Kasperczyk T. - Wady Postawy CiaÅ - A

Tadeusz Kasperczyk
WADY POSTAWY CIAŁA
Diagnostyka i leczenie
KRAKÓW 1994r.
Spis treści
Od A u to r a ........................................................................................................................ 7
Rozdział I
W iadomości w s tę p n e ......................................................................................................9
Pojęcia: postawa prawidłowa, postawa wadliwa, wady postaw y..........................9
Cechy charakteryzujące postawę praw idłow ą....................................................... 12
Okresy rozwoju w a d y ............................................................................................... 13
Postawa a budowa c ia ła ............................................................................................ 13
Filogenetyczny rozwój postawy c ia ła ..................................................................... 14
Rozwój postawy w ontogenezie .............................................................................. 19
Zmienność postawy w rozwoju osobniczym ......................................................... 24
Podział i przyczyny wad postawy .......................................................................... 26
Rozdział II
Bioniechanika i Fizjologia postaw y ciała .................................................................31
Biomechaniczna analiza postawy ciała ..................................................................31
Fizjologiczne mechanizmy warunkujące postawę i równowagę ciała................37
Rozdział III
W ady postaw y i ich charakterystyka anatom iczno-patologiczna .................... 42
Mechanizm utrzymania osiowej równowagi kręgosłupa w płaszczyźnie
strzałkowej ..................................................................................................................42
Wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej ......................................................46
Plecy okrągłe (dorsum rotundum) .......................................................................... 47
Plecy wklęsłe (dorsum concavum) ......................................................................... 48
Plecy okrągło-wklęsłe (dorsum rotundo-concavum)............................................49
Plecy płaskie (dorsum planurri)................................................................................49
Boczne skrzywienie kręgosłupa (scoliosis) ........................................................... 50
Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa ..................................................51
Podział sk o lio z ........................................................................................................... 54
Teorie powstawania i rozwoju idiopatycznych bocznych skrzywień
kręgosłupa...................................................................................................................55
Spis treści_______________________________________________________________4
Wady klatki piersiowej ...........................................................................................57

Klatka piersiowa lejkowata (pectus excavatum )................................................. 57
Klatka piersiowa kurza (pectus carinatum) ......................................................... 58
Odchylenia w ustawieniu głowy i szyi ................................................................ 59
Wadliwe ułożenie łopatek ...................................................................................... 60
Wady kończyn doln y ch ...........................................................................................61
Koślawość kolan (genu valgum) ........................................................................... 61
Szpotawość kolan (genu varum) ........................................................................... 62
Budowa anatomiczna stopy ................................................................................... 63
Wady s tó p ..................................................................................................................66
Stopa płaska statyczna (pes p la n u s)...................................................................... 67
Stopa płasko-koślawa (pes plano-valgus)............................................................ 68
Stopa szpotawa (pes v a ru s).................................................................................... 69
Stopa wydrążona (pes excavatus) ......................................................................... 69
Stopa płaska poprzecznie (pes transverso-palnus) .............................................69
Zniekształcenia palców stóp .................................................................................. 70
Rozdział IV
B adanie o rto p e d y c z n e ................................................................................................. 71
Schemat badania ortopedycznego......................................................................... 72
Badanie kliniczne .................................................................................................... 73
Ocena rozwoju biologicznego................................................................................73
O dżyw ianie............................................................................................................... 75
Badanie wydolności fizjologicznej ....................................................................... 76
Badanie stanu ortopedycznego...............................................................................77
Schemat badania stanu ortopedycznego ogólnego ............................................. 78
Budowa c ia ła ............................................................................................................ 79
Typy somatyczne .....................................................................................................80
Postawa c ia ła ............................................................................................................ 81
Proporcje ...................................................................................................................82
Symetrie, asym etrie................................................................................................. 85
Sposób poruszania się i chód ................................................................................. 86
Patologia c h o d u ........................................................................................................88
Stan ortopedyczny odcinkow y...............................................................................89
Pomiary długości k o ń c z y n ..................................................................................... 89
Pomiary obwodów .................................................................................................. 90
5_______________________________________________________________ Spis treści
Metody badania stanu m iejscow ego....................................................................... 91

Badanie ruchomości stawów i wykrywanie przykurczy ..................................... 92
Badanie ruchomości kręgosłupa ..............................................................................94
Badanie siły i siłowej wytrzymałości mięśni posturalnych................................. 95
Rozdział V
M etody oceny postaw y c ia ła ...................................................................................... 98
Metody właściwej oceny wzrokowej (metody sylwetkowe) ............................ 101
W zrokowa analiza poszczególnych elementów p o staw y ...................................110
Metoda całościowej oceny sylwetek zarejestrowanych za pomocą
fotografii, demografii, konturografii.................................................................... 114
Metody oceny poszczególnych elementów postawy ciała przy użyciu
aparatury pomiarowej i rysunkowej ..................................................................... 119
Metoda sferosomatometryczna oceny postawy ciała wg Wolańskiego ...........123
Metoda antropometryczna badania postawy c ia ła ...............................................129
Kartograficzna metoda pomiaru krzywizn kręgosłupa ciała ludzkiego ...........133
Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych, linii symetrycznych,
kątów (zasada równowagi mechanicznej i symetrii)........................................... 134
Nowoczesne techniki badania postawy ciała ..................................................... 137
Rozdział VI
Badanie kliniczne i radiologiczne skolioz..............................................................153
Objawy skoliotyczne ..............................................................................................153
Badanie kliniczne sk o lio z .......................................................................................156
D erm ografia..............................................................................................................158
Ocena kliniczna rotacji kręgów ............................................................................. 161
Badanie radiologiczne sk o lio z ............................................................................... 161
Metoda radiologiczna badania skolioz ................................................................. 162
Metody kątowych pomiarów wielkości łuku skrzyw ienia............................... 163
Metoda C o b b a .......................................................................................................... 164
Metoda Fergussona..................................................................................................165
Metoda Grdcy .......................................................................................................... 165
Metoda badania stopnia torsji i ro ta c ji.................................................................. 166
Podział skolioz ze względu na wielkość kąta skrzywienia ............................... 169
Badanie kompensacji bocznych krzywizn kręgosłupa.......................................170
Metoda badania kompensacji liniowej .................................................................171
Metoda badania kompensacji pozaliniow ej......................................................... 172
Spis treści______________________________________________________________ 6
Rozdział VII
M etody badania s t ó p ................................................................................................. 175
Metoda ortopedyczna............................................................................................175
Metoda antropom etryczna.................................................................................... 176
Metody plantokonturograficzne .......................................................................... 182
Metody badań czynnościowych .......................................................................... 188
Metody z zastosowaniem różnych aparatów i przyrządów pomiarowych ... 193
Rozdział VIII
Program i zasady postępow ania korekcyjnego....................................................196
Pozycje wyjściowe i ćwiczebne............................................................................196
Materiał programowy zajęć korekcyjnych.......................................................... 198
Systematyka ćwiczeń leczniczych.......................................................................209
Ćwiczenia specjalne i program postępowania korekcyjnego.......................... 211
Plecy okrągłe...........................................................................................................211
Choroba Scheuerm anna........................................................................................ 212
Plecy wklęsłe...........................................................................................................213
Plecy okrągło-wklęsłe........................................................................................... 216
Plecy płaskie............................................................................................................216
Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza).........................................................220
Wady klatki piersiow ej......................................................................................... 228
Kolana koślaw e...................................................................................................... 232
Kolana szpotaw e.................................................................................................... 233
Płaskostopie................................................................................................./.......... 234
Rozdział IX
Przykładow e osnowy ćw iczeń..................................................................................240
Piśmiennictwo 261
Motto: postawa jest subtelnym wskaźnikiem stanu ak
tywności organizmu ludzkiego; każdy upadek sił
rozwojowych jakiejkolwiek rodziny lub społeczeń
stwa, każde pogorszenie stanu zdrowia osobnika
znajduje swój wyraz w pogorszeniu postawy.
U. Spitzy
Od Autora
Dotychczasowy pozytywny odbiór moich skryptów* tj. “ Ćwiczeń korektyw

nych z elementami rehabilitacji” i “ Metod oceny postawy ciała” oraz wyczer
panie się ich nakładów skłoniły mnie do połączenia treści w nich zawartych (z nie
wielkimi zmianami merytorycznymi i redakcyjnymi) w jedną całość i wydanie ich
pod wspólnym tytułem “ Wady postawy ciała - diagnostyka i leczenie” .
W ten sposób powstała książka zawierająca całość zagadnień dotyczących
problemów postawy ciała, zarówno tych związanych z rozpoznaniem jak i sposo
bami korekcji. Ponieważ skrypty, o których mowa posiadały recenzje wydawnicze
- Autor i wydawca tej książki zrezygnowali z ponownego recenzowania treści.
Recenzentami skryptów poprzednich wydań byli:
Prof. dr hab. med. Stefan Bąk, Prof. dr hab. Adam Pąchalski,
Prof. dr hab. med. Gabriel Wejsflog, Prof. dr hab. Andrzej Zembaty
Książka przeznaczona jest głównie dla studentów Akademii Wychowania Fi
zycznego. Może też być przydatna dla nauczycieli wf, fizjoterapeutów, lekarzy,
higienistek szkolnych a w określonych sytuacjach mogą z niej skorzystać także
rodzice, których dzieci mają wady postawy ciała.
Wszystkim Czytelnikom tej książki, którzy zechcą podzielić się swoimi uwa
gami dotyczącymi jej treści i formy z góry serdecznie dziękuję.
Tadeusz Kasperczyk
Kraków, Al. Jana Pawła II 78
* K asperczyk T ., Ć w iczenia ko rek ty w n e z elelinentam i rehabilitacji. A W F K raków , wyd. I 1980,

w yd. II 1984.
K asperczyk T „ M etody oceny postaw y ciała. A W F K raków , w yd. 1 1983, w yd. II (w druku).
Rozdział I
Wiadomości wstępne
Postawą dała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i położenie posz

czególnych odcinków tułowia oraz nóg w pozycji stojącej.
Postawa ciała jest nawykiem ruchowym. Swobodną postawę ciała człowiek
może poprawić przez napięcie odpowiednich grup mięśniowych. Czynnie popra
wiona postawa w odróżnieniu od swobodnej - nawykowej jest układem wymuszo
nym i nosi nazwę postawy bacznej.
Postawa nawykowa jest rzeczywistą postawą człowieka i dlatego ona powinna
stanowić przedmiot badania lekarskiego w odróżnieniu od poprawnej postawy
bacznej.
Postawa jest jednym ze wskaźników prawidłowego rozwoju oraz statycznej
i dynamicznej sprawności ciała.
Pojęcia: postawa praw idłow a, postawa wadliwa, wady

*
postawy
Przez postawę prawidłową należy rozumieć taką, jaka występuje w dostatecz

nie dużym odsetku, aby można ją było uznać za znamienną dla danej klasy wieku
czy okresu ontogenezy, a jednocześnie jest charakterystyczna dla dzieci zdrowych,
o poprawnym rozwoju fizycznym i psychicznym oraz wydolności ruchowej. Pod
stawa prawidłowa jest więc zgodna z dynamiką rozwoju zdrowej osoby określonej
płci w danym okresie ontogenezy. Zapewnia ona harmonijne działanie organizmu
z optimum wydolności (Wolański 1959).
Postawa prawidłowa to zharmonizowany układ poszczególnych odcinków cia
ła względem siebie oraz w odniesieniu do osi mechanicznej ciała, utrzymywanej
w minimalnym napięciu układów mięśniowego i nerwowego (Ambros 1962).
Podstawa prawidłowa to harmonijne i bezwysiłkowe ułożenie poszczególnych
elementów postawy w stosunku do osi długiej ciała (Przybylski 1965).
* W opracow aniu tego fragm entu tekstu w ykorzystano m ateriały z dyskusji, o p ublikow ane w:
“ P o sta w a ciała człow ieka i m etody je j o c en y ” . Pod red. J.Ś lężyńskiego. A W F , K atow ice 1992.
Pojęcia: postawa prawidłowa, postawa wadliwa, wady postawy____________________ 10
Postawa prawidłowa jest takim układem poszczególnych odcinków (segmentów)

ciała nie tkniętych zmianami patologicznymi, który:
1. zapewnia optymalną jego stabilność,
2. wymaga minimalnego wysiłku mięśniowego do jego utrzymania,
3. stwarza warunki do optymalnego ułożenia narządów wewnętrznych
(Bąk 1965).
Postawa prawidłowa jest to taki rodzaj normalnego sposobu trzymania się,
który pozostaje w zgodności z dynamiką rozwojową człowieka w danym okresie
jego rozwoju osobniczego (Malinowski 1985).
Prawidłową postawą ciała będziemy określać każdą taką postawę, która odpo
wiada typowej postawie wyodrębnionej z grupy rówieśniczej o tej samej płci
i zbliżonych cechach psychofizycznych. W odniesieniu do tak rozumianej definicji
rodzi się potrzeba uwzględnienia normy rozwojowej i skonstruowania takiej me
tody oceny postawy ciała, która by te kryteria uwzględniała (Nowotny 1992).
Postawa prawidłowa to taka sylwetka, która jest wynikiem wpływu odziedzi-
czalności kształtu ciała i utrzymującej się równowagi dynamicznej w obrębie
zbioru cech psychomotorycznych i funkcjonalnych o działaniu postawotwórczym
w warunkach fluktuacyjnych wpływów środowiska (Krawański 1992).
Postawa prawidłowa to taki kształt ciała wynikający z budowy i nawykowego
usytuowania poszczególnych jego części, który sprzyja podstawowym funkcjom
organizmu (Zeyland-Malawka 1992).
Prawidłowa postawa ciała to taka, która występuje dostatecznie często, aby
można ją było uznać za charakterystyczną dla danej populacji. Jest ona atrybutem
osobników zdrowych o prawidłowym rozwoju fizycznym i psychicznym (Kasperczyk 1992).
W ady postawy
Wady postawy to zmiany utrwalone w układzie kostnym, błędy “ trzymania
się” , to także zaburzenia przestrzennego ukształtowania ciała (Wolański 1958, 1979).
Wady postawy to zmiany wyprostnej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydo
wanie różnią się od ukształtowali typowych dla danej płci, wieku, budowy konsty
tucjonalnej i rasy. Wady postawy są wynikiem zmian patologicznych (Tylman 1972).
Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej
(Milanowska 1983).
Wada postawy to odchylenie od ogólnie przyjętych cech postawy prawidło
wej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy. Wady postawy można
podzielić na proste i złożone. Proste wady postawy określamy niekiedy jako błędy
11 Wiadomości wstępne
postawy. Zmiany strukturalne oraz różnorodne deformacje w obrębie narządu ru

chu nazywamy wadami budowy (np. wady klatki piersiowej, koślawość kolan,
skoliozy) (Kasperczyk 1992).
Wada postawy to stan przeciążenia lub zużycie części struktur postawotwór-
czych, będący zazwyczaj następstwem niekorzystnych proporcji rozwoju orga
nizmu w obrębie cech o działaniu postawotwórczym. Może on być wynikiem
zaburzeń genetycznych lub określonych urazów (Krawański 1992).
Błędami postawy nazywamy pojedyncze odchylenia od prawidłowej postawy
ciała (nie zmieniająca ukształtowania kręgosłupa). Pozostałe odchylenia od prawi
dłowej postawy ciała manifestujące się już zmianami ukształtowania kręgosłupa -
nazywamy wadami postawy (Nowotny 1992).
Postaw a w adliw a
Przez wadliwość postawy Swiderski (1992) rozumie uzewnętrznienie się nie
prawidłowej antygrawitacji, to jest takiej, w której utrzymanie ciała w pionie
w różnych pozycjach wymaga nadmiernego wysiłku mięśni oraz zagraża przed
wczesnym zużyciem narządu ruchu i podporu.
Postawa nieprawidłowa (przeciwna postawie prawidłowej), to wszelkie nie
prawidłowości sposobu trzymania się w pozycji stojącej, manifestujące się od
miennym od normalnego układem ciała. Postawy z pogranicza prawidłowych i nie
prawidłowych, to - według Nowotnego (1992) - postawy wadliwe.
Postawa wadliwa jest wtedy, gdy pewne elementy odbiegają od wzorca pos
tawy poprawnej. Odchylenia te są odwracalne (Przybylski 1965).
Postawa patofizjologiczna to nieduże, czynnościowe, przeważnie odwracalne,
odchylenie zarówno w zrównoważeniu, ustawieniu, jak i ukształtowaniu ciała.
Postawa patologiczna to anatomiczne, przeważnie nieodwracalne, odchylenia w zrów
noważeniu, ustawieniu i ukształtowaniu poszczególnych odcinków lub całego cia
ła (Wejsflog 1958).
Postawa wadliwa to taki jej stan, w którym nastąpiło zdeformowanie kręgo
słupa, klatki piersiowej, miednicy lub kończyn dolnych. Postawę wadliwą znamio
nują więc zarówno wady proste, jak i złożone (Kasperczyk 1992).
Zeyland-Malawka (1992) proponuje, aby postawie prawidłowej przeciwstawić
nie wady postawy, lecz postawę nieprawidłową, czyli taką, w której kształt ciała,
wynikający z budowy i nawykowego lub przymusowego usytuowania poszczegól
nych części ciała, jest niekorzystny dla organizmu.
Cechy charakteryzujące postawę prawidłową 12
W postawie nieprawidłowej występują pojedyncze lub liczne błędy i wady

postawy. W przypadku istnienia wad postawy mamy do czynienia z postawą
wadliwą, natomiast jeżeli występują tylko błędy postawy - można mówić o pos
tawie błędliwej (błędliwy - zawierający Wędy ).
Cechy charakteryzujące postawę praw idłow ą
Dobra postawa zależy od:

a) prawidłowego ukształtowania układu kostno-więzadłowego,
b) dobrze rozwiniętego i wydolnego układu mięśniowego,
c) sprawnie działającego układu nerwowego.
Ogólnie postawa prawidłowa charakteryzuje się następującymi cechami:

1. prostym ustawieniem głowy,
2. fizjologicznymi wygięciami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej oraz
prostym kręgosłupem w płaszczyźnie czołowej,
3. dobrze wy sklepioną klatką piersiową; przednia ściana klatki piersiowej jest
częścią ciała najdalej wysuniętą ku przodowi,
4. dobrze podpartą miednicą na głowach kości udowych,
5. prostymi kończynami dolnymi i prawidłowo wysklepionymi stopami.
Przy prawidłowej postawie ciała pion spuszczony z okolicy wyrostka sutko-

watego kości skroniowej powinien przechodzić przez środek stawu barkowego,
krętarz większy kości udowej, nieco do przodu od linii środkowej stawów kola
nowego i skokowego i padać na środek stępu (Kutzner-Kozińska 1976).
W dobrej postawie poszczególne odcinki ciała zachowują harmonię we wza
jemnym ułożeniu, zapewniając płynność ruchów i stabilność podporu z najmniej
szym zużyciem energii. Każda zmiana układu jednego odcinka względem dru
giego wywołuje oddźwięki w innych odcinkach. Zwiększenie się lordozy szyjnej
prowadzi do kompensacyjnego powiększenia kifozy piersiowej oraz lordozy lędźwio
wej. Wskutek zwiększenia kifozy piersiowej żebra ustawiają się bardziej skośnie,
klatka piersiowa spłaszcza się, rozluźnieniu ulegają mięśnie brzucha. Przyczyny
zaburzeń postawy i ich skutki w narządzie ruchu wywołują reakcję łańcuchową,
a szkodliwości sumują się (Dega 1970).
* S łow nik ję z y k a polskiego. P od red. W . D oroszew skiego. W P, W arszaw a 1958, Li.

Okresy rozwoju wady
W przebiegu rozwoju wady dają się wyróżnić trzy charakterystyczne okresy:
I okres - zmian czynnościowych

Jedne grupy mięśni ulegają osłabieniu i rozciągnięciu, w innych występuje
wzmożone napięcie i ich skrócenie. Czas trwania tego okresu może być różny
w zależności od czynników, które powodują powstawanie wady, i może wynosić
od kilku tygodni do kilku miesięcy.
II okres - powstawania przykurczy (więzadeł, ścięgien, mięśni)

W tym okresie interwencja ćwiczeniami korekcyjnymi może być jeszcze całko
wicie skuteczna. Okres ten może trwać przez kilka tygodni, miesięcy, a nawet lat.
III okres - zmian strukturalnych, czyli utrwalonych przykurczy

W ady postawy w tym okresie określamy jako patologiczne. Ćwiczenia korek
cyjne pozwalają zapobiec dalszemu postępowaniu wady, jednakże całkowita jej
likwidacja jest już niemożliwa i często wymaga złożonego postępowania rehabili
tacyjnego (w tym zabiegu chirurgicznego).
Postawa a budow a ciała
Należy odróżnić pojęcie postawy ciała od jej budowy. Wprawdzie obie właś
ciwości człowieka - budowa i postawa fizyczna - są wyrazem szczególnego stanu
układu kostno-stawowo-mięśniowego i obrazują przestrzenne ułożenie ciała, głównie
aparatu ruchu, to jednak u ich podstaw leżą odmienne mechanizmy.
Budowa całego ciała czy poszczególnych jego części zależy przede wszystkim
od struktury somatycznej, a wady postawy mają charakter zmian funkcjonalnych.
Postawa ciała jest wyrazem nawyku “ trzymania” i opiera się na fizjologicznej
funkcji warunkującej stan właściwego napięcia w odpowiednich grupach mięśni,
co prowadzi do takiego a nie innego ułożenia względem siebie poszczególnych
odcinków tułowia oraz głowy i decyduje o ogólnym zrównoważeniu ciała. Przyj
mujemy zatem, że postawa fizyczna to sposób “ trzymania się” normalny dla
danego osobnika, który decyduje o ułożeniu poszczególnych elementów ciała wzglę
dem siebie i głównej osi tułowia, co jest wynikiem przede wszystkim pracy mię
śni, których napięcie przemieszcza lub utrzymuje w statyce poszczególne ele
menty ciała.
Filogenetyczny rozwój postawy ciała 14
Napięcie układu mięśniowego, zapewniającego wyprostowaną postawę, ma

charakter odruchu, który można wyrobić przez oddziaływania wychowawcze; dla
tego nawyk prawidłowej postawy ciała stał się w głównej mierze problemem
pedagogicznym. Oczywiście, tak pojęta postawa ciała wiąże się z jego budową.
Przy odpowiedniej budowie układu ruchowego, przy właściwym ukształtowaniu
kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy czy kończyn dolnych oraz przy prawi
dłowej strukturze stawów i pozbawionych przykurczów mięśni - wyrobienie i utrzy
manie nawyku poprawnej postawy jest znacznie łatwiejsze. Tak więc, choć roz
różnia się pojęcia postawy ciała i budowy ciała, nie można nie dostrzegać istnie
jących między nimi związków. Powiązania te w niektórych przypadkach są tak
ścisłe, że trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć jak zakwalifikować dany objaw;
czy jako zmiany w budowie, czy postawie. Dlatego do analizy wad postawy ciała
często włącza się takie defekty budowy, jak płaskostopie czy koślawość kolan.
Związek pomiędzy postawą ciała a jego budową wyraża się także w inny
sposób. Stwierdza się pewną korelację pomiędzy sposobem “ trzymania się” a ty-
*
pem somatycznym (Przewęda 1973). Ogólnie - zależność typu somatycznego od
postawy ciała można wyrazić opinią, że typ o silnej budowie (typy o przewadze
mezomorfii) odznacza się na ogół poprawną postawą, natomiast typy o przewadze
czynnika ektomorficznego są bardziej skłonne do nabywania wad w postawie.
Filogenetyczny rozwój postawy ciała
O rodzajowym kształtowaniu się istot żyjących decydują czynniki środowis

kowe oraz morfologiczno-fizjologiczne właściwości ustroju. Ogólnie wiadomo, że
ewolucyjne zmiany gatunku dokonują się bardzo powoli, w ciągu tysięcy, a nawet
milionów lat (Bąk 1965). Jedną z zasadniczych cech istot żyjących jest zdolność
do poruszania się przez pokonanie bezwładu ciała i siły ciążenia. Dokonuje tego
tkanka o właściwościach kurczliwych (element dynamiczny, którym jest układ
mięśniowy). W dalszym etapie u ssaków wytworzyły się elementy narządu ruchu -
kończyny. Lokomocja wzmaga wewnątrzustrojowe procesy spalania, stąd potrzeby
rozwoju narządów kontrolujących otoczenie (głównie narząd wzroku). Stworzenie
warunków do łatwego dopływu tlenu do płuc i zapewnienie optymalnego pola
* T ypologie som atyczne p odano w rozdziale IV .

widzenia były głównymi czynnikami, które decydowały o fizjologicznej adaptacji

o ustawieniu głowy i możliwości poruszania nią.
Człowiek jest jedynym przedstawicielem ssaków, charakteryzującym się pos
tawą pionową. Davies podaje, że trzeba było około 30 milionów lat zanim proto
plasta człowieka zmienił postawę czworonożną na dwunożną (Dega 1970). Pio
nową postawę mogą przybierać również niektóre czworonożne zwierzęta (np. małpy,
tresowany pies, koń itp.), lecz przyjmują ją tylko chwilowo, jest ona dla nich
nieekonomiczna, wymaga dużego wysiłku mięśniowego, jest zatem męcząca. Dla
człowieka jest to postawa naturalna. W długotrwałym procesie pionizacji postawy
zachodziły istotne zmiany w budowie ciała z punktu widzenia jej statyki i dy
namiki. Zmiany te w ogólnym zakresie ilustruje rye. 1, na której przedstawiono
postawę dwu gatunków małp - neandertalczyka (homo Neanderthanensiś) oraz
człowieka. Widzimy tu korzystne - z punktu widzenia statyki - przesuwanie się
środka ciężkości ciała i linii pionu do długiej osi kości podporowych (Bąk 1965).
R yc. 1. U m iejscow ienie środka ciężkości i linii ciężaru ciała:

a) m ałpa w pozycji “ n a czw orakach”
b) goryl w postaw ie stojącej
c) neandertalczyk, d) człow iek
Postawa małpy z powodu znacznego pochylenia tułowia do przodu wymaga

znacznego wysiłku ze strony mięśni grzbietu, w celu zrównoważenia siły cięż
kości głowy i tułowia. Dla zmniejszenia tego wysiłku (podparcia przesuniętego do
przodu punktu ciężkości tułowia) zgięte są dolne kończyny we wszystkich sta
wach, głównie biodrowych i kolanowych, co z kolei - aby utrzymać w stanie
równowagi środek ciężkości ciała - wymaga znacznego wysiłku mięśni poślad
kowych i prostowników uda. Celem zmniejszenia tego wysiłku małpa - podpiera
jąc się - korzysta również z kończyn przednich. Jak widać na rycinie - jest to
zbędne już u neandertalczyka.
W budowie człowieka ewolucyjne zmiany są następujące:
Głowa
W rozwoju doszło do przesunięcia ku przodowi podparcia głowy (podparcie
przycentralne), co zapewniło lepsze zrównoważenie jej siły ciężkości, mimo zwię
kszenia masy przez znaczny rozwój mózgowia. Ponadto pionowe ustawienie gło
wy ułatwia ekonomikę ruchu i zwiększa jego zakres przy stosunkowo krótkiej
szyi, oko ma doskonałe pole widzenia, ułatwiony jest pobór tlenu.
Obręcz barkowa
Obręcz barkowa nie biorąc udziału w podporze zyskuje na lekkości (zmniej
szona masa tkanki kostnej, skrócenie kończyn). Obniża się przez to punkt cięż
kości ciała, a tym samym zwiększa się stabilność. Uwolniona kończyna górna
osiąga większy zakres ruchów w stawie barkowym, dłoń przekształca się w narząd
chwytny.
Tułów
Przy postawie pionowej niemal cały ciężar głowy i górnej połowy ciała rów
noważą trzony kręgowe (element podporowy). Poprawiają się warunki rozwoju
klatki piersiowej. Narządy jam y brzusznej znajdują podporę na kościach obręczy
biodrowej, maleje wysiłek mięśni powłok brzusznych, zmniejsza się objętość brzu
cha. Te czynniki z kolei ułatwiają ruchy przepony oraz umożliwiają większy
zakres ruchów tułowia w płaszczyźnie strzałkowej (skłony tułowia do przodu i do
tyłu).
O b r ę c z bi o d r o w a i k o ń c z y n y d o l n e
Przesunięcie ku kręgosłupowi wspólnego środka ciężkości głowy i tułowia
ułatwia wyprost w stawach biodrowym i kolanowym, przy równoczesnym zmniej
szeniu pracy mięśni antygrawitacyjnych. W związku z tym zachodzą ewolucyjne
zmiany w budowie stawu biodrowego i stopy.
Ekonomiczna i stabilna pionowa postawa człowieka stwarza jednocześnie do

godną pozycję wyjściową do lokomocji. Ułatwia to również symetria budowy
ciała w płaszczyźnie czołowej. Pewne odstępstwa od symetrycznego rozłożenia
masy ciała (asymetria narządów wewnętrznych, asymetria ruchowa związana z prawo
lub leworęcznością) mogą być jednym z czynników wywołujących wady postawy.
Antropologia wskazuje na wiele cech anatomicznych, które dowodzą, że bu
dowa człowieka nie jest całkowicie idealna z punktu widzenia statyki i kinetyki
pionowej postawy. Dużo szczegółów anatomicznych świadczy o niedostatecznej
adaptacji człowieka do pionowej postawy. Te niedoskonałości w adaptacji anato
micznej są zarazem słabymi punktami dobrej postawy, sprzyjają one wadom pos
tawy. Znajomość tych słabych punktów jest ważna dla zrozumienia zagadnienia
wad postawy człowieka zwłaszcza przez osoby, które chcą się zająć profilaktyką
i korekcją wad postawy.
Do niedoskonałości w adaptacjach anatomicznych Mameffe (cyt za Bąk 1965)
zalicza między innymi:
1. żyły międzyżebrowe, które biegną u czworonożnych pionowo, zachowały
u człowieka zastawki choć przebiegają poziomo;
2. żyły duże w jam ie brzusznej człowieka, które biegną u czworonożnych
poziomo, nie zdążyły jeszcze wytworzyć w pionowej postawie zastawek,
co stwarza zawiłe warunki krążenia w jam ie brzusznej;
3. oddychanie żebrowe przebiega u czworonożnych bardzo prosto, przez ruch
wahadłowy żeber, natomiast u człowieka wymaga unoszenia żeber i jest
związane ze znacznym wysiłkiem mięśni oddechowych;
4. kręgosłup u czworonożnych można porównać ze sklepieniem (lub belką),
które wspiera się na czterech podporach. Człowiek z tego łuku zachował
tylko wygięcie piersiowe, które wskutek swej budowy i nakładających się
na siebie wyrostków kolczastych jest dość sztywne, trudne do wyprostow
ania - a co za tym idzie - i do korekcji;
5. ewolucję człowieka, która w porównaniu z antropoidami jest bardziej za-
ansowana, jednak nie na tyle, by uzyskać pełny wyprost uda względem
miednicy. Potężne więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) nie wy

dłużyło się jeszcze wystarczająco, a mięśnie pośladowe nie uzyskały peł
nego dynamizmu. Stąd wynikła lordoza lędźwiowa i powstał kąt lędź
wiowo-krzyżowy, tzw. promontorium, tak nie sprzyjające akcji porodu.
Dlatego poród u człowieka jest aktem znacznie dłuższym i trudniejszym
niż u zwierząt.
Wspomniane niedoskonałości adaptacji człowieka do pionowej postawy mają
swoje następstwa w statyce i kinetyce poszczególnych odcinków ciała. Mameffe
przedstawia to następująco:
Głowa
U czworonożnych głowa wisi na części szyjnej kręgosłupa i otwór potyliczny
znajduje się daleko w tyle czaszki. U człowieka otwór ten przesunął się wprawdzie
nieco ku przodowi, lecz jeszcze za mało, aby zająć najkorzystniejsze miejsce do
utrzymania równowagi głowy, tj. nad środkiem ciężkości ciała. Leży on jeszcze za
bardzo w tyle od niego, przez co głowa ma skłonność do opadania do przodu.
Utrzymanie równowagi głowy wymaga wkładu pracy mięśniowej (por. ryc. 5).
Barki
W pionowej postawie kończyny górne wiszą na obręczy barkowej, która od
przodu łączy się z mostkiem za pośrednictwem obojczyka. Połączenie z kręgo
słupem tworzą mięśnie. Od siły i napięcia tych mięśni zależy czy ciężar kończyn
górnych zaważy ujemnie na klatce piersiowej, utrudniając jej akcję oddychania.
Kończyny górne, które są u czworonożnych narządem podporu, stały się u an-
tropoidów narządami chwytnymi. U człowieka rozkład dźwigni sił na kończynach
górnych nie jest korzystny.
Miednica
Dźwiga u człowieka ciężar tułowia, głowy oraz kończyn górnych i przenosi go
na głowy kości udowych. Uniesieniu przedniego brzegu miednicy - które sprzyja
dobrej postawie łagodząc lordozę lędźwiową - przeciwstawiają się więzadła bio-
drowo-udowe.
Kończyny dolne
U człowieka służą do dźwigania ciężaru ciała i lokomocji. Liczba filarów
nośnych zredukowała się do dwóch. Rozwija się na nich duża masa mięśniowa,
która w przemianie materii odgrywa pokaźną rolę.
Brzuch
Mięśniom brzucha przypadła w pionowej postawie niezmiernie ważna rola.
Podtrzymują one trzewia brzuszne i przeciw działają ich opadaniu. Przez swe
napięcie oddziałują korzystnie na krążenie w jamie brzusznej. Biorą udział w od
dychaniu, a zwłaszcza w akcie wydechu, współdziałając w pracy przepony, dając
jej oparcie swym napięciem. Wspomagają wszelkie wysiłki ekspulsji z jam y brzu
sznej, jeśli siła mięśni danego narządu nie jest wystarczająca.
Stopa
Stopy przeszły głęboką przebudowę przystosowując się do utrzymania równo
wagi i chodzenia. Wydłużyły się one znacznie i końce ich skierowały się na
zewnątrz dla powiększenia powierzchni podparcia. Ukształtowanie się sklepień
nadało im potrzebną elastyczność i wytrzymałość.
Rozwój postawy w ontogenezie
Proces formowania się postawy ciała określamy zjawiskiem posturogenezy.

Zanim zostaną omówione zmiany w postawie ciała jako całości, zajmijmy się
opisem rozwojowych przekształceń niektórych pojedynczych elementów budowy
ciała (Bąk 1965, Kasperczyk i Ślężyński 1992, Krawański 1990, Kutzner-Koziń-
ska 1976).
Rozwój klatki piersiowej w ontogenezie

Wielkość i kształt klatki piersiowej zmieniają się z wiekiem. Narastanie ob
wodu klatki piersiowej w pierwszym roku życia odbywa się znacznie szybciej niż
w jakimkolwiek późniejszym okresie. W pierwszym roku życia obwód powiększa
się o 42-50% (przeciętnie ok. 13 cm), w drugim roku życia już tylko o 9%,
a w trzecim i czwartym od 4-7%.
U noworodka szerokość i głębokość klatki piersiowej są prawie równe. Przy
rost głębokości pozostaje w tyle za powiększeniem się szerokości, która podwaja
Rozwój postawy w patogenezie 20
się już ok. 6 roku życia. Wyrazem zmiany klatki piersiowej i szybkiego powię
kszania się wymiaru poprzecznego jest zmniejszenie wskaźnika spłaszczenia klat
ki piersiowej. Przy urodzeniu wskaźnik ten wynosi u chłopców 92%, w pierwszym
roku życia 74% i zmniejsza się stopniowo, tak że w wieku 1-5 lat wynosi 71%.
Charakterystyczną właściwością klatki piersiowej u noworodków i niemowląt
jest położenie żeber, które w tym wieku - w przeciwieństwie do skośnego ustawie
nia w latach późniejszych - przebiegają prawie poziomo, tworząc z kręgosłupem
kąt prosty. Zmiany ułożenia żeber z poziomych na skośne obserwujemy od 2 roku
życia. Zjawisko to przebiega powoli, osiągając najniższy poziom ok. 10-11 roku
życia. Dopóki żebra ułożone są poziomo, czyli klatka piersiowa między wdechem
a wydechem znajduje się już jakby w ułożeniu wydechowym, żebra nie mogą brać
wybitniejszego udziału w rozszerzaniu wdechowym klatki piersiowej. W związku
z tym nie może ona być znacznie powiększona przez podniesienie żeber, tak jak to
się dzieje w późniejszym wieku, wskutek czego niemowlę może oddychać głów
nie przeponą. Te przekształcenia strukturalne doprowadzają do zmiany typu oddy
chania z przeponowego na oddychanie przebiegające głównie dzięki ruchom kla
tki piersiowej.
Drugie przyspieszenie wzrostu klatki piersiowej zauważamy w okresie dojrze
wania. W zakresie interesujących nas cech obserwujemy u chłopców duże tempo
rozwoju szerokości barków oraz szerokości klatki piersiowej, u dziewcząt zaś skok
pokwitaniowy dotyczy szerokości bioder, mniej szerokości barków. Z powyższego
wynika, że klatka piersiowa gubi nie tylko budowę cylindryczną poprzez wzras
tanie na długość, ale też stopniowo narastającą przewagę wymiaru poprzecznego
nad głębokościowym, przybierając kształt stożka ściętego.
K ształtow anie się krzyw izn kręgosłupa w rozw oju osobniczym

Z jednej - pierwotnie - ogólnej kifozy, przebiegającej przez całą długość krę
gosłupa, po urodzeniu zaczynają się wyodrębniać: lordoza szyjna ok. 3-4 miesiąca
życia (w związku z próbami dźwigania głowy) oraz lordoza lędźwiowa ok. 9-12
miesiąca życia (w efekcie pionizacji). U dziecka 12-14-miesięcznego kręgosłup
ma już charakterystyczny kształt esowaty, lordoza szyjna jest wykształcona, kifoza
ograniczona do piersiowego odcinka kręgosłupa, a lordoza lędźwiowa wyraźna -
na skutek przesunięcia miednicy do przodu i cofnięcia klatki piersiowej, w celu
zachowania równowagi przy staniu na ograniczonej płaszczyźnie stóp.
Poszczególne etapy pionizacji postawy ciała wyznaczają:
1. w 3-4 miesiącu niemowlę unosi głowę i tułów z oparciem na rękach,
2. około 5 miesiąca dziecko może siedzieć podtrzymywane, “ swobodne siedze

nie” kształtuje się między 7-9 miesiącem życia,
3. około 9 miesiąca życia dziecko wykazuje umiejętność stania z oparciem,
a w 10-12 miesiącu - samodzielnego stania.
Ryc. 2. K ształtowanie się krzyw izn kręgosłupa u m ałego dziecka (wg D .Tylm ana)
Przybranie pionowej postawy przez dziecko wywołuje dalsze konsekwencje w funkcji

organizmu i w statyce ciała (Bogdanowicz 1966). Dziecko musi siłą mięśni przeciwdziałać
sile grawitacyjnej, co przy jego ciężarze i niedoskonałości aparatu podporowego wymaga
znacznego wysiłku. Równocześnie na słabe powłoki brzuszne zaczyna działać ciężar narzą
dów jamy brzusznej, a to powoduje pogłębienie loidozy lędźwiowej oraz uwypuklenie
brzucha i odchylenie miednicy do przodu. Związki te, jak również krzywizny kręgosłupa
początkowo nie są stałe. Ich względna stabilizacja następuje od 3 roku życia, ale znaczny
wzrost tułowia przy słabych mięśniach utrzymujących kręgosłup powoduje ciągłe modyfi
kacje krzywizn. O ukształtowaniu się przedniotylnego wygięcia kręgosłupa, a w tym również
typu postawy dziecka, można mówić dopiero w wieku ok. 7 lat Właściwy jednak dla
człowieka sposób trzymania się ustala się ostatecznie później w okresie młodzieńczym, tj.
około 18 roku życia. W okresie skoku pokwitaniowego obserwujemy pogłębienie się kifozy
piersiowej i zaburzenia w postawie ciała. Powstaje tzw. kifoza młodzieńcza (kyphosis ju-
Rozwój postawy w ontogenezie 22
veniUs), która jest spowodowana dystonią mięśni grzbietu, charakterystyczną dla

tego okresu rozwojowego.
k o iv o r o c * k
b MIESIĄCE ^ M IE M A jC t
7 VUW1E,CY 9 MIEWICY 11 MIEMĘCY
R yc. 3. Pionizacja postaw y cia ła i rozw ój ruchów m ałego dziecka (w g J. B ogdanow icza)
Rozwój m iednicy w ontogenezie

Osią tułowia warunkującą jego budowę i czynność jest kręgosłup, który w postaci
24-segmentowej kolumny opiera się na miednicy. Punktem wyjścia badań tułowia
powinien być wzajemny stosunek kręgosłupa i miednicy.
Prawidłowe nachylenie miednicy ku przodowi waha się w zależności od wie

ku i płci. U dzieci rozpoczynających chodzenie miednica ustawiona jest pionowo
i w miarę wytwarzania się krzywizn fizjologicznych kręgosłupa zwiększa swe
nachylenie ku przodowi. W okresie pokwitania u dziewcząt fizjologiczne nachy
lenie miednicy ku przodowi jest większe niż u chłopców. Kąt pochylenia mied
nicy, mierzony inklinometrem (spina iliaca posterior superior - symphysis), wy
nosi (wg Ph. Wilesa) w 4 roku życia ok. 22°, w 7 roku życia - 25° u obojga płci,
a u osób dorosłych płci męskiej - ok. 31°, płci żeńskiej 28° (plus-minus 4° uzna
jemy za granicę normy) .
Rozwój kończyn dolnych i stóp w ontogenezie

W różnych okresach życia dziecka kształtowanie się kończyn dolnych i stóp
jest nieco odmienne. Znajomość tych fizjologicznych odchyleń rozwojowych jest
niezbędna do właściwego rozpoznania i pozwoli ustrzec się zarówno przed zbędną
- a więc szkodliwą - ingerencją terapeutyczną, jak i przed przeoczeniem stadium
początkowego wady (Kudasiewicz i wsp. 1991). U noworodków prawidłowością
rozwojową jest ustawienie szpotawe kolan oraz zgięciowe ustawienie stawów
biodrowych i kolanowych, wynikające z przewagi zginaczy nad prostownikami.
Jest to pozostałością ułożenia wewnątrzmacicznego. Ukształtowanie szpotawe utrzy
muje się do ok. 3 roku życia, po czym przechodzi w fizjologiczną koślawość (4,5
rok życia). Proste kończyny dolne występują u dzieci w 7 roku życia (Kumiewicz-
Witczakowa 1959). Pojawienie się koślawości kolan w okresie pokwitania może
mieć już charakter trwały.
W obrębie stóp u niemowląt trudno w ogóle mówić o wysklepieniu, ponieważ
podeszwowa część stopy jest wypełniona miękką tkanką tłuszczową, a małe za
awansowanie procesów kostnienia wyklucza istnienie łuków podłużnego i po
przecznego. Początki chodzenia i coraz większe obciążenia kończyn dolnych stają
się poważnym czynnikiem kształtującym stopę dziecka. W wieku 3-4 lat zaznacza
się wklęsłość podeszwowej części stopy, a w 6 roku życia oba łuki konstrukcji
stopy są wyraźne i ulegają dalszemu szybkiemu rozwojowi do ok. 8 roku życia.
Równocześnie stopa wzrasta początkowo wzdłuż, a potem wszerz. Wzrost stóp
jest szczególnie szybki w okresie skoku pokwitaniowego, po którym ustala się
ostateczna architektura stopy z charakterystycznym wysklepieniem, różnym u posz
czególnych osób.
* Sposoby oceny k ąta p rzodopochylenia m iednicy p odano w rozdziale HI

Zmienność postawy w rozwoju osobniczym 24
Zmienność postawy w rozwoju osobniczym
Przyczyn zmienności postawy trzeba upatrywać między innymi w warunkach

anatomicznych i fizjologicznych, w działaniu centralnych refleksów postawy, w filo
genetycznym i ontogenetycznym jej rozwoju (Bąk 1965, Dega 1970, Kasperczyk
i Ślężyński 1992, Krawański 1990, Kutzner-Kozińska 1976, Nowotny 1990, Wo-
lański 1958).
Postawę dziecka możemy ocenić dopiero przy pierwszych samodzielnych pró
bach stania. Kręgosłup posiada już wtedy wykształcone przodowygięcie w od
cinku szyjnym i lekkie tyłowygięcie w odcinku piersiowo-lędźwiowym. Przodo
wygięcie bywa czasem nieznacznie powiększone. Plecy małego dziecka są lekko
zaokrąglone lub - rzadziej - zupełnie płaskie, kończyny dolne ustawione w lekkim
zgięciu w stawach biodrowych i kolanowych. Brzuch w związku z bardzo słabymi
mięśniami wchodzącymi w skład jego ściany jest mocno uwypuklony.
R yc. 4. P o staw a ciała typow a d la dan eg o okresu rozw oju:

a) postaw a dziecka w w ieku 18 m iesięcy
b) p o staw a dziew czynki 6-letniej, c) po staw a chłopca 8-letniego
d) p o sta w a chłopca w okresie d ojrzew ania płciow ego
e) postaw a d orosłego m ężczyzny (w g D .T ylm ana)
Zmiany w postawie u dziecka postępują powoli i polegają na coraz wyraź

niejszym kształtowaniu się przodowygięcia kręgosłupa w odcinku lędźwiowym
oraz stopniowym zmniejszaniu nadmiernego uwypuklenia brzucha. W okresie 7-8
lat, a więc w wieku szkolnym, pizodowygięcie lędźwiowe ulega już wyraźnemu
ukształtowaniu. Brzuch, mimo wyraźnego spłaszczenia, nadal jest lekko uwypuk
lony. W latach szkolnych - aż do pierwszych objawów dojrzewania - u dzieci
występuje wyraźne stonizowanie postawy, która jest dość prężna i mocna (ryc. 4b, c).
W okresie dojrzewania płciowego ma miejsce ponowne pogorszenie postawy.
Pojawiają się objawy psychicznego i fizycznego zmęczenia dziecka, postawę ce
chuje wtedy niedbałość i wiotkość. Brzuch znów się uwypukla, plecy są często
nadmiernie okrągłe. Głowa pochylona ku przodowi stwarza wrażenie zbyt ciężkiej
w stosunku do utrzymującej ją szyi. W obrębie kończyn dolnych u dziewcząt
występuje niekiedy tyłowygięcie w stawach kolanowych. Dziewczęta w tym ok
resie często wysuwają ku przodow i barki chcąc ukryć rozrastające się sutki.
W związku ze zmianą ustawienia barków kończyny górne zwisają nie wzdłuż
bocznej powierzchni tułowia, ale przesunięte są ku przodowi, co pogłębia jeszcze
bardziej okrągłość pleców i stwarza obraz zapadniętej klatki piersiowej (ryc. 4d).
Koniec okresu dojrzewania, to równocześnie ponowne kształtowanie się do
brej postawy. Następuje ostateczne uformowanie przodowygięcia w lędźwiowym
odcinku kręgosłupa, brzuch znowu staje się płaski, silnie rozwija się tkanka mięś
niowa (ryc. 4e). Okres ten trwa przez kilkanaście lat.
Powyżej 35 roku życia może wystąpić ponowne pogorszenie postawy. Brzuch
zaczyna wystawać i lekko zwisać. Pogłębiają się wszystkie fizjologiczne krzywizny
kręgosłupa, a równocześnie w związku ze zmianami zachodzącymi głównie w krążkach
międzykręgowych, zmniejsza się jego długość. Kształtowanie postawy starzejącego się
człowieka w dużej mierze zależy od ogólnego stanu jego zdrowia, warunków bytowych
oraz rodzaju wykonywanej pracy. Zmiany postawy przebiegają nieco odmiennie w róż
nych typach konstytucjonalnych. Związane z wiekiem nasilenie krzywizn kręgosłupa
obserwuje się znacznie wyraźniej u osób posiadających budowę asteniczną.
W osobniczym rozwoju postawy ciała wyróżnia się okresy stabilizacji i chwiej-
ności, okresy kiedy zmiany są wyraźniejsze, a wady postawy częstsze. Ponieważ
wzrost poszczególnych części ciała jest nierówny, daje się zaobserwować chara
kterystyczne dla pewnych okresów rozwojowych zmiany proporcji. Zmiany te
odnoszą się zarówno do długości kończyn dolnych, tułowia, jak i szerokości,
zmienia się kąt pochylenia miednicy, mostka itp. Takie okresy, w których nasila
się występowanie wad postawy nazywamy krytycznymi okresami dla posturo-
Podział i przyczyny wad postawy 26
genezy. Pierwszy z nich przypada na 7 rok życia i nosi nazwę “ szkolnego” , drugi
- na etap skoku pokwitaniowego. Do nich należy dodać szczególnie burzliwy
okres pierwszych dwóch lat życia, kiedy dziecko opanowuje pionową pozycję
ciała, chociaż trudno w tym wieku mówić o postawie jako sposobie trzymania się.
Nawyk postawy kształtuje się bowiem właściwie dopiero pod koniec wieku przed
szkolnego i wtedy utrwala się typ postawy ciała.
Przyczyny zwiększonej liczby wad w tych okresach są różne. Okres “ szkolny”
charakteryzuje się z biologicznego punktu widzenia względną harmonią rozwo
jową. Źródła tych niekorzystnych zmian upatrujemy w nowych dla dziecka warun
kach szkolnych. Do najczęstszych czynników zaburzających przebieg posturo-
genezy w tym okresie zalicza się: niekorzystne pozycje statyczne - spowodowane
długotrwałym siedzeniem w ławce szkolnej, noszeniem dodatkowych ciężarów -
czynniki psychiczne (trema, lęk), czynniki higieniczno-zdrowotne, mające zwią
zek z odległością dziecka od tablicy, oświetleniem, noszoną odzieżą i obuwiem.
Okres drugi, tzw. skoku pokwitaniowego jest okresem dużej dysharmonii roz
wojowej. Następuje szybki rozwój kośćca, za którym nie nadąża rozwój mięśni,
towarzyszy temu przesunięcie środka ciężkości ciała ku górze (spowodowane to
jest intensywnym wzrostem kończyn dolnych), wszystko to może prowadzić do
zaburzeń statyki i postawy ciała. Tak zwana kifoza młodzieńcza powstaje pod
wpływem wyżej opisanych zjawisk (ryc. 4d).
Postawa zmienia się także w ciągu dnia pod wpływem najróżnorodniejszych
bodźców. Dobre samopoczucie, radość, chęć dobrej prezencji, słowem wszystko
co tonizuje człowieka, pobudza do przyjęcia lepszej postawy i odwrotnie - zmę
czenie, przygnębienie, złe samopoczucie - sprzyjają wadom postawy.
Podział i przyczyny wad postawy
Najczęściej spotykamy podział wad budowy i postawy ciała na dwie zasad

nicze grupy:
1. wady wrodzone
a) kości
b) mięśni
2. wady nabyte
a) rozwojowe
b) nawykowe
W ady w rodzone
Do tej grupy należą przypadki z odchyleniami prawidłowej budowy ciała
w następstwie czynników, które działały w okresie płodowym. Przyczyny powsta
wania wad są różne. Niektóre z nich przekazywane są dziedzicznie, do rozwoju
innych doszło na skutek zaburzonego wydzielania wewnątrzmacicznego. Bez
pośredniej przyczyny innych wad należy upatrywać w czynnikach toksycznych
(zatrucia, choroby infekcyjne matki) lub mechanicznych, które działały w różnych
okresach życia płodowego.
wrodzone kości:
a) W a d y
- zaburzenia kostnienia (chondrodysplazje i chondrodystrofie).
Następstwem tej wady jest wzrost karli z różnym zakresem deformacyj-
nych zmian kości. Wybitnemu skróceniu ulega długość kończyn. Inną
postacią tych wad jest nadmierna kruchość kości (osteopsathyrosis - oste
ogenesis imperfecta). Częste złamania kości długich w tych przypadkach
znacznie zaburzają statykę;
- dodatkowe kręgi lub niedorozwój pojedynczego kręgu, kręgi klinowe;
- dodatkowe żebra;
- zrosty kręgów;
- kręgozmyk (spondylolisthesis);
- rozszczepy kręgów (rochischisis);
- wrodzony kręcz szyi (torticollis).
To ostatnie zniekształcenie jest wywołane skróceniem mięśnia mostkowo-
obojczykowo-sutkowego (m. sternocleidomastoideus). Niewyleczenie tych zmian
prowadzi do bocznego skrzywienia kręgosłupa w odcinku szyjnym i niesymetry
cznego wzrostu kości twarzy.
W obrębie kończyn dolnych i stóp spotykamy najczęściej:
- wrodzone zwichnięcia stawu biodrowego (Inxatio coxae conqenita);
- asymetrię długości kończyn dolnych;
- wady stóp: stopa wydrążona (pes excavatns), końsko-szpotawa (pes equino-
varns), piętowa (pes calcaneus), szpotawa (pes varus), końska (pes equinas),
płaska (pes planus) i płasko-koślawa (pes plano-valgus).
b) Wady wrodzone mięśni:

- wrodzona atonia mięśniowa (amytonia cougenita). Choroba polega na
osłabieniu siły mięśniowej i zaniku tej tkanki;
- postępujący zanik mięśni (dystrophia musculorum progresiva).
W ady nabyte
Mogą być wywołane przebytymi chorobami - i określamy je terminem rozwo
jow e - lub powstają na skutek zaburzenia nawyku prawidłowej postawy ciała -
wady nawykowe.
a) Wadv nabyte rozwojowe

Powstają najczęściej w wyniku następujących chorób: krzywicy, gruźlicy i cho
roby Scheuermanna.
Krzywica (rac hit is') jest chorobą, która polega na zaburzeniu gospodarki mine
ralnej (wapniowo-fosforanowej) na skutek niedoboru w organizmie witaminy D.
Występuje ona najczęściej u dzieci w pierwszych miesiącach życia (od 6-24 mie
siąca), rzadko po 3 roku życia. Niedobór wspomnianych soli mineralnych w kościach
opóźnia i zaburza proces ich kostnienia. Kości takie są mniej odporne i przy
obciążeniu ulegają deformacjom. Kości długie kończyny dolnej - zwłaszcza po
dudzia, nie wytrzymują ciężaru ciała przy staniu lub chodzeniu i ulegają wygięciu
(tworzy się kolano szpotawe - genu varum lub koślawe - genu valgum). Powstaje
także garb siedzeniowo-grzbietowy (kyphosis rachitica).
Następstwem przebytej krzywicy są również wady klatki piersiowej - klatka
piersiowa szewsko-lejkowata (pectus infundibuliformis) lub klatka piersiowa kurza
(pectus carinatum), z bruzdą Harissona i różańcem pokizywiczym.
Choroba Scheuermanna (osteochondrosis deformans javenilis dorsi)

Etiologia tego schorzenia nie jest jasna. Jako jedną z przyczyn podaje się
zaburzenia kostnienia nasadowego trzonów kręgowych (Bąk 1965) - zazwyczaj
piersiowych - nasilających się w okresie pokwitania. Chrząstka nasadowa ulega
zwyrodnieniu i pęka. Przez tę szczelinę wpukla się do trzonu kręgu jądro galareto
wate tworząc guzki Schmorla. Zmianom zazwyczaj towarzyszy hipotonia mięśni
grzbietu, na skutek czego dochodzi do nadmiernej kifozy piersiowej. Jeśli wzrost
trzonów kręgowych nie jest ukończony, nierównomierne ich obciążenie prowadzi
do uformowania się kręgów klinowych (zgodnie z prawem Delpecha-Wollfa).
W dalszym przebiegu zmianom ulegają również chrząstki międzykręgowe, które
włóknieją i usztywniają kręgosłup. Po latach może dojść do całkowitego usztyw
nienia kręgosłupa (Bąk 1965).
Zapalenie gruźlicze stawów i kości (osteoarthritis tuberculosa)

Jest to ogólnoustrojowa choroba wywołana zakażeniem przez prątek gruźlicy.
Z uwagi na zaburzenia statyki najgroźniejsza jest gruźlica kręgosłupa (spondylitis
tbć), stawu biodrowego (coxitis tbc) i kolanowego (gonitis tbc). W gruźlicy kręgo
słupa zmiany zazwyczaj zaczynają się od trzonu kręgowego, którego struktura
ulega niszczeniu, tworzą się ropnie opadowe. Trzon kręgu nie wytrzymuje ob
ciążenia w postawie pionowej, ulega spłaszczeniu, na skutek czego powstaje garb
(gibbus).
Rozległe zmiany destrukcyjne w stawie biodrowym i kolanowym prowadzą
do zwichnięć, naruszają proces wzrostu kości, i w efekcie staw często jest usztyw
niony w zgięciu (Bąk 1965).
b) Wadv nabyte nawykowe

