Μέτρο Haar

Αναλλοίωτα Μέτρα
σε Τοπολογικές Ομάδες και Ομοιογενείς Χώρους

Συμεών Κούτσικος

Τμήμα Μαθηματικών
Πανεπιστήμιο Αθηνών
Φεβρουάριος 2017
Περιεχόμενα
1 Εισαγωγή 5
1.1 Τοπολογικές Ομάδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Δράση Ομάδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 Ομοιογενείς Χώροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2 Μέτρο Haar 8
2.1 Ο ορισμός του μέτρου Haar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.2 Χρήσιμα Θεωρήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3 Ομοιογενείς Χώροι της Ευκλείδειας Γεωμετρίας. 13

3.1 Βασικές Τοπολογικές Ομάδες Μετασχηματισμών . . . . . . . . . . . . . 13
3.2 Πολλαπλότητες Grassmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
3.3 Κατασκευή Αναλλοίωτων Μέτρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

4 Σχετικώς Αναλλοίωτα Μέτρα 24

4.1 Βασικοί Ορισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.2 ΄Ενα Γενικευμένο Θεώρημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

5 Ορισμένα Παραδείγματα και Εφαρμογές 30

2
 Πρόλογος

Το Ολοκλήρωμα Lebesgue στο R, όπως και στον Ευκλείδειο χώρο Rd , χαρακτηρίζεται

από ορισμένες ιδιότητες. Μια εξ΄ αυτών είναι η ιδιότητα του αναλλοίωτου ως προς οποια-
δήποτε μεταφορά. Δηλαδή, αν για μια ολοκληρώσιμη κατά Lebesgue συνάρτηση f : R → R
πάρουμε τη μεταφορά (μετατόπιση) x − t, τότε και η συνάρτηση f (x − t) είναι επίσης ο-
λοκληρώσιμη και ισχύει η σχέση:
Z Z
f (x)dx = f (x − t)dx.

Η ιδιότητα αυτή που χαρακτηρίζει το ολοκλήρωμα Lebesgue, στον Rd , οφείλεται στο γε-
γονός ότι ο χώρος Rd είναι μια τοπικά συμπαγής τοπολογική ομάδα. Γεννάται λοιπόν η
σκέψη, ότι κάθε τοπικά συμπαγής τοπολογική ομάδα θα έχει κάποιο μέτρο ολοκλήρωσης
ώστε το προκύπτον ολοκλήρωμα να είναι αναλλοίωτο κατά τη μεταφορά.

Οι τοπολογικές ομάδες μελετήθηκαν για πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα από
τον Νορβηγό μαθηματικό Sophus Lie. Η θεωρία των τοπολογικών ομάδων αναπτύχθηκε
από το ενδιαφέρον γύρω από το πέμπτο πρόβλημα του Hilbert. Το εν λόγω πρόβλημα α-
σχολείται με τοπικά συμπαγείς τοπολογικές ομάδες, δηλαδή τοπολογικές ομάδες που κάθε
σημείο τους έχει μια συμπαγή περιοχή η οποία είναι ομοιομορφική με κάποιο υποσύνολο
του Ευκλείδειου χώρου Rd . Ο Haar, το 1993 προχώρησε τη θεωρία κάνοντας ένα σημα-
ντικό βήμα. Θεμελίωσε την ύπαρξη και το αναλλοίωτο του μέτρου σε μια τοπικά συμπαγή
τοπολογική ομάδα Hausdorff. Ο John von Neumann σε μια δημοσίευση του το 1936,
σχετική με την Θεωρία Μέτρου, χρησιμοποίησε το θεώρημα του Haar για την επίλυση
του πέμπτου προβλήματος του Hilbert.

Τα αναλλοίωτα μέτρα σε Τοπολογικές Ομάδες και Ομοιογενείς Χώρους είναι γνωστά

και ως μέτρα Haar. Δεδομένου ενός τέτοιου μέτρου µ, είναι διαισθητικά προφανές ότι
κάθε μέτρο cµ, για c ≥ 0, είναι επίσης ένα θετικό, κανονικό μέτρο Borel που είναι αναλ-
λοίωτο στις μεταφορές. Θα δούμε ότι μόνο τέτοιου τύπου μέτρα μπορούν να υπάρχουν και
να έχουν την εν λόγω ιδιότητα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο λέμε ότι το μέτρο
Haar είναι μοναδικό με την ακρίβεια ενός θετικού και σταθερού παράγοντα.

Ξεκινώντας την παρούσα εργασία, αν και θα χρησιμοποιήσουμε πολλές ήδη γνωστές

έννοιες από την Τοπολογία, την Αλγεβρική Τοπολογία και τους Ομοιογενείς Χώρους,
θα εισάγουμε τα απαραίτητα εργαλεία προκειμένου να ορίσουμε το μέτρο Haar. Στη συ-
νέχεια θα αποδείξουμε θεωρήματα, χρήσιμα για την κατασκευή αναλλοίωτων μέτρων σε
διάφορες τοπολογικές ομάδες. Επιπλέον, θα στρέψουμε το ενδιαφέρον μας σε μια ασθε-
νέστερη έννοια, τα σχετικώς αναλλοίωτα μέτρα και τέλος, θα δούμε διάφορα παραδείγματα
αναλλοίωτων μέτρων και θα αναφέρουμε ορισμένες βασικές εφαρμογές.

3
”...the importance of group theory is not diminished by the modern devel-
opment of differential geometry, on the contrary, this is the only theory that
is in a position to unite the different brances of the latter.”

E. Cartan

4
1 Εισαγωγή
Αρχικά, θα ορίσουμε κάποιες βασικές έννοιες περί τοπολογικών ομάδων και δράσεις
ομάδων και εν συνεχεία θα ασχοληθούμε με τους ομοιογενείς χώρους.

1.1 Τοπολογικές Ομάδες

Γνωρίζουμε ότι τοπολογική ομάδα είναι μια ομάδα G εφοδιασμένη με μια τοπολογία, ως
προς την οποία οι πράξεις της ομάδας είναι συνεχείς. Δηλαδή, ο πολλαπλασιασμός από το
G × G στο G, που ορίζεται από τη σχέση:

(x, y) 7→ xy
και η αντίστροφη εικόνα από το G στο G, που ορίζεται από τη σχέση:

x 7→ x−1 ,
είναι συνεχείς.

Εν γένει, οποιαδήποτε ομάδα G μπορεί να γίνει τοπολογική ομάδα με τη διακριτή τοπο-

λογία, δηλαδή την τοπολογία στην οποία κάθε σύνολο είναι ανοιχτό. Απλά παραδείγματα
τοπολογικών ομάδων εφοδιασμένων με τη συνήθη τοπολογία, αποτελούν η προσθετική
ομάδα των πραγματικών αριθμών (R, +) και η πολλαπλασιαστική ομάδα των πραγματικών
αριθμών (R\{0}, ×).

Ας σημειώσουμε έναν απλό και χρήσιμο:

1.1.1 Ορισμός. ΄Εστω G μια τοπολογική ομάδα, A, B ⊆ G κι έστω x ∈ G. Τότε

ορίζουμε:
Ax = {ax : a ∈ A},

xA = {xa : a ∈ A},

A−1 = {a−1 : a ∈ A},

AB = {ab : a ∈ A, b ∈ B}.
Τέλος, αν κάποιο σύνολο ικανοποιεί την ιδιότητα A = A−1 , τότε θα λέμε ότι το A είναι
συμμετρικό.

Στο εξής, οι τοπολογίες των τοπολογικών ομάδων θα θεωρούνται τοπικά συμπαγείς

και αριθμήσιμες.

5
1.2 Δράση Ομάδας
Η δράση ομάδας σε σύνολο είναι από τα θέματα της ΄Αλγεβρας με τις περισσότερες εφαρ-
μογές τόσο στα Μαθηματικά όσο και σε άλλες Θετικές επιστήμες. Η μελέτη της δράσης
ομάδας στον εαυτό της, φέρνει στην επιφάνεια πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την
ίδια την ομάδα, όπως είναι τα θεωρήματα του Sylow. Τώρα, θα ξεκινήσουμε με ορισμένους
βασικούς ορισμούς της ΄Αλγεβρας που αφορούν τη δράση μιας ομάδας, και αργότερα θα
δούμε την άμεση συσχέτιση τους με το μέτρο του Haar.

1.2.1 Ορισμός. ΄Εστω G, H ομάδες κι έστω φ : G → H μια απεικόνιση. Η φ θα

λέγεται ομομορφισμός αν:

φ(ab) = φ(a)φ(b), ∀a, b ∈ G

Ο ομομορφισμός φ θα καλείται μονομορφισμός αν είναι 1-1, και επιμορφισμός αν είναι επί.

΄Ενας ομομορφισμός είναι ισομορφισμός αν είναι 1-1 και επί. Σε αυτή τη περίπτωση λέμε
ότι οι ομάδες G και H είναι ισόμορφες και γράφουμε G ' H.

1.2.2 Ορισμός. ΄Εστω G ομάδα και X 6= ∅ σύνολο.

1. Μια (αριστερή) δράση της G στο X είναι μια απεικόνιση φ : G × X → X, ώστε

φ(g, x) = gx, με τις ακόλουθες ιδιότητες:

(i) φ(g, φ(g 0 , x)) = φ(gg 0 , x), ∀g, g 0 ∈ G, ∀x ∈ X,

(ii) φ(1G , x) = x, ∀x ∈ X.

