Mujalla Islami Fikr-o-Tahzeeb (MIFT)

Volume 1 Issue 2, Fall, 2021

Homepage: https://journals.umt.edu.pk/index.php/mift

‫پااتسکنےکاالسمدمارسیمیلعتوتریبےکااسیلاکقیقحتودیقنتیاجترہ‬ Journal QR
Article: Research and Critical Review of Education and Training Strategies in
Islamic Madāris of Pakistan

Author(s): Muhammad Waris1, Muhammad Ajmal Farooq2

1
Qurtuba University, Dera Ismail Khan, Pakistan
2
Affiliation: Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad, Pakistan
Article QR
Article Received: July 13, 2021
Revised: August 20, 2021
History: Accepted: October 25, 2021
Available Online: December 21, 2021

Waris, Muhammad and Muhammad Ajmal Farooq. "Research and

Citation: Critical Review of Education and Training Strategies in Islamic
Madāris of Pakistan." Mujalla Islami Fikr-o-Tahzeeb 2, no.2
(2021): 78−85.
Copyright
Information: This article is open access and is distributed under the terms of
Creative Commons Attribution 4.0 International License

Department of Islamic Thought and Civilization, School of Social Science

and Humanities, University of Management and
Technology, Lahore, Pakistan
 ‫اجتیہ‬
‫یقنتیی ر‬
‫قیقحتو ی‬
‫یلیک ی‬
‫کااس ی‬
‫یب ی‬
‫وت ی‬
‫یلعت ر‬
‫یم ی‬‫س ی‬
‫مدمار ی‬
‫کاالس ی‬
‫ن ی‬
‫یپااتسک ی‬
Research and Critical Review of Education and Training Strategies in Islamic
Madāris of Pakistan
Muhammad Waris
Qurtuba University, Dera Ismail Khan, Pakistan
Muhammad Ajmal Farooq
Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad, Pakistan
Abstract
The Madrasa is the source of knowledge and wisdom from which the passengers of the colorful
world bloom who, after being irrigated with the holy chapter of knowledge, decides to camphor the
darkness of barbarity from the world. Then the light creatures are on the floor in their path. The
teacher is a mirror of a great position. The holy prophet said, "I am a teacher. Allah Almighty has
sent me as a teacher." The purpose of which is to adorn the servants of God with the adornment of
education, to become a practical example of my eyes are bright, my heart is happy. And Allah’s
Messenger (peace and blessings of Allah be upon him) said: He recites and incarcerates them and
teaches them the Book and Wisdom, even though they were in clear error before this. This is the
same school of prophecy about which Iqbal said: it was the miracle of the school and its training,
who taught Ismail the good manners.
Keywords: Pakistan, Education, Madāris, Islamic knowledge, research, training

‫یہمت‬
‫د‬ .1
‫وہپےہاہجںیےساہجنرنووبکاطترانالوہیتیملعیگنشتکدماوارکےتںیہ۔وجملعکپاک اجمابللےسریساب‬
‫دمرسیملعوتمکحکرسہمشچ ای‬
‫رسوروکنین‬،
‫ی‬ ‫اےہ‬
‫صنمکآہنیئداروہپ ی‬
‫ےہی۔ااتسدایمیظع ی‬
‫تسںرپفرشراہومشچتراہوہیت ی‬
‫۔رھپونر ییولخمقانکرا ی‬
‫ںیہ ی‬
‫وہرکداینےساہجلوککوفررکےنکاھٹنےتیل ی‬
‫اق‬
‫دلیامشیادکیلمعدصم ی‬،‫ش‬ ‫مشچامرو ی‬،‫سجکدصقمدنباگنخداوکزویریلعتآراہتسفرامرک‬،‫ )ہکےھجماہللاعتیلےنملعمانبرکاجیھبےہ‬1("‫ﷺےنف ادرامپ د"انمابعثتمعلما‬
‫ْيَ َآياتِ َِه َويُزك ِ أ‬
َ‫ِْيَ َويُعلِ ُم ُه ُمَ َالأ ِكتابَ َوالأ ِحكأمة‬ ‫ِْنَ َي أتلُو َعل أ ِ أ‬ َ ً ‫ف َ أاْل ُ ِم ِييَ َر ُس‬
‫ول َم أ ُ أ‬ َ ِ َ َ‫ےہ ُهوَ َال ِذي َبعث‬
‫وہپےہ۔ارشادپاریاعتیل ی‬ ‫انبپ ا‬ ‫ا‬
‫ات‬
‫انرپاہللاعتیلیکآپ ی‬،‫ہمتیرااخقلوامکل)سجےنامول یگںیمایروسلاجیھبوجایہنیمےسےہ‬ ‫ےہ( ی‬ ‫) ویہ ی‬2(‫لَ ُم ِبيَی‬ َ ‫يَضَل‬ َ ‫لَل ِف‬
َ ُ ‫ن َكانُوا َم أِنَ َق أب‬
َ ‫و ِإ أ‬
‫یہبتکموبنتےہسجکپارے‬
‫اوراںیہناتکبوتمکحیکیلعتداتیےہارگہچوہولگاسےسلبقیلھکرمگایہیمےھت۔ہیو ی‬،‫التوترکپاےہاورانکترہیکفرامپاےہ‬
‫ ی‬:‫ا یبق یلےناہک‬

