Yeniyüzyıl Üniversitesi

Hukuk Fakültesi Öğrencileri İçin

Türk

ANAYASA HUKUKU
(Ders Notları)

Prof. Dr. Servet ARMAĞAN

(Anayasa Hukuku Profesörü)

Kitap :1

İstanbul-2013

1
 İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ.......................................................................................................................................4
Kısaltmalar................................................................................................................................4
G İ R İ Ş.................................................................................................................................5
1-ANAYASA HUKUKU.......................................................................................................5
2- KANUN VE ANAYASA KAVRAMLARI.......................................................................6
1- Kanun..............................................................................................................................6
2- Anayasa........................................................................................................................10
3- Kanunları Bilmemek Mazeret sayılmaz.......................................................................14
4- Kanunlara Saygı...........................................................................................................14
5- Anayasa ,Devlet ve Maddî-Mânevi Hayatımız............................................................15
6- Anayasa Değişikliği Konusu........................................................................................16
3-DEVLET............................................................................................................................19
1-Unsurları:.......................................................................................................................19
2-Şekilleri-Tipleri:............................................................................................................21
A.DEVLET BAŞKANI BAKIMINDAN.........................................................................21
1.Monarşi..........................................................................................................................21
2.Cumhuriyet....................................................................................................................21
3.Aristokrasi......................................................................................................................21
A.YAPISI BAKIMINDAN...............................................................................................22
1.Üniter Devlet..................................................................................................................22
2.Birleşik Devlet...............................................................................................................22
4-KUVVETLER AYRILIĞI-HÜKÛMET ŞEKİLLERİ.....................................................24
A.Kuvvetler Ayrılığı Teorisi.............................................................................................24
B. Kuvvetler Birliği Sistemi.............................................................................................24
1.Yürütme Organında Birleşme........................................................................................24
2.Yasama Organında Birleşme: Meclis Hükümeti...........................................................25
B.Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri........................................................................................25
1.Sert Kuvvetler Ayrılığı:Başkanlık Sistemi....................................................................25
2-Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlamenter Sistem........................................................25
Birinci Bölüm :TÜRKİYE’DE ANAYASA HAREKETLERİ........................................29
1- SENED-İ İTTİFAK.........................................................................................................29
2- TANZİMAT FERMANI..................................................................................................30
3- 1876 TARİHLİ KANUN-U ESASİ.................................................................................31
4- 1921 TARİHLİ ANAYASA.............................................................................................34
5- 1924 TARİHLİ ANAYASA.............................................................................................35
6- 1961 ANAYASASI..........................................................................................................37
7- 1982 ANAYASASI:.........................................................................................................39
5-1982 Anayasası:.................................................................................................................40
1-1982 Anayasasısnın bugüne kadar geçirdiği değişiklikler:...........................................41
İkinci Bölüm: TÜRK ANAYASA HUKUKUNUN ANA HATLARI.................................42
1-CUMHURİYETİN TEMEL ORGANLARI.....................................................................42
1-Yasama Organı..............................................................................................................42
a-Görevi:...........................................................................................................................42

2
 b-Parlamento Seçimlerimiz...............................................................................................43
c- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Çalışma Şekli.......................................................43
2- Yürütme Organı............................................................................................................44
a-Grevi:.............................................................................................................................44
b-Kuruluşu:.......................................................................................................................44
3-Yargı Organı..................................................................................................................45
a-Görevi :..........................................................................................................................45
b-Kuruluşu:.......................................................................................................................45
c-Yüksek Mahkemeler......................................................................................................45
4- Cumhuriyetin Temel Nitelikleri...................................................................................48
5- Temel Kanunlarımız....................................................................................................49
6- Temel Haklarımız.........................................................................................................50
2- TEMEL HAK ve HÜRRİYETLER-İNSAN HAKLARI.................................................51
1 – Genel Olarak...............................................................................................................51
2- Türk Hukuk Sisteminde İnsan Hakları *...................................................................52
3-Kan Davası...................................................................................................................58
4- Memleketimizde Adalet Reformu (Farklı Bir Yaklaşım).............................................59
3-BAZI TEMEL HAKLAR..................................................................................................63
1- Basın Hürriyeti ve Sınırları..........................................................................................63
2- Hak Arama Hürriyeti....................................................................................................67
3- Dilekçe Hakkı..............................................................................................................69
4-Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hakkı.............................................................................70
5- Hukuk Devleti ve Kuvvete Başvurma..........................................................................72
6- Güvenlik Kuvvetlerine Saygı.......................................................................................75
7- Emniyet Kuvvetleri ve Kitlelerarası İletişim...............................................................75
8- Temel Haklar ve Kamu Düzeni; Hak ve Hürriyetler ve Polisiye Tedbirler Arasında
Denge................................................................................................................................80
Üçüncü Bölüm: SEÇİM SİSTEMLERİ VE MEMLEKETİMİZDE SEÇİMLER...........87
Birinci Başlık:SEÇİMLER VE BAZI KAVRAMLAR........................................................87
İkinci Başlık:OYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ (SEÇİM SİSTEMLERİ)...................102
I — ÇOĞUNLUK SİSTEMİ..........................................................................................102
A. Çoğunluk Sisteminin Çeşitleri...................................................................................103
1 -Mutlak Çoğunluk........................................................................................................103
2 - Basit Çoğunluk..........................................................................................................105
3 - Mevsuf Çoğunluk......................................................................................................106
1 - Çoğunluk Sisteminin Faydaları.................................................................................107
2 - Çoğunluk Sisteminin Mahzurları...............................................................................107
C. Çoğunluk Sistemi Hakkında Düşünceler...................................................................109
ÖZET-ŞEMA..................................................................................................................116
II-NİSBİ TEMSİL SİSTEMİ..........................................................................................116
1-Genel Olarak................................................................................................................116
2- Artık Oyların Değerlendirilmesi.................................................................................118
3 - Nisbi Temsilin Faydaları...........................................................................................122
4 -Nisbi Temsilin Mahzurları..........................................................................................122
Üçüncü Başlık:TÜRKİYEDE PARLAMENTO SEÇİMLERİ..........................................126
I - GENEL OLARAK.....................................................................................................126
II — CUMHURİYETİN İLÂNINA KADAR TÜRKİYE'DE SEÇİMLER...................126
Dördüncü Bölüm:1982 Anayasasının 17.Değişikliği.............................................................133

3
 ÖNSÖZ
Elinizdeki kitap,ilk aşamada öğrencinin dersleri takip ve imtihanlara hazırlanma ihtiyacını
karşılamayı amaçlamaktadır. Bu sebeple özellikle Türk Anayasa Hukuku konuları
ağırlıktadır. Burada, bölümün ismine de uygun olarak, Türk Anayasa Hukuku’nun çok
konuşulan belli başlı konuları ele alınmış ve yorumlanmıştır.

Bütün bu açıklamalar yapılırken, Avrupa Birliğine girme müzakerelerine başlamış bulunan

Türkiye’nin durumu göz önünde tutulmuştur. Türkiye, Anayasasında ve kanunlarında bir çok
değişiklikler yapmıştır.Bu sebeple açıklamalarımız esnasında yer yer Avrupa Hukuku
normları ile mukayeseler de yapılmıştır. Böylece, öğrenci derslerine çalışırken hem Türk
Anayasa Hukukunu , hem de Avrupa Hukukunun temel normlarını öğrenmiş olacaktır.
Ümit ederiz kitap bu amacına ulaşacaktır. Çok geniş olan Anayasa Hukukunun ve Türk
Anayasa Hukukunun diğer bazı konularını ayrı kitabımızda ela almayı ve yayınlamayı
düşünmekteyiz.

Geçen ders yılı için hazırladığımız ve öğrenciye çoğaltılmış copy olarak verdiğimiz metin, şu
an kitap olarak elinizde.Ders notlarımızı kitap haline getirirken:metin baştan aşağıya tekrar
okunmuş, gereken düzeltmeler yapılmış;ayrıca bazı gereksiz tekrarlar çıkartılmış ve bazı
“Seçim Hukuku” konuları eklenmiştir.

Türk Anayasa Hukuku kitabımızı bu haliyle yayınlayan Yeniyüzyıl Üniversitesi Mütevelli

Heyetine,özellik Mütevelli Heyeti Başkanı Dr. Azmi Ofluğlu ile Başkan yardımcısı Ekrem
Dalkılıç’a teşekkürlerimi ifade ediyorum.Mütevelli Heyeti bu kitabı yayınlama kararı
ile ,şüphesiz,Yeniyüzyıl Üniversitesinin bilimsel hayatında ve gidişinde bir katkıda
bulunmuş oldu.

Kitabımızın öğrencilerimize faydalı olacağını umuyorum.

Prof. Dr. Servet ARMAĞAN

5 Ağustos 2014-Büyükçekmece

Kısaltmalar

A. : Anayasa
An. M. :Anayasa Mahkemesi
b : Baskı
bkz. : bakınız
c. : cilt
D : Düstur
FAM. : Federal Almanya Anayasa Mahkemesi
FAA: Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası; FAMK: Federal Almanya Anayasa Mahkemesi
Kanunu; GG: Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası;

4
 FAMK: Federal Almanya Anayasa Mahkemesi Kanunu
GG: Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası
İbid:aynı eser aynı yer(Latince kısaltma)
İHEB : Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
(10Aralık 1948)
İÜHF. : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
K. : kanun
KHK. : Kanun Hükmünde Kararname
md. : madde
RG : Resmi Gazete
s. : sayı,sayılı
sh. : sahife
t. : tarihli
ter. : tertip
vb. : ve benzeri
vd. : ve devamı
 y. : yayını

G İ R İ Ş

1-ANAYASA HUKUKU

1- Anayasa Nedir?
Halk dilinde ve ilim adamlarının çalışmalarında kullanılan “Anayasa” tabiri şu demektir:
Anayasa, bir devletin temel kanunudur. Kanunlara yol gösteren, temel felsefelerini belirten ve ana
hükümler ihtiva eden bir kanundur. İlmi olarak ise şöyle diyebiliriz: “Anayasa, bir devletin ana
organlarını, bu organların çalışmasını ve kişilerin hak ve hürriyetlerini belirten temel kanundur”.
2- Anayasada neler vardır?
Bu tarifi biraz daha açacak olursak şöyle diyebiliriz: Mesela yasama organı nasıl kurulur?
Türkiye Büyük Millet Meclisi ismini verdiğimiz yasama organımız nasıl seçilecektir, seçimine esas
olan prensipler nelerdir vs?
Aynı şekilde hükûmet nasıl kurulacaktır, görevleri nelerdir, yetkileri nelerdir? Mahkemelerin de
temel prensipleri, çalışma usullerinin ana hatları da Anayasada gösterilebilir.
Nihayet son olarak vatandaşların sahip oldukları hak ve hürriyetleri de genel hatlarıyla Anayasa
düzenler. Mesela seyahat hürriyeti, dilekçe hakkı, mülkiyet hakkı vb.
3- Anayasalar nasıl yapılır?
Anayasalar demokratik devletlerde, demokratik usullerle yapılır. Mesela Anayasayı yapmak için
özel bir meclis seçmek bu usullerden biridir. Buna “Kurucu Meclis” ismi verilir. Veya normal
parlamento Anayasayı yapar.
Bazen de yapılmış olan Anayasa halkın oyuna sunulur. Halk sandık başına giderek o Anayasayı
kabul veya reddeder. Bu usule “Referandum” ismi verilir.
Türkiye’de 1961 yılında ve 1982 yılında, iki defa, Anayasa yapmak için bir Kurucu Meclis
toplanmış ve bu Kurucu Meclisin yaptığı Anayasa halkın oyuna sunulmuştur.
Son olarak belirtelim ki, Anayasalar temel hukuk kurallarıdır. Bu temel hukuk kurallarına herkes
uymalıdır. Yani yasama, yürütme, ve yargı organlarıyla her türlü kişi ve kuruluşlar Anayasaya saygı
göstermelidirler.

5
 Anayasaya saygı gösterildiği ve onun hükümleri uygulandığı müddetçe anayasalar uzun ömürlü
olur.
4- Şimdiye kadar hangi Anayasalar yapılmıştır?
Şimdiye kadar yapılan ve yürürlüğe konulan Anayasalarımızın tarihleri şöyledir:
1- 23 Aralık 1876 –Kanun-u Esasi
2- 20 Ocak 1921 –Teşkilât-ı Esasiyye Kanunu
3- 3 Nisan 1924- Teşkilât-ı Esasiyye Kanunu
4- 9 Temmuz 1961-T.C. Anayasası
5- 7 Kasım 1982-T.C. Anayasası.

2- KANUN VE ANAYASA KAVRAMLARI

1- Kanun
“Kanun” adı verilen ve birçok kimseler tarafından kullanılan kavramın manasını belirtmek için,
burada uzun ilmî tahlillere girmeye lüzum yoktur. Bugün memleketimizde ve modern hukukun tatbik
edildiği memleketlerde “Kanun” denilince muayyen bir tasarruf hatıra gelir.
Bu manada “kanun”u ortaya koymak ve hususiyetlerini belirtmek, ilmî bakımdan da en itirazsız
bir tarif olmaktadır: “Kanun, yasama yetkisini haiz kurul tarafından muayyen usullere uyularak
yapılan ve ismi kanun olan tasarruflardır”. Bu tarifi daha yakından ele alacak olursak şu esasları
tespit edebiliriz:
1- Kanun, yasama yetkisini haiz olan organ tarafından yapılır. Bir devletin hukukî hayatında bu
yetkiyi haiz olan organ hangisi ise, ancak onun yapacağı tasarruflar “Kanun” adı ile adlandırılabilir.
Meselâ memleketimizde, TBMM Yasama Organıdır. (A. md.7, 75, 87). Binaenaleyh, kanun adı
altındaki tasarrufları TBMM yapacaktır; bu sebeple, meselâ Yürütme Organının yaptığı tasarruflara
“Kanun” ismini veremeyiz. Ancak “Kanun Hükmünde Kararname” yapabilirler
2- Yasama organları bazen çeşitli isimler altında ve farklı bünyeyi haiz tasarruflar da
yapmaktadırlar. Meselâ tefsir kararları, yani manasında ihtilaf husule gelen bir kanun hükmünün,
tefsirini ihtiva eden kararlar alabilirler. 1924 t. A.da yer alan ”Tefsir Kararları" hükmü, daha sonra
kaldırıldı. Ayrıca bazı kimseleri, muhakeme edilmek üzere “Yüce Divan” adı verilen Mahkemeye
sevke karar verebilirler.
Yahut, memlekette sıkıyönetim veya olağanüstü hâl ilanına karar verebilirler v.s. Bütün bunlar
kanun sayılmaz. Yasama Organı tarafından yapılmasına rağmen, “kanun” değildirler.
“Kanun” adını verdiğimiz tasarrufların, ismi de “Kanun”dur. Ve diğerlerinden ayrı bir yol ile
kabul edilirler. Memleketimizde Yasama Organı olan TBMM tefsir kararları veremez. Ama
saydığımız diğer kararları alabilir.
3- Kanunların yapılması muayyen usullere bağlı olarak sağlanır: Bu usulleri zaman sırası
bakımından görelim:
1- Yapılması
a) Teklifi
Kanunları teklife yetkili olanlar, o devletin mevzuatı, bilhassa Anayasası tarafından
gösterilmiştir. Bunlar dışında kalanlar, kanun teklifine yetkili değildir. Meselâ memleketimizde halkın
kanun teklif etme yetkisi yoktur. Bazı devletlerde tatbik edilmekte olan “Halkın Kanun Teklifi”
müessesesi bizde kabul edilmemiştir. Bunun gibi, resmî sıfatı haiz, diğer kamu kuruluşları da
(Vilâyetler, belediyeler vs.) kanun teklif edemezler.
1982 Anayasasına göre, memleketimizde “Kanun teklif etmeye, Bakanlar Kurulu ve
milletvekilleri yetkilidir” (md. 88/1)
Tatbikatta Bakanlar Kurulunun yaptığı kanun teklifine “Tasarı” ismi verilmektedir. Bakanlar
Kurulu dışındakilerin teklifi ise, sadece “Teklif” diye adlandırılmaktadır.
Kanun teklif etme, sadece, kısa bir şekilde mevzuu ve ana hatları belirterek yapılabildiği gibi,
bölümler ve maddeler haline getirilmiş metinler şeklinde de yapılabilir. Tatbikatta ikinci şekil, daha
çok, Bakanlar Kurulu tarafından yapılan tekliflerde görülmektedir.

6
 Bu hususta Meclis iç tüzükleri hükümler koymuşlardır.
b) Müzakere
Hazırlanan kanun teklif ve tasarıları müzakere edilerek kesinleşirler. Müzakerenin nasıl
yapılacağı da, o devletin Anayasasında veya parlamento iç tüzüğünde belirtilmiştir, yahut da
geleneklerle tespit edilmiştir. Hangisi olursa olsun, müzakere safhası da, bazı hususiyetler arz eder:
aa) Anayasa Komisyonu ve ilgili komisyonlar
Modern devletlerde, kanunların müzakeresine komisyonlarda başlanmaktadır. Bu komisyonlar
çeşitli adlar almakla beraber, umumiyetle hepsinde takip edilen gaye aynıdır: Kanunun hatalı
taraflarını kaldırmak, ifadelerini düzeltmek ve teklifi teknik bakımdan bir “Kanun Metni” haline
getirmektir.
Şayet, diktatörlük rejimleri yürürlükte ve diktatör de, bir hey’et değil, bir tek kişi ise, artık
çıkarılacak kanunun müzakeresi sadece o şahsın düşüncesine bağlıdır. O isterse, yakınlarına,
çıkaracağı kanun hakkında fikirlerini sorar.
Ama bizim burada ele aldığımız, modern demokrasilerde kanunun müzakeresi olduğu için, bu
nokta üzerinde durmuyoruz.
Memleketimizde, kanun teklifleri Meclis Başkanına verilir. Meclis Başkanı, bu teklifi ilgili
Komisyona havale eder. Bu komisyon, Meclis üyelerinden meydana gelmiş bir komisyondur.
Komisyon kendisine havale edilen kanun tekliflerini inceler. (Türkiye Büyük Millet Meclisi İç tüzüğü,
md. 73-74).
Kanun teklifleri evvela, mevzuu bakımından, ilgili olduğu komisyonda müzakere edilir. Mecliste
çalışan birçok komisyon bulunmaktadır1. Millî Eğitim, Millî Savunma komisyonları gibi. Bu
komisyonlar, meclis üyelerinden meydana gelir; sayıları, iç tüzükte gösterilmiştir 2. Bir komisyona
seçilen üyeler, o komisyonun branşı üzerinde bilgisi ve ihtisası olan kimselerdir.
İşte kanun teklifleri bu komisyonlarda müzakere edilirler. Kanun teklifi, Millî Eğitim ile ilgili ise,
Millî Eğitim Komisyonuna; tarım ile ilgili ise Tarım Komisyonuna havale edilir ve orada müzakeresi
yapılır. Meselâ askerlik hizmeti ile ilgili bir kanun teklifi yapılsa, bu teklif, konusunun ilgisi
dolayısıyla evvelâ, Millî Savunma Komisyonuna gider ve orada müzakere edilir. Bu komisyonlar, o
teklifin, memleketimizde mevcut ilgili kanunlar karşısındaki durumunu tespit ve memleketin böyle bir
kanuna olan ihtiyaç derecesini araştırırlar. Eğer teklifin faydasız veya zararlı olduğuna kanaat
getirirlerse, o teklif reddedilir. Eğer kabul ederlerse, o teklif artık Meclis gündemine girer ve Genel
Kurulda görüşülür.
Komisyonlar, teklifi, ifade bakımından düzeltebilirler: bazı maddeleri değiştirebilir, bir kısmına
ilaveler de yapabilirler (Türkiye Büyük Millet Meclisi İç tüzüğü, md. 35).
İlgili komisyonlar, yapılan teklifin Anayasaya uygunluk derecesini bizzat incelerler. (TBMM İç
tüzüğü md. 38).

1
Hâlen yürürlükte bulunan sisteme göre komisyonlar üç kısma ayrılabilir: a) Meclisin vazifeleri ile ilgili
komisyonlar (Anayasa, Sayıştay, Millet Meclisi Hesaplarını İnceleme ve Dilekçe Komisyonu); b) Bütün
hükûmet hizmetleri ile ilgili komisyonlar (Bütçe Komisyonu); c) Bakanlıklar ile ilgili komisyonlar
(Adalet, Dışişleri, İçişleri, Milli Eğitim vs. komisyonları).
Bunlardan Bütçe komisyonu A.-md. 162 hükmü gereğince Türkiye Büyük Millet Meclisi (40 üye)
üyelerinden meydana gelir. Bunun dışında 12 komisyon bulunur (Türkiye Büyük Millet Meclisi İç tüzüğü,
md. 20).
2. Memleketimizde kabul ve tatbik edilen parlamento iç tüzüklerinin metinleri ve genel olarak “İç tüzük”
kavramı hakkında şu eserimize Bkz. “Memleketimizde İçtüzükler”, İstanbul, 1972 (İHF., Yayını).
3. 1961 Anayasası devrinde yaklaşık yirmi kanun, tekrar görüşülmek üzere Cumhurbaşkanınca geri
gönderilmiştir. Bunlardan ancak çok az bir kısmı (iki tane) Meclislerce tekrar görüşülmüş ve kabul edilmiştir.
Bu konuda Bkz. Ahmet KERSE, Türkiye’de 1961 Anayasasına göre Cumhurbaşkanı, İstanbul, 1973, sh. 94.
Belirtelim ki, 648 s. Siyasi Partiler Kanununun 111. maddesini değiştiren K., Cumhurbaşkanınca tekrar
görüşülmesi için geri gönderilmiş, fakat oldukça hızlı bir şekilde görüşülmüş ve kabul edilmiştir (Bkz. 1978
Mart ayı gazeteleri).
1982 Anayasası döneminde de benzer durumlar ortaya çıkmıştır. Ancak TBMM'ne geri gönderilen kanunların
sayısı çoktur, hatta hemen hemen tamamıdır.

7
 Anayasaya aykırılık, anayasanın hükümlerine ve getirmek istediği nizama ve manaya aykırılık
demektir. Bu aykırılık açık (sarih) olabildiği gibi, kapalı (zımnî) da olabilir. Her ikisi arasında, teklifin
reddi bakımından bir fark yoktur.
İlgili Komisyonun veya Anayasa Komisyonu’nun, teklifi Anayasaya aykırı bulması, ya teklifin
tamamı bakımından, ya da bir kısmı için söz konusu olur. Tamamı Anayasaya aykırı olan tasarı,
kesinlikle reddedilir (TBMM İç tüzüğü md. 38). Ama, bu kanun tasarısının ancak bir hükmü veya bir
fıkra veya bendi Anayasa aykırı ise, ilgili komisyon onu kaldırabilir veya düzeltebilir. Bu takdirde o
kanun teklifi “Anayasaya Uygun” hale getirilmiş olur.
Anayasa Komisyonu, bir teklifi Anayasaya uygun görürse, bunu bir kararla (Rapor) tespit eder.
Bu komisyon, teklifin, insan haklarına, hukukun umumî prensiplerine ve adalet esaslarına aykırı olup
olmadığını tespit için de inceleme yapabilir. Bu açıdan aykırılık bulursa, bunu raporunda belirtir.
Anayasa ve ilgili komisyonda müzakeresi tamamlanan bir teklif, diğer müzakere safhalarına sevk
edilir.
bb) Genel Kurul
Kanun teklifleri, bundan sonra Meclis Genel Kurulu’nda müzakere edilir. Memleketimizde, 1961
Anayasası döneminde Yasama Organı iki meclisten (Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu)
meydana geldiğinden (1961 Anayasası, md. 63/1), kanun tekliflerinin iki mecliste de müzakeresi
gerekiyordu.
1982 Anayasasının 88/2. fıkrasında kanun tasarı ve tekliflerinin, tek meclisli,Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nde görüşülme usul ve esaslarının iç tüzükle düzenleneceği hükme bağlanmıştır.
TBMM Başkanı, bir tasarı veya teklifin görüşülmesine başlanırken ilgili komisyon tarafından
verilen raporun tamamının okunmasına gerek olup olmadığını Genel Kurul’a sorar. Buna lüzum
görülürse aynen okunur (İç tüzük, md. 79).
Kanun tasarı veya tekliflerinin görüşülmesinde, önce tasarı veya teklifin tümü hakkında söz
verilir (İç tüzük md. 81/1).
Bundan sonra, komisyonca hazırlanan metnin oylanmasına geçilir. “Bu metin kabul edilirse,
değişiklik önergeleri reddedilmiş ve madde kabul edilmiş sayılır”(İç tüzük, md. 82).
Kanun tekliflerinin görüşülmesi ile ilgili diğer hususlar TBMM İç tüzüğünde teferruatlı bir
şekilde düzenlenmiştir (Bkz. TBMM İç tüzüğü, md. 79 vd.).
Böylece Meclis genel kurulunda kabul edilen kanun imza ve neşir için hazırlanmış olmaktadır.
Eğer metin meclis tarafından reddedilirse, teklif veya tasarı kesinleşmemiş, düşmüş olur.
c) İmza ve yayınlanma
Devlet Başkanlarının yetkisinin kuvvetli olduğu devirde, meclislerde kabul edilen kanunlar,
Devlet Başkanının “tasdik”ine (ratification) sunulurdu. Devlet Başkanının tasdiki ile, o kanun
kesinleşir; tasdik etmezse, o kanun teklifi düşerdi. Meselâ 1876 tarihli Anayasamızda böyle bir hüküm
mevcuttu (md. 54).
Zamanla devlet başkanlarının yetkileri kısılmıştır; devlet başkanları hukukî ve hatta fiilî
otoritelerini kaybetmişlerdir. Bu sebeple, devlet başkanının tasdiki olmadan da, kanunlar
kesinleşebilmektedir.
İşte, eski devirlerin bir izi olarak, hâlen devlet başkanlarının kanunları imzalamak ve neşretmek
yetkisi Anayasalarda yer almaktadır. Bu imza ve neşir hiç bir zaman tasdik demek değildir ve
onunla aynı neticeleri veremez.
1982 Anayasası, kanunların “Cumhurbaşkanınca yayımlanması”ndan bahsetmektedir. Yani
bizde Devlet başkanının “tasdik” yetkisi yoktur. A. nın 89. md.si şöyle demektedir:
“Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilen kanunları on beş gün
içinde yayımlar.
Yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüşülmek
üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde, Türkiye Büyük Millet
Meclisi’ne geri gönderir. Cumhurbaşkanınca kısmen uygun bulunmama durumunda, Türkiye
Büyük Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşebilir. Bütçe kanunları bu
hükme tâbi değildir.

8
 Türkiye Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun
cumhurbaşkanınca yayımlanır; Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa,
Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar Meclis’e geri gönderebilir.
Anayasa değişikliklerine ilişkin hükümler saklıdır.”
Görüldüğü gibi, Cumhurbaşkanı, Mecliste kabul edilen kanunların bir defaya mahsus olmak
üzere, tekrar müzakeresini istemek hakkına sahiptir. Ancak meclis (TBMM) o kanunu tekrar kabul
ederse, artık Cumhurbaşkanı onu Resmi Gazetede neşretmek mecburiyetindedir; ikinci bir defa geri
gönderme yetkisi yoktur3.
Devlet Başkanının kanunları tekrar müzakere edilmesi için geri göndermesine batı hukuk
literatüründe “Veto” ismi verilmektedir. Bizim Anayasamız “Veto” tabirini kullanmamıştır, sadece,
“geri gönderme” demektedir. İkisi arasındaki netice farkı, herhalde, Veto lehine daha kuvvetli şekilde
ortaya çıkar. Vetoyu kabul eden bazı devletlerde, Amerika Birleşik Devletleri gibi, geri gönderilen
kanunları parlamento 2/3 çoğunlukla kabul etmek mecburiyetindedir. Bizim Anayasamız ise, 2/3
çoğunluk aramamıştır.
Kanunlar Resmî Gazetede neşredilirler. Resmi Gazete “Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve
Yayın Genel Müdürlüğü”nce çıkartılmaktadır. Kanunları neşreden diğer bazı resmî kaynaklar daha
vardır: Düstur, Kanunlar Mecmuası gibi.

d) Yürürlük
Kanunların kabulü için riayet edilmesi şart olan safhaları gördük. Kanunun kesinleşmesi ile
alâkası olmamakla beraber, tatbik edilmesini sağlayan bir safhaya da temas etmek icab eder. O da
Kanunların yürürlüğe girmesidir.
Kanunlar Resmi Gazetede yayınlanınca, vatandaşlar, o kanundan haberdar olmuş olurlar. Ancak
bundan sonra o kanunun tatbiki mümkün olabilir. Ancak Resmi Gazetede yayınlanan kanunlar hemen
yürürlüğe girmeyebilirler. Bir diğer deyişle, kanunların Resmi Gazetede neşredilmeleri ile birlikte,
aynı gün veya onu takib eden gün, yürürlüğe girmeleri kaide olmakla beraber, yürürlük tarihi ileriki
bir tarih de olabilir. Bu istisnaî bir durum olmakla beraber, görülmektedir. Meselâ bir kanun, Resmî
Gazetede yayınlanmasından otuz veya kırk gün sonra yürürlüğe girebilir.
Her iki hâl için de kanunlar son md. lerinde hüküm koyarlar.
2- Değiştirilmesi
Kanunların değiştirilme usulü, yapılmalarındaki usulün aynıdır, hangi usul ile yapılmışlarsa, aynı
usul ile değiştirilirler. Değiştirme tabirine, o kanunu yürürlükten kaldırma (ilga) da dahildir. Değişiklik
tasarı veya teklifi de bir kanun teklifidir ve “kanun metni” şeklinde kaleme alınır. Umumiyetle
değişiklik getiren kanunlar, esas kanundan daha kısa olmaktadır. Ama bir kanun kaldırıldığı zaman,
yeni kanun eskisinden daha uzun olarak kaleme alınmaktadır.
3- Özellikleri
Biraz da kanunun özelliklerinden bahsetmek yerinde olacaktır. Kanunların özellikleri, dış
görünüşünden ve muhtevasından çıkartılabilir.
Dış görünüşü bakımından, isim, numara ve tarih özellikleri vardır. İsimsiz kanun olmaz. İsim,
O kanunu adlandırmak, onu tanımak ve tanıttırmakta faydalar sağlar. Numarasının olması da, o
kanunu aynı veya benzer isimli kanunlardan ayırmaya yarar. Ayrıca, kanunun kabul tarihi hakkında
bilgi verdiğinden, o kanunun bulunmasını kolaylaştırır. Tarihi ise, kabul edildiği gün olarak atılır. Ve
bulunması hususundaki faydasından başka, yürürlüğü ile ilgili bazı ihtiyaçlara da cevap verir. Çünkü
bazı kanunlar, kabul tarihleri ile ilgili olarak (kabul tarihinden önce veya sonra diye) bazı hükümler
kabul etmektedirler. Meselâ, “Bu kanun, kabul edilmesinden önce cereyan eden... hâdiselere tatbik
olunmaz, veya... ise tatbik olunur” gibi.
Tabir caiz ise, kanunları, öğrencilere benzetebiliriz. Her öğrencinin ismi, numarası ve doğum
tarihi vardır. Kanunlar da aynı özelliği haizdirler.
Bir misâl vermiş olmak için, 1982 Anayasasını alabiliriz. Dış özellikleri ile birlikte bu Anayasayı
şu şekilde adlandırabiliriz: “7/11/1982 tarihli ve 2709 sayılı TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANAYASASI”. Resmi Gazete ile ilânı 9/11/1982-17863.
Kanunun muhteva bakımından özellikleri ise şunlardır:

9
 a) Umumilik
Kanunlar muayyen bir şahsa tatbik için değil, geniş vatandaş topluluğuna, hatta, ülkenin bütün
vatandaşlarına tatbik için çıkartılırlar. Herkese aynı hakkı tanırlar, herkese aynı vecibeyi yüklerler. Bu
özelliğe “kanunların umumîliği” diyoruz.
Ancak, bazan muayyen bazı münasebetler içinde bulunan insanlar için kanunlar çıkartıldığını da
görmekteyiz. Meselâ, ordu mensubu subaylar için kanun çıkartılırsa, bu kanun, ordu mensubu
olmayanlara tatbik edilemez. Hatta ordu mensubu olup da subay olmayanlara da tatbik edilemez.
Ancak bu kanun da, muayyen bir durumda olan “herkes”e tatbik edildiği için, yine “umumî” sayılır.
İkincisi, çok nâdir olmakla beraber, muayyen bir kişi için kanun çıkartıldığı da görülmektedir.
Meselâ bir şahsın, çarptırıldığı ölüm cezasının, yerine getirilmesi veya Meclis tarafından affı için (A.
md. 87) kanun çıkartılabilir. Bu kanun ancak, o kanunda ismi geçen şahsa tatbik edilir. Veya muayyen
bazı şahıslara, maaş bağlanması için kanun çıkartıldığı da görülmektedir. Harbte kahramanlık
gösterdikleri sabit olan kimselere “Hidemât-ı Vataniyye Tertibinden” maaş bağlanması
memleketimizde görülmektedir. Bu kanun da ancak o kanunda ismi geçen kimselere tatbik edilir. Bu
gibi durumlar istisna olarak kabul edilmelidir.
b) Mecburîlik
Kanunlar muayyen bir münasebeti tanzim etmek için çıkartılırlar ve bir ihtiyacın neticesidirler.
Ortada bir ihtiyaç olduğu için, tatbik edilmeleri şarttır. Bu sebeple o kanunun “mecburî” olmasından
söz edilir. Yani fertler ve gereğinde kuruluşlar, o kanuna uymak, onu tatbik etmek
mecburiyetindedirler. Meselâ erkek vatandaşlar için, askerlik hizmetini getiren bir kanun, o kanunda
gösterilen şartları haiz olan her erkek tarafından tatbik edilecektir; çünkü mecburidir. Yani erkek
vatandaşlar “ben askerlik hizmetini yapmayacağım” diyemez; o kanunu tatbik etmekten kaçınamazlar.
Kanunlarda, bazen vatandaşlar için, alternatif (ihtiyarî-seçimlik) durumlar getirildiği
görülmektedir. Bu da bir istisna olarak kabul edilmelidir.

c) Daimîlik
Kanunların bir özelliği de daimî olmasıdır. Kanunlar, muayyen bir münasebeti devamlı olmak
üzere tanzim ederler. Getirdikleri hükümler ve yenilikler, ilgili durumlara “devamlı” olarak tatbik
edilirler.
Ancak “devamlı” olmak “ebedi” olmak demek değildir. Yani bir kanun yapıldıktan ve yürürlüğe
girdikten sonra “ebedi” olarak tatbik edilecek diye bir kaide yoktur. Yeni ihtiyaç ve zaruretler, yeni
kanunlara ihtiyaç gösterebilir veya mevcut kanunun değiştirilmesini zorunlu kılabilirler. Bu takdirde, o
kanun kaldırılabildiği gibi, değiştirilebilir de. Hatta bu bir zaruret halini de alabilir. Bu realite,
kanunların “daimilik” özelliğinin inkârı manasına gelmez.
Bu arada belirtelim ki, çok nâdir olmakla beraber, kanunlar, “geçici” ismini alarak, muvakkat
bazı durumları tanzim edebilirler. Bu kanun, muvakkat olan durum veya ihtiyacın giderilmesi veya
ortadan kalkması ile, hayatiyetini kaybeder.
d) Objektiflik
Kanunların son özelliği objektif olmalarıdır. Yani, kanunlar, muayyen bazı fertleri ve onların
aralarındaki münasebetleri nazara alarak çıkartılamazlar. Onların durumlarına münhasır olmak üzere
kanun çıkartılamaz. Aksine bütün vatandaşların muayyen münasebetleri için çıkartılır. Ayrıca
kanunların tanzim ettiği durumlar, hâlen mevcut olabildiği gibi, ileride ortaya çıkabilen durumlar da
olabilir. Kanunlar bütün bunları bir tarafa bırakarak, muayyen münasebetlerin, hâlen ve gelecekte
(istikbalde) nasıl olması icab ettiğini gösterirler. Bu özelliğe de “objektiflik” ismini veriyoruz.
Kanunların yapılışını ve özelliklerini gördükten sonra, şimdi de Anayasa kavramının özelliklerini
göstermeye çalışalım.

2- Anayasa
1- Genel olarak

10
Burada anayasa hukukçuları tarafından yapılan ilmi bir ayrımdan söz etmek yerinde olacaktır:
a. ŞEKLİ ANLAMDA ANAYASA

Bir hukuk kuralı, normlar hiyerarşisi içinde en üst basamakta yer alıyorsa o kuralın
konulması, değiştirilmesi ve kaldırılması, âdi kanunlarınkinden farklı yöntemleri
gerektiriyorsa, bu tür bir kuralın içeriği ne olursa olsun, onu, şeklî anayasa olarak tanımlamak
gerekir. Diğer bir deyişle, şeklî anayasa, normun içeriği değil, normlar hiyerarşisi içindeki
yeri dikkate alınarak yapılan bir tanımlamadır.
1982 Anayasası’nın “Tabi servetlerin ve kaynakların aranması ve işletilmesi” başlıklı
168. Ve “ormanların korunması ve geliştirilmesi” başlıklı 169. Maddelerinde yer alan
hükümler, şekli anayasa kavramının tipik örneklerini oluşturmaktadır. 168. Madde şöyledir:
“Tabiî servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların
aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Devlet bu hakkını belli bir süre için, gerçek
ve tüzelkişilere devredebilir. Hangi tabiî servet ve kaynağın arama ve işletmesinin,
Devletin gerçek ve tüzelkişilerle ortak olarak veya doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle
yapılması, kanunun açık iznine bağlıdır. Bu durumda gerçek ve tüzelkişilerin uyması
gereken şartlar ve Devletçe yapılacak gözetim, denetim usul ve esasları ve müeyyideler
kanunda gösterilir.”
169. madde ise şöyledir: “Devlet, ormanların korunması ve sahalarının
genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır. Yanan ormanların yerinde
yeni orman yetiştirilir, bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. Bütün
ormanların gözetimi Devlete aittir. Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz. Devlet
ormanları kanuna göre, Devletçe yönetilir ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk
edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.(…)”
Bu hükümler içerikleri itibarıyla devletin yasama, yürütme ve yargı organlarının
kuruluşuna, işleyişine ve yetkilerine ilişkin kurallara yer vermemektedir. Kısacası bu
hükümler, maddî bakımdan anayasanın tanımıyla örtüşen bir içeriğe sahip değildir. Buna
karşılık her iki düzenleme de Türkiye Cumhuriyeti Anayasası hükümleridir. Bir başka deyişle,
bu maddeler, Türkiye’nin hukuk sisteminin tepe noktasında yer alan temel norm niteliğindeki
anayasanın düzenlemeleridir. Bu yüzden, içerikleri ne olursa olsun, şeklî anayasa kavramının
örnekleridir. “Anayasa’dan söz açılınca, kastedilen bu şekli manadaki Anayasa kavramıdır.
b. MADDİ ANLAMDA ANAYASA

Bir hukuk kuralı, devletin yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluşunu,

işleyişini, sahip olduğu yetkilerin neler olduğunu düzenliyorsa o kural, normlar hiyerarşisinin
en üst basamağında yer almasa dahi, maddî bakımdan anayasa olarak tanımlanmaktadır. Diğer
bir deyişle, bir kuralın maddi bakımdan anayasa olması, onun normlar hiyerarşisindeki yeri ile
değil içeriği ile ilgili bir sorundur.
Kuralın içeriği, devletin üç temel organıyla ilişkili olduğu takdirde, bu tür bir kuralı
maddî anayasa olarak tanımlamak gerekir. Örneğin 10.06.1983 tarih 2839 sayılı Milletvekili
Seçim Kanunu normlar hiyerarşisi içinde şeklen anayasadan sonra gelen, âdi kanun
niteliğinde bir hukuk metnidir. Böyle olmakla beraber, bu kanun, yasama organının
kuruluşuyla ilgili kurallar içerdiğinden, mahiyeti gereği olarak maddî bakımdan anayasadır.
Benzer şekilde 30.03.2011 tarih 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve
Yargılama Usulleri Hakkında Kanun da normlar hiyerarşisinde anayasadan sonra gelen, âdi
kanun niteliğinde olan bir hukuk metnidir. Böyle olmakla beraber, bu kanun, yargı organının
önemli bir unsuru olan Anayasa Mahkemesi’nin kuruluşu, işleyişi ve yetkileri konusunda
hükümler içermesi nedeniyle maddî bakımdan anayasadır.
Şekli Anlamda Anayasa:

11
 Aşağıdaki açıklamalarımızda ve Anayasa Hukuku derslerinin tamamında “Anayasa” dan
söz ettiğimiz zaman, her zaman “ Şekli Anlamda Anayasa” yı kastederiz Bu mana Hukukun
bütün derslerinde ve disiplinlerinde de bu şekilde kullanılır.Bu hatırlatmadan sonra Anayasanın
genel özellikleri hakkında şunları söyleyebiliriz:
1-Her şeyden evvel belirtelim ki, Anayasalar da birer kanundurlar. İsmi de zaten, “Kanunların
Anası” manasına gelen bir terkip şeklindedir: Anayasa eskiden Hukuk dilimizde Anayasaya “Kanun-
u Esasî” ismi verilirdi. 1921 tarihinden sonra da “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu” ismini almıştır. Her iki
tabir de, onun bir kanun olduğu, ancak diğer kanunların üstünde veya temelinde olduğunu ifade
etmektedir.
2-Monarşik devletlerde, Monark’ın(Kral veya Padişah ) yaptığı ve ülkesinde tatbik ettiği
Anayasalar, onun bir Emirnâmesi gibi de çıkabilir. Yani ismi, Anayasa olmayabilir de. Ancak
demokratik devletlerde, ismi “Anayasa” şeklindedir. Yabancı hukuk literatüründe de aynı tabirler
geçmektedir. Meselâ almanca “Verfassung” denildiği gibi, “Grundgesetz” de denilmektedir. Hâlen
yürürlükte bulunan 23/5/1949 tarihli Federal Almanya Anayasasının ismi “Grundgesetz...”
şeklindedir. Fransızca olarak “Constitution” denildiği gibi, eskiden de “Loi Fondomentale”
denilmekteydi: Her iki dilde de ikinci tabir “Temel Kanun”, “Esasî Kanun” manasına gelmektedir.
3-Bu genel özellik yanında Anayasanın tarifini yapacak olursak, “Anayasa, kanunlardan farklı
şekilde yapılan, yürürlüğe konulan ve onlara üstün olan, bir Devletin temellerini, esas yapısını,
hükûmetin kuruluş ve işleyişini belirten, idare edenler karşısındaki vatandaşların hak ve
hürriyetlerini gösteren ve teminata bağlayan bir Kanundur” diyebiliriz.
Bu tarifi daha yakından ele alırsak şu hususiyetlerini tespit edebiliriz:
2- Yapılması
Anayasaların yapılması için çeşitli yollar düşünülmüş ve tatbik edilmiştir:
a) Normal yasama organları yaparlar. Ancak, diğer kanunlardan farklı usuller ile kabul ederler.
Meselâ 1982 Anayasasının 175. md.si, bunun için TBMM üye tam sayısının 1/3 ünün teklifi ve 3/5
inin de kabulünü şart görmektedir.
b) Anayasaları bazan Normal Yasama organları dışında kalan meclisler yapar. Bu meclislere
“Kurucu Meclis” (Convention) ismi verilir. Bu meclisler, bir Anayasayı yapmak için teşkil edilirler
ve Anayasayı yaptıktan sonra dağılırlar.
Yabancı devletlerde Kurucu Meclis usulü çok görülmüştür. Memleketimizde de iki defa 1961 ve
1982 Anayasalarını Kurucu Meclisler hazırlamıştır. Evvelki Anayasalarımız için, Kurucu Meclis teşkil
edilmemişti.
c) Bazan da ister normal yasama organları, ister Kurucu Meclisler yapsınlar, o Anayasa tasarısı,
halkın oyuna sunulmaktadır. Bu usule “Referandum” ismi verilmektedir. Referandum neticesinde,
halk hazırlanan Anayasa tasarını kabul ederse, tasarı kesinleşir ve yürürlüğe girer; reddederse, yeni bir
tasarı hazırlamak zorunludur.
Referandum usulü, batı demokrasilerinde, diğer kanunlar için de tatbik edilmektedir. Ancak
burada ele aldığımız, Anayasaların kabulü ve yürürlüğe girmesi için yapılan referandumdur.
Memleketimizde, Kurucu Meclis’in hazırladığı 1961 Anayasası, 9 Temmuz 1961 günü, halkın
oyuna sunulmuş, yani referandum yapılmıştır. Halk da bunu kabul etmek suretiyle, hazırlanan
tasarının kesinlik kazanmasını temin etmiştir. Aynı şekilde 1982 Anayasası da referandum usulü ile
kabul edilmiştir. 1982 Anayasası 7 Kasım 1982 günü halkoyuna sunulmuş ve çoğunluk oylarıyla kabul
edilerek yürürlüğe girmiştir.
Gerek Kurucu Meclis ve gerekse Referandum usulleri, Anayasalara kuvvet kazandıran ve onların
“demokratik” olmasını sağlayan metotlardır.
3- Değiştirilmesi
Anayasaların, diğer kanunlardan ayrı olan bir tarafı da, değiştirilme usulleridir. Anayasaların
değiştirilmesinde, yapılmaları için yukarıda gösterilen usuller tatbik edilmiştir ve edilebilir. Zaman
zaman dünya devletlerinin tatbikatında bunların misâllerini bulmak mümkündür.
Memleketimizdeki kaide, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, TBMM üye tam sayısının 1/3 ünün,
değişiklik teklif etmeleri, meclisin 3/5 inin de bu değişikliği kabul etmeleri şeklindedir. Bu durumu
tanzim eden Anayasanın 175. md. si şöyledir:

12
 “Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte biri
tarafından yazıyla teklif edilebilir. Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel
Kurulda iki defa görüşülür. Değiştirme teklifinin kabulü Meclis’in üye tam sayısının beşte üç
çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür.
Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki
kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tabidir.
Cumhurbaşkanının Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunları, bir daha görüşülmek üzere
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gönderebilir. Meclis, geri gönderilen Kanunu, üye tam
sayısının üçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bu kanunu halkoyuna
sunabilir.
Meclisçe üye tam sayısının beşte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa
değişikliği hakkındaki kanun, Cumhurbaşkanı tarafından Meclise iade edilmediği takdirde
halkoyuna sunulmak üzere Resmi Gazete’de yayımlanır.
Doğrudan ve Cumhurbaşkanının iadesi üzerine, Meclis üye tam sayısının üçte iki
çoğunluğu ile kabul edilen Anayasa değişikliğine ilişkin kanun veya gerekli görülen maddeleri
Cumhurbaşkanı tarafından halkoyuna sunulabilir. Halkoylamasına sunulmayan Anayasa
değişikliğine ilişkin Kanun veya ilgili maddeler, Resmi Gazete’de yayımlanır.
Halkoyuna sunulan Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yürürlüğe girmesi için,
halkoylamasında kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabulü sırasında,
bu kanunun halkoylamasına sunulması halinde, Anayasanın değiştirilen hükümlerinden,
hangilerinin birlikte hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara bağlar.
Halkoylamasına, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahalli genel seçimlere iştiraki
temin için, kanunla para cezası dahil gerekli her türlü tedbir alınır.”
Görüldüğü gibi, Anayasa değişikliğinin teklif ve kabul nispetleri diğer kanunlarınkinden farklıdır.
Ayrıca Meclis Genel Kurulu’nda iki defa görüşülmesi de bir farktır. Bir defa görüşülürse, Anayasa
gibi, devlet hayatında çok ehemmiyetli yeri olan bir kanunun “aceleye getirilip” kesinleşmesi
mümkün kılınır. Bu suretle, hak ve hürriyetlerin çiğnenmesi “kanunî dayanak”la temin edilebilir.
İşte değişiklik tekliflerinin iki defa görüşülmesi suretiyle böyle kötü bir neticeye mani olunmak
istenmektedir.
Bunun dışında, Anayasa değişikliğinin, memleketimiz bakımından iki hususiyetini belirtelim:
Devlet Başkanının, Anayasa değişikliklerini tekrar görüşülmek üzere, meclise iade etmesi mümkündür
(md. 175/3).
İkincisi,A. md. 4 hükmü gereğince “Anayasanın 1’inci maddesindeki Devletin şeklinin
Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile 2’inci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve
3’üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.”
4- Üstünlüğü
Anayasanın üstünlüğü ile kastedilen, Anayasanın ihtiva ettiği hükümlerin diğer kanunlardan daha
üstün değeri haiz olmasıdır. Diğer kanunlar, Anayasada yer alan hükümlere uymak zorundadırlar.
Anayasadaki hükümler ile, kanunlardaki hükümler birbirinin zıddı ise, Anayasanın hükmü tercih ve
tatbik edilir. Bu suretle o devlet içindeki kanunların, Anayasaya uygun olması sağlanır. Yukarıda ele
aldığımız gibi, kanunlar yapılırken, evvelâ Anayasa Komisyonunda incelenerek Anayasaya aykırı bir
tarafı olup olmadıkları tespit edilir. Anayasaya aykırı ise, o teklif kanunlaşamaz. İşte bu davranış,
“Anayasanın Üstünlüğü”nün bir neticesidir.
Anayasaların üstünlüğü prensibi, sert Anayasaların tatbik edildiği devletlerde görülür. Yumuşak
Anayasaların hâkim olduğu rejimlerde, Anayasalar, diğer kanunlardan farksız bir şekilde yapılıp
değiştirildiği gibi, Anayasadaki hükümler ile diğer kanunlardaki hükümler arasında bir değer farkı da
yoktur. Bu sebeple böyle rejimlerde Anayasaların üstünlüğünden söz edilemez.
Anayasamızın 11. md. si, bu konuda bilinmesi gerekli bir hükümdür. 11. md.nin kenar başlığı
şöyledir: “Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü”. Madde metni ise şu şekildedir:
“Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer
kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.
Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.”

13
 Kanunların Anayasaya uygun olmaması halinde, müeyyide, o kanunun tatbik edilmemesi veya
iptal edilmesidir. 1982 Anayasası, Anayasaya aykırı olan kanunları iptal etmek için “Anayasa
Mahkemesi” adlı bir Yüksek Mahkeme kurmuştur. Bu mahkemenin kuruluş ve işleyişi A. 146-153
md. lerde gösterilmiştir.

3- Kanunları Bilmemek Mazeret sayılmaz

1- Kanunları bilmemek mazeret sayılmaz ne demektir?
Bu soru hem hukuk dilinde, hem de halkın dilinde kullanılmaktadır. Manası da hem hukukçuları,
hem de hukukçu olmayan herkesi ilgilendir. Şöyle ki: Kanunları bilmeyen veya bilmediğini iddia
eden, o kanunun kendisine uygulanmasına itiraz edemez ve mani olamaz.
2- Acaba niçin kanunları bilmemek mazeret kabul edilmiyor?
Bilindiği gibi kanunlar kesinleştikten sonra Resmi Gazetede yayınlanır. Ayrıca; bazen resmi ve
özel bazı kuruluşlar da bu kanunu yayınlarlar. Hatta gazeteler bile, bazı kanunların tümünü veya bir
kısmını yayınlamaktadırlar. Bu sebeple kimse bunları okumadım veya haberim olmadı diyemez. Hatta
radyo ve televizyonlar da bazı kanunlardan ve hükümlerinden, kısa da olsa bahsetmektedirler.
Bir kimse bütün bunlara rağmen o kanunu bilmediğini veya okumadığını iddia etse ve durum
gerçek olsa bile, yine mazeret sayılmaz. Örnekler verelim: Mesela bir konuda çıkarılan vergi kanunu
devlete gelir temin etmek içindir. Vatandaş kanunu bilmediğini ileri sürerse ve bu kabul edilirse,
devletin gelirine engel olunacak demektir.
Veya bir fiilin suç olduğunu bilmediğini ileri sürse ve biz bunu mazeret kabul etsek, toplumda
suç işleyenlerin sayısı artar. Mağdurların ve mazlumların sayısı çoğalır. Yani suç işleyenin, işlediği
suç yanına kalır. Hâlbuki kabul etmesek, bu kötü duruma engel olmuş olacağız.
“Kanunları bilmemek mazeret değildir”, Prensibi hem devlet düzenini, hem de kişi ve
kuruluşları koruyan bir prensiptir.
3- Netice
Bir diğer deyişle kanunları bilmek toplumdaki karışıklığa da engel olur. Çünkü kimin kanunu
bildiği, kimin bilmediği ve gerçekten bilip bilmediği kesinlikle tespit edilemez. Hâlbuki kanunları
bilmemeyi mazeret kabul etmezsek, toplumdaki kamu düzenini korumuş oluruz.
Günümüzde okuma yazmayı herkes biliyor. Kitle haberleşme araçları kanunlardan ve yasama
organının faaliyetlerinden sık sık bahsetmektedirler. Yani fiilen de kanunları bilmemek gerçekten
mazeret sayılmaz.
Kanunları bilmemenin mazeret sayılmaması, kötü niyetli kimselerin kanundan kaçmalarına engel
olan önemli bir hukuk prensibidir.

4- Kanunlara Saygı
1- Kanunlara saygı ne demektir?
Genel olarak kanunlara saygı, kanunları uygulamak, ona hürmet etmek ve uygulanması ve
sıhhatli bir şekilde tatbik edilmesi için yardımcı olmaktır.
2- Kanunlara saygı ve onu uygulamak nasıl yapılmalıdır?
Bir defa, her şeyden önce kanunları TBMM yapar. Yani bizim seçtiğimiz ve temsilcimiz olan
kimseler yapmaktadır. O sebeple kanunlara saygı duymamız gerekir.
Onu uygulamak başta gelen görevimizdir. İkincisi, uygulanmasına mani olamamak da yine
görevimizdir. Yani başkaları tarafından uygulanan kanunlara engel olmamız gerekir. Çoğu defa
yapıldığı gibi kanunun boşluklarından istifade etmek ve kaçamak yapmak da doğru değildir.
3- Acaba kanunlara körü körüne ve hiçbir itiraz etmeden saygı duymak ve tatbik etmek
gerekir mi?
Vatandaşların kanunlara karşı gelme konusunda fazla bir hakları yoktur. Çünkü kanun çıkmıştır
ve uygulanacaktır. Ancak bir, iki konuda kanunu değiştirmek veya kaldırmak ya da iptalini sağlamak

14
imkânı ellerinde vardır. Şöyle ki: Anayasanın 74. maddesine göre vatandaşlar dilekçe vererek
TBMM’sinde bazı kanunların değiştirilmesini isteyebilirler.
Ayrıca mahkemelerde, bir dava esnasında kendilerine uygulanmak istenen bir kanunun
Anayasaya aykırılığını ileri sürebilirler. (A.md.152) Birinci hâlde, TBMM isterse o kanunu
kaldırabilir. İkinci hâlde ise, Anayasa Mahkemesi gerekli görürse, o kanunu iptal edebilir.
Bunun dışında vatandaşların kanuna karşı gelme konusunda bir hakları yoktur.
4- Hatıra gelen bir soru da şudur: Acaba kanunu kimler uygulayacak veya kanuna kimler
saygı duyacaktır?
Bu sorunun cevabı “herkes” tir. Yani sadece vatandaşlar değil, hâkimler, valiler, polisler,
talebeler ve memurlar ve diğerleri kanunlara saygı duymakla mükelleftirler. Bir diğer deyişle, bir
öğrenci veya bir daktilo bayan memur diyemez ki, kanunları valiler, hâkimler uygulasın ve saygı
duysun, ben mecbur değilim.
Son olarak belirtelim ki, kanunlara saygı gösterirsek hepimiz mutlu oluruz. Hepimiz güven içinde
yaşarız. Kanunlara saygı hepimizin millî bir görevidir.

5- Anayasa ,Devlet ve Maddî-Mânevi Hayatımız

Giriş
Anayasa denildiği zaman çoğu defa hatıra meclisler, seçim sistemleri, temel haklar ve hürriyetler,
devletin merkez kuruluşları vs. gelir. Yani ilk anda, daha çok siyasi tarafı olan ve toplum hayatımızın
maddi tarafıyla ilgili hükümler hatırlanır. Hâlbuki aşağıda da bahsedeceğimiz gibi, Anayasamızda,
manevi hayatla ilgili de bir hayli hüküm bulunmaktadır.
Burada bunların bir kısmına temas etmek istiyoruz. Daha doğrusu Anayasamızdaki, manevi
hayatla ilgili çok sayıda hükümden genel hatlarıyla, ana istikametler tespit edeceğiz. Eğer kısmet
olursa bir başka yazıda, bilhassa din ve vicdan hürriyetini ele alarak Anayasanın bu konuya nasıl
baktığını göstermeye çalışacağız. Böylece anlaşılacaktır ki, Anayasa sadece maddi hayatı değil,
manevi hayatı da korumak için hükümler koymuş ve devlete vazifeler yüklemiştir.
1- Her Türk Vatandaşı Maddi ve Manevi Saadetini Temin Etme Hakkına Sahiptir
Bu durum, Anayasanın metnine dahil olan başlangıç kısmının 4. fıkrasında dikkatimizi
çekmektedir. Gerçekten bu fıkrada, devletin, Türk milletinin ve onu oluşturan fertlerin maddi ve
manevi saadeti için ve çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak için azimle çalışacağı belirtilmiştir.
Anayasanın genel felsefesini belirten başlangıç kısmındaki bu ifadeler dikkat çekicidir.
Yine başlangıç kısmının 8. fıkrasında, her Türk vatandaşının maddi ve manevi varlığını
geliştirmek hak ve yetkisine “doğuştan sahip olduğu” belirtilmiştir ki önemli bir aşamadır.
Bir adım daha ileri atacak olursak, anayasamız, devlete, maddi ve manevi varlığımızı geliştirmek
için gerekli şartları hazırlamak vazifesini yüklemiştir. Gerçekten A. 5. Maddeye göre, “Kişinin temel
hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette
sınırlayan, siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının
gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak” devletin vazifesi olarak gösterilmektedir. Bu
madde, vatandaşlara, devlet kuruluşlarından, kendi maddi varlıklarının gelişmesine engel olacak
birtakım kayıtları, sınırları ve engellemeleri kaldırmayı talep hakkını vermektedir.
Akla gelen bir diğer madde de, kişinin dokunulmazlığını düzenleyen 17. maddedir. Bu maddeye
göre herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Maddi varlığını
geliştirme hakkını, sol kesim daha çok idam cezalarına karşı olmakla izah etmekteyse de bununla
sınırlanamaz. Maddi varlık da tıpkı manevi varlık gibi, birçok bakımlardan izah edilebilecek, geniş
kapsamlı bir kavramdır.
2- Devlet, Özel Olarak Korunması Gereken Kimseleri Korumak İçin Tedbirler Almakla
Yükümlüdür
Devletin korumakla yükümlü olduğu kimselerin başında kadınlar ve çocuklar gelmektedir.
Çalışan kadın ve çocukların özel olarak korunacağı Anayasada belirtilmiştir. Bu hüküm bundan önceki
Anayasalarda bulunduğu gibi, bugünkü Anayasamızda da 49 ve 50. maddelerde düzenlenmiştir.

15
Mesela 50. maddede şöyle denmiştir: “Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar,
çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.”

3- Gençliğin Kötü Alışkanlıklardan Korunması

Görüldüğü gibi maddi ve manevi varlığımızı koruma konusunda bir adım daha ileri atmaktayız.
Burada gençliğin korunması ile ilgili bir hayli enteresan ve tebrike şâyan bir fıkradan bahsetmek
istiyoruz. 58. maddenin son fıkrası şöyle demektedir:
“Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucu maddelerden, suçluluk, kumar vb.
alışkanlıklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alır.”
Görüldüğü gibi burada, devletimizin ve bütün dünyadaki devletlerin geleceği olan gençliğin
korunması özel olarak genel bir hüküm halinde belirtilmiş, başta alkol olmak üzere, uyuşturucu, kumar
vb. kötü alışkanlıklar, tehlike odakları olarak sıralanmıştır. Belirtelim ki devlet, bu konuda gerekli
tedbirleri almıştır denemez. Çünkü elde bulunan az sayıdaki istatistiklere göre, gençlerimiz arasında
alkol ve uyuşturucu alışkanlığı başlamıştır. Devlet alkol, uyuşturucu, zina, fuhuş gibi kötü
alışkanlıkları önlemek için tedbirler almalıdır. Çünkü Anayasanın 58. Maddesi devletin her
kademesindeki görevlilere bu mükellefiyeti yüklemiştir.
59. maddede belirtilen sporun geliştirilmesi ise sadece gençlere değil, her vatandaşa tanınmış
olan bir imkândır. Nitekim 59. maddeye göre,
"Devlet, her yaştaki Türk vatandaşlarının beden ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri
alarak, sporun kitlelere yayılmasını teşvik eder."
Devlet spor imkânlarını her yaştaki vatandaşlara sağlamakla görevlidir, ama spordan maksat
sadece futbol değildir. Çünkü futbolun bedeni ve maddi varlığımızı büyük çapta geliştiren bir özelliği
yoktur. Bunun yerine yüzme, yürüme gibi sporların geliştirilmesi düşünülebilir.
Son olarak belirtelim ki, kişinin manevi varlığı hakkındaki Anayasa hükümleri bunlardan ibaret
değildir. Anayasamızın birçok maddesinde kişilerin manevi varlığını koruyacak hükümler vardır.
Mesela 19. maddede kişi dokunulmazlığının genel hatları belirtilmiş, 20. maddede kişilerin özel
hayatının gizliliği korunmuş, 63 ve 65. maddeler arasında tarih, kültür ve tabiat varlıklarının
korunması, sanatın ve sanatçının korunması ile devletin diğer sahalardaki görevleri sayılarak manevi
varlığımızın korunmasını sağlayacak hükümler yer almıştır.
Bir başka yazımızda manevi varlığımızı korumakla yükümlü olan devletin ve Anayasa
hükümlerinin açıklamasını daha yakın bir perspektiften yaparak din ve vicdan hürriyetini ana
hatlarıyla ele alacağız. Bu konuda bir kitabımız da çıkmıştır 2.

6- Anayasa Değişikliği Konusu

Giriş
1982 Anayasası, yapıldığı günden bugüne kadar, henüz yirmi beş yıllık bir müddet geçmişi
olmasına rağmen, değiştirilmesinden en çok bahsedilen Anayasa olmuştur. 1982 Anayasası’nın
yapıldığı günleri gayet iyi hatırlıyorum. Daha halkoyuna sunulmadan önce bile, bu Anayasanın
değiştirilmesi ve memleketin gerçeklerine uygun hale getirilmesi gereği; gerek hukukçular, gerek
politikacılar ve gerekse münevverler tarafından ileri sürülmüştü. O tarihten bu yana da diyebilirim ki
en çok tenkide uğrayan, değiştirilmesi en çok arzu edilen ve en çok yıpratılan Anayasa, 1982
Anayasası olmuştur. Gerçi bundan evvel 1961 Anayasası da tenkit ediliyordu, ama 1982 Anayasası
kadar değil. Daha önceki 1924 Anayasası döneminde ise fazla bir tenkit ve değişiklik talebi
görülmüyordu. Gerçi 1924 Anayasası da bir kaç defa değiştirilmiştir, ama üzerine çok fazla
yüklenilen, değişiklik talebine çok fazla muhatap ve mâruz olan bir anayasa olmamıştır.
1982 A. da son değişiklik,bir hayli zaman almış ve tartışmalara yol açmıştır.Bu değişiklikle
birlikte, değişiklik hakkında Anayasa Mahkemesinde iptal davası açılmış,arkasından da Hlak
Oyu(Referandum) na sunulmuştur. 12 Eylül 2010 günü yapılan Halkoylamsında %58 çoüunluk
değişikliğe “Evet” oyu vermiştir.

2
Bkz. Prof. Dr. Servet Armağan: Anayasa Hukukunda Temel Haklar ve Hürriyetler (Din ve Vicdan
Hürriyeti-Teori ve Pratik), Harran Üniversitesi Yayını: 2, Şanlıurfa, 1996.

16
 1- Çok Konuşulmasının Sebepleri
Acaba neden anayasa değişikliğinden bu kadar çok bahsediliyor ve her gün bu konu konuşuluyor.
Bunun sebebi anayasadaki bazı hükümlerin içtimai, siyasi ve iktisadi huzursuzlukların kaynağı olduğu
düşüncesi veya bu şekilde bir kanaatin toplumumuzda yerleşmesidir. Meselâ enflasyon mu yüksek?
Kabahat Anayasada bulunuyor. PKK terörü mü devam ediyor? Kabahat Anayasada bulunuyor.
Ahlaksızlık baş gösterip pornografik yayınlar mı çoğalıyor? Yine Anayasa kaynak ve sebep
gösteriliyor.
Aslında Anayasadaki hükümlerin değeri kadar ,bu hükümlerim ,konuluş maksadına(ratio legis)
uygun uygulanması da önemlidir.

2- Anayasalar Değişir mi, Değişmez mi?

Anayasalar değişmez diye bir kaide yoktur. Elbette değişebilir. Değişmeyen bir Anayasa varsa o
da Allah kelamı olan ve kıyamete kadar baki kalacak Kur’an-ı Kerim’dir. Bunun dışında insan eseri
olan her anayasa değişebilir, değişmiştir ve değişmesi yadırganmaz. Meselâ şu anda yürürlükte
bulunan Amerika Birleşik Devletleri Anayasası yaklaşık 130 yıllık bir anayasadır ve bazı değişiklikler
geçirmiştir. 1949 tarihli Batı Almanya Anayasası, hükümleri itibarıyla çok güzel bir anayasadır, fakat
çeşitli değişiklikler geçirmiştir.
Bizim anayasamızda da değişiklikle ilgili bir kaç madde yer alıyor. Bunlar:
Anayasanın değiştirilmesinden bahseden birkaç md.var..Fakat esas itibariyle Anayasa
değişikliğini düzenleyen hüküm 175. maddedir.Ayrıca bkz. Md. 148.
Tabii bütün bunların dışında ve ötesinde hiç değiştirilemeyen maddeler de vardır. Bunlar da 2.
maddede yer almıştır. 2. maddede Cumhuriyetin özelliklerini belirten hükümlerin değiştirilemeyeceği
yine anayasa tarafından belirtilmiştir. Bunlar da: Türkiye Cumhuriyeti laiktir, sosyal bir hukuk
devletidir ve cumhuriyettir, şeklinde belirtilen esaslardır.
Burada değiştirilemez gibi görünen bir diğer maddeden de bahsetmek lâzım. Gerçekten de 180.
maddeye göre; bazı kanunlar hakkında Anayasa Mahkemesi’ne dava açılamayacağı gibi,
değiştirilmeleri teklif dahi edilemez. Bu kanunlar da İnkılâp Kanunları ismi verilen ve aynı maddede
sayılan 8 kanundur.
Bu kanunların değiştirilememesi ve hakkında Anayasa Mahkemesi’nde dava açılmaması,
devamlı olarak yürürlükte kalmaları arzusundan ileri gelmektedir. 1982 Anayasası’nı yapanlar Avrupa
tahsili görmüş, tolerans duygusuna sahip, demokratik hak ve hürriyetleri bilen ve müdafa eden
kimseler olmalarına rağmen, hiç değiştirilemeyen ve dünya anayasalarında görülmeyen bir hükmü
1982 Anayasası’na koyarak tipik bir “çifte standart” misali vermişlerdir.
3- Anayasa Değişikliği Neleri Hedefler ve Toplumdaki Rahatsızlıklarla Anayasa Arasında
Ne Gibi Bir Bağlantı Vardır?
Bu başlık altında şu esasları belirtebiliriz:
1- Her şeyden önce, Anayasa, toplumdaki siyasi, içtimai, iktisadi ve benzeri huzursuzluklardan
mesul değildir. Daha doğrusu pek mesul değildir. Meselâ enflasyon artıyorsa bunun sebebi anayasada
aranmaz. Askeri bir muvaffakiyetsizlik varsa yine Anayasa mesul değildir. Bir terör fiili gelişmiş ve
devam ediyorsa yine Anayasa mesul değildir. Çünkü Anayasa çoğu defa bu gibi marazi veya patolojik
hallerin devamını istemez. Tersine, anayasalar; refah ve saadetin temini, huzur ve istikrarı tesisi için
yapılır. Gerçi huzursuzlukların kaynağı olarak anayasayı gösterenler, hiç bir zaman “Anayasada ki şu
madde, şu sefaletimize sebeptir.” diye bir madde göstermemekte, “enflasyona sebep olan anayasanın
şu maddesidir, PKK terörüne sebep olan şu maddedir.” şeklinde her hangi bir maddeye işaret
etmemektedir. Bu sebeple her şeyden evvel “Yaşadığımız problemlerin kaynağı anayasadır.”
düşüncesini peşinen silmek gerekir.
2- Anayasa hüsn-ü niyetle(iyi niyetle) uygulandığı takdirde birçok problem kendiliğinden hâl
olur. Bir diğer deyişle; her kanun gibi anayasa da bir kanundur. Bu sebeple de şerh ve tefsire müsaittir.
Başka türlü düşünülemez. Anayasa uygulanırken; hâkimler, politikacılar ve bilim adamları tarafından
yorumlanırken muayyen bazı istikametlerde yorumlanması ve netice çıkarılması mümkündür. Eğer bu
yorumlar hüsn-ü niyetle yapılırsa, yani yorumlar anayasanın metnine ve ruhuna ve memleket
menfaatine uygun ve onlarla ahenkli bir biçimde yapılırsa, toplumdaki birçok huzursuzluklar ortadan
kalkabilir. Aksi takdirde öyle bir yorum yaparsınız ki, bu, anayasaya karşı bir hile (Fransızlar’ın

17
“Proude a la Constitution” dediği) olur. Yani anayasanın mevcut bir hükmünden istifade ile yasak
getiren başka bir hükmün bertaraf edilmesi demek olur. Bu, emredici bir hükmün bertaraf edilmesi
neticesini doğuran bir tatbikat ve bu tatbikatın esasını teşkil eden tefsir Anayasaya karşı bir hiledir.
Hüsn-ü niyetle yapılan tefsir ise; yukarıda da belirttiğim gibi, memleket menfaatini dikkate alan,
anayasanın özüne ve ruhuna uygun olan yorumdur.
Bonn Anayasası diye de isimlendirilen 1949 tarihli Alman Anayasası, bir hukuk abidesidir.
İfadesi güzel, mûhkem hükümler ihtiva eden, ve 50 yıldan fazla bir zamandır muvaffakiyetle tatbik
edilen ve büyük bir şikâyete maruz kalmayan bir anayasadır. Kanaatimce bunun başlıca sebebi; bu
anayasanın tatbikatçılar elinde hüsn-ü niyetle tatbik edilmesidir.
3- Anayasamızda değişmesi gereken maddeler yok mudur? Tabii ki vardır. Kanaatimce aşağıdaki
maddeleri, anayasanın değiştirilmesi gereken maddelerine misâl gösterebiliriz.
a- 125. madde. Bu madde Askeri Şura’nın kararlarına karşı iptal davası açılamayacağını
belirtmekteydi. Bu hükmün anti-demokratik olduğu açıktır. İstikrar hedefine müteveccih ve askerlerin
otoritesini yıkmamaya özen gösteren bir madde ise de, demokratiklik ve insan hak ve hürriyetleri
açısından bakıldığında, böyle bir hüküm müdafaa edilemez. Bu hüküm son anaysa değişikliği ile
değiştirildi.Ve artık Askeri Şura’nın silahlı kuvvetler ilişki kesme kararlarına karşı dava
açılabilmektedir.
Bu konuda son zamanlarda güzel görüşler ileri sürülmekteydi:.
b- Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin üye sayısının düzenleyen madde de değiştirilmeli ve
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin üye sayısı da kanaatimce, en fazla 300 olarak belirtilmelidir. Şu
anda uygulanan 550 sayısı çok fazladır. Her şeyden evvel bu kadar milletvekiline ihtiyaç yok. İkincisi,
bu kadar insanın devlet bütçesine getirdiği yük mali yük çok fazla.
Üçüncüsü; 550 milletvekilinin yaptığı fonksiyonu çok rahat bir şekilde, 300 milletvekili, hatta
200 milletvekili, hatta ve hatta 150 milletvekili de yapabilir. Meselâ “Millî Eğitim Komisyonu” 11
kişiden meydana gelmez de 6 veya 5 kişiden meydana gelebilir. Veyahut “Millî Savunma Komisyonu”
21 kişiden değil de 11 kişiden meydana gelir. Böylece “Plan ve Bütçe Komisyonu” dahil bütün
komisyonların üye sayısı azalır ve kanunların kabulü, kaldırılması, ilgası gibi diğer teşrii faaliyetlerde
hiç bir şekilde bir aksama meydana gelmez.
c- Seçimlerin 5 senede bir yapılması
Gerçekten da gerek Cumhuriyet döneminde, gerekse daha önceki dönemlerde seçimler 4 senede
bir yapılırdı. Seçimlerin 5 senede bir yapılacak şekilde düzenlenmesinin (A.md.77) büyük bir fayda
temin ettiği düşünülemez. Bu hükmün kaldırılarak yine anayasa gereklerine uygun olarak
(traditionelle) olarak 4 senede bir seçim yapılan biri uygulama getirilmesi yerinde olur
kanaatindeyim.
d- Anayasa Mahkemesi ilga edilmelidir.
Anayasa Mahkemesi, hukuki hayatımıza 1961 Anayasasıyla girmiştir. Bu tarihten beri (1980
askeri darbesinin sonrasındaki duraksama dışında) yaklaşık 50 senedir tatbik ediliyor. Ama
memleketimize şimdiye kadar büyük bir fayda sağladığı söylenemez. Bu konu benim doktora tezimde
incelenmiş daha sonra yazdığım bazı makalelerde de ele alınmıştır.
. Bugün İngiltere’de bir Anayasa Mahkemesi yok. ABD’nde de müstakil bir Anayasa Mahkemesi
yok. Bizdeki mana ve şekliyle Fransa’da da Anayasa Mahkemesi yok. Olmaması da herhalde bu
devletlerin geri kalmasına ve burada huzursuzluğun başlamasına veya artmasına sebep olmuyor.
Bu konuya etraflı olarak biraz aşağıda yine döneceğiz
e- 14 ve 24. Maddeler.
Bu maddeler üzerinde 1982 Anayasası yapıldığından beri çok konuşuluyor. Aynı maddeler son
zamanlarda da gündemi büyük ölçüde işgal ediyor. Meclis Başkanı başkanlığında kurulan ve parti
üyelerinden meydana gelen komisyonda her noktada anlaşma sağlanmış, fakat bu maddelerin kalması
veya kaldırılması konusu ihtilafın başlıca noktasını teşkil etmiştir.
Bu iki madde din ve vicdan hürriyetini düzenlemesi yanında, bu hürriyetlerin kötüye kullanılması
ismi altında, din ve vicdan hürriyetine sınırlar getiren bir maddedir. Gerçekten de bu madde Türk Ceza
Kanunu’nun 163. maddesinde yer alan ve daha sonra kaldırılan hükümlerin bir başka şekilde
ifadesidir. Tek farkı 163. maddede ceza miktarı belirtilmişken burada ceza belirtilmemiştir. Fakat “Şu

18
şu fiiller anayasaya aykırıdır ve kabul edilmez” şeklindeki hüküm hem 163. maddede vardır, hem de
bu maddede yer alıyor. Hâlbuki 163. madde kaldırıldığına göre, bu maddenin de burada yer almaması
gerekir.
Bunun dışında genel olarak hak ve hürriyetlerde aşırı derecede sınır getiren, vatandaşın temel hak
ve hürriyetlerine kısıtlamalar getiren maddeler düzeltilmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta
şudur: Bir taraftan kişilerin hak ve hürriyetleri korunurken, diğer taraftan da iktidarın yetkileri
korunmalı ve böylece, kişi hak ve hürriyetleriyle kamu otoritesi arasında bir denge sağlanmalıdır.
12 Eylül Referandumu ile halkın onayladığı değişiklikler,bu konuda memnuniyet verice
değişiklikler yapmış bulunuyor.Bu değişiklikle,girmek istediğimiz Avrupa Birliği standartlarına da
uygundur.

Sonuç:
Anayasa değişikliği konusunda belirtmek isteğimiz hususlar kısaca bunlardır. 1982 t. bu ikinci
anayasa da insafsız tenkitlere hedef teşkil ediyor ve değiştirilmesi lehinde beyanda bulunanların boy
hedefi haline gelmiş bulunuyor. “Anayasa değiştirilmesin” demiyorum. Tabii ki anayasa
değiştirilebilir ama bu değişiklik, herhalde huzurun, sükûnun, refahın temin edilmesi ve enflasyonun
düşmesi vb. problemlerin kolayca aşılması neticesini doğurmaz.
Ocak 1995 ayı içinde, Show TV’nin bir programında, milletvekili sayısının 600’e çıkarılması
halinde, Bütçeye gelecek trilyonluk masraflar uzun uzadıya anlatılmıştır.

3-DEVLET
Anayasa Hukukunun birinci derecede konusu Devlet tir. Öyle ki Anayasa Hukukunun her
konusu mutlaka devlet ile ilgilidir ve onunla bağlantılı olarak anlatılır.
Bu sebepledir ki Anayasa Hukuku Hukuk İlminin Kamu Hukuku Ana bölümünde yer alır.
Kamu Hukuku Ana Bölümü içine Ceza Hukuku ve İdare Hukuku gibi kısımlar da dahildir.
Devlet siyasi ve hukuki bir kuruluş demektir.

1-Unsurları:
Devletin unsurları ( ögeleri) denildiği zaman,devleti meydana getiren ve devletin varlığı için
mutlaka olması gereken parçalar anlaşılır.Devletin unsurları a-Fiziki unsurlar ve b-Manevi
unsurlar diye ikiye ayrılır.
a-Fiziki unsurlar iki tanedir:
1-İnsan unsuru, ve 2- Toprak unsuru, yani Ülke
İnsan topluluğu devletin ilk unsurudur. Toprak parçası devletin ikinci unsurudur. Ancak
yeryüzünde sahipsiz toprak yoktur. Bütün topraklar bir devlete aittir ve devletlerin devlet
olabilmeleri için topraklar ve insanlar üzerinde egemen olmaları gerekir. İşte devletin üçüncü
unsuru egemenliktir
Nüfusu olamayan bir toprak yani ülke bir devlet kabul edilmez. Nüfusun kalabalık veya az
olması ,devlet olarak kabul edilmek bakımından, önemli değildir.

Özetle bir devlet, belirli bir insan topluluğunun, belirli bir toprak parçası üzerinde
egemenlik kurmasıyla oluşmaktadır. Bundan yola çıkarak devleti, belirli bir toprak parçası
üzerinde egemenlik kurmuş insan topluluğu olarak tanımlanabilir.
A. İNSAN UNSURU

Bir devletin kurulabilmesi için gerekli olan ilk şey “insan topluluğu”(people)’dır.
İnsanlar olmaksızın bir devletin kurulması mümkün değildir. Ancak insan topluluğunun
büyüklüğünün bir önemi yoktur. Bir tarafta on-onbeş bin nüfuslu Andorra, Saint Marin,
Kiribatu, Nauru Tuvalu gibi küçük devletler, diğer tarafta nüfusu yüz milyonlarla ifade edilen
Çin, Hindistan, Amerika Birleşik Devletleri, Rusya gibi devletler de vardır. Mühim olan belli

19
bir toprak parçası üzerinde belli bir insan topluluğunun egemen olmasıdır. On bin kişilik bir
topluluk belli bir toprak parçası üzerinde egemen olmuş ve egemenliğini sürdürebiliyorsa
orada devlet vardır. Ama on milyon kişilik bir insan topluluğu belli bir toprak parçası
üzerinde egemen olamıyorsa onlar devlet oluşturamazlar.
İnsan topluluğunun niceliği (miktarı) önemli değildir; ama niteliği önemlidir. Her
insan topluluğu devlet kuramaz. Bir arada yaşayan insanların bir devlet kurabilmeleri için bir
takım bağlar ile birbirine bağlanmış olmaları gerekir. İşte biz birbirlerine birtakım bağlarla
bağlanmış insanlardan oluşmuş topluluğa “millet(nation)” deriz. O halde belli bir insan
topluluğunun bir devlet kurabilmesi için “millet” niteliğinde olması gerektiğini söyleyebiliriz.

B. TOPRAK UNSURU:ÜLKE

Devletin ikinci unsuru “ülke” (territory, territoire) unsurudur. Bir devletin

kurulabilmesi için, insan topluluğundan sonra ülke gerekir. Ülke olmaksızın bir devletin
kurulabilmesi mümkün değildir. Milleti teşkil eden bir insan topluluğunun belli bir toprak
parçasına hâkim olmaksızın devlet kurması mümkün değildir. Keza mevcut olan bir devlet,
ülkesini kaybederse, devlet olma vasfını da yitirir.
Üzerinde devamlı olarak yaşanılabilir ve egemenlik kurulabilir nitelikte olmak şartıyla
ülkenin büyüklüğünün/küçüklüğünün hiçbir önemi yoktur. Yeryüzünde Rusya, Amerika
Birleşik Devletleri gibi çok büyük ülkelere sahip devletler bulunurken, ülkesi çok küçük olan
devletler de vardır. Ülkesi en küçük olan Devlet, Vatikan, yani Papalık’tır.
Ülkenin Kısımları: Ülke, devletin egemenliğine tabi olan ve üzerinde milletin
yerleşmiş bulunduğu “üç boyutlu maddî çevre” dir. Ülke, kara sahası, su sahası ve hava sahası
olmak üzere başlıca üç kısımdan oluşur.