Λέμε μάλιστα ότι η ομάδα G δρα στο X. Επιπλέον, η ομάδα G δρα μεταβατικά στο
X, αν για κάθε x, y ∈ X υπάρχει g ∈ G, τέτοιο ώστε y = gx.

Ας παρατηρήσουμε ότι, κάθε αριστερή δράση επάγει δεξιά δράση και αντίστροφα.

2. Ακόμη, ορίζουμε τη σταθεροποιούσα του x ∈ X, ως το σύνολο:

StabG (x) = {g ∈ G : gx = x},

όπου μάλιστα, είναι και υποομάδα της G.

1.2.3 Ορισμός. ΄Εστω G ομάδα, H C G κι έστω G/H η αντίστοιχη ομάδα πηλίκο. Η

απεικόνιση π : G → G/H, που ορίζεται από την σχέση:

g 7→ gH,

είναι συνεχής και επιμορφισμός και ονομάζεται φυσική προβολή.

6
1.3 Ομοιογενείς Χώροι
Στο εξής, το X 6= ∅ θα είναι ένας τοπικά συμπαγής τοπολογικός χώρος με αριθμήσιμη
βάση, ενώ θα συμβολίζουμε με F το σύνολο των κλειστών υποσυνόλων του X.
1.3.1 Ορισμός. ΄Εστω ότι μια τοπολογική ομάδα G δρα στον τοπολογικό χώρο X 6= ∅
μέσω μιας συνεχής απεικόνισης φ. Τότε λέμε ότι η G δρα με συνεχή τρόπο στο X.
1.3.1 Θεώρημα. ΄Εστω F ⊆ F, κι έστω ότι μια ομάδα G δρα με συνεχή τρόπο στο X.
Τότε η απεικόνιση G × F → F, που ορίζεται από τη σχέση:
(g, F ) 7→ gF,
είναι συνεχής.
Απόδειξη. ΄Εστω το σύνολο gF = {gx : x ∈ F }.
Για κάθε g ∈ G, η αμφιμονοσήμαντη απεικόνιση x 7→ gx είναι συνεχής και ομομορφισμός.
΄Επεται ότι gF ∈ F. Κατά συνέπεια, το σύνολο gF ορίζει μια δράση από το G στο F.
΄Εστω τώρα (gi , Fi ) → (g, F ) στο G × F. Θα δείξουμε ότι gi Fi → gF στο F.
Αρχικά, θεωρούμε τυχόν x ∈ gF . Γράφουμε x = gy, y ∈ F . Εφόσον Fi → F στο
F, υπάρχουν yi ∈ Fi , τέτοια ώστε yi → y. Για xi := gi yi , έχουμε ότι xi ∈ gi Fi και
xi → x. Στη συνέχεια θεωρούμε την υπακολουθία (gik Fik )k∈N κι έστω xik = gik yik , όπου
το yik ∈ Fik είναι τέτοιο ώστε xik → x. Τότε yik → y := g −1 x και y ∈ F , και επομένως
x = gy ∈ gF .
1.3.2 Ορισμός. ΄Εστω G μια τοπολογική ομάδα. ΄Ενας ομοιογενής G-χώρος, είναι το
ζεύγος (X, φ) το οποίο ικανοποιεί τις ακόλουθες ιδιότητες: ο X είναι τοπολογικός χώρος,
η απεικόνιση φ : G × X → X δρα μεταβατικά και με συνεχή τρόπο από την G στο X, και
τέλος, η απεικόνιση φ(·, p) είναι (τοπολογικά) ανοικτή για κάθε p ∈ X.
1.3.3 Ορισμός. ΄Εστω G ομάδα, H C G κι έστω G/H η αντίστοιχη ομάδα πηλίκο. Η
απεικόνιση τ : G → G/H, που ορίζεται από την σχέση:
τ (g, aH) := gaH, ∀g ∈ G, aH ∈ G/H,
δρα μεταβατικά και με συνεχή τρόπο από την G στο G/H, και ονομάζεται φυσική δράση
της G στο G/H. Τέλος, το ζεύγος (G/H, τ ), είναι ομοιογενής G-χώρος.
1.3.1 Παρατήρηση. ΄Εστω (X, φ) ένας ομοιογενής G-χώρος, κι ας θέσουμε gp :=
φ(g, p), για οποιοδήποτε p ∈ X. ΄Εχουμε ορίσει τη σταθεροποιούσα του p, ως το σύνολο
Sp = StabG (p) = {g ∈ G : gp = p}, η οποία αποτελεί υποομάδα της G και άρα έχει νόημα
να ορίσουμε την ομάδα πηλίκο G/Sp και την απεικόνιση ψ : G/Sp → X, που ορίζεται από
τη σχέση:
gSp 7→ gp.
Η ψ είναι ομομορφισμός από το G/Sp στο X, με την ιδιότητα ότι ψ(gaSp ) = gψ(aSp )
για κάθε g ∈ G και για κάθε aSp ∈ G/Sp . Με αυτή την έννοια, οι ομοιογενείς G-χώροι
(X, φ) και G/Sp είναι ισομορφικοί. Συνεπώς, κάθε G-χώρος έχει τη μορφή G/H, όπου H
υποομάδα της G, με τη φυσική δράση. Η υποομάδα H είναι κλειστή, αν και μόνο αν, ο
G/H είναι χώρος Hausdorff.

7
2 Μέτρο Haar
2.1 Ο ορισμός του μέτρου Haar
Ξεκινάμε με έναν γενικό:
2.1.1 Ορισμός. ΄Εστω µ ένα μέτρο ορισμένο σε μια ομάδα G, κι έστω A ∈ B(G),
g ∈ G. Τότε:
1. Το µ λέγεται αριστερά αναλλοίωτο αν µ(gA) = µ(A).
2. Το µ λέγεται δεξιά αναλλοίωτο αν µ(Ag) = µ(A).
3. Το µ λέγεται αντίστροφα αναλλοίωτο αν µ(A−1 ) = µ(A).
Εάν το µ πληροί και τις τρεις παραπάνω σχέσεις, τότε λέγεται αναλλοίωτο.
Η συσχέτιση αυτού του ορισμού με όσα έχουν ειπωθεί, φαίνεται στον ακόλουθο:
2.1.2 Ορισμός. ΄Εστω G τοπολογική ομάδα, η οποία δρα με συνεχή τρόπο στον τοπο-
λογικό χώρο X. ΄Ενα μέτρο Borel µ στον X, ονομάζεται αριστερά G-αναλλοίωτο ή απλά
αναλλοίωτο, αν για κάθε A ∈ B(X) και για κάθε g ∈ G, ισχύει η σχέση:
µ(gA) = µ(A).
Ο ορισμός αυτός είναι καλά ορισμένος, καθώς για κάθε g ∈ G, η απεικόνιση x 7→ gx
αποτελεί ομομορφισμό κι επομένως gA ∈ B(X) για οποιοδήποτε A ∈ B(X).

2.1.3 Ορισμός. ΄Ενα αναλλοίωτο μη-μηδενικό μέτρο Borel ορισμένο σε έναν ομοιογενή
και τοπικά συμπαγή χώρο, λέγεται μέτρο Haar.

2.1.1 Παρατήρηση. Οι αναλλοίωτες ιδιότητες του μέτρου, είναι ισοδύναμες με τις

αναλλοίωτες ιδιότητες των ολοκληρωμάτων. Είναι φυσικό λοιπόν, ότι κάποιο αριστερά
αναλλοίωτο μέτρο Borel µ ορισμένο σε μια τοπολογική ομάδα G, θα ικανοποιεί τη σχέση:
Z Z
f (ag)µ(dg) = f (g)µ(dg),
G G

για κάθε a ∈ G και για κάθε μετρήσιμη συνάρτηση f ≥ 0 ορισμένη στο G.

΄Ομοια, ένα δεξιά αναλλοίωτο μέτρο Borel µ, θα ικανοποιεί τη σχέση:
Z Z
f (ga)µ(dg) = f (g)µ(dg),
G G

για κάθε a ∈ G, και το αντίστροφα αναλλοίωτο μέτρο µ, τη σχέση:

Z Z
−1
f (g )µ(dg) = f (g)µ(dg),
G G

όπου η f είναι μη-αρνητική και f ∈ Cc (G), δηλαδή ανήκει στον χώρο των συνεχών
πραγματικών συναρτήσεων με συμπαγή φορέα στη G.

8
2.2 Χρήσιμα Θεωρήματα
Στο σημείο αυτό θα συγκεντρώσουμε ορισμένα θεωρήματα, στα οποία θα στηριχθεί το
κεφάλαιο που αφορά του ομοιογενείς χώρους της Ευκλείδειας Γεωμετρίας. Τα θεωρήμα-
τα αυτά θα διατυπωθούν και θα αποδειχθούν ακριβώς για την υλοποίηση του επόμενου
κεφαλαίου, αλλά οι αποδείξεις αυτών μπορούν και να γενικευτούν.

