Jan Gaj Instytut Fizyki DoSwiadczalnej Uniwersytet Warszawski Warszawa Pétprzewodniki pétmagnetyczne — przygoda mojego zycia (naukowego)* Semimagnetic semiconductors — the adventure of my (scientific) life Abstract: This paper (a talk given at the XXXII Polish Physical Society Meeting) relates in a personal way author’s involvement in the physics of semimagnetic (diluted magnetic) semiconductors and presents the origins and some recent developments of the field. In particular, interesting perspectives created by using semimagnetic semiconductors in growing of low-dimensional structures are analyzed. Wszystko zaczelo sie od propozycji Jacka Furdyny, profesora Purdue Uni- versity w stanie Indiana, zaprzyjaénionego z fizykami warszawskimi. Ten specja- lista w dziedzinie badafi materii za pomocg mikrofal wymarzyt sobie pomiary rezonansu magnetycznego w osrodku przewodzacym. Chociaz, jak powszechnie wiadomo, efekt naskérkowy nie pozwala w zasadzie na wnikanie fal elektroma- gnetycznych do ogrodka przewodzacego, w pewnych warunkach moga rozchodzié sig w nim tzw. mody helikoidalne, przypominajace ruch po linii Srubowej. Takich modéw chciat uzyé Jacek Furdyna do badania rezonansu paramagnetycznego jo- néw manganu w tellurku rteci, pélprzewodniku 0 zerowej przerwie energetycznej. Zaczat wiec namawiaé swoich warszawskich kolegow do wyhodowania krysztalow HgTe z manganem. *Referat wygloszony na XXXII Zjeédzie Fizykéw Polskich w Krakowie we wrzesniu 1993 r.Jan Gaj Robert Gatazka, profesor w Instytucie Fizyki Polskiej Akademii Nauk, nie byt pierwszym, ktdry ustyszat take propozycie. Nie byt nawet pierwszym, ktéry wyho- dowal proponowane krysztaly. Ale od jego krysztatéw i jego pomystéw naukowych zaczat sie wybuch nowych badati, nowych efektéw fizycznych, kt6re uzasadnity wyrdznienie klasy pétprzewodnikow zawierajacych jony metali przejgciowych od- rebna nazwa, a Roberta Galazki — nagroda imienia Marii Sktodowskiej-Curie, najwyzszym w Polsce dowodem uznania dla fizyka. Moja przygoda z pétprzewodnikami pétmagnetycznymi zaczeta sie, kiedy zro- biwszy doktorat zaczalem rozgladaé sig za ciekawym tematem do dalszej pracy. Na ligcie os6b, ktére postanowitem poprosié o rade znalazt sie Robert Gatazka i po rozmowie, w ktérej zaproponowal mi badania krysztatéw pierwszego pdlprze- wodnika pétmagnetycznego o duzej przerwie energetycznej — tellurku kadmu z manganem, nie miatem watpliwoéci: to jest temat, ktérego szukam. Pélprzewodnik pétmagnetyczny otrzymuje sie zastepujac pewna czesé ka- tionéw w znanym pélprzewodniku przez jony magnetyczne. Tworzy sig stopy typu Hg,-zMn,Te, Cdy_zMn,Te, gdzie utamek molowy x oznaczajacy zawar- tosé jonu magnetycznego zmienia sie od zera (macierzysty pétprzewodnik niema- gnetycany) do pewnej maksymalnej wartosci wyznaczonej przez termodynamike wzrostu krysztatu. Jué sama nazwa (kazdy handlowiec wie, Ze dobra nazwa sta- nowi potowe sukcesw) budzita emocje. Trudno zreszta sie dziwié profesjonalistom magnetyzmu, ze oburza ich madrzenie sige dyletantéw, jakimi w tej dziedzinie byli pétprzewodnikowcy, ktérzy zabrali sie do badaf tych materiatow. Styszato sig wigc o pél-fizyce pélprzewodnikow pétmagnetycznych, zeby nie wspomnie¢ o glowach tych, co ja uprawiali. Dzié, po latach, nazwa potprzewodniki pétmagnetyczne! (semimagnetic semi- conductors) wspélistnieje pokojowo z uzywana chetniej w USA diluted magnetic semiconductors. W tamtych czasach, prawie dwadziescia lat temu, méwiliémy so- bie: mamy rok, moze dwa do