Özetle:
Yani bir devletin varlığından bahsedilebilmesi için mutlaka bir toprak parçasının olması
gerekir.Küçük veya büyük, bir toprağa sahip olmayanlar bir devlet kabul edilmezler. Dünyada
ülkesi çok büyük olan Çin ile , ülkesi çok küçük olan Vatikan birer devlet olarak kabul
edilmektedirler.
b-Manevi unsurlar da iki tanedir:1-Hâkimiyet(Egemenlik) ve 2- Şahsiyet(kişilik) unsuru.

C.HÂKİMİYET(İKTİDAR) UNSURU: EGEMENLİK

Hakimiyet otorite,güç ve emretme kabiliyeti demektir.Bu güç,kendisini devletin her

faaliyetinde gösterir ve göstermelidir.
Bir devletin kurulabilmesi için, insan topluluğu ve ülke unsurları gereklidir; ama
yeterli değildir. İnsan topluluğu ve ülke unsurları tek başlarına devlet oluşturamazlar. Devletin
oluşması için, insan topluluğunun bu ülke üzerinde egemen olması gerekir.

D.DEVLETİN HÜKMİ ŞAHSİYETİ

Devletin kurulmuş sayılması için başka devletler tarafından tanınması veya

tanınmamasının gerekip gerekmediği sorunu devletin kurucu unsurlarından devletin hükmi
şahsiyeti ilkesi ile açıklanmaktadır. Bu bağlamda belli bir grup insan, belli bir toprak parçası
üzerinde egemenliğini tartışmasız bir biçimde kurmuşsa ve bu durum süreklilik kazanmışsa o
devlet başka devletler tarafından tanınmasa bile bir devlet midir? Devletin kurulduğu ve
egemen olduğunun kabulü için diğer devletler tarafından tanınması gerekiyor ise yalnız bir
devlet tarafından tanıma yeterli olacak mıdır? Bu sorulara iki farklı şekilde yanıt
verilmektedir:

20
 Bir görüşe göre iç hukuk uyarınca egemen olup bunu tartışmasız biçimde sürdürmüş
bir devletin diğer devletlerce tanınmaması onu devlet olma statüsünden çıkarmaz, devlet var
olmaya devam eder. Diğer bir görüşe göre ise, devletin en az bir diğer devlet tarafından
tanınması gerekir. Bu konuda Dünya’daki iki farklı örnek yol gösterici olacaktır. 1983 yılında
bağımsızlığını ilan eden Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni günümüze kadar Türkiye
Cumhuriyeti dışında hiçbir devlet tanımamıştır. Ancak Kıbrıs adasının kuzeyinde tartışmasız
olarak uzun yıllardır egemenliğini sürdüren KKTC’nin devlet olmadığını söylemek doğru
olmayacaktır. Bu konuda bir diğer örnek 93 ülke tarafından tanınan ve Birleşmiş Milletler’de
temsilciliği bulunan 1983’te bağımsızlığını ilan eden Filistin Devleti’dir. Ancak gerçek
anlamda Filistin Devleti’nin egemen olduğu toprak parçası bulunmamaktadır. Söz konusu
topraklarda özellikle dış ilişkiler, güvenlik ve yargı yetkisine sahip olması dolayısıyla egemen
devlet İsrail’dir. KKTC örneğinde tanınmamış olmasına rağmen egemen bir devlet varken,
Filistin örneğinde tanınmış olmasına rağmen egemen bir devlet yoktur.

Özetle:Şahsiyet, kendisini meydana getiren kişilerden farklı ve onların üstünde bir kavramdır.
Bu konular Kamu Hukukunun bir diğer dalı olan Genel Kamu Hukukunun konusudur ve bu
sebeple burada üzerinde fazla durmuyoruz

2-Şekilleri-Tipleri:
Devletler farklı kriterlere göre çeşitli tiplere ayrılırlar.Ayrıntıya girmeden şu kısa açıklamayı
verebiliriz:

A.DEVLET BAŞKANI BAKIMINDAN

1.Monarşi
Monarşi devlet başkanlığının irsi olarak intikal ettiği devlet şekli olarak
tanımlanmaktadır. Saltanat hakları ve kullanımının sınırlarına göre, monarşiler mutlak
monarşi ve meşruti monarşi olarak ikiye ayrılırlar. Mutlak monarşilerde hükümdarın
saltanat hakkı kanuni bir sınırlandırmaya tabi tutulmaz. Hükümdar bütün iktidarı elinde toplar
ve iktidarı parlamento ile sınırlandırılmamıştır. Mutlak monarşiye örnek, parlamentolu hayata
geçmeden önceki, Orta Çağ’daki Fransa, Belçika, Danimarka devletleridir.
Meşruti monarşide ise, hükümdarın iktidarı kanuni bir sınırlandırmaya tabi
tutulmuştur. Hükümdarın yanında devlet iktidarını onunla birlikte paylaşan ve, en azından, bir
kısmı halk tarafından seçilen bir organ, bir parlamento vardır. Hükümdar da parlamento da
yetkisini anayasadan alır. Günümüzde İngiltere, Belçika, Hollanda’da meşruti monarşi vardır.
Meşruti monarşiye tarihsel olarak 1876 Anayasası’ndan sonraki dönemde Osmanlı
İmparatorluğu verilebilir.

2.Cumhuriyet
Cumhuriyet terimi dar anlamda monarşinin karşıtı olarak, geniş anlamda ise
demokrasiyle özdeş olarak kullanılmaktadır. Dar anlamda; eğer devlet başkanı bu göreve
veraset dışındaki başka bir usulle, yani seçimle geliyorsa, o devlet cumhuriyettir. Dar anlamda
cumhuriyet anlayışına göre monarşi olmayan her devlet cumhuriyettir. Geniş anlamda
cumhuriyet ise, sadece monarşinin tersi değil demokrasi ile eş anlamlıdır.

3.Aristokrasi
Aristokrasi terim anlamıyla üstün soylular yönetimi, seçkinlerin veya en iyilerin
egemenliği anlamını taşımaktadır. Yunanca “Aristo” en iyi; “Kratos” iktidar, anlamlarına
geldiğinden kelime anlamı en iyi iktidar/en iyilerin yönetimi demektir. Günümüzde

21
aristokrasi bir devlet idare şekli değildir. Bu kelime günümüzde tarihsel açıdan taşıdığı anlam
bir tarafa bırakıldığında, siyasi olmaktan çok sosyal bir anlam ifade etmekte ve soylu
sülaleleri ve onların devamını ifade eden soyluluk unvanlarını (kont, baron, prens vb.) ifade
etmekte kullanılmaktadır. Eski yunan şehir idarelerinde zamanla aristokratik bir idareye geçiş
olmuştur. Bu geçiş, asillerin etkisi ile olmuş ve krallık, dini-askeri-kazai, üç imtiyazı üç kişilik
bir heyetin eline vermek mecburiyetinde kalmıştır. Bu üç kişi ya kral ailesinden, ya asil aileler
arasından kendilerine eşit kimseler tarafından ölünceye kadar veya belli bir süre için
seçilirlerdir. İlerleyen dönemlerde iktidar sadece kral ailesinden gelenler ile sınırlı kalmamış,
aile dışından gelen soylular yönetimi haline gelmiştir. Aristokrasi bir azınlık iradesidir. Aynı
şekilde bir azınlık idaresi olan monarşi ile başlangıçtan itibaren eş anlamda kullanılmakta,
sadece devlet iktidarını kullanan kişi sayısı bakımından monarşi ile farklılık taşımaktadır.

A.YAPISI BAKIMINDAN
Devletler yapısına göre üniter devlet ve birleşik devlet olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Birleşik devletler de, kendi içlerinde devlet birlikleri ve devlet toplulukları
olmak üzere ikiye ayrılırlar.

1.Üniter Devlet
Üniter devlete tek devlet ya da basit devlet adı da verilmektedir. Üniter devlet devletin
ülke millet ve egemenlik ve şahsiyet unsurları ve benzer şekilde yasama yürütme ve yargı
organları bakı9mından teklik özelliği gösterdiği devlet şeklidir. Üniter devlet tek bir milletin
tek bir ülke üzerinde tek bir egemenliğe tabi olduğu devlet şeklidir. Devleti oluşturan unsurlar
tek ve bölünmez bir bütündür.
Üniter devlette tek bir yasama organı vardır. Ülkenin tamamı için geçerli olan
kanunlar merkezde bulunan tek bir yasama organı tarafından yapılır. Devletin yargı organı da
üniter niteliktedir. Ülkenin her yerinde aynı tür mahkemeler bulunur ve üst mahkemeleri de
aynıdır. Üniter devlette yürütme organı için de esas itibariyle bütünlük söz konusudur.
Yürütme yetkisini kullanan birden fazla organ olsa da, yetki esas itibariyle merkezi idarede
toplanır. Ancak tüm ülkedeki idari fonksiyonun tüm ülke için genelde başkentte bulunan
merkezi idare tarafından yürütülmesi çoğunlukla mümkün olmadığından, üniter devletlerde
idari organın tekliği mutlak nitelikte değildir. Bu bağlamda üniter devletler de kendi içlerinde
merkezi ve adem-i merkezi üniter devlet olarak ikiye ayrılırlar.

2.Birleşik Devlet
Birleşik devlet iki veya daha çok devletin sıkı veya gevşek bağlarla birleşmelerinden
meydana gelmiş devlet çeşididir. Yasama, yürütme, yargı organlarına sahip ayrı devletler
vardır. Birden fazla anayasa birden fazla hukuk düzeni bulunur.
a.Devlet Birlikleri
Devlet birlikleri iki ayrı devletin ayrılıklarını az çok koruyarak birleşmesinden
meydana gelen devlet şeklidir. Devlet birliklerinin günümüzde örneği bulunmayan şahsi birlik
ve hakiki birlik olmak üzere iki şekli vardır.
aa. Şahsi Birlik
İki veya daha fazla monarşik devletin başına aynı hükümdarın geçmesiyle oluşur. Her
iki devlet hem içişleri hem dışişleri bakımından bağımsızdır. 1714’ten 1737’ye kadar
İngiltere-Hannover arasında şahsi birlik oluşmuştur. Bu tür birlikler başkanların evlenmeleri
veya birbirlerine mirasçı olmaları ile ortaya çıkar.
bb. Hakiki Birlik
Temelinde şahsi birlik olmakla beraber şahsi birliğin gelişmiş şekli olarak
tanımlanabilir. Birden fazla devletin bir devlet oluşturacak şekilde birleşmelerinden meydana
gelir. Tarihsel örnek olarak Avusturya-Macaristan İmparatorluğu örnek olarak verilebilir.

22
 a. Devlet Toplulukları

İki veya daha fazla devletin bir araya gelmesiyle oluşturdukları birleşik devletlerdir.
aa. Konfederasyon
Birden fazla bağımsız devletin uluslararası hukuki kişiliklerini muhafaza ederek belirli
bir amaçla özellikle de ortak savunmalarını sağlamak üzere kurdukları bir topluluk olarak
tanımlanabilir. Konfederasyon uluslararası bir antlaşmayla kurulur. Üye devletlerin her zaman
ayrılma hakkı mevcuttur.
Konfederasyonu oluşturan devletler iç ve dış ilişkileri bakımından bağımsızlıklarını
korurlar. Tarihsel bakımdan konfederasyon federasyona bir geçiş aşaması olarak nitelenebilir.
Tarihsel olarak 1291-1848 İsviçre Konfederasyonu buna örnek olarak verilebilir.
Günümüzde tam ve teknik anlamıyla konfederasyon yoktur. Ancak SSCB bağımsızlığını
kazanmadan önceki Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrupa Birliği konfederasyon benzeri
sayılabilir.
bb. Federasyon
Federasyon günümüzde yaygın olarak görülen bir devlet şeklidir. Amerika Birleşik
Devletleri, Almanya, Kanada, Avusturya en bilinen federal devletlerdir. Federal devlet genel
hatlarıyla kendi içlerinde belli bir özerkliği koruyarak iki veya daha fazla devletin aynı
merkezi iktidara tabi olmak suretiyle oluşturduğu devlet topluluğudur.
Federasyonda, federal devlet ve federe devlet olmak üzere iki tür devlet vardır. Federe
devletler/eyalet/kanton, federasyonun kurucu birimleridir. Federasyonda hem federe devletler
hem de federal devlet birer devlettir. Federe devletlerin kendisine ait ülkesi halkı ve belli
alanlarda sınırlanmış olmakla beraber egemenliği vardır.
Federal devlet federe devletlerin ülke ve insan unsuru üzerine kuruludur ancak federe
devletlerden ayrı bir tüzel kişiliğe sahiptir. Bu bağlamda ülke ve insan topluluğu iki ayrı
devlet egemenliğine ve dolayısıyla hukuk düzenine tabidir.
Federalizm, merkezi ve bölgesel yönetimler arasında güvenceli bir iktidar
bölüşümüdür. Yetki bölüşümü yerel düzeyde yapılır ve federasyonun kurucu birimleri coğrafi
olarak tanımlanır. Merkezi yönetim ile federasyonun kurucu birimleri arasında yetki
bölüşümü güvencelidir. Bu güvence yazılı ve katı anayasa ile sağlanır. Ve yetki
uyuşmazlıklarını çözmekle görevli bir federal mahkeme bulunur.
Bu sistemde federe devletler federal devletin yönetimine katılır ve federal devletin
yasama organında temsil edilirler. Federe devletlerin arasında eşitlik ilkesi geçerlidir. Bu
nedenle federal devletlerin yasama organı iki meclislidir. Meclislerden birincisi ülke halkının
tamamını, ikincisi ise federe devletleri temsil eder. İlk meclis tüm ülke halkını temsil ettiği
için federe devletlerin nüfusu oranlarında temsilcileri varken, ikincisinde ise her federe devlet
eşit sayıda temsilci bulundurur.

Özetle:
1-Üniter devletler.Türkiye Cumhuriyeti gibi.
2-Federatif devletler.Federal Almanya Cumhuriyeti ve ABD gibi.
Bir başka açıdan yani kriterden ise devletler şu kısımlara ayrılırlar:
1-Tek hakimiyetli devletler .Türkiye Cumhuriyeti gibi.
2-Çok hakimiyetli devletler.Bunlar Devlet Birlikleri ve Devlet Konfederasyonlarıdır.19.
asırda İsveç ve Norveç Devlet Birliği halinde idi. Devlet Birlikleri,ya hukuken ve fiilen
birleşirler, ya da ayrı ayrıdırlar ve fakat devlet başkanları tektir:Evlenme veya mirasçı olma
sebebiyle iki devletin başkanı aynı kişi olur.
Konfederasyonlarda ise devletlerin hukuken varlıkları ayrıdır,ancak bazı konularda bir araya
gelerek ortak karar alır ve yürütürler. 1950 li yıllarda Irak,Mısır ve Suriye Devletleri
Konfederasyonu halinde idi.

23
Bu konular Kamu Hukukunun bir diğer dalı olan Devletler Hukukunun konusudur ve bu
sebeple burada üzerinde fazla durmuyoruz.

4-KUVVETLER AYRILIĞI-HÜKÛMET ŞEKİLLERİ

Hükümet şekilleri “Kuvvetler Ayrılığı Teorisi” nden ortaya çıkmıştır. Kuvvetler
ayrılığı teorisi ne demektir?

A.Kuvvetler Ayrılığı Teorisi

Kuvvetler ayrılığı teorisinin kurucusunun Montesquieu olduğu kabul edilmektedir.
Montesquieu’ya göre “her devlette üç çeşit kuvvet vardır. Yasama kuvveti, devletler
hukukuna bağlı olan şeyleri yürütme kuvveti ve medeni hukuka bağlı olan şeyleri yürütme
kuvveti”. Buna göre yasama kuvvetinin yaptığı iş geçici veya sürekli kanunlar yapma,
yapılmış olanları düzeltme ya da yürürlükten kaldırma işidir. İkinci kuvvette ise hükümdar
veya idareci, savaş veya barış yapar elçi gönderir ya da kabul eder, güvenliği sağlar istilaları
engeller. Üçüncü ve son olarak ise, suçluları cezalandırma ve özel kişiler ile ilgili
uyuşmazlıkları yargılama kuvvetidir. Montesquieu bu üç kuvvetin birbirinden ayrılması
gerektiğini ileri sürer. Bu kuvvetler birbirlerinden ayrılmış değilse hürriyet yoktur.
Montesquieu’ya göre yürütme kuvveti bir monarkın elinde bulunmalıdır. Zira hükümet, “bir
kişi elinde birçok kişilerde olduğundan daha iyi idare edilir”. Yürütme kuvvetinin tek kişiye
verilmesi gerektiğini düşünen Montesquieu, yasama kuvvetinin ise, “bir kişi yerine birçok kişi
tarafından daha iyi kullanıldığını” düşünmektedir. Yazara göre, yasama kuvveti bir kurula ait
olmalıdır. Bu kurul iki bölümden oluşmalıdır: birinci bölüm asillerden , ikinci bölüm halkın
temsilcilerinden oluşmalıdır. Bunlardan her birinin diğerine karşı “önleme yetkisi” olmalıdır.
Bu nedenle bu bölümlerden her biri diğerini sınırlandıracaktır.” Montesquieu’ya göre yargı
kuvveti ise, mahkemelere ait olmalıdır. Düşünüre göre yargı kuvveti, ne belli bir zümrenin ve
ne de belirli bir mesleğin elinde olmalıdır. Montesquieu mahkemelerde halktan seçilecek
kimselerin de bulunması gerektiğini savunmaktadır. Montesquieu’ya göre, yargı kuvveti
mahiyeti gereği sınırlı bir kuvvettir. Çünkü kanunların uygulanmasından ibarettir. Zira ona
göre “milletin yargıçları, cansız birer varlıklarmış gibi hareket ederek kanunların sözlerini, ne
kuvvetini ve ne de sertliğini değiştirmeden, sadece telaffuz eden birer ağızdır”.
Özetle Montesquieu’ya göre yasama kuvveti sınırlı bir kuvvettir; çünkü, kendi
koyduğu kuralları uygulama yetkisi yoktur. Yürütme kuvveti de sınırlı bir kuvvettir, çünkü
yasamanın koyduğu kuralları yönetmektedir. Yargı da sınırlı bir kuvvettir; çünkü, hakimler
kanunların sözlerini telaffuz eden birer ağızdan başka birşey değildir. Bu üç kuvvet kendi
görevlerinin dışına çıkarlarsa, yani yasama kendi koyduğu kuralları yürütürse, yürütme ise
yürüttüğü kuralları kendi koyarsa, yargı ise “kanun koyucunun ağzı” olmakla yetinmeyip
kendisi yorum yoluyla yeni kurallar koymaya kalkarsa, o sistemde hürriyet ortadan kalkar.

B. Kuvvetler Birliği Sistemi

Kuvvetler birliği sistemi kuvvetlerin yasama organında veya yürütme organında
birleştiği sistemler olarak ikiye ayrılırlar.

1.Yürütme Organında Birleşme

Yürütme organı hem kanunları yürütmekte hem de yürüttüğü kanunları kendisi
koymaktadır.
aa. Mutlak Monarşi
Mutlak Monarşi; yasama ve yürütme kuvvetlerinin hükümdarda toplandığı bir
hükümet sistemidir. Devlet içinde tek ve en yüksek otorite hükümdardır. Hükümdar kanun

24
koyar, uygular ve çıkan uyuşmazlıkları çözer. Klasik dönem Osmanlı İmparatorluğu ve Rus
Çarlığı örnek verilebilir.
bb. Diktatörlük
Diktatörlük yasama ve yürütme, hatta bazen yargı organının tek bir kişi veya grubun
elinde toplandığı bir rejimdir. Diktatörlükler otoriter ve totaliter olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Totaliter diktatörlüklere örnek olarak Stalin dönemi Rusya ve Nazi Almanyası verilebilir.
Otoriter diktatörlüklere örnek olarak da Franko dönemi İspanya, Saddam dönemi Irak
verilebilir.

2.Yasama Organında Birleşme: Meclis Hükümeti

Bu sistemde yasama ve yürütme kuvvetleri yasama organında birleşmiştir. Yasama
organı hem kanun yapar hem de kendi yaptığı kanunları uygular. Yasama organının üye
sayısının fazlalığı sebebiyle kanunları uygulaması pratikte pek mümkün olmadığından,
genellikle meclis kendi içerisinden bir heyet/komite seçer. Meclis hükümeti sisteminde bir
devlet başkanı olmayıp başbakanlık makamı da yoktur. Heyet üyeleri meclis içinden ve
meclis tarafından tek tek seçilir ve gerektiğinde yine meclis tarafından görevden alınırlar.
Heyetin meclisi feshetme, toplantısına engel olma, çalışma süresini uzatıp kısaltma gibi
yetkileri yoktur. Bu sisteme örnek olarak günümüzde İsviçre, tarihsel olarak da 1920-1923
arası Türkiye Cumhuriyeti verilebilir.

B.Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri

1.Sert Kuvvetler Ayrılığı:Başkanlık Sistemi

Sert kuvvetler ayrılığında yasama ve yürütme yetkisi birbirinden kesin olarak ayrılmış,
iki organa verilmiştir. Organlar gerek kaynak bakımından, gerekse de varlıklarını sürdürme
bakımından bağımsızdır. Ayrı ayrı seçilirler ve seçildikten sonra birbirlerinin varlıklarına son
veremezler.
Yürütme organı tek bir kişiden oluşur. Yürütmede tek başlılık vardır ve yürütmenin
başı başkandır. Başkanın dışında sembolik bir devlet başkanlığı makamı yoktur. Aynı şekilde
bakanlar kurulu yani kolektif yürütme organı da yoktur, yürütme yetkisinin sahibi tek başına
başkandır. Başkanlık sisteminde başkan doğrudan doğruya veya iki dereceli bir biçimde(halen
ABD’de olduğu gibi) biçimde belli bir dönem için halk tarafından seçilir. Başkan halk
tarafından seçildikten sonra görev süresi boyunca görevde kalır. Ve başkanın görevde kalması
yasama organının güvenine dayanmaz. Başkan süresi dolmadan yasama organı tarafından
güvensizlik oyuyla görevinden alınamaz.
Bu yukarıda sayılan asli özellikleri dışında tali özellikleri de bulunmaktadır. Bu
özelliklerden bir kısmı şöyledir: ilk olarak başkan yasama organını feshedemez. Aynı kişi
hem yasama organında hem de yürütme organında yer alamaz. Başkan ve
bakanları(sekreterleri) yasama organı üyesi olamaz. Yasama organı üyeleri de idari nitelikte
görev alamaz, memur olamazlar. Başkan ve sekreterler yasama organının çalışmasına
katılamaz. Başkanın kanun teklifi etme yetkisi yoktur.

2-Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlamenter Sistem

Yumuşak kuvvetler ayrılığı sistemi olarak parlamenter sistemde yasama ve yürütme
kuvvetleri birbirlerinden yumuşak bir şekilde ayrılmıştır. Yasama ve yürütme yetkileri kural
olarak iki ayrı organa verilmişse de organlar birbirlerinden tam anlamıyla bağımsız değildir.
Organlar karşılıklı olarak birbirinin varlığına son verme imkanına sahip olup organlar
arasında karşılıklı işbirliği vardır. Bu nedenle bu sisteme kuvvetlerin işbirliği de
denilmektedir.

25
 Parlamenter sistem oldukça yaygın bir sistem olup başta İngiltere olmak züere
Almanya ve İspanya gibi ülkelerde uygulaması görülmektedir. Parlamenter sistem kısa
tanımıyla yürütme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu olduğu
anayasal demokrasi tipidir.
Parlamenter sistemde yürütme organı ikili bir yapıdadır. Bir yanda devlet başkanı, bir
yanda hükümet vardır. Devlet başkanı monarşik parlamenter sistemlerde kral, cumhuriyet tipi
parlamenter sistemlerde cumhurbaşkanıdır.
Devlet başkanı yasama organına karşı sorumsuzdur. Bu nedenle de yetkilerini ancak
bir bakanın veya başbakanın imzasıyla kullanır. Yürütme organının diğer kanadında ise
bakanlar kurulu bulunur. Yasama organı karşısında sorumlu olan yürütme kanadı bakanlar
kuruludur. Başbakan da hukuki statüsü itibariyle bir bakandır bu nedenle eşitler arasında
birinci(primus inter pares) olarak değerlendirilir.
Parlamenter hükümet sistemlerinde yürütme organı doğrudan halk tarafından seçilmez.
Devlet başkanı monarşik parlamenter sistemlerde irsi olarak belirlenir. Cumhuriyet tipi
parlamenter sistemlerde ise devlet başkanı doğrudan halk tarafından değil genellikle yasama
organı tarafından seçilir. Türkiye Cımhuriyeti’nde 1982 Anayasası’nda 2010 yılında yapılan
değişiklikle bu kurala bir istisna getirilmiştir. Türkiye’de devlet başkanı yapılan değişiklikle
parlamento tarafından değil Türk Halkı tarafından seçilmektedir. Bu şekilde ilk seçim 10
Ağustos tarihinde yapılmıştır.
Benzer şekilde Bakanlar Kuruluda yasama organı tarafından belirlenir ve yasama
organının içinden çıkar.
Bakanlar kurulu yasama organının güvenine dayanır. Yasama organı güvensizlik
oyuyla bakanlar kurulunu görevden alabilir. Bakanlar kurulunun yasama organı karşısında
bireysel ve kolektif sorumluluğu bulunur. Kolektif sorumluluk; yasama organı bakanlar
kurulu hakkında güvensizlik oyu vermişse kabine düşer. Bireysel sorumluluk; her bakan tek
tek yasama organı karşısında sorumludur. Yasama organı tek bir bakan hakkında da
güvensizlik oyu verebilir.
Yukarıda sayılan parlamenter sistemlerin asli özelliklerinin yanı sıra sistemin tali
özellikleri de bulunmaktadır. Bu özelliklerin bulunmaması ya da herhangi birisinin
bulunmaması sistemi parlamenter sistem olmaktan çıkartmaz. Parlamenter hükümet
sistemlerinde yasama organının hükümeti güvensizlik oyuyla düşürebilmesine paralel olarak
yürütme organı da yasama organını feshedebilir.
Parlamenter hükümet sistemlerinde aynı kişi aynı anda hem yasama hem de yürütme
organında görev alabilir. Kişi hem milletvekili hem başbakan hem de bakan olabilir. Bakanlar
kurulunun kanun tasarısı sunma hakkı vardır. Başbakan ve bakanların parlamentoya girme
oturuma katılma ve söz alma hakları vardır.
Özetle:
Yukarıdaki açıklamalarımızı, bir başka açıdan şu şekilde tamamlayabiliriz:

1-Meclis Hükümeti, Parlamenter Hükûmet Sistemi ve Başkanlık Sistemi ve bunların

karışımı sistemler tarih boyunca modern demokrasilerde uygulanmıştır.
Her şeyden evvel belirtelim ki hükümet sistemleri modern demokrasilerde yasama ve yürütme
organları arasındaki hukuki münasebetten dolaylı olarak ortaya çıkarlar. Bir diğer deyişle
modern demokrasilerdeki hükümet sistemleri, kuvvetler ayrılığı konusunun bir yansımasıdır.
Başgil hocamız kuvvetler ayrılığına yer veren ve vermeyen (kuvvetlerin temerküzü)
rejimleri,yani hükûmet sistemlerini çeşitli kriterlere göre ayrı ayrı ele almaktadır.3
Modern demokrasilerde çeşitli hükümet sistemleri uygulanmıştır ve uygulanmaktadır.
Merhum hocamız Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Başgil, bu hükümet sistemlerini çeşitli kriterleri
3
Bkz. Başgil, Ali Fuat. Esas Teşkilat Hukuku, 1. c. Türkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri, İstanbul,
1960. Baha Matbaası, Fasikül 1–2. sh. 294 vd.

26
esas alarak uzun uzadıya anlatmış bulunuyor. Biz ise burada daha çok, yasama ve yürütme
organları arasındaki hukuki münasebet açısından ve bu kriteri esas alarak görüşlerimizi
bildireceğiz.
Bu kriter esas alındığı taktirde, modern demokrasilerde üç ana hükümet sisteminin söz konusu
olduğu görülüyor. Bunlar 1- Meclis hükümeti sistemi, 2- Parlamenter hükümet sistemi ve
3- Başkanlık hükümeti sistemidir. Ayrıca Başkanlık ve Parlamenter sistemlerin karışımı
olan sistemler de görülmektedir (Bugünkü Fransa gibi). Bu üç sistem modern demokrasilerde
uygulanmıştır ve halen de uygulanmaktadır. Ama diyebiliriz ki dünyada birinci derecede ve
en çok parlamenter hükümet sistemi uygulanmıştır ve uygulanmaktadır. Başkanlık sistemi ise
ikinci derecede ve daha çok ABD’de ve Güney Amerika devletlerinde uygulanmaktadır.
Günümüzün sahasında en geniş eser veren anayasa hukukçusu Prof. Dr. Kemal Gözler de
hükümet sistemlerini geniş bir şekilde açıklamıştır. Konumuzla ilgili olarak belirtelim ki,
Gözler, başkanlık sistemini sert kuvvetler ayrılığı sistemi olarak, parlamenter sistemi ise
yumuşak kuvvetler ayrılığı olarak adlandırmış ve anlatmıştır.4

Prof. Gözler bu konudaki açıklamalarını bir diğer ve geniş eserinde ortaya koymuştur. Bu
geniş eserin adı şöyledir: Anayasa Hukuku’nun genel teorisi. 1. Baskı, Haziran 2011, Ekin y.
Bu eserin birinci cildi 538 ve devamı sahifelerinde parlamenter sistemi ve başkanlık sistemini
kuvvetler ayrılığı prensibinin yumuşaklığı ve katılığına göre adlandırmış ve anlatmıştır:5
Gözler e göre:
İngiltere’de bugün uygulanan parlamenter sistemin çok geriye giden fikri temelleri
bulunmaktadır. Eski yunan filozoflarından Aristo, orta çağ filozoflarından H. Grotius,
Christian Wolf ve Samuel von Pufendorf ‘a dayanan teorik esaslar söz konusudur. İngiltere’de
kuvvetler ayrılığı ve parlamenter sistem esas itibariyle İngiliz filozof John Locke tarafından
ortaya konulmuştur denebilir. Daha sonra ise Fransız mütefekkir Montesqieu “kanunların
ruhu” eseriyle kuvvetler ayrılığı teorisini kuran bir mütefekkir olarak kabul edilir.Ve modern
anayasa hukukçuları da bu son iki mütefekkirin düşüncelerine dayandırarak öğretirler ve
açıklarlar. Montesquie her şeyden evvel yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirinden
ayrılması gerektiğini ifade eder: “Eğer aynı idarenin kişilik ve yapısında, yasama erki yürütme
erkiyle birleşmişse hiçbir şekilde hürriyet yoktur. Çünkü aynı Monarkın veya aynı senatonun,
zalimce yürütmek için zalimce kanunlar yapmasından korkulur.” Aynı mütefekkir ayrıca
şöyle diyor: “Yargı erki de yasama ve yürütme erklerinden ayrılmış değilse, gene hürriyet
yoktur. Eğer bu erk yasama erkiyle birleşirse, vatandaşların hayat ve hürriyetleri üzerindeki
idare keyfi kalmış bir idare olur, çünkü yargıç kanun koyucunun durumuna düşer. Şayet yargı
erki yürütme erkiyle birleşirse, yargıç korkunç bir zalim kesilir.”

Sonuç olarak ve özetle: Moentesquie’ye göre bu üç kuvvet:

“Esasta bir hareketsizlik, bir duruş meydana getirirler. Fakat eşyanın zaruri hareketi neticesi,
kendileri de harekette bulunmaya mecbur oldukları için birbirleriyle uygun hareket etmek
zorunda kalacaklardır6.”

Kuvvetler ayrılığı teorisi kusursuz bir teori değildir. Bu teoriye çeşitli tenkitler yapılmıştır ve
yapılabilir. Bence en önemli tenkit ve Montesqeuie’nun yanıldığı nokta şudur: “yasama ve
4
Kemal Gözler, Devlet Başkanları, Bursa, 2001, Ekin y. sh.82 vd..Prof. Dr. Bülent Nuri Esen ise hükümet
şekilleri üzerinde farklı kriterlere başvurmadan açıklamalarda bulunmuştur. Bilhassa hükümet şekillerinin tarihi
gelişimine temas etmiş ve dünyadaki tatbikatını anlatmıştır. Bkz. Anayasa Hukuku, Ankara–1970, sh. 279–372.
Genel olarak hükümet sistemleri üzerine şu eseri tavsiye ederiz: Dr. Mehmet Turhan, Hükümet Sistemleri,
Ankara 2. Bası 1993, Gündoğan y.
5
Bkz. Anayasa Hukukuna Giriş, Bursa–2001, Ekin Yayınları, c.1,sh. 82 vd. bilhassa sh. 91 vd., ve sh. 100 vd.
6
Bkz. a.g. e. 538 ve devamı

27
yürütme organının bir elde toplandığı her hükümet sistemi zalimdir veya diktatördür” tespiti
asla doğru değildir. Zalimlik ve diktatörlük yasama ve yürütme kuvvetlerini elinde
bulunduran kişi veya organın bu yetkisini kötüye kullanması ve uygulamasıyla orantılıdır.
Mesela en tipik örnek şudur: 1920’den sonra 1923’e kadar yasama ve yürütme yetkilerini
elinde bulunduran t.b.m.m. sırf bu kuvvetler birliği sebebiyle zalim ve diktatör olarak kabul
edilemez. Hatta istiklal mahkemeleri kurarak, yargı yetkisini de kullanan TBMM.’nin yine
sadece bu sebeple zalim olduğu söylenemez. Eğer zalim olarak aranan biri varsa, istiklal
mahkemelerinin hakimlerinin uygulaması ve yargı fonksiyonun mantığına uygun olarak
muhakame yapmamalarıdır.

Yine aynı şekilde, 1923 – 1960 yılları arasındaki yasama ve yürütme yetkilerini, yasamaya
ağırlık verecek şekilde elinde bulunduran TBMM’nin yine bu sebeple zalim ve dikatatör
olduğu söylenemez. Yukarıda dediğimiz gibi, yasama ve yürütme organlarını elinde
bulunduran TBMM değil, o dönemdeki tek parti idaresi ve bu parti idaresine bağlı
bürokratların anti demokratik ve insan haklarına aykırı uygulamaları zalim ve diktatör olarak
kabul edilebilir.

Katı bir kuvvetler ayrılığı sisteminin uygulayan başkanlık hükümet sistemini de yine bu
sebeple diktatör ve zalim olarak görülemez. Prof. Gözler haklı olarak kuvvetlerin yasama
organındaki birleştiği meclis hükümeti sistemini tahlil etmekte ve bu hükümet sisteminin asla
zalim ve diktatör olarak kabul edilemeyeceğini belirtmektedir7.

2-Her türlü hükümet sisteminde millete hizmet edilebilir. Her birinin de fayda ve
mahzurları bulunmaktadır.
İkinci olarak belirtelim ki bu üç hükümet sisteminin her birinin kendine has faydaları ve
mahzurları bulunmaktadır. Bu fayda ve mahzurları bundan altmış yıl önce merhum hocamız
Başgil belirttiği gibi, günümüzde de değerli öğrencimiz ve meslektaşım Prof. Dr. Kemal
Gözler de uzun uzadıya açıklamış ve hatta parlamenter sistem ile başkanlık sistemi arasında
mukayeseler8 de yapmıştır. Her üç hükümet sisteminde de modern kamu hizmetleri
sunulabilir. Her üç hükümet sisteminde de o ülkenin vatandaşları refaha ulaştırılabilir ve ülke
esenliğe kavuşturulabilir.

3-Hükümet sistemleri tek başına bir devleti ve milleti esenliğe çıkaracak bir vasıta
değildir. Önemli olan: a-İdarecilerin iyi niyetli olması, b-Kamu hizmetlerinde “kamu
yararı”nın ön planda tutulması ve, c- kişi hak ve hürriyetlerinin korunması ve kötüye
kullanılmamasıdır.
Belirtelim ki bu hükümet sistemleri bir devleti ve milleti esenliğe çıkarmakta tek başına bir
etken değildir. Bir diğer deyişle, bu hükümet sistemleri uygulandığı devletin vatandaşları için
yalnız ve tek başına olumlu etki yapmazlar. Milletlerin ve devletlerin yükselmesi ve esenliğe
ulaşması için daha başka faktörler de bulunmalıdır. Kanaatimizce bunlar şunlardır:
a- İdarecilerin iyi niyetli olması,
b- Kamu hizmetlerinde kamu yararının ön planda tutulması ve
c- Kişi hak ve hürriyetlerinin korunması ve kötüye kullanılmamasıdır.
Eğer bu hükümet sistemleri tek başına devletleri ve milletleri esenliğe kavuşturmakta yegane
çare olsaydı, devletler o hükümet sistemini anayasalarına alır ve uygulamaya geçirirlerdi.
Böylece devletleri ve halkı yükselir, refaha kavuşurdu. Hâlbuki modern demokrasilerde bu üç
sistem zaman zaman uygulanmış veya terk edilmiştir. Ve bundan sonra da böyle devam

7
A.g.e. s. 553. Gözler meclis hükümeti sisteminin uygulandığı Fransa ve Türkiye’deki tarihi deneyimlerin de
diktatörlük olmadığını belirtiyor.
8
Bkz. Gözler,Giriş., sh. 82 vd.

28
edecektir. Çünkü sosyal bir kurum olan devlet tek bir faktörle kurulmadığı gibi, tek bir
faktörle de esenliğe kavuşmaz ve o devletin halkı da refah seviyesine erişemez.

Birinci Bölüm :TÜRKİYE’DE ANAYASA HAREKETLERİ

Bugünkü 1982 Anayasası birdenbire ortaya çıkmış bir Anayasa değildir. Bu Anayasanın esasları,
birtakım tarihî gelişmelerden sonra tespit edilmiştir. Acaba bu tarihi gelişim ne gibi safhalar ihtiva
eder, bugüne kadar hangi anayasalar yapılmıştır ve bu anayasaların özellikleri nelerdir?
Bu arada belirtelim ki, Türkiye’de Anayasa hareketlerinin mazisini çok gerilere götürmeğe
burada gerek görmüyoruz.

1- SENED-İ İTTİFAK
Bilindiği gibi, Osmanlı Devleti, kuruluşundan sonra büyük gelişmeler kaydetmiş ve dünyanın en
büyük bir devleti haline gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu ismi verilen bu devlet, Afrika ve Asya
kıtasına, ve Avrupa içlerine kadar yayılmış, içte ve dışta son derece kuvvetli, sağlam esaslara dayanan
bir devlet olarak asırlarca devam etmiştir (Yükselme Devri). Ancak 18. yüzyılların başından itibaren
bu devletin bazı faaliyetlerinde zayıflamaların başladığı görülür: Tarihçilerin “Duraklama devri”
dedikleri bir devrenin başladığı görülmüştür; Osmanlı Devleti artık eskiden olduğu gibi
genişleyememiş, dışarıda zaferler kazanamamış, içerde ise, huzur bozulmaya başlamıştır. Daha sonra
“Gerileme devri” ismi verilen bir devir başlamış; ilk devrenin tersine toprak kaybı, mağlubiyetler ve
içerde de huzursuzluklar artmıştır. Bundan sonra da, “Yıkılma ve çöküş devri” adı verilen devrede,
Osmanlı Devleti’nin bozulmaya ve çökmeye başladığı tarihi vak’alardan anlaşılmaktadır. İşte 1800
senelerinin başında Osmanlı Devleti’nin vaziyeti bu şekilde idi. Gerek içte ve gerekse dışta
huzursuzluk ve mağlubiyetler baş gösteriyordu. Bu durumdan herkes şikâyetçi idi. Padişah ve Anadolu
ve Rumeli’de idarî işlerin başında bulunan yetkililer bu duruma son vermek istiyorlardı. İşte 1808
tarihinde padişahın arzusu üzerine Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri İstanbul’a gelmişler ve devletin
bu kötü durumuna son vermek için çareler aramaya başlamışlardır. Neticede sadrazam ve Anadolu ve
Rumeli beylerbeyleri bir metin tespit edip, bu metinde belirtilen esaslara sadık kalındığı takdirde,
Osmanlı Devleti’nin eski haline gelmesinin mümkün olduğu görüşünde birleşmişlerdir.
Kaleme alınan ve imzalanan metinde, aşağıdaki esaslar tespit edilmiştir. Bu metne “Sened-i
İttifak” ismi verilmektedir9.
Sened-i İttifak, bir Anayasa değildir ve bugünkü manada maddeler haline getirilmiş hükümler
ihtiva etmemektedir. Ancak biz bu metni şu kısımlara ayırabiliriz.
Dibace denilen, giriş kısmında Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri birçok fetihler,
galibiyetler kazandığı belirtiliyor; fakat daha sonra, fetihlerin, galibiyetlerin görülmediği, bilâkis
mağlubiyetlerin görüldüğü, gerek içte ve gerekse dışta Osmanlı Devleti’nin nüfuzunun sarsıldığı
belirtiliyor. İşte bunun için geçmişten ibret alınmalı ve birtakım esaslar tespit edilmelidir, deniliyor.
Bundan sonra yedi şart ve bir zeyl (ek) kısmı gelmektedir. Bu şartların muhtevaları şöyledir:
1. Şart: Senette imzaları bulunan herkes padişaha sadık kalacaktır. Kim olursa olsun, padişahın
emirleri dışında hareket edenler olur ise, bunlar derhal cezalandırılacaktır.
2. Şart: Burada şu hususlar yer almaktadır:
a) Askere yazılma işine herkes yardım edecek, ve bu suretle devletin kuvvetlenmesi
sağlanacaktır.
b) Fesat ve haset erbabı kimselerin tahrikini hiçbir kimse tecviz etmeyecektir. Yani; memleketin
içinde anarşik bir hava, ayaklanmayı intaç eden bir duruma müsaade edilmeyecek, bu gibi kimseler
cezalandırılacktır.
c) Osmanlı Devleti’nin herhangi bir tarafından düşman hücum ettiği zaman, Anadolu ve Rumeli
beylerbeyleri ve alâkalılar yardım edeceklerdir.
9
3 Metin Bkz. Tarih-i Cevdet, Dersaadet; 1309, c. 9, sh. 278-283

29
 3. Şart: Devlet hazinesinin sağlam olmasına gayret edilecek. Vergilerin toplanması işi, yerine
getirilecektir.
4. Şart: Sadaret, yani başbakanlık tarafından verilen emirlere, padişah emri gibi tâbi olunacaktır.
Kimse bunlara itiraz etmeyecektir. Buna mukabil, sadrazamın şeriata aykırı bir hareketine de herkes
mani olacaktır, bu da bir vazifedir. Hususen, irtikap ve rüşvet ve devlet için zararlı olan faaliyetlerine
mani olmak bir vazifedir. Bu suretle sadrazamın (Başbakanın) da mes’uliyeti kabul edilmiş oluyor.
5. Şart: Bakanlar ve devlet adamları karşılıklı olarak şahıslarına ve mallarına kefil olmaktadırlar.
Ne merkez taşra teşkilâtına, ne taşra teşkilâtı merkeze herhangi bir zarar verecektir. Bilâkis karşılıklı
olarak birbirlerini koruyacaklardır.
Bunun dışında, fukaraya zulüm, teaddî ve şeriatı mutahharanın icrasına muhalefet edecek kimse
çıkacak olursa onun da te’dip ve terbiyesine tevessül olunacaktır.
Yâni Anadolu ve Rumeli beylerbeyi ve merkez dışında kalan kimseler de, her iki tarafca
korunmuş olmaktadır.
6. Şart: İstanbul’daki ocaklarda, yani asker ocaklarında bir isyan görüldüğü takdirde, bu isyanın
bastırılması için taşra teşkilâtı yardıma koşacaktır.
7. Şart: Halktan vergi alınırken adalete uygun hareket edilmesi prensibi kabul edilmiştir.
Bundan sonra yer alan Zeyil kısmında ise: Esas gayenin dinin ve Osmanlı Devleti’nin
kuvvetlendirilmesi olduğu belirtilmekte ve bu senedin altında imzaları bulunanlardan sonra gelen
kimselerin de bu senede tâbi olmaları gerektiği belirtilmektedir.
Sened-i İttifakın esasları bunlardan ibarettir.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, bu metin bir Anayasa değildir. Fakat Anayasa hareketleri içinde
çok önemli yeri olan bir metindir: Görüldüğü gibi padişah ve merkezî iktidar Osmanlı Devletini bozuk
vaziyetinden kurtarmak için taşra teşkilâtından yardım istemektedir. Ve onların yardımı olmadan
devletin kuvvetlenemeyeceğine inanmıştır.
İkinci bir husus: Sened-i İttifak’da Padişahın vatandaşlarına (reayasına) karşı bir mükellefiyet
altına girdiğinin belirtilmesidir. Yani, padişah artık dilediği şekilde hareket edemeyecek,
vatandaşların, hususen Anadolu ve Rumeli beylerbeylerinin mallarına ve şahıslarına zarar
veremeyecektir. Bu suretle geniş iktidar devri yavaş yavaş sınırlı bir iktidara dönmeye başlamıştır.

2- TANZİMAT FERMANI
26 Şâban 1255 (3 Kasım 1839) tarihinde okunan ve ilân edilen bu Fermana “Gülhane Hatt-ı
Hümâyunu” ismi de verilmektedir. Çünkü bu Ferman, o zaman sarayın bahçesi olan ve şimdi park
olarak kullanılan Gülhane’de, vatandaşların ve yabancı devlet temsilcilerinin önünde okunmuştur.
Tanzimat fermanı da bir Anayasa değildir. Ancak Anayasa hareketleri içinde çok önemli yeri olan bir
vesikadır10. Bu vesikada padişahın geniş iktidarının, Sened-i İttifak’a nazaran biraz daha sınırlandığı
görülmektedir.
Tanzimat Fermanı’nda hükümler madde şeklinde gösterilmemiştir. Ama biz bunları şu şekilde
özetleyebiliriz:
1. Tanzimat Fermanı’nın başlangıç kısmında; Osmanlı Devleti’nin, İslâm şeriatına bağlı olduğu
zamanlarda kuvvet kazandığı, dışarıda galibiyetler elde ettiği, içerde ise, halka müreffeh ve saadetli bir
hayat temin ettiği belirtilmektedir. Fakat şeriat kanunlarından dönülmeye başlandığından itibaren,
devlet zayıflamış, dışarıda galibiyetler yerine mağlubiyetler, içerde ise huzur yerine huzursuzluk,
zenginlik yerine fakirlik gelmiştir. İşte buna mâni olmak için, tekrar şer’i kanunlar dairesinde hareket
edilmesi istenmektedir; ancak bu şekilde devlet yükselecektir.
Bundan sonra ise şu esaslar yer almaktadır:
2. Dünyada can, ırz ve namusdan daha aziz bir şey yoktur. Bir insan bunları tehlikede görürse,
yaratılışında kötülük ve hıyanet olmasa bile, başkalarına zararlı olacak, ve memleket için de zararlı bir
insan haline gelecektir. Eğer can, ırz ve namusundan, emin olursa, faydalı olacak, iyi bir şekilde
devlete hizmet edecek ve devlet kuvvet bulacaktır.
Bir diğer nokta olarak, mal emniyeti belirtilmektedir: Bir kimse malına emniyet duymazsa
devlete ısınamayacak, milletine ısınamayacak, daima endişe içinde yaşayacaktır. Fakat, eğer malından
emin olursa, devlet ve millet bundan fayda görecektir.

10
Metin için Bkz. D. 1, ter., c. 1 sh. 4-7

30
 3. Asker ve lüzumlu masrafların teminine ihtiyaç vardır. Vergilerin iltizam usulüyle toplanması
yanlıştır. Bunlar kaldırılmalı ve herkesin malî kudretine göre münasip vergiler tespit olunmalıdır.
Askerliğe gelince, vatanın muhafazası için asker vermek ahalinin vazifesidir. Ancak asker toplanırken,
ziraat ve ticaretin ihlâl edilmemesi, ve askere alınanların uzun zaman askerde tutulmaması, keyfî
hareketlere meydan verilmemesi gerekir. Bunun için bazı kanunların çıkarılması şart haline gelmiştir.
Bu kanunların tâbi olacağı esasları şu şekilde özetleyebiliriz:
1) Suç işleyenlerin davaları şer’i kanunlara göre muhakeme edilip, tespit edilmedikçe hiç kimse
gizli veya açık idam edilmemelidir.
2) Hiç kimse başkasının ırz ve namusuna tecavüz etmemelidir. Herkes mal ve mülkünde tam bir
hürriyet içinde tasarruf edebilmelidir.
3) Bir kimsenin suç işlemesi halinde mirasçıları cezalandırılmamalıdır.
4) Osmanlı teb’asından olup da, Müslüman veya Müslüman olmayanlar arasında bu haklar
bakımından fark olmamalı, herkes can, ırz, namus ve mal bakımından eşit olmalıdır. Bu hüküm, daha
çok yabancıların Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışması neticesinde ortaya çıkmıştır: Burada
Müslüman olmayan kimselerin, Avrupa devletleri tarafından himayesinin tesirleri görülmektedir.
Tanzimat Fermanında, bütün bunları gerçekleştirmek için, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye isimli bir
meclis toplanması kararlaştırıyor. Ayrıca Bab-ı Serâskâr-ı Dâr-ı Şûra, teşkil edilerek, askerî
hususların tanzimi isteniyor.
4. Tanzimat fermanında padişah yeni çıkarılacak kanunlara uyacağını beyan ediyor ve kendisinin
de bunlara aykırı hareket etmeyeceğini, Allah üzerine yemin ederek, belirtiyor. Bu suretle padişahtan
da herkesin emin olacağı anlatılmak isteniyor.
Fermanın en son kısmında şu cümle yer almaktadır: “Hemân Rabbimiz Tealâ Hazretleri
cümlemizi muvaffak buyursun ve bu kavanın-i müessesenin hilâfına hareket edenler Allahû
Tealâ Hazretlerinin lânetine mazhar olsunlar, ve ilelebet felah bulmasınlar, âmin.”
Bu cümleden de anlaşıldığı gibi, Padişah kendisi de yukarıdaki esaslara uyacağını, dolaylı olarak
ifade etmektedir.
Tanzimat Fermanının esasları bunlardan ibarettir. Bu metin yukarıda da dediğimiz gibi bir
Anayasa sayılmaz. Sadece Anayasa hareketlerimiz içinde çok önemli bir vesikadır. Bazı hukukçular
bu fermanı “auto-limitation” şeklinde tavsif etmektedirler. Yani, padişah için, kendi kendini bağlama,
iktidarını sınırlamadır, demektedirler.
Tanzimat Fermanından sonra, bazı fermanlar daha ısdar edilmiştir. Meselâ 1845 tarihinde
Abdülmecit, Bâb-ı Ali’de bir Hatt-ı Hümayûn okumuş, arz edilen kanunların ve projelerin
yapılamadığını söylemiş ve yeniden bazı direktifler vermiştir. Ayrıca 1856 tarihinde “Islahat
Fermanı”11 adı altında, yine önemli bir vesika görülmektedir. Bunların esaslarına temas etmiyoruz.
Çünkü yukarıda dediğimiz gibi, bunlar Anayasa hareketlerimiz içinde çok önemli yeri olan ve fakat
bir Anayasa olmayan vesikalardır.

3- 1876 TARİHLİ KANUN-U ESASİ

7 Zilhicce 1293 (23 Aralık 1876) tarihli olan bu Anayasa 12 ilk Anayasamızdır. Anayasa 119
maddeden meydana gelmiştir.
Bu Anayasanın çeşitli bakımlardan özellikleri belirtilebilir. Biz kısaca şu noktalar üzerinde
durmak istiyoruz:

1- Esasları
1- Bu Anayasa, dine dayalı bir bünyeye sahiptir. 3. maddeye göre, “Saltanat-ı Seniyye-i
Osmaniye Hilafet-i Kübrayı İslâmiyyeyi haiz olarak Sülâle-i Ali Osmandan usulü kadimesi
veçhile ekber evlâda aittir.” 11. md. ise şöyle demektedir: “Devlet-i Osmaniyyenin dini, Din-i
11
Bkz. D. 1. ter., c. 1, sh. 7-14.

12
Bkz. D. 1. ter., c. 4, sh. 4-20

31
İslâmdır.” Bu hükümlerden Osmanlı Devleti’nin İslâm dinine sahip, ayrıca baştaki kimsenin de halife
olduğu anlaşılmaktadır. Dinî esaslara istinat eden Devlet bünyesine, çoğu defa yanlış olarak
“teokratik bünye” yahut “teokratik Devlet” ismi veriliyor, ama biz bu Anayasayı ve bu Anayasanın
kurmuş olduğu nizamı sadece ve ancak “dine dayalı bir nizam” olarak adlandırabiliriz. Bu tabir daha
doğru ve daha ilmidir.
2- İkinci özellik, monarşik bir devlet şekli kurmuş olmasıdır. Devlet şekillerinden, tek bir
kimsenin idare ettiği devletlere “monarşik devlet” diyoruz. Ancak monarşinin çeşitli şekilleri vardır.
1876 Anayasası “Meşruti Monarşi” ismini verdiğimiz bir devlet şekli kabul etmiştir. Bu da şu
demektir: Başta bir padişah bulunmaktadır ve onun yanında meclis (parlamento) adı verilen halkın
temsilcilerinden meydana gelmiş bir kurul vardır. İşte 1876 Anayasası padişahı ve meclisi kabul ettiği
için, onun kurduğu sisteme meşrutî monarşi ismini verebiliriz.
3- Yasama Yetkisi “Meclis-i Umumî” adı verilen bir mecliste toplanmıştır. Meclis-i Umumî 42.
maddeye göre, “Hey’et-i Ayân ve Hey’et-i Meb’usan namlarıyle başka başka iki hey’et-i
muhtevidir.” Yâni 1961 Anayamızda olduğu gibi çift meclisli bir sistem kurulmuş bulunuyor. Bu
meclislerden birinin ismi “Heyet-i Ayan”, diğerinin ismi “Hey’et-i Meb’usan”dır. Her ikisine birden
“Meclis-i Umumî” ismi verilmektedir.
a- “Hey’et-i Ayan”: Üyeleri meb’uslar meclisi üye tam sayısının 1/3 ünü geçmemek üzere, işleri
ve eserleriyle memleketin itimadını kazanmış, devlet işlerinde iyi hizmetleriyle tanınmış, ve kırk
yaşını bitirmiş kimseler arasından ve doğrudan doğruya padişah tarafından tayin olunmaktadır. Ayan
azalığı muayyen bir müddete tâbi değildir. Ayan meclisinin azası, kayd-ı hayat şartıyla, yani yaşadığı
müddetçe âzadır. Azil, tebdil ve tahvil edilemez. Bu heyet, Meb’usan Meclisince kabul olunan
layihalarını tekrar ve ikinci bir defa tetkik ve müzakere eder. Bunlarda şeriat ahkâmına, padişahın hak
ve imtiyazlarına, vatandaşın hürriyetlerine, Kanun-u Esasi hükümlerine, devletin mülkî tamamiyetine,
memleketin iç emniyetine, vatanın müdafaa ve muhafazasıyla memleketin umumî ahlâk ve âdab
kaidelerine aykırılık görürse, bu türlü kanun tasarılarını kesin olarak red eder, yahut değiştirilmek ve
düzeltilmek üzere Meb’usan Meclisi’ne geri gönderir. Kabul ettiği kanun tasarılarını Padişahın
tasdikine arz olunmak üzere Sadaret makamına yollar. (Bu konuda ayrıca bkz. A. md. 60-64).
b- İkinci Meclis, “Hey’et-i Meb’usan”dır. Bu meclis 65. maddeye göre, her elli bin Osmanlı
erkek vatandaşı için 1 meb’us olmak üzere seçilecek kimselerden meydana gelir. 65. maddeye göre,
sadece erkek vatandaşlar seçmen olabilmekte ve seçilebilmektedirler. Memleketimizde kadınların da
seçme ve seçilme hakkına sahip olmaları çok daha sonra mümkün olmuştur. Bu noktaya, ilerde
seçimleri anlatırken, temas etme fırsatını bulacağız. Hey’et-i Meb’usan otuz yaşını bitiren, medenî
haklara sahip olan kimselerin meydana getirdiği bir meclistir, ve halkın temsilcisi sıfatına sahiptir;
Meb’usan Meclisi dört senelik bir devre için seçilir. Bir kimsenin tekrar Meb’usan Meclisi’ne
seçilmesi mümkündür.
4- Yürütme Organı: Yürütme organının başında padişah bulunmaktadır. Padişah bu yetkisini
azil ve nasbı kendisine ait olan vekilleri eliyle kullanır. Yani tamamiyle kendisinin tayini ve vazifeden
uzaklaştırmasıyla vazife gören vekilleri vardır. Padişahlık ise veraset yoluyla intikal eder. Bu hükme
biraz evvel 3. maddeyi okurken temas etmiştik. 3. maddeye göre, padişahlık, Osmanlı sülalesine bağlı
ve en büyük erkek evlâda ait olan bir makamdır. Padişahın çok geniş hak ve imtiyazları vardır: Meselâ
rütbe ve memuriyet tevcihine, para çıkarma, kara ve deniz kuvvetlerinin bir harp halinde askerî
hareketin kumandası, ahkâm-ı şeriye ve kanuniyenin icrası, ve Meclis-i Meb’usanın feshi bunlar
arasındadır (Ayrıca bkz. A. md. 7).
Vekiller ise, başta sadrazam, yani başbakan olmak üzere Şeyhülislam ve diğer vekillerden
meydana gelir; tâyin ve azilleri, ancak padişahın emriyle mümkün olur.
6- Bir diğer özellik olarak belirtelim ki, Padişah 7. maddeye göre Meclisi, yani Hey’eti
Meb’usanı feshedebilir. Ayrıca 35. maddede de meclisin padişah tarafından feshedilmesi tanzim
edilmiş bulunmaktadır. Bu madde gerek 1876 tarihli Anayasada ve gerekse siyasî gelişmemizde çok
önemli bir yer tutmaktadır. Madde şöyledir:
“Vükelâ ile Hey’et-i Meb’usan arasında ihtilaf olunan maddelerin birinin kabulünde
Vükelâ tarafından ısrar olunup da, meb’usan canibinden ekseriyeti ârâ ile ve tafsilen esbabı
mucibe beyanı ile katiyen ve mükerreren red edildiği halde Vükelânın tebdîli veyahut
müceddeden müddeti kanuniyesinde intihap olunmak üzere Hey’et-i Meb’usanın feshi
münhasıran yed-i iktidarı hazreti padişahidedir.”

32
 Bu maddeden de anlaşılacağı üzere Meb’usan Meclisi ile bakanlar arasında anlaşmazlık
çıkmaktadır. Meb’usan Meclisi bakanlar kurulunun ileri sürdüğü bir hususu tekrar tekrar
reddetmektedir. Bu takdirde padişah ya bakanlar kurulunu değiştirecek, yahut da meclisi
feshedecektir.
Görülüyor ki, meclisin feshi gayet kolay bir şekilde padişaha bırakılmıştır. Hemen belirtelim ki,
gerek 7. madde ve gerekse 35. maddeye dayanarak Osmanlı devrinin Meb’usan Meclisi birçok defalar
feshedilmiştir. Fesihten sonra yeni seçimlere gidilmektedir.
6- Anayasanın bir diğer özelliği olarak belirtelim ki, bugün Anayasamızda yer alan birçok
hürriyetler 1876 Anayasasında da bulunmaktadır. 8 ilâ 26. maddeler arasında Osmanlı Devleti’nin
vatandaşlarına ait olan hürriyetler sayılmaktadır. Meselâ bu hürriyetlerden bazılarına işaret edelim:
Şahıs hürriyeti, matbuat hürriyeti, ticaret ve sanat ve çiftlik hürriyeti, dilekçe hakkı, öğretim hürriyeti,
Devlet hizmetlerine girme hakkı, mesken dokunulmazlığı, müsadere ve angarya yasağı. Bu hürriyetler
içinde dikkati çeken bir nokta, olmasıdır. Tanzimat fermanında, hatırlanacağı üzere, buna benzer bir
hüküm vardı. Fakat Tanzimat Fermanı Anayasa olmadığı için, bir “madde” haline getirilmemişti.
Burada ise, Anayasa bir madde halinde (17. madde) bu durumu belirtmiş bulunuyor.
7- Anayasanın bir diğer özelliği de 113. maddesidir. Bu maddeye göre “Hükûmetin emniyetini
ihlâl ettikleri idare-i zabıtanın tahkikat-ı mevsukası üzerine sabit olanların memalik-i mahsusa-ı
şahaneden ihraç ve teb’id etmek münhasıran zat-ı hazreti padişahın yet-i iktidarındadır.” Yani
devlet için tehlikeli olan bazı kimseler olursa, bu kimseleri Osmanlı Devleti’nin uzak kısımlarına
sürgüne göndermek padişahın yetkisindedir; Padişaha böyle bir yetki verilmiştir. Bu hükme dayanarak
bazı ihraçlar ve sürgünler görülmüştür.

2- Değişiklikleri
A. 1909 değişikliği
1876 tarihli Anayasa yürürlüğe girdikten sonra seçimler yapılmış ve Hey’et-i Meb’usan
toplanmıştır. Ancak kısa bir müddet sonra meclis feshedilmiş, yeniden seçim yapılmıştır. İkinci meclis
de tekrar feshedilmiş ve 1908 yılına kadar meclis tekrar toplanamamış, yani seçimler yapılmamıştır. II.
Meşrutiyet dediğimiz hareketle birlikte Anayasanın da değiştirilmesi mevzubahis olmuştur ve 1876
Anayasasının birçok hükümleri bu değişiklikle ortadan kaldırılmış ve yeni birtakım hükümler
getirilmiştir.
1909 tarihinde yapılan değişiklik13, gerçekten anayasa hareketlerimiz bakımından üzerinde
durulmağa değer hükümlerdir. Bir bakıma bu değişiklikleri 1961 Anayasasının 20 Eylül 1971 tarihli
kanunla yapılan değişikliğine benzetebiliriz. Her iki değişiklik de Anayasanın birçok hükümlerini,
geniş çapta değiştiren bir bünyeyi haizdir.
1909 değişikliği, Anayasanın belli başlı hükümlerini içine alır:
1- Bunlar içinde 35. maddeyi gösterebiliriz. Yukarıda gördük ki, 35. madde gereğince padişah,
meclis ve vekilleri arasında çıkan bir anlaşmazlıkta, isterse hemen meclisi feshedebilmekte idi. 1909
değişikliği ile böyle bir fesih zorlaştırılmıştır. Bu maddenin metni şöyledir:
“Vükelâ ile Heyet-i Meb’usan arasında ihtilaf vukuunda, vükelâ hey’et-i reyinde ısrar edip
de meb’usan canibinden katiyyen ve mükerreren reddedildiği halde vükelâ, ya Meb’usanın
kararını kabule veya istifaya mecburdur. İstifa takdirinde yeni gelen hey’et, vükelâ-i heyet-i
sâbıkanın fikrinde ısrar eder ve Meclis esbabı mucibe beyanıyla yine reddederse, 7. madde
mucibince intihabata başlanılmak üzere Zat-ı Hazreti Padişahi meclisi feshedebilir; fakat heyet-i
cedide-i meb’usan evvelki heyetin reyinde sebat ve ısrar ederse meclisi meb’usanın reyi ve
kararının kabulü mecburî olacaktır.”
Demek ki, bu maddeye göre: Bakanlar Kurulu bir konuda ısrar ediyor. Meclis-i Meb’usan ise,
reddediyor ve tekrar tekrar (Mükerreren) red ettiği takdirde Bakanlar Kurulu ya Meclis-i Meb’usan'ın
kararını kabul edecek yahut da istifa edecektir. İstifa ettiği takdirde yeni gelen bakanlar kurulu eski
bakanlar kurulunun fikrini kabul, yani onun fikrinde ısrar ederse ve meclis de yine kendi fikrinde ısrar
ederse, bu takdirde padişah meclisi feshedecektir.
Görülüyor ki, evvelâ bakanlar kurulu değişmekte ve daha sonra anlaşmazlık giderilemiyorsa, bu
takdirde fesih yapılabilmektedir. Yeni seçilen meclis de, eski meclisin fikrinde ısrar ederse, bu
13
Bkz. D. 2. ter., c. 1, sh. 638-644.

33
takdirde meclisin reyinin (görüşünün) kabul edilmesi şarttır. Netice olarak yeni hüküm meclise
üstünlük tanıyan ve meclisin feshini zorlaştıran bir hükümdür.
2- Bir diğer değişiklik olarak 113. maddeyi gösterebiliriz. 113. maddedeki padişahın bazı
vatandaşları sürgüne gönderme yetkisi kaldırılmıştır.
3- Ayrıca 1909 değişikliği ile getirilen birçok hükümler neticesi bizde parlamentarizmin
başlaması kabul edilmiştir. Çeşitli hükümler incelendiği takdirde görülür ki, 1909 değişikliği
parlamenter hükûmet şeklini kabul eden bir bünyeye sahiptir. 1961 Anayasamız da böyle bir hükûmet
şeklini kabul etmiştir. Ancak, 1961 Anayasası bu hükûmet şeklini ilk defa kabul eden bir Anayasa
değildir. 1909 değişikliği de böyle bir esasa sahip bulunuyordu.
1909 değişikliğinin bir diğer özelliği de padişahın yetkilerinin biraz kısılmış bulunmasıdır. Artık
1876 Anayasasında olduğu gibi bir durumda değildir. Bunların teferruatı, Anayasa okunduğu takdirde
anlaşılabilir, bu sebeple üzerinde fazlaca durmuyoruz.
B. 1914 değişikliği
1876 Anayasası, 1914 tarihinde iki defa değişiklik geçirmiştir. Birinci değişiklik 14 7. madde, 35.
madde ve 43. maddeye aittir. İkinci değişiklikte 15 43 ve 102. maddeler değiştirilmiştir. Bu değişiklikler
üzerinde ayrıca durmuyoruz.

4- 1921 TARİHLİ ANAYASA

Osmanlı Meclisi Meb’usanı 16 Mart 1920 tarihinde İstanbul’u işgal eden İngilizler tarafından
basılmış, bazı meb’uslar tevkif edilmiş, bazı meb’uslar da yurt dışına kaçmışlardır. İstanbul’un işgal
edilmesi üzerine Ankara’da 23 Nisan 1920’de toplanan Büyük Millet Meclisi bir müddet çalışmış,
daha sonra yeni bir Anayasa hazırlığına başlamıştır. Yapılan Anayasa 1921 tarihini taşımaktadır. Bu
Anayasa “20 Kânun-i sani 1337 tarih ve 85 sayılı Teşkilât-ı Esasiye Kanunu”dur16. Bu Anayasa,
kısaca, şu özelliklere sahiptir:
1- Esasları
1. 23 madde ve bir “madde-i münferideden” ibarettir. Yani çok kısa bir Anayasadır. Çünkü
olağanüstü bir durumda yapıldığı için, bazı teferruatlı hükümler yer almamıştır. Meselâ yargı ile ilgili
hükümler mevcut değildir, hürriyetlere yer verilmemiştir; büyük ve geniş bölümler bulunmamaktadır.

2. Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. Kendi mukadderatını bizzat tayin etmek, halkın
hakkıdır. Kanun yapma ve icra etme selâhiyetleri, millî camiayı temsil eden Büyük Millet Meclisi’nde
tecelli etmiştir. Meclis her sene Kasım ayında dâvetsiz olarak toplanır, ve âzası iki sene için intihab
olunur.
3. Meclisin çeşitli yetkileri vardır: Bu yetkilerin başında, ahkâm-ı şer’iyenin tenfizi, kanun
koyulması, değiştirilmesi, feshi, milletlerarası anlaşmalar yapılması gelmektedir.
4. Anayasa dinî bünyeyi haizdir. Yukarıda görüldüğü gibi, ahkâm-ı şer’iyenin tatbik edilmesi
meclisin vazifeleri arasında sayılmaktadır.
5. Meclis hükûmeti sistemi kabul edilmiştir. Bütün selâhiyetler Meclistedir. Bu meclisin ismi
“Büyük Millet Meclisi”dir. Meclis devamlı olarak toplanır, çünkü, madde-i münferidede belirtildiği
üzere, Anayasanın 4, 5 ve 6. maddelerdeki gayeler elde edilinceye kadar meclis aralıksız toplanacaktır.
Anayasanın özellikleri bunlardan ibarettir.
2- Değişikliği
Bu Anayasa 1923 yılında değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklik Anayasa hareketlerimiz
bakımından çok önemlidir. 29 Teşrin-i evvel 1339 tarihli ve 364 sayılı kanun ile Anayasa değiştirilmiş
14
Bkz. D. 2. ter., c. 6, sh. 749-750.

15
Bkz. D. 2. ter., c. 7, sh. 224-225

16
Bkz. D. 3. ter., c. 1, sh. 196-199.

34
ve memleketimizde Cumhuriyet ilân edilmiştir. Bu kanun ile, Anayasanın 1, 2, 4, 10, 11 ve 12.
maddeleri değiştirilmiştir. Bu Kanuna göre Türkiye Devleti’nin şekli Cumhuriyettir. Devletin dini
İslâm’dır, resmi lisan Türkçe’dir. Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur.
“Meclis, hükûmetin inkîsam ettiği şuabât-ı idareyi icra vekilleri vasıtasıyla idare eder.” (Madde
4). Md. 10 ise şöyledir:
“Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyyesi tarafından ve
kendi âzası meyanından bir intihab devresi için intihab olunur.”
Görülüyor ki, bu hükümler ile, memleketimizde ilk defa Cumhurbaşkanlığı müessesesi kabul
edilmiştir. Şurasını belirtelim ki bir memlekette Cumhurbaşkanı olması demek, o memleket devlet
şeklinin Cumhuriyet olması demektir. Yoksa başta padişah, kral dediğimiz kimseler bulunduğu
takdirde bu devletin şekli artık Cumhuriyet değil, monarşidir. Yukarıda görüldüğü üzere 1921 tarihli
Anayasada Cumhurbaşkanı tabiri geçmiyordu, sadece Meclis Başkanından söz ediliyordu. Çünkü
henüz Osmanlı Devleti son bulmuş değil, yani bir Devlet kurulmuş değildi. 29 Ekim 1923 tarihli
kanunla memleketimizde Cumhuriyet ilân ediliyor ve yeni bir devre başlıyor demektir.

5- 1924 TARİHLİ ANAYASA

Osmanlı Devleti yıkılmış, Cumhuriyet ilân edilmiştir. TBMM yeni bir Anayasa hazırlamış ve
kabul etmiştir. Bu Anayasa, 20 Nisan 1340 (20 Nisan 1924) tarihli ve 491 sayılı Teşkilat-ı Esasiye
Kanunu’dur17. Bu kanun 1960 yılına kadar memleketimizde tatbik edilmiş bir Anayasadır.
Özelliklerini kısaca şöyle sıralayabiliriz:
1- Esasları
1. Anayasa, 6 fasıl ve 105 maddeden meydana gelmiştir.
2. Anayasa, devlet şekli olarak Cumhuriyeti kabul etmiştir.
3. Devlet dini olarak İslâm dini kabul edilmiştir. Ancak 2. maddede yer alan hüküm, 1928 yılında
çıkarılmış, devlet dininin İslâm olma vasfı Anayasadan silinmiştir. 1928 yılında yapılan değişiklikle,
Anayasada yer alan dinî bazı ibareler kaldırıldığından, bu değişiklik önemli bir değişikliktir.
4. Tek meclisli bir sistem kurmuştur. Bu meclise TBMM ismi verilir. Bu meclis dört senede bir
seçilir. 22 yaşını bitiren herkes seçmen olabilir. 30 yaşını bitirenler ise seçilebilir, yani milletvekili
olabilirler. 10. ve 11. maddeler 1934 yılında değiştirilerek kadınlara da seçme ve seçilme hakkı
verilmiştir. Bundan evvelki şekilde 18 yaşını bitiren her “erkek” Türk’ün seçmen olabileceği, 30
yaşını bitiren her “erkek” Türk’ün de mebus seçilebileceği belirtiliyordu. 1934 tarihinden sonra
yapılan 1935 seçimleriyle ilk defa memleketimizde kadınlar seçmen olmuş ve seçilebilmiştir.
5. Reisicumhur, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu tarafından ve dört senelik bir devre
için kendi üyeleri içinden seçilir. Tekrar seçilmek mümkündür.
6. Reisicumhur başbakanı seçer, başbakan da kendisiyle çalışacağı bakanları seçer. Bakanlar
kurulu listesi Cumhurbaşkanının tasdikine sunulur, Cumhurbaşkanı tasdik ederse, bakanların listesi
program ile birlikte meclise sunulur. Meclis kabul ettiği takdirde, bakanlar kurulu kurulmuş olur ve
vazifeye başlar.
7. Bir başka özellik, Meclisin yürütme ve yasama yetkilerine sahip olduğudur. Yasama yetkisi,
kısaca, emirler ve yasaklar koymak şeklinde belirtilebilir. Yürütme yetkisi ise, mevcut kanunların
emrettiği hususları yer ine getirmek, temel haklardan vatandaşların istifade etmesini sağlayacak
tedbirleri almak ve memleketin kanun ve hukuk dairesinde idaresini sağlayacak birtakım hareketlere
teşebbüs etmek kuvvetidir. Bu yetkiyi kullanan organa yürütme organı diyoruz. İşte 1924 tarihli
Anayasaya göre TBMM, gerek yasama ve gerekse yürütme kuvvetini kendi elinde toplamıştır:
5. Madde şöyle demektedir:
“Teşri selâhiyeti ve icra kudreti Büyük Millet Meclisi’nde tecelli ve temerküz eder.”
Madde 6: “Meclis, teşri selâhiyetini bizzat istimal eder.”
Madde 7: “Meclis, icra selâhiyetini kendi tarafından müntehab ve Reisicumhur ve onun
tâyin edeceği bir İcra Vekilleri Heyeti marifetiyle istimal eder.
Meclis, hükûmeti her vakit murakabe ve iskat edebilir.”

17
Bkz. D. 3. ter., c. 5, sh. 1019-1032.

35
 Bu hükümlerden anlaşılacağı üzere, esas itibariyle her iki yetki Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin
elinde toplanmaktadır. Fakat meclis teşri selâhiyetini bizzat kendisi kullanıyor, icra selâhiyetini ise
kendi içinden seçtiği, bakanlar kurulu dediğimiz, İcra Vekilleri Heyeti eliyle kullanıyor. Fakat onu her
zaman murakabe edebiliyor ve düşürebiliyor.
Hemen belirtelim ki böyle bir özellik 1961 Anayasamızda yoktur. Bu müessese, kuvvetler birliği
ve kuvvetler ayrılığı prensibiyle ilgilidir. Kısaca belirtelim ki, 1924 tarihli Anayasa 5. maddesi ile
kuvvetler birliğini kabul etmiş ve fakat vazife ayrılığını esas almış bir Anayasadır. 1961 tarihli
Anayasamız ise, yumuşak kuvvetler ayrılığını kabul etmiş bir anayasadır.
8. Anayasada, mahkemeler için ayrı bir fasıl açılmıştır: 4. fasıl yargı kuvvetine ayrılmıştır. Bu
konu ile ilgili fazla birşey söylemek istemiyoruz. Kısaca diyebiliriz ki, hâkimlerin ve mahkemelerin
müstakil olduğu bu fasılda belirtilmiştir.
Sadece “Divân-ı Ali” adı verilen bir yüksek mahkemenin varlığından bahsetmek icab eder.
“Divân-ı Ali” bugünkü Anayasamızda “Yüce Divan” ismiyle belirtilmiştir. Bu mahkeme,
vazifelerinden doğan suçlar için bakanlar kurulu üyelerini, Şûra-i Devlet ve Temyiz Mahkemesi reisi
ve üyelerini, Cumhuriyet Baş Müddeiumumisini muhakeme etmek üzere kurulmuş bir mahkemedir.
Bu mahkemeyi düzenleyen 61-67. maddeler mahkemenin çalışma şeklini göstermektedir.
9. Anayasa, 5. faslında hak ve hürriyetlerden bahsetmektedir. Bu fasıl “Türkler’in hukuk-u
âmmesi” başlığını taşımaktadır. Bu fasılda birçok hak ve hürriyetler yer almıştır. Meselâ her Türk’ün
hür doğduğu, hür yaşama hakkı, imtiyazların kaldırıldığı, kişi güvenliği, can, mal, ırz, meskenin her
türlü taarruzdan masun olduğu, işkence yasağı, basın hürriyeti, akit yapma, çalışma, mülk edinme,
toplanma, cemiyet kurma, şirket kurma hürriyetleri, tedrisat serbestisi, postanın gizliliği, dilekçe
hakkı, vs. belirtilmiştir. Bir özellik olarak yine belirtelim ki; bugünkü Anayasamızda, temel hak ve
hürriyetler Anayasanın baş kısmında yer aldığı halde, 1924 tarihli Anayasada sonuna doğru, 68-88.
maddelerde yer almıştır. Fakat bu özellik Anayasanın bir kusuru değildir. Temel haklar bölümü
Anayasaların baş kısmında yer alabildiği gibi, ortasında veya sonunda da yer alabilir. Bu, tamamiyle o
Anayasayı yapanların davranışı ile ilgilidir. Yoksa temel hakları küçümseme veya buna ehemmiyet
vermeme şeklinde “hukukî” bir netice doğurmaz.
1924 tarihli Anayasanın özellikleri kısaca bunlardan ibarettir.
2- Değişiklikleri
1924 Anayasasının geçirdiği değişiklikler şunlardır:
1. 10 Nisan 1928 değişikliği: Bu değişiklik ile Anayasada yer alan dinî ibareler ve hükümler
çıkartılmıştır. Anayasanın 2, 16, 26, 38. maddelerinde yer alan dinî ibareler kaldırılmıştır. Biraz evvel
bunların bir kısmına temas etmiştik.
2. değişiklik: 10 Aralık 1931 tarihinde yapılmıştır. Bu değişiklik ile bütçenin malî yıl başından
en az üç ay evvel meclise verileceği belirtilmiştir.
3. değişiklik: 11 Aralık 1934 değişikliğidir. Bu değişiklik ile kadınlara seçme ve seçilme hakkı
tanınmıştır.
4. değişiklik: 5 Şubat 1937 tarihinde yapılmıştır. Bu değişiklik ile, Cumhuriyet Halk Partisi’nin
umdeleri Anayasaya alınmış ve vekâletlerde birer siyasi müsteşarlık ihdas edilmiştir. Hemen belirtelim
ki, Halk Partisinin 6 prensibinin Anayasanın 2. maddesine geçirilmesi daha sonraları tenkit edilmiş;
bir parti programı ile, Anayasanın aynı şey olmadığı ve partinin programı ile Anayasanın maddelerinin
tanziminin uygun olamayacağı hukukçularımız tarafından belirtilmiştir.
5. değişiklik: 1 Kasım 1937 tarihinde yine siyasi müsteşarlıklar ile ilgilidir: Tatbikatta faydadan
çok zarar verdiği görüldüğünden, siyasi müsteşarlıklar kaldırılmıştır.
6. değişiklik: 10 Ocak 1945 tarihindeki değişikliktir. Bu değişiklik Anayasanın dilini
değiştirmiştir. Anayasada kullanılan kelimeler, “yeni Türkçe” veya “arı Türkçe” ismi verilen
kelimelerle değiştirilmiştir. Meselâ “vekil” yerine “bakan”, “meb’us” yerine “milletvekili” denilmiştir
vs.
Hemen belirtelim ki, böyle bir değişiklik çeşitli bakımlardan mahzurludur. Anayasanın
tatbikatını yapanlar, Anayasadaki kavramlara kelimelere ancak uzun müddet sonra alışmaktadırlar.

36
Alıştıktan kısa bir müddet sonra da, kelime değişikliği yapmak tatbikatçıların intibakını zorlaştıran bir
harekettir18.
7. değişiklik: 24 Aralık 1952 tarihinde yapılmış ve Anayasanın dili eski şekline getirilmiştir.
Yani 1945 tarihinde yapılan değişiklik ortadan kaldırılmış ve kanun 1945 ten önceki şekline, ilk yazılı
şekline getirilmiştir. Anayasa bu şekliyle 1960 yılına kadar devam etmiştir.