Ich przyczyn upatrujemy w trzech sferach czynników, do których należą:
1. czynniki środowiskowe,
2. czynniki morfologiczne,
3. czynniki fizjologiczne.
1. Czynniki środowiskowe
Współczesne tempo życia i zmieniające się środowisko w jakim żyje człowiek
stają się przyczyną powstawania niekorzystnych zmian w postawie ciała. Głów
nym mankamentem naszego życia, zarówno przy pracy, jak i podczas odpoczynku
jest jego sedenteryjność (siedzący tryb życia). Na 12-15-godzinny dzień dziecka
przeciętnie 4-7 godzin siedzi ono w szkole. 2-4 godzin odrabia lekcje, ok. 3 godzin
odpoczywa, często też w pozycji siedzącej (czyta, ogląda program telewizyjny),
1 godzinę przeznacza na spożywanie posiłków. Stwierdzone ogólnie ograniczanie
aktywności ruchowej na rzecz siedzącego trybu życia przyczynia się do określo
nych zmian adaptacyjnych. Zmianom tym - traktowanym jako przejaw procesu
ewolucji - można by nie przeciwdziałać, gdyby nie upośledzały one wydolności
fizjologicznej osobnika, przyjmowanej za główny probierz wartości ustrojowej.
W tych warunkach człowiek współczesny pozbawił się wielu czynności stanowią
cych czynnik korekcji postawy.
Także takie czynniki, jak: niewłaściwe obuwie i ubiór, nieodpowiednie no
szenie teczki z książkami, niedostosowanie ławki szkolnej do warunków fizycz
nych dziecka, złe oświetlenie i odległość od tablicy w szkole są powodem powsta
wania nawykowych wad postawy ciała.
2. Czynniki morfologiczne
Bardzo często przyczyna wad postawy leży w zaburzeniu napięcia mięśni,
tzw. dystonii mięśniowej, powstałej na skutek różnych przyczyn (choroba, prze
męczenie). Jedne grupy mięśni ulegają nadmiernemu napięciu i skróceniu, a inne

rozciągnięciu i osłabieniu. Zjawisko to dobrze ilustruje przykład powstawania
pleców okrągłych. Jeżeli z powodów długotrwałej choroby, przeciążenia pracą
statyczną lub innych przyczyn dochodzi do osłabienia mięśni grzbietu i człowiek
zaczyna się garbić, powstaje przykurcz mięśni przeciwstawnych - w tym przy
padku mięśni klatki piersiowej i częściowo mięśni brzucha. Trwanie tego procesu
doprowadza do rozciągnięcia więzadeł kręgosłupa i wywołuje nieprawidłowe wa
runki kształtowania się poszczególnych kręgów. Powstają kręgi klinowe, dające
w efekcie plecy okrągłe.
3. Czynniki fizjologiczne
Istotą zaburzeń w tej sferze czynników jest nawyk nieprawidłowej postawy.
Dla człowieka z wadą postawy, nawykowa postawa nieprawidłowa jest czymś
naturalnym, zwykłym, przyjmowanym podświadomie, a tym samym nie wymaga
jącym wysiłku w jej utrzymaniu, natomiast postawa skorygowana jest czymś sztu
cznym, związanym często ze znacznym wysiłkiem nie tylko mięśniowym, ale
i psychicznym. U podstaw tego rodzaju wady postawy często leżą zaburzenia
czucia głębokiego, krótkowzroczność, osłabienie słuchu. Nie pozostaje bez wpływu
na postawę ciała stan psychiczny człowieka. Dzieci upośledzone umysłowo, wylę
knione, z reguły przybierają złą postawę.
Rozdział II
Biomechanika i fizjologia postawy ciała
Biomechaniczna analiza postawy ciała
Postawa ciała jest pojęciem nie tylko anatomicznym, odnoszącym się do bu
dowy i rozmieszczenia poszczególnych części ciała, ale przede wszystkim po
jęciem funkcjonalnym. Stanowi ona określony nawyk ruchowy, który kształtuje
się na przestrzeni całego życia.
Na człowieka działają dwa rodzaje sił: siły zewnętrzne, takie jak siła cięż
kości, bezwładności, tarcia, a także wewnętrzne - głównie mięśni i sprężystości
aparatu ruchowego. Przy zachowaniu postawy siły i ich momenty muszą być
w równowadze, tzn. że momenty sił zewnętrznych muszą być równe momentom
sił wewnętrznych (Fidelus 1961). Matematycznie można to przedstawić wzorem:
N N
£ F i = 0 £ ^ « = 0
j= l := 1
gdzie:
F - siła
r - ramię działania siły.
Z powyższych równań wynika, że przy zachowaniu postawy wyprostowanej

potrzebna jest praca mięśni o charakterze statycznym. W myśl prawideł fizyki,
w czasie działania stabilizującego mięśnie nie wykonują pracy, ponieważ droga
(S) równa się zeru (Praca L = Fo • S). Biorąc pod uwagę wzmożoną przemianę
materii w mięśniu podczas działania stabilizującego, wprowadzono tym razem już
nie fizyczne, lecz biologiczne pojęcie pracy statycznej, wyrażającej się wzorem:
L = F •t •z
gdzie:
t - oznacza czas trwania napięcia w mięśniu
z - współczynnik zużycia energii
Biomechaniczna analiza postawy dała 32
M om enty sił ciężkości i rów now ażące je m om enty siły mięśniowej
Metodą składania sił lub momentów sił można określić środki ciężkości do
wolnej masy ciała, leżącej powyżej danego stawu, i tym samym obliczyć w róż
nych typach postaw momenty sił ciężkości oraz równoważące je momenty sił
mięśniowych w danym stawie. Do przodu od osi obrotu w stawach szczytowo-po-
tylicznych działa ciężar głowy, której środek ciężkości oznaczony jest Qj. W celu
zachowania równowagi muszą działać na ten staw prostowniki głowy oznaczone
ni], znajdujące się w tyle od
danej osi obrotu.
Analogicznie jest ze środ
kiem ciężkości rąk i głowy Q2 \
ciężar ten równoważą mięśnie
grzbietu nt2■Środek ciężkości
głowy, kończyn górnych i klat
ki piersiowej Qj, działający na
odcinek lędźwiowy, w posta
wie A jest równoważony mięś
niami brzucha i prostownika
mi grzbietu w odcinku lędź
wiowym mj. W przypadku po
stawy D wystarczą tylko mięś
nie brzucha. Wynika to ze sto-
, R yc. 5. D ziałanie m ięśni przy rów now ażeniu pojedynczych
sunku Q 3 do środka obrotu, p ’ r r
m om entów siły ciężkości w p ostaw ach A i D
który znajduje się w okolicach , , , ,, „ . ,
J J J (zob. rozdz. V - m etody sylw etkow e )
trzonów kręgów lędźwiowych.
Środek masy ciała Qą znajduje się powyżej stawów biodrowych (4-5 cm).
W pozycji A postawę utrzymują prostowniki i zginacze stawu biodrowego, gdyż
rzut siły ciężkości Qą przechodzi przez oś obrotu. W postawie D rzut ten prze
chodzi do tyłu od osi. Powstały moment obrotowy równoważą zginacze stawu
biodrowego. W stawach kolanowych, skokowych rzut środka ciężkości całego
ciała przechodzi do przodu od osi obrotu. Zmusza to do pracy zginacze stawów
kolanowych i zginacze podeszwowe stawów skokowych m6-
Podsumowując można stwierdzić, że w postawie D działanie siły ciężkości na
stawy jest bardziej spolaryzowane, co zmusza do pracy albo zginacze, albo pros
towniki. Zwiększenie krzywizn kręgosłupa oraz pewien nadwyprost w stawach
33 Biomechanika i fizjologia postawy dala
biodrowych i kolanowych powodują rozciągnięcie odpowiednich więzadeł i mięś

ni, co stwarza możliwości wykorzystania siły sprężystości aparatu ruchowego.
Postawa ta ma bardziej pasywny charakter, a działanie aktywne mięśni sprowadza
do minimum.
W postawie typu A jest odwrotnie. Różnice w prądach czynnościowych mięś
ni posturalnych przy postawie A i D są znaczne. Odnotowano także mniejsze
zużycie tlenu przy postawie D w porównaniu z A. W postawie D aparat bierny
ruchu ulega zmęczeniu i - co ważniejsze - deformacji. Praca mięśni jest mniejsza,
ale w stałym napięciu są ciągle jedne i te same mięśnie i nie ma momentu rozluź
nienia. Wtórnie utrudnia to funkcjonowanie układu krwionośnego i narządów wew
nętrznych. Obniża się gotowość działania, co odbija się na stanie psychicznym.
Również stała praca mięśni brzucha powoduje obniżenie się trzewi, co stwarza dla
nich niekorzystne warunki funkcjonowania.
Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Opiera się on na miednicy, która łączy go
z podłożem za pośrednictwem kończyn dolnych. Poprzez klatkę piersiową i obręcz
barkową kręgosłup uczestniczy we wszystkich czynnościach kończyn górnych. Jest
także połączony z głową i z tych względów bezpośrednio bierze udział w każdym
niemal ruchu ciała.
Kręgosłup pełni następujące funkcje:
1. podporową,
2. amortyzacyjną,
3. kinetyczną.
Funkcja podporowa - zadanie przenoszenia obciążeń pełnią głównie trzony
kręgowe. Drugim elementem umożliwiającym utrzymanie przez kręgosłup tak
znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związ
ku z pionizacją człowieka poddanego znacznym i zmiennym obciążeniem, zmu
szonego do stałego równoważenia całości postawy przez przesunięcia odpowied
nich segmentów ciała nad płaszczyzną podparcia (konieczność ciągłego przenosze
nia osi obciążeń).
Tę funkcję zwiększonej odporności na obciążenia i wstrząsy Charriere, Ryoy
i Tylman (Kutzner-Kozińska 1976) określają następująco: odporność kręgosłupa
jest proporcjonalna do kwadratu liczby krzywizn +"1". W ten sposób kręgosłup
posiadający 4 krzywizny fizjologiczne jest 17-krotnie bardziej odporny, niż gdyby
był prosty. Dzieje się tak na skutek skośnego ustawienia trzonów kręgowych,
dzięki czemu siła ucisku rozkłada się na wysokości każdego stawu kręgowego na
dwie składowe:
Biomechaniczna analiza postawy ciała 34
1 - dociskającą trzon do przodu, 2 - ścinającą, tj. powodującą ześlizgiwanie się

trzonu górnego z dolnego, czemu przeciwdziałają wyrostki stawowe i więzadła.
Z kolei nadmierne wygięcia stwarzają niebezpieczeństwo wypływające z prze
ciążenia tylnych wyrostków stawowych.
Funkcja amortyzacyjna - kształt krzywizn kręgosłupa i jego specyficzna bu
dowa stanowią drugie, po stopie, ogniwo amortyzacyjne, łagodzące wstrząsy pod
czas wszelkich czynności lokomocyjnych. Wielosegmentowy łańcuch stawowy
zbudowany aż z 24 elementów kostnych ułożonych szeregowo (7 szyjnych, 12
piersiowych, 5 lędźwiowych) posiada trojakie połączenia:
1. stawowe, o charakterze stawów jamowych 3° swobody ruchu,
2. elastyczne chrząstkozrosty w postaci krążków międzykręgowych, zbudo
wanych z chrząstki włóknistej, położone ku przodowi od linii stawów
międzykręgowych,
3. sprężyste więzozrosty w postaci więzadeł żółtych, leżące w tyle poza linią
stawów kręgosłupa.
Zarówno krążki międzykręgowe, jak i więza
dła żółte pełnią poza tym ważną rolę elementów
biologicznej ochrony stawów międzykręgowych.
Funkcja kinetyczna kręgosłupa uzależniona jest
od ruchomości jego krzywizn. Krzywizny - szyj
na i lędźwiowa - są giętkie, o znacznej ruchomoś
ci, natomiast krzywizna piersiowa jest strefą bar
dziej usztywnioną. Znaczna ruchomość odcinka
szyjnego kręgosłupa jest możliwa dzięki małym
wymiarom trzonów w stosunku do znacznej wy
sokości krążków międzykręgowych. Krzywizna
lędźwiowa swą ruchomość zawdzięcza w dużej
mierze wysokim krążkom międzykręgowym, bu
dowie wyrostków stawowych i kolczystych. Ru
chomość ta jest znaczna zarówno w skłonach
w przód, jak i w tył i rozkłada się równomiernie
na całym odcinku.
R yc. 6.
K ręgosłup człow ieka:
a) przodow ygięcie szyjne, b) tyłow ygięcie piersiow e
c) przodow ygięcie lędźw iow e, d) tyłow ygięcie krzyżow e
Krzywiznę piersiową w związku z jej zespoleniem z klatką piersiową oraz

budową kręgów cechuje mała ruchomość, zwłaszcza na szczycie kifozy. Dotyczy
to szczególnie skłonów w tył, w których stanowi przeszkodę dachówkowaty układ
wyrostków kolczystych i kształt wyrostków stawowych. Ruchy zgięcia w przód
nie napotykają na podobne przeszkody. Tym też można tłumaczyć między innymi
łatwość zwiększania się kifozy w odcinku piersiowym.
R yc. 7. Schem at przebiegu i przyczepów krótkich m ięśni grzbietu:

a ) układ pow ierzchow ny, b) układ głęboki
Biomechaniczna analiza postawy ciała 36
R yc. 8.
Schem at przebiegu i przyczepów m ięśnia
p ro sto w n ik a grzbietu, je g o po d ziału na
m ięsień biodrow o- żebrow y oraz m ięsień
najdłuższy
Kręgosłup jako konstrukcja wie

loczłonowa jest tworem mało sta
bilnym. Tę jego właściwość potę
gują jeszcze wysokie umiejscowie
nie ogólnego środka ciężkości cia
ła (średnio 2,5 cm powyżej wzgór
ka lędźwiowo-krzyżowego) oraz
mała powierzchnia płaszczyzny
podparcia.
Postawę ciała cechuje więc
równowaga chwiejna. Utrzyma
nie postawy pionowej jest moż
liwe dzięki stabilizacji złożonej -
czynnej i biernej.
S t a b i l i z a c j ę
c z y n n ą zapewnia napięcie
określonych mięśni, pracujących
zmiennie. Zmienność napięć jest
zależna od rozkładu segmentar-
nych środków ciężkości. Wejflog
(1956) proponuje podział mięśni
odpowiedzialnych za postawę na
trzy układy odniesienia:
- układ I, w jego skład wchodzą mięśnie krótkie - przykręgowo-słupowe; m. po-
przeczno-kolcowy (transversospinalis), mięsień kolcowy i mięśnie międzykolco-
we (spinales interspinaleś), międzypoprzeczne (mm. intertransversari) i inne.
Mięśnie te pełnią funkcję stabilizatorów kręgosłupa;
- układ II stanowią długie mięśnie grzbietu; m. biodrowo-żebrowy (m. ilioco-
staliś) i najdłuższy (m. longissimus) - określany ogólnie jako prostownik
grzbietu (erector spinae) - bezpośrednio związane z kręgosłupem;
- układ III tworzą mięśnie oddziałujące zarówno na kręgosłup, jak i na kończyny

dolne.
Stabilizację b i e r n ą zapewniają: równowaga mechaniczna, opty
malne obciążenie, napięcie układu więzadłowo-torebkowego, ograniczenie ruchów
budową stawów.
Podstawowym warunkiem zapewnienia równowagi mechanicznej jest to, aby
środki ciężkości poszczególnych segmentów - głowy, klatki piersiowej, miednicy -
równoważyły się w ramach zrównoważenia całości. Jeżeli tylko jeden segment
przemieści swój środek ciężkości, ogólna równowaga ulega zaburzeniu powodując
kompensacyjne przemieszczanie innych segmentów, najczęściej przez wygięcie
krzywizn kręgosłupa, pochylenie miednicy czy ustawienie kończyn dolnych.
Fizjologiczne mechanizmy w arunkujące postawę

i równowagę ciała
Zachowanie prawidłowej postawy ciała i orientacji przestrzennej zależy od

przetwarzania i interpretacji informacji sensorycznej, pochodzącej z trzech źródeł:
1. receptorów czucia głębokiego (proprioceptorów), wrażliwych na rozcią
ganie, napinanie, ucisk
2. receptorów narządów równowagi
3. receptorów wzrokowych (Best i Taylor 1971, Kasperczyk i wsp.1987, No
wotny i Saulicz 1990).
Zasadniczym odruchem dla postawy jest odruch
rozciągania, z w a n y o d r u c h e m m i o s t a t y c z n y m (Best i Taylor
1971). Istotą tego napięcia właściwego wszystkim mięśniom szkieletowym jest
skurcz odruchowy mięśni biorących udział w utrzymaniu postawy, a więc głównie
mięśni przeciwdziałających sile ciężkości, tzw. antygrawitacyjnych, którymi są
mięśnie pełniące funkcję prostowników ciała ludzkiego. U człowieka odnosi się to
głównie do mięśni prostujących szyję, prostowników grzbietu, bioder, kolan i stóp.
Nawet w czasie utrzymania normalnej pozycji stojącej u człowieka nieruchomego
obserwujemy zapis prądów czynnościowych. Jego mięśnie anty grawitacyjne wy
kazują stałe zmiany napięcia.
Zmianom napięcia towarzyszą jednocześnie w obrębie poszczególnych sta
wów stałe mikroruchy - zwane wychwianiami - rejestrowane za pomocą elektro-
miografii. Stwierdzono ścisły związek między amplitudą i częstotliwością wych-
Fizjologiczne mechanizmy warunkujące postawę i równowagę ciała________________ 38
wiania a zmianą napięcia w mięśniach (Gurfmkel 1965). Według S.H.Schening-

tona istotą tego napięcia są statyczne reakcje odruchów na rozciąganie, które
zależą od asynchronicznego charakteru podniet wyzwalanych przez liczne recep
tory rozciągania oraz od asynchronicznego, odruchowego wyładowania podniet za
pomocą nerwów ruchowych do mięśni. Wynikiem tego jest stwierdzony uprzednio
fakt naprzemiennego, niejednoczesnego występowania okresów spoczynku i ak
tywności różnych włókien grup mięśniowych, zapewniającego oszczędność w wy-
A utom atyzm kontroli postaw y przez układ

nerw ow y: receptory (czucie głębokie, oko,
ucho w ew nętrzne) - układ ośrodkow y - m ięśnie
dOO/iV
Ryc. 10. 8
Z apis prądów czynnościow ych m ięśni tOO/uV 400» /$
antygraw itacyjnych podczas stania:

a) praca m ięśnia płaszczkow atego,
b) praca m ięśnia brzuchatego
Jakkolwiek napięciem w mięśniu zawiaduje ośrodek w rdzeniu kręgowym, to

na stan tego napięcia mają duży wpływ ośrodki wyższe. Szlaki z ośrodków móżd
żkowych, śródmózgowych i mózgowych przewodzą impulsy, które wnikając do
końcowej drogi wspólnej precyzyjnie regulują stan napięcia poszczególnych grup
mięśniowych, co z kolei warunkuje odpowiedni układ poszczególnych segmentów
ciała.
R yc. 11.
S chem at dróg im pulsów utrzym ujących
sam oregulację n apięcia m ięśni
Impulsy krążą pomiędzy gamma - motoneuronami i wrzecionkami mięśnio

wymi: a) wrzecionko mięśniowe, b) korzeń grzbietowy, c) zwój rdzeniowy, d) re
ceptory skórne, e) korzeń brzuszny, f) włókno mięśniowe, ekstrafuzalne, a - komórki
nerwowe układu a , y- komórki nerwowe układu y (wg Tylmana)
N a uwagę zasługują omawiane przez Magnusa i de Kleijna (Best i Taylor
1971) mechanizmy odruchowe regulujące ustawienie głowy w przestrzeni i jej
położenie w stosunku do tułowia oraz dostosowanie kończyn górnych i oczu do
pozycji głowy. Uruchamiane są one pod wpływem impulsów płynących z recepto
rów czucia głębokiego (mięśni szyi, ścian ciała i kończyn), narządu przedsion
kowego, kanałów półkolistych oraz narządu wzroku. To zjawisko możemy przed
stawić za pomocą doświadczenia z kotem. Jeżeli będziemy go trzymać grzbietem
ku dołowi i następnie puścimy, to spadnie on na łapy, a tułów i głowa przybiorą
błyskawicznie pozycję prawidłową. Takie reakcje nazywamy “ poprawczymi” ; są
one złożone i obejmują 5 różnych odruchów:
Fizjologiczne mechanizmy warunkujące postawę i równowagę ciała 40
- błędnikowe odruchy poprawcze działające na tułów,

- szyjne odruchy poprawcze wywierające wpływ na tułów,
- poprawcze odruchy tułowia oddziałujące na głowę,
- odruchy tułowia działające na tułów,
- wzrokowe odruchy poprawcze.
Ze względu na objętość niniejszego opracowania zostaną opisane tylko nie
które odruchy poprawcze.
Poprawczy odruch tułowia działający na tułów

Szczególnie wyraźnie występuje ten odruch u ryby zwanej psem morskim. Po
wycięciu błędnika i oślepieniu ryba ta, ułożona brzuchem do góry, odpłynie w tej
nienormalnej pozycji. Jeśli zetknie się ona z dnem lub ścianą basenu, wystąpi
natychmiast odruchowa reakcja poprawcza. Ryba przyjmie pozycję właściwą grzbie
tem do góry (Best i Taylor 1971, Kasperczyk i wsp. 1987). Wzrokowy odruch
poprawczy możemy zilustrować następująco: gdy psa pozbawionego błędników
trzymamy w powietrzu w celu wyłączenia poprawczych odruchów tułowia, to jest
on niezdolny do właściwego ustawienia głowy przy zasłoniętych oczach. Po od
słonięciu oczu następuje reakcja poprawcza. Wzrokowe odruchy poprawcze mają
mniejsze znaczenie w porównaniu z odruchami błędnikowymi.
Przedsionek i kanały półkoliste tworzą narząd równowagi. Postawa stojąca
i chód szczególnie u dwunożnych wymagają udziału odruchów równowagi. Przy
przemieszczaniu tułowia i zmianie ułożenia kończyn środek ciężkości bardzo łat
wo przekracza środek płaszczyzny podparcia. Zabezpieczenie właściwego ułoże
nia środka ciężkości ciała następuje nie tylko za pomocą odruchów błędnikowych,
ale także optycznych i proprioceptywnych. Receptory błędnikowe (łagiewka) są
wrażliwe na wszelkie zmiany szybkości obrotowej (przyspieszenie kątowe) i przy
spieszenia liniowego. Bodźcem wyzwalającym napięcie mięśni jest zachwianie rów
nowagi wskutek nagłej zmiany położenia lub zadziałania siły mechanicznej.
Obroty głowy wywołują reakcje statokinetyczne: oczopląs, zmiany napięcia
mięśni, zawroty głowy, uczucie padania i wirowania. Uszkodzenie jednostronne
błędnika powoduje asymetrię ruchów i postawy ciała, a rozległe uszkodzenie lub
usunięcie błędników - niezborność ruchową.
Zwierzę oddychające powietrzem, będące nawet dobrym pływakiem (np. pies),
gdy nie może orientować się wzrokiem w otoczeniu, tonie. Opisane wyżej odruchy
poprawcze występują również u człowieka. Można to stwierdzić u parotygod-
41 Biomechanika i fizjologia postawy dała
niowego dziecka, które ułożone twarzą w dół unosi głowę prawie do pozycji
pionowej, również przy zamkniętych oczach.
Oprócz odruchów poprawczych istnieją odruchy statyczno-toniczne zwane
pozycyjnymi. Odruchy te wpływają na napięcie mięśni szkieletowych i pizez to
utrzymują różne części ciała w pozycji odpowiedniej do ułożenia głowy. Właś
ciwe proprioceptory znajdują się w błędniku (dają znać o sobie przy zmianie
głowy względem otoczenia) oraz w mięśniach szyi, które działają gdy zmienia się
pozycja głowy względem tułowia.
Na omówienie w aspekcie postawy zasługuje jeszcze jeden rodzaj reakcji, tzw.
reakcje podporowe. Jak to się dzieje, że możemy utrzymać nasze kończyny dolne
jak “ słupy” wbrew działaniu siły ciężkości? Otóż taki odruchowy skurcz mięśni
tak prostowników, jak i zginaczy oraz innych mięśni, które stabilizują stawy,
Magnus nazwał dodatnią reakcją podporową. Oparcie stopy na podłożu rozciąga
mięśnie, co daje efekt odruchowego skurczu zarówno prostowników, jak i zgi
naczy stawu kolanowego. Każda próba nadmiernego wyprostu na zasadzie znane
go nam już odruchu miostatycznego powoduje ograniczenie wyprostu. Receptory
skóry podeszwy - presoreceptory - zetknąwszy się z podłożem wzmacniają odru
chy pochodzenia proprioreceptywnego.
Rozluźnienie mięśni i stawów w celu wykonania ruchu kończyną nazywamy
ujemną reakcją podporową, a zawdzięczamy to uniesieniu stopy z podłoża, zgięciu
stopy i palców, co znosi pobudzenie płynące z presoreceptorów.
Rozdział III
Wady postawy i ich charakterystyka
anatomiczno-patologiczna
M echanizm utrzym ania osiowej równowagi kręgosłupa

w płaszczyźnie strzałkowej
Kręgosłup ludzki, osadzony w miednicy i połączony dodatkowo silnymi wię-

zadłami i układem mięśni, z punktu widzenia mechaniki można porównać do
masztu w żaglówce umocnionego od przodu i tyłu olinowaniem.
Jak wygląda powiązanie tego całego układu statyczno-dynamicznego, w skład
którego wchodzą: kręgosłup - klatka piersiowa - miednica - kończyny dolne?
Możemy tu mówić o potrójnym mechanizmie tego sprzężenia; po pierwsze: mięś
nie międzykręgowe spełniają rolę stabilizatorów kręgosłupa, po drugie: istnieje
bezpośrednie i pośrednie połączenie kręgosłupa z miednicą, po trzecie: mięśnie
miednicy i kończyn dolnych stanowią połączenie na niższych piętrach “ tej drabi
ny” . Tak więc za utrzymanie postawy w pozycji stojącej odpowiedzialne są nastę
pujące mięśnie:
a) z p r z o d u
- mięśnie szyi
- mięśnie klatki piersiowej
- mięśnie brzucha
- mięsień czworogłowy uda
b) z t y ł u
- prostownik grzbietu
- mięśnie pośladkowe
- mięśnie kulszowo-goleniowe.
W tym układzie szczególną rolę spełnia miednica. Kości kulszowa, biodrowa
i łonowa tworzą jedną całość - kość miedniczną. Obie kości miedniczne połączone
z przodu spojeniem łonowym z tyłu kością krzyżową - stanowią obręcz biodrową.
To ostatnie połączenie nie jest sztywne, lecz stawowe (staw krzyżowo-biodrowy),
z tym że ruchomość tego stawu jest niewielka (Zuk i Dziak 1970). Miednica
I
ZA
CO
M .P R O IT O W N IK
GtlBIErtf (ciyk-
- NOIĆ lYHUftlł - M .P R O S ro W N IK
- TYCLAA^ G R Z B IE T U
M .Z E .B A 1Y
m m docny
M C1W O AO AO - M m .iK O S N E
- C T N Y I I.W W I
I P B .O A T Y
Wady postawy / ich charakterystyka anatomiczno-patologiczna

M . P ltO » rO W M I B R IU C H A
M .p o Łl a p k o w y
O Ł lfc liT U
4R E D N I
M . P O ilA D lO W Y
M AŁY .
N A P R E Z A C .I
P O W I E ,X I t l E R O K I t ]
M. PO U AH O w y
W I E L K I ( N f P Ó C .D l (A L A W IE ULI
L M A P « ,tA C X E M )
M . CU M O RO GEO W Y
UDA
Z ® I KA C IE STOPY
M . HUS-JGtOWY
M y y i.
M .P IS lC Z e L O W Y
TYLN Y
ct. o
Ryc. 12. Przykłady stabilizacji m ięśniow ej:
a) stabilizacja “ gó rn a i d o ln a ” m ied n icy w czasie stania n a jednej nodze (M - m om ent podparcia, R - ram ię dźw igni)
b) stabilizacja m ięśniow a kończyn d o ln y ch i tułow ia, w idziana w p łaszczyźnie strzałkow ej. G dy linia ciężkości biegnie po stronic
zgięcia o d osi o brotu staw ów biodrow ych i kolanow ych, m ożliw a jest je d y n ie czy n n a stabilizacja ciała
Mechanizm utrzymania osiowej równowagi kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej 44
z kolei podparta jest głowami kości udowych (stawy biodrowe). W prawidłowych

warunkach fizjologicznych miednica jest pochylona do przodu (inclinatis pelvis).
Zcrft I
9tr%c¡íkQ|
tadł-wiopwl
K o) lędźw iow o-
fcrzyxowv
S pondyLo
UdthCłK (n o rm a «tM0o )
t k.mj¿OW4
Zwiększa* pi S C n o rm a 3O -I0 « )
- p o c H ftr M . m i* d i
W O O t ílfP ít w i« . i p o n -
( U jlo U ite z jj
przódopoeJ^Łłnća
C c o n jú g a te a n a tó m ic a )
(norma <<060®)
R yc. 13. Pom iary nachylenia m iednicy.

45 Wady postawy i ich charakterystyka anatomiczno-patologiczna
Ustawienie miednicy określamy sposobami klinicznymi lub radiologicznymi.

Anatomiczne nachylenie miednicy mierzy się kątem między linią poziomą a płasz
czyzną wchodu miednicy mniejszej (linia łącząca górny brzeg spojenia łonowego
i wzgórek - promontorium). Kąt ten wynosi u mężczyzn 50°-55°, u kobiet 55°-
60°. Odchylenie w granicach 10°-15° należy do fizjologicznych.
Kliniczne ustawienie miednicy mierzy się kątomierzem Wilesa lub cyrklem położ
niczym połączonym z kątomierzem (inklinometr). Inny sposób polega na wykreśleniu
taśmą centymetrową linii od górnego brzegu spojenia łonowego do kolca biodrowego
górnego tylnego. Linia ta z linią horyzontalną powinna tworzyć kąt 50°-60°.
Kąt nachylenia większy od 60° daje hiperlordozę lędźwiową, kąt mniejszy od
50° - zmniejszenie fizjologicznej lordozy (pionowe ustawienie miednicy). Obie
sytuacje zaburzają statykę i mechanikę kręgosłupa, mogą być przyczyną wielu
następowych schorzeń i dolegliwości. Dokładnie można określić stosunki anato
miczne na radiogramie, z tym że statyczne odchylenia będą oddane wiernie wówczas
gdy zdjęcie zostanie wykonane w pozycji stojącej. Przodopochylenie miednicy ozna
cza się: 1. kątem krzyżowym - jest to kąt zawarty między linią podstawy kości
krzyżowej a linią poziomą, powinien wynosć 30°-40°; 2. kątem lędźwiowo-krzy
żowym - jest to kąt zawarty między osią piątego kręgu lędźwiowego a osią pierwsze
go kręgu krzyżowego; powinien on wynosić 140°. Wielkość lordozy lędźwiowej wska
zuje “ strzałka” lędźwiowa, tj. odległość między środkiem trzonu kręgu szczytowego
lordozy a linią łączącą środki pierwszego i piątego kręgu lędźwiowego.
Przodopochylenie miednicy może być przyczyną albo następstwem zmian
patologicznych kręgosłupa; w następstwie spondylolistezy dochodzi do zwiększe
nia przodopochylenia miednicy.
Najbardziej dostępną metodą pomiaru kąta nachylenia miednicy jest sposób
Wilesa. (Malczyk i Smolik 1962).
Jedną nóżkę cyrkla przykłada się do górnej krawędzi spojenia łonowego (sym-
physion), a drugą do kolca biodrowego tylnego (spina iliaca posterior superior).
R yc. 14.
P om iar kąta poch y len ia m iednicy cyrklem W ilesa
Wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej 46
Pochylenie miednicy zależy od następujących mięśni, które możemy podzie

lić na dwa układy (Kutzner-Kozińska 1973). Pierwszy układ tworzą mięśnie, któ
rych wzmocnienie (skrócenie) powoduje zwiększenie przodopochylenia miednicy
- są to:
a) z przodu
- biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
- prosty uda {m. rectus fem oris);
b) z tyłu
- czworoboczny lędźwi (m. quadratiis lumborum),
- prostownik grzbietu (m. erector spinae).
Drugi układ, który przy tych samych założeniach powoduje zmniejszenie przo-
dopochylenia miednicy, stanowią:
a) z przodu - mięśnie brzucha:
- prosty (m. rectus abdominis),
- skośny zewn. (m. obliąuus ext. abdominis),
- skośny wewn. (m. obliąuus int. abdominis),
- poprzeczny (m. transversus abdominis)-,
b) z tyłu - mięśnie pośladkowe:
- wielki (m. gluteus maximus),
- średni (m. gluteus medius),
- mały (m. gluteus minimus),
- mm. kulszowo-goleniowe:
1. m. półbłoniasty (m. semimebranosus),
2. m. półścięgnisty (m. semitendinosus),
3. m. dwugłowy uda (m. biceps femoris),
4. m. przywodziciel wielki (m. adductor magnus).
W ady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej
Istotą wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej jest pogłębienie lub zmniej

szenie fizjologicznych wygięć kręgosłupa. Najczęściej występują cztery postacie
tych wad.
1. Pogłębienie kifozy piersiowej, tzw. plecy okrągłe (dorsum rotundum).
2. Pogłębienie lordozy lędźwiowej, tzw. plecy wklęsłe (dorsum concavum).
3. Pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej - plecy okrągło - wklęs

łe (dorsurn rotundo-concavum),
4. Brak fizjologicznych wygięć kręgosłupa - plecy płaskie (dorsurn planum).
Plecy okrągłe (dorsum

rotundum )
Charakteryzują się nadmiernym wy

gięciem kręgosłupa ku tyłowi (ryc. 15).
Jeżeli wygięcie to dotyczy górnego, pier-
siowegp odcinka kręgosłupa, to taką postać
pleców okrągłych określamy jako “ Idio
tyczną” . Jeżeli cały kręgosłup wygięty jest
ku tyłowi, to mówimy o postaci “ siedze
niowej” lub o kifozie totalnej.
W ada ta charakteryzuje się osła
bieniem mięśni grzbietu, wysunięciem
do przodu głowy i barków, przykur
czem mięśni klatki piersiowej.
Funkcja oddechowa klatki piersiowej
jest upośledzona.
R yc. 15. P lecy okrągłe
Etiologia
Plecy okrągłe mogą być wrodzone lub nabyte. Plecy okrągłe nabyte mogą
powstać w następstwie takich chorób, jak: krzywica, gruźlica, choroba Scheuer-
manna, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ryc. 15). Częstą przyczyną
powstawania pleców okrągłych jest dystonia mięśniowa, czyli zaburzenie równo
wagi napięć mięśniowych mięśni grzbietu. Zaburzenia te mogą być wynikiem przeciążenia
pracą statyczną prostowników grzbietu podczas niewłaściwej pozycji przy pracy lub
nauce.
Plecy wklęsłe (dorsum concavum) 48
Plecy wklęsłe (dorsum

concavum)
Istota wady polega na pogłębieniu

lordozy lędźwiowej.
W warunkach prawidłowych odci
nek lędźwiowy kręgosłupa ukształtowa
ny jest w postaci wygięcia ku przodowi,
a więc lordozy. Wielkość jej i ukształ
towanie są zmienne, uwarunkowane sze
regiem czynników, takich jak: wiek, typ
somatyczny, ustawienie miednicy, napię
cie i długość mięśni stabilizujących sta
wy biodrowe.
Plecy wklęsłe mogą być wrodzone
lub nabyte. W praktyce wychowania fi
zycznego najliczniejszą grupę stanowią
przypadki pleców wklęsłych nabytych,
będące skutkiem dystonii mięśniowej.
W tych przypadkach nasza ingerencja
jest najbardziej potrzebna i skuteczna.
Ryc. 16. Plecy w klęsłe
Lokalizacja zmian
Wielkość, kształt i rozległość lordozy pozostają w ścisłym związku z analo
gicznymi cechami kifozy piersiowej.
Wyróżniamy:
- pogłębienie fizjologicznej lordozy bez zmian lokalizacji (hiperlordoza lędź
wiowa), która w odcinku piersiowym ma tendencję do kompensacyjnego
pogłębiania kifozy piersiowej,
- przemieszczenie szczytu lordozy, połączone najczęściej ze zmianami jej
rozległości, w związku z czym rozróżniamy:
a) lordozę niską - krótką, z towarzyszącą jej najczęściej kifozą o długim łuku,
b) lordozę wysoką - długą, która obejmuje wygięciem lordotycznym także dol
ny odcinek piersiowy, dochodzi nawet czasem do Th6, z towarzyszącą jej
kifozą wysoką krótką.
Plecy okrągło-wklęsłe (dorsum rotundo-concavum )
Charakterystyczną cechą tej wady

jest zwiększona lordoza lędźwiowa i ki-
foza piersiowa. Zazwyczaj głowa jest po
chylona ku przodowi, a klatka piersiowa
spłaszczona. W większości przypadków
pierwotną przyczyną wady jest zwię
kszony kąt przodopochylenia miednicy,
w związku z czym zwiększa się lordoza
lędźwiowa i na drodze odcinkowej kom
pensacji, dochodzi do pogłębienia ki-
fozy piersiowej.
Zmienione ukształtowanie kręgosłu
pa wpływa na stan mięśni i więzadeł, a mia
nowicie: mięśnie prostownika grzbietu od
cinka piersiowego ulegają rozciągnięciu,
a w odcinku lędźwiowym skróceniu. Przy
kurczowi ulegają również mięśnie obrę
czy barkowej i klatki piersiowej.
Zwiększona lordoza przesuwa narządy
jamy brzusznej ku przodowi i pod ich
naporem ulegają rozciągnięciu mięśnie
brzucha. Osłabione są mięśnie poślad
R yc. 17. P lecy okrągło-w klęsłe kowe.
Plecy płaskie (dorsum planum )
Ta wada charakteryzuje się spłaszczeniem lub brakiem fizjologicznych wygięć

kręgosłupa (ryc. 18). Brak fizjologicznych krzywizn kręgosłupa powoduje wypad
nięcie funkcji amortyzacyjnej kręgosłupa. Poszczególne elementy kręgosłupa ule
gają przeciążeniu i prowadzą do zmian zwyrodnieniowych. Istnieje skłonność do
powstawania bocznych skrzywień kręgosłupa. Pojemność i ruchomość klatki pier
siowej są upośledzone.
Boczne skrzywienie kręgosłupa (scoliosis) 50
Plecy płaskie coraz częściej spoty

kamy u dzieci i młodzieży. Przyczyn
powstawania tej wady lekarze upatrują
w sedenteryjnym trybie życia, charak
terystycznym nie tylko w pracy, ale i pod
czas wypoczynku. Wpływa on nie tylko
na ograniczenie i zubożenie praktycz
nych form ruchowych, lecz także na osła
bienie mięśni.
Boczne skrzywienie
kręgosłupa (scoliosis)
Osiową równowagę kręgosłupa utrzy

mują mięśnie oraz napięcie aparatu wię-
zadłowo-torebkowego. Zasadniczą rolę od
grywają tu głębokie mięśnie grzbietu, któ
re ze względu na funkcję określamy pros
townikami grzbietu. Z uwagi na przebieg
i końcowe przyczepy tych mięśni wyróż- Ryc. 18. pi^y płaskie
niamy dwa układy pasm tych mięśni:
a) pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu, w skład tego pasma wcho
dzą mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales), poprzeczno-kolcowe (mm.
transversospinales), dźwigacze żeber (mm. levatores costarum), wielo
dzietne (mm. multijldus), skręcające (mm. rotatores)',
b) pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu, które tworzą mięśnie boczne
w stosunku do osi mechanicznej kręgosłupa; należą do niego: mięśnie mię-
dzypoprzeczne (mm. intertransversarii), prostownik grzbietu, który prze
chodząc od grzebienia biodrowego ku górze rozdziela się na mięsień bio-
drowo-żebrowy (m. iliocostalis) i najdłuższy grzbietu (m. longissimus) oraz
mięśnie płatowe o przebiegu kolcowo-poprzecznym.
51 Wady postawy i ich charakterystyka anatomlczno-patologiczna
Patom echanika bocznych

skrzywień kręgosłupa
Boczne skrzywienie kręgosłupa jest

to odchylenie od osi anatomicznej ca
łego kręgosłupa lub jego odcinka w pła
szczyźnie czołowej, które pociąga za so
bą wtórne zmiany w układzie narządu ru
chu, klatce piersiowej i narządach wew
nętrznych (Tylman 1972).
Powstanie i rozwój skoliozy zależą
od dwóch podstawowych czynników -
etiologicznego i biomechanicznego.
Pierwszy może być bardzo różnorodny
i zapoczątkowuje powstanie skrzywie
nia, drugi jest wspólny dla wszystkich
skrzywień (bez względu na etiologię)
i działa zgodnie z prawami fizyki oraz
prawami wzrostu. Czynnik ten steruje
rozwojem skoliozy.
R yc. 19. P rzykład skoliozy
W warunkach prawidłowych kręgosłup zachowuje swoją pionową postawę z fi

zjologicznymi wygięciami przedniotylnymi dzięki wewnętrznej równowadze, na
którą składają się elementy bierne i czynne. Do elementów biernych zaliczamy
krążki międzykręgowe, które przez swoją elastyczność przeciwdziałają sile ściska
jącej i rozkładają równomiernie obciążenia na całą powierzchnię kręgów. Mięśnie
kręgosłupa i tułowia dzięki harmonijnemu działaniu zapewniają czynne zrówno
ważenie kręgosłupa w postawie pionowej.
1
W podejściu do zagadnienia patogene zy i patomechaniki skolioz istnieją dwie
różne grupy poglądów. Jedni badacze (Heuer, Mac Lenn»” , Farkas i inni) dopa
trują się “jądra skoliozy” w kręgach i krążkach międzykręgowych lub więzadłach,
a więc w biernym aparacie podpórczym kręgosłupa. Druga grupa badaczy (Bayer,
Gruca i inni) uważa za pierwotne zaburzenia w równowadze mięśniowej (Dega
1970). Równowaga mięśniowa może ulec zaburzeniu na skutek zmian w układzie
nerwowym (mózgowiu, rdzeniu kręgowym, nerwach obwodowych). Bez względu
Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa 52
na opinie dotyczące patogenezy pozostaje niewątpliwy fakt, że pod wpływem

zadziałania czynnika etiologicznego następuje zaburzenie wewnętrznej równowagi
statyczno-dynamicznej kręgosłupa i jego wyginanie się. Podstawowym elementem
skrzywienia jest łukowate wygięcie w jednym odcinku, które nazywamy skrzy
wieniem pierwotnym. W pierwszej fazie stwierdza się tylko zwężenie krążków
międzykręgowych po stronie wklęsłości wygięcia oraz utratę elastyczności. Bar
dzo szybko dołączają się zmiany strukturalne w kręgach. Pod wpływem działania
siły ciężkości i nierównomiernego obciążenia kręgów z jednej strony oraz dzia
łania sił wzrostowych z drugiej, kręgi przybierają kształt klinowaty.
Równocześnie z wygięciem bocznym następuje obrót (rotatio) i skręcenie
(torsio) kręgosłupa wzdłuż jego osi pionowej, w stronę wypukłości łuku skrzywie
nia. Wskutek skręcenia kręgów żebra przemieszczają się do tyłu po stronie wypu
kłości, a do przodu po stronie wklęsłości.
To wypchnięcie żeber do tyłu powoduje wystąpienie garbu żebrowego. Garb
ten szczególnie uwidacznia się przy pochyleniu tułowia do przodu.
Rye. 20. Schem at zniekształconej obręczy klatki piersiow ej
Opisane wygięcie pierwotne zaburza równowagę i statykę tułowia. Tułów

przesuwa się bocznie w kierunku wypukłości skrzywienia. Ustrój dąży do zrówno
ważenia przesuniętego środka ciężkości i dochodzi do reakcji wyrównawczej ze
strony sąsiednich, nie objętych tym procesem, odcinków kręgosłupa oraz mięśni
tułowia. Powyżej i poniżej wygięcia

pierwotnego powstają wygięcia wtórne
- wyrównawcze. Są one skierowane wy
pukłością w stronę przeciwną niż pier
wotne. O ile wygięcia pierwotne są czyn
nikiem negatywnym, o tyle wygięcia wtór
ne są niewątpliwie zjawiskiem pozytyw
nym. Są efektem działania prawa równo
wagi oraz dążności mięśni kręgosłupa do
utrzymania pionowej postawy.
Opisanym powyżej zniekształceniom
klatki piersiowej towarzyszą zmiany usta
wienia łopatek, barków i miednicy. Defor-
\
macja kształtu klatki piersiowej powoduje

przemieszczenie narządów wewnętrznych,
co niekorzystnie odbija się na ich dzia
łaniu. Przy dużych skrzywieniach po stro
nie wypukłej płuco jest tak mocno
uciśnięte, że zostaje prawie całkowicie wy
łączone z oddychania. Płuco po stronie
wklęsłej skrzywienia przejmuje zastępczo
funkcję płuca uci śniętego i ulega częś
ciowej rozedmie. W następstwie nie
wydolności oddechowej dochodzi do
przerostu prawej komory serca i zabu
R yc. 21. Skłon lutow ia w przód uw idacznia
rzeń w układzie krążenia.
garb żebrow y
Powyższe zmiany w układzie krążeniowo-oddechowym są przyczyną obniże

nia ogólnej sprawności fizycznej osób z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Mogą
też wystąpić objawy ze strony układu nerwowego. Zwężenie otworów międzykrę-
gowych po stronie wklęsłej i ucisk na korzenie rdzeniowe może wywołać bóle
korzonkowe i nerwów międzyżebrowych. Tak więc boczne skrzywienie kręgo
słupa znacznego stopnia jest nie tylko kosmetycznym defektem, ale zaburza prawi
dłowe funkcjonowanie szeregu układów i narządów człowieka.
Podział skolioz 54
Podział skolioz
Najczęściej spotykanym podziałem skolioz jest podział Cobba, który dzieli

skoliozy na:
1. czynnościowe,
2. strukturalne.
Przez s k o l i o z y czynnościowe rozumiemy skoliozy, w których
nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa.
Skoliozy s t r u k t u r a l n e -to skoliozy, w których stwierdzamy utrwa
lone zmiany. Ze względów etiologicznych dzielimy je na:
1. kostno-pochodne:
a) wrodzone,
b) torakopochodne,
c) układowe;
2. neuropochodne:
a) wrodzone,
b) porażenne - wiotkie,
c) porażenne - spastyczne,
d) inne;
3. mięśniowo-pochodne:
a) wrodzone,
b) dystrofie mięśniowe,
c) inne;
4. idiopatyczne - o nie ustalonej etiologii (80-90% skolioz strukturalnych).
Inne podziały:
1. ze względu na lokalizację skrzywienia:
- skoliozy piersiowe,
- skoliozy lędźwiowe,
- skoliozy szyjne;
2. z uwagi na liczbę łuków skrzywienia:
- jednołukowe,
- dwu- i wielołukowe (maksymalnie 4-łukowe);
3. biorąc pod uwagę stopień mechanicznego wyrównania się skrzywienia:
- wyrównane,
- nie wyrównane;
4. ze względu na stopień wyrównania się czynno-biemego skrzywienia:

a) skrzywienia wyrównujące się czynnie - za pomocą napięcia mięśni,
b) skrzywienia wyrównujące się biernie - poprzez ułożenie na boku, zwis itp.;
5. z uwagi na wielkość kąta skrzywienia skoliozy dzielimy na stopnie;
6. ze względu na występowanie skolioz w różnych okresach wzrostu dziecka
dzielimy je na:
a) skrzywienia wczesno-dziecięce - od 1/2 do 3 roku życia,
b) skrzywienia dziecięce - od 3 do 8 roku życia,
c) skrzywienia dorastających - występują w okresie pokwitania.
Teorie powstawania i rozwoju idiopatycznych bocznych

skrzywień kręgosłupa
Etiologia bocznych idiopatycznych skrzywień kręgosłupa jest przedmiotem

stałych badań i dociekań. Na przestrzeni ostatnich 250 lat powstało szereg teorii,
które nie zostały dotychczas ostatecznie potwierdzone i przyjęte. Poniżej podaję
kilka wybranych przykładów, które zaczerpnąłem z pracy Tylmana (1972).
1 . T e o r ia z m ia n w r o d z o n y c h
Teoria ta przyczyn powstawania bocznych skrzywień kręgosłupa upatruje we
wrodzonych zmianach pochodzenia neurologicznego, które - według Abałamso-
wej i Kogan - są trudno uchwytne i dlatego rzadko opisywane. Zmiany o których
mowa, to koronne formy opisanego przez Bremera zespołu zwanego status dysra-
phicus, polegające na niezamknięciu rynienki rdzenia.
2 . T e o r ia sk r z y w ie ń fiz jo lo g ic z n y c h
Wiąże powstawanie skolioz o nieznanej etiologii z pierwotną asymetrią ciała

ludzkiego oraz asymetrią obciążeń.
3 . T e o r ia z m ia n k r z y w ic z y c h
Upatruje początek skoliozy w tzw. garbie “ siedzeniowym” , który powstaje
u chorych na krzywicę w pierwszych miesiącach życia. Po przyjęciu przez dziecko
* P a trz ro zdział V I.
Teorie powstawania i rozwoju idiopatycznych bocznych skrzywień kręgosłupa________ 56
postawy wyprostnej i rozpoczęciu chodzenia, na wysokości tego początkowego

garbu powstaje boczne skrzywienie kręgosłupa.
4 . T e o r ia a n a to m ic z n o -c z y n n o ś c io w a
Zakłada, że do powstania skoliozy potrzebne są trzy czynniki:

a) dysponujący,
b) warunkujący,
c) wywołujący.
Czynnikiem dysponującym są procesy chorobowe, które zmniejszają odpor
ność kości, a tym samym zwiększają jej plastyczność.
Czynnikiem warunkującym jest dodatkowe zaburzenie wzrostowe, na przy
kład uszkodzenie szyjki żebra w okresie wzrostu.
Czynnikiem wywołującym mogą być: mechanizm chodu, wadliwa postawa,
asymetria obciążeń.
5 . T e o r ia o s te o p la s ty c z n a
Wiąże się ona z teoriami skrzywień fizjologicznych, zmian krzywiczych oraz

częściowo z teorią anatomiczno-czynnościową. Zakłada łączne występowanie wszyst
kich czynników.
6 . T e o r ia z a b u r z e ń w z r o s to w y c h
Według tej teorii przyczyną idiopatycznych skolioz jest nierównomiemość
wzrostu trzonów kręgowych i łuków. Zwiększone tempo wzrostu trzonów powo
duje przodowygięcie kręgosłupa, a wtórnie - powstanie skoliozy.
7 . T e o r ia z a b u r z e ń r ó w n o w a g i n a p ię ć m ię ś n io w y c h
Wiąże powstanie skolioz idiopatycznych z asymetrią siły lub napięcia mięśni

grzbietu. Zmiany w kręgosłupie mają powstawać w podobny sposób do obserwo
wanych w skoliozach porażennych. Na ten temat zdania są podzielone, gdyż część
autorów uważa, że zmiany mięśniowe mogą być pierwotne, inni natomiast, że są
one wtórne - neuropochodne.
8 . T e o r ia z m ia n d z ie d z ic z n y c h
Rodzinne występowanie bocznych skrzywień kręgosłupa znane jest już od
dawna (Garland 1 9 3 8 ). Większość zwolenników tej teorii sugerowała dominujący
wpływ dziedziczenia skolioz rodzinnych. Mitroszewska po przebadaniu 1200 ro
dzin, w których występowały skoliozy, stwierdziła 518 przypadków skolioz ro

dzinnych. Ta duża liczba skolioz wystąpiła w 202 rodzinach. Zdaniem Mitroszew-
skiej skoliozę rzadko dziedziczy się w linii prostej (dominujący typ dziedziczenia)
lecz częściej recesywnie.
Wady klatki piersiowej
Wyróżniamy kilka typów fizjologicznych klatki piersiowej. Klatka piersiowa

prawidłowa, gdzie mostek i cała przednia część klatki piersiowej wysunięte są ku
przodowi, żebra tak uniesione, że najdalej wysuniętą częścią ciała jest przednia
ściana klatki piersiowej. W zależności od stopnia wysklepienia klatki piersiowej
mówimy o klatce piersiowej spłaszczonej, płaskiej, beczkowatej. Do patologicz
nych wad klatki piersiowej zaliczamy dwie jej postacie:
1. klatkę piersiową lejkowatą (pectus excavatum),
2. klatkę piersiową kurzą (pectus carinatum).
Klatka piersiowa lejkowata

(pectus excavatum)
Określana również jako szewska

(pectus infundibilifornie) jest następst
wem wrodzonego zaburzenia rozwoju
przepony lub też nieproporcjonalnego
rozrostu chrząstek żebrowych w stosun
ku do jej elementów. Charakteryzuje się
lejkowatym zapadnięciem dolnej części
mostka i przylegających odcinków że
ber. Jeżeli dno “ lejka” wpada ściśle w li
nii środkowej, zmiany są symetryczne,
jeżeli przesunięte jest w lewo lub w pra
wo od linii środkowej, zmiany są asy
metryczne. Na skutek osłabienia mięśni
grzbietu, wysunięcia barków do przo
du, spłaszczenia klatki piersiowej i wiot-
R yc. 22. K la tk a piersio w a lejkow ata
Klatka piersiowa kurza (pectus carinatum) 58
czenła mięśni brzucha, przy oddychaniu występują paradoksalne ruchy klatki pier
siowej (Bogdanowicz 1966).
Dzieci dotknięte tą wadą wykazują słaby rozwój fizyczny i wadliwą postawę,
są zwykle apatyczne, mało ruchliwe i skłonne do schorzeń układów oddechowego
oraz sercowo-naczyniowego.
Klatka piersiowa kurza (pectus carinatum)
Jest wadą spotykaną znacznie rzadziej niż klatka piersiowa lejkowata. Cechuje
ją zniekształcenie mostka, który tworzy silne uwypuklenie do przodu na kształt
dzioba łodzi, podobnie jak ma to miejsce u ptaków.
W wyniku tego żebra tracą kształt wygięty tworząc poniżej sutków wyraźną
wklęsłość. To boczne wypuklenie żeber jeszcze bardziej uwydatnia wysunięcie
mostka do przodu. Rozróżnia się dwie postacie klatki piersiowej kurzej. W pierw
szej postaci uwypuklona jest tylko rękojeść mostka. Położenie trzonu mostka albo
jest prawidłowe, albo jest on odchylony nieco do tyłu. Druga postać charaktery
zuje się wysunięciem do przodu trzonu mostka. Najbardziej ku przodowi sterczy
zwykle wyrostek mieczykowaty.
W ady patologiczne klatki
piersiowej są wadami rozwojo
wymi, powstałymi najczęściej
na skutek przebytej krzywicy.
Mimo wielkiego postępu jaki po
czyniła medycyna - krzywica cią
gle jeszcze daje znać o sobie,
choć najczęściej już w postaci ob
jawów jej przebycia. Ślady prze
bytej krzywicy (zmiany pokrzy-
wicze) widoczne są głównie na
klatce piersiowej w postaci ok
rężnego ściągnięcia jej ścian na
wysokości przyczepów przepony
(bruzda Hanisona) oraz zgrubie
nia żeber w miejscu przejścia żebra
kostnego w żebro chrzęstne (tzw.
różaniec pokrzywiczy). R yc. 23. K latka piersio w a kurza
Wielu autorów - charakteryzując ujemny wpływ zniekształceń klatki piersio

wej na układy oddechowy i sercowo-naczyniowy - wymienia:
- osłabienie mięśni oddechowych, może również się zdarzyć, że słabe mięś
nie oddechowe są przyczyną powstawania wad klatki piersiowej,
- zmniejszenie pojemności życiowej płuc,
- ograniczenie ruchomości klatki piersiowej.
Odchylenia w ustawieniu
głowy i szyi
W wadach postawy spotyka się często

nieodpowiednie ustawienie głowy (ryc. 24).
Skutkiem zwiększonej kifozy pier
siowej lub niedbałej postawy przy róż
nych czynnościach, niemal zawsze wy
stępuje wysunięcie głowy ku przodowi.
Uchodzą też czasami uwadze wady
wzroku i słuchu, które również mogą
być istotną przyczyną wadliwego usta
wienia głowy, w następstwie czego mo
że na tym podłożu rozwinąć się sko
lioza.
K r ę c z k a r k u (torticollis)
Oprócz wyżej wymienionych błę
dów w ustawieniu głowy rzadziej wys
tępuje kręcz karku. Deformacja ta pow
staje w wyniku niedorozwoju kręgów
szyjnych lub mięśni szyi (przykurcz m.
sutkowo-mostkowo-obojczykowego, a cza
R yc. 24. G ło w a p o c hylona d o przodu sem mm. pochyłych).
Wadliwe ułożenie łopatek 60
Wadliwe ułożenie łopatek
Asymetryczne ułożenie ł o p a t e k (ryc. 25) przysparza rodzi

com wielu trosk, nie zawsze uzasadnionych. Do rzadkości należą osoby posiada
jące symetrycznie ułożone łopatki, niemal u każdego człowieka daje się stwierdzić
choćby nieznaczne odchylenie.
R yc. 25. W adliw e ułożenie łopatek
Łopatki wraz ze stawami barkowymi połączone są bardzo luźno ze szkieletem,

a mianowicie za pośrednictwem obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym.
Poza tym mięśnie utrzymują łopatki w ich normalnym ułożeniu, toteż każde zabu
rzenie w czynności mięśni powoduje zmianę ułożenia łopatek i połączonych z ni
mi stawów barkowych. Przy plecach okrągłych barki wydają się zwykle wysunięte
do przodu, a łopatki odstają. Nastąpiło tu rozciągnięcie mięśni zbliżających łopatki
do kręgosłupa (mm. czworoboczny i równoległoboczny) i przykurczenie ich anta
gonistów (mm. piersiowe większe). Uniesienie łopatki może być jednym z wczes
nych objawów tworzącej się skoliozy, ale wtedy uwagę należy skierować na nie
prawidłowości kształtu kręgosłupa.
Łopatki skrzydełkowate (scapulne alatae) polegają na niepra
widłowych ustawieniach obręczy barkowej, przy której przykręgowe brzegi łopa
tek wyraźnie odstają. W wyniku tego barki przemieszczają się w dół i do przodu
zniekształcając wybitnie sylwetkę dziecka. Złe ustawienie obręczy barkowej jest

zawsze przyczyną nieprawidłowości w ustawieniu kręgosłupa i tułowia.
Opadnięte i do przodu przesunięte barki powodują osłabienie mięśni ustala
jących łopatkę i przytrzymujących ją w normalnym położeniu.
Wady kończyn dolnych
Zniekształcenia kończyn dolnych pogarszają w znacznym stopniu statykę cia

ła i zmieniają postawę. Są one wadami wrodzonymi lub powstają w wyniku
asymetrii w budowie wyżej położonych odcinków ciała, przeciążeń pracą sta
tyczną albo na skutek innych przyczyn.
Wyróżniamy następujące deformacje kończyn dolnych, dające się w począt
kowym stadium wyrównywać:
1. kolano koślawe (genu valgum),
2. kolano szpotawe (genu varum),
3. stopa płaska (pes planus),
4. stopa płasko-koślawa (pes planovalgus),
5. stopa wydrążona (pes excavatus).
W różnych okresach życia dziecka kształtowanie się kończyn dolnych i stóp
jest nieco odmienne. Znajomość tych fizjologicznych odchyleń rozwojowych jest
niezbędna dla postawienia właściwego rozpoznania i pozwoli ustrzec się zarówno
przed zbędną, a więc szkodliwą ingerencją terapeutyczną, jak i przed przeocze
niem stadium początkowego.
U noworodków prawidłowością rozwojową jest nieznaczne ukształtowanie
szpotawe kolan oraz zgięciowe ustawienie stawów biodrowych i kolanowych,
wynikające z przewagi zginaczy nad prostownikami. Jest to jeszcze pozostałość
ułożenia wewnątizmacicznego. Ukształtowanie szpotawe utrzymuje się do około
3 roku życia, po czym przechodzi w fizjologiczną koślawość. Proste kończyny
dolne występują u dzieci w 7 roku życia. Pojawienie się koślawości w okresie
pokwitania może mieć już charakter trwały.
Koślawość kolan (genu valgum)
W tej wadzie oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz, tzn.
odcinek obwodowy jakim jest podudzie znajduje się w odwiedzeniu (ryc. 26).
Szpotawość kolan (genu varum)____________________________________________ 62
Koślawość mierzy się w stopniach lub ocenia się rozstępem między kostkami
przyśrodkowymi, mierzonym taśmą centymetrową przy zwartych i wyprostowa
nych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie od osi nie więk
sze niż 10 -15° lub rozstęp wynoszący 4-5 cm.
Wyróżniamy koślawość: wrodzoną,
pokrzywiczą, pourazową, porażenną
oraz statyczną - wynikającą z przecią
żenia kończyn dolnych. Zmiany kostne
charakteryzują: przyrost kłykcia wew
nętrznego kości udowej, skrzywienie
kości udowej lub piszczelowej, skręcenie
na zewnątrz podudzia i przeprost w sta
wie kolanowym. W tej sytuacji nacisk na
stronę zewnętrzną zwiększa się, co -
w myśl prawa Delpecha-Wolffa (Zuk i
Dziak 1970) - powoduje zahamowanie
wzrostu kości tej części i potęguje asy
metrię kłykci. Zmiany mięśniowo-wię-
zadłowe polegają na rozciągnięciu wię-
zadła pobocznego piszczelowego i skró
ceniu pobocznego strzałkowego, jeżeli
zaś chodzi o mięśnie - na rozciąganiu
mięśni półścięgnistego, półbłoniastego,
krawieckiego, głowy przyśrodkowej
mięśnia czworogłowego, a przykurczu pas
ma biodrowo-piszczelowego oraz mięś
nia dwugłowego uda. R yc. 26. K o la n a k oślaw e
Szpotawość kolan (genu varum)
W tej wadzie oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz, tzn.
odcinek obwodowy, jakim jest podudzie, w stosunku do stawu kolanowego jest
w przywiedzeniu. Wielkość odchylenia mierzy się w stopniach lub w centyme-
trach rozstępem między kłykciami przy

środkowymi, przy stopach zwartych.
Najczęstszymi przyczynami powstawa
nia tej wady są krzywica oraz nadmier
ne przeciążenie statyczne układu kost
nego kończyn dolnych.
Przy kolanie szpotawym trzon koś
ci udowej, piszczelowej i strzałkowej
wygięty jest na zewnątrz. Więzadło po
boczne zewnętrzne jest rozciągnięte, a po
boczne wewnętrzne - nadmiernie napięte.
Mięśnie dwugłowe uda i strzałkowe są
rozciągnięte, pozostałe zginacze półścię-
gnisty, półbłoniasty, dwugłowy - mają
tendencję do przykurczu.
Budowa anatomiczna stopy
Stopa składa się z trzech odcinków

(elementów): stępu, śródstopia i palców
(ry c. 2 8 ).
R yc. 27. K olana szpotaw e
28. Schem at budow y kości stopy

A ) w idziany z góry
B) w idziany z boku
I - staw skokow y - goleniow y
II - staw skokow y dolny
1. kość skokow a
2. kość p iętow a
3. kości śródstopia
4. kości palców
a
Budowa anatomiczna stopy 64
Stęp tworzą: kość skokowa, piętowa, sześcienna, łódkowata oraz trzy kości
klinowe. W skład śródstopia wchodzi pięć kości długich, przedzielonych prze
strzeniami międzykostnymi śródstopia. Wszystkie palce z wyjątkiem palucha, któ
ry posiada dwa paliczki, składają się z trzech paliczków.
Układ kostny - będący elementem biernym w budowie stopy - posiada swoistą
architekturę zewnętrzną i wewnętrzną, zapewniającą zarówno utrzymanie ciężaru
ciała, jak i zdolność dostosowywania się do zmian podłoża, obciążenia, ruchów
itp. Architekturę zewnętrzną tworzy system łuków podłużnych i poprzecznych,
zwanych sklepieniem, które są jakby resorami rozciągającymi się pod wpływem
ucisku (obciążenia) i powracającymi do stanu wyjściowego dzięki swym specy
ficznym właściwościom (Dziak 1973).
Sklepienie podłużne stanowią - łuk podłużny przyśrodkowy (dynamiczny)
i łuk podłużny boczny (statyczny). Luk podłużny przyśrodkowy (dynamiczny)
przebiega od guza piętowego poprzez kość łódkowatą, pierwszą kość klinowatą,
do głowy pierwszej kości śródstopia. Szczyt łuku przypada na kość łódkowatą,
oddaloną od podłoża ok. 2,5 cm. Luk podłużny boczny (statyczny) łączy guz
piętowy z głową piątej kości śródstopia, przechodząc przez kość sześcienną, która
stanowi jego szczyt oddalony od podłoża o ok. 0,5 cm.
R yc. 29.
Sklepienie p odłużne stopy
1. łuk podłużny przyśrodkow y
2. łuk p o dłużny zew nętrzny
3. głów ny punkt obciążenia
w ew nętrznego sklepienia
podłu żn eg o stopy
4. głów ny p unkt obciążenia
sklepienia zew nętrznego
stopy
5. głów ny p u n k t obciążenia
kości piętow ej
Sklepienie poprzeczne stanowi łuk poprzeczny, łączący głowy pięciu kości

śródstopia. Przy znacznym obciążeniu stopy - w czasie chodzenia, biegu, skoku -
łuk ten ulega spłaszczeniu i opiera się o podłoże wszystkimi głowami kości śród
stopia, by w warunkach odciążenia powrócić do podparcia głównie na głowach
kości pierwszej i piątej. Luk poprzeczny przechodzi przez trzy kości klinowe oraz
kość sześcienną. Układ punktów podparcia łuków tworzy trójkąt podparcia, łą
65 Wady postawy i ich charakterystyka anatomiczno-patotogiczna
czący kość piętową z pierwszą i piątą głową kości śródstopia. Odpowiednikiem tej
struktury jest architektura istoty gąbczastej w postaci beleczek kostnych tworzą
cych układy nośne.
U k ła d w ię z a d ło w o - to r e b k o w y t z w . s t a b iliz a t o r y b ie r n e s t o p y
Podłużne sklepienie wzmacniają przede wszystkim: rozcięgno podeszwowe,

więzadła podeszwowe, a zwłaszcza więzadła podeszwowe długie, więzadło pię-
towo-sześcienne podeszwowe oraz więzadło piętowo-łódkowe, podtrzymujące gło
wę kości skokowej. Osłabienie tego więzadła powoduje opadnięcie głowy kości
skokowej i obniżenie łuku przyśrodkowego, co prowadzi do płaskostopia.
Sklepienie poprzeczne wzmacniają poprzecznie przebiegające więzadła śród-
stopne podeszwowe, głównie więzadła poprzeczne głębokie śródstopia, łączące
głowy wszystkich kości śródstopia.
Stabilizatory czynne stopy, to jej układ mięśniowy. Jak nazwa wskazuje, dzia
łanie tych mięśni polega nie tylko na wykonywaniu odpowiednich ruchów czyn
nych. lecz także na stabilizacji stopy podczas obciążenia i chodu.
1. M ięsiErtf PISZCZELOWA TALNl

