големите световни играци.
370
МАКЕДОНСКИ НАЦИОНАЛЕН ИДЕНТИТЕТ
Денко МАЛЕСКИ,371 Сите бегат од бебето од катран

Македоно-грцкиот спор и македонскиот национален идентитет372
„Глобус“, 9 ноември 2010 г.
„Македонскиот пример покажал дека се случиле важни промени, бидејќи шест-
те републики на југословенската федерација имале сопствен избор. Така, некои
избрале насилство, а пак Македонија го избрала правото и незабележана добила
независност; но само и единствено со помошта на политиката и мирољубивото ѝ
поведение (...)
БЕБЕ ОД КАТРАН. Европската арбитражна комисија, кога реши дека единстве-

но Македонија и Словенија, ги исполнуваат условите на независност, беше триум-
фот на правото; но, кога беа признаени од страна на Германија - Словенија и
Хрватска, а от Грција беше блокирано признанието на Македонија - тоа стана чиста
политика. Затоа, и со силата на правото побаравме признание; но, западните држа-
ви не ја признаа независноста на Македонија. Сепак, политиката ни помогна да ја
постигнеме независноста на Македонија. Но, и нашето поведение беше наградено
од САД и Европа, без да се наруши сојузот им со Грција... Така, еден американски
пратеник ја кажа вистината, шепнувајки ми: „Македонија е балканското бебе од
катран“.
Погледнав во речник „Бебе от катран“373. Според, нашата позиција: ниту една
држава нема да се вкључи во наши проблеми, а пак други држави ќе зажалат ако се
вклучат, но ќе зажалат и ако не се вкључат (...) Да не очекуваме многу од правото
(...) и да бараме компромисни решенија... Така, направивме тешки компромиси и
опстанавме...
СТРАТЕГИСКИ ЦЕЛИ Отпочна признанието на Македонија (...) ги формули-
равме нашите стратегиски цели - членство во НАТО и во ЕЗ (...) Нашите аргументи
ги почитуваа европските принципи (...) бевме најконструктивен учесник на Конфе-
ренцијата за Југославија, чиј финален документ беше подготвен од нашите
предлози; вметнавме амандман во уставот дека нема да се мешаме во работите на
371
Проф. д-р Денко Малески е првиот министер на надворешни работи на експертсата влада на
независна Република Македонија.
372
Соопштение на оддржаната конференција (15.10.2010) на Уневерзитет Колумбија, САД – на-
словена: „Македонија важна: конфликт, коегзистенција и европска интеграција во јужниот Балкан“.
373
The term „tar baby“ has come to refer to a problem that is exacerbated by attempts to struggle with
it, or by extension to a situation in wich mere contact can lead to becoming inextricably involed.
Во превод : „Бебе од катран“ се однесува на еден проблем што се влошува при обиди да се
пребориме со него, или, пак, продолжува ситуацијата, во која единственниот контак довел до нераз-
врзливио заплеткување.
Дефиниција во Urban dictionary:„Бебето од катран“: Кукла изработена от катран, која не може да
ја удриш, но без да се залепиш безнадежно за неја. От приказната „Г-дин зајак и г-дин Фокс“ на Џо
Харис.
371
соседот; ја признавме македоногрчката граница како трајна; и бевме подготвени на
компромисно решение за името (...) Станавме членка на ОН (...) што ни следува по
словото на правото (...) но не бевме примени под уставното ни име, туку под при-
времена референца Поранешна Југословенска Република Македонија (...) Така, и
името стана пораз на нашата нација (...) Тогај, сите станаа бранители на името (...) и
се стигна до античка Македонија 374 (...)
ИСТОРИСКО НАСЛЕДСТВО После насилната дезинтеграција на југофедера-
ција, грчкиот национализам не сакаше да го прифати фактот: независна македонска
држава на нејзините граници, на посебен македонски национален идентитет (...)
Оттука и грчкото непријателско поведение (...) економско ембарго и дипломатска
војна (...) Мислам, само вистината може да ни помогне (...) Всушност, недостигот
на историската вистина, која е игнорирана и од историчарите (...) ја фрли
домашната политика и психата на народите во стапицата на колективните
историски трауми на регионот.
БАЛКАНСКА ИСТОРИЈА Поголемиот дел од недоразбирањата можат да се
најдат во симплицираната верзија на балканската историја (...) како производ на
ривалските национални проекти на балканските држави (...) разликите во истори-
ските процеси на Балканот и западниот европски континент (...) некаде во XVI-от
век, последица на зголемено чуство на лојалност кон поширока општност, појава
на препознатливи нации-држави (...) Падот на Отоманското царство во XIX-от век
резултираше создавање на независни држави - Србија, Грција и Бугарија375 (...)
Приказната за нашите неволји, датират од почеток на XIX-от век кога модерниот
европски концепт за нација-држава, како една нација, една држава, една територија
и една историја - ненадејно се проектира во последната отоманска провинција во
Европа – Македонија376(...) За нас, Македонците, поразот на Илинденското воста-
ние во 1903 г. имаше два ефекти: означи крај на панбугарскиот проект (...) означи и
почеток, Мисирков го нарече, македонски „национален сепаратизам‟ от бугарската
нација (...) повикува на создавање на словенска нација, со сопствен јазик и со
посебен национален идентитет, единствен начин да се спречи поделбата на Маке-
донија и асимилацијата на народот од соседните ѝ држави (...) Македонија беше
поделена (...) Размената на населението помеѓу Грција, Бугарија и Турција го
менува етничкиот состав на грчкиот дел от Македонија (...) идејата на Мисирков за
посебна (словенска; б.а.) македонска нација се реализира во текот на Втората
светска војна од комунистичкото движење, како дел од решението на југословен-
ското национално прашање. Новиот, домороден македонски бренд, кој постоел
како тенденција за надминување на грчките, српските и на бугарските влијанија,
конечно избива на површината...
ГОЛЕМ ПРЕДИЗВИК Денес Македонија е соочена со голем предизвик: како да
одговори на грчките барања за промена на името на државата, на нацијата и на
јазикот, за да се направат двете дистинкции: 1. со грчката држава како политички
ентитет и, 2. со грчкиот-македонски идентитет како посебен културен ентитет. И
374
Античка Македонија ја внесува во РМ – проф. д-р Васил Топурковски, после неговата посета
на САД и печатенето на двете изданија за Александар - Велики.
375
Независните држави на Балканот: Србија, Грција, Бугарија; но, и Романија, се продукт на
геополитиката - решението на „Восточенъ вопросъ‟.
376
Идејата за независна Македонија, ВМРО на Тодор Александров ја проповира во 1918 г. како
втора бугарска држава и Солун за столица на Македонија...
372
токму како дефиницијата во речникот за „бебе од катран“, Македонија ќе зажали
ако проблемот остане нерешен предолго, а ќе зажали ако се реши набрзина без
нужните подготовки (...) Отсуство на заедничка интерпретација и на современата
историја на нашата нација создава исто така проблеми.
Денес, „десницата‟, од позиција на власт ја омаловажува историската улога на
комунистичкото движење, во создавањето на модерната македонска држава во
сегашните граници, нагласувајки ја улогата на оние кои сонувале за обединета
Македонија, кои се сметат себеси за потомци на Алексадар Македонски и кои биле
прогонувани од комунистите зарад такви идеји (...) Овие две дебати од историјата –
античката и современата, ја држат на маргините на политичкиот дискурс; уште
една интерпретација на нашето минато - бугарскта, која трпеливо го чека изходот
од сегашната дебата (...)
ИСТОРИСКА ВИСТИНА Она што, всушност, Грција го бара од нас е да се
ослободиме од древната македонска митологија и да се соочиме со објективната
историска вистина за Македонија, веројатно, на линија на она што го изнесов во
мојата презентација. Но, што станува со грчката митологија? Зарем другата страна
не мора да се соочи со објективната вистина за создавањето на модерниот грчко-
македонски идентитет преку грчката национална идеја проектирана во Македонија
во популација со различно етничко потекло? (...) Командата од Грција, за Маке-
донија да го смени: името на државата, името на нацијата и името на јазикот е знак
на сериозно непочитување на цела една нација.
(...) Меѓутоа, реалностите на политиката на сила и реалностите на нашите два
конфликтни национализми, ја принудуват Македонија и нејзиниот народ самите да
се класифицират, да најдат начин да го надминат дефицитот на почит от страна на
Грција и да постигнат компромис кој нема да го загрози нашиот опстанок“.
Проф. Љубомир ФРЧКОВСКИ

„Глобус“, 21 декември 2010 г.
„ (...) Не е „греда“ прашањето за разликата меѓу нас како Македонци, и нив што
тие ги викат Македонци. Дали ги имало или немало нас не нè интересира. Ние сме
мала словенска нација, ако не се викаме Македонци ќе бидиме на удар на Србите и
на Бугарите, кои можат полесно да нè асимилират.(!?) Меѓународното име кое ќе го
замени ФИРОМ без допирање на идентитетските атрибути на Македонците,
користење на терминот македонски јазик и нација и без промена на македонскиот
устав - повторувам, тоа е позицијата која може да се избори.(!?) Македонската
држава може да го реши тоа токму на тие позиции.(!?) Веќе кај атрибутот македон-
ски дојдовме до една разрешница. Би се пишувало за нас македонски на кирилица,
плус со превод на англиски. Тие би се пишувале на нивниот јазик „македонес“
превод на англиски. Тоа на ниеден начин не ни го допират идентитетот (...)
Второто прашање: дали да го промениме Уставот. Грците јавно велат, нам ни се
битни гаранциите на овај договор и дека тој ќе биде траен. Од меѓународна гаран-
ција нема ништо посилно. Значи идентитетот е бетониран, Уставот исто така, а
меѓународното име ќе биде подобро од ФИРОМ.(!?) Притоа, морам да кажам дека
терминот Вардарска Македонија кој Владата повеќе го преферира мене ме чуди.
373
Вардарска Македонија е српски израз за нас, кој носи спомени од поделбата во
1913 година. Јас сум сигурен при терминот ерга омнес за секупна употреба, Грција
ќе се повлече или ќе прави компромис.(!?) Може да се даде препорака земјите да го
користат новото име и ништо повеќе. Тоа е решението.(!?) Тоа во изјавите не се
кажува, туку се седнува на маса и се разговара и тогаш се излегува со решение.
Тука се завршува приказната... и нема да бидат доведени во прашање антифашис-
тичките темели на македонската државност, пред сѐ затоа што антифашизмот е
поширок контекс и се базира новата Европа...‟.
ИНТЕРВЈУ
Проф. Димитар ДИМИТРОВ - дадено на Гордана Дувњак
Антиквизацијата е тројанскиот коњ на Грција
„Утрински весник“, 16 септември 2013 г.
Зашто во Македонија и по 22 години од осамосетувајувањето полесно
поминуваат пораките до граѓаните за патриотизам и етноцентризам отколку за
човекови права и слободи?
- Почнувате со прашање, чие разветлување бара цел есеј, ако не и студија. Епи-
стемолошки е многу важно да се води сметка за контекстуалноста при употребата
на категориите. Патреотизмот и човековите права и слободи не си противоречат во
принцип. Во услови на ропство овие три категории се стопуваат. Така на печатот
на ВМРО било напишано: „Смрт или слобода“, а Тодор Александров ја истакнувал
девизата „Сè за Македонија“. Требало Македонија да стане држава – услов за
слобода и права. На другата страна, при состојба на етаблирана демократија, на
пример, А. Стивенсон и Е. Кенеди исповедале париотизам како иманентна
човекова потреба.
Во нашиот случај, патиотизмот налагаше сиромашната југословенска републи-
ка да се подготви за оптимален стопански развој, полициско-политичката држава
да се претвори во правна и социјална држава, како базични предпоставки за
човековите права и слободи, кои од своја страна генерираат патриотизам. Таков
гигантски пресврт, објективно, беше тешко да се изврши за 20 години. Со крими-
налната приватизација, со редукцијата на стопанските капацитети, сопреголемата
невработеност, со осипувањето на населението поради падот на нателитетот и
иселувањето – тешкото го направивме уште потешко. Патриотизмот, човекољу-
бието, дури и егоизмот, повикуваат да поставиме грб под таа планина. Патриотизам
кој не го носи тој товар е стратегија на демагошка онтологија. Најниско паѓање со
етноцентризмот. Тоа е т.н. етнички национализам, што го персонализира С. Мило-
шевиќ. Во спој со патриотизам, тој добива форма на етнопатриотизам – на барут
или на Хитлер. Ако е това претпоставката на вашето прашање, ние потвруваме
како граѓани. (...)
Човек сте од постарата гарда на ВМРО-ДПМНЕ. Колку денешното водство
остана доследно на изворните принципи на демохристијанската конзервативна
десница?
- Мислам дека врската што ја посочувате претставува во принцип доктринерна
пресиленост. Во евокацијата на ВМРО тогаш одекна викот на нашите обездомени
374
претци за своја држава и слобада, а не доктрината на демохристијанството. Денес,
кога прославуваме 22 години самостојност, десницата и левицата се легтимираат
пред историјата во мерата во која се вградуваат во тие стратегиски рамки (на своја
држава и слобода), а не со меѓусебни пресметки во традицијата на атагонизмот
меѓу комунисти-те и вмровците. Тоа од нив бара, пред сè, ревизија на статутите на
партиите по углед на статутите на западната социјалдемократија и демохристијан-
ството - пропишување внатрепартиска демократија како услов за парламентарна
демократија. Наместо партии што резултираат од демократијата, ние имаме партии
наследнички на Сојузот на комунистите, на ВМРО или партии од етничка
провениенција, а ниеден лидер со биографија на борец за демократија.
Еден автентичен вмровец, војводата Василн Чекаларов, пред повеке од еден
век ликвидирал човек кој, индоктриниран од грчкиот владика Каравангелис, загова-
рал антички, александарски македонски идентитет.Како тогаш антиквизацијата
стана државен проект токму на ВМРО-ДПМНЕ?
- Во основа, одговорот на ова прашање може да се најде кај самиот Васил Чека-
ларов, кој вака ја коментира мисијата на „гркоманскиот поп Герман“: „Човек
којшто не разбира от историја и да почне да ти преподава со неа, това е много
смешно!“. За жал, македонскиот издавач си дозволил многбројни „исправки“ на
Чекаларов, при што ова реченца ја изоставил и го сокрил објаснувањето на
војводата на нашиот божемен античко-македонски идентитет како грчко масло, кое
наши луѓего го голтат поради неразбирање на историјата. Може да се чини чудно,
но објаснувањето на Чекаларов на антиквизацијата со неразбирањето на историја-
та, денес има уште поголема тежина. Генерациите посредувани со Вардарска
Бановина и со комунистичка Југославија, го немат примарниот опит на Чекаларов и
поп Герман. Тие се измиени од историјата. Великосрпската историографија нè
симна на ниво на племе; југословенско-македонската комунистичка историјогра-
фија - таа „дебела проза на историчари обучени на југословенски начин” (Кит
Браун, „Минатото под прашање“) - е рационализација на Титовиот македонизам од
дефиницијата на Палмер и Кинг. Како таква, таа провицира свртена историја во вид
на пат што води од Југославија назад, а се прикажува како еволуција што се
кристализира во југословенско-македонска нација. Оваа егзотична проекција има
карактер на локално знаење, во размин со целата светска наука. Сепак, се спрое-
дуваше ефикасно во услови на блоковска поделба и на информативната блокада.
Сега, кога Тито и Југославија ги нема, свртената историја се спушта до антиката, до
Александар и до античките Македонци како изход. Академици апологети на југо-
словенскиот комунизам, преку ноќ се превртеа во проповедници на антиквизација,
заборавајќи што пишувале вчера.
Покрај овај вакум во автономната историографска едукација, за успехот за
успехот на антиквизацијата е заслужна УДБ-а. Како антитеза на МПО, таа сред
нашата дијаспора го популаризирала античкиот мотив. Инциаторот за формирање
на ВМРО-ДПМНЕ, човек контролиран од полицијата, на митинг во Охрид, изрази
вера во победата „со штитот и мечот на Александар Македонски и со камата и
мечот на Гоце Делчев“! На амблемот на партијата долго време стоеја едно под
друго знамето от Куклеш (Вергина) и земскиот грб со лавчето. Од друга страна,
денес е толку јасно дека антиквизацијата ни нанесува огромна штета и на внатре-
шен и на надворешен план. Тоа е од огромна полза за Грција која во неја добива
375
доказ за нашиот иредентизам. И затоа објективно врши улога на тројански коњ,
улога како и беше намената во оргоналната грчка верзија: ни го зема умот, а ние во
тоа постулираме преродба и наш идентитет...
Денко МАЛЕСКИ - професор

Дилемата на македонското национално единство
"Слободен печат", 14 јуни 2017 г.
(...) Изложена на српска асимилација, но свесна за својата посебност, младата
генерација на „јужносрбијанци“, го зграбчува историскиот момент на војни и
револуции за да го прокламира раѓањето на македонската нација во рамките на
федерацијата на јужнословенски народи. Така, радикалниот дел на интелектуалната
елита на еден народ разделен по рабовите на три посилни балкански држави, ја
создава сопствената нација - се обестинуваат зборовите на Крсте Мисирков: „Не
сме нација, но ќе станиме“!
Отфрајќи го своето српство, но и бугарското на родителите, некогашниот
Владимир Малевиќ, образуван во српската гимназија во Битола и на правниот
факултет во Белград, се посветува на создавањето на македонскиот јазик (...)
...........................
Неснаоѓањето на „македонистите“ во услови на демократија исто така оди во

прилог на визијата на нивните политички противници. Создавањето на македон-
ската нација, безмалку половина столетие се одвивало во услови на еднопартиска
диктатура. Во тоа време, и немало разлика помеѓу наука и идеологија, па така,
македонска историографија. Непопречена од никого, комотно врши селекција на
историската граѓа од која што се создавал македонскиот идентитет. Тука не би
имало ништо антипично за процесот на создавањето на било која модерна нација,
која не би се правела и фалсификатите од типот зборот „Бугарин“ да се замени со
зборот „Македонец“. Таму каде тоа не би било можно, пак, личностите од историја-
та биле прогласувани за бугарски агенти уфрлени во некаков замислен чист
македонски простор. (п.м.)
Ерата на студената војна е зад нас. Македонците не морат да ја изразуваат
својата посебност преку конфронтација со бугарската нација. Денес, во ерата на
европското обединување, посебноста треба да ја изразуваме преку соработка со
неа. Кога станува збор за одбраната на нашиот национален идентитет, пак, тоа
треба да го правиме со помош на вистината. Зашто, само вистината може да ја
прочисти интелектуалната атмосвера во Македонија и да го отргне народот од
национална апатија која е производ на недоречености, двосмислености или орди-
нарни лаги. Конечно, само вистината може да им застане на патот и на најновата
генерација политички профитери спремни да направат „од готово, (национална)
вересија“.
Видовме како, во услови на војна и револуција, настанала македонската нација,
како стасала до лингвистичката карта на Европа, а потоа и до политичката карта на
светот. Можеме ли, во услови на слобода и демократија, од оваа наша историја да
црпиме национално достоинство? ...
376
ИНТЕРВЮ
Проф. Йоаким КАЛАМАРИС (Гърция)377 - за Радио „Фокус“
София 21 януари 2019 г.
Г-н Каламарис, започвам веднага с думите на македонския премиер, че ситуа-
цията никога не е била по-близо до разрешаване на спора за името с Гърция.
Такива ли са настроенията, които се усещат и от гръцката страна?
- Официално Гърция, политиците й, твърдят същото. Но народът, особено след
събитията, които видяхме в Атина, е в противоречие с подобно твърдение. Защото
какво означава „близко сме до разрешаването за името на т.нар. „Македония“?
Това е едно име, което притежава Гърция и то не от сега. То не е отстъпено от
гръцкия народ на тяхната страна. И в противен случай, говорим за разрешение или
за име, което е взето от историята и от културата, което е крадено.
Да разбираме ли, че този пореден кръг от преговори може да провокира и
поредна вълна от протести в гръцката столица?
- Със сигурност. Моментът за разрешаване на спора за името не е избран
случайно, като се има предвид ситуацията в региона. Разбира се, правителството в
Скопие е подбудено и подкрепено от турската външна политика и турската намеса
за преобразуване на Балканския полуостров и мюсюлманизирането на тези страни
под привидно благородни цели. За съжаление, доживяхме да видим Босна и Херце-
говина като мюсюлманска страна, доживяхме да видим Косово като мюсюлманска
страна, същото - в Албания. В момента се прави опит Скопие да стане третата
Албания (след Албания и Косово), при положение, че населението, което живее и е
родено в Скопие, е в 80% поне българско население. Това не е тайна. Защо тогава
българската външна политика да не влияе върху тази страна, или ако щете да не се
обедини по географски принцип с тази страна, а предимство да има Албания?
В момента се позволява една страна (Македония) да бъде албанизирана - това е
една новоизградена страна, и да бъде албанизирана и привлечена етнически,
политически и социално от хора и събития, които нямат никакво традиционно
историческо наследство в региона. Особено спрямо българската страна. Тоест,
мълчанието на българската страна, независимо политическо или неполитическо, е
странно. (п.м.)
Македония обаче е изключително обнадеждена от евентуалната си покана за
членство в НАТО. Можем ли да очакваме това да се случи през идните летни
месеци и съответно да очакваме край на спора с името?
- Със сигурност тази страна ще влезе в НАТО, неизбежно е. Да не крием
истината, че Македония е призната с името, което са откраднали навремето, има и
други причини политически и геополитически, признати са от 80 % от държавите
по света.
........................
377
Могат ли зачестилите македоно-гръцки контакти да бъдат повод за оптимизъм, близо ли е
спорът до окончателното си изчистване и имат ли възможни пречки, които да застанат на пътя? На
тези въпроси отговаря университетският преподавател Йоаким Каламарис в интервю за сутрешния
блок „Добро утро, България“ на Радио „Фокус“.Той коментира и изказването на македонския
премиер Зоран Заев, че Македония и Гърция никога не са били толкова близо до разрешаване спора
за името.
377
В тази връзка кои ще са най-големите пречки пред македонското и гръцкото
правителство за едно окончателно изчистване на спора, и действително, сега ли е
най-подходящият момент за решаването на казуса?
- Не, моментът е избран, за да могат да се покрият другите действия, които се
случват в региона.Избран е с цел, за да може да се покрие дейността на Реджеп
Ердоган и в региона, и в Сирия. Много по-дълбоки корени има този т.нар. „проб-
лем за разрешаване“, и това е един претекст, за да могат други действия да минават
в лека форма.
Какво се случва в Гърция?Ще ратифицира ли страната Преспанския договор и
това, ако се случи, какво ще предизвика?
- Вижте, ако се ратифицира договорът, това означава, че ще имаме много сери-
озни процеси на Балканите, тъй като тази държава и съответно политиците, които
управляват този проект, ще имат спрямо съседите допълнителни териториални
претенции. Това се вижда, защото ако всеки един от нас прочете спогодбата, т.нар.
Преспанска, а в нея има доста за реализация от мечтата на Тито, ще види, че има
много рестрикции относно суверенитета на съседните страни. Всеки може всеки да
прочете тази спогодба. Тя сега търси своята законност в нашите страни, но засяга
всички балкански страни, щом говорим вече за териториални претенции. То се
вижда, тъй като още навремето Скопие избра друго, вместо да се приобщи към
България заради народните нрави, които свързват двете страни, и заради езика.
Всички знаем много добре, че т.нар. македонски език е просто български език.
Виждаме сега албанизация на православните граждани на Скопие и съответно
мюсюлманизирането на целия регион. Целта коя е? Целта остава мираж за остана-
лите хора и фактори на Балканите. (п.м.)
Г-н Каламарис, ако Македония приеме името Северна Македония, няма ли да
стане по-лесна плячка за разцепването й от албанците?
- Няма нужда да стане разцепване, при положение, че тя трябва да бъде окупи-
рана по някакъв начин.Вижда се, че намалява драстично християнското население
на страната и разцепването не е целта в този момент, а обратното: разширяването,
албанизирането на територията и промяната на географските й граници.
Тоест вие смятате, че чрез новото име „Северна Македония“ албанският
етнос по-лесно ще я албинизира?
- ...Представете си, в нейния текст пише, че трябва гърците да изключат от
книгите си определени имена. Нещо, което го виждаме и в намеренията на маке-
донците и за други балкански, и то православни страни. Например, понеже те се
наричат македонци, настояват арменския цар, навремето византийския цар Васи-
лий Българоубиец, който е от арменски произход, а не от гръцки, трябвало да му се
промени името, защото бил избивал македонци, а не българи. Ама така го пише в
летописите от векове. Тоест има от какво да се притеснявате, вие българите. И ако
говорим за Северна Македония, тогава Банско, Благоевград по географски признак
са част от древната Македония, те къде всъщност трябва да са?
378
БЛАЖЕ КОНЕСКИ
МОЈОТ ПРОФЕСОР ПРОРОК378
Трајко СТАМАТОСКИ,379
Македонскиот јазик не е за дебата
„Утрински весник“, 19 февруари 2000 г.
Кон интервјуто на Жељу Желев: Нашиов весник, во својот број од пред една
недела – прецизно во бројот од 11 овој месец, донесе интервју со поранешниот
бугарски претседател Жељу Желев. Тој одговори на повеќе новинарски прашања за
состојбите во регионот, а го изнесе своето мислење и за спорот околу името.
Заради прецизност, ќе ги цитирам прашањата и релевантните делови од неговите
одговори.
На прашањето: Како го оценувате нивото и развојот на македонско-бугар-
ските односи, тој меѓу другото одговори:
„Мислам дека нештата се одвиваат добро. Имаше застој во односите во 1993
година, односно кога на почетокот на 1994 година, Глигоров го издигна спород за
јазикот, со што настана една многу глупава ситуација која ги стопираше односите.
Тогаш јас го поставив проблемот вака: Господине Глигоров, можно е македонскиот
јазик да е посебен, но ниту Вие сте лингвист, ниту пак јас, можно е да е дијалект,
но тоа можат да го кажат научниците... Проблемот со јазикот беше вештачки поста-
вен“. (подвлеченото е мое, Т.С.)
На следното прашање: Но, таканаречениот јазичен спор„тргна“ од бугар-
скиот министер за наука и образование. Марко Тодоров, кој среде Скопје одби да
потпише протокол за соработка заради тоа што „не постој македонски јазик“,
инсистирајќи на формулацијата “официјални јазици“...
Следеше одговорот на Жељу Желев: „Точно министерот за култура не ги
потпиша тие документи. По тоа се создаде една напрегнатост за одделниот маке-
донски јазик. Вашите политичари се фатија за тоа... Со големиот прогрес, кој беше
направен сега со новото раководство на ВМРО кое дојде на власт, овај проблем е
симнат од дневен ред зашто и не беше политички проблем. Ова е проблем на
науката“. (подвлеченото е мое, Т.С.)
Морам веднаш да кажам дека овие ставови на Жељу Желев не се ни нови, ни
оргинални. Во ситуација кога негаторската страна нема валидни аргументи за
својата теза дека нашиот јазик „можно е да е дијалект“, обично прибегнува кон
изговорот дека тоа прашање не е политичко, а дека е научно (како политиката да
може без науката!?) и дека како такво треба да им се остави на расправа на научни-
378
Градската библиотека "Браќа Миладинови"- Скопје има чест да ве покани (Христо Капсаров)
на промоција на книгата Мојот професор пророк од Вера Стојчевска-Антиќ промотор: проф. д-р
Димитар Пандев стихови од Коневски ќе интерпретира актерот Томе Витанов. Промоцијата ќе
се одржи на 19 октомври 2017 г. во спомен-собатана Миладиновци со почеток во 12:00 часот.
379
Трајко Стаматоски (1925-2021) е почитател на Блаже Конески. (Види: Мислата на Блаже
Конески /Трајко Стаматоски, Скопје - 2006 : Фондација на македонски јазик „Небрегово“ – 293 стр.)
.
379
ците. Овој став го слушаме уште од Шестиот меѓународен конгрес на славистите
(Прага, 1968) од највисоките претставници на бугарската наука, во моментот кога
во сите сили каде што се одруваше конгресот се прочита решителниот став на
Претседателството на Оргазациониот одбор дека тоа ќе биде присилено да ги
острани бугарските научници доколку и понатаму продолжат да го негираат маке-
донскиот јазик и да ги навредуваат националните чуства на македонските учесници
на конгресот.
Се разбира, македонската делегација не можеше да го прифати бугарскиот
предлог за расправа по прашањето за самобитноста на македонскиот јазик, бидејќи
не сакаше да се пушти во разправа за нешто што е акиимома. (!?)
Се поставува сега и едно сосема принципиелно прашање: до кога македонската
наука за јазикот ќе биди повикувана да ги покажува корените на својот јазик и
патот на оформувањето на неговата литературна форма? Зарем не е даден убедлив
одговор со развојот на македонската наука за јазикот и со нивото што таа го има
постигнато? (...)
Се загатнува во интервјуто и едно друго прашање: прифаќањето на синтагмата
„официјални јазици“ при потпишувањата на Заедничката декларација за односите
меѓу Бугарија и Македонија. Ова синагма беше добро елаборирана од нашши
научни работници, писатели и други културни дејци, публицисти и новинари,
обични луѓе. Тоа значи дека е создадена кај нас една доволно силна критична маса,
за која мора да водат сметка како негаторите на самостојните корени на македон-
скиот јазик, така и оние што во нашата држава завземаат одговорни функции.
...........................
Да закључам. Би ми било многу задоволено љубопитството кога би узнал дека

г. Жељу Желев, или некој друг бугарски функционер пред и по него, потпишал
каков и да било договор, со која и да било земја, со формулација „официјални
јазици“, согласно со уставите на двете земји. Во случај да нема потпишано таков
договор – тогаш оваа изолирана употреба оправдано буди сомнение.
380
Трајко СТАМАТОВСКИ,
Валкањето на ликот на Блаже Конески380
„Утрински весник“, 8 август 2000 г.
Нашиот весник веќе го одбележа со краток текст излегувањето од печат на
«Македонскиот историски речник»381 и тврдењето во одредницата за Блаже Коне-
ски дека се залагал „за примена на српската (Вуковата азбука) во Македонија“.
Притоа беше добро сторено што се дадоа и факсимили на делови од одредниците за
Конески, но и за Ѓорѓи Киселинов.
Во одредницата за Коневски прецизно стои: „Во 1944 годina е избран за член за
Комисијата за изработка на македонскиот правопис и за кодификација на македон-
скиот литературен јазик, залагајќи се за примена на српската (Вуковата азбука) во
Македонија‟ (с. 245). Што кажува реченицата? Прво, покажува ниско ниво на
писменост. Таа реченица нема логичен след, таа не е поврзана со своите одделни
делови.(...) Па зар закључокот дека Б. Конески се залагал за примена на српската
(Вуковата) азбука е срцевината, есенциалното што треба да се извлече при оценка-
та и многустрана дејност на Конески? Тоа исто така не е акрибија бидејќи не води
сметка за хиерархијата на фактите и на закључоците.
Како противтежа на Коневски се претставува Ѓорѓи Киселинов. Во одредницата
за неговиот живот и дело пишува: „Бил член на првата Комисија за кодификација
на македонскиот литературен јазик и се спротивставил на прифаќањето на Вуко-
вата азбука‟.И понатаму: „Поради неговите ставови како член на првата Комисија,
бил суден и репресиран‟ (с. 232).
(...) Во речникот се потцртува и кај одреницата за Венко Марковски дека
„Учествувал во комисиите за кодификација на македонскиот јазик и бил противник
за прифаќање на Вуковата азбука и на нејзината примена во Македонија‟ (с. 299),
а исто и при претставувањето на Георги Шоптрајанов дека „Како член на Првата
комисија за кодификација на македонскиот јазик правопис бил против прифаќање-
то на српската (Вуковата) азбука и нанејзината примена во Македонија‟ (с. 316).
...........................
Точно е дека Ѓ. Киселинов беше суден во 1945 г., но секако за дејанија од друга
природа, за неговата секупна дејност во текот на окупацијата 1941/42 и 1942/43
беше директор на Женската гимназија во Скопје. Неговит биограф кажува дека тој
во овој период добил повеќе одликувања од окупаторот: кавалериски крст со
корона (веќе на 25.05.1941) (...) медал со зелена лента и медал со црвена лента
(9.7.1943.) за своето учество во оплченското движење во Балканските и Првата
светска војна.
380
Дефинитивните предлози и на двете комисии не можат никако да се означат како залагање за
промена на српската (Вуковата азбука) во Македонија.
Може само да се каже дека и двата предлога тргнуваат од Вуковите принципи. Се бара нешто
еднакво на Конески, Ѓорѓи Киселинов со сиот свој филолошки ангажман, не може тоа да биде. Исто
како што пропадна порано обидот, на чисто лингвистички план, тоа да биде Венко Марковски.
381
Д-р Стојан Киселиновски. е главниот уредник на «Македонскиот историски речник» (Види:
Ст. Киселиновски ,Кодификацијата на македонскиот литературен јазик, „Дневник“, 26 август 2000.)
381
Се знае исто така дека во септември 1944. по „истеглјането‟на бугарските воени
и административни сили, влезе во т.н. Месен комитет на град Скопје и околијата,
предводен од Стефан Стефанов и Васил Хаџи Кимов, истите оние лица што во
1941., заедно германските сили, дојдоа на нив тенкови со цел да организираат
бугарски акциони комитети во Македонија и да подготват „торжествен‟ пречек на
бугарската окупациона власт: се знае дека ја прими задачата на „член на Комитета
по просветно културни вопроси‟, како што е потпишан во соопштени-ето „до сите
културни и просветни учрежденија‟, објавено во тукушто основаниот весник Маке-
дония, чиишто стопанин и директор беше токму Стефан Стефанов, а Киселинов
активен соработник. Се знае добро и за многу негови написи од тоа време со туѓа
национална ориентација, итн.
Веројатно за овие и други негови активности и беше суден и сите други члено-
ви на „Комитета‟ 382.
.............................
Очигледно, со одредниците за Б. Коневски и Ѓ. Киселинов се цели нешто друго

