ISTORIOGRAFIJA

Historiography

Dr Gordana KRIVOKAPI]-JOVI]
Institut za noviju istoriju Srbije
Beograd

DVA PRISTUPA BALKANSKOM I JUGOSLOVENSKOM

PROSTORU: UPOTREBA FRANCUSKIH IZVORA KOD
MARIJE TODOROVE I TRAJANA STOJANOVI]A

Knjige Trajana Stojanovi}a Balkanski svetovi. Prva i poslednja Evropa

(Equilibrium – Beograd, 1997, 520) i Marije Todorove Imaginarni Balkan, (BIGZ
– Beograd, 1999, 444) su imale velikog odjeka u nau~noj i {iroj javnosti, poseb-
no onoj koja se bavi ili zanima za balkanske studije. One su na neki na~in
vrhunac u nau~ni~kim i profesorskim karijerama oba autora; rezultat su obimnih
i razvijenih istra`iva~kih i analiti~kih napora (i koncepcija) balkanske istorije,
iza kojih stoje i odre|ena filozofska i teorijska polazi{ta, koja ih i ~ine osobenim
i originalnim delima. Ta dela su svom snagom i „na velika vrata” uvela balkan-
ske teme i sadr`aje u novije svetske istoriografske tokove, pre svega osobenim
navedenim teorijskim, metodolo{kim, istra`iva~kim i analiti~kim pristupom, i to
u trenutku kada je na Balkanu goreo jedan krvavi etni~ki sukob, koji je svojim
razli~itim stranama, bio u `i`i svetskog interesovanja, medijskog i svakog dru-
gog, i koji je isprovocirao obilje smislenih i besmislenih reagovanja i delovanja.
U ovim dvema knjigama se o~evidno susre}u, {to spontano {to namerno, dva
toka koja ina~e nemaju nikakve veze jedan sa drugim, dva nau~na napora da se
razume istorija jednog prostora i ljudi u njemu, i novonastale svetske okolnosti
oko Balkana spojene sa novim doga|anjima na njemu. Knjige su tako, jedno-
stavno re~eno, „pogodile trenutak” i dobile na zna~aju i smislu, a njihov }e se
uticaj na istorijsku nauku i istoriografiju izvesno i dalje nastaviti, u smislu
ugledanja na prepoznatljiv kvalitet i zna~aj postignu}a.
Ako se izuzme osnovna ~injenica da se obe knjige bave balkanskim
prostorom u vi{evekovnom, ili vi{emilenijumskom rasponu, i okolnosti koje bi
se mogle videti i kao trivijalne (poreklo oba autora sa podrazumevaju}im zna-
njima koja proisti~u iz toga, emocije prema ljudima i prostoru koje su o~evidne,

