Η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Δύση

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΟΛΟΥ

Η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Δύση

Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν

του Μητροπολίτη Διοκλείας Κάλλιστου Ware

Εποπτεία-Συντονισμός Ύλης:
Παντελής Καλαϊτζίδης-Νικόλαος Ασπρούλης

Εκδοτική Δημητριάδος
Βόλος 2018
ISBN: 978-618-5375-01-0

Σχεδιασμός εξωφύλλου:
Θρασύβουλος Καλαϊτζίδης και Κωστής Δρυγιανάκης
Επιμέλεια: Δημήτρης Μπαλτάς
Στοιχειοθεσία: Κωστής Δρυγιανάκης
Τυπογραφείο: Παλμός

Εκδοτική παραγωγή:
Εκδοτική Δημητριάδος
Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου
Συνεδριακό Κέντρο Θεσσαλίας
Μελισσάτικα, Βόλος
Τηλ. 2421093553 & 2421093573, fax 2421077115
Ταχυδρομική Διεύθυνση: Τ.Θ. 1308, Τ.Κ. 380 01 Βόλος

www.ekdotikidimitriados.org · www.acadimia.org
e-mail: ekdotiki.dimitriados@acadimia.org ·
info@acadimia.org · volosacademypublications@gmail.com
Facebook: Volos Academy Publications
Twitter: @VolosAcademy1
 Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ - ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ & ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΣΠΡΟΥΛΗΣ

Πρόλογος ...................................................................................... 13

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ Α΄

Χαιρετισμός .................................................................................. 19

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΙ ΑΛΜΥΡΟΥ ΙΓΝΑΤΙΟΣ

Χαιρετισμός ................................................................................. 23

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΙΛΙΑΣ, ΚΟΣΜΗΤΕΥΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΕΚΠΑ

Χαιρετισμός .................................................................................. 25

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΚΟΣΜΗΤΩΡ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΠΘ

Χαιρετισμός .................................................................................. 27

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΔΙΟΚΛΕΙΑΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ WARE

ΝΙΚΗ ΤΣΙΡΩΝΗ
O Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware:
Μια γέφυρα μεταξύ χρόνου και διαχρονικότητας,
μεταξύ ιστορίας και θεολογίας .................................................. 31
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΟΣΧΟΣ
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware
ως ιστορικός της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ............ 39

Π. ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware
ως πατρολόγος ............................................................................ 49

NORMAN RUSSELL
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware
ως δογματολόγος ......................................................................... 59

ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ
Το πρόσωπο
στη θεολογία του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware ................. 77

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ
Η συμβολή του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware
στην ορθόδοξη ανθρωπολογία
και στο ζήτημα της χειροτονίας των γυναικών ..................... 87

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΣΠΡΟΥΛΗΣ
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware
μεταξύ Νεο-πατερικής σύνθεσης
και Ρωσικής θρησκευτικής αναγέννησης.
Η περίπτωση της πρόσληψης
της πατερικής παράδοσης .......................................................... 103

ΜΟΝΑΧΟΣ LUIGI D'AYALA VALVA

Μοναχισμός και μοναστική παράδοση
στο έργο του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware .......................... 131

IVANA NOBLE
Η πρόσληψη της Φιλοκαλίας,
το νόημα της προσευχής και η νηπτική παράδοση
στο έργο του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware .......................... 147
ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΣΑΛΑΜΠΟΥΝΗ
Η θεολογική σκέψη του Κάλλιστου Ware
για τη δημιουργία:
Mία ορθόδοξη συμβολή στο οικολογικό ζήτημα .................... 163

MARCUS PLESTED
H συνάντηση της Ανατολής και της Δύσης
στη ζωή και το έργο του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware ..... 187

ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ EBBSFLEET JONATHAN GOODALL

Όταν η θεολογία συνδέεται με την προσευχή:
Mία σύντομη αποτίμηση της οικουμενικής αποστολής
του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware .......................................... 197

DIMITRI CONOMOS
O Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware
και η Ορθοδοξία στη Μεγάλη Βρετανία ................................... 211

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ
ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΔΙΟΚΛΕΙΑΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ WARE
ΩΣ ΕΤΑΙΡΟΥ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΟΛΟΥ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΙ ΑΛΜΥΡΟΥ ΙΓΝΑΤΙΟΣ

Ο Μητροπολίτης Διοκλείας Κάλλιστος Ware
ως εκκλησιαστική και θεολογική προσωπικότητα ................ 231

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ
Ακαδημαϊκός Έπαινος
Μητροπολίτη Διοκλείας Κάλλιστου Ware .............................. 235

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΙΟΚΛΕΙΑΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ WARE

