કલાપીનો કેકારવ

કલાપી

કલાપીનો કેકારવ

એટલે
સં થાન લાઠીના વ. ઠાકોર સાહે બ
શ્રી સુર સહ
ં ત ત સહં ગોહે લની
કિવતાઓનો સટીક સગ ં ્રહ

ઉપોદઘાત
અનત
ં રાય રાવળ

2
 પ્રવીણ પ્રકાશન પ્રા. લ.
લાભ ચે બસ, યુ. કોપો. સામે, ઢે બર રોડ, રાજકોટ.
website : www.pravinprakashan.com
E-mail : pravinprakashan@yahoo.com<

By : KALAPI
Published by : PRAVIN PRAKASHAN PVT. LTD.,
RAJKOT 360 001

પ્રકાશક :
પ્રવીણ પ્રકાશન પ્રા. લ.
લાભ ચે બસ, યુ. કોપો. સામે,
ઢે બર રોડ, રાજકોટ,

3
નવસં કરણ : ૨૦૧૫

ISBN : 978-81-7790-832-9

કમ
ં ત : . ૫OO

મુદ્રક :
પ્રવીણ પ્રકાશન પ્રા. લ.
વેરાવળ (શાપર),
જ લો : રાજકોટ.

4
િવયોગી હોગા પિહલા કિવ,
આહસે ઉપ હોગા ગાન,
ઉમડ કર આંખસે ચૂપચાપ;
બહી હોગી કિવતા અન ના.”

સુિમત્રાનદ
ં ન પત
ં

પ્ર તાવના

5
   તા. ૮ યુઆરી, ૧૮૯૩

“પ્રેમ” વૃ નાં સુગધ

ં સુમન-કા લદાસ, ભવભૂિત, બાણ વગેરે
કરમાઈ ગયાં, ખરી પડ્ યાં, તોપણ તેના મધુર મકર દના લોભી
ભૃગ
ં તો તેની વાસનામાં જ ગુ ં યા કયા, તેના ગુણગણ પર જ
ગણગણ કયા ગયા. તે “આય હૃદય!!” તે હૃદયની, તે ઉ ચ,
કોમળ-કુ મળી, ઊ ંડી, શા તમ ત લાગણી સ વ રહો !
ચરં વ રહો ! અરે, પણ,-અહહ મુસલમાનનાં િહમનાં સ ત
ઝાપટાં પરેશાનીના દવબળતા અગ ં ારા! તેણે તે હૃદયને દાબી
દીધાં. તે લાગણી પ્રદી ત સૂય હતી; ચ દ્ ર બની, તારા ખદ્ યોત
થઈ ગઈ !! સૂરદાસ, પ્રેમાન દ, જગ ાથ જેવાં પુ પ પણ
કાંઈક પરાગ છાંટતાં ગયાં. અરે! બચા ં પ્રેમાળ “આય હૃદય”!
હ તેની બૂરી હાલત જોઈ જોઈ રોવું બાકી રહે લ ું !
કા લદાસની શકુ તલા ભવભૂિતના ઉ રરામચિરત અને બાણની
કાદ બરીથી કા યર સકતા ભો ભ તના ચાબખા અને
વાિમનારાયણનાં ભજિનયામાં આવી પડી ! કેવો મોટો પાત!?!
કેવો સ જડ વાર !?! માળાનો મણકો જેટલું નીચે જવાય તેટલું
ગયો. હવે ઊ ંચો આવવો જ જોઈએ અને આ યો. “સુદશન”,
“ચ દ્ ર”, “ નેહમુદ્રા” પારા પછી પારા ફરવા લા યા, ચડવા
લા યા. દૈ વની બલવાન ગિતને બ લહારી છે  !

“અરે, પણ આ સુર સહ ં તો નિહ તે સૂય કે ચ દ્ ર, નિહ ઉડગણ

કે અઘોત ! તે શાની કા ય કરે? ઝાડબાડ બળી જઈ હીંગોરે હીમ
ઠયું! સૂઠ
ં નો ગાંગડો મ યો એટલે ગાંધી થઈ બેઠો – તોપણ :

“ હોટાં હાનાં વધુ હોટામાં

તો હાનાં પણ હોટાં,

6
 યોમદીપ રિવ નભ બ દુ -
“તો ઘરદીવડાં નહીં ખોટાં.”
(ગોવધનરામ)

તો ભલે અ ાન કોઈ પણ સુર સહ ં કે સાંગાભાઈ, હોટામાં

ં ્ યા રહે – સારા િવચારમાં ઈ ર પ્રેરે
હોટાં કામ માથે લે અને મડ
અને મદદ આપે.

કા યનું મૂળ “આદ્ રતા-પ્રેમ" છે , આટ-પ્રેમી હૃદયને કા ય

દ્ િવભાવ, િત્રભાવ, ચતુભાવ, આદ્ ર અને પ્રેમી, કોમળ અને
રસમય કરે છે . હું કા ય લખું કે ટાયલાં

લખું પણ તેથી હારા હૈ યાના ઉળમકા બહાર પડે અને કા ય

લખવાની હારી ઈ છા તૃ ત થાય તો બસ છે .

“જો ઘડી ગઈ આન દમે ં વનકા ફલ સોહી"! કેવું રમણીય

સ ાંત છે  ! દુ િનયાનાં દુ ઃખ કિવતા કરતી વખતે દૂ ર થાય અને
આ મા “રસમય” અને એ જ “આન દ” હને મળી શકે તો
હારાં મ દ્ ભા ય. “એકા તસુખ” દુ િનયાદારીના વડાને
“કળા” િવના યાંથી મળે  ? “એકા તઆન દ" હા ં તો બનવું
એ કળા. અ તુ.

“ હે ં જે લ યું છે અને જે હું લખીશ તે આ ચોપડી પર ચતરાશે -

કેટલોક ભાગ “સુદશન”માં પ્ર સ થશે તેથી હને અને
કેટલાંક બી ને પણ “આન દ" મળશે.

ે 7
 ં ્ યા રહે વ”ું એ ગુણ પરમા મા હને શખવે અને બી
“મડ
કાયમાં તેમજ “કા ય”માં તે ગુણથી હારા માગ રસમય બને એ
જ હારી ઇ છા અને વા છના.

  – સુર સહ
ં

કેકારવની

કેટલીક ચત
ં નક ણકાઓ

હોયે હતાં સહુ જ ત વ પા તરે આ

કો’ એ નવું નથી થયુ,ં નવ થાય કાંઈ
કો’ િદ' વળી પ્રણયનો સહુ ભોગ થાશે,
યારે ય બીજ માં સહુ આ સમાશે.”

(મૃ યુ)

8
 મયું, ખોવાયુ,ં વા ઢળી ગયું કહો, કે ઊડી ગયુ,ં
ભ યાં ભૂત ભૂતો, લય નથી થયું એ કબુત ં !”

( હા ં કબૂતર)

“ફાની છે આ જગત સધળું અ ત આ વવાને,

જે છે તે ના ટકી કદી રહે સવદા કાલ યાંએ;
શોધી લેને િપ્રય િપ્રય સખે! સવદા જે રહે શે,
આશાતૃિ ત િવભવ સુખની તુ છ સૌ છોડી દે ને!”

“તૈ યારી તું િપ્રયતમ કરી મૃ યુની લે અગાડી,

ને હારો તું કર ગ્રહી મને સાથ લેને ઉપાડી;
તોડી ભીંતો િતિમરગઢની િદ ય થાને ઊડી ,
ને તે માટે સુર! હૃદયથી દાસ તું ઈશનો થા.”

( બ વમગ
ં લ)

“કહે પ્ર ા કે ના પ્રણય કરશો યિ ત સહ કો'-

9
 ઘટે બ્ર માંડોના પ્રિત વ પરે પ્રેમ સરખો.”

(ક યા અને ક્રોચ)
ં

“દયા છે ઈ રી માયા, આ સસ ં ાર કટુ મહીં,

દયામાં બ્ર મપ્રીિતનું કાંઈ ભાન જનો કરે.”
“દોરાવું એ સહુ હૃદયનુ,ં ભાઈ! િનમાણ આંહી
ભાિવ િવના જનહૃદયનો, અ ય ના કો’ સુકાની”

(હૃદયિત્રપુટી)

અનુક્રમ ણકા

નામ પાન નામ પાન

પ્રકાશકનું િનવેદન ૪ એક ચ તા ૨૯૭
એક ચડં ોલને ૨૭૪
પ્ર તાવના-શ્રી એકપિતપ નીવ્રત ૪૩૯
૫
કલાપી પોતે એક પ્ર ૩૧૪
ઉપોદ્ ઘાત ૮
10
 એક પ્રેમ ૬૮
અનુક્રમ ણકા ૬૧ એક ફે રફાર ૨૬૧
એક ભલામણ ૨૬૬
અિત દીઘ આશા ૪૪૫ એકલો બોલ ૪૯૪
અિત મોડુ ં ૨૧૫ એકલો હું ૪૧૮
આધીનતા અપણપાત્ર ૨૨૫ એક વેલીને ૨૭૩
અપણપાત્ર ૨૨૬ એક સવાલ ૩૨૦
અશ્ થાન ૬૮ એક વ ન ૧૩૮
અ વ થ ગૃિહણી ૨૯૭ કટુ પ્રેમ ૭૪
આકાશને ૧૮૨ ક યા અને ક્રૌચ ં ૧૧૯
આપની યાદી ૫૧૨ કમ લની ૮૦
આશા ૩૦૫ કુ મુિદનીનો
૭૧
ઇ કનો બદ ં ો ૩૨૧ પ્રેમોપાલ ભ
ઇ ક બમારી ૩૦૪ કુ દરત અને મનુ ય ૯૭
ઉ સુક હ્રદય ૪૯૯ કુ સુમ માટે પ્રાથના ૨૯૫
ઉઘ
ં લે તું િનરાંતે ૪૮૪ કૃત નતા ૧૮૩
ઋણ કે લ મરણ ૬૯
એ મૂિત ૩૨૩ કોણ પરવાયું ૪૬૧
એ હે રો ૪૨૨ કોને કહે વ ું ? ૪૧૮
એ રસીલું ૪૩૪ યમ પ્રેમ ગયો? ૩૧૩
એ થલ ૩૨૬ ક્ ર માશૂક ૪૨૫
એક આ ગયાને ૨૪૬ ખતા નહીં તી ૫૦૩
એક આશા ૪૯૩ ખાકિદલ ૪૪૩
એક ઇ છા ૨૪૫ ખાનગી ૪૭૬
ખોવાતું ચ ૪૯૦
11
એક ઉદાસ િદવસ ૨૪૬ ગુનેહગાર ૨૦૯
એક કળીને ૨૧૪ ગ્રા ય માતા ૧૧૦
એક ઘા ૨૨૭ ઘા ૪૧૯

નામ પાન નામ પાન

ચાહીશ બેયને હું ૨૩૨ દૂ ર છે સા ૪૩૭
ચુ બનિવ લવ ૪૬૨ દે શવટો ૪૨૦
ચચં લ પ્રેમસુખ ૭૫ નદીને સ ધુનું
૧૮૭
છાના રોશું દદે ૪૩૧ િનમ ત્રણ
છે લી જફા ૪૫૦ નવો સૈ કો ૫૦૯
જ મિદવસ ૩૧૬ ના ચાહે એ ૨૨૦
જરી મોડુ ં ૨૪૯ િનદ્ રાને ૪૬૮
ગૃિતનું વ ન ૪૨૬ િનમ ત્રણનું ઉ ર ૪૪૭
વનહાિન ચોવીશ વષ ૪૮૫ િન: ાસને ૨૨૭
જેને વીતી ગઈ ૪૯૦ િનઃ ાસો ૪૧૮
યાં તું યાં હું ૯૩ નૂતન સખા પ્રિત ૩૧૮
વરમાં િપ્રયાને ૧૮૧ હાસી જતી મૃગી ને
૪૯૫
ઝે રી છૂ રી ૪૫૧ ઘવાયેલો મૃગ
ઠગારો નેહ ૭૦ પ વતા ૨૪૧
ડોલરની કળીને ૨૧૦ પરવાયો ૪૪૪
તરછોડ નહીં ૪૫૩ પિરતાપ ૬૭
પ ા ાપ ૨૨૯
12
તલફું કાં ૪૨૫ પાણીનું યાલું ૩૧૪
તારામૈ ત્રક: મુ ધ પ્રેમ ૬૭ પા થ પખ ં ીડુ ં ૧૦૦
તુષાર ૮૪ પુત્રીમરણથી હસતો
૧૩૨
તું હારી હતી ૧૦૯ િપતા
તું િવણ મેઘલ પુન ાહ ૪૩૮
૪૯૯
વાજસુર ! યાલાને છે લી સલામ ૪૭૭
તે મુખ ૪૨૨ પુ પ ૮૭
ય યેલીને ૨૭૬ પ્રથમ િનરાશા ૪૮૪
યાગ ૨૩૧ પ્રપાત ૨૭૯
યાગમાં કટ ં ક ૨૩૩ પ્રભુ - અનાલાપી ગાન ૫૦૧
હારી બેહયાઈ ૨૬૧ પ્રવૃ થવા કહે તા
૩૦૯
હારાં આંસુ ૪૨૨ િમત્રને
હારો બોલ ૨૯૨ િપ્રયતમાની એંધાણી ૧૦૭
દગો ૧૦૮ િપ્રયા કિવતાને ૨૧૧
િદલની વાત ૪૭૫ િપ્રયા કિવતાને છે લું
૩૦૭
િદલને િદલાસો ૪૮૨ આ લંગન
િદલને ર ૬૯ િપ્રયાને પ્રાથના -
૪૮૦
સ પાત
દૂ ર છે ૪૩૨
પ્રેમ અને િધ ાર ૩૦૯
પ્રેમ અને મૃ યુ ૭૪

નામ પાન નામ પાન

13
પ્રેમ અને શ્ર ા ૭૫ મહા મા મૂલદાસ ૨૨૧
પ્રેમથી તું શું ડરે ? ૪૬૫ માફી ૧૩૭
પ્રેમની ઓટ ૧૪૨ મૂિતપૂજક િવ ૨૫૫
પ્રેમનું પૃ થકરણ ૭૮ મૃત પુત્રી લાલાંની
૨૩૦
પ્રેમમાં ક્ ર દોરો ૪૬૯ છબી દ્ ર ીથી ખેસવતાં
પ્રેમાધીન ૪૨૦ મૃત પુત્રી લાલાંની
૨૪૪
પ્રેમીની આ શષ ૭૭ છબી દ્ ર થી દૂ ર કરી
પ્રેમીની પ્રિતમા ૨૫૧ મૃ યુ ૮૫
પ્રેમીની મૂિતપૂ ૨૫૩ મને જોઈને ઊડી જતાં
૨૨૮
પ ીઓને
પ્રેમીનું મરણ ૨૫૨
હા ં કબૂતર ૮૯
હાડી સાધુ ૪૫૩
હા ં ભાિવ ૩૨૬
ફકીરી હાલ ૬૫
હારો ખ નો ૪૮૬
ફિરયાદ શાની છે  ? ૨૬૨
ય માં આમ ત્રણ ૪૭૩
ફુલ વીણ સખે ! ૨૫૪
રખોપીઆને ૨૨૮
બાલક ૪૪૯
ર ૪૧૯
બાલક કિવ ૧૮૫
ર ની માગણી ૪૭૩
બ વમગ ં લ ૧૧૨
રસે છા ૮૩
બેકદરદાની ૧૩૬
િદષા ૪૨૧
બે કળી ૪૩૬
રોનારાં ૪૨૪
બેપરવાઈ ૨૮૩
વનમાં એક પ્રભાત ૭૨
હોળો રસ ૨૯૩
િવદાય ૨૬૪
ભરત ૨૩૫
િવધવા હે ન બાબાંને ૨૧૨
ભિવ ય અને શ્ર ા ૩૨૭
િવના કૈ ં પાપ પ તાવું ૨૩૧
ભિવ યના કિવને ૩૨૦
િવરહ મરણ ૧૦૧
ભાવના અને િવ ૪૬૬
14
ભોળાં પ્રેમી ૬૬ િવષપાન ૧૦૨
ભ્રમર ૪૨૦ વીણાનો મૃગ ૨૮૬
મતભેદ ૨૯૦ વી યાંને રોવું ૪૨૪
મધુકરની િવ િ ત ૬૫ વી યા ભાવો ૪૨૫
મ યમ દશા ૨૪૯ વીંધાયેલા હૃદયને ૨૪૭
મનુ ય અને કુ દરત ૨૫૬ વૃ ટે લયો ૧૮૮
મરણશીલ પ્રેમી ૭૯ વૃ માતા ૨૧૭
મ તઇ ક ૭૩ વૈ રની કેમ ઉમેદ ધ ં ૨૫૫

નામ પાન નામ પાન

વૈ રા ય ૨૫૯ હમારી િ થિત - હમા ં
૪૭૯
હાલાં ૪૮૯ ક મત
હાલાને ૫૦૨ હમીર ગોહે લ ૩૨૮
હાલીનું દન ૨૨૭ હવે આરામ આ
૩૧૫
હાલીને િનમત ં ્રણ ૨૬૯ આ યો!
શરાબનો ઇનકાર ૫૧૧ હસવા કહે તીને ૪૨૧
શાને રોવાનું ૫૦૩ હું હારો છુ ં ૩૧૭
શા ત પ્રેમ ૧૮૦ હું હારો હતો ૨૮૫
શકારીને ૪૭૪ હું બાવરો ૨૪૩
શક ં ાશીલ ૪૯૧ હૃદય મલની જૂઠી
૬૬
આશા
સનમની યારી ૫૦૬
હૃદયિત્રપુટી ૧૪૪
15
સનમની શોધ ૫૦૭ હ્રદય યાલું ૪૨૩
સનમને ૫૦૫ હ્રદય- ખલન ૪૧૭
સનમને સવાલ ૫૦૮ મા ૧૪૩
સમુદ્રથી છંટાતું -
૯૦
બાળક કેકારવનો શ દકોષ ૫૧૪
સાકીને ઠપકો ૫૦૪ પિર શ કા યો
સારસી ૧૦૪ કા મીરનું વ ન ૫૨૨
સીમા ૨૨૩ કા મીરમાં િવયોગ ૫૨૨
સુકાની શ દ ૪૩૩ પ્રીિતની રીિત ૫૨૩
સુખમય વ ન ૨૫૮ સુખમય અ ાન ૫૨૩
ખ લત હ્રદય ૪૧૭ છે લી સલામ ૫૨૪
નેહશૈ થ ય ૩૨૩ મહાબળે રને ૫૨૬
નેહશક ં ા ૭૦ ત અને હું ૫૨૬
મૃિત ૨૯૫ િનવેદ ૫૨૮
મૃિત ચત્ર ૪૪૦ ખૂની હાલા ! ૫૨૯
વગ ગીત ૫૦૯ ખુદાની મઝા! ૫૩૧
વગનો સાદ ૪૭૫ અિ થર મન ૫૩૨
વ નને સાદ ૩૦૩ વેચાઉ યાં ? ૫૩૬
હજુ એ મળવું ૨૫૦ આપની રહમ ૫૩૭
હદ ૨૧૪ તમારી રાહ ૫૩૮
હમારા રાહ ૯૬
હમારી ગુનેહગારી ૩૧૨
હમારી પીછાન ૪૬૦

16
આ કૃિત હવે સાવજિનક
પ્રકાશનાિધકાર હે ઠળ આવે છે
કેમકે આ કૃિત ભારતમાં
પ્રકા શત થઈ હતી અને તેના
પ્રકાશન અિધકારની મયાદા
પૂરી થઈ છે . ભારતીય
પ્રકાશનાિધકાર ધારા, ૧૯૫૭
હે ઠળ, દરેક સાિહ ય, નાટક,
સગ ં ીત અને કળાકારીગીરીની
(છાયા ચત્રો સવાયના)
કૃિતઓ જો સજકના હયાતી
કાળ દર યાન પ્ર સ થઈ
હોય (ખડ ં . ૨૨) તો તે સજકના
મૃ યુ પછી (એટલે કે, વષ
૨૦૨૧ માટે , ઓછામાં ઓછી ૧
યુઆરી 1961 પહે લાં)ના
વષથી ગણતા ૬૦ વષ બાદ
સાવજિનક પ્રકાશનાિધકાર
હે ઠળ આવે છે . સજકના
મરણોપરાંત પ્રકા શત થયેલી

17
કૃિતઓ (ખડ ં . ૨૪), છાયા ચત્રો
(ખડ ં . ૨૫), િફ મો (ખડ ં . ૨૬),
અને વિનમુદ્રણો (ખડ ં . ૨૭)
તેના પ્રકાશનના ૬૦ વષ બાદ
સાવજિનક પ્રકાશનાિધકાર
હે ઠળ આવે છે .

18
 કલાપીનો કેકારવ
પ્ર તાવના અનુક્રમ ણકા →
કલાપી

પ્ર તાવના

  તા. ૮ યુઆરી, ૧૮૯૩

“પ્રેમ” વૃ નાં સુગધ

ં સુમન-કા લદાસ, ભવભૂિત, બાણ વગેરે
કરમાઈ ગયાં, ખરી પડ્ યાં, તોપણ તેના મધુર મકર દના લોભી
ભૃગ
ં તો તેની વાસનામાં જ ગુ ં યા કયા, તેના ગુણગણ પર જ
ગણગણ કયા ગયા. તે “આય હૃદય!!” તે હૃદયની, તે ઉ ચ,
કોમળ-કુ મળી, ઊ ંડી, શા તમ ત લાગણી સ વ રહો !
ચરં વ રહો ! અરે, પણ,-અહહ મુસલમાનનાં િહમનાં સ ત
ઝાપટાં પરેશાનીના દવબળતા અગ ં ારા! તેણે તે હૃદયને દાબી
દીધાં. તે લાગણી પ્રદી ત સૂય હતી; ચ દ્ ર બની, તારા ખદ્ યોત
થઈ ગઈ !! સૂરદાસ, પ્રેમાન દ, જગ ાથ જેવાં પુ પ પણ
કાંઈક પરાગ છાંટતાં ગયાં. અરે! બચા ં પ્રેમાળ “આય હૃદય”!
હ તેની બૂરી હાલત જોઈ જોઈ રોવું બાકી રહે લ ું !

19
કા લદાસની શકુ તલા ભવભૂિતના ઉ રરામચિરત અને બાણની
કાદ બરીથી કા યર સકતા ભો ભ તના ચાબખા અને
વાિમનારાયણનાં ભજિનયામાં આવી પડી ! કેવો મોટો પાત!?!
કેવો સ જડ વાર !?! માળાનો મણકો જેટલું નીચે જવાય તેટલું
ગયો. હવે ઊ ંચો આવવો જ જોઈએ અને આ યો. “સુદશન”,
“ચ દ્ ર”, “ નેહમુદ્રા” પારા પછી પારા ફરવા લા યા, ચડવા
લા યા. દૈ વની બલવાન ગિતને બ લહારી છે  !

“અરે, પણ આ સુર સહ ં તો નિહ તે સૂય કે ચ દ્ ર, નિહ ઉડગણ

કે અઘોત ! તે શાની કા ય કરે? ઝાડબાડ બળી જઈ હીંગોરે હીમ
ઠયું! સૂઠ
ં નો ગાંગડો મ યો એટલે ગાંધી થઈ બેઠો – તોપણ :

“ હોટાં હાનાં વધુ હોટામાં

તો હાનાં પણ હોટાં,
યોમદીપ રિવ નભ બ દુ -
“તો ઘરદીવડાં નહીં ખોટાં.”
(ગોવધનરામ)

તો ભલે અ ાન કોઈ પણ સુર સહ ં કે સાંગાભાઈ, હોટામાં

ં ્ યા રહે – સારા િવચારમાં ઈ ર પ્રેરે
હોટાં કામ માથે લે અને મડ
અને મદદ આપે.

કા યનું મૂળ “આદ્ રતા-પ્રેમ" છે , આટ-પ્રેમી હૃદયને કા ય

દ્ િવભાવ, િત્રભાવ, ચતુભાવ, આદ્ ર અને પ્રેમી, કોમળ અને
રસમય કરે છે . હું કા ય લખું કે ટાયલાં લખું પણ તેથી હારા
હૈ યાના ઉળમકા બહાર પડે અને કા ય લખવાની હારી ઈ છા
તૃ ત થાય તો બસ છે .
20
“જો ઘડી ગઈ આન દમે ં વનકા ફલ સોહી"! કેવું રમણીય
સ ાંત છે  ! દુ િનયાનાં દુ ઃખ કિવતા કરતી વખતે દૂ ર થાય અને
આ મા “રસમય” અને એ જ “આન દ” હને મળી શકે તો
હારાં મ દ્ ભા ય. “એકા તસુખ” દુ િનયાદારીના વડાને
“કળા” િવના યાંથી મળે  ? “એકા તઆન દ" હા ં તો બનવું
એ કળા. અ તુ.

“ હે ં જે લ યું છે અને જે હું લખીશ તે આ ચોપડી પર ચતરાશે -

કેટલોક ભાગ “સુદશન”માં પ્ર સ થશે તેથી હને અને
કેટલાંક બી ને પણ “આન દ" મળશે.

ં ્ યા રહે વ”ું એ ગુણ પરમા મા હને શખવે અને બી

“મડ
કાયમાં તેમજ “કા ય”માં તે ગુણથી હારા માગ રસમય બને એ
જ હારી ઇ છા અને વા છના.

  – સુર સહ
ં

21
← પ્ર તાવના- કલાપીનો કેકારવ અિત દીઘ
શ્રી કલાપી અનુક્રમ ણકા આશા →
પોતે કલાપી

અનુક્રમ ણકા

નામ પાન નામ પાન

પ્રકાશકનું િનવેદન ૪ એક ચ તા ૨૯૭
એક ચડ ં ોલને ૨૭૪
પ્ર તાવના-શ્રી એકપિતપ નીવ્રત ૪૩૯
૫
કલાપી પોતે એક પ્ર ૩૧૪
ઉપોદ્ ઘાત ૮ એક પ્રેમ ૬૮
એક ફે રફાર ૨૬૧
અનુક્રમ ણકા ૬૧ એક ભલામણ ૨૬૬
એકલો બોલ ૪૯૪
અિત દીઘ આશા ૪૪૫ એકલો હું ૪૧૮
અિત મોડુ ં ૨૧૫ એક વેલીને ૨૭૩
આધીનતા અપણપાત્ર ૨૨૫ એક સવાલ ૩૨૦

22
અપણપાત્ર ૨૨૬ એક વ ન ૧૩૮
અશ્ થાન ૬૮ કટુ પ્રેમ ૭૪
અ વ થ ગૃિહણી ૨૯૭ ક યા અને ક્રૌચ ં ૧૧૯
આકાશને ૧૮૨ કમ લની ૮૦
આપની યાદી ૫૧૨ કુ મુિદનીનો
૭૧
આશા ૩૦૫ પ્રેમોપાલ ભ
ઇ કનો બદ ં ો ૩૨૧ કુ દરત અને મનુ ય ૯૭
ઇ ક બમારી ૩૦૪ કુ સુમ માટે પ્રાથના ૨૯૫
ઉ સુક હ્રદય ૪૯૯ કૃત નતા ૧૮૩
ઉઘ
ં લે તું િનરાંતે ૪૮૪ કે લ મરણ ૬૯
ઋણ કોણ પરવાયું ૪૬૧
એ મૂિત ૩૨૩ કોને કહે વ ું ? ૪૧૮
એ હે રો ૪૨૨ યમ પ્રેમ ગયો? ૩૧૩
એ રસીલું ૪૩૪ ક્ ર માશૂક ૪૨૫
એ થલ ૩૨૬ ખતા નહીં તી ૫૦૩
એક આ ગયાને ૨૪૬ ખાકિદલ ૪૪૩
એક આશા ૪૯૩ ખાનગી ૪૭૬
એક ઇ છા ૨૪૫ ખોવાતું ચ ૪૯૦
એક ઉદાસ િદવસ ૨૪૬ ગુનેહગાર ૨૦૯
એક કળીને ૨૧૪ ગ્રા ય માતા ૧૧૦
એક ઘા ૨૨૭ ઘા ૪૧૯

નામ પાન નામ પાન

23
ચાહીશ બેયને હું ૨૩૨ દૂ ર છે સા ૪૩૭
ચુ બનિવ લવ ૪૬૨ દે શવટો ૪૨૦
ચચ ં લ પ્રેમસુખ ૭૫ નદીને સ ધુનું
૧૮૭
છાના રોશું દદે ૪૩૧ િનમ ત્રણ
છે લી જફા ૪૫૦ નવો સૈ કો ૫૦૯
જ મિદવસ ૩૧૬ ના ચાહે એ ૨૨૦
જરી મોડુ ં ૨૪૯ િનદ્ રાને ૪૬૮
ગૃિતનું વ ન ૪૨૬ િનમ ત્રણનું ઉ ર ૪૪૭
વનહાિન ચોવીશ વષ ૪૮૫ િન: ાસને ૨૨૭
જેને વીતી ગઈ ૪૯૦ િનઃ ાસો ૪૧૮
યાં તું યાં હું ૯૩ નૂતન સખા પ્રિત ૩૧૮
વરમાં િપ્રયાને ૧૮૧ હાસી જતી મૃગી ને
૪૯૫
ઝે રી છૂ રી ૪૫૧ ઘવાયેલો મૃગ
ઠગારો નેહ ૭૦ પ વતા ૨૪૧
ડોલરની કળીને ૨૧૦ પરવાયો ૪૪૪
તરછોડ નહીં ૪૫૩ પિરતાપ ૬૭
તલફું કાં ૪૨૫ પ ા ાપ ૨૨૯
તારામૈ ત્રક: મુ ધ પ્રેમ ૬૭ પાણીનું યાલું ૩૧૪
તુષાર ૮૪ પા થ પખ ં ીડુ ં ૧૦૦
તું હારી હતી ૧૦૯ પુત્રીમરણથી હસતો
૧૩૨
િપતા
તું િવણ મેઘલ
૪૯૯ પુન ાહ ૪૩૮
વાજસુર !
તે મુખ ૪૨૨ યાલાને છે લી સલામ ૪૭૭
ય યેલીને ૨૭૬ પુ પ ૮૭
યાગ ૨૩૧ પ્રથમ િનરાશા ૪૮૪

24
 યાગમાં કટં ક ૨૩૩ પ્રપાત ૨૭૯
હારી બેહયાઈ ૨૬૧ પ્રભુ - અનાલાપી ગાન ૫૦૧
હારાં આંસુ ૪૨૨ પ્રવૃ થવા કહે તા
૩૦૯
હારો બોલ ૨૯૨ િમત્રને
દગો ૧૦૮ િપ્રયતમાની એંધાણી ૧૦૭
િદલની વાત ૪૭૫ િપ્રયા કિવતાને ૨૧૧
િદલને િદલાસો ૪૮૨ િપ્રયા કિવતાને છે લું
૩૦૭
િદલને ર ૬૯ આ લંગન
દૂ ર છે ૪૩૨ િપ્રયાને પ્રાથના -
૪૮૦
સ પાત
પ્રેમ અને િધ ાર ૩૦૯
પ્રેમ અને મૃ યુ ૭૪

નામ પાન નામ પાન

પ્રેમ અને શ્ર ા ૭૫ મહા મા મૂલદાસ ૨૨૧
પ્રેમથી તું શું ડરે ? ૪૬૫ માફી ૧૩૭
પ્રેમની ઓટ ૧૪૨ મૂિતપૂજક િવ ૨૫૫
પ્રેમનું પૃ થકરણ ૭૮ મૃત પુત્રી લાલાંની
૨૩૦
પ્રેમમાં ક્ ર દોરો ૪૬૯ છબી દ્ ર ીથી ખેસવતાં
પ્રેમાધીન ૪૨૦ મૃત પુત્રી લાલાંની
૨૪૪
પ્રેમીની આ શષ ૭૭ છબી દ્ ર થી દૂ ર કરી
પ્રેમીની પ્રિતમા ૨૫૧ મૃ યુ ૮૫
પ્રેમીની મૂિતપૂ ૨૫૩ મને જોઈને ઊડી જતાં
૨૨૮
પ ીઓને
પ્રેમીનું મરણ ૨૫૨
25
 હાડી સાધુ ૪૫૩ હા ં કબૂતર ૮૯
ફકીરી હાલ ૬૫ હા ં ભાિવ ૩૨૬
ફિરયાદ શાની છે  ? ૨૬૨ હારો ખ નો ૪૮૬
ફુલ વીણ સખે ! ૨૫૪ ય માં આમ ત્રણ ૪૭૩
બાલક ૪૪૯ રખોપીઆને ૨૨૮
બાલક કિવ ૧૮૫ ર ૪૧૯
બ વમગ ં લ ૧૧૨ ર ની માગણી ૪૭૩
બેકદરદાની ૧૩૬ રસે છા ૮૩
બે કળી ૪૩૬ િદષા ૪૨૧
બેપરવાઈ ૨૮૩ રોનારાં ૪૨૪
હોળો રસ ૨૯૩ વનમાં એક પ્રભાત ૭૨
ભરત ૨૩૫ િવદાય ૨૬૪
ભિવ ય અને શ્ર ા ૩૨૭ િવધવા હે ન બાબાંને ૨૧૨
ભિવ યના કિવને ૩૨૦ િવના કૈ ં પાપ પ તાવું ૨૩૧
ભાવના અને િવ ૪૬૬ િવરહ મરણ ૧૦૧
ભોળાં પ્રેમી ૬૬ િવષપાન ૧૦૨
ભ્રમર ૪૨૦ વીણાનો મૃગ ૨૮૬
મતભેદ ૨૯૦ વી યાંને રોવું ૪૨૪
મધુકરની િવ િ ત ૬૫ વી યા ભાવો ૪૨૫
મ યમ દશા ૨૪૯ વીંધાયેલા હૃદયને ૨૪૭
મનુ ય અને કુ દરત ૨૫૬ વૃ ટે લયો ૧૮૮
મરણશીલ પ્રેમી ૭૯ વૃ માતા ૨૧૭
મ તઇ ક ૭૩ વૈ રની કેમ ઉમેદ ધ ં ૨૫૫

26
નામ પાન નામ પાન
વૈ રા ય ૨૫૯ હમારી િ થિત - હમા ં
૪૭૯
હાલાં ૪૮૯ ક મત
હાલાને ૫૦૨ હમીર ગોહે લ ૩૨૮
હાલીનું દન ૨૨૭ હવે આરામ આ
૩૧૫
હાલીને િનમત ં ્રણ ૨૬૯ આ યો!
શરાબનો ઇનકાર ૫૧૧ હસવા કહે તીને ૪૨૧
શાને રોવાનું ૫૦૩ હું હારો છુ ં ૩૧૭
શા ત પ્રેમ ૧૮૦ હું હારો હતો ૨૮૫
શકારીને ૪૭૪ હું બાવરો ૨૪૩
શક ં ાશીલ ૪૯૧ હૃદય મલની જૂઠી
૬૬
આશા
સનમની યારી ૫૦૬
હૃદયિત્રપુટી ૧૪૪
સનમની શોધ ૫૦૭
હ્રદય યાલું ૪૨૩
સનમને ૫૦૫
હ્રદય- ખલન ૪૧૭
સનમને સવાલ ૫૦૮
મા ૧૪૩
સમુદ્રથી છંટાતું
૯૦ -
બાળક
સાકીને ઠપકો ૫૦૪ કેકારવનો શ દકોષ ૫૧૪
સારસી ૧૦૪ પિર શ કા યો
સીમા ૨૨૩ કા મીરનું વ ન ૫૨૨
સુકાની શ દ ૪૩૩ કા મીરમાં િવયોગ ૫૨૨
સુખમય વ ન ૨૫૮ પ્રીિતની રીિત ૫૨૩
ખ લત હ્રદય ૪૧૭ સુખમય અ ાન ૫૨૩
નેહશૈ થ ય ૩૨૩ છે લી સલામ ૫૨૪
નેહશક ં ા ૭૦ મહાબળે રને ૫૨૬

27
 મૃિત ૨૯૫ ત અને હું ૫૨૬
મૃિત ચત્ર ૪૪૦ િનવેદ ૫૨૮
વગ ગીત ૫૦૯ ખૂની હાલા ! ૫૨૯
વગનો સાદ ૪૭૫ ખુદાની મઝા! ૫૩૧
વ નને સાદ ૩૦૩ અિ થર મન ૫૩૨
હજુ એ મળવું ૨૫૦ વેચાઉ યાં ? ૫૩૬
હદ ૨૧૪ આપની રહમ ૫૩૭
હમારા રાહ ૯૬ તમારી રાહ ૫૩૮
હમારી ગુનેહગારી ૩૧૨
હમારી પીછાન ૪૬૦

28
 કલાપીનો કેકારવ િનમ ત્રણનું
← પરવાયો અિત દીઘ આશા ઉ ર →
કલાપી

અિત દીઘ આશા

હું તો માનવી 'હું' ! િવ ના હું ! બ્ર મ ના ! ાની નહીં !

હજુ તો ઉછરતા પ્રેમમાં છે અ તું એ હું સમી !

માયા અલકલટ તું તણી;

તુજ ગાલની આ સુરખીઃ
તુજ નેત્રની મીઠી ઝરીઃ
તુજ પાંખ યાં બાંધી પડી !

કો કલ તણો ચાળો રમી,

િતરછી નમાવી આંખડી,
મુજ કાળજે મીઠી છરી,
દે વી હને ચી રહી !

ં ે એકલાં બે ચાલવા,
કુ જ
કિદ િ મતફુવારે હાલવા,

29
કિદ પાદમાં આળોટવા,
હજુ આ ઉરે હોશો
ં ભરી !

આ છાતી પરે કૈ ં હાંફવુ,ં

આ હાથ ઝાલી હીંચવુ,ં
મુજ બાગનું ફુલડુ ં થવુ,ં
તેમાં ના હને તૃિ ત હ  ?

મનનું બધું મનમાં ભયું,

આ િવ યાં વચમાં નડ્ ય;ું
હાવાં ગીત એક જ આ ર યુ,ં
ગાવું ગીત આંસડ ુ ાં ભરી.

'આંસ'ુ નામ જે અળખામણ,ું

તેમાં એ િનસાસે દાઝવુ,ં
દુ ઃખમાં સદા સુખ માનવુ ં !
જો, એ હાણ શી છે આપણી ?

વ ળવી પણ રાખવો,
તે એ એક કૈ ં આશાભયો,
હાલાંએ હુકમ એવો કયો;
ઠરી મૈ ત્રી એવા અ ધની !

કહે છે , 'લાખ જ મો પામશો !

'સાથે લાખ જ મો માનશો !
'હાવાં હાવ રોવાની લીઓ !
'પાણીનું પતાસું િઝ દગી !'

30
પોતાની ન દૃ યાં પડે,
જેને માનતાં પોતે ડરે,
એવી આશ આપણને ધરે ?
લેવી તે ય આભારી બની !

ભૂલી આપવીતી સૌ જતાં !

યારે દદ જોવાં પારકાં !
હાલાં દૂ રનાં તે દૂ રનાં !
યું કોણ પર પોતે ગણી ?

કિદ હોય સાચું હોય શુ ં ?

આ તો વવું એળે ગયુ ં !

ખારાં આંસમ
ુ ાં ચા યું જવુ ં !
એ સૌ કોણ ભોગવશે પછી ?

નટવો ચડે દોરી પરે,

ચૂકી આંખ તો ન ી મરે,
મળે મોજ કે ના યે મળે ;
એવો દોર આશા આ, સ ખ !

હે લાં તો મરીને દાઝવુ ં !

ઉ હી ખાક થઈને ઊડવુ ં !
કાંઈ તે પછી મીઠું ઠયું !
તેમાં તું કહે શુ ં ? બોલની !

31
 હારાં ભ્ અને તુજ આંખ આ,
હા ં અગ ં સૌ વ આજ આ,
હા ં સવ આનું આજ આ,
તેમાં આ જગરની પ્રીતડી !

બા યા પછી એ કોણ દે  ?
હાલાં તો રડી ભૂલી જશે !

ભૂતો આપણાં રોતાં હશે !

એની અ યને તે શી પડી ?

વષા બધીય વહી જશે,

યારે શું પછી જલદોદયે ?
ના ના માવઠે જગ વશે !
તે એ કોણ ણે યાં વળી !

૧૨-૮-૧૮૯૭

32
 કલાપીનો કેકારવ
← હદ અિત મોડુ ં વૃ માતા →
કલાપી

અિત મોડુ ં

અિત મોડુ ં મોડુ ં વદન તુજ 'ચાહું' કહી શ યું

અને હા ં હૈ યું સમ નવ હે લું કઈ ં શ યુ;ં
હતી તું તો શ યા, રમતમય એ ચાલ તુજ સૌ,
અહો! કોડે હે તે હૃદય મમ એ લાડ પૂરતુ.ં

મને - ના યું કે - હૃદયરસભો તા કરીશ તુ,ં

તને જે અપેલું પીયૂષ મુજને તે દઈશ તુ;ં
ન યું મે ં હારો મમ હૃદય આલ બ બનશે,
ન યું કે યાલું તુજ જગરનું આમ ઢળશે.

ચહાઈ મોડી ને અરર! િદલ હે લું વશ કયું,

િવના િવચારે કૈ ં વળી જગર તે ં અપી જ દીધુ!ં
ઘવાયેલું શ યે મમ િદલ વળી અ ય િદલનુ,ં
તહીં બધં ાયેલું દઢ ફરજબ ધે ગરીબડુ .ં

33
તને ચાહું ક તુ મુજ પ્રણય તું જોઈશ નહીં,
અરે! મૃ યુ વેળા નયન તુજ હું ચાંપીશ નહીં!
તને આવે ક ો - મુજ િદલ ન આ ઢાલ બનશે!
તને છોડી દે વા હૃદય મમ ય ન આ કરશે!

અરે! હારી િ થિત અનુકૂળ નહીં પ્રેમ કરવા,

િ થિતમાં જ તુ તે જન િ થિત ન પામે પલટવા;
િવના ઇ છા! રે! રે મુજ જગર તો ક્ ર બનશે!
અરે! એ ચીરાતાં તુજ જગર તો ચીરી જ જશે!

િપ્રયે! હું જેનો તે કિદ ય મને વગ વસશે -

કદી છૂ ટી તૂટી મુજ હૃદયનું િપજ
ં ર જશે;
અરે! બ ધાઈ તે પણ નવ ઉડે પાંખ કિદ એ,
નહીં આ પખ ં ી તો ણ વી શકે િપજ ં ર જતે.

અરે! રો ના! રો ના! પણ નિહ રડે તો કરીશ શુ?ં

હવે તો રોવું એ તુજ હૃદયનું એક જ ર યુ!ં
અરે! હારે તો એ દન પણ મીઠું નવ મળે !
અરે! હૈ યું રોતાં મુખ હસવવું એ જ ફરજે!

મને મોડુ ં મોડુ ં મરણ પછી તું અમૃત મ યુ,ં

ઉઠાડી ના કો દી મરણવશને અમૃત શ યુ;ં
અરે! ઢોળાયું એ, ઢળી જઈ ભ યું છે ક જ ધૂળે,
પ્રભુની એ ઇ છા! અનુકૂલ પડે વા નવ પડે!

સ ખ! હારે માટે વીશ ફરી હું આ જગતમાં,

શીખો આ ફે રે તો સહવું િવિધની આ રમતમાં;
અહો! એ ઇ છાથી તુજ સહ ફરી જ મીશ નકી,
તને યારે, હાલી! હૃદયરસ હું અપીશ નકી.
34
 ૃ ુ

પ્રવાસે આ ચા યો વ અનુભવી યારથી થવા,

મ યું આવું મીઠું સહન કરવું ના કિદ હશે;
ફકીરી હારી ને મધુર મુજ આ કેદ ગણજે,
લગાવી લેજ ે તું જગત સહુની ખાક જગરે.

ફરી જ મી સાથે હૃદય મુજ હું અપીશ તને,

પ્રવાસે કૈ ં તેથી જ ર વધુ વેળા થઈ જશે;

અરે! હાલી! હાલી! પ્રણયરસ ક તુ મધુર છે ,

કયું તેને માટે હૃદય સુખથી ના અટકશે?

પ્રવાસીને વી યા કઈ ં યુગ, યુગો કૈ ં વહી જશે,

નકી તેમાં એવો સમય મધુરો એક જ હશે;
વરા છે ના કાંઈ કુ દરત પીવાડે પીયૂષ જો,
ભલે લાખો જ મો પ્રણયરસમાં એમ વહજો.

િપ્રયે! આ આશાથી તુજ નયન તો િપગળી વહે ,

િપ્રયે! આ આશા તો તુજ હૃદયને ક્ ર જ િદસે!
ન તે ં િવચારેલું કિદ પણ હતું કાલનુ,ં સ ખ!
અરે! આ આશાથી યમ સુખી બને તે િદલ? સ ખ!

િનરાશામાં, હે ની! િવત યમ હા ં પુ ં થશે?

અને હારી પીડા મુજ નયન શે જોઈ શકશે?
ર યું જોવુ,ં રોવુ,ં મરણ કરી ગાવું કિદ કિદ!
કભાવે ભાવે એ સહવી પણ ઇ છા પ્રભુ તણી!

35
 ૧૯-૫-'૯૬

36
 કલાપીનો કેકારવ
← સીમા આધીનતા અપણપાત્ર →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
મદ

આધીનતા

હાનાં હાનાં વન વન તણાં ઊડતાં પ ં ખડાં કૈ ,ં

કેવાં શીખો મધુર ગીતડાં સવ આધીનતાથી?
પેલી જોડી લટુ પટુ થઈ વૃ માં યાં ઉડે છે ,
પાંખે પાંખે નયન નયને યા ત આધીનતા છે .

પેલો ભૃગ
ં ે ફુલ ફુલ પરે એ જ આધીનતાની
ચોટી ઉડી ભણણણ કરી ગાય છે ગુજ ં ગુ ં !
પુ પોની એ મધુરજભરી પાંખડી પાંખડીથી
ગો ી રેલે રસ છલકતે એ જ આધીનતાની!

ઊગે ચ દ્ રે ખૂબસૂરતીથી િવ રેલાવનારો

પીવા યાલો કુ મુદીિદલથી એ જ આધીનતાનો;
રે! બીડાયો કમલપુટમાં, હાય! આધીન ભૃગં ,
ના શું તેને શશી કરણને ઝાંખવા હોશ
ં હોય?

ઓહો! મીઠી કુ દરત તણાં બાલુડાં બાપુ હાલાં!

હોજો સૌને અનુકૂલ સદા આમ આધીનતા આ!

37 ે
 હોળું છે આ જગત તહીંથી કાંઈ વીણી જ લેતાં,
છો માની યાં જગત સઘળું મ ન આધીન ર્હે તાં!

હારે રોવું મુજ હૃદયનું કાંઈ છે દદ ક તુ

રોઈ ગાઈ તમ હૃદયને ચેતવી ઉ,ં બાપુ!
રે! ના વા ં તમ જગરની કાંઈ આધીનતા, હું,
એ તો હું એ દરદ સહતાં મૃ યુ સુધી ન યાગુ.ં

ં ્ યુ'ં તું મમ હૃદયનું થાન આધીનતાનુ,ં

મે ં ચૂટ
કેવું મીઠું ર સક દ્ રવતું પુ પ વા પ્રેમ જેવ!ું
બા યું ચોટ્ યું મુજ જગરના છે ક ઊ ંડાણ માંહીં,
પીને પાયો રસ હૃદયનો ખૂબ આન દ માંહીં.

છોડ્ યું મે ં તો કુ દરત મહીં એકલા ખેલવાનુ,ં

િનમાયું તે મુજ મન ગ યું કોટડીમાં પુરાવુ;ં
બી ં જેવી મુજ હૃદયની કાંઈ પીડા નથી આ,
અશ્ર ા કે મરણ દુ ઃખનાં કાંઈ અશ્ નથી આ.

હા! વે છે પણ હૃદય ના ગ ધ આપી શકે તે,

હું વું છુ ં મુજ જગરને ખાકમાં ભારવાને!
એ ચાહે છે મુજ હૃદયને તેટલો હુંય ચાહું,
એ હે રો તો કુ દરત મહીં સવમાં જોઉ ં છુ ં હું.

હોયે એ તો િવત વહશે અ ય આધીનતામાં!

રે! આ હા ં િવત વહતું અ ય આધીનતામાં!
ઇ છા જૂદી અમ હૃદયની ઈશની જૂદી ઇ છા!
એ િનમાયા અજબ દુ ખયા ખેલ આધીનતાના!

38
રે! પખં ીડાં! મધુપ, શશી રે! ફૂલડાં બાપલાં હા!
રે! શું હે શે તમ હૃદય સૌ આમ આધીનતામાં?
હે જો હે જો પણ હૃદય સૌ પૂણ આધીન ર્હે જો,
હાવો લેજો િદલ સળગશે હોય આધીનતાનો.

વ છ દી છો સુખ સમજતાં શુ ક વાત ય માંહીં,

એ શું ણે પ્રણયી િદલની વાત આધીનતાની?
દુ ઃખે સુખે િદલ થડકતાંથાય આધીનને જે,
તે હાણું તો હૃદયરસનું માત્ર આધીન ણે.

૨૯-૫-૧૮૯૬

39
 કલાપીનો કેકારવ
← આધીનતા અપણપાત્ર િન: ાસને →
કલાપી

અપણપાત્ર

દે િવ! હારા હૃદયરસની હે રીઓથી ગળીને

દે િવ! હારા હૃદય ઉદિધઊિમઓમાં મળી જે,
દે િવ! હારી હૃદયસિરતા ગાય તે કાંઈ મીઠું ,
ઓહો! એ તો તુજ હૃદયના તાનનું ગાન,દે િવ!

હાલી! તેની ઉપર કરજે કાંઈ દૄ પ્રસાદ,

ઝીલી લેજ ે હૃદય ઝીલતાં નેહનું અશ્ , હાલી!
હારી પાસ તુજ હૃદયને અપવા અશ્ માત્ર,
અ યું, હાલી! િવત ગણજે અપતાં અશ્ એક.

આ હૈ ય,ું આ શરીર પ્રભુએ આંસડ ુ ાંનું ઘડ્ યું છે !

દે િવ! તેને તુજ હૃદયનું પાત્ર કેવું મ યું છે !
હાલી! હાલું તુજ જગરને આંસડ ુ ુ ં આ થયું છે !
ભિ ત, પ્રીિત, હૃદયરસ ને ઐ ય જેમાં ભયું છે .

40
 ૩૦-૫-૧૮૯૬

41
← તારામૈ ત્રક: કલાપીનો કેકારવ
અશ્ થાન એક પ્રેમ  →
મુ ધ પ્રેમ
કલાપી

અશ્ થાન

ના પાડ હે મન અરે! કિદ પ્રેમ બદં ુ:

ના ઢોળ હે મન! અરે! કિદ પ્રેમ સ ધુ:
ના રેડ અમૃતઝરો કિદ પ્રેમઇ દુ :
નીચોવ ના રસભયું કિદ પ્રેમલીંબ!ુ

િનઃ ાસ અશ્ દપટી ધર ધીર નેહી:

ના રોળ ારભૂિમમાં ફુલડાં સુપ્રેમી:
હૈ યે દબાય કિદ જો કુ મળું સુહૈય,ું
રો રો ભલે ટપકતે નયને પછી તુ!ં

રોવા ભલે િવજન, કિહં થાન શોધી:

આંસુ ભલે િવખરતાં રડતાં સુમોતી:
જંગલે િનડર તું પડ વૃ ખોળે ,
આંસઝ ુ રો જલઝરે જ વરાળ બોળે !
૧૩-૧૨-’૯૨

42
 કલાપીનો કેકારવ
← એક ચ તા અ વ થ ગૃિહણી વ નને સાદ →
કલાપી

અ વ થ ગૃિહણી

શા ત છે , બ ધ છે આંખો, કાંઈ દદ કમી િદસે;

હોય છે ત ત ને ઢીલાં કોમલાંગો હજુ વરે.

ખુ લા ર યા છે મૃદુ ઓ હાના,
િનદ્ રા મહીં છે સુકુમાર બાલા;
ન અગ ં એકે જરી એ હલાવે,
ઉઠે ન ઉઠે ફરી કોણ ણે ?

ધગેલા એ બછાનાની પાસે કોઈ યુવાન છે ;

'રખે તે ગતી,' તેવી ભીિત તે મુખ ઉપરે

યુવાન ાસે ડરતો લીએ છે ,

ચ તા ઊ ંડી એ ઉરના ઉરે છે ;
છે નેત્ર એ હો ં ઉપરે ઢળે લાં,

43
 ણે ભીં તાં, ણમાં સુકાતાં.

'મધુર ફુલડાં ! આવી આવી પીલાશ ધરીશ ના !

'તુજ ભ્રમરને એ હૈ યેથી ન દૂ ર કરીશ, હા !
'યુજ નયન આ મીંચયેલાં જરીક ઉઘાડજે !'
પ્રણયી ડરતો કાંઈ આવું મુખે િનરખી, અરે !

નથી એ સાંભ યા શ દો, હોયે આંખ ઉઘાડતી;

ટાંગલ
ે ું ચત્ર કો સામે, યાં તે દૃ લગાડતી.

તહીં ચત્રે કો બે રમત કરતાં બાલક િદસે,

ગુલાબો શાં બ ે મધુર વદનો એ િ મત કરે;
રમાડે તેઓને કમલવદની કોઈ લલના,
મૃદુ કુ ળ
ં ી તા મુખ પર હસે યૌવનદશા.

ઝરા પાસે ઝુ ં ડો ત વર તણાં દૂ ર િદસતાં,

લતા ને ગુ મોની િવટપ પર પુ પો ઝૂ કી ર યાં;
કુ ણો સ યાભાનુ સુરખી ભરતો સૌ થલ પરે,
ડૂ બ તો ભાસે યા જલિધવી ચથી સ ત બનતો.

દે ખતાં રંગ એ રાતા આકાશે ચત્રમાં ડા

બને નેત્રો કઈં ભીનાં, ઘેનમાં લવતી જરા :

'અહહહા ! હશે ચત્રના સમું

'ગૃહની હાર આ િવ કૈ ં ડુ  ં !
'નવ દીઠું કદી એમ ભાસતુ ં !
િનરખવું ન તે કોઈ દી હવે !

'મધુર પુ પ ઓ ! વેલડી સ ખ !

44
'પ્રણયથી તને હું ઉછે રતી !
'નવ કદી હવે સચ ં વી તને !
'મધુર પુ પ ના ચૂટ
ં વાં હવે !

'મધુર પુ પ ઓ ! એ જ બાગનાં !

'મુજ બછાતની પાસ કૈ ં પડ્ યાં !

'અરર ! પ્રેમની ગ્રિ થએ જડ્ યાં !

'મુજ વરે અરે ! ીણ સૌ બ યાં !

પ્રણયી પુ પ ઓ ! ખીલતાં રહો !

'મુજ િપયુ તણા હારમાં વસો !
'નવીન રંગ તું િવ ધારજે !
'ન તુજ હાણ હું પામતી ભલે !'

'િપ્રય િપ્રય સ ખ ! આ શુ ં ? આ શુ ં ? ન આમ ઘટે થવુ ં ?

'ક ણ હિરએ હારે માટે હજુ સુખ છે ભયું !
'તુજ કર વતી ચુટ ં ાયેલાં ફુલો કરમાય ના,
'મધુર ફુલડાં તે આ કઠ ં ે હજુ બહુ ધારવાં !'

નયન પર છવાતાં અશ્ નું એક બ દુ ,

અટકી ચૂપ થયો એ કઠ ં ં ધાઈ તાં;
દરદ કઈં કમી એ થાય છે સુ દરીનુ,ં
મૃદુ નયન ફરીથી શા ત મીચાઈ તાં.

િનદ્ રા શી ગાઢ શાિ તમાં ફરી એ ગૃહ ડૂ બતુ,ં

પડે યાં પાંચ વા યાની ટકોરી ઘિડયાળમાં.

45
ફરી નયન ઉઘાડી સુ દરી ચત્ર જોતી,
અરર ! નયનમાંથી અશ્ ની ધાર હે તી;
ટપટપ ટપક તાં બ દુ ડાં લૂછી નાખી,
ક ણ વર વળી એ ધ્ જતો િનકળે છે  :-

'અરર ! બાલુડાં ! બાપલાં ! અહો !

'જનની આ હવે વગમાં જતી !
'સમજશો નહીં શું થઈ ગયુ ં !
'રમકડુ ં કયું હાથથી ગયુ ં !

'િવસરી શે જશો છાતી બાપડી !

'ઉપર જે તમે કૂદતાં સદા ?
'િવસરી ના શકે બાલ માતને !
'રમત તો હવે રોઈને કરો !

'તમ િપતા સદા હાલ રાખશે !

'પણ ન માતની ખોટ ભાંગશે !

'નિહ નહીં મળે મા ગઈ ફરી !

'જગતમાં નકી મા બને નહીં !

'િદવસ બે સહુ લાડ પૂરશે !

'િદવસ બે દયા સવ રાખશે !
'પણ ન છાતીએ કોઈની તમે !
'રઝળતાં હવે એકલાં રહો !

46
'બહુ કરી શકી હાલ હું નથી !
'કિદ રડાવતી હું ઘણું હતી !
'તમ િદલો મા આપશે મને !
'પણ ન માતને ચેન કૈ ં પડે !

'અરર ! બાપલાં બાલુડાં ! અરે !

'તમ પરે હવે ઢાલ ના રહી !
'રડતી દૂ ર જે બે ઘડી થતાં !
'અરર ! તે હવે દૂ ર સવદા !

' ય દઉ ં નકી વગ, બાપલાં !

'ઘડીક તેથી જો હષમાં રહો !
'સહુ હવે સદા બોલશે રડી,
'જનની છે જરા ગામ કો ગઈ !'

'અરર ! એ તમે કેમ માનશો ?

'રડી રડી મુખો ના સુકાવજો !
'નવ જવું ગમે ગામ એ મને !
'પણ ન ઠે લી એ સાદ કો શકે !

અરર ! ના શકુ ં શાિ તમાં મરી !

'હૃદય ઝીલતું ભાર આ નથી !
'પ્રભુ તણી કૃપા પામજો સદા !
'સહુ અનાથનો એ જ નાથ છે  !

'જરીક હો ં હવે જોઈ તો લઉ ં !

' યમ ભલા નથી આવતાં અહીં !
'કિદ ન ખેલમાં ખોટી હું ક ં
'તમ કને નહીં કોઈ દી રડુ  ં !
47
'પણ મને તમે દે ખતાં જ કાં
'મૃદુ મુખો જરા ગાભરાં કરો ?
'િદવસ બે હવે હષથી રમો !
'પછી સહાયમાં માતની દુ વા !'

થડં ીએ ક પમાં ગાત્રો શ દો બધ

ં થયા; અને
િપયુ એ લૂછતો અશ્ દૃ ઢ છાતી કરી કહે  :

'અરે ! હાલી ! હાલી ! દન તુજ ભેદે હૃદય આ,

'ન કૈ ં રોવા જેવ,ું પણ ન મુજ હૈ યું િ થર રહે ;
'પ્રભુની સામે જો, તુજ જગરને શા ત કરજે,
' યજે શાને આશા ? પ્રભુ તણી અહીં જે પ્રિતકૃિત.'

દૂ બળો હ ત એ ઊ ંચો થઈને િપયુને ગ્રહે ,

છાતીએથી ચાંપતી છાતી સુ દરી ડુ સકાં ભરે.

ફરી નયન ઉઘાડી સુ દરી ચત્ર જોતી,

અરર ! નયનમાંથી અશ્ ની ધાર હે તી;
ટપટપ ટપક તાં બ દુ ડાં લૂછી નાખી,
ક ણ વર વળી એ ધ્ જતો નીકળે છે  :

' હાલા ! હાલા ! તુજ હૃદયને ચીરનારી થઈ હું !

'તે બાલાના મૃદુ હૃદયને રેસનારી
ં થઈ છુ ં  !
'બ ચાં તો તે પ્રભુ અનુગ્રહે ઉછરી કાલ શે !
' ક તુ ઘા આ મુજ જગરથી કેમ ભૂલી જવાશે ?

એ તો હારી સરલહૃદયા, મે ં જ તેને ઉછે રી !

48
'મીઠી હારી હૃદયઝરણી નાચતી યાં જ ચાલી !
' હાલા ! હા ં િવત લઘુ આ મોહ તેમાં જ પામી,
'છૂ રી તીખી પ્રણયી િદલડાં ઉપરે કાં ઉગામી ?

'જૂદાં કીધાં ! કિદ ન મળશો ! િઝ દગી રોઈ રહે શો !

'રે રે ! કોની હૃદય બળતાં િવ માં સહાય લેશો ?
'ભોળા હાલા ! તુજ જગરનું સોબતી કો ર યું ના !
'ને હું તો આ જખમ દઈને ઉ ં છુ ં દૂ ર હાલા !

' હાલા ! છે લે મુજ કિઠનતા માફી પ તાઈ માગે,

'માફી દે શે પણ િવસરશે નાથ ! તું કેમ ઘા તે ?

'કેવી રીતે મુજ બળતરા શાિ ત પામે, અરેરે !

'કેવી રીતે તુજ હૃદયનો દાહ હોલાય, રે રે !

'પાપી હા ં હૃદય ગણતું નાથ ! પાપી તને તો !

'રે રે ! જોયું તુજ જગરના પ્રેમમાં પાપ મે ં તો !
'તું તો હારે ગગનપડદે સવદા ખેલનારો !
' હાલા ! હું તો જગત પરના વાથનો છે ક કીડો !

' હોયે ઢો યો, તુજ રસ સદા નેહથી હું પરે રે !

'િધ ાયો મે,ં નવ કિદ ગ યું થાય છે શું તને તે !
"અપું છુ ં ' એ કિદ ય સમ અપના ં શકે ના,
'ને ઔદાયે મુજ હૃદયને સાચ યું તે ં જ હાલા !

'પ્રેમી બાલા ! કરવત બની પ્રેમ હું કાપનારી !

'યાચું શ ા કુ દરત કને ક્ રની ક્ રતાની !

49
'રે રે ! હાલાં ! તમ હૃદય તો મૃ યુમાં હાલનારાં !
'ને એ મૃ યુ મરતી સખીના હ તથી પામનારાં !'

થડં ીએ ક પતાં ગાત્રો, શ દો બ ધ થયા, અને

િપયુ એ લૂછતો અશ્ પ પાળી િપ્રયને કહે  :-

' હાલી ! પ્રાણ ! અરે ! અરે ! હૃદય આ હા ં જ હા ં સદા,

'તું દે વી, તુજ પ્રેમના ઝરણમાં છે વતો વ આ !
'તે એ છે તુજ આ મહાન િદલના સ ધુ તણી માછલી !
'વાતો ક તુ વીતેલ વ ન તણી ના હાવાં ઘટે બોલવી !

'શું હું માફ ક ં  ? અરે િપ્રય સ ખ ! શું માફ હું ના ક ં  ?

'આપે ઈશ મને અહો ! હૃદય આ હા ં સદા પૂજવુ ં !
'ઓહોહો ! મતભેદની તુટી પડી આજે િદવાલો િદસે !
'તો હાલી ! સુખથી ગયા સમયની વાતો કરીશું હવે !'

નયન પર છવાતાં અશ્ નું એક બ દુ

અટકી ચૂપ થયો એ કઠ ં ં ધાઈ તાં;
દરદ કઈં કમી એ થાય છે સુ દરીનુ,ં
મૃદુ નયન ફરીથી શા ત મીંચાઈ તાં.

િનદ્ રા શી ગાઢ શાિ તમાં ફરીથી ગૃહ એ પડે;

કાચના ારમાંથી યાં સ યાનાં કરણો ઢળે .

૨૧-૧-૧૮૯૭

50
←  વરમાં કલાપીનો કેકારવ
આકાશને કૃત નતા →
િપ્રયાને
કલાપી

આકાશને

અહો કૈ ં ખેચાણો
ં તુજ ઉદરમાં આથડી ર યાં,
વલોવાતા ગોળા ગણતરી િવનાના ઘૂમી ર યા;
ફયા એ કૈ ં કોશો અગ ણત ફરીને લય થશે,
હતા જે થાને યાં ફરી નવ અડ્ યા વા ન અડશે!

અહો! હાના હાના ટમટમ થતા દૂ ર િદસતા,

અને હાની હાની ગૂથ ં ણી ઝુ મખાંની ગૂથ
ં ી ર યા;
પરંતુ પાસેથી કદ કિદ મપાઈ નવ શકે,
અને ક પી તેનાં મનુ નવ કદી અ તર શકે!

અરે! આવાં કૈ નો ં લય થઈ જઈ ઉદ્ ભવ થશે,

અને હોયે એ સૌ તુજ ઉદરની મ ય જ હશે!
અહીં, યાં યાં દૂ રે, તુજ ઉદરનું મ ય જ બધુ!ં
નહીં છે ડો તેનું નવ યું હશે થાન વચલુ?ં

ભરેલું શું હા ં ઉદર સઘળું પૂરણ હશે?

51
અરે! વ ચે સૌ તો અગ ણત થળો ખાલી જ હશે;
બધાં આ બ્ર માંડો અણવ
ુ ત નકી તું ઉદરમાં,
અને હાના લીટા જ ર અજવાળાં રિવ તણાં.

પછી તો અ ધા ં તુજ ઉદર શું ફે લી જ ર યુ!ં

વસે છે તું જેમાં! તુજ ઉદરમાં જે વસી ર યુ!ં
જરા તે રેલે, તો પ્રલય સઘળાનો થઈ જતો,
જરા સક ં ોચાતાં ઉદભવ થતો આ જગતનો.

તમે બ ે એવાં પણ અમ કને એવું જ કઈ ં !

અમા ં હૈ યું એ તમ ઉદર શું છે નકી નકી!
તમારી પાસે કૈ ં અમ હ્રદયનું માપ ન મળે !
તમોને ના માપે જનહ્રદય તે માપી ન શકે!

૧૮-૪-૧૮૯૬

52
← શરાબનો કલાપીનો કેકારવ કલાપીના
આપની યાદી કેકારવનો
ઇનકાર
કલાપી શ દકોષ →

આપની યાદી

યાં યાં નજર હારી ઠરે યાદી ભરી યાં આપની,

આંસુ મહીં એ આંખથી યાદી ઝરે છે આપની !

માશૂકોના ગાલની લાલી મહીં લાલી, અને

યાં યાં ચમન યાં યાં ગુલો યાં યાં િનશાની આપની!

જોઉ ં અહીં યાં આવતી દિરયાની મીઠી લહર,

તેની ઉપર ચાલી રહી નાજુક સવારી આપની!

તારા ઉપર તારા તણાં ઝૂ મી ર યાં જે ઝૂ મખાં,

તે યાદ આપે આંખને ગેબી કચેરી આપની !

આ ખૂનને ચરખે અને રાતે હમારી ગોદમાં,

આ દમબદમ બોલી રહી ઝીણી સતારી આપની!

આકાશથી વષાવતા છો ખજ ં રો દુ મન બધા,

યાદી બનીને ઢાલ ખેચાઇ
ં રહી છે આપની !

ે
53
દે ખી બૂરાઇ ના ડ ં હું, શી િફકર છે પાપની?
ધોવા બૂરાઇને બધે ગગ ં ા વહે છે આપની !

થાકુ ં સતમથી હોય યાં ના કોઇ યાં એ આશના,

તા બની યાં યાં ચડે પેલી શરાબી આપની!

યાં યાં િમલાવે હાથ યારો યાં િમલાવી હાથને,

અહે શાનમાં િદલ ઝૂ કતુ,ં રહે મત ખડી યાં આપની!

યા ં ત ને યાર કોઇ આદરે છે લી સફર;

ધોવાઇ યાદી યાં રડાવે છે જૂદાઇ આપની!

રોઉ ં ન કાં એ રાહમાં બાકી રહીને એકલો?

આશકોના રાહની જે રાહદારી આપની!

જૂનું નવું ણું અને રોઉ ં હસું તે તે બધુ:ં

જૂની નવી ના કાંઇ તા એક યાદી આપની!

ભૂલી જવાતી છો બધી લાખો કતાબો સામટી:

જોયું ન જોયું છો બને જો એક યાદી આપની!

ક મત કરાવે ભૂલ તે ભૂલો કરી નાખું બધી,

છે આખરે તો એકલી ને એ જ યાદી આપની!

54
 કલાપીનો કેકારવ િપ્રયા કિવતાને
← ઇ ક બમારી આશા છે લું
કલાપી આ લંગન →

આશા

આશા પાછળે આશામાં ફયો!

આશા દૂ રની દૂ રે રહી!

એ તો દૂ રની દૂ ર ભમે,
હારી પાંખ હોળી ના બને,
કાને મૃ યુના પડઘા પડે,
આશા મૃ યુમાં ય છુ પી રહી.

આશામાં જગર ઝૂ કી ર યુ,ં

કિદ આંખને ચાળે ચડ્ ય;ું
કિદ ઝૂ ફની ગૂચ
ં ે પડ્ ય,ું
યાંયે આંખ ના ટાઢી થઇ!

આશા બોલતી, 'મૃ યુ નથી',

મૃ યુ કહે ,'આશા જૂઠી',
શું જૂઠું? ન શું જૂઠું અહીં?

55
આ અધ
ં ારામાં દીવો કહીં?

છે ખાક આલમ મોતની,

તે ભૂકી મહીં આશા ભરી;
લાગી હાય ભ મ મહીં ફરી,
ધૂણી આગ િવણ ધીખી રહી!

આશાને િનરાશા ના ચે,

આશા તૃિ તથી ડરતી િદસે,
પણ તૃિ તનું તો નામ છે ,
આશા િવ ની રાણી ખરી!

ઘામી વષ આખું ય છે ,
કિદ ગજના સુણાય છે ;
ડા રંગ દૂ ર ભળાય છે ,
લૂખી એ જ આશા - વાદળી!

ગઇ રાિત્ર તો રિવ ઊગશે,

એ માનતો હારા મને;
પણ આ અમારા ક મતે,
રાિત્ર પછી રાિત્ર મળી!

આશાને ભ ં સે જે ભમે,
તેને રંગ આ ખાકી મળે ;
તેને ભેખની ઝોળી ભળે ,
તે યે કોઇ દી પૂરી નહીં!

ઝોળી હાથમાં આવી હવે,

અધુરી મળી - અધુરી રહે ;
56
તેને િવ માં કો ના ભરે,
માગી ભીખ તે ખાલી ગઈ !

ચાલે છે જમાતો કાફલા,

ઉડે છે બાદશાહી વાવટા;

અતં ે એક મો ધારતા,
પછી રંગ એ ઉપટે નહીં!

ત ણો લટે લપટાઇને,
કિવ ગીત મીઠાં ગાઇને,
કોઇ ડહાપણે ભોળાઈને,
ઝૂ યાં એ જ ઝોળીની મહીં.

ઝોળીમાં પડ્ યાં તે ના ઉઠે !

તેની આંખ ભીની ના સુકે!
હા ં જે બ યું તે તેનું બને,
ઓહો! દદ કોણ કળે અહીં?

ઝોળીમાં િનરાશા ભાસતી,

ક તુ યાંય ચણગી આશની;
છે લી હે ડકી ય આશા ભરી,
આશા સવની ન તે કોઇની!

કોઇ લાખ જ મો ઈ છતા,

એ તો એમ આશા સેવતા;
કોઇ એમ આ યા પાશમાં,

57
પડી પાશમાં છૂ ટે નહીં!

કો આ ળમાંથી નીકળી,
થયું હષનું છે સોબતી,
એવી વાત કાંઇ સાંભળી,
ક તુ કોઇને દીઠું નહી!

૨૬-૧-૯૭

58
← ભિવ યના કલાપીનો કેકારવ
ઇ કનો બંદો નેહશૈ થ ય →
કિવને
કલાપી

ઇ કનો બદ
ં ો

જો ઇ ક ના શું ખુદા? આલમ કરી હોયે ભલે,

જો ઇ ક ના તો શું જહાં? એને ખુદા એ શું કરે?

આ કારખાનું ઇ કનું જોજો તપાસી ખૂબ ખૂબ!

આ ખેલ ને આ ખેલનારો એક નૂરે ઇ ક છે !

એથી ડ ં તો યાં ઠ ?ં કોને ખુદા હારો ક ં ?

યાં લાઇલા સવની યાં કોણ કોને હાથ દે ?

રે! ઇ કનું છોડી કદમ માગુ ં ખુદા, માગુ ં સનમ!

શું છે ખુદા? શુ છે સનમ? એને બીમારી એ જ છે !

યાંયે હશે જો કો ખુદા તો ઇ કનો બ દો હશે,

જો ઇ કથી જુદો થશે તો ઇ કથી હારી જશે!

ે 59
જો હો ખુદા તો હો ભલે! તેની હમોને શી તમા?
છે ઇ કથી તો ના વડો, જે ઇ ક હા ં તાજ છે !

છે ખાક ચોળી છાપ મારી ઇ કની જેને િદલે

દાખલ થતાં તેને બેિહ તે રોકના ં કોણ છે ?

જો કો હમોને વારશે, કાઈ હમોને પૂછશે,

તો ઇ કની ફૂંકે હમારી લાખ ક લા તૂટશે!

છુ ં સ ત જખમી મ ત દા પી બ યો બમાર છુ ં  !
પણ ઇ કથી બીજો હમોને તનારો કોણ છે  ?

હા ! નાિ તકો સૌ આવજો ! ખજ ં ર હમા ં લાવજો !

આ ખૂન કાઢી તો જુવો ! કાિતલ એ પાણી થશે !

જે ઇ કનો બદં ો ઠયો તે છે ખુદાઈનો ખુદા !

ઓહો ! ખુદા શુ ં ? લોક શુ ં ? કે કોઈ શું તેને કરે ?

સૌ ઇ કના બેદાદ િદલના દદને િધ ારતાં !

આં જુવો પણ આંખમાં એ એક દી સુરમો તમે!

જે પાયમાલીમાં હમારાં છે ભરેલાં આંસડ

ુ ાં,
તે એક ટીપું લાક દુ િનયા વેઅ તા ના ના મળે  !

કમં ત હમારી પૂછશો, તો એક િદલનું બુ દુ ડુ  ં !

વેચાઈએ આન દથી લેજો સુખે જેને ખપે !

છે તો હર્ રા હોય મોઘો ં ઇ કનો આ માલ છે  !

જે િઝ દગી રોનાર હો તે આવજો લેવા ભલે!
60
એ મ ત્ર જપતાં ગશે ભુતાવળો લાખો અહીં!
એ દે ખતાં ડરશો નહીં તો ખેલશું આવો ભલે !

ગુલામ થઈ ર્ હે શું સદા પણ બાદશાહી હાલશુ!ં

માલીકના િદલનું કરીને ત ત સૂનારા હમે!

હા ! લાખરંગી ઇ કનું કો એકરંગી મ છે  !

મ તાનના મ તાન એવું મ પીનારા હમે !

આવો ભરી પીજો અને એ રવી લેજો નશો !

નિહ તો સદા માટે શરાબો સોપજો
ં પીનારને !

એ તો હમારી માદરે પાયું હમોને જ મતાં,

ને મોતની મીઠી પથારીમાં ભયું એ એ જ છે !

એ ઇ કની લાલી મહીં લાખો ખુદા ઘેલા બ યા!

એ લાખમાંના એક પણ જૂદા જ કૈ ં ઘેલા હમે!

૧-૩-૧૮૯૭

61
 કલાપીનો કેકારવ
←  વ નને સાદ ઇ ક બમારી આશા →
કલાપી

ઇ ક બમારી

ક યુ'ં તું બુલબુલે હારે, “ બમારી ઇ ક આલમને!'

ક યું મે ં 'ઇ ક આલમને શરાબોની ખુમારી છે !'

રડીને બોલતું બુલબુલ, “શરાબોની ખુવારી લે!

'શરાબોની ખુમારી એ બમારીની બમારી છે !'

હસીને બોલતો'તો હું, 'હમોને એ ખુવારી હો!

' હમારી સાવચેતીથી તમોને યામતો એ હો!

'અરેરે! ઇ કના બુલબુલ! રડે ચે ઇ કને તું કાં?'

'શરાબો લાખ પી પી પી શરાબોને રડે છે કાં?'

'શરાબોને રડે છે કાં? અરે અફસોસ!' એ બો યુ,ં

'શરાબોને પીના ં કો શરાબોને નથી રોયુ?ં

'શરાબોની મ તીખી કરી લે ઇ કમાં લાલા!

'પછી ચકચૂર તું કેવો રડે તે જોઈશુ,ં હાલા!'

62
ક યું મે,ં 'બુલબુલોને તો પડી છે ટે વ રોવાની!
'હમારી ટે વ તો જૂની મજેદારી ઉડાવાની!

'શરાબોના સીસા ઢોળી શરાબોમાં સદા હાશુ!ં

'સનમના હાથમાં મો લબોથી ચૂમતા શુ!ં

'મ આ િઝ દગાનીની સનમ, સાકી અને યાલુ!ં

'શરાબો દૂ ર થાતાં તો રહે છે િઝ દગીમાં શુ!ં

શરાબોનું ભયું યાલુ!ં ભરી પીધુ!ં ફરી પીધુ!ં

કરી આ આંખ રાતી ને જગરને તો કયું વહે ત!ું

સનમના ગાલની લાલી હતું ટીપું શરાબોનુ!ં

હમારા ઓઠનું યાલું સદા એ ચૂમતું ચા યુ!ં

'ભરી પા ને' 'ભરી પી લે', હતી એ ગુફતગો રેલી!

સુરખ આકાશ ને તારા બધે લાલી હતી ફે લી!

ગુલો કાંટા િવનાનાં ને સનમની હાંફતી છાતી,

હમારી બાદશાહીમાં હમારી એ હતી ગાદી!

મગર બુલબુલ! અયે બુલબુલ! હવે તુજ ગીત યા ં એ!

ફરીથી બોલ તુ,ં બુલબુલ! ' બમારી ઇ ક આલમને !'

હમા ં મ ફૂટ્ યું છે ! હમા ં ત ત તૂટ્યું છે !

મગર શું હું ય બોલુ,ં કે ' બમારી ઇ ક આલમને?'

63 ે
વધારી ગીતમાં હારા હમારો બોલ આ લેને!
પુકારો, 'ઇ ક આલમને ખુદાઈ કો બીમારી છે !'

૨૪-૧-૧૮૯૭

64
← તું િવણ કલાપીનો કેકારવ પ્રભુ-
ઉ સુક હ્રદય અનાલાપી
મેઘલ વાજસુર !
કલાપી ગાન →

ઉ સુક હ્રદય

અહો ! યારે પેલો કનકમય ભાનુ નીકળશે?

િપ્રયાનો ભેટો જે કરણકરથી કાલ ધરશે ?
હશે યારે શું શુ ં ? મુજ હૃદય ધારી નવ શકે,
અહીંનું અ યારે અનુભવી થવા યથ જ મથે.

ઊ ંડુ  ં ? ના ઊડાતુ ં ! ઝડપું ણ તે ? તે નવ બને !

અને હાવાં હૈ યું પલપલ અધી ં ટમટમે !

િનશા ગાળી : એ તો દન કરતાં એ ગઈ વહી,

ઉષાની આ વેળા ચકવી-ચકવાને વધી પડી.

ગઈ છે સૌ ચ તા, અનુકૂલ િવિધયે થઈ ગયો,

અમારાં ભાવીને વણકર િવધાતા વણી ર યો;
પ્રભુએ, હાલાંએ, જગત પરનાં લોક સઘળે ,
દીધો િનમી તેનો મધુર કર મારા કર સહે .

65
હવે તો ણે એ કુ સુમપદને ચુ બન ક ં ,
ભરાઈને યાલે અધર-પરવાળે જઈ ઠ ં ;
હવે તો એ પાસે મુજ જગર કૈ ં તાંડવ રચી,
ર યું નાચી રાચી ઉદિધ રસનામાં ર યું મચી.

સુધાની યાલી આ સહુ તરફ ણે છલકતી,

હવામાં હીરાની ઝગમગ થતી આ રજ ભરી;
િદસે તાજુ ં તાજુ ં જગત સહુ રોમાંચમય આ !
જુદાઈના ક લા હૃદયથડકે શું ઢળી જતા !

છુ પી ક્રીડા પેલી રિવકર અને વાદળી તણી;

છુ પી ક્રીડા પેલી ગ્રહ-ઉપગ્રહોની ર સકડી;
ન રાખે કો છૂ પું મુજ હૃદયથી આજ જરીયે,
જહીં દૃ નાખું અનહદ તહીં આદર મળે .

છતાં 'લે ! લે !' એવો મધુર વિન ણે ગણગણી,

મને દે તાં દે તાં પવનલહરી કૈ ં ખસી જતી;
નકી પી દા ને કુ દરત િવનોદે ચડી િદસે,
પ્રભુને જોવાને અગર મદમાતી થઈ ચડે.

સદા હું પૂજ ુ ં તે તરફ છે જેટલી વળી,

અહો ! હારી પાસે કુ દરત િદસે તેટલી ઢળી;
િપ્રયાને પામ તાં કુ દરત બધી પામીશ નકી,
જહીં ઇ પ્રાિ ત તહીં સહુ, તહીં હે ર હિરની.

છતાં હાવાં હૈ યું પળપળ અધી ં ટમટમે,

મૃિતનું ચત્રે આ હૃદય પર કો ના િ થર રહે ;
હવે જોવા ચા યું જગર મુજ સા ાત હિરને,
તહીં તેની કોઈ પ્રિતકૃિત કશો શો રસ પૂરે ?
66
વહે હૈ યું હા ં  : અિધક નદ કોઈ નવ વ યો;
અને આ દા'ડો તો ગિત િનજ ત િ થર જ થયો;
ઉડી ણે શે મુજ િધર આ એક ભડકે,
ઉડુ  ં ? ના ઉડાતુ ં ! ઝડપું ણ તે ? તે નવ બને !

૬-૧૨-૧૮૯૮

67
← િદલને કલાપીનો કેકારવ પ્રથમ િનરાશા
િદલાસો ઉઘ
ં લે તું િનરાંતે  →
કલાપી

ઉઘ
ં લે તું િનરાંતે

સૂ િનરાંતે ! ગડગડ થવા સ ધુને ટે વ જૂની !

એની ભાષા સમ ન શ યો કોઈ એ છે ખલાસી;
તોફાનો આ પ્રણય રચતા હાણની સાથ છો ને !
સૂ િનરાંતે ! રમત કરતાં કોઈ તે: પડે છે  !

સૂ િનરાંતે ! મગર તરતાં આવડે કૈ ં હને છે  ?

તે શીખેલું નવ ભૂલી શકે, ઊ ંઘ યાંથી નીરાંતે !
ભૂલી કે હજુ વધુ જરા હાવરો તું કરી લે ?
વા પી યાલો હિર હિર કરી, ઊ ંઘ લે તું િનરાંતે.

૨૮-૪-૯૮

68
 કલાપીનો કેકારવ
← પ વતા ઋણ હું બાવરો →
કલાપી

ઋણ

આ બ્ર માંડ અન ત હે લ પ્રભુનો કૈ ં કાલથી છે ઉભો,

તેમાં કૈ ક
ં ઝરી ભયા ચળકતા ઊડી ર યા વાવટા;

ને સહ ં ાસનથી અનેક લટકી ગોળા ર યા ઝૂ લતા,

તે પ્ર યેક મહીં સુરંગ રચના બારીક છે કોતરી.
             * * *
બ્ર માંડ આ તો ગૃહ તાતનું છે ,
આધાર સહુને સહુનો ર યો યાં;
લે છે સહુ કૈ ં સહુને દઈ કૈ ,ં
આભાર સૌનો સહુ ઉપરે છે .

ના રાખતું કો ઋણનો િહસાબ

આભાર માની નવ કો રડે યાં;
આન દમાં સૌ દઈને રહે છે ,
આન દમાં સૌ લઈને રહે છે .

69
ગોળા ફરે એક જ ત વના સૌ,
ખેચાઈ
ં એ એક જ ત વનાથી;
અપે ગ્રહે છે સહુ એ જ ત વ;
જે સવનું તે સહુને મળે છે .

આ વાદળીમાં વીજળી રમે છે ,

આ સ ધુમાં આ નદીઓ મળે છે ,
જૂદાં થઈને સહુ એક થાય,
જે જેનું તે યાં જઈને સમાય.

રે! માનવીનું પણ એ જ ત વ,
હું તું મહીં એક જ ર ત ચાલે;
તો કાં ન અપું મુજ શીષ તુન
ં ે?
અપુ કદી તો ઋણ થાય શાનુ?ં

માગે ન લોહી મુજ કાં સુખે તુ?ં

શાને ડરે છે કઈ
ં માગતાં તુ?ં
હા ં ગણે ના યમ સવ હા ં ?
હા ં ગણે ના યમ સવ હા ં ?

આ વાત શાને જગમાં ક ં છુ ં ?

સસં ારમાં વૈ ર જ િનરખું છુ ં !
બ્ર માંડ આ એક જ ભ્રાતૃભાવ,
જ યો કહીંથી કટુ ભેદભાવ?

તે ભેદનો આ ઋણ એક અશ ં ,
આભાર તેમાં કરતો પ્રવેશ;

70
િવ ે ષ, ભેદ, ઋણ, ઉપકાર,
એ કેમ ઉ યાં િવણ બીજ ઝાડ?

હુંથી બને જો કિદ કાંઈ હા ં

તો માનજે ના ઋણમાં તને તુ;ં
માગીશ હું એ કિદ જોઈશે તો,
તું આપજે, હું સુખથી લઈશ.

આભાર ભૂલે બહુ લોક આંહી,

પીડા ન તેની કિદ થાય કાંઈ;
આભારમાં અશ્ િનહાળી ક તુ
ખેયાં, અરે! મે ં બહુ વાર આંસ.ુ

૨૧-૬-'૧૮૯૬

71
 કલાપીનો કેકારવ
←  નેહશૈ થ ય એ મૂિત એ થલ →
કલાપી

એ મૂિત

કઇ
ં ક િદવસો સુધી નયન બધ ં રા યાં,અરે!
ન એ મૃદુ છબી છતાં હૃદય પાસ આવે હવે!

ન યાદ મુખડુ ં રહે , ન િવસરાઇ તું વળી!

રહી હૃદયમાં ન તે નયન પાસ આવે છબી.

અહો! જગરના ય જગરમાં જ પાળી હતી,

જરા ય પ્રિતમા ને તે જગરને હવે ધીરતી;
હ ર રમતો કરી વદન છે ક ઉડી ગયુ,ં
મૃિત ન ફુટતા ધરે - િનરખતાં ય જે દાઝવુ.ં

અનેક વદનો અહીં જગતમાં સદા આથડે,

અનેક વદને િ મતે અમી તણા ઝરા યે વહે ;
સમાન મુખનાં વળી જગતમાં િદસે જોડલાં,
ન કાં વદન એ તણી જરી ય છાય કો ધારતાં?

ે
72
અહો! વદન એ કઇ ં વદનમાં કઈ
ં દે ખતાં,
છતાં ય સમતા જરી નયન આ ન જોઈ શ યાં,
હ ર મુખડે ફરી નયન અ ધ આજે બને,
હ ર મુખડે ફરી નયન તો િનરાશા ધરે.

થયાં પ્રથમથી જ આમ વદનો કઈ ં વેગળાં,

ગયાં પણ ગયાં દઈ વદન અ ય આ નેત્રમાં;
ગયાં વદન તે ગયાં ન સુનકાર હૈ યે ભરી,
ગયાં મૃદુ મુખો વધુ મૃદુ મુખો જ નેત્રે ધરી.

અરે! પણ હવે ન અ ય પ્રિતમા ખડી થાય છે ,

ન દાહ સળગે અને જગર ખાક ના થાય છે ,
ન અ ય વદને ન અ ય નયને ઠરે નેત્ર આ,
ન બ ધ પડતો અને ધુધ
ં વતો જ હૈ યે ધુવ
ં ા.

વિન મધુર કો છતાં નભ થકી સુણાતા િદસે,

હને શશી, રિવ, ગ્રહો, ઝરણ, વૃ , સૌ નોતરે;
અહા! હૃદય કાજ આ જ ર િવ મૂિત બને,
છતાં યમ હજુ ન એ નવીન મૂિત ચાંપું ઉરે?

પ્રવાસ હૃદયે કયો પ્રણય શ્રે નો વાંછતાં,

ચડ્ યું ગિરવરો, તયું ઉદિધઓ ઉમગ ં ે સદા;
નવીન વદને નવીન નયને ફયું હાલતુ,ં
નવીન જગરે નવાં મધુર આંસડ ુ ાં ઢાળતુ.ં

હવે હૃદય આ ન લે હૃદય કેમ બ્ર માંડનુ?ં

હવે કુ દરતે બને હૃદય કેમ શ્ર ધાહીણ?ું

73
ન ફાંસ નડતી તહીં યમ ભલા શૂળી પેખતુ?ં
ગયા મુખ ભણી હજુ યમ ઢળી ફરી ઝાંખતુ?ં

નવીન મુખ ચુ બતાં જગરમાં ન દાગે થશે,

પ્રભુમય થતાં ન શોચ ડર ભીિત કૈ ં યે ઘટે ;
ન કેમ કરવી હવે રમત િવ યિ ત થકી?
ન કેમ ભળવું હવે ગહન યારની બાથથી?

અન ત મુખડાં અન ત સુખડાં જહીં સાંપડે,

ય વદન એ ગયા મુખની કેમ કાં ા ધરે?
અન ત યુગનું અહીં વચન પ્રેમનું લાધતુ,ં
અન ત યુગમાં ભળી િનજથી કેમ ના ખેલ તુ?ં

અન ત યુગ તો જતાં નવ કશી ય વેળા જશે,

ન ખેલ કરવા પછી જગત એ ય પૂ ં થશે;
ન સાથ કરશે પછી શશી, રિવ, ગ્રહો સામટા,
ન કાંઇ રસ પામશે હૃદય એકલું ચાલતાં.

ન લાખ યુગમાં ભળી િનજથી ખેલ હુંથી બને,

િવના વદન એ સદા હૃદયબ્ર મ લૂખ,ું અરે!
ન મો મધુતા ધરે, પ્રણય શુ ક ખારો અહીં,
િવના વદન એ િનજ વ િનજનુય ં પૂ ં નહીં.

િવના વદન એ પછી હૃદય આ ન વી શકે,

અહો! વદન એક આ જગતથી િવશાળું િદસે;
અરે ! વદન એ િવના જગત શૂ ય સૂનું નકી,
અને વદન એ ગયું નયન હાર યાં યે લૂટ ં ી

ન સાદ ન ઝરણાં તણા, ગિર તણા શશી ના ગમે,

74
ન કૈ ં કુ દરતે હને હજુ ય ચેન લા યું િદસે;
કદાિપ હજુ યો યતા હૃદયની થઇ ના હશે;
હજો જ યમ હો છતાં વદન એ િવના ના ચે.

હને વદન એ દઈ જગત આ લઇ લે સુખે,

નહીં કરગ ં , નહીં ટળવળું , પ્રભુ! હું દુ ઃખે,

ન અ ય મુખની હવે કરીશ નાથ! હું પ્રાથના,

હને વદન એ જ દે જગર સાથ આ ચાલવા.

૧૫-૩-૧૮૯૭

75
 કલાપીનો કેકારવ
← તે મુખ એ હે રો હ્રદય યાલુ ં →
કલાપી

એ હે રો

પ્રેમી આંખો કુ દરત બધી શીદ જોવાઈ શે ?

જેને લાદ્ યું મધુર મધુર મુખડુ ં આંખ કાં ખોલશે તે ?
જેને ખોળે જગત સઘળું ખેલવા ખેલ આવે,
દે શે દે શો વન વન થઈ શીદને આથડે તે?

તારા, ભાનુ, મધુર ફુલડાં, વેલડી ને ઝરા, વા

સૌ દયોનાં જગતફલકે ચત્રની સૌ સુરેખા;
એ સૌ ભાસે મૃદુ વદનના શેષના રંગ મીઠા,
એ સૌ કોઈ મૃદુ વદનના આશરામાં પડેલા.

આ હૈ યાનું મધુર મુખડુ ં િવ નું મ ય બ દુ ,

સૌ દયોનું વહન જગતે એ જ હોથી ં વહ તુ;ં
એ હોનું હું મરણ કરતાં િઝ દગી ગાળતો છો,
ચા યા તા શશી, રિવ, ગ્રહો આથમી કે ઉગી છો.

આ સસ ં મૃદુ મુખે હા ય હે ં કૈ ક
ં ારે કઈ ં જોયાં,

76 ે
જોયાં નેત્રો ટમટમ થઈ અશ્ નાં પૂર હે તાં;
લ ળુ હો ં નમી િ મત કરે, એ ય ભાવો િનહા યા,
એ હે રાની નકલ િવણ તો યાંય સૌ દય છે ના.

૨૬-૩-૧૮૯૭

77
 કલાપીનો કેકારવ
← સુકાની શ દ એ રસીલું બે કળી →
કલાપી

એ રસીલું

એ મુજ ભવનો સાર રસીલુ ં ! એ મુજ નેત્ર રસાલ !

મોતીડે મોતીડે રસ રસ એ આ ઉરનો હાર !
                         રસીલું એ મુજ નેત્ર રસાલ !

ભાવ ભયો મુજ ચ દ્ ર પ્રકા શત

      નેહસુધા મુજ ચેતનનું ચ ,
      
           યાં દે તે દાતાર ?
               અરેરે !
           યાં છે એ આકાર ?

જોવાનું ચા યું ગયુ ં ! આંખ રહી તે ય !

કામ િવનાનું કોઈથી કેમ આંહીં રહે વાય ?

       આંખથી કેમ રાન રહે વાય ?

       ગયેલું કેમ ગયેલ મનાય ?

78
       હૃદયનું છે ક લગાડ્ યું તાન !
       હૃદય આ ચા યું છૂ ટી ભાન !

       રસીલું હવે કેમ વીસરાય !

       તે િવણ કેમ હલાય ચલાય !

એ િવણ જગ અ ધાર ! અરેરે ! એ િવણ િવત ભાર !

એ િવણ િવ તણું કટુ ગાયન, ગાયન સહુ બેતાલ !
                          અરેરે ! એ િવણ શું મુજ હાલ ?
           
        હાલ િવના થઇ આ મુજ હાલત !
        આ દુ િનયા મહીં યાં મુજ દોલત !

              ખોયાં મૂડી માલ !

                    રહી છે
              એ જ ગરીબી બાલ !
       
          બાલક ખેલ ઉડી ગયા ! વૃ ધા અ ધ જણાય !
          વચમાં કાંઇ િમ તે આ અનુભવની બહાર !
                  
             હતું પણ ચટકુ ં મધુ ં એક !
              પશતાં સળગી ઉઠ્ યું છે ક !
             ગઇ તે ઝાંય ! ગયું તે નૂર !
             ર યું ના એક બ દુ  ! હતું પૂર !

             રહી આખર આ એક જ હાય !

             કાળ મહીં રહી કોરાય !

79
        ખેચાતાં
ં જ રહી શકે આ બ્ર માંડ અપાર !
        ખેચાવાનુ
ં ં ના મને ! ના કર કો દે નાર !

યાં હું યાં મુજ જહાજ ડૂ બે છે  ! યાં હું યાં આ આજ !

િન ય હમારી એ જ હકીકત ! એ જ ગુલામી તાજ !
                            ડૂ બે ને એ જ ડૂ બે ફરી જહાજ !

૨૦-૬-૯૭

80
 કલાપીનો કેકારવ
← એ મૂિત એ થલ હા ં ભાિવ →
કલાપી

એ થલ

હૈ યું આ યાંનું યાં ચોટ્ં યુ:ં

યાનું યાં બોટાયું બોટ્ યુ:ં
લોટ્ યું પુ પે યાં સાથી તે
                મુખડુ ં યાંનું યાં.

યાં તો હાવાં નિહ વાનુ:ં

પ્રેમપૂરમાં ના હાવાનુ:ં
રોતાં અ ત સુધી ગાવાનું
               'એ સૌ યાંનું યાં !'

૧૮-૩-૧૮૯૭

81
← એક ઉદાસ કલાપીનો કેકારવ વીંધાએલા
િદવસ એક આ ગયાને હ્રદયને →
કલાપી

છં દ = હિરગીત

એક આ ગયાને

તુજ પાંખ ચળકે પણનાં ઝુ ં ડો મહીં ચક્રો રચી,

બ્ર માંડને પોષી રહી તે દ્ ર અહીં એ છે નકી;
તુજ ઉદરપોષણમાં તને તુજ પ ઉપયોગી થતુ,ં
તુજ નેત્ર આગળ દીવડો કૈ ં શ્રમ િવના દે ખાડતુ.ં

વળી કોઈ ક યા પાતળી તુજ તેજ ઉપર મોહતી,

જે ભાલને ચોડી તને યાં હષથી ચળકાવતી;
વળી કોઈ િવ મય િ મતભરી તુજ તેજ માત્ર િનહાળતી,
ના પશતી એ બીકથી તુજ રજ રખે તી ખરી.

અદ્ ર ય ના ઘનથી બને ના ધૂમસે મેલું થતુ,ં

તુજ તેજ તે મુજ ઉપવને હું િન ય જોવા ઉ ં છુ ં ;
મમ યારીનાં ફૂલડાં અને મુજ વૃ યારે ઉઘ ં તાં,
તું ગતો રાિત્ર બધી યારે રમે છે બાગમાં.

તું ગજે તું ખેલજે ને પત્ર પત્રે હાલજે,

82
ચળકાટ તારો એજ પણ તુજ ખૂનની તલવાર છે  !
તું કેમ એ માની શકે ? આધાર હારો એ જ છે ,
એ ળ તું ણે નહીં, હું ણું ને રોઉ ં અરે !

રે પ ી કોની દ્ ર એ તું એ જ ચળકાટે પડે,

સત ં ાઈ તાં હાસતાં એ કાય વૈ રીનું કરે;
દ્ યુિત જે તને વાડતી, દ્ યુિત તે તને સહ ં ારતી,
જે પોષતું તે મારતું એવો િદસે ક્રમ કુ દરતી.

આ પ્રેમ સસ ં ારી તણો તુજ તેજ જેવો છે નકી;

એ અમૃતે શું ઝે રનાં બ દુ ભયાં િવિધએ નથી?
અમ એજ િવત, એ જ મૃ યુ એ જ અશ્ ને અમી,
જે પોષતું તે મારતું શું એ નથી ક્રમ કુ દરતી?

૧-૭-૧૮૯૬

83
 કલાપીનો કેકારવ
← શક
ં ાશીલ એક આશા એકલો બોલ →
કલાપી

એક આશા

હાલાં ! જુદાઈ તો આવે,

આંખો આંસુ િમ યા લાવે;
યાદી એકલડી ર્હે વાની
          એ એ રોવાને !

દૂ ર દાઝવું જો ના થાયે,
જો ના દ્ હાડાથી ઓલાયે -
જો યાદી ના કૈ ં ભાવે તો -
          ભૂલી વા આશાઓ !

૪-૬-૯૮

84
← મૃત પુત્રી
લાલાંની છબી
કલાપીનો કેકારવ એક ઉદાસ
દ્ ર થી દૂ ર એક ઈ છા િદવસ  →
કરી કલાપી

એક ઇ છા

પડ્ યા જખમ સૌ સ યા, સહીશ હું હજુએ બહુ

ગ યા નવ કદી, ગણું નવ કદી, પડે છો હજુ;
અપાર પડશે અને જગર હાય ! આળું થયુ,ં
કિઠન ન બનો છતાં હ્રદય એ જ ઇ છુ ં , પ્રભુ !

પડી વીજળી તે પડી સુખથી છો, બળું છુ ં સુખે,

અન ત ભભુકા દહે , દહો,ગળું છુ ં સુખે !
ન દાહ વસમો કદી, જગર બૂમ ના પાડતુ,ં
કિઠન બનજો નહીં હ્રદય, એ જ ઈ છુ ં પ્રભુ !

બહુ ય રસ છે મને, હ્રદય છે હજુ તો, અહો !

અરે ! હ્રદય જો ગયું , રસ ગયો પછી તો બધો;
ભલે મૃદુ રહી સહી જખમ છે ક ચૂરો થતુ,ં
કિઠન ન બનો કદી હ્રદય એ જ ઈ છુ ં , પ્રભુ !

85
 ૨૪-૬-૧૮૯૬

86
 કલાપીનો કેકારવ એક આ ગયાને
← એક ઇ છા એક ઉદાસ િદવસ  →
કલાપી

એક ઉદાસ િદવસ

આકાશે છવરાઇ છે રજ અને વાયુ વહે આંચકે,

ના છે વાદળ, ના રિવ, પડી ગઈ મેલી િદશાઓ બધે;
આ નીલાં ભુખરાં િદસે ત અને ડોલી ર યાં સુ ત કૈ ,ં
ના છે તાપ પર તુ આ વર સમી ઉ હી હવા લાગતી,

ઊડે છે શુક કોઈ તો દુ ઃખી થતું દે ખાય છે ઊડતાં,

પાંખોમાં નવ જોર છે ચણ મળી આજે િદસે યાંય ના;
કાંઇ લ ય િવના અરે ! ભમી ર યું એવું િદસે છે મને,
યાં ખેચી
ં લઈ ય છે પવન યાં તું બચા ં અરે !

હું એ એમ જ આજ કૈ ં ભમી ર યો, વાડી તળાવે, વને,

વાં યુ,ં કાંઈ લ યુ,ં સૂતો, ભટકુ ં છુ ં , ના ચેન કૈ ં એ પડે;
ના છે કાંઈ િવચાર , હે તુ નિહ કૈ ,ં હે રી બની લાગણી,
ઇ છે છે મન આપઘાત કરવા, સૂનું હસે છે , વળી.

વ નાં મે ં કઈ
ં ગોઠ યાં પણ થઈ મૂિત ન એ ે ખડી,
હૈ યાનાં કઈં દદ જોઈ વળતાં, રે ! ઘા ય લાગે નહીં;

87
આવું કાંઈ લખાય છે , પણ અરે ! બેચેની યાં એ રહી.
રોવાનું મન થાય છે , પણ ખરે આસું ય એ ે નહીં

૨૬-૬-૧૮૯૬

88
← િવધવા હે ન કલાપીનો કેકારવ
એક કળીને હદ →
બાબાંને
કલાપી

એક કળીને

તુજ િછિદ્ રત દે હ થતી કુ મળી,

લલનાહ્રદયે ચગદાઈ જતી;

તુજ પાંખ સહુ િવખરાઈ પડે

પણ િ ન ધ પરાગ ઉરે ઉભરે!

પણ માળી તને કિદ જો સૂઘં તો

તુજ મૃ યુ થતું યમ તુત અહો!

તુજ મૂલ અમૂલ તણું કરતો,

કઈં એ દુ ઃખ છે તુજને? કળી ઓ!

૪-૫-'૯૬

89
←  હાલીનું કલાપીનો કેકારવ
એક ઘા રખોપીઆને  →
દન
કલાપી

ં ાક્રાંતા
છં દ= મદ

એક ઘા

તે પખ ં ીની ઉપર પથરો ફે કતાં ફે કી દીધો,

છૂ ટયો તે ને અરરર! પડી ફાળ હૈ યા મહીં તો!
રે રે! લા યો િદલ પર અને ાસ ં ધાઈ તાં
નીચે આ યું ત ઉપરથી પાંખ ઢીલી થતાંમાં.

મે ં પા યું તે તરફડી મરે હ ત હારા જ-થી આ,

પાણી છાંટયું િદલ ધડકતે હોય ઊઠી શ યું ના;
યાંથી ઊઠે ? ખમ િદલનો ક્ ર હ તે કરેલો!
યાંથી ઊઠે ! હ્રદય કુ મળું છે ક તેનું અહોહો!

આહા! ક તુ કળ ઊતરી ને આંખ તો ઊધડી એ,

મૃ યુ થાશે? વ ઉગરશે? કોણ ણી શકે એ?
યુ,ં આહા! મધુર ગમતાં ગીત ગાવા ફરીને,
આ વાડીનાં મધુર ફલને ચાખવાને ફરીને.

રે રે! ક તુ ફરી કદી હવે પાસ હારી ન આવે,

90
આવે હોયે ડરી ડરી અને ઇ છતું ઊડવાને;
રે રે! શ્ર ા ગત થઇ પછી કોઇ કાળે ન આવે,
લા યા ઘાને વીસરી શકવા કાંઇ સામ ય ના છે .

૬-૬-'૯૬

91
← કુ સુમ માટે કલાપીનો કેકારવ અ વ થ
પ્રાથના એક ચ તા ગૃિહણી →
કલાપી

એક ચ તા

શયનો ફુલનાં કરમાઈ ગયાં!

અિનલો સુર ભ સહુ લેઈ ગયાં!
અહ ! કટં કની જ બછાત રહી!
બસ કટં કની સહુ વાત રહી!

અમી-િનગળતું ઝરણું અટ યુ!ં

િવષનો પિરવાહ વ યો જ પ્રભુ!
સઘળા પલટાય સહાઈ ગયા!
ભવ એક મહીં ભવ લાખ થયા!

મુજ નેત્ર તણું સહુ હીર બ યુ!ં

મુજ યથ ગયું સઘળું ગણવુ!ં
પણ એ નયનો, મૃદુ એ નયનો,
હજુ શું રડતાં જ હશે નયનો?

૧૮-૧-૧૮૯૭

92
 કલાપીનો કેકારવ
← એક વેલીને એક ચડ
ં ોલને ય યેલીને →
કલાપી

એક ચડ
ં ોલને

નવ ઉડી જજે! ગા તું ગા તું વ છ દ મહીં જરા,

જગર હલકુ ં હા ં થાતું તને સુણતાં જરા;
મુજ િદલ મહીં આજે કોઈ િદસે સુખ સાંપડ્ ય,ું
કઈં સમયથી ભૂલાયેલું ફરી મૃિતએ ચડ્ ય.ું

બહુ સમયથી હારે માટે નથી રસ કૈ ં ર યો,

બહુ સમયથી િનઃ ાસે કો નથી ઉરથી વ યો;
બહુ સમયથી નેત્રો ભીનાં નથી બનતાં - અરે!
બહુ સમયથી યા યો હૈ યે મહા સુનકાર છે .

મુજ નયનથી આજે ભાનુ ફરી હસતો િદસે,

અિનલલહરી આજે પાછી મને રમતી િદસે,
કુ દરત મહીં પ્રેરાતો હું ફરી રસ શોધવા,
ફુલ ફુલ મહીં આજે પાછા વહે રસધોધવા.

મુજ હદયની આજે પાછી કળી ઉઘડી પડી,

93
અરર! દુ ઃખ છે ! ક તુ તેમાં મીઠાશ થઈ ખડી;
કટુ રસ, અરે! મે ં તો પીધો સદા ય સુધા ગણી,
રસપુટ પીધા હોશેં હોશેં અનેક ભરી ભરી.

રસપુટ પીધા તે 'ના પીધા' હવે બનશે નહીં,

રસપુટ પીવા એવા એવા હવે મળશે નહીં;
'તરસ રસની, િનઃ ાસો, ને હજો રડવું સદા -'
મમ હદયનું એવું વાંછ્યું મળે ફરી આજ, હા!

મુજ જગરને ચીરાતાં - રે! હતું સુખ કૈ ં મ યુ,ં

અરર! વ્રણને સાંધી દે તાં ન ચેન કશું પડ્ ય;ું
સુખ સુખ હતું હૈ યું યારે લુટાઈ જતું હતુ,ં
પણ હૃદયમાં લૂટાવાનું કઈં ક રહી ગયુ.ં

અરર! િદલની પૂરી પૂરી ન લૂટં થઈ કદી,

અરર િદલમાં છૂ રી પૂરી કદી ય ગઈ નહીં;
જખમ િદલને પૂરો દે વા ન કોઈ મ યું કદી,
જખમ કરવા હાના હાના જહાં ઉલટી પડી!

જખમ કરતાં એ શું ણે? ગરીબ મૃદુ સખી?

જખમ કરતાં વેળાની એ ન હામ ટકી શકી!
તુજ વર વળી આજે કાંઈ િદલે ખુચ
ં તો િદસે,
પણ જખમની વાતોથી તું અ ણ બહુ િદસે.

જખમ સહવો હે લો મીઠો સદા સહનારને,

જખમ કિદ એ પીડાતાને ન ઠાર કરી શકે,
ે ે
94
જખમ િદલને છે લો દે વા ન કોઈ મને મળે ,
જખમ િદલનો જોવા ધોવા ન કોઈ મને મળે .

દરદ િદલની વાતોને એ ન છે સુણનાર કો,

દરદ િદલની વાતો સાથે ન છે મળનાર કો;
અનુભવ અહીં કોઈને એ સમાન મળે નહીં,
જગત સઘળું અ ે કાની અસાર મુસાફરી.

જગત રસમાં યાં એ પૂ ં ન પકવ થયું હ ,

હૃદય ગળતાં રોવામાં એ કચાશ રહી જતી;
અરર! િ મત ના ક તુ રોવું હજુ જડતું નથી,
દન શીખવા કૈ ં એ જ મો હજુ ફરવું નકી.

પણ દરદ કૈ ં ધીમે ધીમે બુઝાઈ જતું હતુ,ં

અરર! િદલ આ ધીમે ધીમે કઠોર થતું હતુ;ં
વર તુજ સુ યો ને આ ચા યું ફરી િનજ માગમાં,
તુજ વરથી આ હા ં હૈ યું ધ્ જે કઈ ં તાલમાં.

તુજ વરથી આ હા ં હૈ યું કરે કઈ ં ગોઠડી,

િ થર જરી થશે! ગાતું ગાતું ઉડીશ નહીં જરી;
પણ સુખી તું એ ઓ ચ તું કૈ ં ઉડી જ નકી જશે,
દરદ િદલની વાતોથી તું અ ણ હજુ િદસે.

સહુ સુખી ઉડે તેવું તું એ ઉડી જ જશે નકી,

મુજ જગરની હારે હૈ યે યથા ઘટતી નથી;
મુજ દનથી હારા કઠ ં ે ન શોષ કઈ
ં પડે,
મુજ હૃદયની વાતોથી તું અ ણ નકી િદસે.

95
 ૩૦-૧૧-૯૬

96
 કલાપીનો કેકારવ
← પુન ાહ એકપિતપ નીવ્રત મૃિત ચત્ર →
કલાપી

એકપિતપ નીવ્રત

સુગ ધી પુ પો જે નવીન મકર દે મહકતાં

ચે યાં અપે છે િનજ રજ સુગ ધી રસભરી;
સદા વ છ દી આ બુલબુલ તણા હું વર સુણ,ું
નવી પાંખો સાથે લથબથ થઈ જે ગહકતાં.

ન આ કેદી ભાસે કુ દરત તણાં થૂલ હૃદયો,

બહુ ના દે વાનું પણ દઈ શકે યાં મન ગ યુ;ં
મૃદુ મીઠા અશં ો િનજ હૃદયના ઉ મ બધા
સદા એ રેડાતા અનુકૂલ અને ઉ મ મહીં.

તહીં દે વો નાચે - ગગનપડદે સૂ મ હૃદયો,

અહો ! એ હાણાં એ નિહ નિહ નકી િપજ ં ર પડ્ યાં;
મળી યાં યાં વા િનજ હૃદય પ્રેરે કુ દરતે,
મળી યાં વાની સહુ હૃદયને છૂ ટ સરખી.

ચે છે પ્રીિતને ણ ણ કઈ ં નૂતનપણ,ું
ચે છે આ માને અનુભવ નવામાં િવહરવુ;ં
નકી હૈ યું યાલું હૃદયરસ કો એક જ વતી

97
ભરાતું ના પૂ ં , નવ વળી અધૂ ં રહી શકે.

 જનોનાં હૈ યાનાં દન કરતાં પાત્ર અધૂરાં,

ઉરો યાં ખેચેં યાં અરર ! નવ થૂલો જઈ શકે;
ઉરો ખેચી
ં લેવા જનઉર મહીં ના બલ કશુ,ં
ઉરો તો ઊડે છે લથબથ થવા સા ય િનરખી.

અરે ! પ્રીિત એ તો જગત પરનું વન ઠયું,

દઈ પ્રીિત ફે ક
ં ી યમ ફરી બને પ થર થવુ ં ?
િદસે હાડોમાં એ પ્રણયમય કોઈ ર સકતા,
નવું જોવા થાવા જગત સઘળું ય ન કરતુ.ં

નવું જોકે કાંઈ જનહૃદયમાં સૂ મ સળગે,

જનોની પ્રીિતમાં કઈ ં ક ચમકે દે વ સરખુ;ં
છતાં કૈ ં કાલોથી જનઉર રમે થૂલ રમતો,
જનોનાં અગ ં ો ને અવયવ સહુ થૂલમયતા.

રહી દૂ રે ચાહી જનઉર ન સત ં ુ બનતાં,

ચહાતાં થૂલો સૌ િનકટ બનવા ય ન કરતાં;
ઉરો, વૃ , અગ ં ો, શરીર પરનાં રોમ સઘળાં
ઉઠાડે ક પાવી લથબથ થવા પ્રેમ ચનગી.

અરે ! જૂનો સાથી નવીન નવ જો કૈ ં દઈ શકે,

નવું વા કૈ ં જુદી દઈ લઈ શકે જો નવીનતા;
ન કાં તો તે સાથે હૃદય થૂલનું ઐ ય કરવુ ં ?
અરે ! યાસા યાસા જલમય છતાં કેમ મરવુ ં !

98
મથે થૂલો સવે પ્રિત પલ વધુ સૂ મ બનવા,
ચડાતાં તૃિ તથી અનુભવ લઈને પગ થયાં;
ન આડો બ ધાવી કુ દરતક્રમે કૈ ં ઉ ચત છે ,
પ્રભુની લીલા તો સરલ સહુ ખીલા વગરની.

િદવાલો કૂદીને નવીન બનવાનું થઈ જશે,

ધસારા હોટાથી તૂટી પડી િદવાલો પણ જશે;
પ્રવાસીને દે વો અઘિટત વૃથા કાં શ્રમ ભલા ?
પ્રવાસીનો આવો સમય લઈ લેવો યમ ભલા ?

૧૮-૭-૯૭

99
←  યમ પ્રેમ કલાપીનો કેકારવ પાણીનું
ગયો? એક પ્ર યાલુ ં →
કલાપી

એક પ્ર

ક યું છે મે ં હાલી ! બહુ વખત આ એક જ હને,

' હને ચાહે તેથી અિધક મુજ યાં આ િદલ હશે;'
કહે શે તું 'રે રે ! પ્રણય પલટે તે પ્રણય ના.'
અરે ! ક તુ શાને પ્રણય પલટે તે પ્રણય ના ?

ન શું તે ં જોએલી શશી પછી રિવની ઝળક તે ?

ન શું ગ્રી મા તે એ અિનલલહરી શીતલ બને ?
ન શું તું ણે કે કુ દરત બધી યે પલટતી ?
પછી આ હૈ યાને કિદ પલટવાં કાં હક નહીં ?

મળાયું યાં સુધી તુજ જગર સાથે મળી ર યો,

સદા હાવાનું તો વચન નવ કોઈ દઈ શ યો;
હવે હારા ઝોટા
ં મુજ હૃદય ના ના સહી શકે,
હવે અ તે એથી અરર ! મુજ િધ ાર મળશે.

'ન ચાહે તે તુન

ં ે' કહીશ નિહ એવું કિદ હને,
અરે ! ભોળી હાલી ! પ્રણય નકી ણે પ્રણયને,
ભલા - કેવી પ્રીિત તુજ હૃદયની છે મુજ પરે ?

100
દયા હારી શું છે મુજ જગરના આ દુ ઃખ પરે ?

લઉ ં છુ ં હું િનદ્ રા મરણ કરતાં એ વદનનું

અને વ ને જોઉ ં િ મતભર સદા એ જ મુખડુ ;ં
 પ્રભાતે ચુ બીને 'િપ્રયતમ ઉઠો !' એમ વદતાં,
થયેલું કૈ ં કો દી તુજ હૃદયને છે દુ ઃખ ભલા ?

૯-૨-૧૮૯૭

101
 કલાપીનો કેકારવ
← અશ્ થાન એક પ્રેમ િદલને ર  →
કલાપી

એક પ્રેમ

હકીમ કે તબીબની તલબ નથી મને!

નફસની પરવા નથી: ન ઇ કની મને!

માશૂક નથી િમ કીન છુ ં : જહાંગીર છુ ં મને!

ખ કની તમા નથી: સુલતાન છુ ં મને!

પિરવાર હારો હું જ છુ ં : મ તાન છુ ં મને!

બેઝાર હું આજે ફ :ં ગુલતાન છુ ં મને!

પ્રેમગુલ ચૂ યાં ઘણાં: ખાર ભોકાયા

ં મને!
દફે -ખૂન િદલ દદ-કતા દ ત લા યું ના મને!

સખા જોયા મે ં ઘણા: સખી જોઈ એક મે!ં

ઉમેદ બર આવી નહીં: શું કહું ખાલેક નેકને!

ૈ તપ્રેમી જે હતો અ ૈ તપ્રેમી હું થયો!

102
બ્ર માંડ હા :ં બ્ર મ હા :ં બ્ર મવાદી હું થયો!
૧૪-૧૨-૯૨

103
←  હારી કલાપીનો કેકારવ ફિરયાદ શાની
બેહયાઈ એક ફે રફાર છે  ? →
કલાપી

એક ફે રફાર

અહાહા! ઈ કજુગારે ચડ્ યો'તો દાવ શો યારે?

પડ્ યો પાસો હવે ઊ ંધો! ફકીરી આ રહી હારે!

જુગારે છે જગર ક તુ જુગારીનું ચડ્ યું ચાળે !

ર યું ના કાંઈ એંધાણે! હવે એ હાવ યાં ભાળે ?

ભરીને વાબમાં પીધી મ થી ઝે રની યાલી!

મગર હા! ગતાં ગી નસે નસ હાય શી લાગી?

અહો! એ વાબના ગુલની ગઈ બો વાબની સાથે,

મગર, એ વાબના કાંટા કહીં છૂ પા રહી ભોકે
ં ?

હ યો'તો હું - રહી તેની કઈં અ ધારમાં યાદી,

પર તુ આંસન ુ ી ધારે હજુ ના આંખ સૂકાવી!

રહી મીઠાશ ના હારે હવે આ આંસમ

ુ ાં એ છે ,

104
હ્રદયને ચીરવામાં એ ર યો ના વ ત મીઠો તે!

અરે ભીની સદા ભીની રહે છે આંખ હારી આ,

જગર ત રુ માં દાઝે - પડે ના એક ફો ં યાં.

અરે! કાિતલ તીખું તે જગરને રેસના

ં ં છે ,
પર તુ હાડનું હૈ યું ખુદાએ આ ઘડેલું છે !

અરે! શું િઝ દગી આ છે ? સહે વી િઝ દગાની છે !

અભાવે મોતને વુ!ં વણજ આ વેઠની હારે!

પડ્ યો પાસો નકી ઊ ંધો, અરેરે ક્ ર લૂટારો!

ઠગારા ક મતે ઢા યો અને હું તમાં હાયો.

િહનાના રંગથી હાની સનમની રંગતો'તો હું,

ં તો'તો હું.
ઝુ કીને બાલમાં તેના ગુલોને ગુથ

મગર એ દાંતની િમ સી સનમના હાથમાં દે તાં,

અરેરે! કોઈ વા વાયો, સનમ, બો, રંગ, સૌ ફીટ્ યાં!

મને એ વાબની ખુશબો, મને એ સોબતી હારો,

મને એ હાથનો યાલો, ફરી કો એક િદન આપો!

૧૯-૧૦-૧૮૯૬

105
 કલાપીનો કેકારવ હાલીને
← િવદાય એક ભલામણ ં ્રણ  →
િનમત
કલાપી

એક ભલામણ

મુજને પણ ચાહતી કો દી ! િપ્રયે !

