Analogowe i Cyfrowe Układy Elektroniczne (projekt)

Lista zadań nr 5
(Opracowali: Ł. Gelczuk, J. Szydłowski, T. Gotszalk)

I. Wprowadzenie
Tranzystory znajdują liczne zastosowania w wielu układach, zależnych od stanu (punktu pracy)
tranzystora. Tranzystor bipolarny pracujący w stanie aktywnym jest wykorzystywany do budowy
wzmacniaczy prądu i napięcia. W tranzystorach pracujących, jako przełączniki wykorzystuje się
przejście między stanem nasycenia (tranzystor włączony) i zatkania (tranzystor wyłączony). Taki tryb
pracy stosowany jest w układach impulsowych. m.in., jako wzmacniacze, przełączniki, źródła
Zastosowanie jednego lub kilku połączonych ze sobą tranzystorów bipolarnych lub unipolarnych, w
różnych konfiguracjach umożliwia tworzenie różnych mniej lub bardziej skomplikowanych układów
elektronicznych, takich jak sterowane źródła prądowe, układy powielania prądu (lustra prądowe),
układy o dużym wzmocnieniu (np. układ Darlingtona), wzmacniacze selektywne (filtry), układy
mnożące, dzielące, pierwiastkujące i inne.

A) Wzmacniacz różnicowy

Wzmacniacz różnicowy (WR) to wzmacniacz symetryczny, składający się z dwóch tranzystorów

połączonych w układzie mostkowym oraz posiadający dwa wejściach i dwa wyjściach. Oba tranzystory
pracują w układzie wspólnego emitera, a wyprowadzenia ich emiterów są połączone ze wspólnym
źródłem prądowym. Idealny WR wzmacnia tylko różnicę napięć wejściowych niezależnie od wartości
bezwzględnej tych napięć. Podstawowe układ WR przedstawiono na rysunku 5.1.

Rys. 5.1 Wzmacniacz różnicowy: (a) układ podstawowy, (b) układ ze sprzężeniem emiterowym.

Dla wzmacniacza różnicowego (układ podstawowy, rys. 5.1a) przyjmujemy następujące wielkości:
 wejściowe napięcie różnicowe:
𝑈𝑤𝑒𝑟 = 𝑈𝑤𝑒1 − 𝑈𝑤𝑒2 (5.1)

 wejściowe napięcie wspólne:

-1-
 𝑈𝑤𝑒1 +𝑈𝑤𝑒2
𝑈𝑤𝑒𝑠 = 2
(5.2)

 wyjściowe napięcie różnicowe

𝑈𝑤𝑦𝑟 = 𝑈𝑤𝑦1 − 𝑈𝑤𝑦2 (5.3)

Wzmacniacz jest sterowany napięciami Uwe1 i Uwe2, doprowadzonymi do jego wejść. W przypadku
gdy napięcia Uwe1 i Uwe2 są jednakowe i zgodne w fazie, mówi się wówczas o sterowaniu sygnałem
wspólnym. W takim przypadku wzmacniacz pracuje symetrycznie, tj. przez tranzystory płyną prądy o
takim samym natężeniu (zakładając RC1=RC2=RC), identycznie też zmienia się napięcie na każdym
kolektorze. Wejściowe napięcie różnicowe jest równe zero i nie zmienia się (Uwer = 0), a wzmocnienie
sygnału wspólnego wynosi:
∆𝑈𝑤𝑦𝑟
𝐾𝑢𝑠 = ∆𝑈𝑤𝑒𝑠 𝑈
| (5.4)
𝑤𝑒𝑟 =0

W idealnym przypadku wzmocnienie Kus jest równe zeru, w praktyce ma ono niewielka wartość. Przy
pełnej symetrii (identyczne tranzystory i rezystory RC) układ o wyjściu różnicowym staje się idealnym
wzmacniacze różnicowym, gdyż wzmacnia tylko różnicę napięć wejściowych.
Przy wysterowaniu różnicowym napięcie Uwer zmienia rozpływ prądów w skutek tego zmieniają
się również napięcia wyjściowe. Wzmocnienie sygnału różnicowego, odpowiadające zmianie napięcia
różnicowego Uwer przy stałym napięciu wspólnym Uwes wyznacza się z zależności:
∆𝑈𝑤𝑦𝑟
𝐾𝑢𝑟 = ∆𝑈𝑤𝑒𝑟 𝑈
| (5.5)
𝑤𝑒𝑠 =0

Stosunek wzmocnienia różnicowego i wspólnego nosi nazwę współczynnika tłumienia sygnału

wspólnego (ang.: CMRR - Common Mode Rejection Ratio):
𝐾
CMRR= 𝐾𝑢𝑟 (5.6)
𝑢𝑠

W idealnym przypadku Kus0, a zatem CMRR, w rzeczywistości CMRR 103  105.