Η μαρτυρία της ορθόδοξης θεολογίας στη Δύση .................... 261
Βιογραφικά Σημειώματα ........................................................... 279

Ευρετήριο Ονομάτων ................................................................ 291

 Η πρόσληψη της Φιλοκαλίας,
το νόημα της προσευχής και η νηπτική παράδοση
στο έργο του Μητροπολίτη Κάλλιστου Ware *

Ivana Noble

Σχετικά με τη Φιλοκαλική παράδοση έχω επισημάνει δύο κυρίως

τρόπους με τους οποίους μπορεί να την προσεγγίσει κανείς, είτε ως ε-
ρευνητής είτε ως δάσκαλος. Οι δύο αυτοί τρόποι είναι στενά συνδεδε-
μένοι μεταξύ τους, αν και, κατά την άποψή μου, ο ένας τείνει να κυρι-
αρχήσει επί του άλλου. Δεν πρόκειται μόνο για τη διαφορά εάν κάποιος
είναι αρχάριος ή προχωρημένος. Αφορά επίσης και στον τρόπο με τον
οποίο βιώνουμε τον Θεό και στον ρόλο που δίνουμε στην ιερά παράδο-
ση σ’ αυτή την εμπειρία. Ο ερευνητής αναζητά σε βάθος, διακινδυνεύο-
ντας ότι στην πορεία μπορεί να χάσει τις πρότερες βεβαιότητες και ότι
η πρόσφατα ανακαλυφθείσα αλήθεια μπορεί να αναδιαμορφώσει οτι-
δήποτε άλλο. Ο δάσκαλος αναζητά τη σαφήνεια στη διατύπωση προς
όφελος του άλλου. Όταν ξεκίνησα για πρώτη φορά να διαβάζω τη Φι-
λοκαλία ήταν ο Κάλλιστος Ware, τότε ως επίσκοπος, που με καθοδήγη-
σε με την εισαγωγή του. Όταν κάποια χρόνια αργότερα έστρεψα την
προσοχή μου στον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, ήταν ο Κάλλιστος Ware
που με συνόδευσε καθόλη την ανάγνωση του κειμένου, θέτοντας τα
δύσκολα χωρία στη συνάφειά τους και βοηθώντας με να διαβάσω το
βιβλίο για δεύτερη και τρίτη φορά, μέχρις ότου το φως που μαρτυρείται
εντός του να αρχίσει να λάμπει. Οι θέσεις και τα σχόλιά του με βοήθη-
σαν αλλά δεν στάθηκαν εμπόδιο στη συνάντησή μου με τον λόγο της

*
Η μελέτη αυτή αποτελεί μέρος του ερευνητικού προγράμματος «Symbolic
Mediation of Wholeness in Western Orthodoxy», GAČR P401/11/1688. Η με-
τάφραση του κειμένου από τα αγγλικά έγινε από τον Δρ. Νίκο Κουρεμένο, Επι-
στημονικό Συνεργάτη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου.
148 | IVANA NOBLE

προσευχής που μαρτυρείται μέσα στο ίδιο το κείμενο. Ενσάρκωσαν για

μένα αυτό για το οποίο αργότερα άκουσα τον ίδιο τον Μητροπολίτη
Κάλλιστο να μιλά, ένα κλειδί για το πνευματικό ταξίδι παρά ένα αφη-
ρημένο σύστημα που το υποκαθιστά1.
Σ’ αυτή τη σύντομη παρουσίαση θα αναφερθώ στην πρόσληψη της
Φιλοκαλικής παράδοσης στη διδασκαλία του Μητροπολίτη Κάλλιστου,
μέσω της οποίας την κατέστησε προσβάσιμη σ’ ένα ευρύτερο σύγχρονο
χριστιανικό κοινό. Αναφορικά με τις πηγές, θα βασιστώ στην εκλαϊ-
κευμένη μελέτη του Ο Ορθόδοξος Δρόμος, όπου με έναν προφανή διδα-
κτικό τρόπο διαμορφώνει ο ίδιος τη θεολογία του· συμπληρωματικά θα
αξιοποιήσω τη διεισδυτική του ματιά από τις ήδη αναφερθείσες «Εισα-
γωγές», καθώς και από μία επιλογή άρθρων σχετικών με τα θέματα
αυτά. Αλλά ας μου επιτραπούν κατ’ αρχήν κάποια βιογραφικά σχόλια
που σχετίζονται με το θέμα μας.
Ο Κάλλιστος Ware –τότε ακόμα Τιμόθεος– έγινε μέλος της Ορθό-
δοξης Εκκλησίας το 1958. Ο π. Andrew Louth επισημαίνει ότι εκείνη
την εποχή στην Αγγλία η Ορθοδοξία ήταν ακόμα ξένη και άγνωστη
στην αγγλική γλώσσα και νοοτροπία και μια από τις ουσιαστικές συνει-
σφορές του Μητροπολίτη Κάλλιστου ήταν ακριβώς η ενασχόλησή του
με «μια διαδικασία μετάφρασης· μετάφρασης που εμπεριέχει διάφορες
διαστάσεις», μια «κατ’ εξοχήν και κυριολεξία μετάφραση» που περιε-
λάβανε το κοπιώδες έργο πάνω στα κείμενα της Φιλοκαλίας, καθώς επί-
σης και «ένα άλλο είδος μετάφρασης που προσομοιάζει περισσότερο
στην ερμηνεία» 2. Η ερμηνεία αυτή εντοπίζεται ήδη στο πρώιμο έργο