dyspozycji. Jezeli nam sie uda i tematem zainteresuja sie takie ogrodki naukowe jak Instytut Technologiczny Massachusetts czy Labo- ratoria IBM, mozemy is¢ do domu. Dzié prace w tej dziedzinie publikuje wiele znakomitych laboratorisw w Europie i USA, w tym oba wyzej wymienione, a my nie poszligsmy do domu, o czym Swiadczy choéby nagroda Polskiego Towarzy- stwa Fizycznego wreczona na obecnym zjefdzie Tomaszowi Storemu z Instytutu Fizyki PAN za wklad w rozw6j fizyki pétprzewodnikéw pétmagnetycznych. Nie przypadkiem nazwa Instytutu Fizyki PAN pojawia sie znowu w tym tekécie. Jest to odbicie bardzo lezqcej mi na sercu sprawy jednoéci fizykéw. Jak wysoka jest cena braku jednoéci, przekonalo sie bolesnie wielu uczestnikéw ostatnich wyborow 1 Po raz pierwszy nazwa ta pojawila sie w pracy R.R. Galazki [1).Pélprzewodniki pétmagnetyczne ... parlamentarnych. Ciesze sie, Ze praca nad pélprzewodnikami pélmagnetycznymi stanowi przyktad dazenia do wspdlnego celu kolegéw z IF PAN, mojego macierzy- stego Uniwersytetu i wielu laboratoriéw nalezqacych zaréwno do szkét wyiszych jak i PAN. Celem tym jest poznanie fascynujacej fizyki, ktéra w najrozmaitszych swych wariantach sprowadza sie do jednego podstawowego oddziatywania miedzy jonami magnetycznymi a nognikami pradu, zwanego czesto oddziatywaniem wymiennym i opisywanego za pomoca hamiltonianu znanego jako hamiltonian Heisenberga lub hamiltonian Konda: H= Jr — Rios;, 7 w ktérym o i S; sq operatorami spinu elektronu przewodnictwa (lub walencyj- nego) oraz i-tego jonu magnetycznego zajmujacego polozenie R; w krysztale, natomiast J jest operatorem dzialajacym na polozeniowa czesé funkcji falowej elektronu. Obecnoéé iloczynu skalarnego oS; wyraza zaleznoéé energii ukladu od wza- jemnego ustawienia spinu jonu magnetycznego i nognika pradu. Oddzialywanie to, ze wzgledu na stosunkowo niewielka liczbe nognikéw swobodnych w stosunku do jonéw magnetycznych, objawia sie przede wszystkim we wplywie stanu jonéw magnetycznych na nogniki pradu: w niskich temperaturach jony magnetyczne, uporzadkowane zewnetrznym polem magnetycznym wywierajq niezwykle silny wplyw na elektrony pasma przewodnictwa czy walencyjnego. Wplyw ten moina przedstawié w postaci efektywnego pola magnetycznego (pola wymiany) dziata- jacego wylacznie na spin tych elektrondw; pola wielokrotnie silniejszego od ze- wnetrznego pola magnetycznego. Moéna wiec powiedzie¢, ze jony magnetyczne stanowia doskonaly wzmacniacz zewnetrznego pola magnetycznego w dziataniu na spiny elektroné6w pasmowych. Wzmocnienie to prowadzi do takich efektow- nych gjawisk jak gigantyczny efekt Faradaya (skrecenie plaszczyzny polaryzacji w polu magnetycznym) czy ogromne rozszczepienia energii ekscytonéw? w polu magnetycznym (dziesiatki, a nawet setki razy wieksze niz w polprzewodnikach niemagnetycznych). Pigknym jakosciowym dowodem poégredniczacej roli jonéw manganu w CdTe jest zaobserwowane przez A.V. Komarowa i wspétpracownikéw [2] silne sttumienie efektu Faradaya przy rezonansowym zburzeniu porzadku jo- néw magnetycznych mikrofalami (rys. 1). logciowo rola ta znajduje potwierdzenie w proporcjonalnoéci rozszczepien ekscytonowych do namagnesowania, wykazanej 2 Ekscyton (Wanniera-Motta) jest para elektron przewodnictwa ~ dziura w pasmie wa- lencyjnym, zwigzana przyciaganiem elektrostatycanym. Znane sq tez tzw. ekscytony Frenkla, ktérymi nie bedziemy sig tu zajmowaé.Jan Gaj dogwiadczalnie dla CdMnTe (rys. 2), a nastepnie dla wielu innych pétprzewodni- k6w polmagnetycznych. Aby