Սպիտակ ձին

Շարմաղ բիբին երեկոյան, երբ ժամհարը քաշ2մ էր եկեղեց2 զանգերը, խրճիթի ծանր դ2ռը
տնքալով բաց էր ան2մ։ Երկար 2 կերգեր, իբրև արևելյան թախծոտ երգ, ճռնչ2մ էր հին
դ2ռը, երբ պառավի դողացող ձեռքերը ձգվ2մ էին դեպի դռան մաշված 2նկը։ Խավար
խրճիթ2մ դռան երգին արձագանք2մ էր պղինձների զնգոցը և Շարմաղ բիբ2 ջինջ ձայնը.
-Քո փառքը շա՜տ, էսօր էլ զանգերը զարկին, մրﬓջ2մ էր այդ լ2սերես կինը, որին
իրիկնապահի զանգերն ավետ2մ էին անանձնական անդորր։
Նա կանգն2մ էր դռան շեմքին, աչքը դեպի ներքևի բլ2րները, որոնք անսահման հեռվ2մ
ձ2լվ2մ էին մայրամ2տի մ2գ կապ2յտ երկնքի հետ և կազմ2մ եզրը ﬕ անգո աշխարհի,
որին յոթանաս2ն տարի անդավաճան հավատ2մ էր այդ ﬕաﬕտ կինը։
Կանգն2մ էր դռան շեմքին և կարծես թե տեսն2մ էր պղնձյա զանգերի տխ2ր ղողանջները,
ինչպես մթնող երկնքի տակ նազով ճախրող աղաﬖիները։ Նա հավատ2մ էր, որ երեկոյան
զանգերի հետ երկնային ﬕ օրհն2թյ2ն թրթռալով ներս է մտն2մ 2 քսվ2մ հին տան
սևացած քարերին, նրա այրվող օջախին, ինչպես ներս կմտներ գետնի երեսով սողացող
մշ2շը։
Եվ այդ հին հավատով էլ վերջան2մ էին Շարմաղ բիբ2 կրոնական զգաց2ﬓերը։ Եկեղեցի
չէր գն2մ, ոչ աղոթք գիտեր, ոչ ծանոթ էր եկեղեցական ծեսերի։
Բայց և այնպես ﬕ խորհրդավոր ակնածանք էր ապր2մ, երբ երեկոյան երգ2մ էին զանգերը,
երգ2մ էր և հին դ2ռը, բլ2րների և աշխարհի վրա իջն2մ էր ﬕ խաղաղ երեկո, ճախր2մ էին
ոսկեթև աղաﬖիները, և այդ աﬔնը ռաﬕկ հավատով նա ընդ2ն2մ էր որպես անքննելի
խորհ2րդ, որ ﬓացել էր գյ2ղական աղջկա ան2րախ մանկ2թյ2նից։
Այդ երեկո, երբ Շարմաղ բիբին դ2ռը քաշեց և ոտքը շեմքին դրեց, հանկարծ ետ քաշվեց ﬕ
ահարկ2 ձայնից, որ անակնկալ որոտաց հենց նրանց կտ2րի վրա և խռպոտ աղմ2կով
խլացրեց զանգերի ծանոթ ղողանջը։
Տանեցիները, որոնք սփռոցի չորս բոլոր նստած լ2ռ ընթր2մ էին, արձանացած, զարմացած
իրար նայեցին։ Ահ կար նրանց աչքեր2մ։ Ն2յնիսկ փոքրիկ Երեմը բնազդով զգաց, որ
խռպոտ ձայնը բոթ է գ2ժ2մ։
— Է՜ հե՜ հե՜ յ,— ալիք, ալիք դիզվեց ձայնը,— ժողով2րդ... Թագավորի հրամանով առավոտը
կան2խ ձիատերը ձիով քաղա՜ա՜ք, հե՜յ-հե՜յ... Ով չտանի, թագավորի հրամանով տ2նը, տեղը
է՜-հե՜-հե՜յ...
Եվ ձայնը հեռանալով նվազեց, որովհետև գզիրը 2րիշ կտ2ր բարձրացավ և երեսն 2րիշ
թաղի կողմը դարձրեց։ Շարմաղ բիբին չլսեց, թե զանգերն ինչպես լռեցին և 2ր կորան նրանց
վերջին թավ ելևէջները։ Դ2ռը դժգոհ վրա դրեց և դ2ռը չերգեց երկար 2 կերկեր, այլ դժգոհ
ﬖգստաց շան նման։
— Չո՛ռ, բայղ2շ, հենց էս սհաթին էր...
Երբ Շարմաղ բիբին եկավ տեղը նստեց, և երեխաները տատի ներկայ2թյ2նից սիրտ առան,
Սիմոնը հառաչելով, կարծես ինքն իրեն, ասաց.
— Էսօր Մինասի տղան էր պատմ2մ... Աս2մ էի ս2տ կլինի, ա՛ռ քեզ...
— Ապի, յանի թագավորն էդքան ձի ինչի՞ ա հավաք2մ,— Հորը դարձավ անդրանիկ աղջիկը՝
2թ տարեկան Շողերը։
— Եսի՞մ,– 2սերը վեր քաշեց հայրը, կռիվ ա, բալա ջան... Մարդ են ջարդ2մ, ձիեր են
կոտոր2մ։ Ժողով2րդ տո՛ւր... Թագավորի հրաման ա։
— Փո՛ւ, փո՛ւ...
Անհայտ էր, թե Երեմը այդ բացականչ2թյամբ իր զարմանքն էր արտահայտ2մ, թե”
պաղեցն2մ էր տաք ապ2րը։ Մայրր սկսեց նրան կերակրել և ահը սրտ2մ ամ2սն2ն
հարցրեց.
— Մեր Ցոլակը չափ2մը կգա՞,— բայց Սիմոնը, որ անակընկալ մտքերի հետ էր, չլսեց նրա
հարցը։ Ցոլակը նրանց ձին էր, կապտավ2ն մորթով, որի վրա, ինչպես աստղերը, ցրված էին
սպիտակ նշաններ։ Երկար, ալիքաձև պոչ 2ներ Ցոլակը։
Եվ աս2մ էին, թե ﬕ հին և ազնիվ ցեղի շառավիղն էր այդ ձին, որ Սիմոնը գնել էր երկ2
տարի առաջ, փոխարենը տալով իրենց էշը, ﬕ անմայր հորթ, ﬕ կարպետ և երկ2 բեռ
ցորեն։
— Տ2ն եմ, երեխաների տեր եմ, առանց ձի2 հնար չկա,— ասել էր նա և 2րախ2թյան
ժպիտով առաջին անգամ ձին քաշել աղբյ2րը։ Հենց այդ օրն էլ նրան անվանել էին Ցոլակ,
այն ձի2 ան2նով, որ եղել էր նրանց տանը՝ Սիմոնի մանկ2թյան տարիներին։
— Հակառակի պես հայվանն էլ ջանով ա,— ասաց Սիմոնը և սթափվելով խոր մտքերից,
դանդաղ2թյամբ հացի փշ2րները փեշից սփռոցի վրա թափելով,— տարվա էս ժամանակ
ձին էլ էդքան ջանով լինի՞։ Հալբաթ էսպես պիտի լիներ...
Ասաց 2 վեր կացավ, փափախի մորթ2 ﬕջից ծղոտները ﬔկ-ﬔկ դեն գցելով, դ2րս եկավ
գյ2ղաﬔջ, դրացի հարևաններից իմանալ2 ավելի ստ2յգ տեղեկ2թյ2ն։
Դարբասի մոտ Սիմոնը ﬕ պահ կանգնեց, նայեց ձի2ն, որ արոտից վերադարձել և
ախորժակով խժռ2մ էր սարի թարմ խոտի խ2րձը, երբեﬓ մռ2թով քրքր2մ խ2րձը և
փնտր2մ ս2սամբարի տերև։ Սիմոնը տխ2ր նայեց. Ցոլակի ողորկ մարﬕնը և մորթ2
սպիտակ բծերը աստղալ2սին ﬔղմ շողշող2մ էին։
Նա ﬕ անգամ էլ տեսավ, որ ձին նիհար չի և չար վրդովանքով կանչեց...
