-~-·-··--···-·--·--·-···-···- . --............................_.................. - ....................................... - ..................................... _. . . _,______ ;....................... ·----·-,,._, _____ ,_, .................................!................................-----·---·---..- .................................. ~··-::----~--:...:.............,_.................................. ~:~.----·-----------------·----·--· ... .

YUSUF AKÇURA

ÜÇ TAR -I İYA ET

·......
HAZIRLAYAN .

.. Dr. RecepDlJYMAZ

1
ii
i
IJ()(Lc.zlçl
ı ·.. YAYI~tAll;:l

ı . ~~
r
ı

ı
1
 ··,·,~ ,İÇİNDEKİLER

.. ÖNSÖZ ......... ~ ....... .'.................................... ~ ................... 5.

YUSUF.AKÇURA'NIN.HAYATI. ............. ~ ............. ~~ .. 7

~~
dJJoö.Atlcl
YA.VIUUJ'~
ÜÇ ·_TARZ~! SiYASET 1 METİN................................. 17
-C~VABIMIZ..._~····•···~·_.'~ ................ ~_: ...... ··~··· ·····'·······.······ 41
BIR MEKTUB....._............... ~ ........................................ 51
ÜÇ. TARZ-ISİYASET ÜZERİNE PANEL................ 69.
.........,
BOGAZİÇİ YAYINL\~ID·A~!Ş~'i·': ·.... :\ SÖZLUK..·.~ ... ~ .. ~ ... ~ ........ ~·····~··············.···,.··················· 115
ISBN 975-451-121-7 KAYNAKI.AR~······~··· ... ~ ...... ~····~·-·· .. ··························· 137
Dizgi Odak Dizgi-512 50 66
Baskı Bayrak Yayıncılık ·Matbaacılık
Limited Şirketi-İstanbul Tel: 638 42 02
·Ocak /1995

BAGAZİ Çİ YAYINLARl A.Ş. Prof. İsmail Gürkan Cad. Ortaklar Han

No: 12/25 Cağaloğlu~İstanbul Telefax: 526 09 77 ·Tel: 520 70 76 PK
1397 Sirkeci-İsta11bul .ı •

,_,.,,~,-·r···-····-·····~···- ---·-····-···· ····--·····-···--···~·-· ·~···-·····"•·• •·····~·-···. ~--·~····----··---··-··--·--·----···-~ı--'"----·~···-·~·-·-~--· .. •• ·······-------..--------·-·"•"-'·----·----···--·-··-·-..·-·,·-------·······---·-----·-···-·-··----•--'-··-----··················· ... - ·ı. -------- ..........., ..... - .- .. ---- . ..... -- ·- ·-- . - -- .. -------- - ......... ' .... ·····-·······-··------·-.,'......:_....................... ,..._...................____......... ..
 ÖNSÖZ.

Türk düşünce tarihinde ondokuzuncu yüzyılın ikinci

yansından itibaren büyük dalgalanma ve değişnıeler gö~
rülm~ye başlar; Bunun sebebi Osmanlı .Devleti'nin başta
askerlik olmak üzere bl.rçok alanda zayıflanıasıdır. Bu
zaYıfhimanın sonucü olarak devlet, sınırlarını koruyaina-
. yacak duruma düşmüştur. Kendi valisinin, Mısır valisi
Mehmet Ali Paşa'nın ordusu karş:isında bile .tu.tunainayı­
ı
şı ve Kütahya'ya kadar geri çekilmek zorunda kalışı bu-
1
'nını en acı örneğidir.
·ıli..
Devletimizin· bu zayıflaınaı dağılma, jikılına ve Batı'ya
l' rrr~htaç duruma düşmesi karşısında Türk aydınlan dü-
şurinıeye ve bir çıkış yohi aramaya başlamışlardır. Bu
l: arayışlann temelinde önce yıkİlıŞı . durdurmak, sonra da
devletimizi yeniden güçlü ve hakim duruma getirmek en-
dişesi vt;trdır. Tanzimat devrinin ünlü yazarlan Cevdet
Paşa, Ziya Paşa ve N annk Kemal ile başlayan bu araylş­
lar gittikçe yaygınlaştıği gibi sonraki devirlerde de de-
vam etmiştir. Bu arayışlann sonunda birçok fi.kirlm: orta~
ya atılmıştır. Bunhırdan birbirine yakın olanlan bir baş­
h k altında toplayarak anlatm,ak adet olm.uştu.:r. Batt(~t.1ü:.:>
Osmanlıcıhk, İslamcılık ve ·Türkçülük adını verdiğimiz
düşünce akımlan' işte bu n:rayışlann sonunda ortaya çık­
mış fikir. hareketleridir. Bu düşünce akımlan son çağ
Türk edebiyat ve siyaset tarihini derinden . etkllemiş,
hatta onları şekillendirmişlerdir. Ahmet Mithat, Namık
Kemal, Ziya Gökalp, Yakup Kadri. ve Peyami Safa'yı bu
düşünce akimlanndan biri veya birkaçı ile irtibatı'a.ndır­
madan incelemek ve edebiyatıniızıri gelişme çizgisinde
gerçek y~rin~ otlırlnıak mümkün değildir.
1 .·
·Yirminci }rüzyılın baŞlannda devletimiz için çıkış yolu

5
 arayan şahsiyetlerden birisi de: şüphesiz Yusuf Ak:Çu- YUSUF MÇURA'NJN HAYATI
.,jl1
i,

ra'dır. Onun Üç Tarz-ı Siyaset adlı eseri bu konudaki

arayışlannı~ düşünce ve tereddütlerini ortaya koyan bir
metindir. Yakın çağ Türk düşünce tarihinin vazgeçilmez
bir belgesi olan bu eseri günümüz alfabesiyle·yeniden ha.
zırladık. ~serin orijinal metninde hiçbir sadeleştirme·, de-
ğiştirme. ·ve atlama .yapmadık. Yazan]). kepf}.i, ;_üslubunu,
kompo~isyonu:p.u, imla ve n.oktala.Illa.-işaretlerlni koruma-
ya çalıştık . Kitabın sonuna günümüzün sade okuyucusil
tarafından. da kolayca anlaşılınasına yardımcı ·olmak Yusuf Akçura Türk düşünce tarihinde önem-li yer tu-
n1aksadıyla metinde geçen daha ziyade tamlamalard~:n tan şahsiyetlerden biridir. 2 ·Haziran 1876 tarihinde Volw
meydana g~.len ·bir sözlük e~emeyi uygun gördille · ga'nın batı sahilinde eski bir Türk şehri olan Simbir'de
doğdu (1). Bfibası Hasan:Akçura'dır. Hasan Akçura, çuha
Ölümünün ellinci :Yılında Yusuf AkÇura'yı anma prog- . fabrikalanna, sahip varlıklı bir aileden gelir. Annesi Ka~
ramı çerçevesinde Türk Kültürünü A!aştırma Enstitü- zan'ın lleri .gelen ailelerinden Abdürreşid Yunus'un kızı
sü'nce bir sempozyum düzenlenmiştir~ Bu sempozyumda Bibi Kan:ıer- Banu Hanım' dır. ·
Yusuf Akçura çeşitli yönleriyle tanıtılmıştır:. Bu arada Üç
·Tarz.. ı Siyaset üze;rine bir .panel yapılmıştır. Rıza Kar- Dedesi Süley~·an Bey ölünce Yusufun babası Hasan
daş'ııi yönettiği bu panele konuşmacı olarak Doç. Dr. Ba;. AkÇura'ya birincisi Züye, ikincisi Simbir, ü·ç_üncüsü La~
haeddin Yediyıldız, Doç. Dr. Süleyman H. Bolay ve Doç. bofka'da olmak üzere üç çuha 'fabrikası miras olar~k kalır
Dr. Mehmet Saray konuşmacı olarak katılmışlardır. Bi- (2). Bu
varlıklı aile biricik oğullan Yusufu~ eğitimi için,.
zim için son ~erecede önemli olan «Üç Tarz"ı Siyaset Üze- o. yıllarda adet olduğu üzere, bir Rus mürebbiye tutar.
rine Paneh>deki konuşmalann metinieri, sempozyuına su- Fakat bu mutliı yıllar uzun sürmez. Yusuf henüz üç ya-
nulan tebliğlerle birlikte daha sonra basılmıştır. . şındayken babası Hasan, beklenmedik bir zamartda ölür.
·Bütün işiergenç ve tecrübesiz bir. hanım olan annesinin
Hazırladığımız Üç Tarz-ı Siyaset'in orijinal metninin omuzları üzerinde kalır. ~i~az da 1877-1878 Osmaq.h-
sonuna, bu panelin ilave edilmesinin uygun olaca~nı düw Rus savaşının tesiriyle 'ticaret işleri bozulur. Alacaklılar
şündük ve· Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nden onlan sık sık rahatsız etnıeye ·başlar. .·
izin istedik. Enstitü bu izni verdi. Böylece Üç Tarz~ ı· Si·
yaset'in metni ile onun en yetkili ilim adamlanmızca ya'-
pılan tahlili. biraraya getirilmiş oldu~ Buna imkan veren 1) Yusuf Akçura'nın doğum yılı olarak değişik tarihler göste-
sayın Başkan Prof. Dr. Şükrü Elçin'in şahsında Türk rilir: (1872), (1876), (1879). Bunlann değerlendirilmesi için bkz.
K~ltürünü Araştırma Enstitüsü'ne teşekkürü bir borç bi~ Muharrem Feyzi Togay, Yusuf Akçura'nın Hayatı,' İst~nbul
lirim. Yardımlarını gördüğüm Araştırma Görevlileri Öz- 1944, 'S. 19, 20; Yrd. Doç. Dr. Nadir Devlet, "Yusuf Akçura'nın
can ·Aygün ile Mustafa Yeşildağ'a da teşekkür ederim. Hayatı (1876-1935)", Ölümünün Ellinci Yılında Yusuf Akçura
Sempozyumu Tebliğleri·, Ankara 1987, s. 17. . ·
Dr. Recep DUY.MAZ 2) ·Muharrem F~yzi Togay, Yusuf Akçura'nın Ha..yatı, İstan­
Edirne, 10.10.1994 . bul '1944, s. 20. ·

6 7·

---·r-..·-·----.. ............................................._.............................--.-·--..--.. -............_...............................,. .._._____________,___........-.,............................._._ ......................,......_,___.._____..._______._.....................................___ ..._..... ~.. --.-·-·-----ı·-------~.. ,.___ ..................................- .. -......-----·------·-·-·-·--·---···-·---·-·--·-..-.......... _ ... ____.............................._ ....,.....--.-·---·------·-·-----.......................... -·

~-~~--~----~----------- -·-------~~-
 . .
Zaten kendi· sağlığl da pek iji olmayan genç anne, bü-
tült bunlan göğüsleyemeyeceğini anlayınca İstanbul'a göç
etmeye karar verir. · yandan hasret gidermişler, bir yandan da o zamana ka-
Yus~f Akçura ile ann~si 1883 yılında Kınm yoİuyla İs­
tanbul'a gelirler. Birkaç kira evi .değiştirdikten sonra Ak-
saray yakınlannda.:Yusuf Paşa'da satın aldıklan kendi.
evlerine. yerleŞirler .. Bu yıllarda ·henüz çocukluk çağını
yaşayaQ. Yusuf Akçura:nın· düzenli öğrenim .hay~tı bura-
da başlar. İlk olarak f;{ahmut Paşa Cami~. yanındaki
:mektebe verilir. Çok geçmeden Divanyolu'iıdaki Kara
Hafız .İlk Me:ktebirie yazılır. Yusuf burada Kut'an-:ı Ke-
rim'i hatmeder. Ha tim duası ve alayı yapıldığı _gün zabti-
ye binbaşılanndan birinin ödünç olar'ak verdiği at üzerin~
de subay layafeti ile Div~yohı'ndan geçen Yusuf11:n duy-
duğu heyecan ve gı.irura sınır yoktur. Bundan ·sonra Yu-
.:: ~ ~
•ı
suf subay elbisesi giymekte ısrar edecek ve annesi onun
l ıii,,. bedenine uygun bir elbise· diktir~celttir (3). Onda askerli-
ğe, dolayısıyla H·arbiye'ye·karşı uyanan güçlü ilginin kay-
naklanndan birisi bu olaydır. · gerekçesiyle tutuklanır ve «4·5 gün prangabentliğe>>··mah­
· .. Kazan'da bıraktıklan kanşık ticaretişlerinin . b'irtürlü
sonuçlanamam ası, üste~ik. alacaklılann bir Rus avukatı
vasıtasıyla kendilerini. İstanbul'da. da rahatsız etmeleri
üzer:ine ·iyice bunalan genç .anne, ikinci kez evlenıneye
karar verir ve· kendisine' eş olarak Şeyh ,Şamil'in uzak ak-
ll!:. rabalarından biri olan Dağıstanlı Osman· Bey.'i ·seçer.
·üvey baba Dağıstaxilı. Osrnan Bey, zarnanla Yusufu çok
sevmiş ve ona kendi ·öz oğlu gibi'b3krnıŞtır. Ona «esas ter-
biye yi ve dini ;bilgileri» verdiği gibi, Rüştiye .ve H~rbiye
mekteplerine devam .ettiği yıllarda da onu·.hep teşvik et-
'miştir. ·
' . (Yusuf Akçura ·1886,yılında KocaQıustafa' Paşa Rüştiye­
si'ne ·girdi (4). Rüştiye:nin üçüncü sınıfında iken 1889' da
·3) M.F. Togay, ayri., esr. s. 2
4) Prof. Dr. Ahmet Temir, Yusuf .A'kçura, 1987, s. 13.
8 9.
annesi ile birlikte baba yurdu Kazan'ı ve oradaki akraba-
. lannı ziyaret ettiler. Bir yıl kadar süren bu seyahatte bir
dar sürürtcemede kalmış ticaret işlerini, üvey baba Da-
ğıstanlı Osman~ın yardımıyle .sonuçlandırmış ve İstan­
,bul'a ·huzur içinde dönmüşlerdir. Rüştiye öğrenimini ta-
mamlayan Yusuf Akçura '1892 yılında Harbiye Mekte-
bi'ne kabul-edilmiştir (5).
Bu yıllarda Yusuf Akçura hayatının ikinci büyük acı­
sıyla karşılaşır. 1895 yılında İstanbul'da meydana gelen
_ büy~ik depremde annesi evinden dışan çıkarken çöken
halkonun altında kalmış ve feci bir şekilde can vermiştir
(6). BU.acı olaydan sonra Yusuf Akçu.ra için, hayatta sığı­
nılacak·tek yer, okumakta olduğu Harbiye Mektebi kal-
m~ştır. Biraz da bu olayın etkisiyle dersleıine dört elle sa-
rıhr ve }.Iarbiye'nin.başarılı öğrencileı1. arasına girer. Çok
geçmeden başına başka bir olay gelir. Harbiye Mekte-
bi'nin ikinci sın.ı.fında iken «gizli faaliyetlerde» bulunduğu
kurn. edilir (7). Cezasını çektikten sonra, çok başarılı bir
öğrenci oması sebebiyle Harbiye'ye dönmesi kabul edilir
ve Mektebi' bitirme~ine imkan tanınır. l89.6'da Erkan-ı
Harp sınıfina ayrıldıktan kısa bir süre sonra t.TÖn Türkle-
rin devletin güvenliği aleyhine düzenledikleri kornploya
katılmak suçlF~-masıyla ikinci kez tutuklanır ve Yıldız Sa-
ra)rı'nda sorguya çekilir (8). 8m:-gu1ann1ası deva-ı::~ ed·?.rker::. ·
tutuklu bulunduğu TaşJs.:ışla'da Defter-i Am.alim adlı
hatıra:larıtu yaz~. Bu arada sorgulanması tamamlanır
.ve aralarında yakın arkadaşı Ahmed Ferid Tek'in de bu-
lunduğti. 84 kişilik bir grupla Fizaıı'a sürülür. Sürgünler
Trablll:sgarb'a ·vardığında vilayet kasasında onları Fi-
5) Ayn. esr. s. 26.
6) Yrd. Doç. Dr~ Nadir Devlet, ayn. esr. s. 20.
7) Yrd. Doç. Dr. Nadir Devlet;ayn. esr. s. 20.
8) François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kölıenleri, Çev.
Alev Er, Ankara 1986, s. 22.
 zan'a sevkedecek para bulunmadığı için Trablusgarb vila-
yetinde alıkonulurlar. İki yıl kadar burada kald.ı.k.tan son.-
ha Avrupa'ya gidip- gelen Yusuf Akçurf!,; . 1920:.yılında
ken<;}js~nden yirmi yaş kü,çiik olan· Şevket Bey'in kızı Sel-
\
,·

1
ra YusufAkçura, arkadaşı Ahm~d Ferid Tek ile birlikte ma Hanrmla evlendi~:.:O.'sırada-:A.fiadolu· da Milli Mücadele·
1899 yılında gizlice Paris'e kaçar .(9). Burada ilk olar8k çokta~; :İiıi'Şi~liıış; . b'uluııuyqr,4u~: ilerlemiş· yaşına rağmen
· Şerafeddin Mağmumı· ile·.tanışir. Şerafeddiıi"Mağmumi·, yeni evlen~iği eşiylel)irliktErAİik:ara'ya. geçmiş ve bilhas-
ona ~rkçülük konusunda adeta bir. yol ·gösterici olur~ sa Doğu Cephesi'nde faydalı hizmetlerde bulunmuştur. .!

Çok geçmeden. Siyasal Bilimler Serbest Okulu'na yazılır 1924 yılında İst~nbul I)l1.lletvekili olarak Türkiye Büyük
ve Yahya Kemal Be){atlı 'mn da derslerinden faydalandığı Millet Meclis1~e,:giren Akçura, l925' yılında Ankara'da
meşhur tarihçi Albert Sarel'in öğrencileri arasına katılır. aç~an Hukuk Mektebi'nde tarih hocalığına getirilmiştir.
Buradaki öğrenimini, Osmanlı İmparatorluğU Müessese- lf)3l'de Türk Tarih Kurumu'nun kuruculan arasında y~r
leri Tarihi Üzerine Bir Tecrübe adlı tezi ile 1903 yıiinda almiş, 1932'de bu kurumun başkanlığına seçilmiş ve aynı
tamamlayan Yusuf Akçura, aynı yıl Rusya'daki mernleke~ yıl toplanan Birinci Türk Tarih Kongresi'ni de idare et-
ti olan Kazan'a döner. Meşhur "Üç Tarz-ı Siyaset" adlı miştir (12).
uzun makalesini işte burada yazar ve·o yıllarda Mısır'da 19~3 yılında İstanbul Üniversitesi yeniden düzenlenir.
çıkmakta olan Türk gazetesine gönderir. Bu makalenin
Bu düzenleme çerçevesinde, açık. bulunan- Yakın Çağ
Türk aydınlan arasında ciddi tartışmalara sebep olduğu­ Siyasi Tarih profesörlüğüne Yusuf Ak.çri.ra getirilir; zaten
nu biliyoruz. 1908 yılında İstanbul'da II. Meşrutiyet'in Ankara'nın havası artık sağlığına zararh gelmekteydi.
ilan edilmesi üzerineRu,sya'daki işlerini yoluna koyar ve Çok geçmeden hastalığı yine ilerler. Doktorlann İstirahat
Türkiye'ye gelir. İstanbul'a gelir gelmez hummalı bir faa- · etmesini ve si'garayı bırakmasım tavsiye· etmelerine rağ-
liyete başlar. Bir yandan·Türk Derneği'nin kurucuları . men çalışmalarına devam eder. Nihayet 11 Mart 1935 ta- ,
arasında yer alırken, bir yandan da Sırat-ı Müstakim
rihinde İstanbul'da evinin önünde kalp sektesinden ölür.
dergisinde makaleler neşreder (10). Aynı yıllarda Türk Kabri İstanburda Edimekap~ Mezarlığı'nd.~dır.
Yurdu dergisi (1911) ile Türk Ocağı (1912)'nın da kurucu~
. lan arasında yer alır. ' ESERLERİ
Birinci Dünya Savaşı yıllarında. İstanbul'da bulunan· Yusuf Akçura'nın başlİca eserleri şunl~rdır:
Yusuf Akçura, 1916'da "R:usya'daki Müslül)1an Türk-Ta- -Osmanlı İmparatorlugu Müesseseleri Tarihi Üzerine
tar Halklannın Haklannı Koruma Komitesin· adlı bir ce-· Bir 'ı:ecrübe, Paris 1903., (Bitirme Tezi), 1
miyet kurmuş ve bu cemiyetin Rusya'daki Müslüman
Türklerin durumunu dost ve müttefik ülkelere anlatmak - Üç Tarz-ı Siyaset,
maksadıyla Avrupaya gönderdiği heyette ·yer almıştir Türk Gazetesi'nde (Kahire) nr. 24, 26, 27, (14 Nisan,
(11). Sonraki yıllarda değişik maksatlarla birkaç kez da~ 28 Nisan, 5 Mayıs 1904)'de dizi makale olarak yayınlan­
dı.

9) Prof. Dr. Ahmet Temir, ayn. esr., s. 28.

10) Yrd. Doç. Dr.' Nadir Devlet, ayn. esr.,.s. 28.
ll) Prof. Dr. Ahmet Temir, Yusuf Akçura, Ankara 1987, s.
12) Prof. Dr. Ahmet Temir, ayn. ·esr., s. 65.
49 vd.

10 ll

·-·'-r-......_............................................ ·--------··---·--·----···-..---·----..-------.... ·-·---a····---.............................................- ...-.. -...-·------------·--··----····--..·.. ~-·---·--·---.. ·--··-·-""'............. --,·---..·-··-----------..------·--ı---··-··............;. --:---·--·------..--·--...--...................:..---·--·--------·--·-------·-·-·--·------·-·-...-·---~--·----------------···· ..-·-·-------.. ----..--..
 'Üç Tarz*ı Siyaset,· '
.; Osmaniı İmparatorluğu'nun Dağılma Devri (XV!II.-
M

Ali Ke~al'in. «Cevabımız>~, Ab~~d Ferid'in .<~Bir Mek- XIX. Asırlarda), Akşam Matbaası İstanbul 1934, ı 76 s.
tub)), adli tenkid yazılapyla· birlikte .:Kitap şeklinde basıl~
~ Osmanlı İmparatorluğu'nun Dağılma Devri (XVIII.-
dı': M~tbaa-i İctihad, Kahira 1907, 80. ~· . . · . XIX. Asırlarda), MaarifMatbaası, İstanbul ı940, ı 74 s.
- ÜçTarz~ı Siyas~t; . . - Tarih-i.~iyası Dersleri (I-IV),
. Matbaa~i l(ader, İstanbul ia27/19i2, ·64 s.
Kader Matbaas~, İstanbul1927-1935, 480 s.
· - Üç .Ta~z~ı Siyaset, . . .
··(Enven Ziya Kararın sadeleştinnesi), TTK. Yayınlan, ·.
Aıikara ı976. ·. · ·
. . .

-Üç Haziran Vaka-i Müessifesi,

· Keri.mof ~e Ha~anofMatbaası;Orenburg :1907.
ıli

Eserin ilcinci baskısı: • • 1 •

.Mevkufiyet Hatıraları (adıyla), .· . . . . .

Türk Yurdu Kü~tÜpbanesi, İsta!fbul.l330f:19lA,' 54 s .
ı
. - Eski ·Sllra-yı. Ümniet"de· Çıkari Makalei~rimde;ı, Ta~ .
· nin.Matba~ası;İstanbul1329/l913, 60 s. ·
ı..

! . ·· .. · ·

· .. ·- Şark Meselesine Dair Tarih-i Siyasf.Notlari, Erkan-ı

. :Harbiye Mekte~i ·Matba~s.ı, İstanbul. J:336/1920, 56:8. .
- ii!uasır':Avrupa'da Siyası ve.,lçtim~ı Filıirler ve·.Fikri
\li
Cereyr.znüı.r t
. .
fv.latbaa-i Amire, İstanbul1339/123, 94 Sr ·

- .Siyaset ve İktisat Hak.kinda Birkaç Hitabe. ve Maka-

le, Kütübhane~Lflilrrii, İstanbul ·1340/1924, 221·s. . :.: ..
- Siyaset ve İktisat,
~ütübhane-i Hilmi, İstanbul ı924,
- TürkÇülük,
Türk Yılı 1928,'İstanbul1928, s. 28·9~455.

12
13
1 ·~. • • ' : 1 .

·.. ··

-,,.
·1",1·... ·.., ·-~ '• •'

., : ; ~'

,· >

.i

•• . 1 . • • . .