2. MiEplE/4 ZfifNACZ DRUGI PALUCHA
3. M IĘ S IE Ń P IS Z C Z E L O W A PRZEDNI
I ZGtlNACZ KRÓTKI PALUC+1A

5. STRZAŁKOWA KROTKI
Ryc. 30a. Ryc. 30h.

M echanizm pod trzy m y w an ia łuku M echanizm utrzy my s* .ima przodoslopia i pięty
p odłużnego stopy praw idłow ej w pozycji pośredniej, w stopie praw idłow ej
Wady stóp 66
Zadaniem stabilizatorów czynnych jest jakby napinanie łuków. Do tych sta

bilizatorów należą zarówno mięśnie krótkie stopy, jak i mięśnie długie, posiada
jące swe przyczepy na kościach podudzia. Głównymi mięśniami odpowiedzial
nymi za wysklepienie łuku podłużnego są: z mięśni długich - mięśnie: piszcze
lowy tylny, strzałkowy długi, piszczelowy przedni; z mięśni krótkich - wszystkie
mięśnie podeszwowej strony stopy. Luk poprzeczny utrzymują mięsień strzał
kowy długi, piszczelowy tylny oraz mięsień przywodziciel palucha, zwłaszcza
jego głowa poprzeczna. Należy jednak pamiętać, że patologie stopy nie występują
w wyniku niewydolności pojedynczego, izolowanego mięśnia, lecz na skutek po
jawienia się różnorodnych napięć zespołów i grup mięśniowych, uzależnionych od
siebie w zrozumiały sposób, dlatego też każdy przypadek wymaga indywidualnej
analizy i potraktowania.
Stopa małego dziecka różni się od stopy dorosłego człowieka. Stopa dziecka
ma obfitą podściółkę tłuszczową, słabe mięśnie, a co za tym idzie - sklepienie
nieznacznie zarysowane, przez co sprawia wrażenie płaskiej. W okresie ok. 3-4
roku życia tego stanu nie można uważać za wadę. Dopiero od 4 roku życia
stopniowo zanikają poduszeczki tłuszczu odsłaniając w widoczny sposób łuko
watą konstrukcję. Obserwacja stopy podczas stania i chodu pozwala nawet
u dziecka młodszego stwierdzić np. koślawość kolan, koślawość kości piętowej,
nieprawidłowe ukształtowanie stopy.
Wady stóp
Do najczęściej występujących wad stóp należą:

a) stopa płaska (pes planus),
b) stopa płasko-koślawa (pes plano-valgus),
c) stopa poprzecznie płaska (pes transverso-planus),
d) stopa szpotawa (pes varus),
e) stopa wydrążona (pes excavatus).
Rzadziej spotykane to:

f) stopa końska (¡>es equinus),
g) stopa piętowa (pes calcaneus).
Najczęstszą wadą, chorobą współczesności, jest p ł a s k o s t o p i e

c z y n n o ś c i o w e , zwane również p ł a s k o s t o p i e m statycznym.
67____________________Wady postawy i ich charakterystyka anatomiczno-patologiczna
Ze względu na częstość występowania tej wady u dzieci i młodzieży szkolnej oraz

możliwości korekcji, zagadnienie to zostanie omówione najszerzej.
Stopa prawidłowo zbudowana opiera się o podłoże (w warunkach odciążenia)
trzema punktami: guzem kości piętowej, oraz głową pierwszej i piątej kości śród
stopia.
Ryc. 31. K ierunek sił nacisku (a) i punkty p odparcia stopy (b)
Stopa prawidłowa, oglądana w pozycji stojącej, ma od strony przyśrodkowej

łagodny łuk, opierający się o podłoże piętą i śródstopiem. Pięta widziana od tyłu
jest przedłużeniem goleni i jest prawie prostopadła do podłoża. Odbicie takiej
stopy, czyli ślad postawiony przez bosą stopę na papierze, tzw. plantokonturo-
gram, wykazuje charakterystyczne wgłębienie (ubytek po stronie przyśrodkowej).
Stopę, w której doszło do obniżenia sklepienia podłużnego nazywamy płaską.
Stopa płaska statyczna (pes planus)
Stopę płaską nabytą - w przeciwieństwie do wrodzonej - poprzedza stan okreś

lany jako płaskostopie czynnościowe.
Przez płaskostopie czynnościowe rozumiemy proces stopniowego obniżania
się podłużnego sklepienia stopy na skutek jej niewydolności statyczno-dynamicz-
nej; inaczej - stopa płaska niewydolna. Kutzner-Kozińska (1976) określa ją jako
stopę niewydolną mięśniowo, dodając że jest to najlżejsza forma płaskostopia.
Przeciążenie stopy związane z niewydolnością układu mięśniowo-więzadłowego
doprowadza do zniekształceń, zaburzenia funkcji, bolesności.
Stopa ptasko-kośtawa (pes plano-valgus) 68
Ryc. 32. S lo p a p łaska
Stopa płasko-koślawa (pes p!ano-valgus)
W stopie prawidłowej - patrząc od tyłu - oś pięty jest przedłużeniem osi

podudzia. Fizjologiczne odchylenie wynosi około 5 (częściej w kierunku do wew
nątrz, tj. szpotawości). Przy koślawości stopy pięta ulega skręceniu na zewnątrz
i opiera się o podłoże brzegiem przyśrodkowym (ryc. 33).
Ryc. 33. S lopa płasko-koślaw a

(w idok z tyłu)
Dziecko z wadą tego typu zdziera obcas po stronie wewnętrznej. Należy tu

dodać, że stopy płasko-koślawe łączą się często z koślawością kolan, co jest
przyczyną pogłębiania się dolegliwości.
69 Wady postawy i ich charakterystyka anatomiczno-patotogiczna
Stopa szpotawa (pes varus)
Odwrotnością stopy płasko-koślawej jest stopa szpotawa. Charakteryzuje się

skręceniem pięty do wewnątrz i oparciem jej na krawędzi zewnętrznej. Przy szpo
tawości stopy dziecko zdziera obcas po stronie zewnętrznej.
Stopa wydrążona (pes excavatus)
Zniekształcenie polega na pogłębieniu wydrążenia stopy w odcinku między

guzem piętowym a głowami kości śródstopia i równoczesnym skróceniu tego
odcinka. Wada charakteryzuje się tzw. wysokim podbiciem.
Etiologia zniekształcenia pozostawała długi czas nie wyjaśniona, co przyczy
niło się do nazwania go samoistnym. Obecnie upatruje się przyczyn w zaburzeniu
równowagi mięśniowej na tle rozwojowych anomalii w dolnym odcinku rdzenia
kręgowego (Dega 1970).
Stęp jest ustawiony piętowo i nieco w supinacji, a kości śródstopia - zwłaszcza
pierwsza - w nadmiernym zgięciu podeszwowym. Na skutek niedowładu krótkich
zginaczy palców, mięśni między kostnych i glistowatych palce ustawiają się szpo-
niasto, rozcięgno podeszwowe wtórnie ulega przykurczowi. Stopa wydrążona na
plantokonturogramie w części środkowej nie pozostawia śladów.
Leczenie polega na stosowaniu wkładek ortopedycznych i specjalnego obuwia
w przypadkach niewielkich zniekształceń. Zniekształcenia dużego stopnia wyma
gają leczenia operacyjnego.
Stopa płaska poprzecznie (pes transverso-planus)
Deformacja polega na obniżeniu kości śródstopia i spłaszczeniu łuku poprzecz

nego przedniego. Towarzyszy najczęściej niedomodze mięśniowej lub więzadło-
wej stopy. Często ze stopą poprzecznie płaską, zwłaszcza w przypadku szpo
tawego ustawienia pierwszej kości śródstopia, występuje paluch koślawy (hallux
valgus), zniekształcenie polegające na odchyleniu na zewnątrz palucha, który pod
kłada się lub nakłada na palec drugi. Paluch koślawy kwalifikuje się do leczenia
ortopedycznego. Leczenie kinezyterapeutyczne jest ograniczone.
Zniekształcenia palców stóp 70
Zniekształcenia palców stóp
P a l u c h k o ś l a w y (hallux valgus) charakteryzuje się odchyleniem te

go palca ku stronie bocznej (zewnętrznej).
Etiologia - zniekształcenie powstaje najczęściej na tle niedomogi statycznej
stopy, zaburzeń równowagi mięśniowej, zmian gośćowych, rzadziej z powodu
uszkodzeń ścięgien czy innych przyczyn. Zniekształcenie występuje znacznie częś
ciej u kobiet niż u mężczyzn. Tłumaczymy to zarówno niekorzystnym działaniem
wielu typów obuwia, jak również słabszą konstrukcją stawowo-więzadłową kobie
cej stopy.
P a l u c h s z t y w n y (hallux rigidus) jest to sztywność stawu śródstopno-
paliczkowego palucha najczęściej w zgięciu podeszwowym.
Przyczyną choroby są zmiany zniekształcające, prowadzące stopniowo do bo
lesnego ograniczenia ruchów w stawie śródstopno-paliczkowym palucha. Zmiany
te mogą powstawać na tle przebytych urazów oraz zapaleń, które zniszczyły część
pokrywy chrzęstnej na powierzchniach stawowych.
Palce młoteczkowate (digiti mallei) - wada polega na kątowym
zgięciu stawu międzypaliczkowego. Etiologia może być różna. Dużą grupę stano
wią zniekształcenia o nieznanych przyczynach. Wśród pozostałych można wyró
żnić:
1. zaburzenie równowagi mięśni międzykostnych krótkich i długich, zginaczy
palców oraz długich prostowników, powodujące równoczesne występo
wanie zniekształceń szponowatych i młoteczkowatych w tych samych pal
cach;
2. zbliznowacenia różnego pochodzenia (pozapalne, pourazowe), a także przy
kurcze ischemiczne. Palce młoteczkowate powodują często występowanie
bolesnych odcisków.
Rozdział IV
Badanie ortopedyczne
W badaniu ortopedycznym - obok poznania objawów choroby - dążymy do

wykrycia etiologicznego czynnika choroby. Ponieważ nie zawsze jest to możliwe,
staramy się dokładnie odtworzyć patogenezę schorzenia na podstawie objawów
klinicznych, skonfrontowanych z wynikami badania szczegółowego (podmioto
wego i laboratoryjnego). Ma to zasadnicze znaczenie dla ustalenia właściwego
postępowania leczniczego, które powinno być przyczynowe. Jeżeli niemożliwe
jest odtworzenie przyczynowych zależności poszczególnych objawów i etapów
rozwoju choroby, to łatwiej jest przy tego rodzaju badaniu uchwycić główne
czynniki patogenetyczne, a to pozwoli na eliminowanie szkodliwych czynników
prowadzących do powstania lub nasilenia się zniekształceń.
W wielu specjalnościach lekarskich przebieg badania podzielony jest na: oglą
danie, badanie dotykiem, mieizenie, opukiwanie i inne badania uzupełniające. W bada
niu ortopedycznym orientujemy się najpierw w stosunkach anatomicznych i czyn
nościowych ciała jako całości, porównujemy odchylenia w poszczególnych jego
odcinkach, w końcu przeprowadzamy szczegółowe badania odchyleń określonych
okolic narządu ruchu.
Większość schorzeń ortopedycznych cechuje mnogość i złożoność odchyleń
od stanu prawidłowego w szeregu odcinków narządu ruchu. Objawy te mogą się
zmienić w trakcie rozwoju dziecka lub starzenia się osoby dorosłej, a także w prze
biegu ewolucji choroby. Stąd wynika konieczność powiązania stwierdzonych ob
jawów i zrozumienia wpływu praw biologicznych oraz biomechanicznych na prze
bieg procesu chorobowego, wpływu warunków życiowych, zawodu, środowiska,
dotychczasowego leczenia itp.
Zbierając w sposób uporządkowany poszczególne ogniwa łańcucha przyczyn
i skutków na podstawie objawów chorobowych, wyrabiamy sobie pogląd na dy
namikę i przebieg procesu chorobowego, na właściwości osobnicze chorego oraz
na reakcję ustroju na czynniki szkodliwe. Staramy się ustalić możliwie pełne
rozpoznanie, które powinno określić przyczynę i rozwój choroby, nasilenie, okres,
skutki, a także przewidzieć następstwa w przyszłości. W przypadku wielomiej-
Rozdział IV
Badanie ortopedyczne
W badaniu ortopedycznym - obok poznania objawów choroby - dążymy do

wykrycia etiologicznego czynnika choroby. Ponieważ nie zawsze jest to możliwe,
staramy się dokładnie odtworzyć patogenezę schorzenia na podstawie objawów
klinicznych, skonfrontowanych z wynikami badania szczegółowego (podmioto
wego i laboratoryjnego). M a to zasadnicze znaczenie dla ustalenia właściwego
postępowania leczniczego, które powinno być przyczynowe. Jeżeli niemożliwe
jest odtworzenie przyczynowych zależności poszczególnych objawów i etapów
rozwoju choroby, to łatwiej jest przy tego rodzaju badaniu uchwycić główne
czynniki patogenetyczne, a to pozwoli na eliminowanie szkodliwych czynników
prowadzących do powstania lub nasilenia się zniekształceń.
W wielu specjalnościach lekarskich przebieg badania podzielony jest na: oglą
danie, badanie dotykiem, mierzenie, opukiwanie i inne badania uzupełniające. W bada
niu ortopedycznym orientujemy się najpierw w stosunkach anatomicznych i czyn
nościowych ciała jako całości, porównujemy odchylenia w poszczególnych jego
odcinkach, w końcu przeprowadzamy szczegółowe badania odchyleń określonych
okolic narządu ruchu.
Większość schorzeń ortopedycznych cechuje mnogość i złożoność odchyleń
od stanu prawidłowego w szeregu odcinków narządu ruchu. Objawy te mogą się
zmienić w trakcie rozwoju dziecka lub starzenia się osoby dorosłej, a także w prze
biegu ewolucji choroby. Stąd wynika konieczność powiązania stwierdzonych ob
jawów i zrozumienia wpływu praw biologicznych oraz biomechanicznych na prze
bieg procesu chorobowego, wpływu warunków życiowych, zawodu, środowiska,
dotychczasowego leczenia itp.
Zbierając w sposób uporządkowany poszczególne ogniwa łańcucha przyczyn
i skutków na podstawie objawów chorobowych, wyrabiamy sobie pogląd na dy
namikę i przebieg procesu chorobowego, na właściwości osobnicze chorego oraz
na reakcję ustroju na czynniki szkodliwe. Staramy się ustalić możliwie pełne
rozpoznanie, które powinno określić przyczynę i rozwój choroby, nasilenie, okres,
skutki, a także przewidzieć następstwa w przyszłości. W przypadku wielomiej-
Schemat badania ortopedycznego 72
scowych ł złożonych zniekształceń oraz dysfunkcji trzeba odróżnić zniekształcenia

pierwotne od wtórnych (Dega 1970, Żuk i Dziak 1970).
Schemat badania ortopedycznego
A ) B a d a n ie k lin ic z n e
1. Dane personalne: wiek, zawód, szkoła, miejsce nauki, pracy i zamieszkania
II. Dane środowiskowe: wykształcenie, zawód rodziców, warunki
mieszkaniowe, bytowe i inne.
III. Wywiady dotyczące:
a) przyczyn zgłaszania się do badania,
b) etiologii, patogenezy i patomechaniki,
c) dotychczasowego leczenia,
d) przebytych chorób.
IV. Badanie stanu ogólnego:
a) ocena rozwoju biologicznego,
b) odżywianie,
c) stan czynnościowy i stan narządów wewnętrznych.
V. Stan ortopedyczny:
1. ogólny:
a) statyczny,
b) dynamiczny.
2. odcinkowy:
a) statyczny,
b) dynamiczny.
3. miejscowy:
a) statyczny,
b) dynamiczny.
B ) B a d a n ia d o d a tk o w e (s p e c ja lis ty c z n e ).
C ) O k r e ś le n ie r o z p o z n a n ia .
D ) U s ta le n ie r o k o w a n ia .
E ) O p r a c o w a n ie p la n u le c z e n ia .
73 Badanie ortopedyczne
Badanie kliniczne
Wywiady dotyczące danych personalnych obok znaczenia identyfikacyjnego

służą za podstawę porównania wieku biologicznego z kalendarzowym. Różnica
między wiekiem biologicznym a kalendarzowym wskazać może na stopień zabu
rzeń rozwojowych.
Adres - obok funkcji zapewniającej łączność lekarza z badanym, spełnia rolę
informującą o środowisku badanego (wieś, miasteczko, duże miasto, rodzaj miesz
kania, warunki komunikacyjne itp.).
Zawód wskazuje na wymagania jakie stawia życie narządowi ruchu badanego
oraz może tłumaczyć powstanie wielu schorzeń i zniekształceń statycznych, będą
cych skutkiem przeciążenia pracą. Następnie wyrabiamy sobie pogląd na temat
rodzaju wady (wrodzone, nabyte), próbujemy ustalić czynnik etiologiczny i prze
bieg patomechaniki. Zapoznajemy się z przebytymi chorobami oraz dotychcza
sowym leczeniem.
Ocena rozwoju biologicznego
Najczęściej wymienia się cztery grupy metod służących w praktyce do oceny

rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Są to: określenie wieku kostnego, wieku
zębowego, rozwoju drugorzędnych cech płciowych oraz kryterium oparte na ce
chach morfologicznych (wysokość ciała, ciężar ciała, długość kończyn dolnych itp.).
Określenie wieku kostnego opiera się na zjawisku ossyfikacji kości. Ponieważ
procesy kostnienia odznaczają się stałą kolejnością zmian, można na ich podstawie
ocenić przyspieszenie lub opóźnienie rozwoju kośćca, a pośrednio także rozwój
całego organizmu. W metodzie tej uwzględnia się przede wszystkim pojawienie
się pierwotnych jąder kostnienia w masie chrząstki, które jako drobne struktury
wapienne dają obraz na kliszy rentgenowskiej.
Ocena wieku kostnego polega najczęściej na porównaniu zdjęcia rtg nadgar
stka i dłoni z wzorcowymi zdjęciami kośćca tej części ciała dzieci w różnym
wieku oraz na znalezieniu wzorca najbardziej podobnego do rentgenogramu ba
danego dziecka. Standardowe zdjęcia dla polskich dzieci i młodzieży w postaci
specjalnego atlasu opracowała Kopczyńska (Przewęda 1973).
Ocena wieku zębowego - w pojawieniu się zębów mlecznych a następnie
zębów stałych występuje także kolejność etapów tego procesu, co przyjęto za
Ocena rozwoju biologicznego 74
kryterium oceny rozwoju dziecka. Najłatwiejszym do obserwacji objawem jest

tutaj moment wyrzynania się korony zęba z dziąsła. Zjawisko to powinno przypa
dać dla poszczególnych zębów w ściśle określonym czasie. Porównanie liczby
posiadanych przez dziecko zębów z normami oraz śledzenie czasu wyrzynania się
korony zęba z dziąsła jest podstawą wyrokowania o rozwoju fizycznym badanego.
Tabelę wieku wyrzynania się zębów u polskich dzieci opracował Charzewski (1963).
Ocena dojrzewania na podstawie cech płciowych polega na zakwalifikowaniu
badanego do jednej z pięciu faz dojrzałości na podstawie widocznych zmian w ob
rębie drugorzędnych (lub trzeciorzędnych) cech płciowych. Bierze się tu pod uwa
gę najczęściej rozmiary zewnętrznych narządów płciowych i owłosienie łonowe,
u dziewcząt czasem rozrost gruczołów piersiowych. Stopień I oznacza, że procesy
pokwitania jeszcze się nie ujawniły, stopień V wskazuje, że oceniana cecha swoim
wyglądem odpowiada stanowi charakterystycznemu dla osobnika dojrzałego. Wzor
ce służące do praktycznej oceny tych cech podają: Bogdanowicz (1966), Tanner
(1963), Wolański (1975).
Aby uzyskać ocenę rozwoju dziecka według kryterium morfologicznego na
leży dokonać pomiarów ciała. Można wykorzystać do tego różne cechy morfolo
giczne: długość, szerokość, obwody poszczególnych części ciała, czy grubość
tkanki tłuszczowej. Najczęściej ten sposób oceny rozwoju fizycznego opiera się na
dwóch łatwych do zmierzenia cechach - wysokości i ciężarze ciała.
Mając powyższe dane możliwe są dwa sposoby postępowania: w pierwszym
szukamy relacji między cechami tego samego osobnika, w drugim porównujemy
wartości z przeciętnymi wartościami tych samych cech rówieśników. Pierwszy
sposób interpretacji rozwoju fizycznego, polegający na wewnątrzosobniczym po
równaniu cech morfologicznych badanego, znalazł wiele rozwiązań w postaci tzw.
wskaźników. Wskaźniki informują jednak raczej o proporcjach ciała niż o wzrasta
niu, charakteryzują więc rozwój fizyczny pośrednio, poprzez wiek proporcji.
Drugi sposób opiera się o międzyosobnicze porównanie cech. Polega ono na
zestawieniu zmierzonych - u badanego - cech wysokości i ciężaru ciała z przy
jętymi dla jego wieku i płci standardami, czyli normami. Normami wysokości
i ciężaru ciała jak również innych cech są najczęściej średnie arytmetyczne obli
czone dla całej populacji danego regionu lub odpowiednio dobranej próby loso
wej. Aby można było posługiwać się normami pizy ocenie rozwoju fizycznego
młodzieży, muszą być spełnione następujące warunki. Normy rozwojowe powin
ny być aktualne, tj. nie starsze niż sprzed 10 lat, oraz odpowiadać regionowi,
z którego pochodzą badane dzieci.
Przedstawione wyżej postępowanie określa aktualny stan rozwoju fizycznego,

osiągnięty przez dziecko. O wiele cenniejsza jest opinia o dynamice rozwoju oraz
zmianach jakie zaszły w ostatnim okresie i ewentualnych tendencjach na przy
szłość. Do tego nie wystarcza jednorazowe zmierzenie wysokości i ciężaru. Po
trzebne są tu pomiary parokrotne, pokazujące kształtowanie się badanych cech
w ciągu dłuższego czasu. Spośród różnych sposobów oceny wzrastania największą
popularność zdobyły metody graficzne. Pozwalają one śledzić dynamikę fizycz
nego rozwoju człowieka przez wiele lat i zapisywać w formie profilów morfogra-
mów lub wykresów rozwojowych. Służą do tego specjalne siatki rozwojowe. Dzię
ki nim zapis pomiarów i ocena rozwoju zostały znacznie uproszczone, a wszelkie
nieprawidłowości wzrastania i zaburzenia rozwojowe łatwo dostrzegalne.
Odżywianie
Objawy niedożywienia. Osoby szczupłe i chude przyjęto uważać za niedoży

wione. W zasadzie pokrywa się to z rzeczywistością, gdyż dłuższe głodowanie
prowadzi do wychudzenia (Zuk i Dziak 1970), ale trzeba pamiętać również o tym,
że dobrze wyćwiczeni sportowcy są często szczupli. Odżywiający się tylko węglo
wodanami i tłuszczami, mimo wyraźnej podściółki tłuszczowej, mogą zdradzać
objawy niedożywienia.
Niewystarczająca podaż pożywienia pociąga za sobą zużywanie zasobów ener
getycznych przeważnie z tkanki tłuszczowej, a białek - głównie z mięśniowej.
Utrata tłuszczu komórkowego wiąże się ze wzrostem zawartości wody w ustroju,
a utrata tkanek beztłuszczowych (mięśni) - z utratą potasu i ujemnym bilansem
azotowym. Ponieważ sód pozostaje w tkankach, pociąga to za sobą procentowy
wzrost zawartości wody i soli w przestrzeniach pozakomórkowych. Utrata masy
mięśniowej powoduje zmniejszenie liczby krwinek, co przy nadmiarze wody pro
wadzi do rozcieńczenia krwi i obniżenia zawartości białek w osoczu.
Sumując można powiedzieć, że ogólnymi objawami niedożywienia są: osła
bienie, a w nasilonym głodowaniu - wyczerpanie fizyczne i psychiczne osłabienie
siły oraz wydolności mięśniowej, upośledzenie oddychania, utrata łaknienia i ener
gii życiowej.
Otyłość nie musi być objawem dobrego odżywiania. Może być następstwem
mało ruchliwego trybu życia przy prawidłowym dostarczaniu surowców energe
Badanie wydolności fizjologicznej 76
tycznych, następstwem jednostronnego odżywiania się lub zaburzeń hormonal

nych. Otyłość powoduje przeciążenie układów ruchu i krążenia.
W ocenie stanu odżywiania można posługiwać się wskaźnikiem Bornhardta.
Wsk Bornhardta — c^ a ~ °bwód kl. pierś. • wysokość ciała

S ' ° “ 240
Posługując się tym wskaźnikiem można wyróżnić 5 stopni odżywiania:
stopnie:_____________________wskaźnik:
I. otyłość 2.00-3.10
II. odżywianie bardzo dobre 3.15-3.70
III. odżywianie dobre 3.80-6.30
IV. odżywianie mierne 6.40-6.80
V. odżywianie niedostateczne 6.90- x
Badanie wydolności fizjologicznej
Badanie wydolności fizjologicznej organizmu ma bardzo ważne znaczenie

w kontroli rozwoju fizcznego dziecka. Ma ono na celu:
a) ocenę sprawności krążeniowo-oddechowej,
b) określenie możliwości roboczej organizmu dziecka.
O ile pierwszy miernik odgrywa rolę w ogólnym programie badań profilak
tycznych, o tyle drugi - w zapobieganiu przeciążeniu dziecka wysiłkiem fizycz
nym, który może się okazać szkodliwy zarówno dla stanu jego równowagi ze
środowiskiem, jak i dla rozwoju.
Takiej oceny można dokonać w sposób stosunkowo prosty, a jednocześnie
dokładny. Metoda polega na obciążeniu organizmu submaksymalnym wysiłkiem
i obliczeniu maksymalnej wydolności wysiłkowej z ilości tlenu, jaką jest w stanie
wykorzystać organizm w ciągu pewnego czasu, zazwyczaj w ciągu 1 minuty.
W tym celu stymuluje się układy krążenia i oddychania pewną standardową pracą
fizyczną. Ponieważ największa masa mięśni znajduje się w okolicy kończyn dol
nych i obręczy biodrowej, stosowany jest zazwyczaj test, który angażuje te właś
nie grupy mięśniowe. Najprostszy sposób polega na wchodzeniu w określonym
rytmie - na stopień i schodzeniu z niego (ang. nazwa step-test) lub jeździe na
cykloergometrze.
Do oceny wydolności roboczej organizmu opracowano wiele metod. Do naj

bardziej znanych i najczęściej stosowanych należą: harwardzki test stopnia, próba
PWC 170 , określenie maksymalnego zużycia tlenu V o2max metodą pośrednią i bez
pośrednią, próba Hettingera i Rodthala oraz wiele innych, które są szczegółowo
opisane w powszechnie dostępnej literaturze.
Badanie stanu ortopedycznego
W badaniu ortopedycznym orientujemy się najpierw w stosunkach anatomicz

nych i czynnościowych ciała jako całości, porównujemy odchylenia w poszczegól
nych jego odcinkach, a w końcu przeprowadzamy szczegółowe badania odchyleń
określonych okolic narządu ruchu.
Największe znaczenie w badaniu przypisuje się następującym cechom antro
pometrycznym:
1. wysokość ciała,
2. ciężar ciała,
3. typ budowy,
4. obwód klatki piersiowej i pojemność życiowa płuc,
5. grubość tkanki tłuszczowej,
6. siła mięśni,
7. zakres mchów w stawach.
Z a s a d y d o k o n y w a n ia p o m ia r ó w i o g lę d z in
Badanie należy przeprowadzić w pomieszczeniu jasnym, dobrze oświetlonym

(najlepiej światłem naturalnym), ciepłym i przestronnym. Badani powinni być
rozebrani do majteczek. Badający powinien się znajdować od strony światła. Ba
danego oglądamy w pozycji zasadniczej stojącej i leżącej. Pozycja stojąca zasad
nicza podobna jest do pozycji “ bacznej” z tym jednakże, że badany stoi swobod
nie, głowę ma skierowaną prosto przed siebie, ręce opuszczone, dłonie skierowane
do przodu, kolana wyprostowane, stopy obok siebie.
Pozycja leżąca zasadnicza: badany leży na plecach na twardym podłożu, ra
miona wzdłuż ciała, dłonie zwrócone do przodu, kończyny dolne wyprostowane,
stopy złączone.
Podstawowymi przyrządami antropometrycznymi, mającymi zastosowanie w ba
daniu ortopedycznym, są:
1. zestaw antropometryczny,
Schemat badania stanu ortopedycznego ogólnego 78
2. waga lekarska,
3. taśma milimetrowa,
4. dynamometr,
5. spirometr,
6. inklinometr,
7. pion (sznurek dl. 1 m zaopatrzony w ciężarek),
8 inne. służące do badań szczegółowych .
a) antropom etr m etalow y, b) goniom elr M ollisona

c) suw m iarka ortopedyczna, d) cyrkiel kabłonkow y
e) cyrkiel W ile sa d o pom iarów odchylenia m iednicy
Mimo że w badaniu ortopedycznym ogólnym przeważa oglądanie, a w bada

niach odcinkowym i miejscowym mierzenie i badanie dotykiem, należy prowadzić
badanie metodycznie według ustalonego, rutynowego porządku, posługując się
wszystkimi w danej chwili dostępnymi sposobami.
Schemat badania stanu ortopedycznego ogólnego
A) S ta n o r to p e d y c z n y o g ó ln y
1. Statyczny:
a) w pozycji zasadniczej stojącej: budowa i postawa ciała,
b) w pozycji zasadniczej leżącej: proporcje i symetrie.
* N iektóre z tych przyrządów zostaną o m ów ione w dalszych rozdziałach

2. Dynamiczny:
a) sposób poruszania się i chód.
B ) S ta n o r to p e d y c z n y o d c in k o w y
1. Statyczny:
a) stosunek poszczególnych odcinków do siebie,
b) relacja poszczególnych odcinków do strony przeciwnej,
c) ustawienie poszczególnych odcinków (dowolne, przymusowe),
d) pomiary długości kończyn,
e) pomiary obwodów.
2. Dynamiczny:
a) ruchy bierne,
b) ruchy czynne.
C ) S ta n o r t o p e d y c z n y m ie js c o w y (s z c z e g ó ło w y )
1. Statyczny:
a) obrysy (skóra, tkanka podskórna, mięśnie, więzadła, torebka sta
wowa, stosunki anatomiczne, kostne itp.),
b) ustawienie, ułożenie (czynne, bierne, przymusowe, przykurcze).
2. Dynamiczny:
a) ruchy czynne,
b) ruchy bierne,
c) stan mięśniowy.
Budowa ciała
Pod pojęciem budowa, można rozumieć wiele cech stanu ortopedycznego

ogólnego, jednak ze względów opisowych określimy cechy budowy prawidłowej,
a szczegółowe omówienie budowy nieprawidłowej przedstawimy w dalszej części
tego rozdziału (patrz: stan ortopedyczny odcinkowy i miejscowy). W opisie bu
dowy prawidłowej określamy:
1. typ somatyczny,
2. postawę,
3. proporcje,
4. symetrie.
Typy somatyczne 80
Typy somatyczne
Każdy człowiek ma indywidualną budowę ciała i trudno byłoby znaleźć dwu iden
tycznie zbudowanych osobników. Duże różnice osobnicze wymagają zaszeregowania
określonych typów do grup o zbliżonych cechach, w zależności od stopnia rozwinięcia
się poszczególnych układów organizmu (Pizewęda 1973, Wolański 1975).
W Polsce najczęściej posługujemy się typologią: Kretschmera, Sheldona, Sig-
monda, Wankego.
1. T y p o lo g ia s o m a ty c z n a K r e tsc h m e r a :
a) typ asteniczny - charakteryzuje się wątłą budową, wąskimi barkami,
długą, wysoką i płaską klatką piersiową z widocznym zarysem żeber
i cienką warstwą tkanki tłuszczowej,
b) typ atletyczny - odznacza się grubymi kośćmi, szerokimi barkami, do
brze rozwiniętą klatką piersiową, typ silnie umięśniony,
c) typ pik/liczny - ma budowę tęgą, duży brzuch, krótkie kończyny i krótki
kark.
2 . T y p o lo g ia S h e ld o n a :
a) typ endomoificzny - odznacza się silnym rozwojem narządów wewnętrz

nych, grubą tkanką tłuszczową, okrągłością kształtów, znaczną długoś
cią tułowia w stosunku do kończyn,
b) typ mezomorficzny - charakteryzuje go atletyczna budowa z dobrze roz
winiętym układem mięśniowym,
c) typ ektoniorficzny - cechuje go wątła budowa ciała, płaska klatka pier
siowa, długie, szczupłe i słabo umięśnione kończyny.
3 . T y p o lo g ia S ig m o n d a :
a) typ oddechowy - dobrze rozwinięta klatka piersiowa, dobrze zbudowany,

b) typ trawienny - dobrze rozwinięta tkanka tłuszczowa, słabiej rozwinięte
mięśnie, wydatny brzuch, mniej rozwinięta klatka piersiowa, raczej
krótkie kończyny,
c) typ mięśniowy - harmonijna budowa ciała z dobrze rozwiniętą klatką
piersiową i mięśniami, brzuch mało wydatny,
d) typ mózgowy - z przewagą części mózgowej nad twarzą i słabo roz
winiętymi mięśniami, z zachowanymi proporcjami.
4. T y p o lo g ia W a n k e g o :
a) typ 1 - odznacza się szczupłą sylwetką, długim tułowiem, wąskimi bar

kami i miednicą,
b) typ V - cechuje krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica i płaska
klatka piersiowa,
c) typ H - krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica i głęboka klatka
piersiowa,
d) typ A - długi tułów, wąskie barki i szeroka miednica, klatka piersiowa
dobrze wysklepiona.
W klasyfikacji typów budowy spotyka się też określenia: budowa wątła, drob
na, mocna, krępa lub słabo zbudowany, silnie zbudowany, dobrze zbudowany.
Postawa ciała
Opracowano cały szereg sposobów badania postawy, według których ocenia

się jej poprawność. W tym miejscu zostaną omówione jedynie metody i przedmiot
oceny postawy.
Oglądając postawę w płaszczyźnie czołowej, tj. z przodu i z tyłu, zwracamy
uwagę na odchylenia w symetrii:
a) ustawienia głowy i szyi,
b) ustawienia barków i łopatek,
c) przebiegu linii wyrostków kolczystych,
d) ustawienia ramion,
e) trójkątów tułowiowo-ramiennych (inaczej trójkątów talii),
f) linii bioder,
g) okolic krętarzy większych,
h) ustawienia kolan,
i) ustawienia stóp.
Przedmiotem oceny postawy w płaszczyźnie strzałkowej (z boku) są:

a) nachylenie głowy i szyi,
b) ustawienie barków i położenie łopatek,
c) ukształtowanie przedniotylnych krzywizn kręgosłupa,
d) pochylenie miednicy,
e) wysklepienie klatki piersiowej i brzucha,
f) ustawienie kolan i stóp.
Proporcje 82
Ryc. 35. P ostaw a ciała: a ) w idok z przodu, b ) w idok z boku, c) w idok z tyłu
Proporcje
Noworodek posiada zupełnie inne proporcje niż człowiek dorosły. Stosunek

długości głowy, tułowia i kończyn dolnych u noworodka wynosi 1:2:1, a w ok
resie wzrostu zmienia się i u osoby dorosłej przedstawia się jak: 1:3:4.
Długość kończyn, zwłaszcza dolnych, w stosunku do długości tułowia może
być podstawą oceny zaburzeń rozwojowych w chorobach upośledzających wzrost.
Noworodek nie stanowi miniatury człowieka dorosłego, ale jest organizmem o spe
cyficznej strukturze narządowej. W pierwszym rzędzie rzucają się w oczy:
- osadzona na krótkiej szyi, nieproporcjonalnie duża głowa,
- długi tułów,
- wąskie ramiona,
- krótkie kończyny.
W ysokość głowy w stosunku do całego ciała określa się ułamkiem 1:4, do

tułowia 1:2, a kończyny dolne mają około 1:4 długości ciała. U dorosłego pro
porcje są następujące: głowa 1:8, tułów 3:8, kończyny 4:8.
Głowa niemowlęcia charak
teryzuje się przewagą mózgo-
czaszki nad twaizoczaszką, obwód
głowy przewyższa swym wymia
rem obwód klatki piersiowej, która
jest krótka i ma kształt cylind-
iyczny. W obrębie tułowia zazna
cza się duży brzuszek. Kończyny
dolne początkowo rosną w tempie
wolniejszym niż kończyny gór
ne. Po urodzeniu są krótkie, łu
kowate i skierowane do siebie
podeszwami szpotawo. Stopy
prostują się w miarę wydłuża
nia się nóg. W wieku około 6
roku życia kończyny dolne są
R yc. 36. R óżnice w proporcjach ciała dziecka już proste,
i czło w iek a d oro słego (w g J. B ogdanow icza)
Ryc. 37. Z m iany proporcji ciała z w iekiem (w g N elsona)

por. liczby 5 i 10 z lew ej i praw ej strony ciała
Proporcje 84
Stopy u noworodka są nieproporcjonalnie małe. W miarę rozwoju stają się

coraz bardziej przystosowane do swojej funkcji. Przyspieszenie rozwoju ma miej
sce w okresie dojrzewania, tak że w wieku 14-15 lat stopy osiągają swoją dojrzałą
wielkość i kształt Stwierdzono, że szybki wzrost stóp poprzedza wzrost kończyn
dolnych jako całości.
Kształt tułowia zależy od zmian zachodzących w budowie klatki piersiowej
i kości miednicy. W okresie między 3 a 10 rokiem życia następuje stopniowe
rozszerzenie i spłaszczenie klatki piersiowej. Żebra z położenia horyzontalnego
przybierają ustawienie skośne. Ma to związek z włączeniem się mięśni klatki
piersiowej w funkcję oddychania.
T ab ela 1. S tosunek dłu g o ści k ończyn d olnych d o długości tułow ia (w procentach)
D ługość siedzeniow o-ciem ieniow a D ługość koń czy n dolnych

W iek w lalach
C hłopcy D ziew częta C hłopcy D ziew częta
64,5 65 0 35,5 35
63,5 64 0,5 36,5 36
62,5 63 1 37,5 37
61 61,5 2 39 38,5
59 58 3 41 42
56 56 4 44 44
54 55 5 46 45
53 53 6 47 47
51,5 53 8 48,5 48
51 50 10 49 50
49,5 50 12 50,5 50
49,5 50,5 14 50,5 49,5
49,5 51,5 16 50,5 48,5
50 51,5 18 50 48,5
Współczynnik długości tułowia (WDT) do długości kończyn dolnych wyraża

się stosunkiem:
W D T ______ długość tułowia

długośćkończyn dolnych
Długość tułowia jest to długość siedzeniowo-ciemieniowa, mierzona w po

zycji siedzącej. Długość kończyny dolnej mierzy się w pozycji stojącej od podłoża
do górnego brzegu spojenia łonowego. Stosunek długości zmienia się w okresie
wzrostu. Jeżeli stosunek ten zostaje zaburzony na korzyść długości siedzeniowo-cie-
mieniowej (kończyny krótkie), należy podejrzewać zaburzenia wzrostowe. Mniej
istotne zaburzenia mogą być następstwem przedwczesnego dojrzewania płcio
wego i w wyniku tego, szybszego zatrzymania wzrostu.
T ab e la 2. P ro p o rcja długości k ończyny górnej, długości i w ysokości głow y w stosunku do

długości całego ciała (w procentach)
P ow yżej 15
W iek w latach 0 1 5 10 15
M K
W ys. głow y 24,5 22 16,5 13,5 16,5 13,5
Dł. głow y 25 20 15,5 14 11 11
Szer. głow y 21 17,5 16 11,5 10 10
Dł. kończyny górnej 42,5 40 42 51,5 45,5 43 46
Dł. ram iona 20 20 19 20,5 19 19 20,5
D ł. przedram ienia 16,5 14,5 15 16 16 15 15,5
Symetrie, asymetrie
Zwracamy uwagę na symetrie w budowie ciała, dotyczące długości, obwo

dów, ustawienia i czynności narządu ruchu. Należy odróżnić asymetrie fizjolo
giczne od patologicznych.
A s y m e t r i e f i z j o l o g i c z n e (w płaszczyźnie czołowej)
Należą do nich asymetrie w obrębie tułowia i kończyn górnych jako następ
stwo lepszego rozwoju i funkcjonalnego przerostu mięśni strony prawej u prawo
ręcznych. Obok większej masy mięśniowej oraz zwiększenia obwodów ramienia
Sposób poruszania się i chód 86
i obręczy barkowej spotykamy niższe ustawienie barków. W obrębie kończyn dol

nych stwierdzamy nieznaczne zwiększenie obwodów i dłuższą stopę po stronie
prawej. Asymetrie fizjologiczne mogą być nasilone w zawodach wymagających
ciężkiej, jednostronnej pracy fizycznej.
A s y m e t r i e p a t o l o g i c z n e (w płaszczyźnie czołowej)
Są następstwem różnych zaburzeń rozwojowych - wrodzonych i nabytych.
Badania wykonujemy w celu wyjaśnienia czynnika etiologicznego lub patogene-
tycznego, wpływającego na powstanie asymetrii zwłaszcza w przypadkach, w któ
rych nie są one oczywistym następstwem choroby.
Oczywiste, łatwo wytłumaczalne asymetrie powstają u chorych z jednostron
nymi procesami chorobowymi (porażenia) lub jednostronnym upośledzeniem fun
kcji (urazy, złamania). Bardziej dyskretne asymetrie występują w początkach roz
wijającego się schorzenia, dlatego tym pilniej szukamy przyczyny, gdyż wykryty
czynnik patogenetyczny pozwoli na skuteczniejsze przeciwdziałanie. Do takich
asymetrii należy nierówność kończyn dolnych u niemowląt, a u chodzących -
skośne ustawienie miednicy i związane z tym statyczne boczne skrzywienie kręgo
słupa. Pomiary długości względnej i bezwzględnej kończyn oraz sprawdzenie
ustawienia w stawach i zakresu ich ruchów szybko wyjaśniają przyczynę skośnego
ustawienia miednicy i kierują badanie we właściwą stronę.
Sposób poruszania się i chód
Stan ortopedyczny ogólny - dynamiczny badamy w czasie poruszania się oraz

chodu. Zwracamy uwagę na zachowanie się kończyn dolnych i górnych, mied
nicy, a także tułowia. Każdy człowiek ma swój sposób chodzenia, po którym
możemy go rozpoznać nawet z daleka.
Sposób chodzenia zmienia się z wiekiem. Małe dziecko chodzi z ugiętymi
kolanami i biodrami, rozstawia szeroko nogi. Obniża przez to punkt ciężkości ciała
i poszerza płaszczyznę podparcia. Jest to chód bezpieczny. Sposób chodzenia
przybiera charakter stały dopiero około 7 roku życia.
U dorosłego sposób chodzenia zmienia się jeżeli w narządach podporu i loko
mocji pojawiają się zmiany patologiczne. Zmiany chodu następują według pew
nych, określonych prawideł; można wyodrębnić pewne typy chodu patologicz
nego.
C e c h y c h o d u fiz jo lo g ic z n e g o
Prawidłowy chód składa się z szeregu rytmicznie po sobie następujących faz:
1. podporu (obciążenia),
2. odbicia,
3. przenoszenia (wykroku),
4. oparcia pięty - zbiega się z fazą odbicia drugiej stopy.
Chód rozpoczynamy przeniesieniem środka ciężkości ciała na kończynę ob
ciążoną i nachyleniem tułowia ku przodowi. Potem następuje rotacja wewnętrzna
i przywiedzenie uda, zgięcie kolana i przesunięcie środka ciężkości ku przodowi
od obciążonej stopy. Dalej odrywamy piętę od podłoża i zaczyna się faza odbicia.
W czasie przechodzenia od fazy odbicia ma miejsce odwrócenie i przywiedzenie
przodostopia oraz powrót wysklepienia podłużnego do stanu wyjściowego.
Zginanie kolana łączy się z jednoczesną rotacją zewnętrzną podudzia, prosto
wanie - z wewnętrzną. W czasie fazy przenoszenia kończyny dolnej miednica
unosi się po stronie nie obciążonej, wykonuje ruch obrotowy w stronę kończyny
obciążonej. Osią obrotu jest staw biodrowy strony obciążonej. Miednica w mo
mencie oparcia obu stóp na podłożu jest ustawiona poziomo. W stawie lędź
wiowo-krzyżowym zachodzą ruchy rotacyjne w kierunku przeciwnym ruchom
miednicy. Jednocześnie wychylenia miednicy w płaszczyznach poziomej, czo
łowej i strzałkowej kompensowane są przez ruchy lędźwiowego i dolnego pier
siowego odcinka kręgosłupa. Obok ruchów obrotowych zginania i prostowania
kręgosłupa wykonuje on mchy boczne, tworząc przy każdym kroku wygięcie
odcinka lędźwiowego, wypukłością zwrócone w stronę nie obciążonej kończyny.
Odcinki kręgosłupa piersiowego - środkowy i górny - wykonują mchy od
wrotne do odcinka lędźwiowego, ale w mniejszym stopniu. Ruchy kończyn gór
nych sprzężone są z mchami kończyn dolnych i odbywają się w przeciwnym
kierunku. Jednocześnie mchy obręczy barkowej skierowane są w odwrotną stronę
do mchów miednicy. Opisane m chy są wynikiem skoordynowanej, przez ośrod
kowy układ nerwowy, pracy mięśni.
Kinetyczna praca mięśni w czasie chodu jest bardzo krótkotrwała i dotyczy
mięśni zginaczy stopy i palców podczas fazy odbicia, zginaczy uda na początku
fazy przenoszenia i mięśnia czworogłowego uda w dmgiej połowie fazy przeno
szenia. Poza kinetyczną i antygrawitacyjną pracą mięśnie wykonują czynność hamo
wania mchu odpowiednich stawów w czasie kontrolowania pracy antagonistów.
Chód fizjologiczny określany jest jako normosteniczny. Odmianą chodu fizjolo
gicznego jest chód asteniczny (wolny, ostrożny) i hipersteniczny (szybki, żywy).
Patologia chodu 88
Patologia chodu
Zaburzenia prawidłowego chodu mogą być spowodowane różnymi czynnikami:

a) anatomicznymi zmianami układu kostno-stawowego,
b) zmianami układu nerwo-mięśniowego,
c) procesami chorobowymi w obrębie kończyn dolnych i tułowia,
d) amputacją kończyny dolnej,
e) innymi przyczynami.
Szczegółowe przedstawienie wszystkich przyczyn zaburzających chód przerasta
ramy niniejszego opracowania. Ograniczono się jedynie do tych przyczyn, które
spotykane są najczęściej i rzutują w sposób bezpośredni na postawę ciała.
Nierówność kończyn dolnych - gdy jest nieduża (do 2 cm) -

nie musi powodować asymetrii chodu. Przy dużych skróceniach dysproporcje
nasilają się, chód staje się zapadający, brak fazy oparcia na pięcie - zastępczo
występuje oparcie się na przodostopiu i palcach wyrównując skrócenie końskim
ustawieniem stopy.
Nierówność wyrównuje chory skośnym ustawieniem miednicy. Widoczne są
wtedy związane z tym odchylenia: wystawianie biodra, spłycenie trójkąta talii po
stronie dłuższej kończyny, statyczne boczne skrzywienie kręgosłupa po stronie
krótszej kończyny. Patologia chodu nasila się tym bardziej, im skrócenie jest
większe. Chód staje się niesymetryczny, utykający.
Nasilona koślawość kolan jest przyczyną chodu lekko koły

szącego i jednocześnie lekko koszącego.
Sztywność k o l a n a powoduje chód unoszący co jest następstwem

przemieszczenia środka ciężkości pod przesuniętą w bok oś kończyny.
Zwichnięcie stawów biodrowych

W wyniku opadania miednicy po stronie kończyny nie obciążonej chory po
chyla się nadmiernie na bok dla przeniesienia środka ciężkości nad stopę ob
ciążoną. Przy obustronnym zwichnięciu chód jest kaczkowaty, przy jednostron
nym - nieharmonijny i utykający .
* Inne przyczyny patologicznego chodu znajdzie czytelnik w podręcznikach ortopedii i rehabilitacji

Stan ortopedyczny odcinkowy
W stanie ortopedycznym odcinkowym określamy dokładniej (pomiarami) -

zauważone w czasie badania stanu ortopedycznego ogólnego - odchylenia w bu
dowie, proporcjach i symetriach. Porównujemy odcinki - dalszy z bliższym, stro
ny - prawą z lewą, proporcje w obrębie odcinków, np. długość uda, podudzia,
stopy. Badanie przeprowadzamy w pozycji zasadniczej.
Pomiary długości kończyn
Można je wykonać w trojaki sposób:

1) metodą orientacyjną,
2) za pomocą deseczek podkładanych pod skróconą kończynę,
3) miarą centymetrową.
Pomiar orientacyjny w poradnictwie lekarskim często wystarczy do rozpozna
nia faktu skrócenia kończyny.
D łu g o ś ć k o ń c z y n g ó r n y c h
Metoda orientacyjna: układając ramiona na klatce piersiowej i składając ręce w ten

sposób, aby łokcie dotarły do linii środkowej, orientujemy się co do długości ramion.
Inny sposób: po ustawieniu łokci zgiętych w stawach na stole badany składa
dłonie. Różnice długości są widoczne i można je zmierzyć w centymetrach.
W pomiarach długości kończyn musimy odróżnić długość kośćca kończyny -
czyli jej długość bezwzględną - od długości względnej. Długość bezwzględną
określamy odległością między punktami kostnymi położonymi na kościach samej
kończyny. Długość względną kończyny górnej wyznaczamy od wyrostka bar
kowego łopatki do końca palca III, przy swobodnie zwisającej kończynie. Długość
bezwzględną określamy od szczytu guzka większego kości ramiennej do końca
wyrostka rylcowatego kości promieniowej (Rosławski i Skolimowski 1974).
D łu g o ś ć k o ń c z y n d o ln y c h
Metoda orientacyjna: w pozycji leżącej na brzuchu badany zgina kolana pod

kątem prostym. Różnica między poziomem kolan i stóp pozwala dość dokładnie
ocenić długości tych odcinków. Na różnicę w długościach całych kończyn wska
zuje porównanie odległości między kostkami przyśrodkowymi badanego w po
zycji leżącej na plecach.
Pomiary obwodów 90
Pomiar deseczkami: orientacyjny pomiar można zamienić w ścisły mierząc róż

nicę w długości za pomocą odpowiedniego podkładania deseczek pod skróconą
kończynę, aż do wyrównania poziomu miednicy.
Najdogodniejsze są deseczki wielkości stopy dorosłego, o grubości 0,5 cm
i 1,0 cm.
D ł u g o ś ć b e z w z g l ę d n ą mierzymy od szczytu krętarza większego

kości udowej do szczytu kostki bocznej.
D ł u g o ś ć w z g l ę d n ą wyznaczamy od kolca biodrowego górnego przedniego

do szczytu kostki przyśrodkowej.
Pomiary obwodów
K ończyn a górna
Obwód ramienia mierzymy

w połowie jego długości, a obwód
przedramienia - w jego najszerzym
miejscu.
K o ń c z y n a d o ln a
U dorosłych obwód uda mierzy

my 20 lub 5 cm nad rzepką, natomiast
u dzieci w połowie jego długości.
P o d u d z ia
Mierzymy je na wysokości naj

większego obwodu łydki lub naj R yc. 38. P om iar różnicy długości kończyn d olnych
mniejszego ich obwodu nad kostkami. za p o m o cą deseczek
K la tk a p ie r s io w a
Obwód klatki piersiowej mierzymy taśmą centymetrową na poziomie broda
wek sutkowych badanego w stanie spoczynku oraz maksymalnego wdechu i wy
dechu. Pozwala to ocenić tzw. “ rozmach oddechowy” . Stan ortopedyczny odcin
kowy dynamiczny omówimy łącznie ze stanem dynamicznym miejscowym.
U N IA 1 0 L C 0 W
B IO D R O W Y C H
O t O BLO TU
STAWU
& IO 0 R .O W E & O
OS L O S U
UDOWE"!
D fc u & o ić 04
6EZWŁ- A H A IO M IC Z N A
&LE.DNA L O Ń CZYNY
P L U b o "' O*.
W ZA Ł E pN A M E C H A N IC Z N A
KO Ń C ZY M Y
( U N IA M 1LU U C ZA )
LINIA
M AOK.EYKCI
( o i OBLOTU
KOLANA\
L IU IA L o « rE K
( o i OBLOTU
STAW U S K O L O *
M O - A O L E M lO -
wcoo)
R yc. 39. D ługość bezw zględna, w zględna i osie kończyn dolnych
Metody badania stanu miejscowego
Badanie stanu miejscowego przeprowadza się kilkoma uzupełniającymi się

sposobami. Rozpoczynamy od oglądania, następnie badamy dotykiem, wykonu
jemy pomiary (długości, szerokości, obwodów, ruchów) i określamy siłę mięśni.
Oglądaniem zwracamy uwagę na obrysy, kształt, stosunki anatomiczne i od
chylenia od prawidłowej budowy, zabarwienia, trofikę oraz na inne cechy (fałdy,
zmarszczki) skóry.
Dotykiem - wyczuwamy cechy skóry i tkanek głębiej położonych. Identyfi
kujemy orientacyjnie punkty kostne w celu lokalizacji topograficznej dotkniętych
zmianami okolic.
Badanie ruchomości stawów i wykrywanie przykurczy 92
Badanie ruchomości stawów i wykrywanie przykurczy
Zakres ruchów w stawach określa się od pozycji zasadniczej, np. pełny wy
prost w stawie łokciowym uznaje się za równy 0°, pełne zgięcie = 150°, nadwy-
prost = 10°.
W stanach fizjologicznych zakres ruchów biernych jest równy zakresowi ru
chów czynnych lub nieznacznie je przekracza. W stanach patologicznych ruchy
czynne mogą być znacznie ograniczone lub zerowe przy prawidłowych, zwiększo
nych lub zmniejszonych, ruchach biernych. Badanie ruchów stawów symetrycz
nych pozwala uchwycić drobne nawet odchylenia.
W y k r y w a n ie p r z y k u r c z y w s t a w a c h r z u t u j ą c y c h n a p o s t a w ę c ia ła
Przykurcz w stawach barkowych

Sposób badania: badany w pozycji stojącej, zasadniczej unosi ramiona przo
dem w górę, w przypadku występowania przykurczu - ramiona nie pokrywają się
z osią długą ciała (pionem). Efekt ten można uzyskać, pomimo występowania
przykurczu, przez kompensacyjne pogłębienie lordozy lędźwiowej; należy na to
zwrócić uwagę. Niedogodności tej możemy uniknąć stosując tzw. “test ścienny".
Polecamy badanemu przyjąć pozycję siadu ugiętego tyłem do ściany, plecy przy
łożyć do ściany i unieść ramiona przodem w górę. W przypadku przykurczu
ramiona nie dotykają ściany. Pomiar kąta pomiędzy ramionami a ścianą określa
wielkość tego przykurczu.
Przykurcz zginaczy stawu biodrowego

Często przyczyną nadmiernego pochylenia miednicy jest osłabienie mięśni
pośladkowych wielkich i przewaga zginaczy biodra. Z czasem może wystąpić
utrwalenie tego stanu i wspomniane mięśnie mogą ulec skróceniu. Test Langego
i Thomasa ułatwia wykrycie tego przykurczu.
Test Langego: z pozycji zasadniczej stojącej badany unosi nogę wy

prostowaną w kolanie w przód (na wys. 15 cm). W miarę unoszenia kończyny
mięśnie przyczepiające się do guza kulszowego pociągają biernie za guz, ściągając
tylny brzeg miednicy w dół, a tym samym unosząc jej brzeg przedni. Lordoza
lędźwiowa wtedy się zmniejsza, a wystawanie brzucha maleje, jeżeli jego mięśnie
nie są zbyt wiotkie (Bąk 1965).
Badający obserwuje zachowanie się krzywizny lędźwiowej, która winna znik

nąć w wypadku prawidłowego przodopochylenia miednicy (dodatni objaw
Langego).
T e s t T h o m a s a : przyczynami nad
miernego pochylenia miednicy mogą być
przykurcz stawu biodrowego i skrócenie wię-
zadła biodrowo-udowego. Przykurcz ten może
też być pozostałością rozwojową (staw bio
drowy człowieka rozwija się w zgięciu). W ta
Ryc. 40. kim stawie mogą być wykonywane wszyst
T est T hom asa: m aksym alne zgięcie jed n e g o kie ruchy z wyjątkiem ruchu wyprostnego
biodra w ykryw a przy k u rcz w drugim biodra (Żuk i Dziak 1970).
Opis testu: badany leży na wznak i zgina maksymalnie udo, tak że kolano
dotyka klatki piersiowej. Jeżeli istnieje przykurcz biodra, udo kończyny leżącej
(nie badanej) unosi się.
P r z y k u r c z m i ę ś n i k u 1 s z o w o - g o 1e n i o w y c h
Przykurcz ten jest często nie doceniany i przeoczany. Człowiek ze skróceniem
mięśni kulszowo-goleniowych wykonując skłon do przodu nie może sięgnąć pal
cami rąk do podłoża. Przykurcz tych mięśni łatwo wykryć przez wyprostowanie
w kolanie kończyny, z równoczesnym zgięciem stawu biodrowego w pozycji leżą
cej na wznak. W przypadku skrócenia tych mięśni nie pojawia się ból (jak w do
datnim objawie Lasseque’a ), lecz ruch zginania kończyny blokuje się po pewnym
stopniu zgięcia biodra. Badany doznaje nieprzyjemnego uczucia rozciągania skró
conych mięśni. Po zgięciu kolana następuje rozluźnienie skróconych mięśni i dal
sze zgięcie uda w stawie biodrowym staje się możliwe (Dega 1970).
Objaw Trendelenburga
Warunkiem stabilizacji stawu biodrowego i - co za tym idzie - horyzontalnego
ustawienia miednicy jest odpowiednia siła (wydolność) mięśnia pośladkowego średniego.
Wydolność tego mięśnia badamy objawem Trendelenburga (Żuk i Dziak 1970).
* O bjaw L asseq u e’a - badam y nim bolesność kręgosłupa w następstw ie ucisku n a n erw obw odow y
(tu: nerw kulszow y). G dy w pozycji leżąc tyłem uniesiem y b iernie kończynę d o ln ą w yprosto
w aną w kolanie d o ok. 5 0 ° i pojaw i się b ól w zdłuż chorej kończyny, to je st to objaw dodatni.
Badanie ruchomości kręgosłupa 94
Przebieg testu: badanemu polecamy stanąć na jednej nodze (drugą nogę ugiętą
w kolanie unosi do góry). Opadanie miednicy po stronie nie obciążonej określamy
jako dodatni objaw Trendelenburga. Dowodzi on niewydolności mięśnia poślad
kowego średniego po stronie nie obciążonej (iyc. 41). Tak samo postępujemy przy
badaniu po drugiej stronie.
R yc. 41. O bjaw T rendelenburga
Objaw D u c h e n n e ’a
Bardzo często w parze z dodatnim objawem Trendelenburga występuje objaw
Duchenne'a (Żuk i Dziak 1970). Polega on na nachyleniu tułowia w stronę, po
której występuje opadanie miednicy. Przez napięcie mięśni odcinka lędźwiowego
strony przeciwnej (mm. czworoboczny lędźwiowy, biodrowo-żebrowy) badany
usiłuje utrzymać miednicę horyzontalnie, chcąc zapobiec powstaniu objawu Tren
delenburga.
Badanie ruchomości kręgosłupa
Ruchomość całkowitą oceniamy polecając, wykonać skłon tułowia w przód

i mierząc odległość trzeciego palca od podłoża. Ruch ten zachodzi nie tylko w sta
wach kręgosłupa, lecz także w stawach skokowych, kolanowych i biodrowych.
Wszelkie ograniczenia ruchomości w ich obrębie powodują większe zaangażo
wanie w ruch pozostałych ogniw. Do oceny ruchomości samego kręgosłupa sto
sujemy wskaźnik gibkości kręgosłupa (wg Wolańskiego 1975):
WGK = — -■ 100
a
g d z ie :
a) odległość od szpary m iędzypośladkowej do C 7 przy w yprostow anym k rę

gosłupie,
b) odległość w pozycji skłonu w przód.
R u c h o m o ś ć o d c in k o w a
Ruchomość odcinka lędźwiowego kręgosłupa oceniamy za pomocą testu Szo
bera (Żuk i Dziak 1970). W pozycji stojącej wyprostowanej zaznaczamy na
plecach wyrostek kolczysty kręgu L 5 , a następnie odmierzamy pionowo w górę
10 cm i zaznaczamy drugi punkt. Badanemu polecamy wykonać głęboki skłon
w przód. W te j pozycją mierzymy - ponownie - odległość między kreskami. W wa
runkach prąwidłoiWfyph' ódległość ta zwiększa się u dorosłych do ponad 14,5 em.
Ruchpmośś^dcidlfea.lędźwiowego wynosi-więc co najmniej 4,5 cm. Analogicznie
możemy ocenićmichomość odcinka piersiowego kręgosłupa. Punktami odniesie-
t fŁ r
nia są C 7 i punkt znajdujący się 30 cm poniżej. Po wykonaniu głębokiego skłonu
j v
w przód w warunkach prawidłowych odległość ta zwiększa się do 33 cm.
Badanie siły i siłowej wytrzymałości mięśni posturalnych
Do oceny postawy niekoniecznie musimy badać siłę mięśni metodami kli

nicznymi, tj. tzw. testem Lovetta (Bąk 1965). Decydujący wpływ na postawę ciała
mają mięśnie grzbietu, brzucha i pośladków, ale nie tylko siła tych mięśni od
grywa najważniejszą rolę, lecz również wytrzymałość siłowa, dzięki której czło
wiek może przez cały czas utrzymywać prawidłową postawę ciała w różnych
warunkach życia codziennego. Zamieszczone poniżej testy odnoszą się do oceny
siłowej wytrzymałości najważniejszych mięśni posturalnych (Babulska 1979,
Kutzner-Kozińska 1976, Nowotny i Saulicz 1990).
O c e n a m ię ś n i g r z b ie tu
Badany leży przodem na stole po kolce biodrowe przednie górne, nogi usta
bilizowane, tułów znajduje się poza płaszczyzną podparcia, ramiona zwisają swo
bodnie. Na sygnał wykonuje wyprost tułowia i ramion w przód. Koniec próby
Badanie siły i siłowej wytrzymałości mięśni posturatnych 96
następuje gdy badany wykazuje wyraźnie objawy zmęczenia i ramiona opadają

w dół. Czas wytrzymania określa siłową wytrzymałość mięśni (ryc. 42).
R yc. 42. T est w ytrzym ałości siłow ej m ięśni grzbietu
O c e n a m ię ś n i b r z u c h a
M ięśnie brzucha testuje się za pom ocą liczby przejść z leżenia tyłem do
siadu prostego, z zachowaniem pełnej korekcji tułowia. Podczas próby nogi są
ustalone (ryc. 43).
O c e n a p r o s to w n ik ó w s ta w u b io d r o w e g o
Badany leży przodem na stole po kolce biodrowe przednie górne, nogi opusz
czone, ramiona wzdłuż tułowia. Wznos obu nóg do poziomu płaszczyzny podpar
cia i utrzymanie ich. Próbę należy zakończyć wówczas gdy badany zaczyna opusz
czać nogi (ryc. 44).
Przytoczone wyżej próby obiektywizują w pewnym stopniu ocenę siłowej
wytrzymałości wybranych mięśni, są one jednakże dalekie od doskonałości. Różne
proporcje ciała, ciężar segmentów i ich długość powodują, że uzyskiwane dane są
właściwie międzyosobniczo nieporównywalne. Jako pewien wskaźnik orientacyj
ny w wytrzymałości wymienionych grup mięśniowych można traktować wyniki
okresowo powtarzanych prób u tego samego osobnika.
97___________________________________________________ Badanie ortopedyczne
R yc. 43. T est w ytrzym ałości siłow ej m ięśni brzucha
Ryc. 44. T est w ytrzym ałości siły m ięśni pośladkow ych