િદલ શું પણ ચાંપતી કો દી ! િપ્રયે !
રડતી દુ ખડાં પણ કો દી ! િપ્રયે !
સુણતી કિવતા પણ કો દી ! િપ્રયે !

કઈ
ં બોલ કીધો!
કઈં કોલ લીધો!

મૃિતએ પણ એ ચડશે ન ! િપ્રયે !

અહ ! વીતી ગઈ ભૂલવી જ ! િપ્રયે !
નવી વાત હવે ગમતી થઈ તો, નવી
વાત હવે ગમશે જ ! િપ્રયે !

દુ :ખ દૂ ર રહો !
સુખમાં િવહરો !

પ્રભુ રા રહો તુજ પ્રેમ પરે ! બહુ

માણ અનત ં યુગો તું િપ્રયે !

106
મુજને સુણ કે મ તું ન ! િપ્રયે !
પણ વાત કઈં વદવી તુજને !

ખીજશે કિદ તુ ં !

હસશે કિદ તુ ં !

પણ એ પણ ઠીક જ છે મુજને !
મુજથી પણ સૌ દુ :ખ દૂ ર વસે !
તુજ પ્રીતમને હ્રદયે વસતાં, હસતાં
રમતાં બહુ કાલ જતાં,

કઈ
ં એ કરતાં
હિરકોષ થતાં,

તુજ પ િવ પ સહુ બનતાં , િપયુનો

સહુ પ્રેમ કમી જ થતાં,
અહ ! કાંઈ કહે કટુ એ તુજને, મુજ
પ્રેમ તણી કઈ
ં વાત કરે.

તુજ િદલ બળે ,

દુ ખડાં ઉપડે,

િપયુ એ ય ને કદી દૂ ર પળે ,

જગમાં નવ કોઈ સહાય રહે ,
અહ ! તો પણ ના રડજે તુ,ં િપ્રયે!
તુજ ભાઈની ઝૂ ં પલડી મરજે!

107
રમ ણ ! રમ ણ !
ભ ગની ! ભ ગની !

મુજ ઝૂ ં પડીમાં સુખ સૌ મળશે,

દુ ઃખડાં તુજ યાં સુણનાર વસે;
પ્રભુ રા રહો તુજ પ્રેમ પરે, બહુ
માણ અનત ં યુગો તું િપ્રયે!

108
 કલાપીનો કેકારવ હાસી જતી
← એક આશા એકલો બોલ મૃગી ને
કલાપી ઘવાયેલો મૃગ →

એકલો બોલ

'ચાહું છુ ં ,' બાલે ! તું કહે છે  !

તો કાં આંખ મહીં ના એ છે  ?
ના કાં એ ગાલે છે રમતુ ં !
     ખેલાડી પેલ ું ? આન દી પેલ ું ?

હારામાં - એકજમાં - હારો

હૈ યે હોત ઠલા યો ભારો:
તો - તો હાલી બાલે !
             આવી કગ ં ાલી શાને ?
             શાને દે વાતે ભાલે ?

યાં યાં ભેટો થાતો, બાલે !

યાં આ ર ત ઉછાળે ચાલે !
થડ ં ુ ં યાં હા ં તો ભાલે
               પ્રેમે ઉ ર શો ?

બોલ એકલો જ તુજ િદલ ખોલે !

હા ં નામ મૃદુ શી બોલે !

109
 હો યે આ ઉરના જુ સા ના
                તવ હૈ યું ફોલે !
        બાલે ! તવ હૈ યું ફોલે !

જોને - પરવાળાં હારાં એ

આ ઓ ે કો દી શાનાં આવે !
હોયે િહમભયા સ ધુની
                   શરદી કાં લાવે ?
           બાલે ! શરદી કાં લાવે ?

શ દ માત્ર શું હું જેવાને ?

બોલેલા તું જેવીના એ !

પ્રીિત શી ? જે ના છે ગાલે -
                    ભાલે કે ચાલે !

રાતે સપને તું આવે છે :

યાં તો કૈ ં જૂદું લવે છે  !
ક પે ક પ, િ મતે િ મત, બાલે !
                    સપનાં તો હાલે !

સપનાં તો સપનાં સપનાં છે  !

ગી જોતાં શા ખપનાં છે  ?
ભેટ તાં અિહંયાં તો બાથે
                     પ્રિતમા આરસની !

બાલે ! આ હૈ યે ચ પાતાં -

110
જો તુન ં ે સુખભાન કશું ના,
                      તો તું ડાહી હોશે !
                      તો તું સુ દર હોશે !
                      િન યે િનમલ હોશે-
                       ક તુ પ્રીિત યાં ?

૪-૬-૯૮

111
 કલાપીનો કેકારવ
← િનઃ ાસો એકલો હું ર  →
કલાપી

એકલો હું

યો સના ચોપાસ રેલે છે :

ચોપાસે તારા ખેલે છે :
શા ત િનશા ગાતી ચોપાસે :
                    કો હારી પાસે?

જે આ આંસમ ુ ાં હાના ં ,
યો સનામાંથી રસ પાના ં ,
તે તો દૂ ર થયું થાના ં :
                   શું હારી પાસે?

૨૫-૩-૧૮૯૭

112
←  હાલીને કલાપીનો કેકારવ એક
ં ્ રણ
િનમત એક વેલીને ચડ
ં ોલને →
કલાપી

એક વેલીને

ધીમે ધીમે કુ પ
ં ળ કુ પ
ં ળે પત્ર પત્રે વળીને,
ટીશી ટીશી ત િવપટમાં ગૂથ ં ણી કાંઇ ગૂથ
ં ે;

મીઠી વેલી ! તુજ વળ િદસે િન ય િન યે નવીન!

તહા ં હૈ યું વધુ વધુ સદા નેહમાં થાય લીન !

હાની હાની તુજ ગિત સમો રાહ આ િઝ દગીનો,

તોફાનો કે ભભક રિવની કોઇ દી માત્ર ભાસે;
હારી પાસે ગણગણ થતા જંતઓ ુ ં ,ે
િન ય ગુજ
હારી પાસે જગત સઘળું િન ય ગુજ
ં યા કરે છે .

પણો તા ં ચડી, ખરી, ચડે એકની એક ડાળે ,

ને આલ બે ત વર તણો િન યનો એક હારે;
ટે કો હારો મુજ હદયની એક મૂિત પરે છે ,
તે પાસેથી સુખદુ :ખ સદા ય ચા યાં ઝપાટે .

113
તું પત્રો ના તુજ કિદ ગણે, હું ય હારાં ગણું ના,
કત ં ુ તેનો કુ દરત મહીં કાંઇ છૂ પો િહસાબ;
કયાં? શા માટે ? પ્રભુ િવણ નકી કોઈ ણી શ યું ના,
ઊડાં કા યો, િફલસુફી વળી કાંઇ શક ં ા જ માત્ર !

તુમં ાં હુંમાં …અરરર! પણ આ કાંઇ જુદું જ ભાસે,

હારા હારા પથ મહીં િદસે ભ તા એક ઊ ંડી;
તું ચાલે છે સતત ગિતએ, કૂદતો ચાલતો હું,
ધ ા મારે કુ દરત મને, દોરતી માત્ર તુન
ં ે.

હું ચોટુ ં છુ ં મુજ જગર યાં એક દી શાિ ત પામે,

િન: વાસો સૌ જનહૃદયના ભૂત કાલે િવરામે;
િનમાયો છે તુજ વનને એકલો વતમાન,
'ઊ ંચે વુ’ં તુજ હદયને એટલું માત્ર ભાન.

૨૭-૧૧-૧૮૯૬

114
← નૂતન સખા કલાપીનો કેકારવ ભિવ યના
પ્રિત એક સવાલ કિવને →
કલાપી

એક સવાલ

નયનો મૃદુ વ સલનાં રડશે;

ધરણી પર સૌ જ સખા ઢળશે!
સુનકાર મહીં પડનાર પડી,
મુજ મૃ યુ પછી મુજને મરશે.

પણ મા લક આ િદલનાં વમલો!
નભતારકયુ મ સમાં તરતાં મૃગ
દુ ભયા રગસાગર શાં
દગ શું નવ આદ્ ર થશે કમલો ?

૨૮-૨-૧૮૯૭

115
 કલાપીનો કેકારવ
← માફી એક વ ન પ્રેમની ઓટ →
કલાપી

છં દ= શખિરણી

એક વ ન

અહો! કેવું મીઠું મમ િવત હે ળું વહી જતુ!ં

અરે! તેમાં કેવું િવષ ભળી ગયું યાંથી કડવુ!ં
અહા! એ રાિત્રથી સમજણ પડી આ જગતની,
અને એ ગાફે લી મધુર સઘળી એ ઉડી ગઈ!

હતો હારી િન દ્ રા ઉપર શીતળો ચ દ્ ર દ્ રવતો,

હતો વાયુ થડ
ં ો ફરફર કરીને સરકતો;

હતો હાલો હાનો મમ ઉર પરે હ ત િપ્રયનો,

હતો યાં એ ના ના હૃદય પર છાંટો દુ ઃખ તણો.

અમે ઊ ં યાં યારે િ મતભર હતાં હો ં મલકતાં;

હતી ચ તા ના ના જરી પણ કશાની મગજમાં.
અરે! તેમાં યાંથી દુ ઃખમય થયું વ ન મુજને?
નથી એ ભૂલાતું હજુ પણ પીડે છે ગરને!

116
 ***

અહાહા! મે ં દીઠાં વન, વળી વને કૈ ક

ં ઝરણાં,
ઝરાની ગુફામાં ખળખળ થતા ધોધ પડતા;
શકારે ઉડ તાં ઘુવડ રજનીમાં ઘુઘવતાં.
પતગ
ં ો વૃ ોમાં ઉડી ઉડી મશાલો પ્રકટતાં!

તહીં સપાકારે વહી જતી હતી એક સિરતા,

તરંગો િવલાસી કૂદી કૂદી રમ તા વહી જતા;
પડી કો પોલાણે વિન કરતી શેવાલ પર તે
અહો વૃ ાવ થા અિત દુ ઃખભરેલી યમ રડે!

શલાઓમાં યારે રમત અથવા નૃ ય કરતી,

હ રો શેડો યાં શશીમય બનીને ઉછળતી,
અને તાળી દે તી દ્ મકર ડાં પણ પર તે-
મીઠી બા યાવ થા હસતી િનજ માગે યમ વહે .

સપાટી સીધીમાં વહતી પછી ધીમે મદભરી,

બધાં ગુ મોને ને કુ મળી કળીઓને િદલ ધરી;
બધી એ છાયામાં પ્રણયરસ મીઠો ટપકતો,
યુવા જેવા તેના વહનમય પોતે થઈ જતો.

િપ્રયાની વાણી શું ઝરણ વિનમાં કાંઈ સુણતાં

દ્ રવી હારો આ મા ચૂપ થઈ ર યો શા ત િ થર યાં,
ડયો હારો આ મા દન કરતી સાંભળી િપ્રયા,
અને ચો ખા આવા મમ શ્રવણમાં અ ર પડ્ યા :-

ે 117
ઝરા! રે હે નારા! ગહન તુજ છે ગૂઢ વહવુ,ં
કયા માગે હા ં િવમલ જલ હે છે ખળ તુ?ં

રહી ચો ખી તુમ
ં ાં મમ િવતની છે પ્રિતકૃિત,
અરે! ચતારાએ કયી કલમથી કેમ ચતરી?

મહા અ ધારી આ તુજ સ લલની શા ત ચૂપકી?

મને આં દે તે તુજ વી ચ તણી િદ ય ઝળકી;
ફુવારા, ને ધોધો, વમળ, વળી વાંકી તુજ ગિત,
બધાં એ હારાંની મમ હૃદય એ એક જ છબી?

ભરાયું આ મીઠું તુજ જલ કઈ વાદળી વતી?

તને ચૂસી ઘૂમે નભ ઉપર તે વાદળી કઈ?
ભરાયું યાંથી ને મુજ હૃદય યાં ખાલી બનશે?
અરે! તેનો પ ો નભ િવણ ન બીજો દઈ શકે.

હવે હા ં હૈ યું તુજ ફુલ પરે શા ત બનશે,

હવે ાસોની એ જરી નવ રહે શે ગિત મને,
ભરેલી હાલાંથી જરદ તુજ હું પત્ર સરખી,
અરે! હું તો કોઈ પવનલહરી છુ ં ભટકતી'!

શાદૂ લિવક્રીિડત

118 ે ે
'હું હારો મકર દ છુ ં , અિનલની તું લહે ર મીઠી ભલે,
'તું જો પણ ખરે, અરે! હૃદય આ ઠું ઠું બની તો બળે ;
'હૈ યું તું સિરતા તણું ભરી અને પીનાર હું મેઘ છુ ં ,
'તારા િદલની છાપ યાં ભરી રહે આકાશ તે હું જ છુ ં !'

અનુ ુ પ

કહે વા બોલ આ ક તુ શિ ત ના જરીએ હતી;

ના યું મે ં થયું શું કે અ રે ના વદી શ યો.

ં ાક્રાંતા
મદ

છે લા ાસો કર િદલ પરે મૂકીને લેતી'તી એ,

હાનું હાનું દુ બળું દુ બળું અગ
ં તેનું હતું એ;
શૈ યા તેની ફુલ પર હતી, શા ત મૂિત હતી એ,
કોઈ તેનું જગત પર ના એમ રે ધારતી એ.

શખિરણી

િનરાશા આશાની સૂઈ ગઈ હતી પીડ િદલમાં,

ન શાિ તમાં તેને દુ ઃખ ભય ર યાં વસ
ં કરવા;

119
કમી એ અગ ં ોથી જરી જરી હતું ચેતન થતુ,ં
જહીં સુધી છે લે મધુર વદને હા ય ચમ યુ!ં

શાદૂ લિવક્રીિડત

જેનું શૃગ
ં હતું પીળું લટકતું ઝાંખું દૂ રે પ મે,
જેની સાથ ર યો હતો કરણમાં અધ ં ાર ગૂથ
ં ાઈને;

તે મીઠા શશી ઉપરે નયન એ છે લાં િવરા યાં હતાં,

ને તેની સહ ગો ી કૈ ં પ્રણયની મીઠી મચાવી ર યાં.

શખિરણી

ભરાયું એ યારે ગિરખડકમાં શૃગ ં શશીનુ,ં

ફર તુ'ં તું યારે શ થલ ગિતએ ર ત િપ્રયનુ;ં
પછી નીચે નીચે ઉતરી પડતો એ શશી હતો,
હતો ઊ ંડો ઊ ંડો િપ્રય ઉદરમાં ાસ ફરતો.

(?)

120
શશીના છે ડાનાં જરીક જ હતાં બ દુ િદસતાં,
ર યા નાડીમાં િપ્રય વનના બે જ ધડકા;
પછી અ ધારામાં કુ દરત બધી આંધળી બની,
પછી અ ધારામાં િપ્રયરિહત હુંએ થઈ ર યો.

શખિરણી

પડ્ યો ણે હું તો દરદમય આખો સળગતો,

પડ્ યો હું મૂ છામાં નવીન કઈ ં ભૂતો િનરખતો;
વળી એ વ નામાં દુ ઃખમય ઉ યો સૂય બળતો,
ઉઠી તેની હુંફ્રે 'િપ્રય! િપ્રય!' કહી સાદ કરતો.

ં ાક્રાંતા
મદ

ઓ ચ તો હું ચમકી ઉઠતાં પાસથી હંસ કોઈ

ઉડી ચા યો ફડ ફડ કરી ેત પીછાં પસારી;
હારી દૃ ઉડતી ગિતની સાથ ચાલી ઉડ તી,
ને હૈ ય,ું એ સળગી ઉઠતાં નીકળી ઝાળ આવી:-

(?)

'ઉડી ઝટ જજે હારી હંસી પછી તુજને મળે ,

'હૃદય રસીલું એ હું ધા ં તને નકી નોતરે;
'ચપલ નયનો તેનાં તુન ં ે તહીં અ ભન દશે,
121 ે
'ધવલ વળી એ ગ્રીવા બાઝી રહે તુજ કઠ
ં ને.

(?)

'ભટકીશ અહીં! તું ઉડી ! નથી મુજ હંસલી!

'ભટકીશ અહીં ખાલી ભૂરી ભમે યમ વાદળી!
'અિનલલહરી ઉડી તાં પરાગ પડ્ યો ધૂળે,
'હૃદયરસ આ હારો તેવો મ યો રજમાં હવે!

'મુજ તરસને છીપાવવાની ગઈ સિરતા સૂકી,

'ભટકી ભટકી યાસો યાસો જવુત ં રસે મરી;
'મુજ હૃદયનાં નીલાં પણો જતાં સઘળાં ખરી,
'મરણઝરણું ખેચીં શે રડીશ તહીં સુધી.'

***

અનુ ુ પ

મુઝ
ં ાઈ આ જતાં હૈ યું હું ગી ચમકી ઉઠ્ યો;
ધડકતું હતું લોહી, વેદના િદલમાં હતી.

શખિરણી

122
પછી ઉઠી જોયું વદન િપ્રયનું ચ દ્ ર સરખુ,ં
અને ગાલે ઓ ે ફરી ફરી સુખે ચુ બન કયું;
છતાં એ પીડા તો કિદ નવ ખસી આ જગરથી,
ખરે! એ ગાફે લી મધુર સઘળી એ ઉડી ગઈ!

(?)

હિર! હિર! અરે! અ તે શું છે ? ન સૂઝ કશી પડે!

મરણ નકી છે ! રે! હે લું કો અને પછી કોણ છે ?
પ્રથમ કિદ હું, હાલીનું તો થશે પછી શું પ્રભુ?
પ્રથમ કિદ એ, રે! તો હા ં થશે પછી શું પ્રભુ?

૩-૩-૧૮૯૬

123
 કલાપીનો કેકારવ પ્રેમ અને
← મ ત ઇ ક કટુ પ્રેમ મૃ યુ →
કલાપી

વસત
ં િતલકા

કટુ પ્રેમ

અશ્ હવે નયનનાં નયને જજો હો !

િન: ાસ આ હૃદયના હૃદયે રહો હો !
આશા બધી િદલ તણી િદલ યાગજો હો !
આન દ આ નદ તળે જલમાં પડો હો !

આસ ત આ હૃદય ક્ ર િવર ત તે હા !

હૈ યું કઠોર િપ્રયનુ:ં કુ મળું અરે આ !
આ પુ પ, એ બરફનો કટકો ખરો છે  :
આ યોગ એ િવિધબલે િનર યો અરેરે !

શૂળી પરે પણ િપ્રયા પલ ના િવસા ં ,

હારી ગણી તન મને સમ પ્રાણ ણ;ું
તે તો ન ક તુ સમ મમ શા ત ચ તા !
આયું વ યું વહી જશે કટુ પ્રેમ પીતાં !

પીયૂષ આ છલકતું છલ યું ઢ યું યાં,

આ નેહાશીત લહરી લપટી પડી યાં;

124
યાં તો હલાહલ ર યું મુજ આશ થાને,
યાં વ છ પ્રીિત મુજ મૃ યુ સુધી િવરામે !

૨૪-૪-૧૮૯૩

125
← છે લી કલાપીનો કેકારવ પુત્રીમરણથી
સલામ ક યા અને ક્રૌ ંચ હસતો િપતા →
કલાપી

ક યા અને ક્રૌચ
ં

હિરણી

ખળખળ વહે હે ળું ગાતું વિન મધુરા જહીં

ફરફર સરે વાયુ ધીમે લતા ત ઝૂ લવી;
ચર વનમાં તેવે યારે ડુ બે રિવ પ મે,
કરણ કુ મળાં પીળી પીળી પ્રભા ડી પાથરે!

હિરણી

િવટપ િવટપે વૃ ોની યાં િવહંગ કૂદી ર યાં,

મધુર ગીતડાં ગાઈ ભોળાં નવી પ્રીિત બાંધતાં;
ચર સમય ઓ પ ી હાલાં! રહો તમ જોડલાં!
ચર સમય સૌ પાંખે પાંખો રહો ઢ જોડતાં!

126
 હિરણી

પણ વળી તહીં દૈ વી મીઠા વરો કઈ ં આવતા,

રમણીય પ્રભાની લાલીમાં મળી સહ રેલતાઃ
પરભૃત સમા કઠ ં ે આવા સુિનજન થાનમાં,
મૃદુ મૃદુ વીણા સાથે ગાતી સુકોમળ ક યકા!

અનુ ુ પ

ક્રૌચી
ં એક ફરે પાસે ક યાને િપ્રય તે હતી;
ફરે છે તે, ચણે છે , ને ખોળામાં વળી બેસતી.

હિરણી

વદનકમલે ક યાના ચે હજુ અન ભ તા,

દુ ઃખ નથી સ યાં સસ
ં ારી કે ન કૈ ં જ કઠોરતા;

પણ સુખભરી બા યાવ થા વહી ગઈ છે , અને

મધુસમય શી યુવા તેના શરીર પરે ઝૂ મે!

શખિરણી

127
ન ક તુ પુ પો સૌ મધુસમયમાં પૂણ ખીલતાં,
ખીલેલાં પુ પો એ નવ સહુ મળે કટ
ં ક િવના;
વસ તે ના આવે અિનલલહરી શીતલ સદા,
બધાં માધુયો ના મધુસમયમાં સાથ મળતાં!

(?)

ખીલતી કળી આ – તે પાસે કો મધુપ હતો ભ યો,

ભમી ઉડી ગયો? ના. એ ચોટ્ં યો િદલે રસ લૂટ
ં વા;
નજર પણ યાં લાગી લાગી નવું કઈ ં લાધતાં,
નયન શીખતાં હા યો તે તો સબા પ બની ગયાં!

શાદૂ લિવક્રીિડત

ને એ દં શ રહી ગયો ખટકતો હૈ યા પરે હે તનો,

તેના કોમલ ઝે રથી જગતની ઝે રી હવા એ થઈ,
વીણાના વરમાં અને અધરના ઉ ચાર ને કપ ં માં
યાં યાં અગ
ં પરે અને નસ મહીં એ ઝે ર યાપી ગયુ!ં

શખિરણી

128
વસ તે વાયુની જ ર લહરી ઉ ણ વહતી,
ખીલેલાં પુ પો કૈ ં જરદ કરી નાખી િવહરતી;
અરે! આ હે રી કો કરી ગઈ જરી પશ કળીને,
કદી ખીલે હોયે મરણવત તે િઝં દગી બને!

હિરણી

પણ લહરી આ આશા આપી ગઈ હસતી વહી,

નજર હતી જે વૃ ે પુ પે લઈ દૂ ર તે ગઈ;
હૃદય ઉલટ્ યુ ં ! વેળા મીઠી ગઈ પલટી અરે!
પણ ન સમજે હૈ ય!ું તેમાં િવકાર થયેલ તે!

***

શાદૂ લિવક્રીિડત

વષો કૈ કથી
ં એકલી વન મહીં ક યા સદા આવતી,
સાથે પુ પ લઈ ઘણાં િનજ ગૃહે પાછી જતી હષથી;
આન દે ભર મ ત નાદ કરતી વીણા અહીં સવદા,

ે 129
 ં ે થી પણ એ જ
કઠ દુ ઝરતું એકા ત આ થાનમાં!

શાદૂ લિવક્રીિડત

મીઠી ધૂન મચેલી એક િદવસે યારે હતી ગાનની,

પૂવે લાલ ઉ યો હતો રિવ અને ચોમેર લાલી હતી;
પ ી કોઈની ચીસ યાં દુ ઃખભરી ક યા સુણીને ઉઠી;
મૂકી બીન શીલા પરે વિરત તે પહોચી
ં કનારે ઉભી.

શાદૂ લિવક્રીિડત

હે ળામાં જલ નૃ યથી ઉછળીને ચા યું જતું યાં હતુ,ં

કોઈ ક્રૌચીં પડી હતી જલ કને તીરે ઘવાઈ, પ્રભુ!
સામે ભીલ તહીં િનશાચર સમો ઊભો હતો ઘાતકી,
કૌચોનુ
ં ં યુથ અભ્રમાં ઉડી ઉડી ચીસો હતું પાડતુ!ં

ં ાક્રાંતા
મદ

એ ક યાના મુખ ઉપરથી આંસન ુ ી ધાર હે તી,

તે પારધી કુ તૂહલ વતી જોઈ ક યા ર યો'તો;

130
એ બ ે ને તડફડતી એ કુ જ ં ની છાય લાંબી,
ધીમે હે તા સ લલ ઉપરે ધ્ જતી છે છવાઈ!

અનુ ુ પ

મ યું છે યુ બ્ર માંડે, દે વ દાનવનું સદા;

હણે છે કોઈ તો કોઈ ર ાનું કરનાર છે !

શાદૂ લિવક્રીિડત

ચા યો ભીલ ગયો વને મૂકી દઈ એ ક્રૌચ

ં ક યા કને,
ક યા તે પર સચં તી જલ અને જોઈ રહી'તી દુ ઃખે;
યાં કોઈ નરની પડી જલ મહીં છાયા પછાડીથી ને
જોઈ આકૃિત ભ ય સુ દર જરા ઝં ખાઈ ક યા ગઈ!

(?)

પણ ણ મહીં ગાલે ઓ ે રતાશ ભરાઈ, ને

વળી ણ મહીં તે હે રામાં િફકાશ ફરી વળી;
હૃદયપડદા ફૂલી તા, તૂટી ધડકી જતા,

ે
131
કર ધ્ જતા - વેદે ભીના - પડી ગઈ ક્રૌચી
ં યાં!

હિરણી

નયન િતરછાં પેલાનાં એ િનહાળી ર યાં હતાં,

પરવશ કરી ક યાને એ થતો પરનો હતો;
પરવશ થવું હાલું શાને યુવાન િદલે હશે?
પરવશ થઈ રોવું શાને યુવાન િદલો ચહે ?

ં ાક્રાંતા
મદ

શું ણે કે પરવશ થઈ આસું છે હોરવાનાં?

શું ણે કે હૃદય ધરતાં ઘા જ છે લાગવાના?
આ સસ ં ારે પ્રથમ પ્રીિતએ કોણ ણી શ યું છે ,
કે પ્રીિતનું િધર સઘળું ઉ ણ અશ્ તણું છે ?

અનુ ુ પ

'શ્રમ આવો જવા દે ને, ધોઉ ં હું તુજ ક્રૌચને

ં '
બેઠો પાસે વદી એવુ,ં ને પ ી કરમાં લીધુ,ં

132
 હિરણી

નયન ર સલાં ગો ી મીઠી ચલાવી ર યાં હતાં,

હૃદય ધડકે તે ભાવો એ ઉરો સમ યાં હતાં;

ગભ ઉભયે મુ ધ પ્રેમી વદી પણ ના શકે,

કર કર વતી ચાંપી દે વા ન ધૃ બની શકે.

પર તુ પ્રીિતમાં શરમ ટકી તે યાં સુધી રહે ?

તુફાની સ ધુની ભરતી અટકી તે યમ શકે?
ચડેલાં ઉફાળે કુ દરત તણે યાં ઉર વહે ,
વહે હે તાં એ તો, જગતપ્રિતબ ધે ન અટકે.

વ યાં વહે તાં એ ને શપથ પણ લીધા પ્રણયના,

હતું હૈ યામાં તે ઠલવી પણ ચૂ યાં કુ સુમડાં;
ણો બે વીતી ને અધર અધરે એ દઈ ચૂ યાં,
કુ મારાં બ ે એ િદલ હજુ કુ મારાં પણ હતાં.

બગાડી દે વાને પ્રણયરસની દૈ વી સિરતા,

િવકારો સસં ારી જરી પણ અડ્ યા યાં નવ હતા,
હતાં અપી દે તાં હૃદય કુ મળાં માદવભયાં,
હતી એ ઇ છાને જગત તૃણ શું અ ય ગણતાં.

વાતો કૈ ક
ં થઈ અને ગરનાં ખુ લાં પડો એ થયાં,
તેમાંથી અિત િદ ય કો રસ તણાં ફોરાં ઉડી યાં ર યાં,

133
તે આ મા ય એકમેક થઈને ઊ ંચે ર યા ઉડતા,
ઊડી પૂણ અભેદના ઝળકતા આન દકે દ્ રે ગયા.

ન લાગે કૈ ં વેળા પ્રણયી પ્રણયીથી મળી જતાં,

રહે ના કૈ ં ભીિત રિતરસ તણું ઐ ય બનતાં;
ભલે પ્રીિત હે લાં પિરચય કિદ લેશ નવ હો,
ભલે હે લી દૃ પ્રણય કરવાનો સમય હો.

અપે ા પ્રેમીલું હૃદય ન પરી ા તણી કરે,

િવના શક
ં ા યાંથી જરી પણ પરી ા થઈ શકે?
અને કોઈ ડા યાં કરી કરી કસોટી પ્રીિત કરે,
અરે! હોયે તેમાં બહુ જન બચારાં રડી મરે.

પ્રણયી ર સલાં! ઝુ કા યું તો ભલે તમ હાણ આ,

બહુ બહુ ડુ યાં ને તો ભોળાં તમે તરી ઉતયાં;
જગત હસશે, રોશો હાલાં અને મરશો દુ ઃખે,
પણ પ્રણયના હાવા લેવા સુમાગ જ આ જ છે .

ધીમે ધીમે પણ રિવ હવે યોમની મ ય આ યો,

હાનાં હોટાં શુક લપી જઈ છાયમાં આવી બેઠાં;
કોઈ યાં એ જરી નવ હલે કોઈ યાં એ ન બોલે,
ને આવે જે વિન લઘુ બધા શાિ તનું રા ય થાપે.

િપ્રયતમ કરે ટે કો લેતી અને હસતી જરા

ગભ સરખી થાકી જેવી ઉઠી સુખી ક યકા;
ઉછળી ઉછળી વાલામુખી શમે યમ શાિ તએ,
યમ િદલ નવા પ્રેમે ઘૂમી અચે સમું બને.

134
પેલી ક્રૌચી
ં હવે જરા દુ ઃખ થકી િનવૃ પાની હતી,
તેને લેઈ યુવાન ઊઠી કરમાં તેની િપ્રયા ધરી;
બો યો, 'રે િપ્રય! રે સખી! તુજ થકી હા! દૂ ર વું થશે?
ક તુ હું દશ િદનમાં ફરી િપ્રયે આવી મળું તુજને!'

આપતાં કોલ આ ક તુ ક પારી છૂ ટી અગ ં માં;

શક
ં ા કાંઈ હતી હૈ યે, છુ પાવી પણ તે દીધી.

જૂદું કેમ થવાય ના સમજતી ક યા બચારી હતી;

જૂદાઈ કિદ આવશે યમ વળી તે ધારતી ના હતી;
હૈ યું તો િપગળી ગયું નયનમાં અશ્ ભરાયાં અરે!
ણે વ ઉડી જશે ફડફડી હૈ યું ચીરાઈ જશે!

ર ના દે વાયે, 'િપ્રયતમ રહો!' ના કહી શકે,

ગળે બાઝી બાઝી હઠ પણ કશો ના કરી શકે;
બનેલાં રાતાં એ નયન રડતાં માત્ર વદતાં :-
' વરા આવી શાને? િપ્રયતમ! ભલે રહી જરા.'

અને આવી આ ા પ્રણયી કિદ લોપી યમ શકે?

તહીં બ ે બેઠાં પણ સુખ હવે ના કઈ
ં મળે ;
ઝઝૂ મે યાં પાસે િવકટ દુ :ખ શરે િવરહનુ;ં
તહીં વ નું એ ના કિદ મળી શકે લેશ સુખનુ.ં

વળી ય ને ના ના સુખ તણી પ્રિતભા ઉઠી શકે,

બલા કારે પાછી મધુર ગત વેળા નવ મળે ;
પળો િનમાયેલી સુખ દુ ઃખ તણી ના ફરી શકે,
કદી સ ધુમાં ના ભરતી ચડતી ઓટ વખતે.

135
આવતા ક ની ક તુ તૈ યારી કરી એ શ યાં,
પપ
ં ાળી પ્રેમથી હૈ યાં, ઓછો ભાર કરી શ યાં.

પણ વખત એ આવી પહો ં યો થવા િવખૂટાં તણો,

ટમટમી ર યાં નેત્રે અશ્ , િદલે દ્ રવતાં ર યાં
હૃદય હૃદયે ચપ
ં ાયાં ને છૂ ટાં થઈ એ ગયાં,
પ્રણયી નયનો છે લી છે લી સલામ કરી ચૂ યાં.

અરે એ ક યાનાં મગજ િદલ આ મા લઈ ગયો,

ર યું ખાલી ખોખું ઉદિધ દુ ઃખનામાં ઉછળતુ;ં
ન મૂછા આવી કે મરણ નવ આ યું સુખભયું,
િનસાસો ના આવે, નયન થકી ના અશ્ ખરતુ.ં

ઊ ંડુ ં ઊ ંડુ ં હૃદય ઉતરી કાંઈ િવચારતુ'ં તુ,ં

વીતી વેળા પરથી પડ સૌ ખેચી ં િનહાળતુ'ં તુ.ં
પૂરાયું એ પણ જગતનું િપજ ં ં તોડી ના યુ,ં
પૂરાયું એ પણ નવ હતું કેદનું ક યુ.ં

દૃ ક યા તણી એ યાં પડે છે ક્રૌચી ં ઉપરે,

ખોળા માહીં લઈ તેને, ધીમેથી કર ફે રવે -
બને છે દદ કૈ ં ઓછુ ં દદીને દદી લાધતાં;
ભાગી કો દદમાં થાતાં પોતાનું દદ ય છે .

ક યા બોલી, 'િપ્રય િવરિહણી ક્રૌચડી ં બાપડી રે!

' હારાથી તું વધુ દુ ઃખી નકી કાંઈ આશા િવના છે ;
'ઉડી ચા યો તુજ િપ્રય અને વાયદો કૈ ં ન આ યો,
'આશા રાખી િવત તુજ તું ધારજે હોય, હાલી!
136
'આશામાં છે િદવસ દશ આ ગાળવા માત્ર હારે,
હોયે શકં ા મમ હૃદયમાં કાંઈની કાંઈ આવે;
'પ્રીિતવાળું બીકણ િદલ આ િવ ન ક પે હ રો,
'રે! આશાથી કિઠન િવિધએ િવ નની બીક જોડી!'

ઉઠી ધીમે િનજ ગૃહ ગઈ ક્રૌચની

ં સાથ ક યા,
થાકેલા એ િદલ પર ધરી હ ત સૂઈ ગઈ યાં;
આવી િનદ્ રા મગજ િદલનું દદ સૌ દૂ ર કીધુ,ં
લાિનના સૌ િવખરી પડદા હો ં પરે િ મત આ યુ.ં

ક્રૌચે
ં તેની સખી પર ધરી ડોક લાંબી સુખેથી,
િનદ્ રા જેવી સુખદ મધુરી શાંિત આવાહતી'તી;
િનદ્ રા લેજો: મધુર નકી છે ઊ ંઘવું ગવાથી,
જો છે મૃ યુ મધુર વધુ આ િવ માં વવાથી.

ઉઠીને પણ એ ગઈ વન મહીં પ્રેમી મ યો યાં હતો,

િનદ્ રા ઉડી ગઈ અને નવ પડ્ યું કૈ ં ચેન તેને ગૃહે;
સાથે ક્રૌચી
ં લઈ ગઈ િપ્રય થઈ તે તો દયાથી હતી,
લીધું બીન હતું વળી હૃદયના ભાવો બ વા તહીં.

િન યે આમ જ આવતી વન મહીં આશાભરી ક યકા,

સં યાએ િદન એક પૂણ બનતાં આન દ તેને થતો;
બીજે કોઈ થલે જરી હૃદય એ િવશ્રાિ ત ના પામતુ,ં
બીજે કોઈ થલે ન અશ્ પડતું આશાભયા પ્રેમનુ.ં

મ યું યાં પ્રેમી તે થલ િપ્રય બને છે પ્રણયીને,

137
ભરાયું યાં હષે જગર ફરી યાચે સુખ તહીં;
ખરે વૃ ો વેલી સમદુ ઃ ખત યાં સૌ જડ િદસે,
તહીં હોનારાંની ઉપર અનુક પા સહુ ધરે!

મૃિતનાં બીબાં યાં હૃદય પર ચો ખાં પડી શકે,

અને મીઠી મીઠી મૃિત િવરહીનું તો િવત છે ;
કદી સતં ોષી ના મૃિતથકી પર તુ િદલ બને,
અરે! તેને ખેચી
ં હૃદય ધડકીને તૂટી પડે!

***

ખીલતી કળીને ભોગી ભૃગ

ં ે ક યો િદન આજ છે ,
િપ્રયતમ તણો ભેટો થાવા વકી િપ્રય આજ છે ;
િદવસ સઘળો આશા માંહીં ણો ગણતાં ગયો,
રિવ પણ ગયો, ન ના હોયે પિત નજરે પડ્ યો!

તૃણ જરી હલે, વાયુ વાયે, ઉડે શુક કોઈ એ,

વિન જરી થતાં હૈ યું ભોળું અરે! ધડકી રહે ;
'નકી નકી જ એમ હાલો હારો.' વદી ઉઠીને જુવે,
કઈં નવ અરે! જોતાં બેસે, વળી ઉઠીને ફરે!

કઈ
ં પણ થતાં એવું હાવાં ઉઠે નવ બાપડી,
પણ 'જ ર છે હાલો આ તો' નકી યમ ધારતી.

138
મૃગનયનને મીંચી યારે થઈ ચૂપ બેસતી,
'નયન િપ્રયથી ચપ
ં ાશે આ,' નકી યમ માનતી.

િનચોવી અશ્ ને હૃદય િનજ કૈ ં ખાલી કરવા,

પછી વીણા લીધી દનમય તે નાદ કરવા;
ન ખાળી ધારા એ નયન પરથી પૂર વહતી,
ન ક પી છાતી કે અધર ફર યા ના દુ ઃખ વતી.

પ્રભુ! રોવું દે જે દરદમય ભોળાં જગરને,

નકી રોવું એ તો તુજ હૃદયની આ શષ િદસે;
ચતારાના ચત્રે કિવત કિવનાં ને વિન મહીં,
પ્રિતભાની હે રો દરદમય મીઠું દન છે !

ભ ગની ઓ ક યા! ફરી ફરી ભલે તું ફરી રડે,

ભલે ખાલી હૈ યું રડી રડી રડીને તુજ કરે;
મહા ક ો સાથે દન પણ આપે પ્રભુ તને,
અને હા ં દન વતી એ સાફ કરજે!

પણ હૃદયમાં રોતાં રોતાં નવીન થયું કશુ,ં

િપ્રયતમ તણી છાયા જેવું પડ્ યું નજરે કશુ;ં
ઉડતી ઉડતી છાયા આવી ગઈ ઉડતી વહી,
નવ િ મત હતું હે રામાં વા હતું સુખ ના જરી!

કહી ગઈ અરે! આવુ,ં કે એ ક યું યમ ધારતી;

'દશ િદવસ વી યા, આ યો! હવે મળવું નથી!'
શરદી વતી એ ક યા ક પી અિત દુ ઃખમાં લવી :-
'દશ િદવસ વી યા, આ યો, હવે મળવું નથી!'

પડી એ બાપડી બાલા ધ્ જતી ધરણી પરે;

139
ગયા બે તાર તૂટી ને વીણા કરથી પડી,

***

એ વેળા એ તન ય ગયો પ્રેમી ક યા તણો એ,

કો શત્ ના કર વતી થયો શીશનો છે દ રે રે!
મૃ યુ આ યુ,ં િપ્રય નવ મળી, હોશ
ં પૂરી થઈ ના,
' હાલી, હું આ...' વ ઉડી ગયો એટલું બોલતામાં.

શક
ં ા મૃ યુની આ હતી હૃદયમાં યારે િપ્રયાની કને
બો યો, 'હું દશ િદનમાં ફરી, િપ્રયે! આવી મળું તુજને;'

કોઈ ગામ પરે ચડાઈ કરીને તે દી જવાનું હતુ,ં

ને એ પ્રેમ તણું િધર સઘળું યાં અપવાનું હતુ!ં

અપાયાં શર િઝં દગી િધર એ શો ણતની નીકમાં,

તેને પ્રેમ અને છબી િપ્રય તણી ને હષ હૈ યે હતાં;
યુ ે બાહુ મ યો હતો પ્રલય શો સહ ં ારમાં શત્ ના,
ઉ હા લોહી તણી હતી િનકળતી શેડો સહુ અગ ં માં!

તેમાં ઈ દ્ રધનુ ડુ ં ચળકતું સૂયે પૂરેલું હતુ.ં

તેમાં છાપ પડી હતી હૃદયના ઔદાય ને શૌયની;
વીંઝાતાં વળી ખડ્ ગ એ િધરની શેડો મહીંથી હતાં,
હો ં કૈ ં ભૂિમ પરે પડેલ શબનાં ધોવાઈ તાં હતાં.

140
શૂરા યાં સુખથી પ્રહાર કરતા ને હષથી ઝીલતા,
શૂરા હષથી મૃ યુના મુખ મહીં તા અને આવતા;
આ મૃ યુ, બસ આ જ મૃ યુ, જન સૌ જેથી ડરો છો તમે!
આ શૂરા, વળી આ જ શૌય, જન સૌ જેને વખાણો તમે!

વખાણો ચાહો છો, વળી યમ ડરો છો મરણથી?

હમારા લોહીથી વળી યમ કરો નાન સુખથી?
બનો છો આ ભોળાં જન વતી ડરીને ખૂની તમે,
અરે! વીરો શૂરા! હૃદય તમ તો બીકણ ખરે!

ધરા માટે કાપી શર જન તણાં તું યમ શ યો?

ધરા માટે પ્રેમી! િવસરી તુજ હાલી યમ શ યો?
પડી છે મૂ છામાં તુજ િપ્રયતમા બાપડી અરે!
અરે! તેના હૈ યા ઉપર ખરડાયું િધર છે !

***

'દશ િદવસ આ વી યા, આ યો! હવે મળવું નથી!'

લવી ઉઠી વળી ક યા બોલી, 'અરે! મળવું નથી!'
મૃિત નવ ખસે એ શ દોની, ડરે િદલ બાપડુ ,ં
નવ વળી શકે માની સાચો પ્રહાર પડેલ તે.

હિર હિર અરે! છુ પા ઘા આ ઘટે કરવા તને?

પ્રણયી િદલને િવના દોષે ઘટે હણવાં તને?

141
કિદ કઈ
ં હશે દોષો હોયે મા નવ શું ઘટે ?
તુજ સખત આ શ ાથી રે! િવિધ! શુભ શું થશે?

ઢુ ંઢે છે િપ્રયને વૃથા રખડતી આશા િવના બાપડી,

આશા મેળવવા ફરી હૃદયને પ્રેરે વૃથા બાપડી;
આશા જો ગઈ ને પડી જગરમાં કૈ ં ફાળ પ્રેમી િવષે;
ચોટી ં તો ઉખડે નહીં િફકર એ ય નો હ રો વડે.

આશાનો ત તુ હોયે ના, તૂટી છે ક પડ્ યો હતો;

આશામાં ને િનરાશામાં, િઝં દગી લટકી રહી!

આવી રીતે િદન પછી િદનો ક ના કૈ ક ં વી યા,

રીબાતું ને હૃદય ઝરતું હોય તૂટી પડે ના;
થાકેલી એ ભટકતી ઘણું ક્રૌચને
ં સાથ લેઈ,
િનશાની એ િપ્રય તણી ગણી જોઈ તે રોઈ રહે તી!

આશા મીઠી કટુ થઈ હવે હોય છોડી ન છૂ ટે ,

જૂઠી તેને મગજ સમજે હોય હૈ યું ન છોડે;
આશા એ તો મધુર કડવો અશ ં છે િઝં દગીનો,
છે દાયે ના િવત સુધી એ છે દતાં વ તો!

રોતાં રોતાં રિવઉદયથી અ ત તેના િનહા યા,

રોતાં રોતાં શશીઉદય ને અ ત તેના ય જોયા;
પ યો જેને પ્રણયતણખો આમ તે ઝૂ રવાનુ!ં
સવાંગે આ અનલભડકે આમ આ દાઝવાનુ!ં

ગમે તે વેળાએ જન કિદ અહીંથી િનકળતુ,ં

142
કટુ કારી તેનું દન સુણીને તે અટકતુ,ં
અને ઉઠી ક યા પૂછતી િપ્રયનું નામ લઈને
'કહીં દીઠો તેને?' જ ર મળતું ઉ ર 'નહીં'!

વળી રોતી ગાતી ભમતી િહજરાઈ ગળી જતી,

પડી છાની જોતી નભ પર જતી વાદળી વળી;
ઉઘાડાં નેત્રોથી કદી વળી કશું ના િનરખતી,
મહા અ ધારામાં ઉતરી ઉતરીને અટકતી.

સૂતી એક િદને હતી દુ ઃખ તણા અધ ં ારામાં આમ એ,

તે છાયા તરતી હતી મગજમાં ચોટી ં હતી દૃ એ;
બીજુ ં કો િદલ નેહના દુ ઃખ વતી યાં ધૂધ
ં વાતું હતુ,ં
ક યાએ પણ ભાન એ હૃદયનું કૈ ં એ ર યું ના હતુ.ં

કપાતું રેસાતુ
ં ં િવરહી િદલ એ ક્રૌચડી
ં તણ,ું
િદલાસો કે આશા વગર વતું એ ગરીબડુ ;ં
દયા ક યાની એ ઉપર હતી તો તેથી પણ શુ?ં
ઈલાજોનું તેને પણ નવ હતું સાધન કશુ.ં

િવના શિ ત ઇલાજોની દયા તો દુ ઃખ માત્ર છે ;

દયાનાં અશ્ માં હોયે ઊ ંડી કાંઈ મીઠાશ છે !

યારે ક યા હૃદય સરસી ચાંપતી ક્રૌચાને

ં આ,
યારે કોઈ મધુર રસમાં ઝૂ લતાં આદ્ ર હૈ યાં;
થડં ી કાંઈ વ્રણ પર થતી ઔષિધ એ દયાથી,
ને ખોળામાં સુખમય બની ક્રૌચીં તો સૂઈ તી,

143
હવે ક યા આ'વો તુજ હાવો લઈ શકે,
દયાની શાિ ત એ અરરર નિહ રહે શે તુજ કને;
કરી લે તૈ યારી દુ ઃખમય થવાની ભ ગિન રે!
િનશાની છે લી એ તુજ સુખ તણી આ ઉડી જશે!

વાગે છે તે પાંખ આકાશે તે ક્રૌચો

ં ઉડતી િદસે;
ક્રોચકી
ં એક તેમાંની આ નીચે ઉતરી પડે.

ઝડપથી ઉડી ક યાની યાં ચડી ગઈ ક્રૌચી ં એ,

હૃદયે હૃદયે બ ે ક્રૌચોં દબાવી નીચે પડે;
દૃ ઢ દૃ ઢ અિત લાંબી ડોકે પડી ગઈ ગ્રિ થ છે .
ફડ ફડ થતી પાંખો હોળી નીચે લડી આફળે .

ઝબકી ઉઠીને ક યા તેને િનહાળતી ગાભરી,

પણ તુરત એ પ્રેમી જોડી તહીં પગમાં પડી;
નવ પછી હલી પાંખો ભૂરી, ફુરી નવ છાતી વા,
જરી િધરનાં બ ે નાકે ટીપાં િદસતાં હતાં.

ચકર ફરીને તેને ક્રૌચો

ં વમાગ ઉડી ગઈ,
કલકલ થતા એ ટોળામાં હશે િદલ સૌ દુ ઃખી;
સુખ દુ ઃખ ભલે જે હો તે હો! સુખી મરનાર છે !
મરણ સુખમાં વી યું તો શી પછી દરકાર છે ?

ક યાથી આ હૃદય ભરતું દે ખતાં િમ હાણ,ું

અગં ો હાનાં શ થલ બનતાં યાં જ બેસી જવાયુ;ં

ે 144
વીણા લેવા ફરી કર મહીં કાંઈ સામ ય આ યુ,ં
ને હૈ યાથી દનમય આ ગાન મીઠું ગવાયુ ં :-

'અરે હાલા! હારી ગરદન પરે ખડ્ ગ ધરીને

'ઉપાડી લે શાને? જખમ યમ કારી નવ કરે?
'ઉગામી અ ધારે અ સ મુજ પરે તું યમ શકે?
'ઉગામે તો શાને વધ નવ સુખેથી કરી શકે?

અરે! હું ણું છુ ં , િવરહ પ્રણયીનું મરણ છે ,

'વળી યું છે , કે મરણ િવરહીને સુખદ છે ;
'અરે! ક તુ આશા મરણ વચમાં છે પડ ખરે,
'મને તે કાં સોપી?
ં મરણ નવ સો ં યું યમ મને?

'મ યાથી મૃ યુ છે ! તુજ મરણ યે મરણ છે !

અરે! એ યાથી વધુ દુ ઃખદ આશા જ ર છે ;
'સુખી તું છે ણી મુજ દુ ઃખ સુખેથી ય શ હું,
અરેરે! હું ધા ં તુજ સુખ જ માટે િવત છુ ં .

'નહીં બોલુ,ં હાલા! યમ દશ િદને તું નવ મ યો?

'રખે તેને માટે તુજ મુખ છુ પાવી દૂ ર ર યો!
'અરે! એ આશાના, િપ્રયતમ! નકી હે મ સઘળા!
'ઠગાઉ ં છુ ં ભોળી દૂ િષત નવ હો તુ,ં િપ્રય સખા!

'દુ :ખી થાના ં છે દુ ઃખકર થનારાથી સુ ખયુ,ં

'અને ઓ હાલા! હું દુ ઃખકર નથી ને સુખી જ છુ ં ;
'છતાં હું ણું કે દુ ઃખ દઈ મને તું સુખી બ યો,
'મ ં તો સત ં ોષે! સુખી બહુ તને ઈ ર કરો!

'કહે પ્ર ો કે પ્રણય ના કરશો યિ ત સહ કો-

145
'ઘટે બ્ર માંડોના પ્રિત વ પરે પ્રેમ સરખો;
'વળી ગુણો સાથે અનુભવી કહે પ્રેમ કરવા,
'બધાં વારે યિ ત સહ પ્રીિત કરી કેદ પડવા.

'ગુ લા યો આવો અનુભવી તને શુ?ં િપ્રય સખે!

'ક યું સાચું તેણે, મમ અનુભવે તેમ જ કહે !
'તને વિ ત! વિ ત! પ્રણય તુજ તેવો ખલવજે,
'બધામાં હું એ તો મુજ હૃદયને ના િવસરજે.

'ભલે એ સ ાથી સહુ વનું ક યાણ કરજે,

'ભલે આ હૈ યાનો બ લ વત ગણી ભોગ કરજે;
'મને શખાવા તે પણ કિદ તું ય ન કરજે,
'શીખી હું જે શીખી! શીખીશ નિહ બીજુ ં કિદ હવે!

'રહી ઉડી વા તુજ સહ ન તાકાત મુજમાં,

'નથી ઇ છાશિ ત પકડી તુજને કેદ કરવા;
'તને જે હાલું તે ચર સમય હાલું તુજ રહે ,
'અરે અ તુ! અ તુ! િપ્રય મુજ િદલે તો મરણ છે .

કદી હારા માગે ભટકત, સખે! હું તુજ સહે ,

'અરેરે! તેથી એ તુજ જગતનું શું શુભ થતે?
'કદી હારાથી કૈ ં શુભ થઈ ગયું હોય પણ શુ?ં
'અને હારા હાથે બહુ શુભ થશે હોય પણ શુ?ં

'ગયા અ ધારામાં જગત ય હોટા સહુ અરે!

'અને એ કીિત એ અમુક સમયે ઉડી જ જશે;
'સખે! એ કાયોની અસર પણ રહે છે અમર શુ?ં

146
'અરે હાલા! તે જો અમર કિદ હો હોય પણ શુ!ં

'સખે! ચૂરા થાશે જગત રિવ તારા સહુ અરે!

'બધા ય નોની યાં અસર સઘળી યથ બનશે,
'સખે! શું તો હા ં સુખમય નથી કેદ પડવુ?ં
'અરે! તું ભોળો ને જ ર બહુ ભોળો તુજ ગુ !

'અરે! એ આશાના, િપ્રયતમ! નકી હે મ સઘળા,

'નકી તે ં તો છોડ્ યું મમ કમનસીબે જગત આ!
'ભલે જે હો તે હો મરણ પણ હા ં તુરત હો!
'મને જે હાલું તે મરણ સુધી હાલું મુજ રહો!'

પણ હૃદયમાં ગાતાં ગાતાં નવીન થયું કશુ;ં

િપ્રયતમ તણી એ છાયા શું પડ્ યું નજરે કશુ;ં
ઉડતી ઉડતી છાયા આવી ગઈ ઉડતી વહી;
િ મતભર હતું હો ં ને અગં ો િદસે ભર હષથી.

કહી ગઈ અહા! આવું કે એ ક યું યમ ધારતી :-

'િપ્રય, િપ્રય અહો! ઝીલી લે આ હવે િદલ હષથી!'
શરદી વતી એ ક યા ક પી અિત સુખમાં લવી :-
'િપ્રય, િપ્રય અહો! ઝીલી લે આ હવે િદલ હષથી!'

પડી એ ધ્ જતી બાલા, વેલી શી ધરણી પરે;

વીણા નીચે પડી તૂટી, ક યા ઇ છતી તે બની!

૧૫-૧-૧૮૯૬

147
← મરણશીલ કલાપીનો કેકારવ
કમ લની રસે છા →
પ્રેમી
કલાપી

કમ લની

લાડલી હું ેતવરણી ઝૂ લતી રહું જલ પરે,

મકર દ છાંટું ભૃગ ં પર તે ગુજ
ં તો મુજ પર રહે ;
તેને સુવાડુ ં રાિત્રએ મમ હૂંફવાળા હૃદયમાં,
યાં પ્રેમધબકારા ઝીલે બ ે િદલો આન દમાં!-૧

ફાનુસ પાળા, દ્ રા રસના મ કે બ

ં ુ સમી;
હું તો રહું જલ હે રીઓની ઉપર ધીમે હીંચતી,
ણ એક મારી પાસ નાનો આ ગયો ચળકી રહે ,
મમ પાંખસ પુટ ઉપર ફે ક ં ે નીલવરણું તેજ તે!-૨

ને કુ ભ
ં અમૃતનો ભરી ઉદિધ થકી ચદ ં ા કુ દે ,
તે વાળ ખખં ેરી પેરી સુધા છલકાવી હસે,
ફાિટક તણો ગગનેધરે ઘન પાટલો તે પર ઉભે,
ને અધર ફરકાવી લવે કઈ ં મતં ્ર મીઠા તે સમે!-૩

બુરખો નવો મુખ પર ધરી ડગલાં ભરે ત્રણ-ચાર ને

મૂઝ
ં ાઈ ફે ક
ં ે દૂ ર તે યાં વેદ બ દુ ડાં ખરે;
િતલ ગાલ પરનો, ધનુષ-ભ્ ને યામ કાજળ નયનનુ;ં

148
હીરાજિડત હોટા અરીસામાં જુએ કરી ડો કયુ!ં -૪

કુ મુદી હાની બેનડી મુજ હાલ ચદ ં ા પર ધરે,

ચદ ં ા કુ ળ
ં ા કર પશ મૃદુથી ફે રવે મુકડા પરે;
ભ ગની મારી લાડકી તે ગતી આખી િનશા,
મુજ પાસ જલશૈ યા પરે િનદ્ રા કને િદનમાં સદા!-૫

સખી સાથે નાન કરીને ચાલી ચદ ં ા દૂ ર યાં,

બરફગોળા પર મુકી પગ િ મત કરી કપ ં ી જરા;
તે દૃ ચૂકાવી પડી, સરકી ગઈ, જલમાં ઢળી,
ને બાપડી ડૂ સકાં ભરી રડતી રહી િપ્રય કુ મુિદની!-૬

ં ને હું તો હતાં સુખરેલમાં,

તે વેળ બધી મુજ ભૃગ
કઈં ગો ીના પડદા ઉઘાડી પ્રેમમાં ઘેલાં હતાં;
હૃદયનો િવિનમય થતો'તો, શા ત રસ દ્ રવતો હતો,
ને િદ ય ચમકારા થતા'તા હૃદય બ ેમાં અહો!-૭

છૂ ટી સમાિધ હું ઉઠી સુણી હીબકતી કુ મુદી આ,

પપ ં ાળી વાંસો હોઈ નીલી પર સુવાડી શાિ તમાં;
ફરર ફર ફર ફૂંકતો ને મ દ ગિતથી વહી જતો,
િન: ાસ િવરિહણીના સમો યાં અિનલ આ યો શીતળો!-૮

ચડી તે પર, સુરખ સાડી ધરી, આવી ઉષા ડી,

અિતશ્રમ થકી તેના અધર ને ગાલ પર લાલી હતી;
પવન તો સરકી ગયો તે એકલી રહી ઉડતી,
તારા ઝીણાની પિં ત તેની પાંખમાં શોભી રહી!-૯

149
ધ્ જતાં ધીમે ર યાં તેનાં સુનેરી પીછડાં,
ને શુક્રની ચોડી હતી રમણીય ટીલી ભાલમાં,
કદ રા સીનું પણ ર યું તેમાં હૃદય અિત કોમળું ,
"તમ દં પતી સુખમાં રહો," તેણે મને ભેટી ક યુ.ં -૧૦

પલમાં અહીં જલમાં પડી, પલમાં ગઈ નભમાં ઊડી,

ક તુ સુનેરી રેશમી સાડી અહીં સરકી પડી;
ધીમે ધીમે તે િદ ય બાલા પીગળી ગઈ કુ મળી,
ને પૂવમાં પલ એક રઃહી ેત યોિત ઝળકતી!-૧૧

જળળ જળહળ તેજગોળો લાલ યાં લટકી ગયો,

તેજ વી તે રિવને શરે કઈં મુકુટ કચં નનો ર યો!
હું તો ઉઠી છોડી દઈ િપયુ-ભ્રમર હારી બાથથી;
તે પર િફદા આ શરીર વળી હું પ્રેમ રિવ પર ધ ં અિત!-૧૨

િફ ા પડેલા તારલા મોઢાં સમા િવખરી પડ્ યા,

ગોવાળ-રિવના માત્ર દશનથી ડરી હાસી ગયા!
દં ડ પ્રહયો એક તેણે હાડ ધૂમસના ઉપર,
પળ એકમાં િપગળી ગયાં ઝાકળ તણાં શખરે શખર!-૧૩

હાલમ ગયો રમતો અને ઉડતો બગીચે એકલો,

વેલી તણી વેણી અને વૃ ો મહીં છુ પી ગયો;
કુ જ
ં પેલીમાં કરે િછ કાર તમરાં, યાં ફયો,
ને હવે નાજુક છોડના તે ગુલ ઉપર ઘૂમી ર યો!-૧૪

અ સરાઓ િન ય આવી સર કનારે ખેલતી,

ં ને પૂજ ે પીળી ચદ
મુજ ભૃગ ં ન તણી અચા કરી;

150
તેઓ ફરે ફુદડી, ઉડે ગુ છા સુનેરી વાળના,
રિવ કરણમાં રિવ કરણ જેવા રેશમી તે ચળકતા!-૧૫

મે ં નાન સરજલમાં કયું, મુજ ગાત્ર ભીનાં કપ ં તાં,

આ મોતીડાં કે બ દુ ડાં જલનાં ભયાં મમ કેશમાં;
રિવ હોળતો મુજ વાળ તેને તો કયો મે ં ભ્રાત છે ,
તેની અને હારી છબી આ જલ બોલોરીમાં પડે!-૧૬

ખળક ખળકે તરંગોની લહરી શીતલ માધુરી,

ને કઈ
ં ક બુદબુદ જ મ પામી શમી જતા પાછા વળી!
રિવ કરણથી નવરંગના શીકર જલના ઉડતા,
છંટાઈ તે મારા ઉપર મમ શરીરને શૃગ
ં ારતા!-૧૭

ઝીણી પેરી માછલી કૂદી ઉડી જલમાં પડે,

રિવ બ બ તો ધ્ રહે ને ચકર પાણીમાં બને;
ડા મુ તાહારમાં હીરા તણા ચકદા સમી,
નાજુક પાળી હા યવદની એક પલ રહું ડોલતી!-૧૮

શખં યમ લપસી પડે કો ચોક મ ણના ઉપરે!

યમ હંસજોડી ધવલ કટકા ચદ ં ્ ર જેવી યાં તરે;
પાંખ જલથી આફળે ને તરંગો રહે છબછબી,
એ પૃ વીનાં પ ી નહીં, છે િદ ય દૈ વી કો નકી!-૧૯

શી ડોક તેઓની ડી ડોલર તણી માલા સમી,

ને િહમપવતશૃગ ં પરના બફથી ધોળી ઘણી;
છે લાલ ચચં ુ લાલ કે દાિડમ તણી જેવી કળી,
તે પવનવેગે જલ પરે શી ચળકતી ચાલી ગઈ!-૨૦

હવે તો મ યાહ્નકાલે ધોમ ધ ખયો યોમમાં,

151
 ્
સૌ જગત સૂતું શાિ તમાં ને પુ પ-વેલી ઢળી ગયાં;
પણે સારસયુગલ ઉતરે કુ જં માં ઊડતું ધીમે,
ને એક સમળી ચીસ પાડી શાિ તનાં પડને ચીરે!-૨૧

કઈ
ં ક ફૂલથી હા ય કરતો, કઈ ં ક ફૂલ રં ડતો,
મમ કણફૂલડુ ં હૃદયરા મધુર મધુકર આિવયો;
પત્ર-થાળી, દાંડલી-કર, બ દુ જલનાં મોતીડાં,

તેને વધાવું તે થકી ને અશ્ છાંટું નયનનાં!-૨૨

સયં ોગની પલ ટૂંકડી વીતી ગઈ વ ના સમી,

રિવ પ મે ડુ ગં ર ઉપર ઊભો ર યો દોડી જઈ;
લંબાવી કર કરણો જગાડ્ યાં વૃ સૌ ધંધેણીને,
ને યાં ઉડાડ્ યાં પ ીઓ કુ મકુ મ સમું કઈ
ં છાંટીને!-૨૩

કો કલ તણી કીકી સમો રસ દ્ રા નો ઢો યો પણે,

ને ચળકતાં ફૂલડાં ગુલાબી વેિરયાં નભમડ
ં પે;
યાં ગાર આછી ચોકમાં લીંપી ડી કેસર તણી,
પણ ભાનુ તો ડૂ બી ગયો ને શા ત સં યા રહી ગઈ!-૨૪

આ આભને આસમાની પરદે કરણ સૌ રેળી ગયાં,

ને એક બાજુ વાદળીમાં નવીનરંગી થઈ ર યાં;
ને પણે વાદળ ગ ડ શું કનકનું લટકી ર યું
તે તો હવે રસ થઈ જઈ ઢોળાઈ ને પીગળી ગયુ!ં -૨૫

યાં વૃ ના ઘટ ઝુ ં ડમાં કો બુરજ ઉભો એકલો,

તે થાનમાં ઝીણો, મધુર ગભ ં ીર વાગે શખ
ં કો;
ે
152
તે સૌ પ્રદે શો ઉપર ડોળા ફાડતી રાિત્ર ધસી,
અધ ં ારપડદે છાઈ લીધું િવ ફોળું ણ મહીં!-૨૬

ં ો આરડે ને પવન હાંફે જોરથી,

વાંસવૃદ
ને આંખ છે અગ ં ાર જેવી સહં ની યાં ચળકતી;
પણ યાં ઊભું તટ પર િદસે કોઈ દબાયું દુ ઃખથી,
માનવ હશે! એના િવના આ સુખી જગતમાં કો દુ ઃખી?-૨૭

દુ ઃખમાં પડ્ યું માનવ અને દુ ઃખદાહ તે પાછળ જુવે,

નિહ ાન તેને ભાિવનું પણ ક પી દુ ઃખ ડરતું રહે ;
કઈ ં વાથ, સ ા, દં ભ એવા બધ ં તેને ફરી વળે ,
સુખમય અમારી ાિત તેની બહાર તે તો ટળવળે !-૨૮
૧૦-૧૧-૧૮૯

153
 કલાપીનો કેકારવ વનમાં એક
←  નેહશક
ં ા પ્રકરણનું નામ કુ મુિદનીનો પ્રેમોપાલ ભ પ્રભાત →
કલાપી

કુ મુિદનીનો પ્રેમોપાલ ભ

લગાડી મોહની યારા! કિઠન હૈ યું કયું શાને?

અહોહો! નાથ કપટી રે! બ લહારી હ મારી છે !

મૃિત છે એજ મુખડાની, ન દે ખી હું દુ :ખી છુ ં રે!

ગ્રહી જો બાંય, તો લ હમારાં હમોને છે !

બકુ ં છુ ં હું તમે માનો: જગરમાં ઘા મને ઊ ંડા!

ઉમળકા આ હ્રદયના હા! કહો યાં ઠાલવું ફાડી!

કરો ના બૂજ દદીની, ન મારો બાંધીને હોડુ :ં

ગ્રહી જો બાંય, તો લ હમારાંની હ મોને છે !

વનોમાં આ ગયા ઉડે, પલક ચમકી રહે છાના:

સુપ્રેમી આ ગયા જેવા, તમે તોયે પ્રભુ હારા !

ન તાણો પ્રેમની દોરી, બહુ તાણે જશે તૂટી:

ગ્રહી જો બાંય, તો લ હમારાંની હમોને છે !

154
હું તો આ પુ પ છુ ં કુ મળું , ઝદ આ દદથી કીધુ:ં
થજો વ ને ક ણ, હાલા! હણાઊ ં હે તવા।ળી હું!

હતાં સાથે: ગયા ઊડી િવચારો હો! િવસારો શે?

ગ્રહી જો બાંય, તો લ હમારાંની હે મોને છે !

વન આ ચદ ં ્ રથી ઓ યુ:ં શરીર પાણી પરે લટ યુ!ં

દુ : ખયણ હું દુ ભાયેલી વું તો શુ?ં મ ં તો શુ!ં

અમીની આંખની યાસી કુ મુદ આ તો હમારી છે :

ગ્રહી જો બાંય, તો લ હમારાંની હમોને છે !

અરે રે! યોગ થાશો માં! થયો તો નેહ મો ના!

મૃદુથી બેપરવા યા બેદરકાર પ્રેમી જડાશો માં!

અ યબ નેહના ર તા! અ યબ ગાંઠ પ્રેમીની!

ખુમારીને ખુવારી છે : અ યબ પ્રેમીની મ તી!

૧૫-૨-૧૮૯૩

155
 આ કૃિત/પૃ ની ભૂલશુદ્િધ પૂણ થતા આ પૃ ના લેખનને સુર ત કરી દે વામાં
આ યું છે . આ પૃ પર પ્રબંધક સવાય અ ય સ યો ફે રફાર કરી શકશે નહીં.
જો આપ આમાં કોઈ સુધારો સૂચવવા માંગો તો ચચાના પાના પર આપની િટ પણી
મૂકશો.

કલાપીનો કેકારવ
← હમારા રાહ કુ દરત અને મનુ ય પા થ પંખીડુ  ં →
કલાપી
શખિરણી

કુ દરત અને મનુ ય

પહોચે
ં ના કણે કલકલ વિન આ જગતના,
વહે ધીમાં ધીમાં ખળખળ અહીં શા ત ઝરણાં,
વહે ધોધો ગા મધુર યમ માતગ ં ગરજે,
ડાં બ ચાં હાનાં ચપલ હિરણોનાં કૂદી રહે !

ં ,ે શરીર મનમાં શાિ ત િપગળે ,

સૂતો છુ ં આ કુ જ
હ રો મીઠા િમ શ્રત વર ભરે છે મગજને;

156
િવચારો આન દી મુજ િદલ કરે છે દુ ઃખભયું!
અહો! હા ં હૈ યું સુખમય દુ ઃખોથી ઉભરતુ!ં

અને આ આ માને કુ દરત ગ્રહી લે િનજ કરે,

ઉડાડી દે ઊ ંચો, પકડી વળી ચાંપે િનજ િદલે;
મૂકી તેને પાછો હસી મૃદુલ શેવાલ પર ને
પછી પપ ં ાળે છે ફરી ફરી દઈ ચુ બન મુખે!

અરે! એ માતા છે ભ ગની મુજ કે શાિ ત સુખ છે ,

નવાં કાયો પ્રેરી મુજ હ્રદયમાં અિ ન છુ પવે!
િનહાળી િવચારી મુજ િદલ બની કા સળગે,
અહીં આ જે રીતે જન પ્રિત ચલાવે જન, અરે!

નીલી કુ જ
ં ોમાં છે સુમન મકર દે ભભકતાં,
નીચે ઊ ંચે ઊડે ફુદડી નવરંગી રમતમાં;
અને હું ધા ં છુ ં પ્રિત ફુલ પાળું હસમુખું -
બને છે ભોગી આ અિનલલહરી પશસુખનુ!ં

અહો! પ ી - એ તો કૂદી કૂદી રમે છે મુજ કને,

િવચારો તેઓના સમ શકતો હું ન જરી એ;
અહા! ક તુ તેની અિત ચપલ સૌ અ પ ગિતએ
મને તો ભાસે છે પુલ કત થતો હષ ચમકે!

પ્રશાખા ગુ મોની યજન િનજ િવ તીણ કરતી,

ભરી લેવા હૈ યું િદનકર તણા આ કરણથી;
નકી હું માનું છુ ં , ત ફુલ બધાં હષમય છે ,
ડુ બેલાં સવે છે પ્રણયમધુના િમ ઝરણે!

અરે! આ શ્ર ા જો કુ દરત પ્રભુ પાથરી રહે ,

ે
157
અને યો દે છે િવભુપિત જ આ ધમ સહુને;
નહીં કાં રોઉ ં તો િધર િદલનું હું િનરખીને -
અહીં આ જે રીિત જન પ્રિત ચલાવે જન અરે!

નદી જો રોશે તો દન કરશે હાડપથરા,

અને ઝીણું ઝીણું દન કરશે પ ી સઘળાં;

વનોના આગારો - ત સહુ બચારાં ટપકશે,

ઝરાનાં હૈ યાં તો છણ છણ તપીને ઉકળશે!

અને આંસુ હોતો પવન નદીનો િમત્ર બનશે,

નભે ઝૂ મેલાં તે ઘનદલ તણાં અશ્ ખરશે!
કૃિત આવી મીઠી કુ દરત તણો જે ક્રમ કહે ,
જનોમાં એ ના ના! જડ સમ નહીં શું જન અરે!

કહું શાને હાવાં ઉદિધ જડ ને આ જડ નદી?

ગણું િતયંચોને હ્રદયહીણ હું તો યમ કદી?
ખરે! હું ણું છુ ં જગત સૌ ચૈ ત યમય છે ,
નહીં તો યાંથી આ પ્રણય, ક ણા, ને રિત અરે!

ભલે કા લદાસે િનજ િદલ ક યું વાદળી કને,

િપ્રયાનો સ દે શો ઘન સહ દીધો તે પણ ભલે;
નકી મા યું છે આ મુજ િદલ અને એ કિવિદલે,
પહોચાડ્
ં યું મેઘે કિવ દન તેની રમણીને!

કિવ આ ભોળો તો કુ દરત તણો બા ધવ હતો,

જનો તે શું ણે? જન પર ર યો વાથ લપટ્ યો;

158
િવના અશ્ જોશે જનદુ ઃખ જનો યાં સુધી, અરે!
કિવતાના ભો તા સુખમય રસીલા નિહ બને!

નવા રંગો ધારી સુરધનુ અહીં આજ િવરમે,

જનોથી હારે શુ?ં કુ દરત મહીં આ િદલ રમે,
ડી સં યા રેલી સિરત સર ને હાડ પર છે ,
ધનુ સકં ેલાયુ,ં િહમકર તણું શૃગ
ં ચળકે!

ગ્રહો તારા સાથે ધવલ નભગગ ં ા ખળભળે ,

ડાં પીળાં પીછાં શશી પર ધરે વાદળી હવે;
ધકેલી તેને આ અિનલ લઈ ચા યો રમતમાં,
અને પેલી ચ દા થરથર ધ્ જલમાં!

અહા! કેવા પ થે કુ દરત કરે છે ગિત! અને

અરે! કેવા પથં ે કુ દરત તણાં બાલક ભમે!
િવચારી િવચારી મમ િદલ બને ભ મ સળગી,
અરેરે! જે રીિત જન પ્રિત ચલાવે જન અહીં!

૨૯-૮-૧૮૯૪

159
 કલાપીનો કેકારવ
←  મૃિત કુ સુમ માટે પ્રાથના એક ચ તા →
કલાપી

કુ સુમ માટે પ્રાથના

કળી ક્હો કે કાંઈ, હૃદયરસ ક્હો કે સુખ કહો,

બગીચે આ હારે ફુલ બસ ર યું એક જ હવે;
અરે ! વાયુ ભૂડ ં ા ! અડીશ નિહ હારા કુ સુમને,
તને શું છે  ? ભાઈ ! મુજ જગર છો યાં િવરમતુ.ં

અદે ખો તું શાને ? મુજ હૃદય ના ના બહુ સુખી,

અરે ! લીધાં હારાં કુ સુમ સઘળાં તે ં જ ઝડપી;
ર યું છે આ છે લુ ં ! તુજ શરણ છે  ! હે ર કરવી !
નથી દાવો કાંઈ ! પણ અરજ આ ઉર ધરવી !

પ્રભુનો તું છે તો પ્રભુવત દયાળુ કઈ

ં થજે,
ઉ હા ાસો હારા મુજ કુ સુમથી દૂ ર કરજે;
હને આ ઝાળૉમાં શરણ નિહ, ટે કો નિહ કશો,
ઠરે આંખો કાંઈ બસ િનરખતાં આ કુ સુમડુ .ં

160
કરી લે ચાહે તે મુજ સહુ જ ખોળે તુજ પડ્ ય,ું
ન સ ા હારી કૈ ,ં બહુ બહુ ક ં તો રડી રહું;
અરે ! રોનારાને દન હજુ દે ઈ કરીશ શુ ં ?
જવા દે ને, બાપુ ! જખમી ઉરને દે જખમ શુ ં ?

હશે કાંટા પુ પે - પણ મધુર એ કટ ં ક મને,

અરે ! કાંટા માટે કિદ પણ હવે હું ન િવલપુ;ં
નહીં ખે ં કાંટા, નિહ જ કિદ ઇ છા પણ ધ ં ,
હજો કાંટા સાથે કુ સુમ કુ મળું એ મુજ સદા.

હને એ કાંટાથી બહુ સમયથી હોબત થઈ,

હને એ કાંટાથી દન કરતાં લ ઝત મળી;
અરે ! ચોડ્ યા હૈ યે, જગર ચીરતાં એ નવ ડયો,
હવે તો કાંટાથી મુજ હૃદયનું બ ધન ઠયું.

ઉગારી લે તેને, મુજ જગરને દે ઉગરવા,

નથી મીઠું હોયે િવત વધુ ખા ં કરીશ ના;
અરે ! ન ી આ યો મુજ કુ સુમને શું લઈ જવા ?
અરે ! હારાં નેત્રે િધર ખરડી અ ધ કરવા ?

ન તેની તૈ યારી તુજ સહ હજુ કૂચ કરવા,

ઉખેડી તે દે વા મુજ ઉર ન તૈ યાર અથવા;
જરા તો ઠે રી  ! અમુક સમયે છે તુજ સહુ,
અમારાં હૈ યામાં અરર ! હજુ કાંઈ રહી ગયુ.ં

અમે શીખી લેશું પ્રણય કરવાની નવીનતા,

પછી તો આન દે ઉખડી ઉખડીને તુજ થશુ;ં
પડુ ં છુ ં હું આડે, મુજ ઉપર વાલા તુજ પડો,
ે 161
 ુ
ફુલો ચૂટ
ં ી લેવાં ! અરર ! તુજને એ નવ ઘટે .

પ્રભુ ! હા ં સવે, મુજ નિહ કશું આ જગતમાં,

મને હારે ક તુ કુ સુમ મધુ ં આ મુજ ગ યુ;ં

દયાળુ તું તો છે પણ ન િનરખું હું તુજ દયા,

અરે ! તેથી યાચું મૃદુ કુ સુમડા ઉપર કૃપા.

૧૬-૧-૯૭

162
 કલાપીનો કેકારવ
← આકાશને કૃત નતા બાલક કિવ →
કલાપી

શખિરણી

કૃત નતા

ભલે ફૂંકો ફૂંકો પવન તમ વાલા સળગતી!

ભલે વટં ોળાની ગગનપડમાં ધૂળ ઉડતી!
સુસાટામાં છોને ગિર શખર હોટાં ઢળી પડે!
ભલે સૂયે ઢાંકી રજ સહુ િદશા મેલી જ કરે!

ભલે હે તાં હાણે શઢ સહુ ચીરાઈ તૂટી પડે!

પ્રંચડ
ં ોિમ છોને જલિધજલના ઉછળી રહે !
ભલે હોડી ડૂ બી ગરક દિરયામાં થઈ જતી!
ભલે તી આખી જન સહ રસાતાલ પૃ થવી!

હવે તો હું વૈ રી જગત સઘળાનો થઈ ર યો!

અહો! જેને માટે મમ હ્રદય બાળી દુ ઃખી થયો!
કૃત ની લોકોને કદર નવ કાંઈ હ્રદયની!
ન જોવાની ઇ છા! કદર કરવા સાધન નહીં!

163
તુફાની સ વો આ કુ દરત તણામાં મળી રહું!
બને તો વટ
ં ોળો થઈ જગત આ ઉજડ ક ં !
ગડેડાટો હોટા - કડક કડડાટો વીજળીના -
મને હાલાં હાલાં પ્રલયઘમસાણો પવનનાં!

દયાના, પ્રીિતના, મૃદુ હ્રદયને માદવ તણા

તમે લોકો વૈ રી - મમ હ્રદય લે વૈ ર યમ ના?
હસો રોતાં દે ખી! હસીશ તમને આજ ચગદી!
અહો! રોનારાં આ મમ નયનમાં વાળ સળગી!

દયા રોનારાંની ઉપર નવ હારા હ્રદયને!

હમા ં રોવું એ કપટમય ને ક્ ર જ િદસે!
હમારાં લોહીમાં મમ હ્રદય આ નાન કરશે,
અને હોયે સૌ એ ઘિટત જ થયું એમ ગણશે!

અહાહા! આ મીઠી કુ દરત તણી કેવી મૃદુતા!

અરે! તેમાં યાંથી હ્રદય તમ શી યાંય જડતા?
હમારે માટે કો હ્રદય ભગવું જે કરી રહે ,
અરે! તેને ચીરો! તમ હ્રદય તો ચીરીશ હવે!

સખે! તે ં એ શું આ જગર ચીરવા ખજ ં ર લીધુ?ં

હતું ખુ લું હોયે હ્રદય મમ તે ં એ નવ દીઠું ?
કહું શું લોકોને! અરર! સઘળાં પામર નકી!
વૃથા ઢોળું યાં હું મમ હ્રદયનો ક્રોધ જ નકી!

તને તો ના ઓહો! મુજ જગર કૈ એ ં કહી શકે!

મૂ યું ખોળે માથું પછી કતલનો શો ડર રહે ?
દગો યાં એ યાં એ! પછી જગતને શું કહી શકુ ?ં
િવના બો યે કાંઈ પણ નવ હું મૂગ
ં ો મરી શકુ !ં
164
 ુ

ભલે ફૂંકે ફૂંકે અિનલ અથડાયા વગર સૌ!

ગિર તો આ નો થઈ જઈ હવે પોલ ઉડતો!
ઘણા હોની સામે અડગ રહીને ટ ર લીધી -
હવે તે ખેચાતો
ં તૃણવત થઈ તાણની મહીં!

જવા સામે પૂરે સરપ સરખો ય ન કરશે -

હજુ એ ખેચાતો
ં પણ નવ ખુશીથી કિદ જશે!

અરે! આશા ક તુ જરી પણ રહી ના હ્રદયને -

પડ્ યો જે નીચે તે જગત યમ ઊ ંચે લઈ શકે?

સખે! અ યાયી તું મુજ હ્રદયને ને જગતને!

અરેરે! તે ં કીધું જગત કડવું આ હ્રદયને!
કૃત ની તું થાતાં મમ િદલ કૃત ની થઈ ગયુ!ં
પ્રભુની લીલાને િવષમ ગણતાં એ શીખી ગયુ!ં

તને કૈ ં કહે વું એ િદલની નબળાઈ મુજ નકી!

િવના વાથે પ્રીિત મમ હ્રદયથી ના થઈ શકી!
નકી આશા કાંઈ તુજ હ્રદયમાં રાખી જ હશે,
ન તે પૂરી થાતાં મમ હ્રદયને આ દુ ઃખ, સખે!

હશે ! ભાઈ ! ક તુ હ્રદય યજવું તે સુખથી શે?

ઉછે યંુ મે ં હા ં હ્રદય કુ મળું દુ ઃખી, ગણીને;
હવે કાંટા લાગે! અમર તુજ એ કટ ં ક હજો!
પર તુ બી થી જરી વધુ હવે કોમળ થજો!

165
 ૧૯-૪-૧૮૯૬

166
← કલાપીનો કલાપીનો કેકારવ
કેકારવ/િદલને કે લ મરણ ઠગારો નેહ →
ર કલાપી

કે લ મરણ

લતા સુભ્રની ચડતી િવલાસે: પયોધરો ગાઢ હલે હુલાસે:

િવશાળ નેત્રો રિતમાં િવકાસે: પ્રફુ લ સુપ લવ લાલ ભાસે!

સી કાલ શ દો મુખથી િનકાસે: પ્રભા િપ્રયાના મુખથી પ્રકાશે:

ઉરોજ કપં ે કૃષ ઉદરીનુ:ં કપોલમાં પર વેદ બ દુ !

નૂપરુ છંદો ઝમકી રહે છે : પુ પો ગિતથી સરકી પડે છે :

છૂ ટે લ બાલો િવખરાઈ યે: શ્રિમત અગ

ં ે લપટાઇ યે:

શ થલ બાલા સુકુમાર કાયે: વહ ત ઢીલા જરી ના હલાવે:

િનત બભારે લચકી પડે છે : કિટ તનોના ભયથી લડે છે :

અઢે લી યારા િપયુને ઉભે છે : પિતથી ટે કો દઈને હલે છે :

જરા ખસી ચુબ
ં નને જુવે છે : કટા મારી ચપલા હસે છે :

ે 167
'પ્રભુ!' કહી તે પિત સાથ લે છે : અગા સયે તે ઝટ સચ ં રે છે !
જુવે પિતનું મુખ સવ પહે લી જુવે િનશા ચાંદની પ્રેમઘેલી!

િપ્રયા ન એવી િનરખી, અરે! મે:ં િપ્રયા ન એવી રીઝવી અરે મે!ં
િપ્રયા ન એવી લીધી ઉર, રે! મે:ં વસતં કે લ ન કીધી, ખરે! મે!ં
૧-૫-૧૮૯૨

168
← હમારી કલાપીનો કેકારવ
કોણ પરવાયું ચુ બનિવ લવ →
પીછાન
કલાપી

કોણ પરવાયું

અહીં દરિવશ બધા બુઝરગ ખુદાના ઇ કખાનામાં

મગર એવી સફે દીથી જુવાની કોણ પરવાયું ?

અહીં બદલી બધું તુ ં : જગરનાં ચ મ ને ચ માં !

મગર છે વ લ એ, રે રે ! સનમથી કોણ પરવાયું ?

અહીં માશૂક ના દે તી, કદી દે તે નહીં પૂ  ં !

મગર એ ભીખ માગીને ભીખારી કોણ પરવાયું ?

અહીંના આશકો સુરમે કરે છે ગાલને કાળા !

મગર માશૂકની સુરખી રડીને કોણ પરવાયું ?

અહીં પ્ર યેક દાણા પર છુ યાં ખાનારનાં નામો !

મગર પરવા પરાઈથી, અરેરે ! કોણ પરવાયું ?

અહીં હર ગઝ છે દદે પરેશાની પરેશાની !

અગર દદી જગર દદે લઈ દમ કોણ પરવાયું ?

ે
169
અહીં વાબો મળે રાતે: બધાં અ ધારમાં તાં !
મગર અફસોસ દી આખો કરીને કોણ પરવાયું ?

અહીં અડતું નહીં સીધું િદલે કો એક પણ ખજ

ં ર !
મગર નીચોવતાં લોહી તડફતાં કોણ પરવાયું ?

અહીં સઘળા ખતમ થાતા નશા બેચેનીમાં નાખી !

મગર એવા શરાબોને ભરી પી કોણ પરવાયું ?

અહીં દાનાઈનું યાલું ર યું બસ મોતને હાથે !

મગર આ િઝ દગાનીની મુરાદે કોણ પરવાયું ?

અહીંના આ ફકીરોની કદી ઝોળી નહીં થડ

ં ી !
મગર એ ખાકમાં દાઝી ફકીરી કોણ પરવાયું ?

અહીં િફટકાર છે લાિઝમ બધી આ પાયમાલીને !

મગર લાનત સદા િહઝરાઈ લેતાં કોણ પરવાયું ?

૧૭-૧૧-૯૭

170
←  ખ લત કલાપીનો કેકારવ
કોને કહે વું િનઃ ાસો →
હ્રદય
કલાપી

કોને કહે વું

ઊ ંડા દુ ઃખડાં કોને કે'વાં ?

પૂરાં ઘાયલ યાં છે એવાં ?
લાખ મળે છે જેવાં તેવાં :
                        હે વા કોને રે ?

હૈ યાના તો તારો તૂટ્યા :

ગાવાના સૂરો એ ખૂટ્યા :
આંખલડીના તારા ફૂટયા :
                         હે વું કોને રે ?

૨૫-૩-૧૮૯૭

171
← હમારી કલાપીનો કેકારવ
યમ પ્રેમ ગયો? એક પ્ર  →
ગુનેહગારી
કલાપી

યમ પ્રેમ ગયો

યમ પ્રેમ ગયો ? યમ પ્રેમ ગયો ?

યમ પ્રેમ ગયો િપ્રયનો સઘળો ?

વદને ન કશો ય િવકાર થયો !

હસતાં યમ તે હસતાં નયનો !
મળતાં ન કશો ય િવરાગ જડ્ યો !
હૃદયે ધબકાર ન મ દ પડ્ યો !

મુજને મળવા પગલું ઉપડ્ ય,ું

નવ યાં નવીન કશું ય દીઠું  !
મમ છાતી મહીં િદલ એ ધડ યુ ં !
સહુ જેમ હતું બસ તેમ હતુ ં !

ઉરમાં મુજ સશ
ં ય કૈ ં કરવા
અહ ! કાલ કશો ય મને ન મ યો !
ગઈ કાલ હતો ! નથી આજ હવે !
િપ્રયનો બસ એમ જ પ્રેમ બ યો !

172
અહ ! દા ણ આ અવિધ વચમાં
પડતાં પ્રણયે ન િવરામ લીધો !
સુખ મગં ળનું ઝરણું વરસી
ગઈ આ િદલ કેમ જ કાંઈ ચીરી !

યમ પ્રેમ ગયો ? સમ યો ન 'ગયો !'

યમ પ્રેમ ગયો ! યમ પ્રેમ ગયો !

૮-૨-૧૮૯૭

173
 કલાપીનો કેકારવ ગૃિતનું
← વી યાંને રોવું ક્ ર માશૂક વ ન →
કલાપી

ક્ ર માશૂક

કપાવી માશૂકે ગરદન હમારી કોઈના હાથે !

વળી છે િર તે દૂ રે રખા યો મોતને હાથે !

ખુદાઈ મોત પણ તાબે ઈશારે માશૂકે કીધુ ં !

જબાં આંખો વગર આવું હમોને લોટવું દીધુ ં !

ખુદાએ પાથરી આ યું ફૂલોનું આ બછાનું યાં,

લઈને પાંખડી તોડી રખા યા માશૂકે કાંટા !

નઝર એ શું નથી હોચી

ં હજુએ આગની પાસે?
હજુ અજમાવવું એ જ છે ર યું બાકી ખુદા સામે !

અજબ આ દે ખતાં મુદું બને જોનાર છે પાણી !

સનમને કાયદે એવે જહાંને દૂ ર છે તાણી !

રહે જો સોબતી દૂ રે ! વહે જો અ ય કો પૂરે !

174
મને ના યામતે આશા ! પડ્ યા આ ના ફરે પાસે !

જહાં, જૂની, જગર હાનુ,ં અગર એથી ય કઈં જુદું !

જહાં હાની, જગર જુન,ું અગર એથી ય કઈં જુદું !

જહાંને વ તના જેવી કરે છે વ ત હે નારો !

સહી શે હને એ આ સનમનો ખારનો યારો !

અરે ! જો કોઈને હાથે હજુ વાહે શ બર લાવે !

સનમ રા , હમે રા , ખુદાની એ જ છે મર  !

૪-૫-૧૮૯૭

175
 કલાપીનો કેકારવ સાકીને
← શાને રોવાનું ખતા નહીં તી ઠપકો →
કલાપી

ખતા નહીં તી

પેદા થયો ખતા મહીં: ખતા નહીં તી;

પેદા કરી તકદીર ના તદબીરથી તી!

મગર ખતા તકદીરથી સનમ! સદા તું દૂ ર;

આશક તણી તુથ
ં ી ન ખતા શું ખસી તી!

િહના ફરે તુજ કદમની, સનમ ! ચમનમાં રોજ;

હુંથી ગુલે ન ખારની હારો મગર તી!

તું ફૂલથી કાંટા, સનમ! ચાહે તો કર દૂ ર;

તુનં ે મગર તકલીફ એ આપી નહીં તી!

કાફર િદલ આ તો કરે, સનમ! લાખ તકસીર;

હારી મગર યાદી વગર ઘડી નહીં તી!

એ યાદી પર તુ,ં સનમ ! કરે રહી છે મહે ર;

તું આવતી પણ બુલબુલે ગભરાઈને તી!

ે 176
તું ચાહે તો શોર એ કરે ઇશારે ચૂપ;
તુથં ી મગર રહમ અને શરમ નહીં તી!

હારી નાદાની અને હારી લયાકત, યાર!

તેમાં દીદારની ઘડી લૂટાઈને તી!

ખાર અને આ શોર યાં તું બુરકામાં આવ;

યાંથી મગર એ શકલે ગુલ જોઈ નહીં તી!

આશક આલમમાં ભયું સનમ! બધે હે ં ઝે ર!

ચૂમે ન તું યામ્ ઝે રની તાસીર ના તી!

લાખો, સનમ! તુજ ફરકતા પલ પલ બોસા કાજ;

આ બેગઝ ુ ુ પણ શકલ ના ધરી હને તી!

ખતા કરી ભૂલું ખતા, સનમ! હ રો વાર;

ભેટતાં તુન
ં ે મગર ના એ ખટક તી!

તું તો યારીનો સદા, સનમ! ધરી રહી હાથ;

આ હાથની રેખા મગર બૂરી નહીં તી!

કેમ કહું તુજને ઝતા કરવાને મુજ સાફ?

આ હાથની એ હાથથી ધોઈ નહીં તી!

ક મત મે શરાબનું ભરી શાહી યાં હે ં જ

કે ચ વનો માશૂકની ચીરી નહીં તી!

ે
177
ના તાકાત મળે , સનમ! ના ક મત પલટાય;
કમબ ત આ જુદાઈ તો ન કયામતે તી!

૩-૮-૧૮૯૯

178
 કલાપીનો કેકારવ
←  મૃિત ચત્ર ખાકિદલ પરવાયો →
કલાપી

ખાકિદલ

આ ખાકિદલ અગ ં ારમાં ભારી હવે તું શું કરે ?

છે લું થવું વીતી ગયું તેને હવે તું શું કરે ?

બાળે તપાવે ખાકને શું ખાકથી બીજુ ં મળે  ?

આલમ થકી બાતલ ઉડે તેને હવે તું શું કરે ?

બસ કર ! અયી બેગમ ! હવે અગ ં ાર હારો ફુંકવો !

એ ખાકને બાળે નહીં ! એ ખાક થાશે ! શું કરે ?

છે ખાકથી એ કામ ? તો તો હાથ લે ઝોળી હવે !

આરામની કફની વગર તેને મગર તું શું કરે ?

હારી પછાડી આંસડ ુ ાં ! તું માગતી હસવું ફરે ?

એ આંસડુ ાં ના લૂછતી ! તો યથ ઢૂ ંઢ્યા શું કરે ?

આ િઝ દગીનું પૂછવા હારો હવે હક ના ર યો !

ફિરયાદ િવણ રોયા કરે તેને સનમ ! તું શું કરે ?

179
અવધૂતની માળા મહીં પારો ફરી લાખો ગયા !
આ એક પારો િઝ દગીનો ફે રવી તું શું કરે ?

અવધૂત હું તેને બખીલી એક પારામાં નહીં !

ં ્ર િવણ તું શું કરે ?
લાખો કહે , લાખો દઉ ં ! પણ મત

આ ખાકના પારા પરે કો ઇ મ સાધી ણતુ ં !

તે હ તથી આ લૂટ
ં આવી તું કરીને શું કરે ?

આ ખાકને ખાખી સહે યારી હતી જૂની કઈ ં  !

તું તો નકામી ખાકથી મેલી બનીને શું કરે ?

આ ખાક રોતી એટલુ ં ! ખાખી રડે તે એ જ છે  !

બા ગરે બા મગર એવી રચી ! તું શું કરે ?

રાખું સબૂરી ! રાખજે તું એ સબૂરી ઓ સનમ !

હોયે રહે ના આંસડ ુ ાં ! કોની સબૂરી શું કરે ?

૩૧-૭-૧૮૯૭

180
 કલાપીનો કેકારવ યાલાને છે લી
← િદલની વાત ખાનગી સલામ →
કલાપી

ખાનગી

કહીશ દઘળું , એમાં શક ં ા કશી ન કરી ઘટે  :

કહીશ સઘળું , છુ પું તુથ
ં ી કશું ન રહે , સખે !
કહીશ સઘળું , યાં એ િવ ે હશે સુણનાર જો,
નવ કહી શકે એથી બીજો અભાગી અહીં કયો ?

મુજ જગરમાં તુનં ે યાં યાં હશે ઉપયોગ, કે

મુજ જગરમાં તુન ં ે યાં યાં ઠયો ઉપયોગ છે ,
દઈશ કહી એ તુન ં ે, હાલા ! રડી રડી સામટુ ં ,
મુજ હૃદયનું તાજુ ં જેથી બને ફરી કામઠું .

જગત ઉપરે દદો ક્હે વા અને સુણવા સમુ,ં

પ્રભુનયનથી પુ યે બીજુ ં મળે લ નથી કશુ;ં

પ્રભુહૃદયનાં યારાં તેથી દુ ઃખી દુ ખયાં રહે ,

પછી દરદનાં યાંથી આંહીં િનવારણ સાંપડે ?

181
પણ દરદની વાતોમાં છે િનવારણથી વધુ,
દરદમયને દદી થાતાં ઘટે કઈ
ં આવડ્ ય;ું
કમનસીબને દદો એ ના અહીં મળતાં નકી,
કમનસીબથી દદોની તો ન ગોઠડી એ થતી.

જગત સહ તો હારે હારે ઘણા પડદા હશે,

પણ નવ બધું અપું શાને સ તીયતા િવષે ?
જગત સહ એ આ હૈ યે તો બધા પડદા કઠે ,
પણ જગતને સુણી લેવા મ યું નવ ભાન છે .

કહીશ સઘળૂં હાલા ! તુનં ે, ભલે રડતાં કહું :

ં ે, બધું મરતાં ય હું :
કહીશ સઘળું , હાલા ! તુન
મુજ વત તો હારી હૂંફે અહીં વવા સમુ,ં
તુજ ચરણમાં ના તો યાં હું પછી જઈને નમુ.ં

૧૨-૨-૯૮

182
 કલાપીનો કેકારવ જેને વીતી
←  હાલાં ખોવાતું ચ ગઈ →
કલાપી

ખોવાતું ચ

નયને જલ એ વહતાં રડતો !

સુખમાં પછી હું ન હને ગમતો !
મુજથી પણ આ મુજ ચ બને ગુમ
એ સહવું યમ ? ના સમ યો !

ઉર હાર વહી જ ઉર વ જતુ ં !

જલથી યમ દૂ ર જલ વ બને, અહ !
મીન ગરીબ રહે  : ન મરે, અહ !
એ સહતાં ય સ યું ન થતુ ં !

૨૫-૫-૯૮

183
 કલાપીનો કેકારવ ડોલરની
← વૃ ટે લયો ગુનેહગાર કળીને →
કલાપી

ગુનેહગાર

દાવો:
'ગુનેહગારે કદમ તારે ઝુ કા યું શર છે િદલબર!
'અરે! ખજ
ં ર દીધું કરમાં છતાં ના ઘા હજુ કાં કર?

'ગુનાહ પર શી રહમ? માશૂક! કતલ કર એ હુકમ હકનો!

ં ર, ઝબેહ આ િદલ ક ં હું તો.
'ડરે તો દે મને ખજ

'ઉગામે ના, ન ફે ક
ં ી દે ! ન થા ગુલ, યા ન થા કાંટો!
'ન માફી દે , જખમ ના દે ! રડી શું આમ આંસુ દે ?

'દયા છે તો ન કાં પ્રીિત? ન કૈ ં તો શું ન ઇન્ સાફે ?

'અરેરે! ક્ ર માયાળુ! મને ઇન્ સાફ કે િદલ દે .

'ન છે કૈ ં વ લનો દાવો! કતલ કર એ મને હાવો!

'અદલ કર યા ફઝલ કર તુ,ં કઈ ં તો ફે સ
ં લો દે વો!'

ઉ ર:
'ક ં શું હું? અયે ઝા લમ! અરે! હા ં જ આ ખજ
ં ર!

184
'ખરે િદલ આ હુલા યું તે અહોહો! આ જ ખજ
ં ર!

'અરેરે! દદ એ, િદલબર! હું ણું છુ ં , હું ણું છુ ં !

'વળી હારી જ આ ગરદન જહીં હું બાઝતી હરદમ!

'કતલ થઈ છુ ં ! કતલ કરીને કતલ ફરી થાઉ ં શુ?ં િદલબર!

'અરે! જો હોશ
ં એવી તો કતલ કર, આ ર યું ખજ ં ર!

'વળી ખજં ર શે ફે કં ી દઉ?ં હતું તે એક િદન સીને!

'પડે નીચે બને ટુ કડા! ગયો છે તુ!ં ન ખોઉ ં તે!

'ભલા ઇ સાફ શું આપુ?ં અરે આ િદલ છે આ યુ!ં

'મગર રે! એ જગર હા ં ગયું તે શી રીતે રાખુ?ં '

યાચના:
'અરે! તો આમ શું ઉભી સદા ર્ હે શે લઈ ખજ ં ર?
'કદમમાં મોત માગુ ં તે નહીં શું આપશે િદલબર?

'નહીં તડફું, ડરે છે કાં? તું દે કાિતલ કે બોસા!

'હવા આ વાય છે બી ! ગયો િદલબર મળે ના ના!

' જગર આ ફાટશે, માશૂક! અને તું દે ખશે ચીરા!

'રહે વા દે તું જોવું એ! જગર હા ં કરી લેને!"

વીકાર:
'ભલે તો લે મુખે ચુ બી! તને હું આવ ભેટું છુ ં !
'મગર અફસોસ! િદલ આ તો નહીં ભેટે નહીં ભેટે.'

185
ભેટ:
'અહાહા! શી ખુમારી છે મને આવી ય આ ભેટે!
'વફા છુ ં , તો પછી, માશૂક! જગર પણ ભેટ એ લેશે.'

૩૦-૪-૧૮૯૬

186
← તું હારી કલાપીનો કેકારવ
ગ્રા ય માતા બ વમગ
ં લ →
હતી
કલાપી

ગ્રા ય માતા

શાદૂ લિવક્રીિડત

ઊગે છે સુરખી ભરી રિવ મૃદુ હે મ તનો પૂવમાં,

ભૂ ં છે નભ વ છ વ છ, દીસતી એકે નથી વાદળી;
ઠં ડો િહમભયો વહે અિનલ શો, ઉ સાહને પ્રેરતો,
જે ઉ સાહ ભરી દીસે શુક ઊડી ગાતાં, મીઠાં ગીતડાં !

મા લની

મધુર સમય તેવે ખેતરે શેલડીના,

રમત કૃિષવલોનાં બાલ નાનાં કરે છે ;

187
કમલવત ગણીને બાલના ગાલ રાતા,
રિવ િનજ કર તેની ઉપરે ફે રવે છે  !

અનુ ુ પ

વૃ માતા અને તાત તાપે છે શગડી કરી,

અહો ! કેવું સુખી જોડુ ં કતાએ િનર યું દીસે !

વસત
ં િતલકા

યાં ધૂલ દૂ ર નજરે ઊડતી પડે છે ,

ને અ ઉપર ચડી નર કોઈ આવે
ટોળે વળી મુખ િવકાસી ઊભાં રહીને,
તે અ ને કુ તૂહલે સહુ બાલ જોતાં !

ં ાક્રાંતા
મદ

ધીમે ઊઠી, શ થલ કરને, નેત્રની પાસ રાખી,

વૃ ા માતા, નયન નબળાં, ફે રવીને જુએ છે ;
ને તેનો એ, િપ્રય પિત હજુ, શાંત બેસી રહીને,
જોતાં ગાતો, શગડી પરનો, દે વતા ફે રવે છે .

અનુ ુ પ
188
 યાં તો આવી પહો ં યો એ, અ સાથે યુવાન યાં;
કૃિષક, એ ઊઠી યારે 'આવો, બાપુ !' કહી ઊભો.

શાદૂ લિવક્રીિડત

'લાગી છે મુજને તૃષા, જલ ભરી દે તું મને' બોલીને

અ ેથી ઉતરી યુવાન ઉભીને ચારે િદશાઓ જુએ;
'મીઠો છે રસ ભાઈ! શેલડી તણો' એવું દયાથી કહી,
માતા ચાલી યુવાનને લઈ ગઈ યાં છે ઊભી શેલડી !

વસત
ં િતલકા

યાલું ઉપાડી ઊભી શેલડી પાસ માતા,

છૂ રી વતી જરીક કાતળી એક કાપી;
યાં સેર છૂ ટી રસની ભરી પાત્ર દે વા,
ને કૈ ં િવચાર કરતો નર તે ગયો પી.

અનુ ુ પ

'બીજુ ં યાલું ભરી દે ને, હજુ છે મુજને તૃષા,'

કહીને પાત્ર યુવાને માતાના કરમાં ધયું.

189
 ં ાક્રાંતા
મદ

કાપી કાપી ફરી ફરી અરે ! કાતળી શેલડીની,

એકે બદ ં ુ પણ રસતણું કેમ હાવાં પડે ના ?
'શુ કો યો છે પ્રભુ મુજ પરે ?' આંખમાં આંસુ લાવી,
બોલી માતા વળી ફરી છૂ રી ભોકતીં શેલડીમાં

અનુ ુ પ

'રસહીન ધરા થૈ છે , દયાહીન થયો નૃપ;

નિહ તો ના બને આવુ;ં ' બોલી માતા ફરી રડી.

વસત
ં િતલકા

એવું યુવાન સુણતાં ચમકી ગયો ને

માતા તણે પગ પડી ઉઠીને કહે છે  :
'એ હું જ છુ ં નૃપ, મને કર માફ ! બાઈ !
એ હું જ છુ ં નૃપ, મને કર માફ ! ઈશ !'

શાદૂ લિવક્રીિડત

'પીતો'તો રસ િમ હું પ્રભુ ! અરે યારે જ ધાયું હતુ,ં

આ લોકો સહુ દ્ ર યવાન નકી છે , એવી ધરા છે અહીં;
190
છે તોયે મુજ ભાગ કૈ ં નહીં સમો, તે હું વધા ં હવે,
શા માટે બહુ દ્ ર ય આ ધિનકની, પાસેથી લેવું નહીં ?

ઉપ િત

રસ હવે દે ભરી પાત્ર બાઈ !

પ્રભુક્ પાએ નકી એ ભરાશે;
સુખી રહે બાઈ! સુખી રહો સૌ,
તમારી તો આ શષ માત્ર માગુ ં !'

વસત
ં િતલકા

યાલુ ઉપાડી ઉભી શેલડી પાસ માતા,

છૂ રી વતી જરી જ કાતળી એક કાપી;
યાં સેર છૂ ટી રસની ભરી પાત્ર દે વા,
હોળો વહે રસ અહો ! છલકાવી યાલુ ં !

૧૮-૧૦-૧૮૯૫

191
 કલાપીનો કેકારવ
← ર ઘા દે શવટો →
કલાપી

ઘા

વાંભ ભરી યાંની યાં મારી :

યાંની યાં ભોકાઈ ં કટારી :
ર તનીક ચાલી યાંની યાં :
                    ગૂમ થઈ તું યાં ?

કોની પાસે ઘા ખોલાવુ ં ?

કોને સાદ કરી બોલાવુ ં ?
બોલે છે પડઘા દૂ રે યાં,
                   "રે રે યાંની યાં !"

૨૬-૩-૧૮૯૭

192
 કલાપીનો કેકારવ યાગમાં
←  યાગ ચાહીશ બેયને હું કંટક →
કલાપી

ચાહીશ બેયને હું

ં ે ન ચાહું, ન બ યું કદી એ,

તુન
તેને ન ચાહું, ન બને કદી એ;
ચાહું છુ ં તો ચાહીશ બેયને હું,
ચાહું નહીં તો નવ કોઈને હું.

આ પુ પ છે , આ નદી છે , ઝરા છે ,
આ પ ીઓ સૌઅ નભમાં ઉડે જે,

તેમાં વહે છે સરખો અિનલ,

અપે પરાગે સહુને સમાન.

ના એકને ને યમ એકને તે
અપી શકે જે રજ તે ગ્રહે છે ?
અપે સમાન નહીં તો ન અપે;
અપે નહીં તે ગ્રહશે નહીં એ.

193
 યાં ચાહવું તે િદલ માત્ર ણે,
તેમાં ન કાંઈ બનતું પરાણે;
યાં બુદ્િધના જોરની કૈ ં ન કારી,
બુદ્િધ તણો માગ જુદો જ કાંઈ.

આ યાય, આ યો ય, ન પ્રેમ ણે,

પૂરે વહે વા પડી ટે વ તેને;
ચાહું તને હું વહી તે જ પૂરે,
તેને હું ચાહું વહી તે જ પૂરે.

તે પૂર તે પ્રેમ જ માનજે તુ,ં

તે ખાળતાં પ્રેમ જ ખાળશે તુ;ં
તેને ન ચાહું, તુજને ન ચાહું,
તે ખાળતાં તે પિરણામ હા ં .

જો ખાળશે એ િદલનો તું માગ,

છૂ ટી રહે શે પછી બુદ્િધ માત્ર;
બુદ્િધ ગણે છે સહુને સમાન,
યાં કોઈની ઉપર કૈ ં ન હાલ.

ખેચાણમાં
ં તું મુજને જવા દે ,
ખેચાણ
ં હારે અથવા થવા દે ;
ચાહું નહીં તો નવ કોઈને હું,
ચાહું છુ ં તો ચાહીશ બેયને હું.

૧૨-૬-૧૮૯૬

194
 કલાપીનો કેકારવ પ્રેમથી તું શું
← કોણ પરવાયું ચુ બનિવ લવ ડરે ? →
કલાપી

ચુ બનિવ લવ

યારે હતી અલક સૌ સર તે રમ તી,

હારાં મૃણાલ વત બાલક અગં સાથે;
તું તો હતી ઉર ભણી મુજ આ ચડ તી,
ને એ લટો સરતી પાદસરોજ જોવા.

એ મેઘમાળ સમ વાળ કદી કદી તો

ર્હે તા રચી સુરસ ર ય કમાન દૈ વી;
એ મ યમાં િ મતભયું મુખડુ ં રમ તુ,ં
આવી જતું કુ સુમડુ ં મુજ પાસ યાચી.

દે તો હને જ ર ઇિ છત ને વધુ કૈ ં
એ કાય તાત વત વ સલનું કર તાં;
દે તો લલાટ પર ચુ બન એક મીઠું -
ણે ર યો શીતલ ચ દન અચતો હું.

આહા ! લલાટ પર ચુ બન દે વુ ં !

વા સ યને અિધક તૃિ ત કહીંય ના ના !

195
િનઃ વાથ પ્રેમ વધુ િ ન ધ કશું ય પામી
સસં ારમાં હજુ કૃતાથ નથી થયેલો !

પધા તણાં નયન કોઈ હતાં ન યારે,

ઇ યા હતી ન મુજ એ સુખની જહાંને;
કો યાચનાર ઉરને મુજ હાણ એવી
યારે હતું હૃદય ત પર અપવાને.

શી યું હતું ન મુજ આ ઉર 'માગવુ'ં કૈ ,ં

શી યું હતું ન તુજ એ ઉર 'આપવુ'ં કૈ ,ં
વ સા હતી ! ગુ હતો તુજ હું, કુ માિર !
યાં એ હતી પણ તું પૂજનની જ મૂિત !

કેવાં િનખાલસ પિવત્ર દૃ ગો હતાં આ

િનદોષ ભાલપટચુ બનનાં પૂ રી !
પૂ જ ! હા ! જ ર એ જ રસાલ ભાવો !
જે વગના ય જનકો નવ ણનારા.

વગે પર તુ જનવાસ ટકી શકે ના,

ના ાિતબ ધ તજતા કિદ કોઈને એ;
વાયુ તણા પડ મહીં શુક ઉડનારા
ઘૂમે અમુક જ પ્રદે શ અન ત યોમે.

એ શો થયો નયનમાં ચમકાટ જૂદો !

ભોળાં અ ણ ઉર યાં સરકી પડ્ યાં શાં !
મીઠા લલાટ થકી ચુ બન એ સયું, ને
મીઠા કપોલ ઉપરે સરકી પડ્ ય,ું હા !

196
 હાના ગુલાબ પર નાજુક ટીલડી શું
ચોટી ર યું થરથરી તહીં િ ન ધ એ તો;
મૂ છાઈ કોઈ ખુશબો ગ્રહતાં ફુલે કો
યાં એ ન ભૃગં વધુ મ હશે બનેલો.

કેવી બની અલક એ જયની પતાકા,

હારાં સહુ ય મૃદુ અગ
ં પરે છવાઈ !
યાં કામ એ જ અલકેથી શ થઈને
એવો જ યામ થઈ આ ઉરને પટા યુ ં ?

એ ીરસાગર શમી જઈ જુઈની બછાતે

હું તો બ યો અલક ઉપર શેષશાયી;
ઉ લાસ ઊિમ પર ઊિમ કૂદી ર યા, ને
નાચી ર યાં કમલ એ િ મતનાં પેરી.

યાં એક ચુ બન સહ ત્ર સમું બનીને

લો લોલ એ અધર ઉપર ગૂચ ં વાયુ ં !
ને અ ય લાખ બસ એક મહીં સમાતાં,
એ તો હતો અકથ ચુ બનનો પ્રવાહ !

એથી અિધક મગ ર નશા ભરેલો

કો દ્ રા થી ન મિદરા કિદ એ મ યો છે  !
એથી અિધક પણ મૃ યુ જ ખેચના ં ં
પીધું હલાહલ નથી કિદ નીલકઠ ં ે  !

હું અપનાર ગ્રહનાર થઈ ગયો, ને

197
 વગીય પુ પ ઉરનાં સહુ એ સુકાયાં;
એ સૌ બ યું અરર ! ચુ બનના જ ાસે,
રે ! થૂલ પશ કિદ એ ક ળયો સહે ના.

સસં ારના ચમનના સહુ મ ય ભાવો

ઇ યાભરી નઝર મ ય તણી રમે યાં;
એ એ જ આખર ર યા અમ પાસ હાવા:
ને આજ તો સહુ જ તેય બળે લ યારા !

હોયે ભયું પુિનત કૈ ં હજુ આ ઉરે છે ,

જે વગથી મધુર શ દ સુણી ર યું આ:
'ઓહો ! કરે ન પરવા પ્રણયી કશાની !
'ઉ થાન, પાત, સઘળા ણના પ્રયોગો !'

હું તો છતાં ય હજુ એ જ લલાટવાળું

એ બાલભાવમય ચુ બનને જ યાચુ:ં
જો એ થકી હૃદય તૃ ત બને હજુ તો,
જો એ ફરી હજુ પ્રભુ ય ધરી શકે તો.

૧૫-૧૨-૯૭

198
← પ્રેમ અને કલાપીનો કેકારવ પ્રેમીની
શ્ર ા ચચ
ં લ પ્રેમસુખ આ શષ →
કલાપી

ટૉમસ મૂરના એક કા ય પરથી

ચચ [૧]
ં લ પ્રેમસુખ

કટા માં ફી ાશ કે અવકૃપા શ દમાં,

વા ભ્રાિ ત માત્ર એવી નેહી હ્રદયમાં-
હાના આવા સબબથી િદલ પ્રેમી, અરે! લડે!

િનમલ વાતાવરણમાં નૌકા ચા યું સ ધુ :

તરંગ ઘન તોફાનમાં નડ્ યાં ન ડૂ યું ક તુ :

પણ શા ત નભ યારે હતું બેઠું જઈ તળે !

જરા વારમાં કસેલું િદલ આમ જ ફીટી પડે!
જે હરદમ હતું ગમીના વ તમાં પ્રેમી ખરે!

હા! જે ડગતો ના જરી વાઝોડામાં પ્રેમ,

ફુંકે ઉડ્ યો તૂટી પડ્ યો ફુટે સીસો જેમ!
ચીરો શ દો ક્ રથી પડ્ યો પ્રેમમાં જેહ,
ક્ રતર વા યો વરસશે હોટો કરવા તેહ!

ે 199
તારામૈ ત્રી જે મતી પ્રેમી નયનની
માધુય તે ઉડી શે નેત્રપાતથી!
પુ પાવ લ દીપાવતી પ્રેમબોલ જે,
છૂ ટી જશે: તૂટી જશે: િવખરાઈ પડશે તે!

મુ તાહાર તૂટી પડ્ યે મોતીડાં પડી ય:

પ્રીિત સરસર સરી જશે તેમ જ િદલથી હાય!
પ્રીિતલથબથ જે હતાં ભોળાં હૈ યાં નેક,
વાદળ િવખરાયાં સમાં છૂ ટાં બનશે છે ક!

હા યનદનું નાચતું ઝરણ ગિર પરે:

અખૂટ ને અમાપ િદનરાત જલ ઢળે :

વ યુ: ગયુ:ં ફાંટા પડ્ યા: રણમાં ગયું સમાઈ!

નાચવુ,ં હસવુ,ં ઘુઘરવું સવે ર યું છૂ પાઈ!
તેમ દોર પ્રેમ- નેહ-પ્રીિતનો તૂટે!
હાન સુના સબબથી િદલ પ્રેમી કલહ કરે!

****

સુખ જેનો દુ :ખ અ ત છે તેને ઇ છે કોણ?

ગ્રિ થ જે પલપલ તૂટે તે પર નાચે કોણ?
અન ત કાલ ઘોરવું અ ધકારમાં,
પણ ન મોહ ન માનવો ચપલ યોિતમાં!
તેજ વી સૌ ઉપટશે કાચા રંગ સમાન!
વધુ તેજ વી વધુ ચપલ િવજળી તેનું પ્રમાણ!

200
િમ સૌ પેદા થયું પ્રેમસૃ માં!
હાથમાંથી િમ તમ થતાં ઉડી જવા!

***

ઉ લ સત ને સુખમ ન ના મુખમુદ્રા તુજ રાખ,

કેમકે ભય આવે હજુ લપતો ણે વાઘ!

તુજ નેત્ર ભ્ પૂણાન દમાં ડૂ બી જશે,

કે તુત ગમગીની તને સાહી લઈ જશે!

િતિમર દીપ પાછળ ર યુ,ં કરણ પુઠે રહી ય!

તેમ સવ સુખ શાિ તમાં ભય દુ :ખ સાથે ય!

તે સૂચવે પ્રેમાન ધને "તુજ સુખ ઉડી જશે."

યારે પ્રેમી બચારો સુખરેલમાં હશે!

તો ઉ લ સત સુખમ ન ના મુખમુદ્રા તુજ રાખ,

કેમકે ભય આવે હજુ ઉડતો ણે બાજ.

તુજ નેત્ર ભ્ પૂણાન દમાં ડૂ બી જશે,

કે તત ગમગીની તને સાહી ગળી જશે!

અરે! અરે આવાં હશે િવિધનાં યમ િનમાણ?

િપ્રયતમ, મધુતમ, મજં ત
ુ મ અિત વેગે ઉડી
ય!

201
સુવણરંગી ભભક સુખ પાંખ પર ચડે,
કે પળ એકમાં હોળી કરી આકા માં ઉડે!

જનનયને અશ્ મૂકી ધોતાં કૂળ ં ા ગાલ,

િનજ સુરંગ સક
ં ેલી લે ડુ ં અ બુદચાપ!

તેમ દુ વહ દુ :ખઅડ
ં સેવવા મૂકી,
સુખ દૃ બહાર ય ફરી મળે નહીં!

તો ઉ લ સત સુખમ ન ના મુખમુદ્રા તુજ

ં રાખ,
કેમકે ભય આવે, અરે! છુ પતો ણે સાપ!

તુજ નેત્ર ભ્ પૂણાન દમાં ડુ બી જશે,

કે તુત ખેદ, દુ :ખ, શોક લઈ તને જશે!
૧૪-૬-’૯૩

1. ↑ ટૉમસ મૂરના એક કા ય પરથી

202
←  ગૃિતનું કલાપીનો કેકારવ
છાના રોશું દદે દૂ ર છે  →
વ ન
કલાપી

છાના રોશું દદે

ડસડસ કાં હારાં દગ જોતાં!

આમ ગરીબી શાને રોતાં?
શાને આમ િનસાસા લે છે ?
                          શી પીડા હૈ યે છે ?

રે! હા ં શું એ હૈ યે છે ?
હારા કાંટા ખૂચ ં ે મુજને,
ના રોશું જો એ દુ ઃખ તુજને,
                        ના સુખ હારાં દદે ;

મુજને ના દુ ઃખ શું તુજ દદે ?

હાલી! છાના રોશું દદે ?
િનસાસા લેવાથી શું છે ?
                         હારે વા રોવાથી શું છે ?

203
ગીતો કૈ ં ગાવાથી શું છે ?
એ તુજને જો દહતાં દદે ,
                       છાના રોશું દદે !

૮-૫-૯૭

204
 કલાપીનો કેકારવ
← બાલક છે લી જફા ઝે રી છૂ રી →
કલાપી

છે લી જફા

જફાથી યાં સુધી આખર જગર આ હાસશે દૂ રે ?

જફા કાજે જગર છે આ ! જગર કાજે જફા છે એ !

જફા આ એકમાં તાં જફા લાખો ઉડી શે !

મગર કો બેજફા બલકુ લ જહાંમાં ના થયું થાશે !

મુસાફર િઝ દગાનીનો જફાના નાવમાં ચાલે !

પ્રિત પગ સાહસે ભરવો, રદી હે યા ભલે હાલે !

જફા છે લી, જવું ડૂ બી ! મગર દિરયાવ ખારો છે  !

થવાને બેજફા ક તુ હને એ દાવ યારો છે  !

જફા દુ િનયા ! જફા પ્રીિત ! જફા આ મોતનું યાલુ ં !

જફાની તો જફાના કાં હવે ના પ થમાં ચાલુ !

જફા હાની તણાં ઝુ ં ડો સહે તાં શી બડાઈ છે  ?

મગર આ મોતની છે લી જફા તો કો હવાઈ છે  !

205
લઈ સમશેર ઊભુ ં ? યા દઉ ં સમશેર સીનામાં ?
સમા ં નાવ તૂટેલુ ં ? અરે ! તેને ડુ બાવું યા ?