UÇ TARZ-I SIYASET

~~~··---·---~-~-··--·- .. oo••- .. >~·--~•••o::·- .....- .• ~0 -•-••••·-•··-·-·--·--•--oo-H_,o,,,,,, -·---··------·---••-•• ·--·---·--··-·---·~ .. ~ .. -----·-----t-•' ....... ,, ___ , ___ H____ - · - - - O·- O~------~--~-------~---- --•••-••• •• -- ---- _. ._ - ·--
_._~ -~-----
 ÜÇ TARZ-I SİYASET/METİN

Mema.J.ik-i Osmaniyye'de, Garb'dan istifaza ile iktisab-

ı kuvvet ve terakki arzulan uyanalı, belli başlı üç mes-
lek-i siyası ·tasavvur ve ta'klb (Ebaucher) edildi sruııyo­
rum: Birincisi Hükümet-i Osmaniyye'ye tabi milel-i muh- ,.
1.
!
telifeyi temsil ve tevh1d ile bir Millet-i Osmaniyye vücude
getirmek; ikincisi ·hakk-ı Hilafet'in devlet-i Osmaniyye
hükümdannda olmasından istifadş ederek, bütün İslam­
lan hükumet-i mezkure idaresinde siyaseten birleştir­
mek. {Frenkleriri (Pani.slamisme) dedikleri); .üçüncüsü ırk
üzerine m üsteni d bir. Türk milliyyet-i siyasiyyesi teşkil
etmek.
l. Bu mesleklerden iki evvelkisinin bir zamanlar Devlet-i
ı,;
Osmaniyye siyaset-i umümiyyesine te'sir-i mÜhimmi ol-
du; sonraki ise aricak bazı muhartirlerin yazılarında gö-
rüldü.
------·-· -I-
1 • \. Millet-i Osmaniyye vücude getirmek arzusu pek ali bir
~ .... ~~-
'-' _,. gaye-i hayai!ye, pek yüksek bir üromide doğru tea.l1 etmi-
yordu: Maksad-ı aslı Osmanlı memleketindeki müslim ve
gayr-i müslim ahaliye aynı hukuk ·ve vazaif-i siyasiyye
bahş ve tahmil eylemek, böylece aralannda musavat-ı
kamile h usule getirmek, efkar ve edyanca serbestı-i tam
vermek, işbu ·müsavat ve serbestiden istifade ederek,
.inezkur ahaliyi aralarındaki din ve neseb ihtilafatına
Üç Tarz-ı Siyaset'in 1. sayfası
17
16
 rağmen yek-d1gerine mezc ve temsil ile Amerika Filhalcika Fransız milliyyeti ·Cermen; Selt, Latin,. Grek ve
Hükümat-ı Müttehidesi'ndek.i' Amerikan milleti gibi va- daha bazı nesillerin ·birleşmesinden h usule .gelmemiş
. ı· miydi? Alm~n milliyyetinde.·birçoklslav unsuru yutulma- ~·
tan~ı IJlÜŞterekle birleçrniş bir milliyyet-i cedide, Osmaril1·
..... milleti meyd.ana ·çıkarmak ve bütün bu müşkil mış mıdır? !sviçre ihtilaf-ıırk ve dine·rağmen bir millet
ameliyyatın n~ticesi olarak da, Devletvi «AJ.iyye·i Osma~ değil midir'? .. Müşarün-ileyhimin bu es nalarda bir vah- .
niyye»yi şekl-i zahirY:-i aslisiyle yani eski hududlarıyla det-i siyasiyye Vücüde getirmeye çalışan Alman ve İtal­
muhafaza eylemekti. Ekseriyyeti İslam ve bir kısm-ı mü- yanların harekatını da yanlış bir·nazarla mesleklerinin
himini Türk olan bir dc~vlet:in beka ve tezayüd~i kuvvetin· doğruluğunu isbata had·~m· vakayi',den addetmiş olmaları
de, bilMcümle müslümanlar ve Türkler için faide olmakla dahi,·g~yr-i muhtemel değildir. ·
beraber, bu meslek-i ·siyasi onlara dağrtıdan doğruya ta-
:al~uk etmiyordu, bu cihetle hudüd-ı Osmaniyye
Millet-i Osmaniyye .fil~·ri en ziyade Ali Fuad paşalar ve
zamanında mer1i idi. Fransız kaide~inin, dra-yı ümmet
haricindeki müslümanlar ve Türkler· bununla o kadar (Plebiscite) ile milletler teşkil etmenin resıllü Üçüncü
meşgul olamazlardı, mesel e bir mesele~i. mahall~yje. ve N apoleon, bu Garbhlaşnuş paşalara kuvvetü'zuzahr olu- ·
dahiliyye idi. · yordu, Sultan Abdülaziz devrindeki Fransızkarlıslahat
· Millet-i Osmaniyye. ihdası siyasetit ciddi olarak, Mah- ve· bu ıslahiıt timsali olaı~.'-Mekteb-i Sultan!, hep bu siste-
mud-i s ani zamanında doğdu [1]. Bu Padişahıri: «:aen .te-· ·qp
min «alanio~>> olduğu zamanlar semeratıdır. .
baamdaki edyan farkını, ancak cami', havra ve kiliseleri· V akt.a. ki milliyy et kaidesi, Almanlar tarafından
ne girdikleri zaman görmek isterim .. ,» de~ği meşhurdur. hakayık-ı vakayıa daha karib bir surette, milliyyetlerin
Ondokuzuncu asr-i miladi ibtida ve vasatlannda bti siya- esası ı;rk olm.ak üzeret tefsir olundu ve bu .tefsirin galebe-
setin memalik-i Osmaniyye'de itibar kazanması, kabil-i si demek olan (1870)~71 seferiyle Napoh~on ve Fransa. :tm-·
tatbik zannolunması tablı idi: O zamanlar Avrupa'da.mil- parateriuğu tekerlendi, işte n zamandan itibaren «r.niHet-i
liyyet efkan Fransa ihtilal-i keb1riyl~ 1 n~seb1 ve ırki ol- Osmaniyye>' meslekMi siyasisi, ·yegane kavi müttekasını
maktan ziyade, taleb-i vicdaniye müstenid ·Fraiısız kaide- zayi' etriıiş oldu.
sini esas-ı milliyyet kabul ediyordu. Sultan Mahmud :ve
muakkibleri, iyice tefehhüm edemedikleri bu kaideye iğ­ Vakıa Midhat Paşa, isinileri yukarıda geçen iki
•:ı tiraren, ırk ve dini muhtelif tebaa-i devleti, serbesti ve meşhur veziri.n, bir dereceye kadar, müakkibi idiyse de,
Midhat'ın siyasi programı onlannkine nisbetle.daha kan~
ı::

müsavat ile, emniyyet ve mühadenet~i mütekabile ile

mezc ve terkib edip bir millet-i vahide haline sokmanın ·şık ve pek seriü'z~zeval. olduğundan ve isr-i Midhat'ı ta-
iriıkanına inanıyorlardı. Avrupa'da·milliyyetler teşekkülü kib-i da'va eden Genç Osmanlıların p~ogramları ise hayli
tarihinde görülen bazı misaller de itimadlanl:ıı art'tırdı. mübhem bulun~uğundan·,.. .Osmanlı milleti teşkili
hayalinin Fransa Imparatorluğu'yla ·beraber ve onun gibi
. t~krar dirilJ!lemek üzere; öldüğüne hükmolunsa, hata
(1] Selim-i evvele kadar bu mesleğin bazı Osmanlı Padişah-
edilmemiş olur z~nınd~yım.
. lan tarafından bir tarz-ı tabnde takib olunduğu iddia edilebilir-
se .de, bu ta'kib Avrupa taklidiyle olmayıp, .belki vasat icabın­ *'
dan ve İslam'ın henüz iyice kökleşemeıiıiş olmasından ıieş~et **
eylemekte idi; binaenaleyh bahsimizden hariçtir. · Milliyyet-i Osmani~e siya~eti~n··adem~i muvaffakıy-

18 19

-··--------.......................,_.;___,__,_.-...-....··---··-··--........................___,___,____......- .......................................... ---·-----··-·~-· ....- .. ----ı·- . --..··-·····--· . -·ı· ..... ._,.-·----..·---·····-... -................,........--·-·--·-··.....................- ........._ ....................____,__ ,__________.... ,.....................,....,._.. ~-·---····----
 · ~: · yeti üzerine İslamiyyet Politikası meydan aldı.{l]. Av-.
rupalıların Panislamizm dedilderi bu .fikir son za.lnanlar-
da Genç Osman1~lık'tan yaiıi O~manlı milleti teşkili siya-
setine kısmen iştirak eden fırkadan doğdu .. Evvelleri en
ziyade «Vatan» ve «Üsmanlılık» "yarii vatanda· mesk~n
bilcümle ·halktan mürek.keb bir Osmanlılık-nidalanyla
işe başlayan Genç Osmanlı· şüara ve siyasiyyünundan bir
çoğunun. nokta-i tevakkuflan «İslamiyyet» oldu. Avrupa.
içinde bulunmak, efkar-ı Garbiyyeyi yakından görmek
ünlann bu tenasühüne en kavi sebepler idi. Müma-i1ey-
hüm Şark'ta bulunduklan zaman, ba~lannı on ~ekizinci
asır. felsefe-i siyasiyye ve içtimaiyyesiyle·pek çok dold~r-·
.muşlar -içlerinden birisi (Rouss~au) mütercimi idi;_ ve
fakat ensab ve edyanın derece-:-i ehemmi)ry~tini tamamen
· idrak .. eyleyeriıemişler ·Ve bahrisus yeni bir milliyyet
• 1
teşkili için zamanın pek geçtiğini, D~vlet-i OsnianiyY"e
. ı
zir-i hakimiyyetinde bulunan anasır-ı mUhtelifenin men-
faatıeri değilse bile, arzulan böyle bir ittihad ve i:rp.tizac-
da olmadığını ve binaenaleyh.Fransız kaide-:i milliyyesiM
nin Şark'ta tatbiki iİnkansızliğıiu, tamamen anlayama:.
mışlardı. Diyar-ı ecnebiyyede iken, e~serisi memleketle~
rini ·uzaktan daha ka-Yrayışlı bir nazarla görmege, din ve
ırkın Şark için gittikçe mütezayid eheİnmiyyet··İ siyasiy-
yesini ve 'bu eihetle millet-i Osmaniyye ihd.ası arzusunun
beyhudeliğini anlamaya muvaffak oldular.
Artık var kuvyeti bazuya·verip İslam anasırını ~vve- .
la memalik-i Osmaniyye'dekileri, sonra bütün küre:.i arz.;.
daJdlen- ihtilaf-ı ensaba~baknıaya.rak dindeki iştirakten
istifade ile tamamen birleştirmeye, her müslimin en· küft
çük yaşında ezberlediği «Din ve millet birdir» kaidesine
iktifaen bü.tün·m.Üslümanlan son zamanın millet.kelime-
[1] Bu siyas~t birkaç. asır evvel. de Osmanli H'9-kumeti tara-
fından ta'kib olffi1.muştu. Yıldınni Bayezid, Fatih Mehmed ve
Sokullu Mehmed bu fikre hizmet etmişlerdir. Se1imMi evveliri
. ise hemen. her hareketinde tevhid-i alem-i islamiyyet arzusu
zahirdir. Lakin o ~J;'ltmaıılar.· bu makalecin zemininden
. ~ . hariçtir
.
.
20
ı.
1
sine verdiği ma'na ile bir millet..i vahide haline koyma-
ya .çalışmak lüzumuna kani' oldular. Bu bir cihetten
·memruik-i Osmaniyye sakinatı arasmda tahallül ve tefer~
ruku rl:avet edecekti, müslim tebaa-i Osmaniyye ile gayr-
i müslimler artık ayrılacaktı.. Lakin diğer cihetten büyük
bir imtizac ve .ittihada sebep olacaktı: Bütün müslüman M-~"
la~ birleşeeekti. Bu meslek, meslek-i sabıka nazaran da-
. ha vasi, yeni. bir ta'bir ile alem-şümul CMondiale) idi;
ibtida sırfnazari olup yalnız matbuat sahifelerinde görül-
mekte olan bu fikir, gitgide tatbik olunmak da istenildi:
Ab dülaziz'in son devirlerinde .(Panislamizm) sözü J
mükalemat-ı d~plömatikiyyede işitilir oldu; bazı Asya
hükümdaran-ı Islamiyyesiyle münasebet istihsaline uğ­
raşıldı; Midhad Paşa'nın sukı1tundan yani millet-i Osma-
niyye ihdası fiknnin hükümetçe büsbütün terk olunma-
. sından sonra Sultan Abdülhamid-i Sani de bu siyaseti
tatlıike çalıştı. Bu padişah Genç Osmanlıların bi-aman
hilaf-giri o~m·akla beraber bir dereceye kadar onların
şakird-i siyasetidir: Müsavat-ı hukuk ve serbestı-i tam
temin olunsa bile gayr-i müslim tebaanın Osmanlı hey' et-
i siyasiyyesinde bulunmayacaklannı tefehhüm ettikten
sonra, Genç Osmanlılar ·tebaa-i :İnezkureye ve onların
hamisi olan ·Hıristiyan Avrupa'ya izhar~ı adavete başla~
ınışlardı. Padişahın siyaset;.;i hazıtası, [1] şu tahavvülden
sonraki Genç Osmanlı ·efkariyl~ pek büyük bir rrtüşabehet
gösteij.r... · ·
. Hükümdar-ı hazır,· sultan, padişah, elkabı yerine
halife .sıfat-ı diniyyesin~ ikameye çalıştı; siyaset-i
umumiyyesinde din; din-i Isiarn nıühim bir mevki tuttu.
Mekatib-i nizamiyyenin tedrisatında mevacld-ı diniyyeye
· mahsus zaman arttınldı. 'fedrisatın esası dinileştirilmek
istendi. Mütedeyyinlik, müttekilik -velev zahiri ve
riyakarane olsun- teveccüh-i hilafetpenahiyi celbe en
kavi vasileler haline geçti; Yıldız Saray-ı IIünıaylinu, ho-
ciJ Makalenin yedi sene ~·vvel yazıldığı unutulmasın.
21
 calar, imamlar, ~k·jyidler, şeyhler, şerifl~r ile doldu. Bazı
*
* *
mülki memüriyyetlere sanklılar tayin edilir oldu.· Dinde
. Irk .üzerine· .tiı.iistenid bir Türk milliyyet·i siya-
salabet, belki de makam-ı bilMete -makamMı hilafetten zi~ sıyyesı husule getırme~;fikri ·pek yenidir. Gerek.şimdiye
yade o makamın el-yevm calis~ bulunan zata -şiddet-i
k~ dar Osınan~ı .De':"Iet~ ~~e gerekse gelip geçen diğer
merbutıyyet ve ubildiyyet, gayr-i müslim ak,vama ·karşı . Türk devletl~rın~n hıç bırısınde bu ~krin .mevcud olduğu­
nefret, telkin etmek üzere halk arasına vaizler .gönderil- nu z.aı;netmıyorum. Cengiz·ve Mangolların tarafgir mÜ-
di. Her tarafta tekyeler; ·zaviyeler, camiler bina ve ta'mi- vernhi Leon C.ohen;. o .büYük Türk hanınıiı bütün Türkle~
rine çalışıldı. Hacılar ehemmiyyet kazandı. Mevsim-~ ri 'bi~~~ş~i:rmek maksad~ı. alisiyle Asya'yı baştan başa fet~
hac da Darü'l-hilafet'e uğrayan ·huccac, · imamü'l~ hettı~nı yaz:yorsa da bu müddeasınui· tarihçe tamami-i
müslim1nin enva-ı eıta:fve ina.yatına mazhar edilerek, ge- mevsfrkıyyetı hakkında bir şey di;Yemem.
rek kendilerinin ve gerekse rnemleketlerindeki. diğer
müslümanların makam-ı hilafete eelb ve. rabt-ı Tanzimat ve Genç ·osm~nlılık hareketle~inde · de
kulublarına· çalışıldı. Yakın zamanlarda, müslüman T~:kleri birl~ştirme~ . fikrin~n .varlığına dair .hiçbi;
ahruisi kesretli olan Afrika içlerine V~ Çin diyanna elçiler nışaner: rast gelmedım. Billl)em merhum Vefık Paşa
gönderildi. ·Bu siyasetin en sağlam vasıta-ı icrası olmak !-ıeh..:çe sıyle, saf ~ürkçe yazmak .arzusuyla bu yüksek
üzere de Hamidiyye-Hicaz Demir Yolu'nun inşasına baş- hayal.arkasında bıraz o~sun dol~şmış mıdır? Şu. muhak- t.ır

lamldı. · kak ki. s_on .zamanlarda Istanbul'da Türk milliyyeti arzu

eden bır mahfil, siyasi olmaktan ziyade ilmi bir mahfil te-
Lakin işbu. meslek-i siyasi ·ne Devlet-i Osİnaniyye-, şekkül etti; bu ma.hfılin teşekkülünde, Osmanlılarla Al-·~..
Tanzimat devrinde terk etmek istediği devlet..i diniyye · manlarm ·münasepetinin artmasının, Alnlan lis anına ve
(Etat theocratique) şeklini tekrar ahyordu. Artık bahusus Almanl~:rın ulum-ı tarihiyye v:e Hsaniyye h8.k-
serbestiyi, serbest.i~i vicdan ve efk§.r.ı, serb~stl-:X siyasiyi; kındaki tedkikatına,, Türk genÇlerinin agah olmasının
keza rriüsavatı, müsavat-ı edyan ve ırkı, müs.avat~ı siya- hayli te'siri olmuştur sanıyorum. Çünkü bu genç mahfil-
siyyeyi, müsayat-ı medeniyyeyi terk etm~ye ~ecbur kalı­ de Fran:sız müakkiblerinde olduğu gibi, bazı hafif ve
yordu. Binaenaleyh Avrupa~kari .hükunıet-i meşrütaya ·dec~a~atoire __e~ebiyattan ve· siyasiyyŞ.ttan ziyade,
veda etmek, tebaa-i devlet arasında ihtilaf-ı ci:o.s ve din- k~tı_:mane, saburane, müdekkikane elde edilmiş bir ilm-i
den; ilitilaf-ı vaziyyet-i ictimaiyyeden. neş'et eyleyerek ~~tı~ mevc'Jddur. Şemsed~in Sami, Türkçe Şiirler mü-
öteden beri mevcud olan müuaferet ve zıddiyyetin-artmau el1if-ı muhter'emi, Necib Asıl)l, Veled· Çelebi ve Hasan
sına ve bunun ·neticesi ·olmak üzere de, kıyam ve isyanJa.. Tahsin.bu mahfılin göze gör:ünen a'zası olup (İkdam) bir
nn çoğalmasına, Avrupa'da 'I'ürklüğe adavetin şiddetlen­ ı . de~eceye kadar riıürevvic-i ··efkarlarıdlr. Hükumet-i
mesine katlanrnak iktiza ediyordu [1].~. Fi1hakika·öyle de hazıranın bu mesleğe iyi bakm_anıasından: olacak ki hare-
oldu. ke~leri pek bati <?luyor [1].

· [1] :Maksadım yanlış anlaşılma.sm·: Anasıı:-ı i:İıuhtelife ara- Memalik-i Osmaniyye'ni'n İstanbul'dan başka yerlerin-
sındaki adavetin ve Avrupa ile Devlet-i Osmaniyye beynindeki [1] Yanılınıyorsam Türk Tarihi'~iıi ilinci-~ildinin ~eşrolun-
münazaatın esbab-ı muhtelifesi vardır; yuk~rida söylenen se- masına hükümet müsaade etmedi. · ·
bep, esbab-ı muhtelife~i mezküredeı:ı yal~ız birini teşkil e9.er.
23
. . . .
22
-··r---·--· ·- - · · - - - -·- -· · · · ·- -·-· - · -· ·-· ·- · · ·- ·- · ·- -·-· · ·- -· ·-~ı-· - · · - · · -· ·- -· -·-·- · ·- -· ·-·:·-· · -·-· ·-· -·- · -·- ·- · · - - · -:· -·:· · · ·- · ..:................ ------·-··--~-~~---····~-·······---ı---·--···-·-----·-··-··--·· ·-·-· - ~·-·:~
.. ......._.: ______ ..,..,_.... ------------~---·'"·-·--·-·-·--·····---·•.o•. ·~····..··-·--······~-------..·- - - · · · · · ~- -· · -·"
---··---~-------·-·····---------~---·····-·-·--··-----·-···--------- ........................._..,.....- ..........- ..................------··;........- ...·-··---..·-···-··-····..----·l·----····-..---............ ı........._,___________________________________ . ___;_ _____________..............................:.. _, _________________________ j
de bu fikrin tarafdarları olup olmadığını bilmiyorum.
~- Lakin Türklük siyaseti de, tıpkı .İslam .siyaseti ·gibi
umumidit; hudud-ı Osmaniyye ile mahdüd değildir; bina:.
enaleyh kürenin Türkler ile. meskun diğer nikfitına da
göz atmak ikti~a eder.
En çok TÜrklerle· meskun R~syaıda:, Tü~lderin birleş~
me si fikrinin pek :mühim bir· surette vücilduıia zahibim ..
Henüz doğmuş (İdil Edebiyatı) müslüman ohnaktaiı ziya- ·
de · Türk'.tür·. Tazyikat-ı ha::dciyye ol~asa .bu fikrin
suhuletle neşv ü nemftsına riıeriıalik-i· Osmaniyye'-d'en faz-
la müsaid muhit, Türklerin ·en kesretli hulunduklan Tür-
kistan ile Yayık ve İdil hayzaları olurdu.
. '
Kafkasya TÜrklerinde de bu fikir m·evcud olsa gerek.
Azerbaycan'a Katkas'ın te'sir"i fil\risi .olmakla beraber
şimali İran Türklerinin ne derecelere kadar ittihad-ı
. r·etrak tarafdan ~lduhl~nm bilınlyorum.
N e olursa olsun ırka müsteni d bir milliyyet-i siyasiyye
icadı fikri henüz pek ·turfandadır, pek az.· şayidir.
. -2-
İnidi bu.üç siyasetten hangisinin-nafi~ ve kabil-i tatbik
p.
olduğunu araştıralım..
1·
i' ~~ · Nafi dedik; lakin kime ve neye·nafi'?
ll>~ r.:
Evvelen _hütüı:ı insani:yyete. denebiHr. Bu halde insa-
n{yyetin nıenfaatine hadimmeslek veyahud'mesalili:-i
1
yasiyyeyi tarif ve sonra o meslek veya niesalikin muay~ -
i
yen ve .mahdfrd 'bir kısım· in.saniyyete tatbikinde de
umum insaniyyetin müstefid olacağını isbat eylemek ve
daha sonra ·zikrolunan' üç meslekten: bir veya birkaçinıiı,
şerait-i ·anifeyi nıuhtevi olan meslek veya mesalik ile··ay-
niyyetini göstermek muktez!dir. ise sanniam ki şimdi
mümkün olsun; zira Şerait ..i .mebhuseyiihtiva eden mes-
lek veya mesaiik-i siyasiyyeyi, henüz maarif-i beŞeriyye
bulamamıştır ....
24
____________________________________________________ ......... .............................._ _L__
.. ·~r
Yukandaki usulü takib etmeyip. de, üç meslekten bir
veya birkaçımn Osmanlı~ Mü$lüman veya Türklere tatbi-
~
.
._, ..
-kiyle umum insaniyyete menfaat i~batına kalkışılsa
usulün nekayısından dolayı netice .pek çok hatalı olur.
Ekser uroür-ı ictimaiyye ve siyasiyyede ıbu hata-aver usu-
lün isti'mali itiyad edilmiş ise de, .hakikatte bir nevi saf-
. sata ~lduğundan vazgeçiyorum. .
Meseleyi biraz tahdid edelim, bir hey'et-i müteşel<Jtile­
i beşeriyyeye diyelim.
· Yine de pek umumi bir meseleye çatıyoruz: MuayY-en
bir cemiyyetin menafii neden ibarettir? Buna cevap ver-
meden, falan veya filan meslek~i siyasınin falan cemiyye-
te faydalı olduğu hallolunamaz. Ma'lum bir cemiyyetin
menafıinin neden ibaret olduğunu ta'yin etmek bir .me se-
le-i siyasiyyedir,.-yani «siyaset» denilen ve henüz mevzu
ve usulü kafi olarak takatnır edemeyen na-tamam bir il-
min mesail-i mühimmesinden biridir. İlın-i siyasetin
mesaili hakkında, usul-i ta'lil ve istikra tarafdarlan ara-
sında henüz ·-mün~aşa ve niza berdevamdır. <<Birinciler
derler ki kavaid-i siyasiyye sırf fıkridir (ideal), kavaid-i
mezkure tıbkı riyaziyyenin mütearifeleri gibi peşince (a
· ·priori) vaz' olunur. Rical··i hükümet işbu kavaidi, minla-
rın hendese kavaidini tatbiki gibi, cem.iyyete tatlıilde mü-
kelleftir. İkinciler ise, ceıniyyetler itaat ettÜderi ka.vaidi
fizatihi ihtiva edip, nema ve tekamülleri ile izhar eyler-
si- ler; bu cihetle ilm-i siyaset, faaliyyet~i beşeriyyeye bir
gaye-i hayali tayininden sarfınazar eylemeksizint
vakayiden kavallin-i tarihiyye ve ·ictimaiyye çıkarmaya,
muhit, ahval, evham ve ihtirasatı gözden kaçırmamaya
çalışmalıdır, derler [1].» İlın-i siyasetin u~ulünde olan bu
ihtilaJ, ona müteallik mesrulin de ekserisinde bir suret-i
Bu katiyye-i hall bulmaya mani oluyor. Cemiyy§:t-ı beşeriy-
[1] Liard: «Logique» - Methode des sciences morales, - page
i85.. . .
25

muhtelifeye mensub teb~a-ı devletten, .serbesti ve
ınüsavat-ı hukuk üzerine müesses .bir ııiillet-i mtıhtelite
·hasıl. olacak, bunlar ·sırf vatan (Osmanlı memleketi) ve
millet (Osmanlı milleti} fikriyle birleşerek hayat-ı diniyye
ve kavmiyyeden münbais ihtilafat -ve münazaat kalmaya-·
cak ve bu· esnada Rumlat, Ermeniler gibi Türkler, Arap-
liır da eriyecek... Devlet-i ·osmaniyye'nin müessisleri olan
Osmanlı Türkleri,. aricak ilk sergerdeleri Osman Bey~in
namını vatan .va millete atfetmek ve bilhassa ·analannın,
babalannın himmetleriyle vücude gelen imparatorluğUn
·...
daha ziyade parçalanmaclığım ·görmek fevmd-i uianeviy-
yesiyle iktifa edecekler... ·Belki Osmanlı narnından 'da
. mehc~r kalacaklar. Ekseriyyeti eski milel·i ma,hk.umeden
(müsliıtı. ve gayr-i müslim) terekküb ·etmiş· bu serbest'
devlette ekseriyyetin arzusuyla, eski mah.kunıiyyeti gös- -
teı·en Osmanlı namı bile ortadan.kaldınlacakl ...
Maamafih Osmanlı Türicle ri· uzun .bir .maziden beri ic-
:ra ettiklen hakimiyyet te~iriyle,. belki· mahdud, bir istik-
balde de memleket üzerindeki. nü'ruz-ı maddlleriİı.i idaine
edebilirler; lakin hassa-i abiietin urotir-ı ictima{yyedeki
bu tecellisi hususat-ı saire-i tabiiyyede olduğu gibi.pek az
sürer. . .
. . . .
Osmanlı milletinde bulunacak bilum um müslüinanla~ ·
;;ı:
ra geliıice: Ekserlyyeti teşkil edecekleri cihetle, İri.emleke­
~"''
.. ıııı
tin idaresinde bütün· kuva-yı hakimiyyetiıi onlar .~line·
geçmesi ve bin·aenaleyh manen ve maddeten unsur-ı İs·­
lam'ın işbu heyet*i ~uhtelitede ·en çok müstefid olması
iktiza eder gibi görünürse de, bu İstifadeyi tasavvurla. be-
raber ·.osmanlr iniiletinde dini ihtilafın kalkmamış, ·haki-
. ki bir müsavatın ·vücud bulmamıŞ, ·aıiasır-ı mlihtelifenin
cidden eri.memiş oh;Iuiunu düşünmüŞ oluyoruz·... ·
Millet-i OsmaniYie'nin budusünde ona dahil olacak
TÜrk ve Müslümaniann nüfUz ve kuvv~tleri artmayacak
demek, Dev:Iet-i Osmaniyy-e'hin. kuvveti: eksilecek demek
değildir; halbuki asıl :ineselemiz~ devletin kuvvetinde idi.
28
. \
. Bu kuVvet elbette artacaktır; muntazam, sıkı, hulasa ffiO··
dadakf bir tabir ile (Bl oc) teşkil 'eden bir millet ahalisi,
ihtilafve münazaat-ı daime halinde bulunup tahallül et-
mekte olan ~ir devlet~i fevzaviyyeden (Anarhique) şüphe­
siz dBha kuvvetlidir.
. '
Lakin asıl mühim mesele muhtelif cins ve dine men-
. sub olup şimdiye kadar birbirleriyle niza ve cidalden hiç· ·
halı kalmayan anasınn, şimdiden sonra, terkib ve mezci
mümkün olup olmamaktadır.
Yukarıda görüldü ki bu babdaki tecrübe muvaffakiy-
yetsizlikle hi tam bulmuştu. Ba' denıa muvaffakiyyet kabil
olup olmadığını anlamak için, tecrübe~i sabıkanın adem-i
muvaffakiyyeti esbab~ıu ber-tafsil gözden geçirelinı:
1- Bu terekküb ve imtizacı müslümanlar ve bilhassa
Osmanlı Türkleri istemiyordu; zira altı yüz yıllık
ha.kimiyyetleri huküken bitecek ve bunca yıllar mahkum
görmeye alıştıklan reaya ile müsavat derecesine inecek-
lerdi. Bunun en yakın ve en maddi bir neticesi olarak, o
.zamana kadar adeta irihisara aldıkları memurluğa ve as-
kerliğe reayayı da iştirak ettirmek, ta'bir-i diğerle binnis-
be az müşkil. ve akvam-i naciliyye·ce (Ari.stocratique) şe­
refli zann.olu:q.an bir sa'y yerine me'lı1f olmadıkları ve
·hatta haltir gördükleri sanayi ve ticarete ·süluk eylemek
lazım gelecekti.. ·
2~ İslam istemiyordu; zira salikierinin menafi~i haki-
kiyyelerini pek maddi ve beşeri bir nokta-i nazardan gö-
zeten bu.kuvvetli din, müslim ve gayr~i müslimiri. tama-
men müsavat~ı hukukunu kabul etmiyor, dairna
zimmlleri ikinci kadernede bırakıyordu. Serbestiye gelin-
ce: İslam ez her cihet ·edyan-ı saitenin en hürri.yyet-per-
ı.
j. 'veri olmakla berabe.r; din bulunması haysiyyetiyle men-
. ·şei fevka'l-beşer olQ..:ı;ığundan, hakayık-ı ·mutlakadan iba-·
ret esas ve kavaidinden hariç .her kaideyi·· sırat-ı
müs.takinıe mÜga)rir görecek ve · binaenaleyh beşerin
29
ı
 .(
1

istihsal~i saadeti maksadıyla hürriyyet-i ~amme-i efkar · .du; zira Rus;ya Boğazlara,. Anadolu ve Irak.'a, İstanbul ve
ve vicdam da kabul edemeyecektL ~a~k~n!ar~, ~z-ı ı:n~add:se malik olmak, böylece siyasi,
~tısadı, mıl~ı ve dım makasıdına erişrrıek peşinde idi.. Bo-·
3- 'l'ehaa-i gayr-i müslime de istemiyordu; zira cümle- gazl~z:. .~lde .et~ekle ·~on~asına Karadeniz gibi mahfuz
sinin son zamanlardaki terakkileriyle şaŞaalandırılan .; v~ bu~uk bır liman ıstihsal edecek 1 beynelmilel en .mü':'
mazileri, istikla.lleri, hükümetleri vardi. MuslÜm~ruar ve hım· tıcar~t yolların<;Ian ma'dud Babr-i sefid'e serbestçe
bilhassa Türkler o istiklali bitinniş, o hükumetleri ~ah­ çıkac~ve. sonra o muhkem pusudan istediği zaman at1..
vetmişti. Osm.anh hakimiyyeti.altında ise, iddialanıla na-. larak ·za~anımızın .Hind karbanlanyla onların muhafız­
zaran, ekseriyya adalet değil zulünı, müsavat. değil ~an ola~ Ingiliz sefain-i ticariyye ve.harbiyyesine taarruz
hakaret, rahat değil, azap görmüşlerdi; mallan). hatta ıle KralıY:et-i müttehldeiıin en zengin müsta'meresi yolu~
haysiyyet ve naınuslan bile bazan bazan. parnal edilmiş- nu ~esebıl~cek, .kısacası ö~eden beri göz diktiği Hind'i ci-
ti... . . het-ı gaı;bıyyesıı:den 'biı~·· derece daha kuşatmış ola~ak,
On dokuzuncu asr-ı miladı, bir t;araftan bunlara mazi_. Anadolu ya sahıp olmakla dünyanın en m ün bit ve
lerini, halleı,.ni, haklarım, milliyyetlerini öğretti;. diğer mah.suldar bir kıt'asıru hükmü aitına alacak, Irak'a ka-
taraftan da hrudmlerini, Devlet-i OsmaniyYe'yi zayıflattı. d~r s,~rkarak bütü.n Asya-yı Garb!'yi eline g~çirdiği gibi
Bir derecedeki mahkum arkadaşlanndan bazıları istiklal' Hınd ın ..garb kapılanna d~yaninış olacak ve belki uzak- .

bile kazanabildi. tan :ızag~ ~a o z?manlar beliren Rusya ve İngiltere'nin

~emı~et-ı Islamıyye ve bina.~naleyh arazi-i mukaddese-i
Bu aralık zayıflafl:IDlŞ hakimleri mecburen ve. fakat da- Islanuyye hakkındaki rekabetlerinde de kendi faidesine
ima mütereddidane. de.st-i mühadeneti . uzattılar,. müvaz~~~yi ~ozacak, velhasıl, Boğazlar· ve Asya-yı
hakimiyyeti arada taksim· etmek, hukuku birleştirmek is- o.~n:anı ~ı~. bır ~sm-ı mühimmini e~de etmekle, Rusya·
tediler. Basar-ı hasiretleri ekseriy)retle hakimierinkinden ·buyuk bu~k·semerat-ı siyasiyye ve iktisadiyye iktitaf
açık bulunan bu kuvvetlenmiş mahkumlar, uzatıJan el- :eyleyecektı. ·
. lerden bazılan pek samimi ve sadık olduğunu rana bil-.
· mekle beraber, işbu siyaset-i cedidede Garb~ın te'sirlni, , Balkanlan yasi imp.aratorluğuna ilhak. ile 'şimal ve ce-
Devlet-i Os·maniyye vücudunda fevaid-i zat1yyelerirıi gö· ·nup. I~lavlannı birleştirecek, böylece Ayasofya k~bbesine
ren bazı düvel-i Garbiyye'nin .icbaratinı da .gözden kaçır~ · hac dıkerek Ortodokshığun mehd-i zuhurunu yani Rus-
madılar... · . ~ann ı:eş'etgah-ı · dinilerini, Mescid-i :Kama~e'yi taht-ı·
ıdan~sıne alarak Hıri~tiyanlığın menb~unı, memleketin-
Belki bazılanİıın .menafıi~ millet-i Osmaniyye'nin te- .. de.~·ma'd~d kılacak ve bu suretl.e hemen cümleten ifratla.
şekkülünde idi, lakin onlar da soğuk akıllarından ziya~e mutedeyyın tebaasımn. bir heyecan-ı kalb1 ile diledikleri
1ıeyecana gelen hislerine tabi' oluyorlardı. Hiç birisi~· ama ·e~. ~sek bir emellerini, bir emel-i dini ve ruhllerini hay- .
hiçbirisi istiklal-i mazilerinin celladı kıya·s ettikleri bir yız~ı fi le çıkar~caktı. '
kavim ~le beraber, onunla kal!şarak, eriyerek bir·~llet-i
. cedide husule getinneye razı değildi. . Bu ı~l:ak~s.idııi .:sühU.letle hnsftl-pezir olması, Devlet-i
... ·Osmanı~e ~ın··~uvvet~izliğine, tebaa~i Osmaniyye'nin·ni..
4·· Osmanlılann adüvv-i ekberi Rusya ile, onun hadim
ve piş-darlan olan Balkan hük:O.ıiı.at-ı sağiresi istemiyor-
·f* ve .nıza-:-ı daıınİ halınde·hulunmasına bağlı idi. Binae-

30

--r-·----..--- ....................................................................................................................................il"-'""'----·------·-·:;"·""''""'"'""'""""'"'•''''"'"·""'"'":·-··:.. -~
.....................................,____ ,,_..... - .... ~~----·--·-"-"": ............... ı~-. . . . . . . . _,.,_,___.:-·--·-·-"""""'""-·--····"'"""'"·:..--.. . . . . . .-----·. --.--..-·-··--··"""''""'••-······""""'"'""·---·-··-~·---------"•~·-···"···-. . :..................~-----·
-·---·--·--··---·--···-"·--···-··---··---·-·-·----··-----·--·--··-·-""''······-··--···--·--·-............- ..........._,_.. _______________________....______........................... --··---·--------1-·--------~----;________________________ : ....;._.. ____...........--...- ......................;.......... _ ... _................................. J:................., ...........................--.....................................- .....................................--------.l...-

naleyh .Rusya asla bir millet-i Osmaniyye teşekkülüne ra-

zı olamazdı. arttı, büyüdü.· Abdülhamid'in. siyaseti müslim. ve gayr-i

O zamanlar henüz hayat-ı siyasiyye -kazanmış Sırp ve müslim arasındaki nifak ve zıddiyyeti arttırdı. Tebaa-i
Yunan devletleri ise, <<Türk boyundutuğu altında kalan·· gayr-i müslimenin bir kısmı daha istiklal kazanarak di-
ğerlerinin ş·evklerini tezyid etti. Rusya'nın gittikçe kuv-
milletdaşlarını» arttırmak isterlerdi. Bunun iÇin de te-
vet ve şevketi arttığından Devlet-i Osmaniyye'ye olan
baawi Osmaniyye'nin aynlik halinde bulunması menfaat-
te'sirat-ı m~zırrası ziyadeleşti. Sırp, Yunan, Bulgar, Ka-
leri icabındandı.ve ona çahşırlardı.
radağ te'si:rleri peyda ·oldu. Avrupa efkarı daha ziyade
5- Avrupa efldi.r-ı umumiyyesiriin.bir- kısmı da istemi- Türkler aleyhine çevrildi. Milliyyet-i ·osmaniyye siyaseti-
yordu; zira Avrupa efkar-i umftmiyyesini ihdas ed~nlerin nin eı;ı. kuvvetli tarafdarlarından Fransa, Paris
bazıları ·hala ·Müslümanlık-Hıristiyanlık niza-i Mualıedesi devrindeki azametini zayi ederek, Rusya,nın
dinisinden, Ehl~i Sallp muharebatı an' anatından kurtul- i, yardakçısı oldu. Hulasa dahil ve haric-i.memlekette bu
mamış olduklarından, Hıristiyanlan _İslam hakimiye- siyasete büsbütün gayr~i muvafık bir muhit tahaddüs et-
tinden tahlls etmek; haç'ın hatta ufak bir köşesini bile . 1
ti. Binaenaleyh zannımca, artık Osmanlı milleti vücude
Hilal altında bulundurmamak, gayr-i mürninleri getirmekle uğraşmak., beyhude bir yorgunluktur ....
(Infideles) Avrupa toprağ!ndan, nasara ülkesinden sürup
,ıı

çıkarmak arzusunda idi; bazıları ise sırf .insa.rliyyet ve , ·

*
ulüm nikat-ı nazanndan muhakeme ·ederek «her türlü te-
**
Şimdi tevhid..i İslam politikasının Devlet-i Osrn.aniy-
rakkiye müsteid Avrupalı milletlerl, yan barbar, zulmkar
harb v~ cidalden başka maharetleri ·görünmeyen .Tura- ye'ye nafi' olup olmadığını, kabil-i tatbik bulunup bulun-
madığını tedkik edelim. ·
niler boyunduruğundan».kurtarinak ve bu Asyalılan gel-
.dikleri Asya salırasına kovmak isterlerdL LAkin ekseriy- Yukanda inıa olunduğu üzere bu siyasetin tatbiki ha-
ya bu iki fikir birb~rine .pek ziyade karışır ve hangisi-han- linde tebaa-i Osmaniyye aras1nda dini nifak ve adavetin
gisinden neş'et ettiği aniaşılamayacak kadar müşevveş tezayüdü, böylece gayr-i müslim teba.a ile onların ekse~
bir halde tecelli ederdi. riyyetle meskun oldukları aksam-ı memalikin zıyaı ve bi-
. '

_Demek ki Osmanlı milletini dahil-i memalik-i Osma- naenaleyh Devlet-i _Osmaniyye kuvvetinin tenak:usu ikti-
za edecekti. ·
niyye'deki bilcümle akvamın arzusu hilafına,. harici
mevania rağmen, hükumet-i· Osmaniyye -re.' s-i· karında ·, Bundan başka timftmiyyetle Türkler arasına müslim
bulunan birkaç kişi, bazı .Avı'npa ·devletlerine (bilhassa ve gayr-i müslim farkı girecek, cinsiyyetten müt~vellid
Üçüncü N apoleon Fraıisasına) istinad ederek vücude ge• kardeşlik, ilitilaf-ı dini ile bozulacaktı.
iireceklerdil.. Bu iş gayr-i mümkün denecek kadar müş­
Lakin .bu ma~azire :mukabil, Devlet-i Osmaniyye ida-
kildi; re's-i karda bi.ılunan zevatın cümlesi dühattan qlsa,
resindeki bilcümle ·müslümanlar ve ·binaenaleyh onun bir
yine bunca· mevanii iktiham edebilmel~ri pek az riıuhte­
cüz'ü olan Türlder, pek kav1 bir rabıta ile sımsıkı b:i.rlese~
meldi. ~ilvaki iş muv~akiy.}retsizlikle bitti. '
cekler, böylece ecnas ve edyan-ı muhtelifeden nıürek.k~~b
Zikrolunan esbab-~ mani·a o z~mandan beri eksilınedi; «IVIillet-i Osmaniyye»ye nisbetle pek ziyade sıkı ve bu. sı­
kılığı cihetle, _mülkce~ adüdce, ar&zice, ser:vetce olan
~akayısına rağmen daha kuvvetli bir hey'et, hey' et-i is1a-

33
 kil_ettiği vahd~t-i siyasiyye_kısmen bozuldu. Hicretten
miyye vücüde getireceklerdi. henüz bir asır ~eçmein.iş idi ki Arap ve· Acem milletleri
Daha mühimmi, yeryüzündeki bilcümle müslümanla- zı~d~yeti! E~eviyye· ve Haşimiyye hanedanları
rın gittikçe kuvvetlanrnek üzere· ittihadı ve b()ylece Ang- · :ıı~ı:aferetı tarzında tecelli ile vahdet.i İslamiyye'ye
lo·Sakson, Cermen, İslav, Latin ve belki ırk-ı asfer itti- (·
ıltıyam .b~maz bir yara açt~; Sü.nni ve Şii ilitilM-ı azimini
hadlanyla zuhür edecek büyük kuvvetler arasında muha- o~~aya çıkardı. Daha sonralan Arap ve Acem anasınna
faza~i vücud eyleyebilecek din üzerine müstenid- bir kuv- · Türk, B~rber saire gibi anasır-ı Il\Uhtelife daha karİştı:
;e
vetin hudüsü için hazırlanılacaktı. ·Bu yüksek emele B~nlar I~la~_ın t?sv_lye,- tevhid v~ temsildeki şiddetine.
vusfıle değin, şübhesiz hayli zaman geçecek, ilk devirler- ragınen, havas ve ihtırasat-ı milliyyelerini kısmen muha-
de yalnız el'an mevcud münasebat-ı maneviyye takviye f~za ey~emiş o~duklarından İslam'daki vahdet-i efkar ve
olunarak, hey• et-i müstakbele-nin ancak mübhem bit tas- sıy~set.d~a z::ya~e bozuldu. Şark'ta da tipkı Garb'da ol~
lağı yapılacak ve fakat git _gide hututu daha çok belire- d~~ gı?ı tavaı~-ı m~lü~ hasıl oldu .. Hilafet· i· İslamiyye
cek, şekli takarrur ve taayyün edecek, müsbet, kafi ve nyaset-ı_. manevıyyeyı bır dereceye 1kadar muhafaza e tu
