You are on page 1of 129

il d:i*

-t;

*
t
*
.5
,
t,

ANGGI

BALAI PUSTAKA
T
r*
DEWARUTI{
ANGGiTAN

M. A. SALntUN

TJITAKAN KA DUA

q,fi
A\
. a ttJ

.df
-sffi
B.ALAI PUSTAK.I'
F I)J,AKARTA

I
Gambar djilid keaging
BAHARI,IDIN r
i

Rp 7.20

E. P. No. X700
H,AK NT"I NGARANG
DITJ\NGT'AJLINGAN KU
UNDAI.IG.UNDANG
ft
? PIHATUR
Ieu buku rengsena dianggit dina mareumkeun
c taun 1.941. Patali sarEng rupi-rupi ltaajaan
n€rnbe tiasa kaluar ajeuna, 194.8,
Tiasa dladi aja nu njEbatkeun: ,,Naha sang-
geus ngalaman ,,ngagoiak" tudiuh taun, bEt
masih keneh bae ngaluar-luarkeun tiarita
wajang ? Kawas euweuh deui bae pitjaritaeun."'
Ka nu kagungan ernutan kitu, kieu katE-
ranganana.
Di antarvis lalakon wajang, seueur anu hirup
tumuluj, teu laas ku rnangs a, tetJ pugur ku usum.
Lalakon tea, nja eta: Mahabarata, Batara R.ama,
Ardjunawiwaha (Mintaraga), Derr,'arutji, As-
rna.ra-Dahana sardng sawatawis deui.
Dupi margina anu mawi tiasa tEras-tum€ras
njajang dina galeuh urang, ku margi ,* i d j i n a
Ialakon sapagodos sardng lEl6mbutan Timur.
Tah ieu, patali sarEng widji tea anu mawi
hojong ngaltiarkeun teh.
Ti Laheuia rnula Dewarutji teh pa rantos di-
anggap lalakon luhung, djEro teuleurnaneunana.
,Anu rEs6p ngul;k kaluhungan sar€ng kaba-
tinan, dina ieu buku tangtos bruh-breh m6n-
t| dakan p€sekeun.
4

Ku Kl Budjangga muilg diten:irc,ngl,re'un !:ur:g" I


keuieukna bae, lir kalapa huluan" Padahal
salEb6ting tapas aja batok, behclitueun batok aja F
daging. ingdalEm daging aja pati s;rr€ng minjak. !F

Anu tiasa mEsek sar6nfi ngoltoleheunana, insj;t


Allah baris ngaraosker.rn paeriahna tiipati ata-
napi rninjak tea.
Bahan'bahan iranggo nganggil itu wawatjan:
djabi ti sok ngupiag ti datrangJ snrentl nlaija tina
buku titilar s6puh nu disdrat ku panangan ku
aksara Sunda teh, dibancling ltr"r ,,llewarufii"
jasana Dr. Prijohutomo sar€ng ,,Birnasutji"
wddalan Bali, njanclak tina salinanz:ta.
N{ugi-mugi ier"r bultir aja paedahna.
i\9. A. nq.

Djakarta, 11 f)esemlrer 1948.


s PIHATIJR DIIqA T'}TT'AKAN KA DLTA
l"- Dina tjitakan ka dua, ieu rvarvatjan anu ke-
nging ngarrggit tina sarvatawis babon teh di ditu
dl dleu diwuu'uhan. Di prrngkur disa;'agikeun
claptar nqaran.
Sanadjan .direka sarEng dianggit, r'uidjina mah
tet6p, hdnteu dirobah.
T'lindekna, upami di Dlarva aja ,,Dewarutji",
<Ji Sumatra aja,,Nalvarutji", di Bali aja ,,Bima-
sutji", di Sunda sin'rkurig nlobi-njobi ngareka
,, De'u,'arutj i-Sunda"
Ieu buku nja alit nja ipis. Ivlaksadna ge da
sanes bade ngadamdtr r'""intjikan panga',*Eruh
anu nja kand6l nja ar.vis. treu rnah sakadar aosan
pan,glddjar anu,disElaparr p'*lunganeun.
I\.{, A, S.

8cgcr, 29 September t952.


0 Sinom

!r.;
Sinom pamuka tjarita, katjaturkeun hld;i na-
gri, gdmah-ripah d;6mbar hardja, pasir-wukir
loh-djinawi, sugih 'ovibawa mukti, rnahrnur
subur pandjang-pundjung, murah sandang
djeung pangan, sEnang pikir abdi leutik, geus
kontjara rnashur nagara Astina.
Sok katElah Gadjahr,vaja, tEg6sna teh ,,dajeuh
Asti", ngalap d;EnEngan Sang Rad;a, anu nqa-
babakan nagri, dlEnEngan Prabu Asti. rundajan
Sang Prabu l(uru, tEdak Prabr"r Balata, nu
rnashur sakolong langrt, turun-turun ka Sri Nata
nu kontjara.
Djdn€ngan Sang Durjudana, sok katdlah Ku-
rupati, atanapi Sujudana, djeung osok l,.aiElah
cleui, Sang tr(urunata aclji, djeung Djair:;nita:la
rnashur, salira Kangclldng R.adja, su.ruro d5iidgan
narpati, djangkung ageung sarnbada ngandung
komara.
ICat;ik ;idjrih p€rbar-rana, titisan anc{ana wa-
rih., genLrana agEm g*L1euman, nanging pa-
nganggona rintih, cijatreika ajdm tartib, i:.rinteu
garadag-gurudug, alon anzi ngandika, ilasauran
8

atra sidik, unggal kEtjap gampil dihartoskeu- 0


nacil.
Katjarita hidli mangsa, Sri l.lalendril Kuru-
pati, rnag;Elaran Ci paseban, iiipar{k para br.ipatr,
sar6ng ponggawa mantri, kdrsana bade bardm-
pug, dlalaran Sang Srinata, lEbdt l<ana sinclir
Kav.ri, X<adya $andra tr<at!:lgan badjra irawan.
Tlandr"a teh t€g€sr-ra ]:wia;:r, hadjra iravran
kau'arti, hartcsna pfpi'1uf mege, dladi {:dgEsna
Sang Ad;i, tiara bulan di langit, lcapindingan ku
pdpEdut, h6nteu ternbong sinarna, sasmit;l
sungkawa galih, p6t€ng kaibu samagaha nia-
manalu;n.
Linggitr di uiaiige rdtna, dideuheusan ku san;
jogi, nja eta hiclji pandira, dipisEpuh ku sanagri,
panairosan Sang ACji, d,rpuncljung dir-rgung-
ugung, Baga*van Koi:rba;ana, afawa Dorna
maharsi, djeung sok nEtrah Sang Pandita ,ii,l-
kalima.
lJi eaki'u"raeun penciita, rada beh pungkur sa-
eutik, Sang PErdbu Balaier.'",a, Ratu di iCandura 0
nagri, iaer-laer oe w'argi, turug-turug sar6;rg
Ratu, tirngcal sar:rl rn:drtua, sarehinq parames- $
wari, raji t6g6s geureuha Sang Ealadewa. 0
I
o Kadlabi ti Baladew a, aia rnitra daiit
Gusti,
diangkEn saderek inja, malah diangkat bupati,
gdlaian Aclipati, dileler nagara mahmur, kongas
r nagri Alvangga, djdndngan eta bupati, geus
kontjara mashttr Adipati Xtanna.
Sapdrtos cljeung Baladewa, tunggal m€rtua
djeung Gusti, djalaran geureuha i{arna, raji
tdg6s prameswari, kotjap deui nu tjalik, gede-
iLgeun Karna beh pungk.ur, raji-lambut Sang
Radla, parantos ciileler nagri, sok katdiah
T'umdng gung Sindutrralangan.
Dleung osok oge katElah, nja.Prria i3anakeling,
djeung Kalana Djaja:cirata, gedengeun ieu nu
tjalik, n1a eta raji Gusti, f)tlrsasana nu kar:ras-
lr.ur, gdtrarna teFr l\ria, di Tlindepura nagari,
Bandjardjumut rvasta dajeuh nagarana.
liu tjalik pajuneun radja, Arin Patih Se,kuri,
p€rnah paman ti ibuna, p€ngkdreun ieu nu tjalik,
putra Sang IVIaha Rdsi, nami Aswatarna masirur,
ngarendeng tur satata, djeung raji parameswa-
0
ri, kakasihna Sang Pa.ngeran Burisrav"a.
J
Pdngitdre
-
un anu tiluan, Kurau'a saderek
i G'us'ci,salapan puLuh salapan, naurina laamc
0 dlwintllk, d;alaran ,seueur tetting, d.jeung ltaraos
t0
kirang pdrlu, kotjap nu rnagdlaran, Sang Su- o
judana l{arpati, larni pisan minddl bae teu
ngandika.
Katawis nandang sungkawa, ewEd sugri nu
lalinggih, kesel ngantosan dawuhan, lami-lami
Maha REsi, njaur katrajan aris: ,,htrun Gusti
agung b6b6ndu, sErnbah laksa dudutr<a, mugi
hEnteu rEngat galih, reh pun paman tjumcnggah
urantun undlukan.
Wireh bentEn ti biasa, nu ngadeuhet:san geus
lami, ku Gusti teu dipariksa, lir nudiu prihitos
galih, dupi sadaja abdi, Durwa cli dieu.ngariung,
sEdja ngEmban tirnbalan, sarnukawis - dar,vuh
Gusti, rnoal aja anu baris vrantutx rilungpanq."
Sang Radia alon ngaadikar ,,LEr€s pisan Pa-
man REsi, kaula keur sddih pisan, bari seuseu-
itan ati, ari ras ka bihari, ingEt ka djaman ka.-
pungkur, djaman pada diaCiaka, kaula harita
geunrng, ngadu rosa siilh gada reudjeung
12.;*-
u:tflcl. 1\
I

i.iula irarita teu tahan, ku Bima ciigebug tarik,


ngaClengdieire rek tici.ldngkang, disurairan ku
1) ,,&,iai',airarata", lEbah ,,Pandeu,,a Djadjaka", rvddalan
_ -Acs
Balai Pustaka. A
1l
o
sanagri, bangi:t wirang djeung isin, ku flu lno-
jokan ngaguruh, ngahampas djeung rnapanas,
t..-. ana rnalds teh sakali, heug ditakis mani ngam-
bul gada kula.
Nu njurakan beuki rosa, ngagdro pataritrc-
tarik, lir lain ka putra radja, estuning liwzrt ti
misti, kaula bati sddih, asana saumur hirup,
moal aja pohona, panas peurih rncal leungit,
iamun ing6t hate bangEt gareteiina'
l\rek idjen teu untupan, rei< ajail inggis ha-
tjiri, goreng t6mEn harkat tadia, upama katotol
de"glii, tjing tjobi paman r6si, ltumaira altalna
atui, hajang njirnakeun Birna, hu d'jalan nu riltip
d6rnit, sina*maot ambeh g€uair t:li;rr kula."
bijeuleukeuteuk Kombajana, njaurna takabui
djeung dir, malar bingahna Sang R.aclja, saurna:
-Gusti
,,i-ah gamnitr, ulah dianggo ntntik, utrtur
p6rkawis sakitu, dupi pangint6n pamail, aia anu
'boro sieirn paflLan
iangLung ,,rttmpil"', ewEd
kapetolan.
Sadaja sami uninga, teu aja nu samar deui,
jeir [Jima rnuricl pull parnall, anu tr5;esto tur
gumati, ka guru tuhu ta"lti.l;l,'sugri kasauran guru,
12

ditumt sahi*asn;'r, l:nmo ci'inungpa:rg ditanrpik, o


teu ngemutkeun kana l€rds djeung l6patna.
iita mah kuma p,,n poorn, ngalEdjoheunana
gampil, L.'ade disina neangan, nion bae nu teu
brrkti, anu di kotrong langlt, taja djirir::na nga-
wudlud, geus tanfltos plsin Rima, rnoal rnulJngl
mun tjan.. manggih, wantu Birna sagala sok
satuhuna."
Sul'udana bingah rcanah, ngadangu piunrijulr
r6si, kitu cXeui nu sanesna, rnudii len Dorna'bi,
nangkit,
-panclita l6pus watjis, puius.sakur pa-
nga-w6ruh, tara seepe un ahal, t€rbuka nu
muskil-mustr..il, teu pErtju:nah clipisEpuh ku
sadaja.
Kinanti
Urang gdntos nu ditjatur, kotl'apkeun sahirlji
nagr], kat€Iah nagri Amarta, ratuna Sang Se-
rniaciji, atana;,ri Judistira, sardng sok neiaf,
Darrnadll.
Sardng sok s€ring dis€hut, Darn:aputra ratu c
3_dil, dleung nElah Darmakusurnall, sarEnq
Kontea pangJiandi, Pandusunu FanCuputra, ki,,u
c.i;6n6ngan Sang Adji. c
13
o Kaurashur ratu linuhung, pinandita sadu budi,
sabar aclii paiamarta, tara tjidra tara ddngki,
tara djail kaniaja, bohong b6ndu ge dipahing.
Lungguh timpuh alon ampuh, titih rintih jatna
lirih, tara g6tapan rendjagan, harita Prabu Dar-
:nadji, eukeur nudju ririungan, cii parn6ngkang
sami linggih.
Sardng sadereli ngariunil. anu di gedengeun
tjalih, ingkang raji nan-ri l3ima, safria gi:.gah
barani, djangkung agEng salirana, biCasna ka-
livrat saking.
Pantds keur pamanggul pupuh, pas6mon dllga
nr-rb€ngis, aja rindat barangasan, padahal rna-
nahna hdrsih, tara serong djeung karineh, tuhu
r' - ao'il.
ctJuclJllr Dener
T'ladu ekol djeung salingkuh, estu bruk-brak
teu aringgis, saniskara sahiuasna, tara dipan-
dang-dipinding, mun aia kaiuluputan, \rrani
ngaku tara mungtr<ir.
o f,,{cal Embung nanclang hukum, upama selahna
) sidik, sabalikna i<a nu lian, ngahukum teu inggls-
I inggis, upama njata salairna, sanadjan anak
0 pribadi.
t4
Purah tukuh ka nu estu, pageuh ka ?nu sd-
o
dlati, ngabelaan bdbEnEran, nadjan kudu pdgat
pati, teu m.undur satunC;'ang beas, asal ngala-
kukeun adil.
Tjarek udjaring pitjatur, upami ngadam6l
rnisil, Bima teh ibarat pudak, nja eta dlaksi nu
sari, k6rnbang g6de ngandung ganda, di luar
di d;ero seungit.
TEgdsna badan sakudjur, satanding reucljeung
rohani, bddas djasad bddas sukma, daja badan
daja pikir, komara luar djdrona, dipiserab lahir
batin.
Aja nu beda ti batur, adat Bima nu maranti,
nja eta rnun sasauran, sok tara dianggit-anggit,
utjapna kasar garihal, tapi iain dumeh djail.
Nadjan ka Dewa ka ratu, ka deungeun ka
kuiawargi, malah ka l(unti ibuna, utjapna tara
dlpilih, estu basa sawadjarna, tapi da manah
mah b6rsih.
Ku sadaja geus dirna'lum, teu aja anu njung- L
k€lit, mun sasauran djeung Bima, apal ka ba-
katna tadi, kasar soteh lain ngewa, lain amb6k
lain idjid. c
15
o
Djeung ku kErsaning |ang Agung, Birna-<iipa-
?
parin leuwih, ti djalma anu biasa, ngagaduhan
kuku matih, disEbutna pantjanaka, lantjip batan
{ tjongo kdris.
Ng6luk tjara kuku maung, matih leuwih ti
wdrEllit, teuas batan tjr:tra baCak, beureum lir
wuwungan gdtih, musuit rlu'vrani irgajonan, di-
djotos mo mdnjat detri.
Rangkdpan wasta katjatur, Bratasena nu ka-
hidji, tidiuutt disinggEtkeun Sena, Bajuatmadja
panglandi, h4arutsuta Bajuninda, djeung Fan-
duatmadja deui.
Dleung radjeun oge disEbut, R.aden- Arja
Dludlpati, sar6ng Ganda-V,/astra lmadja' Suma-
diiaga panglandl, sarta Kusurnadilaga, sarEng
aja hidji deui.
Pawanasuta kamashur, cljeung W€rkudara
wawangi, Satria Munggul-PawEnang, dlabl eta
seueur deui, rnun disdbilt sadajana, bisi matak
o pandjang teuing.
Aja deui nu katjatur, raji Bima nu saiakti,
0 djEnEnganana Ardjuna, satria lEnggik djalantir,
16
O
lutju lEncljang rrgelangkojan.q, l<asepna }:ar,,":rnti-
t',zanti.
Fiese njiar pantar ltitu, pamur"ljian cl;aidr-istri, ry
s€sah njarioskeunana, riu kasep kaiiwat saking,
sugri istri anu ningal, samar kiat nanclang
hrangti.
irianging nadjeir: l<asep purlrljrrl, fe;.r kumaki
ieu aing, pEngkuh ina,,geuhan snsilar 1i, teu sa-
gar.vajah ka istri, komo clugi ka nrtjatrr rnah,
pohara prsan dipahingl.
Isin 1.-u nu &{aha Agung, sawaflgsuiriii inung-
guh istri, anu ningali Ardjuna, rea nu ngadloli
majit, panasaran mun ,,teu beunan,g", sleun paeh
clladi siit.
Masrahkeun badan saku'ijur, raga sinaidngan
pati, rnung nu kasep teu ker6man, h6nteu clapon.
bae istri, Jamun sanes putra radl'a, atanapi putra
rEsi.
T'ur lagas ta;'a nu geriiuh, boh tunarigan boh
salaki, djeung sapuk ibu ramana, ndmbe kErE- O
saeun ngawin, djadi sanes cllaiar: rutjair, ieu
mah sair tur bEr6sih.
- ;t -n"lre"g1:rrhan
Ardjuna, aos ,,Mintiraga'", rrffalan B. F. 0
18

Duaan mung misah ibu, putra Pandu nu ti CI


Madrim, duanana kEmbar masang, namina teh
raka'raji, Nakula sarEng Sadewa, djeung Pinten
Tangsen panglandi. D

Dewi Kunti oge kumpul, biasa tjara sasarr,


katjarios WErkudara, undjukan ka ibu Kunti,
jen palaj nEpangan Dorna, sarehing parantos
lami.
T'eu bakti-bakti ka guru, bok bilih djadi pa'
mali, ku ibuna kawidian, nja kitu ku Semiadll,
geus pamit Bima djung angkat, n€pangan Sang
Dorna Rasi.
Dangdanggula
Bingah manah bangdt raos galih, kawidian
ku ibu ku raka, Bima teh harita keneh, ka luar
ti kadatun, lad;Eng t6ras angkat ngagidig, nga-
budleng Sokalima, padepokan r,viku, katjatur
bae dongkapna, nu kasondong mung wungkul
bibi K6rpini, garwa pandita Dorna.
Ti Kdrpini Bima kenging warti, jen Bagawan '
aja di Astina, prajogi dibudj6ng bae, Bima ge
ladj6ng tuluj, ka Astina ngabudlEng gasik, kEbat
0
t7
o Dladi mun aja nu nj€but, magar..Ardjuna tji-
limit, r,ajungan djeung ,,kabitaan", tetela nu
lf,l ngomong tadi, teu tErang nu sab€n6rna, kana
lalakon sadlati.
Djabi ti kasepna pund;ul, mandraguna pilih
tanding, kongas santika digdlala, leber wawd-
nen tur sakti, pinundjul ing danalaga, mun
tandang arang nu mahi.
Lungguh lutju ampuh timpuh, sarwa rintih tur
nastiti, aj€m rineh teu rendjagan, p6rwatEk nu
,,hade eusi", luhur elmu dj€mbar luang, kakasih
Nu Maha Asih.
DlenEnganana katjatur, Ardluna anu kahidji,
dleung seueur rangk€panana 1), di dieu hamo
digurit, tingali bae di handap, ditataan hidii-
hidli.
Eta narpatmadja tilu, tEgEs saderek pituin,
margi saibu-sarama, raima Pandu ibu Kunti,
djabi eta nu tiluan, saderekna aja deui.
o
1) Ardluna - Dlanaka, Danandlaja, Pamadi, Palguna, Parta,
Margana, Mintaraga, Kiriti, Kumbalwali, Tjiptaning, Indratanaja,
Kuntisuta, Pandusuta, Djanawi, Kuntadi, Surialaoa, Satria Madu-
o kara, pangkatna: Pangeran Dipati,
Dewarutji
l9
o
nu ditiarita, ka karaton tjunduk, sarta kab€n€ran
pisan. Kangdj€ng Radja nudlu magElaran ling-
rs gih" kar6mp€l sadajana.
\Mantu Bima kaetang maranti, larbus leb6t
teu nganggo ngibEran, dumeh sasatna sa'derek,
pdrnah misan ti Pandu 1) , harita ge lumEbdt rnan-
dling, blngah sugri nu ningai, Sujudana njaur:
,,Leuh haturan jaji Bima, kalErEsan jaji teh
ajeuna sumping, puguh nudju diupat.
Pandlangna mah Engke paman REsi, nu ka jaji
geus tangtos popojan, ari kakang mah ku sono,
kumaha dupi ibu, naha damang djeung para
wargi, hdnteu aja kakirang?" Bima pok nga-
wangsul: ,,A;a hibar djiad kakang, sabalikna
kakang reudjeung para wargi, tjalageur
sarerea?"
Sang Sri Nata Prabu Kurupati, di iuar mah
puguh teu katara, jen ka Bima neundeun hate,
njaurna ieuleuj l6mu, padahal mah lEbEting ga-
lih, hEnteu kint€n tjuana, tjinildkna mah palsu,
hEnteu pandjang ditjarita, anu silih bageakeun
o teu digurit, kotjap Pandita Dorna.
1) Pandjangna dJuCjutan, aos ,,Luluhur Pandawa" sar.Eng
0 ,,FanCawa Diadiaka" dina,,Mahabarata",
20