— Սատկած, քիչ կեր էլի, տրաքվել2 չե՞ս հո... Կանչեց 2 խ2րձը դրեց գոﬕ կտրան։ Ձին ﬔղմ
վրնջաց և վիզը ﬔկնեց դեպի խ2րձը։
— Հը՞, բոյը կարճ չի՞, նանի... Չափ2մը թե չգա,— դարձավ նա մորը, որ հավաբնի մ2տքը
կալել 2 կանգնել էր նրա կողքին:
— Եսի՞մ, այ որդի...
— Ռ2սի ղազախը սրա վրա կարո՞ղ է նստի... Չէ , չեն տանի,— հ2սադրեց իրեն Սիմոնը և
քայլեց փողոցով։
Շարմաղ բիբին նայեց որդ2 օրորվող մարﬓին, ﬕնչև նա հալվեց մթն2մ և կենդանական
խանդաղատանքով ինչ-որ բան մրﬓջաց, որ չգիտես աղո՞թք էր, օրհն2թյո՞ւն, թե աղոտ հ2յսի
ակնկալ2թյ2ն։
2
Մ2թն էր, երբ Սիմոնը տ2ն եկավ։ Գոմ2մ կապած ձին լսեց տիրոջ ոտնաձայնը, նորից
վրնջաց, Սիմոնը խղճահարվեց, նա ճրագը վառեց, խոտի խ2րձը գրկեց և ներս մտավ գոմը։
Ցոլակն 2րախ2թյ2նից վրնջաց, ﬕ քանի քայլ արեց, փորձեց կապը կտրել, բայց
չկարողացավ։ Սիմոնը խ2րձը մս2րը դրեց և երբ ձին մռ2թը կոխեց ﬔջը,— ձեռքով շոյեց
Ցոլակի փափ2կ ﬔջքը։
Ընդարձակ գոﬕ անկյ2ն2մ նստել էր պառավ կովը: Երկ2 այծերը, որոնք բարձրացել էին
մս2րի վրա, Սիմոնին տեսնելով ցած թռան և ﬕր2քներն օրորելով մոտ վազեցին։ Սակայն
Սիմոնը չմոտեցավ ոչ կովին և ոչ էլ այծերին։ Նա ﬕ պահ կանգնեց, ապա ձի2 ոտքերի տակ
թափված խոտը ժողովեց և դ2ռը դրեց։ Երեխաները քնել էին։ Շարմաղ բիբին, աչքերը
կկոցելով, դժվար2թյամբ թել2մ էր հաստ ասեղը, որպեսզի կարկատի որդ2 գ2լպաները։
Նրանց տան վաղ2ցվա կարգն էր այդ։ Երբ Սիմոնը քաղաք գնար, մայրն էր հոգ2մ նրա
ճանապարհի պատրաստ2թյ2նը։
Խրճիթի հին դ2ռը ճռճռաց, պառավը ասեղը թողնելով՝ անհանգիստ հարցրեց.
— Հաստա՞տ ա...
— Բա հո ս2տ չի՞ ...
— Ի՞նչ են աս2մ։
— Աս2մ են բոյը հաշիվ չի, եթե ձին առողջ է, կտանեն...— և դարձավ մորը.— նանի, Ցոլակի
էն ﬔծ տոպրակն ո՞ւր ա, հետս դարման եմ տանել2։
Շարմաղ բիբին վեր կացավ ﬔծ տոպրակի ﬕջի բ2րդը թափել2։
Քնել2ց առաջ Սիմոնը ﬕ անգամ էլ գնաց գոմը։ Պառավ կովը այդ անսովոր այցից
զարմացած, ﬕնչև վեր կենար 2 որոճալով մոտենար գոﬕ դռան, Սիմոնը ձի2 հաﬔտն 2
չվանները սարքեց, դրեց ախոռի մոտ 2 դ2րս եկավ։ Դ2րսը աստղալ2յս գիշեր էր։ Գյ2ղ2մ
ﬔկ-ﬔկ հանգչ2մ էին կրակները և կրակների հետ լռ2մ էին ձայները։ Ներքևը, գետափի
մարգեր2մ, կանչ2մ էր գիշերահավը։ Արտերից, դաշտերից և հեռվի անտառից հովը բեր2մ
էր զով սառն2թյ2ն և հազարավոր խոտերի բ2յր, որի ﬔջ ավելի ս2ր զգացվ2մ էր
ս2սամբարի և արդեն չորացող դաղձի կծ2 հոտը։
Սիմոնը նստել էր դարբասի քարին և քարի նման հոգսը ծանրացել էր նրա սրտին։ Հազիվ էր
ծայրը ծայրին հասցն2մ, երբ հավասար աշխատ2մ էին ինքն 2 Ցոլակը։ Իսկ ա՞յժմ... Եվ
Սիմոնին թվաց, թե իրենց տնից տան2մ են ոչ թե ﬕ ձի, այլ իր եղբորը, իր որդ2ն, այնպես,
ինչպես անցյալ ամառ շատ տներից տարան նրանց որդիներին 2 եղբայրներին։
Սակայն հոգն2թյ2նը հաղթեց, 2 ներս մտավ տ2ն։
— Հակառակի պես անիրավի ﬔջքը կասես հինայած լինի,— նորից հիշեց Սիմոնը։
3
Լ2յսը դեռ չէր բացվել, երբ Սիմոնը ճրագը ձեռքին մտավ գոմը, Ցոլակին հաﬔտեց 2 դ2րս
քաշեց։ Հարևան բակեր2մ ճրագներ էին շարվ2մ, ճռնչ2մ էին դռները, ինչ-որ ձայներ էին
գալիս։
Սիմոնը լսեց իր հարևանի՝ Սաք2 տղայի ձայնը։ Նա բարկացած կանչ2մ էր հարսի վրա, թե
ինչ2 ձի2 չվանը լ2յսով չի գտել։
Դռանը կանգնել էին Շարմաղ բիբին, կինը և նրա փեշից բռնած քնաթաթախ Շողերը, որ
անսել էր մոր խոսքը և լացով հագել շորերը, որպեսզի տեսնի, թե ինչպես են ճանապարհ
գց2մ Ցոլակին։
Տխ2ր ժամ էր, երբ Սիմոնը դռնից հանեց ձին։ Կարծես ներսը նա զարդարել էր ﬕ դագաղ,
իսկ դ2րսը սպաս2մ էին այդ ծանր վայրկյանին, որ աղի արտասվեն։
Ցոլակը գոﬕց երբ դ2րս եկավ, վրնջաց և ականջները խլշեց։ Շարմաղ բիբին ձեռքը կրծքին
խփեց և աղիողորմ ասաց.
— Ջա՜ն,— 2 սրբեց արց2նքը։
Շողերը մոտ վազեց, երեկվա խոտի փշրանքից ﬕ բ2ռ մոտեցրեց ձի2ն։ Ցոլակի տաք
ռ2նգներից ﬕ ջերմ շ2նչ շոյեց աղջկա սառած ձեռքերը։
Սիմոնն ամրացն2մ էր ճանապարհի պաշարը, կապ2մ հարդով լի պարկը և ﬕաժամանակ
տնեցիներին պատվիր2մ, որ ցերեկն այծերը հեռ2 չքշեն, որ եթե արև լիսի՝ հնձած խոտի
կիտ2կները շրջեն և եթե ջրի հերթն իրենց տան, լոբ2 մարգերն անպատճառ ջրեն։ Հենց այդ
խոսքին Սաք2 տղան կանչեց.
— Սիմոն, բա չպրծա՞ր...
— Եկա՛, եկա՛...
Եվ Ցոլակի սանձը քաշեց։ Տանեցիները դանդաղաքայլ հետևեցին ﬕնչև հարևանի դ2ռը,
ասես հ2ղարկավոր էին ﬕ թանկագին դագաղի, որին 2ղի էին գց2մ մահվան
անվերադարձ ճանապարհով։ Շարմաղ բիբին անընդհատ լալիս էր, լաց էր լին2մ և Շողերը,
լալիս էր նրա մայրը։ Փողոցին չհասած, մայրը լսեց Երեﬕ ձայնը.
