Λατινικά Γ΄ Λυκείου: Κείμενο 6 (VI) 

(μετάφραση - συντακτική
ανάλυση - ασκήσεις)

LECTIO SEXTA
ΟΙ ΝΟΜΟΙ

Ο Ρωμαίος ρήτορας, πολιτικός και φιλόσοφος Κικέρωνας (106-43 π.Χ.)

ασχολήθηκε με το πρόβλημα των νόμων και στα θεωρητικά του έργα
(συγκεκριμένα στο «De legibus», «Για τους νόμους») και στους ρητορικούς
του λόγους. Επιδίωξε μια σύνθεση –χωρίς να είναι βέβαιο ότι την πέτυχε–
ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφική αντίληψη για τους νόμους και στη
ρωμαϊκή πραγματικότητα. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το λόγο
του «Pro Cluentio», που τον έγραψε το 66 π.Χ.

In eā civitāte, quam leges continent, boni viri libenter leges servant. Lex enim
est fundamentum libertātis, fons aequitātis. Mens et animus et consilium et
sententia civitātis posita est in legibus. Ut corpora nostra sine mente, sic
civitas sine lege non stat. Legum ministri sunt magistrātus, legum interpretes
iudices, legum denique omnes servi sumus: sic enim liberi esse possumus.

Μετάφραση: Σε αυτή την πολιτεία, που τη στηρίζουν οι νόμοι, οι καλοί

πολίτες τηρούν τους νόμους πρόθυμα: γιατί ο νόμος είναι το θεμέλιο της
ελευθερίας και η πηγή της δικαιοσύνης. Ο νους, η ψυχή, η σκέψη και η κρίση
της πολιτείας βρίσκονται στους νόμους. Όπως τα σώματά μας δε στέκονται
χωρίς την ψυχή, έτσι και η πολιτεία δε στέκεται χωρίς το νόμο. Οι άρχοντες
είναι θεράποντες των νόμων, οι δικαστές είναι ερμηνευτές των νόμων και,
τέλος, όλοι εμείς είμαστε υπηρέτες των νόμων· γιατί έτσι μπορούμε να
είμαστε ελεύθεροι.   

Συντακτική ανάλυση

In eā civitāte boni viri libenter leges servant: Κύρια πρόταση

servant: Ρήμα. viri: Υποκείμενο. leges: Αντικείμενο. boni: Επιθετικός
προσδιορισμός στο viri. libenter: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου.
In civitāte: Εμπρόθετος προσδιορισμός της στάσης σε τόπο. eā: Επιθετικός
προσδιορισμός στο civitāte.

quam leges continent: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική

πρόταση. Προσδιορίζει τη λέξη civitāte, στην οποία λειτουργεί ως επιθετικός
προσδιορισμός. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία quam, εκφέρεται με
οριστική, καθώς δηλώνει κάτι το πραγματικό.
continent: Ρήμα. leges: Υποκείμενο. quam: Αντικείμενο.

Lex enim est fundamentum libertātis, fons aequitātis: Κύρια πρόταση

est: Ρήμα. Lex: Υποκείμενο. fundamentum - fons: Κατηγορούμενα στο Lex. 
libertātis: Γενική αντικειμενική στο fundamentum. 
aequitātis: Γενική υποκειμενική στο fons.  

Mens et animus et consilium et sententia civitātis posita est in

legibus: 
Κύρια πρόταση
posita est: Ρήμα. Mens et animus et consilium et
sententia: Υποκείμενα ρήματος. Τα υποκείμενα συνδέονται μεταξύ τους
παρατακτικά με τον συμπλεκτικό, σύνδεσμο et (πολυσύνδετο σχήμα). 
in legibus: Εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει τη στάση σε τόπο.
civitātis: Γενική υποκειμενική στο sententia.

Ut corpora nostra sine mente (non stant): Δευτερεύουσα απλή

παραβολική-συγκριτική πρόταση του τρόπου, που λειτουργεί ως β΄ όρος
σύγκρισης με α΄ όρο την κύρια που ακολουθεί. Εισάγεται με το παραβολικό
επίρρημα ut -στην κύρια υπάρχει το sic-. Εκφέρεται με οριστική (εννοούμενο
ρήμα non stant), καθώς η σύγκριση αφορά δύο πράξεις ή καταστάσεις που
είναι ή θεωρούνται αντικειμενική πραγματικότητα· χρόνου ενεστώτα, διότι
αναφέρεται στο παρόν.
stant: Ρήμα. corpora: Υποκείμενο. nostra: Επιθετικός προσδιορισμός στο
corpora. sine mente: Εμπρόθετος προσδιορισμός της έλλειψης (στέρησης). 
Ut: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου.

sic civitas sine lege non stat: Κύρια πρόταση

stat: Ρήμα. civitas: Υποκείμενο. 
sine lege: Εμπρόθετος προσδιορισμός της έλλειψης (στέρησης). 
sic: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου.