‫یھتیاھکسےئسکےناامسلیعوکآدابفرزدن یی ی‬
‫یکرکام ی‬
‫ہیاضیفنرظناھتہکبتکم ی‬

‫۔ی‬1478:‫رمق‬،)‫ء‬1949،‫دقیمیبتکاخہن‬:‫یحصل(رکایچ‬
‫ااجلعما ی‬،‫ ملسمنباجحجاریشقلی‬1
‫۔‬62:2،‫ اۃعمجل‬2
‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
79
‫ء‬2021‫دربمس‬-‫ئ‬
‫وجال ی‬،2:‫امشرہ‬،1:‫دلج‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬

‫قی‬
‫‪ .2‬لفطبتکماورامعمرانوقمکوقح ی‬
‫ت‬
‫اہوہپےہی‪:‬زف ی‬
‫نرکر ا‬‫لع ی‬
‫ہا ی‬
‫اببنید ی‬
‫ےہوہ ی‬
‫رکپ ی‬
‫ااتسداینسحموقموہپاےہاوروجوقیماےنپنسحمکادبوارتحامرکیتںیہوہتریق اپاجیتںیہاوروجصخشااتسدکارتحام ا‬
‫بعکلی(‪)3‬ہکربہبعکیکمسقیمکایمبوہایگوہں۔پامہااتسدوکیھباچےیہہکوہاےنپصنمک اپدساروہاورہبلطوکاانپاٹیبوصتررکےایورانکاسھتایپروتبحمیک‬
‫با ی‬ ‫ور ی‬
‫ضورتوسحمسرکےوتیکلہیسزسایھبدےاتکسےہ‪،‬پامہ‬
‫طخدےھکیوتانیکاالصحرکے‪،‬ارگ ی‬
‫یموک یئ ی‬
‫ان ی‬
‫رہتشاقمئرکےاورانیکزعتسفنوکرجموحہنرکےہکلب ی‬
‫ےہ‬
‫ذینہ اپامسجینوطررپولفمجرکدیتی ی‬
‫ایسیزساہندےوجےچبوکرسیشکرپوبجمررکدےاسیجہکترریغصپاکودنھکھچکدمارسیماسمسقیکزسادیاجیتےہوجےچبوک ی‬
‫ٹلرکےباحتشاامراوتیھبکنسںیہہکالفںااتسد‬
‫تھےہ‪،‬ااہتنئفیلکتوہیتےہہکایپاماہندااتسدےنےچبوکےھکنپےس ا‬
‫بخیراتیمیگلربخوںوکڑپھرکدل رک ی‬
‫۔آےئیریویزا ی‬
‫ی‬
‫ےچبوکپالکلیلھکریس‬
‫یمںیہناتلم۔نکیلاسکترسکع ی‬
‫فیحص ی‬
‫ک ی‬ ‫ام ی‬
‫ےنےچبوکاسدقرامراہکاسکالفںوضعوٹٹایگےہ۔وتہیوہادنازپادیےہسجکوجازیسک ی‬
‫دےدانیہکوجوہرکپاےہرکپارھپےاسےسیھباعمرشہیماگبڑدیپاوہپاےہی۔ ی‬