Ka tata;mu al,on njaur rintih: ,,Paman sukur


o
katjida bungahna, ajeuna dipar6ng djongok,
sababna mah nu estu, sakumaha iahiran Gusti,
eukeur nudju diupat, ajeuna bet dlebul, ari hal
ngupat tea mah, sanes mojok ngomongkeun nu
lain-lain, tapi nu sa6njana.
Tjek paman teh ku hajang papanggih, djeung
nu gagah Arja Bratasena, ari margina sajaktos,
nudju aja kabutuh, paman t6rang kalajan sidik,
sanes bedla tjarita, jen di hidli gunung, nu nd-
lah gunung Dorang ga, aja tjai anu aneh liwat
saking, ngaran tjai Pawitra.
Tlek itungan paman nu sajakti, anu baris
pimanggiheunana, moal aja dlalma sedjen, djaba
ti putra Pandu, nami Bima nu gagah sakti, geus
kErsa Nu Kawasa, anu baris nimu, lantaran
memang adjangna, geus dipasti Bima nu baris
ngamilik, nginum tjai Pawitra.
Wat6k tjai sampurnaning pati, mawat sutji
ngalubarkeun dosa, djadi kakasih fang Manon,
'djaja saumur hirup, anggang susah tEbih balai, c
djadi kumargi eta, paman teh nunuhun, tjai tea
mugi tjandak, ti Dorangga sarta dileueut sakali,
dipambrih pdrbawana." c
2l
o
Bima njaur ka Sang Maha REsi: ,,Cmong
paman kula ngarti pisan, hate kula bang6t atoh,
r8 a;'a pituduh guru, ajeuna ge kula rek indit, nErla
pangd;iad paman, djeung kabeh nu kumpul, ha-
jang salam6t di cijalan, sarta tjai rnuga-muga
sing kapanggih, rek diinum ku kuia."
Wdrkudara nu bdr€sih galih, estu taklid ngan-
cjel ka guruna, teu ngintEn jen dibobodo, dll6-
diokeun ditipu, rikip ddmit diarah pati, margi
mungguhing Bima, kana iaku kitu, bangsa bo-
hong palatjidra, dibaidkeun ngimpi ge diangir
mandi, tjek wiwilanganana
Pangint€nna batur ge geus pasti, bdrsih manah
sapErtos andjeunna, harkat pandita mah komo,
djadi ku margi kitu, tala geusan tjangtjaja pikir,
malah bingah nu aja, ku pituduh guru, angkatna
qe rurusuhan, dumeh palaj enggal ka Dorangga
dugi, kenging tjai Pawitra.
Geus ka luar ti wat6s nagari, mandjing alas
Bima leuleuweungan, larnpahna kadalon-dalon,
0 iir sanes putra ratu, mipir lamping rnatripir gawir,
mapaj bubulak i6ga, tur''rn unggah gunung, kahu-
djanan kapanasan, tuang leueut naon bae nu
0 kaoanggih, buah djeung buron alas.
22

Kasangsara teu pisan digalih, panggaiihna


o
etang-etang tapa, wajahna nadjan repot ge,
dumeh tuhu ka guru, guru tea sinEmbah wadlib,
anu kEdah dihormat, digugu ditiru, kitu ge nu
sadnjana, lain guru nu dapon ngatik ngawiriC,
lain ngan purah ngadjar.
Kudu guru nu sipatna r6si, pinandita nga-
geungkeun kamuljan, hade di luar di dl6ro,
tdgEsna sipat luhur, ka murid teh teu nganggap
murid, tapi tjara ka anak, dleung dina ngau'uruk,
kudu dibar6ngan darrna, boga rasa kadjurung
ku gawe wadjib, ngeunteupkeun kapintdran.
Hate rnurid dipdlakan binih, binih mvlia dia-
laning utama, supaja murid teh mangke, ulah
djadi teu puguh, dladi 'dyalma nu tanpa hasil,
kudu djadi gunawan, dina hirup kumbuh, mang-
paat ka pada dlalma, ngamadjukeun hardjaning
bangsa djeung nagri, hEnteu djadi mamala.
Tiara eta Arja Djudipati, dladt dlalma satria
utama, ka guru panteg nja ngesto, tina bangdt
sumudlud, h6nteu notrih geus angkat t6bih, nga- c
bud;ang ka Dorangga, mung arvahing rusuh, lalr
teu dipapaj Freula, disidiki<eu.n ka Dorna 6ng-
gonna tiai. a'ia dl lEi:ah mana. 0
23
o
Kantun ewEd saldb6ting galih, djeung teu
t6rang kumaha rupana, eta tjai Pawitra teh,
In naha bangsa tjinjusu, ngaburial ti tanetrh bidlil,
atawa tjikaratjak, s€la-sEla batu, nu majEng
nlaktjakkan tea, naha tjai n1'angkrung dina
l€gok leutik, naha tjai talaga.
Ku handjakal tadi rusuh teuing, teu tataros
sing atra tetela, ajeuna anu karaos, kantun ewdd
tur bingung, ari mulih teu wdrat isin, dis€bat
humajua, nu ngupat geus tangtu, para Kurawa
sadaja, tingkutjiw6s tingtaroel tingdjarEbi,
njeungseurikeun di tukang.
Bratasena tEngah leuweung rumpii, h6nteu
t€ras kdbat lumampahna, sapErkawis dumeh ka-
gok, ku areuj reudjeung tjutjuk, kitu deui kaka-
jon tjanir, anu m6gatan dialan, rEmbdt hese
madlu, padjeudjeut nEpi ka nganjam, heug ta-
neuhna bareueus tjalombrek tiis, djeung akar
ngahalangan.

Tambah-tambah estu matak miris, ari aja sora


sato galak, gadlahna pating dar€ngek, /naung
pating galaur, sarta bagong pating garuik, malah
D sok raradjeunan, aja meong tutul, ngagorobas
24

d; nu bala, ngag€rdman rnatak kokoplokan o


birit, asa gabrug ti tukang.
o
Lamun lain Arja Diudipati, tangtu pugag
moal t€rus lunta, boa kaldngEr ngagoler, di ler-r-
weung luwang-liwung, tay'a batur estu nungg6lis,
hadena ninggang Bima, anu tjadr.l ntundur,
tEras bae saba alas, iila-lila Bima teh teu burung
nEpi, ka t€gal Andadawa.

Magatru
SigEg Bima urang rnalikan kapungkur, Sang
Sujudana Narpati, saparantos Bima kondur, pok
ngadawuh ka Sang Resi, gEntrana leuleuj tur
alon:

,,Paman Dorna tah ajeuna mah geus puguh,


Bima teh daekeun indit, neangan tjai ka gunung,
ltumaha lamun seug manggih, tjai Pawitra nu
sohor.

Atuh urang meureun katurug katutuh, djaba Lr


Brrra balik deui, balikna teh djadi wEduk, mun
ngamuk ngaburak-barik, rneureun urang kabeh
repot." a
25
o Dorna njaur gumudl'€ng suka kalangkung ;

,,Gusti ulah sdmang galih, nganranalian pasal


ro kitu, h6nteu kddah hamharur deui, paman rnoal
ngabobodo.
Ieu paman aki-aki dawuk-rawun, sageuj nga-
bohong ka Gusti, njidra ka nu djadi ratu, teu
kEdah tjangtjaja deui, Bima teh geus tangtos
rnaot.
Sarta tjai Pawitra hamo katirnu, rnargi bangsa
nu teu bukti, aja ngaran tambuh wudjud, ngu-
b6k dunja moal manggih, sanadjan dugi ka
maot.
Dupi Bima milarina teh geus tangtu, moal
liren mun tjan manggih, p6rbawa watEkna tu-
kuh, malah moal kdrsa rnulih, tinangtos kadalon-
dalon.
Bakat Bima ngestu kana saur guru, djeung
tangtos ngaraos isin, saupami lengoh rvangsul,
ti b-atan mulang mubadir, tangtos anggur suka
maot.
Sarta dlabi ti eta bade miundiuk, Bima teh
anu sajakti, sasatna narohkeun umur, rnargi
D
di Dorangga-giri, tjarek saung6ling wartos.
26
0
_ Aj. dua bura aragdng Lalangkung, tingcljung,
kiring_ tanCing pasir, galakna-lurrg"kurrg" ti
ung, bedasna kawanti-wanti, nadjan gllnung ^J- 0
ge digotong.

.ku I-.amun
buta
aja djalma ngulamprEng ka ditu, heug
teh kapanggih, ulah rek ngaharEp hiruf,
geus pasti ngadjadi majit, sirahna tangtos di-
liokos.
Birna oge geus tangtos moal teu kitu, ka buta
teh moal mahi, komo ieu n:ah dihurup, tangtos
adjur busak-basik, dirEweg ku buta r6wJg""
_ Sujudana ngadangu pihatur wiku, bingahna
kawanti-wanti, rnesEm ngagEidnju imut, asa taja
geusan rniris, manahna teh bangEt iongsong.
Katjarios Sang Balad.ewa F6r€bu, dina sal6-
bating galih, ka Sang Radja hEnteu sapuk, m6-
takeun djail doroi, manahna sieun kabEndon.
.kituMargi.sasat ngiring kana laku palsu, dlabi ti
teh deui, numutkeun kAr,eteg kalbu, buruk-
buruk napan dlatl, ka Birna blngdt hawatos.
c
Dumeh wargi landEs tunggatr sakaruhun,
ne=mbe rnisan tatjan tEbih, putu Kuntii:odja pra-
bu, uparni didjuCjut sidik, kieu diudiuran tjanios:
c
27
0 Kuntibodja putraan pam6g6t tilu, sa-r€ng hidli
eui istri, 6asud.wa anu s€puh, ka Arjaprabu
wl nja ngadi, dleung ka Ugrasena noron'
T€ras ngadi ka Kunti istri nu bungsu, ari eta
Dewi Kunti, ti heula ge geus ditlatur, ibu Birna
nu sajakti, Basudewa kaljarios.
Futrana teh Baladewa anu s€puh, KrEsna
anu kaping kalih, Subadra anu katilu, dladi
Baladewa Adii, ka Bima misan sajaktos'
Nadjan h6nteu sapuk ka lahiran ratu, Bala-
dewa mindEl galih, ewdd bilih radja bEndu, batl
s;dih, s6sah bade pok njarios.
"sugare-Et
Saparantos ngadangu saur Sang IMiku, jen
maksadna ngarah pati, Baladewa ladlerrg n1'aur,
nanging ku s]ndir malibir' bilih ngarendjag Sang
Katong:
,,Paman L)orea ldrEs pisan eta saur, jen Bima
pasti lastari, moal ballk hirup-hirup, ku pangld-
dlokeun nu kEtjing, di gunung Dorangga rnaot'
6 Ari kuring sanadjan Bima geus ,,lapur", w6-
ieh tatjan tibra pikir, sabab Birra b9.q? dulur'
Arrijuna c{iaung SEmiadji, tur lain djalma bo-
0 lostrong.
28

Keur lantip teh kawdntar digdjaja puncljul, 0


upama seuq meunang warti, jen Birna ku polah
wiku, dltlpu diarah pati, rnoal teu njier:n rE- tt
rdrnpon.

I\4oal salah Ardjuna ngadjorag ngarrui<, djaba


Ardjuna pribadi, rea baturttu-trr biluk, naha
urang bakal mahi, tjobi manahan sing paos."

Putjung
Dorna ewuh atuh rada pungak-pinguk, teu
bisa ngadjawab, rnalah katjiri ngadegdeg, keur
tadi mah teu kaernut ka dinjana.

* $d.ipati Karna ka pajun pok njaur: ,,Kakang


Batradewa, eta ennutan kakang teh, dliga .u.r"i
ernutan pradjurit gagah.

Ongkoh kakang geus kamashur ratu pamuk,


Nalendra Mandura, kongas jen dddengkot ka-
hot, prangrva,dana senaparti ing ngalaga.
c
Sasauran naha h6t sapErtos nguntjung, gigis
ku Ardjuna" naha Ardjuna teh aireh,'*arru"k"a-
kang pohara teuing sieunna.
e
29
0 Bilih kakang ewuh nu ngajonan pupuh, ka-
kang Entong tandang, sawios ku raji bae, mang-
ga tanggap nakEr tanaga Ardluna."
Dorna emprak ngadangu saur sakitu, barina
ka tdngah, Baladewa diwEw6leh, sarta mudji
wa\x/anen Dipati Karna.
Dialadrata djeung Dursasana pon kitu, katut
Aswatama, hajang katembong v'awanen, sada-
jana ngiringan tjotjog ka Karna.
Babakuna hajang kapudii ku ratu, ngarah
dipidnla, malar bingahna Pupunden, fl?r€m-
bongkeun barisna,,kumawula".
Geus biasa dlalma nu laleutik putjus, sok
lengker djiwana, pamaddgan luak-leok, hEnteu
panggEr boga tangtungan sorangan.
Kabisana ngabuntut milu ka batur, nu ,,tarik
haokna", tah eta anu didenge, salah-bEn€r eta
mah teu diadi sual.
o
Tjondongna teh biasana ka nu nandjung, ma-
na nu keur djaja, tah ka dinja bilukna teh,
0 paribasa ,,karooh ku kuah beukah".
30

Mun dipar6ng deukeut ka ,,anu di luhur", o


osok loba tingkah, sok reueus hajang katembong,
jen manehna djdl6n:a boga kawasa"
{^r

Tampolana sok tuluj djadi angguklung, ieu-


wih ti dunungan, ka nu handap noker nod;er,
ka nu luhur lutak-letak d;ulat-djilat.
Kabisana dialma hengker-djiwa kitu, sok teu
sabaraha, malah sakapeung mah kosong, d;iga
soteh ngeusi da kandel tjangkangna.

_ T jara eta siga nu bela ka ratu, ngarudjukan


Dorna, ukur mihapekeun maneh, Enjana mah
sieun rungkad kalungguhan.
Sujudana ngadangu anu tjatjatur, rnangmeu-
nangkeun Karna, hEnteu kintEn bingahna teh,
reugreug manah asa seueur anu bela.
Baladewa ka Pandita rada sEru: ,,Ieuh paman
Dorna, ulah waka ngawdwEleh, djeung teu kudu
waka udjub mudii Karna.
o
Abong-abong biwir teh hEnteu diwEngku,
-Ietah teu tulangan, ngomong sadaekna bae, teu
dipikir djiga naon malindEsna.
c
31

o Tloba itung sabaraha kali unggul, ti putra


Pandawa, nu €nja mah tukang eleh, paribasa
u{r
kalah ka omong teh dnja.
Djaba kitu parrnan REsi mangka ernut, jen
harkat pandita, larnun make linjok bohong,
tangtu surud harkat kaluhunganana.
Komo ieu ditambahan djail hasud, d;ahat tur
hianat, bElang bajah ddngki goroh, niilakakeun
d161dma nu tanpa dosa.

Ari itu puguh p6rtjaja da guru, djalma hade


sangka, jen guru sipatna hade, tapi guru nga-
ruksakkapdrtjajaan. \ nl
Murid taklid tuhu p6rtjaja ka guru, lain dii,ffi\
dean, bdt kalah dibawa serong, diparabkeunkrffi)
buta gunung Dorangga.
ry
v
Ieuh paman sageul mun pan'tan teu inaphtin,
,da apan panclita, jen mungguhing djalma go-
reng, teu utama mun d;ail ka pada dlaima.
o
Lampah urang awal ahir teh geus tangtu, aja
'tn'awal6sna, rmun goreng dibalEs goreng, gaw'e
mulja wawaldsna oge mulja.
D
32

Lamun urang di dunja h€nteu kahukum, tapi


di aherat, tina siksa moal lesot, unggal dosa
sadia siksaanana.
Dleung upama urang bebas tina hukum, du-
meh eukeur diaia, boa anak-intlu Engke, nu
dipardng kahukurn ku dosa urang.
Naha paman teu wElas ka anak-intju, anu
kagiliran, nampa hukuman fang Manon, hake-
katna sasat dihukum ku paman.
Lamun Bima kudu njorag putut umur, lan-
taran ku paman, didlailan dibobodo, awal ahir
paman nampa wawal€sna.
Moal boa maot dibobodo batur 1) , minangka
pamajar, hutang pati ngabobodo, ulah mung-
pang paman teh kudu narima".
Baladewa sirikna teu nundluk-nundluk, ka
pan'dita Dorna, REsi bangdt lings6mna teh,
kuram-kireum maksadna malikkeun kEtjap.
Dasar wiku kamashur tjapetang saur, h6nteu
kapetolan, malikkeun teh gampil bae, malah o
bari istori ngan teu garihal.
1) Pupusna Dorna kaungEl dina Barata |uda Il. (,,Mahabarata"). C
33

.,L€rds pisan ciawuh Sang Mandura Prabu,


diemut saliwat, paman teh tetela goreng, dlalma
dlahat hianat bohong basiiat.
rfl
iitrjilakakeun Bima h6nteu puguh-puguh, na-
nging tjobi manah, sing lantip kalajan sareh,
ulah bari b6nclu sarta awon sangka.
Ari paman nadjan l6rds harkat wiku, kitu ge
badega, kurnawula ka Sang Katong, raga njawa
Sang Radja anu kagungan.
Badega teh kawadlibanana kudu, ngabdbd-
rah manah, ka dunungan njombo-njornbo, ku-
rnawula tumut kana pangErsana.

Saltapalaj dunungan rnisti diturut, hEnteu ke-


nging mungpang, kddah bae lakon-g&we, dapon
hasil kuma bae akalna rnah.
Ll;aba eta urang ka nu djadi ratu, wadjibna
bun:ela, sanacljan bakti n;'arva ge, pantds bae
rajat bela ka racljana.
o
h{angka emut urang teh di mana dumuk, ong-
koh di Astina, mangkaning eta Bima teh, sada-
O jana t6rang ian musuh Astina.
Dewarutji 3
34

Saduduiur kardpna mah rek ng arEbut, nga-


dlabdl Astina, naha urang tjitjing bae, i;ade
ngant6p nagara dilindih Birna ?
o
Na iraha urang rek l:ela ka rafu, katut ka
nagara, lamttn train ajeuna teh, anu rnalvi paman
teh saakal'a.ka1.
Sare'atna gawe k6tjing laku palsu, nanging
hakekatna, bela pati ka Sang Katong, d;eung ka
rajat kitu deui ka nagara."
Suiudana ncadanSlu piundiuk '.ro'iku. dugi ka
ngalEnggak, tina ku bawaning raos, bang6t sa-
puk dumeh nempas Baladev"a.

Asmarandana
Dursasana df eur:g Sakuni, Karna sar6ng
Djajadrata, 1'.a Dorna sa.daja t;otjog, rdmpag
kana panempasna, ngahualkeun Mandura, ntt
katernpas h6nteu ewuh, njeh imut ngandung
peniEla.
C
Mesdm dibar6ngan sindir, tawis kandEl ka-
jakinan, hdnteu lendjong ku ditad.;ong, hdnteu
laas ku ci.itempas, malah mah tarnbah kEras, O
35

neuteup mdntjrong ka Sang \Miku, bari sasa-


uran tatag ;
rt ,,Kasauran Maha Rdsr, dliga pisan anu Enja,
tuhu sudjud ka Sang Katong,'dliga bela ka na-
gara, asa nu pangnjaahna, nja-a! aing hEnteu
batur, padahai ngan wungkul dlliat.
Ngarah diasih ku gusti, hajang' kapake nga-
*rli dibelaan linlok serong' ngaddd6tkeun anu
lian, asal andjeun ltamanah, tetl pacluli batur
ripuh, dapon pribadi ntl s6nang.
Eta lain adat r6si, teu mantra-mantra pandita,
djeung anu magar n1'aah teh, ka r-adja katut ka
rajat, ari saEntana mah, ngan ukur ngagajuh
musuh, nfieun bibit huru-hara.
Nadlan leungit Bima hidii, da opat deui du-
lurna, cijaba baiaia nu sedlen, ti Pantjala ti !Vi-
rata, korno ti &{eralaia, djaba eta masih mdrul,
nu bakal bela ka Bima-
Q Iulun geus kitu paman Rdsi, tiing tiobi bade
kuniaha, batan beres kalah rotjet, ngandar-ngait
patjengkadan, pandjang panjerewedan, tur ieu
a teh arnu pr.rguh, p6rbawa itrat nu dlilat"
36

tr(adjurung ku hate k6tling, teu wani patu-


tunggalan, tlu untupan tarung idjen, nu k6tling
p"1<""ohottgsonan, ku nu kurang djeudjeuhan' *
*o"l tur., ludlrud pakutjrut, geura pek €ngke
buktina.