2.2.1 Θεώρημα. Κάθε αριστερό μέτρο Haar ορισμένο σε μια συμπαγή ομάδα G με
μετρήσιμη βάση, είναι αναλλοίωτο.
Απόδειξη. ΄Εστω ν ένα αριστερό μέτρο Haar ορισμένο σε μια συμπαγή ομάδα G με με-
τρήσιμη βάση. Θα δείξουμε ότι το ν είναι αντίστροφα αναλλοίωτο και δεξιά αναλλοίωτο.
Χωρίς βλάβη της γενικότητας, εφόσον το ν είναι πεπερασμένο σε συμπαγή σύνολα, υπο-
θέτουμε ότι ν(G) = 1.
΄Εστω f ≥ 0 συνεχής συνάρτηση ορισμένη στο G, κι έστω x ∈ G. Τότε:
Z Z Z
−1 −1 −1
f (y x)ν(dy) = f ((x y) ) = f (y −1 )ν(dy). (2.1)
G G G
Χρησιμοποιώντας το θεώρημα του Fubini, έχουμε ότι:
Z Z Z
−1
f (y )ν(dy) = f (y −1 x)ν(dy)ν(dx)
G G G
Z Z
= f (y −1 x)ν(dx)ν(dy)
G G
Z
= f (x)ν(dx),
G

κι επομένως, το μέτρο ν είναι αντίστροφα αναλλοίωτο. Τώρα, χρησιμοποιώντας το γεγονός

αυτό, σε συνδυασμό με τη σχέση (2.1), έχουμε ότι:
Z Z
f (yx)ν(dy) = f (y −1 x)ν(dy)
G G
Z
= f (y −1 )ν(dy)
G
Z
= f (y)ν(dy),
G

δηλαδή το μέτρο ν είναι και δεξιά αναλλοίωτο, και συνεπώς αναλλοίωτο.

Σημείωση. Η απόδειξη θα ήταν όμοια αν το μέτρο ν ήταν δεξί μέτρο Haar.

9
2.2.2 Θεώρημα. ΄Εστω G μια τοπικά συμπαγής ομάδα με μετρήσιμη βάση. ΄Εστω ν
ένα μέτρο Haar, κι έστω µ ένα αριστερό μέτρο Haar ορισμένο στην ομάδα G. Τότε:

µ = cν,

για κάποια σταθερά c.

Απόδειξη. Χρησιμοποιώντας το θεώρημα του Fubini, το αριστερό αναλλοίωτο του μέτρου
µ αλλά και το δεξί και το αντίστροφα αναλλοίωτο του μέτρου ν, για οποιεσδήποτε με-
τρήσιμες συναρτήσεις f, g ≥ 0 που είναι ορισμένες στη G, έχουμε ότι:

Z Z Z Z
f dν gdµ = f (xy)g(y)ν(dx)µ(dy)
G G G G
Z Z
= f (xy)g(y)µ(dy)ν(dx)
G G
Z Z
= f (y)g(x−1 y)µ(dy)ν(dx)
G G
Z Z
= f (y) g(x−1 y)ν(dx)µ(dy)
G G
Z Z
= gdν f dµ,
G G

δηλαδή, Z Z Z Z
f dν gdµ = gdν f dµ. (2.2)
G G G G

Τώρα, εφόσον ν 6= 0, υπάρχει συμπαγές σύνολο A0 ⊂ G θετικού μέτρου, ν(A0 ) > 0.

Για οποιοδήποτε A ∈ B(G), θέτουμε στη σχέση (2.2) f := 1A0 και g := 1A κι έχουμε:

µ(A0 )
ν(A0 )µ(A) = ν(A)µ(A0 ) =⇒ µ(A) = ν(A)
ν(A0 )

δηλαδή µ = cν για c := µ(A0 )/ν(A0 ).

10
2.2.3 Θεώρημα. ΄Εστω μια συμπαγής ομάδα G η οποία δρα με συνεχή τρόπο και με-
ταβατικά σε έναν χώρο Hausdorff E, κι έστω ότι η G και ο E έχουν μετρήσιμη βάση.
΄Εστω ακόμη ν ένα μέτρο Haar ορισμένο στη G, ώστε ν(G) = 1.

΄Εστω λ 6= 0 και µ τοπικά πεπερασμένα μέτρα Borel ορισμένα στο E, κι έστω ότι το
μέτρο λ είναι G-αναλλοίωτο. Τότε:
Z
λ(B)
µ(A ∩ gB)ν(dg) = µ(A) ,
G λ(E)

για κάθε A, B ∈ B(E).

Απόδειξη. ΄Εστω φ η δράση της G στον E, κι έστω x ∈ E. Η απεικόνιση φ(·, x) : G → E,
είναι συνεχής και επί και κατά συνέπεια ο χώρος E είναι συμπαγής κι επιπλέον τα μέτρα
λ και µ πεπερασμένα.
΄Εστω A, B ∈ B(E). Η απεικόνιση (g, x) 7→ g −1 x από το G × E στο E είναι συνεχής και
μετρήσιμη και επομένως η απεικόνιση (g, x) 7→ 1B (g −1 x) είναι μετρήσιμη. Από τη σχέση:
Z Z
µ(A ∩ gB) = 1A∩gB µ(dx) = 1A (x)1B (g −1 x)µ(dx),
E E

έπεται ότι η απεικόνιση g 7→ µ(A ∩ gB) είναι μετρήσιμη. Τώρα, από το θεώρημα του
Fubini, έχουμε ότι:
Z Z Z
µ(A ∩ gB)ν(dg) = 1A (x) 1B (g −1 x)ν(dg)µ(dx). (2.3)
G E G

Παρατηρούμε ότι το ολοκλήρωμα G 1B (g −1 x)ν(dg) δεν εξαρτάται από το x, αφού για

R

κάθε y ∈ E υπάρχει h ∈ G ώστε y = hx και επομένως:

Z Z Z
−1 −1 −1
1B (g y)ν(dg) = 1B ((h g) x)ν(dg) = 1B (g −1 x)ν(dg).
G G G

Συνεπώς, Z Z Z
−1
λ(E) 1B (g x)ν(dg) = 1B (g −1 x)ν(dg)λ(dx)
G E G
Z Z
= 1B (g −1 x)λ(dx)ν(dg)
G E
Z
= λ(gB)ν(dg)
G

= λ(B),
δηλαδή,

11
 Z
λ(B)
1B (g −1 x)ν(dg) = ,
G λ(E)
κι έτσι η σχέση (2.3), παίρνει τη μορφή:

Z Z Z
λ(B) λ(B) λ(B)
µ(A ∩ gB)ν(dg) = 1A (x) µ(dx) = 1A (x)µ(dx) = µ(A) ,
G E λ(E) λ(E) E λ(E)

το οποίο αποδεικνύει τη ζητούμενη σχέση.

2.2.4 Θεώρημα. ΄Εστω μια συμπαγής ομάδα G η οποία δρα με συνεχή τρόπο και με-
ταβατικά σε έναν χώρο Hausdorff E, κι έστω ότι η G και ο E έχουν μετρήσιμη βάση.
΄Εστω ακόμη ν ένα μέτρο Haar ορισμένο στη G, ώστε ν(G) = 1.

Τότε υπάρχει ένα μοναδικό G-αναλλοίωτο μέτρο Borel λ στον E, ώστε λ(E) = 1, το
οποίο ορίζεται από τη σχέση:

λ(B) = ν({g ∈ G : gx0 ∈ B}),

για κάθε B ∈ B(E) και για αυθαίρετο x0 ∈ E.

Απόδειξη. ΄Εστω λ ένα G-αναλλοίωτο μέτρο Borel στον E, έτσι ώστε λ(E) = 1.
Επιλέγουμε κάποιο x0 ∈ E και θεωρούμε το μέτρο Dirac µ = δx0 στο E.
Τότε, σύμφωνα με το θεώρημα (2.2.3), για A := x0 , έχουμε ότι:

λ(B) = ν({g ∈ G : g −1 x0 ∈ B})

για κάθε B ∈ B(E). Συνεπώς, το λ είναι μοναδικό. Αντιστρόφως, αν το λ ορισθεί κατ΄

αυτόν τον τρόπο, είναι φανερό πως είναι G-αναλλοίωτο μέτρο με λ(E) = 1.

Σημείωση. ΄Εστω (X, A) μετρήσιμος χώρος.

Υπενθυμίζουμε ότι το μέτρο Dirac, για x ∈ X και A ∈ A, ορίζεται από τη σχέση:


1, αν x ∈ A
δx (A) =
0, αν x ∈
/ A.

12
3 Ομοιογενείς Χώροι της Ευκλείδειας Γεωμετρίας.
3.1 Βασικές Τοπολογικές Ομάδες Μετασχηματισμών
Στην ενότητα αυτή θα ασχοληθούμε τις ομάδες μετασχηματισμών και τους ομοιογενής
χώρους της Ευκλείδειας Γεωμετρίας. Απώτερος σκοπός μας, είναι να κατασκευάσουμε
μέτρα Haar με στοιχειώδη τρόπο, έχοντας μόνο ως προαπαιτούμενο τη γνώση του μέτρου
Lebesgue και των ιδιοτήτων του.

Ας θεωρήσουμε τρεις ομάδες από αφινικές αμφιμονοσήμαντες απεικονίσεις από τον Rd

στον Rd , την ανελαστική ομάδα κίνησης Gd (ισομετρίες) και τις υποομάδες της: την ομάδα
μεταφοράς Td και την ομάδα στροφής SOd .