‫یل ی‬
‫‪ .3‬یلعتوتریبکااس ی‬
‫ارک‬
‫یھباخومشغلبموہ۔یبن ی‬
‫رکیپوہپاچےیہپاہکاسکرکدارواتفگر ی‬
‫ا‬ ‫لخقک‬
‫لعا ی‬
‫ااتسدیوکا ی‬
‫او ًالوتا یاسیتدہرکاموکاچےیہہکوہاےنپہبلطوکتقفشےساھجمسںیئویکہکنای ی‬
‫اےنپ‬
‫مﷺےنارشادف ایرامپی"احسن املومنین ایما نااحسنھم خلقا"(‪)4‬ہکسےسااھچاامیناسکوہپاےہسجکقلخااھچوہی۔رسکرادقسﷺ ی‬
‫ص َّلى ُ‬ ‫صلي َم َع َر ُسول للا َ‬ ‫ےہ‪،‬رضحتاعموہینبمکحےتہک ید َ َ َ َ ُ َ‬
‫للا‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫ںیہد‪:‬بينا أنا أ ِّ‬ ‫اھجمسےتدحیوبنییم ی‬ ‫یم ی‬‫ذیملتانواالابتریکطخدےتھکیوتاںیہنانسحا یدناز ی‬
‫َُ ُ َ ُ َ ُ َ َ َ ُُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َُ ُ َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َع َلي ِّه َو َس َّل َم‪ ،‬إذ َع َط َ‬
‫س َر ُجل ِّمن القو ِّم‪ ،‬فقلت‪ :‬يرحمك للا فرما ِّني القوم ِّبأبص ِّار ِّهم‪ ،‬فقلت‪ :‬واثكل أ ِّمياه! ما شأنكم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ ُ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َ‬ ‫ََ َ ُ ُ َ ُ َ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ ِّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫صلى‬ ‫تنظ ُرون ِّإل َّي؟ فجعلوا يض ِّربون ِّبأي ِّد ِّيهم على أفخ ِّاذ ِّهم‪ ،‬فل َّما َرأيت ُهم يص ِّمتون ِّني ل ِّك ِّني سكت‪ ،‬فل َّما صلى َرسول ِّ‬
‫للا‬
‫َ‬ ‫يما من ُه‪َ ،‬ف َوللا‪َ ،‬ما َك َه َرني َوَل َ‬
‫ض َرَب ِّني َول‬ ‫َ َ ُ ُ َ ً َ َ ُ ََ َ َ ُ َ َ َ َ ً‬ ‫ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫للا علي ِّه وسلم‪ ،‬ف ِّبأ ِّبي هو وأ ِّمي‪ ،‬ما َرأيت مع ِّلما قبله ول بعده أحسن تع ِّل ِّ‬
‫ُ ُ‬ ‫يح َو َّ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ‬
‫التك ِّب ُیر َو ِّق َرا َءة القر ِّآن‪)5( .‬یمی ی‬
‫یبن‬ ‫التسب ُ‬
‫ِّ‬ ‫اس‪ِّ ،‬إنما هو‬
‫شتم ِّني‪ ،‬قال‪ِّ « :‬إن ه ِّذ ِّه الصَلة ل يصلح ِّفيها ش يء ِّمن كَل ِّم الن ِّ‬
‫دپا۔‬
‫ارکمیﷺیکیاسھتیامنزییمیرشییاھتیہکیامجعییمییسکیصخشیوکیکنیھچیآئ‪،‬ییمیےنیاہک‪:‬ییرحمک للا۔یولگںیےنیےھجمیوھگرپایرشوعیرکی ی‬
‫ےن‬
‫یمیےنیاہک‪:‬یکشیہیی(اعموہیینبیمکحی)رمیکچیوہپا‪،‬یمتیےھجمیویکںیوھگریرےہیوہ؟یہیینسیرکیاوہنںیےنیاینپیراونںیرپیاہھتیامرپایرشوعیرکیدپا۔یجییمی ی‬
‫ہل‬
‫یلصاہللیہیلعیوآ ی‬
‫شرکاپایاچےتہںیہییوتیمیاخومشوہیایگ۔ییبنیارکمیلصیاہللیہیلعیوآہلیوملسرپیریمےیامںیپاپیدفایوہں!ییمےنیآپی ی‬
‫اھجمسیوہیےھجمیاخوم ی‬
‫وملسیےسیےلہپیاوریآپیکیعبیآپیےسیرتہبیوکئیاھجمسےنیواالیںیہنیداھکی۔یخداییکیمسق!(امنزیےسیافرغیوہےنیکیعب)یآپییلصیاہللیہیلعیوآہلیوملس‬
‫رامپا‪:‬یامنزییمیپاںیتیرکپایاجتریںیہنیںیہی‪،‬یامنزییمیرصفیحیبست‪،‬یریبکت‬
‫ےنیےھجمیہنیوتیڑھجکیاورہنییہیترایالھبیاہک‪،‬یہنیامرا‪،‬یہکلبیآپییلصیاہللیہیلعیوآہلیوملسیےنیف ی‬
‫اوریالتوتییکیاجیتیےہی۔ای ملعم کےیلیفرآین امیلعتت ہی ںیہ ہکآپیرتمح وراتفیاورتقفش وکاانپںیئیاوردرسمرایج ےس ںیچبی۔اہللیربی‬
‫لعلمی‬
‫ا ناےنپبیبحبیبلےسفرامےتںیہ‪:‬ف ِبماَر أحمةَ ِمنَاللّٰ ِہَلِ أنتَل ُہ أم‪َ،‬ول أو ُک أنتَف ًظاَغلِ أيظَالأقل ِ‬
‫أبَلنأف ُ‬
‫ض أواَم أِنَح أولِکَ(‪)6‬‬

‫‪ 3‬انباریث‪،‬ادسااغلۃب ی(ریبوت‪:‬دارااعملرفی‪1409،‬ھ)‪،‬ی‪:3‬ی‪618‬۔ی‬
‫نسل(رکایچ‪:‬دقیمیبتکاخہن‪1975،‬ء)‪،‬رمق‪138:‬۔ی‬‫‪4‬دمحمنبعیسیارتلذمیی‪،‬ااجلعما ی‬
‫‪5‬ملسمنباجحج‪،‬ااجلعمایحصل‪،‬رمق‪1199:‬۔ی‬
‫‪6‬آلرمعان‪159:2،‬۔ی‬

‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪80‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬

‫ہیاہللیاعتیلیکرتمحیہیےہسجیکدبولاےئوبحمبآپیرمیحورکمیںیہ‪،‬ارگآپدنتوخاور تخسمراجوہےتہیآپکاجناثنرالغم‬
‫ںیہ‬
‫ےت ید‬
‫آپےساھبگاجےتاورراہفراراایتخرکےتیل۔نکیلہیاہللاعتیلیکرکمونازیےہسجےنآپیکالعادنازیمتریبفرامئ‪،‬وضحرارکمﷺوخدایر اشید رفیام ی‬
‫ریمےربےنریمیتریبفرامئاورااہتنئاےھچادنازیمفرامئی۔پامہوبقضورتیابلطءرکاموکجرمیرپزسادیاجیتکسےہ۔‬
‫د‪ :‬ادبنیربیفاحسنتادیبی(‪ )7‬ی‬
‫اسرطحملعوادباھکسےنکےیلیھبدقبرِضورتزسایکااجزتےہ‪،‬سجکےیلرشتعیےندحرقمریکےہ۔یجرامئرپزساکوصترفرآنےن‬
‫میلستایکوہاےہ‪،‬الثمًاخودنوکااجزتےہہکوہاینپویبیوکمیظعتکداترےیمرےھک۔ایسفنیتزساکوطررپاسےسمہرتسبیہنرکے۔ارگایسفنیتی‬
‫ف َالأمضاج ِِعَ‬
‫شوزَ َُهنَ َف ِع ُظوهُنَ َوا أه ُج ُروهُنَ َ ِ َ‬
‫ت َتخافَُونَ َ َنُ ُ َ‬
‫زسا ےب اتر وہیت ےہ وت اُےس ومعمیل وطر رپ امسجین زسا دے اتکس ےہ ی۔والَل ِ َ‬
‫ريا۔(‪)8‬اورارگںیہمتاینپویبویںےسپافرامینکادنہشیوہوتاںیہن ی‬
‫وظع‬ ‫نَاللََكانََعلِيًاَك ِب ً‬ ‫نَأط أعنك أُمَفَلَت أبغُواَعل أي ِهنََس ِب ً‬
‫يَلَ ِإ َ‬ ‫اض ِر ُبوهُنََف ِإ أ َ‬
‫و أ‬
‫رتسباگلرکولاوراںیہنامرو‪،‬سپارگ یوہااطعاعشرنباجںیئوتانرپابزپادیترواںیہن‪،‬ےبکشاہللاعتیلتہبدنلبےہی۔‬
‫ےس ی‬ ‫اھجمسوی‪،‬ان ی‬
‫وتحیصنےس ی‬