6- 1961 ANAYASASI
1- SİYASİ GELİŞMELER
27 Mayıs 1960 tarihinde, başta bulunan DP. iktidarı askerî bir hareketle devrilmiştir. Bu hareketi
yapanlar ordu mensubu subaylar idi ve kendilerine T.C. Millî Birlik Komitesi ismini vermişlerdir.
Millî Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960 tan sonra bir kanun yapmış ve 1924 tarihli Anayasanın
ehemmiyetli bazı hükümlerini değiştirmiş veya yürürlükten kaldırmıştır. 12 Haziran 1960 tarihli ve 1
sayılı olan bu kanun19 1924 tarihli Anayasanın yasama ve yürütme ile ilgili hükümlerini değiştirmiştir.
“Geçici Anayasa” diye de isimlendirilen bu kanunu kısaca özetleyecek olursak; yasama organı
yerine T.C. Millî Birlik Komitesinin geçmiş olduğunu söyleyebiliriz. Yani 1924 Anayasasında yasama
organı olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ait hak ve yetkiler bu kanundan sonra Milli Birlik
Komitesi’ne geçmiştir. Bakanlar Kurulu da Millî Birlik Komitesi tarafından seçilen kimselerden
müteşekkildir. Yukarıda gördük ki, bakanlar kurulu 1924 Anayasasına göre, Türkiye Büyük Millet
Meclisi tarafından seçilmekteydi. Bu kanundan sonra Millî Birlik Komitesi tarafından seçilmektedir.
27 madde olan bu kanun uzunca bir müddet yürürlükte kalmıştır. Bu kanun yürürlükte devam
ederken memleketimizde yeni bir Anayasa yapılması fikri doğmuştur. 27 Mayıs 1960 devrimini yapan
Millî Birlik Komitesi ilk günlerde memlekette yeni bir Anayasanın yapılacağını ve bu Anayasaya göre
seçimlere gidileceğini ve teşekkül edecek yeni meclise iktidarı devredeceğini belirtmişti. Bu bakımdan
27 Mayıs 1960 dan sonraki ilk günlerde, üzerinde en çok konuşulan mesele yeni bir Anayasa
yapılması olmuştur.
Millî Birlik Komitesi bazı üniversite öğretim üyelerinden meydana gelen bir komisyonu yeni bir
Anayasa hazırlamak ile vazifelendirmişti. Bu komisyona “İstanbul Komisyonu” ismi verebiliriz.
İstanbul’da toplanan bu komisyona şu üyeler mensuptu: Ord.Prof. Sıddık Sami Onar’ın başkanlığında
İstanbul Hukuk Fakültesinden Prof.Dr. Naci Şensoy, Prof.Dr. Hüseyin Nail Kubalı, Prof.Dr.Tarık
Zafer Tunaya, Prof. Ragıp Sarıca, Doç.Dr. İsmet Giritli, Ord.Prof.Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu;
Ankara Hukuk Fakültesinden, Prof.Dr. İlhan Arsel, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesinden Prof.Dr.
Bahri Savcı ve Doç.Dr. Muammer Aksoy. Daha sonra bu komisyon üyelerinden Prof. Tunaya ile Doç.
Giritli, komisyondan ilişikleri kesilmiş, yerlerine İstanbul Hukuk Fakültesinden, o zaman Doç. olan
Dr. Vakur Versan ile Dr. Lütfi Duran tayin edilmişlerdir.
Bu komisyon çalışmalarını, yabancı devlet Anayasalarının büyük bir kısmını önüne koyarak
devam ettirmiş ve ayrıca bir anket hazırlayarak çeşitli kuruluşlara göndermiş ve yeni Anayasada yer
alması gereken hükümlerin nelerden ibaret olması yolunda fikirlerini öğrenmek istemiştir.
Ancak İstanbul Komisyonunun çalışmaları uzun zaman almış ve Anayasa Taslağı
tamamlanmadığı için Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri kendi aralarında
bir Anayasa Komisyonu kurarak yeni bir Anayasa hazırlamaya başlamışlardır. “Ankara Komisyonu”
adını verebileceğimiz bu komisyon resmî değildir: Yani, İstanbul Komisyonu gibi Millî Birlik
Komitesi’nin vazifelendirmesi şeklinde kurulmuş ve çalışmış değildir.
Ankara Komisyonu, İstanbul Komisyonu’ndan daha önce tasarısını bitirmiş ve Millî Birlik
Komitesine takdim etmiştir.
İstanbul Komisyonu henüz tasarısını bitirmediği bu günlerde; Memleketimiz fikir hayatında
“Kurucu Meclis” diye bir meclisin kurulması ve Anayasayı bu meclisin yapması fikri ortaya

18
Bu değişikliğin isabetsizliği ve tenkidi için Bkz. BAŞGİL, Ali Fuat, Türkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa
Prensipleri, Fasikül I, İstanbul 1960, sh. 124.

19
Bkz. RG. 14/6/1960 - 10.525. Bu kanun daha sonra 12.8.1960 t. ve 55 s.K. ile değiştirilmiştir (RG.
16/8/1960 - 10.579

37
atılmıştır. Bu fikir Millî Birlik Komitesi tarafından da benimsenmiş ve nihayet bir kurucu meclisin
teşkili ve Anayasanın ve seçim kanununun bu meclisce yapılması kararlaştırılmıştır.
13 Aralık 1960 tarihli ve 157 sayılı Kurucu Meclis teşkili hakkındaki kanun 20 çıkarılmış, bundan
sonra Kurucu Meclis’in teşkili için çalışmalar yapılmıştır. Şunu belirtelim ki, Kurucu Meclis iki
meclisten meydana gelmiştir; birinci Meclis, Millî Birlik Komitesidir. Bu komite 27 Mayıs 1960
askerî darbesini yapan subaylardan meydana gelmiştir. Ancak daha sonraki bir tarihte bu komitenin
içinden 14 üye uzaklaştırıldığı ve 1 kişi de vefat ettiği için 23 kişiden meydana gelmiş bir heyet idi.
İkinci meclis, Temsilciler Meclisi adı altında kurulacak meclis olmuştur.
Bu meclisin teşekkülü 13 Aralık 1960 t. ve 158 s. “Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu” 21 na
göre yapılmıştır. Temsilciler Meclisi, halk tarafından seçilen kimselerden değil, sadece bazı
kuruluşların gönderdikleri temsilcilerden meydana gelen bir meclistir. O zaman, memlekette şartların,
yeni bir seçim yapılmasına uygun olmadığı belirtildiği için, normal bir şekilde seçmen olan herkesin
sandık başına gidip rey verdiği bir meclis seçimi yapılamamıştır. Sadece bazı kuruluşların temsilciler
meclisine üye göndermesi sağlanmıştır.
13 Aralık 1960 tarihli ve 158 sayılı Temsilciler Meclisi seçimi kanunu bu durumu tanzim
etmiştir. Bu kanunun 2. maddesine göre temsilciler meclisi şu üyelerden meydana gelmektedir: Devlet
başkanı 10 üye seçecek; Millî Birlik Komitesi 18 üye; Bakanlar Kurulu üyeleri olduğu gibi Temsilciler
Meclisine üye olacak; iller temsilcisi 75; siyasi partiler temsilcileri, Meselâ, Cumhuriyet Halk Partisi
49 üye, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi 25 üye; diğer teşekkül ve kurumlar temsilcileri ise; barolar
temsilcileri 6, basın temsilcileri 12, eski Muharibler Birliği temsilcileri 2, esnaf teşekkülleri
temsilcileri 6, gençlik temsilcisi 1, işçi sendika temsilcileri 6, tarım teşekkülleri temsilcileri 6,
üniversite teşekkülleri temsilcileri 12, yargı organları temsilcileri 12 üye göndermiştir.
Bu şekilde teşekkül eden Temsilciler Meclisi 6 Ocak 1961 tarihinde Ankara’da toplanmış ve
çalışmalarına başlamıştır. Temsilciler Meclisi kendi içinden bir Anayasa komisyonu seçmiştir.
Temsilciler Meclisi’nin seçmiş olduğu komisyon başkanı Ord.Prof. Enver Ziya Karal, Başkan Vekili
Emin Paksüt, Sözcüler, Muammer Aksoy, Turan Güneş, Tarık Zafer Tunaya, Katip Coşkun Kırca
olmuştur. Üyeler şunlardır: Sadık Aldoğan, Nurettin Ardıçoğlu, Amil Artus, Doğan Avcıoğlu, Hazım
Dağlı, Münci Kapani, Muin Küley, Ragıp Sarıca, Bahri Savcı, Celal Sait Sine, Mümtaz Soysal, Cafer
Tüzel, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu ve Abdülhak Kemal Yörük.
Bu üyelerin teşkil ettiği komisyon bir Anayasa tasarısı hazırlamış ve Temsilciler Meclisi’nde
müzakereye başlanmıştır. Şunu da belirtelim ki, Anayasa tasarısı ve ayrıca hazırlanan seçim kanunu
tasarısı evvelâ Temsilciler Meclisinde müzakere edilmekte, daha sonra Millî Birlik Komitesine
gönderilmekte idi. Her iki Meclis kabul ederse maddeler kesinleşiyordu. Anayasanın çeşitli maddeleri
Millî Birlik Komitesi tarafından kabul edilmediğinden geri gelmiş ve neticede 4 Nisan 1961 tarihinde
kesin şekline ulaşmıştır.
Bu tasarı 9 Temmuz 1961 tarihinde halkın oyuna, yani referanduma sunulmuş, ve halkın % 61,
5’i tarafından kabul edilmiştir. Bu metin daha sonra 20 Temmuz 1961 tarihli Resmî Gazetede 9
Temmuz 1961 t. ve 334 s. “Türkiye Cumhuriyeti Anayasası” ismiyle yayınlanmış ve hemen yürürlüğe
girmiştir.
Şimdi bu Anayasanın özelliklerini görelim:

2- 1961 ANAYASASINA GENEL BİR BAKIŞ

1961 Anayasası 6 kısım, 157 asıl ve 22 geçici maddeden meydana gelmiştir. Asıl ve geçici
maddelerin manası şudur: Asıl maddeler, devamlı olarak yürürlükte olan maddelerdir. Gerçi Anayasa
“asıl madde” tabirini kullanmamış, sadece geçici madde tabirini kullanmıştır. Biz geçicinin karşıtı
olarak asıl madde tabirini kullanıyoruz ve bu da, yerindedir. Bundan maksat, devamlı olarak
yürürlükte kalan, uygulanan maddelerdir. Geçici maddeler ise, bir defa tatbik edilmesiyle birlikte
yürürlükten kalkan maddelerdir. Meselâ bir örnek verecek olursak; geçici 5. maddeye göre, “TBMM

20
Bkz. RG. 16/12/1960 - 10.682.

21
Bkz. RG. 16/12/1960 - 10.682.

38
üyelerinden and içtikleri toplantının ertesi günü Cumhurbaşkanı seçimi yapılır.
Cumhurbaşkanının seçilmesiyle 12 Haziran 1960 tarihli ve 1 sayılı kanunla kabul edilmiş olan
devlet başkanlığı görevi kendiliğinden sona erer.”
1961 Anayasası yürürlüğe girdikten sonra seçimler yapılmış ve 25 Ekim 1961 tarihinde TBMM
Ankara’da toplanmıştır. TBMM üyeleri and içmişler ve arkasından geçici 5. madde hükmü gereğince
Cumhurbaşkanı seçimi yapılmıştır. İşte, bu şekilde yapılan Cumhurbaşkanı seçimiyle, 5. maddenin
yürürlüğü sona ermiştir. Bu sebeple buna geçici madde diyoruz. Geçici maddeler Anayasanın ilk
şeklinde 11 taneydi, fakat daha sonra yapılan değişikliklerle ilaveler yapılmış ve sayı 22 geçici
maddeye ulaşmıştır.
Anayasanın kısımlarının isimlerini belirtecek olursak; birinci kısım: Genel esaslar, ikinci kısım:
Temel Haklar ve Ödevler, üçüncü kısım: Cumhuriyetin Temel Kuruluşu, dördüncü kısım: Çeşitli
hükümler, beşinci kısım: Geçici hükümler, altıncı kısım: Son hükümler başlığını taşımaktadır.
Bir ara iki tane geçici 11. md. Anayasa’da yer almış, ancak daha sonra bu duruma son verilmiştir
(Bkz. Ek: I, Geçici md. 11).
Anayasamızın uzunluk ve kısalığı konusunda, herhalde fazla tenkit yapılamaz. 157 asıl ve 22
geçici maddeden meydana gelen bir Anayasa uzun değildir; kısa da sayılmaz. 1921 tarihli Anayasa,
hatırlanacağı üzere, 23 asıl madde ve 1 madde-i münferide den meydana geliyordu. 1876 tarihli
Anayasa 119 madde idi, 1924 tarihli Anayasa ise 105 maddeden meydana geliyordu. Demek ki, bu
uzunluktaki bir Anayasa kısa sayılmaz, uzun da değildir.

7- 1982 ANAYASASI:
Bu Anayasa hakkında kitabımızın hemen tamamında bilgiler verilmektedir. Burada kısaca şunları
belirtmek isteriz:
1- 12 Eylül 1980 tarihinde vuku bulan bir askeri darbe sonucu, 1961 A.nın bazı hükümleri askıya
alınmıştır.
2- Daha sonra bir Danışma Meclisi teşkil edilmiş, ve yeni bir Anaysa hazırlama görevi kendisine
verilmiştir.
3- Hazırlanan Anayasa Taslağı evvela Danışma Meclisinde, daha sonra da askeri darbeyi yapan
Kuvvet Komutanları’nın, Genel Kurmay Başkanlığı’nda teşkil ettikleri Komitede müzakere edilmiştir.
4- En sonunda, Türkiye mizde, tekrar bir Referandum yapılarak Anayasa Taslağı Halkın oyuna
sunulmuştur. Halk 7 Kasım 1982 t.de Anayasayı büyük bir çoğunlukla kabul etmiştir 22.
Genel Esasları:
1- Anayasa 177 asıl ve 16 da geçici md.den oluşmaktadır. 2- Yasama Organı tek Meclislidir ve
adı TBMM dir.
3- Anayasanın birçok hükümleri 1961 Anayasasının aynı veya onunla paralel hükümler ihtiva
etmektedir.
3- Anayasa bugüne kadar çok değiştirilmiştir. Değişikliklerin çoğu da “Avrupa standartlarına
uyum” için yapılmıştır.
4- Anayasanın en başında Başlangıç kısmı adı verilen bir kısım bulunmaktadır. Başlangıç kısmı
Anayasanın metnine dahildir.
5-Anaysa maddelerinin kenarında başlıklar bulunmaktadır. Kenar başlıkları adı verilen bu
cümlecikler Anayasanın metnine dahil değildir.Bu konudaki A.nın 176. md. hükmü şöyledir:
II. Başlangıç ve kenar başlıklar
Madde 176 — Anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı,
Anayasa metnine dahildir.
Madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler
arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir. Bu başlıklar, Anayasa metninden sayılmaz.

22
Anayasanın Halk Oyu ile kabul edilip R.G. yayınlanan bu Anayasayı şu şekilde adlandırabiliriz: “7/11/1982 tarihli
ve 2709 sayılı TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI”. Resmi Gazete ile ilânı : 9/11/1982-17863.

39
 Anayasanın başlangıç kısmı gayet uzun bir tek cümle halindedir.Ve Anayasanın dayandığı temel
felsefeyi belirtmektedir.Anayasanın başlangıç kısmı şöyledir:
BAŞLANGIÇ (23.7.1995-4121)1

Türk Vatanı ve Milletinin ebedi varlığını ve Yüce Türk Devletinin bölünmez bütünlüğünü
belirleyen bu Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu, ölümsüz önder ve eşsiz kahraman
Atatürk'ün belirlediği milliyetçilik anlayışı ve onun inkılap ve ilkeleri doğrultusunda;
Dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi olarak, Türkiye Cumhuriyetinin
ebedi varlığı, refahı, maddi ve manevi mutluluğu ile çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi
yönünde;
Millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Milletine ait olduğu ve
bunun millet adına kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kişi ve kuruluşun bu Anayasada gösterilen
hürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiş hukuk düzeni dışına çıkamayacağı:
Kuvvetler ayrımının, Devlet organları arasında üstünlük sıralaması anlamına gelmeyip, belli
Devlet yetkilerinin kullanılmasından ibaret ve bununla sınırlı medenî bir işbölümü ve işbirliği
olduğu ve üstünlüğün ancak Anayasa ve kanunlarda bulunduğu;
Hiçbir faaliyetin (4709 - 3/10/2001) 1 Türk millî menfaatlerinin, Türk varlığının Devleti ve
ülkesiyle bölünmezliği esasının, Türklüğün tarihî ve manevî değerlerinin, Atatürk milliyetçiliği, ilke
ve inkılâpları ve medeniyetçiliğinin karşısında korunma göremeyeceği ve lâiklik ilkesinin gereği
kutsal din duygularının, Devlet işlerine ve politikaya kesinlikle karıştırılmayacağı;
Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet
gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat
sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu;
Topluca Türk vatandaşlarının millî gurur ve iftiharlarda, millî sevinç ve kederlerde, millî
varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak
olduğu, birbirinin hak ve hürriyetine kesin saygı, karşılıklı içten sevgi ve kardeşlik duygularıyla ve
"Yurtta sulh, cihanda sulh" arzu ve inancı içinde, huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduğu;
FİKİR, İNANÇ VE KARARIYLA anlaşılmak, sözüne ve ruhuna bu yönde saygı ve mutlak
sadakatle yorumlayıp uygulanmak üzere,
TÜRK MİLLETİ TARAFINDAN, demokrasiye âşık Türk evlatlarının vatan ve millet sevgisine
emanet ve tevdi olunur.

Anayasanın diğer hüküm ve müesseselerine, zaten kitabımızın birçok yerinde temas ettiğimizden,
burada tekrar olmamak için üzerinde durmuyoruz.

5-1982 Anayasası:
Bu Anayasa hakkında kitabımızın hemen tamamında bilgiler verilmektedir. Burada kısaca şunları
belirtmek isteriz:
1- 12 Eylül 1980 tarihinde vuku bulan bir askeri darbe sonucu, 1961 A.nın bazı hükümleri askıya
alınmıştır.

2- Daha sonra bir Danışma Meclisi teşkil edilmiş, ve yeni bir Anaysa hazırlama görevi kendisine
verilmiştir.
3- Hazırlanan Anayasa Taslağı evvela Danışma Meclisinde, daha sonra da askeri darbeyi yapan
Kuvvet Komutanları’nın, Genel Kurmay Başkanlığı’nda teşkil ettikleri Komitede müzakere edilmiştir.
4- En sonunda, Türkiyemizde, tekrar bir Referandum yapılarak Anayasa Taslağı Halkın oyuna
sunulmuştur. Halk 7 Kasım 1982 t.de Anayasayı büyük bir çoğunlukla kabul etmiştir 23.

23
Anayasanın Halk Oyu ile kabul edilip R.G. yayınlanan bu Anayasayı şu şekilde adlandırabiliriz: “7/11/1982 tarihli ve
2709 sayılı TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI”. Resmi Gazete ile ilânı : 9/11/1982-17863.

40
1-1982 Anayasasısnın bugüne kadar geçirdiği değişiklikler:
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 23.9.1982 tarihinde Danışma Meclisi ve 18.10.1982
tarihinde Milli Güvenlik Konseyi tarafından kabul edilmiştir. Halkoyuna sunulmak üzere
20.10.1982 tarih ve 17844 sayılı RG. de yayınlanmış, 7 Kasım 1982 günü halkoylaması
sonucu kabul edildikten sonra, tekrar 2709 sayılı Kanun olarak RG. de 9.11.1982 tarih ve
17863 sayısında yayınlanmıştır.
Anayasa'da bugüne kadar on sekiz kez değişiklik yapılmıştır: 2001 yılında 34
maddenin değiştirlmesi esnasında ,bazı ilginç gelişmeler de olmuştur: Meselâ:DSP, MHP,
ANAP Koalisyon Hükümeti, A.nın 6. değişikliği için tasarı sunmuş, 69 ve 86. md.
değişikliği kabul, ama 101. md. değişiklik teklifi reddedilmiştir. Bunun üzerine Hükümet
değişiklik tasarısını geri çekmiştir (5.4.2000).
Bugüne kadar yapılan değişiklikler tarih sırasıyla söyledir:

1- 3361 sayılı ve 17.5.1987 günlü kanun (RG. 18.5.1987-19464) (67, 75, 175. ve Geçici
md. 4)
2- 3913 sayılı ve 8.7.1993 günlü kanun (RG. 10.7.1993 - 21633) (133)
3- 4121 sayılı ve 23.7.1995 günlü kanun (RG. 26.7.1995-22355) (Başlangıç, 33, 52, 53, 67,
68, 69, 75, 84, 85, 93, 127, 135, 149, 171)
4- 4388 sayılı ve 18.6.1999 günlü kanun (RG. 18.6.1999 - 23729) (143)
5- 4446 sayılı ve 13.8.1999 günlü kanun (RG. 14.8.1999 - 23786) (47, 155)
6- 4709 sayılı ve 3.10.2001 günlü kanun (R. G. 17.10.2001 - 24556 mükerrer). (34 madde
değiştirildi.)
7- 4720 sayılı ve 21.11.2001 günlü kanun (R. G. 21.11.2001 - 24591). (86. md. değiştirildi.)

8- 4777 sayılı ve 27.12.2002 günlü Kanun (R. G. 7. 10.2002-24980 mükerrer) (76, 78 ve

geçici madde 1 değiştirildi);
9- 5170 sayılı ve 7.5.2004 günlü Kanun (R. G. 22.5.2004-25469) (10, 15, 17, 30, 38, 87,
90, 131, 143 ve 160. maddeler değiştirildi);
10- 5370 sayılı ve 21.6.2005 günlü Kanun (R. G. 23.6.2005-25854) (133. madde
değiştirildi.);
11- 5428 sayılı ve 29.10.20005 günlü Kanun (R. G. 9.11.2005-25988) (130, 160, 161, 162,
163. md. ler değiştirildi.)
12- 5551 sayılı ve 13.10.2006 günlü Kanun (R. G. 17.10.2006 - 26322) (76. md.
değiştirildi).
13- 5659 sayılı ve 10.5.2007 günlü Kanun(R.G. 18.5.2007-26526)(Geçici 17 md.e
klenmiştir)..
14-5678 sayılı ve 31.5. 2007 günlü Kanun(R.G. 16/5/ 2007-26554)( 77,79,96,101 ve
102.md.ler değiştirildi).
15- 5697 sayıı ve 16/510 2007 günlü Kanun(R.G. 17/10/2007-26673)( Geçici 18. ve 19.
md.ler eklendi).
16- 5735 sayılı ve 9 /2/2008 günlü Kanun((23/2/2008- 26796)(10.ve 42 .md.leri
değiştirldi,anacak Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edildi.-R.G. 22/10/2008-27032-
E.2008/16 ve K.2008/116 sayılı karar).
17- 5982 sayılı ve 7 Mayıs 2010 günlü Kanun(R.G. 13 /5/
2010( 10,20,23,41,51,53,54,74,84,94,125,128,129,144,145,146,147,148,149,156,157,166
geçici 18 ve 19.md.ler değiştirildi ve Geçici 15. md. Kaldırıldı).(Bu değişiklikteki bazı kelime
ve ibareler Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir(R.G. 1.8.2010-27659 Mükerrer-
E.2010/49-K.2010/87).YSK.Halkoylamasının neticesini R.G.23/9/2010-27708 de ilan
etmiştir.).
18-6214 sayılı ve 29/03/2011 günlü Kanun(R.G. 27889).( 59.md.ye bir fıkra eklendi)

41
İkinci Bölüm: TÜRK ANAYASA HUKUKUNUN ANA HATLARI
1-CUMHURİYETİN TEMEL ORGANLARI
1-Yasama Organı

a-Görevi:
Yasama Organı, milletin temsilcileridir. Yani milletin seçtiği kimselerin meydana getirdiği bir
organdır. Yasama Organı millet adına işlemler yapar. Türkiye de Yasama Organının adı
Türkiye Büyük Millet Meclisi(TBMM) dir ve 550 milletvekilinden meydana gelir.Bu
konuda A.md. 75 hükmü şöyledir:
I. Türkiye Büyük Millet Meclisi
A. Kuruluşu
Madde 75 — (17.5.1987 - 3361 ve 23.7.1995-4121)1 Türkiye Büyük Millet Meclisi, genel oyla
seçilen beşyüzelli milletvekilinden oluşur.
Milletvekilleri bütün türk milletini temsil ederler:
1) Milletin temsili
Madde 80 — Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, seçildikleri bölgeyi veya kendilerini
seçenleri değil, bütün Milleti temsil ederler.
TBMM nin yaptığı görev, millet adına yapılamktadır.TBMM nin yaptığı işlemler, ana hatları ile
ve kısaca:kanun ve kanun hükmünde kararname yapmak değiştirmek ve kaldırmak,savaş ve
sıkıyönetim şlanına karar vermek,bakanlar kurulu hakkında soru gensoru ve Meclis Soruşturması
yapmak vb. işlemlerdir .Bu konudaki A.md.67 hükmi şöyledir:

II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri

A. Genel olarak
Madde 87 — Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri, kanun koymak,
değiştirmek ve kaldırmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanları denetlemek; Bakanlar Kuruluna
belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek; bütçe ve kesinhesap
kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek; para basılmasına ve savaş ilânına karar vermek;
milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, (4709 - 3/12/2001 ile şu cümlecik
eklenmiştir:) Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının beşte üç çoğunluğunun kararı ile
genel ve özel af ilânına, (5170 - 7/5/2004)** karar vermek ve Anayasanın diğer maddelerinde
öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir.
Yasma Organının yaptığı işlemlere Yasam İşlemleri adı verilir.

b-Parlamento Seçimlerimiz
1- Parlamento Seçimlerimiz ne zaman başladı?
Memleketimizde 130 yıldır seçim yapılıyor. 130 yıldır Türk halkı sandık başına giderek
temsilcilerini seçiyor. Bu kadar uzun bir parlamento seçim tarihine sahip olduğumuz için gurur
duyabiliriz. Çünkü, dünya tarihinde en önde gelen devletlerdeniz.

2- 130 yıldır yapılan seçimlerin ne gibi özellikleri vardır?

Bu sorunun cevabı çok enteresandır. Cumhuriyet dönemine kadar sekiz defa parlamento seçimi
yapılmıştır. Cumhuriyet döneminde ise yaklaşık 30 defa yasama organı için seçim yapılmıştır.

42
 İlk Anayasamız olan 1876 Anayasası iki meclisli bir parlamento kurmuştu. Seçimle gelen
Meclis-i Mebusan idi. İlk seçimlerimiz 1877 yılında yapılmıştır. Daha sonra savaş yıllarında
seçimlerin yapılamadığı ve ileriye alındığı da olmuştur. 1920 yılında yapılan seçim olağanüstü bir
dönemde ve Büyük Millet Meclisi’ni kuran bir seçimdir ve her yıl 23 Nisan tarihinde bu meclisin
toplantı yıl dönümü bayram olarak (Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı) kutlanmaktadır.
İkinci Meşrutiyet döneminde yapılan seçimlerde evvelâ halk seçimlere ilgisiz kalmış, yani
ehemmiyetini tam anlayamamıştır. Ama daha sonra aktif biçimde ve siyasi partiler kurarak seçimlere
katılmıştır.
Dikkati çeken bir seçim de 1935 tarihli seçimdir. Çünkü kadınlar bu seçimlerde hem seçilmiş
hem de seçilmiştir.
1946 yılına kadar seçimlerimiz iki dereceli idi; 1946 seçimleri dahil, bu tarihten sonra seçimler
tek dereceli olmuştur. Yani halk temsilcilerini doğrudan doğruya seçmiştir.
1961 Anayasası döneminde iki meclis için seçim yapılmıştır. Yani Cumhuriyet Senatosu ve
Millet Meclisi seçilmiştir. Ama 1982 Anayasasına göre sadece tek meclis yani Türkiye Büyük Millet
Meclisi için seçim yapılmaktadır.
Seçmen sayısı çok değişiklik geçirmiştir. Hâlen on sekiz yaş olan seçmen yaşı daha önce 25 ve
20 olduğu da olmuştur. Seçilebilmek yaşı da birkaç defa değişiklik geçirmiştir,halen 30 dur.
3- Seçimlere katılma oranı nasıldır?
Bu sorunun cevabı çok değişiktir. Ve çeşitli faktörlere bağlıdır. Mesela hava şartları, seçilecek
kişilerin güvenirliği, parlamentoya olan bağlılık ve partilerimize duyulan saygı da bu faktörler
arasındadır.
Galiba en canlı geçen seçimlerden biri 20 Ekim 1991 tarihli ve 3 Kasım 2002 tarihli seçimlerdir.

c- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Çalışma Şekli

1- Vatandaşın sandık başına giderek seçtiği yasama organımız acaba nasıl çalışır?
Herkesin merak ettiği bu soru şu şekilde cevaplandırılabilir:
TBMM’nin çalışma şeklini Anayasa ve iç tüzük hükümleri düzenlemektedir. Bu hükümleri
uygulayan kurul ise, başkanlık divanı, yani meclis başkanı ve üyeleridir. Tabii bunlara bağlı olarak
meclisin kütüphanesi, okuma salonu, PTT, lokanta, berber, lostra salonu ve cami gibi Parlamento
üyelerinin çalışmalarını kolaylaştıran faktörler de vardır.
2- Kanunlar nasıl yapılır ve kararlar nasıl alınır?
550 milletvekilinden meydana gelen TBMM (Madde 75) her yılın Ekim ayının ilk günü
kendiliğinden toplanır (Madde 93). Toplanan meclis üye tam sayısının üçte birinin, hazır
bulunmasıyla çalışmalara başlar. Ve bu üyelerin yarıdan bir fazlasını, yani en az 76 üyenin oyuyla
kararlar verilir. Anayasada ayrıca daha değişik sayılar da gösterilmiştir. (Madde 96) .
Önemli bir özellik, görüşmelerin açık olduğu ve konuşmaların tamamının tutanak dergisinde
yayınlandığıdır (Madde 97). Bununla beraber gizli toplantılar da yapılabilir. Açık toplantılarda
vatandaşların toplantıyı takip edebilmeleri sağlanmıştır. Bilindiği gibi, basın mensupları ve hatta
devlet televizyon(TV 3) meclis görüşmelerini yansıtmaktadırlar.
3- Meclis yılda kaç ay çalışma yapar?
Bu konuda bir süre tespit edilmemiştir. Anayasa madde 93’e göre, Meclis, en çok üç ay tatil
yapabilir. Bir diğer deyişle TBMM’nin toplanması ve çalışması ihtiyaca göre ayarlanmaktadır.
Sabahlara kadar toplandığı da olmaktadır.
Ne kadar ara verme veya tatil yapmış olursa olsun, Cumhurbaşkanı doğrudan doğruya veya
Bakanlar Kurulu’nun istemi üzerine TBMM’sini toplantıya çağırabilir. (Madde 93/2) .
Parlamentomuzun sağlık biçimde çalışması için Anayasa ve iç tüzük hükümleri her türlü
düzenlemeyi yapmıştır. Bazı ilmi çalışmalarım için ben de Meclis’te çalışmalar yaptım, kütüphanesini

43
kullandım ve arşivinden istifade ettim.24 Gerçekte Parlamento üyelerimiz tam bir güvenlik içinde
bütün kolaylıkları kullanarak yasama faaliyetlerini yürütme imkânına kavuşmuşlardır.
Parlamento üyelerimizin bu kolaylıkları Türk milletinin refahı için kullanacaklarına
inanıyorum.25

2- Yürütme Organı
a-Grevi:
Yürütme organı Türk Milleti adına her türlü yürütme işlemlerini yapar: Yani kanunları
uygular, Tüzük çıkartır, kamu hizmetlerini yapar ve denetler,vb.Yürütme Organının yaptığı
işlemlere Yürütme İşlemleri adı verilir.

b-Kuruluşu:
A.mıza göre Yürütme Organı Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulundan meydana gelir.
1-Cumhurbaşkanı: A.nın 102 vd.md.leri Cumhurbaşkanının seçimi ve görevlerini
düzenlemiştir.Cumhurbaşkanının yetki görevleri ise 104.md.de düzenlenmiştir.Bu md. çok
uzundur ve Cumhurbaşkanına bir çok yetkiler vermiştir. Bu sebeple tenkit edilmektedir.
Cumhurbaşkanı gerekli gördüğü zaman Bakanlar Kurluna da dahi başkanlık edebilmektedir.
A.md.104-b ye göre, Cumhurbaşkanı:
Gerekli gördüğü hallerde Bakanlar kuruluna başkanlık etmek veya Bakanlar Kurulunu
başkanlığı altında toplantıya çağırmak,
yetkisine sahiptir.

2- Bakanlar Kurulu.
Bakanlar Kurulu ise:

1- Başbakan, ve
2-Bakanlar dan meydana gelir
A.md.109 hükmü şöyledir:
II. Bakanlar Kurulu
A. Kuruluş
Madde 109 — Bakanlar kurulu, Başbakan ve bakanlardan kurulur.
Başbakan, Cumhurbaşkanınca, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından atanır.
Bakanlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterliğine sahip
olanlar arasından Başbakanca seçilir ve Cumhurbaşkanınca atanır; gerektiğinde Başbakanın
önerisi üzerine Cumhurbaşkanınca görevlerine son verilir.

24
Bu konudaki araştırmam yayınlanmıştır. Bkz. “Memleketimizde İç tüzükler” İstanbul, 1973,
İ.Ü.H.F.y.
18 Basında yayınlanan bazı haberler ve görüntüler, bu temennimizi maalesef kırıyor.
25

44
3-Yargı Organı
a-Görevi :
Yargı Organı, hukuk kurallarının uygulanması veya uygulanmamasından doğan
anlaşmazlıkları çözümler.Yargı Organı na kısaca mahkemeler de denilir.
Mahkemeler alt derece ve üst derece( veya yüksek mahkemeler ) diye ikiye ayrılır.
Yargı Organının yaptığı işlemlere yargı işlemleri denilir

b-Kuruluşu:
Memleketimizde çok çeşitli mahkeme bulunmaktadır.Bütün bu mahkemelerin kuruluşu bir
kanunla yapılır

c-Yüksek Mahkemeler
1- Yüksek Mahkeme ne demektir?
Yüksek Mahkeme alt derece mahkemelerin kararlarını denetleyen ve o konuda son sözü söyleyen
mahkemelerdir. Yüksek Mahkemeye üye olabilmek için Anayasa ve kanunlarımız bazı şartlar
koymuşlardır. Yüksek Mahkeme hukuk düzeninin sağlıklı işlemesi ve vatandaşın lehine olarak
düşünülmüş bir hukuki tedbirdir. Böylece alt derece mahkemelerin verdiği ve hatalı olması muhtemel
bazı kararların bir defa daha kontrolünü mümkün kılar.
2- Yüksek Mahkemelerimiz hangileridir?
Hâlen Türkiye Cumhuriyeti’nde 8 yüksek mahkeme vardır:
1- Yargıtay:
Yargıtay adliye mahkemelerinin üst mahkemesidir. Bazen de ilk derece mahkemesidir. Mesela
evlenme, miras, taşınmaz malların alım satımı; hırsızlık suçu gibi konularda verilen kararları denetler.
Yargıtay iki ana bölüme ayrılmıştır: 1- Hukuk bölümü 2- Ceza bölümü. Her bir bölüm de birçok
dairelere ayrılmıştır.
A. md. 154 hükmü şöyledir:
B. Yargıtay
Madde 154 — Yargıtay; adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adlî yargı
merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli
davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adlî yargı hâkim ve Cumhuriyet savcıları ile bu
meslekten sayılanlar arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca üye tamsayısının salt
çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir.
Yargıtay Birinci Başkanı, birinci başkanvekilleri ve daire başkanları kendi üyeleri
arasından Yargıtay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için
seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekili, Yargıtay Genel Kurulunun
kendi üyeleri arasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasından Cumhurbaşkanı tarafından
dört yıl için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, Başkan, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeleri ile
Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim usulleri,
mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.
Eskiden Yargıtay a Temyiz Mahkemesi denilirdi.
2- Danıştay:
Danıştay alt derece idare mahkemelerinin üst mahkemesidir. Yani illerdeki idare mahkemelerinin
verdiği kararlara karşı temyiz mahkemesidir. Bazen de belli davalara ilk derece mahkemesi olarak
bakar (A.madde155). Danıştay Osmanlı Devleti zamanından beri (1868) mevcuttur. Ve ismi Şuray-ı
Devlet’ti. Danıştay, aynı zamanda Bakanlar Kuruluna ve Başbakana yardımcı bir kuruluştur.

45
 A.md.155 şöyledir:
C. Danıştay
Madde 155 — Danıştay, idarî mahkemlerce verilen ve kanunun başka bir idarî yargı
merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli
davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
(13.8.1999 -4446)1 Danıştay, davaları görmek, Başbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen
kanun tasarıları, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay
içinde hakkında düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını incelemek, idarî uyuşmazlıkları
çözümlemek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir.
Danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf idarî yargı hâkim ve savcıları ile bu meslekten
sayılanlar arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda
belirtilen görevliler arasından Cumhurbaşkanı; tarafından seçilir.
Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla dört yıl için seçilirler.
Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Danıştayın, kuruluşu, işleyişi, Başkan, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ile
üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idarî yargının özelliği, mahkemelerin bağımsızlığı ve
hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

3- Askeri Yargıtay:
Askeri Yargıtay, askeri ceza mahkemelerinin temyiz merciidir. Bazen da ilk derece olarak ceza
davalarına bakar (A. md. 156).
A.md. 156 hükmü şöyledir:
D. Askerî Yargıtay
Madde 156 — Askerî Yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son
inceleme merciidir. Ayrıca, asker kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son derece
mahkemesi olarak bakar.
Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay Genel
Kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için göstereceği üçer aday
içinden Cumhurbaşkanınca seçilir.
Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve daire başkanları Askerî Yargıtay
üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar.
Askerî Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin
bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir.

4- Askeri Yüksek İdare Mahkemesi:

Bu mahkeme asker kişilerin Danıştay ayarında bir mahkemesidir. Yani onların hizmete ilişkin
idari işlem ve eylemlerinden doğan uyuşmazlıklarına bakar (A. md.157).
A.md. 157 hükmü şöyledir:
E. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi
Madde 157 — Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, askerî olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa
bile, asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden doğan
uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik
yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin askerî hâkim sınıfından olan üyeleri, mahkemenin bu
sınıftan olan başkan ve üyeleri tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oy ile birinci sınıf askerî hâkimler
arasından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden; hâkim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve
nitelikleri kanunda gösterilen subaylar arasından, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için
verilecek üç aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir.

46
 Askerî hâkim sınıfından olmayan üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır.
Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve daire başkanları hâkim sınıfından olanlar arasından rütbe ve
kıdem sırasına göre atanırlar.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının disiplin
ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine
göre kanunla düzenlenir.

5- Uyuşmazlık Mahkemesi:
Uyuşmazlık Mahkemesi adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm
uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümler. (A.md.158).
A.md. 158 hükmü şöyledir:
F. Uyuşmazlık Mahkemesi
Madde 158 — Uyuşmazlık Mahkemesi adlî, idarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev
ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir.
Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla
düzenlenir. Bu mahkemenin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından
görevlendirilen üye yapar.
Diğer mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa
Mahkemesinin kararı esas alınır.

6- Sayıştay:
Sayıştay bir nevi malî mahkemedir. Yani malî ve vergi konularındaki uyuşmazlıkları kesin
neticeye bağlar. Ayrıca genel ve katma bütçeli dairelerin gelir ve giderlerini TBMM adına denetler.
Sayıştay ın eski ismi ile Divan-ı Muhasebat (A.md.160) dır.
A.md. 160 hükmü şöyledir:
IV. Sayıştay
Madde 160 — Sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile
mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini
kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini
yapmakla görevlidir. Sayıştayın kesin hükümleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden
itibaren onbeş gün içinde bir kereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde
bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idarî yargı yoluna başvurulamaz.
Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları
arasındaki uyuşmazlıklarda Danıştay kaarları esas alınır.
Sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev
ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri ve diğer özlük işleri, Başkan ve üyelerinin teminatı
kanunla düzenlenir.
Silahlı Kuvvetler elinde bulunan Devlet mallarının Türkiye Büyük Millet Meclisi adına
denetlenmesi usulleri, Millî Savunma hizmetlerinin gerektirdiği gizlilik esaslarına uygun olarak
kanunla düzenlenir.

7- Anayasa Mahkemesi:
Anayasa Mahkemesi’nin üç grup vazifesi vardır: 1- Kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin
ve iç tüzüklerin Anayasaya uygunluğunu denetler. 2- Siyasi partilerin mali denetimini yapar ve
kapatılma davalarına bakar. 3- Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu Üyelerini ve Yüksek Mahkeme
Üyeleri’ni görevleriyle ilgili suçlardan muhakeme eder. (A.md. 148 v.d.)
A.md. 148 hükmü şöyledir:
Madde 148 — Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve
Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu

47
denetler. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve dentler. Ancak,
olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin
şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava
açılamaz.
Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen çoğunlukla yapılıp
yapılmadığı; Anayasa değişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle
görüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. Şekil bakımından
denetleme, Cumhurbaşkanınca veya Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin beşte biri
tarafından istenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, şekil
bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz; def'i yoluyla da ileri sürülemez.
Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanını, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkmesi,
Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini,
Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Hâkimler ve Savcılar Yükek Kurulu ve Sayıştay
Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar.
Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili
yapar.
Yüce Divan kararları kesindir.
Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile verilen diğer görevleri de yerine getirir.

Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasası ile hukuk hayatımıza girmiştir.

8- Yüksek Seçim Kurulu:
Anayasa Madde 79 da belirtilen bu mahkeme seçimlerle ilgili alt derece seçim kurullarının
(mahkemelerin) verdikleri kararları kesin hükme bağlar.
A.md. 79 hükmü şöyledir:
E. Seçimlerin genel yönetim ve denetimi
Madde 79 — Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.
Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile
ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla
ilgili bütün yolsuzlukları, şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim
Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz.
Yüksek Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla
düzenlenir.
Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Üyelerin altısı Yargıtay, beşi
Danıştay Genel Kurullarınca kendi üyeleri araından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli
oyu ile seçilir. Bu üyeler, salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkanvekili
seçerler.
Yüksek Seçim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile
ikişer yedek üye ayrılır. Yüksek Seçim Kurulu Başkanı ve Başkanvekili ad çekmeye girmezler.
Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması işlemlerinin genel
yönetim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur.

4- Cumhuriyetin Temel Nitelikleri

1- Cumhuriyetin nitelikleri denilince ne anlaşılır?
Anayasanın 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri belirtilmiştir. Bu nitelikler değiştirilemez
(Madde 4).

48
 Ayrıca 3. maddesinde devletimizin bazı özellikleri de sayılmıştır. Bu madde hükümleri de
değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez. Şimdi bu özellikleri kısaca görelim.
Anayasaya göre, Türkiye Cumhuriyeti:
1- Toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı ile hareket eden bir devlettir.
2- Ayrıca insan haklarına saygılıdır, ve
3- Atatürk milliyetçiliğine bağlıdır.
4- Anayasanın başlangıç kısmında belirtilen temel ilkelere dayanmaktadır.
Bütün bu özelliklere ilave olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin üç büyük özelliği ve niteliği de söz
konusudur. Bu nitelikler şunlardır:
2- Cumhuriyetin 3 büyük niteliği hangileridir?
1- Türkiye Cumhuriyeti demokratik bir devlettir. Yani hürriyet esastır. Kısıtlamalar istisnadır.
Halk idareye katılır. Katılma eğemenliğin kullanılması demek olup, Anayasanın koyduğu kurallara
göre işler. Halk bu hakkını seçme ve seçilme yoluyla, kamu hizmetlerine girme ve gerektiğinde
hakkını arama ve benzeri yollarla kullanır.
2- Lâik bir devlettir. Yani devlet idaresinde dini esaslar temel alınmaz. Ve böyle bir zorunluluk
yoktur. Ama lâiklik dinsizlik demek değildir. Anayasada vicdan ve din hürriyeti 24. madde de
düzenlediği gibi, Diyanet İşleri Başkanlığı’da 136. madde de genel idare içinde yer alan, kamu hizmeti
gören ve devlet bütçesinden ödenek alan idari bir kuruluştur.
3- Sosyal bir Hukuk Devletidir. Yani sosyal ve ekonomik hakları ve ödevleri tanıyan ve
hukukun üstünlüğünü, Anayasanın bağlayıcılığını ve kanunlara saygı gösterilmesini kabul eden bir
devlettir.
Değiştirilemeyecek diğer bazı hükümler daha var:
3- Değiştirilemeyecek diğer hükümler hangileridir?
1- Türkiye Devleti’nin resmi dili Türkçe’dir. Bayrağı, şekli kanunda gösterilen Ay Yıldızlı al
Bayraktır. Millî Marşı İstiklâl Marşıdır. Başkenti Ankara’dır. Bütün bu hükümler değiştirilemez.
2- Değiştirilemeyen bir madde de Türkiye Devleti’nin bir cumhuriyet olduğudur (md. 1). Yani
halkın devlet başkanını seçimle iş başına getirdiği bir devlet şekline sahiptir. Yani monarşi ve
aristokrasi değildir. Cumhuriyet devlet şekli memleketimize 29 Ekim 1923 tarihinden beri
uygulanmaktadır.
Ve bu devlet şeklinin değiştirilemeyeceği Anayasanın 4. maddesinde belirtilmiştir.

5- Temel Kanunlarımız
1- Temel Kanunlarımız ne demektir?
Hukuk hayatımızda birçok kanunlar tatbik edilmektedir. Bu kanunlar bir ihtiyaç olduğu için
çıkarılmışlardır. Bu kanunların başında “Anayasa” adlı bir kanun gelir. Anayasa bütün kanunlara yön
veren, onların temel felsefelerini gösteren ve onların genel çerçevesini çizen bir kanundur.
Ama bunun dışında günlük hayatımızda çok sık uygulanan bazı kanunlar daha vardır.
2- Temel kanunlar hangileridir?
Temel kanunlar günlük hayatımızda her gün uyguladığımız ve kullandığımız kanunlardır. Bu
kanunlar bilhassa aşağıda sayılanlardır:
1- Medeni Kanun ve Borçlar Kanunu
Bu kanun hemen hepimizin her gün uyguladığı ve ondan istifade ettiği bir kanundur. Çünkü
içindeki hükümler hepimizi yoğun biçimde ilgilendirir. Örnek verelim: Evlenme, boşanma, nafaka
hemen hepimizin her gün yaşadığı, gördüğü durumlardır. Yine mesela akitler bütün vatandaşlarımızın
her gün uyguladığı hukukî münasebetlerdir. Alım-satım, kira akdi, vekâlet ve diğer akitler gibi. Aynı
şekilde tapu sicili ve gayri menkul üzerindeki haklar da büyük bir vatandaş kitlesini ilgilendiren
durumlardır. Bu kanun İsviçre’den alınmış ve 1926 yılında yürürlüğe girmiştir. 2002 yılının Ocak
ayının başında, yeni Medeni Kanuna kadar yürürlülükte kalmıştır.
2- Ceza Kanunu

49
 Bu kanun da hepimizin oldukça sık olarak başvurduğu bir kanundur. Suçları, suçlara ait cezalar
ve bu cezaların çekilmesi yanında emniyet tedbirleri de bu kanunda gösterilmiştir. Ceza Kanunumuz,
İtalya Ceza Kanunundan tercüme yoluyla alınmıştır. 2005 Haziran ayından itibaren yeni Ceza
Kanunumuz yürürlüğe girmiştir.
3- Muhakeme Kanunları
Bu kanunlar her türlü mahkemelerin çalışmasını gösteren kanunlardır.
Ve ikiye ayrılır: Ceza muhakemeleri ve Medenî muhakemeler usulü kanunları.
4- Ticaret Kanunu
Bu kanun şirketlerin kurulması, denetlenmesi ve kooperatifleri düzenleyen vb. hükümleri ihtiva
eder. Hâlen yeni bir Ticaret Kanunu hazırlıkları devam etmektedir.
Bunun dışında da bazı kanunlar vardır. Örnek: Seçim kanunları, Pasaport, İş ve Sosyal Güvenlik
kanunları ve çiftçilerimizi ilgilendiren kanunlar, vb.
3- Kanunlarımızın sayısı ne kadardır?
Bu soruya kesin cevap veremiyoruz. Hâlen on bin civarında kanun yürürlülüktedir. Bunların bir
kısmı Osmanlı döneminden kalma kanunlardır. Büyük bir kısmı da Cumhuriyet döneminde
yapılmıştır.
Kanunlara saygı hepimizin vazifesidir.

6- Temel Haklarımız
1- Temel Haklarımız ne demektir?
Temel haklar Anayasada gösterilen ve bu isimle belirtilmiş haklardır. Bu haklara bazen insan
hakları da demekteyiz. Temel haklar, vatandaşlarımızın her gün hatta her saat muhtaç olduğu ve
ondan istifade ettiği haklardır. Mesela kişi dokunulmazlığı, kişi hürriyeti ve kişi güvenliği gibi.
2- Bazı önemli temel haklar
Baz önemli temel hakları ele alacak olursak şu hakları sayabiliriz.
1- Seyahat ve yerleşme hürriyeti: Bu hak, insanların yurtiçi ve yurtdışı seyahat hürriyetlerini
düzenliyor. Ayrıca vatandaşların istedikleri yere yerleşme hakkını belirtiyor. (A.Md.23)
2- Özel hayatın gizliliği: Bu hak herkesin özel bir hayata sahip olduğunu ve bu hakkın ihlal
edilemeyeceğini belirtiyor. Meselâ: birinin telefon konuşmasını dinlemek, mektuplarını açmak, şahsi
çantasını karıştırmak, Anayasa (md.20) ve kanunlarımıza aykırıdır. Ayrıca Türk örf ve adetlerine de
aykırı ve nezaketsiz bir davranıştır. Diğer taraftan başkalarının konutuna onların izni olmaksızın
girmek, hatta kapısını ve perdesini aralayıp içeriye bakmak da Anayasaya (md. 21) aykırıdır.
3- Din ve vicdan hürriyeti: Bu hürriyet herkesin serbestçe inanma, inandığını uygulama, dinî
ayin ve tören yapma ve ibadet etme haklarını düzenler. Bu sebeple kimse, kimseyi bu konularda
zorlayamaz ve iç işlerine karışamaz. (A.md.24)
4- Düşünceleri açıklama ve yayma hürriyeti: Bu hürriyet düşünce ve kanaatlerini açıklama ve
yaymasını düzenler. Bu yayma çeşitli yollarla olur. Mesela konuşma bir yayma yoludur. Aynı şekilde
yazma, gazetede çıkarma, filme çevirme ve tiyatro eserleri de birer vasıtadır. (A.md. 26)
5- Öğrenme, öğretme ve eğitim hakkı: Bu hak serbestçe öğrenme, öğretme ve eğitim, yani
terbiye haklarını düzenlemiştir. Kimse bu konularda başkalarına karışamaz. Meselâ bu açıdan
bakarsak; okullarda boykot esnasında boykota katılmayan öğrencilere engel olmak ve derslere
girmesine mani olmak, Anayasaya ve kanunlara aykırıdır. Diğer açıdan, öğrenme ve öğretmek ve
eğitmek, hem haktır hem de ödevdir. Çünkü öğrenimsiz kültür olmaz ve kalkınma da hiçbir zaman
gerçekleşmez.
Bunun gibi daha birçok temel haklarımız daha vardır. Çalışma, ve seçme hakkı gibi temel haklar
söz konusudur.
3- Acaba bu haklar sınırsız mıdır?

50
 Hayır sınırsız değildir. Her bir hakkın sınırı vardır. Kanun ve anayasalarda gösterilmiştir. (Mesela
bkz. Md.13) Önemli olan, vatandaşlar haklarını kullanırken başkalarının haklarına da saygılı olmalıdır.

8- KADIN HAKLARI
1- Kadın Hakları ne demektir?
Bu soru toplumun her kesimi tarafından sorulmaktadır. Yalnız Kadın Hakları savunucuları değil,
hukukçu, politikacı ve toplumun diğer kesimleri de bu soruyu sormaktadır.
Hukuk açısından bu soruyu şöyle cevaplandırabiliriz: Kadınlar kanunlarımızda bazı durumları
sebebiyle özel olarak korunmuşlardır. Ama temel haklar ve hürriyetler bakımından kadınlarla
erkeklerin arasında bir fark yoktur. Anayasa madde 10 gereğince herkes “kanun önünde eşittir ve
cinsiyet farkı gözetilemez, hiçbir kişiye imtiyaz da tanımaz.”
Bu konuya biraz daha yakından bakalım: Anayasa md. 41 gereğince “Aile, Türk Toplumunun
Temelidir.” Devlet, ananın korunması için gerekli tedbirleri alır, Teşkilatı kurar. Anayasa md. 42/5
gereğince, ilköğretim hem kız hem de erkekler için mecburidir, hem de parasızdır. Anayasa md. 50/2
gereğince, çalışan kadınlar özel olarak korunurlar. Ayrıca kadınların bünyesine uygun olmayan işler
onlara gördürülemez. Bekçilik, yer altı maden işçiliği, hudut koruma görevleri gibi. Anaysa md. 58
son gereğince, gençleri ve bu genç kızları kötü alışkanlıklardan, ve bu arada fuhuştan ve cehaletten
korumak için tedbirleri alır.
Zaman zaman gazetelerdeki genç kızların fuhuşa ve uyuşturucuya alıştırılması haberleri,
maalesef üzücü bir gelişmedir. Ve devlet bu yolda kadınlarımızı ve kızlarımızı ayartanlara ve
kandıranlara karşı tedbirler almakla yükümlüdür.
2- Acaba bu haklar her zaman verilmiş midir?
Belirtelim ki, temel haklar konusunda eşitlik genellikle kanunlarda belirtilmiştir. Bunlardan
seçme ve seçilme hakkı, ancak 1934 yılında Anayasa değişikliği yapılarak parlemento seçimlerine
kadınlarımızın da katılması sağlanmıştır. Yeri gelmişken belirtelim ki, hâlen parlementoda kadın
milletvekili sayısı Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki sayıdan azdır. Tabii bu durum seçmen kitlesiyle
ve onların tercihleriyle ilgili bir konudur.
Kanaatimce kadın hakları konusunda en önemli nokta şudur: Kadınlara kötü muamele
yapılmamalı, dövülmemeli ve kötü emellere alet edilmemelidir. Kadınlarımız da çevrelerine saygın bir
kişilik görünümü vermelidirler. Saygı gören hanımlığa, analığın kudsiyetine ve aile hayatının sıcak
havasına kendilerini alıştırmalı ve bu hayatı yaşatmalıdırlar.
Anayasa ve kadına saygı türklerin dinî ve töresel bir gereğidir.

2- TEMEL HAK ve HÜRRİYETLER-İNSAN HAKLARI

1 – Genel Olarak
1- İnsan Hakları ne demektir?
İnsanların, insan oldukları için, insan olmaları sebebiyle sahip oldukları hak ve hürriyetlerdir.
İnsan Hakları, anayasalarda “Temel Hak ve Hürriyetler” olarak adlandırılmıştır.
Meselâ eşitlik, düşünceleri açıklama, din ve vicdan hürriyeti, mal ve mülk sahibi olmak hakkı vb.
2- Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Günü ne demektir?
BM. 10 Aralık 1948 tarihinde İnsan Hakları Evrensel Beyannâmesini kabul ve ilan etmiştir. Bu
beyannâmede insanların temel haklarının tanınmasının, hürriyetin, adaletin ve dünya barışının temeli
olduğu belirtilmiştir. Ve her sene 10 Aralık günü, BM üye devletlerinde İnsan Hakları günü olarak
kutlanmakta, toplantılar yapılmakta, radyo ve TV yayınları yoluyla, insan haklarının önemi
anlatılmaktadır. Bu beyannamede, üye devletlerin, bu hak ve hürriyetlere saygıyı geliştirmek için
tedbirler alınması ve dünyada fiilen tanınması ve tatbik edilmesini sağlamaya gayret etmeleri
istenmektedir.

51
 Bu arada belirteyim ki, 4 Kasım 1950 tarihinde de Avrupa “İnsan Hakları ve Ana
Hürriyetlerini Korumaya Dair Sözleşme” kabul ve ilân edilmiştir.
3- İnsan Hakları Beyannâmesinde yer alan hak ve hürriyetler nelerdir?
Bu beyannâme başlangıç ve 30. maddeden meydana gelmiştir. Bu beyannamede şu hak ve
hürriyetler yer almıştır:
Eşitlik, kişi güvenliği, insan haysiyeti, savunma hakkı, özel hayat, sığınma hakkı, aile kurma
hakkı, fikir ve din ve vicdan hürriyeti, toplanma ve dernek kurma hakkı, seçme ve seçilme hakkı,
analık ve çocukların özel olarak korunması, öğrenme ve öğretmen hakkı, ilim, edebiyat ve sanat
öğrenme hakkı vb.
Biraz aşağıda bu Beyannameye zaman zaman yine temas edeceğiz.

2- Türk Hukuk Sisteminde İnsan Hakları26 *

GİRİŞ
İnsan Hakları, üzerinde çok konuşulan bir konudur. Yalnız memleketimizde değil, dünyanın her
tarafından çok tartışılan, hakkında birçok konferanslar verilen ve sayısız eserler yazılan bir konudur.
Büyük semavî dinler27. de insan hakları konusunda hükümler sevk etmişlerdir. Büyük ideolojiler ve
felsefi teoriler28, mutlaka temel haklar mevzuunda açıklamalar yapmış, yorumlar getirmişlerdir.
Konunun bu kadar geniş ve derin olarak ele alınması, kişi ile ilgili hem de yakından ilgili olması,
devlet idaresini birinci derecede ilgilendirmesi ve nihayet kişinin mutlu olmasını da temin etme
özelliğinden ileri gelmektedir. Bu sebeple asırlar boyu üzerinde çok şey söylenilmiştir ve daha asırlar
boyu da çok şey söylenecek bir konudur.
Biz aşağıda insan hakları ile ilgili kısaca bilgiler verecek ve bazı genel değerlendirmeler
yapacağız. Bu açıklamalar ve değerlendirmeler okuyucuya bu konuda temel bir bilgi kazandırmak ve
belli başlı ana hatları gösterme amacını gütmektedir.

1- TERİM
Bu konuda çeşitli tabirler ve ıstılahlar kullanılmaktadır. Ama aralarında mana ve muhteva farkı
yoktur.
Genellikle şu müşahade yapılabilir:
– Milletlerarası metinlerde “İnsan Hakları” deyimi kullanılmaktadır.
– Anayasalarda “Temel Haklar ve Ödevler” (Meselâ 1982 A. md. 12 ve devamı), bazan da
“Kişinin Hakları ve Ödevleri” (Meselâ 1961 A. md. 14 ve devamı 1982 A. md 17 vd.) tabirleri
kullanılmaktadır. Bazı Anayasalar ise “Vatandaşın Hak ve Hürriyetleri” veya “Kişinin Hak ve
Hürriyetleri” gibi tabirleri tercih etmektedirler. Biz aşağıda açıklamalarımızda “Temel Hak ve

26
* Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Konferans Salonunda 27 Nisan 1992 günü verilen konferans metninin
gözden geçirilmiş şekli, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisinde, Sayı: 6, yayınlanmış, daha sonra
tashih ve ilâveler yapılarak buraya alınmıştır.

27
Meselâ İslâm Dininin Temel Hak ve Hürriyetlere ait bazı hükümleri hakkında şu eserimize bkz. “İslâm
Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler”, Ankara, 2006 (6. baskı) Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını.

28
Âlimler, filozoflar ve ideologlar “hürriyet” hakkında bazen çok enteresan tavsif ve beyanda bulunmuşlardır.
Aşağıda bir kısmını aktarıyorum:
– “En güzel söz, zâlim sultana karşı söylenen sözdür” (Hadis).
– “Hakikat, ruhun hürlüğü içinde ve hürriyet vasıtasıyla gelişir”.
– “Ben ekmeksiz yaşarım, hürriyetsiz yaşayamam”.
– “Hürriyet makina-i hayatın buharıdır”.
– “Hürriyetin gereği gibi kullanılması için, vatandaşın yeterli şekilde eğitilmesi şarttır”.
– “Hürriyetin gereği ve özelliği odur ki, ne kendine ne de başkasına zararı dokunmasın”. vb.

52
Hürriyet” tabirini tercih edeceğiz. Ama yukarıda da bahsettiğimiz gibi, bununla aralarında bir mana
farkı kastetmiyoruz.

2- HAK - HÜRRİYET
Bu konuda bazen hak, bazen da hürriyet tabirleri kullanılmaktadır. Şunu belirtelim ki, bu iki
kavram arasında hukukî düzenlemelerde ve metinlerde bir fark sezilebilirse de, amaç ve uygulama
bakımından iki kavram arasında büyük bir fark yoktur. Çünkü bir hak için bazen hürriyet tabiri de
kullanılmaktadır. Bu konuda, dil alışkanlıkları ve yerleşmiş tatbikat rol oynamaktadır.
Meselâ mülkiyet hakkı tabiri için mülkiyet hürriyeti kullanılmıyor, ama haberleşme hürriyeti
için bazan haberleşme hakkı tabiri de kullanılmaktadır. Din ve vicdan hürriyeti için Din ve Vicdan
Hakkı tabiri kullanılmıyor, ama toplantı hakkı için, bazen toplantı hürriyeti tabiri de
kullanılmaktadır. vb.
Ama hak ile hürriyet arasında mutlaka bir ayrım ve tarif yapmak gerekirse şu açıklamayı
yapabiliriz: Hürriyet, bir imkândan serbestçe istifade etmek ve onu kullanmak hâlidir. Seyahat
hürriyeti, yerleşme hürriyeti, düşünceleri açıklama hürriyeti ve basın hürriyeti gibi. Hak ise, bir
konuda talepte bulunabilme, bir hizmet isteyebilme ve bir iddia ileri sürme imkânı demektir: Düzeltme
ve cevap hakkı, süreli ve süresiz yayın hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlemek hakkı gibi.
Ama mana bakımından arada büyük bir fark yoktur ve bir diğeri yerine kullanılabilir. Ancak
kanun ve Anayasa metinlerinden alınma ve aktarma yapma hâlinde, tabirleri olduğu gibi kullanmak
gerekir. Keza yargı kararlarında ve bu kararlara karşı itiraz ve temyiz dilekçelerinde de Anayasa ve
kanunlardaki orijinal tabirleri aynen kullanmak faydalıdır, böylece karışıklığa meydan verilmemiş
olur.

3- HAK VE HÜRRİYETLERİ DÜZENLEYEN METİNLER

Türk Hukuk Sisteminde hak ve hürriyetler genellikle anayasalarda düzenlenme yoluna
gidilmektedir. Ama bu şart değildir, kanunlar da hak ve hürriyetleri düzenleyebilirler. Meselâ Medeni
Kanun, Borçlar Kanunu, Ticaret Kanunu, Pasaport Kanunu, Belediyeler Kanunu vb. Hatta idarenin
düzenleyici işlemleri dahi (tüzük, yönetmelik vb.) hak ve hürriyetleri düzenleyebilir, onlara yer
verebilirler. Ama temel hak ve hürriyetleri sınırlama, ancak bir kanunla yapılabilir (A.Md. 13). Şayet
Anayasa dışındaki bir hukuk metinde düzenlenmiş ise, bu düzenleme Anayasaya aykırı olmamak
şartıyla o temel hak ve hürriyetin mahiyetinde ve değerinde bir değişiklik meydana getirmez. Çünkü
Kanunlar Anayasa’ya aykırı olamaz (A.md. 11/2 ve 13). Diğer hukuk metinleri de zaten kanuna aykırı
hüküm ihtiva edemezler.
Memleketimizde hukuk tarihi açısından çeşitli metinlerin temel hak ve hürriyetlere yer verdiği
müşahade edilmektedir. Meselâ kanunnâmeler 2991, padişah fermanları, fetvalar vb. Yakın tarihimizde
ise 1839 Tanzimat Fermanı ve bundan sonraki ıslahat fermanlarının temel hak ve hürriyetlere yer
verdiği görülüyor. Daha sonra ilk Anayamız olan 1876 Anayasası (md. 8 vd.) temel hak ve
hürriyetlere “Tebaa-i Devlet-i Osmaniyyenin Hukuku Umumiyesi” başlığı altında yer vermiştir.
1921 Anayasamız hak ve hürriyetlere yer vermiyor. 1924 tarihli Anayasamız (md. 68 vd.) “Türklerin
Hukuk-u Ammesi” başlığı altında, düzenlemiştir. 1961 Anayasası (md. 10. vd.) “Temel Haklar ve
Ödevler” başlığı altında, ‘1982 Anayasası da (md. 12 vd.) aynı başlık altında düzenleme yoluna
gitmiştir. Tabii bu ana başlıkların alt bölümleri de değişik tabirler kullanarak haklara yer vermişlerdir:
“Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” (1982 A.md. 41 vd.), “Siyasî Haklar ve Ödevler” (1982
A. md. 66 vd.), “Kişinin Hakları ve Ödevleri” (1961 A. md. 14 vd. 1982 A. md. 17 vd.) gibi.
Anayasalarımız dışında, kanun ve diğer düzenleyici işlemlerde de, bazı temel hak ve hürriyetler,
az sayıda da olsa, yer almıştır. Ama temel hak ve hürriyetlerin yer aldığı temel hukuk kaynağımız
Anayasadır.
Biz de aşağıda 1982 Anayasamızda düzenlenen hak ve hürriyetleri bu başlıklar altında ele
alacağız.

29
91. Örnek olarak şu eser tavsiye edilir: Doç.Dr. Ahmet Akgündüz. “Osmanlı Kanunnâmeleri”, Fey Y.,
1989, İstanbul (Şimdiye kadar 5 cilt yayınlanmıştır).

53
 1. BÖLÜM: TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Her şeyden evvel 1982 Anayasasında düzenlenen ve temel haklarla ilgili olan bazı genel
hükümlere yer vereceğiz. Bu genel hükümler, bir bakıma temel hak ve hürriyetlerin genel
özellikleridir. Anayasanın çeşitli maddelerinde belirtilen bu özellikler şunlardır:

1- Temel haklar kişiliğe başlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez olup kişinin topluma,
ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder (A. md. 12).
2- Temel hak ve hürriyetler mutlak değildir, sınırlanabilir.
Anayasa 13. maddesinde, temel hak ve hürriyetlerin sınırlanabileceğini kabul etmiştir. Ancak
bunun için sınırlamanın mutlaka kanunla yapılması ve anayasaya uygun olması şartını getirmiştir (md.
13).
Bu ana şart dışında ayrıca bazı sınırlama sebepleri de belirtilmiştir. Bu sınırlama sebepleri aynı
maddede düzenlenmiş olup, ayrıca diğer maddelerde de belirtilmiştir. Çeşitli maddelerde belirtilen
sebepler şunlardır:
– Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğü,
– Millî egemenlik,
– Cumhuriyet,
– Millî güvenlik,
– Kamu düzeni,
– Genel asayiş,
– Kamu yararı,
– Genel ahlâk ve
– Genel sağlık.
Ayrıca Anayasa’nın diğer maddelerinde belirtilen sebeplerle de sınırlamalar getirilebilir. Meselâ
19. md. de düzenlenen kişi hürriyeti ve güvenliği, suçlunun kaçması, delillerin yok edilmesi veya
değiştirilmesi sebepleriyle de sınırlanabilir. Veya 20. md. de düzenlenen özel hayatın gizliliği, adlî
soruşturma ve kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar ile de sınırlanabilir. Aynı sebep, 23. maddedeki
yerleşme ve seyahat hürriyeti içinde söz konusudur. Bir diğer örnek 34. maddede düzenlenen toplantı
ve gösteri yürüyüşü düzenlemek hakkının idarî mercilerce kamu düzeni bozulmasını önlemek vb.
amacıyla yürüyüşün yapılacağı yer ve güzergâhı tespit etme şeklinde bir sınırlama da söz konusudur.
Dikkat edilirse son iki durumda sınırlama, ilgili kanuna göre, fiilî durumlara göre yargı veya idari
mercilerce alınan tedbirlerle söz konusudur. Bu idari tedbirleri de, yukarıdaki sınırlama sebeplerinin
de kaynağı Anayasa’dır . 30

3- Temel haklar kötüye kullanılmamalıdır:

Anayasanın 14. maddesi kötüye kullanma sebeplerini örnek vererek saymıştır. Ayrıca bunların
müeyyidesinin diğer kanunlarda gösterileceğini söylemiştir.
4- Hak ve hürriyetlerin bir diğerini yok etmeye yönelik bir maksat için yorumlanamaz:
“Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasa ile tanınan yer alan hak ve
hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını
amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz”. (md.14/son).
Meselâ grev hakkı, seyahat hürriyetinden üstün ve değerli olmadığı gibi, seyahat hürriyeti de
grev hakkından daha üstün ve değerli değildir; veya haberleşme hürriyeti, özel hayatın gizliliğini
bozamaz; ama özel hayatın gizliliğini uygulayıp haberleşme hürriyetine de engel olamayız. Bir diğer
örnek: Lâiklik prensibi de, Anayasada düzenlenen hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette
bulunma hakkını verir şeklinde yorumlanamaz.
Böylece her hak ve hürriyet kendi sınırları içinde kullanılacak ve böylece dengeli ve Anayasaya
uygun bir haklar uygulaması ortaya çıkacaktır.
5- Olağanüstü hâllerde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması durdurulabilir:

30
NOT: Cumhurbaşkanı A.N.SEZER, Harp Akademilerinde yaptığı bir konuşmada: “İrtica Devlete sızıyor,
gerekirse Din ve Vidan Hürriyeti sınırlanabilir” mealinde ki konuşmasında (Bkz.14/4/2006 t. gazeteler),
sınırlama sebebi olarak, yukarıda sayılan sebeplerin hiçbirine girmediğini burada belirtelim.

54
 Anayasanın 15. maddesi bazı sınır ve şartlar içerisinde, savaş, seferberlik, sıkıyönetim ve
olağanüstü hâllerde temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasını durdurucu tedbirler alınacağını
belirtmiştir.
6- Yabancıların durumu Türk vatandaşlarının durumundan farklıdır ve ayrıca düzenlenir:
Anayasanın 16. md. hükmü şu şekildedir:
“Temel hak ve hürriyetler, yabancılar için milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla
sınırlanabilir”.
Temel hak ve hürriyetlerin Anayasada belirtilen genel özellikleri bunlardır. Belirtelim ki, bu
özellikler temel hakların sınırlandırılmasıyla da ilgili bir konudur. Bu sebeple aşağıda, bu
açıdan yine bu konulara döneceğiz.

2. BÖLÜM: TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN DÜZENLENMESİ ve

SINIRLANDIRILMASI

Yukarıda temas ettiğimiz gibi, temel hak ve hürriyetler mutlak değildir, sınırlanabilir. Ancak
sınırlamalar bazı şartlarla gerçekleşir ve onlara bağlıdır.
Sınırlama düşüncesinin esas sebebi, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılması veya kötüye
kullanılmasa dahi, toplumun çoğunluğunu ilgilendiren bazı değerlere aykırı ve onları yok edici
istikamete kullanılmasıdır. Kısaca, temel hak ve hürriyetler veriliş amaçlarına aykırı ve onları aşan ve
taşan bir şekilde kullanıldığı takdirde sınırlama ihtimali söz konusu olmaktadır.
Yoksa temel hak ve hürriyetler konusunda temel amaç, sınırsız biçimde hak ve hürriyetlerin
kullanılmasıdır. Ama insan, maalesef, kendisine verilen bu imkânı kötüye kullanmakta ve hatta
başkalarına veya topluma zarar vermektedir. Bu demektir ki, temel haklar teorisinde sınırlamaların
esas sebebi kötüye kullanma veya taşkın kullanmalardır.
Kaide bu olmakla birlikte, yasama organının (hatta bazen icra ve idarenin de), hiçbir kötüye
kullanma söz konusu olmasa dahi, temel hak ve hürriyetleri sınırlama (veya sınırlayıcı düzenleme)
yoluna gittikleri de bazen görülüyor.
Bu ön şartın dışında, temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması için şu şartların bulunması gerekir:
1) Sınırlanma ancak kanunla yapılabilir.
2) Sınırlanma Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olmalıdır.
3) Sınırlamalar demokratik toplum düzenine lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine
aykırı olamaz (md. 13).
Bu şartlardan 2. si bütün kanunlar için söz konusudur. (A. md. 11/son) ve bu sebeple, burada
ayrıca üzerinde durmaya gerek yoktur. 3.sü ise, bilhassa cümlenin son kısmı, daha çok sınırlama
getiren kanunun uygulanması ile ilgilidir.
Yeri gelmişken belirtelim ki 1961 Anayasasında yer alan bir hüküm 1982 Anayasasına
alınmamıştır. O da 11. maddede yer alan bir hükümdür: Temel hak ve hürriyetleri sınırlayan “kanun,
temel hak ve hürriyetlerin özüne dokunamaz”. Federal Almanya Anayasasının 19. maddesinden
alınan bu hüküm, temel hak ve hürriyetlerin korunması yönünde çok önemli bir hükümdü ve 1982
Anayasasına alınmaması bir eksikliktir.
Biraz yukarıda belirttiğimiz yargı ve idari mercilerince alınan ve temel hak ve hürriyetleri
sınırlayıcı tedbirler, Anayasanın 13. maddesi manasında sınırlamalar sayılmaz. Daha çok hak ve
hürriyetlerin kullanılması sırasında, yani fiili duruma ait ve o olayla sınırlı olan aktüel bir sınırlamadır.
Ve kaynağını kanun ve Anayasa’dan almaktadır. Ama bu kabil sınırlamalar ve tedbirlerin Anayasa’nın
sözüne ve ruhuna uygun olmaları şarttır, ve yargısal denetime her zaman tabidir.
Temel hakların korunmasını biraz aşağıda ele alacağız.

3. BÖLÜM: TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI

Acaba Türk Hukuk Sisteminde, özellikle Anayasada hangi temel hak ve hürriyetler
düzenlenmiştir ve bu temel hak ve hürriyetler, hangi başlıklar altında ele alınabilir?
Temel hakların sınıflandırılması, daha iyi anlaşılmalarını ve onlarla ilgili açıklamaları
kolaylaştırmak için Anayasa Hukukçuları tarafından yapılmaktadır. Bir diğer deyişle, bir temel hak ve

55
hürriyetin bir grupta yer alması ile diğer grupta yer alması arasında, o temel hak ve hürriyetin özü ve
değeri bakımından bir fark yoktur. Yani temel hak ve hürriyetler anayasalarda düzenlendikleri alt
bölümler bakımından bir değerlendirmeye tâbi tutulamazlar.
Bu gruplandırma ve sınıflandırma, sadece o temel hak ve hürriyetin bünyesine benzeyen diğer
temel hak ve hürriyetler ile bir araya getirilmesinden ibarettir, ve daha çok teoride hukukçuların
açıklamalarında yer almaktadır.
Meselâ 1982 Anayasasında (md. 35) klasik hak ve hürriyetler arasında düzenlenen mülkiyet
hakkı, 1961 Anayasasında (md. 36) sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler başlığı altında
düzenlenmiştir. Aynı şekilde 1982 Anayasasında düzenlenen bazı hak ve hürriyetler, klasik hak ve
hürriyetler ile beraber düzenlenmesine rağmen böyle değildirler, tersine asrımızın özelliklerinden ve
gelişmelerinden ortaya çıkmışlardır. Meselâ basın hürriyeti (md. 28) düzeltme ve cevap hakkı (md.
32.) ve ispat hakkı (md. 39) gibi.
Diğer taraftan şunu da belirtelim: Bir temel hak ve hürriyetin, Anayasada düzenlenmesi ile bir
kanunda düzenlenmesi arasında o temel hak ve hürriyetin, hukuk sistemi içinde yer alması, ondan
istifade edilmesi ve ona dayanılarak talepte bulunulması vb. bakımından fark yoktur. Belki fark kanun
tarafından düzenlenme hâlinde, o kanunun Anayasaya aykırı olmayacağı esasından hareketle bu
düzenlenmenin iptali cihetine gidilebilmesinde ortaya çıkar; yok eğer o kanun Anayasaya uygunsa
veya aykırılık iddası ileri sürülmemiş veya iptal edilmemişse, o temel hakkın varlığı ve uygulaması
bakımından bir fark söz konusu olmaz, olmamalıdır.
Bir örnek: Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının korunmasını düzenleyen 62. madde
Anayasada değil de diğer bir kanunda yer alabilirdi vs.
Bu ön düşünceleri sunduktan sonra temel hak ve hürriyetleri üç sınıfa ayırarak ele alabiliriz:

1. GRUP: KLASİK HAKLAR VE HÜRRİYETLER

Bu grupta yer alan hak hürriyetler, eski tarihlerden beri kabul edilmiş ve düzenlenmiş olup,
insanın insan olmak sebebiyle sahip olduğu, kullandığı ve kullanması gereken haklar ve hürriyetlerdir.
Anayasamızda 17-39. md.ler arasında yer alan bu hak ve hürriyetler için “klasik haklar ve
hürriyetler” tabiri yerine “Kişinin Hakları ve Ödevleri” tabiri kullanılmıştır. Bununla beraber bu
grupta düzenlenmiş hak ve hürriyetlerin bir kısmı klasik hak ve hürriyetler dışında kalıp, asrımızda
ortaya çıkan, kabul edilip düzenlenen haklar ve hürriyetlerdir. Bu noktaya yukarıda temas etmiştik.
Şimdi Anayasanın maddelerini göstererek bu hak ve hürriyetleri sayalım:
1- Kişi dokunulmazlığı (md. 17)
2- Zorla çalıştırma yasağı (md. 18)
3- Kişi Güvenliği (md. 19)
4- Özel hayatın gizliliği (md. 20-22) (Bu başlık altında “konut dokunulmazlığı (md. 21) ve
“haberleşme hürriyeti” (md. 22) de düzenlenmiştir. Bu iki hürriyet ayrı başlıklar altında da
düzenlenebilirdi, ama anayasa yapıcıları gizliliği korunan hürriyetlerden olmasını nazara alarak özel
hayatın gizliliği kısmında düzenlemişlerdir).
5- Yerleşme ve seyahat hürriyeti (md. 23)
6- Din ve vicdan hürriyeti (md. 24)
7- Düşünce ve kanaat hürriyeti (md. 25)
8- Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti (md. 26)
9- Bilim ve sanat hürriyeti (md. 27)
10- Basın ve yayınla ilgili hürriyetler (md. 28-29) (Bu başlık altında: Basın hürriyeti (md. 28)
süreli ve süresiz yayın hakkı (md. 29), Basın araçlarının korunması (md. 30) ve kamu tüzel kişilerinin
elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı (md. 31) düzenlenmiştir.
11- Düzeltme ve cevap hakkı-ispat hakkı (md. 32-39)
12- Toplantı hak ve hürriyetleri (Bu başlık altında iki hürriyet düzenlenmiştir: a) Dernek kurma
hürriyeti(md. 33) b) Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı (md. 34)
13- Mülkiyet hakkı (md. 35). Mülkiyet hakkı ile yakından ilgili bazı hak ve hürriyetler
Anayasamızda Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler başlığı altında, ayrı bir bölümde
düzenlenmiştir. Meselâ:
a) Kıyılardan yararlanma hakkı (md. 43)
b) Kamulaştırma (md. 46)

56
 c) Devletleştirme (md. 47) gibi.
14- Hak arama hürriyeti (md. 36)
15- Kanunî hâkim güvencesi (md. 38)

2. GRUP: SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR VE ÖDEVLER

Bu grupta yer alan haklar ve ödevler, daha çok 19. asırdan itibaren başlayan ve gelişen sosyalist
düşüncelerin ürünüdür. Ve klasik hak ve hürriyetlere ilave olarak bazı yeni haklar ve hürriyetler
tanınması amacını gütmektedir.
Belirtelim ki, bu bölümde yer alanlar, sadece haklar ve hürriyetler değil, aynı zamanda bazı
ödevlerdir. Bir diğer deyişle bu grupta bir taraftan kişiye sağlanan haklar ve hürriyetler, diğer taraftan
da devlete yüklenen ödevler söz konusudur. Bu durum aşağıda görülecektir. Meselâ öğrenmek bir
haktır, ama devlet öğrenim imkânlarını hazırlamakla mükelleftir (md. 42). Çalışma ve sözleşme bir
hak ve hürriyettir, ama devlet bu sahada gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür (md. 48) vb.
Şimdi bu gruptaki hakları ve ödevleri görelim:
1- Ailenin korunması (md. 41)
2- Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi (md. 42)
3- Kıyılardan yararlanma hakkı (md. 43)
4- Toprak mülkiyeti (md. 44)
5- Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması (md. 45)
6- Kamulaştırma (md. 46)
7- Devletleştirme (md. 46)
8- Çalışma ve sözleşme hürriyeti (md. 48/49)
9- Dinlenme hakkı (md. 50)
10- Sendika kurma hakkı (md. 51)
11- Toplu iş sözleşmesi hakkı (md. 53)
12- Grev hakkı ve lokavt (md. 54)31
13- Sağlık ve çevre hakkı (md. 56). Bu hakla bağlantılı olarak 59. maddeye de bakınız.
14- Konut hakkı (md. 57)32
15- Sosyal güvenlik hakkı (md. 60-61)
16- Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının korunması(md. 62)
17- Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması (md. 63)
18- Sanatın ve sanatçının korunması (md. 64)

3. GRUP:SİYASİ HAKLAR VE ÖDEVLER

Bu grupta yer alan haklar vatandaşın siyasî hayata katılma ve onlara devlet organlarının teşkiline
katkıda bulunma hakkının verilmesiyle söz konusu olmuştur. Bir diğer deyişle, seçme ve seçilme
hakkı vb. haklar hukuk tarihinde belki de en geç tanınan hak ve hürriyetler olup, zamanımızda bazı
devletlerde hâlâ tanınmamıştır.
Bu grupta yer alan haklara ilave olarak ödevler de düzenlenmiştir. Meselâ, askerlik hizmeti ve
vergi ödevi gibi.

Şimdi bu grupta yer alan hak ve hürriyetleri görelim:

1- Vatandaşlık hakkı (md. 66)
2- Seçme, seçilme ve siyasî faaliyette bulunma hakkı (md. 67)
3- Siyasî parti kurma, partilere girme ve çıkma hakkı (md. 68-69)

31
A. md. 55 de düzenlenen “Ücrette adalet sağlanması” çalışma hayatıyla ilgili olup, çalışanların ücret
ve sosyal durumlarını düzeltmek ve düzenlemek için devlete tedbirler alması ödevini yüklemektedir.

32
58. ve 59. md. lerde gençliğin korunması ve sporun geliştirilmesi konuları düzenlenmiştir.

57
 4- Kamu hizmetine girme hakkı (md. 70) (71. md. kamu hizmetlerine girenlerin mal bildiriminde
bulunmalarını düzenlemektedir). 33

5- Vatan hizmeti (askerlik hizmeti) (md. 72).

6- Vergi ödevi (md. 73).
7- Dilekçe hakkı (md. 74).