да се оцрни Конески, како што се прави тоа постојано кај нашиот источен сосед. Да
се сетиме само на памфлетот на Драгни Драгнев, Скопската икона - Блаже Коне-
ски383. Потоа, се бара пандан, нешто еднакво на Конески. Ќе кажам јасно и
отворено. Киселинов, со сиот свој филолошки ангажман, не може тоа да биде384.
Исто како што пропадна порано обидот на чисто лингвистички план, тоа да биде
Венко Марковски.
(Авторот е лингвист)
382
Точно востановена вистина: Георги Киселинов беше суден во 1945, за дејанија од неговата
дејност во 1941/42 и 1942/43 кога беше директор на Женската гимназија во Скопје, и кога добил
повеќе одликувања: кавалериски крст со корона (25.05.1941), медал со зелена лента и медал со
црвена лента (09.07.1943.) за учеството во оплченското движење во Балканските и Првата светска
војна. Во септември 1944. по „истеглјането‟ на бугарските воени сили, влезе во Месен комитет на
град Скопје и околијата, предводен од Стефан Стефанов и Васил Хаџи Кимов, лицата што во 1941.,
дојдоа да организират бугарски акциони комитети во Македонија и да подготват торжествен пречек
на бугарската власт:. Како, член на „Комитет по просветно културни вопроси, потпишан е во сооп-
штение „до сите културни и просветни учрежденија‟, објавено во весник Македония, а директор бил
Стефан Стефанов, а Киселинов негов активен соработник. Многу негови написи од тоа време се
биле со бугарската национална ориентација, итн. За овие негови активности и беше суден и сите
други членови на „Комитета‟.
383 Скопската икона Блаже Конески: Македонски лингвуст или сръбски политик-работник?“,
Македонски научен институр, София 1998. - Неколко уводни думи: „Към личността на Блаже Коне-
ски в Скопие е създаден култ, т.е. той (Блаже Конески; б.м.) съвсем целенасочено е превърнат в
символ на културата в Р Македония. Защо и с чия помощ се е стигнало до този парадоксален факт?
В текста, който следва е направен опит да се отговори на подобни въпроси. Развенчаването на тази
култова личност (всъщност неприкрит сръбски агент в духовния живот на страната) е задача слож-
на, но и крайно необходима. Разкриването на истинската същност на „лингвиста”, плагиатствал от
няколко български граматики, който зад граница не е познат като политик, макар че цялата си кари-
ера е изградил именно върху политиката, несъмнено е наложително.Злосторната роля на Конески -
"езиковеда" в живота на титовска Македония днес умело се прикрива. Ще бъде историческа неспра-
ведливост обаче, ако денешното и урешните поколения не бъдат запознати съистинския лик на една
отминала епоха, чудовишните образи от която и днес троват душите на неосведомените...“.
384
Точно возтановена вистина: Георги Киселинов со целато му животно дејание е:
антитеза на Блаже Конески. (Види: Милош Линдро «Подотворено писмо кон „добро-
намерните“» „Демократски Форум“, 29 јуни 1990 г.
382
СКАНДАЛ
Димитров сам против Мисирков385
„Старт“, 2 јуни 2000 г.
„Експресниот воз кога поминувал низ Македонија, запрел само на две станици:
едната се вика Крсте Мисирков, а другата Блаже Конески“. Вака проф. Трајко
Стаматоски, во свој стил, кусо и со огромен респект кон двајцата големи дејци, ја
прокоментира анкетата на „Македонско време“ во која Мисирков беше избран за
најзначајна личност меѓу Македонците во 20 век, а Конески го зазеде висикото
трето место. Меѓутоа, сите не го делат мислењето на проф. Стаматоски и на стоти-
ците учесници во анкетата кои не случајно својот глас го дадоа за Мисирков и
Конески.
Меѓу оние кои се „од другата страна“, без дилеми е професорот по марксизам и
филозофија Димитар Димитров, кој поради познатата пробугарска ориентација сега
за првпат, буквално ќе остане сам на гола ледина. Проблематизирањето на
прашањето на македонската самобитност и јазик што е основна поента во неговите
писанија, без доволна причина акад. Блаже Ристовски и законските наследници на
акад. Димитар Митрев, акад. Блаже Конески и на Даре Џамбаз, да се дистанцираат
од фототипното издние на книгата на Мисирков „За македонцките работи“, во која,
според замислата на „Култура“, споменатите автори требаше да се најдат во исто
„друштво“ со екс министерот за култура Димитров. (...)
Идејата за финансирање и печатење на неколку книги чие објавување треба да
предизвика нови поделби и препукувања меѓу Македонците, е родена во некога-
шниот министерски кабинет на Д. Димитров кога со неколкумина истомисленици ,
пред повеќе од една година ја почна реализацијата на „големата идеја“ за печатење
книги, меѓу кои се некои наслови кои воопшто не се спорни и непознати, но со
сомнителни или недообјаснати предговори кои лесно можат да станат проблем-
атични. Така, со голема финансиска помош на екс министерот, на минатомесечниот
Саем на книгата во Скопје беа промовирани две контравезни книги – фототипното
издание на „Зборникот на браќата Миладиновци“, не случајно насловен како
„бугарски народни песни“ и без научно објаснување зашто пред еден и пол век
книгата била така „крстена“ и, „Извештајот на Карангиевата комисија“, позната
антимакедонска публикација, која со големо задоволство ја промовираше токму
Димитров. Третата книга, исто така и предходните две, со ангажман на екс мини
стерот „дебело“ финансирана од државниот буџет, е „За македонцките работи“ од
Мисирков, чие појавување сега е доведено во прашање. Фототипното издание на
познатата книга на Крсте Петков Мисирков, која се смета за „македонска Библија“
е замислено со неколу предговори од кои требало „да се водат разните гледања на
делото на Мисирков и на проблематиката на неговата книга“. И сѐ би било во ред
доколку Димитров не е еден од авторите чиј текст требало да биде објавен „во
друштво“ со Димитар Митрев, Блаже Конески, Даре Џамбаз и Блаже Ристовски.
385
Поднаслов на Редакцијата: Продолжува антимакедонската мисија на „Култура“. Димитар
Димитров, како автор на поговорот во Мисирковата „За македонските работи“, која е во печат,
причина од „лошото друштво“ да се дистанцираат акад. Блаже Ристовски и наследниците на
академиците Блаже Конески и Димитар Митрев, како и семејството на Даре Џамбаз.
383
„Ногата ја повлекол“ акад. Блаже Ристовски кој освен Димитров, е единствен-
иот жив автор од кој е побаран текст за Мисирков, додека текстовите на другите
тројца автори, семејствата воопшто не биле консултирани. Одкако в.д. главниот
уредник на „Култура“ Ленче Милошевска, која проектот го „наследи“ од Бранко
Цветковски, го инвормирала акад. Ристовски дека завршниот текст ќе биде на Д.
Димитров, еден од најтврдите противници на Мисирков, тој одбил „учеството на
еден таков злостор и антимакедонски чин“. Веднаш по акад. Ристовски, во
редакцијата на „Култура“ и во Авторската агенција писмен протест доставила и
сопругата на акад. Димитар Митрев, проф. д-р Љерка Тарник-Митрева. (...) Барање
до Авторската агенција за забрана за објавување на текстот на акад. Блаже Коне-
ски, доставила ќерката Елеонора Конеска, а писмено реагирање и инсистирање да
се повлече текстот од Даре Џамбаз, напишан во 1946 година, има и неговото
семејство. Значи, останува Димитар Димитров сам контра Крсте Петков Мисирков!
(...)
И сега кога е јавна тајна што ни подготвува Книгоиздателството „Култура“ и
кога се појавија и реагирањата на акад. Блаже Ристовски, како и на семејствата на
акад. Димитар Митрев, акад. Блаже Конески и на Даре Џамбас, несватливо е зашто
сѐ уште молчи Институтот за македонски јазик, кој не случајно го носи токму
името на Крсте Петков Мисирков?
Билјана Јовановска
Д-р Кита БИЦЕВСКА386

Дали на македонската азбука ѝ недостига буквата за темниот вокал
Во самиот почеток, наместо одговор на прашљњето од насловот ќе поставиме
друго прашање, дали не е залудно да тргнаме во потрага по одговор на погрешно
поставено прашање?387 Немаше да ме засегне овој проблем ако во последните
неколку години некои наши литературни творци и собирачи на народни песни
јавно не ја ферификуваа употребата на големиот ер како графема во своите печате-
ни дела. Според нивното лично водување тие веројатно сакаа да се прикажат себе
како компентентни за правење корекции во македонската азбука.
Настојувањата за воведување на оваа графема во нашето писмо во некои среди-
ни добија и политичка конотација, па се коментираше дека наводното збогатување
на азбуката со овој знак води кон нејзина бугаризација.(!?) Во некои од нашите
медиуми се одеше и до таму што ваквиот начин на пишување се толкуваше како
пишување со бугарска азбука или бугарски правопис. Не е тешко да претпоставиме
дека тоа биле„толкувачи“ што веројатно немале никаков допир со пишаниот зборна
старословенски јазик. Факт е дека таа графема е старословенска, а најмалку
бугарска, руска, украинска или белоруска, затоа што и во тие јазици се задржала од
386
Таа е професорка на филолошкиот факултет.
387
Д-р Велко СИЛЈАНОВСКИ «Реч за македонската азбука - критицчарите на погрешен
колосек» „Нова Македонија‟, Лик бр. 147, 27 ноември 1991 г. (Види: Темен вокал Македонскиот
вокален потсистем содржи и еден вокал од среден ред често познат под името шва, а во македонска-
та лингвистика како темен вокал или темен призвук (кога се изговара пред нареченото слоговно р)...
384
старословенскиот јазик, во источнословенските само како знак беа феноменска
вредност во бугарскиот – како ознака за темниот знак.
Ако се вратиме малку наназад, во почетокот на последната деценија од 20 век,
ќе се сетиме дека идејата за воведување знак за темниот вокал во нашата азбука
воскресна од личности што го немаа неопходниот стручен легитимитет (од
физичари до лекари, а се разбира и политичари). На овие идеии мошне компентен-
тно реагираа повеѓе наши новинари, научници и литературни творци, со право
бранејќи ја личноста на проф. Блаже Конески, којшто од инцијаторите на овоа
идеја беше наречен – најголем виновник за неоправдано исфрлената графема од
нашата азбука во 1945 година.
Колку за потсетување големиот ер (ъ) како графика кај нас се исфрли уште во
седудесетите години на 19 век. а овие принципи се залагале повеќе наши истакнати
културни дејци од тоа време, како што се Ѓорѓи Пулевски, Константин Петковиќ,
Ефрем Каранов и други, а малку подоцна и Крсте Мисирков.(...)
..........................
Во одредени случаи на ниво на книжевнојазична норма присуството на темниот

вокал е регулирано со употребата на апостроф, за кој сметам дека и не е неопходен.
На пр. можеме да пишуваме рж, ржи, исто така како пишуваат Словенците rdeci.
Особено е најмалку потребен знак за темниот вокал р, бидејќи во говорите што ја
дадоа основата на литературниот јазик, при вокално р таков глас воопшто и не се
слуша.
.........................
Нашата норма за македонскиот стандарен јазик не прифати графема за обележу-

вање на темниот вокал, бидејќи се смета дека тој е ограничен на дијалектно ниво.
Еден од заклучоците на Комисијата за македонскиот јазик и правопис во 1945
години беше: македонската азбука да биде составена од толку букви колку што има
гласови во литературниот јазик (...)
............................
Марија Коробар–БЕЛЧЕВА,388
Блаже Конески и неговото дело
Две големи личности го обележаа нашиот 20 век: Во почетокот на векот Крсте
Мисирков, а во вторара половина на векот Блаже Конески. Во нашата македонска
културна историја Блаже Конески останува како темелник на кој ќе ги надграду-
ваме нашите духовни големини. Беше тој возбудлива творечка природа којашто по
разновидноста и по силата на изразот спаѓа во самиот врв на нашата наука и
литература. Беше симбол на интелектуална моќ, супериорен дух што го набљудува-
ше и го толкуваше времето во кое живееше и твореше со фасцинантен стил и јазк.
388
Таа е директорка на Инситутот за македонски јазик.
385
Со неговото дело ние Македонците влегуваме во светот на модерната цивили-
зација. Поезијата му е уневерзална метафора важечка за сите времиња, модерна и
по однос на јазикот и во однос драматургијата, со творечка сила што извира од
овие наши простори, со сенбилитет што му припаѓа на овај народ, но и на целото
човештво. Конески беше јазичен и литературен гениј, кој ја продолжи македон-
ската самостојна многустрана акција. Современиците за него рекоа: Конески е
творец на нашата модерна историја, неуморен градител на убавината растајувач на
нашето постоење, учител по човекољубие и човечност, голем патник во иднината.
Неговите фундаментални дела ја зацврстија нашата опстојба. Граматиката на
македонскиот јазик, Историја на македонскиот јазик, Историска фонологија на
македонскиот јазик, Правописот на македонскиот јазик (заедно со Крум Тошев),
Речник на македонскиот јазик (под негова редакција), Јазикот на македонската
народна песна и др. дела, со недадминати и покрај нивното повеќедецениско
постоење. Тие се темелници на современата македонска наука за јазикот.
Треба да се спомене и активното учество на младиот Конески кога се обликуваа
македонската азбука и правопис, кога се кодифицираше македонскиот јазик, како
модерен литературен јазик. Библиографијата му се состои од речиси 500 единици,
27 книги од областа на јазикот и 22 поетски збирки. Тоа е творештво на јазичен
гениј што ја популизира и ја надградува македонската култура. (...)
Конески лично иницираше и формирања на многу наши културни и научни
установи, меѓу кои се ДПМ, ИМЈ, МАНУ итн. Соработниците од Институтот за
македонски јазик „Крсте Мисирков“ го негуваат споменот на професорот Конески
со посебна почит. Не се заборава грижата што ја покажуваше кон сѐ што се работе-
ше во Институтот. Беше постојано присутен и секогаш подготвен да помага.
Одбележувањето на 80-годишнината од неговото раѓање е убав повод да се
потсетиме што сме направиле и што треба да направиме, како што велеше Мисир-
ков, „за однапред“. Историскиот подвиг на Конески нема да се заборави, ако го
направиме Толковниот речник на македонскиот јазик, ако излезе голема енци-
клопедија на Македонија, потоа академска граматика на македонскиот јазик во
повеќе томови и други дела (...) Тие се темелници на современата македонска наука
за јазикот и литературата.
386
МАКЕДОНСКА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА
ЗАД ОСОГОВО
Иван НИКОЛОВ, Православният Троянаки кон на Белград в Скопие
"България Македония", Бр. 5 септември-октомври 2005 г.
На 26 и 27 май Съборът на сръбската православна църква издаде томос
/решение/, с което Охридската архиепископия получава автономия и легитимност в
света на православните църкви. Бившият македонски владика Йован Вранишков-
ски е обявен за Охридски архиепископ и скопски митрополит.
С това решение Сръбската православна църква /СПЦ/ слага своеобразен край на
нестихващата от 1958 г. война между СПЦ и МПЦ. За по-добра ориентраност се
налага да споменем две възлови в този спор години. Едната е 1958 г. За нея спомен-
ахме, но трябва да поясним, че тогава бе създадена МПЦ и петима владици бяха
изабрани да сформират Македонския Свети синод. През 1967 г. МПЦ поиска авто-
кефалност от СПЦ. Одговорът е категоричен. Не. От 1967 г. конфликтът между
двата синоида тлее, за да се раздуха пепелта на 17 май 2002 г., когато с най-
фарисейски условки е изготвен от сръбските архиереи документ, който дава
автономия на МПЦ в рамките на Сръбската църква. На тази дата в Ниш тримата
македонски архиереи Петър, Наум и Тимотей подписват документ. Връщайкми се
в Скопие, те се посрещнати като предатели. Целята общественост се надига и
подписът на тримата архиереи е обявен за не валиден. Малко по-ксно в одговор на
този отпор сръбските владици обявяват Йован за сръбски егзар в Р Македония. (...)
По-нататък войната за Македонската църква премина през много перипети, за
да се разбере, че в тази война съюзници на сръбските владици са Руската и Атин-
ската православна църква.По този повод през 2003 г. един македонски весник писа:
"Сръбската църква сака да ни го смени и државното и црковното името". И още:
"За непрзнаването на МПЦ стоят личните интереси на Сръбската, на Руската и на
Грчката православна църква..." /В. "Дневник". 30 май 2003г./
Тази съгласуваност в интересите между трите "братски православни" църкви
блесна с особена сила на 15 ноември 2004 г., когато на среща в Москва между
сръбския патриарх Павле и руския патриарх Алексей II еднодушно бе изразено
становището и от двамата, че въпросът с автокефалността на Македонската църква
зависи от това, какво ще каже гръцкия патриарх.
Опитите да бъдат склонени македонския клер да приеме диктата на трите
православни църкви достигнаха своя връх, когато на 31 март т,г. в Скопие дойдоха
сръбските владици Авмилохие и Ириней. Тогава те поставиха ултиматума: "Смире-
те се со Јован, инаку ке му дадеме автономия". Последва нов натиск. Този път от
съветника на руския патриарх Алексей II. Това е Валерий Алексеев, който присти-
гна на 16 май в Скопие. И това не даде резултат. Така кръгът се затвори с взетия
томос за обявяването на Охридската архиепископия, начело с отцепеника Йован, за
"автономна и легитимна в света на православните църкви..."
387
Отсега нататък Троянският кон – владиката Йован ще върши своята яразколни-
ческа мисия въпреки че в момента е осъден и затворен, защото в Белград много
доре знаят, че Охридската архиепископия е българска, (...) След падането на Бъл-
гария под Визаантийско владичество през 1019 и 1020 г. Василий Втори издава
грамоти, с които очертава правата на Охридската архиепископия. В грамотата от
1020 година той пише: "Постановяваме, щото сегашният светейши архиепископ да
притежава и управвлява всичките български еписопства, които при цар Петър и
Самуил се притежаваха и владееха от тогавашните архиепископи..." Вторият
пример е тържественото слово на Григор Пърличев на 8 март 1870 година по
случай обявения Ферман за уредяването на Българската егзархия. В това слово
Пърличев изплаква: "Когато Цариградский патрика Самуил със страшна измама
урна Охродската архиепископия и я претопи и по вся България прати гръцки
владици, или на солът святий Климентов седнаха фенерски зверове...тога Българ-
ский народ се облече в чърно, наведе глава до земля. И не се надеваше никак да
добие пак това, що изгуби..." /В. "Право", цариград, 20 юний 1870 г./
Денешните македонски църковни водачи, воювайки срещу фарисейщините на
Сръбската, Руската и Гръцката църква заборавят, че именно сръбските владици
през последните 100-130 години дават всичко, за да замъглят паметта на македон-
ските миряни за тези факти. (...)
Печалното е, че в цялата тази завихрила се война Българската православна
църква, църквата Майка на Македонската, позорно мълчи. Или още по-трагично-
мълчеливото подкрепя в този съвсем нехристиянски поход Москва, Белград и
Атина.
388
Радмила ЗАРЕВСКА
„Нова Македонија“, 12 мај 2014 г.
Коментар за првото заедничко чествување на светите
Кирил и Методиј во бугарската столица.
По покана на Бугарската академија на науките и уметностите - несомнено е
позитивен сигнал или барем получекор напред кон конечното остварување на
добрососедство. Истото добрососедство за кое бугарските власти тврдат дека
Македонија упорно го одбива. Ете викендов се докажа спротивното: БАН понуди,
МАНУ не одби, туку прифати, во име на, како што рече академик Владо Камбов-
ски, зајакнувањето на соработката во регионот и во духот на евроинтегративните
процеси.
Пред неколку дена и бугарскиот председател Росен Плевлнелиев ги обвини
македонските власти дека ја отфрлаат старата декларација за добрососедство. На
ова експресно му одговори Иванов, кој ја поздрави оценката на угарскиот колега
дека старата декларација може да има ист ефект и го повика уште веднаш двајцата
шефови на држави да ги стават своите потписи и добрососедството предвидено на
хартијата да почне да се практикува.
Бугарската страна очекува Македонија да биде добар сосед. И обратно, Скопје
очекува Софија да покаже и да докаже дека сака пријателски односи. Чествувањето
на св. Кирил и Методиј покажа дека сме поготвени. И одговорот на Иванов е уште
еден во низата укажувања на волјата и подготвеноста. Ваквите позитивни сигнали
треба да се секојдневје, треба да се дел од една соработка, позитивен однос. Ако
постои амбиент, истиот треба да се искористи, но од двете страни за нештата да
тргнат на подобро. (...)

„Нова Македонија“, 12 мај 2014 г.
Бугарската православна црква оддала достоинствен
почит на македонската православна црква – Охридската архиепископија
Како на сестринска православна црква на првото заедничко чествување на
сесловенските просветители, браќата свети Кирил и Методиј во Софија, Бугарија:
Вака Иван Желев, бугарски верски аналитичар, го опишува настанот што вчера се
случуваше во централниот софиски храм „Александар Невски”. Вели дека маке-
донската црковна делегација, во која, освен архиепископот г.г. Стефан, биле и
струмочкиот владика Наум и епископот хераклејски Климент, заедно присуству-
вала на утринската литургија со која началствувал бугарскиот патријарх Неофит.
Познато е дека делегациите на МАНУ и на МПЦ се поканети на годишново
чествување од страна на Бугарската академија на науките и уметностите.
- Значајно е што патријархот Неофит и архиепископот г.г. Стефан, заедно со
владиците г. Наум и г. Климент и со еден епископ на БПЦ, за време на литургијата
389
биле во олтарот на храмот и оттаму ја следеле литургијата – објаснува аналити-
чарот Желев, кој присуствувал на литургијата.
Вели дека г.г. Неофит и г.г. Стефан седеле на владичките столови. Едниот седел
под иконата на Исус Христос, а другиот под иконата на света Богородица.
- Дополнително значење во почитта што БПЦ ја искажала кон МПЦ е што по
молебенот, патријархот Неофит му овозможил на г.г. Стефан со светиот крст да го
благослови молебенот – додава Желев.
Инаку, нерешениот канонски статутс на МПЦ оневозможува заедничко сослу-
жување меѓу двајцата поглавари. Поради тоа се очекуваше г.г.Стефан да биде само
гостин во патријаршискиот храм.
Желев вели дека Бугарската црква во ниту еден момент не ги нарушила
канонските правила, со што овозможила тројцата владици на МПЦ, да се
чуствуваат равноправни и на ниво на легитимни владици на една црква. Затоа г.г.
Неофит одлучил да не ги води литургијата и молебенот за денот на свети Кирил и
Методиј, туку во литургијата учествувал само еден бугарски епископ и свештеници
на БПЦ. (...)
390
БОЖИКНО ИНТЕРВЈУ
Архимандрит Партениј389-игуменот на бигирскиот манастир Св. Јован Крстител
„Нова Македонија‟, 6-8 јануари 2018 г.
Бигорското светилиште се претвори во Битлеемска пештера
За две години Бигорскиот манастир ќе одбележи голем јубилеј, 1000 година од
постоењето. Дали ја подготвивте програмата за оваа прослава и што содржи?
- Бигорскиот манастир стои пред еден многу значаен јубилеј - илјада години од
неговото основање и оваа годишнина нераскрливо е поврзана со првиот архи-
епископ на Одридската архиескиопија, Јован Дебарски. Тоа е особена чест и за нас
како обител, но и за целиот македонски народ, бидејќи Бигорески е манастир во кој
илјада години во континуитет се чува словенската традиција, почнувајќи уште од
неговото создавање, во 1020 година, па до денешени дни. Малку се оние што можат
да се пофалат со толку долго присуство на еден простор. Притоа, не смееме да ја
занемариме ни неговата особено важна улога во 19 век, кога во Македонија започ-
нува преродбата, толку пресудна за нашето опстојување и за нашиот индентитет.
Сведоштво за примарната улога што ја одиграл манастирот во тоа време наоѓаме во
сознанието дека познатиот бигорски игумен, архимандрит Арсениј бил духовно
поврзан со голем дел на нашите преродбенски дејци, како што се Кирил Пејчинов-
иќ, Јоаким Крчковски, браќата Миладиновци, но и духовен отец на Анатолиј и
Партениј Зографски, кои направиле многу за народното будење во тие тешки
години на османскиот период, кога и самиот наш опстанок бил доведен во опас-
ност. Значи, нашиот манастир направил многу за народната преродба, неговото
влијание врз текот на тоа движење било многу големо. Од последното писмо што
еден наш пријател го пронајде во Народната библиотека во Софија видовме дека
врските на манастирот со зографското светилиште билр многу подлабоки отколку
што се претпоставуваше. Имено, таму имало многу игумени што потекнувале
Бигорскиот манастир, а и многу монаси што биле директно одговорни за одржува-
ње на манастирот, па дури и на некои скитови.Така, на пример, и во скитот на
манастирот „Ксенофонт" имало извесен број бигорски монаси.
389
Oтец Партениј, игуменот на Бигорскиот манастир – говори: „(...) Нашиот народ, одејќи
го трнливиот пат за своја самостојност и државност, низ историјата наидувал на многу тешки
искуше-нија и проблеми. И покрај се, ние денес ја живееме реалноста за која сонувале и се
бориле нашите предци, а тоа е самостојна држава. Меѓутоа, за обезбедување на сигурна идни-
на на нашата држава, неопходна е државна платформа, изградена на темелите на вистинските
историски факти, кои го потврдуваат нашиот национален идентитет. Таквата платформа
треба да стане заедничка цел и дел од програмите на сите политички партии и национални
иституции во Македонија. За жал, морам да нагласам дека нашата најголема слабост лежи во
тоа што ние до сега се уште немаме изградено ваква национална платформа, заснована на
темелите на вистинските факти што трбат да се земат од нашата многу славна и бурна,
христоцентрична историја. И токму тоа е причината за многубројните доживеани порази. Но
ги полагаме своите надежи во добриот Бог, кој ја чува нашата татковина во многубројните
искушенија".
„ИЗБИРАМЕ ЛИЧНОСТ НА ГОДИНАТА“
„Нова Македонија“, 19. XII 2012 г.
391
(...) Но тука ќе нагласам дека јубилејот, и покрај својот црковен карактер, треба
да се сфати и подржи и како своевидна дежавна манифестација, затоа што,
вклучувајќи се со свој ангажман во тековните подготовки за прославата, државните
институции во голема мера ќе потврдат и промовираат оние вредности што се од
голем национален, културно-историски и државнички интерес, зашто веќе рековме
дека овој јубилеј го засега и самиот наш ентитет. (...)
Како ги оценувате процесите и настаните што се случуваат помеѓу БПЦ- БП
и МПЦ-ОА и зашто нашиот синод побара БПЦ-БП да биде црква мајка на МПЦ-
ОА?
- Имајќи ја предвид заедничка црковна историја со нашите најблиски браќа
Бугарите, најпрво мисијата на светите сесловенски рамноапостоли Кирил и Мето-
диј, личност на св. рамноапостоли. Борис Михаил, кој, патем, одиграл клучна улога
во ревангелизацијата на голем дел од Балканот и придонел да успее мисијата на
светите кирилометодиевски ученици и започнатата словенска писменост. Охрид-
ската архиепископија, заедничката света егзархија, која била последната канонска
јерархија на територијата на денешна Р Македонија (1941-1945) пред возобувањето
на ОА – сметам дека нашата црква направи еден навистина многу важен дипломат-
ски и единствено исправен чекор, и од историски и од црковноканонски аспект.
Зашто, благодарение на божјата семудра промисла, денес се создадоа поволни
општествени околности, кои на нашата црква ѝ дадоа слобода конечно да побара
своето признавање од таму од каде што тоа најпвин треба и да дојде и да им се
обрати на оние што можат и треба да го направат тоа, за најпосле вистината и
правдата да восторжествуваат. (п.м.)
Но, за да можеме да го расветлиме нашиот долгогодишен црковен проблем,
треба да се вратиме на самите почетоци, непосредно пред создавањето на маке-
донската држава во 1944 година, кога се јавиле и првите никулци на самостоен
организиран црковен живот, од кои подоцна изразнала обновената Охридска архи-
епископија, добивајќи, според примерот на другите околни цркви, и национален
предзнак - Македонска православна црква. Членовите на тогашниот инцијативен
комитет за обновата на ОА во лицето на МПЦ биле клир или верници и приврза-
ници на светата Бугарска егзархија и во никој случај не сакале враќање на српската
црковна јерархија. Така, првата влада на новата федерална македонска република
во рамките на тогашната ФНРЈ, во чии состав имало многу наши свесни и разбуде-
ни родољупци, заклучила дека обновата на Охридската архиепископија е неминов-
ен и народнопосакуван процес, па затоа и го потпомагала. Единствено, тогашното
македонско духовенство и паства жолчно се бореле и не дозволиле враќање на
српската црковна јерархија во Македонија, до толку повеќе што таа никогаш не им
излегувала во пресрет за задоволување на нивните духовни потреби, како што ѝ
прилега на една црква-мајка, ами само служела како инструмент за србизација. Под
закана дека доколку не им се задоволи барањето за ракополагање на домородни
владици, ќе побарат висок клир од Бугарската црква, по потекло од Македонија (во
тоа време поголем дел од свештенството и монаштвото во Бугарија биле родум или
попотекло Македонци), насшето свештенство, по повеќе од 20 години родољубива
борба, успеала да издејствува во Македонија да биде пратен тогашниот топлички
епископ г. Доситеј, по род Македонец. На Вториот црковно-народен собор во
Охрид, во 1958 година, свечано била обновена Охридската архиепископија, а за прв
392
нејзин поглавар бил избран г. Доситеј. На своето заседа во 1959 година, САС на
СПЦ донел позитивна одлука дека се согласува со одлуките на Вториот црковно-
народен собор, потврдувајќи дека трие епархии во Македонија „се издвоиле во
самостојна Македонска православна црква, која се управува според Уставот доне-
сен на тој собир". Понатаму се вели дека „со оваа одлука престануваат да важат
прописите од уставот на Српска православна црква за епархиите и архијереите на
територијата на НР Македонија", што значи дека самата СПЦ констатирала дека
територијата на Македонија повеќе не принадлежи на нејзиното канонско поле.
Набргу потоа биле ракоположени и домородните митрополити Климент и Наум и
конституиран Синотот на МПЦ. Но, за жал, Српската црква продолжила да ја
злоупотребува автономијата на Македонската црква за понатамошно србизирање и
негирање, како и за узурпирање на црковната територија. Затоа, во 1967 година, во
Охрид, на Третиот црковнонароден собор, била прогласена автокефалноста на
Охридската архиепископија, возобновена во лицето на МПЦ. По тој чекор, од
страна на Српската црква било прекинато сослужението, било побарано тоа да го
направат и другите православни цркви, со едно циркуларно писмо од тогашниот
српски патријарх Герман. Така, Српската црква, во исориски контекс, се покажа
навистина како една црква што нема чувство за пастирските потреби на православ-
ниот народ во Македонија, тука само неволно, поради барањето на македонската
паства изразено и преку тогашните власти, придонесла да се конституира Синодот
на обновената ОА во лицето на МПЦ. Па дури и последните 50 години, нашата
егзистенцијална борба за признание на автокефалноста беше сосема игнорирана,
просто, како да немаме право да постоиме. За жал, наместо решение, состојбата
дополнително се влоши со создавањето паралелна црковна јерархија, српската екс-
позитура на чело со поранешниот митрополит повардарски Јован Вранишковски.
Затоа, ако погледаме подлабоко, единствено БПЦ-БП го има правото да се
застапува и бори за признавањето на автокефалноста на нашата црква, со оглед
нејзиниот устав, се јавува како наследничка и на Охридската архиепископија. А
штом, БПЦ-БП е призната од сите помесни православни цркви, тоа значи дека сите
тие го признаваат и нејзиниот устав и не смеат да ѝ се мешат во однос на ова
прашање. Фатот, пак, дека БПЦ-БП според својо устав е наследник и на Трновската
патријаршија, како и тоа дека во извесен временски период (речиси два века)
Охридската архиепископија и Трновската патријаршија коегзистирале паралелно
како две посебни автокефални цркви, ни укажува на тоа дека автокефалноста на
МПЦ-ОА не претсавува никаков канонски проблем. (п.н.)
Бидејќи во јавноста се појавија доста полемика за последниве црковни случу-
вања, при што доста неосновано и неуко се маниулираше со терминот црква-мајка,
би сакал да дадам дополнително објаснување за што, всушност, станува збор.
Имено, доклку некоја помесна црква се одвојува како автокефална, или, пак, во
одредени историски момент била укината, а во друг повторно се обновува, за да
влезе во канонско единство со другите православни цркви, тогаш кога нејзината
црква-мајка ќе благоизволи и благослови, ќе треба да ја претстави пред другите
помесни цркви, како и да ѝ издејствува томос за автокефалност од Вселенската
патријаршија. Последнава, пак, историски гледано, се јавува како црква-мајка на
сите цркви на Балканот - таа така и се нарекува. Во однос на томосот за авто-
кефалност останува да важи стариот обичај: правото да го даве тој томос има
393
константинополскиот патријарх, со оглед на тоа што на соборот во Крит не се
направи никаква промена на процесот за добивање автокефалија. Се појавија и
такви што маниполираат со предлози за промена на овој обичај, разгледувани на
сеправославното советување во Шамбези, но треба да се знае дека никаков предлог
што се однесува на обичајното право за автокефалност не беше усвоен и ратифи-
куван во Крит, што значи дека старата практика останува во сила.
Затоа, формулацијата црква-мајка се однесува на онаа црква од која обновената
црковна јерархија произлегува или под чија јурисдикција се наоѓала. Конкретно во
нашиот случај, досега како црква-мајка во православниот свет, заради еднострано и
површно толкување на ова прашање, се водела Српската црква. Исто така, конечно
треба да престане споредувањето на нашиот црковен проблем со украинскиот или
со кој било друг во православието, затоа што тука се работи за сосема посбно
прашање. Се разбира, како што веќе образложив, најголемо историско и канонско
право, во однос на другите цркви, да ни биде црква-мајка има Бугарската црква.
Сметам дака Бугарската црква тоа добро го разбра и нејзиниот Свет синод,
возглавен од богомудриот патријарх Неофит, ќе се потруди, како што и самиот
изјави, да направи сè што е неопходно за да се исправи историската неправда со
Охридската архиепископија. Чекорите што бугарските архијереи досега ги презе-
доа и одат во прилог на тоа. БПЦ-БП навистина се постави како црква-мајка, со
високоразвиено чувство за пастирска грижа за своите православни браќа во Маке-
донија, во духот на Христовата љубов. За разлика од СПЦ, која веќе 70 години го
игнорира нашиот проблем и непастирски се однесува кон македонската паства.
БПЦ-БП веднаш по историското писмо од страна на нашиот Свет синод, формира
комисија и ги повика нашите архијереи за заеднички да го договорат понатамош-
ниот тек на процесот за признавање на автокефалноста на МПЦ-Охридска
архиескопија. Самото тоа е показател за нивното големо братољубие и евангелиска
пожртвуваност. Добро би било да се разјасни тукатоа дека МПЦ-ОА, по признава-
њето на нејзиниот автокефален статус, станува сестра во семејството на сите
автокефални помесни православни цркви. Тоа значи дека таа и БПЦ-БП ќе бидат
две равноправни сестрински православни цркви во тоа големо семејство, со тоа
што свештената благодарност и почитта на МПЦ-ОА кон БПЦ-БП ќе остане вечна
и ќе биде уште еден непобитен сведок за нашата историска блискост. (п.н.)
Според вас, кого би можеле да го очекуваме признанието на автокефалноста
на МПЦ-ОА?
- Верувам дека семудриот наш Бог сè добро устројува и се грижи за спасението
на сечија душа. Погледнете само како по негова промисла, на нашиот архиепископ
Доситеј и тогашните архијери и целокупното духовенствоимсе укажала историска-
та шанса да ја прогласат автокефалноста на возобновената Охридска архиескопија,
точно 200 години по нејзиното неканонско укинување од османските власти. Сега,
пак се надеваме дека по илјада години (1018-2018) од нејзиното официјално при-
знавање во времето на византискиот василевс Василиј Втори и првиот архиепископ
охридски Јован Дебаранин (кој, патем, е и ктитор на свештениот Бигорски обител),
ќе се случии нејзиното прифаќање од другите помесни православни цркви, преку
мајчинското застапништво на БПЦ-БП. Да се молиме на Бога љубовта и вистината
да надвладеат, та да се собереме сите заедно во древниот престол на нашата архи-
епископија – прекрасниот соборен храм „Света Софија" во Охрид., на литургиско
394
единство меѓу охридскиот архиепископ и бугар-скиот патријарх, а се надеваме и на
други поглавари и архијереи од преостанатите помесни православни цркви. (...)
П Р И З Н А Н И Е, на 6 юни 2018.
Комисията по присъждане на Наградата за европейски гражданин, под ръковод-
ство на Силви Гийом, замесник председател на Европейския парламент и председа-
тел на тази комисия реши да удостои с Наградата за европейски гражданин за 2018
г. Негово Високопреподобие архимандрид Партений, игумен на манастира „Свети
Йован Бигорски” в Република Македония.
„БЪЛГАРИЯ МАКЕДОНИЯ”, Бр. 3, 2018 г.
НАШАТА ТЕМА
1 000-годишноната на Охридската архиепископија, България и Русия
Тържествата по случай 1000-годишнината на Охридската архиепископия,
даваха невероятен шанс Договорът за приятелство, добросъседство и сътрудниче-
ство между България и Р Македония да се превърне в не заобиколим фактор в
понататъшното задълбочаване на отношенията между двете братски държави.
Уви! Това не стана.
Не стана, защото протегнатата ръка на македонските архиреи към българските
им духовни братя, остана да виси безпомощно във въздуха, неподкрепена с братска
любов и отзивчивост, проявявана многократно през вековете.
........................
Отсъствието на представители на България – духовни и държавни на тези

тържества, всъщност е удар върху самата България, която с този невежествен и
безотговорен акт, уязви истината за историята на Охридската архиепископия. Тя
предостави доброволно тази своята истина в ръцете на школувани фарисеи,
работещи усърдно, днешните архиереи никога да не повторят подвига на Григор
Пърличев, пробудил родовата памет на съгражданите си, и на митроплит Натанаил,
седнал тържествено на Светиклиментовият трон в Охрид през 1874 г.
Отсъствието на представителите на България, духовни и държавни, насърчи
отново стратегията, родствените върски между БПЦ и Охридската архиепископия и
в този тържествен момент да се покрият с балдахина на с десетилетия преповтар-
яните полуистини.
Полуистини чухме всички, които присъствахме на тътжествената научна сесия
в катедралния храм „Света София” в Охрид. Тези полуистини бяха преповтаряни в
различни варианти и от духовните, и от политическите оратори. Не е ли поуисина,
да цитираш избирателно изречения от грамотите на император Василий Българо-
убиец като „пропуснеш” думите му в Грамотата от 1020 гoд.: „Охридската архи-
епископия управлява всички български епископства, които при царете Петър и
Самуил се владееха от тогавашните епископии... ”
Присъствието на български архиери и държавници на тържествената сесия
щеше да засили елемента на коректно отнасяне към записаното в документите на
395
църковната история. Борбата за взстановяването на Охридската архиепископия
след 1767 г. щеше да блесне с ослепителна светлина чрез словата, речите и публи-
цистичните текстове на братя Миладинови, Григор Пърличев, Кузман Шапкарев,
на митрополитите Натанаил и Методий Кусев.
Шамарът, който българските архиереи и държавници сами удариха на себи си,
като предпочетоха да се спотаят страхливо в кабинетите си, вместо на висок глас да
прославят тази хилядагодишнина в Охрид, като неотменна част от сопствената си
духовна и историческа същност, оттекна болезнено в душите на всички, които
жадуват с десетилетия преповтаряните полуистини, най-после да бъдат изхвърлени
и заменени с истината.
Дали пък намерението на българския президент Румен Радев да присъства на
тържествата в Охрид на 27 и 28 май 2018 г. не е било подложено на натиск, два дни
преди това, при посещнието му от Москва! Колкото и хипотетично, това предполо-
жение ни отпращта към геополитическия триъглник Москва-Атина-Белград,
койито исключва сближаването между София и Скопие. Сделките за газа и нефта
са също част от геополитиката. Геополитиката не се интересува от справедливост и
истина. Ваше Светейшество патриарх Неофит, Господин президент Радев, трудната
битка за зближаване с братска Македония продължава, но защо ни принуждавате
да я водим без вас!?
Зашто и користењето на водата што е вообичаена и нашироко распространета
навика, ретко од другите се презира, осем од оние што се жедни.“Колл. (Koll.)“.
Вселенската патријаршија нема да биде за едни мајка, а за други маќеа