— Ապի՜, ապի՛...
Դռան շեմքին կանգնել էր ﬔրկ երեխան 2 բարձր-բարձր հեկեկ2մ էր և կանչ2մ հորը։ Բայց
2շ էր։ Սիմոնը Սաք2 տղայի հետ արդեն իջն2մ էր ձորակը, որպեսզի ﬕանա 2րիշ
ձիավորների։
Մայրը վերադարձավ, գրկեց տղային 2 տ2ն մտավ։ Շարմաղ բիբին 2 Շողերը կանգնեցին
այնքան, ﬕնչև ձիավորները դարիվերը բարձրացան և պահվեցին բլ2րի հետևը։
Արևը նոր-նոր շողերով ոսկի էր թափ2մ բարձր սարի կատարին, երբ վերջին ձիավորը
երևաց դարիվերի գլխին և անհետացավ, ինչպես սև 2ր2:
4
Ձիավորները սկզբ2մ լ2ռ էին, ոմանք առավոտի զովից ընդարմացել 2 կարկաﬔլ էին։
Սակայն բոլորն էլ իրենց դժվար մտքերի հետ էին, ձիերն էին հաﬔմատ2մ իրար, 2շի-2շով
դիտ2մ, որպեսզի որոշեն, թե ո՞րը նորից կվերադառնա այս ճանապարհով, և որի՞ սանձն 2
սարքը շալակած տ2ն կբերի, որպես ﬔռած մարդ2 զգեստներ, որոնց վրա այնպես
դառնալի ողբ են երգ2մ գյ2ղի կանայք։
Գն2մ էին ﬔկ-ﬔկ, խ2մբ-խ2մբ։ Մեկը գրպանից հաց էր հանել, մյ2սն ագահ2թյամբ ծծ2մ
էր չիբ2խը, երրորդը կախ էր արել ոտքերը, աչքը ձի2 ականջներին և լ2սաբացի նինջով
օրորվ2մ էր ձի2 հետ։
Բայց երբ սարի հետևից արևը բարձրացավ, կարծես ջերմացավ տխ2ր 2 լ2ռ ձիավորների
սիրտը։ Աﬔնից առաջ խոսեց դարբին Ավագի տղան՝ շիլ Իվանը, որ սարը բարձրանալիս
սահել և հասել էր ﬕնչև ձի2 գավակը։ Նա ընդհատեց իր տխ2ր երգը և ﬕաﬕտ
պարզ2թյամբ ասաց.
— Ես աստծ2 քոռ հավատն անիծեմ... Ի՛մ աչքս էսպես արեց։ Իմ ձին որ քոռ լիներ, ես էս
սարի գլխին ի՞նչ 2նեի։
Մի քանիսը ծիծաղեցին։ Սաք2 տղան մտք2մ բարկացավ նրա վրա.
— Անդա՛րդ հեյվան...
— Հրեն Հիբանի ձի2ն տեսեք,— շար2նակեց Իվանը, 2րախ, որ ընդհատեց ծանր լռ2թյ2նը,
— կասես ղազախի ձի լինի։ Հիբան, պրիստավը քեզ էդ ձիով տեսնի, քեզ էլ հետը կտանի...
— Ի՞նչ պակաս կավալեր ա,— ձայն տվավ ﬔկը։— էն օրը քար2տի առվով էնպես թռավ, որ
ﬓացինք արմացած։
— Մի տեսեք է՜... Տերտերն իրա ձին ժամհարին ա տվել։ Այ, ինչ եմ ասել հալալ ախպեր2թյան,
— խոսքը փոխեց դարբնի տղան։
— Ա, քիչ յավա-յավա խոսիր, է՜յ... — կանչեց Շ2ղ2նց Աքելը, որ գյ2ղ2մ ավել ան2նով
հայտնի էր որպես «աղվես խեղդող», երիտասարդ ժամանակ ձեռքով աղվեսը խեղդել2
համար.— տերտերը հիվանդ տեղով կարո՞ղ ա ձի նստի։
— Դե ասի ﬓացել ա, որ ﬔզ համար աղոթք անի, էլի՜,— կծ2 հեգնեց ﬕ 2րիշը։
Ընդհան2ր խոսակց2թյ2նից բացի, ծայր առան և մասնակի զր2յցներ։
Ոմանք ճանապարհն աննկատ անցնել2 համար ﬕ պատմ2թյ2ն սկսեցին, ոմանք էլ խոս2մ
էին պատերազﬕ և նրա արհավիրքների մասին։
— Մեր Անդրին անցկացած շաբաթը ﬕ նամակ էր 2ղարկել Վարշավ2 կողﬔրից... Լավ չի
գր2մ, աս2մ է՝ էս է ﬕ աﬕս է ծմակի ﬔջ, գիշեր-ցերեկ թոփերը տրաք2մ են: Մինչև անգամ
չոլ դ2րս գալն ա երկյ2ղալի...
— Իմ հորեղբայր Սիմոնն էլ ա գրել։ Լազարեթից ա գր2մ, համա տեղը հայտնի չէ։ Մի տեսակ
ան2ն են աս2մ... էն օրը տերտերը ինչքան ման եկավ գրքեր2մ, չգտավ։ Աս2մ ա էդպես
քաղաք Ռ2սեթ2 հող2մը չկա։
— Նրա ի՞նչն ա որ...
— Ոտիցն ա կպել։ Գր2մ ա, որ ծանր չի, ﬕ ամսից պիտի դ2րս գա։
— Աքել աﬕ, դ2 երկիր տեսած մարդ ես, էս կռիﬖ ինչո՞վ կվերջանա,— դարձավ նրան
դարբնի տղան։ Շատերը ծիծաղեցին, որովհետև Շ2ղ2նց Աքելը իր ողջ կյանք2մ իրենց
գյ2ղից գավառակային ավանից այն կողմը չէր եղել։
Ինքը՝ Աքելը, դժգոհ սաստեց.
— Անհամ անհաﬕ տղա...
Քիչ հետո խոսք ընկավ ձիերի պետական գնի մասին։
— Թեկ2զ ան2նը փող, ի՞նչ կառնվի դրանով...
— Երկ2 բեռ գարի...
— Էդ էլ չես առնի։
— Դե գոնե գինը տային։
— Տային էլ, որտեղի՞ց ես ձի առն2մ։ Մեր գյ2ղից որ էսքան ձի են պահանջել, դ2 տես ամբողջ
գավառից քանիսն են բերել2...
— Այ տղա, էս հո կարգին զորք ենք,— և դարբնի տղան բարձր կանչեց.
— Սլ2շա՜՚յ... Ափիցեր Աքել Շ2ղ2նցով...
— Ա, հերիք տնազ տաս Աքել ամ2ն։
— Աքել աﬕս նեղանալ չի... Դե, շարքով գնացեք, տեսնեմ ով ա ետ ընկել,— ասաց Իվանը և
ձին ճանապարհից հանեց։
— Թամամ հաշիվ... Աբրահաﬕ ձին չկա՝ էն ա բաղար2մ, Իսախանենց ձին՝ ոտը գելը ցրիվ ա
տվել, ﬔկ էլ Կոստանդ աղայի սպիտակ ձին...
— Կոստանդը հիմա քնած, ձին էլ ոսկի գարին առաջը... Վեր կկենա, յ2ղ 2 ﬔղր կ2տի, ձին
կթամբքի և Կաթնաղբյ2ր ﬔզ կհասնի։ Նա հո քո հավասարը չի՞ — ասաց Գիլանց Մ2քին։
— Մի հաշիվ չի՞... էս գլխից հենց նրա ձին են տանել2,— ասաց Սիմոնը և տխ2ր նայեց
Ցոլակին, որ ականջները խաղացնելով գն2մ էր մյ2ս ձիերի կողքով։
— Ոնց չէ,— առարկեց Ւվանը,— քո Ցոլակը առաջին նոﬔրը կհանի, նրանը չէ... Թող Շարմաղ
հոքիրն ինչքան ասես լաց լինի,— ձայնը տխ2ր ﬔղմացրեց Իվանը։
Սիմոնը վրդովվեց։
— Ուրեﬓ Կոստանդի սպիտակ ձին 2 Ցոլակը ﬕ հավասարի են... նա սպիտակ ձի2 արժեքը
ﬕ բեռ ոսկի է տվել։ Ես ի՞նչ եմ տվել...