4. BÖLÜM: TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI

Yukarıda ele aldığımız temel hak ve hürriyetlerin korunması elbette gereklidir, çünkü bazan
saldırıya uğramaktadırlar. Bir diğer deyişle, temel hak ve hürriyetler zaman zaman saldırıya
uğradıkları, yani çiğnendikleri, ihlâl edildikleri ve hatta cevheri ve özü yok edilmek istendiği için
korunmaları gerekli olmuştur.
Temel hakların korunması konusunda evvela şu hükmü belirtelim: Temel haklar çeşitli açılardan
ve gruplarca saldırıya uğrayabilir ve her bir saldırı grubuna karşı ilgili temel hakkın korunması hükmü
farklı olacaktır. Anayasa genel bir hüküm koyarak korunmayı düzenlemiştir. Bu hüküm şudur:
“Anayasayla tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes yetkili makama
geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir”.
"Devlet işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilerie başvuracağını ve
sürelerini belirtmek zorundadır." (md. 40).
“Yetkili merciler” bir taraftan idari mercilerdir, diğer taraftan da yargı mercileri ve hatta Türkiye
Büyük Millet Meclisi’dir. Zaten Anayasanın 36. maddesinde hak arama hürriyeti, 74. maddesinde ise
dilekçe hakkı düzenlenmiştir.

3-Kan Davası
Kan davası memleketimizin sosyal ve hukuki boyutları olan bir problemidir. Çünkü bir taraftan
suçlar işlenmekte, diğer taraftan da birçok aile dul ve yetim bir duruma girmektedir. Bu duruma bazen
de “Kan gütme” ismi verilmektedir.
1- Kan davası ne demektir?
Kan davası, iki aile veya kabileden birinin diğerinden intikam almasıdır. Yani kanun yoluna
başvurmadan, zor kullanarak ve hatta kanunları çiğneyerek bir aile diğerinden intikam almaktadır.
Genellikle bir taraf, diğer tarafın mensuplarını dövmekte veya öldürmektedir.
2- Kan davası hangi suça sebep olur?
Kan davası genellikle müessir fiil ve adam öldürme cürümlerine sebep olmaktadır. Ayrıca diğer
bazı suçlara da sebep olabilir. Mesela intikam almak için ve kan davası saiki ile ırza geçme ve ırza
tasaddi suçları da işlenebilir.
Kısacası kan davası ayrı bir suç değildir. Fakat suç saikidir. Yani adam öldürme ve müessir fiil
suçları kan gütme ve kan davası saiki ile işlenirse o suç adam öldürme veya müessir fiil suçu olur.
Ve fakat kan davası saiki ağırlatıcı bir sebep olur. (Eski TCK. md. 450/10; yeni TCK. md. 82/j ) ve
cezası idamdır.
3- Kan davası nasıl değerlendirilebilir?
Kan davası hiç şüphesiz bir cehaletin neticesidir. Çünkü kanun yoluna başvurmadan zorla
intikam almaktır. Ayrıca esas suçluya karşı değil, onun bir yakınına mesela ailesine, çocuklarına veya
akrabalarına karşı işlenmektedir. Böylece suçsuz ve masum olan bu kimseler mağdur olmaktadırlar.
Ve neticede genç kadınlar dul kalmakta, gencecik fidan gibi kızlar ve erkekler öldürülmekte veya
sakatlanmaktadırlar. Bu durum da şüphesiz bir cehalet örneğidir.
Diğer taraftan kan davası İslâm dinine de aykırıdır. Toplumumuzun yüzde 98 i Müslüman
olduğuna göre vatandaşlarımız arasında İslâm dini kalplerde yaşıyor. Bu sebeple İslâm dininin
yasakladığı kan davasını gütmek ve bu sebeple insan öldürmek veya yaralamak İslâm dinine aykırıdır.

33
. Bu md. çok kötü formüle edilmiş bir hükümdür. Zaten 1982 Anayasası’nda birçok Türkçe hatası, düşük
ifade ve anlaşılması zor olan hükümler yer almaktadır.

58
 Çünkü bir âyette şöyle denilmektedir: “Kimse başkasının yükünü taşımaz” (Bkz. En’am
Suresi, 164; Fâtır, 18), yani kişiler ancak kendi fiillerinden mesuldürler. Başkasının fiili ve suçundan
mesul olamazlar. Veda Hutbesinde de Kan Davası kaldırılmıştır. Maalesef câhil halk tabakaları
arasında, Araplar da dahil, birçok kişinin mağdur olmasına, dul ve yetim kalmasına yol açmaktadır.
İslâm dini bu çirkin suçu kabul etmez. Bizler de bu suçu işlememeliyiz.

4- Memleketimizde Adalet Reformu (Farklı Bir Yaklaşım)

Giriş
“Adalet Reformu” konusu memleketimizde çeşitli kesimler tarafından senelerdir konuşulan ve
üzerinde tartışılan bir konudur. Bendeniz İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin kırk küsür yıl
öğretim üyeliği yapmış olan bir hukukçuyum. Bu süre içerisinde gerek fakültemiz tarafından, gerekse
başka fakülteler ve Yargıtay, Adalet Bakanlığı gibi kamu kuruluşları tarafından yapılan pek çok
toplantıya katıldım ve çeşitli komisyonlarda konuşmacı ve dinleyici olarak bulundum. Senelerdir
memleketimizde bir “Adalet Reformu” konusu konuşuluyor, adaletin reforme edilmesi,
modernleştirilmesi ve böylece ülkemize layık bir adalet hizmeti sunulması isteniyor. İsteniyor ama,
acaba bu başlık altında kastedilen nedir?
1- “Adalet Reformu” ne demektir?
Her şeyden evvel “Adalet Reformu”ndan ne kastedildiğini ve hangi mevzuların bu kavram içinde
mütalaa edildiğine dair müşahadelerimi belirtmek isterim.
Kanaatimce “Adalet Reformu”nun esasları aşağıda belirteceğim noktalarda toplanmaktadır. Bir
diğer deyişle “Adalet Reformu” denince bir tek şey kastedilmiyor. Benim şimdiye kadar katıldığım
toplantılarda, okuduğum kitap ve makalelerde gördüğüm kadarı ile, üzerinde herkesin birleştiği bir tek
kavram ve istikamet bulunmuyor. Aşağıdaki misallere bakılırsa bu konu daha iyi anlaşılacaktır.
A- Eski Kanunlar Islah Edilmelidir
Ülkemizde hâlen on binden fazla kanun yürürlükte bulunmaktadır. Bu kanunlar gerek Osmanlı
(Monarşi) döneminde, gerekse cumhuriyet döneminde çıkarılan kanunlardır. Hatta bu kanunları 1921,
1924, 1961 ve 1982 Anayasaları dönemleri olarak da ayrımlara tabi tutarsak, değişik dönemlerde
asırlardır çıkarılan kanunların bir hayli yekûn tuttuğunu görürüz. Bu kanunların eskiyen hükümlerinin
ıslah edilmesi isteniyor.
Gerçekten de özellikle para cezalarında bazen çok gülünç rakamlar ortaya çıkıyor. Mesela yasada
“Bin liradan iki bin liraya kadar para cezası” veya “On bin liradan yüz bin liraya kadar para cezası”
gibi ibareler yer alıyor. Bunlar zaman zaman ıslah edilip arttırılıyor ise de, esasen kanunların, asrın
icaplarına ve günün ihtiyaçlarına cevap vermeyen kısımlarının ıslah edilmesi gerekiyor.
B- Mükerrer Kanunlar Ayıklanmalı, Kanun Enflasyonu Giderilmelidir
“Adalet Reformu”ndan kastedilen bir diğer konu da mükerrer kanunların kaldırılması ve
ayıklanmasıdır. Gerçekten aşağıda vereceğimiz misallerden de anlaşılacağı gibi ülkemizde tam bir
“Kanun enflasyonu” yaşanmaktadır.
Herşeyden evvel Osmanlı döneminde çıkarılan bazı kanunlar dahi hâlen yürürlüktedir. Daha
sonra 1921, 1924, 1961, 1982 Anayasaları dönemlerinde bir kaç defa kanun numaraları birden
başlayarak numaralandırılmıştır. Yanılmıyorsam, beş defa yapılan bu numaralandırma işleminden
sonra aynı numarayı alan birkaç kanun yürürlükte kalmıştır.
Mesela “72 numaralı kanun hangisidir?” diye sorulduğu zaman “Hangi tarihte çıkarılan 72
numaralı kanun?” diye sormak gerekmektedir. Çünkü şu anda beş tane 72 numaralı kanun
bulunmaktadır. Ülkemizdeki kanun enflasyonu da bu şekilde devam edip gitmektedir. Üstelik sadece
kanunlar değil, bu kanunlara paralel olarak çıkarılan tüzükler, yönetmelikler, hatta ve hatta, maliye
sahasında olduğu gibi, binlerce-yüz binlerce sirküler ve tebliğlerle bu mevzuat veya kanun enflasyonu
rahatsız edici bir biçimde artmaktadır.
Bu konuda 2547 Sayılı YÖK Kanunu dahi misal olarak verilebilir. Gerçekten de bu kanunla ilgili
olarak çıkarılan değişiklik kanunları ve kanun hükmünde kararnameler ile tüzükler, yönetmelikler ve
yapılan değişiklikler, hatta çıkarılan yorum ve icra kararları 2547 sayılı kanunun uygulanmasını

59
tereddüde düşürecek ve şaşırtacak biçime getirmiş bulunuyor. “Adalet Reformu”ndan kastedilen bir
konu da işte bu dağınık mevzuat hükümlerinin ayıklanmasıdır.

C- Mahkemeler Yeniden Düzenlenmelidir

“Adalet Reformu” sırasında yeniden düzenlenmesi istenen bir konu da “Mahkemeler”dir.
Gerçekten de zaman zaman mahkemelerin kuruluş ve teşkilatlanması hakkındaki kanunlar Adalet
Bakanlığı tarafından değiştirilerek yeni hükümler getiriliyor. Bu konuda bilhassa her ilimizde
bulunmayan “İş Mahkemeleri”, “Çocuk Mahkemeleri”, “Tapu Kadastro Mahkemeleri” gibi yeni
mahkemeler üzerinde duruluyor. Bu mahkemelerin ihtiyaca göre her ilde açılması ve teşkilatlanması,
diğer mahkemelerin de modernize edilmesi için çalışmalar yapılıyor.
Kanaatimce bilhassa yeni kurulan mahkemeler “Adalet Reformu”nun önemli bir kısmını teşkil
eder.

D- Muhakemelerin Seyri
Muhakemelerin süratli yapılması da “Adalet Reformu”nun bir başka maddesidir. Gerçekten de
ifadelerin alınması, şahitlerin dinlenmesi, mahkemelere sunulan belgelerin değerlendirilmesi, bilirkişi
raporlarının seyri ve değerlendirilmesi çok ağır yürümektedir. Bu unsurların modernize edilmesi
gereğine tamamen katılıyorum.

E- Adaletin Gecikmesi
Ülkemizde filmlere ve gazete röportajlarına konu olacak kadar ağır bir adalet işleyişi söz
konusudur. Bir tahliye veya boşanma davasının iki ayda neticelenmesini beklemiyorum, ama bu tür bir
davanın yirmi yıl sürmesi de anlaşılır ve tahammül edilir bir durum değildir. “Geciken adalet, adalet
değildir” diye çok meşhur bir söz vardır. Boşanma davası açmış bir eş meselâ, ancak yirmi yıl sonra
boşanabiliyor. Bu durumda, o arada ızdıraplı seneler ve hatta gayrı meşru birtakım ilişkilere sebep
olabiliyor. Bir tahliye davasının yirmi yıl sürmesi herhâlde adaleti ifade eden bir karar değildir.
Bu konuda Yargıtayı’mızın gerçekleştirdiği modernleşme çalışmalarını tebrik ediyorum.
Kanunların ve diğer mevzuat hükümleri ile içtihatların bigisayara (computere) geçirilme çalışmalarını
Yargıtay Başkanından bizzat dinledim. Kendilerini tebrik ediyorum. Hatta üniversitemizin satın aldığı
gibi, çıkarılan kanun ve içtihatların bilgisayar ağı ile satılması da, hukuk fakültelerine ve diğer kurum
ve kuruluşlara kolaylık sağlayan bir çalışmadır.
Saydığımız bütün bu maddelerin hepsi değerli, hepsi birbirinden önemlidir ve hiçbiri
küçümsenecek bir konu değildir.

2- Hukuk Fakülteleri
Kanaatimce üzerinde yeteri kadar durulmayan bir konu “Adalet Reformu”nun önemli bir
unsurunu teşkil etmektedir. O da “Hukuk Fakülteleri”dir. Her şeyden evvel hâkimlerin büyük bir
kısmı hukuk fakültesi çıkışlı olduğu için, “Adalet Reformu” denildiği zaman bu kavram içinde hukuk
fakülteleri büyük bir yer işgal etmektedir. Bugün gerek mülki idarede ve bakanlıklardaki hukuk
bürolarında ve gerekse mecliste hukukçular çoğunluğu teşkil ediyor. Hâkimlerin de büyük kısmı
hukuk fakültesi diploması olan kimselerdir. Yani “Adalet Reformu” söz konusu olduğu zaman
“Hukuk fakülteleri nasıl hizmet veriyor?, kaliteleri nedir ve nasıl olmalıdır?” soruları da gündeme
gelmelidir.
Yukarıdan beri sıraladığımız konuların hiç birinde hukuk fakülteleri ele alınmıyor veya çok
dolaylı olarak ele alınıyor. Kanaatimce hukuk fakülteleri birinci derecede önemlidir ve seviyeli bir
adalet hizmeti için, bu konuda şu tedbirler alınmalıdır:
1- Her şeyden önce hukuk fakültelerine girişte öğrenciler daha iyi bir imtihandan
geçirilmelidir.
Bu imtihan Türkçe, mantık, tarih, kültür ve hatta zekâ testlerini vb. ihtiva etmelidir. Çünkü hukuk
uygulaması bu ana unsurlar etrafında oluşmaktadır. Hukukçuluk, bir manada, maksadı iyi ifade etmek
ve hukuk metinlerini iyi tahlil etmek demektir. Aynı şekilde mantıklı, tutarlı bir tahlil, daima iyi bir
adalet uygulamasının gerçekleşmesine sebep olur.

60
 Burada belirtelim ki Amerika Birleşik Devletleri’nde hukuk öğrenimi ikinci bir öğrenim
sayılıyor. Yani liseden çıkan bir öğrenci ancak bir fakülteyi bitirdikten sonra hukuk fakültelerine kabul
ediliyor. Kabul edilirken de son derece zor bir imtihandan geçiriliyor. Hatta Amerika’daki
meslektaşlarım tarafından bana verilen bilgilere göre, öğrencilerin hukuk fakültelerine girebilmeleri
için imtihanda kırk üzerinden otuz sekiz alması gerekiyor. Bu demektir ki ancak “pekiyi”
seviyesindeki bir öğrenci hukuk fakültesine girebiliyor. Düşünün ki bir fakülteyi bitiren öğrenci zaten
belli bir seviyede yorgun demektir. Daha sonra büyük gayret sarf ederek hukuk fakültesine girebiliyor.
Bu sebeple ABD’deki hukukçular bir hayli başarılı ve aynı zamanda iyi para kazanan kimselerdir.
2- Hukuk fakültelerinde imtihanlar yazılı ve sözlü olmak üzere çift aşamalı olarak
yapılmalıdır.
Benim talebelik yıllarımda bu sistem vardı. Bu sistem talebe iken bizi çok korkutan ve aynı
zamanda çok çalışmamıza sebep olan bir sistemdi. Senelerdir hukuk öğretimi ile meşgul olan, bu
konuda kitaplar yazan bir kimse olarak çift imtihan yapılmasını faydalı görüyor ve teklif ediyorum.
3- Mezun olduktan sonra olgunluk imtihanı yapılmalıdır.
Hukuk fakültesinden mezun olan belli bir staj geçirmeli, o stajın sonunda imtihan yapılmalıdır.
İmtihanda başarılı olmayanlar ne hâkim, ne de avukat olabilmelidirler. Bu imtihana Almanya’da
"Staatsexamen", bazen de “Assessor İmtihanı” diyorlar. Mezuniyetten bir yıl sonra yapılıyor. Mezun
olan öğrenci mahkemelerde staj yaptıktan sonra kendisine dosyalar veriliyor ve bu dosyaları
incelemesi isteniyor. Daha sonra da hâkimler tarafından imtihan ediliyor. İmtihanda bir dosyanın
muhtevası, dosyaya ait itirazlar, dosyanın nasıl bir kararla neticeleneceği gibi sorular sorularak
kendisinden cevap olarak bilgi ve yazılı metinler isteniyor. Ancak bu yazılı ve sözlü imtihanlarda
başarılı olanlar avukat veya hâkim olabiliyor.
4- Hâkim olmak isteyip de olamayanlar üzülmemelidirler.
Çünkü adalet hizmeti en az tıp kadar önemli bir hizmettir. Bilindiği gibi Hz. Ömer’in “Adalet
Mülkün Temelidir” sözü Yargıtay’ımızda ve diğer adli kurumlarımızda asılıdır. Hakikaten Anayasa
Mahkemesi koridorlarında da yazılı olan bu söz, bir devlet felsefesini ifade eder ve devlet hayatının ve
modern bir idarenin temelidir. Yoksa kalitesiz bir hâkim veya avukat adalet sağlayamaz ve insanların
manevi dertlerine çare bulamaz. Bir tıp doktorundan nasıl el becerisinin ve bilgi dağarcığının zengin
olması isteniyorsa, hâkimlerin de beceri sahibi olması gerekir.
5- Danıştay ve Yargıtay avukatlığı sınırlanmalıdır.
Bu konu bizde henüz konuşulmuyor, ama Fransa’da Danıştay avukatlığı ayrı bir avukatlık dalı.
Daha doğrusu her hukuk fakültesi mezunu avukat olamadığı gibi, her avukat da Danıştay’da avukatlık
yapamıyor. Danıştay’da, Yargıtay’da, ve tabii Yüksek Askeri İdare Mahkemesi’nde, avukat olarak
dava açan ve bu mahkemelerle temas kuran avukatların belli bir sayıda olması ve belli bir statüde
bulunması gerekmektedir. Çünkü belli vasıflara sahip olmayan bir kimse adaletin gelişmesine sekte
vuracaktır.
Kanaatimce yukarıda belirttiğimiz konular önemli, önemli olduğu kadar da acil tedbir gerektiren
konulardır. Aşağıda vereceğimiz izahatlar da bunları tamamlayıcı mahiyettedir.
“Adalet Reformu”nun birinci adımı “Hukuk Fakülteleri”dir ve bu fakültelerde yukarıda
belirttiğim beş ana konuda tedbir alınmalı, ona göre hareket edilmelidir.
Düşünebiliyor musunuz ki, Danıştay veya Yargıtay’a verilen bir itiraz layihası bozuk bir Türkçe
ile yazılmış. Hâkim, önüne gelen bir temyiz layihasında nelerin istendiğini anlayamıyor, çünkü hukuk
metinlerini tahlil kabiliyetinden mahrum bir kimse tarafından, bozuk bir Türkçe ile yazılmış!...
3- Hukuk Fakültesi Mezunu Olmayanlar Hâkim Olmamalıdırlar
Bu konuyu ayrı bir başlık altında belirtiyorum, çünkü yaklaşık otuz yıldan beri hukuk fakültesi
mezunu olmayan kimselere hâkimlik yetkisi verildi. Hâkimlerin sayı bakımından yetersiz olması,
bilhassa Güneydoğu’ya gitmemeleri vb. gerekçeler ileri sürüldüyse de bunlar mâkul gerekçe değildir.
İşletme fakültesi, iktisat fakültesi ve siyasal bilgiler fakültesi mezunlarına hâkim olma hakkı asla
verilmemelidir. Bendeniz, kaliteli öğretim üyelerinin yanında hukuk öğrendim ve seviyeli öğrettiğime
de inanıyorum. Bize öğretilenler ve bizim öğrettiklerimiz şudur: Yargı fonksiyonu, hukuk fakültesi
mezunları tarafından ifa edilmeli, ve hukuk kavramını (nosyonunu) kavramış, hukuk esprisini, hukuk

61
felsefesini, hukuk sosyolojisini iyice öğrenmiş kimselerin elinde gerçekleştirilmelidir. Bu konu
şimdilik unutulmuş gibidir ama ben ısrar ediyorum: Memleketimizde yargı reformu yapılacaksa bu
noktanın mutlaka gerçekleştirilmesi gerekir.
İkincisi; hukuk fakülteleri ıslah olduğu taktirde yukarıda bir kısmını belirttiğimiz ve adalet
reformuna esas teşkil eden hastalıkların da önemli bir kısmı ortadan kalkacaktır. Mesela
muhakemelerin seri yapılması, mahkemelerin düzenlenmesi ve adaletin kısa sürede tecellisi gibi
konular, hukuk felsefesini ve hukuk sosyolojini iyice kavramış, yetenekli hukuk fakültesi mezunu
hâkimler elinde, her hâlde vatandaşa huzur veren bir istikamette gelişecektir.
4- Bazı Müşahadeler
Şimdi yukarıdan belirttiğimiz konulara bazı müşahadelerle devam etmek ve iddialarımızı
desteklemek istiyoruz.
1- Gereksiz yere bilirkişiye havale:
Kanaatimce reform gerektiren bir konu da hâkimlerin gereksiz yere bilirkişiye havale konusudur.
Bu konu çeşitli kitaplarda ve sempozyumlarda dile getirildi. Hâkimler ancak kendi bilgi ve
tecrübelerinin yetişmediği veya kâfi gelmediği konularda bilirkişiye havale etmelidirler. Mesela
slogan atmak, broşür dağıtmak veya gazetelerde bir kimsenin kişilik haklarına sövmek, hakaret etmek
gibi fiiller için bilirkişiye gitmeye gerek yoktur. Hâkim bu gibi konularda karar verebilmelidir ve
verebilir. Bilirkişiye ancak sahte para, ses bantlarının dinlenmesi gibi çok teknik konularda
gidilmelidir.
2- Muhakemeyi gereksiz yere uzatma ve karar vermekten korkma:
Kanaatimce “Adalet Reformu”nu gerektiren bir konu da muhakemeleri gereksiz yere uzatmalar
ve hâkimlerin karar vermekten çekinmeleridir. Yani en hazırlıklı bir konuda bile hâkimler “Nüfus
kaydının tespiti” veya “Şahitlerin dinlenmesi” gibi sebeplerle muhakemeleri ileriye atmaktadırlar.
Hatta celse günü, celsede bulunan avukat, vekaleti son gün aldığı için dosyayı inceleyemediğini ileri
sürerek muhakemeyi uzatmaktadır ki, hâkimler buna karşı tedbir almalıdırlar.
3- Alt dereceli mahkemede verilen her karar Yargıtay’a gitmektedir:
Kanaatimce memleketimizde Yargıtay, alt derece mahkemesi gibi mahkeme fonksiyonu
görmektedir. Verilen her karar Yargıtay’a gitmektedir. Daha doğrusu alt derecedeki mahkemelerin
verdiği her karar Yargıtay’a, her idari yargı kararı da Danıştay’a gitmektedir ki bu, önlenmesi gereken
müzmin bir haldir. Çaresi zannediyorum çok zordur, ama mutlaka bulunmalıdır.
4- Avukatlar da adaletin gecikmesine sebep oluyorlar:
Maalesef tatbikatta avukatlar ya ücret-i vekaletin peşinde, veya karşı tarafı ızdıraba sevk etmek
için muhakemeyi uzatmakta ve adaletin geç tecelli etmesine sebep olmaktadırlar.
Mesela kocasından boşanmamak isteyen bir kadının avukatı, kocaya eziyet çektirmek ve
canından bezdirmek için devamlı olarak muhakemeyi uzatmakta, aynı duruma tahliye davasında da
rastlanmaktadır. Münevver avukatlarımızın bu tutumu maalesef adaletin gerçekleşmesine engel
olmakta ve haklı olarak adalet reformu taleplerine konu olmaktadır.
Bu bölümü Fransa’dan bir misal vererek kapatmak istiyorum:
Code Napolyon, yani Fransız Medeni Kanunu çeşitli değişiklikler geçirmekle birlikte iki yüz
yıldan beri yürürlükte olan bir kanundur. Bu müddet içerisinde yetenekli hâkimler bu kanunu çok iyi
uyguladıkları için Fransa’da mükemmel bir “Medeni hukuk” ve “Borçlar hukuku” uygulaması
görülüyor. Aynı şekilde Almanya Medeni Kanunu da yaklaşık yüz yıldan fazla bir zamandır
yürürlükte ve bu yüz yıl içinde mükemmel bir uygulama kendisini gösteriyor. Keza İsviçre Medeni
Kanunu da yine aynı durumdadır.
Yani kanunların eski olması veya çok eski hükümler ihtiva etmesi adaletin gerçekleşmesine engel
değildir. Yetenekli, maharetli, hukuk nosyonu kuvvetli hâkimler adaleti gerçekleştirmede birinci
derecede rol oynamaktadırlar.

5- Netice
Kanaatimce, yukarıdaki kısa açıklamalarımızdan sonra, şu neticelere ulaşmak mümkündür:
1- Mükerrer kanunlar ayıklanmalıdır.

62
 2- Kanunlardaki hüküm çatışmaları giderilmelidir.
Bazen öyle bir konu oluyor ki, değişik kanunlarda değişik merciler aynı konuda yetkili kılınmış
bulunuyor. Bilhassa gümrük mevzuatı, kaçakçılık mevzuatı ve belediyeler konusundaki mevzuatlar bu
konuda tipik örnekler teşkil etmektedirler. Bazı konularda hangi mahkemelerin yetkili olduğunu tespit
bile içinden çıkılmaz bir durum husule getirmektedir.
Kanaatimce kanunlar ayıklanmalı, lüzumsuz tekrar çıkarılmalı ve aynı konuyu düzenleyen
kanunlar da birleştirilmelidir.
3- Hukuk fakültelerine büyük önem verilmeli ve çok seviyeli hukukçular yetiştirilmesi
sağlanmalıdır.
Son olarak şu cümleyi belirtmek isterim: “En kötü bir kanun bile iyi bir hakimin elinde iyi
netice verir. En iyi bir kanun ise kötü bir hakimin elinde kötü netice verir”.
Memleketimizde adaletin gerçekleşmesi için iyi dileklerimi belirtiyor, bu konuda çalışanlara
başarılar diliyorum.

3-BAZI TEMEL HAKLAR

1- Basın Hürriyeti ve Sınırları
Giriş
Aşağıdaki satırlarda asrımızın üzerinde en çok konuşulan bir hürriyeti üzerine, özellikle sınırları
ile ilgili düşüncelerimizi açıklayacağız. Bu hürriyet “Basın Hürriyeti” diye isimlendirilen hürriyettir.
Alman dilinde buna “Pressefreiheit” ismi verilir. Diğer dillerde de buna benzer tabirler
kullanılmaktadır.
Bu hürriyetin asrımızda çok konuşulmasının sebebi, yazılı basın ve bilhassa son yıllarda çok
yaygınlaşan görsel basının ortaya çıkmasıdır. Bilhassa TV yayıncılığında canlı yayın sayısının artması,
teknolojik imkânların çoğalması ve naklen yayın kolaylıklarının artması sebebiyle basın hürriyeti,
kendisinden en çok bahsedilen hürriyetlerden biri olma durumunu muhafaza etmektedir.
Basın hürriyetinden çok söz edilmesinin bir diğer sebebi de, her gün insanların bu hürriyetle
burun buruna yaşamasıdır. Her birimiz hemen her gün bir gazete alıyoruz, hemen her gün evimizdeki
televizyondan dünyadan ve yurttan haberler dinliyoruz, hemen her gün eğlence programları
seyrediyor, iktisadi, siyasi, içtimai haberler ile iç içe oluyoruz. Teknolojik gelişmeler basın hayatını
canlandırdığı gibi insanların da merakını tahrik ediyor.
Bu hürriyetin çok konuşulmasının bir başka sebebi de, kamu görevlilerinin ve emniyet güçlerinin
basın mensuplarıyla çok sıkı bir temas hâlinde olmalarıdır. Denilebilir ki emniyet güçlerinin her gün
temasta bulunduğu ve her gün de muhatap olmaktan kaçamadığı hürriyet her hâlde basın hürriyetidir.
Çünkü ne suçluluk oranı, ne terör, ne yurtiçi ve yurtdışı casusluk olayları emniyeti bu kadar
ilgilendirmektedir.
Meselâ, 8 Haziran 1996 günü İstanbul Beyoğlu’nda yapılmak istenen bir gösteri sebebiyle medya
mensuplarının emniyet güçlerinden, emniyet güçlerinin de medya mensuplarından şikâyetçi olmaları
bu konuda ne ilk şikâyettir, ne de son olacaktır. Çünkü kamu güvenliği ve basın hürriyeti birbiriyle
çok yakın teması olan iki kavramdır.
1- Basın Hürriyeti Fikir Açıklama Hürriyetinin Bir Çeşididir
Fikirleri veya düşünceleri açıklama ve yayma hürriyeti modern Anayasalarda yer almış
bulunuyor. Bizim Anayasamızın da 26. maddesinde bu hürriyetin esasları belirtilmiştir. Aslında 25.
md. “Düşünce ve Kanaat Hürriyeti” başlığını taşımakta ise de, esas “düşünceleri açıklama
hürriyeti” ni düzenleyen 26. maddededir. 25. maddede “insanların düşüncelerini açıklamaya
zorlanamayacağı” ifade edilmiştir. 25. maddenin metni şöyledir:
Anayasa Madde 25: “Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.
Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya
zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.”
26. madde ise düşüncelerin açıklanması ve yayılmasıyla ilgilidir. Bu maddenin 1. fıkrası ise şöyle
demektedir:

63
 “Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu
olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi
olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo,
televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına engel
değildir.”
1982 Anayasasının 28. maddesinin ise 1. fıkrası şöyle demektedir:
“Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin alma ve mali teminat yatırma
şartına bağlanamaz.”
Belirtelim ki “Basın Hürriyeti” sadece 1982 Anayasamızda değil, diğer Anayasalarımızda da
yer almıştır.
Bundan evvelki 1961 Anayasasında 22. madde, 1924 Ana yasasında 77. madde basın hürriyeti
konusunu düzenlemişti. 1921 Anayasasında “Basın Hürriyeti”nden bahsedilmiyordu, ama 1876 tarihli
ilk Anayasamızda da md. 12’de “Matbuat Hürriyeti” ismi altında bir hürriyetten bahsediliyordu ki,
bu kavram bugünkü “Basın Hürriyeti”ni içine almaktadır.
2- “Basın Hürriyeti” Önemine Binaen Verilmiş Bir İsimdir
Yukarıda dedik ki “Basın hürriyeti, fikir açıklama hürriyetinin bir çeşididir”. Gerçekten de
insanlar, bu hürriyet manasında düşüncelerini basın hürriyeti yoluyla açıklamaktadırlar. O sebeple
basın hürriyeti, düşünceyi açıklama hürriyetinden başka bir şey değildir. Televizyon ve gazete gibi
kitle iletişim vasıtaları, bu düşüncelerin açıklanmasında birer araçtır. Ama çok yaygın bir alan olduğu
ve çok müessir bir vasıta olduğu için, ve emniyet güçleri ile de çok yakın teması olduğu için bu
hürriyete ayrı bir isim verilmiş ve ayrı bir kanunla düzenlenmiştir. Anayasamızda ayrı bir maddede yer
aldığı gibi, bu konuda ayrı bir Basın Kanunu da vardır. Hatta Radyo-Televizyon Kanunu gibi ayrı
bir kanun da çıkartılmıştır.
3- Faaliyet Alanı
Basın hürriyetinin faaliyet alanı sadece haber vermek değildir. Basın hemen her konu ile ilgili
haber, resim, röportaj, hikâye, roman vs. veren ve alanları kapsayan bir vasıta hâline gelmiştir.
Bilhassa görsel basın dediğimiz televizyon bunun en canlı örneğidir. Özellikle seçimler sırasında ve
seçimden sonraki hükûmet krizlerinde, dış politikanın canlı olaylarında kendisinden çok bahsedilen ve
bilhassa politikacıların dikkatini çok çeken bir hürriyet hâlinde kendini göstermektedir. Televizyonlar,
Hodri Meydan, Arena, Söz Fato’da, Ateş Hattı, Siyaset Meydanı gibi çok cazip programlarla basın
hürriyetini kullanmaktadırlar.
Öyle anlaşılıyor ki bu hürriyetin alanının sonsuz olduğunu söylemek hatalı olmaz.
4- Basın Hürriyetinin Sınırları
Acaba Basın Hürriyeti sınırlı bir hürriyet midir, yoksa mutlak mıdır?
a- Her şeyden evvel söyleyelim ki “Hiç bir hürriyet mutlak değildir”. Her hürriyetin mutlaka
bir sınırı vardır.
b- “Mutlak Hürriyet” diye bir hürriyet yoktur. Zaman zaman “Düşünceleri açıklama
hürriyeti”nin mutlak olduğu söylenmekte ise de son derece yanlıştır. Din ve Vicdan Hürriyeti de dahil
olmak üzere her hürriyetin sınırları vardır.
c- Acaba basın hürriyetinin sınırları nelerdir?:
Her şeyden önce Anayasanın 13. maddesinde genel olarak hürriyetlerin sınırlanabileceği
belirtilmiştir. Anayasanın, 2001 yılında yapılan 6. değişikliğiyle md. şu hale getirilmiştir:
Anayasa Madde 13: “Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın, yalnızca
Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir.
Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik
cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.”
Eskiden Anayasada yer alan şu fıkralar ise kaldırılmıştır:
“Temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin
gereklerine aykırı olamaz ve öngörüldükleri amaç dışında kullanılamaz.
Bu maddede yer alan genel sınırlama sebepleri temel hak ve hürriyetlerin tümü için
geçerlidir.”

64
 Ayrıca 26. ve 27. maddelere bir atıf vardır. 28. maddenin 4. fıkrasına göre “basın hürriyetinin
sınırlanmasında Anayasanın 26. ve 27. maddelerinin hükümleri uygulanır.”
Anayasanın 26. ve 27. maddeleri ise şöyledir:
Madde 26: “Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına
veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmi makamların
müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Bu fıkra
hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine
bağlanmasına engel değildir.
Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, Cumhuriyetin
temel nitelikleri ve devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması veya
yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.
Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve
usuller kanunla düzenlenir.”
Madde 27: “Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu
alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir.
Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 inci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin değiştirilmesini
sağlamak amacıyla kullanılamaz.
Bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla
düzenlenmesine engel değildir.”
Görüldüğü gibi burada bir genel sınırlar, bir de özel sınırlar söz konusu olmaktadır.
d- Yargıtay 4. Hukuk Dairesi 1994/1123 esas ve 1994/6518 karar sayılı ve 11.07.1994 tarihli
kararında şöyle demektedir:
“Basının yansız ve özgür olarak haber verme, bir düşünce ve görüşü tartışma, eleştirme,
kamuoyunu aydınlatmaya ilişkin fonksiyonunu yerine getirebilmesi bazı ayrıcalıkları gerektirir.
Ancak tüm özgürlüklerde olduğu gibi basın özgürlüğü de kişi ve toplum yararı açısından
sınırlıdır. Kişinin onur ve saygınlığının korunmasına ilişkin Medeni Kanunun 24 ve Borçlar
Kanununun 49. maddesi ile Anayasanın 28. maddesi, basın özgürlüğünün özel hukuk alanında
sınırlamasıdır.”
Yine 4. Hukuk Dairesinin 1993/607 esas, 1993/14351 karar sayılı ve 09.12.1993 tarihli kararı da
basın hürriyetinin sınırlı olduğunu ve kişilerin şeref ve haysiyetini koruyan hükümlerle sınırlı olacağı,
bu şeref ve haysiyete tecavüz edildiği takdirde tazminatla mükellef olduğu belirtilmiştir.
5- Bazı Müşahadeler
Burada bazı hatıralarımı nakletmek isterim:
1- Dr. Nejat Eczacıbaşı’na İstanbul Üniversitesi fahri doktora payesi veriyordu. Öğretim üyeleri
merasimi seyretmek için toplanmışlardı. O sırada basın mensupları önümüze gelerek, sahnede bulunan
Nejat Eczacıbaşı’nın ve Rektör Beyin fotografını çekmek istediler. O kadar büyük bir kalabalık geldi
ki, biz öğretim üyeleri, oturduğumuz yerden, hatta ön sırada oturanlar dahil, merasimi seyredemez
olduk.
2- İkinci bir hatıram şudur: Almanya’da cereyan etmiş olan bu olay, gerçekten de basın
hürriyetiyle kişilerin hak ve hürriyetleri ve devlet güvenliği esaslarının korunmasının sınırları
açısından oldukça enteresandır.
1977 yılında şöyle bir olay cereyan etmiştir:
Alman Gizli Haber Alma Teşkilatı, bir terör grubunun Köln şehrinin dışındaki ormanda bir evde
toplandıklarını tespit etmiş ve gizli dinleme cihazları ile konuşmalarını banda almıştır. Bu
konuşmalardan ertesi gün Avusturya’nın Viyana şehrinde yapılacak olan OPEC toplantısının
basılacağı ve uzmanların rehin alınacağı öğrenilmiş ve bu istihbarattan sonra gerekli tedbirler alınarak
bir facianın önüne geçilmiştir.
Bu hadiseden bir müddet sonra Almanya’nın Der Spiegel dergisi, basın hürriyetinin ihlal
edildiğini belirterek Gizli Haber Alma Teşkilatı’nın ve özellikle İç İşleri Bakanlığı’nın ilgili
şahıslardan özür dilemesini istemiştir. Söz konusu ev toplantısına Almanya’da nükleer araştırmalar
yapan bir tesiste çalışan bir uzman doktorun da katılması Almanya’nın emniyeti bakımından tehlikeli
kabul edilmiştir. Basına göre gizli dinleme basın hürriyetine aykırıdır, o sebeple özür dilenmelidir.
Bu olay benim Almanya’da bulunduğum sırada, çok sansasyonel bir şekilde haftalarca devam etti
ve neticede Federal Almanya İç İşleri Bakanı, ilgili doktor uzmanı parlamentoya çağırdı. Doktoru

65
dinleyici salonunda kabul ederek kendisinden özür dilediler ve böyle bir şeyin bir daha olmayacağını
belirttiler.
3- Üçüncü bir örnek, bundan bir süre önce televizyonlarımızda seri hâlde gösterilen bir filmle
ilgilidir. Bu film Türk Silahlı Kuvvetleri’nin çalışma şekli, organizasyonu ve kullanılan bayrak ve
rütbelerle alay eden bir filmdi. Başrolünü Kemal Sunal’ın oynadığı bu filmde Türk Silahlı
Kuvvetleri’nin her şeyi ile alay ediliyordu. Fakat filmin baş kısmında “Bu filmde hiç bir kişi ve kurum
söz konusu edilmemiştir. Kişi ve olaylar hayalîdir” şeklinde bir ibare yer alıyordu.
Burada da basın hürriyetinin ardına sığınılarak aylarca, her ülkenin olduğu gibi bizim de göz
bebeğimiz olan Türk Silahlı Kuvvetlerimiz alay mevzuu yapılmıştır.
Netice:
Basın hürriyeti ve sınırları konusunda çok şeyler söylenmiştir. Asrımız kitle haberleşme
vasıtalarının çok yaygın olduğu bir asır olduğu için bu konuda çok eser verilmiş olması gayet tabiidir.
Yukarıda tarafsız olarak belirttiğimiz tespit ve yorumları şu neticelere bağlayabiliriz:
1- Basın hürriyetinin seviyeli olması, toplumun seviyeli olmasına bağlıdır. Bir diğer deyişle
toplumdaki değer hükümlerinin seviyesi basın hürriyetine de yansımaktadır. Ahlaki ve dini değerlere,
kişilerin şeref ve haysiyetine önem vermeyen veya az önem veren toplumlarda basın hürriyeti de bu
değerlere hürmet göstermeyecektir.
2- Basın mensupları bilmelidirler ki, basın hürriyeti ne kadar değerliyse, kişilerin özel hayatı da o
derece gizlidir ve değerlidir.
Mesela seneler önce eski Başbakan Tansu Çiller’in, evinin bahçesindeki boş bir havuzda
mayoyla güneşlenmesini gösteren fotoğraflar bir gazetede yayınlanmıştı. Kanaatimce tamamen özel
hayatın gizliliğini ihlal eden, kişilerin şeref ve haysiyetiyle alay edilen bir manzaradır. Ama basın
hürriyeti maskesi altında bu konu da kapandı.
3- Basın mensupları haber alma, yorumlama, haberleri nakletme konusunda ne kadar serbest
iseler, devletin emniyeti de o derece önemlidir ve korunmalıdır. Aynı derecede kişilerin şeref ve
haysiyeti, özel hayatı, devletin güvenliği de korunmalıdır. Basın hürriyetiyle diğer değerler arasında
bir denge kurulmalıdır. Bu denge kurulmadığı takdirde emniyet güçleri ve basın mensupları daima
birbirlerinden şikâyetçi olacaklardır.
Mesela yukarıda da bahsettiğimiz 8 Haziran 1996 tarihinde İstanbul Beyoğlu’nda meydana gelen
ve basın mensuplarıyla emniyet güçlerinin karşılıklı olarak birbirlerini suçlamalarına sebep olan olay
şöyle cereyan etmiştir:
Bazı gruplar belli maksatlarla oturma eylemi yapmak istemişler, polis de buna mani olmuştur.
Polis müdahale sırasında basın mensuplarına olaylara müdahale etmemelerini ve uzaktan fotoğraf
çekmelerini söylemiş, basın mensupları ise polise saldırmışlar, polisler de basın mensuplarını
tartaklamışlar ve böylece yukarıda belirttiğimiz iki değer arasında bir denge kurulamadan yakışıksız
olaylar cereyan etmiştir.
Bir taraftan “Polis bizim polisimizdir. Güvenliğimizi sağlasın” diyoruz. Diğer taraftan da
işimize gelmediği zaman, basın hürriyetini ihlal ettiği iddiasıyla onlara saldırıyoruz. Bu, paradoksal bir
durumdur.
Kanaatimce polis bir yasak koyduğu zaman bu yasağa uymak gerekir. Eğer emniyet âmirlerinin
şahsi kusurları varsa adliye mahkemelerine, hizmet kusurları varsa idare mahkemelerine her zaman
dava açılabilir. Hak arama hürriyeti böyle olur. Aksi hâlde “Basın sınırsız olarak serbesttir,
yasaklara uymaz, polisi tartaklayabilir” anlayışıyla hareket etmek doğru değildir. Bu şekilde
davranıldığı sürece medya mensuplarıyla emniyet güçleri arasındaki sürtüşme devam edip gider. Hiç
bir hürriyet diğerinden üstün değildir, ancak hürriyetlerin kullanılma zamanı ve genişliği tartışılabilir.
Söz buraya gelmişken basın hürriyetinin kötü kullanılması hakkında aşağıdaki misalleri vermek
isterim.
1- Basınımızda sık sık yer aldığı ve dünya basınında da kullanılan ve basın hürriyetinin kötü
kullanılmasına bir misal bazı kimselerin aşk skandalları ve metresleriyle ilgili hayatlarının medyaya
yansımasıdır. Basın mensuplarının da aşk hayatı yaşadığı, hatta birçoğunun metreslerinin olduğu bir
dünyada, bakan, genel müdür, politikacı gibi yüksek seviyeli kimselerin aşk hayatlarını “skandal”
diye tanıtmak ve onların metreslerini afişe etmek her hâlde basın hürriyetinin kötüye kullanılmasıdır.
Çünkü bütün bunlar kanunun yasaklamadığı fiillerdir. Laik kanunlar bunu yasaklamadığına göre bir
bakanın karısından başka birisi ile aşk hayatı yaşaması suç teşkil etmez. Bu sebeple konuyu basın

66
hürriyetinin hudutları içine alıp mevzu etmemek gerekir. Tamamen kendisi ile Allah’ı ve eşi arasında
olan bir meseledir. Kaldı ki büyük gazete patronlarının da, benzer durumda oldukları zaman zaman
söylenilmekte ve yazılmaktadır.
Aşk skandalları İngiltere’de, Amerika’da ve diğer devletlerde olduğu gibi memleketimizde de
zaman zaman siyasi krizlere sebep olmaktadır. Bir bakanın metresiyle fotoğrafının çekilerek
yayınlanması, o bakanın istifasına hatta hükûmet krizlerine yol açmaktadır ki, kanaatimce laik hukuk
düzeninde bu şekilde yayın yapmak basın hürriyetini kötüye kullanmak demektir.
2- Basın hürriyetinin kötüye kullanılmasının ikinci örneği, halk içindeki siyasi ve sosyal liderleri
suni sebeplerle tokuşturmaktır. Bilhassa televizyonlarda, canlı yayınlara çıkarıp siyasi liderleri
tokuşturan ve onların ağzından birbirlerini kırıcı sözler alarak aralarındaki kin ve nefreti(münâfereti)
arttıran bir yol takip edilmektedir. Bu da basın hürriyetinin kötü kullanılmasına bir misal teşkil eder.
Çünkü canlı yayın olduğu için konuşmacılar konuşmalarını muntazam yapamamaktadırlar. Bu
durumda, ağızlarından son derece gönül kırıcı, kanunlara aykırı beyanlar çıkmaktadır ki, bu da
kanaatimce siyasi parti liderlerinin yıpranmasına ve kısır çekişmelerin devam etmesine yol
açmaktadır. Bilhassa seçimlerden önce veya hemen sonra bu yola başvurulması son derece yanlış bir
davranış ve basın hürriyetinin kötüye kullanılmasıdır.
3- Üçüncü kötüye kullanma sahası, bilhassa seçimlerde menfaat karşılığı yayın yapmaktır. Bütün
dünyada olduğu gibi memleketimizde de görülen bu davranış, maalesef basın hürriyetinin bir koz
olarak kullanılmasından ibarettir. Bir partinin yerilmesi veya övülmesi karşılığında para alındığı
maalesef duyuluyor. Basın mensupları bunu bir kazanç kapısı olarak kabul ediyorlar. Gazetelerine
teşvik verilmesi, kurdukları şirketlerin devletten ihale alması vs. için yayın yaptıkları biliniyor.
Ülkemizdeki gazete patronlarının zaman zaman yaptıkları açıklamalarda basın kuruluşlarının
gazetecilik yapmaktan başka bir şey yapmamaları gerektiği hususunu belirtmelerine rağmen, bu
durumun devam ettiğini maalesef görüyoruz. Bu konuda TBMM’de açık bir soruşturma yapılması
istenmiş ve başlanılmış, fakat netice çıkmamıştır. Bu tür davranışlar da basının hürriyetinin kötüye
kullanılmasıdır.
4- Dördüncü bir kötüye kullanma sahası da yüksek mevkileri işgal eden kimselere hakaret ederek
Rating yapmaktır. Basın mensupları; rektör, genel müdür ve hatta bakan ve başbakan ve büyük
holdinglerin idarecileri gibi yüksek mevkideki kişilere hakaret ederek, Rating yapma ve satışlarını
yükseltme yoluna gitmektedirler. Tabii hiç kimse sıradan bir vatandaşa hakaret etmeyi düşünmüyor,
ama saydığımız bu kimseler güzel bir propaganda vasıtası oluyor. Bu da basın hürriyetinin kötüye
kullanıldığı bir saha olarak dikkat çekmektedir.
Diğer sahalarda da basın hürriyetinin kötüye kullanıldığı gösterilebilirse de kanaatimce bu dört
saha çok önemlidir.
Netice olarak şunu belirtelim: Basın, bu davranışlarıyla güvenirliliğini kaybetmektedir. Son
zamanlarda yapılan anketlerde halkımızın politikacılardan da fazla basına güvenmediği
belirtilmektedir. Basın gözümüz, kulağımızdır, ama basın hürriyetinin veriliş gayesine uygun hareket
etmelidir. Her hürriyetin suistimal(kötüye kullanılması) edilmemesi gerektiği gibi basın hürriyetinin
de suistimal edilmemesi gerekir.

2- Hak Arama Hürriyeti

Hak arama hürriyeti Anayasanın 36. maddesinde düzenlenmiştir. Memleketimizde her vatandaşın
hak arama hürriyeti vardır. Fakat uygulamada hak arama hürriyeti, bir taraftan gösteri yürüyüşü hakkı,
diğer taraftan da grev, boykot ve benzeri davranışlar dolayısıyla son derece kötüye kullanılmıştır. Bu
konuda şu mülahazaları arz etmek isteriz:
Anayasanın 36. maddesi aşağıdaki şekildedir.
“Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı
veya davalı olarak iddia ve savunma ile âdil yargılanma hakkına sahiptir.
Hiç bir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz”.
Bu maddeden anladığımıza göre her vatandaş kendisini haklı gördüğü ve hakkının çiğnendiğine
inandığı takdirde çeşitli vasıtalara başvurabilir.
a- Bunlardan birincisi dilekçe hakkıdır. Dilekçe hakkı idari mercilere verildiği gibi TBMM’ye de
verilebilir. Anayasanın 74. maddesi bunu düzenlemiştir:

67
 “Vatandaşlar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili
makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.
Kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu, dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir.
Bu hakkın kullanılma biçimi kanunla düzenlenir”.
b- İkinci vasıta dava hakkıdır. Dava hakkı yukarıdaki 36. maddede belirtildiği gibi, çeşitli
Anayasa maddelerin de (meselâ md.10, 39 ve 40 gibi) belirtilmiştir. Gerek alt derece mahkemelerine,
gerekse yüksek yargı mercilerine her zaman dava hakkı kullanılarak başvurulabilir. Bu hakkın
kullanılması hiç bir şekilde kısıtlanamaz. Çünkü insanların davacı ve davalı olma hakkı hiç bir zaman
ortadan kaldırılamayacak ve her zaman korunması gereken bir haktır.
Ancak dava hakkının da çeşitli şartları ve unsurları var. Ceza kanunları olsun, hukuk kanunları
olsun, bunların özelliklerini sıralamış bulunmaktadır.
Bendeniz dilekçe hakkı mevzuunda doçentlik tezi yaptım ve bu tez yayınlandı. 34
Bu vesile ile TBMM Dilekçe Komisyonu‘nda aylar süren çalışmalar yaptım. Bu çalışmalar
esnasında vatandaşlarımızın çok çeşitli konularda müracaatta bulundukları ve haklarını aradıklarını
müşahade ettim.35 Aynı zamanda, hiç bir zaman hak arama hürriyetlerine girmeyen konularda da
dilekçe verdikleri görülüyor. Meselâ devamlı “dırdır” eden karısından kendisini kurtarmak için çare
aranmasını istemekte veya ayda kendisine bir mülkiyet teminini istemekte, ya da NATO’nun biran
evvel yeryüzünden kaldırılmasını isteyen dilekçeler verildiği de görülmektedir. Bunlar dilekçe olarak
yazılıp veriliyor ama, hak arama hürriyetinin muhtevasına dahil olmayan konulardır. Çünkü
gerçekleşmesi ya Türkiye Cumhuriyetinin yetkili mercilerinin yetkisi dışındadır ya da fiilen
gerçekleşmesi mümkün değildir. Ve bu sebeple hak arama hürriyetinin hudutları içine girmez.
c- Anayasanın 37. maddesini de bu konuda belirtmek lâzımdır.
37. madde aşağıdaki şekildedir:
“Hiç kimse kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
Bir kimseyi kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonuncunu
doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz”.
Bu madde, görüldüğü gibi, hak arama hürriyetinde herkesin belli mahkemelere, belli kanunlara
tâbi olduğunu gösteriyor ki, kanaatimce son derece güzel düzenlenmiştir ve düzenlenmesi her zaman
hukuk devletinin bir unsurunu teşkil eden bir maddedir.
Netice:
Netice olarak belirtelim ki, vatandaşlarımız haklarını arayabilirler. Ama kanunlar ve Anayasalar
çerçevesinde aramalıdırlar, yoksa kuvvete başvurmaları ve insanların namus, mal ve şereflerini
zedeleyici davranışlara girme son derece yanlıştır. Unutmasınlar ki, hak arama hürriyeti ne kadar
değerliyse, karşımızdaki insanın namusu, malı ve şerefi de o derece değerlidir. Yani her hak arama
hürriyetini kullanmak, normal olarak karşı tarafın da karşı itirazına bir yol açar, meydan verir.
Ancak bu takdirde hak arama hürriyetinin gerçek manada gerçekleşmesi söz konusu olabilir.
Aksi hâlde zorba hareketler ve şiddet ihtiva eden davranışlar “Hak arama hürriyeti”36 muhtevasına
dahil değildir, üstelik de suç teşkil eder.
Bu konular Hukuk Fakültelerinde, Muhakeme Hukuku derslerinde “Dava Teorisi” başlığı
altında okutulmaktadır.
Zaten ilgili kanunlar da dava açmanın temeli ve şekli şartlarını düzenlemişlerdir 37 .

34
Bkz. Doç. Dr. Servet ARMAĞAN, Dilekçe Hakkı ve 1961 Anayasası İstanbul, 1972, İHFY.
1961 Anayasasındaki hükümler ile 1982 Anayasasındakiler arasında mana bakımından fark yoktur.

35
TBMM’ne verilen yüz binlerce dilekçenin muhtevası incelenmeye değer. İncelendiği takdirde ise, Türk
sosyal hayatının çeşitli özellikleri açıkça görülür.

36
Dilekçe Hakkı Hak arama hürriyetinin bir diğer ismidir ve geniş manada mahkemelere verilen ve dâva
açılmasını ihtiva eden dilekçeleri de içine alır.
Dar mânada ise A’nın 74. md. sinde düzenlenmiştir.

37
Hak Arama Hürriyeti konusunda şu makalemize de bkz. Prof.Dr. Servet ARMAĞAN: Hak Arama
Hürriyeti ve Ona Bağlı Bazı Müesseseler (Prof.Dr. Sahir ERMAN’a Armağan, İstanbul, 1999, İÜHF
Eğitim, Öğretim ve Yardımlaşma Vakfı y.)

68
3- Dilekçe Hakkı
1- Dilekçe Hakkı ne demektir?
Temel haklarımızdan biri de dilekçe hakkıdır. Ve bence temel hakların içinde en önemlisi dilekçe
hakkıdır. Çünkü vatandaşlar bu hak yoluyla dilekçelerini ve şikâyetlerini yetkili mercilere bildirirler
ve böylece haklarına kavuşurlar.
Dilekçe hakkı ile ilgili olarak şu açıklamayı da yapabiliriz.
Anayasanın 36. maddesinde düzenlenen “hak arama hürriyeti”, vatandaşlara yargı mercileri
önünde dâvacı ve dâvalı olma hakkını vermektedir. Halk içinde “dâva hakkı” olarak ta bilinen bu hak
dilekçe hakkından farklıdır.
Dilekçe hakkı, dâva hakkı dışında kalıp ta dilek ve şikâyetlerini yetkili mercilere bildirme
hakkıdır. Mesela oturdukları bölgeye sağlık ocağı istemek, okul istemek, karakol kurulmasını istemek
bir dilektir. Yine meselâ mahallelerindeki pis sulardan, ve gece yarılarına kadar devam eden
gürültülerden şikâyet etmek ise bir şikâyettir.
Vatandaş böylece bir taraftan dileklerini, diğer taraftan da şikâyetlerini dile getirmekte, yani
haklarını istemektedir.A.nın 74.md.si Dilekçe Hakkı nı düzenlemiştir.74.md. şöyledir:
VII. Dilekçe hakkı
Madde 74 — Vatandaşlar, (4709 - 3/10/2001 ile şu ibare eklenmiştir:) ve karşılıksız esası
gözetilmek kaydıyla Türkiye'de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve
şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma
hakkına sahiptir.
Kendileriyle ilgili başvrumaların sonucu, (4709 - 3/10/2001 ile şu ibare eklenmiştir:)
gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir.
Bu hakkın kullanılma biçimi kanunla düzenlenir.

2- Acaba vatandaşlarımız haklarını kimden nasıl isteyecekler?

Vatandaş haklarını yetkili makamlardan isteyecektir. Mesela yukarıdaki örneklere dönecek
olursak: Okul açılma dileğini Milî Eğitim Müdürlüğü’nden veya valilikten isteyecektir. Gürültülere
engel olma konusunda ise şikâyetlerini belediyelere ve hatta güvenlik kuvvetlerine bildirecektir.
Yetkili merciler içine TBMM de dahildir. Anayasanın 74. maddesi bu durumu düzenlemiştir.
Vatandaşlar bir kağıda dilek ve şikâyetlerini yazarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne gönderebilirler
ve hatta göndermekten de çekinmesinler. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bu dilekçeler bir dilekçe
komisyonunda incelenir ve karara bağlanır.
Vatandaşlar dilek ve şikâyetlerini kendileriyle ilgili olduğu kadar başkalarıyla ilgili olarak da
verebilirler.
Ben, Türkiye Büyük Millet Meclisi dilekçe komisyonunda aylarca araştırma yaptım ve bu
konuda bir de kitap yazdım.38

3- TBMM’ne verilen dilekçelerde neler vardır?

Bu dilekçelerde çok çeşitli konular yer alıyor. Mesela zalim kocasından boşanmak isteyen
kadınlar olduğu gibi, “dırdır” karısından boşanmak isteyen kocalar da bulunuyor. Yaptığı icadlara
devletin destek olmasını isteyen mucitler de bulunmakta, anarşi ve terörün bir an önce ortadan
kalkmasını isteyen dilekçeler de vardır.39

38
Kitabın ismi:Dilekçe Hakkı ve 1961 Anayasası, İstanbul,1972,İHF.y.
39
Bkz. aynı eserimiz, sh. 76-77, 155 vd.

69
4-Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hakkı

Giriş
Son otuz yıldır memleketimizde en çok kullanılan bir hak hangisidir diye sorarsanız, kanaatimce
din ve vicdan hürriyeti bir taraftan, diğer taraftan da toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkıdır, diyebilirim.
Bilhassa toplantı ve gösteri yürüyüşü kitle haberleşme vasıtalarına çok yansıdığı ve gazetelerde çok
yer aldığı için, hatta ve hatta siyasi krizlere yol açtığı için çok konuşulan ve çok başvurulan bir haktır.
Bu hakkın çok kullanılması ve çok konuşulması hukuk hayatına da bazı yansımalar getirmiştir.
Toplantı ve gösteri yürüyüşünü düzenleyen Anayasa değişiklikleri, 1961 ve 1982 Anayasasında her
defasında özenle ve dikkatle düzenleme yoluna gidilmiştir. Ve hatta düzenlenirken de bu hak ve
hürriyetin bir hayli sınırlandığını da görmekteyiz. Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanununda, İl İdaresi
Kanunun da, Sıkıyönetim Kanunlarında vb. de bu konuda bir hayli hüküm getirilmiştir. Çünkü
yukarıda da dediğim gibi, son derece sık ve maalesef hukuka aykırı şekilde kullanılmıştır.
1- Hakkın Şartları
Acaba, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlemenin ne gibi şartları vardır veya unsurları nedir?.
Bir defa her şeyden evvel belirtelim ki toplantı ve gösteri yürüyüşü, bir manada, bir kanaatin
açıklanmasıdır ve bir hak arama hürriyetinin ortaya çıkış şeklidir. Daha doğrusu hak arama hürriyeti,
idari mercilere başvurma, dava açma vb. yollarla yapılır (A.md.36). Ama toplantı ve gösteri yürüyüşü
de hak arama hürriyetini hatırlatan, o yola götüren ve hak’a kavuşmanın bir vasıtası olmaktadır.
Aynı zamanda bir kanaatlerin açıklanmasıdır. Meselâ NATO’ya hayır demek için bir gösteri
yapılıyorsa, NATO’ya karşı bir görüş de ortaya çıkıyor demektir. Fâili meçhul cinayetler aydınlansın
diye bir yürüyüş yapılıyorsa, aynı şekilde kişi ve toplum güvenliği için bir yürüyüş yapılıyor demektir.
Din ve vicdan hürriyeti serbest bırakılsın, kısıtlanmasın diye gösteri yapılıyorsa, din ve vicdan
hürriyetinin çok geniş olarak kullanılmasının gereği konusunda bir görüş ileri sürülüyor demektir.
Aşağıdaki şartlar toplantı ve gösteri yürüyüşünün fiilen yapılmasını sağlayan ve bu amaçla
konulan şartlardır.
1- Silahsız Olması:
Bunun mantığı gayet açıktır. Siz toplantı ve gösteri yürüyüşü yapayım diye elinize her türlü silahı
alırsanız, çevrenizdeki insanlara zarar vereceksiniz ve korkulu an yaşatacaksınız demektir.
2- Saldırısız Olması:
Yani siz kanaatinizi toplantı veya gösteri yürüyüşü esnasında açıklayabilirsiniz, ama başkasına
saldırma yoluna gidemezsiniz. Başkasına saldırmak ne demek? Malına, canına ve namusuna saldırmak
demektir.
Maalesef birçok talebe olaylarında, meselâ İstanbul Beyoğlu’nda ve Ankara’da üniversite
öğrencilerinin üniversite harçlarının arttırılmasına karşı düzenledikleri yürüyüşlerde büyük saldırılar
yapılmıştır.
3- İdari Mercilerin Emirleri:
İdari merciler toplum düzenini, vatandaşın canını, malını, namusunu korumak için kurulmuş
birimlerdir. Bu idari mercilerin fiilen verdikleri emirler de toplantı ve gösteri yürüyüşünün fiilen
ortaya çıkmasını gerçekleştiren şartlardır, çünkü kamu görevi yapıyorlar.
Anayasanın 2001 yılında değiştirilen 34. maddesi bu konuda gayet açıktır. Bir daha okumakta
fayda var:
“Herkes önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme
hakkına sahiptir.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi genel sağlığın ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.
Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart
ve usuller kanunda gösterilir.”
Md.nin kaldırılan diğer fıkraları şöyleydi:

70
 “Kanunun gösterdiği yetkili merci, kamu düzenini ciddi şekilde bozacak olayların çıkması
veya millî güvenlik gereklerinin ihlal edilmesi veya Cumhuriyetin ana niteliklerini yok etme
amacını güden fiillerin işlenmesinin kuvvetle muhtemel bulunması halinde belirli bir toplantı ve
gösteri yürüyüşünü yasaklayabilir veya iki ayı aşmamak üzere erteleyebilir. Kanunun, aynı
sebeplere dayalı olarak bir il’e bağlı ilçelerde bütün toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin
yasaklanmasını öngördüğü hallerde bu süre üç ayı geçemez.
Dernekler, vakıflar, sendikalar ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları kendi
konu ve amaçları dışında toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleyemezler”.
2- Karşı Menfaat ve Denge
Toplantı ve gösteri yürüyüş hakkını kullanma söz konusu olduğu zaman hukuk sınırları içerisinde
ve normal bir hukukçu mantığı ile karşı bir menfaati de düşünmekte her zaman zaruret vardır. Şöyle
ki,
a) Bir defa toplantı ve gösteri yürüyüşüne katılmayan vatandaşları düşünmek lâzım. Bir diğer
deyişle, siz toplantı ve gösteri yürüyüşünü belli bir maksatla yapıyorsanız, bu maksada katılmayan ve
hatta sizinle aynı görüşü benimsemeyen ve paylaşmayan vatandaşların varlığını da düşünmeniz lâzım.
Meselâ yürüyüş yaparken sizi alkışlamayan, size katılmayan, hatta dükkanında işiyle meşgul olan
kimselere tecavüzde bulunamazsınız.
b) İşyerleri vatandaşın topluma kazandırdığı mekânlardır. Bir diğer deyişle, işyeri demek işçiler
çalışıyor demektir, işyeri demek vergi veriliyor demektir, işyeri demek üretim demektir. Bu özellikleri
sebebiyle, siz bir işyerini tahrip yoluna giderseniz, bunun amacı herhalde barbarlık olur, toplantı ve
gösteri yürüyüşü olmaz. Gerek sendikalı işçilerimizin, gerekse talebelerin, hatta doktorların yaptıkları
toplantı ve gösteri yürüyüşlerinde bazı işyerlerini tahrip etmeye yeltenmeleri son derece yakışıksız ve
hukuka aykırı davranışlardır.
3- Karşı Menfaat ve İdari Mercilerin Tutumu
İdari merciler toplantı ve gösteri yürüyüşüne karşı birtakım tedbirler alıyorsa, bu, yukarıdaki
Anayasa maddesinde belirttiğimiz gibi kamu düzeninin ciddi şekilde bozulması ve olay çıkması
ihtimali ve millî güvenliğin ihlal edilmesi demektir. Daha doğrusu kamu görevlileri bu düşüncelerle
toplantı ve gösteri yürüyüşüne birtakım sınırlar getiriyorlar. Ve kendilerine karşı silahla, molotof
kokteyl ile, yumrukla saldırıyorsanız, kamu görevlisi ve Türk vatandaşı olan kimselerin haklarına ve
hukuklarına saygısız davranıyorsunuz demektir.
Unutmayın ki her toplantı ve gösteri yürüyüşü, arkasında bir hak ve hukuk anlamı taşır, fakat
aynı zamanda bu hak ve hukuku aramanın bir diğer cephesi de toplumdaki vatandaşların kadınlı-
erkekli, genci-ihtiyarı ile işyerlerinin ve nihayet idari mercilerin menfaati vardır. Bunların da canı ve
malı vardır, bunların da ailesi, çoluk-çocuğu vardır. Kamu görevlisi diye bunların, yumruklara,
molotof kokteyllerine muhatap olmaları hiç bir zaman kabul edilemez.
Netice:
Netice olarak şunu belirtelim ki, toplantı ve gösteri yürüyüşleri batı dünyasının ortaya çıkardığı
bir hak ve hürriyettir, ama batı dünyası dahil, memleketimizde son derece suistimal edilen, kötüye
kullanılan bir haktır. Hatta amaçları dışında kullanılmaktadır.
Anayasanın 34. maddesinin 2001 yılında kaldırılan son fıkrası şöyle demekteydi:
“Dernekler, vakıflar, sendikalar ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları kendi
konu ve amaçları dışında toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleyemezler”.
Fakat maalesef bu kuruluşlar kendi konu ve amaçları dışına çıkıyorlar. Mesela bir Ayakkabıcılar
Derneği bir bakıyorsunuz talebelerin yaptığı bir toplantıyı desteklemek için karar alıyor ve
yürüyüşlerine katılıyorlar. Bir işçi sendikası, memurların yaptığı bir yürüyüşü desteklemek için yollara
flamalarla, sloganlarla çıkıyorlar. Hatta ve hatta bir sendika meclis başkanının seçilmemesi sebebiyle,
veya hükûmetin kurulmaması sebebiyle toplantı ve gösteri yürüyüşü yapmaktadır ki, son derece
yanlış, son derece konu ve amaç dışına taşan bur durumdur.
1 MAYIS OLAYLARI
1 Mayıs 1996 günü İstanbul Kadıköy’de görülen feci manzara ve tüyler ürpertici görüntüler biz
münevverleri bu konu üzerinde düşünmeye sevk etmelidir. Bir diğer deyişle memleketimizin

71
eğitimcileri, sosyologları, hukukçuları, psikologları ve her kesimden insan elini şakağına koyup ve
çenesini avucunun içine alıp bu manzara nasıl ortaya çıktı diye düşünmelidir. Bir insan, herhangi bir
günahı olmayan, 1 Mayıs toplantısına katılmayanların işyerlerini nasıl yağmalar? Bir bankanın
camlarını niçin kırar? Hele hele Devlet Demir Yolları’nın Söğütlüçeşme istasyon binasını niçin taşlar
ve yıkmaya çalışır? Nihayet genç bir kızımız laleleri nasıl döver? Bu konuda düşünmemiz lazım.
Kanaatimce 1 Mayıs kutlamaları senelerdir aynı şekilde devam ediyor. 1961 Anayasası
döneminden başlarsak, hemen hemen her yıl benzeri manzaralarla karşılaştığımızı görürüz. 1977 yılı 1
Mayıs'ında çok daha feci bir manzara olmuştu. Bir kısmı çarpışmalardan, bir kısmı da yanlış hareket
eden bir kamyonun ezmesi sonucu otuzdan fazla insan ölmüştü. Bu yılki kutlamalara sol kesim “Kanlı
1 Mayıs”, milliyetçi kesim “Şanlı 1 Mayıs” isimlerini vermiş ise de, her iki tabir de memleketimizin
gerçeklerine uymayan ve bize fayda sağlamayan tabirlerdir. 24
Kanaatimce 1 Mayıs günü zaten bayram olmaktan çıkmış bir gündür. 1 Mayıs kutlamaları
sendikalara mahsus gibi görünür ise de 1923 yılından bu yana çıkarılmış olan kanunlara bakarsak, ilk
defa “Amele Bayramı” veya “İşçi Bayramı” diye kanun çıkarılmış, daha sonra 1935 yılından itibaren
“Bahar Bayramı” olarak değiştirilmiştir. Çünkü “İşçi Bayramı” olarak kutlanması daima işçi-işveren
gerginliğini hatıra getirmekte, birtakım suistimallere yol açmaktadır. Bu sebeple işçilerin bu bayramı
kutlamaları ve meydanlarda işverenlere hakaret eden, onları düşman ve, onların sömürücü olduğunu
ilan eden konuşmaları dinlemek yerine, işçi-işveren arasındaki bayramlaşmayı kendi aralarında
yapmalarına bırakmak gerekir. Bugüne kadarki tatbikatlar da bu teklifi haklı gösteriyor.
Bir diğer açıdan, gerek bu yıl (1996 yılı) olduğu gibi dört sendikanın birleşip 1 Mayısı
kutlamaları, gerekse bir tek sendika kutlasa bile, devamlı olarak sendika ağaları tabirinin hatıra
getirildiği bir ortam meydana gelmektedir. Çünkü sendika başkanları fütursuz ve pervasız bir şekilde
memleketin idarecilerine ve işverenlerine hakaret dolu, itham edici, küçük düşürücü beyanlarda
bulunuyorlar. Bütün bu beyanlar da 1 Mayıs kutlamalarına rastlıyor. Hiç kimsenin kimseye ne küçük
düşürücü bir beyanda bulunmaya ne de bu konuda iddia ileri sürmeye hakkı vardır. Sermaye
düşmanlığı her zaman kötüdür ve ortadan kaldırılmalıdır. Gazetelerde bu konularda yazılar çıktı.
Mesela 1 Mayıs 1996 günü ve devam eden günlerde Zaman Gazetesinde yayınlanan orak çekiçli
manzaralar komünist hareketlerin işçi kesimine sızması ve ortaya çıkardığı faaliyetler, yine aynı
tarihlerde Cumhuriyet Gazetesinde yayınlanan birtakım dizi yazılarda ortaya çıkan manzaralar, 1
Mayıs kutlamalarının oldum olası feci ve meş’um bir şekilde geliştiğini gösteriyor.

5- Hukuk Devleti ve Kuvvete Başvurma

Giriş:
Memleketimizde son günlerde, hatta son senelerde TV. kameralarına ve gazete sayfalarına en çok
akseden acı ve acıklı manzara kuvvete başvurmanın ortaya çıkardığı üzücü olaylardır. Bir diğer
deyişle hukukçularımız, sosyologlarımız, politikacılarımız yaklaşık son yirmi senedir en çok hukuk
devleti ve kuvvete başvurma kavramlarıyla meşgul oluyorlar veya meşgul ettiriliyorlar. Bu durumun
aşağıdaki satırlarda ortaya çıkan yansımaları çeşitli sektörlerde çok kötü sonuçlar bırakacağı veya
bırakmakta olduğu için üzerinde bazı mülahazalarımızı belirtmek istiyoruz.
1- Acı Misaller
Anayasamız çeşitli maddelerinde (bkz. Başlangıç, 2 md.) Türkiye Cumhuriyeti’nin bir hukuk
devleti olduğunu belirtiyor. Hukuk devleti demek, gerek yasama, yürütme ve yargı organlarının
işlemlerinin, gerekse idari emirlerin hukuki esaslara uygun olması demektir.
Bir diğer deyişle, hukuk devleti, kanun devleti değil, hak ve adalete, nasafete ve temel hak ve
hürriyetlerin gerçekleşmesi ve huzurun sağlanması için insan haklarına saygılı olmak ve hukukun
uygulanması demektir.
Ancak aşağıdaki misallerde hukuk devletinin, memleketimizde, fiilen pek de gerçekleşmediğini
gösteriyor.
1- Son zamanlarda talebelerin, üniversite harçlarının artmasını vb. olayları protesto etmek
maksadıyla yürüyüş yapmaları ve hatta Beyoğlu ve Ankara’da çeşitli mağazaların, evlerin ve

72
dükkanların tahrip edilmesine sebep olmalarıdır. Ekranlara aksettiği kadarıyla, talebeler, taşlarla,
sopalarla bu şahıslara ait malları tahrip etmişlerdir.
2- Yine işçilerimizin zaman zaman toplu iş sözleşmesi görüşmelerinde ortaya çıkan tıkanıklığı
gidermek için bakana ve başbakana hakaret, ve onlarla alay etme, yürüyüş yapıp işyerlerini yerle bir
etme gibi tehditler savurdukları görülmektedir. Hatta merhum Cumhurbaşkanı Turgut ÖZAL’ın,
Cumhurbaşkanlığı zamanında Zonguldak işçilerinin, Zonguldak’tan Ankara’ya yürümelerini
hatırlıyorum. Atılan sloganlar şöyleydi:” Çankaya cumhurbaşkanına mezar olacak, biz gelip her
şeyi ezeceğiz vb.” Polisin Kızılcahamam yakınlarında işçileri kordon altında tutması, hatta onlarla
bakanın görüşmesi neticesi şiddet hareketleri durmuştur!..
3- Yine geçmiş senelerde zaman zaman doktorların, maaşlarını arttırma taleplerini
gerçekleştirmek için işlerini bıraktıkları, hasta muayene etmedikleri, ameliyat yapmadıkları (acil
durumlar hariç) görülmektedir. Kanaatimce bu da bir kuvvete başvurmadır. Çünkü doktor, bir anlaşma
gereği orada bulunuyor ve kendisine bu sebeple maaş veriliyor. Hâlbuki işini bırakması ve hastalara
yardım elini uzatmaması, merhamet bir yana, herhâlde hukuka aykırı bir davranıştır.
4- Dördüncü bir misal: PTT işçilerinin bir müddet evvel yaptıkları işi bırakma eylemidir. Bu da
kanaatimce bir kuvvete başvurmadır. PTT işçilerinin işi bırakması memlekette büyük bir paniğe sebep
oluyor, büyük bir kamu hizmetini ellerinde bulundurdukları için işi bırakmaları ve neticede arzularına
kavuşmaları için bir yol olarak seçilmektedir. Ve maalesef de öyle olmuştur.
2- Dilemma
Kanaatimce burada bir dilemmadan da bahsetmek mümkün: yani "her iki şık da kötü olan ve
kolayca çıkış yolu bulunmayan bir durum" söz konusudur.
Yukarıdan beri verdiğimiz misallerde talebelerin bina tahrip etmeleri; aynı şekilde işçilerin şiddet
hareketine başvurmaları karşısında vatandaşlar, mal sahipleri ve normal sokaktaki vatandaş polise
sığınıyor ve can ve mal güvenliğinin kalmadığından ve tedbir azlığından bahsediyor.
Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu olsun, İl İdaresi Kanunu olsun polise, bu gibi durumlarda
tedbir almalarını emrediyor. Niye? Çünkü vatandaşın canı, malı, güvenliği tehlikededir, polis de tedbir
alıyor. Yürüyüşleri belli yerde sınırlıyor, şiddet hareketine başvuranları yakalıyor. vb. Bu davranış ne
kadar normal ise, bu davranışı normal saymayan hareketler de o derece kötü. Polis barikatını yarma,
polise taş atma, polisi dövme, yaralama gibi fiillere başvuruyorlar. Polis de tedbir almasa, vatandaşın
can ve mal emniyeti tehlikeye giriyor. Tedbir alsa, yukarıda saydığımız misallerde görüldüğü gibi
işçiler, talebeler, doktorlar polisle çatışma, polisi dövme yoluna gidiyor. Her ikisi de kötü, her ikisi de
içinden çıkılmaz bir durum, bir tenakuz husule getirmektedir.
3- Çareler
Kanaatimce çareler yine hukuki yollara başvurmaktadır. Yukarıda, girişte bahsettiğimiz gibi,
hukuk devleti madem ki insan haklarına ve demokratik toplum özelliklerine uygun haraket etmek
demektir, o hâlde yukarıda verdiğimiz tipik misallerde çare yine ”Hukuka hürmet” etmektir, hukuki
yollara başvurmaktır. Nasıl?
Mesela talebeler harçların fazlalığından şikâyet ediyorlarsa, buna karşı dilekçe verebilirler, hatta
dava da açmaları mümkün. İşçiler toplu iş sözleşmeleri tıkanınca greve gidebilirler, kanun ve Anayasa
bunu düzenlemiş (Md.54). Ama hiç bir zaman, “yürüyeceğiz, ezeceğiz”, hele “...bazılarına mezar
yapacağız” gibi tehditleri savurmaya hakları yoktur. Yine doktorlar ve PTT işçileri eğer bir talepleri
varsa, maaşlarının azlığı ve çalışma ortamlarının kötülüğü gibi, bunların giderilmesi için hukuk
yollarına başvurabilirler. Devlet idaresinde görev yapan üst idari amirler hata yapmazlar mı? Bakan
da, vali de, rektör de bu hataları yapabilirler, çünkü insandırlar. Hukuk bunlara karşı çare
düşünmüştür. Nedir çareleri?
Bir defa itiraz etmektir, dilekçe vermektir, dilekçe hakkı anayasamızda düzenlenmiş, (md.74).
Biraz evvel anlattık.
Dava hakkı da (Hak arama hürriyeti) Anayasa’da (md.36) düzenlenmiş bulunuyor. Dava hakkı
iki türlü olabilir: Biri idari kararların ve çıkarılmış olan kanunların iptali için dava açılabilir. Bir de
eğer o idari amir, şahsi kusurlarıyla hareket ediyorsa, şahsi inisiyatifini kullanarak cebir ve şiddete
başvuruyorsa, ve kişinin temel hak ve hürriyetlerini vermiyorsa, o takdirde, o idari amire karşı şahsi
dava yoluyla adliye mahkemelerine başvurmak ve tazminat istemek her zaman mümkündür.

73
 4- Aydınlarımızın Tutumu
Her şiddet hareketinden sonra gazetelerde ve kitle haberleşme vasıtalarında aydınlarımızın, hep
talebelerin dövüldüğünden bahsettikleri görülüyor. Veya yerde sürüklenen bir kız öğrencinin hazin
manzarasını gazete sayfalarına taşıdıkları görülüyor, ve böylece bu işe bir çare bulunmasını istiyorlar.
Aslında çare, yukarıdan beri dediğim gibi hukuk yoluna başvurmaktır. Bir doktor maaşının azlığından
şikâyet ediyorsa, çare ya istifa eder daha çok maaşlı bir işte çalışır, ya da maaşının arttırılması için üst
amirlere başvurur. Hatta TBMM’ne de başvurması mümkün. Eğer ortada hukuka aykırı bir karar
varsa, yani maaşı yüksekken idari amirler bunu vermiyorsa, buna karşı da gerek idari mahkemesine ve
gerekse adliye mahkemesine her zaman başvurabilirler.
Kanaatimce aydınlarımız, yapılan gösterileri methetmek yerine onlara hukuk yolunu ve barış
yolunu göstermelidir. Bir diğer deyişle, yapılan toplu gösteri yürüyüşleri ne kadar haklı olursa olsun,
bu haklılığın çaresi yine hukuk yoluna başvurmaktır. Hukuk adalet terazisini dengeli kurmak ister,
aydınlarımız da bu dengeye riayet etmelidirler.
Polis, kamu hizmeti gören bir insandır. Yetkisini kanunlardan alır. Kaymakam, vali, rektör ve
bakan da böyledir. Bütün bu kişilerin hareketlerinin kaynağı çeşitli düzenlemelerdir, nihayet kanun ve
anayasadır. Madem ki bunlar yetkilerini kanun ve Anayasadan alıyorlar (md. 6, 7-8, 123), hiç bir
zaman bunların yaptığı işlemlere ve aldığı kararlara körü körüne itaate mecbur değiliz, ancak çaresi
bunlara karşı dava açmaktır, itiraz etmektir, meclise başvurmaktır. Aydınlarımızın tutumu bu
istikâmette olmalıdır.