‫ثَإِناَوج أدنا ُهَصابِ ًراَ۔(‪)9‬‬

‫اض ِر أبَبِ ِهَولَت أحن أ‬
‫و ُخذأََبِي ِدكَ ِض أغثًاَف أ‬

‫ےن واالپ ااپےہی۔‬

‫مسقہنوتڑو‪،‬مہےنآپوک(اےئایویب)تہبربصرک ی‬
‫یاےنپاہھتیماھجڑوولاوراسےساینپ یویبیوکیامرویایوراینپ ی‬

‫پاپ وک یھب ہی قح احلص ےہ ہک وہ وچبں وک راہ ِراس رپ الےن ک ےیل امرے۔وضحرےنرضحتاعمذوکتحیصنرکےتوہےئارشادف ارامپی‪:‬لترفع‬
‫وضحرےنارشادف ارامپی‪ :‬عنعمرو بنشعيب‪،‬عنأبيه‪،‬عنجده‪،‬قال‪ :‬قال‬
‫یاوراقممرپ ی‬ ‫عصاک ادباعنھم ی(‪10‬ی)ہکادباھکسےنکےیلانےس د‬
‫ڈتا یہن یٹہی‪،‬ا ی‬
‫ےن‬
‫رسول للاﷺ‪ :‬مروا أولدكم بالصَلة وهم أبناء سبعسنین‪ ،‬واضربوهمعليها‪ ،‬وهم أبناء عشروفرقوا بينهم في املضاجع‪) 11( .‬وضحرینبرکمیﷺ ی‬
‫رامےت‬
‫سیکرشحف ی‬
‫مکحدواوردساسلیکرمعیمیانوکزسادو(ارگوہامنزترکرکںی)اورانکرتسبیھبخدارکدو۔الملعاقریا ی‬
‫امنیزیک ی‬
‫ںوک ی‬
‫ارشادف ارامپاےنپاستاسلکوچب ی‬
‫وہےئےتھکلںیہی‪:‬واضربوهم عليها) ‪ :‬أي‪ :‬على ترك الصَلة (وهم أبناء عشر سنین) ‪ :‬ألنهم بلغوا‪ ،‬أو قاربوا البلوغ۔(‪)12‬دساسل‬
‫ااکحم‬
‫ںیہ۔گپرماقہےچبوکپاغلامشررکےتوہےئاسرپہی ی‬
‫ا‬ ‫رمعیمومعامےچبپاغلوہاجےتںیہ اپرھپ رف یالبلوغوہےت‬
‫وچبںوکامروویکہکنوہاس ی‬
‫کامنیزرپ ی‬
‫یم رت ی‬
‫یکرمع ی‬
‫رمیےیکےئگ۔ااممربطاینےنمجعمریبکیمروایلقنیکی‪:‬عن ابن عباس قال‪ :‬قال رسول للا ﷺ علقوا السوط حيث يراه أهل‬
‫البيت؛ فإنه لهم أدب۔(‪)13‬یبنرکمیﷺیےنفرامپا‪:‬یرھگیمایسیہگجوکڑاٹلارکروھکاہجںےسوہرھگواولںوکرظنآےئ؛ویکںہکہیانیکی‬
‫پادیکذرہعیےہ۔انبدعسےناینپاقبطتربکییمرضحترکعہمکوقللقنایکےہفرامےتںیہی‪ :‬ی‬

‫یغصل(ریبوت‪:‬دارارکفل‪2001،‬ء)‪:2،‬ی‪354‬۔ی‬
‫‪7‬الجلادلنیاویسلیط‪،‬ااجلعما ی‬
‫‪8‬ااسنلء‪،‬ی‪34:4‬۔ی‬
‫‪9‬ص‪44:38 ،‬۔ی‬
‫یب(الوہر‪:‬یہبتکمرامحہینی‪2011 ،‬ء)‪،‬رمق‪56:‬۔ی‬
‫صمل ی‬
‫‪10‬بیطخربتتری‪،‬وکشمۃا ی‬
‫یب‪،‬رمق‪572:‬۔ی‬
‫‪11‬بیطخی‪،‬وکشمۃاصمل ی‬
‫اافملت(ریبوت‪:‬دارارکفلی‪2002،‬ءی)‪512:2،‬۔ی‬
‫‪12‬الملعاقری‪،‬رماقیۃ ی‬
‫لمعج‬
‫یمیت‪،‬ی‪2006،‬ء)‪284:10،‬۔ی‬
‫‪13‬ااممربطاین‪،‬ا ماریبکل(ااقلہرہ‪:‬ہبتکمانب ی‬

‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪81‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬

‫عن عكرمة قال‪ :‬كان ابن عباس يجعل في رجلي الكبل يعلمني القرآن ويعلمني السنة۔(‪)14‬‬

‫ابعسفرآنوسیکیلعتکےیلریمےپاؤںیمڑیبیڈاالرکےتےھت ی۔ ی‬
‫رضحترکعہمؒفرامےتںیہرضحتانب ؓ‬

‫اورایسوقلوکاامم اخبریےناینپ اجعمحیحصیم یھبیباب التوثق ممن تخش ی معرتهی(ینعیسجےساسفدکادنہشییوہیاےسڑیبیڈاانل)یکنمض‬

‫یم لقن فرامپا۔(‪)15‬یلعہم انب اعدبنی شام وچبںیوکامرےن ک پارےیم دنعہی دےتی وہےئ ےتھکل ںیہ‪:‬یليجوز ضرب ولد الحر بأمر أبيه‪،‬‬
‫أما املعلم فله ضربه ألن املأمور يضربه نيابة عن األب ملصلحته‪ ،‬واملعلم يضربه بحكم امللك بتمليك أبيه ملصلحة‬
‫التعليم‪ ،‬وقيده الطرسوس ي بأن يكون بغیر آلة جارحة‪ ،‬وبأن ليزيد على ثَلث ضربات۔۔قال الشرنبَللي‪ :‬والنقل في‬
‫یک‬
‫كتاب الصَلة يضرب الصغیر باليد ل بالخشبة‪ ،‬وليزيد على ثَلث ضربات"‪ )16(.‬رفامےتںیہآزادصخشکےچبوکاسکپاپ ی‬
‫تحلصم‬
‫اجتےہہکےچبوکامراتکسےہویکہکنپاپیکااجزتسجامومرصخشوکےہاسیمپاپیکذایت ی‬
‫ملعمکےیل ر‬
‫ںیہنپامہ ی‬
‫ااجزتےسایبنجصخشکےیلیام ارپ یاج رت ید‬
‫سیآہل‬
‫ےچب یوکا ی‬
‫ہکااتسید ی‬
‫گرتہبےہ)اسہلئسموکااممرطوطیسےنم درتدیقمرکےتےہاہک ی‬
‫ےسیئک ا‬
‫ےہہکبجااتسدکامرےنیمیلعتیکتحلصمےہ(وجہکذایتتحلصم ی‬
‫اہھت‬
‫ضجےہہکہکوھچےٹےچبوک ی‬
‫کاسھتامراتکسےہوجزیمخرکےنواالہنوہاورہیہکنیتےسزادئضںیبیھبہناگلےئ۔۔۔۔رشنایلےناہکامنزک اپبیمہیو ی‬
‫ی‬
‫ےسامرےڑھچیےسہنامرےاورنیتےسزپادہضںیبہناگلےئ۔ ی‬

‫کح‬
‫‪ .4‬امسجینزسااک د‬
‫نیوہ یوتومعمیلزسادیاجےئویکہکنضبریغاتعمدیکوصرتیمرشتعیامرےنواےلوکزسادےنییکروادارےہ ی۔ أن يكون الضرب‬ ‫ےچب یوکزساد ی‬
‫ی‪1‬ی۔ ی‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫ےسزپ یادہ‬
‫نیت ی‬
‫ینعی ی‬
‫ےہ۔تیفیک‪:‬ینعیےچبوکااٹلرککہنامرے‪،‬تیمک‪ :‬ی‬
‫اابتعروہپ ی‬
‫ا‬ ‫نیتزیچوںک‬
‫معتادا للتعليم كما وكيفا ومحَل ‪17‬ضبریغاتعمدیم ی‬
‫ً‬
‫ضربا فاحشا فإنہ یعزر و یضمنہ‬ ‫ضںیب یہناگلےئ‪،‬محلیت‪:‬ینعیرہچےاوررشاگمہرپہنامرے‪،‬لعہمحصکفیےتھکلںیہی‪ :‬إذا ضرب املعلم الصبی ً‬

‫ےت‬
‫لعہم شام فرام ی‬
‫لومات۔(‪)18‬ارگ ملعم ےن ےچبوکدشتدضب اگلئیاور ہچب رمایگوت ملعماس کضنم وہاگاور ملعموکرشاعزعتتراگلئیاجےئیگ۔ ی‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ً‬ ‫ٔ‬
‫التادیب ً‬ ‫ٔ‬
‫اجت‬
‫ضربا فاحشا وھوالذی یکسر العظم اویحرق الجلد او یسودہ۔(‪)19‬ملعمکےیل ر‬ ‫ںیہ ی‪ :‬لیس لہ ان یضربھا فی‬
‫احتشامرےاورضبدشتدہیےہہکیاسدقرامرےہکےچبیکڈہیوتڑدے‪،‬اسیکاھکلالجدے اپاسکڑمچاایسیہرکدےی۔ ی‬
‫ںیہنہکےچبوکےب ا‬