Τα στοιχεία της ομάδας μεταφοράς t ∈ Td , είναι απεικονίσεις της μορφής t = tx για

x ∈ Rd , ώστε tx (y) = y + x, όπου το y ∈ Rd . Η απεικόνιση τ : x 7→ tx είναι ισομορφισμός
της ομάδας (Rd , +) πάνω στην ομάδα μεταφοράς Td . Συνεπώς, αφού Td ∼ = Rd , μπορούμε
να ταυτίσουμε την Td με τον Rd , γεγονός που θα χρησιμοποιούμε συχνά στη συνέχεια.
Συγκεκριμένα, μέσω της απεικόνισης τ , η ομάδα Td φέρει την τοπολογία που κληρονόμησε
από τον Rd . Τώρα, εφόσον tx ◦ ty = tx+y και t−1x = t−x , η αντίστροφη απεικόνιση και ο
πολλαπλασιασμός, που ορίζεται μέσω της πράξης της σύνθεσης, είναι συνεχείς συναρτήσεις
και κατά συνέπεια η ομάδα Td είναι τοπολογική ομάδα. Σύμφωνα με τις τοπολογικές
ιδιότητες του Rd , έχουμε το ακόλουθο:
3.1.1 Θεώρημα. Η ομάδα μεταφοράς Td είναι αβελιανή, τοπικά συμπαγής τοπολογική
ομάδα με μετρήσιμη βάση. Η δράση της Td στον Rd είναι συνεχής.
Τα στοιχεία της ομάδας στροφής ϑ ∈ SOd είναι γραμμικές απεικονίσεις από τον Rd
στον Rd , που διατηρούν τον προσανατολισμό και το βαθμωτό γινόμενο, και ονομάζονται
(γνήσιες) στροφές. Κάθε στροφή ϑ αντιπροσωπεύεται από έναν ορθογώνιο πίνακα M (ϑ),
όπου det[M (ϑ)] = 1, με τη συνήθη ορθοκανονική βάση του Rd . Ας θεωρήσουμε τώρα
την ομάδα SO(d) των ορθογώνιων (d, d)-πινάκων με ορίζουσα 1 εφοδιασμένη με τον
πολλαπλασιασμό πινάκων. Η απεικόνιση µ : ϑ 7→ M (ϑ) είναι ισομορφισμός της ομάδας
SOd πάνω στην ομάδα SO(d). Αν ταυτίσουμε ένα (d, d)-πίνακα με μια d2 -άδα, μπορούμε
2
να θεωρήσουμε την SO(d) ως υποσύνολο του Rd , και μέσω αυτής της ταύτισης να ορισθεί
2
η τοπολογία στην SO(d). Το σύνολο αυτό είναι συμπαγές στον Rd , αφού είναι κλειστό
και φραγμένο, εφόσον οι σειρές ενός ορθογώνιου πίνακα είναι κανονικοποιημένες.
Οι απεικονίσεις, (M, N ) 7→ M N από το SO(d) × SO(d) στο SO(d) και, M 7→ M −1
από το SO(d) στο SO(d) είναι συνεχείς. Επομένως και η απεικόνιση (M, x) 7→ M x
από το SO(d) × Rd στον Rd είναι συνεχής, όπου το x θεωρείται ως ένας (d, 1)-πίνακας.
Μεταφέροντας την τοπολογία της SO(d) στην SOd μέσω της απεικόνισης µ−1 , έχουμε το
ακόλουθο:
3.1.2 Θεώρημα. Η ομάδα στροφής SOd είναι συμπαγής τοπολογική ομάδα με μετρήσι-
μη βάση. Η δράση της SOd στον Rd είναι συνεχής.

13
 Τα στοιχεία της ομάδας κίνησης Gd είναι αφινικές απεικονίσεις g : Rd → Rd , που διατη-
ρούν την απόσταση των σημείων και τον προσανατολισμό, και ονομάζονται (ανελαστικές)
κινήσεις. Κάθε κίνηση g ∈ Gd αντιπροσωπεύεται κατά μοναδικό τρόπο ως η σύνθεση μιας
στροφής ϑ ∈ SOd με μια μεταφορά tx ∈ Td , ώστε:

g = tx ◦ ϑ,

ή αλλιώς, gy = ϑy + x, όπου το y ∈ Rd .

Η απεικόνιση γ : Rd × SOd → Gd που ορίζεται από τη σχέση:

(x, ϑ) 7→ tx ◦ ϑ, (3.1)

είναι ισομορφισμός και την χρησιμοποιούμε προκειμένου να μεταφέρουμε την τοπολογία

από το Rd × SOd στο Gd .
Τέλος, σύμφωνα με τα παραπάνω και χρησιμοποιώντας τα θεωρήματα (3.1.1) και (3.1.2)
έπεται άμεσα το ακόλουθο:

3.1.3 Θεώρημα. Η ομάδα κίνησης Gd είναι τοπικά συμπαγής τοπολογική ομάδα με

μετρήσιμη βάση. Η δράση της στον Rd είναι συνεχής.

Σημείωση. Σύμφωνα με τον ορισμό (1.3.2), η μοναδιαία σφαίρα S d−1 είναι προφανώς
ομοιογενής SOd -χώρος.

3.2 Πολλαπλότητες Grassmann

΄Εστω G(d, q) το σύνολο των q-διάστατων γραμμικών υπόχωρων του Rd , κι έστω A(d, q)
το σύνολο των q-διάστατων αφινικών υπόχωρων του Rd , όπου το q ∈ {0, ..., d}. Η φυσική
δράση της SOd στον G(d, q) δίνεται από τη σχέση (ϑ, L) 7→ ϑL := ϑ(L). Ομοίως, η
φυσική δράση της Gd στον A(d, q) δίνεται από τη σχέση (g, E) 7→ gE := g(E).

΄Εστω Lq ένα στοιχείο του σύνολο των q-διάστατων γραμμικών υπόχωρων του Rd , κι
έστω L⊥
q το ορθογώνιο συμπλήρωμα του. Οι απεικονίσεις:

βq : SOd → G(d, q)
(3.2)
ϑ 7→ ϑLq
και
γq : L⊥
q × SOd → A(d, q)
(3.3)
(x, ϑ) 7→ ϑ(Lq + x)
είναι επιμορφισμός (αλλά όχι μονομορφισμός).

14
 Εφοδιάζουμε τα σύνολα G(d, q), A(d, q) με κατάλληλες τοπολογίες για τις οποίες η
απεικονίσεις βq , γq αντίστοιχα, είναι συνεχής. ΄Ετσι, για παράδειγμα, ένα υποσύνολο
A ⊂ A(d, q) είναι ανοικτό, αν και μόνον αν, το γq−1 (A) είναι ανοικτό.
΄Επεται άμεσα το ακόλουθο:
3.2.1 Θεώρημα. Σύμφωνα με τις παραπάνω υποθέσεις:
1. Το G(d, q) είναι συμπαγές κι έχει μετρήσιμη βάση, η απεικόνιση βq είναι ανοικτή,
και η δράση της SOd στον G(d, q) είναι συνεχής και μεταβατική.

2. Το A(d, q) είναι τοπικά συμπαγές κι έχει μετρήσιμη βάση, η απεικόνιση γq είναι

ανοικτή, και η δράση της της Gd στον A(d, q) είναι συνεχής και μεταβατική.
3.2.1 Ορισμός. Οι τοπολογικοί χώροι G(d, q) ονομάζονται πολλαπλότητες Grassmann
ή Grassmannians, και οι χώροι A(d, q) ονομάζονται αφινικοί Grassmannians.
Σημείωση. Εφόσον η SOd δρα μεταβατικά στο G(d, q) και η Gd δρα επίσης μετα-
βατικά στο A(d, q), οι τοπολογίες στο G(d, q) και στο A(d, q), όπως και τα αναλλοίωτα
μέτρα που θα δούμε στη συνέχεια, είναι ανεξάρτητα της επιλογής του υπόχωρου Lq .
Παρατηρούμε ότι, σύμφωνα με το θεώρημα (1.3.1), η απεικόνιση g 7→ gLq από το Gd στο
F(Rd ) και η δράση της ομάδας κίνησης Gd στον χώρο F(Rd ), είναι συνεχείς. Από το
γεγονός αυτό προκύπτει το ακόλουθο:
3.2.2 Θεώρημα. ΄Εστω g ∈ Gd κι έστω C 0 ο χώρος των μη-κενών συμπαγών υποσυ-
νόλων του Rd .
1. Αν A ∈ F(F(Rd )/{∅}), τότε η απεικόνιση:

(g, A) 7→ gA := {gF : F ∈ A}

είναι συνεχής, και

2. Αν ο C 0 είναι εφοδιασμένος με την μετρική Hausdorff , τότε η απεικόνιση:

Gd × C 0 → C 0

(g, C) 7→ gC

είναι επίσης συνεχής.

Απόδειξη. 1. Προκύπτει άμεσα από το θεώρημα (1.3.1), στον χώρο X = F(Rd )/{∅}.

2. ΄Εστω (gi , Ci ) → (g, C) στο Gd × C 0 . Τότε, Ci → C στο (C 0 , δ) και άρα Ci → C

στο F. Από το θεώρημα (1.3.1) έπεται ότι gi Ci → gC στο F. Εφόσον η ακολουθία
(Ci )i∈N είναι ομοιόμορφα φραγμένη και τα gi → g, προκύπτει ότι και η ακολουθία
(gi Ci )i∈N είναι ομοιόμορφα φραγμένη, και συνεπώς gi Ci → gC στο (C 0 , δ).