Legum ministri sunt magistrātus: Κύρια πρόταση

sunt: Ρήμα. magistrātus: Υποκείμενο. 
ministri: Κατηγορούμενο στο magistrātus.
Legum: Γενική αντικειμενική στο ministri.

legum interpretes iudices (sunt): Κύρια πρόταση

sunt: Εννοείται ως ρήμα. iudices: Υποκείμενο. 
interpretes: Κατηγορούμενο του υποκειμένου. legum: Γενική αντικειμενική
στο interpretes.

legum denique omnes servi sumus: Κύρια πρόταση

sumus: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το nos. omnes: επιθετικός
προσδιορισμός στο εννοούμενο υποκείμενο. servi: Κατηγορούμενο του
εννοούμενου υποκειμένου. legum: Γενική αντικειμενική στο servi. denique:
Επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου.

sic enim liberi esse possumus: Κύρια πρόταση

possumus: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το nos. esse: Τελικό απαρέμφατο
ως αντικείμενο ρήματος. Ως υποκείμενο και του απαρεμφάτου εννοείται
το nos (ταυτοπροσωπία). liberi: Κατηγορούμενο στο nos. sic: Επιρρηματικός
προσδιορισμός του τρόπου.

Γραμματικά ταξινομημένο λεξιλόγιο

Ουσιαστικά
Α΄ κλίση
sententia – sententiae (θηλ. = άποψη, κρίση, απόφαση)

Β΄ κλίση
animus - animi (αρσ. = ψυχή)
servus - servi (αρσ. = δούλος)
minister - ministri (αρσ. = θεράποντας, υπηρέτης)
vir - viri (αρσ. = άνδρας)
fundamentum - fundamenti (θεμέλιο)
consilium - consilii (i) (ουδ. = σκέψη, σχέδιο)

Γ΄ κλίση
iudex - iudicis (αρσ. = δικαστής)
libertas - libertatis (θηλ.
= ελευθερία) (Γενική πληθυντικού libertatum και libertatium)
lex - legis (θηλ. = νόμος)
interpres - interpretis (αρσ. & θηλ. = ερμηνευτής)
corpus - corporis (ουδ. = σώμα)
aequitas - aequitatis (θηλ. = ισότητα, δικαιοσύνη) [Δεν σχηματίζει
πληθυντικό]
mens - mentis (θηλ. = νους) [Γεν. πληθ. σε -ium Αιτ. πληθ. σε -es & is]
fons - fontis (αρσ. = πηγή) [Γεν. πληθ. σε -ium Αιτ. πληθ. σε -es & is]
civitas - civitatis (θηλ. = πολιτεία) [Γεν. πληθ. σε -um & -ium]

Δ΄ κλίση
magistratus - magistratus = οι αρχές, οι άρχοντες

Ρήματα

1η συζυγία
servo - servavi - servatum - servare (τηρώ, φυλάω)
sto - steti - statum - stare (στέκομαι, υπάρχω)

2η συζυγία
contineo - continui - contentum - continere (συγκρατώ, στερεώνω)

3η συζυγία
pono - posui - positum - ponere (τοποθετώ)

Βοηθητικό
sum - fui - --- - esse

Σύνθετο του sum
possum - potui - --- - posse

Επίθετα

Β΄ κλίση
bonus –a –um (καλός) melior –ior –ius / optimus –a –um
liber, libera, liberum (ελεύθερος) liberior –ior –ius / liberrimus – a –um

Γ΄ κλίση
omnis –is –e (όλος, ο καθένας)

Αντωνυμίες
is - ea - id (οριστική)
qui - quae - quod (αναφορική)
noster - nostra - nostrum (κτητική)

Επιρρήματα
libenter - libentius - libentissime (πρόθυμα)
denique (τέλος)
sic (έτσι)