1
Σχετικά με τη Φιλοκαλία και με αναφορά στον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ, o
Μητροπολίτης Κάλλιστος σημειώνει: «πρόκειται ακριβώς για ένα βιβλίο που
μας προσφέρει “όχι ένα σύστημα αλλά ένα κλειδί”· όχι ένα αφηρημένο
περίγραμμα της πνευματικής οδού, αλλά τα μέσα προκειμένου να
κατανοήσουμε την πορεία». Βλ. Kallistos Ware, «Foreword» στο B. Bingaman
& B. Nassif (επιμ.), The Philokalia: A Classic Text of Orthodox Spirituality, Oxford
University Press, Oxford & New York, 2012, σσ. ix-x, εδώ σ. x.
2
Βλ. Andrew Louth, Modern Orthodox Thinkers: From the Philokalia to the Present,
εκδ. SPCK, London, 2015, σ. 333.
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 149

του Η Ορθόδοξη Εκκλησία 3 και στο μεταγενέστερο Ο Ορθόδοξος Δρόμος 4,

καθώς και στην «Εισαγωγή» του σε μια ανθολογία επιστολών κυρίως
του Αγίου Θεοφάνη του Εγκλείστου που δημοσιεύτηκαν με τον τίτλο Η
τέχνη της Προσευχής 5 και στην Κλίμακα της Θείας Αναβάσεως 6.
Το 1965 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή (αδημοσίευτη), η
οποία ήταν μια μελέτη στα κείμενα και την ασκητική θεολογία του Α-
γίου Μάρκου του ασκητή 7. Αυτό έμελλε να καθορίσει και το μετέπειτα
έργο του. Η απόφαση να μεταφράσει τη Φιλοκαλία στα αγγλικά, όπως
σημειώνει ο π. Andrew Louth, ελήφθη στο Άγιο Όρος, κατά τη διάρκεια
των επισκέψεων του τότε αρχιμανδρίτη Κάλλιστου μαζί με τον Philip
Sherrard τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 8. Οι αναφορές του σ’ αυτές τις

3
Timothy Ware, The Orthodox Church, Penguin, Harmodsworth 1963 (και σε
ελληνική μετάφραση Η Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Ι. Ροηλίδη, εκδ. Ακρίτας, Α-
θήνα, 2001).
4
Kallistos Ware, The Orthodox Way, St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood,
NY, 1979 (και σε ελληνική μετάφραση Ο Ορθόδοξος Δρόμος. Ο Θεός ως Μυστήριο,
Τριάς, Δημιουργός, Άνθρωπος, Πνεύμα, Προσευχή, Αιωνιότητα, εκδ. Επτάλοφος,
Αθήνα, 61994).
5
Βλ. Kallistos Ware, «Introduction», στο Igumen Chariton of Valamo (επιμ.),
The Art of Prayer: An Orthodox Anthology, μτφρ. E. Kadloubovsky & E.M. Palamer,
εκδ. Faber & Faber, London, 1966, σσ. 9-38.
6
Kallistos Ware, «Introduction», στο John Climacus, The Ladder of the Divine
Ascent, μτφρ. Colm Luibheid, εκδ. SPCK, London, 1982, σσ. 1-70.
7
Το περιεχόμενο της διατριβής αξιοποιήθηκε μερικώς σε μεταγενέστερα
κείμενά του, βλ. ενδεικτικά Kallistos Ware, «The Sacrament of Baptism and
the Ascetic Life in the Teaching of Mark the Monk», Studia Patristica 10 (1970),
σσ. 441-452 και «Introduction», στο Marc le Moine: Traités spirituels et théologi-
ques, μτφρ. Soeur Claire & Agnès Zirnheld, Spiritualité Orientale, 41, Abbaye
de Bellefontaine, Maine-et-Loire, 1985, σσ. ix-li.
8
Ο Timothy Ware μεταστράφηκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία το 1958.
Περισσότερο από δέκα χρόνια μετά την Αγγλικανική χειροτονία, χειροτονή-
θηκε διάκονος το 1965 και έλαβε το όνομα Κάλλιστος ενώ ένα χρόνο αργότερα
χειροτονήθηκε ιερέας της Ορθόδοξης Εκκλησίας και έδωσε μοναστικούς
όρκους στη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο. Το 1982
χειροτονήθηκε τιτουλάριος επίσκοπος Διοκλείας και ορίστηκε ως βοηθός
επίσκοπος της Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας
υπό τη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Όταν η επισκοπή
150 | IVANA NOBLE