સમા ં તો નથી સાંધો ! નથી દિરયાવનો આરો !

ડૂ બી તાં તળું છે યાં ? કહીં મીઠાશનો યારો ?

સમા ં ના ડુ બાવું ના ! જહીં ખેચાઉ

ં યાં વુ ં !
નહીં યાં નાવ ચાલે યાં જતાં ડૂ બી નથી ગાવુ ં !

ડુ બાવાનો ય કો કાલે જશે એ વ ત આવી જો,

બહુ એ વાત ટૂંકી છે  ! સુખે દે શું ડુ બાવી તો ?

હશે બદ
ં ૂ કના પડઘા થયા ના શા ત આકાશે;
જગરના આ બધા ધડકા તહીં પૂરા થઈ શે !

જફા ને, ને સનમ ને, ને સનમની ક્ રતા ને, ને

જહાંને આપતા શું સલામી આંસન ુ ી છે લી !

૨૮-૯-૯૭

206
← હવે આરામ કલાપીનો કેકારવ
જ મિદવસ હું હારો છુ ં  →
આ આ યો!
કલાપી

જ મિદવસ

ત્રેવીસ વષ મહીં વ ન અનેક વી યાં,

વીતી અનેક દુ ઃખનીય પર પરા યાં;
શું તેટલો જ ઇિતહાસ હશે અમારો ?
શું હાણ કાળની મળી બસ એટલી જ ?

યોગો બધા મુજ બહુ પણ ણ ભાસે

ને આ હવે હૃદય વૃ થતું િદસે છે ;
બે ચાર જ મિદવસો વહી કાલ શે,
ને મૃ યુની જલદ પાંખ સમીપ થાશે.

હે ં પ્રેમમાં તડફતાં મમ શાિ ત ખોઈ,

આન દની મધુર પાંખ ન યાંય જોઈ;
હૈ યું કહે , ' િવત એમ જશે જ રોઈ',
શું હાણ કાળ ધરશે બસ એટલી જ ?

યાં યે ન શું અનુભવો મુજ સક ં ળાશે ?

શું મૃ યુ પાછળ નહીં ગિત કાંઈ થાશે ?
મૃ યુ જ કાજ ઉર શું દુ ઃખ આ સહે છે  ?

207
તો િઝ દગી ન વવા સરખી િદસે છે  !

આજે જ ઝે ર મધુ ં કરી કાં ન પીવુ ં ?

સાચું જ હો મરણ તો યમ આમ રોવુ ં ?
શું છે પછી અનુભવો કડવા સહીને ?
આ િઝ દગી ન વવા સરખી - અરેરે !

આ િઝ દગી દુ ઃખભરી મુજને મળી કાં ?

માગી હતી નવ અને નવ રાખવી છે  !
શ્ર ા રહી રસ મહીં ય કશી હને ના !
અ ધાર મૃ યુ મધુ ં મધુ ં િદસે છે  !

અ ધાર મૃ યુ મધુ તો કડવો ઉ સ,

ને વ ન ના િવત તો નકી વ ન મૃ યુ;
છે રાિત્રનો િદવસ કે િદનની િનશા છે  ?
શું હું હઈશ બસ એક જ વ પ વ નુ ં ?

કે હું અન ત યુગનો તરનાર યોગી

નાર જે હજુ અન ત યુગો તરીને,
તે આમ આજ દુ ઃખ ને િદનને ગણ તો,
આંહીં પડ્ યો - અરર ! ચેતનહીન છે ક ?

હું વ નનો અનુભવી નવ ણતો કૈ ,ં

શક ં ા પર તુ મુજને મુજ વ નમાં કૈ ,ં
વી શકુ ં ન સુખથી, મરી યે શકુ ં ના,
ણી શકુ ં ન જગ છે અથવા નહીં આ.

ે 208
યો ય જે િનરખવું િનરખે છે ,
યો ય ના િનરખવું િનરખે શે ?
િઝ દગી સમજ તો વજે, ને
મૃ યુનો અનુભવે સુખેથી લે !

૧૨-૨-૧૮૯૭

209
← વીંધાએલા કલાપીનો કેકારવ
જરી મોડુ ં મ યમ દશા →
હ્રદયને
કલાપી

જરી મોડુ ં

જુદી જુદી શ્રેણી ઉપર જનનાં સં ચત વહે ,

અરે ! પ્રીિત પહે લાં મરણ કઈં ને તો ઝડપી લે !
અને યુ તા મા જે મધુર રસ ચાખી ગત થશે,
પડે તેથી જુદાં ગરીબ િદલડાં ગ્રિ થત ન જે.

ઘણાં ઇ છા સાથે તલફી મરતાં, જ મ ધરતાં,

અને તૃિ ત માટે બહુ સમય યાં યાં ભટકતાં;
કમી જુદાં જુદાં કિઠન દુ ઃખ ને દદ સહતાં,
ઘવાતાં, ઝાતાં, કજખમ સહતાં ને મરી જતાં.

અરે ! કો અદૃ ો પણ વધુ હજુ દા ણ િદસે'

મળે પ્રેમી ભોળાં પણ િમલન મોડુ ં જરી બને;
'િપ્રયે ! હા ં હૈ યું મુજ હ્રદયનુ'ં 'હા ! તુજ ! સખે !'
'હથેલી દે  ! હાલી' 'નિહ ! અરર ! હારે જવું પડે.'

૯-૮-૧૮૯૬

210
 કલાપીનો કેકારવ છાના રોશું
← ક્ ર માશૂક ગૃિતનું વ ન દદે  →
કલાપી

ગૃિતનું વ ન

િનસાસો આવે છે ! હૃદય ધડકે છે નવીન કૈ !ં

સહુ છુ પા તારો ઝણઝણ થતા કિ પત બની!
હ રો કોશોએ વદન િપ્રય જે દૂ ર વસતુ,ં
ઉ હા તેના ાસો મમ અધર પાસે ફરકતા!

િદસે છે એ મૂિત તરવર થતી આ નયનમાં,

ઉરે હારે પશી ખળળખળ એ અશ્ ઝરંતાં;
પુકારી ઉઠે છે ય થત ઉર તેના વદનમાં,
અને એ ઝાળોથી મુજ અવયવો આ િપગળતા.

ન તેને કૈ ં આશા મુજ હૃદયમાં વા જગતમાં,

ગરીબી ગાવાની મધુર કિવતા એ નવ મળે ;
મૃદુ એ િનમાયું હૃદય શરનું લ બનવા,
તૂટેલી આશામાં જખમ સહી દદે તડફવા.

211
પ્રભુ પાસે એ ના જગર ફિરયાદી કરી શકે,
ગુ હે ગારોથી તે મૃદુ હૃદયને હોબત ઠરી;
છૂ રી ખુ લીથી જે કતલ કરવા હ ત ઉપડે,
દુ વા તેની ગાવી, િનરિમત થયું એ જગરને.

પ્રભુ પાસે ના તે જગર ફિરયાદે કરી શકે,

રહી છે ના શ્ર ધા કુ દરત તણા આ ક્રમ પરે;
સહી ઘા માથે ઘા હૃદય કુ મળું િનભય થયુ,ં
ગ યા તેણે દે વો, અરર સહુ તે રા સ હતા.

હતી હે લાં આશા મુજ હૃદયમાં તે હૃદયને,

ન ણી તૂટી તે પ્રથમ જ, અરે! જે ગઇ હતી;
હજુ છે લે એ તે મુજ હૃદયમાં કૈ ં રસ જુવે,
હજુ તેને પીવા િવત કરવા ય ન કરતી.

હવે હું પાસે તે હૃદય નવ દાવો કરી શકે,

હવે છે લે છે લે મધુર કઇં એ હો ં કરગરે;
તર તી મૂિત એ મમ નયન પાસે ટળવળે ,
હજુ રેડે અશ્ ગરદન ધરી આ પદ પરે.

િનસાસા હારા એ િપ્રય વદનની ઉપર પડે,

હ રો અગ ં ારા ગત સમયના યાં ઢળી પડે;
િવસામો લેવાની મુજ હૃદય આ આશ ધરતુ,ં
િનરાશામાં ક તુ પ્રિત પલ રહે છે ટપકતુ.ં

નકી પૂવે આવું અનુભવી ગયું છે હૃદય આ,

અ યે રોતાં એ બહુ િદવસ હે લાં ગત થયા;
હને છે યાદે આ મધુતમ દશાની મધુરતા,
િનરાશાના યાલા બહુ ય ભરી ખાલી પણ કયા.
212
 ુ

ગયા જ મોમાં એ પણ અનુભ યું આ નવ કદી,

નથી આવી કો દી હૃદય પર કો િવદ્ યુત પડી,
સરી તાં હારાં જગત પરનાં કાય સઘળાં,
અહા! હું ઓ ચ તો કબજ બનતો કો ઝડપમાં.

ગણાઈ સસ ં ારે ફરજ સઘળી જે હૃદયથી,

પ્રિત પ્રાણીની જે િવત તણી ઇ છા કુ દરતી,

ઉડી તે સૌ તુ,ં સમજણ નહીં શું થઇ જતુ,ં

િપ્રયાની મૂિતમાં મુજ હૃદય આ લીન બનતુ.ં

ભલે કાટી તા િવષધર હને આ હૃદયમાં,

ભલે લાખો વીંછી મુજ મગજમાં ડખં કરતા;
ન છે શિ ત નેત્રે રમણીપ્રિતમાથી ઉપડવા,
ભલે તૂટી તા મુજ જગરના સવ પડદા.

હને ભાસે છે કૈ ં દન કરતી આલમ બધી,

પ્રિત બ દુ ડે તે મુજ હૃદયમૂિત પણ ખડી;
ન કો એ મૂિતનું નિહ નિહ જ કો આલમ તણ,ું
ગરીબી હું જેવી જગત ઉપરે યા ત િદસતી.

હને કોઇ ખેચી ં અવર દુ િનયામાં લઇ જતુ,ં

બતાવી અશ્ નો ઉદિધ રડતું તે ગરીબડુ ;ં
ન કૈ ં કોની પાસે કટુ ઉદિધને િમ કરવા,
ન કૈ ં કોની પાસે વ લત ઉરને શા ત કરવા.

213
અરે! રોવા માટે કુ દરત તણી આલમ બની,
અરે અશ્ આંહીં કટુ તમ બધાં િનિમત બ યાં;
જનોનાં હૈ યાંને ' દન કરવુ'ં ભેટ પ્રભુની,
ન કૈ ં કોની પાસે દન ઉરનું બ ધ કરવા.

િવષો સૌ આંહીંનાં મધુતર બ યાં અમૃત થકી,

િવષે જ મી વે હૃદય િવષને અમૃત ગળી;
અમી આંખે જોવું પણ િવષ તણું પાન કરવુ,ં
પ્રભુએ િન યું આ જનહૃદય માટે તલફવુ.ં

પ્રિત હૈ યું આંહીં દન કરતું કો હૃદયને,

પ્રવાસી ચાલે છે નયનજલચીલા ઉપર સૌ;
િદસે તેમાં સૌમાં દન કરતી એ ભગવતી,
અરે! આ ખોળાને હૃદય ચીરી આધીન બનતી.

ઝીણા ઝીણા ઉઠે લ લત વર તેના દનના;

પડે છાના તેના મધુર ભણકારા હૃદયમા;
કઇ
ં કાલો વી યા ફરી નવ સુ યો એ વર હતો,
હ રો કોશોથી મુજ શ્રવણમાં આજ પડતો.

અહો! સક ં ેલાઇ હૃદયબલથી શું પૃ થિવ છે ?

અહો! શું બાલાનું હૃદયબલ આવું કરી શકે?
િનસાસા પ્રેમીના સહુ ય પડ ચીરી વહી જતા,
સખીનું હૈ યું કૈ ં અિત બલ કરે છે લપટવા.

'િપયુ! હાલા! સાથી મુજ હૃદયની હાર કરજે!

'હવેના જ મોમાં ગરીબ તણી સભં ાળ કરજે!

214 ે
'િનરાશા રોતાં વા તુજ હૃદયને શા ત કરજે!
'સખે! હારા દોષો દન કરતાં માફ કરજે!'

ઉઠી ઘૂમે છે આ મૃદુ દન હારા હૃદયમાં,

લવ તું એનું એ મુજ હૃદયમાં કૈ ં ઉ ર ધરે;
ઝઝૂ મે છે નેત્રે દનજલનું ાર ઝરણ;ું
મીઠી પાણીની યાં તડફડ થતી માછલી રહી.

તહીં તેને થાતુ,ં મુજ હૃદયમાં તે અહીં બને,

અમે સાથે રોતાં સમય િપ્રય તે આ ફરી મળે ;
રડાવે રોઇને મુજ હૃદય કાં તે હૃદયને?
અહીંના તારો કાં મદદ કરતાં તે દનને?

અહીં પ્રીિત,મૈ ત્રી,પ્રણય,રિત,એ ભાવ સઘળા,

અરેરે! રોવાનું અરપણ કરી શા ત બનતા;
અરે! શું તેથી કૈ ં અિધક જનથી ના થઇ શકે?
બને ના શું દે વું મધુર સુખ પ્રેમી હૃદયને ?

કહે વા સ દે શા અનુપમ મ યો આ સમય છે ,

ઉરોના હાણાની કુ દરત બધી વાહક બને;
િદલાસો દે વા કાં મુજ જગર આ ના ઉપડતુ?ં
ઉડી અશ્ થી કાં ભભકમય પહાડે ન ચઢતુ?ં

અહો! અ યારે તો હૃદય ઉડવા ત તર િદસે;

જહીં હું યાં તે એ ઉર ભટકવા, ત પર િદસે;
ન કાં અપું પાંખો? નવ યમ ગ્રહું પાંખ મધુરી?
ન કાં ભાનુ સાથે કરણમય હાવાં થઈ જવુ?ં

215 ે
અહો! અ યારે તો મુજ હૃદય આધીન તલફે ,
સુધાના વટ
ં ોળા િપ્રય વદનના ચોગમ ચડે;

દબાઈ તાં આ મુજ જગર કૈ લાસ ચડતુ,ં

નહીં ભાનુ સાથે કરણમય થાવા મન ર યુ.ં

અરે! જૂઠાં જૂઠાં કરણ ચળકે તે પ્રણયનાં,

જનો માટે ના તે, નવ જન ઉડી યાં જઈ શ યા;
ઉડેલાં દાઝે લાં અગ ણત અહીં આ તરફડે,
ફરી ઉડી વા જગર કિદ હોશે ં નવ કરે.

અમે એ પખ ં ીડાં બહુ વખત યાં હે ર કરતાં,

હવા આછી પીળી ઉપર કરણોમાં ય તરતાં,
ઘડીનો ભાનુ તે, ણક સહુ તે રંગ ગજબી,
અહીં હું, હાલી યાં, ગત થઇ ગઇ સવ સુરખી.

ર યું રોવાનું તે ચર સમયનું ને અમર છે ,

ભલે હું સાથે તે અમર ઉદિધમાં ડુ બી રહે ;
ક ં શાને ય નો ચ લત દ્ યુિતનાં દશન થવા?
ય યે શે અશ્ ણક િ મતથી બાથ ભરવા?

સદા રોનારાનું િ મત વળી બલે ના કરી શકે,

હસું જેવું તેવ,ું યમ િપ્રય ઉરે તે જઈ શકે!
હ રો કોશોએ દન જ નકી હાર કરશે,
પ્રિત બ દુ ડે યાં બલમય કઇ ં િવદ્ યુત વસે.

અરે! મીઠાં અશ્ મધુતર બને છે અનુભવે,

ે
216
સદા તા તા દન કરતાં લ ઝત મળે ;
હસે આંહીં તેની ઉપર અનુક પા ઉર ધરે,
બચારાં ક તુ એ અનુભવ ભલે સવ લઇ લે.

જશું બી કોઇ િ મતમય નવી આલમ મહીં,

જડી શે યારે િ મત મધુર કો આ દનથી,
તહીં યારે ચારે નયન ટપકે છો િ મતભયાં,
નથી આ રોવું કૈ ં દન મધુ ં શા ત કરવા.

ધીમે ધીમે આ બે ઉર ઉરથી આ લંગન કરે,

ફરીથી એ જૂની ચકલી િદલડામાં ફડફડે;
ફરી અશ્ હે તાં ચકચ કત એ ગાલ ઉપરે,
ધીમે ધીમે હા ં દ્ રિવત ઉર કાંઈ ગણગણે.

િપ્રયે! હાલી! સાથી! મધુર લહરી આ િનરખજે!

'સદા જ મે જ મે મુજ જગરમાં આમ વસજે!
'િનરાશામાં આશા તુજ હૃદયની શા ત કરજે!
'સદાના હારા આ દૂ િષત સહ પ્રેમે જ તરજે!'

લવ તાં આવું આ નયન િનરખે વગ નવલાં,

ભિવ યે ને ભૂતે નવીન કઇ
ં લાખો યુગ પડ્ યા;
તહીં જોડી જોડી અગ ણત ઉરોની રમી રહી!
અહીં જોડી જોડી અગ ણત ઉરોની રડી રહી.

જહીં જે યાં તે છે િનજ ગગનમાં મોજ કરતુ,ં

અહીં યાં સવેમાં િ મત દનજોડુ ં રમી ર યુ;ં
અમે ડૂ બી તાં લટુ પટુ અમારા ઉદિધએ,
ે
217
ગિતની ઇ છા કે જ ર પણ કૈ ં એ નવ મળે .

અહો! એ હો ં એ હો ં મુજ નયન પાસે તરવરે!

અરે! ઊ ંડુ ં ઊ ંડુ ં હજુય ઉર એ કૈ ં કરગરે!
િનસાસો આવે છે ! હૃદય ધડકે છે નવીન કૈ !ં
સહુ છુ પા તારો ઝણઝણ થતા કિ પત બની.

૮-૫-'૯૭

218
← પ્રથમ કલાપીનો કેકારવ હારો
િનરાશા વનહાિન ચોવીશ વષ ખ નો →
કલાપી

વનહાિન ચોવીશ વષ

ફૂટી ગયેલ ઘટની ઘટમાળ જેવાં,

મારા ફયાં વરસ : વનબાગ સૂ યો !
એકેય બ દુ નવ ચોવીસ ચક્રમાંથી:
વા કોઈ એ ન ઘટમાળ સમારના  ં !

સેવા બ ન પ્રભૂની કશી કોઈ દી એ,

બાકી રહી સહુય ચેતનહીન આશા !
તેમાં પરંતુ ઉરને ફિરયાદ ના કૈ ં ,
યે ગુલાબ કહીં કટ ં કને રડીને ?

મા ં સદાય સહવું સહુ છે સ યું હે ,ં

માળી તણો કર સુખે યમ પુ પ હે તાં;
હારી ગરીબ કિવતા બસ કાંઈ રોતી,
તેવી પ્રભુ પણ મા સહનારને દે  !

હું િવ નો નિહ જ કૈ ં ઉપયોગ ણ,ું

કો ખેદમાં ગિત તણું ઉર મૌન ધારે;

219
 હારો િહસાબ િવિધ પાસ કશો ન લાંબો,
યો, મરીશ : યમ તારક યાં ખરે છે .

સેવા તણી ગરજ છે િવભુને ન હારી,

નૌકા તણી ગરજ ના યમ સ ધુ રાખે;
સૂઈ ઊભા રહી પ્રકાશની રાહ જેવી,
તેમાં ય એ જ હિરની બજતી જ સેવા.

આ શુ ક પાનખર શી મુજ દ ધ આશા,

તેને પરંતુ હજુ છે ફિરયદ કાંઈ;
િફ ાશ આ િધરની રડવી નથી કૈ ં ,
એ પ્રેમનો તરફડાટ બધો ગયો છે .

જે સવદા સહજપ્રા ય ત દઈને,

જે લાધવું કિઠન યાં િનજ તીર તાંકે,
તે પ્રેમને ઘિટત અશ્ બધાંય આ છે  :
તેમાં કશીય ફિરયાદ કરી ન છાજે.

ક તુ વસ તસમયે સહુ પુ પ ખીલે,

તોફાન સ ધુજલના શરદે શમે છે ;
યાં શાિ તનો સમય માનવીઓ ગણે સૌ,
યાં દશને ન હજુ શાિ ત તણું હું પા યો !

બા યા ગઈ જ, ગત યૌવન છે થયુ,ં ને
મ્ યુ તણાય પડઘા શ્રવણે સુણાતા;
હોયે રહે તરસમાં મરતો બપૈ યો,
ને િપજ
ં રા હૃદયને ફિરયાદ રોવી !

220
 ૯-૫-૧૮૯૮

221
 કલાપીનો કેકારવ
← ખોવાતું ચ જેને વીતી ગઈ શક
ં ાશીલ →
કલાપી

જેને વીતી ગઈ

'જેને વીતી તે તો ણે,'

જખમી એવું માની હાણે;
ખોળામાં શર ધરવા આણે,
                યાં આ ખજ
ં ર શુ ં ?

જેને વીતી તે બોલે છે  :

'હાં ! કૈ ં વીતે તો તુન
ં ે છે  !
'વીતે તો છોને વીતે છે  !
               'વીતે એમાં શુ ં ?'

જેને વીતી ગઈ સસ ં ારે,

તે તો બેપરવાઈ ધારે !
               વીતે છે તેને તો,
જેને વીતી તે લા યે શુ ં ?
જેને વીતી તે સાથે શુ ં ?

વીજ વાદળી સાથે તી,

કાલે ગઈ આજે ભૂલાતી !

222
સૂકાઈ કોરી છાતી થઈ,
               જેને વીતી ગઈ !

૧-૬-૯૮

223
← સમુદ્રથી કલાપીનો કેકારવ
યાં તું યાં હું હમારા રાહ →
છં ટાતું બાળક
કલાપી

યાં તું યાં હું

ચ તાક્રા ત મુખે ખરે ટપકતાં અશ્ ઉ હાં મોતી શાં,

તહારાં શાં િવગ લત ગાત્ર વનમાં વૃ ે અઢે લી ર યાં!
મીઠું કાંઈ મુખે લવી િપ્રય, અહા! િન ાસ ધીમે મુ યો!
તે સૌ હું નજરે રહું િનરખતો, સૌભા યશાલી બ યો!

કેવી શાંત િનશા! જરી પવનથી ના ડોલતું પાંદડુ !ં

ં ્ રપ્રકાશથી ચળકતું આકાશ આ ઊ
કેવું ચદ વળું !
હા હા! આ સમયે, િપ્રયે! હૃદયથી કાં ના લપેટે મને!
કાં હા ં મન શોકથી ઉભરતું શક ં ાભરેલ?ું અરે!

હા! િનદ્ રાવશ તું બની, કમલશાં નેત્રો િમચાઈ ગયા;

નીલા ઘાસ તણી બછાત પર આ અગ ં ો પડ્ યાં શાિ તમાં,
આંસન ુ ા પડદા વતી નયન તો હારાં થયાં આંધળાં!
લૂછ્યાં ના પણ ઉ ણ ાસ િદલને અશ્ સુકાવી દીધાં!

સૂજ ે પ્રાણ! સુખે રહી િનડર તું હારો ઊભો દાસ આ,

તે પશી તુજ ગાલ લાલ અધરે ચૂમી ને લેશે િપ્રયા!

224 ે
 ં એ નિહ કરે આ લંગી બ ે ભુજ,ે
શાિ તમાં તુજ ભગ
ં ણ, કોણ ક્
સૂતી સહ કરશે તેને જગાડી? કહે !

જોશે ભા ય ગણી ઉભો અધર જે જૂદો ર યો ઓ થી,

જેણે કો િદન શ દ િમ ઉચરી શાંિત પમાડી નહીં;
માયાળુ નિહ હોય ક્ ર િદસતી િનદ્ ર થ યારી નહીં,
એવા દશનને િવલોકી બનશે પ્રેમાદ્ ર હૈ યું સુખી!

હાલી પૂણ સદોષ છે , જખમ આ કારી કયો કાળજે,

હોયે તે મમ ગીતની અસરથી િન ત સૂતી રહે !
હા ં વજ્ર સમું કિઠન િદલ આ ચીરાય ઘાથી નહીં,
હું તો ના નિહ તો રડુ ં ટળવળું યારે સુખે એ સૂતી!

સયં ોગી તુજ ના બ યો, િવરહમાં વું બની ભ મ હું,

યારી! શું દુ :ખદાહ, શું િવત છે યા ં મને એવડુ ?ં
એવું શું બનશે, િપ્રયે! જગતમાં હારા િવના હું વુ?ં
હારી ખાક લગાવી અગ ં પર શું બાવો બની હું ફ ં ?

હારાથી મુજ આ દ્ િવધા નિહ બને હૈ ય,ું િપ્રયે! મૃ યુથી,

હારી તું નવ લેશ ઓછી બનશે એ કાલરાિત્ર થકી,
તું તાં નિહ હું રહું, િવતનો લોભી નથી હું નકી,
તું વગે કર વાસ, એ સમજજે આ દાસ ઊભો તહીં!

હારાં કોમલ ગીતડાં મધુરવાં હું સાંભળી એકલો-

ઘેલો મ ત બનીશ વગભૂિમમાં કો બાલ હાના સમો;
કેવી સુ દર હે રીઓ અિનલની, હારા ડા બાલની-
સેરો રેશમના સમી, િનજ કરે પશી હશે ચાલતી!

225
કેવી મોહક વાિટકા, વનઘટા, પુ પો પરાગે ભયાં!
કેવા રંગીન યાં હશે મધુકરો સં યા સમે ગુજ
ં તા!
હારી શાલ સુવણરંગી ચળકે સાડી ઝીણી ઊપરે;
તેમાંથી તુજ િદ ય સૌ અવયવો દે ખાઈ આછા રહે !

યાંયે નાજુક વૃ ની વનઘટા માંહી છૂ પેલો રહી,

હારા સૌ સુખના િવચાર રસીલા ક પી બનું હું સુખી,
હા! અદૃ ય સદા રહી તુજ કને યાં તું ભમે યાં ભમુ,ં
જેથી હું નવ કલા ત એક પલકે હારાથી જૂદો રહું!

ં ે મધુપુ પ કોમલ કરે તે ના ગ્રહું હું કદી,

તું ચૂટ
વા ના દાબીશ િ ન ધ તે અધર હું લોભાઈ પીયુષથી;

ં લ નેત્રના ઝરણમાં ડૂ યો રહું સવદા,

હારાં ચચ
હારી નાજુક પાદપિં ત પરની ધૂલી લગાવું શરે!

િહંડોલા સમ ઝૂ લતું જલભયું કાસાર યાં વગનું -

પુ પોની ખરતી સુગ ધી રજથી બહે કી રહે લું બધુ;ં
સોનેરી ઢગ રેતના ચળ તાં ભીના બનેલા જલે,
આવી શા ત િનશા શશી સહ હવે તે સૌ પ્રદે શો પરે.

શોધી તીર કદ બની સુખભરી છાયા ઘડી યાં ઊભે,

રેલી છે સહુ પાસ રેલ શશીની તે જોઇ તું તો હસે;
ઇ છા નાન તણી થતાં ચમકી તું ચોપાસ ભી જુવે;
ના ના હું નજરે કદી નિહ પડુ :ં છુ ં વૃ ડાળી પરે!

226
તોડે ગાંઠ ન છૂ ટતાં કર વતી તું એક ચોળી તણી,
લ ળુ મન નીિવબધ ં છૂ ટતાં શમાઇ તભ
ં ે જરી;
હોયે વ ત્ર સરે, પડે સર તું તે િવ જોતું રહે ,
ને એ કૌતુક તો બધું નયનથી પી ઉ ં છુ ં હું ખરે!

હા હા! દે હકળી િદગ બર બની યારી ખીલી નીકળી;

ઊડ્ યા કેશ લપેટવા તનતટો ને કેસરી શી કિટ;
બે બાહુ કમલો તણા ર સકડા છે દં ડ હાના સમા,
કધં ો કે તન કોતરી બરફના પહાડેથી ણે લીધાં!

ધીરી ઉ ત છે ગિત તુજ, િપ્રયે! તું મોહમાયા િદસે!

હા ં ભ ય કપાલ ફાિટક સમું તેજ ે ભયું છે ખરે;
જંઘા છે કદલી, ગુલાબફુલડાં હાથે લયો હાથની,
લાંબી ડોક કપોત શી તુજ, િપ્રયે! ભ્ ની લતા ચાપ શી!

ચાલે બે ડગલાં િનરંકુશ બની, પહોચીં કનારે હવે,

તહારી નાજુક તું છબી િનરખતી, ઊભી તટે , વાિરએ;
કેવા વગતડાગનાં મધુરવાં મો ં કૂદી આફળે !
તે કેવાં તુજ પાદને રમતમાં ચુ બી ઉડે છે હવે!

હારી અિ થર છે છબી સ લલમાં તે જોઇ કપ ં ી જરા,

િરસાઈ મનમાં, ડરી ચમકી તુ,ં ધ્ પડી વાિરમાં;
િન ચ મજ ં લ
ુ આકૃિત જલ તણું ચીરી કલેજ ુ ં ગઈ,
ં ાળું લમાં પડ્ યું ખબકતું હું તો ર યો જોઈ તે!
કુ ડ

આવું વગ વળી જહીં િપ્રય વસે તે હું ન છોડુ ં કદી,

તું વગે કર વાસ કે સમજજે આ દાસ ઊભો તહીં;

227
 યારી! કાં રડ તુ?ં અરે દુ :ખભયા વ ને િવટ ં ાઈ હતી?
પ્રેમીલા તુજ દાસને દુ :ખ દીધું તે શું િવચારી રહી?

રે! િનદ્ રા! રજની મહીં તવન હું હા ં ક ં છુ ં સદા,

ઇ છુ ં હું િપ્રયની સખી સમ ને હારી કને માગવા :-
' હાલીને સમ વ પ્રીિત કરવા: કાંઈ દયા લાવવા :
'જેથી એ સુખમાં ઉઠી યદયથી ચાંપી મને લે િપ્રયા!'

૨૪-૬-૯૪

228
 કલાપીનો કેકારવ
← શા ત પ્રેમ વરમાં િપ્રયાને આકાશને →
કલાપી

વરમાં િપ્રયાને

અરે! તું વૈ દ્ય કાં તેડે? ગળે કાં ઔષિધ રેડે?

ભૂલી વૈ દક શું ગઈ? હાલી હાલી પ્રાણ!

કૂપી અમૃતની િપ્રયે! તું તું ઔષધખાણ!

ભૂલી તું તો બતાવું હું ! ભરે જલ નેત્રમાં આ શુ?ં

લલાટે રાખ કર હારો પછી એ તાવ પણ યારો!

વૈ દ્ય રડે તેથી િપ્રયે! આ દરદી મૂઝ

ં ાય,
નાડી જો િદલની અને કર તું કાંઈ ઉપાય.

હ્રદયનો વૈ દ્ય હારો તુ ં ! હ્રદય રા દરદ તો શુ?ં

મને આ તાવ સારો છે ! મધુરી હૂંફવાળો છે !

વરથી જોઈ શકાય છે હા ં હૈ ય!ું પ્રાણ;

બી કોઈ િ થિત નહીં, વર તે મીઠી હાણ!

229
અરે! એ હાણ કાં ખોવી? મને તો ભાવતી એવી!
કટુ કાં ઔષધી લેવી? મળે છે જો મધુરી કૈ !ં

િદલબૂટી તુજથી ઝરે કુ ળા રસની ધાર!

જોવું જો કૈ ં પારખું તો મુખ દપણ ધાર!

મને એ હો ં અિત હાલુ,ં ગરીબ મૃદુ ને િફકરવાળું !

અહીં અહીં આવ ચુ બી લઉ!ં હવે પગ ચાંપતા થાકી!

િ મત મુખ છે િપ્રય મુજને, શું ના િપ્રય તુજ હોય?

ચ તાગ્ર ત પર તુ આ તુજ મુખ કેવું હોય?

મને હો ં એ વધુ હાલુ!ં કઈ

ં તેમાં નવું યા ં !
અહાહા! ગોળ ગો ં એ જરા શરમાઈને નમતુ!ં

એ મુખ પાસે હોય તો મીઠું શું નવ હોય?

તાવ હોય કે કાંઈ હો જે હો તે છો હોય!

િપ્રયે! મુખ એ હસે છે હા! ગયો વર યાંય ઉડી આ!

અહીં તું આવ આ લંગ!ુ ં નયન મૃગ શાં મીચે છે શુ?ં

૧૭-૪-૯૬

230
 કલાપીનો કેકારવ
← છે લી જફા ઝે રી છૂ રી તરછોડ નહીં →
કલાપી

ઝે રી છૂ રી

છુ રી કટાઈ ગઈ તે ઉરમાં ધરીને

હૈ યું િનહાલ કરનાર ગઈ િવભૂિત;
તેને સજુ ં જગરની મુજ આ સરાણે,
આશા ધરી અમર કો રસ પામવાની.

તે કાટ આ હૃદયર ત વતી ચડેલો,

તેમાં હલાહલ ભ ં મૃિતનું ઉમગ ં ;ે
તેને જરી ખટક એક જ આવતામાં
તે કાલનાં િફતૂર સવ િવરામ પામે.

યાં યાં સુધી અદબથી શર ઝૂ કવીને

દોરાઈ કાલકદમે નમતો ગયો હું;
કાઢ્ યા અનેક નદ હાડ અનેક ખોદી,
આવી શરીન બસ ખજ ં ર અપવાને.

હારી હતી ન તકલીફ મ િવનાની,

આરામ તો પણ હવે િદલ યાચતું આ;
કાલે ક યું ભટકવા, ભટ યો બહુ હું,

231
 હારા હવે કળતરે પગ ઉપડે ના.

'આ ભૂલ' એમ સુણતાં જ અનેક ભૂ યો,

ક તુ હવે હુકમ એ ગણકારતો ના;

આજે ઉરે મધુર ભાવ રમી ર યા છે ,

તેને જ આ ઉર સદા રટતું રહે શે.

ખાલી થયું નવ હ િદલ દદ રોતાં,

યાં કોઈ અશ્ નયનેથી સુકાવવાનો
પ્રેમી મૃદુ હૃદય ઉપર ફાળ દે વા
ના કાલને હક મ યો પ્રભુનો કશો એ.

ચૂટ
ં ી અપ વ ઉરપુ પ કદી ય લેવા,
આશાભયા જગરને ઉચ ં કી જવાનો,
મૃ યુ અકાલ વતી કો મૃિત લૂટ
ં વાને,
ના કાલને હક મ યો પ્રભુનો કશો એ.

દાવા પ્રચડ
ં વત િવ ની ઝાળ માંહીં
વા સ યની નઝર કૈ ં હિરએ કરીને
અશ્ અને િ મત તણા ફુલડે ભરેલા
સૌ પ્રેમના ચમન તૃ ત થવા જ રા યા.

શું છે વળી વધુ કશું ય ઉડી જવાથી ?

ના લાધતા ઉપર તારકના પ્રદે શો !
શું છે નવીન કટુ સ ધુ બધો ય ડો યો ?
માશૂકયો ય મળતાં નવ મોતી યાં એ !

232
એ પ્રેમ યાં હૃદય ઉ મ જે બતાવે ?
યાં છે અહં િવસરનાર રિત જહાંમાં ?
યાં કોઈ છે પડ સહુય બતાવના ં  ?
આન દથી હૃદયનું સહુ આપના ં  ?

િનઃ ાસ આ હૃદયના સહુ આગ ફૂંકી

એ ઐ યને જ જપતા સળગી િવરા યા;
આ અશ્ નું ય સહું તેજ તહીં ગુમા યુ,ં
એ તો નવ મ યુ,ં નવ ણતો હું !

તો તે શરીનકરની િપ્રય તેજ છૂ રી

બેઠો સ શ મુજ આ ઉરની સરાણે !
જેથી સજુ ં જ ર તેજ કપાઈ શે !
તે ઝે ર આખર કદાચ ગળાઈ શે !

૧૦-૧૧-૯૭

233
← પ્રીિતની કલાપીનો કેકારવ
ઠગારો નેહ નેહશક
ં ા →
રીિત
કલાપી

ઠગારો નેહ

હ્રદય દગલબા ણશે ના કદી આ,

હ્રદય હ્રદય ઝાલે ઝુ રવું છે પછી, હા!
હ્રદય ધવલ સવે દુ ધ ણી ફુલાયે,
થુવરપય ગળે થી ઊતરી આગ બાળે !

ધન ગડગડ ગા યો ચાતકુ ં ચ ફૂલે,

પથરવત કરાનો મેઘ આવી મ યો તે!
ષટપદ મકર દ લુ ધ રીઝી રહે શુ!ં
ધવલ કમલ ના આ છીપલીને કરે શુ!ં

મૃગજલ સમ નેહી નેહ સ ધુ ધરે છે ,

હૃદયમૃગ બચા ં આશ રાખી મરે છે ;
સરપ શર મ ણને પ્રેમ પ્રેમી તણો આ
િવષ રગ રગ યાપે પ્રા ત થાયે કદી ના!
૧-૧-૧૮૯૩

234
 કલાપીનો કેકારવ િપ્રયા
← ગુનેહગાર ડોલરની કળીને કિવતાને →
કલાપી

ડોલરની કળીને

અહો! હાની પાંખે મધુપ તુજ આવે લપટવા

પર ત એ ગાઢી મધુર સુરભે મૂિ છત થતો!
નશામાં ગીને તુજ તરફ કેવો ઉડી રહે ?!
શકે ના આ લંગી મગજ તર દૂ રે થઈ જતાં!

ભમે ગુ ં ગુ ં , તુજ મુખ િનહાળે િ મતભયું,

અહો! કેવું ખીલે! સુરભભર કેવું મહકતુ!ં
ઇશારે ભોગીને લટુ કરી લઈને નચવતુ!ં
હસે સ યા સામે! અિનલલહરીથી ઝુ લી ર યુ!ં

અરે! માળીની છે તુજ તરફ દૃ પણ નકી,

પરોવી દે શે એ ચુટ
ં ી લઈ તને દોરની મહીં;
છતાં એ હા ં તો મધુર મુખડુ ં તું હસવશે,
નકી તું ણે છે સુરભ તુજ આ સાથક થશે.

235
તું યારની બરફના જલથી સચ ં ાશે
આ હે કની મધુરતા બમણી કરીને,
વેણી મહીં લટકશે તુજ પાંખડી એ
હા! પારદશક સુ-સુ દરીકઠ ં પાસે.

રોમાંચમાં અગર તું મકર દ છાંટી

કણે રહીશ પ્રિત બિ બત ગાલમાં થૈ ;
િનદ્ ર થ હે કથી કરી િપયુપ્રેયસીને,
યાં ાસથી િપયુ તણા કરમાઈ શે.

અહીં તો કૈ લાંબું તુજ િવત છે જો રહી શકે,

અરે ક તુ હારી સુરભ અિનલોમાં ઉડી જશે;
કને માળી આવે યમ યમ અહો! તું હસી રહે !
તને હાલું ના ના િવત પણ પ્રીિત નકી હશે.

તને લાગે મીઠું જ ર મરીને સાથક થવુ,ં

નકી હા ં હૈ યું રસ અનુભવી શોધી જ ર યુ;ં
તને મૃ યુ એ છે મધુર કઈ
ં સ કાર મળતાં,
તને ભાવે મૃ યુ િપ્રયતમિપ્રયાની રમતમાં!

પ્રભુ આવી હોશો ં જ ર તુજ પૂરી જ કરશે,

વૃથા કાંઈ કોની નવ પ્રબલ ઇ છા કિદ બને;
અરે યારી! તુન ં ે મમ િપ્રયતમાને દઈશ હું,
ં ી તારી સુરભ મધુરીને લઈશ હું.
નહીં સૂઘ

૧-૫-૯૬

236
 કલાપીનો કેકારવ
← ઝે રી છૂ રી તરછોડ નહીં હાડી સાધુ →
કલાપી

તરછોડ નહીં

મુજ ખાતર હે ં બહુ, નાથ ! સ યુ,ં

કટુ વેણ છતાં હજુ હે ં ન ક યુ;ં
તરછોડીશ કાં ? અપરાધી નહીં નકી !
આ જગમાં યમ ય ર યુ ં ?

ઉરનું પુ પ ન પોષી શકી,

રડતું િનર યું તુજ આ મૃદુ અ તર;
એ દવમાં ઉર આય િનર તર,
ના મુજ આંખ થઈ હલકી.

રસ કૈ ં મૃદુ આ ઉરથી ઝયો કિદ,

સુ દર ભાવ હશે ન ધયો કિદ.
તું ય અતૃ ત અતૃ ત ફયો કિદ,
હે ં મુજ હોય િનભાવ કયો !

નવ રાવ તણું થલ તું િવણ છે ,

પરવારી રહી સહુ અ ય, સખે !

237
 યમ રાખીશ તેમ હશે નયને,
તરછોડ નહીં ! જલ લૂછ, સખે !

૨૩-૧૦-૯૭

238
 કલાપીનો કેકારવ
← વી યા ભાવો તલફું કાં વી યાંને રોવુ ં →
કલાપી

તલફું કાં

જે દુ ઃખ હૈ યે પાળી રા યુ,ં
જેને પીતાં અમૃત ચા યુ,ં
જે માટે સુખ ફે ક ં ી ના યુ,ં
                    તેને હે તાં તલફું કાં?

જેમાં છે હૈ યાને ર્ હે વ,ું

તે તલફી કાં લૂટ ં ી લેવ ું ?
દે તાં કાં પૂ ં ના દે વુ ં ?
                    હે તાં તલફું કાં ?

૨૩-૪-૧૮૯૭

239
 કલાપીનો કેકારવ
← પિરતાપ તારામૈ ત્રક: મુ ધ પ્રેમ અશ્ થાન →
કલાપી

તારામૈ ત્રક મુ ધ પ્રેમ

સધં ાડી પ્રેમદોરી મે,ં મચાવી િમ ી ગો ી મે,ં

હે રાવી પ્રેમમાલા મે,ં જગાવી પ્રેમ યોિત મે!ં

ઉડા યું પ ી પ્રીિતનુ,ં ઝી યું સુપુ પ ચ ન ુ !ું

કરા યું નાન પ્રીિતનુ,ં કયું મે ં પાન પ્રીિતનુ!ં

સુધાના નીરમાં હાયાં, અમે પ્રેમી ર યાં હા યાં!

પડ્ યાં યાં નેહફાંસામાં, છૂ ટ્ યાં તે ના, વછૂ ટ્ યાં ના!

મિદરા નેત્રનખરાંનો પી પી ભાન ભૂ યો હું:

થયો હું હોલો! તે હોલી! થયો તે હું! થઈ તે હું!

પછી રિતનાવ ઝીં યું મે ં કપાળે હાથ દઈ દિરયે!

બોળે કે બચાવે તે સુકાની પ્રાણ યારી છે !
૩૦-૧૧-’૯૨

240
← સુખમય કલાપીનો કેકારવ
તુષાર મૃ યુ →
અ ાન
કલાપી

છં દ = વસત
ં િતલકા

તુષાર

હું છુ ં ઉભો ગિર તણા શખરે ચડીને,

ક લોલમાલ સમ ગીચ તુષાર નીચે -
મેદાન નીલવરણા ઉપરે ઝુ યો છે  :
ણે જડ્ યું સર ડુ ં નભને તળે તે!

મો ં વહે ચળકતાં ભુખરાં પાળાં,

રેસા સમા રિવકરો સુરખી ભરે યાં,
થડં ી સમીર લહરી થકી ગોલ ઘૂમે,
ભૂરાં કબૂતર તણા યમ ગોટ ઊ ંડે!

આ મેખલા સમ ઊ ંચો ગિરશૃગ ં ઘેયો,

યાં હોકળા ઉપર હ તી સમો ર યો જો!
તે ખીણમાં પથરનો કરી કોટ ઊભો,
ને વૃ ની ઉપર તીડ સમ પડ્ યો, જો!

પા તણા રસ સમો જલધોધવો તે

આ ગીચ ધૂમસ તણા મુખમાં પડે છે !

241
યાં પ ીઓ કલ કલે પણ ના િદસે કોઃ
અ ધારમાં જગત આજ પડ્ ય,ું અહો હો!

યાં દૂ ર સ ધુ ઘુઘવે, નદ યાં મળે છે ,

યાં એ તુષારઢગના બુરજો ઉભા છે !
યાં રા સો સમ ઉડે બહુ પધારી -
કાળો તુષાર નભના પડદા સુધીથી!

યાં બફનો અતુલ હાડ પડ્ યો ઢળીને,

નીચે ધસી લઈ જતો બહુ વૃ ને તે;
હોટો કડાક કડડાટ થયો િદશામાં,
તે એ ડુ યો ગરજતો ધૂમ સ ધુનામાં!
૯-૧-૧૮૯૪

242
 કલાપીનો કેકારવ
← દગો તું હારી હતી ગ્રા ય માતા →
કલાપી

તું હારી હતી

બહે તર બોલવુ;ં યારી! 'નથી ને ના હતી યારી;'

પર તુ ના કહે જ ે તુ,ં 'હતી ન હતી થઈ હારી!'

નહીં આ ઇ કદિરયાનાં ચડ્ યાં મો ં ઉતરવાનાં,

નથી તું યાર આજે તો, હતી િદન કોઈ ના યારી!

કયું કુ રબાન આ િદલ મે ં 'હતી હું ચાહતી તેને,'

કહે તાં બોલ તું એવા નહીં શરિમદં શું થાશે?

નઝરથી દૂ ર હું થાતાં, અગર દૌલત ઉડી તાં,

જબાંથી બોલશે શું તુ,ં 'હતી હું ચાહતી તેને?'

કબજ આ થશે યારે જમીનમાં ગારશે મુદું-

ફુલો ફે ક
ં ી ઉપર તે શું કહે શે "ચાહતી તેને"?

કબર નીચે - ખુદા ઉપર નથી કૈ ં દૂ ર - ઓ િદલબર!

243 ે
છતાં 'િદન એક તેની હું હતી' એવું કહે શે શુ?ં

કહે વાનું કહી ચૂકી! હવે ફિરયાદ શી ગાવી?

ભલે તો ખેર ક મતમાં ફકીરી ખાક છે લાગી!

હવા તુજ વ લની પલટી, ચમન હારો ગયો ફીટી;

હવે આ હાડિપજ
ં રને રહી અં મની બરકત!

અરે! એ મ ત યારીમાં ખુદાઈ શી હતી બરકત!

હવે તો બેહયાઈને રહી બેઝારીમાં બરકત!

રહે વું મોજમાં માશુક - તને આમીન એ બરકત!

હમારી પાયમાલીમાં હમોને છે મળી બરકત!

અમીરી બો અને ઇ ઝત રહે હર ગજ તુજ કાયમ!

ફકીરોને ફકીરીમાં ફકીરોને ખરી બરકત!

મગર અફસોસ - ઓ માશૂક! હતું િદલ આ ઝબે કરવું -

િનવાઝી કોઈને તેને હતું ખેરાતમાં દે વુ!ં

પર તુ છે વટે , ભોળી! હતું કહે વું રડીને કે:

'અરે! તું છે હજુ હારો અને હું છુ ં સદા હારી.'

૧૬-૮-૧૮૯૫

244
←  હાસી જતી કલાપીનો કેકારવ ઉ સુક
મૃગી ને તું િવણ મેઘલ વાજસુર ! હ્રદય →
ઘવાયેલો મૃગ કલાપી

તું િવણ મેઘલ વાજસુર

મે'ની જોતાં વાટ, ઉ હાળો ઉડી ગયો!

પણ ના લીલી ભાત, હારી દે ખું - વાજસુર!

બી નં ે મે' આજ, સચરાચર મી પડ્ યો,

પણ ચાતકની ત, તરસી - મેઘલ વાજસુર!

વાતું ગોતે છીપ, બીજો મે' ખપનો નહીં;

ખપનો એ જ અદીઠ, રાખીશ કાં તુ?ં - વાજસુર!

અણખિપયાંની ત, ઝાઝી જગમાં સામટી;

જેથી ઠરતી આંખ, તે મે' આઘો - વાજસુર!

હવન ક ં કે હોમ ? ઉજેણી જોશું કરી!

પણ તુજ સામે જોમ, શું પામરનુ ં ? - વાજસુર!

દે ખાડીશ દુ કાળ ? ઘેશ

ં ું પીને વશુ!ં
જપશું હારી માળ, તો એ - આપા વાજસુર!

245
ના છે કાંઈ ખેડ - મેઘલ  ! અમ લોકની;
તો યે હારી હે ર, લીલા હે ર જ - વાજસુર!

અબઘડીયે તું આવ ! 'આજ-કાલ' કર મા હવે !

મન ખેતર સોસાય, તું િવણ - મેઘલ વાજસુર!

-૯-૧૮૯૮

246
 કલાપીનો કેકારવ
←  હારાં આં સુ તે મુખ એ હે રો →
કલાપી

તે મુખ

લ ળુ નયનો ઢળતાં કો,

આંખલડી ભીની બનતાં કો,
પ્રેમ તણી વાતો સુણતાં કો,
એ મુખડુ ં નજરે તરવરતુ ં !

એ મુખડુ ં તો કાજળ હા ં ,
સૌ ભાવોનું યાલું યા ં ,
એ િવણ કોને યાં સભ ં ા ં  ?
એ મુખડુ ં નજરે તરવરતુ ં !

૨૯-૩-૧૮૯૭

247
← એક કલાપીનો કેકારવ
ય યેલીને પ્રપાત →
ચડ
ં ોલને
કલાપી

ય યેલીને

'કદી હારે હશે રોવુ,ં છુ પું કાંઈ સુણાવવુ;ં

હશે વા દાઝતા હારા હૈ યાને કિદ ઠારવુ.ં

હા ં અહીં જગતમાં નિહ કોઈ િમત્ર!

હારા-અરે! દુ ઃખ તણી ગિત કૈ ં િવ ચત્ર!

નૌકા તુટેલ સરખું તુજ ઉર આ છે !

જેની મરામત હવે કદી એ ન થાશે.

શોધે સદા હૃદય માનવી માનવીનાં

રોવા અને જગરનાં દુ ઃખને સુણાવા;
એ રાહમાં હૃદય આ તુજને મ યુ'ં તુ,ં
આશાભયા ઉમળકે હસતું બ યુ'ં તુ,ં

રોવાની તે ં મુજથી તા લમ ક તુ લીધી,

ઉ તાદના જગરમાં ય કટાર દીધી;

248
િવ ે કયા ટપકતાં િદલને િવખૂટાં,
અ દાજ અ તર તણો ન કરાય હાવાં.

આહીં સદા જખમીને જખમી જ શોધે,

રોતાં ભીનાં નયનને રડનાર લૂછે;
લાધે અહીં વ ચત ઘાયલ બે સમાન,
એનું ય એ ઘડીકમાં તૂટી ય તાન.

વ ચે પડ્ યું પ્રણયમાં પ્રણયી જ! એ શુ?ં

ઔદાયને પ્રીિતથી દે શવટો મ યો શુ?ં
ં કા ્ નુ,ં કે
શું તું હતું રમકડુ ં કઈ
મે ં કોઈ કાજ તુજને ય ? હાલી! રે રે!

રે! પામશે જગર યાં તુજ મેળ હાવાં?

રે! ઇ કનો તુજ બુખાર જશે હવે યાં?
ના િદ લગીની કિદ સોઈ કહીંય થાશે,
શું િઝ દગી તુજ હવે િહજરાઈ શે?

હુંને ઘટે ન સુખ વૈ ભવ ભોગ, હાલી!

હુંને ઘટે ફકીરની વરવી જ ઝોળી;
તુન
ં ે ઘટે ન મુજ કાજ હવે રીબાવુ,ં
તુથં ી ક તુ બનશે િદલ ખાળવાનુ.ં

હું તો બળીશ! બળતાં ઇનસાફ થાશે!

તું શું નહીં કુ દરતે કિદ યાય પામે?

249
ના યાય આ જગતમાં મળવો તને છે ,
એવું જ છે લ ખત તો સહવું જ હારે.

આ બોલતાં જ મરવું મુજને ઘટે છે ,

કે જંગલે જઈ તહીં પડવું ઘટે છે ;
આ નેત્રને િધરથી રડવું ઘટે છે ,
હા! આગમાં જઈ સદા જળવું ઘટે છે .

હા ં હવે િવત તો નબળાઈ – હાલી!

હા ં હવે દન આ નબળાઈ – હાલી!
એ હ ત યાગ કરતાં જ મરી ચૂ યો છુ ં
ને અ ય મૃ યુની હવે અ ભલાષ રાખુ.ં

રે! એક િઝ દગી મહીં કઈ ં મૃ યુ હારે,

રે! એક િઝ દગી મહીં બહુ જ મ હારે;
ટૂંકાં જ છે િવત ને દુ ઃખભાર હોટા,
ને મૃ યુ પછી કશો રસ વાદ ના ના.

જોઈ હતી - િપ્રય! તને િદન ચાર હે લાં,

પીળું હતું મુખ અને સહુ અગ ં ઢીલાં;
ના નેત્ર તે ં તુજ ઉપાડી મને િનહા યો,
વા અશ્ થી ય તુજ ગાલ બ યો ન ભીનો.

તું એકલી! અરર હા! અહીં એકલી તુ,ં

રે રે! અન ત દુ ઃખને દિરયે પડી તુ;ં
કોઈ તને મદદમાં મછવો મળે ના,
ઓળં ગવા ઉદિધ છે બલ કાંઈ ના વા.

હારાં સુખોની કિદ વાત નહીં સુણાશે,

250
 હારાં દુ ઃખોની ઉરમાં ઉ હી હાય હાશે;
હૈ યાસુની! હદયની તું અપગ ં બાલા!
દે ખું તને બળી જતી મુજ ક પનામાં!

મોઘાં
ં સદા નયન શું તુજ બ ધ હે શે?
હોએ
ં ગુલાબી ફરી શું કિદ તું ન પામે?

જ ભો - િપ્રયે! હૃદયનો તુજ હાલવાળું

બ્ર માંડમાં - અરર! કોઈ ન ધારના ં !

કદી હારે હશે રોવુ,ં છૂ પું કાંઈ સુણાવવુ;ં

હશે વા દાઝતા હારા હૈ યાને કિદ ઠારવુ.ં

૨૧-૧૨-૧૮૯૬

251
← િવના કૈ ં પાપ કલાપીનો કેકારવ ચાહીશ બેયને
પ તાવું યાગ હું →
કલાપી

યાગ

હું ઉ ં છુ ં , હું ઉ ં છુ ં , યાં આવશો કોઈ નહીં;

સો સો દીવાલો બાંધતાં યાં ફાવશો કોઈ નહીં!

ના આંસથુ ી ના ઝુ મથી, ના વ લથી, ના બ ધથી,

િદલ જે ઊઠ્ યું રોકાય ના, એ વાત છોડો કેદની!

સૌ ખુશ રહો જેમાં ખુશી ! હું યાં ખુશી તે હું ક ં  !

'શું એ હતુ?ં શું આ થયુ?ં ' એ પૂછશો કોઈ નહીં!

કૈ ં છે ખુશી ! કૈ ં છે નહીં ! િદલ ણતુ-ં જે છે તે છે !

યાં યાં કરી પેદા ખુશી, યાં યાં ખુશી િદલ છે નકી!

પેદા કયો'તો ઇ ક યાં ના કોઈને પૂછ્યું હતુ;ં

એ ભૂસ ં વા જો છે ખુશી, તો પૂછવું એ કૈ ં નથી,

છે ઇ ક જોયો ખૂબ તો જોવું હવે જે ના દીઠું ;

252
ક મત બતાવે ખેલ તે આન દથી જોવા સહી!

આ ચ મ બુરજે છે ચડ્ યું આલમ બધી િનહાળવા;

તે ચ મ પર પાટો તમે વીંટી હવે શકશો નહીં!

હારી કબર બાંધી અહીં યાં કોઈને સુવારજો!

હું યાં દટાઉ ં યાં ફૂલોને વેરશો કોઈ નહીં!

છે શું ફૂલો, શું ઇ ક, ને શું સૌ તમે, નારને!

આ માછલું દિરયા તણું તે ઊિમઓ ગણતું નહીં.

તમ ઊિમ એ અમ વાિરિધ, મુજ વાિરિધ મુજ ઊિમ છે ;

જે િહકમતે આ છે બ યુ,ં તે ણશો કોઈ નહીં!

શું પૂછવુ?ં શું બોલવુ?ં ખુશ છો અને રહે જો ખુશી;

યથ આંસુ ખેરશો તો લૂછશે કોઈ નહીં.

૧૦-૬-૧૮૯૬

253
← ચાહીશ કલાપીનો કેકારવ
યાગમાં કંટક ભરત →
બેયને હું
કલાપી

યાગમાં કટ
ં ક

બાળી પહાડો સહુ ખાક કીધા!

તે ખાક ચોળી જ શરીરમાં આ;

િવકરાલ દાવા મુજ યાગધૂણી!

તેણે બચા યું નવ કોઈ પ્રાણી!

હા હા! તહીં કટ
ં ક આ યહીંથી?
નીલો ર યો તે દ્ રવતો જલેથી?
ના અિ નમાં એ મુજ િદલ દાઝે !
ભોકાય
ં તેમાં યમ કુ મળો એ?

મેઘ વિનમાં કઈ ં વજ્રપાત,

ઉરે ન તેની ગણી કૈ ં િવસાત;
તે ઉર આ કાયર કેમ થાય?
કાંટો અડ્ યે પીગળી કેમ ય?

254
મારી સમાિધ ડગી ય છે કૈ !ં
ત લીન કાંટા મહીં થાય છે કૈ !ં
આ યોગ હારો યમ હાત થાય?
ખેચાણમાં
ં કાં વહતો જણાય?

યોગીઉરે કટ ં ક આ હશે શુ?ં

આ રાગ યાગી-ઉરમાં ર યો શુ?ં
બુદ્િધ મહીં આ િદલનો ઝરો શુ?ં
પાષાણમાં રોપ ઊ યો હશે શુ?ં

ખેચાણ
ં યાચે નબળાઈ કાંઈ,
અશ્ વહે છે યમ નેત્ર માંહી?
કાંટો ગળીને મૃદુતા ધરે છે ,
ચ ે મૃિત-વાદળ કૈ ં ચડે છે !

હાલી હતી તે ફરી થાય હાલી!

તે અશ્ ની આપતી કાંઈ યાદી;
આ યા ય લાગે મુજ યાગ શાને!
ના યા ય તે રાગ મને િદસે છે !

ભોળું ન થા, ઉર ! હવે ફરીને,

મા યું વૃ ા તે નકી સૌ વૃથા છે ;
કાંટોય બાળી કર ભ મ તેને,
તે ભ મ ચોળી, અવધૂત! લેને.

૧૩-૬-૧૮૯૬

255
 કલાપીનો કેકારવ
← વૈ રા ય હારી બેહયાઈ એક ફે રફાર →
કલાપી

હારી બેહયાઈ

ઝુ મ છે કે બેવકૂફી બેહયાઈ હારી આ?

નાદાની કે ખુદાઈ છે િદલબરી હમારી આ?

તું ગુલ પર હું તો હતો હ ર વાર આફરીન,

તું ચાહતી - હું ચાહતો, યાં ખેલ શું નવો જ આ?

બાલ બાલ િવ લફોર ઉડતી ગુલેબદન,

યાં કોણ શીખાવા ગયું - ઝુ મખાર ધારવા?

તું િપછાનતી હતી આ ખૂનનું ટીપું ટીપુ,ં

યાં ટીપે ટીપે તે ઝે ર કાં ભયું ભલા?

શું ઈ ક ઝુ મ આખરે! તો બેવકૂફ ઈ ક છે ,

એ ઈ ક હુ ન કે તણું તે બેકદર નૂરે ખુદા.

હું બેવકૂફથી ભ યો, ઝા લમ િદલે ચોટી

ં ર યો,
નાદાની એ ! નાદાની એ ! ખુદાઈની જુદી હવા!

256
આ ખૂન છે પાણી બ યુ,ં ઢોળાઈને ચા યું જતુ;ં
એ યાંય ના ઠે રે, ઠે રે, છે ઠારના ં કોણ યાં?

કો દી હતું તુમ
ં ાં ઠયું, નાદાન એ યારે થયુ;ં
હે ં બાળતાં એ છે બ યુ!ં ગી ખુદાઈ છે મ !

ઝુ કાવતું જે શર તને છાતીથી છાતી ચાંપતાં,

તે ખૂન યારે તો હતું નાદાનનું નાદાન, હા!

કૈ ં ઝુ મ આતશ લાગતાં, કૈ ં ઇ કને િપછાનતાં,

આજે વહે છે આપથી તે તો ખુદાઈ ખૂન આ.

નાદાનીમાં હા ં થયુ,ં ખુદાઈમાં તુથં ી જ યુ;ં

તું ચાહતી નાદાનીને, દે દાહ તે ખુદાઈ આ.

હું ચાહતાં રા હતો, હું દાઝતાં રા વધુ;

હારી મ હારી સદા! રે! બેવફા તેને જફા.

૮-૧૦-૧૮૯૬

257
 કલાપીનો કેકારવ
←  િદષા હારાં આં સુ તે મુખ →
કલાપી

હારાં આંસુ

રડી શાને વેરે તુજ નયન મોતી અણમૂલાં?

ન દે મીઠા ભાવો જલકણ મહીં આમ વહવા !
હને જે ભાસે છે તુજ હ્રદયના ભાર કડવા,
અરે ! એ તો મીઠા મુજ હ્રદયના હાવ સઘળા !
િપ્રયે ! હોયે તું જો તુજ હ્રદય આવું ઠલવશે,
પ્રિત બ દુ એવું ગણીશ િનરખી એક નજરે !
અકેકે બ દુ ડે દઇશ નવી હું આલમ હને !
નકી એ બ દુ ડાં ટપકી ટપકી યથ ન જશે !

૨૮-૩-૧૮૯૭

258
 કલાપીનો કેકારવ
← મતભેદ હારો બોલ હોળો રસ →
કલાપી

હારો બોલ

સૂતું નીલવરણું ઘાસ,

ઝાકળમોિતડાં ચોપાસ,
ગણતી બ દુ ડાં તું ય,
ને મુજ હો ં ભણી મલકાય.
તે િદ' પ્રેમનો તે કોલ,
દીધો તે ં મને અણમોલ.

સુણતું પ ં ખડુ ં તે એક,

ત માં પાસ બેઠું છે ક;
હા ં સાંભળી એ હા ય,
ચમકી તે ઊડ્ યું આકાશ.

ને આ ઝરણ ચા યું ય,
તેમાં આપણી છે છાય;
તે તું જોઈ બોલી આમ :
' હાલા! તું જ હારો રામ!

' હા ં તું જ હાલું નામ!

259
' હારો તું જ છે આરામ!
'છબી તુજ નીરમાં દે ખાય
' હે રે હે ર લેતી ય;

' હારી બાથમાં ગૂથ

ં ાય,
' યાં એ પ્રેમ ઉભો થાય!

' ક તુ મુજ ઉરે આલેખ

' હારો છે વધુ સુરેખ!
' યાં તું નેણ ઊ ંડાં નાખ!
' યાં તું પ હા ં ઝાંખ!

'પલટી યુગો છો બહુ ય,

' યાંથી તે ન પણ ભુસ
ં ાય!

' હારો તું જ! હારો તું જ!

' હારી જ મેજ મે હું જ!'
તે તો કાલની હજુ વાત,
યાં તો તે ં કરી મુજ ઘાત!

ઝખમો કેમ આ ઝાય?

વાલા કેમ આ બૂઝાય!
પાણી ગયું તાણી બોલ?
કાલે કયો જૂઠો કોલ!
તમ ં લવી કાંઈ વાત
હાંસી કરે હારી આજ!

આજે એકલી છે છાય,

જગમાં અ ય ના દે ખાય!
ે 260 ે
બીજે કયો બીજે વાસ!
ને મે ં ય તેની આશ!
સૂકું થઈ ચૂ યું ઘાસ!
મોતી નથી એકે પાસ!

આખું ફયું છે આકાશ! રે!

હું પડ્ યો છુ ં ઉદાસ!
ફરવાનું હતું આ સવ
તેનો શું ધ ં હું ગવ!
તે ં તો કરી ક તુ હે લ!
આશાએ ચ યા યાં મહે લ!

જૂઠું પુ પ! જૂઠી વાસ!

જૂઠો પ્રેમનો િવ ાસ;
સાચો એક આ િન: ાસ
જે છે હજુ હારી પાસ !

િદન તે મ ં છુ ં િદનરાત,
મૂકું છુ ં છૂ પો િન: ાસ;
પખં ી રખે કો' દુ ભાય
માળો મૂકી ઉડી ય!
ઉડી રખે જૂદાં થાય,
પછી કો' એકલું રીબાય!

હુંથી દુ ઃખ તને દે વાય,

ક તુ પખ ં ી ના દુ ભાય!

261
કુ ણા પખ
ં ીના િદલમાં જ!
સાચા પ્રેમનો છે વાસ!
તેનો ફરે ના કો બોલ,
મીઠો સદા તે ક લોલ!

૧૦-૧-૧૮૯૭

262
← િપ્રયતમાની કલાપીનો કેકારવ તું હારી
એંધાણી દગો હતી →
કલાપી

દગો

કફન િવણ લાશ વેરાને, દીવાનાની પડી, િદલબર!

ખફા તેની ઉપર થાતાં અરે! તુજ હાથ શું આ યુ?ં

દુ વાગીર આ તમારાથી લઈ જ લાદની તલવાર

ખૂની તુજ હાથ કરવાથી, અરેરે હાથ શું આ યુ?ં

દઈ િદલદારને ધ ો, ક ના હાથમાં દે તાં-

અરે! એ પેશકદમીથી કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

કદમ તુજ બેસવા ગભ પડ્ યો'તો પેરમાં હારા-

જફામાં ફે ક
ં તાં તને, અરે! તુજ હાથ શું આ યુ?ં

હતી યાં વ લની વાિહશ, મ યું યાં ઝહે રનું યાલુ!ં

મગર તે મને ભરતાં કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

મુક રમાં હતું તેવું બ યું તુજ હાથથી મા લક!

પરંતુ એ દગો દે તાં કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

263
હતો બસ મોતનો યાલો! ખુશીથી ત પી િફદવી,
રહે તાં ચૂપ તો એવું કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

મે શરાબ માશૂકને ભરી દે ઓ ભલા સાકી'-

હસીને બોલતાં એવું કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

ભરી દે તાં રડ્ યો સાકી, યારે તું થઈ ગુ સે-

તેને લાત તે દે તાં કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

ખુદા પાસે દુ વા હારી રડીને માંગતુ'ં તું િદલ,

ખજં ર ભોકતાં તેને કહે તુજ હાથ શું આ યુ?ં

'ફુલોની ગેદં છે મશુક !' છુ રી છુ પાવી બોલી-

અહો! ખલાફ એ કહે તાં અરે ! તુજ હાથ શું આ યુ?ં

ગર અશરાફ આ હારે ખતા તુજ માફ કીધી છે ;

હવે તોબા સદા કરજે, ખુદા માફી તને બ શે.

રહે આબાદ તું િદલબર! અને ખજ

ં ર અને યાલુ!ં
અરે! પણ ઇ ક કરવાથી હમારે હાથ શું આ યુ!ં

૩૦-૬-૧૮૯૫

264
 કલાપીનો કેકારવ
←  વગનો સાદ િદલની વાત ખાનગી →
કલાપી

િદલની વાત

િદલે કૈ ં વાત છુ પેલી, સખી ! તુથ

ં ી કહે વી !
હૃદય અ યું, જુદાઈ યાં, સખી ! રાખે કેવી !

યથા હે તાં હજુ ખોયું નથી કૈ ં નેહી તાન,

છૂ ટે ના એ, િપ્રયે ! હૈ યા તણી ખુશબો એવી !

જહીં ચૂસી જખમ ઉપભોગ લેતો મીઠો નેહ,

તહીં ખાિવ દને થાયી ઉરે ગાદી દે વી !

ભ્રમર ઉડી જતાં ભોગી િનરાશે ગાઈ ગાન

અરેરે ! પક
ં જે શાને પછી રજને લેવી !

કહું કાંઈ કટુ , મીઠું કહે વું કીધું પૂણ;

કહે વા દે હને વાતો રહી જેવી તેવી !

નહીં તું કાન દે : રે ! રે ! થશે આ હૈ યું ચૂણ;

ે 265 ે
બહે તર છે પછી હારે જુદાઈ એ હે વી !

િદલોની તો જહાં વાતો સદા માગી રહે નાર,

હને યાચતાં સુણવા જગર હા ં , દે વી !

કહું જો અ યને તો છે સુણી સુનારાં લાખ,

મગર હારા િવના ણું ન િદલ બીજુ ં સેવી !

િદલે છે વાત કૈ ં ધીખી રહે લી; ઠા ં આવ,

હૃદય અપું : જુદાઈ યાં, સખી ! આવી કેવી !

૧૦-૨-૯૮

266
← િપ્રયાને કલાપીનો કેકારવ ઉઘ
ં લે તું
પ્રાથના - િદલને િદલાસો િનરાંતે →
સ પાત કલાપી

િદલને િદલાસો

વનેથી એ સીતા તુજ તરફ પાછી જ ફરશે

અરે ! જેનો હે રો ઘડીક છુ પી ચા યો ! રડીશ ના !
હવે ના રોજે-હો ! સહુ દુ ઃખ તણા વાસ મહીં એ-
સૂકેલી ભૂિમથી હજુ પણ ફુલો એ િનકળશે.

અને છૂ પા દદે હૃદય વ્રણમાં જે ઢળી પડ્ યું -

તૂટેલા હૈ યા રે ! સુખ ફરી હને હાથ ધરશે !
પ્રભુ ! શાિ ત હોજો ુ ભત ઉરને ! તું રડીશ ના !
રડે તો કોને ના ! તુજ સમ બહુ ના ગત થયુ ં !

હવે ના રોજે તુ ં ! મધુ સમય હારા િવતનો

હજુ ફૂટી નીલો તુજ ગૃહ તણો બાગ રચશે !
અને પાળે લાં એ તુજ ચમનનાં પખ ં ી સઘળાં
શરે પુ પોનાં એ પડ પર પડો કૈ ક
ં ધરશે !

નહીં છૂ પી ચાવી પ્રભુકર તણી તું લઈ શકે,

છતાં પ્રીિતથી છો ઝગમગ થતી એ જવિનકા !
પ્રભુ રોનારાંને દન કરવાનું જ ધરતો !

267
અરે ! રો ના ! આશા તુજ જગરમાં છો પ્રકટતી !

જશે આ દ્ હાડો ને ગત પણ થશે કાલ, અથવા !

હશે હારો વારો હજુ પણ જરા દૂ ર અિધકો !
ફર તા ચક્રે આ તુજ ઉરર યું પ્રા ત બનશે !
અરે ! રો ના, હૈ યા ! તુજ સહુ અધીરાઈ અમથી !

સુવણી થાશે એ રિવ તુજ કિદ ક મત તણો,

બધાં કાળાં પાનાં ઉપર નવ બા હિર તણી;
ધરે ધીમે ધીમે ઝુ લમગરના ઝુ મ િ થરતા,
બધા નીલા કાંટા કુ સુમ ધરતા ! તું રડીશ ના !

અહો ! યાત્રાલુ ! તું િતજ પર તો દૃ કરજે !

રડે છે શાને તુ ં ? મૃગજલ બધે હોય નિહ - હો !
સુનેરી રેતીની મધુર ખુશબો માનસરની
નથી શું હા ં આ મગજ તર આખુય ં કરતી !

વૃથા કાંટા હારા ઉર પર કરે છે ઉઝરડા !

અહો ! હાવાં તો આ ફૂટતી કલી ને મોર ટહુકે !
પ્રભુ ઠારો હા ં ધગધગ થતું ર ત સઘળું  !
બહુ છે જોવાનુ ં ! નયન નવ ફોડીશ રડતાં !

બધી વેળા જો કે તુજ િવતનો હે લ ડગતો

અને ચોપાસે આ મરણનદ મોટો ઘુઘવતો;
રહે છાનું રો ના ! જલ ઉપર નૌકા તરી શકે,
કનારે ઉ છે લે અિનલ શઢ હારો લઈ જશે.

268
ખ ં છે કે - પાસે નિહ નિહ જ કો બ દર િદસે,
ખ ં છે કે - જંગી ગડગડ થતા લોઢ ઉછળે ;
બધી હે રી ક તુ ઘસડી વહતી એક જ થળે ,
જહીં બોજો ફે કં ી થઈશ તું હલકુ ં તું રડીશ ના !

ખ ં  ! હારાં િમત્રો તુજ જગરની કાતર બ યાં !

ખ ં  ! હારી સૂકી રસહીણ થઈ આ ઝૂ ં પડી એ !
ખ ં  ! તું વટં ોળે ગગન ચડવા ત પર થયુ ં !
પડ્ યું વારે વારે શ થલ સઘળા આ અવયવો !

રહે છાનુ ં ! એ તો િવભુઉર તણું ઇિ છત બ યુ ં !

રહે છાનુ ં ! ના ના ઘિટત નબળાઈ પ્રકટવી !
જનોને જૂઠું આ દન તુજ ભાસી હસવતુ ં !
ખ ં તો ના ફાટે યમ હજુ સુધી ? તું રડીશ ના !

બધાં પ્રેમી અશ્ પ્રભુ ઉપર બેઠો ગણી ર યો !

ન રો ! એને દદી સહુ જગરની ણ સઘળી !
સુણાઈ હારી એ કતલ િદલની માંદગી બધી !
દવા દે શે ! રો ના ! અકસીર તહીં ઔષિધ બને !

હવે દે ગીતાનું તુજ હૃદયને ગાન કરવા !

ઘડી લે એનાથી સહુય તુજ સસ ં ાર સવળો !
ન રોજે ! હા ં તું પણ કિદ હને પૂછીશ નહીં !
પર તુ રોતાં તું મુજ મન તણી વાત કરતુ ં !

'સુવણે આજે તો દન કરતાં પ થર જડુ  ં !

'કયે દ્ હાડે ક તુ જ ર જડશે કોણ િહરલા ?'

269 ે ે
કહું છુ ં હું એ તે સુખથી કથજે તું પણ ભલે !
છતાં રોઈ શાને કવન કરવુ ં ? તું રડીશ ના.

૨૬-૪-૯૮

270
 કલાપીનો કેકારવ
← એક પ્રેમ િદલને ર કે લ મરણ  →
કલાપી

છં દ = વસત
ં િતલકા

િદલને ર

ફાટે કે ન ફાટે તુ,ં ચીરા કે ન ચીરા તુ,ં

અરે િદલ! તે ં કયો બેહાલ: મારે કે ન મારે તુ!ં

ભલે ધડકી રહે છાનુ,ં ભલે બળી કોયલો થા તુ,ં

ખરી તું મને તો શુ?ં ઠરી તું મને તો શુ?ં

રખે કાંટો તને લાગે, કમલ ણી તને રા યુ,ં

પર તુ તું જ કાંટો છે , ઉડી તુ:ં ગળી તુ!ં

દુ િનયા છે તને ખારી, હવે છે તું મને ખા ં ,

તું કોઈનું નથી તો હું ન હારો છુ ં ન હા ં તુ!ં

જુની પ્રીિત ગઈ તૂટી! નથી તૂટી તણી બૂટી!

ખૂટી ગઈ વાટ દીવાની, પછી બળવું ર યું યાંથી?

271
હવે બ્ર માંડમાં હું છુ ં : હવે બ્ર માંડમાં તું છે :
પ્રીિત તો આપણી એ છે ! િમલાવો આપણો એ છે !
૨૨-૧૨-૯૨

272
← છાના રોશું કલાપીનો કેકારવ
દૂ ર છે સુકાની શ દ →
દદે
કલાપી

દૂ ર છે

યાં યાં કદમ ઇ કે ધયું, આલમ તહીંથી દૂ ર છે !

એ દૂ ર છે ! દૂ રે રહો! આ ઇ ક નૂરે નૂર છે ! યાં .

આલમ બધી ડાહી બની બીતી બનાવે કાયદા!

જો છે ન ડર - છે ના િફકર તો કાયદા સૌ દૂ ર છે ! યાં.

પીતાં સનમ બીતી હતી જે જે હમે મો ભયા!

આલમ મહીં પીતાં ડરી એ સૌ શરાબો દૂ ર છે ! યાં.

ઇ કને આલમ લગાડી, આંસડ ુ ાં પેદા કયાં!

જે ઇ કનો તેની સનમ દુ િનયા મહીં યાં દૂ ર છે ! યાં.

જે ઇ કમાં પીવું ઘટે - જે ઇ કમાં પાવું પડે -

તે પી સદા પાયું હમે - પીતાં ડરીએ એ દૂ ર છે ! યાં.

જેથી અહીં યારી ઉઠી તેથી તહીં દુ િનયા થઇ!

આ લાખ સીસા પામતાં એ હું અહીં, એ દૂ ર છે ! યાં.

273
હું બોલતો 'પી પી' અને તે બોલતી 'ના ના' હતી!
'ના ના' રહી તેની સદા, હું પી ર યો, તે દૂ ર છે ! યાં.

મે ં ઝે ર પીધું છે ! સનમ! છે તો મ !શા અથની?

આ આગ થડ ં ી ઉડતી! શું દૂ રની તું દૂ ર છે ? યાં.

તું ખુબ પી દુ િનયા હવે! આ ઇ ક પી પી ચાલતો!

'ના ના' કહે કે 'હા' કહે - હાવાં સદા તું દૂ ર છે ! યાં.

તું દૂ ર છે ! આ ઝે ર છે ! પણ ઇ કનું તો પૂર છે !

જે ના શરાબે, ના સનમમાં તે હવે ના દૂ ર છે ! યાં.

જે િઝ દગીથી ના બ યુ,ં તે તો મોત આ દે શે કરી!

જે મોતથી દૂ રે ર યું તે ઇ કથી યે દૂ ર છે ! યાં.

પીજે શરાબો, ઓ સનમ! આ ઝે ર અત ં ે પામજે!

એ છે દુ વા પીનારની! પીવું પર તુ દૂ ર છે ! યાં.

શા અથની મારી મ ? એ છે હવે ના પૂછવુ,ં

કૈ ં પૂછવું કૈ ં બોલવુ,ં એ ઇ કનાથી દૂ ર છે ! યાં.

ઓ ઝે ર! િદલના યાર! તું તુજ કામ કર હે લું હવે!

ના 'ના' હવે કો બોલશે! એ દે ખના ં દૂ ર છે ! યાં.

એ આંસડ
ુ ાં જે આંખ આ કૈ ં દૂ રથી જોઇ શકે!
એ આંસડુ ાં હા ં જગર હાવાં - મગર કૈ ં દૂ ર છે ! યાં.

ે ે 274
જે ઝે ર દદીને થયું હાલું સદા ઇ કે અહીં,
તે તું જ છે ! તે તું જ છે ! તહારો નશો કાં દૂ ર છે ? યાં.

શું એકલાને અપવું કૈ ં ઝે રને એ ના ગમે!

બીજુ ં નથી કઇ
ં આલમ મહીં! એ દૂ ર છે ! એ દૂ ર છે ! યાં.

જેને ખુદા પાસે ધરે - જેને ખુદા હા ં કરે -

તે ં આ જગરનું એ જગર હુંથી સદા યે દૂ ર એ! યાં.

૪-૫-૯૭

275
 કલાપીનો કેકારવ
← બે કળી દૂ ર છે સા પુન ાહ →
કલાપી

દૂ ર છે સા

સુણું તેને સદા ગાતુ ં ! પરો ે દૂ ર્ કૈ ં ગાતુ ં !

સદા વરતાનમાં ડૂ બ ું ! હજુ પણ દૂ ર છે સા ં !

પ્રભુના નાદની કરતું નકલ પ્રભુ પાસથી શીખી!

પ્રભુની જેમ એ ગાતું 'હજુએ દૂ ર છે સા ં !'

િદવસ ને રાત એ ગાતુ ં ! નથી મે ં સાંભ યું થા યુ ં !

જહીં હું એકલો બેસ,ું સુણું યાં, 'દૂ ર છે સા ં !'

ઢળે સ યા ગળી વા, વહે લાલી ઉષાની વા,

હ્રદય તવ સાંભળે હા ં , હજુ એ 'દૂ ર છે સા ં !'

જગર મુજ બૂમ પાડે કે િનસાસે અશ્ ચાલે છે ,

ચતા મુજ ઉપરે યારે લવે એ, 'દૂ ર છે સા ં !'

276
અરે ! શું દૂ ર છે સા ં ? હજુ તો કેટલું દૂ રે?
િનરાશામાં પડુ ં કે ના ? ફરી ગા 'દૂ ર છે સા ં !'

ગણું કોશો કહીં ? પખં ી ! ગ ણતની હાર એ સં યા !

છતાં રાખું સદા શ્ર ા ! ભલે ગા 'દૂ ર છે સા ં !'

૩૦-૬-૧૮૯૭

277
 કલાપીનો કેકારવ
← ઘા દે શવટો ભ્રમર →
કલાપી

દે શવટો

ઝરમર અધરે વરસે મોતી,

ફુલડાં આંખડીને ખૂણેથી,
એ મુખડાનું વાસી િદલડુ ,ં
                દે શવટે ઉદાસી રે!

પાળે લું પોષેલું પખં ી,

રણવગડામાં મરતું ઝં ખી,
નાગ ગયો હૈ યામાં ડખ ં ી,
              તલફે પ્રેમપ્રવાસી રે!

૨૯-૩-૧૮૯૭

278
 કલાપીનો કેકારવ
← બાલક કિવ નદીને સ ધુનું િનમ ત્રણ વૃ ટે લયો →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
છં દ = મદ

નદીને સ ધુનું િનમ ત્રણ

ઘૂઘૂઘૂઘૂ ગિર ઉપરથી ઘૂઘવી આવતી'તી,

હારે માટે હ્રદય દ્ રવતું ભેટવા લાવતી'તી;
સપાકારે વહતી વનમાં ગીત ગાતી હતી તુ,ં
હારી છાયા સમ નભને ઉરમાં ધારતી તુ!ં

દીઠા હારા અવર નદીથી હ તને ખેલતાં શુ?ં

દીઠા હારી ચડતીપડતી પ્રેમમાં તે ં અરે શુ?ં
દીઠી છાપો િદલ પર પડી સવ ભૂસ
ં ાઈ તી?
શું દીઠું કે ય દઈ મને રેતમાં તું સમાઈ?

હારા હ તો જ ર નદીઓ અ યથી ખેલનારા,

ખેચાતુ
ં ં જે મુજ તરફ યાં િદલ ખેચાઈ
ં તુ;ં
તું એ હાલી ગિર પર થઈ આવતી તે ભૂલી શુ?ં
ભૂલી કાંઈ રજ મધુ િપતા પાસથી લાવી તે શુ?ં

279
રે! વેળાથી ચડતીપડતી કાંઈ પ્રેમે ય થાતી!
ક પે છે આ, િ થર નવ રહે સવ બ્ર માંડ, હાલી!

વીણા તારો વર શ કરી અ ય િવરામ પામે,

ક પે પાછા િનપુણ કરનો ક પ ને પશ થાતાં.

રે! ભૂસ
ં ાતી િદલ પર પડી છાપ એ ક પ પશે,
ભૂસં ી દે વુ,ં ફરી ચતરવું એ જ છે ચત્ર આંહીં!
ઓહો! આવા નીરસ રસમાં િવ ને તું વહે તાં,
હા ં હા ં િવત સરખાં, પ્રેમ કાં સભ
ં વે ના?

હારી થા તું ફરી ઉછળને રેતનાં એ પડોથી,

ના છાજે આ સ લલ મધુ ં ધૂળમાં રોળવાનુ;ં
હું સયં ોગે કટુ થઈશ તું હોય હું નાથ હારો,
રે રે હાલી! નવ મળી શકે ઐ ય કો અ ય થાને.

૨૪-૪-૧૮૯૬

280
 કલાપીનો કેકારવ શરાબનો
←  વગ ગીત નવો સૈ કો ઇનકાર →
કલાપી

વસત
ં િતલકા

નવો સૈ કો

લ મી તણાં અમર પ ની આસપાસ,

ફૂટી ખીલી ખરી જતી કઈ
ં પાંખડીઓ;
વષા તણાં શતક તેમ અન તતામાં
ફૂટી ખીલી ખરી જવા વહતાં હ રો.

ફૂટે , ખીલે, ખરી પડે કઈ

ં પાંખડીઓ,
ીરાિ ધનું કુ સુમ એક જ હે ર હાણે;
યાં ભૃગં જેય ચકચૂર સુધા મહીં તે,
આ પાંખડી ફૂટી ખરી ન ગણે, ન ણે.

આ મા અિધપિત મધુપ અન તતાનો,

આ મા અમીઝરણના રસનો િવહારી:

આ મા ગણે નિહ જ તે યુગને- ણોને,

યાં દે શકાલ? સઘળે જ વસ ત મી.

ે
281
 યાં શીત-ઉ ણ? સઘળે જ વસ ત છાઈ,
ફે લે પરાગ સહુ એક જ ભૃગ
ં કાજે,
તેને કયું નવલ છે ફૂલ અપવાનુ?ં
આ શષ આ ઊછળતી પણ કોણ માટે ?

એ ભૃગ ં ના જ સહુ વારસ છો અહીંઆં,

એ પ ની મધુરતા બધી વારસો છે ;
ગુજ
ં ો ઊડો સુખથી સૌ જ પ્રવાસમાં આ,
યાત્રા પિવત્ર રમણીય થલે થલે છે .

હાલાં: સખા, સ ખ, સહોદર, બાલ ભોળાં;

લ મી તણા કુ સુમના મધુનાં િવહારી !
ઇ છુ ં કયું નવીન હું સુખ સૌ તમોને
આ બેસતું શતક વષ તણું બતાવી?

ણું નહીં અશુભ શુ,ં શુભ શું હશે તે,

ણું નહીં અિહત શુ,ં િહત શું હશે વા;
ણું નહીં સુખ સુખે અથવા દુ ખે તે,
શું ઇ છવુ,ં નિહ જ એ પણ ણતો વા.

ણું પરંત,ુ રસનાં સહુ છો િવહારી,

ણું વળી કુ સુમ એક જ છે રસાળું ;
છો જે તમે કુ સુમના કુ સુમે રહો એ:
એ ભા ય, એ જ િહત, એ શુભ ઇ છવાનુ.ં

સેવા ધ ં નવીન શી ચરણારિવ દે ?

ગૂથ
ં ી કયાં કુ સુમનો લઈ હાર આપુ?ં
લ મી તણા સુમન પાસ ફૂલો લ તાં,
વામી ધરે સહુ જ, યાં કયી ભેટ લાવુ?ં
282
 ુ

લાવી ધ ં હૃદય તોપણ આ તમોને,

લાવી ધ ં હૃદય તે િનજ સાથ લેજો;
પીજો પીવાડી મધુ અમૃત પુ પનું સૌ,
બીજુ ં ધરે પ્રભુ તે લઈ મ ન ર્હે જો!

283
 કલાપીનો કેકારવ મહા મા
← વૃ માતા ના ચાહે એ મૂલદાસ →
કલાપી

ના ચાહે એ

"ના ચાહે એ" કહીશ નિહ તુ!ં યથ ક્હે વું નકી એ!

હું ચાહું ને યમ નવ મને, ભાઈ ચાહે અરે એ?
હાલા! હાલી મુજ હૃદયની આરસી છે નકી એ,
અપું છુ ં હું જગર મુજ તો કેમ ઝીલે નહીં એ?

'ના ચાહે એ' અરર! કિદ એ સ ય શ દો હશે જો;

ના વીકારે મુજ હૃદયને અપતા એ કિદ જો;
ના શું હોયે મુજ િદલ પરે કાંઈ તેને દયા એ?
શું ફે ક
ં ી એ મુજ િદલ શકે એક અશ્ િવના એ?

ના ચાહે એ, વળી નવ દયા - એ જ સાચું હશે શુ?ં

હોયે બાપુ! હૃદયની દયાપાત્ર ના એ થતી શુ?ં
અપાયેલુ જગર ચીરીને કોણ પ તાય છે ના?
પ તાશે એ િદલ પર ઘટે , ભાઈ! કૈ ં શું દયા ના?

ના ચાહે ને િનરદય થશે કોઈ દી એ દુ ઃખી ના,

હોયે શું છે ? સુખી રહી શકે તે ન સુખી રહે કાં?
'ના ચાહે તે સુખી નવ હજો' ઇ છવું યો ય ના એ?
ે 284
ચાહે તેને ફરજ સમ ચાહવું શે પરાણે?

'ના ચાહે ' એ કહી ફરજ તે,ં બાપુ! હારી બ વી,

દીવાઅની આ પણ ફુદડી તું કેમ લેશે બચાવી?
ઝાલી રાખે િમજ હૃદય તે કાંઈ શિ ત ન હારી!
વા દે ને! અનુભવ થશે! કાંઈ જોશું અગાડી!

નાચાહે એ પણ હૃદયનું એ જ છે નેહ થાન,

ચાહે તેને મળતર તણું હોય ના કાંઈ ભાન!
અપી દીધુ!ં બસ થઈ ગયુ!ં લૂટં ના ં લૂટ
ં ે છો!
ના પ્રીિત ને હૃદયરસનો કાંઈ વેપાર થાતો!

૨૫-૫-૧૮૯૬

285
← ભાવના અને કલાપીનો કેકારવ પ્રેમમાં ક્ ર
િવ િનદ્ રાને દોરો →
કલાપી

િનદ્ રાને

હારા કૃપાઝરણમાં ગૃહ આ સૂતાં સૌ,

હારી કૃપા જ ગગને શશી રેડતો આ;
યાં યાં ર યાં શયન છે પ્રભુએ ય હાવાં,
ડોલે સરો, ઉદિધ કોઈ મહાન વ ને.

હારી કૃપા મુજ પરે ય હતી જ એવી,

ના આ હતાં નયન વ નથી ઓળખીતાં;
હા ં કયું નવ કયું મરણે હજુ, યાં
એ પાંખ શા ત મુજ ઉપર ફે લતી'તી !

ને એ મહાન િવરહી સમયો મહીં એ

તું વ ન દે ઈ વધુ કૈ ં મધુરી બની'તી;
તું એ મીઠાશ સહ આ ઉર જોડનારી
વ નો લઈ અને ગઈ તું ય, રે રે !

રેતી ભરી ખરખરે મુજ નેત્ર માંહીં

એ તો કણું તું િવણ કોઈ ન કાઢના ં ;
આ અિ નથી ઉર હવે મુજ ખાક થાતુ;ં
ે 286
છે લેય આવીશ ન શું જલ છાંટવાને ?

યારે હને નયન ઊઘડતાં ચે ના,

યારે વહે જગત દાહ સમું િદસે આ,
તુમ
ં ાં જ આખર હવે મુજ આશ યારે,
યારે જ તું ય ગઈ તુજ યાચનારો !

તું એકથી જ જગ આ કઈ ં ગોઠતુ'ં તુ,ં

તું એકથી જ ઉર દદ ન ગાંઠતુ'ં તુ;ં
તું એકલી જ નયનો હતી લૂછનારી !
તે તું ગઈ વ્રણ સહુય સમારનારી !

યારે પ્રભાત મુજને કિવતા ધરીને

કોઈ મૃદુ દનમાં ગવરાવતું 'તુ;ં
એ એકલો પ્રહર િમત્ર હતો ઉરે આ,
તેને ય હે ં િદવસના િવષમાં િમલા યો !

હાવાં શુકો, અિનલ, પુ પ, ઝરા, ફુવારા,

જે ગાય ગાન તુજ સોડથી િનકળીને;
હારી કૃપા વગર તે સમ શકુ ં ના,
હારી કૃપા વગર તે બસુ ં તમામ !

યારે બધા જખમીઓ જખમો િવસારી

નેત્રો મીચી મલમની પરવા કરે ના,
યારે હું ઔષધ બધાં ઠલવી ય દે તાં
આ એકલો અહીં તહીં તડ યા ક ં છુ ં  !

ે 287
જે સૌ ગયાં પ્રણયી એક જ પાઠ આપી
તેને જ પૂણ શખવી ગઈ તું ય કે શુ ં ?
'દાવા ન હોય જગમાં કશી એ કૃપાના.
'પ્રીિત, દયા, ણક એ સહુ મહે રબાની.'

૨-૧-૯૮

288
← અિત દીઘ કલાપીનો કેકારવ
િનમ ત્રણનું ઉ ર બાલક →
આશા
કલાપી

િનમ ત્રણનું ઉ ર

મળે લાં પત્રોથી મુજ નયન આસું ટપકતાં,

ન હું આવું તો શું સુખી નવ થશો ? ઓ િપ્રય સખા !
મૃદુ પ્રેમી આ ા કમનસીબ પાળી નવ શકે,
અરે ! કૈ ં રોવાનું મુજ જગરનું તે ધરીશ હું !

અહો ! યો સના જોવા મુજ નયન આ ઉ સુક હ ,

સુધાંશન
ુ ી ધારા િપ્રય વદન શી ને ચી રહી;
છતાં હું ના જોઉ ં રજની ધવલા એ રમણી શી,
સખાઓ ! ભીિત કૈ ં મુજ હૃદયમાં છે ખટકતી.

સુધાંશન
ુ ી લાલી મુજ નઝરથી પીત બનતી,
અમીની થાળી એ નયન પડતાં ીણ િદસતી;
શશીથી આ દૃ પિરચય વધુ જો કદી કરે,
નહીં યાંથી એ તો જગ પર પછી અમૃત ઢળે .

દુ ઃખી હારી દૃ દુ ઃખકર બધે છે થઈ પડી,

289
િદવાલો એ રોતી પ્રિત કણથી હારા ગૃહ તણી;
લતા, વૃ ો, પ ી, જલિધ, ઝરણું વા ચર કૈ ,ં
તહીં આ દૃ ને ઘિટત નવ હાવાં સરકવુ.ં

િવસામો દે નારા જગ પર જનોને બહુ નહીં,

અરે ! એવું વ પે મુજ નયન લૂટે યમ ભલા ?
સુખો દે નારાંથી સુખ ન હીનભાગી લઈ શકે !
સુખો દે નારાંને દુ ઃખ દઈ કઈ
ં ને દહી શકે !

સખાઓ ! હાલાઓ ! તમ ગૃહ સદા જે હસમુખાં,

ઘવાયેલાં લાખો અિત થઉરને જે મલમ શાં,
હવે હું યાં આવો પગ પણ ધ ં તે ઉ ચત ના,
હવે િનમાયા મુજ પદ સદા રાન ફરવા.

તમારા બાગોમાં નિહ નિહ ક ં હું દન તો,

છતાં િનઃ ાસો તો નિહ જ અટકા યા અટકશે;
જળી શે પુ પો, ત સહુ િનસાસામય થશે,
પછી એ રોનારા અિત થ સઘળા યાં િવરમશે ?

િનસાસો ના કોઈ મુજ હૃદય પૂ ં ભરી શકે,

કમી કો િનઃ ાસે મુજ દુ ઃખ હવે ના થઈ શકે;
ફુલોને િનઃ ાસો દઈ સુખી થનારા અિત થઓ
ભલે એ કુ જં ોમાં િવમલ ઝરણે હંસ બનતા.

િનમ ત્રો ના ! હાલા ! અિત થ નવ હાવાં થઈ શકુ ,ં

િનમ ત્રો ના ! હાલા ! અિત થ નવ હાવાં કરી શકુ ;ં

290
તમારાં હા યોનાં મધુર નવ હાણાં લઈ શકુ .ં
ન હારાં હૈ યાનાં દનમય હાણાં દઈ શકુ .ં

તમારા બાગોમાં મધુપ ફરતા હો પ્રિત ફુલે,

તમારા વીણામાં મધુર વર હો સૌ ગહકતા;
તમારા મહે લોની ઉપર ક ણા હો પ્રભુ તણી,
સુખી દૂ રે એ છો, સમ સુખી હું એ થઈશ હો !

૧૮-૮-૯૭

291
 કલાપીનો કેકારવ હાલીનું
← અપણપાત્ર િન: ાસને દન →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
મદ

િન ાસને

હૈ યે કેવું દુ ઃખ સુખ ભયું ફૂંકવા આવતો તુ!ં

ખેચીં કાઢી િદલથી સઘળો ભાર લેઈ જતો શુ?ં
તું આ યો ને કુ દરત ઘડી હા ય મીઠું કરે છે !
શોધું છુ ં તે તુજ સહ મને લાધતું હોય ણે!

૩૦-૫-૧૮૯૬

292
 કલાપીનો કેકારવ
← કોને કહે વું િનઃ ાસો એકલો હું →
કલાપી

િનઃ ાસો

હૈ યું આજ િનસાસા લેશે :

આંસડ ુ ાંને પૂરે હે શે :
ઊ ંડાં દુ ઃખ િનચોવી દે શે :
ઝાળ કોણ એ ઝીલે છે  ?

વાયુ દૂ ર િનસાસા લે છે ;
એનાં દુ ઃખડાં કોણ સહે છે ?
એનું છે તે એનું યે છે :
િનસાસા એકલડુ ં લેશે ?

૨૪-૩-૧૮૯૭

293
 કલાપીનો કેકારવ
← હું હારો છુ ં નૂતન સખા પ્રિત એક સવાલ →
કલાપી

નૂતન સખા પ્રિત

મુજ જગર આ યાંથી યાંથી હને નજરે પડ્ ય ું ?

મુજ જગર આ – રે રે ! શાને, સખી િદલથી જડ્ ય ું ?
દનમય ને ઢોળાયેલું વળી રસહીન છે  !
તુજ તરસ આ હારાં આંસુ - સખે ! યમ છીપશે ?

અહહ ! રણમાં છાયા શોધી ફરી રણમાં પડ્ યો !

અરરર ! િદશા જૂઠીમાં હે ં પ્રવાસ શ કયો !
િવખરી પડતી હોડી આ તો હને યમ તારશે ?
ઉદિધ તરવા આવું ખોખુ ં ! ન સાધન યો ય છે  !

દરદ િદલની હારી પાસે નહીં જ દવા - અરે !

મુજ દરદની હારી પાસે નહીં જ દવા હશે !
દન કરશું યાં યે અશ્ નહીં મળશે ! સખે !
િ મત કરીશ તુ ં ! હારે માટે નથી હસવું હવે !

મુજ દનની વાતોથી તું રડીશ કદી કદી,

તુજ દનથી હારી આંખો હવે પલળે નહીં;
મુજ નયનને રોવાનો તો સુકાલ વ યો ગયો,

294
મુજ જગરની રેતીમાં તો દુ કાળ પડી ર યો.

અિત અિત, સખે ! મોડુ ં મોડુ ં હને ઉર આ મ યુ,ં

મુજ હૃદયનું લૂટાવાનું લૂટાઈ સહુ ગયુ;ં
ર સક ભ્રમરા ! આ વાડીમાં નથી હસતું ફુલે,
મુજ ચમનના યારા સવે સુકાઈ લૂખા િદસે.

હૃદયવનના મીઠાબોલા મુસાફર હંસલા !

િવપુલ જલના વાસી ! ભોળા ! ન માનસ હોય આ !

શ્રિમત િદસતો હોયે જહીં તુજ થાન છે  !

ઉજડ વનમાં શાનો, બાપુ ! કશોય િવરામ છે  ?

બહુ ય ગયાં, છે તે તાં, િનવાસ ન યાં ઘટે ,

તુજ હૃદયની ાિત આંહીં વળી નવ લાધશે;
સહુ ય ગયાં, ધોખો તેનો હને ન મળે કશો,
પછી યમ કહું રોકાવાનું હને ઘડી યે ? અહો !

મુજ જગરના કાંટા તુનં ે શું આદર આપશે ?

કમનસીબની છાયાથી યે ન કૈ ં સુખ સાંપડે !
મુજ જગર યાં પપ ં ાળે યાં પડે વ્રણ છે  ! સખે !
દરદમય આ શાને આવી બછાત મહીં પડે ?

સહુ મધુરતા જેને માટે પ્રભુ ધરતો રહે ,

અરર – કટુ તા પીવા તેને શું શોખ થતો હશે ?
મુજ જગરથી બાઝી - ભોળા ! ખુવાર થઈશ ના,
મૃદુ હૃદયની પીડા હુંથી સહાઈ શકાય ના.

295
મૃદુ હૃદયની પીડા જોઈ જળી જ ગયેલ છુ ં  !
મૃદુ હદયની પીડા જોવી હજુ ય રહે લ શુ ં ?
મુજ હૃદયમાં કાંઈ હોળો દયારસ ના વહે ,
પણ જખમીને કોઈ દી યે ન ઘાયલ પીડશે.

મૃદુ હૃદય શું હા ં આંહીં નકી ધરવું કયું,

મુજ જગરની સાથે હે ં શું નકી મરવું કયું;
નિહ નિહ - સખે ! વા દે ને ! ન સાહસ આ ઘટે  !
હઠ કરીશ ના ! હા ં હૈ યું સલામત ના િદસે !

પણ હૃદય જો હા ં આંહીં નકી ધરવું કયું,

મુજ જગરની સાથે હે ં જો નકી મરવું કયું;
મુજ જગરની વાલા તો હું ગળીશ સુખે - સખે !
તુજ જગરને જે મીઠું તે ધરીશ સુખે - સખે !

પણ હૃદયના હાણામાં જો હળાહળ સાંપડે,

તુજ હૃદયનું હુંમાં ઇ છ્ યું તૂટી જ પડ્ યું િદસે,
તુજ અમી તણું મીઠું ટીપું ન રેડીશ – ભાઈ ! યાં,
કટુ ઝરણ એ એ બ દુ થી અમી ન બને કદા.

મુજ જગરના કાંટા તુથ ં ી નહીં ખરશે - સખે !

મુજ જગરના કાંટા તાં ન વીશ હું - સખે !
પ્રિત હૃદયને પોતાનાં છે નકી મધુ આંસડ ુ ાં,
પ્રિત હૃદયનું છુ પું અ યે ઉકેલી શકાય ના.

મુજ હૃદયનું ખેચાતા

ં છે ગયું નમી કામઠું ,

296
બહુ યુગ જતાં કોઈથી એ થશે ન હવે ઉભુ;ં
કઈ
ં કરીશ તો હારા સવે પ્રયાસ વૃથા જશે,
રડીશ નિહ તુ ં ! છોડી દે જે હને રડવું ગમે !

૧૬-૨-૯૭

297
 કલાપીનો કેકારવ તું િવણ મેઘલ
← એકલો બોલ હાસી જતી મૃગી ને ઘવાયેલો મૃગ વાજસુર ! →
કલાપી

હાસી જતી મૃગી ને ઘવાયેલો મૃગ

જરા પાસે ! જરા પાસે ! પારાિધ હજુ દૂ ર છે ;

ચોટેં લો કાળજે ઝે રી તાજો ઘા અિત ક્ ર છે .

ન તીર સાથે હણનાર હોચે

ં ,
ઘા સાથ ના વ જતો રહે છે ,
ઠયો નથી ઘા: હજુ ર ત ઉ હું,
હ ર યું નેહનું ભાન જૂન.ું

સૌ દય આ િવ તણું ન જોવા,
છે કાલ છે લો ઉપભોગનો આ;
હારી, િપ્રયે ! એક જ દૃ લેવા
હ ય ઇ છા હૃદયે ભરેલ છે .

હવે ટોળું બધું હા ં હાસી દૂ ર જતું ભલે;

વેદના ઠારવા ક તુ ઠે રવું તુજને ઘટે .

ે ે 298
બધે હે લી િનજ િઝ દગી શુ ં ?
હ શું એ ત્રાસથી ક પતી તુ ં ?
છે તીર કો અ ય ન છૂ ટવાનો !
દીઘાયુ તું સાથ કુ રંગ આ હો !

નથી અહીં વૈ રીનું વૈ ર લેવ,ું

નથી અહીં શોણીત બ દુ દે વુ;ં
અહીં ડુ ં નેહનું દદ હે વ ું !
તહીંય વ નેહની આ શી ભી તા !

જરા પાસે ! જરા પાસે ! હારો આ વ્રણ ચાટવા !

અરે ! હાલી ! હવે તો આ લાગે છે વર ફાટવા !

ભી બ યાં અગ ં બધાં ય જેનાં,

કેવાં મૃદુ હાલ સદૈ વ તેનાં !
હાલી ! છતાં એ સહુ નેહ કાચા,
સૌ દય જો ભ ય બની શકે ના.

એ શું બધી દે હ ણી જ માયા ?

આ મા પરે પ્રેમની શું ન છાયા !
માની હતી પ્રીિત િવશાલકાયા,
તહીં ય આવી લઘુતા ભરેલ શી !

નેહને તોડવા ણે હા ં આ મન થાય છે ;

ઝપાટે ાસ આ ક તુ ચા યો દૂ ર જ ય છે .

અરે ! અહીં છે વટ સવ ભાસે,

ફલંગ દે વા ન ઇલાજ પાસે,
િપ્રયે ! ઘડી પ્રેમની ગ્રિ થ તેને
299
કૈ ં જોઈએ કાલ જ તોડવાને.

બી વ્રણેથી ય બચાવવાને,
જે માનતો તે જ મનાવવાને,
ફલંગ દે એક જ આવવાને !
િપ્રયે ! િપ્રયે ! આ તુજ સાથી ય છે  !

જરા પાસે ! જરા પાસે ! બહુ ના, ણ બે જ છે  !

િપ્રયે ! તું ચાહતી જેને આ હાલો તુજ એ જ છે  !

હને મૃિત હો અથવા નહીં હો,

ભૂલી બધું તું ણમાં જ, ઓહો !
જે રેડતી વન મૃ યુમાં એ.
મીઠી મૃિત આ ઉરમાં તરે તે.

ન ચાહવુ,ં પુ ષથી બને ના !

ત્રી િતથી નેહ કશો મળે ના !
જૂદી જ કૈ ં પ્રેમ િપછાન દે આ,
છતાંય આ િઝ દગી તું જ તું મહીં !

અરે ! એ તો મૃિતથી એ ણે વ ફરી વળે  !

દૃ તું ફે ક
ં તાં તો ઘા ઝાઇ યમ ના મળે  ?

હવારથી સાંજ સુધી શકારી

થતો હતો પાછળ બાણધારી;
જૂદાં થઈ આપણ ભેટતાં તે
હને ન શું યાદ જરી ય ર્હે છે  !

300
હષાશ્ દે નાર શકારીનો એ
કેવો થતો'તો ઉપકાર યારે !
અગ ં ૂર શી નૂતન શીંગડી તે
શી થાકને સવ હરી જતી હતી !

જરા પાસે ! જરા પાસે ! હષાશ્ હજુ આપવા !

મૃ યુમાં ચાલનારાની છે લી હાણ જ ચાખવા !

હષાશ્ હાલાં તુજને સદા એ,

હને મળું યાં હજુ એ જ એ એ;
જે નેહ સ ધુ મહીં ઉપિર છે ,
તે ઊિમનો વાસ હને ચે છે .

જે બ દુ નો સ ધુ બનાવવાને
જે સાગરે નાનથી હાલવાને,
િવયોગ તું ઇ છતી પામવાને,
િપ્રયે ! અહીં તે તુજ કાજ નાચતુ ં !

િપ્રયે ! તું ઇ છતી હોયે જુદાઈ ગમતી નહીં !

હવે શું અ તની આવી હને કૈ ં દમતી નહીં ?

કે શું િવલાસી સહુ અશ્ ઓ તે

િવલાસની ઝાકળમાં ગળીને,
ઝયા કયા'તા તુજ નેત્રમાંથી
લોભાવવા આ તુજ મૂખ સાથી ?

ે 301
િવલાસ, જે નેહ તણું જ અગ ં  !
તે આ કરે નેહ તણો જ ભગ ં  !
િવલાસ તો છે ક પતગ ં રંગ -
િપ્રયે ! તહીં નેહ ઘટે િમલાવવો.

જરા પાસે ! જરા પાસે ! િવલાસી મૂગલી અહીં !

િવના એ નેત્રની છાયા છે લે ચેન પડે નહીં !

કગં ાલ છે નેહ િવલાસના એ

તેમાં જ વીતી મુજ િઝ દગી છે ;
એ આંખ એ આંખ જ ! આંખ હારી;
પ્રીિત નહીં, ક્ ર છતાં ય યારી !

કગં ાલ જેની ગઈ િઝ દગી છે ,

કગ ં ાલ તેનું નકી મૃ યુ એ છે ;
કગ ં ાલ આ ર ત બધું વહે તે
પુકારતું એક જ યથ ઝાંઝવે !

હવે તું આવતાં પાસે કગ

ં ાલી જ વધી જશે !
છતાં આ મમના ઘાને કઈ ં થડં ક તો થશે !

અરે ! અરે ! છે વટ સ ય જોવુ,ં

તેથી સદા બહે તર અ ધ રહે વ ું !
હતી, િપ્રયે ! એક જ દૃ દે વી,
છે લી ઘડી થાત અ ણ કેવી !

નવું ભણી ધૂલ મહીં ભળું છુ ં  !

િપ્રયે ! છતાં મોહ મહીં ત ં છુ ં  !

ે
302
િવકરાલ દાવાદરદે જળું છુ ં  !
ફરે વળી મૃ યુની ધ્ જ સામટી !

જરા પાસે ! જરા પાસે ! અરે ! શાિ ત નહીં હને !

િવલાસી તું સુખી થાજે ! પ્રભુ શાિ ત ધરે તને !

૯-૬-૯૮

303
 કલાપીનો કેકારવ
← ભરત પ વતા ઋણ →
કલાપી

પ વતા

અહોહો! તે કલી કાચી કાલ ના ઉઘડી હતી,

પ વતા ના હતી યારે સુગ ધીય હતી નહીં.

હતી ના મધમાખી યાં, હતા ના ભૃગ

ં ગુજ
ં તા,
સુખા વાદી કલા મીઠી મુખપ હતી ન વા.

ખીલેલી છે , મહે કે છે આજ તો પાંખડી બધી;

હીંચતી વાયુ હે રીથી ભૃગં ને રીઝવી રહી.

ચૂપ છે ઝૂ લતી હોયે મીઠું ગાયન ગાય છે !

આહા! લાવ ય તેનું આ કરે છે વશ આંખને.

મોહની શી કલા મીઠી ગ્રહે છે પ વ ચા તા,

વળી એ કાિ તના ભો તા હોય છે સ જ સવદા.

ક તુ રે! િવ સે છે એ હજુ તો એક પાંખડી,

યાં તો રે! કરમાવાનું થાય છે શ આજથી!

ે ે 304
આજે જે પાંખમાં પેસી ચૂમે છે મધ ભૃગ
ં તે,
િફ ી પીળી થઈ કાલે સુવા સત નહીં હશે!

પશતાં પ વતાને કૈ ,ં રે રે! વસ

ં શ થતો,
અને, ના પ વ યાં સુધી ના વાદ મળે કશો.

૨૦-૬-'૧૮૯૬

305
 કલાપીનો કેકારવ અિત દીઘ
← ખાકિદલ પરવાયો આશા →
કલાપી

પરવાયો

દુ ઃખી િદલદદને ગાતાં, જગરની આહમાં હાતાં,

ફના ઇ કે સદા થાતાં હવે હું આજ પરવાયો !

ન લૂછું એક આંસુ વા કહું હું લૂછવાનું ના !

હવે છો ધોધ ચાલે આ ! રડી રોતાં હું પરવાયો !

હવે આ આંખમાં ના છે કઈ
ં દાવો, કઈ
ં ફિરયાદ,
ગમીના મ એ પાતાં અને પીતાં ય પરવાયો !

હવે આ ઝે રનું યાલું છુ પાવી શીદ પી વુ ં ?

તું જો કે રો ! ગમે તે હો ! તમાથી છે ક પરવાયો !

હતો મારો ચલા યો હે ં જગરને મારતાં હસતાં !

મરે ખોખું તહીં રો તો રહમથી હું ય પરવાયો !

હું પરવાયો ! ન છે પરવા ! સુખે તે ને સુખે તું  !

ખુદાની બ દગી કરજે ! હું તો એથીય પરવાયો !

ે
306
હતું તેને સદા રોવુ ં ! નવું તો કૈ ં ન છે દે વુ ં !
જતાં જૂનું નવું રોશે ! પછી તેથી ય પરવાયો !

હતું હૂલાવવું ખજ
ં ર િદલે એ હાથ હારાથી !
કરી ઉમેદ એ હારી હવે પૂરી હું પરવાયો !

હુકમ જ લાદ થાવાનો બ યો આખરે, િદલબર !

હવે એ હુ રે કા બલ થી તુથ
ં ી ય પરવાયો !

ભ યો હારી તુફેલે તે હવે અજમાવવું તું પર !

છુ રી નીચે નમી તો જો ! ક ં ઘા ને હું પરવાયો !

ખુદાની આંખ યાં રાતી ! હને તેની ન છે દરકાર !

ખુદાથી, ઇ કથી, સૌથી, મગજ, િદલથી ય પરવાયો !

સનમ ! તેનો અને તુજ તે બને જ લાદ છો હારો !

વહે ત્રણ ખૂનની નીકો ! તહીં હું હાઈ પરવાયો !

અરે ! આ હાથ હારાથી િદલે હારી છુ રી વાતાં !

ન તડકુ ં વા ડ ં હું ના ! દરદડરથી હું પરવાયો !

અદલ ઇ સાફની ગાદી ખુદાની યાં ચડી જોઉ ં !

પછી આહા ! અહાહાહા ! અહોહોહો હું પરવાયો !

૮-૮-૯૭

307
 આ કૃિત/પૃ ની ભૂલશુદ્િધ પૂણ થતા આ પૃ ના લેખનને સુર ત કરી દે વામાં
આ યું છે . આ પૃ પર પ્રબંધક સવાય અ ય સ યો ફે રફાર કરી શકશે નહીં.
જો આપ આમાં કોઈ સુધારો સૂચવવા માંગો તો ચચાના પાના પર આપની િટ પણી
મૂકશો.

કલાપીનો કેકારવ તારામૈ ત્રક:

← ભોળાં પ્રેમી પિરતાપ મુ ધ પ્રેમ →
કલાપી

પિરતાપ

િદલ અશ્ થકી પલ યુ,ં છલ યુ:ં

દપટ્ યું િદલમાં િદલનું દુ ખડુ :ં
ન સખો ન સખી િદલથી લપટ્ યુ:ં
ફટ યો ભટકુ !ં ફટ યો ભટકુ !ં
નથી ભાન હવે!
નથી હામ હવે!
નવ પ્રીિતની દોરીથી હું લટકુ :ં
નવ કો મનમાં કદી હું ખટકુ :ં
નથી આશ મને : અવકાશ મને!
ભટકુ ં ફટ યો! ફટ યો ભટકુ !ં
308
 મન હષ હવે -
મન શોક હવે -
તજ િનલજ! તું તજ તુ:ં તજ તુ!ં
મુજ પ્રેમ હવે દિરયે પટકુ !ં
મુજ પ્રાણ ન કાં દિરયે પટકુ !ં
ફટ યો! ફટ યો! ભટકુ !ં ભટકુ !ં
૨૭-૧૧-’૯૨

309
 મૃત પુત્રી
← મને જોઈને કલાપીનો કેકારવ લાલાંની છબી
ઊડી જતાં પ ા ાપ દ્ ર ીથી
પ ીઓને કલાપી ખેસવતાં →

ં ાક્રાંતા
છં દ = મદ

પ ા ાપ

તે હૈ યાની ઉપર નબળા હ તથી ઘા કયો'તો!

તેમાં લોહી િનરખી વહતું ક્ ર હું તો હ યો'તો!
એ ના રોયુ,ં તડફડ થયું કાંઈ ના ક થી એ,
મે ં યું કે જખમ હવો સહે લ હે નારને છે !

ક તુ િનદ્ રા મુજ નયનમાં યારથી કાં ન આવી?

રોતું હા ં હૃદય ગિર શા ભાર નીચે દબાઈ!
રે રે! તે ઘા અિધક મુજને મૃ યુથી કાંઈ લા યો,
એ અગ ં ારો મુજ જગરના મૂળને ખાઈ તો!

કેવો પાટો મલમ લઈને બાંધવા હું ગયો'તો!

તે જોઈને જખમી નયને ધોધ કેવો વ યો'તો!
એ અશ્ , એ જખમ, મુખ એ, અગ ં એએ
બોલી ઊઠ્ યાં પરવશ થયાં હોય સૌ જેમ હે તે :-

' હાલા! હાલા! નવ કરીશ રે! કાંઈ હારી દવા તુ!ં

'ઘા હે ના ં નવ સહી શકે દદ હારી દવાનુ!ં
ે ે
310
'ઘા દે બીજો! અગર મર હોય તેવું કરી લે!
' હા ં તેનો જ ર જ, સખે પૂણ મા લક તું છે .'

યારે કેવાં હૃદય ધડ યાં સાથ સાથે દબાઈ!

યાિધ તેની, મુજ જગરની પૂણ કેવી ભૂલાઈ!

ઘા ઝાયો, સમય બહુ એ ક્ ર ઘાને થયો છે ,

હોયે તેનું મરણ કરતાં નેત્ર ભીનાં વહે છે !

હા! પ તાવો - િવપુલ ઝરણું વગથી ઊતયું છે ,

પાપી તેમાં ડૂ બકી દઈને પુ યશાળી બને છે ,
ઓહો! કેવું મરણ મધુ ં પાપનું એ ધરે છે !
માફી પા યું કુ દરત કને એમ માની ગળે છે !

રા યોથી કે જુલમ વતી કે દં ડથી ના બને જે

તે પ તાવો સહજ વહતાં કાય સાધી શકે છે !
હું પ તાયો, પ્રભુ પ્રણયીએ માફી આપી મને છે ,
હું પ તાયો, મુજ હૃદયની પૂણ માફી મળી છે .

૭-૬-૧૮૯૬

311
 કલાપીનો કેકારવ હવે આરામ આ
← એક પ્ર પાણીનું યાલું આ યો! →
કલાપી

પાણીનું યાલું

હાલી ! પાણીનું યાલુ ં !

ભરી તું દે જે છે લુ,ં હાલી !પાણીનું યાલુ ં !

કોણ નશો કરશે હવે ? શું મ તીથી થાય ?

તું મ તી મુજ દૂ ર તો શું છે મ ત ઉપાય ?

પાજે પાણીનું યાલુ ં !

પાણી પા મુજને િપ્રયે ! પછી સુખે દૂ ર !

પાણીના જ નશા મહીં રહું સદા ચકચૂર !
એક જ પાણીનું યાલુ ં !

પાણી જે તું પાય તે નશાદાર િદન લાખ !

એ જ ધૂનમાં ગાઈશું ગીત લાખ દસ લાખ !
દે દે પાણીનું યાલુ ં !

ે
312
તોડી દે સુખથી સીસો ને મિદરાનું મ !
તોડુ ં છુ ં ઉર આજ હું ! હને હજો આરામ !
હોયે પાણીનું યાલુ ં !

મ યાં હોત ના આપણે, થઈ હોત ના પ્રીત,

પડ્ યાં હોત જૂદાં ન તો િદલે હોત ના ચીર !
પણ આ પાણીનું યાલુ ં !

કોણે પાયું હત યાલુ ં ? આવું પાણીનું યાલુ ં ?

મીઠું આજે આ યાલુ ં ?

૧૦-૨-૧૮૯૭

313
← કુ દરત અને કલાપીનો કેકારવ
પા થ પંખીડુ ં િવરહ મરણ →
મનુ ય
કલાપી

શાદૂ લિવક્રીિડત

પા થ પખ
ં ીડુ ં

આ જો, ઘોર િતિમર શો િવત હોળો પડ્ યો પથ ં છે :

િનમાયો સહુ કાજ એ યમ પછી પાછો ફરી તું શકે?
લેવાનો શર ભાર તે લઈ અને આકાશમાં ઊડવુ,ં
વું યાં લઈ ય વાયુ તુજને િવશ્રાંિત લેતા જવુ!ં

જો તે કા મીરદે શના મધુરવા મીઠા ઝરા આવશે;

હાલા પા થ! તહીં જરી િવરમજે; એ દે શ હાલો મને;
યાંના તે અિત ર ય ને ટપકતા મીઠા રસે કુ જ
ં માં -
ગુ છા દ્ રા તણા બલોરી જલમાં છાયા રહે પાડતા!