„Нова Македонија“, 13-14 ноември 2018 г.
Конечно е отворен канонски пат за автокефалност на МПЦ
Македонската православна црква – Охрудска архиепископија сега се наоѓа во
најзначајниот момент од својата понова историја во процесот на меѓународно
признавање на својот афтокефален статус. Токму оној што е канонски надлежен за
доделување нова автокефалност за православните црквиво светот, го стори тоа и
донесе одлука за доделување на томосот за автокефалност на Украинската право-
славна црква. Тој потег сам по себе е вовед во процесот на конечното признавање
на меѓународната автокефалност на нашата Македонска православна црква –
Охридска архиепископија.
Вселенскиот патријарх Вартоломеј го направи првиот чекор и го отвори патот
за доделување автокефалност за православните цркви во светот. Пред два дена
донесе одлука да ѝ додели томос за автокефалност на Украинската православна
црква. Со тоа го отвори патот за Македонската православна црква - Охридска архи-
епископија, која сега се наоѓа во најзначајниот момент од својата понова историја
во процесот на признавање на својот автокефален статус.
Аналитичарите велат дека тоа што вселенскиот патријарх одлучи да ѝ додели
автокефалност на Украинската црква, за МПЦ значи отворен пат по кој канонски,
практично, ќе се стигне до автокефалност.. Тоа значи дека ќе се смета дека истиот
принцип од Украина сосема е легитимно да го примени Вселенската патријаршија
и за Македонија.
396
Веќе е познат ставот на МПЦ дека нема да остапи дека решението на нејзиниот
статус е само признавање на автокефалноста во суштинска смисла, зашто црквен-
иот живот во Македонија, всушност, е континуитет од некогашната Охридска архи-
епископија, возобновена во лицето на МПЦ-ОА.
Инаку, Вселенската патријаршија, како што толкуваат познавачите на
состојбите, во моментов игра многу важна улога во православниот свет, преземајќи
ја одговор-носта за најтешките прашања.
.................................
ВАРТОЛОМЕЈ ЈА ЗАПЕЧАТИ СВОЈАТА ПОЗИЦИЈА

Во официјалното соопштение на Вселенската патријаршија, објавена пред два
дена, пишува дека Синодот на Вселенската патријаршија, под претседателство на
вселенскиот патријарх Вартомолеј заседавал од 9 до 11 октомври годинава, каде
што се занимавал со црковното прашање во Украина и одлучил да ги помилува и ги
враќа во канонски ред двете досега неканонски јерархии во Украина, на митро-
полит Филарет и на архиепископот Макариј. Во првата точка од одлуката стои дека
Вселенската патријаршија ќе продолжи да ја спроведува веќе донесената одлука за
автокефалност на црквата на Украина, а во следните три точки практично ја
потврдува таквата одлука со конкретни чекори.
- Одлучено е да се обнови веќе донесената одлука. Вселенската патријаршија да
продолжи кон доделувањето автокефалност на Украинската црква. Веднаш да го
воспостави Ставропигијалниот манастир на вселенскиот патријарх во Киев, еден од
многуте негови ставропигии низ Украина во минатите векови. Според канонските
привилегии на констатинополскиот партријарх, да ги прима апелациските жалби на
архијереите и на другите клирици од сите автокефални цркви, да ги прими соодвет-
ните жалби на Филарет Денисенко и на Макариј Милетич и на оние со нив, кои се
беа нашле во раскол не поради догматски причини, и да ги врати во архијерејски
или свештенички чин, а нивните верници во црковно општење - пишува во сооп-
штението од ВП.
Оттаму додават дека е одлучено и да се укине силата на Синодалното писмо од
1686 година, издадено според тогашните околности, со кои му се дава, по иконо-
мија, правото на московскиот патријарх да го располага секој киевски митрополит,
избран од Црковно-народниот собор на неговата епархија и должен да го споменва
„најнапред" името на вселенскиот партријарх, како показател на канонската завис-
ност – заклучил Синодот на БП.
Радмила ЗАРЕВСКА, Украинската црква доби подршка о

д Цариград да биде афтокефална
„Слободен печат“, 13-14 ноември 2018 г.
Украинската православна црква конечно добила официјална поддршка од
Вселенската патриаршиија да биде признаена како независна црква, наспроти
жестоките противења на црковниот врв во Масква.
397
По тридневно заседавање, Синодот на Екуменската патријаршија со седиште во
Истанбул реши да го поддржи барањето на Украинската православна црква да биде
автокефална.
За да се овозможи независност на Украинската црква, Синодот донесе и уште
неколку одлуки, вклучувајќи и рехабилитирање на украинскиот патријарх екскому-
нициран од Руската православна црква пред двадестина години поради „водење
разколничка црква".
Итно реагирајќи на оваа одлука, Руската православна црква објави дека ги пре-
кинува сите врски со Екуменската патријаршија.
Судирот на нивните православни цркви е подлабок од државниот судир помеѓу
Киев и Москва, кој колминраше со оружен проруски бунт во Украина и анектирање
на украинскиот регион Крим во Руската Федерација. Властите во Киев ја обвин-
уваат Руската православна црква дека има деструктивно влијание во Украина и оти
дејствува како алатка на Кремељ за оправдување на рускиот експанзионизам и за
поддршка на проруските сепаратистички бунтовници во источна Украина.
Поддршката од Цариград доаѓа во поволен момент за украинскиот претседател
Петро Порошенко, кој се подготвува за неизвесни избори в година. Порошенко све-
чено го прими патриархот Филарет, поглавар на Украинската православна црква на
Киевската патријаршија.
- Одлуката на екуменскиот патријарх и на Синодот конечно ги растера царисти-
чките илузии и шофинистичките фантазии на Масква. Ова е прашање на нашата
независност, националниот суверинетитет, државноста, прашање на светската
геополитика – изјави Порошенко.
Руската православна црква ги споредува барањата за независност на украин-
ската црква со Големата шизма од 1054 година, кога христијанскиот свет се подели
на западен – католички и источен – православен. РПЦ предупреди дека автокефал-
носта на Украинската православна црква ќе води кон неповратна поделба во
глобалната православна заедница.
РУСКАТА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА:

ВСЕЛЕНСКИОТ ПАТРИЈАРХ ДОНЕЛ НЕКАНОНСКИ ЧИН
Митрополитот Иларион, шефот на одделот за надворешни врски на Руската
православна црква, ја нарекол одлуката на Вселенската патријаршија за украин-
ското црковно прашање неканонски чин.
- Одлуката ги повредува црковните канони, нарушено е меѓуправославното
единство, документирана е инвазијата на Цариградската патријарија во канонските
граници на Руската црква – изјавил митрополитот.
Според него, отговорот на Московската патријаршија на овој чин на цариград-
скиот патријарх ќе се подготви на состанокот на Светиот синод, кој ќе се одржи на
15 октомври годинава во Минск.
398
МАКЕДОНСКИ–БУГАРСКИ “ЈАЗИЧЕН СПОР”
Проф. д-р Христо КАПСАРОВ 390

„Јазичен спор“ имало и во минатото!
„Македонско дело‟, април, 1998 г.
1.
Актуелното современо прашање сврзано со заемните односи на Република
Македонија и Република Бугарија, без сомнение е таканаречен „јазичен спор“. Тој
не само што ги ангажира двете општествени страни; туку, исто така возприми и
поширок интерес во светското општествено мнение, коешто не може да ја разбере
суштината на настанатиот спор. Суштината на „јазичниот спор“ не ја разбира и
голем дел од нашата општествена средина, или сосема погрешно суди за актуелни-
от македонски–бугарски проблем, сметајќи го за прашање од лигвистичка природа.
Да се разбере актуелното македонско-бугарско прашање, веќе општо познато со
називот „јазичен спор“, којшто не губи од својата актуелност повеќе од четири
години, ќе се обидеме накратко да ја дадеме природата и генезата на спорот.
Република Македонија како самостоен државен субјект е рожба на современото
историско собитие, изчезнувањето од картата на Европа на Авнојска Југославија.
Општо е познато дека првата држава, којашто ја призна новосоздадената македон-
ска држава беше Бугарија. Таа ја призна нашата држава и прва со нејзино уставно
име. Преку Бугарија се случи и признавањето на нашата држава со уставното име и
од Руската Федерација. Кога се најде Република Македонија под економско
ембарго и од север и од југ, Бугарија ширум ги отвори своите граници и без услову-
вање ги даде своите црноморски пристаништа на ползување на Р Македонија, тоа
беше најкритичниот период на опстанокот на тукушто создадената самостојна
македонска држава.
Доктор Жељу Жељев – бугарски филозоф, политолог и интелектуалец, тогашен
претседател на Република Бугарија, без да биде прашан, даде следна недипломат-
ска изјава: Бугарија призна „македонска држава“; но не признава „македонска
нација‟ и „македонски јазик“. Сосема недипломатски потег, бидејќи со меѓународ-
ното право се признава државата, но не подлежи на меѓународно признавање
нацијата и јазикот на државата. Државата е правно-политичка творба, а нацијата и
јазикот се творби од историска природа.
Поминаа четирите години како возникна т.н. „јазичниот спор", а резултот од
тоа се непотпишани 22 меѓудржавни документи, содршински од двете страни се
усогласени и напишани на јазичните норми на Р Македонија и на Р Бугарија, а
единствениот спор е формулацијата на членот, којшто го определува името на
двата јазици.
390
Кога т.н.„јазичен спор“ стана топ тема во македонско-бугарските односи и, наполно се
блокирани взаимните односи, се појави Есејот насловен „Јазичен спор!“ имало и во минатото!.
Реплика - не предизвика. Никој жив - не се јави...
399
Од горното може да се разбере дека актуелното македонско-бугарско прашање
е чисто политичко прашање и нема никаква врска со лингвистиката. Бугарската
страна предложила повеќе формулации на членот којшто го определува името на
јазиците: на официјалните јазици на РМ и на РБ, јазикот според Уставите на РМ и
на РБ, а пак македонската страна тврдо стои на формулацијата - „македонски јазик“
и „бугарски јазик"...
Веќе е познато дека по покана на Министерството за надворешните работи на Р.
Македонија на 2 и 3 април во Скопје се одржаа разговори меѓу македонските и
бугарските експерти, како продолжение на веќе водените разговори кон решението
на т.н. „јазичен спор“. Дневните весници „Нова Македонија“ и „Дневник“ во
своите изданиеја, приложија написи по повод скопската рунда на преговори. Од
нив може да се дознае дека за „јазичниот проблем“, речиси не се разговарало,
бидејќи бугарскиот тим настојувал, да се работи на новиот текст на спогодба за
добрососедство и соработка.
За македонските експерти, таквиот акт не може да се прифати без клаузулата
дека ќе биде потпишана на „македонски јазик‟ и „бугарски јазик“, бележи в-от
„Нова Македонија“ во написот за македонско-бугарските разговори во Скопје. По
истиот повод, „Дневник“ на написот му дава метафорично заглавие „Дијалогот бил
дискретен затоа што се водел меѓу глуви!“.
Актуелниот македонски-бугарски проблем, во својата основа е апсурден,
бидејќи македонската политичка номенклатура инсистира на политичко признава-
ње на македонската правописна и јазична норма, којашто е воведена со политички
диктат од Белград во 1945 година...
Нашето писание, нема намера да бара решение за македонско-бугарскиот т.н.
„јазичен спор“, а намерата ни е да ја обновиме нашата замаглена историска
меморија, бидејќи многу загатки на денешно време, одговорите треба да се бараат
во минатото. Имено, за еден македонско-бугарски лингвистичен спор; во одминато
време, и во одминати геополитички прилики - со друго разбирање за македонски
јазик и македонско битие, а современиот македонско-бугарски „јазичен спор“ ни
послужи само како повод.
Минато време, кога на власт во Бугарија била Бугарскиот Земјоделски Сојуз на
чело со Александар Стамболиски – непријателски настроен кон илегалната ВМРО
и, кон огромната македонска емиграција во Бугарија. Нелегалната ВМРО на Тодор
Александров била составена од фанатични револуционери, страв и трепет за
српските и грчките окупаторски власти во Вардарска и Беломорска Македонија.
Спротивно на претходните режими во Бугарија, БЗС на Стамболиски се откажале и
од територијални претензии, но и од Македонија и од Македонците...
При посетата на Белград во 1922 г., Стамболиски пред многубројни журналисти
- говори: „Како што ја зедовте - согласно договорот - Македонија, земете ги сите
Македонци, кои се бежанци во Бугарија! Нека Ви се алал! Нам, само ни пакостеле,
и заради нив гинеле бугарски синови... Земете ги сите и направете од нив луѓе и
граѓани!...‟.
2.
„Антимакедонската‟ ориентација на режимот на Стамболиски, им донел голем
престиж во странството и во балканските соседи на Бугарија. Особено бил очигле-
ден респектот од страната на Србија. Склучен бил и споразум во Ниш, согласно
400
бугарската и српската власт треба да сотрудничи во преследвањето нa македон-
ските борци од двете страни на границата. Таа политичка орентација на режимот на
Стамболиски, предизвикала отпор и револт сред македонската емиграција во
Бугарија и во поголемиот дел на бугарската општественост.
Првата која прибегнала кон сила против политиката на Стамболиски, била
ВМРО, активна во партизанските и терористичките дејанија во окупираните делови
на Македонија од страна на Србија и од Грција. Петричкиот округ - Пиринскиот
дел на Македонија, остапен на Бугарија со мировните договори - бил управуван од
ВМРО. Така, ВМРО создаде во вистинска смисла на зборот „држава во држава“, со
своја администрација и дури собирала данок за целите на организацијата. Дејстви-
телно, ВМРО објавила отворена војна на режимот на Стамболиски. Во декември
1922 г., со проглас ВМРО ги огласува „смртните пресуди‟ на Стамболиски,
Даскалов и другите „непријатели“ на Македонија.
Пресудата на Стамболиски и на неколку од неговите министри од страна на
нелегалната ВМРО на Тодор Александров, во режимот на Стамболиски е
предизвикал несигурност и нервоза. Во првите месеци на 1923 година, се наѕираше
крајот на Стамболиски... Тајна офицерска група создадена по Војнта во 1919 г.,
„Војна лига“ била главниот организатор и конспиратор, којашто во време на
превратот на 9 јуни 1923 г. го урна режимот на Стамболиски, а самиот тој станал
жртва на политичко убиство.
Александар Станболиски Тодор Александров
Бугарскиот земјоделски режим на Стамболиски, спроведува правописна

реформа во Бугарија и со закон забранува после 20 ноември 1922 г., издавање на
периодични списанија и весници на стариот правопис во Бугарија. Тоа бил
поводот, којшто предизвика бугарскo-македонски „јазичен спор“, помеѓу поли-
тичката власт и македонската емиграција во Бугарија. Македонската емиграција
била вклучена во сите сфери на општествениот живот на Бугарија, и од времето на
создавањето на современата бугарска држава била фактор од првостепено значење
во политиката и во културата на Бугарија. Легалната македонска емигранска
401
организација „Илинден“, во дадениот миг била застапник на интересите и волјата
на македонската емиграција во Бугарија, и поголем дел од неа била вклучена во
ослободителното македонско дело, како сојузник на илегалната ВМРО на Тодор
Александров.
3.
Нашето писание нема цел од аспект на науката за јазикот, да ја анализира
правописната реформа во Бугарија, туку да ја изнесе позицијата на македонската
емиграција по правописната реформа и нејзиното разбирање за „македонски
правопис“. Управителниот совет и Редакциониот комитет на Илинденската органи-
зација, на 24 ноември 1922 година до министерот на надлежното министерство, го
отфрла новиот „бугарски правопис" и се застапува своите печатни изданија и
весник „Илинден“ да ги печати на стариот правопис, којшто го смета за „македон-
ски илинденски правопис“. Следи писмото на Управителниот совет и редакцион-
иот комитет на Илинденската организација до надлежното министерство.
София, 24 ноемврий 1922 г.

Господине Министре,
Съ постановление номеръ 6088 отъ 7 новемврий т.г. повереното Ви Министер-
ство е забранило след 20 ноемврий т.г. издаването на периодически писания и
весници по тъй наричения правопис. Без да тълкуваме въпроса дали въведения
новъ български правопис, санкциониран от Народното Събрание е задължителен и
за други, освен за държавните учреждения и за училищата, ние намираме, че
известна неясност въ поставлението Ви го поставля в недоразумение с македон-
ската емиграция която счита, че требва да публикува своите издания на
досегашният правопис.
Поради това ние дължим следното тълкувание: Македонската емиграция в
България, както това не еднаж декларираме в нашия орган „Илинденъ“ е водила
освободителното дело към погрешни пътища, като го е свързвала с државната
политика на България. Срещу тия схващания на емиграцията се води двадесет
годишна борба отстрана на Вътрешната Макед. организация, която си бе поставила
за лозунг „Автономия на Македония“ и която изразяваше гледището на македон-
ското население. Правотата на това гледище, на това отделяне на Македония от
българската държава, се доказа с десетгодишни безплодни войни, след които вече
лозунгът не само за автономия, но за пълна независимост на Македония, стана опщ
и за македонското население и за емиграцията. (п.м.)
Ние с пълна искреност констатираме, че българското правителство, изходще от
Българския Земледелски Союз, гледа на тоя въпрос еднакво с нас и проповедва
нееднократно отделяане на Македония от орбитата на българската държава. Но тук,
госодин министре бихме поискали от ваша страна една последователност, за която
имаме вече всичките наши основания. Въпросът е за правописа, който вие искате
да ни налагате в дни, когато, испълняваме и Ваше едно желание, ние се разделяме
от България. (п.м.)
Ще се съгласите с нас, че ние, които ратуваме за независима Максдония, имаме

право и на независим правопис и че правописа на българската държава е
402
задължителен за вашите българи, но не и за българите в Македония, за
македонската емиграция в Америка, в Ромъния, в Турция и най-сетне в България.
Съзнанието на българското население в Македония и на основа на неговата
емиграция по света е едино и общо, и като така, то не може накърнява отъ една
наредба на Правителството.
Това би било вмешателство въ нашите работи, тъй като би било вмешателство
на пример ако Българското Просветно Министерство настоява неговите наредби да
бъдат задължителни за бъдещето Македонско Събрание. Ала, със сигурност можем
да Ви уверим, Господине Министре, че македонското население, което днес
отблъсква налагания с огън и меч сръбски правопис, което, в писмата си до нас и в
отговор на некои наши без ер голѣм писма, непрестанно демонстрира със своя
македонски Ъ, сигурни бъдете, казваме, че то не ще се подчини на Вашето
постановление. (п.м.)
Независимо от това, ние и сега не виждаме задължителносъта на Вашето
поставление по отношение на нас, македонците емигранти, отделени по полити-
ческа замисъл от Вас; час отделени, час присъединени към България, по силата на
Нъйския договор, сме засега в България едно малцинство, което требва да има
сичките културно-просветни права по задължителните клаузи за малцинствата.Така
турците в България имат право да издават весници и списания на турски език,
арменците на арменски, русите на руски, без разлика дали те съ отъ области
присъдими към България, или с емигранти. Защо тогава да се не разреши и нам, на
македонците, да пишем на сопствения правопис? Такъв ние имаме, Господин
Министре, той ни е даден отъ нашите отци Кирил, Методий и Климент; и Вие,
русите, сърбите, които го взехте от нас, можете да го мените както си искате, но
ние не можем да го меним, доката по този въпрос не се произнесе бъдещето
Македонско Учредително Народно Събрание, представяващо целокупната воля на
българите въ Македония.
Освен това за да турим край на анексионистическата политика на Сърбия и
България успоредно съ политическите лозунги, ние считаме, че е по-добре ако се
отдалечим от вредните тия магнетни притегляния, чрес нашето объсобление и въ
правописно отошение. Това ще е принос против попълзновенията на българската
държава да прави политика и съ македонския правопис, политика може би
безвредна за българите в България, но катастрофална за изложените на посърбя-
ване македонски българи. (п.м.)
След всичко изложено, би било доблест от Ваша страна да ни признаете вече
правото на чуждо население, които емигрирало от чужда страна – Македония; би
било доблест да ни разрешите и на дело да се отделим от Вас, една идея, която
Вашето правителство споделя и проповедва; би било, следователно, напълно
основателно да дадете на Вашето поставление номер 6088 тълкуване както то не
засега нас; македонските малцинства в България които могат да си пишат и четат
на своята родна писменостъ
Това би било и една решителна сътпка напред към оня наш път, който
противположно на изминатия до сега, би отнел нашето Отечество на въжделения
спасителенъ брег.
403
Прочее, молим, Господинъ Министре да ни разрешите в духа на праведливото
наше тълкуване щото за напред да печатим нашите печатни издания, като весник
„Илинденъ“, книги, брошури и пр. на македонски правопис.
Приемете Господинъ Министре уверенията ни в нашата към Вас почит.
Управителния съвет и редакциония
Комитет на Илинденската организация
Македонската емигранска организација во САД и Канада, возтановена от 1922

година, извесната „Македонска патриотическа организация‟ (МПО), своите
печатени изданија и весникот „Македонска Трибуина“ ги печатати на „стариот
правопис“,.којшто го смета за „македонски илинденски правопис“ и до наше време
го печати на стариот правопис.
PS
Михаилъ Антоновъ-Ченто, Първиятъ президентъ на Република Македония
Ново Международно Издание Македонска Трибуна Юли 1995. Година IV, Брой 14.
отъ Мария Цакова
„Уважаеми съграждани, ние не можемъ да избѣгаме отъ историята...“.
Абрахамъ Линкълнъ
„Доскоро името на Михаилъ Антоновъ-Ченто бѣше пазено въ сѣнка отъ
историцитѣ въ Република Македония.Македонската комунистическата власъ, която
бѣше предана на Югославия и Тито не искаше да се знае за Ченто, който се бѣше
борилъ противъ сърбизацията на Македония въ първитѣ години отъ нейното
съществуване като република, и е прекаралъ нѣколко години въ затвора за своята
политическа позиция.
Кой е Михаилъ Антоновъ-Ченто.
Ченто е билъ търговецъ, известенъ като добъръ патриотъ и политикъ още преди
Втората свѣтовна война. Ченто е билъ избранъ два пѫти като депутатъ въ
Скупщината, презъ 1935 и 1938 г., но сърбитѣ не сѫ му разрешили да заеме поста.
Ченто е билъ първиятъ президентъ на Република Македония, избранъ на
събранието на АСНОМ на 2 августъ 1944 г., проведено на Манастира Прохоръ
Пчински.
Защо Ченто съ отказа отъ президенството.
Ченто вѣрваше въ обединението на всички хора отъ Македония, независимо отъ
тѣхнитѣ политически убеждения. Той вѣрваше въ независима Македония и бѣше
противъ нейното сърбизиране и пълната й зависимостъ от Титова Югославия. Той
се обяви противъ новата конституция, защто тя не гарантираше самоопрѣделение и
възможностъ за откѫсване отъ Югославия. Споредъ споменитѣ на негови приятели
отъ затвора, Ченто е подпиалъ нейния проектъ съ насоченъ къмъ главата му писто-
летъ. Той сѫщо е протестиралъ срещу избиването на невини хора въ Куманово и
Велесъ. Стефенъ Е. Палмеръ и Робъртъ Р. Кингъ пишатъ следното въ книгата
„Югославскиятъ комунизъмъ и Македонискиятъ въпросъ“: „ ...малко преди своя
първи арестъ, /Ченто/ произнесе речъ на площада въ Прилепъ, атакувайки
преобладаващитѣ официални тенденции на ориентация къмъ Бѣлградъ. Той специ-
404
ално изразява своето несъгласия съ плануваното изкореняване на характернитѣ
черти на българския езикъ и зависимостъта на Скопие отъ сръбската админи-
страция и специалисти“. (стр.137)
Какво стана съ Ченто следъ като се отказа отъ президентството.
Той се върна въ родния си градъ Прилепъ и започна отново да се занимава съ
трговия. Той плануваше да напусне Македония и подготвяше петиция до
Парижката мирна конференция. Ченто и тримата негови най-блиски приятели бѣха
арестувани на 14 юли 1946 г., при опитъ да преминатъ гръцката граница. Следъ
четиримесечно разледване, той е билъ осѫденъ на 12 години и е билъ изпратенъ въ
затвора, но е билъ освободенъ следъ 9 години. (...)
Нѣколко години по-кѫсно Ченто умира. Животътъ на Ченто е добъръ примѣръ
за жестокостъта на диктаторския комунистически режимъ въ Македония. Хиляди
достойни патриоти сѫ били арестувани и затворени. Много сѫ били избити. Това
сѫ едни отъ най-трагичнитѣ страници въ историята на Македония“.
За иднината на Македония
"България Македония", Бр. 1, 2005 г.
На въпрос на редакцията на сп. "България Македония", как виждат бъдещето на
Македония, ни отговори Любчо Тодоров от Ню Йорк.
Мисля, че положението днес в Р Македония е тешко. Обаче бъдещето е
щасливо. Трябва да бъдем оптимисти. (...)
........................
МПО работи за утвърждаване на лоби по света по Македонския въпрос. Тя е

най-подготвената организация за тази работа и я испълнява успешно и сега. МПО е
единствената организация, която в продължение на 78 години подържа открит
Македонския въпрос, за една свободна Македония. Хората в МПО са единствено
свободните хора, които могат да кажат какви се чувстват. Грамадното дело във
връзква с признанието на името на Р Македония от САЩ е заслуга в една част и на
МПО. Тази дългогодишна борба, която се водеше с Гърция за името смятам, че
приключи (!?)
Що се отнася до обеденението на емиграцијата в САЩ и Канада мисля, че е
доста трудно. Фактът, че тя е била изложена на въдействие на различни разузна-
вания, служби и идеологеми е допринесло за това разединение. Но пък, че през
всичкото това време МПО е оцеляла, е доказателство, че ще победим. МПО
продължава да работи и сега за признанието на Р Македония и за бъдещото й
влизане в Еввропейския съюз.
ИНТЕРВЈУ
Иван КОСТОВ – претседател на владата на Бугатрија
„Нова Македонија“, 11 ј уни 1998 г.
Македонското општествено мнение треба да знае дека така наречениот јазичен
спор еден вештачки проблем, создаден во 1994 година, не е од нас за да се блокират
405
меѓусебните односи. Зашто, никој во Бугарија не им го ограничува правото на
луѓето во Република Македонија да си го нарекуват својот јазик така како што
сакат. (п.м.)
Што се однесува до меѓудржавните спогодби, вклучувајќи ја нивната закључна
клаузула, сите текстови се предмет на преговори и постигнување на заемна
согласност, која ќе ги одразува интересите и на двете држави. Зашто, да не забора-
виме дека во Бугарија живеат два милиони луѓе со потекло од географската област
Тие што не се согласуваат да ја прифатат тезата дека нивните родители говоре-
ле друг јазик, освен во еден демократски политички процес тие луѓе имаат можност
да го изразат своето мислење кое не може, а да не биде земено пред вид од владата.
Тоа се условите во кои се спроведуват преговорите за тој вештачки создаден
проблем во 1994 гoд. Секој може да провери како биле потпишувани додогаш
меѓудржавните спогодби. (п.м.)
Долго време се водат разговори поради спорот со јазикот, но без резултати

каде го гледате решението на спорот?
Костов:Состојбата на меѓудржавните односи не по наша вина е незадоволи-
телна, Бугарија прва ја призна независноста и теритотијалната целина на Република
Македонија и започна со неја да ги развива целокупните односи, прифакајќи како
равноправен партнер. Секогаш сме предлагале установување на отворени граници
за слободно движење на луѓе, стока и услуги, за слободна културна и информа-
тивна размена. На бугарска инцијатива беа отворени големи меѓудржавни средби и
започнаа консултации меѓу министерствата за надворешни работи за надминувања
на застојот во меѓудржавните односи присутни од 1994 година. Сметам, дека неоп-
ходноста од развојот на меѓудржавните односи, чисто човечките критериуми за
добрососетство и динамичното време во кое живееме, наложуваат да биде побаран
конструктивен компромис при разрешување на сушти-нските разлики.
- За жал, да одбележам дека во вашата држава има сили, кои не го споделуват
тој приод. Тие смислено прават пречки во развојот на меѓудржавните односи со
Бугарија, што не може да се оправда од гледна точка на денешните политички
реалности. Ќе ви кажам уште нешто, мислам дека настапи моментот политичката
класа во Република Македонија да ја отфрли антибугарската доктрина наложено од
комунистичко време. Таа доктрина постојано произведува непријателски разполо-
женија и конфронтација со Бугарија и продолжува да пречи на развојот на заемните
односи. Не можам да го определам на друг начин, освен како ретроградна,
секојдневното преставување на Бугарија во медиумите контролирани од државата
како непријател на Република Македонија.Мислам дека македонското општествено
мнение не заслужува да му бидат насадувани погрешни претстави. Луѓето кои
стојат за таа политика треба да разберат дека нејзиното време безповратно е
одминато. Демократскиот процес нема алтернатива, а во неговата основа стојат
принципи и норми, кои што немат ништо заедничко со заблудувањето на опште-
свеното мнение.
А вистината е дека Бугарија не поставува никакви претходни услови за развојот
на заемните односи со Р Македонија и нема никаква намера да се меша во
нејзините внатрешни работи. Бугарија нема никави територијални претензии кон
406
Република Македонија. Напротив, секогаш сме се ставале во заштита на вашиот
сувернитет.
Би сакал да ги уверам вашите читатели дека Бугарија го помина својот пат за
наоѓање на заемно прифатлив компромис. Сега е неопходна активна политика од
страна на власта во Скопје и, пред се откажување од секакви ултиматуму и
неосновани претензии.
ГЛЕДНА ТОЧКА
Проф. Михаил Огнянов,391 Българо-македонска езикова бариера
„България Македония“, Бр. 2, март-април 2005 г.
Вече изминаха почти петнадесет години од как се срути "берлинскиот зид",
който непроницаемо отделяше българската държава от македонската. Мнозина
български граждани тогава очехваха, че ще се установят такива отношения между
гражданите од двете страни на срутения зид, каквито бяха в началото изминалия
век. Тогава политически Македония принадлежеше на Османската империја, но
същевременно тя беше част от българската национална култура. Хората там са си
говорели помежду си на своите диалекти, така е било и в Кнежеството. Но писмен-
ият език е бил литературният български в неговата егзархийска форма. Той се е
използувал не само в черквите и училищта, но и в частната коресподенция. Аз
имам такива запазени писма от моите родители и техните приятели. Нещо повече –
турската власт признавала съдбени документи на този езики ги подпечтвала със
391
Михаил Левов Огнянов (1927-2013) - завршил Софиски медицински факултет, специјалист е
по клинична имунологија и доктор на медицински науки. После 1989 г. пуликува повеке статии по
тема Македонското прашане или вопрос. Тој е автор на книгата "Македония – преживяна съдба"
(2002), којашто има повеке изданија.
Во интервју дадено на с. „България Македония“, Бр. 1 2009 г., проф. Михалил Огнянов говори:
"Сегашното положение в Македония е резултат на сложени, политически и геополитически и други
фактори, но също така е резултат и на грешките на България. Така че България носи част от вината
и ние трябва се отнасяме с по-големо разбиране към тамошните проблеми. В никакъв случай нашата
политика към Македония не трябва да вълиза в шемата на тамошните българофоби и да се диктира
од них.(...) Това е недопущимо, защото на наша страна е истината, на наша страна е правото, на
наша страна е историческата тенденция с включването на България в ЕС. (...)
Македонастическата пропаганда тврди, че Македония се освободила – благодарение на
Народно-освободителната борба. Тамо имаше едно съсвем слабо комунистическо движение със
сегашните идеи. (...) Но митът на тази борба трябваше да се наложи като един основоположен мит
за сегашното съществуване на Р Македония. Именно, зарад това комунистическо наследство, от
което и ние тук, в България – се мъчим да се освободим, там продължава да се култивира. (...)
Безпорно, в миналото Македония е била част от българската етническа челосът. Кога тази част
се отдели и оформи не само в нова държава, но и като ново национално съзнание, наложено са
репресии, ние трябва да имаме една стратегия. Която все още не е створена. (...)
Аз съм против да се търси в конституцията на Р Македония да се въпише наличието на българ-
ско малцинство. Там българите не са малцинство, а множинство и не трябва да ги разделвяме (...)
Ние трябва да помогнем да укрепне и да съществува тази държава (...) но това не трябва да се
свързва с условия или вето при евентуален прием в НАТО и ЕС. (...) Заедно, ние с Гърция против
Македония, това е измена на българската идея (...)
(...) България трябва да изработи своя стратегия за политиката към Р Македония и да бъде по-
активна, по-настъпна и, без да поставя императивни условия. (п.м.)
407
своя "муюр". В своите спомено "И аз на тоя свет" проф. Алексанър Балабанов
пише: "А във Велес? По цялата гара напечатени навсякъде упътвания и обявления
най-напред, отгоре, на турски, а отдолу, на същия лист на чист литературен българ-
ски език. С всички членове и Е двойно и с голямата и малка носовка и ер голям (ъ)
и ер малък (ь). Когато баща ми беше чиновник, той беше издействувал всички
призовки за съдилищата и други работи да се печатат на турски и български, също
и във всички службени обявления за данъци и за всичко, за да ги разбира и българ-
ското население."
Когато се срути този "Берлински зид", българските граждани видяха, че нещата
в Македония много са се променили. Въпреки, че това трябваше да се очаква –
изминалите 75 години са достатъчно дълг период – българският гражданин не
можеше да си представи степента на промняната. (...) Там българският език и
българските книги бяха забранени и имаше специялен"закон за защита на македон-
ската национална чест"(...) Има многобройни примери за присъди, най-показателна
е дългогодишната присъда на осемдестгодишния печатар Лазар Крайничанец и
двама негови приятели, защото са чели "Рани спомени" на Симеон Радев. Десетки
пъти съм наблюдавал на граничния премин Деве Баир претъресването на български
книги. (...)
Въпреки тази изолация, когато се зачестиха междуличностните контакти, се
разбира, че между гражданите от двете страни езикова бариера няма (...) Така
възникна няколко-годишният "езиков спор". Всъшност той беше едно недоразум-
ение. Щом българската държава признава македонската, признава и нейните
атрибути, между които и официялния (службен) език. Това не значи и държавата се
произнася за характера на този език. Това е работа не на държавата, а на науката. А
там държавата - ако не е тоталитарна – не може да се меси. Затова преди две
години тогавашният македонски министър-председател с основание корегира
объркания отговор на нашия министър-председател на един провокационен въпрос
като каза, че "езиковият спор на институционално равнище е решен". (п.м.)
Но остават нерешени много от въпросите, засегащи взаимното разбирателство.
Както писах преди десетина години – решаването им може да се изрази с една дума
– контакти. А условие за тях е езиковото разбиранев най-обиковен конкретен
смисъл. (...)
Българския език е уникален сред славянските езици. В речта си при удостоя-