239
TOKOVI ISTORIJE 1-2/2006.

klasi~ne profesorsko-nau~ni~ke karijere), te{ko da bi se i{ta dublje i zna~ajno

moglo na}i kao zajedni~ko za njih, uklju~uju}i i ~injenicu da se autori i ne citi-
raju uzajamno (mada se nalaze u spiskovima literatura jedan kod drugoga). To
je kod Stojanovi}a neobi~no imaju}i u vidu da stavlja do znanja da poznaje
radove Todorove, a kod Todorove bi se moglo re}i da ona i nije bila u obavezi
da citira ni tako zna~ajan opus o Balkanu kao {to je Stojanovi}ev, s obzirom na
to kakav teorijsko-metodolo{ki koncept sledi.
Bitno su razli~ita ne samo polazi{ta oba dela, kao i na~in njihove reali-
zacije, ve} naro~ito op{ti i posebni doma{aji, postignu}a ove dve knjige. Narav-
no, moglo bi se odmah re}i, ve} na osnovu prvog pore|enja, da Stojanovi}ev
pristup i delo, sa svojim istra`iva~kim konceptom koji proisti~e iz teorijsko-
-metodolo{kog modela „totalne istorije”, a koji se zapravo zasniva na neverovat-
no dobrom poznavanju istorijskih izvora i procesa, uklju~uje istra`iva~ki i sa-
dr`ajno delo Marije Todorove, i na neki na~in, i uz neke ograde, to bi moglo da
stoji. Me|utim, ako stavimo u prvi plan njihov osnovni napor, te`nju (koja pro-
isti~e iz njihovih {irih koncepcija): da pomo}u pro{losti objasne savremenost
odnosno savremena doga|anja, (da poka`u kako problemi iz pro{losti uti~u na
sada{nje probleme), da poka`u da se na Balkanu uvek iznova susre}u njegova
pro{lost, sada{njost i budu}nost, da se pro{lost vra}a kao deo nerealizovanih
nadanja i neprevazi|enih slabosti pro{losti, onda to i nije tako, onda ta dva sa-
dr`aja vi{e idu jedan uz drugi, jedan pored drugoga, i zasebno doprinose jednom
celovitijem razumevanju Balkana. Trajan Stojanovi} predstavlja istoriju Balkana
kao istoriju (malih balkanskih) naroda, i premda priznaje zna~aj ratova i dr`ava,
to je su{tinski istorija malih lokalnih kultura i susretanja suprotstavljenih civi-
lizacija, odnosno velikih kultura oli~enih u velikim imperijama i dr`avama (Oto-
mansko carstvo, Habzbur{ko carstvo, Rusko carstvo, Britanska imperija i Fran-
cusko kraljevstvo/carstvo i Francuska republika). S druge strane, Todorova se
bavi slikom i percepcijom Balkana kako su ga videli i razumevali pojedinci (iz
tzv. velikih kultura odnosno civilizacija) koji su putovali i boravili na njemu.
Zatim, ona se bavi ideolo{ko-politi~kom stavovima koji su nastali kao posledi-
ca uticaja tih slika i predstava u odre|enim sredinama, kulturama (anglo-sakson-
skoj, germanskoj, ruskoj i romanskoj, odnosno francuskoj i italijanskoj). Poku-
{avaju}i da defini{e ono {to zove „balkanizmom”, balkanskom idejom, i to kroz
„zami{ljanje Balkana” („imagining the Balakans”), ona ga poredi sa i suprot-
stavlja idejama Srednje Evrope i orijentalizma, Pri tom joj izmi~e razumevanje
jugoslovenske ideje, kao one ideje koja je tra`ila sklad sa idejom Srednje Evrope
i „balkanskom idejom”. Daleko je ubedljivije tuma~enje percepcije i recepcije
Balkana kada se ono sagledava kroz dihotomiju Istok – Zapad. I premda se ona
ne bavi poreklom, smislom i zna~ajem te dihotomije u njenoj vezi sa balkan-
skom idejom, ona daje zna~ajna obja{njenja ideolo{ko-politi~kih pokreta, zao-
denutih u kulturu, kao {to su filhelenizam, turkofilstvo, slovenofilstvo, i konkret-

240
G KRIVOKAPI]-JOVI] Dva pristupa balkanskom i jugoslovenskom prostoru ...

nih politi~ko-vojnih pitanja kako ih formuli{e evropska diplomatija i vojno-stra-