‫‪14‬انبدعس‪،‬الطیقااتاربکلی(ریبوت‪:‬داراتکلیایلعلمبہ‪،‬ی‪2001‬ء)‪:5،‬ی‪219‬۔ی‬
‫‪15‬مدمحنباامسلیعاخبری‪،‬ااجلعمایحصل ی(رکایچ‪:‬یدقیمیبتکاخہن‪1949،‬ء)‪،‬رمق‪:‬ی‪2175‬۔ی‬
‫تخملر(داراتکلالعلمبہ‪2001،‬ء)‪430:6،‬۔ی‬
‫‪16‬لعہمانباعدبنیشام‪،‬ردا ی‬
‫تخمل یر‪430،‬۔ی‬
‫‪17‬انباعدبنی‪،‬ردا ی‬
‫‪18‬انباعدبنی‪ ،‬یرداتخمل یر‪432:6،‬۔ی‬
‫تخمل یر‪432:6،‬۔ی‬
‫‪19‬انباعدبنی‪ ،‬یردا ی‬

‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪82‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬
‫ٔ‬
‫ی‪2‬۔زسادنیوہ وتملعموکاچےیہہک نیتےس زپادہضںیبہناگلےئویکہکندحی روسلیم ےہ ی‪ :‬إیاک ان تضرب فوق الثَلث فإنک‬
‫َ‬
‫ضربت فوق الثالث اقتص ٰ ُ‬
‫اّلل منک ۔(‪)20‬نیت ےس زپادہ ضںیب اگلےنیےس رگتر رک ‪،‬ارگ وت ےن نیت ےس زپادہ ضںیب اگلںیئ وت اہلل‬ ‫إذا‬
‫اعتیلھجتےساصقصےلاگ۔ ی‬

‫ےہ"عن أبي هريرة عن النبي‬

‫ی‪3‬۔رہچےیاوریرشاگمہیرپہنامرااجےئہکیروسلاہللﷺےنرہچےرپڑپھتامرےنےسعنمف ارامپ۔وکشمۃاصملیبیم ی‬
‫ﷺ قال‪« :‬إذا ضرب أحدكم فليتق الوجه ‪.‬ی(‪)21‬یاوبہرترہاےسرمویےہ‪،‬روسلاہللﷺےنفرامپاجمتیمےسوکئامرےوترہچ ی‬
‫ے‬
‫ےسےچبی‪.‬یہکلبیبنرکمیﷺےنیسکوچپاےہوکیھبہنمرپڑپھتامرےنےسعنمفرامپا‪،‬زینادناماہنیناورآہلانتلسیھباسیاعصااءںیہنجرپیدیکزلوماافسرہقفیماعم‬
‫ٔ ٰ‬
‫اگلئ‬
‫رگیسکےنرہچےرپ اپرشاگمہرپضب ی‬‫ہکا ی‬
‫مکحےہی‪،‬لعہمشامےتہکںیہ‪ :‬فلوضربہ علی الوجہ اوعلی املذاکیریجب الضمان بَلخَلف(‪ )22‬ی‬
‫وتالبلخفاصقننکضنموہاگی۔ ی‬

‫‪4‬۔ریغبوصقرکےچبوکزساہندے‪،‬اافسرفقہبہیمےہی‪ :‬إذا ضربھا بغیرحق وجب علیہ التعزیر وإن لم یکن فاحشا(‪ )23‬ارگاس ی‬
‫ےن‬
‫افشحیہنوہی۔یخدتدییمیلعتایسفنتیکیروےسیامسجینزساہبلطکیمیلعتلمعرپ ُترااترڈایتلےہ‪،‬ی‬
‫زعتتاگلئ یاجیتکسےہارگہچضب ی‬
‫پاقحوطررپزسادیوتملعمرپ ر‬
‫لدایتحہاالاکمنامسجینزساےسملعمرگتررکے۔زسااطلملعیک ِ‬
‫زعتسفناوروخدداریرجموحرکیتےہ۔ااتسدکلخفرفنتدیپارکیتےہ‬ ‫ہ‬
‫لداااتسدوکوچبںیکایسفنتےسوپریرطحوافقوہپااچےیہ۔ ی‬
‫اوراسباواقتاطلیملعہلسلسٔیلعتیہمتخرکداتیےہ‪ ،‬ہ‬
‫یھب‬
‫اجیھبےہاوریلعتریغبزساک ی‬
‫اجتےہجاسکپاپیکرطفےساسیکااجزتاحلصوہویکہکناوہنںےنہچبیلعتکےیل ی‬
‫‪5‬۔ےچبوکزسادانیی ر‬
‫احلصوہیتکسےہی۔ أن يكون الضرب بإذن الولي‪ ،‬ألن الضرب عند التعليم غیر متعارف‪ ،‬وإنما الضرب عند سوء األدب‪ ،‬فَل‬
‫يكون ذلك من التعليم في ش يء‪ ،‬وتسليم الولي صبيه إلى املعلم لتعليمه ليثبت اإلذن في الضرب‪ ،‬فلهذا ليس له‬
‫ریغاعتمرفارمےہ‪،‬پامہ‬
‫لمیمزسا ی‬
‫اعم ی‬
‫لصوہویکہکنیلعتک ی‬
‫الضرب‪ ،‬إل أن يأذن له فيه نصا۔(‪)24‬زساکےیلضوریےہہکویلیکااجزتاح ی‬
‫یھب‬
‫ےسامرٹیپیک ی‬
‫رکپہکاسیکرطف ی‬
‫رکپاعطقہیپایںیہن ا‬
‫زساوسےئادبکوقدیاجیتےہ‪،‬یلعتکاسھتاسکوکئواہطسںیہن‪،‬اورویلکااتسدوکہچبوحاےل ا‬
‫احا یاجزتدےدےی۔ ی‬
‫تںیہنرگمہیہکرص ای‬
‫ااجزتلمیئگ‪،‬لداااتسدوکزسایکااجز ی‬