ването за doktor honoris causa на Софиския уневерситет св. Климент Охридски,
американският славист проф. Скатън392 го определи драстично по американски
като "съчетание на славянска лексика с английска граматика". Главно през
последните векове българите от бреговете на Черно море до Албанските планини,
лишени от своя държава и черква, без ръководството на книжевници, развиха по
необясним спонтанен начин и едина опща посока своя език демнонстрирайки така
своето народносно единство. Без да прави дилетански екскурзии в езикознанието,
ще сомена някои от тези белези, които има предвид. Скатън и са широкоизвесни
загуби на падежи, членуване, образуване на бъдеще времес частица, означаваща
"искам" – ще, ке че, образуване на сравнителна и превъзходна степен – (най-, по-),
392
Emest Scatton (1942, SAD) – 1967 г. завршил словенски јазици и литература на Пенсилван-
скиот уневерзитет и, от 1971 г. е доктор на науки на Харвардскиот универзитет.
408
образуване на инфинитив и т,н. Тези белезиса общи за диалектите в България и
Македония. Към тях филолозите прибавят и други аргументи от областа на лекси-
ката, фонетиката. Разбира се, има различия, но много от тях са пръснати мозаично
по цялата спомената територия. Сега "якане" има само в околноститена Сяр (по
гръцки Серес), но някогае било по цяла Македония и Южна Албания. В първия
български речник от село Богатско, южна Македония през 16 век, хлябът е "хляб",
а не "леб". В южна Албания има река "Пясок", а не "Песок".
Тези и многого други аргументи позволяват на филолозите да определят и маке-
донските диалекти като български, но тук ни интересува не техния характер от
филологична гледна точка, а тяхната разбираемост за българина.
През по-голяма та част от XX век обществото в България и Македония се разви-
ваше дивергетно – взаимно одалечаващо се. Забраната на литературния български
език, преднамерения и спонтанен сръбски езиков натиск, но и обратно – съпро-
тивата срещу сръбската езикова инвазия, доведоха до образуването на сегашния
литературен македонски език. Постепенно от политически артефакт, той се превър-
на в културен факт. Въпреки половивековната употреба, той все още не е напълно
стандартизиран и възприет от цялото население. Затова при разговори с жители на
Република Македония срещеме значително разнообразие – некои ги разбираме и
трудни ги отличаваме от сегашния български, а други ни измъчват с необичайни за
нас думи и изрази
Кои са основните различия, които ни затрудняват?
- Прилепското наречие като основа на сегашния литературен македонски език.
То има некои сходства със шоппските диалекти и се различава значително от
источно-българските.
- Сърбизмите – целенасоченно или спонтанно инфектирали македонския език;
- Злоупотрбата с интернационализмите, филтрирани през сръбския – слабост на
новоизлюпената интелегенция, е да се покаже чрез тях за по-учена;
- Азбуката на Вук Караджич – при четене на общобългарска дума, написана на
македонската азбука, тя става неразбираема. (...)
(...) Езикът на политическата публицистика се влияе силно от "бугарофилство-
то" и "бугарофобството" на авторите като в медиите преобладават последните. (...)
Въпреки нашата критичност към този език, трябва да му признаем заслугата, че
допринесе за съпротивата срещу сръбския асимилационен натиск, негова алтерна-
тива беше възприемане на сръбския език. (...)
За дивергенцията, която споменах има принос и развитието на българския език
през последните десетилетия. Поначалооснован върху источните говори, което
може би е грешка в българската национална стратегия – той още повече е прене-
брегнал западните "пеещи наречия" след трите национални катастрофи – от 1913,
1918, 1944 г. Од особено значение е последната, когато правописната комисия в
София, действуаща едновременно с "Филолошката" комисия в Скопие е испълня-
вала коминтерновската задача за отдалечаване на България от Македония. За
средния българин, български език е само сегашният литературен език на България.
Разви се догматизъм, който пренебрегва и презира диалектите. За този езиков
догматизъм е характерно налагането на правила, определени навремето от проф.
Ал. Балабанов като "тъпоумни и злоумишленипосегателства върху българското
народно единство". През 1944 г. много от учебниците по български език от Иван
409
Хаджов, стружанин, дирекор на Института за усъвършенстуване на учителите. В
тях бяха дадени образци от различните диалекти – от Струга до Тулча и така
учениците получаваха по-пълна представа за българския език. През септември 2003
г. край Сяр ( по гръцки Серес) загина при неизяснени обсоятелства проф. Благой
Шклифов, доктор на филологическите науки. Изучаваше диалектите на родния си
костурски край и съседните райони. Последната му дейност беше насочена към
"раширяване на диалектната основа на българския литературен език".
Сега при напрежението между македонците и македонските албанци, предим-
ството е на последните по редица причини. Една от тях е, че македонските албанци,
в името на културното си единство, възприеха литературния език на албанската
държава, който е основан на езика на тоските од южна Албания и се отказаха от
своя език на геги – северни албанци. Езиковото развитие на българи и албанци
върви антипаралелно – от 1944 г. имаше един опщ български книжовен език, в
Титова Юугославия се извърши неговата глототомия на български и македонски.
Обратно – до 1944 г. имаше два албански литературни езика – на тоските и гегите,
след 1944 те се обединиха в един опщ език. (п.м.)
Крайният резултат на тези езикови развития в Р Македония и на Р България е
затрудняване при ползуването на литература, публикувана на двата литературни
езика. А пред интелектуалците на двете държави стои задача да запознаят двете
общества със своите постижения. Трябва да се разработи стратегия, която да
преодолее горепосочените затруднения. Както пише един македонски публцист,
всеки македонец за десет дни може да научи литературен български език. А
българските граждани?
410
ПОСЛЕСЛОВИЕ
КОЈА СТРАНА ФАЛСИФИЦИРА ИСТОРИЈА
Стефан ТРЕБСТ393, ВМРО +100 = БЈРМ394

„Дневник”, Форум, 12 декември 1998 г.
Првата светска војна, како и учеството на тие организации во бугарската
окупација на Вардарска Македонија и делови на Србија, го направи поразот на
Бугарија во 1918 година и пораз на Македонија395. Спектарот на македонските
политички организации уште еднаш беше растурен од тие настани. Резултатот
беше еден општ консензус дека нестабилните повоени договори на Балканот
потпишани во Париз во 1919/20 треба да бидат ревидирани. „Автономијата” се
замени со концептот „независност”396. И покрај креирањето на „ВМРО држава во
држава” во бугарската територија на Пиринска Македонија, имаше и обиди со
герилска војна да се оцепи територијата на Вардарска Македонија од новосозда-
деното Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, од 1929 година позната како
Југославија. Дипломатски и логистички, ВМРО се потпираше на Италија и ново-
создадениот Советски Сојуз за поддршка, бидејќи дотогашниот сојузник Германија
393
Stefan Troebest – директор на Фондацијата на Европскиот центар за малциски прашања на
Флреншбург.
394
Наслов на оргиналот: IMRO+100=FIROM. Извадоци од трудот ВМРО+100 = БЈРМ? Конти-
нуитет и дисконтинуитет во македонското национално движење во историската перспектива. (2)
395
Вопреки, Кралство Србија беше поразена во Првата световна војна, таја излезе от неја како
победителка - благодарение на своите сојузници-победители. А, Царство Бугарија - без изгубена
битка - се нареди между државите поразени во војната. Така, и настана во Версај - Краљевина Срба,
Хрвата и Словенца, а пак Вардарска Македонија е преименувана - "Вардарска бановина" и "Јужна
Србија", а населението ѝ во "јужно-србијанци"...
Исто така, и во Втората световна војна, Царство Бугарија е на страната на победени држави, а
дејствително не учествува во војната. Всепак, историјата се повторува во други социолошко-
идеолошки опстојателства. Имено, "Јужна Србија" е преименувана Народна Република Македонија
(НРМ), а "јужно-србијанците" - "македонски народ". Веспак, и денес во денешна преименувана
Македонија остана нерешена загатката: Бугарите окупатори на "Јужна Србија" или администратори
на т.н. "јужно-србијанци" (!?)
396
Десницата - ВМРО на Тодор Александров ја издига идејата за независна Македонија, втора
бугарска држава, и градот Солун за столица на државата. А, левицата – ВМРО (обединета) –
Македонија – во замислена Балканска федерација или Јужнословенска федерација...
411
беше малаксан од војната и нереагираше на обидите за договори што ги правеа
македонските герилци. Нивото на кординација помеѓу организациите на левото и
десното крило во Македонија и нивото на мобилизација кај групите од споменатите
региони што беа поголеми, беше значително високо. Компромисот што беше
постигнат беше специфичен за таа генерација: колабираше по неколку години, а
тоа и можеше да се очекува кога во ВМРО беше заменета предвоената генерација.
Во 1924 година во македонското движење се отвори длабок идеолошки јаз. Праша-
њата за целите и средствата станаа неважни. Поврзана со советското комунистичко
движење, таканаречената ВМРО Обединета397 го загуби контактот со своето опкру-
жување кога се зголеми надворешната контрола, а двете десни крила на ВМРО – на
Михајлов и на Сандански (десните крила на ВМРО) беа втурати во слугување на
фашистичка Италија, Национал-социјалистичка Германија и дури у Југославија на
Караѓорѓевиќи. Тие две гранки се ништеа меѓу себе во братоубиствени конфликти.
Либералните федералистички организации, претставени од Македонската федерал-
на емигранска организација (МЕФО) и неполитичкиот сојуз на ветераните на
ВМРО од почетокот на векот, наречен Илинденска организација беа поставени
токму меѓу ривалските македонски организации.
Протагонистите на автохтоните нови почетоци на македонското движење во
југословенскиот регион Вардарска Македонија за време на втората половина на
триесетите, во форма на Македонскиот народен покрет (МАНАПО, основан во
1935 година), за време на Втората светска војна, беа апсорбирани со помош на
карактеристичните понуди што доаѓаа од бугарскиот окупаторски режим398, како и
од новоникнатото партизанско движење. Од 1943 година комунистичко-југосло-
венската симбиоза со белградска провениенција доминираше во комунистичко-
македонската алијанса обликована од Скопје. Во два чекори, во 1944 и 1949,
некомунистите и тие што не се декларирале како антибугарски протагонисти во
Македонија. Релативната и репресивна толеранција на титоистичкиот систем може
да се види и во тоа што спомените на некомунистичките алтернативи во македон-
ското движење преживеаја дури до 1991 година и продолжија и понатаму.
Зборувајќи за проблемот, германскиот историчар Хајнц Вилемсен наведува дека
овој процес не бил ослободен од конфликти:
Врската меѓу партизанските-победници во 1944 и традицијата на македонското
движење во рамките на Отоманската империја не беше така монолитна како што се
чинеше од седумдесетите години на XX век досега. Многумина од тие што ја
основаа републиката не беа, како и комунистите од двадесетите години, дел од
традицијата на македонското движење. Ова доведе до голем конфликт за време на
партизанската војна 1941-44 со постарата и традиционално пробугарска генерација
во партијата. За време на тој конфликт, групата што беше 10-20 години помлада,
397
ВМРО (обед.) - клон на БРП (к) е агентура на Коминтерна со центар во Москва..
398
Уважениот германски историк - вели: „бугарскиот окупаторски режим‟. Како жив свидетел
на - велам: Бугарската војска во т.н."Јужна Србија", от мнозинсвото на населението е пречекана
торжествено. Исто така, и германската армија е почуствувана од мнозинството на населението како
ослободителка... Исто чувство имало и словенското население во Беломорска Македонија - во
Версај подарена на Кралство Грција..
412
тие што беа за Југославија, јасно ги декларираше своите ставови. Таа група го
вллучуваше и сегашниот претседател Киро Глигоров399.
Најголемдел од нив потекнуваше од рудементираната средна класа од овој
регион, а голем дел од нив студираа во Белград и Загреб. Таму тие бргу им се
приклучуваа на движењата поврзани со КП, со таканаречените „прогресивни
студенти”400.
По 1944. тие со голема енергија се втурнаа во проектот на градење на „маке-
донска нација.” 401
Во студијата за различните слоеви на „identite macedonienne”, парискиот
историчар специјализиран за Балканот, Бернард Лори, ги покрива територијалните,
лингвистичките, регионалните, историските, културните и политичките компонен-
ти, како и факторите клучни за идентитетот, како „identification a la terre” и „identite
diasporique”. Тој се занимава и со спечифичната форма на афенитет кај етнонацио-
налните и етнорелигиозните групи во современа Република Македонија и го
нарекува овај специјален феномен „identite oеcumenique”. Над сѐ, потсетувајќи се
на карактеризацијата на Фредерик Барт дека границите се најсилен фактор на
идентитетот на една етничка група, овие групи на идентификациони карактери-
стики подлежат на проширувања. Колку што е тешко македонската национална
свесност позитивно да се дефинира „via negativa”: во политички рамки македон-
ската национална свест очигледно негрчка, несрбска, небугарска и неалбанска –
имајќи во предвид дека кога е засегната културата, српското, албанското и дури
бугарското потекло е апсолутно компатибилно со „екуменскиот” македонски
идентитет.
Ефектот на социјалните процеси во тешката транзиција кон независност во
почетокот деведесетите беше појавата на македонско националистичко движење од
десното крило, и тоа во формата на ВМРО-ДПМНЕ. Сепак, линиите на сепарација
не се поставени меѓу македонското мнозинство и немакедонските малцинства во
399
През првите години на независноста на Република Македонија, Киро Глигоров изјавува
пророчна вистина: „Завршува дебугаризацијата на Македонија‟, но не говори за дебугаризацијата
на Македонија. Проф. д-р Димитар Мирчев публично изјавува: „Прашањето за нашиот национален
идентитет е чисто наша работа. Јас се занимавам со наука. И во таа наука, современа, многу јасно
денес преовладува мислењето дека ако една популација се чуствува различно од другите, етнички
или по која да е основа, има право да се чуствува така. И нема никаква обврска да докажува зашто
се чуствува така. Историски или генетички или според ДНК-кодот и слчно. И тоа е гарантирано со
меѓународното право. И на тоа прашање треба да се стави точка. За нас тоа е одамна завршено
прашање‟ (Види: „Нова Македонија", 19. 01. 2013 г.)
Нема сомнение, оти во Македонија со помошт на социален инженериј се реализира демагошки
"македонски идентитет", но нема автентичен. историски идентитет. Именно, ние не идеме од
небото, но носиме гени от претци...
Кога светот би се водел по силата на факти; тогаш, и нештата останват неменливи и, исто време
се случва и нивно постојано и неминовно преображение... Така, и познатиот јапонски писател на XX
век - Јукио Мишима (1925-1970), којшто се сметa за „последен самурај” и си отзеде живот - според
ритуалили на самурајски харикири. Неговата смрт ја потресе Јапонија и светот, но остана
необјаснено самоубиството на писателот што напиша прекрасни романи, драми и есеи...
400
Судирот на македоската левица и десница е била на идеолошка основа. Именно, и левицата и
десницата имале бугарско национално сознание.
401
Основата на совренената. „македонска нација” може да се определи Комплекс на ниска
стојност, во болна бугарофобија и примитивно (простачко) србофилство, но слепи и глуви на
очебијните историски факти и неприкосновено документовани вистини... друго нема.
413
земјата. Всушност, од 1992 година коалиционата влада составена од посткому-
нисти и умерени Албанци се соочува со анти-централистички, анти-комунистички
и претежно млад фронт, што барем делумно ги координира своите активности, чии
два потпорни столба се споменатите и сега (текстот е пишуван пред изборите; б.н)
вонпарламентарна националистичка македонска опозиција и радикалната половина
од Албанците. Оттаму, традиционалната лево-десна политичка поделба и секундар-
ните разлики меѓу доминантната нација и малцинствата, безусловно се распадна –
наместо неа имаме „попречно” со силно нагласен генерациски јаз.
Унеско бара да се покријат експонатите за Делчев

„Утрински весник“, 14. 09. 2013 г.
“УНЕСКО нè поддржа во борбата против кражбата на бугарската историја”.
Вакви се коментарите во дел од бугарските медиуми откако Регианалната канцела-
рија на УНЕСКО во Венеција испратила писмо во кое барат да бидат покријани
експонатите кои се однесуваат на Гоце Делчев и знамето на Крушевската
Република, презентирани на патувачката изложба “Имагинарен Балкан, идентитет-
от и сеќавањата на 19 век” во Белград. Се стопира и продажбата на каталогот на
изложбата.
Како што е познато, Бугарскиот национален историски музај ја напушти
изложбата поради тоа што Делчев беше прикажан како Македонец. Во писмото
УНЕСКО предлага да бидат земени предвид текстовите на професорката Марија
Тодорова, научен консултант на изложбата, во кои Гоце Делчев е претставен
како раководител на Бугарско-македонски одрински револуционерни комитети.
”Задоволни сме што се постигна разумно решение по обидот за фалсикувањето на
бугарската историја. Мило ми е што навремено се реагираше и Министерството за
култура заедно со Националниот историски музаи го заштити националниот
интерес. Сакам да истакнам дека бугарската влада ќе продолжи да го бара патот на
диалогот и разбирањето, без да стане жртва на компромис со нашата национална
историја”, изјавил бугарскиот министер за култура, Петар Стојанов. (...)
414
ПАРАДОКСИ
Кой фалшифицира историята?
"България Македония", година XII, Бр. 2, 2013 г.
В македонската преса се появи текст със заглавието „И србите краделе бугарска
историја‟, в който четеме: „Дека Македонците не се само проблем за Бугарите
покажува примерот и со српското Нишко востание од 1841 година, за кое бугарска-
та историја тврди дека го кренале бугарските селани. Оттука, тврдењето на Белград
дека станува збор за српско востание очигледно претставува кражба на бугарската
историја. Зарем не? ‟ (в. „Нова Македонија‟ 07. 02. 2013 г.)
И по нататък в текста авторката се позовава на сръбските историци Драголюб
Симонович и Севдалин Андреевич и като капак – на академик Владимир Стоен-
чевич. И всички те един през друг твърдят, че Нишкото въстание е сръбско. Тук
спорът е излишен и няма да припомняме какво са писали българските авторите
Христо Герчев, Стоян Романски и Игор Дамянов исползувани в текста. Ако аргу-
ментите на македонските историци имат стойност само до Девебаир, то академик
Владимир Стоенчевич е чел и френските историци. И той познава добре книгата на
проф. Жером-Адолф Бланки „Пътуване из България през 1841 година‟. Профеорът
е испратен лично от министъра на външните работи на Франция Гизо и негов
преводач е не сърбин, а главният редактор на българския Цариградски весник
Александър Егзарх. Защо проф. Бланки е сложил това заглавие на книгата си и
защо навсякъде в текста той говори за български селяни и т.н. е въпрос, на който би
трябвало да си отговорят и сръбските професори и академици, и писачите на подо-
бни текстове в Скопие. Все пак историята е наука. И проф. Бланки не се съмнява в
това и е испълил дълга си по съвест, независимо дали това, с късна дата, ще се
хареса на некого в Белград или в Скопие.
МИСЛЕЊЕ
Љупчо ГЕОРГИЕВСКИ – поран. премиер на РМ
Зашто заедничка историја? „Утрински весник“, 5 јули 2014 г.
Колумнистот Тодор Пендаров во вашиот весник ги искажа своите ставови
зашто не треба Илинденското востание заедно да го прослувуваме со нашиот исто-
чен сосед. Како долгогодишен поборник на идејата за заедничко чествување, сакам
да му се противставам на неговиот став во текстот издаде како посебен мотив,
цитирам: „Не гледам ниту научна ниту политичка причина зашто мораме да го
одбележуваме Илинден заедно со Бугарите или, пак, со кој било сосед“.
Прво, ќе се задржам врз научните факти: Организацијата којашто е направи
целата подготовка за Илинденското востание до 1902 година се вика БУГАРСКО-
МАКЕДОНСКА ОДРИНСКА РЕВОЛУЦИОНЕРНА ОРГАНИЗАЦИЈА! Во член 2 од
нејзиниот Устав Гоце Делчев и Ѓорче Петров запишале дека членови на организа-
ција можат да бидат само граѓани кои се под јурисдикција на Бугарската Егзарција,
што важело сѐ до 1902 година – кога името го смениле в ТМOРО, отварајќи се на
тој начин пошироко спрема другите национални структури. Главни носители на
415
организацијата и востанието биле учители на Бугарската Егзарција во Македонија,
меѓу кои што најистактнати се: Гоце Делчев, Даме Груев, Ѓорче Петров, Пере
Тошев и да не ги набројувам сите редом. Значи, нашите највелики војводи во исто
време биле и бугарски учители во Македонија, од каде што земале плата, имајќи
притоа логистика и поткрепа да се движат низ Османската империја; Главен јазик
во писмената комуникација во организацијата и меѓу учесниците на целото Илин-
денско востание бил бугарскиот литературен јазик! (п.м.)
Панде КОЛИМИШЕВСКИ,402 Секој ден не е Великден, за жал!403

„Нова Македонија‟, 17-20 април 2020 г.
„Долго време некои луѓе, дури и такви што не биле живи сведоци, шират лажни
вести за блиското минато на Македонија, за нејзините години поминати во Титова
Југославија. Во една од тие лаги може да се вброи и наведената забрана за рели-
гииска определба, за вршење богослужби и одбележување верски празници.
...........................
За Велигден мајка ми вапцуваше јајца по правило само црвени, зашто таа била
бојата на крвта на Исуса. Во сабота навечер пред да одиме во црква, ни даваше по
едно јајце со нас. Во Ресен имаше (сѐ уште ги има) две цркви. Едната е „Свети
Ѓорѓи“, изградена во 1830-та, а обновена во 1843 година, народно позната како
влашка или грчка црква, која до 1912 година била под патријаршиска власт, кога и
богослужбата се изведувала на грчки јазик, а во неа постоело и грчко училиште. 404
Таму, секоја недела на утринска литургија одеа дедо ми и баба ми, Влаинка (која
била грчка учителка во Јанковец).
Другата црква нарекувана бугарска, го носи името на светите браќа Кирил и
Методиј. Црквата има историска подлога, осветена е на ден Богородица во 1894
година. Нејзиното осветување наводно послужило како маска пред турските
власти, за да може да се скрие одржувањето на таканареченото ресенско советува-
ње на делегатите на штотуку формираната ВМРО, кое се одвивало во куќата на
Христо Татарчев, првиот претседател на организацијата. Таму биле и Даме Груев
и уште петнаесетмина други претставници, чиј состанок некои историчари не го
402
Панде Колимишевски е роден 1948 година, од татко Кире и мајка Милка, од познато
семејство во Ресен. Неговиот дедо по татко, пак, македонски Влав по националност, а дедо му по
мајка од село Лавци. Дипломирал книжевност на Филозофскиот факултет во Скопје. Во „Нова
Македонија“ се вработил во 1972 г. и стигнал до местото на главен и одговорен уредник. Од 1988 г..
е генерален директор на НИП „Нова Македонија“, во в-от „Дневник“, а потоа и во в-от „Нова
Македонија“, повеќе години Панде Колимишевски веќе како пензионер ја објавува колумната
насловена „НАСТАНИ, СИМБОЛИ, ИЛУЗИИ“.
403
Во предметнто писание, Панде Колимишевски говори на художествен начин како во Ресен
през времето на Југославија (1950-1960) двете ресенски цркви: Едната е „Свети Ѓорѓи“, изградена
во 1830-та, а обновена во 1843 година, народно позната како влашка или грчка црква, која до 1912
година била под патријаршиска власт, а другата црква нарекувана бугарска, го носи името на
светите браќа Кирил и Методиј биле преобразени во денешни „македонски цркви‟.
404
416
нарекуваат советување туку го бележат како прв конгрес на револуционерната
организација.
На 1950-тите и 1960-тите беа години кога двете цркви се помакедончуваа, ниту
влашката подлегнуваше на старите патријашиски, ниту пак бугарската на егзархи-
ските влијанија, како кај генерации си лебдеше религииската носталгија кон
минатите времиња, да си ја признаеме вистината.(...)
Во моите детски и средношколски денови велигденските вечерни литургии се
служеа во „Св. Кирил и Методиј“. Не треба да кажувам дека секоја година вриеше
од народ, во самата црква и нејзиниот голем двор. Убавиот храм има и балкон, каде
што се сместуваа помладите, поразговорливите, онаму каде што попот ќе вртеше
глава да опомене за тишина. Постарите верници најверојатно си биле опфатени со
божји чуства, но ние помладите на таа вечер гледавме како на забава. (...)
Откако ќе завршеа празничните денови, кога ќе поминеше егзалтацијата, дури и кај
оние што не биле верници, можеше да се чуе поговорката „Не е секој ден
Велигден“. За жал!“.
Агрон БИБА,405
Денко Малески или Стојан Новаковќ?406
Либертас, 1 јуни 2020 г.
„Сакав некако да го обележам 30 мај, во чест на Лондонската Декларација од
1913 г. Имам големо почитување за ликот и делото на Стојан Коста Новаковиќ407,
еден од учесниците на Лондонската Декларација, и ќе беше идеално да му ја чести-
там успешно завршената минатовековната работа со положување на свежи коприви
на неговиот споменик, но немав можност да одам до неговото родно место во
Шабац.
Како алтернатива за Стојан Новаковиќ, одлучив да ги посетам и да положам
свежи мисли, врз спомениците на неговите блиски соработници во Охрид, Темко
Попов, Коста Групче и Наум Евро од Струга408.
Покрај тоа што беше 30 мај како потсетник на Лондонската Мировна Конфере-
нција и Стојан Новаковиќ, главна причина што јас решив да ги барам спомениците
на дотичните охриѓани и дотичниот стружанец, беше невидената безстрамна
405
Агрон Биба - македоски-албански журналист родум во Охрид, и извесен аналитичар за
политико-историските проблеми на Балканот.
406
Во предметнто писание, Агрон Биба говори за безстрамната кампања и интелектуален линч
врз проф. д-р Денко Малески - првиот министер на надворешни работи на плурална Р. Македонија...
407
Стојан Новаковић (1842-1915) е српски државник, дипломат, историк, филолог, прозаист,
поет; но, и идеолог и спроводник на доктрината на македонизмот. Ете, таа знаменита личност, стоел
на челото на српската организирана пропаганда во Македонија. Негово крстено име било Коста, од
латиското – Константин.
408
Во период (1886-1892), Стојан Новаковћ е дипломатски претставник во Цариград, кога била
изпратена во Софија т.н. „македонска“ група: Наум Евров(ић) от Струга, Коста Групчев(ић) от
Охрид, Темко Попов(ић) от Охрид и, Василије Карајов(ић) от Скопје. Групата формира во Софија
т.н. „Таен македонски комитет“ - со задача да пропагира „македонска народност‟, „македонски
јазик‟ и на „обнова на Охридската архиепископија‟. Врзката со Белград бил Деспот Баджов(ић) от
Крушево. Наскоро, групата била откриена и, се прибират во Белград...
417
кампања и интелектуален линч врз почитуваниот прв Министер на надворешни
работи, уважениот професор Денко Малески...
Кои биле Стојан Новаковиќ, Темко Попов, Коста Групчевиќ и Наум Евриќ.
Кликните на гугл, како што предложи професор Денко Малески, не е далеку,
достапен е за сите...
Ајде сега сите вие што го нападнавте за неговата најнова и најхрабра и
најискрена и најдобронамерна колумна, да си земите огледало и најдете ја вашата
лична храброст и љубов кон вистината и да ги побарате своите претци врз вашите
лица. Видете ги во вашите лица вашите дедовци и баби и помислите длабоко и
долго за нив и за нивните татковци и мајки?!? Имате ли смелост како Денко
Малески да напишите храбро и јавно на кому му ги должите вашите лично генет-
ски обележја, и тоа да биде со цел за да дадете пример за Балканското зближување
помеѓу народите?! Ја има ли некој од вас таа интелектуална и човечка храброст
како Денко Малески (...) (п.м.)
Одкога не успев да ги најдам спомениците на Поповиќ, Групчевиќ и Евриќ во
Охрид и Струга, решив да го одгледам документаениот филм за Стојан Новаковиќ
во производство на МАНУ и БАН.
(...) Да, мои читатели, тоа е прекрасен документарен филм кој никогаш не е
снимен, ниту од страна на МАНУ ниту од страна на БАН, а кому ли заедничко
снимање?!?
И, ете домашна задача за Зедничката македонско-бугарска комисија за Истори-
ски и Образовни прашања лично до Драги Ѓоргиев и неговите колеги. Снимете ве
молам заеднички еден докуметарен филм за ликот и делото на Стојан Новаковиќ и
неговите другарувања со охриѓаните Темко Попов, Коста Групче како и стружа-
нецот Наум Евро, и преку самото работно дружење и двете страни на комисијата ќе
го разберете јазолот, а ако го разберете шанса да го одврзете.
Значи, држите ги далеку ноктите од Денко Малески. Спознајте ја неговата
храброст, и прочитајте ги ВИМАТЕЛНО, со микроскоп неговите добронамерни
зборови, без брзање. Денко Малески ја сака Македонија да биде модерна, напредна
и успешна држава, во која сите Македонци, Албанци, Срби, Турци, Власи, Роми,
Бошњаци и дуги граѓани ќе имат успешен и напреден живот‟. (п.м.)
418
Драги ЃОРГЕВ409, Дојче веле За брошурите и реакциите на нив
„Слободен печат‟, 27 мај 2020 г.
Последната брошура на Бугарската академија на науките за македонскиот јазик
(„За официалния език на Република Северна Македония“ предизвика лавина од
реакции во македонската јавност. Мојот текст на изнесен начин е предизвикан и од
двете.
Најпрвин, накратко за споменатата брошура која патем, не нуди ништо ново.
Таа, всушност, со ништо не се разликува од многубројните такви изданија во
долгата историја на македонско-бугарскиот спор. Во неа по стоти пат се повтору-
ваат исти работи кажани предходно од стотина други автори и со тоа се вбројува во
низата примери на веќе видени изданија, кои претендираат повторно и повторно да
ја потврдат „единствената објективна истина“. И сосема нормално, во отсуство на
една похрабра и свежа идеја, неминовно таа се претвара во еден анахронен текст,
во кој доминираат исклучивите и етноцентрични разбирања и толкувања на линг-
вистичките и на историските процеси. Несомнено, тоа го претставува доминатниот
академски, лингвистички и историски дискурс во Р Бугарија (со сета почит кон
бугарските либерални интелектуалци и нивните погледи и толкувања), што го
прави уште поголемо разочарувањето во доминантното бугарско сваќање и рето-
рика за македонско-бугарскиот спор.
Термини како вистина, нашата историја, историски факти се издвојуваат како
клучни поими во толкувањето на историјата на Македонија, а воедно се темелат на
застарени академски начела и теории карактеристични за периодот за XIX век до
средината на XX век. Токму со ваквиот концепт, во оваа брошура може да се
препознае позиција и политика кон Македонија, дефинирана во 60-тите години од
минатиот век. Тоа, секако, го оневозможува дијалогот што единствено може да
доведе до решение, а не брошури за вечните историски вистини како екслузивитет
само на едната страна.
Се разбира, реакциите на брошурата во Македонија не изостанаа. Основна цел
на тие реакции е, секако, да се одбрани македонскиот идентитет, без притоа да се
внимава дали навистина се постигнува саканата цел. Вушност, ваквиот пристап
само го обновува чуствотоза загроненост на македонскиот идентитет преку потен-
цирање на темата дека соседите ја делат историјата, а Македонците повторно се
поставени во позиција да размислуваат дека некој ќе им го „одземе“ најсветото
нешто и ќе ги направи нешто не се. Ваквиот пристап, исто така, на сегашните гене-
рации им ја замаглува реалноста и стварноста и не им дозволува да се погледат
себеси самоуверено, без страв дека некој однадвор може да им го одземе она што
нив ги прави Македонци. Притоа, занемарен е ефектот дека 75 години постои
македонска држава со сите нејзини атрибути и институции важни туку за иденти-
тетските обележја.
Се разбира, дека идентитетот не се потпира исклучиво на далечното минато,
туку и на сегашноста и на тоа што секојдневно, како народ и институционално,
создаваме култура, јазик, вредности, традиции. Се заборава дека индентитетот не
409
Авторот е директор на Институтот за национална историја и претседател на македонско-
бугарскиата Комисија за историски и образовни прашања.
419
лежи само на минатото, туку е нешто што се гради и негува секој ден, затоа што тој
не е биолошка категоријасо која се раѓаме. Ваквиот пристап само ги држи живи во
менталниот склоп на Македонецот траумите и нерационалните стравови за губење
на идентитетот. (!?)
Во таа смисла продолжувањето на креирање историски претстави за нас самите
и за нашето минато, само врз база на „вечната битка“ со нашите соседи за настани
и за личности од минатото, не значи ништо друго оавен одржување на старите
парадигми. Искуството покажува дека тоа на некаков начин функционира и,
можеби, ќе функционира и понатаму, но последиците од ваквиот пристап се крајно
погубни. Наша одговорност е да најдеме пат што ќе ни овозможи само да ја
создадеме таа претстава, почитувајќи ги современите историографски и теоретски
достигнувања, како и научниот морал и етика и општествената одговорност. Не
треба македонската историографија да зависи и да пишува мотивирани од она што
е напишано или кажано во сосетството, вечно бранејќи го идентитетот на македон-
ската нација.Таа треба само да постави прашања за минатото кои се прблематични
и кои претставуваат „бели петна“односно да поставува и филозофски и
психолошки прашања. Тоа значи да ја промениме металната дефанзивна матрица
по која најважно е што другите напишале за нас и како да се одбраниме, без притоа
и да помислиме дали мора да дејствуваме на тој начин.
Наша главна обврска како историчари и граѓани е да изградиме односи кои ќе
носат одговорност за историчарите, што ќе овозможи да дадат придонес за опште-
ството. Нашата сопствена одговорност треба да направи нашата истографија да
функционира на начин што ќе создаде услови младите да не размислуваат инфер-
иорно, површно и националистички. Треба да ја промениме матрицата на вечна
несигурност дека отвореноста и храброста за справување со минатото ќе го
поткопа нашиот идентитет. Напротив, тоа само ќе го зајакне и ќе го ослободи од
натолажените неосновани стравови. Многу поважно е да покажаме дека сме
способни да создаваме нови перспективи и да поставуваме суштински прашања за
нашето минато, отколку да ги обновуваме старите и да копаме нови ровови.
420
Мирослав ГРЧЕВ,410
Обединувачка хистерија на „колективот на заедничкото слушање‟
„Слободен печат‟, 3 декември 2020 г
„Современиот германски филозоф Петер Слотердијк на едно свое исклучително

луцидно предавање – како што ни разкажува Иванчиќ – насловено како „Силна
причина да се биде заедно‟ - нациите ги дефинирал како „колективи на заедничко-
то слушање‟, во коишто медиумите ја превземале водечката улога - пред религија-
та и образованието – во создавањето и одржувањето на живото, разтреперено, па
дури и везден возбудено национално чуство, чуство на колективната иденти-
фикација.Оваа своја витална ролја во животот на нациите „национал-журнализмот‟
- како ги нарекол Слотердијк, ја вршат создавајќи „масовни психоакустнични
инсценации‟ во коишто се дига температурата на националната топилница, во која
се хомогенизира националното чуство, во кое националното се одржува во врела,
хомогенизирана и полутечна, активна и „возбудена‟ состојба.
Националното заедништво така прераснува во еден вид национален аутизам,
зашто нацијата станува ентитет што „се слуша и чита самата себеси, што се гледа
себеси на телевизија и заедно се информира и возбудува‟. „Слободните медиуми‟
што - сите од ред - ја презема спонтано улогата на средство за колективното
(национално) информирање, автоматски стануваат средство за еден вид аутистичка
национална „заробеност‟, којашто - секогаш кога ќе затреба - се побудува да се
„подигне‟ и да се трансвормира во занес, егзалтација или колективна омраза.
Националжурнализмот во овие ситуации станува главното средство за произведу-
вање на „вообединувачката хистерија или интегрирачката паника‟.
Според оваа по малку цинична но застрашувачки вистинита теорија на Слотер-
дијк, модерните нации се „општества на самовозбудувањето‟ што својата форма и
хомогеност - својот опстанок, дури - го обезбедуваат со постојано медиумски инду-
циран стрес, еден вид на контролирана хистерија и паника „од послаб инезитет‟, со
кој се одбегнува осипувањето на националното тело, со кој се бијат ценрифугал-
ните сили, и со кој се одбегнуваат честопати оправданите прашања за самата
смисла на заедништвото.
МЕДИУМСКА ХИСТЕРИЈА
(...) Нацијата, според Слотердијк, постои одржувајќи ја центрипедалната сила
на индуцираниот стрес и страв, па испаѓа дека без „непријател на нацијата, ја нема
ни нацијата, а без стресот што го предизвикува непријателот - го нема ни сопствен-
иот стрес‟, стресот што за нацијата живот значи.
410
Професор Мирослав Грчев (1955, Скопје) - македонски архитект, графички дизајнер и
карикатурист. Исто така, Грчев е познат по тоа што го дизајнирал и денешното државно знаме на Р
Македонија. Македонската држава на крајот на Втората светска војна буквално е измислена во
рамките на Југославија, основана за првпат и во неа е емпацирана и македонска нација, и македон-
ска култура, македонски јазик, сите македонски симболи, сите македонски уметнички достигнувања
– вели М. Грчев, член на Советот за култура на СДСМ и раководител на работната група на
Министерството за култура за анализа на проектот „Скопје 2014‟.
421
Доколку ја надлетаме медиумската хистерија што во врска со бугарското вето
на нашиот пат кон Европа се подигна од двете страни на границата, ќе забележиме
веднаш дека – и во подготовките на колективната свест што му предходеа, како и
во реакциите после ветото – во прашање се поубедливи докази на буквално сите
тези и дефиниции на германскиот филозоф, отколку што тој можеше и да сонува во
времето кога ги формулирал. Беше потребно бугарската ВМРО да посене на
нашиот скапоцен имигрален поим - нашиот национален идентитет, за да се подигне
вистинска национал-журналистичка хистерија што за миг ја обедини нацијата во
паничен и гневен врисок. Но, безмалку никој не се запраша: за кој национален
идентитет се работи? Дали за оној истиот што македонската ВМРО го занебити до
непрепознатливост во последните три децении?
.........................
КАРИКАТУРАЛЕН ИНДЕНТИТЕТ
Што направи националжурнализмот за сето тоа време на разнебитување,
понижување, фалсификување и идиотизација на скапоценото и безценото тело на
нашиот национален идентитет, за кој денес гневно врескаме дека е нешто за што не
се смее да се преговара? Ништо. Уште попонижувачки е фактот дека во македон-
ската јавност се потрошимногу повеќе простор и медиумска енергија да се најдат
безкрајно многу причини да не се ни отпочне со реставрацијата на тешко оштетен-
иот, изобличен, до карикатура донесен национален идентитет. Испаѓа како немо и
субмисивно да ги прифаќаме сите касапења на вече франкенштајнската креатура на
нашиот колективен индентитет, само доколку доаѓаат од малоумната фантазија на
македонското ВМРО, но кога се појави Другиот - бугарската ВМРО, моќната
машина за произведување на вообединувачката хистерија на самозаробениот
колектив на заедничко самозалажување не „подигна‟ сите во блажено вжестената
состојба на жртва на надворешното Зло...
Но, дали оваа блокада ќе ни ги отвори очите и ќе ни помогне да сватиме дека
никој од надвор не може да ни го измени идентитетот, туку дека тоа го направивме
и тоа на најкретенски начин – ние самите. И дека европските вредности можеме да
ги оствариме само дома, обновувајќи го националниот идентитет со чистење на
малигните тумори што го разнебитија телото на нашето самозапознавање со чисте-
ње на спомениците на вмровското Зло, учебниците затруени вмровски кретенизми
и илјадите закони и прописи што ги произведе чудовиштето на „заробената‟
вмровска држава‟.
422
ПОЕЗИЈА НАПИСАНА НА ВЕЛЕШКО НАРЕЧИЕ
ИЗДАДЕНА НА СРБСКИ И БУГАРСКИ КИРИЛИЧЕН СТАНДАРД
К.РАЦИН,411
БЕЛИ МУГРИ412
Загреб, 1939 г..
Печал
Нема ли живот, нема ли
Љубов за живот голема
Љубов за живот човечна
У виа гради аргатски?
Нема ли срце, нема ли