henüz zikri geçen büyük 1 korkunç eŞhas-ı nıaneviyye ile ıı:~~e b~_r~~er, pek :~si darii'l~İslani, her tarafta türeyen
boy ölçüşebilmeğe muktedir, Asyaının büyük bir kısmıyla kuçük kuçuk ve senuz:-zeval emaretler1 -saltanatlar şah-
Afrika'mn nısfindan ziyadesine. hakiriı, manevi bir şahıs l~lar, ~.adiş~~ıklar ile parça parça oldu. Ço.k geç~edi
yaratılmış olacaktı .... . bızza::.hi!~e~-ı Isl~i!,Y~ d~ ikileşdi, hatta.iiçleŞti. Lisan-~
res:n.:ı· v~. ~ de bırlıgım kaybetti. Acemce, Arapça kadar
Lakin bu tarz siyasetin Devlet-i Osmaniyye'de muvaf-
haJ< ı ddiasına kalkıştı.. ,
fakiyyetle tatbiki mümkün rnüdür?
!li~·; .zam~n geldi ki kuvve-i İsla~-ıiyye n~kta-i hazize
. j

İslarn umft.r-ı siyasiyye ve ictimai~eye pek çok ehem- ·

d?~ ın~eye başladı. Memalik-i İslamiyye'nin bir kısmı,
miyet veren edy8.:···1.dan biridir; Islam'ın kavaid-i
gıt !ıde kısm-ı a'zamı, üç rub'undan: fazlası; düvel-.i
esasiyyesin.den birij ·>~Uin ve millet .birdir» düstüiı.ıyla ifa-
n~s~.a .~aht~ı .hakimiyyetine geçerek İslamiyyefin birliği
de olunur. İslan:ı, mürnin olan kimselerin cinsiyye.t ve
busbutun rahne-dar oldu. Yakın zamanlarda ise efkar-ı
rnilliyetlerini bitirir~. lisanlannı kaldırmaya çalışır; mazi- .. Garbi~e'n~n te' siriyle, İslaıniyyet'in aı~z.Jlsuna r~ğmen ·
lerini, an'anBleri.ı..!.i unuttnr..mak ister.· <{İslam kuvvetli bir
tamam~yle mahvedenıediği taassub-ı kavmiyye~ milliyye
d.eğirrnendir ki ecnas ve edyan-ı muhtelife müntesibl:ni. pek az ıs~ de baş göstermeye_ başladı. "· ·
öğütüp) dinen, cinsen bir, aynı hukUka mruik yekdiğerin-
den hiç farksız müslümanlar çıkarır ... ». · · . . Ku-vVetir,ı.e halel. veren bunca vakayi ile beraber, İslam
hala pe,k kavidir. Müslimin arasıq.a· dinlerinde şübhelilik
İslam'ın zuhürunda kavi; ınuntazam teşkilat-ı siyasiy-
vey~ .d~a beteri olan imansızlık henüz hiç giim~miş de-
yesi vardı. l{anunNi esas1si Kur'an idi. Lisan·ı resm.tsi
nebıli:. I~Ian:ıın hemel?- bütün tabileri,.din yolunda her
Arapça idi. Müntahab bir reisi, mukaddes bir merkez-i ri
fed~arlıgı goze alacak;· mutı', heyacan-ı dini ile müte-
M

yaseti vardı. · heyyıç;· dini bütün k~mselerdir. · · ·

Lakin edyan-ı saire tarihinde görülen tahavvülat, 'İs­ ~azı. müslüman devletlerin kavaninwi cedlde~i ·şer'.~i ts~
lam' da dahi bir dereceye kadar. müşahede, olunur ..
lam dan ayrıln1akla beraber, esası yine kavanin-i İsla~
Te· sirat-ı ırklyye ve vukuat-ı muhtelife neticesi, dirun teş-

35
34

ı - ---·-·--··----··-·-··--~-----:--·-··"----··-·-·---··-·----·-···
---:-r·--·------- ·····················-········-···---·-···"··-----··-"·"·.................................... - .................... .. ·-~::~--·~-------- ·ı-· ·
... •.. ····:............-..:................................................ .. ~
.. •·............-. ..................... ------··-···--····-····-··-·----····--··-------·--··---··-·······-·-..··-------·-----------··-··.........:......- .................................. ........................,..........................!..._.

İniyye gibi g~sterilmektedir; hrua Arapça y~gane lisan~ı
dinidir, hatta birçok yerlerin müslümanlan için !isan-ı
ilmi ve edebidir <;le. Hala .medaris-i İslamiyye -cüz'i
müstesna.J.anndan sarf-ı nazar-·· aynı program ile aYııı li"
san ·üzere (lisan-ı Arabi) tedriste berdevamdır;· hulasa ·
medeniyye·t-i, İshimiyye vahdet-i e~eliyyesiyle devam
ediyor denebilir. · · · .
·:Halıl. her·müslüman, Türk veya İraniyim.de~ekten ev-
vel.«El-hamdülillah·.müslümamnı!...» diyor. I-Iala ciha:q.-i
1
İslamiyyet in kısm-ı a'zamı Os~anlı Turkleri hakanım
Halife-i.İsla~ tanıyor. Hala bütün müslümanlar, günde
beş defa .Mekke-i Mükerre:me'ye yüz çeviriyor ve Ka'be-
tüllah' a yüz sürüp Hacer-i Esved'i öpmek için, kemal '7i. te-·
heyyüç ve tehalük ile kürenin her tarafindan meşakk-ı
gfmagU.ne katlanarak koşuyorlar. Hiç korkmadan. tekrar
olunabilir ki İslam, henüz .pek kavidir. Binaberin -<ctevhid-i
İslam>~ siyasetinin tatbilrinde nıevani-i. dah.iliyye az
müşkilat ile iktiham olunabilecek.. sl''iretted.ir. Lakin
:mevani-i hariciyye pek kuvvetlidir.· Filhakika bir taraftan
dilvel-i İslamiyJe'nin hepsi na.sara · d.e~letlerinin taht-ı.·
·nüfuzundad1r. Diğ<h~ taraftan· bir iki' rrıüstesnasından
. . sarf-ı nazar bilcümle Hıristiyan devletleri tebaa-f müsli-·
meye maliktir. Zir-i tabnyY-etlerinde bulunan mÜslünlari-
. ların, hattA kuvvetiice bir vasıta-i maneViyye ile olsun~
hudndiarı haricindeki merkez-i siyas.iyyeye
merbutıyetlerini, istikbalde netayic-i iuühimmesi çıkabi­
Iecek hlr fikr-i u:nilım1ye .. hizmetlerini; İne~aatleri.ne ·pek
mügayir gördüklerinden, . h usulüne her s tıretle
mümaıJ.aat etmek isterler ve bütün İslam ·devletleri üs-
tün deki nüfuz ve· iktidarları sayesinde biı· istediklerini
icra da: edebilirler. Binaenaleyh.zamaıllmızda en kuvvetli
devlet-i İslamiyye olan ·Osmanlı Devleti'nin bile ciddi bir
surette ~;evlıid..i İslam siyasetini tatlıike kalkışmasina',
belki de muvaffakıyyetle, müm~aat eylerler.
**
36
······ ···········-····---··!·-··
Tevhid-i etrak siyasetindeki fevaide gelince,
memtHik-i ·Osıiıaniyye'deki Türkler hem dini, hem ırkı
revabıt ile. pek sıkı, yalmz dirii olmaktan sıkı birleşecek
ve esa,sen Tür~ olmadığı halde bir dereceye kadar Türk--ı~ .
leşmiŞ anasır-ı saire-i müslime daha ziyade Türklüğe te-
niessül edecek ve henüz hiç temessül etmemiş ve fakat
vicdan-ı millileri bulunmayan anasır da Türkleştirilebile­
cekti.
Lakin asıl biiyük faide, dilleri, ırklan,adetleri ve hatta ·-:·
ekseriyyetinin dinleri bile bir olan ve Asya kıt'asının bü-
yük b.~r kısmıyla AvrU.pa'mn cihet-i şarkıy)resine yayılriuş
bulunan Türklerin birleşmesine ve böylece diğer büyük
milli)'yetler arasında, muhafaza-i vücud edebilecek aziın
bir niilliyyet-i ·siyasiyye teşkil eylemelerine hizmet edile-
cek ve işbu büyük hey'ette Türk cemiyyetlerinin en kavi,
en müterakki ve en mütemeddini olduğu için Devlet-i Os-
maniyye en mühim rolü oynayacaktı. Vukuat-ı ahirenin
· fikre ·getirdiği uzakça bir istikbalde vücud-pez1r olacak
Beyazlar ve Sanlar a.lemi arasında bir Türklük cihanı
. husiÜe gelecek ve bu cihan-ı mutavassıtta Devlet-i Osma-
niyye, şimdi J aponya'mn Sanlar aleminde ifa ~trnek iste-
diği vazifeyi derulı~e eyleyecekti.
Bu fevaide mukabil~ mema.Iik-i Osmaniyye'de m.eskun,
müslim olup da Türk· olmayan ve Türkleştirilmesi· de
mümkün bulunmayan akvamın Devlet~i Osmaniyye elin-
ve
den çıkması .ve İsliüniyyet'in Türk gayr-i Türk kısımla­
nna aynlarak artık Devlet:-i Osmaniyye'nin Türk olma-
yan Müslümanlar ile ciddi bir münasebeti kalmaması
mahaziri vardır.
Türkleri birleştirmek politikasının tatbikindaki
müşkülat-ı dahiliy)re, İslam siyasetine nazaren ziyadedir.
Her ne kadar Garb'ın tesiriyle Türkler arasına efk.ar-i
ı.
.
: ./
millijye girrneğe .başlamış ise .de yukanda söylendiği gibi,
bu vakıa henüz pekyenidir. Türklük efkan, Türk edebiy~
yatı, Türkleri birleştirmek hayali henüz yeni doğmuş bir
. r
37

çocuktur. İslamiyyet'te gördüğümüz o kuvvetli teşkilat~
tan, o pür ·hayat ve pür heyecan-ı hissiyyattaıı, hq.lasa
sağlam bir ittihadı
müstahzarattan hemen hiçbirisi Türklükte yoktur~ Bu~
gün ekseri Türkler mazilerini unutmuş bir halde bulunuD
yorlar!... ·
şu
da unutulmamalıdır ki zamanırmzda ittilıadı
Lakin
muhtemel Türkl~rin büyük bir ekseriyyeti müslümandır.
Bu cihetle din-i İsl.am. büyük .Türk milıetinin teşekkülün­
de. mühim bir unsur olabilir. Milliyyeti tarif etmek iste-
yenlerden bazılan, dine bir amil (facteur) gibi bakmakta-:
dırlar. İslam,. Türklük ittihadında şu bizineti ifa edebil-
mek ·için, son zamanlarda Hıristiyanlıkta. olduğu .gibi,
içinde milliyyetlerin tahaddüsünü kabul edecek vechile
tahavvül eylemelidir. Bu tahavvül ise hemen hemen
mecburidir de. Zamanımız tarihinde görülen cereyan-ı
umumi ırklardadır. Edyan, edyan olmak haysiyyetiyle,
gittikçe siyasi ehem:miyyetlerini, kuvvetlerini zayi ediyor,
ictimai olmaktan ziyade şahsıleşiyor, cemiyyetlerde
serbesti-i vicdan, vahdet«i edyan yerine kaim oluyor.
Edyan cemiyyetlerin munazzım-ı umuru olmaktan
feragatle kalbierin hadi ve mürşidliğini deruhte ediyor.
Ancak halik ile mahluk. arasındaki rabıtaMi vicd.aniyye
haline geçiyor. Binaberin·edyan ancak ırklarla birleşerek,
ırklara muavin ve hatta hadim olarale ehemmiyyet-i siya-
siyye ve ictimaiyyesini muhafaza edebiliyor [1).
Mevani-i hariciyye·ise, siyaset-i İslamiyye'ye nisb~tle
daha az kuvvetlidir; çünkü Hıristiyan devletlerden yalnız
hirisinin, Rusya'nın Müslüman.,.Türk tebaası vardır. Bu
cihetle menafıi :l.ktizası, Türklerin birleşmemesine çahşa-:
cak yalnız bu devlettir. Başkanasara devletlerille gelin~
ce, ihtinıal ki bazıları Rusya menafiine muzır olduğu. için
[1] Rusya'da Ortodoksluk, Almanya'da Protest~nlık, İngil~­
re'de Angilikanlık, muhtelifmemleketlerde Katoliklik.
38
..._..r.........-.................................................................................................- .......................................;r·.........................................................,,................................ ......................,.........................................................................:..:.. ~~~·--···--····"·•'"''''-'"''"'"·-·ı ....- ...................,..,__~·-·--------····-··..--~···.............- ............................................._ ....__,___________,____________,.,...,_....,_______,_, ____,__ ,_,.... _
. _(
'
"
.r
bu siyaseti. terviç bile .ederler~
Mutaleat-ı fuıifeden şu neticeler çıkıy~r: Millet-i Qs.. ı
ı
husule getirebil~cek · mevad· ve maniyye ihdası Devlet-i Osmaniyye için fevaidi müşte­
mil ise de, gajrr-i·kabil-i tatbiktir. Müslümaniann veya
Türklerin ittihaduia müteveccih siyaset, Devlet-i Osma-
niyye hakkında, siyyan denebilecek menafi ve. mehaziri
muhtevidir. Tatbikleri cihetine gelince, sühulet ·ve ·
müşkilat yine aynı :derecede denebilir.
Bu
halde hangisinin tatbikine çalışmalıdır?.. «Türk»
ceridesinin ismini işittiğim z~man, nihayet beni daim~
iz'aç eden şu suale cevap bulacağımi ümid ve ismine na-
zaran o cevabın da Türklük siyaseti olacağını zanneyle-
ıniştim~ Lakin gördüm ki «hukuku muhafaza», ezhanı
tehzib, efkan tenşit olunacak «Türk», sandığım gibi şimdi
bile Hanbalık'tan Karadağ'a, Timur Yanmadası'ndan Ka-
ralar İli'ne kadar Asya, Avrupa ve Afrika'nın birer kısm-ı
· mühimmini kaplayan büyükırkın efh.ldından herhangi
bir. Türk olmayıp, ancak Devlet-i Osmaniyye tebaası olan.
bir Garb Türkü'dür. «Türk)) yalnız onları görüyor, onlan
biliyor ve hem ·de aiıcak ondördüncü asr-ı miladiden . beri
-ve· Fransız menabiine nazaran- biliyor... Ve binaena-
leyh.. şu zaman,da aynı dev:letin tebaası olup müslim ·veya
·gayr-i müslim ve fakat diğer. cinsden bulunan cemaatlere
·ve milel-i hariciyyeye karşı yalnız onların «hukukunu
muhafaza» etmek istiyor. «Türk» için Türklüğün ·mazi-i
askeri, siyasi ve ·medenisi yalnız Hüdavendigarlardan,;
Fatihlerden, Selimlerden; İbnüi Kemallerden~ N efilerden,
Bakilerdeİı, · Evliya Çelf~bllerden, Kemallerden teşekkül .
ediyQr; Oğuzlara, Cengizlere, ''rimurlara, Uluğ Beylere,
Farabilere, İbn-i Sinalara, Taft.azani ve Nevailere kadar
varaınıyor ...
Arada sırada İslamiyyet, Hilafet polit1kasına da y'akla- .
şırgibi oluyor da birieşebilecek Türklerin hemen cümlesi
· müsH.iman ohnak cihetiyle esas en lıildit-ı mülrimniede iş­
tirakleri bulunan İslam ve Türk siyasetlerinin ·ikisini bir-
39
... ,...._ ..
 likte terviç etnıek istediği zanJ?.olunuyor;lakin. bunda da
çok kalmıyor, -~srar· etmiyor Tl]. . · ·
. Hulasa öteden. berl zihninii işgal. ~dip de· kendi kendi-
mi ikna edecek cevabıılı. buiamadığım sual, yine· önüme
.dikilmiş ·cevap .bekliyor~ Müslümanlık, Türklük siyasetle-
, rinden hangisi Devlet-i Osmaiıiyyeiçin daha nafi' ve~ka-
bÜ-i tatbtktir? ... . · ·
Zoya Köyü_· (Rusya), 15 Mart 1904
. AkÇuraoğlu·Yusuf
[1] ((Maldlm-ı Celil~i Hilaf~t» ·- «Türk», 18 Ka~rin-ı evvel
1319..
CEVABIMIZ
Mukaddimede, ilk nüshamıza uzun uzadıya bast eyle-
. diğimiz halde gazetemizin esas ttıesleğine dair bizden yi-
ne izahat istiyorlar. «Üç Tarz-ı Siyaset» unvanıyla nüsah-
ı saö'ıkamızda neşredilen bir' bend-i mufassalda ise tev-
hid-i etra:k., ·ittihad-ı İslam, milliyyet-i Osmaniyye diye
tavsif eylerlikleri mesaiik-i muhtelifeden hangisini tervic
ettiğimizi · anlayamadıklarını beyan eyliyorlar ... Öbür
izahata girişmeden evvel, şu beyanata cevaben deınek is-
teriz ki bizim için Türktü İslam'dan, İslam'ıTurk'ten,
Türk ve İslam'ı Osmanhlıktan, Osmanlıhğı Türk'ten, İs­
lam' dan ayırmak, vahdeti teslis eylemek muhaldir.
Hayalimize gelse bile fikrimize yerleşemez. Böyle
taksimatı kağıd üzerinde yürütmek, sonra zavallı tarihi,
hakayık-ı vakayii -b!çarelerin ağızı, dili yok ya- bu
indiyata göre devir devir, sınıf sınıf bol boluna bölerek
öbür devri ittihad-ı İslam'a, beri devri milliyyet-i Osma-
niyye'ye, en son kısmı ise-tevhid-i etrak.e hasreylemek ko-
laydır, alelhusus a'ladır; çünkü bir nevi müzakere-i ilmiy-
yedir, her halde bir mümarese-i edebiyyed.ir .. Şu kadar ki
(Türk) gibi gazete emel -i ceyyidini esasen bu yola has re-
demez. Edemediği için de hakaike daha muvafık,' vakayie
daha mutabık bir meslek takib eyler. Şu hakikatten hepi-
miz emin. olmalıyız ki Padişahlarımızdan, rical-i
hükumetimizden, hatta ulemamızdan, fuzalamızdan bel~
ki Türk'ü İslam'dan, İslam'ı, alelhusus İslam'ı Türk'ten,
Türk ve İslam'ı Osmanlılık'tan ziyade seven, düşünen ol-
du, bittabü oldu... ·çürikü tab'an kiminüz mütedeyyin, ki-

40 41
 mimiz hürrü'l-efkar oluyoruz. Böyle olduğUmuzu da vurlardandır.. Yoksa tarihi alt ·Üst, ·karmakanşık. ederek
ahvru ve e!alimizde gösteriyoruz. Yoksa hiçbir padişahı" zorla delil gibi göstermek ciddiyyet-i ilmiyyeye tevafuk
mız, hiçbir v~zirimiz, hakimimiz ne karlb, ne de ba1d bir . etmez. Yine bilfarz Fı·ansa'da ÜÇüncü Napoleon filhakika
mazide, hatta ne de halde~ ne ittihad-ı İslam, ne miliyyet- ·milliyet tarafdan idi, İtalyalılann, Almaıilann teşekkül-i
i Osmaniyye, ne tevhid-i etrak mesleğine vakf-ı sa'y eyle· milliyyeleı;ine çabaladı; hatta Fransız menafiirie muhalif
medi. Sultan Mahmud' dan, Reşid PaŞa' dan, ta Ali ve Fu- surette çabaladı ... Alman, İtalyan milliyyetleri teşek.k.ül
ad Paşalara, Midhat Paşaıya kadar bütün o eazımın hiç- ·· eder etmez 'ilk hamlede ·Fransızlann aleyhine dönüverdi-
biri Bulgar'ı, Rum'u, Sırb'ı, Ermeni'yi, illah'ı, Marılnfyi, ler. Her ne ise, ohüldi.m.4~r-ı garibü 1-hulka, esasen felsew 1

Keldani'yi fi.trat"ı milliyye"i Osmaniyye'ye sokmak hayal- fe-i .ihtilal-i kebirden tereşşuh -eden bu fikh·, milliyyetin
i m{ıhaline sapmadı. Çünkü ·her biri biliyordu ki Fransa hem evvelit hem alıiri oldu.· Şimdi fJçüncü Napoleon'un
İlıtilal-i Kebiri'ndent Napoleon'un o dastan-ı rengarenk reviş-i siyaset-i Osmaniyye'ye derin. bir tesiri farzolunsa
zafer ve eserinden, Avrupa'mn o günagün teheyyiicünden · idi, o da devletimizin· külli iz~hlruiyle, az ·çok zir-i tabiiy"
sonra uyanmağa; maziden istikbale doğru göz açmağa, yetimizde yaşayan akvam-ı muhtelifenin ibtida-yı emirde
varlıklarını candan, gönülden anlamayı isterneğe başla­ Bulg·arların, bir dereceye kadar Sırplann~ Romanyalıla·
yan bu milel-i muh_telifeyi, öyle vahdet-i milliyye-i Osma- · nn istiklal-i tamıyla olabilirdi. Hatta bir mertebe oldu bi-
niyye'ye temsile kalkışmak, bir tabir-i amiyane ile yangı­ le ... 185Ş mü'temeriyle :rvı:emleketeyn'in kayd-ı tabiiyyet-i
na körükle gitmek demek idi. Hatıra bile gelmezdi. Fakat Osmaniyye'den sıyrıhnasına en ziyade o zaman Fransa
tarz-ı hükumet-i o·smaniyye'yi Avrupa'nın efkar-ı çalıştı. Sırhistan için de böyledir~ O vakit Fransızlara kal-
cadidesine mülayimce bir şekle sokarak gerdiş-i siyaset-i sa idi, ta Suriye'ni~ Marunilerinden Bulgarlara, Ermeni·
devrandan istifade ile bütün akvamın zir-i bu lere kadar bizde milliyyet~i tabia bırakmaz mazhar-ı
tabiiyyetimizde kalmasına çalışmak tabii idi, makul idi ... . istikHH eylerlerdi. imdi bu bedalıete rağmen ·<,Milliyyet"i
Öyle yapıldı. D,aha doğrusu, mümkün olabildiği kadar öy- O~maniyye fikri en. ziyad~ Ali ve Fuad Paşalar zamanın:­
le yapılmağa çalışıldı. Hakikat-i va.ld!yi bu derece basit, da mer'1 idi, .Fransız ).{aidesinin, ara-yı ümmet ile millet-
vazılı iken: ~<Ahaliyi, aralanndaki din ve neseb ihtilafına ler teşekkül ·etn.ıenin resülü Üçüncü Napoleon da bu
rağmen yakdiğerine mezc ve temsil ile Amerika Garblılaşmış paş~lara kuvvetü'z.Mzahr oluyordu» demek
H ükümat-ı Müttehidesi'ndeki Amerikan milleti gibi va- tarihi bir parça hırpalamakla olur. Tarih! Tarih! Lakin
tan-ı müşterekle birleşiniş bir milliyyet-i cedide, Osmanlı tarihe gayet im' an ile, insaf ile bakmalıyız; gelişi güzel ,
n1illeti meydana çıkarmak» tasavvuratına sapmak, ne ya-. . vakayii tarihe bürhan, rical.ve vakayi-i tarihlyyeyi şahid
lan söylemeliyiz? Bize pek garib görünüyor!.. Öteki ·padi~ getirmek, bilıneyiz amma,·o fenJ.l-i şahaneye bir mertebe
şaha, heriki vezire, o fikri, bu niyyeti atfetrhek kolaydır; hürmetsizlik olmaz mı? ·
fakat bu müddeiyatı herahin-i tarihiyye ile te yid ve isbat
1

etmektir ki İnüşkildir. Aynılisan, aynı emel, aynı suretle

*
teessüs, tecelli eden Amerika halluyla, hükumetiyle halk
**
. Milliyyet~i Osmaniyye bahsi böyle bir tarafa dursun,
ve hükumet-i Osmaniyye arasında hangi devirde, hangi
ittihad-ı İslam'a gelince: B\1. da bir tasavvur-ı gaıib ki hiç..
vech ile olursa olsun bir münasebet ve müşabehet farz et-
bir zaman ku\rveden trle çıkmadı, hatta mazhar-ı teşeb­
mek havsala-i tarihe, havza·i hakaike giremey.en tasav-
. büs bile olmadı. Şu sebeble ki hakikate tevMuk etmez,
·,ı

42 43

-r·------- ...................................._. .................................---·---·-.. --..-····-····-·-•ı"'·-"'-"'···-·"····-·"'"'"""' .........- ...- ..•.,._....._, _ _. _______...._.,......... ~•.. -.-•.•.•.---··-·-··--....... __:..... ----··-···---·-··--..·---·-·ı·-··-·· .. --···-···--·--..................._,,_......•_. ___ ,__ ..,.... - -.. --·-·····--······"'---..-·..--·-··-----··-··-·"•·-··"'·····-····--.-·-··-·-···-··•-·>•--··"'""'--·---········.,·--·····.·
._,..___ ............... ,r._,~.,.••••~.,•• ..•"~'''""••••_...-,..-.,.,_,.,.. ••• - , _ ·_,N_~,.,,..,.,... ,~••,...~·-------•-- •••....,.•"--..--.---..----•'-••- ---~n~--· .-•-•• ----- _____ ,_____________J ______ ~-------------- --------- -----'-·-·---·-·---------------------------- ...... ----- ------'·---------- ------ ...................... -......................---...- ... - ......... __________ J _

hayale-sığmaz muhalattandır. İslam'ı !t~ada.~avet ed.e-

mak ile öyle bir fikr-i muhal-i azimin arasında ne müna-
bilmek için her biri fevc fevc ehl-i Islam'a hükmeden
sebet olabilir? Rusya Devleti bütün İslavları, Almanya
Fransa, İngiltere, Rusya, saire gibi devletlerin cümlesine
Devleti bütün Cermenleri zh·~i inkıyada alarak Cermen,
birden meydan okumak iktidannda olma)ıyız. ffatta
İslav ittihad-ı vesi'lerini vücude getirrneğe çalışabilirler,
umumiyyetle. N as§:ra'ya, deVr·i kadimde olduğu gibi ·galib
·bu. bir sa'y-i makbuldür; çünkü kabilü'l~husfrl bir emele
gelebilmeliyiz. Halbuki biz galebe, tahacüm şöyle dursun,
ma'tuftur. Bütün İslavların, Cermenlerin aralarında
tahafuz, tedafu içiri. çareler anyoruz, ariyoruz:da bulamı­ mukarenet"i niezhebiyyeden maada mukarenet~ıırkıyye,
yoruz. Rumeli'nin müsliminini muhafazaya muktedir de-
fıkriyye, vataniyye, iklirrıiyye, ekseriyya da vahdet-i lisan
ğil iken Hindistanınkileri teshire kalkişmak en coşkun
gibi münasebat-ı günagün vardır. Halbuki cihanın müs-
bit hayiile bile sığmaz ahlamdandır...· Selattnimizden,
lümanlannı dinden nıaada biri birine rabteden bir ala1ca
vüzerfunızdan, üdebamızdan bu emr-i ınıihale sarf-ı cehd
mevcud mudur? Cermenler umumiyyetle Avrupa'nın va-
edenler hangile:d oldu? Göremiyoruz. Filha~ka sahib-i
satında, İslavlar ise hemen um11miyyetle Avrupa'nın baş-
makaleye göre bu beiikilerin içinde bir Ro~sseau müter-_
. tan başa Şark'ında sakindirler. Bir J;ıakimiyyet, bir idare,
cimi bile varmış kl bu zat da zavallı Said Bey. olsa gerek! .
bir ittihad altına· girebilirler; fakat Islam'ın her halinden
,,,1 Meğet ki Emile'i tercüme eden Ziya P~ş~ ~lmasm!_.. ·
maada bulunduğu yerlerin yekdiğerine bu'd-ı binihayeti
,,,ll: Said Bey ki Rou~eau'nun fezrul·i ·ahlakiyyesini Türk~ böyle bir ümniyyeye m~ni-i malızdır.
çe'ye n·akletti; başka·uf~ tefek makaleler, Galata.t..ı Ter-
ittihad-ı İslam'ı böylece kabilü'l-husfrl görmediğimiz
cüme gibi sade e~erler yazdı. Lakin ·hangi akval, hangi
-gibi tevhid-i etrak fıkrinden de .bir mana çıkarabilenler­
efal ile ittihad-ı ~ İslam'-a çalıştı,' anlayamadık. ·Ziya Pa-.
den değiliz. N eyi~ kimi tevhid ·eyliyoııız? Tarih bir tarafa
şa'da bile Hürriyet'den Harabat'a k_adar sarih surette
dursun, bir kere lütfen coğrafyaya, alıval-i aleıne a:r 1 :0·ı na-
böyle bir· fikre tesadüf etmedik.- Bir· Bulgar ile, bir Rumla,
zar"ı ibret buyurulsun ... Etrakin bu ·suretle tevhidi için
bir'Türk'ü mezc ederek Fransız, Alman, İtalyan milliyye-
eihanı ne kadar alt üst etmek, hiç olına.zsa koca H.-usya
ti gibi bir roilliyyet teşkil etmek,düşünmeğe bile ~eğmez
Devleti'ni gövdesinden ne derece kırmak lazımdır, düşü­
bir emr-i muhal olduğu gibi zamammızda·Asya'nın,·Afri-_ ·
nülsün.
ka'nın, Avrupa'mn rriüslürrianlartm tevhid ile .bir devlet-i
İslamiyye vücude getirmek mutantan l~n ~uru bi~ ve· ·İlahi, Tatarlar ile, bir nevi Türklerle m.esklın iken Kı­
hinıdir. Bir vehmi, öyle halife lakabını, ·elkab-ı saiteye nm'ı muhafaza ieden1edii{ ele şimdi bütün Asya'nui Türlı::-.
tercih etmek, dine fart-ı hürmet göstermek, ehemmi:Yyet lerini t~vhide mi çalışacağız? Böyle bir hayal-i ham~. be-
vermek gibi ahvai-i tabüyyeyi bürhan tutarak o padişB:­ del de '!'ürk olmayan vatandaşlarımızı mı feda edeceğiz?
ha, bu vezire, nihayet şu fırkaya isnada kalkışmak reva- Bu fıkr-i acibin ınübdile:ri kimlerdir? I.~ehçe'de (geldim)i
yı hak mıdır? Bütün bu ricalin işi gücü kalınadı da bu (geldüm) yazmak gibi bir şivesizlik göstermiş 'olduğu için
evhama · mı sarf-ı mesai eyliyorlar? Buna delal~t eden r:çıi Vefık Paşa merhuma nu bu hıffet isnad olunuyor? N e-
delil-i hakiki nerededir? Bu yolda bir mulıarebe mi açıldı? cip Asım Efendi ise ~eon Callun'un o nıuğlak, fakat gev~
Bir cedvel~i hatt-1 hareket mi neşrol~ndu? B1~ teşebbüse şek Mongol Tarihi'ni 'rürkçe'ye naklettiğinden dolay-ı
mi .·girişildi? Mekteblerde tedrisat~i. diniYJieyi te_zyid et- mı) yoksa.«l~aide-i-Türkiyye» diye sırf kuru bir inacl sai-
mek, Şam'dan ·Mekke'ye 'bir demir yolu inşasına· kalkış~ kasıylao (vav) haşvini ilave ederek Tülıı:çe'de bir k.aidesiz~

44 {•
 lik gösterdiği için mi böyle bir acibenin mürevvici addolu- rak sönmeğe. mahkum edilemeyiz. Mazimize, mezaya-yı
nuyor? Fakat Ş. Sami Bey esasen Arnavud olduğu için li-· fıtnyyemize mesaimiz~ istinaden varlığımızı, istikliilimi,.
sanen, fikren, emelen ne sU,retle olursa olsun, ancak Os-
manlılık itibariyle Türklüğü idrak edebilir, öyle tevhid-i
zi muhafaza' etmek, mihr-i şaşaa-darın taht-ı füyil- bu
. 1
; zatında .akvam-1 ·srure gibi tekemmül-i 'ıİıukadderimizi -ta-
etrak gibi acaib efkara vakf-ı sa'y etmez, edemez. Huliisa kib eylemek isteriz. Öyle . .bir devirdeyiz ki alemde şöyle
ne kadar muht~şem, mübeccel olursa olsun, muğlak , böyle bir h'(ikm-i madeletin· careyanına kaniiz. O halde
ale'l-husus muhal olduğu için biz öyle vahdet-i milliyyet-i koskoca bir kavmin imhasına hangi adalettir ki kail olur?
Osmaniyye, ittihad-ı İslam, tevhid-i etrak gibi fikirleri
hedef-i funai ittihaz edemeyiz, bu yollara bezl-i nıes~ ey- Sade nevakısımı~~ görmemeli, bir parça munsıfane
leyemeyiz;. çünkü sa'yimizin memleketimiz için, vatan~ kemalatımıza atf-i nazar-ı im'aıi eylemeli. Şark'ın başka
daşlarımız için nefini, bir semeresini görmek, göstermek bir kavmi var mıdır ki bilfarı elii altmış sene içinde lisa-
isteriz. · na, edebiyyata hatt~ u:muriıiyyetle irfana Türkler. kadar
feyz ve kem~l ~ermiş olsun? Devr-i Mahmudide Türkçe
Bu tafsilattan sonra bahsimizin şıkk-ı diğerine nakl-i ne idi? .Devr-i Hamidide Türkçe ne oldu? O zaman Türk-
kelam ederek mesleğimiz, fıkrimiz, maksadımız nedir? ler ne biliyorlardı? Bu'gün Türkler yine akvam-ı saire-i
Bir kere ·daha bervechi ati mücmelen fakat aynen bast et- Şark'a nisbeten neler bilirler,? Alelhusus bütün b1,1 tecelli
nıek dileriz. ne kadar ·mevanie rağmen h usule geldi!. O kadar rizalda-
·* ra bile gitn1eğe hacet yok. Ne·türlü sevaik .ile olursa ol-
** sun, tabib, davavekili; muharrir, saire bir kütle-i şübban .
Bugüne kadar dedik, diyoruz, demek istiyöruz ·ki · bir müddet 'Avrupa'da tahsil.:i kemale· çalıştıktan sonra
(Türk) 1 mazi, meziyyet sahibi bir kavimdir, altı yüz beş birkaç sene evvel bu zer.p.1ne geldik. Az bir müddet içinde
senelik bir devletin, bir saltanatın müessisi} mruik.idir. h~rbirimiz bir ·meslekte ilerledik. · · Fikrimizi,
Bugün bile saik~i .zeınin ve zaman ile uğradığı şaibe:..i muamelatımızı,. ahvalimizi yakından· tedkik eden
izmihlal' içinde dembedem maddeten, manen= fı~at-ı ., riıunsıfin-i Efrenç ·bile:· «Türk hakikaten ·akva.ın.-:ı saire-i
mümtazesini izhar ve isbattan geri kalmıyor. Bir ma're- Şark'tan müterakki, müteali imiş!.. Bir Avrupalıdan hiç
kede aleme ekseriyya baştan başa veleh veriyor; bununla aşağı kalmıyor. Şark'da ·doğan Avnıp~hlara ise nıürec­
beraber iktiza ederse, fırsat duşerse Avrupa medarisinde, c~htır>ı. .diyorhır. Hakkımızı, fazhmı~ı tesl.inı etmeyen,
cihan~ı irfanında terneyyüz e de biliyor! _Filhakika idrak eylemeyenler yine··olsa olsa içimizdendir. Çünkü
hükumet, cemiyyet itibariyle zeviil-zededir. Fakat bu.sey- şahıs itibariyle alayız; fakat ce.miyyet, kabiliyyet-i ictima
yienin taksi . .J. kavimden ziyade iklimin, fıtratın değil, ze- nokta-i nazarından henüz· berbadız. Es bab-ı. gftnagüne
min ve zamanındır. Bu engeller, bu belalar olmasaydı~ · mebni aramızda daimi bir nifak-ı kerihtir ki hükünıran­
Şark'a bu suretle gömülmeseydi Türk bu izmihl&J,-i dır. Bilfarz bu derece·safvetle> böyle hüsn-i niyyetle neşN
ictimaiye uğramazdı.· Maamafıh ıneşiyyet-i hükm-i ezeli rolunan şu «Türk» gibi· bir .gazeteye bir nazar-ı buğz ile
değiştiremeyiz, olan oldu. Şimdi öbür mahasine- istinaden bakmak vesiİelerini aramağa kadar vannz, o derece mü- ·
bu nevakısı giderrneğe çalışmalıyız. Cihan~· göstermeliyiz na.:fi.lo.z, o derece teşne-i tefrikayız. t · •

ki böyle bir· asr~ı tealide taassub-ı sayyibin kurbanı olaw Fakat biz sehat v~' metanet g~sterirsek, alelhusus her-

46 ·47

···~---r··'--·--·-··-:--·· ··-----···-·-····-------···-··---·-···-···---·--······ ·-·-.. ·-···--·----·--················ .... :r~·-··~·--·-- ............. ~_....... - -· ·-· ...... p··-........... ···· · ....---· ....--............ ·-~------·· --·-· ·-.. -.--.. -··- -.-ı-u·---··-·-----·-··-----·-·---r-----·-- · ...... ··-·
~ ·-·-~-- - --·- ~- - - - - - . . - - · , _______ _ . _ ... _____ .__.... _ --··- -~ -- ---~----·-·· ...· · - .t .....- - -·u ·------·-----·--·•--...------· _,. . -- -- ....-.. ···---·
 niyye 'her suretle yavaş yavaŞ ne parlak bir nizanı ve inti-
zama ~azhar olur' görurüz. . '
biri:miz mesİeğimizde meiiyyetimizi gösterrneğe çalışır* ·
s~ o hissiyyat-ı redlenin hiçbir zaman kurbam olmayız; İşte bu ·ceridenin emeli Türklere şu sebil-i feyz ve
akibet emel-i memdUhumtiza ereriz. salahı, ma'reke-i medeniyyette şu cedel-i ceyyid-i ·hayatı
göstermek, fıtrat-ı mümtazelerini ihtar etmekle beraber
Ernelinriz nedir? Cihanın hangi bir köş~sinde olursa
şimdiye kadar uğrayageldiğimiz meskenet ve atiHetten
olsun, bilfarz Mısır'da, bir mevki-i mümtaz Rumlar ttal~
. ' '
yanlar, hatta Ingilizler, }4,ransızlar gibi bir mevki-i müm~
fısk ve nifaktan halinıizi, atimizi sıyanet 'eylemektir ki b~
içimizden hangi tarafın, her kimin olursa olsun aleyhinde
".taz tutabilniektir. Niçin öyle olmasın? Fezail-i kisbiyye ve
~:ulunmak,, uğraşmak zilletinden, o bisud, hatta muzır
vehbiyye itibariyle onlardan aşağl nu;Yı.z? Güzel bir terbi*
· mesaiden beri, mi,inezzeh bir meslektir. Umduğumuz
ye gördü.kten s~nra hangi bir işi d.eruhte eylersek hiç ol~
vechile olursa, . . dünyanın her köşesinde Türkler istediği­
mazsa onlar kadar ifa edemiyor muyuz? Gözümüzün
miz gibi tea.Ii ederse, hey'·et, hükümet ·de bittabi feyz bu-
önünde öyle idareler, işl~r pluyor ki aynı ka'b-ı irfanda
lur; yo'\tsa öbürü olmadan. heriki asla olamaz: Bir hey' etin
bir Türk, akvam-ı ·saireden ziyade bunlarda muvaffakıy- ,
mesavisi efradın cümle-i seyyiatıdır.
yet gösteriyor.
. ~u; ~z~hattan. sonra, vahd.et-i milliyyet-i Osmaniyye
Bir hey' et-i ictimaiyyeniri cem.iyy?t itibariyle. islabı o
ı~~ş, ıtt:ha. d-ı.
. Isl~m imiş, .tevhid-i e trak imiş öyle
hey'eti terkibeden efra~ın şahıs itibariyle, salahına, fey-
mubhemıyyat ıle ugraşmak vazifemizden haric olduğu
zine mütevakkıftır: Ne zaman Türkler dahil ve haricde
anlaşılmaz mı? Biz Türklerin, efrad itibariyle tealisirie
şahsen teali ederler, kavlleşirler, maddeten've manen,
çaışanlardanız. Bu nimet o ·derece-i vefrette husule gel-
. fikren ve ilmen kudret ve servetı sahibi olurlarsa, gide gi-.
sin. Türkler, hali muhafaza eyleyebilsinler. Hey'eten
. de .yegane bu Türk devleti de o füyılzatın semeresini .gpr-
zeva.lden kurtulsunlar, ikbal yolunu tutsunlar. Sonra
meğe, iktitaf etmeğe başlar. Yoksa biz sa'yimizi, istidadı­
vahdet-i milliyyet-i Osmaniyye mi? İttihad-ı İslam mı?
.mızı bu maallye hası-edeceğimiz ye:re dahil ve ha.ricde
_Tevhid-i.etrak mi? N e gerektir düşünsünler. Bütün bu :fi-
kendimizd.en,· ·. hükümetimizden acizf:tiıe, miskinarıe,
kirlerin mebdei, nokta-i iftita,hı, şu maksad-ı basit-i müs-
şikayete, tazalluma vakfeder:sek~ küru' kuruya. malumu
tahse.nemiz olduğu için milliyyet-i Osmaniyye'nin vahde-
i 'lAm kabliil).den ·olmak 'üzere aleyhde bulunmaktan
tini~. Islam'ın ittihadını, etrak:in tevhidini mi, ne istiyor-
rnaada bir meslek sahibi tılamazsak, yş.ni .yaramıza bh·
. s~ ıste, fakat bu mealiye ermek için evvel-emirde gel, bi-
yara ·daha katmalda ıiğraşırsak, netice, şimdiye kadar ·oı­
zımle çalış! Cevher-i fıtrilerinden istifade ile Türkler
dı:t~'ll gibi., nura ·9.eğil, zalama çıkar. Ey koca ·T·ürk! Hali
dahilde olamazsa haricde her suretle mazhar-ı teall ol-
beğe:nn1.edin, hoş görme din,· niemleke'tini terk eyledin ...
sunlar. Böyle olduklannı da yar u ağyara göstersinler.
değil Illi? Maksadın hayır ise yürü, git. Mısır'a, Ameri-
Şahralı-i irfanda, hatta irfan-ı millide ilerlesinler. Elli
. ka'ya, Ingiltere'ye, ·Fransa'ya nereye ·istersen git; fakat.
~tmış. s~ne için~e bir ıhertebe-i harika-i bedi2ya ref eyle-
her }P.ttiğin. yerde bir'meslek, bir rp.eziyyet, bir irfan sahi-
dikle~ li~an-ı mıllilerini daha ziyade ıslah, daha çok i'la
.bi olmağa. çalış; çalış da 'maddi ve manevi kudret ve. ser~
eylesınler. Bununla beraber edebiyyat-ı Türkiyye 'ye daha
vet edin; fikren, cismen· yüksel; yüks~l ki bir gün sen'den
revnak, daha ineila versini er. Hikayelerimizi, tarihleri-
rnemlek~tin her. suretle müstefid ·oiabilsin... Hepimiz
böyle yapabilirsak ·çok geçmez hey'et-i müctemia-{Osma~
49
48

)
. ı··
 .r
·f '
.:1
nıizi, eserlerimizi elsine-i Garbiyye'ye tercüme etmeğe
koyulsunlar. Cihfu:ı.-ı tt~meddün· biz_zarure bizi bir Avrupa
·. IlİR JYIEKTUB ,;J
kavmi gibi telakki, cemiyyet-i milele kabul eylesiiı. O za- 1

nıan nehc-i güzin-i ikbali. bulmuş oluruz. Biz .butüıi bu

tealileri, bu tecellileri pek ziyade kabilülhusul görüyoruz.·
Şu kadar ki bu hedef-i muallaya. ermek için ·enr güzel,
sade, o kadar değil yegane- vasıta, bu sebil-i maroiyi ta:-
mamiyle ·~drak ey le dikten sonra, ..herbirimiz. meslek-i
mahsusümuzda; tababette, da~v~ ·vekiHetinde, .ticarette,
ziraatte, meşagıl-i maliyye . vesal.rede o. memlekette,' bu ·... sernıliliarrlr B{3yef~ndi, .
memlekette faiku'l-akran olmağa bunUİıla beraber de- de
rece derece şu arz ettiğimiz suret-i vaziha· ye meşruada . Muteber «'l'ii~k~un birkaç n.üshasında neşrolunan .~ü·ç,
hayr-ı umftm1yi, ikbal-i milliyi düşünmeğe . çahşmak, dai- · 'I'a:rzuJ: Siyaset» ünvanlı makale~i fazılaneyi okudum..
. . ... ·. :'· .. · . . .. · ·. ·. .