επισκέψεις φέρουν μια ρομαντική αίσθηση ερωτικής έλξης για έναν

τόπο που εκλαμβάνεται ως ιερός, όπου «κάθε πέτρα αναπέμπει προσευ-
χές» 9 και όπου η ησυχία «δεν αποτελεί κενό αλλά πληρότητα, όχι α-
πουσία αλλά προσωπική παρουσία» 10. Το μικρό αυτό απόσπασμα απο-
τελεί κατά τη γνώμη μου χαρακτηριστικό δείγμα της προσέγγισης του
Μητροπολίτη Κάλλιστου στη Φιλοκαλική παράδοση. Αποδίδει ιδιαίτερη
έμφαση στον αισθητό χαρακτήρα του Θεού 11. Σύμφωνα με την ερμηνεία
του η καταφατική διάσταση κυριαρχεί πάνω στην αποφατική. Σ’ αυτό
θα επανέλθουμε στη συνέχεια του κειμένου μας.
Η Φιλοκαλική 12 προσέγγιση στη θεολογία και την προσευχή, σύμ-
φωνα με τον Μητροπολίτη Κάλλιστο, χαρακτηρίζεται από τις ακόλου-

Διοκλείας έλαβε το καθεστώς της Μητρόπολης εκείνος προήχθη σε

Μητροπολίτη. Η εκκλησιαστική του διακονία συνόδευε τη διδακτική του
δραστηριότητα. Από το 1966 μέχρι και το 2001 κατείχε την έδρα Spalding για
τις Ορθόδοξες Ανατολικές Σπουδές στην Οξφόρδη. Βλ. Louth, Modern Orthodox
Thinkers, όπ.π., σσ. 338-339.
9
Οι λόγοι του παραθέματος, οι οποίοι, σύμφωνα με μαρτυρία του τότε αρχιμ.
Κάλλιστου, χρησιμοποιούνταν πολύ συχνά από τον Gerald Palmer, ανήκουν
στον γέροντα Νίκωνα από τα Καρούλια, βλ. «Gerald Palmer, the Philokalia, and
the Holy Mountain», στο G. Speake (επιμ.), Annual Report of the Friends of Mount
Athos 1994, Oxford, 1995, σσ. 26-27, όπως παρατίθεται στο Louth, Modern
Orthodox Thinkers, όπ.π., σ. 342. O επίσκοπος Κάλλιστος διατηρεί σχέσεις με την
Εταιρεία Φίλων του Αγίου Όρους που εδρεύει στη Μεγάλη Βρετανία από το
1990, δηλαδή από την αρχή της ίδρυσής της.
10
Κallistos, «Gerland Palmer, the Philokalia and the Holy Mountain», όπ.π., σσ.
27-28, όπως παρατίθεται στο Louth, Modern Orthodox Thinkers, όπ.π., σ. 342.
11
Σε άλλο σημείο ο Μητροπολίτης Κάλλιστος αναφέρει ότι στην προσευχή μας
συναντούμε «τον Θεό, ο οποίος είναι απόλυτα υπερβατικός και ταυτόχρονα
απόλυτα εμμενής, είναι μυστήριο πέρα από κάθε διανοητική αντίληψη αλλά
ταυτόχρονα είναι άμεσα παρών σε καθετί που Εκείνος δημιούργησε». Kallistos
Ware, «Foreword», στο B. Bingaman & B. Nassif (επιμ.), The Philokalia: A Classic
Text in Orthodox Spirituality, Oxford University Press, Oxford & New York, 2012,
σσ. ix-x, εδώ σ. ix.
12
O Andrew Louth επισημαίνει ότι η Φιλοκαλία, όπως την αντιλαμβάνεται ο
Κάλλιστος διαθέτει μια εγγενή ενότητα και επομένως είναι δυνατό να μιλήσει
κανείς για μια Φιλοκαλική θεολογία ή προσευχή. Βλ. Louth, Modern Orthodox
Thinkers, όπ.π., σ. 344.
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 151

θες έγνοιες που σκοπό έχουν να οδηγήσουν στη θέωση: την «εσωτερική
δράση» που συνίσταται στη συγκέντρωση του νου μέσα από την καλ-
λιέργεια δύο αρετών «της νήψης, ενός όρου που σημαίνει νηφαλιότη-
τα, εγκράτεια, διαύγεια και πάνω απ’ όλα επαγρύπνηση και εγρήγορση
και της ησυχίας, που σημαίνει όχι τόσο εξωτερική σιωπή όσο εσωτερική
ηρεμία της καρδιάς» 13. Στη συνέχεια έρχεται η επίκληση του ονόματος
του Ιησού στην προσευχή 14, η οποία «μας επιτρέπει να επιστρέψουμε
στην τέλεια χάρη του Πνεύματος που μας χορηγήθηκε αρχικά μέσω του
Βαπτίσματος 15».