Podobnie jak w układzie ze wspólnym emiterem w wzmacniaczu różnicowym również można

zastosować emiterowe sprzężenie zwrotne. W tym celu do obwodów emitera każdego z tranzystorów
należy włączyć rezystor szeregowy (RE1 = RE2 = RE), tak jak pokazano na rys. 5.1b.

B) Źródło prądowe

Na rysunku 5.2 przedstawiono układy tranzystorowego źródła prądowego. Tranzystor w takim

układzie pracuje z ujemnym sprzężeniem zwrotnym, a obciążenie połączone jest szeregowo z
tranzystorem. Potencjał bazy w takim układzie może być ustalany na wiele różnych sposobów. W tym
celu stosuje się dzielnik napięcia (rys. 5.2a), którego wartość rezystancji zastępczej powinna być
znacznie mniejsza od wartości rezystancji stałoprądowej, widzianej od strony bazy w stronę
tranzystora. Można również stosować diodę Zenera (rys. 5.2b), zasilaną ze źródła napięcia lub kilka
szeregowo połączonych diod (rys. 5.2c), spolaryzowanych w kierunku przewodzenia i włączonych
między bazę, a emiterowe źródło zasilające.

-2-
 Rys. 5.2 Źródło prądowe: (a) z dzielnikiem napięcia, (b) z diodą Zenera, (c) z szeregowo połączonymi
diodami.

Prądy wyjściowy źródła prądu z rys. 5.2a wynosi:

𝑈 𝑈𝐵 −𝑈𝐵𝐸
𝐼𝑤𝑦 = 𝐼𝐶 ≈ 𝐼𝐸 = 𝑅𝐸 = 𝑅𝐸
(5.7)
𝐸

Prąd wyjściowy źródła (prąd kolektora) ustalany jest poprzez napięcie bazy UB oraz rezystor
emiterowy RE. Prąd wyjściowy ma stała wartość i nie zależy od rezystancji obciążenia dopóki
tranzystor znajduje się w stanie aktywnym, czyli dopóki napięcie UCE > UCEsat.
Na rys. 5.2b dzielnik napięcia polaryzujący bazę zastąpiono dioda Zenera. W układzie tym potencjał
bazy jest w dużym stopniu niezależny od wahań napięcia zasilania.

C) Lustro prądowe

Na rysunku 5.3a przedstawiono lustro prądowe, na tranzystorach npn, w którym Iwy  Iwe. Dla
danego prądu Iwe napięcie UBE ustala się na poziomie od 0,5V do 0,7V. Jeśli tranzystory są identyczne to
na ich bazach występuje takie samo napięcie, zatem płyną takie same prądy bazy oraz prądy
kolektorów. Przy czym prąd Iwy jest mniejszy od prądu Iwe o 2IB, gdzie IB jest prądem bazy. Jednak
wzmocnienie prądowe tranzystora jest stosunkowo duże, dlatego można pominąć prąd bazy i przyjąć
Iwy  Iwe.

Rys. 5.3 Lustro prądowe: (a) z tranzystorami npn, (b) z tranzystorami pnp i dwoma wyjściami.

Wartość prądu na wyjściu układu wynosi:

𝑈𝑅1 𝑈−𝑈𝐵𝐸
𝐼𝑤𝑒 ≈ 𝐼𝐶 = 𝑅1
= 𝑅𝐸
(5.8)

Przykład układu lustra prądowego, na tranzystorach pnp, o jednym wejściu i dwóch wyjściach
(Iw1  Iw2 Iwe) przedstawiono na rys. 5.3b
-3-
 D) Tranzystor jako przełącznik

Tranzystor bipolarny pracujący w roli klucza (przełącznika), np. w układzie cyfrowym (impulsowym),
wykorzystuje tylko dwa stany pracy: nasycenia i zatkania. Najprostszy układ przełącznika z
tranzystorem został przedstawiony na rys. 5.4a. Gdy na wejście układu podane jest zerowe napięcie –
tranzystor nie przewodzi (jest zatkany) i na wyjściu (na kolektorze) występuje pełne napięcie
zasilające. Po podaniu na wejście napięcia dodatniego (większego od UBE=0,7V) tranzystor otwiera się i
napięcie na kolektorze spada niemal do zera (gdy tranzystor wchodzi w nasycenie). W takim
zastosowaniu tranzystor pełni rolę układu logicznego, zwanego negatorem. Podanie na wejście stanu
wysokiego (dodatnie napięcia) powoduje pojawienie się na wyjściu stanu niskiego (brak napięcia), i na
odwrót. Bardzo często stosujemy tranzystor w takiej roli w układzie zawierającym scalone układy
logiczne.