ma çalışmalüır. Bunun içindir ki bütün şu halıs-i mufas- . M:uhapir-:-i A'!alt~e, ifadai"ı ara~ınd~ bazı kat'i hük.ümb
sala yine bu sefer de Latin şuarasından birinin şu sade l~:r \veriyor;·. fakat -hatime-i nıakalüıde gayet. viizıh bir
olduğu kadar büyük sözü ile ha.time veriri~; «Çalışalım!.1.» re3"bllikle her tP.rlü hükUinden ictin3;b ederek makales:in:i .
Mısır, 26 Mayıs 1904 büyük.bir n~lcta-i istifhanı ile bitiriyor ve <~üç· Tarz-ı Siya- ·
set>> ten birinin tercihini «Türk» ten ve _karilerden bekliyor~ ·
Ali Kemal.
Bendeni~, tabiatım ikti~a13:ı r~ybi ola~adığım ye Türk-
lerin bugüne kadar pe~ az işlemiş) pek az yoruhn.uş .di-
niağlannın bu gibi ~üzakerat ve mtinakaşat-ı Hniiyye_ ile
yorulmağa, nema ve tekemmi.He ihtiyacına kani hullııı.tı:ulu­
ğlım için malqıle~i mezkureye ş·öyle böyle bir çevap hazır­
\. lanuştım. ·.Bunu
takdim etmek ist~rken. ce~de-i Alilerinde
. bir eevab-ı edibant~ ·ve· tnünekkidane n.eşrolundu.
.· · Bendeniz .«Üç Taı~z-ı Siyaset»· makalesinin cidden.- ted-
kik.-ve münak:aş.aya değ~rli ,bulunduğuna kani olarak ce-
vap ·yazmış idim. ·«Türk»te neşrohinan cevap, bil$s ma·
kale-i mebhus.eiıin hayalattan;. evhamdan ibaret bulun-
.duğunu iddia ediyor. Bu iddia fikr-i: Acizanemi asi~ değiş;.
tirmedi; .fakat . cevabıını tatvile seb.eb oldu. Çünkü '
:ı <.)
«Türk»te n.~Şrohı,nan. cevab şidd.et-f 1isaniyyeeiyle, bir ne.:.
vi edepiyyat merEıkıılanm, biİhassa ·bazı tarih ve ulum-ı
ictimaiyye bigan,elerini ikna edebilec~ğin.deıı, evvelemir-
d~ . .bu makale-i cevabiyyeyi red, saniyen. asıl inakaleye
>.;:olan cevabıılu yazmağa mecbur. kaldım. ~u uzun' red ·ve
50 51

··-·r-··---·-····-........ . ······;ı·-··-·------····--------·-----·----·---·:;--·--··--""""'"•'·---··-·-·-·-:-·-:-· ..:·-·----.-········-··-····--·-·--·-··--"-·-·-·-··-...............--·-···-·--·--ı···-·-···-··---- ..............~--------·--............. :·--·---·--··----··-·-·--·-·-.. --·-······......... .,_________ ................................................._............................,.............

-------------------------------------------------------------------------
 cevabım muhterem «Türk»ün· bir köşesinde· yer bulabilir..
se bahtiyar olu~. .
·*
Cevabınuz muhamr-i muliteremi, biraz kanşık, )Jiraz
mahrum-ı tertib makalesinde başlıca şu fiki:rleri dermi-
yan- ediyor:
<<Hiçbir Padişahım.ız, hiçbir vezirimiz, hrudmimiz ne
karib ne de bai'Çl bir mazide, hatta ne de h~de, ·ne -İslain,,
ne milliyyet·i .Osmaniyye, ·ne tevhid-i ·.e'trak mesleğine
vakf-ı sa'y eylemedi. Bunlar hep gayr-i .kabil-i icra
tasavvurat-ı garlbe, evham ve hayalattır~ .. ·En coşkun bir
hayale bile sığmaz·ahlamdaridır. Hem «Üç: Tarz-ı Siyaset»
muhamri bu. siyasetleri, tarihi· indiyata göre bol· boluna
bölerek, tanzim e·derek, hakayık-ı vakayii altüst eder~k
meydan·a çikarımştır .~>
<<Tarih, .tarih, lakin tarihe gayet im' an ile, insaf ile
· bi:ıkınalıyız;. gelişigüzel vakayii tarihe bürhan,. rical ve va-
. k~yi-i tarihiyye}ri · şlliid getirmek... O fenn~i şah~eye
hürmetsizlij{. olur».
«Bizim· i.çin Türk~ü. İslam,dan, İslaİn'ı Tütk''ten, ·Tü.rk
ve İslam'ı Osmanlılıktan, ·Osmanlıliğı. Türk'ten, Is-
lam'dan·ayırniak, vahdeti teslls eylemekmuhaldir».
«Biz hakayıka daha muv~, vakayie d~ha mutabık
bir meslek takib eyleriz. Bir hey' et-i ictimaiyyeni,n cemiy-
. yet itibariyle ıslahı o hey' eti terklb eden efradın ıslahına,
feyzine mütevaklnftır .. Biz,\ Türklerin -efrad itibfiriyle
teallsine çalışanlardanız·». · ·
«Türkler hali muhafaza eyleyebilsinler, hey'eten zeval-
. den· kurtulsunlar, ikbal yolunu tutsu.n).ar... Sonra vahdet-
i. milliyyet-i Osmaniyye .Iİlİ? 'ittihad-ı İslam~ mı? Tevhid-i
etrak mi? Ne :gerektir·düŞünsünler.~. Bütün bu fikirlerin.
~ebde(i), nokta·-i iftit.~ı; şu·m~sad-ı·b.asit-i müs.tahse.;.
['
[.
nemiz olduğu için, millet-i Osmaniyye'nin vahdetini, İs­
lam'ın ittihadını, efraıdn tevhidini mi? Ne istiyorsan iste;
fakat bu maaliye ermek için evvelemirde gel bizinıle ça-
lış!..» . . . .
Ve «Yine bu sefer de Latin şuarasından birinin şu sade
olduğu kadar· büyük :sözüyle ha time veriyoruz: Çalışa­
lım!..»'
Bendeniz zannediyorum ki kucak kucak tarihten sos-
yolojiden bahseden, fevc fevc vakayii işhad eden bu ~evi­
ze, ne tamamen savabdır; ne de «Üç Tarz-ı Siyaset» ma-
kalesinin ruhuna ve usulüne edilen itirazlar haklıdır. Sa-
h~b-i makale, belki zemininin siyaset-i fi'liyye olmasına
rağmen nazariyyataı (mantığa) çok ehemmiyyet ve mevki
balışetmiştir; fakal herahin-i tarihiyyesi, usul-i tedvini ve
mütaleatı tamamen sahihtir.
«Hiçbir padişahımızr hiçbir vezirimiz, hakimirhiz ·ne
karib, ne. de baid bir mazide, hatta ne de halde, ne.itti-
had-ı islam, milliyet-i Osmaniyye, ne tevhid-i etrak mes·
leğine vakf~ı saty eylemedi}> demek, bütün son asır
vüzera-yı güzidesini siy~setsizlikle, mesleksizlikle itharn
.olur; ~nlar bu hakaretin fevkindedirler.·
Evet! Türkleri tevhid siyaseti bir tali'-i müstiıkbele
malik olsa da, bugün henüz pek yeni, p~ turfanda, her
1
ne türlü olursa olsun siyaset-i Osmaniyye'ye eelb-i faide
edebilmekten pek uzak olduğu için, rical-i siyasiyyemiz
tarafından takib edilnıedi. Zaten Üç Tarz.:. ı Siyaset mu-
harriri de buna başka bir tarz-ı me:vcfıdiyyet, diğ~r bir
s~ret-i te:elli isı:ad etm~yor. Fakat siyaset-i İslamiyye,
bilhassa sıyaset-ı Osmanıyye böyle değildir. Birincisi bu-
günkü Padişahıiı {ll nühbe-i arnali göriinüyor.- İkincisi
bütün rical-j· siyasiyyemiziıı son asırda hedefü'l.:harekatı
oldu. ·
[1] O zainan Padişah Abdülhamid Han idi.
53
 .Büyük Selirrııin., bu, Suriye,. Mısır 1 IIicaz, Yemen
Patihi'nin, bu ilk Osmanlı Halifeafr.d.n siyasetini
rnü.vHrrihln-i. Osmaru:Jye''nin bazıları tama.nıe!ı haklı ola~ ·
rak ittihad-ı İslam politikası: diye ·tavsif eylemekte ve
hatta bu fikirle oğlunun, Süleyman Kanuın\un.~ isı"-i pe-
derden inhiraf ile satvet-i Osmaniyye'yi Garbıa tevcih ey-
lememesin.i tahtie ve tenkid et:ın.ekteler is.e de biz, itti.·
had·ı.İslaın tabirinin son asırda Avrupalılar taraf1i1da~
· diğer e~stHine nisbetle düşünülmüŞ, vaz' edilıniş bir ta-
bir olduğunu zannettiğirnizden, b1:ı. ba1d ı::p.azide:n sarf-ı
nazarla snın. siyasete, sultan··ı zk.maııın. politikasina aif:.ı
lihaza-i dikluıt ile iktifa edecef.j,iz.
Sultan-ı m~işarnnileyh, pek sevdiği tahir He~ Ffalife~i
lVHislin1in1 ·elçilerle, murahhasla:rla) k.om.isyonlarlaı., me~
buslarla, inlkan derecesinde·neşrlyyat-ı hariciyye ile~ bü-
tün d.ünyaya yayılmış İslamlaı-ın. celbai muhabbetine, ma~
kan:ı··ı IIHafet'e :ırabt-ı kalb etinesine çahşıyo:r):onları Os-
J'l'1.an.ü . J.ga tal:ı::rı."'b e. say ecuyor, merr.ı..an
·~ ~ v' "·'ll 'k·~~ı' f...)s:rn:uuyye
ı'"' l
g~31erı ehl·i J:slaı:n'1L akıl ve diı·ayeti derecesinde rza:ı::a çalı:.
şıyor~ j]Jenı-i İstanı'ın ehemmiyyet isnad ettiğiİli :t~~nney-
1<.-~diği zev~ıtı yanına iıhyor, Hica2hn: rn.uhafa.ıasını 1-\n.ado~
h:{nuıı hıf~ı ve müdafaasına tercih ediyor; 1slanıların} hem
de .calül İs1am]ann.ihtisa.sat-ı sa.fdilanelerhıi okşayacak .
hareketlm:i kemal-i· ımemn:uniyyetle i cr~ ediyor~ ka.vaid-i
zahire-i. İsla1ni:y-ye;ye riayetten hlç geri kalmıyor; n.ıemle­
ketin taassubwl 'diı.uyyf~Sin.i muhafaza için her }töşeye bU··
cağa hocalar i'zanıındanv mekteb ·prog.rrunhınıu tedrisat"ı
diniyye ile hal~i işbaa gethmelı;-.ten bile çekin:m.iyor. · ı•
Bi.zce hep bunlar siyaset:-i hazıranın cehaleti gözönün-
den kaçırılm.amak şartıyla~. siyaset-i İslariıi:yye'niıi. bir'er
. fer'idir. Bilen1eyiz~ ·bugünkü bir Osmanlı padişahı bu hu-
sust~ daha fazla nelere teş·ebbüs edebilir. · ·
.ıt.'lı. !şte ~<Cevabımız» muharririnin anlamak istemediği
;ı:Tü.ktll?J~ şu son cümle de
terneiliği içindir ki;
54
--·:T ..........................................._ .............................................. ,_,,,, ·-·····--·;ı--·
<~Rumelinin· mqslim!nini ·mı1hafazaya mukte dir değil
iken Hindistan'ırilqleri teshire''kalkişmak. en coşku~r bir
,
.
h.a~ale bile sığ~az ahl~mdandır. Etrakiİı tevhidi için
cıhaı:ı.. ~·: ~~dar. .altüst e~mek~··:~iç olmazsa koca Rusya
Dev:letı nı gov~esınden ne derece kırmak lazımdır düsü~
nülsün» deyip durmaktadır~ · . ·, : ., . · · ' ·~:
• • • :' .1 ··.' •
Ey üstad! Ge,~ek ittihad~ı İslam, gerek Türklerin tevhi-·
di siyasetleri bugüfl: bir gaye, bir gaye-i siyası, bir hedef,
bi;r hedef-i asl!dir. Her i.kisi:ııin,kabul ve takibi. halinde de
o tasavvu:r ettiğiniz harblerin. hiçbiT'i~e teşebbüs olunrrıa­
yacaktır ve bu ~ebeptendit .ki hu.. t'asavvurlar, güç olnlak-
la beraber, ahlam değildi( Siz'bir terakld ve tekamül-i .·
~ah~1 tasavvur ·ediyorsu~uı;, işte bugün İslanı veya Türk ·
siyas.etini takib ·:demek, bu eine-li', bu h.edef~i h~kikiyi, te-
r~~ı ve· tekenımül etmek·üzer.e_. bulunan o· eşhasın· di-
maglcınna, yetl~ştirmeğe sa'y etmek. demektir. ·osmanlı-
. lar ;k,ıhç ku~etiyle teshii'e ·kalkİnÇtyacaldar; İslaı:nlar, ya-
'
ye '!" • 1
hud. Türkler dimağ kuvvetiyle .birl~şmeğe can atacaklar-
dır. D~vl~tlerin, cemiyyederin hayat-ı siyasiyyesinde yal-
l!UZ F"..ilıç, bazu kuvvetin.i m.edh ve ıtr~. etmemeliyı.z. · Bu
kuv.a~yı: ınadc1~yy~nin kudret~i fikriyye ile. nak.abil-i
n:rukavemet bir satve~ ve. şevket iktisab edeceğini de dü-
şürmıeliyiz. I{.llıcaı bazuya hükr(leden de dimağdıt.
, ·."~Üliyyet~ i •: q·s~n~niyye ~eş~ili. ·siyas~ ti;ıe gelince ...
Lakın' hayat·ı ,'milliyyeinizi: tG1nZ1me~ umur·ı id.arer.nizi
tensika teşebbüs edeliden beri bütün harekatımız, bütün
a:;mellıeriıniz l:punu i.stihsale mevküf oldu. · .
ı.
. ,.Tanzimat•x H~yriyye·budur, b1gane nazariara ·rnechul .
.kalsa da, n~erhum. Sulia~ :Abdülr.aecid;in, Re şi d, Ali, Fuad ·
ve Mi~atlarırı.asarı,-Tuh·f asan bundan,. bu «l\/Hlliyyet~i
Osmaruyye» teşkili arzusundan· ibarettir. . · ·
. !~n:sıı,. Hsanw~ siyas1de, ı:niHet-i .hiildmenin gayri
ahalıyı· ~ınen, hsan,en, ·ahltlken;·..vicdan.en .rniHet~i
mündemict:ir ve bunu anlamak. is- hakimeye benzetmektir. Buna- inuvaffakiyyet haH:nı:.tı~
·
...
. .,
'·
55
..·---··-··-···--..···-----..,,..,,.,._,...................-...............-·-:···:-·---............,_______________ ,..................-·-·-··-·'"'""-''"'-l""'''"""""""""-·--···----·----··-··"--""'"""'-··--..:·--·""'"""'""""·-•-"""__,,_,,..,.,_,__,,________ ,,.,,......................_................______ , ..,............
·-··-·---··--··-····---····--·--··-·......,.,_,___.....,. ______,_______.....___ , , ,..,_,,___ ,,_,,..;. ._____,,.............................................-·-·--..l-....-...- .........- ............_.____,_____,.........,_..._.._:....:...:...............................................::................................................1~........... ................................................................................J.._.

hükümetin taht-ı idaresinde, yakdiğeriyle tamamen nazar Girid, Bosna, Arnavutluk, Bulgaristan) hulasa bü-
müsavi aym hiss-i milli. ve vatanperveri ile mütehassis tün Rumeli m,üsl~manlan, Osmanlılann, o hiç milliyyet-i
efrftddan mürekkeb bir «millet-Lvfthide» buhınur~ F:akat Osmaniyye ile uğraşmadığı iddi~ olunan padişahlanmı"
daima temsilin şuubat-ı. muhtelifesine bir anda müracaat zın vüzeranuzın bu tarz-ı temslle riayet-i fevkaladelerini
etmek kabil· olamaz. Mesela dinen temsil, kadimen en gösterir. Memleketimizin bir kısmı mesela Anadolu'nun
mer'l.bir usul olduğu halde zaınanı~zdat oldukça temad- şarkı el'aİı temsll-i diniye mv.vafık bir zemin olduğu için
dün etmiş akvam arasında, ekseriyyetle metrftktur; dindar hocalar fevc fevc bu cfuıibe, i'zam olunmaktadır­
. nakabil-i icradır.· Bu halde bütün kuvvet-i ··hükumet, lar ...
lisanen temsil ümniyyesihe tevcih olunur. Vahdet-i lisan,
Tanzimat kurun-ı vüsta adatının terki demek oldu-
beynelahali münasebat ve muarri.elati tezyid etti~· cihetle
ğundan bu devrin temsili de daha medenibir tarzda vu-
temsil -i tabeye pek çok hizmet eder; vahdet-i edebiyyat,
ku bulmuştur. Tanzimat evvelemirde hukuken, idareten
oldukça müterakkl akvfunda, adeta vahdet~i diriiyye yeri-·
temsile uğraşmıştır. Kable't-tanzimat, tebaa"i Devlet-i
ni tutmak iktidanndadir. Binaenaleyh milel-i muhtelife':.
Osmani:Yye yekdigerine müsavi ve memzuç olmayıp her
.den mürekkeb olup ahalisini .temsile uğraşan hükumat;, ·
~rk, her din başlı başına idare olunur hususi bir fi.rka, bir
m~mleketinin gevşek, bilhassa· din-i resmiye karib dinli;
millet,. hükumet içerisinde birer hükümet idiler. Devr~i
. ahalisi yanına vaizler, riiuallimier, müderrisler yo~lar.
teceddüd siyasiyyünu, İlıtilal-i Kebir'in müsavat kaidesi-
Bütün milel-i muhtelife arasına ılıillet-i hakiine hicret et-
ni, o rida-yı medeniyyeti siper ittihaz ederek bu tefrikayı
tirerek onlann seyrekleşmesine çalışır. Milel-i malıküme
bozmağa, tebaa-i Osmaniyyeyi idareten tevhide çalıştılar.
lisanını, edebiyyatını tazyık ile iıema ve tevessuuna ttıani
olur; ve lisan~ı hükumetit ,gücünun yettiği her vasıta .ile, 1856 Hatt-ı HümayU.nu'nun bahsettiği «maarif ve za-
bilhassa mektebl~rle, lisan-i umumi haline solqnağa gay- manın terakkisi_ile mütenasip ıslahat» patriklerin ikti-
ret eder. Bu tezyİkatın hepsine mukabeh~ edebilen bir dar-ı siyasi'sini azaltmak, papaslann vihidatını kesrnek
millet eğer karşıya.· ç1karsa o halde imkari dairesinde o umur-ı adliyyeyi malıakim-i muhtelite-i Osmaniyye'ye
milletin ecanibe İnuhac.eretim teşvik etmekten 'başka_ça­ tevdi etmek; Hıristiyan mekatibini, kiliselerini teftiş altı­
re kalmaz. Bu da mümkün olainazs·a bilmelidir ki, o mil· ~ na almak demekti. Bunlar niilei-i muhtelife hayat-ı mil-
let muh.afaza-i ın:evcudiy)rete, yaşa.ilıağa ve belki idQ.ia-yı liyye ve siyasiyyesini tahdid etmek idi.
ıstikiale nani:Zeddii.
J
Hükümet-i Osmaniyye memleketin cihat-ı muhtelifesi-
İşte Devlet-i Osmaniyye'hin zamanımı'za kadar devam ne, bilhassa milel..;i gayr-i müslinie arasına muhacir
\ e.den bir asırlık hayatı, hep bu' mü~~deledir. Hükumet-i 'iskaml}.a da çalışmaktan geri durmamiştır. '
Osmaıiiyye, Tanzimat'tan beri ku-vVet ve kudre.ti· derec·e-
Rusya muharebe-i ahiresinden evvel gelen Rusya, Kaf-
sinde, imkan dairesinde bu vesa!t-i temsilin: bir çoğuna
kasya muhacirleri bugünkü Bulgaristan'a yerleştirilmiş­
müracaat etmiştir.
tL Şimdiki Girid muhacirleri İzmir civanna, B.osna'nınki­
Dinen temsil ... fakat bu bir emr-i dinidir;. bir vacibe-i l~r kısmen' Rumeli'ye yerleştitiliyorlar.
·. diyanettir. Hiçbir.. İslam hükümeti tasavvur olunamaz ki
Yine hükumet-i Osmaniyye bilhassa iı:ıekatib ve lisan
buna şöyle böyle riayet etmiş olmasın. Anadolu'dan sarf-ı
ile de tevaggul etti. 1856 Hatt-ı HümayCınu, o valde ka~ ·

57

dar bilaruhsat tamir ve inşa
mekteblerinin. tamir ye inşasına .müsaade~i ·resmiyye isw
tihsali· kaidesini vaz etti. ·usul~i tedı-i.s ve muallinı intiha-
bını lıükfrmetin . tahtwı teftişine aldı .. 1869 · Maarif
Nizamnamesi, tahsil~i all ve idadiyi milel-i muhtelifenin
umümu için aynı ve Türkçe olarak t~nziın eyledi. Alelu-
mum. usul-i tedr1sin ve ki tabların intihab;ı.nı maarif mü~
dürlerine terk ve tevdi ettikten başka ibtidaiye kadar
tekınil inilel~i gayr-i ınüsl.irne. mekteblerinde lisan-ı-re·sm'l
tahsilini ınecbfııri yaptı.· Bu ihtimarnların neticesi, serne:.;
i·esi tan1aJ.nen iktit§.f olunamadL Fakat ·mB}:sadımxz bun~
ların düşünüldüğü.nü, padişab.lanmızın, vüzeri\'nuzın
l .
liyyet-i Osmaniyye fikrine vak.f-ı :inesai eylediklerini :ınes-
leksiz ohnadıklannı isbattır; Cid.den tatbik ohınabilseydi,
temsil, bugün h?-yli ilerlemiŞ olurdu.
Ali Paşatnın f!att-ı Hüinayunu gibi:t Midhat'in Kanun-ı
Esası'si de tarrıanıen bu ürnniyyeye, aükkan-ı ·memalik-i
Osm;;.ın.iyyeıyi tevhid ve. mezcei ·lıunhirdan bir millet-i Os-
rna:niyye vücüda getirrneğe ve bu millete Türkçeıyi lisan-ı
xesıni ve milli ya.pn~ağa :anatuf oldu.
l{anuil~ı Esası'nin seldzind maddesi mucibince: Dev:.
·vct··i Osn1aniyye.tabiiyyetirıı.de huhu:ian efdid1n cümleŞin.e.
herhangi din ve rnezhebd.en olursa olsu.n lbihi istiana Os·~
nıa.:rıh tabiir ohın~.rr,ı>
On s'ekizind. rnaddesi~ «1'ebaa-i Osmaıüyye~nin
h.ideına.i;u:ı. devlette istihdam öhı:nmak için de~İ~tin lisan~:ı
ı:esı:n!si olan. 'l'ürkce yi bilnieleri şartım>ı vaz' eylemiştir. ·
1 baa"'i müslimeyi~ gayr~i :müslimeden tefrik. eylemiyo:r.du.
~ .
Ou aitıncı r.nadde: Bilcümle :rı:ıeldebler devletin talıı.t~ı
nezaıtetinded{1·. Teba~~i Osmaniyye nin te:rbiyesi bir
siya.l~wl ittihad .ve intizarn üzere olmak için iktiza eden
esbaba teşebbüs olunacaktır>) diyor.
«Cevabımız»
xn-uharr.ir-i muhtereminin .biraz safdilane,
h~::t· h~reket-i siyasiyyeyi göı'nıel~ için· ai~ad1ğı «cedvel-i
h.att-1 ha:n~ltet)>, lisan-ı siyasette bundan daha vazılı ola-
58
·--'[--.--..·-··-· ............- ...····-·-····.................................................................................. _ .... .......--.....--···---........._••__ :,......... - ...............- .........................:-·c-··,........:...... ---·-·--·--·--..-·.'.::........'........- ........... ~..:_..~-r--·-:....~.---·-"'·:--·-·-............................................._, ___,_·"··---..--·--·..............._. __·-··-·--·---··--·--··-·····---····-·-·-··-...........................-.................................................-
J
·ı
edilen Hıristiyan kilise ve :rak neşr ve ilan olunamaz .. ·
lV.Iuharrir-i ~ev~b, bir de ağzı dili olmayan biçare tari-
he acıyarak., ~<Uç 1'arz-ı Siyaset»de bahsolunan bir va:k:a.~i
ta:r.ihiyyeye itiraz· .ediyor: ·Kendisiıie ·mahsus bir tarz~·ı
latif-ibeyan ile Napolt:;on, Türk miUiyyeti fikrine tarafdar
~eğildi; bilaids ·Tüiklüğrü parçalamağa sa'y. etti., diyor.
Evet!.~ N a.polıeon~ 'esasen arzusu hilatl.na ··parçalanm.ış
.··'
Tü:rlt;iye· aksamııu. t~kviyeye çalıştı. :Falç_at Türk mHlet:hrıe
mua:r;ız olduğu için değil, inlnsarn1n önünü alamadığı i~~in
mil-
,~üsyaının ka:r.şısında yalmz k~ıa:c3.k pa:r.çaıa:rı t.akviye·- bu
ye uğraş b.; yoksa d.ai~S: Rusya'ya n?.uarız, r.ıiuh;;~lif politi···.
ka takib ettiğh1den her za."rn.an 'İ,ürkiye'nin haliyle mu.h~~
fazasına, ·binaenaleyh Türk ınille.tiniri.. izdiyad-ı kudretine
ve·: ten;ıslldtı;' ınuvaffakiyyetine ·.çalış h~ B linu· ·kısaca isbat·
etmek üzere Fransa I-Iaridyye Neza.reti Diemu.rlarından
biı~iİı...in eserindeıi ufak bir. pa~ça·nakledeceğim.·Avrnpah~
.lar .şarkı bilmezlıer; fakat F:rarisıılar, kendi siyasetle:rin.i
elbet. Ceva!:nnnz
. ·-··
·muharririnden
. . .
iyi bilid.e:r.
. )'
Fransa Jiüki.iıneti,:Şa:rk'ı ha1":1·aşllsi-ile.muhafaza poli-
tilı.as.ından sarf~ı ınazar ettiğini zao.nettirecek, bazı anı taw
ha'VvüUere r~ğmen -dah.na 1-Iatt~ı Hümayfi.n ·nn riıülhem 1
bulunduğu fila·mi itil,afve ·amizişe sadık k~lmıştı. ·
·Üçüncü ·N.apoleon~un. Flariciyye Nazın'nın· dediği gibip.
Fransa milel-i ·muhteli~eAi Osn::ıaniyye an.lsı.nda asla bir --~-.
fark tesisine ta:tafdar değildi .. İhtiçnam ve iltizamında, tem
, D· .
·[İstanbul sefirhıe tahrh·at 22 l\!Iart 1867] Iier jkisinin rEı-
. faı.\·ve saadeti onca, yeknesalô~i idare, nriisavat"ı'nıülkiy~
1
ye ve· siyasiyye esaslarınin peyderpey .daha saınim1 bir
surette tatbikine vapeste idi.· Hepsi aym ·hukük:;ı_ mfHik)
. ayıu n:s.e.nafi'den müstefi~ olmalı. :idiler.
. \
<'~Hul~s~ Tuileries: kabi~esi, imtizaç ve .zeveban"ı ecnfis
(fusion des.rıices) maksad:rnı tıa~1b·eyliym:du. Türkiye'de ·
tefrikayı nıüşarekete tahvil; ittihadı, nıü.baadet-i
·:.•._,
59
11
 .
-----·-·---------··-----······-·---··--··----------··-·----------------------·----···-··--·-·--·----····-......._ .._____ ;_________________________________________ ;_._...........----·----l-.---·-···----·····-··--·----·-----:-·-~-----·-·--··----------··--·-----------·-----------------·---·•;........................................................ ı·;.................. ---· -·--·---------·--·-----------····-···--------------- ............. ________________L, ___ _
1

/
amma, bir darbeye maruz çoeuklann, tehlikeden kurtul~
mak üzere gözlerini yummalanna benzemez mi? ..
mütakabile, ekseriyyet halkı ~einleketin sergüzeştine
hemen hemen bigfuıe kılan mübaadet-i mütakabile;_yeri- Onun «hakayıka daha muvafik,.. vak.ayj,e. daha mutabık
ne ikame eylemek istiyordu.» : [1] mesleği» tabir-i vechile «koskoca devleti», bir hey' et-i icti-
mruyyeyi sevke kafi değildir..
«Tarih, tarih, lakin tarihe gayet im' an ile, fakat aynı
zamanda biraz tedkik ve tetebbu' ile bakinalıyız·. Vakayi..i Evet!.. «Bir hey'et-i ictimaiyyenin cemiyyet itibariyle
tarihiyyeyi iddiaya bürhan olac·akvechile gelişigüzel tah- ıslahı o hey'eti terkib eden efradın ·şahıs itibariyle
rif: ile meydana · koymak, bilmeyiz amma, o fenn-i ısHüuna, feyzine mütevakkıftır.» Bugünkü tedkikat-ı icti-
şahaneye bir inertebe hürmetsizlik-olmaz mı?» maiyyenin irae ettiği bu da'va belki pek ziyade sahihdir.
. . . - . Fakat şunu unutmamalıyız ki, Osmanlılık, efradı ha.vi ol-
«Cevabımız))
muharrir-i lazılına göre: Bu hakikatierin makla _beraber bir de şahs-i manev1dir. Efrada tavsiye
. hepsi indiy.atti.r.O, müverrihin beyanatinı kabul için mu- edilen çalışmak hedefi, şahs-i maneviye gelince büsbütün
harebeler, {(cedvel-i hatt-ı hareket>~ler görmek, hatta belkF ·mübhem ve manasız olur. ~<Türkler hali muhafaza eyleye-
bu beyanatın yerini kitabda ıriü.şahede. etmek istiyor. Fa- bilsinler, hey'eten zevaldep. kurtulsunlar)) demek için ev-
kat, tarih, . bilmaliyiz. ki .yalniz .riıüthı-i as ardan, veleinirde o hey' etin, o şahs-ı'manevinin hedefini, hedef-i
,hatırattan, muharebe derecesindeki azım vakayi-i ictima- _ siyaslsini, hatt-ı hareketini tayin etmek lazımdır. Efradın
iyyeden istinbat.etmez. Bunlar mevctıd ise· 'aladır; lakin tealisi ile uğraşırken, sefine-i devleti maksutsuz, hedef-i
·olmadığı zaman da vakayi-i sagl:redeıi ·istihraç kifayet ey-. 4areketsiz bırakmak arzu ediliyorsa o başka; fakat böyle
ler~ Müvenih, bunları tedkik ve tenkid eyler; ebvaba, olmadığı takdirde müstağniyane, müzeyyiffuıe <(Üç tarz-ı
fusftle t~frik, hatta isimler vererek erizar~ı karline ·ar~ ey- Siyaseh•i red değil, talihane bu üç yoldan birim in tiliab ve
ler. Yoksa zamariımizda kitablardan, tarilı kitabianndan tercih etmek lazımdır. ·
nakledilerek yazılan,.- yalmz, tefekkür değil, tercüme ile·
tedvin edilen eser sahibierine müverrih bile denemez. · Makale sahibinin suali de bundan ibaret idi. Pek ziya-
. .
de kanşık cihatı, -son derece muğlak hayat-ı ictimaiyyeyi
Beyanat-ı salifeden p.nlaşıldı,_ zaİinediyortız ki ~Üç gay~t basit bir kaide, bir düstür içine sokmak ulum-ı
Tarz-ı Siyaset» muharriri. bu inesleği sırf'lıayan olarak hazıraya sığamaz. Bir muharrir-i siyası; bir rahber-i
icad ve ihtira etmemiştir. Yekdiğerinden :tamamen müte.:. ictimai için felsefe-i ictimaiyyede bu'.kadar 'sathi-b1rilik,
ferrik olarak .üç tarz-ı siya~et mevcuddur. ·Bunlar gaye, ~iyasette bu derece hedefsizlik bilmem caiz olur mu?
hedef-i hakiki olarak takibi· mümkün olduktan başka, iki-
si hayat-ı milli)'yemizin muhtelif devirlerinde takib edil;. Bu halde yine .sahib..i makalenin suali cevab bekliyor ı'
miştir bile..- Bu halde ·«Cevabımız>> muharririnin lattf bir De-ylet-i Osmaniyye'nin saadeti için, 'ittihad-ı İslam,
safsata ile «Türk'ü İslam' dan, 'İslam'ı Türk'ten, Türk ve Türk Ittihadi ve Osmanlılık siyasetlerinden hangisini ta-
· ·İslam'ı Osmailhhk'tan, Osmanlılığı ·Türk't~n., İslam' dan . kib nB.fidir?.• ·
a~rmak, vahdeti teslis :eylemek» ten -ictiriabi-, bilmeyiz ·
*
* *
[1] La Turqtrle et le Tan.Zimat, Par.Engelhardt Toı:İiel, Page.: Makale muharriri, menafi-i Osmaniyye nokta-i naza-
'1218. . . .
61
60
 ve tefevvuklı, belld a:tiy~~. siyaset-i. dini~enin büsbütün
nndaıı ittihaz ve takibi mümltün üe meslek~i siyu.siyi teş­ unutulmasını icab ettirecel~tir. Fakat bu, böyle olmakla
rih ve tafsll ettikten sonra içlerinden birisini ~Milliyet~i Osman~~ Hük(l.meti'nin, ·ıri~~cudiyyet-i siyasiyyes.ine bir
Osmani:yye>> siyasetini, bugün takibi gayr-i mümltün; yal~ ~uvvetu z-zahr olmak üzere Islamiyyet!in kuVv-etinden is-
mz o kadar değil, hatta nakabil-i iliya, diye bir taı·afa atı- ~ıfade e_tme~esi,icab eylemez. Hatta. ravabıt-ı maneviyye-
yor. ~ ~slamıyye'yı vasait-i nıuhtelife ile tezyiqden Osmanlılar
Baki ikisini: İttihad-ı İslam ve Türk İttıhadı politika- ıçın pek .büyük· fevaid m,emuldU:r. 'İşte bu sebebiedir ki
larını, birç~k d,ahill, l~arici mevani' ta' dad etmakle .berau ~evlet~~. Osmani~e, siyaset-i.İslamiyye'ye, tevhid·i İslam ·
. b er aynı cferece·-i inıkan ve rnenfaıatte .buluyor. Fikt~i sıyase~ıne ehemmıyyet vermelidir. . . .·
acizaneınce muharririn bu hükümleri musib değildir."Yu~ Türk. siyaseti atiyen İslam siyasetinden·daha kavi ol-
kanda beyan ettiğimiz vechile sahib-i makale, katiyyet-i nıak ihtimalini ·haiz~r. Türider hemen yekdiğerine .mer-
:nıantıkıyye ilcasıyla bu hataya düşmüştür. Biz.ce .İttihad~- but ·-ola~ak 30-35 nıilyonluk büyük bir kavim teşkil et-
1 İslam siyaseti, hayyiz-i fi'le tsali gayr-i mümkü:n, istiku
. me~tedı~ler. ·Rusya'nın ce samet-i mülkiyyesi hiH1fına 1
halen ku:vvetsiz, fakat hal-i hazırda takibi kabil ve nefi erbab-ı.sıyasetçe.malum olan.za'f-ı siyasi ve ictimaisi düK
ın,elhüz h ir siyasettir. Türkler ittihadı politikası a.tiyen şünülürse uzak bir istikbalde büyük bir Türk Hükünıeti
daha kavi~ daha talfli, fakat bugün hel?len gayr~i tı:savvur et~ek.be~ki hayal*i mahz -olma'Z.. MedeniyY-et-i
ınevcüddur. lv.tevcüd olmayan şeyden istifade edilemez. hazıra,. gaye.ı emeh olmak üzere iddia ettiği «insaniyyet»
JYiilliyyet··i Osmaniyye siyaseti hunlaı'ln altsine olaralt devres~ne bugünkü reviş-i ba~l: ile ·yürümekte devam
atiyen pek parlak neticeler va'detmese de elyevı:n en seh- ederse }l~lki, bö~le bir .Türk imparatorluğu. vücftde gelir.
lü't-takib~ en ziyade müfid bir politika:dıi·. • 1 ~aa:_nafih bu sıyasetın esasını, ·ruhtinu teşkil edecek
Mevztt-i ·xnünaka.şfı.tımızı.teşkil eden·milletler.ln hepsi irtıbat-ı manevi, tabir caiz ise, silk-i elektriki henüz teesM
el'an niın medenidir, denebilir. Bunlann dimağlarının en siis e~m~d~ği~~en .bu gü? buna istinaden hiçbir şey yapı­
. sağlam noktasım, ınevcudiyyet..i fiJcriyye ve :ruaneviyyele l~az. Sırf daıre-ı tedkık ve tetebbua mü:nhasır olan bu
8

rinin enfa'al, en z1hayat kısmını din işgru eder. Bina.ena·· \ sıy~seti, .Devlet-i Osmaniyye hedefittihaz etmiş görüne-
leyh. bu~rün beynelislam, siyaset-i diniyye her türlü mez; ç~nkü ~içbir
,..
faide me'..'mul ·değildir.
. . . . .
'' \

siyasetten daha kavi olmak nıazhar.iyyetindedir .. Elyevm Siyaset-i Osmaniyye~ işte Devlet-i Aıiyye'nin şimdiye
birçok münevver İsla~lara tesadüf olunuyor ki Ittihad-ı ka~~ en e?eın:ni~etli takib ettiği bu· politikadır ki siya-
İslam fikir ve emelini pek büyük bir lezzetle t~hayyül ve ~~t-ı mebhuse ..ı selasaden en esaslı ve en,sehlü'l-icrasıdır
tasavvur etmektedirler. Bu sebebden siyaset-iislamiyye- · · Obür si:yasetler D.evle~-i_ Osınaıiiyye'ye, ·ciddi-i hayatt~
nin oldukça kavi bir zemin-i tekemmüle mali~c olduğu~u ~cak bırer:dest-gıı~, bırer muavin, muavin-i harb olabi-
~.ddia ı:~tnıek, hata olmaz~ Dikkat buyurulsun: IttihadMı Is- lırler. SiyasetMi .Os.maniyye,. bilakis Osmanlı Devleti'nin
lam, uP.ü~:rikünüıl..icradır, demiyoruz; belki, hiç de k~bil ol~· en ~a~ zır~~ en büyük silah-ı müdafaası, en: doğru hede-
riıayacağnıakaniiz. Zaten gaye-i hayaliye vüsul kabil mi.. fidir r ~ç sıyaset ~uharririni-~ bu hususta yanlış hüküm
dir? Muharrir-i nıakalenin tafsil ettiği, bilcümle mevani verm~ge sevkeden· şey, ·mumaileyhin. hakikatten
bu siyaseti bugün gayr-i kabil-i husül yaptığı gibi, umur-ı hakikat-i maddiyeden ziyade kat'iyyet-i mantıkiyye v~
siyasiyyede fikrni milliyyetin itikadat-ı dinl:yyeye rüch~n

63
62

\
---····--·-·-···-···- ·--·-····--·······---··-------·-·-···············.•............ ·-------··-····---··--···--··---"·-···--··-..·-·········-······--··-·--·-·-·--·---·-·····-·"·"·········---.. ·---·-··-·,-·-·------·-----····-···---···--'""""--·-~·-·-····--·--·-··--"·t----·--·..--..-·--..·----·--·"····..····-..-·-····-·-·-··-·--·--···--····--·-..----··-..···-··-··-··-·----·--·--··-·······-··--···----·-·-·-·-·-·--"'''•<'-··-"-'"-····. ··-·.......... -.........-----·
..............................................................................-----····--·-·--.-----·------··--··--·-·--·····-·--------·--·-........:.....- . -------·---·----~--..--···------1---· ------········---·--··----------·-----~----;--~: _____ .. _________________.. _____ ,; __ ·---····--·-··--······-··------------L-··--·-··----·-··· ···--·------·-·----..········--···---·--···---···- ··········--····-··-----------L--
. .

felsefiyye Üe uğraşmasıdır: Maiıtık,. hüküml~ri kat'i .ve·.

nihat olarak ·verir:· fakat hayat~ı 'ıiıüşev.Veş-i ictimai;
zan, baz~ değil ekseriyjra b~ .hUkümlere· .aBi. kalır·.·
EvetL. Üç Tarz. .ı Siyaset muharriiinin dediği pek
doğrudur: · Memalik-i · O_smaniyye'yi · bulunduğu
hududlarla muhafaza etmek,. bu hudıldlar dahilindeki .
ahaliyi_ tekmil Osmanlı, Türk· yapmak kabil değil-, belki
ba- kis pek faidelidir. Türk siyaseti bugün mevcftd değildir;
· fakat siyaset-i Osmaniyye mevcudiyyet-i milliyyemizi
muhafaza ederse belki atide .ittihad-ı islam siyasetinin
husftfa uğradığı zaman bize bir destgir olur.
Bilmem umu.r-ı siyasiyyede 'Opportuniste'likten daha
ı.

doğru, daha faideli bir meslek var mıdir? ..

· mtıhalciir. . ·
Mısır, H~ziran 1904
F,akat siyaset fi'liyyattır, hayattır ~ Blnaenaleyh bunda
kat'iyyet, mükemme1iyyet,. tamami arariamaz... Türkiye·. AhmedFerid
· tekmil hududlannı; tekmil ·tebaasını· muhafaza. ederneye•
cek, geri kalan·, tebaanın hepsini -Türk-yapamayacak; farz ·
edelim. N e _zar~n ·var?. N e olursa olsun, .oldukça . k avi,
el' an yaşay:in: bi~ millet· var, . ~yat .İşte onun ·hayat ve
.faa.liyyeti bahnsına:muhafaza müdafa~ edeceği-hudud- ve
.. ı memalik-i Osmaniyye,. onun i:İ:nkan dairesinde. temsil
edeceği ahali millet-i Osmaılijryei.dir~ Biz tekmil elhnizde-
. kini mÜdafaa· v~ .temsile, siyaset-i Osmaniyye'Yi takibe
hasr-ı efkar eyleHz. Muvaffak olduğumuz· kadari hize ka-
r lır, kal~ayam gider; ·hükm~i . kader :veya ilcay-ı kanün~i

tabiat deriz, kaybetmeidiğimiz muhakkak olan şeylerden

. başka hiçbir:şey..kaybetmeYi.z;fakat iuizaıiabilirs~k alıcak
h1:1 yolda,.bu ineslekte kazanınz.
. .
· .
· .

·İşte bu esbabd~ dolayı fikriınce devlethriizin:en birin-

. ci .hedefi, Tanzimat'ın,- ·Hatt-ı Hümayunlaniı, Kanun-ı
Esası'nin maksüdu, merhum Sultan AbcİÜlmecid'in, Re-'
şid, Ali, Fuad ve-.Midhatlann. gaye-i emeli .olan·Osma~h
siyasetini takib etmek olmalıdır .. MevcudiyY-et-i .riıilliyye­
mizin asılhafızı budur. Alem-i İslaılıiY:Yet şu· esnada.rıiit-
. · tikçe uyanmakta,; kesbii iktidar ve hayat eylemektedir.
Hilafet vasıta· ve· rabıtasıyla .bu: ku-vVeti .hükumetimize,;
hey' et-i ictimaiyyenılz.e·:b1t' istinadgah .yaprnağa ça,lişmak,
müdebbirane~. hudüd~ı .ikti'dar-ı· hükwneti· tecavüz :etme-
' . yer•~k,. tevhid;.i İslam .ism-i müşa'·şai ·:.altinda· İslamiyyet'i
_menafi-i Osnianiyye.'ye hadim etmek hiç·bisftd değil, bila-·

65
 ı
,:.

·üç_TARZ-1 SİYASET
ÜZERİNE "PANEL

··-·-··r·-·-.............. .. ............_, ________________________________________.. _____ .............____ ,_r-··----..................... -... ----····'"'"""':-··-·--· ... -· ..... - ..-....................................................................................... - ............ ------·----·----·--ı ............................_. ···---------..---..--..·-----·--··----·-------....................................... ····-···--·~-----~-······-·-----···--·-----·'-·--······· ... -·----~- ·-··-!··~---·--- ...
 ÜÇ TARZ·I'SİYASET
ÜZERiNE PANEL

Yusuf Akçura 'nın ölümünün ellinci yılında Türk Kul~

türünü Araştırma Enstitüsü 'nce bir anma programı dü-
zenlenmişti. Bu program çerçevesinde Uç Tarz-ı Siyaset
üzerine bir panel yapılmıştı. Bu panelde yapılan konuş-
maiarın metinl~rini sunuyoruz. ·
Yönetici RızaKARDAŞ

i
1
·Konuşmacılar Doç. Dr Bahaeddin YEDİYIDIZ
o

Doç. Dr. Süleyman Ho BOLAY

Doç. Dr. Meh~et SARAY
R. Kardaş.- Bereketli topraklara ekilmiş bir tohu·m
olarak mütalaa ettiğimiz YusUf Akçura'mn Üç Tarz-ı Si-
yaset' ini görüşmek ve tartışmak üzere huzurunuzda bu~
.lunuyoxuz. Paris te Yusuf Akçura'nın bir taraftan n1ekte-
1

bine devam ederken, Alımed Rıza Bey tarafından yayın-

. · larian Türkçe Şuray-ı Ümmet ve Fransızca Meşveret
gazetelerinde tımumi siyaset mektebi derslerinden mül-