15
3.3 Κατασκευή Αναλλοίωτων Μέτρων
Θα ξεκινήσουμε με το μέτρο Lebesgue στον Rd και θα κατασκευάσουμε μέτρα μέσω συνε-
χών απεικονίσεων. Θα ελέγχουμε σε κάθε περίπτωση αν οι εικόνες μέσω των μέτρων είναι
τοπικά πεπερασμένες. Αν ωστόσο αυτό είναι φανερό, τότε δεν θα γίνεται ρητή αναφορά.
Τα μέτρα που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια, θα εξαρτώνται από τη διάσταση d του
Rd .
Ας θυμηθούμε τώρα την έννοια του μέτρο Lebesgue λ στον Rd , τις βασικές ιδιότητες του,
αλλά και το ακόλουθο:
3.3.1 Θεώρημα. ΄Εστω C d = [0, 1]d ο μοναδιαίος κύβος στον Rd . Το μέτρο Lebesgue λ
στον Rd , είναι το μόνο μέτρο του Rd που είναι αναλλοίωτο στις μεταφορές και το λ(C d ) = 1.
Εφόσον το μέτρο Lebesgue λ είναι αναλλοίωτο σε ανακλάσεις και κινήσεις, αποτελεί
το μέτρο Haar στον ομοιογενή Gd -χώρο Rd . Θέτοντας κd := λ(B d ) τον όγκο της d-
διάστατης μπάλας, ισχύει ότι:
d
d π2
κd := λ(B ) =
.
Γ 1 + d2

Ας δούμε τώρα, μέσω του μέτρου Lebesgue, την κατασκευή του μέτρου Haar στον
ομοιογενή SOd -χώρο S d−1 , τη μοναδιαία σφαίρα. Ορίζουμε:

 := {ax ∈ Rd : x ∈ A, 0 ≤ a ≤ 1},

για κάθε A ∈ B(S d−1 ). Το Â ∈ B(Rd ) και συνεπώς μπορούμε να ορίσουμε:

σ(A) := dλ(Â).

΄Ετσι έχουμε το πεπερασμένο μέτρο σ στον S d−1 με το οποίο μπορούμε να ορίσουμε ως

ωd := σ(S d−1 ), τον όγκο της μοναδιαίας σφαίρας, και άρα:
d
d−1 2π 2
ωd := σ(S ) = dκd =
.
Γ d2
Εφόσον το μέτρο Lebesgue λ είναι αναλλοίωτο ως προς στροφές, είναι άμεσο πως το
ίδιο θα ισχύει και για το μέτρο σ. ΄Ετσι, αφού το μέτρο Lebesgue λ είναι αναλλοίωτο ως
προς οποιονδήποτε ορθογώνιο μετασχηματισμό της ομάδας O(d), το ίδιο θα ισχύει και για
το μέτρο σ.
3.3.1 Ορισμός. Το μέτρο σ, καλείται σφαιρικό μέτρο Lebesgue.
Σημείωση. Από το θεώρημα (2.2.4) έπεται άμεσα, πως το σ είναι το μόνο αναλλοίωτο
ως προς στροφές μέτρο Borel στη μοναδιαία σφαίρα S d−1 .
Τώρα, θα δούμε πως το σφαιρικό μέτρο Lebesgue, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να
αποδείξουμε την ύπαρξη του μέτρου Haar για την ομάδα στροφής. ΄Εχουμε λοιπόν, το
ακόλουθο:

16
3.3.2 Θεώρημα. Στην ομάδα στροφών SOd , υπάρχει ένα μοναδικό μέτρο Haar ν για
το οποίο το ν(SOd ) = 1.
Απόδειξη. Για να αποδείξουμε την ύπαρξη, ξεκινάμε θέτοντας LId το σύνολο των γραμμι-
κά ανεξάρτητων d-άδων των διανυσμάτων της μοναδιαίας σφαίρας S d−1 και ορίζουμε την
απεικόνιση ψ : LId → SOd ως εξής:
΄Εστω (x1 , ..., xd ) ∈ LId . Μέσω της μεθόδου Gram-Schmidt κανονικοποιούμε το διάνυ-
σμα (x1 , ..., xd ) και προκύπτει μια d-άδα (z1 , ..., zd ). ΄Εστω τώρα (z̄1 , ..., z̄d ) το θετικά
προσανατολισμένο διάνυσμα, για το οποίο z̄i = zi για i = 1, ..., d − 1 και z̄d = zd ή −zd .
Αν συμβολίσουμε με (e1 , ..., ed ) τη συνήθη ορθοκανονική βάση του Rd , τότε υπάρχει μο-
ναδική στροφή ϑ ∈ SOd , που ικανοποιεί τη σχέση ϑei = z̄i , για i = 1, ..., d. Ορίζουμε
λοιπόν, ψ(x1 , ..., xd ) := ϑ.
Για την ακρίβεια, έχουμε zi = yi /kyi k με y1 = x1 και
k−1
X yj
y k = xk − hxk , yk i , k = 2, ..., d.
j=1
kyj k2

Αν ρ ∈ SOd είναι μια στροφή κι αν η d-άδα (x1 , ..., xd ) ∈ LId μετατραπεί σε (z1 , ..., zd )
και στη συνέχεια σε (z̄1 , ..., z̄d ), μέσω της παραπάνω διαδικασίας, τότε η d-άδα (ρx1 , ..., ρxd ),
θα μετατραπεί σε (ρz1 , ..., ρzd ) και στη συνέχεια σε (ρz̄1 , ..., ρz̄d ). Κατά συνέπεια, έχουμε
ότι:
ψ(ρx1 , ..., ρxd ) = ρψ(x1 , ..., xd ). (3.4)

Για (x1 , ..., xd ) ∈ (S d−1 )d /LId , ορίζουμε ψ(x1 , ..., xd ) := id. Για το μέτρο γινόμενο:

σ d := σ ⊗ ... ⊗ σ ,
| {z }
d

το σύνολο (S d−1 )d /LId έχει μέτρο μηδέν. Συνεπώς για κάθε ρ ∈ SOd η ισότητα (3.4)
ισχύει σ d -σχεδόν παντού. Η απεικόνιση ψ : (S d−1 )d → SOd είναι μετρήσιμη, αφού το LId
είναι ανοικτό και η απεικόνιση αυτή είναι συνεχής στο LId και σταθερή στο (S d−1 )d /LId .

Τώρα, θα ορίσουμε ν̄ ως την εικόνα του μέτρου σ d μέσω της απεικόνισης ψ, δηλαδή:

ν̄ = ψ(σ d ).

Το μέτρο ν̄ είναι πεπερασμένο στην SOd , και για οποιοδήποτε ρ ∈ SOd και οποιαδήποτε
μετρήσιμη συνάρτηση f ≥ 0, έχουμε ότι:

17
 Z Z
f (ρϑ)ν̄(dϑ) = f (ρψ(x1 , ..., xd ))σ d (d(x1 , ..., xd ))
SOd (S d−1 )d
Z Z
= ··· f (ψ(x1 , ..., xd ))σ(dx1 ) · · · σ(dxd ) (3.5)
S d−1 S d−1
Z
= f (ϑ)ν̄(dϑ),
SOd

όπου χρησιμοποιήσαμε το γεγονός ότι το σφαιρικό μέτρο Lebesgue, είναι αναλλοίωτο ως

προς στροφές. Αποδείξαμε λοιπόν ότι, το μέτρο ν̄ είναι αριστερά αναλλοίωτο και συνεπώς,
σύμφωνα με το θεώρημα (2.2.1), είναι αναλλοίωτο. Τέλος, σημειώνουμε ότι το μέτρο:
ν̄
ν := ,
ν̄(SOd )

είναι επίσης αναλλοίωτο και κανονικοποιημένο και ονομάζεται ως, το κανονικοποιημένο

αναλλοίωτο μέτρο της SOd .
Η μοναδικότητα έπεται άμεσα από το θεώρημα (2.2.2).

Στη συνέχεια θα δώσουμε έναν ορισμό, ώστε να δείξουμε την ύπαρξη ενός υποσυνόλου
της ομάδας στροφής, το οποίο έχει μηδενικό μέτρο ως προς το ν.

3.3.2 Ορισμός. ΄Εστω L, L0 δύο γραμμικοί υπόχωροι του Rd . Λέμε ότι οι L, L0 βρίσκο-
νται:

1. Σε γενική θέση, αν:

dim(L ∩ L0 ) = max{0, dim L + dim L0 − d},

2. Σε ειδική θέση, αν:

lin(L ∪ L0 ) 6= Rd και dim(L ∩ L0 ) > 0.

18
3.3.1 Λήμμα. ΄Εστω L, L0 δύο γραμμικοί υπόχωροι του Rd , κι έστω A ⊂ SOd το σύνολο
των στροφών ϑ για τις οποίες οι L και ϑL0 είναι σε ειδική θέση. Τότε το ν(A) = 0.
Απόδειξη. Αρχικά υποθέτουμε ότι dim L + dim L0 < d, γιατί αλλιώς περνάμε στα ορθο-
γώνια συμπληρώματα. ΄Εστω v1 , ..., vm ορθογώνια βάση του L0 κι έστω Li := lin{v1 , ..., vi },
για i = 1, ..., m και L0 := {0}. Τότε:
m
!
[
ν({ϑ ∈ SOd : dim(L ∩ ϑL0 ) > 0}) = ν {ϑ ∈ SOd : dim(L ∩ ϑLi−1 ) = 0, dim(L ∩ ϑLi ) > 0}
i=1

m
X
= ν({ϑ ∈ SOd : ϑvi ∈ lin(L ∪ ϑLi−1 )}).
i=1

Αρκεί λοιπόν να δείξουμε πως κάθε όρος του αθροίσματος ισούται με μηδέν. Ας σταθε-
ροποιήσουμε κάποιο i ∈ {1, ..., m} κι ας θέσουμε:
M (ϑ) := lin(L ∪ ϑLi−1 ),

H := Li−1 ∩ S d−1 ,

H 0 := L⊥
i−1 ∩ S
d−1
.
√
Για οποιοδήποτε x ∈ S d−1 /(H ∪ H 0 ), υπάρχει μοναδική ανάλυση του x = tv + 1 − t2 x0 ,
όπου v ∈ H, x0 ∈ H 0 και t ∈ (0, 1). Εφόσον ϑv ∈ M (ϑ) για v ∈ H, έχουμε ότι, το
ϑx ∈ M (ϑ), αν και μόνον αν, ϑx0 ∈ M (ϑ). Επιπλέον, για το x0 ∈ H 0 υπάρχει μοναδική
στροφή ρx ∈ SOd με ρx vi = x0 και ρx Li−1 = Li−1 . ΄Ετσι, χρησιμοποιώντας το αναλλοίωτο
του μέτρου ν, έχουμε ότι:
ν({ϑ ∈ SOd : ϑx ∈ M (ϑ)}) = ν({ϑ ∈ SOd : ϑx0 ∈ M (ϑ)})

= ν({ϑ ∈ SOd : ϑρx vi ∈ M (ϑρx )})

= ν({ϑ ∈ SOd : ϑvi ∈ M (ϑ)}).