]aji Kurupati Adji, l6rEs oge iaii radja, na-


ttging masih keneh anorn, kirang luang d;eung
pi-Jnduk, dladi ku margi eta, bongan kakang
iurrgktttg sEpuh, meudjeuhna nadjan miw6djang'

Tiatiadna hidji narpati, upama daek guguan'


kana tiarios nu raos, dupott s6nang kana manah'
eta nu- dip6rtjaja, padahal saur nu ,,lutju"' tara
l6r6s saclaiana.

Dapon raos kana galih, teu r6mpag ge ngiring


r6mpag, awon ge disebat sae, atanapi sawang-
suha,letCt disEbat lEpat" asal s6nang bae ratu'
teu digalih rnamalana.
ra- A
fen piundjukna nu tadi, sasat ngabobodo ka-
di;, *ipi"dittgan anu jaktos,- nu mistina
,rrrirrgu,-ieu mih disinnbutan, durneh sieun ratu
bzn,lu, dlacli tjatjad ka salira" d
37

Tllri len taja kawani, ltdtjing pikeun tang-


bae'
f;l-lng djawab, mambrih ngeungeunahna
r{l hdnteu rvani katEm'puhan, lEbah nu teu ngeu-
nahna, tah pihatur pantar kitu, sasatna ratjun
1r.egara.

Nagri moal djadi rasmi, nagara te"'r matak


k6rta, rnun rea pihattlr bohong, djeung eta anu
haturan, ari nu biasa neah, ukur pangaratran
wungl:,uI, dipambrih s6nang dirina.

Biasana bari ngidjir, ngabelaan kapEntingan'


sadirieunana bae, atawa sapara kantja, kadjeun
batttr teu ngeunah, asal manehna nu untung,
atavza tdtdP sEnangna.

Sa..vangsulna aja deui, djalma poksang t;d-


;rlak pahanq, rnun awon disdbat awcn, nu l6pat
batraka 16pat, teu sieun dibdnduan, nldkEl d;6-
djdr anu djudjur, utjap flotjog djeung br-rktina.
o Tarnpolana landEp lantjip, sareukeut utiap'
utjapna, nanging bari bruh-breh waleh, n;6r-npad
nu pantds ditj6mpad, bari ngEdalketln hodlah'
o tah eta d;Clarna kitu, pat;'uan dipikangewa.
38

Biasana mungguh batin, bdrEsih taja panga-


rah, djeung pangna sok balaka teh, clina hatena
rnah nlaah , ku tii"t djeung nagara, rnalah tuhu- ?
na ka ratu, sok leuwih batan nu djilat.
ldgan h6nteu ebreh katjiri, da lain hajang
liataia, malah dliga nu b€ddgong, lamun dide-
nge saliwat, diiga dlalma bantahan, meduan
ki nu di pajun, d;iga rnungpang panalingira'ng'
Padahai bawaning asih, hajang nembongkeun
alpukah, ulah rek ditampi awon, karana ruung-
g,tht.tg rcdja, p€riu kabina-tlina, narnpi pitrn'Jjuk
iu lurus, nu l6rds bruk-brak baiaka.
Sap6rtos ayeuna 1aii, tina pasal Werkudara, ka-
ka"g bangdt hEnteu tiotjog, malah ari sajaklosna,
ngeirutk&n tunggal kadang, hate kakang h€n-
teu kolu, rnun Bima kenging tjilaka.
Buruk-buruk papan dlati, d;adl tina margi eta,
trtakang ay'euna pErmios, teu bade nglring barErn-
pag, tina hal kaawonan, kuriak 6ngke dis6but, o
dlalma tega ka baraja."
Sang Baladewa teu lami, m6dal ti made m?n-
dala, nu ditilar sami b6ngong, hareugeueun sa-
0
39

c{ajana, taja nu sasautrafi., lir kasima ltu nu bEndu,


sarta adlrih ku Sang Radla.
o
Ku Sujudana iragaiih, kasauran ingkang raka,
rnanah radja luak-leok, malah rada re rer-
djagan, wEkasan pok ngandika, ngabubarkeun
nu ngariung, diladj€ngkeun ge pErtjumah.
Fangkun
Sigeug pasamoan bubar, urang kotjap Maha
Guru Framesti, and.ieunna teh nudju b6ndu, ka
Baju sar6ng Indra, dupi anu ngadladikeun marga
b6ndu, kieu asal-usulna mah, teu pira prErkawis
aiit.
Batara Bajr.r djeung Indra, hid;i mangsa ba-
rEmpag hal p6rkawis, sasauran upiEk husu, tina
bawaning frana, teu ningall ;en-,kasumpingan
Sang GJru, disardngan Dewi tlma, tonggoj
bae baradami.
Malah Baju sarEng Indra,'hEnteu lungsur-tina
0 t6rnpatna linggih, atuh Sang Batara Guru, hEn-
teu k;ntEn be*tiCunu, sarta ladj6ng Batara Indra
djeung Baju, diragragan ku stlpata, diadi buta
6 salin dlinis.
40

- Sgrg trndra djadi Rukmuka, Baju oge saml


djadi ras€ksi, Rukmakala g€de dlangkung, es-
tuning Iatak gila, ngaringkiwik tanding birong A
njengklik sihung, gigis sakur anu ningal, pari
Der',za tingbaldtjir.
Indra Baju totob atan, nanging keukeuh kEr-
saning I-Iyang Pramesti, dua Dewa teh kasiku,
tur geus pasti lilana, dua w6las taun nandangan
b€bdndu, ari lubarna supata, upama Engke pa-
panggih.

Djeung Pandarva nu kadua, sarta. kudu nga-


]irman pErang tanding, enggalna anu ditlatur,
Rukmuka-Rukmakala, ti sawarga ka martjapada
ditundung, duaan kalunta-lunta, teu puguh anu
disungsi.
Andlog ka gunung Dorangga, nja di dinla dua
buta teh ngantjik, milang bulan ngitung taun,
geus nintjak dua wElas, hidii mangsa tarurun ti
puntjak gunung, njorang tEgal Andadawa, anu
16ga liwat saking.
0
T;elak-tlelak nendjo dyalma, dlauh keneh
atjan pati katjiri, ngan sidik ka dieu madju, ba-
ngun tjapeeun pisan, rundag'13nd6g leumpang- 0
4l
na diiga geus ripuh, ari eta djalma tea, Birna
keur rnilari tjai.
v) Ng6mban timbaian Sang Dorna, katjarios
geus tjak€t ka rasEksi, Bima kagetna kalang-
krng, ningali 'dua buta, sarta ladldng taki-taki
b,ilih nubruk, nadlan bangdt nahna;' palaj, mo:rl
bade mundur deui.
Rukrnuka b6ngis ngomongna: ,,Eh rnanusa
rnaneh teh kurnawani, ngalanto ka ieu gunung,
naon nu d"iteangan, saha ngaran djeung di rnana
iEnrbur rnatuh, maneh ku kanai dihakan, geusan
tamba peurih peudlit."
Bima laii di kapalaj, timbul b€ndu durnugi ka
ngagidir, macl;6ng njak6tan ka diu, njaur bari
iat"ir ,,Sia buta ngomong suaban takabur, naha
aing teh ku sia, disangka jen moal wani ?
Silaing teh saha ngaran, kitu 'deui eta batur
srlaing, ulah paeh teu pup-uguh, teu-kan;ahoan
ngaran." Pok ngawalon Rukmuka barina ma-
cl.iu : ,,Nguru., ui"g teir Rukmuka, ari ieu hidji
0 deu.i.
Ngaranna teh Rukmakala, hajoh man.elr.djuttg
o geurtJat balik deui, bisi ku kami ditdkuk." Bima
42

irdngis r,vaionna: ,,Ieuh buta ngaran Binii tjadu


rnundur, kadjeun aing balik ngaran, batan l.,udr.r
iumpat djitjir." n
Rukmuka tuluj tatandang, idjigimbrang ha-
ngun gdde kawani, ka Bima teh bangun ngun-
tup, nja kltu R.ukmakala, nanging Bima teu mun-
dur satjongo rambut, sal'agi bacie ngalawarl, geus
tjaringtjing taki-taki.
Rukmuka djeung Rukmakala, duanana nga-
rontok bangun k6sit, Bima njingtjEt bari numbuk,
Rukmuka blak tidjdngkang, Rukmakala bluk
njuuh mani tisusut, barang rek hudang disepak,
bluk labuh tlguguiitik.
Rukmuka gurindjal hudang, sarta gabrug
ngarontok matak glgis, Bima geus katEkuk
punduk, nanging rikat tangginas, ku rnastaka
ngabadug djeung bari njihu, atuh buta blak
nang'karak, ngag6rung bawaning n1'6ri,

Gabrug nubruk Rukrnakala, bari nangkeup


djeung ngegel bahu kirl, barang Birna bade 0
njuduk, ku kuku pantjanaka, bEt Rukmuka
nongtak ngadjeuwang ti pungkur, Bima geubis
niban l6mah, tanaga mah bade sisip. c
43
0 Ana heug teh ditindihan, ku Rukmul:a i:ari
kakaut tarik, nondjokan sarta ngadjenggut, pon
6 kitu Rukmakala, Bima ripuh reh ku duaan dlhu-
rup, ladieng ngErnpdlkeun tanaga, tdras ngagtl-
rindlal rnalik.
Dua l:iita teh tipEtjat, nu saurang mubuj ka
d;aro keusik, saurang deui ngudLlpung, tibeu-
beut kana tjadas, ladj6ng Bima rikat ngarontok
nu njusup, buta didjan-rbak buukna, bari djeung
racna dipuntir.

Bima rikat i:atan kilat, g6djos njuduk ku


pantjanaka matih, teu luput l6bah djadjantung,
*ungg"h nj6brot gEtihna, h6nteu mindo sakali
gu lriit rubuh, ttglgur'tt anu sakarat, munggah
r'ratak eundeur burni.

Barang buta nu kadua, sidik nendjo- baturna


mandi gEtih, ka Bima teh gabrug nubruk, nu
ditubruf, tangginas, ngagirvarkeun bari djeung
njuduk ku kuku, lcbah djadjantungna pisan'
buta rubuh ngadjumPalik.
o
tr-trarita keneh ge rnisan, Rukmakala- djeurlg
Rukmuka lastari, bangkena pating kudupung'
o Birna ngeureunanpalai-, sarta ladj€ng tjalik heula
44

dina batu, bari neuteup bangke buta, aneh pi-


san b€t 16s leungit.
Hdnteu kanjahoan losna, Bima kaget barina ft
Iarak-lirik, bisi bangke tulu;' hirup, ngabongohan
ti tukang, sabot kitu di l6bah bangke nguclu-
pung, bdt aja Dewa nernbongan, sidik hdnteu
samar deui.
[]incm
Rul<muka djadi Sang Indra, ari anu hld;i deui,
Baiu ar,-,rit P"ukmakala, duanana salin dlinis,
getls elugl kana c{jangdji, lub,ar supata Sang
Guru, kotjap Batara trndra, ka Birea alon ngala-
hir, g6ntra leuleuj bari mesErn bangEt bingah :
,,Eh Bima rnangka v.'aspada, ulah samar ulah
oangling, arna teh Batara Indra, ari ieu hihji deui,
bapa 1) hid6p sajakti, nu agung Bafara Baiu,
ama bungah katjida, durneh bisa salin djinis,
tina buta balik deui sabaheula.
Ieu ama teh duaan, kasiku ku Sang Pramesti, t
asal Dewa djadi buta, djeung tjarekffi;til;;ii;:O
bisar:a pulih deui, nunggu dua w6las tahun,
uJ Aos: ,,Mahabarata" {Pandawa Diadlaka). c
45

malah nja hiddp pisan, nu dladi lantaran pullh'


ajeuna ieh bufti- jen h6nteu njalahan"'
Batara Baju ngandika, ,,Fle Bima hidep
r{)

anaking, hid€p mangka sing waspada' P^u


"*u*urii,
ajeuna hidEp teh njata sidik' eukeur
;;;J;"grn ditipu, clinerdala ku Dorna, dititah
tlui, i;"k Dotna mah ngaranna tjai
"uurrg.i
Pawitra.
Eta tlai sa6njana, ku hidep rnoal kapangg.ih'
k.a tiape-tjape neangal, aielnl mah m6nding
U"fit. u"aj"Ltou"n kJ Sang REsi, ien tjai w€ieh
t",r ti*", teu kuclu ditearigan, nadlair "gub6F
kolo"g trangit, rn6nding dlongdlon tjalik-tialik di
Amarta."
Saoarantos sasauran, dua Dewa lds ngaleu-
,,gii';ut"lih ka Suralaia, Birna heran liwat h6n-
;;il;g' olohok bdngong tjitjing, lami pisan
tlsik hdn-
teu nj"aur, sapdrtosLu tasima, hdnteu
teu rnalik, bat^ttg ernut g6r6m-gErEm soant6nn'a'

o Andjeunna njaur njatrira, nawiskeun handeu-


.ri-;;;h, ,"hi.rg hese tjape gaplah' mubadir
;;; # [;sil, kErs"ana mulih deui' ti gunung Do-
o ,"rrgg. lungsur, ngabudjEng ka Astina' angkatna
46

mani ngagiclig, clurneh palaj enggal gok tEpang


cljeung Dorna.
Urang sigdgkeun tiarita, gdntos deui nu o
digurit, kotjap Sang Radja Astina, Maha Pra-
bu Kurupati, dina sahidji wantji, lingg;fi 6;
pongga.wa mantri, keur bardmpag p6rkatwis la-
ponggawa mantri, keur bard,mpag pErkan is la-
lakon Brma"
Sareh;ng parantos lav'as, hEnteu aia bae
rnulih, taja vrartos-wartos atjan, dupi saur Dor-
na REsi, geus moal lepat deui, Birna teh pupus di
gunung, djsasaak ku buta, tangtcs rnoal mulih
cler.ri, hdnteu kEdah paos'paos diraa.nahan.

Nempas Prabu Baladewa, nj6buttr<eun jen teu


rnustahil, Bir.ia neahieun ka buta, di gunung teu
manggih pati, kalah buta nu sisip, teu mahi ka
putra Pandu, malah teu pamohalan, mun Bjma
aji:una sumping, rnun seug surnping bade kunaa-
ha nja pdta.
Tatjan tamat Baladewa, sawala ka Dorna o
R6si, ana torocljotr teh Bima, teu nganggo ngi-
bdran deui, bus ldbdt ka siiinggil, nu ningal
sanni ngarandjug, tiira bawaning reuwas, taja c
47

nu ngintEn saeutik, len Bima teh riltilih teu


sakara-kara.
,{3
Dorna ngabudj€ng ka Bin:a, pura-ill1j-'a bingah
gatrrh, njdmukeun nu sono pisan, Sujuciana kitu
iieui, estuning teu katawis, jen handeueul saka-
langkung, dumeh Bima waiul'a, oljeung mun dja-
ilna katar.vis, moal boa Bima ngagEurpur
Kurarva.
Sang Wiku alon saurna: ,,Haturan bagea
sumprng, gara-gara pancliang juswa, keur diu-
pat bEid;ol su*ping, geus sono liwat. saking,
.l1".rrrg bang6t m6lang kalangkung, bilih kurna-
ha onim, si".ttt pinanggih balai, v,rireh mashur
sang6tna gunung Dorangga.
Nanging buktina ajeuna, bdt iasa mulih deui,
r,viludj€irg taja kakirang, paman sukur liwat sa-
klng, ku-aha pasal tjai, rupina mah djiga luput,
teu tiasa katjandak, upami jaktos teu kenging,
atuh matal<. handjakal kabina-bina."
o Wdrkudara ngawalonan, bari pas6rnonna
sdng;t: ,,Eh paman Pandita Dorna, naha pamail
djail cl€ngki, laku laip tur ketilng, ngadon nga-
c l6cliokeun rvungkul, kula meh-,nnehan tiwas, rek
48

paeh ngadjadi majit, ku lantaran ngandEl kana 0


omong parnan.
Fanjana teh sadnjana, tjape oge ltula indit,
neangan tjai Pawitra, horeng tjai tanpa bultti,
kalah ka meh balai, saupama parrian kitu, njata
tega ka kula, paman ulaFr mangsar-mingsir, kula
rcalds ulah sambat kaniaja.
Kula teh rarasaan mah, tlukup rnupusti gu-
mati, ka guru horrnat tiliwat, ngestokeun lahir
djeung batin, tapi mun paman djail, boga hate
dEngki hasud, rek ngarah ti poekna, panghor-
mat kula ge leungit, dibeubeutkeun paman teh
ajeuna pisan."
KErdwek Dorna ditewak, diCjungdjung bade
dibanting, rikat luntjat Balader-ra, kitu deui
Kurupati, hawatos ka Sang Rdsi, muntangan
ka nu keur, bdndu, malar leler napsuna, 'dild16-
mu saur manis, dielingan supados teu tdtdrasan.
Rada l6lEr oge Bima, hdnteu ngagugudug teu-
ing, dipdpdr ku Sujudana, ctjeung Baladerva
Narpati, barina diw6rv6ling, len rnungguh r.aurid o
ka guru, teu kenging tinggal hormat, utjap
rengkak kEdah piiih, dipantrangke';n ngaieiaja
djeung nanganan. c
49

Geus dilesotkeun Sang Dorna, ngadegdeg lir


murangi<alih, asa kabur pangatjian sadjongd;io-
rc ngan teu ngalahir, nanging bubuhan r6si, bantEr
tapa g6ntur eknu, djeung tjukup pangabaran,
reuwasna teh hEnteu lami, mung sak€dap geus
fEgdr deui manatrna.
Ladl€ng ngaiahir ka Birna : ,,Edas ku rarusuh
teuing, bEndu teh estu diumbar, uiah sok leungit
i:amilih, kaduhungna di ahir, apds nu ngalawin
gurur sc,k tutrul ieungit djaja, d;eung rnatak djauh
rddj6ki, saumurna ngan asor bae gawena.
Dlaba eta kadongdora, vrani teh ka aki-aki,
nu hengker taja tanaga, teu bisa ngalawan deui,
ropoh ripuh tur sisip, djeung dosana tatjan pu-
guh, lErdsna naros heula, naon anu d;adi margi,
anu rnawi tjai tea teu kapEndak."
Putjung
Barang Bima ngadangr: saur Sang Wlku,
bEnduna lEs musna, malah ajeuna karaos, jen
ngadolos hEnteu sardng kira-kira.
o
Pok andjeunna undlukan ka Maha Wlku,
njuhunkeun p€rtobat, djalaran bangEt rurnao:r"
o jen andjeunna iroga p6ta kalEpasan.
Dewarufii 4
i0
IJ:rnginc p€ta kitu teh sanes ka gurrr, nra.igi fr
Ita guru rnah, t€t€p ngaFrormat teu pitot, b*niir"r
:ioteh hana cljail djeung ddngkina.
^,
Kahdniran eta si D6ngki si Hasuci, pardng
d.umunungna,,di salira Dorna kolot, bongan atuh
lrdt l.-drsa dianggo njajang.
NaCjan dlasad ukur darrna djadi l'.urung, tapi
katdnrpuhan, bongan pake ngantjik Gorang,
lamun Goreng dibasn'li djasad nu lara.

I-arnun hajang djamuga badrrn sakudjur, he-


l-.as ti hukuman, eusina ge kudu hade, djeung
sing kuat nendjo batur meunang bagdja.
{"-llah hasud lamun nendjo batur nandjung,
clciingeirn rneunang bagdja, urang pantEs milu
atoh. lain tuh"ri suuc{on ngarair ngarinah.
Seueur-seueur Bima satlrna ka guru, diigzi
l.nser sugal, parlahal maksaclna sae, Dorna ngei-
lr-rl.: c]a hatcna mah rumasa.
c
Sarta laclleng Fanriita Dri:ira teh njaur : ,,Ivi{u-
c'ri tru kaualan"g, milari tjai aheng teh, kEdali
tilras sing cltrniugi ka Lr:,Ei;dall. r
5l
0 Kapungkur teh c{isanggEn:.i<eun jen di gu-
nunq, sajaktosna l€pat, trlar','ani:or; painail geus
rdr kolot, sok linrpeuran gelis pikun rea pohona.

, Aieuna mah ku parnan oge kaemut, jen tjai


Parvitra, tErnpatna anu sajaktos, tEngeh-teng'ah
pisan Lawanasagara.
T'€gEsna teh di clitu di puseur laut, sidik moal
I€pat, tjai teh pasti kasondong, rupina ge ben-
tEn ti tjai sagara.

Fldnteu sami sarEng tjilaut nu umdm. n:alah


cijigr_ misah, garnpil katarvis c{a geseh, mailfiga
tjcrnciiitrr pasii hasil moal gagal.

Ii4un,t saratna ngabud;dngna teh ka lau{., ulah


tunipal.- trcap-rl, p;:ratrru rakit ge monfong, kitu
eleui nangker-rp i:arang anLl ngambang.

Nu kenp;ing; teh mung ngodjaj cljeung reuler:m


tali eta saratna, supados pir€ng ka-
r','unglcul,
lakon, hasil tuius ngan'rilik tjai Parvitur.
o
_G[rErn-gdrdm Eina ka Sang V,/itr,,u njarir:
,.I:-lnql:e heula paman, ku kuXa fatjan kehartos,
o lamun ngodlaj n;iha i<ula bal.:al l:uat.
5?