oprécz dzialania jonéw magnetycznych na nogniki pradu zaobserwowaé dziatanie w przeciwnym kierunku, nalezy zmniejszyé dra- matyczna przewage liczebna jondw magnetycznych nad nognikami pradu, jaka ma miejsce w typowych pétprzewodnikach pélmagnetycznych. Mozna to zrobié na mikroskale lokalizujac np. elektron przyciagajaca sita dodatnio natadowanej domieszki - donoru - na obszarze o érednicy kilkudziesieciu angstreméw, gdzie bedzie mial do czynienia ,,tylko” z np. kilkudziesiecioma jonami magnetycznymi. (ees 24 ue lkoe] Rys. 1. Skrgcenie plaszczyzny polaryzacji Swiatla przechodzacego przez krysztat CdTe z domieszka manganu, w zaleinosci od pola magnetycanego, przy jednocze- snym naswietlaniu mikrofalami. Widocane minimum kata skrecenia wystepuje Ww polu, pray ktérym czgstosé precesji jonéw magnetycznych jest réwna czestosci mi- krofal, co umodliwia rezonansowe pochtanianie mikrofal prowadzace do zburzenia uporzadkowania magnetycznego jonéw [2] Powstanie wtedy zwiqzany polaron magnetyczny, w ktdrym zlokalizowany noénik pradu uporzadkuje spiny oddzialujacych z nim jonédw magnetycznych, tworzac cos w rodzaju mikrodomeny ferromagnetycznej. Namagnesowanie takiego tworu, ze wzgledu na sw6j przypadkowy kierunek nie prowadzi do wystapienia omawianych powyzej efektdw magnetooptycznych, moze byé jednak wykryte po- przez pomiar energii odwrécenia spinu elektronu w rezonansowym efekcie Ra- mana (rys. 3). Doswiadczenie takie, przeprowadzone po raz pierwszy przez M. Nawrockiego i wspétpracownikéw w CdMnSe, stanowilo pierwsza bezposrednia obserwacje zwiazanego polaronu magnetycznego, ktérego idea zostala zapropono-Pétprzewodniki pélmagnetyczne ... wana znacznie wezesniej. Doktadniejsza analiza, zapoczatkowana przez T. Dietla i J. Spatka [5], wykazata waéna role fluktuacji magnetycznych w powstawaniu zwiazanego polaronu magnetycznego. 100 ROZSZCZEPIENIE EKSCYTONU [meV] 6 1 -10° +107 10" SPIN NA KOMORKE ELEMENTARNA, Rys. 2. Rozszczepienie energii ekscytonéw CdMnTe w polu magnetycznym przed- stawione w funkcji namagnesowania (Srednia wartosé spinu na komérke elemen- tarna). Punkty doswiadczalne otrzymane dla wielu probek o réinej zawartoéci manganu (podanej w % atomowych) i wielu pél magnetycznych ukladaja sig wadtué prostej reprezentujace} proporcjonalnosé [3] Oddzialywanie jon—nognik jest takée gléwna przyczyna oddziatywania mi¢- dzy jonami magnetycznymi, gdyz w tym ostatnim posredniczaca role odgrywaja elektrony pasma walencyjnego. Oddzialywanie jon—jon faworyzuje uporzadkowa- nie antyferromagnetyczne spindw i jest krétkozasiegowe. Prowadzi ono do zmniej- szenia namagnesowania przy duzych zawartosciach manganu: pomimo dodawa- nia jonéw przewaéa wplyw zwiekszenia ich wzajemnego oddzialywania na skutek amniejszenia Sredniej odleglosci migdzy jonami. Oméwione powyZej ciekawe efekty stanowia zaledwie niewielka czesé bogac- twa zjawisk jakie otworzyto sie przed badaczami pdlprzewodnikéw pétmagne- tycanych. Czytelnikowi zainteresowanemu pelniejsza informacja polecam éwietny, choé liczacy juz kilka lat artykut przegladowy J. Furdyny [6] oraz wydawnictwa ksiazkowe [7], a takze prace popularne po polsku [8]. Gléwnym przedmiotem naszego zainteresowania beda jednak nowe kierunki rozwoju fizyki pélprzewodnikéw pdtmagnetycznych. Omawiajac je chciatbym za-Jan Gaj |Cd.g5 MngsSe r Tal6K A=75254 = NATEZENIE [zliczert/s] oO 50 100 PRZESUNIECIE RAMANOWSKIE [cm-1] Rys. 3. Wyniki pomiaréw rezonansowego efektu Ramana z odwréceniem spinu elektronu wedlug pracy [4] dla