срце – на срце срцето,
срце – ширини широко
срце – длабини длабоко –
цел свет да збере, па да
..............
Селска мака
Покрај ниви, покрај лаки,
покрај снискине брегови,
вода тече – вода влече
селски слзи413, селски маки
селски таги и јадови.
Извор вода извираше

плодно поле наливаше –
плодно поле род народи.
Ноће чума ли одеше

плод от414 поле ли береше –
411
Кочо Рацин (Константин, Коста, Кочо) Апостолов Солев (Велес, 1908 – Лопушник, Кичево,
1943). Свидѣтелсто за своето кръщение БЪЛГАРСКА ЕГЗАРХИЯ. Образование, завршен I клас
гимназија. Комунист идеалист - бунтовник; во периодот (1924-1926) – најмлад член на КПЈ; во 1928
г. учествува на IV конгрес на КПЈ во Дрезден. Рацинови живот окончува на трогателен начин: Така,
смртта му, до наше време е исполнета со множество на енигми...
412
Написана на велешки дијалект и, во правописна форма на торласки говор - српски кирили-
чен стандард.
413
И тука недостига темниот вокал.
414
Не се ползува литературната форма /од/.
423
амбар селски пуст остана!
Слнце светло ми светеше
гора ми се зеленеше –
в гора пиле песна пее.
..........
Тутуноберачите
На кантар студен со туч го мерат
а можат ли да го измерат,
нашиот тутун – нашата мака
нашата солена пот!
От темни зори на утрини летни

До никоа доба на вечери зимни
тој гладно пие тагата наша
и пот‛та415 и крвта и снагата ни.
Жлт– жлти прав лицата бледи
и жлта гостинка у градите носи.
............
Проштавање
На печалбарите
Не ли ти кажав, не ли ти кажав.
не ли ти реков на проштавање?
Ич не ме чекај, ич не ме пекај
Белград е ламња, во Белград ја роб
снага по туђи палати оставам,
снага во усти несити клавам,
и дома – дома не ке416 се вратам,
не ке ги пиам очите твои
не ке ја галам снагата твоа –
далеку негде сувата рака
по тебе, Вело, пустата мака
пуста ке остане . . .
Знам оти гердан веке не нижеш,

знам оти чеиз и ти не везеш,
знам, Вело, пусто остана сичко417 –
не ли си и ти аргратка клета ?
Тутун садиш, тутун нижиш,

Тутун таговно у монопол редиш.
415
Темниот вокал е бележеи со апостроф..
416
Се почитува правилото: Пред меките /и/ и /е/ не се пишуат /ќ/ и /ѓ/.
417
Велепко "сичко" наликува на бугарското "всичко" – и нема го во литературниот ни јазик.
424
Ме споменуваш и ем си жалиш
денови – крепи тешки си редиш
Величко, мори, другачко златна !
Но почуј. Вело, што ке ти казам!
Не ми се, Вело, жали и клети !
Подигни очи – очи засвети
ониа очи, што душа горат !
Тој што ни, Вело, однесе сичко –

тој ни остави от темно темен
веков за мака – но и за борба,
Има на вој свет како нас многу !
Има ги, има – мачат се, копат,

копачи копат по темнината,
копачи копат и тунел дупат.
И има, има - радост голема

радост длабока во темнината :
да светиш, Вело, жар да се стопиш =
во борба гроб ти душа не зема !
СРПСКИ ГЛАСНИК
број 5 од 14.12.1939 г.
ПРВА КЊИГА НА "МАКЕДОНСКОМ" ЈЕЗИКУ
У ЈУГОСЛАВИЈИ418
У "Новој Ријечи" од 7 ом. може се прочитати следећи књижевни оглас:К. Рацин:
Бели мугри, песни, Загреб, 1939.
"Ових дана изашла је из штампе интересантна збирка песама К.Рацина, писаних
на македонском језику. Као таква, збирка представља успио покушај изграђивања
сувремене поезије изражајним богатством народне песме, што се показало као
одлично за уметнички одраз стварности онога краја.
Из сваке од ових песама види се мелодичност и фолклорно богатство Повар-
дарја, који је до сада у книжевности мало употребљаван. То је прва књига песама
написана тим језиком у Југославији. Технички је укусно опремљена а у слободној
продаји стоји дин. 5 -"
Појаву ове "Прве књиге на македонском језику у Југославији‟ треба забеле-
жати. Јер стварност "овога краја" до сада није могла да се изрази, пошто јој је на
расположењу стајало само српски језик, који је насилнички и хегемонистички. Зато
не сумњамо да ће новостворени књижевни "Македонски" језик одлично послужити
"уметничком одражавању стварности овога краја".
418
BIBLIOTEKA REPRINT IZDANJA. Ova je idanje reprintirano prema primjerku što se nalazi u
„Samoborskoj zbirci‟ Ivice Sudnika.
425
ВЕНКО МАРКОВСКИ419,
МАКЕДОНСКА ЛИРИКА „ЛУНЯ‟420
София, 1940 г.
Огинотъ
На борба, машко племе
За радостъ светналъ денъ!
Предъ насъ е ново време,
Задъ насъ е народъ дренъ
Се живо в огинъ гори

се крева ропски мракъ;
за слобода се бори -
ке светне майкинъ прагъ
У димъ се пусти села,

Се лее кърфь низъ градъ...
Ей светатъ буйни чела...
На ношъ е старъ и младъ!
Со песни борци гинатъ,

се свива тиранъ клетъ
низъ димъ и огинъ минатъ –
на сегде вивналъ светъ!
На борба, силно племе

надъ ропство грее денъ
Пред насъ е ново време –
задъ насъ е народъ – дренъ!
419
Вениамин (Венко) Миланов Тошев (1915, Скопје – Србија / 1988, Софија – Бугарија) е бугар-
ски и македонски писател, извесен по псевдоним Венко Марковски. Завршил Софиски уневерзитет
"Св. Климент Охридски". Првите книги поезија "Народни бигори" (1938) и "Огинотъ" ги печати во
Софија.
В 1941 г. станал член на БКП; така, тој станал поддржател на идеологијата на магедонизмот.
През период (1941-1943) бил в концентрационен логор и в Софискиот затвор. Венко Марковски
учествува в заседанијата на АСНОМ. После Резолуцијата на Инфобирото, верен на комунистичките
идеали се определил за Сталин и СССР. Заради поемата "Сувремени парадокси" (1955) бил осуден
и през период (1956-1961) е на злогласен "Голи Оток".
В 1965 г. Венко Марковски заминува да се лекува во СССР – Москва и, отаму се преселува за
секогаш в Бугарија.
420
Написана на велешки дијалект и на бугарски стандард.
426
ЦЕЛОВИТОСТА НА МАКЕДОНСКИОТ ДИЈАЛЕКТЕН ДИЈАСИСТЕМ
Тркалезна маса во МАНУ за стандардизацијата на македонскиот јазик
„Весник“, 17 декември 1999 г.
Кодификацијата на македонскиот литературен јазик е извршена уште во 1903 г.
Процесот на стандардизацијата македонскиот јазик во споредба со соодветните
процеси во другите словенски балкански јазици, беше тема на тркалезната маса
што вчера се одржа во Македонската академија на науките и уметностите, по повод
125 годишнината од раѓањето на Кресте Петков Мисирков. Со свои реферати
настапија десетина наши слависти, академици и професори на Филолошкиот
факултет, како и акад. Далибор Брозовиќ421 од Хрватска.
Вечерашната научна средба веројатно е последната што се одржува во овој
период во чест на Мисирков422.(...) Беше важно да се слушне од најкомпететните
македонски филолози, придружени со едно познато славистичко име од Хрватска,
на највисокото научно место, МАНУ, и за историските, развојните етапи и за
актуелните процеси на македонскиот јазик, доколку повеќе што многу од тие фази
и процеси беа компарирани со другите балкански и словенски јзици.
Според акад. Далибор Брозовиќ, во славистиката и, воопшто, во лингвистиката
постојат многу различни сваќања за македонските јазични проблеми, иако во
последно време тие сѐ повеќе се усогласуваат и стабилизираат. Денес целосно е
прифатено дека постој самостоен македонски стандарен јазик. Од социолингви-
стички аспект ова е сосема очигледно: јазикот е нормиран и полифункциален, а
неговата фонолошка, граматичка и лексичка структура и супстанца се разликуваат
од секоја друга структура и супстанца. Може да има различни мислења за тоа кога
почнува историјата на македонскиот стандарен јазик. Можни се два одговори: од
книгата на Мисирков423 или од разните процеси во текот на Втората светска војна и
непосредно по неа. За двете гледишта има аргументи за и против. Од нив зависи
како временски ќе ги одредиме предстандарните процеси – дали ќе го опфатиме
само 18 и 19 век, или и четирите децении на 20 век.
Социолингвистичките критериуми тука се сосема јасни, но понекогаш и некаде
се претплетува и генеолингвистичката проблематика. Односно, ако некој смета
дека македонските дијалекти не создаваат самостоен дијасистем на ниво на јазик,
туку се дел од бугарскиот дијасистем, тогаш може, евентуално, да смета дека и
стандарниот македонски јазик е некаков дел или облик на бугарскиот, или дури
негова варијата. Терминот в а р и ј а н т а овде е неупотреблив, тој се ползува за
случаи како што се германско–австриско–швајцарскиот; американско–британски-
от; француско-валонско-романскошвајцарскиот и слично, каде што дијалектната
421
Dalibor Brozović (1927-2009) - световно извесен хорватски лингвист, славист, дијалектлогист.
422
През месец декември на 1999-та година, на спроведената анкета на спианието „Македонско
време“, за „македонски личности на XX-от век” биле избрани: 1. Крсте Мисирков, 2. Гоце Делчев и
3. Блаже Конески.
423
Брошурата "За македонцјите работи" (1903 г.)
427
суровинска база е практично идентична, што не е случај во македонскобугарските
релации. Таквото проблемизирање на самостојноста на стандарно-јазичкиот статус
за македонскиот денес е многу ретко, практично исклучително, но и натаму се
јавуваат мислења дека ако македонскиот стандарен јазик е самостоен, македонски-
те дијалекти не би биле самостојни во генеолингвистичка смисла.
Акад. Брозовиќ натаму нагласува дека во словенскиот свет постојат три групи
на органски дијалектни дијасистеми на ранк на јазик, дека бугарско-македонскиот
случај е целосно јасен и разбирлив, дека е тој само еден меѓу другите слични – за
да закллучи на крајот: Нема реална и уверливи конкретни аргументи за сомнеж во
самостојноста на македонскиот дијалектен дијасистем.
.............................
Проф. Људмил Спасов во изнесувањето на разликите и сличностите на процес-

от на стандартизацијата меѓу бугарскиот, српскиот и македонскиот јазик, меѓу
другото, констатира дека оние Македонци кои денес се залагаат за воведување на
темниот вокал во македонскиот стандарен јазик, не се залагаат за негова архаиза-
ција, туку за негово приближување кон современиот бугарски литературен јазик.
............................
428
Dalibor Brozović
«Standardni jezik»424
Matica hrvatska, Zagreb – 1970 г.
1.214. „Pojam d i j a s i s t e m a posljednji je opčeniti terminološki problem u
sistematici idioma. Kako je mjesni govor konkretan organski idiom, jasno je da je on u
lingvističkom smislu s i s t e m. Organski su idiomi višega ranga apstraktni pa prema
tome moraju biti dijasistemi. Organsкi idiom s rangom jezika također svojevrsnim dija-
sistemima, ali s voema visokim stupnjem apstrakcije: uža skupina jezika (ili podskupina),
šira skupina jezika (često "grana", osobito u slavistici), uža porodica, šira porodica. To
znači da dijasistemima možemo smatrati ili pojedinačne organske idiome višega ili
nižega ranga, ili čag skupine od dve odnosno više idioma s rangom jezika.
Razumije se da je i standarni jezik kao konkretan idiom također sustav, isto kao i
mjesni govor, ali neorganske idiome s rangom nižim od standarnog jezika ne možemo
smatrati ni sistemima ni dijasistemima jer su nekonkretni, a nisu rezultat apstrakcije. Zato
je ta problematika suvišna kod neorganskih idioma u cjelini425 (...) “. (Slavenski
standardni jezici i usporedna slavustika, str. 14)
1.22. „Poseban terminološki problem predstavlja termin «standardni jezik». Kao riječ,
svaki je termin pitanje sadržaja i oblika, značenja i znaka, ili u terminologiji same termin-
ološke struke, pitanje nocije (tj. pojma) i etikete. U ovom je slučaju nacionalna definicija
prividno manji problem zato što je u praksi suglasnost o sadržaju pojma «standardni
jezik» znatno veča nego u teoriji pa se teoretska neslaganja ne uočavaju u punoj mjeri. To
je jedan od razloga zašto je u ovom slučaju pitanje etikete osobito važno – sklonost
prema pojedinoj od konkuretnih etiketa održava u stvari sklonost da se ovoj ili onoj
komponenti nocije dade posebna prednost. Zato izbor etikete ima o ovom slučaju ne
samo konvencionalne nego i n a č e l n o značenje.
U terminološkim sustavima pojedinih jezika vlada veliko šarenilo konkurenata
terminu «standardni jezik». Najvažniji među njima jest l i t e r a (t u) r n i j e z i k, ruski
literaturnyj jazyk, njem. Literatursprache, eng. Literary language (...) Taj termin ima
samo jednu dobru osobinu: dugu tradiciju i široku usvojenost (...) u književnosti se ne
upotrebjava samo standardni jezik i zato je termin litera(tu)rni jezik je p r e š i r o k:
literatura (tj. beletristika) služi se i raznim drugim organskim i neorganskim idiomima
višga i nižega ranga (...) “. (Slavenski standardni jezici i usporedna slavustika, str. 14-15)
2.22. (...) Isto tako, ilustrativan primjer pruža nam standardni bugarski i makedonski
prozodijski sustav. Prvi može se usporediti s istočnoslavenskima, drugi o nešto manjoj
mjeri s poljskim i u manjoj s lužičkima, ali važno je također da su oba ujedno i elementi
structure balkanske jezične lige.
424
Полното заглавие на книгата: Standardni jesik, teorija / usporedbe, geneza / povijest, suvremena
zbilja.
425
Насекаде подвлечено – Христо Капсаров.
429
To znači, na primjer, da pojedine činjenice jednog jezika kao što je makedonski
moramo interpretirati i kao rezultat autonomne evolucije naslijeđene supstancije
(evolucije makedonske, istočne južnoslovenske i opčejužnoslovenske) i kao rezultat
razvitka cjelokupne structure makedonskog jezika, u kojoj se te činjenice realiziraju, ali
moramo ih interpretirati i u vezi s procesima što su rezultat odnosa koji imaju značajke
jezične lige, u ovom slučaju odnosa prema bugarskom jeziku i srpskim dijalektima s
jedne, a s druge strane prema neslovenskim članovima balkanskog jezičnog saveza,
prema tom savezu kao celini i prema eventualnim širim zonama. Razumije se, naravno,
da su svi navedeni aspekti važni i na dijalekatskom nivou – pravi karakter mnogih pojava
u graničnim zonama ostaje često sakriven i komarativistici upravo zbog jednostranog
pristupa, tj. zbog nesagledavanja svih aspekata i njihova hronološkog redoslijeda.
(Slavenski standardni jezici i usporedna slavustika, стр. 25-26)
1.0. „ (...) Genetsko i tipološko upoređivanje slavenskih jezika ostaje, naravno, izvan
interesa ovog rada (...) (Tipovi dvojnih i višestrukturnih odnosa među slavenskim stan-
dardnim jezicima, str. 64)
2.0. „ (...) Bitno je za standardni jezik da je on autonoman vid jezika, uvjek normiran i
funkcionalno polivalentan, koji nastaje pošto se jedna nacionalna ili etnička formacija,
uključivši se u internacionalnu civilizaciju, počne u njoj služiti svojim idiomom, koji je
dotad funkcionirao samo za potrebe etničke civilizacije.
U toj je definiciji potrebno odrediti samo autonomnost standardnog jezika prema svim
drugim idiomima i prema karakteru socioetičkih formacija koje se njime ili njima služe, a
za sve ostalo, kao i za podrobnosti samih tih dvaju pitanja, mogo samo uputiti na BЯ (str.
20 …)‟. (Slavenski standarni jezici i usporedna slavistika, стр. 66)
2.2. „I standardni jezik i jezik-dijasistem autonomni su od karaktera socioetničke
formacije koja se njime služe (narod, nacija, narodnost, nacionalna ili etnička manjina,
pleme itd.) pa čak i od toga radi li se o jednoj takvoj formaciji, o više njih ili o dijelu
jedne. Moguče su različite kombinacije: 1 nacija, 1 standardni jezik; 2 јеzika-dijasistema
(polјski i kašupski) ili 2 nacije, 2 standardna jezika; 1 dijasistem (rumunski i moldavski),
ili 1 nacija, 2 standarda i 2 dijasistema (Norveška), ili 2 nacije; 1 standard i dijasistem
(USA i Engleske), i tako dalje.
U poslednjoj od navedenih kombinacija imamo specifičnost da se u tom slučaju
nužno razvijaju različite varijante isoga standardnog jezika. U slavenskom svijetu imamo
hrvatsko-srpski primer...‟. (Slavenski standarni jezici i usporedna slavistika, стр. 67)
3.1, „Svi elementi koji jedan idiom čine standarndnim jezikom podložni su uticajima.
U slavenskom svijetu dolaze u obzir :
а. Utjecaji na grafijske sustave, što se ostvaruje prvenstveno u međučirilskom i među-
latiničkim okvirima. Primjera ima veoma mnogo i oni su zapravo najuočljiviji – mogu ih
konstatirati i ljudi koje ne znaju nijednoga slavenskog jezika. (п.м.)
b. Uticaji na pravopisne norme, koji su mnogobrojni, a katkada obuhvačaju gotovo
cio ortografski sustav, npr. uloga srpske varijante u kodifikaciji makedonskoga pravopisa.
Mislim da su međuslavenski pravopisi uticaji najčešče korisni (takav je bez sumnje i
makedonsko-srpski slučaj), jer su makedonska i hrvatskosrpska fonološka struktura izraz-
ito slične (...)‟. (Slavenski standarni jezici i usporedna slavistika, стр. 68-69)
430
БЕШЕ ПРОГЛАСЕНА ЗА "МАКЕДОНСКА"
Формирането е станало во првите десетилетија на XIX-от век и, за први

представители биле провозгласени литератите родум от Македонија - Јоаким
Крчовски426 и Кирил Пејчинович427.Според нивното разбиране, Македонија е долна
Мисија (долна Бугарија). Во тој дух, и останати просветители от југозападните
краишта биле наречени "македонски" - во смисла на небугарски, а самите тие биле
представени за творци на "македонска" национална култура. Како македонски се
објавени и други бугарски говори, включително и диалекти на пределите на
Бугарија и, се прогласени за „старомакедонски јазик‟. Единствено, отец Паисиј
Хилендарски не е приопштен кон книжевната историја на Македонија. Но, и по
место на рождение и по јазикот на неговото единствено дело428, отец Паисиј
Хилендарски целосно ѝ принадлежи на Македонија.
- Во трудот на Блаже Конески насловен „Историја на македонскиот јазик"

(Скопје и Белград, 1965) се анализирани материјали и паметници, разгледанн од
проф. К. Мирчев во делото „Историческа граматика на българския език" (София,
1958), но под друго заглавие.
- Од библиографските трудове на М. Маждракова („Библиографичен преглед на
обнародваните материали и иследования по българската диактология‟, ИИСФ,
426
Хаджи Јоаким Крчовски (1750-1820) - во напечатените книшки ни оставил сведенија за
местото на рождение с. Осломеј – Кичевско; во Цариград завршил училиште и учителствувал во
град Кратова. През целиот си житејски век, тој напечати пет книшки написани на „простешиј јазик
Болгарски за ползованија ради простејших человекови некнижних....
427
Кирил Пејчинович – Тетоец (1771(?)-1845), - на својата надгробна плоча, тој си изделал во
стих повеке белези от овоземното си житејско патешествие... По примерот на Хаджи Јоакима
Крчовского и, многогрешним в ермонасех Кирилла Тетоец Пејчиновича, прво произведение написа
со долго и описно заглавие:
KNIGA SIÂ ZOVOMAÂ
OGLЕDALO
Opisas® radi potrebi i polzovani® preprosteŸ{im
i nekni`nim ®zikom Bolgarskim dolni® Missii
mnoggogre{nim v ermonaseh i nedostoineŸ{im
Igumenom Kral Markovago Manastir®;
iè v Skopieo u Markoa reka hrama staro
velikomu~enika Dimitria Kirill Tetoec PeŸ~inovi~
V BUDINE GRADE
Pismeni Kralevski Ouniverziteta Pe{tanskago 1816
428
История славйано болгарская о народях и святих
Болгарских и от всех деяния болгарская
Собрано и нареждено Паисием ермонахом
(бившого в святий гори Лдиския от эпархи самоковская
в лето 1762 на ползи роду болгарскому)
431
1904-1905, София, 1905), на Хр. Герчев („Поглед върху развоя на българската
диактология‟, Известия, кн. III, 1911), на Ст. Стойков („Показалец на обнародва-
ните материали по българска диактология‟, СбБАН, т. XXI, София, 1937) др. биле
фактички преиздадени от страна на Б. Видоевски под насловот „Прилог кон
библиографијата на македонскиот јазик‟, Скопје, 1953).
- Така, книгата на Ст. Верковичъ „Народне песме македонски Бугара‟ е
преизда-дена во 1961 г. от Кирил Пенушлиски под насловот „Македонски народни
песни‟. Исто така, и сборникот на Димитар и Константин Миладиновци
„Бѫлгарски народ-ни пѣсни" беше преиздаден во Скопје (1962) од Д. Митрев, К.
Пенушлиски и Ал. Спасов под насловот „Зборник". На таква процедура се
подложени и насловите на делата на Селишчев - извесниот руски и советски
лингвист. Неговиот „Полог и его болгарское население‟ (София, 1929) се
преименува во „Полог‟ (Бл. Конески, „Граматика на македонскиот литературен
јазик‟, Скопје, 1964, стр. 18).
- Исто така, и архивските документи не се издават во автентичен вид. Писмата
на Гоце Делчев, напишани на бугарски литературен јазик, се издадени од Љ. Лапе
(„Писма на Гоце Делчев‟, Скопје, 1953), но не на автентичена форма. Така, беше
нарушен и принципот во архивистиката да се запазува автетичността на публику-
ваните материјали...
- Во 1822 г. Вук Караджич издаде во Виена „Додатак к санкпетербургским
сравнитељним рјечницима свију језика и нарјечја с особитим огледом Бугарског
језика‟, каде што се помести 273 збора, куса граматика, 27 народни песни и две
глави от евангелието. Вук Караджич бележи: „Ове бугарске рјечи мени је писао и
казивао прави бугарин из Разлога‟. Како бугарски биле определени од Караджич
кичевскиот диалект на Х. Јоаким Крчовски, на кој била напишана книгата „Разли-
чна поучителна наставления сочиненная иеромонахом Йоакимом Хаджи‟ (Будим,
1819).Како особено чист бугарски език, Караджич го смета четиријазичниот
грчковлашко-бугарско-албански речник на арумнскиот просветител хаджи Данаил,
поместен во неговата книга Дидаскалија.
- Хрватскиот славист и професор на Виенскиот уневерзитет В. Јагич, во писмо
до професор Милетич (31 дек. 1903 г.) во врска со подготовката на делото
„Славянска енциклопедия‟, бугарските диалекти ги дели на три групи: „восточно-
болгарските наречия или говоры, западоболгарские наречия или говоры и македон-
ские наречия или говоры‟.
- Представителите на чешката наука: Шафарик, Нидерле, Перволфе, Гайтлер,
Вондрак, Гебауер недвосмислено констатират за бугарскиот карактер на јазикот
на словенското население на Македонија. Проф. К. Иречек во трудот „Die
Balkanovolker und ihre kulturellen und politischen Beslrebungen‟ бележи, оти
западнобугарското наречие е „говорно во Софија - Охрид‟ (Urania, II. Jg. 13, 27.
Marz 1909, str. 195). Францускиот славист проф. А. Мазон ја поместува границата
на запад, вклучувајки ги кон бугарските говори и диалектите на селата Бобоштица
и Дреновјане, кои се денеска во Република Албанија.
- Виктор Григорович, во трудот „Очеркъ путешествія по европейкой Турции‟,
како и други руски лингвисти - професорите Шахматов, Фортунатов, Шчепкин,
Лавров и Селишев. Всепак, посебен интерес прават двете произведенија на
432
Селишев, - „Пологъ и его болгарское население‟ (София, 1929) и „Очерки по
македонской деалектологии‟ (Казань, 1918).
- Германскиот славист проф. Г. Вајганд во делото Ethnographie von
Makedonien... Leipzig, 1924, посветува огромен простор на бугарскиот македонски
јазик...
- На основата на дијалектните особености за јазикот на првите книжевници –
Селишев прави општа оценка на културната историја на македонските бугари:
„Македонија е колевката на старата и новата бугарска писменост. Македонија е
колевка на Бугарската преродба – Димитр и Константин Миладиновци, К.
Пејчинович, Партениј Зографски, Рајко Жинзифов и други‟.
Исто така, Тракија, Мизија (Бугарија) и Македонија, според граматичната

структура на јазикот, прават отделна јазична група - во семејството на словенските
јазици, - по следни основни белези:
1. Загубата на падежните форми (флексијата). Така напр. старото родително и
дателно започнува да се изразува не от падежни форми, а со помоштта на предлог-
от на и оштата форма на именката.
2. Таканаречен определен член – човек (-а, -от, о), којашто ги обединува сите
говори, какошто ги разграничува (и загубата на падежната система) от останатите
словенски јазици. Во другите говори суштествува таканаречена тројна члена форма
– членуването станува со прибавката на местоимените корени т-, с-, н- или т-, в-,
н-, едни од коишто означуват поблиски, а други подалечни предмети.
3. Замена на старата инфинитивна форма со да-конструкција. Разлагането на
инфинитивот станува по еднаков начин во всите говори.
4. Запазуването на простите глаголски форми за мин. време (мин. свршено и
мин. несвршено) во сите говори на Тракија, Мизија и Македонија.
Ете това, ги прават основнтеи белези, и означува основна специфика на
денешниот јазичен стандард во Бугарија и во Македонија . Именно, може да се
каже, оти словенското население чијашто структура на јазикот е обусловена
от погоре посочени белези имат заедничка поблиска и подалечна етногенеза.
***
- Вo речта при удостоението за doktor honoris causa на Софискиот уневерзитет

св. Климент Охридски, американскиот славист Emest Scatton (1942, СAД – 1967.
завршил словенски јазици и литература на Пенсилванскиот уневерзитет и, от 1971.
е доктор на науки на Харвардскиот универзитет)
Бугарскиот јазик, американскиот славист го определува: „Съчетание на славян-
ска лексика с английска граматика. Главно през последните векове българите от
бреговете на Черно море до Албанските планини, лишени от своя държава и
черква, без ръководството на книжевници, развиха по необясним спонтанен начин
и едина обща посока своя език демнонстрирайки така своето народносно единство
(...)
433
През по-голямата част от XX век обществото в България и Македония се разви-
ваше дивергетно – взаимно одалечаващо се. Забраната на литературния български
език, преднамерения и спонтанен сръбски езиков натиск, но и обратно – съпроти-
вата срещу сръбската езикова инвазия, доведоха до образуването на сегашния лите-
ратурен македонски език. Постепенно от политически артефакт, той се превърна в
културен факт. Въпреки половинвековната употреба, той все още не е напълно
стандартизиран и възприет от цялото население. Затова при разговори с жители на
Република Македония срещеме значително разнообразие – некои ги разбираме и
трудно ги отличаваме от сегашния български, а други ни измъчват с необичайни за
нас думи и изрази.
Кои са основните различия, които ни затрудняват?
- Прилепското наречие като основа на сегашния литературен македонски език.
То има некои сходства със шопските диалекти и се различава значително от
источно-българските.
- Сърбизмите – целенасоченно или спонтанно инфектирали македонския език;
- Злоупотребата с интернационализмите, филтрирани през сръбския – слабост
на новоизлюпената интелегенция, е да се покаже чрез тях за по-учена;
- Азбуката на Вук Караджич – при четене на общобългарска дума, написана на
македонската азбука, тя става неразбираема (...)
(...) Езикът на политическата публицистика се влияе силно от "бугарофилство-
то" и "бугарофобството" на авторите като в медиите преобладават последните (...)
- Въпреки нашата критичност към този език, трябва да му признаем заслугата,

че допринесе за съпротивата срещу сръбския асимилационен натиск, негова
алтерна-тива беше възприемане на сръбския език (...)
За дивергенцията, която споменах има принос и развитието на българския език
през последните десетилетия. По начало основан върху источните говори, което
може би е грешка в българската национална стратегия – той още повече е прене-
брегнал западните "пеещи наречия" след трите национални катастрофи – от 1913,
1918, 1944 г. От особено значение е последната, когато правописната комисия в
София, действуваща едновременно с "Филолошката" комисия в Скопие е испълня-
вала коминтерновската задача за отдалечаване на България от Македония. За
средния българин, български език е само сегашният литературен език на България.
Разви се догматизъм, който пренебрегва и презира диалектите. За този езиков
догматизъм е характерно налагането на правила, определени навремето от проф.
Ал. Балабанов като "тъпоумни и злоумишлени посегателства върху българското
народно единство". През 1944 г. много от учебниците по български език от Иван
Хаджов, стружанин, дирекор на Института за усъвършенстуване на учителите. В
тях бяха дадени образци от различните диалекти – от Струга до Тулча и така
учениците получаваха по-пълна представа за българския език. През септември 2003
г. край Сяр ( по гръцки Серес) загина при неизяснени обсоятелства проф. Благой
Шклифов, доктор на филологическите науки. Изучаваше диалектите на родния си
костурски край и съседните райони. Последната му дейност беше насочена към
"разширяване на диалектната основа на българския литературен език".
434
Сега при напрежението между македонците и македонските албанци, предим-
ството е на последните по редица причини. Една от тях е, че македонските албанци,
в името на културното си единство, възприеха литературния език на албанската
държава, който е основан на езика на тоските од южна Албания и се отказаха от
своя език на геги – северни албанци. Езиковото развитие на българи и албанци
върви антипаралелно – от 1944 г. имаше един общ български книжовен език, в
Титова Юугославия се извърши неговата глототомия на български и македонски.
Обратно – до 1944 г. имаше два албански литературни езика – на тоските и гегите,
след 1944 те се обединиха в един общ език.
Крайният резултат на тези езикови развития в Р Македония и на Р България е

затрудняване при ползуването на литература, публикувана на двата литературни
езика. А пред интелектуалците на двете държави стои задача да запознаят двете
общества със своите постижения. Трябва да се разработи стратегия, която да прео-
долее горепосочените затруднения. Както пише един македонски публицист, всеки
македонец за десет дни може да научи литературен български език. А българските
граждани? ‟.
Проф. Алексанър АПОСТОЛОВ429,

За иднината на Македония
"България Македония", Бр. 1, 2005 г.
На въпрос на редакцията на сп. "България Македония", как виждат бъдещето на
Македония, ни отговори:
Зная историята на Македония, толкова, колкото е нужно да я знае за един
скромен универзитетски професор.
Това, което зная е, че Македония има 540 години под турско управление, да не
река робство /1371-1912/ Как щеше Македония да устои, ако немаше свои
традиции, култура и корени. С времето са секли стеблата, но корените са оставали.
Всеки, който се запита за бъдещето на Македония или на България, или да речем на
Сърбия, няма да каже нищо, защото зависим от други. Ако Европа е толкова
искрена и загрижена за този регион и за Балканите, то в най-добрия случай тя
трябва да ги направи свои членове в ЕС. С кръв и борба не се решават проблемите,
а с любов и с диалог между съседите.
429
Проф. Алексанър Апостолов (1920, Злетово – Краљевина Срба, Хрвата и Словена) завршил
Филозофски факултет (Група историја), докторирал на тема "Колонизацијата на Македонија во
стара Југославија" (Скопје, 1962). Пензиониран е како редовен професор (1883). Автор е на 80
научни и стручни трудови и учеб-ници. Првиот публикуван монографски труд е: "Колонизацијата
на Македонија во стара Југославија" (Скопје, 1966); след това: "Златовска област – историски осврт"
(Скопје, 1974) и "Виничка афера" (Виница, 1997).
435
Проф. Ото КРОНЩАЙНЕР (1938, Австрия),
РАСПАДАНЕТО НА ЮГОСЛАВИЯ И БЪДЕЩЕТО НА МАКЕДОНСКИЯ
КНИЖОВЕН ЕЗИК
(Късен случай на глототомия)430
.................................
Езиковият хаос
За конструкторите на един език, в това число и за македонския книжовен език,
не е проблем да измислят. Практическата трудност е в това дали те са действително
приложими. Между говоренето и писането винаги съществуват разлики, но въпро-
сът е кой говори този език? (...) Такъв език може да бъде определен по-скоро
негативни – това, което не е. В стремежа да се смени народността на македонците,
т.е. да бъдат превърнати в сърби, е възникнал всъщност своеобразен креолски език,
който сигурно би улеснил сърбите след няколко поколения да "препоръчат" на
македонците сръбския като книжевен. А в сегашнато си качество на книжовен език
македонският е съвсем отворен спряма сръбския, от който се захранва, докато
българския е изцяло изолиран.
...........................
С оглед на общата над 1000-годишна българска история обаче можем да се

надяваме, че политическите цели, почиващи на многобройни лъжи, ще се окажат
безуспешни. (...)
Фактът че американец, по точно Хорас ЛЪНТ е автор на Grammer of the
Macedonian Language (Skopje, 1952), 1-та граматика на македонски (!), проправяща
пътя на основания от комунистите книжовен език, свидетелства за дълбокото
"разбиране", което проявяват американците към европейските проблеми.
......................
430
Статијата е издадена во 1988 г., през периотот на конечното распадане на СФРЈ.
436
Младен СРБИНОВСКИ431 (Скопие),
ЗА ФОРМИТЕ НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК В Р. МАКЕДОНИЯ
От многобройните форми на българския език в Р. Македония ще се спра на две
основни: а) диалектната (представена чрез моя роден ъ-говор) и б) книжевната
(наречена от мене българско димотики):
а) От Вруток съм, Гостиварско, сам съм си поставил за задача да напиша един

текст на вруточки или на гостиварски, но не ми достигат букви. Имам един драма-
тургичен текст "Хитър Петър", но ми се отваря проблеми с писмото на езика за
пиесата. Такъв текст е невъзможно без архаичен и сочен език: "Хитър Петър" не
може да следва езиковите стандарти, съчинени от "гения от с. Небрегово" (Бл.
Конески), а аз не владея по-добре друг диалект от този, на който за първ път съм
проговорил, на който и днес си говоря вкъщи, диалект, за който много се плаша да
не го загубя набързо. Не знам дали има по-хубаво от това да направиш паметник но
своя говор, а отгоре на всичко той да излезе успешен и от гледна точка на искус-
твото! Колко наречия, които не са отбелязани графично, са изчезнали, но и много
са преминали във Вечността, увековечени в чудесни творби на искуството.
Настъпи моята безизходица. Правописът на нашият нов книжовен език в Р.