hem olarak, çoğu 1902 yıllannda yazdığı makalelerinde
İttihat ve Terakki' akidelerinden tamamıyla sıynlmadığı
. görülür. Bu makalelerde milliyet meselesine ter11as ·olun-
roakla beraber henüz siyaset safhasında milliyet - per-
verlik yoluna katiyetle gidili!ıediği görülür. Ancak bir iki
noktada Albert Soreli'in tesiri· altında milliyetin kuvvet,
ve.
kıyınet ehemmiyeti" anlahlmak istenmiştir. Hiç bir

69

,:,
ı.!
:, ı··
iı
 makalede «Millet-i. Osmaniye» tabiri :yoktur.. On-dn yeri- unsurlann kuvvetli bir. şekilde tan~inı ve tertip edilmiş
.--ne, Osınanlı· ülkesinde oturaıı muhÇelif ı:ıkvam için <~he­ parç~lar halinde bıilunmalannda: daima menfaatleri var-
.·· ·;

yet-i müctemia-ı Osmaillye» gibi terimler kullanılır. Os- dır. Ya da oiılarin.~teşle; demirle otonomilerini kazanma-
manlı ülkesinde o.turan halkların, kavimlerint kavimce lannı bekl~yecektir. görüş.ünü Akçuraoğlu daha aon- Bu
menfaatleıi müşahade ve ifade olunmaktadır. Osmanh ·ralri yazılannda }(ade eder~· Travayın sonuç· bölümü şu
topluluğunun bu kavimler tarafından hozulmakta olduğu sözle;rle tamamlanır: «Hasılı Osmarilı İmparatorl:uğu var-
tespit edilir. Fakat yazar, henüz Osmanlı birleşmiş topl"U;- .lığını koruy~bilmek için bir birleşilç. devlete dönüŞmekte~
luğunu, çok çetin, adeta olmayacak şartlann .meydana dir.» Bu satırlar· 1903 t.arihinde yani, II. Meşrutiyet'in
gelmesi halinde, muhafazanın imkanı haricinde bulun· ilanından 5·, Arnavutl~~ Makedonya ve Batr Trakya'mn .ı
madığını 'zannetmektedir. Cemiyet-i Osmaııiye 11İn ıöyle aynlnıasın.4an 15' sene. önce yazılmıştır. Ve o.:.zaman.İtti­
ı
1

bir şekil ve hal kabul etmesi gerekir ki, AkÇuraoğlu~nun hat ve. Terakki Fırkası'nda 4akim olan düşüneeye tamaM
n az ann da, O sm ani ı ülkesinde oturaiı halk yalnız. aynl- men zıt noktalan dile. getirmektedir. Hatta ·adem-i m~r­
makta fayda bulmakla kalmasın. ·Memleketin durumu- keziyet ·taraftarİ Genç· ·Türkler bile idari adem-i merkezi-
nun düzelmesi demek yruriız idare şeklinin· qeğişmesi de- , . yetlere kadar gidiyor, ve açıktan ıp.illetlere bir hak tani-
mek değildir. Butün· Cemiyet-i Osmaniye•nin inkılabı de- · mak cesaretiı:ıde hulup.amıyorlardı. Kendisinin belirttiği
rnektir. 1903 öğretim yılı nihayetinde Akçuraoğlu; Paris gibi Ak:çuraoğlu :bu nazari reçetesi.nde eksik bilgilerin.bu-
Serbest Umumi Siyasi Mektebi'ni üçüncülükle bitirerek luı;.ı.duğuna da işaret eder. · ·
diplomasını alnııştır. Diplama alabilmek için «Osmanlı
1903'den .itibaren Akçuraoğlu Yusufun artık Osmanlı
Saltanatı Müesseselerinin tarihine dair·deıieme» adlı bir
birliğinin Ş1ddetıe sarsildığına: ve Osmanlı ülkesinde otu- .
travay yazar. Burada, kendisinin ·'de-ifadesiyle, dersler·
nin milletierin ·milli gaye~e,rine ulaşmalarını önlemenin ·
den tasarruf edilebilen bir zamanda ve sınırlı kaynaklar-
mümkün olriı~dığına dair kesin kanaati söz konusudur.
dan istifade ile yazılan bu mektep çalışmasım-n ciddi ve · Ve böyle.ce O'nıl:İı milliyet ~eselesi~e verdiği kıyınet ve
ilmi bir kıymeti olmamakla beraber, milliyet fikrinin bu
ehemmiyet açıkça ortadadır. Nitekiırı milliyet mesel~sine
kadar inkişafından ve muhtelif milliyetler arasında, bil-
verdiği bu J:c:Lymet 'sebebiyle .Akçıir~oğlu'nun gittikçe da-
hassa iki dil arasında bu derecede husumetin tahsilinden. ha· farklı bir anlayışa vardığıİlı gqrüyoruz. Akçuraoğlu
sonra, İmparatorluğun unsurlarını birleştirece~ ve kay• YusufParis'te tahsilini bitirdikten sonra Osmanlı Devleti
naştıracak bir millet teşkil· etmek mümkün değildir der.
hudutlan kei'l:disine. kapalı olduğundan (arkadaşlanmız
Onun nazarında, eğer Osmanlı Devleti bu milletler için ' d un de .bu noktayı belirtmiŞti) Rusya'ya akrabalannın
kendiliğin.den, hemen hemen müstakil self ~ determ:inas~
yanına gJ.der ve Akçura ~lesiiıin· asıl. kökeni olan Suyeva-
yon teşkiline razı olmazsa onlar' k~vvet ve· {şiqdetle oto- şi köyqnde a~casi Yusuf Bey'in yaİunda bir mÜddet ka-
nomilerini koparıp alabileceklerdi. !gnatiyef «ya· otonomi lır. İşte bu köyde :Ucen ·Kahire'de çı:ıtan Türk Gazetesi'ne ·
ya anatoiıomi» demekle haklıydı ~er Yusuf Akçura .. <~Üç Tarz-ı Siyaset>>. adlınıakalesini yazıp gönderir. ·.32
Bundan dolayı ya Osmanlı saltana·tı eski tecrübelerin" . sayfalık bu uzunca· makaleyi· gazetenin baş muharriri Ali
. den faydalanarak imparatorluğun .tnilli olmayan urisur- Kem~l Bey bir makale·ile tenkit eder ve· hatta alaycı bir
lanna milli otonemiler verecek, ·bu suretle onlann .deV're- .\, ·. uslupla cevap verir. ·.O· sırada Mısır'da· bulunan Ahmet
de olan zayıf bağlannın kesilmesine engel olacak, zira bu . Ferit· Bey bir mektupla arkadaşı Yusufun görüş ve düM

70 71

_T ___,..__ .._ ......._......................-... -....-................... --.............- ...........................-....··----·~ır-·..........................................-·-..----='·-·---·-..---··-··..···--··-........~·-··--· ...............-.........._............ _ ..._ ..............---···-.................. _.......... -ı ....·----···-......................._. ____ ,__ ,_,___ ,_.........,,.,.__,__.,_..._., __..... _ ..--·-··-·-·--·-·..·-·-.............-.................-...---·---··-· ....-....................._................................... ~.----·
-·-··-······---~~-----·-----------·--------------------·-----------------·----------------:·-··---·-----··------------·------:. _____________ J_______________________ .....................................................:-L...... _................... . ... -·-----------------------------------·---L---------------............................................................... . ...........................J __

şüncelerini ·açıklamak ve bir kısmım doğrulamak yolun- . terakki ettirnıek için» o güne kadar takip edilen siyaset-
da bir tavır takınarak .mülıf!.k,aşaya katılır. Bu seri maka.-:- leri tarihl_açıdan tahlil eder:ek başlıyor. _Bunlann başında
. .'\
leler. Türk .Gazetesi'nin 24-Ş4. numarah nüshalarinda da Osmanlılık siyaseti geliyor.
1904 Mayıs ve Haziran .aylalı.nda basılır.
Aslında bir yazann~ bir düşÜnürün fikri yapısını ve
Akçuraoğlu Yusufun·kendi bakış_açısından en mühim düşünce. tarzını doğru olarak tahiii edebilmek için şüphe­
eseri: ol art bu birkaç ·sütunluk ·makale ile·_ ilk ·defa siyasi · siz onun ye'tiştiği ortam, etkilep.diği tesirler çerçevesinde
sahada Türkçülük meselesi bütün .açıklığı ile söz konusu . değerlendirmek gerekir.. Fakat ben bu hususlara -temas
edilmiş olmaktadır. Bu makalede ilk defa Osmanlı·salta­ etmeyeceğinı~ diğer bir ifadeyle Akçuraoğlu'nun düşünce
natmın takip ettiği ve e·debileceği Üç ';I'arz-ı Siyaset yaıii, · tarzını oluşturan muhitin tahliline girmiyeceğim; zira
Osmanlılık, İslamcılıkve/Türkçülük sarih bir şekilde tes- · dünden Öeri onUn hayati, ·yetişme tarzı v·e hangi kültür
bit' ve beyan olundu~ Makale şu s11:retle· başlıyordu; Os·- ' ortamlanndan ·etkilendiği ve orjinal yönlerinin ne olduğu
manlı ülkelerinde Garp 'ten· feyz· alarak, terakki arzulan büyük ölçüde aydınlığa kavuşturuldu. Şimdi ben onun
uyanarak.o·elli başlı üÇ yol tasavVur ve takip edildi saİll·­ Osmanlılık siyaseti hakkındaki düşüncelerini, genellikle
nm. Birincisi Osmanlı hükümdann~i tabi; muhtelif mil- kendi ifadelerinden yararlanarak izah etmeye çalışaca-
. letleri ten:isil ederek, birleştirerek bir· Osniarili.Milleti vü- ğım. .
cuda getirmek. İkincisi hilafet hakkinın Osmaiilı Devleti
hükümdarlarında olmasından· istifade ederek,.' bütün
Yusuf Akçura'ya göre, Osmanlılık 1839 - 1876 yıllan
arasında Tanzimat dönemini temsil eden bir politikadır.
İslamlan sözkonusu h iİkilmetin idaresinde, siyaseten bi:r-
·Bu-politikanın gayesi, Ösmanlı likesinde yaşayan muhte.
~leştirmek. Yani ·Frenklerin tabiri ile.Panis~amizm~ ·Üçün-
cüsü ırka . dayanan siyasi_ bii.. TÜrk milleti teşkil ·etmek. lif ;milletleri birbiri içinde kaynaştınp eriterek tek bir
Osmanlı milleti yaratmaktı. Bun-q.n için, memleketteki
· Bu suretle üç tarz-ısiyaseti kisaca tarif. etnriş·oluyorum.
. ~
müsl~man ve ıp.üslüman olmayan herkese,
Makalenin birinci kısmında üç· siya~et yolunun biraz
genişçe açıklahinasına'·geçiyoruz. ·üç Ta'rz-ı· Siyaset; _ya-
...;_ aynı siya-si hakları tanımak ve vazifeleri yüklemek,
zann belirttiği gibi bti .Yollardan İlk 1kisinin bir zamanlar -böylece bu değişik urlsurlar arasında eşitlik sağla-
Osmanh Devletinin uniuı:nl siyasetine ·;önemli tesirleri ol;. mak, ·
muştur. Diğen ise; ancak .bazı yazarla.~ri ·yazılannda gö-
rülmüŞtür. Sayın Yediyıldız, ·üç Tarz-ı Siyaset yazart- .-yine bu muhtelif kavim ve zümrelere fikir ve din
serbestliği tanımak,
nln dediği gibi, 'bir zamanlar Osmanlı Devleti umumi si-
yasetine mühim tesiri olan, Osm~:o.h Hükümetine· tabi - bu eşitlik ve serbestlikten faydalanarak, din ve soy
m1:1htelif milletleri temsil ederek, birleştirerek bir ·os-, ihtilaflanna rağmen, söz konusu ahaliyi birbiri içinde
manlı milleti vücuda· geti~ilmesi hakkında Akçuraoğ- eriterek bütünleştirmek -gerekiyordu. Böylece müşterek
lu'nun fikirlerini sizde~ rica ediyoru~. , · · . va~an üzerinde· birbirleriyle kaynaşmış unsurlardan yeni

B·. Yediyıldız- Efend~m, Yusuf Akçura,- Üç ·rarz-ı bir milliyet, yam Osmanlı . milleti yaratılacak ve bu· sa-
Siyaset adlı makalesine;·, Sayın Kardaş'ın-. da- belirttiği yede de · Devlet-i Aliyye-i Osmaniye asli şekliyle
miıhMaza ,edilebilecektL ·
gibi, «Osmanlı Devl.eti'ne ~uvvet kazandırmak ve .onu

72 73

-r
! .

Akçura, bu politikayı ideal bir politika olarak görme"·
mekte, «mahalll ve dahili bir mesela» olarak değerlendir­
ınektedir. Çünkü, ona gör~, ekser.lyeti m:iislünian· ve mü-
him bir kısmı Türk olan Osmanlı .devl~tinin, bekasında,
bütün müslümarilar Türkler için fayda vardır. Fakat
böyle bir durum, Osmanlı İmparatorluğu dışındaki Türk-
leri ve, Müslüm.an.ları doğrudan doğruya ilgilendirme-
mektedir. Akçura «Osmanlı milleti yaratmak siyaseti»nin
ciddi olarak II. Mahnıud'1a başladığııp. vurguladıktan
sonra, XIX. asır başında ve sonunda bu politikanın tatbik
edilebilir zannedilmesini tabii bulmaktadır; çünkü, ona· ·
göre, söz konusu dönemde, soy ırktan çok Frans1zlar
tarafından ortaya koı1ulan vicdanı isteğe dayalı _bir mil-
liyet prensibi kapul görüyord1,1~ IL Mahmud ve halefieri
de böyle bir milliyet teşkilini serbestlik ve eşitlik ilkeleri-
nin uygulanmasıyla gerçekleştirebileceklerine' inanıyor­
lardı. Üstelik, İsviçre'de değişik din ve ırk farkıanna rağ­
men bu ülkedeki insaniann bir millet teŞkil etmiş olma-
sı; Fransız inilliyeti içinde cernıeri, selt, latin, grek gibi ..
unsurlann bulunması; Alman milliyetinin de bir ·çok -slav
unsurunu yutmuş olması, bu hususun müşahhas örnek-
leri olarfi.k. değerlendiriliyordu. Öyleyse niçin bir Osmanlı
milleti yaratılmayacaktı? O günü.:q. şartlan ve düşünce
tarzı içinde bunu hiç de anormal bir davranış olarak de-
ğerlendirmek doğru olmazdı.. · giriyor. Ona-göre Türkçülük gibi; İslam~alık siyaseti
Akçura'ya göre, Osmanlı milleti yaratmak düşüncesini
en çok Ali (1815 - 1871) ve Fuad (1815- 1869) Paşalar s·a-
vunrnuşt bu düşünce onlar zamanında ·itibar· bulmuşt-q.r.
Bunlar plebisit ile millet teşkil etm;erun resuiü"addedilen .
III. N apolyon nezdinde destek de ·bulmuşlardır. Abdüla-
ziz,in fransızvan ıs1~hatlan,_ m.esela mekteb-i sultani'ni~
kuruluşu bu sistemin ürünüdür. Yina Akçura'ya göre,
milliyet a:r;ılayışında değişme meydana gelmiş, Almanı~
yeni bir yorumla, milliyetlerin esasının ırk olduğu tezini
ortaya atmışlardır. Milletlerin oluşmasında temel unsu-
.run ırk olduğu görüşünün yaygınlaşmasıyla Osmanlı
74
--·-T.................._ ........... -. .................... --··------···----·------···---···--·--------·----···---····----·-·-!r ....................,..........-.-·--···-----!·---------·-·----····--·-··---------,-·,··--·------·------:........--·---------·---··:_-···----·-·-···---·---···-----------T-·-··---·-----------···--·--......,..........,............_.._. ____ ··-·---------------·-·--···---·-~-------------·---------·-------------------·--------------··-··---------..-----·------·-··"'··--·--·""'""--
·_ı: ..
·ı
Milleti siyaseti de dayanağım ·_kaybetmiştir. Ya~- isteğe, ı
vicdçmi d uygulara dayalı ıni}liyet. anlayışı yerine ·ırka daM
' yalı nıi~yet anlayışı~n yaygıDlaşmasıyla, · Osmanlılanıı ı
muht~lif ırki v_e diru'tinsurla:rdan tek bir ınillet- yaratma : ı
ve politikalan da·
iflas·.et_miŞ· oltiyor. Yusuf Akçura, ·Ali ve
Fuad Paşalan taldp eden Mithat Paşa'nın siyasi progra-
mının daha· karmaşık gel~p geçici olduğunu, Genç Os-. ve
manlıla~n politikasının ise çok müphem l;>ulunduğunu
vurguluyor. Dolayısıyle, Osmanlı milliyeti teşkili hayalde
·-kalmış ve Fransız İmpa.ratoduğu ile beraber ölm:(.l.ştür
inancında olduğunu belirtiyor1 Yt,tsuf Akçura.
ve R. Kardaş - Teşekkür ederim sayın Y ediyıldız. Sayın
· B9lay, Üç Tarz~ı S~yaset yazannın belirttiği gibi, ilk za-
manlar Os11_1anlı Devleti'nin umumi siyasetine niühim te-
.sirleri olan 9smanlı milli siyasetinin başansızlığı üzeri-
ne .bir başka politika söz konusu ·oldu.' Bu İslamiyet pôli-
tikasıdır. Akçu:raoğlu'nun -İslamiyet politikası ha.kkindaM
ki düşü~c~leiini sizd~n 'rica ediyorum.
S.H.· Bolay-Teşekkür ederim. Akçuraoğlu Yusuf,
Osmanlıcıhk siyasetinin çıkmaz olduğu.kanaatine var-
dıktan sonra İsl~nl.cıhk veya tttihad·ı·islam, yani bütün
·müslümanları birleştirmE?k 'fıkrine ·dayanan siyasetin Oş­
m~nlılar için bir çözüm olup ohimayacağı münakaşasına ·
de
uniumidir~ Yani, cihanşümuldur, bütün cihanahitabeden ..
bir anlayıştır. Daha önceki Osmanli-padiŞEıhlan yani Yıl-·
dınm Bc:t.yezid'd~n başlayarak· Fatih ve· diğerleri, hatta
Sokullu .Mehmed Paşa bu ·siyaseti takip:etmişler, hatta
· Yavuz· Selim· bizzat bütün İslam dünyasını birleştirmek
· gibi bir hedefin .peşinde daha bariz bir şekilde koşmuş­
tur.· Arkad~şımız ·Yediyıldız'in da belirttiği gibi, Akçu- .
·ra'ya göre ·Islamcılık siyaseti, Osman~ıcılık siyasetinin
tutmayacağı anlaŞıldıktan sonra GenÇ- Osmanlılar tara-
findan o~taya atılmaya ve benims~nmeye başlamıştır ve
·Abdülaziz devrinde bu hususta.yine arkadaşın ifade_ etti-
'75
cı
~~-·-··"···~-----~~-------------~-------------------------------------------··----;·-··--···-·----~--------··-----------·· ..........- ........ ı...... _.._____________________________________...................:i••;..._______________________ .ı __ ,_________________________________._................................................................................................................... .-----------1~
ği gibi bir takım gayretler gösterilmiştir. Fakat, Akçora
daha çok Abdülhamid deıvri üzerin~e durmaktadır. Ve:
bunu da, yani Abdülhamid devrinde Islamcı kanaatıerin
ve faaliyetlerin geliQmesiiri Mithat· Paşamn düşmesine ve
ona benzer engellerin kalkmasına bağlariıaktadır. Bir de
bu Genç Osmanlıcılann önceden Osmanlıqılık fikrini be·
nimserken, sonradan birden lslamcıl_ık fikrine sanlıyer­
melerinin kaynaklanın araştınyor ve kendilerinde bir ta-
. kım hatalar görüyor.· Bu, ·şundan ·iler.i ·gelmektedir.
Ewela, 18. asnn Avrupa's~ıidaki_ bilhassa ·Fransatsında
ortaya çıkan ihtilalci fıkirlerin geliŞi güzel ve biiinmeden
benimsenmiş olması, soy ve dinlerin önemi,ni idrak ede-
memiş olmalan; yeni bir milliyet terkibi l'çiJ?. zamanın
geçmiş olduğunu kavrayanianiış ·olmalan·, Osmanlıdaki
birbirinden Çok farkli uiısu:dann içtihad ve ·initizacımn
mümkün görülmediğinin tam anlaşılarn.amış olması
Fransa'da ortaya çıkan milliyet.anl~yışının ve kaides~­
Osmanlı lrnparatorluğunda veya ·şa.rkta tatbikinin gayri·
kafi olmasımn .idrak edilememiş olması. husustaki
tenkitlerini beyan ettikten ve Genç Osmanh1ann Avru-
·pa~ya kaçtıktan sonra, uzaktan Türkiye'yi, Osmanlı İm~
paratorluğunu daha iyi· ~eyredip _kendihatalanni daha
iyi anladıklannı, sonra bu fikre· meylettikleiiniifade edi-
yor· ve artık kürre-i. arzdaki müslüman unsurlan birleş- .
tirme"nin daha uygun bir siyaset olacağı· kanaatinin bariz
bir şekilde ortayçı. çıktığın;ı._ ve bunda da her müslümanın
küçükten beri. «din ve milliyet birdir»> esasım benimsemiş
· olmasın~: dayandınldığıni ve b_öylece yeni bir milliyet,
İslam'a dayanan yeni bir milliyet fikrinin geliştirilmey~
çalışıldığını 'beyan. ediyor. Beyan e(J.iyor ama, bunun da
evv~la, mahzuru olduğuna· işaret ediyor.. Onuri kanaati,
·osmanlı teb'ası:··arasında din bakı.mındaiı farklılık oldu-
ğundan, bu farklihğıı1, ·kanşıklığın,. nifakın. artacağı ve
dolayısıyla. Müslümanlarla, _gayri müslimler!- aras~~da
.nefretin daha da çok gelişeceği; ania faydasının da__o_ldu'-
ğu yolundadır. Müslümanlann.di~- bağlan dolaYısıyla yi~
76
ne khlben birbirlerine olan sevgilerinin artacağı, ve dola-
yısıyla bu duygunun müslümaniann daha da kuvvetli bir
şekilde ·birleşmesine yol açacağı ·aıemşümül bir birliğin
doğabileceği cihetinden faydası olduğunu mülahaza edi-
yor. Yalnız bütün bunlan nazari olarak görüyor. Nazari
olarak tiüşünriıüş olmakla birlikte, Panislamizmin esas
Abdülhamid zamanında bizzat tatbike konulduğunu ve
bu.hustista da Alıdülhami d tarafından şunlarin yapıldığı­
!lı zikrediyor: ·
..
Evvela Hakan, Padişah v.s.· gibi ünvanıann yanında,
Osmanlı padişahı .Halife sıfatını- da hem kullanır oldu,
hem- de bunlara halife sıfatını hakim bir sıfat olarak kul-
lanmaya başladı.Umumi siyasetindeİslam dini daha ağır
bir yer tuttu. Bütün nizaıni mekteplerde dine ehemmiyet
ve daha çok veril:meye başlandı, dini maddeler artınldı, ted-
risatın, ·öğretimin esası da dini esaslara daha çok dayan-
dınldı. Dindarlık, müttekilik, veya daha Çok Allah korku-
Bu suna sanlma diyelim, halifenin mazhariyetini, teveccü-
hünü, alakasını çekmek için riyakarane bir vasıta olarak
. kullanıldıt-buna vesile ··yapıldı. Yıldız Sarayı, hocalar,
imamlar, şeyhler ve benzeri şerifler v.s. ile dolup ~aştı ve
bazı mülki arnirliklere de sanklılar tayin edilmeye baş­
landİ. Bunun yamnda Gayri Müslimlere karşı düşmanlık
ve nefret aŞılayacak vaizler halk arasına gönderildi, sa-
lındı. Tekke, zaviye, cami tamir ve.inşasına ağırlık veril-
dL Hacılar önem kazandı. Hac mevsiminde hilafet mer-
kezine uğrayıp, Osmanlı sinirlan clışındaki müslümanlar
bile, h~lifenin duasım, n1azhariyetini alıp gitmek ve böy-
lece· heni o hacılan n hilafet makamına bağlılıklanın ar-
tırmak, hem de gittikleri memleketlerdeki halklann hali-
. feye ve dolayısıyla dini bağ olarak Osmanlı İmparatorlu~
ğuna bağlılıklanın artırmayı hedef aldılar diyor. Bunun
yanında Çin'e,Afrika içlerine bir takım. elçiler gönderile-
i-ek oralarda da çeşitli propaga:tidalara teşebbüs ettiler.
·Bunun da yan! İslam.l Birliğin Abdülhamid devrindeki en
büyÜk faaliyetiirili alameti olarak Hamidiye - Hicaz de-
77
 miryolunun döşenmesi veya buna benzer teşebbüslerde
bulunmuş olmalandır. Buradan kendisi· şöyle bir netice
çıkanyar. Osmanlı Devleti Tanzimat'ta terk etmek istedi-
ği dini devlet şeklini tekrar kazanma cihetine gitmiştir.
diyor. Yani;. ona göre Tanzimat'ta ()smanlı, Devleti artık
dini devlet şeklinden aynlıp, .laik devlet şekli~e ;girmiştir
Abdülhamid bunu tesbit edip, tekrar eski. şekline sok·
muştur, kanaatini uyandınyor. Dolayısıyla bura:da.n ·da
vicdan ve fikir hürriyeti,. siyası serbestlik, dinit ırkit
siyasi ve medeni müsavat, eşitlik terke mecbur kalındı.
Bütün bunlann neticesinde, tebada :diı·ve din ihtiliflan
arttı. Cemiyet hayatında
him~yeci sl.nıfhinnda
görülen 'ihtilaf ciddiyet ve ·düşmanlık şekline dönüştü, .is-
yan1ar arttı ve daha da mÜhimi Akçora•ya gör-e, Avru-
pa'da Türklüğe olan düşmanlığı,n: artması neticesini do ..
ğurdu. Böylece dine dayanan, yeryüzündeki bütün ·Müs-
lümanlan birleştirmek siyasetine _dayanarak; Osmanlı
İmparatorluğunu. ayakta tutmak Şeklinde ifade edilen
İslamcılık siyasetinin de mahzurıan· ve faydaları., ile bi-r~.
likte, mahzurlannın -daha fazla olduğu netic~siyle, Os-
manlı İmparatorluğuna fayda getirmeyeceğini beyan et,;,
miştir.
R. Kardaş -Teşekkür ederim Sayın Bolay. S.ayı~ Sa-
ray, Üç Tarz-ı Siyaset ·yazarının ancak bazı yaza:rlar.ın
yazılannda görüldüğünil belirttiği ve p~k yeni olduğu or-
taya konan ırk üzerine müstenid bir Türk siyasi tirilleti
meydana getirme fıkrini siz nasıl açıklarsım:z? ·
M. Saray___: 1'Iuhterem başkarum; Yusuf Akçura .şah­
sen çok sevdığim, üzerinde- çok çalıştığım bir Türk düşü-
nürüdür, fıkir adamıdır. · ması ve Osmanlı Devleti'nin gittikç·e köt"ü bir duruma
· Bazı hususları izah ederek meseleye girmek istiyo~
rum. Akçura'nın .tahsil yıllan Türk tarihinin çok önemli
hadiselerinin ortaya çıkış yıllarınıı tesadüf eder. O da
Göktürk kitabelerinin keşfi ve okunmasıdır. Malumunuz
bu kitabeler Türk medeill çehresini tüm insanlığa duyur-·
78
--·r·-·-·-············· ·······--··········· ·····--··-··--·····---·--·--· --········-·······--··-·-·-··---··········-·:r··--·-···----···········--·······--·····--··----··;~·-··-----·--~---·--·-------··-·:··ı---·-------··············-···-·----·--~------~--~·~--~---····-·---·····-------ı--····-·---·--·--·---···--··--·--···-····-.. ··-·-·--·-·-~···~-:----·----·-·----···-··-..-···-···..······--·---·-··----------------·---··-·----··-··----···-·-··----··-·--·-··--·------
muştur:. Türk'e }?akış tarzım değiştiriniştir. Nasıl oluyor
da -bu ·öğreriı,neye.· susamış büyukmücahit·, Akçura bu me.- ..
selelerin farkına varinıyoı;. Doğrus:u benim .bala ·ha~eti­
mi :rnuçib olan ·bir noktadır. Diğer bir husus da -Osmanlı
.tarihini layıkıyla tetkik etmeden,· teıikide tabi tutması-
-mr. Burada :kıyrhetli. Osm~i tarihçileri bulunuyor, ania-
nn y~mnda.bana söz söylemek düşmez. Ve. aynı zaman-
.da,_ bu .Türk ~ydını·mn kendini araİna, Türk'ü arama mü..
cadele~i~i görüyo~z ..Malumıınuz meseleye temelden
girm~ştir: o da .milletin eğitilmesi, cehaletten kurtulması
idi; ·eğiti~en insaıllann ·m-utlaka. hal çarel~~i" bulacağına
görülen, inancı icij.; Akç\lra kendisine Çok yakın olan .bu büyük in.;
sandan feyt aldı~ Fakat biz·· ders alm~yı orada unu tuyo-
ruz.· Belki de buna. Osmanlı Devleti'nin o Yıllarda içine
düştüğü .çrik_-problemli.·havası tesir ·etmiştir .-diyeceğim.
Akçura.·· bi:rdenbire acil çözüm yollan · aramaya başlıyor.
Yine ha~etimi mucip olan bir nokta; nasıl oluyor da çağ­
daşı olan· meşhur bir Pan-slavist'in· fikirleriyle aynı para-
.·~
lele _f;elebiliyor. Akçura ve·. Osmanlı padişahlarının haya-
tında gerçi Türk diye bir şey olmamıştı~. Benim hasbel
kader uğraştığım devirlerde· Türklük jbaresi kullanılmış­
tır: Mesela N adir_ Şah'la .Osmanlı Devleti arasındaki mü·
• ·naseb~tlerde .Osmanl~ padişahi Nadir. Şah'ın sÖzüne·
in.arimıŞtır. Çünki o. yüksek biİ·.~Türkmen 'ailesinden gel-
mektedir. Bunlar. 'fürk dünyasında ve Osmanli dünya-
sında sık sık kullamlan terimlerdir. Yani Türklük ilk de-
~a ortaya_ Çıkmıyqrdu.
Fakat; arzettiğim gibi bu büyük mücahit· Türklerin
bilh~ssa ön~mli ·bir kısmının Rus. esaretinde yaşıyor oı-':
düşmeye devam etmesi, kendisini öyle zannediyorum
ümitsiz bir mücadele tarzına· doğru itiyor ve :bu düşünce~
ler ve ha.Iet-i ruhiye içinde diyor ki; ıı·k üzerine müsteriid
bit Türk siyasi Iiıilliyeti meydana getirmek yenidir diyor .. ·
. Gerek şimdiye kadar süren Osmanlı. Devletinde, gerekse·
şimdiye kadar gelmiş geçmiş Türk devletlerinin hiç biri-
. . .
1.
ı Türkistan ile Yayık. ve İ dil ~avzalan olurdu. Kafkasya
sinde bu fikrin mevcut.olduğunu zannetmiyorum diyor.
Türklerindeki, Gaspıralı'nın saçtığı feyizli tohumlarla
Cengiz· ve Moğollann tarafinı tutan müverrih Leon Ca-
Rusya esaretinde yaşayan Türkler'deki kendine gelişi di-
·h un büyük Türk hainnın bütün Türkleribirleştirmek gi-
2e getiriyor. Kafkasya Türkleri'nde bu fikir mevcut olsa
bi yüce bir maksathi. Asya'yı baştan· başa fethettiğini .:Ya-
gerek. Azru;:baycan'a Kafkasya'nın fikri tesiri olmakla be-
zıyors·a da· bu iddialann tarihÇe tamamen tevsik ·edlldiği
raber, Şimali İran Türkleri'nin ne dereceye kadar Türk-
hakkında bir.'Şey~diyemem diyor. Ve·bu.da haziri bir şe­
ler'in.birl~şinesi taraftan olduklanm bilmiyorum.
kilde şüiıu gqsteriyor; ·o deVir ayduiııiın:.tBri~inizi ıie d~~
receye kadar. bildiği htı.susu~· ·crrabii o. "şartlarda, biz daha . Bir Türkçülük fikri ortaya atılmıştır, kendisi ·tered-
aradan bir· asır geçmesine· rağmeri Türk .tarihini ·tam ·dütler iÇindedir. Fakat şunu.kabul etmek IB,zım, ilk defa
niariasiyle· ortaya ç:ikaramairi1Şkeıi, Yusu.f AkÇura'ya yük- bizim siyasi hayatımızda, yazışma hayatımııda bunu dile
lenmek, tenkid etmekdo~su·haksizlık olacaktır. getiren muhter~m zat kendileridir. Malumunuz bu fikir
gelişecek ve cuİrihuriyetin temellerinin .atılmasında belki
Efendim, ·Tanzimat ve· .Ge~ç Osmanlılar hareketleri-
de ert büyük prensiplerden biri olacaktır.· Arzedeceklerim
nin hiç]?irinde de- ~rkleri.birleştirme. hareketinin varlı­
bu kadar· ~fendiin.
ğına rastgelmedim. Bilmem; merhum Vefik Paşa .saf
'Türkçe yazmak .arzusu ile qu ·yÜksek hayal arkasında bi- R. Kardaş .:.._ Teşekkür ederim sayın Saray, Akçuraoğ-
raz olsun doiaş~ış :mıdı:r:? .Diye soruyor~ . -lu makalesinin ikinci kısmında bu üç siyasetin ~hangisi­
nin faydalı ve ;kaabil-i tatbik olduğunu araştırmaya ko-
Şu muhakkak ki, son ·zamanlarda İstanbul''da Türk
yulmakta ve bazı metodolajik mülahazalara girişmekte­
milliyeti arzu· eden bir· ;mahfel siy~si olmaktan ziyade,
dir. Sayı:ı;ı Bolay, bu konuda takuimakta olduğu tavnn
ilmi ·bir mahfel'olarak teşekkületniiştir·diyor~ Rahmetli
d~yanaklartru açıklamanız~ sizden-rica ediyorum. ·
Akçura bu riıahfeli ·şuna ·b~ğlıyor; bunuıi teşekküH.inde
Osmanlılarla Almanlann·'müıiasebetleriniiı .tesiri. olınuŞ­ · S.H. Bolay-Teşekkür ederim. Akçuraoğlu bir muha-
ve ve
tu.r. Alınaniann lisaru 'tarih 1isan iliri:llerfhakkıiida­ sebeye·· girerken, bu üç siyaset tarzımn hangisinin daha
ki tedkıkatını Türk gençhiriniİı.bllir olmasinınhayli etki- ·raydalı ve kabil-i' tatbik olduğunu soruyor ve daha sonra
si olmuştur. ·şems·eddin Sami,. TürkÇe· şiirlerin niuharriri da kime ve neye faydalı sorusuna cevap anyor. Bu soru-
Mehtned. Emi.ıi·) N ecip ·.Asım, Veled Çelebi ve Hasan Tah- ya cevap verirken önce gayet umumı bir cevap veriyor.
sin bu malıfelin ·göze görünen azası.olup, ·<<İkdam» bii- de- Diyelim ki bütün insanlığa faydali bir siyaset tarzı olsun.
receye kadar düşüncelerinin benimseyicisidir ~ Günümüz- Tabii hUtün insanlığa faydalı olabilmesi için birtakım
deki.hükümetin bu <loktrine_iyi bakanian;ı.~emdan olacak şartlan ihtiva etmesi lazım, bu şartları gözden geçiriyar.
ki hareketleri pek yavaş oluyor. 1 . .· ·. . ·•. . Önce, insa,hlık menfaatine olabilecek. bir siyaset tarzını
ve bunun ne olduğunu 'belirtmek, tarif etmek gerekir.
Özetle Türkler'in en Çok· meskun ol.duğu Rusyar'da
İkincisi, htinlardan bir kısmının bütün insanlığa tatbi-
Türkler'in birleşinesi. fikrinin pek müphe~ bir surette
kinde, bütün insanlığa faydalı olup olmayacağını belirt-
varlığinı tahlil ediyorum. Henüz· doğmuş dll ve -edebiyatı,
. niek icab eder. Üçüncü olarak da bu.nlardan birinin veya
. müslüman olmaktan ziyade·Türktur.. Dış·tazyilder·oıma­
·bir kaçınııi gelecek şartlara sahib olan yollarla aynı olup
sa bu :fikirIerin kolaylıkla ·geİişmesine Osmanlı 'ülkelerin-·
olmadığını da ortaya konulması gerekir. Bu da Akçura'ya
den fazla müsait ·J:nuhit Türkler'in en kalabalık oldukla~,

81
80
 etmek s-q.retiyle insanlığın menfa3:tini temin eder. Tüm'""';;·.
göre şimdiki halde mümkün değildir. Zira, insanl.l;ğın bu-
günkü ~ilgisi böyle bütün insanlığın faydasını ve bütün
insanlığı:p. menfaatini, .huzurunu temin etmeye yetecek
vanşçı yolla hareket etmek isteyenlere göre ise, bu ka-
· d~recede gelişmiş değildir. Bu üç yoldan bi~si, insanlığın nunlar insan zihninde cieğil, cemiye.tte·· vardır. Cemiyet
bır parçası olarak ve· insanlık adına Osmanlllara veya
geliŞti~çe, ilerledikç~ bunlar ortaya çıkar, onlarda!)., tec-
Müslümanlara ve Türklere tatbik edilmiş olsa bütün in- rübelerden istifade ederek, aynı kanunlan tatbik suretiy-
sanlığa. merifaat getirecek midir? Böyle ·bir soru. evvela le aynı menfaati temin etmek mümkün olur. Fakat Akcu-
usul bakımından hatahdı:r . .A-ltçura'ya göre 1 bilhassa Ba-· ra'ya göre bunlar ı-ıaıa. nazaıidir, münakaşa halindedir,
tı'da hatalı bir şekilde ·bu, metod olarak tatbik. edilmekte- bir f~~d-~. . da getirme~. Onu:n.,için:usulde~i bu münakaşa~
dir, alışkanlık haline getirilmiştit. Aslinda bu· safsatadır. lan,. ıhtılatları, kavgalan. bit tarafçı bırakmamız lazımdır.
Bir bölgeye·; bir kavinıe veya ona benz.er bir gruba tatbik . Bırakmasak bile.aslında cemiyette, bizzat bti mesele tat-
edilmek suretiyle buradan. bütün insanlığa aynı faydayı bile olunmaktadır. Yani pratik ol~rak ce.tniyetler, millet-
getirir gibi umunıileştirerek, çok umum:i bir sonuca van- ler· ~endi ha:Y~tlannı ~dam~ ettirmek için, menfaatlerini·
ternın suretiyle. kuvvetlerini korumak ve· düşmanıanna
lıyor. Bu hem yanlıştır, hem safsatadır, diyor ve kendisi
böyle bir yoldan sakıniyor. Meseleyi ve salıayı tahdit et- kfirşı kendini.korlılll:ak yo~unu bulll1;aktadırlar. Dolayı­
mek ihtiyacını duyuyor ve teşekkül etn1iş. herhangi bir sıyla, kendileri isteseler de, isteineseler de cemiyetler,
insan cemiyeti, herhangi bir beşeri cemiyet desek, bu ·se- · :ıniHe.tler bir t~kamül, gelişme içerisindedirler. Böylece bu
fer de bu mu~yyen cemiyetint teşekkül ·etmiş ·bu cemiye- içtimat ve siy~si mesel e .dolayısıyla nazari omaktan arneli
tin, menfaatl~rinin nelerden ibaret olduğunu ortaya koy- ·olmal'\: du.rurn.u:p.a geçm~ktedir. Burada Akç:ui·a --;-nasıl
mak icab eder diyor. Bunun için de, bu siyasi yolun şu ce~ karşılanır bilıniyorum- ~sas kanaatıarım malıdut kal-
miyete veya bu· cemiyete, onun menfaatine veya bunun nıak suretiyl.ıet ·Darwinizmin. açık tesirine giren· bir fikre
menfaatine diye daha açık bir şekilde belirtilınes{ bu- ve ıneyle~iyor. Diyor ki; bu devamlı deijişme sırasında, men:..
na cevap vermemiz. icab eder. Böylece ceıPiyetlerin·-men- faa;t diye fiiliy~ta dökülen şey hayattır. :Hayat da 'lr..t"fvvet-
. faaterinin nelerden ibaret olduğunu tesbit siyasi bir me- le devam eder·. Binaenaleyh hay~tın varlığım devanı ·etti··
sele olarak karşımıza çıkmaktadır.· Ve Akçura'ya· göre, si- ren .ş~y kuvvetti.r. Derimk ki ·her ceı~yetin m.enfaatini
yaset denilen ilirn d:e· böyle bir takını meseleleri kati bir · ~ayatt~ yani kuvvet kazanmakt~ buhrrq.ş·oluyor. Sosyal
şekilde ortaya koyacak vuzuha kavuşmuş değildir.- Geliş- .
. Darwinciliğin tesiriyle bu kanaate vanyor. Bu ~iheile, ce~
miş olan Avrupa'da bile :böyle bir vuzuha kavuşmuş de-
miyetler ·arasında kainatta.ki bütün varhklann peşinde
koştuğu, varlıklari.n~ ıiıuhaf~za·· etmek için daimi bir mü.;
ğildir. Bu hususta felsefeciler, metodcular, yani derlüksi-
yon metodunu, tümdengeliş diyorlar şimdi, vey8hutta is- cadele 'için.de olduğu gibi, cemiyetler· de~ milletler de böy~
tikra (tümevanş} metodunu kullanmak suretiyle arala- le bir varlığını nıuhafaza etme.mücadelesi, kuvvet müca-·
rında bu meseleyi halletmeye çalışıyorlar diyor ve «Louis
delesi içindedirler diyor. Bii de buna uymak mecburiye-
Liard'ın>}, mantık kitabından bu hususta bir fikir nakle-
tindeyiz diyerek bir de mecburiyat getiriyor. ·Her 'cemiye-
diyor. TümdengeliŞ taraftariarına göre bunui-ı kanunlan tin menfaati .. varlığını muhafaza etmektedir' kuvvetli ol-
·makta4ı:.· Oyleyse biz hangi cemiye~in menf~ati~e çalışa~ ·
insan zihninde vardır, ideal olara& vardır, doğuştan gel-
cağız? Nıye Osmanlı'ya v.s. çalışalım?.Niye Slav'a, Polon-
miştir. Onu insan kendisi geliştirir ve cemiye tl ere tatbik
yalı'ya veya baŞka birine çalışmayalım? ·Bizi ot;Llardan
1

82
·83

-·--r-·----·-....- ..........................................................................- ..............................____, ____...........,, ..................................................................:;.........._ .........-..............--------:--~-~·--··-------·-··..--.......................................- . .-------..--............1...............................--:·--..----...............- ................................................- .........................._. __ ,_.........- ....................................- ........................._ ..........- ............................_.. ....................._ ...