réznych pél magnetycznych. Liczba falowa, przy ktérej wystepuje maksimum widma ramanowskiego okredla energie odwrdcenia spinu. Widaé, ze nawet bez pola magnetycznego jest ona niezerowa, co stanowi dowéd istnienia zwiazanego polaronu magnetycanego czaé od prac Tomasza Storego nagrodzonych na obecnym zjeddzie. Dotycza one drugiego sposobu skorygowania omawianej poprzednio przewagi liczbowej jonéw magnetycznych nad nognikami pradu. Okazuje sie, ze mogZna otrzyma¢ krysztaly PbSnTe z manganem z dostatecznie duza liczba swobodnych dziur w pasmie walencyjnym, aby to, co w CdMnSe zachodzi w skali polaronu magnetycznego wytworzonego przez elektron zlokalizowany na donorze, w PbSnMnTe pojawilo sie w skali catego krysztalu: faza ferromagnetyczna! Rysunki 4 i 5 wykazuja obec- nosé fazy ferromagnetycznej oraz jej zwiazek z koncentracja swobodnych dziur w paémie walencyjnym. Druga interesujaca nowoscia, ktéra chciatbym wymie- nié, sq efekty wprowadzenia jonu chromu do zwiazku pétprzewodnikowego ZnSe o szerokiej przerwie energetycznej (Eg © 3 eV). W odréznieniu od dotychczas wprowadzonych do pétprzewodnikéw pdolmagnetycznych jonédw manganu, Zelaza i kobaltu, stan podstawowy jonu chromu ma symetrie T w sieci kubicznej ZnSe, co powoduje znacznie silniejsze sprzezenie stanéw jonu z drganiami sieci kry- stalicznej. Prowadzi ono do taw. statycznego efektu Jahna-Tellera, tan. spon- tanicznego obnizenia symetrii otoczenia jonu chromu, czyli powstania lokalnej deformacji w jednym z trzech rownowaznych kierunkéw (100) — wzdtuz krawe-Pétprzewodniki pétmagnetyczne ... dzi szesciennej komérki elementarnej. Réwnied sama struktura elektronowa jonu chromu powoduje, ze jego oddzialywanie z elektronami pasmowymi powinno, poza opisanym tu poprzednio cztonem heisenbergowskim, zawiera¢ dodatkowe cztony o innej symetrii. Wedlug pracy teoretycznej J. Blinowskiego i P. Kacman [10] nalezy sig spodziewaé wystapienia zupetnie nowego zjawiska: w dotychczas zbadanych pétprzewodnikach pélmagnetycznych, jony Mn++, Fet++ czy Cot+ stanowia silny wzmacniacz zewnetrznego pola magnetycznego w dziataniu na elektrony pasmowe, w zwiazkach kubicznych z chromem jego jony pelnilyby role analogicznego wzmacniacza w stosunku do przylozonego cignienia jednoosiowego. mas} i Most . perg en? + H=2006 on : 03 Gi Clidgl aS pop re | Rys. 4. Zaleinosci temperaturowe namagnesowania (a) i ciepta wlasciwego (b) krysztalu PbSnMnTe éwiadczace o wystepowaniu fazy ferromagnetyczne} [9] Sciskajac krysztat kubiczny ZnSe powodujemy rozszczepienie jego pasma walen- cyjnego w punkcie P na dwie skladowe — rozszczepienie to powinno zostaé silnie wzmocnione w obecnosci jonéw Cr++. Pierwsze eksperymenty wykonane przez W. Maca i wspélpracownikéw [11] z krysztatami ZnCrSe nie potwierdzily wpraw- dzie tej hipotezy, doprowadzily natomiast do stwierdzenia, ze znak oddziatywania jon - elektron walencyjny jest w tym materiale przeciwny do obserwowanego dlaJan Gaj dotychezas zbadanych materialéw: podezas gdy jony Mn++, Cott i Fet+ probuja ustawié spin elektronu walencyjnego antyréwnolegle do wlasnego, w przypadku chromu z ZnSe oddzialywanie faworyzuje r6wnolegte ustawienie obu spinéw. ek} 4 . 