Sabab meureun ka puseur laut teh djauh"


mangkaning kaula, awak nja beurat.ni? g6c{e,
nahJ bakal untupan ngaiawan ombak"' o
Sang Bagawan n.iErnukeun trEsna kalang-
kung, putu-pr'ltt wElas, nj6ta anu dumaregdeg'
.sasauran niron anu durnareucla :

,,Der-rdeuh hidep Sena naha nanja kitu, an-


dleun teh ka pan'ran, djiga nu tjaregijaja hate, lir
nu sieun dil6djokeun dipdrdaia.
treu pamanaki-aki tjdtuk 'dawuk, tiarek s&r€-
atna, ngan kari ngadago maot, mambrih naon
mun rnake dlahat hianat.
Nitah soleh ngodjaj ka puseuring laut, bawa-
ning p€rtjaja, kana ilapat tototrde, ien andjeun
teh bakal kuat ngalakonan.
Moal nitah mun t6rang jen teu kauntup, orlg-
koh apan paman, guru andjeun nu sajaktos'
moal 6n1a ngomong bangsa parnohalan'
o
Ajeuna mah sae enggal bae atuh, ngabud,ling
sagara, sidik nioal naon-naon' pasti hasil dja-
laran njata milinrna" c
53

Saparantos ngadangu saur Sang \Miku, Bima


tdt6g rnanah, sar6ng durneh tara serong, ka Dor-
q fla ge nganggapna teh saldmPdngna.
Estu taklid g6mblEng p6rtjantdn ka guru,
nja ladjdng njanggJdman, ka Dorna miwah nu
sanes, tEras pantit bade rnulih ka Arnarta.

Baladewa ngisarahan ka nu
mundur, du-
pi maksaCna mah, malar Bima h6nteu tjios, nga-
budjEng ka puseur Lawanasagara.
Buruk-buruk papan djati sardng dulur, na-
nging isarahna, ku Bima h6nteu kahartos,
dikintdnna ukur pangandEg ilahar.
Ukur ingguk nganuhunkeun ka Sang Prabu,
hana pangangi<Enna, bari tonggoj bae rlios,
rnaksadna teh ndpangan ka para s€pah.
I\4emeh n:ulih njElang her-rla ka kadatun, ma-
rek ngadeuheusan, ka Sang Dasarata katong,
pdrnah rarna saderek Pandu nu sEpah.
o
Taja sanes mung neda djiadna sdptth, malar
leasil rnaksad, enggalna nnr ditjarios. ti Sang Ka-
o tong ladjEng nEpangan \Miduna.
5-i

Tunggal lieneir kapiranra raji Pandu, g*1aran


6
Aria, manahna b€r5sih satrela, sarta asih rada
oncljoj ka Pandarva. ri
Durneh eta nu iirna.an putra Pandu, rac.ljtrra
diplrdala, ku l(urawa anu linjck, mtlng saena
sok karn'ag€l kr-r lMidura.
fuialah kantos Panda'".;a bade diduruk, saen;r
'Widura, rikip mapariirna r,vartos, 1) dumngi ka
wiludj€ngna para putra.
F{arita ge djeung Birna papajr.rn-pajrrn, pan-
djang wEvrdkasna, supados putra teu tjios, lta
sagara milari tjai Parvitra.
DltErangkeun jen mung akal Dorna wungkul,
malar Bima tivras, nangine Binra keui<euh bae,
hEnteu tumut piwdcljang kapira:rana.
fulanah keukeutrr gEr:rbli:ng p6rljanl€ir ka gurr.l,
jen pasti bdn*rna, hfnter-r tiangtjaja jen serong,
teu qaiideur ku rvd"wdkasira \h./idura.
FJu rrsa'wag€l ningali anu ngablrung, teuk-a-
lalaclj,ingan, .r;ells uninga ka ilangangCo, iera
o
Bima teh guraf batu tara robah.
1) Aos ,,illahaLarata" libah Fanda.n'a Papa. s
55
6 Ti lVictrura Bima teh ngabudj6ng tuluj, ka
Aria Bisn,a, kapiejang pdrnahna teh, anu kongas
f*r g6iar Arja Dewabnata.
oge ka Bima pandjang miwuruk, ngawa-
Ier-l
96l maksadna, nanging wawadi Bisma teh, teu
didangu keukeuh bae inaksa angkat.

I{inanti.
Ti pajuner..rn ejang mundur, sarta g'ura-giru
rnulih, rurusuhan ka Anearta, nnaksadna teFr
bade pamit, ka ibu sar€ng tria raka, nja kitu ka
para raji.
Di dlalanna teu katjatur, kotjaplteun bae geus
suinping, kasondong sarni ialdnggah, pangpa-
iunna Dewi iduilti, racla pungitur ]u<iisiila, nu
ngagedengkeurr Drupadi.

Papajun-i:ajun djeung il:r-r, liriluna anu pi-


nihh, katut l'uialtula SaCe.,va, satr';.Embaran raka-
raji, sarai misaurkeun Bima, nu lani teu mulih-
0 mulih.
De'pi tr{::nti laju alum, parolnan prihatos galih,
o man;rh sum€lailg ka putra, nu angkat parantos
56

larni, teu aja wartos-wartosna, sieun pinanggih 0


Dalar.

P?u.. bilih-puput umur, lastari ngadladi majit, u-


nja hilang dipontrang heulang, dl bisisir anu
w6rit, atawa di alas sangar, tur moal aja nu
manggih.

Heug pupus teu puguh dumuk, di nu sina-


rveung-sinawing, hilaag teu karuhan t6rnpat,
rnangkaning djalma teh geuning, leutik ringkang
gdde bugang, ulah manggih piti la,ip.

Dewi Kunti anu bingung, ka para putra md_


r6dih, supados milari Bimi, *u., tepirrg piwa_
rang mulih, kEdah papai ka Asrina,'p.liruh ka
Dorna R€si.
Sok inggis sabot natamu, afa Kurawa nu dla;I.
nganiaja ti bong'ohna, boh ku kasar boh ku'dE-
mit, da puguh geus pada tErang, jen pikir Ku-
rawa,djulig.
Bubuhan nu diadl ibu, rnanah Kunti bent€n o
deui, trir gets aja t€rus rasa, jen Bima kenging
balai, ku doroi anu lian, nu ngahadya ngi"ah
paf i.
0
57
o Bentdn seredetna kalbu, sumdblak teu k€ndat
eiing, sakapeuirg ng6djut ngarendjag, pikir gi-
o rnir miris mingsir, wantuning ibu ka putra, pa-
geuh tjanggreud tali batin.
Nadjan kahalangan gunung, kaalingan ku
dlaladri, mungguh ibu mah ka putra. taia ang-
gang taja tEbih, tjak6t bae dina manah, harno
tdbih ti panggalih.
Anehna nu dladi ibu, nadjan putra sanes hi-
dji, kanjaahna tara kirang, walatra teu widji-
wid;i, djeung lamun ti antarana, saurang ke-
nging papait.
Iv{anah ibu tEras ngangluh, ngiring sedih
ngiring peurih, teu kapunah ku nu rea, nanging
salfrrangsulna deui, lamun putra m€ndak bagdja,
lir asa ibu pribadi.
Dlalma nu indungna luhung, estu bagdja
tanpa tanc{ing, beunghar batan boga 6mas, mulja
hatan radja dolim, sasat boga gtlnung Barkah,
0 nu ngadjaring beurang-peuting.
Sabot nudju gundm tjatur, b€t torodlol Bima
0 sumping;, atrrh sadajana bingah, Kutnii mah
58

dugi ka nangis, sarta Bima dirangkulan, bangun fi


trEina liwat"saking.
Sosonoan teu ditjatur, kotjapkeun Bima geus o
tjalik, sarta g6rnEt sasauran, njarioske,:n lanrlpaFl
tadi,. njaba ka gunung Dorangga, milari tlri
matih. "ru

Dewi Kunti renghap randjug, ngadangu pur-


tra wawarti, sakapelrng ngusapan dada, lrawu-
tng ngangr6s tur kEtir, rEngat manahna ku
Dcrna, nu sidik tekacina dlaii.-

. Ka Wldura njibat nuhun, ka Bisma nja kitu


cleui, n-u kdrsa ngar,vddjang putra, malah'kapa-
lajna Kunti, Bima teh rilah rek angkat, tEt6p bae
rjalik-ria1itr(.

Ingiiang ibu aion njaur: ,,F,.4euger:s hidEp en-


tong indit, ulah ngagLlgrl ka Dorna, tetela rna-
nehna djall, pamrihna hiciap p6rlaja, dasar r.x:i
goreng eusi.

Kudu nurut ka piwurr,rk, ejang Bisma oqe o


geuning, nja kitu paman WiAula, seep-seep n;ja
wawadi, patjuan hidEp rek baha, ka para s€-
puh nu asih. c
5q

0 Sabal-r geus tangtu k;rsiliu, ianlararl nj':r':rng


parnali, dleung ibu teh beda rasa, seredetna se-
o djen deui, kawas hiCep tratr<al tir.vas, saupama
maksa indrt.
Pupul ulnur tlr:gah lar-rl, lastari ilngah dlala-
dri, boga larnpah pamohalatr, ka';vilang barang
mustahii, kuat ka puseur sagar:i, tonggoj ngo-
djaj berirang peuLiirg."
Flardgdm Eiina ngawangsul : ,,Ku ibr-r mr-:ga
dipikir, tuott pirupaetlnana, lamun ki-rring tjir:ira
djangdji, udar lisan luntjat multing' geus ;;jang-
gupan heug ieu ir:Cit.
i(uring geus cl1angdli ka guru, saiisina para
narpati, jen sanggr,rp ngambair saqata, sarta ha-
sil maunang tjai, larnun seug ajeuna ga3a1, r'.'r-
r:ang tdmE:r diri kr-iring.

Tangfi-r kasurali ku batur, jen Bima ieh ul:rd-


alid, lontjer teu pageuh omongna, boga juni pu-
tjuk awi, hirup ge kuring p€rtjumah, taja ntr
o pErfjaja detii.
Djeuno p'Erkara pondok umltr, kuring LEnteu
o leutitr< ati, upama memang adlaina, rnact dit#-
60

ngah dlaladri, rnanusa mo bisa ff]ungpang, n:isti 0


bnae kudu diadi.

Sanadian njumput di gunung, disarigsig pag€r


o
beusi, dik6m;tan ku nu djaga, ari djangdjina
geus n€pi, sok aja bae sabaL'ner, gellsan rnaot
t€ngah tjai.
Lamun geus k6rsa ]ang Agung, mahiuk moal
bisa nampik, sabab anu gadulr njarva, tal'a lian
anging Gusti, urang darma katitipan, dipun'
dutna teh geus pasti.
Duka sore duka isuk, pati rno tdrang di
wantji, adjal teu tErang di mangsa, boh di darat
boh di tjai, mungguh pasal rnaotna rnah, taia
bedana saeutik."

_|udlstira anu luhung, ka Bima alon ngalahir:


,,Ldrds pi,san'W€rkudara, pasal pasanfgdrnan
jaji, jen urang teu sae tjidra, kddah tukr"rh kana
djangdji.
Nanging jaji ked.ih emut, nu kumaha ari o
djangdji, ari emutan kakang mah, pasanggdn:an
jaji tadi, ka parnan Pandita Dorna, Iidnteu sah
disEhat ,,djangdji". c
6T

0 hlihk kana tekad ilu, anu rn€dal tina djulig,


aja karEp nganiaja, saksina dlalma utami' nja.
''Widura,
o uiu parnan dleung ejang Bisma nu
watjis.
Kal,lang Baladewa Prabu, magar ngandEg sa-
ur jaji. eta teh sajaktosna rnah, maparin isarah
rikip, rnalar jaji ulah angtr<at, ngadon n1'ampeur-
keun balai.
Dieung pangna jaji kapungkur, njangg€man
ka fu.Iaha REsi, djatraran jaji harita, taja pangin'
t€n saeufik, kana'd;uligna Pandita, jaji rnah naa-
nah teir i^.drsih.
Iaji sing emut ka ibu, nandangan prihafos
galih, lamun ku jaji ditilar, dleung deui p6rka',vis
pati, papada )aji pdrlaja, lajonna sing katingali.
Dipulasara ku ibu, ku saderek sardng ,wargi,
ulah hilang teu karuhan, tambuh €nggon tanpa
warti, tjinddkna mah paeh nista, tah eta kedah
didiagi."
o Birna ka raka ngaryangsul: ,,Pilahir kakang
Darrrad"f i, ku kuring kaharti pisan, wawadi tan-
c{a jen asih, ngan kuring teu r,vErat nampa, reic
0 l€tEp magEuhan d;;ingdjl.
62

I tra-nas eta Maha Wiku, aja manah d.laitr dEng- 0


ki, tlrlr liuring rnah h6nteu njata, Llrang l:Enieu
jakin, ul:ur tErka djeung pangira, jen reli
siclitrr o
ng;ilEcljokeun kuring.

Tapi nacljan bdndr kitu, kuring teu inggis teu


gimir, rnun geus ndpika pastina, paeir ku karinah
d6ngki, eta mah rnoal kurnaha, mana kitu ge
geus takdir.
I.igan rlcafila seug teu tuius, Kurau,a teh ta-
cla teuing, mojok sarta ngahinana, njarEbut
lr€tjing ira. iruring, nja tjidra nia haiam lan:ba,
.l .
(ricleffia
l.-i- l.
aciirinins pat'.
Da urang teh dnggeus tangtu, teu kalis irLi
rijei:r-rt ,l|jail", kuclu sid;k djeuna l_-ul.,tina, jeir
jlaruan Dcrna teh dEngiri, ulah sarudinq-tu,Jing-
na, liisi maiind6s ka diri.
Dyeung larnun €i:ja tah kitu, air.Jleiirn,?- :,;Lr-
gbma piirir, ka Liuring r.ek njabut njarv;i, ku
dialan dlullg tur ciEngki, tah eta hina nist:,ira, rija
di andjaunna pribacli. o
D;eu;:g pdlkara lrupr:t uftlur. ari t.leir initilan
iiurins, nalgtukeun hrna rnulyana, iain ku go- €
63

c eX.loeina majit, e,ta mah rvungkul lahirna, batin


r,rah da beda dcui.
{] Upamana hidii ratu, nr"r dlulig rnurka tur do-
iim, heu"g Fupus di kac{luaran, di karaton l6bEt
puri, diliung ku para warga, katut g6g6den
nagari.
T-;ek kuring mah eta ratu, atjan puguh mati
sutji, -sukniana rnah palangsiang, djol blus ka
naraka r:;:r.;!jing, g€de dosa urut rnurka, sul<,rra
]tofor sesa Coiim.
Sabalil,rna ti nu kitu, aja hidji tjat;ah misliin,
tai:rr bageur hade lampah, to'at ngabalqti ka
(l.r-rsti. ati i:utih badan bodas, tjin,rldkna sul.-ita-
-- ^ ^-.4:.'
11c! SLlLji,

Idun seug eta djalma kitu, mact titeutreum di


tlai, hrr d;uligna anu trian, asana teh abong cieur,
lanrun irudu paeh-nista, tjara tadi radja dohm ?
Sabab mung g uh Ma ha .r\ gun g, n gr-lkurna i:;rul-
;a cijailng laip, hEnteu ditingal panghatna, teu
nihit ber-ilrghar djeung misl'"in, tapi arnal ilradah-
o nil, rnana nu saleh nu dla;l
Anu {.al'.\"*,a ka lu*g Agiing, hade lampah
o hacne ati, hade ka papacla uruat, tah eta arnu
64

diasih, dleung hukumna anu hilang, di mdr,in- 0


mana ge sami.
Di ieuweung di tEngah laut, di gunung cii o
tdgai keusik, di gddong di pangpErangan, miln
iman mantEp ka Gusti, eling ka Maha Kawasa"
teu kaitung paeh laip.
Bedana ngan ukur kudjur, tjangkang nu geus
leungit eusi, nu hitrang di pasarnpangan, ter-l di-
pulasara rasmi. teu tjara hiiang dr imah, diurus
cliapik-apik.
Tapi rnun gilig gumulung, ihias tjiak heranS;
tjlik putih, geus teu miXih t€mpat hilang, teu
or.vdl ku dllsim laip, ngabelaan tekad mulla, hi-
lang di mana ge sami."
Sinorn
Katernpas saur ku Bima, Judistira sarlrag
Kunti, h6nteu iasa ngadjawab, sadlongdjongan
sami djdrnpling, nanging teu kantos lami, Ardju-
na madlEng ka pajun, alon tartib'dat njEmbah,
sagala sing sanx'a rintih, sirna rineh djatnika
pinuh wiwaha: o
,,Kulanun piienggah kakang, ieu kuring anrl
laip, hapuntdn bade undjukan, sasatna nliriu.ia c
65
0 ka langit, sarehing kumawani, miwuruk sade,
rek s€puh, tina biwaning trEsna, sapapait-sa-
mamanis, asa dosa upami hEnteu haiuian.
0
Kasauran kakang Bima, sidik lantip tur bi-
nangkit, utj?p binEkas pdrtjeka, *,r"g bae ka_
kang teh tali, kana hlj;i pErkawis, "wadjibna
anak ka indung, kEdah tumut saurna, sabab
mun indung wawadi, biasana sok pdrbawa t€-
rus rasa.
]en anakna rek tjilaka, djeung kEtjap indung
teh matih, mun dirEmpak sok t<atutah, matak tei
diamuga-diri, kakang ge kitu deui, mugi sing tu-
mut ka ibu, komo iamun dimanah, jeinu .Lrr"s
Iea deui, nu ngawagEl kana parnaksadan ka,
kang.
Ngawitan paman Widura, ladjEng ejang Bis-
pq REsi_. djabi kakang Baladewa, sinirEng
kakang_Darmadii, nja kitu deui kuring, malaf,
ieu.nu di pungkur, Nakula djeung Sadlwa, sa-
nadjan lmbok Drupadi, moal rEmpag lamun
kakang keukeuh angkat.
o
Tah eta teh sadaiana, kenging oge djadi ta-
wis, jen maksad kakang teh l6pat, djeungy
upami pala) bukti, itikad Kurupati sing ernut
Dewarutji
66

bae kapungkur, ka djaman Purotjana 1), urang


meh-meh dladl majit, mun teu aja pitandang
paman Widura. o
Dupi buktl kaduana, njampak,di kakang pri-
badi, djarnan di gunung Dorangga, tarung
djeung dua ras€ksi, magar milari tjai, bukti di-
lddlokeun wungkul, ana heug katanjaan, eta
paman Dorna Resi, ladjdng ekol rnagar teh ka-
Iiru nj6bat.
iVlemang bakatna Kuralva, ka urang teh ti
aalit, rnung djulig dEngtrrl hianat, ari pdtana ku
rikip, kitu pihatur kuring, mugi sing paos die-
mut, dupi pasal pupus mah, teu pandjang pi-
sangg6m kuring, nlemang lErds sakumaha saur
kakang.
Kitu ge aja nangingna, sanes tina pasal majit,
atanapi pasal sukrna, eta mah tjotjo,g djeung
kuring, ieu mah bent€n deui, nia eta anu di-
kantun, ibu djeung para kadang, matak pana-
saran galih, larnun kakang pupus teu puguh
t6rnpat.na.
o
Malah ibu palangsiang, ku bawaning sEdih
galih, boa tEras hdnteu darnang, malah kapaur
1) Aos Pandawa Papa ,,Mahabarata" s
67

o teh leuwih, tina teu damang tadi, seug dipundut


ku ]ang Agung, eta teh batinna mah, nja kakang
nu dladl margi, mun geus kitu barubah teh sa-
o nagara.
' Talunganan rnadjEng p6rang, nEmpuh musuh
mapag djurit, ibu ge taja wagdtran, kitu deui
para wargi, nanging lamun lastari, pupus ku
dltipr-l batur, bent€n deui raosna, rnatak_ ,oaila-
rurin piltir, moal sadrah hate teh teu lt€ndat
ngdntab."
Biina rnind€l lami pisan, reh kapeupeuh ku
kang raji, rurnaos kawon bitlara, manah -tuluj
rada sabil, aja ttlrnut ka raji, aja tumut ka Sang
\M;ku, teu lami sasauran, tur bangun geus bu-
leud gilig: ,,Ah kapalang geus nj€but sanggup
ka Dcrna.
Kuma dngke balukarna, teu ngaborongkeun
Iung Widi, andjeunna anu kawasa, kuring
ajeuna rek indit, panuhua ta.ia deui, mung pang-
du'a nu kasuhun, nralar salamEt awak, rnasing
bisa balik deui, sarta hasil meunangkeun tlai
o Pawitra."
Bima lungsur ti pam6ngkang, djolag-dlolag
o angkat gasik, sakEdap geus teu katingal, olohok
6B

nu sami linggih, kaget lEbEting galih, taja nu 0


ngint6n rek kitu, Kunti l€s kapidara, Drupadi
munggah ngadjErit, atuh gujur eusi puri sada-
jana. o
Nakutra sarEng Sadewa, sami rikat mangkon
Kunti, ditlandak ka kadjuaran, diebogkeun dina
katil, enggalna nu digurit, dumeh pada ngagu-
gulung, Dewi Kunti teh damang, rosa nangis
bang€t sddih, nu disambat taja deui djabi Bima.
Unggal dint6n dilEl€djar, siang w6ngi pada
ngaping, dibEb6rah dibibingah, rada oge
damang deui, malah ladj6ng samadi, mant€ng
rnuntang ka Nu Agung, rnalar wiludlEng putra,
dit6bihkeun ti balai, enggal muiih tur hEnteu aja
kakirang.
Sigeg anu di Amarta, Brrna urang tjatur deui,
geus kaluar ti nagara, ngambah leuweung r€m-
bEt rumpil, matak sieun djeung k€tir, panonoban
badak maung, gadjah djeung nu lianna, sato ga-
lak oraj rnatih, matak pugag anu kurang'wawa-
nen mah.
o
Kawas keuna pangabaran, eta sato leuweung
tadi, anu kapanggih ku Bima, taja anu njisikudi,
malah lir sieun adlrih, maung tunduk datang 0
69
o tjumbu, badak gadlah dardpa, adjag lir ngaren-
djag pikir, oraj numpi taja nu ganggu ka Bima.
o
Tonggoj djongdjon lampah Bima, sindangna
mung ari w6ngi, minangka ngeureunan palaj,
kul6m dina luhur kai, lumaku rnilang sasih,
d;edjdg njuktjruk gunung tudjuh, kadalapan
disorang, tuang leueut teu ditolih, kasangsara
sadrah minangka tatapa.
Etang-etang ngisat raga, bari muntang ka
]ang Widl, rnantEng ka anu ngajuga, nEn6da
waluja diri, tur rnaksad enggal hasil, rnan,ah teu
kdndat mEnEkung, enggal nu ditjarita, larnpah-
na Bima geus dugi, ka basisir sisi l-alr,'aila'
sagara.