— Էս է, սև 2 սպիտակ էնտեղ կջոկվի,— ասաց դարբնի տղան և խոսակց2թյանը վերջ տալ2
համար սկսեց պատﬔլ, թե իբրև գերմանացիք պայթեցրել են ﬕ ահռելի պարիսպ և ծովը
կապել ռ2սների հազար-հազար զորքի վրա...
5
Արևը բավական բարձրացել էր, երբ ձիավորները հասան Կաթնաղբյ2ր և Գիլանց Մ2ք2
առաջարկով իջան հանգստանալ2։ Նրանք ձիերն արձակեցին աղբյ2րից ներքև ընկած
արոտներ2մ, իսկ իրենք տեղավորվեցին աղբյ2րի մոտ և բաց արին ճանապարհի պաշարը։
Այդ աղբյ2րը, 2տել2 պահանջը, գ2ցե և այն, որ ճանապարհին հոգնել2 չափ խոսել էին
պատերազﬕց, ձիերի հավաքից և օրվա չարիքներից,— այդ աﬔնը աղբյ2րի մոտ նրանց
զր2յցը փոխեց խաղաղ և սովորական առօրյայի հ2նով։
Կարծես հ2նձի ժամանակն էր և ինչպես ﬕշտ, ծփ2մ էին լեռան լանջերի բարձր խոտերը։
Եվ ինչպես աﬔն տարի, ահա նրանք ձիերով եկել են սարը։
Հիմա կզրնգան գերանդիները, լորը կթռչի խոտերի ﬕջից և լեռնային կաքավը կկարդա
կանաչ սաղմոսը։ Դարբնի տղան հանկարծ նկատեց, որ Շ2ղ2նց Աքելը շտապել2ց մթն2մ
տրեխները թարս է հագել։ Եվ այդ բ2ռն զվարճ2թյ2ն պատճառեց մյ2սներին։
Նրանց զվարթ ծիծաղը լռեց, երբ Գիլանց Մ2քին, որ արդեն ալեհեր ծեր2նի էր, բարձրացրեց
օղ2 առաջին թասը։
— Բարի լ2յս բացվի ﬔզ վրա և ﬔզ նման չարքաշ մշակների վրա... Բարով տեսնենք ﬔր
զավակների ազատ2թյ2նը սրի բերանից։ Ողջ2թյ2ն լինի և արդար լի2թյ2ն։ Դ2 ﬔր
սրտոﬖ անես,— և ալեհեր գլ2խը դարձրեց դեպի ջինջ երկինքը, կարծես նրա անհ2ն
խորքից, ﬕ աչք քաղցր նայ2մ էր այդ խեղճ մարդկանց։
Սիմոնը լ2ռ էր։
Նա թիկնել էր քարին, թրջ2մ էր հացը պաղ ջրի ﬔջ և դանդաղ կրծ2մ։ Երբեﬓ նայ2մ էր
արածող ձիերին, որոնք գլ2խները չէին բարձրացն2մ ցողապատ խոտից։
Գյ2ղի ձիերի հետ արած2մ էր և Ցոլակը։
Սիմոնը ﬔրթ աչքի տակով հաﬔմատ2մ էր ձի2 բարձր2թյ2նը մյ2ս ձիերի հետ և տեսն2մ,
որ Ցոլակը ն2յնիսկ Գիլանց Մ2ք2 ձի2ց էլ կարճ է, ﬔրթ հայացքը գց2մ էր սարալանջի
կողմը։
Եվ դժվարին մտքերը խռնվ2մ էին 2ղեղ2մ 2 ելքը չէր տեսն2մ։ Ահա՝ նորից դռանը կչոքի
դառն աղքատ2թյ2նը, վիզը կծռի 2րիշին, որ իր խ2րձերը տ2ն բերեն, որ խոտը սարից
բերեն։ Ցոլակին կտանեն, և հնձած արտ2մ խ2րձերը անձրևից կսևանան...
— Թե Գիլանց Մ2ք2 ձին հավասարվի Ցոլակի հետ... Թե չէ՝ նրանից կարճը չկա...
— Սիմոն, հրե՜ն,— հանկարծ կանչեց դարբնի տղան և Սիմոնը ցնցվեց։
Նա գլ2խը ետ դարձրեց։
Հեռվից խաղալով և խայտալով վազ2մ էր սպիտակ ձին, քաﬕն փռփռացն2մ էր բաշը և ձին
լայն կրծքով ճեղք2մ էր լեռնային օդի սառն ալիքները։
Փոշի չէր բարձրան2մ գետնից և թվ2մ էր, թե ձի2 արագավազ ոտները չեն դիպչ2մ
գետնին, և պայտերը զրնգ2մ են օդի ﬔջ։
Արևը դեﬕց էր և արևը ոսկևորել էր ձի2 մարմար ճակատը, արծաթաձ2յլ ասպանդակները
և պողպատյա սանձը։ Ձիավորը ձի2 հետ ﬕաձ2յլ էր և թվ2մ էր, թե արևմ2տքի գորշ
ամպերի պատվանդանից պոկվել էր մարմարիոնե ﬕ հեծյալ և արշավ2մ էր որպես չքնաղ
տեսիլք։
Գյ2ղացիների զր2յցը դադարեց։ Բոլորը նայ2մ էին նրա կողմը։ Ն2յնիսկ ձիերից ﬕ քանիսը
բարձրացրին իրենց գլ2խները և հափշտակված, անասնական ահով նայեցին սպիտակ
ձի2ն։
Շ2ղ2նց Աքելի բերան2մ հացի պատառը սառել, ﬓացել էր:
— Այ ձի... Հազար մանեթ գին 2նի։
— Տերն էլ պակաս փող չ2նի։
— Էդ ձին ինձ տան, կռիվ չգնացողը մարդ2 տղա չի— ասաց դարբնի տղան։
— Նրա վրա աﬔնաքիչը գեներալ կնստի...
— Վրան նստողն էլ գեներալ է։
Երբ ձիավորներին հասավ, Կոստանդ աղան սանձը ձգեց և հազիվ կարողացավ պահել ձի2
գլ2խը։ Կապ2յտ քրտինքի փրփ2րը նստել էր ձի2 սպիտակ մորթի վրա։ Ձին կարﬕր
ռ2նգները փնչացն2մ էր, կանգնած տեղը ոտքերն անհանգիստ դոփ2մ։
— Դ2րս գալդ ﬕ սհաթ կա՞, Կոստանդ աղա,— շողոքորթ կեղծ2թյամբ հարցրեց Շ2ղ2նց
Աքելը, որին շշﬔցրել էր այդ տեսարանը։
— Սհաթին չեմ նայել... Մինչև դ2ք ձիերը նստեք, ես բազար կհասնեմ։ Չեմ կարողան2մ
գլ2խը պահեմ, ձեռքերս կոտորեց...
Դարբնի տղան կամաց վրա բերեց.
— Տ2ր ինձ, ես կպահեմ։
Կոստանդն 2զեց ինչ-որ բան ասի, սանձը ﬕ քիչ թ2լացրեց, սպիտակ ձին ն2յն վայրկյանին
զգաց այդ և տիրոջ խոսքը ﬓաց կիսատ։
Գյ2ղացիները տեսան սպիտակ ձի2 աﬔհի ոստյ2նը։ Մի ակնթարթից ձին պահվեց սարի
հետևը։
— Հրեղեն ձի սրան կասե՜ն...