Kallistos Ware, The Inner Unity of the Philokalia and Its Influence in East and
13

West, εκδ. Onassis Foundation Athens, 2004, σ. 49, όπως παρατίθεται στο Louth,
Modern Orthodox Thinkers, όπ.π., σ. 344.
14
Όταν κάνει λόγο για τη δύναμη του ονόματος, ο Μητροπολίτης Κάλλιστος
αποφεύγει κάθε είδους μηχανιστική παγίδα. Ούτε μπορούμε να
εξαναγκάσουμε με οποιοδήποτε τρόπο την παρουσία του Θεού ούτε είμαστε
αναγκασμένοι να δεχτούμε προκαθορισμένους κανόνες, σύμφωνα με τους
οποίους ο Θεός θα μπορούσε να εμφανιστεί με πιο ισχυρό τρόπο. Αντίθετα,
αναζητά την παράδοση της ευχής του Ιησού «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του
Θεού, ελέησον με τον αμαρτωλό», όπως είναι απλή και αποτελεσματική στις
διάφορες εκδοχές της, ως μέρος τόσο της επίσημης όσο και της ελεύθερης
προσευχής, αφήνοντας χώρο για τον Ένα, στον οποίο γίνεται η επίκληση, να
ενωθεί μ’ εκείνον που προσεύχεται και να τον εμβαθύνει εσωτερικά. Βλ.
Kallistos Ware, The Power of the Name, SLG Press, Oxford 1974.
15
Kallistos Ware, The Inner Unity of the Philokalia and Its Influence in East and
West, όπ.π., σ. 51, όπως παρατίθεται στο Louth, Modern Orthodox Thinkers, όπ.π.,
σ. 344. Η ευχή του Ιησού, σύμφωνα με τον Κάλλιστο, μεταφέρει σε μας «τη
χάρη και τη δύναμη του ίδιου του Σωτήρα και Λυτρωτή Ιησού», η οποία χαρα-
κτηρίζεται από «μια μυστηριακή αξία», επισημαίνοντας με μια δυτική τελε-
τουργική γλώσσα ότι «αποτελεί ένα εξωτερικό και ορατό σημάδι μιας εσωτε-
ρικής και πνευματικής χάριτος». Kallistos Ware, «Word and Silence in the
Philokalia», διάλεξη που δόθηκε στο North Park University στο Σικάγο τον
Φεβρουάριο του 2011 κατά την παρουσίαση της πρώτης συλλογής ακαδημαϊ-
κών μελετών των B. Bingaman & B. Nassif (επιμ.), The Philokalia: Exploring a
Classic Text in Orthodox Spirituality, Oxford University Press, Oxford & New York
2012, όπως δημοσιεύτηκε στο http://www.ancientfaith.com/specials/kallistos
_lectures/word_and_silence_in_the_philokalia (ημέρα τελευταίας προσπέλα-
σης 12.10.2015).
152 | IVANA NOBLE