Τέλος, ολοκληρώνοντας με το σφαιρικό μέτρο Lebesgue, και χρησιμοποιώντας το θεώρημα
του Fubini, έπεται ότι:
Z
d−1
σ(S )ν({ϑ ∈ SOd : ϑvi ∈ M (ϑ)}) = ν({ϑ ∈ SOd : ϑx ∈ M (ϑ)})σ(dx)
S d−1 /(H∪H 0 )
Z Z
= 1M (ϑ) (ϑx)σ(dx)ν(dϑ)
SOd S d−1 /(H∪H 0 )

= 0,
αφού dim M (ϑ) ≤ dim L + i − 1 ≤ d − 1, κι επομένως το ν(A) = 0.

19
 Τώρα με τη βοήθεια των αναλλοίωτων μέτρων λ και σ, μπορούμε να κατασκευάσουμε
το μέτρο Haar στην ομάδα κίνησης Gd . ΄Ομως, εφόσον η Gd δεν είναι συμπαγής, ένα αναλ-
λοίωτο μέτρο µ στην ορισμένο στην ομάδα κίνησης, δεν θα μπορούσε να είναι πεπερασμένο.
Κι έτσι, αντί να κανονικοποιήσουμε το μέτρο µ, ορίζουμε το σύνολο A0 := γ(C d × SOd )
και απαιτούμε το µ(A0 ) = 1. ΄Εχουμε το ακόλουθο:

3.3.3 Θεώρημα. Στην ομάδα κίνησης Gd υπάρχει ένα μέτρο Haar µ για το οποίο
µ(A0 ) = 1.
Απόδειξη. Ας θεωρήσουμε τον ομομορφισμό γ : Rd × SOd → Gd όπως στη σχέση (3.1)
κι ας ορίσουμε ως µ την εικόνα του μέτρου γινόμενο λ ⊗ ν μέσω της απεικόνισης γ. Τότε
το μέτρο µ είναι ένα Borel μέτρο για το οποίο το µ(γ(C d × SOd )) = λ(C d )ν(SOd ) = 1.
Θα δείξουμε ότι το μέτρο µ είναι αριστερά αναλλοίωτο. Για τον λόγο αυτό, θεωρούμε ένα
g 0 ∈ Gd και μια f ≥ 0 συνεχή συνάρτηση στην Gd . Θέτοντας g 0 = γ(t0 , ϑ0 ), έχουμε:
Z Z Z
0
f (g g)µ(dg) = f (γ(t0 , ϑ0 )γ(t, ϑ))λ(dt)ν(dϑ)
Gd SOd Rd
Z Z
= f (γ(t0 + ϑ0 t, ϑ0 ϑ))λ(dt)ν(dϑ)
SOd Rd
Z Z
= f (γ(t, ϑ))λ(dt)ν(dϑ)
SOd Rd
Z
= f (g)µ(dg),
Gd

όπου χρησιμοποιήσαμε το αναλλοίωτο του μέτρου ν και ότι το μέτρο λ είναι αναλλοίωτο
ως προς κινήσεις. Κατά συνέπεια, το μέτρο µ είναι αριστερά αναλλοίωτο. Ανάλογα, το
αριστερό αναλλοίωτο του µ προκύπτει από το αριστερό αναλλοίωτο του ν μέσω της σχέσης:
Z Z Z
0
f (gg )µ(dg) = f (γ(t + ϑt0 , ϑϑ0 ))λ(dt)ν(dϑ)
Gd SOd Rd
Z Z
= f (γ(t, ϑ))λ(dt)ν(dϑ)
SOd Rd
Z
= f (g)µ(dg),
Gd

20
 και το αντίστροφα αναλλοίωτο του µ προκύπτει από το αντίστροφα αναλλοίωτο του ν
μέσω της σχέσης:
Z Z Z
−1
f (g )µ(dg) = f (γ(−ϑ−1 t, ϑ−1 ))λ(dt)ν(dϑ)
Gd SOd Rd
Z Z
= f (γ(t, ϑ))λ(dt)ν(dϑ)
SOd Rd
Z
= f (g)µ(dg).
Gd

Επομένως, το μέτρο µ είναι αναλλοίωτο.

Σημείωση. Το μέτρο µ είναι το μόνο αριστερό μέτρο Haar στην ομάδα Gd , λόγω
του θεωρήματος (2.2.2).

Στο σημείο αυτό, θα ασχοληθούμε με τα αναλλοίωτα μέτρα στις πολλαπλότητες Grass-

mannian και στους αφινικούς Grassmannian. Στους G(d, q) και A(d, q), μερικοί από τους
μετασχηματισμούς ομάδων δρουν με συνεχή τρόπο, όπως για παράδειγμα στο A(d, q) οι
ομάδες Td , SOd και Gd . Μόνο οι δράσεις της Gd στο A(d, q) και της SOd στο G(d, q) είναι
μεταβατικές. Συνεπώς, ένα αναλλοίωτο μέτρο στο A(d, q) είναι Gd -αναλλοίωτο στο A(d, q)
ως προς οποιαδήποτε κίνηση και, ένα αναλλοίωτο μέτρο στο G(d, q) είναι SOd -αναλλοίωτο
ως προς οποιαδήποτε στροφή.

3.3.4 Θεώρημα. Στο G(d, q) υπάρχει ένα μοναδικό μέτρο Haar νq , για το οποίο το
νq (G(d, q)) = 1.

Το θεώρημα αυτό αποτελεί μια ειδική περίπτωση του θεωρήματος (2.2.4). Ας σημει-
ώσουμε πως το μέτρο νq είναι η εικόνα του μέτρου ν μέσω της απεικόνισης βq .

Για τον αντίστοιχο ισχυρισμό στο A(d, q), απαιτείται κανονικοποίηση σε κατάλληλο
συμπαγές σύνολο Aq0 . Επιλέγουμε:

Aq0 := {E ∈ A(d, q) : E ∩ B q 6= ∅}.

21
3.3.5 Θεώρημα. Στο A(d, q) υπάρχει ένα μοναδικό μέτρο Haar µq , για το οποίο το
µq (Aq0 ) = κd−q . Επιπλέον, για κάθε μετρήσιμη συνάρτηση f ≥ 0 στο A(d, q), ισχύει ότι:
Z Z Z
f dµq = f (L + y)λd−q (dy)νq (dL) (3.6)
A(d,q) G(d,q) L⊥

Απόδειξη. Αρχικά, ορίζουμε:

µq := γq (λd−q ⊗ ν).
Αν κάποιο A ⊂ A(d, q) είναι συμπαγές, τότε τα σύνολα:

γq ({x ∈ L⊥
q : kxk < k} × SOd ), k ∈ N,

αποτελούν μια ανοικτή κάλυψη του A, και συνεπώς το A περιέχεται σε κάποιο από αυτά
τα σύνολα. Επομένως, µq (A) < ∞.
΄Εστω g = γ(x, ϑ) ∈ Gd κι έστω f ≥ 0 μια μετρήσιμη συνάρτηση στο A(d, q). Συμβο-
λίζοντας με Π την ορθογώνια προβολή του L⊥q , έχουμε ότι:
Z Z Z
f (gE)µq (dE) = f (gρ(Lq + y))λd−q (dy)ν(dρ)
A(d,q) SOd L⊥
q

Z Z
= f (ϑρ(Lq + y + Π(ρ−1 ϑ−1 x)))λd−q (dy)ν(dρ)
SOd L⊥
q

Z Z
= f (ϑρ(Lq + y))λd−q (dy)ν(dρ)
SOd L⊥
q

Z Z
= f (ρ(Lq + y))λd−q (dy)ν(dρ)
SOd L⊥
q

Z
= f (E)µq (dE),
A(d,q)

όπου χρησιμοποιήσαμε τις ιδιότητες από το αναλλοίωτο του λd−q και του ν.
΄Ετσι, προκύπτει το αναλλοίωτο του μέτρου µq .