Rys. 5.4 Przełącznik: (a) na pojedynczym tranzystorze, (b) z diodą Schottky’ego, (c) na dwóch
tranzystorach.

Wadą układu z rys. 5.4a jest fakt, że pobiera on prąd gdy tranzystor jest otwarty. Żeby zmniejszyć
pobór prądu można zwiększyć rezystor R1, co niestety spowoduje spadek szybkości działania. Z kolei,
praca układu na wyższych częstotliwościach wymaga mniejszych wartości rezystora R1. Wadą takiego
układu jest również problem wchodzenia tranzystora w głębokie nasycenie, gdy napięcie na
kolektorze jest mniejsze niż napięcie na bazie, co opóźnia proces przełączania tranzystora od
nasycenia do zatkania. Sposobem na zmniejszenia czasu wychodzenia tranzystora ze stanu nasycenia
jest włączenie diody Schottky’ego między bazę i kolektor tranzystora (rys. 5.4b). W stanie odcięcia
napięcie na kolektorze jest równe napięciu zasilającemu, dioda ta jest spolaryzowana zaporowo, i nie
ma wpływu na pracę układu. W momencie pojawienia się prądu bazy, dioda zaczyna przewodzić
(zmniejszając prąd bazy) i tranzystor nie może wejść w stan nasycenia. W praktyce stosuje się jednak
układ z dwoma połączonymi tranzystorami, jak to przedstawiono na rys. 5.4c. W tym układzie,
włączenie (otwarcie do stanu nasycenia) tranzystora T1 powoduje przejęcie całego prądu bazy,
płynącego do tranzystora T2 i jego zatkanie. Z drugiej strony, brak napięcia na wejściu tranzystora T1
powoduje jego zatkanie i włączenie tranzystora T2 do stanu nasycenia.

Literatura

1. A. Guziński, Liniowe elektroniczne układy analogowe, WNT, Warszawa, 1994.

2. Z. Nosal, J. Baranowski, Układy elektroniczne cz. I. Układy analogowe liniowe, WNT, Warszawa,
2003.
3. A. Kolek, Analogowe układy elektroniczne. Zbiór zadań, Oficyna Wyd. Politechniki Rzeszowskiej,
2014.

-4-
II. Lista 5 – ZADANIA

Zad. 5.1 Dla układu przedstawionego na rysunku po

prawej (wzmacniacz różnicowy) oblicz wartości napięć
UC1, UC2, UR3 oraz napięcia kolektor-emiter tranzystorów
T1 i T2 (tj. (UCET1 i UCET2), jeżeli zmierzone napięcie baza-
emiter każdego z tranzystorów wynosi UBE = 0,7 V.
Do obliczeń przyjąć: UEE = +5 V, UCC = -5 V, R1 = R2 = 1 k,
R3 = 1 k oraz że napięcie wejściowe bazy tranzystora T1
wynosi UB1 = 0,5 V.

Zad. 5.2 Dla układu wzmacniacza przedstawionego na

rysunku po lewej oblicz wzmocnienie napięciowe (kU)
oraz rezystancję wejściową (RWE).
Do obliczeń przyjąć: UCC = +10 V, R1 = R2 = 125 k,
R3 = 25 k,  = 100, prąd źródła prądowego IE = 0,4 mA.

Zad.5.3 Dla układu źródła prądowego przedstawionego na rysunku po

prawej, dobierz wartość rezystancji RE, tak, aby prąd źródła wynosił
Iz = 10 mA. Ponadto, oblicz wartość spadku napięcia na rezystorze RC
oraz napięcie UCE tranzystora.
Do obliczeń przyjąć: UEE = +20 V, R1 = 1 k, RC = 1 k, oraz że spadek
napięcia na diodzie i złączu B-E tranzystora wynosi UD = UBE = 0,7 V.

-5-