Στον Ορθόδοξο Δρόμο, όπου περιγράφει και εξετάζει τα τρία στάδια

της πνευματικής πορείας, δηλαδή την κάθαρση, τον φωτισμό και τέλος
την ένωση με το θείο, ο Μητροπολίτης Κάλλιστος αναφέρεται στον
Άγιο Γρηγόριο Νύσσης, ο οποίος στο έργο του Εις τον Βίον του Μωυσέως
κάνει λόγο για το φως, τις νεφέλες και το σκότος 16. Η δική του προσέγ-
γιση, ωστόσο, βρίσκεται πιο κοντά με εκείνη του Αγίου Μαξίμου του
Ομολογητή (και μέσω αυτού με εκείνη του Ωριγένη και του Ευαγρίου)
σύμφωνα με την οποία «το πρώτο στάδιο είναι η πρακτική ή η εξάσκη-
ση των αρετών· το δεύτερο στάδιο είναι η φυσική ή η θεωρία της φύσης·
το τρίτο και τελικό στάδιο, το τέλος του ταξιδιού μας, είναι η Θεολογία
με την αυστηρή έννοια του όρου, δηλαδή, η θεωρία του ίδιου του
Θεού» 17. Το μοτίβο του σκότους δεν αποτελεί πλέον μέρος αυτής της
προσέγγισης με εξαίρεση, θα μπορούσαμε να πούμε, την αμαύρωση που
συνοδεύει την ανθρώπινη αμαρτία, από την οποία ο βαπτισμένος χρι-
στιανός χρειάζεται να καθαρθεί 18 μέσω της μετάνοιας και της άσκησης
των αρετών (πρώτο στάδιο). Ωστόσο, ούτε η «θεώρηση της φύσης»
(δεύτερο στάδιο) ούτε η «άμεση θέα του Θεού» (τρίτο στάδιο) σχετίζο-
νται πλέον με την εμπειρία του σκότους εντός της οποίας κατ’ επέκτα-
ση εμφανίζεται το φως. Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος σημειώνει χαρα-
κτηριστικά: «Σ’ αυτό το τρίτο στάδιο, ο χριστιανός δεν έχει πια εμπειρία
του Θεού μόνο με μεσολαβητή τη συνείδησή του ή τα δημιουργήματα,
αλλά συναντά τον Δημιουργό, πρόσωπο με πρόσωπο, σε μιαν άμεση

16
Kallistos Ware, The Orthodox Way, όπ.π., σ. 140 (και σε ελληνική μετάφραση Ο
Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 121). Ο ίδιος σημειώνει επίσης ότι: «Αν δεν
βρίσκουμε δυσκολία στην προσευχή, ίσως είναι επειδή δεν έχουμε αρχίσει
πραγματικά να προσευχόμαστε», Kallistos Ware, The Orthodox Way, όπ.π., σ. 149
(και σε ελληνική μετάφραση Ο Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 130).
17
Kallistos Ware, The Orthodox Way, 140 (και σε ελληνική μετάφραση Ο
Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 121).
18
Η κάθαρση δεν επέρχεται χωρίς την ενέργεια της χάριτος. Ο Μητροπολίτης
Κάλλιστος ενστερνίζεται τη συνεργητική θέση, σύμφωνα με την οποία: «Η
σωτηρία μας αποτελεί τη σύγκλιση δύο παραγόντων, που είναι άνισοι ως προς
την αξία αλλά και οι δύο απαραίτητοι: θεϊκή πρωτοβουλία και ανθρώπινη
ανταπόκριση». Βλ. Kallistos Ware, Τhe Orthodox Way, όπ.π., σ. 149 (και σε
ελληνική μετάφραση Ο Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 129).
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 153

ένωση αγάπης» 19. Σε άλλο σημείο ο Μητροπολίτης Κάλλιστος αναφέ-

ρει: «Στη φιλοκαλική θεώρηση της αλήθειας, η αγάπη αποτελεί ταυτό-
χρονα το σημείο εκκίνησης και το σημείο προορισμού 20».
Αυτό που με απασχολεί είναι η στιγμή ακριβώς πριν από την εμ-
φάνιση του φωτός, κατά τα τελευταία στάδια της πνευματικής πορείας.
Διότι κάποιοι άνθρωποι, όπως η Μητέρα Τερέζα 21 στη Δυτική Εκκλησία
ή οι μετανοούντες που μετανοούν για λογαριασμό άλλων στην Κλίμακα
του Ιωάννη 22, ίσως δεν βιώσουν την εμπειρία του φωτός στην παρούσα
ζωή. Δεν έχω την παραμικρή επιθυμία για δύσκολες πνευματικές ε-
μπειρίες αλλά το ερώτημά μου είναι το εξής: εάν δεν υπάρχει σκότος
εντός του οποίου εμφανίζεται το φως, πώς θα ενσωματώσουμε την ε-
μπειρία του σκότους, εάν την έχουμε, στα επόμενα στάδια του αγώνα
της πίστης;
Απάντηση στην παραπάνω ερώτηση δίνεται εν μέρει όταν ο Μη-
τροπολίτης Κάλλιστος εξηγεί ότι τα τρία αυτά στάδια δεν είναι διαδο-
χικά αλλά ταυτόχρονα23. Αυτό σημαίνει ότι δεν ολοκληρώνουμε ποτέ
το πρώτο στάδιο της μετάνοιας και της κάθαρσης ώστε να μπορούμε να
πούμε ότι απαλλασσόμαστε από το σκότος της απουσίας που σχετίζεται
με το πρώτο στάδιο. Ωστόσο, η θεώρηση αυτή δεν λύνει το πρόβλημα
της εμπειρίας του σκότους ως μέρος του θεωρητικού βίου (vita
contemplativa).