Македония е Прокрустовото ложе за моя роден диалект! Никаква история, никаква
география не погагат. (...) Изчетох доста трудове върху нашия език и нищо не ме
възбуди толкова, колкото няколкото изречения за гостиварското наречие от голем-
ия щипянин академик Любомир Милетич, първият председател на БАН в София.
Само един ден през военната 1916 г. е бил достатъчен за ухото на гениял-ния
гражданин на Щип да чуе гостиварското наречие и да заключи: „За пръв път в
крайните предели на Западна Македония – Охридско, Дебърско и Тетовско внима-
телно проследих преходните области от едно наречие в друго и успях по-добре да
установя техните граници, а освен това и да намеря един малък диалект, западно от
Охрид, който сега напълно обяснява еволюцията на типичния дебърски говор,
рефлекса на носовия вокал и връската на този говор със съответстващите му от
това фонетично гледище родопски говори, за което възнамерявам отделно и подро-
бно да пиша. Гостиварският говор, който фонетично е по-архаичен от дебърския, е
от основно значение, защото от тетовския говор, в който още са се вметнали фоне-
тически сърбизми.
...........................
Много ясна и карактеристична е природата на моето наречие: архаичните тъмни

вокали са като никъде на друго место, а ударението е като на западните говори! Не
ме учудва Милетич , който би бил ужасен... Не смея дори да помисля как би изгле-
ждал моят домашен говор, ако се акцентира според источните говори. "Побългар-
ски" от българския.
б) Доскоро в Гърция съществуваха два официални варианти на гърцкия книже-
вен език – катаревус, или чист език, и димотика – език на селяните – два писмени
431
Почетен доктор на Югозападния универзитет "Неофит Рилски", Благоевград.
437
варианта, на които се е пишело и творило.И двата варианта са с равноправен статут
в държавата. Ако една държава не се безпокои от съществуването на два официал-
ни варианта на един и същи език, какво ли безпокойства трябва да има от два
варианта на един език в две разделени държави? От гледна точка на ползата от
съществуването на два такива варианта на един език, които са с общ корен, никой,
занимаващ се с писане, не може да бъде убеден, но на Балканите всичко е
различно.
Македонския проблрм е политическа загатка, а въпросът с езиците е найголем-
ото предателство, което извършила македонската лингвистика. Моето кротко
разплитане на централния възел на македонския проблем ни връща към въпроса за
най-стария и най-младия.
...........................
438
"ТАЈНАТА" НА ОФИЦИЈАЛНИОТ ЈАЗИК НА АНГЛИЈА
"Standard English"432
Секое поголемо наше населено место со својата околина има јазични особенни
карактеристични за еден посебен дијалект. Именно, ако во Република Македонија
има толку дијалекти, може ли да предположиме колку дијалекти и говорни варијан-
ти има англискиот јазик, официјалниот јазик на Англија, Шкотска, Велс, Северна
Ирска, Република Ирска. Соединетите Американски Држави, Канада, Австралија,
Нов Зеланд и Јужна Африка.
Исто така, големи изговорни разликии има во самата Англија, а посебно во
САД. Всепак, две варијанти се издвојуват: една от северозападните американски
варијанти и, општопосната стандардна британска варијанта, наречена Received
Pronunciation (RP). Именно, RP е имала со векови статус на неофицијален стандард-
ен изговор. Не е одобрен со закон и не се штити со закон. Не е дијалект на еден
регион, а изговор на интелктуалната елита на Англија и на високата аристократска
класа на Англија. Исто така, Standard English е познат како BBS English, Queenʼs
English, Public School English, Standard Speech...
Всепак, RP не може да биде еднообразен изговор, естественно дека суштеству-
ват разлики во изговорот при различити социалини слови на англиското општество.
Збирот от определен број отнапред договорени симболи ја сочинува такана-
речената фонетска азбука, којашто е полезна за англискиот јазик, но има сложен
фонемски систем, која што се претсавува со 26 буквени знаци во конвенционалната
ортографија. Таја е много тешка и недоследна.
Англиската ортографија не е фонетска и не е фонемска. За да биде фонетска
нужни се повеке симболи и дијакритички знаци, а за да биде фонемска нужно е
секоја фонема да биде претставена со една буква или комбинација на букви. Така, и
се поставени основите на т.н. "фонетска" транскрипција, чија цел била да го олесни
изучуването на изговорот на странските јазици.433
За разлика на официоналниот јазик на Англија "Standard English", при все-
словенските "литературни јазици" – световно извесниот лингвист Dalibor Brozović -
бележи: Utjecaji na grafijske sustave - što se ostvaruje prvenstveno u međučirilskom i
međulatiničkim okvirima. Primjera ima veoma mnogo i oni su zapravo najuočljiviji –
mogu ih konstatirati i ljudi koje ne znaju nijednoga slavenskog jezika.
Впрочем, предметниот "феномен" е последствие на последователни реформи на
ортографијата и правописот, без да се има почит на традицијата. През време на
432
Како времето тече - все се менува; единствено, официјалниот јазик на Англија - не се менува.
Именно, от време на XVI век –па до наше време, множество измени се случиле во изговорот на
англиските говорители, но нема значителни измени во англискиот -"Standard English".
433
Види:. Проблеми на фонетиката / Велко Силјановски. – Охрид: Macedonia Prima, 2002. – стр.
117-147.
439
Петар Велики, Руската црковна кирилица се реформира во извесна "Руска граждан-
ска азбука" (1708).
Друга правописна реформа прават болшевиките (1918), кога се реформира веке
стндардирана "Руска гражданска азбука". Како приврженици на интернацио-
налниот-социализм, тие планират да се воведе латиницата.434 Така, от Руската
гражданска азбука изчезна Е-двојно, "ятова" или гласна /ѣ/ - "непонятняя" за
широките народни маси. Наскоро, и во Царство България се прави реформа; така,
ке изчезнат и букви от бугарската азбука.435
Известие насловено "Графеми – орфограма - идеограма" на В. В. Каверина от
Московскиот државен университет "Ломоносов", изнесено на XII-от конгрес на
Международната асоциација на преподавателите по руски јазик и литература
(МАПРЯЛ), в Шанхај во 2011 г. и отпечатен Кон историјата на буква Е-двојно "ят"
во сборникот насловен "Руский язык и литература во времени и пространстве" т. 1.
Каверина говори за историската судба на Е-двојно от кога е возниканала во
руската книжевност па до наши денови, и оти навлегла во Русија посредство на
староболгарскиот. Имено, буквата Е-двојно от средновековието е, и до ден дене-
шен е признак на висока просвета. Каверина вели, и оти во Руската гражданска
азбука (1708), Е-двојно и буквата /е/ не се равнозначни. Продолжителна сопротива
правела и Руската академија на науките: при своите изданија се прилага Руската
гражданска азбука; така, и Е-двојно преживува до 1929 година.
Именно, Е-двојно е крстоносец за мнозина - особено между образованите. Така,
остана симбол на висока словесност; белег за национална самобитност; најбелиот
лебед на руската азбука; знаме на белите емигранти, коишто го употребуват Е-
двојно при своите изданија на весници, списанија и на литературни произведенија.
- Румунско Е-двојно изразува дифтонг ЕА и суштествува до воведуването на
латиницата во 1865 година.
- Украинците вместо Е-двојно денес пишат і.
- Хиландарска повела Стефана великог жупана (1196), крал (1217-1228) и
севастократа, зета боговенчаног кир Алексија, цара грчког - содржи Е-двојно или
гласна /ѣ/ и еровите /ъ/ и /ь/.
- Московска Русија при Иван IV Васильевич, прозванным Грозным, в постриге
– Иона (1530–1584) – государь, великий князь московский и всея Руси (с 1533 года,
кроме 1575-1576, когда «великим князем всея Руси» номинально был Симеон Бек-
булатович - руската кирилица содржи Е-двојно или гласна /ѣ/ и еровите /ъ/ и /ь/.
434
Това е планирано да се реализира во нешто покасно време. Така, и Москва, се "разденила" со
улични табли на латиница..
435
Д-р Стефан Йовев, "Кому служи денешният български правопис" – бележи: Една от първите
мерки на комунистите след заграбване на властта в България засегна правописа. С изхвърлянето на
буквите "ѫ" и "ѣ" и ограничаване на употребата на "ъ" и "ь" дсйтвително се улесни изучаването на
ортографията, но същевремено азбуката ни се лиши от специфичните си белези, които отличават от
останалите славянски езици, служещи се с кирилицата (...)
"Народен будител", 2000, бр. 1, стр. 2
440
Исто така, и во новото фототипно издание на „Голѣма българска читанка или
Втора-та чясть на Българскыйтъ букваръ на нарѣчіе по-вразумително за Македон-
скытѣ Българы‟...‟ от Кузман Шапкарев - содржи Е-двојно или гласна /ѣ/, еровите
/ъ/ и /ь/, букви на извесната „Руска гражданска азбука‟ и буквата /ѫ/.
ГОЛѢМА
БЪЛГАРСКА ЧИТАНКА
или
ВТОРА-ТА ЧЯСТЬ
на нарѣчіе
По-вразумително за Македонскытѣ Българы
НАРЕДИЛЪ
Единъ Македонецъ
сѣ издавватъ
отъ
Андрея Ахастасова Рѣсенеца.
ЦАРИГРАДЪ
Въ Печатницѫ-тѫ на В. "Македонііѫ"
1868. 436
На првата страница во фототипното издание на „Голѣма българска читанка или
Втора-та чясть на Българскыйтъ букваръ на нарѣчіе по-вразумително за Македон-
скытѣ Българы. ..‟ от Кузман Шапкарев – приложено е:
Скъпи приятели,
братя и сестри!
Щтаслива съм, че пред нас стои новото фототипно издание на „Голѣма
българска читанка или Втора-та чясть на Българскыйтъ букваръ на нарѣчіе по-
вразумително за Македонскытѣ Българы‟ от Кузман Шапкарев. Както сам
определя авторът, този буквар е предназначен за македонските българи, т.е. за
436
Книгата прегледана и одобрена отъ царскѫ-тѫ цензурѫ за да ся печата.
441
всички нас. Кузман Шапкарев винаги се е определял като българин, родом от
Охрид. Като българка се определям и аз.
Не случайно читанката започва с Наравоучителни поучения – душата на човек
трябва да е чиста от лоши мисли, отбелязва авторът. Нека и нашите мисли са чисти,
нека са чисти и нашите действия.
Ще се радвам тази книга да достигне до всички които държат на българщината
в Македония. Ние сме един народ, разделен от граница, с общо минало, общо
европейско бъдеще и общи национални герои. На кого принадлежат те? Ние
вървим по един път, говорим един български език, всички сме българи и нашето
отечество е Македонска България, пише авторът, „Грижата за отечеството си, за
народносттаси и нищо не жали за благополучието им‟, почертава той. Затова нека
живеем в мир и без противоречията, които ни разделят!
Благодаря на „На Фндацията Македония‟ и нейзиния председател Виктор
Стоянов, като и на Община Петрич и нейния кмет Димитър Бръчков - без тях това
издание немаше да се осъществи.
Елисавета Шапкарева
София, 24.04.2021 г.
Во крајната кориица на „Голѣма българска читанка или Втора-та чясть на

Българскыйтъ букваръ...‟ от Кузман Шапкарев – се изввествува:
Тая книга съ другыѣ заедно т. е. учебень

курсъ за пьрво-началнытѣ училиища ще ся
намиратъ за проданъ.
Въ Солунъ, у Г-на К. Дързиливичъ.
„ Водинъ, у Г-на Гога.
„ Битола, у Г-на П. Талевъ.
„ Ресенъ, у Г-на А. Савевъ.
„ Охридъ, у Г-на Я. Сапунджіевъ.
„ Прилепъ, Г-на Т. Кусевичъ.
„ Велесъ, Г-на П. Каранфиловичъ.
„ Штипъ, Г-на А. Д. Витлара.
„ Струмицѫ, Г-на К. Русе.
„ Кукушь, Г-на А. Крушувалѫ.
„ Сересъ, Г-на С. Верковича.
„ Ц-град, у издателя въ Балъ-Капань.
442
БОРИСАВ БОРО СТАНКОВИЧ
АНТИПОД НА НОБЕЛОВЕЦОТ ИВО АНДРИЧ437
БОРИСАВ СТАНКОВИЋ
ХРОНОЛГИЈА ЖИВОТА И РАДА438
1876 – Од мајке Васке (ћерке Милице и Ристе Грка) и оца Стојана (сина Злате и
Илије), по занимање обућара, рођен 23 марта у Врању Бора Станковић.
1881 – Умире отац Стојан.
1883 – Умире мајка Васка. Бригу о Борисаву преузима баба по оца Злата.
1894 – Излазе прве песме Жеља и Мајка на гробу свога јединца - Голубу, Сомбор.
– У часописима шаље песме под псеудонимом Борко – али све су одбијане.
1895 – Основна школа и седам разреда гимназије у Врање, а матурира у Ниш.
1896 – Правни факултет (економско-политички одсек) Велике школе у Београду.
– Да би се издржавао, ради у Државној штампарији па у Министарству про-
свете и Министарству спољних послова.
– Објављује песму Почуј песму - Бранково коло, Сремски Карловци.
1898 – Објављује песму Отацбини - Зора, Мостар; приче Ђурђевдан, Прва суза,
Станоја - Искра, Београд А. Гавриловића; и, Тајни балови - Нада, Сарајево.
1899 – Објављује приче Нушка - Бранково коло, Срем. Карловци; У виноградима
Звезда, Београд; У ноћи - Нада, Сарајево; Увеле руже - Београдске новине.
1900 – Приказана Коштана, због лоше поделе улоге и режије доживљава неуспех.
– Објављује приче Гугутка - Бранково коло, Сремски Карловци; Наза у Поли-
цајиски записник, Београд; Наш Божић и Стари дани - Звезда, Београд.
– Објављује Нечисте крви у Градини, и после три наставка прекида.
1901 – Завршава Правни факултет.
– На сцену се ставља Коштана, критика је високо оцењује.
– Објављује приче: Бекче и Таја - Коло, Београд; Јовча - Летопис Матице
српске, Нови Сад; Кучко Мицо! и Стојанке, бела Врањанке - Бранково
437
Иво Андрић (1892, Травник, Австро-Унгарија – 1975, Белград. СФРЈугославија). Образова-
ние, после 1917 г. студира Јужнословенска историја и литература во Zagreb и во Graz, каде 1924 г. е
брани Ph.D. – докторската си дисертација. Дејанието: писател – дипломат – политик; националност
– југосовен. Добитник е на Нобеловата Награда за литература во 1961 г. и повеке други награди и
признанија.. Тој работи на дипломатска служба при основаното јужнословенско Краљество Срба,
Хрвата и Словенца от 1920 до 1923 г. и отново от 1924 до 1941 г. – на преименувана во 1928 г, во
Краљевина Југославија.
През време на Втората световна војна, тој живее в Белград, кадешто се посветува на писателска
дејност. Во 1945 г. се прилагодува на новите власти и до крајот на животот си е високо уважена
персона. Интересно, Андричевите родители, мајката Катерина и таткото Антун биле католици-
хрвати. На возраст от 32 години Антун умира от туберкулоза, а синот Иво Андрич имал само 2
години.
438
Успомене и друге текстове / Борисав Станковић; избор и поговор Видосав Стевановић –
Београд : „Београд‟, 1991 - стр. 373-380.
443
коло, Сремски Карловци; Они - Српски книжевни гласник, Београд;
Ч´а Петар - Ловац, Београд.
1902 – Објављује: Божји људи - Нови Сад; Коштана - Београд; Стари дани -
Српска книжовна задруга 76. књига XI коло; и, Божјих људи - Летопис
Матице српске, Нови Сад ...
1903 – На препоруку Анрде Гавриловићу и Данила Живаљевића Бора је изабран за
питомца краљице Драге, с тим да средства користи за судијски боравак у
Француској. Уз разне непријатности, одлази у Париз.Укинути су му приходи
које је примао у Министарству финансија. Пошто нема средства за повратак,
Никола Пасић је „нашао решење“ да се Станковић са женом „репартира“.
Повређен многим поступцима подноси оставку на државну службу, али се
не усваја.
– Излази у наставцима Газда Младен - Коло, Београд.
1904 – Враћа се из Париза, и даље на послу налази на непоштовање. Подноси
поново оставке. Премештају га службено прво у Мокру Гору а затим у Ниш.
– Излази прча Риста Бојаџија - Правда, Београд.
1905 – Премештају га у Београду и постављају за порезника у Порезком одељењу.
Касније премештен за контролора Државне трошарине у пивари Бајлонија,
где остаје до 1913. и прелази у Црковно одељење Миниарарства просвете.
– Излази Коштана у наставцима у Бранковом колу и као посебно издање.
– Излази прича Риста Кријумчар у Полицијском гласнику, Београд.
1906 – Излази: Један поремећн дан; Стари Василије; и, Стеван Чукља – Браково
коло, Сремски Карловац. У божићом броју Политике одломак из Нечисте
крви под насловом У амаму.
1907 – Објављује приче: Баба Стана - Летопис Матице српске, Нови Сад;
– Излази посебно идање Покојникова жена – издање Боже О. Дачића.
1909 – Објављује приповетке Мој земљак и Јово-то, Политика; и, Тетка Злата -
Летопис Матице српске, Нови Сад.
1910 – Излази један од најбољих романа балканске книжевности Нечиста крв. Око
објављиваља књиге није могао да се споразуми ни са Српском книжевном
Задругом ни са Матицом српском и роман је морао да објави сам439.
1911 – Излази Госпо´н Таса – Политика, божићни додатак.
1912 – Излази друго издање: Увеле руже и Наш Божић.
1913 – Излази друго издање Божји људи.
1916 – Објављује: Калемендан и Мали Калемендан - Броградске новине; и, причу
Луди Риста – Сарајевски лист.
1917 – Објављује следеће фељтоне у Београдским новинама: Брат Илија, Мој нови
издавач и продавач Књига, (Једва чекам да прође ово клање свиња), Пред
касапницом, Хаџиска вечера, Продаја бонбона, Кафеџиска посла, Нове
цркве,
Обрнути појмови, Јунак из лике, Нова насеља.
1919 – Постављен је за референта у Министарства вера.
– Излази текст Под окупациом – Дан, Београд.
1920 – Станковић од 1921. до 1924. више пута мења посао и стално га премештају
439
Насекаде, назначено во текстот U (подвлечено ) - Христо Капсаров.
444
савиших на ниже дужности.
1924 – Доживљава непријатности у служби, поново је премештен за референта у
Одељењу за вишу наставу, а смањују му групу и плату. Жали се Државном
Савету али без успеха.
1926 – Коштана, циганка из Врања почела је преко новина да напада Бору тврдећи
да је она „испричала“ Бори причу...Тражила је свој „део“ зараде и тужила га
је Министарству просвете... Коштанине жалбе, Бора се сам бранио преко
новине, а једоно загреб. Обзор и Политика (Београд), кад је случај ухвати
већ много маха – стају на страну писца.
1927 – Пензионисан је 27 марта 1926 г., а 23 октобра умире Боре Станковић.
Сахрањен у кругу своје породице скромни и без посмртних почасти.
1928 – Излазе Сабрана дела Боре Станковић у осам књига.
– Излазе од необјав. текстова: На онај свет и Сурдалица, у Времену (Београд)
Познанство са Херманом – Политика; Печал – Српски књижовни гласник.
1929 – Излазе први пут следеће текстови: Мојим знанцима, Први поздрав, У суду,
Аритон Миљковић, Белешке, Богојављенсканога, Брат Јањино прасе,
Дипломат, Коректори, Отмена оговарања на журевима, Покушал афто-
биографије, Политичари, Растурен свињски ортаклук, Са велике пијаце,
Тома П. Ђорђевић, Трговац, Успомене, „Шуматовац“ , Наступ.
ОДЛОМЦИ ТРАГАЊА ЗА
БОРИСАВОМ СТАНКОВИЋЕМ440
Увек ми се чинило (данас више него икад) да би мото над сваком Станкови-
ћевом књигом требало да буде онај чудни, неразумљиви митски стих Симе
Пандуровића „О, куку, куку, певали су петли‟, много пре него изанђали и, мислим,
сасвим без садержајни појмови као што су „жал за младост‟ или „старо, старо ми
дајте‟ - ти отрцани клишеи неразумевања и презира једне осебујне уметности и
нарочитог уметника. Овим стихом оглашавамо се позајмљени и помодни песими-
зам, прожет оријенталним тугом, древним словенским очајањем и незалеченим
дертом мешанаца који узалуд траже свој индентитет.
Јер заиста, певали су петли на Балканом почетком овог века као у само хромо
свитане света. Падале и воспостављале се полусељачке династије. Аграрне и
сточарске земље покушавале да изађу из тамних шума. По ћорбуџацима се кришом
састајали хајдуци, завереници, јатаци и прочи. На све стране се будио (или бивао
буђен) један густ и опор национални занос са неизвесним последицима. Генерације
младића у опанцима и са краватама упијале светска (европска) знања и пороке.
Пропадале роматичарске илузије. Међу живима и онима који то нису сасвим тума-
рале вештице и вампири.Текла крв са наоштених кама, праштале пушке и урале
бомбе комита, револуционара и терориста. Бориле се безбројне слично-различите
партие. Галамили политиканти и демагози у својој вечној ратничкој и победничкој
еуфорији. Састајали се (или развајали) „црнорукци‟ или „белорукци‟. Мртавци
440
Исто дело, стр. 355-371.
445
били сахрањивали и поштовани као и пре хиљаду година, много година пре прима-
ња византијског православља и његових крутих правила. Пролазили авантуристи,
протуве, лопуже, путописци и остали. Песници умирали од туберкулозе или
полициског батињања. Остваривала се „првобитна акумулација капитала‟. Харале
древне болести и нове епидемије. Јаукала вриштале и падале на разкршћима као у
преисторији. Полумесец губио своју предугу доминацију, а чворновати крст се
уздизао закратко на празном небу некадашње римске провинције и византијске
теме. Хропац једног старог света разлагао се надалеко, мада нико га није чуо.
Али песма тих наивних и пророчанских петлова беше (и поред све кликтавости
и свежине) празна, узалудна и безнадна, унапред мртва, упућена суморном јутру
што се оглашавало маглама и голомраѕицом, а у њој се, скривено испод лирског,
чуло епско завијање вукова, галама надолазећих и остајућих народа, звекет ново-
искованог оружја, занос будућих покоља који ће се свечано називати ослободи-
лачким и светским ратовима.
............................
Уметници нису вечна деца - ма да њихово делање и понашање искаче из света

одразлих, то јест прилагођених - већ она која су прерано сазрела, чије су се очи
отвориле у врмедог сви други још блажено дремају.(...) Макар био невидљив,
прикривен биографијом (или аутобиографијом, свеједно), за мене је известан.
Зашто би иначе био толико дубоко и напорно скриван, мистификован по цену
расула и озбиљних оштећеља? И зашто биографије уметника, оне које нису накна-
дни фалсификати, имају толико почетних сличности.
Све ово написао сам поводом Станковића. Али би се све дало написати (и било
исто толико тачно или вероватно) и поводом његовог животног и списатељсвог
антипода Андрића - и поводом многих других који се налазе између ове две
уметничке крајности.441
Ако нико ништа не зна о једном делу, ако га сви погрешно тумаче, оно као и да
не постоји, као да је за увек скривеноу тами матрице и без могућности да се
развија, мења, расте и стари. Није угрожено смрћу, јер није подложно животу – као
какав древни, немушти камен на Аконкагви, ван света и готово ван постојања.
Нити постоји нити не постоји.
.............................
Писца попут Станковићу нисмо никада имали ити ћемо, вероватно, икада
имати; он је појава за себе, почетак и крај једне врсте литературе, јединствен и
непоновљив. Његово неупоредиво и непоновљиво дело, готово затворено у границе
малог језика – значи остављено на милост само нама и ником више – тумачено је
узгредно, површно, равнодушно и, част ретким изузецима, погрешно. Ниједна
званична идеологија није му давала предност над другима, чаршијски интелект-
уалци су га с полупрезиром заобилазили, помодна и епигонска критика није на
њега сручивала своју тешку терминолошку паљбу, иностранству је остало малтене
непознато, а самим тим и домаћим препишчицима.
...........................
441
Насекаде подвлеченото – Христо Капсаров.
446
Покушао сам једном, експеримента ради, да прозни одломак из „Божјих људи‟
преведем на савремени српски книжевни језик, да га изгладим и дотерам онако
како би то урадио један модеран писац који себе сматра стилистом, урадио сам
посао једног самоувереног лектора или бахатог приређивача. (...) Станковићев
текст би се лако дао превести на савремени, гладак израз, али са несагледивим
унутрашњим последицама; био би као човеккога је захватило раиоактивно зрачење.
Јер текст који сам добио, био је готово исти тај, или потпуно другчији. Промене
су биле невелике и невероватно погубне; распадање није захватило љуштуру већ
нешто много битније, оно што одржава ватру у самом тексту - поетско и сиболи-
чко. (...) Кодификована и строго примењена писменост упропастила је уметничко.
И постало ми јасно од чега је бежао Станковић, тетуријуићи у необичне сударе са
падежима.
Стил, уметнички, књижевни стил почиње тамо где престаје граматика, где
правила више не дејствује и не сметају, где се имагинација најзад одлепила од тла и
материје и лети попут сунчевог зрака. Стил није сличност, нормаили следбени-
штво, он је разлика, прекорачење норме и порицање везе са другима. У том смислу
Станковић је стилист коме се то није признавало ни за живота ни после смрти -
особен, чудан, интуитиван, вазда узбудљив. Книжевних наследника није имао јер
га је немогуће опонашати. (п.м.)
.................................
Писцима се почесто не допадају одреднице којима их засипају критичари (или

добронамерни текстописци попут мене), чак и кад нису рђаве, негативне или
злонамерне. Они своје дело виде другчијеод других, дубоко лично и потресно - или
у њему превиђају битне, скривене црте, наговештаје будућности, слутње онога што
ће дочи. Верујем да се Станковићу не би допало све што пишем (и претпостављам)
у њему - или не би разумео. Био је интровертит, сањар затворен у себе и сметала му
је свака теорија, свако накнадно разматрање о не поновљивом и самим тим тајан-
ственом чини писања; отресао је са себе тумаче и егзегете као досадне инсекте и
сујевено окретао главу од нечега што је расло у њему, што се рађало из њега –
попут срећне и уплашене мајке.
Тврдња коју ћу изнети дуго је промишљана и за њу имам много доказа;
записијем је, међутим, као да није потребно никакво насилно и гласно доказивање.
Станковић је био први српски модерни уметник, отелотворење појма модерног
уметника - у оном смислу који је касније важно међу европским модернистима.
Није припадао ником, осим својој уметности. Није се осећао обавезним ни
према коме. Није трпео правила, није поштовао обичаје, презирао је сваку врсту
колективизма, Био је потпуно и неопозиво инокосан - без религије и нације, без
идеологије. Био је усамљен уметник, окренут искључиво шапуту унутрашњег
гласа, вапају дајмониона, незадовољан уметношћу и одан јој до бола, свесно
несвестан, сумњичав и непоправљив до пароксизма, склон да оговара сопствено
писање (јер га је испуњавало потпуно) и да га оставља (јер је знао да је често
надлично и углавном неухватљиво – као „птица која је одлетела‟). Био је раздрт
изнутра, супротан и супротстављен, подељен и неуравотежен, сенибилан до
махнитости и стога склон „вештачким рајевима‟, немарном отупљењу претеране
осећајности, очајно луцидан и наиван попут вечног детета, контрадикторан и
447
замршен, а споља понекад прост и кафански поједностављен - нека бизарна и екс-
плозивна мешавина свеца, неоствареног блудника и самоубице.
Одједном и на истом месту, просто прожета, ујединена различитим временским
равнима, видим портрета Борисава Станковића, незаобилазна у његовој иконо-
графији као и сваком ко га је интензивно читао или проучавао. Утисак који су
остављали на мене био је увек болно исти, препоручујем сваком ко ово прочита да
га сам провери.
Први портрет оставља младог, вероватно тридесетогодишњег, брадатог човека
и лепо обликоване мужанствене главе, високог чела које блиста над привлачним
лицем, сведеним обрвама и чудним уснама, тек наговештена рупица на бради
наговештава сатира. Поглед му је оштар, самоуверен, помало тужан: снага и дар
удружени с меланхолијом која ће тек добити превагу.
На другом потрету види се скрхани, зборани старац, рошавог лица, мршавог
врата. Бледоплаве испране очи гледају празно, уморно, тешко резигрнирано, очаја-
ња и порази већ су удружениса равнодушношћу и чаѕмом. Кожа му је спарушена и
виси, тамна као у мртваца који већ неколико дана лежи у забаченој соби, а нема ко
да га оплачи и сахрани.
Та двострука, нелепа слика истог, а различитог - то је сажета метафора узлета и
пада сваког српског, југословенског, балканског уметника. То је сто пута понав-
љена прича коју, ево, причамо стопрви пут од почетка и до краја, али напрескок".
Видосав Стефановић
448
РАЗГОВОРИ БОРИСАВА СТАНКОВИЋА
СА БРАНОМИРОМ ЂОСИЋЕМ442
Затекоао сам једног средовечног господина, у тамном оделу, где седи у трсканој
наслоњачи (на малој тараси која завршава тунел од винове лозе) пушећи. Он има
плаве очи и које гледају помало испод бркова, мршаве подшишане браде.
- Ах, разговори, интервјуи! - почиње г. Станковић преко дуванског дима, једн-
им врло дубокими тихим гласом. - Шта ја имам да вам кажем? Шта не идете код
других? Ја не радим више, не штампам, живим повучено. Ствар је у овоме: ако
човек, не може да даје увек нешто боље и јаче нешто што је раније давао, најбоље
је да не даје ништа. После ви сте млади, ви то не можете разумети, али је посреди
и рат. После овик грозота, како мора ономе, који је видео сву несрећу и разумео је,
који је видео крв, срушене вароши, помрлу децу, побијане мужеве, упропашћене
жене, како мора ономе да изгледа ништован сав човеков напор. Каква уметност,
каква книжевност! Шта она ту може да учини, како да оплемени оно што се не да
оплеменити: искасапљене људе, просута црева, крв?...
- Не свему томе је крив један рђаво сваћен национализам! Оно што се зове
бугарофилство, германофилство, србофилство... А зашто? Чему?
Још дуго је г. Станковић наставља да говори о овој теми која га, изгледа, увек
дубоко узбуди. Трудим се да га наведем на разговор о њему самом, о чему он не
радо говори.
- Младост? - једва приметан осмех лебди на г. Станковићевом лицу. - Па ето,
другојачије је било него сада. Славна плеада. Друговало се, волело. Није било ове
партијске подвоености. Један од мојих најмилијих професора био ми је покојни
Дража Павловић, Бог да му душу прости. У то време сам гутао све велике стране
романе, нарочито Сјенкијевића и пољске романтичаре, оно о властели, о дворцима,
о двобојима. Једини Дража Павловић ме је увек отрежњавао. Обична му је реч
била: „Еј мој, све је то измишљотина!‟ Један од мојих професора, који ме је и навео
на читање, и чијом сам се бибилиотеком највише служио био је г. Јоша Проданов-
ић. Друговао сам иначе, сада већ скоро сви покојници, са Јанком Веселиновићем,
Радојем Домановићем... Ех, било је друго време!
.........................
- Почетоци су ми биле тешки. Слао сам своје ракописе од уредништва до

уредништва и свуда био је одбијан. Покушавао сам и код књижараали је свуда био
исти одговор. И да бих штампао, потписао сам – меницу. То ми је била прва
меница у животу. Штампар и први поверилац ми је био Г. Аца Станојевић, а
меница је гласила на 150 динара. Тиме сам издао своју прву књигу. (...)
(...) Иначе има их... млаладих и талентовани. Узмете Ујеви, само док се мало
разбистри, или Црњанског... овај само још мало да остари и да се среди. Погрешка
коју је учинио Скерлић и његова група са својим стилом још има свијих жртава и
данас. (...)
- Моја главна лектира су били руски писци четрдесетих и шездесетих година,
Пољаци и од Француза Доде и Мопасан. Нарочито сам волео Тургењева. Читање
442
Исто деоло,. стр. 345-354
449
„Бедних људи‟ од Достојевског учинило је на мене један од најјачих утисака. То је
и остала једна од мојих најомиљенијих књига. Од других ствари Достојевског
волим још „Записи из мртвог дома‟. Кави типови, какви карактери, каква човеч-
ност у тој књизи!
- А „Браћа Карамазови‟?
- Не волим их. Цело време се осећа из њих епилепсија Достојевског. (...)
.........................
- Моја концепција уметности је такође проста: једна уметност, ако не покрене

нека племенитија осећања у вама, није уметност. Друго, треба да чини да заволите
свога ближњег.
...........................
Осетих да је разговор свршен... Покушах да добијем још који одговор, али је г.