Παρατηρούμε ότι:
Z Z Z
f dµq = f (ρ(Lq + y))λd−q (dy)ν(dρ)
A(d,q) SOd L⊥
q

Z Z
= f (ρLq + y))λd−q (dy)ν(dρ),
SOd (ρLq )⊥

22
 απ΄ όπου έπεται η σχέση (3.6), αφού το μέτρο νq είναι η εικόνα του μέτρου ν μέσω της
απεικόνισης βq .
Από τη μορφή της σχέσης (3.6), συμπεραίνουμε ότι το μέτρο µq δεν εξαρτάται από την
επιλογή του υπόχωρου Lq και ότι µq (Aq0 ) = κd−q .
Μένει να δείξουμε την μοναδικότητα, και γι΄ αυτό τον λόγο, θεωρούμε πως υπάρχει ένα
άλλο μέτρο Haar τ στο A(d, q). Θα δείξουμε ότι τ = cµq , για κάποια σταθερά c.

΄Εστω G(d, e q)) το ανοικτό σύνολο των L ∈ G(d, q) (αντίστοιχα

e q) (αντίστοιχα A(d,
E ∈ A(d, q)) που τέμνει το L⊥
q σε ακριβώς ένα σημείο. Η απεικόνιση:

δq : L⊥
q × G(d, q) → A(d, q)
e e

(x, L) 7→ L + x,
είναι ομομορφισμός. Για σταθεροποιημένο B ∈ B(G(d, e q)) και οποιοδήποτε A ∈ B(L⊥ ),
q
ορίζουμε η(A) := τ (δq (A × B)). Τότε, το η είναι μέτρο Borel στον L⊥
q , και είναι αναλλο-
ίωτο ως προς μεταφορές. Από το θεώρημα (3.3.1) έχουμε ότι η(A) = λd−q (A)α(B), για
κάποια σταθερά α(B) ≥ 0. Δηλαδή, έχουμε ότι:
τ (δq (A × B)) = λd−q (A)α(B)
για οποιοδήποτε A ∈ B(L⊥
q ) και B ∈ B(G(d, q)). Μέσω αυτής της ισότητας, ορίζεται ένα
e
e q)) και προκύπτει η σχέση δq−1 (τ ) = λd−q ⊗ α. Συνεπώς, για κάθε
μέτρο α στο B(G(d,
μετρήσιμη συνάρτηση f ≥ 0 στο A(d,
e q)), έχουμε ότι:
Z Z Z
f dτ = f (L + x)λd−q (dx)α(dL)
A(d,q)
e G(d,q))
e L⊥
q

Z Z (3.7)
= f (L + y)λd−q (dy)φ(dL),
G(d,q)
e L⊥

e q) μέσω της σχέσης dφ(L) = D(L⊥ , L⊥ )−1 dα(L),

με το μέτρο φ, να ορίζεται στο G(d, q
όπου το D(L⊥q , L⊥
) η απόλυτη τιμή της ορίζουσας της ορθογώνιας προβολής του L⊥
q στο
⊥
L .

΄Εστω τώρα B ∈ B(G(d,

e q)) κι έστω:
B 0 := {L + y : L ∈ B, y ∈ L⊥ ∩ B d }.
Ορίζουμε β(B) := τ (B 0 ) ένα αναλλοίωτο ως προς στροφές πεπερασμένο μέτρο β στο
G(d, q). Σύμφωνα με το θεώρημα (3.3.4) το β είναι πολλαπλάσιο του μέτρου νq . Τώρα,
από τη σχέση (3.7) έπεται ότι τ (B 0 ) = κd−q φ(B), για B ⊂ G(d,
e q). Συνεπώς, υπάρχει
μια σταθερά c για την οποία φ(B) = cνq (B), για όλα τα Borel σύνολα B ⊂ G(d,
e q). Από
τις σχέσεις (3.7) και (3.6) συμπεραίνουμε ότι τ (A) = cµq (A) για όλα τα Borel σύνολα
A ⊂ A(d,
e q). Τέλος, εφόσον το μέτρο µq δεν εξαρτάται από την επιλογή του υπόχωρου
Lq ∈ G(d, q), έπεται ότι τ = cµq .

23
4 Σχετικώς Αναλλοίωτα Μέτρα
4.1 Βασικοί Ορισμοί
Στο κεφάλαιο αυτό θα ορίσουμε μια ασθενέστερη έννοια αναλλοίωτου μέτρου, το σχε-
τικώς αναλλοίωτο μέτρο. Κύριο μέλημα μας είναι να παρουσιάσουμε μια απόδειξη ενός
γενικότερου θεωρήματος μοναδικότητας, που αφορά την ύπαρξη σχετικώς αναλλοίωτων
μέτρων σε τοπικά συμπαγείς ομοιογενείς χώρους. Η εν λόγω απόδειξη, οφείλεται στον
Leopoldo Nachbin.

Στο εξής, υποθέτουμε ότι η G θα είναι μια τοπικά συμπαγής τοπολογική ομάδα και η
H θα είναι μια κλειστή της υποομάδα. Είναι άμεσο ότι ο χώρος πηλίκο G/H είναι επίσης
τοπικά συμπαγής. Για το παρόν κεφάλαιο θα υποθέτουμε επιπλέον ότι, οποιοδήποτε μέτρο
στη G ή στη G/H, θα είναι πάντα τοπικά πεπερασμένο μέτρο Borel.

Σημείωση. Δεν έχουν όλοι οι τοπικά συμπαγείς ομοιογενείς χώροι μέτρο Haar.
Ας δούμε για παράδειγμα την αφινική ομάδα Gaff του Rd , δηλαδή την ομάδα των αντιστρέψι-
μων αφινικών μετασχηματισμών από το Rd στο Rd . Κάθε αφινικά-αναλλοίωτο μέτρο Borel
στον Rd είναι αναλλοίωτο στις μεταφορές και συνεπώς, αν είναι τοπικά πεπερασμένο, τότε
αποτελεί πολλαπλάσιο του μέτρου Lebesgue λ, το οποίο δεν είναι αφινικά-αναλλοίωτο.
΄Ομως, για g ∈ Gaff και A ∈ B(Rd ), το μέτρο Lebesgue ικανοποιεί τη σχέση:

λ(gA) = | det g|λ(A),

και ο παράγοντας | det g| είναι ανεξάρτητος του A.

Σύμφωνα λοιπόν με τη σημείωση που προηγήθηκε, έχει νόημα να διατυπώσουμε τον

ακόλουθο:

4.1.1 Ορισμός. ΄Ενα μη-μηδενικό μέτρο µ στον ομοιογενή χώρο G/H θα λέγεται
σχετικώς αναλλοίωτο, αν υπάρχει συνάρτηση r : G → R, τέτοια ώστε:

µ(gA) = r(g)µ(A),

για κάθε g ∈ G και A ∈ B(G/H). Η συνάρτηση r καλείται πολλαπλασιαστής του µ.

Σημείωση. Η απεικόνιση r αποτελεί ομομορφισμό από τη G στην πολλαπλασιαστική

ομάδα των θετικών πραγματικών αριθμών (R+ , ·), και μπορεί να δειχθεί πως είναι συνεχής.

24
 Είναι εύλογο να στρέψουμε τώρα την προσοχή μας στα ολοκληρώματα που ορίζονται
μέσω των αναλλοίωτων μέτρων. Εδώ, ένα ολοκλήρωμα σε έναν τοπικά συμπαγή χώρο E,
είναι μια μη-μηδενική θετική γραμμική συνάρτηση στον χώρο Cc (E), δηλαδή στον χώρο
των συνεχών πραγματικών συναρτήσεων με συμπαγή φορέα στη E.

Σημείωση.

1. Αν a ∈ G και f ∈ Cc (G), τότε και το

a · f ∈ Cc (G),

αφού (a · f )(x) := f (a−1 x), για κάθε x ∈ G.

2. Αν a ∈ G και f ∈ Cc (G/H), τότε και το

a · f ∈ Cc (G/H),

αφού (a · f )(xH) := f (a−1 xH), για κάθε x ∈ G.

3. Αν f ∈ Cc (G/H), τότε κάθε μη-μηδενικό μέτρο µ στην G/H επάγει ένα ολοκλήρω-
μα I, μέσω της σχέσης: Z
I(f ) = f dµ.
G/H

4.1.2 Ορισμός. Σύμφωνα με την προηγούμενη σημείωση:

1. Το ολοκλήρωμα I στη G, θα λέγεται αριστερά αναλλοίωτο, αν για κάθε

f ∈ Cc (G), ισχύει η σχέση:
I(a · f ) = I(f )

2. Το ολοκλήρωμα I στη G/H, θα λέγεται αριστερά αναλλοίωτο με πολλαπλασιαστή r,

αν για κάθε f ∈ Cc (G/H) και για κάθε a ∈ G, ισχύει η σχέση:

I(a · f ) = r(a)I(f ).

Σημείωση. Αντίστροφα, το θεώρημα αναπαράστασης του Riesz μας πληροφορεί πως

για κάθε ολοκλήρωμα I στην G/H υπάρχει μοναδικό κανονικό μέτρο Borel µ στην G/H
για το οποίο: Z
I(f ) = f dµ,
G/H

για κάθε f ∈ Cc (G/H).

Επιπλέον, ένα ολοκλήρωμα είναι αριστερά αναλλοίωτο με πολλαπλασιαστή r, αν και μόνον
αν, το ίδιο ισχύει για το αντίστοιχο μέτρο.

25
4.2 ΄Ενα Γενικευμένο Θεώρημα
Στόχος μας στο σημείο αυτό, είναι να δείξουμε ότι σε έναν τοπικά συμπαγή ομοιογενή
χώρο G/H υπάρχει, με την ακρίβεια ενός θετικού και σταθερού παράγοντα, το πολύ ένα
σχετικώς αναλλοίωτο μέτρο με κάποιον πολλαπλασιαστή. Για τον λόγο αυτό θα δούμε
πρώτα μια σχέση που υπάρχει μεταξύ των χώρων Cc (G) και Cc (G/H).