3 (a) TERK ae () ee oe wet Soe ay Rys. 5. ZaleinoSé od koncentracji noSnikéw swobodnych w PbSnMn‘e: a) para- magnetycznej temperatury Curie (ekstrapolowana osobliwosé w podatnosci), b) temperatury przejécia do fazy ferromagnetycznej [9] Wymienione dwa przyklady nowych wynikéw w fizyce pdétprzewodnikow pélmagnetycznych dotycza krysztatéw objetogciowych (tréjwymiarowych), ktére stanowia szybko ostatnio kurczaca sig domeng badaii pétprzewodnikowych, uste- pujaca pod naporem nowej fizyki stymulowanej rozwojem technik epitaksjalnych i dotyczacej struktur o obnizonym wymiarze: tzw. studni, drutéw oraz kropek kwantowych. Struktury te zawojowaly réwniez fizyke potprzewodnikow pdlma- gnetycznych, ktéra w rewangu obdarzyla je dodatkowym stopniem swobody — moiliwoscia manipulowania energia. standw pasmowych za posrednictwem jonéw magnetycznych. Rysunek 6 przedstawia schematycznie potencjaly elektronu oraz dziury (ciezkiej) dla niemagnetycznej studni kwantowej z barierami zawierajq- cymi jony magnetyczne: bez pola oraz w zewnetrznym polu magnetycznym. Wi- daé, ie pod wplywem pola magnetycznego nastapito dla jednej ze skladowych spinowych pasma walencyjnego przejécie od typu I, w ktérym elektron i dziuraPétprzewodniki pétmagnetycane ... zlokalizowane sq w tej samej (niemagnetycznej) warstwie, do typu II gdzie dziura przechodzi do warstwy magnetycznej, podczas gdy elektron pozostaje w obszarze niemagnetycznym. Takie przejécie zostalo zaobserwowane przez X. Liu i innych {12] w studniach kwantowych ZnSe/ZnMnSe (rys. 7) poprzez gwaltowna zmiang sily oscylatora miedzypasmowego przejscia optycznego na skutek geometrycznego oddzielenia stanéw elektronowych od dziurowych. Rys. 6. Schematyczne przedstawienie potencjalu w niemagnetycznej studni kwan- towej miedzy barierami zawierajacymi jony magnetyczne: bez pola magnetycznego (linia ciagla) oraz w polu magnetycznym dla dwéch sktadowych spinowych elek- tronu i dziury cigzkie} ,w gore” (linia przerywana) i ,w dét” (linia kropkowana). W tym ostatnim praypadku maksymalna energia pasma walencyjnego lezy w ob- szarze zawierajacym jony magnetyczne, powodujac powstanie struktury typu IL © PROBKA1 + PROBKA2 4 PROBKA3 1(04)7 1(o.) esetetitete 0 Fe Rys. 7. Silne zmniejszenie sity oscylatora w funkcji pola magnetycznego (w teslach) na skutek przejécia typ I - typ II w studni kwantowej z barierami zawierajacymi jony magnetyczne [12]Jan Gaj Ten sam dodatkowy stopieii swobody wprowadzony przez obecnosé jonéw magnetycznych umoiliwit wytworzenie przez N. Dai i innych [13] i niezalednie przez W.C. Chou i innych [14] ,,supersieci spinowych” - periodycznych struktur pojawiajacych sie pod wptywem zewnetrznego pola magnetycaznego. W struk- turach tych nastepuje przestrzenne rozdzielenie skladowych spinowych zaréwno elektronu jak i dziury (cigzkiej). Rysunek 8 przedstawia taka sytuacje w supersieci ZnSe/ZnMnSe. Rys. 8. Schematyczne przedstawienie pojawienia sig supersieci spinowej w systemie ZnSe/ZnMnSe pod wplywem pola magnetycznego [13] Inna interesujaca modliwoscia, jaka oferuja struktury pétmagnetyczne, jest strojona podwojna studnia, w ktdrej badamy tunelowanie przez bariere oddziela- jaca dwie studnie kwantowe. Zmieniajac energie zlokalizowanych stanéw kwanto- wych zewnetrznym polem magnetycznym mozemy doprowadzié do ich rezonansu objawiajacego sie silnym wzrostem prawdopodobiefistwa tunelowania [15]. Jony magnetyczne zapewnity tez moéliwoéé identyfikacji rezonansowych stanéw w su- persieci pdtprzewodnikowej, w ktérych nosniki przebywaja w gléwnej mierze w barierach, a nie w studniach (rys. 9). F.C. Zhang i ini [16] przeprowadzili taka identyfikacje za pomoca pomiaréw absorpcji supersieci w polu magnetycznym. Badania superstruktur polmagnetycznych poszerzyly tez wiedze o polaro- nach magnetycznych. Prace D. Jakowlewa i