પુ પોની રજથી ભયા અિનલ યાં વૃ ો ધુણાવી રહે ,

યાં તું ટોચ પરે ચડી, િ થર થઈ, મીઠાં ફલો ચાખજે,
સોનેરી તુજ પીંછડાં શ્રિમત તે તા ં કરી લે ભલે,
વાનું બહુ દૂ ર હોય તુજને યાં થાક લા યો હશે!

યો તે ં નથી માગ ને િવકટ છે યાંનાં વનો ને ગિર,

ક તુ સુદ
ં ર સૌ પ્રદે શ િનરખી પ્રેમે વહે વું તહીં;

314
યાંની કો સિરતે તરી, ઠરી જરી, ક્રીડા કર તાં જરા,
અગ
ં ો ત ત થયેલ શીતલ થતાં આન દ આવે મહા!

સં યાએ વળી િહમપવત તણાં શૃગ ં ો ગુલાબી બને!

ખીણેખીણ, ઝરેઝરા, સર સહુ યારે પેરી બને!
યાંનાં તે ગિર શાં ત ગિર નભે તારાથી વાતો કરે,
તે સૌ િદ ય ઉ સમાં ગરક થૈ હષે ભયાં ખીલશે!

યારે તો િપ્રય જે હશે તુજ િદલે તે યાદ સૌ આવશે,

ગાજે તો તુજ ગીતડુ ં દુ ઃખભયું ને અશ્ બે ખેરજે!
મઝુ મ કો પડી ઝાપટુ ં વહી જશે ને કૈ ક ં કહે તું જશે,
યારે તું િપ્રય તે ઉદાસ સુખમાં ડૂ બી ભલે હાલજે!

હાલા, હું ગુ ને વળી તુજ સખો, તે ભ ત સભ ં ારજે,

બાલુડા! મુજ પ્રાણ! તે વખત તું રોજે અરેરે ભલે!
ઉછે યંુ ત એક મે ં વન મહીં યાં તું વળી બેસજે,
હાલા! મે ં લઘુ એક કોતરી લ યું તે કા ય તું વાંચજે!

હા, હું એ ઘસડાઈ એક વખતે હાલા! ગયો યાં હતો,

હાલાંનો િવરહી બની હ્રદયને ચીરી રડ્ યો યાં હતો;
તે અશ્ ઝરણું જ શો ણત સમું તે કા યમાં છે ભયું,
વ છાએ ભરી ચચ ં ુ લાલ મુખથી પીજે ભલે આંસડ ુ ુ !ં

ને જો શુ ક રણે જવું તુજ બને ઓળં ગી સ ધુ, અરે!

રેતીના ઢગ યાં ઉડે, પવન યાં ફૂંકી ઉ હા આફળે ;
તું હા ં ; તુજ હું, બની પણ સખે! હું ભોિમયો ના શકુ ,ં
એવા સક ં ટમાં અરે! મદદ યાં આપી જરી ના શકુ !ં

315
પાંખો સુદ ં ર યાં અિત શ્રમવતી ચોળાઈ ચીરાઈને-
કઠ ં ે સોસ પડ્ યો હશે જલ િવના બાપુ! અરેરે તને!
પાંખોને તુજ શિ ત યાં ગ ડની દે જે પ્રભુને તવી,
ને જે જલદી ઉડી, ઘિટત ના રોકાવું યારે ઘડી!

હારા માગ પરે ઘણા તુજ સમા પા થો ગયા ઊડીને,

માગે તે જ જવુ,ં ભલે સુખ તને આવી મળે ના મળે !
િનમાયું જવું તો જવુ,ં દુ ઃખ વહી આન દ ધૈ ય વહી,
આ તો િઝં દગીભાર પુ ય સરખો, સૂએ ન સદ્ િધ કશી!

હોચે
ં યાં સુધી થાન તું અવિધનુ,ં તે અ ત આ યા સુધી-
આકાશે જલદી અગાડી ઊ ંચકી તે ભાર તું ઉડી;
પૂરા સાહસથી બ લ દુ ઃખને સત ં ોષથી પી જવુ,ં
ને આન દ િવશેષ પ્રેમસુખથી તે દુ ઃખમાં માનવુ!ં

હું આ વૃ રડુ ં ન તે ઘિટત છે , લૂછું હવે અશ્ ને,

તુ,ં થા સુ ખયુ,ં ન આમ રડવુ,ં છાતીથી ચાંપ,ું અયે!
ર ે ઈ ર પાપથી હ્રદય ને દોરો સુમાગે તને,
હાલા પા થ! સુખી સુખી સુખી થજે! આ શષ હારી તને!

૩૧-૧૦-૯૪

316
← ક યા અને કલાપીનો કેકારવ
પુત્રીમરણથી હસતો િપતા બેકદરદાની →
ક્રૌ ંચ
કલાપી

છં દ= શખિરણી

પુત્રીમરણથી હસતો િપતા

ભલે રોતાં લોકો, હૃદય મમ તો આજ હસશે,

હવે શું કમાવું કરચલી પડેલા અધરને ?
બહુ ધોવાયા છે દન વતી આ ગાલ ઘરડા,
અને લીંટ હોટા દુ :ખ વતી પડ્ યા છે જગરમાં.

અરે ! એ લીટા એ દુ :ખ વતી પુરાઇ સહુ ગયાં,

વહે અશ્ હે વા જરી પણ નથી માગ િદલમાં,
અરે ! આ હૈ યાની ઉપર વળી વિ ન વરસતો,
હવે તો સૂકાવી હૃદયજલ પોતે બૂઝી ગયો.

અહો ! હાલી બાપુ ! મરણ તુજ આજે થઇ ગયુ,ં

િનરાશાનું હાણું સુખમય મને એ દઇ ગયુ,ં
ગયું તે લાંબું િવત મુજ બાકી નિહ હશે,
હશે હોય છો હો, કરીશ સઘળું પૂણ હસીને.

અરે ! રોવું એ તો જ ર નબળાઈ જ સઘળી,

અશ્ર ા એ પૂરી કુ દરત તણાં કાય પરની;

317
રડે એ તો વાથી, જ ર હસનારો જ પ્રણયી,
ન વાથો હારે તો નવ રડી બનું હું મતલબી.

ગયો હારો ભાઈ દન કરતાં છોડી અમને,

હતી તું તો હાની હસતી શબ સામું િનરખીને,
છતાં હે રો હારો દન કરતાં જોઈ અમને,
જરા ઝં ખાયો ને ખડખડી હસી તું ફરી અરે !

ન હારી માતાનો જખમ કદી યો જગરનો;

છતાં છુ પાવા એ કરતી બહુ ય નો મુજ થકી;
ન રોવાતું હુંથી, “ દન વતી થાશે દુ :ખી િપ્રયા,”
અરે ! એવું ધારી ખમખમી રહે તું હૃદય આ.

પરાણે શે આવે દનમય હૈ યે િ મત ભલા ?

હ યાથી એ છુ પું પ્રણયી થકી હૈ યું યમ રહે  ?

કશું કો દી છાનું િપ્રય થકી ન યાં હોય િદલનુ,ં

તહીં પ્રેમી યાંથી જરી પણ શકે વેશ ભજવી.

િપ્રયાના હૈ યાનું દરદ સઘળું હું સમજતો,

અને આ હૈ યાનું સમજતી િપ્રયા ક સઘળું ;
નથી છાનું હુંથી િનજ દરદ તે એ સમજતી,
નથી છાનું તેથી દરદ મુજ તે હું સમજતો.

છતાં બોલી તેનો ભરમ નવ ભાં યો કિદ અરે !

અચ બો પામું છુ ં પ્રણયથી બ યું એ યમ હશે ?
કહે છે લોકો, કે દુ :ખકથનથી તો સુખ મળે ,

318
અરે ! તો તે શાિ ત પણ ન કિદ કાં મેળવી એમ ?

ઉમેરો કૈ ં થાશે દન વતી પ્રેમી હૃદયમાં

અમે એ ભીિતથી સમજણ છતાં ચૂપ જ ર યા;
અમે સાથે રહે તાં ગુમસુમ કલાકો કઇ ં જતા,
પરાણે શોધીને િવષય પછી કૈ ં વાત કરતાં,

અરે ! આવી રીતે િદવસ બહુ લાંબા ગત થયા,

ગયા હોતા ઝાઝા પણ બહુ ગયા એમ િદસતા;
ઉદાસી એ આ યા દુ :ખી િદવસ વષાૠતુ તણા;
અને ઘેરાયેલું ઘન વતી રહે તું નભ સદા.

મચેલું અ ધા ં અિત અિત હતું એક િદવસે,

પડે ધારા તેથી જલમય બ યુ’ં તું જગત ને,
બહુ પાસે આવી ગડગડ થતી વાદળી ફરે,
અહો ! ગોળા હોટા નભ ઉપરથી શું રડી પડે !

તને છાતી સાથે દબાવી મમ બેઠી િપ્રય હતી,

અને હું બેઠો’તો મુજ કર મહીં પુ તક લઈ;
હતી થડં ી તેથી શગડી બળતી’તી ગરમ યાં,
અને અગ ં ારાની પ્રસરી હતી લાલી તુજ મુખે.

ઉઠી ઓ ચ તી યાં શયનગૃહમાં એ જતી રહી,

ગઇ તે શાને તે તુરત સમ યો હું મન મહીં,
ગયો હું એ ઉઠી શયન પર એ યાં પડી હતી,
અને દીઠી તેને દન કરતી ને િહબકતી.

319
ઉપાડી હાલીને હૃદય સરસી ચાંપી કુ મળી,
અને રોવા દીધી સુખમય બની યાં સુધી હતી;
મને તો રોવાનું હૃદય ગળતાં ભાન ન હતુ;ં
છતાં એ રોઇને હૃદય મમ ખાલી થઈ ગયુ.ં

અરે! જેને માટે બહુ દુ :ખ સ યું તે થઇ ગયુ,ં

થયું ને તે સાથે દુ :ખ પણ બધું એ ઉડી ગયુ;ં
પછી ઢોળી પ્રીિત ગત કુ સુમની તું ઉપર, ને
ગયેલાને ભૂલી તુજ પર ધરી આશ સઘળી.

પછી બાપુ અશ્ ફરી કિદ ભરાયાં ન હૃદયે,

પ્રભુ ણે કેવાં સુખમય બ યા’તા ફરી અમે;
પછી વષા હાણી તુજ સહ અને એ િપ્રય સહે ,
સુખે ચ બી લેતાં ફરી વળી શી યા’તાં આધરને.

હતા ક તુ આવા િદવસ બહુ થોડા તકિદરે,

બહુ થોડા તો ના પણ સુખથી થોડા બહુ િદસે;
પછી લેવાયું એ િપ્રય શરીર ઝીણા વર વડે,
અહો! આજે કાલે હૃદય સમ યું કે સુખ થશે.

મનાયું ના હુંથી સુપરત થશે તું જ મુજ કરે,

અને માતા હારી જગત ય ને વગ વસશે;
મનાયું ના તે તો પણ બની જતાં માનવું પડ્ ય,ું
અને સોપાયે
ં લું ધન પણ ગયું આજ સઘળું .

ગઇ એ યારે તુ,ં િપ્રય! મરણ શું તે સમજતી,

“નહીં માતા પાછી કદી પણ મળે ” એ સમજતી,
અને હા ં હો ં તો રડીરડી બ યું લાલ સઘળું ,
ન જોવા તે સામે જરી પણ હતી શિ ત મુજમાં.
320
થયું હા ં તો જે અનુભવી બધા એ સમજશે,
કહું શુ ં ? રે યાદી ઉ ચત નવ એ લાવવી િદલે!
અરે! એ વેળાથી હૃદય સળઘું આ તુજ થયુ,ં
છતાં માની ખામી કિદ પણ અરે ના પૂરી શ યુ.ં

ન રોતી તું હોયે િદલ તુજ િનસાસાભર હતુ,ં

અરે! એ વેળાથી ગરીબ તુજ હોડુ ં થઈ ગયુ;ં

હતી તું એ શીખી દુ :ખ તુજ છુ પાવા ગરીબડી,

છતાં ઊ ંડા છાના રમત કરતાં ાસ મૂકતી.

િનસાસા લેતાં ને રમત કરતાં તું સૂઇ જતી,

અને યારે હા ં દન કરતો મુખ િનરખી;
ખરે! બ ચાં પાસે દન કરવું પાતક ગણી,
અરેરે! ના ધોયું તુજ મુખ કદી મે ં દનથી.

હવે તો તું હાલી મુજ િપ્રય તણી થાપણ જતાં,

ઘટે ભૂલી વો દુ :ખમય ઇિતહાસ સઘળો;
કહે છે “પ્રીિત” તે જગત પર તો રાગ જ બધો,
ખરી પ્રીિતમાં ના કિદ પણ રહે ક ભડકો.

ભ યો તુથ
ં ી આજે પ્રણય કરવા આ જગતથી,
ય વાથી અશ્ િપગળીશ દયાના દનથી;
અહીં યાં સવેમાં અનુભવીશ હું પ્રેમમયતા,
િવના વાથે ભાગી બનીશ સહુના હું દનમાં.

ે 321
વહે સુ તી છોડી લૂછીશ જગનાં અશ્ સઘળાં,
બની અગ ં ારો હું ભળી જઈશ દાવાનલ મહીં,
અરે! ઊ ં યો ઝાઝુ ં , પણ થઈ પૂરી છે રજની આ,
નવા સૂયે પૂયંુ નવીન અજવાળું હૃદયમાં.

હવે ણું છુ ં કે પ્રિત ગિત તણી છે અસર, ને

બધાં બ્ર માંડોને અસર કરનારી પ્રિત ગિત,
ગમે તેવી હાની કૃિત અસર િવના નવ રહે ,
ગમે તેવું હાનું જન શુભ બહુ એ કરી શકે.

જરા ફે ં યે ખૂણે અગર વચમાં કોઇ પથરો,

વહે કુ ડ
ં ાળું તે ઉદિધ સઘળામાં નકી નકી;
ભલે ના દે ખાયે, પણ અસર તેની જ ર છે ,
મહા તેવી રીતે જનકૃિત તણી એ અસર છે .

નકી માનું છુ ં કે અસર વાળી સવે અમર છે ,

ન એ બ્ર માંડોના પ્રલય બનતાં એ કદી ખસે;
રહે શે જે ત વો અિત અિત અિત સૂ મ જગનાં,
રહે શે તેમાં એ અરસ સઘળી સૂ મ બનીને.

અરે! આવું છે તો રડીશ નિહ હું તો કિદ હવે,

હવે ના ક પાવું કરચલી પડેલા અધરને;
હવે તો યાં સુધી મમ િવતનું તેલ બળશે,
અરે! યાં સુધી હું ઘૂમીશ પ્રીિતદાવાનલ મહીં!

૫-૨-૧૮૯૬

322
 કલાપીનો કેકારવ
← દૂ ર છે સા પુન ાહ એકપિતપ નીવ્રત →
કલાપી

પુન ાહ

ફૂલો એ ગાલોની ઉપર પડતી ઝાંય ધરતાં,

તર તાં મ છોમાં નયન સરખી છે ચપલતા;
જહીં લ મી શોભા તહીં કઈંક એ હો ં વત દીસે,
પદાથો સવેમાં કઈ
ં ક સમતા યા ત સઘળે .

ઝુ લ તી વેલીમાં મુજ હ્રદય કે ં પ્રેમ ધરતુ,ં

િદસે નાચી ર્'હે તું જલિધજલ એ વાળ સરખુ;ં
હને એ અગ ં ોની કુ દરત િદસે ભાવમયતા
ગયેલા ભાવોને ફરી ફરી ધરાવે મરણમાં.

બધાં હાલાં હોના

ં કુ દરત િદસે ભાવ ધરતી,
બધેથી તો એવી મધુર કમ લ મી ન ગ્રહવી ?
ગયેલાં બાલોને જનની ફુલમાં છો િનરખતી,
ભલે હે ળાંઓને રમત કરતા પાદ ગણતી.

જનોથી ક તુ જે જનવદન સાદૃ ય ધરતાં

કહીંથી પુ પે કે ઉદિધ મહીં તે હોય સમતા?
રમ તાં બાલોને જનની ફુલ છોડી િનરખશે.

323
ગયેલા ભાવોની અિધક નકી યાં હાણ મળશે.

ર છે અશ્ ને કુ સુમ પર ઢોળાઈ પડવા,

હે ને ના વારે કો ઉદિધ કૂદતાને િનરખતાં;
છબી તે બાલાની કઈંક ધરતી કોઈ લલના,
અરે! તેને જોતાં મુજ નયન કાં બ ધ કરવાં?

જનો, પુ પો, વેલી કુ દરત તણાં સૌ રમકડાં,

ઘટાવો શી રીતે કુ દરત મહીં ભેદ ગણવા ?

જનોના આ મામાં વન બસ કો ભાવમયતા,

અરે ! તે લૂટીને વન યમ લૂટી લઈ જતા ?

ભલે કો બ ચાને અવર જનની ચુ બન કરે;

ભલે કો બાલાથી રમત રમનારો રમી રહે ;
ગયેલાંના અશ
ં ો જહીં જહીં મળે છે કુ દરતે,
તહીં સૌ અપાવા મૃદુ હ્રદયનું ત પર િદસે.

૧૨-૭-૧૮૯૭

324
 કલાપીનો કેકારવ હમારી િ થિત -
← ખાનગી યાલાને છે લી સલામ હમા ં
કલાપી ક મત →

યાલાને છે લી સલામ

ખુદાનું નૂર પાનારા ! સલામો છે હને, યાલા !

ન રો છોડી હને તાં મ યાં હોય યાં ,  !

સદા સાકી તણે હાથે ભરેલો - તર ભયો રહે જ ે !

પડેલા આશકો િફ ા: જરા લાલી તહીં દે જે !

પ્રથમ દદી જગર પાસે જઈ દે દદ ભૂલાવી !

ઘડી બેભાનની દે વી - ખુદાઈ યાં જ છે હારી !

પછી બાગો મહીં જે જહીં માશૂક હો આશક !

જગરને બોલતી આંખે નવાઈ બોલજે બેશક !

હમા ં કોઈ પૂછે તો કહે જ ે આટલુ,ં યારા:

'અરે ! એને ભરી પીતાં સબૂરી ના રહી, યારા !'

વળી હારી મજેદારી હસીને બોલજે આવુ:ં

'ભરી દિરયા ય હાતાં એ જગરના ના ના નશે આ યુ ં !'

325
જરી િદલનું કહે તાં કૈ ં જહાં િઝ ી બધું માગે !
પછી તો રોઈને ગાજે, 'બહુ પીતાં નશા ભાગે !'

અરે ! રો ના ! હને છોડી નથી કૈ ં સાધુ હું થાતો !

હને િધ ારનારી એ જબાઓમાં નથી તો !

પરી, યાલું બેિહ તે એ, ખુદાનો હાથ યાં સાકી :

જહાંમાં તો પછી પીવા ર , હક હોય કાં બાકી ?

હને ને આ શરાબોને જહાં પાપી કહે તી હો !

ખુદા ભોળાં ઉપર રા : જહાં ડાહી થનારી છો !

ખરી તો મહે રબાની જે પહે લાં પાપને ભેટે;

બધી ચતુરાઈને તો આ દયા દે તાં બધાં એ છે  !

હમારી તો બૂરાઈમાં અધૂ ં કાંઈ એ છે ના !

મગર મૌલા ખુદાઈમાં અધૂરો કાંઈ એ છે ના !

ભલા યાલા ! અરે ! રો ના ! સનમ હારી હને આપુ ં !

હને માશૂકની ઝુ ફે સીસાની સાથ હું ટાંગ!ુ ં

મગર તુનં ે, શરાબોને અહીં કાં રાખવાં હાવાં ?

હમારાં દદ તો ભૂલી જવાતાં ના, નથી વાં !

હમારા બાગની સડકે સનમ દે તી કદમ ના ના !

રસીલા તું મ ઓના મ યાં હોય યાં  !

ે ે
326 ે
મગર છે લે સનમને તું કહે તો આટલું જે:
'અરે ભોળી ! પરહે ઝીથી જરા છૂ ટી હવે થાજે:

'અને િદલદાર હારાને દફન છે લે નહીં કરજે !

'મગર તેની કરી િમ ી શરાબે ભેળવી દે જે !

'કરીને બૂચ એનાં તું સીસા પર રાખજે િન યે !

'ભરી પીતાં પછી એને જરા સભ ં ારજે િન યે !'

હવે ક મત ભલું હા ં હજો હારી સહે , હાલા !

જગરની આ હવે છે લી સલામો છે હને, યાલા !

૨૮-૨-૯૮

327
 કલાપીનો કેકારવ હા ં
← મૃ યુ પુ પ કબૂતર →
કલાપી

છં દ = શખિરણી

પુ પ

અહો! મીઠા આ મા! ર સક કુ મળું હો ં તુજ હસે,

ફુલેલા અગ
ં થ
ે ી મનહર ડો ગ ધ પ્રસરે;
વસ તી વાયે છે સમીરલહરી ગેલ કરતી,
રમી હારી સાથે મધુર રવથી ય વહતી!

શરે હારે વૃ ો નવીન ચળકે કુ પ

ં ળ ભયાં,
સુત'ુ તું મ યા ન સુખમય ર યાં છાય ધરતાં;
હવે સં યાકાલે કુ સુમ સરખી હોરકળીની -
કરે વૃ ધીમી તુજ પર ધરી હાલ િદલથી!

સુનેરી દીપે છે નભ પર તળે વાદળ ડુ ,ં

ડુ બે નીચે પેલું િતજ પર યાં બ બ રિવનુ;ં
તને આ લંગે છે સુકર રિવના ચુ બન કરી,
તરે તે આકાશે ગરક મકર દે તુજ થઈ!

328
 ડો બ ં ર
ુ ંગી સુરસ રસ સં યા સલુણીનો,
ધરી પ્રીિત હૈ યે તુજ પર અ ભષેક કરતો;
ગુલાબી પાંખો આ,સુમન! તુજ તેજ ે ચળકતી,
િદસે તું સા ાત પ્રણય, રિત, તે મૂિત સુખની?

અરે હાલા! વાશે પવન અિધકો ઉ ણ બળતો,

હશે આ કાલે વા તુજ તરફ એ ક્ ર ધસતો;
તને ચ તા ના ના! સુભગ તુજ હૈ યું સુખભયું,
તને ના પશે કો િવષમ દુ ઃખ આ ક્ ર જગનુ!ં

સુખી આ સસ ં ારે સુખમય નહીં કો તુજ સમુ,ં

અમારે આન દે િદલ પર રહે છે દુ ઃખ છુ યુ,ં
દુ ઃખી જો ઓછુ ં તો સુખ બસ થયું એમ ગણશે;
બચા ં એ ભોળું મનુજ સુખ પૂ ં ન સમજે!

અમારાં મીઠાં તે દનમય છે ગીત સઘળાં,

દુ ઃખે શખેલાં એ કિવિદલ શખાવે દુ ઃખ બધાં;
ન િનદ્ રામાં યે છે પરમ સુખ િવશ્રાિ ત અમને,
બૂરાં વપનો આવી જનહૃદયમાં કટ ં ક ભરે!

ન આન દે હારા બલકુ લ હશે વસ ં કિદએ,

ઉદાસીની છાયા તુજ િદલ પરે ન રજ વસે;
કરે છે પ્રીિત તુ,ં સરવ તુજ પ્રેમે ખુશ રહે ,
અિત તૃિ તની તું સમજ નિહ પીડા પણ ખરે!

સુખી આ માનું ને પ્રણય જગ ને મૃ યુ ભવનું -

હશે ઊ ંડુ ં સાચું તુજ હૃદયમાં ાન વસતુ,ં
ન જે ણે છે કો મગજ કપટી મ ય જનનુ,ં
નહીં તો આવું તું સુખભરરહે કેમ ખીલતુ!ં
329
ન ણું તું શું છે ? તુજ સમ હશે શું જગતમાં?
ન હારા જેવી મે ં િનરખી ખુશબો કો કુ સુમમાં;
નહીં તો પ્ વીનું ,સમ મુજ કહે કયાં અવતયું?
વ યુ'ં તું કૈ લાસે? શવ શર પરેથી સરી પડ્ ય?ું

ન તું વાથી ને ના કૃપણ તુજ હૈ યું જન સમુ,ં

ગ્રહી આશા તેથી હૃદય મમ કુ ળું તુજ કયું;

હને દે તું દી ા, મધુપ તુજ હાલો કર હને,

અભેદાન દો હું શીખવીશ પછી આ જગતને!

૨૦-૨-'૯૪

330
← ઉઘ ં લે તું
કલાપીનો કેકારવ વનહાિન
િનરાંતે પ્રથમ િનરાશા ચોવીશ વષ →
કલાપી

પ્રથમ િનરાશા

આશાની પીડા વીતી છે  !

અશ્ ધારા ના વીતી છે  !
કાળમુખે વા પ્રીિત છે  !
                વીતી છે તે વીતી છે  !

આશાના વ્રણ હાવાં ભાવે !

ણ ફરી યાંથી એ લાવે !
આશા કોણે કાં લૂટં ી'તી ?
            કોણ ણતુ,ં શું વીતી'તી ?

આશા તો આ ઉરને નડતી !

કોઈ અ યને એ તો રડતી !
કોઈ કોઈ દી તમ પદમાં તો !
          હાલાં ! પુ પ બની પડતી'તી !

331
પીડા તો પીડા એ હારી !
કાંઈ નથી તેથી તો સારી !
વીતી છે વીતી છે એ તો
                    મીઠી લાચારી !

હાવાં આંસુ એ ના ઉ હાં !

રોવાનાં ગીતો એ સૂનાં !
ઉ મા વનની વીતી છે  !
              મોત તણી ઠં ડી તી છે  !

હૈ યે ાસો હોયે ફરે આ !

કઠ ં મહીં િન ાસ તરે આ
હાલાં ! કા બ યું આ વે !
           શું વીતી ? શું ના વીતી છે  ?

૧-૫-૯૮

332
 કલાપીનો કેકારવ
←  ય યેલીને પ્રપાત બેપરવાઈ →
કલાપી

પ્રપાત

હાલી તણું હૃદય એ ઉદિધ હતું - હા!

તેની સપાટી ઉપરે તરતો ર યો હું;
પાતાલમાં ય તલ તે જલનું હતું ના
ને એ હતું કુ દી ર યું તટ િવણ વાિર.

મીઠી મ જગરને ઉછળાવતી'તી,

હૈ યાથી અમૃતઝરો છલકાવતી'તી,
હું સ ધુની વી ચ મહીં ગરકાવ થાતો,
ને એ ઝરો ટપકતાં જ મળી જતો યાં.

એ હાવરે હૃદય કા બલ કાંઈ થાતાં,

ઊ ંડાણમાં ય અજમાયશ કાંઈ લેત;ું
કો દી િવહરતું જઈ મ ય ભાગે,
આન દમાં નયન અધ િમચાઈ તાં.

દીઠાં તહીં નવીન રંગીન િદ ય વાિર

ને બ દુ બ દુ મહીં ભ ય પ્રભાપ્રવાહ,
દીઠા તહીં છુ પી રહે લ ગભીર ભાવો,

333
પ્ર યેકમાં નવીનતા રસની વહ તી.

'નીચે નીચે પડ પછી પડ કાપતો ,

'ઊ ંડાણના ય ઉદરે ઉતરી ઉડં ો ;
તહીં રસ અન તની હે ર ચાલે,
દૈ વી ઝરા ઉદિધમાં હજુ કૈ ક
ં હાલે.'

એ મ ત્ર આ હૃદયમાં જન યો હતો, ને

એ મ ત્રને હૃદય આ જપતું બ યુ'ં તુ;ં

એ પથી જ હૃદયે બલ આવતુ'ં તુ;ં

તેના પ્રભાવથી જ માગ નવીન ખૂ યા.

પાતાલનાં પડ મહીં પડ ઊખ યાં યાં,

છૂ પી રહે લ નઝરે પડતી ગુફાઓ;
પ્ર યેક ાર ઉઘડ્ યું કર પશ થાતાં,
પ્ર યેક થાન વળી આદર આપતુ'ં તુ.ં

આવી રીતે જલ મહીં સરકી જતો'તો,

ણે અન ત યુગ એમ જ ઊતરીશ,
યાં એક ભેખડ પરે મુજ પાદ ઠે યા,
યાં ાર કોઈ નજરે પડતું હતું ના.

તે મ ત્ર ક તુ જપતાં જ તૂટી પડી તે,

ડો યું અને ખળભ યું જલ સ ધુનું સૌ;
હા! કોઈ યાં વર ઊઠ્ યો મૃદુ ને ક ણ,
ને સ ધુના તલ પરે મુજ અગં ઠે યાં.

334
અહોહો! મેળ મીઠાથી ગાતાં'તાં િદ ય મોિતડાં
સુ યું મે ં કાંઈ આવુ,ં ને હું યાં શા ત ઉભો ર યો.

'અમે દૈ વી મોતી જલિધતલમાં આમ રમતાં,

'અમારાં ગીતોનું શ્રવણ કરના ં િવરલ કો;
'તહીં મ છો હોટા અગ ણત ભલે ઉપર ભમે,
'હ રોમાં કોઈ અમ તરફ આવી નવ શકે.

'અમે દૈ વી મોતી ઉદિધઉરનો સાર સઘળો,

'હ રો મો ન ં ા અમ ઉપર હે રા ફરી ર યાં;
'અમારા હે લોની છુ પવી દીધી ચાવી અમ કને,
'અને લાખો ય ને નિહ જ દરવા ઉઘડતા.

'અમે દૈ વી મોતી અમરરસનાં બ દુ સઘળાં,

'પરોવાયેલાં ના પણ ચર માલા રચી ર યાં;
'અમરી માલા તો અસુર જન કો ના ધરી શકે,
'અમોને પશે તે જલિધ સઘળાનો નૃપ બને.

અમોને પશ તાં અરર! પણ ખારાશ મળશે,

અમોને પશ તાં ઉદિધ સઘળો આ કટુ બને;
અમોને પશ તાં નવીન કઈં આશા ઉઘડશે,
અને આ સ ધુમાં પછી રસ રહે શે નિહ કશો.

સાંભળી બોલ હું એવા આ યે ડૂ બતો હતો;

અને એ મોતીડાં દૈ વી ચાંપી મે ં ઉરથી દીધાં.

335
હા હા! અરે! ઉદિધમાં પણ શું થયું આ?
તેજપ્રવાહ વહતો જલમાં નવીન!
તે તેજ ના જલિધનું પણ કોઈ અ ય,
જે યોિતથી નયન આ મુજ બધ ં થાય.

મૂછામાં ઢળતો'તો હું ઘેરાતાં નયનો હતાં;

સુ યા કૈ ં વ નમાં શ દો, યોિતથી વહતા હતા.

રે માનવી! િ થર થવું તુજને ઘટે ના,

રે માનવી! િ થર થઈ ન શકીશ તું તો;
આ સ ધુમાં નિહ ઊ ંડાણ કશુય ં હાવાં
અ ય સ ધુ મહીં કાંઈ નવીન જોવા.

આવા અનેક દિરયા ઊતરી તું આ યો,

આવા અનેક દિરયા તરવા હજુ છે ;
તું મ છ આ ઉદિધનો નવ હોય હાવાં,
આ સ ધુમાં તુઅજ હવે ન સમાસ થાશે.

આ સ ધુથી તુજ હવે બહુ અગ ં મોટુ ં ,

કો અ ય સ ધુ તુજ કાજ હવે કૂદે છે ;
જૂની િપછાન પણ આખર તોડવાની,
ને વાસ કો નવીનમાં વસવું જઈને.

સ ધુ તળાવ બનતો તલ પશ થાતાં,

સ ધુ વ સ ધુનું જતું તલ પશ થાતાં;
તારા, સમુદ્ર સઘળા, ઝરણાં જ માત્ર,
તે કો અગાધ દિરયે મળવાં જતાં સૌ.

અ યારથી ઉદિધ આ કડવો બ યો છે ,

336 ે
બીજોય સાગર થશે કટુ કોઈ કાલે;
હારા હવે હૃદયનો રસ અ ય થાશે,
તે અ ય સ ધુ મહીં અ ય રસે ભળાશે.

રે રે પ્રવાસી! નિહ મોહીશ મોિતડાંથી,

પ્ર યેક સ ધુ મહીં કોઈ જુદાં જ મોતી;
યાં યાં કરે જલિધનો તલ પશ યાં યાં,
મોતી જ મોતી તુજને નકી લાધવાનાં.

રે! ચાલ! ચાલ! તટ ઉપર ચાલ હાવાં,

તા ં જૂનું જરીક પ લવ જોઈ લેને;
િનમાણમાં ડૂ બી જજે પછી, ભાઈ ! હે લો,
ને એ પ્રપાત તુજને સુખ પ હોજો.'

યોિતના એ પ્રવાહે યાં હું ખેચાઈ

ં તટે ગયો,
જોઈ એ યોિતને મે ં યાં સક ં ેલાઈ ધીમે જતી.

આ એક બાજુ પ લવ મદ ં હાંફે,
પાસે બી તરફ સ ધુ નવીન ગાજે;
મારા િદલેથી વહતો રસનો પ્રવાહ,
બ ેય વાિર મહીં ઊછળી તે પડે છે .

જોતાં ફરી જગત કાંઈ નવીન ભાસે,

સૌ દય આ હૃદયનુય ં ફરી ગયું છે ;
બ્ર માંડની િવષમતા કમી થાય છે કૈ ,ં
દે ખાય છે સુઘટ ચક્ર અનતં િવ ે.

337 ે
તળાવે તો ક તુ મુજ રસ કદી મેળ નિહ લે,
સમુદ્રે રહે ના ં નવ વી શકે પ લવ મહીં;
મને ખેચે
ં સ ધુ, વળી અરર! આ પ લવ રડે,
કયા વાિરમાં હું હૃદય ઠલવુ?ં યાં જઈ પડુ ?ં

હાલા તળાવ! ફરી ઉદિધ તું બની !

હાલા તળાવ! તુજ તું રસ ફે રવી દે !
હાલા તળાવ! મુજ તું રસ ફે રવી વા
રે રે ! મને તુજ સમાન ફરી કરી લે!

હાલા તળાવ! અથવા ઊછળી કૂદીને

આ સ ધુ હે ર મહીં તું તુજ ભેળવી દે !
કોઈ રીતે હૃદય આ તુજમાં ઝુ કાવુ!ં
કોઈ રીતે હજુ ફરી તુજ મ છ થાઉ!ં

િદસે સકં ોચાતું પણ વધુ વધુ એ જલ હજુ,

અને આ હૈ યું તો વધુ વધુ જ િવ તીણ બનતુ;ં
નથી વેલા આવી, સર બની શકે ના ઉદિધ,
કદી ફે લાયેલું હૃદય ન અિવ તીણ બનશે.

હાલા તળાવ! તુજને ય ઉ ં હાવાં,

હૈ યે સદા ધરીશ હું ઉપકાર તારા;
ભેટો બને, નવ બને, પ્રભુ ણનારો,
ક તુ િમલાપ નકી આખર એક થાને.

આકષી સ ધુ લે છે , ને હું ખેચાઈ

ં તહીં પડ્ યો;
ડૂ બતાં ડૂ બતાં ક તુ જૂનું નામ જપી ર યો!

338
 ૨૮-૧૨-૧૮૯૬

339
 આ કૃિત/પૃ ની ભૂલશુદ્િધ પૂણ થતા આ પૃ ના લેખનને સુર ત કરી દે વામાં
આ યું છે . આ પૃ પર પ્રબંધક સવાય અ ય સ યો ફે રફાર કરી શકશે નહીં.
જો આપ આમાં કોઈ સુધારો સૂચવવા માંગો તો ચચાના પાના પર આપની િટ પણી
મૂકશો.

કલાપીનો કેકારવ
← અિ થર મન પ્રભુ - અનાલાપી ગાન હાલાને →
કલાપી
જમન કિવ Goethe ના Faust નાટકની થોડી લીટીઓ પરથી

પ્રભુ અનાલાપી ગાન

પ્રભુ શું તે આંહી જગત પર છે કોણ કથવા?

કહીં છે જે તેનું સમ ફુટ નામે દઈ શકે?
' હને તેમાં શ્ર ા,' સમ િનજ એ બોલ વદવા
કહી ના ાની એ કિદ પણ હશે િહ મત કરી ?

પર તુ પોતાના ઉર પર બલા કાર કરતો -

દબાવી મારીને કચરી િનજ અત ં :કરણને -
કુ હાડીથી હૈ યું , િધર સઘળું પ થર કરી -
હશે યાં હે નારો જગત પર, 'શ્ર ા નિહ હને'?

340
સદા ધાતા, દાતા, સહુમય અને એક જ સદા -
કહે - તે શું તુન
ં ે, મુજ ગરીબને ના ધરી ર યો?
કહે - તે શું તુમં ાં મુજ ગરીબમાં ના રમી ર યો?
અને સૌનો તેવો િનજ પણ ન શું એ બની ર યો?

અહો! પેલું ભૂ ં ગગન નથી શું ગોળ સરખુ ં ?

ન શું હું ઉભો તે સહનશીલ અ ુ ધ ધરતી?
િ મતાળા તે કેવા ચકમક થતા આપણ પરે
િનશાની ક્રીડાના ચકર ફરવા ર ક રમે!

ન શું હું હારાં આ નયનઅરિવ દે નયનને

િમલાવી ઉભો રહું ને નિહ શું રસનો દોર વણતો?
ન શું હા ં હૈ યું કબૂલ કરતું આ પ્રિત પલે -
' હને હું જેવામાં દશન થતું કો ગહનનુ'ં ?
 
અને દૃ યાદૃ ય પ્રિત અણુ િનગૂઢાથ સઘળું ,
બધું પાસે તુમ
ં ાં શ્રમરિહત કો કારણ સમુ,ં

નથી શું એ તુન ં ે, તુજ હ્રદય, આ મા, િવતને,

ચડાવી વટં ોળે અગર દબવી કાંઈ કરતુ ં ?

સુખ ભ ામાં કો અવર સઘળું ભાન િવસરી

ભરી તેથી લેને તુજ ગર પૂ ં છલકતુ:ં
પછી તેને હે જ,ે 'પ્રણય'! 'પ્રભુ' ! 'હૈ ય'ું ! 'સુખ'! અને
હે જ ે ઇ છે તે અગર મુખમાં જે ચડી ગયુ.ં

341
નથી તેને માટે મુજ મગજમાં નામ વદવા,
અનાલાપી ગાણ,ું જગત! પ્રભુ! એ લાગણી બધુ ં !
વિન, નામો, ગાણાં - અવર સઘળાં ધૂમ્ર સરખાં
દ્ યુિત તેનીને સૌ મ લન િનિમતે ઝાંખપ ધરે.

અ ભ યાિ તમાં આ પ્રિત ઉર અને તે પ્રિત થળે

ચે તે ઉિ તમાં પલ જ પલ તેની કથી ર યાં;
કહે હારી ભાષા પછી યમ કવે ના િનજ યુ?ં
િવના હે તાં હે વા અગર નવ કાં મૌન જ રહું?

૧૨-૨-૧૮૯૯

342
← િપ્રયા કલાપીનો કેકારવ પ્રેમ અને
કિવતાને છે લું પ્રવૃ થવા કહે તા િમત્રને િધ ાર →
આ લંગન કલાપી

પ્રવૃ થવા કહે તા િમત્રને

િપ્રય એ મુખ દૂ ર ગયું જ! સખે !

કયમ અજુન તીર ઉપાડી શકે ?
કર જે ધરતી ધણણાવી ર યો!
બસ કાયરથી જ લુટાઈ જતો !

મૂજ કાજ તને કઈ ં દદ ! સખે !

દુ ઃખી હું સઘળું દુ ઃખ જોઈશ તે!
દુ ઃખી જોઈશ હું ! કદી રોઈશ હું !
કદી એ ઝરતું જલ હોઈશ હું !

પણ ચેતનહીન કરે કર શુ ં ?

સહુ ચેતન એ મુખ સાથ ! સખે !
શબ ના ઉઠશે ! કહીં એ ન સુધા !
ગત ચેતનની ગઈ દૂ ર દવા !

ઉરના િદલના િદલદાર સખે !

સુણી આ તુજ એ નયનો પીગળે  !

343
પણ એ જ ર યુ ં ! હિરએ િનર યુ ં !
સહજે યમ દદ સહાય ! સખે !

૩૧-૧-૧૮૯૭

344
 કલાપીનો કેકારવ
← સારસી િપ્રયતમાની એંધાણી દગો →
કલાપી

િપ્રયતમાની એંધાણી

હતું મીઠું જેવું િવરસ પણ તેવું બની ર યુ,ં

અરે! તુનં ે કહે તાં 'કુ સુમ' િદલ હા ં જળી ર યુ!ં
ગઈ કહો યાં પેલી સુરભ? પ ને કોમલપણ?ું
ગયું કહો! યાં એવું અમીભર હતું તેહ મુખડુ ?ં

હસ તી હારી તે ઉછળી ઉછળી પાંખડી બધી,

હવે તો એવી એ સૂકી સૂકી જ સકં ુ ચત બની!
અને મીઠો એવો મધુબર હતો મોહ સઘળે ,
હવે સવે હીલું રસરિહત ભાસી ર યું જગે!

હવે પેલો વાયુ તુજ સહ લપેટાઈ ઉડતો -

પરાગે ભીં ઈ સકલ િદન રહે તો મહકતો -
નહીં પશે તુન ં ે! નિહ જ િનરખે મુ ધ નયને!
િનહાળી દૂ રેથી નકી જ વળશે અ ય જ થળે !

345
હવે સં યાભાનુ કરથી ગ્રહી હારા અધરને -
અમી પીતાં દે તો દ્ િવગુણી િત્રગુણી લાલી મુખને,
જરાએ ના જોશે પ્રણયી નજરે તે તુજ પરે!
નહીં ભાવે ધારી રમત તુજથી આચરી શકે!

હવે પેલો ભોગી મધુપ તુજ ગ ધે ડુ બી ડુ બી -

ધર તો મૂ છા જે તુજ ઉરપદે દે હડી ધરી -
તને પાસેથી એ િનરખી નિહ ણીય શકશે!
હવે આ યો એવો શ થલ બની ગુ ં ઉડી જશે!

દશાનો કેવો આ ક્રમ જ સઘળો આમ ઉલટ્ યો?

અરે! તે િદનોનો પલટી જ ગયો રંગ સઘળો?
ગઈ તે હાલી ને ફકીરી ધરીને આજ ભટકુ !ં
િવલાઈ એંધાણી તુજ સમી ય! યારા! શું કરવુ?ં

ગઈ તે હાલી ને વરસ દશ ગા યાં તુજ પરે!

િવલાયુ'ં તું હાવાં! ર યું શું અવલ બું શું ઉપરે?
િવલાયુ'ં તું હોયે નિહ જ તજુ ં તુનં ે મન થકી,
િવલાયું એવું એ હજુ મુજ િપ્રયાનું મટ્ યું નથી.

તજે વાયુ, ભાનુ, મધુપ, સહુ તુન ં ે ત શકે,

ગયાં પેલાં હાલાં વ પ સદ્ ગ ધી સકલ તે;
મને તો તું હૂતું િપ્રયથી મ યું તે તેવું જ હજુ!
સરે અશ્ યારે હૃદય શું ધ ં ને ધરી રહું!

હવે હું પૂજ ુ ં છુ ં , મૃતફુલ! તને એ પ્રણયથી,

હવે તું હારે છુ ં , વધુ િપ્રય થયું આ મરણથી!
જશે છે લા ાસો, મુજ િપ્રયતમામાં મળીશ હું,
યહાં સુધી ચાં યું હૃદય શું તને ધારીશ જ હું.
346
ૃ ુ

૨૫-૬-૧૮૯૫

347
← ડોલરની કલાપીનો કેકારવ િવધવા હે ન
કળીને િપ્રયા કિવતાને બાબાંને →
કલાપી

ખડ
ં કા ય

િપ્રયા કિવતાને

ં ાક્રાંતા
મદ

મને હાલી લાગી, પ્રથમ મળતાં હું તુજ થયો,

હ યું તા ં હો ં ને તુજ િ મત મહીં હું મળી ર યો.
તને ભેટું એવી મમ હ્રદય ઈ છા કરી ર યુ,ં
વળી હારાં નેત્રો અનુકૂળ દીઠાં ને ચળી ગયુ.ં

અરે! તું તો દે વી, જન ગરીબ હું પામર નકી,

શકુ ં જોઈ એ હું યમ હ્રદયની તે તુજ દ્ યુિત?
ઢ યાં હારાં નેત્રો વળી િપ્રય! તું એ દૂ ર જ ઊભી,
પડ્ યું આ હૈ યું તો પણ લપટી હારા પદ મહીં.

વીકાયો તે ં મુજ પ્રણય ને કાંઈ હું પાસ આ યો,

ખોળે હારે હ્રદય ધરવા ક પતું પાસ લા યો;

348
ભેટું માની કર પણ કયો દીઘ મે ં એક, હાલી!
ક તુ તું તો નભ તરફ, રે! ઉડતી યાંય ચાલી?!

જોયું ઊ ંચે! યમ ઉડી શકુ ?ં પાંખ આવી હતી ના,

"તું યાં! હું યાં!" હ્રદય દ્ રવતું છે ક તૂટી પડ્ યું આ;
રે રે! યારે પ્રિતકૂલ હતો સવ સસ ં ાર હાલી!
મૂછા આવી િનરખી િદલની ભાંગતાં આશ છે લી.

શખિરણી

પછી હારો ણી મમ શર લઈને તુજ કરે

મને તું આ લંગી! ભ્રમણ સહુ ભાં યું હ્રદયનુ!ં

ફયો ઊ ંચે નીચે અ ખલ ભુવને હું તુજ સહે ,
અહો! હષે હષે હ્રદય મમ ફૂલી ધડકતુ.ં

પછી ધીમે ધીમે તુજ અવયવો આ પલટતા,

મને ભા યા સવે વધુ મધુર ગ ભીર બનતા;
મને કૂચ
ં ી આપી મમ હ્રદયની ને જગતની,
અને તાળું ખોલી તુજ મુખ િનહા યું ફરી ફરી!

ં ાક્રાંતા
મદ

આ શુ?ં આ શુ?ં નયન વહતાં અશ્ નું પૂર એ શુ?ં

હૈ યું હા ં િપગળી બનતું મીણ કે નીર જેવ!ું

યાં બ્ર માંડે નઝર કરતાં અશ્ માં િવ હાતુ!ં
ઓહો! હાલી! પ્રલય જગનો અશ્ થી આ થશે શુ?ં !
349
 હારાં અગ
ં ો, તુજ અવયવો, ઓ ને ગાલ સવે!
યાં જોઉ ં યાં જલમય વહે અશ્ ની ધાર, હાલી!
'જો જો હાલા! મુજ સહ રહી આજ છે હાણવાનુ!ં '
એ શું બોલે? ભવતુ! સ ખ! તું આમ રોતાં ય હાલી!

અનુ ુ પ

અરેરે! શોખની ચીજો રડે ને રોવરાવતી!

હોત ના અશ્ તો ઓહો! પ્રેમ ને શોખ હોત યાં?

૨-૫-૧૮૯૬

350
 કલાપીનો કેકારવ પ્રવૃ થવા
← આશા િપ્રયા કિવતાને છે લું આ લંગન કહે તા
કલાપી િમત્રને →

િપ્રયા કિવતાને છે લું આ લંગન

તારા બહુ ઉપકાર ! રસીલી ! તારા બહુ ઉપકાર !

તું ઉરનો ધબકાર ! રસીલી ! તું અશ્ ની ધાર.

આ િદલડાનું ઝે ર હળાહળ
               તું િવણ કો ગળનાર?

બહુ દુ ખયો પણ દુ ઃખ શું રોશે !

                      રોતાં ન મળે પાર.

રોતો યારે હારે ખોળે

                    શીષ હતુ,ં િદલદાર!

સહુ ય ચા યા ! તું સુખણી થા !

                     વીશ િવણ આધાર !

351
વી યાં સાથે તું વીતી !
                     વી યાં વ ન હ ર!

મારાં આંસુ હારાં ગીતો!

                   પણ યાં હવે સુણનાર?

કોણ દબાવી જગર િનચોવે?

                           મારો હું જ પુકાર!

આ િદલ સ ત થયુ ં ! તું કોમલ !

                          તારો ના અહીં કાર.

કેમ હસાયે ? કેમ રડાયે ?

                        િદલનો તૂટ્યો તાર!

તૂટ્યું વીણા કેમ બ વુ?ં

                       એ બસૂરો ઝણકાર!

આંખ ગઈ છે  ! યાં છે આંસ?ુ

                           શું ગાશે સુનકાર?

િવ ે છે ના શું એનું એ?
                         છે યાં એ રસધાર?

હવે તો
                          યાં છે એ મળનાર?

તું રસહે લી ! હું રસહીણો ?

352
 ુ
                               ભેટું છે લી વાર!

પણ હજુ
         લેજ ે કદી કદી સાર!

હું ડૂ બનારો ! તું તરનારી !

                   તરતાને તું તાર!

અરેરેરે!
                ડૂ બતાનો તજ યાર!

૨૯-૧-૧૮૯૭

353
← હમારી કલાપીનો કેકારવ િદલને
િ થિત - હમા ં િપ્રયાને પ્રાથના - સ પાત િદલાસો →
ક મત કલાપી

િપ્રયાને પ્રાથના સ પાત

લવાતું આવું કૈ  :ં ધરીશ નવ તેનું દુ ઃખ, િપ્રયે !

િપ્રયે ! મૃ યુવેળા લવન કરતાં દ ધ સઘળાં !
પછી મૃ યુમાં તો નથી નથી કશું કાંઈ વદવુ ં !
નથી છે ટું તેને, હુકમ કર : હું ત પર, િપ્રયે !

કહે વાનું મીઠું હ સુધી, િપ્રયે ! છે બની શ યુ,ં

નથી ખૂચ ં ા યો હે ં તુજ ઉર મહીં કટં ક કદી;
હને ખૂ ં યાં એ તો કુ સુમ સહુ હારા હૃદયનાં,
િપ્રયે ! કેવું ભા ય ! પ્રસૂન તુજને કટં ક િદ યાં !

મશાલો પ્રીિતની તુજ જગરની હે ં પણ રચી,

યું તેની પાસે મુજ જગરને નૃ ય કરવુ;ં
પર તુ સાચો તો પ્રણયભડકો જે સળગતાં,
પતગ
ં ોની પાંખો ઘસડી કરતો ભ મ સઘળી.

િપ્રયે ! એ વિ નમાં મુજ િદલ તણી પાંખ સળગી,

હવે હારી પાસે નવ થઈ શકે નૃ ય કરવુ;ં
હવે તો યાં છે લે મુજ વનના ાસ વહતા,
ે 354
વસ તોમાં જેથી મુજ િવતને પાનખર આ !

ઘણાંઓને લાવે પ્રણય સુખની માળ સઘળી,

િવનોદો જૂઠા એ સુખથી મુખ છો એ હસવતા;
હને તો હષોની સરણી દુ ઃખમાંથી જ મળતી,
સખી માટે રોતાં કઈ
ં ક હતી શાિ ત હજુ સુધી.

િપ્રયે ! એ હે રાનું કવન કર લાઘા કરી કરી,

જરા ગાજે ગાજે હજુ પણ, િપ્રયે ! સૌ ય સખીનુ;ં
અરે ! છે લાં વ નો અઘિટત કહી ભૂસ ં ીશ નહીં,
બધું તું માને તે તુજ સહ ર યું છો, કહીશ ના.

બગાડી ના દે જે મુજ હૃદયની મૂિત મધુરી,

બૂરાઈ હારે જો કથન કરવી તો દૂ ર જજે;
િપ્રયે ! ભ તોની આ ઘિટત નવ કૈ ં આળ કરવી,
નથી સહે વાતું તો મુજ હૃદયને દૂ ર કર તુ.ં

ન ઇ ોની ગ લા કિદ પણ સહી ભ ત શકતાં,

િપ્રયે ! શ્ર ાળુ છો સુખથી િનજ શ્ર ા સહ રહે ;
પ્રભુને હાજે તુ,ં મુજ પ્રભુ નહીં કો અવર છે ,
હને પાષાણો તે મુજ જગરનું વન ઠયું.

સુણે તું હોયે શુ ં ? સુણીશ નિહ હોયે નવ કશુ,ં

ઠયું છે હારે તો તુજ પદ કને રોઈ મરવુ;ં
પ્રભુ આ હૈ યાનો તુજ ઘર મહીં વાસ કરતો,
િપ્રયે ! ભીખું તેને ગણીશ કટુ ના આ ગર ને.

355 ે
 ચે તે રીતે તું મુજ પ્રભુ તણું દાન કરજે,
બતાવે શી રીતે ગર વળી જે યાચક ઠયો ?
હું તો ઘેલો એના અધરરસનો લોલુપ સદા,
અને ચાવીતાળું અમર રસનું એ તુજ કને.

હને એ મુ કેલી કઈ ં કઈ ં હશે હોય પણ શુ ં ?

કદાિપ તે દાને તુજ કર ન લાંબો થઈ શકે ?
અરે ! દાતારોની િ થિત ન િનરખે યાચક કિદ,
િપ્રયે ! બીજે ભૂ યાં હૃદય નવ ધોખો ધરી શકે.

નહીં તું દે તો હું મુજ શર ધરી દાદર પરે,

મરી ખાકે થાતાં રડીશ પદની ધૂળ બનતાં;
ન આવો કોઈને હજુ સુધી હશે યાચક મ યો;
વળી તુથ
ં ી અ યે પ્રભુ તણી હશે લૂટ ં ન કરી.

િપ્રયે ! હું ણું છુ ં મુજ હૃદયઇ છયું નિહ મળે ,

છતાં હારી પાસે દન કરવા ટે વ જ પડી;
અરે ! ક તુ હારો કર ઉપડશે દાન કરવા,
પછી તો ણું છુ ં મુજ ઉર નહીં યાચક રહે .

િપ્રયે ! હું ણું છુ ં દન મુજ તુન

ં ે દુ ઃખ કરે,
છતાં એ રોવાનું કમનસીબ છૂ પું નવ રહે ;
ઘણાં સ પાતે જખમી િદલ જેવા બડબડે,
ગણી તેવો જૂઠી પણ જ ર 'હાહા' જ કરજે.

૨૪-૪-૯૭

356
← પ્રવૃ થવા કલાપીનો કેકારવ હમારી
કહે તા િમત્રને પ્રેમ અને િધ ાર ગુનેહગારી →
કલાપી

પ્રેમ અને િધ ાર

અરે ! તે બાગમાં તું પર નઝર મે ં ફ ત કીધી'તી,

જગરમાં આહ દીધી હે ,ં ગુનેહગારી હમારી એ !
કરે સૌ તે હમે કીધુ,ં ન જોયેલું હમે જોયુ ં !
મગર એ આહને માટે ગુનેહગારી હમારી છે  !

હતી યાં ગુલછડી, િદલબર ! હતી તેની કળી ખીલી;

ં ી ક યુ,ં 'લેજ,ે ' ગુનેહગારી હમારી એ !
ઝૂ કી ચૂટ
કળી દે તાં જગર દીધુ ં ! ગમીનું મ પી લીધુ ં !
તૂટી િદલની લગામો એ, ગુનેહગારી હમારી એ !

ખુવારી હોરી હે ,ં મુજ હૃદય એ આજ સમજે !

ખુવારી હોરી તે કિદ નિહ હોરીશ હવે !
નથી મોડી કાંઈ સમજણ પડી એ જખમની,
નહીં મોડી પામું મુજ જખમની ઔષિધ વળી.

357
હવે જોયા હારા સરપ રમનારા નયનમાં,
હવે ચે યો ઝે રી તુજ જગરના ખજ ં ર થકી;
હવે ભોળો પ્રેમી તુજ વદનથી દૂ ર વસશે,
અને તેને યાંયે જગત પર મીઠાશ મળશે.

અરે ! હારે માટે પ્રણયી મમ પા યાં પ્રણય ના,

કદી ના લૂછાયાં મુજ કરથી એ આદ્ ર નયનો;
ર યાં હારે માટે હૃદય કુ મળાં એ સળગતાં,
અને હારે માટે મમ હૃદય તો યથ જળતુ.ં

હવે ના ઇ છુ ં તુજ હૃદય માટે સળગવા,

હવે િધ ા ં એ તુજ હૃદયને હું યમ નહીં ?
કૃત નીને હાતાં મુજ હૃદય ના અ ધ બનશે,
અને એ ભૂલોની મમ હૃદય શ ા ય સહશે.

'હવે િધ ા ં ,' એ ઘિટત નિહ બોલો પ્રણયીને,

અરે ! એ બોલો તો જ ર ઇનસાફી પણ િદસે;
તને હાવામાં એ હૃદયઝરણું છૂ ટ જ હતુ,ં
હવે િધ ા ં યાં યમ હૃદયને બ ધ કરવુ ં ?

પ્રભુ પાસે માગુ ં મુજ હૃદયને યાય મળવા,

કૃત નીને શ ા દઈ શખવવા ક્ ર ન થવા;
નહીં યાં તુ ફાવે કુ દરત ન અ યાય કરશે ?
તહીં મૂગ
ં ે હોએ
ં જગત સઘળું દં ડ ભરશે.

હવે હું ઢંઢેરો નગર નગરે ફે રવીશ, કે

'કૃત ની હૈ યાના જખમ િનરખો આ મુજ ઉરે;
'અરે સૌ દયોનાં હૃદય નવ સૌ દય ધરતાં,
'અને સૌ દયોને શરણ પડનારાં દુ ઃખી થતાં.'
358
અરે ! હા ં ક્હે વું જગત સુણના ં પણ નહીં,
સદા ઘેલું ઘેલું જગ િનરખી સૌ દય બનશે;

અરે ! કોણે ઝા યો હૃદયધબકારો હજુ સુધી

વહે છે તે યારે ઝળહ ળત સૌ દય પરથી ?

લવું છુ ં હું યે આ મુજ નયન નીચાં દબવીને,

અહા ! ખેચે ં ક તુ હૃદય મમ નેત્રો ફરી તહીં;
અને યાં જોતાં તો નરમ બનતો કે ગળી જતો,
અરે ! યાં જોતાં તો હૃદય સઘળું અપી જ જતો.

મૃિતમાં એ ગે તુજ વદન ને હું મુજ નહીં,

પછી હારો હારા ઉર પર કશો યે હક નહીં;
કહે , શું છે દુ  ? કહીંથી તુજને એ જડી ગયુ ં ?
પ્રયોગોને માટે મુજ હૃદય યાંથી મળી ગયુ ં ?

અરે ! જોતાં તુન

ં ે જગર ફિરયાદે નવ કરે,
સ યું ને સૌ હે વા ફરી જગર તો ત પર બને;
"સ યુ"ં , એ ક્હે તાં એ જગર શરિમ દુ ં થઈ જતુ,ં
િદસે ઘા હોટા એ કુ સુમકળીવષાદ સરખા.

ચીરાવુ,ં રેસાવુ
ં ,ં તરફડી રીબાઈ સળગવુ,ં
શૂળીના કાંટાની અણી પર પરોવાઈ મરવુ,ં
િદસે હાણાં એ તો અગર રસનાં પાત્ર મધુરાં,
ચહું એ હે રાની સુખથી કુ રબાની થઈ જવા.

359
પછી િધ ા ં શે મધુર મુજ એ હાણ ઉરની ?
બહુ તો યાચું કૈ ં તુજ પદ મહીં શીષ ઝુ કવી;
જહાંગીરી આવી યમ કિદ ગુલામી ગણીશ હું ?
'હવે િધ ા ં ', એ યમ કિદ ય બોલો કહી શકુ  ં ?

નહીં સ ા હારી પ્રણય મમ આવો ડગવવા,

'હવે િધ ા ં ', એ મુજ ઉરથી શ દો કઢવવા;
કરી લે ચાહે તે પણ નિહ કહું જે નવ ક યુ,ં
કરી લે ચાહે તે પણ નવ બને જે નવ બ યુ.ં

વહ તો પ્રેમપૂરે તે િધ ારે અટકે નહીં;

પ્રેમના શત્ નો પ્રેમ ના ના આશ્રય લે કદી.

૪-૨-૧૮૯૭

360
 કલાપીનો કેકારવ પ્રેમ અને
← કટુ પ્રેમ પ્રેમ અને મૃ યુ શ્ર ા →
કલાપી

ઇંગ્રેજ રાજકિવ ટે િનસનના એક ગીત ઉપરથી

પ્રેમ અને મૃ યુ ૧

ફે ક
ં ી દીધો િમ યા પર તુ સ ય પ્રેમ મીઠો મીઠો :
વળી િમ છે મૃ યુ ખરે જે અત ં લાવે ક નો :
ભોળું હૃદય ણે નહીં : ણું નહીં મધુતર કયુ ં !

હે પ્રેમ ! તું મધુ છે ભલા ? તો તો બને મૃ યુ કટુ  !

પ્રેમ ! તું કડવો ખરે? મૃ યુ મને તો છે મધુ :
અહો પ્રેમ ! જો મૃ યુ મધુતર, તો મને મરવા જ દે  !

મધુ પ્રેમ કરમાઈ જવા પેદા થયો જે ના િદસે,

મધુ મૃ યુ સૌ જનને િદસે કરતું િન: નેહી ખાક જે,
બેમાં મગજ સમજે નહીં: ણું નહીં મધુતર કયુ ં !

પ્રેમમાં ઘસડાઈ વા ઈ છુ ં જો કદી તે બને :

દોરાઉ ં હું મૃ યુ થકી બોલવતું તે યાં મને :
બોલાવ રે ! હું આવું છુ ં : હું આવું છુ ં  ! મરવું હવે !
૨૮-૪-૧૮૯૩

361
1. ↑ ઈંગ્રેજ રાજકિવ ટે િનસનના એક ગીત ઉપરથી

362
← પ્રેમ અને કલાપીનો કેકારવ ચચં લ
મૃ યુ પ્રેમ અને શ્ર ા પ્રેમસુખ →
કલાપી

ઇંગ્રેજ રાજ કિવ ટે િનસનના એક ગીત ઉપરથી.

પ્રેમ અને શ્ર ા*[૧]

પ્રેમ પ્રેમ હોય જો, પ્રેમ આપણો જો હોય,

તો પ્રેમમાં શ્ર ા અશ્ર ાનુ સઘ
ં ાતે બલ ન હોય:
અશ્ર ા અણુ માત્ર તે અશ્ર ા છે બધી ખરે!

અદ્ ર ય ને ઝીણો પડે ચીરો કો વીણામાં જરી,

ધીમે ધીમે તે મધુર રવને કુ દ
ં કરી નાખે કદી:
પહોળો થતાં હોટો થતાં તે વરહીણું કરી નાખશે!

પ્રેમી િદલવીણા મહીં ચીરો કદી ઝીણો પડે.

કે મુર બાની બરણીમાં ફલ એકને ચાંદી પડે.
તો પ્રેમ વર ઉડી જશે : ફલ િમ સૌ બગડી જશે!

અશ્ર ાનું બીજ પણ નથી ગ્રા ય: ફે કં ી દે તું એ:

પણ એ જશે? રે! રંગ કાળો પ્રાણ સાથે તે ખસે!
રાખ શ્ર ા પૂણ ને નહીં તો નહીં રિતભાર પણ!

ે 363
મુજ નામ જે હા ં હતું હા ં થયુ:ં બ યું એક એ:
મને કીિત જો મળે તો તે બધી હારી જ છે :
લાગે તને કદી ડાઘ કાળો તો મને લાગી ચૂ યો:
તો રાખ શ્ર ા પૂણ ને નહીં તો નિહ રિતભાર પણ!
૯-૫-’૯૩

1. ↑ ઈંગ્રેજ રાજકિવ ટે િનસનના એક ગીત ઉપરથી

364
 કલાપીનો કેકારવ ભાવના અને
← ચુ બનિવ લવ પ્રેમથી તું શું ડરે ? િવ  →
કલાપી

પ્રેમથી તું શું ડરે

ચોગાનમાં આલમ તણા રે ! પ્રેમથી તું શું ડરે ?

હારા ચમનનાં પુ પના કાંટા થકી તું શું ડરે ?

લઈ લે મૃદુ આમોદ તો, તુન

ં ે ઉઝરડો છો થતો :
ભોકાય
ં તો ભોકાય
ં છો, એ મામલાથી શું ડરે ?

હારાં હૃદયઆ મા તણાં વાિર અહીં ઊ ંડાં ભયાં;

પ્રભુ પ્રેરતાં ઉછ યાં કયાં, એના ઝોશથી તું શું ડરે ?

બસ છોડ તુજ હાડી ઝરો, છો એ પ્રલયમાં ઉછળો;

છો કો સુ પે આફળો, છો તૂટતો ! તું શું ડરે ?

બદલો મળે કે ના મળે , શુક એક પાંખે શે પળે  !

એ તક શા જૂઠા કરે, ઉડી જો ઉડી ! તું શું ડરે ?

પાષાણના પદ ચુ બતો જો કેમ સ ધુ કૂદતો,

યાં સ ત ઉભી ભેખડો, તો તુ,ં અરેરે ! શું ડરે ?

365
તે ઊિમઓ પાછા પડે, મગ ર ગિર તે ના ગણે:
હોયે સ લલ ભેટ્યા કરે જે પ્રેમનું તે શું ડરે ?

જો ઘાસ ઝરણાં પાસનું જે પ્રેમ પી નીલું બ યુ,ં

તુજ પદ કને જે છે ઢ યું તે ના ડરે ! તું શું ડરે ?

એ ના પુકારે કોઈએ, "અમ અગ ં કચરાઈ મરે !

'અમ ય ન સૌ ધૂળે મળે '! તો ઉઠ, ઉઠ તું શું ડરે ?

આ શુ ક લૂખી આલમે અપકારીઓના રાહને

થઈ ઘાસ કર રસભર, અને એવું થતાં તું શું ડરે ?

તુજ અગ ં તરણાં સૂકશે, ચારોય ના તેનો થશે;

તો શું પડ્ યો છે દ્ હે શતે ? ઉભી ચા તા યાં શું ડરે ?

જો ીરસાગરના સમું પ્રભુએ હૃદય િનજ પાથયું :

એ બ દુ ના કોને મ યુ ં ? તે પામતાં તું શું ડરે ?

એની કૃપાનાં પુ પ એ રગદોળાનારા પાદને

િનજ ગ ધનો જે લેપ દે તે લેપ થાતાં શું ડરે ?

જો આંખ મીંચી ચાલશે તો ઇ સાથે હાલશે,

મીઠી પ્રીતડી મીઠી થશે, િદલ ય યાં તું શું ડરે ?

૧૯-૧૨-૯૭

366
 કલાપીનો કેકારવ
← એક વ ન પ્રેમની ઓટ મા →
કલાપી

પ્રેમની ઓટ

તુજ પ્રેમ તણી થઈ ઓટ, સખે!

મમ પ્રેમની આ ભરતી ઉપડે!
વી ચઓ િદલની મમ યાં ઠરશે?
ઘુઘવાટ હવે જઈ યાં સમશે?

હતી હોશ
ં મળું ભરી બાથ સખે!
મમ ખાલી પડ્ યા પણ હાથ, સખે!

થઈ દૂ ર સખે!

થઈ દૂ ર સખે!

367
િવષ ઘોળી મને યમ આપ? સખે!

યવહારી બ યો પ્રણયી ટળીને!

યવહાર શખાવ મને ન, સખે!
તુજ પ્રૌઢ થયું િદલ, બાલક હું;
બન પ્રેમી ફરી બની બાલ, સખે!

"તુજ લાયક હું ન" કહીશ નહીં,

તુજ એ વદવું નિહ પ્રેમ, સખે!
'નથી પ્રેમ ઘટ્ યો' કહી કેમ શકે?
યમ કારણ હુંથી મનાય? સખે!

તુજ કારણ લાખ મને ન ચે!

નિહ કારણ પ્રેમ કદી સમજે!

ફરી નેત્ર ગયુ!ં

ફરી િદલ ગયુ!ં

તુજ કાગળમાં મુજ નામ ફયું!

હજુ 'પ્રેમ ફયો ન' કહે તુ,ં સખે!
હજુ સા બત શું કરવુ'ં તુ?ં સખે!
તુજ પ્રેમની ઓટ થઈ જ, સખે!

૮-૩-'૯૬

368
← પ્રેમીની કલાપીનો કેકારવ મરણશીલ
આ શષ પ્રેમનું પૃ થકરણ પ્રેમી →
કલાપી

શખિરણી

પ્રેમનું પૃ થકરણ

મુકે િનઃ ાસો તે હૃદય દુ ખડાંનાં નિહ નહીં!

રડે, ખરે અશ્ , નયન પલળે લાં, િદલ સૂકાં!
ઘડી પ્રેમી સાથે લટપટ બની ગેલ કરતાં,
પછી ' હાલી' ' યારી' 'િપ્રયતમ' 'િપયુ' નામ જ રહે !

નમે સૌ દે વોને, હૃદય ન ન યું કોઈ સુરને!

કરે પ્રીિત સૌથી, ગરવત એકે નિહ નહીં!
બધાં નેત્રો હાલાં, નયન િપ્રયનાં માત્ર િપ્રય ના!
પડે કો બ ધે તો નિહ નિહ નહીં થાનગણના!

રહે પ્રીિત નેત્રે, નિહ જ હૃદયે પ્રેમ વસતો!

ઉડે થાને થાને, હૃદય િ થર ના કો કલ સમુ!ં
અરે! આવી મૈ ત્રી જગત પર િદસે ભટકતી!
ઘણાં હૈ યાં ચીરી હૃદય િધરે રાસ રમતી!

369
 ****

યુવા, વૃ ાવ થા, સુખદુ ઃખસમે, િનમલ અિત!

ડગે ના પ્રીિતની િદલ પરની વાલા ઝળકતી;
બગીચા, હે લોમાં, ઘટ વન અને જંગલ િવષે
રહે શાિ ત હૈ યે, િપ્રયતમ િપ્રયા એક જ રહે ,

ભયાં હૈ યાં પ્રેમે! વધુ ઘટુ થતાં વ િનકળે ,

વધે તો આન દે , કમી થઈ જતાં શોકથી મરે!
દ્ રવે, નીચોવાયે હૃદયરસ મીઠો છલકતો,
પરંતુ ભોળો તે િદલરસઝરો ના ખૂટી જતો.

બ લહારી આવાં મધુર રસવાળાં હૃદયને!

અહો! સાધુ હૈ યાં! િવમલ શુભ થાને ચર રહો!
પ્રભુ! આવી પ્રીિત જનહૃદયમાં વાસ કરજો!
ઉડો પૃ વી ઊ ંચે! સુર, જન બનો િદ ય સરખાં!
૯-૯-૧૮૯૩

370
 કલાપીનો કેકારવ ય માં
← િનદ્ રાને પ્રેમમાં ક્ ર દોરો આમ ત્રણ →
કલાપી

પ્રેમમાં ક્ ર દોરો

જગતમાં બદલો સમ યા િવના

પ્રણય ના ચરકાલ ટકી શકે !
પ્રણયમાં બદલો સમ યા િવના
હૃદય ક્ ર જ ક્ ર બની શકે !

અને આ પ્રીિતને તુજ નયન જોઇ નવ શ યા,

જરા પશી હૈ યે નયન મુજ આ દૂ ર જ પ યાં;
ન ણે તું કેવું મુજ જગર આ છે સળગતુ,ં
કદાિપ તે ં મા યું મુજ હૃદયને વજ્ર સરખુ.ં

અરેરે ! યાં સુધી દન કરતી તું રહી શકે ?

અરેરે ! યાં સુધી મુજ તરફ હૈ યું ઢળી શકે ?
યુગો કૈ ં ક ોના - મદદ તુજને યાં નવ મળી !
વૃથા હારી આંખો મુજ તરફ આશામય મળી ?

હવે ઊ ંચા ાસો તુજ ઉર મહીં દાહ ભરતા,

ે
371
હશે તેની ઝાળે શશીરિવ તહીં એ થરરતાઃ
હશે એવાં એવાં તુજ ઉર મહીં કૈ ં થઇ ગયાં;
હશે અગ ં ે અગ
ં ો મદદ મુજ માગી ઢળી ર યાં;

હશે ઊ ંચે નીચે સહુ ય િદશ હા ં મુખ ફયું,

અરેરે ! કો વા યે મદદ કરના ં નવ સુ યુ;ં
છૂ રી ઉપાડીને તુજ કર હશે યાં િવરમતો,
હ હારે માટે િવત ધરવા તું મથી હશે.

   કેવો હને મધુર યાં ઠપકો દઇને

   છૂ રી હશે મરણની દૂ ર ફે ક
ં તી તુ ં !
   શ્ર ધા હશે અડગ યાં ઉછળી રહી શી,
   એ દૂ ર દૂ ર િદસતા પ્રણયી મહીં આ !

   કેવો હને જ મધુરો ઠપકો દઇ તું

   રોઈ હશે અરર ! એ નબળાઈ માટે  !
   કેવું હશે, અરર ! એ તલફી રહે વ ું !
   ના વ ય ! નવ વ રહી શકે વા !

   વીણા વરે રસ મહીં મૃગલી ચડેલી,

   રે પારધીશર વતી જખમી બનેલી,
   ચાટી જતાં ય િનજ શો ણત કાળ નુ,ં
    હારા સમી તૃિષત એ તલફી હશે ના !

    યારે ફરી ફરી વળી ઉર બૂમ પાડી

   ધાયું હશે શ થલ આશ બધી ઉપાડી;
   ઉડી ઉડી કબૂતરી કદી એક પાંખે -
   રે રે ! પ્રભુ ઉઝરડાઈ હશે પડેલી!
 
372
     અરે ! અરેરે ! મુજ પનાઓ
     એવી હતી ને જળતો હતો હું;

અરે ! અરેરે ! મુજ પાસ કાંઈ

      ક તુ હતું ના તુજ દાહ માટે .

      હે ં તો અરે ! વાિર જ વાિર યા યુ,ં

     સુધા હતું હે ં તુજ કાજ શો યુ ં !
     સુધા ઢ યું વાિર મ યું ન તુનં ે,
     તું પોલ નો થઇ ભ મ રે રે !

      સુધા ઢ યું તે કર કોઈનાથી,

      એ હ ત કો પામર માનવીનો;
      'હોજો હિર તું પર, બાપુ ! રા .'
      એથી બીજુ ં પામરને જહું શુ ં ?

      એ હ તની વાત હવે ક ં ના,

      એ ક્ રતાને પણ િવસ ં ના;
      ભૂલ,ું ન ભૂલ,ું થઈ તો ગયું એ,
      ફીટી પડ્ યા સુ દર સૌ બગીચા !

   હવે નવું કૈ ં િદલ માનતું થયુ,ં

   િવચારતાં શું ય છતાં થઈ જતુ ં !
   અરે ! અરે ! ક્ ર વધુ બનું રખે !
    હને હજુ દાહ વધુ દઉ ં રખે !

   હતી ન એ સૌ પણ માત્ર ક પના,

373
   સદાય જોઈ તુજ ઉર હું શ યો;
   સદૈ વ સા ી મન પૂરતું હને,
   હજુય શ્ર ા મુજને તહીં રહે .

િધ ાર તી મધુર લલના ! આજ છે શું હને તુ ં ?

ઓહો ! એથી ઘિટત અિધકુ ં હોય શું િવ માં આ ?
િધ ારોને પ્રણયથી વધુ યો ય હૈ યું નકી આ,
િધ ારે તુ ં ! નિહ નિહ કશું યાયથી એ િવશેષ.

િધ ારે તુ ં ! પ્રણયરસમાં યાયની વાત કેવી ?

િધ ારે તું ઉ ચત સહુ એ પ્રેમને એ નહીં કાં ?
થાકી થાકી પ્રણય કટુ થી શા ત કાંઈક થાવા
િધ ારોમાં તુજ જગરને યો ય આરામ લેવો.

એ િધ ારો તુજ હૃદયનાં દદ કેવાં પિવત્ર ?

એ િધ ારો મુજ હૃદયની ક્ રતાનું જ ગાન !
એ હો !ં એ હો !ં મધુર કુ મળું આજ કેવું ફરેલ ું !
ઓહો ! એવો હૃદયપલટો દદ લાખો પુકારે !

ઓહો ! એવો હૃદયપલટો હે લ ના વાત કાંઈ,

ઘીમે ધીમે મૃદુ કુ સુમ યાં વજ્રનું વજ્ર થાતુ;ં
ધીમે ધીમે નયન કુ મળાં આગ રોવા શીખે યાં;
ધીમે ધીમે અસુર બનવું દે વને યાં ગમે છે  !

આ હૈ યાને અનુભવ નહીં પ્રેમમાં એ નશાનો,

એ સીમાની ઉપર ઉર આ કોઇ કાલે ન હો ં યુ;ં
હાલી ! હાલી ! તુજ દરદને ક પવા હું અશ ત,

374
તું છે યાં યાં આ ઉર ફડફડી હોચવાને
ં અશ ત.

હારા જેવી મુજ હૃદયની ઉગ્ર પ્રીિત હશે ના,

હારા જેવું સહન કરવું તીવ્ર પા યો ન હું વા,
હારા જેવું જગર કુ મળું હોય હા ં , નહીં તો
િધ ારોમાં મુજ હૃદયને ડૂ બ યું હોત મે ં એ !

ઓહો ! કેવું મધુ સુખ હશે પ્રેમ િધ ાર થાતાં !

ઓહો કેવું મધુ સુખ હશે યાગતાં સવ આશા !
પ્રીિત અ તે મરણ અથવા ક્ રતા કે િનરાશા;
એથી બી જગત ઉપરે હોય તે હાણ કેવી!

એ િધ ારે તુજ હૃદયને લેઇ નાર પ્રાણી,

એ છૂ રીને ગરદન ધરી શીષ સોપી ં દઉ ં હુઃ
ણું છુ ં હું પણ નકી નકી કાલ એ આવતાં તો
એ છૂ રી, એ હૃદય, કર એ ચા શે નીર થાતાં!

               કતલ જે કરવા કર ઉપડ્ યો,

               કુ સુમ તે લઇને જ સદા ઢ યો !
               જગતમાં પ્રણયી પ્રણયી સદા,
              પ્રણયમાં ટકતી નવ ક્ રતા.

૧-૧-૯૮

375
 કલાપીનો કેકારવ હસવા
← ભ્રમર પ્રેમાધીન કહે તીને →
કલાપી

પ્રેમાધીન

કાચે તાંતણલે ટાં યું છે ,

ભાંગે તો હૈ યું ભાં યું છે ,
એ તો કાચ તણી જ કટોરી
              તોડી દે શે એક ટકોરી !

એ હા ં તેથી તુન ં ે શુ ં ?

એને મન તો ના છે શું શુ ં ?
વેચે તો વેચાયા થાશુ,ં
              આંસડ
ુ ે પગ ધોતા શુ ં !

૨૬-૩-૧૮૯૭

376
← ચચ ં લ
કલાપીનો કેકારવ પ્રેમનું
પ્રેમસુખ પ્રેમીની આ શષ પૃ થકરણ →
કલાપી

પ્રેમીની આ શષ

પીલુ

હષશોકના રંગીન પાટા ચત્રિવ ચત્ર પડ્ યા િઝં દગીમાં:

સ ધુતરંગની વહે છે પરંપરા એક પછી બી તેમ વહે આ.

કાળો પટો કોઈ, કો સોનેરી, કોઈ રડાવે ને કોઈ હસાવે:

અશ્ સૂ યાં ના હા ય થયું યાં, હા ય પછી અશ્ પલમાં
પડે છે !

નયન હસે છે , િ મત મુખડે છે , પ્રહષ પ્રફુિ લત હૈ યું કરે છે :

તે મુજ િ થિત િન ય રહે ના, આનદ ં ઉભરા કાલ હશે ના!

િઝં દગીનો છે રણનો ર તો, શુ ક અને જલહીન તપેલો:

પુ પ ખીલેલાં યાં નિહ મળશે, મળશે તે ણમાં કરમાશે!

જે િદલ ફૂલથી બહુ મલકાશે, જે હૈ યેથી અિત હષ થાશે,

તે હૈ યે કાંટો તુત ભોકાશે
ં , તે હૈ યું ભોળું તુત ચીરાશે!

377
દુ િનયાના આ પ્રવાસની મ યે સુખ લેવાનું તે હાવો ખરે છે :
નાચ તો હાલા! નાચ રસીલા! કુ મકુ મથાપા દે હૈ યામાં!

હા યિવરા જત આનદ
ં ાશ્ પ્રેમીનાં પ્રેમીલાં નયને વસજો!
અથવા અશ્ અનુકપ ં ાનાં હા ય ભૂસ
ં ી પ્રેમીને મળજો!

વનદોરી બનત અકારી પ્રેમ સય ં ો જત હોત નહીં તો!

એ જ સ ય છે , તો મુજ આયુ પ્રેમ તૂટ્યા પછી ણમાં તૂટો હો!

પણ િન કલંક ને વ સલ પ્રેમી પ્રેમનશે ચકચૂર થયેલાં:

મધુર વ ન સૌ ઉડી જવાથી આશાભગ ં થી બહુ છે રોયાં!

પ્રેમ ઉપર િવ ાસ ધરીને વ થ હૃદય િનઃશક ં સુવે તે,

કદી જો કપટથી દુ ભાય નહીં, તો સુભગ અને સુખવાળું ખરે છે !

પણ જનહૃદયે પ્રેમ વસે છે , પ્રેમીને તો મુજ આ શષ એ છે :

'પ્રેમરિવ સૌ હૃદયે પ્રકાશો, નેહશશી સૌ પર અમૃત ઢોળો!'
૨૧-૮-’૧૮૯૩

378
← હજુ એ કલાપીનો કેકારવ પ્રેમીનું
મળવું પ્રેમીની પ્રિતમા મરણ →
કલાપી

છં દ = શખિરણી

પ્રેમીની પ્રિતમા

અહો! સાચી પ્રીિતમધુર વરના મેળ સરખી,

ગ્રહોએ િનમેલાં હૃદયયુગલોથી િનકળતી;
અહીં જે ક પે તે વર જ ર યાં ક પ કરતા,
વહે રોવું રોતાં, હસવું હસતાં એક સરખાં.

જડાઈ પહે લાં ને પ્રણયી પછી સૌ જ મ ધરતાં,

ઘરાં તે એ ે કે જ ર ય બીબાં િનકળતાં;
વળી ત વો એ સૌ પ્રણયી િદલનાં એક જ નકી,
અહીં ના બ ધાતી પણ અનુભવાતી ખરી પ્રીિત.

વહે છે સૌ દયો પ્રિત નયન પાસે કઈ ં કઈ ં ,

અરે! ખેચી
ં કાઢે જગર પણ કો એક જ નકી,
અહા! તે તો તેની કુ દરત બધીની મધુરતા,
અને એ આ માના અમર રસની એકમયતા.

379
અહો નેત્રો! જોજો પ્રણયી થઈને કોઈ પ્રિતમા,
ન જોયું ના જોશો વ પ પછી એવું જગતમાં;
અરે પ્રેમી! પ્રેમી! િવશદ વધુ તેથી નવ કશુ,ં
સદા ક પેલી તે સહુ મધુરતા છે તહીં ન શુ?ં

જરા જોતાં જોતાં િવમલ પ્રકટે દીપક તહીં,

ધરે તે શા રંગો તુજ હૃદયના કાચની મહીં?
બ યું એ તારાનું હૃદય ધ્ વની માછલી, અને
હ રો ભાનુના બલથી મુખ તેનું નવ ફરે.

પર તુ એ દીિ ત તુજ હૃદયની માત્ર પ્રિતમા;

અરે શ પી! એ તો તુજ જગરની િદ ય પ્રિતભા;
ઘડી પૂજ ે મૂિત તુજ હૃદય હારા હૃદયની,
નવી િન યે માની, પ્રણયી! ભજ તે િઝ દગી સુધી.

અરે! આવું છે તો પ્રણયી નવ ઘેલો યમ ગણ?ું

નિહ સાચું કાંઈ પણ પ્રણયીનું કિ પત બધુ;ં
કરી પોતાનું એ પ્રણયી કઈં એ ઉ મ ગણે,
ન શું એ અ યાયી કુ દરત તણો પાતકી બને?

અરેરે! સસ ં ારી! તુજ જગત યાં કિ પત નથી!

કયાં પ્રેમીનાં તો નયન પ્રભુએ તી ણ સહુથી;
વધુ પ્રેમી જોતાં વધુ વધુ તહીં પ િનરખે,
અને એ મૂિતમાં હજુ વધુ જ સૌ દય નકી છે .

૧૪-૮-૧૮૯૬

380
← પ્રેમીનું કલાપીનો કેકારવ ફુલ વીણ
મરણ પ્રેમીની મૂિતપૂ સખે ! →
કલાપી

પ્રેમીની મૂિતપૂ

કર તું કઈ
ં એ ! કર તું કઈં એ !
મધુ તેથી બને વધુ શું કિદ એ ?
તુજ કાય સહુ િદલ િન ય મરે,
વધુ િનમળ શું ઉર પૂ શકે ?

કઈં બોલ અને િદલ ઈ છતુ,ં

કે કઈ
ં બોલ તું બોલ સદા જ િપ્રયે !
તુજ વાણી સદા સુણતો જ રહું,
ઝરતાં ફુલ એ વીણતો જ રહું !

તુજ એ વર ગાયનના મરતાં,

વળી ઓર જ ધૂન મચે ઉરમાં,
તુજ યાચક આ ઉર થાય, િપ્રયે !
ફરીને ફરી એ વર માગી જ લે.

ઉર ઇ છતું કે હ ગા જ િપ્રયે !
નવ થોભ, કશું પણ ગા જ િપ્રયે !

ે ે 381
કઈં દે કઈ
ં લે સહુ ગીત મહીં,
યવહાર બધાં કર ઓ વરથી.
હુકમો સહુ ગાયનથી કરજે ;
મુજ િઝં દગીએ વરથી ભરજે.

તુજ નૃ ય મ ં  ! ભૂલું ભાન, િપ્રયે !

કઈં પ્ર ક ં મરી નૃ ય, િપ્રયે !
યમ ઊમી બની ન તું વાિરિધની,
બસ નાચત િદવસ ને રજની !
ઘુઘવાટ વળી તુજ હું બનતે,
હસતો નકી તાલ દીધા કરતે !

કર તું કઈ
ં એ ! કર તું કઈં એ !
ક ણાદ્ ર પ્રભુ પ્રિત કાય પરે ;
તુજ શું તુજ શુથ
ં ી મધુતર છે  ?
વળી િનમળ શું તુજ શુથ ં ી ? િપ્રયે !

મરતાં મરતાં મરણે ચડ્ યું જે

બસ પૂ શ પૂ શ તે જ, િપ્રયે !

૧૫-૮-૧૮૯૬

382
← પ્રેમીની કલાપીનો કેકારવ પ્રેમીની
પ્રિતમા પ્રેમીનું મરણ મૂિતપૂ  →
કલાપી

પ્રેમીનું મરણ

મર મર, ઉર ભોળા! ચ દ્ ર ઉ યો હતો તે,

ચળકી ચળકી મો ં કૂદતાં યાં હતાં તે;

અધવચ લટ્ યો'તો તેજનો ત ભ કેવો?

ઉદિધ! તુજ િદલેથી નીક યો નાદ કેવો?!

૧૪-૮-૧૮૯૬

383
 કલાપીનો કેકારવ હમારી
← તરછોડ નહીં હાડી સાધુ પીછાન →
કલાપી

અંગ્રેજ કિવ ગો ડિ મમથના The Hermit નામના કા ય ઉપરથી

હાડી સાધુ[૧]

'ભલા હાડી સાધુ ! િવકટ સહુ આ પ થ ગિરના,

'તહીં દૂ રે દીવા ટમટમ થતા આદરભયા;
' હને દોરી વા જરીક કહી દે માગ ચડવા,
'તહીં આ પ થીને શયન વળી કૈ ં હૂંફ મળશે.

'ભરી ધીમે ધીમે િદવસ સઘળો કલા ત પગલાં,

'પ્રવાસી થાકેલો િવધુર ભટકે માગ િવસયો;
'અ યાં સવે આ તુમલ ુ વન સીમા વગરનાં,

'અગાડી તાં જે વધુ વધુ િદસે દીઘ બનતાં.

' શયાળાની રાિત્ર શરદ શ થાતાં ચમચમે,

'ભરેલા તોફાને ગિર સહુ અને આ નભ િદસે;
'હજુ છે લી છાયા રિવ કરણની પ મ પરે,
'તહીં પેલા શૃગ ં જઈશ હું.
ં ે શ્રિમત પણ પહોચી

384
'સરો આ ઊ ંચાં ના રજની સહ ભેટી હજુ પડ્ યાં,
'ગુફાઓ પેલીમાં ઉપર હજુ ના વાદળ ચડ્ યાં;
'નથી એ ભૂસ ં ાઈ સુરખી બરફે પૂણ હજુ છે ,
'તહીં પેલા થાને શ્રિમત પણ પહોચીં જઈશ હું.'

કહે સાધુ, 'બેટા ! ન કર શ્રમ ને સાહસ હવે,

'તહીં તો ભૂતોની ભયભર બધી ઝાંય સળગે;
'મશાલો લોભાવા તુજ નયનને એ ચમકતી,
'સહુ એ તો ળો ગિર પર રમે તે મરણની.

'હ ખુ લી હારી પ થક સહુને પણકુ ટી આ,

' બછાનાં હૂંફાળાં ઝુ ં પડી મહીં છે ઘાસ પરનાં;
'અહીં જોકે િહ સો પ્રભુ તરફનો વ પ સઘળો,
'છતાં એ અપાતો સદાય ઉરથી સૌ અિત થને.

'સુખે યારે બાપુ ! રજનીભર આંહીં િવરમજે,

'અહીં જે બ ાયું સુખથી તહીં ભાગી પણ થજે;
' હને આપું ચાલો શ્રમહર કઈ ં ભોજન, અને
' બછાનું િવશ્રાિ ત, મુજ ઉર તણી આ શષ વળી.

'અહીંનાં કૂદ તાં હિરણ સહુ વ છ દ રમતાં,

'જનોને ધીરીને બતક તરતી જેલમ મહીં;
'સુખે પ ી આંહીં િદવસભર ક લોલ કરતાં,
'હથેળીમાં બેસી ચણ લઈ જતાં બુ બુલ કઈ
ં .

'છુ રી નીચે પ્રાણી કિદ પણ અહીં ના તડફતાં,

'બહુ વેળાથી છે મુજ હૃદયને ત્રાસ હણતાં;
'કૃપાલુ શિ ત જે મુજ પર દયાથી વરસતી,
'દયાલુ થાવાને તહીંથી મુજને શ ણ મ યુ.ં
385
'નહીં પાળી એવું ગિર ઉપરનું ભોજન ધ ં ,
'િવશાળું નીલું આ ફલફૂલભયું છે વન બધુ;ં

'વહી તી ગાતી શીતલ જલ દે જેલમ અહીં,

'અને આ યારાનું ઝરણ સઘળાં પોષણ કરે.

'પ્રવાસી ! ઠે રી , િફકર કર તું દૂ ર સઘળી,

'બધી જૂઠી ચ તા જનહૃદયને આ જગતની;
'અપે ા લોકોને અિત લઘુ તણી આ તલ પરે,
'અને તે એ ના ના ચર સમયની ને મળી રહે .'

હવે ધીમે ધીમે મધુર યમ આ ઝાકળ ખરે,

મુખેથી સાધુને નરમ યમ એ સુ વર ઝરે;
પ્રવાસી સાધુની ઝુ ં પડી ભણી ધીમે અનુસરે,
અને એ લ ળુ શ્રિમત મુખડુ ં નમ્ર નમતુ.ં

િવસામાની મૂિત િનજ પથ ભૂલેલા પ થકને,

કનેના દીનોને સહુ સુખભયા ક પત શુ,ં
છુ પાયેલું દૂ રે િવજન થલ િનદ્ ર થ િદસતુ,ં
તહીં કુ જ
ં ોમાં આ દ્ મવર નીચે આશ્રમ ર યુ.ં

િનશાની ભીિતની કશી ય હતી ના ાર ઉપરે,

ન વામી ચ તાની જ ર હતી એ આશ્રમ મહીં;
જરી ઠે યે ારે વર કરીને િનમ ત્રે અિત થને,
અને દે આ જોડી ઝુ ં પડી મહીં િનદોષ પગલાં.

ે ે
386
હવે ઉદ્ યોગી આ સહુ જન વળે છે િનજ ગૃહે,
કુ ટુ બો યારે સૌ િનજ ઝુ ં પડીઓમાં મળી રહે ,
જગાવી યારે એ શગડી િનજ સાધુ હસમુખો
ઉદાસી પોતાની અિત થઉરને સા વન કરે.

ધરે છે તે પાસે ફલ ફૂલ સહુ શીતલ, અને

જરા કૈ ં લેવાને િનજ અિત થને આગ્રહ કરે;
કલાકો લાંબા બે યતીત કરવા ગ મત મહીં;
મ રાંની સાથે વર શ કરે છે ભજનના.

સૂતેલો ગીને શુક મધુર આલાપ કરતો,

લવી થોડા બોલો ફરી િ થર થઈને સૂઈ જતો;
િદવાલે છુ પાઈ કઇ ં ક તમ ં યાં તમતમે,
ઉડ તા અગ ં ારા શગડી પર પાસે તડતડે.

ન દદો ક તુ કૈ ં નરમ બનતાં તે અિત થનાં,

કશું યે એ હે રે સુખની ચનગી ના પ્રકટતુ,ં
ગમી ભારે કોઈ ત ણ હૃદયે વાસ કરતી,
અને અશ્ હોટાં ટમટમ ખરે ગાલ પરથી.

ગમીને સાધુનું હૃદય દ્ રવતું ઉ ર ધરે,

અને ઢોળે ઠં ડુ ં િનજ ઉર જરી એ દવ પરે;
કહે 'બાપુ ! યાંથી તુજ દુ ઃખ અરે ! આ ઉર મહીં ?
'વૃથા શાને આવા કટુ દનનું સેવન કરે ?

'કહે  ! હે ં શું ખોયો જગત પરનો વૈ ભવ બધો ?

'અરે શું કો આશા તુજ જગરમાં વા તડફડે ?

387
'ન શું વા મૈ ત્રીમાં તુજ હૃદય પામેલ બદલો ?
'મનોયોગી પ્રેમે અગર નવ શું આદર મ યો ?

'અરે ! આન દો જે જગત પરની સ પદ ધરે,

'ભલા ભાઈ ! એ તો યમય અને તુ છ સઘળા;
'અને જે ભોળા એ ચપલ લઘુતા ઇ ગણતા,
'અરે બેટા ! તે તો લઘુતર નકી પામર બધા.

'જહીં આશાદીવો તહીં જ ર અ ધાર રજની,

'વધુ યાં એ ખીલે િતિમર વધુ યાં ગાઢ જ નકી;
'નવાં દદો કાંઈ નવીન ભડકાઓ જગવતાં,
'અ યાંને અ તે મરણશરણે છે ક ધરતાં.

'અને એ મૈ ત્રી એ તો જ ર ઉરને મુફ્ત જ વિન ?

'સુવાડી દે વાનું મધુર પણ એ છે ક વપનુ;ં
'જહીં કીિત લ મી તહીં જ નકી એ છાંય ફરતી,
' ય રોતાં હે તાં િધરમય કગ ં ાલ નયનો.

'ગુહા પ્રીિતની તો હજુ ય વધુ ખાલી ર સકતા,

'અરે ! બાલાઓનાં કટુ અટકચાળાં મશકરી;
'અહીં પૃ વી પાસે કિદય વસનારી ન દ્ યુિત એ,
'હશે તો માળામાં ચકવીચકવાના વર મહીં.

'અરે ! મુ ધ પ્રેમી ! બસ શરમની ખાતર હવે,

'અવ ાથી ફે ક ં ી દૂ ર જ કર ત્રીના મરણને,'

388
પરંતુ આવું એ અિત થ સુણતાં કૈ ં કમકમે.
કપોલે ને ભાલે અ ણમયતા કો રમી રહે .

ઉષાની લાલી શા ચપલ મૃદુ ને રંગ નવલા

ધરે એ હે રાની ઉપર ચટકીદાર બુરકો;
ઢળે લાં નેત્રો છે અધર અધમી યાં જલભયાં.
અને એ ખૂણામાં પલપલ ચડે ર ત ફરતુ.ં

જરા નીચી ભી શરમભર દૃ નયનની,

નીચે ઊ ંચે ધ્ દરદમય છાતી ઉપડતી,
બતાવી દે ખુ લી અિત થઉરની એ િ થિત, અને
કહી દે ક યાનું મનહર મૃદુ મજ
ં લ
ુ પણ.ું

અને બાલા બોલે, 'જ ર અપરાધી પ થક આ,

'પ્રભુ ને તું આંહીં િનશિદન સદા વાસ કરતાં,
'તહીં ત્રીનાં આવાં મ લન પગલાં આમ ધરતા,
'અરે ! હારા આવા અપટુ અિત થને કર મા.

'અરે આ ક યા જે ભટકવું શીખી છે પ્રણયથી,

'ભલા સાધુ ! તેની ઉપર ક ણાનાં દૃ ગ ઘટે ;
'સદા જે શોધે છે રખડી ફરતાં શાિ ત ઉરની,
'િનરાશાનો જેને પણ િનજ પથે સોબતી મળે .

'દૂ રે ગગ
ં ાતીરે મુજ િપ્રય હતા તાત વસતા,
'પ્ર માં તેને હું કમનસીબ આ એક જ હતી;
' હને એ હે લામાં મધુર ગણતાં સૌ રમકડુ ,ં
'અરે ! બા યાવ થા મધુર પણ થોડા િદવસની.

'પછી આકષીને િનજ કર મહીં તાતકરથી,

ે 389
' હને લેવા કૈ ં એ મુજ સહ યુવાનો ફરી ર યા;
'હતા લાઘાના કૈ ં સહુ િદશ ઉગેલા ચમન, ને
'સુગ ધી પુ પો એ તહીં કઈં હતાં હે ક ધરતાં.

'હતા આ નેત્રોને શશીરિવ સહે કોઈ કથતા,

'હતા મૂ છાના એ કઈં ક વળી વેષો ભજવતા;
'બતાવી તા કો પ્રણય ચનગી કૃિત્રમ, અને
'હશે યાં યાં થોડો રસ પણ રસીલો ટપકતો.

'હતો બી સાથે પણ ર સક કો 'કા ત' નમતો

'રહે તો દૂ રે ને પ્રણય તણી ના વાત વદતો;
'હતી તેની છાતી મુજ તરફ છાની ધડકતી,
'છતાં એ િનઃ ાસો નયન કહી દે તાં ઘડી ઘડી.

'હતાં તેની પાસે નિહ નિહ કશાં દ્ ર ય ન ઘરો,

'હતાં હીરા મોતી નિહ નિહ કશાં ભેટ ધરવા;
'હતાં તેની પાસે નરમ ઉર ને એક ફુલડુ ,ં
'છતાં એવું એનું મુજ જગરને તો સહુ હતુ.ં

'પ્રભાતે પુ પો જે રિવ કરણને ઝાકળ ધરે,

'તડાગે જે પેલાં કમલ રજ અપે ભ્રમરને;
'નકી યાં યે યાં યે નિહ િવમલતા વા મધુરતા,
'અહો ! જે તેના એ મૃદુ ઉરની પધા કરી શકે.

'હતી એ હૈ યામાં ઝરણ સઘળાંની સતતતા,

'હતી એ હૈ યામાં પ્રભુહૃદયની આદ્ ર પ્રભુતા;
'હતું આ હૈ યું એ ગળી જઈ જ આધીન બનતુ,ં

390
'હતો પાપી ક તુ મુજ ઉર મહીં તોર દૃ ઢ કૈ .ં

'પરી ાની મે ં કૈ ં અતીવ અજમાવી તરલતા,

'અ ભમાની કીધા નવીન સહુ દુ રાગ્રહ સદા;
'અરે ! એનો જુ સો મુજ જગરને પશ કરતો
'ગ યો યારે તેના દરદ મહીં હારો જય હતો.

'િવષાદે થાકેલો મુજ પુ ષ િન દા ઉપરથી,

'ગયો એ તો અ તે ય મુજ ગ રી મહીં હને;
'અરે ! તેણે શો યો િનરજન નકી વાસ વનમાં,
'જહીં એ એકા તે ભટકી િહજરાઈ મરી ગયો.

'ગમી ક તુ એ તો મુજ હૃદયની, દોષ મુજ એ,

'પ્રભુ ને હું તેનો જ ર લઈશું પૂણ બદલો;
'તળું પૃ વીનું એ રખડી રખડી ઢૂ ંઢીશ, અને
'જહીં એ સૂતો યાં મુજ અવયવોને ધરીશ હું !

તહીં સત
ં ાડી આ વદન મુજ પાપી ઝૂ રી ઝૂ રી
'િનરાશામાં ડૂ બી જગર મુજ ચીરી મરીશ હું !

'અરે ! હું કાજે તે હૃદય કરતું એ સહુ ગયુ,ં

'અને તે કાજે તે કરીશ સઘળું હું પણ નકી.'

'પ્રભુ વારે એ સૌ,' ચમકી લવી સાધુ હૃદયથી

'લપેટે ક યાના ધડધડ થતા એ હૃદયને;
'ધગી ક્રોધે વાંકાં નયન કરતી લાલ લલના,
'પર તુ ભેટીને સુભગ નકી આ કા ત જ લવે :

391
'અહો ! કા તે ! કા તે મુજ હૃદયની મોહની : િપ્રયે !
હને ને પ્રીિતને તુજ ફરી અહીં કા ત મળતો !
'અહો ! જે ખોવાઈ િનજ ઉરની ધૂણી પર વ યો,
'ફરી લે, લે, લે એ કર મહીં દીવાનો પ્રણયનો.

'સદા ર્હે વા દે જે તુજ ઉર જડેલું મુજ ઉરે,

'બધી ફે ક
ં ી દે જે િફકર તુજ મીઠા હૃદયની;
'જુદાઈ ના ના ના કિદ પણ હવે હો, ર સકડી !
'હવે વીકારી લે વન મુજ, હા ં સહુ, િપ્રયે !

'અરે ! જૂદાઈ એ વર પણ હજો ના શ્રવણમાં,

'હજો દૂ રે દૂ રે કટુ કટુ િવરાગે જગરથી;
'હજો હારી છાતી અચલ ધ્ વ શી િ ન ધ સરલે,
'અહો હારા ઘેલા િવમલ નભ શા આ ઉર પરે.

'િનસાસો મીઠો જે તુજ ઉર મહીં છે દ કરતો,

'હવે રેસી
ં દે શે તુજ ઉર તણા કા તઉરને;
'હવે હારાં અશ્ િવમલ ઉરના જે ઉમળકા,
'કપોલેથી ચૂસી અધર મુજ આ સાથક થશે.'

ગયેલો છે છૂ ટી શરીર પરથી છે ક કબજો,

અને એ બ ેનાં થડકી ઉર ધ્ જે અવયવો;
અહો ! તૃિ ત તૃિ ત સજલ નયને એ વરસતી,
અને પ્રેમી સાધુ ઉરની િનજ હે રી ઠલવતો :

'િપ્રયે ! કા તે બાલે ! ઘડમથલ સૌ દૂ ર તજશુ,ં

'અહીં આ કુ જ ં ોમાં પ્રણયરસનું વગ રચશુ;ં

392
 'હવે ના તે જૂદા જગત તણી વાતો ય કરશુ,ં
'અહીંની વ તીમાં તુજ મુખ અને હું બહુ હશુ.ં

'ફુવારા હૈ યાના પ્રણયઝરણે એક કરશુ,ં

'વનોમાં આન દે કર કર મહીં લેઈ ફરશુ;ં
હને તુનં ે સાથે ઉર પર કઈ
ં એક રમતુ,ં
'સદા પૂ શું તે હૃદયગળણીથી િનશિદને.

'સૂતેલા આન દો મધુર વરથી સૌ જગવશુ,ં

'અહીં વીણા છે ને વર પર કૂદે તે મૃગલીઓ;
'િવયોગોના ભીના ક ણ મૃદુ ગાઈ વર બધા
'રસે ધ્ જ તાં આ ઉર લપટવા છૂ ટ કરશુ.ં

'પ્રભુ ખોવાયેલો મુજ હૃદયને જે મળી ગયો,

'સદા તેને હારાં નયન પર રાખીશ તરતો;
'વ યો આ મા મીઠો મુજ જગર ખોખા મહીં ફરી,
ં ે કબજ કરી રાખીશ રમતો.'
'હવે તેને કઠ

૨૬-૧૦-૯૭

1. ↑ *અગં ્રેજ કિવ ગો ડિ મમથના The Hermit નામના

કા ય ઉપરથી

393
 કલાપીનો કેકારવ મધુકરની
ફકીરી હાલ િવ િ ત →
કલાપી

કલાપીનોઇ કેકારવ

ફકીરી હાલ

અરે ઉ ફત! અયે બેગમ! લીધી િદલબર હતું લાિઝમ?

હતું જે બેિહ ત થઈ જહા મ : ફકીરી હાલ હારો છે !

ગયું આ િઝં દગીનું નૂર : હવે જહાંગીર બેપરવા:

તું લૂડ
ં ીની નથી પરવા : ફકીરી હાલ હારો છે !

ન ધા ં હું કદી કફની : દ ધ િદલ પર ન સા ં ખાક:

ન પરવા છે ક મતની : ફકીરી હાલ હારો છે !

હવે દરખત પર ચડવુ ં : બુલબુલ હા ં ઢુ ંઢું હું:

ફ ં નાગો બયાબાને : ફકીરી હાલ હારો છે !

હતો જે હું, હતું જે હું, નથી તે તો, નથી હું હું:

ગયું છૂ ટી : ગયું ઊડી : ફકીરી હાલ હારો છે !

હવે આ દમ નથી દમમાં : ફકીરી હાલ હારો છે !

394
પરેશાની જ છે રાહત : ફકીરી હાલ હારો છે !
૧૫-૧૦-’૯૨

395
 કલાપીનો કેકારવ
← એક ફે રફાર ફિરયાદ શાની છે  ? િવદાય →
કલાપી

ફિરયાદ શાની છે

ં ર િદલે ઝૂ ં ટી હુલા યું હે !ં

અરેરે! ઊડતું ખજ
ઉપડતો હાથ શો યારે ? હવે ફિરયાદ શાની છે  ?

વહે તો ખૂન છો હે ત ું ! નહીં તો છો ઠરી રહે ત ું !

સહે વો દાગ કાંઈ એ ! અરે ! ફિરયાદ શાની છે  ?

સનમના પેરની લાલી જગરનું ખૂન હા ં છે  !

અરે ! એ રંગ હારો તો હજુ ફિરયાદ શાની છે  ?

હતી આશા કઈ
ં ઊ ંડી, ભરી તેની ડી યાલી,
સનમને આપતાં ઢોળી, હવે ફિરયાદ શાની છે ?

કદી લાલી જશે ચાલી ! કદી ફૂટી જશે યાલી,

ભલે કો તે ભરી દે ને ! મને ફિરયાદ શાની છે  ?

396
ભરાશે કોઈ ઢોળાયુ ં ! ભરાયું કોઈ ઢોળાતુ ં !
અહીં તો રેત ઉડે છે  ! પછી ફિરયાદ શાની છે  ?

જગાવી મે ં ચતા હારી ! ઝુ કા યું યાં બધું ણી !

ચડે છે ખાક વટ
ં ોળે  ! હવે ફિરયાદ શાની છે ?

કરે છે શોર એ ભૂકી, "મને માશૂક ચોળી લે !"

સુણે ના કોઈએ તેને! પછી ફિરયાદ શાની છે ?

સનમને ઇ કનાં વા ં જગરના જગરે વા યાં!

ચડેલો તોર ખોલી એ! હવે ફિરયાદ શાની છે ?

અહાહા! ઇ ક આલમનો હ રો રંગનો યાલો!

જગર આ એકરંગીને, અરે ! ફિરયાદ શાની છે ?

જહાંની આ અને પેલી અહીં યાંની નથી પરવા!

ન કો પૂછે ! ન કો ણે ! પછી ફિરયાદ શાની છે ?

મને જે થાય કૈ ં આજે હશે ના યાદ તે કાલે!

પછી કો અ ય શું ણે? િદલે ફિરયાદ શાની છે ?

અહીં જે તાર તૂટ્યો તે કદી સ ધાઈ યાં શે!

'કદી' ની હોય શી આશા? અરે ! ફિરયાદ શાની છે ?

હજુ ફિરયાદ રી છે  ! જગરમાં મે ં વધારી તે !

ખુશીથી આગ હું સેવ ું ! પછી ફિરયાદ શાની છે ?

ખુદાના ત તની પાસે જગરની આહ હોચાડુ

ં !ં
મગર છે ગેબ ઝા લમ એ! જગર! ફિરયાદ શાની છે ?
397
 ૭-૧૧-૧૮૯૬

398
← પ્રેમીની કલાપીનો કેકારવ વૈ રની કેમ ઉમેદ
મૂિતપૂ ફુલ વીણ સખે ! ધ ં  →
કલાપી

ફુલ વીણ સખે

ફુલ વીણ, સખે! ફુલ વીણ, સખે!

હજુ તો ફુટતું જ પ્રભાત, સખે!
અધુના કળી જે િવકસી રહી છે .
ઘડી બે ઘડીમાં મરતી િદસશે.

સુમહો વલ આ કરણો રિવનાં,

પ્રસરે હજુ તો નભ ઘુ મટમાં;

ન િવલ બ ઘટે ,
કઇ
ં કાલ જતે,

રિવ એ પણ અ ત થવા ઢળશે,

નમતાં શર સૌ કુ સુમો કરશે,
પછી ગધં પરાગ નહીં મળશે!
ફુલ વીણ, સખે! ફુલ વીણ, સખે!
હજુ તો ફુટતું જ પ્રભાત સખે!

399
નકી ઉ મ અ ગ્રમ કાળ, સખે!
ભર યૌવન આ હજુ ર ત, સખે!
ગિત કાલની ચો સ હોય, સખે!
ભરતી પછી ઓટ જ હોય સખે!

ફુલ વીણ, સખે!

તક ય, સખે!

ઢળતી થઇ તો ઢળતી જ થશે,

રજની મહીં ચ દ્ ર ઉગે ને ઉગે;

હજુ િદવસ છે ,
ફુલડાં લઇ લે;

ફરી લે, રમી લે, હસી લે તું સખે!

મૃગલાં રમતાં,
ત ઓ લડતાં,
િવહગો ઉડતાં,

કલીએ કલીએ ભ્રમરો ભ્રમતા;

ઝરણું પ્રિત હષ ભયું કૂદતુ,ં

ઉગતો રિવ જોઇ ન શું હસતુ?ં

પછી કેમ િવમાસી ર યો તુ ં ? સખે!

400
ફુલ વીણ, સખે! ફુલ વીણ, સખે!
હજુ તો ફુટતું જ પ્રભાત સખે!

૧૬-૮-૧૮૯૬

401
← િનમ ત્રણનું કલાપીનો કેકારવ
બાલક છે લી જફા →
ઉ ર
કલાપી

બાલક

જે છે હજુ િધર વગથી કાલ આ યુ,ં

જે બાલ છે રમતમાં હજુ એ જ ર તે,
જેનાં સુખો પણ હજુ ફૂટતાં િદસે છે ,
ત કેમ યૌવન તણા સમજે દુ ઃખોને ?!

પૂછે છે હને, ' યારે હોટો, તાત ! થઈશ હું ?'

ઉ રે સાંભળે ના યાં મચે છે ફરી ખેલવુ ં !

રમત કો રમવી નવ યાં ચે,

અણગ યા ઉર કટ ં ક યાં ખુચ
ં ે.
હૃદયદાહ જ યા જ જ યા કરે,
સફર યાં પણ કરવી ગમે ?

ગયું ને આવવાનું યાં ક પના મૃદુતા ધરે,

ક પનાહીનતા સવે વતમાન સૂકા કરે.

પણ મધુર આ વેળા હારી ગઈ ન ફરી વળે ,

સુખભર ડી આ વેળાની મૃિત ય નહીં મળે ;

402
 મરણનયને ચારે પાસે અહીં દવ ભાસતો,
વન વતાં આવું ખા ં હવે વ ત્રાસતો.

ઇ છે છે તે નકી, બાપુ ! આવી કાલ ઉભું થશે,

ઇ છા યાં પૂણ થાશે યાં અતૃિ ત જ વધી જશે.

ન ઇ છવું આ મુજ અથનું કશુ,ં

છતાં ય આ છે ઉર આ શષે ભયું:

'સદા રહે બાલક બાલખેલમાં !

'સદા વહે એક જ હષરેલમાં !'

દડાથી અગ
ં લ
ુ ી હારી કેવી આજ રમી રહે  !
પછી એ ધારતાં મુદ્રા હૈ યા સાથ જડી હશે !

વા આ હશે સૌ મુજ ક પના શુ ં ?

તુનં ે ય દદો તુજ કૈ ં હશે શુ ં ?
રે ! બાલ, વૃ ો અથવા યુવાનો
છે સૌ પડ્ યાં એક જ છાયમાં શુ ં ?

મૃિત ના હોચતી
ં યાં યાં આન દી ઉદિધ િદસે !
પર તુ ઝાંઝવા જેવા શું એ સાગર સવ છે  ?

૨૦-૯-૧૮૯૭

403
 કલાપીનો કેકારવ નદીને સ ધુનું
← કૃત નતા બાલક કિવ િનમ ત્રણ →
કલાપી

છં દ =વસત
ં િતલકા

બાલક કિવ

તારી દીસે ચપળ નેત્રની યોિત બાપુ,

કીકી ભરી રમિતયાળ હ ર ભાવે:
તારાં સહુ ઊઘડતાં ફૂલશાં સુઅગ ં ો,
આ બાલવૃદ ં મહીં કાંઈ જુદાં જ ભાસે!

શોધી ર યો નવીન કાંઈ થલે થલે તુ,ં

ને ખેલમાં મચી ર યો વળી પૂણ હષે!
તું સવ યાં અટકતાં કૂદી ય સહે જ,ે
ના કાંઈ જોખમ તને નજરે પડે છે  !

કેડી પરે વન મહીં સહુ બાલ ખેલે,

યાંયે તું તો ઘૂસી જતો વન માંહી દૂ રે!
વૃ ે ચડી ઝરણ એ વહતું જુવે છે ,
ને યાંય કાંઈ નીરખી મશગૂલ ર્ હે છે !

404 ે
જો એ જ માગ તુજ જંદગીનો ગ્રહે તુ,ં
કેડી મૂકી ભટકવા તું યથે છ ઇ છે ;
યાં જે જડે ડૂ બી જવું જ તહીં તું ધારે,
તો સાવધાની બહુ રાખવી, ભાઈ! હારે.

છૂ ટુ ં મૂકેલ િદલ જો કબજે રહે ના,

તો પ ી િપજ ં ર બહાર ન કાઢજે તુ;ં
એ પખ ં ીડુ ં અજબ છે બહુ રંગધારી,
ને પાંખ તીવ્ર બહુ છે નભમાં િવહારી.

કૈ ં મેઘમાલ તરવા ગિરપાર ઊડે,

ને સ ધુ-ઊિમ મહીં ડૂ બકી તે ડૂ બીને;
યાં એ પડે નીડર પારિધ લ માંહી,
ને તોડી એ ઊડી જતું વળી યાંહીં યાંહીં!

દે યું સદા પણ નવીન જ દે ખશે તુ ં !

આ દૃ બાલ તણી વૃ થતાં ન શે !
સૌદય
ં ન ન થઈ સૌ તુજ પાસ ર્ હે શે,
સૌદય ં સવ થલમાં તુજ નેત્ર જોશે.

તુન
ં ે અરે, હ્રદય આવું જ છે મળે લુ,ં
તો રાખજે દૃ ઢ લગામ સદા કરે તુ;ં
છે એક બાજુ દુ િનયા સઘળી હઠીલી,
ને એકલો કિવ રહીશ તું એક બાજુ!

છે િમત્ર તું જગત સવ તણો થવાનો,

ના લાગવા જગતનો પણ પાસ દે વો!
આ ખેચશે
ં રીબવશે િરપુ માની તુન
ં ે,
હોયે િનભાવ તુજ મૈ ત્રી સદા સુપ્રેમે!
405
આ ાર સધ ં ુ મહીં શોધક મોતીનો તુ!ં
દોરી િવના ઉદિધને ત ળયે જવાનુ!ં
યાં મ છ સધ ં ુ મહીં હાણ ગળી જનારા!
તોફાન ગિરમૂલને ય ઉખેડનારાં!

તે રા સોની ઉપરે પ્રીત રાખવાની!

તે રા સોની સહ સાચવ દૈ વી અશં ;

છે યુ તો જગવવું પણ પ્રેમ રાખી,

લોહી લીધા વગર લોહી દઈ જ દે વુ!ં

દોરાઈ છે વળી જવું કઈ ં તાંતણાથી !

આ ા થતાં કુ દરતી કહી 'ના' શકે ના;
જેને જેનો જગતમાં નબળાઈ હે તાં,
તેમાં જ છે તુજ થવું પુ ષાથ હાલા!

જે માગથી જ જગત આ પડી ય નીચે,

તે માગથી જ જગને લઈ વું ઊ ંચે;
જે ગીત સવ નબળાઈ મહીં તું ગાશે,
તે ગીતથી જ જગની નબળાઈ શે.

તાકાત હોય કરવા સહુ સાહસો આ,

જો મૃ યુ પાછળય રાખી શકે તું આશા;
તો કેડી છોડી નવી કેડી તું ખેડતો છો,
તું ફરી જગતના ક્રમમાં નહીં તો.

406
 ૨૦-૪-૧૮૯૬

407
 કલાપીનો કેકારવ ક યા અને
← ગ્રા ય માતા બ વમગં લ ક્રૌ ંચ →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
છં દ =મદ

બ વમગ
ં લ

છુ પી ઊ ંઘે ઘનપડ મહીં તારલા યોમઅકં ે,

િનદ્ રા મીઠી ગિર, નદી અને િવ આખુય ં ે લે છે ;
ને પેરી શ્રિમત િદસતી વીજળી એક થાને,
સૂતી સૂતી હસતી મધુ ં વ ન માંહી િદસે છે !

આવી રાતે વિન કરી મહા યામ હે તી યમુના,

તેના બહોળા જલ ઉપરની ભેખડે કોણ છે આ?
કૂદી નીચે જલ સમીપ તે માનવી આવી ઉભુ,ં
ને શોધે છે કઈ
ં પણ કશું હાથ તેને ન આ યુ.ં

એવામાં યાં શબ જલ પરે કોઈ આવે તણાતુ,ં

હોડી તેને સમ જલદી જોરથી ઝાલી લીધુ;ં
ને આ ચા યો પુ ષ તરતો ઉપરે તેની બેસી,
હષે બો યો, 'િપ્રય! નકી થશે આજ તો આશ પૂરી.'

408
 યાં તો અભ્રે ધવલ ભડકા વીજળીએ કયા શા!
તેથી સવે ત , નદી અને પહાડ તેજ ે છવાયાં;
ગા ઉઠ્ યું ચમકી વન આ મેઘની ગજનાથી,
િનદ્ રામાંથી મયૂર ટહુ યા હષથી ગી ઉઠી!

છો ઉઠીને મયૂર ટહુકે, હાડ ગાજે ભલેને!