19
Kallistos Ware, The Orthodox Way, όπ.π., σ. 149 (και σε ελληνική μετάφραση Ο
Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 122).
20
Kallistos Ware, «Foreword», στο The Philokalia: Exploring a Classic Text in
Orthodox Spirituality, όπ.π., σ. ix.
21
David Van Vierma, «Mother Teresa’s Crisis of Faith», Time 23 August 2007
διαθέσιμο στη διαδικτυακή τοποθεσία http://content.time.com/time/
magazine/article/0,9171,1655720,00.html (ημέρα τελευταίας προσπέλασης
13.11.2015).
22
Βλ. John Climacus, The Ladder of Divive Ascent, Paulist Press, Mahawah, 1992,
σσ. 121-131. Πρβλ. και Scala Paradisi στο PG 88, 632-1164, εδώ 764-773.
23
«Πρέπει να σκεφτόμαστε την πνευματική ζωή με όρους τριών επιπέδων που
βαθαίνουν, που είναι ανεξάρτητα και συνυπάρχουν». Βλ. Kallistos Ware, The
Orthodox Way, όπ.π., σ. 140 (και ελληνική μετάφραση Ο Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π.,
σ. 123).
154 | IVANA NOBLE

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν όσα αναφέραμε παραπάνω, ας επικεντρω-

θούμε τώρα σε δύο θεμελιώδη θέματα στα οποία δίνεται ιδιαίτερη προ-
σοχή στα γραπτά του Μητροπολίτη Κάλλιστου και τα οποία σχετίζονται
με τη Φιλοκαλική παράδοση: δηλαδή τον ρόλο της πνευματικής καθο-
δήγησης και την προσευχή του Ιησού. Κατά την πραγμάτευση αυτών
των θεμάτων, αναδεικνύονται τρία επιπλέον θέματα, εκείνο της εγρή-
γορσης, της ησυχίας που μεταμορφώνει κάθε πτυχή της ζωής μας και
τέλος εκείνο της δύναμης του ονόματος του Ιησού, στο οποίο γίνεται
επίκληση κατά την προσευχή του Ιησού 24.
Σχετικά με τον πνευματικό πατέρα, μία ιδιότητα που ο ίδιος έχει
επωμιστεί για μεγάλο αριθμό Ορθόδοξων Χριστιανών που ζουν σε διά-
φορες χώρες και περιβάλλοντα, αναφέρει ότι ο ρόλος ενός συνοδοιπό-
ρου και οδηγού, ο οποίος έχει φτάσει πριν από μας στο βουνό που προ-
σπαθούμε να ανέβουμε, είναι αναντικατάστατος. Βλέπει τον ρόλο του
«αββά» η της «αμμάς», του πνευματικού πατέρα ή μητέρας, για τον ο-
ποίο η λέξη «γέρων» χρησιμοποιείται στα Ελληνικά και η λέξη «στά-
ρετς» στα Ρωσικά, ως μια μορφή αποστολικής διαδοχής που συμπλη-
ρώνει τη θεσμική, ιεραρχική διακονία25. Χωρίς μια τέτοια καθοδήγηση,
είναι δύσκολο κανείς να μάθει σωστά τη διάκριση και επικίνδυνο να
πειραματιστεί με την πνευματική ζωή. Απ’ την άλλη μεριά, ωστόσο, η
εξοικείωσή του με το πρόβλημα της δυσκολίας εξεύρεσης ενός γέροντα
ως πνευματικού πατέρα ή μητέρας, τον οδήγησε στην ανάγκη εξεύρε-
σης δημιουργικών λύσεων· δηλαδή ότι κάποιοι άνθρωποι μπορεί να
βλέπουν τον πνευματικό τους πατέρα ή μητέρα μόνο μια φορά τον
χρόνο, κάποιοι ακόμα και μια φορά στη ζωή τους. Στην περίπτωση της
απουσίας πνευματικού πατέρα ή μητέρας μπορεί κανείς να ωφεληθεί
από την ανάγνωση πνευματικών βιβλίων, αν και κάτι τέτοιο δεν είναι
ποτέ το ίδιο 26.

24
Βλ. Kallistos Ware, «The Spirituality of the the Philokalia», Sobornost 13.1
(1991), σσ. 6-24.
25
Βλ. Kallistos Ware, «The Spiritual Father in Orthodox Christianity», Cross
Currents 24.2-3 (1974), σσ. 296-313 και του ίδιου, «The Spiritual Father in St.
John Climacus and St. Symeon the New Theologian», Studia Patristica 18.2
(1989), σσ. 299-316.
26
Για παράδειγμα, αναφέρεται στη σωματική διάσταση της προσευχής του
Ιησού και ειδικότερα στις ασκήσεις αναπνοής, οι οποίες, σύμφωνα με τον
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 155