Basisir bangdt waasna, titingalan matak rEs-


mi, ningal lambak silih udag, njeblokan kana
kikisik, sorana lir nu tj'eurik, ngarvagEl ka putra
Pandu, ulah ngambah sagara, siga nu ngadju-
rung mulih, tlal laut lir anu sungkan disorang.
o Nanging sugri kawaasan, ku Bima teu kati-
ngali, bawaning tj6ngdng rnanahna, muntang
ka Gusti ]ang Wrdi, andjeunna di basisir, teu
o hantos lami ngalantung, d;alaran rosa maksad,
70
o
gilig teu galideur deui, Bima antjrub geus nga-
raas di sagar,a.
CI
Ti sisi madldng ka tdngah, ngawitan lErEsan
imbit, wuwuir madlEng sdm€t paha, rvuwuh tE-
ngah dlEro deui, Bima ngambahlratiai, parantos
re*et harigu, tur kateun-rhagan ombak, sotja
karaosna peurih, teu ditolih andjeunna maksa
ka t6ngah.
\Muwuh dlcro durneh n6ngah, parantos teu
napak deui, nja kapaksa tEras ngodjaj, o:nbakna
neumbagan tarik, Birna trtabuntang-ban'ting'
ngodjajna teu pati lad;u, saena klat bddas, lami-
lami riradjEng t6bih, daratan ge parantos hdnteu
katingal.
Fangkur
Sinigeug Bima nu ngodjaj, njElang heuia ka-
tjatur hidyi nagri, Darawati anu rnashur, dlem-
bar g€mah rahardja, pasir wukir loh _d;inawi
pandjang-pundjung, dajeuhna teh Meralaja,
kongas endah rdsmi rEsik. n
Anu djumEnEng nalendra, Sang Batara
Kr€sna andanawarih, titisan Batara Wisnu, pu-
tra Sang Basudewa, saderekna Sang Baladewa c
7t
o PErEbu, tunggal sabrajna ke Bima, ti kang ibu
Dewi Kunti.
o Kasakten Batara KrEsna, hEnteu bade pan-
djang-pandjang digurit, mung tjinddkna bae
pundjul, wantu lungguh Batara, katjaturkeun
Maha Prabu keur kapungkur, nalika masih dja-
djaka, geus ,,ngahukum" oraj tjai.
Ngaran naga Ndmburnawa 1), bongan ma-
ke ngabaruangan tjai, teu aja nt kuat nginum,
ti rvaiungan ]arnuna, sato dlalma dleung pdpd-
iakan teu hirup, lantaran tjai Jarcuna, katiarn-
puran peurah rnatih.
Ku peurahna FJ€mburnawa, sarta barang ku
tr(rEsna katingali, hawatosna langkung-lang-
kung, ladj6ng bae walungan, disaatkeun ku ka-
saktenna nu iuhung, Ndurburnawa tjdg dite-
wak, ditldrdk teu l:isa usik.
Barang arek dipaehan, totobatan oraj teh
bari tjeurik, hajang dipaparin hirup, Krdsna
w6las rnanahna, Ndmburnawa dileupaskeun ba-
o ri n;'aur: ,,Hade maneh dihirupan, tapi ulah
ganggu deui.
rl 1) Dina babon Hindu ngaran oraj teh Kaliya, (Bagawat Purana,
(| bag.X pupuh 13 * 17).
72

.
Larnun ganggu ka manusa, nla di dinya maneh o
pinanggih pati, tangtu pisgn puput u*u", dleunj
maneh kudu njingkah, tuh di ditu matuh dl laui
0
nu d1'auh." I adj€ng eta oraj naga, clialungkeun
Iangkung t6bih.

_ Tlrub di Lawanasagara, laut anu tara kasaba


dlalmi, si oraj teh dasar palsu, abong t;a;;
oraj, gindi pikir bElang bajah teh geirs baku,
dlahat dyulig rnemang-tukang, bdhT< neuteutri
maranti.
Sakitu geus disupata, pikirna teh keukeuh
luu njungkElit, papadaning puput umur, ku
hajang mal6s heula, ka Sri RrSsna atawa ka si-
pat dulur, paeh ge teu panasaran, larnun Enggeus
ma16s pati.

Urang - kotjap deui Bima, nudju ngodjaj


ngambah lambak dlaladri, salira ngawitan lciu,
parantos meh teu kiat, nadjan mulih deui ge
moal kauntup, madjEng mah geus sumawonna,
langkung ew€d liwat iaking. -
o
Keur kitu wuwuh reuwasna, putjunghul teh
oraj ti dlAro tjai, tjalawak matana hurung, su-
ngut mani ngabudah, huntuna ge tjarang lintjip c
73
o tjara garu, sihung lir doran sapasang, ngandung
peurah bang6t matih.
r) Oraj NEmburnawa nanja: ,,Eh satria andjeun
nu ngambah tiai, ka mana anu 'didlugdjug, sarta
ti mana asal, arek naon anu matak ngan"lbah
laut, pErnah kumaha ka Kr€sna, baraja atawa
lain ?"
Bima kaget bari bingah, dikintEnna oraj teh
rnoal djail, sarEng ku margi teu umun, oraj bisa
njarita, pangintEnna tangtu Dewa bade nulung,
Batara nu rninda rupa, bade ngadiait batrai.
Pok diwalEr sahinasna, tErus-tdrang hdnteu
dipandang-pinding, bari ngahardp pitulung,
rehing teu kiat ngodlal, nanging oraj kalah seuri
bari rnadju, sarta ngabedjakeun ngaran, djeung
asal-usul min'riti.
T6rus pokna: ,,Sing iatna, nja ajeuna maneh
pinanggih pati, baris panganggeusan hirup, gan-
ti Batara Kr6sna, rek dipatjok djeung dibeulit
mangka r6muk, eh maneh baraja Kr6sna, hajoh
o sambat nini-aki."
Bima kaget pok haturna: ,,Aeh Naga nahaon
0 dosa kami, rek dipatjok teu pupuguh, kami reu-
74

djeung maneh mah, papanggih ge kakara ieu


o
saumur, djeung deui kami djeung Kr6sna, rnisah
njawa misah dllsirn.
Enja bara ja tea mah, tapi lampah lain-lairina
deui, larnun maneh teu rek palsu, djeung boga
kira-trrira, tangtu moal ka karni ciaetr< ngaganggi,r,
djung ka ditu maneh njingkah, ulah ala ulah
diail."
Nlakakak si Ndmburnawa: ,,Maneh ulah rek
loba ornong deui, sakieu ge masih untung, me-
m.eh aing naradjang, make daek nan)a padahal
teu pErlu, sabab anu biasa mah, rnatjok teu tata
. . trt
pasrnt ,!

Da puguh €nja oraj mah, adatna teh palsu


lrr",iat ti misti, d;alma triEnteu puguh2, teu dosa
teu nandasa, kEtlok bae dipatjok ndpi ka rubuh,
malah sok nEpi ka hilang, keuna peurah oral'
dengKl.

Atuh kaharti katjida, Iamun dlalma liabeh ka o


oraj idjid, mun manggih oraj dibEntur, dik6pung
dipaehan, tjilakana mun seug djalma oge palsu,
manusa nnijuni oraj, matak bahja lahir-batin. c
75
o Bima nu suda tanaga, bangdt b6ndu ka nu
rek ngarah pati, sanadjan parantos lEsu, nanging
fi saklai-kiat, dik6rrp€lkeun tanagana kanggo
tarung, NEmburnawa geus naradjang, tjai teh
ngawiak tarik.
Kar6pna reli rneulit Bima, nanging Birna r-osa
babadug tarik, oraj diddngkek ku ddngkui'
-dltl6kek
djeung beuheungna, tiai traut njEbrot
Ur t u gunung bitu, ngabudah dliga ngagolak,
dii:ake rEbutan pati.
Eima mEr6kp6k nodjosan, ku kukuna Pantl'a-
naka nu matih, kana beuteung reudjeung pun-
duk, oraj teh munggah ratja, lila-liia tina ku
baqraning 16stt, Birila iesot panj6kekna, tina
beuheung oraj tadi.
Ngagudibag l'Jdmtrurnawa, bari rnatjok-ka
tsim; d"jeung ngabintih, karEpna urah mun ka-
untup, tek neuieuj naangka puas,-ngan haciena
oraj teh kaburu idsu, keuna peurah Pantjanaka'
djeung rahcutna rea teuitlg'
Craj naga teh sakarat, mani rnuntir awakna
o dlAro tjai, tinggudiubar tinggEdiEbur, sada tjurug
,u;.rt.,'NErnburnawa geus paeh di tEngah laut'
djadi wadal Pantjanaka hdnteu bisa mdnjat
0 deui.
76

Midiil
o
. I(otjap Birna nu tas ragot djurit, ku matak
hawatos, salirana djadi leuleus' lEtek, nanging s
bareuh sarta bangEt nj6ri, ku peurah nu mitih",
njarambah sakudjur.

, Geus njarnarkeun kana mEnjat deui, estu


bentEn_ raos, nja harita dongkapna adlal teh,
hamo kiat nandangan kanjEri, Bima bangEt s€-
dih, ras emut ka ibu.
Pok sasambat: ,,Aduh ibu Kunti, ieu kuring
maot, salah kuring bongan teu ngadenge, kani
ornong ibu waktu tadi, djeung kakang Dirmariji,
ajeuna kaduhung.
Mang Widura eiang Bisma R,Esi, nu ngawa-
ErEl rnios, isarahna kang Baladewa tafa anu
"qe,
r{i.uqu ku kuring, komo ki Pamadi, teu pisan
diturut.
Nia ajeuna karasa ku kuring, bongan sok
ngadolos, njapirakeun kana omong hade, ma-
dawana ka diri pribadi, tobat ibu Kunti, sing o
agung paralun.
Kuring paeh ku djuligna REsi, nipu ngabo-
bodo, dosa naon kuring ka Dorna teh, bEt ma- c
77
o nehna djail-djail teuing, tulung ibu Kunti, aduh
ibu aduh.
I Pileuleujan deudeuh bumi-langit, panung-
tungan nendjo, nja arandjeun anu njai<sian teh,
adjal kami ku panggawe dlulig, titeuleum di
tjai, diadi budah laut.
Duh |ang Agung Gusti Maha Sutji, ieu ku-
ring maot, ihlas pisan masrahkeun njawa teh,
ka nu gaduh pati reudjeung hurip, mun ndpi ka
djangdji, njawa kudu mungkur.
Batan hirup nandangan kanj6ri, mdnding oge
maot, muga dosa dihampura kabeh, anu g€de
reudieung anu leutik, ou samar nu sidik, nu
ebreh nu njumput."
Ningal Bima estu matak rvatir, kErsaning
|ang Manon, nja harita pinanggih mangsa teh,
puput adjal dumugi ka pati, teu kenging suming-
kir Bima misti pupus.
o Lajon Bima tina beungeut tlai, kalEmna tetrr
alon, lir nu sungkan ka dasar laut teh, sapErtos
nu palaj timbul deui, ka Amarta mulih, tobat ka
o kang ibu.
78

Saparantos ngantun beungeut t1'ai, lajon teu o


katembong, ngadak-ngadak laut motah mojeg,
kawas anu gideug Ernbung nampi, lajon dlalma
bErsih, ka dl6ro tjilaut.
Ombak laut lir gunung ngadingding, tur
mang-ewoil-ewon, lir ngar€djat njingkah ti'la-
jon teh, dibarEngan ngagdl'Ebug angin, tarik
leuwih-leuwih, ti djamparing mabur.
|Jgagdrungna lir hatong sakdti, dunja lir di-
gdbos,tjai laut djiga sina bahe, tanding Baju 1)
nu keur bdndu galih, rek ngabasmi bumi, sina
amburadul.
Bumi gendjlong rnunggah gundjang-gandjing,
lir parantos rejod, asa kantun bro ngagdbro bae,
tanding Anta 2l nu bade ngabasmi, malar
burak-barik, sina i6bur adjur.
Gunung-gunung tinggEl6gEr muni, djagat
rnunggah lendjong, turug-1u1r1g hudjan ldbu
x) Balu (Dewa Ang;n) teh ,,rama gaibna" Bima.
2) Dina babon Hindu Anta (Ananta) teh nja eta Batara Basuki, o
Dewa Oraj nu ngageugeuh dasar bumi. Dina kanda Dja'wa, Anta
teh Antaboga, naga nu ngageugeuh bumi, mertua Bima, rama Naga-
gini, ejang Antarddja, Dina padalangan Sunda Antaboga teh sok
aia nu niEbat NagapErtala. (
79

O poek, panonpoe surup menxeh wantii, sieun keu-


eung k€tir, eusi dunja gugup.
|C
Pan6kana dunja anu gondjing, ku Dewa ka-
raos, di sawarga bajeungjang nereptep, tatang-
kalan ngadadak gararing, musna kabeh sari,
djadi mEdEm alum.
Emas hurung tjahajana leungit, sakur nu
montjorong, ctrladl paut djeung rarumeuk kabeh,
batrong saat tjai hEnteu palid, djeung poek lir
rnagrib, tur gugur gumuruh.
Geus waspada Sang Hyang Otipati, jen anu
sajaktos, sadajana eta teh totonde, gara-gara
Bima kdneng pati, panggawe nu djail, malar pu-
put urnur.
Sang Batara Guru anu sidik, tur iasa rastjlok,
ladlang bae saharita keneh, k6rsa lungsur ka
t6ngah dlaladri, l€bah nu lastari, Bima anu
p1_1p11s.

o Sarta njamur djadi d;alma alit, anu kate tia'


boi, tur pameunteu ti Bima teu geseh, lir sade-
rek k6mbar raka-raii, sarta g€ntos nami,
o salamina njamur.
80

Nlebat andjeun nami Dewarutji, enggalna


o
Uarios, geus djol sumping ka sagara bae, ningal
Birna sang6t ngangrEs galih, dlilma bErsih iti,
,,dileldpkeun" batur. ?
Saparantos Sang Batara sumping, dunja anu
gendjong, ngadak-ngadak adleg deui sae, gu-
nung_reureuh laut oge tjitjing, sarta angin palis,
raat hudjan lEbu.
Fanonpoe oge tembong deui, sinarna moo-
tjorong, langit lenglang sabiasa bae, djagat
pulih sakuma sasari, tjai palid deui, kakajon sa-
Iubur.
Bima kalErn dina dj€ro tjai, lalaunan alon,
dasar laut lir sungkan nampi teh, nampi laion
dlalma putih bErsih, wadal napsu dyail, laku
guru palsu.
I(atingah ku Sanghyang Pramesti, Bima dladi
lajon, bangEt w6las Batara Guru teh, pok nga-
lahir: ,,Ud;ang deudeuh teuing, bEt nEpi ka pati,
ku rnant6p ka guru.
A,bong 6nja hiddp bErsih ati, lEmoEng tara o
serong, ka batur ge njangka bErsih bae, hEnteu
aja timburu saeutik, ieu komo deui, ka guru pi-
nundyul." c
81

o Djagatnata ratuning Dewadi, ka lajon teh


ron g, wantu-$'antu Der,va nu murben g -reh.
.rndn tj
kapaiajna sadajana djadi, taja nu mustahil, mo-
a al hdnteu makbul.
Geus ng6rsakeun Birna hirup deui, lir nu
gugah ebog, djeung salira nu bareuh geuneuk
teh, tilas peurah NEmburnarva tadi, ajeuna geus
pulih, biasa kapungkur.
Djeung sanadjan dina djEro tjai, tdlEp bae
raos, hEnteu eungap lir di darat bae, asa nieu-
seup hawa sdgdr bErsih, sarEng hEnteu firis,
asa anggEr tuhur.

Asmarandana
l.i;ah beunta kulisik tanghi, lir anu tas ku-
lEm tibra, sadlongdlongan bEngong bae, 'dumeh
bentEn titingalan, asa dina impenan, lami pisan
ngemut-ngemut, djeung ngarampaan salira.
blanging da sidik teu ngimpi, hdnteu ngalin-
o dur teu gundarn, teu sasar atarva mabok, mung
tetela pindah alarn, dina dasar sagara, sarta
ernut jen tas tarung, reudjeung naga NEmbur-
nawa,
Dcr,zarutji
82

Birna bangEt ewdd gahh, hEnteu kahartos ku


o
akal, dugi ka djadi kitu teh, dumeh teu tiris teu
eungap, tur salira waluja, djung ngaddg kdrsana
timbul, bade ka beungeut sagara.
Nanging barang larak-lirik, dina l6bah
,.tangkal" karang, bEt ningali djalma kate, gE-
dena ukur satEpak, tur nj6ples lir andleunna,
Bima kagetna kalangkung, wuwuh-wuwuh bae
heran.
Ngag€r6m Bima ngalahir: ,,Eh maneh nu
djiga dialma, naha rnaneh mahluk Dooll, gdrt-
daru'a naha manusa, sarta naon sababna, bdt
aja di dasar laut, naon anu diteangan."
Pok ngarvalon Dewarutji: ,,He Bima mang-
ka waspada, sarta poma ulah kaget, ejang teh
nu saEnjana, ka hidEp ngahirupan, nja ejang anu
saestu, nu ka hiddp rek miwElas.
Ngaran ejang Dewarutji, ngarasa bangEt teu
tega, nendjo hid6p tadi maot, tas p€rang djeung
N6mburnawa, djeung ejang tErang pisan, jen
pangna hidEp ka laut, dumeh ngagugu ka
Dorna. o
Dltrtah neangan tjai, ngaranna tjai Pawitra,
padafratr eta teh botraong. Dorna rnah nu sadnia-
t
83
o nd, dumeh dyahat niatna, arek ngalEdjokeun
wungkul, malar hidEp tuluj hilang."
rl)
Bima kaget liu'at saking, ka djalma kate was-
pada, geus teu sak manah Bima teh, jen Dewa-
rutji teh Dewa, nu nulungan andjeunna, Bima
bingah bari njaur, ngEdalkeun kaheran rrd-
nah 1).