te{ki interesi pojedinih zemalja (isto~no pitanje i npr. jugoslovensko pitanje i
njegovi derivati).
Dakle, dok Stojanovi} u naj{irem mogu}em krugu izvora (koji ogromnim
delom uklju~uju i putopisce i ostale namernike koje Todorova identifikuje i ~iju
percepciju i potonju recepciju Balkana opisuje i tuma~i), otkriva najdublje (pa sve
pli}e i pli}e) slojeve desetomilenijumskog postojanja kultura na balkanskom tlu,
slojeve suprotstavljenih civilizacija koje su se tim prostorom {irile, dotle Todo-
rova hvata efemerne ili trajnije odjeke (formiranje i uticaj na javno mnenje) ili
posledice (uticaj na diplomatsko-politi~ke krugove) manje ili vi{e studioznih per-
cepcija Balkana. Ona zapravo ispituje ne samo „unutra{nju strukturu” percepcije
(obrasci percepcije), ili percepciju „iznutra”, nego i oblikovanje ne~ega {to bismo
mogli da nazovemo nadgradnjom kroz proces recepcije, nadgradnjom u {irokom
rasponu od izazvanih emocija do moralnih stavova i manjih ili ve}ih ideolo{kih
konstrukcija, zavisno od tipa posredovanja u celoj toj proceduri.
Za razumevanje (osnovno i slo`enije) teksta Marije Todorove neobi~no
je korisno i va`no obja{njenje koje ona daje o svom eklekti~kom „Hotelu Kvi-
lu”, {to je metafora Meri Daglas za „visoku teoriju”. Todorova re|a niz imena
teoreti~ara ~ije je korisne pojmove prihvatila i primenila, a koji su po njenom
vlastitom priznanju arikulisali i re{avali mnoge njene sumnje: Ernest Gelner,
Erik Hobsbom, Benedikt Anderson, Tom Nern i njihova bogata razmena ideja o
nacionlizmu, modernizmu i „konstruisanju tradicije”;1 radovi o fenomenologiji
drugosti i stvaranju stereotipa;2 Ervin Gofman i njegov rad o `igosanju (uz to i
„{iroka i plodna diskusija” koju je on izazvao me|u sledbenicima); zatim Meri
Daglas sa svojim sveobuhvatnim razmi{ljanjima o kulturi, objektivnosti, skepti-
cizmu, sklonosti ka kleveti, liminalnosti;3 tako|e brojna literatura o marginal-
nosti; celokupna postkolonijalisti~ka struja autora literature koja ju je naterala da
uz pomo} Arifa Dirlika i Aijaza Ahmada sebi jasnije formuli{e skepsu i nesla-
ganje sa njima; zatim Frederik D`ejmison i njegovi op{ti pogledi o „eri multina-
cionalnog kapitala” i globalne ameri~ke kulture postmodernizma; najnovija li-
teratura o imperiji i imperijalizmu R. Kebnera, H. D. [mita i V. J. Momzena;
razmi{ljanja Pjera Burdjea o opisivanju, propisivanju i prikazivanju, o politi-
~kom efektu „imenovanja”; novi radovi o taksonomiji (kategorijama, imenova-

1 Kod nas je u ediciji Biblioteka XX vek objavljena knjiga Izmi{ljanje tradicije, Erika Hobsboma
i Terensa Rejnd`era (ed.), Beograd, 2002, str. 461. Ranije je prevedena Hobsbomova knjiga
Nacije i nacionalizam od 1780. Program, mit, stvarnost, Filip Vi{nji} – Beograd, 1996, str. 232,
(Edicija Libertas).
2 Biblioteka XX vek je 1994. objavila prevod knjige Cvetana Todorova Mi i drugi. Francuska
misao o ljudskoj raznolikosti, Beograd, 1994, str. 396.
3 Biblioteka XX vek je tako|e objavila i knjigu Meri Daglas ^isto i opasno, a SamizdatFreeB92
je objavio prevod njene knjige Kako institucije misle, Beograd, 2001, str. 147.