Προθέσεις
in + αιτιατική ή τοπική αφαιρετική
sine + κυρίως αφαιρετική

Χρονικές αντικαταστάσεις ρηματικών τύπων:

continent, continebant, continebunt, continuerunt (continuere),

continuerant, continuerint
servant, servabant, servabunt, servaverunt (servavere), servaverant,
servaverint
est, erat, erit, fuit, fuerat, fuerit
ponitur, ponebatur, ponetur, posita est, posita erat, posita erit
stat, stabat, stabit, stetit, steterat, steterit
sunt, erant, erunt, fuerunt (fuere), fuerant, fuerint
sumus, eramus, erimus, fuimus, fueramus, fuerimus
esse, ----, futuros esse (fore), fuisse
possumus, poteramus, poterimus, potuimus, potueramus, potuerimus

Τροπή ενεργητικής σύνταξης σε παθητική:

boni viri libenter leges servant
= a bonis viris libenter leges servantur

quam leges continent

= quae legibus continetur

Ανάλυση επιθετικού προσδιορισμού σε δευτερεύουσα πρόταση

boni viri
= viri qui boni sunt

Να τρέψετε το debeo+ απαρέμφατο σε παθητική περιφραστική

συζυγία boni viri libenter leges servare debuerunt:

= leges servandae fuerunt libenter bonis viris

Να αντικαταστήσετε τον προσδιορισμό του τόπου  In civitate με τις

λέξεις: domus, Neapolis, Athenae:

= domi, Neapoli, Athenis

Να συνθέσετε τις δυο προτάσεις σε μια περίοδο στην οποία η πρώτη

πρόταση θα τραπεί σε αιτιολογική που θα παρουσιάζει την αιτία ως
αποτέλεσμα εσωτερικής λογικής διεργασίας, ενώ η δεύτερη
πρόταση θα παραμείνει κύρια:
Legum omnes servi sumus. Liberi esse possumus.

= Cum legum omnes servi simus, liberi esse possumus

boni:
α. Nα σχηματίσετε τα παραθετικά του επιθέτου στον ίδιο τύπο.
β. Να σχηματίστε το επίρρημα από το επίθετο και να γράψετε τα παραθετικά
του.

=
α. Boni-meliores-optimi
β. Bene-melius-optime

Να γράψετε δίπλα σε κάθε ελληνική λέξη της στήλης Α τον αριθμό

της λατινικής λέξης της στήλης Β με την οποία σχετίζεται
ετυμολογικά. Δυο λέξεις της στήλης Α περισσεύουν.

Α                                             Β
μπουνάτσα                            1 animus
φονταμενταλιστής               2 magistratus
μαγεία                                    3 bonus
μαέστρος                               4 fundamentum
άνεμος                                    5 servo
νόμος                                      6 sine
άνευ  
ὁρῶ    

=
μπουνάτσα / bonus
φονταμενταλιστής / fundamentum
μαέστρος / magistratus
άνεμος / animus
ὁρῶ / servo
άνευ / sine

Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται για καθεμιά από τις

παρακάτω λέξεις:

i. civitate: η γενική πληθυντικού

=  civitat(i)um
ii. viri: η κλητική ενικού
= vir
iii. fons: η γενική πληθυντικού
= fontium
iv. nostra: η αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος
= nostram
v. corpora: η αφαιρετική πληθυντικού
= corporibus
vi. mente: η κλητική ενικού
= mens
vii. ministri: η δοτική του ίδιου αριθμού
= ministro
viii. leges: η αφαιρετική ενικού
= lege
ix. fundamentum: η αιτιατική πληθυντικού
= fundamenta
x. iudices: η ονομαστική ενικού
= iudex

Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται για καθεμιά από τις

παρακάτω λέξεις:

i. continent: το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού

παρατατικού.
= continebant
ii. servant: το β΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού
παρατατικού.
= servabas
iii. est: το β΄ πληθυντικό πρόσωπο της οριστικής του παρατατικού και το
απαρέμφατο του ενεστώτα.
= eratis, esse
iv. stat: το α΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα και
παρατατικού.
= sto, stabam
v. possumus: το β΄ πληθυντικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα και
παρατατικού.
= potestis, poteratis

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Civitas lībera, corpus nostrum: να κλιθούν μαζί.

Ον.      civitas libera                      civitates liberae
Γεν.     civitatis liberae                 civitat(i)um liberarum
Δοτ.     civitati liberae                  civitatibus liberis
Αιτ.      civitatem liberam             civitates liberas
Κλητ.   civitas libera                     civitates liberae
Αφ.      civitate libera                    civitatibus liberis

2. Να συμπληρωθούν τα κενά των καταλήξεων:

Nos bonas leges (πληθ.) servāmus.