-,,Pru
omong andjeun tadi, sakEtjap ge hEnteu
salah,_tapi kula masih helok, andjeun-teh geu-
ning bet tErang, kana maksud kaula, kona
ngaran ge pon kitu, kawas nu geus lo;ma-pisan."
Dewarutji njaur deui: ,,Ejang menlang t6-
ra-ng pisan, kana dludyutan hidEp ge, rama triddp
teh nu njata, Pandu djEnEnganana" tapi ari nu
saestu, Sang Bal'u anu ngajuga.
Tuang ibu Dewi Kunti, putra Prabu Kunti-
bodja, hid€p teh boga saderek, dua saibu-
sarama, nu sdpuh |udistira, Ardjuna saderek
bungsu, ari hiddp nu panEngah.
o Saderek teh aja deui, misah ibu tunggal
rama, Madrim ibu kawalon teh, putrana k6no-
t ) P;"S".ggo Binra:
o l€mFs-
sasauran san6ng saha bae oge tala basa
84
o
bar sapasang, Nakula c{;'eung Sadelva, matak
deudeuh ku pahatu, gelis teu ibu geus teu rama'
Sakitu ejang wawarti, seheulaanan mah tj6-
c
krp, mangga urang timbutr bae, tjalik ka ro-
-ditu, dl dieu Entong lila, 6lgke lamun
rompok ejing,
g".ti dl urang tjatjarita pandlang"'
Enggal bae Dewarutji, sami timbul sar*ng
Bltttu,- gurrs timbul teh Bisra kaget, bet a;a dl
hidji n;sa, pulo endah katjida, fur mdntjil di
tdngah laut, teu aja deui baturna.
Eta pulo t€g€s leutik, ngan tjukup teur hldil
irnah, il"r'rttg buruanana bae, nu dibalaj kr'r p6r-
mata, ruila-rupa sosotja, heug tamansarina lutju.
lir taman Dewa Asmara.
Dlukut lir aikdtip wilis, sutra anu iErnEs tea'
pagerna diaheng'aheng, rudli-rudjina malela'
*uk" direngga-r6ngga, gapurana hurung man-
tiur, 6mas nu ruhaj burahaj.
T jara tjatjapit kapiting, dina meundeut djeung
mukana, iur *uka-meundeut ku maneh, Delva- o
rutji sar€ng Blrna, geus ngalangkunc gapura.
*aiak helok sakalangkung, ningal kaanehan
imah. o
E5
o Bllikna kuningansari, trantena salaka mub-
jar, tihangna ku drnas kabeh, ari g>ara ku tam-
6 baga, hateupna ku suasa, lawangna kantjana
murub, kitu deui djandelana.
Aambeuan sarareungit, matak rasrni kana
rasa, tur ha.*'ana s€g€r raos, hdnteu tiris teu
hareudang, matak djagdiag salira, parabot
imah aralus, singsarwa aheng tur endah.
Unggal rnedja geus sa jagi, rupi-rupi ka-
tuangan, buah-buah kitu keneh, leueuteun taja
kakiiang, eta teh sadajana, pangErsa Batara
Guru, ngabidjilkeun pangawasa.
Pok ngalahir Dewarutji: ,,T'ah di'dieu tuma-
ninah, raos kanggo tjatjarios, hid€p cii dieu
sing sEnang, ulah rek asa-asa." Bima pdrlente
ngawangsul, bari hEnteu wEleh heran ;
,,I{aula r-r'dieh t.jan ngarti, kana ieu kaahe-
ngar1, djeung ka salira andjeun ge, nactrjan geus
'dldndngan,
tdiang masih ngarasa sarnar, na'
o saha ancljeun teh atuh, anu sa€n;'a-dniana-
l);tung eta aneljeun teh geuning, ongkoh nja
o leutik ni" budak, tapi ngomong tjara kolot'
86
o
malah ngabasakeun ejang, asa ku teu rn6r6nah,
sabab lamun ngukur ulrllxr, tangtu pisan kolot
kula." c
Gumudl'Eng Sang Dewarut;"i:,,fuIungguh
hidep reudjeung ejang, ejang nu leuwih keilot
teh, dalah efang Abiasa, Bisrna djeung Tit-
tranggada 1) , atawa ujut Santanu, kabeh sahan-
dapeun ejang.
Nad;an mapaj Prabu Asti, t6rus ka Prabtt
Barata, karuhun hidep nu sohor, teu mapa-
kan ka ejang mah, kabeh ge sasat budak, teu
aja nu langkung s6puh, mun dibandingkeun ka
ejang.
Nja ejang Si Muladjadi, djeung mun hid6p
teu pErtjaja, hade hiddp asup bae, kana dl6ro
awal<. ejang, dngke geus tangtu rnEndak, nu
anehna sakilangkung, di dunja taja bangsana"'

Bimra teh ladldng ngalahir: ,,Kula lain teu


p€rtjaja, ngomong soteh dumeh helok, sauffiur o
kakara rn€ndak, nu sakti tjara eiang, korno ieu
nitah asup, ka dl6ro salira ejang.
1) Pandjangna, aos:,,Luluhur Pandarva" Mahabarata 0
87
o Ku kula h€nteu kaharti, kuciu ti mana dlalan-
na, sabab awak kula gEde, boro-boro kudjur
o badan, peureup ge tangtu m6lag, kurna rek bi-
sana asup, asa pamohalan pisan."
Njeuleukeuteuk Dewarutji: ,,HiclEp ulah ka-
ewuhan, dlalan asup teh teu hese, abus tina
tjeuli ejang, ieu tjeuli nu kentja, ulah bingung
dumeh lEmbut, anggur hEmpek geura tjoba."
IJima panasaran galih, ka Dewarutji njakE-
tan, Iadj6ng kana tjdpil nEmpo, estu aneh ma-
tak heran, tjEpil teh bEt lal6ga, kalajan garnpil
blus abus, geus aja di lEbEt raga.
Poek mongkieng buta radin 1), pEtdng dedet
buta rata, teu awas ka naon-naon, Bima teu
kintEn ewddna, hEnteu kantEnan pEta, mundur
tambuh madju paur, ladleng ngadjEngdj6n teu
obah.
Sabot kitu ngong kakuping, sidik anu sasa-
uran, De',varutji nu njaur teh: ,,Eh hiddp lSima
kumaha, naon anu katingal ?" Bima kaget pok
ngawangsul: ,,Tobat ejang poek pisan.
I) Sanes ,,radjin". Radin hartosna rata. Buta radin (buta rata)
t6g6sna lir nu lolong rata teu panonan, teu awas meueus2 atjan.
0 Sal6rEsna pisan rrah wsta radin.
88

Leuwih p6tEng batan peuting, nadjan tjuruk


o
deukeut mata, ku kula h€nteu katendjo, kula teh.
kudu kumaha, djeung ejang teh dl mana, pang- o
denge kula teu djauh, djiga di hareupeun pisan."

Geus tamat Bima ngalahir, sakddap netra


braj tjaang, lir tjaangna t6ngah poe, tapi teu
ngarasa panas, djeung hEnteu pisan serab, tja-
ang tapi tEt6p iuh, djeung hawa sdg6r ngareu-
nah.

Ari nu leuwih adjaib, dumeh di pajuneun


Bima, tetela atra katembong,aja 'Dewarutji
Idnggah, sarupi nu ngantosan, Bima kaget la-
di€ng njaur: ,,He rnahluk maneh teh saha.
ts6t ku njEples Dewarutji, naha maneh teh
dulurna ?" Nu 'ditaros pok ngawalon : ,,Hidep
ulah kasamaran, ejang teh sa€njana, tunggal
Dewarutji estu, anu keur tadi di luar.
Sabab mungguh Nu Sadlati, di mana-mana
ge aja, h6nteu arah hEnteu dnggon, teu indungan 0
teu bapaan, sarta hEnteu anakan, teu didjE-
n€ngkeun ku batur, sipat LanggEng tur Ti
I-{euia." 0
89
o Putjung
Bima bdngong olohok larni kalang-kung, t€-
o ras sasauran : ,,Kula masih keneh helok, ari
tadi poek teh naon hartina?"
Dewarutji ngawaionna bari imut: ,,Harti
poek tea, eta mah sasmita bae, minangkana
urang ,,aja di euweuhna".
Tdg6sna teh aja tapi teu ngawudjud, teu atian
gumdlar, atjan ngadiirim katernbong, anu matak
tas poek tuluj braj tjaang.
Minangkana urang geus g6lar ngawudjud,
aja di kieuna, tapi sanac{jan kitu ge, atjan boga
akal budi pantjadri:r.
Tloba hidep ajeuna rnangka saestu, sing tEg€s
sing awas, nEng€tan anu katembong, rnanggih
naon djeung djiga naon rupana?"
ka pajun, ka
'ka- Bima ningal ka gigirdllieuk
Ladldng
luhur handap, ka pungkur kabeh,
langkung aneh bdt teu aja nu katingal.
0
|aktos tjaang tur paningai teu kaganggu' na-
,tgl*g opat rnadhab, trcatut luhur-handap kosong,
D titingalan lowong teu aja tungtungna.
90

Harita teh duka di handap di luhur, asa teu o


kantEnan, ku Birna n6rnbe kiraos, jen sampean
hdnteu aja nu didampal. o

.Sahandapeun _sampean teh kosong suwung,


.luhureun mastaka,sami bae suwuirg kenefr,
matak helok teu uninsa lEbah mana.
Sabot kitu ningal tjabja njorot ngdmpur,
pirang-pirang warna, beureun bodas hedjo ko-
neng, paul wungu hawuk kajas wulung dlingga.
Mun diitung geus tangtu mangrebu-rebu,
pasElup-pas6lang, padjeudjeut patjolok-t;orok,
munggah nganjarn pasusun patumpan g-tum-
pang.

B.ima. njaur ka Dewarutji nu luhung: ,,Titi-


ngalan kula, aja tjahja ewon-ewon, mun dibilang
warnana rnoal kabilang.
Naon tea hartina anu saestu, kula hajang
t€rang." Dewarutji pok ngawalon: ,,Eta tlahii
Ilr kahalang pantjadria.
o
Kahajang teh mun diitung teu kaitung, taja
kaseubeuhan, djeung asalna kahal'ang teh, rnE-
dal tina gEtEr pantjadria tea. 0
9l
o Panon tjeuli letah kuXit neudjeung irung, ba-
roga kahajang, iur lain sarupa bae, cljeung teu
6 punah ku sakali ditEdunan.
Lamun eta kabeh kahajang digugu, taja pa-
njancl€tna, ,,haw6k" tea ngaranna teh, balutrtar-
na nja matak dladi ngaruksak.
Nu geus puguh matak ngarugilteun batur'
disEbutia *,ttk.", rnawatna kana bEdEgong" di'
harEngan t6l6ng6s gangas tur djahat.
H€nteu era goroh bohong nipu matrsu, teu
nolih nu lian, fep"ttg pEdjet mangsabodo, asal
bae manehna ngeunah sorangan.
Saupama eusi dunja djiga kitu, pasti moal
aman, iangtu kusut djeung tjerelved' itu ieu
"silih gdmpur silih arah.
Sabab nadjan kahajang tea -diturut' lulus
ditjumponan, ngan saheullanan bae' €ngkena
tetr hajang deui malah tar:rbah'
o Ku hal eta urang kudu bisa mdgung, djeung
mangkring kahajang, ulah -sagala didolos, sa-
bab tangtu rnoal hade bali'rkarna.
o Ajeuna mah hidEp oge dnggeus tangtu, ngar-
92

ti rnaksud ejang, tjing tjoba ajeuna tendjo, tjahja


O
tea gumuiungna sabaraha ?"
Bima tjengkat nigali tjahaja nu ngdrnpur, 6
bdt lusl€s teu aja, kantun opat nu katembong,
warna hldeung koneng breureum sar6ng bodas.
Pok undjukan ka D'ewarutji nu luhung :
,,Ejan g eta tjahja, kari opat nu katembong, naha
naon eta tjahja teh hartina ?"
Nu ditaros ka Bima alon ngawangsul: ,,Eta
opat sinar, ,,eusi" djasad nu sajaktos, nu tilu
teh nu bodas.
sok- manEJarulian
Tiah;a hideung kar€p atawana napsu, ari
nu koneng mah, budl-akal hartina teh, tjahja
beureum wawanen anu sanjata.
Sinar bodas kasut;'ian anu estu, bdrdsih tur
njatjas, wat€kna sadrah tur saleh, tara sieun tara
guguan rendjagan.
I{ideung koneng djeung beureum eta nu tilu,
upama nangtungna, dina tatapakan hade, matak
bagdja mawat rahardjaning dunja.
O
Tapi larnun serong nang'tung dina kiruh,
tangtu parna\x/ana, kana goreng djeung page-
treng, rnatak sangar dunja teh arvtrf-awiltan. C
93
o Urang papaj hidli-hidjina sinrl puguh, sinar
hideung- tea, t€gEsna napsu nu jaktos, napsu
a tea t6rnpat ngunipulna kahajang.
GErakna teh clina kar€p reudleung maksud'
upanana tea, napsu kar€p djeung maksud teh,
ditudiukeun kana hiclli kahadean-
Dibar€ngan ku akal budl nu alus, tjuktip wa-
wanenna, prak didjalankeun sing saleh, tangtu
pisan matak djadi kasdnangan.
Nadjan maksud tea teu parEng dikabul, h6n-
teu matak tjatjad, urang rnoal kapigoreng, sabab
lain ngalampahkeun kadjahatan.
Sabalikna saupama eta napsu, dilojogkeuna-
na, kana rnaksud nu teu hade, dibardngan ku
wawanen reudfeung akal.
Tangtu pisan matak ngarugikeun batur, sarta
*ad.t'Ju.tt, nja ka awak urang keneh, moal
h€nteu badan anu katEmPuhan.
o
Awal ahir malind€sna teh geus tangtu' urang
ngarandapan, ,,bubuatan"' urang keneh, moal
o burung njEri peurih nu kaP€ndak.
94

Napsu tea upanxa t€rus Cigugu, mo aja scu-


o
beuhna, tarnpolana tuluj m6rod, diax'drna nia
eta ku budi-akal. a
Budi-akal nu dipake mangkring napsu, sang-
kan teu tjilaka, ,,tEmahwadi" ngaranna teh,
rnun saimbang ngaranna dladi ,,rsiwaha".
Mungguh napsu djaCi pangg6dena musuh,
lamun teu ditahan, pohara ngagaksakna teh,
tara eureun lamun badan tatjan ruksak.
Sabalikna mun dlakna teu boga napsu, ma-
tak _taja hodjah, kitu-kieu nasabodo, tr<intjup
k€rnba djahna euweuh kabuclajan.

_ Paeh karEp d;alma anu suv/ung napsu, saga-


lana sungkan, kitu Ernbung kieu hese, hEnieu
beda ti artia aja njawaan.
TjindEtrrna mah mungguh dlaima anu hirup.
katjida p6riuna, kaantlikan ku napsu teh,
ngan makena kudu reudieung kira-kira.
a
Kinanti
. Si,nar hideung teh sakitu, sinar koneng boga
harti, sasinitaning bucli-akal, ieu teh anu rtami, 0
95
CI
mun dlpake kahadean, matak njalam€tkeun
drrl.
,fr f)jeung matak guna ka batur, tiis dingin sEpi
-tingtrim, kErta dumeh taja murka, silih asuh
silih asih, silih djaring silih djaga, pada-pada
mahluk Gusti.
Tapi mun pake teu puguh, eta akal reudjeung
budi, moal kurang mamalana, ka nu lian matak
rugi, ka urang moal djamuga, da kabEndon ku
|ang Widi.
Dunja tangtu dladi kusut, lidig dumeh
kagiridig, ku panEka akal ,dlahat, geuleuh ku
rEndahna budi, pinuh kEbEk ku basilat, tipu
palsu linlok litiik.
Tapi mungguh Maha Agung, tangtu pisan
nroal widi, laku djahat tara lana, awal ahir sok
kabasmi, sok aja bae dlalanfla, geusan apdsna
nu dlulig.
o Dlalan untung meunang nipu, nadjan sugih
rnoal rnuklis, nadjan beunghar moal mulja,
warvalEsna sok kapanggih, sanadjan hEnter.l ku
urancr, ku anak intiu rnah pasti.
a
95

Dladi tjinddkna nu puguh, eta budi-akal tadl,


o
buktina rnah kapint€ran, katut elmuna sakali,
ieu teh tjara pal,:arang, anu seukeirt sarla lantjip. o
Bisa mahala-rnahaju, rnahalana anu pasti,
mun dipake kagorengan, matak tiwas matak
rugi, tapi ari rnahajuna, mun dipake amal
muklis.
Mun elmu pake tufulung, paedahna lahir ba-
tin, mun elmu teu djeung arnalna, ieu mah pasti
mubadir, lir damar teu djeung tjaangna, taja
gawena saeutik'
Mtrngguh dlalma luhur elrnu, rcun dipakc ka
nu hasil, mawat rea sobat kadang, pada neang
pada njungsi, maiah rnun urang t?u aja, dita-
ranjakeun geus pasti.
Teu tjara ka nu balilu, a;'a euweuh teu pa-
i.uli, ala sasat teu katara, euweuh teu ngarasa
leungit, lir nu teu abus itungan, dianggap tjara
ka angin.
Ari anehna teh elmu, mun beuki luh.ur diuiik, o
urang teh beuki ngarasa, katunaanana diri,
ngarasa kurang hat6rang, dibanding djeung
elmu tadi. c
97
o Silioreng eh::u ]ang ,Agung, lir saga::a far:pa
iEpi, lir gunung tanpa tutugan, teu aia geusan
ro ngabanding, tina kareanana, diwintjik maal
kawintjik.
Tlahla koneng teh sal."itu, tjahja beureum nu
lrriwarli, e'ra teh Cladl sasn:ita, tjiri ;'en g6cie
ka.r';ani, watekna wawanen tea, bisa ngadjung-
cilungtrieun Ciri.

Kalrana anu geus tairgtu, dlalma $.ani sok'dl-


pudji, ail ,,1tr'arna" wani tea, rupa-rupa lain
lriclji, tur ii-ipa.-rupa Tarapna, boga t6nipat
n asiii61-rnastng"

;1ja ',vani kana ta,rung, g€lut reudl'eung rEbr.it


dji;rit, tatandang irgEtohkeun 4jawa, teu inggis
begala"n pafi, tah anu ltieu ngaranna, dls6but
i'eiri praJ;erit".
.,''

Aja deu; ,vani ,,tuFlu", teu inggis nad.jan dl-


peunijit, ngabelaan bEbEn6ran, n51atr;rironan
sr::at aclil, tau rdntag diantjarn pdclang, asai
o l
r.
ritci-l ctir.a Ll
ad,l.
Ari vrani nu i<atilu, disEbutna ,,wani stltji",
o hEntru gEclag ku panja"vacj, liEnteu isin hs::nteil
/
Dewarutji
98
0
a':i;rlh, da lakiir ja-'r laml-rah haial, tur ka bati:r
tr-,inteu ;:ugi.
l,Vanr l;.:oprt Lr1:iatur, nir cLsEbut o
",rn'ani l:a-
i:,iri' , l:tjzn rengl;:i: sale:nasna, hEnteu clicair-
clanc-rlipindinq, hEnteu ad-rc1 t:zu rtlmdgag,
ngdrlail::un i.irEtig ati.
- ! 1t I - v-

,,\A/ini-'.-,'acl:1" r-;.''; ::L: ti'lqtu. t::u nclih dr:i


irriJ-aclj, ir:rii af.^,i,va Lralalgsatr", tdrltarlan,l n€-
;:::ahan pat:, asrl nli I'an ra'ethii'a, bisa katulu;lg
1-^J.:^.',.
Iclr-1 i !. .
.id

,,V,''ani-lara anu puguh, sanggup nanii-rngan


liani[ri, atawa ltaprihatinan, geusan ugtldag
rnal.-sud sutji, ;I,aelt saCrah tur rn'ajahaa, asal
maks'"rr--l bisa hasil.
Ajeuna ro.rani L--atuldjuh, ,,wani-san']ar'" nu sa-
jatrtti, scnggun ma:-1aj nu teu niata, tu:: natak
bahja lia diri, neaogail nu tjan kapEntlal'", fia-
kajakeun nu pandeuri.

Tah vranl r:r1l tlriiuh, mun barEng <ljer'lng


r:f;,i
n;rljsu bErsih, dibarung ltu airal \lrarns, djeung
kasutiian ltt1 w6ning, tangtu mntak harctr;a
dunja, taia kalcurang s;r'::uti1"'" 0
99
o
Sabaiii<na tina kitu. mun eta tudjuh kawani,
ciibar6ngan ku d'ursr'la, harti sutjina ge leungit,
to nja djadi,,wani-da'nawa", ataw-a,,'wani-he-
r,r,rani".

,,V/ani-danav/ao' teh tangtu, taja duduga


l.:a,lni1ih, santral-soutrol tjara buta, ngujup
i...guntup ieu ainEJ, ka iav"'an njatjampah pisan,
tuirlifungna tjilaka diri.
,,\Mani-hewanl" rceh kitu, ieu mah ngabela
cliri, sateka-teka ngalar,van, tapi teu make di-
ic11;1, 1rr ngamuk bagong bajangan, geuning teu
r'.,61rh ngaguling.
l-4ungguh r,vani nu sacstu, pasti dibarEngan
l,,ridi, rn6kar di huripna akal, sarta kardpna ge
b€rsih, teu malar halang iratangar, teu mambrih
serriii djeung pudji.
I\-doal nguntup ka nu l6mbut, moal wani ka
nu leutik, Loa.l nangtang ka nu hanclap, rnoal
mitrih geusan tancling, noal njiar geusan la\'/an,
ribut gujur teh dipahing.
f) Ajeuna anu katjatur, hal tjahaja anu putih,
..;asmitana kasutjian, ari lvatdkna nu sutji, su-
v,/uns tina kagorengan, bErsih sadjatining
e h,]r:sih.
100

Numbuk pai<ewuh teu ewuh, manggih kas6-


o
ciih ter.l sedih, rnEndak trara ger-ls teu iara, nj6ri
teu dipikir nj6ri, dianggal: beungharna rasa, o
rasa pangasrh Jang Widi.
l'Jganggap ga.ndjaran l"lu Agung, nambah su-
gih rasa diri, tErang di ewuh di susah, jakin 1'.a
irieri ka sddih, tdtdp sadrah suka iilah, sumdrah
lahrr djeung batin.
Tapi sadjdroning kitu, rnanehna teu tinggal
r'"'adjib, nja eta wadjib intiar' ir:u mair Xiaitung
misti, sal:ab geus hakna clanu:rs, ihtiar s&-
tungtung htrriP.
Karana mungguh fang Agung, teu ngi:robah
takdir djatrari, ruun h6irteu si i)jalmi tsa, ihtiar
ngarobah takdir, usaha sabisa-bisa, tapi ulah
bari mungllir.
Dlalma nu sut;'i linuhul:g, hatena tandrng
djaladri, l6ga djdmbar l1r sagara, t€tEp teu kiruh
teu bEning, nad;an rea tjai tjaah, ngamuara ka
dla1adri.
Sagara teh moai tr<iruh, tapi sabalikna derri, o
sattadlu" katinggang hudjan, unggai poe ung-
gal peuting, laut moal tambah herang, anggdr
saasal nu murni. n
101
o
Njr lqitu diahna nu luhung, ku d;alma nu
rEndah budi, teu burung pake kangewa, djadi
o binih siriir-pidik, dladi tjdtjela wawada, lahan
parnitjerr;:lan d6ngki.
Sanadlan dipikagiruk" dldlieun be.han kaidlid,
rligogoreng dipepenal, digeugeuleuh dirurudlit,
dibaledog ti poekna, nu sutji rnah tEt€p sutjr.
Djeung sabalikna ti kitu, nadjan diheman
cliasih, clipudji dipudja-pudja, nu sutji teu tarn-
bah sutji, anggEr sakitu-kituna, teu robah ti nu
sad jati.