wspétpracownikéw [17] wykazaly, ze w takich strukturach polarony magnetyczne tworza sig tatwiej niz w jednorod- nym materiale. Wreszcie trudno nie wspomnieé o podejmowanych m.in. przezPétprzewodniki pétmagnetyczne ... oo oN. f ethene PASMO PRZEWODNICTWA PASMO WALENCYJNE Z (KIERUNEK WZROSTU) Rys. 9. Potencjal (linia ciagla), funkcja falowa (linia przerywana) i energia alokalizowanych w barierach stanéw elektronowych i dziurowych w supersieci Zo g¢Cdo 14Se/Zno 75 Mn 2sSe [16] pani L.A. Kolodziejski i innych [18] prébach zbadania wplywu wymiaru osrodka na wlasciwogci magnetyczne poprzez wytworzenie supersieci zawierajacej cien- kie (kilkuangstremowe) warstwy antyferromagnetycznego MnSe oddzielone grub- szymi warstwami niemagnetycznego ZnSe. Ta wzmianka stanowi najlepsze wprowadzenie do ostatniego epizodu mojej przygody z pdlprzewodnikami pétmagnetycznymi. Wiaze sig on z moim kilku- miesiecznym pobytem w Grenoble, gdzie francuscy koledzy uruchomili aparature do epitaksji z wiazki molekularnej pétprzewodnikéw grupy II-VI. Kiedy zaczeli z powodzeniem wprowadzaé mangan do wytwarzanych przez siebie struktur, po- jechatem tam w nadziei rozszerzenia badati naszego warszawskiego zespolu na struktury dwuwymiarowe. Pierwsze dwa miesiqce uptynely mi na uczeniu sie fi- azyki struktur pdétprzewodnikowych otrzymywanych technika epitaksji molekular- nej. Choé z daleka przypomina ona éwiczenia praktyczne z elementarnego kursu mechaniki kwantowej, fizyka ta ma swoje liczne subtelnogci i trudne do rozwiaza- nia zagadki. Potem przez wiele tygodni prébowatem wniesé coé od siebie do prac tam prowadzonych i na dziesieé dni przed zakoficzeniem mojego pobytu mialem. wrazenie kompletnej bezowocnosci tych wysitkéw. Problem byt nastepujacy: odJan Gaj chwili wytworzenia pierwszych studni kwantowych CdTe z barierami CdMnTe, wyznaczone eksperymentalnie rozszczepienia stanéw ekscytonowych w tych stud- niach byly wieksze od wynikajacych z rachunkéw modelowych. Poczatkowo pr6- bowano to tlumaczyé poshugujac sie, zarzucona pééniej, ideg lokalizacji ekscyto- néw na powierzchni granicznej miedzy studnia a bariera. Taki ekscyton miatby wiekszy kontakt z posredniczacymi w tym efekcie jonami magnetycznymi bariery niz ekscyton swobodny w studni. Model ten nie wytrzymat jednak konfronta- cji z danymi doswiadczalnymi. R. Romestain i wspétpracownicy z Uniwersytetu w Grenoble mieli sw6j pomyst: za zwiekszenie efektu Zeemana odpowiedzialne jest rozmycie powierzchni granicznej miedzy studnia a bariera. W okolicy po- wierzchni granicznej bedziemy wiec mieli do czynienia z rozcieficzeniem jonéw magnetycznych w poréwnaniu z ich koncentracja w barierze. To rozciefczenie ostabia oddziatywanie miedzy jonami stanowiace przeszkode dla porzadkowania ich przez pole magnetyczne. Dzieki rozcieiczeniu namagnesowanie w okolicy po- wierzchni granicznej bedzie wieksze, zwiekszajac w konsekwencji rozszczepienia standéw ekscytonowych. Uznawszy te idee za swoja, probowatem osiagnaé spdjny opis ilogciowy wyni- k6w dogwiadczen magnetooptycznych przeprowadzanych dla studni kwantowych tego typu. Bezskutecznie. I wtedy pojawila sie probka M 097, zawierajaca 32% manganu w barierach, znacznie wiecej nig w dotychczas badanych prébkach. I nagle wszystko zaczelo sig sklada¢: uzyskaliémy opis ilosciowy, ktory naszym zdaniem stanowit dow6d decydujacej roli rozmycia powierzchni granicznej w ob- serwowanym efekcie. Dalsze doswiadczenia pozwolity nam sig umocnié w tym przekonaniu i powiekszyé nasza wiedze o