___,........._._____.,..................,......._._____~·------~--------·---------·--------·------·-··-----·-·--·-----------·--·--------·---l--------·-·--...-............................................................................. ;.,_.:._•:_________________ ,_,____ ,: . __________,......................._.,, ........ ll............................................................................................................................,...................._,J.:~. ..

.ayıran şey nedir? Bir cemiyetin menfaatini temin etmek, ·Osmanlı sınırlan dışındaki diğer Türkler ve Müslüman-
başka bir menfaatin. zaranm temiri. etmektir. Yani; bm lar için de sağlam ve sarsılmaz bir destek olacaktır.
menfaatini te:inin e.derkeri, öbürünün menfaati alıkonul­ ·Görülüyor· ki,· Osmanlı devletinin menfaatına çalış­
duğu için, birinin. ~enfaati, öbürünün ·zarannı niucib ıiıaJ..t, bütün Türklüğün bütün İslamlığın. inenfaatına ve
oluyor. Öyleyse biz bir. cemiyete menfaat temin "ederken. çalışmak demektir._ Halbuki İslamın· menfaatı, Osmanlı
· hangi sebebe dayanarak kendimizin haklı olduğunu izah Devletfnin ve ·Türklüğün menfaatıyla tam bağdaşma­
e de bileceğiz? ·Bunu da: hi~leri:Qlizle, hen'U.z tebel~ür etme~ ·maktadır. Sırf İslam b{rliği ·için çalışıldığı taktirde, Os-
yen hislerimizle, yani Türkçülükle izah edebili:r;iz nokta- manlı Devleti, gayrımüslini tebaasım kaybedecektir. Bu
sına getiriyor. Teşekkür ederim.
durumda yine Türkler, müsliin ve gaynmüslim diye ikiye
·R.. Kardaş ~ Teşekkür edenm· sayın Bolay. Bazen bu bölünece:k, böylece. müslüman olm ay art Türkler bu birli-
noktalar araşında oldukça-mÜhim bir y'akinlık a·a ·söz ko· . . ğiİı dışında kalacaktır. Ancak, Y. Akçu.ra~ya göre, dunya-
nusu, tabiatıyla bu ya.zann yaradılışına. bağlı. O halde, da Müslüman olmayan .Türklerin sayısı çok az olduğu
yazann tabirmeyli itibariyle bu. mes'eleye ·nasıl, y~aştığı için bu
mahzur pek ehimmfyetli değildir.
sorusuna bir cevap veril~bilir ·mi? Bu hususta diyorsu- ne Diğer -taraftan, Türklüğün menfaatı da Osmanlı Dev-
nuz sajrın Yediyıldız~ . · .. . .
leti'nin ve İslamın inenfaatıyla tam uyum sağlamaz.
.. B. Y:ediyıldız ......; ·Uç. Tdrz-·ı Siyaset' i -_~uhteva açı~ı~w Çünkü, sırf Türklük için çalışıldığı taktirde, İslam toplu"
dan tahlil:ettiğimiz ·zaman;_ tabii meyli itibariyle Yusuf mu Türk ve Türk olmayan diye ikiye bölünür ve zayıflar.
Akçura nın Osm~nlı Devleti'nin resmt görüş açısını _be-
1
Osman.İı tebaası olan müslümanlar arasına:da nifak so-
niinsedfğini ·söyleyebiliriz~ Zira,._her şeyden öİıpe~ Yusuf 'kar.. · ·
Akçuraımn pu makalesi baştan sona, O$manh-D_evleti'ni Bu gerekçeler toplu· olarak gözönünde bulunduruldu-
çöküşten. ve dağılmaktan kurtarriı.ak·için gerekli vasıta- ğunda Osmanlı devletine ·mensup Müslüman bir Türk'ün
. lann tesbitine tahsis ,edilniiştir.. · herşeyden önce Osmanlı devletinin menfaatı için çalış~
«Ben Osmanlı ve Müslüman .bir· Türküı:iı» tesbitinden· ması gerektiği, Yusuf Akçura'ya göret en akıllıca iş ol~
sonra ·Y. Akçura;· öyleyse ben, Qsn:ı.anlı Devleti, İsl3,miyet maktadır. ·
ve 'bütün·Türk dü:iıyasından hangisiriin.ı:nerifaatı'için 'ça- R. Kardaş-Teşekkür edeıim sayı.n Yediyılclız. Efen-
lışacağım? sorusunu_ soruyor.ve bu .soruya kesin olarak dim bu noktada şüphesiz.Akçuraoğlu'nu:n hareket nokta..
şu cevabı ve~yor: ·· · · · .Iaı·ı psikolojik motivasyonlarla desteklenn1iş durumda-
«Her üç cemiye te me~sup bir. şahıs, Osmanlı -Devleti dir: ·Fes efi --m:ülahaza burada taman1en ferdi temayüle
menfaatı için çalışmalıdır.» · bağlı bir şekil almıştır. Dikkat edilirse,. o, her tip cemiye-
te mensup bir şahıstır. Buradaki ceımyeti pek yanlış an-1
Niçin? Çünkü, Yu's:uf AkÇura'ya 'göre; ·_os~anlı Deyle- lamamak lazım. Her üç kola niensup olan., yani Osmalliı­
ti'nin menfaatı~_.bütün. Türk.lerin ve müslüm~ann men M
cılık~- İsHl.mcıhk, Ti.irkçülük taraftan. Mesele bu şekilde
faatınadır. Osmanlı Dev1eti ku.vvetlendiği taktirde, kendi ortaya- konulduğuna göre, gerek ruış noktaları itibariyle,
tebaası olan Türkler ve :Müslümanlar da~ kuv1retlenmiş gerekse vardığı o günkü atmosfere göre bu psikolojik ınü-
olur. Şüphesiz güÇlü--bir Ösnuinlı devleti;·aynı zamanda;

84 85
1:

·ı
 r
.
:·~:
}

...·~'
• 1

talaalar ile ikinCi !iJ{l}.lümü nihayetlendirnriş olduk. Şimdi lan köklü ~~ değişim yolu teklif etm~ktedir. Bir c~eyl~
makaleniri üçüncü ve son kısmına geçiyoruz. Valttimizin söylemek ,g~reki~se, Yusuf Akçura'riın ileri sürdüğü çö~
asıl mevzuunu teşkil eden üç t~rz-ı siyasi'den hangisini
züm y~lu ~~ırka dayalı Türk siyasi inilli~~tçiliğidir».
takipte m,erifaat mevzubahistir. Mühim olan nolç.ta.'bu. .·
dur. İşte bunu· yazarımız son bölümde m~talt:ıa ediyor.· . . ~u ö.lÇüler. v~ b~ perspektif içinde, Osmanlı milleti teş­
Sayın Yediyıldız, Akçuraoğlu'nu~ nazannda · Osmanlı · kilı denemesımn .başarıya ulaşmanuş ·olmasının sebeple·
milleti teşltili, Osmanlı ülke~erini, muhafaza için· biricik rini gözden geçiren Y. Ak.çur~, ÇJu sebepleri şu şekilde sı-
çare midir? Osmanlı Devleti'nin hakiki kuvveti,· coğra~ ralamaktadır: · · .
şeklini korumak için yeterli midir? Akçura,oğlu'nun bu
.1. Osmanlı milleti teşkilini, müslümanlar ve bÜhassa ,.
konudaki fikirlerini sizden rica ediyorum.. O~n:a:ılı T~rkleri. i~temiyor~u. Zira . altıyüz yıllı~
B. Yediyıldız-
Efendim, biraz önceki konuşma~da: hakımıyetlen sona. ere~ek ve.gaynmüslimler ile eşit sayı~
belirtmiş olduğum gibi, Akçura, her ne-kadar, Müslüman· lacaklardı ..Memuriyet ve askerlik ·elden gidecekti. Sana~
bir Osmanlı Türkünün Os_mtinh Deyleti menfaatına·ça­ · yi ve ticaretle uğraşmak zorunda kalacaklardı. ·
lışması gerektiğini vurguluyor ve böylece devletin resım 2. Osmanlı _milleti·teş:k:ili, İslam dinince de ·tasvip edi-:-
görüşünü paylaşıyorsa da, devlet .için bünye ve toprak. de- lemezdi. ·Zira Islalil: diıii, mÜslümaiıla hıristiyanı eşit gö~
ğişikliklerini bir çözüm yoiu olarak düşünmekten ve bu . remezdi. N ass· buna müsait· değildi. ·
düşüncesini açıkça ifade etmekten de kaçınmiyar ve şöyle
bir soru sorm.a cesaretini kendinde bulabiliyor: '3. Osmanlı ·mill.eti teşkilini, gaynmüslim tebaa da is- ·
temiyordu. Es~ den old'9-ğu gibi artık Türk hakimiy~ti al-
·+~Osmanlı
milleti teşkili 1 Osmanlı ülkelerini şimdiki tınd~ yaşamak istemiyorlardı; geçmişi merifl' yönden .de-
hudutlanyla muhafaı;a iÇin yegane çaredir. Fakat, Os- ğerlendiriyorlardı. İstiklal_kazannia Ümitleri. artmıŞtı. ·
manlı devletinin hakiki kuvveti, günümüzdeki coğrafi Ç:ünkü Osmanlı devleti. eskisi. gibLgüçlü değildi. Zayıfla­
şeklini korumakta mıdır?». yan hakim· unsur, yan~ Türkler, ·gayrımüslimlere dostl~k
Akçura bu soruyu cevaplandırmak için, ortaya koydu- elini. uzattılar. Hakimiyeti onla.rla paylaşmak ve hukuku
ğu her üç siyaset tarzını, «Üsnıanh Devleti'nin menfaati» b_irleşt;irmek iste~iler. Fakat gajrımüslimler çok daha
ve «uygulanabilirlik» kriteryunılan ışığı altında inceliyor. açıkgöz davramyodardı. Batımn bu ·politidaki tesirini ve
Onun bu sistemleri tahlil için kullandığı siyEisi vokab:üler meruaatım biliyorlardı .. Menfaatı Osmanlı devleti teşki... .
son derece dikkat· çekicidir. Gerçekten bu tahlillerd~, linde olanlar· da hissı·hareketler -içinde· bulundular.. N eti-·
mellfaat, fayda, mahzur,.ziyan~ zarar, sü:Q:Q.let, müşk.Uat ce 'itibariy~e gaynmüslim tebaa~iuı hiçbiri. yeni bir niillet
gibi kavramlar ön planda yer almaktı:ıdır. Böyle bir seçi- husüle getirmeye razı olmadı.' . . ·. '
min, Akçura'nın histen çok akla· hitap etmek istemesin-:- . 4. Osmanh milleti teşıa.Hni; Rusya ~e onun gü.dü~ün··
den kaynaklandığıni söyleyebiliriz. · deki Balkan ülkeleri de istenj.iyordu. Zira ~uslann Akde-
.Aslında Akçura, 'yeni bir dayanışma prensibi yaratıl­ niz'~. i;mne, A,yasofya'nııi kubbesine haç dikerek, orto-
masını, yeni bir toprhlc dengesi sağlanmasim ve istikbal doksluğun merkezini ele geçirme ve dindar ·halkının dirlı
hakkında yeni perspektifler tesbit edilmesini gerekli la~ .ı
ve ruhi emellerini gerçekleştirme politikal~n> Osm.anh
milleti teşkiline muhalifti. ·. · · · .

86 87

.......r.................... . ..... .. - ...-....- ................................ _.. ___.__ ..... l

········-···-·--;r·-----..···-----------····-·--·---,:·..--............................................_, __;·-·--..-----····-.......................- ......- ........- ........ --·----····----.. --ı . ·-----··. . . . . . -..-·:-·---..--.. -...---··-··--·--·-··-:···--·--..-·. .--..-·-·---··--.. . . . . __,_. _. _. . . . . . . . . . . . . . . . . . - ................. ~-·-·-·-·- . ···--"---·--·-..---··-···-··-····
 5. Osmanlı· milleti ·teşkilini, ·Avrupa kamuoyunun bir
kısmı _da istemiyordu. Zira, haçlı ruhuna s.ahip olan bu
·. gruba göre, Avrupa ·ne. Osmanlılar m-asında hırlstiyarilık­
mii;slümanhk. kavg~sı vardı; hıristiyanları ·islam
hakimiyetinden ·kurtarmak, ·.Avrupa'yı ve Kudüs'ü inüs-
lüm~nlardan· temizl~mek; «barbar>> Türkleri Asya'ya sür~
mek gerekiyordu(!).·
.
•' . ,
Osmanlı milleti teşkilinf engellemeye yetecek olan bu
faktö;rler, git gide daha da belirginleşti ve
güç kaz~dı.
AbdüUiamid'iri pan-islamcı siyaseti müslim-gayrimüslim .
· zıtlığını arttırdı. Gajrimüslini tebaadan bazılan istiklal
kazanarak; diğerlerine ömek oldu, arzu ve heveslerini
kamçıladı. Rusya eskiye . nazaran·daha da güçlendi Sırp,.
Yunan, Bulgfl:r, Kara~ağ 'tesirleri örtaya_ çıktı. Avrupa
kamuoyu daha ziyade Türk aleyhine çevrildi. Fransa,
Rusya'nin yardakçısı oldu. Hasıli hem· içte hem de dışta,
Osırı.anlı milleti teşkiline büsbütün karşı bir·muhit doğ- ·
du. İşte bütün bu sebeplerden. dolayı,· Akçura'ya ·göre,.
«artık Osmanlı iniileti ·meydana getirmekle .uğraşmak
beyhılde bir yorgunluktu». ·· ·
R. Kardaş ~ Teşekkür ederim ~ayı~ Yediyıldız .. De-
mek ki iç ve· d·ış inani.k1'ht:' var. Bunlar Akç:ura9ğlu'ntl.n di-
linde. a:r~adaşımı~ da· ifade ettiği gibi bir kanşma V~
uyuşmayı Müslü.manlar, bilhassa Osmanlı Türkleri ·iste-
miyor şeklindedir;· İslfuıi istemiyordu; gayri müslimler is~
temiyordu, Osmanlı'mn .büyük· düşmam· Rusya ile onun
arkasından giden küçük. Balkan 'ülkeleri istem.iyordu.
Avrupa efkar·ı umumiyesinin bir kısmı.da ist~miyordu:.
Artik buna göre bilhassa son cümle manidarcl.ır; «Osman-
. lı milleti meydana getirmekle uğraşmak beyhude··biryor-
gunluktur». Bundan sonra Akçuraoğlu İsiam birliği poli-
tikasımn Osmanlı Devletiıie.-faydah . olup olmadığım, t'at-
bik kabiliyetf,bulunup bu,lunmadığim tesbit etmektedir...
au konuda Akçuraoğlu'iıun d,üŞüncelerini sizden rica· edi~
yorum sayın Bolay. ., ·
88
.ı
S.H. Bolay-Teşekkür ederim. Osmanlı Devletinde
İslam .Birliği siyasetinin tatbiki faydalı mıdır, zararlı mı­
.chr yahut t;;ıtbiki mümkün müdür su aline cevap ararken
bunun mahsurlanna işaret ediyor. Din! yönden müslim-
lerle, gayn muslimler arasında İıifakın artacağı kanaa-
tinde, gaYrı müslimlerin ekseriyette olduğU Osmanlı bel-
delerinde nifak ortaya çıkacağı neticede Osmanlı Devleti-
nin böylece küçüleceği ve Türkler· arasında da müslim -
·gayrı İnusliin tefrikiniri. ortaya çıkmasına yol açacak, bu
da biz2;at ırk menşeine. dayanan ·birliği daha da çok zede-
leyebilecektir, diye düşünmektedir. Ama bunu ·fazla bir
mahsur olarak görmüyor. Çünkü Türklerin tarihsüresin-
ce Müslüman olduğu, müslüman olmayanlar için de Türk
olmalan sebebiyle fazla bir mahzur görmÜyor.
Daha sonra faydalan konusuna ·geliyor; bir de onlan
mülahaza ediyor..Bu İnahzurlarına mukabil, Osmanlı
Devletinde Müslümanlar arasında dini ve kalbi bağlılık­
ların ·artarak birliğin kuvvetlandirileceği hususunda
~üspet kanaata>sahip. Bundan dolayı farklı din ve milM
letlerden meydana gelmiş Ö.Smanlı milletine nisbetle,
mülk,· adet, arazi, servet ,v.s. gibi noksanlıklarına rağ­
men, daha-kuvvetli. bir İslam topluluğunun ortaya çıka­
cağı kana:ati var. Yine buna bağlı· olarak, yeryüzündeki
bütün.Müslüinanlann gittikçe kuvvetlenmek üzere birle-
şecekleri, Anglo Saksonlar'a,. Germenler'e, Latinler'e ve
· hatta san ırkın birleşnıeşiyle dünyada meydana gelebile-
Gek kuvvetlerin karşısında Osmanlı İırtparatorluğu'nun
.yönettiği, idare ettiği Dünya Müslümanlar Birliği'nin ya:.
şama şansının onlara karşı koyabilme şansının artacağı,
böylece dine dayalı bir birliğin kendini gösterahileceği yö-
nünden 'bu siy~seti faydalı buluyor.
Ama tabii, boyle bir yüksek ideale temelde ulaşılabil­
mesi mümkün değildir, ona göre çok uzun zaman alır.
Evvela müslümanlar arasındaki mevcut manevi bağların
. kuvyetlendirilmesi cihetine gidilecek, takviye edilecektir
89
 ki bu bir zaman alır. Sonra must~bel İslaınl topluluğun tabii ki kanaatler beyan edilebili~.
nıüphem de olsa, müstağrlıel de olsa bir planı, bir taslağı Diyo.r ki; İsla.miyet zuhur ·ettiği zaman, zamanla Şii­
yapılıp tatbike konulacaktır. Yine bunlara rağmen, bu Sünni ihtilafları :.ortaya çıktıktan s9nra artık bugün
topluluğun belli başlı haklan, kendiliğinden zamanla or- İslami ku-vVet eskisi kadar tesirini gösterememektedir.
taya çıkacaktır. Karşıs·ındaki teşekkül etmiş, büyük Bütün bu. menfi faktörlere rağmen, müslü~anlar günde
manevi birliklere ka:rşı, Asyanın büyük bir kısmını, Afri- 5 ~akit ,namazlarinı. :kılmak içi~ Kabe'ye ·dönüyorlar.
ka'~n yarısından fazlasını elinde tutan Osmanlı İmpara­ Dünyanın dört bir yanından Kabe 'ye gelmek içi;n onca
torluğu hakim bir unsur olarak, arkasına böyle bir birliği me.şakkate katlanıyqrlar. Kabe'ye gitmek, Hacerül Es-
alarak varlığını devam ettfreceği kanaati hakim olmakla ved'i öpmek, n~ıriaz kılmak onlara heyecan veriyor. Aynı
beraber' zamanın buna müsait olmadığı, yani bu nazari- zamanda Osmanlı ·pa.dişahlannı halife olarak görmekte-
yede doğru olan bu fikirler için tatbikatta zamanın ve dirler. Arapça, .eski' kuvvetini kaybetmiş olmasına rağ- ·
imkanların musaade etmeyeceği fıkri hakimdir. Onun men~ bütün dünya m:i~slümanlap. arasında din dili olarak
için İslam'ın doğduğu günden, Osmanlı İmparatorlu- devam etmekt~dir. Birçok dü.riya memleketlerinde r~sıni
. ğu'nun son .zamanlarına kadar gelen bir kronolojisini ge- .okullarda dim ~edris~t yapılmakt3.,. Arapça Öğretilmekte­
çirmekte. İslam doğduğu zaman siyasi teşkilatı vardı, re- dir. ·Bütün hq.İıİann yanında bugün «Ben bir Türk.üm»
:isi vardı, manevi kuvvetli· birliği vardı. Ama fazla bir za- veya İranlıyım demekten evvel, her müslüman ilk önce
man geçmeden bu İslami ·unsur zedelenmf?ye başladı. «ElhamdÜlillah Müslümamm» demekt~dir ..
Çünkü Haşimi-Emevi çekişmeleri başladı. Sonra bunlara
İra.nlı, Acemli unsurlan girdi Olay Arap-Acem çekişme­ Dolayısıyla, bütün ·bunlardan çıkardığı ne.tice; İsl~m
sine döndü. Daha sonra Türkler ve Berberil~r gibi daha yine· de 'güçlüdür. Eski gücünü, kuwetirii bul'ai:namış ve-
değişik unsurlar girdi. Bunla.nn tesir ve rolleri artmaya ya ka~betmiş olmas~~ rağm~n yine d~· güçlüdür.
başladı. Böylece bu manevi birlik zıddiyete, ye hatta kav- · Buna rağmen . menfi ve müsbet fakt<?rlere rağmen ·
gaya, münaferete dönerek bu,
manevi· birliği·zedeledi. Bu İslamı tatbik edersek ne 'olur? T~vhid-~ Islam ·siyaseti
da tabii n1illiyetlerin daha kuvvetli olmasından, milli muvaffak Qlur mu?. ~orusunu;
duyguların ortadan kaldınla~amasından ileri gelmekte-
dir. · · ·· «B:U saydığınnz dahili· maniler, yani İsla:tn. ülkelerinin·
içindeki engeller.. o .kadar n1ühim değildir, katlamlabilir.
Burada· İshimtı bünyesindeki herşeyi öğüten bir değir­ Es~s katla'mla:mayacak ·.olanlar ise dışa:rdaki marıilerdi:ır'>)
mene benzetiyo:r. «İslaın kuvvetli bir degi:rmendir lci bu- diyor. Bunlar nelerdir?. Evvela,· artık bugün (o ~anian
nun işi farkİıdır ve dini müktesipleri bünyesinde öğütüp, 1903.'e gö;re.) bütün İslam ~einleketlerinin hemen hepsi
dinep. ve ilm en,
bir ve aynı haklara sahip yekdiğerin~ hiç ·-bir Hirist1y:an ıievletiD:in. hükmü idaresi altındadır, veya
bir farkı olnıayan bi:r müslümanlar grubu meydana getir~ en azından nüfuzu.altındadır. Yahut H;ı.ristiyan devleti-
m ektedir. Ve yine, d.i.D; ve milliyet birdir esasıyla milliyet~
leri İslamiyet yok ediyor, müminlerin milll hususiyetleri-
mn kendi bünyelerlnde· bir hayli kuvvetli müslümanlar
bulunmaktadır. Onlara da tesir etmektedir. Dolayısıyla
:ni yok ediyor diyo:r. Bu tabii kendi, kanaatı. İns~ları Osmanl~ İ~paratorluğu bünyesinde İslami Birlik siyase"
kandn:m~ya çalışıyor diyor. Ma:dleri, an'anelerini unut- tinin ·tatbiki halinde Avrupah büyük devletler kend~
tu:rnıaya ~;ahşıyor diyor 1 İsHlmın hedefi budur. Bunlara

91

' . i ----..--~· ~~~------·--·· _____,,__,___.................................... --..-...-......... -........,.~-·~- __ ..,_.., ....

··--ı··--·····-·- ··-·· ~- ~ - -- - - ------·--- --- ---- ... ._ . .. -----·ı----·-·--· ... " ---·-·· ....... ·- ·-··- ·--··----·--·--·.o-•-··· ------·-·· ... -·-··-·····--··-·--·-..:__________ .... ·--···"'"t·---·-·-· ............. ··-······ ...... -·-·· .. ·-----··--- ----·..------ ·-
 . . . \
nıenfaatlerine halel geleceği cehpesinden ·buna nıani ol-
mak isteyeceklerdir. Hatta. kendi idarelerindaki müslü-
manlann, 'kendi sinırlan dışınd;,ıki maneVi, siyası, diıil
bir birliğe· bağlanmaiatını da istemeyecekler, oriu orta-
. dan kaldırmaya çalışacaklardır. Çü.nkü ileride bu kendi-
leri için menfaat yokhığtina sebep olacak veya menfaatle-
rini .ha1eldar edecektir, problem -çıkaracaktır.· Bunun içiti
en büyük.mani ·dıştan gelecektir..BU:günku durumda Os-
·. manlı Devleti·dıştan 'gelecek . olan b~ gibi·manilere karşı
koyacak durumda değildi!·~ Sadece· o değil, .tabii diğer· .
İslam devletleri de aynı durumdadır. ··
Sonuç olar~ Tevhid-i isı'am.siyaseti ·de muvaffak ola~·
bilecek bir d~~ da ·görülriıemekte~r. . · · ·
R. Kardaş - Teşekkür. ederim ·sayın Bolay. Demek
ohıyor ki Tevhid-i İsl!m·· siyasetiıiin·.tatbikiıide iç .engeller
az güçlükle katlanilabilecek ,şekildedir~. Lakift' dış engel-
ler takdir edersiniz ki sayın Bolay'ın Akçuraoğlu'na izafe-
t'en belirttiği gibi, sanıldığı kadar kolay değildir.. Sayın.
Saray~ makttle yazarının. yukanda ·.açıkladığı üzere
mantılcl olarak· şunlan hertaraf eçliyoruz~ Bit taraftan·
İslam siyaseti; bir tarafbıiı da ôsma:rili ·siyaseti hertaraf
edildikten sonra, asıl kalıyor,' ~elki ileride kendi' nazari-
yesinin de esaslanm teş!Pl edecek olan Tevhid-i Etrak si-
yaseti, Türk milli' siyaseti. Şimdi bu koriuda AkÇuraoğ~.
· lu' nun düşüncelerin~ s~z~en. rica ediyorum .sayın Saray.
· Mehmet Saray - Muhterem ·hocam ·Üç· Tarz-ı Siyaset
birbirine o kadar girmiş 'vaziyette ki, 'oiıriıi yakul arka~
daŞlanndan hi#, şÖyle söylüyor: T"G.rkü İslamdan, İsl&mı
Türkden, Türk ve islamı Osmanlılıktan, Osmanlılığı
Türk ve İslaı:lıdan ayırmak mümkün müdür? O da haklı. ·
B. Yediyıldız Osmanh meselesini anlatırk_eıı bazı husus·~
lan gÜzeı· dile getirdi. Arzetmek·-istediğim··nokta bu. Me-
sele birbirine o kadar girmiş vaziyette. ··
·... . '
İzninizle ben bir noktaya değinmek.istiyorum. }3u·se-
92
miner vasıtasıyla Akçura ve fikirlerini tartışıyoruz. Fa-
kat burada Pan~islamizm meselesi ortaya· çıkıyor. İslam
birliği, Türk birliği~ tabii bunlar kendiliğinden ortaya
çıkmış· hadiseler değil. Önce bunların gelişimi hakkında
bir ka:ç söz söylemek istiyorum. Bir Pan-slavizm, hare-
keti vardır, en erken başlıyan budur. Alman şarkiya.tçıla­
nnın başlattığı, Ç~k ve Lehlilerin dahil olduğu ve bu saf-
hada Ruslan-n katıldığı bir akımdır bu. Buna tepki ola-
rak bir Gennen birliği, bir Latin biriiğit bir İtalyan birliği
görülür ve Sultaiı_ri. Abdülhamid'1n tahta çıktığı yıllarda
· onun_c;.da, İslam dünyasımn başı olarak, İslam birliğini
sağlayacak bir harekete girişınesi mevzu ·bahisdir. Bu
Pan-islamizm hareketine yol açmıştır. •
Akçura makalelerinde bu meselelerin tenkidini yapı­
yor. Bizler içiri hangisi daha makul.dür· onu tartışıyor. Ta-
bü ki Fransız ihtilali olmuş, milliyet meselesi ortaya atıl­
mıştir ~ Akçura'nın yetişme yıllarm da, onun Fransız hoca-
lan, millet meselesinin, günün şartlannın milletleriri ka-
derine nasıl tesir ettiği hususunda bilgi vermişlerdir. Ak-
çura .bunlardan çok· tesir almıştır. Benim anladığım. ka-
danyla tartışmalarında, Osmanhlığı ve Pan-islamizmi,
İslam birliği hareketini -ortaya koyarak, bunun tatbikine
iİnkan olmadığı sonucun!3- varmış, tek çarenin milliyet
,pre-nsibine daya~mak olduğu noktasına ulaşmıştır. Ata-
türk de cumhuriyeti kurarken, Osmanlılık fikrinden zi-
yade, Türkmilliyetçiliği prensibine göre ·hareket ederek,
bugü~i Türkiye Cumhuriyeti'nin temellerini atmıştır.
İşt~ büyük Akçura burada karşımiza ç~kıyor.
Kendisinin. fikirlerini yazılarından şöyle özetlemek
mümkün: Türk birliği siyasetindeki faydalara gelince;
Osmanlı ülkelerindeki Türkler hem dini, hem ırkı bağlar
ile pek sıkı, yalnız.dini olmaktan ziy~de sıkı birleşecek ve
. esasen Türk ·olmadığı halde bir ·dereceye kadar Türkleş~
ııiiş unsurlar daha .-ziyade Türklüğü benimseyeceklerdir.
Türklüğü heriüz hiç benimsememiş unsurlar da birleşti-
93
.. r
\

rilebilecektir. Lakin asıl büyük faYda,' dinleri, ırkları,.
a.deÜeri ve hatta dilleri bir olan ve Asya kıtasının büyük
bir bölümü ile Avrupa'run şarkına yayılml.ş bulu.nan
Türklerin birleşmesine ve böylece diğer büyük milliyetler
arasında varlığını muhafaza edebilecek büyük bir siyasi
millet teşkil etmelerine hiz~et etmektir. .
İşbu büyük topluında Türk toplumlannın en büyüğü,
en medenlleşrnişi olduğu için Osmanlı Devleti en büyük
rolü oynayaca.lı:.tır. Son olayların bize getirdiği uzunca bir
'i.stikbalde llleydana gelecek sarılar ve beyazlar alen:ıi
arasında bir 'l'ürklük cihanı husule gelecek, Osnıanli
şimdi J aponya'nıp. sanlaı- .rueminde yapmak istedi,bri vazi- ·
yeti uzerine alacaktı. Bir müddet sonra biiyük fikir ada-
mım.ız Gökalp'ın ifade e~tiği gibi~ 1\iran fikri, Türklerin.
birleştiği, Türk dilinin, kültürünün yaşandığı bir ülke
olaı·ak ortaya atılıyor. Bu faydalarına mukabil, Osmanh
ülkelen.nde r.neskün muslim olup aa Türk olmayan müs-
lümanlar. ile hiç bir münasebetinin kahnamas~nın da
rnahzurlan vardı. 'l'ürkleri birleştinnek politika:sınui tat- •
bilcindeki dahili m.üşkilat 1 İslanı siyasetine nazaran faz-
ladır.
Her .ne kadar
ınilliyet fikirleri girmeye başla.m.ışsa da, Yul\:.arıda söylen-
diğ·i gibi bu vak'a henü,z pek yenidir. Türkluk fikirleri~
Türk edebiyatı, 1'ürkl<~:ti bi:rteş';,;irn.l2: hayali h.er.ı,üz yeni
doğmuş üründür. İslamiyette gördüğümüz .o kuvvetli
teşldlattan, kuvv?.tli,ihtiyattan, hülasa sağlam bir ittiha-
dı m.eydana getire9ek madde ve hazırlıktan hiç birisi
T\'irldükte yoktur. Bugün Türkler mazilerini unu~muş bir .
halde duruyorlar. Harici engeller ise: İslam siyasetine na~
.zaran d;:i1ıa az kuvvetlidir.
.
· .
Yukarıdaki mütah1alardan şu neticeler. çı,k.ıyor: Os-
manlı rnilleti yaratılması Osmanlı Pevleti için faydalı idi.
Müslürnanların· veya Türkleriri birleşmesine dönük ·siya-
setler, eşit sayılabilecek menfaat ve mahzurlar ihtiva et-·
94
.........r·-·--...-..... ..........................................................................................................................
.
.
'
.
mektedir. Tatbik ~ihetine gelince, kolaylık ve zorl-uk aynı
derecede denebilir diyor Akçu;ra ve arkasından Türk dün-
ı
yasıılı ele alıyor. (Akçura'nın kendisi'Asya'.da cioğup,.yeti­
şip gelmiş, her ne kadar. Osmanlı dünyasinda feyzini iler-
letmiş. ise de) Oğuzla~dan, Cengizlerdeiı, İbnwi Sinalar.- ·
dan~ N evailerden, F~abilerdeıl: ·Osmanlı Türkünün habe-
ri var.mı jdi? Tıpkı buna benzer şekilde l«'atihlerden, Se-
1imle.İ·den~ ~P.davendigarlardan, Nefilerden, Baldlerdeİı
ve Evliya Çelebilerden Asya Türkünün haberi yoktu. Bu
yorumu da getirdikten sonra ·Akçura sözl~ıini şöyle ta-
mamlıyor; Arada sırada islfuniyet; .hilafet politikalarma
da yaklaşıyor gibi oluyor. Birleşebilecek.Türlderin hemen
ciimlesi müslümru;ı olmak cihetiyie ·esasen mühim nokta-
larda ortaklıklaı;_ bulunan İslam Türk siyasetlerinin ve
i~isini birli.kte desteklemek istedikleri .zannolunuyor,
lak~n· bunda da çok kalmıyor, .ısrar etmiyorlar.
' ' '·
Iiülasa öted.en beri zihnini işgal edip de kendi kendini
ikna;edecek . sual yine önünde durmuŞ, ··cevap bekliyor ..
Müslümanlık; T-q.rklük ·siyasetlerinden hangisi OsmanJı
Devl~ti için aaha· yararlı've kabH-i tatbiktir. diyor.
Şimdi, m~lumu~uz son yıllarda kültür ve tarih araş-.
tırmalan h~susunda, bilhassa ilmi tecrü,besi geİıiŞ hoca·
Gaspıralı'nın tesiriyle Türkler. arasına
lanniız Türk-İslam sentezi. üzerinde durmaya başladı.
Demi:o. de arzettiğim gibi bir asra .yakın denebilecek za-
. ma!). ~adar~ en
azından üç. çeyrek asır önce, rahmetli
Gaspı;ralı'nın ortaya attığı bu ana ·fikir,' bu soru bugün
T~rkiye CuD:ıııuriyetinin kültür hayatında, tarih araştır­
malarinda yine ortadadır ve tartışma konusu olarak de-
vam' etmektedir. ·
' .
Şimdilik arzedeceklerini . bu ·kadar.
R. Kardaş -Teşekkür ederim sayın Saray. Gerçekten
YusU,f A,Jrçura Üç .Tarz'-ı .Siyas~t ·adlı makalesinde bu
Pan-İslamizm,. Pan Ottomanizm, Pan~Türkizm politika-
lannı. çekingen bir dille ifade etmekte, tenkitlerini yap-
95
--·~ı--·-···- ..·---····..................................:.................................- ..................~..,-:-·---·-..·-·--·-~--·--·-----"-··""·!.......:............._:........~-·-···-·r·-·-·.......... _ ....................."........................._ ..:-_............- ..........- ........- ......., ..................___................-·-·~·--...-...............................- ........._,__ ..................~-~-··-...- ....--.~..--.

makta, vardığı sonuçta maritıki bir hata y~parak, vazılı
bir şüphecilik içinde bUlunmaktadır..Şüphecilikte ·vuzuh
olur mu, olmaz mı, fakat biler~k bu hatayı yapıyorum,
gerçekten ·şüpheci -bir üsluphı, ·arkada§m;nızıti· da: biraz ö:O:-
ce belirttiği ·gibi su3Ji tekrar. ortaya koytıyörum. Acaba bu
üç belli baŞh· siyasetten hangisi tercili,'edilir? Bu soriı
· 1904 yılında kime soruluyor? Türk .gazetesi~n okuyu~u­
larına, ~uh;arrirlerine soruluyor. Şimdi, bu sorulara kar-
. şi verilmiş olan cevaplarda t~nkidi_bir tavır. da taklndığı
malum. Biraz sorira o noktalara geleceğiz. Yalnız· şunu
belirtmek istiyorum; AkÇuraoğlu yine kendi· fikri' evolüs-
yonunu takip ederken gôsterdiği gibi Şöyle· diyor: «Bu ya-
zılarda beni~· fikıi evolii:syonum heni\z· tamamhınirllş de-
ğildir~> .. Bunu altım çizerek ifade ediyorum,_ fikri evolüs- .
yonum tamaml;:ınrinŞ değildir. Ama'bu makalelerden bir
netice çıkarmak kendisiniri de ifade ettiği gibi mümkün- .
dür. M?kalede Türkçülük siyasetinden bahsederken de-
. ğindiği' noktalar Şunlardır: İslam dini. Turk nıilletinin
i(
teşkilinde mühim bir. unsur olabilir .. İslam~ TürklÜğün
· · birleşmesinde, son zamanlarda hıristiyanlık.ta .olduğu gi M •
bi içinde milİiyetlerin doğmasıi.iı kabul edecek şekilde de- .
ğişmelidir. Bu değişme. ise hemen heme·n mechu.ndir. Za-
manımız. tarihinde görülen umumi· eecyanlar açıklanır­
ken dinler, gittikçe, siyasi ehei:nntiyetlerini, .kuvvetlerini
göstermektedir.· İçtimaı·olmak.tan ziyade ş"t:ıhslleşiyorlar,
dolasıyla dinler ancak ırklarla birleŞerek, ·ırklara yardım­
cı ve· hatta hizm~t edici olarak siyasi" ve içtimai ·ehemnri-
yetlerini ·muhafaza e.diyorlar kanaatinde olduğunu Akçu-
.ra·oğlu '1928 tarihli yazılannda ifade ediyor. Demek ki
1904-1928 arasında aşağıyukarı çeyrek asırlık-b;.r farkla
Akçurao-ğlu'nun fikirleri evoiüsyoiıa uğrainıştır. Bu da
anteresan oısa gerek.. Akçuraciğlu'nun bu makalesiilde
me_vzubahis e~tiği v'e yine kendi"sinin "de üzeriiıde ·ısrada
·durduğu gibi Türklük siyaseti ·ile TUrk birliği, İslam siya-
seti ile· İslam birliği b1rbinne kanş:tn:ıştır. Osmanlı De\Tle-
ti'nin içeride Türklük ve islarp_ siyas·eti tatbik etmesi dı-
··gs
1
\·
1
şanda Pan-türkist veya Pan-islamist olmasını gerektir-
mez. Ve bu yapılabilmiş olsaydı 1908'den bugüne kadar
vuku bulan hadiseler, yani 1928'den 20 sene sonraya ka-
dar meyda!la gelen hadiseler daha çok görülmüş ve ifade
edilmiş olurdu zihniyetini paylaşmaktadır.
Şimdi, üç tarz-ı siyasetin Türk Gazetesi'nde yayınlan,
ması üzerine söz konusu gazetenin baş muharriri Ali Ke-
mal Bey ~<cevabımız» başlıklı yazısıyla Akçuraoğlu'nun
düşünceletini, ağır bir dille, hatta dün de arkadaşlarımı­
zın ifade ettikleri gibi alaycı bir dille tenkid ederek tepki-
leriili b~lirtmiştir. Teniddinde bu düşüncelerini Ali Ke-
mal Bey ·şöyle belirtiyor; «Tarihin havsalasıp.a; hakikatin
şahasına girmeyen tasavvurlar, halci.kate uymaz, hayale
ı sığmaz imkansızlıklar' kuru bir ve him, tam hayal, e de bi-
· yat idmam, edebiyat egzersiZi olarak· vasıflandınlabilir.
~izim "için Türkü İsla~dan, islamı .Türkten, Türk ve
Islamı Osmanlılıktan, Osmanlıyı Türkten ve İslamdan
ayırma, teki üçe bölmek, olmaz, hayalimize girs~ bile fik-
rimi.ze yerleşme.z». Bunun· da gayet tabii kendi mantığı
içinde bir tutarlılığı, bir insicamı, toleransı söz konusu-
dur.
Kısaca Ali Kemal Bey'in Akçura'mn Üç Tarz-ı Siyaseti
hakkında tenkit babındaki düşüncel~rini sizden rica edi-
yorum sayın Yediyıldız.
B. Yediyıldız -Ali Kemal'in cevabını ve tenkidini
özetlemeye geçmeden önce Türk gazetesinin -ki Ali Ke-
;mal bu gazetenin baş muharriridir- genel yapısını ve
eğilimini belirtmenin faydalı olacağını zannediyorum,
çünkü-Ali Kemal tenkitlerini bu temel üzerine oturtmak-
taclır. ,,
· Türk, Üç Tarz-ı Siyaset'in yayınlanmasından birkaç
ay-önce kurulmuş bir gazetedir. Bu gazete, yazar vega-
zeteciA.li Kemal'in etrafında toplanan bir liberaller gru-
bu tarafından kurulmuştur. Mısırıda yayımlanan ilk
97
 Türkçe gazetelerden biri olan Türk, siyasi yelpazede
ılımlı bir yaklaşım tarzına sabiptL Gazetenin ortakları
revolüsyoner olduklarını söylüyorlar, fakat Abdülhamid
idaresine doğrudan saldırmaktan da kaçlnıyorlardı. Libe- .
raldiler. Avrupalının zihnindeki yanlış Türk imajını dü-
zeltmek, her yerde Türklerin hakkırn müdafaa etmek, ziw
hinlerini aydınlatm~, Türklere fikri bir hareketlilik ka-
zandı:rınak istiyorlardı. 'Gazetelerine Tiirk adını koyma-
lannın sebebi, kaba ve köylü manasına indirgenmiş· olan
Türk kelimesine asil manasını kazandırmak düşüncesiy­
di. Bununla birlikte, Türk gazetesinde toplanmış olan
bu gazeteciler grubu, dış Türklerle değil, Osmanlı İmpa­
rcitorluğu dahilindeki Türklerle ilgileniyorlardı.
İşte bu perspektif içinde baktığınuz zaman, meseleyi ·
.bu temel üzerine oturttuğumuz zaman, zannederim Ali
Kemal'in taVrı ile Akçura'mn tavn arasındaki fark da net
olarak ·ortaya çıkar. Zaten Ali Kemal ve grubunun bu
tavrına karşı kaleme alinmıştır, üç Tarz-ı Siyaset. Do-
layısıyle, Ali Kemal'in Üç Tarz-ı Siyaset{i değerlendir­
mesi biraz farkli olacaktır.
Bu. açıklamalard~~:;:ı. sonra, Ali l):emal'in Üç rarz-ı
Siyaset' i değerlendirnıasine ·geçebiliriz. Biz Türk'ü çı­
karmaya başladığınuz zaman, yolumuzun. ne olduğunu
açık seçik ortaya Jwyduk; buna rağlnen dunnaksızın bize
Türklerin tevhid.inden yana mısınız. İslfunittihadından
yana mısınız yoksa bir Osmanlı milliyeti teşkilinden ya-
na mısınız .diye sorulup duruluyor, diyerek başlıyor yazı- .
sına Ali Kemal ve şöyle devam ediyor: Bu üç un§uru bir-
birinden ayırmak tekli üçe bölmekten başka bir manaya
gelnıez. Böyle bir tahlil, ilmi bir tartışma konusu, edebi
bir egzersiz olabilir. Fakat uygul.amada böyle bir yola gi-
rilemez. Nitekim tarihimiz boyunca, hiçbir .devlet adamı­
mızın, bu üç unsurdan birine öncelik verdiği ·görülmemiş"
tir. II. Mahmud'dan Mithat Paşa'ya kadar hiçbir yönetici,
Bulgan, Rumu ve diğer bazı unsti.rları, «Osmanlı -milliye-
qg
ı
·{.
--·-·~·r··-·········-----
tinin yaradılışına solanak beyhude hayaline» sapmaınış­
tır.·Fransız ihtilalinden sonra ~böyle bir harekete kalkış~
mak yangına körükle gltmek ol.urdu. Ancak, «Osmanlı
hükumet tarzını Avrupa'mn y~ni. fikirlerine mülayiriıce
bir şekilde sokarak, deVrin siyasi gidişinden istifade ile
bütün bu kavimleriri tabiiyetimizde kal~asına çalışmak
tabii idi, makul i'di. Öyle yapıldı» diyor, Ali Kemaı: Her-
halde Ali Kemal bu satırlanyla,. Tanzimat'tan b.u yana
Osmanlı yöneticileri~in Avrupa'dan gelen bazı fikirleri
ve idare tarzını, İmparatorluktaki muhtelif kavimleri
kendi yönetimleri altında tutabilmak için mecburen be-