Станковић вешто прелазио на друге ствари. (...)
Г. Станковић устаде, запали нову цигарету и, пратећи ме кроз тунел од винове
лозе ка капији, рече замишљено:
- Чему? Ти си још млад, ти то не разумеш... Не хвата се птица, кад једном
полети...
13 август 1926 г. Бранимир Ђосић
***
Борисав Боро Станковић е општобалкански писател модернист-реалист, којшто
останал верен на мајчино наречие и, нема да прхфати српски књижевни језик до
крајот на своето писателско дејание...
После „победата“ на Вуковата реформа на српскиот правопис и јазик, српскиот
правопис проследува: период (1923-1960). „Правопис српско-хрватског“. 443 Период
(1960-1997), „Матице српске“ и „Матице хрватске“ - „српско-хрватски језик“. И
период „Матице српске“ – „српски језик".
В писмо до проф. В. И. Ламански от 17. 03. 1878 год. Стефан Веркович бележи:
"Сърбите си присвояват части от България, наричайги Стара Сърбия. Нечуваното
безобразие на сърбите стига до това, че те, без да се стесняват, лъжат пред целия свят,
говорейки за"сърби" от Ниш, Пирот, Лесковец, Враня и.т.н. Ако горепосочените
принадлежат по език на сърбите, то тогава може да се каже, че на света няма българи
и трябва да им се даде целия Балкански полуостров".
Между другото, във Враня сърбите успяват едва през 1875 г. да основат сръбско
училище само със 6 ученици, докато в същото време в българските училища в града
учат 640 деца.
443
Види: Александар Белић, „Правопис српско-хрватског књижевног језика“
450
СОВРЕМЕНАТА ФИЛОЛОГИЈА НА СРБИЈА
ЗА ДЕЛОТО НА ВУК КАРАДЖИЧ И ПОЛИТИКАТА НА САНУ
Ђорђе БОЈАНИЋ
РЕФОРМА СРПСКОГ ЈЕЗИКА ВУКА С. КАРАЏИЋА
И ПОЛИТИЧКЕ ПОСЛЕДИЦЕ, 14. 12. 2018
Зоран Милошевић / Александра Мировић
Вукова појава је дело аустријске тајне политике срачунате на то да Вук буде

човек који ће језички удаљити Србе и Русе.
Сажетак
У раду аутори полазе од тезе да је српски језик - који је прошао кроз више
циклуса дезинтеграције и фрагментације путем једног дуготрајног и мање или
више континуираног процеса његовог преименовања - вероватно и најбољи пример
политичке инструментализације језика и идеологизације филологије. Управо зато
је у фокусу истраживачке пажње критичка анализа реформе српског језика коју је
спровео Вук Стефановић Караџић, и то пре свега у контексту њених политичких
изворишта и произведених политичких последица. Кључни налаз је да су те после-
дице биле двојаке природе: прво, продуковано је одвајање српског од руског језика
и удаљавање српског идентитета од својих старословенских корена; и друго,
створена је основа за каснију цикличну дезинтеграцију српског језика и, тиме,
самог српског националног идентитета.
Кључне речи: Вук Караџић, језик, реформа, идентитет, политика, православље, Русија.
451
Питања језика и културе уопште спадају у изузетно значајна идентитетска
питања, јер се ради о посве специфичним компонентама националног идентитета.
Наиме, те идентитетске категорије су важан елемент како у етничко-културној
идентификацији, тако и у оној грађанској, политичког типа. Већ из овог је јасно да
језик и култура имају и ванредан политички значај. Стога и не чуди што су често
предмет политичке манипулације и (зло)употребе у виду њихове инструмент-
ализације ради постизања одређених политичких и национално-етничких циљева.
Тако имамо, на простору Балкана посебно раширену, појаву преименовања језика,
обично уз његову каснију реконструкцију и доградњу, како би се створио довољан
основ националне или етничке диферентности и партикуларности, а тиме и легити-
мности за редефинисање идентитета и стварање нових националних и етничких
група, па и њихових посебних политичких и државних ентитета. Последице таквих
процеса не огледају се, дакле, само у чисто језичкој равни, већ су оне, како искус-
тво показује, неминовно и политичког карактера. Поред дезинтеграције језика,
продукује се и политичка, територијална и национална дезинтеграција. Управо је
српски језик, који је прошао кроз више таквих циклуса дезинтеграције и фрагмен-
тације, можда и најбољи пример политичке инструментализације и идеологизације
филологије и самог језика. [1] Но са сличним или истим изазовима и проблемима
суочавају се и неки други језици, чак и они тзв. великих култура, попут самог
руског језика. Најновији случај Украјине такође показује какву политичку кризу и
какве погубне последице може да изазове та тактика прибегавања политичкој
инструментализацији језика.
.................................
(...) И мада смо, наравно, свесни да је данас нереално враћање славеносрпског у

свакодневну употребу, а посебно у форми званичног и књижевног језика, сматрамо
да ипак постоје неки прикладни начини за његово оживљавање, што би значило
допринос не само очувању тог језичког наслеђа и старе српске традиције и културе,
те развоју свести о старим словенским (руско-српским) језичким везама, већ и
подизању постојећег нивоа образовања и опште културе у српском друштву. На
пример, један од могућих начина за постизање тога видимо у увођењу изучавања
овог језика у школске планове и програме, и то посебно у оквиру друштвено-
језичког смера данашњих гимназија. Јер, ако за тај ниво школовања, изучавање
латинског, као данас „мртвог“ језика у говорном смислу, представља стандард, не
видимо зашто то не би био случај и са славеносрпским језиком.
.........................
ВУКОВА ЈЕЗИЧКА РЕВОЛУЦИЈА

(...) Вук је заправо главне идеје преузео од Саве Мркаља, кога је такође
подржавао Јернеј Копитар. Мркаљ своју мисију није завршио и на крају се због
притиска представника Српске православне цркве из Аустро-Угарске одрекао свог
дела и ментално разболео. Умро је на неуропсихијатрији.
...........................
452
(...) Занимљив је податак да није услишена молба Лукијана Мушицког да бар у
наслову овог дела стоји србски као етимолошки траг изворног имена нације
којој Рјечник припада. [33] Потом је 1827 године објављен и Вуков „Први српски
буквар‟ мада ће се доста касније испоставити да ово ипак није био први буквар код
Срба. [34]
Но с правом је речено да је у Рјечнику из 1818 године „формулисана Вукова
језичка и правописна револуција“. Сем првог циља - рушења владајућег поретка у
књижевности, то је значило и раскид са језичком и књижевном традицијом српског
народа. Копитар је доста тога урадио за Вука и уз помоћ Вука. Тако је наметнуо,
најпре Вуковим следбеницима, а онда преко њих и народу мишљење да је Вук
измислио такозвано златно правило „пиши као што говориш“. Та формула је
Аделунгова (Johann Christoph Adelung), али њу велики немачки филолог није
применио у свом чувеном речнику нити је у било којем од језика великих култура
фонетски правопис могао да замени етимолошки. [35]
(...) Од бројних примера који би показали и другу страну тог савршеног прави-
ла), овом приликом може се указати само на један, и то укратко. Реч је о великој
невољи до које је долазило због извршене замене јата (ъ). Сем фаталног „раскола у
језику“ којим пишу Срби, јер су и графички подељени на екавце и ијекавце,
дословна замена јата, према дијалекатским особеностима, спречила је могући
процес постепеног уједињавања и самог говора људи истог језика, једног истог
народа. [36] (п.м.)
.....................................
ЗАКЉУЧАК
Имајући све ово у виду, можемо закључити да остаје отворено питање није ли
Вукова реформа, поред све немерљиве благотворности, можда у извесном смислу
зауставила и на другу страну обрнула српску књижевну мисао, одбацивши апсо-
лутно језик и стил „славјанских писаца“. Било је, чини се, у њиховом изразу више
услова за дубину и за тајанствено, дакле, за емотивно, него што их је могао имати
рационални језик Вуков.
Срби Вукову реформу још увек нису превазишли, те она и даље разара као и
кад је створена. Та двојност Вукове реформе - „за прости народ“ и против право-
славља и Русије, још траје и сеје отровне плодове. Невуковски језик, међутим,
сачуван је у Српској православној цркви и може се рећи да је управо Црква одбра-
ном језика и писма била на линији одбране традиције и заштите свог народа. Она је
одбранила свети богослужбени језик Божијих књига и тако овим и будућим
нараштајима сачувала мистерије вере, богопознања и светих тајни.
Вукова појава није случајна, већ је она дело аустријске тајне политике и дипло-
матије, срачунате на то да Вук буде тај човек који ће језички удаљити Србе и Русе
и тако Србе укључити у аустријске Словене, како би се потом они окренули против
Руса, пошто би претходно вероватно били поунијаћени и поримокатоличени, а
тиме и отргнути од својих вишевековних православних корена и традиције. Стога и
није неко изненађење то што се овакве или сличне интенције и данас, скоро па
сасвим отворено, испољавају у политици неких западних земаља према Србији и
њеним европским (или чак евроатлантским) интеграцијама. (п.м.)
453
На другој страни, појава Евроазијског савеза и жеља народа да се ослободи
окова евроатлантиста отварају и питање језика и културе. На жалост, у Москви ово
не схватају и нема адекватне реакције на језичку и културну политику уопште на
простору бивше Југославије.
У временима када су Срби страховали за свој идентитет, посебно религиозни и
национални, приближавали су се Русији. Када би, пак, Русија била слаба, а утицај
западних центара моћи у Европи растао, Србима су се наметале реформе које су
превасходно имале за циљ удаљавање Срба од Русије.
Према научним сазнањима, реформа српског језика коју је извео Вук Караџић, а
подржала Аустроугарска у лику Јернеја Копитара, ради – слободно можемо рећи -
редефинисања српског идентитета, те формирања код Срба идеологије аустросло-
венства и услова за њихово покатоличавање, омогућила је каснију деструкцију
српског језика, како у смислу онемогућавања развоја језичке културе неког вишљег
нивоа, тако и у смислу саме језичке дезинтеграције, са не тако малим последицама
и на политичком пољу.
_________
Упутнице:
[1] Више о преименовањима српског језика и идеологизовању филологије, као начинима пре-
обликовања идентитета, видети: Петар Милосављевић, „Идентитет и преименовања српског језика“,
у: Момчило Суботић, Живојин Ђурић (прир.), Србија: Политички и институционални изазови
(Зборник радова), Институт за политичке студије, Београд, 2008; Момчило Суботић, Политичка
мисо србистике, Институт за политичке студије, Београд, 2010; и Момочило Суботић, „Однос фило-
логије и идеологије код Срба“, Политичка ревија, вол. 8, бр. 1, 2009, стр. 67–88.
[33] Ж. Стојковић, „Караџићев устанак“, стр. 47.
[34] Први српски буквар, који је у свом првом издању на само два листа штампан у Венецији
још 1597 године (у време када је направити такво језичко средство представљало изузетно напредан
подухват чак и за прилике много развијених евро-пских друштава) и који је увео фонетски принцип
читања (први у Европи),саставио је један монах из манастира Дечаниинок Сава Дечански. Но, све до
пред крај XIX века за њега се уопште није знало. За више о томе видети, на пример: „Скида се вео
тајне са ‘Првог српског буквара’“ (аутор: Т. Тодоровић), Политика, 31.05.2011, http://www. politika.
rs/rubrike/Drustvo/Skida-se-veo-tajne-sa-Prvog-srpskogbukvara.lt.htm(09.06.2014).
[35] Ж. Стојковић, „Караџићев устанак“, стр. 50.
[36] Исто, стр. 51.
Литература:
Бојић, Миладин, „Вукова језичка реформа и Црква“, Језик цркве, Пети симпосион дипломи-
раних теолога (поводом 200-годишњице Вуковог рођења), Богословски факултет, Београд, 1987.
Буловић, Иринеј, „Вук и Црква“, Језик цркве, Пети симпосион дипломираних теолога (поводом
200-годишњице Вуковог рођења), Богословски факултет, Београд, 1987.
Gross, Mirjana: Počeci moderne Hrvatske, Zagreb, 1985.
Костић, Лазо М.: Ћирилица и српство / О српском језику / Вук и Немци, Добрица књига, Нови
Сад, 1999.
Кулаковски, Платон, Вук Караџић и његов рад и значај, Просвета, Београд, 1987.
Maринкoвић, Mирjaнa: Српски jeзик у Oсмaнскoм цaрству: примeр чeтвoрojeзичнoг уџбeникa зa
учeњe стрaних jeзикa из библиoтeкe султaнa Maхмудa I, Слaвистикa, књигa XIV, Бeoгрaд, 2010.
Митрополит Амфилохије, Светосавско просветно предање и просвећеност Доситеја Обрадо-
вића, Братство св. Симеона Мироточивог, Врњачка Бања, 1994.
Милошевић, Зоран: Црква и политика, Институт за политичке студије, Београд, 2002.
454
Милосављевић, Петар „Идентитет и преименовања српског језика“, у: Момчило Суботић,
Живојин Ђурић (прир.), Србија: Политички и институционални изазови (Зборник радова), Институт
за политичке студије, Београд, 2008.
Мировић, Александра; Милошевић, Зоран, „Склоност Срба ка прихватању супраитранс-
националних идентитетских категорија: Југословенство и ‘евроунијство’, у: Момчило Суботић (ур.),
Српско питање на Балкану (Зборник радова са истоименог научног скупа са међународним
учешћем), Институт за политичке студије, Београд, 2013.
Младеновић, Александар, Славеносрпски језик, Књижевна заједница Новог Сада/Дечје новине,
Нови Сад, 1989.
Поповић, Миодраг, Вук Стеф. Караџић, Нолит, Београд, 1987.
Селимовић, Меша, За и против Вука, студија, Октоих, Подгорица, 2007.
Скерлић, Јован, Историја нове српске књижевности, Просвета, Београд, 1967.
„Скида се вео тајне са ‘Првог српског буквара’“ (аутор: Т. Тодоровић), Политика,
31.05.2011,http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Skida-se-veo-tajne-sa-Prvog-srpskog-bukvara.lt.html
(09.06.2014).
Стојановић, Љубомир, Живот и рад Вука Стефановића Караџића, БИГЗ, Београд, 1987.
Стојковић, Ж., „Караџићев устанак“, Језик цркве, Пети симпосион дипломираних теолога
(поводом 200-годишњице Вуковог рођења), Богословски факултет, Београд, 1987.
Суботић, Момочило, „Однос филологије и идеологије код Срба“, Политичка ревија, вол. 8, бр.
1, Београд, 2009.
Суботић, Момчило, Политичка мисао србистике, Институт за политичке студије, Београд, 2010.
___________
* Рад је настао у оквиру научног пројекта „Демократски и национални капацитети политичких
институција Србије у процесу међународних интеграција“ (179009), који финансира Министарство
просвете, науке и технолошког развоја Републике Србије.
Из књиге „Унија – политика Римокатоличке цркве према православним Словенима“, Центар
академске речи, Шабац, 2015, приредио др Зоран Милошевић
ОГЊЕН ВОЈВОДИЋ
ДВЈЕСТОГОДИШНИЦА СКАНДАЛОЗНОГ
КАРАЏИЋЕВОГ РЈЕЧНИКА
Увод
Ове године се навршило двјеста година од објављивања првог спорног и
скандалозног ′Српског рјечника′ Вука С. Караџића децембра 1818. године. Потпуни
назив речника гласи „Српски рјечник истолкован њемачким и латинским ријечма“.
Речник је рађен у аустрославистичком југословенском језичком програму (прото-
еврославистичког) колонизовања српског језика и правописа, а у контексту и
континуитету европске колонијалне културн политике на Балкану. Речник је
штампан у Бечу у штампарији унијатског јерменског манастира октобра 1818.
године, као неформалном одјељењу римокатоличке мисије на простору право-
славних држава.
Такозвани Караџићев речник је реформаторски речник, рађен у континуитету
мисије латиинске славистике колонизовања словенских језика. Сврха рјечника је
била промоција простог језика и правописа, са сврхом свођења српског језика на
дијалекатски књижевни стандард, редуковања речника српског језика, уклањања
српских (словенских) ријечи из језика српског народа, а уписивања турцизама и
туђица других језика, лингвистичке легализације «ниског» вербалног материјала,
455
редуковање и промјена природе ћирилчног правописа. Речник је свoђен на ниво
руралног говора, на тридесет гласова и графема, проширен примитивним и проста-
чким изразима. Речник садржи 26270 ријечи протумачених и преведених њемачким
и латинским описима и изразима. Речник је штампан реформисаним правописом,
са додатим латиничним словом «ј» и четири нове графеме. Програм израде речника
је била промјена природе правописа, али, и природе речника. Речник је раскидао са
стољећима изграђиваним књижевним језиком, а промовисао прости народни
дијалекат као критеријум књижевног српског стандарда. Речник је представљао
програм својеврсне самоколонизације српског језиика и писма. Речник садржи
списак пренумераната, српских националних првака и црквених достојника, који је
послужио пропаганди као патриотски и православни псеудоним за дистрибуцију и
промоцију речника.
Копитаров и Караџићев речник је био програмско полазиште југословенског

језичког и политичког пројеката. Од објављивања речника 1818 године свој
столетњи континуитет југословенска језичка политика крунише Краљевином
Југослвијом 1918. године. Караџићев речник није био полазиште српске независне
националне језичке политике и лексикографије, како смо погрешно учени у школи.
Напротив, био је програмско полазиште формирања југословенских језика на
дијалектима српског језика; раскидања са српским књижевним језиком, креирања
дијалекатског српског књижевног језика према пракси латинске мисије хрватског
дијалекатског књижевног стандарда; формирања ћириличног фонетског простог
правописа прилагођеног хрватској варијанти латиничног фонетског писма; полази-
ште потискивања култа православних просветитеља писмености и изграђивања
нових култних ауторитета писмености и језикословља, просветитеља ванправо-
славног вавилонског југословенског језичког јединства.
Повјесно-програмски континуитет и контекст коме програмски припада Кара-

џићев речник и рад у еврославистичкој мисији јесте овогодишња прослава дјела и
400. година од рођења фратра и филолога Аустина Јураја Крижанића (1618. -
Липник, данашња Хрватска, граница са Словенијом -1683. Беч), која се ове године
слави у Хрватској. Латинска славистика од средњег вијека користи јединствен
језички програм, а Јурај Крижанић је био мисионар латинске славистике упућен у
царску Русију. Крижанић је прогнан у Сибир и после 15 година прогонства
протјеран је из царске Русије. Крижанићеви филолошки и теолошки радови су
значајно програмско предање латинске славистичке мисије. У 19. вијеку када је
појачан рада латинске мисије према Србима, почетком ослобађања Срба од
османске окупације, фратар и филолог Јозеф Добровски, оснивач европске славист-
ике, прослеђује радове Августина Крижанића аустријском цензору словенске
штампе Бартоломеју Копитару. Програмска начела која је користио Крижанић
примијењена су у реформи српског језика и правописа: прости правопис –
гласовни; прости језик - дијалекатски књижевни стандард; релативизовање релгиз-
ности међу православним Словенима пропагандом о Словенима три вјерозакона и
проглашењем православља Словена `грчким законом`. (У овом тексту није непо-
средно анализиран мисионарски рад Аугустина Крижанића, али јесте посредно
прегледом програмских начела југословенске језичке политике реформе српског
језика и правописа).
456
Речник раскидања са словенским речником
У пројекту аустрославистичког југословенског језичког програма Караџић је

почео рад на речнику према налогу свог ментора у Аустроугарској, државног
цензора за словенске језике и штампу на простору аустријске царевине Бартоломеја
Јернеја Копитара (1780–1844). Цензор Јернеј Копитар је имао највећи удио у
изради речника, са Караџићем је више од двије година радио на речнику, обављао
технички дио посла, подучавао Караџића начину израде речника, преводио на
њемачки и латински српске ријечи, урадио коректуру превода. Рјечник је требало
да потпишу Бартоломеј Копитар и Вук С. Караџић, али због религиозне репутације
латинских мисионара у православном народу програмски се само потписао
Караџић.
Стратешка сврха аустрославистичког Караџић-Копитаревог речника је било

супротстављање руско-словенском и црквеном словенском језику као свесловен-
ском ујединитељском филолошком фактору, словенском програму православне
писмености и језичког јединства. Културно-политичка сврха колонизовања српског
језика и правописа је било раздвајање природне, језичке, правописне, политичке
везе српског са највећим словенским језиком и народом, православном руском
царевином и црквом. Заправо, аустрославистички Српски рјечник представља
речник раскида са континуитетом књижевног српског језика и предањем право-
славне писмености, то јест са православним предањем и народима, онемогућавање
457
правописне повезаности и језичког јединства православних словенских народа,
односно припајање православних народа правописном и језичком јединству сло-
венских народа латинске писмености и религије.
Мисија латинске лингвистике од средњег вијека до данас спроводи антимисију

православној мисији Светих Ћирила и Методија. Као што су апостоли словенскe
православне писмености Свети Кирило и Методије уврстили српски језик у Свету
и свјетску књижевност, тако су безбожна браћа Копитар и Караџић српски језика
одвајали од предања православне писмености и књижевности. Као што је Констан-
тинопољ описмењавао и православним правописом обједињавао словенске народе,
Москва је као нови Цариград обнављала православну писменост и словенско
језичко јединство, посебно почетком ослобађања православних народа од осман-
ског ропства. Стога се латинска лингвистичка мисија у 19. вијеку, као у средњем
вијеку мисији Светих Ћирила и Методија, супротставила обнови правописног
повезивање Срба са православним народима и православном руском царевином,
обнови српске државе са установама културе православног предања писмености и
континуитета књижевног језика. Упоредо са мисијом потискивања православне
писмености, православних култова и светитеља, латинска славистика је изграђива-
ла нове култне ауторитете југословенске језичке ванвјерске вавилонске културе.
Речник раскида са српским језиком и правописом
Копитар-Караџићева реформа српског језика и правописа подразумијевала је

упоредну реформу језика и правописа. Реформаторским речником је публикован и
реформисани правопис; смањен је број ријечи, гласова и графема, језик је сведен на
30 гласова за које је формирано 30 графема. Од 48 графема колико је гравитирало у
српскословенском правопису, и 42 колико је стално коришћено, реформисани
правопис је сведен на тридесет.Сложени српски правопис у реформисаном речнику
је преполовљен. Уклоњено је пола постојећих слова, унесено је пет нових, латини-
чно „ј“ и новоформирани графеми љ, њ, ђ и ћ. Ортографија опсега означавања
укупног фонетског фонда и цјеловитости српског језика сведена је на прости
гласовни правопис са 30 графема и гласова. Смањен је број ријечи и гласова, језик
је сведен на 30 гласова, а речник на сеоско-занатски речник, проширен примитив-
ним и простачким ријечима. Изостављене су српске словенске ријечи, а уписани
турцизми и туђице других језика. Речник је раскидао са стољећима изграђиваним
језиком, сложених израза и појмова, а промовисао прости ′народни′ редуковани
речник као критеријум књижевног српског стандарда. (п.м.)
Намјенски је нарушен графички систем и цјеловитост српског ћириличног

писма, прекинуто предање православног правописа и континуитета књижевног
језика. Промијењена је природа правописа, сложени српски ћирилични правопис са
значењским – семантичким смислом, опсегом означавања укупног фонетског
фонда и цјеловитости српског језика, сведен је на прости гласовни правопис 30
графема и гласова. Правопис је реформисан ради одвајања српске ћирилице од
православне писмености, као и од ћириличних писама других православних
458
народа, првенствено од правописа највећег православног словенског народа, руске
књижевности и царевине.
Раскид са сложеним системом ћириличног правописа рађен је истовремено ради

креирања ћириличног прелазног правописа у процесу југословенских латиничних
интеграција. Савремена српска ћирилица је формирана у програму двоазбучне
доктрине југословенске језичке политике, компатибилна хрватском новоформиран-
ом латиничном правопису, уподобљена фонетској вриједности хрватске латинице.
Наиме, није предвиђена да буде цјеловито, независно, самостално српско ћирили-
чно писмо; намјенски је формирана као прозелитски правопис прелаза у латиничну
писменост. Можемо рећи да је савремена српска ћирилица „вуковица“ тради-
ционално транзитна. Караџић је био категоричан у равноправном коришћењу
латиничног писма тј. у двоазбучности; што је свједочио потписивањем латничним
писмом на доктинарним документима југословенског језичког програма, и инсис-
тирањем да се његове књиге увијек штампају и на хрватској латиници, а свој став
религиозног релативизма је посвједочио вјенчањем у римокатолчкој цркви.
Резултат реформаторског речника
Резултат реформисаног речника српског језика је израда „Рјечника српског или

хрватског језика“ Југословенске академије знаости у Загребу. Копитар–Караџи-
ћевим речником је релативизован и разграђен српски правопис и речник, а
речником Југославенске академије је релативизован и назив језика. Оснивање Југо-
словенске академије у Загребу 1866. године је био програм римокатоличке мисије
на Балкану. Покровитељ Југослевенске академије је био бискуп Јосип Јурај Штрос-
мајер, а предсједник фратар и филолог Фрањо Рачки. Речник Југословенске
академије је радио Караџићев саборац за реформу српског језика и правописа Ђура
Даничић (Поповић), који се на позив бискупа Јосипа Штросмајера преселио из
Београда у Загреб и именован за секретара Југословенске академије и руководиoца
израде Речника српског или хрватско језика ЈАЗУ.
Претходно су Караџић и Даничић 1850. године са хрватским и словеначким

филолозима потписали Бечког књижевног договора о заједничком језику Срба,
Хрвата и Словенаца. У тексту договора назив језика се не помиње, а сви постпис-
ници су документ потписали новоформираном хрватском латиницом. Подсјетимо,
Бечки књижевни договор је један повјесни и програмски процес са југословенском
актуелном „Декларацији о заједничком језику“. Југословенска језичка реформа је
програмски подразумијевала поступно потпуно разграђивање српског језика.
Планетарни је преседан да је речник једног народа прављен ради отуђења од

ријечи властитог језика, раскида природне везе српског са словенским језицима, то
јест српског са српским језиком. Такође, да су речник и правопис једног народа
формирани ван државе и установа културе тог народа, а у другој друговјерној и
непријатељској држави, ван сазнања српских установа културе и Српске цркве.
Речник једног језика није само регистар ријечи. Сврха речника није у већем
броју сакупљених ријечи, већ у одређивању смисла, природе и правца одређеног
језика. Цјелину, богатство и будућност језика не чине ријечи ′вађене из дубине′
459
дијалеката и ′природног говора′, већ ријечи изграђиване у континуитету књижевног
језика. Речник се формира обдјелавањем и осмишљавањем језика као божанског
дара, јер језик није слободни елемент у природи који човјек проналази, или стиче
као способност преживљавања у природи и друштву – језик је дар Божији дат
човјеку као словесном бићу, да га предаје потомцима, који култивише културним
калемљењем,чува и чисти од простаклука и корова некултурног речника. Супротно
словесном хришћанском приступу језику речник Копитара и Караџића је вјековима
изграђивани језик прогласио „наметнутим вјештачким“ језиком, а стихију прими-
тивизма у коју је народ запао ропством ′природним језиком′ ′природног народа′
прокламујући праксу прикупљања и рециклирања речничког отпада, а раскидања
са извором и изграђивањем језика.
Преварени пренумеранти
Списак пренумераната у речнику, познатих српских културних дјелатника и
црквених достојника, служио је као средство пропаганде промовисања и дистрибу-
ције речника. Претплатници су били обманути о садржају и правопису Рјечника да
би помогли штампање српског речника на ползу српског рода и језика. Један од
првих пренумераната је био митрополит Стефан Стратимировић, који је имао
статус српског патријарха. Митрополит је био огорчен због унесених скарадних
ријечи и банализовања српског језика, реформисаног правописа, уметнутог латини-
чног слова - јоте, нових слова која су формирали Копитар и Караџић, а изоставље-
них српских ријечи и ′светих слова′ ћириличног писма. Реформисани правопис би
представљао побједу римокатоличке реформе и мисије у Књажевини Србији и
српском правопису. Митрополит је примјерке речника које је добио, што није
скривао од јавности. О томе пише Евстатије Михајловић, писац књиге против
460
Караџићевог скрнављеља превода Новога завјета, у писму патријарху Маширевићу:
„Кад је блаженопочивши митрополит Стратимировић Вукове Рјечнике од године
1918. због јоте и садржаја скарадних речи благоизволио спалити тади…“. Свједочи
о том и писмо Књаза Милоша Обреновића Владики Петру II Његошу (погледај
овдје: http://www.ognjenvojvodic.info/pismo-knjaza-milosa-vladiki-njegosu-protiv-
vukovske-sekte.html).
Митрополит Стефан Стратимировић
Митрополит је Караџића пријавио аустријској полицији због уношења из

Аустрије у Србију литературе која „има штетан уплив на обичаје и морално васпи-
тање“. Уношење Караџићевог Рјечника и превода Новог завјета у Књажевину
Србију је до 1868. године било законски забрањено.
Владика Карловачкога владичанства Лукијан Мушицки од 1828. године, био је

као архимандрит одређен од митрополита Стратимировића за сарадњу са Јернејем
Копитаром као цензором штампе српских књига и часописа у Аустрији, а са
Караџићем као сарадником аустрославистичког програма језичких југословенских
интеграција. Архимандрит Лукијан Мушицки је корио Караџића због антирели-
гиозног реформског рада и назвао га ′јеретиком српске филологије′, али се трудио
да на Караџића, који је спроводио аустрославистички програм, утиче православним
предањем. Допринос архимандрита Мушицког у том смислу је и формирање
дизајна слова ′Ђ′, да српска упрошћена и разграђена ћирилица лишена семантичког
смисла има макар графичку фолклорну српску посебност, што је Караџић прихва-
тио. Предлоге архимандрита који су српско ћирилично писмо чинили неподудар-
ним хрватској латиници и онемогућили ћирилично-латиничну интеграцију Караџић
је одбио. У писму Караџићу о томе како је Рјечник примљен у српским установама
културе архимандрит Мушицки пише: „Како прође, велите, Српски Рјечник? У
Карловцима и Новом Саду? Нигде горе. Публична и јавна хула, гнушеније,
презреније, омерзеније његови су пратиоци“. Преписка II, 238.
461
Против таквог Рјечника је био оснивач и ауторитет европске славистике
филолог и фратар Јозеф Добровски.Сматрао је Караџића нестручним за израђивање
речника. Јернеј је од Јозефа тражио подршку, али је Добровски, можда као Чех,
сматрао да Србе не треба свести на прости језик, да у српски речник треба унијети
књижевни језик и не уписивати турцизме, псовке и скарадне ријечи. Добровски о
реформи српског језика пише: „Мени се не допада да се Срби спусте до сељачког
језика. Мора бити и отменијег језика за узвишеније предмете. Ваљало би, идући
средњим путем, створити stilus medius („средњи слог“), који би се приближавао и
старом црквеном и делимице и разговорном језику“.(цитирано према Белићевом
преводу.) Међутим, Бартоломеј Јернеј Копитар није крио мржњу према православ-
љу и највећем словенском народу. У чланцима је православне свештенике називао
′мрачњацима′, а у Копитаровој кореспонденцији читамо како је римокатоличком
ревношћу радио на раздвајању Словена од православља. Као опуномоћеник за
словенско питање мисионарио је на простору Украјине под аустријском царевином,
и основао катедру за црквенословенски ради школовања унијатских свештеника.
Радио је на отварању института за Славистику у Аустрији, на којем би се израђива-
ли речници за све словенске дијалекте по моделу српске реформе раздвајања од
православног предања писмености. У свом тексту „Патриотске фантазије једног
Словена“ Јернеј је написао: „Управо због тога је старословенски језик од заједни-
чког интереса за све слависте, а посебно за аустријске је од посебног интереса, зато
што му је ту мјесто, тако да Аустрија не би требало да препусти његово изучавање прљавим
рукама Руса“.
Речник колонијалне категоризације српског народа

Копитар-Караџићев реформаторски речник је служио, као сви речници програ-
ма европског колонизовања језика ваневропских народа, колонијалној категориза-
цији српског народа. Упрошћавањем и упростачењем језика, свођењем на рурално-
раднички речник, перспективу занатских и пољопривреднх послова, колонизовани
народи су ограничавани на одређену природу посла и поткултуру. Европска
колонијална културна политика је реформаторским речницима вршила регресију
речника колонизованих народа, посебно конкурентних култура какве су биле
православне. Колонијалним категоризовањем је контролисала културни и интелек-
туални развој колонизованих народа. Упрошћавањем филолошког и философског,
религиозног и научног појмовног речника народ је одвајан и одвикаван од
интелектуалног развоја и расуђивања.
Словени конвертити су лишавањем православног правописа и књижевног
језика категоризовани и лингвистички легитимисани као сталеж слугу подређен
латинском језику. Намјенским недостатком ријечи матерњег језика за интелектуал-
не, научне, књижевне, философске, филолошке, вјерске појмове народ је упућиван
на речник латинске схоластике, а тиме у програм латински укупне културне коло-
низације. Иста латинска унијатска пракса је примијењена у Караџићевом речнику,
у којем нема филолошког, философског, богословског речника и појмовника, зато
се речник за који у простом народном језику није било ријечи морао позајмљивати
из речника страних језика. Тако је православни народ подређиван језицима народа
изграђене сложене интелектуалне, научне и религиозне језичке културе.
462
Свођењем књижевног и народног језика на прости и простачки говор народ је
свођен на поткултурну категорију. У Караџић-Копитаров ′Српски рјечник′ су као
′национално наслеђе′ уношени језички простаклуци и примитивизми, ради колони-
јалног свођења народа на примитивне друштвене односе; што је било и изругивање
европских лингвиста са балканским православним колони- зованим народима.
Скарадне ријечи речника нису биле проблем због згражавања дворјана на српском
Двору, како је програмски поједностављиван проблем у пропагандној литератури,
већ због категоризације културе српског друштва, караџићевске кафанизације
речника и народа, свођења на културу и ′култ′ кафане, балканске крчме и псова-
чнице. Караџић-Копитаров речник је у свом времену имао филолошку функцију
данашњих „ријалити“ програма, „ријалити“ речника, медијског разграђивања
моралних и религиозних друштвених норми причања и понашања.
Прогоном језика виших сталежа последично је потиснут и језик сељаштва,

′народни′ језик, јер сеоски језик и сталеж постоје и у односу на више сталеже, на
културу говора грађанског и племићког сталежа. Такозвана ′двојезичност′, дигло-
сија, нормирани стандард свих језика, онемогућавала је злоупотребу ′народног′
језика, и подржавала укупност језика, и онога вишег и онога нижег стила и
сталежа. Лишавањем језика школованог речника разграђена је сложеност и цјело-
витост српског језика. Српски рјечник је у програму колонизовања српског језика
рађен ради разграђивања изграђених језичких правила и норми. Реформаторски
речник је рађен ради раскидања и са речником српских епских пјесама, које су
послужиле колонијалној кампањи реформе српског језика и правописа. После
спроведене реформе српског језика и правописа, језик српске епике и народних
дијалеката је програмски `прегласан` дијалектом демократске просте већине,
простачким речником револуционарног права на ′ново-говор′ и „писањем као што
говори“ гомила.
У социолингвистичкој колонијалној категоризацији језика српске грађанске

класе одбачен је језик ′однарођеног′ грађанског друштва и сталежа. У колони-
зовању српског језика брисан је речник културе говора грађанског друштва, и
замјењиван простопалананачким говором и страном фразеологијом, тј. Формира-
њем културно коло – низованог грађанског сталежа скоројевића. Речник грађанског
сталежа је у југословенској језичкој подјели додијељен хрватском стандарду, а
463
српској страни стандард категорије караџићевског кафанског и сељачког стила –
′живог језика′ у ′сталном развоју′. Подсјетимо да је Копитар-Караџићева реформа
прво прихваћена у Загребу 1861. године, када је Караџић проглашен за почасног
грађанина Загреба, док је у Књажевини Србији указом проевропског младог колон-
ијалног Књаза Михаила прихваћена осам година касније.
Тековина еврославистичког колонизовања српског језика у југо – словен-ском

језичком програму, такође намијењена хрватском стандарду и Загребу, јесте избор
ијекавског изговора херцеговачког дијалекта за Српски рјечник, као прелазни
речник до двоименовања заједничког југословенског језика тј. израде ′Речника
српског или хрватског језика ЈАЗУ – Југословенске академије знаности и
умјестности′. Хрватски изговор у Загребу је до Копитар-Караџићеве југословенске
језичке реформе био екавски. Кајкавски дијалекат `на коме је писана Загребачка
књижевност` је екавског изговора као и словеначки. У југословенском договорном
двоименовању српског језика принципом упрошћавања за српски стандард је
одређен екавски изговор као једноставнији, а за хрватски ијекавски као сложенији
и најсличнији старословенском. Дакле, српски језик је додатно подијељен прогла-
шењем изговора истог језика за језик другог народа и назива – у хрватском Сабору
1892. године`на караџићевској ијекавској основи са прилагођеном редакцијом
латиничног писма`. (у Београду је 1894. издата Новаковићева граматика екавског
изговора и ћириличног писма).
Југословенски реформатори и револуционари у Србији, као Јован Скерлић,

предлагали су и правили петиције да Срби напусте ћирилично писмо, а да се
Хрвати врате екавском и напусте ијекавски изговор као сличан црквенословенском
језику, и тако формирају југословенски језик екавског изговора и латиничног
правописа латинске славистике. Предлог је одбачен од хрватске стране, као касније
и југословенски дводјелни а потом хибридни двочлани назив језика „српско-
хрватски“. Усвојена је римокатоличка варијанта мисије југословенског језичког
програма, присвојен је и преименован је јужноштокавски дијалекат ијекавског
изговора у хрватски језик. (...)
Литература:
1. Копитар и Вук – Јелена Шаулић; Вуков и Доситејев музеј, Београд,1978.
2. “О јавној употреби језика и писма“ - Синиша Стефановић,
Завод за проучавање културног развитка, Београд.
3. Меша Селимовић: За и против Вука; Матица српска, Нови Сад, 1967.
464
ОГЊЕН ВОЈВОДИЋ
ЈУГОСЛОВЕНСКА ЈЕЗИЧКА ПОЛИТИКА САНУ
Августа 2018. године у Београду је одржан шеснаести Свјетски конгрес слави-
ста. Поред многих доприноса српске савремене славистике и лингвистике свјетској
славистици на конгресу у Београду је представљен најпознатији и највећи допри-
нос српске славистике – програм југословенске језичке политике и лексикографије:
а) доктрина дијалекатског дијељења словенских језика и додјељивања дијалектима
истог језика назива нових националних стандарда; б) доктрина ”дво-азбучности”,
програм прозелитског правописа разграђивања ћириличних правописа словенских
језика, увођење равноправног коришћења ћириличног и латиничног правописа (као
допринос потискивању ћириличног правописа двоазбучном доктрином равноправ-
ног коришћења латиничног и ћириличног писма у православним народима); в) јези-
чка стратегија раскида речника свог словенског језика са словенским ријечима,
уношења у словенске језике страних ријечи, сведене на дијалекте сановим нацио-
налним називима.
Српска лингвистика је представила двјестогодишњи допринос еврославистичкој

колонијалној културној политици, разграђивања словенских књижевних језика,
правописа, држава и народа.Континуитетом југословенске језичке политике Српска
академија наука и умјетности и Институт за српски језик САНУ су на конгресу
слависта представили јубилеј југословенског језичког прогама – двјестогодишњицу
објављивања Копитаровог и Караџићевог „Српског рјечника истолкованог њемач-
ким и латинским ријечма“. Организована је изложба „Српска лексикографија од
Вука до данас“, од 15. августа до 7. септембра у Галерији науке и технике САНУ.
Приказана су програмска полазишта југословенске језичке политике, раскид српс-
ког језика са словенском основом српског језика, спајање са аустрославистиком и
латиничном писменошћу, увођењење у српски речник турцизама и латинизама,
увођење у ћирилични правопис латиничних слова, тј. пракса прозелитске право-
писне латинске славистике, лексикографија легитимитета и континуитета преиме-
новања, од двоименовања до вишеименовања српског језика, од Караџићевог и
Копитаревог, преко „Речника српског или хрватског језика“ ЈАЗУ, до двочланог
хибридног назива „Речника српскохрватског књижевног и народног језика САНУ.
„Посебан повјесни преседан на Свјетском конгресу слависта било је побједни-

чко хвалисање српских лингвиста револуционарном реформом властитог језика,
револуционарним речником раскида са континуитетом српског књижевног језика и
писмености; приказујући годину раскида са словенским ријечима у свом словен-
ском језику као почетак српске лексикографије. Затечени су били слависти свијета
сазнањем да тек три године српски лингвисти и министарство културе филолошки
факултативно почетнички обиљежавају Дан словенске писмености – празник све-
тих Ћирила и Методија, да је Србија једини словенска држава који се, 30 година
после комунистичког режима, супроставља прослави Дана словенске писмености.
465
О идеолошкој острашћености службеника Института за српски(српскохрватски)
језик САНУ – довољно говори грозничаво, писано пропагандно, ненаучно обавје-
штење о идеолошкој изложби књижевне класне борбе за револуционарну
књижевност, љевичарску лексикографију и лексику: „Српска лексикографија од
Вука до данас -`Међу јубилејима српске културе, 2018. година заузима важно
место. Ове године навршава се двестота годишњица изласка из штампе првог
издања Српског рјечника (1818), дела у којем је Вук Караџић спровео револуцио-
нарну реформу српског језика. Овом реформом Вук је поставио народни језик у
основицу књижевног језика и тиме покренуо нову епоху у српској књижевности.
Караџић представља најзначајнију личност српске и једну од најзначајнијих лично-
сти европске филологије 19. вијека. Стога на изложби „Српска лексикографија од
Вука до данас“, која ће се одржати од 15. августа до 7. септембра у Галерији
науке и технике САНУ, део посвећен настанку Српског рјечника заузима не само
полазно већ и нарочито истакнуто место. Реализацију изложбе помажу башти-
ници Вуковог духовног и материјалног наслеђа: Архив САНУ, Библиотека САНУ,
Музеј Вука и Доситеја у Београду. Место Вука Караџића у историји наше лексико-
графије одавно је утврђено: он је један од угаоних каменова српске речничке
културе” (Политика, Институт за српски језик САНУ).
Савременa српскa љевичарска лингвистика и лингвисти либерали не приказују