powierzchni granicznej CdTe/CdMnTe. Ale sprébujmy przyjrze€ sig calej sprawie szczegdtowo. Dla wprowadzenia w idee pomystu, spdjrzmy na rys. 10, na ktérym przed- stawiono studnie kwantowa z zaznaczonym obszarem barier, w ktérym znajduja sig jony magnetycane, oraz funkcje falowa zlokalizowanego w studni noénika, powiedzmy elektronu przewodnictwa. Kwadrat modutu funkcji falowej jest, jak wiemy, gestosciq prawdopodobiefistwa przebywania elektronu w danym punkcie. Zadajmy sobie pytanie: gdzie jest obszar najwatniejszy dla wplywu zewnetrz- nego pola magnetycznego na nasz elektron? Pamietajac, ze wplyw ten dokonuje sig przede wszystkim za posrednictwem jonéw magnetycznych, mogemy odpo- wiedzie¢: nie w obszarze studni ~ bo nie ma tam tych jondéw, nie gleboko w barierze — bo nie ma tam elektronu, a wiec w obszarze powierzchni granicznej studnia-bariera. Wynika stad, ze efekt Zeemana stanu zlokalizowanego w studni kwantowej powinien byé czuly na stan tej powierzchni granicznej, a wigc stanowi on naturalne narzedzie badania tej powierzchni. Przejdémy jednak do konkre- tow. Na rysunku 11 przedstawiono rozszczepienie w polu magnetycznym energiiPétprzewodniki pétmagnetyczne ... ekscytonu zlokalizowanego w jednej ze studni kwantowych probki M 097 w zalez- nosci od wywolanego polem magnetycznym rozszczepienia barier. Oprécz danych Rys. 10. Schematycane przedstawienie potencjatu i funkcji falowej w niemagne- tycanej studni kwantowej 2 barierami zawierajacymi jony magnetyczne M097 QWi1 ROZSZCZEPIENIE W STUDNI [meV] 0 20 40 60 ROZSZCZEPIENIE W BARIERZE [meV] Rys. 11. Rozszczepienie stanu podstawowego ekscytonu w studni kwantowej 0 sze- rokoéci ok. 5 warstw atomowych (prébka M097) w funkcji rozszczepienia poten- cjalu w barierach. Punkty oznaczaja dane doswiadczalne, linie — wyniki obliczeft dla studni idealnej (bez rozmycia) oraz x rozmyciem o wartosciach zaznaczonych na wykresie (w angstremach) [20]Jan Gaj dogwiadczalnych rys. 11 zawiera wyniki obliczefi przeprowadzonych dla idealnej (skokowej) powierzchni granicznej oraz dla kilku réénych wartosci rozmycia tej powierzchni mierzonych diugoscia charakterystyczna zatozonego wyktadniczego profilu rozmycia. Wyniki te prowadza do nastepujacych wnioskéw: 1. Choé gestosé prawdopodobieristwa przebywania ekscytonu w niemagne- tycznej studni jest wieksza niz w zawierajacych jony magnetyczne barierach, rozszczepienie tego ekscytonu w polu magnetycznym moze nawet przekroczyé wartosé rozszczepienia barier. 2. Rachunki dla studni idealnej (bez rozmycia) przewiduja, zgodnie z naj- prostsza intuicja, rozszczepienie ekscytonu zlokalizowanego w studni znacznie mniejsze od rozszczepienia barier. 3. Uwzglednienie rozmycia, dzieki rozciefczeniu jonéw magnetycznych w ob- szarze powierzchni granicznej, powoduje znaczny wzrost efektu Zeemana i daje moéliwoéé osiagniecia ilosciowej zgodnoéci z wynikami doéwiadczalnymi. Tak wielka czulosé efektu Zeemana na stan powierzchni granicznej czyni ten efekt subtelnym narzedziem badania tej powierzchni i umoiliwia uéycie go np. do optymalizacji warunkéw wzrostu struktur epitaksjalnych. Rysunek 12 zawiera = a = ° ROZSZCZEPIENIE W STUDNI [meV] 0 20 40 60 80 100 ROZSZCZEPIENIE W BARIERZE [meV] Rys. 12. Wykres jak na rys. 11 dla trzech studni kwantowych wyhodowanych w temperaturach 310°C (kétka), 280°C (kwadraty) oraz 250°C (trdjkaty). Widaé silny wplyw temperatury wzrostu na rozmycie powierzchni granicznej [20]Pétprzewodniki potmagnetyczne .. wykres analogiczny do rys. 11, wykonany