Rozdział V
Metody oceny postawy ciała
We wszystkich pracach na temat postawy ciała człowieka ważne - jeżeli nie

naczelne - miejsce zajmuje jej ocena. Dzieje się tak, ponieważ znalezienie prak
tycznego sposobu oceny tak indywidualnej i labilnej cechy człowieka jaką jest
postawa ciała jest niezmiernie trudne, a nawet ustalenie teoretycznych przesłanek
rozwiązania tego zagadnienia w sposób zadowalający przedstawicieli różnych dzie
dzin wiedzy o człowieku nie jest bynajmniej proste (Przewęda 1962, Zeyland-Ma-
lawka 1992). Dlatego też w bogatej literaturze dotyczącej tego problemu, jaka
powstała w ciągu ostatnich z górą stu lat, znaleźć można wiele pomysłów i poglą
dów nie zawsze ze sobą zgodnych, a nieraz nawet sprzecznych. Ta mnogość
i różnorodność metod oceny postawy ciała człowieka, świadczy o tym, że nie
poznano dotychczas metody doskonałej.
Poszukiwanie jednej uniwersalnej metody oceny postawy ciała musiało się
skończyć niepowodzeniem, nie ma bowiem jednego kryterium poprawności pos
tawy. Można mówić o jakości postawy z punktu widzenia statyki (Fidelus 1961)
preferując jej stabilność, zrównoważenie. Stosowana w tym wypadku metoda oceny
opiera się najczęściej na biomechanicznym obrazie ułożenia poszczególnych ogniw
układu ruchowego względem siebie i pionowej osi ciała.
Można traktować postawę ciała człowieka jako wyraz gotowości układu rucho
wego do działania. Jest to z reguły postawa wyprostowana “ uniesiona” , ułatwia
jąca przejście ze stanu bezruchu do czynności, kojarząca się z człowiekiem ruch
liwym.
Można przyjąć, że postawa ciała powinna być ekonomiczna z punktu widzenia
wydatkowania energii w celu jej utrzymania. Ta właściwość, mierzona niniejszymi
prądami czynnościowymi w mięśniach odpowiedzialnych za postawę (mm. postu-
ralne), czy małym zużyciem tlenu w postawie stojącej, jest przeciwieństwem sy
tuacji poprzedniej.
Można zakładać, że dobra postawa ciała powinna zapewnić optymalne wa
runki pracy narządów wewnętrznych, ponieważ dość często występuje związek
jakości postawy z funkcjonowaniem organizmu. Uwzględnienie tego typu kry
99 Metody oceny postawy dala
terium - notabene przekonującego ze stanowiska zdrowotnego - jest jednak trudne

do wykorzystania w praktycznej konstrukcji sposobu oceny postawy ciała.
Można przyjąć, że przez postawę prawidłową należy rozumieć postawę zgodną
z dynamiką rozwojową człowieka w danym okresie ontogenezy (postawa ulega
w toku ontogenezy całemu cyklowi przekształceń). Stanowisko to znacznie kom
plikuje unifikację metod oceny, zakłada bowiem że metoda trafna powinna mieć
różne wzorce dla poszczególnych etapów rozwoju osobniczego, a jednocześnie
uwzględniać indywidualne odrębności rozwojowe. Można wyodrębnić inne jeszcze
kryteria jakości postawy, np. kryterium pedagogiczne czy estetyczne. Wtedy pos
tawa jawi się jako wyraz sposobu nawyku “ trzymania się” . Za każdym jednak
razem rysują się odrębne wymagania wobec metod jej badania.
Ta niejednolitość kryteriów kazała zrezygnować z poszukiwań metody uni
wersalnej, jedynej, nadającej się do wykorzystania we wszystkich okolicznościach,
na rzecz różnych metod oceny postawy. Żadna z istniejących metod oceny pos
tawy ciała nie jest doskonała na tyle, by nie można było pod jej adresem wysuwać
zarzutów. Nawet jeśli spełnimy warunek doboru metody najodpowiedniejszej do
tego co chcemy badać i jeżeli potrafimy zdecydować czy celem naszego postępo
wania jest stwierdzenie faktu występowania wady, czy określenie jej lokalizacji
i wielkości, czy wykrycie przyczyny, czy rokowanie możliwości powiększania lub
zanikania odchyleń - trudno nam będzie znaleźć metodę doskonałą.
Ta niedoskonałość metod bierze się z labilności cechy. Wszystkie metody są
po prostu mało rzetelne, bo mierzona cecha jest zmienna. Zwiększenie dokład
ności pomiaru, związane - z reguły - z komplikowaniem przyrządu pomiarowego,
nie poprawia sytuacji. Przeciwnie, przynosi niekiedy efekty odwrotne do oczeki
wanych. Precyzyjne miernictwo wymaga bowiem stabilnych układów, jest mało
tolerancyjne dla zmienności cechy, chyba że mierzymy nie cechę, a amplitudę
zmian zachodzących w obrębie tej cechy, czego w metodach oceny postawy ciała
jako właściwości osobniczej się nie spotyka. Zarzuty stawiane niekiedy tzw. meto
dom subiektywnym, że dają niedokładne wyniki, rodzą się z typowej dla współczes
nego człowieka wiary w wyższość pomiaru nad opisem. Porównania wyników
uzyskiwanych za pomocą metod subiektywnych (opisowych i punktowych) i po
miarowych jednoznacznie na to wskazują.
Zachodzi zatem pytanie: jaki przyjąć klucz porządkujący liczne sposoby oceny
postawy ciała? Jednym z bardziej przejrzystych i logicznych jest podział podany
przez Przewędę (1962). Wyodrębnia on następujące grupy metod:
100
1. W z r o k o w a o c e n a s y lw e tk i
Ta grupa metod (inaczej zwana metodami sylwetkowymi) polega na ogól

nej opinii o sposobie trzymania się. Kryterium oceny stanowią tu wzorce -
typy postawy, do których porównuje się badanego. W tej grupie metod
ponad 20 rozwiązań jest znanych i popularnych w świecie, wśród których
można wyróżnić wzorce apriorycznie założone, tj. na podstawie teoretycz
nych przesłanek o postawie, oraz wzorce wybrane ze statystycznych analiz
empirycznego materiału obserwacyjnego. Zaletą tej grupy metod jest nie
tylko prostota ich stosowania, ale przede wszystkim to, że “ mówią” one
o sposobie “ trzymania się” , a więc o postawie, a nie budowie ciała. Poz
walają zarejestrować nie tylko jeden moment przybranej postawy, ale
postawę nawykową, najczęstszą dla badanego.
2 . W z r o k o w a o c e n a w y b r a n y c h e le m e n tó w p o s ta w y
“ Mówi” ona raczej o ułożeniu poszczególnych odcinków i punktów ciała
niż o sposobie trzymania się. Na podstawie opinii o zarysie sylwetki otrzy
muje się analityczny opis elementów składowych postawy, a w ten sposób
wymienia się występujące wady postawy, ich lokalizację, charakter i wiel
kość. Tak postępuje się często nie tylko w ortopedii, lecz także w wycho
waniu fizycznym, ułatwia to bowiem wyznaczenie programu zabiegów
wychowawczych. W tym tkwi przewaga tej grupy metod nad sylwetko
wymi i ich popularność wśród wychowawców fizycznych.
Spotykamy tu zasadniczo dwa rozwiązania: jedno polegające na opisie
postaw wg z góry przyjętego schematu (metoda opisowa), drugie - zna
cznie powszechniejsze - to punktowanie tzw. punktami karnymi ocenia
nych elementów postawy (metoda punktowania).
Do słabszych stron sposobów kwalifikowania postawy za pomocą wzro
kowej analizy ułożenia poszczególnych punktów ciała należy z jednej strony
łatwość pomieszania pojęcia postawy z pojęciem budowy, z drugiej - trudność
w podjęciu decyzji co uznać za normę położenia jednego elementu, a co za
wadę. Najczęściej położenie jednego elementu ciała określa się w stosunku do
elementu sąsiedniego, dlatego dla każdego ocenianego elementu postawy po
winno istnieć kryterium wskazujące kiedy można go uznać za normę, a kiedy
występuje odchylenie od normy i jak wielkie jest to odchylenie.
W niektórych metodach wzrokowej oceny poszczególnych składowych posta
wy ciała takie kryteria zostały opracowane bądź to w formie rysunkowej
(metoda amerykańska), bądź fotograficznej (przez autora niniejszego pod

ręcznika).
3 . M e to d a s y lw e te k z a r e je s tr o w a n y c h z a p o m o c ą fo to g r a fii, d e m o g r a fii
i k o n tu r o g r a fii.
Mnogość rozwiązań w tej grupie jest imponująca i świadczy o wielkiej

pomysłowości badaczy. Ta grupa metod ma tę przewagę nad metodą syl
wetkową, że pozwala niejednokrotnie - również po upływie dłuższego czasu -
wracać do sylwetki badanego i korygować nasze opinie o niej. Umożliwia
ona porównania, oceny postawy przez wielu obserwatorów itp. Do słabych
stron zalicza się przede wszystkim fakt, że rejestruje jeden moment w spo
sobie trzymania się badanego, a więc postawę przybraną chwilowo.
4 . M e to d y o c e n y p o s z c z e g ó ln y c h e le m e n tó w p o s t a w y c ia ła p r z y u ż y c iu
r ó ż n e g o r o d z a ju a p a r a tu r y p o m ia r o w o -r e je s tr u ją c e j (r y s u n k o w e j).
5 . M e t o d y o c e n y o p a r t e n a k r y t e r i u m l i n i i p i o n o w y c h i p o z i o m y c h , l in ii
s y m e t r y c z n y c h k ą tó w , n a z a s a d z ie r ó w n o w a g i m e c h a n ic z n e j i s y m e tr ii
c ia ła .
6 . N o w o c z e s n e te c h n ik i b a d a n ia p o s t a w y c ia ła .
Metody właściwej oceny wzrokowej (metody sylwetkowe)
Pierwsze typologie postawy ciała człowieka narodziły się w drugiej połowie

XIX wieku w Niemczech. Powstały one - co było zgodne z duchem epoki - na tle
porównania postawy wojskowej, traktowanej dziś przez nas jako sztucznej, z pos
tawą normalną,niewymuszoną, swobodną. Na tej podstawie Meyer (Przewęda 1962)
wyróżnił postawę wojskową i opieszałą, traktując pierwszą jako poprawną.
Ponieważ ten podział nie był zadowalający, Fischer dokonał innej klasyfikacji
wyodrębniając postawę wojskową, poprawną i niedbałą. Ta typologia była później
niejednokrotnie powtarzana w różnych wersjach i jeszcze w roku 1920 taki właśnie
podział znajdujemy w opracowanej przez Gascha niemieckiej encyklopedii wycho
wania fizycznego (Przewęda 1962).
Wśród typologii postaw na pierwsze miejsce wybija się jednak podział Sta-
ffela, niemieckiego lekarza ortopedy, który opierając się na kryterium przednio-
tylnych krzywizn kręgosłupa ustalił w roku 1889 pięć typów postawy (ryc. 45).
Metody właściwej oceny wzrokowej (metody sylwetkowe) 102
R yc. 45. Sylw etki wg Staffela

1. norm alna, 2. plecy okrągłe, 3. plecy płaskie, 4. plecy w klęsłe, 5. plecy okrągło-w klęsłe
Są one następujące:
1. postawa normalna,
2. plecy okrągłe {dorsum rotundum),
3. plecy płaskie (dorsum planum),
4. plecy wklęsłe (dorsum cavum),
5. plecy okrągło-wklęsłe (dorsum rotundo-cavuni).
Na typologii Staffela oparł swój podział Dudziński (Przewęda 1962) wyróż
niając w roku 1927 u dzieci 4 typy postawy wadliwej:
1. plecy wypukłe,
2. postawa pochylona (wklęsło-wypukła),
3. postawa ze skrzywieniem bocznym kręgosłupa,
4. postawa wskazująca kombinacje powyższych wad.
Swoistym rozwinięciem postaw Staffela był podział Stafforda. Stafford oddzie
lnie analizował wady kręgosłupa w ustawieniu bocznym badanego i oddzielnie
w ustawieniu tylnym. Jego typologia postaw jest następująca:
1. przedniotylne krzywizny kręgosłupa

a) postawa zmęczona:
- barki opuszczone i wysunięte do przodu, górna część pleców wypukła,
- plecy okrągłe,
- plecy płaskie,
- plecy wklęsłe,
- plecy wypukło-wklęsłe;
2 . postawa nadmiernie napięta:
a) postawa kogucia “bantam” ;
3. skrzywienia boczne kręgosłupa:
a) postawowe (czynnościowe),
b) strukturalne (organiczne).
Podobna do powyższej, gdyż wywodząca się z koncepcji Staffela, była klasyfi
kacja używana przez Lovetta (Przewęda 1962). Wyróżnił on cztery typy postawy:
1. postawa normalna
2. postawa zmęczona:
a) zgarbiona,
b) zgarbiona z wklęśnięciem lędźwiowym,
c) zgarbiona o wysuniętej do przodu głowie,
d) spłaszczona (plecy goryla);
3. postawa kogucia (hyperlordoza, barki ściągnięte);
4. postawa skoliotyczna.
Wpływ klasyfikacji postaw
Staffela można znaleźć w in
nych typologiach, m. in.: Haglun-
da i Falk z roku 1923 (ryc. 46),
a także w nowszych opracowa
niach np. w typologii Stasien-
kowa (Godycki 1965), Nikołaje-
wa, Aksimowej (Szlemin 1961),
Wolańskiego (1957b) i innych.
Nowszą w stosunku do Sta
ffela i bardziej popularną typo
logię postaw ciała opracował
w 1917 roku Brown (Goldtwait
i wsp. 1945), ortopeda amery
R yc. 46. T y p o lo g ia p ostaw w g H aglunda-F alk
kański z Uniwersytetu Harvard. Typologię swoją oparł on na kryterium przednio-

tylnych krzywizn kręgosłupa zakładając, że zwiększenie jednej krzywizny, np.
kifozy piersiowej pociąga za sobą powiększenie krzywizn sąsiednich. Ta teza
różniła typologię Browna w sposób wyraźny od podziału postaw dokonanego przez
Staffela, ponieważ Brown nie przewidywał występowania typów o powiększonej
jednej krzywiźnie kręgosłupa jak to wyróżnił Staffel w postawie “ plecy okrągłe”
i “ plecy wklęsłe” .
To założenie było pod
stawą zarzutów - stawianych
typologii Browna przez jego
przeciwników - co do nie
pełnej klasyfikacji i - co waż
niejsze - opartej na błędnych
przesłankach.
Autor swoje typy postaw
oznaczył dużymi literami al
fabetu (ryc. 47):
A) postawa doskonała
B) postaw a dobra
C) postawa wadliwa
D) postawa zła
Postawa A - głowa wypro
stowana nad klatką piersiową,
biodrami i stopami, klatka pier
siowa wypukła, brzuch płaski,
plecy łagodnie wygięte. Ryc-47■Typologia postaw wg Browna
Postaw a B - głowa wysunięta nieco ku przodowi, klatka piersiowa mniej
wypukła, brzuch nieco wypukły, plecy bardziej wygięte.
Postaw a C - głowa wysunięta przed klatkę piersiową, klatka piersiowa płaska,
brzuch wypukły, plecy zgarbione.
Postaw a D - głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa zapadnięta,
brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione.
Brown swoje wzorce opracował na podstawie badań 746 studentów Uniwer
sytetu Harvarda, dlatego często jego typologię nazywa się “ harwardzką” . Wzorce
A i B uznał za postawy dobre, C i D za postawy złe.
Typologia Browna była niejednokrotnie modyfikowana i zmieniana przez in

nych autorów. W roku 1926 Klein i Thomas, na podstawie zebranego w Bostonie
materiału obserwacyjnego nad postawami ciała dzieci szkolnych, opracowali wzorce
sylwetek dziecięcych, analogicznych do sylwetek Browna, ze zróżnicowaniem jed
nak na typy postaw przy silnej, średniej i słabej budowie. Sylwetki te noszą nazwę
wzorów postaw Biura Dzieci Departamentu Pracy USA (Lewicka i Dybowscy
1931, Mathers 1968, Przewęda 1962).
Również normy Wilsona, opracowane w Uniwersytecie Południowej Kalifor
nii (Przewęda 1962), należą do grupy metod oceny postawy ciała wywodzących
się z typologii Browna (ryc. 46) i także służą do oceny postaw ciała osób doro
słych przez wzrokowe porównanie badanego z sylwetkami i zakwalifikowanie go
do typu A, B, C lub D. Zarówno ta typologia, jak i typologie Browna oraz Kleina -
Thomasa zostały oparte na kryterium linii pionowej.
R yc. 48. T ypy postaw y w g U niw ersytetu Południow ej K alifornii
Oprócz wymienionych wyżej metod sylwetkowych istnieje jeszcze szereg od

mian typologii Browna. Np. (cyt. za Stobiecką 1932) “ ...szkoły podstawowe w stanie
Michigan w USA stosują podwójną ocenę postawy ciała swoich uczniów. Badany
w pozycji wyprostowanej (na baczność) oceniany jest według nomenklatury A, B, C, D,
natomiast w pozycji swobodnej oceniany jest według tych samych kryteriów, ale
określany numerami 1, 2, 3, 4, 5. Za idealną uznana jest postawa oznaczona
symbolami A - l” .
Metody wlaśdwej oceny wzrokowej (metody sylwetkowe) 106
W USA powstało również kilka sylwetkowych metod oceny postawy ciała,

w których typy postaw zostały wybrane z materiału obserwacyjnego zarejestro
wanego fotograficznie. Ta droga tworzenia typologii postaw ciała doprowadza do
klasyfikacji sylwetek bardziej autentycznych, jednak wobec dużych różnic indy
widualnych w postawach ludzi znajduje mniejsze zastosowanie niż metody oparte
na nieco sztucznie stworzonych sylwetkach, jak w przypadkach omówionych wyżej.
W każdym bądź razie klasyfikacje utworzone na podstawie sylwetek wybranych
z materiału obserwacyjnego z reguły zawierają więcej typów niż spotykane u Staf-
fela czy Browna.
Na tej zasadzie oparł swoją typologię opublikowaną w 1927 roku Brownell,
który spośród 100 sylwetek chłopięcych wybrał 13 typów określonych punktami
od 20-120 (ryc. 49).
68 78 88 98 106 114 120
Ryc. 49. T y p o lo g ia postaw w g B row nella
Posługiwanie się skalą Brownella polega na tym, że badający porównuje syl

wetkę badanego z wzorcami, analizując poszczególne odcinki ciała począwszy od
nóg aż do głowy, a następnie w odwrotnej kolejności - od głowy do stóp. Oczywiście

łatwiej jest - jak we wszystkich metodach sylwetkowych - porównywać ze wzor
cem nie żywego osobnika, lecz jego fotografię lub zarys sylwetki.
Do metody Brownella podobna jest ocena postawy za pomocą typologii Crook,
stworzonej w roku 1936 dla dzieci przedszkolnych (ryc. 50). Autorka również
spośród 100 różnych sylwetek wybrała 13, oceniając je w punktach od 0 (najgorsza
postawa) do 100. W tym układzie postawa przeciętna wyraża się 50 punktami.
Kryteria oceny postawy według Crook nie ograniczają się do krzywizn kręgo
słupa, ponieważ za wady uznaje ona: nadwyprost kolan, tendencję do powiększa
nia się kąta ustawienia miednicy, wystawanie brzucha, powstawanie okrągłych
pleców jako kompensacyjnej krzywizny, wysunięcie do przodu głowy, naruszenie
ogólnej równowagi ciała.
R yc. 50. T ypy postaw dzieci przedszkolnych wg C rook

Posługiwanie się sylwetkami Crook daje najlepsze rezultaty gdy porównujemy

fotografię badanego dziecka z odpowiednimi wzorcami, posuwając się kolejno od
postawy najlepszej do najgorszej, a następnie, od postawy najgorszej do najlepszej.
M e to d a s y lw e tk o w a W o la ń s k ie g o
Oryginalną polską metodą oceny postawy ciała jest metoda sylwetkowa Wo
lańskiego (1956, 1957a, 1957b). Wyodrębnił on trzy rodzaje postaw biorąc pod
uwagę przedniotylne krzywizny kręgosłupa:
1 . postawa o przewadze krzywizny kifotycznej (piersiowej) nad lordotyczną
( l ę d ź w i o w ą ) , którą nazwał postawą “ kifotyczną” i oznaczył literą “ K” ;
2. postawa o przewadze krzywizny lordotycznej nad kifotyczną - postawa
lordotyczną “ L” ;
3. postawa niemal o jednakowo zaznaczonych krzywiznach piersiowej i lędź
wiowej - postawa równoważna “ R” .
W ramach tych trzech kategorii postaw Wolański wyróżnił po 3 podtypy (pm)
w zależności od ukształtowania krzywizn kręgosłupa. W ten sposób powstała
typologia zawierająca 9 wzorców (ryc. 51), tj. kifotyczny I, II i III, lordotyczny I,
II i III oraz równoważny I, II i III.
Typologia Wolańskiego powstała w wyniku przeprowadzonych przez autora
pomiarów kręgosłupa 1300 chłopców warszawskich w wieku od 11 do 17 lat,
następnie została zweryfikowana na szerszym materiale ok. 3500 dzieci obojga
płci w wieku 3 do 20 lat. Zasługuje ona na specjalne wyróżnienie z kilku powodów:
1. oparta jest na polskim materiale obserwacyjnym, a więc bardziej niż jaka
kolwiek typologia obca nadaje się do użycia w badaniach naszej mło
dzieży;
2. opiera się na materiale statycznym, a nie na apriorycznie przyjętych założe
niach, w związku z tym przedstawia znacznie szerszy wachlarz typów
postawy realnie występujących u człowieka.
Ocenę postawy ciała za pomocą metody Wolańskiego można przeprowadzić
dwojako:
1 . przez wzrokowe porównanie badanego do typów wzorcowych,
2 . przez analizę kątów przedniotylnych krzywizn kręgosłupa, mierzonych skon
struowanym przez autora tzw. sferodorsiomelrem.
Ryc. 51. T ypy postaw ciała w g W olaiiskiego

K - kifotyczny, L - lordotyczny, R - rów now ażny
Wzrokowa analiza poszczególnych elementów postawy 110
W zrokowa analiza poszczególnych elementów postawy
Obok sposobów oceny postawy ciała na podstawie opinii o całym zarysie

sylwetki istnieje szereg metod polegających na analizie poszczególnych odcinków
ciała oddzielnie. Takie rozwiązanie badania postawy ciała ma wielu zwolenników,
nic więc dziwnego, że metody oparte na tej zasadzie reprezentowane są dosyć
licznie, choć nie wszystkie zostały opublikowane.
Wzrokowa analiza poszczególnych elementów postawy pozwala jednocześnie
- co jest szczególnie ważne - lokalizować spostrzeżone wady, dzięki czemu w zna
cznym stopniu umożliwia wytyczenie właściwej drogi postępowaniu korekcyjnemu.
Ma jeszcze tę zaletę, że na ogół zadowalająco pokonuje trudności wynikające
z dużego, indywidualnego zróżnicowania postawy ciała, trudności szczególnie uciąż
liwe przy konieczności kwalifikowania badanego do jakiegoś typu postawy. Ocena
wzrokowa - poparta nieraz badaniem dotykiem (palpacyjnym) - wskazuje niejed
nokrotnie większe wartości niż badanie poszczególnych elementów postawy za
pomocą specjalnych instrumentów i przyrządów pomiarowych.
Posługiwanie się jednak tą metodą wymaga:
- wprawy badającego,
- ujednolicenie kryteriów decydujących o tym, co uznać za normę, a co za
odchylenie od normy lub daleko zaawansowaną wadę.
Pomimo istnienia w tym zakresie pewnych kryteriów oceny konieczność ujed
nolicenia norm opisowych w badaniu postawy ciała jest ciągle aktualna (Bąk
1965, Dega 1970, Kasperczyk 1988, Wolański 1975).
Zarysowały się tu dwa sposoby rozwiązania:
1. sposób “ opisowy” ,
2. sposób “ punktowania” .
Poniżej zaprezentowano po jednym przykładzie obrazującym istotę metody.
Przykładem metody opisowej jest schemat jaki dla celów rozpoznawczych
i leczniczych w latach dwudziestych naszego stulecia wprowadził w Niemczech
Klapp (Przewęda 1962).
Schem at K lappa
Po przeprowadzonym wywiadzie Klapp notował dla ogólnej oceny następu
jące szczegóły:
1. kontury ramion i bocznej linii karku,
2 . ustawienie barków,
111______________________________________________ Metody oceny postawy dała
3. ustawienie łopatek,
4. ustawienie grzebieni kości biodrowych,
5. ułożenie kończyn górnych i trójkątów talii,
6 . linia wyrostków kolczystych,
7. zakres ruchów kręgosłupa,
8 . skrzywienie kręgosłupa,
9. ocena korekcji skrzywień,
1 0 . wysklepienie i symetria klatki piersiowej,
11. sklepienie stóp,
1 2 . kształtkończyn dolnych,
13. stan układu mięśniowego.
Metoda Klappa ma tę wadę, że wyniki uzyskane przez jednego badacza są
nieporównywalne z wynikami osiągniętymi przez innych.
Celem przedstawienia istoty metody punktowania przytaczam schemat me
tody opracowany przez autora uwzględniając różne wersje opisane w literaturze
(Chrzanowska i Chojnacki 1976, Stobiecka 1932, Szczygieł 1933, Wolański 1975).
M etoda punktow ania (wg Kasperczyka)

W tej metodzie autor dokonał bezpośredniej obserwacji wybranych elemen
tów budowy i postawy ciała. Badaniu podlegały następujące elementy:
- w płaszczyźnie strzałkowej: 1. głowa, 2. barki, 3. łopatki, 4. klatka piersio
wa, 5. brzuch, 6 . plecy;
- w płaszczyźnie czołowej (w ustawieniu przodem): 1 . barki, 2 . klatka piersiowa,
3. kolana;
- w płaszczyźnie czołowej (w ustawieniu tyłem): 1. barki, 2. łopatki, 3. kręgo
słup.
Za każdy element przypisywano określoną liczbę punktów. Skala punktów
przedstawiała się następująco:
0 pkt - prawidłowy układ ocenianego elementu,
1 pkt - niewielkie odchylenie od stanu prawidłowego,
2 lub 3 pkt - znaczne odchylenie od stanu prawidłowego,
3 lub 5 pkt - zniekształcenia dużego stopnia, zmiany o charakterze
strukturalnym (stan patologiczny)
Nie wszystkie elementy oceniano pełną skalą punktów. Decydowało o tym
znaczenie danego elementu dla całości postawy ciała. Wychodząc z tego punktu
Wzrokowa analiza poszczególnych elementów postawy 112
widzenia autor proponuje, aby skoliozy, które powodują duże zmiany w postawie,
oceniać wyższą liczbą punktów, np. 0-1-3-5.
Przedmiotem oceny postawy ciała są niżej wymienione elementy.
S c h e m a t b a d a n ia p o s t a w y c ia ła
I. Ustawienie głowy
0 pkt - ustawienie prawidłowe: nos nie jest wysunięty poza pion
przechodzący przez górną część rękojeści mostka;
1 pkt - wysunięta do przodu: twarz nie jest wysunięta poza pion
przechodzący przez rękojeść mostka;
2 pkt - silnie wysunięta do przodu.
II. Ustawienie barków
0 pkt - stan prawidłowy: barki ustawione symetrycznie w płaszczyźnie
czołowej, a w płaszczyźnie strzałkowej ich szczyt znajduje się na
tylnej części szyi;
1 pkt - asymatryczne lub wysunięte lekko do przodu;
2 pkt - silnie asymetrycznie wysunięte do przodu, szczyt barków znajduje
się przed konturem szyi.
III. Ustawienie łopatek
0 pkt - łopatki tworzą jednolitą płaszczyznę pleców;
1 pkt - łopatki odstają od płaszczyzny pleców na więcej niż jeden palec;
2 pkt - łopatki odstają od płaszczyzny pleców na więcej niż dwa palce.
IV. Ustawienie i kształt klatki piersiowej
0 pkt - klatka piersiowa dobrze wysklepiona: najdalej wysuniętą ku
przodowi częścią ciała jest przednia ściana klatki piersiowej;
A) klatka piersiowa szewska:
1 pkt - spłaszczona;
2 pkt - płaska ze śladami krzywicy;
3 pkt - szewsko-lejkowata;
B) klatka piersiowa kurza:
1 pkt - niewielkie zmiany kształtu o charakterze kurzym;
2 pkt - kurza ze śladami krzywicy;
3 pkt - kurza z dużymi zniekształceniami w postaci różańca
pokrzywiczego i bruzdy Harrisona.
V. Ustawienie brzucha
0 pkt - brzuch płaski;
1 pkt - brzuch uwypuklony, nie wysunięty poza linię klatki piersiowej;

2 pkt - brzuch uwypuklony, wysunięty poza linię klatki piersiowej;
3 pkt - brzuch obwisły.
VI. Ukształtowanie kifozy piersiowej
0 pkt - łagodnie zarysowany kształt kifozy piersiowej;
A) kifoza piersiowa zwiększona:
1 pkt - kifoza piersiowa powiększona;
2 pkt - kifoza piersiowa silnie powiększona;
3 pkt - utrwalona hiperkifoza;
B) kifoza piersiowa zmniejszona:
1 pkt - kifoza piersiowa spłaszczona;
2 pkt - kręgosłup prosty, plecy płaskie;
VII. Ukształtowanie lordozy lędźwiowej
0 pkt - łagodnie zarysowany kształt lordozy lędźwiowej;
1 pkt - lordoza lędźwiowa nieznacznie pogłębiona;
2 pkt - lordoza lędźwiowa silnie pogłębiona;
3 pkt - utrwalona hiperlordoza.
VIII. Boczne skrzywienie kręgosłupa (skoliozy!
0 pkt - kręgosłup prosty;
1 pkt - skolioza niewielkiego stopnia;
2 lub 3 pkt - skolioza znacznego stopnia z rotacją;
3 lub 5 pkt - skrzywienie dużego stopnia z garbem żebrowym.
IX . U s ta w ie n ie k o la n
0 pkt - kończyny proste, kolana i pięty przylegają do siebie;

A ) kolana szpotawe:
1 pkt - kolana nie przylegają do siebie (odstęp wynosi ponad 1 cm);
2 pkt - silnie szpotawe kolana nie przylegają do siebie (odstęp ponad 3 cm);
B) kolana koślawe:
1 pkt - przyśrodkowe kostki oddalone od siebie o ponad 1 cm;
2 pkt - kolana silnie koślawe, odstęp między przyśrodkowymi kostkami
wynosi ponad 3 cm.
X. Wysklepienie stopy
0 pkt - stopa dobrze wysklepiona;
1 pkt - stopa spłaszczona;
2 pkt - stopa płaska;
3 pkt - stopa płasko-koślawa.
Metoda całościowej oceny sylwetek zarejestrowanych za pomocą fotografii, cieniografii,
konturografii___________________________________________________________114
O jakości postawy decyduje suma uzyskanych punktów. Im większa liczba

punktów, tym gorsza postawa. Najczęściej stosuje się podział na dwie kategorie
postaw (Karski 1980, Krawański 1990, Stobiecka 1932, Wolański 1957a):
1 . postawę prawidłową,
2 . postawę
wadliwą.
Z oceny autora, popartej wynikami badań naukowych (Kasperczyk 1988)
wynika, że wyodrębnienie jedynie dwu kategorii postaw, tj. postawy prawidłowej
i wadliwej w metodzie “ punktowania” postawy ciała winno być zaniechane. Wła
ściwy jest podział na trzy kategorie postaw - postawa bardzo dobra (A), postawa
przeciętna (B), postawa zła (C).
Metoda punktowania pozwala na analityczny opis elementów składowych
postawy; wymienia się występujące wady, ich lokalizację, charakter i wielkość.
Tak postępuje się często nie tylko w ortopedii, ale także w wychowaniu fizycz
nym. Ta metoda pozwala również zadowalająco pokonać trudności wynikające
z indywidualnego zróżnicowania postawy ciała, a są one szczególnie uciążliwe
przy konieczności kwalifikowania badanego do jakiegoś typu postawy, jak ma to
miejsce np. w metodach sylwetkowych.
Metoda “ punktowania” , poparta dodatkowymi technikami badania ortope
dycznego, wykazuje niejednokrotnie większą wartość niż badanie poszczególnych
elementów postawy za pomocą specjalnych instrumentów lub przyrządów pomia
rowych. Posługiwanie się tą metodą wymaga jednakże spełnienia określonych
warunków. Najważniejsze z nich to:
- znajomość badania ortopedycznego oraz rozwoju biologicznego człowieka,
- ujednolicenie kryteriów decydujących o tym co uznać za normę, a co za od
chylenie od normy lub daleko zaawansowaną wadę.
M etoda całościowej oceny sylwetek zarejestrowanych

za pomocą fotografii, cieniografii, konturografii
Fotograficzna metoda rejestracji i obserwacji ciała ludzkiego została wpro

wadzona niemal od pierwszych lat istnienia sztuki fotograficznej. Fotografią po
sługiwano się w ten sposób, że porównywano zdjęcia badanego do opracowanego
wcześniej wzorca postaw przez nakładanie na siebie fotogramów. Wkrótce jednak
samo zdjęcie fotograficzne przestało zadowalać badaczy, zaczęto więc ustawiać
115 Metody oceny postawy dała
badanego na tle kratownicy (ryc. 52)

o określonych wymiarach pól, co poz
walało na ustalenie na postawie zdjęcia
pomiarów długościowych, symetrii itp.
Interesującą próbą uściślenia me
tody fotograficznej badania postawy
ciała był postawomierz (zwany też pos-
turografem) Motta (Trześniowski 1951).
Polegał on na tym, że kamera um oco
wana na stałym statywie (ryc. 53) skiero
wana była na siatkę o kratach 5 x 1 5 cm,
przy czym przed obiektywem um iesz
czono dodatkowe linie wyznaczające sto
sunki symetrii u badanego osobnika.
Metoda fotograficznej rejestracji ciała
zakładała z reguły (tak było u Motta) wy
konanie zdjęć w trzech pozycjach: z przo
du, z boku i z tyłu. Ponieważ to trzy
krotnie podnosiło koszty i przedłużało
w czasie przeprowadzenie obserwacji,
R yc. 52. F otografow anie postaw y ciała na a także - co jest istotniejsze - zmuszało
tle kratow nicy badanego do zmiany ustawienia, zaczęto
wprowadzać ulepszenia polegające między
innymi na fotografowaniu odbicia syl DODQ
UOQD
wetki w lustrze. Najlepszym rozwiąza DDQD
DDDD
niem pod tym względem wydaje się być □ DO D
□ □OD
fotometryczna metoda Layonta z Uni □ □□D
ODOD
wersytetu w Yale. Polega ona na tym, dem o
B ESS
że odpowiednio przygotowany system
luster rzuca na jedno “ zbiorcze” lustro
obraz badanego widziany jednocześnie
z boku, przodu, z tyłu i góry (ryc. 54).
Metoda fotograficzna znalazła sze
rokie zastosowanie w tzw. obiektywnych
metodach oceny postawy ciała, opartych
na pomiarach długościowych lub kąto- Ryc. 53. P oslaw om ierz M olla
konturografii_________________________________________ 116
Ryc. 54. Plan umieszczenia aparatu fotograficznego, świateł, luster i badanego w metodzie fotometrycznej Yale
-i/)
\
\
\ '
\ ' £
V; >
LłJ
CNI
' \ a ^
•1/1
C D
/
\U i
r~\
• I
wych, głównie dlatego, że dokonywanie pomiarów na odbitce fotograficznej jest

o wiele łatwiejsze i wygodniejsze niż pomiary przeprowadzone na żywym czło
wieku. Wadą omawianego sposobu analizy postawy ciała jest to, że na płaskim
zdjęciu zacierają się lub giną niektóre stosunki przestrzenne, oraz że pomiary
niektórych odcinków mogą być zmienione przez skróty perspektywy. Ponadto
rejestrują one przybraną na krótki moment postawę ciała, co często wiąże się
z korektą postawy przed momentem sfotografowania, który dla badanego jest wi
doczny i określony.
Z czasem fotografię zaczęto zastępować zarysem sylwetki, który uzyskiwano
najczęściej fotografując sylwetkę przesłoniętą. W ten sposób powstały również
metody oceny postawy łączące zasady konturografii i istniejące już typologie
sylwetek. Do nich należy zaliczyć metody Christensena i Korba (Mathers 1968,
Nowak 1950). Technika Christensena polegała na tym, że szkicował on na płótnie
powiększony zarys standardowych sylwetek i rzucał na to cień badanej osoby,
dostosowując zmniejszeniem lub powiększeniem odległości wielkość sylwetki ba
danego do wielkości szkicu. Takie powiększenie pozwalało na dokładne uchwy
cenie różnic między badanym a wzorcem (ryc. 55).
Ryc. 55. S ylw etki wg K orba
Korb w swoim sposobie analizy postawy ciała przyjął podobną zasadę. Za
kreślał on kontur doskonałej postawy (wg Browna), przy czym linie przedniej
i tylnej ściany sylwetki odsuwał tak, by mogli w nich mieścić się ludzie o różnej
tuszy. Odległość linii wzorcowej od linii ciała badanego wynosiła około 10 cm.
konturografii___________________________________________________________118
Równoległość linii nakreślonych i rzeczywistych linii ciała badanego świadczyła

o dobrej postawie, styczność obu linii była dowodem złej postawy.
Na uwagę zasługują jeszcze inne propozycje rozwiązań, m.in. Hubarda (Prze-
węda 1962). Ponieważ sylwetkowe zarysy ciała obok szeregu zalet wykazują tę
ujemną stronę, że zamazują niektóre cechy istotne do oceny postawy ciała, celem
uniknięcia tego mankamentu Hubard użył dodatkowych, silnych świateł (3 lampy:
300 W z boku badanego, 1000 W z tyłu ekranu i 500 W dodatkowo na dolne partie
ciała), dzięki czemu uzyskał obraz będący jakby formą pośrednią pomiędzy foto
grafią a konturem. Według Mathersa (1968) technika ta umożliwiała ocenę na
uzyskanej kliszy:
a) różnicy w wysokości barków i łopatek,
b) linii kręgosłupa,
c) ogólnego rozwoju muskulatury,
d) zarysu kończyn dolnych, pronacji stóp itp.
Na tak zarysowanym konturze ciała mogą być dokonywane pomiary równie
dokładnie jak na wyraźnym zdjęciu fotograficznym.
A ) projektor, B) siatka, C ) o soba badana, D -E ) ekran, F ) aparat fotograficzny
W podobnym kierunku ulepszenia techniki sylwetkowego badania postawy

ciała w Polsce szły prace Lewickiej (Przewęda 1962). Lewicka i Perzanowski
zastosowali światło pły

nące z projektora filmo
wego (światło równole
głe). Celem stworzenia
dogodnych warunków do
fotografowania nagich po
staci umieszczali bada
nego po drugiej stronie
ekranu, który spełniał rów
nocześnie rolę parawa
nu (ryc. 56). Aby uzy
skać skalę pomiarową na
ekran rzucali zarys siatki
o oczkach 5 x 5 cm, przy
czym siatka umieszczona
przed projektorem poz
walała na łatwe regulo
wanie jej obrazu na
ekran tak, by na wyso
kości stojącej postaci
„ , ,. , . , . ,. . wielkość oczek wynosiła
R yc. 57. Sylw etki w ykonane m etodą Lew ickiej
dokładnie 5 cm.
Prócz zdjęcia sylwetki (ryc. 57) Lewicka i Dybowscy (1931) stosowali przy
badaniu postawy ciała opis oparty na analizie poszczególnych elementów postawy
ciała.
M etody oceny poszczególnych elementów postawy ciała przy

użyciu ap aratu ry pom iarowej i rysunkowej
Dla zobiektywizowania wzrokowej oceny postawy ciała zaczęto stosować roz

maite aparaty, które pozwalały odrysowywać lub mierzyć w jednostkach długoś
ciowych i kątowych poszczególne elementy postawy. W czasie poszukiwania w tej
dziedzinie najlepszych rozwiązań pomysłowość ludzka doprowadziła do powstania
wielu metod, przy czym najwięcej prób dotyczyło pomiarów krzywizn kręgosłupa
zgodnie ze sform ułow aną przez W ejsfloga (1958) - a m ogącą być uznaną za
Metody oceny poszczególnych elementów postawy dala przy użydu aparatury
pomiarowej i rysunkowej ______________________________________________ 120
dyskusyjną - zasadą, że “ m iernikiem postaw y jest przede w szystkim kształt pod

stawowej osi ciałai jego trzonu - kręgosłup” .
Historia stosowania przyrządów do oceny krzywizn kręgosłupa i innych skła
dowych postawy jest równie długa jak historia wykorzystania do tych celów foto
grafii. Wg Rogalskiego (1935) już w 1864 roku w Niemczech Parów skonstruował
przyrząd zwany przez niego “ Coordinatenmesser” , którym określał położenie wy
rostków kolczystych zarówno na zwłokach, jak i na osobnikach żywych.
Najprostszym rozwiązaniem pomiarów kręgosłupa była zasada cirtometrii, po
legająca na odciskaniu zarysu kręgosłupa w miękkim drucie ołowianym, przez co
uzyskiwało się model przedniotylnych krzywizn kręgosłupa w skali 1 : 1 .
Również do prostych w tym zakresie rozwiązań należy zaliczyć przyrządy,
których zadaniem było zmierzenie w centymetrach głębokości lordozy szyjnej
i lędźwiowej oraz wysokości kifozy piersiowej i krzyżowej. Należy tu m. in. sposób
pomiarów krzywizn opracowany przez M.Jarosa (cyt. za Przewędą 1962).
Głębokość lordozy szyjnej lub lędźwiowej mierzono za pomocą pionu i linijki.
Rolę pionu pełnił sztywny, pionowy słupek, w którym znajdowały się wysuwane
linijki zaopatrzone w skalę pomiarową. Wymienione przyrządy dawały pomiar
k ilk u w y b ra n y c h p u n k tó w k rę g o słu p a , co p o z w a lało o d tw o rzy ć sc h e
m atyczny je g o zarys w postaci linii łamanej i wnioskować o kątach poszczegól
nych krzywizn.
Dokładniejszy obraz w formie linii ciągłej (falistej) dawały tzw. p r z y r z ą d y
k o ł e c z k o w e , w których badany mógł po prostu wycisnąć kształt swojego
kręgosłupa opierając się o rząd pionowo ustawionych ruchomych kołeczków. W prak
tyce powstało wiele rozwiązań tego typu (ryc. 58 i 59 przedstawiają jedynie wy
brane ich przykłady).
Bardziej skomplikowane zarówno w konstrukcji, jak i w posługiwaniu się
nimi są przyrządy pomiarowe, umożliwiające dokonanie pomiaru dowolnego punktu
w przestrzeni. Najczęściej konstruowano je w celu oceny krzywizn kręgosłupa,
jednak mogą być wykorzystywane do ustalenia położenia innych punktów antro
pometrycznych, istotnych do oceny postawy ciała człowieka. Do takich przyrzą
dów należy zaliczyć opracowany w 1953 roku “ liniometr” Howlanda (ryc. 60),
sporządzony głównie do oceny wielkości kąta nachylenia miednicy w stosunku do
tułowia. Przyrząd Howlanda (Mathers 1968) składa się z przesuwających się na
nieruchomej, pionowej szynie czterech wskaźników, których głównym przezna
czeniem jest: górny (A) - pomiar wcięcia jarzmowego mostka (suprasternale);
drugi z kolei (B) - pomiar środka mostka; trzeci (C) - pomiar dolnego punktu
R yc. 58. P rzyrządy kołeczkow e:

a) torakom etr D em ennyego
b) torakograf
wyrostka mieczykowatego most

ka (xiphoidale), przy czym miar
ka łącząca trzy górne wskaź
niki pozwala ustalić położenie
wskaźnika B, który winien
znajdować się w połowie odle
głości między A i Q czwarty
wskaźnik (D) - najniższy - służy
do pomiaru spojenia łonowego
R yc. 59. K onform ator C uertona-G unby (symphysion).
Metody oceny poszczególnych elementów postawy dala przy użyciu aparatury
pomiarowej i rysunkowej_________________________________________________ 122
Obok przyrządów służących do pomiarów

kręgosłupa (lub innych punktów wyznaczających
postawę ciała) powstało również wiele urządzeń
do odrysowywania kręgosłupa w skali 1:1 lub
w pomniejszeniu. Przyrządy te mają z zasady
podobną konstrukcję. Polega ona na tym, że ru
chome ramię przyrządu - prowadzone po kręgo
słupie (lub innej części ciała) badanego - drugim
swoim końcem tworzy rysunek na papierze. Do
tego typu przyrządów zaliczamy: pantograf Lo-
retta, projekcyjno-rysownicze aparaty Schulthe-
sa, Langego (Przewęda 1962), Maciejewskiego,
Demeny’ego (ryc. 61), Gilewicza (ryc. 62) i wiele
innych.
Ryc. 60. Przyrząd H ow landa
Ryc. 62. R ysunki w ykonane

pantografem G ilew icza
R yc. 61. P rofilograf D em eny'ego

W roku 1956 Wolań-

ski opracował przyrząd do
przestrzennych badań krę
gosłupa (Wolański 1956,
1957a, 1957b), zwany pizez
autora kyfolordozonietrem,
a w drogiej wersji, po zastoso
waniu zmian - sferodorsiome-
trem (ryc 63). Sferodotsio-
metr Wolańskiego jest zbu
dowany z dwóch umocowa
nych pionowo na przenośrej
podstawie antropometrów, po
których poruszają się w górę
i w dół mostki zaopatrzone w
wysuwające się miarki -
iglice. Mostki górny i dolny
służą do wyznaczania rzęd
nych punktów początku i koń
R yc. 63. Sferodorsiom etr W olańskiego
a), b), c) w ysuw ane iglice, d) w zm ocnienie, c) antropom etr,
ca kręgosłupa, mostek środ
0 , i) suw aki środkow y i boczny, h) sta b iliz a to r, kowy zaś do wykonywania
g), j), k) m ostki - górny, środkow y i dolny, 1) uchw yt, pomiarów dowolnych purk-
m ) deska statyw u tównakręgpstupie.
M etoda sferosom atom etryczna oceny postawy ciała

wg W olańskiego
Ideałem pomiarów - szczególnie w antropometrii, byłoby uzyskiwanie wyni

ków określających położenie poszczególnych punktów w przestrzeni trójwymiaro-
*
wej (nie na płaszczyźnie). Do ideału tego zbliża zastosowanie sferosomatometru .
* N ajnow szym tego typu urządzeniem je st “ P osturom etr-S ” (Śliw y). O pis tego aparatu znajdzie
czytelnik w: W .Ś liw a (red.): “ P ow staw anie w ad postaw y ciała, ich ocena i postępow anie korek
cyjne” . W rocław 1993.
Metoda sferosomatometryczna oceny postawy ciała wg Wolańskiego 124
Istnieje kilka typów tego przyrządu. Jedna z wersji przyrządu, zwana sferodor-
siometrem, zawiera dwa antropometry, jeden umieszczony z przodu, drugi - z tyłu
ciała. Pozwala to na wykonanie wszelkich możliwych pomiarów ciała w płasz
czyźnie strzałkowej (tzw. profil strzałkowy). Zrozumienie sposobu dokonania po
miarów oraz uzyskiwanego efektu ułatwia ryc. 64.
T e c h n ik a w y k o n y w a n ia p o m ia r ó w
Badany staje między antropometrami, na środku przyrządu, tak aby płasz
czyzna łącząca antropometry, ściślej płaszyzna w jakiej znajdują się iglice antro
pometru - w tym wypadku jest ich 6 (można używać i większej liczby), pokrywała
się z płaszczyzną środkową badanego.
W tym położeniu rozpoczynamy ustawienie iglic od tylnej strony ciała. Iglicę
górną, zaopatrzoną w odpowiednią końcówkę - menisk - ustawiamy w punkcie
cervicale (c). Iglicę dolną w analogiczny sposób dostawiamy do punktu sacrale
(s). W ten sposób badany jest zabezpieczony przed wychyleniami do tyłu w czasie
badania i jednocześnie znana jest wysokość usytuowania iglic (odczyt na antro
pometrze) oraz wysunięcie w przód poszczególnych punktów (odczyt na iglicach).
Tak samo postępujemy z przodu ciała dostawiając iglicę górną do punktu supra-
sternale (sst), a dolną do punktu symphysion (sy). Daje to lokalizację wysoko
ściową i głębokość położenia wspomnianych punktów. Podobnie postępujemy
przy rozmieszczeniu pozostałych iglic.
Pomiarów dokonujemy w następującej kolejności:
- odczyt wysokości i głębokości punktu l / c ( cervicale ), 2 / k p h ( kyphosis),
3/Ird (lordoidale) , 4 /I u (lumbale), S/s (sercale). Niekiedy zdarza się, że punkty Ir d
i lu pokrywają się ze sobą, należy wówczas podawać wynik dwukrotnie, aby
osoba zapisująca (konieczna jest druga osoba do zapisywania wyników) nie pomy
liła wynków dalszych pomiarów. Na przedniej ścianie tułowia mierzymy punkty:
xiphoidale (xi), superasternale (sst) oraz symphysion ( s y ) . Jeżeli dysponujemy
sferosomatometrem (zestaw z trzema antropometrami), możemy dokonać jeszcze
pomiarów wychylenia kręgosłupa w bok (skolioz), ułożenia barków (porównaj ryc. 64)
itp. Na podstawie dokonanych pomiarów punktów c , k p h , I r d , l u , s , s s t , x i i s y
można uzyskać przeliczenie szeregu parametrów wysokościowych oraz punktów
nachylenia poszczególnych odcinków kręgosłupa i przedniej ściany tułowia. Jeśli
płaszczyznę antropometru tylnego nazwiemy PT, a przedniego PP, wówczas otrzy
mamy konkretne wymiary ze wzoru, stosując w technice sferosomatometrycznej
symbole po nawiasach z odpowiednią literą: n - gdy jest pomiar projekcyjny
(xi - Sil In
Xiphoidale
I s s t - s y )„ < C-SJ
Lumbale
Symphysian
Sacrale
[a-c]u-
Akromian 1
Akromianl
Cervicale
R yc. 64. P rofil tułow ia i ustaw ienie barków uzyskiw ane m etodą sferosom atom etryczną
(w g W olańskiego)
Metoda sferosomatometryczna oceny postawy ciała wg Wolańskiego 126
w pionie lub literą z - gdy jest to pomiar projekcyjny poziomy. W celu uzyskania
obliczeń konieczna jest też znajomość odległości płaszczyzny zerowej jednego
i drugiego antropometru od siebie (PT od PP), tj. odległości poziomej między
liniami lub płaszczyznami przechodzącymi przez punkty zerowe suwaków.
M e to d a s f e r o s o m a t o m e t r y c z n a o c e n y p o s t a w y c ia ła
Polega na porównaniu osoby badanej ze wzorcem sylwetkowym lub tablicą

podającą przeciętne wielkości liczbowe poszczególnych kątów i wskaźników dłu
gości kręgosłupa (tabela 3). Metoda ta w gruncie rzeczy dotyczy klasyfikacji
krzywizn przedniotylnych kręgosłupa. Celem zakwalifikowania badanego do jed
nego z typów należy wziąć pod uwagę: nachylenie odcinka piersiowego górnego
kręgosłupa (kąt y), nachylenie odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa (kąt (3),
nachylenie odcinka piersiowo-lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa (kąt a ) oraz dwa
wskaźniki (w związku ze zmienną długością kręgosłupa z wiekiem posługujemy
się wielkościami odcinków wyrażonych w odsetkach długości kręgosłupa):
wskaźnik wysokości odcinka piersiowego górnego kręgosłupa
W sk. 1= ( c - t Ph >n . 100

( C — S )n
wskaźnik wysokości odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa
Wsk . II = -( lrd . 100

( c - s )n
nachylenie odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa
= d rd -k p h )z
( lrd - kph )n
nachylenie odcinka górnego piersiowego kręgosłupa
t g 7 = ( c ~ kPh )l
* 1 ( c —kph )n
nachylenie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa
( lrd - s )2
tg a = --------------
( lrd - s )n
Po obliczeniu danych kreślimy profile jak na iyc. 64. Niekiedy celowe jest
wyliczenie także kąta kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej, co można uzyskać
w następujący sposób:
kąt kifozy piersiowej:
x = 180 - ( y + (3)
kąt lordozy lędźwiowej:
X = 180 - ( p + a )
Stosowany też bywa wskaźnik kompensacji (statyki) będący różnicą kąta ki
fozy piersiowej (x) i lordozy lędźwiowej (A.):
wskaźnik kompensacji:
p = X - x
Wskaźnik może przyjmować wielkości ujemne i dodatnie, co należy odnoto

wać.
Po obliczeniu iloczynów wyniki kątowe odczytujemy w tablicach trygono
metrycznych. Do dalszych obliczeń lepiej jednak stosować funkcje trygonomet
ryczne, gdyż są one wyrażone w liczbach dziesiętnych.
T ab ela 3. K lucz d o określania typów postaw y ciała (w g W olańskiego, w ariant II z 1959 roku)
T y p krzyw izn K ą ty K ą tp K ąt a W s k .I W s k .n
K ifotyczny I 0,293 0,197 0,164 33,99 22,83
K ifotyczny II 0,371 0,197 0,207 26,94 17,49
K ifotyczny III 0,386 0,262 0,170 33,40 21,10
R ów now ażny I 0,200 0,161 0,191 35,16 23,66
R ów now ażny II 0,262 0,219 0,222 31,90 23,5 0
R ów now ażny III 0,328 0,293 0,252 31,90 23,80
L ordotyczny I 0,221 0,161 0,265 38,20 12,70
L ordotyczny II 0,200 0,200 0,312 37,50 12,50
L ordotyczny III 0,234 0,225 0,361 29,20 18,10
U w ag a : W ielkości kątów w tangensach, w ielkości w skaźników w procentach

Metoda sferosomatometryczna oceny postawy ciała wg Wolańskiego
T abela 4. Z estaw ienie cech o pisow ych d la poszczególnych typów postaw y ciała
C echa K ifotyczny I K ifotyczny m R ów now ażny I R ów now ażny II R ów now ażny i n L ordotyczny I L ordotyczny HI
U staw ienie T w arz w ystaje N os w ystaje N ad klatką N ad klatką T w arz w ystaje T w arz w ystaje T w arz w ystaje
g łow y p rzed m ostek przed m ostek piersiow ą piersiow ą przed m ostek przed m o stek przed m ostek
U staw ienie N a tle tylnej N a tle przedniej N a tle tylnej N a tle tylnej N a tle przedniej N a tle tylnej N a tle przedniej
barków części szyi części szyi części szyi części szyi części szyi części szyi części szyi
G ó rą cofnięta,
K latka L ekko D obrze D obrze L ekko Lekko
S płaszczona lekko
p iersiow a spłaszczona w ysklepiona w ysklepiona spłaszczona spłaszczona
spłaszczona
Lekko Silnie N ie o dstające

U staw ienie
L ekko odstające Silnie odstające N ie odstające lub średnio lub średnio lub lekko L ekko odstające
łopatek
odstające odstające odstające
P ołożenie
szczytu kifozy W ysoko Ś rednio w ysoko Ś rednio w ysoko Średnio w ysoko Średnio w ysoko N isko W ysoko
pirsiow ej
W ielkość kifozy
Ś rednia D uża M ała D uża D uża M ała Średnia
piersiow ej
Wielkość lordozy
M ała Średnia M ała D uża D uża Średnia D uża
lędźw iow ej
Położenie
szczytu lordozy Średnio w ysoko W ysoko W ysoko W ysoko W ysoko N isko Średnio w ysoko
lędźw iow ej
P rzednia Średnio L ekko

Płaska Płaska Silnie wystające Silnie w ystające S ilnie w ystająca
ściana w ysunięta w ystająca
U w aga! T y p y K U i LII - ja k o typy pośrednie rzadziej spotykane - opuszczono celem ułatw ienia stosow ania m etody w praktyce.
128
M etoda antropom etryczna badania postawy ciała
Postawę ciała badamy antropostereometrem Jachowicza (1959):
R yc. 65. A ntropostereom etr Jachow icza

a) p o d staw a przyrządu, b) śruba nastaw cza, c) poziom ica, d) podstaw a p o d stopy,
e) k o lu m n a pionow a, 0 ra m a pom iarow a, g) bloczek przeciw w agi,
h) pro w ad n ica iglicy, i) iglica, j), k) podtrzym yw acze
Metoda antropometryczna badania postawy ciała 130
Antropostereometr Jachowicza składa się z kilku części (ryc. 65). Dolna płyta
przyrządu spoczywa na trzech śrubach nastawczych, służących do pionowego
ustawienia przyrządu. Na dolnej płycie przyrządu osadzona jest podstawa ustala
jąca położenie stóp badanego. Po kolumnie pionowej przesuwa się rama pomia
rowa, której ciężar jest zrównoważony przeciwwagą umieszczoną wewnątrz tej
kolumny. Po ramieniu przednim i tylnym ramy pomiarowej przesuwają się iglice.
Można je również przesuwać wzdłuż własnej osi. Współrzędne wysokościowe
odczytuje się na podzialkach centymetrowych dupków pomiarowych, współrzędne
szerokościowe - na podłużnych ramionach ramy pomiarowej, a współrzędne głę
bokościowe - bezpośrednio na iglicach. Ponad ramą pomiarową na kolumnie pio
nowej znajduje się podtrzymywacz służący do ograniczenia ruchów ¿[owy i częś
ciowo tułowia.
T e c h n ik a b a d a ń a n tr o p o s te r e o m e tr y c z n y c h
Pozwala ona na dokładne określenie położenia przestrzennego dowolnego punktu
na ciele badanego, stojącego na przyrządzie. Położenie każdego z mierzonych
punktów określa się za pomocą trzech współrzędnych prostopadłych do siebie.
Jedna z tych współrzędnych podaje tzw. wysokość położenia danego punktu, tj.
jego pionową odległość od płaszczyzny podstawy, na której stoi badany. Druga
współrzędna określa tzw. szerokość położenia danego punktu, tj. jego poziomą
odległość od płaszczyzny osiowej, czyli pionowej płaszczyzny przechodzącej po
między stopami badanego. Wreszcie trzecia współrzędna określa tzw. głębokość
położenia danego punktu, tj. poziomą odległą od płaszczyzny tylnej, czyli piono
wej płaszczyzny przechodzącej stycznie do pięt badanego, a prostopadle do płasz
czyzny osiowej.
Położenie punktu jest wyrażone w centymetrach. Wartości te podstawione do
odpowiednich wzorów po przeliczeniu dają wielkości kątowe. W ten sposób zos
tają obliczone wszystkie wskaźniki kątowe niezbędne do określenia postawy ba
danego (ryc. 6 6 ). Przed wprowadzeniem pomiaru zaznacza się dermografem na
ciele badanego odpowiednie punkty antropometryczne. W zależności od potrzeby
stosuje się trzy rodzaje badań:
1 . podstawowe,
2 . rozszerzone,
3. szczegółowe.
131 Metody oceny postawy data
R yc. 66. K ąty nachylenia poszczególnych odcinków kręgosłupa
Badanie podstawowe uwzględnia 6 wskaźników oznaczonych symbolami od

Pl do Pó, za pomocą których określa się wielkości krzywizn przedniotylnych
kręgosłupa badanego osobnika.
Wskaźnik Pi jest to wskaźnik przedniotylnego nachylenia kręgosłupa, usta
lany za pomocą kąta prostej poprowadzonej z punktu CM przez punkt KS 7 -
płaszczyzną tylną.
Wskaźnik P 2 jest to wskaźnik kifozy piersiowej, określany za pomocą kąta
jaki powstaje pomiędzy dwoma płaszczyznami prostopadłymi do płaszczyzny osio
wej, z których jedna jest przeprowadzona przez punkty LL i KP, druga zaś przez
punkty KP i KS.
Wskaźnik P 3 jest to wskaźnik lordozy lędźwiowej, ustalany za pomocą kąta,
który tworzą ze sobą dwie płaszczyzny prostopadłe do płaszczyzny osiowej: jedna
z nich poprowadzona jest przez punkty CM i LL, natomiast druga przez punkty LL
i KP.
Metoda antropometryczna badania postawy dała 132
Wskaźnik P 4 - jest to wskaźnik bocznego nachylenia kręgosłupa.