5- Netice
Kanaatimce yukarıdan beri verdiğimiz dengenin muhafaza edilmesi lazım. Bu mülahazaların
neticelerini şöyle sıralayabiliriz.
1- Polis, hepimizin polisidir. Çocuklarımıza, namusumuza, malımıza bir zarar geldiği zaman
polise başvuruyoruz. Ama talebeyi dövdüğü zaman onu kınıyoruz. Binaların tahrip edilmesini
engellemek için barikat kuran polisi kınıyoruz. Davranışımızda böyle bir tezat olmamalıdır.
2- Ben hukuk fakültesi dekanlığı yaptım, dört yıl da rektör olarak çalıştım. Havaalanlarında
üstümü ve çantamı aramalarına hiç bir zaman karşı çıkıp itiraz etmedim. Hatta bir defasında Dicle
Üniversitesi Hukuk Fakültesi dekanıyken, havaalanında polis beni tanıdı. “Hocam özür dilerim, siz
dekansınız ama aramaya mecburum” dedi. Ona “Hiç bir zaman özür dileme. Senin vazifen bizleri
aramaktır. Hukuk fakültesi dekanı da suç işler, eğer, varsa silahımı teslim almak senin vazifendir”
dedim. Çok hayret ettiler. Hatta ilave ettim. Dedim ki “Ben, talebelerime de derste polise her zaman
hürmet göstermelerini söylüyorum”. Ama idarecilerin bir yanlışlıkları varsa, tazminat davası açmak da
dahil olmak üzere, her türlü idari müracaatı yapabilirsiniz.
3- Unutmayalım ki, polis dediğimiz kişiler de her biri bir anne-baba evladıdır. Bir eşi, belki
çocuğu olan kimselerdir. Onlar kamu görevi yapmak için orada bulunuyorlar ve hepimizin kamu
hizmetini görüyorlar. Bu sebeple polise taş atmak, yumruk atmak, hatta molotof kokteyli gibi yanıcı
ve yaralayıcı maddeleri atmak hiç bir zaman tasvip edilemez.
4- Kuvvete başvurma insanoğlunun zaman zaman denediği bir vasıtadır. Ancak hukuk devleti
içinde kuvvete başvurma iki hâlde söz konusu olabilir. Ceza kanunumuzda ve diğer mevzuatta bunları
düzenlenmiştir.
Bunlardan biri ızdırar hâlidir, diğeri de meşru müdafaadır.
a- Izdırar hâli demek, artık başvuracak hiç bir çare olmadığı için başkasına zarar vermek
durumuna girmektir. Hukuk kitaplarında verilen tipik misaller şudur: Kuduz köpeğinden korunmak
için bir evin kapısını, penceresini kırarak içeriye sığınmak gibi, hatta bir tarlaya, canını kurtarmak için
zarar vermek gibi. Bu durumlar ne kadar haklıysa, Izdırar halinde yine tazminat vermek gerekir. Yani
o kişi canını kurtarmak için verdiği zararı tanzim etmelidir. Mecelle’de de bu kaide şu şekilde yer
almıştır: “Izdırar gayrın hakkını iptal etmez” (md.33).
Yani siz ızdırar halindesiniz, o kötü duruma başvurdunuz, ama sizin bu zaruret haliniz başkasının
hakkını iptal etmez, yine onun zararını tanzim etmeniz gerekir.
b- İkinci hâl meşru müdafaadır. Meşru müdafaa demek can, mal ve namusa yapılan bir fiili
taarruzun aynı anda ve aynı ölçülerde karşılanmasıdır. Yani sizin canınıza, malınıza, namusunuza bir
tecavüz olduğu zaman, kendinizi korumak için aynı vasıtalarla, aynı şiddete başvurmanız ve onu
karşılamanız mümkün. Bu takdirde verdiğiniz zarar sebebiyle de herhangi bir tazminat ödemeniz
gerekmez.

74
 Böylece yukarıdan beri iki karşılıklı değer arasında bir dengenin sağlandığını görüyoruz. Yani bir
taraftan gösteri yürüyüşü yaparak hakkını arayanlar, diğer taraftan da, toplumumuzda her zaman
güvendiğimiz ve güvenmeye mecbur olduğumuz, polislerin, jandarmaların, kaymakamların,
bakanların, dekanların yetkilerinin meşruluğudur. Bu denge kurulmadığı takdirde Türkiye’de hukuk
devletinden fiilen (teorik olarak olsa da) bahsetmek mümkün değildir.

6- Güvenlik Kuvvetlerine Saygı

Ülkemizde çok konuşulan bir konu da güvenlik kuvvetlerimize saygı konusudur. Her zaman
önemli olan bu konu, güvenlik kuvvetlerimize saldırılar çoğalınca daha da önemli hale gelmiştir.
Güvenlik kuvvetlerine, içimizden bir parça olarak bakmak gerekir. Yani güvenlik kuvvetleri
dediğimiz kimseler bu milletin birer evladıdır. Gerek kadın ve gerekse erkek polis ve jandarma, bu
vatanın birer evladı olup, birer vatandaşıdırlar. Her bir güvenlik görevlisi bir ailenin evladıdır, bir
kadının kocasıdır ve bazı çocukların babasıdır veya kadın bir görevli, bir ailenin kızıdır, bir erkeğin
eşidir ve çocuklarının annesidir.
1- Güvenlik kuvvetlerine ne zaman saygı duyulur?
Her zaman. Yalnız ihtiyacımız olduğu zaman değil. Her vakit onlara saygı duymalıyız. Çünkü
ihtiyacımız olunca onlara saygı duymak, ihtiyacımız olmadığı zaman saygısızlık yapmak çelişkili bir
davranıştır. Bir diğer deyişle, hırsızlığa karşı, katile karşı güvenlik kuvvetlerine başvurduğumuz gibi,
hiç ihtiyacımız olmadığı zaman da aynı şekilde onlara saygı duymalıyız ve onları saymalıyız.
2- Güvenlik kuvvetlerine saldırılar görülüyor.
Bu saldırılar birkaç bakımdan yanlıştır ve üzücüdür. Şöyle ki:
Her şeyden evvel Türk ve Müslüman olarak geleneklerimize aykırıdır. Kahraman Türk milleti,
kadınıyla, erkeğiyle güvenlik kuvvetlerine saygılıdır, saygılı olmalıdır.
İkincisi güvenlik kuvvetleri dediğimiz kimseler de birer insandır. Onlara yaptığımız saldırılar,
bize yapılmış gibi kabul etmek insaniyet icabıdır.
Yaraladığımız veya öldürdüğümüz güvenlik kuvvetleri, unutmayalım ki bir çocuğun babası
olarak, ya da bir kadının kocası olarak yaralanmakta veya ölmektedir. Böylece yaralanan veya ölen her
güvenlik görevlisinin arkasında, ağlayan insanlar ve gözyaşları bırakmakta ve yetimler meydana
getirmekteyiz. Güvenlik kuvvetlerinin aile mensupları da insandır. Onlar da acı çeker, onlar da üzülür,
onlar da ağlar, onlar da yetim kalır. Bir güvenlik görevlisinin eşinin ağlamasını içimizde duyarsak, bu
eşin dul kalmasını gözlerimizin önüne getirirsek, güvenlik görevlilerine saygımız biraz daha artar ve
artmalıdır.
Arkamızda sakatlar, dullar ve yetimler ordusu bırakmak istemiyoruz. Ağlayan, inleyen, hasretle
baba ve annelerine duygularını ifade eden güvenlik kuvvetlerinin eşleri ve çocukları bizim de
kardeşimizdir ve bir vatandaşımızdır.
Bu önemli konuya aşağıda ve tekrar ve etraflıca temas edeceğiz.

7- Emniyet Kuvvetleri ve Kitlelerarası İletişim

Ben meslek olarak hukukçuyum. İstanbul Hukuk Fakültesi’nde kadrolu profesörüm. Anayasa ve
İdare Hukuku dersi hocasıyım, yani bu dallarda ihtisas yaptım. Geçici olarak bulunduğum Harran
Üniversitesi Rektörlük görevinin de dördüncü yılını tamamladım.
İdari amirler, devletin idaresi, il-ilçe idaresi ve emniyet görevlileri ile ilgili kamu kurum ve
kuruluşları hakkında defalarca konferanslar verdim. Anayasa ve idare hukuku hem branşım, hem de
sevdiğim bir hukuk dalıdır.
Sevmemin sebebi, bir taraftan kişinin hak ve hürriyetleri ile ilgili bir branş olması, diğer taraftan
da devlet gücünün kullanılmasıyla ilgili olmasıdır. Bir diğer deyişle, Anayasa ve İdare Hukuku demek,
devletin kuruluşu, çalışması gibi konuları ele almanın yanında; kişilerin, vatandaşın hak ve
hürriyetlerini de devlet güçleri karşısında nasıl olması gerektiğini göstermesidir. Bu branşın güzel
tarafı, bu iki değer arasında dengenin kurulmasına çalışmasıdır. Tabii denge dediğimiz zaman, asl olan

75
devletin gücüdür. Çünkü bu güç vasıtasıyla kamu hizmeti sunuluyor. Bu amme hizmetinin genel
başlığı içinde yüze yakın hizmet çeşidi var. Sağlık hizmeti, eğitim hizmeti, güvenlik hizmeti vb.
Bu kısa girişten sonra, iletişim nedir? Anayasamızda iletişimle ilgili ne gibi hükümler yer
almaktadır? Bunlara yeri geldiğinde kısaca temas edeceğim.
1- İletişim
İletişim, kitaplarda “İnsanların birbirlerine haber vermesidir” şeklinde tarifi yapılan bir
kavramdır.
Hepinizin lise çağlarında öğrendiği gibi, ilkel çağlarda insanların birbirilerine ışıkla, ateşle, sesle,
aynayla haber ulaştırdıkları biliniyor. Teknik imkânların günümüzdeki kadar yaygın olmadığı
zamanlarda, insanlar uzaktaki biriyle bu şekilde iletişim kurmuşlardır.
Fakat bizim konumuz olan komünikasyon, yani kişiler veya kitleler arası haberleşme artık
teknik imkânlarla yapılıyor. Bu imkânların başlıcaları; telefon, faks, teleks, internet vb. aletlerdir.
Sizin yakinen bildiğiniz telsiz de bu aletlerden biridir. “Telsiz Kanunu” diye ayrı bir kanun ile
düzenlenen telsiz kullanımı, emniyet güçlerine sağlanan bir imkândır. Günümüzde sayısı hayli artan
mobil telefon telsizin vazifesini gören bir alettir. Enteresandır, bütün devletler henüz bunu kabul
etmedi. Yakın bir tarihte Suudi Arabistan’a kısa bir seyahatim oldu. Bu gibi devletler mobil telefonları
emniyet açısından henüz kabul etmemiş veya biraz geç kabul etmişler.
2- Anayasa Hükmü
Şimdi sizlere, Anayasamızdan, iletişim ile ilgili iki maddeyi okumak istiyorum. Tabi bu
hükümlerin Anayasadaki kaynağı haberleşme hürriyetidir. Haberleşme hürriyeti, kısaca benim bir
başkasıyla, bir başkasının da benimle karşılıklı olarak haberleşebilmesidir.
Anayasa Md. 22:
“Herkes haberleşme hürriyetine sahiptir.
Haberleşmenin gizliliği esastır. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi,
genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinden biri veya
birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı
olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan merciin emri
bulunmadıkça, haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz.
Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim,
kararını kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde, karar kendiliğinden kalkar.
İstisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşları kanunla belirtilir.”
Demek ki kaide, haberleşmenin hür ve gizli oluşudur. Tabi bu serbestlik de bazı mahzurlu
durumlar ortaya çıkarabiliyor. İşte bu konu, Polisin vazife yaptığı saha ile ilgili ve birinci derecede
üzerinde durulan bir konudur. Hemen belirtelim ki burada söz konusu olan devletin, toplumun ve
kişilerin güvenliğini bozucu haberleşmeye engel olmaktır.
Bir cinayet şebekesini düşünün. Karşısındaki muhatabına, cinayeti nerde ve nasıl işleyeceğini
haber veriyor. Veya bir kamu kuruluşunun tahrip edilmesinin haber verilmesi gibi durumlarda
Anayasa diyor ki “Hâkim bu haberleşmeye mani olabilir, onu durdurabilir.” Eğer çok âcil bir durumsa
ve gecikmesinde mahzur varsa, yetkili kılınan merci de bu haberleşmeyi durdurabilir. Bu yetkili
merciler illerde vali, ilçelerde kaymakamlar, tabii emniyet amirleri vb. dir.
Yani öyle bir olay var ki, haberin alınmasıyla, fiilin yapılması arasında çok az bir süre var.
Diyelim ki amirleriniz bir olayı haber aldı. Ama olay, yarım saat sonra yapılacak ve bu sebeple
mahkemeye gitmeye vakit yok. Yani gidip, “Böyle bir duyum aldık. Telefonların dinlenmesine izin
verilmesini istiyoruz” demeye vakit olmadığı zaman bu yetki kullanılabilir.
Demek ki hürriyet asıl, fakat bunun yanında gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yetkili
kılınan merciin de bu konuyla ilgili olarak yetkili olması söz konusudur.
3- Basın-TV Hürriyeti
Kitleler arası Haberleşme Hürriyetinin bir uzantısı da “Basın hürriyeti”dir. Yani haberleşme
hürriyetini kişiler tek başlarına kullandıkları gibi, basın faaliyeti de haberleşme hürriyetinin bir
şeklidir.

76
 Biz basın hürriyetini, Anayasa Hukuku’nda bir kaç türlü tarif ediyoruz: biri “düşüncelerin
açıklanma vasıtasıdır”. Bir gazeteci haber, yorum, makale yazarak veya karikatür çizerek düşüncesini
açıklamaktadır. Bu konuya biraz yukarıda temas etmiştik.
Aynı zamanda haberleşme vasıtasıdır. Nasıl haberleşme vasıtasıdır? Gazeteyi açtığımız zaman
bakıyoruz ki, bize o gün olacakları söylüyor. Bugün meclis açılacak, başbakan şuraya gidecek, işçiler
Kızılay’da toplantı yapacak gibi haberleri bize ulaştırmış oluyor. Gerek yazılı gerek sözlü basın birer
haberleşme vasıtasıdır. Anayasanın 28 ve daha sonraki maddeleri basın-yayınla ilgili hükümleri ihtiva
etmektedir: Basının esas olarak sansür edilmeyeceği, devletin basın araçları vermek suretiyle bunlara
yardımcı olacağı vb.
31. maddeyi de burada okumak isterim:
“Kişiler ve siyasi partiler, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme ve
yayım araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın şartları ve usulleri
kanunla düzenlenir”.
Bunlar, basına lazım olan telefon, telex ve fax vb. aletleridir. Yani parasının ödenmesi şartıyla
devlet bu aletleri basın kuruluşlarına vermeye mecburdur.
Bugün link hattı ile yapılan TV yayınları da PTT’nin bir hizmetidir. Bu imkân, haberleşmenin
sağlanması bakımından onlara sunulmuştur. Devlet bu imkânı, haberleşme hizmeti, bir kamu hizmeti
olduğu için sunmaktadır.
Nihayet son olarak Internet sistemi de bir iletişim, yani haberleşme aracı olarak zikredilebilir.
4- Haberleşme Hürriyetinin Sınırları
Buraya kadar genel olarak iletişim kavramından, kitleler arası iletişimin Anayasada yer alışından
ve, bunun bir yanıyla, herkesi ilgilendiren bir kamu hizmeti oluşundan söz ettik.
Ancak bütün hak ve hürriyetlerin olduğu gibi, bu hak ve hürriyetin de kötüye kullanılma ihtimali
vardır. Yani bir hürriyetin veriliş gayesine uygun olmayan bir yönde kullanılması her zaman hatıra
gelen ve rastlanılan bir hadisedir.
Anayasa’nın 13. maddesinde şöyle diyor:
“Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın, yalnızca Anayasanın ilgili md.lerinde
belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın
sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük
ilkesine aykırı olamaz.”
Denge son derece önemlidir. Bir kişinin ne kadar hakkı varsa, o kadar da vazifesi vardır. Mesela,
askerlik görevi bir vazifedir, vergi de bir vazifedir. Kamu düzenine riayet etmek de bir vazifedir. Ama
toplanan vergilerde bir kamu hizmetine (eğitim, sağlık v.b.) kavuşma da vatandaşın bir hakkıdır.
Bizde yanlış bir anlayış var: “Hak ve hürriyet verilir ve kullanılır”. Yani işin vecibe tarafı, yani
madalyonun diğer tarafı görmezlikten gelinir. Hâlbuki herkesin hakkı kadar, vecibeleri de vardır.
Aklıma gelen bir hatıramı anlatmak isterim: “Diyarbakır Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Dekanı iken sık sık Ankara ve İstanbul’a gidip geliyordum. Havaalanındaki polis kontrolünde
çantaları arayan memurlar zamanla beni tanıdılar. Gene bir gün kontrol sırasında “Hocam, kusura
bakmayın, sizi de arayacağız” dediler. Ben de “Ben kusura bakmıyorum; görevinizin gereğini yapın”
dedim. Çok sevindiler. Dekan suç işlemez diye bir şey yok. Dekan da suç işleyebilir ve Memurin
Muhakemat Kanunu’na göre soruşturma yapılır. İnsanın hakları kadar vecibelerinin de olduğu, son
yıllarda anlaşılmaya başlandı. Bu da çok sevindirici bir olaydır.
Hak ve hürriyetlere idari merciler tarafından bir sınırlama getirildiği zaman, yapılacak olan, üst
makama başvurmaktır. Yoksa “Ben ne şartlar altında olursa olsun, nümayiş yapacağım” demekle
olmaz. Ya üst makama müracaat edersiniz, “Hak ve hürriyetim elimden alınıyor” diye yahut da o vali,
kaymakam, emniyet amiri, rektör, dekan vs. hakkında, eğer şartları mevcutsa, şahsi dava açarsınız.
Ben de üniversitede bazı emirler verdim ve yasaklar koydum. Meselâ “Yemek saati şu saatte
olacak” diyorum. Öğrencilere “Ders harcını şurada yatıracaksınız” dedim vs. Bu emirlere karşı dava
açılamaz diye bir şey yok, açılabilir. YÖK’e başvurulabilir veya usulüne uygun olarak mahkemelere
başvurulur. Yoksa ilgili memurla kavga etmek diye bir hak olamaz.
Bunu şunun için söylüyorum: Hukuk Devleti rejimlerinde kişilerin, hak ve hürriyetlerini
düzenlenen şekilde kullanmaları gerekir, yoksa başka türlü kullanılması düşünülmez.
Anayasanın 14. maddenin son fıkrası şöyledir:

77
 “Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasa ile tanınan hak ve
hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını
amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz”.
Biraz bozuk bir Türkçe ama şunu kastediyor: Bir hak ve hürriyeti kullanırken diğer bir hak ve
hürriyet çiğnenemez.
5- Hakların Kötüye Kullanılması
Haberleşme hürriyeti konusunda bir adım daha atalım. Basın da kitle haberleşme vasıtalarından
birisidir. Gazeteyi açtığımız zaman orada yer alan birtakım haberler, kitlelerin haberleşmesi
mahiyetindedir. Mesela “Öğrenciler bugün üniversite bahçesinde toplanacak ve dekandan şunu
isteyecek” şeklinde bir haber çıkıyor. Bu şekilde gazete, bir vatandaş, vali, emniyet amiri olarak bana
haber ulaştırmış oluyor. Aynı şekilde o toplantıya katılmak isteyenlere de haber ulaştırıyor demektir.
Gazetenin böyle bir fonksiyonu var.
Bir diğer vasıta da canlı yayınlar. Gerçekten de gelişen teknolojik imkânlarla birlikte anında
yayınlanan programlar da arttı. Futbol maçları, meclis görüşmeleri, liderlerin birbirlerine olan
ziyaretleri, anında canlı yayınlarla duyuruluyor. Hatta siyasi parti liderleri odalarında, oturuyorlar.
Ama diğer bir partinin ne yapacağını ve açıklamalarını televizyondan öğreniyorlar, ona göre tavır
alıyorlar.
Bir kitle iletişim aracı daha var. Teknolojinin ürettiği son kitle iletişim aracı Internet’dir. Bu, son
derce aktüel bir konudur. Biz de rektörü bulunduğumuz Harran Üniversitesi’nde kurduk ve çalıştırdık.
Amacımız bazı kütüphanelerdeki kitapların ismini, yazarını, muhtevasını öğrenmek, bunları
bilgisayardan doğrudan almak. Fakat maalesef öğrendiğimize göre Internet de amaç dışı kullanılıyor.
Az önce sözünü ettiğim Anayasa maddesi çok önemlidir. Yani hiçbir hak veriliş amacı dışında
kullanılamaz. Ve bir örnek vermiştim. Konuşma bir haktır, ama insanların uykusunu bozmayacaksınız
veya öğrenim hakkı öğrencilerin hakkıdır, öğretim de benim hakkım, ama insanların haysiyetini kırcı
bir şekilde ders vermek diye bir hak olamaz. Bu konuda bazı suistimaller görülüyor ama işte anayasa
bunu vurguluyor. Bir hakkın veriliş amacı ne ise o istikamette kullanılırsa, hakikaten kimse zarar
görmez. Ne profesör, ne polis, ne sokaktaki vatandaş zarar görür. Çünkü kanun bazı hudutlar çizmiş.
Eğer kanunu beğenmiyorsanız iptal davası açma imkânı verilmiştir zaten. Anayasada bazı yollar
düzenlenmiş, bazı yolların kullanılması her zaman mümkün.
Hukukçular buna “Hakların kötüye kullanılması” demektedirler. Yani bir hakkın veriliş
amacının ve hedefinin saptırılarak kullanılmasıdır.
Bir örnek daha verelim:
Mesela Anayasaya göre basın hürdür. Ama basın hürdür diye insanları fuhuşa teşvik edecek
yayınlar yapılamaz. Ceza Kanununda bunu önleyici maddeler var. İnsanları fuhuşa alıştırmak, aile
düzenin bozmak ve evlilik kurumunu çökertecek yönde yayın yapılamaz. Çünkü bu, bir hak ve
hürriyeti kötüye kullanmadır.
6- Hakların Genel Sınırları
Böylece bir taraftan kişinin hak ve hürriyetleri, öbür taraftan kamu düzeni gibi bir kavramla
karşılaşmış bulunuyoruz. Anayasada her hak ve hürriyet için birtakım sınırlar getirilmiş, bunları çeşitli
maddelerde görüyoruz.
Birincisi kamu düzenidir.
İkincisi genel sağlıktır. Genel sağlık kaideleri, mesela bulaşıcı hastalık vb. durumlarda seyahat
hürriyetini sınırlıyor.
Üçüncü sınır genel ahlâktır. Biraz önce verdiğimiz örnekte olduğu gibi, ceza kanununda
düzenlendiği şekliyle, insanların ar ve haya duygularını rencide eden yayınlar yapılamaz. Bu konu
maalesef son zamanlarda çok istismar edilen bir konudur.
Dördüncü sınır devletin güvenliği ve millî bütünlüktür.
Bu konulara, biraz aşağıda bir başka açıdan yine döneceğiz.
7- Polisle Çatışma?!
Bu noktada bazı hatıralarımı nakletmek isterim. Bu yaşıma kadar polisin yoğun olarak vazife
gördüğü, siyasi ve hukuk tarihimize geçen birçok olayı yaşadım. Bunların ilki 1960 olaylarıdır.
İstanbul Üniversitesi’nde olduğum için 27 Mayıs 1960’dan önceki olayları yakînen gördüm. 1970’de,

78
1971 askeri muhtırasına esas olan olayları, ayrıca 1968 ve 1980 olaylarını yaşadım. Askeri darbelere
sebep olduklarından, bunların tümü önemli olaylardır. Genelde İstanbul Üniversitesi bahçesinde
cereyan eden bu olayların içinde aktif olarak değil, ama müşahit olarak bulundum. Yakinen gördüğüm
bu olaylar hakkında bazı müşahedelerim şunlardır:
a- İlk müşahedem, kamu düzenini sağlamak amacıyla valiliğin veya ilgili âmirlerin getirdiği bazı
sınırlamalara karşı, göstericilerin polisle taşla-sopayla, yumruk yumruğa çatışmalarıdır. Bu, normal bir
vatandaşa yakışmayan bir harekettir. Çünkü polis de bir can taşıyor. Onun da hepimiz gibi ailesi,
çoluk-çocuğu var. Böyle bir hareket hem Anayasada, hem de ceza kanununda yasaklanmış olmasına
rağmen gösterilerde bu duruma rastlıyoruz.
Hâlbuki sınırlamalara karşı dava açılabilir. Ben İstanbul Hukuk Fakültesi’nin bazı kararlarına
karşı Danıştay’da dava açmış bir kimseyim. Ama hiçbir zaman gidip dekanın yakasını tutmayı
düşünmedim. Dava açtım, dilekçeler verdim, tazminat istedim. Bu davaları yalnız ben değil birçokları
açıyor. Hukuk fakültesinde fakülte idaresinin bir kararına karşı ilk önce ben dâva açtım. Ve benden
sonra da pek çokları açtı. Üniversitenin kararlarına karşı da dâva açılabilir. Ama rektörün veya
dekanın şahsına karşı kanun dışı bir fiilde bulunmak doğru değildir.
Tabii bir de madalyonun diğer bir yüzü var. Bu da polislerin çok sert hareketlerden kaçınmasıdır.
Zaten Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanununda polisin nasıl emir vereceği, nasıl sükunete davet
edeceği belirtilmiştir. Ama benim şahit olduğum olaylardan edindiğim tecrübelere göre en sağlıklı yol,
öfkeli kalabalıklara karşı daha serinkanlı yaklaşmadır. Çünkü nümayişi yapan insan zaten heyecanlı ve
öfkelidir. Bu öfke ve heyecan olayın tabiatı icabıdır. Öfkeli olduğu için veya bir durumu beğenmediği
için nümayiş yapıyor. Bu durumda sizin yapmanız gereken şey, mümkün mertebe soğukanlı
davranarak kitlenin öfkesini yatıştırmaya çalışmaktır. Çünkü olayları tırmandıran, yapılan hatalardır.
b- Yapılması gereken şeylerden biri de nümayişi yapan kitleye, gösteriye katılmayan insanların
da canının, malının ve namusunun olduğunun hatırlatılmasıdır. Mesela bir kamu kuruluşuna, diyelim
ki bir fakülteye saldırmak isteyen kalabalığa, binada dekanın yanısıra sekreter, memur ve hizmetlilerin
de olduğu ve onların da zarar görebileceği hatırlatılmalıdır. Ayrıca binanın, kendilerinin vergileriyle
yapılmış bir kamu binası olduğu anlatılmalıdır vb.
c- Şahit olduğum olaylardaki bir diğer müşahadem de ideolojik yaklaşımlardır. Ben bugüne kadar
sağcı-solcu çatışmasının hiçbir faydasını görmedim.
Size birkaç örnek vereyim: İstanbul Üniversitesi’nde 1968 ve sonraki yıllarda sık sık işgal eylemi
yapılırdı. Meselâ A grubu bir sınıf işgal edince, o gruba karşı olan hocalar sinirlenirlerdi ve derse
girmezlerdi. Ben bu gibi durumlara ne sinirlendim, ne de sevindim. Gerek işgal, gerek boykot
eylemlerinde ders yapılmayacağını söyleyen öğrencilere karşı daima dersimi yapacağımı söyledim. Ve
sınıfta bir tek öğrencinin olduğu zaman bile dersimi yaptım. Bir defasında hiç öğrenci olmadığı için
ders yapmadım ve deftere bu durumu yazdım. Bunları dürüstlüğümü göstermek için yaptım. Aynı
titizliği imtihan kâğıtlarında da yaptım. Kâğıtlar önüme geldiği zaman bazı öğrencilerin ismini
hatırlamama rağmen, taraf tutmadım. Bununla iftihar ediyorum. Polisin mesleğinde de tarafsız
davranmak çok önemlidir. Nümayiş yapanları sağcı-solcu diye ayırmaması gerekir. Tarafsız
davranması, toplumun onlara olan güvenini sağlar.
Bu tarafsız davranmanın mükâfatını talebelerin güvenini kazanarak aldım. Çok şükür bugüne
kadar hiçbir talebemden kötü muamele görmedim. Çünkü öğrencilerin hepsinin; köylü-kentli, zengin-
fakir ayrımı yapmaksızın, bu memleketin çocukları olduğunu; birlik ve beraberlik içinde yaşamaya
muhtaç olduğumuzun idraki içindeyim. Tabii polislerin mesleği benim mesleğimden belki bir derece
farklı. Kamu düzeninin sağlanması demek, toplumunu rahat etmesi demektir. Ama zannederim prensip
olarak aynı.
8- Netice
İslâm hukukçuları arasında, 10. asırda yaşamış olan Mâverdi diye bir zat var. Kitapları
İngilizce’ye, Almanca’ya tercüme edilmiş, deha sahibi bir zat. Kitabında, mealen, diyor ki “Sizler
güven içinde yatarken, sokakta dolaşan emniyet güçleri var. Bunları unutmayın. Bu vatandaşlarınızı da
düşünün” diye nasihatler yapıyor. Benzer nasihatleri hem idarecilere, hem de idare edilenlere, değişik
asırlarda birçok filozof ve devlet idarecisi yapmıştır.
Kamu düzeninin sağlanması, bizlerin rahat etmesi demek. Bunu sağlayan da başta amirleriniz
olmak üzere polislerdir.

79
 Anayasanın bazı maddelerinde vatandaşın huzurunu temin etmek için hükümler konmuş.
Bunların bir-iki tanesini okuduktan sonra sözlerime son vereceğim.
Anayasanın metnine dahil olan başlangıç kısmı 4. fıkrada “Devlet, kişilerin maddi ve manevi
mutluluğu için çalışır” diyor. Maddi mutluluk, sağlık hakkı, öğrenim hakkı vs. manevi mutluluk ise,
ibadetlerin yapılmasına yardımcı olunması, huzurun sağlanmasıdır. vb.
Yine 5. madde devletin görevlerinden biri de, “Maddi ve manevi varlığının gelişmesi için
gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır” diyor.
Tabii, önemli olan kişilerin hak ve hürriyetleri, amacına uygun olarak kullanmasıdır. Polislere
şöyle seslenmek isterim:
“Sizler daha çok güvenliği sağlayıcı bir sektörde, yani öfkeli insanların fiilleriyle karşı karşıya
bulunuyorsunuz. Bu görevinizi yaparken kişilere biraz şefkatle, biraz devletin mal ve mülkünü,
insanların şeref ve haysiyetini hatırlatmak istikametinde yaklaşmalısınız. Tekrar etmekte fayda var ki,
insanlara karşı tarafsız davranmalı, içinizle dışınızın bir olduğu intibaını vermeli ve bunu onlara
belirtmelisiniz.”
Cenab-ı Hak memleketimizi korusun. Birlik ve beraberliğe her zamankinden daha fazla
ihtiyacımız var. Cumhurbaşkanımız ve başbakanımız da yaptıkları konuşmalarda buna sık sık işaret
etmektedirler.

8- Temel Haklar ve Kamu Düzeni; Hak ve Hürriyetler ve Polisiye Tedbirler

Arasında Denge
1- Giriş
Yaklaşık yirmi yıldır memleketimizde Anayasa Hukuku alanında çok konuşulan konulardan biri
“Temel Hak ve Hürriyetler” ve bunun bir tamamlayıcısı olarak “Polisiye Tedbirler”dir. Hukuk
fakülteleri, gerekse polis akademileri, insan hakları araştırma merkezleri ve idare hukuku alanlarında
faaliyet gösteren enstitüler, kamu kurum ve kuruluşlarıyla bakanlıkların ilgili birimleri bu konuda sık
sık toplantılar düzenlemektedirler. Bazan sadece hak ve hürriyetler üzerine, bazan da sadece polisiye
tedbirler ve kamu düzeni ile ilgili olarak yapılan bu kabil toplantılarda çeşitli görüşler ileri sürülmekte
ve değerli tebliğler sunulmaktadır. Biz aşağıdaki satırlarda temel hak ve hürriyetler ve bu arada
ödevlere genel olarak temas ettikten sonra, bu kavramlar ile idari tedbirler veya polisiye tedbirler ya da
kamu düzenini iade edici tedbirler üzerinde bazı değerlendirmeler yapacağız.
Giriş mahiyetinde olan bu kısımda her şeyden evvel belirtelim ki, hukuk düzeni sadece bir tarafı
himaye eden, yücelten ve yükselten bir düzen değildir. Mesela işçi-işveren arasındaki münasebetlerde
sadece işçiyi koruyan bir hukuk düzeni olamaz. Anayasada sadece “Kadın hakları”nı koruyan bir
anlayış söz konusu olamaz. Veya idari yargı konusunda sadece idareyi ezen, kişileri koruyan bir yargı
düzeni olamaz. Yazımızın başlığında geçen “Denge” tabiri, çeşitli değerler arasındaki muvazeneyi
ifade etmektedir.

2- Hak, Hürriyet ve Vecibe Kavramları

a- Gerek Anayasa Hukuku sahasında, gerekse insan hakları üzerindeki milletlerarası metinlerde
temel hak ve hürriyetler kavramları sıkça kullanılmaktadır. Bazan da sadece “İnsan hakları” tabiri
kullanılıyor40 .
b- Anayasalarda, sadece temel hak ve hürriyetler düzenlenmiyor. Bir diğer deyişle Anayasalara
baktığımız zaman sadece kişinin hakları ve hürriyetleri düzenlenmiyor, aynı zamanda ödevleri de
düzenleniyor. Anayasalar “Hürriyet” kavramı için bazan “Hak”, bazan da “Hürriyet” tabirini
kullanmaktadırlar. Kanaatimizce sadece bir dil alışkanlığından ibaret olan bu kavram farkı büyük bir
mana farkını ifade etmemektedir.
c- Diğer taraftan Anayasalara baktığımız zaman “Temel hak ve ödevler” veya “Temel hak ve
mükellefiyetler” başlıklarını kullandıklarını görüyoruz. Nitekim 1982 Anayasasının ikinci bölümü
40
Bu konunun tafsilatı için aşağıdaki açıklamalarımıza bkz (sh.50 vd. , 55 vd.).

80
“Kişinin Hakları ve Ödevleri” başlığını taşıdığı gibi, bu bölümdeki diğer alt bölümlerde de yine
buna benzer tabirler kullanıldığı görülmektedir. Meselâ 17. ve devamı maddelerde “Kişinin Hakları
ve Ödevleri” (ki, biz buna klasik haklar ve ödevler de diyoruz) sayılırken, 41. ve devamı maddelerde
“Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler”, 66. ve devamı maddelerde ise “Siyasi Haklar ve
Ödevler” yer almaktadır. Yine aynı şekilde Federal Almanya Anayasasında da “Die Grundrechte”
(md.1 vd.) tabiri kullanılıyor. Bu tabir bize 1961 Anayasasından itibaren geçmiş ve “Temel Haklar ve
Ödevler” şeklinde tercüme edilmiştir.
Bu ifadelerle şunu söylemek istiyoruz: İnsan hakları veya temel hak ve hürriyetler sahasında bir
fikir beyan edeceğimiz zaman ilk hatıra gelen nokta, kişilerin sadece hak ve hürriyetlere sahip
olmadıkları, aynı zamanda yerine getirmeleri icab eden vecibelerinin de bulunduğudur.
Anayasanın çeşitli maddelerine baktığımız zaman bu durum açıkça görülür. Hatta aşağıdaki
maddeleri sıralayacak olursak, temel hak ve hürriyetlerin hemen arkasından “Ödevler” kavramının
geldiğini görürüz. Meselâ 12. maddenin 2. fıkrasında şöyle deniliyor:
“Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve
sorumluluklarını da ihtiva eder.
“Yani “Temel Hak ve Hürriyetler” aynı zamanda “ödev”, “vecibe” veya “mükellefiyet”
kavramlarını da ihtiva etmektedir.
Yine 13. maddenin 2. fıkrasında aynı manada bir hüküm görüyoruz:
“Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın, yalnızca Anayasanın ilgili
md.lerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar,
Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik cumhuriyetin gereklerine
ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.”
Demek ki temel hak ve hürriyetler ve ilgili olarak getirilen sınırlar veya düzenlemeler belli ödev
niteliğindeki sınırlamalara da dikkat mecburiyetindedir. Bunlar demokratik toplum düzeni ve bunun
gerekleri ile temel hak ve hürriyetlerin veriliş gayeleridir.
14. maddede yine aynı manayı görüyoruz. Bu md. temel hak ve hürriyetin kötüye
kullanılamayacağını ve her temel hak ve hürriyete sahip kimsenin aynı zamanda bir vecibesi olduğunu
düzenliyor.
Yine aynı şekilde 18. md.nin son fıkrasında açıkça “vatandaşlık” ödevinden bahsediliyor. Bu
maddede “vatandaşlık ödevi” niteliğindeki beden ve fikir çalışmalarından bahsediliyor ve bunların
“zorla çalıştırma” sayılamayacağı belirtiliyor.
19. md.deki “kişi hürriyeti ve güvenliği” ile ilgili düzenlemeler de yine bu konuya tipik bir
misâldir.
Bir başka misâl vermek gerekirse 41. madde ve devamında da yine “sosyal ve ekonomik
haklar” alanında “ödev” kavramının kullanıldığı ve bu ödev kavramının da daima “hak” kavramının
hemen arkasından geldiğini görmekteyiz.
66. md. vd. da “Siyasi Haklar ve Ödevler” alanında bir hak ve hürriyetin devamında bir ödevin
de olduğu görülüyor.
56. md.nin 2. fıkrası ise açıkça şöyle diyor:
“Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve
vatandaşların ödevidir.”
Bir diğer deyişle, çevrenin temiz olmasını istemek bir hak olduğu gibi, çevreyi kirletmemek ve
temiz tutmaya çalışmak da vatandaşların ödevidir. Yani bir taraftan “hak”, bir taraftan da “ödev”in
olduğu görülüyor. Bu maddelerin her biri ele alındığı takdirde bu husus açıkça görülüyor.
72. md. “vatan hizmeti” veya halk dilindeki tabirle “askerlik vazifesi”ni düzenliyor.
73. md. “vergi ödevi”ni düzenlemektedir.
Görülüyor ki bütün bu verdiğimiz misâllerde bir taraftan kişinin hakları, diğer taraftan vecibeleri
düzenlenmiştir. Bir diğer deyişle, bir taraftan kişilerin kamu kurum ve kuruluşlarına karşı ileri
sürebileceği talepleri, diğer taraftan da bu talepleri ileri sürerken riayet etmekle mükellef olduğu bir
sınır, bir muhteva, bir istikamet söz konusu olmaktadır.
3- “Hak ve Hürriyet” ile “Vecibe” nin Bir Arada Bulunması Sınırlama Değildir.
a- Temel hak ve hürriyetlerin aynı zamanda ödevleri ihtiva etmesi bir tezat olmayıp eşyanın
bünyesinde bulunan bir hususiyettir. Bir diğer deyişle, tezat gibi görünen iki kavramın bir arada

81
bulunması toplum düzeninin bir gereğidir ve bundan kaçınmak kabil değildir. Buna “duâl zıtlar” (ikili
zıtlar)diyebiliriz. Hâlbuki “sınırlama” daha değişik bir kavramdır.
Belirtelim ki hak ve hürriyetlerin sınırlanması çeşitli maddelerde düzenlenmiş bulunuyor.
12. ve 13. md.ler, temel hak ve hürriyetlerin özelliği ve sınırlanması konusunu,
14. md. ise, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmasını,
15. md. ise temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması konularını düzenliyor.
Bundan sonra yer alan maddelerde ise, her temel hak ve hürriyetin hangi hallerde, nasıl ve hangi
sebeplerle sınırlanabileceği belirtilmiştir. Görülüyor ki temel hak ve hürriyetler ile vecibeler
kavramları “sınırlama” ile eş anlamlı değildir. Belki uzak bir mana irtibatı olabilir, fakat aynı manayı
taşımazlar.
b- Burada belirtelim ki, sınırlama veya belirli sınırlar içinde hareket mecburiyeti getirme sadece
temel hak ve hürriyetler için söz konusu değildir. Devletin her türlü fonksiyonu için aynı durum söz
konusudur. Bir diğer deyişle, devletin yasama, yürütme ve yargı organları da sınırlanmıştır. Bu
organların çalışma alanları da her biri kendi bünyesine ve özelliklerine uygun bir şekilde sınırlanabilir.
Bu konuda şunlar söylenebilir:
A. 6. md.nin son fıkrasında şöyle denilmektedir:
“Hiçbir kimse ya da organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.”
Bu hüküm yasama, yürütme ve yargı organlarının hepsine ve kişilere hitap etmektedir.
Konumuzla ilgili olarak belirtelim ki, yasama organı her alanda kanun yapacak diye bir kaide
yoktur. Aynı durum yürütme organı için de söz konusudur.
c- Geniş bir tatbik alanı olan yürütme organının faaliyetleri belli sınırlara bağlıdır. Meselâ
yasama organı sahasında 87. md. bir sınırdır. 87.md.de TBMM’nin görev ve yetkileri belirtilmiş ve
hangi hallerde, hangi konularda, nasıl bir düzenleme getireceği genel hatlarıyla düzenlenmiştir.
Yine 91. md. yasama organının yaptığı bir işlem olarak kanun hükmünde kararname çıkarma
yetkisinin muhtevasını ve sınırlarını belirtmiştir.
96. ve 97. maddelerde de yasama organına hitap eden ve onları belli alanlarda nasıl çalışılacağını
ve toplantı karar ve yeter sayısı ile görüşmelerin açıklığı ve yayınlanması esaslarını belirterek yine bir
nevi sınırlama getirmektedir. Diğer maddelerde de bunun örnekleri görülebilir.
d- Yürütme organı için de aynı şeyler söylenebilir. Meselâ 89. md. yürütme organının başı
sayılan Cumhurbaşkanının kanunları nasıl yayınlayacağını ve nelere dikkat edeceğini düzenlemek
suretiyle bir sınırlama getirmiştir.
Aynı şekilde 103. md. Cumhurbaşkanı için bir sınır ifade ediyor.
105. md. keza bir sorumluluk ve sınır ihtiva etmektedir.
111 ve 112. md.ler yine Başbakan ve Bakanlar Kurulu için bir sınır ihtiva etmektedir.
e- Yargı organına gelince... Çoğu defa zannedilir ki yasama ve yürütme organlarına sınır
getirilir ve bunların işlemlerine karşı yargı organlarına başvurulur, fakat yargı organına sınır
getirilmez. Aşağıdaki açıklamalar yargı fonksiyonunun da sınırlarının olduğunu gösterecektir.
Meselâ yasama organının işlemlerine karşı Anayasa Mahkemesi’ne gidiliyor. Yürütme organının
işlemlerine karşı idarî yargı dediğimiz yola başvuruluyor (bu durum bütün demokratik devletlerde
böyledir). Ama yargı organı da birtakım sınırlar içinde faaliyet gösterir. Bir diğer deyişle yasama ve
yürütme ile beraber devletin üç fonksiyonundan biri olan yargı fonksiyonu en önemlisi değildir ama
birinci ve ikinci fonksiyonlar gibi birtakım sınırlara da tabidir. Yargı teorisi hakkındaki kitaplarda,
Anayasa hukuku kitaplarında bunun teferruatı görülebilir. Ben burada yeri geldiği için bazı misaller
vererek yargı fonksiyonunun da birtakım sınırlamalara tabi olduğunu göstermek istiyorum.
Mesela A.nın 125. md. 3. fıkrasında şöyle denilmektedir:
“Yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır.
Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini
kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı
kararı verilemez.”
Bir diğer örnek de 141. md.dir. 141. md.de duruşmaların açık ve kararların gerekçeli olması
istenmektedir. Meselâ bir mahkeme gelişigüzel olarak “Şu hükmü verdim”, “Tahliyeye karar
verdim”, veya “Şu kimseyi şu kadar hapse mahkûm ettim” diyemez. Belli sebeplerle, belli
neticelere ulaşması gerekir. Bu konuda kendisini bağlayan bir kanun ve bir temel prensip vardır. Tabii
duruşmaların açık olması, tarafların dinlenmesi, savunmaların verilmesi de ayrıca birer sınırdır.

82
 Hatta 148. md. de bir sınır teşkil etmektedir. Bu md.de devletin bir yüksek mahkemesi olan
Anayasa Mahkemesi’nin istediği şekilde hareket edemeyeceği belirtilmiştir. Meselâ 1. fıkraya göre,
“Anayasa Mahkemesi kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM İç tüzüğünün
Anayasaya şekil ve esas bakımından uygunluğunu denetler. Anayasa değişikliklerini ise sadece
şekil bakımından inceler ve denetler” şeklinde sınırlamalar getirmiştir.
Bu bölümü özetleyecek olursak, her devlet fonksiyonu sınırlıdır ve mutlak bir fonksiyon söz
konusu değildir. Temel hak ve hürriyetlerin devamında bir vecibe, bir ödev, bir mükellefiyet olduğu
gibi, devletin üç ana fonksiyonu da kendi içinde ve kendi bünyelerine uygun olarak birtakım sınırlara
tabidir.
4- Felsefi Açıdan Bir Değerlendirme
Buraya kadar hukukî açıdan bazı değerlendirmelerde bulunduk ve modern Anayasaların
düzenlenme şekliyle her hak ve hürriyetin arkasında bir vecibe olduğunu söyledik ve temel
fonksiyonlar alanında da bazı sınırlar olduğunu ifade ettik.
Acaba hukuk felsefesi açısından durum nedir? Şimdi biraz da bu açıdan konuya bakalım:
Belirtelim ki hukuk felsefesi açısından da durum farklı değildir. Hukuk felsefesi açısından çeşitli
değerlerin, davranışların ve istikametlerin, toplumda belli değerlere vücut verdiği ve belli değerlerin
gelişmesini sağladığı bilinmektedir. Felsefi açıdan şu misaller verilebilir:
a- Çok eski filozofların belirttiği gibi “Eşya zıddıyla bilinir”. Her eşya veya her kavram, her
değer, aksiyle, tersiyle bilinir. Bu prensibi biraz açacak olursak şöyle diyebiliriz: Meselâ “karanlık”
kavramı, “Işık” kavramını izaha yardımcı olur. “Işık” kavramı da “karanlık” kavramının
anlaşılmasına yardımcı olur. Bir diğer deyişle karanlık olmazsa, ışığın değerini anlayamayız.
“Hararet” olmayınca su içmenin değeri anlaşılamıyor. Vücuttaki hararet, insanı su içmeye yöneltiyor
ve su içmek de harareti gideriyor. “Hastalık” ve “tedavi davranışları” da yine düâl zıtlardan biridir.
Her tedavi bir hastalık içindir, her hastalık da bir tedaviyi gerektiriyor. Tıp ilmi de bu konuda ortaya
çıkan bir ilimin ismidir.
b- Hukuk sahasına gelecek olursak şu misalleri verebiliriz: İnsan var olduğu müddetçe, “suç” ve
“suçlu” kavramları da maalesef ortaya çıkıyor. Hiçbir suçun olmadığı ve hiçbir suçlunun bulunmadığı
bir toplum maalesef görülemiyor. Suçun olması ise “ceza” kavramını ortaya çıkarıyor. Yani sadece
cezaların olması söz konusu değildir. Suç cezaya göre, ceza da suça göredir. Tabii “suç” olunca
“suçlu” söz konusu oluyor; “suçlu” olunca da “mağdur” söz konusu oluyor. Yani bir tarafta suçu
işleyen, bir taraftan da suç fiiline muhatap olan kişiler ortaya çıkıyor. Ceza hukuku kitaplarında,
bilhassa Alman ceza hukuku teorilerinde “korunan menfaat” (geschützte Interesse) tabiri
kullanılıyor. Her suça verilen ceza belli menfaati korumak için düşünülmüştür. Yani bir suçta mağdur
vardır ve bu mağduru korumak için ceza söz konusu olur. Yoksa bir ceza gelişigüzel verilmez. Her
suçun bir mağduru ve her mağdurun da korunan menfaati söz konusudur.
c- Bir diğer misâl: Hukuk teorilerinde yetki ve mes’uliyet(sorumluluk) hep karşılıklı kavramlar
olarak ele alınıp anlatılır. Her yetkinin mukabilinde bir mes’uliyet söz konusudur. Yetkisi geniş olanın
mes’uliyeti de o nispette geniş ve ağırdır. Bu sebepledir ki, yüksek seviyeli kamu görevlilerini
(bakanlar gibi) vazifelerinden dolayı işledikleri suçlar için ayrı bir yüksek mahkeme (mesela Anayasa
Mahkemesi) muhakemelerini yapar vb.
d- Hukuk sahasında, idarî tedbirler sahasına geçecek olursak şöyle diyebiliriz: Temel hak ve
hürriyetlerin kullanılması aynı zamanda polisiye tedbirleri de hatıra getiriyor. Bir diğer deyişle; her
temel hak ve hürriyetin korunması konusunun hemen arkasından idarî tedbirlerin konulması söz
konusu oluyor.
İdari tedbirler, iki amaç için söz konusu olur: Bir taraftan o temel hak ve hürriyetin amacına
uygun olarak kullanılmasını sağlamak için, diğer taraftan da amacı dışına taşmaması için söz konusu
olur. Meselâ 19. md.de bu anlam görülüyor. 20. md.de özel hayatın gizliliği ve bu gizliliği bozucu
polisiye tedbirler söz konusu. “Haberleşme hürriyeti”, “konut dokunulmazlığı”, bilhassa “yerleşme ve
seyahat hürriyeti” ve “toplantı ve gösteri yürüyüşü” hak ve hürriyetlerini düzenleyen maddelerde bu
hakların nasıl kullanılacağı düzenlenirken, buna mukabil diğer taraftan da bu hakkın suistimal
edilmemesi için polisiye tedbirler söz konusudur. Görülüyor ki hukuk felsefesi açısından da beşeri
hayatın her sahasında “duâl zıtlar” dediğimiz bir manzara var. Yani her kavram kendi zıddını da
celbediyor. Bu kaçınılmaz olduğu gibi faydalıdır da. Yani “duâl zıtlar” eşyanın tabiatında olan
zıtlıklardır.

83
 5- Polisiye Tedbirler ve İnsan Hakları
Şimdi konuya biraz daha fiili duruma eğilerek bakalım ve Anayasadan misaller verelim:
Yukarıda dedik ki, çeşitli temel hak ve hürriyetler düzenlenmiştir ve bu temel hak ve
hürriyetlerin karşısında bir vecibe vardır ve bu vecibeler hak ve hürriyetlerin bünyesi gereğidir. Aynı
zamanda her hak ve hürriyetin kullanılması sırasında da bir polisiye tedbir veya idari tedbir alınması
söz konusu olmaktadır. Aşağıdaki A.md.lerinden bazı misaller vermeye çalışalım.
a- 17. ve devamı maddelerdeki kişinin dokunulmazlığı, zorla çalıştırma yasağı ve kişinin
hürriyeti ve güvenliği maddelerine bakacak olursak, burada bir taraftan kişinin tabii olan hakları ve
hürriyetleri, diğer taraftan da bu hak ve hürriyetlere karşı birtakım istisnaların getirildiği görülür, ki
bunlar da polisiye tedbirler veya idari tedbirler diyebileceğimiz tedbirlerdir.
b- Meselâ 20. md.de özel hayatın gizli olduğu belirtilmekle beraber bazı hallerde özel hayatın
gizliliğine dokunulabileceği de ifade ediliyor. Bunun şartlarını 20. md. gösteriyor. Bir taraftan yargının
müdahalesi söz konusudur, bir taraftan da gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kanunla yetkili
kılınan merci bu hak ve hürriyetin kullanılmasına müdahale edebiliyor.
c- 21. md. de konut dokunulmazlığı ile ilgili olarak benzer tedbirler söz konusudur.
d- 22. md. de haberleşme hürriyeti ile ilgili, 23. md.de ise yerleşme ve seyahat hürriyeti ile ilgili
olarak polisiye ve idari tedbirlerin düzenlenmesi söz konusudur.
e- 34. md. çok dikkati çeken bir madde. 20. Asırda belki de üzerinde en çok polisiye tedbir alınan
bir hürriyeti düzenliyor. Bu madde toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını düzenlemiştir.
Bir hayli uzun olan bu maddede ve bu arada mevzuattaki diğer düzenleyici işlemlerde (Toplantı
ve Gösteri Yürüyüşü vb. Kanunlar gibi), herkesin önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı
ve gösteri yürüyüşü hakkına sahip olduğu belirtilmiştir. Şehir düzeni bakımından bu hakkın nasıl
kullanılacağı, hangi güzergahta yapılacağı belirtildikten sonra, toplantı ve gösteri yürüyüşünün amacı
dışına taşması ihtimallerine karşı idari mercilerin tedbirleri getirilmiş. Niçin? Çünkü bir taraftan
toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkını kullananlara kimse müdahale etmesin, diğer taraftan da toplantı
ve gösteri yürüyüşünü yapanlar bu hak ve hürriyeti amacı dışına çıkarmasınlar diye birtakım
düzenlemeler getirilmiştir.
Mesela, A grubu mensupları, B grubunu protesto etmek için bir gösteri yürüyüşü düzenlemek
istediği zaman: B grubuna mensup kimseler veya teşkilatlar buna engel olmak isterler. Polis bunu
engellemek için tedbir alarak gösteri yürüyüşünün amacı doğrultusunda, silahsız ve saldırısız
yapılmasını sağlar. Aynı zamanda A grubunun gösteri yaparken, B grubundaki kimselere karşı ve
diğer kişilere karşı taşkınlık yapmaması, amacına aykırı olarak hareket etmemesi, kamu düzenini
bozmaması ve 34. md.de belirtilen kişilerin haklarına, mallarına bir zarar vermemesi için birtakım
düzenlemeler getiriyor. Demek ki polisiye tedbirler veya idari tedbirler kamu düzeni için vardır, insan
haklarını korumak için vardır ve kişiyi müreffeh yaşatmak için söz konusudur. Yoksa demokratik
toplumlarda insanları ezmek için bir polisiye tedbir düşünülmez. Böyle bir davranış ancak konumuz
dışında olan polis devletlerinde söz konusu olabilir.
f- 22 ve 26. md.lerde de benzer durumlar düzenlendiği gibi, A.120. md.de ise şiddet olaylarının
yaygınlaşması üzerine birtakım tedbirlerin alınacağı belirtiliyor. Yani şiddet olayları o kadar
fazlalaşıyor ki artık kişiler hak ve hürriyetlerini gereği gibi kullanamıyorlar, bunun üzerine olağanüstü
bir tedbir alınıyor, olağanüstü hâl ilan ediliyor ve olağanüstü hâl sebebiyle bazı hak ve hürriyetler idari
tedbirlere tabi oluyor.
Hatta 121.md. bunun nasıl olacağını düzenlemiş. 122. md. ise bir adım daha atarak sıkıyönetim,
seferberlik ve savaş hallerini düzenlemiştir. Yani bu md.lerde söz konusu durumda: işin artık
çığırından çıkması, temel hak ve hürriyetlerin kullanılamaz hale gelmesi sebebiyle sıkıyönetim,
seferberlik ve savaş hâli ilan ediliyor ve kişi hak ve hürriyetleri büyük ölçüde sınırlamalara tabi
kılınıyor.
Nitekim 15. md. de yine aynı şeyleri düzenlemiş. Bu maddenin 1. fıkrasını okuyalım:
“Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hâllerde, milletlerarası hukuktan doğan
yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve
hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada
öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.”

84
 Bu konuda gerek din ve vicdan hürriyeti, gerek düşünce ve kanaatleri açıklamaya
zorlanamayacağı hükmü ve diğer hak ve hürriyetlerin büyük sınırlamalara tabi olduğu görülmektedir 41
g- Bu arada 40. md.yi de burada zikretmek isterim. 40. md. belki üzerinde az konuşulan bir
madde, ama bence ele aldığımız konuyla ilgili bir madde. Bu madde de şöyledir:
“Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama
geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir. Kişinin, resmi
görevliler tarafından vaki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe
tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır.
Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağı ve
sürelerini belirtmek zorundadır."
Eğer kişinin hak ve hürriyetleri devlet kuruluşları tarafından ihlal ediliyorsa, kişilerin tazminat
talebinde bulunma hakkı vardır. Eğer şahsi kusur söz konusu ise devlet, kişinin uğradığı zararı
ödeyecek, fakat şahsi kusuru işleyen kamu görevlisine rücu ederek o tazminatı alma hakkına sahiptir.
Görülüyor ki bu madde bir taraftan devletin idari faaliyetlerine bir sınır getiriyor, diğer taraftan kişinin
hak ve hürriyetini korumasına imkân sağlıyor.
6- Sadece Hürriyetlere Değer Vermek Polisi Ezmek Demektir
Kişi hak ve hürriyetleri konusunda tebliğler verilirken, konuşulurken ve yorumlar yapılırken tek
yanlı hareket edildiğini müşahade ediyoruz. Bir diğer deyişle sadece bir tarafı üstün tutan, sadece bir
tarafa önem veren yayınlar yapılmaktadır. Meselâ, “polis niçin insanları eziyor”, “polis niçin
düşüncelerin açıklanmasına engel oluyor” gibi sorularla, polisi bir halk düşmanı gibi göstermeye
götüren yorumlar görülüyor. Kanaatimce sadece hak ve hürriyetleri konu almak, idari tedbirlere hiç
önem vermemek kamu düzenini bozan bir tefsirdir.
Şu misalleri verdiğimiz takdirde, polise genciyle ihtiyarıyla, kadınıyla, erkeğiyle ne kadar muhtaç
olduğumuz ortaya çıkar.
a- Mesela bir sarkıntılık fiiline karşı polise başvuruyoruz. Diyoruz ki, “şu kişi bize sarkıntılık
yapıyor”. Bu sarkıntılık yapılan kimse zengin veya fakir olmuş, ihtiyar veya genç olmuş hiç önemi
yok. Polise başvuruyoruz çünkü bu sarkıntılık yapan kimse ile başa çıkamıyoruz. Polise “siz başa
çıkın” diyoruz.
b- Malımıza, mülkümüze bir zarar geldiği zaman, bilhassa hırsızlık fiiline karşı, polise gidiyoruz.
Gasp fiiline karşı, yine polise başvurarak tedbir alınmasını istiyoruz. Bunun gibi gerek Anayasada ve
gerekse ceza kanununda ve hatta diğer idari kanunlarla düzenlenen yüzlerce hallerde hep polise
başvurmaktayız ve polisin bize yardım etmesini istemekteyiz. Vatandaşlar adres sormak gibi basit bir
konuda bile polise başvurabilmektedir. Trafik konusunda ondan yardım istemekte, sahil güvenliğinin
sağlanmasında, ve yurt dışına çıkarken yine polisin yardımları ile temel hak ve hürriyetlerimizi
korumaktayız.
Görülüyor ki bu gibi hallerde polisin tedbirini veya yardımını isterken lehimize olan bir işlem
olduğu için polisi kötülemiyoruz, ama polis toplantı ve gösteri yürüyüşünü yasakladığı zaman polise
hücum ediyoruz.
c- Şimdi şöyle bir misal verelim: Polisin bir kızı saçından tutup yerde sürüklemesini, bir kadının
yaka paça bluzunun veya ceketinin yırtıldığını, bir kişinin coplandığını gazetelerde gördüğümüz
zaman hep polisi suçlayan bir tutum içine giriyoruz. Şimdi soralım: Polis bu kızın saçından niçin
tutsun? Bu kadının bluzunu niçin yırtsın veya bir kişiyi niye coplasın? Bir diğer deyişle, polis aldığı
bir tedbire vatandaş riayet etmezse, tabi ki polis vazife ve selahiyet kanunu ile diğer kanunlar
hükümleri gereğince zor kullanmaya mecbur olur.
Zaten zor kullanmak polis vazife ve selahiyet kanununun bir gereğidir. Bir hâkim elinde jop ile
veya tabanca ile zor kullanamıyor. Bir Yargıtay başsavcısı da zor kullanamıyor. Ancak hukuki bir
işlem vasıtasıyla müeyyideye başvurabiliyor. Bir hukuk fakültesi profesörü, hukuk ilmini öğretmesine
ve insanlara hak ve hürriyet dersini anlatmasına rağmen, zor kullanma yetkisi yok. Polisin var, ama
kanunlarda gösterildiği şekilde var. Kanunda belirtilen şartlar tahakkuk etmemişse ve polis buna
rağmen zor kullanıyor ise bu taktirde itiraz hakkımız var, dava hakkımız var. Eğer bir hizmet kusuru
ise idare mahkemelerine, şahsi kusursa adliye mahkemelerinde dava açmamız her zaman mümkündür.
41
Hatta Bonn Anayasası çok daha ileri gitmiş, 18. md.sinde, bazı hâllerde “Temel Hakların kaybı”
(Grundrechtsverwirkung)nı dahi getirmiştir. Bu konuya daha sonra temas edeceğiz (sh. 251 vd.).

85
O sebeple polisin temel hak ve hürriyetler konusunda peşinen haksız olduğu ve zor kullandığı,
antidemokratik davrandığı söylenemez. Aksi halde polis, vazifesini göremez.
c- Polis haksızlık yapmaz mı? Yapar. Herkes gibi o da bir insandır ve bu sebeple hata yapar. Bir
doktor da hata yapabilir. Bir hâkim de yapabilir. Bir hukuk fakültesi dekanı da hata yapabiliyor.
Yapıyor diye hukuk fakültesini kötüleyemeyiz. Fakültedeki öğrenim-öğretim ve ilmî faaliyetlere de
engel olamayız.
Aynı şekilde polisin kaide olarak doğru hareket ettiği, hukuka uygun hareket ettiği varsayımı
vardır. Aksini iddia eden iddiasını ispatla yükümlüdür ve bu iddiasını ispatladığı taktirde tazminata
hak kazanır. Polisi mahkum da edebilir, ondan tazminat da alabilir. Hatta polise, görevinden ayrılması
neticesini doğurabilecek ceza da verilebilir.
Demek ki hak ve hürriyetlerin kullanılması sahasında idari tedbirleri ve polisiye tedbirleri birlikte
ve aynı anda düşünmek ve değerlendirmek mecburiyetindeyiz.

7- Değerlerin Muvazenesi
Şimdiye kadar açıkladığımız konular Alman Anayasa Hukukundaki “değerlerin muvazenesi”
kavramını hatıra getiriyor. Almanca ifadesiyle “Güterabwaegung”. Anayasa hukukunda, temel hak
ve hürriyetler konusunda, hatta genel hukuk düzeninde “değerlerin muvazenesini” daima nazara almak
mecburiyetindeyiz. Eğer değerler dengeli biçimde nazara alınmazsa, bir balans halinde gözetilmezse,
mutlaka bir haksızlığa ve yanlışlığa sebep oluruz.
Mesela yukarıda verdiğimiz misallerde sadece polisin haklı olduğunu, ve polisin her türlü
durumda, istediği kararı alabileceğini söylersek, bu yorum, bizi demokrasiden uzaklaştırarak polis
devletine götürür. Aksine, sadece hak ve hürriyetlere önem verirsek, polisin hiçbir tedbir
alamayacağını, aldığı taktirde yanlış olacağını söylersek, bu taktirde de bir kaosa sürükleniriz. Temel
hak ve hürriyetlerin sadece bir grup tarafından kullanılması, diğer kişilerin mallarının, canlarının ve
hatta hürriyetlerinin ortadan kalkması neticesini doğurur.
Mesela toplantı ve gösteri yürüyüşü hürriyetini sınırsız ve mutlak olarak alır ve benimsersek,
silahlı ve tecavüz ifade eden fiillere göz yumuyoruz demektir. Silahlı gösteri ve tecavüzlere göz
yummamız demek, o toplantı ve gösteri yürüyüşünü yapan kimselerin, masum insanların mallarının ve
canlarının zarar görmesi neticesine götürecektir. Polis tedbir alıyor ki o temel hak ve hürriyet gereği
gibi kullanılsın ve başkasının temel hak ve hürriyeti de zarardide (zarara uğramış olan) edilmesin.
Meselâ 1 Mayıs 1996 günü İstanbul Kadıköy’de yapılan mitingin arkasından meydana gelen
olaylarda ilgisiz insanların mallarının ve canlarının zarara uğradığını televizyonlardan gördük.
Bankaların camları kırıldı, mallar yağmalandı, insanlar yerde sürüklendi, yüzlerce insan milyarlarca
zarara uğradı ve zarara uğrayanlar televizyonlarda “bizim zararlarımızı kim tazmin edecektir?” diye
sordular ve açıklamalarda bulundular. Bir taraftan gösteri yürüyüşü yapılmakta, diğer taraftan da bu
toplantı ile uzaktan yakından hiçbir ilgisi olmayan bankalar ve ticaret erbabı zarardide edilmektedir.
İşte polisin görevi bu gibi durumlarda başkasının zarar görmesine engel olmak ve kamu düzenini
muhafaza etmektir.
Seyahat hürriyeti de buna misal verilebilir. Mesela bir kimse yurtiçi veya yurtdışı seyahat etmek
isterse belli kaidelere uymakla yükümlüdür. Yurtdışına çıkarken bazı yükümlülükleri yerine getirmesi
lazım. Yoksa “ben hiçbir yükümlülük yerine getirmeyeceğim, elimi kolumu sallayarak yurtdışına
çıkacağım” demek birçok zararlar getirir. Meselâ vergi kaçakçılarına ve suçluların yurtdışına
kaçmasına fırsat verir. Bunların yurtdışına kaçması demek ise, mağdurların üzülmesi ve devletin mali
bakımdan zarara uğraması demektir.
8- İfrat ve Tefritin İkisi de Zararlıdır
Yukarıda verdiğimiz misaller her iki uçtaki davranışların yanlış olduğunu gösteriyor. Bir taraftan
ifratın, diğer taraftan tefritin zararlı olduğu belirtilmiş oluyor. Mesela polise imkân tanımamak, sadece
hak ve hürriyetlere imkân tanımak polisiye tedbirler konusunda bir tefrit, hak ve hürriyetler açısından
da bir ifrattır. Tersine polise aşırı yetki tanımak ve göz yummak, hiçbir kazai murakabeye tabi
olmadan faaliyet yapmalarını istemek polisiye tedbirler konusunda bir ifrat, temel hak ve hürriyetler
konusunda ise bir tefrittir. İkisinden birine aşırı değer vermek her ikisini de bozan ve toplum
düzenine zarar veren bir davranış olmaktadır.
9- Denge Muhafaza Edilmeli Kamu Düzeni Korunmalıdır

86
 Bütün bu ifadelerimizden sonra şu başlığı rahatlıkla söyleyebiliriz: Toplumda çeşitli dinamikler
söz konusudur. Bir taraftan temel hak ve hürriyetler, diğer taraftan da her temel hak ve hürriyetlerin
mukabilinde veya arkasında bir vecibe söz konusudur. Aynı anda toplumun kamu düzeni söz
konusudur. Toplumdaki genel sağlık söz konusudur, toplumdaki millî bütünlük söz konusudur vs.
Bütün bunlar aynı anda düşünülecek, aynı anda nazara alınacaktır. Gerek polisiye tedbirlerde, gerekse
temel hak ve hürriyetlerin yorumlanmasında ve hatta yargı kararlarında bütün bunlar aynı anda
düşünülmeli ve değerlendirilmelidir. Yoksa sadece bir tarafa önem vererek yargı kararı verdiğimiz
taktirde, bu, bir kaosa götürür ve toplum düzeni bozulur.

Netice
Yukarıdan belirttiğimiz konular temel hak ve hürriyetlerin amaçlarına uygun kullanılması
gayesiyle getirilmiş bir yorumdur. A.nın 5. md.si
“Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin
bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve
mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet
ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya,
insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır.”
demektedir. Buradan da anlaşıldığı gibi devlet, temel hak ve hürriyetleri birtakım sınırlarla realize
etmek mükellefiyetindedir.
Aynı şekilde A.nın başlangıç kısmının 2. ve 6. fıkrasında da yine belli istikametlerde, hak ve
hürriyetlerin veriliş amacına uygun olarak kullanılması ve gerçekleştirilmesi istenmektedir.
Netice olarak belirtelim ki temel hak ve hürriyetler konusunda, bir taraftan temel hak ve
hürriyetlerin kendisi ve özü, diğer taraftan da idari tedbirler yer alır ve her ikisi de değerlidir.
İkincisi, temel hak ve hürriyetler ve idari tedbirlerin her ikisi de gereklidir.
Üçüncüsü, temel hak ve hürriyetler ile polisiye tedbirlerin her ikisinin de aynı anda realize
edilmesi için çalışılmalıdır.
Bu denge muhafaza edilmediği taktirde hukuk düzeni yerine adaletsizlik, temel hak ve hürriyetler
sahasında ise kaos ortaya çıkar ki, bu da demokratik toplumun istediği bir durum değildir.

Üçüncü Bölüm: SEÇİM SİSTEMLERİ VE MEMLEKETİMİZDE

SEÇİMLER

Birinci Başlık:SEÇİMLER VE BAZI KAVRAMLAR

I -GENEL OLARAK
Seçim sistemleri hakkında açıklama yapmadan ve memleketimizdeki seçimleri
görmeden önce, seçimler hakkında bazı genel bilgilerin verilmesi yerinde olacaktır. Acaba
seçim ne demektir? Genel olarak seçimi ele alacak olursak, seçim; birçok imkanlar arasında
bir ayırma ve tercih yapma demektir. Mesela birkaç elbise arasından birini seçmek, birkaç
meyva arasından birini seçmek gibi. Burada seçme ameliyesine esas olan tercihtir. Yani seçen
kimsenin önünde birden fazla imkan vardır; birden fazla elbise vardır, birden fazla meyva
vardır. Kişi bunlardan birini kendi arzusuna göre seçmektedir. O halde seçim yapılabilmesi
için, birden fazla imkanın olması gerekir. Yani, tek bir imkan, tek bir çeşit olduğu takdirde bir
seçme de sözkonusu olmayacaktır. Genel olarak seçimin bu tarifini, bizim konumuz olan
seçime tatbik edecek olursak, seçecek kimseler, birçok adaylar arasından birini veya birkaçını
seçmektedirler. Bu hususta kendi arzuları, kendi tercihleri rol oynamaktadır. Bu seçimin
usulü, nasıl yapılacağı ve nasıl kesinleşeceği de kanunlarda gösterilmiştir. Acaba, kaç çeşit
seçim vardır?
II – SEÇİM ÇEŞİTLERİ

87
 Memleketimizde olsun, diğer ülkelerde olsun seçimler çeşitlidir. Biz burada
memleketimizde uygulanan beş çeşit seçimden bahsedeceğiz.
1 — Parlamento Seçimleri
Bu seçim, yasama organı yahut parlamento adını verdiğimiz bir kurulun teşekkül
edebilmesi için yapılan bir seçimdir. Parlamento olmayan devletlerde parlamento seçiminin
de olmadığını söylemek yerinde olur. O sebeple mesela Türkiye de, ileride görüleceği gibi,
parlamento seçimleri ancak bir parlamentonun kurulmasından sonra mevzubahis olmuştur ki;
bu da, 1877 tarihlidir, Ondan evvel memleketimizde bir parlamento olmadığı için seçim de
yoktu.
2 — Belediye Seçimleri
Bu seçimler, gerek belediye reisinin, gerekse belediye meclisinin seçimini sağlayan bir
işlemdir. Bilindiği gibi, belediyeler ilgili oldukları beldenin idaresini yürüten kuruluşlardır.
Belediye reisleri o beldenin halk temsilcisidir. Belediye meclisleri de belediyenin çeşitli
ihtiyaçlarını gören mahalli kuruluşlardır. İşte belediye seçimi dediğimiz seçim,
memleketimizde Belediye Başkanı ile Belediye Meclisinin teşekkülünü sağlayan seçimlerdir.

3 –İl Genel Meclisi Seçimleri

Vilayet olarak coğrafi taksimatta yer alan bölgelerde İl Genel Meclisi seçimleri yapılır.
Bu da, o ilin idaresiyle yetkili olan bir kuruluştur. Vazifeleri, kanunda gösterilmiştir.
4 — Muhtar Seçimleri
Muhtar seçimi (gerek köy muhtarları ve gerekse mahalle muhtarları seçimleri),
isminden de anlaşılacağı üzere, köy ve mahallelerin bazı hususlarda idaresinde ve
vatandaşların tesbitinde v.s. vazifeli olan kimselerin seçimidir.
5 — İhtiyar Meclisleri ve İhtiyar Heyetleri Seçimleri
Bu seçimler, şehirlerde mahallelerin, köylerde ise köylerin idaresi ile meşgul olan
kurulların seçimidir. Bu 5 çeşit seçimden, son 4 seçime mahalli seçimler ismi verilmektedir.
Çünkü bu seçimler ancak muayyen bir mahalli, muayyen bir ili, ilçeyi veya köyü
ilgilendirmektedir. Böyle bir isim herhalde yerindedir. Birinci çeşit seçime ise, parlamento
seçimleri veya siyasi seçimler ismi verilmektedir. Derslerimizin konusu bakımından bizim ele
alacağımız parlamento seçimleridir. Ancak daha evvel bu seçim çeşitlerinin hapsinde
kullanılan bazı terimlere kısaca temas etmek icap eder.
6- Cumhurbaşkanlığı Seçimleri
2014 Türkiye Cumhurbaşkanlığı seçimi, Türkiye Cumhuriyeti'nin 11. ve görevdeki
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün görev süresinin 28 Ağustos 2014'de sona ermesi ve yerine
gelecek 12. Cumhurbaşkanını belirlemek için seçim yapılacaktır. Seçim tarihi, Yüksek Seçim
Kurulu tarafından ilk turu 10 Ağustos 2014 Pazar günü, seçimin ikinci tura kalması
durumunda ise ikinci oylama 24 Ağustos 2014 Pazar günü olarak belirlenmiştir.
2007 anayasa değişikliği referandumu sonucu gerçekleşen değişiklikle, Türkiye
Cumhuriyeti Siyasi Tarihi'nde ilk kez bir cumhurbaşkanı doğrudan halk oylaması ile bu
seçimde seçilecektir. Kabul edilen değişikliklerden diğerleri ise, cumhurbaşkanının görev
süresinin yedi yıldan beş yıla indirilmesi ve bir kişinin en fazla iki defa bu göreve
seçilebilmesiydi.
Ancak, 28 Ağustos 2007 tarihinde yedi yıllık bir dönem için Türkiye Cumhuriyeti'nin
11. Cumhurbaşkanı olarak seçilen Abdullah Gül'ün görev süresi ve dolayısıyla bir sonraki
seçimin tarihi, 21 Ekim 2007 tarihinde düzenlenen referandumda kabul edilen anayasa
değişikliği nedeniyle tartışmalı hale gelmiştir. Anayasa Mahkemesi, 15 Haziran 2012
tarihinde, Cumhuriyet Halk Partisi tarafından, 6271 sayılı kanunun bazı hükümlerinin iptali
istemiyle açılan davayı esastan karara bağlamış ve Yüksek Mahkeme, Cumhurbaşkanı
Abdullah Gül'ün görev süresinin 7 yıl olduğuna ve ikinci kez aday olabileceğine karar verdi.

88
 Yüksek Seçim Kurulu (YSK) Başkanı Sadi Güven 6 Mayıs 2014 günü yaptığı
açıklamada, Cumhurbaşkanlığı seçim sürecinin 29 Haziran 2014 Pazar günü başlayacağını,
aynı gün adaylık başvurularının da başlayacağını ve başvuruların 3 Temmuz 2014 Perşembe
günü saat 17.00'ye kadar devam edeceğini söyledi.
Cumhurbaşkanı geçici aday listeleri 8 Temmuz 2014 Salı günü, kesin aday listeleri ise
11 Temmuz 2014 Cuma günü Resmi Gazete'de yayımlanacak olup, kesin aday listelerinin
Resmi Gazete'de yayımlanmasıyla birlikte propaganda dönemi başlayacaktır.
Cumhurbaşkanlığı için ilk oylama 10 Ağustos 2014, seçimin ikinci oylamaya kalması
durumunda ise ikinci oylama 24 Ağustos 2014 tarihi olarak belirlenmiştir. Yurt dışında
yaşayan vatandaşlar için bulundukları ülkelerde oy kullanma tarihleri ise, ilk oylama için 31
Temmuz - 3 Ağustos 2014, seçimin ikinci oylamaya kalması durumunda ise, 17 - 20 Ağustos
2014 olarak belirlenmiştir.
Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday
cumhurbaşkanı seçilecek olup ilk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen
ikinci pazar günü (24 Ağustos) ikinci oylama yapılacaktır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok
oy almış bulunan iki aday katılacak ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday cumhurbaşkanı
seçilmiş olacaktır. Yeni cumhurbaşkanı 28 Ağustos 2014 günü görevi devralacaktır.
III — SEÇİM HUKUKU İLE İLGİLİ TERİMLER
Seçim hukuku farklı bölümleri ihtiva eden bir bahistir. Bu bahisler anlatılırken de
çeşitli tabirler kullanılmaktadır. Bu tabirlerin bir kısmı günlük lisanımızda geçmekte ise de,
Seçim Hukukunda hususi bir manaya kavuşturulmuşlardır. Onların sahip oldukları bu hususi
manaları bilmek, ilerideki bahisleri anlamakta ve mevzular arasında irtibat kurmakta faydalar
sağlayacaktır. Diğer taraftan, bu tabirler sık sık kullanılmaktadır. Bu sebeple önceden
manalarının hudutlarını göstermekte fayda, hatta zaruret vardır. Aşağıda Seçim Hukukunun
tamamında kullanılan tabirlerin bir listesini vermeye çalışacağız. Yalnız burada şu kadarını
belirtelim ki, manalarını açıklayacağımız bu tabirler, bazan derinliğine bilinmesi mümkün
olan ve incelendiği takdirde çok değişik varyantları bulunabilen tabirlerdir. O sebeple, her
tabirin derin manasını bulmak ve buraya almak yerine, en genel mana ile vermek ve
mümkünse, onu kanunlarımızdan örneklerle izah etmek yolu tutulmuştur. Bu metod, karışık
kavramları, basite irca etmiş olacağı için faydalıdır. Aşağıdaki tabirler ehemmiyetlerine göre
sıralanmamıştır; sadece, pedegojik noktadan faydalı gördüğümüz bir tertiptir.
1- Seçim Kanunu
"Seçim Kanunu, Seçim ile ilgili problemlerin çözüm yollarını gösteren bir kanundur”.
Bu kanunda, seçmenlik ve adaylık şartları, oy verme usulü, oyların sayımı, seçim neticelerinin
ilanı ve seçim neticelerine itiraz gibi, konular yanında seçimi idare edecek hey'etlerin kuruluş
ve vazifeleri de gösterilmektedir.
Bu esasların bir kısmı, Anayasalarda da yer almakta ise de, bunlar çok kısa
hükümlerdir ve eksiktir. Seçim kanunlarındaki hükümler hem teferruatlı, hem de tamdır.
Seçim yapılan her devlette, bir seçim kanununun bulunması normal ve hatta şarttır. Seçim
Kanunu olmadan bir seçimin yapılması çok müşkil ve imkansızdır. 1876 Anayasası yürürlüğe
girdikten sonra Hey'et-i Meb'usan ismi verilen Meclisin üyelerinin seçimi için bir seçim
kanunu yapılması gerekmiştir. Ancak, Meclisin kısa zamanda toplanması icab ettiğinden, ve
esasen ortada, Seçim Kanununu yapacak bir Meclis de olmadığından seçimler "Talimatı
Muvakkate" adı verilen bir seçim belgesine göre yapılmıştır. Muvakkat kanunlar ve muvakkat
talimatnameler, bugünkü manada kanun hükmünde kararnameler veya, sonradan tasdik
edilecek kanunlar demek olduklarından, onu da bir Seçim Kanunu kabul etmekte bir hata
yoktur. Bundan sonra yapılan İntihab-ı Meb'usan Kanunu" uzun müddet tatbik edilmiştir.
Halen memleketimizde üç ana seçim kanunu mevcuttur:

89
 1- 298 s. ve 26/4/1961 t. "Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri
Hakkında Kanun;42

2- 2839 sayılı ve 10/06/1983 tarihli Milletvekili seçim kanunu43

3- Ayrıca 2972 s. ve 18/01/1984 tarihli Mahalli İdareler ve Muhtarların Seçimine

Dair Kanun da vardır. 44

Bu kanunlar birçok defa değiştirilmiştir. Halen de bir değişiklik hazırlanmaktadır.

Şunu da belirtelim ki, bir memleketteki seçimi Anayasadaki hükümden sonra, bilhassa Seçim
Kanunu tanzim eder; ayrıca seçimler hakkındaki "genelge"ler, Yüksek Seçim Kurulunun
"Bildiri”leri v.s. ler de seçimlerde tatbik edilir.
2 - Seçmen
"Seçmen, seçimlerde rey kullanma hakkına sahip olan kimsedir". Bu kimsenin
"kimler" olduğu, seçim kanunlarında ve bazan da Anayasada gösterilir. Memleketimizde,
1961 Anayasası 55. md. ile, seçmenlerin kimler olacağını belirtmemiş, "kanunda gösterilen
şartlara uygun" olarak, seçmenlerin tesbit edileceği esasını benimsemiştir. 1982 A. ise 67.
Madde şöyle demektedir. “On sekiz yaşını dolduran her türk vatandaşı seçme ve halk
oylamasına katılma hakkına sahiptir. Seçim kanunlarından 298 s. Kanunun 6 -8, md'leri
seçmenlik için şartları göstermişlerdir. Bu esaslar şunlardır :
21 yaşını bitiren her Türk seçmendir" (md, 6). "Aşağıda yazdı olanlar oy
kullanamazlar
1. Silah altında bulunan erler, onbaşılar ve kıta çavuşları, (Her ne sebeple olursa,
olsun, izinli bulunanlar da bu hükme tabidir),
2. Askeri öğrenciler" (md. 7),
"Aşağıdaki kimseler seçmen olamazlar
1- Kısıtlı olanlar,
2. Kamu hizmetinden yasaklı olanlar." (md. 8).
Memleketimizde bazı partiler, seçmen yaşının 18'e indirilmesi gerektiğini uzun
zamandır savunmaktadırlar. Seçmenlik şartları devletten devlete değişmekle beraber,
umumiyetle her ülkede uygulanan kaide olarak belirtelim ki, seçmenlik ancak o devletin
vatandaşlarına tanınan bir sıfattır. Yabancılar seçimlerde rey kullanamazlar. 1961 Anayasası
da 55. md. 1982 Anayasası 67. Maddesinde ise "vatandaşlar” için bu hakkı tanımıştır. Bu
esasdan hareketle, yurt dışında çalışan vatandaşlarımıza oy kullanma sağlamak için çalışma
yapılmakta ve netice alınmıştır. Yani yurtdışındaki vatandaşlar da belli şartlarda oy
kullanabilmektedirler. İki dereceli seçim sisteminin tatbik edildiği memleketlerde ortaya bir
de "İkinci Seçmen" tabiri çıkmaktadır. Uzun zaman bizde tatbik edilen bu sistemde ikinci
seçmene "müntehib-i sani" denilirdi.
3 - Seçmen Kütükleri
"Seçmen Kütükleri, seçmenlerin oturdukları mahalle, cadde, sokak ve kapı numarasına
göre tertip edilen listelerdir". Seçmenler bu kütükte bir liste halinde ve numara sırası alarak
tesbit edilirler.
Seçmen kütüklerini il seçim kurullarının başkanlığında görevlendirilen kimse veya
kimseler muhtarlıkların sınırlarına göre tesbit ederler. Seçmen kütüklerinin ehemmiyeti
büyüktür; seçmen kütüklerinde isimleri bulunmayan kimseler, kanunlara göre seçmenlik
sıfatını haiz olsalar da, reylerini kullanamazlar. Bu netice fiilen, o kimsenin seçmenlik sıfatını
ortadan kaldırmakla aynıdır.