Քիչ հետո գյ2ղացիները քաշեցին իրենց ձիերն 2 ճանապարհ ընկան։
6
Երկ2 լեռնաշղթայի արանք2մ, նեղ հովտի վրա, որի ﬔջտեղով գլորվ2մ է լեռնային
կապ2յտ գետը, ընկած է այն փոքրիկ քաղաքը, դեպի 2ր այդ օրերը լեռնային կածաններով
և դժվար արահետներով գն2մ էին մարդկանց և ձիերի անընդﬔջ շարքերը։
Նրանք իջն2մ էին բարձր լեռներից, որոնց գոգեր2մ, ինչպես լեռնային արծվի բները, ծվարել
են քարակոփ գյ2ղերը։ Նրանք ելն2մ էին մթին ձորերից, 2ր խավար խեղճ2թյ2ն կար։
Նրանք գալիս էին բարձրավանդակի տափարակից, որի ﬔջտեղը ադամանդի նման ջինջ
լիճն էր, եղեգների երիզով, քարոտ ափին՝ հին գյ2ղը, որի կիսավեր վանքը քարափից ցոլք էր
գց2մ ջրերի վրա և թվ2մ էր, թե ջրերի տակ ս2զվել է ﬕ ﬔռած վանք, 2 սպիտակ բաղերը
գիշեր2մ են նրա մռայլ խորաններ2մ։
Եվ ով հայրենի ճանապարհով հասն2մ էր այն ծանոթ կետին, որտեղից հանկարծ բացվ2մ
էր գետահովիտը, շողշող2մ էին քաղաքի տների ապակեպատ պատշգամբները, թիթեղյա
կտ2րները,— ով հասն2մ էր այդ կետին, ահով էր նայ2մ ներքև, ինչպես արջառը, որին քշ2մ
են սպանդանոց և ահա թաց ռ2նգներով շնչ2մ է թարմ արյան հոտը։
Վրնջ2մ էին ձիերը՝ ﬔտաղաձայն և երկարածոր, ինչպես տխ2ր երգը, կարծես վերջի
հրաժեշտն էին 2ղարկ2մ լեռնային կապ2յտ լճերին, որոնց ջրից խﬔլ էին,
տափաստաններին, որտեղ անցել էր նրանց մանկ2թյ2նը և ամայի գոﬔրին։ Մեկը թավ էր
վրնջ2մ, մյ2սը՝ արծաթահնչ2ն, և բարձրան2մ էր հետևի ոտքերի վրա, ինչպես գազազած
ց2լ, ձգ2մ էր սանձը և չէր 2զ2մ իջնել այդ անվերադարձ 2ղիով։
Երբ ձիավորները քաղաք հասան, հրապարակ2մ ասեղ գցել2 տեղ չկար։ Փողոցները,
արտերի ﬕջնակները, ն2յնիսկ տների բակերը սևացել էին ձիերի հազարավոր խմբերից։
Կային հազար գ2յնի ձիեր՝ որձ, էգ, ծանրած և ծեր, ք2ռակներով և դեռ անծին, թամբած 2
ﬔրկ։ Նրանց կապոտել էին՝ որին քարից, որին ծառից կամ գետնին խրած սեպից։ Կային և
իրար կապած ձիերի խմբեր։ Մեկի առաջ խոտ էր, մյ2սինը հարդ, երրորդը նեղվ2մ էր
քաղցից, շոգից և անսովոր ﬕջավայրից։ Քաղցած ձիերը պոկոտ2մ էին փողոցի չոր և հազար
սմբակի տրորած խոտը։
Ձիերն իրար հետ կռվ2մ էին. աﬔն անկյ2նից վրնջոցի ձայն էր լսվ2մ։ Մի տեղ, ձիերի
բազմ2թյան ﬔջ, ք2ռակն իր մորն էր կորցրել և բարակ վրնջոցով կանչ2մ էր, վազվզ2մ,
մռ2թը մոտեցն2մ 2րիշ մայրերի։ Շոգից կատաղած որձաձիերը կտրատ2մ էին կապերը և
աﬔհի կրքով հալած2մ էգերին, իրար կրծոտ2մ և արնոտ2մ բաշ 2 ազդրերը։
Այդ ժխորին խառնվ2մ էր տերերի կանչն 2 աղմ2կը, հարայ-հրոցն 2 բղավոցը։ Հայ, թ2րք
իրար էին խառնվել: Պետական հրամանը բոլոր գյ2ղեր2մ կրկնվել էր պաշտոնական
կարգադր2թյան գորշ նման2թյամբ և մարդկանց 2 ձիերի այդ ահագին բազմ2թյ2նր քշել
քաղաք։
Հրապարակի ﬕ անկյ2ն2մ, տախտակներից շինած փոքրիկ բարձր2թյան վրա, դագաղի
նման նեղ սեղանի շ2րջը նստել էին իշխանավորները։
Նրանցից հեռ2 ոտքի վրա էր ստորադաս պաշտոնյաների՝ 2րյադնիկների, տան2տերերի և
գյ2ղական գրագիրների խ2մբը, իրենց պաշտոնական տարազով, շքանշաններով և
պղնձյա ծանր ﬔդալներով։ Ավելի հեռ2՝ հպատակների բազմ2թյ2նն էր, որ ծովի նման
ծփ2մ էր։
Եվ բոլորի աչքերն 2ղղված էխն սեղանի շ2րջ նստած չինոﬖիկների կողմը, որովհետև
նրանք էին որոշ2մ ձի2 և ձիատիրոջ բախտը։
Գյ2ղի տան2տերը կարդ2մ էր ձիատիրոջ ազգան2նը, բազմ2թյան ﬕջից ﬔկը, ձի2
սանձը բռնած, առաջ էր գալիս, ինչպես կրկես2մ՝ ըմբիշը։ Ապա նրա ձի2ն մոտեն2մ էին ﬕ
քանի հոգի, տնտղ2մ, ատաﬓերը նայ2մ, թղթի վրա ինչ-որ նշ2ﬓեր ան2մ։ Մի վայրկյան
խորհրդակցել2ց հետո՝ սեղանի մոտ նստած պրիստավը ձեռքով նշան էր ան2մ։
Ահա այդ նշանն էր, որ հայտնի էր դարձն2մ աﬔն ինչ։
Եթե նշանը բազմ2թյան կողﬓ էր, 2րեﬓ ձին անպետք էր: Ձի2 տերը սկզբ2մ երկյ2ղով,
ապա 2րախ2թյ2նից դողացող ոտքերով քաշ2մ էր ձին և արագ հեռան2մ։ Իսկ եթե նշանը
տախտակների մոտ կանգնած ռ2ս զինվորներին էր 2ղղած, ապա նրանք իսկ2յն մոտեն2մ
էին, նոր սանձ հագցն2մ ձի2 գլ2խը, հինը շպրտ2մ տիրոջ կողմը, ձին հեռացն2մ էին,
հանձն2մ 2րիշ զինվորների, որոնք բազմ2թյան և տիրոջ աչքի առաջ ﬕահավասար կտր2մ
էին ձի2 պոչը, բաշը խ2զ2մ և բաշի մազերից կախ2մ տախտակի ﬕ փոքրիկ կտոր։
Ձիատերը փորձ2մ էր գնալ իր ձի2 հետևից, սակայն բղավ2մ էին նրա վրա և ինչպես
պարտված ըմբիշ, նա ﬓ2մ էր գլ2խը կախ։ Բազմ2թյ2նը լ2ռ դիտ2մ էր այդ տեսարանը։
Ապա տան2տերը կանչ2մ էր նրան և շշմած մարդը սթափվ2մ էր, հավաք2մ այն, ինչ
հանձն2մ էին՝ ձի2 սանձը, չվանները, հաﬔտը,— և այդ իրերը շալակած անցն2մ էր
հրապարակով դեպի բազմ2թյ2նը, ձեռք2մ բռնած թղթի կտորը, որի վրա նշանակված էր
ձի2 գինը և նրա նախկին տիրոշ ազգան2նը։
Գյ2ղացիները երբ քաղաք իջան, ձիերը կապեցին հրապարակից հեռ2։ Գիլանց Մ2քին և
Աքելը առաջ ընկան ամբոխի ﬔջ գտնել2 հարևան գյ2ղերի մարդկանց։ Առաջին
հանդիպած ծանոթին, որ նրանցից կան2խ էր եկել, իսկ2յն հարցրին.