Wskaźnik P 5 - wskaźnik skoliozy piersiowej.
Wskaźnik ¥(, - wskaźnik skoliozy lędźwiowej.
Badanie rozszerzone uwzględnia dziewięć wskaźników, za pomocą których
określa się cechy przyjęte w badaniu podstawowym, a ponadto wielkości kątowe
w płaszczyźnie poprzecznej:
R i - wskaźnik kąta poziomego szczytu kifozy,
R 2 - wskaźnik kąta poziomego miednicy,
R 3 - wskaźnik przechylenia bocznego miednicy.
Badanie szczegółowe uwzględnia 13 wskaźników, za pomocą których określa
się oprócz wielkości wymienionych w badaniu podstawowym i rozszerzonym
następujące dalsze wskaźniki:
51 - wskaźnik torsji klatki piersiowej,
5 2 - wskaźnik asymetrii łopatek,
5 3 - wskaźnik sklepienia mostka,
5 4 - wskaźnik przodopochylenia miednicy.
Dotychczasowe wyniki badań antropostereometrycznych, przeprowadzonych
w latach 1958-1961 zostały opublikowane przez Jachowicza (1959).
W roku 1973 w Stołecznej Przychodni Medycyny Szkolnej podjęto próbę
opracowania norm fizjologicznych kątów krzywizn przedniotylnych kręgosłupa
u dzieci i młodzieży w wieku 7-18 lat. Przeprowadzone badania doprowadziły do
ustalenia następujących orientacyjnych norm fizjologicznych kątów kifozy pier
siowej i lordozy lędźwiowej:
1. Kąt kifozy piersiowej u chłopców w wieku 7-18 lat mieści się w granicach
od 19,5° do 33,5°, natomiast u dziewcząt wielkość fizjologiczna kąta wy
nosi 12,5° - 26°.
2. Kąt lordozy lędźwiowej dla chłopców wynosi 16° - 30°, dla dziewcząt
16,5° - 30,5°.
Metoda antropostereometryczna nadaje się przede wszystkim do badań kon
trolnych postawy osobników nie wykazujących odchyleń od normy lub z nie
dużymi wadami postawy, natomiast w przypadku poważnych zmian patologicznych
badania antropostereometryczne mogą stanowić jedynie rolę pomocniczą obok
klinicznych i radiologicznych.
K artograficzna m etoda pom iaru krzywizn kręgosłupa ciała

ludzkiego
Zaproponowana przez Wolańskiego metoda obliczania kątów pochylenia posz

czególnych odcinków kręgosłupa - przy uprzednim przyjęciu 9 typów krzywizn -
pomimo pozorów obiektywności, posiada wiele cech metod subiektywnych (Tworzy-
dło 1966). Wolański sprowadza krzywizny do prostych łączących wybrane punkty
kręgosłupa, a kąty między nimi są podstawą trygonometrycznych przeliczeń licz
bowych. Metoda ta jest trudna do stosowania dlatego, że klasy wielkości tangen-
sów i kątów w stopniach nie pozwalają na zdecydowane określenie o jaki typ
krzywizn chodzi. Osobnik, który np. posiada k ą ty - 17°, kąt (3 - 10°, a - 12° może
zgodnie z tabelą 3 mieścić się w grupie dla typu Kn, Km i Rj. Niezależnie od tego
jest ona na tyle skomplikowana, że może odstraszyć przeciętnego praktyka praco
chłonnością.
Założeniem wyjściowym proponowanej metody jest powszechnie znany ak
sjomat: odcinek łączący dwa punkty jest krótszy od każdej krzywej łączącej te
same punkty (ryc. 67). Wynika stąd, że każda krzywa między dwoma umownymi
punktami będzie tym dłuższa od odcinka, im większa będzie jej krzywizna. Przyj
mując powyższy pewnik pozostaje jedynie dokonać pomiaru odcinka prostej i od
powiedniej krzywej, a następnie obliczyć ich wzajemny stosunek.
R yc. 67. Z m iana długości krzyw izn w stosunku do o dcinka łączącego w ybrane punkty układu
Pomiar długości prostej nie nastręcza trudności (możemy to zrobić za pomocą

cyrkla, antropometru itp.), natomiast krzywą proponuje się zmierzyć za pomocą
krzywomierza - jest to przyrząd stosowany powszechnie w kartometrii.
Pomiaru możemy dokonać bezpośrednio na mierzonej części ciała lub jeszcze
wygodniej - na konturogramie lub zdjęciu fotograficznym. W tym celu dla zwięk
szenia dokładności pomiaru można obrysy czy też zdjęcia powiększyć za pomocą
rzutnika. Stosunek długości krzywej (K) do prostej (P) daje w wyniku liczbę tym
Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych, linii symetrycznych, kątów (zasada
równowagi mechanicznej i symetrii) 134
większą od 1, im większa jest krzywizna. Dla uwydatnienia można przedstawić

wynik po pomnożeniu go przez 1000, wtedy prosty wzór będzie miał postać:
WKK = j • 1000
Istnieje możliwość zastosowania tej metody do oceny każdej części ciała.

W trakcie stosowania metody kartograficznej mogą pojawić się pewne trud
ności przy pomiarach krzywizn asymetrycznych (np. garbu żebrowego), dających
ten sam wynik cyfrowy. W takich wypadkach można przedstawić wynik stosując
znaki pomocnicze (“ +” i “ -” ).
Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych, linii

symetrycznych, kątów (zasada równowagi mechanicznej
i symetrii)
Istotną cechą omawianych metod jest to, że ich autorzy za główny warunek
poprawnej postawy przyjęli optymalne zrównoważenie poszczególnych elemen
tów ciała, przenosząc na grunt biomechaniki prawo fizyczne, według którego ciało
utrzymuje równowagę wówczas, gdy rzut jego środka ciężkości nie wykracza poza
granicę podstawy.
W odniesieniu do części ruchomych utrzymanie równowagi warunkuje pa
danie rzutu środka ciężkości na środek osi obrotu (np. na oś stawu).
Powyższe rozumowanie jest nieco uproszczone, chociaż przyjęcie zasady linii
pionowej do oceny postawy ciała może być słuszne, gdyż sprowadza się ono do
zajęcia następującego stanowiska: poszczególne elementy ciała są właściwie zesta
wione wówczas, gdy punkt ciężkości tych elementów leży w jednej linii pionowej,
przechodzącej przez środek ciężkości ciała.
Wielu autorów przyjęło pionową linię ciężkości za zasadnicze kryterium oceny
postawy ciała. Niektórzy spośród nich wyznaczali pionową linię podstawy ekspe
rymentalnie, znajdując środek ciężkości ciała w pozycji stojącej (Mathers 1968,
Ramotowski 1965, Rogalski 1935).
W odniesieniu do przebiegu pionowej linii ciężkości zdania są podzielone.
Część autorów (np. Fox - Young) opiera się na poglądach Braunego - Fischera,
według których w postawie normalnej środki stawów: barkowego, biodrowego,
kolanowego i skokowego powinny leżeć w jednej linii. Inni (np. Malczyk, Smolik,
Randall, Stafford) linię pionową przeprowadzają z wyrostka sutkowego przez oś

stawów barkowego, biodrowego i kolanowego oraz z przodu od kostki zewnętrz
nej. Jest także grono autorów, którzy w ogóle podważają zasadę, iż osie głównych
stawów w postawie poprawnej winny leżeć w jednej linii pionowej.
M etody oceny postawy ciała oparte na zasadzie lin ii pionowych

Metoda Stafforda (Stobiecka 1932)
Zakłada ona, że w postawie poprawnej, linia pionowa winna przebiegać:
a) przy ustawieniu bokiem do badającego przez:
1. wyrostek sutkowy
2. siódmy krąg szyjny
3. środek szczytu barku
4. piąty kręg lędźwiowy
5. środek krętarza wielkiego
6. głowę kości strzałkowej
7. przednią krawędź kostki zewnętrznej;
b) przy ustawieniu tyłem do badającego przez:
1. guzowatość potyliczną zewnętrzną
2. linię wyrostków kolczystych kręgosłupa
3. szparę międzypośladkową;
♦
c) przy ustawieniu przodem przez :
1. kolec biodrowy przedni górny
2. środek rzepki
3. środek połączonych kostek
4. punkt między I a II palcem stopy.
Test Cram ptona

Bardzo prostym (ze względu na procedurę postępowania) testem oceniającym
postawę ciała jest test Cramptona (cyt. za Przewęda 1962). Badany staje przodem
do ściany w taki sposób by palce nóg dotykały ściany. Jeżeli badany posiada
prawidłową postawę ciała to klatka piersiowa i nos powinny być oddalone od
ściany o 5 cm. W ustawieniu tyłem kontakt ze ścianą winny mieć: pięty, łydki,
pośladki, łopatki i potylica. Lordoza lędźwiowa nie powinna być większa niż
grubość dłoni.
* P odano je d y n ie d la k ończyny dolnej.

Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych, linii symetrycznych, kątów (zasada
równowagi mechanicznej i symetrii) 136
Oprócz linii ciężkości ciała w oce

nach wzrokowych często wykorzystuje
się zasadę linii prostych, w celu stwier
dzenia symetrii budowy lub odchyleń
od normy w poszczególnych elemen
1
tach postawy. Należą tu metody: Mal
czyk i Smolika (1962) oraz Łukasika
(Bąk 1965). Polegają one na szczegóło
wych oględzinach kręgosłupa badane
go. Na jego ciele znajduje się szereg
punktów, przez które przeprowadza się
linie i stwierdza czy układają się one
równolegle czy prostopadle do siebie,
co świadczyłoby o symetrii i właściwych
proporcjach ciała. Tak np. Łukasik wyz
nacza z przodu 5 linii poziomych i 3 pio
Ryc. 68. M etoda G oldthw aita
nowe, z tyłu 6 linii poziomych i 1 pio-
nową oraz z boku jedną pionową. Dzię
ki tym liniom można wnioskować czy
barki i kąty łopatek znajdują się na jed
nym poziomie, co z kolei każe przy
puszczać, iż kręgosłup nie wykazuje
skrzywień bocznych.
Do tej grupy metod badania postawy
ciała należy również zaliczyć posługiwa
nie się analizą kątów w celu ustalenia
postawy poprawnej i wielkości odchyleń
od niej. Ten sposób oceny postawy często
wiąże się także z innymi omawianymi
koncepcjami oceny postawy.
Do bardziej znanych metod oceny po
stawy, opartych na wielkościach kąto
wych, należy metoda Goldthwaita (ryc.
68), opracowana w 1922 roku na Uni
Ryc. 69. Z djęcie w ykonane za pom ocą wersytecie Harwardzkim (Nowak 1950,
sylw etkografu Fradda Stobiecka 1932).
Metoda G oldthwaita
Polega na tym, że na sylwetce uzyskanej systemem Fradda (ryc. 69) zaznacza
się 4 punkty:
1. środek szyi na poziomie kąta żuchwy,
2. środek okolicy piersiowej,
3. środek okolicy lędźwiowej,
4. środek linii wyznaczającej nachylenie miednicy (łączącej V kręg lędźwiowy
i spojenie łonowe).
Goldthwait przeprowadził prostą przez punkty 1 i 2 oraz 3 i 4 i utworzony
przez proste przecinające się kąt traktował jako miernik postawy. Uważał on, że
jeżeli obie linie zbliżają się do siebie, postawa jest idealna, natomiast im większy
tworzą kąt, tym postawa badanego osobnika jest gorsza (tabela 5).
T ab ela 5. T y p y postaw y ciała w zależności o d kąta przecięcia się linii prostych

w m etodzie G oldthw aita
W ielkość kąta Jakość postaw y
* 1 -1 0 ° doskonała (A)
1 1 -2 0 ° dobra (B)
21 - 30° w adliw a (C)
3 1 -4 0 ° zła (D)
Nowoczesne techniki badania postawy ciała
Technika M o ry
Ciągłe poszukiwania możliwie obiektywnych sposobów oceny postawy ciała
doprowadziły m. in. do wykorzystania w tym celu fotogrametrii.
Fotogrametria lub fototopografia jest działem techniki zajmującym się odtwa
rzaniem kształtu i położenia oraz mierzeniem obiektów przestrzennych na pod
stawie tzw. fotogramów, czyli specjalnych zdjęć fotograficznych (ryc. 70).
Istnieje wiele metod fotogrametrii przestrzennej, a jedną z nich jest technika
Mory (Adair i wsp. 1977, Azasuma i wsp. 1984, Gwoździowski i wsp. 1992,
Lezberg 1974, Nowotny i wsp. 1992, Tęsiorowski 1990, Van Wijk 1980).
* Z jęz . franc. M oiré

Nowoczesne techniki badania postawy dala 138
Ryc. 70. Z djęcie uzyskane techniką M ory

Technika M ory polega na załamywaniu się wiązki światła (interferencja fal

świetlnych) do czego służy tzw. raster (ryc. 72), w rezultacie czego uzyskuje się
obraz w układzie warstwicowym, który może być następnie poddany odpowied
niej analizie.
RZUT POZIOMY
raster
40cm
RZUT PIONOWY
R yc.71. Schem at urządzenia do techniki M ory:

a) rzut poziom y , b) rzut pionow y
Po wykonaniu przez raster fotografii badanego - znając odległość pomiędzy

źródłem światła, a rasterem i odległość pomiędzy tym źródłem a aparatem fotogra
ficznym oraz grubość siatki (do wykonania siatki używa się najczęściej drutu lub
* G rubość drutu je st ró w n a o dległości pom iędzy sąsiednim i drutam i (np. 1 m m n a 1 m m ).

Nowoczesne techniki badania postawy ciała 140
żyłki) - można, według odpowiedniego wzoru (wzór Adaira), wyliczyć wysokość

każdej warstwicy.
wzór Adaira hn = —- — —
d /s - n
gdzie: h - wysokość warstwicy, l - odległość aparatu i światła od rastera, d - odległość

źródła światła od aparatu, s - suma średnicy żyłki i odstępu między naciągiem, n -
kolejny numer prążka na obrazie Mory
Tym samym można więc określić przestrzenne położenie punktów ciała leżą
cych na różnych warstwicach (Adair 1977).
Ryc. 72. P rzykładow y sposób zaw ieszenia rastera i je g o w ym iary

Technika Mory w opisanej powyżej wersji ma szereg niedoskonałości, co spra

wiło że jej upowszechnienie napotkało na pewne przeszkody. Niedoskonałości te to
przede wszystkim czasochłonność opracowania fotogramu oraz pewne trudności tech
niczne z wykonaniem rastera o idealnej powierzchni. Rozwój metody poszedł więc
w dwóch kierunkach. Po pierwsze coraz częściej zastępuje się raster tradycyjny raste-
rem optycznym, który stanowi diapozytyw prążków rzutowanych na ciało badanego
z projektora do przezroczy (oczywiście o odpowiednich parametrach technicznych).
R yc. 73. Schem at ideow y fotogram etrycznego badania postaw y ciała (w g N ow o tn eg o i wsp. 1992)
Drugi kierunek rozwoju wiąże się z wykorzystaniem techniki komputerowej

(Adair i wsp. 1977, Azasuma 1984, Gwoździowski 1992, Lezberg 1974, Nowotny
i wsp. 1992, Van Wijk 1980). Uzyskany dzięki zastosowaniu rastera obraz ba
danego obiektu może być odebrany przez specjalny układ optyczny z kamerą
(TV-CCD), a następnie przekazany na monitor analogowy i do komputera (ryc. 73).
Komputer za pomocą odpowiedniej karty i programu dokona automatycznej ana

lizy postawy ciała badanego.
Stanowisko pomiarowe
Stanowisko pomiarowe składa się z:
1. komputera z zamontowaną kartą wraz z monitorem cyfrowym i drukarką,
2. urządzenia projekcyjno-odbiorczego z kamerą (f=8 mm) i monitorem ana
logowym.
Przykład zastosowanej aparatury

Urządzenie projekcyjno-odbiorcze stanowią dwa rzutniki do przezroczy for
matu 60 x 60 mm, z obiektywem f= 210 mm/4,5 o rozdzielczości 40 linii/mm.
’ W jednym z rzutników - projekcyjnym wmontowano raster o gęstości siatki 6 linii
na 1 mm, drugi - odbiorczy wyposażono w analogiczną do poprzedniej siatkę
i silnik krokowy ze śrubą mikrometryczną, przesuwającą siatkę w czasie rejestracji
obrazu. W ten sposób w czasie 1,2 sek rejestrowane są 3 kolejno po sobie wystę
pujące obrazy.
Te trzy pojedyncze obrazy za pomocą wizyjnej karty komputerowej (firmy
Frame Grabber o rozdzielczości 512/512) wprowadzane są do komputera.
Zastosowane oprogramowanie pozwala na sterowanie silnikiem krokowym
sprzężonym z siatką oraz na przetwarzanie obrazu Mory. Analiza prążków doko
nywana jest jednak nie na podstawie jednego obrazu, lecz obrazów zarejestrowa
nych z przesunięciem fazowym. Końcowym wynikiem tego programu jest zbiór
współrzędnych przestrzennych (trójwymiarowych) powierzchni ciała badanego i ma
pa warstwicowa tej powierzchni.
Dalsze spożytkowanie tych danych zależy od oprogramowania. W progra
mach wykorzystuje się znane z literatury wskaźniki charakteryzujące postawę
ciała i jej składowe (Iwanowski 1992, Jachowicz 1959, Nowotny i Saulicz 1990,
Wolański 1975a, b).
Najczęściej wykorzystuje się:
A) W skaźniki kątowe w płaszczyźnie strzałkowej:
- kąt pochylenia ciała,
- kąt pochylenia tułowia,
- kąt lordozy szyjnej,
- kąt kifozy piersiowej,
- kąt lordozy lędźwiowej,
- kąt nachylenia górnej części odcinka piersiowego,

- kąt nachylenia odcinka piersiowo-lędźwiowego,
- kąt nachylenia odcinka lędźwiowo-krzyżowego,
- wielkość kifozy piersiowej,
- wielkość lordozy lędźwiowej,
- łączna wielkość krzywizn przedniotylnych,
- wskaźnik kompensacji.
B) W ym iary liniowe w płaszczyźnie strzałkow ej:
- długość rzeczywista lordozy szyjnej,
- długość rzeczywista kifozy piersiowej,
- długość rzeczywista lordozy lędźwiowej,
- długość całkowita kręgosłupa,
- długość lordozy szyjnej,
- długość kifozy piersiowej,
- długość lordozy lędźwiowej.
C) Sym etrie ciała w płaszczyźnie czołowej:
- różnica wysokości ustawienia barków,
- różnica wysokości ustawienia łopatek,
- różnica odległości dolnych kątów łopatek od kręgosłupa,
- kąt nachylenia ciała,
- kąt nachylenia tułowia.
D) Ocenę skrzyw ienia kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej:
- długość łuku skrzywienia pierwotnego,
- długość łuku skrzywienia wtórnego wyższego i niższego,
- wysokość łuków w kolejności jak wyżej,
- kątowe wartości skrzywienia w kolejności jak wyżej,
- kompensacja kątowa,
- kompensacja liniowa.
E) Sym etrię ciała w płaszczyźnie horyzontalnej:
- różnice “ wysokości” symetrycznych punktów powierzchni na poziomie
kilku “ cięć poprzecznych” , np. szczyt skrzywienia, poziom barków, łopa
tek, przejście między skrzywieniem pierwotnym, a wtórnym, itp. (ryc. 74).
Komputer za pomocą odpowiedniej karty i programu dokona automatycznej ana

lizy postawy ciała badanego.
Stanowisko pomiarowe
Stanowisko pomiarowe składa się z:
1. komputera z zamontowaną kartą wraz z monitorem cyfrowym i drukarką,
2. urządzenia projekcyjno-odbiorczego z kamerą (f=8 mm) i monitorem ana
logowym.
Przykład zastosowanej aparatury

Urządzenie projekcyjno-odbiorcze stanowią dwa rzutniki do przezroczy for
matu 60 x 60 mm, z obiektywem f= 210 mm/4,5 o rozdzielczości 40 linii/mm.
* W jednym z rzutników - projekcyjnym wmontowano raster o gęstości siatki 6 linii
na 1 mm, drugi - odbiorczy wyposażono w analogiczną do poprzedniej siatkę
i silnik krokowy ze śrubą mikrometryczną, przesuwającą siatkę w czasie rejestracji
obrazu. W ten sposób w czasie 1,2 sek rejestrowane są 3 kolejno po sobie wystę
pujące obrazy.
Te trzy pojedyncze obrazy za pomocą wizyjnej karty komputerowej (firmy
Frame Grabber o rozdzielczości 512/512) wprowadzane są do komputera.
Zastosowane oprogramowanie pozwala na sterowanie silnikiem krokowym
sprzężonym z siatką oraz na przetwarzanie obrazu Mory. Analiza prążków doko
nywana jest jednak nie na podstawie jednego obrazu, lecz obrazów zarejestrowa
nych z przesunięciem fazowym. Końcowym wynikiem tego programu jest zbiór
współrzędnych przestrzennych (trójwymiarowych) powierzchni ciała badanego i ma
pa warstwicowa tej powierzchni.
Dalsze spożytkowanie tych danych zależy od oprogramowania. W progra
mach wykorzystuje się znane z literatury wskaźniki charakteryzujące postawę
ciała i jej składowe (Iwanowski 1992, Jachowicz 1959, Nowotny i Saulicz 1990,
Wolański 1975a, b).
Najczęściej wykorzystuje się:
A) W skaźniki kątowe w płaszczyźnie strzałkowej:
- kąt pochylenia ciała,
- kąt pochylenia tułowia,
- kąt lordozy szyjnej,
- kąt kifozy piersiowej,
- kąt lordozy lędźwiowej,
- kąt nachylenia górnej części odcinka piersiowego,

- kąt nachylenia odcinka piersiowo-lędźwiowego,
- kąt nachylenia odcinka lędźwiowo-krzyżowego,
- wielkość kifozy piersiowej,
- wielkość lordozy lędźwiowej,
- łączna wielkość krzywizn przedniotylnych,
- wskaźnik kompensacji.
B) W ym iary liniowe w płaszczyźnie strzałkow ej:
- długość rzeczywista lordozy szyjnej,
- długość rzeczywista kifozy piersiowej,
- długość rzeczywista lordozy lędźwiowej,
- długość całkowita kręgosłupa,
- długość lordozy szyjnej,
- długość kifozy piersiowej,
- długość lordozy lędźwiowej.
C) Sym etrie ciała w płaszczyźnie czołowej:
- różnica wysokości ustawienia barków,
- różnica wysokości ustawienia łopatek,
- różnica odległości dolnych kątów łopatek od kręgosłupa,
- kąt nachylenia ciała,
- kąt nachylenia tułowia.
D) Ocenę skrzyw ienia kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej:
- długość łuku skrzywienia pierwotnego,
- długość łuku skrzywienia wtórnego wyższego i niższego,
- wysokość łuków w kolejności jak wyżej,
- kątowe wartości skrzywienia w kolejności jak wyżej,
- kompensacja kątowa,
- kompensacja liniowa.
E) Sym etrię ciała w płaszczyźnie horyzontalnej:
- różnice “ wysokości” symetrycznych punktów powierzchni na poziomie
kilku “ cięć poprzecznych” , np. szczyt skrzywienia, poziom barków, łopa
tek, przejście między skrzywieniem pierwotnym, a wtórnym, itp. (ryc. 74).
Ryc. 74.
O braz c iała z naniesionym i w arstw icam i
oraz przekrój ciała w płaszczyźnie
strzałkow ej (a) i poprzecznej (b)
(w g N ow otnego i wsp. 1992)
Przebieg badania za pomocą skomputeryzowanej techniki M ory

Rutynowe badania przeprowadza się w pozycji stojącej. Badany ustawiany
jest tyłem do kamery (aparatu), w stałej odległości wynoszącej 3,2 m, na tle
jasnego ekranu. Możliwa jest rejestracja obrazu z uwzględnieniem innych parame
trów po wcześniejszej zmianie - wczytaniu w komputer pożądanych danych.
Badanie trwa tyle czasu, ile potrzeba na uruchomienie silnika krokowego
i wczytanie obrazu w komputer. Dalsze opracowanie odbywa się już bez udziału
badanego. Rutynowa analiza obrazu dokonywana jest oddzielnie dla każdej płasz
czyzny ciała.
Metoda ISIS
Metoda ISIS wykorzystywana jest głównie do diagnostyki kręgosłupa, a w szcze
gólności do wykrywania skolioz (Kudasiewicz i wsp. 1992, Tumer-Smith i wsp.
1988a, b). Z tego jednak względu, że można ją zastosować także do badania
krzywizn przedniotylnych kręgosłupa, co często ma miejsce w ocenie postawy
ciała, została zaprezentowana właśnie w tym miejscu, a nie w rozdziale o badaniu
skolioz (Rozdz. VI).
* ISIS: Integrated Shape Investigation System .

Podstawą założeń technicznych metody jest charakter deformacji kręgosłupa

jakie towarzyszą rozwojowi skoliozy (Tylman 1972). Deformacja kręgosłupa wy
wołuje charakterystyczne zmiany kształtu powierzchni pleców. Zmiany te są pun
ktem wyjścia do wielu badań, które miały na celu znalezienie alternatywnych
metod mierzenia progresji diagnozowanej skoliozy i uniezależnienie się od badań
radiologicznych. Większość istniejących technik jest pracochłonna i nie daje na
tychmiastowych wyników, co ogranicza ich praktyczną i kliniczną użytkowość.
ISIS ujmuje kształt powierzchni pleców w 3 różnych płaszczyznach. Zautomaty
zowana, optyczna stereo-fotogrametryczna technika ISIS jest pod tym względem
udoskonalona. Daje możliwość ciągłego monitorowania zmian. Około 5 min po
“ prezentacji” pacjenta otrzymuje się komplet danych.
1. POWI
2. PLAS
3. LUSTRO
¿f. c6 o bro tu 7
5.ŹR0DLC WĄ2KJ ¿HIATkA
6. KAMERA
7. UZ^SKAhto OBRAZ
R yc. 75. U proszczone dane techniczne m etody ISIS

Z technicznego punktu widzenia metoda ISIS wykorzystuje strukturę światła,

a w szczególności projekcję pewnego “ wzoru” wiązki świetlnej na badany obiekt.
Ów “ wzór” namierzany jest potem z innej płaszczyzny, a wówczas zniekształ
cenie spowodowane obiektem daje trójwymiarowy odczyt kształtu powierzchni.
Uproszczone dane techniczne ilustruje rycina 75.
Kamera TV i projektor światła umieszczone są w ściśle określonych pozycjach.
Projektor emituje światło, które pada kolejno płaszczyznami od góry do dołu naświet
lanego obiektu, np. pleców. Jest to możliwe dzięki obracającemu się lustru pod kon
trolą konsoli. Kamera ma podgląd na badany obiekt i padające nań światło od dołu -
jakby pod “ linią wejścia” światła w obiekt. Ta z początku dwuwymiarowa linia,
dzięki kontroli i przetworzeniu geometrycznemu daje trójwymiarowy kształt bada
nego wycinka. Gdy linia światła przesunie się kolejno segmentami wzdłuż całego
odcinka, np. pleców, otrzymujemy kompletny zapis trójwymiarowy pleców. Oma
wiany system może wyodrębnić 7 tys. punktów badania. Dokładność rekonstruowa
nia powierzchni wynosi 1,5 mm (co stanowi zarazem błąd standardowy urządzenia).
Przy badaniu kształtu pleców człowieka istotne jest zminimalizowanie efek
tów oddychania i odruchów utrzymania równowagi - dlatego badanie (prezentacja
pacjenta) trwa zaledwie 1 sek.
Czynności przygotowawcze i procedura badania

Dla ułatwienia pracy oznacza się orientacyjne punkty anatomiczne na ciele
(ryc. 76, 77).
Punkty zaznacza się czarnymi prostokątami z samoprzylepnej taśmy; są to
najczęściej:
1. kręg szyjny C7 lub piersiowy Thi;
2. punkt obrazujący ustawienie bioder, znaleziony palpacyjnie jako środek linii
łączącej dołeczki w obrębie kości krzyżowej;
3. dodatkowe 8-10 wyrostków kolczystych aby zobrazować ogólny zarys linii
kręgosłupa. Badany staje przy odpowiedniej ramie, co nie oznacza ustalenia
jego pozycji, ale zapewnia stabilizację przedniotylną podczas oświetlenia. Ramiona
są lekko odwiedzione i w taki sposób podtrzymywane przez podpórki, że
nadgarstki znajdują się w odległości 5 - 10 cm od ciała. Zapewnia to uzy
skanie przez kamerę niezaburzonej, czystej linii pleców.
Metody ocenv postawy cíala
147
R yc. 77. B adanie m etodą ISIS

C harakterystyka kształtu pleców

Kształt pleców był w dotychczasowych rozwiązaniach prezentowany na różne
sposoby m.in. przez modele z ołowianego drutu, wykresy konturowe, mapy foto
graficzne. Obecnie jednak ważne jest, aby zapis był nieskomplikowany i osiągalny
w ciągu kilku minut. Propozycję takiej prezentacji przedstawia rycina 78, obrazu
jąca “ standardowy zapis ISIS” .
Unia mjtoótLótr kolczystych

deformacja płaszczyzny plus Z btue pizecLLużone
horyzontalne) iateralnie
(horyzontalne przekroje
poprzeczne). linio, oszacowanej rotacji
odzwierciedlenie <£ Cobba (j-
R yc. 78. Standardow y zapis IS IS

“ R O T N ” - w artość rotacji w osi pionow ej
“ TTLT” - w artość o b ro tu w osi horyzontalnej
Obraz ten jest przedstawiony w skali 5:1 na przezroczystym papierze, aby

można było przez nałożenie kolejnych pomiarów porównać wyniki. Pierwsza faza
automatycznej analizy ma za zadanie “ zestrojenie” parametrów ciała, ciążenia,
płaszczyzny światła (ustawienie projektora i pacjenta).
Początek systemu koordynacji dają punkty na

C 7 i na kości krzyżowej. Skrót “ ROTN” oznacza
rotację względem osi pionowej. “ T IL T ’ obrazuje
skrót (do przodu i do tyłu) wokół osi horyzontal
nej. Deformacja płaszczyzny horyzontalnej przed
stawiona jest po lewej stronie ryciny 78 (poz. a).
Prezentuje ona horyzontalne przekroje poprzecz
ne w 10 równo oddalonych poziomach, wzdłuż
całych pleców, od linii krzyżowej do C7 . Innym
pomiarem deformacji jest różnica pomiędzy po
wierzchniami, znajdująca się pod każdym wycin
kiem po stronach lewej i prawej (ryc. 79).
Suma różnic powierzchni daje ogólną różnicę
objętości zwaną - objętościową asymetrią. Uzyski
wane wartości są relatywne w stosunku do wymia
rów kręgosłupa, a więc niezależnie od zmian spowo
dowanych jego wzrostem.
R yc. 79. A sym atria objętościow a
Ryc. 80. Sposób o kreślenia asym etrii horyzontalnej (Q):

k Q - w ielkość.rotacji kręgu
P - przew idyw ana p o zycja kręgu
Zarys danych powierzchni i lokalizację anatomicznych cech kręgosłupa przedsta

wiono na rycinie 78 b. Pozwala to oszacować przemieszczenie się trzonów kręgo
wych, co ilustruje linia przerywana pokazująca linię kręgosłupa pod skórą. Następnie
przeprowadza się kilka prostych linii w punkcie załamania się anatomicznej osi
kręgosłupa. Są one tak zaprojektowane aby odzwierciedlały kąt utworzony przez po
wierzchnie krańcowych, najbardziej zrotowanych kręgów. Podobnie postępuje się w kon
wencjonalnej metodzie radiologicznej Cobba (Berejko i Dziak 1979, Zuk 1956).
Odpowiednik kąta Cobba jest nazwany lateralną asymetrią (LA) dla odróż
nienia od pomiarów radiologicznych. Trzeba pamiętać, że linia kręgosłupa, kąty
powierzchni krańcowych kręgów i lateralna asymetria są obliczone tylko z powierzchni
skóry. Oznacza to, że pomiary uzyskane z powierzchni skóry nie muszą pokrywać
się dokładnie z obrazem radiologicznym.
Analiza ryciny 80 prowadzi do wniosku, że istnieje zależność pomiędzy ro
tacją skóry a rotacją kręgów. Tę ostatnią można określić (na dowolnym poziomie
kręgosłupa) za pomocą kąta asymetrii horyzontalnej (ryc. 80).
Metoda ISIS pozwala także
na ocenę przedniotylnych wy
gięć kręgosłupa, tj. kifozy i lor-
dozy. Wielkość kifozy i lordozy
podawana jest w milimetrach
i jest wyrysowana dla każdego
profilu w swoich ekstremach,
tj. wartościach maksymalnych
(ryc. 81).
Zarówno technika Mory, jak
i metoda ISIS stają się coraz po
wszechniej używane. Pozwala
ją one na szybką i dokładną ana
lizę kształtu pleców, co uwa
żane jest obecnie za istotny ele
ment w diagnostyce wad posta
wy. Obie techniki wykluczają
2 00 m m radiację inwazyjną, co jest waż
nym aspektem ich wysokiej
oceny.
R yc. 81. Profile kręgosłupa; lordoza, kifoza

Podsumowanie
Ustosunkowując się do kryteriów klasyfikowania metod oceny postawy są
dzimy, iż należałoby odstąpić od tradycyjnego ich podziału na obiektywne i su
biektywne lub lepsze i gorsze. Umownie można by metody podzielić na somato-
skopowe i pomiarowe. Do pierwszych można zaliczyć te, w których orzekanie
0 stanie postawy oparte jest na wrażeniach, jakie odbiera obserwator sylwetki ciała
danej osoby, i które rejestruje w określony sposób (w zależności od metody), a do
drugich z kolei - metody polegające na pomiarach cech postawy specjalnymi
przyrządami i aparatami.
Musimy zdawać sobie sprawę, że każda metoda (pomiarowa lub somatosko
powa) jest obarczona błędem, gdyż każda cecha ma jednoznaczną wartość osobniczą.
Posługując się określoną metodą (techniką) nie potrafimy dokładnie wyznaczyć tej
wartości, ocena będzie odbiegała od rzeczywistych cech postawy, co może być powo
dowane błędami pomiarowymi lub oceny, warunkami badań, nienaturalnością syl
wetki itp. Efekt oceny postawy można przedstawić w formie wzoru: x = m + e, gdzie
“ m” oznaczać będzie rzeczywiste cechy postawy, a “ e” wszystkie możliwe błędy
1 okoliczności tę ocenę fałszujące. Można przyjąć założenie, że ocena postawy okreś
loną metodą będzie tym trafniejsza, im słabiej będzie różnicowała te same wielokrot
nie badane osoby (mała zmienność wewnątizosobnicza), a silniej będzie różnicowała
różne osoby (duża zmienność międzyosobnicza), przy czym efekty takiej oceny będą
zbliżone do wyników uzyskanych metodami (sposobami) uznanymi jako trafne. Sto
pień rzetelności można oszacować testem Snedecora (R). O wartości określonej me
tody oceny postawy można sądzić na podstawie zbadania jej trafności i rzetelności
(Kasperczyk i Ślężyński 1992).
Czy każdy sposób oceny postawy człowieka można określić mianem metody?
Metodą można nazwać tylko taki sposób oceny, który uwzględnia precyzyjne
kryteria kategoryzacji postawy, np. metody sylwetkowe (Browna, Wolańskiego,
Staffela), metody punktowania (Stobieckiej, Wolańskiego, Kasperczyka, Berdychovej-
Jarosa), metody grawigoniometryczne (aproksymacji Przybylskiego, Wilesa, Goldt-
weita, Masseya), czy testy funkcjonalne oceny postawy (test Iowa).
Na kanwie oceny postawy rodzi się dylemat norm, standardów. Mogą one być
konstruowane na podstawie reprezentatywnych badań populacyjnych. Przedziały
normatywne powinny wyznaczać granice, w których mieści się znakomita wię
kszość populacji zdrowych, tzn. co najmniej przedział poniżej i powyżej jednego
odchylenia standardowego od średniej arytmetycznej, tj. 68,26% danej zbioro
wości. Jest to kwestia umowna, niekiedy bowiem przedziały w granicach trzech
odchyleń standardowych uznajemy za mieszczące się w granicach tzw. szerokiej

normy.
Opracowanie norm populacyjnych jest niełatwe i kosztowne, a przede wszyst
kim powinno być poprawne metodologicznie. Takimi precyzyjnymi normami oczy
wiście nie dysponujemy. Miejmy jednak nadzieję, iż w miarę doskonalenia metod
oceny postawy ciała człowieka, bardziej ścisłego definiowania jej właściwości,
będą się rodzić aspiracje pretendujące do konstruowania norm populacyjnych. Są
już pewne próby wskazujące na dążenia do doskonalenia istniejących i konstruo
wania nowych, bardziej rzetelnych i trafnych metod oceny postawy, że wspom
nimy o metodzie fotogrametrycznej czy metodzie ISIS. Czasy współczesne są
płodne w epokowe odkrycia w różnych dziedzinach życia człowieka i niewyklu
czone, że możemy się doczekać także znakomitych rozwiązań metodologicznych
w sferze oceny jego postawy.
Reasumując należy podkreślić, iż orzekanie o postawie (prawidłowej lub nie
prawidłowej) powinno się opierać na zweryfikowanych - pod względem rzetel
ności i trafności - metodach oceny i ściśle określonych kryteriach klasyfikacyj
nych. Uzyskanie rzeczywistego obrazu postawy ciała populacji dzieci i młodzieży,
zwłaszcza jej najbardziej znamiennych elementów (np. kręgosłup, stopa), umożli
wiłyby normy rozwojowe, w tym zakresie do opracowania których należałoby
usilnie dążyć.
Rozpoznanie wady postawy powinno uwzględniać jej rodzaj i etiologię oraz
stopień zaawansowania zmian funkcjonalnych lub strukturalnych.
Rozdział VI
Badanie kliniczne i radiologiczne skolioz
Objawy skoliotyczne
Kliniczna dokumentacja skoliozy powinna być prosta, ale jednocześnie do

kładna. Wielomiejscowy i wielopłaszczyznowy charakter zmian stwarza jednak
liczne trudności w opracowaniu właściwej dokumentacji. Prosty, a równocześnie
dokładny sposób dokumentowania skolioz został opracowany przez Wejsfloga
(1956). Dokonał on podziału objawów skoliozy na trzy grupy, w zależności od
wielkości zmian deformacyjnych w układzie narządu ruchu. Zgodnie z tym po
działem wyróżniamy objawy skoliozy I, II i III rzędu. Objawy skoliotyczne I rzę
du, to zmiany dotyczące kręgosłupa wraz z kością krzyżową, objawy II rzędu
dotyczą elementów szkieletowych bezpośrednio związanych z kręgosłupem, a ob
jaw y III rzędu - dalszych odcinków narządu ruchu (Zuk i Dziak 1970).
O bjaw y skoliotyczne I rzędu

Występuje: wygięcie kręgosłupa zarówno boczne, jak i pizedniotylne, rotacja
kręgów, torsja i sklinowacenie.
Wygięcie kręgosłupa do boku objawia się łukowym przebiegiem linii wyrost
ków kolczystych, które jest mniejsze od aktualnego skrzywienia kręgosłupa. Skrzy
wienie widoczne na radiogramie jest wynikiem skrzywienia bocznego, rotacji krę
gów i bocznego przesunięcia kręgów. Dla ustalenia wielkości skrzywienia ozna
czamy dem ografem na skórze każdy wyrostek kolczysty i linię środkową tylną,
łączącą guzowatość potylicy z wyrostkiem kolczystym (Borejko i Dziak 1979).
Określamy skrzywienie pierwotne i wyrównawcze. Za skrzywienie pierwotne uwa
żamy to, które pojawiło się najwcześniej. W przypadkach zaawansowanych skrzy
wienie pierwotne cechuje się bardziej nasilonymi zmianami, większym kątem
skrzywienia, rotacją i torsją kręgów, bardziej nasilonymi zmianami strukturalnymi
kręgów, większą sztywnością skrzywienia.
W skoliozach piersiowych i górnych piersiowych krzywizna pierwotna może
być krótkołukowa o mniejszym wygięciu od wyrównawczego, lecz o dużych
Objawy skoliotyczne 154
zmianach strukturalnych trzonów. Skrzywienie wyrównawcze w odcinku pier-

siowo-lędźwiowym bywa wtedy o wiele dłuższe od pierwotnego.
Pierwotna krzywizna w odcinkach lędźwiowym i piersiowo-lędźwiowym może
być bardziej ruchoma od wyrównawczej w odcinku piersiowym, ale będzie wtedy
wyraźnie większa od pozostałych - wtórnych. Skrzywienie wyrównawcze może
tworzyć pełny łuk równy, mniejszy lub większy od skrzywienia pierwotnego.
W skoliozach piersiowo-lędźwiowych i długołukowych o innej lokalizacji
sytuacja anatomiczna nie pozwala na wytworzenie się pełnego skrzywienia i łuk
pierwotny bywa wyrównywany przez półłukowe skrzywienia (hemiscoliosis) lędź
wiowe lub szyjne.
W odcinku lędźwiowym hemiskolioza przechodzi na odcinek krzyżowy krę
gosłupa, w związku z czym nasila się skośne ustawienie miednicy. W hemisko-
liozie nie mierzymy kąta skrzywienia, lecz kąt nachylenia odcinka półskrzywienia
do pionu. W tym celu rysujemy linię pionową, z którą przecina się Unia łącząca
wyrostek kolczysty kręgu granicznego między skrzywieniem pierwotnym a wy
równawczym, ze środkiem podstawy kości krzyżowej. Pion spuszczony z guzo
watości potyhcznej powinien przebiegać w linii środkowej przez szparę między-
pośladkową i padać w środku linii łączącej obie pięty. Jeżeli pion biegnie z boku
od szpary międzypośladkowej, mówimy o skoliozie nie wyrównanej. Skolioza
może być nie wyrównana w stronę wypukłości pierwotnej krzywizny - jak w sko-
Uozach porażennych (wiotkich) lub w stronę wklęsłości krzywizny - jak w skolio-
zach spastycznych.
Skohoza jest niezrównoważona jeśh badanie na wadze BoreUego wskazuje na
większy ciężar jednej połowy ciała. Nie należy mylić skoliozy nie wyrównanej
z niezrównoważoną, gdyż skohoza wyrównana może być niezrównoważona, nato
miast nie wyrównana jest zawsze niezrównoważona. Wielkość niewyiównania
zapisujemy w cm odległości między linią pionu a szparą międzypośladkową na
wysokości 2 kręgu krzyżowego po prawej lub lewej stronie znakiem nierówności (*)
zależnie od kierunku niewyrównania. Wprawdzie linia pionu jest przeprowadzona
od wyrostka kolczystego 7 kręgu szyjnego, ale w skohozach jednołukowych i z du
żym przesunięciem tułowia (transpositio) różnice pomiędzy pomiarem z guzo
watości potylicznej a z C 7 mogą być duże i wiarygodny będzie raczej pomiar
z guzowatości potyhcznej.
155 Badanie kliniczne i radiologiczne skolioz
O bjaw y skoliotyczne II rzędu

W ystępuje garb żebrowy tylny (gibbiis costalisposterior) po stronie wypukłej,
najwyższy na szczycie skrzywienia; po stronie wklęsłej - wgłębienie żebrowe
tylne (impressio costalis posterior), również najniższe na wysokości szczytu skrzy
wienia. W przedniej części klatki piersiowej wytwarza się po stronie wypukłej
wgłębienie, a po stronie wklęsłej garb żebrowy przedni (gibbiis costalis anterior).
W dużych skrzywieniach garb żebrowy jest ostry, jeśli tworzy ostry grzebień
w okolicy kątów żeber, w mniejszych skoliozach, z mniejszą rotacją kręgów, garb
jest tępy.
Dalszymi objawami skoliotycznymi II rzędu są:
- przesunięcie klatki piersiowej (transpositio thoracis) najczęściej w stronę
wypukłą,
- nachylenie klatki piersiowej (inclinatio thoracis),
- torsja klatki piersiowej (torsio thoracis),
- wystawanie biodra.
O bjaw y III rzędu
W c z e s n e k lin ic z n e
Dotyczą zmian odcinków bar
o b ja w y sk o lio z y dziej odległych od kręgosłupa Trój
kąt tułowiowo-ramiermy utworzony
U n ie s ie n ie ło p a tk i
jest przez linię biodra, klatkę pier
W y s ta w a n ie ło p a tk i
siową i zwisające swobodnie ra
miona. Kształtuje się on różnie
P o g łę b ie n ie t r ó j k ą t a t a l u w zależności od stopnia i rodzaju
W y sta w a n ie biodra skoliozy. Trójkąt ten pogłębia się
po stronie wklęsłości Zmienia się
również ustawienie łopatek. Zwy
kle po stronie wypukłej łopatka
jest uniesiona, oddalona od linii
wyrostków kolczystych i zroto-
wana na zewnątrz. Oprócz różni
cy w ustawieniu dolnego kąta ło
patki obserwujemy także asy
m etrię barków (ryc. 82).
Pierwsze objawy rozwija
jącej się skoliozy należy odróż
R yc. 82. W czesne kliniczne objaw y skoliozy nić od skrzywienia kręgosłupa
Badanie kliniczne skolioz 156
pochodzenia statycznego (skrócenie kończyny, przykurcz stawu biodrowego, dys

kopatia).
B adanie kliniczne skolioz
Badanie chorego ze skoliozą musi dostarczyć wszystkich istotnych danych

w celu ustalenia rodzaju skrzywienia, szczegółów deformacji, rokowania i wyty
czenia planu leczenia. Aby nie przeoczyć ważnych szczegółów badanie należy
prowadzić według ustalonego porządku, zgodnie z punktami zawartymi w karcie
dokumentacyjnej. Najczęściej są to następujące punkty:
*
1. wywiady
a) wiek dziecka w momencie zaobserwowania skrzywienia,
b) przebieg dotychczasowego leczenia,
c) przebyte choroby,
d) wywiady z rodziną przeprowadzane pod kątem występowania podobnych
deformacji;
2. badanie kliniczne;
3. badanie radiologiczne.
W arunki badania
Osoba badana powinna być rozebrana, wsparta obu kończynami dolnymi o rów
ne i twarde podłoże. Stopy winny opierać się o podłogę okolicą głów kości śród
stopia i guzami piętowymi. Obie pięty złączone, a stopy lekko rozchylone. Głowa
badanego ustawiona w tzw. pozycji “frankfurckiej” , która jest równoległa do
podłoża. Przebiega ona przez górne krawędzie otworów słuchowych zewętrznych
i dolne krawędzie oczodołów. Kończyny górne powinny swobodnie zwisać wzdłuż
ciała. Takie ustawienie zwane jest postawą ortopedyczną zasadniczą.
M etoda badania
Badanie rozpoczynamy od oglądania badanego od tyłu. Celem określenia sy
metrii prawej i lewej strony rzytujemy z guzowatości kości potylicznej pion, który
przy postawie prawidłowej powinien się pokrywać z wyrostkami kolczystymi
kręgosłupa, szparą międzypośladkową i padać na podłoże w miejscu styku obu
* Szczegółow o om ó w io n o w rozdziale IV pt. B adanie ortopedyczne.

pięt. Odchylenie osi kręgosłupa od linii rzutu pionu poza szparę międzypoślad-
kową lub poza miejsce styku pięt świadczy o niewyrównaniu osi kręgosłupa.
Pizy ocenie postawy w płaszczyźnie czołowej istotne znaczenie ma określenie sy
metrii szeregu łatwo dostępnych punktów topograficznych po obu stronach ciała. Są to:
- wyrostki sutkowe kości skroniowych,
- wyrostki barkowe łopatek,
- dolne kąty łopatek,
- łuki żebrowe,
- najwyższe punkty talerzy kości biodrowych,
- szczyty kiętarzy większych,
- linie dołów podkolanowych,
- szczyty kostek zewnętrznych.
Linie pizeprowadzone między tymi punktami powinny być prostopadłe do
linii pionu kręgosłupa oraz dzielone przez prostopadłą na połowę. Wykreślanie
tych linii oraz pomiarów dokonujemy tylko w przypadku stwierdzonej wzrokowo
asymetrii.
Podobne badanie przeprowadzamy w płaszczyźnie czołowej od przodu. Pion
rzutujemy z punktu “ nasion” - jest to miejsce przecięcia płaszczyzny pośrodkowej
ze szwem nosowo-czołowym. Przy prawidłowej postawie pion powinien przebie
gać przez: środek brody, wcięcie jarzmowe mostka, wyrostek mieczykowaty, pę
pek i środek spojenia łonowego. Następną czynnością jest sprawdzenie symetrii
ustawienia anatomicznych punktów topograficznych, tzn. wyrostków barkowych,
łuków żebrowych, kolców biodrowych przednich górnych. Określamy także sy
metrię trójkątów tułowiowo-ramiennych, zmianę kształtu klatki piersiowej itp.
R yc. 83. B adanie w skłonie:

a) budow a praw idłow a, b) garb żebrow y,
c) pom iar w ielkości garbu za p o m o cą p oziom icy i linijki
Dermografia 158
Ważnym elementem badania skolioz jest badanie w skłonie do przodu (tzw.

test Bertranda). Pozwala ono dostrzec asymetrię pleców nawet w przypadkach
braku jeszcze kostnego garbu żebrowego.
Podczas badania należy zwrócić uwagę na równe ustawienie stóp (najlepiej
polecić badanemu, aby stanął przed narysowaną linią). Nogi w stawach kola
nowych powinny być wyprostowane, głowa i ramiona luźno zwisać (ryc. 83).
D erm ografia
Dzięki posługiwaniu się tą metodą można dokonać obliczeń wysokości łuku

skrzywienia, długości podstawy skrzywienia, stopnia skręcenia względnego. Roz
poczynamy od nakreślenia dermografem na skórze badanego następujących punk
tów orientacyjnych:
A) od tyłu:
- przebieg wyrostków kolczystych,
- przebieg linii pionu opuszczonego z guzowatości potylicznej zewnętrznej,
- obrys łopatek,
- obrys kolców biodrowych tylnych górnych,
- obrys grzebieni talerzy biodrowych;
B) od przodu:
- obrys kolców biodrowych przednich górnych,
- przebieg pionu opuszczonego z okolicy środka brody (przy ustawieniu
badanego w postawie zasadniczej).
Na obrazie dermograficznym grzbietu rozróżniamy następujęce składowe, przed
stawiające elementy bocznego skrzywienia kręgosłupa (ryc. 84):
1. krzywą wyrostków kolczystych (K - Ki);
2. linie przebiegu pionu (P - Pi);
3. punkty interferencyjne skrzywienia, czyli punkty przecięcia się powyż
szych linii ( I i ,l 2 , 13, U);
4. łuk skrzywienia - część krzywej wyrostków kolczystych, zawartą między
dwoma sąsiednimi punktami interferencyjnymi (Ii, SI2 );
5. podstawową względną cięciwę skrzywienia, czyli odcinek pionu zawarty
między dwoma punktami interferencyjnymi (I 1OI2);
6. szczyt łuku skrzywienia, tj. punkt łuku skrzywienia najbardziej oddalony
od linii pionu (S);
7. ramiona skrzywienia, a więc część krzywej

wyrostków kolczystych zawartą między szczytem
łuku a punktami interferencyjnymi (Ii-S, S-I2 );
8. wysokość skrzywienia, czyli długość linii
opuszczonej ze szczytu skrzywienia, prostopadłą
do linii pionu (W).
Do badania używamy zarówno zwykłych przy
rządów pomiarowych (pion, taśma centymetro
wa), jak i precyzyjnych (skoliozometr), przy czym
taśmą centymetrową dokonujemy na dermografie
pomiarów wysokości i długości łuku skrzywienia,
natomiast do zbadania stopnia skręcenia względ
nego używamy skoliozometru.
F o r m u ła k lin ic z n a s k o lio z y
Znalezione odchylenia w budowie kręgosłu
pa zapisujemy w klinicznej formule {formula sco-
liotica clínica) wg Wejsfloga (1956).
Objaśnienia terminologiczne dotyczące szcze
gółów charakterystyki skolioz (nazwy łacińskie)
P N a z w a s k r z y w ie n ia : scoliosis (Sc).
R yc. 84. szyjne (C - cervicalis),
U m ie js c o w ie n ie :
S chem at d o dokum entacji bocznych piersiowe (Th . thoracalis),
skrzyw ień kręg o słu p a (w g W ejsfloga) 1 ? d ¿ w io w e (L . lu m b a lis y
K ie r u n e k s k r z y w ie n ia : prawostronne (dx - dextroconvexa),

lewostronne (sin - sinistroconvexa).
E t i o l o g i a s k r z y w i e n i a : wrodzone (c - congenita), porażenne (p - paralytica),
krzywicze (r - rachitica), dystoniczne (d - dystonica) itp.

F o r m a s k r z y w ie n ia : strukturalne (S - structuralis),
czynnościowe (F - funktionalis).
Z r ó w n o w a ż e n ie sk r z y w ie n ia :
= zrównoważone
* niezrównoważone
^ 4d niezrównoważone, pion pada 4 cm w prawo od szpary
międzypośladkowej.
Dermografia 160
Kręg szczytowy skrzywienia: cyfra rzymska,

np. VIII - ósmy kręg piersiowy.
Z akres łuku skrzyw ienia: np. Th 2 - VIII - L i;
od drugiego kręgu piersiowego do pierwszego lędźwiowego
ze szczytem na ósmym kręgu piersiowym.
Długość skrzyw ienia pierwotnego: cyfra arabska
(np. 15, tzn. długość podstawy łuku, czyli cięciwy wynosi 15 cm).
W ysokość skrzyw ienia: oznacza druga kolejna cyfra arabska, np. 4 cm.
Stopień skrzyw ienia: trzecia kolejna cyfra arabska, np. 15°.
Użycie tych symboli pozwala na skrócenie czasu zapisu rozpoznania skrzy
wienia. W podobny sposób oznaczamy skrzywienie wtórne (wyrównawcze).
Przykład I
Po polsku: skolioza piersiowa z pierwotnym wygięciem prawostronnym, po
chodzenia dystonicznego, niezrównoważona - z przesunięciem od pionu 4 cm
w prawo, III stopnia ze szczytem na siódmym kręgu piersiowym, długość luku
8 cm, wysokość 4 cm, ze skręceniem 10°, kompensacyjnym skrzywieniem lędź
wiowym lewostronnym, z kręgiem szczytowym na poziomie II kręgu lędźwio
wego, o długości łuku 6 cm, wysokości 3 cm, ze skręceniem 8°.
To samo po łacinie: Scoliosis thoracalis destroconvexa primaria, dystonica,
decompensata 4 cm od latus dex., III gradus cum ápice in vertebra thoracalis VII,
lengitudinis 7 cm, altitudinia 4 cm, cum torsione 10°, et scoliosis lumbalis sinistro-
convexa compensas cum ápice in vertebra lumbali III, longitudinis 6 cm, alti-
tudinis 3 cm, cum torsione 8°.
To samo wg formuły skoliotycznej: Sc.Th.dx. d*4d IIIo VII. 8.4.10°, Sc.L.III.
6.3.8°, a po uzupełnieniu początku i końca łuków skrzywienia: Sc.Th.dx.d;ć4d IIIo
Th2 - VII - Li 1.8.5.10°, Sc.Li - III - L 5 6.3.8°.
P rzykładu
Skolioza piersiowa prawostronna, porażenna wyrównana, IIo, o początku skrzy
wienia pierwotnego na kręgu piersiwym czwartym, szczyt na wysokości kręgu
piersiowego ósmego, koniec na kręgu lędźwiowym pierwszym. Długość skrzywie
nia 15 cm, wysokość 3 cm, kąt rotacji 30°. Wg powyższej formuły zapiszemy:
Sc.Th.dx.paral. = IIo Thą, 8, L i; 15,3,30°.
Należy pamiętać, że przedstawiona formuła nie odpowiada danym odczytywa
nym z radiogramów. Istnieje formuła radiologiczna {formula scoliotica radio
lógica), która jest bardziej dokładna, chociaż nie uwzględnia danych przestrzeń-
nych. Porównywać można tylko dane kliniczne z klinicznymi, a radiologiczne

z radiologicznymi. Oba sposoby jednak uzupełniają się.
Ocena kliniczna rotacji kręgów
Rotację kręgów klinicznie można oznaczyć pośrednio mierząc kąt torsji klatki
piersiowej na szczycie skrzywienia (Tylman 1973). Kąt torsji klatki piersiowej
mierzymy u chorego pochylonego do przodu przykładając jedno ramię kątomierza
do szczytu garbu żebrowego tylnego i do najniższego punktu wgłębienia tylnego,
a drugie ustawiając w linii horyzontalnej (płaszczyzna czołowa).
Badanie radiologiczne skolioz
O b r a z r e n tg e n o w sk i n a r z ą d u ru ch u i r o d z a je w y k o n y w a n y c h z d ję ć r e n t
g e n o w s k ic h
Obrazy radiologiczne poszczególnych składowych narządu ruchu kształtują
się w zależności od właściwości badanych tkanek i struktur. Najłatwiej przepusz
czają promienie rentgenowskie tkanka tłuszczowa i tkanki miękkie. Kości, z uwagi
na wysycenie solami wapnia, dają zacienienie prawie 40-krotnie przewyższające
cień tkanek miękkich. Największe zacienienie dają wszelkiego rodzaju elementy
metalowe (śruby, protezy), stosowane w chirurgii ortopedycznej. Obraz radiolo
giczny kości pozwala na odróżnienie istoty zbitej kości (substantia compacta) od
istoty gąbczastej (substantia spongiosa) oraz warstwy korowej (corticalis).
Istota zbita widoczna jest na radiogramie w kształcie pasm podłużnych, dobrze
uwapnionych i odgraniczonych. Istota gąbczasta na zdjęciu rysuje się w postaci
dobrze uwapnionej siatki o budowie beleczkowatej. Warstwa korowa jest to sfera
kości położona pod okostną, pod chrząstką. Na kliszy rentgenowskiej dostrzegamy
ją jako cienkie i silnie uwapnione pasmo. Okostna nie jest widoczna na kliszy
rentgenowskiej, gdyż przepuszczalność jej dla promieni rentgenowskich jest taka
jak tkanek miękkich (Żuk i Dziak 1970).
R o d z a j e w y k o n y w a n y c h z d ję ć r e n tg e n o w s k ic h
1. Typowe zdjęcia rentgenowskie wykonywane są w rzucie przedniotylnym
(AP), w pozycji stojącej, z barkami ustawionymi równolegle do kasety. Krótszy
Metoda radiologiczna badania skolioz 162
bok kasety ma położenie równoległe do podłoża. Zdjęcia obejmują kręgosłup

i miednicę z talerzami biodrowymi.
2. Podstawowe zdjęcia określające ruchomość zniekształconego kręgosłupa
wykonuje się również w rzucie AP w pozycji leżącej na boku (po stronie wklęsłej
łuku skrzywienia) z podłożonym pod barki wałkiem lub w pozycji stojącej w skło
nie w prawą i lewą stronę.
3. W niektórych przypadkach robimy zdjęcia powiększone, celowane na szczyt
skrzywienia, oraz zdjęcia osiowe, pozwalające określić wzajemne położenie żeber,
wyrostków poprzecznych i trzonów kręgowych.
M etoda radiologiczna badania skolioz
Dla pełnego obrazu należy na zdjęciu objąć cały kręgosłup wraz z miednicą,
co może przydać się później do oceny stopnia rozwoju kostnienia kręgosłupa
testem Rissera.
Zazwyczaj wykonuje się dwa zdjęcia. Pierwsze w pozycji stojącej, natomiast
drugie w pozycji leżącej dla wykazania różnicy wartości kątowych wygięć w róż
nych pozycjach. Różnice te świadczą o gibkości i korektywności wygięć przez
wyeliminowanie siły ciężkości (Dega 1970).
Borejko i Dziak (1979) w swej pracy pŁ “ Radiologia w ortopedii” opowiadają
się za wykonywaniem drugiego zdjęcia także w pozycji stojącej, ale z dodat
kowym podwieszeniem głowy w pętli Glissona. Jeszcze inne stanowisko reprezen
tuje Wejsflog (1956) według którego drugie zdjęcie powinno być wykonane w zwisie.
Zamiast zdjęcia w zwisie można wykonywać także zdjęcia w maksymalnym skłonie
w bok (zawsze w kierunku wypukłości skrzywienia) lub też na boku po stronie
wklęsłej skrzywienia.
Na podstawie zdjęcia rentgenowskiego ustala się:
1. rozległość i wielkość skrzywień bocznych,
2. zmiany strukturalne,
3. rotację i torsję (na radiogramie osiowym),
4. stopień wyrównania mechanicznego,
5. stopień utrwalenia zmian (rtg w pozycji stojącej i w zwisie),
6. etap wzrostu kręgosłupa testem Rissera.
Pozwala to na właściwe rozpoznanie, rokowanie, kontrolę i ocenę leczenia
(Dega 1970, Kutzner-Kozińska 1976, Żuk i Dziak 1970).
Radiologiczny pomiar długości skrzywienia określa się odległością między po

czątkiem i końcem skrzywienia, którą wyznacza się rysując prostą prostopadłą do osi
kręgosłupa. Punkt przecięcia tych linii tworzy właśnie początek i koniec skrzywienia.
Informacji o stopniu sklinowacenia dostarcza nam badanie porównawcze wy
sokości trzonów po stronie wklęsłej i wypukłej. Zjawisko rotacji na radiogramie
przejawia się asymetrycznym ustawieniem nasad łuków w stosunku do trzonu
kręgowego.
Torsja kręgów uwidacznia się rozpłaszczeniem i zmniejszeniem wysokości
trzonu po stronie wklęsłej, skróceniem nasady łuku po tej stronie, ustawieniem
wyrostka poprzecznego strony wypukłej w płaszczyźnie zbliżonej do strzałkowej
i skróceniem oraz przemieszczeniem ku stronie wklęsłej wyrostka kolczystego.
O stopniu rotacji kręgów może też pośrednio świadczyć wielkość tylnego garbu
żebrowego. W tym celu wykonuje się dodatkowe osiowe zdjęcie garbu żebro
wego. Kąt tworzący się na szczycie skrzywienia przez żebra strony wklęsłej i wy
pukłej świadczy o rotacji i torsji klatki piersiowej, a w pewnym stopniu - o bez
względnej rotacji kręgów.
Metody kątowych pom iarów wielkości łuku skrzywienia
Pomiary wykonuje się na przedniotylnych (AP) zdjęciach radiologicznych

kręgosłupa. W tym celu podstawową sprawą będzie określenie rozległości posz
czególnych wygięć. Każde wygięcie posiada kręg szczytowy i dwa kręgi krań
cowe. Kręg szczytowy - położony najbardziej poziomo - charakteryzuje się naj
większym sklinowaceniem i skręceniem. Kręgi krańcowe (zwane też granicznymi)
obejmują początek i koniec wygięcia. Są one najbardziej skośnie ustawione. Gór
ny kręg krańcowy jest w obrębie danego wygięcia najwyżej położonym kręgiem,
którego górna powierzchnia jest najbardziej pochylona w stronę wklęsłości wygię
cia, górna powierzchnia następnego, wyższego kręgu odchyla się już w stronę
przeciwną lub jest równoległa. Kręg ten tworzy przejście między wygięciem znaj
dującym się powyżej i poniżej niego. Z tej racji nazywa się on kręgiem przej
ściowym. Przestrzeń międzytrzonowa poniżej górnego kręgu krańcowego jest zwę
żona po stronie wklęsłości wygięcia, natomiast powyżej tego kręgu może być
równoległa lub zwężona po stronie przeciwnej.
Po oznaczeniu kręgów krańcowych można obliczyć wartość kątową wygięcia.
Metoda Cobba 164
M etoda Cobba
Polega na wykreśleniu prostych wzdłuż górnej powierzchni górnego kręgu

krańcowego i dolnej powierzchni dolnego kręgu krańcowego. Do tych linii rysuje
my proste prostopadłe, które przecinając się z boku wygięcia wskazują kąt stano
wiący wielkość wygięcia w stopniach. Ze względów praktycznych bierze się pod
uwagę nie właściwy kąt, ale kąt dopełniający (górny lub dolny), przy czym wartość
liczbowa tego kąta wzrasta proporcjonalnie do zwiększania się deformacji (ryc. 85).
P r z y r z ą d d o r a d io lo g ic z n y c h
p o m ia r ó w k ą tó w s k r z y w ie n ia
k r ę g o s łu p a m e to d ą C o b b a
W celu wykreślenia kąta skrzywie
nia kręgosłupa metodą Cobba możemy
się posłużyć specjalnie skonstruowanym
w tym celu przyrządem (Wejsflog 1956).
Jest on zbudowany z kątomierza oraz
ruchomego ramienia w kształcie litery
T, skonstruowanego z metalowego prę
ta. Sam kątomierz wykonany jest z prze
zroczystego materiału i posiada na
swym obwodzie dwie podziałki - wew
nętrzną i zewnętrzną. Obie rozpoczyna
ją się od wspólnego punktu zerowego,
przy czym cyfry wzrastają w dwóch prze
ciwnych kierunkach. Pozwala to doko
nywać pomiarów zarówno prawostron
nych, jak i lewostronnych wygięć. Ru
chome ramię przymocowane jest w pun
kcie środkowym kątomierza za pomocą
odpowiedniego zacisku. Przed dokona
niem pomiarów zaznaczamy krańcowe
kręgi wygięcia. Następnie rozluźniamy skrzyw ień kręgosłupa;
zacisk i tak przykładamy kątomierz do A ) m eto d a C obba
widocznego na radiogramie zarysu ob B ) m eto d a F ergussona