તેમાંથી તે મગજ નરનું કોઈથી એ ન ગે!
દ તેની શબ પર હતી હોય જોઈ શકે ના!
છોને આખું જગત સળગી વીજળીથી બળે આ!

તેની પ ની હૃદયિવભૂિત નેહની જે સિરતા,

તેની પાસે જગર ઘસડી ય છે લેઈ હાવાં;
આલેખાયું હૃદયપટમાં ચત્ર હાલી તણું છે ,
અગ ં ોમાંથી વન સઘળું યાં જ આવી ર યું છે .

દોરાતો આ િપ્રયજન કને આમ આશા ધરીને,

પહોચી
ં ઊભો શબ ઉપરથી ઊતરીને કનારે;
પાસે મૂકી મૃત શરીરને મ ત પ્રેમી વદે છે :
'દીવા હારી િપ્રય સખી તણા ઓરડાના િદસે તે.'

અ ધારામાં વિરત પગલે ડોલતો ચાલતો આ,

આવી પહોચી ં િપ્રયગૃહ કને જોઈ ઊ ંચે ઉભો યાં;
ગોખેથી યાં લટકી ઝુ લતું કાંઈ દોરી સમું છે ,
ઝાલી તેને ઉપર ચડીને ગોખ માંહીં ઉભો તે.

દીઠી તેને હૃદય ધડકે જેમ ચીરાઈ તુ,ં

દીઠી તેને અવયવ બધા િપગળી ય છે શુ;ં
િદસે તેને ચકર ફરતો કપં તો ઓરડો એ,
કામી પ્રેમી અિનિમષ રહી યારીને નીરખે છે !
409
જોઈ લેજ ે ફરી ફરી સુખે પ્રેમનું થાન પ્રેમે,
આગે મીઠી સુખની વખતે કોઈ વેળા ન આવે,
આવી પ્રીિત તુજ ન વખતે હોય કાલે પ્રભાતે,
આ આશાનું મધુર સુખ તો આજ ઉડી જ શે.

જોઈ લેજ ે ફરી ફરી ભલે દૂ રથી જોઈ લેજ,ે

ઇ છે તેવું સુખ અનુભવી આજની રાત લેજ,ે

હારે માટે િદવસ ઉગતાં કાંઈ જુદું જ ભા ય,

હારો િન યો ક ણ પ્રભુએ કાંઈ જૂદો જ માગ!

જોને હારી યુવતી રમણી શા ત િનદ્ ર થ આ છે ,

ને વેલી શું શરીર સુખમાં શા ત શૈ યા પરે છે ;
િનદ્ રા મીઠી કર સુખભયા ફે રવે છે કપાલે,
શું મૃ યુથી કબજ થઈને અગ ં સવે ઢ યાં છે !

િનદ્ રાનું આ સુખ ય દઈ ઉઠીને સુ દરી તુ,ં

ચાંપી લેને હૃદય હૃદયે િમત્રનું સુ દરી તુ;ં
એ હૈ યાનો રસ તુજ પરે ખૂબ વષી ર યો છે ,
રાિત્રના બે પ્રહર સુખમાં પૂણ માણી હવે લે!

આ રાિત્રમાં તુજ િપ્રય કને મીઠડાં ગીત ગાવાં,

હારે તેની જ ર કરવી આજ તો તૃ ત આશા;
હારે કાંઈ મધુર સુખમાં આજ છે ઝૂ લવાનુ,ં
કાલે તો કો નવીન રસના સ ધુમાં ડૂ બવાનુ.ં

410
પેલો કામી પુ ષ હજુ યાં ગોખ માંહી ઊભો છે ,
તેનાં કામી પ્રણયી નયનો પ્રેમીને િનરખે છે ;
યાં દીવામાં ચડચડી મયું એક ભોળું પતગ
ં ,
જોવા લા યો િ થર નયનને ફે રવી યાં યુવાન!

બોલી ઉઠ્ યો, 'અહહહ પ્રભુ! નેહની આ દશા શી?!

'ઓહો કતા! તુજ કરણીમાં આવી તે ક્ રતા શી?!
પ્રેમી ભો તા પ્રણયી હૃદયે ભો યની પાસ આવે,
'તે ભો તાનું જગર કુ મળું ભો ય તે કેમ બાળે ?!

'કાંઈ મીઠું સુખ નકી હશે પ્રેમીને બાળવામાં,

'ને કૈ ં તેથી વધુ સુખ હશે પ્રેમીને દાઝવામાં;
'બાળી દે તો - િપ્રય સ ખ - હને!' એટલું બોલી દોડી,
સૂતેલીના હૃદય સહ તે ધ્ જતી છાતી ચાંપી!

ગી બોલી ચમકી લલના, ' વના વ હારા!

'શું અ યારે તુજ સખી કને આમ આ યો જ? હાલા!'
ને બ ે એ હૃદય ધડ યાં સાથ સાથે દબાઈ,
ભાને ભૂલી પ્રણયી સુ ખયાં શા ત પા યાં સમાિધ.

આ બ ેની દઢ ણ મહીં છૂ ટશે ગ્રિ થ હાય!

કેવો મીઠો સમય સુખનો હોય કેવો ણક!
જૂનાં થાતાં મધુર સુખડાં ચ શોધે નવાંને,
ને આશામાં વખત સઘળો આમ પ્રેમી ગુમાવે!

થાયી યાંએ સુખ નવ મળે થાયી આશા ન યાંએ,

રે! સં યાની સુરખીવત સૌ નેહના રંગ ભાસે:

411
ને આશામાં મધુર સુખ તે તૃિ તમાં કેમ છે ના?
રે! હોયે સૌ હૃદય ધરતાં તૃિ તની કેમ આશા?

જે છે તે છે સુખ દુ ઃખ અને તૃિ ત આશા અહીં તો,

જે પામો તે અનુભવી સુખે નેહી લેજો તમે તો;
સય
ં ોગી ઓ સુભગ િદલડાં! તૃિ તનું આજ હાણ;ું
ઉઠો ઉઠો અિત સુખ મહીં ભાન ના ભૂલવાનુ.ં

ધીમે અધી રિવકર વતી પોયણી જેમ ખીલે,

બ ે તેવી મૃગનયનીની આંખડી ઉઘડે છે ;
એ આંખો તો પીયૂષ િપયુના અગ
ં ને લેપી દે તી,
એ આંખોમાં વશીકરણ શી પ્રેમમૂ છા વહે તી!

ને ઘેરાતાં નયન િપયુનાં ઊઘડ્ યાં દીઘ િ ન ધ -

અપી દે તાં હૃદય િપ્રયના પાદમાં જેમ હોય;
પી લેઈને શરીર િપ્રયનું નેત્રથી નેત્ર ચોટ્ યાં,
મીઠા ભાવે રિતમય તહીં પૂણ સ કાર પા યાં.

એ દ ના અમીઝરણમાં ગાન દૈ વી ગવાતુ,ં

બ ે આ મા રસમય થતાં ઐ યનું પાન થાતુ,ં
એ દૃ માં લય થઈ ગઈ િવ ની સૌ ઉપાિધ.
વેળા હે તી સતત ગિતએ તેમ યાં તભ
ં ી ઊભી.

ના ના રે રે! વખતનદ તો ય ચા યો સપાટે

તે રોકાતો પલ પણ નહીં પ્રેમીનાં કાય માટે ;
બચારાંની સફળ ઘડીઓ લેશ ના દીઘ થાતી;
ઓહો! એ તો જલદી જલદી આવી કે ઉડી તી.

412
 યારે બ ે રસમય િદલો સાથ સાથે દબાયાં,
યારે તેના ગૃહ ઉપર કૈ ં વાદળાં દોડતાં'તાં;

તે હાવાં તે ઘનદલ સહુ િવખરાઈ ગયાં છે ,

તારા સાથે શશી ચળકતો પ મે ઉતરે છે .

ઓહો મીઠું જ ર િદસતું તૃિ તનું આજ હાણ,ું

કેવું ઘેલું કૂદી કૂદી ઉડી ગીત ગાતું ચકો ં !
કેવાં નાચી પ્રિત વી ચ ઉરે ચ દ્ રનું બ બ ધારે!
ને વાયુના અધર ફરકે પુ પના ઓ સાથે.

િહમે ઢાં યાં ગિરવર તણાં શૃગં શૃગ

ં ે શશી છે ,
ને ગુ મોના પ્રિત ફુલૌરે ભૃગ
ં બાઝી ર યા છે ;
આજે કયાંએ િવરહદુ ઃખનાં લાિન કે અશ્ છે ના,
યાંએ છે ના જગત પરની સવ યાપી કટુ તા,

પૂવે લાલી ચળકતી િદસે આભમાં કેસડ ુ ાં શી,

જે જોઈને કલરવ કરી ઊડતાં કૈ કં પ ી;
િપયુ સાથે શયન કરતી સાંભળી સુ દરી તે
બોલી, ' હારા િપ્રયતમ! ગઈ રાિત્ર ચાલી અરેરે!'

'આહા!' અ તે જનહૃદયને બોલવાનું 'અરેરે!'

કપ
ં ી રહે તાં ગર સુખમાં ઉ ણ િનઃ ાસ આવે;
આંસડ ુ ાં યાં નયન પરથી હષનાં ના સૂકાયાં,
યાં તો નેત્રો દુ ઃખમય બને આંસન
ુ ી ધારવાળાં!

ચોટી
ં લાિન િપયુ હૃદયને સાંભળી તે 'અરેરે,'

413
ને અગ ં ોમાં દુ ઃખમય અરે લાિનની સુ તી આવે;
ફે ક
ં ી દૃ અિત દુ ઃખભરી યારીનાં નેત્ર સામે,
ફે કં ી દૃ માં દુ ઃખમય અમી હાલનું વષી રહે છે .

બ ે ઉઠી શ થલ પગલે ગોખમાં આવી ઉભાં,

ભારે હૈ યે કુ દરત તણું શા ત સૌ દય જોતાં;
ઉગે છે યાં જળહળ થતો પૂવમાં લાલ ગોળો,
નાચી રહે છે કરણ સ લલે રેડતાં રંગ રાતો!

'કેવ,ું હાલા ! ખૂબસુરત છે િવ નું પ ભ ય!

'નાચે કેવો સુખમય તહીં ઢે લ સાથે મયૂર!
'અશ્ ઝીલે િપ્રયતમ કને હે તથી તે મયૂરી,
'ને દે છે મયૂર પ્રણયી પ્રેમની ચીસ પાડી.

'ચુ બી અશ્ તુજ િપ્રય સખે! ગાલથી લૂછી નાખુ,ં

' વું ના ના મુજ સહ રહે , એટાલું નાથ યાચુ;ં '
બોલી એ યાં નજર યમુનાતીર પાસે પડે છે ,
ને યાં પેલું શબ િનરખતાં નાથને એ પૂછે છે .

'જોને, હાલા! મૃત શરીર કો કેમ યાં છે પડેલ?ું !

'રે રે ! શું ના જગત પર છે કોઈએ િમત્ર તેન?ું
'રોવા તેને જગ પર નથી કોઈ ના દાહ દે વા?
હાલા! તેનું સુખમય હશે મૃ યુ કેવું થયુ?ં હા!'

જોઈ તેને પ્રણયી વદતો શા ત ગભ ં ીર વાણી:-

'હું આ યો છુ ં ઉતરી યમુના રાિત્રયે હોડી માની;
' હાલી! તે એ શબ જ ર છે , િમત્ર તેનો બનું હું,
ે
414
'ચાલો તેને નદીતટ જઈ અિ નનો દાહ દે શુ.ં '

આભારે કે પ્રણયઉભરે શીષ નીચું નમાવે,

ને યારાના હૃદય સહ તે સુ દરી ગાલ ચાંપે;
યાં તો ' હાલા! સરપ લટકે ગોખની બારીએ છે ,'
બોલી એવું કૂદી પડી નીચે સુ દરી ગાભરી એ.

જોઈ તેને િપ્રયતમ કહે ઉરથી ઉર ચાંપી:

'આ યો હું તો ઉપર ચડી એ સાપને દોરી માની:'
સુણી આવું ચ કત થઈને મૂક િવચારતી કૈ ,ં
ચ તાવાળાં સજલ નયને વામીને જોઈ રહે તી.

યાં હોલાયે છત ઉપરથી ઝૂ લતો એક દીવો,

હાંડીમાંથી સરકી નીક યો ધ્ મનો યામ ગોટો;
તે જોઈને દઢ થઈ જરા ઉ ચરે આમ યામા:
' હારા હાલા! સુર! હૃદયથી દાસ તું ઈશનો થા!

'ફાની છે આ જગત સઘળું અત ં આ વવાને,

'જે છે તે ના ટકી કિદ રહે સવદા કાલ યાંએ;
'શોધી લેને િપ્રય િપ્રય સખે! સવદા જે રહે શે,
'આશા તૃિ ત િવભવ સુખની તુ છ સૌ છોડી દે ને!

'હું હારી ને મુજ પણ સખે! પ્રેમી આ િદલ હા ં

'તે ણીને હૃદય મમ તો આ જ ચીરાઈ તુ:ં

' હા ં તે ના તુજ રહી શકે તૂટશે સવ હા ં ,

'માટે છોડી 'તુજ' 'મુજ' હવે દાસ થા ઈશનો તુ.ં

415
'આ દીવો જો તુજ ગૃહ બધું તેજથી પૂરી દે તો,
'દીિ તહીણો િતિમરમય છે દ્ યૂમ્ર તો અ ત તેનો;
'ભોળા હારા હૃદય સહ આ પ્રેમનું જે શરીર,
'તેનો વાયુ વતી ઉડી જતી આખરે અ ત ખાક.

'શું છે હુંમાં? સુખ પ તને દે હ આ ના થવાની,

હાલા! તેને મરણ પછી તો કા માં બાળવાની;
'ટે કો યારે તુજ હૃદયનો કોઈ યાં એ ન રહે શે,
'રોતાં યારે િવત સઘળું પૂણ તે કેમ થાશે!

'તૈ યારી તું િપ્રયતમ કરી મૃ યુની લે અગાડી,

'ને હારો તું કર ગ્રહી મને સાથ લેને ઉપાડી;
'તોડી ભીંતો િતિમરગઢની િદ ય થાને ઉડી ,
'ને તે માટે સુર! હૃદયથી, દાસ તું ઈશનો થા!

'તે ં શીખા યો રસ ઉર ભરી પ્રેમ સસ ં ારનો જો,

'દોરી તું મુજ ઉર હવે દૂ ર સસ
ં ારથી તો;
'શું શીખાવુ?ં શખવ મુજને પ્રેમ વૈ રા યમાં તુ,ં
' ગી ચેતી ઉઠ ઉઠ હવે ઊ ંઘ ના સવદા તુ!ં '

ઊ ંડુ ં ઊ ંડુ ં હૃદય ઉતરી સાંભળી આ ર યુ'ં તુ,ં

ને પ્રેમીના મગજ ઉપરે ઉ ણ લોહી ફર તુ;
િનદ્ રામાંથી િદવસ ઉગતાં ઉઠતો જેમ હોય,
રાતું તેનું મુખ યમ િદસે શા ત ગભ ં ીર ભ ય!

દ ફે ક ં ી િપ્રયમુખ ભણી પ્રેમ ઔદાય ભીની,

બો યો વાણી ગદગદ થઈ મેઘની ગજના શી:
'રે ક યાણી! સ ખ! ગુ ! િપ્રયે! પ્રેમની િદ ય યોિત!
416
' હારે પ થે િવહરીશ હવે ળ જં ળ તોડી!

'સસં ારીને શખવીશ હવે નેહ, વૈ રા ય, ભિ ત,

'ને અ તે હું મરીશ સુખમાં ઈશનું નામ બોલી;
'ચાલો ચાલો નદીતટ પરે ઝુ ં પડી બાંધશુ,ં ને
' હાલા હારા પરમ પ્રભુના ગીત ગાશું જ પ્રેમે!

'શૃગ
ં ારી આ હૃદય તુજ યાં? શા ત વૈ રા ય તે યાં?
'સસ ં ારી આ તુજ હૃદયમાં ાનનું ઊગવું યાં?
'શું િવચા ?ં મુજ મગજ તો બાવ ં આ બને છે ,
'શું િવચા ં ? મુજ હૃદયમાં આંસડ
ુ ાં ઉભરે છે !

'જ મ ને વનાં કૃ યો છે આકિ મક સૌ અરે!

'પાસા ફે ક ં ે જનો સવે દા દે વો હિરહાથ છે .
'ક ં છુ ં ' ને 'કયું છે મે'ં , જૂઠું એ અ ભમાન હા!
'કરી તે શું શકે પ્રાણી, આ અન ત અગાધમાં?'

પણ િપયુકરમાં લટકી પડી,

'નિહ, િપયુ!' લવતી રહી સુદ
ં રી!
િપયુ ર યો મુખ એ નીરખી, અને-
જલ તણી ઝરી પાંપણને ભરે!

૩૦-૧૧-૧૮૯૫

417
← પુત્રીમરણથી કલાપીનો કેકારવ
બેકદરદાની માફી →
હસતો િપતા
કલાપી

બેકદરદાની

બેકદરની બેકદર હું કૈ ં કદર ન કરી શ યો,

બેકદરના વ લમાં હું બેકદર માયો ગયો!

કદરદાનીની કદર જે તે કદરદાની ખરી,

બેકદરદાની નકી છે બેકદરથી ઈ ક તો!

જૂઠી યાકતને નમી કુ રિનશ હ રો મે ં કરી,

તા જમ ન માશૂકે લીધી! મોહતાજ હું તે કાં બ યો!

સુખ ન મહોબતનાં ક યાં તે િઝ ્ મહબૂબે ગણી,

તકદીર! રે બરબાદ કીધી યારીની એ ગુ તગો!

નઝર િદલ મે ં આ જયું તેને ય બસ િર ત ગણી,

ફરમાન સતનું મ યુ,ં હોય કાં ઉભો ર યો!

મુના સબ આ િદલ ઉપર તેને હતું થાવું િફદા!

બરદા ત કૈ ં એવી થશે ઇતબારમાં હું એ ર યો!

418
આ મુલાયમ િદલ અરે કાતર મૂકીને કાતયું,
તેનેય યામત માનીને આ હું કરતો ર યો!

અફસોસ! છી ઝુ મી તણા ઇકબાલમાં કૈ ં રોશની

નિહ તો અહો! નાહક િફસાદે હું ફસાઈ કાં પડ્ યો!

શયતાન લેવા ઇ કની ગેબી બલાનું યાં ચડ્ ય?ું

કૈ ં ખાતરી કીધા િવના એ આતશે હું યાં પડ્ યો?

મોજૂદ છે ગુલ લાખ આ ગુલઝારમાં યાં ખાર ના,

મોજૂદ આ દર ગુલ ઉપર ચોટી
ં રહી તે માખીઓ!

હારી તલાશે તો મને આ ખાર કાં લા યો ખુદા?

વળી શી રહી ખૂબસૂરતી તેની અણી ઉપર અહો!

મે ં કૈ ં જ શક
ં ા ના કરી યા કઈ
ં તસ લી ના થઈ,
મળી માિહતી મુજને હવે 'બાતલ જહાંથી હું થયો'!

હારી સફારીશ ખુદ જગર મહબૂબનું કરતું હતુ,ં

આહ તેની એ તરફ થઈ સ ત એ િદલદાર તો!

હારા જગરખૂનનો કરીને હોજ તેમાં નાહી તે,

ને તે હમામે હું વળી દૂ થી ખેચાઈ
ં પડ્ યો!

યાં શું કયું? યાં શું થયુ?ં તેનું ન ભાન કશું ર યુ!ં
યાંથી શતાબી િનકળી ગાિફલ હું ગાંડો થયો!

419
કૌવત ગયું ને મઝ ચોટ્ં યો! ગઈ સનમ તો દૂ ર દૂ ર!
આ નેક િદલ ફટકી ગયુ!ં તેનો િહમાયતી કોણ કો?

દે શુક્ર ઓ વાલી ખુદા! ગમખાર બેગાના પરે,

તેને સમાલી લે, બ યો દરવેશ તે તો ઇ કનો!

બેકદરના યારને ના છે સનમ, ના છે ખુદા,

વા ના ઇબારત દદનું કૈ ં તાન ગાવાને અહો!

તો ઠીક છે , તું ઠીક છે , તું પાંખડી ઘેલાઈની,

ઓઢી તને મૂગ ં ો રહી રોતો રહું હું એકલો!

રોવું થયું હા સલ છે આ ખૂનને ટીપે ટીપે,

હસતી ભલે એ બેકદર! હું બેકદર રોતો ભલો!

૯-૨-૯૬

420
 કલાપીનો કેકારવ
← એ રસીલું બે કળી દૂ ર છે સા  →
કલાપી

બે કળી

િપ્રયે ! તે ગ્રી મ તણી હતી હાય !

આપણે ફરતાં કુ જ ં ની હાંય;
ફૂલો સહુ િનદ્ રામાં પોઢે લ,
ઢળી'તી શાંત ાસમાં વેલ;
ન યાં'તાં વૃ વૃ નાં અગ ં ,
હતી ના હે ક, હતો ના ગધ ં .

યાં કળી કો ખીલતી હતી રમતી વાયુ સાથ,

'ચૂટ
ં ી લે ભોકતા ! મને' એ લવતી'તી વાત.

ભરેલો હજુય હતો મકર દ,

થયો ના હતો ભ્રમરનો સગ ં ;
હતી તેમાં શી ર સક સુવાસ !
જવાનું મને ગ યું તે પાસ.
ં ી તે હે ં દીધી ઝટ હને,
ચૂટ
કયું મે ં ચુબ
ં ન કેવું હને !

ઉ હી લૂ ઊડી ગઈ! શીત થયાં સહુ અગ

ં ;

421
આભારી મુજ નેત્રમાં નવો ભરાયો રંગ.

િપ્રયે ! તો મૃદુ મુખકળી એ આજ

ડરે તું કેમ આપવા કાજ ?
દહે લૂ ગ્રી મિઝ દગી તણી,
ઔષિધ નહીં િવના એ કળી .
પ્રેમમાં સદા બધું અપાય:
અપતાં પ્રેમ કેમ િવલાય ?
ાસ આ રસ એ લેતો ભલે,
ાસ જે આખર અપું તને!

ભૂલું યમ તુજને, િપ્રયે ! કળીનો લઈ પરાગ ?

આભારી બનશે દગો! બૂઝાશે ઉઅર આગ !

ઉઠે છોને એ મીઠો ભાવ,

હ્રદય છોને લે મીઠા હાવ !
કળી તું જો નવ દે શે આજ,
મને પ્રભુ માળી દે શે કાલ;
િદવસ જતાં શી લાગે વાર ?
કરી કાં નવ લે તું ઉપકાર ?
વનની સાથક ણ પણ એક,
પ્રેમમાં ઘટે ન લુટ
ં ી છે ક.

માળી દે ફૂલ તે લઈ ગાય ન કો ઉપકાર !

િપ્રય કરથી કઈ ં પામતાં વહે હષની ધાર !

422
િપ્રયે ! તો અપ અપ તું તું જ !
પડુ ં છો પુ પપાંખમાં હું ય !

૨૯-૬-૧૮૯૭

423
 કલાપીનો કેકારવ
← પ્રપાત બેપરવાઈ હું હારો હતો →
કલાપી

બેપરવાઈ

હતી પરવા, હતી લ ઝત, હતી હોજલાલી કૈ ;ં

અહો! િદલદારની સોટી જગરમાં લાગતી'તી કૈ .ં

દીઠી મહબૂબને શકલે પૂરી ખૂબસૂરતી - આહા!

હતાં ના આંખને ચ માં તહીંનો ડાઘ જોવાનાં!

હમારી આમદાનીમાં હતો િહ સો સનમનો કૈ ;ં

જગરના તાન ઊ ંડામાં સફર સાથે થતી'તી કૈ .ં

જગર ચા યું ઉછાળે તે હતું કૈ ં ાસ લેતું યાં;

હતી ના એશમાં કોઈ પર્ હે ઝીની હયાતી યાં,

સનમના માપમાં હા ં સમાતું આંસડ ુ ુ ં યા ં ;

મગર તે દી ચડી જોશે વ યું તોડ્ યું જૂનું યાલુ.ં

ઝીલાયું અ ય કો યાલે અને યાં એ ર યું રમતુ;ં

મગર એ મ માશૂકને, અરેરેરે! નથી ગમતુ.ં

424
ક યું મે ં 'આવને - િદ બર! હવે હદ અ ય આ જો જો,
'હવે હદ અ યમાં આવી નવું યાલું જરી પી તો!'

ન આવે એ! ન ઊઠે એ! િદસે િનદ્ રા બહુ ગાઢી!

હમે તો કૂચ છે માંડી! રહી એ દૂ રને પ લે!

િવસામો લે સહુ આંહીં, કહીં કો ને કહીં કોઈ;

ચ છે સવની યારી - સહુને સવની યારી.

હવે જૂદાં થયાં - હાલી! મળીશું યામતે કો દી!

મ તું લે સદા હારી! હમારી છે હમે લીધી.

સહુની આમદાનીનો વટાતો સવદા િહ સો,

ન લે તું આ જગરનો તો હજો એ મનસબી હારી.

પડ્ યું ર્ હે શે નહીં કાંઈ, ખલક લૂટાઈ આ તી;

હમોને લૂટનારાથી હમો લૂટાઈને ર્ હે શ.ું

હમોને છે મ યાં ચ માં નવાં કાંઈ નવું જોવા,

તું હારી આંખથી જોજે હમે જોશું હમારાથી.

નઝર છે સવની યારી, સહુ એકદ ં રે સારી,

ન લાંબી કોઈ કે ટૂંકી, જ રીને સહુ જોતુ.ં

સહુ પાણી ગળી પીતાં, સહુ છે દે ખતાં જોતાં,

પછી કાં આવવું આડે! સમાલો તનું તે.

425
હમોને ના તમા હારી, હમો ના નાતમાં હારી;
હમો માની ગુમાની ના, પછી શી રાહ છે જોવી?

હમારી આંખનાં ચ માં તને ના બેસશે હાવાં;

ચડાવી લો ચડે તેવાં, અહીં વેપાર બહોળો છે .

કયો સોદો હવે ફીટ્ યો, લલાટે છે લખેલું એ!

નવી આંખો! નવું નાણ!ું નવો સોદો! નવી લ ઝત!

ઈશારે કોઈને હાવાં હમે દોરાઈને શુ,ં

હમારા સાદ જૂઠાને હમે ના કાન પણ દે શુ.ં

અરેરે! કાન શું દે વો? હવે છે સાદ પણ કેવો?

ફયો છે સાદ એ જેવો, ફયો છે કાન આ તેવો!

કરીશું યાદ કોઈ દી હશે જો કાંઈએ ફુરસદ!

તું એ િરવાજ એ રાખી, રહે રા જહીં રા !

તમોને કૈ ં હમારામાં, હમોને કૈ ં તમારામાં,

હતી પરવા, હતી લ ઝત! નથી પરવા, નથી લ ઝત!

૩૦-૧૨-૧૮૯૬

426
 કલાપીનો કેકારવ
←  હારો બોલ હોળો રસ મૃિત →
કલાપી

હોળા રસ

દુ ઃખો કે આન દો, પ્રણય સખીનો કે કિઠનતા,

ઝરાઓનું હે વું ઉદિધ તણું એ ગજન મહા;
શુકોનું વ છ દી ચપલ સુિરલું ગીત મધુ ં ,
લતા, વૃ ો, પુ પો, અિનલલહરી ને જગ બધુ.ં

સહુ આ પૂરે છે મુજ જગરમાં આસવ કઈ ં ,

મને ભાસે સૌમાં રસનવીનતા આસવ થકી;
અરે! ખાલી ક તુ નયન મુજ ઘેરાં થઈ ર યાં,
નશામાં હાલ તું િવફળ મુજ ડોલે જગર આ.

અહો! મોિતડાં શાં મધુર કઈ

ં બ દુ છલકતાં,
અરેરે! એ દૈ વી અમર રસ ઢોળાઈ વહતો;
'અિત હાનું યાલું મુજ હ્રદયનું એ રસ બહુ'
કહી હું રોનારો! અખૂટ રસ એ યાં કુ દરતી?

અહો! હોળા મેઘો જલિધ પર જેવા વરસતા,

ઢળે તેવો આ એ મુજ રસ અરેરે! રણ મહીં;
ગમે છે કૈ ં એવું કુ દરતઉરે એ છલકતુ,ં
ે 427
 ચે છે આ યાલે અખૂટ મધુ રેડ્યા જ કરવુ.ં

અહો! તો હું કાં ના મુજ રસ દઉ ં અ ય ઉરને?

ન કાં કો વીકારે? વળી દઈ શકુ ં હું પણ ન કાં?
અરે! શું વીકારે? પ્રિત હ્રદયમાં એ જ વહવુ,ં
િદસે આંહીં કે યાં કુ દરતનું ઔદાય સરખુ.ં

કિવતા ગાઉ ં છુ ં ; ઘડીક રસની યાં સફળતા,

બહુ હીરા ક તુ િદવસ સઘળા યથ જ જતા;
કિવતા ગાતાં એ અમુક રસ તો એમ જ ઢળે ,
કિવતામાં કો દી કિવ ન રસ પૂરો ધરી શકે.

િપ્રયાને આ લંગુ ં મુજ હ્રદયને જે િપ્રય સદા;

સખાને ભેટું છુ ં , મુજ જગરની જે પ્રિતકૃિત;
અહોહો! યારે તો મુજ જગર િવ તીણ બનતુ,ં
અરે! ક તુ યારે રસની પણ હે લી વધી પડે.

અહો! જેવો પ્રેરે મધુર રસ યારે લપટવા,

ન હું તેવો કો દી લપટી શકતો ગાઢ િપ્રયને;
ઉરોની વ ચે છલકી પડતો એ રસ, અને
અરે! બાઝી રહે તાં િદલ ન કદી સ તુ બનતાં.

અિત તૃિ ત કો દી નથી નથી થઈ કે નિહ થશે,

ઉરોના યાલામાં રસ નિહ કદી એ િ થર રહે ;
કિવતા ગાતાં કે િપ્રય હ્રદયની ભેટ કરતાં
બહુ ટૂંકું ભાસે િવત ધ્ વનું એ ણ સમુ.ં

428
ડ ં છુ ં હું કાંઈ, ઝરણ કિદ એ બ ધ પડશે,
દુ કાળોને માટે અરર! નવ કાં સગં ્રહ ક ં ?
પ્રિત બ દુ હારાં નયન ઉર ઉ મ કરતુ,ં
પછી આ સ ધુની મુજ િદલ અપે ા નવ ધરે.

અરે! ક તુ ના ના અમર રસનો સચ ં ય થતો,

ઝલાતું ના મોજુ ં જલિધ ભરતીનું કિદ અરે!
ઝલાતાં તો ધારે ગિતહીન બની એ નીરસતા,
અને દૈ વી ફો ં કટુ કટુ થઈને િવષ થતુ.ં

અરે! શાને રોવુ?ં રસમય છતાં કેમ ડરવુ?ં

શરાબોનું પીવું ચૂપ રહી ન યાલું યમ ભલા?
ન કાં શ્ર ા રાખું કુ દરત તણા એ રસ પરે?
વહ તી વેળામાં સુખમય બની ના યમ ડૂ બ?ું

મળે છે ઔદાયે પછી યમ બનું કજ ં સ

ુ ભલા?
અરે! શાને જૂઠી િફકર કરવી કાલની ભલા?
શલા કાળી, કાંટા, પરવત, અને આ રણ બધુ,ં
ભલે એ સ ધુના િવપુલ ગરકાવે છલકતુ.ં

અહો! હાલી! હાલી! ભર મુિદત આવો લપટશુ.ં

ભરી પી પી યાલાં સુખી સુખી બની મૂિ છત થશુ;ં
ભરી મ તી હે રી હ્રદયશઢ છો ને વહી જતા,
ઝરા છો ને મીઠા અમર રસના એ છલકતા.

૧૪-૧-૧૮૯૭

429
←  યાગમાં કલાપીનો કેકારવ
ભરત પ વતા →
કંટક
કલાપી

ભરત

ભરત ઉ મરે, હોચી, ં છોડી વૈ ભવ રા યને,

વનમાં ગડં કીતીરે આશ્રમ બાંધીને ર યો.

ૐકારના રટનમાં િદન ય ચા યા,

એકાગ્ર ચ થી ભજે પિરબ્ર મ રા ;
આહાર ક દફલનો કરતો સદા એ,
એકા ત શા ત થલમાં સુખથી વસે છે .

હૈ યું સદા સહુ પરે સમતા ધરે છે ,

જેના પ્રભાવથી વને ખીલતું રહે છે ;
એ યોગતેજ ત માં ચળકી ર યું છે ,
િતયંચ યાં અિધક હષ મહીં ફરે છે .

જટા પીળી શીષે કૃશ અવયવો ઉપર સહી,

િદસે છે તે હોટી મધુર ફુલના પુજ
ં સરખી;
સમાિધવેલાએ જલશીકર સ ત બનતી,
અને એ મોતીડાં િવખરી ખરતાં કેશ પરથી.

430
િવભૂિતના પશે સુરખ િદસતાં આદ્ ર િવપુલ,
રહે ઘેરાયેલાં પ્રણવપ્રણયી િદ ય નયનો;
મટે તેના તેજ ે કુ દરત તણી સૌ િવષમતા,
સુખે નેત્રો જોતાં સતત ગિતની બ્ર મરચના.

રે સસ
ં ારી! િનિમષભર તું ફે કજે દૃ આંહી,
આ દૃ નું અનુકરણ કૈ ં રાખ સસ ં ાર માંહીં;
ભોળા! હારી ઘડમથલમાં શા ત થા શા ત થા કૈ ,ં
િ થિતની તું ઉપર ચડી જો યાગની દૃ આંહીં.

આ યાગીનાં નયન ફરીથી જોઈ લે એક વાર.

શું તેમાં ના સતત વહતી પ્રેમની એક ધાર?
હા! તૈ યારી સહુ અરપવા યાગમાં એ નથી શુ?ં
બી નાં કૈ ં દુ ખથી ગળી એ નેત્ર શે નહીં શુ?ં

તપ વીના આ તાપમાં રહી છે

મહા દયાની અિત તીવ્ર રેખા;

ફૂલો લતા ને ત , મેઘ માંહીં

આન દ પીતાં નયનો સદા છે .

પ્રભાતકાલે નભની સુનેરી,

સ યા સમેની સરની લહે રી,
વાયુ તણા શીતલ ગ ધથી એ
આભાર હૈ યું ઋિષનું દ્ રવે છે .

સ યાકાલે પ્રભાતે એ તપ વી નદીએ જતો,

431
 નાનાિદ યાં કરી િન યે ટે લતો વનમાં હતો.

નદી વહે છે ગિરથી રમ તી,

ફૂલો તણાં ગીત હ ર ગાતી;
ગાયત્રીનો મ ત્ર જપે નદીમાં
ઉભો રહીને ઋિષ એક દી યાં.

યાં ઘૂઘૂઘૂ ગિર નભ મહીં ગાજતો નાદ આવે,

મો ં તેનાં પ્રિત વિન તણાં ભેખડે આથડે છે ;
વાિર ક યુ,ં ડગમગી ગયાં શૃગં અિદ્ ર તણાં, ને
ત્રાસે નાસે વનચર બધાં કોઈ ધ્ પડે છે .

સહં વિનથી જયગજનાથી

ડરી મૃગો કૈ ં ઋિષ પાસ આવે;
ફલંગ મારી ઝરણું કૂદે છે ,
તપ વી તે ચત્ર ઉભો જુવે છે .

યાં એક બાલ મૃગ કો હજુ જે અશ ત

કૂદી જતાં ઝરણ તે જલમાં પડ્ ય,ું ને
એ પૂરમાં તરફડી ઘસડાતું જોઈ
લા યું ઋિષહ્રદય એ અનુક પવાને.

ઉપયોગી થવા પ્રેરે તપ વી િદલને દયા,

પડે છે વાિરમાં તેથી યોગી તે મૃગ ઝાલવા.

બલ કર મહીં આ યું પૂરને વીંઝવાને,

ગરીબ મૃગ બચા'વા કાંઈ ચ તા િદલે છે ;
ઋિષ પદ ગ્રહી તેને ખેચીને
ં હાર લા યો,
હિરણ ઉગરવાથી કાંઈ આરામ આ યો.
432
જરા મીંચાયેલાં નયન મૃગનાં સુ દર િદસે,
અને તેના ભાવો ઋિષ તરફ કેવા મૃદુ િદસે!
ઋિષનું હૈ યું આ િનરખી શકતુ'ં તું ર સકતા,
થતું જોઈ ઘેલું કુ દરત તણી આ મધુરતા.

પપં ા યુ,ં પાણી પાયુ,ં ને આશ્રમે ઊ ંચકી ગયો;

તૃણાિદ યાં દઈ તેને કૂદતું ઋિષએ કયું.

રમે છે , કૂદે છે , ઋિષચરણ ચાટે ભ વડે,

અને એ યોગીની મૃગ પર અમીની નજર છે ;
ઉગી તેને શરે ચળકતી પાળી શીંગડીઓ,
ઋિષની પીઠે એ કરતી ચળ હાની કુ મળીઓ.

ઋિષની છાયા શું ફરતું િદનરાિત્ર ઋિષ કને;

િપતા માતા બ ધુ સહુ મૃગ ઋિષને સમજતુ;ં
ઋિષ તેને દે તો કુ મળું તૃણ ને પણ કુ મળાં
અને બાંધે માલા કુ સુમકલીની ડોક ઉપરે.

નાનાિદ ક્રયા કરીને ઋિષ એ

આ શષ દે તો મૃગબાલને, ને
'તું વતું ર્ હે ' વદતો દયાલુ
ચુ બી લઈને હસતો દયાલુ.

આભાર ભૂલી મૃગ ના ગયુ'ં તુ,ં

જોતાં ઋિષને િદલ રીઝતુ'ં તુ,ં
કૈ ં ગેલથી તે ઋિષને હસાવે,
ને એ મહા મા િદલને હલાવે.
433
દૂ રે તાં મૃગ વન મહીં યોગી બેચેન થાતો,
ખોવાતું તો શ્રમ લઈ વને શોધવા દૂ ર તો;
પીઠે તેને ઊ ંચકી વળતો આશ્રમે હષભેર,
સુખી તેને િનરખી વધતાં નેત્ર આન દરેલ.

અહોહો! અ પ વોના પ્રેમમાં બલ છે બહુ,

ખેચાતા
ં પ્રેમથી તે સૌ ખેચી
ં પ્રેમ વતી શકે.

યોગી ચા યો જપ તપ ભૂલી પ્રેમખેચાણ

ં માંહીં,
ચા યો ને તે અટકી ન શકે આટલે દૂ ર આવી;

ધ ો દે તાં હ્રદય િપગળે આદ્ રતાને, અરેરે!

ખેચે
ં તેને હ્રદય કુ મળું કોણ ઠે લી શકે છે ?

ભીનાં નેત્રે ઋિષ ધીમે યારે યારે કહી જતો;

'દૂ ર થા! દૂ ર હુંથી થા! રે હાલા મૃગબાલ તુ!ં '

ખેચે
ં છે તે પ્રણયી િદલને ઠે લવું હાય! શાને?
ધ ો દે વા મૃદુ હ્રદયને યોગી! તું કેમ ઇ છે ?
તારા આવા િનયમ સઘળા શુ ક લાગે મને તો,
મીઠી વૃ કુ દરતી, અરે! બાળવા ઇ છતો કાં?

હાલું છે તો યમ દૂ ર કરે? નેત્રમાં કેમ અશ્ ?

ધ ો દે તાં પ્રણયી િદલને શ્રેય હું તો ન માનુ;ં
આવાને શું તુજ હ્રદયને ચાહતાં પાપ થાય?
વાથી તું છે પણ પ્રણયથી કાંઈ હા ં ન ય.

434
સા ી પૂરે તુજ જગર જો આંસથ ુ ી વાતને આ,
તેની સામે કિઠન બનીને થાય છે આગ્રહી કાં?
પીવા તેને હ્રદયઝરણું ટે વ છે તે ં જ પાડી,
બીજે યાં તે જનહ્રદયની પામશે હાણ આવી?

એ તો હારાં સિમધફુલને પશતાં યે ડરે છે !

તું ખીજે તો મૃદુ મૃદુ થઈ ગેલ કેવાં કરે છે !
તું રીઝે તો તુજ તરફ એ હોશથી ં દોડી આવે!
એ નેત્રો શાં તુજ જગરથી વાત છાની કરે છે !

ક તુ યોગી! તુજ ફરજ તું કાંઈ જૂદી જ માને,

આ પ્રીિત કૈ ં તુજ હ્રદયને માગ જુદો બતાવે;
હું સસ
ં ારી નવ કહી શકુ ં યો ય આ વા નહીં આ,
હોયે આવી તુજ મગજની શુ ક રીિત ચે ના.

રાગ ને યાગની વ ચે હૈ યું એ ઝૂ લતું હતુ,ં

એક દી યોગીઉરે આ ઉદ્ ગારો નીકળે કઈ ં :-

'કઈ
ં દુ ઃખે છે ! દુ ઃખ તો જણાય છે !
'કહીં દુ ઃખે શુ?ં પણ ના કળાય તે!
'મને ચે આ મૃગ છોડવું નહીં!
'કહીં ય આસ ત થવું ચે નહીં!

'બ્ર માંડ આખું િનજ માનનાર જે

'બને ન યિ ત કિદ પાળનાર તે;
'ન યૂન કોઈ નવ કો િવશેષ વા,

435
'ન દૃ એ ઊિમ ચડે પડે ન વા.

'ન ઓટ તેને ભરતી નહીં હશે,

'તળાવ જેવો ઉદિધ રહે ભલે;
'દયા ભલે કૈ ં ઉપયોગની થતી,
'દયાથી આસ ત થવું ઘટે નહીં.

'બચા યું મે ં ભલે તેને, હવે છો કૂદતું ફરે;

'પડે જો સહં પઝ ં ે તો િનમાયું તે ભલે બને.

'ચાલે સૌ પર જેમ ચક્ર ફરતું િનમાણનું સૃ એ,

'તેવું તે મૃગ ઉપરે સુખથી છો એ ચક્ર ચાલે હવે;

'રોકાશે મુજથી નહીં, યમ પછી ચ તા નકામી ધ ં ?

'જે હા ં , જગનું અને સહુ તણું તે છો બને તે તણ.ું

'ફર સુખથી હવે તું શોધીને કોઈ ટોળું ,

'ફરી કિદ પણ હારા આશ્રમે આવવું ના;
'જપતપ કરનારો પાળશે આ તને ના,
'અરર! પણ સુખે તું છોડશે કેમ નેહ?

ઋિષ! હારી િ થિત જોઈ આવે છે મુજને દયા;

આવશે હાલથી તેને પપં ાળીશ હવે ન શુ?ં

નેત્રો રમે આ તુજ વાદળીથી,

ક્રીડા ગમે છે કઈ
ં માછલીની,
સ યા સમે કૈ ં વધુ હષ આવે,
તો કેમ હા ં મૃગલું યજે છે ?

436 ે
રમાડ તેને પણ લુ ધ ના થજે,
ઋિષ! ન એ શું તુજથી બની શકે?
દયા વધુ છો ઉપયોગની થતી,
દયા બતાવે હજુ ઉ ચ માગ કૈ .ં

પડે જો સહ ં પઝં ે તો િનમાયું તે ભલે બને;

રડજે તું નહીં યારે, ક તુ હાલ રમાડજે.

છોડી દે વા રસ મધુર સૌ સા ય લાગે તને જો,

તો ના શાને પ્રણયી બનતાં સાચવે યાગ હારો?
હું સસ
ં ારી મુજ હ્રદય આ ખીલતાં હષ પામુ,ં
તું યોગીને તુજ હ્રદયને બાળવું યો ય લા યુ!ં

સુખ અનુભવનારો ક તુ આંસુ ય પાડે,

જ ર િ થર નહીં તે ક પતો તાર ચાલે;
દન નહીં ય તું હા યના યાગ હે લાં,
કટુ નકી કટુ લાગે વાદનું ભાન થાતાં.

બને તે કેમ કોઈથી ચાહવું ને ન ચાહવુ?ં

બને તો તું ભલે તેને છોડી દે જે રમાડવુ!ં

***

437 ે
વ યા કૈ ં દ્ હાડા ને મૃગ િપ્રય હજુ છે ઋિષિદલે,
વહે શે કૈ ં દ્ હાડા, મૃગ િપ્રય રહે શે ઋિષિદલે;
અહાહા! બ ધાયો જગત યજનારો મૃગ મહીં,
અરે! છૂ ટ્ યો ફાંસો સમજણ છતાં એ કિદ નહીં!

ધીમે ધીમે શરીર પર એ મૃ યુના હ ત લા યા,

ક તુ ઓછી નવ થઈ અરે! બ ધની કાંઈ પીડા;
પ પાળે છે શ થલ કરથી યોગી તેનું કુ રંગ,
િન યે િન યે વધુ વધુ હજુ યોગમાં થાય ભગ ં .

જટાથી ટે કવી માથુ,ં સૂતો છે ઋિષ એક દી,

મૃ યુથી તૂટતી નાડી જોરથી ધબકી રહી.

પાસે ઉભું છે દુ ઃ ખયું કુ રંગ;

શું થાય છે તે સમ યું હતું તે;
ચાટે ઋિષના કર ને કપાલ,
ને નેત્રે નેત્રે મળી દદ રોતાં.

ભીના હતા ગાલ ઋિષ તણા એ,

અશ્ હતું એક તહીં રહે લ;ું
બો યો ઋિષ, 'રે! મુજ બાલ બાપુ!
'આ આશ્રમે હા યમ વશે તુ?ં

'તું એકલાની િ થિત? શું અરેરે!

'ટોળું હવે શોધીશ યાં નવું તુ?ં
'રે! શું થશે મૃ યુ અકાલ હા ં ?'
પચં વ પા યો વદી એમ યોગી.

438
કથા એવું કહે છે કે જ મશે મૃગ એ ઋિષ;
વાંછના જે રહી તે તે પૂરી સૌ કરવી પડે.

૧૬-૬-'૯૬

439
 કલાપીનો કેકારવ હમીર
←  હા ં ભાિવ ભિવ ય અને શ્ર ા ગોહે લ →
કલાપી

ભિવ ય અને શ્ર ા

ના ના ભિવ ય મુજ કાજ હવે િદસે છે ,

ભૂતો જ નેત્રપડદા થઈને ઢળે છે ;
યાં યાં ધ ં પગ, તહીં ફરી એ જ વાળા,
ને એ જ અશ્ મહીં એ જ ભયા બળાપા.

ના મામલા પ્રણયના પણ એ જ ગે,

િનદ્ રા ન લે હ્રદય શા ત સૂઈ િવરાગે;
આ િપજ ં ં દરદનું હજુ તોડવાને,
વાયુ તણી સુસવતી લહરી ન આવે.

ભિવ યે ના ભાળું મુજ હ્રદય માટે પગ થયાં,

ભિવ યે ભાસે છે દરદમય એ ભૂતમયતા;
ન પપ
ં ાળે કોઈ મુજ હ્રદય - સાથી હ્રદયથી,
ર યા ભૂતે કોઈ - કઈં ઉડી ગયા છે નજરથી.

ગઈ ઉડી તેવી મુજ જગર પાંખો નવ ધરે,

ફરી તાં પાછુ ં મુજ જગર ત્રાસે થરથરે.

440
 ***

થાકી તાં હ્રદય આ વહતું નથી કૈ ,ં

ગાવા મૃદુ લહરીઓ ગ્રહતું નથી કૈ ;ં
લાગે મુને િવત આ કડવું થતું કૈ ,ં
'હું એકલો' અરર! એ ખટકે ઉરે છે .

આશા િદસે જગરને વનમાં જવાની,

યાં તે અભગ
ં ઝરણું િનજ નાચ નાચે,
પ્ર યેક બ દુ શશીમાં શશી યાં બને છે ,
જે થાનનો હ્રદયને સહવાસ જૂનો.

આવા દુ ઃખી કલુષ િવ થકી જળે લું -

જે કોઈ ના મધુર મૂિત મહીં ઠરેલ,ું
પપ
ં ાળનાર કરથી હતભાગી હૈ યું -
જેને ન કોઈ ઉરથી ધરનાર આંહીં.

જેનું પડ્ યું શયન કટ

ં કથી ભરેલ,ું
તે આજ કાંઈ સુખમાં વહવા જ ઇ છે ,

ઇ છે શશી ઝરણમાં ગરકાવ થાવા,

શું એટલું ય શકશે દુ ખયાં કરી ના?

જેના મૃદુ કર વતી દ્ રવતી શલાઓ,

જેનાં ભયાં નયન ભ ય પ્રભાપ્રવાહે ,

441
સૌ દયનું ઝરણ િન ય વહાવનારો
તે શા ત શું ન કરશે મમ દ ધ હૈ ય?ું

હું એ જ છુ ં કુ મુદડુ ં શશીનું સદાનુ,ં

એ એ જ િવ પર અમૃત ઢોળનારો
સૌ ઔષિધ ઉપર અમૃત સચ ં તો જે
તે પોષતે જ મુજ શી ય કટુ લતાને.

જેનું અમીઝરણ ભેદ િવના વહે છે ,

જે અપતા ભ્રમણમાં નવ કાલા ત કો દી,
જેને બ યાં િવત અપણ એક પે
દૃ પ્રસાદ મુજને ય મળી રહે શે.

ઝાંખી મહ વ પિરપૂણ તણી થઈ યાં,

જે લ યથી વનમાં વવું મ યું છે ;
જે પેખતાં િવત દીઘ સદાય થાતું -
આજે ય તે જ કરશે મમ શા ત હૈ ય.ું

છે રાિત્રની ઝળક આજ નવીન કાંઈ,

આ મેઘમાળ મહીં ચ દ્ ર નવીન ભાસે;
છે તો નહીં સખી કને રસ અપવાને,
તો યે શશાંક રજની હસતાં િદસે છે .

૨૩-૩-૧૮૯૭

442
 કલાપીનો કેકારવ
← એક સવાલ ભિવ યના કિવને ઇ કનો બંદો →
કલાપી

ભિવ યના કિવને

ઉઠ ઉઠ ! રસઘેલા ! ગીત ગા કાંઈ તા ,ં

જગત મુખ િવકાસી જોઈ તુન ં ે ર યું છે ;
જલિધ ફરી વલોવી ર ન કૈ ં કાઢ તા ,ં
કુ દી કુ દી ઊછળે તે ઊિમઓ અપવાને.

કમલવન તણાં તો ગીત પૂરાં થયાં છે ,

િનજ ગીત ગવરાવી તૃ ત છે શીત રિ મ;
મધુર ફૂલની પ્રીિત ણતાં સૌ થયાં છે ,
નવીન રસ તણાં તું ગીત ગા ગીત ગા કૈ .ં

અગર કુ દી કુ દીને બેસ ચ દ્ રપીઠે ,

મધુર રસ તહીંનો પૃ વી આ ણતી ના;
નવીન મધુ-સુધાની ધાર યાંથી કરી દે ,
નવીન વન િવ ે પૂરતાં ગીત ગા ગા.

નકી િનજ કિવ શોધે િવ ના સૌ પદાથો,

443
િનજ રસ કથવાને રાહ જોતાં સહુ છે ;
અગ ણત યુગ વી યા, ગાઈ ચા યાં હ રો,
પણ વદન હજુ કૈ ં છે ક અતૃ ત ભાસે.

છલકી વહી જતો કો મ ત થા પી મિદરા,

મચવ જગર માંહી ઇ કની ધૂન ઊ ંડી;
ઊઠ ઊઠ ! શખરો સૌ વગનાં તોડ જૂનાં,
જનહૃદય મહીં તું ઊિમઓ અપ તા .

ન કદી મધુરતાનો હોય જો ધોધ તુમ ં ાં,

સખત સખત ભોળાં વજ્ર શાં ગીત ગા તો;
પછી રસ યુગ સુધી પૂરશે પૂરનારા;
તુજ વન પરે કો વશે લાખ વો.

૨૫-૨-૧૮૯૭

444
← પ્રેમથી તું શું કલાપીનો કેકારવ
ભાવના અને િવ િનદ્ રાને →
ડરે ?
કલાપી

ભાવના અને િવ

ઉર ઠલવવા શોધી કાઢ્ યાં સખા, લલના, અને

ઉર ઠલવવા શો યાં પુ પો ઝરા, ત ઓ વને;
ઉર ઠલવવા પા યાં પખ
ં ી, સુ યાં મૃદુ ગાયનો,
ઉર ઠલવવું એ તો યાંયે બ યું જ નહીં, અહો !

અહીં તહીં બધી લીલા લૂખી જહીં નવ એ બ યુ,ં

જગત સઘળું નીલું ના ના વસ ત મહીં ગ યુ;ં
રમણીયપણું આ સસ ં ારે અતૃ ત બધું િદસે,
જગત ઉપરે વ ને કોઈ ઠયું ન ખ ં િદસે.

કમલકલીએ ભોગી ભૃગં ો લપી શમણે ઢ યા,

કમલદલના મીઠાં વ ને અનેક રમી ર યા;
કમલવનમાં ઉ યે ભાનુ ફરી ફરતા બ યા,
પણ ગણગણી રોવાથી યાં અિધક નથી ઠયા.

રિવ નવ ઉગે દ્ હાડે જે યાં હતો રજની મહીં,

ઝરણ ધરતાં લાલી વ ને ધરે નવ તે અહીં;
હૃદય ઠલ યું ઝીલી લેવા હતો કર કોઈ યાં,

445
નયન ઉઘડ્ ય,ું ખોવાયો એ ભળી જઈ યોમમાં.

જગત સઘળું ઘૂમી શો યુ,ં ફરી ન કદી મળે  !

મધુર કર એ િવ ે પાછો ફરી ન કદી ઢળે  !
નયન ઉઘડ્ ય,ું ને બેતાલું બસૂર બધું બ યુ ં !
ં ્ યું મીઠું ર યું કટુ આંસડ
નયન ઉઘડ્ ય,ું વઠ ુ ુ  ં !

નયન િનરખી રોવા લાગે અહીં સહુ થૂલતા,

રમત રમતાં લાવ યે એ સુસૌ વહીનતા;
અમર રસનાં બીબાં આવાં બધાં વરવાં, અરે !
ઝળહળ થતું તેની છાપો મ લન અહીં પડે !

અધર લલના મીઠો મીઠો ધરે અધર ભલે,

કુ મકુ મ ભરી હાથેલીથી જડે ઉરથી ભલે;
તનતટ પરે રોમાંચોનાં ભલે વન ઊગતાં,
પિરશ્રમભયા વેદે િછદ્ રો ભલે સહુ ઉઘડ્ યાં.

પણ રસ મહીં એવાંથી એ પ્રવેશ નહીં મળે ,

કઈં ક રડવું હારે, તેને, ર યું જ ર યું ખરે;
હૃદય ધડ યાં, બો યાં, ગાયાં, રડ્ યાં, બથમાં ભયાં,
પણ રસ તણાં ખુ લાં નેત્રે ન દશન સાંપડ્ યાં !

શરીરપટનાં આ મા માટે ન આવરણો ઘટે ,

રસમય થતા આડા થૂલો તણા પડદા ચડે;
જગત સઘળું હાનું હાનું અન ત િવહારને,
પણ રમતમાં ટૂંકી વાડે દડા અટકી પડે.

ે
446
 થલસમયને છોડી યાં એ ન દે હ ઉડી શકે,
ફડફડ થતી પાંખો માટે ન ાર મળી શકે;
અમર રસને એથી બીજો ન વાહક વા મળે ,
નવ અહીં મળે વ ને છે તે અખિં ડત ના રહે .

હૃદય ઠલવી હોયે યાં યાં જતાં જન બાપડાં,

હૃદય ઠલ યું યાં યાં ભાસે બ યાં સપનાં ખરાં;
હૃદય રમતું આહ્લાદોમાં ઘડી િવષમાં ચડી,
અમર રસની ણે હે રી તહીં જ થતી ખડી.

અધર લલના દે યાં ભાસે અન ત સુવાસ કો,

તનતટ તણી ગાદી ભાસે અભગ ં કુ માસ કો;
નયનઝરણે દુ ભાસે અખડ ં નવીનતા,
અલક અલકે ઝાંખી દે તાં પ્રભુ વ નવાં નવાં.

કલમ લઈને ણે એને સદા ચતયા ક ં ,

કિવત લવતાં ણે એને સદા ય ક યા ક ં ;
પણ ત્ િટત એ ! હોયે મીઠી તહીં રસધાર છે ,
અમર રસનાં એવાં બ દુ અહીં ઉપકાર છે .

પણ અમરતા િવ ે થૂલે કદી નવ સ ભવે,

ચપલ પલમાં આ માને ના કશીય મ મળે ;
િ મત અહીં કરો તો તો જૂની મૃિત િવસરી જશો,
મરણ ધરતાં રોવું એમાં ન અ ય ઇલાજ કો.

ભ્રમર કમલે બીડાતા છો અને ઉડતા ભલે

અિનલલહરી પુ પોનું કૈ ં ભલે ગ્રહવા મથે;

ે ે
447 ે
 ણક શમણે લે સૌ હે રો ભલે ઉપભોગની,
રસમય થવું શારીરીને બને જ બને નહીં.

ઉર ઠલવવા ખાલી ઢુ ંઢ્યાં સખા, લલના, અને

ઉર ઠલવવા ખાલી શો યાં ઝરા, ત ઓ વને;
ઉર ઠલવવા પા યાં પખ ં ી - બધાં જ વૃથા નકી,
ઉર ઠલવવું - એ તો યાંયે મળે જ મળે નહીં !

૨૭-૧૨-૯૭

448
← હૃદય મલની કલાપીનો કેકારવ
ભોળાં પ્રેમી પિરતાપ →
જૂઠી આશા
કલાપી

ભોળાં પ્રેમી

કમળ ભોળું , કુ મુદ ભોળું , ભ્રમર ભોળો, દીવાનાં છે

જે જેનું ન તે તેન,ું પ્રેમી પ્રેમી જૂઠાનાં!

ં ે કમલ કુ મુદે, ન જેને છે કદર તેની,

ભ્રમર ગુજ
િદલ તેઓ તણાં નભમાં, પ્રેમી પ્રેમી જૂઠાનાં!

કમલ પ્રેમી રિવનું જે, કુ મુદ બા યું શશીને જે,

ફરે ઊ ંચા તે બેપરવા, પ્રેમી પ્રેમી જુઠાનાં!

કમલ, ભમરા, કુ મુદ જેવું હૃદય હા ં ખરે ભોળું ,

કુ દે , બાઝે , પડે પાછુ ં , પ્રેમી પહાડ પાણો છે !

ઇ છે દાસ થાવાને, ન કોઈ રાખતું તેને,

બચા ં આ િદલ કહે છે , “પ્રેમી પહાડ પાણો છે !”

449 ે
મનુની પ્રીત દીઠી મે,ં ઝાકળમોતી જેવી તે,
લાડુ -લાકડાનો નેહ , પ્રેમી પહાડ પાણો છે !

હવે મન મુસાફર તુ,ં બહે તર બયાબાને,

કરી લે પ્રીત પ ીથી, પ્રેમી પહાડ પાણો છે !

િન: ાસે ભયું હૈ ય,ું અશ્ થી ભયાં ચ ,ુ

મગજ બળતું કહે છે : “હા! પ્રેમી પહાડ પાણો છે !”

૯-૧૧-૧૮૯૨

450
 કલાપીનો કેકારવ
← દે શવટો ભ્રમર પ્રેમાધીન →
કલાપી

ભ્રમર

આંખલડી હારી કાં રોતી ?

ભમરા ! ફુલડુ ં લેને ગોતી !
કળી નાજુકડી તુન ં ે જોતી,
                  હોયે કાં રોતી !

પ્રેમપુ પ રોઈ જોવાનુ,ં

લા યું યારે એ રોવાનુ,ં
ગૂથં ાતાં હૈ યું ખોવાનુ,ં
                 રહે શે આંખલડી રોતી !

૨૬-૩-૧૮૯૭

451
 કલાપીનો કેકારવ
← વીણાનો મૃગ મતભેદ હારો બોલ →
કલાપી

મતભેદ

નિહ નિહ નવો ક તુ આ તો જુનો મતભેદ છે ,

મુજ હ્રદયને હારી સાથે છતાં મળવું ગમે;
કિદ કિદ અહીં આવી વેળા કટુ મતભેદની,
કિદ કિદ હશે આન દોની વળી લહરી અહીં.

કથન કરવું શાને, હાલી! અહીં મતભેદનુ?ં

જગ રમકડુ ં આ તો આખું નકી મતભેદનુ!ં
મળી મળી રહે હુંથી, હાલી! મળાય જહીં જહીં,
જુદી જુદી વહે યાં શ્રેણી યાં જુદાઈ ભલે રહી.

પડ છુ પી ર યાં હૈ યે હૈ યે અનેક જુદાઈનાં,

પ્રિત હ્રદયમાં ક તુ મીઠી કઈ ં ક સમાનતા;
મુજ જગર આ, હાલી! તુન ં ે સદા અનુકૂલ હો,
રસ તુજ િદલે જેવો તેવો સદા ધરતું રહો.

હ્રદયરસ આ ઝીલાયેલો બને, કિદ ના બને,

452
મુજ જગરને ધોખો આશા નહીં કઈ ં એ હવે;
મળતર તણી આશા જૂઠી જનો ધરતાં િદસે,
ગિત કઈ
ં કરી તે કીધામાં બધો બદલો મળે .

જગત પર આ જ યાં પ્રાણી સહુ મતભેદથી,

ફરજ સહુને શીષે આંહીં જુદી જ જુદી પડી;
મુજ જગર આ હારા જેવું બરાબર હોય જો,
મુજ જગરની આ સસ ં ારે જ ર કશી ન તો.

મત કઈં મ યું - બાઝી બાઝી ઉરો ણ બે ર યાં,

અરર! તહીં એ છુ પા કાંટા હતા મતભેદના;
નિહ સમજશુ,ં યારે યાં તે જુદાઈ વસી હશે,
નિહ સમજશુ,ં હાવાં યાં આ ઉરો મળતાં હશે.

મૃિત તણી અને આશાની ના અહીં પરવાનગી,

િતજ પછી તો કોઈની એ ન દૃ પડી કદી;
અટકી અટકી અ ધારામાં ભ યાં, ભમવું હજુ,
દન કરવું થોડુ ,ં થોડુ ં વળી હસવું હજુ.

િપ્રય! િપ્રય! અરે! લૂછું હા ં જરા જલ નેત્રનુ,ં

િપ્રય િપ્રય! અરે! હા ં હૈ યું જરા હલકુ ં ક ં ;
િપ્રય િપ્રય! તને વાતો ઊ ંડી જરા િદલની કહું,
મુજ જગરથી જે થાશે તે પ્રયોગ કરી લઉ.ં

મુજ જગરના ખાલી ખાલી પ્રયોગ બધા પડ્ યા,

કુ દરત તણા સાચા સાચા પ્રયોગ બધા થયા;
દન કરવું હોયે શાને? નહીં રડવું ભલુ:ં

453
હ્રદયજલને ખારાઈમાં ન ભેળવવું ભલુ.ં

મુજ જગરની આશાઓથી ચણાય નહીં ગિર,

સમય કરશે તે આ હારા બલે બનશે નહીં;
મુજ હ્રદયની વાતો હું તો કહી ન શકુ ,ં િપ્રયે!
કિદ સમજશે યારે હે વા જ ર નહીં રહે !

તુજ મત તણા ઊ ંડા પાયા ન માનીશ તું કદી,

મૂલરિહત છે આ તો ભોળું નકી ત માનવી;
કુ દરત મહીં ત બુ તાણી સહુ વસતાં િદસે,
કુ દરત કદી કોઈને એ ગૃહો ચણવા ન દે .

સમજણ નહીં, યારે હા ં વહાણ ડુ બી જશે,

કઈ લહરીથી? યારે? યાં? એ પલાશ ફરી જશે;
સમજણ નહીં, નેત્રો કેવાં તને મળશે હવે -
મુજ નયન ના ણું યારે ફરી ફરશે હવે.

વરસ કરતું તે ના દહાડા કદી િનરખી શકે,

િવત વહતાં થાતું કાંઈ નવીન ણે ણે;
નઝર કરતાં ભૂતે દૃ કઈં કઈ
ં ભાળતી,
પણ ન સમજુ ં યાંથી? શાથી? પડ્ યો ઉપડી અહીં.

મુજ જગર આ હોયે શાને પુકાર કરી ર યુ?ં

સમજણ નહીં, હારામાં શું મને ઘસડી ર યુ?ં

ચડતી ભરતી યિ ત માટે ન બ ધ કદી ઘટે ,

પણ પ્રણયમાં શું ના દે વુ?ં ન શું કરવું ઘટે ?

454
 ૧૦-૧-૧૮૯૭

455
 કલાપીનો કેકારવ હૃદય મલની
← ફકીરી હાલ મધુકરની િવ િ ત જૂઠી આશા →
કલાપી

મધુકરની િવ િ ત

અરે રે! પુ પ! આ ભમરો મરે છે હો: મરે છે હો!

નમે ં થઈશ શુ,ં હાલા! હું હારો છુ ં : તું મા ં થા!

તું બીડાતાં હું બીડાઉ:ં તું ખીલે, તો હું ગુજ

ં ુ ં છુ ં :
ન ભોગી પુ પ બી નો: હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

અરે! તું ભૃગ

ં બી જો ભ્રમણ કરતા ફૂલે ફૂલે:
કદી હારી ન રીિત એ: હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

કટ ં ક કાપી નાખી દે : ભ્રમર છાતીથી ચાંપી લે:

તું શોભે સવદા હું થી હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

હું હારો ને ન તું હા ;ં ન રીિત એ રિતની છે :

કદર તું પ્રેમીની કર તો હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

456
તપું છુ ં હું: બળું છુ ં હું ! મ ં છુ ં હું, અરે યારા!
તું મકરંદ છાંટી લે: હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

આ તો વ ન ટૂંકું છે : હું ગુ ં લઉ:ં તું ખીલી લે!

થશે પલમાં અરે! હા ! શુ?ં હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!

સુકોમલ તું ખરી શે: ભ્રમર હારો મરી શે:

આ ખરની ગિત એ છે : હું હારો છુ ં : તું હા ં થા!
૨-૧૧-૯૨

457
 કલાપીનો કેકારવ હજુ એ
← જરી મોડુ ં મ યમ દશા મળવુ ં →
કલાપી

મ યમ દશા

દે તું પ્રેમ વધુ મને, િપ્રય સ ખ ! િધ ાર દે યા વધુ,

દે તું શીતલ િહમ વા સળગતું દે પાત્ર અગ ં ારનુ,ં
દદોને મુજ એ સમાન સુખ ને શાિ ત નકી આપશે,
આવી આ દુ ઃખની જ મ યમ દશા ના શાિ ત દે કાંઈ એ.

જે દે તે, િપ્રય ! પૂણ દે , અવિધ દે સક

ં ોચ રા યા િવના,
દે તોફાન મને અહો ! પ્રણયનાં વા ક્રોધિધ ારનાં;
જો એ પ્રેમ હશે, અહો ! હ્રદય આ તો હંસ હારો થશે,
હારા માનસરોવરે ફરી તરી ઉડી સદા હાલશે.

જો િધ ાર હશે, િપ્રયે ! ભવતુ ! તો વટ

ં ોળમાં ઊડીને
જૂઠી આ મુજ આશ સવ િવખરી નીચે પડી તૂટશે;
ના વૈ રા ય પછી મરે મધુર એ હો ં કોઈ કાળે કદી,
યાં સૂતો મુજ રા ય યાં કરીશ હું આન દની એ િ થિત.

458
તેને વગ મ યું જ જે નરકથી પામી શ યો મુિ ત છે ,
મૃ યુ એ પણ આિધ યાિધ દુ :ખનો સાચો જ ઇલાજ છે ;
દે િધ ાર ખરેખરા જગરથી તો તે દયા હું ગણ.ું
દે તું પ્રેમ વધુ મને, િપ્રય સ ખ ! િધ ાર દે યા વધુ.

૧૧-૮-૧૮૯૬

459
← મૂિતપૂજક કલાપીનો કેકારવ સુખમય
િવ મનુ ય અને કુ દરત વ ન →
કલાપી

મનુ ય અને કુ દરત

ઘડી છોડી દે ને ઘડમથલ હારા જગતની,

જરા આજે તો િનરંજન મહા જંગલ મહીં;
ત , પ ીમાંથી જ ર મળશે કાંઈ કીિમયા,
જશે અ ધાપો આ તુજ હ્રદયનો યાં િવહરતાં.

બધું એ સૂનું છે જન િવણ, અરેરે! વન નકી,

થશે તેનો ભો તા, વનમય થાશે સહુ પછી,
સુખી આ મા ઊ ંડો િનરખી તુજને યાં ઘુઘવશે,
અને હારી સાથે રસભરી બની હા ય કરશે.

ઝુ લ તા વૃ ોથી અમર રસનાં બ દુ ઝરશે,

વળી દૈ વી વાતો ચકલી મૃગલી યાં કહી જશે;
કુ મારી ક યા એ કુ દરત તને યાં પરણશે,
અને બ ે વ ચે ચર કરણો કૈ ક ં વહે શે.

ચદા માની સં ા કુ દરત પ્રભુની પ્રિતકૃિત,

અરીસો તેનો આ જનહ્રદયની લાગણી વળી,

460
પ્રતો સૃ લીલા કશી જનિ થિતનો પ્રિત વિન,
મનુ યોની સાથે કુ દરત બની ગ્રિ થત નકી.

લુખી ઉદ્ ભદ્ િવદ્ યા, સુકી વળી ઔષધી બધી,

જહીં સુધી તેની કૃિત જન વભાવે નવ મળી;
'અહીં આ ઊગે ને ત વલી તહીં આ ન ઊગતુ.ં '
કિવતા િવના એ મુજ િદલ ગણે શુ ક સઘળું .

અરે ! એ સૃ ને કિવનયનથી જો ઘડીક તુ.ં

જનોના આ માનો કુ દરતથી સબ ં ધ કર તુ,ં
મ તેની તો લે, હ્રદય કર િવ તીણ કુ મળું ;
અને એ ઊિમમાં દ્ રવી પડ ઝુ કાવી જગર તુ.ં

પડી છાનો ર્' હે જ ે ખળખળ વહ તુ ઝરણ યાં,

અને પખં ીડાં યાં જલ તણી ભરી ચચ ં ુ ઉડતાં;
મહે ક તાં પુ પો લથડી પડતાં યાં કલી પરે,
અિત તૃિ તથી યાં મધુપ સુરભે મૂિછત બને.

અહીં યાં ઝુ ં ડોમાં કરણ રિવનું કો ચળકતુ,ં

તહીં દૂ રે કાળું ખડક શર માથે ઝઝુ મતુ;ં
ગુફા પેલીમાં યાં મૃગપિત પડ્ યો શાંત ગરજે,
અને શાિ તનું તો િદગિવજયી છે રા ય સઘળે .

િમચાશે કૈ ં નેત્રો ઝરણ વહતું એ િનરખતાં,

ચમ કારી કાંઈ વન વહશે એ હ્રદયમાં;
પછી વ નામાં તું અનુભવીશ કો ગ્રિત નવી,
ે 461
અને યારે જોજે જનહૃદય ને સૃ સઘળી.

ઝરામાં તું જોશે ઝરણ જનના સં ચત તણ,ું

અહો! કેવું હે તું અમર ગિતથી એક સરખુ ં !
પડ્ યું જો સુકું જો ઝરણ પર એ પણ ઉડતુ,ં
તરંગોમાં આવી સરલ વહને ભગ ં કરતુ.ં

પડે આવાં પત્રો વળી કણ પડે દ્ રા રસનો,

કટુ કે મીઠો એ સમય ગણજે તું િવતનો;
જનોની વૃ ની કુ સુમ વળી છે શું ન મૃદુતા ?
અને મૂ છાયેલા મધુકર ન શું પ્રેમ મયતા ?

નકી મેળો મીઠો સુહ્રદજનનો પ ી મધુરાં-

અને વીરો શૂરા મ્રગપિત તણું ગજન મહા;

ગિરના શૃગ ં ો એ જનહ્રદયની ટે ક દૃ ઢતા -

ડી કુ ળ
ં ી મીઠી કલી તુજ વળી તે િપ્રયતમા.

િતજે િદસે જે શકલ નભના ગાઢ વનમાં -

ન શું એ આશાને અગર મૃિતની િદ ય પ્રિતમા ?
હજુ ં શું જોવું છે  ? િ મતભર િદસે છે મુખ બ યુ,ં
અરે ક તુ આ શુ ં ? કુ િપત વળી હૈ યું યમ થયુ ં ?

કુ હાડી લાગે છે ત ઉપર એ કા ક તણી,

પડી શે ડાળી, કુ પ ં ળ પડશે સૌ ખરી ખરી;
મીઠાશે ખારાઈ, અરર ! નવ શું તું સહી શકે ?
અરે ! ભાિવ તો એ િવટપ સમ અ તે તુજ, સખે !

462
 ૧૭-૮-૧૮૯૬

463
← પ્રેમનું કલાપીનો કેકારવ
મરણશીલ પ્રેમી કમ લની →
પૃ થકરણ
કલાપી

શાદૂ લિવક્રીિડત

મરણશીલ પ્રેમી

આયુ વ પ મનુ યને દઈ કયાં પ્રેમી ઈશે કાં ભલા!

શું પીવાય મુહૂતમાં રસઘડા હાલાં િદલે જે વ યા?
સ તોષે સુખમાં રહે ત િદલ આ જો હે ત હષે ભયું:
માગુ ં ના કિદ દીઘ આ િવત જો તે હોત આન દનુ!ં

ગાઢાં સક
ં ટમાં પડ્ યાં હૃદય કો ચીરાય ભોળાં, અહો!
ઝીણાં ઘૂઘં ટમાં છુ પાઈ સરતો આન દ તેઓ તણો!
આશા એ જ મનુ યનું િવત છે , તો આશ રાખું ભલે:
મૃ યુ બાદ મળો અખડ ં સુખનો કો દે શ પ્રેમીને!

આંહીં તો કિદ હા ય થાય િપ્રયથી, વા હ તમેળા બને:

ણી ના રિત કોઈના હૃદયની યાં મૃ યુ આવી મળે !
હાલા! દુ લભ હષ છે અિત અહીં; તો મૂ ય મોઘુ
ં ં નકી:
તેને આદરભાવથી હૃદયમાં રાખો વો યાં સુધી!

464
આવે રં ગન પ ીઓ, મધુરવાં, બાગે વસ તા તથી,
કો વેળા યમ હષ સૌ હૃદયમાં આવી ઉડે છે ફરી!
હોજો િવદ્ યુત સાંકળી ચળકતી પ્રેમાદ્ ર હૈ યાં િવષે!
પશે હષ જરી જ કો હૃદયને તો સવ યાપી બને!

૧૫-૯-૧૮૯૩

465
← વનમાં એક કલાપીનો કેકારવ
મ તઇ ક કટુ પ્રેમ →
પ્રભાત
કલાપી

મ તઇ ક

અયે કાતીલ! સીને તું સૂતું રહે જ;ે પડ્ યું રહે તુ:ં
નથી તકસીર તહારી એ: ગુનેહગારી હમારી છે !

બસિમ લાહ ખતમ થઈ : જકર કર ના : જગર ગમ ખા!

હ્રદય નાદાન પ્રેમીલા, િદગ બર રાખ ચોળી થા!

કતાબો ઇ કની ખોળી: ઉથા યાં પ્રેમનાં પોથાં:

િવષમ છે ડખ
ં પ્રીિતનાં : િવકટ છે નેહર તા યાં!

આશક આ પડ્ યો બેહોશ : મરી શે િહજરાઈ:

આ ફરહાદની કબરે નથી શરીન સૂવાની!

બસ ક બ ત િદલ ભોળા! ઉધામા છોડ ઉ ફતના:

ન કર મુ ત અફસોસી: મળશે દાદ ના અિહંયાં!

આ દરબાર દરવાઝે ડક ં ા પ્રેમના બાજે:

પર તુ બેવફાઇનાં ઉપર િનશાન ફરકે છે !

કરી ખામોશ પછડા માં: આ તો વાબનાં નખરાં:

466
આ ગુલઝાર દૂ નો: ફરેબી ને દગાવાળો!

મળે જો ના તને હીરો લગાવી કોયલો કાળો,

બ યું રહે મ ત મ તાનું અખડં ાન દમાં રાચી!

મા યક પ્રેમ તરછોડી અનલહકનો તું કર દાવો:

બ યું રહે મ ત મ તાનુ;ં મ તીનો તું લે હાવો!
૭-૪-’૧૮૯૩

467
 કલાપીનો કેકારવ
← ના ચાહે એ મહા મા મૂલદાસ સીમા →
કલાપી

કીિત િવશે (એક ઐિતહા સક કથા)

મહા મા મૂલદાસ

કીિત િવશે એક ઐિતહા સક કથા

શાદૂ લિવક્રીિડત
તારાનાં ઝુ મખાં વતી રજનીનો અ ધાર દે ખાય છે ,
શાિ ત છે સહુ થાનમાં પણ અહીં કૂવા કને કોણ છે ?
ઓહો! કોણ હશે અહીં વન મહીં િનઃ ાસ આ મૂકતુ,ં
જેના શ દથી વૃ થી ઘૂવડ આ ઘૂઘૂ કરી ઊડતુ?ં

અનુ ુ પ
ત્રી છે તે દુ ઃ ખયારી કો, વવું ગમતું નથી!
આવી છે આ કુ વા માંહી પડીને દે હ પાડવા!

વસત ં િતલકા
બોલી ન કાંઈ પણ ઊભી નવાણ પાસે,
કૂવા મહીં નઝર એ સુખથી કરે છે ;
સૌદય
ં કૈ ં મરણના મુખમાં હશે શુ?ં
હા! કામી એ તરફડશે મરતાં નહીં શુ?ં

468
અનુ ુ પ
દૃ ઢ સક
ં પથી ના હૈ યું હામ ધરી શકે?
અ ધારામાં હીના ં તે કૂવામાં સુખથી પડે?

વસત ં િતલકા
'હાં હાં' થયો પણ વિન કઈં પાસ તેની,
ને હ ત કો પુ ષના કરથી ઝલાયો;
એ બાઈ બોલી, નવ કૈ ં તુજને નડુ ં હું,
માલેક છુ ં મુજ શરીરની! ભાઈ તુ!ં '

અનુ ુ પ
કૂવાથી દૂ ર ખેચીને
ં બાઈને પુ ષે ક યુ,ં
'સાંભળી લે જરા! બાઈ! ફાવે તે કર તું પછી!

શાદૂ લિવક્રીિડત
'માલેક તુજ િઝ દગી તણી અરે! તું એકની હોય ના,
'ભાગી કૈ ક
ં હશે, અને નિહ હશે હોયે થયું શું ભલા?
'જેનું કોઈ નહીં અરે! જગત આ આખુય ં તેનું નકી,
'ન જેનું જગત તે જ ર જગનુ,ં પોતાનું કોઈ નહીં.'

અનુ ુ પ
નમી તે બાઈ િપછાની બાવા એ મૂળદાસને,
આંખમાં અશ્ આ યાં,ને બોલી ધીમે ઉભી થઈ.

ઇ દ્ રવજ્રા
' િવત આ થયું છે મને કટુ !
'મરણની ન કાં ઔષિધ લઉ?ં

469
'ન મુજ િવ ને િવ ની ન હું,
'િદલ ન મૃ યુથી આ િનવારવુ!ં '

અનુ ુ પ
કહે બાવો, 'અરે! કાંઈ વાત તો દુ ઃખની હશે!
'જડે ના માગ કાંઈ તો કોઈને પૂછવું ઘટે .'

મદં ાક્રાંતા
'શું બોલું હું? નથી કાંઈ ર યો સાર એ વાત માંહીં,
'હું વું તો મુજ િપ્રય મરે એ જ છે વાત હારી !
'શાને રોકો? વખત વહતો ! ઠે રશે ના જના ં  !
'શું બોલું રે? કહીશ કિદ ના પાપ હાલા તણું હું.'

અનુ ુ પ
'પાપીને પાપ કીધાથી પાપમાં વધુ નાખ તુ,ં
'કહે સાચુ,ં અરે બાઈ! મરવા તો નહીં દઉ.ં '

શાદૂ લિવક્રીિડત
'હું તો છુ ં િવધવા અને કુ લ વળી છે નીચ હા ં િપતા!
'રે રે! એક વ ણક જોઈ મુજને કૈ ં મોહ માંહી પડ્ યો!
'સાથે કૈ ક ં િદનો ગયા, જગત કૈ ં તે ણતું ના હતુ,ં
' ક તુ પાપ તણો ભરાઈ ફુટતો, બાપુ! ઘડો આખરે.

અનુ ુ પ
'ગભવતી થતાં હું તે પડોશી સમ ગયાં,
' યાયને બારણે તેથી હારે તો ચડવું પડ્ ય.ું

470
વસત ં િતલકા
'કાલે થશે જ ર રે! ઇનસાફ તેનો,
'ને નામ એ વ ણકનું યમ દે ઉ હું તો?
'એ બોલતાં જ ર એ નવ વ રાખે,
'એનું થતું મરણ એ યમ જોઉ ં આંખે?

અનુ ુ પ
'ગભનું બાલ આ ને હું તેથી, બાપુ ! મરી જશુ;ં
' વવાને કહે શો ના! શું છે ના મરવું ભલુ?ં '

શાદૂ લિવક્રીિડત
િવચારી મૂળદાસ આમ વદતો ધીમે દયાથી ગળી,
'ના, ના, બાઈ! મરીશ ના, િવતનો છે માગ ખુ લો અહીં;
'જે દીવો ન ઓલવાય કિદ તે ફૂંકે ન બુઝાવવો,
'લેજ ે તું મુજ નામ ને થઈશ હું સુખે િપતા બાલનો."

અનુ ુ પ
'અરેરે! કેમ એ થાશે? હમા ં નામ શે લઉ?ં
'કેમ હું કૂડનો ડાઘો હમારી કીિતને દઉ?ં '

શાદૂ લિવક્રીિડત
'કીિતને સુખ માનનાર સુખથી કીિત ભલે મેળવો,
'કીિતમાં મુજને ન કાંઈ સુખ છે , ના લોભ કીિત તણો;
'પોલું છે જગ ને નકી જગતની પોલી જ કીિત િદસે,
'પોલું આ જગ શું થતાં જગતની કીિત સહે જ ે મળે .

471
શાદૂ લિવક્રીિડત
'એ પોલાણ ય જનાર કિદ એ લોકો ન જોઈ શકે;
'દે ખે નેત્ર ભલે પર તુ ગ્રહણે ના સૂય ઝાંખો પડે.

અનુ ુ પ
'તુ છ એ કીિતને માટે ના ના ખૂન થવા દઉ,ં
'સહે શે સુખથી ડાઘો નામ આ મૂળદાસનુ.ં '

વસત ં િતલકા
તે બાઈના હૃદયનાં પડ ઉઘડ્ યાં સૌ,
આભારની છલકમાં િદલ ભાન ભૂ યુ;ં
જોઈ શકી ઝળક સૂયની ડાઘ માંહીં,
કૈ ં પામતાં મહત એ િદલની પ્રસાદી.

અનુ ુ પ
થયાં એ બેય જૂદાં ને ઇનસાફે થઈ ગયો,
મહા મા જૂઠ બો યો, ને ત્રી સાથે વનમાં ર યો.

શાદૂ લિવક્રીિડત
હાહાકાર થઈ ર યો િદવસ તે આખો બધે ગામમાં,
ઘેરેઘેર થતી હતી મ કરી ને વાત બાવા તણી;
તેને જે પૂજતાં હતાં જન સહુ િધ ાર તે આપતાં,
ભ ા એ નવ માગતાં મળતી ને ભૂખે િદનો કૈ ં જતા.

અનુ ુ પ
ભાઈ ને હે ન જેવાં એ બાવો ને બાઈ એક દી,
મઠમાં એ જ બીનાની વાત કૈ ં કરતાં હતાં,
'કોઈ તે સૂણતુ'ં તુ,ં ને હષા ય િવષે પડ્ ય;ું
ને એ બોલી ગયું ધીમે, 'સ યનો બેલી છે પ્રભુ.'
472
મા લની
ચણભણ પછી ચાલી વાત કૈ ં ગામ માંહીં,
જનહૃદય પડ્ યાં સૌ કાંઈ શક
ં ા મહીં, ને
જનપદ ફરી લા યા આવવા તે જગાએ,
ભજન પણ ગવાતાં રાિત્રએ યાં ફરીને.

અનુ ુ પ
અ ધારે સ ય ડૂ યું તે આવતું તરી આખરે,
પર તુ કાંઈ એ તેની ચ તા ના મૂળદાસને.

૨૭-૫-૧૮૯૬

473
 કલાપીનો કેકારવ
← બેકદરદાની માફી એક વ ન →
કલાપી

માફી

દરગુઝર કર એ ખતા તો દરગુઝર કરવી ઘટે !

કર ખૂન હોયે ના ખૂની તુ ં : એ સ એ ઠીક છે !

આ ખૂન ને આ િઝં દગી લેતો નથી તુજને હરામ,

લે તો ખુદા નાખુશ નથી ફિરયાદ યા હારી ન છે !

િદલ કુ મળું તુજ ક પતાં યાંથી ઝયો મીઠો શરાબ,

તે મ તે ં મુજને ધયું, "િદલદાર પી લે" બોલીને!

કમબ ત મે ં ઢોળી દઈ " જલાવી દે " ક યું

એ માફ કર એ માફ કર દાનાઈથી હે વાનને!

એ મના કટકા પરે તુજ ચ મથી પાણી પડ્ ય,ું

તે મોતીડાં ચાંપી દઈ ચા યો ગયો હું તો અરે!

લબાસ લેઈ ફકીરનો તું હું પછાડી આથડી,

474
ઇતરાઝીની તેના ઉપર ઢોળી બૂરી ગરમી અરે!

હારા િનખાલસ િદલ પરે મે ં તો કરી બદી બેશમ

ુ ાર,
ખૂને જગર પીવા થયો તૈ યાર ખામોખા અરે!

યાં એ ખડી થઈ બ દગી તુજ આંખમાં આંસું ભયાં,

એ જોશના એ ઝોરથી બુરકો ગયો ભીં ઈ એ!

આ સ ત સીનાનો જતાં ક લો તૂટી પણ આખરે,

હારા તુફેલે હૂર અય! નસીહત મળી આજે મને!

રે! લ ઝ કહે વા ઇ કની હારી ન છે કૈ ં એ મ લ,

'આ ઘાતકી િદલ રાખ તુ.ં ' એ બોલવા િહ મત ન છે !

ઇ કના ચોગાનમાં ઝા લમ નકી હે લો ન હું,

જે છે વફા તેને જફા એ તો ખુદાઈ દોર છે !

ગુલ વીંધીને ગેદો

ં કરે એ ઝુ મ ઝાિહર છે અહીં,
ગુલ ચ મથી ના ચાંપવાની એબ આદમ તને!

પણ આ જહાંમાં માફી તો નૂર અ લાહનું નકી,

હા! બેહયાઈ ઇ કદારીમાં ભળીને યાં પળે !

તો માફ કર! િદલદાર થા! ગઈ ગુઝરી તું ભૂલી !

આ બેવફા બ દો હવે ઉગારી લે ઉગારી લે!

૨૦-૨-૧૮૯૬

475
← વૈ રની કેમ કલાપીનો કેકારવ મનુ ય અને
ઉમેદ ધ ં મૂિતપૂજક િવ કુ દરત →
કલાપી

મૂિતપૂજક િવ

વેલી બાઝી ત સા અને વૃ એ વેલડીને,

િતયંચોનાં યુગલ વસતાં જંગલે જંગલે છે ;
વાયુ હે રી કુ સુમકલીથી બાથ ભીડી ભમે છે .
વાતો છાની ઘનદલ કરે વીજળી મોકલીને.

પ ી પા યુ,ં ઉડી મરી ગયુ,ં ખેદ તેનો હને છે ,

તે પાંખો, તે મધુર વરને હાલથી જોઈ મરે છે ,
હાલીના તું અવયવ બધાં હે તથી જોઈ ર્હે છે ,
ને તેના એ મધુર વરમાં મોહ કેવો તને છે ?

વૃ ો વેલી ઉપર કિવનું આદ્ ર હૈ યું દ્ રવે છે ,

ક પી ર્હે તાં હૃદય કુ મળું કા ય કૈ ં આદરે તે;
કૈ ં વષોએ રસલુલપ ુ કૈ ં ગીત તે ગાઈ રોતાં,
યાં પોતાનો રસ મળી જતાં કાંઈ આન દ લેતાં.

476
આ ચતારો, નકલ કરતો ભાવ વા પની કૈ ,ં
હોળી મીઠી કુ દરત તણું સ ય ખેચે
ં કલાથી;
પોતાનું કો ઋિષ, યિત વળી સવ બ્ર માંડ માને,
ને સસ
ં ારી સુખથી ન સુવે કોઈ સુવણ માટે .

આ શું હારાં િ મત, દન ને મોહ ને લોભ્, પ્રીિત?

ઓહો! એ શું તુજ હૃદયની મૂિતપૂ ન મીઠી?
યોગી, પ ી, પશુ, જન અને વ કે જ તુ કોઈ
કો આ કો તે ઉપર િદલનું વતું લ ય રાખી.

આ મૂિત આ પ્રણય તુજ કૈ ં કાલથી િવ તરે છે ,

બાલુ! હા ં જડ રમકડુ ં બ્ર મની કૂચ
ં ી આપે;
ઉઘાડી દે તુજ પડ સહુ ચાવી એ ફે રવી તુ,ં
મૂિત પૂ તુજ જગર દે મૂિતમાં ભેળવી તુ.ં

૧૬-૮-૯૬

477
 કલાપીનો કેકારવ િવના કૈ ં પાપ
← પ ા ાપ મૃત પુત્રી લાલાંની છબી દ્ ર ીથી ખેસવતાં પ તાવુ ં →
કલાપી

મૃત પુત્રી લાલાંની છબી દ્ ર ીથી ખેસવતાં

લાલાં! જોયું તુજ મુખ બહુ આજ હાલી છબીમાં;

વષો વી યાં, છબી પણ હવે છે ક ભુસ
ં ાઈ, લાલાં!
હારા હોની
ં તુજ છબી હવે વાત કાંઈ કહે ના,
એ તો લાગે મુજ નયનને અ યનું ચત્ર, લાલાં!

બાપુ! હારી મરણિત થથી આજ યાદી થતાંમાં

હૈ યે ગે ફુટ છબી અને આંખમાં આંસુ આ યાં;
છે લે ચુ બી તુજ પ્રિતકૃિત દૂ ર, લાલાં! ક ં છુ ં ,
ભૂલી વું દુ ઃખ ઉ ચત છે કાળથી જે ભુલાયુ.ં

ના લેણું તો ઘિટત નિહ તે યથ શી ઉઘરાણી?

લાલાં! શાને દુ ઃખની કરવી યથ વીતેલ ક્હાણી?
લાલાં! અપી પ્રભુપદ કને પુ પની જે કલી મે ં
તેને માટે મુજ નયનમાં આંસડ ુ ુ ં હોય શાને?

રોયો છુ ં હું - જગર નબળું યો યતા હાર રોયુ,ં

તું ણે તો દુ ઃખ પણ તને થાય એવું રડ્ યો છુ ં ;

478
એ રોવુ,ં એ મરણ કરવું યો ય સસ ં ારમાં ના,
રોવાથી કૈ ં વધુ જ રનાં કાય છે સાધવાનાં.

લાલાં! તું તો દન હસવું સવ ભૂલી ગઈ છે ,

વા આ હા ં સુખ દુ ઃખ સહુ મોહ માની હસે છે ;
એ શાિ તનું મરણ કરતાં યો ય છે શા ત ર્હે વ,ું
હારા જેવું વન વતાં ગાળવું યો ય, બાપુ!

કો િવ ેપે મુજ નયન આ હોય ભીં ય યારે,

લાલાં! હા ં મુખ ફરી ગફરી આવશે યાદ યારે;
આંસડ ુ ાં એ ખરી પણ જશે પ્રેમ વૈ રા યનાં બે,
હાલી લાલાં! યમ મળી શકે ાન શાિ ત પરાણે?

૮-૬-૧૮૯૬

479
 કલાપીનો કેકારવ
← હું બાવરો મૃત પુત્રી લાલાંની છબી દ્ ર થી દૂ ર કરી એક ઇ છા →
કલાપી

મૃત પુત્રી લાલાંની છબી દ્ ર થી દૂ ર કરી

લાલાંની એ છબી સમયથી છે ક ભૂસ ં ાઈ તાં

દૃ હારે દન કરતાં મૂકવી યો ય લાગી;
યાં મૂકું તે સમજણ પડી કાંઈ એ ના ઘડી તો!
શું એ માટે મુજ ગૃહ મહીં થાન એકે ર યું ના?

એ યાચે છે મુજ કર કને થાનની યો યતાને,

આંહી ? યાં ? યાં ? સમજણ પડી કાંઈએ ના અરેરે!
'બાલુ !' એવો મુજ મુખ થકી િનક યો શ દ અ તે,
બાલુ આ યો મુખ હાસવતો, જોઈ તેને ર યો હું.

'બાલુ ! દે આ િપ્રય છબી જઈ દે વીના હ ત માંહીં,'

એ બો યો હું, છબી થઈ ગઈ દ્ ર થી દૂ ર યાંએ;
દોડી તા તડતડ થતા બાલુના પાદ સુ યા,
થોડી વેળા ગત થઈ અને શા ત પાછુ ં થયું સૌ.

થોડી વેળા ગત થઈ વલી બાલુને સાંભ યો મે,ં

'બાપુ' એવું કહી મુજ કને દોડાતો આવી ઉભો;
' ચ ી છે આ', કહી ઝટ ગયો દોડતો હાર એ તો,

480
શું ણે, એ અમ હ્રદયની વાત શું આ હશે તે ?

ચ ી વાંચી, અરર દુ ઃખ કૈ ં હાલીને છે થયેલ,ું

એ ણે કે મુજ હ્રદયમાં કાંઈ વૈ રા ય આ યો;

ઝાંખી ઝાંખી છબી પર ન કૈ ં ઝાંખ જોઈ શકી તે,

તે દૃ એ જગર ગળતાં પૂણ સૈ દય દીઠું .

' હાલા ! હાલા ! તુજ િપ્રય છબી કેમ સોપી ં મને હે  ં !

'શું કૈ ં આંસુ તુજ નયનમાં યાગતાં તે ન આ યાં ?
'એવું છે તો યમ નહીં હવે યાગશે સવ હાલાં !
'વેળા તાં કફની લઈને ચાલશે કાં ન ? હાલાં?

'એવું હો તો કફની મુજને આપજે એક , હાલા !

' હારે માટે જ ર િદલમાં રાખજે થાન, હાલા !'
ચ ી વાંચી - પલળી જરી તે આંખનાં આંસડુ ાંથી,
વાંચી વાંચી ફરી ફરી અને અને કાંઈ બોલી જવાયુ.ં

'ઓ હાલી ! ઓ હ્રદયઝરણી ! કેમ યાગુ ં તને હું ?

'લાલાંને એ કિદ પણ હજુ િવસરી ના શ યો છુ ં ;
' હાલી ! તું તો મુજ હ્રદયનો યાગ સં યાસ સવે,
'તું પૂ , તું પ્રભુ મુજ, પછી શોધવું કાંઈ ના છે .'

ખેચાઈ
ં કૈ ં મુજ િપ્રય કને બોલતો એ ગયો હું,
દીઠી તેને છબી િનરખીને આંસડ ુ ાં ખેરતી રે!
નેત્રે નેત્રો મળી જરી જતાં શોક તેનો ભૂસ ં ાયો,
ઉઠી બાઝી 'િપયુ ! િપયુ !' લવી છાતીમાં તે સમાઈ.

481
 ૨૩-૬-૧૮૯૬

482
 કલાપીનો કેકારવ
← તુષાર મૃ યુ પુ પ →
કલાપી

છં દ = વસત
ં િતલકા

મૃ યુ

મે ં બાપડુ ં રમકડુ ં કુ મળું ઉછે યં,ુ

આ પ્રેમના હૃદયનો રસ પાઇ પો યુ;ં
પારેવડા સમ હતું બહુ ભો ળયું એ,
ને ગીતડુ ં પ્રણયનું મુજ બાલુડું તે!

હારી િપ્રયા હૃદયનું ફુલડુ ં હતું એ,

પ્રીિત તણું મન હતુ,ં સુ ખયું હતું તે;
પોઢ્ યું હતું મુજ કને િદન એક કાલુ,ં
સૌએ રડી કળીકળી ફુલ તે ઉપાડ્ ય!ું

લોકો કહે 'મરી ગયુ'ં , સમ યો ન હું તો;

ચા યાં લઈ 'કુ સુમ',પાછળ હુંય ચા યો;
જેને કહે જન " મશાન' તહીં ગયાં સૌ,
મારી િપ્રયા હતી પણ જનસાથમાં યાં.

યાં કા ના ઢગ પરે ફુલ તે સુવાડ્ ય!ું

લોકો ક યું 'શબ' ભલે, 'ફુલ' મે ં ક યુ'ં તુ;ં

483
મે ં તો ક યુ,ં 'અરર!ભાઇ, જરાક થભ
ં ો,
આ લાડલું કિઠન અિ ન વતી ન બાળો!'

રે સાંભળો! પણ તહીં ભડકો ઉઠ્ યો શુ!ં

મૂછા તળે દુ ઃખ ભુલી ધરણી ઢ યો હું;

તે ક્ ર સૌ જન ગયાં િનજ ઘેર ચા યાં,

આ એક જે મુજ હતી રહી પાસ તે યાં.

હું તો ઉઠ્ યો, સળગતું મુજ કાળજુ'ં તુ,ં

ઢુ ંઢ્ય,ું ન હોય નજરે મમ પુ પ આ યુ;ં
યાં દૂ ર વૃ ધ અવધૂત હતો ગુફામાં,
તેણે સુણી દન આવી મને ક યું આઃ

' હા ં ગયું કમલ મૃ યુ તણે બછાને,

' યાં સૌ જશે, જગત તો ભ્રમછાબડુ ં છે ;
'આ પ્રેમ શો ! દન શુ!ં દુ ઃખદાહ શાને?
'તું કોણ? તે સમજ, બાપ! જરા ઉભો રહે !

' હા ં ચીરે હૃદય યથ રડીરડીને,

' હા ં ગયું ન વળશે કિદ પુ પ, ભાઈ!
' પધા કરી જલિધ યોમ ભણી કુ દે છે ,
'ને સૂય આ લઈ ગ્રહો ફરતો ફરે છે ઃ

'આવા અનેક ઉદિધ ઉછ યા કરે, ને -

'બ્ર માંડમાં રિવ મળી અણુ શા ઉડે કૈ ,ં
'અિ ત વ એ સહુ તણું નિહ હોય કો દી,

484
'કો દી હશે નભ બધું પિરશૂ ય આ તો!'

' હોયે હતાં સહુ જ ત વ પા તરે આ,

'કો એ નવું નથી થયુ,ં નવ થાય કાંઈ;
'કો દી વળી પ્રલયનો સહુ ભોગ થાશે,
' યારેય બીજ પમાં સહુ આ સમાશે!

' યારેય યૂન રિતભાર નહીં થવાનુ,ં

'ને કાંઇ એ અિધક હાલ નથી થયેલ;ું
'દોરાય કો ગિત અન તથી િવ આવુ,ં
'ચીલો પડેલ પણ રાહ તણો િદસે ના!

'તે માગનાં પ થક હોય બધાં િદસે છે ,

'છે મૃ યુ, જ મ, વવું ,સહુ ભાસ માત્ર;
'મૃ યુથી દન,જ મથી હા ય શાને?
'વૈ રા યમ ન રહી આયુ ન ગાળ શાને?'

તે િદનથી મન િવરાગ ધરી ર યો છુ ં ,

'ને તાહ ં મરણ, મૃ યુ! કયા ક ં છુ ં ;
તું શાંિતનું ભુવન છે , દુ ઃખઅ ત તું છે !
પ્રેમે બળે લ િદલનો મધુકાલ તું છે !

તું હા ય છે દન કે હૃદયાિ ન પે,

ને અશ્ ના ઝરણમાં થલ ાનનું છે ;
હારાં સુખી ચરણમાં સહુ ઘોર ઊ ંધે,
હોયે તને મનુજ કો કિદયે ન ણે!

ે
485
અ ધાર તુ,ં જગત જે કિદ એ ન જોશે,
અં ય વા નયન સૌ, બહુ િદ ય તું છે ઃ
યાં સૌ રડે, ખડખડી કર હા ય યાં તુ,ં
હા ં અિધપિતપણું સહુ કાલ ચાલે!

રે ભાઇ મૃ યુ! ગત કાલ બધો જ હારો,

ભાવી તણા િતિમરમાં ઉજળો તું દીવોઃ
તુ,ં હું, િપ્રયા મુજ, સહોદરશાં રહે શ,ું
તે િમ કાલ સુધી સાચવ બાલ હા ં !
૨૦-૧-૧૮૯૪

486
 કલાપીનો કેકારવ
← રખોપીઆને મને જોઈને ઊડી જતા પ ીઓને પ ા ાપ →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
છં દ= મદ

મને જોઈને ઊડી જતા પ ીઓને

રે પખ
ં ીડાં ! સુખથી ચણજો, ગીત વા કાંઈ ગાજો,
શાને આવાં મુજથી ડરીને ખેલ છોડી ઉડો છો?
પાસે જેવી ચરતી હી આ ગાય, તેવો જ હું છુ ં
ના, ના, કો દી તમ શરીરને કાંઈ હાિન ક ં હું.

ના પાડી છે તમ તરફ કૈ ં ફે ક
ં વા માળીને મે,ં
ખુ લું હા ં ઉપવન સદા પ ં ખડાં સવને છે ;
રે રે! હોયે કુ દરતી મળી ટે વ હીવા જનોથી,
છો હીતાં તો મુજથી પણ સૌ ેમ તેમાં જ માની.

જો ઊડો તો જ ર ડર છે ક્ ર કો હ તનો, હા!

પાણો ફે ક ં ે તમ તરફ, રે! ખેલ એ તો જનોના!
દુ :ખી છુ ં કે કુ દરત તણા સા યનું ઐ ય તયાગી,
રે રે! સ ા તમ પર જનો ભોગવે ક્ ર આવી.

487
 ૯-૬-'૯૬

488
 કલાપીનો કેકારવ સમુદ્રથી છં ટાતું
← પુ પ હા ં કબૂતર બાળક →
કલાપી

છં દ = શખિરણી

હા ં કબૂતર

સુખે ચા યો જતો િદવસ સુખમાં ના ગત થશે!

મ યા અ પાન દો મનુજ િદલને તે ખરી જશે!
રહે શે રોવુ!ં તે દન મનુનું બા ધવ ખ ં :
બધું હાલું બીજુ ં મરણશરણે ય વહતુ.ં

હતું મે ં પા યું ને કબૂતર ર યુ'તું ઘુઘવતુ,ં

ઉછે યં'ુ તું પ્રેમે, કનકમય આ િપજ ં ર પૂયં;ુ
પહે રા યાં મુ તાજિડત ડલાં ઝાંઝર પગે,
ફર તું ભોળું તું સુરખ પગ હાના ઠમકતે!

અરેરે! પૂયંુ કાં? જડ કનક યા ં ન તુજને;

સુવણે લોભાયા કૃપણ શઠ એ તો જન અમે;
તને નીલી હાલી ઘટ વનઘટા નીલમ સમી;
ગણે મોતી હીરા િવભવરચના તુ છ સઘળી.

તને બ ધે ના યુ!ં િદલ મતલબી કાં મુજ થયુ?ં

અરે! હોયે હા ં મુજ પર હાલ અિધકુ !ં

ૈ 489
અહો! હા ં હૈ યું પ્રણયરસભીનું પરગજુ,
દુ ઃખી હું હોઉ ં તો મન રીઝવવા નૃ ય કરતુ!ં

તને કેદી કીધુ!ં હૃદય! મમ પ્રેમે ન સળ યુ!ં

હતું વ છંદી તુ,ં પરવશ કયું મે ં અહ પ્રભુ!
મનુ યો સહ ં ારી સુખદ રિતબ ધો કુ દરતી -
અરે! ભોળાં પ્રાણી પર ચલવે રા ય જુલમી!

મીઠાબોલી ભી કબૂતરી િવયોગે મરી હશે,

મયું આજે તું ઝુ રી ઝુ રી િપ્રયાના જ િવરહે ;
િવયોગે ભૂલાયે પ્રીિત,જન વૃથા એમ વદતાં,
ભૂલાયે ભૂસ
ં ાયે પ્રીિત નિહ જ, એ વાથસપનાં!

પૂ ં આન દી ને પરમ સુખીયું બ્ર મ પ તુ,ં

અહો!"ઘૂઘૂ" શ દે પ્રણય વિન ઊ ંડો ગજવતુ;ં

અરે ! પખ
ં ી ! હા ં પિતત િદલ આ પાવન કરી,
વધામે ચા યું તુ,ં કસુર મમ શું માફ ન કરી!

િપ્રયે ! બ ચાં હાલાં ! તમ સમ હતું તે મરી ગયુ,ં

જતાં તે પારેવું ગૃહ મમ થયું શૂ ય સરખુ;ં
થયું થાવાનું તે, થઇ ગયું 'થયું ના' નિહ થશે,
ઉ હાં અશ્ હોયે િદલ િધર શાં યથ વહશે!

અરે! કો યાલામાં શરબત ભયું તે પડી ગયુ,ં

ઢ યું પાણીમાં ને ઉદિધવી ચ માંહી મળી ર યુ;ં
ન પીવાયુ,ં ખોયુ,ં પણ નવ ગયું પૃથી પરથી,

490
ર યાં ત વો મીઠાં ઉદિધ કડવામાં ભળી જઈ!

અહો ! આ પારેવું શરબત હતુ,ં અમૃત હતુ,ં

બૂરાં ભા યે હારાં મમ ગૃહ ત યુ,ં એ મરી ગયુ;ં
મયું, ખોવાયુ,ં વા ઢળી ગયું કહો કે ઉડી ગયુ,ં
ભ યાં ભૂતે ભૂતો; લય નથી થયું એ કબૂત ં !

૨૨-૩-૧૮૯૪

491
 કલાપીનો કેકારવ ભિવ ય અને
← એ થલ હા ં ભાિવ શ્ર ા →
કલાપી

હા ં ભાિવ

ભાિવ કાંઈ એ ના હારે;

કાંઈ એ રોવું ના ઠરે;
આંખ અગાડી જોતાં હારે;
                 તાજુ ં શું છે કૈ ?ં

ભાિવ ભૂત તણા ભણકારા:

એની એ આંસન ુ ી ધારા:
એના એ દુ ઃખડાના વારા:
                 શું છે તાજુ ં કૈ ?ં

૨૩-૩-૧૮૯૭

492
←  વનહાિન કલાપીનો કેકારવ
હારો ખ નો હાલાં →
ચોવીશ વષ
કલાપી

હારો ખ નો

જેણે ખ નો યાં કયો તેનું જગર યાં યાં નકી;

જેનું જગર યાં યાં ઠયું તેની ઠરી યાં િઝ દગી !

હાવાં મોતની એ મહિફલે,

ચાવી ખ નાની રહે  !
મહે તલ નકાં પૂરી બને ?
શું એ જ માંગે આંખડી !

આ ચ મની દૂ રબીનને
શું પ તે મોતે હસે !
યાં એ સનમ ! યાં મોત એ !
પલટ્ યો ખ નો શું બની?

ના ના ફુલોવાળી સનમ !
ના ઇ કના હાથે દફન !
આકાશનું હોજો કફન !

493
મુજ યાં જગર યાં િઝ દગી !

માશૂક યારી સવને !

આ મોત તો કૈ ં ના ગમે !
હારા જગરને જે દમે !
તે મોત માશૂક છે ઠરી !

એથી સનમ હીતી હતી !

એ દૂ ર : હું રા નકી !
પાસે હવે લા યે ખુશી !
આશા એ હમારી ઈદની !

હારી સનમના ઝુ ફની

શાહી હમે જોઈ નહીં !
જોવી સફે દી એ નથી !
લાલી, સફે દી મોતની !

મૂડી હવે જો મોતમાં;

તો ઝે રના યાલા ઘણા
બેભાન જો પીને બ યા,
તો હે રમાં વું પતી !

જે મેઘભીની વાદળી,
માશુકની સાડી બની,
યાં એ છબીએ મોતની,
આજે નઝર આગળ ખડી !

યાં યાં દીદારો માશૂકી :

યાં એ જ ગાલોની મૃિત :
494
તે તે ગુલોની એ કલી
ચીંધે મોત સામી આંગળી.

હારો ખ નો જોઉ ં હું !

છે પાસ કાં ના લેઉ ં હું !
માશૂક વરવી કાં ગણ ું ?
લાગી નઝર તો એ ભણી !

એ રીઝતી કે ખીજતી
હોયે સનમ ડી હતી !
શું મોત છે એની છબી !
કેવી શકલ, રે રે ફરી !

હે લી જઈફી આવતાં
શું એ મુખો આવાં થતાં ?
શું મોતનાં તે મોતમાં ?
તેના બુઢાપા એ વળી !

'રે ! ઓ ! સનમ ! રે ! ઓ ! સનમ !

હારા જભાઓ કર ખતમ !
'દે ખાડી હા ં દે બદન !
તું તું સનમ ! ભૂલું નહીં !'

એ બોલતાં એ શી ફરે !
એ લાલ રંગો શા તરે !
સુ દર જઈફી તો કરે;
હોયે ન કાં ભેટું હ  !
495
જે મ ત ઓ મદ ઝરે:
જે કેફમાં વેલી ચડે:
તે આંસડુ ાં ખારાં બને,
સુરભે ગઈ ! વેલી કહીં ?

જડ વૃ થઈ એ ઝૂ રવુ ં !
શશીહીન વા કુ મુદું થવુ ં !
દૃ ઢ શીદને બનવું કશુ ં !
નકી મોત કોમલ પ્રીતડી !

કે કોઈને શું ના ગમી

આવે સનમ જે આપથી ?
તું ભીખતો તે આ ઉભી !
, પુ યશાલી ! ભેટની !

દે તો ખ નાઓ ખુદા,
એ પામતાં તે પાપ શાં !
તું કાલનો થઈ આજ  !
, પુ યશાલી ! ભેટની !

૧૯-૫-૯૮

496
← પ્રેમમાં કલાપીનો કેકારવ ર ની
ક્ ર દોરો ય માં આમતં ્ રણ માગણી →
કલાપી

ં ્ રણ
ય માં આમત

અશ્ ની સૈ યારી ધારાઃ

સૈ યારી િનઃ ાસે વાળા !
પ્રેમ સૈ યારી પીડાઃ
     આ છે ખાકે સૈ યારી - લાલાં સૈ યારી !

સાથી ના મૂકીને શેઃ

સાથી સાથે રોશે, ગાશેઃ
િદલની ખાક િદલે ચોળશેઃ
         ચોળો હષે સૈ યારી - હાલાં સૈ યારી !

શાનાં સૈ યારી િવણ સુખડાં ?

સૈ યારી યાં શાનાં દુ ઃખડાં:
તોફાને હસવીશું મુખડાં:
        લાવો નૌકા સૈ યારી - હાલાં સૈ યારી !

સૈ યારી સપનામાં આ યાં:

કફની આ ભગવી યાં લા યાં:
હે રાવીને ને ના હે રી કાં ?

497
    આવો આવો, સૈ યારી - હાલાં સૈ યારી !

હાલાં! આપું જે પા યો તેઃ

હાલાં! પામું જે આ યું છે ઃ
સૈ યારી જગવી'તી હોળીઃ
       લેવી સૈ યારી ઝોળી - હાલાં સૈ યારી !

૯-૧-૯૮

498
 કલાપીનો કેકારવ મને જોઈને
← એક ઘા રખોપીઆને ઊડી જતાં
કલાપી પ ીઓને  →

ં ાક્રાંતા
છં દ= મદ

રખોપીઆને

ફે ક
ં ી દે ને તુજ કરથી આ પ થરો, ગોફણી આ,
હારે આવી મુજ ચમનમાં જોઈએ ક્ રતા ના;
જે પખ ં ીડા મુજ ચમનને લાગતાં ઘા ન છોડે,
તે પખ ં ી છો મુજ ફલફૂલો ચાખતાં પૂણ હષે.

એ સૌ માગે જ ર ઘટતો પાકમાં કાંઈ િહ સો,

થોડુ ં માંગે વનઅરથે, વ પ દે વું ઘટે તો;
ખાઈ-પીને સુખમય બની પ ં ખડા ગીત ગાતાં,
હાનુ-ં હોટુ ં સમ સુખમાં વતાં સવ હાનાં.

આ હોટુ ં છે ઉપવન અને પખ ં ીડા છે ઘરેણાં

બાંધે માળો ત ઉપર એ છાયમાં કેવી શ્ર ા?
ઘા શા માટે ? ગરીબ બહું એ! વ પસ તુ ભોળાં!
તે સૌ માટે મુજ ચમનમાં જોઈએ ક્ રતા ના.

499
 ૬-૬-૧૮૯૬

500
 કલાપીનો કેકારવ
← એકલો હું ર ઘા →
કલાપી

હાવાં યાં ફાવે યાં તુ ં :

યાં ફાવે યાં રો વા ગા તુ ં :
ઢોળે દે હૈ યું ફાવે યાં :
                    શું અહીં કે યાં ?

રો તું રો તું દી ને રાતે :

ડૂ બી તું એ જ અખાતે :
એ રાિત્રને હોય પ્રભાતે :
                   યાં ફાવે યાં !

૨૪-૩-૧૮૯૭

501
← ય માં કલાપીનો કેકારવ
ર ની માગણી શકારીને →
આમ ત્રણ
કલાપી

ર ની માગણી

ત્રો યું જગર ! તું છે ખુશી ! હાવાં ર દે વી ઘટે  !

બાકી ર યા ઘા હોય તો બે ચાર દઇ દે વા ઘટે  !

હે ં શું કયું, તે આ બદન ખોલી બતાવાતું નથી !

ઝં રથી છોડી મગર કૈ ં ાસ તો દે વો ઘટે  !

અર દઈ કેદી થનારો કેદખાને ઠીક છે  !

તેને ય પણ મેદાનની કો દી હવા દે વી ઘટે  !

માશૂક કે ઝુ મી નહીં મુદા મહીં પામે મ  !

લેવા મ એ ઝુ મની આરામ તો દે વો ઘટે  !

છે વવું કે વવા મથવું ય રોવા કાજ છે  !

તો આંસડ
ુ ાંની લાયકી એ પામવા દે વી ઘટે  !

રીબાય તેની લ ઝતો શું રીબના ં ણતુ ં ?

ે
502
થા યો નથી; હોયે સનમ ! તાજો થવા દે વો ઘટે  !

આરામમાં આન દની આશા નથી રાખી હમે !

છે દદથી દદે જવુ ં ! યાં તો જવા દે વો ઘટે  !

છે દદને બદલાવવું તે દદીઓની હે ર કૈ  !ં

યાં યાં બધે છે એ જ, પણ પૂરી તલબ કીધી ઘટે  !

ખજં ર ચલાવી લાલ હાથેલી કરી તુજ હાથની !

હારી નહી, તેની મગર કાંઈ દયા ખાવી ઘટે  !

માગુ ં ર , ઉ ં ભલે, આખર કદમ હારે જ હું !

બે ચાર િદન, બે ચાર યુગ, હાવાં ર દે વી ઘટે  !

૨૨-૧-૯૮

503
 કલાપીનો કેકારવ
← કમ લની રસે છા તુષાર →
કલાપી

વસત
ં િતલકા

રસે છા [૧]

પૃ વી! સમુદ્ર! પવન! િપ્રય ભ્રાતૃભાવ!

જો હોય લેશ હૃદયે મુજ ધમ, ને જો -

સ યા પ્રભાત રિવનાં કરણો ડાંથી -

રંગલ
ે લાલ પડદા નભના સુનેરી,

પુ પો પરે ટપકતાં સુતષ

ુ ાર બ દુ ,
ને િ ન ધ પાંખ ફુલની મકર દભીની,
અ ધાર ઘોર િવધુહીન િનશાની શાિ ત,
વા ેત દૂ ધ સમ રેલ ડા શશીની.

ઘેલાં વસ તથી બનેલ મહાન વૃ ો,

વષા કરે હિરત નાજુક જે સુગુ મો,
ને બફના ઢગ ભરેલ તુષારકાલ-
આ સૌ મને િદલ સમાં િપ્રય હોય, ને જો-

504
કોઈ પશુ ગરીબડુ ં વજ તુ કોઈ,
વા પ ી કો ચસકતું કિદ હોય દુ યુ,ં
હોઉ ં ર યો વજન સૌ ગણી સાથ હું જો,
બ ધુ! તમે હૃદય આ રસથી ભરો તો!
૧૭-૧૨-૧૮૯૩

1. ↑ '*ઈંગ્રેજ કિવ શે લના એક ક યના હાના કકડા પરથી

505
← હસવા કલાપીનો કેકારવ
િદષા હારાં આં સ ુ →
કહે તીને
કલાપી

િદષા

ઉભરાઈ જરા નયહો પલળે ,

ઉરના શયને પણ દાઅ બળે ;
નવ બાફ ઝરે, ઝરતો ન ઠરે હજુ
                   દદ મહીં િદલદાગ કળે .

નવ પૂર વહે મનને ગમતુ,ં

જગરે જળતો િવષનો વશમો દવ :
ખાક મહીં ધગતું મુજ આ શબ :
                    આ ઉર આ ઉરને દમતુ ં !

૨૭-૩-૧૮૯૭

506
 કલાપીનો કેકારવ
← હ્રદય યાલું રોનારાં વી યા ભાવો →
કલાપી

રોનારાં

રોનારાંને રોવા દે જો:

હસવાનું તેને ના હે જો :
શીદ દયા ખાલી ખોવાની ?
                     રોતી આંખો રોવાની?

રોનારાંએ રોવું લીધુ,ં

આંસડ ુ ાંને હૈ ડું દીધુ,ં
આંખે ઘેલું અમૃત પીધુ,ં
                     પી પી રોવાની !

૯-૩-૧૮૯૭

507
← કુ મુિદનીનો કલાપીનો કેકારવ
વનમાં એક પ્રભાત મ ત ઇ ક →
પ્રેમોપાલ ભ
કલાપી

વનમાં એક પ્રભાત

ભૃ ં ભૃ ં ભૃ ં ગુજ
ં પ્રેમી ષટપદ કમલે અધખી યું ર યું એ,
જો તે બાલાક ઘેલો િનજ કર જલમાં ધ્ જતો આ ઝબોળે !
માની યારી મનાવે મુખ પર ખરતાં આંસડ ુ ાં લૂછ
ં તો એ,
અક ં ે લીધી, હસાવી, નરમ વચન એ નેત્ર કેવાં વદે છે !

કા તા ને કા ત હીંચે, તનમન યનાં એક છે નેહભીનાં,

હાનાં હોટાં સુરંગી મકર ચળકતાં હીંચકાવે રસીલાં;
રાતી નીલી મધુ પી કુ મુિદની પરથી ફૂદડી રંગવાળી,
પીળો યારો િહમાંશુ િનરખી લટકતો બાપડી ચમળાઈ!

કુ ળ
ં ું હો ં એ છબીલું હ્રદય વરબળાપે નીચાણું ન યું છે ,
ક પે બાલા બચારી થરથર, બદને વેદની રેલ ચાલે;
આહા! નેહી! તમારે જલ પર વસવું સાથ છો રાતદહાડો,
જૂદાં પ્રેમી તમારાં િદલ પણ અળગાં, આમ રોવો હસો છો!