241
TOKOVI ISTORIJE 1-2/2006.

nju, ozna~avanju, sli~nosti, projekciji); ve} naveliko rabljeni Fukoovi pojmovi

„diskursa” i „znanja kao mo}i”;4 kao i romani Dejvida Lod`a koje smatra izvan-
rednim uvodom u svet kriti~ke teorije, semiotike, metafore, metonimije i ostal-
ih stilskih figura, u svet neprekidnog podmetanja „ozna~enog pod ozna~iva~”.5
Ovaj eklekti~ki teorijsko-pojmovni kompleks/zbir je pobrojan u obimnoj bibli-
ografiji radova od preko 600 naslova, kako je ve} navo|eno u doma}oj i stranoj
nau~noj javnosti. Taj zbir zapravo ~ini dobar deo te bibliografije i najbolja je
potvrda zna~aja koji se pridaje teorijskom i pojmovnom korpusu koji stoji iza
osnovnog sadr`aja knjige ~ine}i njegov integralni deo. Sama autorka ka`e da je
ovaj njen interdisciplinarni projekat podrazumevao „izuzetno detaljno istra`enu
sekundarnu literaturu, kao i {to potpuniji uvid u primarne izvore.”6
Duboka inspiracija ~uvenim delom Edvarda V. Saida Orijentalizam je
sveprisutna na o~evidan na~in, i bez autorkinog upozorenja {ta je i za nju zna~ila
ta knjiga i disput oko nje. Potvr|uju}i tako najbolje Saidove osnovne tvrdnje i
zaklju~ke, Todorova ne bez ironije, ka`e kako joj je na samom po~etku ovoga
njenoga rada savetovano da izbegne direktno intelektualno svrstavanje uz Ed-
varda Saida, kako i na nju ne bi pao teret sve sna`nije kritike njegovih ideja.7
Saidovo delo je, kako u svojim polazi{tima, osnovnoj koncepciji, metodu, i ide-
jama koje donosi, izuzetno originalno. Njegovo obja{njenje vlastitog metoda
polazi od toga da njegovo izlaganje ne zavisi od iscrpnog kataloga tekstova koji
se bave Orijentom, niti od jasno ograni~enog niza tekstova, autora i ideja, koji
svi zajedno obrazuju orijentalisti~ki kanon. „Ki~mu”, izraz koji sam upotreblja-
va, njegove metodolo{ke alternative predstavlja niz istorijskih generalizacija
koje izla`e odmah na po~etku, u Uvodu, i kojima se posle bavi analiti~kije i
detaljnije. Mi bismo ovde izdvojili samo neke od tih istorijskih generalizacija
koje ~ine polazi{te i u razmi{ljanjima Marije Todorove. Said npr. ka`e da se
fenomen orijentalizma koji on prou~ava ne bavi, u principu, podudarno{}u izme-
|u Istoka i Zapada ({to bi se o~ekivalo na osnovu po~etne tvrdnje da je Orijent
kreacija Oksidenta) nego unutra{njom konsistentno{}u orijentalizma i njegovih
ideja o Orijentu, „uprkos svim podudarnostima, ili s one strane svih podudarno-
sti, ili pak uprkos odsustvu podudarnosti sa 'realnim' Orijentom.”8 Zatim misao
(koju on dodu{e uvodi kao „ograni~enje” na Vikoovo izvanredno zapa`anje da
ljudi sami stvaraju svoju istoriju i da mogu da znaju samo ono {to su napravili)
da se ideje, kulture i istorije ne mogu ozbiljno prou~avati ni razumeti a da se
istovremeno ne prou~ava njihova mo}, ili kako on ka`e preciznije njihova kon-

4 Poslednji u nizu prevoda Fukoovih dela je prevod njegovih ~uvenih predavanja na Kole` de
Fransu 1978–1979, pod naslovom Ra|anje biopolitike, Novi Sad, 2005, str. 253.
5 Romani su tako|e prevedeni kod nas.
6 M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd, 1999, str. 7.
7 Isto, str. 9.
8 E. V. Said, Orijentalizam, Beograd, 2000, 478, str. 14.