— Հը՛ շա՞տ են տան2մ...
— Էլ ﬕ ասեք, զ2լ2մ ա...
Սիմոնը տեսավ իր վաղ2ցվա ճանաչ թ2րքին և նրան ﬕ կողմ քաշելով առանձին հարցրեց,
թե ինչպիսի ձիերն են ազատվ2մ, արդյոք կարճահասակ ձին է՞լ են տան2մ։
— Ձի2դ ոտքը պիտի կոտրած լինի կամ խոր վերք 2նենա, որ ազատվի... Թե չէ՝ բոյը հաշիվ
չի...
Սիմոնի ոտները թ2լացան։
Մինչև այդ խոսակց2թյ2նը նա դեռ աղոտ ﬕ հ2յս 2ներ, որ այն2աﬔնայնիվ հ2յս էր։ Այժմ
այդ էլ ցնդեց։ Նա հ2սահատ մոտեցավ ձի2ն։
— Ցոլա՛կ,— և ձին վրնջաց այդ ծանոթ կանչից։ Կարծեց հիմա խոտ պիտի գցեին նրա առաջը։
Սիմոնը հարդով լի պարկը կոխեց նրա գլ2խը։
— Ցոլակ... Գն2մ ես էլի...
Քիչ հետո Գիլանց Մ2քին հոգնած վերադարձավ։ Նրա ալեհեր դեմքի վրա դառն
անհ2ս2թյ2ն կար։ Եվ հ2զված, հևացող շնչով ասաց գյ2ղացիներին.
— Հիմա Քարագլ2խն են կանչ2մ, հետո զիլբիրեցիք են գնալ2, նրանցից հետո՝ ﬔնք...
Սիմոնը ﬕ վայրկյան մտածեց, տոպրակը ձի2 գլխից հանեց 2 ձին քշեց։
— Էդ ո՞ւր, Սիմոն,— ձայն տվավ Սաք2 տղան։
— Տանեմ գետը... Կաթնաղբյ2րից ջ2ր չխﬔց։
Այդպես փախչ2մ են սարսափից։ Այդպես փախ2մ է հոտը, երբ կայծակն ահռելի որոտով
խփ2մ է մոտակա ժայռին։ Այդպես դողահար վազ2մ է գազանը, երբ հրդեհվ2մ է անտառը։
Սարսափահար փախչ2մ էր Սիմոնը, մոլորվելով քաղաքի փողոցներ2մ, անվերջ մտրակելով
ձի2ն։ Կարծես նրա հետևից էին ընկել հրապարակի բոլոր զինվորները և նրանք, որոնք
նստել էին դագաղի նման նեղ սեղանի շ2րջը։ Ահա հասավ գետափի խ2լ փողոցը։ Այնտեղ էլ
ձիեր կային. Նրա նման գյ2ղի մարդիկ, յ2րաքանչյ2րն իր ձի2 սանձից բռնած և ստր2կի
հեզ2թյամբ իր հերթին սպասող։
Նրանք տեսան փախչող ձիավորին և ոմանք կարծեցին, թե ահից սարսափած ձիավորը
փախչ2մ է դեպի հեռվի լեռները, ինչպես կփախչի պարտվածը դեպի փրկ2թյան բերդը։
Հոգնած ձին մտրակի հարվածից ﬕ քիչ արագացն2մ էր քայլերը, ապա նորից գն2մ բեռան
տակ ﬔծացած գյ2ղական ձի2 ծանր քայլերով։
Ահա ետ ﬓաց վերջին տ2նը և բացվեց կարտոֆիլի դաշտը։ Սիմոնը դանդաղեցրեց ձի2
ընթացքը և շ2նչ քաշեց։ Նրան քաղաքի սահմանից դ2րս ավելի հեշտ թվաց։ Այն հեռվի
լեռներից, որոնց լանջին իրենց գյ2ղն էր, ﬕ անապական զով զարկեց նրա քրտնած դեմքին։
Սիմոնը ծռվեց դեպի աջ, գետը տանող նեղ ճանապարհով։ Ձին զգաց գետի սառն2թյ2նը և
առանց մտրակի արագացրեց քայլերը։
Գետակի հ2նն իջնել2ց առաջ Սիմոնը երկյ2ղով շ2րջը նայեց և տեսավ, որ ամայ2թյ2ն է։
Միայն ներքևը, 2ռիների ստվեր2մ, ննջ2մ էին կովերը։ Ու երբ ծարավ ձին գլ2խը կռացրեց
ջրի վրա, Սիմոնը ցած թռավ, սանձն ամ2ր կապեց ձի2 առաջին ոտքից և սկսեց հետևի
ոտքերը կապոտել։
Ցոլակը կ2շտ խﬔլ2ց հետո փորձեց գլ2խը վեր հանել, բայց չկարողացավ։ Եվ մռ2թը
հնազանդ 2 մ2նջ նորից կախեց գետի կապ2յտ ջրերի վրա։
Սիմոնն անսովոր արագ2թյամբ ձի2 հաﬔտը հանեց։ Արևի տակ փայլփլեց ձի2 ողորկ և
գեր ﬔջքը։ Ապա ն2յն արագ2թյամբ կռացավ և գետնից վերցրեց ﬕ չեչաքար։ Երբ առաջին
անգամ նա չեչաքարը Ցոլակի ﬔջքին քսեց, ձին հով2թյ2ն զգաց, խաղացին նյարդերը և
հաճելի գրգռից ﬔջքի մաշկը դողդողաց։
Ապա հանկարծ ձին ﬔջքին զգաց ծակծկոց։ Ձին փորձեց հեռանալ, բայց չկարողացավ,
որովհետև ոտքերն իրար պինդ կապված էին։
Նորից փորձեց գլ2խը վեր հանել, դարձյալ չկարողացավ։ Իսկ ցավը հետզհետե
սաստկան2մ էր, որովհետև Սիմոնը հ2սահատ կատաղ2թյամբ չեչաքարը քս2մ էր նրա
ﬔջքին։
Մի քանի րոպեից մաշկը պլոկվոց և արնոտեց քարը։ Ցոլակը տնք2մ էր, պոչն 2ժգին խփ2մ
այս 2 այն կողմ, գավակն աջ 2 ձախ դարձն2մ, բայց ոչինչ չէր օգն2մ։ Սիմոնն ամբողջ
ծանր2թյամբ ընկել էր ձի2 ﬔքքի վրա և քարը հա՛ քս2մ էր։ Արդեն նոր բացված վերքից
արյան կաթիլները դ2րս էին ցայտ2մ և գլորվ2մ հևացող կողերի վրայով։ Իսկ Սիմոնն ավելի
արագ էր քեր2մ, կարծես չեչաքարն 2զ2մ էր թաղել Ցոլակի այնքան գեր 2 ողորկ ﬔջքի
ﬔջ։
Ձին այլևս չդիմացավ, շրջվեց կողքի վրա և ﬔջքը կիսով չափ թաղեց գետի ﬔջ։ Ցավից և
անսովոր վիճակից Ցոլակը ցնց2մ էր ոտքերը, փռնչ2մ ռ2նգներով, վիզն 2 գլ2խը քս2մ
գետափին և փորձ2մ ոտքի կանգնել։ Սիմոնն արնոտ չեչաքարը ﬕ կողմ գցեց, ինչպես
մարդասպանը դաշ2յնը և սարսափով նկատեց, որ գետի ջ2րն անվերջ կարմր2մ է, երբ
ալիքը զարկ2մ է ձի2 ﬔջքին։
— Չլինի՞ տամար տրաքեց...