યાં પેલું જો હિરણું નદતટ પર એ ચાવતું ઘાસ નીલુ,ં

આછાં ડાં પેરી કરણ રિવ તણાં એ બધું ઘાસ છાયુ;ં
વૃ ોનાં ઝુ ં ડ ઊ ંચાં પર ઢલકી રહી વેલડી કુ મળી જો,
પુ પોના પુજ ં ઝૂ યા િવિવધ િવલસતાં આ પાળા લ યા, જો!
508
કુ જ
ં ોમાં યાં ઉડ તું બલબુલ રમતું બેસતું ને ફર તુ,ં
ઓ! યાં બેઠું લપી ચડ ં ુ લ ગુલ પર જો વાણી મીઠી લવ તુ;ં
યાં આકાશે પડ્ યાં છે િ થર ઘનકટકો ેત ને િપગ ં ળો તે,
તેજ વી એ ડગે છે િનજ પ બદલી, શા ત પાછો થયો છે .

તારો તૂટ્યો નભેથી ખરરર ખરતો, તોપગોળો વછૂ ટ્ યો,

રાતો વિ યભભૂકો ભડભડ બળતો આભમાં ઊડી ચા યો;

ગગં ાનો ધોધ ફાટ્ યો ગિર શર પરથી, રામનું બાણ છૂ ટ્ યુ,ં

તેવો તે શૃગ
ં વાળો મૃગજલઝરણું ફાળથી કૂદી ચા યો!

ઊભો યાં સહ ં રા ઘરઘર ઘરરે, જોરથી ત્રાડ દે તો,

ડોલા યા ડુ ગ
ં રોને, રિવ પણ ચમ યો લાલ અગ ં ાર જેવો;
પ ી બોલે ન ચાલે, દ્ મ પણ ધણ યાં, પૃ વી ધ્ રહી આ!
આ તે બ્ર માંડ ફાટ્ યુ ં ! પ્રલય થઈ ગયો ! શુભ
ં એ
ુ શખ ં
ફૂં યા !

આ લંગે ભ ય લીલા નદસરજલને પ્રેમમાં મ ત ડોલે,

ઊડી બાઝે સુ નેહી હ્રદય હ્રદયના સ વને જેમ પ્રેમે!
ઘેલો હું એ રમું છુ ં ! તનમન લપટ્ યાં! ર ય છુ ં , એક હું છુ ં :
વેલી, વૃ ો, નદી, ને ગિર, નભ ઝરણે લીન હું સવદા છુ ં .
૧૯-૩-’૧૮૯૩

509
← ફિરયાદ કલાપીનો કેકારવ એક
શાની છે  ? િવદાય ભલામણ →
કલાપી

છં દ : શાદૂ લિવક્રીિડત

િવદાય

અરે ના ના! અરે ના ના! કાંઈ એ વદવું નથી!

ભલે તુ!ં ભલે તુ!ં પાછળે પળવું નથી!

સુખે તુ,ં હાલી! તુજ િદલ તને યાં લઈ જતુ,ં

બહુ હાજે તેને જગર તુજ જેમાં ઠરી શ યુ;ં
નહીં આવું આડે, અિહત તુજ ઈ છુ ં નવ કદી,
નડે આ દુ ભાગી પ્રીિત તુજ પ્રીિતને કિદ નહીં.

શીખી મીઠી પ્રીિત જગત પર સૌ દય જનમે,

ચહાવું ને હાવું જનમથી જ સૌ દય સમજે;
શીખાવે શું તેને પ્રણય હીનભાગી હ્રદય આ?
તું માટે િનમાયું જનહ્રદયત તે િવહરવા.

તને ચાહું એમાં નવીન કથાવાનું નવ કશુ,ં

હશે ક તુ તેનો પ્રણય અિધકો તું ઉપર કૈ ;ં
અરે હારી પ્રીિત અિધક નવ હાવાં થઈ શકે,
હજો તેની પ્રીિત અિધકી અિધકી તું પર સદા.

510
તને ચાહું આખું નકી નકી િવશાળું જગત યાં,
િદવાનો હારો એ અિધક મુજથી એક જ હશે;
િદવાના હારાને અરર! નવ બેહાલ કરજે,
તહીં હારા ઘાનું મરણ કરીને તું અટકજે.

િવલાસો તે હૈ યે અિધક મુજ હૈ યાથી મળશે,

ફકીરી ઝોળી શું મમ જગર તો ખાકમય છે ;
નકી દુ ભાગી તે મુજ િદલથી જે બાથ ભીડતુ,ં
બ યું છે કૈ ં એવું હજુ સુધી િપ્રયે! આ હ્રદયનુ.ં

ઉદાસી ઊ ંડીની મમ હ્રદયને સોબત - અરે!

મને હાનારાં સૌ - અરર! પડતાં એ જ વમળે ;
સુખોની આશાથી પ્રણય કરનારાં દુ ઃખી થતાં,
અરે! આ હૈ યાને વધુ દુ ઃખ દઈ સૌ દૂ ર જતાં.

તને તે હૈ યામાં મધુર રસનો મેળ મળશે;

અમી જેવી યાંથી તુજ તરફ મીઠાશ ગળશે;

બહુ હોટુ ં તેનું તુજ હ્રદય માટે તપ હશે,

કઈ
ં એ જ મોનાં તપનું ફલ તેને મ યું હશે.

નહીં આવું આડે, અિહત નવ ઇ છુ ં પ્રણયીનુ,ં

વળી ના ઝૂ ં ટાતું ફલ મળી ચૂ યું જે તપ તણ;ું
સુભાગી પ્રેમી! હા! તમ હ્રદયને તૃ ત કરજો,
અને હારા જેવાં ઉપર ક ણાથી િનરખજો.

511
અહીં હું જ યો તે મુજ િદલની ચાવી તુજ થઈ,
મને ક તુ ચાવી તુજ હ્રદયની તો નવ મળી;
રડાવી તે ં યુ,ં હસવી વળી યું જગર આ,
ન યું મે ં કો દી તુજ હ્રદયભાવો પલટવા.

હવે હારે માટે તપીશ તપ હું િઝ દગી બધી,

હવે મૃ યુનો એ ચીરીશ પડદો એ બલ વતી;
સુભાગી તે જેવો બનીશ નકી હું એક સમયે,
અને જ મે જ મે તુજ હ્રદય ભેટી રહીશ હું.

ઉભા સા ી રાખી શશી, રિવ અને દે વ સઘળા,

સખી! હાની તારી ગ્રહીશ કરથી હું કરલતા;
નવું કૈ ં શી યો તે શખવીશ સુખે યાં સહુ તને,
અને હારી પાંખો તુજ હ્રદયને અપીશ, િપ્રયે!

પછી હારાં નેત્રે તુજ હ્રદયની ચાવી મળશે,

પછી હારાં અશ્ તુજ નયનને કાંઈ કરશે;
પછી દુ ભાગીના મુજ િદલથી જે બાથ ભીડતુ,ં
પછી થાશે બ દુ મમ હ્રદય તો અમૃત તણ.ું

ન આ ફે રે તો હું તુજ મુખ હવે જોઈશ કદી,

બતાવી હો ં હા ં જગર દુ ઃખી હા ં નિહં ક ં ;
થઈ માલીકી છો તુજ વદનની અ ય િદલની,
વળી હા ં ટુ ં કું િવત મુખ જોવા બસ નહીં.

અરે! શું જોવુ'ં તું હ્રદય િવણ લૂખા મુખ મહીં?

અને એવું એ હો ં મુજ નયન પાસે િ થર નહીં!
વળી ના હા ં કે િવતભર હા ં નવ થશે,
હવે તો જોવું છે વદન તુજ હા ં જ કરીને.
512
ડરે છે શું કાંઈ હ્રદય મુજ આવું િનરખતાં?
ન કાં નેત્રો હારાં મમ નયનથી મેળવ િપ્રયા?
હવેના જ મોનું કથન મુજ ઘેલું બહુ થશે,
છતાં બી આશા મમ હ્રદયને ના કઈ ં મળે .

પ્રસાદી જોવી છે તુજ િદલની હારાં નયનમાં,

હને જોવા દે તે તુજ વદન હૈ યે ચતરવા;
હજુ જોવા હારાં મૃગનયન છે એક વખતે,
િનરાશા શી આશા પછી હ્રદય હા ં પકડશે.

સુખે તુ!ં સુખી થા તુ!ં હારે દદ કશું નથી!

હવે આ જોગી હારાને ખાકની ના કમી કશી!

૨૦-૧૧-૧૮૯૬

513
← િપ્રયા કલાપીનો કેકારવ
િવધવા હે ન બાબાંને એક કળીને →
કિવતાને
કલાપી

ં ાક્રાંતા
મદ

િવધવા હે ન બાબાંને

હાલી બાબાં! સહન કરવું એ ય છે એક હાણ!ું

હા યું તેનું મરણ કરવું એ ય છે એક હાણ!ું

મૃ યુ થાતાં રટન કરવું ઇ નું એ ય હાણ!ું

આશા રાખી મરણ પછી ને વવું એ ય હાણ!ું

સબ ં ધીના મરણ પછી ના સવ સબં ધ તૂટે,

હે ની! આંહી િવરહ જ ખરો ચર સબ
ં ધ ભાસે;
તે પ્રેમી જે પ્રણયમયતા જોઈ હાણે િવયોગે,
મીઠું ક તુ ણક જ નકી વ ન સય ં ોગ તો છે .

છે વૈ િવ ય વધુ િવમલતા, હે ન! સૌભા ય કૈ ;ં

છે ભિ તમાં વધુ િવમલતા, હે ન! શૃગ
ં ારથી કૈ ;ં
બાબાં હારા મૃદુ હ્રદયને ઓપ વૈ ધ ય આપી,
ઊ ંચે ઊ ંચે તુજ િદલ જશે લેઈ ધીમે ઉપાડી.

514
ના બોલું આ તુજ હ્રદયનાં અશ્ હું લૂછવાને,
શાને લૂછું હ્રદયશુ ચતા આંસડુ ાં દાખવે જે?
હાલી બાબાં! કુ દરતકૃિત સવદા હે તવુ ાળી,
ઇ છે દે વા અનુભવ પ્રભુ સવને સવ હાલી!

બાપુ! આ સૌ સુખ દુ ઃખ તણી વેઠ નાખી નથી કૈ ,ં

આ તો બોજો કુ દરત તણો માત્ર ક યાણકારી;
આ હાડો જે પ થક સહુને આવતા માગમાં યાં
ચ વુ ાળાં શ્રિમત ન બને ક તુ સૌ દય જોતાં.

આ કુ ડ ં ાળું કુ દરત તણું કોઈ કોઈ જોઈ શકે, તો

ના ના જોશે કઈ ં િવષમતા ક તુ સીધાઈ લીસી;
ટૂંકી દૃ જનહ્રદયની અ પ ખડ ં ો જ જોતી,
ને તેથી આ સુઘડ સરણી િદસતી ડાઘવાળી.

બાબાં! જોને નયન ભરીને આંસથ ુ ી એક વાર!

બાબાં! જોને સુપ્રભ રચના િવ ની એક વાર!
હાલા સાથે િનરખતી હતી આજ જો એકલી તુ,ં
બાબાં! ખુ લું હ્રદય કરી જો, એ જ ઇ છયું હિરનુ.ં

જોને, બાપુ! તુજ જગરનો િમત્ર તો યાં િવલાસે,

હારો હે રો ગત હ્રદય એ યાં ય ઊભું િવમાસે!
એ રેલાયું ઉદિધ સઘળે ક તુ તું બ દુ તેન,ું
આડુ ં આ યું પડ નયનને હોય એ વાિર હા ં .

હે ની! આવાં પડ પછી પડો આવતાં ય આડાં,

અ તે ગાઢાં પડ ચીરી દઈ પાર તાં સહુ યાં;

515
તું ને હારી િપ્રય સખી ય હું ય ઉ ં કદાિપ,
એવું એ કૈ ં શુભ જ કરવા ઈશ ઇ છે કદાિપ.

રે! તો સાથે તમ હ્રદયનાં ગાળજો અશ્ બ ે,

જે બાકી તે ભણી લઈ તમે આવજો સાથ બ ે;
બાબાં! તું એ શીખીશ ફરી આ પાઠ ઔદાયનો, ને
હારી ભોળી િપ્રય અબુધને દોરજે આ જ માગે.

૩-૫-'૯૬

516
← મૃત પુત્રી
લાલાંની છબી
કલાપીનો કેકારવ
િવના કૈ ં પાપ પ તાવું યાગ →
દ્ ર ીથી
ખેસવતાં કલાપી

િવના કૈ ં પાપ પ તાવું

િવના કૈ ં પાપ પ તાવું નસીબે આ લખાયું છે !

ફરી પ તાઈ એ ફ દે ફસાવાનું લખાયું છે !

તહીં છે ઈ કની મેના, જગર મા ં પડ્ યું તેમાં;

પરંતું પાંખ એ તેની નસીબે દૂ ર છે ઠે લી!

અહીં છે ઇ કનું િપજ

ં ર, પુરાઈ પાંખ છે જેમાં;
હવાલે તે તણે ગાળી રહીને જ દગી જેમાં.

નવી, નીલી અને કુ ળ

ં ી ઊગી તે પાંખ ઊડે છે ;
અને એ પાંખને જોરે જરા િપજં ર તૂટેલું છે .

ન તુટે એ, ન ઊડે આ, અને છોડે પછાડાના;

ગળે બાઝી ર યું િપજ
ં ર, િદલે બાઝી રહી મેના!

ભલે તું ગીત ગા, મેનાં, ભલે તું રોઈ રહે , મેનાં!
'િવના કૈ ં પાપ પ તાવો', કહું હું બોલ શે ં એવા?

517
અરેરે! કેદખાનામાં મને આ ઈ ક સૂ યો યાં?
ખુદાએ નૂર બતલાવી િદલે ચનગી લગાડી કાં?

ન જોયું કૈ ં અગાડીનુ!ં ગયો ભૂલી પછાડીનુ,ં

અને ગાફે લીએ હોયું િવના કૈ ં પાપ પ તાવુ!ં

૯-૬-૧૮૯૬

518
 કલાપીનો કેકારવ
← પા થ પંખીડુ ં િવરહ મરણ િવષપાન →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
છં દ= મદ

િવરહ મરણ

દે શેદેશો નવીન િનરખી ઘૂમતો'તો િપ્રયે! હું,

યાં હોયે હા! િવરહભડકે દાઝતો'તો િપ્રયે હું;
હોતું યારે તુજ છબી શું ને શા ત રોઈ થવાનુ,ં
હોતું કાંઈ િવરહભડકો બૂઝવી નાખવાનુ.ં

યારે એ જો િવસરી દુ ઃખ હું લેશ આનદ ં લેતો,

યારે હાલી દ્ િવગુણ દુ ઃખમાં ડૂ બતો હું ફરી તો;
'હું આવો શે અનુભવી શકુ ં હષ યારી રડે ને!'
હૈ યું હા ં સળગી ઉઠતું કાંઇ એવા િવચારે.

જૂદાં થાતાં મુખ તુજ હતું લાિનપૂરે છવાયુ,ં

વ નામાં એ િનરખું છબી તો આંસડ ુ ાં ઢાળતો હું;
હૈ યામાં એ ચતરી કિદ હું હા ય હા ં શ યો ના,
રોતો હું ને રડતી િપ્રય તું એ જ ચત્રો હતાં યાં.

મીઠાં હારાં નયન િદલના લ યમાં એક ધારી -

519
જોતો હું યાં િનિમષ ત ને ચ દ્ રનું બ બ યારી!
આલેખાતું તુજ મુખ તહીં ધ્ જતા ઓ વાળું ,
ને એ હા ં શરીર દુ બળું શોકઓઘે છવાયુ!ં

રોપાતો યાં િવિનિમત થઈ શોક હારે િદલે હા!

રોતી તું ને મુખ મુજ બધું ભીંજવી અશ્ દે તાં;
એ આંસુ કે િવરહઉદિધ ઉછળી ઉછળીને
અ યારે એ િવગત દુ ઃખમાં ડૂ બવી દે મને છે .

અ યારે એ હ્રદય ગળતાં અશ્ ની ધાર હે તાં,

ભીં યા હારા કમલ સરખાં નેત્રના લાલ ખૂણા;
હોયે યારી! મધુર િ મત છે િ ન ધ ઓ ે છવાયુ,ં
ને હા! હાલી! વપુ તુજ િદસે હષના ઘેનવાળું .

ઓળં ગી તું ઉદિધ દુ ઃખનો યાં િનહાળી રહે છે ,

હાલે છે તું સુખઅિનલમાં હા ય તેથી કરે છે ;
હાલી! આવા સરલ હ્રદયે પ્રેમ જે દાખવે તું -
તેના સામે િનરખી શકુ ં હું એ જ સામ ય યાચુ!ં

૧૪-૨-૧૮૯૫

520
 કલાપીનો કેકારવ
← િવરહ મરણ િવષપાન સારસી →
કલાપી

ખડ
ં કા ય

િવષપાન

શખિરણી

અહો ઘોળી પીધું મધુર િવષ યાલુ,ં િપ્રય સખા!

હવે હું ભૂલું છુ ં જગત સઘળું તે લહરીમાં!
ધીમે ધીમે મૂ છા મુજ મગજને ચુ બન કરે,
અહા! હું ગાતો તે અનુભવી શકુ ં છુ ં સુખ હવે.

તીરે ભેદાયેલા મુજ હૃદયને તો કળ વળી.

અમી ઢોળાયું શું ધગધગી રહે લા ઉર મહીં!
નથી આશા ઈ છા, ગત દુ ઃખ તણું ના મરણ વા;
અહો! મે ં તો પીધું નિહ િવષ, નકી અમૃત સખા!

શાદૂ લિવક્રીિડત

521
હાલા! યાં ઘસડાઈ ય જગ યાં હારે ખુશીથી જવુ,ં
હોયે છે દુ ઃખ એક આ િદલ મહીં, છોડુ ં તને તે તણ;ું
એ ચ તા પણ શા ત છે લી ઘડીએ થાશે નકી હા સખા!
એ વાલા પણ અ તરે ડુ બી જશે આન દની હે રમાં.

આશામાં ડૂ બતું અને ધડકતુ,ં ફાળો ઘણી સાંધતુ;ં

તે હૈ યું મુજ આમ આજ િવષથી િવશ્રાિ ત લેવા ઢ યુ;ં
ના તે કો િદ હવે ઉઠી સળગી કે ચીરાઈ રોશે સખા!
ના તે કો િદ ફલંગ મારી પડશે પ્રીિત તણી ળમાં.

શખિરણી

નકી હારે વુ,ં દન નવ હાલા! કર હવે,

સુખી હું થાતાં તું દન કર તે તો નવ ઘટે ;
સુખી હું થાતો યાં હૃદય તુજ હષે ઉભરતુ;ં
અરે! તો કાં હાવાં મુજ સુખ તને દુ ઃખી કરતુ?ં

અહો! હારાં આંસું િપગળી મુજ અ તઃકરણમાં-

ગયા સં કારોથીઓ મરણમય આ મા કરી જતાં;
હશે હારે માટે દન કરવું મૃ યુસમયે-
પ્રભુએ િન યું તો ઉર મુજ ઉખેળું તુજ કને.

શાદૂ લિવક્રીિડત

522
જોને, ભાઈ! તહીં રહી મલપતી તે મોહની ક્ રતા,
તેમાં તે અિત ર ય આકૃિત રહી જેને કહી મે ં 'િપ્રયા;'
ઘુચ
ં ાયા મુજ તે અરે! પ્રણયીઓ એ ળ માંહી િદસે,
ભોળાંને િનરખી ડૂ યાં, ડુ બી જતાં ચીરાય હૈ ય,ું સખે!

તે સૌ આમ જ આ જ માગ પર હા! રોઈ રડી આવશે,

તેઓનાં દુ ઃખથી દુ ઃખી થઈ અરે ! કૈ ં પ્રેત િમત્રો રડે,
તેઓની કબરો તણા પથરમાં અશ્ ઝરા ચાલતા,
તેઓના બળી ભ મ જે થઈ ગયા તે અશ ં સૌ કપ ં તા!

ઓહો! મોહ જ મોહનું જગત આ તેમાં હશે પ્રેમ યાં?

આંહીં બીજ વવાય છે િવષય ને સૌ થાનમાં મોહનાં;

કાંટાળાં ત તે ઉગી હૃદય કૈ ં ભોળાં બચારાં ચીરે,

યાંહી છે િધરે ભયા ઉઝરડા, યાંહી વ્રણો ગાઢ છે .

રે! હો મુજ ભિ તનું પ્રણયનું મે ં બીજ વા યુ,ં સખા!

છે તો ારભૂિમ પર તુ ઉગીને યું થશે વૃ આ:
આશાએ િદલ આ તણા ઝરણના વાિરથી પો યુ,ં છતાં-
તે તો યાં જ બળી ગયું પણ વળી મા યું જ મે ં તે ન કાં?

શખિરણી

523
મનાયું ના હુંથી ત મજ કદી તે નિહ થશે,
અરે! મા યું િન યે લ લત ફણગો કાલ ફુટશે,
અરેરે! દહાડો એ પણ કદી મ યો ના સુખ તણો,
અને આશાત તુ િવત સહ આજે તૂટી ગયો!

તને ને હાલીને ફલ સહુ ધ ં એ પ્રણયનાં,

હતી આશા એવી પણ ન પ્રભુને કૈ ં હતી દયા;
તમે હાલાં! હાલાં! સમ મમ ઈ છા નવ શ યાં,
હવે ના રોવું તો મુજ મરણકાલે, િપ્રય સખા!

શાદૂ લિવક્રીિડત

ઓહો! મોહ જ મોહનું જગત આ, તેમાં િવના વાથ શુ!ં

યાં પ્રેમી િદલમાં હશે સુખ, સખે વૈ રા ય સાથે વ યુ?ં
'છે વૈ રા ય જ પ્રેમ, પ્રીિત સુખ છે ; પ્રેમી િવરાગી ખરો,'
જૂઠી એ મમ મા યતા થઈ, અને હું પ્રાણ યાગુ,ં અહો!

શખિરણી

સુકાયાં ના આંસુ હજુ પણ અરેરે! નયનથી,

ત ઈ ના પ્રીિત મરણસમયે એ હૃદયથી;
હમા ં હાલાંનું નવ હજુ ગયું ચ તન અહો!
ન બૂઝાયો, હાલાં! પ્રણયભડકો આ હૃદયનો.

524
 શાદૂ લિવક્રીિડત

થાકેલું હરણું ય અ તસમયે એકા ત ને શાિ તમાં,

બેસીને િનજ પ્રાણ યાગ કરતું િનઃ ાસ અશ્ િવના;
હું તો કૈ ક
ં િવચાર ને દુ ઃખ મહીં આ પ્રાણ યાગુ ં સખા!
ને હું જેમ જ સૌ મનુ ય દુ ઃખમાં રોઈ યજે પ્રાણ હા!
૧૪-૨-૧૮૯૫

525
 કલાપીનો કેકારવ
← હું હારો હતો વીણાનો મૃગ મતભેદ →
કલાપી

વીણાનો મૃગ

ઉગતા સૂયની સામે આવે છે મૃગ દોડતો

ઉતરે બાગમાં હાવાં ફલાંગે ગઢ કૂદતો

વીણા તણો નાદ તહીં સુણાય

આનદ ં હે રે અિનલો ભરાય
ઝુ લે ફૂલો એ કઈ ં તાલમાં યાં
વસત ં લીલા વર બેવડી ર યાં

ભીિત કશી એ મૃગને િદસે ના

િપછાન જુની થલની નકી આ
નમાવી શૃગ
ં ો ચળ પીઠમાં કરે
યથે છ પણો ત નાં જરા ચરે

ઊડી ર યો છે જલનો ફુવારો

હોજે તરે રંગીન માછલીઓ
યાં કાન માંડી મૃગ તે ઢળે છે
જરા નમીને જલ એ પીએ છે

526
પાસેથી યાં તો વર આ યા
વાયુ તણી હે ર મહીં ગુથ
ં ાયા
કૂદી ઉમગ
ં ે ચમકાવી કણો
વરો ભણી એ મૃગ દોડતો ગયો

હીંચકે ખાટમાં બેઠી કુ જ

ં માં િદ ય સુ દરી
બીનની મીંડ મીઠીમાં એ છે ક ગળી ગઈ
િદસે અગં ો નાનાં હ્રદયમય કે તાનમય શાં!
લતા શા ડોલે છે કિટ ઉપરના સૌ અવયવો!

અહા કાળા ઝુ લે કમર પર એ વાળ સઘળા!

િદસે તારા જેવાં ચકચ કત શાં િ ન ધ નયનો!
મળી છે શું આંહીં જગત પરની સૌ મધુરતા!
અહીં વેળાનું ના કરવત ઘસાતું નકી હશે!

ગ્રહો, તારા, ભાનુ જ ર ણ આંહીં અટકતા!

વરોની દે વીનાં નમી નમી અહીં દશન કરે!

દૂ રથી આવતો દોડી હાલો એ મૃગ જોઈને,

ક યા તે હ ત લ બાવી હે તથી આવકાર દે .

આન દભીનાં નયને િનહાળી,

પપં ાળતી તે મૃગને કરેથી;
દાસ વ મીઠું મૃગમાં િદસે છે ,
પ્રેમાળ ભીનાં નયને વસે જે.

પછી વીણા તારો મધુર વર દૈ વી જગવતા,

527
હવામાં નાચ તી વરની કઈ ં મૂિત ખડી કરે;
જડી ણે રાખે નયન મૃદુ ક યા મૃગ પરે,
અને એ હે રામાં નવીન કઈ
ં ભાવો પલટતા.

મૃગે એ ભાસે છે વશ થઈ જતો કે ગળી જતો,

જરા ડોલે શૃગ
ં ો વળી અરધમીં યાં નયન છે ;
િનસાસા લેતો એ મૃગ હ્રદય ણે ઠલવતો,
અને ક યા શરે રસમય અ ભષેક કરતો.

અહો યારે થનનથન નાચી કૂદી રહે ,

વળી એ ક યાના ઘડીક પદ ચાટે ભ વડે;

ફરે વીણા તેવાં હ્રદય, નયનો અગ

ં ફરતાં,
િદસે બ ે આ મા અનુભવી ર યા એકમયતા

પ્રભાત કાલે મૃગ આમ આવતો;

વીણા સુણીને વનમાં ફરી જતો;
વરો ન મીઠા મૃગ વીણ ઊઠતાં,
સુખી થતી ના મૃગ વીણ ક યકા.

લગની કો લગાડે છે ઉરોની રસએકતા;

પશુ આ માનવી આ એ કાંઈ ભેદ ન પ્રેમને.

િદનો કૈ ં આન દે રસભર ગયા આમ વહતા,

સદા ર્ હે તાં ધૂને મધુર વરની આમ િદલ આ;
પ્રભાતે કોઈ એ પ થક ગઢ પાસે અટકતો,
ઘડી સુણી વીણા િનજ પથ જતો આ શષ દઈ.

528
          * * *

તહીં ઉ યો છે હજુ અધ ભાનુ,

નવીન રંગે નભ છે ભરેલ;ું
શુકો ઉડે ગીત હ ર ગાઈ,
સહુ થળે છે ભરપૂર શાંિ ત.

ઉદાસ શા ત વર બીન છે ડે,

ઉદાર ભાવો મૃગનેત્ર રેડે;
મચી રહી આદ્ ર વરોની હે લી,
મહાન આન દની રેલ રેલી.

સરરર સુસવાટો થાય યાં બાગમાં કૈ ,ં

અરર મૃગ બચારો ઉછળી પડે છે ;
થર થર થર ધ્ જે ક યકા ત્રાસ પામી,
શ થલ કર થતાં એ બીન તૂટે પડીને.

મૃગહ્રદય મહીં છે તીર લા યો અરેરેરે!

ખળખળ ઢળતુ,ં હા! ર ત ભૂિમ પરે એ!
નયનજલ વતી એ ક યકા ઘા ધુવે, ને
મૃગ તડફડ થાતો હાંફતો ાસ લે છે .

મીંચાઈ એ તાં નયન દરદે બે ણ, અને

ઘડી ક યા સામે દનમય એ શાં િનરખતાં!

ે 529
અરે ! છે લે યાચે િનજ િપ્રય કને એક નજરે,
વદે છે કૈ ં આવું નયન મૃદુ ચોટી
ં રહી હવે:-

કરીને શીષનું તુ બુ,ં નેત્રની નખલી કરી,

બ વી લે બ વી લે તા ં બીન હ હ  !
કૃપા હોજો દયા હોજો પ્રભુની બીનની પરે !
'અનુકૂલ વરો મીઠા હજો આ તુજ હ તને !'

ક યા બચારી દુ ઃખણી થઈને

એ શીષ ખોળે મૂકતી રડે છે ;
યાં પાછળે થી નર કોઈ આવે,
વા સ યભાવે વદતો જણાયે :

'અ ય પુત્રી શકારી તો પાપી છે તુજ આ િપતા !

'ભૂલી એ ! બ વી લે તા ં બીન હવે જરા !'

હ્રદય િ થર નથી એ ક યકા બાપડીનુ,ં

નજર નવ કરે તે કોણ આ યું ન આ યુ;ં
પણ દ્ રઢ થઈ અ તે અશ્ માં તે ગળ તી
દરદમય છતાં એ કાંઈ મીઠું લવે છે :-

તુ બું તૂટી પડ્ ય ું ! અરે જગરના ચીરા થયા છે , િપતા !

'રે ! આ સાંભળનારના જગતમાં એવું થયું છે , િપતા !
વીણા બ ધ થયુ ં ! વરો ઊડી ગયા ! ખારી બની િઝ દગી !
સાથી ન જગમાં ર યો ! પ્રભુ તણી આ શષ એવી મળી !

'મૃ યુને વશ આ કલા થઈ ગઈ ! હુંએ બની મૃ યુની !'

'આ સસ ં ાર અસાર છે  ! અહહહા ! એ શીખ આજે મળી!'
' હાલાં હાય અરે અરે ! જગતમાં હાલાં ઉરો ચીરતાં !'
530
'ભૂલોની જ પર પરા જગત આ, એવું િદસે છે  ! િપતા!'

' યાં શ્ર ા ? અહ ! પ્રેમ યાં? જગત આ આખું

અક માતનુ ં !
'જે યાલું મૃગને મ યું મરણનું તે હુંય માગુ ં ! પ્રભુ !
'જોઈ બે ઘડી આ લઉ ં મૃગ અને વીણા તૂટેલું િપતા !
'એ િનમાણ અન તના જલ મિહં ડૂ બું પછી હું, િપતા!
             * * *

િદનો કૈ ં ક યાના દરદમય, ઓહો ! વહી ગયા,

ફયાં છે એ ગાત્રો, મુખ પણ ફયું છે ક જ, અરે !

હવે જો કોઈ એ પ થક ગઢ પાસે અટકતો,

શલા યાં આ વાંચી કઈ
ં ક દુ ઃખમાં તે ડૂ બી જતો:-

'કલા છે ભો ય મીઠી તે ભો તા િવણ કલા નહીં!'

'કલાવાન કલા સાથે ભો તા િવણ મળે નહીં !’

૭-૧-૧૮૯૭

531
 કલાપીનો કેકારવ
← તલફું કાં વી યાંને રોવું ક્ ર માશૂક →
કલાપી

વી યાંને રોવું

રોતું અ તરનું રોના ં  :

રોતું ભીતરનું જોના ં  :
હોના ં એ હોતુ ં :
                      પણ વી યાને શું રોવુ ં ?

મળતાં પ્રેમજમાતી ખાખી,

હજુ એ ના રોશું પડ રાખી,
ભર સમુદિરયે સાથે હે શ,ું
                      હોયે વી યાંને રોશુ.ં

૨૯-૪-૧૮૯૭

532
 કલાપીનો કેકારવ
← રોનારાં વી યા ભાવો તલફું કાં →
કલાપી

વી યા ભાવો

વી યા ભાવો હજુ હારા છે :

આગ મહીં થડ ં ા યારા છે  :
આંસુ તો સુખની ધારા છે  :
                     આ હૈ યાને બીજુ ં શુ ં ?

તું એ મીઠા ભાવો મરજે :

તેને મરતાં મરતાં મરજે :
હૈ યાફાટ સદા વા રડજે :
                     રે રે ! બીજુ ં શુ ં ?

૧૫-૪-૧૮૯૪

533
← એક કલાપીનો કેકારવ
વીંધાયેલા હ્રદયને જરી મોડુ  ં →
આ ગયાને
કલાપી

વીંધાયેલા હ્રદયને

વીંધાયું તુ,ં જખમ તીરનો છે ક ઉડં ો ગયો આ,

ખેચી
ં લેતાં મરણ િનપજે ર તના ત્રાવથી, હા !
ચોટ્ં યું ર્-હે શે અરર ! ભલકુ ં વ તાં સુધી યાં,
ભોળા દદી ! દુ ઃખદ પણ છે ઈશની એ જ ઇ છા.

િન ે ગી પણ થઈ સહે દં શનું દદ તું જો,

સૂજ ે સૂજ ે સુખથી સુખથી ઘેન મીઠાં મહીં તો;
ઓહો ! તો તો તુજ નયનની પાંપણો ના ભીં શે,
હારી આવી ખટકતી સહુ વેદના દૂ ર થાશે.

હારા ઘાનો, તુજ મન અને દદનો તું સુકાની,

યાં ખેચે
ં યાં સુખદુ ઃખ તણાં નાવડાં ય ચાલી;
તો યાં સુધી ઉદય રિવની કોર સ ધુ હવાડે,
યાં સુધી તું સુખથી સુખથી ઘોરજે ઘોરજે, રે !

રે રે ! ક તુ જખમ પર જો સચ
ં શે િહમવાિર

534
વા હારો આ વ્રણ ઝવવા આદરે ઔષિધ કૈ ;ં
હાલા ! તો તો મધુતર ભલે મોતની લે પથારી,
એ િનદ્ રામાં લય થઈ ભલે દદ સૌ દે િવસારી.

ગાતાં કોઈ ઝરણતટની ઉપરે વ થ સૂતાં

હે ં જે જે સૌ હ સુધી અહીં ગોઠ યાં વ ન મીઠાં;
પુ પોનાં, કે લ લત લલના, આસવોનાં, રિતનાં,
તે સૌથી મધુર ચર કૈ ં વ નમાં લીન થાવા.

ર્-હે જ ે જે અનુકૂલ પડે કાય તે સાધજે તુ,ં

ક તુ તેને પ્રણય કથવા યથ ના શોધજે તુ;ં
ના વાચાથી પ્રણય કિદ એ સદ્ િધ થાશે, થયો ના,
જે હૈ યું ના િધરથી ગ યુ,ં અશ્ થી તે ગળે ના.

જોને છાની અિનલલહરી શા ત અદૃ ય હે તી

હોયે તેને કલી કુ મળીઓ હીંચતી બાથ લેતી;
ના ચાહે એ - પછી િધર ને આંસડ ુ ાં સૌ વૃથા છે ,
રે ! પ્રીિત તો રસભર જરી દૃ થી ઉછળે છે .

હારાં આંસુ ગળી ગળી પડ્ યાં ક્ રના પાદમાં સૌ,

હા ં છુ પૂ ં થરથરી ક યું ક્ રને તે અરે સૌ;
ઘા માયો હા ! જખમી કરીને દૂ ર ચાલી ગઈ તે,
તેને માટે , અરર નબળા ! આમ શાને ઝુ રે છે ?

શોધે છે શુ ં ? તુજ મનગ યું શોધતાં લાધશે ના,

ને કૈ ં તૃિ ત તુજ જગરને અ યથી તો થશે ના;
ખોવાયું તે જગ પર સહુ મેળવી ના શકે છે ,
ખોવાયાનું અવર કદી ના થાન પૂરી શકે છે .

535
 ૪-૮-૧૮૯૬

536
← નદીને કલાપીનો કેકારવ
સ ધુનું વૃ ટે લયો ગુનેહગાર →
િનમ ત્રણ કલાપી

ઈગ્રેજ કિવ વડ્ ઝવથના એક કા ય પરથી

વૃ ટે લયો [૧]

પડી'તી ડાંગ લાંબી યાં ડોસાના પગ આગળે ,

બેઠો'તો માગની પાસે શલા એક પરે નમી,

કનેના એક ખડં ેરે દૃ િ ન ધ હતી ઢળી;

ેત એ પાંપણો નીચે છુ પાં અશ્ ભયા હતાં,

જરા ધ્ જે છે નમી શીષ નીચે,

કપાસના પોલ સમું દે સે તે;
દુ :ખે િદસે છે જરી ઓ દા યા,
દુ :ખોની રેષામય ગાલ ભાસે.

ચતાની અિ ન વાલામાં દીધો છે પગ એક, ને

બીજો તે જો ઉપાડે તો અ ત યાં સહુ ક નો.

હું યાં ગયો હ્રદય ખેિદત કાંઇ થાતાં

અશ્ દુ :ખી િનરખતાં હ્રદયે ભરાયાં;

537
તે જોઇને દુ :ખી ન રા સ કોણ થાય ? -
અશ્ વહે જનઉરે જન જોઈ દદી.

પૂછ્યું 'ભાઇ ! કહીં'નો તુ ં ? કહીં ને કેમ ય છે  ?

"ઘટે ના આપવો આવો. શ્રમ આ પદને હવે."

િવચારોથી ગી મુજ તરફ જોયું જરી હસી,

અહો! કેવું મીઠું હ્રદય દુ ખયાં એ હસી શકે !
પરંતુ એ હા યે મમ હ્રદયને તો દુ :ખ દીધુ ં !
મને તો રે ! લા યું િ મત નહીં પરંતુ દન એ !

અને એવું એવું દન સરખું હા ય કરતી,

બધાં વૃ ોમાંએ દન સરખું હા ય ભરતી,
ગઈ હે તી ધીમે અિનલલહરી કો સુસવતી,
અને ડોસો એને શ્રવણ દઈ ણે િનરખતો !

બો યો ધીમે, 'અરે બાપુ ! દુ :ખીનાં દુ :ખ કાં પુછો ?

'ન ણે તે ન ણે છે , વાતોથી દુ ;ખીનાં દુ :ખો.'

તહીં હું તો બેઠો દુ :ખી િદલ તણી વાત સુણવા,

ક યુ,ં 'બોલો! બોલો તમ હ્રદયની વાત સઘળી;
'દયા જોકે છે દી દુ :ખી િદલ તણાં ના દુ :ખ શકે,
'નકી પપ ં ાળીને જગર હલકાં તો કરી શકે.'

ગાલે કરચલી ક પી ને જોઇ મુજ હો ર યો;

હું તેના વૃ હૈ યાના ર તને સુણતો હતો.

538
ટ ાર એ થઈ પછી ણ એક વી યે,
તે ડાંગને પગથી રેડવી આમ બો યો:
'રે બાપુ! તું જ ર સાંભળશે દુ :ખો શુ?ં
'શું વૃ આ હ્રદયને િનરખી શકીશ?

'થોડા વષો પર બહુ હશે કાળચક્રો ફયાં ના,

'તા આશા તુજ હ્રદયની, ર ત તાજુ ં હજુ આ;
'હું તો, ભાઇ! મરણ પર છુ ં આંખ રાખી રખેલો,
' હારા હોની ં કરચલી બધી ણ વાતો ગણે કૈ .ં

'જૂની વાતો, મગજ ઘરડુ ,ં હોય શું વાદ તેમાં ?

'મૃ યુ જેવું નીરસ સઘળું લાગશે, ભાઈ ! એ તો!
'તહારી દૃ ઝળહળ થતા ભાિવમાં બાપુ! ચોટી,ં
' હારી દૃ ગત સમયના ગાઢ ક લા ઉખેળે.

'બહુ વેળા દુ :ખો હે તાં ફાટી આ િદલ છે ગયુ;ં

'ભલે હોયે પડો ગાઢાં ઉખેળું તુજ પાસ હું.'

છૂ ટા ન શ દો પણ એ થતા'તા,
ખડ ં ેરમાં એ નયનો ફરે હજુ;
હારી ય યાં દૃ જરાક તભ ં ી,
એ થાન કૈ ં ગ ભીર ભાસતું હતુ.ં

તૂટેલ જુના ગૃહની િનશાની,

ગાઢાં ત , નાજુક એક હે ળ;ું
ભા યું મને થાનક ભૂતનું એ,
કે છૂ પવા ઠોઠ િનશા ળયાનુ,ં

539
ટ ાર ક તુ થઈ એ ણમાં ફરીથી
િન: ાસ એક લઈ દીઘ મને ક યું આ :-
'રે મહે રબાન! નકી મૃ યુ ભલાનું હે લ:ું
'ને શુ કને સળગવા બહુ કાલ લાંબો!

'આ નેત્ર કૈ ં િનરખતાં અહીં આસપાસ,

'જેનું કશું નયન જોઇ શકે ન તહારાં;
'આ થાનમાં સમયના પલટા કઇ ં છે ,
'રે! થૂલ ભૂિમ પણ કૈ ં પલટા સહે તી!

'રે ભાઈ! આખર બધાંય મરી જવાનાં,

'લેતું ન મૃ યુ વળી આપણ એકલાંને!
'જે જે પદાથ પર પ્રેમ જનો કરે છે ,
'તે તે પદાથ પણ તે જન સાથ તા!

'તે હાલની અગર ચીજ ફરી જતી સૌ,

'વીતેલની પ્રીિત તણું ફરતું બધું એ;
'હા! તુત સુ દર સહુ ય કુ પ થાતુ!ં
'વીતેલની રહી શકે ન િનશાની એ કો!

"બાલાં' કરી મુજ હતી ભા ગની સમી કો!

'તેનું જ આ ગૃહ, અહો! મુજ આશરો કો!
' હારો જ ના : પણ ગરીબ સહુયનો આ
'તૂટી પડ્ યો કઇ
ં ક વષથી આશરો છે .

ે ે 540
'એ હે ન! હે ન હતી ના મુજને જહાંમાં,
'એ હે ન! ક તુ મુજને પ્રભુએ ધરી'તી,
' હારા પડોશ મહીં પુ પ હતું ખી યું એ,
'પપ
ં ાળવા હ્રદયને જ હતું ઉગેલ,ું

'એનું હશે મુખ નહીં બહુ બોલ બો યુ,ં

'થોડા જ શ દ પણ બ દુ બધાં સુધાનાં,
'એ શા ત આદ્ ર ભ ગની સરખી િનગાહે
'કોને કયું નવ હશે ઉપકાર ગાતુ ં ?

' હારા પછી જગતમાં જનમી હતી એ,

'પાછી જતાં મગર હે લ કરી જ ચાલી;
' હારે ગૃહે બચપણે રમનાર હે ની
'આંહીં હતી, તહીંય બાલક એ હજુ છે .

' હારા ગૃહે! સમય એ પણ યાદ આવે!

'બાલાં તણું િપ્રય હતું મુજ ઝૂ પડુ ં એ;
'એનું અને મુજ હતું ગૃહ સાંકળે લું
'કો પ્રેમથી વળી સમાન અનુભવોથી.

'માતા મને ય ગઈ મુજ જ મ થાતાં,

'એ દૂ ધ વ સલ ન પામી શકેલ હું છુ ં ;
'બોજો પડ્ યો મુજ િપતા શર એ વહીને
'થાકી ગયેલ ઉર મૃ યુ મહીં િવરા યુ.ં

'બાલાં તણા વડીલ બ ધુ સહે ર યો હું,

'એનાં ય માત વળી તાત ર યાં હતાં ના;
'કેવાં હતાં હ્રદય એ કુ મળાં બનેલાં!
'કેવાં સદા મધુર વ ન મહીં રહે લાં!
541
જે સવને જગતમાં નવ તે મને છે '!
જે ના મને વળી તને ય ર યું નહીં એ'!

'એવી જ િન ય કઇ
ં વાત અમે કરીને
'ના ણતાં હ્રદયમાં ગળતું હતું શુ!ં

જે અ યને જગતમાં નવ તે મને છે '!

'એ લાગણી ઉપર િવ બધું ફરે આ;

'એ લાગણી નરક વગ તણી જનેતા;

'ને એ વતી જ અમ ઉર ઢ યાં પ્રભુમાં.

'પછી તો ભાઈની સાથે કાપવા કા હું જતો,

'ઉપયોગી થયો માની ઉપાિધ કરતો હતો.

'વસ તના એક િદને પાળે

'પ્રભાતકાળે વનમાં હતો હું;
'ભલો અમારો નૃપ અ સાથે
'કને જ દીઠો ફરતો તહીં મે.ં

'મને જોઇ ઉભો રા , દયાથી મુજને ક યુ ં :-

'સુખી છે કે ? ગુ રો તું કરે છે તુજ શી રીતે ?'

'કહી સહુ મે ં મુજ વાત તેને,

'જરા િવચારી નૃપ આમ બો યો :-
'મહે લમાં આજ જ આવજે તુ,ં

542
'દઈશ હું નોકરી બાગમાં યાં.'

'ગયો હે ન કને દોડી, કહી વાત કુ દી કુ દી;

'ભાઈની લઈને આ ા, જોડાયો મુજ બાગથી.

'તહીં બગીચે નૃપ આવતો સદા,

'મને હસીને કઈં પૂછતો સદા;
'ભણાવતો ગ મતમાં મને કઈં ,
'અને પછી પુ તક કાંઈ આપતો.

'સોપેં લ તે મુજ ત જલ પાઈ પોષી

' ચત્રો િનહાળી મમ પુ તક વાંચતો હું;
'ને ખેલતો ભ્રમરથી ફુલડાં ઉછાળી,
'રે! એમ કૈ કં િદવસો સુખના ગયા યાં.

'અરે! જે છાયામાં કમનસીબ પ ી જઈ વસે,

'ત એ તે સૂકે, ગહન ગિત એવી હિર તણી!

'ઉડી તાં છાયા ગરીબ કઇ ં પખ ં ી રડવડે,

'અહીં સસ
ં ારે એ બહુ વખત કૈ ં માલૂમ પડે !

'ગઈ વગે ભલી રાણી, અ બાનો અવતાર એ,

'િપ્રયાની પાછળે ઓહો ! ઝૂ રી ઝૂ રી ગયો નૃપે.

'ખાવા ધાતાં ત સહુ મને, ચેન ના યાંય થાતુ,ં

'હું તો હાસી સમય મળતાં હે નની પાસ તો;
'રે રે ! હારા નવીન નૃપની ક્ ર છાતી હતી કૈ ,ં

543
'ના બી નાં સુખદુ :ખ તણું ભાન તેને હતું કૈ .ં

'પેટને કાજ હું તો યાં ગુ રો કરતો હતો,

'અરેરે ! બ ધુ એ યાં તો ઓ ચ તો ગુજરી ગયો.

'એ આ માને પ્રભુ સુખ સદા આપજો વગ માંહીં,

'એ માટે કૈ ં દન કરવું યો ય ના, ભાઇ ! હાવાં;
' ક તુ પેલું વદન કુ મળું આંખની પાસ આવે,
'આ ડોસાનાં બહુ ય વખતે આંસડ ુ ાં ખેરવે છે .

'કેવં કુ ણું રમત કરતાં જોઇ રહે તું નભે તે!

'ઓહો! પેલું ગગન જહીંથી ભાિવ સવે ઘડાતાં!
' ણે પૂછે નયન મુજને, 'ભાઇ તે યાં હશે શુ!ં '
'મીઠી દ્ ર જલભર સદા િવસરે કેમ એ તો?

' હોયે એનું વદન હસતું કોઇ દ્ હાડે હવે તો!

' ણે કોઇ ચમન રચતું હા ય એ હોય ના શુ ં ?
' ણે આંહીં પ્રણય સહ કો શાિ ત ફે લાવવાને
'એ હૈ યામાં પ્રભુકર વતી પૂતળી કો ઘડતી!

'એ હૈ યું તો કુ દરત તણા નાદનો િદ ય તાર!

'કેવું મીઠું રસમય અને આદ્ ર કેવું સુરીલુ!ં
'હું તો, રે રે! બહુ ય વખતે માનતો ને કહે તો,
'તું િનમાઇ જ ર સુખડાં અપવા - પામવાને'!

'પછી તો બેક વષોમાં લ ન બહે ન તણાં થયાં,

'સુખી છે એ, સદા એવું સાંભળી સુખી હું હતો.

'તોયે હે ન સધાવી તે િદવસથી ના અ ભા યું મને,

544
'આ સસ
ં ાર તણી િદશા ય સઘળી ણે મને ઘૂરકે;

'માતા તાત તણાં ખરાં મરણ એ તે દી ફરીથી થયાં,

'મો ં અશ્ તણાં કટુ ઉદિધનાં તે વ તથી છે ઢ યાં.

'અરેરે! હષની હે રી સક
ં ોચાતી વહે નકી!
'અરેરે! ક ની રેલો વધે છે કાલ આજથી!

'હતો પડ્ યો હું િદન એક દદમાં,

તહીં અમારો નૃપ આવીને ઊભો;
'પ્રણામ દે વા નવ ભાન કૈ ં હતુ,ં
'ઊભો ર યો એ, સૂઇ તો ર યો જ હું.

'મારી લાતો મને બો યો, 'ચા યો શઠ! બહાર તુ'ં ;

'આ મે ં કરી, ક તુ હે રી સ ા જ એ હતી!
'હવે તો એ નૃપે આજે બચારો પદભ્ર છે ;
'ભલો એ છે હવે તો એ કાલના ક્રમમાં પડી.

'ગમે તે અ પની સામે, ગમે તે દુ ની ભણી,

'કૃત ની ને મહા પાપી િતર કારની દૃ છે .

'ગયો ગૃહે હું બની ભૂત જેવો,

'મને પડોશી સહુ પોષતાં'તાં;
'ગરીબ ક તુ સહુ બાપડાં એ,
'ગરીબને પોષી શકે કહીંથી?

'હતી ન સ ા હ્રદયે શરીરે,

545
'ન કાય હું; કૈ ં કરતો હતો વા;
'અ તે રડી એક િદને બહુ એ,
'વેચી દીધું એ ગૃહ તાતનું મે.ં

'પુત્રી ને ગૃહને નાણે જેવારો ન થયો કદી,

'િપતૃની ને પ્રભુની કૈ ં દૃ તીખી તહીં નકી.

'અત ં ે ર યું ન મુજ પાસ કશું ય, ભાઇ!

'એ જ મભૂિમ યજવા િદન પાસ આ યો;
'બહોળું હતું જગત યાં હક કૈ ં ન હારો,
'શ્રીમાન એ તમ સમા સમ શકે ના.

'રે! સાઠ વષ િદન તે ઉપરે ફયાં છે ,

'હું ટે લ તે િદવસથી દઈને ભમું છુ ં ;

' હે લો જ આદર મ યો મુજ હે નઘેરે,

'રે ભાઇ! હે ન મુજ એ જ બચારી બાલાં.

'સહે વાનું સહી ના યુ,ં બાકી આજ નહીં કશુ;ં

'કપાતું આયુ ક ોથી, હા ં તો દીઘ છે થયુ.ં

'હશે ભાઇ! હશે ભાઇ! દુ :ખી હું નવ લેશ છુ ં ,

' વતાં હું નથી થા યો, મોતથી ય નહીં ડ ં .'

અહીં સુધી વાત કરી િવરા યો,

ક તુ હતું એ ઉર કાંઇ ભારે;ં
ક યું ફરી મે,ં 'હજુ કાંઇ પૂછું,
ે 546
'એ હે નનું આ ઘર કેમ આવુ ં ?'

ડોસો જરા હાલભયું હસીને,

હારા ભણી શા ત િનહાળી ર્-હે તાં;
બો યો જરા એ ઠપકા સમું કૈ ,ં
કેવું પર તુ મધુ ં હતું એ!

' ાસા કા દદીની વાતો ના સુણવી ઘટે ;

'ઇ છા એવી મરેલાંમાં રાખતાં ઠપકો ઘટે .

'કોઇનાં એ દુ :ખોમા યો ય ના સુખ પામવુ;ં

'મરેલાં તો પ્રભુનાં છે તેનું માન જ રાખવુ.ં

'પર તુ આપણે સવે ણતાં ય નકી જ કે,

'દદીનાં દદની વાતે આપણું િમત્ર કો વસે.

'દદથી જે મળે તે કૈ ં દદની વાતથી મળે ,

'દદોની કો કથામાં તો દશનો પ્રભુનાં જડે.

'દુ િનયામાં સદા વીતે તેની આ મુજ વાત છે ,

'કલા છે ના, નવું છે , ના રસીલું યે નહીં કશુ.ં

'સુણો, કહું ભાઇ! હવે ન થોભુ,ં

'અહીં હતું એ જ સુખી કુ ટુ બ;
'બાલાં તણા એ પિત સાથ હું તો,
'થોડુ ં ર યો ક તુ બનેલ િમત્ર.

'ઉધોગની એ પ્રિતમા હતો, ને

'ર્-હે તો બધો િદવસ ખેતરોમાં;
547
'સ યા થતાં ટે કરીએ ચડી આ,
'ગ ભીર સૂયા ત સદા ય જોતો.

'હતું સદા એ મુખ હા ય માંહીં,

'પ્રભાતકાલે િનર યા સમું એ;

'હતું ભરેલું ગૃહ અ થી આ,

'ને વૃ આ દાિડમથી ઝુ કેલાં.

'રહી થોડા િદનો યાં હું યાત્રાએ ફરવા ગયો;

'બહુ ઘુમી બહુ વષો પાછો યાં ન ફયો હતો.

'દુ કાળ હોટો મરકી સહે યાં,

'હતો પડેલો ત્રણ વષ પૂરાં;
'છત્રીશ તેને વરસો થયાં છે ,
'હશે તમોને મરણે નહીં એ.

'બધાં હતાં ખેતર છે ક સૂકાં

'કુ વા મહીં એ જલ ના ર યુ'ં તુ;
'શહે રો બધાં તો શબના ઢગોથી,
'રોતાં હતાં દદ મશાન જેવાં.

'વળી ઉઠી કાબુલમાં લડાઇ,

'ગ યું પ્રભુને સઘળું હતું એ;
'શ્રીમાન કૈ ં યાચક થઈ ગયા, ને
ભૂખે મરી કૈ ક
ં ગયાં ગરીબો.

548
હું ઝૂ ં પડાં કૈ ક
ં ભમી ભમીને,
'પુ ં કદી અ ન પામતો'તો;
'તૂટેલ વ ત્રો ય હતાં ન યારે,
'એ સ ત કાળે મરતાં બ યો છુ ં .

'હમેશનાં શોખ તણા પદાથો

'બાલાં બધાં દૂ ર કરી કરીને;
'આશા મહીં એ િદવસો ગણ તી,
'હષે હતી આ ગૃહમાં રહે લી.

'પરં તુ તોફાન બીજે ઉ હાળે ,

'આવી પડ્ યું બહે ન પરે નવું કૈ .ં
'એનો પિત સ ત વરે ઝલાઈ,
'પડ્ યો ર યો માસ કઈ ં બછાને.

'ઉઠ્ યો ફરી : માલુમ યાં પડ્ ય,ું કે

'હતું ર યું કૈ ં જ ગૃહે ન બાકી -

'તોફાન માટે ઘરડાં થતાં વા,

'રા યું હતું કો સર કૈ ,ં કરી જે.

'વળી વ યું બાલક એક યારે

'કાંઇ વધારે તકલીફ દે વા;
'શ્રીમાનનાં ઇિ છત બાલકો તો
'ગરીબને દદ સમાં બને છે .

'પખ
ં ી ચુગે ટે કરીઓ ભમીને

549
'દાણા પડ્ યા છે િવખરાઈ આંહીં;
'તેવાં જ ટોળાં કણબી તણાં કૈ ં
'અહીં તહીં પેટ ભરી ર યાં'તાં.

'પર તુ જેનું ગૃહ પૂણતામાં

'ભયું હતું આજ સુધી સદા એ,
'ના યાં હતી ભાિવ તણી ય ચ તા,
'અસ ય તેને પલટો થયો આ.

'પટે લ ારે ઉભી સુ ત આ તો

'આન દ દે નાર દુ વા ય ગાતો;
'જૂનો હવે હષ ન ક તુ પામી
'ચા યો જતો ખેતરમાં ભમ તો.

'ઊ ંડા કુ વામાં નવ કોસ ખેડી

નાસી જતો ગામ મહીં કદી તો;
'ટૂંકા હતા જે િદવસો ઉ હાળે
'બ યા હતા દીઘ હવે શયાળે .

'તેના હવે હષ બધા ય ડૂ બી

'હૈ યા મહીં ના રસ પૂરતા'તા;
'ટે વાયલું હષ મહીં રહે વા
'તે હષ તાં અરધું મરે છે .

'રીસાળ ધીમે ઉર એ થતુ'ં તુ,ં

'કઠોરતા બાલક સાથ આવી :
રમાડતો બાલકને કદી તો
'તેમાંય કૈ ં ક્ ર જ ભાસતુ'ં તુ.

550
'એ બાપડાં બાલકનાં મુખોને
'બાલાં બચારી શકતી ન જોઇ;
'તેણે મને આમ રડી ક યુ'ં તુ ં :-
' 'એ' હા ય જોઇ મરતી જળી 'હું' !'

અહીં સુધી કહી પાછો ડોસો એ અટ યો જરા,

બાગનાં વૃ ની સામે જોઇ શા ત વ યો ફરી:

'અહીં મ યા ને આ જગત સઘળું ગાઢ સુખમાં

'િદસે લેતું ઝોકાં, સહુ ગમ બધું શા ત સરખુ;ં
'િદસે છે અ યારે જગત પર આરામની ઘડી,
'અને ના સૂતું તે રમણીય બધું હષમય છે .

'અહીં જ તુટોળાં ગણ ગણ ઉડે વૃ િવટપે

'બધાં એ શાિ તથી મધુર સુરીલો મેળ રચતાં,
'અરે! યારે કાં આ ગમગીન રહે વૃ નયનો?
'ઘટે ના આ દે વાં દન કરવા આપણ ઉરો.

'ઘટે હોરી લેવી નિહ જ નબળાઇ જન તણી

'ગયાં વગે તેનાં દરદ બહુ જૂનાં મરી મરી;
'મરેલાંનાં સ યો મરણ સુધી ના ના મળી શકે,
'અને રાહો જોવી વધુ પણ કશું ના થઈ શકે.

'પ્રભુના આરામો ઉપર નયનો બ ધ કરતાં

'ઘટે હાની વાતો ઉપર નવ આંસુ ટપકવાં;
'અહીં ઘોળી કાંઈ દુ :ખમય િવચારો હ્રદયમાં
'અરેરે! શાને કૈ ં દખલ કરવી આ કુ દરતે?
551
'અજ ં લ ગમગીનીની સદા એ અર યા થકી
'પ્રભુની પામવા પ્રીિત બ દુ હષ તણું વધુ."

એ બોલ એ વૃ મુખે ગભીરી

કૈ ં શાિ ત, કૈ ં હષ ફુરાવતા'તા;
એવું હતું કૈ ં નરમાશવાળું
ચહે રા મહીં એ િવલસી રહે લ.ું

ભૂલી ઘડી વાત ગયો જ હું એ

કૈ ં વાત બી જ કરી ઘડીક;

એ વૃ હોને
ં િનરખી રહે તાં
તૃિ ત નવી કૈ ં ઉર પામતું આ.

એ બાઈની વાત પર તુ તુત

ગી ઉઠી આ ઉરમાં ફરીથી;
નેહી તણી વાત ન હોય ણે
તેવો થયો હું સુણવા અધીરો.

િવન તી મે ં કરી તેથી, ડોસાએ િ મત િમ થી

રામનું નામ લઈને, વાત તુત શ કરી:-

'એવી રીતે આ િદવસો સુધી એ

'બાલાં હતી શાિ ત મહીં રહી યાં,
'તે આ ગૃહે તે સમયે ફરીથી
'હું દૂ ર દે શો થકી આવતો'તો.

552
'આ વૃ ને દૂ ર થકી િનહાળી
'આન દ ના આ ઉરમાં સમાતો;
'ઉતાવળે મે ં પગલાં ભરીને
'ધીમે લઈ આ ખડકી ઉઘાડી.

પર તુ એ હે ન કને ઉભો તો
'એ તો રહી ચૂપ જ જોઇ હુંને!
' હો ં ફે રવી દે ઈ પછી િનમાણું
'રોઈ પડી બાપડી એ અરેરે!

'બેસી ગઈ એ મુજ પાદ પાસે,

'શું આ થતુ'ં તુ,ં સમ યો નહીં હું;
'ઊઠી પછી આખર નામ હા ં
'કેવું કઇ
ં બોલી હતી અધૂ !ં

' ણે હતાં એ ઉરમાં હ રો

'દદો ભરેલાં ન સહાય એવાં;
' ણે હતું કોઇ ન પાસ એને
'એવાં દુ :ખોમાં કઇ
ં વાત હે વા.

'એ નેત્રનો નેહ દુ :ખે જળે લો.

' હાડો સમી આફતથી ગળે લો;

'એ દૃ સાથે મુજ કાળ માં

'ચોટી જતો'તો વણખા સમો કૈ .ં

ૈ 553
'હૈ યા મહીં કૈ ં ડુ સકાં ભયાં'તાં,
'ઘડીક તો બોલી શકી ન એ કૈ ;ં
'દે ઈ શ યો હું પણ ના િદલાસો,
'મને ય ના ભાન ર યું કશું એ.

'એનો પિત યાંહીં હતો દીઠો મે?ં

'એવું મને આખર પ પૂછ્યુ!ં
'આ ય ને બીક મહીં ગ યો હું,
'શિ ત હતી ઉ ર આપવા ના.

' ક તુ પછી પ િવશેષ બોલી,

'કે એ હતો હાસી ગયેલ યાંએ;
'તેને ન બે માસ હતા થયેલા,
'સૂનું થયું આ ગૃહ યારથી છે .

'રોતાં િદનો બે દુ :ખમાં ગયા, ને

'ત્રીજે પ્રભાતે હજુ ઊઠતી'તી,
' યાં કોથળી એક કને જ દીઠી,
' ણે ધરી એ જ ગયેલ હોય!

'એ ઊઠતાં વેત ં જ હાથ આવી,

'જેમાં હતું કાંઇ સુવણ રા યુ,ં
'એ કોથળી લેઈ મને બતાવી,
'બાલાં ફરી રોઈ અને ક યું આ :-

એ જોઈને ધ્ જ મને વછૂ ટી,

સાચું જ હારા ઉરમાં વ યું કૈ ;ં
સ યા સુધી તો પણ હું અધીરી
રહી અને એ જ સુ યું પછી મે.ં
554
કહી ગયા'તા મુજને કહે વા
તે કોઇએ આવી મને ક યુ,ં કે
યાં થાય છે કાબુલમાં લડાઈ
યાં એ નવા લ કર સાથ ચા યા.

' 'છે લી ય હારી પણ ભેટ લેવા

' 'કિઠન હૈ યું ન કરી શ યા એ,
' 'મને ગયા એમ જ એ ય ને,
' 'કાંઈ પછી ના ખબરે મ યા છે .

' 'એને હશે બીક ઉરે, અરેરે !

' 'કે હું ય લેઈ મુજ બાલકોને !
' 'એની સહે ઉજ્ કરી જઈને
' 'પહાડો મહીં યાંઈ મરી જઈશ.'

'ક યું મને અશ્ ભરી ભરી સૌ

'એ અશ્ માંહીં જ રહી િવરામી;
'ચીરા બધા એ ઉરના િનહાળી
'ત્રોફાઈ હા ં ઉર આ જતુ'ં તુ.ં

'હું તો ન નેત્રે ઉચ
ં કી શ યો આ,
'દા યાં હતાં અશ્ કઠોર ય ને;
' ક તુ પછી શાંત થયો સુણીને
'આશાની વાતો કઈ ં એ જ હોથી.
ં

'થોડી જ વેળા મહીં યાં વધારે

555
'િવચાર આશામય કૈ ં ઉઠ્ યા'તા;
'શ્ર ાલુ બાઈ ચડી એ િવચારે
'હષાશ્ માં ડૂ બતી િદસતી'તી.

'જૂદાં પડ્ યાં તુત અમે પછી તો,

'એ તો રહી યાં ગૃહકાયમાં કૈ ;ં
'મને હજુ પૂણ જ સાંભરે છે ,
'આવી હતી વાડ સુધી અહીં એ.

'ને હું જતાં દૂ ર ફરી પુકારી

'આન દથી આ શષ આપતી'તી;
'કેવી થઈ'તી સુખણી ફરી એ
' યારે બની એ જલપૂણ નેત્રે!

'વસ તના એ િદવસો હતા, ને

'હું તો ગયો દૂ ર ફરી ભમ તો

'છાયા મહીં ને તડકા મહીં એ

'કૈ ં એકલા આ પગ ચાલતા'તા.

' યારે થતાં'તાં ઝરણાં સખાઓ,

' યાં ઝાંઝવાંઓ રણ અપતાં'તાં;
' હારા િવચારો સુખ કે દુ :ખોમાં
'પ્રસગં સાથે ફરતા હતા કૈ ,ં

' યારે થયાં પૂણ દુ કાળયુ ો,

' યારે નવા મેઘ ચડ્ યા અકાશે,

556
' યારે ફરી આ ગૃહની ભણી હું
'કૈ ં માસ વી યા પછી આવતો'તો.

'નીલં હતાં ઘાસ નવાં જ ફૂટ્ યાં,

'તા ં બની કૈ ં ઝરણાં ફૂટ્ યાં,
ગાતી હતી વાંસળીઓ ફરીથી,
'આ ય જેવી દુ િનયા બની'તી.

' ારે ઉભી અ દર મે ં િનહા યુ,ં

'બાલાં હતી ના ગૃહમાં જણાયુ;ં
' યારે હતો પ થર બાગનો આ,
'બેઠો તહીં રાહ િનહાળતો હું.

'ગુ છા ફુલોની લટકી ર યાં'તા,

'લતા હતી વૃ પરે ચડેલી;
' ક તુ બધા ચોક પરે અહીં યાં
'કુ તેલી ને દભ હતાં ઉગેલાં.

'એ વ છતા ખોઈ હતી બગીચે,

'ચૂકેલ પણો િવખરી પડ્ યાં'તાં;
' યાં ડો કયાં કાં કડીઓ કરીને
'આન દથી ચોગમ દોડતી'તી.

'હોલો સુખે ઘૂઘવતો હતો યા

'મોળો કરી એ ન ળયાં મહીંથી;
'જે પુ પ સભ
ં ાળથી ઉગતાં, તે
'ઢ યાં હતાં સૌ કરમાઈ નીચે.

557
'ઘેટાં તણી ઊન કમાડ પાસે
'ચોટી
ં રહી'તી વળી ઉડતી'તી;
' યાં છે ક એ ઊમર પાસ બેસી
' 'લેતાં િવસામો નકી રાિત્રએ તે.

'બાલાનું એ બાલક ઓરડીમાં

'રોતું હતું ચીસ કરી કરીને;
'વાયુ સમું બૂમ કરી બચા ં
'પોતાની મેળે થઈ શા ત સૂત.ું

'બેઠો ઘડી ને ફરતો ઘડી હું,

'ઉદાસ ક તુ સહુ ભાસતુ'ં તુ;ં
'ગમી તણી છાય હ ર હયે
'છાઈ અને ય નથી ના જતી'તી.

' હારો તહીં કોઇ િપછાનવાળો

' હારી કને આવી ઘડીક ઊભો;
'બાલાં તણી વાત કરી ક યુ,ં કે
'એ તો હવે કૈ ં રઝ યા કરે છે .

'ઉદાસ ચ તામય કાળ થી

'કલાક બે ચાર તહીં જ બેઠો;
'સ યા ઢળી, રાિત્ર પડી જતાં એ
'બાલાં તણાં ના પગલાં સુ યાં મે.ં

'અ ધાર યારે સહુ પાસ યા યો,

'અ તે દીઠી આવતી બાઈને મે;ં
'રે રે ફયું એ મુખડુ ં હતું કૈ ં
'ને એ હતાં ગાત્ર સૂકેલ સવે.
558
'જોઇ મને તુત જ પાસ આવી,
'લાગી મને ારા ઉઘાડી કહે વા :-
'રોકાઈ ર્-હે વું તુજને પડ્ યું કૈ ં
'રે ભાઈ! તે તું કરજે મા હો!

'પર તુ હું તો બહુ એ િદનોથી

'અહીં તહીં કૈ ં ભટ યા ક ં છુ ં ;

'ને એટલું તો સમજુ ં ય છુ ં , કે

' 'શોધું સદા તે નિહ લાધવાનુ.ં '

' હારી કને વાળુ પછી બછાવી

'અશ્ બલે સવ ગળી ક યુ,ં કે :
' 'હું દૂ રનાં ખેતરમાં ભમું છુ ં ,
' 'પાછી ફ ં તે પ્રભુની કૃપા છે .

' 'આ હો ં પરે જોઇ ર યો દુ :ખે તુ,ં

' ' ખરે જ છે કારણ દૃ ને એ;
' ' હા ં ગયું છે બદલાઈ હૈ યું
' 'ભમી બધો કાળ ગુમાવતાં આ.

' 'આ બાપડા બાલકને, અરેરે

' 'રોઈ હશે મે ં નુકશાન કીધુ;ં
' 'બેભાનને માફ પ્રભુ કરે છે ,
' ' હારો ય છે દોષ નહીં બહુ તો.

559
' 'રોતાં સૂઉ ં ને રડતાં ઉઠું છુ ં ,
' 'તે આ પશુડું િનરખી રહે છે ;
' 'આ તો વહે અશ્ સદા ય ણે
' 'હું આ બની અ ય શરીર જેવી !

' 'લાગે મને હું ન મરીશ કો દી,

' ' વીશ તો હું પ્રભુ પાસ માગી
' 'જે જોઉ ં તે જોઇ બધુય
ં ર્-હે વા
' 'છાતી હવે વજ્રની પામવાને.'

***

'સાહે બ, એને િનરખો તો તો

' ણું નકી ભૂલી કદી ન શો;
'એ વાત આજે ય તરી નગાહે
'ભાલા સમી ખૂચં ી રહે મને તો.

' હારી િદસે વાતે બહુ જ લાંબી,

'થા યા હશો એ સુણતાં કદાચ;
'એ બાઈ ક તુ બહુ વાર હારા
'હૈ યા મહીં ભૂત સમી ઉઠે છે .

560
'એની ભલાઈ િવસરી શકુ ં ના,
'રોતાં ય કો દી અટકી શકુ ં ના;
'ઓ ચ તી એ હે ન સદા ય હૈ યે
' વ ના સમી આવી રડ્ યા કરે છે .

'હા! જોઇ જો એ મુખને શકો, તો

'પછી તમે ના હસશો કદી એ;
એ નેત્ર તો િન ય ઢળે લ રહે તાં
'સૂકેલ કે અશ્ થકી ભરેલાં.

'અને મને પીરસતી હતી એ,

' યારે ય જોતી મુજ હો ં ભણી ના:
'કૈ ં પૂછતાં ઉ ર આપતી, તો
'કેવો દુ :ખી દાહભયો અવાજ!

' ં ધાયલું ચ બધું હતું એ,

'કો એક અશ્ મય તાન માંહીં,
'આ િવ ના બા ય પદાથ સવે
'જેને િદસે સુ ત મશાન જેવા,

'િન: ાસ એ નાખતી'તી બચારી,

' ક તુ િદસે ના ઉરની ગિત એ;
'િન: ાસ કો સાંભળતો હતો, તો
'ના ણતો કેમ કહીંથી આ યો ?!

             * * *
'પ્રભાતકાલે મુજ ડાંગ લેઈ
'બાલાં તણી માગી ર , અને મે ં
'એ બાપડા બાલકને ઉપાડી
561
'ચુ બી લીધી એક કપાલ માથે.

'બાલાં બચારી િનરખી રહી એ

'ને નેત્રમાં નીર ભરાઈ આ યાં;
'ખે યા સમું બાલકને કઈ ં ક
'મે ં આપતાં બ દુ ખરી પડ્ યાં એ.

'આ શષ એને દઈને જતો'તો

'આભારમાં એ શર કૈ ં ન યુ'ં તુ;ં

'આશા ય દે વા હજુ હું ઉભો'તો,

'તેને હતી જે ઉપયોગની ના.

         * * *
'પાછો ફયો હું ગૃહની ભણી આ
'થોડા િદનો આંહીં તહીં ભમીને;
'ના ણતા કૈ ં જ વધુ હતી એ,
'હતી છતાં શોધ મહીં ભમ તી.

યાં એ હશે એ વતો હ તો

'ના ણતી કે વતો હશે એ,
'એ જો હશે યાંય મરી ગયેલો,
'ના ણતી કે ગુજરી ગયો છે .

'એ પૂર અશ્ તણું ખાળતાં તો

'જેવી હતી તેવી જ ભાસતી એ;
'જોઇ છતાં એ ગૃહને ન હું કાં
ે 562
' ણી શકુ ં પૂણ જ ફે રફાર ?!

'વાડી તણું જંગલ એ બ યુ'ં તું

'દહાડે ય મેઢં ાં ચરતાં હતાં યાં;
' યાં િદવસે ઘૂવડ શા ત બેસી
'એ અ ધ નેત્રો ચમકાવતુ'ં તુ.ં

'દૌબ યની એ ગૃહમાં િનશાની

'ગઈ હતી સૌ પથરાઈ યાં યાં;
' યવ થ કાંઇ જ ર યું હતું ના,
'ને છો બધી ઊ ંદર ખોદતા'તા

'એનો પિત ડાંગ ખૂણા મહીં જે

' યાં રાખતો યાં જ હતી પડેલી;
'જે ખીંટીએ પાઘડી ટાંગતો તે
'ટીંગાયલી યાં જ હતી રહે લી.

'શી યું હતું બાલક મા કનેથી

'િન: ાસ લેવા રમતાં સૂતાં વા;
'એનાં હતાં અગ ં ગળે લ સવે
'ને દી બધો એ કરતું રડ્ યા કૈ .ં

'એને શરે હ ત ધરી વદી, એ-

' 'આશા મને બાલકની નથી આ;
' 'એનાં િપતાને િનરખી શકે એ-
' 'એવું પ્રભુએ િનર યું િદસે ના.

563
' 'એ કાજ હુંએ વવા ન ઇ છુ ં ,
' 'નસીબ સૌનું સહુ સાથ, બાપુ!
' 'હું તો હવે ભાઈ ! મરી જઈશ
' 'થોડા િદનોમાં : સુખી એ િવચારે.

' 'આનો વડો ભાઈ ! પટે લ પાસે

' 'વાડી મહીં નોકરીએ ર યો છે ;
' 'દાદા દયા એ પર પૂણ રાખે,
' 'આનું ય કૈ ં એમ થઈ રહે શે.

' 'માતા િવના ઉછરતું બચા ં

' 'રોવા જ તે વ ધરી રહે છે ;
' 'એવું ય આ કાજ હશે લખેલું
' 'વાતો વધુ તો પ્રભુ ણનારો.'

'વષાઋતુમાં ફરી આ ગૃહે હું

'આ યો હતો : છે લી જ વાર એ તો;
'ભીની હતી છો, ન ળયાં હતાં ના,
'તૂટી પડી થાંભલીઓ હતી કૈ .ં

' વગ ગયું બાલક એ હતુ,ં ને

'બાલાં મને આમ કહી રડી'તી :-
' 'એ તો ગયુ,ં હું સુખણી થઈ છુ ં ,
' 'હવે મને ના પરવા કશાની.

' 'એની ય શોધે ન હવે જતી હું,

' 'કો દી છતાં આ મન ના રહે છે ;
' 'કોશો ઘણા કો દી ભમી વળું છુ ં ,
' 'ને મોતની રાહ સદા ય જોતી.'
564
'કહી કહી કૈ ં અટકી જતી એ,
'ઘેલાં દૃ ગો સ જડ ચોટી ર્-હે તાં;

'એ જોઇને હું ડરતો હતો કૈ ં

'ને અશ્ ખા યાં ય રહી શ યાં ના.

'તેણે ક યું આમ હસી લુખું કૈ ,ં

'છે લા જ એ શ દ સુ યા હતાં મે ં :-
' 'તું ભાઈ ! જે કૈ ં સમ ડરે છે ,
' 'તેમાં જ હારી સહુ આશ હાવાં.

' 'ઘેલાં થઈને દુ ખયાં મરે છે ,

' 'ઘેલાઈ ને મોત દવા પ્રભુની;
' 'હવે ફરી આપણ ભેટશું ના,
' 'હાવાં સુણું મૃ યુ તણા અવાજ.'

          * * *
'એ તો બચારી દશ વષ આમ
'ઝૂ રી, અહો ! એ દશ વષ પૂરાં;
'કેવા હશે એ ભડકા દુ :ખોના ?!
'તોબા પ્રભુ ! એની કળા જ યારી !

'રડી રડી ઘેલી સમી ભમ તી,

'ઝલાઈ અ તે શરદી વતી એ;
'છે લી હતી આ ગૃહની િનશાની
'તે એ ઋતુમાં પ્રભુ પાસ ચાલી.

565
'એનો પિત યારથી હાસી ચા યો,
'સમારવું આ ગૃહ ણતું ના;
'અને અહીં ધૂલ મહીં ભળી તે
'આજે જુઓ તેમ પડી ર યું છે .'

હારાં થયાં ગળગળા નયનો : ક યું મે,ં

'ચાલો ગૃહે મુજ અને તહીં શાિ તમાં ર્-હો.'
'તેણે ક યુ,ં 'શ્રમ હવે ઉતરી ગયો છે ,
'આ ડાંગ લેઈ ફરી ચાલીશ હું અગાડી.

'બહુ વષો ભમી કાઢ્ યાં, હવે ટે વ ફરે નહીં;

'સુખી રહે જો.' કહી એ તો અગાડી ચાલતો થયો !

અ યારે એ મુખ નયનની આગળે એ તરે છે ,

ઓહો ! કેવું દુ :ખમય છતાં શાિ તમાં વાસ એનો !
રે ! અ યારે પગ ડગુડગુ ચાલતા એ હશે શુ ં !
કે કૈ લાસે પ્રભુપદ કને શાિ તમાં હાલતા શુ ં !

યાં હો યાં હો! પણ સુખી હશે શા ત આ મા નકી એ,

યાં હો યાં હો ! પણ હ્રદય કૈ ં બોધ દે તું હશે એ;
શ્રીમાનોને ગરીબ િદલની વારતા શીખવીને,
યાં હો યાં હો ! પણ પ્રભુ કને દોરતું કૈ ં હશે એ.

૨૯-૪-’૯૬

566
1. ↑ ઈગ્રેજ કિવ વડ્ ઝવથના એક કા ય પરથી

567
 કલાપીનો કેકારવ
← અિત મોડુ ં વૃ માતા ના ચાહે એ →
કલાપી

દૂ ર વસતા પુત્રને, છં દ = મદ
ં ાક્રાંતા

વૃ માતા

દૂ ર વસતા પુત્રને

બાપુ! તું તો યમ ભટકવા દૂ ર ચા યો? અરેરે!

હારી માતા, તુજ ગરીબડી ઝૂ ં પડી કેમ યાગી?
સદં ે શો એ કઈં નવ મળે ! કાગળે કાંઈ ના ના!
આશા રાખી રડી રડી અરે! વષ મે ં આઠ ગા યાં!

આશામાં તો ભય બહુ અને ભોળવે છે મને એ,

શું એ કાયા ભડભડ થતી બાળી નાખી ચતાએ?
હા ં મૃ યુ કિદ થઈ ગયું હોય હું કાં અ ણી?
રે! ણું તો દુ ઃખ મુજ બધું - શાિ ત પામું - િનવારી.

ના ભીં વું નયનજલથી નામ હા ં પછી હું,

ના આપે આ હૃદય ઠપકો પાપથી એ બચે તુ;ં
કે િવચારો હૃદયગમતા આવીને ઉડી તા!
બાપુ! આવું િતિમર કિદ એ કોઈ િદલે હશે ના!

568
 હાનું બ ચું રમત કરતાં ચીસ પાડે અ યે,
શું ણે ક ફડફડી ઉઠે માતનો વ યારે?
તું તો હોટો પણ જ ર કૈ ં બાલબુદ્િધ રહી છે ,
હારી માતા તુજ િવણ દુ ઃખી - કેમ ણી શકે એ?

શું એ હા ં હૃદય કુ મળું કોઈ ક યા મહીં છે ?

આ ડોશીને હૃદય તુજ શુ,ં ભાઈ! ભૂલી ગયું છે ?
બા યું હા ં હૃદય બહુ એ, ભાઈ! બૂરા િવચારે,
હા ં હૈ યું તુજ શર નહીં દોષ એ કો દી ઢોળે .

હાલા! હા ં મુજ સમ હશે દ ધ હૈ યું કદાિપ!

ના િવસામો તુજ હૃદયને, બાપલા! કૈ ં કદાિપ!
લ મી, કીિત, પ્રણય, સહુની યથ આશા થઈ શુ?ં
ગાંડોઘેલો થઈ ભટકતો જંગલે તું હશે શુ?ં

એવો હોયે ડરીશ કિદ ના માતની ઝુ ં પડીથી,

કાલોઘેલો િનરખીશ તને, બાપુ! હું આંસડ ુ ાંથી;
આ હોટાઈ જગતની મને કાંઈ હાલી નથી હો!
હારાં ઘેલાં મુજ હૃદયને ડા યલાંથી વધુ, હો!

જે ઘટં ીને દળી દળી તને પોષતી હે તથી હું,

હાના હારા સહુ જ ક જયા પૂરતી કોડથી હું;
હોશે
ં ઘટ ં ી દળીશ ફરી તે જોઈ હો,ં બાપ હા ં ,
યાં સુધી હું શ થલ મુજ આ દે હમાં વ ધા ં .

હારી માની તુજ જગરમાં રાખજે ના દયા તુ,ં

હારી માની ગરીબ િ થિતને માનજે ના દુ ઃખી તુ;ં
569
 હા ં મા યું દઈશ સઘળું ઘટં ી એ વેચી નાખી,
હે જ ે તું તો યમ ઠીક પડે આળસુ તેમ, ભાઈ!

રે રે બાપુ! તુજ બૂમ સૂણે કેદની શું િદવાલો?

કે કોઈથી જખમી થઈને એકલો, ભાઈ સૂતો?
કે ફે ક
ં ાયો વન મહીં દૂ રે સહ
ં ની કો ગુફામાં?
શું એ હાડો િવખરી પડી સૌ ાસ લેતાં હશે ના?

કે સ ધુમાં, ગરક જ થયો સોબતી સવ સાથે?

યાંથી કાંઈ ખબર કિદ એ પાઠવી ના શકાયે!

બાપુ! બાપુ! મમ હૃદય તો આંધળું છે ક થાતુ!ં

કેવી રીતે તુજ િ થિત તણી વાત રે! મેળવું હું?

આંહીં યાં મે ં ભટકી ઘસવી ડાંગ છે બાપુ! હારી,

ર તા સવે નયનજલથી ભીંજવી આંખ ખોઈ,
હો ં જોવું છે , મુજ િવતનો અ ત આવી પહો ં યો.
આ ડોશીનું મુખ િનરખવા, બાપુ! તું આવજે, હો!

હા ં મ યુ થયું જ સમ ભૂતને શોધતી હું!

જૂઠી આશા - મૃત સહ નકી વાત ના થાય, બાપુ!
ના તો તેને યમ મળ નહીં િન ય તુન ં ે જપીને
હારે માટે રડી તલફી જે શેર લોહી સૂકાવે?

ક પે છે આ િદલ જરી સળી ઘાસની ક પતાં, ને

દોડે છાયા ઘન તણી અને િદલ હા ં ડરે છે !
ઘેલું હા ં િદલ કઈ
ં કઈ
ં પૂછતું વાત તેને,

570
ને અ તે એ વધુ દુ ઃખી બની ઊ ંઘતું કે રડે છે .

ભાસે છે આ જગત સઘળું ક્ ર, બાપુ! મને તો!

હારી ના તે નીરસ સઘળી વાત, બાપુ! મને તો!
આવે છે સૌ મુજ ઘર મહીં જોઈતું આપવાને
ક તુ હારા દરદ પર ના કોઈને કૈ ં દયા છે !

કાં સત ં ાયો? િપ્રય િપ્રય અરે! આવને આવને તુ!ં

તું િવના આ જગત પર છે કોઈ ના િમત્ર હા ં !
ના આવે તો સમજણ મને કાંઈ ના આપશે શુ?ં
શું દૈ વે ના કઈ
ં પણ દયા રાંકની લાવશે શુ?ં

બી ન ં ે તો જ ર સુખડાં શોધતાં હાથ લાગે,

હોટાં હોયે જ ર િવરમે સવ તોફાન અ તે;
પાપી એ સૌ સમય વીતતાં પાપની માફી પામે,
એ શાિ ત શું કિદ પણ મને આપશે ના પ્રભુ એ?

યારે હારી દુ ઃખની ફરશે ક્ ર શ ા? અરેરે!

યારે હા ં મરણ સુણતાં મૃ યુ થાશે? અરેરે!
સૂકાયું આ િધર સઘળું હોય ના વ તો!
જૂઠી આશા ઉપર વ આ કેમ વીંટાઈ હે તો?

વીતેલો આ સમય મુજને સવ ચો ખું કહે છે ,

ના ના, બાપુ! મુજ મગજમાં કૈ ં જ શક
ં ા રહી છે ;
ાસે ાસે યમ હ જપે હોય આ િદલ હા ં ,
'બાપુ! બાપુ! િપ્રય િપ્રય અરે! આવને આવને તુ?ં '

571
 ૨૪-૫-'૯૬

572
← ફુલ વીણ કલાપીનો કેકારવ મૂિતપૂજક
સખે ! વૈ રની કેમ ઉમેદ ધ ં િવ  →
કલાપી

વૈ રની કેમ ઉમેદ ધ ં

િવસરી સઘળો મુજ પ્રેમ ભલે,

થઈ ભ નપ્રિત ભલે િપ્રય એ;
પ્રિતકારની ના અ ભલાષ ઉરે,
મુજને હજુ દુ િપ્રયાનું ગમે.

પિરવતનને િવલપું કિદ હું,

પણ ક્ ર, અરે! કિદએ ન બનુ;ં
મુખ એ પર ક્રોધ જરી ન ક ં ,
મરતાં મરતાં પણ એ જ મ ં .

સુખને સમયે બહુ વાર મ યાં,

ઉડી હષની છોળ, િદલો લપટ્ યાં;
સુખી કાલ ન એ ટકી િન ય શકે,
ઉર લોભ હજુય છતાં ન યજે.

મુજ હાલત આ કિદ ગાઈ રહું,

ઝરશે જલ તો કિદ રોઈ રહું;

573
ગત કાલ મરી ઉપકારી બનુ,ં
પછી વૈ રની કેમ ઉમેદ ધ ં ?

૧૮-૮-૯૬

574
← સુખમય કલાપીનો કેકારવ હારી
વ ન વૈ રા ય બેહયાઈ →
કલાપી

વૈ રા ય

દરદ પર કરે છે ઔષધી કાંઈ કાર,

જ ર જ ર એ તો પૂવનું ઓળખાણ;
પ્રણયી જગર અપે યાં ય કૈ ં હાલ ઊ ંડુ ,ં
હ્રદય સતત ઘૂમે એમ ખેચાણ
ં જૂન.ું

અમુક અમુક ત વો િવ માં સૌ જનોમાં,

પ્રિત જન હ્રદયે કો એક ધારા વહે છે ;
પૃ થવી પર વસે તે એક છે માનવી આ,
અવયવ જન સવે માત્ર તેના જ ભાસે.

મુજ રસ પણ ચા યો એ જ ધારા મહીં, હા!

મધુર મધુર લા યું ઐ ય એ માનવીમાં;
અગ ણત લઈ બ દુ ધોધ તે ચાલતો'તો,
મળી ભળી ગળી હુંએ બ દુ તેનું બ યો'તો.

પણ રસ વહી તાં ારને પશતાં, યાં

અિત કટુ સહુ થાતાં કૈ ં જ વેળા ન લાગી;
યમ ગિત પલટી આ? કૈ ં જ હું ણતો ના!

575
ભ્રિમત ઉર થયું હા! વેદના તીવ્ર ગી!

દરદ પર કરે ના ઔષધી કાંઈ કાર,

નથી નથી કઈ ં હારે પૂવનું ઓળખાણ;
હ્રદય મુજ થયાં તે વ નમાં સૌ થયાં'તાં!
િવખરી સહુ ગયાં એ વ ન ઉડી જતામાં!

નથી નથી મુજ ત વો િવ થી મેળ લેતાં,

હ્રદય મમ ઘડાયું અ ય કો િવ માટે !
જગત સહ મળે છે ચમ ને હાડકાં આ!
રહી જગ તણી ગ્રિ થ માત્ર આ થૂલ સાથે.

પ્રથમ નઝર લાગી, ભ યતા કઈ ં ગી,

મુજ નયન મહીંથી નેહની સેર ચાલી;
િવપુલ િવશદ લાગી િ ન ધ વા સ યવાળી
કુ દરત વહતી આ ઐ યનો તાર ઝાલી.

ફુદડી ઉડતી યાં એ હષની છોળ ઊડી,

રમતમય િવહંગ કાંઈ લાવ ય લા યુ;ં
ત પર ઢળનારી પુિ પતા એ લતાની,
નસ નસ મહીં મા યું પ્રેમાઔદાય હાણ.ું

નિહ નિહ પણ એવી િવ ની આદ્ ર વૃ ,

ઘડમથલ અહીં સૌ વનાથે મચેલી;
પ્રણય, રિત, દયા કે નેહ ને ભ્રાતૃભાવ,
અરર! નિહ સહુ એ વાથના શું િવભાગ?

576
જનહ્રદય પરેથી મોહ ઊઠી ગયો'તો,
અરર! કુ દરતેથી એ જ ખારાશ આવી;
પલપલ નયનોથી આંસડ ુ ાં સારતો'તો,
અરર! જગરમાંથી ર તની નીક ચાલી.

કિદ કિદ િદલ રોતું કોઈને જોઈ રોતુ;ં

કિદ કિદ િદલ હા ં છે ક પાષાણ થાતુ;ં
િનરખી િનરખી આવુ,ં િવ રોઉ ં કદી હું,
િનરખી જગ કદી આ હા યમાં ડૂ બતો હું.

પવન સુસવી હે તો કોઈ ખડ ં ેર માંહીં,

હ્રદય યમ હસે છે - હષ તો કૈ ં જ છે ના.
િહમજલ ટપકે છે વૃ ની ડાળીઓથી,
દન યમ ક ં છુ ં - દદ તો કૈ ં જ છે ના.

કિદ મન ગમતું એ - કોણ ણે હસું કાં?

કિદ મન ગમતું એ - કોણ ણે રડુ ં કાં?
મુજ હ્રદય મહીં છે દૂ ર કો મમ થાન,
સુખદુ ઃખ િવણ તે તો છે ક વૈ રા યવાન.

હા ય છે માત્ર ઘેલાઈ, રોવું તે નબળાઈ છે ;

િવ ની િમ તા ક તુ, રે રે! યાં જ સમાઈ છે .

૨૪-૯-૧૮૯૬

577
←  હારો કલાપીનો કેકારવ
હાલાં ખોવાતું ચ  →
ખ નો
કલાપી

હાલાં

હાલાંને હાલાંની પીડા !

લૂછાતા અશ્ એ ક્રીડા !
હારાં હારાં : હારાં હારાં :
          એ દુ ખડાં સુખડાં સુખડાં !

હારાં તો દુ :ખ સૌ હારાં છે  !
હાલાંને સુખ સૌ હાલાં છે  !
ટે વાયાં જોવાને એ તો
           હારાં દુ ખડાં છે  !

ટે વાયાં ના લાગે કૈ  !ં

ટે વાતાં હસવું ગે કૈ  !ં
હારે તો રોવું ને રોવુ,ં
          જૂનું તાજુ ં કૈ  !ં

હાલાં ! ટે વ હને એ બાઝી !

578
ધોખાની વ્રીડા સૌ દાઝી !
હોયે આ દાવા ધીખે તે
          ખોટી છે બા  !

૨૪-૫-૯૮

579
← પ્રભુ - કલાપીનો કેકારવ
હાલાને શાને રોવાનુ ં →
અનાલાપી ગાન
કલાપી

હાલાને

હાલાં ! ઉર ઝાંઝાને પાજો;

થોડાંને ગાજો ને હાજો;
ગાતાંને , હાતાંને હાજો:
હાજો હાંલાં હાલાંને

હાલાંમાંથી હાલાં આવે:

હાલું તે દે વાને લાવે:
હાલું લઈ હાલું સૌ દે જો:
હાલાં ! હાલાંને.

ઝાઝાં તો એ શે છોડ:
મેમાની કરજો ના થોડી:
હૈ ડાંનું દે જો સૌ છોડી:
એ તો હાલાં હાલાંને.

ે ે 580
જેમાંથી જે તે પોતે તે:
હાલાંનાં હાલાંઓ જે છે :
એવાંને હૈ યામાં લેજો:
હાલાં હાલાંને.

૨૬-૪-૧૮૯૯

581
 કલાપીનો કેકારવ
← િન: ાસને હાલીનું દન એક ઘા →
કલાપી

ં ાક્રાંતા
મદ

હાલીનું દન

આ શુ!ં હાલી! તુજ મુખ બધું આંસથ ું ી ભીંજવે કાં?

હું િવચા ં સહજ કઈ ં છુ ં , દદ તો કૈ ં જ છે મા;
આ સસ ં ારે કઈ
ં િફકર છે કાંઈ તેને િવચા ં ,
રે રે! તેથી દન કરવું આમ, હાલી ઘટે શુ?ં

૩૦-૫-૧૮૯૬

582
← એક કલાપીનો કેકારવ
ં ્ રણ
હાલીને િનમત એક વેલીને →
ભલામણ
કલાપી

ં ્ રણ
હાલીને િનમત

હતી હાની વાડી તુજ મુજ કને કૈ ં િવહરવા,

િદવાલો હોટી કૈ ં હતી વળી તહીં વાડ કરવા;
હતી ના ઇ છા કૈ ં મુજ મન મહીં ફાળ ભરવા,
અને એ સીમાની ઉપર પગલું એક ધરવા.

િદવાલો હોટી સૌ પણ તૂટી પડે છે પલ મહીં,

અને ઇ છાઓ એ કિદ પલ મહીં ય બદલી!
હતું મીઠું તે એ કટુ પણ બને છે ણ મહીં!
પ્રભુની લીલા! હા! કુ દરત તણો પાર જ નહીં!

સૂતો'તો હું તે દી િપ્રય ચમનના પ લવ કને,

હતી ધીમી હે રી અિનલ તણી યારે વહી જતી;
હતી છાયા શીળી િવપુલ દ્ મની હું ઉપર યાં,
હતી શાિ તઃ શાિ ત વળી હૃદયમાં એક કિવતા.

હતું વીણા હા ં દૂ રથી વર દૈ વી જગવતુ,ં

હતું તેથી હારા હૃદયરસનું પોષણ થતુ;ં
હતાં હાનાં પ ી કલ કલ રમ તાં મુજ કને,

583
અને હ તીબ ચું પવન કરતુ'ં તું યજનથી.

તહીં સૂ યો કોઈ મધુર વર ચડ ં ોલ સરખો,

અહા! ગી ઊઠયું વળી િ થર થયું છે ક ઉર આ;
વહી વાયુની યાં ઝપટભેર થડ ં ી લહરી કો,
પડી સૌ િદવાલો! ગિરવર ચડ્ યો એક નઝરે!

તહીં ઊ ંચી ટોચે ઝળહળ થતું કાંઈ િનર યુ;ં

હતું તે હાનું કૈ ં વીજળી અથવા ચ દ્ ર સરખુ;ં
િપ્રયે! તેને જોતાં જગર મુજ લા યું ધડકવા,
િપ્રયે! તેનો મીઠો ઊતરી વર ચા યો જગરમાં.

અરે! આ શુ?ં આ શુ?ં ગિરવર અને આ વન નવુ!ં

અરે! આ તે શાનું તહીં વળી િદસે િદ ય ભડકુ ?ં
હશે જુદું શું આ નવીન મુજ હાલા ચમનથી?
હશે કેવું મીઠું જગત કિદ મે ં જે નવ દીઠું ?

િપ્રયે! મે ં તો ઇ છ્ યું મુજ હૃદયને પાંખ મળવા,

િપ્રયે! મે ં તો ઇ છ્ યું ગિર ઉપર યાં દૂ ર ચડવા;
મને યાં શૃગ ં થ
ે ી મધુર વર એ સાદ કરતો,
અને એ સગ ં ીતે હૃદય મુજ આખું ય ભરતો.

અરે! ક તુ દીઠું િવકટ રણ વ ચે સળગતુ,ં

તહીં ઊ ંચા હોટા ફરરફર વટ ં ોળ ચડતા;
તહીં ઊ ંચે નીચે ધરણી પર દાવાનલ બળે ,
તહીં રેતીનાં તો પડ ઉપર હોટાં પડ ચડે.

584 ે
અરે! ના પાંખોને યમ ઉડી જવું સુ દર થલે?
િનરાશા આવી ને મમ હૃદય અશ્ મય બને!
સુ યું યાં તો મે ં કૈ ં અિત ક ણ ને િદ ય રડવુ,ં
અને ઉ કેરાયું જગર કરવા સાહસ નવુ.ં

અહા હા હા! કેવો અિનલ ફર યો કો નવીન યાં!

ઉગેલી સોનેરી નવીન મુજ પાંખો ફડફડે!
ફુલેલા હૈ યામાં મધુર નવી હોશો
ં છલકતી,
અને હારી આંખો અજબ સુખભીની મલપતી!

થઈ હોળી પાંખો નભ તરફ ઊડ્ યા અવયવો,

અને ચા યો ઊ ંચે ઘરર ઘુઘવાટો હું કરતો;
તળે ટીમાં જોયાં િવપુઅલ રિઢયાળાં ત વરો,
રમ તાં નાચ તાં િવમલ જલનાં કૈ ક
ં ઝરણો.

પડી દૃ યાં ને કહીં વળી ન દૃ પડી શકી,

અહો! યાં તો શૃગ
ં ે મુજ પદ અડ્ યા બે ણ મહીં;

અહા! એ દૈ વી મો ં મમ નયન પાસે ઝૂ કી ર યુ,ં

અને એક ક યાનું મુજ પદ ભણી કૈ ં શર ન યુ!ં

સમાઈ તી એ મમ હૃદયનાં સૌ પડ મહીં,

અહા! લેપી દે તી મમ અવયવે અમૃત નકી!
મને આ લંગી એ દન કરતી ને િહબકતી!
િપ્રયે! હું તો તેનું મધુર મુખડુ ં જોઈ જ ર યો!

અહો! તેની પાંખો મુજ અવયવો ચાંપતી હતી,

585
અહો! તેનાં અશ્ મુજ અધરથી મે ં ચૂમી લીધાં;
ગ યાં બ ે હૈ યાં લથબથ થઈને વહી વહી,
ઘડાયેલી એ તો મુજ હૃદય માટે જ પ્રિતમા.

ક યું તેણેઃ 'આજે મુજ હૃદયનું વાંિછત મ યુ!ં '

ક યું મે,ં 'ઓ હાલી! મુજ હૃદય આ સાથક થયુ!ં '
ગુલાબી એ ગાલે નવીન િ મત મીઠું ફરકતુ,ં
હતું હા ં હૈ યું નવીન રસમાં કૈ ં ધડકતુ.ં

'અરે હાલા! અરે હાલા!' યાં એવું રડવું સુ યુ!ં

પડેલી બાગની એ સૌ િદવાલો થકી ઊઠતુ.ં

સુણી હા ં રોવું રડી રડી વદી હા! રમણી એ,

'અરે પ્રીિત કો દી અિહત પ્રણયીનું નિહ કરે;'
લવી એવું એ તો ઢળી પડી અને મૂિ છત થઈ,
અને હું તો યો તુજ હૃદયની હાય સુણવા!

ક ં છુ ં હું ય નો તુજ તરફ પાછો ઉડી જવા,

છતાં એ ઇ છુ ં યાં શ થલ થઈ પાંખો ખરી પડે!
ફરી શુદ્િધ દે વા મુજ રમણીને ય ન કરતાં
ચીરાતું આ હૈ ય,ું અરર! મૃદુ હારા દનથી!

િપ્રયે! મે ં તો ઇ છ્ યું તુજ હૃદયને પાંખ મળવા,

િપ્રયે! હું ઇ છુ ં છુ ં ગિર ઉપર તુન
ં ે લઈ જવા;
સુનેરી પીછાંથી નવીન તુજ જો પાંખ ચળકે,
અને એ પાંખોમાં પવન સરખું તો બલ િદસે!

વળી જો ને હાલી! ગિર પણ ડગે આ દનથી!

ધીમે ધીમે ચાલી તુજ શર પરે એ ઝુ મી ર યો!
586
અહો! હારાં અશ્ કણ નકી િદસે અમૃત તણા!
િપ્રયે તે સચ
ં ાતાં રણ મહીં ઉગે છે ત નવાં!

ઉડી જો! ઉડી જો! મમહૃદય પાસે િપ્રય હવે,

અને એ હે રાની ઉપર કર તું ફે રવ, િપ્રયે!
કહે 'પ્રીિત કો દી અિહત પ્રણયીનું નિહ કરે,'
અને યારે ઊઠી ફરી મુજ િદલે એ લપટશે!

ન હારા હ તે એ નયન મૃદુ કો દી ઉઘડશે!

અમી એ મીઠું તો નકી નકી ર યું છે તુજ કને!
કરો હારાથી એ મરણવશ થાતાં અટકતી,
અને એ વે છે મરણવશ શી મૂિ છત રહી!

ફુરે ઓ ો તેના હૃદય કુ મળું શા ત ધડકે,

ગુલાબી ગાલોએ મધુર હજુ કેવી ઝલક છે !
ધીમે પપં ાળું છુ ં સુ પ મુખડુ ં હું કર વતી,
િપરો તે થાતું મુજ કર જરી દૂ ર ખસતાં!

િપ્રયે! બીજો હારો કર તુજ કને આ ઝઝુ મતો,

ગ્રહી તેને આવી મુજ હૃદયથી તું લપટજે;
નથી કાંટા ઉ યા પણ મૃદુ થયું છે મૃદુ વધુ,
િપ્રયે! હારે માટે હૃદય મુજ ભીનું તલફતુ.ં

રડી કાં તું પૂછે? “િપ્રયતમ! મને ચાહીશ ભલા?”

નહીં હા ં એવું મુજ જગરમાં કાંઈ જ નહીં;
તને શું ના અ યું? હજુ પણ પૂછે શું પ્રણયનુ?ં
હું હારો તેની તો શશી, રિવ, ગ્રહો સા ી ભરશે.
587
અસ યો એ બો યો કિદ કિદ તને હું રીઝવવા,
હવે મીઠાં સ યો શીખવીશ તને હું જરવવા;
નીિત કે રીિતનું મુજ િદલ પરે ના બલ ર યુ,ં
પ્રીિત! પ્રીિત! પ્રીિત! અનલભડકે એ જળી જવુ!ં

ઉડી જો! ઉડી જો! મમ હૃદય સાથે, િપ્રય! હવે!

નવો ઝીણો તાજો અિનલ ફરકે છે કુ દરતે!
ય દે ને હાલી! અધમ પડ વટ ં ોળ સરખાં,
મચી હે વું આવી કલુષમયતામાં ઉ ચત ના.

ઉગેલી પાંખોને અરર! નવ િવ તીણ કર કાં?

હિરની લીલાને સજલ નયને ના િનરખ કાં?
તને મીઠું યાં છે , મધુતર અહીં ક તુ મળશે,
પ્રભુએ વેરી છે જૂદી જૂદી જ મીઠાશ સઘળે .

િપ્રયે! મે ં જોયું કૈ !ં હજુ મન રહે તે િનરખવા,

અહો તું જેવું એ પણ વળી કઈ ં ભ તુજથી;
ચે તુન
ં ે તેવું જરી પ્રણયથી તે િનરખતાં,
સ ખ! જોને તેને હૃદય તુજ ભીનું કરી કરી.

િદસે તુમ
ં ાં, તેમાં, મુજ જગરમાં એક જ કઈ ં ,
અને કૈ ં જૂદું તે મધુર વરના ભ વિન શુ;ં
વરો મીઠા ચાલે મધુર વિનનો મેળ મળતાં,
અને છોને હૈ યાં દ્ રવી દ્ રવી પડે ગાયન થતાં.

મને તું પૂછે છે , 'િપ્રયતમ! તું છે શું દુ ઃખી? અરે!'

588
દુ ઃખી તો શુ?ં ક તુ જગત મુજને આ નવ ચે!
િદલે ખૂચં ી હે છે નયન મૃદુ તે િદવસ બધો,
મૃિત તેની થાતાં છણ છણ બળે છે જગર આ.

અરે! તેને ચાહે મુજ હૃદયનું ર ત સઘળું ,

પ્રિતમા એ મીઠી મુજ હૃદયનું રા ય કરતી;
સુકાની ઓ હાલી! જરીક જ િદશા ફે રવ, અને
હવે હંકારી દે મુજ નસીબનું નાવડુ ં તહીં.

'એકને ચા તું તેણે બી ને નવ ચાહવુ!ં

'એકને ચાહતું તેને બી એ નવ ચાહવુ!ં '

િદસે ક તુ િઢ પિરણત અરે! એ જન તણી

અને તેમાં સા ી હૃદય રડનારાં પણ કઈ ં ;
ખ ં છે , કે 'ધારો વગર કઈ
ં હે તુ નવ થતો,'
પ્રિત ધારો ક તુ સમય વહતાં કટ ં ક બને.

બહુ ટુ ં કી આ તો હૃદયરસ પીવા અવિધ છે ,

અહીં યાં તેમાં એ હદય યમ ભોળાં ભટકતાં?
અરેરે! કોઈ તો જગર ચીરવા ત પર થતુ!ં
પ્રભુ! આવી શાને િવષમ રચના છે પ્રણયની?

િવના હે તુ ના ના જન હૃદયનાં ચક્ર ફરતાં,

િવના હે તુ શાને િદલ િદલ ચીરે ને રડી મરે?
િવના હે તુ તો ના ગિત પણ કરે પણ સરખાં,
િવના હે તુ કાંઈ કિદ પણ બને ના કુ દરતે.

589
હતો હું હારો ને જગત મહીં એ કૈ ં રસ હતો,
જનોના ધારાનું મુજ હદયથી સેવન થતુ;ં
હતો હારો તેથી હજુ પણ નહીં યૂન તુજ હું,
હવે ક તુ હા ં હૃદય વળી છે અ ય િદલનુ.ં

કદી એ બોટાતાં હૃદય નવ ઉિ છ બનતુ,ં

હતું તેવું હા ં હૃદય તુજ માટે હજુ ર યુ;ં
િપ્રયે! ના પ્રીિતને કુ દરત કદી પાતક ગણે,
મને, તેને, તુન
ં ે કુ દરત અમીથી િનરખશે.

અરેરે રાહ જોવાનું ના ના યો ય િદસે મને,

ઉડ તુ!ં આવ તુ!ં હાલી! કો દી કાલ ન ઠે રશે.

વહી શે દ્ હાડા! િવલુપ મુખ તેનું થઈ જશે!

અને હા ં હૈ યું પછી કિદ નહીં વી શકશે!
મરી શું આંહીં! તુજ મરણ યાં દૂ ર બનશે!
અરે હાલી! શાને તુજ હૃદય એ ઘાટ ઘડશે?

બહુ હોટો ફે રો અરર! પછી લેવો જ પડશે!

બહુ જ મો હાલી! દન કરવાનું જ મળશે!
પ્રભુ ણે યારે ત્રણ હૃદયનું ઐ ય બનશે!
િપ્રયે! યાયી માતા કુ દરત બહુ કૈ ં કૃપણ છે !

ઘડીનો એ કો દી કુ દરત ન યા ેપ સહતી,

ઘડીમાં તો કૈ ં કૈ ં કુ દરત કરે છે ગિત નવી;
નભે ગોળા હોટા ઘડી મહીં કઈ ં કોશ ફરતા,
ઘડીમાં બ્ર માંડો પ્રલય થઈને કૈ ં ઉદભવે.

ન તું ચાલે હોયે સમય તુજને તો ઘસડશે,

590
ન તું ઇ છે તેવું કુ દરત નકી કાય કરશે;
અરે! તો શાને ના ખુશ થઈ પ્રવાહે ભળી જવુ?ં
અરે! તો શાને ના મધુ ઝરણનું અમૃત પીવુ?ં

અિહં મીઠું હાણું કુ દરત ધરે છે હસી હસી,

િપ્રયે! તેને શાને અરર! તરછોડે રડી રડી?
અવ ા ના સાંખે કુ દરત કદી કાયર બની,
સહાતી ના કોથી કુ દરત તણી દૃ કરડી.

ક યું કાલે તેથી કહું છુ ં તુજને આજ ઉલટુ ં !

વળી કાલે કાંઈ કહીશ તુજને હું નવું નવુ!ં
િપ્રયે! દોરાઉ છુ ં કુ દરત મને યાં લઈ જતી,
અને શીખું પાઠો કુ દરત મને જે શીખવતી.

િવચારોની શ્રેણી બદલી મુજ આજે કઈ ં ગઈ,

િવચારોની શ્રેણી બદલીશ, િપ્રયે! હું તુજ વળી;
અરે હાલી! હાલી! કદી પણ ન દુ રાગ્રહ ઘટે ,
પ્રભુ સામે થાવા તુજ હૃદયમાં કૈ ં બલ ન છે .

અહીં ઊ ંચા નીલા ત વર તને સાદ કરતા,

અહીં મીઠાં પ ી મધુ રવથી આમ ત્રણ કરે;
િપ્રયે! હારી પાંખો ઉપર ચડવા કૈ ં ફડફડે,
િવમાસી બેઠી શુ?ં મુજ હૃદયને સાંભળ હવે!

અહીં આ હો ં હાને તુજ કર હવે ફે રવ જરા,

હસે મીઠું એ તો વદન કુ મળું મૂિ છત થતાં!

591 ે
અહીં હારે માટે પ્રણયરસની હે ર છલકે!
િપ્રયે! છોડી રોવું મુજ હૃદયને સાંભળ હવે!

અહીં હું રોઉ ં છુ ં તુજ હૃદય માટે િદલ ચીરી!

વહે તા આ લોહી ઉપર કઈ ં તો દૃ કરવી!
િવચારો જૂનાને તુજ જગરથી દૂ ર કરને!
િપ્રયે! છોડી ભીિત મુજ હૃદયને સાંભળ હવે!

હવે તો રાહ જોવાનું ના ના યો ય નકી, િપ્રયે!

ઊડ તુ!ં આવ તુ!ં હાલી! કો દી કાલ ન ઠે રશે!

૨૬-૧૧-૯૬

592
 કલાપીનો કેકારવ આપની યાદી
← નવો સૈ કો શરાબનો ઇનકાર  →
કલાપી

શરાબનો ઇનકાર

આવુ,ં કહો ! યાં એકલો ? આશક જહાં થાતી નથી;

યાલું ભયું આ : ના કદર ! પીવા જહાં યાસી નથી.

છે યાસ, છે શોખે અને છે આ જગરને મહોબતે;

મીઠું ભયું મે, મગર હા ! સોબતી પીવા નથી,

નૂરે જુદાઈમાં તમે, સાકી, શરાબી ને સનમ;

સોબતે હમારી આલમે, આલમ ચડી ઇ કે નથી.

બેઇ ક શું ણે શરાબી યા શરાબીની મઝા?

બેઇ કથી જૂની મહોબત તૂટતી આજે નથી.

આલમ, િપદર, માદર, બરાદર, દો તો ને શું શું નહીં?

ગફલતે તેને સુવારી મ પીવાતું નથી.

આ મ પર લાખો જહાં કુ રબાન તો કરવી ઘટે ;

તો યે સગાઈના હકે એ પેશકદમી ના થતી.

593
પીવાડવું જો ના બને, પીવું પછી ચોરી કરી;
આલમ રડે, હું યાંહસુ?ં એ ખૂન જોવાતું નથી.

સોબત િવના કેવી શરાબી? શી ખુમારી એકલાં?

આ મ યા ં િઝ દગીથી તો ય ચૂમાતું નથી.

યાલું જરી પીતાં જગરથી આ જહાં છૂ ટો પડે;

પીનાર પી પી ય તો આલમ તણું કોઈ નથી.
 
યાલું ધ ં યાં હું લબે, આલમ પુકારી ઊઠતી,
ઝાડો, ઝરા, ફૂલો રડે, આંસુ સહાતાં એ નથી.

છો યારથી આ યાં અહીં, આફત ન આ ધારી હશે;

નાઉમેદીની હવે માફી મગાતી એ નથી.

સાકી ! સનમ ! પાછાં ફરો, ઠે લું તમારા હાથને;

ઇ કે જહાંમાં ઇ કનું આ મ લેવાતું નથી?

તો યે, સનમ ! સાકી !હમારી રાહ તો જોજો જ ર:

પીધા િવના આ મને, રાહત નથી, ચેને નથી.

તાિઝમોથી, ઇ કથી, લાખો ખુશામદથી અગર-

ઉ ં જહાંને લાવવા, તો યાં મઝા એને નથી.

આશક થઈ યાસી હશે આલમ તમારી એક દી:

સાથે લઈ પીશું શરાબી, હુજ યાં પીવા નથી.

594
 કલાપીનો કેકારવ ખતા નહીં
←  હાલાને શાને રોવાનું તી →
કલાપી

શાને રોવાનું

જે ખપનું ના તે ખોવાનુ:ં
ખોવાતાં શાને રોવાનુ?ં
લેનારાં જો જોવાનુ,ં
હાલાં ! શાને રોવાનુ?ં

માગો તે માગો તે લેતાં:

હોયે કાં આંસમ ુ ાં ર્ હે તાં ?
દે નારાંને જોવા હે તાં,
હાલાં ! કાં રોતાં ?

૧૦-૦૫-૧૮૯૯

595
 કલાપીનો કેકારવ વરમાં
← હૃદયિત્રપુટી શા ત પ્રેમ િપ્રયાને →
કલાપી

શા ત પ્રેમ

નવું આજે કાંઈ તુજ મુખ પરે ને હ્રદયમાં,

નવી રીતે કાંઈ મુજ ઉપર દૃ ઢળી પડે,
અહો! બાલુ શરે તુજ કર ફરે તે પણ નવો,
નવાં ગાત્રો એ થઈ નવીન રસમાં આજ પલળે .

બની માતા આજે ગૃિહણી તુજનું આ િદલ વહે ,

અહા! એ વા સ યે તુજ હ્રદય આજે ગરક છે ;
ફુલેલી છાતીમાં સુખની મગ રી છલકતી,
સુખી તું જેવું કો જગત પર ના અ ય ગણતી!

સુખી તું છે સુખી! મધુર સુખ આમી ન તુજને;

અને બાલુ સામે િનરખતી સદા જોઉ ં તુજને;
ગૃિહણી દે વી તું િદલની મમ માતા પણ થજે,
અહો! કેવું મીઠું પ્રણય સહ વા સ ય ભળશે?

સુએ બાલુ હારા કદલી સરખા આ પદ પરે

ે 596
અને યારે જેવાં નયન તુજ તેને િનરખતાં,
સ ખ! હું યાચું તે નયન તુજનો એક જ રસ,
સુઉ ં છુ ં હું યારે તુજ પદ પરે શર ધરીને.

મને હાલાં લાગે ચપલ દૃ ગથી શા ત નયનો,

પિત હુંને ના ના, પણ હ્રદયનો િમત્ર ગણવો.
મને બ ધુ, હાલો, િપયુ, તુજ િપતા, પુત્ર ગણજે
અને એ ભાવોથી મમ હ્રદયનો આ રસ પીજે.

નકી દૈ વી રીતે હ્રદય પ્રણયીનો રસ પીતુ,ં

ખરા નેહે યારે શરીરસુખ સૌ ગૌણ બનતુ;ં
વસે વગે તે ના અિધક કઈ ં આવા પ્રણયથી
અને વગે તેથી પ્રણયી િદલનું ઇિ છત નહીં!

૧૬-૪-૯૬

597
← ર ની કલાપીનો કેકારવ
શકારીને વગનો સાદ →
માગણી
કલાપી

શકારીને

રહે વા દે , રહે વા દે આ સહ
ં ાર, યુવાન ! તુ;ં
ઘટે ના ક્ રતા આવી : િવ આશ્રમ સ તનુ.ં

પખ
ં ીડાં, ફૂલડાં ડાં, લતા આ, ઝરણાં ત ;
ઘટે ના ક્ ર દૃ યાં : િવ સૌ દય કુ મળું .

તીરથી પામવા પ ી, યથ આ ક્ રતા મથે;

તીરથી પ ી તો ના ના ક તુ થૂલ મળી શકે.

પ ીને પામવાને તો છાનો તું સુણ ગીતને;

પ ી તેના પ્રભુ સાથે હૈ યામાં મળશે હને.

સૌ દયો વેડફી દે તાં ના ના સુ દરતા મળે ;

સૌ દયો પામતાં હે લાં સૌ દય બનવું પડે.

598
સૌ દયે ખેલવુ,ં એ તો પ્રભુનો ઉપયોગ છે ;
પોષવુ,ં પૂજવું એને, એ એનો ઉપભોગ છે .

રહે વા દે  ! રહે વા દે આ સહ
ં ાર, યુવાન ! તું
બધે છે આદ્ રતા છાઈ, તેમાં કૈ ં ભળવું ભલુ ં !

૨૯-૧-૧૮૯૮

599
← જેને વીતી કલાપીનો કેકારવ
શક
ં ાશીલ એક આશા →
ગઈ
કલાપી

શક
ં ાશીલ

ચીરો પડ્ યો હૃદયની મુજ આરસીમાં,

જેમાં સખીવદનનું પ્રિત બ બ ઠે યું;
રે ! એ છબી ય િવરહે કટકા બની બે
બે ભાગમાં ત્ િટત ચ પકની કલી શી !

શું સ ય એ પ્રણયદશન વ નનુ,ં કે

આ આરસી તૂટી ગયેલ તૂટ્યું જ દે ખે ?
ચીરાય છે હૃદય એ સખીનું અિધકુ ,ં
કે ફાટ આ જગરની અિધકી બને છે  ?

અ ધાર છે િવકટ: ાન ર યું નથી કૈ ,ં

જે પ્રેમથી ઉદય પ્રેમથી અ ત પા યુ ં !
જેવી ઉઠે વીજળી વાદળી સાથ ક તુ
એ મેઘનો જ અિતયોગ થતાં છુ પાતી !

છાતી તણું શયન પાથરતો હતો, ને

જે કાજ અગ ં મુજનું કરતો અશીશુ,ં
તે એ ન આજ મુજ સાદ સુણી ઉઠે આ,

600
કે નાદનું ગગન વાહક ના બને છે  ?

ઉ માદથી નયન અ ધ નથી થયાં આ,

ફાટી પડ્ યા ન હૃદયે અથવા િવકારો;
છે દદ તો સમય કૈ ં નિહ શૂ યતાનો,
હોયે િવચાર ગિત કેમ કરી શકે ના ?

છે લોભ કીિત, સુખ વા યશનો ન કાંઈ,

છે લેશ એ િવષયની રજ ના અરીસે;
છે કાંઈ કોઈ મુખનુ,ં પણ તે ન હાવાં,
છે લોભ તો દઈ ચૂ યો સઘળી સલામી.

રે ક્રોધ ! એ ઝનૂન રા સનું બચા ં  :

યારે હતુ ં ? યમ ગયુ ં ? નવ તે ય ણ ું !
હે લી ટકોર ઉરમાં અડતાં ખયું એ,
ધારા પડી જલ તણી યમ ચૂણ થાય !