42
Bkz. RG. 25.1.1961 - 10.796.
43
R.G. 13/06/1983- 18076.
44
R.G. 18/01/1984- 18285.

90
 Bu konu ile ilgili olarak 298 s.k. nun 28 -48. md.'lerinde hükümler vardır.
Memleketimizde, seçmen kütükleri ile ilgili itirazlar her seçim esnasında görülmüştür.
Bu itirazlarda, kasten seçmen kütüklerine yazdırılmamak suretiyle siyasi temayülü belli olan
bazı seçmenleri rey hakkından mahrum bırakarak, siyasi bir hile yapıldığı iddia edil-
mektedir.45
4 - Sandık Listeleri
"Sandık Listeleri, seçmenlerin, rey verecekleri sandık numaralarına göre,
sıralanmasıdır." Seçmen kütükleri tesbit edildikten sonra, kimlerin hangi sandıkta reylerini
kullanacakları tesbit edilir ve seçmenlerin isim listeleri ilgili oldukları seçim sandık kuruluna
verilir. İşte Sandık Listeleri ismi verilen bu listeye göre, seçmenler o sandıkta reylerini atarlar.
O sandık listesinde ismi bulunmayan kimse, yine seçmendir ve reyini kullanabilir, ancak o
sandıkta kullanamaz; isminin yazıldığı sandıkta reyini kullanabilir. Bu durumu 298. s.K’nun
40. mad.si tanzim etmiştir.

5 -Seçmen Kartı
"Seçmen kartı seçmenin hangi seçim bölgesinde, hangi sandıkta oy vereceği ve
listedeki seçmen sıra numarasını gösteren bir karttır." Reyler bu kart gösterilmek suretiyle
verilir (298 s.K. md. 47).
6 - Seçim Çevreleri
"Seçim çevresi, seçimlerin yapılmasında seçimlerin idaresi için ayrılmış mahalli veya
coğrafi mıntıkalardır". Seçimlerin idaresi, bu mıntıkalar bakımından, ayrı kurullara
verilmiştir. İngilterede seçim çevreleri bir şehrin muhtelif kısımları şeklinde tesbit edilmiştir.
Bazan bir mahalle, bazan da bir mahalleden daha büyük kısımlar bir seçim çevresi kabul
edilmekte, seçilmek isteyen adaylar, o seçim çevrelerinden adaylıklarını koyarak, seçmen
karşısına çıkmaktadırlar. Bu sisteme "dar bölge usulü" denilmektedir. Memleketimizde " her
il bir seçim çevresidir" (298. s-K. md. 3). Her il bir seçim çevresi olduğu için, o seçim
çevresinin bir İl Seçim Kurulu vardır ve kendi çevresinde yapılan seçimlerin idaresi o kurulun
emir ve tedbirleri ile yapılır. Bu suretle bizde seçim çevresi mahalli olmaktan ileriye,
coğrafidir. Seçim Bölgesi: Seçim çevreleriyle çok yakından ilgili olan bir diğer tabir de seçim
bölgesidir. "Seçim bölgesi, bir seçim çevresinde, seçimlerin yapılacağı ve birçok sandık
bölgelerinden, meydana gelen mahalli bir mıntıkadır. Memleketimizde " her muhtarlık bir
seçim bölgesidir." (298 s.K. md• 4). Sandık Bölgesi : "Sandık bölgesi, seçim bölgesinin
ayrıldığı ve muayyen seçmenlerin rey verebilecekleri mahalli mıntıkalardır". Memleketimizde
"Bir sandık bölgesi, esas itibariyle (300) seçmeni kapsar" (298 s.K. md. 5).
7 - Seçim Sandığı
"Seçim sandığı, seçmenlerin reylerini içine attığı, umumiyetle, tahtadan yapılmış, üstü
yarık, kapalı bir kutudur". Günümüzde seçim sandıkları, şeffaf, içi görünen, kutular
halindedirler. Bu sandık, sandık kurullarının kontrolündedir. Bir kimsenin birden fazla rey
atmaması veya önceden içine rey pusulaları doldurmaması için kontrol edilir. Rey verme saati
geçince, kimse içine reyini atamaz.
Seçim sandıkları, memleketimizde birçok itirazlara ve seçim ihtilaflarına konu
olmuştur. Birçok defalar seçim sandıklarının kaçırılarak, içindeki reylerin arzuya uygun
şekilde değiştirildiği, veya sandıklara daha önceden, istenilen parti veya adayların lehine rey
pusulaları oldurulduğu iddia edilmiştir.
8 -Seçim Kurulları
45
Memleketimizde zaman zaman seçmen kütüklerinin yanlış veya eksik tanzim edildiği ileri sürülerek,
seçimlerin dürüst yapılmadığı şikayetleri yapılır. Bilhassa 5 Haziran 1977 Genel Seçimlerinden sonra bazı
yerlerde, seçmenlerin kütüklere geçirilmediği, ya da mükerrer yazıldığı iddiası ileri sürülmüştür. Böylece bir
kısım seçmenlerin oy kullanamamasına karşılık, bir kısmının ise değişik sandıklarda oy kullanabildikleri
(mükerrer) AP ve MSP tarafından iddia edilmiştir. Benzeri iddialar 30 Mart 2014’de yapılan Mahalli İdareler
Seçimleri sonrasında ileri sürülmüştür.

91
 "Seçim kurulları seçimleri idare eden, itirazları kabul ve onlar hakkında karar verme
yetkisini haiz, hey'etlerdir". Seçim kurulları çeşitli kademelere ayrılırlar. Memleketimizdeki
tatbikata göre üç ayrı seçim kurulu vardır; bunların arasında bir kademelenme mevzubahistir.
Şimdi bu kurulları görelim.
a) Yüksek Seçim Kurulu
Yüksek Seçim Kurulu, memleketimizin tamamına şamil yetkileri bulunan, seçimlerin
idaresi ve seçimler hakkındaki itirazları kabul ve onlar hakkında kesin karar yetkisini haiz
olan ve yargıçlardan meydana gelen yüksek bir kuruldur. Yüksek Seçim Kurulunun kuruluşu
hem Anayasada ve hem 298 s.K. nda gösterilmiştir. A. md. 79’a göre Yüksek Seçim
Kurulunun kuruluşu şöyledir :
"Yüksek Seçim Kurulu, yedi asıl ve dört yedek üyeden kuruludur. Üyelerin altısı
Yargıtay, beşi Danıştay genel kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tam sayılarının
salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından
bir Başkan ve bir Başkanvekili seçerler. Yüksek Seçim Kuruluna Yargıtay ve
Danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile ikişer yedek üye ayrılır. Yüksek
Seçim Kurulu Başkan ve Başkanvekili ad çekmeye girmezler" (A. md. 79/3, 4; 298 s.K.
md. 11).
Bu şekilde kurulan Yüksek Seçim Kurulu, hemen hemen devamlı olarak faaliyet
gösterir. Çünkü, yapılan itirazlar çoktur ve bunlar hakkında inceleme yapıp karara varmak
için, iki seçim dönemi arasındaki müddet kafi gelmemektedir.
Memleketimizde Seçimler yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında
yapılır:
"Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve
dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden
sonra seçim konuları ile ilgili bütün yolsuzlukları, şikayet ve itirazları inceleme ve kesin
karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabul
etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur" (A. md. 79/2).
Yüksek Seçim Kurulu, seçimlerle ilgili itirazların son karar merciidir. Yalnız burada
şunu ilave etmek yerinde olur: Gerek Danıştay ve gerekse Yüksek Seçim Kurulunun
kararlarına göre, seçimden önce mevcut ve adaylık sıfatına tesir eden sebeplerle yapılan
itirazlara Yüksek Seçim Kurulu; seçimden sonra ortaya çıkan sebeplere dayalı itirazlar
hakkında ise, Danıştay karar vermeye yetkilidir.46 Yüksek Seçim Kurulunun yargı fonksiyonu
gördüğünü yukarıda söylemiş ve bir Yüksek Mahkeme olarak kuruluş ve vazifelerini
göstermiştik.
b) İl Seçim Kurulu
İl Seçim Kurulu, o ilde yapılan seçimlerin idaresi ve seçimler hakkındaki itirazları
kabul ve onlar hakkında karar verme yetkisini haiz ve yargıçlardan kurulu bir heyettir.
Kuruluşu 298 s.K. da gösterilmiştir:
"İl seçim kurulu il merkezindeki en yüksek dereceli üç yargıçtan kuruludur. Bunlardan
derecesi en yüksek alan kurulun başkanıdır. Kurulun yargıçlardan iki de yedek üyesi vardır.”
(md. 15).
İl Seçim Kurulunun yetkileri, sadece o il içinde yapılan seçimler ve bu seçimlere ait
itirazlar ile sınırlıdır. İl seçim kurulunun kararlarına karşı Yüksek Seçim Kuruluna itiraz
edilebilir.
c) İlçe Seçim Kurulu
İlçe Seçim Kurulu, o ilçede yapılan seçimlerin idaresi ve seçimler hakkındaki itirazları
kabul ve onlar hakkında karar verme yetkisini haiz bir hey'ettir. Bu Kurulun kuruluşu 298 s.K.
da gösterilmiştir:
46
Bkz. Yüksek Seçim Kurulunun 337 s. ve 26.6.1969 t. kararı (RG. 11.7.1969 - 13.246) ile 1968/4 E., 1971/23 s.
ve 10.4.1971 t. Danıştay İçtihadı Birleştirme Kararı (RG. 15.6.1971 - 13.866).

92
 "İlçe seçim kurulu bir başkan ile altı üyeden kurulur. İlçedeki en yüksek
dereceli yargıç, kurulun başkanıdır. İlçede aynı derecede birkaç yargıç
bulunduğu takdirde en kıdemlisi, kıdemde de eşitlik halinde en yaşlısı seçim
kuruluna başkanlık eder' (md. 18). İlçe Seçim Kurulunun yargıç olan başkanı
dışında diğer 5 üyesi siyasi partiler tarafından tesbit edilir (mad. 19). İlçe Seçim
Kurulunun kararlarına karşı İl seçim kuruluna itiraz edilebilir.
d) Sandık Kurulu
Sandık kurulu, seçim sandığına reylerin atılması işlemini idare ve bu işlem ile ilgili
itirazlar hakkında karar veren bir hey'ettir.
Memleketimizde "bir başkan ve dört üyeden kurulur” (298 s.K. md. 21). İl Seçim
Kurulu, seçim bölgesi içindeki veya dışındaki seçmenler arasından iyi ün sahibi olmakla
tanınmış, okur yazar kimselerden ilçe seçim kuruluna bağlı seçim bölgelerindeki sandıklardan
her biri için ikişer kişi olmak üzere bir liste düzenler (md. 22/1; ayrıca bkz. 23 ve müt. 70 ve
müt.).
Sandık Kurulunun kararına karşı İlçe Seçim Kuruluna itiraz edilir. Sandık kurulları
yemin ederek vazifeye başlarlar. Dikkat edilirse, Sandık Kurulundan başlayarak, her alt
kademedeki kurulun kararlarına karşı bir üst kurula, en sonunda Yüksek Seçim Kuruluna
itiraz edilebilir. Yüksek Seçim Kurulunun vereceği karar kesindir.
9 - Aday
Seçim Hukuku ile ilgili en mühim tabirlerden biri adaydır. Aday tabirini şöyle tarif
edebiliriz : "Aday, yapılan bir seçimde seçilmek isteyen ve ismini seçmen kitlesine sunan,
muayyen şartları haiz vatandaşlardır".
Adaylık seçmenlikten daha ağır şartlara bağlanmıştır: Seçmenler için çok şart
aranmadığı halde, adaylar için daha çok vasıflar aranmaktadır.
Eskiden "namzed" denilen adaylar, her seçimde birçok gayretlere, propagandalara,
kulislere, masraflara ve şiddetli itirazlara mevzu olmuşlar ve bazan da kanlı hadiselere
sebebiyet vermişlerdir.
Adaylıkla ilgili şartlar iki türlüdür: Birincisi, adayın şahsında bulunması gereken
şartlardır. Mesela, bizde Cumhuriyet Senatosuna üye olmak için şart şöyle idi : "Kırk yaşını
doldurmuş ve yüksek öğrenim yapmış bulunan ve milletvekili seçilmeye engel bir durumu
olmıyan her Türk, Cumhuriyet Senatosuna seçilebilir" (A. md. 72). Milletvekili olmak için
ise, adayın şahsında bulunması gereken şartlar A. nın .76. md. sinde gösterilmiştir :
“Yirmibeş yaşını dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.
En az ilkokul mezunu olmayanlar, kısıtlılar, yükümlü olduğu askerlik hizmetini yapmamış olanlar,
kamu hizmetinden yasaklılar, taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına
hüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye
kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmî ihale ve alım satımlara fesat karıştırma,
Devlet sırlarını açığa vurma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle
hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile milletvekili seçilemezler.
Hâkimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim
elemanları, Yükseköğretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ile
yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve Silahlı Kuvvetler mensupları,
görevlerinden çekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.”
İkinci grup şartlar ise, adayın statüsünde bulunması gereken şartlardır. Mesela memur
olanların nasıl aday olacağı, subayların aday olup olmayacağı.' v.s. gibi durumlar da adaylarda
aranır.
Anayasaya göre,
"Aday olmak, memurluktan çekilme şartına bağlanamaz. Seçim güvenliği
bakımından hangi memurların ne gibi şartlarla aday olabilecekleri kanunla düzenlenir.
Hakimler ile subay, askeri memur ve astsubaylar, mesleklerinden çekilmedikçe, aday
olamazlar ve seçilemezler". (A. md. 68/son).

93
 Adayların statülerine ait şartlar, bazan büyük neticeler husulüne sebep olacak kadar
kuvvet kazanmaktadır. Seçmenlerin reyleri ile seçilmiş bir aday, daha sonra statüsüne ait bazı
itirazlar sebebiyle seçilmemiş sayılmakta ve ondan sonra en çok rey almış aday kazanmış
kabul edilmektedir. Memleketimizde bunun misalleri vardır.47
Halen memleketimizde, adayların seçim kurullarına bildirilmesi, Siyasi partiler
tarafından yapılmaktadır. "Ön seçim" adı verilen bir usul ile, siyasi partiler adayların' tesbit
etmekte ve seçim kurullarına bildirmektedir. Ön seçimlere ve özelliklerine ileride temas
etmek fırsatını bulacağız.48
10 -Seçim Propagandası
Seçim propagandası da Seçim Hukukunun dikkati çeken bir kısmını teşkil eder. Seçim
propagandası demek, "Adayların veya siyasi partilerin, kendi lehine oy toplamak gayesi ile
yaptıkları ve şartları kanunlarda belirtilen bir faaliyettir."
Seçim propagandası siyasi partilerin ve hatta seçmenlerin, adaylar kadar ehemmiyet
verdikleri bir faaliyettir. Dünyada olduğu gibi memleketimizde de, seçim propagandaları
masraflı, zahmetli, eğlenceli ve bazan da üzüntülüdür. Seçim propagandaları kanlı hadiselere
de sebebiyet verebilir ve bu konuda acı misaller vardır.
Seçim Propagandası 298 s.K. nun 49. ve müt. md.lerinde tanzim edilmiştir. Uzun
olan bu hükümlerden bilinmesi gereken sudur : "Propaganda, oy verme gününden
önceki 21 inci günün sabahından başlar ve oy verme gününden önceki günün saat 18
inde sona erer" (md. 49/2)49.
Memleketimizde seçimlerle ilgili olarak üzerinde en çok durulan ve hatta en çok itiraz
ve ihtilaflara mevzu olan bir mesele seçim propagandasıdır. Adaylar ve siyasi partiler, her
seçimde, kendilerine yeteri kadar propaganda imkanının sağlanmadığı veya verilen
imkanların çeşitli yollarla kısıtlandığını iddia etmişlerdir. Radyoda siyasi partilere propaganda
yapmak imkanının verilmesinden sonra bu itirazlar yine devam etmiştir.
11 - Seçim Tutanakları
"Seçim tutanakları, seçimin yapıldığı tarih ve günü oy sandığının kimlerin huzuru ile
ve ne zaman açıldığı, sandık seçmen listesindeki seçmenlerin sayısı, oy kullanan seçmenlerin
sayısı, sandıktan çıkan zarf ile iptal edilen zarfların sayısı, iptal sebepleri, her partinin ve
adaylar ile bağımsızların aldıkları oy sayısını belirten bir metindir".
Bu metnin altını sandık kurulu üyeleri imzalar. Bir partinin veya adayın aldığı oy bu
tutanakla resmiyet kazanır. Bütün ildeki veya memleketteki tutanaklar birleştirilirse, hangi
partinin ne kadar oy aldığı ve kimlerin kazanmış olduğu "resmi" olarak belli olur. Bu
tutanakdan evvel, "resmi" bir neticeden bahsedilemez. Bu tutanak yazıldıktan sonra, sandık
çevresi içinde herkesin görebileceği bir yere asılır ve orada 1 hafta müddetle asılı kalır (Bkz.
298 s.K. tad. 105-106).
Memleketimizde il seçim çevreleri bakımından neticeler kolayca ve çabuk bir şekilde
tesbit ve ilan edilmektedir. Ama Türkiyenin tamamına ait neticelerin ilanı seçimin bitiminden
iki gün kadar sonra mümkün olmaktadır. Bu ilan Yüksek seçim kurulu tarafından yapılır.
Bundan ayrı olarak bir de bütün Türkiye’deki seçim çevreleri ve sandıkları
bakımından partilerin ve adayların aldıkları oyların teferruatlı bir şekilde ilanı vardır. Bu ilan
seçimden ancak iki sene kadar sonra yapılabilmektedir. Bu neticeler Devlet İstatistik
Enstitüsü tarafından kalın bir kitap halinde yayımlanmaktadır.
47
1963 yılında İstanbul Belediye Başkanı seçimlerinde AP adayının durumuna, itiraz edilmiş, AP adayı büyük
bir çoğunlukla Belediye Başkanı seçilmiş olmasına rağmen, Yüksek Seçim Kurulu tarafından seçimi iptal
olurmuş ve onun yerine CHP adayı Istanbul Belediye Başkanı ilan edilmiştir.
48
Adaylık mevzuunda memleketimizde bir doktora tezi yapılmıştır. Bu tezde gerek yabancı memleketlerde ve
gerekse memleketimizde adaylık müessesesi etraflı bir şekilde incelenmiştir : Dr. Oya ARASL1, Adaylık
Kavramı ve Türkiye'de Milletvekili Adaylığı, Ankara, 1972 (Ankara Hukuk Fakültesi Yayını).
49
25.8.1961 t. ye 365 s.K. ile degiştirilmiş şekli (RG. 29.8.1961 - 112693).

94
 12- Oy Pusulası
"Oy pusulası, üzerinde adayların isimleri yazılı bir kağıt parçasıdır." Seçmen, hangi
aday veya adayları seçmek istiyorsa, onun isminin bulunduğu oy pusulasını oy sandığına atar.
Oy pusulaları, bazan tek bir isim ihtiva edebilirler, bazan da bir liste halinde olabilirler.
Memleketimizde müşterek oy pusulaları 1965 seçiminden beri tatbik edilmektedir. Seçmen,
istediği partinin listesini özel bir işaretle işaretleyip, müşterek oy pusulasını sandığa atar.
Bağımsızlar ise, yalnız kendilerinin ismini belirten oy pusulası bulundururlar.
İleride oy pusulaları hakkında daha geniş izahat vereceğiz.
13- Oy verme günü
“Oy verme günü, seçmenlerin oylarını kullanacakları, genellikle sabah iş saatinden
başlayan, akşam iş saatinin bitmesine kadar devam eden bir zaman parçasıdır.” Bu zaman
parçası dışında yani sabahın çok erken saatlerinde ve akşam, müddet sona erdikten sonra oy
verilemez.
Ancak bazı seçim kanunlarında ve bizde akşam oy verme gününün sonu gelmiş
olmasına rağmen oy sandığı başında seçmenler kuyruk halinde bekliyorlarsa onlarında rey
vermeleri kabul edilmiştir. (298 s.K. md. 88).
Diğer taraftan, oy verme günü yukarıdaki tariften de anlaşılacağı gibi sadece bir
gündür. Bununla birlikte Osmanlı döneminde, 1877 yılında yapılan seçimde, İstanbul için
seçmenlerin reylerini kullanabilmeleri için 5 günlük bir müddet tanınmıştır. Bunun gayesi
seçmenlerin seçimlere karşı ilgisizliğini gidermek mümkün mertebe fazla seçmenin seçimlere
katılmalarını sağlamaktır.
Oy verme günü tatil günlerine rastlatılır. Bu suretle de seçmenlerin oy vermek için
zaman ayırmaları mümkün kılınmış olur.
298 s.K. oy verme günü ile ilgili olarak şu hükmü koymuştur :
"Oy verme günü, saat sekizden onyediye kadar geçecek zaman, oy verme
süresidir. Ancak, saat onyediye geldiği halde, sandık başında oyların: vermek üzere
bekliyen seçmenler, başkan tarafından sayıldıktan sonra sıra ile oyların: kullanırlar".
(md. 88).
Oy verme günü seçim propagandası yapılmaz. Bu yasak kitle haberleşme vasıtaları
işin de caridir. "Seçim suçları" adını verdiğimiz, seçim yasaklarına aykırı fiiller umumiyetle
bugün işlenirler.
14-Seçim Suçları
"Seçim suçlar: seçimlerin yapılması, idaresi ve propaganda ile alınan tedbirler ve
evvelce konulmuş kaidelere aykırı fillerdir". Mesela propaganda yasaklarına riayetsizlik,
seçim kurullarının vazife yapmalarına mani olma, kurulların aldığı tedbirlere riayetsizlik,
kurul üyelerinin görevlerini yapmamaları (mesela görevlerine gelmemeleri), birden fazla
seçmen kütüğüne kaydolunma, veya kaydettirme v.s, gibi filler, seçim suçlarını teşkil ederler.
298 s.k. 133 - 180 md.leri arasında bu suçların çeşitlerini, suçluların, takibi ve bunlara
ait cezaları göstermiştir.
298 s.K. seçim suçunu şöyle tarif etmektedir.
"Bu kanuna göre seçim suçundan maksat, seçim işlerinde bu kanun
hükümleri uyarınca görevlendirilmiş bulunan kimselerin bu görevleri dolayısıyla
işlemiş oldukları fiil ve hareketlerle her kim tarafından işlenirse işlensin bu
kanuna aykırı bulunan fili ve hareketlerdir" (md. 179).
Yukarıda verdiğimiz tarif ile bu tarif arasındaki fark, burada, kurulların almış oldukları
tedbirlere riayetsizliğin bir seçim suçu sayılmadığı şeklinde bir mananın çıktığıdır. Mesela
sandık kurullarının almış olduğu bir tedbire riayetsizlik de cezalandırılır; yani bir seçim suçu
sayılır. Nitekim 298 s.k. da bunu 134 md. sinde belirtmiştir. Bu sebeple 298 sK nun tarifinin
eksik olduğu söylenebilir.
15 - Seçim Neticelerinin İlanı

95
 "Seçim neticelerinin ilanı oy verme bittikten ve verilen muteber oylar sayıldıktan
sonra, aday veya adayların, ya da partilerin almış oldukları oyların ve kazananların, yetkili
kurullarca duyurulmasıdır".
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, sandık kurullarınca seçim tutanaklarının tesbit edilmesi
ve asılması, seçim neticelerinin ilanı demektir. Ancak seçim çevreleri, yani iller itibariyle,
seçim neticelerinin ilanı daha mühimdir ve burada ele aldığımız budur. Seçim neticeleri, en
sonunda İl Seçim Kurulu binasının kapısına asılır. Bu askı bir hafta müddetle bekletilir. Bu,
seçim neticelerinin ilanı demektir.
Seçim neticelerinin bir de bütün yurtdaki neticeler olarak ilanı vardır. Bu ilan, Yüksek
Seçim Kurulu tarafından yapılır. Yüksek Seçim Kurulunun yetkilerini yukarıda sayarken bu
noktaya temas etmiştik. İl Seçim Kurulları neticeleri Ankaradaki Yüksek Seçim Kuruluna
gönderirler. Orada birleştirilen neticeler, Yüksek Seçim Kurulu tarafından ilan edilir. Yüksek
Seçim Kurulunun ilanı memleketimizde radyolar yoluyla yapılmaktadır.
Radyoların kendi muhabirlerinden aldıkları neticeleri ilan etmeleri, seçim neticelerinin
ilanı sayılmaz; çünkü “resmi” değildir. Ancak Yüksek Seçim Kurulunun resmi sıfatı haiz
"bildirisi” ile verilen ilan seçimlerin "resmi” neticesi olarak kabul edilir.
Seçimlerin radyolar resmen yoluyla ilan edilmesi, memleketimizde oldukça
gecikmektedir. Genellikle seçimlerin bitmesinden, yani oy verme saatinin sona ermesinden 2
gün sonra resmi sonuçlar ilan edilmektedir. Evvela radyolarla, sonra da Resmi Gazete ile ilan
edilen neticeler, gerek adaylar ve gerekse vatandaşlar için kesin neticeler olarak kabul edilir.
Seçim neticelerinin bu kadar gecikmesinin sebebi, bizde neticelerin, insan eliyle tesbit
edilmesi, bu gaye için makineleri hiç, ya da çok az kullanılmasıdır. 1972 ve 1976 yılının
sonlarında Almanya ve Amerika'da yapılan seçimlerin neticeleri, oy verme saatinin sona
ermesinden takriben, beş saat sonra ilan edilmiştir. Bunu, seçimlerde kullanılan "Bilgisayar''
adı verilen makineler sağlamıştır. Artık memleketimizde bilgisayarlar bu amaçla
kullanılmaktadır.
Seçim neticelerinin ilanında bilinmesi gereken bir diğer nokta da, Seçim Kurullarınca,
seçilen adaylara, seçildiklerini belirten bir tutanağın teslim edilmesidir. Seçilen Milletvekili
(ve eskiden Senatör olan vatandaşlar), bu tutanaklarla, Ankara'ya gelir ve tutanaklarını
Yüksek Seçim Kuruluna ibraz ederler. Yüksek Seçim Kurulu bu tutanağın muteber olduğuna
karar verirse, o kimse seçilmiş, yani Milletvekili veya Senatör olmuş sayılır.
Neticeler Yüksek Seçim Kuruluna gelinceye kadar ve daha sonra, seçilenlerin
durumlarına itirazlar yapılabilir.
16 - Seçimlere itiraz ve Neticelerin iptali
Seçimlerin yapılması, bilhassa adayların tesbiti ile ilgili her işleme kanunlara ve diğer
mevzuata aykırılık sebebiyle itiraz edilebilir. İtiraz yerinde görülürse, yapılmış işlem iptal
edilir; eğer itiraz seçim neticelerine ait ise, neticeler iptal edilir.
Seçimlere itiraz, umumiyetle adaylara ve oyların sayılmasına yapılır. Her iki nevi
itiraz da, eğer yerinde görülürse, büyük neticeler doğururlar.
298 s.K. 110 - 132. md. ler arasında itiraz ve şikayetlerin çeşitlerini ve yollarını
göstermiştir. itiraz hakkım haiz olanlar, "seçme yeterliğine sahip yurttaşlar, siyasi partiler
veya bunların tüzüklerine göre kurulmuş kademelerinin başkanları veya vekilleri, müşahitler,
adaylar ve milletvekilleri"dir. (md. 110).
İtiraz mercileri, "seçim kurullarının kesin olduğu yazılı bulunmayan kararlarına karşı,
her kurulun bağlı olduğu üst kurul" dur. Kesin kararlara karşı itiraz edilemez. Bunun dışındaki
kararlara karşı ise, sandık kurulunun kararlarına karşı, ilçe seçim kuruluna, ilçe seçim
kurulunun kararlarına karşı il seçim kuruluna, il seçim kurulunun kararlarına karşı da Yüksek
Seçim Kuruluna itiraz edilebilir.
Ay. Md. 79 “Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.
Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün
işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları,

96
şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim
tutanaklarını ve Cumhurbaşkanlığı seçimi tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur. Yüksek
Seçim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz.
Yüksek Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.
Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Üyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay
Genel Kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler,
salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkanvekili seçerler.
Yüksek Seçim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile ikişer yedek
üye ayrılır. Yüksek Seçim Kurulu Başkanı ve Başkanvekili ad çekmeye girmezler.
Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması Cumhurbaşkanının halk tarafından
seçilmesi işlemlerinin genel yönetim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur.”
İtirazlar yerinde görüldüğü takdirde, yapılan işlem, iptal edilir. Eğer adaylıklara veya
neticelere itiraz edilmişse ve itiraz yerinde görülmüşse, o kimsenin adaylığı veya ilan edilen
neticeler iptal edilir.

IV — SEÇİMLER İLE İLGİLİ BAZI PRENSİPLER VE KAVRAMLAR

Seçimlerle ilgili bir diğer konu da şudur: Acaba seçilecek kişi nasıl seçilmelidir?
Seçmenler seçmek arzu ettikleri kimseyi ne şekilde seçeceklerdir? Bu hususta ne gibi usuller
vardır? Bir kimsenin seçmen sayılması hangi muameleler neticesinde mümkün olur? Şimdi bu
sorunların cevabını araştırmaya çalışalım.
Seçimlerde kimin kazandığını tespit hususunda çeşitli sistemler bulunmuştur. Aşağıda
bu sistemleri teker teker göreceğiz ve ayrı ayrı fayda ve mahzurlarını ele alacağız. Ancak bu
sistemlere geçmeden önce, bütün seçimlere hakim olan bazı prensiplerden bahsetmek yerinde
olur. Şimdi ele alacağımız prensiplerin hepsi ayni devlette tatbik edilmeyebilir. Bunlardan
bazısı bir devlette veya bir seçim sisteminde, diğer bir kısmı da başka devletlerde ve başka
seçim sistemlerinde tatbik edilebilir. Fakat umumiyetle, seçimlerle ilgili olarak aşağıdaki
prensipler üzerinde durulmuştur, denilebilir.
1982 A.nın 67 md. sine göre memleketimizde, seçimler serbest, eşit, gizli, tek dereceli,
genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre yapılır. 1982 A, seçimler hakkındaki
prensipleri ve sistemleri bu cümle içinde toplamış, bundan başka herhangi bir sistem ve
prensip hükmü sevketmemiştir. Ancak daha sonra yapılan seçim kanunları, seçim sistemlerini
teferruatlı bir şekilde göstermişlerdir. Acaba yukarıda belirtilen cümledeki prensipler
nelerdir? Bunları şimdi teker teker ele alıp esaslarım göstermeye çalışalım.
1 -Seçimlerin Serbest Olması
Seçimlerin serbest olması prensibinin yakın birkaç manası vardır. Şöyle ki:
1) Seçmenler bir baskı ve tesir altında kalmadan oylarını kullanırlar.

2) Vatandaşlar serbestçe aday olabilirler. Kimse onlara mani olamaz. Ancak ve

sadece ilgili kanunların aradığı şartları yerine getirmek zorundadırlar.

3) Vatandaşlar adayları serbestçe destekleyebilirler. Kimse onlara bu konuda tesirde

bulunamaz.

4) Seçim kampanyası yapmasında adaylar arasında ayrım gözetilemez.

5) Seçim boyunca Hükümet tarafsız kamlak mecburiyetindedirler. Hükümet seçime

katılan siyasi partilere ve adaylardan birinin leh ve aleyhinde davranışta
bulunamaz.

A. md. 67/2 gereğince “Seçimler ve halkoylaması serbest, eşit, gizli, tek dereceli,
genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır.

97
Ancak, yurt dışında bulunan Türk vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla
kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.”
Seçimlerin serbest olması, seçmenlerin sandık başına gidip rey vermekte serbest
olmalarını ifade eder. Bir diğer deyişle, seçimler "ihtiyari"dir. Bir kimse sandık başına
gitmeden ve reyini kullanmadan seçim gününü geçirebilir. Bizim Anayasanın kabul ettiği
prensip budur.
Bu usulün karşısında seçimlerin mecburiliği esası yer alır. Buna göre, seçimlerde
oyunu kullanmak seçmen için bir hak veya manevi, ahlaki (moral) bir vazife olmayıp,
kanunun, hukukun yüklediği ve yerine getirilmesi gereken bir ödevdir. Bu ödev özürsüz
olarak yerine getirilmediği takdirde, para cezası yahut vazifesini yapmayan halka teşhiri gibi
müeyyideler uygulanır.
Seçimlerin serbest olduğu memleketlerde sandık başına gitmeyen vatandaşların bazan
yüksek nispetlere ulaştığı görülmektedir. Bu konuda misal verecek olursak; İngiltere'de 1918
genel seçimlerinde oy vermekten kaçınan, yani sandık başına gitmeyenlerin nisbeti % 51,
1919 Romanya'da %54, 1937 de % 42, Finlandiya'da 1922 seçimlerinde % 77, Amerika
Birleşik Devletlerinin 1946 Kasım seçimlerinde % 62 olarak tesbit edilmiştir. Yine belirtelim
ki, bu nispetlerin içine rey vermek isteyip de veremeyenler de dahildir. Yani hastalar, seçmen
kütüklerine kaydedilmeyenler, seçim günü oy veremeyecek durumda olanlar, mesela
seyahatta olanlar, bunların içine dahildir. Umumiyetle seçimlerin serbest olduğu devletlerde
yüksek nisbette seçime katılmama görülmektedir. Fakat yukarıda verilen miktarlar her zaman
bu kadar yüksek olmamaktadır. Bunun dışında seçime katılmama sebepleri arasında, partilerin
hiçbirini beğenmeme, organizasyondan şikayet, seçimle hiçbir şeyin değişmeyeceğini kabul,
seçim şuurundan mahrumiyet ve umumiyetle pazar günü yapıldığı için, tatil gününde
istirahatini bozmak istememe V.S. sayılabilir. Diğer taraftan, usulüne göre verilmemiş oylar
sayılmadığından, katılma nisbeti daha da düşük olarak ortaya çıkar.
Seçimlerin ihtiyari veya mecburi olması milli hakimiyet ve halk hakimiyeti
görüşünden doğmaktadır. Milli hakimiyet görüşüne göre; seçimler bir vazifedir. Halk
hakimiyeti görüşüne göre ise, seçimler bir haktır. Halk kendisine ait olan hakimiyet hakkını
kullanmayabilir. Çünkü bu kendisinin sadece bir hakkıdır. Milli hakimiyette ise, hakimiyet
hakkı onu meydana getiren vatandaşlara ait değil, milletin tamamına aittir. O bakımdan bir
vecibedir. Bu iki görüş arasındaki münakaşalar artık tarihi değeri olan münakaşalardır, o
sebeple üzerinde durmuyoruz. Bu açıklamalar Anayasa’ya uygundur. A. md. 175/son hükmü
seçimlerin “mecburi” olduğuna işaret eden bir hükümdür.
“Halkoylamasına, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahallî genel seçimlere
iştiraki temin için, kanunla para cezası dahil gerekli her türlü tedbir alınır.”
Ancak burada kastedilen seçime katılmayı teşviktir. Ama bu hüküm yanıltıcıdır ve
uygulanmaktadır. Yani seçimler katılmayan vatandaşlara bir ceza uygulanmamaktadır.
2 - Seçimlerin Eşit olması
Seçimlerin eşit olması, herkesin sadece bir oy hakkına sahip olması demektir.
Vatandaşlar, başkalarından farklı olarak birden ziyade oy verme hakkına sahip değillerdir.
1982 Anayasasının kurmuş olduğu sistem budur. Bazı devletlerde de bu sistem tatbik
edilmektedir. Ancak bunun karşısında bazı sistemler vardır, bunlar da şunlardır:
a) Çok sayılı oy (müteaddit oy - vote plural):
Bu sistemde seçmenlerden muayyen bazı şartları haiz olanlara diğer bir rey hakkı
tanınmaktadır. Mesela, Belçika'da 1893 tarihinden itibaren değiştirilmiş şekliyle tatbik edilen
sisteme göre, 25 yaşını bitirmiş ve seçmen olabilme ehliyetine sahip olan her şahıs bir oy
hakkına sahiptir. Fakat 35 yaşını bitirmiş bir aile reisi, ikinci bir oy hakkına sahip kılınmıştır.
Muayyen kıymette bir gayrimenkule sahip bulunan kimse, üçüncü bir rey daha
kullanabiliyordu. Nihayet entellektüel ehliyet de bu hususta rol oynamaktadır. Yani yüksek

98
tahsil müesseselerinden diploma almış olanlara bir rey daha veriliyordu. Bu suretle Belçika'da
en çok üç oylu bir sistem kabul edilmiş bulunuyordu.
b) Katsayılı oy (Vote multiple):
Bu sistem 1951 yılına kadar İngiltere'de tatbik edilmiştir. Bu sisteme göre bir İngiliz,
işi dolayısıyle ilgili bulunduğu yerde bir oy, ikametgahının bulunduğu yerde bir oy, bir
gayrimenkule sahipse, onun bulunduğu yerde de bir üçüncü uy hakkına sahip bulunuyordu.
Ancak belirtmek gerekir ki, seçmen oyunu kullanmak için ilgili seçim bölgesine bizzat gitmek
mecburiyetindedir. Eğer gidemezse, haliyle, ikinci ve üçüncü oylarını kullanamıyacaktır.
c) Aile oyu (Vote familiale):
Bu sistem, aile babaların memlekete bekarlardan çok daha faydalı oldukları
görüşünden ortaya çıkmıştır. Çocuğu olan aile babaları birden fazla oya sahip kılmak suretiyle
çocuk nispetinin artması isteniyor ve fertler teşvik edilmiş olunuyordu. Bu sistemde, birinci
olarak aile reisine çocuklarının sayısı kadar oy hakkı tanımak şekli vardır. Bu suretle o aile
reisine çocukları temsil etme yetkisi verilmiş oluyor. İkinci şekil ise, ancak belli sayıda
çocukları olan aile reislerine oy veriliyordu. Mesela, Fransa'da Vichi idaresindeki Patain
Anayasa Projesi, üç veya daha fazla çocuğu olan aile reislerine bir oy hakkı daha veriyordu.
Bu sistem artık zamanımızda kaldırılmıştır. Sadece, İspanya Anayasasında yapılan
değişiklikle, 14 Aralık 1966 referandumunda kabul edilmiştir.
3 - Seçimlerin Gizli Olması
Seçimlerin gizli olması, seçmenin, reyini kimsenin görmediği bir yerde atabilmesi
demektir. Seçmen umumiyetle hücre şeklinde yapılan bir yere girer ve oradan kendi vicdanına
göre herhangi bir rey pusulasını sandığa atar.
4- Seçimlerin Tek Dereceli Olması
Bu sistemde seçmenler doğrudan doğruya seçilecek kimseleri seçmek için rey verirler.
Mesela, parlamento seçimlerinin tatbik edildiğini düşünelim. Seçmenler rey sandığının başına
gidip kimin seçilmesini istiyorlarsa, yani kimin parlamento üyesi olmasını istiyorlarsa, o
kimseye rey verirler. Reyler sayılır ve parlamento üyeliğine seçilmiş kimseler tesbit edilmiş
olur.
Bunun karşısında iki dereceli seçim yer alır. Bu sistemde seçmenler rey sandığına
giderler, rey verirler. İkinci seçmen (müntehib-i sani) adını verdiğimiz bir grubu seçerler,
ikinci seçmenler bir müddet sonra kendi aralarında toplanır, esas parlamento üyelerini
seçerler. O halde iki dereceli sistemde, iki defa seçim yapılmış olmaktadır. Bizde seçimler
1946 senesine kadar iki dereceli idi. 1946 senesinden sonra tek dereceli hale getirilmiştir.
Mukayeseli hukuktan bir örnek olarak verelim ki, halen Amerika Birleşik
Devletlerinde Cumhurbaşkanı çift dereceli bir seçimle seçilmektedir. Seçmenler, büyük
Amerikan seçmen kitlesi, rey sandıklarına gidip, ikinci seçmenleri seçmekte, bunlar da bir
müddet sonra birleşerek Amerika Birleşik Devletleri başkanı olacak kişiyi seçmektedirler.
Ancak gazetelerde, radyo ve televizyonlarda birinci seçimler üzerinde durulmaktadır. Çünkü
birinci seçimde hangi partiye mensup ikinci seçmenler seçilir ise, bu, o partinin başkan
adayının ileride seçileceğini gösterir. Bu sebeple birinci seçim ameliyesinin sonunda kimin
başkan olacağı belli olur.
5 –Seçimlerin Umumiliği
Bu prensibe genel oy (suffrage universel) adı da verilmektedir.
Seçimlerin umumi olması, herkese seçme hakkı verilmesi dernektir. Bu hususta
doğum, servet ve tahsil gibi sebepler rol oynamazlar. Ancak kanunlar bazı şartlar tespit
etmişlerdir. Mesela, vatandaş olmak şartı, muayyen yaşa gelmek, 18 yaşını bitirmiş olmak, 21
yaşını bitirmiş olmak, gibi. Türkiye'de seçmen olabilmek için, 18 yaşını bitirmiş olmak asgari
bir yaştır. Amerika'da ve Almanya'da son olarak yapılan değişikliklerle 18 yaş asgari yaş
kabul edilmiştir. Diğer bir şart olarak, akıl ehliyeti dediğimiz, hukuki bir muameleyi yapma
ehliyetine sahip olmalıdır, kamu hizmetlerinden yasaklı olmamalıdır, silah altında bulunan

99
kimseler olmamalıdır. Bunlar dışında bir takım şartlar vardır ki, bunlar her memleketin
kanunlarında ayrı ayrı tespit edilmiştir. Belirtelim ki, seçmen yaşının 18's indirilmesi bazı
siyasi partiler tarafından savunulmaktadır.
Seçimlerin umumiliği prensibiyle ilgili olarak en çok üzerinde durulan cinsiyet
farkının seçmenlik şartı bakımından rol oynamamasıdır. Yani, bir kimse diğer şartlara sahip
olduktan sonra, kadın veya erkek, kim olursa olsun, seçmen kabul edilmektedir. Umumiyetle
kadınlara seçme ve seçilme hakkı daha geç tanınmaktadır. Türkiye'de 1934 yılındaki Anayasa
değişikliğinden sonra, kadınlar da seçme ve seçilme hakkına sahip kılınmışlardır 50. Bir misal
olmak için verelim ki, İngiltere'de 1928 yılında, Fransa'da 1946 yılında, İsviçre'de ise 1971
yılında kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır.
Genel oyun karşısında sınırlı oy yer alır. Bu sistemde seçmen olabilmek için ancak
bazı şartlara sahip olmak istenir. Şayet servet esasına, zenginlik esasına göre bir şart
aramıyorsa, buna "suffrage censitaire" denilir. Şayet tahsil şartına bağlamıyorsa, buna da
"suffrage capacitaire" adı verilir.
6 - Sayımın Açık Olması
1961 Anayasası’nın seçimler ile ilgili olarak kabul ettiği son prensip, sayımın ve
dökümün açık olmasıdır. Bu şu demektir: Rey verildiği zaman gizli olan işlem, rey verildikten
sonra açıklığa kavuşturulmaktadır. Yani sandıklar herkesin gözü önünde açılır, sayım yapılır,
dökümü çıkartılır; kimlerin ne kadar oy aldığı belirtilir ve neticede hangi partinin veya
adayların kazanmış olduğu tesbit edilir.
Bizim seçim sistemimizde sandık kurulları tespit edilmiştir. Sandık kurulları birkaç
kişiden meydana gelir, ayrıca siyasi partilere "gözlemci" adı verilen kimseler gönderme hakkı
tanınmıştır. Bunlar da seçimleri takip ederler, bilhassa sandığın açılmasını, reylerin sayılmamı
ve dökümün yapılmasını kontrol ederler. Böylece "seçimlerin aleniliği" gerçekleşmiş olur.
Bunun karşısındaki sistem, "seçimlerin gizliliğidir”. Hemen belirtelim ki, seçimlerin
gizli olması, diktatörlük rejimlerinde görülen bir sistemdir. Diktatörlüklerde vatandaşa
göstermelik olarak rey hakkı tanınır. Vatandaşlar sandığa gidip rey verirler, fakat verdikleri
reyler ne nispette olursa olsun, seçim sandıkları gizli olarak açılır ve bir müddet sonra
diktatörlük rejimlerinin desteklediği kimselerin kazanmış oldukları ilan edilir. Buna da,
seçimlerin gizliliği ismi verilir.
1950 t. Seçim K., memleketimizde uygulanmakta olan "açık oy" "gizli tasnif" usulünü
kaldırmıştır.
Seçimlere hakim olan prensipler içinde Anayasada belirtilmeyen ve fakat bazı
devletlerde az da olsa kabul edilen "mesleki temsil" esasını zikretmek lazımdır. Mesleki
temsilin ana fikri şudur : Seçimler sadece fertlere tanınmamalı, muayyen meslek gruplarına da
seçme ve temsilci gönderme hakkı tanınmalıdır. Böylece bu mesleğin veya o meslek
grubunun görüşleri parlamentoda veya ilgili meclislerde ileri sürülmeli, açıklanabilmelidir.
İşte bu şekildeki bir sisteme korporatif veya sendikalist temsil ismi de verilmektedir.
Sendikalar veya muayyen meslek odaları kendi temsilcilerini seçip gönderirler. Bu şekilde
meydana gelen Devletlere de Korporatif Devlet ismi verilir. Bu sistem dünyada çok az tatbik
edildiği için sadece esaslarını belirtmekle iktifa ediyoruz.
Seçimlere hakim olan prensipler bunlardır. Demin de belirttiğimiz gibi, bu prensiplerin
muhtelif devletlerde tatbik şekli biraz farklı olabilir.
Şimdi bir diğer konuya temas edelim.
V — OY ÇEŞİTLERİ
Seçmen, rey sandığına gittiği zaman acaba nasıl bir rey pusulası veya varakası atar
veya atabilir. Bu sorunun cevabını iki şekilde vermek mümkündür:
1- Tek isimli Oy

50
Kadınların Belediye seçimlerine 1930 yılından itibaren katıldıklarını belirtmek yerinde olur.

100
 Tek isimli ayda, seçim çevresine bağlı bir tek adayın ismi belirtilmiştir. Veya her parti
bir tek aday ismi vermiştir. Pusulada tek bir adayın ismi bulunmaktadır. Seçmen hangi adayı
seçmek istiyorsa o adayın isminin bulunduğu pusulayı rey sandığına atar (Şekil : 1).
AHMET
(Şekil: 1)
Bu sistem, çoğunluk sistemi tatbik edilen dar bölgeli çevrelerde görülür. Dar bölgeli
seçim çevresi demek; seçimler bütün yurtta yapılmaktadır, fakat, iller, çok küçük mahallelere
veya bölgelere ayrılmışlardır. Bir çevrenin tanıdığı, bildiği bir kişi o çevreden seçilmektedir.
Partiler kendi adaylarını bu çevrenin tanınmış kişilerinden seçerler. Mesela, İngilterede dar
bölgeli bir sistem tatbik edilmektedir. Belirtmek lazımdır ki, bu şekilde seçimler, daha çok o
çevrenin ileri gelenleri arasında bir nevi rekabet şeklinde ortaya çıkmaktadır.
2- Listeli Oy

Bu oy şeklinde, oyların üzerinde bir liste halinde adayların isimleri bulunmaktadır.

Siyasi partiler daha geniş çevrelere yayılan bir sahada adaylarını tespit etmişlerdir. Ve o seçim
çevresinde kaç kişi seçiliyorsa, o kadar isim göstermişlerdir (Şekil : 2, 3).
Aliye Ali
Bedriye Bedri
Cemile Cemil
Emine Emin
Saliha Salih
Zekiye Zeki

(Şekil : 2) (Şekil : 3)
Seçmenlere listenin tamamına rey verme hakkı tanınmıştır. Ancak bu konuyla ilgili
olarak şu noktalar göz önünde tutulmalıdır: Acaba, seçmen, listede değişiklik yapabilir mi?
Bu sorunun cevabında listeli oyun çeşitleri ortaya çıkar. Bunlar üç tanedir:
a) Bloke Liste (oy) :
Bu çeşit oy'da, seçmenler listede hiçbir değişiklik yapamazlar. Seçmenler, adayların
isimlerini ihtiva eden oy pusulalarından birini olduğu gibi sandığa atmak
mecburiyetindedirler. Halen memleketimizde bu çeşit bir oy pusulası sistemi
kullanılmaktadır.
b) Karma Listeli Oy:
Eğer seçmen listede değişiklik yapabilirse, yani bazı isimleri silip, bazı yeni isimler
ilave edebiliyorsa buna, "karma liste" ismi veriyoruz (Şekil :4).
Aliye Aliye
Bedriye Bedri
Cemile Cemile
Emine veya Emin
Saliha Saliha
Zekiye Zeki

(Şekil :4)
c) Tercihli Oy Pusulası
Seçmen elindeki listedeki aday sırasını değiştirebilir mi? Arka sırada bulunan
kimseleri öne yazabilir mi, veya işaretleyebilir mi? Eğer işaretleyebilirse, sıraları
değiştirebilirse buna, "tercihli oy" ismi verilmektedir (Şekil : 5, 6). Memleketimizde gerek
karma liste usulü, gerekse tercihli oy tatbik edilmiştir. Bir seçim çevresinde bir kişi
seçilecekse ve aday da tek ise, zorunlu olarak oy pusulası tek isimli olur. Bu durum daha çok

101
mahalle muhtarlarının seçiminde ve tek senatör çıkaran illerdeki seçim veya tek senatör veya
milletvekilliği için yapılan ara seçimlerde görülür.

Ali x Aliye
x Bedri Bedriye
Cemil x Cemile
x Emin Emine
Salih x Saliha
x Zeki Zekiye

(Şekil : 5) (Şekil : 6)
Görülüyor ki, vatandaş veya seçmen, rey sandığına giderken elindeki oy pusulasının
çeşitleri ortaya bazı sistemler çıkartmaktadır. Seçimlere hâ'kim olan genel prensipleri
gördükten ve oyların çeşitlerini belirttikten sonra şimdi, şu soruyu soralım : Acaba bu
prensipler altında ve bu oylarla kimlerin seçildiğini nasıl tespit edeceğiz? Seçim sandıkları
açıldıktan sonra, kimlerin kazanmış olduğu nasıl tesbit edilecektir? Şimdi bunları görmek icap
eder. Reyler sayıldıktan sonra kimlerin kazandığım tespit işi, basit görülürse de, kolay
değildir.

İkinci Başlık:OYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ (SEÇİM SİSTEMLERİ)

Bu sorunun cevabıda "Seçim Sistemleri" ismini verdiğimiz konu yer alır. Oyların nasıl bir
netice doğurması hususundaki düşünceler ortaya bazı "sistemler” çıkartmıştır. Bu seçim
sistemleri başlıca iki grupta toplanabilir. Bu iki grup da kendi içinde bazı kısımlara ayrılırlar;
yani bazı seçim sistemleri ortaya çıkar. Ancak bu yan seçim sistemleri de iki ana seçim
sisteminden ortaya çıkmıştır. Adı geçen iki ana seçim sistemi;
I. Çoğunluk sistemi ve
2. Nisbi temsil sistemi'dir.
Şimdi bunları göreceğiz.

I — ÇOĞUNLUK SİSTEMİ
Giriş
1961 Anayasamızın yapılması sırasında ve ondan sonra memleketimizde seçim
sistemleri üzerinde oldukça yoğun bir münakaşaya rastlanır. Bu münakaşalar, Nisbi Temsil ile
Çoğunluk Sisteminden birini tercih noktası üzerinde cereyan etmiştir. Vaktiyle DP. iktidarı
karşısında uzun müddet muhalefette kalanlar bu statülerinin tekerrürüne mani olmak için nisbi
temsil sistemini müdafaa etmişler ve Anayasamızı hazırlamak için toplanan Temsilciler
Meclisinin yaptığı Seçim Kanununa da bu sistemi idhal ettirmişlerdir. Böylece, artık hiç bir
partinin tek başına iktidara gelememesini garanti altına almışlardır.
Diğer taraftan, Ekim 1965 Milletvekili seçimleri ile tek başına iktidara gelen A.P.
seçim beyannamesinde, vatandaşlara bazı seçim sistemlerini değiştireceğini vaadetmiştir.
Mesela Milli Bakiye sistemi kaldırılacak, Cumhuriyet Senatosu seçimlerinde Çoğunluk
Sistemini kabul eden ve Temsilciler Meclisi tarafından yapılan 304 s.K. nun sistemine
dönülecektir.
Dikkati çeken bir diğer nokta da "eski muhalefetin yeni iktidar" karşısında Çoğunluk
Sistemine karşı şiddetle cephe aldığıdır. Parlamentoda temsilcisi bulunan diğer küçük
partilerin de aynı paralelde fikir yürüttükleri müşahede edilmektedir. Çoğunluk sistemi bu
hücumlarda o kadar kötü gösterilmekte, o derece itham edilmektedir ki, bu sistemin tatbiki
doğrudan doğruya bizi dikta rejimlerine götürecekmiş gibi, bir hava verilmektedir.

102
 İşte biz bu kısımda, evvela bu sistemin esaslarını gösterecek, sonra da, sistem
hakkındaki görüşlerimizi belirteceğiz.
Kavram: Çoğunluk sisteminde verilen oyların çoğunluğunu alan parti veya aday
kazanmış olur. Muayyen bir seçim çevresinden kaç milletvekili çıkacak ise, bunların hepsini,
oyların çoğunluğunu alan parti kazanır. Mesela 10 milletvekili çıkaracak bir çevrede, üç
partinin seçime katıldığını ve bu partilerden (A, B, C) yalnız A partisinin verilen reylerin
çoğunluğunu aldığını kabul edersek, 10 milletvekili yalnız A partisi üstesinden çıkacak, diğer
B, C partileri çoğunluğu alamadıklarından, hiç bir milletvekili çıkaramayacaklardır. Böylece,
o çevrenin bütün milletvekilleri A partisine ait olacaktır.
Şimdi asıl mühim mesele şuradadır : Acaba nasıl bir çoğunluğu temin eden partiyi
kazanmış addedeceğiz? Verilen reylerin yandan bir fazlasını alana mı çoğunluğu temin etti
diyeceğiz, yoksa başka bir çoğunluk çeşidi var mıdır? Bu sorunun cevabı bizi Çoğunluk
Sisteminin çeşitlerine götürür.

A. Çoğunluk Sisteminin Çeşitleri

1 -Mutlak Çoğunluk
Bu sistemde kazanabilmek için verilen reylerin yarıdan fazlasını almak şarttır. Bir
diğer deyişle, bir partinin kazanması için verilen reylerin en az yandan bir fazlasını alması
aranır. Bu çoğunluğu temin edemeyen kazanamaz. Mesela 5 milletvekili çıkaran bir seçim
çevresinde 3 partinin (A, B ve C partileri) seçime iştirak ettiğini düşünelim. O seçim
çevresinde verilen oy sayısı ise, 10.000 olsun. Bu üç partiden herhangi birinin kazanabilmesi
için en az 5001 oy alması icab eder. Mesela, misalimizde A partisinin 5001 oy aldığını kabul
edersek, o seçim çevresinin 5 milletvekilini de A partisi kazanmış olur. B ve C partilerinin bu
durumda almış oldukları oy sayısı nazara alınmaz; bu sebeple de o seçim çevresinden hiç
milletvekili çıkaramazlar. Muayyen bir sayıda mutlak çoğunluk ancak bir tane olup, diğer
partilerin ikinci bir mutlak çoğunluk çıkartması imkan dışında olduğundan, kazanmaları da
bahis konusu değildir.
Çoğunluk sisteminin bu çeşidi ilk defa 12 y.y. da Alman toplum hayatında
kullanılmaya başlanmıştır. 13. y.y. boyunca Alman Reich'ında, Milli İradenin teşekkülünde
tedricen tatbik edilmiştir. Ancak esaslı olarak ilk defa 1496’da Alman Reichstag'ının
(Parlamento) kararları için tatbik edilmiştir. Parlamento seçimlerinde ise, ilk defa 1429 tarihli
bir kanunla İngilterede tatbik edilmiştir. 17. y.y in ortalarında çoğunluk prensibi
Parlamentonun kararlan için kesin olarak kabul edilmişti. Ortaçağda her tarafta bilinen, 14.
y.y. da da ona göre seçim yapılan ve kararlar alman çoğunluk prensibinin tatbikatına istisna
olan memleket, ancak ilk defa 1592 de bu prensibi kabul eden, İspanyadır.51
Çoğunluk prensibini Demokrasinin unsurları arasına ilk defa sokan ise J.J.
ROUSSEAU olmuştur52.
Bu sistemde mühim olan A partisinin karşısında B ve C partilerinin aldıkları oy
sayısının hiç nazara alınmamış olmasıdır. Mesela A Partisinin 5001 reyine mukabil B Partisi
4999 oy dahi alsa, yine bir tek milletvekili çıkartamayacaktır.
Şayet hiç bir parti mutlak çoğunluğu, mesela misalimizde 5001 oy alamazsa ne olur?
A Partisinin 5000,
B Partisinin 3500,
C Partisinin ise 1500
oy alması halinde, hiç bir parti, mutlak çoğunluğu temin edemediği için, milletvekili
çıkartamayacaktır, Bu halde yapılacak muamele nedir?

51
STIER-SOMLO, 108- 109.
52
ARMAOĞLU, 19.

103
 Bu gibi hallerde, ya ikinci bir tur yapılır. İlk seçimle ikincisi arasında mesela bir hafta
kadar bir ara bırakılır. Bu müddet zarfında partiler veya adaylar arasında pazarlıklar yapılır.
Tatbikatta adaylar hazan menfaat mukabilinde diğer adaylar lehine feragat etmektedirler. Bu
kabil entrikalara sebebiyet verdiği için bu sistem tenkit edilmektedir.
Bu usul eskiden beri Fransa’da tatbik edilmektedir. İkinci Turda artık mutlak çoğunluk
aranmamakta, en çok oy alanlar seçilmiş sayılmaktaydı. 53 30.11.1875 tarihli kanunun 18/2
md. sinde de bu sistem kabul edilmişti. 54 Bugün Fransa’da V. Cumhuriyet Rejiminde de aynı
usule başvurulmaktadır.55
Yahut da ilk turda rey alan muhtelif adaylar arasında (en çok oy alan iki veya üç aday
arasında) seçim (Stichwahl) yapılır.56
Bu çeşit hükümlerin olmadığı yerde, istenilen çoğunluk elde edilinceye kadar seçim
uzatılır. Eski Bavyera'da böyle idi.57
Burada hatıra gelen bir ihtimal de, oyların eşit çıkmasıdır. Bu gibi hallerde kaideten
Kur'a (Los) çekilir. 31.5.1869 tarihli Alman Reich Seçim Kanununun 12/2. md. si bu şekilde
hareket etmişti. Bazı devletlerde ise, daha yaşlı olanın lehine karar verilmektedir (30.11.1875
tarihli Fransız Kanunu, md. 12/2)58.
Burada şunu söylememiz gerekir ki, bu sistemde bir tek kişi seçilecekse oylar bir şahıs
için verilir. Bunun neticesini elde etmek kısa zamanda mümkündür. Çünkü, bir tam sayıda
mutlak çoğunluk bir tane olacağı için, bir tek şahsın seçilmesi, tek turda mümkün olabilir.
Fakat burada da mutlak çoğunluk elde edilemezse yukarıda anlattığımız yollara başvurulur.
Yok eğer birden çok şahıs seçilecekse, ayni usul her bir şahıs hakkında tatbik edilir. Yani her
bir şahıs için ayrı bir tur yapılır59.
Tek isimli ve iki turlu mutlak çoğunluk 1871 den 1918 e kadar Almanya'da tatbik
edilmiştir. Burada da her seçim çevresinde bir üye seçilmektedir. Şayet ilk turda hiç bir aday
mutlak çoğunluğu alamazsa, birinci turda en çok rey almış iki aday arasında tekrar oylamaya
başvurulur. Mutlak çoğunluk tekrar sağlanamazsa, partiler şanslarını korumak için bir aday
üzerinde anlaşırlar. Bu duruma ekseriya birden çok seçim çevreleri için yapılan anlaşmalarda
raslanır. Mesela A partisi (1) no. lu seçim çevresinde, kendisi lehine (2) no. lu seçim
çevresinde vazgeçen B partisi lehine feragat etmektedir60.
Bu anlaşmanın gayesi muayyen sayıda, hiç değilse 1 üye kazanmaktır. Çünkü partiler
karşılıklı feragat etmek sureti ile muayyen bölgelerde birbirlerinin şanslarını arttırmaktadırlar.
Bu anlaşmaya çok defa karşılıklı fedakarlıklarla yapılan kötü bir Trampa (Kuhlhandel) isnadı
yapılmaktadır61. Bu anlaşmalar parti merkezleri kanalı ile olur. Partiler diğer bir takım
ittifaklar da yapabileceklerinden, bu birleşme, yalnız o seçim için olup, Parlamentodaki
işbirliği veya gelecek seçimler için bir birleşme manasına gelmez62.
Mutlak çoğunluk yukarıda gösterdiğimiz devletlerden başka Türkiyede de 1920
seçimlerinde de tatbik edilmiştir.63 Bu sistem bugün ancak V. Fransız Cumhuriyetinde 64 ve
eskiden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliğinde tatbik edilmekteydi.65
53
BAŞGIL, 23. Burada mutlak çoğunluk ile basit çoğunluk birleştirilmiş olmaktadır (KIPP, 310)
54
JELLINEK, 219, 6 no.lu not. 31.5.1869 tarihli Reich seçim Kanununun md. 12. Baden Eyaletinin 24.8.1904
tarihli Kanununun 67. maddesi de aynı sistemi benimsemişti (Bkz. Ibid., 219, 7 no.lu not).
55
Yeni Fransız Anayasası Üzerine Bir Seminer, Ankara, 1960, sh. 40.
56
JELLINEK, 219.
57
Ibid., 220
58
Ibid., 219 - 220.
59
ESCHENBURG, 199.
60
Ibid., 205 -206.
61
NAWIASKY, 238.
62
ESCHENBURG, 206.
63
Bkz. Pembe Kitab, 22.
64
Bkz. Yeni Fransız Anayasası Üzerinde Bir Seminer, op. cit., sh 39 ve müt:
65
Pembe Kitab, XIX. Mutlak Çoğunluk için ayrıca bkz. CELALLEDDİN BEY, 205; GRASSERIE, 33.

104
 2 - Basit Çoğunluk66
Bundan maksat, partilerin aldıkları oyların diğerlerine nisbeten çokluğudur. Bir
partinin kazanabilmesi için, almış olduğu oy sayısının diğer partilerin aldıkları oylardan fazla
olması kafidir. Yoksa mutlak çoğunlukta olduğu gibi oyların yandan bir fazlasmın alınması
aranmaz. Yukarıda verdiğimiz misale dönecek olursak: A B ve C partilerinden; A Partisinin
3500, B Partisinin 3600, C Partisinin 2900 oy aldığını kabul ettiğimiz takdirde, o çevrenin 3
milletvekilini de B partisi çıkartacaktır. Halbuki B Partisinin almış olduğu oy adedi verilen
oyların mutlak çoğunluğundan azdır. Fakat buna rağmen, sırf diğer partilerden fazla oy alması
sebebiyle seçimi kazanmış olur.
Basit çoğunlukta kolayca neticeye varmak mümkündür. Çünkü burada oyların
karşılaştırılması bahis konusudur. Küçük bir fazlalık seçimi kazandırabilir 67, Mesela
yukardaki misalimizi şu şekilde versek durum değişmeyecek, yine B partisi seçimi kazanmış
olacaktır.
A Partisi 4500,
B Partisi 5000,
C Partisi 500.
Görülüyor ki, A partisi B partisinden 500 oy az alması sebebiyle hiç bir milletvekili
kazanamamış, o seçim çevresinin 3 milletvekili de B Partisine kısmet olmuştur. Halbuki
aldığı oy fazlalığı sadece 500. dür. Hatta daha da az bir fark olsa, durum değişmeyecek, bütün
milletvekillerini yine B partisi kazanacaktır. Çünkü, dediğimiz gibi, burada oyların
karşılaştırılması bahis konusudur. Ve bu sebeple her zaman kolaylıkla bir netice alınmaktadır.
Halbuki biraz evvel anlattığımız mutlak çoğunlukta bu gibi durumlarda seçim neticesiz
kalabiliyordu.68
Burada tek isimli yahut listeli seçim bahis mevzu olabilir. Fakat mutlak çoğunluktan
farklı olarak seçim neticesi alabilmek için bir tur kafi gelmektedir. İkinci bir tura ihtiyaç
kalmaz; ancak oyların eşit olması halinde kur'a söz konusu olabilir.69
Basit çoğunluk, seçim neticelerinin hesaplanması ve kısa zamanda bitmesi bakımından
elverişli olduğundan çoğu devletlerin seçim mevzuatına girmiştir. Bunların başında İngiltere
gelir.70 Bundan başka 9.4.1906 tarihli Bavyera Eyalet Meclisi Seçim Kanununun 14 md. sine
göre de, Basit Çoğunluk esas alınmıştır. 71 Nihayet bizim seçim mevzuatımızda da Basit
Çoğunluk Sistemine rastlamaktayız. Fakat bu sistem 1961 yılına kadar TBMM seçimlerinde;
1961 - 1964 arasında ise Cumhuriyet Senatosu seçimlerinde bahis konusu olmuştur. 72

3 - Mevsuf Çoğunluk
Burada da kazanmak için bir çoğunluk aranmakta ve fakat bu çoğunluğun mutlak
çoğunluktan fazla muayyen bir dereceye ulaşması şart koşulmaktadır. Ancak bu dereceye

66
Aynı sistem için "izafi' ekseriyet" denildiği gibi, "nisbi çoğunluk" tabiri de kullanılmaktadır. Biz yeni bir terim
olan "basit çoğunluk" terimini tercih ettik: Bununla beraber Alman müellifleri çoğunlukla nisbi yahut izafi
çoğunluk mânasma gelen "relative Mehrheit" terkibini kullanmaktadırlar. Buna mukabil "Basit çoğunluk
(einfache Mehrheit) tabiri enderdi.
Burada önemli olan "Nisbi Temsil" ile '`Nisbi Çoğunluk"un birbirine karıştırılmamasıdır. Nisbi temsil,
Çoğunluk Sisteminin karşısında ve ondan ayrı bir sistem olduğu halde, Nisbi Çoğunluk, Çoğunluk Sisteminden
ayrı bir şey değil, bilâkis onun bir çeşididir.
67
ESCHENBURG, 198.
68
JELLINEK, 219.
69
ESCHENBURG, 198.
70
JELLINEK, 219; NAWIASKY, 238; FRIEDRICH, 318.
71
JELLINEK, 219 da 5 nolu not. JELLINEK ayrıca bazı. Kuzey Amerika devletlerinin büyük kısmının bu
sisteme dahil olduğunu söylemektedir (sh. 219)
72
Bu sistem için ayrıca bkz. GRASSERIE, 32 ;FRIEDRICH, 318 ve müt.

105
varan partilerin kazanmasından bahsedilmektedir. Bu çoğunluk 2/3, 3/4, 3/5, 4/5 ve 7/10 gibi
nisbetler olabilir. Bu nisbeti elde edemeyenler kazanamazlar.
Hemen söylememiz icab eder ki, bu sistem, tatbikatta yerleşmemiştir. Hiç bir milletin
seçim hukukunda bunun misali yoktur. Yalnız bazı devletlerde, Devlet Başkanı bir kanun için
Red hakkını (Veto) kullandığı vakit, bu kanun, Parlamentoda tekrar görüşüldükten sonra kat'i
olarak kabul edilmiş sayılır Ancak bunun için Parlamentonun mevsuf çoğunluğu aranır.
Divan-ı Harplerde de, bazen mahkum etmek için basit çoğunluğa üstün bir çoğunluk şart
koşulur.73 Bir de derneklerde tüzük değişmeleri ile Anayasa değişiklikleri için ekseriyetle 2/3
gibi mevsuf bir çoğunluk kabul edilmektedir. Fakat seçimlerde bu yola başvurulmamıştır.
Mamafih mutlak çoğunluk sisteminin tatbikatta rastlanan bir şekli mevsuf çoğunluk
sistemine yaklaşmaktadır: Bu da, bir adayın seçilebilmesi için, kayıtlı seçmenlerin muayyen
bir mikdarı kadar oyu şahsında toplamasıdır. Buna göre, bir adayın seçilebilmesi için, verilen
muteber oyların yarısından fazlasını elde etmiş olması kâfi görülmeyip, kayıtlı seçmen
adedinin muayyen bir nisbetini de kazanmış olması lazımdır. Meselâ kayıtlı seçmen saysının
1/8 veya 1/4 kadarı da oy almak şartı gibi. Fransada 1848 tarihli seçim kanunları kayıtlı
seçmenin 1/8 ve gene aynı usulü benimsemiş olan 1885 tarihli seçim kanunu ise, kayıtlı
seçmen adedinin 1/4 nisbetinde oy alınmasını şart koşuyordu.74 Bu çeşitli çoğunluğa belki
"Yarı Mevsuf Çoğunluk" (Majorite Semiqualifie) denilebilir.75
Şâyet seçim kanununda mevsuf çoğunluk sağlanması şart koşulmuşsa, bu takdirde
seçimin neticesiz kalmasına katlanmak gerekir. Yahut birinci turu takiben basit çoğunlukla
yetinilir.76 Bu sistem daha çok parlamento seçimi dışında kalan sahalarda, Anayasa
değişiklikleri, tüzük tâdilleri v.s.77 kullanıldığından üzerinde fazla durmuyoruz.
Çoğunluk sisteminin esasları ve çeşitleri bunlardan ibarettir. Bu izahatı verdikten
sonra, şimdi de bu sistemin fayda ve mahzurları üzerinde durmak icab eder.
B. Çoğunluk Sisteminin Fayda ve Mahzurları
Evvela şunu söyleyelim ki, çoğunluk sistemi hakkında ileri süreceğimiz mahzurlar bizi
Nisbi Temsile götürür. Yahut tersine, Nisbi Temsilin mahzurları çoğunluk sisteminin
faydalarını teşkil ederler. Buradan da anlaşılıyor ki, Çoğunluk ve Nisbi Temsil sistemleri biri-
birine zıt bir takım düşüncelerden hareket ederler. Çoğunluk sisteminde esas gaye "istikrar"
dır. Yani seçimler neticesinde ortaya çıkan Hükümetin nisbeten devamlı olması, sık sık
güvensizlik oyu ile düşürülmemesi, kabine buhranlarına yol açılmamasıdır. Nisbi temsilde ise,
esas gaye, oyların kaybolmasına mani olmak, her fikir ve kanaata Parlamentoda temsil hakkı
tanımaktır (fayda prensibi). Çoğunluk Sisteminin fayda ve mahzurları hakkındaki
açıklamalardan sonra, bu nokta daha iyi aydınlanacaktır.

1 - Çoğunluk Sisteminin Faydaları

a) Çoğunluk sistemi tatbik edildiği takdirde ortaya istikrarlı bir hükümet çıkacaktır:

İktidara gelen kimselerin faaliyetlerinin devamlı olması, müstakar bir heyetin

teşekkülü ile mümkündür. Bir memlekette bu imkanı sağlayan, çoğunluk usulüne dayanan
seçim sistemidir. Bu suretle müstakar bir Parlamento çoğunluğu ile istikrarlı kabinelerin
temini mümkün olmaktadır. Bir yasama devresi müddetince memleketin siyasi hayatı bir
sükuna kavuşur; bir sürü kabine buhranları ile dalgalanmaktan kurtulmuş olur.78
73
GRASSERİE, 33. Ayrıca, meselâ, yeni Papanın seçiminde de mevsuf çoğunluk aranır (ESCHENBURG, 198).
74
Pembe Kitab, XX.
75
ARMAOĞLU, 21. V. Fr. Cumhuriyet Rejiminde de tatbik edilen tek isimli iki turlu mutlak çoğunluk
sisteminde birinci turda kazanmak için ayrıca kayıtlı seçmen adedinin de en az dörtte biri kadar oy almak
gerekir. (Bkz. Yeni Fransız Anayasası üzerinde bir Seminer, op. cit., 40).
76
ESCHENBURG, 110.
77
Bu sistem hakkında ayrıca bkz. LOWENSTEIN, 180; ESCHENBURG, 198.
78
ARMAOĞLU, 57.

106
 b) Çoğunluk sistemi, tatbiki bakımdan basit ve kolaydır :
Bu basitlik ve kolaylık seçmen bakımından olduğu kadar seçim işlerinde vazife alan
ve tasnif işlerini yapanlar bakımından da mevcuttur.79 Daha evvelce verdiğimiz misallerden de
anlaşılmıştır ki, oyların hesaplanması, hangi aday veya partinin kazandığını tesbit, gayet
kolaylıkla yapılabilmektedir.
c)Bu sistemde seçmenler kendi çevrelerinin adaylarını daha yakından tanımak fırsatını
bulurlar :
Adaylar genellikle o çevre halkından çıkarılır. Böyle olmasa bile, hiç değilse halkla
tanıştırılır. Bu arada halk ile halk temsilcilerinin münasebeti daha yakın olacaktır. 80 Zaten
çoğunluk sisteminin her üç şeklinde seçilenler seçmenlerine bağlıdır. Ancak seçmenlerin en
çok veya nisbeten fazla itimadını almış kimselerdir ki, parlamentoya girebilirler. 81 Şayet
adayları parti teklif ediyorsa, bu halde, parti o çevrenin beğendiği kimseyi teklif edecektir.82
d) Çoğunluk Sisteminde, seçmenlerin hükümetin kurulması konusunda karar verme
şansları, Nisbi Temsildekinden fazladır:
Çünkü Nisbi Temsilde seçmenler, partilerinin kiminle veya kime karşı birleşeceğini,
yani Koalisyon, partilerin kuvvetleri oranına bağlı olduğu ve bu da ancak seçimin neticesinde
belli olduğu için, bilemezler.83

2 - Çoğunluk Sisteminin Mahzurları

a) Bu sistem adil değildir :

Seçim, çevre olarak yapılmaktadır. Bütün memleketteki seçim neticeleri, teker teker
(münferit) seçim çevrelerindeki neticeler ile bir arada kabul edilmektedir. Yani bir partinin,
bütün bir memleket nazara alındığı takdirde, elde ettiği rey sayısına göre kazanması gerektiği
halde, sırf münferit seçim çevrelerinde az bir fark sebebiyle kazanamamaktadır. Kaybeden
partiler; aldıkları oy sayısı, bir milletvekilliği kazanmak için gerekli olan sayıya kafi
gelmediği için değil, içinde Çoğunluk Sistemi tatbik edilen çevrenin oylarına yetişemediği
için kazanamamaktadır.84
Bundan dolayı bir partinin adayları, coğrafik taksime göre kazanmak için reylerin
çoğunluğunu elde etmeleri kafi gelmekte ve böylece küçük bir azınlığın parlamentoda büyük
bir çoğunluk haline gelmesi kolaylaşmaktadır.85
Diğer taraftan memlekette olduğundan daha yoğun (massive) bir çoğunluğun ortaya
çıkması neticesini doğurmaktadır. Çoğunluk bir tek oy ile de olsa, her şey bitmiştir. Çoğunluk
ile arasındaki fark umumiyetle zayıf olmaktadır. Azınlık ne kadar kuvvetli olursa olsun, feda
edilmektedir. Azınlığa mensup olanların oyları tamamiyle tesirsiz kalmaktadır. Çünkü bir
seçim çevresinde, tek bir oy ile de olsa, çoğunluğu elde eden taraf bütün milletvekilliklerini
elde etmiş olmakla, öbür tarafa verilen oylar hiçbir fonksiyon ifa etmemekte ve tamamen
tesirsiz kalmaktadır. Bu suretle çoğunluğa mensup seçmenlerle, azınlığa mensup seçmenler
arasında, oyların tesiri bakımından bir eşitsizlik, birinciler lehine bir imtiyaz doğmuş oluyor.86
Bu nokta, memleketimizde bilhassa 1950, 1954 ve 1957 seçimlerinde ele alınmış ve
çoğunluk sistemi misaller verilmek suretiyle acı acı tenkit edilmiştir. Mesela 27/10/1957

79
Ibid., 57.
80
KIPP, 311.
81
MAUNZ, 290.
82
KIPP, 311.
83
ESCHENBURG, 203.
84
NAWIASKY, 237.
85
Ibid., 238.
86
ARMAOĞLU, 58; KIPP, 311.

107
tarihinde yapılmış olan Genel Milletvekili seçiminde İstanbul İl Seçim çevresinde seçime
iştirak eden partiler ve aldıkları oylar şöyledir:87

Partinin adı Aldığı oy

D.P. 317.285
C.H.P. 250.222
C.M.P. 26.198
H.P. 15.729
V.P. 399
Neticede İstanbul'da D.P. kazanmıştır. Çünkü Çoğunluk Sistemi (izafiyet ekseriyet -
basit çoğunluk) tatbik edildiğinden D.P. nin aldığı oyların toplamı, diğer partilerin aldığı
oylardan fazladır. İşte burada D.P. nin aldığı 317.285 oya mukabil, karşısındaki partilerin
tümü 292.548 oy ile azınlıkta kalmış ve bir tek milletvekili dahi çıkaramayıp 39
milletvekilliği D.P. ye nasip olmuştur. Aynı durum, 1957 yılı Türkiye'deki genel seçim
neticeleri misal alınarak da görülür.88
Partinin adi Aldığı oy Yüzdesi
D.P 4.394.893 48
C.H.P. 3.733.866 41,03
C.M.P. 659.970 7,19
H.P. 346.881 3,78
Diğer Partilerin oyları 4.770.717
D.P. nin aldığı oylar -4.394.893
Fark 375.824
Görülüyor ki, D.P. verilen oyların % 48 ini alıp 422 milletvekili ile bütün
milletvekillerinin % 69 unu alarak iktidara gelmiştir. Buna mukabil: C.H.P. 178 milletvekili
ile milletvekilliklerinin % 29,2 sini, C.M.P. 4 milletvekili ile milletvekilliklerinin. % 07 sini,
H.P. 4 milletvekili ile milletvekilliklerinin % 07 sini, Bağımsızlar 2 milletvekili ile
milletvekillerinin % 03 ünü alarak muhalefette kalmışlardır. Halbuki, biraz evvel gördüğümüz
gibi, muhalefetin aldığı oy toplamı iktidara geçen D.P. nin aldığı oylardan fazladır.
Bu gruptaki tenkitleri bilhassa, o zamanın muhalefet partilerinden C.H.P. ileri sürmüş
ve nisbi temsil lehine bir tavır takınmıştır. Bu tenkitlere karşı denilmektedir ki, muayyen bir
seçim çevresini nazara alırsak vaziyet böyledir. Fakat diğer seçim çevrelerini de
düşünmeliyiz. Öbür çevrelerde diğer partiler kuvvetli olabilirler ve o çevreden seçilebilirler.
Bu mahzuru bu suretle bertaraf etmek mümkündür. Buna cevap olarak ise, "Bu surette
vukubulan telafide, kaybedilenle kazanılan arasında bir müsavat bulunmamaktadır. Kaldı ki,
mesele, bir seçim çevresinde kaybedip öbüründe kazanmak suretiyle zararın telafisi değil,
mesele bütün memleket da tecelli eden neticenin sakatlığıdır”89 denilebilir.
Seçim çevreleri suretiyle telâfinin bir eşitlik esasına dayanmadığını bir misal ile de
gösterebiliriz: İki parti olsun ve iki seçim çevresindeki oy durundan şu olsun:
(Y) Seçim çevresinde (12) milletvekili seçilecek:
A Partisi 145.000 oy,
B Partisi 100.000 oy alıyor.
(Z) Seçim çevresinde (4) milletvekili seçilecek:
A Partisi 25.000 oy,
B Partisi 55.000 oy alıyor.

87
Rakamlar için bkz. 1957 seçiminden Vesikalar, op. cit., 70.
88
Rakamlar "Seçim neticeleri üzerine bir inceleme" isimli broşürden alınmıştır. Diğer misaller için bkz.
ARMAOĞLU, 60 ve müt.
89
BAŞGİL, 23.

108
 Görülüyor ki, (B) Partisinin, (Y) seçim çevresinde 100.000 oyu kaybolmuş, buna
mukabil ancak 4 milletvekili kazanabilmişken; (A) Partisi ancak 25.000 oy kaybı ile 12
milletvekilliği kazanmıştır.90 Aynı mahzur başka bir yönden "dar bölge basit çoğunluk'
usulünü tatbik eden İngiltere'de de görülür. Meselâ 1929 seçimlerinde: Muhafazakârlar
8.659.000 oy almış, 259 mebusluk kazanmışlardır.
İşçi Partisi 8.359.000 oy almış, 288 mebusluk kazanmıştır.
Liberaller 5.309.000 oy almış, 59 mebusluk kazanmışlardır.
Burada İşçi Partisinin en az oya mukabil fazla mebus kazanması dar bölge
usulündendir. Fakat eğer her partinin aldığı oy nisbetinde mebus çıkarması lazım gelseydi,
takriben işçiler 217, Muhafazakarlar 227, Liberaller de 138 mebusluk kazanırlardı.91
b) Bu sistemde gerekli nisap, mesela mutlak çoğunluk elde edilemediği takdirde,
ikinci bir tura ihtiyaç hissedilmektedir.