242
G KRIVOKAPI]-JOVI] Dva pristupa balkanskom i jugoslovenskom prostoru ...

figuracija snage. Po njegovom shvatanju Orijent nije stvoren prosto kao nu`nost
imaginacije, nego je odnos izme|u Oksidenta i Orijenta, odnos snage, dominaci-
je i razli~itih stupnjeva slo`ene hegemonije. On daje zna~aj i postojanju pisaca
kao individualnih instanci me|u autorima koji se bave Orijentom, pored onih
autora koji ~ine podlogu za razmatranje unutra{nje konsistentnosti orijentalizma.
Todorova je u svojim razmi{ljanjima o odnosu balkanizma i orijentalizma pot-
puno na istom tragu, da se i ne istakne {ira nau~na inspiracija koja im je ista.
Nu`no se name}e pitanje ~emu je to konkretno u nastanku njenog dela
poslu`ila toliko obimna i raznovrsna teorijsko-pojmovna literatura: analizi pri-
marnih izvora, analizi kojih to njihovih delova, konceptualizaciji analizom na-
stalih sadr`aja tj. povezivanju raznovrsnih elemenata nastalih analizom, pro{ire-
nju osnovne koceptualizacije putem rezultata analize literature koja je ve} sledi-
la iste ili sli~ne trendove, kao i starije literature koja se bavila: nastankom i {ire-
njem zna~ajnih ideja ili ideologija, pokreta, manjim ili ve}im nacionalno-poli-
ti~kim pitanjma, formiranjem i {irenjem stavova posebno moralnih, fobija tako-
|e. Zaklju~uje se da je to sve bilo u igri, i jo{ mnogo vi{e, i da se za delikatnost
analize ne~ije percepcije i formiranja raznovrsnih stavova (od moralnih do poli-
ti~kih nije dug put) mora dobro povezivati teorijsko znanje sa analiziranim sadr-
`ajem primarnih izvora. Sa stanovi{ta i notornog istori~arskog iskustva sa ra-
znim vrstama istorijskih izvora i sa stanovi{ta sofisticiranih teorijskih razmatra-
nja o istima, putopisna i sli~na literatura se tretira sa puno obazrivosti i kao
izuzetno delikatna. Ona tako|e, u ovom smislu, podle`e apsolutnoj proveri, tzv.
kontroli pomo}u drugih vrsta primarnih izvora. Kod Marije Todorove, i naravno
u radovima predstavnika te struje mi{ljenja i konstruisanja, putopisna literatura
ne samo {to je glavni nego je i jedini primarni izvor, i uop{te nema „ukr{tanja
izvora”, odnosno njihovih sadr`aja koji su analizom dobili druge oblike, nema
provere nikakve vrste. Postoji samo njihova analiza i tuma~enje/interpretacija uz
dodatnu argumentaciju koja poti~e uglavnom iz literature koja se bavi formira-
njem manjih ili ve}ih sistema mi{ljenja, ideologija, moralnih stavova, fobija itd.,
odnosno velikim delom onoga {to ~ini duhovni, intelektualni, uop{te misaoni
sadr`aj jedne kulture ili civilizacije. Ako bismo poku{ali da sistematizujemo u
koje to raznorodne pokrete, od idejnih do onih koji vi{e izra`avaju stanje, ona
sme{ta te „nesigurne izvore” ~ak i kad su primarni i jo{ nesigurnije ili najnesi-
gurnije njihove delove, morali bismo da po~nemo od dihotomije Sever–Jug, pa
ilirsko-tra~kog dvojstva, pa vizantinizma i slovenstva, naravno i pre svega ori-
jentalizma, dihotomije Istok–Zapad, odnosno katoli~anstvo-pravoslavlje, filhe-
lenizma, turkofilstva i slavofilstva (ili slavjanofilstva), panslavizma i pangerma-
nizma, i naravno jo{ kolonijalizma, imperijalizma i fa{izma, da ne spominjemo
sve male balkanske ili pojedina~ne evropske nacionalizme, tradicije, pokrete u
literaturi, umetnosti i kulturi (gde je za Todorovu va`an romantizam, moderna i
postmoderna, ali i drugi pravci). Pisac putopisa i njegov tekst se dvostruko tre-