કગ
ં ાલને ન મદ તો ઘટતો કશો એ,
ભખારીને કિદ ય સ ભવતોય ના ના;
એનાં સદા સહુ તીર બની જ બૂઠાં
આ આરસી ઉપર કાર કરી શ યાં ના.

હા કામ ! એ કુ સુમતીર મૃિત મહીં છે ,

એના ગુલાબમય કટ ં ના વ્રણો આ;
હા દે વ કામ ! મૃદુ યૌવનની પતાકા,
તે કૈ ં હશે, નવ હશે, ઉરફાટ માંહીં.

ે
601
એ લાગણી ઉપર ર્હે મ જરા ઘટે છે ,
જે છાયમાં િવષય અ ય ઉડી જતા સૌ;
જે એક યારશરણે જ સદૈ વ ખેલે
વાભાિવકી શી ઉપભોગની યો યતા યાં !

એ કામનીય પણ ભ મ તણી ય મૂિત

ના છે રહી હૃદયમાં રિત કાજ હાવાં;
એ દં શનું િવષ બધું ઉતયું િદસે છે ,
ઘેરાય આ નયન તો પણ કેમ આવાં !

સૌ દયપૂજન ઉરે અિધકાર પા યું -

તે ભાવ દૃ પણ છે ક સરી પડે છે  !
છે કાલની કરવતી સઘળે ઘસાઈ,
તૂટી ગયેલ પણ િનમલ આરસી આ.

માશૂકની પ્રિતકૃિત પણ કેમ આવી ?

જેવી િદસે કૂદી રહે લ ઝરે તૂટેલી !
શું ઝાંઝવાં જલ અને જલ ઝાંઝવાં છે
કે આ તુરંગ તર યું તરફડે બચા ં  ?

કે ' વ છતા તણી કણી પણ વ છ જોતી',

એ વેણ શું પ્રભુ તણું લલચાવવાને ?!
કે આરસી ઉપર અશ્ હ પડ્ યાં તે
લૂછી સુકી કરી ભુકી કરવી પડે શુ ં ?

કે સ વ માનવી તણું િવષયો જ સવે,

જે તોડતાં સહુ ય વન સાથ તૂટે ?

602
કે શું અપકવ ફલ મે ં ઉચકી લીધું છે -
જેથી ન બીજ બ યું છાલ થકી િનરાળું  ?

કે શું અન ત યુગની મુજ આરસી આ

ણી શકી ન હજુ િવ તણી ગિત કૈ  ? ં
હું આ અહીં પવનવેગ વતી ઉડુ ં તે
છે પાત કે િપ્રય ભણી ચડવું હશે આ !

હા ં હજુ રણ વધુ વધુ શુ ક થાતુ,ં

ણે ફરી િવત પ થરમાં વહે આ !
છે િવ માં સહુય એક ભણી ગિતમાં,
તો મો , ાન, સહુ પ થરમૂિતઓ શુ ં !

માશૂક ધૂળ ! પછી આશક ધૂળ પહે લો !

શું પ્રેમપ ી બસ એક જ પાંખવાળું  ?
શું ધૂળ ધૂળ મહીં ધૂળ થકી ઉડે આ ?
શું વાપણો, પ્રણય, ધૂળ તણાં જ નામો ?

હારી સખી હજુય અ ર ઉ ચરે ના !

શક
ં ા તણી કસૂર માફ કરી શકે ના !
હાવાં ન સાદ પણ કઠ
ં થી નીકળે આ !
એ યાં હશે સમય માશૂક યાં પુકારે !

ગ્રી મે મયૂર ટહુ યે નવ મેઘ આવે !

માશૂકને નિહ જ આશકનું કશું એ !
ચીરાય છે હૃદય એ સખીનું અિધકુ ;ં
કે ફાટ આ જગરની અિધકી બને છે  ?

603
 ૩-૬-૯૮

604
 કલાપીનો કેકારવ સનમની
← સનમને સનમની યારી શોધ →
કલાપી

સનમની યારી

યારી ક ં હારી ? ક ં યા ના ? સનમ!

કોઈ ખુવારીથી ડ ં યા ના ! સનમ !

તુજ તાજ કાંટાનો ઉપાડી લે, સનમ !

ખૂને ઝરે કૈ ં આલમો, યારે, સનમ !

છે સોઈ તુન
ં ે કે નહીં િદલદારની ?
તુન
ં ે નઝર આ િદલ ક ં યા ના ? સનમ !

કોઈ દીવાનો મ ત હો, લાચાર હો,

તેને ર દરબારમાં યા ના ? સનમ !

મારે ટકોરે ાર ખુ લે કે નહી,

હારી પુકા ં શેિરયે યા ના ? સનમ !

605
છે શોખ િમજમાનો ફકીરોનો ન યા ?
કૈ ં િઝદ ક ં દરવાનથી યા ના ? સનમ !

તકલીફની પરવા ન પીવા આવતાં,

હાથે મગર તું પાય છે યા ના ? સનમ !

લાખો જવાિહરો જહાં તુન

ં ે ધરે,
રાની ક ં યાં ગુલ રજુ યા ના ? સનમ !

યાં લાખ ચ મો ચૂમતાં હારા કદમ,

યાં ભેટવા દોડુ ં હને યા ના ? સનમ !

નાલાયકી ને બેવકૂફી યારની,

યાં તું શરાબીમાં ભળે યા ના ? સનમ !

શાહી ફકીરીથી ભળી ણી નહીં,

િદલ હોય ચાહે ચાહવું યા ના ! સનમ !

જોઈએ હને ચ મે ઝરે છે ખૂન તે

હારી િહનામાં રેડવું યા ના ? સનમ !

તું છે બધુ,ં હું કાંઈ એ છુ ં ના , મગર

યારી ક ં હારી ? ક ં યા ના ? સનમ !

૧૮૯૯

606
← સનમની કલાપીનો કેકારવ સનમને
યારી સનમની શોધ સવાલ →
કલાપી

સનમની શોધ

પેદા થયો છુ ં ઢૂ ંઢવા તુન

ં ે, સનમ!
ઉ મર ગુઝારી ઢૂ ંઢતાં તુન ં ે, સનમ!

છે દુ મન લાખો ભુલાવા રાહને,

દુ મન બનાવી યાર અં યો, સનમ!

ગફલત મહીં હું, ઝા લમો કા બલ એ;

જુદાઈ યારોની મઝા એને, સનમ!

જે રાહદારીમાં અમોને લૂટ

ં તુ,ં
ઉમેદ બર આવો નહીં એની, સનમ!

તારી મદદ કોને હશે, માલૂમ નહીં;

શું યારના દુ મન સહે યારી? સનમ!

ે 607
પાંચે નમાઝે ઝૂ કતાં હારે કદમ,
આડા ફરે છે બેખદ ુ ાઓ એ, સનમ!

છો દમબદમ ખજ ં ર રમે હા ં િદલે;

કાફર તણું કાિતલ ખેચી
ં લે, સનમ!

તું માફ કર, િદલદાર ! દે વાદાર છુ ં  !

છે માફ દે વાદારને હારા, સનમ!

કાંઈ નઝરબ ી થવી લાિઝમ હને;

ગુઝરાનનો ટૂકડો ઘટે દે વો, સનમ!

પેદા થઈને ના ચૂમી હારી િહના;

પેદા થયો છુ ં મોતમાં ણે, સનમ!

શાને કસે છે મુફત આ લાચારને?

દાવો સુનાનો છે હમારો ના, સનમ!

પ થર બની પેદા થયો છુ ં હાડમાં,

છુ ં ચાહનારો એ ય તુથ
ં ી છુ ં , સનમ!

૧૮૯૯

608
← સાકીને કલાપીનો કેકારવ સનમની
ઠપકો સનમને યારી →
કલાપી

સનમને

યારી ગુલામી શું ક ં તારી? સનમ!

ગાલે ચૂમું કે હાનીએ તુનં ે? સનમ!

તું આવતાં ચ મે જગર મા ં ભરે,

તાં મગર શું શું કરી રોકુ ?ં સનમ!

તું ઇ ક છે , યા મહે રબાની, યા રહમ?

હસતાં ઝરે મોતી લબે તે શુ?ં સનમ!

મેદં ી કદમની જોઈ ના પૂરી કદી;

આવી ન આવી એમ શું થાતી? સનમ!

તારી સવારી ફૂલની યાં યાં ફરે?

તેનો બનું ભમરો બની શું શુ?ં સનમ!

ં ાઈ ઝુ ફમાં છૂ પી રહું!
ણે િવટ

609 ે
તાકાત ના દીદારમાં રહે તી, સનમ!

છે િદ લગીનો શોખ કે તુન

ં ે નહીં?
તો આમ કાં? કાં બોલ ના આવી? સનમ!

જોઈ હને આંખો નકામી આ બધે,

ફોડી દઉ ં પૂરી હને આંખે? સનમ!

આ ચ મની તુન ં ે ચદર ખૂચ ં ે નકી,

કોને બછાને તું સદા પોઢે ? સનમ!

આપું જગર હોયે ન તું યાં શું હને?

માલેક આલમના જગરની તુ,ં સનમ!

ં ે કહું હું યાર તો ગુ સે નહીં;

તુન
હોયે હસે છે દૂ રની દૂ રે! સનમ!

ં ે કહું ખાિવ દ તો રીઝે નહીં!

તુન
યાંયે હસે તું દૂ રની દૂ રે! સનમ!

૪-૮-૧૮૯૯

610
← સનમની કલાપીનો કેકારવ
સનમને સવાલ વગ ગીત →
શોધ
કલાપી

સનમને સવાલ

તું યાર યાં ? દુ મન કયો? ણું નહીં !

આ િદલ ધડકતું ય યાં? ણું નહીં !

આવે ધરી આ દુ મનો તારી શકલ;

યા આંખ આ અધ ં ી બની? ણું નહીં.

છે હાથ તો લાંબો કયો, દોરાઉ ં છુ ં ;

છે દોરના ં કોણ આ ? ણું નહીં.

           × × ×

છે તો ચમન તારો રચેલો તે ં ખુદે;

ચૂટ
ં ુ ં ગુલો યા ખાર આ? ણું નહીં.

દૂ ભરી બુલબુલ બ વે વાંસળી;

તેની ઝબાંમાં કોણ છે ? ણું નહીં.

611
←  હા ં કલાપીનો કેકારવ યાં તું યાં
કબૂતર સમુદ્રથી છં ટાતું બાલક હું →
કલાપી

છં દ = શખિરણી , અંગ્રેજ કિવ મે યુ આનો ડના Gipsy Child નામના કા ય

પરથી.

સમુદ્રથી છંટાતું બાલક [૧]

િનગૂઢાથો આવા તુજ નયનને કોણ શખવે?

ઉદાસી ભાવો આ, શશુ ! તુજ િદલે કોણ છુ પવે?
િવચારો ઊ ંડામાં શ થલ સહુ છે આ અવયવો;
ભયો તારા ભ્ માં ગમગીન અને શા ત ભડકો !

વહી તાં હાણો બગ સમ િદસે દૂ ર દિરયે,

ઝુ લત
ં ાં પાણીમાં શખરવત મો ં કૂદી રહે ;
િવના હે તુ ના ના જલિધ ધરતી કાય કરતાં,
ન પ ી હાનાં આ ભ્રમણ કરતાં યથ અથવા.

તને તો ભાસે છે િવષમય બધાં દ ુ ્ ર સુખ આ,

િવચારો હારા છે ગભ ં ીર અિત કોથી ન ડગતા;
સમાિધ સાધી તે ં સજડ તુજ આ મારટનની,
દુ ઃખો તારાં ધૈ યે વહન કર આશા િદલ ધરી.

ે ે ે
612
િપગાળે , ગાળે છે , રસમય કરેછે, જગત જે,
અહો! એ નેત્રોથી િદલ ત્રવઝરાનું જલ વહે ;
જનેતા હારી ના હ્રદય તુજ ભોળી સમજતી!
મનુ યો શું ણે ગહન રચના િદ ય િદલની ?

થતાં તારામૈ ત્રી નયન તુજ ગો ી મચવતાં,

મીઠા ઝીણા ઘેરા પ્રણયરસના નાદ કરતાં,
પડી એ મોિહની મુજ પર મને મ કરતી,
અહં ભૂલાયું ને રિત રહી િદલે આ ટપકતી !

અરે ! હારાજેવી ગમગીની ન ગભ ં ીર િનરખી !

ખરે ! શાિ ત લાિન તુજ જગરની તી ણ િવજળી,
અહો! લાિન મીઠી મુરખ જગની વૃદ્િધ સબળી,
દુ ઃખો સસ
ં ારીનાં પરમ સુખનાં સાધન નકી.

ખરા મ યા ને યાં મૃગજલ ઢળે દૂ ર સઘળે ,

નીચે મેલું યાં શૂરવીર તણું યુ ગરજે,
િનહાળે એકા તે ગિર પર ચઢી કો મનુજ એ,
ખરે ! તે જેવું હો ં કુ તૂહલભયું , બાલ તુજ છે  !

નહીં ભી તેવું - વનપિત સમાં ગાત્ર તુજ આ,

હ રો સેનાને કતલ કરનારાં દગ ખરાં;
લલાટે અિ ન છે ; અધર પર છે તેજ બળતું
મ યું યુ ે તેવું મુખ તુજ િદસે દ્ ર સરખુ!ં

મરી વી યાં સુખો મરણસમયે પા થ રડતો,

બધી આશા યાગી હ્રદય પર તે હાથ ધરતો;
અરે ! આવું હૈ યું તુજ િદલ સમું ના દુ ઃખભયું,
િનરાશાનું જોડુ ં જગ પર િદસે ના તુજ સમુ.ં
613
બહુ જોયું યું , ખટપટ પ્રપચ
ં ો પણ કયા,
ગયું આયુ આખુ,ં ધવલ શર ને ભ્ થઈ ગયાં;
વ યો હોટો બોજો શર પર પ્ર ના દુ ઃખ તણો,
હવે કાંઠે આવી નરપિત ર યો કાલ મરતો.

િવચારો, વષો ને દુ ઃખવતી મુખે છે કરચલી,

બહુ ચ તા વેઠી, વન પર ના પ્રેમ , અ ચ !

અરે! એવુ,ં બાપુ! તવ મુખ િદસે પાત્ર દુ ઃખનુ!ં

ગયા જ મોનું શું તુજ દુ ઃખ મરે જે અનુભ યુ ં !

તને ખામી લાધી જગત પર કાંઈ કટુ અિત,

બધું િધ ારીને મન તુજ વ યું શું વન ભણી ?
અરે! ાની! ાની જડવત કયું તે ં હ્રદય શુ ં ?
ખરો ાની પ્રેમી ! સમજ રજ તો પ્રેમ ધર તુ ં !

અહો! પ્રેમી ! ાની પ્રીિત િવણ હશે શું દુ ઃખ તને ?

દયા, આશા, લાિન પ્રણયઝરણાના શીકર છે ;
તને એ છંટાયા, હ્રદય તુજ પ્રેમે િનગળતુ,ં
વહે , ધીકે, કૂદે , િધર તુજ પ્રીિતભર ઉ હું,

ઠગારી આશાનું કપટ સમ યું છે જ ર તુ,ં

અગાડીથી જોયું ભિવષ તુજ તે ં હોય વ તુ,ં
અહો ! પૂવ ાની! િદલ તુજ િનહાળે ધ્ વ દુ ઃખો,
શ યો જે જોઈ કો બુધ સમ ન િવ ાન સરખો.

614ૈ
ચમ કારો કેવા વખત તુજ હૈ યે છુ પવશે !
કયાં હે તા દા'ડા દન વર ઉ ફુ લ કરશે !
કઈ ર નગભા , રિવ ગ્રહ કયાં તું સમજશે!
કયાં તારાં કાયો જગત વશ આખુય ં કરશે !

અરે! સવાશી આ મરણ તુજને બાથ ભરશે,

િનશા કાળી પેલી તુજ પર ભરી ફાળ પડશે;
ખરે તે હે લાં તે ં જન િવત યા યું પુ ં હશે,
હશે યું સવે , નિહતર ગયું ભૂલી સઘળું  !

િનશા અ ધારીમાં જગત ઘસડી કો લઈ જતુ,ં

બધી ાને દ્ રી ને દુ ઃખની વચ તેણે પડ ધયું,
હ રો િનદ્ રાથી જનમગજ લેપી જડ કયું,
ઝીણા ત તુ, નાયુ, િધર, નસમાં દુ દપટયુ ં !

મહા માનું હૈ યું પણ જરી ડરે ના િતિમરથી

ડગે ના માયાથી સમ સહુ એ ય કપટી;
કરોડો દુ ને તૄણવત ગણી જે િવહરતુ ં !
ચૂકે તે ફ દોમાં નિહ નિહ કદી લ ય િનજનુ,ં

કરી જૂદું પાણી પય યમ પીએ હંસ સઘળા,

ભલે તુએ
ં તેવું ગુણ ગ્રહી રહે આ જગતમાં;
ભલે ઝુ ઝે યુ ધે, જગત પર છે યુ ધ સઘળે ,
િવના લોભે કીિત તુજ બલ ભલે મેળવી ઘુમે !

ભલે તેજ વી તે રિવ તુજ પરે કરણ ધરે,

ભલે તા ં આયુ - કટુ ઝરણ – તેજ ે જળહળે ;

615 ે
 કદી અં યે તો નયન તુજ તે તે થી ભલે,
ભલે શાિ ત પામે હ્રદય તુજ આન દ ઉભરે.

અરે! હોયે છે લે વનરિવના અ ત સમયે,

ઝઝુ મેલી સં યા સરકી જતી યારે િનરખશે,
પહે રી લેશે તું શરીર પર તે શા ત ઝભલુ,ં
અને પાછુ ં યારે ગ્રહીશ દુ ઃખ તે ઉગ્ર બળતુ ં !

૧૬-૫-૧૮૯૪

1. ↑ અગં ્રેજ કિવ મે યુ આનો ડના Gipsy Child નામના

કા ય પરથી.

616
← ખતા નહીં કલાપીનો કેકારવ
સાકીને ઠપકો સનમને →
તી
કલાપી

સાકીને ઠપકો

સાકી, જે શરાબ હને દીધો િદલદારને દીધો નહીં;

સાકી, જે નશો મુજને ચડ્ યો િદલદારને ય ચડ્ યો નહીં!

મુજ ચ મમાં ચરખો ફરે, કદમે બદન લથડી પડે;

િદલદાર તો મલ યા કરે, નકી યારને પાયો નહીં!

આશક અને માશૂકને, પાવો એક મે ને સીસે;

પાવો એક હાથે સાકીએ, ઇ સાફ તે ં કીધો નહીં!

હારી ગઈ શરમે બધી, િદલદાર હુજ મહીં હ ;

હારી બની ખાલી સીસી, પાવા ય હે ં રા યો નહીં!

સરખાં બને બ ે જરા, યાં તો શરાબીની મઝા;

ઉલટી કરી હે ં તો સ , નયને સનમ ખેલી નહીં!

મુજ ખૂન આ કૂદી રહે , િદલદારનું થડ

ં ુ ં બને;

617
મુજને ચડે યાં ઊતરે, કાંઈ મઝા આવી નહીં!

આ રાત પહે લી વસલની, માશૂકના ઇનકારની;

યાં બેવકૂફી હે ં કરી, તુજ મ કાં ફૂટ્ યું નહીં!

ના રોશની ગાલે ચડી, જરી ના લબે સુરખી પડી;

ઘેરી બની ના આંખડી, િદલ યારનું યું નહીં!

આ હોર ચાર જ રાતના, કઈં વાયદા વી યે મ યા;

કઈ
ં હોશથી
ં ગરે જડ્ યા, તેની કદર તુન
ં ે નહીં!

ના ખેચ
ં આશક તો કરે, માશૂકને પાવો પડે;
ના સાકીએ પીવો ઘટે , હે ં કાયદો પા યો નહીં!

જોઈ સનમને બ , ઘેલો હતો પૂરો જ હું;

પાયો ફરી, પીતોય તુ,ં પણ યારને પાયો નહીં!

આ વાય ફજ્ર તણી હવા, મુજ રાત ફીતી મુફતમાં;

િદલદાર આ ઉઠે જવા, એ બે શુકન બોલી નહીં!

જે આવશે કો દી સનમ; તો લાવશે આહીં કદમ;

તું રાખજે ભાઈ! રહમ, ગફલત ઘટે આવી નહીં!

૪-૮-૧૮૯૯

618
 કલાપીનો કેકારવ િપ્રયતમાની
← િવષપાન સારસી એંધાણી →
કલાપી

ખડ
ં કા ય

સારસી

શાદૂ લિવક્રીિડત

મીઠા દીઘ વિન વતી વન બધું હષે ભરે કો કલા,

ઝીણી વાંસળી શા વરો સુખભયા ચડ ં ોળ આલાપતાં;

ખ કોલી ત ના મહાન િવટપે ઝુ કી રહી યાં કૂદે ,

ને રંગીન શુકો ઘણા મધુરવા આકાશ ઉડી રહે !

અનુ ુ પ

619
આવી આન દવેળાએ બચા ં કોણ આ દુ ઃખી?
હશે એ પ્રેમનું માયું હૈ યું કોઈ ર યો તપી!

હિરગીત

ગભં ીર નાદ કરતી સિરતા વહે છે ,

સચ ં ી જલે પુ લન શીતલ એ કરે છે ;
યાં દીન સારસી ઉભી જલપૂર નેત્રે,
સૂની, અરે! શર નમાવી રહી રડે એ!

અનુ ુ પ

અહોહો! પાંખ પ્રીિતની તેની તૂટી ગઈ િદસે,

આવું આ પ ી, તેને એ આવી પીડા ખરી! અરે!

ં ાક્રાંતા
મદ

રે રે! તેનો િપ્રયતમ તહીં પાદ પાસે પડ્ યો છે ,

હોળી પાંખો શ થલ બની છે મૃ યુનો હ ત લા યે;
પારાધીએ હૃદય પર હા! તીર માયો િદસે છે ,

620
ખૂ ં યો છે યાં િધર વહતું બધ
ં હાવાં થયું છે .

અનુ ુ પ

વવું વ લેઈને આંહી એવી િદસે રીિત!

કોઈને દુ ઃખ દે વાથી તૃિ ત કેમ હશે થતી?

હિરગીત

મૂકી ગયો યમ શકાર હશે શકારી?

આવી હશે િદલ દયા કઈં સારસીની?
બ ચાં અને પિતિપ્રયા તણી એ ઘડીની
ના યો હશે હૃદયચીરતી ચીસ સુણી!

અનુ ુ પ

ગાળે છે પ્રેમનાં અશ્ વજ્ર જેવા ય િદલને,

કો વેળા પારધીને એ પ્રેમનો દં શ લાગતો.

ં ાક્રાંતા
મદ

621
આવું આવું નીરખી િદલમાં કાંઈ કેવય
ું થાય,
કેવો છે રે દનમય આ ક્ ર દે ખાવ હાય!
હાનાં બ ચાં ટળવળી રહી માત સામું જુએ છે ,
ને પપ
ં ાળે િનજ જનકના કઠ ં ને ચચ
ં થ ુ ી એ.

અનુ ુ પ

હજુ તો ખેલવા પૂ ં શી યાં નથી આ બાલુડાં,

રે! તે શું મૃ યુને ણે ભોળાં આ લઘુ પખ
ં ીડા!

મા લની

દુ ઃખ સહુ ઉડી શે કાલ આ બાલકોનાં,

રમતગમત માંહી હષ લેશે ફરી આ;

પણ ઝુ રી મરશે રે સારસી બાપડી તો,

જખમ નિહ ઝાશે પ્રેમનો કારી લા યો.

અનુ ુ પ

622
પ્રેમીએ પ્રેમી તાં કો બી થી પ્રેમ જોડવો,
આવું કાં ન કરે સૌએ પ્રેમી જો કો મળે ખરો?

અનુ ુ પ

જોડવી એક જોડીને બે કો ખિં ડત થાય તો,

બ ેનાં એકબી થી ઓછાં જેથી બને દુ ઃખો.

શખિરણી

અઢે લી બાઝીને ત રાહ રહે ખીલતી લતા,

દઈ પુ પો પ્રેમે લઈ રસ વે છે પ્રણયમાં;
સુખી આવા દહાડા સરકી કઈં તા રમતમાં,
અને એ વેલીને મરણપડદામાં લઈ જતા.

શખિરણી

મરેલી વેલીનું મરણ નવ ભૂલે ત કદી,

અને પ્રેમી ગાળે િદવસ દુ ઃખના કૈ ં રડી;
પર તુ ચાંપે છે હૃદય પર બી લઈ લતા,
અને પ્રેમે રેડે મધુર રસ તેના હૃદયમાં.

623
 શખિરણી

ધીમે ધીમે આવું ત થઈ જઈ વૃ મરતુ,ં

અને પેલી વેલી દન કરતી કૈ ં દુ ઃખભયું;
છતાં ટે કો બી ત પર લઈનેય વતી,
અને આપી પુ પો િવત િનજ તે પૂણ કરતી.

અનુ ુ પ

ન ક તુ સારસી આ તો આવો માગ કદી ગ્રહે ,

એકને િદલ અ યું તે બી કોનું નહીં બને.
પ્રેમને કારણો સાથે સબ ં ધ કાંઈએ નથી,
કારણ પ્રીિતનું પ્રીિત : પ્રેમીને લ મી તે બધી.

મા લની

ઝુ રી ઝુ રી મરવામાં નેહ સત
ં ોષ માને,
નિહ કદી રસ શોધે સારસી અ ય થાને;
રસ દઈ લઈ લીધો ઈ રે છીનવી તો,
હૃદયહીણ બચારાં પ્રેમીને મૃ યુ આપો.

અનુ ુ પ

624
પ્રેમીનો હોય બેલી કો તો આનું કૈ ક
ં થવું ઘટે ,
પામે છે ત્રાસ હારો તો આ મા આ દુ ઃખ જોઈને.

હિરગીત

યાં કાંઈ આ વન મહીં હીલચાલ થાય,

પ ી બધાં ઉડી ઉડી અહીં શાં તણાય!

સપો, હિરણ, સસલાં, સહુ દોડી આવે,

લાંબો વિન ભયભયો શ્રવણે પડે છે .

અનુ ુ પ

ઉ કાપાત થયો કાંઈ હશે આ વનની મહીં,

પ્રતીિત થાય છે એવી જોઈ આ ગિત સૌ તણી.

હિરગીત

હા! અિ ન યાં સળગી ઘાસ પ્ર ળતો રે,

વૃ ો તણાં કુ પ
ં ળ બાળી ઉડાડતો તે;

625
ભૂ યો ધસી વ અનેક ગળી જતો તે,
િદશા બધી ઘૂમવતી છવરાવી દે છે !

અનુ ુ પ

હાલો છે વ પોતાનો હાલાંથી ય વધુ! અરે!

હાસે છે સહ
ં પેલો યાં સૂતી સહં ણને છોડીને.

મા લની

પણ અડગ સમાિધ સારસીની ન છૂ ટે ,

મરણશરણ વું હષ તેને િદસે છે ;
ભા ભડ ભડ થાતી અિ નની ઝાળ આવી,
બળી મરી િપ્રય સાથે સારસી પ્રેમઘેલી.

અનુ ુ પ

દદીના દદની પીડા િવિધને ય િદસે ખરી,

અરે! તો દદ કાં દે છે ? ને દે ઔષધ કાં પછી?

૧૬-૪-૧૮૯૫

626
627
← મહા મા કલાપીનો કેકારવ
સીમા આધીનતા →
મૂલદાસ
કલાપી

ં ાક્રાંતા
મદ

સીમા

જોડી જોડી, િત્રપુટી કહીં ને મડ

ં ળી ચારની કૈ ,ં
ને યાંહી તો ર સક િદલના કાફલા સાથ ચાલે;

બેતાલો કે બસુર નિહ કો ક પતો તાર ભાસે,

એ વીણાના વરથી સઘળો માગ મીઠો બને છે .

ફે લાવાને ઉરઉદિધની ઊિમઓ ઉછળે છે .

ઊિમ ઊિમ જરી અડકતાં ઐ ય કેવું ધરે છે ?
જૂદા રંગો ભળી ગળી જતાં એકરંગી બને છે ,
ને તેમાં ના નજર કરતાં ફાટ સાંધો િદસે છે .

મેળો મીઠો, અરર! પણ આ એક બે ચાર દીનો,

સીમા આવી! બસ અટકવુ!ં કોઈનો તાર તૂટ્યો!
તૂટ્યો વા તે ઉતરી જ ગયો! મેળ પાછો મળે ના!
તાણો ખેચો
ં પણ નવ ચડે! ધૂન એવી મચે ના!

628 ે
હું બોલું તે કબૂલ કરવા િદલ તે 'ના' કહે છે !
હું જોઉ ં યાં ગિર ચળકતો ખાડ તે યાં જુવે છે !
કાંટા ખૂચં ે મુજ જગરની ગોદમાં આવતાં, ને
હું ખીલું યાં અરર! ઢળતી કેમ મૂ છા જ તેને?

સીમા આવી મુજ િદલ તણા સોબતી િદલની યાં,

એ હૈ યું તો મુજ હૃદયની સાથ રે! િવ તરે ના;
એ જોડાયું જગત સહ ને બ ધ આ તોડી ઉડે,
સીમા તેની, મુજ હૃદયની દૂ રના અત ં રે છે .

હારી દૃ સમય વહતાં કાંઈ જૂદી થઈ છે ;

તે દૃ માં િવકૃિત સમયે કાંઈ જૂદી કરી છે ;
ફાંટા ફૂટ્ યા અમ હૃદયના માગમાં ઉલટા છે ,
'તે યાં! હું યાં!' અરર! રડવું એ જ ભા યે લ યું છે !

એ સીમાની ઉપર પગલું દે ઈ ઓળં ગશે એ,

યાં તો સીમા મુજ િવતની આવશે વા જશે એ;
એ તેની સીમા ઉપર લટકુ ં આમ બ ધાઈ દોરે,
દોરી તૂટે િવતની છતાં બ ધ તો કેમ તૂટે?

રે! રે! સીમા પ્રિત હૃદયની આમ જૂદી હશે શુ?ં

રે! સીમાની ઉપર ચડવું કોઈને હે લ ના શુ?ં
વીણાતારો બસુર બનતાં એ જ ક પાવવા શુ?ં
રે! સીમાએ કટુ િવષભયું આમ મીઠાશમાં શુ?ં

અનુ ુ પ

629
ક તુ મીઠી કિવતા છે સીમાએ પગ મૂકતાં,
સ ધુના ઊિમ ઊિમએ નાચે છે ઉરનાવડાં.

૨૮-૫-૧૮૯૬

630
 કલાપીનો કેકારવ
← દૂ ર છે સુકાની શ દ એ રસીલુ ં →
કલાપી

સુકાની શ દ

 ' હને ચાહું છુ ં ?' એ કિદ પવ પડ્ યા શ દ શ્રવણે,

હવે એ શ દોના હૃદય ભણકારા મુજ સુણે;
કહે તી આંખો તે યમ િપ્રય મુખે હે ં નવ ક યુ?ં
અરે! તેને માટે તૃિષત ઉર આ છે વટ ર યુ!ં

હને પૂછ્યું હાલી! બહુ વખત એ એક જ હતુ,ં

'ન ચાહે કે ચાહે ?' ફરી ફરી ર યું એ જ કથવુ!ં
િપ્રયે! આ નૌકાને નવ ગિત તણી કોઇ જ િદશા,
સુકાની શ દો તે મુજ જગરથી દૂ ર જ વ યા.

'ન ચાહે કે ચાહે ?' મુજ અધરનું એ ફરકવુ,ં

સદા હારા કુ ણા પુલ કત કપોલે સર તુ;ં

સુણી મીઠું લેવા ટમટમી રહે તું હૃદય આ,

કદી તો તેના મે ં મધુર ભણકારા ય ક યા.

631
છતાં એ વ ને તો, અરર! કિદ ના સ ય િનવડ્ ય,ું
હવે તો તે સાચું તુજ નયનનું એ યમ ગણ?ું
હવે તો ના જૂઠું મુજ િવતને એ યમ કહું?
ગણી મીઠી આશા હજુ પણ ઉરે હું યમ ધ ં ?

કહે 'ચાહું છુ ં ', ને જગત સઘળું સ ય બનશે,

હ રો જ મોની મુજ હૃદય આશા ય ધડશે;
કહે 'ના ચાહું છુ ં ', કુ દરત પછી જોઇશ ના,
ઉખેડી સૌ શ્ર ધા નયન મુજ હું ફોડીશ પછી.

તરે ના તે હોડી જલિધત ળયે છો ડૂ બી જતી,

ભલે તાં તેના તૂતક શઢ વાિરમય બની;
પછી યાં તું શોધે જગત પર જે ના કિદ મળે ?
પછી એ શ દો છો મુજ જગરથી દૂ ર જ રહે !

કણું આ આંખોનું કુ દરત ન દે તું િનરખવા,

છતાં કૈ ં સૃ નાં મુજ નયન આડાં પડ ર યાં;
ય ને એ 'ચાહું', તુજ અધર ના યથ વદશે,
કણું તો કાઢી લે, મુજ નયન જો કે ન ઠરશે.

પછી ડૂ બ તાં એ નિહ મ ં સુકાની વગર હું,

બધાંનું તે હા ં , પછી નિહ જ ધોખો પણ ધ ં ;
ભલે આ નૌકાને ખડક પર હોટા મરડજે,
અરે! તે શ દોથી પણ હજુ સુકાની થઇ જજે.

૩૦-૫-૯૭

632
← મનુ ય અને કલાપીનો કેકારવ
સુખમય વ ન વૈ રા ય →
કુ દરત
કલાપી

સુખમય વ ન

સુખમય શમણું છો કોઈ આયુ ય માને,

અિધક અિધક ય ને ફાવતું કો જણાયે;
પણ પ્રિત િદલનાં છે કાંઈ જુદાં જ ત વો,
જખમી જખમ શોધે, વૈ દ્ય યાં શું બચારો?!

નથી નથી દુ ઃખ કાંઈ, ભાઈ! છે કૈ ં ન ચ તા!

પણ નથી મુજ ત વો, િવ થી મેળ ખાતાં;
સુખમય પણ વ નુ,ં વ નમાં મોહ શાનો?!
જરી વધુ ચર, બાપુ! હોય તો કૈ ં બતાવો.

સુખમય શમણું એ પૂણ છે યાં ય દીઠું ?

સુખમય થળ દીઠું ? ચાલને! યાં જ ર્ હે શ!ું
નથી નથી નથી દીઠું ! દે ખશે ના કદી એ!
વળી સુખમય કાંઈ શોધવું યથ લાગે.

િપ્રયમુખ િપ્રય લાગે, આખરે યાં ય રોવુ,ં

િપ્રયિવરહ થવાનું ણતું કો ન ટાણ;ું
અિપ્રય, િપ્રય ય ને વતાં મૃ યુ લેખ,ું

633
કઈ
ં સુખી બનવાને, શોધતાં એ જ લા યુ.ં

નિહ ઉડી શકશે આ સુ તની સુ તી આવી,

દન નિહ ય શે, હા યના યાગ હે લાં;

ભળીશ નિહ જનોથી, િમત્ર, ત્રી, બાલકોથી,

વીશ, બની શકે તો, એકલાં પુ તકોથી.

પોષી ના શકે હૈ ય,ું ક તુ, રે! માત્ર પુ તકો;

અને, આ િવ માં બીજે, યાં એ વાદ નથી ર યો.

૧૭-૯-૧૮૯૬

634
← હ્રદય- કલાપીનો કેકારવ
ખ લત હ્રદય કોને કહે વું  →
ખલન
કલાપી

ખ લત હ્રદય

આ ઉરથી ન ગીતો ગવાશે :

ના રસ આઉરથી અપાશે :
નોચોવાશે પશ પહે લાં
                    દ્ રવતું હૈ યું આ !

રોયા હે લાં રોઈ તુ ં :

આંસડ ુ ુ ં સુકાયું થાતુ ં :
ઢોળાઈને ચા યું તું
                  કુ ણું હૈ યું આ !

૨૪-૩-૧૮૯૭

635
 કલાપીનો કેકારવ
← ઇ કનો બંદો નેહશૈ થ ય એ મૂિત →
કલાપી

નેહશૈ થ ય

હને ચાહું કેવ?ું યમ કહી શકુ ં તે - િપ્રય! હને?

શશીને ના કહે તી િનજ પ્રણય કો દી કુ મુિદની!
અરે! ખૂચ
ં ે હોયે તુજ હૃદયની આ શ થલતા!
નહીં દોષો હારા - પણ નસીબની વાત સઘળી!

કદી વેળા તાં તુજ હૃદય કૈ ં આદ્ ર બનશે,

કદી યારે તો આ મુજ હૃદય શૈ થ ય ધરશે;
િવરાગી ના લૂછે પ્રણયી ર સલાં િ ન ધ નયનો,
પછી શું એ અશ્ મુજ ઉર પરે કાર કરશે?

અરે! આ પ્રીિતમાં મુજ હૃદય રોકી નવ શકુ ,ં

ન પ્રીિતમાં પાછુ ં હૃદય મમ વાળી શકીશ વા;
વહી જતી પ્રીિત - અરર! કિદ એ ના અટકતી;
નહીં ભીની થાતી - અરર! રડવાથી શ થલતા.

રડે હારી પ્રીિત તુજ હૃદયની આ શ થલતા,

કદી તું યે રોશે મુજ હૃદયનું એવુજ
ં કઇ
ં ;

636
િદસે િનમાયેલો પ્રણય રડવાને શ થલને,
છતાં તું માટે એ ક્રમ વધુ જરી કોમલ હજો.

૩- ૩-૧૮૯૭

637
 કલાપીનો કેકારવ કુ મુિદનીનો
← ઠગારો નેહ નેહશક
ં ા પ્રેમોપાલ ભ →
કલાપી

નેહશક
ં ા

ઘણું તા યું - ઘણું ટપ યું - બચા ં મીણનું હૈ ડુ;ં

દ્ ર યા કરશે હ એ તો બચા ં પ્રેમનું યાલુ!ં

ન થા યારી : ન થા ઘેલી : ન થા હે મી : ન થા મેલી!

કરી હા ં હ્રદય હા ં હવે શક ં ા િપ્રયે, શાની?

કદી િદલને ન દે િદલ તુ ં : દીધું િદલ તો ન લે તે તુ;ં

હ્રદયનું સ વ પીધું તે ં ;હ્રદયહીણો કરે તો શુ?ં

કહે ને પ્રાણ, િદલમાં યાં રહી તુજને હ શક ં ા ?

કાપી દઉ ં તે નાખી હું : ન છે તેની મને પરવા!

કાંટો જે તને લાગે મને ભાલો તે ભોકાયે

ં ;
હ્રદયચીરે િધર રાતું વહે છે તે તપાસી લે !

હૈ યું હનુમાનનું ચીયું, િનહાળી રામની મૂિત;

638 ે
હ્રદય મા ં અરીસો છે ઉઘાડી તું ભલે જો તે!
૯-૧-’૧૮૯૩

639
 કલાપીનો કેકારવ કુ સુમ માટે
←  હોળો રસ મૃિત પ્રાથના →
કલાપી

મૃિત

િદન એક ગયો, પછી લાખ ગયા,

શરમાં પ ળયાં પણ આવી ચૂ યા !
ઉરનું જળવુય
ં શમી જ જશે,
પણ તે ચટકુ ં ફરી યાં મળશે ?

િદનરાત સદાય જ યાં કરવુ ં !

સહતાં સહતાં પણ કેમ સહું ?
સહશુ ં ! રડશુ ં ! જળશુ ં ! મરશુ ં !
સહુ મા લકને ચતું કરશુ ં !

કઈ
ં બાકી ર યુ ં ? હિર ! યાચી લઉ ં !
ન સુકાવ ભલે જલ નેત્ર તણ ું !
પણ તે િદલને િવસરાવીશ ના!
મૃિત તે રહી તો દુ :ખ લાખ ભલાં !

૧૫-૧-૧૮૯૭

640
 કલાપીનો કેકારવ
← એકપિતપ નીવ્રત મૃિત ચત્ર ખાકિદલ →
કલાપી

મૃિત ચત્ર

હસી હારા હાલા ! િવત કડવું િમ કરજો,

અનાયાસે આ યું વગર દુ ઃખ તે યાગ કરજો;
પ્રકાશી જે આવે િદવસ સુખના આજ સરખા,
બની ઘેલા ગાળો ભરપૂર સુખે શા ત વહતા.

અહો ! હું તો હીંચી મધુર રસીલા પ્રેમઝરણે

બને યાં સુધી તો દુ ઃખી નવ ક ં આ જગરને;
મૃદુ મીઠાં હાનાં વજન મુજના મડ ં લ તણાં;
ઘણાં આલેખું હું હદય પર ચત્રો અવનવાં.

મુખારિવ દો યારાં મરણ કરતાં ના િદલ વસે,

અિત જો ખેચો
ં તો હૃદય થકી તે દૂ ર ખસશે;
વયં ફૂરેલાં તે ખ ચત બહુ સાચાં િનવડશે,
અને સૌ એ ચત્રો હૃદય પડછ દો ગજવશે.

ઘણાં આવી રીતે િપ્રય મુખ, અહો ! હું ભૂલી ગયો,

641
બની ચત્રો ઝાંખાં સરકી સહુ ચા યાં હૃદયથી !
ચતારાની પીંછી નવ રજ હવે કાર કરતી,
હવે તો ય નોથી િદલ પર છબી કો ન વસતી.

થતાં જૂદી યારી અગ ણત દુ ઃખોમાં ડૂ બી જઈ

પાની ઘટ ં ી શા મધુર વરથી તે લવી હતીઃ
“ગયું તેવું શે સુખભર, અહો ! વષ વહતુ,ં
“મળી પાછાં સાથે હૃદય યના ાસ ઝીલશુ.ં ”

અરે ! અ તુ ! અ તુ ! પણ નવ કદી કો કહી શકે,

થયાં જો જૂદાં તો દુ ઃખદ દૃ ઢ યાં બ ધ નડશે ?
ભરેલો નેત્રે તે પ્રણયરસ િન તેજ બનશે,
ચીરાશે બે હૈ યાં, જગત હસતું તે િનરખશે !

અર યે શો ભતુ,ં અગ ણત દ્ મોથી ચર, તે

ઉભું એકા તે છે શવ થલ ડુ ં યામવરણ;ું
વ ફાટે લી છે , ખળભળી ગયો ઘુ મટ િદસે,
કરે ઘૂઘાટા યાં અિનલલહરી આફળી વને.

તહીં નીચે નીચે રિવ િનજ કરો ફે રવી ઢળે ,

પણે ધીમે ઊ ંચે ગગનપડદે ચ દ્ ર િવહરે;
ફરે એ ગોળા બે પણ પલ અહીં આજ િવરમે,
અહા ! એકી કાલે રમણીય પ્રભા પાથરી રહે  !

અહો ! શાિ ત શાિ ત હૃદય મમ ને આ જગ પીએ,

ભયાં િતયંચો એ ભભકકર આન દ ઉભરે;

642
જડા મા વૃ ો તો ખલ ખલ હસી હષ સૂચવે,
અને પૃ વી માતા ફરતી ફરતી ગાયન કરે !

અહીં આ મિ દરે, સુખદ સમયે હાલી રહી આ,

િદસે કો યો ગની, શવિવભૂિત, સા ાત રિત વા !
િવશાળાં રાતાં બે અિનિમષ ર યાં લોચન ડાં,
અને ભાસે સવે વીજળીમય અગ ં ો સળગતાં !

કુ માસી સુવાસી લઘુ ય રહે ઓ ધ્ જતા,

ભણે તોત્રો મીઠાં પ્રભુપૂજનમાં લીન પ્રમદા;
વિન તેની ગા વનચર બધાંને વશ કરે,
િપગાળી દે હાડો ! નદ નદી ઝરાનાં નીર ઠરે!

કુ સુ બી સાડીનો પટ તન ગ્રહી ફફર ઉડે,

મહા કો રા નો જય વજ ફરેરે યમ ઊ ંચે;
કશોરીના કેશો શરીર પર શા ચામર કરે !
તવે એ શભં ન
ુ ે, સુભગ િપ્રયને આ િદલ તવે !

તહીં બાંધેલો છે ત િવટપમાં ઘટ

ં શવનો,
ધ્ જે શાખા યારે ઘણણણ તે ઘોષ કરતો;
બ વાને ય નો િવફલ કરતી યારી સઘળાં,
ફણે ઊભી ઊ ંચા કર કરી મથે છે િપ્રયતમા.

છુ પી, છાનો દોડી, કટી વતી િપ્રયા તો ગ્રહી, અને

'બ વી લે, યારી!' કહી મુજ રસીલી ઊ ંચકી હે ;ં
ગઈ બાઝી હાલા શરમભર છાતી સરસી તે,
અને ચુ બી લેતાં મુજ હૃદયમાં હષ ઉભરે.

અરે ! આવાં વ નો િવરહી િદલ હા ં રીઝવતાં,

643
હવે ના આવે એ મુજ હૃદયમાં સૌ બળી ગયાં;
ગયાં વષો વીતી, મુખ મુજ િપ્રયાનું ભૂલી ગયો !
સખા ! મીઠા હે રા િદલથી સરી ચા યા સહુ, અહો !

તમે, િમત્રો હાલા ! પથરવત વા વજ્ર સરખુ,ં

કહે શો આ હૈ યું કિઠન અથવા ના રસભયું;
અરે ! આ વા યો શું શ થલ પ્રીિતની િ થિત સૂચવે ?
કિવતા હારી શું હદયજડતા સા બત કરે !

જુઓને હો ં હોટુ ં િવભુ વશ કરે એ વખતનુ,ં

ગળે તે હાડોને, સુર, જન અને િવ સઘળું ;
ઉડાડે તે તારા, રિવ, ગ્રહ બધાંને સમ અણ,ુ
તમારો રા એ મુજ પર કરે રા ય સરખુ.ં

અિત સાચું ઓહો ! વખતનદનો છે પ્રબલ હો,

ખ ં જે સાચું તે જનહૃદયથી તે લઈ જતો;
સુકાવી દે અશ્ , મધુર છબી ભૂસ
ં ી દઈ હસે,
અને રોનારાંને મરણશરણે તે ઘસડી લે.

રહે છે જો મીઠું જનકર મહીં સૂ મ સઘળું ,

બહુ ર ાથી તો હૃદય સહ રાખી સુખી થવુ;ં
મૃિત ચત્રો યારાં ફુટ કિદ બને ન સઘળાં,
ફીકા સં કારો તો મરણ સુધી સૌ ઇ ગણવા.

૨૬-૭-૯૭

644
← સનમને કલાપીનો કેકારવ
વગ ગીત નવો સૈ કો →
સવાલ
કલાપી

વગગીત

ખોવાયેલાંને બોલાવોઃ
વામીનો સદ ં ે શો કહાવોઃ
પગ ધોવાને પાણી લાવોઃ
ખોવાયેલાંને માટે .

આવો, હે લ ઉઘાડો, આવોઃ

દોરી દોરી દોરી લાવોઃ
આવોને ગાતાં વામીને
ખોવાયાં સાથે.

ભૂ યાંને ભોજનમાં લાવો:

તર યાંને દ્ રા ાસવ પાઓઃ
પાથરજો હૈ યાં થા યાંને-
લાવો ખોવાયાં સૌને!

ના ખોવાયાં ના તર યાં છે ઃ
ખોવાયાં ભૂ યાં-તર યાં છે ઃ

645
સાથ ત એવામાં ઓ-
ખોવાયાં લાવો!

646
 કલાપીનો કેકારવ
←  શકારીને વગનો સાદ િદલની વાત →
કલાપી

વગનો સાદ

મરેલાંઓ ! સગાંઓને ભૂલી જો: હમે શુ;ં

મરેલાં હાલવાળાંને દુ વા ગાજો: હમે ગાશુ.ં

સગા દે નાર દુ િનયાને સગાઈ હાલ સાથે ના,

મરેલાં હાલ િવણ તે તો મરેલાં હાલ િવણ થાશુ.ં

અમોને એ અમારાંને િમલા યાં મોતને હાથે;

હવે છોડી સગાંઓને ખરાં િદલદારને હાશુ.ં

સગાંઓ ! િપડં ના દે શો: નહીં હોચેં , નથી પ્રીિત;

દુ વા એ હાલવાળાં દે : બની ઘેલાં તહીં હાશુ.ં

અરે હાલાં ! દુ વા દે તાં સદા તેવી હજુ દે જો;

તમારી એ તૃષા એ તો અહીંથી ખૂબ એ પાશુ.ં

દુ વા દે વી ખુદાની છે યાં રોશની એ એ;

દુ વા એ ગતાં સૂતાં સદા દે તાં નહીં કાશુ.ં

647
સગાં ! તમ ર તની ગ્રિ થ હમે તોડી બધી પૂરી;
હવે તો નેહમાં ડૂ બી વૃથા ના આગમાં હાશુ.ં

અહો ! હાલાં ! સગાંઓથી સુલેહે મોતને પામી,

અહીં હે લાં ચડી આવો: બધાં એ નેહમાં માશુ.ં

૧૦-૨-૯૮

648
← અ વ થ કલાપીનો કેકારવ
વ નને સાદ ઇ ક બમારી →
ગૃિહણી
કલાપી

વ નને સાદ

વપનુ ં ! વપનુ ં ! તું મીઠું  !

બહુ િદનથી ના દીઠું  ! - વપનું કેવું તે મીઠું  ?

તું િવણ આશા ને મૃિત, ઉ જડ મહે લ સમાન !

તે યાં તું ને તે િવના આ સસં ાર મશાન !
વપનું સસ ં ારે મીઠું  !

તું ત ણોની સુ દરી, તું બ ચાંના ખેલ !

જેવો જેનો તોર યાં તેવું તું જ મળે લ !
વપનું સૌને તું મીઠું  !

તું વપનું નિહ રાતનુ ં ! તું વપનું નિહ વપન !

તું વપનું મુજ િઝ દગી ! આંખલડીનું ર ન !
વપનું હા ં તું મીઠું  !

આજ િનશાએ આવજે ! હું વપનુ ં ! તું વપન !

તે હો ં તું બતલાવજે ! તું સાચુ ં ! હું વ ન !
વપનું હાલીનું મીઠું  !

649
 હા ં ધાયું ના બને ! હા ં ધાયું થાય !
તું હારા ઉરનું સુધા ! હાજર કાં ન સદાય ?
વપનું મીઠું તે મીઠું  !

આ દિરયો ખારો ભયો ! હું છુ ં તેનો ાર !

તું અમૃતઝરણું ભ યે ારે ફુલનો હાર !
વપનું દૈ વી તું મીઠું  !

જે ખોયું મે ં દૂ ર છે  ! એનું એ તુજ પાસ !

તે ં હા ં હા ં કયું ! ઝૂ ં ટ હવે કે રાખ !
વપનું હાલું તું મીઠું  !

તું આ ર ત તણું ટીપુ ં ! આ ઉર હા ં ત ત !

હું ના પૂજ ુ ં કોઈને ! હું તો હારો ભ ત !
વપનું સાચું તે મીઠું  !

આ ઉરના ઊિમ પરે હારી ક ં બછાત !

ુ ે પગ ધોઉ ં હું, હોયે કેમ રીસાય ?
આંસડ
વપનું મોઘું તું મીઠું  !

તું વપનું રીસાય તો હું વપનું છુ ં ખાક !

વપનું વ ન વતી ર યુ ં ! વપનું જગનો રાહ !
વપનું એ હોનું મીઠું  !

દોરી મુજને તહીં ! તે ઉર જળતું ઠાર !

તેને લાવ સદા અહીં ! આવ આવ તું આવ !

650
 વપનું માયાળુ મીઠું  !

આંખલડી ભીની કરી આંખલડી લૂછાવ !

હૈ યેહૈયાં ધ્ જતાં એનાં એ જ દબાવ !
વપનું તું તું તું મીઠું  !
વપનું પ્રેમીનું મીઠું  !

૨૨-૧-૧૮૯૭

651
 કલાપીનો કેકારવ પ્રેમીની
← મ યમ દશા હજુ એ મળવું પ્રિતમા →
કલાપી

હજુ એ મળવું

મમ દં શ નહીં બનશે હલકો

મમ દાહ, અરે! બનશે બમણો;
ઝતો વ્રણ તો ઉવળી પડશે,
મળવુ,ં મળવું હજુ હોય સખે !

અધરો મુજ વાદ તને નિહ દે ,

જરદી મુજ ઓ પરે િદસશે;
કઈ
ં લાલી મહીં તુજ નેહ હશે,
મળવુ,ં મળવું હજુ હોય, સખે!

મુજ દદ મહીં
મુજ શોક મહીં,

અહ ! ચેટક એ જ મને વળ યુ,ં

"હજુ એ મળવુ ં ! હજુએ મળવુ ં !"

જવ વ ત થયો પડવા િવખુટાં,

કઈ
ં વષ સુધી ફરી ના મળવા,

652
ચુપકીભર આંસુ ભરી તું મ યો,
તવ ાસ વ યો કઈ ં એક હતો,

તુજ ચુ બનમાં શરદી ભરતો,

મુજ કાજળમાં કઈં એ કરતો;

બસ, એ જ હતો નકી સૂચવતો,

મુજ આ િ થિત ને તુજ એ િ થિત , ઓ!
મળવુ,ં મળવું હજુ હોય અહો !

તુજ નામ વદે સહુ લોક અહીં,

પણ યામ પડ્ યા બહુ ડાઘ તહીં;
િદલ ભાગી બને સુણી એ સઘળે ,
ધરણી પર માગ મને ન મળે .

તુજ ણીતી કો મુજને ન ગણે,

પછી વાત હ ર બુરી જ કરે;
િદલ એ સુણી ક પી ચીરાઈ બળે ,
મુજ હાલ થયું યમ તું ઉપરે ?

યમ આમ જડ્ યો િદલમાં તું સખે !

જખમો યમ આમ જડાઈ કરે?

નવ ભાન હને !
નવ ભાન મને !

653
 યમ હોય પુકાર કરે િદલ છે ;
'મળવુ,ં મળવું મરતાં ય? સખે!'

છુ પી બે પલમાં તુજ હું થઈ છુ ં .

છુ પી એકલી આજ અહીં હું રડુ ;ં
તુજ સોગન યથ બધા ય ગણ.ું

અરરે! પણ જો તુજને હું મળું ,

હજુ કેવી રડુ  ં ? હજુ કેવી રડુ ?ં
દુ :ખી એ યમ દૂ ર િવચાર ક ં ?
મળવુ,ં મળવું હજુ એ મળવુ ં !

૧૨-૮-૧૮૯૬

654
 કલાપીનો કેકારવ
← એક કળીને હદ અિત મોડુ  ં →
કલાપી

હદ

મુના સબ બસ હવે કરવુ,ં નઝર હદ આ અહીં આવે;

પડ્ યું ખજ
ં ર ન પાછુ ં લે, ઝુ કા યું આ ન િદલ ઝૂ કે.

ન કર ઘા; ઘા થશે ઊ ંધો! ખુદા લેશે ખૂનીનું ખૂન!

અને બદનામીનો ભારો ઉપાડે, યાર! શે હારો?

સતમગર! તું સતમની જો નકી હદ આવી છે આ આ!

નહીં તો ઝુ મ હે ના ં ચડે તોફાનમાં િદલ ના.

ખુદાનો ખોફ કૈ ં રાખી, શરમ કૈ ં આંખની રાખી,

હવે ફે રાવવો બસ કર અરે શયતાનનો ચરખો.

કયું છે દમ બ દમ નમવું શ મે ં યારથી કદમે

અરે કાિતલ આ હા ં ઉપાડ્ યું યારથી તે ં તે!ં

ખુદાને જે કદમ ઝૂ કે કદમ હારે ઝૂ યું શર તે!

655
મગર કૈ ં યાલ તેનો ના! હવે હદ આવી હોચી
ં છે .

ન ધર હદ ઉપરે પગલુ,ં તહીં આતશ જળે હરદમ

કબૂતર િદસતું તે તો બને છે શેર યાં, ઝા લમ!

જફામાં શીદને વુ?ં કયો તે ઝુ મ ભૂલી જો,

તને પેદા કરી તે તે ખુદાનો હું ય છુ ં બ દો.

ન ધર હદ ઉપરે પગલુ,ં તહીં ના ઝુ મ આ ચાલે,

સતમગર શરે યાં તો સતમ હર ગઝ ફાવે છે !

તહીંની ખાકમાં શાને થવાને ખાક તું ચાહે ?

અરે! ઇ સાન થા યા તું ખુશીથી વાદ એ લે!

૧૬-૫-૧૮૯૬

656
←  યાં તું યાં કલાપીનો કેકારવ કુ દરત અને
હું હમારા રાહ મનુ ય →
કલાપી

હમારા રાહ

કટાયેલું અને બૂઠું ઘસીને તી ણ તે ં કીધુ;ં

કયું પાછુ ં હતું તેવ,ું અરે િદલબર! હ્રદય હા ં !

ગમીના મ પી હરદમ ધરી, માશૂક! તને ગરદન;

ન ખજ
ં રથી કયા ટુ કડા! ન મે ઇ ક પાયો વા!

પછી બસ મ ત િદલ કીધું ઉઘાડી ચ મ મે ં જોયુ;ં

સતમગર હોય તું હારો ખરો ઉ તાદ છે યારો!

ગુલો મે ં બાગનાં તોડી દીધાં સૌ ધૂળમાં ચોળી;

બછાનું ખારનું કીધુ,ં ઉપર લોટી ર યો તે હું!

મુબારક હો હમોને આ હમારા ઇ કના ર તા;

હમારો રાહ યારો છે , હમોને જે ન ફા યો તે!

હમારા માગમાં મજનૂ ં અને લૈ લી શીરીં ફરહાદ -

ચીરાયેલાં કપાયેલાં પડ્ યાં છે લોહીથી ભીનાં!

657
ગુલામો કાયદાના છો! ભલા એ કાયદો કોનો?
ગુલામોને કહું હું શુ?ં હમારા રાહ યારા છે !

મને ઘેલો કહી, લોકો! હ રો નામ આપો છો!

હમો મનસૂરના ચેલા ખુદાથી ખેલ કરનારા!

નહીં હોજલાલીના, નહીં કીિત, ન ઉ ફતના

હમે લોભી છીએ, ના! ના! હમારા રાહ યારા છે !

હમારી બેવફાઈના, હરામી ને હલાલીના

ચીરી પડદા હમે યારા! હમારા રાહ છે યારા!

હમે મગ ર મ તાના! બયાબાંમાં રઝળનારા!

ખરા મહબૂબ સહ
ં ો યાં! હમારા રાહ છે યારા!

કુ રંગો યાં કૂદે ભોળાં, પિર દાનાં ઉડે ટોળાં,

કબૂતર ઘૂઘવે છે યાં, હમારા હે લ ઉભા યાં!

લવે છે બેત નદીઓ યાં, ગઝલ દરખત ર યાં ગાતાં,

હમે યાં નાચતા નાગા! હમારા રાહ છે યારા!

હમારા કૃ ણ ને મોહમદ, હમારા માઘ, કા લદાસ,

બરાદર એ બધા હારા! હમારા રાહ છે યારા!

હતાં હે તો અને મીરાં ખરાં ઇ મી ખરાં શૂરાં;

હમારા કાફલામાં એ મુસાફર બે હતા પૂરાં!

658
પૂ રી એ હમારાં, ને હમો તો પૂજતા તેને,
હમારાં એ હતાં માશૂક, હમો તેના હતા િદલબર!

હમારા રા ય ારોના ખૂની ભપકા નથી ગમતા;

મતલબની મુર વત યાં, ખુશામદના ખઝાના યાં!

હમો તમને નથી અડતા, હમોને છે ડશો કો ના!

લગાવી હૂલ હૈ યે મે ં િનચોવી પ્રેમ દીધો છે !

હવાઈ હે લના વાસી હમે એકા તદુ ઃખવાદી!

હમોને શોખ મરવાનો! હમારો રાહ છે યારો!

ખુમારીમાં જ મ તી છે ! તમે ના વાદ ચા યો એ:

હમોને તો જગત ખા ં થઈ ચૂ યુ,ં થઈ ચૂ યુ!ં

૧૨-૮-૯૪

659
← પ્રેમ અને કલાપીનો કેકારવ યમ પ્રેમ
િધ ાર હમારી ગુનેહગારી ગયો? →
કલાપી

હમારી ગુનેહગારી

અરે ! તે બાગમાં તું પર નઝર મે ં ફ ત કીધી'તી,

જગરમાં આહ દીધી હે ,ં ગુનેહગારી હમારી એ !

કરે સૌ તે હમે કીધુ,ં ન જોયેલું હમે જોયુ ં !

મગર એ આહને માટે ગુનેહગારી હમારી છે  !

હતી યાં ગુલછડી, િદલબર ! હતી તેની કળી ખીલી;

ં ી ક યુ,ં 'લેજ,ે ' ગુનેહગારી હમારી એ !
ઝૂ કી ચૂટ

કળી દે તાં જગર દીધુ ં ! ગમીનું મ પી લીધુ ં !

તૂટી િદલની લગામો એ, ગુનેહગારી હમારી એ !

'ખુદાની બદ ં ગીમાં કર મને શાિમલ તુ,ં િદલબર !

ક યું મે ં તે ન સુ યું તે ં ! ગુનેહગારી હમારી એ !

લ યો બે ઇ કના બોલો ! અધૂ ં કાંઈ તું બોલી !

ગ યો મે ં ઇ ક એ બોલે, ગુનેહગારી હમારી એ !

660
'અયે િદલદાર ! તું િદલમાં ગુલોને રાખનારી છે  !”
હમે એ સૌ ક યું જૂઠું ! ગુનેહગારી હમારી એ !

ખુદા ણે ગઈ તું યાં ! ખુદા ણે ભ યો હું યાં !

જૂઠી આશા ધરી હૈ યે, ગુનેહગારી હમારી એ !

કરી પેદા તમે આશા હમે તેની બ યા યામત !

અરે એ ખૂનને માટે , ગુનેહગારી હમારી એ !

ગુ હા લાખો મહીં છુ ં હું ! મગર તુન

ં ે કયું છે શુ ં ?
હવે એ પૂછવું તે યે ગુનેહગારી હમારી છે  !

સ હું ભોગવું છુ ં હા ! સબબ િવણ રોઉ ં છુ ં કો દી !

સ એ વેઠવામાં યે ગુનેહગરી હમારી છે  !

ગુ હામાં જે ગુનેહગારી સ માં તે ગુનેહગારી !

સ થી છૂ ટશે યારે ગુનેહગારી હમારી એ !

હવે આ ગીત ગાઉ ં છુ ં  ! હવાને હું સુણાવું છુ ં  !

દીવાનાની દીવાનાઈ ગુનેહગારી હમારી છે  !

દીવાનો તો કયો છે તે ં ! કયો આ ગીત ગાતો તે ં !

ગુનેહગારી હમારી એ ગુનેહગારી હમારી છે  !

ખુદા પાસે કહું છુ ં કે 'ગુ હા હારા હમારા હો !'

ગુનેહગારી સનમની એ ગુનેહગારી હમારી છે  !

661
હમા ં સૌ હમા ં છે  ! હમા ં સૌ હમા ં હો !
મગર હારી ગુનેહગારી ગુનેહગારી હમારી હો !

૭-૨-૧૮૯૭

662
 કલાપીનો કેકારવ
←  હાડી સાધુ હમારી પીછાન કોણ પરવાયુ ં →
કલાપી

હમારી પીછાન

હમે જોગી બધા વરવા, માશાનો ઢુ ંઢનારાઓ;

તહીંના ભૂતને ગાઈ જગાવી ખેલનારાઓ !

જહાં જેને કરી મુદું કબરમાં મોકલી દે તી,

હમે એ કાનમાં દુ હમા ં ફૂંકનારાઓ !

જહાંથી જે થયું બાતલ, અહીં તે છે થયું શાિમલ;

હમે તો ખાકની મૂઠી ભરી રા થનારાઓ !

જહીં જખમો તહીં બોસા તણો મરહમ હમે દે તા;

બધાંનાં ઈ કનાં દદો બધાંયે હોરનારાઓ !

હમે હે રખબરો સૌ જગરની છે લખી નાખી;

ન વાંચે કોઈ યા વાંચે : ન પરવા રાખનરાઓ !

ગરજ જો ઈ કબા ની, હમોને પૂછતા આવો;

બધાં ખાલી િફતૂરથી તો, સદાયે હાસનારાઓ !

663
જહીં પધા તણી જગની દખલ ન હોચતીં યાં યાં,
જમીં ને આસમાનોના દડા ઉડાવનારાઓ !

ગમે તે બેહયાઈ ને દઈ માથું ધરી ખોળે ;

હમે આરામમાં યાંયે સુખેથી ઊ ંઘનારાઓ !

સનમની બેવફાઈથી નથી સુખ કાંઈ એ ડરતાં;

હમે યુ,ં હમે મા યુ,ં િફકરને ફે ક
ં નારાઓ !

જખમથી જે ડરી ર્'હે તાં વગર જખમે જખમ હે તાં;

હમે તો ખાઈને જખમો ખૂબી યાં મનનારાઓ !

બની ઉ તાદ આવો તો થશો આંહી તમે ચેલા;

મગર મુર શદ કરો તો તો હમે ચેલા થનારાઓ !

અમારાં આંસથુ ી આંસુ િમલાવો, આપશું ચાવી;

પછી ખજં ર ભલે દે તાં : નહીં ગણકારનાઓ !

૧૪-૧૧-૧૮૯૭

664
←  યાલાને કલાપીનો કેકારવ િપ્રયાને
હમારી િ થિત - હમા ં ક મત પ્રાથના -
છે લી સલામ
કલાપી સ પાત →

હમારી િ થિત હમા ં ક મત

હમારે તો ચમનમાંથી ગુલોના ખાર છે આ યા !

હમારે તો જહાંમાંથી બધે જ લાદ છે આ યા !

નથી પીનારને કોને હમા ં ખૂન આ ભા યુ ં !

ઝુ કેલી ડોક પર ખજ
ં ર ન દે વું કોણને ફા યુ ં ?

હમા ં ખૂન િદલબરને શીશી શરબત તણી ઠે રી !

હમોને તેગ એની એ દવાઓ દદની ઠે રી !

અરે ! જે અ યની આંખે ડરે છે આંજતાં સુરમો -

હમારી આંખનો તે તો કરીને આંજતી સુરમો !

હમે જેને અમી મા યુ,ં હમોથી દૂ ર એ ચા યુ ં !

જગરથી ઝે રનું યાલું તસુ એ દૂ ર ના ચા યુ ં !

હમોને આ જહાંઓનો બતા યો માશૂકે ર તો !

સનમ જેવી જહાં તેવી, બધે એ એક છે ર તો !

665
નકી એ એ જ ખજ ં રથી હમોને કોઈ દી ખોશે !
પછી તો રોઈ અ લ બધી પોતાની એ ખોશે !

કબરમાં યાં હમે શું ફૂલો યાં આવશે દે વા !

મગર આ િઝ દગીમાં તો બની ભાલા સદા દે વા !

અરેરે ! આશકોની તો વધારે મોત છે ક મત !

સનમને વનારાની નહીં કોડી તણી ક મત !

શરાબો પી હમોએ સુખોમાં ભાન ના રા યુ ં !

સુખોનું દૂ રનું નામે હવે તો છે િદલે રા યુ ં !

નહીં જે આપતા તેને હવે આ માગવું આ યુ ં !

બૂ ં એ માગવું આ યુ,ં અગર આ મા યે ન કૈ ં આ યુ ં !

મળે લું માગતાં જેને નકી તે માગતાં આપે !

ખુદાએ ના હને આ યુ ં ! પછી તું શું હને આપે ?

ભખારી સૌ ભખારીથી જહાંમાં ભીખ માગે છે  !

હમા ં ક મતે કાંઈ સદા એવું જ માગે છે  !

૨૨-૪-૯૮

666
← ભિવ ય અને કલાપીનો કેકારવ હમીર
હમીર ગોહે લ ગોહે લ/સગ-૧
શ્ર ા
કલાપી તારામૈ ત્રક →

હમીર ગોહે લ

ઓ વીણા! તું બહુ યુગ થયાં શા ત આંહીં િદસે છે ,

ટંગાએલી િદવસરજની વૃ સાથે ઝુ લે છે ;
હારા તારો બસુર સઘળા ધ્ જતી આ લતાથી,
ક પી ઊઠી ઝણઝણ થતા વાયુની હે ર હે રે.

હારી પાસે ઝરણ ઘુઘવી ય છે મ દ ચા યુ,ં

હે ની સાથે તુજ વર ભળે પૂવનું ભાન ભૂલી;

યાં આ આવા કિઠન ઘુઘવા? ભ ય યાં નાદ હારા?

કોઈ છે યાં િવિધકૃિત તણી યો યતા પૂછનારા?

રે!રે! હારા મધુતર વરો ગશે ના હજુ શુ?ં

હારા તારો ઝણઝણ થશે શુ ક પણે હજુ શુ?ં
કો યો ાના મુખ પર િ મતે લાવશે તું નહીં - શુ?ં
કો ક યાના દુ ઃખી હ્રદયને અપશે અશ્ ના શુ?ં

667
ના ના કો દી સમય સરખો ય છે કોઈનો યે,
તા હારી મૃદુ રસભરી મોહની તું કરી લે;
હાવાં છો ને વરસી વરસી વાદળી ય ચાલી,
હાલી વીણા! તુજ વર હવે કુ દ થાશે ન તેથી.

જે મીંડો સૌ પ્રણયી નયનો તેજથી પૂરતી'તી,

જે તાનોથી શૂરવીર તણી મૂછ ઊભી થતી'તી;
તે તે જૂના મધુર વર સૌ આદ્ ર ને ઉગ્ર હારા,
સાધી લેવા કઈં ક ડરતો ભ ત કો ય નવાન.

વી યા તેવા ર સક કર શો દ ના હ ત આ કૈ ,ં
તેને પશે પણ ફરી ઉઠી ગીત ગા ગીત ગા તુ;ં
હાલા! જોવી ઘિટત નવ છે અ તા ભ તની કૈ ,ં
દુ હા ં ઝળહળ થતું ફે લવી ગીત ગા તુ.ં

આ ગીતોનો બહુ બહુ હશે વશ ં પાસે કદાિપ,

ને તેવાં યે ફુટ નવ હશે તાન કે મીંડ કાંઈ;
તો યે હારાં પડ રજ તણાં ખેરવાં કાં ન હારે?
હારા તારો બસુર સઘળા મેળવું હું ન શાને?

આ ગીતોથી હ્રદય દ્ રવવા ક પશે કોઈ એકે,

તો હું ના ના મુજ કર તણા પશને યથ માનુ;ં
તો, ઓ વીણા! તુજ વર તણું દુ દે તું પ્રસારી,
રે! રે વીણા! મધુર સુિરલાં ગીત ગા ગીત ગા તુ.ં

668
← પાણીનું કલાપીનો કેકારવ
હવે આરામ આ આ યો! જ મિદવસ →
યાલું
કલાપી

હવે આરામ આ આ યો

કહીં છે એ જગર હા ં  ? કહીં છે આંસન

ુ ી ધારા ?
કહીં આન દ છે હારો ? સહુ િમજમાન એ યારાં !

સહુ મેમાન બે દીનાં ! હવે ઘર આખરે સૂન ું !

ઉપાડુ ં ભાર હું હારો ! મદદ કોની કહીં માંગ ુ ં ?

દયાના શ દનો કાને પડે ભણકાર ના કો દી !

સદાની પાયમાલીના ભયા ભણકાર છે આંહીં !

અહાહા ઇ ક ! તુમં ાં - હા ! બહુ આન દ રે યો'તો !

હતો હું ચાહતો યારે ભરી િદલ ખૂબ હા યો'તો !

અરેરે ! ઇ ક ! તુમ

ં ાં - રે ! ભયાં યાલાં ગમીના એ !
હવે તે તથી હારી ક ં સાબીત છુ ં આજે !

મગર છાલાં પડેલું આ જગર યાં ખૂન ચાલે છે ,

“હવે આરામ આ આ યો !” કહે ધબકારમાં આજે !

669
 ૧૦-૨-૯૭

670
 કલાપીનો કેકારવ
← પ્રેમાધીન હસવા કહે તી િદષા →
કલાપી

હસવા કહે તીને

રોવાનું હે તો રોવાશે
હૈ યું કાંઈ હલકુ ં થાશે !
શાને ખાલી હસવા હે વ ું ?
                યાંથી હસશે ભારે હૈ ય ું ?

યાલા કાં ભરતી મિદરાના ?

એથી આ મુખડુ ં ફરશે ના ?
હૈ યાના ચીરા ટળશે ના !
            રોના ં હસશે ના હૈ ય ું !

૨૯-૩-૧૮૯૭

671
 કલાપીનો કેકારવ નૂતન સખા
← જ મિદવસ હું હારો છુ ં પ્રિત →
કલાપી

હું હારો છુ ં

અરે મીઠા આ મા ! મુજથી કર જે હોય કરવુ,ં

સદાનો હારો હું, અરર ! પણ એ ના િવસરવુ;ં
દુ ઃખે ડોળાયેલી લહરી મુજ હૈ યા ઉપરની,
સુવાડુ ં છુ ં તેને પ્રણય અણમૂલો તુજ મરી.

રહી થોડી બાકી તુજ પ્રણયની એક ક ણકા,

નહીં ઢોળું તેને ! િવત મુજ ઢોળું યમ ભલા ?!
િવનોદે તેને તો હૃદય મુજ આ ા સત કરી
હજુ મીઠાં ગીતો મરણ સુધી હું ગાઈશ, સ ખ !

દુ ઃખોની વાલાથી સુરસ સુખપખ ં ી ફફડશે,

િવચારો સૌ હારા ઝળહળ થતી પાંખ ધરશે;
નભે નાચ તી તે લહિર વરનીમાં ભળીશ હું -
તહીં સુધી એવાં મધુર ગીત ગાઈ શકીશ હું.

અહોહો ! એવું કૈ ં તુજ જગરનું આ જગરમાં,

હજો એવું હા ં કઈ ં ક પણ હારા હૃદયમાં;

672
અરે ! બ ે વ ચે પ્રણય વસતો એક િદવસે,
િનશાની તેની એ તુજ હદયને શું નવ ચે ?

હને ખેચેં છે તે તુજ જગરને શું નવ અડે ?

ન શું હારે માટે તુજ જગરમાં થાન જ ન મળે  ?
અરે ! હું તો હોયે જ ર વસનારો તુજ ઉરે !
અરે ! હોયે તુન ં ે હજુ લઈ જનારો નભ પરે !

૧૪-૨-૧૮૯૭

673
 કલાપીનો કેકારવ
← િનવેદ હું હારો હતો વીણાનો મૃગ →
કલાપી

હું હારો હતો

હાલી! હાલી! મુજ હ્રદય આ ડોલતું આજ ભાસે,

ઓહો! એ તો મુજ હ્રદયનો ક પ જૂનો નકી છે ;
હા ં હૈ યું િ થર તુજ િદલે શાિ ત આવાહતુ'ં તુ,ં
યારે એ તો ગિતમય હતું કાંઈ છુ પું જ છુ પુ.ં

હું તાં તું ગણીશ નિહ એ દીઘ સય ં ોગ તૂટ્યો,

આ સસ ં ારે કિદ પણ કશો દીઘ સય ં ોગ કેવો?
પ્રીિત, મૈ ત્રી, પ્રણય સઘળાં વ ન ટુ કાં જ, હાલી!
વ નો ટૂંકાં વળી રજની છે છે ક ટૂંકી જ ટૂંકી.

બ ધાઈ છે શ થલ સઘળી લ નની ગાંઠ આંહીં,

સય
ં ોગોની કુ દરત નહીં દીઘતા સાંખનારી;
સયં ોગોની કુ દરત કદી પૂણતા સાંખતી ના,
બ ધાયાં તે લથબથ થયાં એકતા ક તુ ના ના.

લાધે આંહીં હ્રદયપ્રિતમા, ચત્ર વા કાંઈ એવાં,

હૈ યાની છે પણ જગતમાં આરસી યાંહી એ ના;
ચત્રે શ પે કિદ પણ થતી પૂણ સ પ તા ના,
ૈ ે
674
 હા ં હૈ યું જગ પર કહીં અ ય થાને મળે ના.

ના કોઈની કિદ પણ અહીં િઝ દગી બેવડાય,

રે રે! કોઈ કિદ હ્રદયનો ભાગ વા ના પડાય;
પ્રીિત, મૈ ત્રી મૃગજલ તણા માત્ર હે લો કળાય,
ને મોઘાં સૌ અનુભવ પછી રેડતાં ર ત થાય.

પશે ગોળા પણ અડી શકે એક બ દુ જ માત્ર,

આ લંગે છે હ્રદય પણ તે બ દુ એ એક માત્ર;
હારો હારો નકી નકી હતો એ જ સબ ં ધ, હાલી!
ના લાંબો કે દૃ ઢ પણ નહીં! તૂટતાં શી નવાઈ!

તુમાં હુંમાં બહુ બહુ હતાં બ દુ ના પશનારાં,

તે સૌ ધીમે બહુ સમયથી ક પતાં વાસનામાં;
અ તે ગોળો મુજ હ્રદયનો ક પની તીવ્રતાએ
છોડી ચા યો તુજ હ્રદયને, અ યને ભેટવાને.

બીજુ ં બ દુ અવર રસમાં અ યથી ભેટશે યાં,

ને તેમાંથી રસ લઈ લઈ પામશે તૃિ ત તે યાં;
આવી રીતે રસ નવનવે બ દુ એ કૈ ક ં પશી
બ દુ બ દુ િ થર થઈ જશે પામતાં તૃિ ત તૃિ ત.

ગોળા આવા અગ ણત ભમી એક ગોળે સમાય,

સૌ બ દુ ની રસમય તહીં એકતા પૂણ થાય;
હારી પ્રીિત મુજ પ્રણયીથી હોય ના દીઘ ગાઢી,
હારો, હારો, જગત સહુનો એક છે રાહ - હાલી!

675
 હોયે, હાલી! તુજ હ્રદયને યાગતાં કૈ ં રડાય,
ને અશ્ આ તુજ નયનમાં ઉછળીને ભરાય;
હોયે કહે વ,ું િપ્રય િપ્રય અરે! કાલ હારો હતો હું,
ને અ યારે વહી જઈ હવે આજથી અ યનો છુ ં .

૩-૧-૧૮૯૭

676
 મૃત પુત્રી
કલાપીનો કેકારવ લાલાંની છબી
← ઋણ હું બાવરો દ્ ર થી દૂ ર
કલાપી કરી →

હું બાવરો

આ આતશે તાપે તપેલો હું બળે લો બાવરો!

ઝાંખી થયેલી નૂરની તે નૂરનો હું બાવરો!
એ નૂર ના આફતાબ કૈ ,ં એ નૂર ના હા ! વીજળી !
એ કોણ ? શુ?ં કૈ ં એ નહીં ! હું હોય તેનો બાવરો!

એ ગુલ હતું અગ ં ારનુ ં ! હું ફૂદડી તેની બ યો !

ચોટ્ં યો, ગ યો, દાઝી ગયો ! હું હોય તેનો બાવરો!
હા ! હાય ! હાહા ! વ નમાં એ ગતાં એ નીંદમાં,
તેને ન હું તો યાંય ! હોયે હું જ તેનો બાવરો !

અ લ કહે છે છોડવા, હૈ યું કે, 'તે ના બને.'

અ લ ગુમાવી ! િદલ બા યુ ં ! ઇ કનો હું બાવરો !
'એ ઝે ર દે ખે છે છતાં કાં માન તેને મીઠડુ  ં ?'
એ પૂછશો કોઈ નહીં ! ઉ ર ન આપે બાવરો!'

આશક તણી નઝરે ભરી ખૂબસૂરતી જે છે સદા,

તે કોઈ માશુકને મુખે છે  ? એ જ પૂછે બાવરો !

ે ે 677 ે
દુ િનયા કહે કૈ ં એ ભલે ! અ લ કહે અગ ં ાર છો !
હારી િનગાહે પુ પ તો હું પુ પ માનું બાવરો !

હે ં પૂતળીના દુ ને કો ણના ં ણશે !

ખામી નઝર આવે નહીં ! એ દે ખનારો બાવરો !

'હા હાય હાહા ! હાય હા હા !' એ પુકા ં હું ભલે !

એમાં મને માની મ તો એ મ લે બાવરો!

કૈ ં પૂછનારો બાવરો ! કૈ ં બોલનારો બાવરો!

આ 'હાય' પુકારી ર યો તે બાવરો, હું બાવરો!

૨૩-૬-૧૮૯૬

678
← મધુકરની કલાપીનો કેકારવ
હૃદય મલની જૂઠી આશા ભોળાં પ્રેમી →
િવ િ ત
કલાપી

છં દ : શાદૂ લિવક્રીિડત

હૃદય મલની જૂઠી આશા

રે ભોળી! જલઝૂ લતી કમ લિન! કાં ભૂલ? હાલી સખી-

જોઈ પૂવિદશામુખે પ્રસરતી લાલાશ આ ઊજળી?
આશા યથ ધરે રિવ સુકરની સં યા સમે, બાપલા!
એ તો િહમપિત શશી િનકળશે, ના ના પિત, હે હલા!

એ પોચું િદલ તું સમું સુમન છે , તેણે ગૃહી આશ’તી:

યું સૂય થઈ પ્રફુ લ કરશે પ્રેમી તણી પ્રીતડી;
ના તે તે િનકળી હતી શશી સમી, િહમે હ યું કાળજુ;ં
જૂઠી આશ દઝાડતી સુમનને, ભુલે ન તે ઝાળ તુ!ં
૪-૧૧-૯૨

679
 કલાપીનો કેકારવ
←  મા હૃદયિત્રપુટી શા ત પ્રેમ →
કલાપી

હૃદયિત્રપુટી

'રમતી'તી અહો! િવ બાગમાં!

'શીતલ છાંયડો યાં મને હતો!
'નવ હતું કશું ભાન તાપનુ!ં
'નવ હતી મને લૂ કદી અડી!

'પણ પ્રભુ! પ્રભુ! કેમ શી રીતે?

'ઝપટ એકમાં અિ ન ધરી!
'નવ બળું હજુ! ખાક ના ઉડે!
'હૃદય પીગળી ના વહે અરે!'

ઝીણા આવા દન વર આ કુ જ ં માંહીથી આવે,

નીલાં તેની ઉપર ત ઓ શીશ નીચાં નમાવે!
ના છે રાિત્ર િદવસ નથી વા સૂય વા ચ દ્ રમા ના,
ક તુ તેના ઝળઝળ થતા તેજમાં િવ હાતુ.ં

680
કુ ળ
ં ી સં યા છ વરસની એ બાપડી ક યકાના,
ગાલે ઓઠે શરીર ઉપર ફે રવે હ ત નેહે!
મીચેલાં એ નયનકમલો સારતાં અશ્ બ દુ ,
સં યાનું એ હૃદય ગળતાં તારલાઅશ્ આ યાં!

સં યાથી એ કુ મળી વધુ યાં આવી હોચીં તિમસ્રા,

હે તે લાવી ઉર પર ધરી શીતળો િહમર મી;
એ બાલાનાં િનજ કર વતી ચ દ્ રમા અશ્ લૂછે,
ક તુ તે એ િપગળી ગરતાં ગાલથી પાદ પાસે!

કુ દરત વહે તેનું ભાન ના દુ ઃખી િદલને,

દુ ઃખીના દુ ઃખમાં ક તુ ડૂ બે તારા,શશી, રિવ!

જહીં ઘેરાયેલું દુ ઃખમય િતિમરે જગર છે ,

તહીં પેસી કો દી જરી પણ ના શકે કરણ કો!
અહો! એ અ ધા ં પ્રલય થકી એ કૈ ં વધુ ખરે,
વીતેલી તે ણે, બનઅનુભવી ના સમજશે.

જૂદાં જૂદાં શ્રવણનયનો કાય કીધા કરે છે ,

ક તુ ખેચીં મન લઇ સકે સવને એક થાને;
જૂદા જૂદા બુદબુદ તરે કોઇ કાસાર માંહીં,
તેને જેવો લઇ જઇ શકે એક કાંઠે અિનલ.

***

681
આવે ગાયનના વરો િપગળતા ચ દા મહીં દૂ રથી,
આવે કો સખીમડ ં લી રમતી ને ગાતી ભયા હષથી;
તેમાં ચ પકની બીડેલ કલી શી નામે રમા એકલી,
સૌ વ ચે અ ગયાર વષની હતી ક યા ધીમે ચાલતી.

તેના હો ં પર ને નસેનસ મહીં ઉ ચાર ને ચાલમાં,

ત્રીઓ તણું ઉગ્ર િદ ય ઝળકી લોહી વહે તું હતુ;ં
ઊ ંચે અ મીનો હતો યમ શશી િફ ા કરી તારલા;
તેવું ભ ય લલાટ ભૂષણ બધાં િફ ાં કરી નાખતુ.ં

કયા એ ઉ સાહી કર જરી હતા દીઘ ગ્રહવા,

સુગ ધી પુ પોને રમત કરતાં શા ત થઇને;
હતી જોતી ઊભી કુ સુમકલીઓ હે ત ધરીને,
દયા ના ક તુ ચૂટં ી લઇ શકી કોઇ કલીને.

' દન તો હવે લોહીમાં મ યુ!ં

' દનનો મને ઘા નહીં કરશો!
'રડી મ ં અહીં સાંભળે ન કો!
'ન મુજ મૃ યુથી કોઇને શુ!ં '

રમાના કણોમાં વર પડી ગયા ઊતરી િદલે,

વલોવાયું તેનું હૃદય કુ મળું એ દનથી;
ગઇ એ તો ચાલી અનુસરી વરો એ દનના,
682
અને હોચી
ં યારે દુ ઃખદ ફરી આ ગાન સુણતીઃ-

'િવટપ ને ત મૂલથી ગયાં!

' યમ કલી હજુ ના સૂકી મરે?
'કુ દરતી ફયો આજ કાયદો,
'મુજ પિતતના ક કારણે!'

'કુ દરતી ફયો આજ કાયદો,

'તુજ પિવત્રના પ્રેમકારણે!
'લઇ ગયો છતાં તું સુકી નહીં,
'િવટપ વૃ તો આપશે નવાં!'

આ યો આ વૃ આડેથી રમાએ નેહઉ ર,

બાલકી એ ઉઠી ગી જુવે તો રાિત્ર છે પડી.

રમા દોડી ચાંપે દન કરતીને િનજ ઉરે,

વ યું પાણી પાણી હૃદય થ ઇને એ દુ ઃખી પરે;
મ યાં બ ે હૈ યાં જલ જલ સહે જેમ મળતુ,ં
વ યાં અશ્ ચારે નયનકમલેથી બહુ બહુ.

683
દયા છે ઇ રી માયા, આ સસ ં ાર કટુ મહીં,
દયામાં બ્ર મપ્રીિતનું કઇ
ં ભાન જનો કરે.

'આ સસ ં ાર અગાધના ચળકતા તું છે કનારે હજુ,

' યાં શું મૃ યુની ક્ ર પાંખ સુણી તે હાલું ઉપાડી જતી?
'ઇ છે તું તુજ તે બનુ,ં સખી બનુ,ં માતા,ભ ગિન બનુ,ં
'રોવું ના! પણ, કોઇ જો િદલ મળે તો યાં િવરમી જવુ.ં '

હૃદયરસ દ્ રવેલો બાલકી પી રમાનો,

રોઇ હૈ યું ઠલાવી િહબકી િહબકી રોતી,
દન મધુર લાગે કોઇ જો પ્રેમી લાધે,
દન જ ર આંહીં પૃ વીમાં વગઅશ ં .

અશ્ લૂછી રમા બોલી, ' હા ં નામ કહે સ ખ!'

'શોભના,' બા લકા બોલી પાછી ચૂપ થઇ રહી.

'બાપુ! બોલ હવે! નહીં દુ ઃખ વતી આવું પીડાવું ઘટે ,

'બાપુ! બોલ હવે અને જલદી તું વૃતા ત તું હા ં કહે ,'

ક પી ગાત્ર ગયાં અને હૃદયના તારો ઝણે યા છતાં

લૂછી અશ્ ગરીબ ગાલ પરથી બોલી ધીમે શોભનાઃ-

ે 684
'ડર હતો િદલે, મે ં સુ યું હતુ,ં
મરણને છતાં ણતી નહીં!
' દન મે ં દીઠું , દે ખી હીતી'તી!
' દન મે ં કદી ના કયું હતુ!ં

'પૂછતી માતને,'મૃ યુ શુ?ં કહો!'

રડી રહે તી એ! ના ક યું કદી!
' યમ રડે? કહો!' બોલતી નહીં!
દન મૃ યુ હું ણતી નહીં!

'કરતી કાં રડ્ યા જોઇ મા મને,

સમજુ ં હું હવે, ના સુ યું કદી!
'મમ િપતા ગયા ગામ યારથી
રડતી મા સદા જોઇ મુજને!'

'રડતી મા સદા,' બોલતાં રડી,

ગરીબ શોભના બોલતી વળી;
'તુજ િપતા ગયા ગામ છે .' ક યુ!ં
યમ જૂઠું ગણું વેણ માતનુ?ં

'પણ કિદ ફયા ગામથી નહીં,

નયનમાં ર યું અશ્ માતને!
'રમત તો મને ભાવતી નહીં!
રમતી રે! છતાં સાથ હારી તે?

'ઉધરસે પછી મા ગઇ ગળી,

ગઇ ગળી અને ના ફળી વળી!
' દન માતનું દ્ ર આગળે ,
કિદ કિદ અરે! ના ભૂલાય એ!
685
મુજ સહે રહી વૃ ધ ડોશી કો,
મુજ પડોશમાં એ રહે તી'તી;
'પછી ગઇ કહીં મા ન ણું હું!
નવ પછી દીઠી મા અરે! અરે!

'પૂછતી હું,' કહીં મા ગઇ? કહો!'

તુજ િપતા ગયા એ જ ગામમાં!'
'રડતી ડોશીને રોતી હું વળી!
િદવસ એમ કૈ ં દુ ઃખના વ યા!

'િદવસ એક એ ડોશીમા હતા!

સૂઇ જતાં મને ચુ બીને ક યુ:ં
'તુજ િપતા મયા! મા મરી અરે!
મરી જ ઉ ં છુ ં આ જ હું ય જો!

'કિદ નહી અમે આવશું અહીં!

તુજ હવે નથી કોઇ િવ માં!
'રડી રડી અરે! હું પડી ગઇ ,
ઉઠી અને હતું કોઇ પાસ ના!

'રડી મ ં અન કોઇ ના રડે!

કહી શકુ ં નહીં શું થયું પછી!'
જલ વહે વહે ચાર નેત્રથી,
દુ ઃખી વધુ હશે કોણ બે મહીં?

થાય છે પ્રેમ હૈ યામાં ભિ ત રસઐ યથી;

થયાની પ્રેમઉ પ તે જૂદી નકી નકી.
686
સખી પાસે બન ં ે શ થલ પગલે હોચી
ં ગઇ યાં;
રમાને બોલાવે 'સ ખ!સ ખ!' કહીને રમતી સૌ;
રમાને જોઇ સખી જરી વદી એક હસીને,
'અકેલી તું તો રહે સગપણ થયું યારથી, સ ખ!'

રમાએ શોભનાને યાં ઓળખાવી અને રડી;

સખીઓ ચૂપ ઉભી યાં દયાથી પીગળી બધી.

એવામાં ત ઓ મહીં ઉડી ઉડી કૈ ં આ ગયા આવતા,

પાંખોના ચળકાટ અ ર લખે ણે સુનેરી ડા;
તેઓના િનજ હાથમાં પકડવા દોડે સખી સૌ તહીં,
જોઇ િ ન ધ દયાદ્ ર હાલથી ધીમે હાની કહે શોભનાઃ-

'અડકશો નહીં! ઝાલશો નહીં!

'સુખથી જે ફરે તે ભલે ફરે!
'ન સપડાવશો! એ ડરે નકી!
'ફીટી પડે અરે! હષ તે તણો!

'ચળકતી અને દૂ રથી ડી

'રજ ખરી જશે જો અડો તમે!
'અડકશો નહી! ઓ સ ખ! સ ખ!
'સુખથી એ ફરે તો ભલે ફરે!"

છોડી ખેલ દઇ તુત નેહે કો સખી બોલતીઃ-

'દુ ઃખી જે હોય તે ણે પારકાંનાં દુ ઃખો નકી.'

687
િનજ ગૃહ જલદીથી ચાલી પહોચી ં ગઇ સૌ,
ગરીબ થઇ ગૃહે એ શોભના તો રમાને;
િનજ દુ ઃખ વતી તેણે સવને દુ ઃખી દીઠાં,
ભળી ગઇ સહુ સાથે િદન થોડા મહીં એ.

ગયાં બે ચક્ર વષોના ફરી તે રાિત્ર ઉપરે;

શોભના બાપડી કઇ ં શીખી'તી હસતાં હવે.
                   * * *
સૂતાં છે સહુ શાિ તમાં, રજની તો થોડી વહી છે ગઈ,
મીઠી વાયુની મ દ હે ર વહતી િનદ્ રાની પાંખો સમી;
િનઃ ાસો મૂકતી અને દુ ઃખી િદલે ત્રી કો રમાને ગૃહે,
મ ઝુ મ જે વરસે અને ટમટમે તે મેઘ જોતી ફરે.

તેનું ભ ય લલાટ વીજળી સમું અ ધારમાં િદસતુ,ં

તેમાં એખ પડી રહી હદયના ઔદાય ને શૌયની;
કાળાં વ ત્ર મહીં રહે લ મુખ એ લાંબા ઇિતહાસની,
વાતો કૈ ક
ં પરે િવચાર કરતુ,ં છે શા ત હોયે હ .

પણ હૃદય પીડે તે કાંઇ છે દદ તાજુ,ં

અગર કઇ ં થવાનો આજ કે કાલમાં ઘા;
ડસડસી િદલ તેનું અશ્ ને થોભી રાખી,
'જઇશ! િપ્રય! અરેરે! કાલ તુ'ં એમ બોલે.

'પરણીને જશે કાલે રમા ઘેર પિત તણે!

'જશે કેમ િદનો હારા?' બોલી માતા રમા તણી.

સૂતી હતી નહીં, ગતી હતી,

ગરીબ બેય એ - શોભના, રમા;
રડી રડી હતી શાિ ત મેળવી,
688
પણ િદલો થયાં ખોખરાં હતા.

' યમ થશે? સ ખ! કેમ કાઢશું

'િદવસ આપણા મા િવના અરે?
' યમ થશે તને? શું થશે મને?
'સમજ ના પડે િદલ આ બળે !

' દન આ િદસે િઝં દગી તણું

' દનમાં ડૂ બી િઝં દગી િદસે!
' દન જ મીને મે ં સદા કયું!
' દન આપશે શું તને પ્રભુ!

'હસીશ તું સ ખ! હું પરે સદા,

' દન તો ક ં હું ભલે સદા!'
કહી રડી પડી શોભના, અને
સુણી રડી પડી બાપડી રમા!

માતા તે સાંભળી વાતો આવી યાં ઓરડા મહીં;

ને બોલે કઠ
ં ભારેથી અશ્ લૂછી રમા તણાં;

'કહું શું હું? બાપુ! ઉઘડી મમ હૈ યું નવ શકે!

'જશે તું તો કાલે! સુખી બહુ તને ઈ ર કરે!
'હજુ હાની તું છે ! સમજણ િવનાનું િદલ હજુ!
'તરી વું ઊ ંડુ ં જગતઉદિધનું જલ ર યુ.ં

'સખી આવે સાથે, િદલ ન કિદ તેનું દુ ભવજે,

'મરી શે એ તો નજર તુજ જો કૈ ં જ ફરશે!

689
'હવે સોપું છુ ં આ ગરીબ કર તેના તુજ કરે,
'ગણી તેને હારી સુખદુ ઃખ તણી સાથી કરજે.'

કહે વાનું વધુ તે તો અશ્ પૂર વતી ક યુ;ં

ઉ રે નેત્ર ભીનાંએ અશ્ પૂર વતી દીધુ.ં

ઓહો! િવયોગ િદલને કરી ના શકે શુ?ં

પઝં ા મહીં િવરહના પડતું નહીં શુ?ં
તેનાં બમાર રડતાં જગમાં િદલો કૈ !ં
તેનાં બમાર જગમાં મરતાં િદલો કૈ !ં

શોભનાને લઇ સાથે િપયુધેર ગઇ રમા,

છ વષો યાં ગયાં ચા યાં , હૈ યાં એ ખીલતાં હતાં.
                  * * *
ઉપવન મહીં ખી યાં પુ પો, ખીલી કલીએ, કલી,
શીકર શીતળા વાયુ સાથે ઉડે જલયત ં ્રથી;

રિવ હજુ ઉગે તાજો તે એ હસે સહુ સૃ થી,

રિવકર મહીં તા ં થાવા ઉડે લઘુ પ ી કૈ .ં

આંહીં કોઇ યુવાન ભ ય િદસતો બેઠો મહા શાિ તમાં,

તેનાં વેદથી અગ ં કૈ ં કસરતે ભીનાં થયેલાં હતાં;
હોટુ ં પુ તક કોઇ તે કર કને નીચે પડેલું હતુ,ં
ચોટી
ં દ્ ર રહી હતી જલ તણાં ફોરાં ઉડે તે પરે.

હતું તેનું હૈ યું કમલ સરખું કોમલ, અને

હતો તેમાં દૈ વી પ્રણયરસ મીઠો ટપકતો;

690
હતું તેને હોએં મધુર િ મત કાંઇ ચળકતુ,ં
િદસે તેનાં ગાત્રો પુલ કત થતાં હષમય સૌ.

િદસે તેવું ક તુ હૃદય ન હતું પૂણ સુ ખયુ,ં

િવચારો ઊ ંડામાં ગરક થાય તે તો વહતુ'ં તુ,ં
દુ ઃખી કે સુખી તે કહી નવ શકે અ ય નયનો,
દુ ઃખી કે સુખી તે સમ નવ પોતે પણ શકે!

રમાના પ્રેમનો ત ભ આ િપયુ પિત કે પ્રભુ,

રમાના પ્રેમનો તારો ક પાવી ક પનાર આ.

વદે ઘેરા સાદે , મધુર વિન એ િ ન ધ પ્રણયી,

છતાં તેમાં ઊ ંડે મધુર દુ ઃખ ભાયું કઇ
ં હતુ:ં -
'ફુવારા તું હાલા! વહીશ વહતો તેમ જ સદા,
'વહે વું હા ં આ મધુર ગિતનું એમ જ કહે !

'અહો! હે વ!ું હે વ!ું મધુર ગિતએ વહી જવુ!ં

'ઝરા હે તા તેવું દન કરતાં એ વહી જવુ!ં
'વહે છે તો યાંથી વહીશ તેમ જ સદા?
'વહે નારાં સવે નકી નકી ન હે તાં બની જતાં!

'વહે શે તું હોયે ગિત તુજ જશે કાલ પલટી!

'સદા હું તો ઈ છુ ં ગિત તુજ રહે જો નભ ભણી!
'વહું છુ ં , હે ત'ું તુ,ં વહીશ યમ હું યાં સુધી વહું,
'અરે! હે ના ં કો કિદ પણ ન આવું કહી શ યુ.ં

'ગયેલી વેળા ચતરી મમ ભાિવ નવ શકુ !ં

'છતાં એ િવચારી મમ હદય બાળી યમ શકુ ?ં

691
'રમાનું હૈ યું એ વચન નવ આપી કઇ
ં શકે,
'અને ના ના એ કૈ ં દરદ મમ ણી કિદ શકે!

'સુખી એ છે એ તો મમ હૃદયનું છે સુખ નકી,

'કરી તેને ભાગી સુખી િદલ ના શકુ ં ના કરી દુ ઃખી!
'િપ્રયાની હાલી એ પણ મૃદુ સખી આ સમજતી!
'દુ ઃખી એ હૈ યું તો મમ હૃદયની છે પ્રિતકૃિત.

'કૃપા છે , માયા છે , છલકતી દયા છે જગરની,

'રમા તેને ચાહે , પણ દરદ ણી ન શકી!
'મને ચાહે , પૂજ,ે પણ િદલ ન ખુ લું કરી શકે!
'રમા હારી હોયે દરદ મમ ણી નવ શકે!

'છ વષોથી હા ં હૃદયઝરણું આમ વહતુ!ં

'છ વષોથી તેનું ગરીબ િદલડુ ં આમ જ વહે !
'રમાને હું યાચુ! મમ હૃદય યાચે ગરીબ એ!
'રમાને તો હાલાં હૃદય ય છે એક સરખાં!

' જગર જળી જતાં એ અક ં ુ રો ખાક થાશે!

'રડી રડી કરમાશે શોભના બાપડી રે!
'ગરીબ િદલ ઉકેલે કોઇ એવું મળે જો,
'હૃદય મમ ઠરે રે! દાઝતું કાંઇ આ તો.
'
હાથમાં હાથ દે ઇને આવે છે શોભના, રમા!
િદસે યુવાન પી જતો બનં ેના ઉરનો રસ.

આવે કુ રંગ વળી કો કૂદતું બીધેલ,ું

692
આવી યુવાન પગમાં પડી એ ગયું યાં:
નેત્રો હતાં ચપલ બીક વતી થયેલાં,
ને ાસથી હદય એ ધડકી ર યુ'ં તુ.ં

બોલી લેશ હસી રમા, 'િપ્રય અહો! આ છે દુ ઃખી કાં હજુ?

'આ યું છે એ તુજ એ હવે શરણમાં! પપ ં ાળ તેને જરા!
'પાળે લું મુજ એ ગરીબ મૃગલુ!ં તે આશરે જો પડ્ ય!ું
'માગે જો કિદ છાંય કો જગરથી તો આપવી તે ઘટે .'

'શરણ મમ થયું તે પૂણ આન દમાં હો!

'શરણ મમ પડેલાં કોઇ દી ના દુ ઃખી હો!

'પણ શરણ પડેલાં સવ ના છે સુખી હા!

'હૃદય મમ બળે છે માત્ર તેથી જ હાલી!'

મૂકી િનઃ ાસ બો યો એ રમાનો કર ચાંપીને,

બગાસું ખાઇને બોલે ધીમેથી મૃદુ શોભનાઃ-

'હૃદયની દયા એ જ છે બધુ,ં

બની શકે નહીં કૈ ં જ જો વધુ;
'શરણ આપવું એટલે, સ ખ!
'હૃદય આપવું એ જ છે નકી.

'હૃદયની મળે કાંઇ જો દયા,

'શરણ જે પડ્ યું તે દુ ઃખી ન તો;

693
 'સુખી દુ ઃખી કરી િવ માં શકે,
'હદય એકલુ!ં ના બીજુ ં કશુ!

'હ્ દય જો મ યું તો બધું મ યુ!ં

'હૃદય જો નહીં તો નહીં કશુ!ં
'શરણ તે ં દીધુ,ં ભાઇ! છે નકી
'હિરણીને, જુવો એ કૂદી રમે.'

'ના ના એમ બને નહી! હૃદયમાં શું સવ આવી ર યુ?ં

' ત્રીનું નવ લોહી ભૂિમ કિદ એ પીવા શકી હોત તો
'જેને િદલ દીધેલ તે દુ ઃખી થતું પ્રેમી ન જોઇ શકે!
'ના જો એમ પછી, સખી! શરણ તો આ યું કહું નહીં!

'નકી સાચું રમા બોલી, પ્રીિત એ જ નકી ખરી,'

ઊ ંડા કાંઇ િવચારોમાં બોલી ઉઠ્ યો યુવાન એ.

નવીન કલી પાળી શોભના ચુટ ં તી, ને

ગૂથં તી લઘુ કરે એ વાળમાં સૌ રમાના;
મધુર મધુર પુ પો ચૂટતો એ યુવાન,
કમલવત રમાના હ તમાં આપતો સૌ.
                 * * *
સળગી ઉઠતું હૈ યું યારે યુવાન તણું હતુ,ં
હૃદય ઘડતું કાંઇ કાંઈ િવચાર નવા હતુ;ં
નવ સુખી થયું તે દીથી એ! કદી નવ વા ઠયું,
િપગળી િપગળી ધીમે ધીમે વ યુ,ં વહતું વ યુ!ં

ે
694
પ્રણય ઘસડે તોડી દે વા અહો સહુ િપજ ં રાં!
ફરજ ઘસડે કેદી થાવા અને મરવા દુ ઃખે!
ફરજ હતી આ,પેલી પ્રીિત! ર યું રડવું હવે!
ફરજ લડતી પ્રીિત સાથે! ર યું મરવું હવે!

શરણ પ્રણયી આવે તેને રખાય અરે નહીં!

શરણ પ્રણયી આવે તેને કઢાય નહીં વળી!
વચન િપ્રયને આપેલ,ું 'હું થઇશ ન અ યનો'
વચન િપ્રયનું પાળે તેથી મરે દુ ઃખી િદલ કો!

અરે! શાને આવો અધવચ રહે તું લટકતો?

હજુ ઊ ંડો તો પડ સહુ તહીં તૂટી પડશે!
િવભાગો કીધાથી પ્રણય ન દી યૂન બનતો,
અને તેથી, ભાઇ, પ્રણય પ્રભુ છે આ જગતનો.

આ િવચાર મહીં યુવાન િદલ એ ઝૂ કી રહે લું હતુ,ં

તેના તાર બસૂર સવ બનીને ક પી રહે લા હતા;
ઓહો! એક ઘડી રહી, પલ રહી, તે કાં ઢળે કે મરે!
તોડે િપજ
ં ર એક આ ણ મહીં, ના તો કદી એ નહીં!

કાય છે સ ધુનું મોજુ,ં ઘા છે કે ગિત કાંઇ છે ;

આમ કે તેમ કીધું તે કીધું ને તે થઇ ગયુ!ં

થયું ને કીધું તે કિદ પણ બને ના 'નવ થયુ'ં !

ણે કીધેલું તે િવતભર સાલે જગરને!
અચ બો લાગે છે , સમજણ પડે ના યમ થયુ!ં
ઘણી વેળા પોતે િદલ પણ ઠગાયું સમજતુ!ં

ઠગાવું જો હોય િન યું ઠગાવું તો ભલે સુખે;

ૈ 695
પર તુ ય છે ખેચી
ં હૈ યું તો તો જવું પડે!

કરે જો કાંઇ સુખથી કરજે ને સુખી થજે,

પરંતુ કાંઇ ઢચુપચુ રહીને કરીશ નાઃ
કરે છે સાચું તું જ ર સમ એમ કરજે,
નહીં તો પ તાવો દુ ઃખમય અગાડી બહુ થશે.

ફરજ ને પ્રીિતને તું દોરજે એક માગમાં:

ધમથી પ્રેમ જુદો ના,ફરજ એ જ પ્રેમ છે .
                 * * *

ઉચં ો છે રિવ મ યમાં નભ પરે, છે ચૂપ સસ ં ાર સૌ,

ધીકેલી ધરતી િદસે, ત મહીં પ ી લપાયાં સહુ;
ગાઢા મડં પમાં યુવાન ફુલડાં વેરી નીચે છે પડ્ યો,
ક તુ કટ ં કથી ભયા હદયને પીડી ર યાં છે દુ ઃખો.

આવે છે ચાલતી ધીમે દુ રથી યાં જ શોભના;

ઉદાસ એ િદસે હે રો,ગ ભીર નેત્ર છે ઢ યાં.

આછુ ં એક જ ેત વ છ કપડુ ં તેણે પહે યંુ હતુ,ં

તેના અગ ં ની િદ ય ઝાંય ઝળકી ર્ હે તી બહારે હતી,
તાપે ત ત થયેલ ગાલ પર એ ગાઢી ગુલબી હતી;
ને તેની પર મ યમાં ચળકતું બ દુ હતું વેદનુ.ં

ડાબો હતો કર કમાન વળે લ કેડે,

બીજો હતો પટકતો ગૃહી પુ પગુ છો;
યુવાનના પદ ભણી ઢળતી પ્રીિત શાં,

696
ઓ ે થી લાલ નીકળી કરણો છવાતાં.

ઊ ંચી એક જરા ગુલાલ ઝરતી હાની હતી પાદની,

ઊભી એમ અહી યુવાન િનરખી િનઃ ાસ મૂકી જરી;
નેત્રે નેત્ર મ યાં અને ઢળી ગયાં! પાછાં મ યાં ને ઢ યાં!
ધાયું િદલ હોય ય ન કરીને બોલી ધીમું શોભનાઃ-

'પ્રીિત ધરી રમા જે ઉછે રતી,

'પ્રથમ પુ પ તે આ ગુલાબનાં;
'કરતી નાન એ તેથી મોકલી;
'િપ્રય સખે! મને આપવા તને.'

લાંબો કરી કર જરી નમી પુ પ આપે,

યાં એ જરા લથડતી લપસી પડે છે ;
પુ પો પડ્ યાં,કર ર યો કરમાં ધ્ જ તો,
ખે ં યો નહીં મૂકી દીધો નિહ વા યુવાને.

યાં કૈ ં થયું મગજમાં, કરમાં થયું કૈ ,ં

કાંઇ નવું નયન ને િદલમાં થયું કૈ ;ં
જે ખાળતાં હૃદય તે િનકળી પડ્ યું કૈ ,ં
જેનો હતો ડર િદલે થઇ એ ગયું કૈ .ં

ઉઘાડી બારીએથી યાં દે ખે છે કોઇ આ બધુ;ં

યુવાને ઓળખી હાલી, ખેચીં લીધો હ ત ઝટ.

ભોઠી
ં પડી શરમથી ચમકી ઉઠી એ,
જે ના થવું ઘિટત તે તો થઇ ગયું કૈ ;ં

697
એ વ ન, એ જખમ એ િવષઘૂટ ં ડાને,
િવમાસતી, સળગતી ગૃહમાં ગઇ એ.

જોયું મનાય નિહ કિદ એ રમાથી,

જોયું ભૂલાય નિહ કિદ એ રમાથી;
ક તુ 'દીઠે લ કિદ આ નવ હોય સાચુ'ં
સક
ં પ એ દ્ રઢ કરી સુખણી થઇ એ!

બચારાનું હૈ યું સળગી પણ ઉઠ્ યુ,ં બળી ગયુ,ં

ફરે, ડોલે માથુ,ં નયન પર ગાઢુ ં પડ વ યુ;ં
ર યા વેદે ભીના થરરથર ક પી અવયવો,
ણો બે વીતી ને દનમય આ નાદ િનક યોઃ-

'અરે! હારી વૃિત, હૃદય મમ, ને વૃ મુજ એ

'ઘડીમાં શું જૂઠાં થઇ જઇ બ યાં મોહવશ રે!
'અરે! િનમાયું શું મમ હૃદયને ધૂળ મળવુ?ં
'અરે! એ ક યાના હૃદય કુ મળાને સળગવુ?ં

'રમા! હાલી હાલી! ઝળક તુજ ચો ખા હૃદયની

'હવે ઊ ંચી આંખે િનરખી શકવાનો કિદ નહીં!
હવે યાંથી પૂજ?ુ ં હૃદય તુજ ઊ ંચું અિત ર યુ!ં
'ગયું પાતાલે ને મમ હૃદય પાપી થઇ ગયુ!ં

'પ્રભુ' એવું હે જ ે કિદ નિહ મને તુ,ં િપ્રય!હવે!

'પ્રભુ હારો પાપી જખમ તુજને એ કરી શકે!
'અરે! ઉછે યંુ તે ં મધુર મૃદુ કેવું કુ સુમડુ ?ં
'બગાડ્ યું મે ં તેને કચરી કચરામાં પ્રભુ! પ્રભુ!

'કલી મીઠી દૈ વી! રજ પડી હવે દૂ ર કરજે!

ે
698
'ફરી આ ળે તું લપટીશ, કલી! ના કિદ અરે!
'રમા જેવી પાછી ઝળકમય તેજ ે ચળકજે!
' મા આ પાપીને કરી કિદ હવ તે ન મરજે!'

ભૃ ં ભૃ ં ભૃ ં ગુજં તો આવે પુ પો ઉપર ભૃગં યાં,

ખીલેલાં કૈ ક ં પુ પોને ચૂસતો તે ફયા કરે.

નઝર પડી યાં પેલાની ને જરા ચમકી ઉઠ્ યો,

નઝર પડતાં કાંઇ પાછો િવચાર નવો ઉઠ્ યો,
હૃદય ગળવા લા યુ,ં પાછુ ં થયું વહવું શ ,
હૃદય ગમતું શોધી લેવા વ યુ,ં ફરીને ગ યુ!ં

'અહો! કેવાં પુ પો ભ્રમર પર પ્રેમે ઝૂ કી રહે !

'અને કેવાં ચુ બે િ મત અધરથી સૌ ભ્રમરને!
'અહો! કેવો ગુ ં ફુલ ફુલ પરે ભૃગ ં ભમતો!
'અને કેવો ચોટીં કલી કલી મહીંથી રસ પીતો!

'અહો ! કેવી મીઠી કુ સુમકલી એ િ ન ધ ઉઘડે !

'તહીં ચોટ્ં યો ણે કિદ નિહ હવે એ ઉખડશે !
'પરંતું આ ઉડ્ યો નવીને કલીઓ ને કુ સુમમાં !
'ફરી ઇ છા થાતાં લપટી પડશે એ જ કલીમાં !

'અહો! વ છ દી એ નવ કિદ રહે િપજ ં રપૂયો,

'વળી ભોગી સાચો કિદ નવ િવસારે કુ સુમ કો!
'બધાંને ચાહે છે પણ ય ન દે કોઇ ફુલડુ !ં
'હશે આવું પાપી કુ દરત તણું શું રમકડુ ?ં

699
'અરે! હું માટે તો કુ દરત તણો શું ક્રમ ફરે?
'મને શું સૌ દયે લપટી પડતાં પાતક પડે?
'પ્રભુએ! આપી તે કુ સુમરજ હું કાં નવ ગ્રહું?
'અરે! તે ખોવી તે પ્રણયી િદલને પાતક ન શુ?ં "

આવે છે ગુજ
ં તો બીજો તે પુ પો પર ભૃગ
ં યાં,
જોઇ તે અશ્ અ યાં ને ઉદાસ થયો તે ફરી.

' માવાળાં હૈ યાં કુ દરતી ભલે આમ જ રમે!

'મનુ યો તે માટે નથી હજુ થયાં લાયક ખરે!
'સુખે આ લંગે છે કુ મળી કલી કોઇ ભ્રમરને!
'નથી એ બ ધાઈ અમુક ભમરાથી નકી નકી!

'િવભાગો ભો યભો તાના પાડેલા છે વૃથા અમે!

'ભોકતાનો માગ જુદો કૈ ,ં ભો યનો ય જૂદો વળી!

'િદસે એવો કાંઈ કુ દરત તણો ના ક્રમ નકી,

'અહો!ભો યે ભો તા કુ દરત તણા એ ક્રમ મહીં!
'અહા! બ ે પાંખો કુ દરતની વ છ દ ફરતી,
'રહે તેથી ઊ ંચાં કુ દરત તણાં બાલક ઉડી!

'ઉડી યાંથી શકે લોકો, તોડીને એક પાંખને?

'ઉ સાહી ઉડવાનું કો રડે તો તે ભલે રડે!

'તને છોડી હાલી યમ હું ઊડી કિદ હું?

'િવચારો હારાથી જ ર અપરાધી તુજ બનુ;ં
'ઉડી હું ઉ ં તો પછી તુજ રહે શું જગતમાં?
ે 700
'ભલે કેદી થાતું તુજ હૃદયનું આ િદલ સદા!

'ભલે ભૃગં ો ઉડે કલી પરે ને ફુલ પરે,

'મને તે ના છાજે, ફુલ મુજ ર યું એક જ હવે;
'ઉછે રેલી હે ં તે મધુર કલી હાલી પણ મને!
 'મને હાલી હોયે તુજ કિદ હવે તે ન બનશે.

'પ્રભુ આપે તેને પ્રણયી રસીલો ભૃગ

ં કુ મળો,
'પર તુ એ ચ તા મમ હૃદયનો એક ભડકો;
'ફરી કેદી હારો િવત સધળાનો થઈ ર યો,
'હવે હું હારો જ ર અપરાધી નવ ર યો'!

રાખજે યાદ તુ,ં ભોળા! હારાં વેણ સદા હવે!

હવે જો ચૂક, તો હા ં કોઇ આ જગમાં નથી!

કલીની પ્રીિત એ તુજ િદલ હજુ જો ઘસડી લે,

ભલે પ્રેમી થાજે! પણ વચન આ ના ભૂલી જજે;
કરે છે સાચું તું જ ર સમ એમ કરજે,
નહીં તો પ તાવો દુ ઃખમય અગાડી બહુ થશે.

સ યા પડી રિવ હવે ડૂ બતો જતો એ,

આવે સખી ફરતી બે ય યુવાન પાસે;
સુખી હતી યમ હજુ સુખી છે રમા, ને
ઢાંકી દુ ઃખો રમતી બાપડી શોભના એ,

ર યાં ફયાં એ ત્રણ બાગની મહીં,

છૂ પું હતું એ િદલમાં નવું કઇ
ં ;

701
હતું દબા યું પણ ઉછળી જતુ,ં
ચ કત નેત્રો મળતાં પ્રકાશતુ!ં

રમા કશું એ ગણકારતી નહીં,

છતાં નવું કૈ ં સમ જતી હતી;
ન દે ખતી હષ િપયુમખુ ે અને
ન દે ખતી હષ સખીમુખે વળી!

'હશે એ શું સાચુ?ં મમ હૃદય કાંઇ નવ કહે !

હજુ શું દે ખું છુ ં ? સમજણ પડે ના કશી મને!
'કહે જો! ઓ હાલાં! તમ હૃદયની ગ્રિ થ પડી શુ?
'નહીં એ હું તોડુ !ં દુ ઃખી કરી તમોને યમ શકુ ?ં

'સુખી હું છુ ં હાલા! તુજ વધુ સુખે હું વધુ સુખી!

'છૂ પું રાખો તેથી પણ બળી મ ં હું જગરથી;
'પ્રભુ! હા ં તેનું હૃદય કુ મળાં છે અિત અિત!
'અરે! તેની ગ્રિ થ યમ કરી શકુ ં તોડી જ કદી?

નકી બનું પાપી જ આ િવચારથી,

'ન રામ હારો કિદ હોય, અ યનો;
'અરે! મા તું કરજે મને, િપયુ!
'ન વ નમાં તે કિદ હોય તુ,ં પ્રભુ'!

એવા કાંઈ િવચારોમાં રમા તો ડુ બતી હતી;

અહોહો! પ્રેમીના દોષો પ્રેમી જોઇ શકે નહીં!

રમાની શુિ ધથી હૃદય યમાં શુિ ધ પ્રસરી,

અને એ શુિ ધ શો શશી પણ પ્રકા યો નભ મહીં;

702
રમા હાલા સાથે હસતી ગઇ જૂદી સખી થકી,
અને િનદ્ રા આવી રજની વહતાં મીઠડી ઘણી.

અધેક રાિત્ર વીતી યાં, આ યું વ ન યુવાનને;

વ નમાં યાં રમા દીઠી, િનદ્ રા લેતી સુશાિ તમાં.

વળી કોઇ હોટી ઉડતી દીથી દે વી શર પરે,

હતા તેના વાળો શરથી પગ સુધી લટકતા;
હતી તીણી દૃ , મુખ પણ હતું સ ત િદસતુ,ં
અને કાળી લાંબી લટકતી હતી દોરી કરમાં.

યુવાનના બે કરો બાંધી, બોલી ક્રોધથી દે વી એ;

'નામ હા ં નીિતદે વી, કેદી તું મુજ છે બ યો!'