Ցոլակի աչքերի առաջ մթնել էր։ Գլխիվայր դառն2մ էին քարերը, գետափը, և թվ2մ էր, թե
գետափի փափ2կ մամ2ռը կախվել է երկնքից։ Հաճելի էր ջրի ﬔջ և բնազդաբար կենդանին
ավելի խորն էր թաղվ2մ լպրծ2ն տիղﬕ և ջրային խոտերի մահիճ2մ։ Իսկ վիզն 2 գլ2խը չէր
բարձրացն2մ կապ2յտ քարերի բարձից։ Սիմոնն արագ արձակեց կապերը, սանձը, ինքը
կիսով չափ մտավ ջ2րը և գոռալով, աղերսելով, հրելով 2 քաշելով ﬕ կերպ բարձրացրեց
ձի2ն։ Ցոլակը դող2մ էր։
Նրա ﬔջքի աջ կողմը ափսեի չափ վերք էր բացվել և երև2մ էր կարﬕր, տեղ-տեղ փոս
ընկած, ճաքճքած ﬕսը։ Արյ2նը շար2նակ2մ էր կաթկթել, բայց ﬕ քանի տեղ արդեն
լերդան2մ էր։
Սիմոնը հանցագործի հապճեպ2թյամբ արյան հետքերը լվաց ձի2 կողերից, իր ձեռքերից,
տիղﬕ բարակ շերտով ծածկեց վերքը, ջրախոտերով ծածկեց, ապա շտապ հաﬔտեց ձին և
դ2րս եկավ ճանապարհը։
Ձին հազիվ էր քայլերը փոխ2մ։
Սիմոնն ինչքան էլ կանչ2մ էր, ոտքով փորին խփ2մ, փաղաքշական խոսքեր աս2մ, ձին չէր
արագացն2մ քայլերը։ Եվ Սիմոնն 2 Ցոլակը ն2յն փողոցներով գնացին դեպի հրապարակը։
Երկ2սն էլ գլխիկոր էին։ Մարդն իր դաժան խոհի հետ էր՝ կտանե՞ն այժմ, թե ոչ, ձին հազիվ
տնք2մ էր, պղտոր աչքերի առաջ գլխիվայր կախված ﬕ չնաշխարհիկ արոտ...
7
Իսկ հրապարակն այդ ժամանակ ծփ2մ էր ﬕ արտասովոր դեպքից: Փողոցներ2մ խռնված
բազմ2թյ2նից ոմանք բարձրացել էին պատերի և պատ2հանների վրա, որ ավելի լավ
տեսնեին, թե ի՞նչ է կատարվ2մ ﬔջտեղը։ Ոմանք բարձրացել էին ձիերի վրա։ Ոտքի էին և
կենտրոն2մ սեղանի շ2րջը բոլորած մարդիկ։
Մի կապտավ2ն ձի՝ երկար, ծալեծալ բաշով, բոլորովին ﬔրկ, կատաղած վազ2մ էր
հրապարակով։ Նա երամակի ձի էր, սնվել էր լեռներ2մ, երբեք հեծվոր չէր նստել ﬔջքին,
սանձը չէր դիպչել մռ2թին, սմբակները պայտ չէին տեսել: Այդ ձին էին 2զ2մ բռնել
զինվորները, որոնք երկար պարանները թևերին փաթաթած շպրտ2մ էին գեր2թյան օղակը,
հենց որ ձին մոտեն2մ էր նրանց։ Բայց ձին աﬔհի ոստյ2ն էր ան2մ, թռչ2մ օձի նման
գալարվող օղակի վրայով և փախ2ստի ելք փնտր2մ։ Զինվորների մյ2ս խմբերը
գազանային ոռնոցով կտր2մ էին նրա ճանապարհը և ետ փախցն2մ դեպի նրանք, որոնք
ոլոր2մ էին նոր օղակ։
Գյ2ղացիները շ2նչ պահած, անսահման հետաքրքր2թյամբ դիտ2մ էին կապտավ2ն
նժ2յգի գազազած վազքը: Նրանք չէին թաքցն2մ իրենց հրճվանքը, երբ ձին թռչ2մ էր օղակի
վրայով։ Նրանց բոլորի թաք2ն ցանկ2թյ2նն էր, որ ձին ճեղքեր զինվորների շղթան և հրեղեն
հրաշքի պես աներև2թանար, թռչեր դեպի հայրենի լեռները և այնտեղից պղնձաձայն
վրնջար հատ2ցման և անսահման ազատ2թյան երգը։
Մարդիկ ﬕ պահ մոռացել էին իրենց ձիերը, որոնց զինվորները կապել էին փշալարի
ցանկապատի հետևը,— մոռացել էին, որ ձիերի սանձերն 2 չվաններր շալակած, ոտքով
պիտի բարձրանային դեպի լ2ռ գյ2ղերը, որոնց դաշտեր2մ այլևս չէին վրնջալ2 փշալարով
անջատված ձիերը։
Հանկարծ բազմ2թյ2նը հառաչեց, լսվեց խ2լ գվվոց, ինչպես հողﬕ շառաչն անտառ2մ։
Զինվորները վազեցին փշալարի կողմը։ Մի վայրկյան ճեղքվեց բազմ2թյ2նը, ինչպես ծովի
սև ալիքները, երբ երև2մ է մ2թ անդ2նդը, ապա նորից կլանեց աﬔն ինչ։
Կապտավ2ն նժ2յգը վերջին հ2սահատ ոստյ2նն էր արել, փորձել էր թռչել փշալարի վրայով
և ընկել էր լարի երկաթյա ս2ր փշերի վրա... Ճեղքվել էր կ2րծքը, փորը և վշշ2մ էր արյ2նը
լարերի վրա, մահվան հրապարակի վրա և ﬔռնող նժ2յգի ջինջ աչքեր2մ ընդﬕշտ սառչ2մ
էր հեռվի կապ2յտ լեռնաշխարհը...
Զինվորները ձի2 սառած մարﬕնն իջեցրին փշալարից։ Բժիշկն արձանագր2թյ2ն կազﬔց և
վերադարձավ սեղանի շ2րջը, որպեսզի ն2յն գորշ տաղտկ2թյամբ շար2նակեն գործը։
Սիմոնը յ2րայիններին ն2յն տեղը չգտավ։ Նրան ասացին, որ արդեն իրենց գյ2ղացիներին
կանչ2մ են։ Եվ բազմ2թյ2նը հրելով, ձին հետևից՝ հասավ հրապարակը, որի ﬕ կողմը
կանգնել էին դարբնի տղան, Գիլանց Մ2քին, Աքելը և մյ2սները։ Գրագիրը կարդ2մ էր
ան2նները։
— Այ մարդ, ո՞ւր կորար, քիչ ﬓաց քեզ շտրաֆ անեն։ Ասացինք հրես կգա։
Աﬔնից առաջ Շ2ղ2նց Ալեքին կանչեցին։ Դողդողալով նա առաջ անցավ, ﬕ անգամ էլ ետ
նայեց համագյ2ղացիներին, կարծես նրանց ներկայ2թյ2նը հ2սադր2մ էր նրան։
Մոտեցան և զննեցին նրա ձի2ն։ Ու ﬔկ էլ զինվորները վրա տվին, ձի2 հաﬔտն արձակեցին
և շպրտեցին Աքելի կողմը։ Ձեռքը վերևից հայտնեց վճիռը։ Զինվորները քաշեցին ձին։ Աքելը
հրապարակ2մ ﬓաց ﬕ րոպե, նայեց ձի2 հետևից և անխոս վերադարձավ, ﬔջքին ձի2
հաﬔտը։
Դարբնի տղան սրախոսեց.
— Ափիցեր Աքել Շ2ղ2նցով,— բայց ոչ ոք չծիծաղեց։ Դարբնի տղայի ժպիտն այլանդակ
կծկվեց և դեմքի վրա սառեց, որպես դառն2թյան կնիք։
Հետո Ռ2ստաﬔնց ճակատը նշան ձին տարան։ Գնաց և տերտերի ձին։ ժամհարը գլ2խր
կախ եկավ։
— Հիմա ես տերհորն ի՞նչ պատասխան եմ տալ2...