C) m etoda G rucy
wodowej powierzchni trzonu z kręgów krańcowych wygięcia, by pokrył się on

z linią środkową na kątomierzu, która przebiega między kątami 90° - 270° obu
podziałek. Po przechyleniu ramienia na stronę wklęsłą wygięcia przesuwamy je
w ten sposób, by swą częścią pokrywało się z zarysem obwodowej powierzchni
trzonu drugiego kręgu krańcowego. Po dokręceniu zacisku i ustaleniu w ten sposób
obu części przyrządu odczytujemy kąt, który wskazuje ruchome ramię (Żuk 1956).
M etoda Fergussona
Pierwszą czynnością jest oznaczenie środka górnego i dolnego kręgu krań

cowego oraz kręgu szczytowego. Te trzy punkty łączy się następnie liniami pros
tymi, które tworzą kąt. Wierzchołek tego kąta, znajdujący się w środku kręgu
szczytowego, określa wielkość kąta wygięcia (ryc. 85).
M etoda Grucy
M etoda ta zbliżona jest do metody Fergussona. Różnice polegają na tym, że

w metodzie Grucy linie wykreślające skrzywienie prowadzi się z nasad łuków strony
wklęsłej skrzywienia dwu równolegle do siebie ustawionych kręgów na krańcu gór
nym i dolnym wygięcia kręgosłupa, do nasad kręgów przy szczytowych (ryc. 85).
Oprócz kąta bocznego wygięcia kręgosłupa określa się często stopień rotacji
kręgosłupa i stopień sklinowacenia kręgów. Rotację można oznaczyć określając
położenie wyrostka kolczystego kręgu lub nasad łuków trzonów, mianowicie prze
mieszczenie nasad łuków o 1/3 szerokości trzonu odpowiada 30° rotacji, a o 1/2
szerokości trzonu - 45°. W przypadku rotacji wynoszącej 90° na radiogramie AP
uwidacznia się boczny rzut skręconego kręgu. Dokładniejszy jest sposób okreś
lenia rotacji kręgu na zdjęciu osiowym kręgosłupa.
Sklinowacenie określa porównanie wysokości boków trzonów kręgowych, ale
należy pamiętać, że trzon jest nieco wyższy przy przedniej krawędzi niż przy
tylnej. Dla porównania podam wartości kątów skrzywienia obliczone według ró
żnych sposobów:
a) sposobem Cobba - 42°
b) sposobem Fergussona - 29°
c) sposobem Grucy - 33°
Metoda badania stopnia torsji i rotacji 166
Na podstawie powyższego przykładu można stwierdzić, że pomiędzy sposo

bami pomiarów kątów skrzywienia, podanymi przez Cobba i Fergussona, istnieje
znaczna rozbieżność odczytów (13°). Sposób Grucy daje wartości pośrednie i bar
dzo zbliżone do pomiarów Fergussona.
M etoda badania stopnia torsji i rotacji
Stopień torsji i rotacji kręgów badanych na podstawie zdjęcia rentgenow

skiego określa się umownie literami A, B, C, D (ryc. 86).
ABCD
n a s a d a -tuku wy r o s t e k stawowy
gemy
Tosłek poprzeczny
wy ro s t e k kolczysty
Ryc. 86. O znaczenie stopnia torsji
Należy brać pod uwagę stosunek cienia szczytu wyrostka kolczystego do

trzonu kręgu. W warunkach prawidłowych cień ten widnieje na środku trzonu. Na
skutek rotacji i torsji przemieszcza się on w bok rzutując na poszczególne pola A,
B, C lub wykraczając poza ich krawędź (D). Można obserwować także przesunię
cia rzutu nasady łuków. Zamiast symboli literowych stosowane są także ozna
czenia +, ++, +++ (wg Degi).
Dokładnie rotację kręgów można zmierzyć na osiowym radiogramie kręgo
słupa celowanym na kręg szczytowy, na którym wykreśla się kąt między osią
kręgu szczytowego a linią pionową (ryc. 87). Określenie kąta rotacji z radiogramu
przeglądowego AP jest mniej dokładne.
P S - PŁASZCZYZNA STRZAŁKOWA
PC- PŁASZCZYZNA CZOtONA
R yc. 87. W y znaczenie k ą ta rotacji z radiogram u osiow ego skoliozy.
Rotacja kręgów w skolio

zie jest to obrotowe odchylenie
kręgu w stosunku do płaszczyzn;
czołowej i strzałkowej. Torsją krę
gów nazywamy odchylenie od ich
symetrii.
Dla dokładniejszego okreś
lenia kąta rotacji i torsji (zmian
obrotowych) kręgosłupa Pocie
cha i autor niniejszego skryp
tu zastosowali metodę oceny o-
partą na następującym toku po
stępowania (ryc. 88).
1. W
dzącej przez górną powierzch
nię trzonu kręgu, który wykazy
wał największą torsję oraz pro-
Ryc. 88. P om iar torsji m etodą k ątow ą stej prostopadłej ( b ) , przecho
dzącej przez środek trzonu.
* A .P ociecha.1992. P ró b a ocen y zależności pom iędzy kątem bocznego skrzyw ienia a zm ianam i
obrotow ym i kręgów . P raca m agisterska. A W F, K raków .
Metoda badania stopnia torsji i rotacji 168
2. Przeprowadzenie prostej (c) łączącej szczyt wyrostka ościstego ze środkiem

górnej powierzchni trzonu.
3. Zmierzenie kąta obrotu zawartego pomiędzy prostymi b i c.
T e s t R is s e r a
Ocena rozwoju kręgosłupa za pomocą testu Rissera polega na śledzeniu cha

rakterystycznych zmian jakie na obrazie rtg (A-P) kości miednicy zachodzą wraz
z procesami wzrastania. Test ten opiera się na zjawisku równoległości rozwoju
kręgosłupa i miednicy, kończących swój wzrost równocześnie. Radiologiczne stwier
dzenie tego momentu jest łatwe w stosunku do miednicy. Zapowiedzią ukończenia
wzrostu miednicy jest pojawienie się apofizy biodrowej w postaci liniowego,
płaskiego jądra kostnienia na grzebieniu kości biodrowej, tuż przy kolcu bio
drowym przednim górnym. Jądro kostnienia docierające do kolca tylnego świad
czy o ukończeniu wzrostu miednicy, a więc także i kręgosłupa.
Dla ściślejszego określenia
tego zjawiska odległość od bo
ku kości krzyżowej do boku koś
ci biodrowej dzieli się na pięć
równych stref. W zależności od
tego, w którym polu ulokował
się już “ cień” wędrujący od bo
ku ku środkowi ciała (pokaza
no strzałką na ryc. 89) ozna
czamy: 0, +(1), ++(2), +++(3),
+++-+(4) lub +++++(5). Uwa
żamy, że kręgosłup jest dojrza
ły kostnie wtedy, gdy test Ris
sera wynosi minimum 3 (Zuk
i Dziak 1970).
R yc. 89. T est R issera

Podział skolioz ze względu na wielkość k ąta skrzywienia
P o d z ia ł C z a k lin a
/ stopień skrzywienia - zaburzenia osi kręgosłupa występują tylko w pozycji

stojącej, a całkowicie znikają w pozycji leżącej. Na zdjęciach radiologicznych
wielkość skrzywienia nie przekracza 10 stopni.
II stopień skrzywienia - skrzywienie wyraźnie widoczne, ale nie utrwalone.
Wielkość kątowa skrzywienia 10-25 stopni. Na zdjęciach radiologicznych uwi
dacznia się obrót kręgów.
III stopień skrzywienia - skrzywienie utrwalone z rotacją i miernie wyrażonym
garbem żebrowym. Występuje skrzywienie wyrównawcze. Wielkość kątowa skrzy
wienia wynosi 25-50 stopni.
IV stopień - kifoskoliozy z dużą rotacją, wtórnymi skrzywieniami, utrwalonym
garbem żebrowym, transpozycją tułowia i zmianami w narządach wewnętrznych.
Wielkość kątowa skrzywienia w granicach 50-90 stopni.
P o d z ia ł B o g d a n o w a
I stopień skrzywienia - wielkość kątowa do 20 stopni,
II stopień skrzywienia - od 20-40 stopni,
III stopień skrzywienia - od 40-60 stopni,
IV stopień - powyżej 60 stopni.
P o d z ia ł P o n s e tie g o i F r id m a n a :
1. skrzywienie małe - poniżej 40 stopni,

2. skrzywienie umiarkowane - od 40 do 60 stopni,
3. skrzywienie poważne - od 60 do 80 stopni,
4. skrzywienie bardzo poważne powyżej 80 stopni.
P o d z ia ł J a m e s a :
1. skrzywienie łagodne - do 70 stopni,

2. skrzywienie poważne - od 70 do 100 stopni,
3. skrzywienie bardzo poważne - powyżej 100 stopni.
P o d z ia ł G r u c y :
/ stopień - odpowiada anatomopatologicznym zmianom mięśniowo-więzadło-
wym bez zniekształceń kostnych. Objawy kliniczne skrzywienia I stopnia nie są
duże. Na zdjęciach radiologicznych skrzywienia I stopnia nie przekraczają wiel
kości kątowej 30° - wg Cobba (Tylman 1972, Żuk i Dziak 1970).
Badanie kompensacji bocznych krzywizn kręgosłupa 170
II stopień - jest wynikiem strukturalnych zmian w kręgach i krążkach między-

kięgowych. Osoba badana klinicznie przez czynne napięcie mięśni nie może zmniej
szyć skrzywienia. Bierna korekcja powoduje tylko niewielką poprawę osi kręgo
słupa. W skrzywieniach II stopnia występuje znaczna rotacja z wyraźnym garbem
żebrowym. Wartość kąta skrzywienia mieści się w granicach 30-60°.
III stopień - jest wynikiem daleko posuniętych zmian strukturalnych. Na zdję
ciach radiologicznych widoczne sklinowacenie kręgów i ich torsja. Wartość ką
towa skrzywienia, pomimo korekcji biernej, przekracza 60°.
Podział skolioz zaproponowany przez Grucę posiada dużą przydatność kli
niczną i dlatego został w naszym kraju przyjęty w 1970 roku przez XVIII Nau
kowy Zjazd PTOiT.
Ryc. 90.
Schem at w yjaśniający zasadę kom pensacji i dekom pensacji w skoliozie w g Lackum a:
a ) skolioza w yrów nana - sum a w artości k ątow ych w ygięć w tórnych jest w p rzy b liżen iu ró w n a
w artości kątow ej w ygięcia pierw otnego;
b) skolioza n ie w yró w n an a - w artość k ątow a w ygięcia pierw o tnego znacznie przew y ższa sum ę
w artości k ątow ych w ygięć w tórnych
Badanie kom pensacji bocznych krzywizn kręgosłupa
W skoliozach wielołukowych jeden z łuków jest zazwyczaj pierwotny. Rzad

ko występują pierwotnie dwa łuki skrzywienia. Skrzywienie pierwotne w więk-
szóści przypadków jest wyrównywane przez skrzywienie wtórne, które posiada

przeciwny kierunek. Jest ono przejawem dążenia organizmu do wyrównywania
mechanicznej osi kręgosłupa (ryc. 90).
Zjawisko d ą ż e n i a do w y r ó w n a n i a z a b u r z e ń osi
ciała w bocznym skrzywieniu kręgosłupa przez wy
tworzenie p r z e c i w s k r z yw i e ń lub zniekształceń mie
dnicy nazywamy kompensacją.
Wyrównywanie osi ciała przez wytworzenie przeciwskrzywienia określamy kom
pensacją liniową. Istnieje też mechanizm wyrównywania pozaliniowego (poza kręgo
słupem), który dotyczy zmian w obrębie kończyn dolnych i miednicy (ryc. 91).
R yc. 91.
Schem at w yrów nania skrzyw ienia
k ręgosłupa w płaszczyźnie czołow ej
a) kręgosłup prosty.
b) pochylony w lew o,
c) w yrów nanie liniow e p rzez
w ytw orzenie przeciw skrzyw ień,
d) w yrów nanie p o z a linią środkow ą
O b c przez pochylenie m iednicy.
Zniekształcenie miednicy jest przejawem kompensacji pozaliniowej. Charak

teryzuje się ona asymetrią prawej i lewej kości miednicznej, a klinicznie przejawia
się jednostronnym obniżeniem kolca biodrowego przedniego górnego.
O zrównoważeniu bocznego skrzywienia kręgosłupa mówimy wtedy, gdy su
ma wartości kątowych wygięć wtórnych jest w przybliżeniu równa wartości kąto
wej wygięcia pierwotnego. Gdy natomiast wartość kątowa wygięcia pierwotnego
znacznie przewyższa sumę wartości kątowych wygięć wtórnych, mówimy o sko
liozie nie wyrównanej (ryc. 90).
M etoda badania kom pensacji liniowej
Wyrazem mechanicznego wyrównania jest rzutowanie pionu spuszczonego

z guzowatości kości potylicznej (lub 7 kręgu szyjnego) na szparę międzypoślad-
kową. Jeżeli pion pokrywa się ze szparą międzypośladkową i pada na środek
Metoda badania kompensacji pozaliniowej 172
podstawy utworzonej przez stopy badanego, to mamy do czynienia ze skrzywieniem

wyrównanym przez kompensację liniową i zrównoważonym. Niewyrównanie kli
niczne określa się odległością (w centymetrach) pionu od szpary międzypośladkowej.
Ryc. 92.
a) skolioza w yró w n an a (kom pensacja liniow a)
b) skolioza w yrów nana p oza linią kręgosłupa. O dległość m iędzy p ionow ym i liniam i
ilustruje w ielkość przesunięcia tułow ia.
M etoda badania kom pensacji pozaliniowej
Zaawansowane skoliozy III i IV stopnia charakteryzują się znacznymi znie

kształceniami sylwetki chorego. Wyraża się to transpozycją tułowia, garbem żeb
rowym itp. W tych przypadkach sposób oceny liniowej kompensacji nie jest wy
starczający. Mimo znacznego zaburzenia równowagi statyczno-dynamicznej u dotk
niętych skoliozami III i IV stopnia, z punktu widzenia statyki, jest to również
pewien stan równowagi, określany przez Lackuma (cyt. za Borejko i Dziak 1979)
“ równowagą z dala od linii środkowej ciała” . Jest to więc stan kiedy cały ustrój
dąży do zrównoważenia sił ciężkości. Najogólniejszym wskaźnikiem rozmieszcze
nia mas w ciele człowieka jest środek ciężkości ciała.
Badanie stanu “ równowagi poza linią środkową ciała” nie może być przepro
wadzone liniowo. Wykładnikiem tej równowagi jest przesunięcie środka ciężkości
ciała w płaszczyźnie czołowej. Badanie przemieszczeń środka ciężkości ciała moż
na przeprowadzić na wadze Borelliego (Kubiś 1968, Tylman 1972).
O p is b a d a n ia
Badanego ustawiamy na wadze lekarskiej, uzupełnionej dostawką składającą

się z deski wspartej na dwóch klinowych podporach (ryc. 93). Deska ta stanowi
dźwignię dwustronną, której jeden punkt podparcia znajduje się na wadze. Usta
wienie badanego płaszczyzną czołową równolegle do osi długiej deski i na jej
środku powinno więc spowodować odczytanie na wadze wyniku równego połowie
ciężaru ciała badanego. Taki odczyt jest możliwy wtedy, gdy środek ciężkości
ciała będzie przypadał na środek dostawki. W połowie długości deski zamoco
wano metalowy pręt z uchwytem służący do stabilizacji miednicy.
Badanego ustawia się
w pozycji zasadniczej na
środku deski i unierucha
mia miednicę w uchwycie.
Stopy badanego są ułożone
wewnętrznymi krawędziami
wzdłuż wykreślonych linii na
desce. Dla oceny wyrównania
osi mechanicznej kręgosłupa
na głowę badanego zakłada
no diadem i opuszczano z gu
zowatości kości potylicznej
zewnętrznej pion. Takie us
tawienie powoduje, że pion
rzutuje się na linię środkową
deski. Stwarza to niewątpli
wie warunki pozycji “ przy
musowej” , ale jednocześnie
umożliwia wykonanie ba
dań kontrolnych w maksy-
R yc. 93. W ag a B orellieg o , . ...
mamie zbliżonych do siebie
warunkach. W badaniu okre
ślono:
Metoda badania kompensacji pozaliniowej 174
a) całkowity ciężar badanego (m)

b) odczyt wagowy po ustawieniu badanego na dostawce (n).
Znając długość dostawki pomiędzy punktami jej podparcia (OB) ustalono
położenie płaszczyzny strzałkowej (OA), w której znajduje się środek ciężkości
ciała i jego rzut na płaszczyznę podparcia. Obliczeń dokonano wg przedstawio
nego wzoru:
m
W większości skolioz III i IV stopnia stwierdzono pomiarem wagowym -
nieznaczne odchylenie od normy (100-150 g, co przyjęto za granicę błędu pomia
rów wagowych). Świadczy to o stabilizacji skrzywienia i zakończeniu procesu
kompensacji. Znaczne przemieszczenia rzutu środka ciężkości ciała może być
dowodem aktualnie trwającego procesu szybkiej progresji skrzywienia, za którym
nie nadąża proces kompensacji.
Rozdział VII
Metody badania stóp
Ocena stóp - podobnie jak ocena postawy ciała - nie należy do łatwych i prostych.
Istnieje wiele metod jej badania; jest to z jednej strony zjawisko korzystne, z dru
giej zaś stwarza sytuację, w której wyniki badań uzyskiwane różnymi metodami są
nieporównywalne. Rezultatem tego są dane dotyczące częstości występowania
płaskostopia u dzieci i młodzieży w granicach od kilku do kilkudziesięciu procent
(Kudasiewicz i wsp. 1991, Marchewczyk i wsp. 1980, Nadolska-Ćwikła i Stasiak
1992, Ślężyński i Dębska 1977, Ślężyński i Rottermund 1992, Wejsflog 1958).
W ocenie budowy stopy i jej wydolności należy większą uwagę zwrócić na jej
rozwój fizjologiczny. Wydaje się, że kryteria charakteryzujące stopę prawidłową
dzieci i młodzieży stosowane w przeszłości były często zbyt surowe.
Celem niniejszego rozdziału jest omówienie szeregu metod badania stopy
ludzkiej, ich opisanie i klasyfikacja. Ze względu na ograniczone ramy tego wy
dawnictwa dokonano opisu najpopularniejszych metod oraz najczęściej stosowa
nych przyborów i aparatów.
M etoda ortopedyczna
Ocena ortopedyczna polega na oglądaniu i zakwalifikowaniu stopy do jednej

z trzech podstawowych grup:
1. wydrążonej,
2. prawidłowej,
3. płaskiej.
Wyniki tej metody zależą od doświadczenia i odczuć badającego. W tej grupie
metod do stóp płasko-koślawych zalicza się stopy wyraźnie patologiczne z dużą
koślawością stępu i znacznie obniżonym łukiem podłużnym. Jednocześnie wia
domo, że nadmierna koślawość nie zawsze idzie w parze ze spłaszczeniem stopy,
* B og aty zbiór m eto d - a często i norm - znajdzie czytelnik w opracow aniu pt. B iom echanika
i pro filak ty k a statycznych zniekształceń stopy. M ateriały Sesji N aukow ej. L ublin 4-5 X II 1979.
P o d red. W . D cgi. P Z W L , W arszaw a 1981.
Metoda antropometryczna 176
a stopy nawet o niewielkiej koślawości mogą być w znacznej mierze płaskie,

dlatego ortopeda może łatwo popełnić błąd i zaliczyć do stóp płaskich stopy
nadmiernie koślawe z niewielkim spłaszczeniem.
Badania stopy dokonujemy najpierw w odciążeniu (w pozycji siedzącej). Stwier
dzenie odchyleń podczas obserwacji dowodzi, że zmiany deformacyjne są już
ustalone. W tej pozycji badamy zakres ruchomości w stawach stopy: zgięcie grzbie
towe, podeszwowe, odwiedzenie, przywiedzenie, nawracanie, odwracanie, ruchy
okrężne i ruchy palców. Następnie polecamy badanemu stanąć i porównujemy
ewentualne zmiany kształtu stóp. Oglądamy stopy z przodu, z boku i z tyłu.
Z kolei badany wspina się na palce, dalej obciąża jedną nogę, podczas gdy drugą -
zgiętą w stawie kolanowym unosi.
Próba ta pozwala na kontrolę łuków stopy, zachowanie się jej kształtów i wy
dolności. W przypadku czynnościowego płaskostopia dostrzeżemy znaczne ob
niżenie sklepienia, spłaszczenie przodostopia i odchylenie na zewnątrz kości pięto
wej. Metoda ta używana jest w chirurgii i ortopedii.
Uzupełnieniem tej metody jest wywiad z pacjentem, na podstawie którego
staramy się określić czas i charakter obciążenia stóp w ciągu dnia. Dowiadujemy
się o ewentualnych dolegliwościach stóp oraz szczegółach noszonego obuwia.
Badanie ortopedyczne jest subiektywną i mało dokładną oceną płaskostopia.
Sobiecka i wsp. , stosując ortopedyczną metodę oceny stopy stwierdzili o 30%
wyższy odsetek stóp określanych jako płaskie w porównaniu z metodą plantogra-
ficzną, uznawaną powszechnie za jedną z doskonalszych (Bierzgalska 1970, Mali
nowski i wsp. 1975, Nowotny i Saulicz 1990, Ślężyński i Dębska 1977).
M etoda antropom etryczna
Antropometryczne metody zbierania danych można podzielić na dwie grupy,

ze względu na rodzaj materiału, na którym dokonuje się właściwych pomiarów.
Metodami najbardziej tradycyjnymi są tzw. metody bezpośrednie, które umożli
wiają dokonywanie pomiarów bezpośrednio na badanym. Metody te - uznane za
tradycyjne - stosowane są od dawna. Ich największą zaletą jest prostota kon
strukcji przyrządów pomiarowych (suwak antropologiczny, taśma miernicza), łat-
* J.S ob iccka i w sp.1986. P o ró w n an ie w yników badań częstości w ystępow ania płask o sto p ia u d z ie
ci i m łodzieży, uzysk an y ch m eto d ą subiektyw ną i plantokonturograficzną. Z W arsztatów B a d aw
czych. A W F , W arszaw a.
177 Metody badania stóp
wość obsługi, duża szybkość zbierania danych, a nade wszystko - ich powszechna
dostępność.
W bardziej dokładnych badaniach stosuje się tzw. techniki pośrednie, w któ
rych zbieranie potrzebnych informacji o badanym dokonuje się dwufazowo. Naj
pierw posługując się różnymi technikami szczegółowymi utrwala się możliwie
wiemy kształt stopy (odbitka, obrys lub fotografia). Drugi etap zbierania danych
polega na dokonaniu na powyższych odwzorowaniach stopy właściwych pomia
rów. W tym celu stosuje się bądź tradycyjne przyrządy miernicze (linijka, kąto
mierz), bądź też mechaniczne lub elektroniczne urządzenia (Wolański 1975a).
Metoda antropometryczna pozwala na liczbowe przedstawienie cech całej po
pulacji lub poszczególnych regionów geograficznych.
W a ż n i e j s z e p u n k t y a n t r o p o l o g i c z n e n a s t o p i e i p o d u d z i u (r y c . 9 4 ):
1. akropodion (ap) - najbardziej do przodu wysunięty punkt stopy, położony

na opuszce palca pierwszego (ap I) lub drugiego (ap II) o ile ten jest
najdłuższy - służy do pomiaru długości stopy;
2. plem ion (pte) - najbardziej wysunięty ku tyłowi punkt guza piętrowego
stopy - służy do pomiaru długości stopy;
3. nietatarsale tibiale (mtt) - punkt położony najbardziej przyśrodkowo na
głowie pierwszej kości śródstopia, na krawędzi wewnętrznej stopy - służy
do pomiaru szerokości stopy;
4. nietatarsale ftbulare (mtf) - punkt położony najbardziej bocznie na głowie
piątej kości śródstopia, na zewnętrznej krawędzi stopy - służy do pomiaru
szerokości stopy;
5. malleolare tibiale (mit) - punkt położony najbardziej przyśrodkowo na
kostce przyśrodkowej - służy do pomiaru wysokości stopy oraz szerokości
nasady podudzia;
6. malleolare ftbulare (mlf) - punkt położony najbardziej bocznie na kostce
bocznej strzałki - służy do pomiaru szerokości dolnej podudzia;
7. sphyrion tibiale (spht) - punkt położony najniżej na kostce przyśrodkowej
piszczeli - służy do najczęściej używanego pomiaru wysokości stopy;
8. sphyrion ftbulare (sphf) - punkt położony najniżej na kostce zewnętrznej
strzałki - służy do jednego z pomiarów wysokości stopy;
9. sureale (sur) - najbardziej wysunięty ku tyłowi punkt łydki - służy do
pomiaru obwodu podudzi;
10. tibiale (ti) - najwyższy punkt brzegu przyśrodkowego bliższej nasady kości
piszczelowej - służy do pomiaru długości ud i podudzia.
sur
mlf
p te
R yc. 94. W ażniejsze p un k ty antropologiczne

n a stopie i podudziu:
a) stopa, b) p o d u d zie
11. metatarsale (mt) - punkt leżący na przecięciu linii łączącej punkty metatar-
sale fibulare (mtf) i metatarsale tibiale (mtt) z osiami długimi poszczegól
nych palców, wyróżniamy więc mt /, mt / / itd.
12. plantare (pl) - punkt położony najbardziej bocznie (dystalnie) na podesz
wie stopy względem osi długiej stopy. Służy do wyznaczania jednej z szero
kości stopy.
13. pododaktylion (pod) - punkt położony najbardziej dystalnie na palcach
stopy (pomijając paznokcie). Na palcach I lub II pokrywa się z akropodio-
nem.
14. suprapedale anterior (spda) - punkt położony na grzbiecie stopy, na górnej
stronie szyjki kości skokowej (collum tali).
15. tarsale mediale (ts) - punkt leżący najbardziej przyśrodkowo na powierz
chni bocznej kości łódkowatej (os. naviculare pedis) na występującej z tej
strony guzowatości (tuberositas).
16. suprapedale mediale (spdm) - punkt położony na grzbiecie stopy, na ścięg
nie palca I, w miejscu, gdzie ścięgno przecina wystawiona do osi długiej
palca prosta z punktu tarsale mediale (ts).
P o m ia r y d łu g o ś c io w e s to p y i p o d u d z ia
Pomiary długościowe po przyśrodkowej i zewnętrznej stronie stopy pokazano
na rycinie 95, a na podudziu na ryc. 96.
R yc. 96.
P om iary w ysokościow e
stopy i podudzia
1. długość stopy - pte do ap,

2. długość stępu - śródstopia (po stronie przyśrodkowej) pte do mtt,
3. długość stępu i śródstopia (po stronie zewnętrznej) pte do mtf,
4. długość części piętowej stopy (po stronie przyśrodkowej) pte do mit,
5. długość części piętowej stopy (po stronie zewnętrznej) pte do mlf. Posługu
jąc się innymi metodami antropometrycznymi można uzyskać dodatkowe
pomiary długościowe:
6. długość stępu bez dystalnego paliczka palucha - odległość pte do stawu
międzypaliczkowego palucha,
7. odległość pte do najwyższego punktu podbicia,
8. odległość pte do przegubu stopy z podbiciem.
P o m ia r y w y s o k o ś c io w e s to p y i p o d u d z ia
1. wysokość palucha w miejscu jego zakończenia,

2. wysokość palucha w miejscu stawu międzypaliczkowego,
3. wysokość do punktu mtt,
4. wysokość do punktu mtf,
5. wysokość w miejscu przegubu stopy z podudziem,
6. wysokość stopy od podstawy do mit,
7. wysokość stopy od podstawy do mlf,
8. wysokość od podstawy do punktu sur,
9 . wysokość części dalszej kończyny dolnej od podstawy do ti.
P o m ia r y s z e r o k o ś c io w e s t o p y (r y c. 9 7 )
1. szerokość pizodostopia skośna - odległość mtf.

Pozostałe pomiary szerokościowe stopy uzyskuje
się uwzględniając inne, nie mające specjalnej no
menklatury antropologicznej, punkty na stopie.
2. szerokość stopy w 18% jej długości (sze
rokość pięty),
3. szerokość od osi stopy na zewnątrz w miejs
cu wyznaczonym przez 40% jej długości,
licząc od stycznej pięty,
4. szerokość od osi stopy do mtt,
5. szerokość od osi stopy do mtf.
R yc. 97.
P om iary szerokościow e stopy
P o m i a r y o b w o d ó w s t o p y i p o d u d z i (r y c . 9 8 )
1. obwód przodostopia mierzymy przez

punkty mtt - mtf,
2. obwód przez podbicie,
3. obwód przez piętę,
4. obwód na wysokości mit,
5. minimalny obwód podudzia,
6. maksymalny obwód podudzia,
7 . obwód w miejscu przewężenia łydki pod
kolanem (Malinowski i wsp. 1 9 7 5 ) .
Ryc. 98. P om iary obw odów

stopy i podudzi
W s k a ź n ik p o d o m e tr y c z n y F r ie d la n d a - j a k o j e d n a z m e t o d o z n a c z a n i a p r a w i
d ło w e j b u d o w y s to p y
Do wzoru wskaźnika wykorzystuje się dwie wartości uzyskane z pomiaru

wysokości grzbietu stopy i jej długości (Kudasiewicz i wsp. 1 9 9 1 ). Wskaźnik ten
nazywany jest także indeksem sklepienia.
^ _ wysokość sklepienia • 100

długość sklepienia
Do wyznaczenia tego wskaźnika używany jest prosty przyrząd skonstruowany

pizez Przybylskiego i Sidorskiego, służący do pomiarów tych dwu wartości, a miano
wicie - do wysokości oraz długości stopy. Sporządzili oni dodatkowo w formie
tabeli wykres funkcji liniowej wskaźnika na podstawie wyżej podanego wzoru, co
pozwala na dokonanie bezpośredniej klasyfikacji stopnia spłaszczenia stopy.
Orientacyjne wielkości wskaźnika Friedlanda (Marchewczyk i wsp. 1990)
1 . sklepienie prawidłowe 3 1 -2 9
2. sklepienie obniżone 29 - 27
3. stopa płaska 27 - 25
4. ciężkie spłaszczenie stopy 25i mniej

Metody ptantokonturograficzne 182
M etody plantokonturograficzne
Plantokonturografla polega na sporządzeniu odcisków podporowej powierz

chni stopy. Plantogram - jest to wykonana na papierze odbitka podeszwowej
części stopy. Plantokonturogram - to odbitka podeszwowej części stopy z zazna
czonym obrysem - konturem stopy.
Plantokonturografla jest najczęściej stosowaną metodą w badaniu stóp. Jest
ona wielce pomocna w ocenie typu budowy stóp. Niekiedy jednak wartości jej są
przeceniane, zwłaszcza jeżeli na tej podstawie próbuje się wyciągnąć daleko idące
wnioski dotyczące wydolności stopy.
Istnieją dwa sposoby oceny odbitek stóp:
1. porównanie plantogramu badanego z wzorcowymi typami stóp, które opra
cowali Bochenek i Ciarkę,
2. wykreślenie odpowiednich kątów i wskaźników charakteryzujących budo
wę stopy (kąt Clarke’a, wskaźnik Bałakirewa, Sztritera-Godunowa, Wejsfloga
i inne).
Bochenek wyróżnia 4 typy stóp (ryc. 99):
1. wydrążoną (I)
2. prawidłową (II)
3. spłaszczoną (III)
4. płaską (IV)
I*
7111
I II III IV
R yc. 99. T ypy stóp w g B ochenka

W ten sam sposób można określić stopę wzorując się na odciskach Clarke’a,
który podaje 7 typów (ryc. 100):
1 -3 stopa wydrążona
4 -6 stopa prawidłowa
7-10 różne postacie płaskostopia
i. 1 t
ttftl R yc. 100. T y p y stóp w g C larke’a
W s k a ź n i k k ą t o w y C I a r k e ’a ( C l )
Kąt Clarke’a jest zawarty między styczną przyśrodkowego brzegu odbitki a li
nią łączącą punkt największego wgłębienia i zetknięcia stycznej przyśrodkowej
z brzegiem przodostopia. Kąt ten określa stan wysklepienia podłużnego łuku stopy
(ryc. 101).
Metody plantokonturograficzne 184
W skaźnik Bałakirew a
W celu obliczenia wskaźnika Bałakirewa rysuje się
dwie linie styczne do krawędzi stopy, które krzyżują się
z piętą. Przez kąt tam powstały przeprowadza się dwu
sieczną do najdalej wysuniętego zabarwienia pięty, od
najdując tam środek obciążenia stępu (ryc. 102, pkt A).
Miejsce styczne na bo
kach przodostopia łączy li
nia poprzeczna wewnętrz
na. Dzieląc ją na 6 odcin
ków wyznaczamy w pię
ciu równych odstępach
środki główek kości śród
Ryc. 101.
stopia. Od punktu obcią
W skaźnik kątow y C iarkę-a
żenia stępu (A) przepro
wadzamy przez II główkę kości śródstopia linię AO
(wymiar podłużny stopy). Na jednej trzeciej punktu
obciążenia stępu odnajduje się staw Choparta (CN).
Linia CN, biegnąca prostopadle do linii AO, daje
wymiar poprzeczny tylnej, zabarwionej części odbi
cia stopy na poziomie stawu Choparta. Zmiany w
wysklepieniu stopy pociągają za sobą różnice w
stosunkach części zabarwionej do nie zabarwionej odbicia stopy. Zmiany te
Bałakirew ujmuje w stosunki liczbowe, dzieląc wymiar poprzeczny zabarwionej
części w stawie Choparta (CN) przez największy wymiar części nie zabarwionej
(EF). W ten sposób powstaje wskaźnik CN:EF, którego wielkością możemy
określić stan deformacji stopy.
W celu dokładniejszego określenia wielkości wskaźnika deformacji Bałakirew
przeprowadził linię kierunkową AB od punktu obciążenia stępu przez środek sta
wu Choparta, na podstawie której stopy dzielił na:
1. normalne - linia kierunkowa przebiega między główkami czwartej i piątej
kości śródstopia,
2. supinowate - linia kierunkowa przebiega na zewnątrz główki piątej kości
śródstopia,
3. pronowate - linia kierunkowa pada na obszar pierwszych trzech kości śród
stopia.
Typ normalny podzielił na 3 rodzaje:

1. wskaźnik wzrasta ku nieskończoności od 1.0 wzwyż - stopa płaska,
2. wskaźnik zmniejsza się od 1.0 do 0.0 - stopa wydrążona,
3. wskaźnik wielkości równej 1.0 - stopa normalna.
W s k a ź n ik “ K y ” (S z tr ite r a -G o d u n o w a )
Określa on stosunek długości odcinka przebiegającego w centrum wysklepie-

nia łuku podłużnego przez zacienioną część śladu do długości odcinka wykre
ślonego przez nie zacienioną i zacienioną część plantokonturogramu (ryc. 103).
B -C
Ky =
A -C
B - C - część zacieniona
A - C - część zacieniona i nie zacieniona
Klasyfikacja stóp wg wskaźnika “ Ky” dla osób
dorosłych:
1. stopa wydrążona 0,00 - 0,25
2. stopa normalna 0,26 - 0,45
3. stopa obniżona 1° 0,46 - 0,49
4. stopa obniżona 11° 0,50 - 0,75
5. stopa płaska 0,76 - 1,00
Wartości wskaźnika ‘Ky” z uwzględnieniem

wieku badanych:
Wiek (lata)
8 0,44 - 0,54
9 0 ,4 1 -0 ,5 3
10 0,40 - 0,53
11 0,39 - 0,54
Wartość wskaźnika “ Ky” można w badaniach masowych szybko odczytać za pomocą
fotopodoskopu oraz przy użyciu zestawu opartego na telewizji przewodowej (iyc. 104).
O c e n a w y s k le p ie n ia p o p r z e c z n e g o s to p y
Do oceny wysklepienia poprzecznego służy wskaźnik “ W” - Wejsfloga (1956)
W . f gdzie: S - długość stopy, P - szerokość stopy

Metody plantokonturograficzne 186
R yc. 1(W.
Z estaw aparatury do T V
badania stopy:
1 - 4 . fotopodoskop,
5. kam era tv,
6. m onitor
Stosunek długości stopy do jej sze

rokości powinien wynosić 3:1, tzn. że
za idealną pod względem wysklepienia
poprzecznego uznajemy taką stopę, która
przy długości 30 cm (S), ma 10 cm sze
rokości (P) - wtedy 30:10=3. Praktycz
nie rzadko spotykamy taką stopę. Naj
częściej wskaźnik “ W ” zamyka się
w przedziale pomiędzy 2 a 3. Wartości
bliższe “ 2", np. 2,10 świadczą o płasko
stopiu poprzecznym, natomiast war
tości bliższe ” 3", np. 2,97 dowodzą pra
widłowego wysklepienia poprzecznego
stopy. Ponieważ wskaźnik “ W” z Te-
guły jest mniejszy od 3, a większy od 2
(2 < W < 3), możemy zrezygnować
z pierwszej cyfry i podawać wartości po
przecinku, np. 10,97 itd.
R yc. 105. O d b itk a stopy n a e kranie m o n ito ra ’I"V
P om iary kątów na stopie

Kąt piętowy (kąt y)
W yznaczają go dwie styczne do wewnętrznej i zewnętrznej krawędzi stopy.
Styczne przecinają się poza piętą tworząc kąt (ryc. 106a). Norma dla kąta pię
towego wynosi 15-18° (Wejsflog 1956).
Kąt koślawości palucha (kąt a)

Jest to kąt zawarty między styczną do przyśrodkowego brzegu stopy a styczną
poprowadzoną z punktu w najszerszym miejscu przodostopia (mtt) do zewnętrz
nego brzegu palucha (ryc. 106b). Norma dla kąta koślawości palucha wynosi 0-9°
(Wejsflog 1956).
Kąt szpotawości V palca (kąt P)

Wyznaczamy go podobnie jak kąt alfa, ale po stronie zewnętrznej brzegu
stopy (ryc. 106b).
R yc. 106. W yznaczanie kątów n a stopie:

a) kąt gam m a
b) kąty alfa i beta
Metody badań czynnościowych 188
Kąt piętowo-goleniowy
Charakteryzuje on ustawienie stępu
względem podłoża (Ślężyński i Dębska
1977). Stopień koślawości stępu ocenia
się mierząc kąt odchylenia od pionu li
nii łączącej środek pięty (na poziomie
styku z podłożem) ze środkiem ścięgna
piętowego (Achillesa), na poziomie ko
stek (ryc. 107).
M etody badań
czynnościowych
Badanie ortopedyczne stopy, plan-

tokonturografia, zdjęcia radiologiczne itp.
pomagają dokładniej określić anatomi
czną budowę stopy, natomiast próby
czynnościowe wskazują na wydolność
jej mięśni (Bąk 1965, Karski 1980).
Właściwości stóp w procesie wy
konywania czynności:
1. czynności statyczne (siedzenie, stanie),
2. czynności dynamiczne (chodzenie).
Zmiany zachodzące w podstawowych Ryc. 107.
wymiarach antropometrycznych stóp pod Tendometr, przyrząd do pomiaru wychylenia
wpływem obu tych funkcji zasługują na Pię,y (w6 Polańskiego)
krótkie rozpatrzenie.
Przy jednostronnym obciążeniu jednej stopy całym ciężarem ciała (stanie na
jednej nodze) zmiany podstawowych wymiarów stopy obciążonej są nawet bar
dziej znaczne niż w pozycji obciążenia dużym, ale rozłożonym równomiernie na
obie nogi ciężarem. W trakcie chodzenia obserwuje się podobne zjawisko zmiany
niektórych wymiarów stóp, przede wszystkim ich długości. Wynika to ze zwięk
szenia się powierzchni zetknięcia stopy z podłożem. Pięta i paluch w spoczynku
mniejszym obszarem kontaktują się z podłożem, podczas przekolebywania stopy
dotykają jego większej płaszczyzny. Ogólne zwiększenie wymiarów stóp (podczas
chodzenia) wynika również z tego, że w momencie gdy cały ciężar ciała przypada
na przednią część stopy (w fazie odbicia), bardziej równomierne rozłożenie sił na
obciążoną część dokonuje się dzięki przywieraniu opuszków palców do podłoża
oraz równoczesnemu rozstawianiu palców stopy. Zwiększa się wówczas powierz
chnia kontaktu stopy z podłożem (Malinowski i wsp. 1975).
Do oceny wydolności mięśni zginających i prostujących stopę zastosowano
w pierwszym przypadku test pozwalający w przybliżeniu określić wydolność zgi-
naczy, w drugim zaś posłużono się dynamometrem określającym siłę prostowników.
1. W ydolność zginaczy stopy

Test polega na wykonywaniu kilkakrotnego wspięcia na jednej nodze aż do
zmęczenia. Dla utrzymania równowagi badany opiera się końcami palców dłoni
o ścianę. Maksymalna liczba wspięć jest odnotowana w ankiecie.
2. B adanie siły prostow ników stopy

Aparat do mierzenia siły prostowników podudzia posiada podstawę i statyw,
w którym umocowany jest dynamometr z wystającą śrubą. Badany stawia na
podstawie stopę dotykając jej grzbietem wystającej śruby. Śrubę przez dokręcenie
reguluje się w ten sposób, żeby dotykała grzbietu stopy na wysokości głów kości
śródstopia. Druga stopa spoczywa na podłodze obok pierwszej. Badany grzbietem
stopy naciska na śrubę z możliwie największą siłą. Wysuwająca się podziałka
wskazuje na wielkość siły w kg.
Test określający kąt sklepienia stopy

Jest to badanie określające typ morfotyczny stopy dziecka i wskazujące na
stan jej sprawności. Nieuwzględnienie w rozważeniach budowy morfotycznej sto
py dziecka - zmieniającej się wraz z wiekiem - bywa często bezpośrednią przy
czyną rozpoznawania płaskostopia i wdrażania niepotrzebnego leczenia za po
mocą wkładek. Do badania wykorzystano zjawisko różnorodnego zakresu fleksji
przodostopia w stosunku do stępu.
Z asada techniki badania

Dziecko leży na plecach lub siedzi wygodnie na krzesełku. Stopę ustawioną
w pozycji pośredniej w stawie skokowo-goleniowym ujmuje lekarz w ten sposób,
że jedną ręką stabilizuje stęp, a drugą wykonuje ruch zgięcia grzbietowego i zgię
cia podeszwowego przodostopia, określając na wstępie kąt sklepienia zawarty

między osią podłużną stępu a płaszczyzną przodostopia. Mając trzy wartości ką
tów, tzn. kąt w pozycji spoczynkowej, maksymalnym zgięciu grzbietowym i zgię
ciu podeszwowym przodostopia - możemy określić typ morfotyczny stopy.
O kreślenie w artości kątów czterech typów stóp:

1. typ pierwszy - stopa wydrążona:
- kąt sklepienia w pozycji spoczynkowej 140° (±10°)
- zgięcie grzbietowe przodostopia 140 - 145°
- zgięcie podeszwowe przodostopia 140 - 130°
2. typ drugi - stopa prawidłowa:
- kąt sklepienia w pozycji spoczynkowej 150 (±10°)
- zgięcie grzbietowe przodostopia 155 ( ±5°)
- zgięcie podeszwowe przodostopia 140 (± 5°)
3. typ trzeci - stopa prawidłowa, lecz spłaszczona w fazie obciążenia:
- kąt sklepienia w pozycji spoczynkowej ok. 160° ( ±10)
- zgięcie grzbietowe przodostopia 170 (±10°)
- zgięcie podeszwowe przodostopia 130 (±10°)
4. typ czwarty - stopa płaska z osłabionymi układami - więzadłowym i mięś
niowym:
- sklepienie w pozycji spoczynkowej 170 ( ±5°)
- zgięcie grzbietowe przodostopia 180 ( ±5°)
- zgięcie podeszwowe przodostopia 120 ( ±10°)
Test zgięcia podeszwowego palców - ocena czynnościowa stopy

w fazie odbicia
Test ten jest badaniem określającym stopień zgięcia podeszwowego palucha
i palców w stawach podstawowych (ryc. 108).
Praktyczne wnioski:
1. w miarę postępu dysfunkcji stopy narasta ograniczenie fleksji (zginania)
palców,
2. test palcowy wykrywa stany upośledzenia sprawności stopy na długo przed
ujawnieniem się deformacji przodostopia,
3. test trzeci (ryc. 110) zgięcia palców 40° i większe rzadko obserwuje się
u dzieci i dorosłych z pełną sprawnością stopy,
4. testy 1 i 2 polegają na znacznym ograniczeniu fleksji u osób z wczesnym

okresem dysfunkcji stopy. Podczas biernej oceny testu stwierdza się często
bolesność głowy II i III kości śródstopia, co jest zarazem wczesnym lub
pierwszym objawem niewydolności przodostopia.
R yc. 109. T est zgięcia p odeszw ow ego palców : a ) praw idłow y, b ) patologiczny
Inna próba o wartości orien

tacyjnej polega na poleceniu wie
lokrotnego wspinania się na pal
cach w pozycji stojącej na jed
nej nodze, przy lekkim oparciu
się palcami ręki o ścianę (moż
liwa jest supinacja stopy w związ
ku z przesunięciem środka cięż
kości). Gdy badany nie może
powtórzyć wspięcia więcej niż
10-15 razy, wskazuje to na ob
niżenie sprawności mięśni.
W celu dokładniejszej oce
ny można się posłużyć odpo
wiednio skonstruowanymi ergo-
metrami lub dynamometrami
(Bąk 1965).
Tensom etria
Zmiany długości stopy i ni- Ryc , , 0 Test rozstawienia palców;
chomości przodostopia badane a) praw idłow y, b) patologiczny
metodą tensometryczną
R yc. 111.
U rządzenie d o badania zm ian długości stopy
i szerokości p rzo d o sto p ia m eto d ą tensom etryczną:
1. obroża skórzana
2. am ortyzatory
3,4,5. uchw yty
6,7. czujniki tensom etryczne
Urządzenie składa się z dwóch obroży skórzanych obejmujących stopę i piętę

oraz miejsce stawów śródstopnopaliczkowych (ryc. 111). W obroży zamontowane
są amortyzatory i uchwyty do zamocowania czujników tensometrycznych. Pod

czas chodzenia czujniki ulegają rozciąganiu, co powoduje zmianę ich oporności
elektrycznej. Zmiana ta jest wzmacniana w mostkach tensometrycznych, a następ
nie rejestrowana przez oscylograf.
Podobnie działa urządzenie do badania zmian obwodów stopy metodą ten-
sometryczną.
Ryc. 112.
U rządzenie d o badania zm ian obw odów stopy
m etodą tensom etryczną:
1. obroża
2. czujnik tensom elryczny
Do tego rodzaju badań stosuje się najczęściej czujniki rtęciowe. Z uwagi na

fakt, że metoda ta jest kosztowna, używa się jej rzadko. Należy pamiętać o tzw.
pozornym wzroście długości stopy podczas chodzenia, który ma miejsce w mo
mencie przekolebywania stopy na podłożu. Jest on spowodowany rozłożeniem
krzywizny palucha na płaszczyźnie i wynosi ok. 2,18% długości stopy mierzonej
w pozycji antropometrycznej.
M etody z zastosowaniem różnych aparatów i przyrządów

pom iarowych
M etoda podoskopowa
Podoskop - jest to przyrząd z lustrami pozwalający stwierdzić rozłożenie na

cisku stopy na płytkę szklaną (ryc. 113).
Zdjęcia stóp zostały wykonane z lustra podoskopu, na którym stała badana
osoba. Zrezygnowano tu ze stosowanej tradycyjnie plantokonturorafii, ponieważ
odzwierciedla ona jedynie powierzchnię styku z podłożem, w odróżnieniu od
przyjętej metody, informującej dokładniej o strefie spłaszczenia stopy.
Metody z zastosowaniem różnych aparatów i przyrządów pomiarowych 194
R yc. 113. B adanie p odoskopow e - obraz p odoskopow y stóp (zob. też ryc. 105)
M etoda M athiasa
Przyrząd kołeczkowy Mathiasa, skonstruowany w 1937 roku, służy do po

miaru wysokości sklepienia podłużnego stopy.
Przyrząd składa się zasadniczo z
4 elementów:
1. płytki
2. nóżek podporowych
3. kołeczków
4. sprężynek dociskowych
Na płytce metalowej umieszczone
są w okrągłych otworkach ruchome ko
łeczki metalowe. W celu zapobiegania
przesuwaniu się ich pod własnym cię
żarem, podtrzymywane są one przez
płaskie sprężynki dociskowe. Do dłuż
szego boku płytki poziomej przymoco R yc. 114. P rzyrząd kołeczkow y M athiasa
wana jest pod kątem prostym pionowa płytka. Całość oparta jest na 4 nóżkach.
Badany stawiając stopę na przyrządzie przykłada do prostopadłej płytki przyśrod
kową krawędź stopy. Po odjęciu stopy mierzymy wysokość pozostałych kołecz
ków. Zaciski sprężynowe działają na tyle miękko, że nie uciskają części miękkich
stopy i nie zniekształcają jej rzeczywistego sklepienia.
Rozdział VIII
Program i zasady postępowania korekcyjnego
Postępowanie wyrównawczo-korekcyjne ma na celu likwidację wady lub za

hamowanie jej dalszego rozwoju, a tym samym przywrócenie prawidłowej po
stawy ciała. W postępowaniu zasadniczą rolę odgrywają ćwiczenia, dzięki którym
uzyskujemy: zwiększenie ruchomości w stawach, zwiększenie siły mięśni (wyro
bienie tzw. gorsetu mięśniowego) i wyrobienie nawyku prawidłowej postawy ciała.
Wykorzystując różne rodzaje i formy ruchu - ćwiczenia kształtujące, gry i za
bawy - oddziaływujemy nie tylko na narząd ruchu, ale także na narządy wewnętrz
ne, zwiększając tym samym wydolność układu oddechowego i sercowo-naczy-
niowego.
Ważnym czynnikiem postępowania wyrównawczo-korekcyjnego jest właści
wa organizacja warunków życia, przestrzeganie zasad higieny pracy i wypoczyn
ku, żywienia oraz ogólna ruchliwość dziecka. Do realizacji programu muszą się
włączyć oprócz lekarza i mgr wychowania fizycznego, także rodzice i samo dziec
ko. Proces wyrównania jest przeważnie długotrwały, dlatego stale musimy pod
trzymywać u dziecka motywację czynnego udziału w zajęciach korekcyjnych.
Tylko kompleksowy, przemyślany i konsekwentnie stosowany program postę
powania może dać oczekiwane rezultaty.
Pozycje wyjściowe i ćwiczebne
Właściwy dobór pozycji wyjściowych (Pw.) determinuje wartość wykony

wanego ćwiczenia. Różne mogą być kryteria ich klasyfikacji, zależne jest bowiem
od celu jaki się zakłada. W gimnastyce korekcyjnej najważniejsze wydają się
lokalizacja i odciążenie. Stosując jako kryterium podziału stopień doraźnego wy
równania wady, można wyróżnić pozycje korekcyjne i hiperkorekcyjne. Przez
pozycje korekcyjne rozumie się te, w których oś kręgosłupa powraca do stanu
prawidłowego, hiperkorekcyjne - przeprostne polegają na nadmiernym wygięciu
w stronę przeciwną. Stosowanie pozycji korekcyjnych jest zasadą obowiązującą
w każdym ćwiczeniu (Kutzner-Kozińska 1976).
197 Program i zasady postępowania korekcyjnego
Odciążenie osiowe kręgosłupa
Siła ciężkości często działa jako czynnik pogłębiający wadę. Dzieje się to
wtedy, kiedy obciążenie kręgosłupa - siła nacisku - działa pionowo. Odciążenie
kręgosłupa uzyskujemy przez ułożenie go równolegle do podłoża lub pod pewnym
kątem. Pozwalają na to: leżenie przodem, tyłem, bokiem, podpory, pozycje ręcz-
no-kolanowe.
Zgodnie z zasadami mechaniki odciążenie jest tym większe, im ułożenie krę
gosłupa jest bardziej zbliżone do poziomego. Pozycjami odciążającymi są również
zwisy i podpory. Odciążone mięśnie antygrawitacyjne pracują zupełnie inaczej niż
w pozycji spionizowanej, która cechuje człowieka. Dlatego programu postępowa
nia korekcyjnego nie można opierać wyłącznie na pozycjach odciążających, lecz
należy przestrzegać zasady od ćwiczeń w odciążeniu do ćwiczeń z obciążeniem,
co oznacza przechodzenie od ćwiczeń w pozycjach niskich do ćwiczeń w pozy
cjach wysokich.
Pozycje wyjściowe dzielimy - ze względu na położenie środka ciężkości w sto
sunku do podłoża - na:
a) pozycje niskie,
b) pozycje wysokie.
Pozycje niskie - jak sama nazwa wskazuje - cechuje niskie położenie środka
ciężkości w stosunku do podłoża. W związku z tym zalicza się do tej grupy
zarówno leżenie, jak i różnego rodzaju podpory, klęki itp. Pozycje niskie stwarzają
dobre warunki do stabilizacji i izolacji.
Pozycje wysokie - cechuje wysokie położenie środka ciężkości w stosunku do
podłoża. Utrzymanie równowagi jest w nich utrudnione przez zmniejszenie pod
stawy podparcia ciała lub podniesienie środka ciężkości. Pozycje te określa się też
terminem pozycje chwiejne.
Pozycje izolowane
Izolacja oznacza ograniczenie, odosobnienie. W przypadku pozycji gimna

stycznej oznacza to ograniczenie rozprzestrzeniania się ruchu do jakiegoś okreś
lonego odcinka lub segmentu. Może to być ustalenie obręczy barkowej przy ćwi
czeniach rozciągających mięśnie piersiowe większe lub też ustalenie miednicy
w ćwiczeniach kończyn dolnych w taki sposób by nie spowodować przemieszcze
nia się ruchu na odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Ogólnie przyjmujemy, że im
Materiał programowy zajęć korekcyjnych 198
pozycja jest niższa a płaszczyzna zetknięcia się z podłożem lub przyrządem więk
sza, tym pozycja jest bardziej izolowana i lepiej zabezpiecza prawidłowość wyko
nania ćwiczenia.
M ateriał program ow y zajęć korekcyjnych
Obejmuje następujące grupy ćwiczeń:

1. ćwiczenia ogólnorozwojowe,
2. ćwiczenia specjalne - korygujące określoną wadę,
3. ćwiczenia elongacyjne,
4. ćwiczenia antygrawitacyjne,
5. ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała,
6. ćwiczenia oddechowe,
7. ćwiczenia Klappa,
8. pływanie.
W tej części rozdziału zostaną omówione ćwiczenia ogólnorozwojowe, elon

gacyjne, antygrawitacyjne, oddechowe, odruchu prawidłowej postawy ciała i Klappa,
natomiast ćwiczenia specjalne - korygujące poszczególne wady wraz z całym
programem postępowania korekcyjnego podano w drugiej części rozdziału.
Ćwiczenia ogólnorozwojowe
Zasób materiału z tego zakresu obejmuje ćwiczenia gimnastyczne kształtujące

oraz uzupełniające ćwiczenia i sporty, dostosowane odpowiednio do rodzaju wa
dy, wieku, płci i rozwoju biologicznego uczestnika zajęć. Celem ćwiczeń ogólno
rozwojowych - zgodnie z podstawowymi założeniami wychowania fizycznego -
jest dążenie do prawidłowego i harmonijnego rozwoju fizycznego dziecka, do
zwiększenia jego wydolności fizycznej. Jednym z zadań ćwiczeń jest również
wyeliminowanie ewentualnych kompleksów psychicznych i fizycznych spowodo
wanych uczestnictwem w zajęciach korekcyjnych. Dzieci z wadami postawy nie
należą do najsprawniejszych, dlatego podniesienie ich ogólnej wydolności i spra
wności jest sprawą zasadniczą.
Ćwiczenia elongacyjne
Przez ćwiczenia elongacyjne rozumiemy wyciągnięcie kręgosłupa w jego osi

długiej. Walorem właściwego stosowania ćwiczeń elongacyjnych jest - jak przy
każdym rozciągnięciu mięśni - wzmożone pobudzenie rogów przednich rdzenia
przez bodźce proprioceptywne. Ćwiczenia elongacyjne aktywizują mięśnie kręgo
słupa i mają na celu zmniejszenie istniejących krzywizn patologicznych. Należy
brać pod uwagę możliwość nadmiernego zmniejszania się krzywizn fizjologicz
nych, co byłoby zjawiskiem negatywnym. Wyciągnięcie kręgosłupa ku górze mo
że się odbywać dzięki udziałowi własnych mięśni, a może też być uzyskane przez
zastosowanie specjalnych pasów lub wyciągu. W pierwszym przypadku mamy do
czynienia z elongacją czynną, w drugim z elongacją biemą.
Ćwiczenia antygraw itacyjne
Celem ich jest aktywizacja mięśni antygrawitacyjnych, zwłaszcza pierwszego ukła

du odniesienia (Wejsflog 1958) w warunkach pionizacji a więc określonego układu
segmentamych środków ciężkości. Można je stosować wtedy gdy dziecko swobodnie
utrzymuje skorygowaną postawę przez dłuższą chwilę. Ćwiczenia te polegają na utrzy
maniu skorygowanego kręgosłupa i głowy w warunkach zastosowania - bezpośrednio
lub pośrednio - (platforemka) dodatkowego obciążenia osiowego (ryc. 115).
W Stołecznym Zespole Rehabilitacji
w Konstancinie skonstruowano specjalne
urządzenie, tzw. antygrawitacyjny kore
ktor postawy (Zaleszczuk 1976) umożli
wiający prowadzenie ćwiczeń w pozycji
siedzącej.
Ćwiczenia odruchu prawidłowej

postawy ciała
W procesie całokształtu oddziały

wań korekcyjnych niezmiernie ważne
jest kształtowanie u uczestnika zajęć,
świadomości i stałej uwagi na utrzyma
R yc. 115. Ć w iczenia elongacyjne niu prawidłowej postawy ciała w trak
i antygraw itacyjne
cie ćwiczeń i wszelkich codziennych
czynności. Zdobycie tego nawyku wymaga jednak jednolitości działań domu, pla
cówek oświatowo-wychowawczych, a przede wszystkim wymaga aktywności i stałej
uwagi samego dotkniętego wadą. W kształtowaniu odruchów prawidłowej po
stawy ciała należy:
uświadomić zainteresowanemu rodzaju wady i wyjaśnić ujemne skutki jej
trwania,
wdrożyć zrozumienie potrzeby i nauczyć przyjmowania prawidłowej po
stawy ciała we wszystkich pozycjach oraz w trakcie wykonywania różnych
czynności - autokorekcja,
zmierzać do ukształtowania umiejętności przyjmowania prawidłowej postawy
ciała za pomocą czucia głębokiego oraz uzyskania wytrzymałości posturalnej,
tj. zdolności do długotrwałego utrzymania postawy skorygowanej przy rów
noczesnym zwalczaniu wszelkich nawyków nieprawidłowych,
- egzekwować poprawność postawy odcinkowo i całościowo przy pomocy
lustra, testu ściennego i współćwiczącego.
Przykłady ćwiczeń
1. Pozycja wyjściowa (Pw.) stanie przed lustrem; nauka przyjmowania prawi
dłowej postawy ciała. Samokontrola postawy; głowa i szyja wyciągnięta
w górę, barki opuszczone i cofnięte, łopatki i pośladki ściągnięte, brzuch
wciągnięty. Prowadzący zajęcia zwraca uwagę ćwiczących na sym etrię cia
ła w płaszczyźnie czo
łowej, zaś w staniu bo
kiem do lustra - głów
nie na korekcję odcinka
lędźwiowego kręgosłu
pa (ryc. 116).
2. Pw. jw., ruch - odepch

nięcie się plecami od
drabinki (ściany) i sta
nie z zachowaniem pra
widłowej postawy bez
opierania, ponowne opar
cie się plecami i tak po
wtarzać kilka razy. R ys. 116. Ć w iczenia p rzed lustrem
3. Pw. jw., bez kontroli wzroku.