nimsediklerini söylemek istiyor. Yoksa, Ali Kemai'e göre,
~<Osmanli 'Milleti yaratmak»· düşüncesi yanlış ve saçma
bir düşünc~dir. AID.erika jle. Osmanlıyı mukayese etmek.
mümkün. değildir. Ali Ketnal'in bu hus-y.staki haklılığı,
kanaatima göre, şuradan gelmektedir. Aİn.erika'da, Avru-
pa'dan bu kıtaya geçen dinamik 'gU.çler, yerlileri yok et-
mişlerdir. Ülkeyi ve. toplumu k~ndi isteiderine göre şekil­
lendirmişlerdir. Halbuki Osmanlılar, ilk f~tih yıllannda,
. güçlü ve dina.m.ik. olduklan asıdarda, yerli ve. yabancılan
yok etmek şöyle· dursun, onlan kendi kültürbütünlükleri
her
·içinde türlü iç ve dış tehlikeye karşı korumuşlardır ..
Eğer iste·selerdi, bu .. dönemlerde Osmanlılar da kendi ül-
kelerinde tek bir millet yaratabiiirierdi ..Ancak, XIX. asır­
da· artık iş işten geçmiştir. Osmanlı. devletinin muhtelif
unsurlan yağuracak gücQ. kalmaımştıı·. Osmanlı devleti-
. nin teŞekkülünde ve yaratılm:;ısinda rol oyn.ay~n temel
felsefe .gerÇek bir hüm_anizma .. anlayışı olduğU halde,
Amerika öropeosantrfst, egoist düşünceler üzerind\3 te-
şekkül et~iştir. ·
Ali Kemal İslam ittihadı görüşünün de gerçekç~ olma-
dığı· düşüncesindedir. On göre, . böyle bir. düşünce, hiçbir
zaman kuvvetten fiile çıkmamıştır; hatta teşebbüse mf'::·
har olmamıştır. 'MüslÜmanlan bir birlik etrafında toi)La-
yabilmek için Fransa, Rusya. ve.İngiltere'ye meydan ~;ku­
yabilecek güce sahip olunması ge.rek.ir. Halbuki. bizim .:'n-
99
......~..............·.......~------------·---------·--·--. ---····--·-----·····----..-·------·----··--·--·------·-.......................~...-.. .----·-···-----~------··--.......-................_. __________________ı..___. ,__________________________________........ ~...:.......................................................::________________ ,.............. t........................................... --·-··------------·--------·····-...................................................J.....-
. '
I ara meydan okü.;,~ .'·.ı?.·eı.k; hücum .edecek gücümüz yoktur.
Biz bugün müdafaada bulunmaktayız. Mevcudu muhafa-
za etmek için çözüm yollan_ ve çareler aramak.tayız. Bur-
numuzun dibindeki Rtimeli müslümaniarım koruyamaz-
k?~' Hindis~an'dakilerle -bütünleşmeye kalkışmak hayal ..
dir, rüy~dır. Şimdiye kad-ar 'böyle hayaller peşinde koşan
kişilere de rastlanmamıştır. · ·
. .t\li Kemal' e göre, halife lakabmı tercih. etmek,·_ dine .
hürmet göstermek, dini tedrisatı artırmak, Şam'dan ··
Mekke'ye demiryohı inşasına kalkışniak_İshl.m birliği pe-
şinde koşmak manasına gelmez. Bunlar 'İslam ittihadı
politikasına delil teşkil etmez. Coğrafya ve müslümanlar
arasında dinden başka rabıta bulunmaması, islam ittiha-
dım engelleyen paşlıca funillerdir.
Ali Kemal' e g·öre,. «Türklerin tevhidi» düşüncesi de
manasız b~r düşüncedir. Tarih, coğrafya ve siyasi kon-
jonktür, Türk birliğinin sağlanmasım engeiler. Türk bir-
liğini gerçekl~,ştirmek için her şeyden evvel Rusya devle-
. tini parçalamak gerekir. ·Türklerle meskün olduğu halde
Kınm'ı koruyamadık da, şimdi bütün Asya. Türklerini
birleştirmeye, tek bir idare ·altında toplamaya mı kalkı­
şacağız? Şimdiye kadar bu yolda· çalışari kişi de olmamış.:.
tır. Netice-itibariyle, Ali Kemal'.e göre, Yusuf Akçura'nın
sergilediği, Osmanlılık, Türklük İslamlık düşünceıe.:.
rinden her üçü de yanlıştır. Bu yollarda mesai harcamak
doğru değildir.,: · <<Bir 1\IIektup» başlığı altında Ahmet Ferit-Bey'in yazısı
Yusrif Akçuta'mn Üç Tarz~ı Siydset'iıll bu_şekilde ten-
kit e~~ikten sonra, Ali Kemal,. kendi düşüncelerini açıldı~
yor. Once Türklerin mazisini anlatarak onlann meziyet-
lerini sayıyor;, fakat, «hükümet son zamanlarda bozulma-
!a .u~amış~ır» ~yor. Ancak ona göre, suç, milletin değil,;
ıklımın,. yaratılışın değil zaman ve. zeminindir. «Mamafih
ezeli_ hükmün gidişini değiştiremeyiz, olan oldu>>. diyen
Ali Ke~al, Osmanlı çöküşünü kaderci bir görüşle, açıkla
maya çalışıyor. Fakat k~ndisl. kadere teslim olmaya ra~ı
100
değildir.Ona gÖre, bu yükselme asrında taassubun kur-
banı olmamak gerekir. Kendi kendimizi tenkit etmeli,
otokritikten geçirmeliyiz. Fakat sadece noksanlanmızı
tesbitretmekle yetinmemeli, başanlanmızı ve kemalleri-
. roizi de· görmeliyiz. Sultan Mahmud'dan Sultan Hamid'e
·kadar çok .şeyler d'eğişmiş büyük gelişmeler olmuştur.
Türkler de muhtelif mesleklerde ilerlemiş, mesafeler ka w
tetmiştir. Bu durumu Avrupalılar da: takdir. etmektedir.
Fakat içimizdeki münafıklık bu yapılanlan görmemize
erigel olmaktadır.
(\
Ali Kemal, cemiyetin ıslahım fertlerin şahıs olarak iyi-
leşmesine· ve feyz kazanmasına bağlamakta ve şöyle de-
mektedir: «Türkler iç~ride ve dışarıda şahsen yükselir,
kuvvetlenir, maddeten ve manen, fıkren ve ilmen kudret
. \ .
ve servet sahibi olursa, gitgide bu Türk devleti de o feyiz-
lerin meyvelerini görmeye, toplamaya.başlar>>. «Bir heye-
tin köt:ülükleri, fertlerin toplaın günahlandır».
Ali Kemal'e göre, kalkınmanın, meseleleri çözmenin
temelinde çalışmak yatmaktadır. Nitekim onun, Yusuf
Akçura'nın. Üç Tarz-ı Siyaset' 6 ine cevap niteliğindeki
tenkit yazısı «Çalışalım!» sözüyle son bulmaktadır ...
ve R. Kardaş - Teşekkü'r ederim sayın Yediyıldız. Türk
Gazetesinde Ali Kemal'in -~<Cevabımız» başlıklı yazısını
takip eder. Bu yazıda Ahmet Ferit bir taraftan Ali Ke-
mal'in ileri sürdüğü delilleri çürütmeye çalışır ve latif bir
safsata ile Türkü İslamdan, İslamı Türkten, Türk ve
İslaniı Osmanlıdan, Osmanlıyı Türkten ve İslamdan
ayırmak, teki üçe bölmek d~mektir mantığına iştirak et-
mediğini ifade etmeye çalışır~ Evet sayın Saray, Ahmet
Ferit'in Türk Gazetesi'nde çıkan bu yazısımn çok kısa bir
a
özetini ana çizgileriyle sizden rica ediyorum.
M. Saray- ·Efendim, Ahmet Ferit, malumunuz Akçu-
..ra ile .Fransa' da tahsilde bulunmuştu. Neşrettiği gazete-
ye gönderdiği metinde bir bakıyorsunuz arkadaşını savu-
ıoi
 nuyor, bir bakıyorsunuz arkadaşına mal ettiği
noktalan
hatırlatıyor, öyle bir havada ele alıninış; hakikaten ente-
resan bir mektup. Osnianlı'mn yapı~nm aruatıyor. Tarih
içinde müesseselerini, ·ortaya koyduğu devletin mevcudi-
yetini asırlardır'nasıl devam ettirdiğini açik:ııyor. Fakat ·
burada ısrarla müdafaa edilen Tanzimat var, diğer yeru-
lik hareketleri var. İşte· burada bir nokta benim dikkati-
. rni çekiyor; o devirde yapılan yenilik hareketler:inin ön-
, derleri olan zevat, mektupta isimleri zikredilmiş, biraz
bizim tarih ve kül tür ~raştırmalanmızda, abartılarak
nakledilmiş inti.baını bırakıyor bende. Bunun sebebini
ben kendiınce şöyle izah ediyorum; yapılan yenilikler,
inkılaplar millete, halka götürÜlmek me~buriyetindedir.
Halk, millet benimserse bu yeniliktir. Şimdi biz4e Tanzi-
rrıat da dahil. bütün yapılan yenilik har~ketleri maalesef
şekilde kalmıştır, payitahtta kalmıştır, ancak bazı mües"
seselere aksetmiştir. Yapılan yeniliklere rağmen halkl.n
hayatında, görüşünde bir yenilik gi;)rülmemiştir. Tarihi-
mizin, zannederim en b~hranlı devirlerinden birisi adde-
dilen, arayışlarla dolu olarak bildiğimiz XIX. asrın t?blo-:-
sunun şahs.e'n üzerimde bıraktığı intiba budur. Şimdi za-
ten cumhuriyet kurulduktan sonra Atatürk•ü bir lider
olarak, muhakkak ki ·büyük vasıfları olan büyük bir
adamdır, onu hepsinin üstüne çıkaran yaptıgı inJulaplan
halka göti.irmesidir, benimsetmesidir. Aradaki fark bu-
dur. Bizim bu kiymetli fikir adamlarımız o devrin kalbur
üstü fikir-insaiıları bu arayışları yaparlarkeJı- bu esasa
taalluk eden meselelere hiç temas etmemişlerdir. Benim
arzetmek istediğim budur; fakat şunu da söyleyeyim, Ak-
çura·nın Türkçülük meselesi dolayısıyla, Türk tarihinin
ve kültürünün araştırılmasında, Türklük fikrinin cum-
huriyet devrinde hakikaten iyi bir şekilde yerleşmesinde
büyük tesirleri ve emekleri olınuştur. Atatürk'le de yakın
dostluğu vardır. o·nun teveccühünü kazanmıştır. o ka·
dar hemfikir olmuşlardır ki yeni kurulan Tarih Kuru-
mutnun başkanı olmuş~ur.
102
-r--···--··-·
!}ir büyüğümürt naklinden Şunlan arzedeyim; Atatürk
.Akçura'mn kendişiyle .has b·i- hal ettikten sonra «Türk ta·
riliinin temelleri, başıan~cı Türkistan1 d~dır,' sayın Akçu-
ra oradan başlayıp devam ettirip geleceğiz, .günümüze.·
ka d~» ·demiştir. Fakat b~nim hayıflandığım, yıllar geçti,
bu büyük, ~uhterem insanıann arzulan henüz gerçek-
leşmedi. Bunu üzülerek arzedeyim, teş~k.kür ederim
efendim.· ·
R. Kardaş - Teşekkür ederim Sayın Saray. Ahmet.
Fer,it Bey'in· makalesini elde:q. geçirecek olursak her üç
politikanın da kahil-:-i tatbik olan ci~etleriW.n şöyle ifade
· edildiği görülür: «Üsffi:anlı .-birliği siyaseti bunların aksi
olarak gelecekte pek birşeyler vaad etmes.e de günümüz-
de en ~~lay ·tatbik edilebilir; en ziyade faydalı bir {ioliti~
kadı:r>), Yani Akçuraoğlu'nun hertaraf ettiği siyaseti Ah- ·
:ı;net Ferit J?ey kah~llenmektedir .. ~Siyası işlerde milliyet
fıkrinin mill inançlara üstünlüğü belki gelecekte din1'si-
yaseti~ bii;sbütün unutulmasını ·icap ettirecektir. Fakat
böyle olmakla beraber .Osll).anlı hükumetinin siyasi mev-
cudiyetine bir destek olmak üzere İslŞmiyetin kuvvetin~
den istifa etmemesi b.eklenemez,_ Hatta· İslamin.·manevi
rabıtalanm muhtel~fv.as~talarla.çoğaltmaktan pek büyük
fayda sağanabilir. Işte· bu· sebepledir ki Osmanlı devleti
İslam siyaseti, İslam bi.rliği·.siyasetine ehemmiyet ver-
ımekte~r)>. Görüyoruz ki bu noktalara bir~ ·şüpheci bir
nazarla bakıyor. Akçuraoğlu'nun şüpheci ·na~arla baktığı.
hususlarda Ahmet Ferit 'Bey daha kati bir lisanla tavır.
~akııiı!. Bir üçün.cü nokta ise, 'rürk siyasetinin gelecekte
Islam .siyasetinden daha kuvvetli olma ihtimali vardır.
Türkler;.hemel?- biri diğerine baglı olarak 30~35 milyon-
luk bir kavim teşkil·etniektedir. Tabii bu 1900 seneleri
için geçedi olan bir rakamdır. Sosyolojik bir hadise ola-
rak ifade etmek lazım geliyorsa 30'larda nüfusun iki ka-.
tını düşünmek gerekiyor. 'Geçen zaman üç çeyrek asırlık,
en azından 80,.. 85 senelik bir .zamandır. Bu zar.nan içeri~
sinde nüfus miktanmn ehemmiyeti büyük bir ıliana ifade
103
·---·-·-~·----~---·-·· ..··----..---~-.....................- ...-.--.. ---·-------·-··..··----..·--------..---·-·--·-··----·..---·-··-----..-----------; _________ J.........-----------······-~------··--···-···--·....- ....................-,; .. ...;.... ,_ _________ , ______ ,,,........ ,; .............................. _.,,.....................J~---·--·--------·--· ............. ......................................................................................_ ..... .J, __ _
_eder. Ferit Bey'in teşhislerinde
ifade e~meye gerek yoktur.- .
DÜn Emel H~nımefendi de buyurduıar, her nekadar
pragmatik ise de pragmatik. olduğıinn d~ğil,_ düşüiıce ta-
rihinin intizamı içerisinde gerç~~ten varlığinı, hissettire.;.
cek kitleleri ifade ettiğini ~belirtmeye çalışıyor. Rusya ·mn
büyüklüğüne· karşılık siyaset erbabınca malum ·olan
siyasi içtimaın izahı düşünülürse; uz·ak bir istikbalde
Türk hükümeti tasavvur 1etmek sırf bir· hayal olur. Bu da
çok manidar bir tesbittir. Görülüyor ki Ahmet Ferit
Bey'in İslam 'birliğinin gerçekleştirilmesini ne bugün ne
de yarin için mümkün görmediği muhakkaktır. Türk bir- ·
li~. politikası takip etm_enin hal için değil,_ ancak gelecek·.
için düşünülebileceği kanaatindedir. Fakat Osmanlı Dev- .
letinin içinde bulur1:duğu şartlar dahilinde en kolay ve en ·
faydalı olanı gayet tabii Osmanlılık siyasetini takip et~ .
mektir. Böylece diyebiliriz. ki.Ahm.et Ferit Bey'in naza-
nnda Akçuraoğlu'nun dediği pel). doğrudur. Osmanlı ül-
kelerini buiundukları hu_dutlarda muhafaza etmek, bu
·hudutlarda ahaliyi tekmiL Osma:tıh-Türk yapma~ kabil
değidir,. belki imkansızdır. Fakat siyaset fUliyattır, 'haM
yattır. Siyaset gerçekten .milli bir aksiyon dur. Binaena-
leyh bunda kabiliyet, b..ükemmeliye~ aranmaz. Türkiye
bütün hudutlarını tekmil tebasım muhafaza edemiyecek, ·
.geri kalan tebanın hepsini Türk yapamıyacal{ farz~delim.
Bu siyaseti devam ettirmeye aslında mecburdui·lar. Aca-.
. ba bu düşünceler nereden, nasıl ve ne şekilde kaynaklan-
~aktadır? Yusuf ~çura nasıl bir_. halet-i ruhiye içinde
buiunduğunu belirtmek bakımından bir müna~ara açı-
, yor. Ziya Gökalp'in, Bir Fikir Adamının Romanı adlı
eserde buna iştirak _ettiğini huzurlannızda göstermek is-
tiyorum. «Ertesi gün İttihat ve,_Terakki merkezine gitti-
ğim zaman sivri sakallı,. zeki gijzlü bir zatın sekiz ·on kişi
kadar olan İttihatçılarla görüştüğünü gördüm». Gören
zat Ziya Gökalp'tir. «Yavaşça bir iskemle alıp bunlann
·yanına gittim. ·Başta oturan bu. zat Türklerin muhtelif
104
ne kadar realist olduğunu zümreleri arasında dil ve edebiyat birliği vücuda getir-
mek iÇin bir ilim mecniuasına olan ihtiyaçtan bahsediyor.
Böyle bir mecmua ·Türk tarihine ait k::ıynak~an Osmanlı
Türkleri'ne öğretineliydi. Hemen hepsı kendı varlıklanm
duymuşlardı. Arnavutlar, Araplar bu !o.ldadır, ar~ık Os~
manlı ·diye bir millet. düşünülmemelıdır. Rus Turklen
· Osmanlı Türklerine nazaran ileri olduklan için milli var-
lıklanm çoktan hissetıneye başladılar. Halbuki Osmanlı
Türkleri çok geridir, uykudadır, onlan Auyan~ır~ak la-
zımdır diyordu. Şu hikayeyi anlattı; Erkanı harbıye sın:-
. fina dev~m ediyorduk. Hocalarımız hüınyetten7 meşrutı­
_ye.tten gizli -gizli bahsediyorlardı. Kanun-ı :-sa~ı yü~rlü­
ğe konursa imparatorluk ·kurtulur· derlerdı. B ız ~e ın~n­
dık, ·onların etrafında toplandık, topla_nmak ıstedık.
Rafiyeler anladılar, jurnal ettiler, kısa bir soruşturma­
dan sonra Trablusgarb•a sürüldük. _Vali ve Recep Pa-
şa'nın dikkatli hü~yetperver yave? Şe:~~t P.~şa'nın de-
laleti ile Fransa'ya kaçtık. Artık b ız de J on Turk olmuş­
tuk, politika için hazırlanmak istiyorduk. Ark~daşım Fe-
rit ve ben Ecole des Sciences Politiques denen mektebe
yaz_ıldık. Qalışkan çocuklardık 1 boş z.aı:nania_~da mekteb~~
kÜtüphanesinden ayrılmıyordulc B,ızım bu davamız ku-
tüphane memurunun dikkatini çekti. Bizimle arkadaş ol-
du· bize lazım olan kitaplan tavsiye etti. Bir gün aileleri-
'mi~ilı geçim· tarzını öğrenınek istedi. Biz de ailHlerimiz
tarafından tahsile gönderildiğimizi söyledik. Türkiye'den
. ;hasıl kaçtığımı*ı anlattık. Kızıl sultan dediğimi~ Sultan V
Hamid'in zulümlerini saydık döktük. Paris'te dıger Os-
manlılarla ·beraber hürriyet ve meşrutiyet inkılabını vü-
cuda getirmeye çalıştığımızı anlattık. Günün birinde biz-
de de Fransa İlıtilali gibi büyük ihtilal olacağını, hürriyet
ve meşrutiyet güneşinin doğacağım söyledik. Bu,nlar: ~
kadar gururla anlatıyorduk ki Fransızın sonunda bızı
çok takdir edeceğini ve ihtilal yollannı gösterece~n~ ~ar_ı­
dık. Fransız bunlan dinledikten: SO!Uja siz Ermenı :mısıı:ız
dedi. Şaşırdık hemen müslümanız, Osmanlıyız dedık.
105
. Şimdi profesör olan bu kütüphane memuru sakin bir eda
ile ~~Osmanlı olduğunujınlı:yoru~ fakat niyetiniz nedir?))
deyın.~e, M_üslü:mamz,_ Türk'üz dedik. O zaman bize: şun­
ları soyledi: ~Bır Türk nasıl olur da--hürriyet·ilanı ile ·va-
tanının tehlikeden kurtulacağını sanır. Buna aldım e·r-
m~di. Benim bildiğir:ne göre Osm~lı İmparatorluğu kırk
mılletten mürekkep siyasi bir topluluktur. Yine benim
bildiğime göre hürriyet yalmz fertlerin değil milletierin
de ~en~ ben~i~lerini bulmalan ve siyasi kuwet karşıs~n­
da ıstedıklennı serbestçe söylemeleri ve bu isteklerini el-
de etmek için tedbir düşünebilmeleridir. Böyle bir'hütri-
yet havası içinde Osmanlı İmparatorluğunun hakim mil-
leti ölan Türklerin nasil bir politika takip etnieleri la~ım
geleceğini düşündünüz mü?» Bunu Fransız değil sanki
Sultan ·Abdulh~mid söylüyordu. <<Fas»ta doğmuş bir
Fransız, Fas'ın tam bir hürriyet ve meşrutiye.te- kavuş­
masını isterse biz ha)tiki Fransızlar onun vatanseverli~
ğinde:ı ş~ phe ederi·z. Me·ml~ketinizin şimdi yaşadıği ş.art­
lan bılmıyorum. Osmanlı Imparatorluğunda ·hürriyetin
ilanı ve meşrutiyetin kabulü belki mukadderdir. Siz
Türkler o zaman imparatodukta nasıl· bir politika takip
etmek gerektiğini. tesbit etmeni_z.ve onu kendi milletdaş­
lannıza kabul ettırmeniz lazım». Fransızın bu sözleri bi-
~im gözümüzü açtı. Hani şu üç tarz siyasete dair neşredi­
len münakaşa var ya hep bu telkinin ·neticesidir. Fransı­
zın söylediklerini Avru.pa'daki Türklere şöyledik durduk.
F~ka~ onları milli meseleler üzerine düşündP,remedik.
Şı~dı de Osmanlı Türkleri, bu meseleler üzerine dÜŞün­
~uyor, bazı ar~adaşlanmız kızıyor ama yine söyleyece-
gırn, bu bakımdan Rus Türkleri sizden çok ileridir vs.».
Ahmet Ferit Bey'in arkadaşın~ yaptığı tenkitlerin
n:ar~.tı~n~a şüphesiz bu Fransızın zihniyetinin aşikar
çızgılerını görürüz. Bu tespitler doğru olabilir çünki bu-
gün için aleyhte bir vesika bulmak pek mümkÜn·değildir.
Görüyorsunuz ki Akçura'nın Siyaset adlı denemesi sür-
gündeki Jön Türkler arasın.da, Müslüman ve Osmanlı
106
· notasınd~ farkiı Türk milliyetçiliği notası çalan ye~i b~
parçadır. Dahı;t sonra Türkiye'de büyük tesiri olacak bu
denemede Ak:Çur::ı Osmanlı İmparatorluğu için mümkün ·
olan üç birlik:tep:ıelini incelemekt~ ve formül önermekte~
dir. Birincisi,· menşei hesaba: katmaksızin. ortak bir Os~
manlı· vatandaşlığı ve bağlılığı kt;~.rulİnası konusunda 19.
· yy. liberal reformculanmn ell).eli"~lan Osmanlılık. İkinci­
si, Abdüİhamid'i:i:ı Pan-İslamizm politikasında tazelendi~.
ğlnden ·beri O~:manh İmparatorluğu ve ondan önceki
ınüslüman devletler'in gelenekleşmiş temelini teşkil eden
İslamiyettir. Akçura hı,ırilann ikisini enine boyuna tartış­
tıkt~n sonra başariSIZ bulmakta 've .kısmen reddetmekte-
dir. Çünki Osmanlılık, ·Osffi:~lı tebasının devlete borçlu,
olduğu siyasi bir sadakattir, fakat. bir Osmanlı milleti
yok.;tur . ve meydana · getirilmesine çalışmak da
beyhüdedir, pir yorgunluktan ibarettir. İslam halklarının
·birliğini hedef ahin Pan~İslamist politika fazla engelle
karŞılaşmaz. Fakat Hıristiyan dev1etlerce şiddetle karşı­
lamr. Ve Türkler tabiy~tlerini yersiz ve·.muhtemelen ger-
.çekleŞmez bir· ideale sarfetme.kle birşey· kazanamazlar,
ama ço.k şey kaybederler. Üçüncü olarak Türk.ırkına da-,
yanan bir Türk milleti politikası ileri sürer. Öyle bir poli-
tika için Osmanlilıktan daha az iç, Pan.:islamizmden da-
ha az dış engelin olduğu görülmektedir. Irkçı bir politika,
Osmanlı İmparatorluğu'nda hakim Türk ırkının bağlılık-··
lannı birleştirir, Osmanlı ·sınırlan ötesinde, Rusya ve di-
ğer yerlerdeki milyonlarca Türkün bağımsıplığı ile de
kuvvetlenir. Demek oluyor ki Akçura için bir şüphe ve
tartışma haline gelmiş olan şey, tecessum eden Türk
hürriyetinin asıl temelini oluşturur... Onda İslamiyet üç
imkandan sadece biridir. Eski z~manlann Daiii'l-ilamına
duyulan sade, .kuvvetli ve kendiliğinden\ bağlılık değildir.
.Daha kanşık ve daha zayıfyeni bir şeydir. Yabancı mey-
dan okuma ve· tesirl~re karşı kendisine verilen, Pan-
İslamizm diye bilinen siyası bir cevap ve hissi bir terltip-
tir. Akçura'nın diğer iki alternatifi Osmanlılık ve Türk-·
. 107
-· ........ ~.-" ~ ...... ~~- ... ..- ..
~ ~~ ........ ~•-w .........__._. _.............._ ______ - · - ......-.-·-···--·-· ............... ----··- -----·---·--------~ . . ··-·-··--·-·---·--· -· --------------·- -- --- ..... -- .ı.--- -·---·--------------·--- ---·-. --· ._,-.. ------------------------- ---· ... . ---_____L______ -------- ----- -- ................................. .....................L....

aleminin her tarafına yayılniış ve bilhassa meşrutiyetten

çülük bir yüzyıl öncekiler ·için. tamamen mantıksızdır. sonra İstanbul'da çok işlenmiştir. Gökalp'in yazılan da
aslında buna dayanır. Hüseyinzade b-q. uınd~ ile Türk ha-
Bununla beraber bu fikirlerin çatış'ması 've karşılıklı t~­
yatından ilham alarak, Allah'a İnanmak, Islam dinin_e
sirleri ve hatıra getirdikleri bağlılıklar. geçen yüzyıl bo-
yunca Türk siyasi düşüncesine hakim olmuştur ve Türk göre ibadet etmek ve günümüz AVnıpa medeniyetini be-
_milleti ve devletinin gelişmesi üzerine derin tesirler hu- nimsemek manasını kastetmiştir. Hüseyinzade'nin
sule getir-miştir. Türk halkının önünde. uzanan yollar Füyuzat' taki yazılanndan onun felsefi ve siyasi _fikirle-
arasında nihai seçimi yapmış olduğunu- söylemek acele .
rini anlamak mümkündür. Akçura nın dediğine göre 1

Füyı1zat'ta yayınlanan makalelerin es~s ve eşkalinden

verilmiş b:Lr karardır. Fakat Akçura'nın.üçüncü· alternati-
. finde. örneğini bulan Türkçü ideoloji, sonr:aki yıllarda Gö- Hüseyinzade'nin Türk, hatta Osmanlı olduğu anlaşılır .
kalp'in Türkleşmek, .İslamlaşmak, ·:Muasırlaşmak s~nte­ Gökalp bu ilkeyi, telkin etmek istediği görüşlerinin teme-
ziyle bazı önemli ·değişiklikle:r -yapİlarak, teorik .li ya~pmış, onu' teori ve tatbikat yönünden işlemiştir.
meşruiyet içinde Türkiye Cumhuriyetfnde başanyla be-
· Onun parolası Türk milletine, İslam ümmetine ve Batı
medeniyeti~e mensup olnıa)rtır. Akçura muasırlaşmak
nimsenmiştir. İlhamını·_<<Sciences Pol,itiques)>tek{ dersle-
rine devam ettiği Albert Sorell ve diğer·bazı tarih, iktisat için Osmanlı ıslahatçılannın liberalizmini kabul eder.
ve milliyetler meselesi konu~anyla ilgilenen profesörler- Gökalp ise ·buna· karşıdır. Çünk.i siyÇtsi gelişme böyle bir
eecyanıngayri tatbik olQ.uğunu ortaya koymuştur. Bu se-
den alan Akçura, tenkitçi_ve şüpheci tutumu Yüzünden
Ahmet Rıza, Mizancı Murat, Prens· Sabahattin gruplan- bepten siyasi vahdetin haisi _tecanüsten önce gelmesi ge-
'rektiğine inanır. Hiç olmazsa bir süre için Gökalp
nın dü,şüncelerinin boŞuna gayretler olduğu:nu sezmekte,
İslamcılık, Türkçülük ve Turancilığın uygulanabilir bir
fakat, Ermeni, Rum,. Arnavut, Arap milliyetçilerine hak
progranı olabne·ceğini reddeder; ·
verecek cesareti göst13remediğinden açıkça tavır talnnaA
m amaktadır .. Dolayısıyla İslamcılık, Türkçülük siyasetle- Bu hareke'tıerin ilkinden' İslam unsurunu, Türk kültü-
rinden ·hangisi Osmanlı Devleti için daha faydalı ve rünü temellerinden birisi olarak kabul eder. IIalbuki
kabil-i· tatbik diye soracak bir zeminden sonra Akçura, ikincisi bakımından ise milliyetçilik ilkesi sınırlan dışın~
Üç Tarz-ı Siyaset'te Osmanlılık, Türkçülük ve daki müslümanh!rla sadece kültürel n1ünasebetleri ida-
İslamcılığın iyi ve kötü taraflanni ortaya lwy.rnu.ştur. Gö- me ettirmeyi arayan modern Türk devleti ile sınırlandırı­
kalp ise bu tarz politikalanıi hiç birini kabul etmemiş, lır. Akçura bu Üç Tarz-ı SiY.asefi bir ölçüde de olsa birbi-
ama bazı temel fikirleri kendi Tür~çülük anlayışına da- riyle çatıştınr. Halbuki Gökalp ise ideolojisindeki temel
hil etmeye çalışmıştır. Tür~ Yurdu' nda 1913-1914 yılla­ unsurlann birbiriyle uyuşabileceğini iddia etmekle kal-
n arasında,. çikanlan makal~lerin bir derlernesi olan ese- maz, birbirlerini 'tamamladıklarını ileri ·sürer. Gökalp bu
' ri, 1918 yılında, «Türkleşmek, İslamlaşmak,- Muasırlaş:.. temellendlrmesini milli kültür yani hars, _din cemaati,
m~» başlığı altında yayınlanmı'ştır.. Gökalp-bu parolayı ümmet ve milletler arasındaki medeniyet aynmına da-
daha 1907'de Bakü'd.e'yayınladığı Füyilzat adlı dergide, yandınr. Modem Türkiye'nin modern yapısını belirleye-
Türkleri, Türkleşmek, İslaırilaşmak ve Avnipalılaşmaya cek faktörlerin telkininde Gökalp bu üçüne özel bir yer
çağıra;ı arkadaşı Hüseyinzade Ali'den almıştır... · verir. Onun· na~annda Türkler batı. medeniyetinden yal-
Akçura'mn dediği. gibi Hüseyinzade'nin 'üçiü düsturu mz maddiyatı yani onun· maddi başanlanyla ilmi metot-
iyi bulunmuş mes'ut umdelerdendir. Bu 'umdeler Türk
109
108
 ,,
'··
lannı, İslamiyetten de siyasi, hukuki ve sosyal gelenekle-
rinden sıynlmiş dini inançlan aimaiıdır .· Harsuı bütün
diğer unsurları ve bütün ahlaki değerler Türkün
m!rasınd~ devşirmedir. Görüyorsunuz ki Ç-ökalp bu·dü-
şünceleri ile toprağa .daha önceden Akçura tarafından
ekilmiş olan tohumun büyümüş şeklidir. Batı yazarları,
bu hususta çalışanlar bilhassa Akçura'nın Türklüğü ko~.
nusunda, zamanına göre Komünist Manifest'in 184~'de
Marxcılar için oynadiğı rolü Türkçüler arasında.oynadığı
konusundadır. Bu görüşü ilk defa «Turkism inthe Sovi-
et» adlı eserde Charles Hostler tesbit etmiştir. Sonradan
bu görüşü bir Marksist yazar, François Georgeon, eserin-.
de aşağı yukarı benzer tema ile işlemiştir. Daha.' önce
bahsettjğimiz gibi siyasi Türkçülük henüz bu noktada or-
tada değildir. Ancl;lk bazı muharri:ı;le.rimizin kafalan~~a­
dır ve o da 'daha ziyade ilmi manada ·Türkçülüktür. Ilme -
dayanan Türkçülüktür, siyasete dayanan 4eğildir. Deni-
lebilir kiPan-Türkistler için bu bir manifesto olmuştur.
Kaç kişidir, kemiyet ve keyfiyeti de hesaba katmak gere-
kir. Sadece keyfi.yet hadisesi olarak bakılacak olursa bel-
ki doğrudur, fakat bunlar bir avuç insandır. Bir avuç in~
san için bu düşünceler çok daha ileride tebellür· edecek,
. kristalize olabilecek fikirler değildir. Bu bakım4an bu de-
ğerlendirme tarzını bilhassa 1904'lerin Türk dünyası için
çok ileri fikirler olarak düşünme bence yerin4e olsa ge-
. rektir. Bilmiyorum arkadaşlanm bu hususlara ne derece-
ye kadar iştirak .etmiş o~urlar. Bilhassa Ahmet Ferit
Bey'in cevabında veya Bir Mektupta Akçuraoğlu'nuıı ma-
kalesi hakkında · takındıkları tavır da bir devrin
lıülasasıdır.
Sayın Bolay bu noktadan bir umumi değerlendirmeyi
sizden rica edebilir miyiz?
S. H. Bolay- Teşekkür ederim. Bence Ali Kemal, Ak-
çura'dan iki noktada ~ynlıyor görünüyor. Birincisi; bir
tekin üçe bölünmemesi hususunda ona karşı ç~ıyor.
İkincisi de TÜrklüğün, Türklerin birleştirilnıe-si, yani
110
Türkçülük konusunda karş1. çıkıyor~ İslamın içtihadı m~-
. selesinde birlik içinde gibi görünüyor. Onu fıkren tasvıb
·~diyo~ ama şiddetli tenkit~.eri itibariyle ondan·yi~e ayrıl­
dığı no~ta ortaya çıkıyor; Obür noktalar da daha once be-
lirtildi. Ahmet Ferit Tek, arkadaşmı, eski,. uzun ~üddet
beraber oi duğu· arkad.a'şını müdaraa ediyor; ama ~azı
noktalarda · da içinde buhinduğu, ya~adığı devletini
·· fedAya gönlü. ~azı olmuyor. Bu açıdan Uç Tarz~ı Siyfı:set
o devirde herhalde 'bir fikri çığır açmış·, bugün de ışık tut-
muş, bugÜn de zanrlediyorum Rızil; Bey'in 'bahsetmiş ol- .
duğu Ziya Gökalp'in «Türkleşn;_ıek, Ialamlaşm~, Muasır­
laşmak»· terkibinde ortay~ ç'ıkan, hatta.<? kıtapta ~~r
alan, kültürel sahada bir Islatncılı.lr programımn bugun
bir hayli .ölçüd~,.hatta onu aşan bir tarzda gerçekleşme
safhasında olduğunu görmekteyiz ki,. ~en bu ko~ u da Ak-
çuraoğlu'niı bunun temellerini _atını? bir kim·s~ olarak
görmenin isabetli olacağı· kanaatındeyım. Akçura mn teı:­
kit .edilebile·cek bazı taraflan var, zamammız .olmadıgı
.için onlara. girmiyorum, ama bir husu~u !a~ış a~ladığı~
belirtmek zannederim 'faydalı olur. lf?lam ın mılletlerın
dillerini,. adetlerini v.s. ~nutt~rnlak istediğini söylüyor.
f •. · Bence' buna iŞtirak zor gibi .görünüyor. Ç~ıı:tü; ~ç~r~
zannederim Kur'an'da yer alan bu husustakı ayetlerı bılı­
yor. BÜiyorsa, kasden buna taraftar olmadığı için söylü-
yor; yahut da bijm·ediğini kabul edebiliıiz .. Yalnı~, ?en
burada sizin de bildiğiniz bir iki ayeti hatırlatmak ıstıyo­
nım. Çüİıkü; İslam milliyet farklanın ortadan k~ldırıyor
fikri ve intibaı İslam'ı öcü gibi göstermeye vesıle olur.·
Bunun için bu·-. noktaya te.mas . etmek istiyoruın.
İslamiyet'in. aslında vardır. Akçura Islam milletleri mu-
hafaza etmek· iÇin değişmelidir diyor. Değişmesine ·ıüzum
yok~ özünde var zaten. Mesela, bilinen bir ayet ,«Sizi ~eft
Şitli şubeler, kabileler halinde yarattık, anlaş:rg.amz, ~ır­
birinizle tanışnıamz ·birleşıiıeniz daha kolay olsun dı!e
tek tip olll)asın diye>> diyor_. Bir başka· ayet var. «Allah ın.
varlığımn delillerindend.lr ki sizin ·renklerinizi ayrı y~rat"
lll
tık ve lisanlanmzı·da ayn yarattık)>-. Bu:bir sosyolojikha-
kikat olarak Cenab~ı Hak tarafından ifade ediliyor~ Öy-
leyse milletierin dillerini ortadan kaldırdığı veya kaldır­
ma emeline gittiği fikri herice isabetli değil, İslamiyete· de
uygun düşmez. Bu nôktayı böylece tebarüz ettirip sözü- .
mü bitirmek istiyorum. Teşekkür ederim. ·
R. Kardaş - Teşekkür e~erim s,ayın Bolay. Sayın Ye-.
·diyıldız, bu hususta çok kısa hatlanyla sizin görüşünüzü. ·
de rica edeyim.
B. Yediyıldız - Çok kısa olmaya çalışacağım. Çünkü
panelin oldukça uzun sü~düğünün·ve kiınsede· sabır kal-
madığımn farkıiidayım. Üstelik maselenin de bütün yön-
leriyle açıklandığı kanaatindeyim.· İslamlık, Osmanlılık
ve. Türklük ideolojilerinden o· gün· için hangisinin doğru,
hangisinin yanlış· olduğunu; ·Yusuf Akçura gibi; ben .de
sayın dinleyici! ere bır8.kıyoruin~ -·Fakat- bir husustı. al tım .
çizerek belirtmek istiyorum. · Osmanlılık, 'İsİftmlık ve
Türkiük, bu üç· siyasi cerey~ da, Yusuf Ak.çura'dan bu.
yana tarihi tecrübeden geçmiş ve gelişmeler Çok ~arklı bir
biçimde cereyan etmiştir. Ve bu gelişnieniıi nasıl olduğu~
ini da aŞağr yukan biliyoruz. Siyasi yönden meseleyi ta
rlh Çözmüştü;r. Fakat bugün hala kültürel bakımdan', Os-
manlılık, İslamlık V~ Türklük. meselesi çözüme kavti'ştiı­
rtılamamıştır. Bugün içinde yaşadığınriz. huhranlaiın te-
melinde de aslinda bu ~e~eleierin _çözümlenememesi yat-
maktadır. ·
TeŞekkÜr ederim.·
:R. Ka.rd~~ıŞ.- S~yın Saray siz de bir·· hakkı mahfÜz tut-
muştunuz, sizin'de .görüşlerinizi ·şlahm.
IV.L Saray- Efendim, hocam, ,.arkadaşlar,' sizler-her
şeyi söylediniz. Benim dileğim bundan so~ra yapılacak
.Panellerde O'nun Tiirklüğe yaptığı hizm·etlerin ortaya çı~·.
kanlinasıdır. Bu ·hususta Ataturk'e· son derece yardımGı
olan bir insandı. Bunlar bugün -Tü~kiye'de bilinmiyor..
112
Bunlann .açıklığa çıkması benim canı gönülden temen*
.nimdir. Teşekkür ederim efendim.
R. Kardaş - Efendim anlaşılıyor ki Yusuf Akçura'mn
qrtaya koyduğu tez şüpheci bir mantığın daya,naklanm
beraberinde getirmiş olmaktadır. Bu bir eklektizmdir,
yani üçünü yanyana koydu, Osmanlıhk, İslfuncılık, Türk-
çülük. Bir tetkik mevzu-bahis değildir. Esaseiı yazanmız
da bu noktada çok sarih olarak suali bize tevc~h etmekte-
dir. İsterseniz 1904'tet isterseniz bugün doğmuş olalım
bu sual hala cevaplanmış değildir. Gelelim bu işin terkip
tarafına. Bu terkip daha sonraki yıllarda ge-rçekleşmiştir.
Yanyana değil, acaba 'nasıl bir koropozisyona kalp etmek-
tedir: Bu Gökalp'in dehasına mahsus olan bir durumdur.
Hüseyinzade Ali'nin işaret ettiği hususlar, Gökalp tara-
fından bir dereceye kadar terkibe vardınlmaya çalıştınl­
mıştır. Ama Türkiye'nin siyasi buhranlannda.Akçur:a'nın
1904'te teşhis ettiği husus, bu yanyana koyma hadisesi
bugün de mevzubahistir.
50 yıl Üzerinden geçti, 19B5'in l l Marfında vefat eden
zatı biz, böylece 1904'te topraklara ekilmiş· olan bere-
. bu
4
ketli tohumun ıiıe~eleri, siz dinleyiciler biz konuşmacı'­
lar olarak saygı ile anıyor, huzurunuzdan aynlıyoruz.
Çok teşekkür ederiz.
\
-------ı .
Ölümünün Ellinci Yılında YUSUF AKÇURA Sempoz-
yumu Tebliğleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsu
Y'ayınları, Ankara, 1987, s. 61-96;.
113
: .-\ .
 SÖZLÜK Asya-ı Garbi: Batı Asya'ya ait.
Asya-yı· Osm~: Osmanlı Asyasına ait. ·
atf-i lihaza-i dikkat: ince bir dikkatle bakma.
atf-ı nazar~ı ibr~t:' ibret nazarun atfetme, -ibret n~zan ile
bakma. . \ . . .
atf-ı·nazar-ı ~ın' an: dikkat nazanm atfetme, .dikkatle bak-
ma.
A, atiyen: iJerde, gelecekte.
Avrupa-kan: Avrupalıya benzer yolda.
adem-i muvaffakiyyet: muvaffakiyetİn yokluğu, muvaffa-
kiyetsizlik, başarısızlık. B
adem-i takarrur: karar· kılmama, yerle.şmeme.
adüvv-i ekber: en büyük düşman. ba'de:m-a: bundan sonra, bundan böyle.
agah: bilgili, haberli, uyamk. ba-hıisus: husüsiyle, en çok, hele. ·
ahlam: rüyalar, hülyalar Bahr-i sefid: Akdeniz.
ahvru -i alem: dünyanın halleri, durumlan. bahs-i·m~fassal: uzun.bahis, geniş bahis.
alıval-i tabiiyye: tabii haller. 1.
basar:.ı pasir.et: pncederi görme, sezme. _
aksam-ı memalik: memleketlerin kısımlan. bast: yayma, açma, uzun uzadıya. anlatma.
akvaın-ı naciliyye: soylu kavimler, soylu insanlar, aris-· bati: yavaş, ağır·hareketli.
tokratlar. · · · bend-i mufassal: uzun makale.·
akvam-ı saire-i şark: şarkın diğer kavimleri. herahin-i tarihiyYe: tarih delilleri, tarihle ilgili deHJJıe1".
a la mode: modaya uygun. · ber~tafsil:.. tafsilatlı olarak, ·geniŞ olarak. :
aelhusus: hele, hususiyle. beyne'l-ahali: ahillinin arası.
alem-i İslamiyyet: İslamiyet alemi. bezl~i mesai:. çalışmayı dağıtma~ emeği. harcama.