православно предање српске књижевности, осим као историјску прошлост. Али,
могли су представити наслеђе српске филолошке баштине 18. и 19. вијека као
повијест просветитељства, као период и континуитет књижевног српског језика
када је српски народ једним дијелом био под османским а другим под римо-
католичким ропством, и када је имао више лексикографске и граматичке грађе него
у напредном периоду модерне српске дијалекатске књижевности и прогреса писме-
ности. Немојмо се зато зачудити ако хрватска држава и језикословци праксом
466
југословенске језичке интегралистичке политике присвајања српског језика,
прелазним програмом преко двочланог назива језика `српскохрватски` почну
присвајати граматичаре и филологе српског `ненародног` књижевног језика и пред-
стављати светској славистици као хрватско хиљадугодишње наслеђе књижевног
језика, или када се у Словенији и Црној Гори, а можда и у бошњачкој језичкој
заједници, почне прослављати Дан словенске писмености, а држава Србија и савре-
мена `србистика` наставе практиковати наслеђе југословенске језичке политике.
Разлози и рјешења
Шта је разлог лингвистичког ликовања због револуционарног раскида са конти-

нуитетом књижевног српског језика и испољавања агресивног атеизма у одбрани
револуционарних тековина реформе српског језика?
Разлог је одбрана атеистичке језичке политике и теорије; отпор повратку право-

славним назорима правописа и књижевног језика, да се после распада Југославије
српски правопис не поистовјети са православном писменошћу и српски књижевни
језик не обнови континуитет православне књижевности. Одбрана југословенске
лексикографије и реформе српског језика одбрана је атеистичког концепта и конти-
нуитета језичке политике, осигурање српског савременог књижевног језика да
доктринарно остане на дијалекатском полазишту и перспективи, заштита традиције
атеистичке теорије о језику као основи народности, тј. заштита југословенске јези-
чке ванвјерске вавилонске идеологије радикалног секуларизма.
467
Шта је разлог да после другог ратног распада Југославије, геноцида над
српским народом на простору НДХ и коначног протјеривања Срба из Српске
Крајине и подручја данашње Хрватске, Институт за српски језик САНУ израђује
Рјечник српскохрватског књижевног и народног језика САНУ?
Разлог инсистирања на називу ”српскохрватски” представља политичко-идеоло-

шко истрајавање на интегралистичком југословенству у програму еврославизма.
Дакле, институционална подршка курсу ”двоазбучног” програма правописа у
Србији и југословенској језичкој политици нормирања нових националних стандар-
да и назива заједничког ”југословенског језика” на подручју српског говорног
простора. Поред програма вишеименовања вишецентричног југословенског
заједничког језика, то подразумијева спровођење југословенске језичке стратегије
према простору словенског православног правописа, доктрине двоазбучног и
дијалекатског дијељења словенских књижевних језика и правописа – првенствено
руског језика и правописа.
Шта је рјешење?
Рјешење не може бити савремено српско реформисано ћирилично писмо, због

програмске природе таквог правописа, осим као прелазно рјешење. Као што је у
југословенском језичком програму реформисана ћирилица била прелазни правопис
у процесу интегралистичког југословенства, тако треба да послужи прелазном
периоду повратка православном правопису, тј. до нове реформе српског ћирили-
чног правописа. Новом реформом је потребно формирати цјеловит и самосталан
српски ћирилични правопис, независан и слободан од условљености југословен-
468
ским српско-хрватским односом. Законска обавеза не може обезбиједити коначно
коришћење таквог ћириличног писма, које омогућава избор између два писма
супротног полазишта и правца. Зато је законско обезбјеђивање таквог порозног
правописа потребно до рјешења реформом која ће омогућити самостално коришће-
ње ћириличног правописа ван југословенске ћирилично-латиничне доктрине
двоазбучности. Реформом би требало српски правопис обновити у ћириличном
правописном предању и перспективи, у систему семантике и графике православних
правописа. Само као такав ће бити подобан ћириличним правописима и омогућа-
вати правописну проходност са православним правописима, а не са латиничним,
како је креиран савремени српски правопис. Таква редакција би омогућила ауто-
кефалију српског језика и писма, културну и националну независност коју су Срби
добили као крштен народ прво преко православне писмености просветном
дјелатношћу Светих Ћирила и Методија. Тада је српски правопис крштен новоза-
вјетном симболиком, освећен и осмишљен вјером Откровења, подигнут из пале
природе и паганства на пут православног предања и просветитељства. Православна
правописна мисија Светих Кирила и Методија представљала је истовремено зашти-
ту словенске православне писмености од мисије латинске лингвистике која је и
тада подразумијевала римокатолицизам у програму, тројезичне језичке јереси`.
Обновљени српски правопис не сме да буде одређен класно и идеолошки, већ

као правопис предања, укупности и цјеловитости српског књижевног континуите-
та, којим ће нараштаји читати, препознавати, преносити и пројектовати цјелокупно
културно писано национално наслеђе. Тиме ће српски народ бити повијесни и
практични правописни наследник и корисник културног континуитета, а тиме и
креатор културне перспективе православне писмености.
Реформом је потребно промијенити правописни принцип просте и нагонске

природе:”Пиши као што говориш”, и замијенити правописним принципом разумске
и умне природе: ”Говори како је писано”, или: ”Говори као што пишеш”.
Уствари, успоставити светски стандард правописа, прописног и описног, гласовног
469
и значењског, што ће омогућити обнову образовања српског народа према
свјетским стадардима. Значи, напустити колонијални програм простог и брзог
описмењавања за народе ниже цивилизацијске разине. Изграђивањем сложеног
правописа и књижевног језика изграђује се умнији народ, сложеније свијести и
интелектуалних способности. Обновљеним православним правописом ће се онемо-
гућити досадашње злопотребе простог српског правописа у сврху колонијалних
политичких пројеката формирања нових политичких нација на Балкану. (п.м)
Зато је потребно да Срби, као сви ваневропски народи прихвате историјску

истину о својој колонијалној повијести под европском културном колонијалном
политиком после вазалног статуса под османским ропством. Проблем српског
народа је што српска званична историографија и лингвистика о европској колони-
зацији српске културе пишу као о повијести препорода, а о српским сарадницима
европске колонијалне политике као о националним првацима. Идеолошка индо-
ктринација достиже врхунац када пропаганда постане поучна пасторала, као што су
колонијалне похвале Караџићу и Даничићу што је рјечник и правопис српског
народа израђиван ван државе и установа културе српског народа у установама
друге, друговјерне и непријатељске државе, без сазнања српских установа културе
и Српске цркве, или, када се рад државних цензора аустроугарске колонијалне
политике приказује као европска ентузијастичка емотивна иницијатива према
српској култури.
Континуитет контрадикторности је постао карактеристика српске историо-

графије, која констатује непријатељску настројеност аустроугарске политике према
српском народу и држави, војно-вјерску анексију и асимилацију, окупацију и
геноцид, а истовремено велича аустроугарску југословенску језичку политику као
национални препород српског правописа и језика. Све то је српски народ довело до
стања поремећене културно-политичке свијести, националне неурозе и несигурнос-
ти. Зато је вријеме да српски лингвисти и историчари изађу из програма колони-
470
јалне културне пропаганде и лажних лингвистичких легенди, да реформу српског
језика и правописа почну приказивати у контексту и континуитету еврослависти-
чке колонијалне културне политике, што би био почетак покајања, препознавања
православног предања и правописа, обнове политичке и културне суверености
српског народа.
Југословенска језичка политика САНУ (2)
ИДОЛОГИЈАТА МОСКВА - ТРЕТИ РИМ
През 1452 г., под Османлиите паднал Цариград или Втори-Рим. Тогаш, Москво-
ското царство останало единствено свободно православно царство. За руската
месијанска идеја, огромно значение имала идејата на монах Филотеј от Псков
(1511), Идеологијата Москва - Трети Рим.444
Имено, современите балкански "држави-нации" - Грција, Србија, Романија,
Црна Гора и Бугарија – првоначално се продукт на идеологијата Москва – Трети
Рим. Во историската литература поимот "Восточен вопрос" се појавува во периодот
на "Првата восточна криза 1821/1829". Во делото "За произхода на днешните
гърци" – Якоб Фалмерайер бележи: „Eпичните катаклизми в Западна Европа не
успяха да привлекат вниманието на света, освен за кратък период от време, за
разлика от най-знаменитото събитие на нашия век – повторното основание на
Гърция. На всякъде преобладава чувството, че раждането на Гърция представява
едва началото на една велика промяна в развитието на Источния въпрос едва една
малка стъпка, която следва да отвори път към големи и важни събития в световната
история... “.
През времето на Великата источна криза 1821/1829 г. , Русија во 1826 г. со зака-
на на војна – го постави вопросот на задолженијата на Великата Порта кон
балканските ѝ провинции Молдавија, Влашко и Србија, а во врска исполнението на
Букурешкиот мировен договор от 1812 година. Така, Србија во 1826 г. следствие
договорот во Акерман добива автономија – под покровителство на Русија. За да
след Руско-осанската војна - според Одринскиот мир и Хатишеривот - Србија се
возтановува како наследно кнежество - под јуриздикција на султановата власт.
Вазалното Кнежесто Србија, под кнез Милош Обреновоч била под огромно
политико-културно влијание на Виена. Така, настана и извесната Вукова право-
писна и јазична реформа под менторството на политиката на Виена...
444
Филотеј от Псков, на кнезот московски - говори: „Божествена волја те воздигна тебе врховен
владетел, Велики кнезу и единствен православен христијански цар и господар. Под свод небесен на
место Рим и Цариград, во вселена на небо блесна силно солнце на велико ти царство и, сега стана
столица на вселенска апостолска црква Пресвета Богородица в град богоносител Москва - Трет
Рим... Блогочестиви царе, нека твое царство обедини все христијански царства; пропаднале два
Рима и остана Москва - Трети Рим, а Четврт Рим - нема да има...
471
Во лето 1875 г. е започна и Босанско-Херцеговско востание, коешто го означи
началото на Великата источна криза во 70-те години на XIX-от век. Протоколите на
Цариградската конференција (23.12.1876-20.01.1877) ги определи провинциите на
коишто се даваше автономен статус со генерален губернатор на чело.
Последниот дипломатски обид, Високата Порта да прхвати реформи во
Европејска Турција беше Лондонскиот протокол от март 1877 година. Откако,
Високата Порта отбива да се приклучи кон Лондонскиот протокол, Русија на 24
април 1977 г. го објави Манифестот за војна.
После осуммесечна крвава војна, Русија го освојува град Одрин (Адрианопол).
Исто така, и во 1829 г. за првпат Русија го освојува Одрин, за да се запре пред
портите на Цариград. Така, во освоениот Одрин на 31 јануари се потпиша
Одринското примирие, а во Сан-Стефано на 3 март 1877 г. е потпишан и Руско-
Османски прелиминарен мировен договор.
Бугарија по Цариградската конференција 1876-1877 г. според А. д`Аврил
Великите европејски држави не позволија да се создаде новата руска рожба –

Санстефанска Бугарија на териториите, коишто на Цариградската конференција
биле определени како бугарски вилаети.
На Берлинскиот конгрес, руската рожба Србија стана полнолето кнежество,
коешто спечели полна независност; но, и значително териоторално проширение.
Нишшкиот вилает, којшто до Берлинскиот конгрес от всите се сметаше за област
населена со мнозинско бугарско население - беше дадено на владение на Србија,
А, на Берлинскиот конгрес, Санстефанска Бугарија беше разделена на Кнежество
472
Бугарија, вазална провинција Источна Румелија и балканските три вилаети445 биле
вратени на Османската империја.
Всепак, Србија е недоволна от поведението на мајка Русија - през времето на
Великата источна криза 1875-1881 година. Именно, со таен договор (Белград, јуни
1881) се решила целосно да се предаде на Австро-Унгарија. Така, кнезот Милан
Обренович се ставил под протекторален статус на Виена, и между Авсрто-Унгарија
и Србија е возтановен "постојан мир и пријателство" – се декларира во првиот член
от договорот.
Исто така, Белград и Виена во 1889 г. го обновуват договорот; така, и србскиот
протектор Австро-Унгарија се задолжува кон својот штитеник "со појасни калаузи
да го потпомогне ширенето на Србија во насока кон Вардарската долина". Имено,
Србија кога губи право – природно да се шири кон Запад кон Босна и Херцеговина
на територии со мнозинско православно население, австриската дипломатија
предлага начин за компезација. Именно, раширение кон југ на територии. чие што
население до 1860-1870 г. се призанвало за бугарско от всите и от самите срби.
От тој момент национализмот во Србија достига максимум - борбата на
освојуването на Македонија е станала основна доктрина; се ангажира науката,
дипломатијата и огромни финански средства.Така, целокупна Македонија била
вкллучена во стара Србија.
Балканскити руски рожби, по правило ја напуштат мајка Русија и клонат кон
други сфери на влијание. Това, се случи и со руска рожба – Бугарија. Прорускиот
ентузијазим скоро го загуби романтичниот идеал. Царот ослободител на Бугарија –
Александр II , е убиен во 1882 г. од руските нихилисти. А, првиот бугарски кнез
Александр Батенберг – решително станал независен од мајка Русија и во 1885 г.,
станал обединител на Кнежество Бугарија и вазалната провинција Источна
Румелија.
Расрдена Србија от бугарското чинодејание се обиде да ја дисциплинира право-
славна-словенска помлада сестра, со Првата Србско-бугарска војна – во новата
историја на Балканите. Така, Србија беше поразена во војната - предизикана от
сама Србија. Исто така, мајка Русија се спротивистави на бугарското обединение.
Кнезот А. Батенберг бил приелен да абдицира, Така, и новото руско чедо Бугарија
– остана кнежество без кнез.
На 7 април 1887 г. Великото народно собрание го возгласи за кнез на Бугарија –
принцот Фердинанд Сакс-Кобург-Готски. Бладородник со најсина крв во тогашна
Европа; внук на последниот француски крал, племеник на англиската кралица
Викторија и роднина на сите династии во Европа. Непризнат от Великите европеј-
ци и наполно игнориран от Русија – кнезот Фердинанд и регент Стефан Стамболов
се спротивставиле на диктатот на Русија за господство на Бугарија..
445
Солунскиот, Битолскиот и Косовскиот вилает. Именно, това е означило и началото на
таканаречениот "МАКЕДОНСКИ ВОПРОС", кои што продолжително суштествува и от време на време
предизвикува разни проблеми по мирот да наше време.
473
ИДЕОЛОГИЈАТА НА СЛОВЕНСКATA ВЗАИМНОСТ
И ЧЕСТВУВАНЕТО НА СЛОВЕНСКИТЕ ПРОСВЕТИТЕЛИ
СВЕТИТЕ КИРИЛ И МЕТОДИЈ
Во руските архиви, П. А. Безсоновъ открива словенски ракописи от XVII век,

коишто ги публикува под насловот: Юрий Крвижаничъ446, равнитель восоедине-
ния церквей и всего славянства въ XVII веке, православное обозрение, 1870,
XII 830.
- Изучив славянские языки и славянство из непосредственных сношений и
наблюдений, он проникся идеей славянской взаимности.
- Крижанич изменил своей первоначальной католическо-миссионерской
карьере и подчинил интересы вероисповедные национально-культурным интересам
всего славянства.
- Он стал ревностным пропагандистом идеи славянского единения под главен-
ством России, служению которой посвятил все труды свои (невзирая на постигшую
его тяжелую долю, 15-летню ссылку в Сибирь).
- Его грамматика русского языка представляет интересную попытку создать
идеальный всеславянский литературный язык (из смеси хорватского с русско-
славянским).
- До тех пор и гораздо позже нельзя указать
ничего подобного этому сочинению Крижанича и
некоторым другим его трудам, на пр. „Политике“и
пр.
- Можно думать, что деятельность Крижанича в
России, несмотря на свою преждевременность и все
неблагоприятные условия, не осталась бесследною и
заронила добрые семена.
- Но еще до Крижанича сведения о славянах и их
наречиях проникали к русским книжникам и грамо-
теям двояким путем: посредством церковнославян-
кого языка и посредством усвоения церковной и
вообще старой славянской письменности, шедшей
от югославян (болгар и сербов) и через поляков (при
посредстве юго-зап. Руси).
- Привившаяся западно-русская школа принесла
с собой и сведения о славянах. Так наз. Азбуковники (энциклопедические словари)
заключали в себе начальные элементы.
446
На богослов Јуриј Крижанич (1617-1683), Конгрегацијата му издаде официјално одобрение
за мисија во Русија. Така, Крижанич престојува през 1646 г. в Смонленска епископија, а през 1647 г.
и в Москва. Отново, покрај дадената забрана, тој заминува за Украјна, Москва и Тобоск, каде
тоболското прогонство е окончало в 1676 година.
475
- Интерес русских к славянству стал гораздо живее в эпоху преобразований
Петра Вел. благодаря его гениальной проницательности, сказавшейся в его неодно-
кратных сношениях с славянами (вспомним сношения с Лейбницем). Этот интерес
стал, хотя и медленно, увеличиваться в русском обществе, особенно у передовых
людей науки и литературы, выдвинутых эпохой реформ. В. Татищев уделял в своих
трудах (в "Истории Российской", в "Разговоре о пользе наук и училищ") подоба-
ющее внимание к славянским племенам.
- Со 2-й пол. XVIII в. славянские изучения вступают в новый, более сознатель-
ный и более научный фазис; но прошел еще почти целый век до зарождения
истинно научного славяноведения, т.е. целого цикла наук о славянах, на твердой
почве строгой исторической критики и сравнительного славянского языкознания.
- И во втором фазисе чехи идут впереди других славян в исторических и фило-
логических занятиях славянством. Уже в 1745 г. появляется первый серьезный труд
о происхождении славян - И. Иордана ("De originibus slavicis"), со сравнительными
замечаниями о языках славянских.
- Затем славянской филологией(историей) занимались М.Шимск(1778), словаки
М.Бель († 1849) и Ю.Папанек (1780) и, наконец, с особенным успехом Ф.Дюрих
(1795).
- Приблизительно тогда же выступил с своими замечательными трудами отец
чешской критической истории, Геласий Дебнер (в 60-х и 70-х г.г. XVIII в.), своими
мнениями о происхождении славян и чехов возбудивший полемику в чешских и
польских ученых кружках.
- По его стопам пошли и другие историки: выдвинулся Ф. Пельцель (1780 и 90 е
г.г.), появились труды Пубички (1770), не забывающего и слав. истории, Фойхта и
др.
- Наконец, в ту же пору начинает свое славное ученое поприще великий „патри-
арх славистики" Иосиф Добровский, приступивший к изучению славянских языков
и древностей с чрезвычайно обширной подготовкой и редкой основательностью. 447
***
Gruru Ninski през X век се борел за словенско писмо глаголица и богослужение
на старословенски јазик. Така, и Иван Мештровиć на Gruru Ninski му направи
паменик - поставен во Деклецијановата палата на Сплит.
През периодот на Втората световна војна, кога присигат италијанците,
паметникот го тргат на Gruru Ninski. После војната, паметникот на Gruru Ninski
бил поставен отново, но сега на главниот плоштад н градот Сплит.
447
Подвлеченота насекаде –Христо Капсаров.
476
При идеологијата на словенската взаимност, првоначално стојалиште принадле-
жи на богослов Јуриј Крижанич (1617-1683), застапник за општословенски јазик,
всесловенско политическо единнство и црковна унија Рим-Москва; следи, Михаил
Ломоносов (1711-1765) - универзален мислител и автор на првата нормативна
„Российская грамматика“ (1755) и во тракт (рассуждение) „О пользе книг церковных
в российском языке” (1748), говори за трите стила на изражение во рускиот јазик:
висок, среден и ниско лексично-семантично ниво. Пришто, и на употреба на трите
слоеви на лексика во рускиот јазик: црквенословенска, општословенска и изконско
руска лексика; Србскиот митрополит Стефан Стратимирович - рускиот јазик го
смета за општо-словенски, а патриархот Рајачич - додава: „Един бог, Една Слава,
Един јазик, Едно учение... сладак е сан, он ме чини блаженим, ер држим, да без
остваренја овога сна не може да буде и неће бити истинског великог Славенства“...
И, нашиот Григор Прличев написа „Славянска граматика“ и во есејот „Критик и
преводач“ - говори за општословенски јазик. Така, и свештеник от Зилска Долина-
Корушка, Матеа М. Зилски (1809-1892), свесен на силното влијание на пангерман-
измот – по единството на словенството, во делото „Узајмни правопис славјански“
(том I, 1863 г. и том II, 1865 г.), презетира шест словенски граматики: полска,
чехословенска, руска, илирска, црковнословенска и општословенска граматика.
Во последната граматика, за општословенска ортографија се предлагат: 25-те
букви от извесната "Руска гражданска азбука", двата ерови от старословенска
кирилица и латинско „ј“. Всепак, тој на крајот се определува за рускиот јазик и
руската гражданска азбука за општословенски јазик и општословенска ортографија...
Така, во првата половина на XIX век, беше создадено автохтоно словенско
учение, со иследуването на словенската духовна и материјална култура: јазикот,
историјата, литературата, флоклорот и друго. През средина на XIX век, столица на
славистика станала Прага. Тука, работи Јозеф Добровски и неговите следбеници:
Суровецки, Шафарик, Нидерле, Велтман и други. Патриархот на славистиката Јозеф
Добровски (1753-1829), имал огромна обич кон словенсвото и верувал во блиското
зближение на словенските народи.
Во историографијата суштествува теоријата дека словенската азбука и преводите
на свештените писанија от грцки јазик, се направени от свти Кирилла и Методија, но
нема објаснение како азбуката се разпространила за незначителен период на
огромното словенското пространство. Исто така, како и светите Климент и Наум
успееле да заменат глаголско писмо со кирилско писмо, за незначителен период.
Учениот Клеменс Грубишич во знаменито сочинение насловено „Кон потекло-

то и историјата на словенското глаголско писмо‟ - говори за словенската
етногенеза и писменост:
„Никој од учените мажи не би изјавил дека не треба да ги истражи изворите на
глаголското писмо кое обично се нарекува Хиеронимово, зашто тоа е мошне
полезнa задача како за осознавање на историјата на словенската писменост, така и
неопходна за сфаќањето на светите стихови напишани на истиот идиом. Зашто, ако
потеклото на Словенските букви е непознат, кој е тој што би можел да раскажува
нешто за особеноста на древените паметници на својот род, или за старината на
летописите, или на уметностите, на науките, за поредокот на јавното и приватното
право или, пак, да може да суди, или да востанови нешто конкретно? И што ако би
477
посакале грижливо да ја испитаме историјата на религијата, или апостолските
подвизи на светите мажи кои се насекаде распространети кај оние народи, и верата
на светите закони, тогаш што е тоа што би имало поголема важност, од фактот што
при прикажувањето на божјите дела на сопствениот јазик на својот род се
употребуваат и сопствени букви за изложување на овие нешта и што е толку
понеопходно од тоа да се дознае вистинското потекло и вистинската смисла на
писмото и на примарните знаци, од што пак зависи речиси сè останато? Ова се
запазува речиси кај сите народи, зашто од каде им се буквите, од таму и карактерот
на обичаите, оттаму и законите, оттаму и верата ја примиле: а самите букви се
некакви гласови на древноста, светила на вистината. (...)
- Сите словенски племиња се користат со еден ист јазик, кој се разликува малку
во изговорот и во некои други ситници кои обично ги нарекуваат со називот
дијалект. А ако некој, како јас е по народност Словен, би требало да вложи лесен
напор и многу малку време, како што покажува мојот пример, за да ги сфати
дијалектите на нашиот јазик, а доколку би го ползувал, сосема лесно би разбрал
дека целото наше племе подеднакво како што говори така и пишува. А, ако тоа би
го наложиле околностите и судбината тој самиот, имајќи се себе си како сопствен
водач и толкувач, би можел да стигне од Јадранското море, па преку пределите што
му се потчинети на Северниот свет, сѐ до границите на Кинеската Империја (ad
confinia Sinensium Imperii), а да не ја споменувам речиси извонредната можност
што ја обезбедува нашиот говор, која дава поволно да се подражаваат гласовите на
туѓите идиоми во што и јас самиот на моја радост сум опитен. За ова би требало да
ја изразам благодарноста кон моите Словени, и никогаш да не го љубат својот јазик
и племе помалку отколку што е вообичаено поради потсмевањата на некои
(племиња) кои исто така ја населуваат Унгарија. Зашто и користењето на водата
што е вообичаена и нашироко распространета навика, ретко од другите се презира,
освен од оние што се жедни. Колл. (Koll.) “(...)
- Зашто кој би поверувал дека Словенските народи, кои многу порано пред
времето на Хиероним пребивале помеѓу Римјаните и Грците немале воопшто
никакво заедничко писмо; или дека не ги присвоиле заедно со верата и буквите на
соседните и сојузнички народи? (...)
- Словенските апостоли Кирил и Методиј не ги измислиле имињата на словен-
ските букви, или пак, ако се смета дека тие ги измислиле, тогаш тие нужно би биле
изоставени (избришани) од Книгата со житијата на светителите (e sanctorum Albo).
Зашто она што беше речено за Хиероним, истото треба да се однесува и за Кирил и
Методиј, словенските апостоли. На тој начин доаѓаме до онаа нужна претпоставка
дека ако би сакале тие да бидат впишани во обредот на празниците на Светците,
тогаш треба да потврдиме дека тие никако не се изнаоѓачи (inventores) на овој
алфабет. Но сепак, може да се случило тие да биле негови додатни поправачи
(adauctores), но никако и изнаоѓачи (inventores). Зашто често се случува како изуми-
тели на нешто, врз основа на истото нешто да бидат исто така наречени дури и
оние, кои на стариот труд додале само нешто ново. А тие, сепак поскоро треба да
бидат наречени редактори (adauctores), отколку изнаоѓачи (inventores). (...)
- Понатаму може да се верува дека самиот овој алфабет бил така поправен од
Кирил и Методиј, и дека светите мажи при двојниот обред на Црквите, на Грчката
478
и на Латинската, дури пишувале и со форми (варијанти): оттука произлегла двојна-
та форма на пишување: едната која пристапила кон Грчката (црква) и служела за
Словените Бугари и Серб(л)и, најблиските до Грците; а другата пак, слична на
Руницата (рунското писмо) била наменета за моравските и далматските Словени
кои биле (по)сродни на Готските племиња и соседи на Латините“.
ЧЕСТВУВАНЕТО НА СЛОВЕНСКИТЕ ПРОСВЕТИТЕЛИ

СВЕТИТЕ КИРИЛ И МЕТОДИЈ
Житие во чест на Кирила говори за словенските првоучители оти происхождат

от солунско аристократско родословие. Солунските легенди, пак, говорат за
мисијата на Константин – наречен Кирил Филозов (826-869) и Методиј Солунскиј
(815-885), кога во време 855-863 г. минале 50 000 словени во христијанство...
Древните панонски легенди говорат за Кириллометодиева мисија во лето 863,
кога се обрнал кнез Ростислав на Костантинопол с моление да му испрати пропо-
ведници, коишто, христијанска вера шират на словенски јазик. Така, со благослов
на Цариград, Кирил и Методиј заминале за Великоморавија. Това предизвика
жесток отпор, обвинувајки ги апостолите оти проповедват христијанство на
неканонски јазик. Така, Кирил и Методија заминале при папа Андријан во Рим,
кога во црквата Санта Марија Маджоре, биле торжествено возгласени словенските
писанија за канонски. Во град Рим оконча житејскиот пат на Константин филозоф -
нарече Кирил, а Методија продолжил да шири свештено дело, но почина в лето 885
и Методиј.
През средните векови се канонизирани словенските просветители Кирил и
Методиј, како светци на православната и на католичката црква, а Грцката црква
едва во 1972 г. ги канонизира; но, словенскиот папа Јоан Павле II, во 1979 г. ги
прогласи за покровители на цела Европа...
Климе ПОПОВСКИ,448
Откриен споменик на Кирил и Методиј во Мурманск449
„Весник“, 5 јули 2005 г.
Градот Мурманск е најголемиот град во светот зад северниот поларен круг.
Основан во 1915 година, со своите 450.000 жител, според пописот од 1993 година,
претставува значаен индустриски и културен центар, како за истоимената област...
За нас, жителите на крајниот југ на европскиот континент тоа се многу далечни
области, сосема непознат и дури мистични...
Пред извесно време, од еден мој пријател-филателист од Москва, за мојата
омилена тема на филателијата, Свети Кирил и Методиј во филателијата, добив еден
илустриран поштенски плик, на кој покрај отмечатената марка... од левата страна
на пликот се наоѓа слика на Обласната научна библиотека на градот Мурманск, а
448
Климе Поповски е градежен инженер, мој колега и другар.
449
Чествување на светите браќа Кирил и Методиј зад северниот поларен круг.
479
пред библиотеката споменик на светите браќа Кирил и Методиј. Секако дека ова
предизвика големо изненадување кај мене, но побуди и одредена љубопитност. Не
ми преостана ништо друго сем со писмо да се обрнам на библиотеката и да поба-
рам информација за споменикот, неговиот автор и поводот поради кој е поставен
таму.По некои месец, за мое уште поголемо изненадување, добив одговор и многу
значајни информации. Писмото ќе го цитирам во целост, сметајќи дека е интересно
како за нашата широка јавност исто така и научната јавност...
„Почитувани госодине Климе Поповски! Беше многу пријатно да се добие
писмо од Македонија.
Споменикот на Кирил и Методиј во Мурманск беше откриен на 22 мај 1990
година. Автор на монументот е бугарскиот скулптор Владимир Гиновски. Тоа е
копија на споменикот кој е поставен во Софија.
Поставувањето на споменикот има интересна историја. На 24 мај 1986 година
во Мурманск, за првпат во СССР, се обележал празникот – Ден на словенската
писменост. Како инциатор за обележувањето на празникот беше мурманската
организација на Сојузот на писателите на Русија, а идејата беше на сега веќе почи-
натиот Виталиј Семјонович Маслов. На тој ден, во нашата библиотека се одржа
научна конференција. Од тој ден Денот на словенската писменост во нашиот крај
се одбележува секоја година. Инцјативата на Мурманск ја подржаа и други градови
на Русија и СССР, а од 1991 година Денот на словенската писменост стана државен
празник на Русија.
Забележуајќи го значењето на новата традиција, Бугарија му го подари на
Мурманск споменикот на Кирил и Методиј. Актот за предавање на споменикот
беше потпишан во Софија на 3 март 1990 година... Како и во Софија, се реши
споменикот да се постави пред објектот на главната билиотека. На свеченото
откривање на монументот присуствуваше голема делегација од Бугарија, меѓу кои
и авторот – Владимир Гиновски. (п.м.)
Од 1996 година, со одлуката на градоначалникот на Мурманск, плоштадот пред
Обласната библиотека го носи името Плоштад на Првоучителите, исто така тука
традиционално се одржуваат прославите поврзани со празнувањето на Денот на
словенската писменост и култура.
Покасно, од 1998 година, од Плоштадот на Првоучителите, тргнуваше Словен-
скиот поход по маршутата Мурманск – Црногорие. Меѓу учесниците на походот
беа мурманските писатели на чело со В. Маслов, новинари, учители – филозофи“.
Писмото е потишано од госпоѓата Елена Михајлова, раководител на одделе-
нието за етногеографија и литература.
.......................
Од материјалите кои ги имам добиено до сега од моите пријатели филателисти

од Русија, покрај овој споменик во Мурманск, постојат уште три споменици за
Светите браќа, еден во Москва, во Самара и во местото Кшенски во Курската
област.
480
ХРИСТО КАПСAРОВ
КАПСAРОВ
ХРИСТО
Илустрација на корица:
НА СЛОВЕНСКОТО ГЛАГОЛСКО ПИСМО- ПОЛИТИКО-ИСТОРИСКА ФАКТОГРАФИЈА
СЛОВЕНСКИОТ БОГ ВИД 9 786084 539230
ISBN 978-608-4539-23-0

МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ „ЈАЗИЧЕН СПОР" од ХРИСТО КАПСАРОВ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ „ЈАЗИЧЕН СПОР" од ХРИСТО КАПСАРОВ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ХРИСТО КАПСAРОВ

МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

ВОВЕДУЕНЕТО НА МАКЕДОНСКИOT ЈАЗИК

"ТАЈНАТА" НА ОФИЦИАЛНИОТ АНГЛИСКИ ЈАЗИК

Фусноти кон текстот

а) Македонско национално прашање -- Јазичен спор -- Бугарија --

ЯКОБ ФИЛИП ФАЛМЕРАЙЕР

НАЦИОНАЛНИ И ДРЖАВНИ ПРОГРАМЪ

ДО БЪЛГАРСКИЯ ЕКЗАРХ ЙОСИФ,

Проф.. ИВАН СНЕГАРОВ

РАЗГОВОР НА ПРЕДСТАВИТЕЛЯ НА ГЕРМАНСКАТА

ПАВЕЛ ШАТЕВ, ПАНКО БРАШНАРОВ

ПЛАНОВЕТЕ НА ГЕРМАНСКАТА ТАЙНА СЛУЖБА

ТОДОР ЖИВКОВ, КРЪСТЕ ЦЪРВЕНКОВСКИ, СТЕНОГРАМАТА

ВОВЕДУЕНЕТО НА МАКЕДОНСКИOT ЈАЗИК

Професор С. Б. Берштейн, Москва 12. ІX 1944 г.

РАБОТАТА НА ВТОРАТА И ТРЕТАТА ЈАЗИЧНА КОМИСИА.............. 235

ЗАПИС ОД ПРВАТА И ВТОРАТА КОМИСИА ЗА УСТАНОВУАНЕ

ЕДИНСТВОТО НА БЪЛГАРСКИЯ ЕЗИК

ВИКТОР ФРИДМАН, ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ

МАКЕДОНСКИ–БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

СОБРАНИЕТО НА МАНУ УСВОИ

ПРВИТЕ ПУБЛИЧНИ ПОЛЕМИКИ ВО МЕДИУМИТЕ

Д-р Стојан РИСТЕСКИ, Политиканско етикетирање

ПРОФЕСОРОТ ХОРАС ЛАНТ Е АВТОРОТ НА ПРВАТA НАУЧНА

Хорас ЛАНТ, Науката и декларациите

ИЗВРТЕНА ИСТОРИСКА ПРАВДА

ЕУ не смее да си дозволи извртена историска правда

МОЖЕ ЛИ НАШАТА МАКЕДОНСКА РЕВОЛУЦИОНЕРНА БОРБА

Проф. Стево ПЕНДАРОВСКИ, Старите добри времиња

МАКЕДОНСКИ - РУСКИ ОДНОСИ

МАКЕДОНСКИ НАЦИОНАЛЕН ИДЕНТИТЕТ

Проф. Љубомир ФРЧКОВСКИ

Марија Коробар БЕЛЧЕВА, Блаже Конески и неговото дело

МАКЕДОНСКА ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА

Украинската црква доби подршка од Цариград да биде афтокефална

МАКЕДОНСКИ-БУГАРСКИ "ЈАЗИЧЕН СПОР"

ПОЕЗИЈА НАПИСАНА НА ВЕЛЕШКО НАРЕЧИЕ

ЦЕЛОВИТОСТА НА МАКЕДОНСКИОТ ДИЈАЛЕКТЕН ДИЈАСИСТЕМ

КОГА И КАКО НОВАТА ПИСМЕНА НОРМА ВО НРМ

"ТАЈНАТА" НА ОФИЦИЈАЛНИОТ АНГЛИСКИ ЈАЗИК

БОРИСАВ БОРО СТАНКОВИЧ

СОВРЕМЕНАТА ФИЛОЛОГИЈА НА СРБИЈА

ИДОЛОГИЈАТА МОСКВА - ТРЕТИ РИМ.............................................................. 471

ИДЕОЛОГИЈАТА НА СЛОВЕНСКATA ВЗАИМНОСТ

ВЕНЕТЫ В ЭТНОГЕНЕЗЕ ЕВРОПЫ1

Кто мы в этой старой Европе?

Е. Классен (1795-1862) в «Новиых материалах для древнейшей истории славян

М.В.Ломоносов возводил венедский и русский языки к единому лингвистиче-

В Швеции есть озеро венерн, а Норвегии – Венир.

Со допуштање и посебна дозвола дадена од препоставените

Превод на македонски: Марија Чичева Алексиќ

(…) A дека во постаро време Словените биле навистина Виниди (Vinidos) со

(Анџело Контарини, ополномоштен ревизор

Заведено во регистарската книга 272 под бр. 1713.

„Eпичните катаклизми в Западна Европа не успяха да привлекат вниманието на

Гръцкиът народ живее и се намира в преддворието на този враждащ се световен

В епохата на Аполони Тианский все още се е говорел гръцкият език в двора на

Следвайки старите си традиции, Българите опожарявали и грабели селищата и

Същевремено през 1204 г. Византия бива поделена от западните сили. Атика и

Съдейки по изложения ред на историческите събития, читателят може сам да

Въпреки що-годе окончателно заклчюение за родствената връска на цаконите с

Негостоприемните, слабо населени планински области Олимбохория и Куну-