Biraz evvel de belirttiğimiz gibi, ilk seçimle ikinci tur arasındaki müddet zarfında
partiler ve adaylar arasında pazarlık yapılmaktadır. Bazı adaylar menfaat mukabilinde
diğerleri lehine adaylıktan feragat etmektedirler. Bu şekilde entrikalara meydan verdiği için
bu sistem mahzurludur.92
c) Bu sistemde seçilenlerin temsil kuvvetleri, yani seçilmelerini temin eden oy
miktarı da eşit olmamaktadır.

Seçime katılan partiler milletvekilliklerini farklı oylarla kazanmaktadırlar. Bunun

örneklerini yukarıda verdik.
d) Basit çoğunluk sistemi iki parti sistemini takviye etmektedir:
Bu sistemin tatbik edildiği memleketlerde üçüncü bir parti güçlükle gelişebilir. Tek
parti iktidara geçeceğinden, bu parti, parlamentodaki mutlak çoğunluğa sahip olduğundan
doktrin ve programını tahakkuk ettirmek bakımından; iktidardaki parti şayet “rigiede” (katı)
Anayasalı bir memleket bahis konusu ise, Meclisde temin ettiği çoğunluğa göre bazı ahvalde;
"souple" (yumuşak) Anayasalı bir memleket bahis konusu ise her zaman, Anayasa değişikliği
de dahil, duruma tam manasiyle hâkimdir.93
Ayrıca iki partili sistemde genel olarak Parti liderleri grubunun kabinede yer alması
dolayısı ile Yürütme Kuvveti üstünlük kazanır. İngiliz müellifi RAMSAY MUIR iki parti
sistemini Kabine diktatörlüğünün kaynağı olarak vasıflandırmıştır.94

C. Çoğunluk Sistemi Hakkında Düşünceler

1 -Genel Olarak
Çoğunluk sisteminin çeşitli tatbik şekillerini, fayda ve mahzurlarını gördük. Bütün bu
anlattıklarımız karşısında acaba bu sistemin değeri nedir?
Önce şunu belirtmemiz yerinde olur ki, herhangi bir teori veya sistemin mutlak
mânada iyi veya kötü (faydalı veya mahzurlu) olduğunu söylemek imkansızdır. Binaenaleyh,
şu veya bu sistem yüzde yüz iyi veya kötüdür diye bir hüküm verilemez.
Bu noktayı böylece belirttikten sonra diyebiliriz ki, bazı teori veya sistemler diğerine
nisbeten birçok cihetlerden üstün durumdadırlar. Kendisinin de kusuru bulunmakla beraber,
diğerlerinin karşısında üstün vasıfları daha fazladır. Bu düşüncelere göre:

90
ARMAOĞLU, 58.
91
Bkz. BAŞGIL, 411.
92
İbid., 23. Ayrıca bkz. JELLINEK, 219; KIPP, 310-311; NAWIASKY, 238.
93
ARMAOĞLU, 62; Ayrıca bkz. ESCHENBURG, 214.
94
PAYASLIOĞLU, 54'den naklen.

109
 a) Basit çoğunluk, partilerin azalması ve muayyen noktalarda toplanması
neticesini doğurur:

Seçimler periyodik olduğu için, bu usul, iki parti sistemine doğru götürür 95. Yine bu
sistemde partiler tek başlarına iktidara geçebilirler. Seçimden önce bir program takdim
ederler. İktidara gelince onu gerçekleştirmeğe çalışırlar ve bunun için de mes'uliyeti
yüklenirler. Hatta seçimden önce tahmini kabine üyeleri ve Devlet Başkanlarını
tasarlayabilirler. Buna mukabil Nisbi Temsilde Kabineler programlarını ve kabine üyelerini
ilandan çekinirler.
Basit çoğunlukta seçim mücadelesi Nisbi Temsil'e nazaran daha somut (müşahhas;
konkret) dur.96
Basit çoğunlukta muhalefetin tazyikleri ehemmiyetlidir. Çünkü muhalefet partisinin
gelecek seçimlerde kazanması her zaman mümkündür. Bunun için radikal partilere ihtiyaç
kuvvetli değildir. Yeni parti kurulması güçtür. Bu sebeple, bu sistem, radikal partilerin ortaya
çıkmasına mani olur denmektedir.97
Ancak basit çoğunluk her zaman iki parti sistemine götürmez. Küçük bir Devlet olan
Danimarka'da 1915 yılına kadar 4 parti vardı. Kanada'da yine sabit çoğunluğa rağmen 5 parti;
Avusturya'da ise, Nisbi Temsile rağmen yalnız 2 parti (Avusturya Halk Partisi ve Sosyal
Demokratlar) vardır. Demek ki, basit çoğunluğun tatbik edildiği her siyasi toplumda
muhakkak iki parti vardır demek doğru değildir. Ancak bu sistemin iki partiyi muhafazaya
tesiri oluyor denebilir.98 Yoksa iki parti sisteminin gerçekleşmesi için bir garanti teşkil
etmez.99
Basit çoğunlukta menfaat gruplarının bizzat parti kurmak için şansları yoktur. Nisbi
Temsilde bu gruplar partiler üzerinde tesir-'erini gösterirler.100
b) Mutlak Çoğunlukta, basit çoğunluğa nazaran daha az rey kaybolur:

c) Mutlak Çoğunluk, basit çoğunluğa nazaran, daha müşkil, güç ve seçimi

uzatıcıdır. Aynı zamanda partilerin parçalanmasını da önleyemez. Çünkü
Partiler ikinci tur için bir araya gelir, fakat parlamentoda tekrar ayrılırlar.
Mutlak Çoğunluk radikal bir partinin kurulmasına mani olursa da, bu,
zorunlu değildir.101

d) Çoğunluk Sisteminde biraz evvel söylediğimiz gibi, iktidar veya muhalefet

partisi seçilir:

Nisbi temsilde ise, iktidara geçecek veya muhalefette kalacak partinin ancak dörtte biri
veya sekizde biri seçilebilir. Halkın tesiri ancak bu kadardır.102 Çünkü bu sistemde hemen
hemen daima Koalisyon Hükümetleri görülür. Bu sebeple çoğunluk sisteminde partiler, yalnız
iktidar veya muhalefet partisi olarak yaptığı kötü icraatından veya yapmadığı işlerden
mes'uldür. Nisbi Temsilde ise, mes'uliyet ortaklaşadır.103
e) Nisbi Temsil Parlamentoda mevcut tezatları arttırır ve Milli iradenin ortaya
çıkmasını güçleştirir:
95
ESCHENBURG, 203, 204.
96
Ibid., 204.
97
Ibid., 204-205.
98
İbid., 205.
99
İbid., 213.
100
İbid., 208.
101
İbid., 206.
102
İbid., 210.
103
İbid., 210.

110
 Çoğunluk sisteminden ise seçimden önce tezatların ortadan kalkması, anlaşmaların
yapılması sağlanmış olur ve Milli İradenin teşekkülü kolaylaşır.104
f) Çoğunluk Sistemi, küçük partileri büyük partilere bağlanması için zorlar:

Çoğunluk Sisteminde, küçük partiler kolayca başarı elde edemediklerinden, bir

müddet sonra büyük partilere katılır veya onun lehine olarak erirler.
Nisbi Temsil ise, onlara kabineye katılma imkanı verir.105
Bu söylediklerimiz yanında üç türlü çoğunluk sistemi hakkında netice olarak şunları
söyleyebiliriz:
2 -Mutlak Çoğunluk
Kanaatimizce bu sistemin mahzurlu tarafları daha fazladır. Daha önce de belirttiğimiz
gibi, evvela mutlak çoğunluk kolay kolay temin edilmediğinden yeniden bir seçim
turuna :başvurmak gerekmektedir ki, bunun da büyük yorgunluk ve masraflara mal olacağı
aşikardır. İkinci olarak, ilk seçimlerle ikinci tur arasında bazı pazarlaşmalar ve entrikalara
sebebiyet vermektedir. Bu bakımından tatbikinde mahzur olduğu kanaatindeyiz. Zaten bu
sistem tatbikatta çoğunlukla terk edilmiş durumdadır.
3 - Basit Çoğunluk
Biraz evvel bahsettiğimiz mahzurlar burada görülmemektedir. Umumi olarak
Çoğunluk Sistemi hakkında yapılan tenkitleri haklı görmekle beraber, sistemin kendi içindeki
çeşitleri arasında en faydalı usuldür diyebiliriz.
4 -Mevsuf Çoğunluk
Bu sistemde aranılan çoğunluk her zaman kolayca elde edilemediğinden pratik
görülmemiş ve bu sebeple siyasi - hukuki tatbikata girememiş, sadece bazı derneklerin tüzük
değişikliklerinde ve sert anayasaların değişikliğinde bir usul olarak kalmıştır. Bunun dışında
seçim sistemi olarak faydalı olmadığı kanaatine iştirak ederiz.
5 - Memleketimiz Bakımından
Çoğunluk Sistemi hakkında genel olarak düşüncelerimizi belirttikten sonra, şimdi de
memleketimiz bakımından olan duruma geçeceğiz.
Memleketimiz bakımından en uygun sistemin hangisi olduğu hakkındaki kanaatimizi
söylemeden önce şu noktayı bilhassa belirtmek isteriz. Hukuki müesseseler muayyen bir şahsı
veya cemiyeti ıslah edecek, onu doğru yolda götürecek tek çare değildir. Suiniyetli
idarecilerin, kanuna hürmetsiz vatandaş kitlesinin bulunduğu bir ülkede en makul ve mantıki
hukuki müesseselerin dahi sağlam bir tatbikat temin etmesi mümkün değildir. O sebeple
insanların "iyi niyet"i her türlü teorik düşüncelerden önce nazara alınmalıdır.
Bu "ön esas" dan sonra ve memleketimizin sosyal ve siyasi şartları ve bünyesi
muvacehesinde bize en uygun seçim sisteminin ismini verebiliriz. Kanaatimizce bu sistem
ÇOĞUNLUK SİSTEMİ dir. Bu görüşümüzün gerekçelerini evvela, ona yapılan hücumlara
vereceğimiz cevaplarla belirteceğiz:
1 — Çoğunluk sistemini itham edenler diyorlar ki, çoğunluk sistemi memleketimizde
zümre diktatörlüğünü doğurmuştur. Hususen 1950 - 1960 yılları arasında bunun çok acı
misalleri görülmüştür.
Kanaatimizce, bu iddia tarihi realitelere pek uymamaktadır. Çünkü, iddia edildiği
üzere, 1950 -1960 arasındaki 10 yıllık devreyi "Dikta Rejimi" diye tavsif etmek pek mümkün
değildir. Bu devrenin son yılları hakkında bu iddia biraz varit olsa bile, böyle bir neticeye,
çoğunluk sisteminin direkt ve tek başına tesiri iddia edilemez. Belki daha başka faktörler de
nazara alınmalıdır. Mesela, bir Anayasa Mahkemesinin mevcut bulunmaması, İdari yargının
tam işleyememesi, partili kişilerin, kendi partisinden olan kimselere lüzumundan fazla bir
güven beslemeleri, onları mübalağalı sıfatlarla ve layık olmadıkları makamlara getirmeleri ve

104
İbid., 210.
105
İbid., 214.

111
nihayet bu kabil yüksek makamları işgal edenlerin hukuka aykırı fili ve muamelelerine göz
yummaları da nazara alınmak icabeden gerçek ve fiili müessirlerdir.
2 — İkinci olarak demektedirler ki, çoğunluk sistemi, bir partinin keyfi hareketlerine
yol açar ve Yasama Organının fonksiyon ve tesirini hiçe indirir.
Kanaatimizce bu iddia da varit değildir. Çünkü, eğer yasama organı üzerinde küçük bir
azınlığın tahakkümünden korkuluyorsa, bu, Nisbi Temsilde de husule gelebilir. Mesela, hiçbir
parti Parlamentoda çoğunluğu sağlayamamış olsun. Bu durumda Koalisyon Kabinesi zarureti
ortaya çıkar. Doktrinleri veya temayülleri birbirine yakın partilerin bir araya gelerek
Koalisyon Kabinesi kurduklarını düşünelim. Koalisyonu teşkil eden partilerin Meclisteki
azınlık partiler üzerinde baskıda bulunmalarına kim ve nasıl mani olacaktır? Mesela sağ
partilerin teşkil ettikleri bir Koalisyon, Parlamentodaki sol partilere istediği baskı ve zulmü
yapabilir; bunun tersi de söz konusudur. Binaenaleyh bir azınlığın diktam yalnız çoğunluk
sisteminin Nisbi Temsil Sisteminin tatbik edildiği rejimlerde de görülebilir.
3 -Üçüncü bir iddia da şudur: Çoğunluk Sisteminin tatbik edildiği memleketlerde tek
bir partinin şansı kuvvetli olmakta ve o parti kabineyi kurmaktadır. Halbuki Nisbi Temsil
Sisteminde tek bir partinin tek başına çoğunluğu sağlaması kabil değildir.
Bu iddia da siyasi hayatın realitelerine uymamaktadır. Çünkü 10 Ekim 1965 ve 12
Ekini 1969 Milletvekilleri Seçimleri göstermiştir ki, bir tek parti, yani Adalet Partisi (AP).,
Nisbi Temsil Sisteminin tatbik edilmiş olmasına rağmen, tek başına Parlamentonun
çoğunluğunu sağlayabilmiştir.106 Demek ki, bir partinin tek başına, Parlamento çoğunluğunu
sağlaması, Çoğunluk Sistemine has bir netice değildir. Günümüzde de 2002 yılından beri
AKP uygulanan Nisbi Temsil Sistemine rağmen, 3 Parlamento seçiminde de tek başına
çoğunluğu elde etmiş ve kabineyi kurmuştur.
4 -Nihayet son olarak, çoğunluk sisteminin ferdi hak ve hürriyetler aleyhine olduğu
ileri sürülmektedir. Çünkü, denilmektedir, seçimi kazanan bir parti istediği kanunları Yasama
Organından kolaylıkla geçirebilmekte ve böylelikle ferdi haklan rahatlıkla
çiğneyebilmektedir.
Bu iddia, daha çok idarecilerin şahsi karakterlerinin tezahürü .ile alakalıdır. Eğer
seçimi kazanan partinin ileri gelenleri "siyasi ahlak" sahibi iseler, bu iddia hiçbir zaman
fiiliyata geçmeyecektir. Aksi halde Çoğunluk Sistemi bu gibi şahısların davranışlarından
mes'ul tutulamaz.
Kaldı ki, halen 'memleketimiz için böyle bir endişeye de mahal yoktur. Çünkü
Çoğunluk Sistemi kabul edilse, neticede bir tek parti Parlamentoda tek başına çoğunluğu elde
etse ve Anayasa ile bahsedilen ferdi hakları çiğneyen kanunlar çıkarsa bile bunun tatbikata
intikaline mani olmak her zaman mümkündür. 1982 Anayasasının 82.-153. md.lerinde
"Anayasa Mahkemesi" adlı yüksek bir mahkemenin kuruluş ve işleyişi tanzim edilmiştir. Bu
mahkemenin başlıca vazifesi de, kanunların Anayasaya uygunluğunu denetlemektir (A. md.
147/1). Binaenaleyh tek parti idaresinin çıkardığı ve ferdi haklar aleyhine netice doğuracak bir
kanunu Anayasaya aykırılığından dolayı iptal edecektir (A. md. 152/2).
Yok eğer Anayasa Mahkemesi o kanunu Anayasaya uygun görürse, artık ferdi
hakların. korunması için hiç bir imkan kalmamıştır ve bu neticenin kabahati de Çoğunluk
Sistemine yüklenemez.
5 - Memleketimizin 1961 Anayasası’nın siyasi hayatının son 20 yıla yakın devresi
isbat etmiştir ki, artık Türkiye'de baskı, grupları seslerini oldukça kuvvetli bir şekilde
duyurmaktadırlar. Ayrı bir inceleme mevzuu olacak kadar geniş ve o derece enteresan olan bu
gelişmeye göre; 1965 - 1971 yılları arasında tek başına siyasi iktidarı kullanan A.P.’nin
yasama ve yürütme faaliyetlerine karşı oldukça kuvvetli bir fikri mukavemet müşahade
edilmiştir. İktidar partisinin çıkarmayı tasarladığı birçok kanun, girişmek istediği bazı idari
106
Rakamlar için bkz. RG. 19.10.1965-12.130. 12 Ekim 1969 seçimlerindeki neticeler için bkz. RG. 20.10.1969
- 13.331.

112
faaliyetler, basının, sendikaların, gençlik teşekküllerinin, üniversitelerin mukavemeti
sayesinde veya neticesinde, gerçekleşememiştir. Bu arada Danıştayın verdiği kararların
önleyici tesiri de unutulmamalıdır. Binaenaleyh Çoğunluk Sistemi neticesi tek parti siyasi
iktidarı kullanacak duruma gelse bile, ferdi hakların ihlâli o kadar kolay olmayacaktır.
Nitekim misallerini yaşamış bulunuyoruz.
Aynı durum 2002 yılından beri tek başına iktidar olan AKP’ye karşı direnmeler ve
çalışmalarda da görülmüştür.
Çoğunluk sistemini itham eden iddialara bu şekilde cevap verdikten sonra, şimdi de
memleketimizin siyasi ve içtimaı şartları bakımından bu sistemin faydalarını belirtebiliriz:
1 - Bir defa Çoğunluk Sisteminin tatbikatı basit olduğundan seçim giderleri azdır.
Bütçe imkânlarının her zaman dar olduğu memleketimiz için daha az bir masraf ile seçim
işleminin bitirilme-sinde herhalde fayda vardır.
2 - Memleketimiz kalkınmak isteyen ve kalkınan bir Devlettir. Bu sebeple diğer
devletlerden ziyade "istikrar" a muhtaçtır. Binaenaleyh muayyen bir kalkınma plân ve
programım yapıp gerçekleştiren bir ve aynı idarecilerin nisbeten uzun bir müddet başta
bulunması şarttır. Yoksa Plânı hazırlayan, tatbik eden ve tatbikatını kontrol eden idareciler
ayrı ayrı olursa, hususen kısa müddetler içinde değişirse, o Devletin kalkınma ihtimali azalır,
ya da 'kalkınma hızı" zayıflar. Nitekim Memleketimizde, Plânlı devreye girildiğinden sonra,
bu durum bir müddet müşahade edilmiştir. Çoğunluk Sistemi bütün bunlara mani olacaktır.
3 - Seçimler neticesinde verilen oylar göstermiştir ki, seçmen kitlemiz daha çok
çoğunluk sistemini istemektedir. Bilhassa 10 Ekim 1965 Millet Meclisi Genel Seçiminde,
Nisbt Temsil Sistemine rağmen, oylar tek bir partide toplanarak bu temayülü açıkça ortaya
koymuştur. Aynı durum 12 Ekim 1969 Seçimleri için de söz konusudur.
Diğer taraftan 1961, 1965, 1969, 1973 ve 1977 Millet Meclisi Genel seçimlerinde
vatandaş oyları, daha çok iki büyük partide (A.P. ve C.H.P.) toplanmıştır. Diğerleri bu ikisine
nazaran çok az rey alabilmişlerdir. Vatandaşlar verdikleri oylar ile daha çok iki partinin
kuvvetlenmesini istediklerini ortaya koymuşlardır. Vatandaşların bu isteği, çoğunluk
sisteminin tatbiki ile daha iyi gerçekleştirilebilir. Aynı şekilde 1983 Genel Seçimlerinde oylar
çoğunlukla ANAP’ta toplanmıştı. Böylece seçmenler, Nisbi Temsil Sistemine rağmen,
Çoğunluk Sistemine eğilimini göstermişti.
Günümüzde de oyların çoğunluğu AKP’ye verilmiştir. Bu durum ise seçmen
kitlemizin çoğunluk sistemine eğilim gösterdiğini ortaya koymuştur.
4 - Nisbi Temsil neticesi sık sık kabine buhranları olduğundan, memleketimizin
bilhassa ticari hayatı bundan fazlası ile tedirgin olmaktadır. Her Kabine buhranında ticari
hayatta bir kısılma ve hatta kısırlaşma emareleri görülmektedir. Bu vakıa 1961 - 1965 yılları
arasında bilhassa müşahade edilmiştir.
15 Ekim 1961 tarihli Milletvekili Seçiminde, siyasi partilerin hiçbiri tek başına
çoğunluk sağlayamadığından,107 koalisyon kabinesi kurulmuştur. Ancak koalisyonu meydana
getiren partiler anlaşamamış, kısa bir müddet sonra koalisyon dağılmıştır. Bundan sonra 2. ve
3. koalisyon kabineleri kurulması gerekmiştir. Bunların kurulabilmesi için de bazan uzunca
bir müddet geçmiştir. 1965 seçimlerinde A.P. çoğunluğu elde ettiği için, tek başına kabineyi
kurmuş ve artık "Kabine buhranı" sözü kullanılamaz olmuştur. Bu surette memleketimizde,
belki huzur değil, ama kabine istikrarı görülmeğe başlanmıştır. 1973 seçimlerinden sonra da,
yine "Kabine" ve "Hükümet buhranı" deyimi sık sık kullanılmaktadır.
Günümüzde de her "Kabine buhranı" veya "Kabinenin istifası" söylentileri iktisadi ve
içtimai hayatı tedirgin ve huzursuz kılmaktadır. Böyle bir huzursuzluğa tahammül etmeye
sebep olmadığı gibi, bu huzursuzluğu ortadan kaldıracak bir sisteme "hayır" demek için de bir

107
Neticeler için bkz. RG. 17.1.1.1961 - 10.960.

113
sebep yoktur. Batı demokrasilerinden Fransa, Almanya ve İtalya'da bu sebeple nisbi temsil ile
çoğunluk sisteminin karışımı tatbik edilmeye başlanmıştır.108
5 — Çoğunluk Sistemi aleyhine ileri sürülen bir görüş de şudur : Çoğunluk Sistemi
"Lunapark aynaları" na benzer ve gerçeği tam aksettirmez; cemiyette bulunan grupları
gösteremez, hakikati daima olduğundan farklı aksettirir: Çoğunluk sistemi karşısında cismi
tam göstermeyen "kırık ayna"lara da benzetilmiştir. İşte bu sistem, bazı grupları olduğundan
fazla büyütmekte, mevcut diğer grupları ise ya cüceleştirmekte, ya da hiç göstermemektedir.
Kanaatimizce, bu benzetme aldatıcı bir benzetmedir, Lunapark veya kırık aynaların
düz satıh olmadığından hatalı bir manzaraya sahip olduğu fiziki bir neticedir. Ancak
seçimlerde, içtimai ve psikolojik neticeler vardır ve nazara alınmalıdır. Seçmen kitlesinin
büyük kısmı bir veya birkaç partiyi istiyorsa, bu çoğunluğun arzusu gerçekleşmelidir. Mesela
muteber reylerin % 50 den fazlasını alabilen bir parti seçmen kitlesinin en büyük kısmına
sahip oluyor demektir. Bu derece büyük bir muvaffakiyet için, o partiye reylerini vermiş olan
seçmenlerin arzusu, reylerinden bekledikleri netice gerçekleşmelidir. Çoğunluk sisteminde,
daha çok iki parti gelişebildiği için, bu iki parti, seçmen kitlesinin yarısından fazlasına sahip
bulunuyor demektir. Seçmenlerin reyleri ile besledikleri bu partiler doğrudan doğruya iktidara
veya muhalefete geçebilmelidirler; seçmenlerin asgari arzusu bu merkezdedir.
Kaldı ki, partiler aynı anda ayna karşısında durmaktadırlar; herbiri büyüklüğü ile
orantılı (mütenasip) bir manzaraya sahip olacaktır. Esasen büyük parti, zaten aynada büyük
görünecektir.
Meclislerdeki tasarruflar da, yandan bir fazlası oyları ile kesinleşmektedir; % 49 un
oyu ve fikri nazara alınmamaktadır. Bu, hukuki - içtimai hâdiselerde zaruri ve normaldir.
Halbuki oyların sayıldığı o Meclisde ikiden ziyade kanaat, hemen her zaman mevcuttur, ama
bunları nazara almaya lüzum yoktur; mümkün de değildir.
Böyle bir sosyal - psikolojik hadiseye fiziki benzetmelerle teşhis koymak yanıltıcı
olur.
Bu durumun tersini iddiamıza örnek olarak alabiliriz; Nisbi Temsil Sistemi, küçük
partileri, aldıkları oy nisbetinden çok büyük bir güç haline getirebilmektedir. İki büyük
partiden herbiri, koalisyon hükümeti için, üçüncü bir partiye muhtaç olunca, küçük partilerin
tahakkümü altına girmektedirler. 1973 Parlamento Genel seçimlerinden sonra M.S.P. geçerli
oyların % 11.8 ni almıştı. M.S.P. önce C.H.P. ile (% 33.3) koalisyon kurmuş, bir müddet
sonra da A.P. ile (% 29.82) ile koalisyona girmiştir. Her koalisyon teşkili sırasında da;
şartlarını koalisyon ortağı büyük partilere kabul ettirmiştir. Böylece küçük bir partinin şu veya
bu tarafa kayması, memleketin kaderinde büyük roller oynamaktadır. 1977 Genel
seçimlerinden sonra da benzer durum söz konusu olmuştur. Özellikle 1990’lı yıllarda Türkiye
Koalisyon hükümetlerinin kurulması, bozulması ve koalisyon ortaklarının kısır çekişmelerine
sahne olmuştu. Ve böylece aylar-seneler kaybolmuştur.
Aynı durum, 1969 dan beri ;% 7 civarında oy sahibi olan Hür Demokratların (FDP),
Batı Almanya'da, Sosyal Demokratlar (% 40 dan fazla) ile koalisyon yapması, sebebiyle
ortaya çıkmıştır. Halbuki, Almanya'nın iç ve dış politikası, Hür Demokratlar, Hristiyan
Demokratlar ile (% 40 dan fazla) koalisyon yapmaları halinde, bugünkünden oldukça farklı
olacaktı. Görülüyor ki, küçük partiler Nisbi Temsil Sistemi sayesinde, dolaylı olarak çok
güçlenmektedirler.
6 - Burada yeri gelmişken Anayasa Mahkemesinin bir kararından da bahsetmek icab
eder. Anayasa Mahkemesinin görüşüne göre109, Nisbi Temsilin baraj sisteminde, barajı
aşamayan partilerin seçim dışı bırakılmaları Anayasaya aykırıdır. Çünkü az bir oy farkı
sebebiyle milletvekili çıkarmalarına engel olunmaktadır; böyle bir davranış adil değildir.

108
Bkz. ARSEL, 30. 1973 Parlamento genel seçimlerinden sonra ortaya çıkan koalisyon zaruretleri ve bunun
memleketimizde sebep olduğu huzursuzluk ve zaman kaybı için bkz. ARMAĞAN, 1981, op. cit., sh. 178 vd.
109
Bkz; 3, 4, 6.5.1968 t. ve 1968/15 E., 1968/13 K. s.K., RG. 24.10. 1968 - 13.035.

114
Anayasa Mahkemesinin ifadesinden, dolayısı ile çoğunluk sistemi veya ona müncer
olabilecek bir seçim sistemini adaletsiz ve Anayasaya aykırı kabul ettiği anlaşılmaktadır.
Anayasa Mahkemesine göre, barajı aşamayan birçok küçük partiler, bazan çoğunluk
teşkil ettikleri halde, sırf barajı aştı diye, küçük bir partiye Mecliste sandalya vermek ve
"Halkın azınlığını temsil eden bir topluluğun yönetimine demokratik idare vasfını vermek
mümkün değildir". Bu sebeple Anayasanın Hukuk Devleti esasına (md. 2) ve 55/1. md. sine
aykırıdır. Anayasa Mahkemesi 1957 Seçimlerinin sonuçlarını da kendi gerekçesine ilave
etmektedir. Kanaatimizce Anayasa Mahkemesinin bu gerekçesi isabetli değildir:
a) Bir defa milletvekilleri kendisine rey veren seçmenleri değil milleti temsil ederler.
Bunu Anayasamız da belirtmiştir (md. 76). Bu sebeple, azınlıkta kalan parti veya seçmenlerin
temsilci çıkartamadıkları, temsil edilmedikleri tarzındaki kanaat doğru değildir. Seçilenler,
kendisine rey vermeyen kitlelerin de temsilcisidirler. Anayasa Mahkemesinin kanaatini
"Temsil Nazariyesi” ile bağdaştırmak mümkün değildir.
b) 1957 seçimlerinden sonra iktidara gelen partinin icraati sebebiyle, memleketimizde
hukuk dışı davranışların görüldüğü iddiası doğru olsa bile, biraz evvel de temas ettiğimiz gibi,
böyle bir tatbikata sebep, seçim sistemi değil, iktidar partisi mensuplarının şahsi davranışıdır.
c) Anayasa Mahkemesinin bu gerekçesine göre İngiltere ve A.B.D. gibi, çoğunluk
sistemini tatbik eden devletlerin de "demokratik" ve "Hukuk Devleti" esaslarına sahip
olmadığı söylenecektir. Böyle bir iddia Anayasa hukukçuları ve siyaset bilimciler tarafından
ileri sürülmemiştir ve sürülemez.
d) Anayasa Mahkemesinin kararından, Nisbi Temsil dışında bir sistemin kanun
koyucu tarafından kabul edilemeyeceği manası da çıkmaktadır. Halbuki, Anayasamız,
herhangi bir seçim sistemini ne açık, ne de kapalı şekilde belirtmiştir.
e) "Temsili sistemde azınlıkta kalanların mutlaka temsil edilmeleri diye bir şey yoktur
ve olamaz da. Hatta daha da ileri giderek denilebilir ki, azınlığın kendi kuvveti ile mantık
olacak şekilde kendisini temsil ettirmesine de lüzum ve hacet yoktur. Bütün mesele azınlığın
veya muhalefetin, kendi sesini duyurabilmesidir. Bundan çıkan sonuç şudur ki, demokrasi ve
hukuk devleti ilkeleri siyasi partilerin az veya çok sayıda parlamentoya girmeleriyle var, ya da
yok olan bir şey değildir. İngiltere'de siyasi hayata hakim olan siyasi partilerin sayısı çok fazla
değildir; parlamentoda 2 parti iktidar ve muhalefeti aralarında paylaşmışlardır. Keza Amerika
Birleşik Devletinde siyasi hayata hakim olan sadece 2 partidir: "Cumhuriyetçi Parti" ve
"Demokrat Parti". Bu ülkelerin yasama meclislerinde 2 den fazla parti olmadığı ve
parlamentoya girmesine imkan vermediği halde hiç kimsenin aklından buralarda demokrasi
yoktur demek geçmez. Buna mukabil siyasi partiler sayısının şok fazla ve bol olduğu ve aşırı
uç partilerin dahi parlamentoda yer aldığı diğer bazı ülkelerde, mesela Fransa'da, mesela
İtalya'da, seçim sistemi olarak nisbi temsil uygulanıyor diye buralarda daha sağlam ve daha
gerçek “demokrasi”, daha iyi bir “hukuk devleti” niteliği vardır düşüncesine de hiç kimse
kapılamaz.110
Anayasa mahkemesinin bu kararı çeşitli bakımlardan tenkide uğramıştır.111
Çoğunluk sistemi hakkında bu kısa açıklamamızı şematik olarak özetleyecek olursak
şöyle bir durum hasıl olur:

ÖZET-ŞEMA
-1-
Çoğunluk Sistemi(Umumi Olarak)

Mutlak Çoğunluk Basit Çoğunluk Mevsuf Çoğunluk

(Verilen oyların (Diğer partilerden Mutlak çoğunluktan

110
ARSEL, 32.
111
Bkz. İbid., 24 ve müt.; Hürriyet – Seçim Semineri, 1972, sh. 159 ve müt.

115
 yarısından bir fazlasını fazla oy alması kafidir) da fazla bir
almak şarttır) çoğunluk aranır:
2/3, 3/4, 7/10 gibi
-2-
Çoğunluk Sistemi
(Fayda ve Mahzurları)
a) faydaları

İstikrarlı bir Seçmenler adaylarını Tatbiki kolay Seçmenlerin

hükümet ve kolayca tanıyabilirler. Ve basittir. hükümetin
parlamento kurulması
ortaya çıkar. Hususunda
şansları
kuvvetlidir.
b)mahzurları

Adil değildir.Azınlıkta Mutlak ekseriyette (Basit çoğunluk için) Seçilenlerin

Kalan bütün reyler bir gerekli nisap temin iki parti sistemini takviye aldıkları oylar
Fonksiyon ifa etmemektedir. Edilemediği takdirde edip 3. Partinin tutunmasına eşit değildir.
Misal: 1957 İstanbul seçimleri. İkinci bir tur yapmak mani olur.
mecburiyeti Olmaktadır.

II-NİSBİ TEMSİL SİSTEMİ

1-Genel Olarak
Seçimlerde kimin veya hangi partinin kazandığını belirtmek için bulunmuş ikinci
büyük grup seçim sistemi, "nisbi temsil" sistemi diye adlandırılır. Bu sistemin çeşitli şekilleri
vardır. Biz, evvela nisbi temsil sisteminin genel esaslarını belirteceğiz. Daha sonra nisbi
temsil sisteminin en çok kullanılan ve memleketimizde de tatbik edilen bazı çeşitleri üzerinde
duracağız.
Evvela şunu belirtelim ki, nisbi temsil sistemi, çoğunluk sisteminin tam karşısında yer
alan bir sistemdir. Bu sistemde çoğunluk sisteminin mahzurları giderilmek istenmiştir ve
çoğunluk sistemine esas olan fikrin tam zıddı bir fikirden hareket edilmektedir. Biraz yukarıda
gördük ki, çoğunluk sisteminde istikrar problemi büyük bir yer tutmaktaydı. Yani çoğunluk
sistemi neticesinde ortaya müstakar bir kabinenin çıkması isteniyordu. Buna mukabil reylerin
kaybolmasına ehemmiyet verilmiyordu. Çoğunluğu alan, az bir farkla çoğunluğu almış olsa
da, parlamentonun veya muayyen seçim çevresinin bütün milletvekilliklerini elde
edebiliyordu. Bunun dışında, kalan partilerin aldıkları reyler nazara alınmıyordu.
Buna mukabil nisbi temsil sisteminde esas fikir; fayda prensibidir. Yani reylerin
kaybolmaması ve her partiye aldığı rey nisbetinde milletvekili çıkarma imkanının tanınması
esas fikirdir. Seçime katılmış olan partiler ne kadar rey alırlarsa, aldıkları rey nisbetinde
milletvekilliği çıkarma hakları doğacaktır. Nisbi temsilin esas prensibi budur. Bu prensip
neticesi reyler ya hiç kaybolmayacak, ya da çok az nisbette kaybolacak ve bu kaybolan nisbet
bir milletvekili çıkarmaya yetecek kadar olmayacaktır. O bakımdan nisbi temsil sistemi fayda
prensibi dediğimiz esastan hareketle, reylerin kaybolmasının önüne geçtiğini iddia etmektedir.
Şimdi aşağıda bazı misaller vereceğiz. Bu misallerde, basitten daha karışık misallere doğru,
nisbi temsil sisteminin çeşitleri ortaya çıkacaktır.

116
 Misal : 1 — Bir seçim çevresinde 120 bin muteber rey verilmiş olsun ve o seçim
çevresinde 6 milletvekili seçilecek olsun. Seçime 2 parti katıldığını düşünelim: A partisi ve B
partisi.
A partisi 80.000 rey almıştır.
B partisi 40.000 rey almıştır.
Hangi partinin kaç milletvekili çıkardığım şöyle buluruz: Verilen reyler, 120.000/6
milletvekilliği = 20.000 seçim sayısı.
Buradaki 20.000 sayısına seçim sayısı ismi verilmektedir. İşte A partisinin ve B
partisinin çıkaracağı milletvekili sayısı bu seçim sayısı ile belli olur. Yani 80.000/20.000= 4
milletvekili. 40.000 / 20.000 =2 milletvekili.
Neticede A partisi 4 milletvekili, B partisi 2 milletvekili çıkarmış olmaktadır.
Misal : 2 — Verilen muteber reyler 128.000, seçilecek milletvekili sayısı 8 olsun.
Evvela seçim sayısını bulacağız.
128.000 / 8 = 16.000, seçim sayısıdır.
Bu durumda partilerin çıkaracağı milletvekillerini şöyle bulabiliriz :
A partisi 48.000 rey almış olsun,
B partisi 64.000 rey,
C partisi 16.000 rey.
Neticede A partisi 48.000/16.000=3 milletvekili,
B partisi 64.000/16.000 = 4 milletvekili,
C partisi 16.000/16.000 =. 1 milletvekili.
Toplam 8 milletvekili.
Görüldüğü gibi reyler hiç kaybolmamakta, ve fakat partiler de aldıkları rey nisbetinde
milletvekili çıkarabilmektedirler. Birinci ve ikinci misali çoğunluk sisteminde düşünecek
olsaydık; birinci misalde, basit çoğunluk sisteminde 6 milletvekilinin hepsini A partisi, ikinci
misalde ise, 8 milletvekilinin hepsini B partisi çıkarmış olacaktı. Halbuki burada 3 parti
aldıkları rey nisbetinde milletvekili çıkarabilmişlerdir. Ancak bu rakamlar her zaman böyle
tam gelmez. Bir takım reyler geride kalabilir. Şimdi şöyle bir misal verelim:
Misal : 3 - Verilen muteber reyler 128.000, çıkacak milletvekili sayısı 8. Bu durumda
seçim sayısı 16.000 idi. Partilerin çıkaracağı milletvekilleri şöyle olur :
A partisi 30.000/16.000 =2 milletvekili, 4,000 rey artık,
B partisi 69.000/16.000 =4 milletvekili, 5.000 rey artık,
C partisi 23.000/16.000 =1 milletvekili, 7,000 rey artık.

2- Artık Oyların Değerlendirilmesi

Görüldüğü gibi 7 milletvekilliği partiler arasında bölüşüldü. Halbuki 8 milletvekili
çıkarılması gerekiyordu. 1 milletvekilliği açıkta kalmış oluyor. Acaba geride kalan bu 1
milletvekilliği hangi partiye ve hangi esasa göre verilecektir?
İşte nisbi temsil sisteminin çeşitleri bundan sonra başlamaktadır. Ve aşağıda bazı
esaslara göre geriye kalan reylerin nasıl bölüşüldüğünü göreceğiz. Artık oyların
değerlendirilmesinde, iki türlü hareket edilebilir. Birincisi, artık oylar seçim çevreleri için
düşünülebilir ve değerlendirilebilir. İkincisi, bütün bir memleket için düşünülebilir, ve
değerlendirilebilir. Birinci sisteme artık oyların mahalli değerlendirilmesi, ikinci sisteme artık
oyların Milli değerlendirilmesi ismi verilir.
Önce birinci kısmı görelim.
A. Mahalli Değerlendirme

Artık oyların mahalli planda değerlendirilmesinde üç sistem düşünülmüştür :

a) En kuvvetli artık oy sistemi:

117
 En kuvvetli artık oy sisteminde geriye kalan milletvekilliği artık oyu en çok olan
partiye verilmektedir. Yani hangi partinin geriye fazla oyu kalmışsa, o parti geriye kalan
milletvekilliğini alır. Üçüncü misale dönecek olursak; geriye bir milletvekilliği kalmıştı. Ve
bu milletvekilliğini hangi partiye vereceğimizi şöyle tespit edeceğiz : Yukarıdaki misalde C
partinin artık oyu hepsinden fazladır. Bu sebeple en kuvvetli artık oy sistemine göre 1
milletvekilliği C partisine verilecektir. Bu takdirde C partisinin milletvekili sayısı 2 olacaktır.
Görüldüğü gibi, bu sistem küçük partilerin lehinedir. Çünkü küçük partiler az sayıda
milletvekili çıkaracak ve fakat reyleri artmış olacaktır. Ve bu artıkları büyük partilerden
daima fazla olmaktadır. Bu sebeple en kuvvetli artık oy sistemi küçük partilerin lehine
neticeler doğurmaktadır.
b) En kuvvetli ortalama sistemi :

En kuvvetli ortalama sistemi, birincisinin tersine, büyük partilerin lehinedir. Büyük

partilerin daha fazla milletvekili kazanmasını sağlar. Şimdi aşağıdaki misalde bu durum daha
iyi ortaya çıkacaktır :
3 numaralı misalde reyleri tekrar ele alacak olursak, A partisi 36.000 rey almıştı ve 2
milletvekili çıkarmıştı. Bunu 2+1’e böleceğiz :
36.000/2 +1= 12.000 ortalama rey. Aynı hesaplamayı diğer partiler için de yapalım :
B partisi 69.000/4 +1 =13.800, ortalama rey,
C partisi 23.000/1 + 1 =11.500, ortalama rey.
Görüldüğü gibi, her partinin aldığı reyler çıkardığı milletvekili sayısı geriye kalan 1
milletvekilliğine bölünmektedir. Geriye 1 milletvekili kaldığı için bunun paylaşılması
düşünülüyordu. İşte bu 1 milletvekilliği partilerin esasen çıkardığı milletvekili sayısı ile
birleştirilerek partinin aldığı reye bölünmektedir. Yukarıdaki neticede, en kuvvetli
ortalamanın B partisine ait olduğunu görmekteyiz. B partisinin 13.800 ortalama reyi vardır.
Bu sebeple açıkta kalan bir milletvekilliğini B partisine vereceğiz. Netice şöyle olacak :
A partisi 2 milletvekili,
B partisi 5 milletvekili,
C partisi 1 milletvekili,
kazanmış olacaktır. Şayet açıkta kalan ve paylaşılamayan milletvekili sayısı birden
fazla ise yine aynı şekilde bir muamele yapılacaktır. Fakat bu takdirde birinci muamele
neticesinde partilerin almış oldukları reyler aynı kalacak ve fakat kazanmış oldukları
milletvekili sayısına 1 daha ilave edilecektir.
İkinci artık milletvekilini bölüşmek için şöyle bir muamele yapacağız :
A partisi 36.000/2 +1=12.000,
B partisi 69.000/5 +1 = 11.500,
C partisi 23.000/1 +1= 11.500.
Bu takdirde tabii 9 milletvekilliği çıkarıldığını düşünmüş oluyoruz. Çıkarılacak
milletvekili bakımından yukarıdaki misalden ayrıldık. Neticede A partisinin 3 milletvekili, B
partisinin 5 milletvekili, C partisinin ise 1 milletvekili çıkaracağını göreceğiz. Bu sistem,
görüldüğü üzere kuvvetli partilerin lehine olan bir sistemdir.
c) D’Hondt sistemi

Bu sistem yukarıdaki sistemlerden biraz daha karışıktır. D'Hondt sistemini bir

hukukçu değil, bir matematikçi bulmuştur. Belçika'nın Matematik profesörü D'Hondt bulduğu
için bu sisteme D'Hondt sistemi adı verilmektedir. Hemen belirtelim ki, D'Hondt sistemi, en
kuvvetli ortalama sistemine benzer bir netice ortaya çıkarmaktadır. Mekanizma şöyledir :
Bir seçim çevresinde verilen muteber oyun 150.000 olduğunu düşünelim. Çıkacak
milletvekili ise 8 olsun. Partilerin almış olduğu reyler de şöyle :
A partisi 33.000 rey,

118
 B partisi 69.000 rey,
C partisi 48.000 rey.
Şimdi yapılacak işlem, partilerin almış olduğu reyleri evvela bire, sonra ikiye, ondan
sonra üçe, dörde... ve sekize kadar bölmektir. Her partinin almış olduğu reyler sırasıyle kendi
içinde birden sekize kadar ayrı ayrı bölünecektir. Bundan sonra alınmış olan reylerin bölünme
neticesinde ortaya çıkan rakamlar büyüklük sırasına göre alt alta yazılacaktır. Partilerin reyleri
ve sırasıyla 1’e, 2'e ... bölünmesi :
A B C
33.000 69.000 48.000=1’e bölme
16.500 34.500 24.000=2’e bölme
11.000 23.000 16.000=3’e bölme
8.250 17.250 12.000=4’e bölme
…….. ……… ………
Şimdi bu rakamları büyüklük sırasına göre yazacağız ve karşısına hangi partinin reyi
ise onu göstereceğiz. Şöyle bir netice çıkar:
69.000 B partisi 1 milletvekili
48.000 C partisi 1 milletvekili
34.500 B partisi 1 milletvekili
33.000 A partisi 1 milletvekili
24.000 C partisi 1 milletvekili
23.000 B partisi 1 milletvekili
17.250 B partisi 1 milletvekili
16.000 A partisi 1 milletvekili
16.500
12.000
11.000
Burada 8 milletvekilliğine kadar partileri bölüştürmüş olduk. Bunun dışındaki reyler
önemli değil. Neticede görülecektir ki, A partisi 2 milletvekili, B partisi 4 milletvekili, C
partisi 2 milletvekili kazanmış olmaktadır.
Burada dikkati çeken bir nokta olarak şunu da belirtelim: Bu rakamlar yukarıdan
aşağıya sıralandığı takdirde sekizinci rakamı ortak bölen diye adlandırıyoruz. Yani 16.500
rakamı ortak bölendir. Bu ortak böleni partilerin almış olduğu yekün reylere bölecek olursak
yine aynı neticeyi çıkarabiliriz:
A partisi 33.000/16,500=2 milletvekili, B partisi 69.000 / 16.500 =4 milletvekili, C
partisi 48.000/16.500 =2 milletvekili. Görüldüğü gibi D'Hondt sistemi biraz daha karışıktır ve
neticelerin bulunması uzun zaman almaktadır.
B. Milli Değerlendirme

Burada iki sistem görmekteyiz. Birincisi milli bakiye sistemi, ikincisi değişmez tek
sayılı milli bakiye sistemidir.
a) Milli Bakiyye Sistemi :

Milli Bakiyye Sistemi şu demektir: Yukardaki misallerde, partilerin çıkaracağı

milletvekilleri seçim çevrelerine göre bulunmaktadır. Fakat yine yukarıda görüldüğü gibi, her
partinin bir miktar reyi artmaktadır. Yani artık oy veya bakiyye oy dediğimiz oyu
kalmaktadır. Partilerin çıkaracağı milletvekili belli olduktan sonra geride açık
milletvekillikleri kalmaktadır. Artık oyların tamamı her parti için bütün yurt çapındaki artık
oylar ile birlikte toplanmaktadır. Ve partilerin bütün memleket çapında toplanan artık oyları
açıkta kalan milletvekilliği sayısına bölünmekte, bu suretle seçim sayısı bulunmaktadır.
Partilerin artık oyları milli seçim sayısına bölünecek ve ne kadar milletvekili çıkaracakları

119
belli olacaktır. Daha doğrusu açıkta kalan milletvekilliklerinden kaçını alabilecekleri ortaya
çıkacaktır. Seçim kurulları her partinin seçim çevrelerindeki artık oylarını Yüksek Seçim
Kuruluna bildirecekler ve orada her partinin almış olduğu artık oyların yekünu bulunacaktır.
Şöyle bir şema yapabiliriz;
Memleket çapında partilerin artık oyları = Milli seçim sayısı
Açıkta kalan milletvekillikleri
Milli seçim sayısı daha sonra partilerin almış oldukları artık oylara bölünmektedir. Bir
misalle durumu açıklayalım : Diyelim ki, bütün yurttaki seçim çevrelerinde milletvekillikleri
bölüşülmüş ve fakat geriye 27 milletvekilliği kalmıştır. Partilerin memleket çapında aldıkları
artık oyların sayısı da şöyle olsun :
A partisi 35.000 oy,
B partisi 57.000 oy,
C partisi 48.000 oy,
D partisi 39.000 oy.
Toplam : 179.000. Bu toplam sayı açıkta kalan milletvekilliği sayısına bölünecektir ve
milli seçim sayısı bulunacaktır. 179.000/27 = 6622, milli seçim sayısıdır.
Şimdi her partinin elinde bulunan milli bakiyye oylarını bu rakama böleceğiz.
Neticede;
A partisi 35.000/6622= 5 milletvekili,
B partisi 57.000/6622 = 8 milletvekili,
C partisi 43.000/6622 = 7 milletvekili,
D partisi 39.000/6622 = 5 milletvekili çıkaracaktır.
Fakat bu misalde de açıkça görüleceği üzere milli bakiyye sisteminde bazan yine bir
artık kalmaktadır. Nitekim yukarda görüldüğü gibi partilerin açıkta kalan milletvekilliklerin
25’ini paylaştıkları görülmekte, geriye tekrar 2 milletvekilliği kalmaktadır.
İşte bu 2 milletvekilliğini yeniden paylaştırmak için, yani hiçbir milletvekilliğinin
açıkta kalmamasını sağlamak için ayrı bir sistem bulunmuştur. Bu sistemi bulan İsviçreli fizik
profesörü Hagenbach Bichoftur. Bu profesörün teklif ettiği sisteme göre yine milli bakiyye
oyları toplanacak, milli seçim sayısı bulunacak, bu yekün ancak açıkta kalan
milletvekilliklerinin bir fazlasına bölünecektir.
Yukardaki misali tekrar alacak olursak; bu sisteme göre milli seçim sayısı 179.000/27
+ 1 = 6392 çıkar. Milli seçim sayısı bu suretle bulunmuş oluyor. Her partinin almış olduğu
milli bakiyye oyları bu sayıya bölünecektir.
A partisi 35.000/6392 = 5 milletvekili, 3090 artık oy,
B partisi 57.000/6392= 8 milletvekili, 5864 artık oy,
C partisi 48.000/6392 =7 milletvekili, 5256 ;Artık oy,
D partisi 39.000/6392= 6 milletvekili, 648 artık oy,
toplam 26 : milletvekili. Görüldüğü gibi bu sistem de açıkta kalan milletvekilliklerini
tam olarak paylaştıramamaktadır. Bazan bir açık yine geriye kalmaktadır.
Bu sistemin iyi netice verebilmesi için seçilecek milletvekili sayısının çok yüksek
olmaması gerekmektedir. Halbuki milli bakiyye sisteminde açık milletvekilliği sayısı daima
yüksek olmaktadır.
Bu nokta ile ilgili olarak belirtelim ki milli bakiyye sistemi daima küçük partilerin
lehinedir. Çünkü küçük partiler seçim çevrelerinde milletvekili çıkaramamaktadırlar, buna
mukabil bütün memleketteki bakiyye oyları toplandığı takdirde kendilerine birçok milletvekili
düştüğü görülmektedir.
Yukarda misalimizde 26 milletvekili bölüşülmüştü, geriye 1 milletvekilliği kalmıştı.
Bu 1 milletvekilliği de en çok oy almış olan B partisine verilmektedir. Bu sistem
memleketimizde tatbik edilmiştir. Fakat mahzurları çok görüldüğü için daha sonra
terkedilmiştir.

120
 b) Değişmez tek sayılı milli bakiyye sistemi:
Bu sistemi Fransız matematikçisi Henri Poincare bulmuştur. Sistemin mekanizması
şöyledir :
Seçim kanunu seçim yapılmadan evvel seçim sayısını tespit etmektedir. Ve her
partinin seçim çevrelerinde aldığı oylar bu seçim sayısına bölünmekte ve ne kadar milletvekili
çıkaracağı belli olmaktadır. Belirtelim ki, bu sistemde o memleketin çıkaracağı milletvekili
sayısı belli değildir. Bu bölünme işleminden sonra ortaya çıkar. Seçime katılanlar ne kadar
çok olursa parlamento üyelerinin sayısı da o kadar fazla olacaktır.
Bu sistem 27 Nisan 1921 tarihli kanunla Almanya'da Weimar Cumhuriyeti esnasında
1933 yılına kadar tatbik edilmiştir. Reichtag üyelerinin seçilmesi ile ilgili olan bu kanun
değişmez tek sayı olarak 60.000 tespit etmiştir. Bütün Almanya 35 seçim çevresine, bu seçim
çevreleri de 15 seçim çevreleri birliğine ayrılmıştı.
Birinci iş olarak her seçim çevresinde partilerin almış olduğu muteber oylar 60 bine
bölünmekte ve o partinin çıkaracağı milletvekili bulunmaktadır. Bu işlemden sonra partilerin
seçim çevrelerinden geriye kalan oyları o seçim çevresinin bağlı olduğu seçim çevreleri
birliğine gönderilmektedir. Bu suretle seçim çevreleri birliğinde partilerin artık oyları
toplanmakta ve tekrar 60 bine bölünmektedir. Ve partilerin kaç milletvekili çıkaracağı yine
bulunmaktadır.
İkinci işlemden sonra geriye kalan artık oylar başşehir Berlin'de Seçim Kurulunda
toplanmaktadır. Burada partilerin bütün bölgelerde geriye kalan artık oyları yine değişmez tek
sayı 60 bine bölünmektedir. Artık oylar içinde 60 bin kaç defa bulunursa, o kadar
milletvekilliği partilere taksim edilmektedir.
Bu sistemde partiler aday adlarını Merkez Seçim Kuruluna bildirmek
mecburiyetindedirler. Bunlara Reich listeleri denilmekte idi.
Seçim kurulu bunları bir liste halinde tanzim etmektedir. Ve partilerin kazandığı
milletvekili sayısı yine partilerin kendi listesi içindeki sıraya göre taksim edilmektedir.
Meselâ bir partinin milli bakiyye oylarından 4 milletvekilliği kazandığını düşünecek olursak,
bu 4 milletvekili kendi listesindeki ilk sıradan 4 kişiye isabet etmiş kabul edilmektedir. Tekrar
artık oylar kalırsa bu durumda 30 binden fazla oya sahip partilere birer milletvekili daha
verilmekte idi. Almanyada bu sisteme bazı sınırlar getirilmişti. Bir defa partilerin en az 30 bin
rey alması şart koşulmuştu. İkincisi bir parti hiç bir seçim çevresinde milletvekili
kazanamamışsa milli bakiyye yoluyla da milletvekilliği kazanamıyordu.
Nisbi temsilin genel esasları bunlardan ibarettir. Bunun dışında daha birçok sistemler
vardır. Fakat yukarıda gösterilen misaller dünya üzerinde en çok tatbik edilen ve
memleketimizde bir kısmı tatbik edilmiş olan sistemlerdir.

3 - Nisbi Temsilin Faydaları

a) Nisbi temsil rey kaybına mani olur.
Çoğunluk sisteminde görüldüğü gibi reyler kaybolmamaktadır. Milletvekillikleri
bölüşüldükten sonra ancak çok az bir miktar rey kaybı söz konusudur.
b) Nisbi temsil âdildir.

Çünkü her partiye almış olduğu oy kadar milletvekili verilmekte, her partinin kudreti
derecesinde parlamentoda temsil edilmesi mümkün kılınmaktadır. Bu suretle bu sisteme âdil
sistem denilmektedir. Çoğunluk sisteminde az bir farkla bir partinin çok milletvekili
kazanması mümkün idi. Bunun dışında kalan partiler ne kadar rey alırlarsa alsınlar, nazara
alınmıyordu.
c) Bu sistem ikinci tura ihtiyaç göstermeyen bir sistemdir.

121
 Tek bir seçim içinde netice elde edilmektedir.

4 -Nisbi Temsilin Mahzurları

a) Nisbi temsil istikrarı önler.

Çünkü yukardaki misalde de görüldüğü gibi parlamentoya birçok partilerin

milletvekili girmektedir. Birçok partilerin mensubu olan bu milletvekilleri ile istikrarlı bir
kabine kurmak çok güç olur. Ve nisbi temsilin tatbik edildiği memleketlerde çoğu defa kabine
buhranları görülür ve buhranlar sık sık memleketin içtimai ve iktisadi hayatını zarara uğratır.
Bu sebeple nisbi temsile en büyük tenkid bu noktadan yapılmaktadır. Çoğunluk sistemi ise
müstakar, başta kalıcı ve itibar telkin edici bir çoğunluk ortaya koymaktadır.
b) Nisbi temsilin hesabı zordur. Gerçekten, gerek diğer memleketlerde, gerekse
memleketimizde nisbi temsil hesabı için birçok alet kullanılmaktadır ve yanlış yapılmaması
için büyük gayret sarfedilmektedir. Halbuki bir seçim sistemi kolay olmalı ve neticeye çabuk
götürebilmelidir. Nisbi temsilde ise bu imkan mevcut değildir.
c) Nisbi temsil siyasi partilerin sayısını sun'i olarak artırtır. Yukarıda da görüldüğü
gibi bilhassa milli bakiyye sisteminde küçük partiler devamlı olarak parlamentoya üye
sokmak imkanına kavuşmaktadırlar. Bu suretle çok az sayıda bir seçmeni olan parti,
milletvekili kazanmakta ve siyasi partilerin sayısı sun'i olarak artmaktadır. Esas itibariyle bir
memleketin seçmen kitlesinin ikiye ve üçe bölünmesi normal iken, bu sistem sebebiyle o
memlekette siyasi partiler 7, 8, 10'a kadar çıkmakta ve bir bakıma parti enflasyonu
görülmektedir.
ç) Küçük partiler, aldıkları oy oranından daha fazla bir kuvvet kazanmaktadırlar.
Çoğunluk sistemi hakkındaki açıklamamızın sonunda yaptığımız değerlendirmede
gördük ki, küçük partiler aldıkları oylarla kıyaslanmayacak derecede fiili bir üstünlük
sağlamakta, diğer büyük partilere adeta tahakküm etmektedirler.
III-AZINLIKLARIN TEMSİLİNE YER VEREN SİSTEMLER
Giriş
Seçim sistemleri ile bir memleketin siyasi rejiminin tatbikatı arasındaki yakın ilgi
izaha muhtaç olmayan bir husustur. Yalnız şu kadarını söyleyelim ki, son zamanlarda bazı
Devletlerdeki rejimlerin, muvaffak olmasının sebepleri arasında veya en başta, o devlette
tatbik edilmekte olan seçim sistemi sayılmaktadır.
Diğer taraftan, dünyadaki seçim sistemlerinin tatbikat' bakımından daha çok iki sistem
etrafında kümelenme müşahede edilmektedir. Yani bir tarafta Nisbi Temsil Sistemini kabul
etmiş devletler; diğer tarafta da Çoğunluk Sistemini esas alan devletler. Nisbi Temsil Sistemi
çok değişik alt çeşitlere ayrılmasına rağmen, çoğunluk sistemi daha az çeşide sahiptir. Üstelik
Çoğunluk Sisteminin seçimlerde tatbik edilen çeşidi hemen her zaman "Basit Çoğunluk"
sistemidir. Çoğunluk Sisteminin diğer iki çeşidi (Mutlak ve Mevsuf Çoğunluk) tatbikata pek
intikal etmemiştir.
Her fikir ve kanaate seçimlerde mümkün mertebe kazanma şansı verilmesini
isteyenler, Nisbi Temsil Sistemine sarılmışlar; bu sistemin Çoğunluk Sisteminden daha adil
olduğunu ileri sürmüşlerdir. Gerçi Nisbi Temsil Sistemi de başka bakımlardan mahzurlar
doğurmaktadır. Ancak bizim burada üzerinde durmak istediğimiz nokta bu değildir.
Aşağıdaki bölümde, Çoğunluk Sistemine bağlı ve Nisbi Temsil taraftarlarının
itirazlarını ortadan kaldıracak olan bazı sistemlerin esasları ele alınmıştır. Bu sistemler her
zaman her yerde tatbik edilen ,daha doğrusu sık görülen sistemler değillerdir. Ancak daima
tatbik edilmeğe elverişlidirler.
Bu sistemlerin "Azınlıkların Temsili" diye adlandırılmasının sebebi, Çoğunluk
Sisteminin tatbik edildiği yerlerde, az bir rey farkı ile bir tek seçim bölgesinde veya tüm
ülkede seçimi kaybeden "azınlık partileri" nin seçilebilme şansını arttırdığı içindir. Aşağıda da

122
görüleceği üzere, bu sistemlerden herhangi biri, Çoğunluk Sisteminin tatbik edildiği bir
seçimde, küçük partilere sandalye kazandırma imkanı vermektedir.
1 — Hudutlu Oy Sistemi (System der beschraenkten Stimmgebung)
Bu sistemde hiç bir seçmen, o çevrenin çıkaracağı milletvekilliklerinin hepsini oy
pusulasına yazamaz. Bilakis kanunda gösterilen sayıda isim yazabilir.112 Mesela o çevrenin
çıkaracağı milletvekili sayısı 5 ise ancak 3 adaya oy verebilir. Yani her oy pusulası en çok 3
isim ihtiva edebilir.113 Bu nisbet değişebilir. Seçim kanunları bunların ne kadar olabileceğini
gösterirler. Mesela 3/4 (yani 4 milletvekili seçilecektir, fakat seçmen ancak 3 üne oy
verebilir), 4/5, 8/12 v.s. olabilir. Demek miktar arttıkça oy verilebilecek sayı da artmaktadır.
Fakat bu sayı 3 den aşağı düşmez. Seçmen en az 3 adaya oy verebilecektir.114 Bu da her halde
şu düşünceye dayanır ki, bu sistem, az bir fark ile bütün milletvekilliklerinin (8, 10, 20, ila...)
bir partiye geçmesine mani olmak için ortaya atıldığına göre, 3 milletvekilliği az olduğu için,
bu mahzur ortadan kalkmış olmaktadır. Artık 3 milletvekilliğini de çoğunluğu sağlayan bir
partinin alması büyük bir mahzur değildir. O sebeple seçmenler en az 3 adayı oy pusulasına
yazabilecekler, miktar bundan aşağıya inmeyecektir.
Bu sistemin faydası, bütün milletvekilliklerinin tek bir partiden çıkmasına mani
olmasıdır. Mesela 5 milletvekilliğinden ancak 3 isim yazılabileceğine göre, çoğunluğu alan
parti de en çok 3 sandalye kazanabilecektir. Geriye kalan 2 sandalye ise en yüksek oy alan
partilere dağıtılır. Diğer partiler ise bir şey alamazlar.115
Fakat bu sistemin aksayan tarafı şudur ki, azınlığa tasarladığı sandalyeleri kazanmayı
garanti etmez. Çünkü bir çok partilerin seçim çevrelerinde, sistem, yalnız birisinin, o da en
kuvvetlisinin bir temsilci kazanmasını sağlar. Bu sağlama ise, o azınlık partisinin düşündüğü
derecede değil de, tesadüfidir. Bu duruma göre kazanılacak sandalye sayısı sırf tesadüfi
oluyor.116
Bu sistem, 1854 yılında John Russel tarafından İngiltere Parlamentosuna arz
edilmiştir. 1867 Reform Kanunu ile de uygulanmıştır.117 1867 ile 1884 tarihleri arasında
İngiltere'de 13 seçim çevresinde, 1875 - 1888 arasında Brezilya'da, 1882 - 1891 arasında
İtalya’da uygulanmıştır.118 Ayrıca İspanya, Portekiz, bazı İsviçre kantonlarında, Kuzey
Amerika Devletlerinde, 1907'den sonra da mahdut ölçüde Avusturya'da tatbik edilmiştir.119
Azınlıkların temsili sistemlerinden birincisini izah etmeğe çalıştık. Şimdi diğer
sistemleri görelim:
2 — Oyların Birikimi Sistemi (System der Stimmenhaefung)
Burada seçmen iki şekilde hareket eder: Ya oyunu bütün adaylara verir, ya da bir
adaya o çevrenin milletvekilliği sayısı kadar (defa) oy verir. Bir misal verelim: Çevrenin
çıkaracağı milletvekili sayısı yine 5 olsun. Seçmen, pusulasına ister 5 'adayın ismini yazar
(Şekil : 1), isterse bir adayın ismini 5 defa yazar (Şekil : 2).
AHMET AHMET
MEHMET AHMET
ALİ AHMET
VELİ AHMET
HASAN AHMET
(Şekil : 1) (Şekil :2)
112
SEIDLER, 114.
113
KIPP, 312.
114
JELLINEK, 225; STIER - SOMLO, 111; KIPP, 312.
115
KIPP, 312.
116
JELLINEK, 225; STIER SOMLO, 111; SEIDLER, 114.
117
JELLINEK, 225. JELLINEK bu sistemin 1892'den beri Brezilya'da yeniden tatbikine başlandığı ve
İspanyadada 4.9.1884 tarihli kanunla halen tatbik edildiğini söylemektedir (sh. 225).
118
SEIDLER, 114.
119
SEIDLER, 114.

123
 Seçim neticesinde reylerin çoğunluğunu alan parti kazanır. Azınlıkta kalan parti ise, bu
sistem vasıtası ile en azından 1 milletvekili çıkaracaktır. Çünkü birkaç defa rey
alabilmektedir.120
Bu sistemin faydası azınlıklara da kazanma şansı vermesindedir.121
Bu sistem, disiplinli bir azınlık gerekli çoğunluğu sağlamak sureti ile bütün
sandalyeleri alabileceği için, çoğunluğa bir garanti sağlamaz.122 Partilerin kuvvetleri ile
orantılı olmayacak derecede kazanması mümkündür. Bir parti kuvvetini, bir veya birkaç
adaya yığarsa, gerçek kuvvetinden daha kuvvetli temsil edilmiş olur. Yok eğer reylerini
birden çok adaylarına dağıtırsa, hiç bir milletvekilliği kazanamıyarak elimine olabilir yani
elenir.123 Özellikle kuvvetlerini olduğundan fazla tahmin eden partiler oylarını dar bir sahada
birleştirirlerse, azınlık karşısında yenilebilirler. Buna mukabil kuvvetlerini fazla tahmin eder
ve geniş bir kullanış sahasında birleştirirlerse, kuvvetlerinin üstünde mebusluk
kazanabilirler.124
Bu sistem 1852 yılında James Gart Marshall tarafından teklif edilmiş ve 1853 yılında
Kap Kolonisinde ikinci meclis üyeliğinin seçiminde kullanılmıştır. 1856 da Honduras'ın Bay
adaları serbest Kolonilerinde görülmüştür. Şili'de Conservadora Komisyonu seçiminde
kullanıldığı gibi, 1876 da İngiltere'de Ana Terbiye hakkındaki Kanunun 29. maddesi ile Okul
Kurullarının seçiminde de kullanılmıştır.125 Çok az sahada uygulanan bu sistemle hudutlu oy
sisteminin kombine edilmesi nazari olarak düşünülse bile, pratikte gerçekleştirileceği kabul
edilmemektedir.126
3 - Oyların Farklı Değerlendirilmesi Sistemi (System der Verschiedenen
Stimmbewertung)
Bu sistemi de bir örnek ile anlatalım. Bir seçim çevresinde 4 milletvekili seçilecektir. Her oy
pusulası 4 isim ihtiva edebilir. Verilen her oy pusulasında ilk sırada yer alana bir oy,
ikincisine yarım, üçüncüsüne 1/3 oy yazılır. Yani sıraya göre 1, 1/2, 1/3, 1/4 olarak
değerlendirilir ve neticede çok oy alan seçilmiş olur.127
Jellinek, başka bir isim altında fakat buna çok benzeyen bir sistemden bahsetmektedir:
System der Rangordnungsziffer =Müterakki Oy Sistemi diyebileceğimiz bu sistemde her
seçmen, seçilecek aday sayısından fazlası için oyunu kullanır. Fakat oyu, ilk yazdığı isim için
1 sayılır. 2. olarak işaretlediği için 1/2, 3. işaretlediği için 1/3, ilâh, oy sayılır.128
Bu sistemde azınlık partisinin bir adayının kazanması mümkündür.129
4 - Devredilemeyen Tek Oy Sistemi (System der Einzelstimmabgabe ohne
Übertragung)
Brezilya'da 24.12.1891 tarihli Anayasanın 28. md. si ve 21.1.1892 tarihli kanunun 30.
md. si ile Senato seçiminde tatbik edilmiştir.130 Aynı şekilde 13.10.1879 tarihli Anayasanın
54. md. si ile Hamburg Vatandaşlar Meclisi seçimi için yapılan seçimde tatbik edilmiştir131.
Bu sistemde çoğunluk bir adaya, azınlık ise birçok adaya oy verirse azınlık büyük bir
kazanç temin edebilir. Diğer sistemlerde olduğu gibi, bunda da, kuvvetlerini iyi hesap

120
KIPP, 312; STIER - SOMLO, 112; JELLINEK, 225.
121
örnek için bkz. KIPP, 312, 313.
122
JELLINEK, 226.
123
STIER -SOMLO, 112.
124
SEIDLER, 114.
125
STIER - SOMLO, 112; JELLINEK, 226. JELLINEK ayrıca 2.7. 1870 tarihli Anayasası ile (IV. md., 7, 8.
kısım) ILLIONIS'de Temsilciler Meclisi için tatbik edildiğini kaydetmektedir (sh. 226).
126
SELDLER, 114.
127
KIPP, 313.
128
JELLINEK, 226.
129
KIPP, 313. Bu sistem için ayrıca bkz. ARMAOĞLU, 87 - 88.
130
JELLINE.K, 226, 6 nolu not.
131
İbid., 226, 2 no.lu not.

124
edebilen ve kuvvetli bir disipline sahip partiler büyük sayıda sandalye kazanabilirler.132 Netice
olarak belirtelim ki, bütün bu teşebbüsler, azınlığa da temsil hakkı vermek içindir. Fakat
bunların çok az tesiri olduğunu söyleyebiliriz. Hiç biri mutlak olarak Halk Temsilciliği
(Parlâmento) sandalyelerini tam âdil olarak bölememektedirler133.
5 - Netice
Çoğunluk sisteminin ve nisbi temsil sisteminin esaslarını bu şekilde gördükten sonra
netice olarak şunu söyleyebiliriz: Her iki sistem çeşitli memleketlerde tatbik edilmektedir. Bir
sistemin mut-lak olarak kötü, diğer sistemin mutlak olarak iyi olduğu hiç bir zaman
söylenemez. Ancak memleketin bünyesine, seçmen kitlesinin durumuna göre bir sistemin
daha iyi veya daha kötü olduğu söylenebilir. Bir memleketin bir seçim sistemini kabul etmesi
gibi, reddetmesi de bu esastan ileri gelmektedir. Seçim sistemleri daima muayyen
prensiplerden hareket etmekte ve muayyen neticelere varmaktadırlar. İşte iki ana prensipden
ortaya çoğunluk sistemi ve nisbi temsil sistemi gibi iki zıt sistem çıkmış bulunmaktadır.
Azınlıkların Temsiline yer veren sistemler ise, iki büyük sistemin mahzurlarını azaltmak
gayesi ile düşünülmüş sistemlerdir.
Şimdi de Türkiye'de tatbik edilen seçimleri ve sistemleri görelim. Bizdeki seçimlerin
nasıl yapıldığını, bu seçimlere hangi sistemlerin tatbik edilmiş olduğunu ve partilerin ne gibi
neticeler elde ettiğini göstermeye çalışalım. Görülecektir ki, memleketimizde, yukarıdan beri
verdiğimiz çeşitli seçim sistemleri, oy çeşitleri ve seçimlere hakim olan genel prensiplerin şu
veya bu kısmı muayyen devrelerde tatbik edilmiş, daha sonra terkedilmiştir. Bunları
gördükten sonra seçimler ile ilgili izahatımızı bitirmiş olacağız. Seçimlerde tatbik edilen
sistemler ve prensipler, ancak seçim mevzuat sebebiyle söz konusu olabilir, Bu sebeple,
seçimlerimizin tarihçesini ele alırken, kabul ve tatbik edilen hukuki vesikalara (kanun,
talimat, v.s.) da işaret edeceğiz. Bu surette, memleketimizdeki seçim mevzuatının da geçirdiği
seyri tesbit etmiş olacağız.

Üçüncü Başlık:TÜRKİYEDE PARLAMENTO SEÇİMLERİ

I - GENEL OLARAK
Bizde seçimler ne zaman başlamıştır? Şüphesiz ilk Anayasamızdan sonra. İlk
Anayasamızın tanzim ettiği ve halk tarafından seçilecek olan bir Heyetin kurulması gerektiği
zaman, seçimler siyasi tarihimizde görülmeye başlar. Diğer bir tabirle, halk temsilcilerinin de
Devlet işlerine katılmasını kabul eden bir Anayasanın yapılması ile bizde de seçimlerden
bahsedilmeye başlanmıştır. Bu tarihten evvel herhangi bir siyasi seçimden ve onun
tatbikatından bahsetmeğe imkan yoktur. Çünkü halkın veya temsilcilerinin, siyasi olmayan
idari mekanizma dışında, Devlet işlerine katılması mümkün değildi. "Divan" denilen heyetin
ise "halk temsilcisi” sıfatı yoktu.
O halde bizde seçimleri ele almak için, ilk Anayasamızın yapıldığı tarihe kadar gitmek
gerekir. O günden bugüne kadar, yaklaşık 140 sene zarfında, siyasi tarihimiz 35 seçim
görmüştür. Bu devre zarfında bir çok seçim kanunları yapılmış, değişik sistemler tecrübe
edilmiştir. Şunu da söyleyelim ki, bahis konusu olan "seçim" den maksat "genel seçimler"
olup, "ara seçimler" değildir. Burada, ancak, bütün yurtta yapılmış olan seçimler ve onların
özellikleri yer alacaktır .Cumhuriyet Senatosu Üyelerinin üçte birinin yenilenmesi için yapılan
ve memleketimizin ancak bazı seçim çevrelerini içine alan, 1964, 1966, 1968, 1973 ve 1975
tarihli seçimler de birer genel seçimdir. 1961 Anayasamızın hükmü icabı yalnız bazı illerde
yapılmış olması, "ara seçimi” sayılmasını gerektirmez. "Ara seçimleri" daha ayrı bir
132
Ibid., 226.
133
KIPP, 313; JELLINEK, 225,

125
müessesedir. O sebeple yurdumuzda son olarak yapılan kısmi Senato seçimleri de burada yer
alacaktır.
Türkiye'deki seçimlerle ilgili "genel" çalışmalara rastlanılmaz. Yapılmış olan bütün
seçimleri, hukuki özellikleri ile birlikte içine alan bir incelemenin şimdiye kadar yapılmamış
olması bir eksikliktir.134
Seçimleri iki kısma ayırarak, anlatacağız: Cumhuriyetin ilanından evvel yapılan seçimler,
Cumhuriyet devrinde yapılan seçimler. Bu ayrım, seçim sistemindeki veya seçmenlerin seçim
hakları bakımından getirilen bir yeniliğe işaret etmez. Sadece bir rejim değişikliğini
(monarşik rejimden cumhuri rejime) esas tutmuştur. Diğer taraftan Cumhuriyet devrinde
yapılan seçimleri de 1961 Anayasasına kadar ve 1961 Anayasası devrinde diye ayırmakta
fayda gördük.

II — CUMHURİYETİN İLÂNINA KADAR TÜRKİYE'DE SEÇİMLER

1 - Kanunu Esasi ve İlk Seçimler
İlk Anayasamız 7 Zilhicce 1293/23 Aralık 1876 tarihlidir. Bu Anayasa çift meclis
sistemini kabul etmişti: Bu meclislerden ikisine birden Meclis-i Umumi denir ve "...hey'et-i
ayan ve hey'et-i meb'usan namları ile başka başka iki heyeti muhtevidir" (md. 42). "Hey'et-i
ayanın reisi ve azası nihayet mikdarı hey'et-i meb'usan azasının sülüsan mikdarını tecavüz
etmemek üzere doğrudan dağruya taraf-ı hazreti padişahiden nasbolunur" (md. 60). Hey'et-i
Meb'usan ise, "mikdar-ı azası tebaay-i Osmaniyeden her elli bin nüfus zükurda bir nefer
olmak itibarı ile tertip olunur" (md. 65). Görülüyor ki, çift meclisden birincisi yani Ayan
Meclisi, Meb'usan Meclisinin üçte birini geçmemek üzere padişah tarafından seçilmektedir.
Fakat bu seçim tamamen padişahın iradesine kalmış bir husus135 olduğundan burada ele almak
istediğimiz seçimlerle herhangi bir ilgisi yoktur.
Meb'usan Meclisinin seçimi ile ilgili olarak ayrıca Anayasa şu hükmü koymuştur :
"Emr-i intihab rey-i hafi üzerine müessestir. Suret-i icrası kanun-u mahsus ile tayin
olunacaktır" (md, 66). Binaenaleyh halk tarafından seçilecek meclis, Meb'usan Meclisidir ve
bu seçimin nasıl yapılacağı ayrı bir kanunla tayin olunacaktır.
Anayasanın seçilecek hey'etin seçimi ile ilgili hükümlerine böylece kısa bir şekilde
temas ettikten sonra, şimdi seçimlerde tatbik edilen vesikalara ve seçimin hangi prensiplere
göre yapıldığına geçebiliriz. Önce şunu söyliyelim ki, bu seçimlerde, Anayasa bir takım
esaslar koyduğu halde, bunlar tatbik edilmemiş, daha evvelce yapılmış olan bir "Talimat" ın
hükümleri tatbik edilmiştir. Sözünü ettiğimiz talimat ihtiva ettiği hükümler itibarı ile,
Anayasadan ayrılmıştır. Anayasanın seçim için ihtiva ettiği şartlar ile bu talimat arasında bazı
farklar göze çarpmaktadır. Bu farkların nelerden ibaret olduğunu göstermek için evvela'
Anayasanın bu noktadaki esaslarını ele almamız gerekir.
1. Seçimde tatbik edilen vesikalar ve ihtiva ettikleri sistem :
A) 1876 Anayasası :
Anayasanın seçim ile ilgili hükümlerine bir göz ettiğimiz takdirde, burada seçmen
olabilme şartlarından bahsedilmediğini görürüz, Anayasa yukarıda belirttiğimiz gibi, 65.
maddesinde "Hey'et-i Meb'usanın miktarı: azası tebaayi Osmaniyeden her elli bin nüfus
zükurda bir neler olmak itibarı ile tertip olunur” demektedir. Burada anlaşılacağı üzere,
seçmenlerin ancak erkeklerden olabileceği belirtilmektedir. Maddeye göre her elli bin erkek
için, yine bir erkek meb'us seçilecektir. Yani hem seçmen, hem de seçilecek kimse (meb'us)
134
R.E. KOÇU'nun evvela "Tarih Dünyası" mecmuasında çıkan (bkz. yıl 1, s. 6, 7) ve sonra da Cumhuriyet
Gazetesinde yayınlanan (bkz. 26 - 30.9.1961) yazıları, hukuki tarihi bir ilmi araştırmadan ziyade "hatıra"
mahiyetinde olan makalelerdir. Bu kabil kısmi ve hatıra mahiyetindeki bir iki yazı dışında genel bir incelemeye
rastlanılmaz.
135
GRASSERIE de La R., Kitabında, sonuna, çeviren tarafından yapılan bir ilavede, 1329 hicri senesi sonunda
icra Organının "bir muamelesine göre ayan, sadaretin arzı üzerine bilirade-i seniyye tayin olunacaktır"
denilmektedir, bkz. sh. 425.

126
erkek olacaktır. Bu hüküm, Anayasanın "seçimlerin umumiliği" prensibinden ayrıldığını ifade
etmektedir.136
Seçmenlik şartlarındaki bu boşluğa rağmen, seçilebilme şartlarının Anayasa tarafından
düzenlendiğini görmekteyiz. Bu konuda 67. ve 68. maddeler sevkedilmiştir. Her iki maddeyi
nazara aldığımız takdirde, meb'us olabilme şartlarını şöylece sıralayabiliriz .
1. Memur olmamak
67. maddeye göre, "Heyet-i Mebusan azalığı ile hükümet memuriyeti bir zat uhdesinde
içtima edemez. Fakat vükeladan intihap olunanların azalığı mücazdır. Vesair memurinden biri
meb'usluğa intihab olunur ise kabul edip etmemek yed-i iktidarındadır. Fakat kabul ettiği
halde memuriyetinden infisal eder." Demek ki, esas olan, memur olan bir kimsenin meb'us
olamıyacağıdır. Şayet padişah tarafından tayin edilen (md. 27) vekiller seçime girmiş ve
kazanmışlar ise, bu, muteberdir. Vekiller dışında kalan memurlar için ise hüküm başkadır :
meb'usluğa seçilmiş bir memur seçimlik bir hakka sahiptir; dilerse memuriyetinde kalır,
dilerse mebusluğa geçer. Fakat meb'usluğa geçtiği takdirde memuriyetinden ayrılmış sayılır.
Anayasanın meb'usluk için tesbit ettiği diğer şartlar 68. maddede gösterilmiştir. Fakat bu
madde, meb'usluk şartlarını değil, meb'us seçilemiyecek olanları saymıştır. Bu duruma göre
aşağıdaki kimseler meb'us olamazlar :
2. Osmanlı Vatandaşı olmayanlar
Bu kaide, zaten genellikle bütün seçim kanunları tarafından kabul edilmiş bir
prensiptir. Bir devletin vatandaşı olmayan o devletin parlamentosuna üye olamaz. Kimlerin
Osmanlı vatandaşı (osmanlı) olduğu ise Anayasanın 9. maddesinde belirtilmiştir.
3. Nizam-ı mahsusu mucibince muvakkaten hizmet-i ecnebiye imtiyazını haiz
olanlar.
Burada bahis konusu olan, bir şahsın, bir başka devletin hizmetinde çalışmasıdır.
4. Türkçe bilmeyenler.
Bu hüküm, geniş imparatorluk ülkesi ve bu ülkede yaşayan insanlar nazara alınırsa
daha iyi anlaşılmış olur: Avrupa içlerinden, doğuda Bağdat'a, güneyde Yemen ve
Trablusgarb'a kadar uzanan bir ülkeye sahip Osmanlı İmparatorluğu’nun beşeri unsuru içinde
çeşitli lisanlar konuşulmaktadır; Yunanca, Bulgarca, Sırpça, Arabça, Kürtçe v.s. Bu durumda,
"Osmanlı" denilen kitlenin hiç değilse parlamentoda aynı dili konuşması istenilmiş, bir birlik
olsun düşüncesi ile böyle bir hüküm sevkedilmek, ihtiyacı hissedilmiştir.
5. 30 yaşını ikmal etmeyenler.
6. Seçim zamanında bir kimsenin hizmetinde bulunanlar.
Bu hükmün antidemokratik olduğu açıktır. Bir kimsenin, sırf başkasının hizmetinde
bulunması sebebi ile, seçilmesine mani olmak, kabili izah değildir. Meb'usluk bir ehliyet ve
kaabiliyet işidir. Başkasının hizmetinde çalışıyor diye onu seçilme hakkından mahrum etmek
herhalde demokratik bir mahiyet taşımaz.137
7. İflas etmiş olup da iade-i itibar etmemiş olanlar
Burada, iflas eden bir şahsın, daha sonra halkın, bilhassa esnafın güvenini
kazanamamış, hiç değilse eski itibarını sağlayacak pozisyona girememiş olması bahis
konusudur.
8. Hacrine karar verilmiş olup ta, bu karar kaldırılmamış olanlar
9. Medeni haklarından ıskat edilmemiş olanlar
Bu da, kanunen muayyen hallerde bahis konusu olan bir durumdur.
10. Tabiiyet-i ecnebiye iddiasında bulunanlar
Ve nihayet son şart olarak,
12. Seçildiği vilayetin ahalisinden olmak (m. 72).