alelumum: genel olarak.. bi-anian: amansız, aman vermez, acımaz, merhametsi.z.
ale.m şümul: ciham saran. bi-gane: ilgisiz~ yabancı.
ali: yüce, ulu. -- bil~-ruhsat: ruhsatsız,. izinsiz. ·
ara-yı ümmet: ümmetin reyleri, halkın oylan. .bil~cümle: hep, bütün,-toptan.
arazi-i mukaddese-i İslamiyyet: İslam'in ·mukaddes top- bi'l-fi'l: hakiki olarak, gerçekten.
raklan. · ·,bi'l-umum: bütü_n, hep.
arz-ı mukaddes: mukaddes topraklar. bfuaberln: bundan dolayı; bunun üzerine, ·bu sebepten
asr~ı miladı: miladi asır, miladı yüzy}l.. . pinaenaleyh: bunun üzerine, b~nd?t.L dalayı.
asr-ı terui:·yükselme·, ilerleme asn. _ bi'n-nisbe: nisbetlet nisbeten, bir dereceye kad.nr. ·
.. ·/
114 115 .

. ·. \ '.
•. .......r........
~ # ..... -•• ~..... -~······-·· ... ·-······· •••.• _ .......... ·-······-···"'~--- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - ••••• ,. ··-··~-~· ••••• -~- ---·-·-·--·--·ır-~--------------·--- .. ----~··--··------·~-·-·-··--- ........_............ . .!'"-·-·· .... .................. ..-.............._ ...,.............................. ---------------··-·-·r ......-......................
~-· ~ ~ -~·---.---------··-·M-·n-··-········~-- ............. ,... ,_........--............-.A··---·-.---.-·--·----·--··-·--------·-.. ···-·-····--· ..····-................................................................................... ,.......... . .
-~
 c ı

. ...,) '

.Devlet-i Aliyye-i Ös)lıaniyY'e: Yüce Osmanlı Devleti.

calis: oturan, tahta çıkan. devlet-i diniyye: dini devlet, din devleti~
cihat: cihetler; yönler . devlet-i fevzaviyye: kanşık devlet.
. elliat-ı muhtelife: muhtelif cihetler. Devlet-i Osmaniyye: Osmanlı Devleti.
cedel-i c~yyid-i hayat: ~ayatın iyi .nıücadelest devr-i Hami d: İkinci Abdülhamid devri.
cedvel-i hadd-i hareket: hareket hattınin cedveli. devr-i kadim: eski devir.
·celb: çekme, çekiş, kendine çekme. -\ devr-i Mahnrud~ İkinci Mahmud. devri.
eelb-i fa.lde: fayda.çekme; fayda kazanma. devr-i teceddüt: yeriilik devri.
cem,': toplama, yığına. din-i resmi: resmi din.
cemiyyat-ı beşe:ıjyye: beşeriyet cemiyetleri, insan toplu- dühaı: deha sahibi, son derece zeki ve anlayışlı olanlar.
luklan. düvel.;i Garbiy)re: Batılı devletler.
ı. ~..
ceride-i ali: yüksek gazete. dü,rel-i Nasara: Hıristiyan devletleri.
cesamet-i mülkiyye: mülk, Ulke büyüklüğü..
cevab-ı ed1bdne: edepli cevap, edebiyatla uğraşana yakı.:. . E
şır cevap. :
cidal-i daim1: devamı~ .savaş, 'devamlı kavga .. ebaucher: bir şeyin taslağım yapmalc.
·cidal-i hayat: hayaf.kavgası ebvab: bablar, bölümler.
cihan-ı mutavassıt: orta dünya, aracılık eden. dÜnya. edyan: dinler.
cümle-i seyyiat: günahların toplamı. . edyan-ı saire: diğer .dinler.
efkar: fikirler·, düşüncel{}r.
·n ! . efkar-ı cedlde: yEmi fikirler
etkiir-ı Garbiyye: !Garblın ·fikirleri, Batı'nın düşünceleri.
dahil-~ memB.lik-i Osmaniyye: Osmanlı memleketlerinin efkar·l umumiyye: kamuoyu
dahili.. Efrenc: Frenk, Avrupalı.
daru'l-hilafe: hilafet. merkezi, İstanbul. ehemmiyy~t-i siyasiyye: siyasi ehem.miyet.
dast~-ı rengarenk: .çeşit çeşit destan (lı) Eh~-i Salip: Haçlılar.
· declamatoire: tumturaklı. elkab: liikaplar, ünvanlar.
delil-i hakiki: hakiki delil. · elkab-ı saire: diğer ıiikaplar
dere: sok.ma, arasına sıkıştırma; ga,.zeteye yazma. . el-yevm: bugün, şu anda.
derece-i ehemmijryet: ehemmiyet derecesi, .önem derecesi.' emel-i ceyyid: taze emel, iyi emel..
derece-i vefret: çokluk derecesi. emei-i dil:u: dine ait emel, illiıle ilgili emel.
dest-gir: yardımcı. ·, emel-i memdUh: öğünülen emel.
ern.r';,_i dini: din emri, dinle ilgili' emir.

116

\
\
 emr"i muhal: olmayacak iş, gerçekleşmeyecek iş. . filvaki': hakikaten, gerçekten.
enva~i eltaf: türlü iyilikler. : . .Jt-zatih: zatinda, kendinde,. kendisinde..
enzar-.ı karl'nin önü: okuyucunun nazan, okuyucunun Fransız-kan: Fransızlara layık, Fransızlara yaraşır.
gözlerinin ön~.
erbab-ı siyase~: siyas~t er,babı, siyas~tçiler. ·G
esas-ı milliyyet: milliyetin esası.
esbab-ı günagün: çeşitli sebepler. Garb: ~neşin battığı taraf, günbatisı, batı; Avrupa.
esbab-ı muhtelife: muhtelif sebepler. gaye-1 haya.lı: hayAli gaye, ~ay~e ait gaye. , ·
esbab-ı muhtelife·i mezkfi.re: anılan muhtelif sebepl~r.. 1
gaye-i siyasiyye·: siyasi. gaye·, siyas.etle ilgili gaye.
.eser..i Midhat: Mith~t'ın eseri, ·gayr-i kabil-i husul: gerçekleşmesi kabil olmayan.
eşhas-ı manevi: manevi şahıslar, manevi birlikler. gayr-i kabil-i tatbik: uygulama k:abiliyeti olmayan~
Etat theocratique: din.devleti. gayr-i muvafık: uygun olmay~~ elverişli olmayan.
evham: zanlar, kuruntular, esassız şeyler. gayr-i müslim: müslüman ~lmayan. .
ez·her cihet: her yönden, her bakımdan. · gayr-i Türk: .Türk olmayan. .
1
Genç Osmanlılar: N apıık ·Kemal ve ~kadaşlannın 1867
• •• • • • ı

F .y,ılın~a Ist~nbul'da kurduldan gizli cemiyet~:Maksadı

.Osmanlı İmpa~atm;luğu!nda meşrutiyef~sasına daya-
faiku'l·akran: akranlanmn üstü. ı ·~· .
lı bir idare kurmaktı ..
fazail-ahlakiyye: ahlaka ait faziletler, ahldlda Hgili .gerdiş-~ siyaset-i devran: dünyanın,. devrin siyasi gidişi.
faziletler. güna-gün: renk renk, türlü türlü·~ ·
felsefe-i siyasiyye: siyaset felsefesi. ı;.

fevaid-i maneviyye: manevi faydalar. H

fevrud-i zatiyye: zata ait faydalar, kendine ait faydalar. \ ,...;.~~ . . .
fevka'l-beşer: insanüstü. . Ha~er-i Esved: Ka'be'nin duvannda-bulunan meşhur ka:
fıtrat-ı milliyy~·i Osmaniyye: Osmanlı milliyetinin yara- ra taş.
hlışı. . ha<üm: hizmet eden, y~ayan.
.fitrat-ı mümtaz: seçkin yaratılış. hafi.z: koruyucu; Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen kimse .
fıkr-i adb: acayip fikir .. hakayı~-ı mutlak: mutlak.h8;kikatler. .
fıkr-i acizane: acizane fikir, aciz fikir. hakayık-ı v~aji': oh~ylarİn hakikatleri.
fikr-i acizanemce: aciz fikrimce. hakk-ı hilafet: hilafetin hakkı.· ·
fikr-i i'tilafve fuiıiziş: anlaşma ve bağışlama fik.;.i. halat: haller.
· fıkr~i milliyyet: milliyet fikri. · halA asl: asıl hal.
:fi'l: iş, kar, amel. hru~i.işba·: dolu hal, doygun h~~·
Halife-i müslimin: müslümaniann Halifesi.

118 119

-~T----··--·-·--· ·--··-··-·-······---·····----·-----·----······--··-···-····· ····-······-··· ... ·····-···--··-·;ı-··---···-~--·--------··--;~-··-··-··-··-·--·····-··-········-··········:·····:············-·--· .........._._._._, __._._._____ ··-···-··-·-···············-··--··ı-·····-·-·-----~--··-~---·------·--··-···--··-·-····-··········:------·-···-----··--····-···---··-·-······--·--···-.-----····--·-·---··--·--·-.-----..--..--..·---····-·-··-·-··

 (
hasr-ı efkar: .fikirleri tahsis etme, ayırma. '. husftl.;.pezir: hasil olmuş; elde edilmiş.
Jıassa-ı atalet: .atalet hassası, tembellik hususiyeti. hususat-ı saire-i tabiiyye: diğer tabii hususlar, diğer tabü
hata-avet: hatalı. ·durumlar~
hatime-i makal: makalenin sonu, sözün sonu. bükm-i kader: kaderin hükmü.
·.havas: hassalar, keyfiyetler. hükm-i ~a'delet: adaletiri hü}ınıü ..
· hayal-i mahz: şırfhayal, sadece 1?-ay~L ) hük:umat-ı müttehide: birleşmiş hükümetler.
hayat~ı diniyye ve kavnıiyY-e: din ve ·kaViİnleriıi,hayatı. · hükümat-ı sağlre: küçuk hükümetler.
· hay~t-ı müşevveş-i ictimaı: Cen:iiyetin karm~anşık ha- hükümdar-ı garlbü'l-hulk: garip yaratılışii hükümdar.
·. yatı. hükümdar-ı hazır: mevcut. hükümdar, bugünkü hüküm-
hayyiz-i fi'l: meydana _geme, gerçekleŞma yeri. dar.
hedef-i amal: emelleriii hedefi. hükümdaran-ı İslamiyye: İslam hükümd'arlan.
:r,.edef~i asli: asıl hedef. hUkümet~i meşruta: meşrutiyet ile idare olunan hükü-
hedefifl-harekat: hareketlerin hedefi. , met.
hendese:. geometri. · . hükümet-i mezkure: anılan hükümet, adı geçen. hükü-
he,Y'.at.;ı muteşek.kile-i' beşeriyye: beşerlyetin teşekkul et- met.
.Iniş ·hey~tleri~ insanliğın. örgütlÜ topluluklan .. . Hükumet-i Osmaniyye: Osmanlı Hükumeti.
hkyecan-i kalbi: kalbe· ait heyecan. hürriyyet-per"Ver: hüniyetsever~ ·hürriyet taraflısı..
hey' et-i liazıra: hazır heyet, şimdiki heyet. hürriyyet-i tamm~-i efkar: flkirlerin tam hürriyeti.
hey'et-i muhtelite: kanşık heyet, karına-topluluk~ hürrü'l-efkar: fikiHerin hürriyeti, hür tnqrli.
hey' et-i müctemia~i pı.:lr.tftani)'ye: Osmanlı tophim hey' eti.
hey' et-i müstakbele: müstakbel heyet,. gelecek topluluk. I
hey' et-i siyasiyye: siyasi heyet, siyaset heyeti.
hi demat-ı devlet:· devlet hizmetleri.. · ıktifa: uyma niyeti ile ardına düşme, arkasından gitme.
hÜaf-gir: aleyhlıide, zıd filHrde bulunan; karşısı~da olan. ırk:-~Ök, asıl; riesil, .zürriyet, sülale, soy.
hiss-i milli: milli duygu. 1 ırkt: ırka ait~ ırkla Ügili.
\. ...
hissiyyat-ı r~die: kötü duygular .. · ırk-ı asfer: san ırk.
huccac: hacılar. · ıtra: övme.
hudud~i iktidar-ı hükumet: hükümet iktidannın sınırlaiı..
hudud-ı memalik-i Osmru:liyjre: Osmanlı. meriıleketlerinin İ
· hudutları. . ' · .
~~dud-ı Osmanijye.: Osmanh~n hudutlan, ·sınırlan. · ibtida: başlama, ilkin.
hudfts: sonradan peyda olma, sonradan ortaya çıkma. ictiıiab: çekinme, uzaklaşma.
husuf: ay tutulması. . ·· · . · ' iddia-yı istihla.l: istiklru iddia etme, bağımsızlık isteme.

120 121
 (/'
1
iğtiraren: ına~r

ihtilM-ı
ihtilaf-ı
lıklar.
olarak, güvenerek.
ihdas: meydana g~tirme, ortaya çıkarma.
ihtilafat: 'ayrılıklar, uymayışlar, :.anlaşmazlıklar~ aykın_-

din: din ayrılığı. .

ensab: soylann farklılığı.
ihtilaf-ı ırk: ırk ihtilafı, _soy farklİlığı.
ihtilal-i keb1r: Büyük ihtilal, Fransa-ihtilali..
ihtilaf·ı vaz'iyyet-i ictimaiyye: ictimat durumun ihtilafı.
ihtisasat~ı safdilane: safdilane hisler.· · izhar-ı adavet: düşmanlık gösterme.
ikame: ayakta durdurma, meydana-koyma, yerine koy-
ma.
ikdam: günlük siyaş_ı, il:ml gazete. 5 Temmuz 1894 - 31
Aralık 1928 tarihleri arasında 11384 sayı çıktı. Dilde
sadeliği savundu ve uyguladı.
ikisab-ı kuvvet: kuvvet kazanma.
iktitaf: toplama, devşirnie.
ilca: zorlama.
ilca-yı kanün-ı tabiat: tabiat kanununun zorlaması.
ilm:.i metin: metin ilim, sağlam bilgi.
ilm-i siyaset: siyaset ilmi.
iltiyfun: yara kapanma, iyileşme.
imamü'l"müslim.ln: müslümanların imamı; l~.alife.
imtizac: kanşabilrrie; birbirini tutma, uygunl~k; iyi ge-
çinme, uyuşma, kaynaŞma. '-'-
inayat: lütuflar, ·ihsanlar, iyilikler. · kavaid-i zahire-i İslamiyye: ·İslam'ın dış kaideleri.
ıindiyyat: 'bir kimsenin kendi inamşına dayanan sözler.
irae: gösterme.
isal: vardırma, ulaştırma~
isın-i müŞa'şaa: şa'şalı isim.
istifaza: feyizlenme, feyiz alma, feyiz bulma.
istihsal-ı saadet: saadetin ihtihsali, pıutluluğun elde edil-
mesı.
. istikHU-ı mazi: geçmiş iı;>tiklal; önceki bağıms~zlık.
.istikra: tül:Jlevanm. .
istinbat: mana çık~ak, dolayısıyla anlamak.
işr-i pe der: babanın 'izi,· yolu.
ita': verme~
·.
'
··..
ittihad~ı. e trAk: Tüı;klerin b4"liği. ·'
ittihad-ı vesi': geniş birlik... .
itikadat-ı diniyye: elim- itikadlar, dini inançlar.
i'zam: yollama, gönderme.
K
j,
ka'b-ı'irfan: irfan de,ecesi. "' · ·
kabil-i tatb1k: uygulanması mümkün, uygulanabilir.
kabiliyY-et._i ·ictima: ictima kabiliyeti, toplanm~' kabiliy~ti.
kabilü'l.:.husul: meydana gelmesi kabil, m~mkün.
kable't-tanzimat: tanzimattan önce.
'kaide-i milliyye: milliyet kaidesi.
. karib: yakin, yakın olan, soyca yakın..
katiyyet-i' niantikiyye: maritığın katiyeti,. mantığın kesin-
liği.
l
kavaid-iesasiyye: esas 'kaid~ler, asıl kaid~ler..
kavaid-i mezkftre: ~lan kaideler, sözü edilen kurallar.
kavrud-i siyasiyye: siyaset kaideleri.
kav~n-i ~edlde: yerii kanunlar. ·
kav~ninui tarihiyye ve ictimaiyye: tarih ve cemiyet ka"
, nunlan. ,
.:.
' kayd~ıtabiiyyet-i Osmaniyye:· Osmanlı.tabiiyeti kaydı.
kemal-i teheyyüc: tam bir heyecan, büyük bir heyecan..
· ketüm-ane: her şeyi saklayaıia, ağzı sıkı olana yakışır su-
. rette.

122 123
-----r--·--------·· ·······----··-···---------···-···..·-········-·-··········--·----··· ·-··· ............................ r,ı--------------------·----··,·,---·-·--··"··············"···-·-·-..-..._.--.:,.-····-·-··-·····-····-·-··--··--··..···-··--···-~--~ ......... _____ ,. __________ [ ---·-··---···,!--~-------·-·-·----·····-..·"······--···-,:----·---·-···--··--·-..···----····--.--·-·--·····-·----····..---·-·-·-·-··--··-····--·-·-·····.. ···-------· . ···--·· ..........-, -----·

'losin-ımühim: mühim kısım, önemli bölüm.
Kraliyet-i Müttehide: Birleşik Krallık.· ·
kudret-i fikriyye: .fikir kuv-Veti-." ·
kuron-ı vüsta: Ortaçağlar.
kuva-yi hakimiyY-et:·.hakim kuYvetler.
kuv~-yı maddiyjret: maddi kuvvetler.
kuvvet~i hükUmet·: hfrküı;n.et kuweti.
kuvvetü'z-zahr: arka kuvvetit destek.
küre-i arz: yer yuvatlağı. ·
kütle-i şübban: gençlik kütlesi.
L Fransa'daki liselerin verdiği diplamaya denk olduğu
Lehçe:. Ahmed Vefik PaŞa'nın 1876 yılında hastırdığı
Lehçe-i Osman! adlı lügat kitabı. · :
lisan-ı umumi: umumun Iisanı, umuma aitlisan..
lis'an~ı din: din lisam. ·
M menttfi'~i Osmaniyye: Osmanlının menfaatleri.
maarif-i .beşeriyye·: beşeriyetin maarifi.; insanlığİn bilgisi.
mahakipı~i muhtelite-i Osinaniyjre: Osmanlının karma
· mahkemeleri. ;·
mahazir: mahzurlai~ engeller.
m'ahfil; oturulacak, gÖrüşülecek yer, toplantı ·yeıj.
· mahriim·ıtertib: tertip ·mahnımu, düzensiz,· katışık
makale-f.mebhftse: bahsi geçen makale, sÖzü edilen ma-
·kale.
makale-i mezkure: anılan makale, adı geçen makale.
makam-ı Hilafet: Hilafet makılmı ..
makasıd: maksatlar, arzular; Jstekle·r.
maksad-ı. ali: yüksek maksat.
maksad-ı asli: asıl maksat. ·
124,
maksad~ı basit-imüstahsene: güzel basit maksat .
. .ma'reke~i medeniyyet: :rp.ederriyet savaşı.
mazhar-ı teali: yükselişe mazhar.
mazhar-ı teşebbüs: teşebbüse. mazhar.
medaris-i İslamiyye: İslam medreseleri.
mehcur: terk olunniuş,-unutulmuş, aynlnıış.
mehd-i zuln1r: meydana çıkma beşiği.
mekatib~i p.:izam{yye: nizami mektepler.
Mekk.e-i mükerreme: aziz Mekk:e şehri.
·Mekteb~i Sultani (Galatasaray Lisesi): İstanburda Fran-
sa Hükümetiinin desteğiyle 1 Eylül. 1868'de açılan
okul. Qalatasaray Lisesi'nin verdiği · diplomanın,
kabul edllılli.ştir .
.me'lüf: alışılmış, alışmıŞ.
memalik-i Osmaniyye: Osmanlı memleketleri.
memzftg: kanşmış, karışıle
menafi'': menfaatler, yararlar, çıkarlar.
menafi'-i hakikiyye: hakiki menfaatler.
mer'i: riayet• edilen, saygı gösterilen; gözeiilen, yüıiirlük-
te olan. · · ·
merkez-i riy§.set: başkanlık merkezi.
...·· mertebe-i harika-i bedia: sanatın harika inertebesi, sana-
tın yüce mertebesi.
mesru-i miihimme: mühim meseleler.
Mescicİ-i Kamame: Karname Mescidi.
mesele-i mahalliyye: mahalli mesele, bölgeye ait mesele.
mesele-i siyasiyye: siyasi mesele, siyaset meselesi.
mes~un: içinde insan oturan yer~
meslek-i sabık: geçen meslek, önceki meslek, önceki yol.
/ · meslek-i siyasi: siyasi' meslek, siyaset mesleği.
meşagıl-i mali.yye: nıaliye işleri.
125
,··'\
 . r(

meşak-ı gftna-gU.n: türlü türlü meşakkatler. muhtevi~ ihtiva eden,·içine alan.

meşiyyet-i hükm-i.ezeli: ezeli hükmün iradesi, gidişi. . mukare,net-i 'mezheb: me?:hep yakınlığı.
mevadd-ı diniyye: dini konular. · muktezi: iktiza eden, lazım gelen; icabeden, gereken.
mevcüdiyyet-i milliyye: milli varlık. muma-jleyhüm: iİna edilenler, adı geçeı:tler,. yukarıda .
anılanlar. . ) . .
mevsim-i hac: hac mevsimi.
meyl-i tabil: tabii meyil. munazzim~ı umür: işlerin düzenleyicisi.
mezaya-yı fttriyye: yaratılış meziyyetleri. munsıfin-ı Efrenç: insaflı Avrupalılar.
mezc: katma, kanştırnıa. musib: isabetli; doğru. .
mihr-i şa'şaadar: şa'şaali güneş, parlak güne~. -mubaadet-i müt~kabile: karşılıklı uzaklaşma."
milel-i gayr-i ı müslime: müslüman olmayan milletler. miibaha~at: bir iş 'hakkı:I?-da kontişmalar,tartişmalar.
nıilel-i muhtelite: muhtelif milletler. m~bcli: icad eden, yeni bir şey bulan, sôyleyen.
millet-i hakime: hakim millet. mübhem: örtülü, kapalı, aruaşılmaz.
millet-i rnuhtelite: kanşık millet, karma millet. müdekkik.-.ane:· inceden in'ceye araştırarak; en ufak gizli
millet-i Osmaniyye: Osmanlı milleti. şeyleri görerek.: · ı·
millet-i vah.ide: tek millet. mühadeıiet.:.i mütekabile::·karşılıklı dostluk, karşılıklı an-
laşma. · .
milliyet-i cedide: yeni milliyet.
milliyyet·i siyasiyye: siyasi milliyet, siyaset milliyeti. mük.alemat-ı diplomitikiyye: diplomatik konuşmalar.

mondiale: dünya ölçüsünde. mümkünü'l-icra: icrası mÜmkün.

Mongollar (Moğollar): Orta Asyah bir kaviın;XII. yüzyıl­ münasebatMı maneviy)re: manevi münasebetler. .
da devlet kurmak suretiyle tarih s~hnesine çıktılar~ münazaat: ağız kavgalÇU'I,. ç~kişmeler. .
Türk tarihi ve kültürü ile Moğol tarihi ve kültürü bir~,. münazaat:.i daime: sürekli kavgalar; sürekli didişnıeler.
birine kanşmıştır. Zamanla Müslümanlığı kabuledip münbais: doğan, g9nderilen. · .
Türkler arasında erimi.şlerdir. mündemic: içinde bulunan, içine yerleşen.
ınuakkib: takipçi, ardındpn gelen. müntesibllı: girenler, kapılanlar~
ınugayir: aykırı, uymaz. . münteşir: intişar. etmiş, yayılİnış;. basıİmış ve. yayılmış.
muhabir: haberci,_ haber veren k.ims~; bir y:erden···gaiet,~- mürevvic-i efkar:· fikirlerlu tar~ari, düşüncelerin·yayıcı-
ye haber, havadi s gönderen kimse. sı.

muhafaza-ı mevcüdiyyet: varlığını koruma.
::nuhafaza-·ı vücud: vücudu muhafaza, varlığı korl;lllla.
muhatebe-i ahire: son rriuharebe.
muharrir: yazar, telif eser sahibi.
muharr·i muhterem: :m.uhterem yazar.
· muharrir~i siyasi: siyası yazar, siyaset·yazan.
müsaade-i resmiyye: resmi müsaade, resını izin.
müsavat-ı hukUk: hukuk müsavatı, hakiann eşitliği.
müs~vat-ı kamil e: kamil müsavat; tam . eşitlik.
müstefid: istifade eden, faydaJanan.
niüstenid: istinadeden, dayanan, ·.yaslanan.
müşabehet: benzeyiş, benz.eme. ·

127
126

---r·---·-·
·-···--···~---- ................,.. ,_._.,_,._,__.,__.._______.,......----·--..------.. -------··-----.. ·---·~·--·..·-··--·----..----..........................................-................................-.:·-------·-----L.... --..~--..····---·-·-··-------··---.................................- .........- ................, .....i .....:....................................................;;...................................i...................J ............................................. . . ................. L... ..
1'
_:-ı·.

müş~n-ileyh: kendisine işaret olunan, ach geçen.

müşevveş: düzensiz, kanşık, kahnakanşık. · · nifak~ı keıih: kötü nifak.
mü'temer: kongre , nikat-ı
nazar: görüş noktalan, bakıŞ açılan.
·mütaleat~ı fulife: s-özü edilen düşünceler. nim: Yt;ın, yanın.
mütearife: gerçekliği, doğruluğu meyd~nda olan, isbatı ·nişaİıe: iz, belirti, alamet.
gerekıneyeti söz. · niza-i daimi: devamh kavga, devamlı çekişme.
mütevaziyen: birbirleriyle birleşmeden;·parelel olarale niza-i dini: dine ait kavga, dinle ilgili kavga, din çekişme-
mütezayid: ziyadeleşe:n, çoğalan, artan.·. · si. /
mütin~i ftsar: eserlerin. metinleri, kitap sayfalan. nokta-i haziz: en aşağı nokta.
~ütt~i: ittika eden, sak.n1an, çekinen; Allah'tan korkan. · nokta-i tavakkuf: duraklama noktası.·
mütteka: ittika olunacak, dayanılacak alet; koltuk değhe-· nüfuz~ı maddi: maddi nüfuz, maddi itibar.
~. . nühbe-i amal: ernellerin en sonu, ideal.
müteverrih1n-i -Osmaniyye: Osmanlı tarihçileri., · . nüsahwı sabık: geçen nüshalar ..
müzakere-i ilmiyye; ilmi müzakere, ilimi e iigili müzake-
re. o

N otonomi: özerklik, muhtariyet.

p
nafi.': meıifaatli, faydali, karlı.
na-kabil-i icra: icrası~ uygulaması kabil olmayan..
na-kabil"i ihya: ihyası 'kabil değil, canlandııi.lması mum- Panislamisme: XIX. yüzyılın sonlannda ortaya çıkan dü-
kün değil.· . şünce akımı. Dünyadaki müsl~manlan birleştirme

na~kabil-i mukavemet: mukavemet·i kabil olmayan, kar:. gayesini güder.

' şı konulması mümkün olmayan. piş-dar: öıiden giden, öncü.

na-tamam: tamam olmayan; tamamlanmayan.' plebiscite: pl(;hisit.

· nazar-ı buğz: düşmanca bakış.
nehc-i güzin-i ikbal: ikbalin en seçkin yolu. R
nema: gelişme~ hüJTi:ime.
neseb: nesil; soy. rabt-ı kalb: kaib bağı, kalbi bağlama.
rabt~ı kuh1b: kalbierin bağlılığı .
. nesebi: nesle, soya, kuşağa ait, onunla ilgili.
neş'et: meydana gelme, ileri gelme; çıkma, yetişme.
rahber-i ictimai: ictimai rehber, cemiyetin yol göstericisi.
ne'şet~gah-ı din: -dinin çıktığı yer. ·
rahne-dar: zarara uğramış.
ıieşriyy~t-ı hariciyye:· dış neşriyat, dış yayıiı .. ravabıt-ı maneviyye·İ İslamiyye:İslam'ın manevi bağları.
neşv ü n~mai yetişip büyüme, sÜrüp çıkma. reaya: Hıristiyan tebaa. ·
. \ ref eylemek:.yükseltmek, kaldırmak.
128
129
 re's-i kar: iş başı, devlet-i idare mevkii.
reva-yı hak: hakka uygun, hakka _y~aşır. . . serbest~-i tam: tam serbestlik. ·
reviş-i bab: ağır gidiş, yavaş yürüyüş. . · . . . . . . .. serbest~-i siyası: siyası' serbestlik.
reviş~i siyaset-i Osmaniyye: Osmanlı sıyasetının.gıdişı, . serbesti-i vicdan: vicdan serbestliği.
reybi: şüpheci . . seriü'~~zeval: Çab~ kşybol~, _süreksiz ..
s1fat~ı dJniyyei ·dini ·sıfat,-~e ait.sİfat.
1

riayet-i fevkıı'l::.ade: fevkalade riayet.

rical-i hükümet: hükümet adamlan. sırat-ı müst.akimı doğru yp'J. · · ·
rida-yı medeniyyet: medeniyet örtüsü. sİll{-i ·elel~trik: ~lektrik yoı~~ ele~trilt bağı. · .
riya-karane: iki yüzlülükle·. · siyak-ı ittihad:· birliğin· gelişi~ birliği.n,_ saglanışı~
riyaziyye; matematik. siyaseten: siyaset bakımından,_ siyaset olarak, ·siya~~tçe.
rubı: dörtte bir, çeyrek. siyaset"i cedide: yeni siyaset. · · .
1.
ruh-ı asar: eserlerin ruhu. -'siyaset-i fi'liyye: fiili siya,set; yürütülen siyaset.
siyaset-i hazıra: bugünkü._siyas~t, m~vcut .~iyaset.
s siyaset-i mebhus·e..i seHise~. bEthsedilen üç siyaset.
siyaset-i umftrpiyye:· uniunu siyas~t, :genel ~iyaset.
sabık: geçen, g~çmiş; şimdi~nden bir ~vvel menıuriyyet- ~iyyan: birbirine_ denk~ eŞit.· ·· .
te bulunmuş olan. · · suret~i' kat'iyye~ihal: :kat'i h~ surat~, •kesi.Q_ 'çözÜm yolu. ·.
süre't-ı tecellı: . tecelli :sureti.' . . . . \ . ..
sabür-ane: sabırlı olana yakışacak yolda, sabırla.
.sühiilet:··kolaylık. ··
saik-i zemin: zerrıin sebebi, yer sebebi.
sakinat: sakin olanlar, bir yerde oturanlar. sükkAn~ı ınemfllik·'i Osm~iyye:. Os~~~ .m.emleketleriM
salabet: ··sağiamhk.. . . . . nin sakinleri.· . '
salifü'z-zikr: adı geçmiŞ, bildirilmiş~ · ·
ş
salik= bir yola giren, bir yolda giden, bi:r: din~' katılan.
saray-ı Hümayün: Padişah'ın sara)rı. · . ""
sarf-ı cehd: çaba harcama, emek harcama.
şaibe-i i~at:. yok. olnia, çqkme izleri.
sarf~ı nazar: vazgeçme. . şakir<;l-i siyaset: ,s~yaset ._ö.ğtencisi. . . • rV.

şayiı: duyulmuş, yaygın._

sath-bin: sathi görüş, sığ·-görüş, yüzeysel görüş.
sebeb-i ma'kul: makul sebep, akla, u;vgun sebep .. Şekl-i hazır-ı coğran:. şimdikl coğr8fya şekli.
sebll-i maall: yüksek yol, yüce yol. . şekl-i za}ıirl-i asliyye: görünen asli şeltil.
sefa1n~i ticariyye: ticaret gemileri. şerait-i 'amfe: az önce zikredil~n şar_tlar~
sefirie~i devlet:· devlet gelnisi. şer§it..i mebhuse:_ b~sedil~n ş~iar.,
sehlü'l"icra: icrası kolay. .. . · şer'-i İslam: İslaİn şeriatı. . · · .
semer§.f-ı siyaslye:' siyası meyveler, siyasi ~az~çlar. şiddet-i lisa~: dilüı şiddeti,._şidd~tli di~.
. şuubat~~-mlıhtelife: ·muhtelif Şubeler~· nıuhtelifkollar.

' ı
131
.....-···r·-··-·. ······-·~ ··-··-········. . .········-····· ..............................._________ , _________ :r-------"----·----··"·""'""''"":"--·----·-·""""'"'"""- ····--·----.. -,-~-------------..·--·--·------·---~~----·------·-··--· .................. _ı--····-··----·----·"--··----------··· ..--·-------·-···--~--------~---·-----·-------·--··-······----···-···-····--------·--------- - _ _ ,_._... __..__ -~·-- --- * ··----
.........~...--..--.-.................- . . ---.--···--------·---·. ·---·--·------··-------·.....................-------···-------··-"·"'"~---·-----...........___ , ___;________ . .,_ı_______________ ;_____ ,___________ , ............J._l...:...............................- ...................ı.........._.................~----. - ....1: ............................................................................................... .. ............._._ ...!..;. __
:, .:l .
·ı
.
T
;
tebaa-i gayr-i müslim: müslüman olmayan tebaa.
tebaa-i mezkfu: amlan tebaa, adı geçen tebaa.
taalluk: ilişiği, ilgisi olma, asılı_oma. tebaa-i Osmaniyye: Osmanlı tebaası.
taasub-ı diniyye: dini taassup. · · tecrübe-i sabıka: geçmiş tecrube; önceki teciübe.
taassub-ı kavmiyye·: ·kaVm.e ·ait taas·sup, kavim taas'subu. ·tedkikat-ı ictimaiyye: ictimai tedkikler, sosyoloji incele-
taasub-ı sayyib: koyu taassup. · meleri.
ta'dat: sayma. . . tedrisat-ı diniyye: din tedrisatı, din öğretimi.
tahallül: hallolma; _cüzleri, ·parçalan bitbirinden aynlma. tefehhüm: yavaş yavaş aiılama, farkına varma.
tahavvül-i daimi: devamlı değişm·e~ .. teferruk: aynlma, dağJ.lma.
tahmil: yükle·me, yükletme. · teha1ük: can atma, koşuşma, istekle atılma.
tahsil-i all: yüksek tahsiL tekamül~i şahsi: şahsi tekamül, ferdi olgunlUic
taht-ı idaresine almak: idaresi aftma almak~ te~emmül-i mukadder~ İnukadder olgunluk, alın yazısı.
tahtie: yaiılıŞım çıkarma,. yanlışım görme. _ . temsil: benzetme; özümleme.
taleb-i vicdanı~ vicdahi talep, Vicdan talebi. ten,asüh: ruh göçümü, ruh sıçraması, ruhun bir cisimden
tali'-i müstakbel: müstakbel talih. · aynlır ayrılmaz ötekine, bazan da insandan hayvana
tamfuni-i mevsukiyyet: tani sağlamlik, tam d~ğrtıluk. ve hayvandan insana geçines~ inancı.
Tanzimtit: Sôzlükte «düzenlemeler» anlamın.a gelen bu tenşit: şenlendirme, ferahlandıiına.
· kelime· ile 2 Kasım .1839 tarihinde Mu.stafa Reşid P;ı.­ terekküb: kanşıp birleşme, meydana gelme.
şa'nın okuduğU «Gülhane Hatt-ı HümaYftnu» kasde~ ternÇ: kısmet ve itibannı arttı~a, destekleme.
dilir. Bu· tarihten başlayıp 'i876'ya kadar ·doevam te'sirat"ıırkıyye: ırka ait tesirler, ırkla ilgili tesirler.
eden bu devreye Tanzimat devri denilir. Siyaset, ikti- · te'sirat-ı muzırra: zararlı tesirler. .
sat ve kültur tarihi bakıinından çok önemli 'bir devir" te'sir-i fikr: fikir tesiri.
dir. te'sir-i mühim: mühim tesir, önemli etki.
taraf-gir: bir tarafı tutan, 'bir tarafı k~yıran. teşne-i tefrika: tefrikaya hazır, pa:rçalamnaya istekli.
tarz~ı Hükumet-i Osmaniyje: Osmanlı Hükünu3ti tarzı. teveccüh-i l;ıilafet-penahi: hilafeti koruyan kimsenin, pa-
tarz-ılatif·i beya.n: beyanin latiftarzı, latifbeyan tarzı. dişahin teveccühü, sevgisi.
tarz-ı mevcudiyyet: mevcudiyet tarzı. tevhid-i aıem"i islamiyyet: İslam ilieminin birleştirilmesi.
tarz-ı tabii: tabii tarz. tezayüd-i kuvvet: kuvvetin ·çoğalması.
tasavur-ı garib:· garip tasavvur.: turfanda: körpe, taze.·
tavaif-i mülUk: Abbasi İmpar~torluğu~nun yıkilniasından
sonra islam rue~nde teşekkül edeii küçÜk devl~tler. u
tazyikat-ı hfuiciyye: dış baskılar.
tebaa-1 devlet: devletin tebailsı, devletin uyrugu. ulum-ı hazıra: şimdiki ilimiert zam~ın ilimleri..
tebaa-i Devlet-i ,~)~~maniyye: Osmanlı Devleti'nin t~baası. ulum-ı ictimaiyye: eelniyet iliınleri, ictimai ilimler.

132 133
 ulum~ı tarihiyye: tarih ilinilen. y
umur-ı adliyye: adliye işleri. .
lımur-ı ictimaiyye: cemiyet işleri. · yek~dlğer:birbirinit bir taraf!.
unsur-ı İslam: İslam unsuru: . . . !.
yeknesaki-i idare: idare yeknesaklığİ, idıue düzeni.
usul-ı ta'lll: ta'lll usUlü, tümdengelim usQ.lü, deduction.
usul-i tedris: öğretim usulü. . . . z
usul-i tedvin: te·d.vin usulÜ, ortaya koym_a ~sulü.
za'f·ı siyasi: siyasi.zayıflık.._
ü zahib: bir fikir veya zanua uyan, kapılan.
zaviye: köşe, tekke.
ümniyye: ümit, arzu. zayi': elden, çikaıı, k_ay]?olan, ~arart ~iyan.
zemin: yer, y~ryüzü; temel,: d~yanak; ·_ınevzu, tema ..
V zenun-i .teke~mül: tekemniÜI.zenriirl. . .
zevAI-zede: boz~~~~ş, yok-~Im~şı yıkilmış. _
vacibe-i diyanet: ·din vecibesi, din e ait vecibe. zeveban-ı cenas: cinslerin erimesi.
vahdet-i evveliyye: evvelki bi~llk. zıya': kayıp,kayboiııla~· ' ..
vahdet-i lisan; dil birliği. z1-hayat: canlı~ . ,
vahdet-i milliyye-i Os~aniyye: Osmanlı milliyetinin bir-: .zimmi: İslam Devleti tebaasındai). olan ve.ha~aç· veren
liği. . . . . . ·.. . · ··Hıriıştiyanhir,' Yahudil~r. . . . . . . .. .
vahdet*i siyasiyye: siyasi birlik. zir-i hakimiyyet:. hakinıiyyetin altı, id~resinin ·Eııtı, haki-
vak~yi-i ictimaiyye: ictima1 olayla,r, cemiyet olay lan. miyeti altı, idaresi altı. · ·
vakayi-i sağire: küçük olaylar. · zir-i tabiyyet: 'tab'iiyetin_:aıt1, tabiiyet altı.
vakf-ı sa'y: çalışmayı ayirma, eıneğf vakfet~~. zulm-kar: ~ulüm edici, h~ızlık ede~.
Vakit: günlük_ siyasi gazete. (187Ş-1~79) ile (1917-1959)
yıllan m..asında çıktı.
vakta k~: ne va.ldt ki, o vakit.kis olduğu vakit ..
KAYNAKLAR.
vasait-i muhtelife: muhtelifvasıtalar.
vasıta··i icra: uygulama vasıtası. Akçura, Prof. Yusuf, .
vat{ln-ı müşterek: müşterek vat~n, ortak vatan. - Yeni Türk Devletinin Öncüleri - 1928 Yılı Yazılan ~
va;ıaif~·i siyasiyye: siyasi vazifeler, siyaset vazifeleri. (Hazırlayan: .Nej~t- S~fercioğlu)~ Kültür B~kanlığı YaYın-:_
velev: olsa da~ bile, hatta, ister, isterse. ları, Ankara 1981.
vescüt-i temsil: temsil vasıtalan. .Beya~lı, _1(emal, __ . . . .
vücud-pez1r: vücut bulan, meydana gelen. . _;___ Siya,sı ve Edeb'i Portreler, 2. Ba$kı, İstanbul Fetih.
vü.zera"yı güzide; seçkin vezirler. Cemiye~r,x~:Y{~i~·/İstanbul 1976, s. ı24. . ·
134
135.

---,~---····-· -------------------- ----------------,---------------------------,-------------------- ji._____ _:_ __ Cc,------,------ ------------------------------------------------··--------------

--..........................................
.
_ ................... -..·--~-~----"---
...
..--·----------------·-----.......
. :...~-·---·-...-·-·-·--·-·-·-·---·-··:
.•. ·:
....- ...- . --..l----~·-------------·-····-------------· ..l....l..."..............................________.J.._,.______ , ____ .. ~......... -......... 1: ...........................................................................................................................__] __ _
'
·.·:
: ,·
~
. . ...
. .~ ·. . '• .
.·:.. ::::·-;· "·/·.. : .
" ~ .
... .
. . ..
}•':

'/ Oev~lioğlu, Feıjt, · /·

- Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik_Lflgat, 11. i3askı,
Aydın Kitabevi·YaYınlan/Ahkara.J~:993 ..· :· (· ·
Geordeon:·;: ~~ari.Çois,' ·.:····,.:i;._.·· · ..... · . . . . . ,.._· · · ·-...>: · ·..
__._· T,ü'rk ·MilliyeiçÜiğinin _:Kök~inleri, ·. . (Çev.. -Alev.;Er), .
.Yurt Y ayınlan, Ankara 198f:>. . · .. ..
K.aral, Ord.- Prof. 'ED.v.er Ziya · · ·
·Ankar~i~~~-ı. Siyas~t; T~rk T~ Kıit~u Yaj}rtıan;.
Muallim. N aci; . . .. .. . . :. .
i . / -Lugat-{Nad~..ç~gri.Yayintkri>İstaD:b_ht'1978 .. ·.. :· _·. .
·ı

-.~ .··, .. ~ öıiı-f1i:üriiiiı"Eilirıc{ Yilı.ndi/·:Yus'iıf'Aiı"çzi;a Semp,oz-:.

·_yuinu Tebliğl~ri, rürk .KÜltli~Ü:h·ü:. ·.~aşhrma: EnstitÜsu.
:Yayınlan, Ankara;19s·7~ .r::···c· · · .· .. ; . :-:<,·. · · · · . _.. _·-~ .
·: .· -:- Rado; Şevket (Yayınilay~n).:·Ha;at 13il:yük ·rü.rk . 1

Sözlüğü; Hayat Yayınlan~ İstanb:Ul (tarihsiz)'._ ·

1

· -·ll:"~:::;'iurkç~:tlı:giliiCe Lıri~t,< R~dhouse Yiı~he"':. ·.

·'ista.:nbuı 1968...· . . . . __ - . ·· · · · . ·::: . . ·
;. ,;··:·:şeın,~+·adin'·s~r~--::._ '_·_· ........;_ :· ., . . ,·~ . ~;:,·. :._:·,_ . -~·:· .:··~--- "~· ·
· ·~ Kamfı,s-J,.Tütkı, Çağrı Yilyi;rtlan;.Istanbul1978. · ._, . :
.. · .üıkeıi, Felsefe· Ü'rd. Prciesönil!ilnii ·ziya;: .. ·.·· · ·. ·. ·.: ·.:
· ~ Tü;k iye,de Ç~'ğCidŞ iiilşlili~e ·teıruii~· :tıtiiicf :B~skı, · ·
üıken Yayınları, .istanbul19.79. · · · · ·
. . ... ·Temir~ Pro:f.'.nr. Ahm.et; . . . . .. ·. . . . . . . . : :ı.
. : :·· _ . -~ Yu~ul AkÇurcı, Kültür ve Turizm Bakanli~-Yayın.; ·..
· ·.H-iri~ Ar.kara:. ı9s7 ~ · ·· . .,

:tst=:~~r~k::;:J::~;iıyati:ııüsnütabı~t Bas;iıı~Vi···-.·.·
Yüce, Nun;· · . .. · >· · . -'. . . .
· · .. -. Ak.Çura, Yüs~f, TTJV'İsla~ Ansiklop~di~i, ·,c:·_2,ts~

.· .. :··
t~bU=,29: ·. - :,,ıı·~\::';~~ı, .'
Dt.cr~;_to.,~'i· f: _.{.~. ~-.,·Küt~praan$~1_ ) . ~· -: }·.ı.
· i36
. ~~~'~c:.lıL .. ,
.

,1
•
ı:~~ ~~.,~
··
..
~reştfrma\ati-.~ ...· : . ~:
.· ·• · ·
·
·
. ··········-·-···:ı·--·-·-··········· .. ---·-·---····ı--···---··-·-··-············'-·""'·"·""''"""'''-·•--·····---. .............................. - -.. -·ı·--··-"•"'""'"·"'"!'-"-;---·-··-·-o.- ........................._......:.. ·-·"--·-..-·_ .. ___ ,................................,_ .......................... ~ ....- ..............._ .................. ,.. , ........... - ... ~·----·----··............_..