Civitas sine lībertate misera est.
Mens iudicum (πληθ.) lībera est.
Vos aequitātem amātis.
Graeci lībertātem amant.
Iudex legis (εν.) interpres est.

3. Ποιος ρηματικός τύπος παραλείπεται μετά το sine mente;

- non stant

4. Να μετατρέψετε τα επίθετα στις παρακάτω προτάσεις σε

αναφορικές προτάσεις. Π.χ. civitas lībera =civitas,quae lībera est.

lex valida = Lex, quae valida est

consilium bonum = Consilium, quod bonum est
mens infirma = Mens, quae infirma est
iudex līber = Iudex, qui liber est

5. Να μεταφραστούν στα λατινικά οι παρακάτω προτάσεις:

Οι Έλληνες ήσαν υπηρέτες των νόμων.

= Graeci legum servi erant

Οι νόμοι είναι η πηγή της ελευθερίας.

= Leges fons libertatis sunt

Σημεία Θεωρίας

1. Η λατινική τρίτη κλίση περιλαμβάνει, όπως και η ελληνική, ονόματα

συμφωνόληκτα και φωνηεντόληκτα (σε -i). Τα σ υ μ φ ω ν ό λ η κ τ α
διακρίνονται σε αφωνόληκτα, υγρόληκτα κτλ. (χωρίς ουσιαστικές διαφορές
στην κλίση) και είναι π ε ρ ι τ τ ο σ ύ λ λ α β α. Όπως και στα ελληνικά, η κλίση
των ουδετέρων (genus -eris) διαφέρει από την κλίση των αρσενικών -
θηλυκών (lex. θ.) στην ονομαστ., αιτ. και κλητική και των δύο αριθμών.

Αρσενικά – Θηλυκά                 Ουδέτερα
Ενικός

Ον.       lex                                        genus
Γεν.      legis                                     generis
Δοτ.      legi                                      generi
Αιτ.       legem                                  genus
Κλητ.    lex                                       genus
Αφ.       lege                                     genere

Πληθυντικός

Ον.     leges                                     genera
Γεν.    legum                                   generum
Δοτ.   legibus                                  generibus
Αιτ.    leges                                      genera
Κλητ. leges                                     genera
Αφ.    legibus                                  generibus

Με την κλίση συμβαίνουν, όπως και στην ελληνική, φθογγικές αλλοιώσεις π.χ.
lex < *leg-s (πρβ. φύλαξ < *φύλακ-ς)· gener-is < *genes-is (ρωτακισμός) (πρβ.
γένους < *γένεσ-ος).
Πολλά μονοσύλλαβα συμφωνόληκτα (αρσ. και θηλ.) που λήγουν σε -
ns (mens, fons κτλ.), -rs (ars), -bs (urbs) κτλ. σχηματίζουν τη γενική του
πληθυντικού σε -ium (montium, fontium, artium). Ουσιαστικά όμως
πρόκειται για φωνηεντόληκτα (mons <   *montis· (για την κλίση των
φωνηεντολήκτων βλ. το μάθ. VII).

Η γνώση του γραμματικού γένους των τριτοκλίτων είναι

απαραίτητη όχι μόνο για τη συμφωνία με το επίθετο αλλά και για την κλίση
(διαφορά αρσ.-θηλ. και ουδετέρων). Οι παρακάτω κανόνες είναι σχετικοί,
γιατί οι εξαιρέσεις είναι αρκετές. Ως βάση παίρνουμε τους τελικούς φθόγγους
της ονομαστικής του ενικού.

Αρσενικά: σε -or, -os, -er, -ο, -es (περιττοσύλλαβα), -is (γεν. -eris) και -guis,
-nis.

Θηλυκά: σε -x, -as, -is (ισοσύλλ.), -ēs (ισοσύλλ.), σύμφ. + s, -aus, -us (γεν. -tis
και -dis) και όσα λήγουν σε -do, -go, -io.
Ουδέτερα: σε -c, -a, -l, -e, -n, -t, -ar, -ur, -us (γεν. -ris).

2. Η αναφορική αντωνυμία qui quae quod συνδυάζει τύπους και των

πρωτόκλιτων-δευτερόκλιτων και των τριτόκλιτων ονομάτων (για το quod πρβ.
id). Όπως όλες σχεδόν οι αντωνυμίες, δεν έχει κλητική.

3. Η γενική με ουσιαστικά μπορεί να είναι αντικειμενική (legum

servus·πρβ. φύλαξ τῶν νόμων) ή υποκειμενική (fons aequitāti· πρβ. η νίκη
των Ελλήνων).