‫اجت ںیہن ی۔ أن يكون الصبي يعقل التأديب‪ ،‬فليس للمعلم ضرب من ل يعقل التأديب من‬ ‫‪6‬۔پاھجمس ےچب وک زسا دانی ر‬
‫الصبيان‪ ،‬قال األثرم‪ :‬سئل أحمد عن ضرب املعلم الصبيان‪ ،‬قال‪ :‬على قدر ذنوبهم‪ ،‬ويتوقى بجهده الضرب وإذا كان‬

‫تخمل یر‪432:6،‬۔ی‬
‫‪20‬انباعدبنی‪،‬ردا ی‬
‫ل‬
‫‪21‬اوبداودامیلسننباشعتی‪،‬ننسایبداود(ریبوت‪:‬ا مکیتاالالسم‪،‬ی‪2005،‬ء)‪1079:2،‬۔ی‬
‫تخملر‪79:4،‬۔‬ ‫‪22‬انباعدبنی‪ ،‬یردا ی‬
‫‪23‬کلمالعمااءکاسین‪،‬دباعئا صیباا ی‬
‫عئ(ریبوت‪:‬داراملعلی‪2001،‬ء)‪،‬ی‪164:2‬۔ی‬ ‫ل‬
‫لعالھددا یۃی(داراتکلالعلمبہ‪،‬ی‪2001‬ءی)‪235:5،‬۔ی‬
‫‪24‬لعہمینیع‪،‬اانبلۃی ی‬

‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪83‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬

‫اجتںیہن۔اترمےناہکادمحےسےچب یوک‬
‫ےہہکہچبلقعرھکاوہ‪،‬پاھجمسےچبوکزسادانییسکوصرت ر‬
‫ےیل یہییھبضوری ی‬
‫صغیرا ل يعقل فَل يضربه۔(‪)25‬زساک ی‬
‫یتکسےہ‪،‬پامہوھچپاہچبوہوتاےسزساہندےی۔ ی‬
‫زسادےنییکپایوپاھچوتاوہنںےنوجاب ادپ؛انکجرمکاطمقبزسادیاج ی‬

‫ونیےتھکلںیہ‪ :‬ی‬
‫لعہمانبدلخ ؒ‬

‫یلعتکےلسلسیمیےباجامرٹیپاورڈایڈییاصقنندہلمعیےہ‪،‬وصخاصًوھچےٹوچبںکقحیم‪،‬ویکہکنہیااتسدیکپاایلہاورطلغ‬
‫تریبیکناینےہ۔نجیکوشنوامنڈایڈیاوررہقودشتدےسوہیتےہ‪،‬وخاہوہڑپےنھواےلےچبوہںپاولتدیالغمپا یونرکاچرک‪،‬ان‬
‫کدلیودیامغیرپااتسدکرہقییہاھچپاراتہےہ۔ےباچروںیکتعیبطھجبرکرہاجیتےہ‪،‬اگنمووحہلصتسپوہاجپاےہ‪،‬وشقودیپسچلاجیت‬
‫ریتہےہاورتعیبطیمیتسمدیپاوہاجیتےہ‪،‬ہکلبضعباواقتوتدامغلطعمیوہرکرہاجپاےہ۔دشتدےسوھجٹاوردبپاینطدیپاوہیت‬
‫ےہاوروخدیداریبلسوہاجیتےہ۔ ی(‪)26‬ااممزغایل ےتھکلںیہ‪:‬یااتسدوکوچبںیکدبولسیکرپتحیصنرکپااچےیہ‪،‬نکیلزساکاعملمیمی‬
‫اُےسےلھکاعماوروطالےسرپزیہرکپاالزمےہ‪،‬ویکہکناسےساطلملعاورااتسذکدرایمنارتحامکرپدہہاجپاےہ۔(‪ )27‬ی‬