4. Pw. stanie tyłem do drabinki (ściany) w postawie skorygowanej;
ruch - powolny przysiad z przyleganiem pleców do ściany, powrót do pw.
5. Pw. leżenie tyłem; kończyny dolne wyprostowane, RR wzdłuż tułowia;
ruch - wyczucie przylegania kręgosłupa do podłoża na całej jego długości,
a zwłaszcza w odcinku lędźwiowym.
6. Pw. stanie przodem do ściany; ruch - z zamkniętymi oczami krok w tył
i utrzymanie prawidłowej postawy ciała - otwarcie oczu i kontrola postawy.
7. Pw. stanie tyłem do ściany; ruch - z zamkniętymi oczami krok w przód -
utrzymanie prawidłowej postawy ciała i otwarcie oczu.
8. Pw. leżenie przodem, RR w górze; ruch - przechodzenie z leżenia przodem
do leżenia tyłem (przetaczanie się), ćwiczenie należy wykonywać w obie
strony po kilka razy, z maksymalnym wyprostem całego ciała. Ćwiczenie to
doskonale nadaje się do łączenia go z wzmacnianiem odcinkowym mięśni,
np. mięśni grzbietu lub pośladkowych w leżeniu przodem lub mięśni brzu
cha w pozycji leżenia tyłem.
9. Pw. jw., ruch - skłony boczne (bez odrywania tułowia i RR od podłogi).
10. Pw. stanie przodem do ściany w postawie skorygowanej, RR wzdłuż tu
łowia, ruch - RR bokiem w górę, założenie rąk na karku i utrzymanie tej
pozycji.
11. Pw. stanie, laska na plecach pod łokciami; ruch - marsz z laską na plecach.
Na uwagę zasługują walory gier i zabaw ruchowych w aspekcie wyrabiania

u ćwiczących nawyku prawidłowej postawy ciała. Gry i zabawy ruchowe sprzy
jają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji, spostrzegawczości oraz kojarzeniu
określonych form ruchu z ustalonymi sygnałami i znakami. Wspomniane sygnały
i znaki łączymy z poleceniami przyjęcia przez ćwiczących skorygowanej postawy
ciała.
Ćwiczenia oddechowe
Często w wadach postawy występują zaburzenia mechaniki oddychania oraz

obniżenie zdolności funkcjonalnych układu oddechowego. Z tych powodów za
chodzi potrzeba poświęcenia specjalnej uwagi ćwiczeniom, których celem jest
nauczenie prawidłowej czynności oddychania oraz zwiększenie wydolności układu
oddechowego.
Material programowy zajęć korekcyjnych 202
Ćwiczenia oddechowe możemy podzielić na dwie grupy:

1. Ćwiczenia oddechowe ogólne, “ odruchowe” , a więc oddychanie w czasie
wykonywania jakichkolwiek ćwiczeń.
2. Ćwiczenia oddechowe specjalne, w których bierze udział świadomość.
Ćwiczenia oddechowe specjalne aktywizują oddychanie w sposób bardziej

wybiórczy - kierowany bądź na akcentowanie jednej z faz oddychania, bądź też na
określoną część narządu oddechowego.
Zadaniem ćwiczeń oddechowych jest:
- polepszenie wentylacji płuc,
- uruchomienie i wzmocnienie mięśni klatki piersiowej,
- poprawienie rytmu oddechowego.
T ory oddechowe
Przeponowy tor oddychania

Głównym mięśniem oddechowym jest przepona (diaghragma). Podczas głę
bokiego oddychania jej ruchy gwarantują dostarczenie około 60% całkowitej ob
jętości powietrza przedostającego się do płuc. Stwierdzono, że w zależności od
pozycji ciała przepona zmienia swój kształt, ustawienie, zmienia się również za
kres jej ruchów. Ponadto należy pamiętać, że w pionowej postawie ciała mięśnie
brzucha ulegają odruchowemu napięciu. Napięcie to zanika w pozycji leżącej na
plecach i wtedy przepona ulega znacznemu uniesieniu; jest to najdogodniejsza
pozycja do kształtowania przeponowego toru oddechowego. Mięśnie brzucha od
grywają w akcie wydechu rolę szczególną, są one antagonistami przepony. Pod
czas jej obniżania się ulegają rozluźnieniu, natomiast gdy przepona unosi się ku
górze, kurczą się.
Opisany typ oddychania określamy typem przeponowym lub brzusznym. W oddy
chaniu spokojnym występuje zazwyczaj czysty tor oddechowy, przeponowy, bez
udziału żeber. We wzmożonym oddychaniu rozpoczyna się od razu oddychanie
żebrowe, które wzmacnia działanie przepony. Wzmożony oddech jest więc mie
szanym torem oddechowym żebrowo - przeponowym.
Żebrowy tor oddychania

Podczas spokojnego oddychania żebrowego (piersiowego) żebra są podno
szone przez mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externí). Do
pomocniczych mięśni wdechowych należą m.in.:
- m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
- m. piersiowy większy i mniejszy (m. pectoralis major et minor).
Do mięśni wydechowych należą: mm.międzyżebrowe wewnętrzne (mm. inter
costales interni), mięśnie poprzeczne klatki piersiowej (m. transversus thoracis).
W oddychaniu żebrowym nie wszystkie żebra muszą się jednocześnie unosić.
Możliwe są ruchy, w których poruszają się głównie żebra górne, mówimy wtedy
o oddychaniu żebrowym górnym. ,
Wyróżniamy oddychanie żebrowo-mostkowe oraz oddychanie żebrowe dolne.
Mechanizm wdechu
Wdech polega na zwiększeniu się wymiarów klatki piersiowej w kierunku
przedniotylnym i bocznym. Powoduje to praca mięśni wdechowych, do których
zaliczamy mięsień międzyżebrowy zewnętrzny. Zwiększenie się wymiarów klatki
piersiowej powoduje z kolei rozciągnięcie się płuc. Jest to możliwe dzięki istnie
niu ujemnego ciśnienia w jamie opłucnej. Wskutek rozszerzania się płuc pizy
wdechu wytwarza się wewnątrz nich podciśnienie i powietrze z zewnątrz dostaje
się do płuc. Wskazane jest oddychanie przez nos, gdyż oddychanie przez usta
powoduje, że do płuc dostaje się powietrze zimne i suche. Może to spowodować
chroniczne podrażnienie górnych dróg oddechowych.
Mechanizm wydechu
W odróżnieniu od wdechu, który jest zawsze aktem czynnym, wydech nor
malny jest aktem biernym. Zakończenie skurczu mięśni wdechowych powoduje,
że klatka piersiowa wraca do poprzedniego stanu. Taka ilość powietrza jaka do
stała się do płuc przy wdechu teraz zostaje z płuc wydalona. Przy wzmożonym
oddychaniu proces ten jest również aktem czynnym. W procesie tym biorą udział
mięśnie wydechowe: mm. międzyżebrowe wewnętrzne, mm. poprzeczne klatki
piersiowej i inne.
12. Pw. stanie (lub siad); dmuchanie w balonik lub nadmuchiwanie gumowych
zabawek. Podczas ćwiczeń z małymi dziećmi możemy wykonywać dmu
chanie piłeczki pingpongowej, piórek, puszczanie baniek mydlanych itp.
13. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia, kończyny dolne ugięte w stawach
biodrowych i kolanowych; ruch - głęboki wdech z równoczesnym wznosem
RR bokiem w górę. Powolny wydech, RR wracają tą samą drogą do pw.
14. Pw. siad na ławeczce, RR wzdłuż tułowia; ruch - wdech z uniesieniem RR
przodem w górę, wydech z równoczesnym skłonem tułowia w przód.
15. Pw. siad skrzyżny, ręce oparte na kolanach, tułów w lekkim skłonie;
ruch - wdech ze wznosem RR przodem w górę i wyprostem tułowia, wy
dech z opuszczeniem RR tą samą drogą.
16. Pw. stanie tyłem przy ścianie, RR wzdłuż tułowia; ruch - wdech z uniesie
niem RR w górę, wydech z syczeniem i wciągnięcie brzucha, RR opusz
czone bokiem.
17. Pw. leżenie tyłem, ręce splecione na karku, łokcie przyłożone do podłoża,
kończyny dolne ugięte w stawach biodrowych i kolanowych; ruch - głęboki
wdech, wydech z jednoczesnym unoszeniem łokci w górę.
18. Pw. jw. RR wzdłuż tułowia, woreczek z piaskiem na bizuchu; ruch - wdech,
wydech z syczeniem.
19. Pw. jw.; ruch - z uciskiem rękami współćwiczącego na klatkę piersiową - na
szczycie wdechu zwolnienie oporu i wydech (jest to ćwiczenie oddechowe
oporowe dla toru piersiowego).
20. Pw. jw.; ruch - wdech z uciskiem rękami przepony - na szczycie wdechu
zwolnienie oporu, wydech z syczeniem.
Podobnie stosuje się opór dla toru żebrowo-przeponowego.
21. Pw. w staniu, opasanie klatki piersiowej pasem lub bandażem; ruch - wdech
przeciw oporowi, wydech. Jest to ćwiczenie pozwalające na zwiększenie
amplitudy oddechowej.
22. Pw. leżenie na boku, wolne ramię wzdłuż tułowia; ruch - wdech z równo
czesnym wznosem ramienia w górę, wydech i powolne opuszczanie ramie
nia.
(W bocznych skrzywieniach kręgosłupa leżenie na boku strony wypukłej
skrzywienia z zastosowaniem wałka lub woreczka z piaskiem).
Ćwiczenia K lappa
Rudolf Klapp - profesor chirurgii Uniwersytetu w Berlinie opracował w 1906
roku nową metodę leczenia skolioz idiopatycznych. Metoda ta została rozpowszech
niona w krótkim czasie znajdując swoich zwolenników w wielu krajach. Kontynu
atorem metody opracowanej przez R.Klappa był jego syn Bernard Klapp, którego
praca pt. “ Das Klapp’sehe Kriechverfahren” doczekała się kilku wydań (Klapp
1973).
Opracowanie systemu ćwiczeń oparł Klapp na obserwacjach chodu czworonoż
nych (psów) oraz wynikach badań z zakresu anatomii porównawczej. Stwierdził on, że
boczne skrzywienia kręgosłupa są rzadkością u zwierząt czworonożnych, a dość czę
sto występują nie tylko u ludzi ale i u ptaków. Dostrzeżoną znaczną ruchomość
boczną kręgosłupa u czworonożnych oraz typ ruchów kręgosłupa jakie zachodzą
u psa w czasie chodzenia, nasunęły myśl opracowania ćwiczeń o podobnych założe
niach kinetycznych, celem leczenia bocznych skrzywień kręgosłupa u dzieci.
System ćwiczeń Klappa miał jeszcze tę wartość historyczną, że w ortopedii
przyczynił się do ostatecznego zarzucenia długotrwałego unieruchomienia gorse
tem gipsowym stosowanego w leczeniu idiopatycznych skolioz. Zatem system ten
wprowadzał czynne ruchy wykonywane siłami chorego przy wyzyskiwaniu zalet
pozycji horyzontalnej, które według Klappa i jego zwolenników charakteryzują:
a) odciążenie kręgosłupa przez wyeliminowanie szkodliwego działania siły
ciężkości na jego krzywiznę,
b) ułatwienie korekcji przez zmniejszenie napięcia mięśni grzbietu,
c) wydatny w tej pozycji zakres ruchów kręgosłupa w odcinku lędźwiowym
i szyjnym,
d) korzystne warunki do oddychania i pracy układu krążenia.
Sposób wykonywania ćwiczeń

W systemie ćwiczeń Klappa wyróżnia się 5 zasadniczych faz:
1. pozycja wyjściowa - winna być możliwie stabilna przy małym napięciu
mięśni,
2. faza przygotowawcza - ćwiczący ustala odpowiednie stawy (izometryczny
skurcz mięśni) inne ulegają rozluźnieniu,
3. wykonywanie ruchu - przemieszczenie odpowiednich odcinków ciała,
4. pozycja końcowa - przyjęcie zaplanowanego ułożenia ciała (hiperkorekcja
w segmentach ze zmianami),
5. faza odpoczynkowa - rozluźnienie mięśni i pogłębione oddechy.
Ćwiczący porusza się wokół sali w pozycji ręczno-kolanowej, powtarzając

cyklicznie ustaloną indywidualnie pozycję z jej utrzymaniem przez około 3 sek.
Naryc. 117 a,b,c przedstawiono przy

kłady ćwiczeń wg Klappa zaczerpnięte C
z “ Das Klapp’sehe Kriechverfahren” .
Pozycja horyzontalna jest dogodna przy
wykonywaniu bocznych wygięć kręgo
słupa (ruchy w płaszczyźnie czołowej).
Dzieje się tak np. przy przesunięciu je
dnego, prawego kolana do przodu a pa
sa barkowego z kończyną górną i gło
wą w prawą stronę. Inny sposób uzy- R y c .l 17. P rzykłady ćw iczeń K lappa
skania głębokiego wygięcia - lewa koń

czyna dolna i prawa góma są przesunięte do przodu wskutek czego kręgosłup
ulega wygięciu wypukłym łukiem w stronę prawą. Zależność ustawienia kręgo
słupa od ułożenia kończyn dolnych (obręczy miednicznej) i kończyn górnych (pa
sa barkowego) była podstawą do opracowania pozycji skorygowanej i ćwiczeń
asymetrycznych w zwisie na drabinkach.
Istnieje bardzo wiele kombinacji ruchów, np.:
a) równocześnie do przodu naprzemienne kończyny, lewa dolna, prawa góma
- uzyskujemy wygięcie kręgosłupa w prawą stronę. Wskazane przy skolio
zach jednołukowych,
b) chód jednostronny (jednochód):
- prawa dolna i prawa góma do przodu, uzyskujemy wygięcie kręgosłupa
w prawo,
- górna lewa do przodu, dolna do tyłu, uzyskujemy wygięcie w lewo

odcinka górnego i w prawo odcinka dolnego. Stosujemy przy skoliozach
dwu i jednołukowych.
R yc. 118.
Ć w iczenia asym etryczne n a drabinkach
a) lew ostronne skrzyw ienie w o d cin k u piersiow o-lędźw iow ym (w g K lappa)
b) przeeiw w ygięcie kręgosłupa w następstw ie przybrania o dpow iedniej pozycji n a drabince
c) skrzyw ienie trójłukow e
d) przeeiw w ygięcie w odcinku lędźw iow ym i szyjnym o ra z zanik skrzyw ienia w odcinku
p iersiow ym
W pozycjach lordozujących istnieje określona zależność między stopniem na

chylenia kręgosłupa w stosunku do podłoża (w poz. klęku) z lokalizacją szczytu
wygięcia lordotycznego. Najlepiej ilustruje to ryc. 120 wg Le Grand-Lambling
(Burger-Wagner 1963). Taka sama zależność występuje przy wygięciu kifotycz-
nym kręgosłupa.
Dodatkowego wyjaśnienia wymaga oddziaływanie pozycji niskiej - 1 i śred
niej 2 i 3. Otóż w większości przypadków pozycja 1 daje najwyższą lokalizację
hiperkorekcji; przy tym rozciągnięciu ulega głównie akton brzuszny mięśnia pier
siowego większego, łopatki (ich kąty dolne na skutek przekroczenia zakresu ru
chomości stawu barkowego oddalają się od kręgosłupa). W pozycji 2 oddziały-
wanie wyprostne na kręgosłup jest mniejsze w porównaniu z wywieranym na

obręcz barkową. Odwiedzenie ramion tylko do kąta prostego, zwłaszcza przy
ugiętych stawach łokciowych, pozwala na znaczne zbliżenie łopatek do kręgo
słupa. W plecach okrągłych - zależnie od tego czy dominuje nadmierna kifoza
piersiowa czy też odstawanie łopatek - stosuje się jedną z wymienionych pozycji
ćwiczebnych.
R yc. 119. N ajczęściej stosow ane pozycje ćw iczebne o korekcji zlokalizow anej
w określonym o dcinku kręgosłupa (strzałka)
W ośrodkach wad postawy - opierających leczenie wyłącznie na tym systemie

- spotykało się dzieci, które zdarły niejedne ochraniacze na kolanach i dłoniach
a skolioza nie ustępowała. Metoda ta z perspektywy czasu i w miarę postępu
rehabilitacji okazała się niewystarczająca. Dziś ćwiczenia Klappa znajdują zasto
sowanie przy korekcji skolioz oraz wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej
jako jedna z wielu form wszechstronnego programu działania. Nie należy przece
niać tego rodzaju ćwiczeń, ale i nie należy całkowicie ich zaniechać.
Pływanie
Ważnym elementem składowym programu postępowania wyrównawczo-ko-
rekcyjnego jest pływanie. Właściwości fizyczne środowiska wodnego oraz hory
zontalna pozycja ćwiczącego, sprawiają, że ćwiczenia w wodzie pozwalają na

uzyskanie odciążenia osiowego stawów, rozluźnienie mięśni, stwarzają doskonałe
możliwości rozwoju mięśni grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, a w szcze
gólności mięśni klatki piersiowej. W większości ośrodków specjalistycznych treść
zajęć sprowadza się do nauki pływania - a po opanowaniu tej czynności - do
pływania na dystansie (o charakterze wytrzymałościowym).
Pływanie jest istotnym czynnikiem rozwoju układu krążenia i oddychania.
Istnieje zależność pomiędzy stylem pływania a rodzajem wady. Iwanowski (1979)
zaleca przy plecach okrągłych pływanie stylem grzbietowym, zaś przy plecach
płaskich i wklęsłych - stylami symetrycznymi na piersiach. Dotyczy to jednakże
obciążeń właściwych sportowi wyczynowemu, z czym w gimnastyce wyrównaw
czej, przy pływaniu najczęściej jeden raz w tygodniu, nie mamy do czynienia.
System atyka ćwiczeń leczniczych
W praktyce postępowania korekcyjnego niejednokrotnie znajdują też zastoso

wanie ćwiczenia z programu kinezyterapii. Dlatego autor uznał za celowe za
mieszczenie w tym miejscu skróconej systematyki ćwiczeń leczniczych. Pełniejszą
systematykę znajdzie czytelnik w podręcznikach do kinezyterapii.
1. ćwiczenia czynne:
a) właściwe,
b) wspomagane,
c) w odciążeniu,
d) z oporem,
2. ćwiczenia bierne,
3. ćwiczenia synergistyczne.
A d .l. Ćwiczeniami czynnymi nazywamy takie ćwiczenia, które przebiegają
w wyniku dowolnej akcji mięśni i rozwijają się przeciw sile zewnętrznej. W tej
grupie wyróżniamy: ćwiczenia czynne wolne - cechuje je pokonanie siły grawitacji
(ruchy ramieniem, tułowiem itp.) przez ćwiczącego przy użyciu własnej siły mięś
niowej.
Ćwiczenia wspomagane polegają na użyciu dodatkowej siły zewnętrznej w ce
lu wykonania zamierzonego ruchu. Ma to miejsce wtedy, kiedy siła mięśni ćwi
czącego jest niewystarczająca dla prawidłowego jego wykonania.
Systematyka ćwiczeń leczniczych 210
Ćwiczenia w odciążeniu - istota tych ćwiczeń polega na “ zniesieniu” ciężaru

kończyny lub całego ciała przez właściwe ułożenie. Ćwiczenia tego rodzaju wyko
nywane są przy użyciu urządzeń podwieszających w tzw. uniwersalnym gabinecie
usprawniania leczniczego (UGUL). Dzięki zniesieniu siły ciężkości ciała ćwiczący
wykonuje dany nich przy użyciu minimalnej siły. Ćwiczenia te zapobiegają przy
kurczom i wyzwalają bodźce proprioceptywne.
Ćwiczenia z oporem - zaliczamy do nich ćwiczenia z progresywnie wzrasta
jącym oporem oraz krótkie ćwiczenia izometryczne. Ogólna zasada ćwiczeń opo
rowych polega na tym, że im większe opory, tym mniejsza liczba powtórzeń
i odwrotnie. Opór można uzyskać przy pomocy:
a) instruktora lub współćwiczącego,
b) obciążenia bezpośrednio ciężarkiem lub piłką,
c) zestawu ciężarkowo-bloczkowego,
d) sprężyn,
e) wody.
Ad.2. Ćwiczenia bierne. Stosowane są przy użyciu siły zewnętrznej w przy
padku braku dowolnej czynności mięśniowej (np. w porażeniach). Celem tych
ćwiczeń jest zamiana ruchu biernego na czynny. Ćwiczenia bierne wykonuje się
przy zastosowaniu następujących technik:
a) ćwiczenia bierne w pełnym zakresie ruchu w stawie,
b) ćwiczenia bierne połączone z dodatkową stymulacją eksteroreceptywną,
c) ćwiczenia bierne połączone z dociskiem na stawy,
d) redresje
Ćwiczenia te polegają na zastosowaniu prawidłowych chwytów i użyciu siły
w celu zwiększenia zakresu ruchów w stawie.
Ad.3. Ćwiczenia synergistyczne. Istotą tych ćwiczeń jest wykorzystanie zja
wiska promieniowania naczyniowo-ruchowego ćwiczeń odległych części ciała po
wodującego pobudzenie i nasilenie się procesów fizjologicznych w miejscu, które
objęte jest unieruchomieniem (opatrunek gipsowy). Ćwiczenia synergistyczne dzie
limy na:
1. ćwiczenia kontralateralne
2. ćwiczenia ipsilateralne.
Ćwiczenia synergistyczne kontralateralne stosujemy wtedy, kiedy chcemy
uzyskać rozprzestrzenianie się odruchów naczyniowo-ruchowych po stronie prze
ciwnej, np. wówczas, gdy unieruchomiona jest prawa kończyna dolna - ćwiczenia
wykonujemy lewą kończyną dolną. Warunkiem skuteczności ćwiczeń synergis-

tycznych jest zastosowanie maksymalnego oporu aż do zmęczenia.
Ćwiczenia synergistyczne ipsilateralne występują wtedy, kiedy wykonujemy
ruchy w stawach sąsiednich w stosunku do unieruchomionego. Podobnie jak pizy
ćwiczeniach kontrlateralnych należy spełnić bezwzględny warunek przerzutu fun
kcjonalnego, tj. zastosować maksymalny opór. Do właściwego stosowania ćwi
czeń ipsilateralnych konieczna jest znajomość synergizmów bezwzględnych, cha
rakterystycznych dla człowieka, np. oporowe ćwiczenia zgięcia grzbietowego sto
py wywołuje napięcia mięśnia czworogłowego uda lub uniesienie głowy w pozycji
leżenia przodem powoduje napięcie mięśni pośladkowych wielkich.
Ćwiczenia specjalne i program postępowania korekcyjnego
Plecy okrągłe
Założenia ogólne: stosujemy ćwiczenia specjalne, których celem jest wzmoc

nienie mięśni grzbietu oraz pozostałych mięśni posturalnych, ćwiczenia rozwi
jające mięśnie klatki piersiowej, zwiększające jej ruchomość, ćwiczenia odde
chowe. Równolegle z ćwiczeniami wyrabiającymi nawyk prawidłowej postawy
ciała stosujemy ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne.
Pozycje wyjściowe do ćwiczeń: dominują pozycje w odciążeniu, izolowane,
antykifotyczne. Indywidualnie stosujemy ćwiczenia bierne i redresyjne.
23. Pw. klęk podparty, kolana w rozkroku; ruch - wysunięcie ramion do przodu
i opad tułowia do pozycji “ukłonu japońskiego”.
24. Pw. jw ., z oparciem rąk o ławkę lub szczebel drabinki - pogłębianie padu.
25. Pw. klęk podparty, dłonie oparte na kocu; ruch - wysunięcie ramion do
przodu (z zachowaniem pozycji antylordotycznej).
26. Pw. jw., ruch - naprzemienne wymachy rąk w górę w skos ze skrętem głowy
i tułowia w kierunku ręki wymachowej.
27. Pw. leżenie przodem, ręce splecione na karku; ruch - skłon tułowia w tył,
cofnięcie łokci, ściągnięcie łopatek, wyciągnięcie głowy w przód.
Choroba Scheuermanna 212
28. Pw. jw., RR ugiete (ręce przy barkach obciążone woreczkami); ruch - skłon
tułowia w tył połączony z wyprostem ramion w pizód, następnie skurcz
ramion. Ćwiczenie wykonujemy w rytm oddechów; wdech - wyprost ra
mion, wydech - ugięcie ramion.
29. Pw. stanie w rozkroku przed drabinkami, rękami chwyt za szczebel drabinki
na wysokości połowy klatki piersiowej; ruch - pogłębianie opadu w przód.
Ćwiczenie to można łączyć np. z odrzutem RR prostych w górę, z zacho
waniem postawy skorygowanej.
30. Pw. leżenie tyłem, pod szczytem kifozy wałek (np. zrolowany koc), w rękach
ciężka piłka; ruch - przeniesienie prostymi RR piłki za głowę na podłogę
tak, aby były RR maksymalnie zbliżone do podłoża.
31. Pw. leżenie przodem, RR wzdłuż tułowia, kończyny dolne ugięte w stawach
kolanowych, między stopami piłka ciężka; ruch - uniesienie RR w górę
i wkładanie piłki stopami w ręce.
32. Pw. jw., tułów w opadzie poza stołem, ręce splecione na karku;
ruch - uniesienie tułowia do pozycji skłonu w tył (wytrzymanie).
Ćwiczenie może być wykonywane z różnym ułożeniem RR lub wykorzysta
niem przyborów. W przypadkach pleców wklęsłych lub okrągło-wklęsłych
skłon w tył wykonujemy tylko do fizjologicznej granicy ruchomości w sta
wach biodrowych.
33. Pw. zwis na drabince, pod szczytem kilfozy piłka lub wałek, ruch - podkur
czenie kolan do brzucha.
C horoba Scheuerm anna
Etiologia tego schorzenia nie jest znana. Jako jedną z przyczyn podaje się
zaburzenia kostnienia nasadowego trzonu, nasilające się w okresie pokwitania.
Zmiany dotyczą kilku sąsiadujących kręgów i lokalizują się głównie w przedniej,
środkowej części krążków międzykręgowych i trzonów. Dochodzi do wypuklenia
się zawartości krążka do trzonu pod postacią tzw. guzków Schmorla. Trzon usz
kodzony w swej części przedniej, podlegający już nawet w warunkach fizjolo
gicznych zwiększonemu obciążeniu osiowemu, przybierając kształt klina dopro
wadza do zaakcentowania wygięcia Idiotycznego tego odcinka. Stopniowo nastę
puje przebudowa trzonów, zwłóknienie guzków i utrwalenie zmian (Dega 1970).
L e c z e n ie
W przypadku o łagodnym przebiegu podstawą leczenia jest odciążenie kręgo

słupa i ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu o charakterze koncentrycznym
(Majoch 1976). W przypadkach szybko postępujących warunkiem jest odciążenie
kręgosłupa przy pomocy gorsetu ekstensyjnego. Stosowane ćwiczenia nie różnią
się w zasadzie od poprzednio omawianych. W odróżnieniu jednak od pleców
okrągłych, powstałych na tle dystonicznym w chorobie Scheuermanna, intensyw
ny ruch w warunkach obciążenia nie jest wskazany.
Plecy wklęsłe
Korekcja pleców wklęsłych wywołuje szereg kontrowersji i sprzecznych po

glądów. W publikacjach naukowych (Kutzner-Kozińska 1976, Tworzydło 1973)
poddaje się wątpliwość skuteczność stosowanego dotychczas programu korekcji,
opartego głównie na “ antylordotyczności” .
Z upodobaniem i masowo stosowane przez nauczycieli w f ćwiczenia antylor-
dotyczne dają korekcję chwilową i pozorną. Ćwiczenia te prowadzą do powstania
przykurczu zginaczy stawu biodrowego - głównie mięśnia biodrowo-lędźwiowego
(m.iliopsoas), co w postawie pionowej - w staniu, oddala przyczepy tych mięśni
powodując pogłębienie lordozy lędźwiowej.
Przykurcz zgięciowy w stawie biodrowym wykrywamy przy pomocy testu
Thomasa.
Celem ćwiczeń jest przywrócenie prawidłowych stosunków anatomicznych
w obrębie stawu biodrowego, wyrobienie odpowiedniej siły mięśni osłabionych
oraz rozciągnięcie mięśni przykurczonych. W tym celu stosujemy ćwiczenia odru
chu prawidłowej postawy ciała, ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne, ćwi
czenia Klappa i ćwiczenia specjalne.
Należy pamiętać, że podczas stosowania ćwiczeń mających wzmacniać mięś
nie brzucha poprzez zgięcie w stawach biodrowych dochodzi do zbliżenia przy
czepów mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Z tego powodu należy tak dawkować
pozycje wyjściowe, aby zachować odpowiednie proporcje korzystne dla pracy obu
mięśni.
Z biomechanicznego punktu widzenia mięsień prosty brzucha dzieli się na
część górną i dolną (linia podziału przebiega na wysokości pępka). W związku
z tym ruchy nóg przy ustalonym tułowiu wzmacniają część dolną - podpępkową,
Plecy wklęsłe 214
ruchy tułowia przy ustalonych kończynach dolnych - wzmacniają część górną.

Jeżeli miednica ma być “ podciągnięta” w górę skróconymi mięśniami brzucha, to
punktem stałym (punctum fixwri) musi być klatka piersiowa. Aby nie dopuścić do
ściągnięcia w dół klatki piersiowej przez kurczące się mięśnie brzucha należy
poprzedzić ćwiczenia wyprostem piersiowego odcinka kręgosłupa.
Trzeba również pamiętać, że wznos prostych kończyn dolnych od podłoża
(zwłaszcza w pierwszej fazie) powoduje wybitnie lordozujące działanie. Z tego
względu pozycją wyjściową z wyboru jest leżenie tyłem z takim ułożeniem koń
czyn dolnych, przy którym kręgosłup na całej swej długości przylega do podłoża
(sprawdzamy to przez ułożenie dłoni pod odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa).
Przykurcz zgięciowy w stawach biodrowych najskuteczniej możemy zlikwi
dować poprzez stosowanie ćwiczeń o charakterze wyprostnym w stawie. Ponadto
zachodzi konieczność stabilizacji miednicy. Możemy ją uzyskać stosując ćwicze
nia Klappa. Mały zakres wyprostu w stawie biodrowym (około 15°) ogranicza
w znacznym stopniu wybór ćwiczeń. Dalszy wyprost, a więc np. wysoki wznos
nóg w górę jest możliwy jedynie poprzez zwiększenie lordozy lędźwiowej.
W przypadku hiperlordozy postępowanie takie pogłębia wadę. Z tego też
względu w ćwiczeniach tej grupy mięśni (tylna grupa mięsni uda) niedopuszczalne
jest przekraczanie ruchomości w stawie biodrowym. Najdogodniejszą pozycją do
ćwiczeń ze względu na działanie mięśni przeciw sile ciężkości jest leżenie przo
dem. Z kolei pozycją z wyboru - ze względu na możliwość zwiększenia amplitudy
ruchu - jest leżenie przodem na podwyższeniu (stół, skrzynia) do wysokości sta
wów biodrowych z nogami opuszczonymi w dół.
Zgodnie z pierwotnym założeniem, że hiperlordozie towarzyszy zwiększone
przodopochylenie miednicy i związane z tym rozciągnięcie mięśni pośladkowych
wielkich - wzmocnienie ich powinno odbywać się w pozycjach zapewniających
zbliżenie przyczepów.
Dlatego też zaleca się w ćwiczeniach na podwyższeniu wykorzystywać nie
pełną amplitudę przednią ruchu, a opór stosować w końcowej fazie wyprostu.
Przykłady ćwiczeń specjalnych

34. Pw. siad na piętach RR skurcz pionowy; ruch - (1) wyprost RR w górę, (2)
ukłon japoński, (3) skurcz pionowy RR - z wytrzymaniem opadu tułowia,
(4) wyprost tułowia do pw.
215 Program / zasady postępowania korekcyjnego
35. Pw. klęk podparty; ruch - wyprost lewej nogi w tył (bez lordozowania),
powrót do pozycji wyjściowej, to samo druga noga.
36. Pw. jw., ruch - jw. z równoczesnym ugięciem RR i zbliżeniem czoła do
podłogi, powrót do pw., to samo druga noga.
37. Pw. leżenie przodem, ręce pod czołem; ruch - naprzemianstronne unoszenie
prostych NN w górę.
38. Pw. jw., ruch - odwiedzenie lewej nogi i uniesienie jej w górę, utrzymanie
tej pozycji przez chwilę, a następnie powrót do pw.
39. Pw. jw., NN ugięte w stawach kolanowych; ruch - naprzemianstronne uno
szenie ud w górę.
40. Pw. leżenie przodem na ławeczce (lub skrzyni), RR wyciągnięte w górę
chwyt rękami za obrzeże ławki - kończyny dolne poza ławką; ruch - unie
sienie prostych NN w górę (do poziomu ławki). Ćwiczenie powyższe może
być testem sprawdzającym wytrzymałość mięśni pośladkowych.
41. Pw. jw ., ruch - ruchy nożycowe.
42. Pw. leżenie tyłem ręce pod głową, kończyny dolne proste z ugięciem w sta
wach biodrowych ok. 60°; ruch - uniesienie bioder w górę i wytrzymanie
przez chwilę w tej pozycji.
43. Pw. jw., na stole RR w bok, kończyny dolne proste w stawach kolanowych,
ugięte w stawach biodrowych do kąta 60° - tłocznia brzuszna przepasana
pasem obciążonym celem ograniczenia wyprostu w stawach biodrowych;
ruch - uniesienie bioder w górę. Ćwiczenie to jest ćwiczeniem oporowym
dla wszystkich grup mięśniowych wpływających na ustawienie miednicy
i korygujących nadmierną lordozę lędźwiową:
- mięśnie prostowników stawu biodrowego w fazie unoszenia bioder pra
cują koncentrycznie, a w końcowej fazie wytrzymania skorygowanej
pozycji statycznie,
- mięśnie tłoczni brzusznej uciskane pasem pracują statycznie, ochraniając
narządy jamy brzusznej przed uciskiem,
- mięśnie lędźwiowo-udowe pracują w korzystnej sytuacji oddalonych przy
czepów (w końcowej fazie ruchu są rozciągane).
44. Leżenie tyłem ręce na karku, NN ustalone; ruch - próba siadania.
45. Pw. leżenie tyłem RR wzdłuż tułowia - opór przyłożony tuż nad spojeniem
łonowym; ruch - uniesienie miednicy od podłoża.
46. Pw. klęk RR wzdłuż tułowia; ruch - opad prostego tułowia w tył (pracują
statycznie mięśnie brzucha).
Plecy okrąglo-wklęsłe 216
47. Pw. leżenie przodem ręce oparte obok klatki piersiowej; ruch - wyprost RR
i uniesienie prostego tułowia - tzw. pompka.
48. Pw. stanie, RR w bok; ruch - głęboki wykrok lewą nogą - pogłębianie
wypadu celem rozciągnięcia mięśnia lędźwiowo-udowego po stronie pra
wej, to samo zmiana nogi.
49. Pw. stanie na drabinkach, rękami chwyt szczebla na wysokości barków;
ruch - opuszczenie lewej nogi w dół (prawa ugięta w kolanie) z równoczes
nym wyprostem RR - tzw. unik, podciągnięcie się rękami do pw., zmiana
nogi.
Plecy okrągło-wklęsłe
Celem ćwiczeń w postępowaniu korekcyjnym przy plecach okrągło-wklęsłych

jest:
- zwiększenie ruchomości kręgosłupa w poszczególnych odcinkach,
- rozciągnięcie skróconych mięśni; w obrębie klatki piersiowej - mięśni pier
siowych większych i mniejszych, w obrębie miednicy i lędźwi - mięśni pros
towników grzbietu odcinka lędźwiowego oraz zginaczy stawu biodrowego,
- wzmocnienie mięśni rozciągniętych, tj. mięśni grzbietu odcinka piersiowego
i karku, mięśni brzucha - prostych i skośnych oraz prostowników stawu bio
drowego.
Ponadto w programie korekcji tej wady znajdują zastosowanie ćwiczenia
elongacyjne i antygrawitacyjne, ćwiczenia Klappa, oddechowe, ćwiczenia odruchu
prawidłowej postawy ciała, gry i zabawy ruchowe oraz pływanie.
W korekcji pleców okrągło-wklęsłych znajdują zastosowanie zasady i metody
omówione przy korekcji placów okrągłych i wklęsłych. Dlatego autor ograniczył
się do podania tylko założeń ogólnych postępowania korekcyjnego przy tej specy
ficznej wadzie.
Plecy płaskie
Zadaniem ćwiczeń korekcyjnych jest;

- zwiększenie przodopochylenia miednicy, a tym samym ukształtowanie pra
widłowej lordozy lędźwiowej (zgodnie z założeniem sformułowanym we
wstępie do tego rozdziału należy wzmacniać mięśnie pierwszego układu),
- zwiększenie ruchomości kręgosłupa zwłaszcza do przodu w odcinku pier

siowym (ćw. kifotyzujące). Ponadto wskazane są ćwiczenia ogólnokondy-
cyjne, oddechowe, gry i sporty oraz pływanie.
Nie są wskazane ćwiczenia elongacyjne, wyciągi, zwisy a więc wszystko, co
prowadzi do spłaszczenia krzywizn kręgosłupa.
50. Pw. stanie w rozkroku, RR wzdłuż tułowia; ruch - skłon tułowia w przód
z dotknięciem rękami podłogi (pogłębianie skłonu), następnie wyprost tu
łowia z kilkakrotnym odrzutem RR prostych w górę.
51. Pw. jw., ręce na karku; ruch - skłon tułowia w przód.
52. Pw. leżenie tyłem NN ugięte w stawach kolanowych, RR wzdłuż tułowia;
ruch - skłon tułowia w przód z chwytem rękami za kolana {‘‘kołysanka").
53. Pw. jw., RR w bok, NN wyprostowane; ruch - nożycowe ruchy NN z rów
noczesnym ich wznosem do pozycji - leżenie przewrotne i z powrotem do
leżenia. Wznos NN prostych do kąta około 30° powoduje wybitnie lordozu-
jące działanie.
54. Pw. jw ., RR w bok, kolana podkurczone do brzucha; ruch - jak podczas
jazdy na rowerze {‘‘rowerek”).
55. Pw. jw ., nogi wyprostowane (ustalone), ręce pod głową; ruch - przejście do
siadu prostego.
56. Pw. jw., lecz o nogach ugiętych, RR w skurczu pionowym; ruch - przejście
do siadu ugiętego (1), wyprost RR w górę (2), ugięcie ramion (3). Pw. (4).
57. Pw. leżenie przodem, ręce pod czołem; ruch - unoszenie prostych NN w górę.
58. Pw. jw., ruch - nożycowe ruchy NN {“siekanka").
T o k i ć w ic z e ń p r z y w a d a c h p le c ó w o k r ą g ły c h
C z .I
1. zbiórka - powitanie, podanie tematu lekcji
2. ćwiczenia ożywiające z elementami korektywnymi
3. ćwiczenia oddechowe
C z.II
1. ćwiczenia rozluźniające obręczy barkowej z położeniem nacisku na likwi
dację ewentualnych przykurczów i rozciągnięcie mm. klatki piersiowej
Plecy płaskie 218
2. ćwiczenia mm. głowy i odcinka szyjnego kręgosłupa (elongacja)

3. ćwiczenia mm. gizbietu (odcinek górny prostownika grzbietu)
4. ćwiczenia mm. pośladkowych i NN (pozycja izolująca odcinek lędźwiowy)
6. ćwiczenia mm. brzucha
8. ćwiczenia równoważne
9. zabawa lub gra
10. ćwiczenia mm. brzucha i pośladków na przyrządach
13. zwis (w zwisie tyłem podkładka pod plecy) z ćwiczeniami najczęściej mm.
brzucha
14. zabawa lub gra
Cz. III
1. ćwiczenia przeciw płaskiej stopie
2. ćwiczenia utrwalające nawyk prawidłowej postawy
3. ćwiczenia uspokajające
4. omówienie lekcji
T o k i ć w ic z e ń d la p le c ó w w k lę s ły c h
C z .I
1. zbiórka, powitanie, podanie tematu lekcji
2. ćwiczenia ożywiające - marsz, bieg
C z .ll
1. ćwiczenia NN
2. ćwiczenia RR w pozycjach półwysokich (siad ugięty, skrzyżny)
3. ćwiczenia tułowia - skłony i opady w przód
4. ćwiczenia mm. grzbietu (górnego odcinka z ustaleniem odcinka lędźwio
wego przez podłożenie koca na wysokości pasa lub obniżenie kończyn
dolnych w stosunku do tułowia)
5. ćwiczenia mm. pośladkowych wielkich z korekcją ustawienia miednicy
219 Program / zasady postępowania korekcyjnego

8. ćwiczenia mm. pośladkowych i kulszowo-goleniowych
9. ćwiczenia m. grzbietu z elementami elongacji i antygrawitacji
11. zabawa lub gra z elementami antylordotycznymi
12. zwisy lub podpory
13. ćwiczenia mm. pośladkowych
14. podskoki - skoki
Cz. III
1. ćwiczenia przeciw płaskostopiu
2. marsz z poprawą postawy
3. utrwalenie prawidłowej postawy ze zwróceniem uwagi na ułożenie miednicy
T o k i ć w ic z e ń d la p le c ó w o k r ą g ło - w k lę s ły c h
C z .I
2. zabawa lub ćwiczenia ożywiające
C z.II
1. ćwiczenia obręczy barkowej (likwidacja przykurczów)
2. ćwiczenia NN
3. ćwiczenia mięśni grzbietu - (wydłużające odcinek lędźwiowy)
4. ćwiczenia mięśni pośladkowych (korekta ustawienia miednicy)
9. ćwiczenia mięśni grzbietu - wzmacniające (na przyrządach)
11. ćwiczenia mięśni brzucha (na przyrządach)
Boczne skrzywienia kręgosłupa (skolioza) 220

13. zwis
15. ćwiczenia mięśni pośladkowych
Cz. III
1. ćwiczenia utrwalające nawyk prawidłowej postawy
2. ćwiczenia przeciw płaskostopiu.
Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza)
K o r e k c ja c z y n n o ś c io w y c h s k o lio z
Celem ćwiczeń jest wyrównanie skrzywienia, usunięcie przykurczów więza-
deł i mięśni - zwłaszcza w obrębie grzbietu i miednicy, zrównoważenie sił układu
mięśniowego, podniesienie ogólnej wydolności fizycznej i wyrobienie nawyku
prawidłowej postawy ciała.
Program postępowania korekcyjnego obejmuje:
a) ćwiczenia mięśni grzbietu oraz pozostałych mięśni posturalnych,
b) ćwiczenia ogólnorozwojowe,
c) ćwiczenia oddechowe,
d) ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne,
e) ćwiczenia Klappa,
f) ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała,
g) gry i zabawy sportowe,
h) pływanie.
Dominują ćwiczenia symetryczne mięśni grzbietu w pozycjach niskich w od
ciążeniu. Nie jest wskazane: stosowanie długotrwałych marszów, dłuższych wysił
ków w pozycji stojącej, dźwiganie ciężarów, skoki, przewroty i mostki. Skoliozy
czynnościowe w przeważającej liczbie przypadków korygują się całkowicie pod
warunkiem usunięcia przyczyny skrzywienia (wyrównanie skróconej kończyny
dolnej, usunięcie bólu, poprawienie wadliwego ustawienia biodra itp.).
Przykłady ćwiczeń stosowanych przy skoliozach czynnościowych

60. Pw. leżenie przodem ręce pod brodą, ruch - (1) wyprost RR, (2) skurcz
pionowy RR, z lekkim skłonem tułowia w tył, (3) pw.
61. Pw. jw ., ruch - jw . w rękach woreczek.

62. Pw. jw., w rękach laska trzymana na karku; ruch - wyprost RR - wytrzy
manie.
63. Pw. leżenie przodem na ławeczce RR skurcz pionowy; ruch - wyprost RR,
chwyt rękami za obrzeże ławki i podciąganie całego ciała do przodu - do
momentu zbliżenia rąk do barku, następnie skurcz pionowy RR itd.
Ćwiczący wracając na początek ławki może wykonywać dodatkowe ćwicze
nia, np. podciąganie się na kocyku w pozycji “ukłonu japońskiego".
64. Pw. jw. na skośnej ławce, RR wyprostowane, rękami chwyt za specjalne
uchwyty z boku ławki; ruch - podciąganie się przy pomocy RR w górę.
65. Pw. jw. przed kratownicą, RR wyprostowane w rękach ekspandory;
ruch - napinanie gumek ekspandorów do pozycji RR skurcz pionowy, po
wolne wyciągnięcie RR itd. kilkanaście razy.
66. Pw. leżenie przodem, tułów w opadzie poza stołem NN wyprostowane, ręce
splecione na karku; ruch - wznos tułowia do poziomu stołu i ponowny opad,
ćwiczenie powtarzamy 15-10 razy w tempie oddechowym.
67. Pw. zwis na podudziach na drążku lub trapezie. Prowadzący zajęcia jedną
ręką, chwytem za stopy, zabezpiecza pewność zwisu, drugą stawia opór na
głowę w kierunku do przodu i w dół przez 6-8 sek.
68. Pw. leżenie przodem na stole (tułów na poziomie stołu), RR w górze - za
głowę przy pomocy parcianego czepka uwiązany ciężarek.
Ćwiczenie może mieć charakter wytrzymałościowy przez utrzymanie tu
łowia w tej pozycji lub charakter dynamiczny przez opad i wznos tułowia.
W pierwszej odmianie ćwiczenia w przerwach między seriami, zwis poza
stołem i unormowanie rytmu oddechowego.
Pacjenci z lateralizacją tułowia wykonują wytrzymanie statyczne z asymet
ryczną korekcją.
69. Pw. zwis czynny na karku i rękach z wytrzymaniem tej pozycji.
70. Pw. klęk, piłka trzymana rękami na wysokości klatki piersiowej; ruch -
wyrzut piłki do współćwiczącego połączony z opadem w przód.
71. Pw. leżenie przodem piłka lekarska przy głowie; ruch - wypchnięcie rękami
piłki do współćwiczącego.
72. Pw. jw ., ruch - podawanie piłki lekarskiej wyrzutem znad głowy.
73. Pw. jw., RR w górę w rękach woreczek z piaskiem. Współćwiczący w roz-
klęku nad biodrami ćwiczącego kolanami stabilizuje miednicę, rękami wspo
Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza) 222
maga korekcję czynną ćwiczącego; ruch - skłon tułowia i głowy w tył

przeciw oporowi współćwiczącego.
74. Pw. siad na brzegu skrzyni stopy zaczepione pod szczeblem drabinki,
ruch - opad tułowia w tył do pełnego wyprostu w stawach biodrowych z wytrzyma
niem tej pozycji przez 6-8 sek.
75. Pw. postawa zwieszona na drabinkach; ruch - powolne przejście do zwisu na
rękach i wytrzymanie zwisu czynnego.
Uwaga! przez cały czas głowa “ wyciągnięta w górę” .
Ćwiczenia rozciągające mięśnie grzbietu

76. Pw. przysiad podparty; ruch - wyprost NN i RR, tzw. “koci grzbiet”.
77. Pw. klęk podparty; ruch - “koci grzbiet“, ale bez odrywania kolan od po
dłogi. Ćwiczenie może być wykonywane ze współćwiczącym, który ręcznie
stawia opór przykładając dłonie w okolice łopatki.
78. Pw. leżenie tyłem NN w kolanach ugięte, RR wzdłuż tułowia; ruch - skłon
tułowia w przód, chwyt rękami za kolana i przyciągnięcie głowy do kolan
"kołyska".
T o k ć w ic z e ń d la s k o lio z
Cz, I
2. zabawa lub ćwiczenia ożywiające
C z.II
1. ćwiczenia RR i NN
2. ćwiczenia mm. grzbietu - wydłużanie czynne
3. ćwiczenia rozciągające mm. klatki piersiowej
4. ćwiczenia mm. grzbietu
9. ćwiczenia równowagi i antygrawitacji
10. ćwiczenia mm. grzbietu na przyrządach

12. ćwiczenia mm. brzucha na przyrządach
14. zwis czynny lub ćwiczenia w podporze
Cz. III
1. ćwiczenia utrwalające nawyk poprawnej postawy
2. ćwiczenia uspokajające
L e c z e n ie s k o lio z id io p a ty c z n y c h
Leczenie skolioz jest jednym z najtrudniejszych problemów ortopedii. Do

tyczy to skolioz o nieznanej etiologii (idiopatycznych) lub takich, gdzie znamy
wprawdzie czynnik etiologiczny, lecz nie potrafimy zadziałać na niego leczniczo
w sposób bezpośredni (skoliozy neuropatyczne, wrodzone). Na skutek tego postę
powanie terapeutyczne ma charakter wybitnie objawowy, z wszelkimi ujemnymi
stronami tego sposobu leczenia. Trudności te zwiększa jeszcze tendencja do sta
łego postępowania skrzywienia, wynikająca nie tylko z procesu chorobowego, lecz
także z nakładania się nań procesu wzrostu, który przebiegając w warunkach
nieprawidłowych (dotyczy to zwłaszcza działania siły grawitacji) potęguje zmiany
zniekształcające (Malczyk 1963).
W świetle powyższych uwag celem leczenia jest likwidacja lub zmniejszenie
skrzywienia, a jeżeli jest to nieosiągalne, to zahamowanie postępu dalszego skrzy
wienia.
Skoliozy idiopatyczne leczymy dwojako:
- zachowawczo
- operacyjnie
L e c z e n ie z a c h o w a w c z e s k o lio z
Przyjmuje się, że skoliozy małe o wartości kąta do 30° należy leczyć zacho
wawczo, wyłącznie ćwiczeniami. Niektóre ośrodki rozpoczynają już od 20° kąta
skrzywienia leczenie skojarzone, to znaczy oprócz ćwiczeń stosują gorsety ortope
dyczne. W przedziale od 30-60° kąta skrzywienia dominuje leczenie ortopedyczne
połączone z intensywnymi ćwiczeniami. Skoliozy od 60° wzwyż z możliwością
dalszego pogłębiania się - z reguły leczone są operacyjnie.
Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza) 224
W programie leczenia znajdują zastosowanie wszystkie ćwiczenia, zasady i me

tody, które dotyczyły korekcji skolioz czynnościowych lub zawarte są w innych
rozdziałach. Zasadniczym celem postępowania leczniczego w idiopatycznych bsk
jest wypracowanie mocnego “ gorsetu mięśniowego” , w szczególności mięśni pos-
turalnych. Cel ten można uzyskać stosując przez wiele tygodni, a nawet lat inten
sywny trening leczniczy o charakterze siłowym i siłowo-wytrzymałościowym
(Majoch 1976).
R yc. 120a. A utokorektor R yc. 120b. Przekrój poprzeczny klatki piersiow ej w

początkow ej i końcow ej fazie ćw iczenia
w autokorcktorze
Typowymi objawami skrzywień idiopatycznych są trzypłaszczyznowe zabu

rzenia kręgosłupa. W korekcji nie wystarczy wziąć pod uwagę ćwiczeń tylko
w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej. Konieczne jest uwzględnienie płaszczyzny
poprzecznej, tj. działania przeciw kierunkowi rotacji (tzw. ćwiczenia derotacyjne).
O tym jak istotny jest czynnik rotacji w progresji skrzywienia, świadczą wypo
wiedzi wielu autorów, między innymi Roaf (Zaleszczuk 1976) twierdzi, że jednym
z najistotniejszych oddziaływań w skoliozie prawdziwej postępującej jest oddzia

ływanie na jej rotację. Działanie na zmiany ułożenia kręgów w płaszczyźnie po
przecznej jest bardzo istotne, ponieważ skręcona klatka piersiowa jest dużą przesz
kodą w korekcji skrzywienia i stwarza układ sił prowadzących do narastania defor
macji. Zredukowanie nawet w minimalnym stopniu komponentu rotacyjnego daje
wyraźny efekt kosmetyczny.
Znaczną trudność w procesie rehabilitacji leczniczej sprawia również korygo
wanie w płaszczyźnie czołowej skrzywień dwułukowych. Zadziałanie bowiem na
łuk pierwotny pogłębia łuk wtórny. Próby rozwiązania tego problemu doprowa
dziły do skonstruowania szeregu urządzeń i aparatów. Jedną z najnowszych pro
pozycji w tym względzie jest tzw. autokorektor - patent A.Zaleszczuka i J.Łęczyń-
skiego (Zaleszczuk 1976) (ryc. 120). Autokorektor pozwala na oddziaływanie na
wszystkie trzy płaszczyzny w sposób czynny, jak również na oba łuki: pierwotny
i wtórny - równocześnie. Zasadnicze ćwiczenie w autokorektorze odbywa się w płasz
czyźnie strzałkowej i nosi nazwę “koci grzbiet”.
Ćwiczący za pomocą siły własnej oddziaływuje derotująco i korekcyjnie dzię
ki odopwiednio ustawionym taśmom z pelotami. Na rycinie 121b przedstawiono
schematycznie przekrój poprzeczny klatki piersiowej w początkowej (linia ciągła)
i końcowej fazie ćwiczenia (linia przerywana). Istotą nowej metody jest sposób
i kierunek działania sił, który jest odwrotny do kierunku sił wywołujących i po
głębiających to skrzywienie. Ten sposób działania sił powoduje korekcję, dero-
tację i redresję za pomocą bezpośredniego zadziałania na szczyt skrzywienia tzw.
sposobem “presio" - ujmuje więc wszystkie czynniki, za pomocą których po
winno się oddziaływać na skoliozę. Dodatkową zaletą autokorektora jest moż
liwość dostosowania go do indywidualnych cech skrzywienia i stosunkowo prosta
obsługa, stąd może on być wykorzystany w warunkach domowych.
Leczenie skolioz idiopatycznych odbywa się w placówkach służby zdrowia.
Najczęstszą formą organizacyjną są 4-6 tygodniowe turnusy, podczas których uzy
skuje się istotną poprawę lub zahamowanie postępu skrzywienia oraz przygoto
wuje dziecko i rodziców do kontynuacji leczenia w domu. Program i organizacja
postępowania leczniczego przedstawia się następująco:
1. ćwiczenia ogólnorozwojowe; prowadzone zespołowo w formie lekcji (45
minut) zawierają ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu, brzucha, po
śladków, ćwiczenia oddechowe, elementy elongacji i antygrawitacji, za
bawy, gry mchowe i sportowe. Zajęcia prowadzone są codziennie w godzi
nach rannych;
Boczne skrzywienia kręgosłupa (skolioza) 226
2. ćwiczenia specjalne - indywidulane; zawierają ćwiczenia asymetryczne, różne

formy wyciągów, ćwiczenia wybranych grup mięśniowych z oporem lub ob
ciążeniem w formie ćwiczeń stacyjnych (trening obwodowy), specjalne ćwi
czenia oddechowe, ćwiczenia redresyjne, derotacyjne i Klappa. Ćwiczenia
trwają od 45-90 minut. Wykonywane są 6 razy w tygodniu;
3. pływanie - podporządkowane głównie nauce pływania z dużą liczbą ćwi
czeń oddechowych w wodzie. Jednostka lekcyjna na basenie trwa 30 mi
nut, dzieci pływają 5 x w tygodniu;
4. gry i zabawy ruchowe oraz sporty uzupełniające.
Dzienne obciążenie dziecka wszystkimi formami ćwiczeń wynosi 4,5-5 godzin.
L e c z e n ie o p e r a c y j n e s k o lio z
Doświadczenie wielu ośrodków zajmujących się problematyką skolioz wyka

zuje, że stosowanie wyłącznie gimnastyki leczniczej nie daje pożądanych wyni
ków. Skoliozy źle rokujące pogarszają się pomimo stosowania leczenia ortope
dycznego połączonego z kinezyterapią. Metodą z wyboru jest więc leczenie ope
racyjne. Celem zabiegu operacyjnego jest usztywnienie kręgosłupa po uprzedniej
korekcji - dla zahamowania procesu chorobowego. Uzyskanie korekcji na stole
operacyjnym jest łatwiejsze dzięki uprzedniemu przygotowaniu pacjenta do za
biegu. Do najczęściej stosowanych zabiegów operacyjnych należy usztywnienie
(spondylodeza) kręgosłupa różnymi sposobami. W ostatnich latach na czoło wy
suwa się dystrakcyjna metoda Harringtona, polegająca na rozpieraniu strony wklę
słej dystraktorem metalowym oraz kompresją po stronie wypukłej (Weis 1970,
Wierusz 1974). Istota przygotowania do operacji polega na zwiększeniu rucho
mości w obrębie krzywizn kręgosłupa i na poprawie wydolności oddechowej.
W piśmiennictwie opisano wiele metod przygotowania pacjentów do operacji. Do
najczęściej stosowanych należą:
a) gorset ortopedyczny Milwaukee-Blounta
b) wyciąg Ducroqueta
c) gorset gipsowy redresyjny Stagnary lub Rissera
d) wyciąg halo
e) wyciąg stały Cotrela
f) wyciąg grawitacyjny.
W niniejszym skrypcie autor ograniczył się do szerszego opisania ostatniej
metody przygotowania do operacji skolioz. Metoda ta stosowana jest w Stołecz
nym Centrum Rehabilitacji w Konstancinie.
Przygotowanie do zabiegu operacyjnego ma na celu przede wszystkim jak

największe uruchomienie i rozciągnięcie tkanek przykurczonych, by w czasie ope
racji można było uzyskać maksymalne wyprostowanie skrzywienia. Dlatego w tych
przypadkach można stosować przewagę ćwiczeń rozciągających nad wzmacniają
cymi bez obawy o pogłębienie skrzywienia. Duże znaczenie mają w tych przypad
kach ćwiczenia oddechowe. Długotrwały okres pooperacyjny wymaga wcześniej
szego przygotowania i opanowania techniki prawidłowego oddychania. Często
jedyną rezerwą mogącą w pewnym stopniu kompensować brak ruchomości i zde
formowanie klatki piersiowej jest oddychanie przeponowe. Dlatego też w ćwicze
niach oddechowych okresu przed i pooperacyjnego na oddychanie przeponowe
należy zwrócić szczególną uwagę.
W yciąg graw itacyjny

Wyciąg grawitacyjny polega na zawieszeniu dziecka w pasie biodrowym i ka-
maszkach wyciągowych głową w dół. Pas biodrowy pozwala na właściwe pod
wieszenie, a zawieszenie kamaszkowe spełnia rolę pomocniczą jako podwieszenie
kończyn dolnych. Wyciąg jest intensyfikowany dodatkowym obciążeniem głowy
za pośrednictwem pętli Glissona. Optymalne obciążenie na pętli Glissona wynosi
około 1/4 ciężaru ciała. Średni czas trwania wyciągu wynosi jednorazowo około
60 minut przez 3-4 tygodni. Zastosowanie wyciągu grawitacyjnego winno po
przedzić przygotowanie pacjenta do wyciągu w zawieszeniu odwrotnym (głową
w dół) podczas ćwiczeń indywidualnych i stacyjnych.
W edług S.Majocha podczas 10-letniego stosowania wyciągów w Stołecznym
Centrum Rehabilitacji w Konstancinie nie obserwowano ani jednego przypadku
wystąpienia ubocznych dolegliwości organicznych (Majoch 1976). Przeciwwska
zania do stosowania wyciągów w pozycji głową w dół stanowią:
- niewydolność układu krążenia,
- nadciśnienie tętnicze na różnym tle,
- niektóre schorzenia neurologiczne, np. choroby rdzenia,
- wady rozwojowe w obrębie kręgosłupa.
Ważnym elementem metodycznym w zastosowaniu wyciągu grawitacyjnego
jest stosowanie całodziennego programu ćwiczeń przez okres 34 tygodni, dzięki
czemu dzieci przechodzą na blok operacyjny w dobrej kondycji psychofizycznej.
Wady klatki piersiowej 228
W ady klatki piersiowej
Program zajęć obejmuje następujące grupy ćwiczeń:

1. Ogólnorozwojowe
2. Oddechowe
3. Specjalne:
a) o charakterze kształtującym, odnoszące się do danego typu wady klatki
piersiowej,
b) o charakterze wytrzymałościowym, rozwijające sprawność narządów wew
nętrznych,
4. Pływanie
A d .l. Ćwiczenie ogólnorozwojowe - zadaniem tej grupy ćwiczeń jest oddziały
wanie na cały narząd mchu, zwiększenie ruchomości w stawach, usunięcie przy
kurczów, zwiększenie siły mięśni, podniesienie na wyższy poziom sprawności
fizycznej. Zasób materiału z tego zakresu obejmuje ćwiczenia kształtujące, ćwi
czenia gimnastyczne, gry i zabawy oraz sporty uzupełniające.
Ad.2. Ćwiczenia oddechowe - mają na celu nauczenie prawidłowego oddycha
nia, zwiększenie pojemności życiowej płuc, wzmocnienie mięśni oddechowych
oraz zwiększenie ruchomości klatki piersiowej. Sposób wykonania ćwiczeń odde
chowych przy klatce piersiowej szewsko-lejkowatej przedstawia się następująco:
a) akcentujemy fazę wdechu,
b) wdech wspomagamy pracą ramion o kierunku: przodem w górę - wdech,
bokiem w dół - wydech,
c) kształtujemy piersiowy tor oddechowy,
Przy klatkach piersiowych kurzych:
a) akcentujemy fazę wydechu,
b) wdech wspomagamy pracą ramion o kierunku: bokiem w górę - wdech,
przodem w dół - wydech,
c) kształtujemy przeponowy tor oddechowy.
Ad.3. Ćwiczenia specjalne - klatka piersiowa szewsko-lejkowata. Dążymy do
zwiększenia ruchomości w stawach barkowych, wzmocnienia mięśni grzbietu i po
zostałych mięśni posturalnych.
79. Pw. siad klęczny, RR wzdłuż tułowia; ruch - krążenie RR przodem w górę
(4x) następnie opad tułowia do pozycji “ukłonu japońskiego" ,
80. Pw. jw., klęk przed ławeczką i “ukłon japoński” z oparciem rąk o ławkę.
81. Pw. leżenie tyłem na ławeczce, NN ugięte w rękach, piłka ciężka oparta
o klatkę piersiową; ruch - uniesienie piłki RR w przód (1), ugięcie RR (2),
przeniesienie piłki prostymi RR za głowę (3), Pw. (4).
82. Pw. jw ., głową w dół na skośnej ławce, NN zaczepione o szczebel drabinki;
ruch - krążenia RR obciążonych woreczkami - kierunek w przód, w górę,
w tył.
83. Pw. siad klęczny, RR wzdłuż tułowia, chwyt laski oburącz: ruch - odrzut RR
w górę - (3x), Pw.(4).
84. Pw. siad klęczny podparty; ruch - odrzut lewego ramienia w górę skos
(głowa zwrócona za ręką) na (2 Pw.) to samo prawa strona.
85. Pw. stanie. Szarfa obejmuje klatkę piersiową na wysokości 1/2 mostka;
ruch - wydech - zaciągnięcie szarfy, wdech z dawkowanym oporem.
T o k ć w ic z e ń a k la tk a p ie r s io w a le jk o w a ta
Cz.I
1. Zbiórka i podanie tematu lekcji
2. Zabawa lub ćwiczenia ożywiające
Cz.II
1. Ćwiczenia obręczy barkowej i RR (usuwanie przykurczów, rozprężanie klat
ki piersiowej, zwiększanie wymiarów w płaszczyźnie strzałkowej)
2. Ćwiczenia obręczy biodrowej i ćwiczenia NN
3. Ćwiczenia głowy i tułowia (płaszczyzna strzałkowa, czołowa i złożona)
(korekta ustawienia głowy, barków, łopatek i zwiększanie siły m. grzbietu)
4. Ćwiczenia oddechowe
(najdogodniejsza pozycja stanie lub klęk podparty, akcent na oddychanie
żebrowe, akcent na wdech)
5. Ćwiczenia tułowia
a) ćwiczenia mm. grzbietu i pośladkowych
b) ćwiczenia mm. brzucha
c) ćwiczenia inten. m. grzbietu z oddechami
6. Ćwiczenia równoważne z elementami ćwiczeń oddechowych (akcent na
pogłębiony wdech)
7. Ćwiczenia tułowia z przyborem lub na przyrządzie
Wady klatki piersiowej 230
8. Podskoki, ćwiczenia zwinnościowe (z elementami korekty postawy)