136
Bizde kadınların da rey sahibi oldukları ve seçilebildikleri tarih (1935) bundan çok sonradır.
137
Bkz. TUNAYA, T.Z., Seç.sh. 6.

127
 Bu maddeye göre seçmenler seçecekleri meb'usları mensup oldukları vilayet
ahalisinden seçmeğe mecburdurlar. İşte 1876 Anayasamızın meb'us seçilmek ile, ilgili şartları
bunlardan ibarettir. Yalnız dikkat edilirse, Anayasa askerlerden bahsetmemektedir. Anayasa,
ne askerler ve ne subaylar hakkında bir hüküm sevketmiştir.138
B) Talimatı Muvakkate ve Beyanname:
Türkiyede ilk seçimler Anayasada gösterilen esaslara değil de, Talimatı Muvakkate
adlı bir vesikaya göre yapıldığından, Anayasa üzerinde fazla durmayıp, Talimatın
hükümlerine geçiyoruz. Bu izahlarımızla, Anayasa ile Talimat arasındaki farklar görülecektir.
10 Şevval 1293/28 Ekim 1876 tarihli ve resmi ismi, kısaca, "Meclisi Meb'usan
azasının sureti intihab ve tayinine dair Talimatı Muvakkate" olan bu vesika seçimle ilgili bir
takım hükümler koymuştur. Bu esaslar ile Anayasadaki esaslar arasındaki farkın sebebi de,
Talimatı Muvakkatenin Anayasadan daha evvel yapılmış olmasıdır.139 Bu Talimat geçici bir
ihtiyacı karşılamak için yapılmıştır.140 1876 A. nın 119, md. si de, Talimat-ı Muvakkate'nın
yalnız ilk seçimlerde uygulanacağını belirtmişti.
Talimatı Muvakkate 7 maddededir141. Konumuz bakımından arzettiği hususiyetleri
şöylece sıralayabiliriz :
1. Bu Talimat yalnız ilk içtima devresi için tatbik edilecektir. Talimatı Muvakkatenin
Padişahın tasdikine sunulan metinde "..bu seneye mahsus..." denilmektedir. Aynı Talimatın 2.
maddesinde de bu hususa işaret edilmektedir.
2. Meb'us sayısının asgari haddi tesbit edilmiştir. Bu da 130 dur (md. 1). Bunun da 80'i
müslim, 50'si gayrımüslimdir (Talimatın arkasına eklenen cedvelde , gösterilmiştir)142.
3. Talimat, seçilebilmek için şu şartları aramaktadır :
a. Her vechi ile emin ve itimada layık olmak. Bunun için de ahlakının ve gidişinin
temizliği ve dürüstlüğü ile maruf bulunmak,
b. 25 yaşından aşağı olmamak,
c. Devletin resmi lisanı olan türkçeyi bilmek,
d. Cinayet sebebi ile veya siyasi bir suçtan mahkum olmamak,
e. Türkiyede az çok emlak sahibi olmak,
f. Osmanlı vatandaşı olmak,
g. Memur olmamak. Şayet seçilmek istiyorsa memuriyetinden ayrılması gerekir md.
3).
4. Istanbul dışındaki yerlerde, meb'uslar, vilayet, liva ve kazaların İdare Meclisi azaları
tarafından seçilecektir (md. 2). Talimatı Muvakkatereye göre bu meclisin azaları daha evvel
halk tarafından seçildiği için, bunların seçeceği meb'uslar da, dolayısı ile halk tarafından
seçilmiş sayılacaktır (md. 2).143

138
Fakat o devrin hukukçuları subayların da asker sayıldığını ve meb'us olabilmek için mutlaka askerlikten istifa
etmeleri gerektiğini ve bu hususun mebusan meclisi tarafından kabul edilmiş olduğunu söylemektedirler. Bkz.
CELALEDDİN BEY. sh. 200.
139
Çünkü Talimatı Muvakkatenin tasdik tarihi (10 Şevval 1293). Anayasanın tasdik tarihinden (7 Zilhicce
1293)> yaklaşık olarak. iki ay kadar evveldir.
140
Prof. KUBALI’ya göre, bu Talimat yalnız bir seçim kanunu değil, aynı zamanda bir Anayasa metni değerini
de haizdir. Zira Talimatı Muvakkatenin tasdik tarihi Kanunu Esasisinin tasdik ve ısdarı tarihinden evvel olduğu
gibi, bu Talimatname, daha ziyade bir anayasada yer alması icab eden hükümleri ihtiva etmekte idi. KUBALI,
H.N., sh. 86
141
Metin için bkz. KARAKOÇ, S, sh. 34.
142
KARAKOÇ, S., sh. 37.
143
Fakat şurası muhakkaktır ki, halk, bu hey'etleri, meb'us seçmek düşüncesi ile seçmemiştir. Bunlar o beldenin
idari işlerini tedvir etmek üzere ve o niyetle seçilmişlerdir. Seçimi bunlara yaptırmak için hürriyetine uygun
değildir. Prof. KUBALI’ya göre, mebusların İdare Meclisi âzalarına seçtirilmesi demokratik seçim esaslarına
aykırı idi: "Çünkü 3 İkinci Kânun (1870) tarihli Vilayet Nizamnamesine göre İdare Meclisleri için yapılan
seçimlere iştirak edebilmek için Devlete doğrudan doğruya bir mikdar vergi vermesi lâzım gelmekte idi"
(KUBALI, H.N., sh. 87. Halbuki ne Anayasada ve ne de Talimatı Muvakkatede seçmen olabilmek için böyle bir

128
 İdare meclisleri, yukarıdaki şartları haiz olan ve o vilayet dahilinde bulunanlar
arasından, o vilayet için istenilen meb'us sayısı kadar ismi (müslim veya gayri müslim) bir
kağıda yazarak altını imza ve mühürleyip bir zarfa koyduktan sonra, kazalarda Kaymakama,
livalarda, Mutasarrıfa teslim edeceklerdir. Bunlar da zarfları açmayarak bağlı oldukları
vilayetin valisine göndereceklerdir. Vilayet İdare Meclisi üyelerinin de reyleri alındıktan
sonra en çok 15 kişilik bir komisyon huzurunda zarflar açılacaktır. Bu komisyon, Vilayet
erkanından, âlimlerden, muhtelif dini reislerden meydana gelmektedir. Reyler sayılarak en
çok rey alanlar (o vilayetin çıkaracağı meblus sayısı kadar) tesbit edilecektir. Eşit rey alanlar
olursa, aralarında kur'a çekilir. Daha sonra bütün seçim evrakı Şurayı Devlet tarafından tetkik
olunmak üzere Vali tarafından Bab-ı Aliye gönderilecektir. (md. 4).
Talimat-ı Muvakkatenin Istanbul dışı için tesbit ettiği esaslar bunlardan ibarettir.
İstanbul için tesbit ettiği şartları biraz sonra göreceğiz.
Görülüyor ki, Talimatı Muvakkate Anayasadan farklı prensipler tesbit etmiştir:
Bir defa, Anayasa her elli bin erkek için bir meb'us seçileceğini söylediği halde,
Talimat bütün ülke için en az 130 olmasını istemiştir.
İkinci olarak Anayasa seçimlerin bir veya iki dereceli olması hususunda bir hükmün
sevketmediği halde, Talimat, tam manası ile olmamakla beraber, iki dereceli seçim usulünü
kabul etmiştir.
Üçüncü olarak, Anayasa seçilmek için 30 yaşını şart koştuğu halde, Talimatı
Muvakkate, bunu 25'e indirmiştir.
Dördüncü olarak, Anayasa, siyasi bir cürüm veya cinayet ile mahkum olmayı nazara
almadığı halde, Talimat, bunu seçilmeğe engel saymıştır. Ve nihayet, Anayasa seçilmek için
emlaki olmayı zaruri saymadığı halde, Talimatı Muvakkate bunu zaruri kabul etmiştir.
Ayrıca Anayasada bulunup da Talimatı Muvakkatede yer almamış şartlar da vardır.
İstanbul ve civarı için tesbit edilen şartlara gelince, bu hususta Talimatı Muvakkateden
ayrı olarak bir de "Beyanname" neşredilmiştir. Evvela Talimatı Muvakkatenin İstanbul ve
civarı için tesbit ettiği şartları gördükten sonra "Beyanname" ye de kısaca temas edeceğiz.
Talimatı Muvakkateye göre İstanbul ve civarı (mülhakatı)144 20 daireye bölünecektir. Ve her
daireden iki vekil seçilecektir. Bu iki vekili seçilebilmek için de 6. madde bazı şartlar tesbit
etmiştir. Bunlar,
Seçim yapılan dairenin ahalisinden olmak,
Osmanlı vatandaşı olmak,
Emlake mutasarrıf olmak (mülk sahibi olmak) ve;
25 yaşından büyük olmaktır.
Görüldüğü üzere bunlar, Talimatı Muvakketenin, İstanbul dışı için tesbit ettiği
meb'usluk şartlarının hemen hemen aynıdır. İşte bu şartları haiz kimseler, daha sonra
meb'us seçecek olan iki vekili
seçeceklerdir (m. 6). Aynı maddeye göre seçim işi bir komisyon huzurunda yapılacaktır. Bu
komisyon o dairenin ileri gelen (mütehayyizan) ahalisinden meydana gelecektir. Bu suretle
her daireden iki vekil seçilmek sureti ile meydana gelen 40 vekil toplanıp, Talimat-ı
Muvakkatenin 3. maddesinde (bkz. s. 5) şartları haiz olan kimseler arasından İstanbul vilayeti
için 10 meb'us seçeceklerdir. Bunun için, bir kağıda 10 isim yazıp altını imza edecek ve
mühürleyerek bir zarfa koyup Şurayı Devlete gönderilmek üzere Şehremanetine verecektir
(m. 6).
İstanbul ve civarı için bir de Beyanname hazırlandığını söylemiştik. Türkiye'de
yapılan ilk seçimde kullanıldığı için buna da kısaca temas edeceğiz. 16 Zilhicce 1293 (1 Ocak

şart aranmamakta idi.

144
Burada "mülhakat" tan maksat, İstanbul ve civarıdır. Talimatı Muvakkate aynen bu tabiri kullanmaktadır.
İstanbul hakkında sonradan neşredilen "Beyanname" ise bunların nelerden ibaret olduğunu göstermektedir :
Kazai Erbaa sancakları, makarrı köyü ve Ayastefanos ile İzmit ve civarı "mülhakat" tâbirine dahildir.

129
1877) tarihli olan bu Beyanname Anayasanın ilânından 9 gün sonra neşrolunmuştur ve 23
maddedir.145 Konumuz bakımından olan özelliklerini şöyle sıralayabiliriz :
1. Bu beyannameye göre İstanbul için 10 meb'us seçilecektir. Bunun 5’i müslim, 5'i
gayri müslimdir.146
2. İstanbul 20 daireye ayrılmıştır. Bunlardan 18'i İstanbul içine ait olup, 19. su Kaza-i
Erbaa sancakları dahil oldukları halde makarrı köyü ve Ayastefanos (Yeşilköy), 20. daire ise,
İzmit sancağı ve civarıdır (m. 1).147
3. Seçmenler için her mahallenin muhtarı bir defter tanzim edecektir. Bu deftere
girecekler, Talimatı Muvakkate ile belirtilen şartları haiz olanlardır (m. 2). Ancak bu
defterlere girebilmek için en az bir seneden beri İstanbul'da ikamet etmiş olmak şarttır (m.
3)148
4. Oy verme müddeti 5 gündür. Bu müddet halkın seçime davet edilmesinden başlar.
Bu süre içinde gelmeyenler oylarını kullanamazlar. Bizzat gelemeyen yazılı olarak da oyunu
kullanabilir (m. 11).149
5. İstanbul için neşredilen Beyanname 1 Ocak 1877 tarihini taşıdığına göre,
memleketimizde ilk seçimler 1877 yılının başlarında yapıldığı söylenebilir. Ama bu yılın
hangi günü seçimin yapıldığı tespit mümkün olmamıştır.
Yukarıda anlattığımız esaslara göre seçimlere başlanmıştır. İmparatorluk evvela
Sancak esasına göre 29 büyük bölgeye ayrılmıştır.150 Bundan sonra da tesbit edilen ve kısaca
izahını yaptığımız prensiplere göre seçimler yapılmış ve bu suretle seçilen meb'uslar
İstanbul'a gelmeye başlamışlardır. Fakat Talimatı Muvakkatenin tesbit ettiği asgari had kadar
bile gelmemiştir.151 İlk Meclisi Meb'usan 69'u müslim, 46'sı gayrımüslim olmak üzere, 115
meb'usdan ibaret olup, 19 Mart 1877 Pazartesi günü Dolmabahçe sarayında Padişah II.
Abdülhamit tarafından açılmış,152 Meb'usan Meclisi reisliğine padişah tarafından Ahmet Vefik
Paşa seçilmiştir.153
2. Seçimin Özellikleri :
Buraya kadar Türkiye'de ilk seçimlerin dayandığı hukuki vesikaları ve yapılış şeklini
göstermeye çalıştık. Şimdi de aynı seçimleri Anayasa Hukuku açısından tetkik etmemiz
gerekir :
1. Bir defa bu seçimler, Anayasa ve onun çıkarılmasını emrettiği seçim kanununa
göre yapılmış değildir. Anayasadaki hükümler, bir seçimin yapılmasına kafi değildir. Çünkü,
yukarıda da gördüğümüz gibi, Anayasa bu hususta sadece iki madde vaz'etmiş. Bunlar da
sadece seçmenlerde ve seçilecek kimselerde aranılacak vasıfların neler olduğunu göstermiştir.
Halbuki bir seçimin yapılması için bunlar yeterli değildir. Anayasanın emrettiği kanunun
yapılması için de bir Meclisin varlığı gerekli idi. Böyle bir Meclis ise henüz teşekkül
etmediğinden istenilen kanun çıkarılamamıştır. O sebeple ilk seçimlere esas olan hukuki
vesikalar 1) Talimatı Muvakkate (17 Şevval 1293) ve 2) "Beyanname" (16 Zilhidce 1293) dir.
Seçimler bu iki vesikaya istinaden yapılmıştır.
2) Seçimler umumi değildir. Yani kadın - erkek bütün vatandaşları seçime
katılabildikleri ve seçilebildikleri bir seçim değildir. Seçmen olarak yalnız erkekler
katılmışlar, seçilenler de yalnız erkeklerden meydana gelmiştir. Anayasa bu hususta hüküm

145
Bu Beyanname 16 Zilhiece 1293 de Matbaai Amirede basılmıştır, metni için bkz. KARAKOÇ, S., sh. 37.
146
Bunu, Beyannamenin başlığından anladığımız gbi, Talimatı Muvakkatenin arkasına eklenen cedvelde de
görmekteyiz. Bkz. KA-RAKOÇ, S., sh. 37.
147
Bkz. Beyannameye eklenen "Mahallelerin ismini bildiren defter" KARAKOÇ. S., sh. 59.
148
Bu şart Talimatı. Muvakkatede mevcut değildir.
149
Bu bölgeler hakkında bkz. KARAL, E.Z.,. sh. 232.
150
Etraflı malümat için Beyannameye bakılabilir. KARAKOÇ, sh. 38 ve müt.
151
Yoksa bazı müelliflerin dediği gibi (TUNAYA, T.Z., Bat., sh. 45) 130 meb'us gelmemiştir.
152
OSMAN NURİ, sh. 198; BAYKAL. B.S., sh. 73.
153
OSMAN NURİ, sh. 201.

130
sevketmiş olduğu gibi Talimatı Muvakkatede de aynı mealde hükümler mevcuttu. Mesela adı
geçen Talimatın 1.maddesinde Meclis-i Mebusan Azasının en az "yüz otuz nefer alacaktır"
denmektedir. 4. Maddesinde yine "...nefer aza istenilmişse..." cümlesi geçtiği gibi 6. madde de
"...ikişer nefer vekil intihap edeceklerinden..." cümlesi bulunmaktadır.
3. Seçime yalnız erkeklerin katılması da tam manası ile gerçekleştirilmek
istenmemiştir. Taşrada yapılan seçimlere bütün erkek vatandaşlar katılamamış, sadece İdare
Meclisini teşkil eden erkekler "seçmen" olarak hareket etmişlerdir. Bunlar ise bir kaza, liva
veya Vilâyetde çok az bir mikdar teşkil eder. İstanbul ve civarında yapılan seçimlerde ise yine
—yalnız erkeklere de şâmil olsa— tam bir genellikten bahsedilemez. Burada İdare Meclisi
üyelerinin seçmen olarak hareket etmemiş olmasına rağmen, ancak muayyen bir grubun
"seçmen" olarak katılabildiği bir seçim bahis konusu olmuştur. Muayyen bir grup, çünkü,
İstanbul ve civarında bulunan 25 yaşını bitiren vatandaşlar değil, ancak, bunlar içinden
"emlâke mutasarrıf" olanlar yani mülk sahibi kimseler, seçime katılmak için davet
edilmişlerdir. Bunun dışında kalanlar ise seçime katılamamışlardır. Bu da seçimlerin İstanbul
ve civarında da umumilik prensibine uyularak yapılmadığını gösterir.
4. 1877 seçimlerinin tek veya iki dereceli olması meselesine gelince; bu noktaya
kesin bir cevap vermek mümkün değildir. Çünkü, seçimler, genel görünüşü itibarı ile iki
dereceli olmuştur; Taşrada evvelce seçilmiş bulunan İdare Meclisi üyeleri ikinci seçmen kabul
edilmiş ve mebsusları bunlar seçmişlerdir. İstanbul ve civarında ise ikinci seçmenler halk
tarafından seçilmişlerdir. Bilahare de bunların eliyle meb'usların seçimine gidilmiştir. İki
dereceli seçimin esasında, ikinci seçmenler birinci seçmenler tarafından seçilir, daha sonra
bunlar da meb'us olacak kimseleri seçerler. Halbuki Taşrada, ikinci seçmenlerin seçimi diye
bir seçim yapılmış değildir. idare Meclisi Azalan, Talimatı Muvakkate tarafından ikinci
seçmen itibar olunmuşlardır. İstanbul ve civarında ise iki dereceli seçim esasına daha fazla
uyularak hareket edilmiş; ikinci seçmenler halka seçtirilmiştir.
Bu sebeple 1876 seçimlerinin tek veya çift dereceli olması meselesi, görüldüğü gibi
karışık bir manzara arz etmektedir. O bakımdan tek veya çift dereceli olmuştur diye kesin bir
cevap vermek mümkün değildir.154
Fakat Anayasayı nazara aldığımız takdirde, seçimlerin Anayasa tarafından tek dereceli
olarak düzenlendiğini görürüz. 72. maddeye göre "Müntehibler intihab edecekleri meb'usları
mensup oldukları daire vilayet ahalisinden intihab etmeğe, mecburdurlar." Buradan
anlaşılıyor ki, seçmenler ikinci seçmenleri değil, doğrudan doğruya mebuslan seçeceklerdir.
Anayasa "müntehibi sani" (ikinci seçmen) dememiş, sadece "müntehibler" (seçmenler)
demiştir. Bu açıklığa rağmen bazı müellifler, meb'usan meclisin Anayasaya göre iki dereceli
seçimle seçilebileceğini söylemektedirler.155
5. 1877 seçimleri "Basit çoğunluk" esaslarına göre yapılmıştır. Anayasada buna
dair açık bir hüküm yoktur. Talimatı Muvakkate ise. 4 ve 6. maddelerinde "ekseriyet-i ara" ve
"ekseriyet" kelimelerini kullanmaktadır. Fakat acaba nasıl bir ekseriyet? Bilindiği gibi 3 türlü
ekseriyet (çoğunluk) sistemi vardır. 1877 seçimlerinde acaba hangisi tatbik edilmiştir?
Talimatı Muvakkatede aydınlatıcı bir hü-küm yoktur. Kanaatimizce burada mevzuubahis olan
çoğunluktur, basit çoğunluktur. Çünkü : Mevsuf çoğunluk tatbik edilen yerlerde, bunun ayrıca
belirtilmesi gerekir. Kanun özel olarak aradığı çoğunluğu bildirir. Geriye mutlak çoğunluk
kalıyor. Bu hususta da Talimatda herhangi bir kayıt yoktur. Ancak 4. maddede geçen "kur'a"
kelimesinden bir mana çıkarmak mümkündür. Şöyle ki; 4. maddeye göre İdare Meclislerince
seçilen kimselerden çoğunluğu alanlar ka-zanmış olurlar. Eşit rey alanlar arasında ise "kura"
çekilir. Kur'a ise ancak basit çoğunlukda söz konusu olan bir çaredir. Çünkü, kur'ada kazanan,
mutlak çoğunluğu (yarıdan bir fazla) değil, sadece rakibinden bir fazla aldığı için kazanmış

154
Bu durum ile ilgili olarak bkz. KUBALI. H.N., sh. 86 ve müt.; BAŞGİL, A.F., sh. 97 ve müt.
155
BAŞGIL, A.F., sh. 90.

131
olur. Rakibinden bir rey fazlası ile zaten mutlak çoğunluğu almaya imkan yoktur. O sebeple
1877 seçimlerinde "basit çoğunluk" sisteminin tatbik edildiğini söylemek mümkündür.
Doktrinde de bu yönde fikirlere raslanmaktadır.156
6. 1877 seçimlerine siyasi partiler katılmamışlardır. Talimatı Muvakkatede
partilerden bahsedilmemekte, sadece "her şahsın" seçilmeğe hakkı olduğu belirtmektedir.
Türkiye'de ilk siyasi' parti 1859 da kurulmustur.157 Fakat seçimlerin yapıldığı sırada hiç bir
parti faaliyette değildi.
3-Birinci Osmanlı Meclisi Umumisinin Faaliyeti :
19 Mart 1877 de açılan ve daha sonra çalışmalarına başlayan Meclisi Umuminin çeşitli
faaliyetleri yanında158 konumuz bakımından en önemli olanı, bir Seçim Kanunu üzerinde
yapılan çalışmadır. 1293 tarihinde müzakere edilen "İntihab-ı Meb'usan Kanunu" Meclisi
Meb'usan tarafından kabul edilmiş fakat, keşinleşip kanun haline gelmeden159 Meclis
dağılmıştır.160

Dördüncü Bölüm:1982 Anayasasının 17.Değişikliği

Yakın tarihte Anayasamızda yapılan en kapsamlı ve önemli değişiklik 17. değişikliktir. Bu
değişiklik 2010 yılında yapılmış, ve kalkın oyu – yan i Referandum ile kabul edilerek
yürürlüğe girmiştir. 17.değişikliği gerçekleştiren Kanun 5982 sayılı ve 7 Mayıs 2010 günlü
Kanundur(R.G. 13 /5/ 2010( 10,20,23,41,51,53,54,74,
84,94,125,128,129,144,145,146,147,148,149,156,157,166 geçici 18 ve 19.md.ler değiştirildi
ve Geçici 15. md. Kaldırıldı).(Bu değişiklikteki bazı kelime ve ibareler Anayasa Mahkemesi
tarafından iptal edilmiştir(R.G. 1.8.2010-27659 Mükerrer- E.2010/49)-
Önemi sebebiyle 1982 Anayasasının 17. değişikliğini şematik olarak aşağıya
alacağız.Aşağıdaki şemada,17. değişiklikten önceki ve sonraki hali karşılaştırmalı olarak
görülecektir:
ESKİ METİN - YENİ METİN
Madde 10- Kanun önünde eşitlik
Eski Hali Yeni Hali
Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi
siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri
ve benzeri sebeplerle ayırım sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun
gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. önünde eşittir.
Kadınlar ve erkekler eşit haklara Kadınlar ve erkekler eşit haklara
156
TUNAYA. T.Z.. Osm., sh. 374 ve 3 no.lu dip notu; ALDIKAÇTI, O., sh. 61.
157
Bu tarihte kurulan partinin adı "Fedailer Cemiyeti" dir. Bkz. TUNAYA, T.Z.. Siy., sh. 89.
158
Bkz. US. H.T., sh. 399; KARAL. E.Z.. sh. 235 ve müt.; OSMAN NURİ, sh. 206 ve müt.
159
Bazı müelliflere göre bu kanun padişah tarafından tasdik edilmediği için kanuniyet kesbetmemiştir. Meclis-i
Meb'usanın kabulünden sonra Ayan Meclisi de kabul etmiş ve fakat Padişahın tasdikinden geçmemiştir.
(BAŞGİL, A.F. sh. 98; KUBALI. sh. 88). Diğer bazılarına göre Hükümet hazırlanan teklifi kabul ve tasdik
etmemiştir (OSMAN NURİ sh. 236). 1908 seçimleri sırasında Dahiliye Vekâletinden Başvekâlete yazılan
tezkerede ise, kanun layihasının Padişah tasdikinden geçip geçmediğinin "bilinmemekte" olduğu kaydedilmekte,
Melis-i Mahsus-u Vükelânin bu tezkereye dayanarak hazırladığı mazbatada ise, hem Padişahın tasdikinden
geçtiğinin şüpheli olduğu ve hem de Ayan Meclisinden "geçip geçmediği" nin "gayri malum" olduğu
belirtilmektedir (bkz. Düstur. 2. ter., I. cilt, sh. 14 ve 16). Fakat hepsinde müşterek olan nokta, bu lâyihanın
kanun haline gelmediğidir.
160
76 Meclisi bu seneye mahsus olmak üzere 3 ay devam etmesi kararlaştırılmıştı. "Devletçe görülecek lüzum
üzerine vaktinden evvel küşad veya müddet-i muayyenei 'içtimaın' tenkis veya tezyid olunması iradeye
müttevakkıf olmakla evvelâ meclisin tam vaktinde kapanması kararlaştırılmış ve bu hususta irade de çıkmıştı"
(BAYKAL, B.S., sh. 76).

132
sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama
geçmesini sağlamakla yükümlüdür.
Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya
sınıfa imtiyaz tanınamaz.
Devlet organları ve idare makamları
bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik
ilkesine uygun olarak hareket etmek
zorundadırlar.
sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini
sağlamakla yükümlüdür. “Bu maksatla
alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı
olarak yorumlanamaz.”
“Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp
ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile
malul ve gaziler için alınacak tedbirler
eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.”
Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya
sınıfa imtiyaz tanınamaz.
Devlet organları ve idare makamları bütün
işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine
uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.

Faydası : Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul
ve gazilerin her alanda avantajlı olmaları sağlanacak.
Madde 20- Özel hayatın gizliliği
Eski Hali Yeni Hali
Herkes, özel hayatına ve aile Herkes, özel hayatına ve aile hayatına
hayatına saygı gösterilmesini isteme saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.
hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine
hayatının gizliliğine dokunulamaz. dokunulamaz.
Millî güvenlik, kamu düzeni, suç Millî güvenlik, kamu düzeni, suç
işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel
genel ahlâkın korunması veya başkalarının ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve
hak ve özgürlüklerinin korunması özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri
sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre
olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış
kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin
bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve
ve eşyası aranamaz ve bunlara el bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı
konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına
yirmidört saat içinde görevli hâkimin sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren
onayına sunulur. Hâkim, kararını el kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el
koymadan itibaren kırksekiz saat içinde koyma kendiliğinden kalkar.
açıklar; aksi halde, el koyma kendiliğinden Herkes, kendisiyle ilgili kişisel
kalkar. verilerin korunmasını isteme hakkına
sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili
kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu
verilere erişme, bunların düzeltilmesini
veya silinmesini talep etme ve amaçları
doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını
öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak
kanunda öngörülen hallerde veya kişinin
açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin
korunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla
düzenlenir.

133
Faydası : Kişisel veriler ancak kanunlarla öngörülen hallerde veya kişilerin açık rızası ile
işlenebilecek ve fişlenme tarihe karışacak.
MADDE 23- Yerleşme ve seyahat hürriyeti
Eski Hali Yeni Hali
Herkes, yerleşme ve seyahat Herkes, yerleşme ve seyahat
hürriyetine sahiptir. hürriyetine sahiptir.
Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini
önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi
sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi
gerçekleştirmek ve kamu mallarını gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak;
korumak; Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve
Seyahat hürriyeti, suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini
kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini önlemek;
önlemek; Amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.
Amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir. Vatandaşın yurt dışına çıkma
Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruşturması veya
hürriyeti, vatandaşlık ödevi ya da ceza kovuşturması sebebiyle hâkim kararına
soruşturması veya kovuşturması sebebiyle bağlı olarak sınırlanabilir.
sınırlanabilir. Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme
Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda hakkından yoksun bırakılamaz.
girme hakkından yoksun bırakılamaz.

Faydası : Yurtdışına çıkış özgürlüğü genişletilecek.

Madde 41- Ailenin korunması
Eski Hali
Aile, Türk toplumunun temelidir ve
eşler arasında eşitliğe dayanır.
Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle
ananın ve çocukların korunması ve aile
planlamasının öğretimi ile uygulanmasını
sağlamak için gerekli tedbirleri alır,
teşkilâtı kurar.
Yeni Hali
Aile, Türk toplumunun temelidir ve
eşler arasında eşitliğe dayanır.
Devlet, ailenin huzur ve refahı ile
özellikle ananın ve çocukların korunması ve
aile planlamasının öğretimi ile
uygulanmasını sağlamak için gerekli
tedbirleri alır, teşkilâtı kurar.
Her çocuk, korunma ve bakımdan
yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı
olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve
doğrudan ilişki kurma ve sürdürme
hakkına sahiptir.
Devlet, her türlü istismara ve şiddete
karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır.

Faydası : Çocuklar, her türlü istismar ve şiddete karşı daha fazla korunacak.
Madde 51- Sendika kurma hakkı
Eski Hali Yeni Hali
Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin Çalışanlar ve işverenler, üyelerinin
çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak
hak ve menfaatlerini korumak ve ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için
geliştirmek için önceden izin almaksızın önceden izin almaksızın sendikalar ve üst
sendikalar ve üst kuruluşlar kurma, bunlara kuruluşlar kurma, bunlara serbestçe üye olma
serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına
çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya

134
sendikaya üye olmaya ya da üyelikten
ayrılmaya zorlanamaz.
Sendika kurma hakkı ancak, millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile
başkalarının hak ve özgürlüklerinin
korunması sebepleriyle ve kanunla
sınırlanabilir.
Sendika kurma hakkının
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve
usuller kanunda gösterilir.
Aynı zamanda ve aynı iş kolunda
birden fazla sendikaya üye olunamaz.
İşçi niteliği taşımayan kamu
görevlilerinin bu alandaki haklarının
kapsam, istisna ve sınırları gördükleri
hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla
düzenlenir.
Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri,
yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel
niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı
olamaz.
ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.
Sendika kurma hakkı ancak, millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile
başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.
Sendika kurma hakkının
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve
usuller kanunda gösterilir.
Aynı zamanda ve aynı iş kolunda
birden fazla sendikaya üye olunur.
İşçi niteliği taşımayan kamu
görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam,
istisna ve sınırları gördükleri hizmetin
niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.
Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri,
yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel
niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı
olamaz.

Faydası : Birden fazla sendikaya üye olma hakkı sağlanacak.

Madde 53- Toplu iş sözleşmesi hakkı
Eski Hali Yeni Hali
İşçiler ve işverenler, karşılıklı İşçiler ve işverenler, karşılıklı olarak
olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma
çalışma şartlarını düzenlemek amacıyla şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş
toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler.
sahiptirler. Toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı
Toplu iş sözleşmesinin nasıl kanunla düzenlenir.
yapılacağı kanunla düzenlenir. 128 inci maddenin ilk fıkrası
128 inci maddenin ilk fıkrası kapsamına giren kamu görevlilerinin
kapsamına giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralarında kurmalarına
kanunla kendi aralarında kurmalarına cevaz cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci
verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ve ikinci fıkraları ile 54 üncü madde
ikinci fıkraları ile 54 üncü madde hükümlerine tabi olmayan sendikalar ve üst
hükümlerine tabi olmayan sendikalar ve üst kuruluşları, üyeleri adına yargı mercilerine
kuruluşları, üyeleri adına yargı mercilerine başvurabilir ve İdareyle amaçları
başvurabilir ve İdareyle amaçları doğrultusunda toplu görüşme yapabilirler.
doğrultusunda toplu görüşme yapabilirler. Toplu görüşme sonunda anlaşmaya
Toplu görüşme sonunda anlaşmaya varılırsa düzenlenecek mutabakat metni
varılırsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanır. Bu mutabakat metni,
taraflarca imzalanır. Bu mutabakat metni, uygun idarî veya kanunî düzenlemenin
uygun idarî veya kanunî düzenlemenin yapılabilmesi için Bakanlar Kurulunun
yapılabilmesi için Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Toplu görüşme sonunda
takdirine sunulur. Toplu görüşme sonunda mutabakat metni imzalanmamışsa anlaşma
mutabakat metni imzalanmamışsa anlaşma ve anlaşmazlık noktaları da taraflarca
ve anlaşmazlık noktaları da taraflarca imzalanacak bir tutanakla Bakanlar

135
imzalanacak bir tutanakla Bakanlar
Kurulunun takdirine sunulur. Bu fıkranın
uygulanmasına ilişkin usuller kanunla
düzenlenir.
Aynı işyerinde, aynı dönem için,
birden fazla toplu iş sözleşmesi yapılamaz
ve uygulanamaz.
Faydası : Memur ve diğer kamu görevlilerine toplu sözleşme hakkı sağlanacak.
Madde 54- Grev hakkı ve lokavt
Eski Hali
Toplu iş sözleşmesinin yapılması
sırasında, uyuşmazlık çıkması halinde
işçiler grev hakkına sahiptirler. Bu hakkın grev hakkına sahiptirler. Bu hakkın
kullanılmasının ve işverenin lokavta
başvurmasının usul ve şartları ile kapsam
ve istisnaları kanunla düzenlenir.
Grev hakkı ve lokavt iyi niyet
kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına
ve millî serveti tahrip edecek şekilde
kullanılamaz.
Grev esnasında greve katılan
işçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu işçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu
hareketleri sonucu, grev uygulanan
işyerinde sebep oldukları maddî zarardan
sendika sorumludur.
Grev ve lokavtın yasaklanabileceği
veya ertelenebileceği haller ve işyerleri
kanunla düzenlenir.
Grev ve lokavtın yasaklandığı
hallerde veya ertelendiği durumlarda
ertelemenin sonunda, uyuşmazlık Yüksek
Hakem Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın
her safhasında taraflar da anlaşarak Yüksek safhasında taraflar da anlaşarak Yüksek
Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek
Hakem Kurulunun kararları kesindir ve
Kurulunun takdirine sunulur. Bu fıkranın
uygulanmasına ilişkin usuller kanunla
düzenlenir.
Aynı işyerinde, aynı dönem için,
birden fazla toplu iş sözleşmesi yapılamaz
ve uygulanamaz.
Memurlar ve diğer kamu görevlileri,
toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler.
Toplu sözleşme yapılması sırasında
uyuşmazlık çıkması halinde taraflar Kamu
Görevlileri Hakem Kuruluna başvurabilir.
Kamu Görevlileri Hakem Kurulu kararları
kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir.
Toplu sözleşme hakkının kapsamı,
istisnaları, toplu sözleşmeden
yararlanacaklar, toplu sözleşmenin yapılma
şekli, usulü ve yürürlüğü, toplu sözleşme
hükümlerinin emeklilere yansıtılması,
Kamu Görevlileri Hakem Kurulunun
teşkili, çalışma usul ve esasları ile diğer
hususlar kanunla düzenlenir.
Yeni Hali
Toplu iş sözleşmesinin yapılması
sırasında, uyuşmazlık çıkması halinde işçiler
kullanılmasının ve işverenin lokavta
başvurmasının usul ve şartları ile kapsam ve
istisnaları kanunla düzenlenir.
Grev hakkı ve lokavt iyi niyet
kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve
millî serveti tahrip edecek şekilde
kullanılamaz.
Grev esnasında greve katılan
hareketleri sonucu, grev uygulanan
işyerinde sebep oldukları maddî zarardan
sendika sorumludur.
Grev ve lokavtın yasaklanabileceği
veya ertelenebileceği haller ve işyerleri
kanunla düzenlenir.
Grev ve lokavtın yasaklandığı hallerde
veya ertelendiği durumlarda ertelemenin
sonunda, uyuşmazlık Yüksek Hakem
Kurulunca çözülür. Uyuşmazlığın her
Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek Hakem
Kurulunun kararları kesindir ve toplu iş
136
toplu iş sözleşmesi hükmündedir.
Yüksek Hakem Kurulunun kuruluş
ve görevleri kanunla düzenlenir.
Siyasî amaçlı grev ve lokavt,
dayanışma grev ve lokavtı, genel grev ve
lokavt, işyeri işgali, işi yavaşlatma, verim
düşürme ve diğer direnişler yapılamaz.
Greve katılmayanların işyerinde
çalışmaları, greve katılanlar tarafından
hiçbir şekilde engellenemez.
Faydası : Grev hakkının önündeki engeller kalkacak.
Madde 74- Dilekçe hakkı
Eski Hali
Vatandaşlar ve karşılıklılık esası
gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet
eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili
ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili
makamlara ve Türkiye Büyük Millet
Meclisine yazı ile başvurma hakkına
sahiptir.
Kendileriyle ilgili başvurmaların
sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine
yazılı olarak bildirilir.
Bu hakkın kullanılma biçimi
kanunla düzenlenir.
Faydası : İdarenin her türlü iş ve eyleminden dolayı haksızlığa uğrayan vatandaşların
sözleşmesi hükmündedir.
Yüksek Hakem Kurulunun kuruluş ve
görevleri kanunla düzenlenir.
Siyasî amaçlı grev ve lokavt,
dayanışma grev ve lokavtı, genel grev ve
lokavt, işyeri işgali, işi yavaşlatma, verim
düşürme ve diğer direnişler yapılamaz.
Greve katılmayanların işyerinde çalışmaları,
greve katılanlar tarafından hiçbir şekilde
engellenemez.
Yeni Hali
Vatandaşlar ve karşılıklılık esası
gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden
makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine
yazı ile başvurma hakkına sahiptir.
Kendileriyle ilgili başvurmaların
sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine
yazılı olarak bildirilir.
Bu hakkın kullanılma biçimi
kanunla düzenlenir.
Herkes, bilgi edinme ve kamu
denetçisine başvurma hakkına sahiptir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu
Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili
şikâyetleri inceler.
Kamu Başdenetçisi Türkiye Büyük
Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl
için seçilir. İlk iki oylamada üye tam
sayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye
tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü
oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu
oylamada en çok oy alan iki aday için
dördüncü oylama yapılır; dördüncü
oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş
olur.
Bu maddede sayılan hakların
kullanılma biçimi, Kamu Denetçiliği
Kurumunun kuruluşu, görevi, çalışması,
inceleme sonucunda yapacağı işlemler ile
Kamu Başdenetçisi ve kamu denetçilerinin
nitelikleri, seçimi ve özlük haklarına ilişkin
usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
137
başvurabileceği Kamu Denetçiliği Kurumu hayata geçecek.
Madde 84- Milletvekilliğinin düşmesi
Eski Hali Yeni Hali
İstifa eden milletvekilinin İstifa eden milletvekilinin
milletvekilliğinin düşmesi, istifanın geçerli milletvekilliğinin düşmesi, istifanın geçerli
olduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi olduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanlık Divanınca tespit edildikten Başkanlık Divanınca tespit edildikten sonra,
sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel
Kurulunca kararlaştırılır. Kurulunca kararlaştırılır.
Milletvekilliğinin kesin hüküm Milletvekilliğinin kesin hüküm giyme
giyme veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki
husustaki kesin mahkeme kararının Genel kesin mahkeme kararının Genel Kurula
Kurula bildirilmesiyle olur. bildirilmesiyle olur.
82 nci maddeye göre 82 nci maddeye göre milletvekilliğiyle
milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev bağdaşmayan bir görev veya hizmeti
veya hizmeti sürdürmekte ısrar eden sürdürmekte ısrar eden milletvekilinin
milletvekilinin milletvekilliğinin milletvekilliğinin düşmesine, yetkili
düşmesine, yetkili komisyonun bu durumu komisyonun bu durumu tespit eden raporu
tespit eden raporu üzerine Genel Kurul üzerine Genel Kurul gizli oyla karar verir.
gizli oyla karar verir. Meclis çalışmalarına özürsüz veya
Meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beş
izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beş birleşim günü katılmayan milletvekilinin
birleşim günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, durumun Meclis
milletvekilliğinin düşmesine, durumun Başkanlık Divanınca tespit edilmesi üzerine,
Meclis Başkanlık Divanınca tespit edilmesi Genel Kurulca üye tam sayısının salt
üzerine, Genel Kurulca üye tam sayısının çoğunluğunun oyuyla karar verilebilir.
salt çoğunluğunun oyuyla karar verilebilir. Partisinin temelli kapatılmasına beyan ve
Partisinin temelli kapatılmasına beyan ve eylemleriyle sebep olduğu Anayasa
eylemleriyle sebep olduğu Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin
Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararında belirtilen milletvekilinin
kesin kararında belirtilen milletvekilinin milletvekilliği, bu kararın Resmî Gazetede
milletvekilliği, bu kararın Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlandığı tarihte sona
gerekçeli olarak yayımlandığı tarihte sona erer. Türkiye Büyük Millet Meclisi
erer. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı bu kararın gereğini derhal
Başkanlığı bu kararın gereğini derhal yerine getirip Genel Kurula bilgi sunar.
yerine getirip Genel Kurula bilgi sunar.

Faydası : Milletin verdiği milletvekilliği görevini ancak millet geri alabilecek.

Madde 94- Başkanlık Divanı
Eski Hali Yeni Hali
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Türkiye Büyük Millet Meclisinin
Başkanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından Başkanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından
seçilen Meclis Başkanı, Başkanvekilleri, seçilen Meclis Başkanı, Başkanvekilleri, Kâtip
Kâtip Üyeler ve İdare Amirlerinden oluşur. Üyeler ve İdare Amirlerinden oluşur.
Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî
parti gruplarının üye sayısı oranında parti gruplarının üye sayısı oranında Divana
Divana katılmalarını sağlayacak şekilde katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur.
kurulur. Siyasî parti grupları Başkanlık için Siyasî parti grupları Başkanlık için aday
aday gösteremezler. gösteremezler.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Büyük Millet Meclisi

138
Başkanlık Divanı için, bir yasama
döneminde iki seçim yapılır. İlk
seçilenlerin görev süresi iki, ikinci devre
için seçilenlerin görev süresi üç yıldır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkan adayları, meclis üyeleri içinden,
Meclisin toplandığı günden itibaren beş
gün içinde, Başkanlık Divanına bildirilir.
Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki
oylamada üye tam sayısının üçte iki ve
üçüncü oylamada üye tamsayısının salt
çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt
çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en
çok oy alan iki aday için dördüncü oylama
yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy
alan üye, Başkan seçilmiş olur. Başkan
seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden
itibaren, beş gün içinde tamamlanır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanvekillerinin, Kâtip Üyelerinin ve
İdare Amirlerinin adedi, seçim nisabı,
oylama sayısı ve usulleri, Meclis
İçtüzüğünde belirlenir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı,
Başkanvekilleri, üyesi bulundukları siyasî
partinin veya parti grubunun Meclis içinde
veya dışındaki faaliyetlerine; görevlerinin
gereği olan haller dışında, Meclis
tartışmalarına katılamazlar; Başkan ve
oturumu yöneten Başkanvekili oy
kullanamazlar.
Faydası : TBMM Başkanlık Divanı’nın görev süresi düzenlenecek.
Madde 125- Yargı Yolu
Eski Hali
İdarenin her türlü eylem ve
işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. (Ek
hüküm: 13.8.1999-4446/2 md.) Kamu
hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve
sözleşmelerinde bunlardan doğan
uyuşmazlıkların millî veya milletlerarası
tahkim yoluyla çözülmesi öngörülebilir.
Milletlerarası tahkime ancak yabancılık
unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için
gidilebilir.
Cumhurbaşkanının tek başına
yapacağı işlemler ile Yüksek Askerî
Şûranın kararları yargı denetimi dışındadır. Askerî Şûranın terfi işlemleri ile
İdarî işlemlere karşı açılacak
davalarda süre, yazılı bildirim tarihinden
Başkanlık Divanı için, bir yasama döneminde
iki seçim yapılır. İlk seçilenlerin görev süresi
iki, ikinci devre için seçilenlerin görev süresi
ise o yasama döneminin sonuna kadar
devam eder.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan
adayları, meclis üyeleri içinden, Meclisin
toplandığı günden itibaren beş gün içinde,
Başkanlık Divanına bildirilir. Başkan seçimi
gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üye tam
sayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye
tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü
oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu
oylamada en çok oy alan iki aday için
dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada
en fazla oy alan üye, Başkan seçilmiş olur.
Başkan seçimi, aday gösterme süresinin
bitiminden itibaren, beş gün içinde
tamamlanır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkanvekillerinin, Kâtip Üyelerinin ve İdare
Amirlerinin adedi, seçim nisabı, oylama sayısı
ve usulleri, Meclis İçtüzüğünde belirlenir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı,
Başkanvekilleri, üyesi bulundukları siyasî
partinin veya parti grubunun Meclis içinde
veya dışındaki faaliyetlerine; görevlerinin
gereği olan haller dışında, Meclis
tartışmalarına katılamazlar; Başkan ve
oturumu yöneten Başkanvekili oy
kullanamazlar.
Yeni Hali
İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine
karşı yargı yolu açıktır. (Ek hüküm:
13.8.1999-4446/2 md.) Kamu hizmetleri ile
ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinde
bunlardan doğan uyuşmazlıkların millî veya
milletlerarası tahkim yoluyla çözülmesi
öngörülebilir. Milletlerarası tahkime ancak
yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için
gidilebilir.
Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı
işlemler ile Yüksek Askerî Şûranın kararları
yargı denetimi dışındadır. Ancak, Yüksek
kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma
hariç her türlü ilişik kesme kararlarına
139
başlar.
Yargı yetkisi, idarî eylem ve
işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi süre, yazılı bildirim tarihinden başlar.
ile sınırlıdır. Yürütme görevinin kanunlarda
gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak
yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî
eylem ve işlem niteliğinde veya takdir
yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı
verilemez.
İdarî işlemin uygulanması halinde
telafisi güç veya imkânsız zararların
doğması ve idarî işlemin açıkça hukuka
aykırı olması şartlarının birlikte
gerçekleşmesi durumunda gerekçe
gösterilerek yürütmenin durdurulmasına
karar verilebilir.
Kanun, olağanüstü hallerde,
sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde
ayrıca millî güvenlik, kamu düzeni, genel
sağlık nedenleri ile yürütmenin
durdurulması kararı verilmesini
sınırlayabilir.
İdare, kendi eylem ve işlemlerinden kararı verilmesini sınırlayabilir.
doğan zararı ödemekle yükümlüdür.
karşı yargı yolu açıktır.
İdarî işlemlere karşı açılacak davalarda
Yargı yetkisi, idari eylem ve
işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi
ile sınırlı olup, hiç bir surette yerindelik
denetimi şeklinde kullanılamaz. Yürütme
görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve
esaslara uygun olarak yerine getirilmesini
kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde
veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı
kararı verilemez.
İdarî işlemin uygulanması halinde
telafisi güç veya imkânsız zararların doğması
ve idarî işlemin açıkça hukuka aykırı olması
şartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda
gerekçe gösterilerek yürütmenin
durdurulmasına karar verilebilir.
Kanun, olağanüstü hallerde,
sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde
ayrıca millî güvenlik, kamu düzeni, genel
sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulması
İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan
zararı ödemekle yükümlüdür.

Faydası : Yüksek Askeri Şura kararlarına yargı yolu açılacak.

Madde 128- Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler
Eski Hali Yeni Hali
Devletin, kamu iktisadî teşebbüsleri Devletin, kamu iktisadî teşebbüsleri ve
ve diğer kamu tüzel kişilerinin genel idare diğer kamu tüzel kişilerinin genel idare
esaslarına göre yürütmekle yükümlü esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları
oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli
aslî ve sürekli görevler, memurlar ve diğer görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri
kamu görevlileri eliyle görülür. eliyle görülür.
Memurların ve diğer kamu Memurların ve diğer kamu
görevlilerinin nitelikleri, atanmaları, görev görevlilerinin nitelikleri, atanmaları, görev ve
ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve
aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla
kanunla düzenlenir. düzenlenir. Ancak, malî ve sosyal haklara
Üst kademe yöneticilerinin ilişkin toplu sözleşme hükümleri saklıdır.
yetiştirilme usul ve esasları, kanunla özel Üst kademe yöneticilerinin yetiştirilme
olarak düzenlenir. usul ve esasları, kanunla özel olarak
düzenlenir.

Faydası : Memurlara toplu sözleşme hakkı verilecek.

Madde 129- Görev ve sorumluluklar, disiplin kovuşturulmasında güvence

Eski Hali Yeni Hali

Memurlar ve diğer kamu görevlileri Memurlar ve diğer kamu görevlileri

140
Anayasa ve kanunlara sadık kalarak
faaliyette bulunmakla yükümlüdürler.
Memurlar ve diğer kamu görevlileri
ile kamu kurumu niteliğindeki meslek
kuruluşları ve bunların üst kuruluşları
mensuplarına savunma hakkı tanınmadıkça
disiplin cezası verilemez.
Uyarma ve kınama cezalarıyla ilgili
olanlar hariç, disiplin kararları yargı
denetimi dışında bırakılamaz.
Silahlı Kuvvetler mensupları ile
hâkimler ve savcılar hakkındaki hükümler
saklıdır.
Memurlar ve diğer kamu
görevlilerinin yetkilerini kullanırken
işledikleri kusurlardan doğan tazminat
davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla
ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara
uygun olarak, ancak idare aleyhine
açılabilir.
Memurlar ve diğer kamu görevlileri
hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan
ötürü ceza kovuşturması açılması, kanunla
belirlenen istisnalar dışında, kanunun
gösterdiği idarî merciin iznine bağlıdır.
Anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette
bulunmakla yükümlüdürler.
Memurlar ve diğer kamu görevlileri ile
kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
ve bunların üst kuruluşları mensuplarına
savunma hakkı tanınmadıkça disiplin cezası
verilemez.
Silahlı Kuvvetler mensupları ile
hâkimler ve savcılar hakkındaki hükümler
saklıdır.
Memurlar ve diğer kamu
görevlilerinin yetkilerini kullanırken
işledikleri kusurlardan doğan tazminat
davaları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla
ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara uygun
olarak, ancak idare aleyhine açılabilir.
Memurlar ve diğer kamu görevlileri
hakkında işledikleri iddia edilen suçlardan
ötürü ceza kovuşturması açılması, kanunla
belirlenen istisnalar dışında, kanunun
gösterdiği idarî merciin iznine bağlıdır.
Disiplin kararları yargı denetimi
dışında bırakılamaz.

Faydası : Memurlara verilen disiplin cezalarına yargı yolu açılacak.

Madde 144 - Hakim ve savcıların denetimi / 1982 Anayasası Adalet hizmetlerinin
denetimi / Yeni Hali
Eski Hali Yeni Hali
Hâkim ve savcıların görevlerini; Adalet hizmetleri ile savcıların idarî
kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere görevleri yönünden Adalet Bakanlığınca
(Hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) denetimi, adalet müfettişleri ile hâkim ve
uygun olarak yapıp yapmadıklarını savcı mesleğinden olan iç denetçiler;
denetleme; görevlerinden dolayı veya araştırma, inceleme ve soruşturma
görevleri sırasında suç işleyip işlemleri ise adalet müfettişleri eliyle
işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve yapılır. Buna ilişkin usul ve esaslar
görevleri icaplarına uyup uymadığını kanunla düzenlenir.
araştırma ve gerektiğinde haklarında
inceleme ve soruşturma, Adalet
Bakanlığının izni ile adalet müfettişleri
tarafından yapılır. Adalet Bakanı
soruşturma ve inceleme işlemlerini,
hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak
olandan daha kıdemli hâkim veya savcı
eliyle de yaptırabilir.

Faydası : Adalet hizmetlerinin denetimi düzenlenecek.

Madde 145- Askerî yargı
Eski Hali Yeni Hali

141
 Askerî yargı, askerî mahkemeler ve
disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür.
Bu mahkemeler, asker kişilerin; askerî olan
suçları ile bunların asker kişiler aleyhine
veya askerî mahallerde yahut askerlik
hizmet ve görevleri ile ilgili olarak
işledikleri suçlara ait davalara bakmakla
görevlidirler.
Askerî mahkemeler, asker olmayan
kişilerin özel kanunda belirtilen askerî
suçları ile kanunda gösterilen görevlerini ifa
ettikleri sırada veya kanunda gösterilen
askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri
suçlara da bakmakla görevlidirler.
Askerî mahkemelerin savaş veya
sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi
kişiler bakımından yetkili oldukları;
kuruluşları ve gerektiğinde bu
mahkemelerde adlî yargı hâkim ve
savcılarının görevlendirilmeleri kanunla
düzenlenir.
Askerî yargı organlarının kuruluşu,
işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri,
askerî savcılık görevlerini yapan askerî
hâkimlerin mahkemesinde görevli
bulundukları komutanlık ile ilişkileri,
mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik
teminatı, askerlik hizmetinin gereklerine
göre kanunla düzenlenir. Kanun, ayrıca
askerî hâkimlerin yargı hizmeti dışındaki
askerî hizmetler yönünden askerî
hizmetlerin gereklerine göre teşkilatında
görevli bulundukları komutanlık ile olan
ilişkilerini de gösterir.
Faydası : Siviller artık askeri mahkemelerde yargılanmayacak.
Madde 146 - Anayasa Mahkemesi Kuruluşu
Eski Hali
Anayasa Mahkemesi onbir asıl ve
dört yedek üyeden kurulur.
Cumhurbaşkanı, iki asıl ve iki yedek
üyeyi Yargıtay, iki asıl ve bir yedek üyeyi
Danıştay, birer asıl üyeyi Askerî Yargıtay,
Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve
Sayıştay genel kurullarınca kendi Başkan ve üyeyi ise baro başkanlarının serbest
üyeleri arasından üye tamsayılarının salt
çoğunluğu ile her boş yer için gösterecekleri içinden yapacağı gizli oylamayla seçer.
üçer aday içinden; bir asıl üyeyi ise
Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi
olmayan yükseköğretim kurumları öğretim
Askeri yargı, askeri mahkemeler ve
disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür.
Bu mahkemeler; asker kişiler tarafından
işlenen askerî suçlar ile bunların asker
kişiler aleyhine veya askerlik hizmet ve
görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara
ait davalara bakmakla görevlidir. Devletin
güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin
işleyişine karşı suçlara ait davalar her
halde adliye mahkemelerinde görülür.
Savaş hali haricinde, asker olmayan
kişiler askerî mahkemelerde yargılanamaz.
Askerî mahkemelerin savaş halinde
hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından
yetkili oldukları; kuruluşları ve
gerektiğinde bu mahkemelerde adlî yargı
hâkim ve savcılarının görevlendirilmeleri
kanunla düzenlenir.
Askerî yargı organlarının kuruluşu,
işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri,
askerî savcılık görevlerini yapan askerî
hâkimlerin görevli bulundukları
komutanlıkla ilişkileri, mahkemelerin
bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı
esaslarına göre kanunla düzenlenir.
Yeni Hali
Anayasa Mahkemesi on yedi üyeden
kurulur.
Türkiye Büyük Millet Meclisi; iki
üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun kendi
başkan ve üyeleri arasından, her boş yer
için gösterecekleri üçer aday içinden, bir
avukatlar arasından gösterecekleri üç aday
Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılacak
bu seçimde, her boş üyelik için ilk
oylamada üye tam sayısının üçte iki ve
142
üyeleri içinden göstereceği üç aday
arasından; üç asıl ve bir yedek üyeyi üst
kademe yöneticileri ile avukatlar arasından
seçer.
Yükseköğretim kurumları öğretim
üyeleri ile üst kademe yöneticileri ve
avukatların Anayasa Mahkemesine asıl ve
yedek üye seçilebilmeleri için, kırk yaşını
doldurmuş, yükseköğrenim görmüş veya
öğrenim kurumlarında en az onbeş yıl
öğretim üyeliği veya kamu hizmetinde en az
onbeş yıl fiilen çalışmış veya en az onbeş
yıl avukatlık yapmış olmak şarttır.
Anayasa Mahkemesi, asıl üyeleri
arasından gizli oyla ve üye tamsayısının salt
çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve bir
Başkanvekili seçer. Süresi bitenler yeniden
seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî
görevleri dışında resmî veya özel hiçbir
görev alamazlar.
ikinci oylamada üye tam sayısının salt
çoğunluğu aranır. İkinci oylamada salt
çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en
çok oy alan iki aday için üçüncü oylama
yapılır; üçüncü oylamada en fazla oy alan
aday üye seçilmiş olur.
Cumhurbaşkanı; üç üyeyi Yargıtay,
iki üyeyi Danıştay, bir üyeyi Askerî
Yargıtay, bir üyeyi Askerî Yüksek İdare
Mahkemesi genel kurullarınca kendi
başkan ve üyeleri arasından her boş yer
için gösterecekleri üçer aday içinden; en az
ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi
Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi
olmayan yükseköğretim kurumlarının
hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında
görev yapan öğretim üyeleri arasından
göstereceği üçer aday içinden; dört üyeyi
üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar,
birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş
yıl raportörlük yapmış Anayasa
Mahkemesi raportörleri arasından seçer.
Yargıtay, Danıştay, Askerî
Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi
ve Sayıştay genel kurulları ile
Yükseköğretim Kurulundan Anayasa
Mahkemesi üyeliğine aday göstermek için
yapılacak seçimlerde en fazla oy alan üç
kişi aday gösterilmiş sayılır. Baro
başkanlarının serbest avukatlar arasından
gösterecekleri üç aday için yapılacak
seçimde de en fazla oy alan üç kişi aday
gösterilmiş sayılır.
Anayasa Mahkemesine üye
seçilebilmek için, kırkbeş yaşın
doldurulmuş olması kaydıyla;
yükseköğretim kurumları öğretim
üyelerinin profesör veya doçent unvanını
kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen
avukatlık yapmış, üst kademe
yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve
en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen
çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların
adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması
şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri
arasından gizli oyla ve üye tam sayısının
salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan
ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler
yeniden seçilebilirler.
143
 Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî
görevleri dışında resmi veya özel hiçbir
görev alamazlar.”

Faydası : Anayasa Mahkemesi’nin yapısı tıpkı gelişmiş ülkelerdeki gibi çağdaş ve geniş
katılımlı bir şekle dönüşecek.
Madde 147- Anayasa Mahkemesi Üyeliğinin sona ermesi
Eski Hali Yeni Hali
Anayasa Mahkemesi üyeleri Anayasa Mahkemesi üyeleri oniki
altmışbeş yaşını doldurunca emekliye yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa
ayrılırlar. Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir Anayasa Mahkemesi üyeleri altmışbeş
üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi Zorunlu emeklilik yaşından önce görev
halinde kendiliğinden; görevini sağlık süresi dolan üyelerin başka bir görevde
bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin çalışmaları ve özlük işleri kanunla
olarak anlaşılması halinde de, Anayasa düzenlenir.
Mahkemesi üye tam sayısının salt Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir
çoğunluğunun kararı ile sona erer. üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı
gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi
halinde kendiliğinden; görevini sağlık
bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin
olarak anlaşılması halinde de, Anayasa
Mahkemesi üye tam sayısının salt
çoğunluğunun kararı ile sona erer.

Faydası : Türkiye, Avrupa Birliği standartlarında bir Anayasa Mahkemesi’ne kavuşacak.

Madde 148-Anayasa Mahkemesi Görev ve yetkileri
Eski Hali Yeni Hali
Anayasa Mahkemesi, kanunların, Anayasa Mahkemesi, kanunların,
kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye
Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya
Anayasaya şekil ve esas bakımlarından şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu
uygunluğunu denetler. Anayasa denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar.
değişikliklerini ise sadece şekil bakımından Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil
inceler ve denetler. Ancak, olağanüstü bakımından inceler ve denetler. Ancak,
hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş
çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin hallerinde çıkarılan kanun hükmünde
şekil ve esas bakımından Anayasaya kararnamelerin şekil ve esas bakımından
aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa
Mahkemesinde dava açılamaz. Mahkemesinde dava açılamaz.
Kanunların şekil bakımından Kanunların şekil bakımından
denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen
çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; Anayasa çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; Anayasa
değişikliklerinde ise, teklif ve oylama değişikliklerinde ise, teklif ve oylama
çoğunluğuna ve ivedilikle çoğunluğuna ve ivedilikle görüşülemeyeceği
görüşülemeyeceği şartına uyulup şartına uyulup uyulmadığı hususları ile
uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. Şekil sınırlıdır. Şekil bakımından denetleme,
bakımından denetleme, Cumhurbaşkanınca Cumhurbaşkanınca veya Türkiye Büyük
veya Türkiye Büyük Millet Meclisi Millet Meclisi üyelerinin beşte biri tarafından

144
üyelerinin beşte biri tarafından istenebilir.
Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren on
gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna
dayalı iptal davası açılamaz; def’i yoluyla
da ileri sürülemez.
Anayasa Mahkemesi
Cumhurbaşkanını, Bakanlar Kurulu
üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay,
Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek
İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini,
Başsavcılarını, Cumhuriyet
Başsavcıvekilini, Hâkimler ve Savcılar
Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve
üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı
Yüce Divan sıfatıyla yargılar.
Yüce Divanda, savcılık görevini
Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet
Başsavcıvekili yapar.
Yüce Divan kararları kesindir.
Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile
verilen diğer görevleri de yerine getirir.
Faydası : Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı tanınacak.
Madde 149- Anayasa Mahkemesi Çalışma ve yargılama usulü
Eski Hali
Anayasa Mahkemesi, Başkan ve on
üye ile toplanır, salt çoğunluk ile karar Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler,
verir. Anayasa değişikliklerinde iptale ve başkanvekili başkanlığında dört üyenin
istenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten
itibaren on gün geçtikten sonra, şekil
bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz;
def’i yoluyla da ileri sürülemez.
Herkes, Anayasada güvence altına
alınmış temel hak ve özgürlüklerinden,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü
tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla
Anayasa Mahkemesine başvurabilir.
Başvuruda bulunabilmek için olağan
kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır.
Bireysel başvuruda, kanun yolunda
gözetilmesi gereken hususlarda inceleme
yapılamaz.
Bireysel başvuruya ilişkin usul ve
esaslar kanunla düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi
Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet
Meclisi Başkanını, Bakanlar Kurulu
üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay,
Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek
İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini,
Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini,
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve
Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle
ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla
yargılar.
Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz
ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile
Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle
ilgili suçlardan dolayı Yüce Divanda
yargılanırlar.
Yüce Divanda, savcılık görevini
Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet
Başsavcıvekili yapar.
Yüce Divan kararlarına karşı
yeniden inceleme başvurusu yapılabilir.
Genel Kurulun yeniden inceleme
sonucunda verdiği kararlar kesindir.
Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile
verilen diğer görevleri de yerine getirir.
Yüce Divan kararları kesindir.
Yeni Hali
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve
145
siyasî parti davalarında kapatılmaya karar
verebilmesi için beşte üç oy çokluğu şarttır.
Şekil bozukluğuna dayalı iptal
davaları Anayasa Mahkemesince öncelikle
incelenip karara bağlanır.
Anayasa Mahkemesinin kuruluşu ve
yargılama usulleri kanunla; mahkemenin
çalışma esasları ve üyeleri arasındaki
işbölümü kendi yapacağı İçtüzükle
düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi Yüce Divan
sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri
dosya üzerinde inceler. Ancak, gerekli
gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını
dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde
bilgisi olanları çağırabilir (Ek ibare:
23.7.1995-4121/14 md.) ve siyasî partilerin
temelli kapatılması veya kapatılmasına
ilişkin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcısından sonra kapatılması istenen
siyasî partinin genel başkanlığının veya
tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler.
Faydası : Anayasa Mahkemesi’nin çalışma usulü, çağdaş bir yapıya kavuşacak.
Madde 156- Askerî Yargıtay
Eski Hali
Askerî Yargıtay, askerî
mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin
son inceleme merciidir. Ayrıca, asker son inceleme merciidir. Ayrıca, asker kişilerin
katılımıyla toplanır. Genel Kurul,
Mahkeme Başkanının veya Başkanın
belirleyeceği başkanvekilinin
başkanlığında en az oniki üye ile toplanır.
Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt
çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların
kabul edilebilirlik incelemesi için
komisyonlar oluşturulabilir.
Siyasî partilere ilişkin dava ve
başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile
Yüce Divan sıfatıyla yürütülecek
yargılamalara Genel Kurulca bakılır,
bireysel başvurular ise bölümlerce karara
bağlanır.
Anayasa değişikliğinde iptale, siyasî
partilerin kapatılmasına ya da Devlet
yardımından yoksun bırakılmasına karar
verilebilmesi için toplantıya katılan
üyelerin üçte iki oy çokluğu şarttır.
Şekil bozukluğuna dayalı iptal
davaları Anayasa Mahkemesince öncelikle
incelenip karara bağlanır.
Anayasa Mahkemesinin kuruluşu,
Genel Kurul ve bölümlerin yargılama
usulleri, Başkan, başkanvekilleri ve
üyelerin disiplin işleri kanunla;
Mahkemenin çalışma esasları, bölüm ve
komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi
yapacağı İçtüzükle düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla
baktığı davalar dışında kalan işleri dosya
üzerinde inceler. Ancak, bireysel
başvurularda duruşma yapılmasına karar
verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli
gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını
dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde
bilgisi olanları çağırabilir ve siyasî
partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda,
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından
sonra kapatılması istenen siyasî partinin
genel başkanlığının veya tayin edeceği bir
vekilin savunmasını dinler.”
Yeni Hali
Askerî Yargıtay, askerî
146
kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına
ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf
askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay
Genel Kurulunun üye tamsayısının salt
çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için
göstereceği üçer aday içinden
Cumhurbaşkanınca seçilir.
Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı,
İkinci Başkanı ve daire başkanları Askerî
Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem
sırasına göre atanırlar.
Askerî Yargıtayın kuruluşu, işleyişi,
mensuplarının disiplin ve özlük işleri,
mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik
teminatı ve askerlik hizmetlerinin
gereklerine göre kanunla düzenlenir.
Faydası : Askeri Yargıya düzenleme getirilecek.
Madde 157- Askeri Yüksek İdare Mahkemesi
Eski Hali
Askerî Yüksek İdare Mahkemesi,
askerî olmayan makamlarca tesis edilmiş
olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askerî bile, asker kişileri ilgilendiren ve askerî
hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden
doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini
yapan ilk ve son derece mahkemesidir.
Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan
uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması
şartı aranmaz.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin
askerî hâkim sınıfından olan üyeleri,
mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve
üyeleri tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli üyeleri tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli
oy ile birinci sınıf askerî hâkimler arasından oy ile birinci sınıf askerî hâkimler arasından
her boş yer için gösterilecek üç aday
içinden; hâkim sınıfından olmayan üyeleri,
rütbe ve nitelikleri kanunda gösterilen
subaylar arasından, Genelkurmay
Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek
üç aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir.
Askerî hâkim sınıfından olmayan
üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır.
Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve
daire başkanları hâkim sınıfından olanlar
arasından rütbe ve kıdem sırasına göre
atanırlar.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin
kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri,
mensuplarının disiplin ve özlük işleri,
kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son
derece mahkemesi olarak bakar.
Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf
askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay
Genel Kurulunun üye tamsayısının salt
çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için
göstereceği üçer aday içinden
Cumhurbaşkanınca seçilir.
Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı,
İkinci Başkanı ve daire başkanları Askerî
Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem
sırasına göre atanırlar.
Askerî Yargıtayın kuruluşu, işleyişi,
mensuplarının disiplin ve özlük işleri
mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik
teminatı esaslarına göre kanunla
düzenlenir.
Yeni Hali
Askerî Yüksek İdare Mahkemesi,
askerî olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa
hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden
doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini
yapan ilk ve son derece mahkemesidir.
Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan
uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması
şartı aranmaz.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin
askerî hâkim sınıfından olan üyeleri,
mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve
her boş yer için gösterilecek üç aday içinden;
hâkim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve
nitelikleri kanunda gösterilen subaylar
arasından, Genelkurmay Başkanlığınca her
boş yer için gösterilecek üç aday içinden
Cumhurbaşkanınca seçilir.
Askerî hâkim sınıfından olmayan
üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır.
Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve
daire başkanları hâkim sınıfından olanlar
arasından rütbe ve kıdem sırasına göre
atanırlar.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin
kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri,
mensuplarının disiplin ve özlük işleri
147
mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik
teminatı ve askerlik hizmetlerinin teminatı esaslarına göre kanunla
gereklerine göre kanunla düzenlenir. düzenlenir.

Faydası : Askeri mahkemelerde de mahkemelerin bağımsızlığı ve hakim teminatı

sağlanacak.
Madde 159- Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu
Eski Hali Yeni Hali
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Hâkimler ve Savcılar Yüksek
Kurulu, mahkemelerin bağımsızlığı ve Kurulu, mahkemelerin bağımsızlığı ve
hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulur ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulur
görev yapar. ve görev yapar.
Kurulun Başkanı, Adalet Bakanıdır. Hâkimler ve Savcılar Yüksek
Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî Kurulu yirmi iki asıl ve on iki yedek
üyesidir. Kurulun üç asıl ve üç yedek üyesi üyeden oluşur; üç daire halinde çalışır.
Yargıtay Genel Kurulunun, iki asıl ve iki Kurulun Başkanı Adalet Bakanıdır.
yedek üyesi Danıştay Genel Kurulunun Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabiî
kendi üyeleri arasından, her üyelik için üyesidir. Kurulun, dört asıl üyesi,
gösterecekleri üçer aday içinden nitelikleri kanunda belirtilen;
Cumhurbaşkanınca, dört yıl için seçilir. yükseköğretim kurumlarının hukuk
Süresi biten üyeler yeniden seçilebilirler. bilimler dallarında görev yapan öğretim
Kurul, seçimle gelen asıl üyeleri arasından üyeleri ile avukatlar arasından
bir başkanvekili seçer. Cumhurbaşkanınca, üç asıl ve üç yedek
Hâkimler ve Savcılar Yüksek üyesi Yargıtay üyeleri arasından Yargıtay
Kurulu; adlî ve idarî yargı hâkim ve Genel Kurulunca, iki asıl ve iki yedek üyesi
savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve Danıştay üyeleri arasından Danıştay Genel
nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve Kurulunca, bir asıl ve bir yedek üyesi
birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, Türkiye Adalet Akademisi Genel
meslekte kalmaları uygun görülmeyenler Kurulunca kendi üyeleri arasından, yedi
hakkında karar verme, disiplin cezası asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıf olup,
verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren
yapar.Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin nitelikleri yitirmemiş adlî yargı hâkim ve
veya bir hâkimin veya savcının kadrosunun savcıları arasından adlî yargı hâkim ve
kaldırılması veya bir mahkemenin yargı savcılarınca, üç asıl ve iki yedek üyesi
çevresinin değiştirilmesi konusundaki birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı
tekliflerini karara bağlar. Ayrıca Anayasa ve gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı
kanunlarla verilen diğer görevleri yerine hâkim ve savcıları arasından idarî yargı
getirir. hâkim ve savcılarınca, dört yıl için seçilir.
Kurul kararlarına karşı yargı Süresi biten üyeler yeniden seçilebilir.
mercilerine başvurulamaz. Kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev
Kurulun görevlerini yerine süresinin dolmasından önceki altmış gün
getirmesi, seçim ve çalışma usulleriyle içinde yapılır. Cumhurbaşkanı tarafından
itirazların Kurul bünyesinde incelenmesi seçilen üyelerin görev süreleri dolmadan
esasları kanunla düzenlenir. Kurul üyeliğinin boşalması durumunda,
Adalet Bakanlığının merkez boşalmayı takip eden altmış gün içinde,
kuruluşunda geçici veya sürekli olarak yeni üyelerin seçimi yapılır. Diğer
çalıştırılacak hâkim ve savcıların üyeliklerin boşalması halinde, asıl üyenin
muvafakatlarını alarak atama yetkisi Adalet yedeği tarafından kalan süre tamamlanır.
Bakanına aittir. Yargıtay, Danıştay ve Türkiye
Adalet Bakanı Hâkimler ve Savcılar Adalet Akademisi genel kurullarından

148
Yüksek Kurulunun ilk toplantısında onaya
sunulmak üzere, gecikmesinde sakınca
bulunan hallerde hizmetin aksamaması için
hâkim ve savcıları geçici yetki ile
görevlendirebilir.
seçilecek Kurul üyeliği için her üyenin,
birinci sınıf adlî ve idarî yargı hâkim ve
savcıları arasından seçilecek Kurul üyeliği
için her hâkim ve savcının; ancak bir aday
için oy kullanacağı (mavili kısım Anayasa
Mahkemesince çıkartılmıştır) seçimlerde, en
fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek
üye seçilir. Bu seçimler her dönem için bir
defada ve gizli oyla yapılır.
Kurulun, Adalet Bakanı ile Adalet
Bakanlığı Müsteşarı dışındaki asıl üyeleri,
görevlerinin devamı süresince; kanunda
belirlenenler dışında başka bir görev
alamazlar veya Kurul tarafından başka bir
göreve atanamaz ve seçilemezler.
Kurulun yönetimi ve temsili Kurul
Başkanına aittir. Kurul Başkanı dairelerin
çalışmalarına katılamaz. Kurul, kendi
üyeleri arasından daire başkanlarını ve
daire başkanlarından birini de
başkanvekili olarak seçer. Başkan,
yetkilerinden bir kısmını başkanvekiline
devredebilir.
Kurul, adlî ve idarî yargı hâkim ve
savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve
nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve
birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma,
meslekte kalmaları uygun görülmeyenler
hakkında karar verme, disiplin cezası
verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini
yapar; Adalet Bakanlığının, bir
mahkemenin kaldırılması veya yargı
çevresinin değiştirilmesi konusundaki
tekliflerini karara bağlar; ayrıca, Anayasa
ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine
getirir.
Hâkim ve savcıların görevlerini;
kanun, tüzük, yönetmeliklere ve
genelgelere (hâkimler için idarî nitelikteki
genelgelere) uygun olarak yapıp
yapmadıklarını denetleme; görevlerinden
dolayı veya görevleri sırasında suç işleyip
işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve
görevleri icaplarına uyup uymadığını
araştırma ve gerektiğinde haklarında
inceleme ve soruşturma işlemleri, ilgili
dairenin teklifi ve Hâkimler ve Savcılar
Yüksek Kurulu Başkanının oluru ile Kurul
müfettişlerine yaptırılır. Soruşturma ve
inceleme işlemleri, hakkında soruşturma ve
149
 inceleme yapılacak olandan daha kıdemli
hâkim veya savcı eliyle de yaptırılabilir.
Kurulun meslekten çıkarma
cezasına ilişkin olanlar dışındaki
kararlarına karşı yargı mercilerine
başvurulamaz.
Kurula bağlı Genel Sekreterlik
kurulur. Genel Sekreter, birinci sınıf
hâkim ve savcılardan Kurulun teklif ettiği
üç aday arasından Kurul Başkanı
tarafından atanır. Kurul müfettişleri ile
Kurulda geçici veya sürekli olarak
çalıştırılacak hâkim ve savcıları,
muvafakatlerini alarak atama yetkisi
Kurula aittir.
Adalet Bakanlığının merkez, bağlı
ve ilgili kuruluşlarında geçici veya sürekli
olarak çalıştırılacak hâkim ve savcılar ile
adalet müfettişlerini ve hâkim ve savcı
mesleğinden olan iç denetçileri,
muvafakatlerini alarak atama yetkisi
Adalet Bakanına aittir.
Kurul üyelerinin seçimi, dairelerin
oluşumu ve işbölümü, Kurulun ve
dairelerin görevleri, toplantı ve karar yeter
sayıları, çalışma usul ve esasları, dairelerin
karar ve işlemlerine karşı yapılacak
itirazlar ve bunların incelenmesi usulü ile
Genel Sekreterliğin kuruluş ve görevleri
kanunla düzenlenir.”

Faydası : HSYK, demokratik bir yapıya kavuşacak.

Madde 166- Ekonomik hükümler-1982 Anayasası-Ekonomik ve Sosyal Konsey-Yeni

Hali
Eski Hali Yeni Hali
Ekonomik, sosyal ve kültürel Ekonomik, sosyal ve kültürel
kalkınmayı, özellikle sanayi ve tarımın yurt kalkınmayı, özellikle sanayi ve tarımın yurt
düzeyinde dengeli ve uyumlu biçimde hızla düzeyinde dengeli ve uyumlu biçimde hızla
gelişmesini, ülke kaynaklarının döküm ve gelişmesini, ülke kaynaklarının döküm ve
değerlendirilmesini yaparak verimli şekilde değerlendirilmesini yaparak verimli şekilde
kullanılmasını planlamak, bu amaçla gerekli kullanılmasını planlamak, bu amaçla gerekli
teşkilatı kurmak Devletin görevidir. teşkilatı kurmak Devletin görevidir.
Planda millî tasarrufu ve üretimi Planda millî tasarrufu ve üretimi
artırıcı, fiyatlarda istikrar ve dış ödemelerde artırıcı, fiyatlarda istikrar ve dış ödemelerde
dengeyi sağlayıcı, yatırım ve istihdamı dengeyi sağlayıcı, yatırım ve istihdamı
geliştirici tedbirler öngörülür; yatırımlarda geliştirici tedbirler öngörülür; yatırımlarda
toplum yararları ve gerekleri gözetilir; toplum yararları ve gerekleri gözetilir;
kaynakların verimli şekilde kullanılması kaynakların verimli şekilde kullanılması
hedef alınır. Kalkınma girişimleri, bu plana hedef alınır. Kalkınma girişimleri, bu plana

150
göre gerçekleştirilir.
Kalkınma planlarının
hazırlanmasına, Türkiye Büyük Millet
Meclisince onaylanmasına, uygulanmasına,
değiştirilmesine ve bütünlüğünü bozacak
değişikliklerin önlenmesine ilişkin usul ve
esaslar kanunla düzenlenir.
göre gerçekleştirilir.
Kalkınma planlarının hazırlanmasına,
Türkiye Büyük Millet Meclisince
onaylanmasına, uygulanmasına,
değiştirilmesine ve bütünlüğünü bozacak
değişikliklerin önlenmesine ilişkin usul ve
esaslar kanunla düzenlenir.
Ekonomik ve sosyal politikaların
oluşturulmasında hükümete istişarî
nitelikte görüş bildirmek amacıyla
Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulur.
Ekonomik ve Sosyal Konseyin kuruluş ve
işleyişi kanunla düzenlenir.

Faydası : Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulacak.

Geçici Madde 15
Eski Hali Yeni Hali
12 Eylül 1980 tarihinden, ilk genel Yürürlükten kaldırılmıştır.
seçimler sonucu toplanacak Türkiye Büyük
Millet Meclisinin Başkanlık Divanını
oluşturuncaya kadar geçecek süre içinde,
yasama ve yürütme yetkilerini Türk milleti
adına kullanan, 2356 sayılı Kanunla kurulu
Millî Güvenlik Konseyinin, bu Konseyin
yönetimi döneminde kurulmuş
hükümetlerin, 2485 sayılı Kurucu Meclis
Hakkında Kanunla görev ifa eden Danışma
Meclisinin her türlü karar ve
tasarruflarından dolayı haklarında cezaî,
malî veya hukukî sorumluluk iddiası ileri
sürülemez ve bu maksatla herhangi bir yargı
merciine başvurulamaz.
Bu karar ve tasarrufların idarece
veya yetkili kılınmış organ, merci ve
görevlilerce uygulanmasından dolayı, karar
alanlar, tasarrufta bulunanlar ve
uygulayanlar hakkında da yukarıdaki fıkra
hükümleri uygulanır.

Faydası : 12 Eylül darbecilerine yargı yolu açılacak.

Türk Anayasa Hukuku Kitap:1

151
SON

152