‫حب ی‬
‫‪ .5‬لخہص ی‬
‫دمارسییم زسایک قلعتم اییاقونین اتکہچب شاعئ رک پاوکحم وقیک ذہم داری ےہ ۔یلداارکن پاالیک خدمیمذگارش ےہ ہک وہ رسی‬
‫ی‬
‫دس اس ہپ وکئ انمس اقونن پاذفرکںی وج فرآن وس کآہنیئ دار وہ۔ااستدہ وکاچےیہ ہک الع الخق ک لمحتم وہں اور ہبلط وک اانپ‬
‫اٹیبںیھجمس۔پاہک وہانیکانسحادنازییم تریبرکپاںیئ۔یہبلطیک تریبیماونیل وکششالخقورکداریےساھجمسپاوہ ہک ہچباےنپااستدہیوکدھکی رک‬
‫تہبھچکھکیساجپاےہ۔ارگتحیصنےسہچبہنےھجمسیوتپاایناےسزجرووتخیباورڈایڈیکاسھتنیقلتیکاجےئ۔جاسرےرمالحکررگپایہن‬
‫وہںوتزسادانییھباجترےہ۔زساکقلعتماقوننرشتعیہیےہہکنیتےسزپادہضںیبہناگلئاجںیئ۔ویکہکنہیپادیےہزعتترںیہن۔زسایم‬
‫مہانمسہی‬
‫ھتدامریو ا‪،‬پ ی‬
‫اھجڑیویولاوراسکاس ی‬ ‫اض ِر أ َ‬
‫بَ ِب َِه اےنپاہھتیم ی‬ ‫ارگہچڈتدےکاامعتسلیھبونممعںیہنہکصن فرآینےہدو ُخذأََ ِبي ِدكََ ِض أغثًاَف أ‬
‫وتبحم‬
‫ےہہکاہھتکاسھتزسادےپاہکہچبرسشکہنوہ ی۔زسادےتیوقےچبوکاناناھجمساجےئپاہکاسےسترپاویھباناونںاسیجرےہ۔اوراسےستقفش ی‬
‫ےہی۔ااستدہیکرٹگننییمزسیا‬
‫استدہکاہںہیرطہقیزسااعم ی‬
‫ومعموطر یرپا ی‬
‫ایگےہہکبج ی‬
‫یماسےسیتخسےسعنمایک ی‬
‫رںیھکی۔ےچبوکہنمرپیھبکڑپھتہنامرںیہکدحیپاک ی‬
‫یم‬
‫اجتںیہنویکہکنےچبدمارس ی‬
‫اگلپاجےئہکہیرشاع ر‬
‫نمضیمامیلجرامہنہن ا‬
‫کرشیعوقانینےسیھباںیہنآاگیہدیاجےئپاہکوہاسرپلمعرکںیی۔وچبںوکزساک ی‬
‫ںیہاوررغامامہیلیکیدورکیھبیلعتےسقلعتںیہنی۔ ی‬
‫ےت ی‬‫یلعتےنھکیسآ ی‬

‫تی‬
‫اتکایب ی‬
‫ف‪1409،‬ھ) ی۔‬
‫ت‪:‬دارااعملر ی‬
‫انباریث‪،‬ادسااغل یۃب(ریبو ی‬

‫تکلایلعلمبہ‪2001،‬ء) ی۔‬ ‫انبدعس‪،‬الطیقااتاربکل ی‬

‫ی(ریبوت‪:‬دارا ی‬

‫للی لی‬
‫‪ 25‬ارضلب ع یم‪،‬داراالسللس‪،‬وکیی‪،‬ی‪143:3‬۔ی‬
‫للی لی‬
‫‪26‬ارضلب ع یم‪،‬داراالسللس‪143،‬۔ی‬
‫یحءعلومادل ی‬
‫نی(الوہر‪:‬اردوترہمج‪،‬یدیجمیڈوپ)‪،‬ی‪373‬۔ی‬ ‫‪27‬دمحمنباحدمزغایل‪،‬ا ی‬
‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪84‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬
‫ی یوارثاورافروق‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫یاجتریہ‬
‫قیقحتویقنت ی‬
‫یلعتوتریبکااسیلک ی‬
‫نکاالسمدمارسیم ی‬
‫پااتسک ی‬

‫اوبداودامیلسننباشعتی‪،‬ننسایبداوید(ریبوت‪:‬المکیتاالالسم ‪2005،‬ء ی) ی۔‬

‫لمعج‬
‫ہبتکمانبیمیت‪2006،،‬یء) ی۔‬
‫ریبکل(ااقلہرہی‪ :‬ی‬
‫ااممربطاین‪،‬ا ما ی‬

‫یغصل(ریبوت‪:‬دارارکفل‪2001،‬یء) ی۔‬
‫الجلادلنیاویسلیط‪،‬ااجلعما ی‬

‫یب(الوہری‪:‬ہبتکمرامحہین‪2011 ،‬ء ی) ی۔‬

‫بیطخربتتری‪،‬وکشمۃاصمل ی‬

‫تخملر ی(داراتکلالعلمبہ‪،‬ی‪2001‬یء ی)۔‬

‫لعہمانباعدبنیشام‪ ،‬یردا ی‬

‫لعہمینیع‪،‬اانبلۃیلعالھدداۃی(داراتکلالعلمبہ‪2001،‬ء ی)۔‬

‫یحصل ی(رکایچ‪:‬دقیمیبتکاخہن‪1949،‬ء)۔‬
‫نباامسلیعاخبری‪،‬ااجلعما ی‬
‫دمحم ی‬

‫دمحمنبعیسیارتلذمی‪،‬ااجلعما ی‬
‫نسل(رکایچ‪:‬دقیمیبتکاخہن‪1975،‬ء)۔‬

‫یحصل(رکایچ‪:‬دقیمیبتکاخہن‪1949،‬ء)۔ی‬
‫ملسمنباجحجاریشقلی‪،‬ااجلعما ی‬

‫اافملت(ریبوت‪:‬دارارکفل‪2002،‬ء ی) ی۔‬
‫الملعاقریی‪،‬رم یاق یۃ ی‬

‫کلمالعمااءکاسین‪،‬دباعئالصباا ی‬
‫عئ(ریبوت‪:‬داراملعل‪2001،‬یء) ی۔‬

‫مرکفوذہتیی‬
‫ہبعشاالس ی‬
‫‪85‬‬
‫ئ‪-‬دربمس‪2021‬ء‬
‫دلج‪،1:‬امشرہ‪،2:‬وجال ی‬