243
TOKOVI ISTORIJE 1-2/2006.

tiraju, i kao pripadnici (sa svim {to to podrazumeva) odre|ene kulture odnosno
civilizacije i kao tvorci odre|enih emocija, mi{ljenja, stavova o svemu {to je
izvan te kulture ili civilizacije. Kod Todorove, ako je uzmemo za predstavnika
odre|enog tipa pristupa i razmi{ljanja, uslovno re~eno, u istorijskoj nauci, nema
nekog temeljnog kodeksa u moralnom, politi~kom ili nekom filozofskom smislu
koji ~ini referentni sistem za osnovno snala`enje, vrednovanje onoga o ~emu se
govori, za davanje poruke, i kao da zaista i „nema ni~ega izvan teksta”. Sve je
vi|enje, sve je percepcija, ono {to je dato iskazom, tekstom, ~ini zapravo sve. U
ovom impresivnom iskazu, tekstu, stradali su samo oni sadr`aji kojih i nije bilo
u njenim primarnim izvorima, a i neki primarni izvori, {to zbog toga {to nisu
upotrebljeni, {to zbog toga {to mo`da nisu sveobuhvatno sagledavani ili su
mo`da bili gubitni~ka ideologija, kao npr. jugoslovenska ideja, na kojoj se mogla
i {ire i pouzdanije varirati ideja susretanja, pro`imanja, sukobljavanja kultura i
civilizacija (makar kroz vo|enje ratova i pravljenje dr`ava), zatim varirati ideja
Balkana kao mosta izme|u Orijenta i Evrope, izme|u Istoka i Zapada.
Za razliku od Todorove, Stojanovi}ev op{ti pristup, konceptualizacija u
maniru „totalne istorije”, {to je u~io direktno od Brodela sede}i u Parizu po
arhivima i seminarima, metoda u ~ijoj osnovi je stalno traganje za novim izvo-
rima novih istorijskih sadr`aja, novo i{~itavanje starih izvora, pro{irivanje kor-
pusa izvorne gra|e i na literarne/imaginativne tekstove, na „delikatne, neprover-
ljive” delove starih i tih novih izvora, koji se odnose na {irok spektar istorijskih
sadr`aja – daje sasvim druga~ije rezultate. U podlozi op{teg pristupa Trajana
Stojanovi}a je Brodelova ideja, koju je preuzeo od ameri~kih akademskih insti-
tucija i krugova (od kojih je ina~e bio obilato finansiran 50-ih i 60-ih XX veka)
da se op{ti istra`iva~ki okvir mora postaviti na na~in kako se to obavlja u tzv.
area studies (oblastima prou~avanja) po ameri~kim univerzitetima. Brodel je
ve} u tom pravcu bio originalan izradom svoje doktorske teze o Mediteranu i
mediteranskom svetu u epohi Filipa II. Su{tina ove stare ideje u novom ruhu, i
u smislu sabiranja razli~itih sadr`aja i znanja razli~itih disciplina, bila je da isto-
riju i istorijsku nauku stavlja u sredi{te tih istra`iva~kih i intelektualnih napora.
Edvard V. Said kritikuje „orijentalizam” ba{ kao proizvod tih oblasti prou~ava-
nja, naravno u smislu otkrivanja unutra{nje konsistentnosti tog orijentalizma, {to
Todorova poku{ava kada je u pitanju balkanizam. Stojanovi} u svom istra`iva-
nju i spoznavanju Balkana pak maestralno koristi sve prednosti {kole kojoj pri-
pada. Izvanredno poznaje izvore o Balkanu, ~itave arhive u delovima koji se
odnose na Balkan, evropske, svetske i balkanske, pored pisanih poznaje izvan-
redno i materijalne izvore, putopisnu literaturu i {irok spektar drugih razno-
vrsnih izvora. Ukr{tanje izvora, odnosno provera jednih drugima je osnova nje-
govog metoda. Vrlo staro i vrlo konvencionalno u istori~arskom zanatu, {to
Brodelovoj {koli nije palo na pamet da odbaci. Time posti`e maksimalnu pou-
zdanost u re|anju istorijskih ~injenica i uspostavljanju odnosa me|u njima na

244
G KRIVOKAPI]-JOVI] Dva pristupa balkanskom i jugoslovenskom prostoru ...

razli~itim nivoima i u razli~itim slojevima, kroz prostor i vreme. Kako dobro

lu~i balkanske male kulture, balkanske svetove, kroz sva njihova op{ta i poseb-
na obele`ja, ona koja ih vezuju i razdvajaju sa Evropom, Stojanovi} nam se
ukazuje kao vrstan poznavalac evropske istorije, evropskih kultura, evropske
civilizacije, gde i sme{ta Balkan. Koncept „totalne istorije” ne podrazumeva
samo spoznavanje prostora i ljudi na njemu „u totalitetu”, ve} i poznavanje tota-
liteta jednog duboko humanisti~kog do`ivljaja sveta, da bi se {to bolje spoznalo
ono {to ve`e i spaja pojedine njegove celine. Kod Stojanovi}a je jedna takva
celina, Balkan, sagledavana i kroz stvarnost (r e a l i a ) i kroz imaginativno.
Efekat je {iri od spoznavanja problema stvarnosti, on je isto tako duboko spo-
znavanje pro{losti, projekcija budu}nosti.
Posebno mesto i kod jednog i kod drugog autora zauzimaju francuski
izvori, ako tako mo`emo da nazovemo {iroki korpus izvora istra`en po francu-
skim arhivima i bibliotekama, nastao kao proizvod postojanja, rada raznih insti-
tucija francuske dr`ave i dru{tva, delovanja i kreativnosti pripadnika francuske
nacije i kulture. Stojanovi} se suvereno kre}e kroz npr. francuske konzulske
izve{taje i gra|u nastajalu kroz vi{e stole}a na balkanskom prostoru i oko njega,
{to ~ini podlogu sveukupnih njegovih analiza, podlogu za poznavanje su{tinski
va`nih procesa za Balkan i na Balkanu, koje on originalno imenuje, pouzdano i
precizno prati i razlikuje.

245