Estu bagdjaning nu hirup, upama geus bisa


sr:tji, bErsih ti rdr6g€d dunja, tala noda lahir-
batin, nampa sadlatining rahmat, mungguh
d;ahna anu sutji.
iligan handjakal warna tilu, sok mangaruhan
ka putih, sdring ngelehkeun ka bodas, ngalun-
turan lta nu sutf i, dasar kitu watEk dunja, hese
dibar.uana bErsih.
o 'W'arna nu opat teh estu, eusina cijasad pri-
b'adi, n5Jantjik dina badan urang, tumpak
parahu rohani, dikamudina ku djiwa, diwEngku
e ku tdmah wadi.
142
o
Kitu deui warna sewu, nu ti heula katingali,
ngantjikna di badan urang, kari kumaha priba-
ctri, d;umbar djeung ctriparrgkringna, rebtian ka- c
hajang tadi."
Dandanggutra
Pandjang pisan wEdjang Dewarutji, baba-
kuna bab kasampuj:naan, jen hirup teh keiah
sae, laku sinardng kalbu, kedah bErsih ulah rek
dlail, margi nu dlail tea, awal ahir tangtu, sok
pinanggih ',vawalEsna, djakna djahat moal retrt
djamuga diri, kudu bae doraha.
hladjan pintdr pinandita watjis, luhur elmu
dlErnbar kauninga, upami r:ranahna serong, hi-
rupna trramo rnulus, nadlan i:eunghar tur sugih
mukti, menak tur luhur pangkat, saupami hasud,
tangtos surud komarana, hukuman teh isuk
pageto kapanggih, urang mo bisa rnungpang.
T''aja batan trrirup silih asih, mEdal tina v,r6ni-
nging wdrdaja, nadjan sakapeung sok ser,vot,
lain sewot ku hasud, sewot mEdal tina trEsnasih, C}

ibarat hidji bapa, atawana indung, anu nga-


rangket anakna, b6n€r ser'-/ot tur meupeuh teh
rnatak njdri, tapi train ku ngewa. 0
103
c Xvicripeuh m€dal tina rasa asih, neunggeul
soteh nga-rr.zarah ka anak, malar budak djadi
triapok, tah njEri bangsa kitu, moal matak djadi
0
;rjungkdtrit, dumeh sungapanana, lain hate kiruh,
rilacil ku lantaian eta, urang hirup kudu ngagl.-
delieun asih, trEsna njaah djeung w€las.
Watek asih matak repeh-rapih, hirup tdng-
rirEnr anggang ti hari'wang, estu djEdj6m djudjur
cljongcllcn, i:runstLln tr<ana rahaju, pEri:awana
iijariruga cliri, lantaran rea sobat, nu satia tuhu,
;lanarikna asih tea, sah6nteuna sck inatali murah
rerljeki, dumeh rea nu haat'
;\nu hdnteu i;aantjikan asih, leuwih r6ird.alr
batan sato-hi:rvan, geure] peir ku hid€p tendjo,
naclian bangsaning maung, nu galakna ka"lirvat
saliing, maung ngagalaksalina, keur irakaileun
-r'rungiiul, tigan saliact;lr rnun l..tur lapar, kitil
::oleh ka anakna mah prib;;rcli, Lai:,ar ge teu nga-
i:a1,:e.n.
Iilalah tramun beuteungna keur buntjir, aja
i;iclang liwat ge ter: ngudag, ukur gagauran bae"
a :*o;r1 teu puguh-pr:guh, gerlak ganggu ka sato
icr,ifil:, nu lai;: n:caixarlgsanna, eta nin5igang raa-
ung, atuh komo d;616ma rnal:, ganggu cl1all k-ud':
o dipahing dipangkring, sing clladi gucl;r:rg trEsna.
144
o
,,Aleuna mah he Biml anaking, ceuwat mdcl::l
tina awak ejang, hacie hlclep luntjat bae.'' Ba-
rang Bima ngadangu, pilahirna Sang Derva- c
rutji, ladjEng bae djldng luntjat, hdnteu puguh
tudju, luntjat saluntjat-luntjatna, langirung ka-
get ba"rang andjeunna ningali, aja di l6b6t kamar.
l-i:i:a iib6t kamar 6mas rukmi, tEngah burxi
tilas handiat tea, Bima k;rget rarat-reret, ninga-
li nu tjinutrung, sidik pisan jen Dewarutji, l.ra
Brr:,a poi." rnariksa, tur teu kdndat imut. ,,Aleuna
hidep kurnaha, naha arek keukeuh bae njiar tjai,
sakahajangna Dorna.
Eta tlai Pawitra nu sutji, di dunja mah tetela
teu aja, ngubEk sakoiong langit ge, tangfu rnoal
l..a.tirnu, ku lantaran ajana tjai, ngan wr,rngkul di
sawarga, sabab tjai kitu, ngan wun-gltul leu-
euteun Dewa, ku hal eta hid6p oge mdnding
balll.,, ulah tulu; neangan."
IJinia njaur ka Sang Dewarutji: ,,'W'ulang
ejang diregepkeun pisan, kutra moal pindo ga,-
*e, *utt sidik moal nimu, ajeuna ge kula rek (}
balik, tapi boga parnenta, lamun ejano sapuk,
kula teh ku haiang rneunang, Tji-Par.vitra
tcmbongkeunelln 1ta Sang Rdsi, jen kuia hEntu c
51aplah.
105
o
Dumr:ir liula tadina geus cljangd.ii, sanggup
rnawa Ti;i-Pawitra tea, djadi rnun seug- lcula
0 lcngoh, hartina. kula paisu, ngabobodo ka F''{aha
l?.E;i, kuia n:ah Emirung tjidra, sunawon ka
guru, claiah i:a budak satdpai;, teu kac{tlga uclar
clla"ngdii lantja-lintji, sieun bisi doraka.
-i'jrnd6linar n:ah dae1i" kuia balllt, tapi l;ari ina-
u.a
-iji-Parvitra, batan lengoh i<adjeuil maot, nja-
.w;r kula ditjabut, tadina ge geus paeh geunrng,
ku ejang dihirupan, atuh ejang kudu, daek lta-
tE.mpuhanana, iamun ejang ka kula teu mere tjai,
kula iiudu paehan.
Sina paeh deui tjara tadi, l6p diteuler-rin ka
dasar sagara." Kitu pihatur Bimateh, Dewarutji
,rgawarrlst l' ,,Puti eiang nu lEmpdng prkir"
*j"u"g biingah katjida, nguping hi{6p.kitu' tu-
"katra
1-,u1, iebette*t, tj6pdt bdnEr keul'"euh-pa-
geuh kana d;angd;i, njata hidep prawira'
Geusan tanda ejang bungah ati, ieu tj6-Puktu
o
hrd6p tarnpanan, arl-ausini tjupu teh",'Tii-Pa-
u"itto ,ru mtsltur, pek tembongkeun fia Dorna
Resi." Birna bungah katjida, geus nampallan
ti6r,uk, Dcwar'.ltji rnrndo njabda: -*Djaba eta
o teh errak mapann' sarnping ti Kadewatan'
"i;"n
I t-lf'

]Jis€burna iiang-Bintulu-Ad;i, cileung sok o


neiair si Tabla-Idantjana, buktina rnah samping
poleng, kotak-kotak lir dadu, opat warna lii
c
sinar iacJi, hideullg i1i-l ilrimitina, d;eung }<.oneng
pasElup, dis6langan beureum bodas, hartina
rnah. ku ejang ge geus diwintji, sasrnita tjahja
tea."
Einia atoh anu tani:a tanCing, nanipi tjepui,
reucljcung sindjang tea, maiah harita iiailggo,
eukeui: rilah bakat pangguh, ajeuna teh djaLi ti
giilcling, vuwuh gagah tur garadang. surup
tangtung parnuk, ir.atai< gigis lamun taridang"
iir Batara l(aia rci< agag6mpur burni, nja rosa
nja p::airosa.
Dew-arutji sasauran dtui: ,,}\.jeuna mah hicidp
lrade nulir.rig, da ge:-is hasii tjatna ge, cljuilg ka
.i\:la.ria rvangsui, sabab iirr: cljeu-ng F"ang l-)ar-
r-La.-lji, reudjeting aii saclaja, rneiangna kalang-
ltung, ;:ralah lam.lrn hicjep datang, tanr:tu njon-
riong iraltang i{r;esria ii,l;nl;e su'nping, durach
san:i r:rd]a1igna.
Di A:rrartn [ir'cong hla ieuing, iti:dr-l t*rus
rljung trra Sokalima,
'Wiku,
di dinja pasti k"asondcng,
djabi ti l-)orna tangtos aja S;r:irg l:i'"rru- o
la7
o patl, r€mp6g sapangiringna, nudlu gunE:n
tjatur, tair eta panclita f)orna, heug kuhid€p
p6rgasa satEngah mati, bongan pandita tjidra."
o
Bima liaget ngadangu pilahir, salirana drtgi
ka ngai:endjag, ha Der;varutji pok naros: ,,Emg-
ke blsi kaliru, kula nanja 'dumeh teu ngalfi,
pangdenge tjeuli kula, f)orna teir dlgebug, sa-
t6ngah paeh p6rgasa, naha L€aEr ki;-u omong
ejang tadi, naha ejang teu selah,
Ejang oge tangtu t5rang sidik, jen l)trna teh
njata guru kula, rnangl"aning tlarck papagon,
mungguh mtirid lta guru, kudu ngesto lahiu-
djeung batin, aiahbatan ka bapa, sumawoil
ngag6bug, nambalang oge teu :neunang, !.rura
sieurr kabdndcir ku fn'{aha Sutj:" tipama irjiksa
Dorna."
l\i jeuleukeuteuk idaha llewaruiji:,'l),:udeuir
hlclfp B,ma putu ejang, l:u hid"ii: mai.;La "-a-
irartos, urang ngahormat guru, fi]e$lang i;Ei:6r
tcu salair deui, tapi patrEbah Dcrna, nu kudu
dillukum, lain rrl*.ag'xrt:anana"' hulii;rn soteh
silr:l'c*a nir. el;*ii. ri#ngiti, bongan d,jailat hianat"
Dlalina djahat mer:rlangna geus r,ri::i, kuciu
o ilcunang hukum saipan:dsna, naijeln guru
i08
djeung ralrl ge, mun dlulig kudu huhurn, sabab
o
kitu i::ungguhing aciil, boli dulur boh baraja,
bch ha-neiap boh luhur, teu rneunang dibeda- c
beda, ka.adil;rn teu bisaeun pilih l'.asih, kudu
rata larapna"
FIidAp oge tell matak pamali, mun rn6rgasa
ka p;rlclita Dorna, diadjar satdngah paeh, lain
duineh l;a eu.ruo tapi dumeh ka d1'alma d.;ail, su-
paja r"rtrali natrat. ngacllalanlteun hasud, djung
hictrep aieuna, mutrang, sarta sangkan hid6p gam-
Fang ngarnl--,atrr trai, leunrpang teh tapak kan-
tjang."
I-aCjdng Bima i<u Sa.ng Deivarutji, dipiw6-
djang arl;i tapak i<antjang, ,,djalas6ngatra" nu
sohor, hartosna anu tangtu, basa ,,d1ala" tdgEsna
,,tjai", ,,sEngara" ,,pi,:rlchaian'" 1), dladi anu
puguh, lir upan:.a namchalan, mungguh djalma
bisa leurnpeng dina tj;ri, kitu ngaran adjian.
Dlabi eta ala deui adii, nu disEbat ,,Baju
Pa.no'arvasa" 2'), tEg6sna a-nu saiaktcs, hartosna
kEtjap ,,baju", tjek Sunda mah nja eta angin, 6
-ii
fftL"", Bacesastra Djawa jasana djoer. W.|.S. Poerwadar-
minta.
2) Dina padalangan, mafJar teh ,,Bandung Bandarvasa". o
109
0
hartosna ,,pangawas,a", teu keriah ditjatr-ar, tjek
Sunda ge ,,pangawasa", tjohagna mah panga-
o wasa tjara angin, rnargi Bima mun angkat.

|asa kEbat gantjang tanding angin, urang ko-


tlap adlian nu dua, geus aja di Bima liabeh,
sa.ciaja geus ltarnaphum, ladjdng Brira hariia
parnit, parantos kawidiail, iadjErlg Bima kondur,
kaluar ti g€dong Emas, ka buruan iad;ang ngam-
bah kana tjai, bari r,rapat adjlan.

Sarnemeh dlung Bima teh ngalirik, nj€trang


ningal bumi tadi tea, ngarandiug baw'aning i:a-
get, gedong Emas geus suwtlng' ilang neusna l6s
tanpa letrih, i{atltt i)ewarutjina, iJima laajeng
njaur: ,,Etlh njaf-a pisan teu samar, nu tadi teh
Sanghyang Guru Pramesti, lungsur ka martja-
pada."
Sakuriling bungklng wungltui tjai, ladjEng
Birna angkat napak kantjang, dina beungeut
tjai entjei, lir napak dina batu, h6nteu abus
ka dlEro tjai, angkat r:run'; saliolepat, ka clarat
"nadjan gidig angkat saba alas, lednteu
geus tjunduk,
se.ah ttlot^ttg leuweung rurnpil, ku
o pErwat6k adjian.
110
o
Sinorn
LIranS s!qeug h*ula Bime, liatjarios hiCji 0
nagri, I},varaka nu cljEnrl:ar harciia, fiek Llranq
r:,.a1:. Darar.,,zaii, anu d,jEn6ng Narpati, Sri KrEsila

-fitisan \A/isnu, pErnah n.r.isan Panda'wa, Sanp;


bJa"ta [En:ag!:.ur e:!rf i r:ii'! iol.qr.ra linuhyirg
gdlar F,atera.
]asa ngyapung ngarnXrah n:ega, s:narEna rgi-
Ies nga.leung;t, kitrl deui niindaruna, cljer-lng
trirn'rkrama 1) teh aarnpil, djiniatna rr-rpi,ruoi,
pandjang upanri dit;atur, muns sarrrpi nu kc-
tja.p, nia eta kEr.nbano nanghurip, nu katdlah
c il-tr \\.r;.!;. I \l.
''.1-,-",,*.
r 1 juiqJ(:j\JJ(-r\-G

Fakarangna Sang Nalendra, sEndjata tjakra


acljaib, naCian qunu.ng pasti pujar, katiban ku
tjakra tadi, saet naclian dlalaclri, katiraog'ang
pakarans \\frsnu, katjatur salirana, Sri KrEs-
na tch diangkung alit, bangun tjangkdr tan.q-
ginas ril..at rantjingas.
1) Tri - tilu, :,,,'rltrar:r .,. lengkah. Dina keur ugadjadi agcung
iasa ngJurilingan dunja ku tilu Icngkah.
2) Djna nadalangan, djirnatna teh: kErnbang Widlalakusun'ra,
beling bundjr Lopian, tjrrpu nanik Asiagina, karembong Turaga-
dlati d;. r. r. d. d
i1i
o
i*Iicler-lng iiakrilitan;.i;:.a, nanging 1e16b sarta
sarr, ,!ang Prabu sarEna Fanrtr;i't;ra, rnimitran
o rukdt tr:: Ceiif, tr,ii: triir1 rili:ial.:r r,-;;iirlj, Sri I{rEs-
ila ge sdring rawuh, ha lJagara Ama.:i;r, bari
Lar€r,rn;g pEikao"vis, n:r lat:-il :lii:t :c baghag-an
ngEreh pradja.
F.4alair dang6t ieu pisai:r, Satara lird:;na nu
:;'.1;li, ni:cljr-r Irnggih di A:narta, i:arii:;:.pag djeung
San:iadjr. rrr;saurl,:.eun kang raji, Lllma llu. ortrcl-
l.:af ka le:,rt, taja wartcs-vr'artosna-, naha jasa
nulih deui, lamun puplis cli iEbah rnan.l lal'onna.
Sa.br:r ngariung sada.ja, bEt toroi:ljol Bima
s'-rmi:ing, atuh anu. rnasarnoan, kaget bari bingah
galih, I{unti rnah rnunggatr nangis, Bima dircn'
tolr: dirangku!, sacna.je s*sonoan, para raka para
raji, rupi-r'opi t:aparlllsana ka Bima.
Galanta.ng Bima popojan, njarioslieu"n watritu
tadi, ti barang djung ti Amarta., Cilmugi ka mu-
lili der.ri, g6mdt pisa:r dir',rintjik, hdnteu aja nu
kalarung, sarni hc::an sadaja, ngadangu anu
vurzi-r{orti, dalah tr(rdsna hdi:tu iircn gogod6gna.
Bin:a ngirab-ng:reLr siudjang, paparin ti
Dr:i'.;,:i'.r';ii.,::cl:ng Bnng-Bintulu tea, barina
$ nrri,boneTlier-rn tjai, nu dina tjEouk aht, ka sa-
112

dercl; ri,eu:lq l.:r il-.u, sEciaja s;:uri binSan d':.::,::eh


o
matr<sad Bina hasii, miidji sukur ka Giisti l\u
b'pat l,'?Uratr.
Sanggeus rvar€g sosonoan, Bir';ra ka kang ibu
pamif, r:ja kiftl lta para raka, sinar6ng ka pata
raji, lt€rsana angkat c'leiii, ngalrudjdng lla Dorna
Wlkr,r, cli cie.ook Sokalirna, s€djana mlntcnkeun
tjai, bari bade ,,ngawarah" pandita r.ilaha:"
I{dq'ieu ngantos rvidi heula, ka Sokatrima nga-
gidig, l<aget srrgri nu tiitilar, rnarg! geus h6ntei"i
satrr deui, nu e{i i\stina nagri, urani sar::ii
ngaclangu, jen Dorna dio6rgasa, tangfos mcal
l€pai cJeui, lta l-lima teXr sada;ana ngaraponan'
E,nggatrna sada;;r buqial, -I{rdsna sa:eng SE-
miadji, triairing DrEstadjrir:,'i'.dna, patih ;ragii
ii-:ai L:r:;r-r, .,1'il:i:uili: ];.l.trl,.iilti:., l{a1.u1;; Sade'
wa katut, ui:ai1g kotjai:kr':un Birn*, lca Solaiim;r
getls sumiling, harita teil nu,d;u kardmp€l s;rdaja.
F.,iaha Frabu Sujuclana, lc6rsa rururnpahei:n
sumprng, Baiade.,va sarEn.J Karna, Djaj::dr:ata *
l.il:r,r cleui, Dtlrsasana ge ngirilng, Asrrrala:t,a r,nah
geus iltlgr,1ir, par€ng nudju ba.rdinpag, r:a:al nr-l
,. iln:': t, --:, <li:;asl'il-'t'n ,]i:;t'' lLDl13 -:i i l':ll;'' 6
il3
o Aleuna rnah longsong manah, asa geus prjr-
nah kanjdri, upami geus taja Bima, Pandawa
p leungit titindih, ngajonanana gampil, digdmpur
geus tangtos tumpur, sadaja sami bingah, mu-
dji ,,kapintdran" rEsi, Dorna atoh reh dipudji
ku sadaja.