dla trzech probek zawierajacych stud- nie kwantowe CdTe z barierami Cdo.gMno.2Te wyhodowane w temperaturach od 250°C do 310°C. Widaé, ze temperatura wzrostu silnie wplywa na poszerzenie powierzchni granicznej. Doktadniejsza analiza wynikéw otrzymanych przy udyciu opisanej tu metody wprowadza nas w cale bogactwo subtelnogci, na oméwienie ktérych nie ma miej- sca w niniejszym artykule. W szczegéInosci ujawnia ona, jak wazne jest uwzgled- nienie rozmycia powierzchni granicznej dla poprawnej analizy wynikéw badai wlasciwosci magnetycanych cienkich warstw, na prayklad MnSe z pracy [18]. Za- interesowanym proponuje zapoznanie sie z pracami oryginalnymi [19,20]. Nie wiem, czy udato mi sig choé w czeSci przekazaé, jak fascynujaca praygoda bylo dla mnie, i jest nadal, zajmowanie sig pétprzewodnikami pélmagnetycznymi. Czytelnikowi tego artykulu Zycze doznania podobnych przezyé. Myéle, ze nadal jest to mozliwe w oméwionej tu dziedzinie, ktéra ciagle potwierdza swa wielka zywotnosé. Literatura [1] R.R. Gatazka, Proc. XIV Int. Conf. Phys. Semicond., Inst. Phys. Conf. Ser. No. 43 (1979), s. 133. [2] A.V. Komarov, S.M. Ryabchenko, V. Terletskii, II. Zheru, R.D. Ivanchuk, Zh. Eksp. Teor. Fiz. 73, 608 (1977). [3] J.A. Gaj, R. Planel, G. Fishman, Sol. State Commun. 29, 435 (1979). [4] M. Nawrocki, R. Planel, G. Fishman, R.R. Galazka, Phys. Rev. Lett. 46, 735 (1981). [5] T. Dietl, J. Spatek, Phys. Rev. Lett. 48, 355 (1982). (6) J.K. Furdyna, J. Appl. Phys. 64, R29 (1988). [7] Dituted Magnetic Semiconductors t. 25, w serii Semiconductors and Semimetals, red. J. Furdyna, J. Kossut (Academic Press, New York 1988); J. Kossut, W. Dobrowolski, Diluted Magnetic Semiconductors”, rozdz. 4 w: Handbook of Magnetic Materials, t. 7, red. K.H.J. Buschow (Elsevier, 1993). RR. Galazka, Postepy Fizyki 28, 602 (1977); R.R. Galgzka, ibid. 30, 537 (1979); J. Gaj, rozprawa habilitacyjna, Uniwersytet Warszawski (1981). [9] T. Story, RR. Gatazka, R.B. Frankel, P.A. Wolff, Phys. Rev. Lett. 56, 777 (1986). [10] J. Blinowski, P. Kacman, Phys. Rev. B 46, 12298 (1992). [11] W. Mac, Nguyen The Khoi, A. Twardowski, J.A. Gaj, M. Demianiuk, Phys. Rev. Lett. 71, 2327 (1993). [12] X. Liu, A. Petrou, J. Warnock, B.T. Jonker, G.A. Prinz, J.J. Krebs, Phys. Rev. Lett. 63, 2280 (1989). [13] N. Dai, H. Luo, F.C. Zhang, N. Samarth, M. Dobrowolska, J.K. Furdyna, Phys. Rev. Lett. 67, 3824 (1991). [14] W.C. Chou, A. Petrou, J. Warnock, B.T. Jonker, Phys. Rev. Lett. 67, 3820 (1991). [3Jan Gaj [15] Th. Pier, K. Hieke, B. Henninger, W. Heimbrodt, O. Goede, H.-E. Gumlich, J.E. Nicholls, M. O'Neil, $.J. Weston, B. Lunn, zostanie opublikowane w J. Cryst. Growth. [16] F.C. Zhang, N. Dai, H. Luo, N. Samarth, M. Dobrowolska, J.K. Furdyna, L.R. Ram-Mohan, Phys. Rev. Lett. 68, 3220 (1992). [17] D. Yakovlev, W. Ossau, A. Waag, R.N. Bicknell-Tassius, G. Landwehr, K.V. Kavokin, AN. Kavokin, LN. Uraltsev, A. Pohlmann, Proc. XXI Int. Conf. Phys. Semicond., Beijing 1992, red. Ping Jiang, Hou-Zhi Zheng (World Scientific, 1992), s. 1136. [18] L.A. Kolodsiejski, R.L. Gunshor, N. Otsuka, B.P. Gu, Y. Hefetz, A.V. Nurmikko, Appl. Phys. Lett. 48, 1482 (1986). [19] J.A. Gaj, C. Bodin-Deshayes, P. Peyla, J. Cibert, G. Feuillet, Y. Merle d’Aubigné, R. Romestain, A. Wasiela, Proc. XXI Int. Conf. Phys. Semicond., Beijing 1992, red. Ping Jiang, Hou-Zhi Zheng (World Scientific, 1992), s. 1936. [20] J.A. Gaj, W. Grieshaber, C. Bodin-Deshayes, J. Cibert, G. Feuillet, Y. Merle d’Aubigné A. Wasiela, zostanie opublikowane.