9. Zwisy lub rzuty (z elementami rozprężającymi klatkę piersiową)
10. Zabawa lub gra bieżna albo skoczna
Cz.Ul
1. Ćwiczenia indywidualne lub zadanie domowe
2. Marsz i wyrabianie nawyku prawidłowej postawy
3. Omówienie tematu lekcji
K la tk a p ie r s io w a k u r z a
Podobnie jak przy szewskiej dążymy do zwiększenia ruchomości w stawach

barkowych i kręgosłupa, wzmocnienia mięśni grzbietu i pozostałych mięśni postu-
ralnych, ponadto rozciągnięcia boków klatki piersiowej oraz dolnych łuków żeber,
między innymi poprzez wzmocnienie mięśni skośnych brzucha.
86. Pw. klęk rozkroczny jednonóż, druga noga odstawiona w bok; ruch - skłon
tułowia w kierunku nogi odstawnej z pogłębianiem, to samo druga strona.
87. Pw. leżenie tyłem, nogi ugięte RR wzdłuż tułowia; ruch - wznos RR bokiem
w górę, z powrotem RR przodem w dół (ćwiczenie wykonujemy w rytmie
oddechowym).
88. Pw. leżenie na boku z wałkiem pod klatką piersiową. Kończyna dolna bliż
sza podłoża ugięta w stawie kolanowym, druga prosta, jedno ramię pod
głową, drugie wzdłuż tułowia; ruch - wznos ramienia w górę - wdech,
opuszczenie ramienia w dół - wydech.
89. Pw. leżenie przodem, RR w bok; ruch - próba dotknięcia ugiętą w stawach
kolanowym i biodrowym nogą lewą do prawej ręki, Pw. to samo druga
strona (ćwiczenie nie wskazane przy powiększonej lordozie).
Ć w ic z e n ia s p e c j a ln e o c h a r a k te r z e w y tr z y m a ło ś c io w y m ( o d n o s z ą s ię d o
o b u w a d k la tk i p ie r s io w e j).
O ile ćwiczenia kształtujące, które wiążą się z wysiłkiem szybkościowym lub
siłowym powodują stan wytrenowania mięśni szkieletowych i narządu mchu, o ty
le wysiłek wytrzymałościowy wpływa głównie na usprawnianie funkcji narządów
wewnętrznych. Odnosi się to specjalnie do układu krążenia, oddychania, termore-
gulacji i całego metabolizmu tkankowego. Należy podkreślić, że usprawnianie
czynności tych układów jest dla funkcji organizmu znacznie ważniejsze niż rozwój
mięśni. Stosujemy ćwiczenia intensywne: biegi, podskoki, rzuty, czworakowanie -
w formie gier i zabaw, torów przeszkód itp.
T o k ć w ic z e ń a k la tk a p ie r s io w a k u r z a
C z .l
1. Zbiórka, powitanie, podanie tematu lekcji
2. Zabawa lub ćwiczenia ożywiające
C z .lI
1. Ćwiczenia obręczy barkowej i RR (zwiększenie ruchomości i wymiaru w płasz
czyźnie czołowej)
2. Ćwiczenia obręczy biodrowej i ćwiczenia NN
3. Ćwiczenia głowy i tułowia (płaszczyzna strzałkowa, czołowa i złożona)
zwiększanie ruchomości w stawach międzykręgowych i zwiększanie siły
mięśni brzucha)
4. Ćwiczenia oddechowe (akcent na oddychanie przeponowe - akcent na wy
dech)
5. Ćwiczenia tułowia:
a) ćwiczenia mięśni brzucha
b) grzbietu i pośladków
c) intensywne mm. brzucha z oddechami
6. Ćwiczenia równoważne z elementami ćwiczeń oddechowych (akcent na wy
dech)
7. Ćwiczenia tułowia z pizyborem lub na przyrządzie
8. Podskoki, ćwiczenia zwinnościowe (z elementami pogłębionego wydechu)
9. Zwisy lub rzuty (z elementami zwiększającymi ruchomość klatki piersiowej)
10. Zabawa lub gra bieżna albo skoczna
Cz. III
1. Ćwiczenia indywidualne lub zadania domowe
2. Marsz i wyrabianie nawyku prawidłowej postawy
3. Omówienie tematu lekcji
Kolana koślawe 232
K olana koślawe
W przypadkach koślawości niewielkiego stopnia stosuje się ćwiczenia korek

cyjne. W bardziej zaawansowanych - aparaty ortopedyczne odciążające nasady
zewnętrzne stawu kolanowego lub szyny redresujące do stosowania na noc, wresz
cie w przypadku nieskuteczności powyższego leczenia u dzieci do lat 6 - zabiegi
operacyjne (najczęściej stosowana jest osteotomía poprawcza nadkłykciowa (Dega
1970).
W przypadkach niewielkiej koślawości, zalecenia i przeciwwskazania przed
stawiają się następująco:
1. dążymy do odciążenia stawów kolanowych we wszelkich możliwych wa
runkach:
a) przy istniejącej nadwadze ciała staramy się o jej zmniejszenie,
b) w czasie dnia wyłączenie - możliwe w największym stopniu - pozycji sto
jącej,
c) na lekcjach w f unikanie pozycji rozkrocznej, siadu na piętach ze stopami
i podudziami na zewnątrz;
2. przeciwdziałamy współistniejącemu płaskostopiu;
3. stosujemy obcas Thomasa w myśl założeń prawa Delpecha-Wolffa (Kutz-
ner-Kozińska 1973).
Celem ćwiczeń korekcyjnych jest wzmocnienie głowy przyśrodkowej mięśnia
czworogłowego, mięśnia krawieckiego, smukłego, półścięgnistego, półbłoniastego
i pasma biodrowo-piszczelowego. Ponadto ważną rolę odgrywa nauka popraw
nego stania i chodu. Stosuje się także ćwiczenia redresyjne.
Trudność w doborze ćwiczeń polega na tym, że w stawach kolanowych nie ma
ruchu przywodzenia ani odwodzenia, nie można więc wzmacniać mięśni sposo
bem klasycznym. W związku ze zmniejszonym zwarciem stawu oraz faktem, że
pozycja zgięciowa rozciąga więzadła, część ćwiczeń przeprowadza się w pozycji
wyprostu w stawach kolanowych, co naturalnie ogranicza możliwość ich doboru.
Kolano koślawe wyklucza możliwość uprawiania sportów przeciążających w spo
sób długotrwały kończyny dolne. Zaleca się natomiast pływanie stwarzające wa
runki pracy mięśni nóg w odciążeniu.
90. Pw. siad prosty; ruch - (ćwiczenia izometryczne) napinanie mięśnia czworo
głowego z palpacyjną kontrolą - próba maksymalnej korekcji osi kończyn.
233 Program ¡zasady postępowania korekcyjnego
91. Pw. leżenie przodem, ręce pod czołem; ruch - "nożyce pionowe” NN z ma
ksymalnym wyprostem kończyn dolnych.
92. Pw. jw., NN ugięte w stawach kolanowych; ruch - rotacja wewnętrzna
w stawie kolanowym oporowana przez współćwiczącego.
93. Pw. siad głęboki na krześle, podudzia zbliżone do siebie, poduszeczka mię
dzy kolanami; ruch - pełny wyprost NN ze zgięciem grzbietowym stopy - na
stopach oparta piłka lekarska o ciężarze 1 kg.
94. Pw. siad niski, podudzia zbliżone do siebie (ewentualnie związane paskiem),
poduszeczka między kolanami; ruch - przejście do stania.
95. Pw. siad ugięty z oparciem pleców o ścianę; ruch - jw.
96. Pw. siad o nogach ugiętych z kolanami rozchylonymi na zewnątrz. Po
deszwy stóp stykają się ze sobą, dłonie nachwytem obejmują grzbiet stóp;
ruch - rozpieranie kolan łokciami rozsuwanymi na zewnątrz z niewielkim
opadem tułowia w przód.
97. Pw. siad skrzyżny, dłonie na kolanach; ruch - spychanie kolan w dół (ćwi
czenie rozciąga przykurczone więzadła poboczne).
98. Pw. siad skrzyżny RR w bok lub na karku; ruch - przejście do stania bez
pomocy rąk.
99. Pw. leżenie tyłem NN w rozkroku, współćwiczący staje w rozkroku tak, aby
jego kończyny dolne były po stronie zewnętrznej; ruch - próba powiększe
nia rozkroku przez ćwiczącego (ćwiczenie oporowe - redresja czynna).
100. Pw. leżenie tyłem na ławeczce lub stole, stopy złączone pasem. Przez stawy
kolanowe przewieszone taśmy z ciężarkami. Redresja koślawości pod wpły
wem ciężaru. Czas trwania ćwiczenia ok. 10 min.
K olana szpotawe
Ogólnie mówiąc ćwiczenia, wskazania i przeciwwskazania są odwrotne niż

przy koślawości. Przeciwwskazany jest np. siad skrzyżny. W ćwiczeniach z zasto
sowaniem redresji biernej, wkłada się między kostki poduszkę, a kolana ściąga
pasem lub taśmą. Cięższe przypadki wymagają leczenia ortopedycznego z uży
ciem aparatów korekcyjnych. Stosuje się również zabiegi operacyjne.
Płaskostopie 234
101. Pw. siad prosty, kończyny dolne maksymalnie wyprostowane, kostki przy
środkowe złączone; ruch - uniesienie NN z maksymalnym napięciem mięśni
przywodzicieli. Próba maksymalnej korekcji osi kończyn.
102. Pw. leżenie przodem, między stopami piłka; ruch - uniesienie prostych NN
w górę.
103. Pw. leżenie tyłem, RR w bok, NN prosto w stawach kolanowych, ugięte
w stawach biodrowych do kąta 60° od podłoża; ruch - rozkrok, a następnie
złączenie nóg.
104. Pw. jw., ruch - jw. z NN ugiętymi w stawach kolanowych.
105. Pw. siad prosty - rozkroczny, współćwiczący staje w niewielkim rozkroku,
tak, że kończyny dolne ćwiczącego znajdują się po stronie zewnętrznej współ-
ćwiczącego (odwrotnie niż pizy koślawości); ruch - przywodzenie kończyn
dolnych (ćwiczenie oporowe - redresyjne).
Przy szpotawości kolan nie jest wskazany siad skrzyżny.
Płaskostopie
Profilaktyka obejmuje:
- obuwie, tryb życia, higienę, ćwiczenia ruchowe i inne wskazania i przeciw
wskazania.
Leczenie zależy od rodzaju wady, etiologii i wieku.
Oprócz wyżej wymienionych elementów leczenie uwzględnia zaopatrzenie
ortopedyczne.
Obuwie spcejalne i wkładki ortopedyczne
U dzieci najczęściej stosuje się obuwie z tzw. obcasem Thomasa, supinującym
tyłostopie w stopie płasko-koślawej oraz obuwie z odwrotnym obcasem Thomasa,
pronującym tyłostopie w przypadkach niedużej szpotawości. Zapiętek w tych wy
padkach musi być szczególnie mocny i dopasowany, by nie dopuścić do zniekszta
łcenia na skutek zwiększonego nacisku na ścianę buta.
Obuwie redresyjne stosuje się w takich wadach jak: końskostopie, stopa wy
drążona, stopa piętowa, w wadach nie wymagających jeszcze leczenia opera-
cyjnego oraz jako jeden z elementów tego leczenia.
Wkładki ortopedyczne stosuje się w pierwszym rzędzie w leczeniu płasko
stopia w okresie niewydolności mięśniowo-więzadłowej. Oddziaływanie ich jest
wyłącznie objawowe. Zapewnia stopie właściwą konfigurację, przeciwdziała dal

szemu pogarszaniu się deformacji. Znaczna część tradycyjnych wkładek podpór-
czych - unosząc biernie sklepienie stopy - uciska i rozciąga mięśnie lub więzadła,
napinając łuk podłużny, co pozbawia mięśnie możliwości pracy, w czasie której
mogłyby się wzmocnić. Powoduje to ich niedokrwienie i w efekcie jeszcze wię
ksze osłabienie. Dlatego też niezbędnym warunkiem przy zaleceniu wkładki jest
stosowanie specjalnych ćwiczeń ruchowych.
W ostatnich latach coraz bardziej rozpowszechniła się wkładka korytkowa
(z podpórką piętową), której istotą działania jest skorygowane, nieco supinujące
ustawienie tyłostopia. Dzięki mocnemu utrzymaniu tyłostopia zapewnia ona wtór
ne, prawidłowe ustawienie śród i przodostopia i umożliwia pracę mięśni stopy
w prawidłowych warunkach. Wkładka ta umożliwia również fizjologiczne roz
łożenie ciężaru ciała na trzy główne punktu podparcia, tj. głowę pierwszą i piątą
kości śródstopia oraz guz piętowy.
Działanie korekcyjne skierowane jest na:
1. przywrócenie prawidłowych warunków anatomicznych
2. wyrobienie odruchu, a następnie nawyku prawidłowego ustawiania i obcią
żania stopy w warunkach odciążenia i obciążenia, w staniu, chodzie oraz
różnych sytuacjach życiowych.
Zestawienie sposobów leczenia stóp płasko-koślawych statycznych umiesz
czono w tabeli 6.
Celem ćwiczeń jest wzmocnienie mięśni szczególnie osłabionych oraz usu
nięcie przykurczów. Zasadą postępowania korekcyjnego jest prawidłowe usta
wienie stopy przy każdym ćwiczeniu. Przestrzeganie jej zapewnia wzmacnianie
mięśni w układzie odpowiedniego oddalenia ich przyczepów oraz właściwego
współdziałania zespołów mięśniowych.
Znaczne ułatwienie w przybieraniu i utrzymaniu pozycji skorygowanej stopy
stanowią pozycje odciążające. W pierwszym etapie korekcji są one również auto
matycznie wyrównawczymi. Stopień odciążenia lub obciążenia zależny jest od
pozycji wyjściowej. Oto przykładowe pw. uszeregowane wg wzrastającego ob
ciążenia stóp:
1. pw. leżenie przodem z kolanami ugiętymi stwarza względnie pełne odcią
żenie od ciężaru ciała dla pracy stóp,
2. pw. leżenie tyłem, nogi ugięte, stopy wsparte o ścianę lub drabinkę,
3. pw. leżenie tyłem, nogi ugięte w stawach kolanowych i biodrowych stopy
oparte o podłoże,
Płaskostopie 236
4. pw. siad na ławeczce, stopy oparte o podłogę,

5. pw. stanie obunóż,
6. pw. stanie obunóż z obciążeniem (piłka, ciężarek itp.),
7. pw. stanie jednonóż,
8. podskoki, zeskoki, skoki.
T abela 6. L eczenie stóp płasko-koślaw ych statycznych

Wkładki supinujące
U nieruchom ienie,
redresje, blokady
Okresowe pełne
Obcas Thom asa
całe sklepienie
w zm acniające
Fizykoterapia
podpierające
operacyjne
O k re s
obciążenie
Ć w iczenia
L eczenie
W kładki
m ięśnie
1 .1
¡ 1
I + + - - - + - -
Da + + + - - - + + +
D b* — — ++ po - + + +-H + +
zdjęciu
gipsu
D c** - - + - + + +++ - +
ra + - - + + - + - +
IV - - - + + - + - +
* - stopa p rzykurczona + R odzaj leczenia:

w skazany
** - stopa z apalna ++ bardzo w skazany
+ + + konieczny
U w ag a: W leczeniu bierzem y p rócz tego p o d uw agę: w iek, zajęcia zaw odow e, szkolne,
dom ow e, środow iskow e itp.
Drugim kryterium doboru ćwiczeń jest kryterium anatomiczne. Do jego speł

nienia potrzebna jest znajomość anatomii funkcjonalnej. Chodzi tu o ruchy wyko
nywane przez mięśnie utrzymujące sklepienie stopy.
Trzecim kryterium podziału jest kryterium dzielące ćwiczenia na analityczne
i syntetyczne (Kutzner-Kozińska 1976). Ćwiczenia analityczne dotyczą pracy po
jedynczych mięśni lub grup mięśniowych, ćwiczenia syntetyczne zaś aktywizują
całą stopę np. marsz, bieg, podskoki.
Ponadto zwracamy uwagę na poprawność chodu oraz ćwiczenia w marszu.
Poprawny chód z pełnym obciążeniem jest jakby końcowym, zsumowanym efek
tem poczynań cząstkowych jakimi były poszczególne ćwiczenia. Jest to ważny
etap, gdyż chód stanowi podstawową życiową funkcję kończyn dolnych. Nawią
zując do krótkiej charakterystyki chodu należy zwrócić uwagę na równoległe
ustawienie stóp i prawidłowe przekolebywanie w marszu, które polega na zaatako
waniu podłoża piętą, przetoczeniu stopy na jej łuku zewnętrznym, poprzecznym aż
do odbicia z palucha i wspomagających go palców. Taki chód jest w pełni efek
tywny. Nie stosuje się jednak marszu ani na krawędziach wewnętrznych (powodo
wałoby to znaczne spłaszczenie łuku przyśrodkowego), ani na krawędziach zew
nętrznych. Dopuszczalne jest chodzenie na krawędziach zewnętrznych pod warun
kiem takiego ułożenia palców stóp, że wszystkie palce łącznie z paluchem kontak
tują z podłożem.
Doskonałym uzupełnieniem i uatrakcyjnieniem ćwiczeń korekcyjnych jest
wprowadzenie elementów tanecznych z muzyką. Należy je stosować po uprze
dnim opanowaniu umiejętności prawidłowego ustawienia stopy, no i oczywiście
po pewnym przygotowaniu muzyczno-rytmicznym. Stanowią one wtedy spraw
dzian trwałości i automatyzacji nawyku, zgodnie z zasadą przenoszenia uwagi.
Ćwiczenia kształtujące stopę należy prowadzić łącznie z ćwiczeniami ogólno-
kształtującymi, aktywizującymi cały organizm dziecka.
W skazania i przeciw w skazania

Wskazania: kąpiele w ciepłej wodzie z dodatkiem soli, chodzenie i bieganie po
urozmaiconym terenie i podłożu, uprawianie sportów w tym: pływania, narciar
stwa, gimnastyki artystycznej.
Przeciwwskazania: długotrwałe stanie, dźwiganie dużych ciężarów, zeskoki
i skoki bierne na twarde podłoże, duże rozkroki w pozycji stojącej, niektóre sporty,
jak piłka nożna, jazda na łyżwach.
106. Pw. siad płaski (leżenie tyłem); ruch - naprzemienne zginanie i prostowanie
stopy w stawach skokowych, z równoczesnym zginaniem palców.
107. Pw. leżenie tyłem, stopy oderwane od podłoża; ruch - krążenia stóp do
wewnątrz i na zewnątrz.
108. Pw. leżenie przodem, ręce pod brodą, NN ugięte w stawach kolanowych do
kąta prostego; ruch - zbliżanie do siebie i oddalanie podeszwy stóp, “ klas
kanie stopam i".
109. Pw. siad kuczny; ruch - kulanie piłeczki po podłożu między stopami.
Płaskostopie 238
110. Pw. siad ugięty; ruch - obejmowanie stopami (brzegiem przyśrodkowym)

piłki. Wielkość piłki dobiera się w zależności od wieku i sprawności ćwiczą
cego. Można to ćwiczenie wykonywać w pozycji siedzącej; po uchwyceniu
piłki przejście do leżenia na plecach i podanie stopami piłki do rąk.
111. Pw. siad na ławeczce; ruch - chwytanie i podnoszenie palcami stóp z podłogi
różnych drobnych przedmiotów (woreczek z grochem, piaskiem itp.).
112. Pw. siad, palcami stóp chwyt woreczka; ruch - rzut woreczka do koszyczka,
koła lub tarczy. Ćwiczenie wykonujemy w formie współzawodnictwa.
113. Pw. siad na krześle, stopy oparte o podłoże, kolana ugięte do kąta prostego;
ruch - zwijanie palcami stóp kocyka lub ręcznika. Zaawansowani mogą
utrudnić ćwiczenie przez obciążenie kocyka np. książką lub ciężarkiem.
114. Pw. siad na krześle; ruch - pisanie lub rysowanie na papierze ołówkiem
przytrzymywanym między 1 i 2 palcem stopy.
115. Pw. siad prosty, NN proste, chwyt palcami stopy ołówka uwiązanego na
gumie; ruch - uginanie nogi w kolanie i naciągnięcie gumy.
116. Pw. stanie; ruch - wspinanie na palcach i opadanie na całe stopy.
Pw. siad podparty w kole, przodem do środka koła, palce stóp obejmują
związaną linę tworzącą koło, przesuwanie liny palcami tak, aby supeł wiąza
nia wracał do tego samego ćwiczącego.
117. Pw. siad na rowerze o wysoko umieszczonym siodełku. Palce dosiężne ob-
chwytują pedał pozbawiony zewnętrznych części z wyjątkiem trzpienia śro
dkowego. Jazda na rowerze.
118. Pw. siad na ławeczce, stopy oparte na specjalnym urządzeniu do ćwiczeń
oporowych mięśni podeszwowych stopy; ruch - zginanie podeszwowe stopy
i obracanie wałka. Na wałek, który posiada pokrętło do regulacji oporu
można nawinąć sznurek, który w trakcie ćwiczenia może być na niego nawi
jany. Daje to możliwość urozmaicenia ćwiczeń między innymi przez wpro
wadzenie współzawodnictwa.
Liczba powtórzeń danego ćwiczenia: 10 do 20 razy w serii, ćwiczyć należy
codziennie ok. 15-20 minut.
Tok lekcyjny dla stóp płaskich
C z.I
1. zbiórka, powitanie, podanie zadania lekcji
2. zabawa ożywiająca - zwrócenie uwagi na poprawne ustawienie stóp.
C z .ll
1. ćwiczenia RR i NN - pozycje niskie
2. ćwiczenia NN i brzucha - rozluźnienie
3. ćwiczenia NN i tułowia w odciążeniu - usuwanie ewentualnych przykur
czów
4. ćwiczenia RR, brzucha i pośladków - w odciążeniu
5. ćwiczenia chwytne - w odciążeniu
6. ćwiczenia brzucha i supinacja stóp
7. ćwiczenia grzbietu i pośladków
8. ćwiczenia równoważne i chwytne
9. półzwisy i zwisy
10. zabawa bieżna lub skoczna z elementami ćwiczeń chwytnych
Cz. III
1. pląs ze zwróceniem uwagi na poprawne ustawienie stóp
2. marsz ze zwróceniem uwagi na poprawne ustawienie stóp
3. zakończenie - omówienie lekcji i zadań domowych.
Rozdział IX
Przykładowe osnowy ćwiczeń
Osnowa 1.
W ada: różne wady
W iek: dzieci młodsze
Tem at: nauka pozycji wyjściowych (pw) do ćwiczeń
Zadanie: nauka siadu skrzyżnego
Sprzęt i pom oce: lustro, materace lub kocyki
W arunki: sala gimnastyczna
Część I
1. Marsz dookoła sali
2. Bieg w rozsypce; na sygnał np.: klaśnięcie w ręce, przyjęcie prawidłowej
postawy
Stanie - opis pw.: stopy ustawione równolegle obok siebie, kolana wypros
towane, brzuch wciągnięty, barki cofnięte ku tyłowi, łopatki ściągnięte, szy
ja wyciągnięta, wzrok skierowany przed siebie, RR wzdłuż ciała.
Siad skrzyżny - opis pw.: tułów wyprostowany, głowa, barki i łopatki jw.,
RR na kolana lub wzdłuż tułowia.
3. Pw., siad skrzyżny, RR wzdłuż tułowia, ruch: wznos RR bokiem w górę
wdech, RR bokiem w dół - wydech.
Część II
1. Pw., siad skrzyżny, RR w skurczu pionowym, rr na barkach, ruch: krążenie
RR w tył.
Siad klęczny - opis pw.: siad na piętach złączonych, kolana w niewielkim
rozkroku, RR wzdłuż tułowia lub rr złożone na kolanach.
2. Pw., siad klęczny, rr na kolanach, ruch: naprzemienne odmachy RR w górę na
zewnątrz, ze skrętem tułowia i głowy w kierunku ruchu (raz prawa ręka, raz
lewa).
241 Przykładowe osnowy ćwiczeń
Klęk podparty - opis pw.: dłonie oparte o podłoże na wysokości barków,

tułów prosty, głowa w przedłużeniu tułowia, kolana w niewielkim rozkroku,
stopy złączone.
3. Pw., klęk podparty, ruch: ugięcie RR w łokciach i wyprost do pw.
4. Pw., jw ., ruch: wysunięcie RR do przodu i "ukłon japoński”.
Leżenie przodem - opis pw.: tułów wyprostowany, łokcie w bok rr pod
czołem, NN proste, pięty rozchylone, palce stóp razem.
5. Pw. leżenie przodem, ruch: skłon tułowia w tył rr przy czole, łokcie w górę,
broda przyciągnięta do klatki piersiowej - wytrzymanie pozycji i pw.
Leżenie tyłem - opis pw.: NN ugięte w stawach kolanowych, RR wzdłuż
tułowia, barki przylegają do podłoża, szyja wyciągnięta.
Uw aga: często stosuje się ułożenie rr pod głową.
6. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia, ruch: 1-wyprost p.N. w górę,
2-powrót do pw., 3-4 - t.s. l.N 5-wyprost obu NN w górę, 6-pw.
7. Pw. jw., ruch: RR przodem w górę - wdech, RR bokiem w dół - wydech.
Postawa zwieszona - opis pw.: stanie obunóż przodem na drabince, rr chwyt
(nachwytem z opozycją kciuka) na wysokości barków i na szerokość klatki
piersiowej.
8. Pw. jw., ruch: przysiad zwieszony.
9. Zabawa bieżna - “wyścig szeregów". Siad skrzyżny w dwóch szeregach
tyłem do siebie. Na sygnał - bieg na wprost do wyznaczonego miejsca i siad
skrzyżny twarzą do siebie “ który szereg szybciej i ładniej” .
Opad tułowia w przód - opis pw.: stanie w rozkroku przed drabinką w odle
głości wyciągniętych RR od drabinki, chwyt za szczebel drabinki na wy
sokości połowy klatki piersiowej i opad tułowia w przód - biodra cofnięte ku
tyłowi, głowa uniesiona nieco w górę.
10. Pw. jw., ruch: rytmiczne pogłębianie opadu tułowia w przód, co kilka ru
chów wyprost tułowia do pw.
11. Ćwiczenia równoważne - pw., stanie, ruch: RR w bok, wspięcie na palcach
stóp i wolne przejście do przysiadu, wyprost NN i powrót do pw.
12. Pw., stanie tyłem przy drabince, ruch: chwyt rr za szczebel drabinki ponad
głową, podciągnięcie kolan do brzucha i zwis (krótkotrwały).
Część I I I
1. Pw., stanie, RR wzdłuż tułowia, ruch: wznos RR bokiem w górę - wdech,
opuszczenie RR przodem w dół - wydech.
Przykładowe osnowy ćwiczeń 242
2. Pw., leżenie tyłem, stopy oparte o ścianę, ruch: zginanie palców z uwypu
kleniem łuku podłużnego stopy.
3. Marsz, zatrzymanie się przed lustrem ściennym i przyjęcie poprawnego sia
du skrzyżnego.
Osnowa 2.
W ada: plecy okrągło-wklęsłe
Wiek: dzieci młodsze (I-IV klasy)
T em at: rozciąganie mięśni klatki piersiowej i korekta odcinka lędźwiowego
kręgosłupa
Zadanie: opady tułowia w przód i w tył w różnych pozycjach
Sprzęt i pomoce: szarfy
Część I
1. Zabawa ożywiająca "ogonki"
2. Marsz z ruchami RR i pogłębionymi oddechami.
Część II
1. Ćwiczenia obręczy barkowej i RR
Pw. przysiad podparty, ruch: czworakowanie (w formie wyścigu lub za
bawy).
a) pw., siad klęczny, rr na kolanach, ruch: naprzemienne odmachy RR
w górę na zewnątrz, ze skrętem tułowia i głowy w kierunku ruchu (raz
prawa ręka, raz lewa).
b) pw., siad klęczny podparty, RR ugięte, ruch: siad klęczny, RR w górę na
zewnątrz, (bez lordozowania) - "pajac w pudełku".
3. Ćwiczenia mięśni grzbietu
Pw., siad klęczny, RR skurcz pionowy, ruch: opad tułowia w przód - "ukłon
japoński" .
4. Ćwiczenia mm pośladkowych
Pw., leżenie przodem, RR ugięte, rr pod czołem, ruch:
a) napinanie i rozluźnianie pośladków,
b) uniesienie prostych NN w górę - wytrzymanie 3-6 sek.
Pw., siad skrzyżny, rr na kolanach, ruch: skłon tułowia w przód - wydech,
wyprost tułowia - wdech.
6. Ćwiczenia mm brzucha
Pw., leżenie tyłem o NN ugiętych w stawach kolanowych, z samokontrolą
przylegania odcinka lędźwiowego kręgosłupa do podłoża, ruch: “rowerek".
7. Ćwiczenia równoważne
Marsz, bieg i podskoki, na sygnał zatrzymanie się i stanie poprawne obunóż
(jednonóż).
8. Ćwiczenia obręczy barkowej
a) pw., stanie zwieszone na drabince, ruch: przysiad zwieszony z rytmicz
nym zbliżaniem klatki piersiowej do drabinki,
t>) pw., jw., ruch: opad zwieszony (NN w kolanach proste).
Pw., siad ugięty przodem do drabinki, NN ustalone, RR skurcz pionowy,
ruch: opad tułowia w tył (bez lordozowania), powrót do pw. bez pomocy
rąk.
Pw., leżenie tyłem, NN w stawach kolanowych ugięte, RR wzdłuż tułowia,
ruch: wdech z uwypukleniem klatki piersiowej, wydech z uniesieniem
głowy.
11. Zabawa
Wyścig z przechodzeniem “okienka". Jedno dziecko wykonuje opad zwie
szony na pierwszym szczeblu drabinki, drugie stoi na wprost swojej pary
w odległości 4-6 m, na sygnał prowadzącego biegnie do drabinki, wchodzi
do okienka utworzonego przez dziecko będące w opadzie i wraca na swoje
miejsce. Po kilku wyścigach zmiana ról.
Część I I I
1. Ćwiczenia stóp
Pw., stanie, ruch: “chód gąsienicy".
2. Zabawa - “murarz i cegły" z zastosowaniem różnych pozycji, podczas któ
rych sprawdzamy umiejętność przyjmowania poprawnej postawy.
Osnowa 3.
W ada: plecy okrągło-wklęsle
W iek: dzieci starsze (V-VIII klasy)
T em at: zwiększenie ruchomości kręgosłupa w odcinku piersiowym
Zadanie: skłon tułowia w tył w leżeniu zwieszonym na ławce
Sprzęt i pomoce: ławki, laski, woreczki, ołówki
Część I
1. Zabawa bieżna ''natarcie"
2. Ćwiczenia rozciągające mięśnie klatki piersiowej
Pw., siad klęczny przodem do drabinek, chwyt rr za 3 lub 4 szczebel,
ruch: opad tułowia w przód z pogłębianiem.
Część I I
1. Ćwiczenia NN
Pw., stanie. RR wzdłuż tułowia, ruch: wspięcie na palce, RR w przód,
przysiad o prostych plecach, powrót do pw.
Pw., stanie z trzymaniem laski oburącz na łopatkach, ruch: skrętoskłon
tułowia w przód w stronę lewą, laska ułożona równolegle do stopy lewej,
powrót do pozycji wyjściowej, to samo w drugą stronę.
3. Ćwiczenia rozciągające mm klatki piersiowej
Pw., siad skrzyżny, laska trzymana na kolanach, z tyłu, za plecami stoi
współćwiczący, ruch: wznos RR w górę i pogłębianie skłonu w tył z po
mocą współćwiczącego, który pociąga za laskę, uciskając kolana za szczyt
kifozy piersiowej.
4. Ćwiczenia mm pośladkowych i obręczy barkowej
Pw., klęk podparty, ruch: uginanie RR i wznos nogi prostej w tył, powrót do
pw., to samo druga noga.
Pw., leżenie tyłem, NN w stawach kolanowych ugięte, laska trzymana na
brzuchu, ruch: wznos RR przodem w górę z równoczesnym ugięciem kolan
- wdech, powrót do pw. - wydech.
Pw., siad ugięty, stopy ustalone pod szczeblem drabinki, laska trzymana
rękami na plecach, ruch: opad tułowia w tył,
Uwaga! Brzuch wciągnięty, nie lordozować!
7. Ćwiczenia mm grzbietu
Pw., leżenie zwieszone przodem na ławce, stopy ustalone, chwyt laski obu
rącz, ruch: skłon tułowia w tył do poziomu ławki, laska na plecach - wytrzy
manie tej pozycji.
8. Ćwiczenia mm pośladkowych (ćwiczenie w parach)
Pw., leżenie przodem w poprzek ławki, stopy i przedramiona wsparte na
podłodze, ruch: wznos NN prostych w górę z oporem współćwiczącego.
9. Zwis
Pw., zwis czynny przodem do drabinki, ruch: przemachy NN prostych w bok.
Marsz po listwie odwróconej ławki z różnym ułożeniem RR.
Część I I I
1. Ćwiczenia stóp
Pw., siad ugięty podparty, ruch: przekładanie ołówka palcami stóp z jednej
stopy do drugiej.
2. Marsz, utrzymanie poprawnej postawy w ruchu.
3. Omówienie lekcji i podanie zaleceń do domu.
Osnowa 4.
W ada: skoliozy
W iek: dzieci młodsze (I-IV klasy)
T em at: wydłużanie czynne kręgosłupa w różnych pozycjach
Z adanie: w leżeniu przodem na ławce skośnej podciąganie się
Sprzęt i pomoce: ławki, koce, woreczki
Część I
1. Zbiórka, podanie tematu lekcji, omówienie i pokaz prawidłowej postawy
w staniu przy drabinkach.
2. Marsz, rozdanie woreczków, dowolna zabawa z woreczkami, na sygnał przy
jęcie prawidłowej postawy ciała.
3. Ćwiczenia oddechowe i anty grawitacyjne

Pw., siad skrzyżny, rr na kolanach, woreczek na głowie, ruch: wyprost
i wydłużenie osi długiej kręgosłupa - wdech, luźny skłon głowy i tułowia
w przód - wydech (woreczek spada na podłogę).
Część II
1. Ćwiczenia NN
Pw., stanie przed drabinką, chwyt rr za szczebel na wysokości barków,
ruch: (1 faza) wspięcie na palcach, (2 faza) przysiad.
To samo tyłem do drabinki bez trzymania za szczebel.
Pw., przysiad podparty, ruch: wyprost NN w kolanach “ koci grzbiet” (szyja
wyciągnięta, pięty uniesione od podłoża).
3. Ćwiczenia RR
Pw., siad skrzyżny, rr na kolana, woreczek na głowie, ruch: wydłużenie krę
gosłupa, RR skurcz pionowy (I faza), RR w górę na zewnątrz (II faza), opusz
czenie RR bokiem w dół z utrzymaniem wydłużenia kręgosłupa - "ognie sztuczne’’.
Pw., leżenie przodem, rr pod czołem, stopy ustalone (pod szczeblem dra
binki), ruch: “ marsz rr” w przód do woreczka, skłon tułowia w tył i podrzu
canie woreczka, po kilku razach ćwiczenie powtarzamy.
Pw., leżenie przodem na ławce skośnej, chwyt oburącz za szczebel drabinki,
ruch: uginanie i prostowanie RR podciągając się po ławeczce do momentu
dotknięcia głową szczebla drabinki, pośladki napięte.
6. Ćwiczenie mm brzucha i obręczy barkowej
Pw., leżenie tyłem o NN ugiętych na ławce skośnej, stopy ustalone pod
szczeblem drabinki, ruch: krążenia RR przodem w górę (faza I), siad prosty,
RR skurcz pionowy i wydłużenie kręgosłupa (faza II).
7. Zabawa z elementami równowagi - "czaty".
8. Czworakowanie - "pieski i kotki".
9. Zwis czynny na drabince (przodem).
10. Ćwiczenia mm grzbietu i RR
Pw., klęk podparty, ruch: “ marsz” z popychaniem woreczka głową przed
sobą, przerywany co kila kroków "ukłonem japońskim”.
11. Zabawa, w staniu oraz marszu rzuty woreczkiem i chwyt woreczka oburącz.
Część III
1. Marsz z woreczkiem na głowie.
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR wzdłuż tułowia, woreczek na
klatce piersiowej, ruch: wznos RR bokiem w górę - wdech z uwypukleniem
klatki piersiowej, RR przodem w dół - wydech.
Osnowa 5.
Wada: skoliozy
W iek: dzieci starsze (V -V III klasy)
Tem at: wydłużenie czynne kręgosłupa i wzmacnianie odcinkowe
Zadanie: leżenie zwieszone przodem na ławce i skłon tułowia w tył z pracą RR
Sprzęt i pomoce: piłki, laski
Część I
1. Zbiórka, poprawa postawy, kontrola wydłużenia czynnego kręgosłupa w staniu.
2. Zabawa ożywiająca
W dwóch szeregach w siadzie klęcznym na kocykach - wyścig ze zmianą
szeregów przez odpychanie się rękami.
3. Marsz z pogłębionymi oddechami i ruchami RR (przy wdechu wydłużanie,
przy wydechu - rozluźnienie).
Część II
1. Ćwiczenia RR i NN
Pw., stanie, RR wzdłuż tułowia, ruch: krążenia RR przodem w górę (4 razy),
przysiad z tT na biodrach, z tej pozycji wznos RR w górę zewnątrz - wytrzy
manie.
Pw., przysiad podparty, ruch: wyprost NN w kolanach do pozycji “koci
grzbiet" i marsz małymi krokami.
Pw., siad klęczny podparty, ruch: naprzemianstronne wymachy RR w górę.
Pw., klęk, rr na biodrach, ruch: spychanie bioder w dół, wyciąganie głowy
w górę - wdech, rozluźnienie - wydech.
Pw., leżenie przodem, rr na biodrach, stopy ustalone, ruch: skłon tułowia
w tył i "spychanie w dół bioder”, wytrzymanie,
Pw., leżenie przodem, RR ugięte, nr chwyt za najniższy szczebel drabinki,
ruch: wznos NN prostych w górę i “nożyce" na przemian pionowe i poziome.
Pw., leżenie tyłem NN w kolanach ugięte, RR wzdłuż tułowia, ruch: siad
prosty (bez pomocy RR), rr na biodrach - “ wyciągnięcie” się w górę.
Pw., marsz po listwie odwróconej ławki, co kilka kroków przysiad z RR w bok.
Pw., leżenie zwieszone przodem na ławce, rr oparte na podłodze, NN usta
lone, ruch: skłon tułowia w tył do poziomu ławki, rr na biodra i “spychanie
bioder w dół" - wytrzymanie.
Pw., siad okroczny na ławce, rr splecione na karku, łokcie odchylone w tył,
ruch: wydłużenie kręgosłupa z pokonaniem oporu rąk splecionych na gło
wie - wdech, opuszczenie RR bokiem w dół z rozluźnieniem - wydech.
Pw., siad na ławce, stopy ustalone (pod szczeblem drabinki), ruch: opad
tułowia w tył (brzuch wciągnięty).
12. Zwis czynny tyłem na drabince, ruch: uniesienie prostych NN w górę “p o
ziom ka".
13. Ćwiczenia mm pośladkowych i NN
Pw. stanie przodem do ławki, ruch: wejście prawą nogą na ławkę (bez
dostawiania drugiej nogi) - zejście, to samo lewa noga.
Część III
1. Ćwiczenia stóp
Pw., stanie na pierwszym szczeblu przodem do drabinki, rr chwyt dosiężny
na wysokości barków, ruch: wspięcie na palcach i opuszczenie pięt do
zetknięcia się z podłożem.
2. Marsz z woreczkiem na głowie i utrzymaniem poprawnej postawy (ćwicze
nia antygrawitacyjne).
Osnowa 6.
W ada: klatka piersiowa lejkowata
W iek: dzieci młodsze (I-IV klasy)
T em at: wyrabianie nawyku poprawnego ustawienia łopatek
Zadanie: skurcz pionowy RR z uwypukleniem klatki piersiowej, w różnych
pozycjach wyjściowych
Sprzęt i pomoce: koła lub obręcze
Część I
1. Przyjmowanie prawidłowej postawy ciała
a) pw., stanie tyłem przy drabince, kontrola ustawienia głowy, barków,
brzucha i stóp,
b) marsz ze śpiewem: na sygnał zatrzymanie się i przyjęcie postawy prawi
dłowej.
2. Ćwiczenia ożywiające (w 2 grupach)
a) jedna grupa dzieci śpiewa, druga tańczy elementy "krakowiaka",
b) rozdanie kółek - dowolna zabawa z kółkami.
Część II
1. Ćwiczenia NN
a) pw., stanie przed kółkiem, RR skurcz pionowy, ruch: akcentowanie pal
cami stóp w przód i w bok - “taneczne kółka",
b) bieg i przeskoki przez toczące się kółko.
2. Ćwiczenia RR i tułowia
a) pw., siad skrzyżny z utrzymaniem kółka oburącz na kolanach,
ruch: energiczny wznos RR przodem w górę,
b) pw., siad klęczny podparty, ruch: rytmiczne odsuwanie i przysuwanie
kółka do kolan - "ukłon japoński".
a) pw., siad skrzyżny, kółko na plecach, ruch: skręty tułowia, rzut kółka
w górę i chwyt nad głową,
b) pw., leżenie przodem, RR wyprostowane w rękach kółko, ruch: (pierw
sza faza) skłon tułowia w tył z uniesieniem kółka, (druga faza) ugięcie
RR i położenie kółka pod klatką piersiową.
4. Ćwiczenia NN
a) pw., stanie RR ugięte, kółko na plecach, ruch: bieg z wysokim unosze
niem kolan,
b) pw., przysiad podparty, ruch: odbicia obunóż - "wierzganie konika".
Pw., klęk, RR wzdłuż tułowia, ruch: wznos RR w górę z zewnątrz - głęboki
wdech, opad tułowia w przód, oparcie rr o podłogę - wydech, powrót do pw.
a) marsz z podrzucaniem i chwytaniem kółka - na sygnał zatrzymanie się,
założenie kółka na szyję, łopatki ściągnięte, RR skurcz pionowy,
b) zabawa - "czaty"
7. Zabawa bieżna
Pw., klęk podparty, ruch: uginanie i prostowanie RR - "nurkująca kaczka” -
na sygnał bieg do drabinki i wspinanie się po szczeblach drabinki.
8. Zabawa rzutna
Rzuty kółkiem różnymi sposobami (jednorącz, oburącz).
Część III
1. Marsz z kółkiem na plecach - “tornister".
2. Marsz - głębokie oddechy.
O sn o w a 7.
W ada: klatka piersiowa lejkowata

Wiek: dzieci starsze (V-VII1 klasa)
T em at: wzmocnienie mięśni grzbietu i obręczy barkowej
Zadanie: w leżeniu przodem na ławce skłon tułowia w tył z rozciągnięciem
ekspandora
Sprzęt i pomoce: ekspandory, skakanki, piłki
Część I
1. Ćwiczenia ożywiające
a) marsz, w marszu krążenia RR przodem w górę,
b) marsz wypadami w przód,
c) bieg na sygnał przysiad podparty i wyskok ze wznosem RR w górę.
marsz, RR bokiem w górę - wdech, RR bokiem w dół - wydech.
Część II
1. Ćwiczenia RR i tułowia
a) pw., siad skrzyżny, rr na kolanach, ruch: odrzuty RR w górę na zewnątrz
z pogłębianiem (3-4 razy),
b) pw., siad klęczny podparty, ruch: wymach l.R w górę zewnątrz ze skrę
tem tułowia w lewo, powrót do pw., ts. p.R. w prawo,
c) pw., klęk podparty, ruch: marsz z uwypukleniem klatki piersiowej przez
ugniatanie i prostowanie RR.
a) pw., stanie w rozkroku przy drabince, ruch: opad tułowia w przód z po
głębianiem (mocne wyciąganie głowy w kierunku drabinki),
b) pw., podpór zwieszony przodem, ruch: marsz dostawny w bok,
c) pw., siad ugięty przodem do drabinki z trzymaniem ekspandora zawie
szonego na drabince, ruch: wyprost RR w bok z rozciąganiem ekspan
dora.
Marsz, RR w bok, zaznaczenie wykroku palcami stopy, przenoś nogi w tył -
wytrzymanie.
Pw., siad klęczny, rr oparte na dolnych żebrach, ruch: RR w bok z uwypu
kleniem klatki piersiowej, wdech, powrót do pw. wydech.
a) pw., leżenie zwieszone przodem na skrzyni, tułów od pasa poza skrzynią,
NN ustalone, ruch: skłon tułowia w tył do poziomu skrzyni z ruchami
RR jak do "żabki ",
b) pw., jw., ruch: skłon tułowia w tył do poziomu skrzyni z oporem rr na
karku.
6. Ćwiczenia NN
Dowolne przeskoki przez skakankę.
Pw., jw., wznos RR przodem w górę - wdech, RR bokiem w dół - wydech.
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, nich: uniesienie prostych NN
w górę - "nożyce” pionowe i poziome.
Pw., leżenie zwieszone przodem, w rękach piłka, ruch: skłon tułowia w tył,
podrzucanie piłki.
Część III
1. Pląs (ew. elementy kujawiaka)
2. Marsz, głębokie oddechy
O sn o w a 8.
W ada: klatka piersiowa kurza

W iek: dzieci młodsze (I-IV klasa)
Tem at: zwiększenie ruchomości klatki piersiowej
Z adanie: przysiad zwieszony jednorącz ze skłonem tułowia w bok
Sprzęt i pomoce: szarfy
Część I
1. Zbiórka, przypomnienie ćwiczeń domowych i ocena ich wykonania.
2. Swobodny bieg, marsz z kontrolą postawy.
3. Zabawa ożywiająca “berek ratuj”.
Pw., siad skrzyżny, rr na kolana, ruch: wznos RR w bok - wdech, ucisk
rękami na klatkę piersiową (w górnej części klatki piersiowej) - długi wydech.
Część II
1. Ćwiczenia obręczy biodrowej i tułowia
a) pw., stanie parami przodem do siebie z chwytem za dłonie współćwi-
czącego, ruch: skręty tułowia z uginaniem i prostowaniem RR - “piło
wanie drzewa” ,
t>) pw., jw ., tyłem do siebie, ruch: obroty pod RR wzniesionymi w górę -
“wchodzenie do okienka”,
c) pw., siad skrzyżny, RR skurcz pionowy, ruch: skręty tułowia, na sygnał
energiczny wyprost RR w górę.
2 . Ćwiczenia tułowia
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR w bok, ru c h : skłony tułowia
w bok (w prawo, w lewo).
Pw., jw., z RR wzdłuż tułowia, ru c h :
a) bez pomocy rąk przejście do siadu skrzyżnego,
b) bez pomocy rąk przejście do siadu rozkrocznego ze skrętoskłonem (raz
w lewo, raz w prawo).
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR w bok, ru c h : głęboki wdech,
uniesienie głowy i położenie rr na kolanach - długi i głośny wydech.
Pw., leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia, ru c h : wznos NN do leżenia prze
wrotnego.
6 . Ćwiczenia mm grzbietu
Pw., leżenie przodem, RR w bok, ru c h : skłon tułowia w tył - "s a m o lo t” .
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR wzdłuż tułowia, ru c h : wdech
z uwypukleniem brzucha, wydech z wciągnięciem brzucha i uniesieniem
bioder nad podłogę.
8. Ćwiczenia obręczy barkowej i RR
Pw., leżenie przodem na ławce, RR skurcz pionowy, NN proste, ru c h : pod
ciąganie się po ławce na kocyku.
9. Podskoki
Cwał bokiem z klaśnięciem rękami nad głową.
10. Ćwiczenia zwinnościowe
Wyścig rzędów z przeplataniem przez szarfę i przejściem przez dolne "okienko"
kraty.
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR w bok, ruch : wdech z poko
naniem oporu współćwiczącego (nacisk na klatkę piersiową), swobodny
wydech.
12. Zwis
Pw., stanie zwieszone przodem na drabince, ręka trzymająca szarfę naśla
duje ruchy "m y c ia o kie n ” . Na sygnał dotknięcie szarfą podłogi - "p łu k a n ie
ściereczki” .
Część III
1. Ćwiczenie stóp
Pw., siad skulny, rr oparte o podłogę, ruch: kilkakrotne zgięcie grzbietowe
i podeszwowe stóp.
2. Marsz, przekładanie szarfy bokiem nad głową.
O sn o w a 9.
W ada: klatka piersiowa kurza

W iek: dzieci starsze (V-VIII klasa)
T em at: wzmocnienie mięśni brzucha, wydłużenie fazy wydechowej w róż
nych pozycjach
Zadanie: wznos NN prostych w górę z oporem współćwiczącego
Sprzęt i pomoce: piłki ciężkie, szarfy
Część I
1. Zabawa orientacyjno-porządkowa “dzień i noc"
2. Marsz z oddechami (wydłużoną fazą wydechową i wyraźnym opuszczeniem
barków).
Część II
1. Ćwiczenia NN i obręczy biodrowej
Pw., stanie lewym bokiem do drabinki, chwyt l.r za szczebel na wysokości
bioder, p.r. chwyt dosiężny, p.N. skrzyżowana przed lewą - wymach prawej
nogi w bok, po kilku razach zmiana nogi.
Pw., w staniu, ruch: krążenia barkami (kierunek w przód w górę w tył) jak
przy krążeniu RR.
a) pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR wzdłuż tułowia,
ruch: skłon tułowia w prawo - p.R. opuszczone, l.R w łuk nad głową,
zmiana kierunku,
b) pw., stanie lewym bokiem do drabinki, chwyt l.r. za szczebel na wy
sokości klatki piersiowej, p.R. chwyt nad głową za szczebel drabinki,
riu:h: odchylanie tułowia w bok od drabinki z pogłębianiem.
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, RR w bok, ruch: wdech - uwy
puklenie brzucha, przepchnięcie powietrza do klatki piersiowej, następnie
do brzucha i wydech z uniesieniem głowy.
Pw., leżenie przodem, RR poziomo ugięte, rr pod czołem, ruch: (I faza)
uniesienie prostych NN w górę, (II faza) ugięcie NN w kolanach i założenie
stopy za stopę, wytrzymanie.
6. Ćwiczenia mm brzucha (ćw. w parach)
Pw., leżenie tyłem, NN proste chwyt za jeden szczebel drabinki, NN proste
uniesione w górę. Współ ćwiczący stojąc z boku spycha NN leżącego w dół
(ruchy szybkie i rytmiczne), zmiana ćwiczącego.
Pw., siad skrzyżny, RR skrzyżowane na klatce piersiowej, ruch: wznos RR
w górę zewnątrz - wdech, pw. - wydech.
Pw., siad prosty, tyłem do drabinki, RR chwyt dosiężny, ruch: uniesienie
prostych NN w górę.
9. Ćwiczenia oddechowe (z oporem)
Pw., leżenie tyłem, NN w kolanach ugięte, piłka lekarska na brzuchu, wdech
- uniesienie piłki, wydech.
•X d c u s A \ ę o p d a i u a r u z n j z o j t z o r m j s z b i o B i d o j s p o z i d
Ą so rd ^ M r e io ó iS z : i p m ‘o z p o f p o d b u a j J B d o u X * iB d p o d '/ i j ć r S n p s i s ‘ m j z
B iu B p B Z i n j B u i a j a r u B p o d ‘E5|.i9 r q z ’ I
o d o 5 j ‘p j M p j o ‘p j z o a i o M r a o o u r o j
M95fM9ł° i ^ 9 ) f Z 0 3 J O M u r a i o ^ z n z te d o ^ s a u j ^ M i p b i u s z o t m o r a i u R p t r z
952 ye z o iM p Am o u s o e M o p e ^ A z /d
Część III
1. Marsz, cwał, marsz
2. Pw., siad na ławce, kocyk przed stopami, nich: zwijanie kocyka palcami
stóp.
3. Pw., jw ., poprawne ustawienie stóp w siadzie i napinanie łuku podłużnego
stóp - “bramka".
4. Zadanie domowe, omówienie lekcji.
Osnowa 11.
W ada: stopy płaskie i kolana koślawe

W iek: dzieci starsze
T em at: ćwiczenia chwytne stóp i wzmacnianie mięśni długich stóp w od
ciążeniu
Zadanie: zgięcia i wyprosty NN w różnych pozycjach wyjściowych
Pomoce: piłki, szarfy, woreczki, koce, laski
Część I
1. Zbiórka w szeregu w siadzie prostym i powtórzenie ćwiczeń domowych
a) pw., siad prosty, podparty, ruch: napinanie mięśnia czworogłowego uda,
b) pw., siad ugięty podparty, ruch: przekładanie ołówka stopą do stopy.
2. Omówienie zadania i lekcji bieżącej.
3. Ćwiczenia ożywiające
Pw., siad ugięty, chwyt piłki podeszwową stroną stóp, ruch: wyrzut piłki
NN w górę, chwyt piłki rr “ kto więcej razy wykona ćwiczenie” .
4. Ćwiczenie mm brzucha
Pw., siad ugięty, chwyt piłki stopami (na wysokości wewnętrznych kostek),
ruch: podawanie piłki NN do rr przejście do siadu prostego, a następnie do
leżenia przewrotnego.
Część II
1. Ćwiczenia RR
Pw., siad skrzyżny, RR ugięte na barkach, ruch: krążenie RR przodem
w górę.
2. Ćwiczenia NN
Pw., jw., stopy złączone stroną podeszwową, nr na kolanach, ruch: spy
chanie kolan w gół.
3. Ćwiczenia mm brzucha i NN
Pw., siad prosty, ruch: zgięcia grzbietowe i podeszwowe stóp.
Pw., leżenie tyłem, NN proste, RR w bok, ruch: wznos NN w górę połą
czony ze zgięciem grzbietowym i podeszwowym stopy, jak w ćwiczeniu
poprzednim.
Pw., siad ugięty, RR w bok, stopy związane szarfą trzymają woreczek pal
cami, ruch: opad tułowia w tył z trzymaniem woreczka palcami stóp.
Pw., leżenie przodem, stopy związane szarfą, ruch: wznos NN i wytrzy
manie.
Pw., siad prosty podparty, stopy związane szarfą, piłka w okolicy kostek,
ruch: przetaczanie piłki od stóp do bioder unosząc i opuszczając NN w górę
i w dół.
6. Ćwiczenia chwytne stóp
Pw., siad ugięty podparty, chwyt szarfy stopami, ruch: wyprost NN i skrzy
żowanie “ rozciągając” szarfę w bok - “próba sił" .
7. Zabawa (w parach)
Jeden ćwiczący w siadzie na skrzyni (do wysokości kolan) trzyma woreczek
między stopami, ruch: rzut woreczkiem przez wyprost NN do współćwi-
czącego stojącego na wprost w niewielkiej odległości.
8. Ćwiczenie stóp z obciążeniem
Pw., siad ugięty podparty, ruch: zwijanie kocyka obciążonego piłką ciężką.
9. Ćwiczenie z elementami równowagi
“Chód gąsienicy" - stopa za stopą po lasce.
10. Podskoki
Podskoki obunóż na materacu z oparciem rr na skrzyni, woreczek między
kolanami, stopy związane.
11. Ćwiczenia NN
Pw., leżenie tyłem (na kocu), RR wzdłuż tułowia, NN związane, stopy
oparte o 3 szczebel drabinki, kolana ugięte, ruch: energiczny wyprost NN
z odepchnięciem się od drabinki, RR przodem w górę - “torpeda”.
Część III
1. Marsz poprawnym krokiem gimnastycznym.
2. Zadanie domowe: przekładanie ołówka stopą do stopy w siadzie ugiętym.

Kasperczyk T. - Wady Postawy CiaÅ - A

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kasperczyk T. - Wady Postawy CiaÅ - A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tadeusz Kasperczyk

WADY POSTAWY CIAŁA

Wady klatki piersiowej ...........................................................................................57

Metody badania stanu m iejscow ego....................................................................... 91

Dotychczasowy pozytywny odbiór moich skryptów* tj. “ Ćwiczeń korektyw­

* K asperczyk T ., Ć w iczenia ko rek ty w n e z elelinentam i rehabilitacji. A W F K raków , wyd. I 1980,

Postawą dała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i położenie posz­

Pojęcia: postawa praw idłow a, postawa wadliwa, wady

Przez postawę prawidłową należy rozumieć taką, jaka występuje w dostatecz­

Postawa prawidłowa jest takim układem poszczególnych odcinków (segmentów)

postawy. Zmiany strukturalne oraz różnorodne deformacje w obrębie narządu ru­

W postawie nieprawidłowej występują pojedyncze lub liczne błędy i wady

Cechy charakteryzujące postawę praw idłow ą

Dobra postawa zależy od:

Ogólnie postawa prawidłowa charakteryzuje się następującymi cechami:

Przy prawidłowej postawie ciała pion spuszczony z okolicy wyrostka sutko-

* S łow nik ję z y k a polskiego. P od red. W . D oroszew skiego. W P, W arszaw a 1958, Li.

Okresy rozwoju wady

W przebiegu rozwoju wady dają się wyróżnić trzy charakterystyczne okresy:

I okres - zmian czynnościowych

II okres - powstawania przykurczy (więzadeł, ścięgien, mięśni)

III okres - zmian strukturalnych, czyli utrwalonych przykurczy

Postawa a budow a ciała

Napięcie układu mięśniowego, zapewniającego wyprostowaną postawę, ma

Filogenetyczny rozwój postawy ciała

O rodzajowym kształtowaniu się istot żyjących decydują czynniki środowis­

* T ypologie som atyczne p odano w rozdziale IV .

widzenia były głównymi czynnikami, które decydowały o fizjologicznej adaptacji

R yc. 1. U m iejscow ienie środka ciężkości i linii ciężaru ciała:

Postawa małpy z powodu znacznego pochylenia tułowia do przodu wymaga

W budowie człowieka ewolucyjne zmiany są następujące:

Ekonomiczna i stabilna pionowa postawa człowieka stwarza jednocześnie do­

miednicy. Potężne więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) nie wy­

Rozwój postawy w ontogenezie

Proces formowania się postawy ciała określamy zjawiskiem posturogenezy.

Rozwój klatki piersiowej w ontogenezie

K ształtow anie się krzyw izn kręgosłupa w rozw oju osobniczym

2. około 5 miesiąca dziecko może siedzieć podtrzymywane, “ swobodne siedze­

Przybranie pionowej postawy przez dziecko wywołuje dalsze konsekwencje w funkcji

veniUs), która jest spowodowana dystonią mięśni grzbietu, charakterystyczną dla

7 VUW1E,CY 9 MIEWICY 11 MIEMĘCY

Rozwój m iednicy w ontogenezie

Prawidłowe nachylenie miednicy ku przodowi waha się w zależności od wie­

Rozwój kończyn dolnych i stóp w ontogenezie

* Sposoby oceny k ąta p rzodopochylenia m iednicy p odano w rozdziale HI

Zmienność postawy w rozwoju osobniczym

Przyczyn zmienności postawy trzeba upatrywać między innymi w warunkach

R yc. 4. P o staw a ciała typow a d la dan eg o okresu rozw oju:

Zmiany w postawie u dziecka postępują powoli i polegają na coraz wyraź­

Podział i przyczyny wad postawy

Najczęściej spotykamy podział wad budowy i postawy ciała na dwie zasad­

b) Wady wrodzone mięśni:

a) Wadv nabyte rozwojowe

Choroba Scheuermanna (osteochondrosis deformans javenilis dorsi)

Zapalenie gruźlicze stawów i kości (osteoarthritis tuberculosa)

b) Wadv nabyte nawykowe

męczenie). Jedne grupy mięśni ulegają nadmiernemu napięciu i skróceniu, a inne

Biomechaniczna analiza postawy ciała

Z powyższych równań wynika, że przy zachowaniu postawy wyprostowanej

M om enty sił ciężkości i rów now ażące je m om enty siły mięśniowej

biodrowych i kolanowych powodują rozciągnięcie odpowiednich więzadeł i mięś­

1 - dociskającą trzon do przodu, 2 - ścinającą, tj. powodującą ześlizgiwanie się

Krzywiznę piersiową w związku z jej zespoleniem z klatką piersiową oraz

Dotychczasowy pozytywny odbiór moich skryptów* tj. “ Ćwiczeń korektyw

Postawą dała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i położenie posz

Przez postawę prawidłową należy rozumieć taką, jaka występuje w dostatecz

postawy. Zmiany strukturalne oraz różnorodne deformacje w obrębie narządu ru

O rodzajowym kształtowaniu się istot żyjących decydują czynniki środowis

Ekonomiczna i stabilna pionowa postawa człowieka stwarza jednocześnie do

miednicy. Potężne więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) nie wy

2. około 5 miesiąca dziecko może siedzieć podtrzymywane, “ swobodne siedze

Prawidłowe nachylenie miednicy ku przodowi waha się w zależności od wie

Zmiany w postawie u dziecka postępują powoli i polegają na coraz wyraź

Najczęściej spotykamy podział wad budowy i postawy ciała na dwie zasad

biodrowych i kolanowych powodują rozciągnięcie odpowiednich więzadeł i mięś

Kręgosłup jako konstrukcja wie

Impulsy krążą pomiędzy gamma - motoneuronami i wrzecionkami mięśnio

Pochylenie miednicy zależy od następujących mięśni, które możemy podzie

Istotą wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej jest pogłębienie lub zmniej

3. Pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej - plecy okrągło - wklęs

Charakteryzują się nadmiernym wy

Plecy płaskie coraz częściej spoty

Osiową równowagę kręgosłupa utrzy

W warunkach prawidłowych kręgosłup zachowuje swoją pionową postawę z fi

Powyższe zmiany w układzie krążeniowo-oddechowym są przyczyną obniże

dzin, w których występowały skoliozy, stwierdziła 518 przypadków skolioz ro

Wielu autorów - charakteryzując ujemny wpływ zniekształceń klatki piersio

Asymetryczne ułożenie ł o p a t e k (ryc. 25) przysparza rodzi

Zniekształcenia kończyn dolnych pogarszają w znacznym stopniu statykę cia

trach rozstępem między kłykciami przy