_ Nanging teu lami bingahna, kabudjEng dlol


Bima sumping, sadaja kaget ngarendjag, ko*o
ieu rada pangling, ku sindjang djeung parangi,
aja bdngis bari lrrngguh, Bima pok sasauran,
.,He arandjeun nu tjaraiik, ulah kaget ieu kula
Bima tea.
Nu ku maneh sarerea, ditipu diarah pati,
dasar kami tanpa dosa, bEt rahaju balik deui,
malah djeung mawa tjai, tah ieu di dfro tjupu."
Ladj€ng tj€puk dibuka, kaget sugri nu ningali"
tingpolongo teu aja nu sasauran.
Larni pating olohokna, mung saena Maha
Rdsi, teu t€tErasan kasima, Dorna ka Bima nga-
lahir, nj6mukeun bingah galih: ,,Haturan bagea
tjunduk, paman bungah katjida, sarehing kang
putra sumping, tur rviludfEng troro mah paman
teh mElang.
o I)ewamtii
114

Sukur bagd;a karnajangan, komo ieu njan-


qI
dak tlal, tjin; tiobi parnan ningalan' leuh euleuh
hancilakai teuing, dlalaran ieu tjai, hEnteu tu- J
len nanging palsu, sanes tjai Pawitra, atuh sa-
geuj sutJi matih, da ieu mah tlihudjan kenging
nandean."
Bima nempas ka Pandita, bari pas6monna
b6ngis: ,,leu teh tjai Pawitra, anu tulen sarta
sutji paparin Devrarutji, ti ditu ti puseur laut!"
Dor"i teh kahaturan : ,,Ah asa piraku teuing,
tEpang sar€ng Dewarutji di sagara'
Bilih putra teu uninga, nu disdbut D-ewarutji,
eta teh Suttg Djagatnata, Batara Guru Prarnesti'
dladi asa mustahil, sinarEng putra patEpung'
komo saur putra rnah, dugi ka maparin tjai, ulah
bohong bisi kasiku ku Desra'
Ieu tjai teh ku paman, rek dipitleun da teu
asli." Sarta tj6puk teh ditlandak dek dibahe-
keun ku rEsi, mung aneh liwat saking, bEt ana
CjlEg teh di pajun, Dewarutji nembong-an, ba-
nirr"tgutEbut tlai, sarta bari sasauran ka pan- 3
dlta. 1
\
,,Eh maneir pandita Dorna, maneh ka kami A
I

nio pangling, djeung kami nu matak datang" L


115

o ngan sakadar <tryadl saksi, supaja kabeh jakin,


jen ieu nu dina tjEpuk, sidik tjai Pawitra, Bima
p nampana ti karni, djaba eta maneh teh rnangka
waspada.
Kami ka Bima ngidinan, ngag€bug reudjeung
ngagitik, njiksa ka djalma dursila, bongan ma-
neh djail d6ngki,. nadjan guru tur rEsi, mun
diahat misti dihukum." Saparantos ngandika,
Dewarutji ngilds deui, Bima rikat njandak tj€-
puk Tji-Pawitra.
T6ras dileueut tjaina, rara,osan asa salin, sa-
pdrtos radja pandita, anu baris pupus sutji, ku
sampurnaning pati, mandling ka sawarga
agung, kotjapkeun deui Dorna, sangilEsna DL-
warutji, ladj6ng sud;ud nawiskeun horrnat ka
Dewa.
Asmararidana
Barang Dorna tidngkat deui, Birna njaur ka
pandita: ,,Paman pangapuntdn bae, muga hdn-
teu rEngat manah, kula arek nanganan, rek
ngahukum dlalrna hesud, dlail ka tunggal ma-
nusa."
Pandita reu\nras ngadlErit, sasarnbat tuiung-
s tulungan, ku Brma digusur bae, dltjandak ka
115

tdmpat l6ga, barina ditlabokan, ditondjok bari


o
ditumbuk. Dorna nEpi ka l6sl€san.
L-
Mun seug teu ninggang di rdsi, nu pdpdk adjia-
nana, kawasna moal teu maot, kotjap nu kEmp6l
sadaja, pangpangna Aswatama, rabul ka Bima
maruru, k€rsana dek ngaraponan'
Saena bae djol strmping, ]udistira ti Asrarta,
sinarEng para saderek, Nakula tangginas rikat'
m6gatan Aswatama, duaan papukEt g6lut, tur
sami-sami napsuna.
Dr6stadjumEna papatih, amprok sar6ng Dja--
jadrata, ari gok ari prung ragot' silih tonrJjok
ritih sepak, katjatur Dursasana' sarEng Sa-
dewa piteputtg, tur sanes pisan tandingna"
Dursasaner ngalinggirik, djangkung ageung
salirana, buringhas pas6mon sewot, nanging
ari Sadewa mah, djalantir salirana, mung talg-
ginasna kalangkung, sing sarwa rikat lir kilat'
Lir gagak reudjeung srigunting, teu kalis ku
eleh ai.tal, srigunting njambEr djeung matjok,
gagak anu kawaiahan, nja-kittl-Dursasana, sE-
it"S ngudupung tisusut, hohak tuur bundas
tar;]ng. a
\17
o
Dipati Karna kawarti, patEpang sar€ng Ar-
djuna, sasat ,,musuh ti bareto" t), atuh teu
p pandjang patanja, sami rmdsat wangkingan, silih
tdwEk silih suduk, sapantar manggih tandingna.
Sang Baladewa Narpati, teu ngiring mEdal
ka latar, rnalah mesEm imut bae, nulak angkeng
muntir rurnbah" njaur ka Sujudana : ,,Tah ku-
niaha ari kitu, saha nu kEdah nanggdlna.
Sanggdm kakang oge geuning, kap€ngk6r
geus seseepan, wawadi hEnteu diwaro, tah
ajeuna kabuktian, cljeung deui sanggErn kakang,
h€nteu bade ngiring tjampur, kana hal ieu
urusan.
Mangga i:eberes ku jaji, bongan nu kagungan
pokal, nja ajeuna rnangsabodo, ulah ngababan-
tun kakang, kakang mah hEnteu kirang, nga-
wawadian kapungkur, asana kirang kurnaha.
|aji teh djdn6ng Narpati, agung teu aja ka-
kirang, nanging manah jaji serong, nja ajeuna
kenging vrirang, p6rbawa gawe tjurang, bongan
manah lir kasarung, sirik ka d;alma saurang.
Naon dosa Djudipati, ku jaji diarah njawa,
dumeh eta keur barefo, jaji kawon silih gada.
o ti Aos .,Pandawa Diadj:ik;r" (Mahai:arata)
I 1i3
#
neuieuli ka ajeuna, dulur naiisan tr€t c{isatru, laji
teir teu kira-kira.
Lain disambrat diasih, supaja bageur ka urarlg.
dilajeutan dipiliade, diaraie repeh-rapihna, di-
palar bumelana, hade goreng ge djeung'dului:,
ulah tega ka baraja.
Kakang teu ngarli k"u jaji, saulnur teh ngan
prasangka, ka batur sok njangka goreng, sa'
pandjangna ngan tjuriga, timburu djeun rarem-
pan,' tra.tur teu kie u teu kitu' ditdrka arek
nga rinah.

Prasangka kitu teh ia;i, bibifna panjerewedal,


nu hade ge dladi goreng, nu rek njaah dladl
ngewa, rek bela dladi nukang, tungtungna- n9?.1
gJ;"h musuh, tjing ldbah mana ngeunahna?"
Sujudana tungkul isin, teu iasa sasauran,
ajeuna sidik karios, jen sakur panggawe ala'
tara aja nu lana, arval airir sok kabitur, isuk
pageto katohjan.
Sabot kitu diol nu sumping, Kr6sna sardng
Judistira, atuh wul,"ruh lingsErn bae, komo nga-
iurrg, Sri l{rEsna, seueun: seueur sautrna, jakto's fr
ge fuleul tur 16mu, nanging njdri ka raosna'
1X9
I
,,Iaji Prabu Kurupati, kakang tEbih-tei:ih
dongkap, sapErkawis bangEt sono, wireh geus
lami teu tdpang, dupi kaping kalihna, sarehing
ngaraos paur, hariwang ku polah Bima.
Inggis bilih nguwak-ngawik, ngamuk di na-
gri Astina, mulangkeun kanjEri hate, ku jaii
oge karnanah, Bima teh moal sdnang, wantu
sina puput urnur, diper'dala sina tiwas.
Ajeuna tuh itu bukti, djadi ibur huru-hara,
dupi nu dladi margi teh, salira dj6ngraji pisan,
margi manah sarakah, dladi ratu ngumbar nap'
su, dladi radja purah tjidra.
Narpati ieungit pangadli, radja ilang koma-
rana, upami manahna bengkok, parentahna
hamo teurak, timbalan teu 'dajaan, pangagung
surud pangaruh, upami ngarah-ngarinah.
Mun pangasuh nagri rudlit, nagara ge tang-
tu sangar, rajat retjok hamo repeh, silih arah
djeung baturna, silih rEbut pakaja, gudjrud di
dieu di ditu, taja kakErtaanana.
Teu tjara apik nu ngaping, toweksa nu nga-
b mong-rnongna, bErsih ati saleh hate, bebas tina
124
I
pangarahan, wungkul trEsna ka somah, nagara
geus tangtu nandjung, aman k6rta tur rahardja.
Ninggang di salira jaji, djadi radja mung nga-
ranna, ka rajat mah masabodo, rnung ngurus
s6nang salira, haw6k ku karnul;aan, si Ldmbut
h6nteu diurus, teu ,didjaga kasusahna.
Padahal jaji diaping, ku pangagung pirang-
pirang, nanging l€pat rnilihna teh, ka nu
maparin timbangan, ngagugu ka nu sasar, nu
njdrnukeun rdmpag rudluk, padahal rnah .,ku-
rnarvula".
W'ungkul rnihapekeun peud;it, djeung nitip-
keun kalungguhan, pikir budina mah kosong,
nanging ka nu sahinasana, waleh nawiskeun
njaah, jaji teh kalah sok bEndu, ngaraos diha-
.lang-halang."
Saur rintih matak peurih, k€tlap adab matak
ngEntab, bang6t isinna Sang Katong, rarai
munggah sisiakan, ngutjur tjikaringEtan, tu-
mungkul dugi ka ng€luk, geus teu tjEngkat-
ti€ngkat atjan.
Mung Sang Prabu SEmiad;i, anu hEnteu
sasauran, manahna bangdt hawatos, ka kang- c
121
o
raka Sujudana, diseuseul ku Sri Kr6sna" sardng
ku Mandura Prabu, sanadjan jaktos lEpatna.
p
Dasar Prabu Sdmiadli, radla lautan hampura,
komo ngemutkeun saderek, emutanana geus
tjdkap, s6rndt kawiwirangan, teu kddah ladj6ng
ciihukurn, hapunt6n bae dosana.
|udistira pok ngalahir: ,,Kakang Prabu Su-
judana, bubuhan urang saderek, sanadlan mung
ukur misan, nanging ari kuring mah, nganggap
teh saderek estu, hEnteu nxangffiaflg hEnteu
rnalang.
Kal6patan raka Adji, ag€ng h€nteu kira-kira'
margi ngahutangkeun maot, nurnutkeun hu-
kumadil-mah, sanadjan kakang radja, teu ke-
nging hdnteu dihukum, samistina d;alnla djahat-
Margi kakang ngarah pati, Bima anu tanpa
closa, ti-rr rnasih p6rnah saderek, kadjurung ku
tekad djahat, turta d€mit dlalanna ditipu ku
djalan l6mbut, sakongkol d;eung paman Dorna-
-t
l"langing sanadjan Seus sidik' jen kalcang
tetela iepit. kuring ngaharnpura hae, durneh
Bima ge waluja,'didjaring ku Pangeran' h€nteu
o tulus puput un:ur, pdrbawa bdrsih hafena.
122

. Kakang mangga bae mulih, di dieu ge nga- s


don wirang, mung samemeh djung mulih tlh,
anu tarung sapih heula, babakuna Ardjuna,
sarEng Karna silih suduk, bilih aja anu tiwas."
Enggalna anu digurit, KrEsna miwah Bala-
{.ewa, sarEng nilar Maha Katong, ngabud;€ng
Ardjuna Karna, Faiadewa mdgatan, ka Karni
nu nudju napsu, bari ngar6but wangkingan.
Lahir Baladewa adli: ,,tflah waka luluasan,
jaji ngabelaan naon, ulah mangmeunangkeun
Dorna, pandita bElang bajah, wiku ge ratuning
hasud, piraku rek dibelaan."
KrEsna rnah mEgatan raji, newak wangkingan
Ardluna, atuh kandEg nu tarung teh, duanana
geus dipisah, pada mEpEr napsuna, hEnteu lala-
djEngan bdndu, rapih deui sabiasa.
Dasar santa sadu budi, teuteureuh t6rah ku-
sumah, tanda jen prawira tulen, teu aja tapak-
tapakna, fen tadi silih arah, ieu mesEm itu irnut,
gumudlEng patema tangan.
Dupi nu sanesna deui, teu k6dah kantos di-
pisah, margina liren ku rnaneh, Dursasana rikat
ng6djat, teu kiat ku Sadewa, Djajadrata oge
mabur, mung sanes durneh teu kiat. #
123

t Ngernutkeun ka-teu-tes-ati, ngabetraan R€si


Dorriu, deungeun haseum djalma sedjen, lain
dulur lain sanak, tur h€nteu kahutangan, asa
h6nteu puguh-puguh, dladi mEnding kumadinja"
Ngan Aswatarna nu kari, kitu ge geus taja
ctraja]ngadj€hdi6r tjara nu maot, ripuh ngalawan
nqui."tJ, g€tih'saluar awak, urut tisusut tiku-
sruk, raraheut bohak barundas.
Matak watir Dorna R.6si, hirup hEnteu hilang
tatjan, ku Bima hantdm digebot, ujrrhan hEnteu
pasiksak, awahing bantdr tapa' tjatjakan mun
,urr"t wiku, moal hEteu paburantak'
Ardjuna d;eung S6miadji, katut Nakula Sa-
clewa,'ka Birna tu-i ttgutontok, ngar6but salira
Dorna, anu pinuh ku mokla' ku Ardjuna djung
ciipangku, dit;andak kana kareta'
Ladl6ng njaur Szmiadli:-,,I\4eugeus liren jaji
Bima,'nu"h.'b6t kadalon-dalon, njiksa -hin1gu
kira-kira, asa Enggeus meudjeuhna, ulah b6t
dugi k" pupus, sinf emut ka saur Dewa"'
Bima mindEl teu ngaiahir, iadjdng njampeur-
keun Ardjuna, dina kareta kasondong' nudju
nangisan pandita, tina bawaning trEsna' ngesto-
0 tiutid ka guru, tur Dorna ka Ardiuna mah'
""
'124

Taja ldpatna saeutik, nu jaktos mah,wungkui


liaah,
1) sasatna nga\vowoj ngogo, nja kitu ka
f
|udistira" Irtrakula djeung Sadewa, lima saderek
ngariung, ngaluuhan Sang Pandita.
N;ah beunta Dorna teh eling, Bima brdk dE-
ku tjakdtna, bari njaur tur haroshos: ,,Paman ieu
kula Bima, rek menta dihapura, dumeh nanga-
nan ka guru, teu pindo gawe kula mah.
Ngan darma mEtakeun adil, ngahukum so-
teh diahatna." Dorna ngadjawab harewos:
",Hidep dihampura pisan, paman tarima salah,
muga agung tjukup lumur, paman rnenta di-
harnpura."
Guru sinarEngan murid, geus sami silih ham*
pura, itu-ieu punah kabeh, dasar sami prawi*
rana, ladlEng Pandita Dolna, ku Birna tEras
d;pangku, dial;hkeun ka bumina.
Dipasrahkeun ka Karpini, nja eta gar,wa pan-
dita, urang enggalkeun tjarios, Baladerva Su*
judana, Karna djeung Aswatama, nu ger.rs elirrE; t
humarEgung, ti Sokalima barudal.

I
) Aos ,.Mahabarata" e
125

O Saparantos sami pamit, sami mulih X<a Asti-


t na, |udistira katjarios, miwah opat sa'derekna,
d mulihna ka Amarta, Prabu Kr€sna oge kon-
' dur, geus mulih ka Meralaja.
Sakitu anu digurit, kirang sarEng langkungna
n"rah, ndda hapuntEn nu maos, tamatna ieu re-
kaan, Saptu tabuh sab6las, DesembEr ping
tlrdiuh likur, patpuluh hidii ( 1941). taunna,

TAMAT

0
DAPT|AR NGA}iAN
.\biasa, pandita ejang Pandav"a Ilarcrap.utra, JuCistira
Ual',ati, nagi:ra
s
"A.marta, nagara para Pandawa Kr{sna
*
Aodadawa, tdgal hara-haraeun Dasarata, rarna Kurawa
Ardiuna, Pandawa nomdr tilu Devrabrata, Bisma
;\rdjunawiwaha, buku karangan Dewarrr.tji, buku lalakon Bima
I(anwa Dj;:ga{:nata, Batara Guru
Arlaprabu, saderek Basudewa Diaiadrata, Kalana. Satria
Asmara, Dewa duriat Sindu
-,
Asmara Dahana, buku karangan Djakapitana, Sujudana
Darrnadja Djanaka, Ardjuna
Asti, karuhun Sujudana Dia{h)nawi, Ardjuna
Astina, nagara para Kurawa Djudipati, Aria .-, Bima
Aswatama, putra Dorna Dorangga, gunung tEmpat buta
?Lwangga, nagara Karna Dorna, pandita guru Kurar.r"a *
Bagawan, Sang pa nd it;r Pandawa
Dorna DrEsfadiumEna, patih Amarrta
Ilaju, Dewa angin Drupadi. gcureuha |udistira
Baiuatmadja, Birna Duriuctrna, Sujrrdana
Bajuninda, Bima Dursasana, saderek Sujudana
Baladewa, radja Mandura Dwarakar, .nagara Krdsrra
BarakEling, nagara Djajadrata Ga<liahrvaia, Astina
Bandjardjumuf, kadipaten Dur- Gauda-\Mastratmadja, Bima
sasana G'.lru, Batara Maha Maha
Bang Bintutu Adii, sindjang Derl'a
-, -,
Bima Xndra, sdsdpuh para Derva
Barata, luluhur Kurawa djg Indrataaaja, Ardjuna
Pandawa |amuna, walungan di India
Basudewa, rama Baladewa fudistira, radja Amarta
Bima, Pandawa nom'6r dua Kala, Batara *, raksasa ka'
Bimasutii, buku Dewarutji-Bali Derx'an
Bisma, kapi ejang l(urawa djg Karna, Adipati Arr"'angga
Pandawa Karpini (K€rpini), geuretth:t
Eurisrawa, putra Salja Dorne u
Eratasena, Bima Kawi, basa di pulo Diarva ba-
Danaodjaia, Ardjuna heula
Darnudii, ]udistira Kiriti,
Arciluna
f)armakususrah, Judistira Xonrbajana, Dorna n
rj
Kcntea, ]udistira Pantjala, nagara Drupada
\ Knesna, radja Daruati Fartao Ardjuna
I Kumb,alwali, Ardjuna Fawanasuta, Bima
t,| Kuntadi, Ardjuna Pawitra, tjai kahuripan
I
Kunti, ibu Judistira, Bima, Ar- Pinten, Nakula
djuna Pramesti, Batara Guru
t' Kuntibodja, rama Basude'r'a Rama, Batara Pangeran
Kuntisuta, Ardjuna Ayodya
Ktrawa, Sujudana katut sade- Rukmakalan Baju djadi buta
rekna Rukmuka, Indra djadi b,uta
Kuru, karuhun Kurawa Sadewa, Pandarra bungsuna
Kurunata Sujudana Sakuni, patih Astina
Kurupati, Sujudana Sanfanu, karuhun Kurall'a djg
Kusurnadilaga, Biina Pandar';a
Kusumaluda, Bima S€.miadii, |udistira
Larvanasagara, laut Hindia (?) Sene, Bima
Madrim, ibu Nakula- Saderra Sindukalangan, Djajadrata
Madukara, Satria Ardjuna Sokalirna, depok Dorna
-, karangan
Mahabarata, buku Sujudana, radja Astina
Abiasa Sumadilaga, Bima
MaharEsi Sang Subadra, garwa Ardjuna
-, Dorna
l!tra(n)dura, nagara Baiadewa Suralaja, tdmpat Dewa
ldarutsuta, Bima Surialaga, Ardjuna
f,tleralaja, dajeuh nagara Darv'ati Tabla-Kantlana, sindjang Bima
Mintaraga, rekaan Ardjunawi- Tangsen, Sadewa
waha Tlindepura, Aria *, Dursasana
Munggul'Pawdnang, Satria Tiptaning, Ardjuna
Bima -, Tjitranggada, karuhun Pandawa/
Idakula, Pandawa nornEr opat Kurawa
l{awarutji, buku Dewarutti di l.Igrasena, saderek Basudewa
peuntas LIna, geureuha Batara Guru
I{imburnawa, oraj naga Widjaja kusuma, k6mbang ka-
Falguna, Ardjuna huripan
Pamadir, Ardluna \Midure, kapi ejang Kurawa/
Pandawa, Judistira djg saderekna Panclarva
Xlandu, rama Pandawa Wdrkridara, Bima
Fancluatrnadja, Bima \4riku, Sang Dorna
IJ Fanclusr:nu, ]udistira -, Matsyapati
'Wira{a, nagara
Fandus6fa, Ardjuna \llFisnrr, Deq'a nu nitis ka Kr€sna

l)
BUKU-tsUKU KARANGAN, REKAAN (
ATAWA SARUNGSUI!{AN t
M.A. S A L Nd U N I

KAI,UAT{AN BALAI PLISTAKA

Tllung Wanara
Ekalaja Palastra
Mundinglaja
Goda Rantjana
As'mara Dahana
Mintaraga
Padalangan Di Pasundan
Dewarutji
Mahabarata
Gogoda Ka Nu Ngarora
Pantjawarna
Sisindiran

DJAWATAN PNR.I.ENGKAPAN DAN BANGIjNAN


P. P. K. BAE{AGIAN I}ENDJ{.IA,I",4,F{
T}JAI,AN NUSAI'ITARA 19 DJA.KARTA t
/
I
t

t.
+

n
f

lt
l.

You might also like