Չորրորդ հերթը Կոստանդինն էր։ Գյ2ղացիները զարմացան, երբ լսեցին նրա ազգան2նր,
որովհետև Կոստանդը նրանց ﬔջ չկար։ Դարբնի տղան նկատեց, որ սեղանի շ2րջը
նստողների ﬔջ ինչ-որ փսփսոց ընկավ։ Հրապարակի մյ2ս կողﬕց երևաց Կոստանդը՝ լղար,
ﬔջքը փոս ընկած, մոխրագ2յն ﬕ ձի հետևից։ Թվաց, թե ն2յնիսկ չնայեցին նրա կողմը և
ձեռքը վերևից նշան տվեց, որ Կոստանդն 2 ձին հեռանան հրապարակից։ Այդ այնքան
արագ կատարվեց, որ գյ2ղացիներից շատերը չհավատացին իրենց աչքերին, թե այդ
«խեղճ» գյ2ղացին Կոստանդ աղան է։ Նրանք ﬓացել էին ապշած։ Իսկ Կոստանդը կեղծ
2րախ2թյամբ ետ տարավ ձին և անհայտացավ։
Դարբնի տղան Սիմոնի ականջին շշնջաց.
— Տեսա՞ր, որ աս2մ էի...
Երբ մոտեցավ, վերցնել տվին ձի2 հաﬔտը և ﬕ ակնոցավոր ռ2ս, որ անասնաբ2յժ էր,
քիթը վեր քաշելով կռացավ վերքի վրա։
— Չտարան,— անցավ Սիմոնի մտքով։ Բայց մարդը բարկացավ և մատը թափ տվեց Սիմոնի
վրա։ Նա հայհոյ2մ էր։ Սիմոնը վախից դողաց, գ2նատվեց և նստեց հաﬔտի վրա:
Զինվորները Ցոլակին տարան։ Սիմոնը տեսավ, թե ինչպես իր ձի2 երկար պոչը ս2ր
մկրատով կտրեցին։ Եվ իսկ2յն աչքին այնպես երևաց, ասես Ցոլակը ﬔծացավ և դարձավ
ղազախի ձի։
Գյ2ղական գրագիրը բղավեց նրա վրա։ Նա սթափվեց և բեռը շալակին վերադարձավ
յ2րայինների մոտ։
8
Արևն արդեն թեքվել էր, երբ գյ2ղացիները ճանապարհ ընկան տ2ն։ Ազատվել էին ﬕայն
2թ ձի, որոնց վրա բարձել էին ﬓացած ձիերի հաﬔտները։ Գյ2ղացիներից ոմանք իրենք
էին շալակել ձիերի սանձերն 2 չվանները։ Ազատված ձիերը, որոնցից երեքը ծ2ռոտ էին,
ﬔկի ﬔջքն էր փոս ընկած, երկ2սը քոս էին, իսկ Հաբեգանց ձի2 երկ2 կողոսկրը չկար,—
ազատված ձիերը հազիվ էին քայլ2մ ծանր բեռան տակ։
Սիմոնը գլ2խը կախ գն2մ էր մյ2սների հետ։ Դարբնի տղան էլ լ2ռ էր, որովհետև ոչ ոք սիրտ
չ2ներ նրան լսել2։ Նրանք անընդհատ բարձրան2մ էին լեռը, կարծես պիտի գնային ﬕնչև
մ2թ երկինքը։ Մայրամ2տի արևը աջ կողﬕց նրանց ոսկեվորել էր։ Նեղ արահետով գն2մ
էին նրանք իրար հետևից, ինչպես կռ2նկի երամ և թվ2մ էր, թե բեռների տակ կքած սև
ստվերները հավիտյան պիտի բարձրանային մ2թ լեռը, ﬕնչև ﬕ խավար անդ2նդ
հանկարծ կլաներ նրանց։
Սիմոնը ձի2 չվաններից և սանձից զգ2մ էր Ցոլակի ողորկ մարﬓի ծանոթ հոտը։ Եվ ﬕ
ﬕտք, ծանր բեռից ավելի դժվար ծանր2թյամբ, նստել էր նրա գլխ2մ և նա խոնարհել էր
գլ2խը։ Բայց փակ աչքերով էլ տեսն2մ էր արնոտ չեչաքարը։
— Հենց իմ փիս2թյ2նը ﬓաց, Ցոլա՜կ... Հիմա հազար ձի2 ﬔջ անտեր խրխնջ2մ ես...
Յարաբ տեսնես արյ2նը ցամաքե՞ց։
Եվ նա բ2ռը լայն բաց արեց, այն բ2ռը, որով բռնել էր քարը։
Բռի ﬔջ ստացականի կտորն էր, վրան Ցոլակի գինը և իր ազգան2նը։
Արևի մայր մտնող շողերը հրդեհել էին ամպերը, ներկել արնոտ գ2յնով։ Լեռների սև
ստվերները ավելի վառ էին ցոլացն2մ ամպերի կարﬕրը։ Կաթնաղբյ2րի արոտներ2մ և
սարալանջ2մ էլ ոչ ﬕ կաքավ չէր կարդ2մ և ոչ լոր էր ճկ2մ։ Քնել էին քարերը, խոտերը,
անբան հավքերը և լեռների վրա իջել էր իմաստ2ն ﬕ երեկո։
Կաթնաղբյ2րից նրանք ջ2ր խﬔցին և հացի փշրանքները թաթախեցին սառը ջր2մ։ Մ2թն
ընկն2մ էր և ճանապարհ դեռ շատ կար։
Սիմոնը նայեց ներքև... Ա՜յ, այստեղ արած2մ էր Ցոլակը, նրա ատաﬓերի արանք2մ երևի
դեռ ﬓ2մ է այս դաշտերի խոտը։ Իսկ ինքը պառկել էր այս քարի տակ և ﬕ լ2յս ճառագայթ
խոստան2մ էր զվարթ վերադարձ։ Ու ետ նայեց Սիմոնը։ Այնտեղ, ներքևը, խավար էր,
խավարի ﬔջ քաղաքը և քաղաքի փշալարյա վանդակ2մ աղիողորմ վրնջ2մ էր իր հ2յսը, իր
Ցոլակը։
Հանկարծ Կաթնաղբյ2րից ներքև, քարերի վրա, զրնգացին ծանր պայտերը։ Գյ2ղացիները
ճանապարհից դ2րս եկան և ﬕ կողմ քաշեցին բեռնած ձիերը։
Հեծվորը Կոստանդ աղան էր, սպիտակ ձի2 վրա... Միայն Շ2ղ2նց Աքելը կիսաբերան
ընդ2նեց նրա ողջ2յնը։ Մյ2սները քարի նման լ2ռ էին։ Դարբնի տղան ատաﬓերը սեղﬔլով
զայրացավ. — Տեսա՞ր, Սիմոն, սևն 2 սպիտակը...
Սպիտակ ձին ﬕ վայրկյան ցոլաց մթնող արևի շողեր2մ և չքացավ դեպի նարնջագ2յն
ամպերը։ Կարծես մարմարիոնե ﬕ արձան արշավ2մ էր դեպի պատվանդանը, որ իր
անհաս բարձ2նքից ահ 2 սարսափ մաղի ռաﬕկ գյ2ղացիների վրա։
9
Կեսգիշեր էր, երբ տ2ն հասան։
Դռան մոտ կանգնել էր Շարմաղ բիբին, ճրագը ձեռքին։ Սիմոնը ներս մտավ, տոպրակն 2
սանձը գցեց ﬕ անկյ2ն։ Անկողնից վեր թռավ Շողերը։
— Ապի՛, բա Ցոլա՞կը։
Աղջկա ﬕաﬕտ հարցին, որպես պատասխան, դ2րսը, լեռնային գյ2ղի սառը խավար2մ,
վրնջաց անմայր ﬕ ք2ռակ։ Կարծես բազմաթիվ մանր զանգակներ երգեցին անեզրական
տխր2թյ2ն։
Շարմաղ բիբին սարս2ռով վրա դրեց դ2ռը և հին դ2ռը ﬕ անգամ էլ երգեց երկար 2
կերկեր, արևելյան թախծոտ ﬕ երգ։
Պառավը լալիս էր...
Հետո քանի երեկո իջավ և զանգեր զարկեցին, բայց ﬕնչև մահ, իրիկնապահին նա ոչ դ2ռը
բացեց և ոչ էլ զանգերի ղողանջը որպես անանձնական օրհն2թյ2ն ներս մտավ նրանց սև
խրճիթը...