એ સુણતાં ગૃહ મહીં પ્ર ટ્ યો ઉ સ,

આકાશમાં લટકતું કઇ ં સ વ બીજુ;ં
તેના પ્રકાશથી ગયો ઝટ બ ધ તૂટી,
ને દે વી કેદી કરનાર ભળી હવામાં!

આ પાંખનો નભ મહીં સુસવાટ વાગે!

પાંખો કને કબૂતરો ઉડતાં િદસે કૈ !ં
તે ેત છે કબૂતરો,વળી ેત પાંખો!
ને ેત વ ત્ર િદસતાં ઉડતાં હવામાં!

તે આસપાસ વીજળી સરખું કુ ડ

ં ાળું !
કૈ ં કરણોમય િદસે ચળકાટવાળું !

703
તેમાં િદસે પદ ગુલાબી ફુલો સરીખા!
જેમાંથી અમૃતઝરો ઝરતો અથાગ!

તેના પડે શીકર સૂય શશી પરે, ને

તેના પડે શીકર તારક ને ગ્રહોમાં!
ત્રી શું િદસે મુખ શશીવત સ વનું એ,
જેમાંથી ડોલર તણી ખુશબો વહે છે !

પ્રીિતદે વી તહીં આવી, ઊભી યુવાનની કને;

એક હ તે ગ્ર યો હ ત, બીજો હ ત િદલે ધયો.

તેના પશથી અગ ં અને અવયવો ક પી ર યાં સૌ, અને

મીઠું ઘેન ચડી ગયું મગજમાં ને વ જૂદો પડે!

દે વી પાંખ પસારી ઉડી ગઇ એ આ મા લઇ વગમાં!

સામી આવતી દે ખી યાં હસમુખી તેની િપ્રયા શોભના!

કુ માિરકાનો કર એક લીધો,
લીધો વળી એક યુવાનનો;ને
જરી હસી દે વી કહે "સુપ્રેમી!
"બનો હવે એક પે સુખેથી!

'રમા વળી આવતી આ ઉડીને,

'ત્રણે િદલો એક જ આજ થાશે!

'સદા રહે જો મમ રા ય માંહી,

'સુખી થશો! આ શષ હારી! બ ચાં!'

704
 ક તુ યગ્ર થઈ યુવાન નભમાં જોઇ ર યો બીકથી,
નીચી ઉતરતી રમા નભથી તે જોઇને કહે દે વીનેઃ-
'હું ના અ ય તણો બનું કદી, સ ખ!'એ વેણ તૂટ્યું ગણી
'ન ી એ દુ ઃખણી બને! હદય એ ન ી ચીરાઇ જશે!'

' ચોર! તુ!ં કહી ઉડી ગઈ દે વી એ ને,

નીચે પડ્ યો ગબડતો વ એ ડરીનેઃ
વ નું ગયું ઉડી, ગઇ વળી શા ત િનદ્ રા,
હૈ યું ર યું ધડકતુ,ં ભય ને પીડાથી.

જુવે છે બાજુમાં તો યાં રમા દીઠી સુખે સૂતી;

િનદ્ રામાં તે હસી મીઠું ,'પ્રભુ! હાલા!'લવી જરી.

' ચોર! તુ!ં ' હૃદયમાં હજુ એ જ શ દો!

' ! ચોર!' એ મગજમાં ભણકાર વાગે!
યાં કૈ ં વરો દનના ભટકાય કણે,
તેનાથી ડરી ચમકી તુત યુવાન ઉઠે .

અગા સયેથી વર આવતા એ,

યુવાન ઉભો ચડી બારીએ યાં;
ચતી પડેલી હતી શોભના યાં,
શરીરનું ભાન હતું કશું ના!

ચો ખું છે નભ ને હવા શીતળી છે , છે ચ દ્ ર ઊ ંચે ડ્ યો,

તારા કોઇ જ આંહીં યાં ટમટમે, યાં એક નીચે ખયો;
મેદાનો, નદી ને ત સહુ પરે છે ચાંદની પાથરી,
તેમાં એક જ પુ પની કલી સમી િદસે ડી શોભના.

705
િદસે ઝુ લતું એ કૃશ ઉદર કાસાર સરખુ,ં
અને તેને દાબી કમલ સરખો છે કર ર યો;
પડેલી છે આંટી કદલી સરખા એ પગ તણી,
અને વ ચે ઊડે ફરફર થતી પાટલી ઝીણી.

અશીશા હોટાથી શર જરી ર યું છે અધર, ને

ર યો તેના ભાલે શશી ચળકતો વાસ કરીને;

વહે વાિર હોળું નયન પરથી ગાલ પર છે ,

ે ા ફુલવત િદસે ગૌર મુખડુ .ં
તુષારે ભીંજલ

પડે છે કો બદં ુ ચબુક પરથી એ તન પરે,

અને યાંથી ધીમે ટપકી પડતું જમ પરે;
તનો બેની વ ચે ટપકી વળી કોઇ િ થર થતુ,ં
િદસે ણે મોતી શશી કરણમાં કો ચળકતુ.ં

બ ે તનો ધડકતા િદલથી ધ્ જે છે ,

ને ાસ ઉ ણ વહતાં ઝુ લતાં રહે છે ;
સપ ં ટ
ુ એ ધવલ કેતકીપુ પ કેરાં!
કે ચ દ્ રકા તકડકા સરખાં િદસે છે !

િદસ છે અગં એ આખુ,ં કામના શર શું ડુ ;ં

ઉઘડ્ યા ઓ નાના બે,ને આવા વર નીકળે ઃ-

'પરની હું બની! હારી હું નહીં!

'નહીં અરે! અરે! કોઇની નકી!
'મુજ થયો અરે! એ હજુ નથી!

706
'પરની હું બની! હા ં કો નહીં!

'કરીશ શું મા તુ,ં રમા! મને?

'સરપ હું બની ડખ
ં ું છુ ં તને!
'નકી અ ણ તુ!ં ણ તું નહીં!
'સરપ પાળીઓ દૂ ધ પાઈ હે !ં

'નકી અ ણ છે તું રખે! વળી,

'પ્રીિત રમા તણી રાખશે કહીં?
'િદલ હવે ઠયું આપવું મને!
'પછી રમા તણું રાખશે કહીં?

'હૃદયના પડે ભાગ ના કદી,

'હૃદય એકમાં બે સમાય ના;
'હૃદય પ્રેમ તો લાખથી કરે!
'સહુ કહે ભલે! ના બ યું કદી!

'પ્રણયી ઓ! હવે ભૂલ તું મને!

'િપ્રય રમા અરે! છોડ તું મને!

'જઇશ હુ હવે એકલી વને.

'મરીશ હું હવે એકલી વને.

'કહીશ હું સહુ વાત આ હને,

અરર! દુ ઃખ તો શું થશે હને?
'કહી શકુ ં નહીં તો દુ ઃખી થશે,
'તુજ િપયુ નકી વા મરી જશે!

707
'હૃદય એ ગળી ય છે વહી!
'હૃદય આ વળી ખેચી ં ય એ!
'હૃદય તું તણી આડ જે રહી,
'તૂટી પડી જશે બે િદનો મહીં!

'તુજ પછી મને િવ આ બધુ,ં

'પણ સ ખ! સ ખ! શું અરે ક ં ?
'તુજ દયા તણો ભાર છે બહુ,
'ફુલ ગણી સદા હું ઉપાડતી!

'રિવ નદી વતી સ ધુ પૂરતો

' યમ દયાથી આ િદલ હે ં ભયું!
'હૃદય સ ધુનો ચ દ્ ર ક તુ એ,
'ઉછળી ઊિમઓ જે પરે પડે!

'હૃદયવાિરમાં છાપ કૈ ં પડે,

'રિવ, ઉષા અને તારકો િદસે,
'ઘન ઝઝૂ મતા ડો કયાં કરે,
'શશીની છાપ તે રાિત્ર આખી ર્ હે .

'કઇ ત ં અને કઇં િવહંગમો,

'ઘડીક કોઇ ને વષ કો રહે ;
'ઘડીક છાય કો આભ ઢાંકતી,
'પણ બધી જતી આખરે ઉડી.

'પણ િપયુ! િપયુ! છાપ તું તણી,

'હૃદયવાિરમાં આભ શી પડી!

708
'જલ સૂકાઇને રેતી ઉડશે,
'તહીં સુધી િપયુ એ નહીં ખસે!

'જખમ લાગશે! ઉર ફાટશે!

' જગરથી અરે! ર ત ચાલશે!
'સમય તે સહુ યાગશે હને!
'િપ્રયે સખે! દીધું એ જ મે ં હને!

'શકીશ ના કદી તું હવે હસી!

' દન એ તણો ચેપ લાગશે!
'મધુર હા ય તો એ ઉડી જશે!
'િપ્રય સ ખ દીધું એ જ મે ં હને!'

'પ્રણયીનાં કયાં ખૂન મે ં અરે!

'હૃદય તેથી આ શું િવરામશે?
'ભટકીને હવે દે હ છોડવી!
'પ્રભુ! પ્રભુ! દીધું એ જ મે ં મને?

'ન કરવું ઘટે એ જ મે ં કયું !

'અરર! શું હિર! એ જ છે થવુ?
'હૃદયય ત્રની કૂચ ં ી ના મળે ,
'િવિધ કને રહી! શું ક ં અરે!

'હૃદયના સખે! પ્રાણના િપયુ!

'િદલની બેન ઓ દે વી! રે સ ખ!
'નિહ કહી શકુ ં કાંઇ હું હને!
'નિહ કહી શકુ ં કાંઇ હું હને!

709
'મરી ય જવું એ જ માગ છે !
' ય જવું અરે! રે! ય જવુ!
'નવ બને અરે! એ ય જવુ!
'હદય ઘા કરી એ કેમ શકે?

'િવિધ િવના અરે! હ ત કોઇનો

'પ્રણયીને કદી તોડી ના શકે!
'નવ મરી શકુ !ં વી ના શકુ !ં
'ખૂન કરી શકુ ં માત્ર પાપી હું!'

શ દો, આંસડ ુ ાંથી આ, હૈ યું યુવાનનું ગ યુ;ં

ઘસડાયું ભૂલી ભાન, કાબૂ લેશ ર યો નહી!

હૃદય ઉપર લા યો કારમો કૈ ક

ં ધ ો,
કુ દરતની ગિતએ અ ધ દોરાઈ ચા યો;
ડગ ય ભરી આવી શોભના પાસ ઊભો,
કર થઈ જઈ લાંબો કુ મળો હાથ ઝા યો!

ક પી કાળજડુ ં ર યું થરથરી યાં શોભનાનું દ્ રવી,

બ ચું પ ી તણું ઊડે યમ ડરી પહે લું જ માળો મૂકી;
માળો છોડી દીધો અને પડી ગયું એ તો અરે! િપજ ં રે,
ને એ િપજ
ં ર પૂરમાં વહી જતાં કેદી તણાઈ વહે !

પ્રણયરસનું પીધું યાલું િનશો જ ગયો ચડી!

મધુર ઝળકી લાગી ગાલે, ર યા અધરો ફુરી!
શ થલ ધ્ જતાં અગ ં ે અગં ે ચડી ગઇ ખાલી, ને!

710
પરવશ થવું િનમાયું એ થવાઇ ગયુ,ં અરે!

ડર નવ ર યો! હૈ યે હૈ યું ર યું ધડકી, અને

િપ્રય અધરથી અશ્ ઉ હાં લૂછાઇ ગયાં સહુ!
સમય મધુરો! પહે લી પ્રીિત! અને રસએકતા!
હૃદય નવલાં હાણું એવું સુખે મચવી ર યાં!

'તુજ થઇ હવે' એ કહે વાનું હતું નવ કૈ ં ર યુ!ં

પ્રણયી હૃદયો વાંછ્યું પા યાં! પછી વદવું કશુ?ં
ઉર ઉર વતી બોટાયાં એ! પછી હજુ યૂન શુ?ં
સભર દિરયે વાયુ મીઠે સુ હાણ વ યુ!ં વ યુ!ં

ઊ ંચે ઉડે કરંટો! [૧], િતજ પર િદસે મેઘમાલા સુનેરી!

ફૂલેલા એ ધ્ જે છે શઢ ફરફરતા દૂ રની વાદળી શા!
વાગે વીણા મધૂ ં તુતક પર તહીં પખં ીડુ ં નાચતું કો!
હો ં સુધી છે ભરેલાં ઝગમગ ધ્ જતાં પાત્ર બે આસવોનાં!

ભાને તેને જરી નવ હતું દૂ રની વાદળીનુ!ં

કાળી કાળી પ્રસરી ચડતી મેઘથી પૂણ ભીની!
હાણે ડો યુ!ં ખળભળી ગઇ સ ધુની એ સપાટી!
ચા યું ક તુ સુખમય વ યું ધ્ વ સામે અગાડી!

ગિર સમ ઉચ ં ાં હોટાં મો ં હજુ ચડશે, અને

તુતક તૂટશે! વટ ં ોળોમાં શઢો િવખરી જશે!

પણ દૃ ઢ રહો યારે એ તો ભલે સુખ માણજો!

િનકર મધુરો હે જો આ તો ઘડીબધડી તણો!

711
અિનલ ફરકે ધીમો થડ ં ો પ્રભાત તણો હવે,
હૃદય રસમાં ઝોકાં ખાતુ,ં સુશા ત બ યું હવે;
િપયુકર ફરે ગાલે, ઓ ે અને નયનો પરે,
સૂઇ ગઇ સુખે માથું મૂકી િપયુપદ ઉપરે.

યુવાનની પડી દૃ અ ધારા એ ખૂણા મહીં,

ઝરે છે અિ ન નેત્રેથી , એવી રોતી રમા દીઠી!
તાકી જોયું ફરી યાં તો અ ધારે નવ કૈ ં હતુ,ં
ક તુ છાતી ગઈ ધૂ ! થડ ં ુ ં ર ત થઇ ગયુ!ં

વીજળી શું ફરી કાંઇ અગ ં ે અગ

ં મહીં ગયુ!ં
હતું શું એ? થયું શું એ? ણી કૈ ં જ શ યો નહીં!

ઓહો! સૂતી પરમ શાિ તથી શોભના છે ,

ને પ્રેમહા ય મુખમાં ઝળકી ર યું છે ;
તેને િનહાળી ફરી શા ત થયો યુવાન,
ચુ બી લઈ અધરને કર ચાંપી ઉઠ્ યો.

ગયો રમા યાં સુખમાં સૂતી છે ,

થયો રમાનો ફરી હો ં િનહાળી,
'િપયુ! પ્રભુ!' એમ લવી રમા,ને
યુવાન ભૂ યો ફરી શોભનાને.

'પડુ ં જૂદો હું નકી શોભનાથી,

'ર યો હવે એક જ માગ એ છે !'

વદી ધરી ગાલ િપ્રયા કરે એ,

સૂઇ ગયો શા ત થઇ ફરીને.
712
'આ સાચું ને કરીશ યમ હું કાલથી,'એમ, ભાઈ!
ભાિવ યા િવણ યમ શ યો ગવના બોલ કાઢી!
ભોળો તું છે ! અનુભવ તને િવ નો કાંઇ ના ના!
એવા બોલો કહીશ ફરી ના બોલ તો ભૂલજે ના!

દોરાવું એ સહુ હૃદયનુ,ં ભાઇ! િનમાણ આંહીં,

ભાિવ િવના જનહૃદયનો અ ય ના કો સુકાની;

જે ચાવીનું જડ રમકડુ ં નાચના ં જ છે તુ,ં

તે ચાવીને તુજ કર લઈ ફે રવી ના શકે તુ.ં
                   * * *
રાિત્ર ગઇ, રિવ ઉ યો, શુક ઉડતા કૈ ,ં
બાગે કૂદી રમિતયાળ કુ રંગ ખેલે;
વ ચે ઉડે મધુર તે જલને ફુવારે,
આવે ઉડી કબૂતરો જલપાન માટે .

રમા ઉઠીને િપયુને ઉઠાડી,

અગા સયે ય મ્ દુ હસી બે;
હજુ સૂતી એકલી શોભના યાં,
રમા ઉઠાડે લઇ ચુ બી તેને.

'િપયુ! હાલા!' લવી ઉઠી, હસી તે સુણતાં રમા;

'કયો હાલો?' રમા પૂછે, ર યો જોઈ યુવાન તે.

જરી મ કમાં એ ત્રણે હ યાં,

ગઇ પછી નીચે તુત શોભનાઃ-

713
'મમ સખી હવે પ્રેમ શોધતી.'
કર ગ્રહી કહે િપયુને રમા.

નથી તું ણતી, બાઈ! શોધતી તે મળી ચૂ યુ!ં

શો યું તે તું સુણી રોશે! હસી લે પણ યાં સુધી.

'રમા એ હારી છે ! તુજ હૃદય છે ! તુજ પ છે !

છતાં તે કૈ ં શોધે! તુજ શરણ છે , દે વું જ ઘટે ;
'અરે! ક તુ હૈ યું જગત પર યાં શોધીશ? સ ખ!
અને હાલી! ચા યું ઝરણ િદલનું એ વહી વહી!'
    
શું દે વું તુ?ં વદ્ યો જૂઠું?'શોધે તે હું?'ન કાં કહે ?
પ્રેમના જૂઠમાં એ શુ,ં પ્રેમી! કાંઇ મીઠાશ છે ?

'અરે હાલા!સાચુ!ં મમ હૃદયમાં જે નવ મળે ,

'નકી તે તે શોધે! હૃદય નવ યાં એ પણ મળે !
'બહુ એ રોઇ છે ! દન વળી શું આ યું ફરીને?
'અરે! તે લા યાથી જગત િવષ કે અમૃત થાશે?

'આ બ્ર માંડ અન તની િનસરણી કે સ ધુની વી ચઓ!

'ઊ ંચીનીચી સહુ, જૂદી ગિત તણી, જૂદે જ માગે જતી!

'કોઇ એક જ છાપની છબી બની યાં એ િદસે બે નહીં!

કોઇ િનસરણી, વી ચ, પગ થયું સાથે વહે તું નહીં!

'ઓહો! એક જ બ દુ પાસ ધપતાં બદ ં ુ એ વહે ,

'તેની સાંકળમાં ન કોઇ કડી બે સાથે જોડાઇ છે !

714
' ક તુ સાંકળ આખીમાં દર કડી ખેચાઈ
ં ખેચી
ં શકે!
'તે ખેચાણ
ં અન ત પ્રેમ! પ્રભુ એ! તું હું ની ગ્રિ થ ય એ!

'પ્રભુ! તે તે શોધે! રસ િનજ ભળે તે રસ બીજો

'ઘટે તેને દે વો! િનકર િપયુ! એ તો ગળી જશે!
ં ં છુ ં હું હૃદય કુ મળું એ સખી તણ,ું
'તને સોપુ
'થઇ એ તો હારી! િપ્રયતમ! હવે િમત્ર બન તુ!ં '

કાય તે ં પ્રેમનું કીધુ!ં પ્રેમ સાચવી રાખજે!

ઉદાર માગ લીધો તે,ં એ ઔદાય ન યાગજે!

'હૃદય સુખી થશે એ આપું છુ ં કોલ, યારી!

'કળી નવ કરમાશે! ખીલશે પૂણ! યારી!
'સહુ તુજ િદલ ઇ છ્ યું આપવા ધમ હારો.'
'તુજ સખી તણું ઈ છ્ યું આપવા ધમ હારો.'

કહી કાંઇ કરે કાંઈ, જેની ખાતર આ બધુ;ં

અરે! તે કાયથી તેને, શું તું સુખ દઈ શકે?

દોરી જવું હૃદય તે તુજ ધમ થા યો,

છે માગ અટપટો વળી ના દીઠે લો!
ખેચાણ
ં છે ગજબ ને ઉપરે જવું છે !
તો પાંખ સાવધ કરી ઉડ, ભાઈ! ઊ ંચે.
                * * *
'રમા વાંચે, મને તો કૈ ં વાંચવું ગમતું નથી!
'નકી છે એ બગીચામાં,જોઉ ં એ મુખ યાં જઇ!'

વી યું પ્રભાત હજુ ના રિવ ઉગ્ર ક તુ,

તા ં હજુ ચળકતાંસહુ પ ીઓ છે ;
715
 ુ
છે દીઘ છાય ત ની, સહુ પણ તા ,ં
અતૃ ત છે ભ્રમર સૌ મકર દ પીતા.

ધડકતે િદલે ચાલી શોભના ઉતરી નીચે,

ધડકતું હતું હૈ ય,ું તેને યાં મળવા જતી.

'મયુર! નાચ તું શી કળા કરી!

'મમ િદલે ગમે એ િનહાળવી!
'િપયુ નકી અહીં આવીને ગયો!
'િપયુ નકી તને જોઇને ગયો!

'હૃદય એ થશે તું સમું ન શુ?ં

'મમ ઉર અરે! નાચશે ન શુ?ં
'િપયુઉરેથી જે આંસડ ુ ુ ં ખરે,
' યમ ગળું નહીં હું ઢે લ બની?'

િવસામો લે! િવચારી લે! ઉભી રહે !અ ભસાિરકા!

હોય જો કૈ ં ભીિત ના, તો દોરાઇ ભલે જ !

અ ભલાષા થજો પૂરી! મીઠો આ અ ભસાર છે !

ક તુ ચીરી ચીરાશે જો શક
ં ાચૂ ં ક રહી હશે!

પ્રેમી મળે યમ મ યાં િદલ એ ફરી બે,

ના િઝં દગી સુધી હવે િવખૂટાં પડે તે;
' હારી થઈ!તુજ થઇ જ!' લવી ગયાં એ
અગ ં ો જુદાં થયાં પણ થયાં મળાવા ફરીને!

716
નેત્રે નેત્ર મ યે જરા મલકતાં, યારે ઈશારા થતા,
યારે ચુ બન ને સુ કોઇ વખતે વાતો કરી ભેટતાં!
યારે વેણી ફુલો વડે િપ્રય કરે ગૂથ
ં ાઈને હે કતી,
ને યારે બસ એક બે ણમાં ક પી રહે તાં મળી!

યારે જેવો સમય મળતો તેટલું હાણું લેતાં,

ને બાકીનો સમય સઘળો ખૂબ ખેચાઈ ં રહે તાં!
છૂ પી પ્રીિત, પ્રણયી! મધુરી કેમ કેવી િદસે છે ?
બી વાવો છો તમ હૃદયમાં ઝે રનાં ક તુ ભોળાં!

સમય ના મ યો તેથી પીધું ઝે ર હજુ નથી!

ભયા છે માત્ર પાત્રો આ! તેનું ઘેન ચડી ગયુ!ં

ભોળા યુવાન! તુજ િપજં ર કેમ તોડ્ ય?ું

શું ભૃગ
ં માફક હવે ફરવા જ ઈ છ્ યુ?ં

વાતં ય તોપણ ન મેળવી શ યો તું છે !

રે! એક િપજં ર ય તું બીજે પડ્ યો છે !

હા ં હતું જરી કહે ! હજુ તે શું હા ં ?

તેમાં હવે જઈ ફરી વસી તું શકે શુ?ં
તે પુ પમાં રસ હવે પડતો નથી કૈ !ં
તેના ગુણો ઉપર માત્ર િનગાહ હારી!

હારી હજુ નઝર યાં પણ પ્રેમ ના ના!

હા ં હજુ મગજ યાં, પણ િદલ ના ના!
તે વાંક ક તુ તુજ હું કિદ એ ગણું ના!

717
' વાતં ય મેળવી શ યો' પણ તે કહું ના!

જૂઠો ગ યો તુજ િહસાબ! ભૂલી ગયો તુ!ં

તે ં બે અને ત્રણ ગ યા યમ, ભાઈ! સાત?
તોળી તપાસી િદલ બે પ્રીિતત્રાજવામાં
જો! જો અને ભૂલ જ જોઇ શકાય છે યાં!

હારી નવીન કલી પાંખ મહીં બડાતી,

યારે ય તે ફૂલ પરે તું શું આફરીન?
શું પુ ચુ બન સમે મશગૂલ તેમાં?
તું પુ પનો મટી થયો કલીનો જ, હાલા!

રે! ભૃગં થી ગત ફૂલો ન મરાય કો દી!

કો લાધતાં નવીન ભૃગ ં યજે જે જૂની!
તો કેમ ના નવીન આ કલી છોડી દે શે?
તું પ્રેમી છે ! પણ ન કોઈ તણો ર યો છે !

તું કેમ બે ય કલી પુ પ ન બાથમાં લે?

' વાતં ય મેળવી શ યો' યમ તું કહે શે?
શક ં ા રહી! ડર ર યો! દુ ઃખી તું થયો છે !
આધીનતા દુ ઃખની લૈ સુખની ય તે!ં

ના અ યનો પણ સીતા કિદ રામ માને,

તે ક તુ કાંઇ સમ દુ ઃખણી થઇ છે ;
તે કાંઇ ખામી િનજ પ્રેમ મહીં ગણે છે !
શું એ ઉરે,અરર! ખજં ર ભોકવાનો?
ં

718
ભૂલી જ, બાઈ! ઉપકાર બધા ય તું શું
હારી સખી ઉપર શું ભૂલથી ઉગા યુ?ં
ભિ ત, દયા, પ્રણયની શું દયા ય ખોઈ?
તું ભૃગ
ં ની ઉપર આમ જ છે ક મોહી?

તું શું કરે? ડગમ યા ગિર મે જેવા!

ખેચાઇ
ં ય રિવ યાં ગ્રહ શું બચારા?
તું તો ગરીબ દ્ રવતું ફુલડુ ં બચા ં !
ચોળાઇ તું પણ અરે! ધૂળમાં જવાનુ!ં

ઓ દે િવ! ઓ પ્રણયની પ્રિતમા! રમા રે!

શું તું શકીશ તુજ પ્રેમ સદા ભ વી?
છે હષ તો ગત થયો! પણ ભિ ત હારી
બ્ર માંડ આખું ડુ લતાં ડગશે કદી ના!

પતગ
ં ો છો! જળી શો! નવા રંગ િનહાળશો!
ચડચડાટ ના થાશે! આ તો છે પ્રેમદીવડો!

                * * *
તાજુ ં નાન કયાથી છે જલ તણાં બ દુ શરીરે હ ,
ને એ ગૌર મુખે િવશેષ ચળકી લાલી રહી છે દીપી;
ચાં લો કુ ક ં ુ મનો લલાટ પર છે , ગાત્રો હસી છે ર યાં,
ભીના વાળ છૂ ટા તનો પર ઉડે ણે િપયુ બાંધવા!

તાજુ ં પાન લીધેલ છે મુખ મહીં તેથી ભરેલા ડા

વાભાિવક િદસે હજુ સુરખ છે હાના સુ બ બાધરો;
લીસા ગાલ, કિટ, કરો, િપયુ મરે તે દીઘ નેત્રો, અને
શું ના મોહક શોભના શરીરનુ?ં હાલું િપયુને ન શુ?ં

719
 હાલો છે હૃદયે, અહો! હૃદયમાં એ મૂિત છે કોતરી,
ને તેમાં જ અરે! રમા હૃદયની ચ તા ડૂ બેલી વળી!
બ ે ઉપર ચારણી થઈ દ્ રવે હૈ યું ઝરો પ્રેમનો!
શું ના મોહક શોભનાહૃદયનું હાલું િપયુને ન શુ?ં

પ્રેમમાં તું િપયુ તી! હાની અ ાન શોભના!

તેનાથી ના થયું તે તે ં પ્રેમમાં ભજવી દીધુ!ં

અરે! શું જુવે છે પ્રણયી તુજ હાલી? ર સક ઓ!

અગાસીમાં ઊભી પ્રણયી િનજ િવચાર સહ છો!

અરે! ના જો તેને! શરીર ચર ના સુ દર રહે !

અરે! જો દે ખે તો િપ્રય હૃદય જો દૂ ર જઇને!

ન ! જો જો તું જો! તુજ હૃદય તે લાયક નકી!

રસીલો ભોગી તે યમ નવ શકે િદલ સમ ?
અરે! તો હે ભાઈ! યમ િપ્રય રમા છોડવી પડી?
રસીલી દ્ ર એ અરર! નબળી શું થઇ ગઇ?

પ્રીિત તણો નવ થયો! નવ નીિત રાખી!

આ પ્રેમ ના! પણ નકી નબળાઇ આવી!
તું ચેત,ચેત,નિહ તો નકી 'ચોર' ભાઈ!
પ્રીિત નીિત ઉભય ભ્ર રહી ગુમાવી!

કરવામાં જ મુ કેલી! શીખવવું સહે લ છે !

નબળો નિહ તું ભાઇ! આ દુ િનયા જ નબળી જ છે !

ે ે ે ે 720
કહે નારાં ભલે કહે તાં!કહે વું પણ ઠીક છે !
કહે નારાં કરી જોશે! પછી હે િવરલાં જ છે !
શોધશે ભાઈ! એવાં તો એવાં એ મળશે અહીં!
પરંતુ તે કહે કોને? હારે કાન ર યા નથી!

ભલે, ભાઈ! વહે તું હૃદય તુજ સત

ં ુ કરતો,
ભલે બ ે ભોળાં નયન નયને મેળવી હસો!

હમા ં ભાિવ તો પવનલહરી શું થઇ ર યુ!ં

વહો ને ચીરાઓ! ફરી વળી મળો યા નવ મળો!

થઇ ગઇ વાત નેત્રોની, આમ ત્રણ મળી ચૂ યુ;ં

િનસરણી ચડે દોડી તેને જોતી ઉભી રહી.

ચડી જજે! જો પડી ના જતો તુ!ં

ડગી સીડી રે! લથડી પડે શુ?ં
ચડી જજે હ ત ગ્રહી િપ્રયાનો
ર યો કને દીઘ ડો લતા શો.

કર ગ્રહી લીધો, આ યો ઊ ંચે અને લપટી પડ્ યાં!

હૃદયરસની હે રો વાતાં સમાિધ મહીં ચડ્ યાં!
રસ અમર હો હે તો આવો ઉરો તમ ઉપરે!
અિત સુખ તણા હે ઝા ક તુ ન દીઘ બની શકે!

યાં બારી એક ઉઘડે ગૃહની જરાક,

ડોકાય છે િ મતભયું મુખડુ ં રમાનુ;ં
જોયુ!ં મનાય નિહ! ગાભરી શી બની એ!

721
જોયું ફરી! હૃદય તૂટી પડ્ યું ખડીને!

'રે રે પ્રભુ!' લવી ઢળી ધરણી પરે તે,

ને મ ન પ્રેમી ચમકી ઉખડી પડ્ યાં બે;
હોચી ં જતાં સમય તે પડદો ચીરાયો,
ભોળાં! અરે! થઇ ગયું સહુ ધૂળધાણી!

રે રે! વે ગયો ઉડી શોભના ને યુવાનનો,

'થયું શું આ!' ગયાં દોડી લવી બ ે રમા કને.

બોલી ન કૈ ં પણ રમા ગઇ ચાલી તુત,

જોઇ ર યો સુરખ હો ં નયનો યુવાન;
એ બે જ યાં ફરી ર યાં ધ્ જતાં અકેલાં,
એ ચાર યાં ફરી મ યાં નયનો ઝર તાં.

હૈ યાં તણાં નયન એ ઉઘડી ગયાં, ને

બ્ર માંડક પ સરખું કઇ ં નેત્ર દે ખે!
રે! શું થયુ?ં યમ થયુ?ં યમ ખૂન કીધુ?ં
તે સૌ ર યું તરી જ વ ન શું નેત્ર પાસે!

છે લી સલામ કરી નેત્ર પડ્ યાં િવખૂટાં!

યાચી મા ગળગળાં િવખૂટાં થયાં એ!
રે રે! ખૂની! ખૂનની લ જત કેવી લાગી?
રે! આપઘાત તણી લ જત કેવી લાગી?

                  * * *
ન ધાયું વ નમાં એ તે બ યું બાપુ રમા અરે!
ઝીલશે ભાર હૈ યું શે? રે રે આભ તૂટી પડ્ યો!

ૈ 722
િનચોવાયું હૈ ય!ું રડી રડી ગઇ ખાટ પલળી!
વળી હે લા આવે! રડી રડી વળી એ ગળી જતી;
ખૂટ્યાં અશ્ હોયે દન નવ ખૂટ્યું હૃદયનુ,ં
મુખે છૂ ટો ર તો પછી હૃદયને એ દઈ દીધો.

'િપયુ! હું તો પાપી જ ર અપરાધી તુજ બનુ!ં

'નકી એ દીઠે લુ!ં પણ અરર! માની યમ શકુ ?ં

'ન માનુ!ં ના માનુ!ં પણ હૃદય માને! યમ ક ં ?

'અરે!દીઠું દીઠું ! પછી યમ ક ં ? ના યમ રડુ ?ં

'રડુ !ં હાલા! હાલા! જ ર અપરાધી તુજ બનુ!ં

'અરે! હારી પ્રીિત તુજ પર છતાં હું યમ રડુ ?ં
'રડુ ં છુ ં હાલા! મમ પ્રણય શું ખૂટી જ ગયો?
'હજુ છે પ્રીિત તો િવત મમ આ કાં કટુ થયુ?ં

'અરે! હારા હાલા! પ્રણયી નવ ઇ છે મરણને,

'અરે હું તો ઈ છુ ં ! જ ર અપરાધી તુજ બનુ;ં
'મને હાલો તું તો મરણ યમ હાલું થઇ શકે?
'ગઇ પ્રીિત હારી! નવ રહી શકી! માફ કરજે!

'ક યું ના કાં હે લ?ું દુ ઃખ કરી તને શું શકત હું?

'અ યે શુ,ં હાલા!મુજથી કિદ એવું થઈ ગયુ?ં
'નથી લા યો એવું પણ કિદ િદલે તુ,ં િપ્રય સખે!
'ન ણું હું ભોળી! કિદ થઇ ગયું તો કર મા!

'શ યું તોડી હા ં હૃદય કિદ સક

ં ોચ ન હશે?

723
'શ યો ના શું ધારી મુજ િદલ મહીં શું દુ ઃખ થશે?
'ન કાં મારી નાખી? અરર િરબાવી યમ શકે?
'કયું ના કૈ ં તો તે ં યમ નવ છૂ પું રા યું જ સદા?

'થયુ!ં - બાઈ! ક તુ કઈ ં નવ તને તો દુ ઃખ દીધુ!ં

'તને તો ના ખૂ ં યું જરી પણ કદી આ િદલ હતુ!ં
'તને રે! શું કહે વ?ું તુજ હૃદય તો બાલક હ .
'સુખી એ જેમાં યાં સુખી જ મુજને તું સમજતી!

'હતું એવું તો કાં યમ કદી હસીને નવ ક યુ?ં -

મને એ ચાહે છે , મમ હૃદય તેનું વળી થયુ,ં '
'હશે બાઈ! તું એ મમ િપ્રય તણી છે િપ્રય - છતાં,
'બનું પાપી હોયે નવ કિદ તને ચાહી જ શકુ .ં

'તને છોડી, હાલા! મરણ તુજ લેવા નકી ક ં !

'તને જોવો છોડી મુજ િદલ મહીંની છબી ભજુ!ં
'અરે ક તુ હારી નવીન પ્રીિતઓ ના ચર થશે!
'િવના પ્રીિત પ્રેમી વી નવ શકે તું કિદ સખે!

શકુ ં છુ ં હું ણી તુજ િદલ દુ ઃખી છે અિત અિત!

મને હા ં હૈ યું કિદ પણ શકે રે! નવ ય !
'કહે કે 'ચાહું છુ ં !' મમ હૃદય તો આ તુજ હ !
'કહે ના હોયે હું તુજ િવણ શકુ ં ના ણ વી!'

ગઇ પ્રીિત અરે! ભોળી! સમાધાન બને નહીં!

હૃદય તો ગયું ફાટી! રે! સાંધા કરવા હવે!

724
તું તારા રામને જોતી, ફુલાતી 'રામ' બોલતાં!
ગયું એ જોર છાતીનુ!ં ધમને વળગી રહી!

'ચાહું છુ ં હું!' ભલે કહે તી! એ મુ કેલ થયું હવે!

હાનકુ ં િદલ હા ં એ આભનું થીગડુ ં નહીં!

ભૂ યો! બાઈ! શકુ ં શું હું માપી િદલ મનુ યનુ!ં

ભિ તના પ્રેમથી ભીનું શું ના િદલ કરી શકે?

છે નેત્ર લાલ મુખ લાલ રડી થયેલાં,

છે અગ ં સૌ ધગધગી દુ ઃખથી રહે લાં;
છાતી કરી કિઠન અશ્ નું પૂર ખાળી,
યાં શોભના થરથરી રહી આવી ઊભી.

મ યાં ચારે નેત્રો! મળી ઢળી વળી એ ફરી ગયાં!

બ યાં ક્રોધે રાતાં નયન કરી ઉચ ં ાં વદી રમાઃ-
'હવેથી તું તેને મુખ તુજ બતાવીશ કિદ ના,
'અને હારે તેનું મુખ કિદ હવે જોવું જ નહીં!'

તૈ યારી એ કરી જ સુણવા આવી'તી શોભના, યાં,

હોયે લા યો સહન ન થતો કારમો વજ્રપાત!
જોયાં તેણે કિદ નવ હતાં નેત્ર આવાં રમાનાં,
હોટાં હોટાં પગ પર પડ્ યાં અશ્ નાં ચાર ટીપાં.

ચાલી ગઇ એ રડતી તહીંથી,

હૈ યું ન તેનું કબજે ર યું એ;
જોવું નહીં રે! મુખ એ િપયુન!ું
જોઇ શકાયે નવ હો ં સખીનુ.ં

725
 ***

યુવાનનો એ વ્રણ ના ઝે કદી,

ગળી જતો યોધ ધીમે ધીમે જ એ;
વ યા િદનો કૈ ં કૃશ અગ
ં એ થયુ,ં
વરે ઝલાયો બહુ કાળ વીતતાં.

ઘડી ન જોતો એ હસતું રમામુખ,

ઘડી ન જોતો િપ્રય શોભનામુખ,
દુ ઃખી થતો ને ગભરાઈ એ જતો,
િ થિત મહીં આ યમ વી એ શકે?

રમા બચારી કરી ના શકે કશુ,ં

રમા ય અધીમે ગળતી જતી હતી;
હસાય કયાંથી? રડવું ભયું હતુ,ં
હસાય યાંથી? િદલ શૂળ ભોકતું .ં

અહો! ભૂલાયા વત દદ િદસતું

ન ક તુ એ નાબુદ તો થયું હતુ;ં
હતો કૃિમ તો િવષનો ધીમે ધીમે
ત્રણે િદલો કોતરી ખાઇ એ જતો.

થઇ વાત વા ભૂત શોભના હતી,

અ ભાન તેને િદનરાિત્રનું હતુ;ં
સફે દ વાળો શરના થયા કઇ ં ,
અને ગળી છે ક જ એ ગઇ હતી.

726
 ***

'અરર! માવડી હે ન ઓ સ ખ!
'હસીશ શું નહીં િઝં દગી મહીં?
'મમ શરે હવે મૃ યુ આ ભમે?
'ન મુખ એ મને શું બતાવશે?

'અમ વચે રહી આ િદવાલ છે ,

'પણ પહાડથી એ બૂરી મને!
'હૃદય આ ભયું તક લાખથી,
નવ કશું ભલું ભાિવનું સૂઝે!

'ફરજ ના, સ ખ! એ િવચારવુ!ં

'હૃદયને અરે! કેમ બાંધું હું?

'મન વળોટતું આણ હારી એ,

' જગરમાં િપયુ તે ર યા કરે!

'તુજ કરે, સ ખ! ખડ્ ગને લઇ

'તડફું હું નહીં - ક લ જો કરે;
'મુજથી એ થઇ સહે થી શકે,
'પણ ય ય ના એ િપયુ અરે!

'તુજ િવરોધી આ િદલ છે થયુ!ં

'તુજ િવરોધી એ હો ં હોય ના;

ે 727
'ઘુઘવતી વહે આ નદી અહીં,
'હૃદય સાથ હું યાં મ ં પડી!

'મમ ગયા પછી કૈ ં સુખી થજે!

'રડતું કોઇ તો અશ્ લૂછજે!
'જ ર તું મા આપશે મને!
'જઇશ હું હવે માતની કને!

'હૃદય આ ઘણું સાચ યું સ ખ!

'પણ હવે મને ચેન કૈ ં નથી!'
ચડી ગઇ કહી એ અગા સયે,
ઉભી નદી જુએ હે તી પૂર જે.

'કમલ! કમલ! હારી પાંખ ભૃગ ં ે જ ચીરી,

મરીશ મરીશ ના ના! કેમ તો વશે એ!
'મરણ િપ્રય છતાં એ સાથ આવી શકે ના!
'હૃદયમ ણ રમાનું કેમ તોડી શકે એ?'

ગ્ર યો યુવાને કર શોભનાનો

હતો રહે લો તપી તાવથી જે;
રમાની દાસી કઇ ં કામ માટે
ચડી,દીઠું ને ગઇ તુત નીચે.

બ ે મ યાં! અરર! એ મળવું શું છે લુ?ં

છે લું જ હશે નિહ તો િદલ કેમ ફાટે ?
આંસુ તણી નદી વહે જલપૂર નેત્રે,
ને હોયે તે ન ઉભરા શમતા હ એ.

728
છૂ ટાં પડ્ યાં ફરજનું કઇ
ં ભાન થાતાં!
રે! ક્ ર તું ફરજ છે િદલ ચીરનારી!
રે! ક્ ર તું પ્રણય ઓ! િદલ રેસનારો!
ં
રે! ક્ રતા જ િવિધએ સર િદસે છે !

આ ઝે રના જગતમાં અમીની કૂપી શી

ભૂલે િવિધથી પડ્ યું અમૃત બ દુ એવી
બેભાન ને લથડતી એ નકી રમા શુ?ં
શે ઓળખાય દુ ઃખમાં હસનાર પ્રાણી?!

લપેટી લે છે ઉર શોભના રમા,

મહા પ્રય ને વદી એટલું એઃ-
'િપયુ િવના તું વી ના શકે નકી,
'ન તું િવના એ િપયુ દે હ રાખશે.'

'થઇ તું એની! સુ ખયાં થજો તમે!'

જલે ભયાં નેત્ર જ એમ સૂચવે!
રમા!ગઇ તું ભવ આ તરી નકી!
ઉદાર, પ્રેમી, િપ્રય, ભ ત બેની!

'નહીં રમા!' ઉ ર એ જ આ યુ!ં

ગયું ચરાઇ િદલ શોભનાનુ;ં
હવે ગ યું એ િવષ તે!ં અરેરે!
પર તુ જો વગ િદસે તહીં છે !

***

729
'રજની ગઇ છે ! વાયુ ફૂં યા! તુફાન પૂરાં થયાં!
'ઉડી ગઇ હવે િનદ્ રા! પેલો રિવ પણ ઉગશે!
'ફડફડ થયા, કં યા દીવા! છતાં ન બુ યા તમે!
'અિનલ મધુરો! થાવા આ યું પ્રભાત! બુઝો હવે!'

અગા સયે બે ય સૂતાં હતાં તહીં

ભરેલ તાવે િપયુ એ લ યો, અને
સુનેરી કુ ળાં કરણો રિવ તણાં
ગયાં છવાઇ િપયુપ્રેયસી પરે.

મૂ છા મહીંથી ઉઠ ચાતકી તુ!ં

તારા શશીને હજુ જોઇ લેને!

જો વશે તો ફરી આ જ િ થિત!

પીળો થયો છે !ડુ બી એ જશે!જો!

'રેરે! રમા! હૃદય ઓ! કર માફ! હાલી!

'હું ઉ ં છુ ં ! તલસું છુ ં ! કર માફ! હાલી!
'છાતી પરે કર હવે તુજ રાખ! હાલી!
'ને શોભનાકર વતી મુજ નેત્ર ચાંપ!'

રમા ક પી ઉઠી નયન નયને એ મળી ર યાં!

પડ્ યાં ના આંસુ કે નયન પણ ભીનાં નવ થયા!
ગઇ ણી સવે! ફટકી ગઇ! ને એ ગઇ નીચે!
િપયુના લોહીને ચકર ફરવાં ના બહુ હવે!

ે
730 ે
દે ખે યુવાન ફરી વ ન નવાઇ જેવ,ું
તે દે વી તે કબૂતરો નભમાં ઉડે છે ;
ઊ ંચે ઝુ મે સુરભથી ભરપૂર તભ ં ,
ને ઝાલરો ચળકતી નભમાં તરે છે .

તે દે વીએ શર પરે કર આવી મૂ યો,

વીતેલ કાલની કઇ ં થઇ ઝાંખી ઝાંખી;
યાં શોભના િપ્રય રમા હસતી િદસે છે ,
તે જોઇને મુખ જરા િ મતથી પ્રકાશે.

ગુલાબનાં ફુલ સમું મુખ એ પ્રકા યુ,ં

ને ભાલની ઉપર તેજ ર યું છવાઇ;
' હાલી રમા! િદલ હવે િદલ સાથ ચાંપ!
'હે શોભના!' લવી ગયો વળી વ ન દે ખે..

યાં એક હ ત કુ મળો િદલને અડે છે ,

 ને એક હ ત શર ઉપર ક પી ર્ હે છે ;
યુવાનનાં નયન અધક ઉઘડે છે ,
ને નેત્ર એ ગળગળાં સુખથી બને છે .

કાંઇ નવો રસ ત્રણે િદલ એ પીએ છે !

કાંઇ નવા રસ મહીં હૃદયો ગળે છે !
ઘેરાં થતાં નયનને િપ્રય હ ત દાબે!
ને ધ્ જતા હૃદયને િદલ પ્રેમી ચાંપે!

છાતી પરે પગ પરે લથડી પડી ને

મૂ છા મહીં ઢળી પડી વળી એ લતા બે!

731
મહા યાં ત્રણે હૃદય એક જ વ ન માંહીં,
સાથે મળી યમ મળે દિરયે નદી બે.

સગં ીત શો મધુર એ કઇ
ં નાદ સુણે,
બ્ર માંડ નાદમય આ સઘળું િદસે છે !
ભાિવ મહીં ચળકતા કઇ ં સૂય ભાસે,
બ્ર માંડ તેજમય આ સઘળું િદસે છે !

એ નેત્ર ચાર મૃગ શાં વળી અધ ખૂ યાં,

ગ ભીર ભાવમય એ મળીને બડાયાં;
વીતી પળો કઇં અને ફરી શોભનાનાં
છે લાં જ િવ પર નેત્ર ફરી િમચાયાં.

રજની ગઇ એ,વાયુ ફૂં યા! તુફાન થયાં પૂરાં!

ઝળહળ થતો ઉ યો ભાનુ! તુષાર ઉડી ગયા!
દીપક ધ્ જતા તે બૂઝાઇ ગયા રિવમાં ભળી!
ધપતી ધપતી હે તી હે તી નદી દિરયે મળી!

આ મૃ યુ! આ પ્રણય ને રસએકતા આ!

આ મ ય બ દુ સહુ ળની ગૂથ
ં ણીનુ!ં
જે પ્રેમ એક જ હતો બહુરંગધારી!
તેનો જ આ અસલ રંગ ર યો ઝળે ળી!

હષ શું િઝ દગીમાં ને હષ શું હોત મૃ યુમાં,

પ્રેમના રંગથી જો ના રંગાયું િવ હોત આ!
                                                ૭ - ૪ - ૧૮૯૬
                          *

732
1. ↑ કાગડાઓ

733
 કલાપીનો કેકારવ
← એ હે રો હ્રદય યાલું રોનારાં →
કલાપી

હ્રદય યાલું

હ્રદયનું આ ભરી પાતાં હને યાલું ડ ં કાંઈ !

ધ ં છુ ં હોય પાવાને ! ધ ં કે ના ? ડ ં કાંઈ !

ખુમારીમાં સદા રોતાં હને તો વાદ છે આ યો :

મગર એ આગને પીતાં બળે હૈ ય,ું ડ ં કાંઈ!

િપ્રયે ! ફો ં જરી પીતા બગીચા લાખ ખીલે છે ;

મગર કાંટા ભરી વાડો, હને લેતાં, ડ ં કાંઈ !

હ્રદયનું તોડતાં તાળું , મ તો ખૂબ ઊ ંડી છે ;

મગર ઉડં ાણમાં તુન
ં ે કઈ તાં, ડ ં કાંઈ!

રડુ ં છુ ં હું, હસે છે તુ,ં ઘટે ના ભેદ એ પ્રેમે;

પર તુ તોડતાં એવી જુદાઈ હું ડ ં કાંઈ !

બને તો તું હસાવીને સુખે િદલ ફે રવી આ લે;

કહું છુ ં હોય કે હસતાં હવે તો હું ડ ં કાંઈ!

734
 હને રોતી ક ં તે તો બનાવું તો બને તેવ;ું
હસે તેને રડાવું કાં ? ક ં સાથી ? ડ ં કાંઈ !

હસે તું તે િવસામો કૈ ં હતો - તે હાલ યાં હાવાં?

િવસામાની નહીં આશા, કહે તાં એ ડ ં કાંઈ !

છતાં આશાભરી પ્રીિત; ન કાં યાલું હને પાવુ ં ?

ઉરે આશા ધ ં ના કાં ? ધ ં કે ના ? ડ ં કાંઈ ?

૩-૯-૧૮૯૭

735
← હમીર કલાપીનો કેકારવ ખ લત હ્રદય
ગોહે લ:સગ-૪ હ્રદય- ખલન  →
પડાવ કલાપી

હ્રદય ખલન

જરા કૈ ં યુ'ં તું વદન મૃદુ એ આ મૃિત મહીં,

હતું અશ્ આ યું જરી જ નયને એક જ હ ;
વહે વા ધારામાં નયન તલપીને ટમટ યાં,
રહી છાતી ક પી મધુર કિવતામાં થડકવા.

હતું ચત્રે આ યું વદન નવ પૂ ં રમતમાં,

હતા ભાવો પીધા રસમય હજુ ના હ્રદયના;
નહીં હાણું કાંઈ િપ્રય વદનનું હું લઈ શ યો,
તહીં હૈ યું ફુટી મધુર રસ એ તો ઢળી પડ્ યો.

અરે ! રોકી કોઈ ખલન ઉરનું આ નવ શ યુ,ં

ગવાયું ના હુંથી, દન કરવું એ નવ બ યુ;ં
ભરાયું તેવું આ તુજ જગર ખાલી થઈ ગયુ,ં
સખી, િમત્રે, કા યે મધુર રસ ના કૈ ં ધરી શ યુ.ં

અિત પ્રીિતની આ મુજ જગરને રાવ કરવી,

ઘટે આંસડ ુ ાંમાં જરીક મુજ આ આંખ ઠરવી,
જરા રોવા, ગાવા મધુર રસનું અપણ થવા,
મૃદુ હૈ યા! દે જે મુજ સખી પ્રિત વાત કરવા.

736
 ૨૭-૩-૧૮૯૭

737
← પ્રેમની કલાપીનો કેકારવ
મા હૃદયિત્રપુટી →
ઓટ
કલાપી

મા

દુ ઃખ તુથ
ં ી ન થાય મને કિદ એ?
કિદ દે દુ ઃખ તો સુખી તે જ દુ ઃખે!
પછી માફ ક ં તુજને શુ?ં સખે!
િવણ બીજ ત ઉપજે કિદ એ?

જગમાં કિદ માફી મળે ન, સખે!

મળે માફી ભલે સહુ લોક કહે !
િદલ દાગ પડ્ યો 'ન પડ્ યો' ન બને
પછી માફ કરે જગ યાં થી? સખે!

િવસરી ન જવાય બનેલી બના!

પછી 'માફ થયુ'ં યમ થાય? સખે?

તૂટી દોર ગયો!

પછી એક થયો!

738
કિહં એમ બનેલ,સખે!કિદ છે ?

પડી ગાંઠ ભલે!

પડી સાંધ ભલે!

પણ દોર તૂટેલ તૂટેલ રહે !

બનશે નિહ તે બનશે ન, સખે!
પણ માગ મા મુજ ના કિદ તુ!ં
નથી કાંઇ તૂટ્યું પછી સાંધીશ શુ!ં

િવણ દદ દવા કરવી ન ઘટે ,

િવણ દદ દવા કડવું િવષ છે .

જન માફી ભલે પ્રભુતા ગણતાં!

પણ એ જ મા મુજ છે દુ ઃખડાં!

યમ દોર વણી જન તોડી શકે?

યમ અપી દીધેલ લઇ જ શકે?
વળી દે ! વળી લે! ફરી દે ! ફરી લે!
સહુ એ જ બુરાઇ કૂડાઇ, સખે!

મધુરી નદીઓ દિરયે મળતી,

મધુરી મટીને કડવી બનતી!
પણ ના દુ ઃખ કૈ ં િદલમાં ધરતી!
નવ પાછી ફરે! નવ માફ કરે!

739
 સુખ પ્રેમી િદયે!
દુ ઃખ પ્રેમી િદયે!

પણ લાગણી એક જ એક રહે !
નવ માફીની કૈ ં જ જ ર રહે !
ખરી એ જ પ્રીિત!ખરી એ જ મા!
પછી માફ ક ં તુજને શુ ં ! સખે!
નથી માફ કયે ખરી માફી, સખે!

ખરી પ્રીિત,સખે!
ખરી માફી,સખે!

ય આ િદલમાં નકી એક પે!

પછી માફ ક ં તુજને શુ?ં સખે!
કરી માફ ધ ં પ્રીિત કેમ સખે!

૧૫-૩-૧૮૯૬

740
← આપની કલાપીનો કેકારવ કા મીરનું
યાદી કલાપીના કેકારવનો શ દકોષ વ ન →
કલાપી

કલાપીના કેકારવનો શ દકોષ

અતીવ અિત, પુ કળ, બેશમ ુ ાર

અન ભ તા અ યાપણ,ું અ ણપણ,ું ભોળું , અ ાન.
અનલ દે વતા, અિ ન,
અનલહક “બ્ર મથી હું અ ભ છુ ં " એવા અથનો અર બી
મ ત્ર; આ મત ં ્રનો જપ મનસૂર નામના મહા માએ કયો હતો
અને ઈ રની સાથે એકતા હોવાનો દાવો કરવા માટે
મુસલમાનોએ એમને દે હા તન દં ડ કયો હતો. અિનલ પવન;
વાયુ
અનગ ં કામદે વ, પ્રેમદે વ.
અ ભસાિરકા પોતાના પ્રેમપાત્રને અ યત ં ઉ સુકતાથી
મળવાનો સક ં ેત કરનારી ના યકા.
અભ્ર વાદળું .
અજુન શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતાના તેમજ શ્રી મહાભારતના વીર
પુ ષો પાંડવો- જેમાં મુ ય ધનુધર અજુન-પ્રેમનું સં કરણ
પામેલા મનનું એ પક છે .
અલકલટ માથાના વાળનો જ થો- ઝુ ફ- વાળની લટ.
અવિધ હદ, સીમા.
અવધૂત જેણે રાગની તેમજ યાગની બ ે ભાવનાઓ ય
દીધી છે તેવો તપશીલ અને ાન- સ મહા મા, 'ગ યાગથી

741
અતીત મ ત પુ ષ-િત્રગુણાતીત સ ત.
આ યા યકા નાનું આ યાન; ટૂંકી વાતા
આતશ અિ ન, દે વતા.
આન દકે દ્ ર જેનું મ ય બ દુ આન દ છે એવુ.ં
આફતાબ સૂય.
આમીન અ તુ!
આદ્ ર ભીનુ,ં કોમળ.
આલ બ ટે કો, આધારઅવલ બન.
આશક ઇ ક જેનું વન છે આશક, ચાહનાર; પ્રેમી; ભ ત.
આહ િનઃ ાસ.
આ લાદક ઉ લાસ, આનદ ં .
ઇકબાલ નસીબ, ક મત..
ઈ છાશિ ત હૃદયબલ-િવલ પાવર (Will Power)
ઈ ક મહોબત, પ્રીિત; ભિ ત; નેહ,
ઉ ફુ લ પ્રફુ લ ખીલેલ.ું
ઉદ્ ભદ્ િવધા વન પિતશા ત્ર
ઉદર પેટ.
ઉપવન બાગ, બગીચો.
ઉપાલંભ ઠપકો.
ઉ ફત માયા, મહોબત, પ્રેમ.

ઉષા પ્રભાત
ઉ મા ગરમી; હૂંફ.
ઉ તાદ શ ક, ગુ .
ઋિષ વેદોની ગુહા પિરભાષાને સમ ને ગાનાર પ્રેિરત પુ ષ;
અ તરમાં પ્રકાશ પામેલો પ્રેિરત પુ ષ તે ઋિષ.
ઓંકાર ૐબ્ર મનો પરમા માનો એકા રી મત ં ્ર; એને
ે 742
પ્રણવમત ં ્ર પણ કહે છે .
અક ં ખોળો-ઉ છંગ.
અં મ છે વટનું પિરણામ.
અબ ં ર વ ત્ર, કપડાં
ક મોત; મૃ યુ.
કયામત મરણ પછી નવેસર ઊઠવાની થિત; આ શ દ
ઇ લામી ધમનો છે .
કરંટ કાગડો: करट ઉપરથી
કલુષમયતા ક્લેશ; મ લનતા.
કાિતલ કતલ કરનાર; પ્રાણ લેનાર.
કા લદાસ સં કૃત કા ય-સાિહ યના સવશ્રે કિવ.
કાસાર સરોવર; તળાવ.
કરાત ભીલ મહાદે વ નું એક નામ છે .
કશોરી નાની વયની.
કા ત પ્રેમી; ચાહનાર; આશક.
કાિ ત પ; ખૂબસૂરતી.
કુ રંગ મૃગ, હરણ.
કૃ ણ ભગવાન િવ ણન ુ ા દશ મુ ય અવતારોમાં આઠમો
અવતાર. ભગવાન િવ ણન ુ ો તેઓ પૂણ સં સ અવતાર મનાય
છે .
કે લ િવહાર, ઉપભોગ.
ક્લા ત થાકેલો, શ્રિમત.
ખડ્ ગ તલવાર.
ખતા ભૂલ ગુનાહ.
ખાક ખાખ રાખ-ધૂળ માટી.
ખાર કાંટા
ખા લક ખાલેક ખ કના માલેક: પરમા મા
ખલાફ ખોટુ ં જૂઠું, અવા તિવક
ખેરાત દાન, બ સ.
743
ખૌફ વોફ ગુ સો, ક્રોધ.
વાબ વ ન
વાિહશ ખાહે શ ઈ છા, મર .
ગભ કોમળ.
ગમ વાર દુ ઃખ, િદલગીરી.
ગમ વાર દુ ઃખથી ખરાબ થઈ ગયેલો.
ગાિફલ ગાફે લ અ ાન, બેભાન ગફલતમાં રહે તો તે ગાફે લ.
ગાયત્રી બ્રા મણ, િત્રય અને વૈ યને િન ય જપવાનો
ં ્ર, એમાં ત્રણ પદ હોવાથી એને િત્રપદા
ઋ વેદમાં કહે લો મત
પણ કહે છે .
ગિર ગિરવર પાડ, પવત.
ગ લા િન દા, અપકીિત.
ગીતા શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા
આયોનું એક અિત મહ વનું અને અદભુત ધમપુ તક. એમાં
શ્રી કૃ ણ અને અજુન વ ચે સવ ં ાદ છે . ૭૦૦ લોકો અને ૧૮
અ યાય છે . એના કતા ભગવાન્ યાસ મુિન છે .

ગુલ ફૂલ, પુ પ,
ગુલઝાર બગીચો
ગુ મ પાંદડાનો ગુ છો.
ગેબી અદે ય, િદ ય.
ગેદં દડો-દડી
ગૌણ મુ ય નિહ તે; નાનુ.ં
ગગ ં ા પિવત્ર નદી. (ગગ
ં ા ના નામ ઉપરથી)
ગ્રીવા ડોક; ગરદન.
લાિન િદલગીરી, શોક.
ચમન બાગ બગીચો, ઉપવન,

744
ચ મ આંખ.
ચા તા સુ દરતા; પ..
ચર લાંબ;ું દીઘ.
ચ વન પડદો.
ચડં ોળ એક નાના પખ ં ીનું નામ છે . અહીં તો પક છે .
જફા દુ ઃખ.
બેજફા દુ ઃખરિહત.
જબાં ભ, ભાષા, વાણી.
જલિધ દિરયો, સમુદ્ર.
જહ મ નરક; નારકી ભૂિમકા.
જહાંગીર દુ િનયાને તનાર.
વર તાવ; બુખાર.
ઝ મ ઘા
ઝબેહ કતલ.
ઝા લમ ઝુ મગાર.
ઝુ ફ માથાના વાળની લટ; લા.
ઝૈ ફા ઝઈફી વૃ પણું ઘડપણ.
તકસીર ભૂલ.
ત ૂર પતરાનું એક વાસણ, જે શેકવાના કામમાં આવે છે .
તિમ ત્રા રાિત્ર.
તરલતા ચચ ં લતા, અિ થરતા.
ત ત વર ઝાડ, મોટાં ઝાડ.
તલબ અિત આતુર ઇ છા..
તસ લી સમ વટ; સમાધાન, શાિ ત.
તાિઝમ માન આવકાર; સ કાર.
તાસીર અસર.
િતયચ પખ ં ી.
તુફેલે વા તે, માટે .
તુમલુ અિત ગાઢ, ગીચ.
745
તુષાર ઝાકળ.
તેગ તલવાર.
તોબાહ પ તાવો; પ ા ાપ.
દમ ાસ; પળ, ણ.
દમ બ દમ પળે પળ, ણે ણ.
દર હરેક
દરખત ઝાડ.
દિવશ દરવેશ સાધુ, સ ત; ફકીર; મહા મા
દ ત હાથ.
દા મદ્ ય (પ્રેમ પી).

િદગ બર િદશાઓ જેનાં વ ત્ર છે ,એ; ન ન.

િદનકર સૂય.
િદલબર િપ્રયતમા.
દીદાર દે દાર દશન.
દ્ મ ઝાડ
દે તલ દે નાર, ચારણી ભાષાનો પ્રયોગ છે )
દૌબ ય દુ બળતા.
દ્ યુિત પ્રકાશ, યોિત.
દ્ િવગુણી બમણ.ું
ઘવલ ધોળું .
ધાતા કતા, સ્ર ા.
ધૂજિટ મહાદે વ-શક ં ર- શવ .
નફસ માન સક િવકાર, કામ.
નાિ તક માત્ર દૃ ય વ તુ જ સત્ છે એમ માની કેવળ ઐિહક
વન વનાર અને ઈ રને અ તરમાં
નિહ માનનાર અિતબુદ્િધવાદી, િવકૃત બુદ્િધવાદી; Sceptic;

746
Nihilist.
િનગાહ નઝર; કૃપાદૃ .
િનિમષભર ણભર.
નીવી ત્રીને કિટ ઉપરનું પહે રવાનું વ ત્ર.
નૂતન નવીન.
યામત પકવાન, િમ ભોજન, એ ઉપરથી કૃપા, મહે રબાની.
પતાકા ધ , વાવટો.
પ થક પથ ં ી, મુસાફર પ્રવાસી.
પ ષ કઠોર, કઠણ.
પરેશાની ઉદાસીનતા.
પ વલ વ્ ખાબો ચયું નાની તલાવડી
પીયૂષ અમૃત, સુધા.
પુન ાહ ફરી વારનું લ ન.
પુરાતન પુરાણ,ું જૂનું પ્રાચીન.
પુલ કત= આનદ ં ી હિષત
પુલીન જલહીન-સુકાઈ ગયેલું તળાવ, જલરિહત સૂકો
કનારો.
પુજ
ં ઢગલો.
પેર કદમ, પગ.
પ્રણવ પ્રેમ, પ્રીિત, નેહ.
પ્રણવ જુઓ ૐ.
પ્રશાખા નાની ડાળી.
પ્રસૂન ફૂલ, પુ પ.
પ્ર પૂણ ાની.
પચ ં વ િનવાણ, મૃ યુ.
ફજલ મહે રબાની, કૃપા, આનદ ં ની નજર.
ફના નાશ, વાપણ, યાગ.
ફરહાદ ઈરાનના એક પ્ર યાત આશકનું નામ છે . તે સાધારણ
હાલતનો આદમી છતાં શીરીન નામની ચીનની રાણીને ચાહતો
747
હતો અને તેના પ્રેમમાં તેણે મોટો પહાડ ખોઘો હતો શીરીન્ -
ફરહાદનાં નામ ઇ કના સાિહ યમાં બહુ પ્ર યાત છે .

ફલક (૧) આકાશ, (૨) ઢાલ, (૩) સપાટી.

િફદવી નમ્ર, પ્રશસ ં ક.
િફલસૂફી ત વ ાન : philosophy.
બદન શરીર.
બરકત લાભ, નફો.
બાલાક ઊગતો સૂય.
બયાબાન જંગલ, અર ય.
બસિમ લાહ ‘‘પરમા માના નામ સાથે” એવા અથનો પ્ર યેક
કાયને આરંભે બોલવાનો ઇ લામી મત ં ્ર.
બીન વીણા.
બુખાર તાવ.
બુલબુલ મધુરા સૂર ગાના ં એક નાનું પખ ં ી. વા માના પક
તરીકે આ શ દ વપરાય છે .
બુઝરગ વૃ .
બુરખો મો ં ઢાંકવાનો કપડાનો પડદો.
બેગમ (૧) રાણી, મહારાણી, (૨) ગમ વગરનુ,ં (૩) દુ ઃખ-િહત,
શોકિહત.
બેગાના અ ય, િતરોિહત.
બેઝાર કટ ં ાળે લો, દુ ઃખી, થાકેલો.
બેત કિવતાની યા ગઝલની બે
લીટીની કડીને બેત કહે છે .
બેવઝ
ુ ૂ અપિવત્ર, નાપાક, પરમા માનું યાન યા બ દગી
કરતા પૂવે હાથમાં ધોઈને પિવત્ર થવાની ક્રયાને "વુઝુ કરવુ"ં
કહે છે તેથી રિહત તે બેવઝ ુ ૂ.

748
બેહયાઈ હૃદયહીનતા.
બેિહ ત વગ.
બો ગ ધ; વાસ.
ભરત આ ભરત રા ની કથા માટે જુઓ શ્રીમદ્ ભાગવત,
ક ધ ૫, અ યાય ૮-૯. (જુઓ આ ગ્ર થમાં
માગદશક ટીકા)
ભુ હાથ.
મકર દ પુ પનો રસ.
મજનૂ ં એનો શ દાથ “દીવાનો આશક” થાય છે . લેલા-
મજનૂન ં ી પ્રેમકથા ઉદૂ અને ફારસી સાિહ યમાં બહુ પ્ર યાત
છે . મજનૂ ં ગઝનીના બાદશાહનો શાહ દો અને લેલાં મીસરના
કા ની દીકરી હતાં.
લેલાંને જોતાં જ મજનૂને પૂવ- મૃિતના સં કાર ગે છે અને
તેનામાં તેને અિનવા ય દશન થાય છે . એ બ ેની અનેક
પ્રકારે કસોટીઓ થાય છે . મજનૂ ં લેલાંના શ દને અ લાહનું
ફરમાન સમજે છે અને એક ઝાડના થડમાં તપ છે . છે વટનું
બ ેનું મળવું થાય છે , અને થોડી ણમાં બ ે શરીરો છૂ ટી ય
છે . ભગવતી મીરાં, મહા મા તુલસીદાસ અને વ્રજની ગોપીઓના
જેવી અન ય ભિ તનું આ દ ાંત છે

મ લ શિ ત, બળ, જોર.
મધુપ ભ્રમર, ભમરો.
મનસૂર મ સૂર હુસેનબીન મ સૂર અલ હ લાજ, એવું આ
બ્ર મિન મહા માનું પૂ ં નામ છે . તેઓ બગદાદમાં થયેલા
અને અનલહક એટલે अहं ब्रह्मास्िम અથવા सोऽहम्-
िशवोहम् બોલવા માટે યાંના સુલતાને એમને કેદમાં પૂરીને છે વટે
દે હા ત દં ડ કરેલો, એમના શરીરને શૂળીએ ચડાવેલ.ું (િહજરી
ે ે
749
સન ૩૦૯). ઈસુ ખ્ર તની પેઠે દે હિવસજન પછી પોતાના ચુ ત
આશકોને એમણે દશન દીધેલું એવી પણ મા યતા ચાલે છે .
મરહમ મલમ.
મુક ર નસીબ, ક મત.
મઝ દદ.
મહિફલ મડ ં ળી, સભા, િમજલસ.
મહબૂબ િપ્રયતમા, મધુર હૃદય.
મહ મદ મોહ મદ ઈ લામના છે લા પયગ બર હઝરત
મહ મદ સાહે બ.
માદે ર માતા, જનેતા
માદ્ ય સં કૃત કા યસાિહ યમાં કા લદાસ અને ભવભૂિત જેવો
મહાકિવ. એનું રચેલું નૈ ષધકા ય પ્ર યાત છે . સં કૃત
સાિહ યમાં એક ઉિ ત છે કેઃ
उपमा कािलदासस्य
भारवे रथ
् गौरवम् ।
दण्िडनः पदलािलत्यं
माधे सन्ित त्रयो गु णा : ॥
માશૂક િપ્રયતમા, િદલબર, સનમ, િદલદાર. કેટલીક વાર
'સનમ' શ દને બદલે આ શ દ વપરાયેલો છે , અને કેટલીક વાર
સાધારણ અથમાં પણ વપરાયો છે .
િમ કીન ગરીબ, નમ્ર.
મીરાં રાઠોડ વશ ં નાં કુ મારી મેવાડનાં મહારાણી શ્રી મીરાંબાઈ
મહાન ભ ત થયાં. અન ય પ્રેમથી શ્રીકૃ ણ પરમા માને
ભજતાં હતાં અને નર સહ ં મહે તાની પેઠે શ્રીકૃ ણ ભગવાને
એમને [અણ વખતો વખત પ્ર ય તેમજ જુદાજુદા ચમ કારો
વડે દશન દીધા હતા.
મુક ર નસીબ, ક મત.
મુ તા મોતી.
મુર વત વ્ શરમ
750
મુરાદ ઇ છા, હોશ. ં
મુ શદ ગુ , શ ક,
મૃગપિત સહ ં .
મોહતાજ ગરીબ, લાચાર, કગ ં ાળ.
મૌલા પરમા મા.
લાિન િદલગીરી, શોક.
હે તો મહે તો કાિઠયાવાડના સુપ્ર સ ભ ત નર સહ
ં મહે તા
જૂના-ગઢમાં થયા. તેઓ શ્રીકૃ ણ પરમા માના અન ય ભ ત
હોવાથી તેમને અનેક પે પ્ર ય તેમજ જુદા જુદા ચમ કારો
વડે પરમા માએ દશન દીધાં હતાં.

યુગલ જોડુ -ં જોડી.

રાહ ર તો, માગ, ધમપ્રવાહ, ધમ-પ થ.
રાહત આરામ, સુખ, શાિ ત.
રાહદારી ર તો, પ્રવાસ, મુસાફરી.
િરપુદલ દુ મનનું લ કર.
િદષા રોવાની ઈ છા.
હ વ, વા મા.
લફઝ લ ઝ શ દ, ઉ ગાર.
લબ ઓઠ.
લાિઝમ યો ય.
લૈ લીં ઇ કના દીવાના મજનૂએ ં જેની ખાતર ભારે તપ કયું હતું
એ એની પ્રેમમૂિત લૈ લાં.
યાક્ત લયાકત લાયકાત, યો યતા.
યાનત લાના િફટકાર, િધ ાર.
વ લ મેળાપ, સય ં ોગ, દશન.
વાિટકા વાડી.

751
વાિરિધ દિરયો, સમુદ્ર.
િવટપ અડ, છોડ.
િવધુ ચ દ્ ર.
િવિનમય બદલો, અદલાબદલો, સાટુ ં .
િવપુલ પુ કળ.
િવ લવ તોફાની ફે રફાર, ભારે ઊથલપાથલ
િવશદ પ , ચોખુ,ં શુ ,
વી ચ લહરી, ઊિમ, તરંગ, મોજુ ં
યજન વીંઝણો, પખ ં ો.
યથા દુ ઃખ, દદ.
યોમ આકાશ.
વ્રણ ધા, ઝખમ.
વ્રીડા લ , શરમ.
શયતાન આસુરી સ ા.
શરાબ દા , મધ, પ્રેમનું પક આ શ દથી ય ત થાય છે .
શશાંક ચ દ્ ર,
શાહી સુલતાની, રા પણ.ું
શતાબી ઝડપ, વરા, જલદી.
શીકર સીકર પાણીનો છાંટો, જલકણ.
શીરીન શીરીં ઇરાનની શાહ દી અને ચીનની શહે નશાહબાનું
હતી. ફરહાદ નામનો ગરીબ મજૂર એના ઉપર આશક થયો
અને પિરણામે આખો પહાડ ખોદી કાઢવાનું મહા-ભગીરથ કાય
એણે શીરીનને મેળવવા માટે કયું. શીરીન મરી ગઈ એમ
સાંભળતાં જ એણે માથું ફોડી ના યુ.ં એની જ કબરમાં શીરીન
વતી સૂતી છે .
શુકન સુખન શ દ.
શુક્ર આશીવાદ, તુિત.
શુ ચતા પિવત્રતા.

752
શો ણત લોહી.

લાઘા વખાણ, પ્રશસ ં ા.

સનમ (૧) પ્રેમ વ પ િપ્રયતમાં - The Beau Ideal માશૂક
(૨) સગુણ બ્ર મમૂિત, પરમા મા - (God). બ ે પ્રકારના
અથોમાં આ શ દ આ ગ્ર થમાં વપરાયો છે .
સિમધ ય માં હોમવાનાં કા , સૂકાં લાકડાં, બળતણ વગેરે.
સર સરોવર.
સ લલ પાણી, જળ.
સાકી શરાબી મહે િફલમાં જેના હાથમાં દા નો સીસો અને
યાલો રહે છે અને જે ભરી ભરીને સૌને પાય છે , તે સાકી
કહે વાય છે , આ ઉપરથી પ્રેમ પી મઘ પાનાર-પ્રેમને પથ ં ે
ચડાવનાર ગુ - The Spiritual Guide.
સાવજ દીપડો, વાઘ, ચ ો
સતમ જુલમ
સતમગર જુલમગાર.
સફત વખાણ, પ્રશસ ં ા.
સીના છાતી.
સુખન શુકન બોલ, શ દ.
સુધાંશુ ચ દ્ રમા.
સુપ્રભ સુપ્રકા શત.
સુમન ફૂલ,
સુરખી= લાલાશ, લાલી.
સુરભી ગાય,
સુરભ સુરભી સુરભે સુગધ ં .
સુરા મદ્ ય, દા . પ્રેમના -ઇ કના તેમજ ભિ તના પક

753
તરીકે આવા શ દો પ્રાચીન કાળથી વપરાય છે .
સં ચત એકઠું કરેલ.ું
િ ન ધ નેહાળ નેહભરેલ.
વેદ પસીનો, પરસેવો.
હક પ્રમ સત્ બ્ર મ પરમા મા
હર ગઝ કદાિપ, કદી પણ.
હલા સખીને સબ ં ોધનનો શ દ છે હે હલા હે હલે હે
સખી એમ કહે વાય છે
હા સલ થવું પ્રા ત થવુ,ં નફો થવો, કઈ ં મળવું
િહજ્ર િવરહ
િહના હીના મેદં ી પગના નખ ઉપર મેદં ી આ પક પ્રેમની
સુ દરતાનું િન પણ કરે છે
િહમાંશુ ચ દ્ રમા
હુજર્ અ દરનો ઓરડો અ તરંગ ાનપ ે જોઈએ તો
િવ ાનમય કોષ
હુ ન સુ દરતા પ
હુર હુરી અ સરા, સુ દરી., પરી.
હુલ એક તનું લોખડ ં ી ઓ ર-સોયા જેવું -પેચવાળું
(Screw).
ીરાિ ધ ીરસાગર, પુરાણમાં કહે લા એક સમુદ્રનું નામ છે .
યાં શ્રી િવ ણુ ભગવાને સ તફે ણવાળા શેષનાગ ઉપર શયન
કયું છે . ॥ ॐ ॥

754
← કલાપીના કલાપીનો કેકારવ કા મીરમાં
કેકારવનો કા મીરનું વ ન િવયોગ →
શ દકોષ કલાપી

પિર શ [૧]

૧ કા મીરનું વ ન
શાદૂ લિવક્રીિડત

યાંઈ છે ખુબ ધીટ વનનાં ઝાઝાં ફૂલોથી ભયાં,

વેલીના નવરંગથી લટકતાં સારાં પટોળાં ધયાં;
યાંઇ છે તૂટીને પડેલ ભુખરાં પાનો િવના ઝાડવાં,
જોગીનો ધરી વેષ ભેખ લઈને ણે બચારાં પડ્ યાં.

યાંઈ છે સુઘરી તણા લટકતા માળા નદીની પરે,

નીચે મોર કળા કરે િપ્રય કને લીલા ગલીચા પરે;
યાંઈ છે ફરતાં યૂથો ગજ તણાં ભાંગ ે ધણી ડાળીને,
તેઓનાં બચલાં રમે જલ િવષે માતા કને દોડીને.

છે યાંઇ અિત ઘોર ગભ ં ીર ગુફા, કાળી ઘટા ઝાડની,

કાળી તે િદસતી છવાઇ જઈને અધ ં ારી છે તે ઘણી;
હે છે જોસ ભરી નદી અિહં તિહં, નાળાં પડ્ યાં િવખરી,
કુ જ
ં ોમાં ઝરણાં વહે ખળકતાં, છોળો ઉડે પાણીની.

755
 યાં છે એવી નદી ઘણી, બરફના ઝાઝા યહાં ડુ ગ ં રા,
એવો કા મીર દે શ છોડી દઈને ઉ ં હવે હું યહાં?

:૧૮૯૨

1. ↑ *“ફકીરી હાલ” પહે લાંના કેટલાક કા યો

756
← કા મીરનું કલાપીનો કેકારવ પ્રીિતની
વ ન કા મીરમાં િવયોગ રીિત →
કલાપી

૨ કા મીરમાં િવયોગ
મનહર

વાદળે જળે ભરેલે આવી વીં યા ડુ ગ

ં રોને,
કોતરોની માંહીંથી પાણી વહે છે તે થકી:
વાદળું િવયોગનું ભયું આ આ યું મન પર,
અશ્ ધારા વહે િદનરાત ચ ુ માંહીંથી,

િવજળીનો કડેડાટ તોડી પાડે શખરોને,

િવરહનો માર છે દે હ્રદયના મમને;

વૃ ના ઘસારા થકી પવતોમાં આગ બળે ,

શશાંક સમીર થકી િદલ ખાખ થાય છે .

છરેરા ને ખીણ બધાં છાઈ ગયાં ઘાસ વડે,

ઝૂ કી રહી હાર, ઝાડ, વેલી પર પુ પની;
કામથી રોમાંચ વાર વાર થાય શરીરમાં,
થર થર ધ્ જે દે હ મદનપીડા થકી.

757
બરફના કણ ઘણા ચોટી ર યા ટોચ પર
ગરમાં પડ્ યાં કાણાં મનોજનાં શરથી;
િદસતો સૂરજ નથી, અધ ં કારમાં યાપી ગયો,
વ કેમ જતો નથી શરીરની મહીંથી?

758
← કા મીરમાં કલાપીનો કેકારવ સુખમય
િવયોગ પ્રીિતની રીિત અ ાન →
કલાપી

પ્રીિતની રીિત
સોરઠ

ધન તન દે તાં નવ ડરવુ,ં ભાઇ, મનને િવચારીને ધરવુ,ં

ચદં ન વૃ ને યાલ િવટ ં ાયા, સાચવી તેને લેવ;ું
ર ન પ થર કુ દ ં નને કથીરમાં ર ન કુ દ
ં નથી જડવુ,ં
કરી સોટી કરવી ખરીદી, પાછળ ના પ તાવુ.ં
ધન, તન દે તા૦

પ્રીતરીત તે પ્રેમી િપછાને, સાગરે મોતી સમાણ,ું

જો દીધું િદલ કોઇને પ્રેમે, તેને તો િનજનું ગણવુ;ં
એક જ રંગ િનભાવવો િન યે, નવરંગી નવ થાવુ.ં
ધન, તન દે તા૦

759
← પ્રીિતની કલાપીનો કેકારવ છે લી
રીિત સુખમય અ ાન સલામ →
કલાપી

અંગ્રે કિવ કીટ્ સના કા ય "The Happy Insensibility" નો મુ તાનુવાદ.

૪ સુખમય અ ાન ૧
શખિરણી

મહા સુખી સુખી પરમ સુ ખયું તું ત , અરે!

શયાળાની રાિત્ર યદિપ તુજને ખેરતી રહે !

ન શાખા હારીને પૂરવ સુખનું ભાન કઈં રે!

વસતં ે ખીલેલી દુ ઃખદ િ થિતમાં આજ પડી છે .

ભલેને વાતો ઉ ર પવન સુ વાટ કરતો,

ભલેને હીમોનો સતમગર વષાદ પડતો;
અરે! તોએ વૃ ો! મધુ સમયમાં ખૂબ ખીલશો,
પ્રભુનાં હાલાં તો પરમ સુખી છો એમ ગણજો.

વળી સુખી સુખી ભમતી િવરિહણી ય સિરતા,

િદસે તું આનદ
ં ી ગરમી શરદીમાં સમ સદા;
મહા કાળી રાિત્ર સરવ ગમ સહં ાર કરતી;

760
 તદાિપ ખોયેલી ઝળહ ળત કાંિત ન મરતી.

અહો! બેઠી છે શું બચૂમય આ છાદન ધરી,

સુખી હોજે બાપુ નજર મમ હારા પર ઠરી,
મનુ યોને તો આ પરમ સુખ મા યું નહીં મળે ,
ઘણાંઓ પીડાએ જિરક જ દશા અત ં ર થયે.

૧૮૯૩

1. ↑ અગં ્રે કિવ કીટ્ સના કા ય "The Happy

Insensibility" નો મુ તાનુવાદ.

761
← સુખમય કલાપીનો કેકારવ
છે લી સલામ મહાબળે રને! →
અ ાન
કલાપી

અંગ્રેજ કવ યત્રી શ્રીમતી બ્રાઉનીંગના કા ય 'A Velidiction'નો મુ તાનુવાદ.

૫ છે લી સલામ[૧]
હિરગીત

પ્રભુ પાસ, યારા, તુજ રહે ! પ્રભુ પાસ, યારા, તુજ રહે !
નિહ તો, અરેરે! એકલો તુજ હો ં કરી ઉ ર ભણી,
તું હાડ ને જંગલ મહીં યાં વનવને ભટકી રહે ?
તનહા વળી હું આથડુ ં વેરાનમાં તુજ શોધમાં-

ને યથ િદલની વેદના ને યથ હું ભટકુ ં અરે!

ં શકુ ં નહીં હું હને. રખડી શકુ ં નહીં થાકથી,
હોચી
તોએ ભલા રડતાં અને મરતાં તને શીખવી શકુ :ં
'પ્રભુ પાસ હાલા! રાખજે! પ્રભુ પાસ, હાલા રાખજે!'

શીખવી શકુ ં આ હને? શખવી કુ ં હું શું હને?

જો હું કહું 'દ ણ તરફ' કે વામ બાજુ ં તું જજે -

762
દી ા નકામી એ થશે, મમ ધૂળમાં શ દો જશે;
મુજ બુદ્િધ રે! રે! બાપડી તે શું તને શખવી શકે?

જો હું કહું દ ણ તરફ તો વામ બાજુએ જશે,

જો સાંભળે તું શ દ હારા તો નકી દુ ખયો થશે,
ચશે હને જે દીવડો તુજ માગ સૂચવવા હને,
તે કોયલાવત્ ભાસશે તુજ નેત્રને, હાલા સખે!

હું માત્ર તુજને દઈ શકુ ં આ શષ, ઓ હાલા! અરે!

"પ્રભુ શીખવે તુજને સખે! પ્રભુ શીખવે તુજને સખે!"
આ શષ તુજને દઈ શકુ ?ં આ શષ હું શું દઈ શકુ ?ં
મમ આંસડ ુ ાં ગળતાં રહે , તે તો બધી આ શષ છે .

એ કેમ સૂકાવી શકુ ?ં એ કેમ સૂકાવી શકુ ?ં

તુજ કાજ હાર બનાવવા મુજ બાગમાં ફુલડાં નથી;
હારી ભલાઈ નયન હારામાં બુરાઈ થઈ વસી;
ોભ તુજને આપશે અ। ોભતા આ િદલ તણી.

મમ હૃદયની મૃદુતા તને કાંટો થઈને લાગતી,

મમ શપથ પ્રેમની ગ્રં થનો પણ કેમ તોડ્ યો તૂટશે?
આ શષ દઈ હું ના શકુ !ં હું તો હને ચાહી શકુ !ં
"આ શષ યારા, દે પ્રભુ! આ શષ તુન ં ે દે પ્રભુ!

ચાહી કુ ં શું હું હને? શું હું હને ચાહી શકુ ?ં

યારા અરે! યારા અરે! શું પ્રેમ જેવું આ હશે-
કે મૃ યુવત્ કૈ ં આફતો તુજ મ તકે ઘૂમી રહી,
ને એકલી રડતી રહું રે ! સવ સાધનહીણ હું!

મુજ પ્રેમચુબ
ં નની નીચે કડવાં ભયાં છે આંસડ
ુ ાં,
763 ે
ને દાહ હોડાથી ભરી મમ વ ન જેવી ક પના:
અભદ્ ર જે ચારે િદશે તુજને વીંટાઈ છે ગયુ,ં
તે પ્રિત ા મમ પ્રેમની છે દી શકે નિહ! દૂ ર તુ!ં

તુજ ય છે વ જે દુ ઃખે, તે તું કશું ણું નહીં!

મુજ ય છે વ જે દુ ઃખે, તે તું કશું ણું નહીં!
મરી હું શકુ !ં મરી હું શકુ !ં ચાહી શકુ ં નહીં હું હને!
" હાલા! હને ચાહે પ્રભુ! ચાહે પ્રભુ! હાલા! હને."

૧૮૯૫

1. ↑ અગં ્રેજ કવ યત્રી શ્રીમતી બ્રાઉનીંગના કા ય 'A

Velidiction'નો મુ તાનુવાદ.

764
← છે લી કલાપીનો કેકારવ
મહાબળે રને ત અને હું →
સલામ
કલાપી

છં દ : શાદૂ લિવક્રીિડત

૬ મહાબળે રને
શાદૂ લિવક્રીિડત

હારી નીલમ કુ જં ઉપર સદા હોજો ઘટા મેઘની,

વૃ થી તુજ ખેલ એ અમર હો, હોજો કૃપા ઇશની;
તે પખ
ં ી તુજ વાંસળી મધુરવી, બ ં ુ પરે ઝૂ લજો,
સં યા હાલરડુ ં સદૈ વ તુજને એ ગાઈ પોઢાડજો.

એ શેવાલભરી િવપુલ િવટપો હોજો સદા ફાલતી,

તેની તે કિવતા બળે લ ઉરને હોજો સદા ઠારતી;
હોજો અપતી કો નવીન ઝરણી કોઈ કિવના ઉરે,
મીઠું કાંઈ ભૂલેલ કો પ્રણયી તે તા મૃિતમાં ગળે .

થાશે સવ સદૈ વ એ મધુરતા હારી મૃદુ હૂંફમાં,

જેને જે કરવું ઠયું કરી જશે કો અતં ની હાણમાં;
હું હારો પકડીશ રાહ - િપ્રય તુ!ં હારા સુમાગે જજે,
હારી એ સુરીલી મીઠાશ ક ણા તું રેડનારી હજે.

હું ના રોઈ શકુ ં હને ય જતાં છો - આંસુ આ સૂકતુ,ં

765
 હાલાં સોબતીને ય અશ્ થી વધુ અપી ન કાંઈ શકુ ;ં
િનસાસો તુજ કાજ એક બસ છે છોડી હને ચાલતાં,
અશ્ માનિવિમત્ર કાજ નયને છો ગુ ત આજે ર યાં.

૧૮૯૬

766
 કલાપીનો કેકારવ
← મહાબળે રને ત અને હું િનવેદ →
કલાપી

૭ ત અને હું
શખિરણી

ત તે ઝૂ લંતાં ગિર પર હતો હું િનરખતો,

બ યાં નેત્રો હારાં કઈ
ં ક દરદે યાં ગળગળાં;
ત તો ઝૂ લંતાં હજુ ય િદસતાં સૌ સુખ ભયાં,
િનસાસા આવા એ મુજ હ્રદયનાં તો સુખ હયાં.

'ત ના જેવાં એ જનહ્રદયને શું સુખ નહીં?

હશે શું દે વોને જનસુખ થકી યૂન સુખડાં?

અગાડી જોતાં શું અિધક અિધકી છે િવષમતા?

ગયેલી વેળા શું મધુતર હતી આ સમયથી?'

જડા મા થાવાને મુજ ગરમાં હોશ ં ઉલટી,

અકારી ભાસી આ જનહ્રદયની ાન ચનગી;
ગયાં હારાં નેત્રો જલમય થતાં કૈ ં વધુ વધુ,
અને ધીમે ધીમે હ્રદય પર મૂ છા પણ ઢળી.

767
ગયો ણે વે ણ મહીં ત આ શરીરને,
બ યો ણે કોઈ ત ઉપરનું બીજ ઉડતુ;ં
પડ્ યું યાં એ, ઊ યું દ્ મ પણ બને કાળ વહતાં,
મહે કત ં ો લા યો િવટપ િવટપે મૉર નવલો.

દ્ મે સામે બીજે ઝૂ કી રહી હતી યૌવન દશા,

હતી તેની સાથે મુજ િવટપને બાથ ભરવી;
હતી યાં હારે આ નવીન રજ હારી અરપવી,
હતી િવશ્રાંિતની ઉલટ ઉર છાયા લઈ દઈ.

'હતું કો કાળે હું જનહ્રદયમાં વાસ વસતુ,ં

કહી, રોઈ, ગાઈ, કઈ ં ક દુ ઃખ ઓછુ ં ય કરતુ.ં '
મૃિત એવી તા હ પણ રહી'તી હ્રદયમાં,
હતાં હારાં પણો ખલ ખલ થતાં સૌ દરદમાં.

ન એ આવે પાસે, નવ િપ્રય કને હું જઈ શકુ ,ં

વહે વાયુ ઉધ ં ો, નવ રજ સખીને દઈ શકુ ;ં
જનોના બધ ં ો શા તુટી પણ શકે બધ
ં નવ આ,
વળી આ િ થિતમાં નહીં જરી દશાનું પલટવુ.ં

ગયા દહાડા વીતી, મૃિત પણ ગઈ એ ઝળકની,

સહી એ સૌ તાં નવીન નવ ઈ છા પણ રહી;
રહી અગ ં ે અગ
ં ે મુજ શરીરમાં યા ત જડતા,
વહંતાં વષોમાં કશી ય નવ ભાસે નવીનતા.

િદને કોઈ માથે ધડધડ થતી િવદ્ યુત પડી.

ગઈ મૂ છા, પાછુ ં હ્રદય પણ યાં ગ્રત થયુ;ં

768
અહોહો! હું આવો ગિતમય થતાં માનવ ફરી,
પ્રભુની લીલાની ઉપકૃિત તણું ગાયન ક ં .

હને તો ના ભાસી કશી ય જડતામાં મધુરતા,

પ્રભુની લીલાને િનરખી શકતી ાનમયતા;
સહે તાં હે તાં સૌ કિઠન કટુ સીમા ટપી જશો.
બને છે તે સવે ઉ ચત બનતું સૌ િનરખશો.

૧૮૯૬

769
 કલાપીનો કેકારવ
← ત અને હું િનવેદ ખૂની હાલા! →
કલાપી

૮ િનવેદ
શખિરણી

હવે હારાં દદો રસમય પ્રવાહી નવ બને,

ઉરે મી મી પડ પર હ રો પડ ચડે;
અરે! િનઃ ાસો એ દખલ કરનારા થઈ ર યા,
હવે તૂટું તૂટું મુજ જગરના થાય પડદા.

ગયા એ અશ્ ના મધુર સઘળા ભાવ શશુના,

હતા તે ના ભાસે દન કરવાને મૃદુ સખા;
ન દે ખું સસ
ં ારે નયનજલે માટે સફળતા,
કહીં દૃ નાખુ?ં સહુ ગમ ભરી એ કલુષતા.

કિવતા ગાવાને મુજ હ્રદયને ના મન ર યુ,ં

તહીં ગાતાં પૂ ં કિદ પણ નથી અતં ર ઠયું,
જનોની ભાષામાં જગતિવષનો ગધ ં પ્રસયો,
ન શ દે કો પૂરો કિદ પણ મ યો માદવ ભયો.

ન ભાવે તારા ને ઉદિધ નહીં વા આ ત નહીં,

ભરી ભાસે યાં એ કપટ - ચતુરાઈ જન તણી!
ે 770
ન કોઈ ઠે રે છે મૃદુ હ્રદયની વાત સુણવા,
ભરેલી છે િવ ે કિઠન સઘળે ગ્રા યમયતા.

ગયો આંહીં ને યાં ગરલ િનજ નાખી સરપ કો,

િવસામાને માટે જરી ય અપવાદે નવ ઠયો;
નશા ઝે રીમાં આ જગત સઘળું છે લથડતુ,ં
ન અપાતું પૂ ં - કઈ
ં કઈ
ં બધે ખાનગી ર યુ.ં

હને તે આ શાને િધર, નસ, અિ થમય ઘડ્ યો?

અરે! એવામાં શું દન કરતો આ રસ કયો?
ન યું યાં બેસ?ું સમજણ નહીં, યાં શર ધ ં ?
અ રે રે! ના ણું યમ, શું કરવું આ ઉર તણ?ું

૧૮૯૬

771
 કલાપીનો કેકારવ ખુદાની
← િનવેદ ખૂની હાલા ! મઝા! →
કલાપી

૯ ખૂની હાલા
શખિરણી

ખૂની હાલા ! ના ના કહીશ મુજને 'માફ કરજે,'

ફરી આવી રીતે મુજ પદ મહીં તું નમીશ ના;
સખે! આવી રીતે અડ નહીં બુરાઈ નસીબની,
હશે હારા ભા યે જખમ કરવો િનિમત થયો.

'ખૂની' ને ' હાલા' એ - સુખદ સૌ સબ ં ોધન હને,

નથી દે તું કૈ ં આ હ્રદય ઠપકો એમ વદતાં;
ખૂની તું થાતાં તો વધુ િપ્રય હને હું થઈ શકુ .ં
સખે ! એથી તો તો જ ર વધતી કૈ ં િનકટતા.

હને જે માયો તે જખમ તુજને શું નવ થયો?

ખૂની માયાળુ એ નયન તુજ ભૂલી નવ હજુ;
નકી હું ણું છુ ં તુજ હ્રદય જે ભાર વહતુ,ં
અને યારે એ જે ઉર તુજ થયું છે ક ટૂકડા.

અરે! જોને! યારા! તુજ મુખ ફયું આમ સઘળું !

પડી મીઠે હે રે સહન કરનારી કરચલી!
ે
772
ભુલાવો દે ના ં તુજ મુખ થયું આ ત જનને!
િપછાની તુન ં ે લે કમનસીબ તો આજ નયનો!

િપછાની તુન
ં ે લે ! કઈં પણ નવઈ નિહ જ એ,
હતાં હારી સાથે પ્રભુ તરફનાં િદ ય વપનાં;
હતી હારાં અગ ં ો સહુય કરમતાં િનરખતી,
વધુ હું ણું છુ ં તુજ ગરની હાય તુજથી.

સખે! બાલાઓને પૂછીશ જગમાં હું ભમી ભમી -

'ખૂની હાલો તુન
ં ે હજુ સુધી મ યો કે નવ મ યો?

મ યો જેને એ ના -પ્રણય પણ તેણે નવ દીઠો,

ખૂની કેવું હાયે - સમ નવ એ િવ શકતુ.ં

વને સીતાને તું જઈ પૂછ પ્રીિત રામઉરની,

મઝા એ પૂછી જો જખમ કરતાં ખજ ં ર તણી;
અરે! ભોળાં! હારા ઝૂ લમ મહીં જે માદવ ભયો-
અ ણી તેથી તો ભ ગની તુજ આ ના રહી શકે.

સદા હારી બધં !ુ ફરજ કરજે પૂણ સઘળી,

સખે! યાં વેચાયો તહીં તુજ હલાલી ભજવજે;
અરે! હારા હાલા! ફરજ તુજ જો એ જ હજુ એ,
રહી આ છાતી - જો! તુજ કર મહીં ખજ
ં ર ર યુ.ં

ઘટે આ હો ં સામે નહીં નહીં જરા યે િનરખવુ,ં

નકી આનદ ં ે હું સહન સઘળું એ કરી શકુ ;ં
સખે ! હારાં પેલાં મધુર સહુ એ ચુ બન હતાં,

773
પરંતુ આ હા ં મધુતર મ યું ખજ
ં ર હવે.

ઉછે રી જે હાથે કુ સુમકલીઓ જે મહકતી,

ચુટ
ં ી તે હાથે તે કુ સુમકલી માળી લઈ શકે;
પરોવી માલા તે પ્રભુઉર તણી તું પણ સખે!
અરે ! ત્રોફી દે ને મુજ શર ઉપાડી શરીરથી.

અહો ! ય ે, યારા ! બ લ થઈ શ યું તે અમર છે ,

અને હોમી દે તાં પ્રભુકર મળી બાંય પકડે;
અહીં હાલાંઓનો વધુ ન ઉપભોગે મધુર કો,
હસી હોમી દે ને તુજ બ લ ઠયું હું અગર કો

હશે હારા ભા યે જખમ કરવો િનિમત થયો,

અરે! ગા હું સાથે ઉપકૃિત હિરની મુજ ભણી;
કૃપા એની કે ના મુજ કર મહીં ખજ ં ર ઠયું,
નકી બાલાઓનો પ્રભુ ય ઉપયોગે સમજતો.

િવિધની કીિત તો જગત પર છે એવી જ બધે,

તહીં યો યાયો યે નવી જ નકી કો થાય તુલના;
ં ે ભાસે અઘિટત અને ક્ ર સઘળું ,
હને તુન
તહીંની તો યારા, જ ર સહુ તે યો ય ક ણા!

સખે ! આવી રીતે રડ નહીં બુરાઈ નસીબની,

ઘટે આ રીતે ના િવત વહતાં કાયર થવુ;ં
અહીં તો ખેતી છે જ ર ફલ તો ઉપર ર યાં,
સુખે ના હે શું કાં ણક સહુ આ તાઢ તડકા?

774
ફરી આવી રીતે મુજ પદ મહીં તું નમીશ ના,
અરે! સાંભરી જો નમન તુજ તે તે િદવસનુ;ં
અહો! એવી હે રી મધુ સમયની અ ય નવ કો,
મૃિત એ વેલાની િવત ધરવા શું બસ નહીં ?

હતાં કેવાં ગાત્રો ! તુજ સહુ ય આધીનમયતા

સખે! ચુબં ીનાં એ તુજ નયન શાં યાચક હતાં !
હતું હા ં હૈ યું પ્રથમ જ શી યું પાદ નમવા !
હતી પેલી કેવી મધુર મગ રી ગળી જતી!

નથી ભૂલી મીઠા તુજ અધર પેલા ફરકતા,

નથી ભૂલી તે જે સમજણ પડી કથ ં ની મને;
અહો! હું ભી જે ચડી ગઈ હતી વગ દશમે -
નથી એ ભૂલી ને મરણ તુજને ના યમ દઉ?ં

ખૂની હાલા ! ના ના કહીશ મુજને 'માફ કરજે,'

નવી છે આ વેળા તુજ કર મહીં લાડ રમવા;
રમાડી યાં લેવી હજુ પણ રમાડી અહીં ય લે,
ફુલો ને ખડ્ ગોમાં ફરક બહુ તો, બધ
ં !ુ નવ છે .

૧૮૯૮

775
← ખૂની કલાપીનો કેકારવ
ખુદાની મઝા! અિ થર મન →
હાલા !
કલાપી

૧૦ ખુદાની મઝા

ભલાઈને બુરાઈથી, દબાવવાનું લ યું યારે -

ખુદાએ હાથમાં લીધી, કલમ શયતાનની યારે!

બચારાં ભીખ માગે તે, સદા એ ભીખ ન કૈ ં પા યાં;

બધા ઝા લમ ઉપર પુ પો સદા આરામનાં ના યાં!

મઝાઓ 'આજ'ની લૂટ ં ી ગયેલા છે ઝુ લમગારો;

ભલાંઓને મળી જૂઠી બધી એ 'આવતી કાલો'!

ગુમાવી આજની મીઠી મઝા શી કાલના યાજે!

ખુદાની શાહુકારી એ વળી દે વા ળયાની છે  !

અહીં હૂરી પાળીને નઝરને ચોરવા નાખી;

તહીંથી આંખ ઉઠાવા નહીં તાકાત પણ આપી!

છતાં એ દ્ રા ને માટે સ દોઝખ તણી થાપી;

776
અને તાબે હમોને તો થવાનું ચૂપકી રાખી!

ખુવારીમાં અહીં આ યા: હમે માં યું હતું યારે?

ઉપાડી ય છે યાં એ હમારી માગણી યાં છે ?

અરે! આ આવવું શુ ં ? ને જવું શુ ં ? ને સ શી આ

ખુદાને આ હમોમાં તે મદદની આમ શી આશા!

ભલાઈ આ હમારી કૈ ં નહીં આકાશનો ટે કો,

બુરાઈથી ન યા ફીટે ખુદાઈ કારખાનું કો!

ભલાઈ ને બુરાઈ આ હમારી છે ક છે હાની,

બુરાઈને હમે હે તાં, ખુદાને બીક છે શાની?

હમે આ મા બગાડ્ યો છે બુરાઈને સદા ઇ છી;

મગર છૂ પી ગર માંહી ભલાઈનો ર યો વીંછી!

બુરાઈ આવડી ના આ ! ભલાઈમાં સદા સાં યુ;ં

હવે એ શીખવું બાકી હમે તો મોતમાં રા યુ!ં

બુરાઈનું સદા ખજ ં ર, ભલાઈની ઉપર દીઠું !

ન લેવાતુ ં ! ન હે વાતુ ં ! ન પીવાતું કરી મીઠું  !

ખુદા ! હારી મજેદારી, બુરાઈ શીખવે આવી

ભલે તો એ હમારે યે શખી શખી સદા ગાવી !

૧૮૯૮

777
← ખુદાની કલાપીનો કેકારવ
અિ થર મન વેચાઉ ં યાં? →
મઝા!
કલાપી

૧૧ અિ થર મન

મન િ થર કયું, ગાને, યાને િપ્રયાવદને, વને,

મન િ થર કયું, તોયે યાં યાં કયું, ' ન કયું ' બને;
જગત પર તો કોઈ હાલું સદા નવલું નહીં,
િપ્રય સહ છતાં હૈ યું ધીમે પડે શ્રમની મહીં!

કુ સુમરજ યાં મોતેડામાં રિવ ઝુ કતો ભરે,

ધવલ સરલા હંસી ગ્રીવા નમી ચળ આદરે;

તહીં જઈ સુ યા હંસોને રે સુમાનસને જળે ,

પણ સુખ તહીં િન યે સીધું ન યોમ થકી ઢળે !

ગિરવર ડો કૈ લાસે હું ચડ્ યો શ શકા તનો,

અરધ ઉમયા શભ ં ુ ના િવહાર મહીં મ યો;
િધર પણ હાં હાલીનું એ ફરે િપયુઅગ ં માં,
તહીં પણ ર યો ભાલે તે એ શશી સરખો યહાં!

778
વન વન ફરી ઉડી ઉડી મુસાફર કો કલા,
મધુ સમયની પામી આજે સુઆમ્રતણી લતા;
સહુ મન ગ યું પીતાં પીતાં નશો રસનો ચડ્ યો,
પણ ટાહુકતાં ચીડાતાં એ તૂટે વર કેટલો!

િ થર નહીં અહીં, જોઈ યાં એ હ સરણી સુખી!

પલ પલ મહીં પાળે બાંધી છતાં પલટી જતી!
અરર! પલટે તેમાં તે શું મળે સુખ કોઈને?
સરખી પડતી ધારા ના યાં બુઝે દવ કોઈ શે?

ખડ ખડ હસે તેનું રોવું મળે અળખામણ ું !

ખળખળ રડે તેને અશ્ નથી િ થર સાંપડ્ ય!ું
'પગ જરી ધ ં ! હોડીવાળા ઉભું કર નાવને !'
જલ િ થર નહીં: નૌકા યાંથી પછી િ થરતા ધરે ?

િ થરરસ થવા ઘેલી નાચે અહીં કિવતા બધી!

િ થરરસ થવા યોગી તાપે અનેક નવી ધુણી;
િ થરરસ થવા હાલાં પખં ી, જનો, જડ, સૌ મથે,
પણ કુ દી ર યા આ બ્ર માંડો ! નથી િ થરરસ રસે.

િ થરરસ થવા હે ં હાલીના કપોલ જલે ભયા,

િ થરરસ થવા તેણે એ આ ઉરે જખમો કયા;
િ થરરસ થવા હાલાં ! ઓહો ! ચૂકે િનજ હાલને!
પણ ચપલતા ય ને ય ને વ યા જ વ યા કરે.

રસ મુજ જતો રાખી લેવા િપ્રયા ખડકો ચણે,

પણ ગરીબડો ઊ ંધો એ તો પ્રયોગ પડ્ યો, અરે!
વહન વહતું - તેને રો યે શલા વચમાં ધરી,
જલ તુટી પડી તોફાને આ નદી ઉલટી ચડી!
779
સરલ વહતું હે ણું યારે હતી ત છાંય શી!
સરસ વહતાં ચો ખી કેવી હતી જલઆરસી!
નહીં નહીં હવે નાને આંહીં કદી ય બની શકે!
જલ પર હવે રંગીલી એ ન ઝાંય તરી શકે!

અરર! િપ્રયની એ તો પેલી શલા િહરલે જડી,

કમલ લઈને કુ ણ
ં ે હાથે સુઅશ્ મયી ઘડી;
પણ વહનને તે એ તોડી જવું જ પડે નકી,
ઉપર ધન ને નીચે સધ ં :ુ ઇલાજ કશો નહીં!

િ થરરસ થવા શ્ર ા શોધે સદા દૃ ગપૂણતા,

િ થરરસ થવા શ્ર ા માટે દગો ય કરે ફયાં;
પ્રભુ પર છતાં શ્ર ા દૃ ન પૂણ પડે અને -
સહુ ચપલતા ય ને ય ને વ યા જ વ યા કરે!

ત વર બધું કપ
ં ાવીને વહે પ્રિત હે રકી,
પણ થડ જરા ધ્ જે યાં તો શખા ઝુ લતી બની;
તુજ નયનમાં એવા ભેદો બધા અમથા ભરે,
િ થરરસ થવા યાં યાં સવે સમાન મ યા કરે!

મધુર અધરે ગાલે પેલી કુ માશ મ સમી,

િ થરરસ થવા તેને એ આ ઉરે યજતી કરી!
મુજ ગુ કહે તે માગે હે ં જરા પગલું ભયું,
િ મત ઉડી ગયુ ં ! રોવું ખોયુ ં : છતાં િ થર શું થયુ?ં !

નકી નકી ખ ં આનદ ં ી છે ન અિ થમાં કશુ,ં

મુજ હ્રદયના એ તો લાંબા અનુભવથી કહું;
ે 780
પણ િ થર થવા જેવું ભા યું - તહીં પણ શું વ યુ?ં
વનમય ને પાષાણોમાં ફરી ભળવું મ યુ ં !

પ્રણય વહતો કોરે મૂકી બધા ઉપયોગ યાં -

વગર સમ યે યાં ચાલે છે દયામય આંસડ ુ ાં!
ફરજ પણ યાં ટીંગાઈને જરી રમતે ચડે,
ઉપકૃિત તણાં શીષો નીચે નહીં પદમાં પડે!

ચમન મધુરો એ તો જો કે ભલા િ થર ના જરી,

િપ્રય ગુ  ! અહીં ર્' હે વા દે ને ! િવરામ મળે જરી;

પણ - અરર ! યાં પેલી હારી કલી કરમાય છે  !

ઉઠ ઉઠ - ગુ  ! તૈ યારી છે !છતાં અટવાય છે  !

જલ િવણ સૂકાં નેત્રો થાશે, િવના િ મત મો ં લુખાં-

પણ જઈ તહીં લેવાના છે યાં સુખઝૂ મખાં?
મુજ હ્રદયનો આંહીં પૂરો િવહાર નથી થયો,
મુજ હ્રદયને આ બાગેથી હ રસ ના થયો!

અરર! િનરખે શાને હૈ યાં જહીં જઈ ના શકે!

રજ પણ - અરે! શાને જોવી િવહાર બહાર જે!
મધુર ફલ તું તોડી લેને, ન ે ષ કશો હને,
ફલ અમર છે , હું આવું છુ ં : ન કાળ બહુ જશે.

રહી શકીશ તો ર્'હે વું હાવાં પ્રવાહપિતત છે ,

પણ નવીન આ જોયું તેની કહીં ચનગી જશે?
નવ મળી શકે તેની ઝાંખી કહીંથી ય થૈ પડે!

781
પછી િધરમાં પોતાના એ જહાં તફડ્ યા કરે!

જગત સઘળું કેવા કેવા વરે વરથી ભયું !

પણ, િ થર નહીં એકકે વીણા, બધું બસુ ં બ યુ ં !
બુલબુલ અહીં , આ કો કલા, મયૂર તહીં લવે !
પણ સહુ ય એ ભાષા ણે કઈ ં ક છૂ પું રડે!

મુજ ગુ અહીં, આ એ હાલી ! તહીં સખી બાપડી!

મુજ શ્રેઅવણમાં રેડે જૂદી બધાં નવી વાતડી!
પણ હ્રદયતો હા ં જૂદાં સતાર મહીં ઝુ મે !
પ્રિત નખ અને તારે નાદો જૂદા જ જૂદા ઘૂમે!

ટમટામ થતી પેલી ઉભી નભે નવી વાદળી,

રિવ કરણને પી તી ને નવીન મદે ભરી;
કિટ પર ધરે રંગીલી કો સુરંગની મેખલા,
ઝળહળ થતાં તાકે ખાતી વળી કઈ ં હીંચકા!

જગત પર કૈ ં આવું આવું જ ર બની શકે ,

પણ રિવ જતાં કાળા રંગે નકી ભળવું પડે;
િ થર જરી ય કો રાતો પીળો સુરંગ રહે નહીં!
ય દઈ બધા રંગો હારે જવાય વળી નહીં.

જહીં જહીં ઉભો યાં ર્'હે વાને સદા મન હાય છે ,

પણ ઘસડતા પૂરે ના કૈ ં પગો િ થર થાય છે ;
મન િ થર કયું ગાને, યાને, િપ્રયાવદને, વને,
મન િ થર કયું તો યે યાં યાં 'કયું ન કયું' - બને.

782
 ૧૮૯૮

783
← સનમની કલાપીનો કેકારવ આપની
શોધ વેચાઉ યાં ? રહમ →
કલાપી

૧૨ વેચાઉ ં યાં

વેચાઉ ં યાં બીજે હવે, આવી અહીં બોલો ? જરા !

બોલો જરા ! શાને તમારી આંખમાં ઇ કાર આ ?

બોલો : વસીશું યાં જઈ, છોડી તમારા હે લને ?

આકાશમાં ના, ના જહાંમાં, ના કબરમાં છે જગા !

આવું તમારી પાસ દૂ રેથી ખરીદી સાંભળી;

હે નાર જૂઠા હોય તો, બીજો કહો છે રાહ યાં ?

આલમ ખરીદો છો બધી, પૂરી મુરાદો સૌ કરે;

આ ચાહનારાં સૌ તમારાં ! એકલો શું હું જ ના ?

દરબારમાં દાખલ કરી દરબારમાંથી શું કાઢશો ?

જોઈ તમોને બ , હાવાં બુતો પૂજ ુ ં યહાં ?

આપો હુકમ, રજ તે જગાની આંખનો સુરમો ક ં ;

આ યો અહીં લેઈ ગુલામી બાદશાહી વેચવા.

784
ઊભો રહી અગ ં ારમાં: એને િહના હારી ગણ;ું
દાઝુ ં જરી તો રોકશો ના પળ - ઘડી એ ારમાં.

શાને ફજેતી આ કરાવો છો તમારા માલની ?

વેચાઇ છુ ં ચૂ યો, હરા માં ઉતારો કાં ભલા ?

જે જે તમા ં , તે ઉપરના હાથ મૂકે કોઈ એ:

શું ખ કના વેચાણમાં હારી ખરીદી યાંઈ ના?

હો ં કાં ઝુ કા યુ ં ? ફે ર યુ ં ! કાં આંખ ના ઉચ

ં ી કરો ?
છે બોલતાં એ શી શરમ ? આ હુકમ, આપો છો ર  ?

બોલો ! જવાનું તો કહું ! એ બે શુકન તો સાંભળું  !

િમ કીનને એથી સબુરી ! શી બખીલી બોલતાં ?

બોલો નહીં ! હું ના ખસુ ં ! છોને જમાના વીતતા !

વેચાણની માગી તમારા શી જમાનાની તમા ?

૧૮૯૯

785
← વેચાઉ કલાપીનો કેકારવ
આપની રહમ તમારી રાહ →
યાં ?
કલાપી

૧૩ આપની રહમ

િમ ી હતો, તે આપનો બદ
ં ો બના યો - શી રહમ !
માગી ગુલામી આપની, બ શી મહો બત શી રહમ !

આ યો અહીં છો દો તદારીનો લઈ દાવો સદા !

બોસા દઈ ગાલે જગાડે િનદ
ં માંથી એ રહમ !

એવી કદમબોસી કરીને કાં લ વો રોજ રોજ ?

છે િદ લગી યારી મગર યાં હું અને યાં આ રહમ !

મેદં ી બનાવી આપ માટે તે લગાવો છો હને!

શાને જબરદ તી કરે આ પેર ધોવાને રહમ ?

આ આપને જોઈ લ તાં બાગનાં હારાં ગુલો;

જે ખૂચ
ં તાં કદમે ચડાવે તે શરે માને રહમ !

હું ચૂમવા તો કદમ યાં આપ આવો ભેટવા !

ગુ સો ક ં છુ ં , આખરે, તો આપની હસતી રહમ !

786
ના પેર ચૂ યા આપના, ના પેરમાં લોટ્ યો જરા;
પૂરી મુરાદો તો થવા દો ! માનશું તે એ રહમ!

ના માનતા તો ના કહું, જે જે બનાવો તે બનુ:ં

તો એ કદમના ચાર બોસા આપશે શું ના રહમ !

હું જેમ આ ઘટતો ગયો, આપે હડા યો તેમ તેમ;

યાં ં પડ્ યું યાં ઝીલવા હાજર ખડી છે આ રહમ!

હારો સતારો જોઈ આ, તીખા બ યા છે દુ મનો :

ગાફે લ છુ ં એ બ યો, આ આપની ણી રહમ !

યારી ન છૂ પે આપની, છાની મહોબત ના રહે  !

ણી ગઈ આલમ બધી, તે ના જવા દે જો રહમ !

આવો ચડાવી છે મૂ યો આ આપનો આપે ગુલામ,

તો મહે રબાની રવાયે ! એટલી માંગુ રહમ !

યાં યાં ચડાવો યાં ચડુ ં છુ ં હાથ હાથે લેઈને,

હાથછૂ ટી ના જવાને દમ બ દમ હોજો રહમ !

નીરની સાથે ચડે છે નીરનાં ખીલી ફુલો;

ના ઉતરાતું નીર સાથે નીરને છાજે રહમ !

લાખો ગુ હાઓમાં છતાં છુ ં આપનો ને આપથી;

લાજે જબાં, માંગુ ં છતાં આબાદ હોજો આ રહમ!

787
 ૧૮૯૯

788
← આપની કલાપીનો કેકારવ
રહમ તમારી રાહ
કલાપી

તમારી રાહ

થા યો તમારી રાહમાં ઊભો રહી હાવાં, સનમ!

રાહત ઉમેદીમાં હતી : તી ગળી હાવાં, સનમ!

પી કાફરો ના હાથનું પાણી ઉગેલું ઘાસ, તે

િમ ી ગણી અગ ં ે વીંટાયું મૂળ નાખીને, સનમ!

પહાડો હતા રેતી બ યા, રેતી બની પહાડો, અને,

આવી કબર સામે ઊભીઃ ગો ઊઠો ના કાં સનમ!

પાણી બની ઢોળાઉ ં છુ ં , હું દમ-બ-દમ ગમને કૂવે;

અધં ાર છે , લાચાર છુ ં , સચ
ં ો-હવે સચ
ં ો, સનમ!

સાબૂત છે ના દોર આ, આવો લગાવો મીણ તો;

ખેચી
ં ઊભા છે ખજ ં રો, આ દુ મનો નીચે, સનમ!

આંહીં શરાબે નીર ભે યું છે હમારા ઝા લમે;

પીતાં ન ફાવે યાસમાં, આ દમ લબે આ યો સનમ!

789 ે
પીતાં ન ફાવે છે હવે, પીતો મઝાથી જે સદા;
કાને તમારી સાંભળી મીઠી શરાબી છે , સનમ!

છીપી ર યાં છે યાસને આ ઝાંઝવે લાખો અહીં;

હું તો તમા ં નીર સાચું શોધતાં યાસો, સનમ!

છે યાસ, છે ભૂખે, ઉપર બોજો બુરાઈનો વળીઃ

છે રાહ જોવી એકલાં, યાં- યાં સુધી હાવાં, સનમ!

માફી તમારી છે બધે, ણું અહીં યે ખૂબ છે ;

માફી પુકારો ને દઈ, ઝીલી હવે લેજો, સનમ!

લાિઝમ બુરાઈ આ બધીને, ચૂપકી, ખાિવદ

ં ! છે ;
તોયે ઉઠે છે ઊકળી ખૂને ગર બૂમે, સનમ!

હુંથી થયું ના ના-થતુ,ં યા ના થશે કાંઈ અહીં!

તકલીફ તો આખર તમારે ને તમારે છે , સનમ!

થાકી ર યો પૂરો અહીં, માફી હવે તો મોકલો;

છે માફ જો કરવું બધુ,ં તો આજ ના શાને, સનમ!

૧૯૦૦

790
This e-book comes from the online library Wikisource[1].
This multilingual digital library, built by volunteers, is
committed to developing a free accessible collection of
publications of every kind: novels, poems, magazines,
letters...

We distribute our books for free, starting from works not

copyrighted or published under a free license. You are free to
use our e-books for any purpose (including commercial
exploitation), under the terms of the Creative Commons
Attribution-ShareAlike 3.0 Unported[2] license or, at your
choice, those of the GNU FDL[3].

Wikisource is constantly looking for new members. During

the realization of this book, it's possible that we made some
errors. You can report them at this page[4].

The following users contributed to this book:

Sushant savla
Dsvyas
સિતષચદ ં ્ર
Amvaishnav
Vyom25
Maharshi675
791
જયમ પટે લ
Dkgohil
MF-Warburg
Ashok modhvadia
CandalBot
Noopur28
Dineshjk
Jaishree
Bender235
Tene~commonswiki
Fred the Oyster
Bromskloss
KABALINI
Boris23
TSamuel
Tcfc2349
FDRMRZUSA
HFret
Pumbaa80
Nichalp
Zscout370
SKopp
AzaToth
Rocket000
Nileshbandhiya
Shahrameshb
PatríciaR

792
1. ↑ https://wikisource.org
2. ↑ https://www.creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0
3. ↑ https://www.gnu.org/copyleft/fdl.html
4. ↑ https://wikisource.org/wiki/Wikisource:Scriptorium

793