Για κάθε συνάρτηση f ∈ Cc (G), ορίζουμε:

Z
0
f (x) := f (xy)η(dy), για κάθε x ∈ G,
H

όπου το μέτρο η είναι το αριστερό μέτρο Haar στην H.

Η συνάρτηση f 0 είναι σταθερή στα αριστερά σύμπλοκα της H. Πράγματι, αν x ∈ zH, τότε
x = zh για κάποιο h ∈ H και συνεπώς, έχουμε ότι:
Z Z Z
0
f (x) = f (xy)η(dy) = f (zhy)η(dy) = f (zy)η(dy) = f 0 (z).
H H H

Συνεπώς, υπάρχει μοναδική συνάρτηση f + : G/H → R που ικανοποιεί τη σχέση

f 0 (x) = f + (xH) κι επομένως,
Z
+
f (π(x)) = f (xy)η(dy),
H

όπου π η φυσική προβολή. ΄Ετσι, ορίζεται μια γραμμική απεικόνιση f 7→ f + από τον
Cc (G) στον διανυσματικό χώρο των πραγματικών συναρτήσεων στην G/H.

4.2.1 Λήμμα. Η f 7→ f + αντιστοιχεί τον Cc (G) στον Cc (G/H) και είναι επί.
Απόδειξη. ΄Εστω f ∈ Cc (G). Θα δείξουμε πρώτα ότι f + ∈ Cc (G/H). Η f είναι ομοι-
όμορφα συνεχής και συνεπώς η f 0 είναι συνεχής. Εφόσον η απεικόνιση π είναι συνεχής,
έχουμε ότι και η f + είναι συνεχής. Συμβολίζοντας με supp f το στήριγμα της f , έχουμε
ότι, αν f + (xH) 6= 0, υπάρχει ένα στοιχείο y ∈ H, για το οποίο f (xy) 6= 0, δηλαδή
xy ∈ supp f και άρα xH ∈ π(supp f ). Κατά συνέπεια, supp f + ⊂ π(supp f ) κι επομένως
f + ∈ Cc (G/H).

26
 Τώρα, για να δείξουμε ότι η γραμμική απεικόνιση f 7→ f + είναι επί, θεωρούμε στοιχείο
h ∈ Cc (G/H) κι έστω K := supp h. ΄Εστω V μια συμπαγής περιοχή του μοναδιαίου
στοιχείου της G. Για g ∈ G, το σύνολο π(V g) είναι περιοχή του π(g). Εφόσον το K είναι
συμπαγές, υπάρχουν πεπερασμένα στοιχεία g1 , ..., gk ∈ G με:
k
[
K⊂ π(V gj ).
j=1

Τότε, το σύνολο A := (V g1 ∪ ... ∪ V gk ) ∩ π −1 (K), είναι συμπαγές υποσύνολο του G με

την ιδιότητα π(A) = K.

Μπορούμε να επιλέξουμε συνάρτηση u ∈ Cc (G), τέτοια ώστε u(A) = 1 και 0 ≤ u ≤ 1.

Για κάθε z ∈ G/H, ορίζουμε:

 h(z)
, αν u+ (z) 6= 0
ψ(z) := u+ (z)
0, αν u+ (z) = 0.


Τότε, ψu+ = h. Εφόσον το K περιέχεται στο ανοικτό σύνολο {z ∈ G/H : u+ (z) = 0}

και η ψ μηδενίζεται έξω από το K, έπεται ότι η συνάρτηση ψ, είναι συνεχής.

Θέτουμε f := (ψ ◦ π)u ∈ Cc (G) κι έχουμε:

Z
+
f (xH) = f (xy)η(dy)
H
Z
= ψ(xyH)u(xy)η(dy)
H
Z
= ψ(xH) u(xy)η(dy)
H

= h(xH),

κι επομένως f + = h, το οποίο αποδεικνύει το ζητούμενο.

Φτάσαμε λοιπόν στην καρδιά αυτού του κεφαλαίου, την απόδειξη της ύπαρξης σχετικώς
αναλλοίωτων μέτρων σε τοπικά συμπαγείς ομοιογενείς χώρους G/H.

27
4.2.1 Θεώρημα. Σε έναν τοπικά συμπαγή ομοιογενή χώρο G/H, υπάρχει, με την α-
κρίβεια ενός θετικού και σταθερού παράγοντα, το πολύ ένα σχετικώς αναλλοίωτο με κάποιον
πολλαπλασιαστή.
Απόδειξη. ΄Εστω µ ένα σχετικώς αναλλοίωτο μέτρο στην G/H με πολλαπλασιαστή r, κι
έστω a ∈ G. Από τον ορισμό του σχετικώς αναλλοίωτου, το µ, για κάθε h ∈ Cc (G/H),
έχουμε ότι: Z Z
a · h dµ = r(a) hdµ.
G/H G/H

Τώρα εφόσον η r είναι ομομορφισμός, ισχύει ότι r = r(a)a · r και συνεπώς,

για κάθε f ∈ Cc (G), έχουμε ότι:
 +  +  +
a·f 1 a·f −1 f
= = r(a )a · .
r r(a) a·r r

αφού (a · f )+ = a · f + .

Για κάθε f ∈ Cc (G), ορίζουμε:

 +
Z
f
I(f ) := dµ.
G/H r

Τότε, το I είναι ένα θετικό γραμμικό συναρτησοειδές στον Cc (G) και για κάθε a ∈ G,
έχουμε ότι:
 +
a·f
Z
I(a · f ) = dµ
G/H r
Z  +
−1 f
= r(a ) a· dµ
G/H r
 +
Z
−1 f
= r(a )r(a) dµ
G/H r

= I(f )

Συνεπώς το I είναι αριστερά αναλλοίωτο ολοκλήρωμα στον Cc (G), κι επομένως, μο-

ναδικό με την ακρίβεια ενός θετικού και σταθερού παράγοντα.

28
 Αν τώρα µ̄ είναι ένα άλλο σχετικώς αναλλοίωτο μέτρο στην G/H με πολλαπλασιαστή
r, τότε, για κάθε f ∈ Cc (G), έχουμε ότι:
Z  + Z  +
f f
dµ = c dµ̄,
G/H r G/H r

για κάποια σταθερά c. Συνεπώς, από το λήμμα (4.2.1) η συνάρτηση (f /r)+ είναι στοιχείο
του χώρου Cc (G/H), και συνεπώς, µ = cµ̄, και το θεώρημα αποδείχθηκε.

29
5 Ορισμένα Παραδείγματα και Εφαρμογές

1. Στην προσθετική ομάδα των πραγματικών αριθμών (R, +), το μέτρο Lebesgue λ
είναι αριστερό και δεξί μέτρο Haar.

2. Στην πολλαπλασιαστική ομάδα των πραγματικών αριθμών G = (R/{0}, ×), η απει-

κόνιση µ : C+
c (G) → C που ορίζεται μέσω της σχέσης:
Z
dλ(x)
f 7→ f (x) ,
G |x|

ορίζει ένα δεξιά και αριστερά αναλλοίωτο συναρτησοειδές, κι επομένως ένα αριστερό
και δεξί μέτρο Haar στην G.

3. Ας θεωρήσουμε G = T, όπου T ο μοναδιαίος κύκλος κι έστω f : [0, 2π] → T, με

f (t) = (cos t, sin t). Τότε για κάθε A ∈ B(G), το μέτρο:

1
µ(A) = λ(f −1 (A)),
2π
είναι μέτρο Haar στην G.

4. Στον χώρο του Gauss (Rn , | · |, γn ), το γn είναι αναλλοίωτο ως προς ορθογώνιους

μετασχηματισμούς. Σημειώνουμε ότι, για κάθε A ∈ B(Rn ), το n-διάστατο μέτρο
του Gauss , δίνεται από τη σχέση:
Z
1
γn (A) := e−|x|/2 dx.
(2π)n/2 A

Στο σημείο αυτό, επιγραμματικά, θα αναφέρουμε ορισμένες από τις εφαρμογές των
αναλλοίωτων μέτρων.

Το θεώρημα του Haar όπως προείπαμε, χρησιμοποιήθηκε από τον John von Neumann
για την επίλυση του πέμπτου προβλήματος του Hilbert. Τα μέτρα Haar χρησιμοποιούνται
σε πολλά μέρη της Ανάλυσης, της Θεωρίας Αριθμών, της Θεωρίας Ομάδων, της Στατιστι-
κής και της Εργοδικής Θεωρίας. Τέλος, ας σημειώσουμε ότι η έννοια του αναλλοίωτου
μέτρου συναντάται στις Ημιομάδες Markov και κατ΄ επέκταση στην Ανισότητα Poincaré
και τη Λογαριθμική Ανισότητα Sobolev.

30
 Βιβλιογραφία-Αναφορές

• Stochastic and Integral Geometry - Rolf Schneider, Wolfgang Weil, Springer, 2008

• Introduction to Topological Groups, Karl Heinrich Hofmann, Winter, 2005

• A first course in Abstract Algebra, John B.Fraleigh, Addison-Wesley Publishing

Company, 1989

• Τοπολογικές Ομάδες και Μέτρο Haar, Μ. Μπαρδώσας

Α.Μ.: 162301 email: simos.koutsikos@gmail.com

31