Ενώ ερμηνεύει τις μορφές εκφοράς της προσευχής του Ιησού που
βρίσκονται στη μυστική/σωματική εμπειρία όπως μαρτυρείται από
τους Αγίους, οι οποίοι οδηγήθηκαν στη θέαση του άκτιστου, θείου Φω-
τός, ο ίδιος εστιάζει στην απλότητα της προσευχής, η οποία επιτρέπει
στην προσευχή αυτή να επανέλθει στην καθημερινή ζωή όχι ως κάτι
εξωτικό αλλά ως κάτι που ανήκει ακριβώς εκεί 27. Ο Μητροπολίτης
Κάλλιστος συμβουλεύει σχετικά με τον τρόπο που μπορεί να δημιουρ-
γηθεί ένα διάστημα ησυχίας και εγρήγορσης, όταν κανείς εκφέρει την
ευχή του Ιησού όχι μόνο ως τακτικό μέρος της καθημερινής του προ-
σευχής αλλά επίσης όταν κανείς καταπιάνεται με δραστηριότητες που
δεν απαιτούν νοητική συγκέντρωση, όπως η μετακίνηση με το λεωφο-
ρείο, η μαγειρική, η κηπουρική κ.λπ. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
Η λογική της ελεύθερης αυτής χρήσης της Προσευχής του Ιησού συνί-
σταται στο ότι ενώνει τον χρόνο προσευχής με τον χρόνο εργασίας
μας. Μετατρέπει την εργασία μας σε προσευχή. Καθιστά ιερό εκείνο
που είναι κοσμικό. Εισάγει τον Χριστό σε κάθε μας πράξη. Μας επι-
τρέπει να βρούμε τον Χριστό οπουδήποτε. Δράση μέσα από την ησυ-
χία και την αδράνεια. Η Προσευχή του Ιησού είναι μια θεωρητική
προσευχή αλλά ταυτόχρονα αποτελεί μια προσευχή που μας επιτρέπει
να συνδυάζουμε τη θεωρία με την πράξη, προσευχή που καθιστά τη
θεωρία μας ενεργή και την πράξη μας θεωρητική 28.
Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Μητροπολίτη Κάλλιστου, πρόκει-
ται για μια προσευχή που ταιριάζει σε όλους και για όλες τις στιγμές
της ζωής, συμπεριλαμβανομένης της αϋπνίας, της ασθένειας, της θλί-
ψης ή στιγμές κατά τις οποίες άλλες μορφές προσευχής δεν είναι εφι-

ίδιον, χρησιμοποιούνταν από πολλούς δυτικούς χριστιανούς ως ένα είδος

ησυχαστικής yoga και ως τέτοιο μπορούν να βλάψουν τους ανθρώπους τόσο
σωματικά όσο και πνευματικά, καθώς υποβάλλουν τη ψευδαίσθηση ότι τέτοιες
ασκήσεις μπορούν να αντικαταστήσουν τη συμμετοχή στη λειτουργική και
μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Βλ. Kallistos Ware, «Introduction», στο
Higoumène Chariton de Valamo, L’art de la prière, Spiritualité Orientale, 18,
Abbaye de Bellefontaine, Maire-et-Loire, 1976, σσ. 5-44, εδώ σσ. 41-43.
27
Βλ. Kallistos Ware, «Introduction», στο Higoumène Chariton de Valamo,
L’art de la prière di coeur, όπ.π., σσ. 42-44.
28
Kallistos Ware, «Word and Silence in the Philokalia», όπ.π.
156 | IVANA NOBLE

κτές 29. Η παλαιά και ασφαλώς δοκιμασμένη παράδοση της προσευχής

του Ιησού στηρίζεται στη δύναμη του ονόματος, στο οποίο γίνεται επί-
κληση, δηλαδή εκείνο του Σωτήρος, καθώς και στην πεποίθηση ότι ο
ίδιος ο Σωτήρας καθίσταται ενεργός διαμέσου της προσευχής, εξαγνί-
ζοντάς μας μέσω της χάριτος και ενώνοντάς μας με Αυτόν 30.
Τέτοιου είδους κείμενα διαβάζονται ευχάριστα και παρέχουν α-
σφαλή καθοδήγηση σε ανθρώπους που αρχίζουν να ενδιαφέρονται για
τη Φιλοκαλική προσευχή. Η κριτική μου έγκεινται στο γεγονός ότι στη
σκέψη του Μητροπολίτη Κάλλιστου φαίνεται ως εάν η πνευματική ζωή
να είναι εντελώς ομαλή, οι ακατέργαστες άκρες να μην συμπεριλαμβά-
νονται επαρκώς και το εντελώς απροσδόκητο να υποβαθμίζεται. Αυτό,
κατά τη γνώμη μου, έχει να κάνει με τον κατά κάποιο τρόπο μειωμένο
ρόλο του αποφατισμού. Το θέμα αυτό το έχει διαπραγματευτεί με τρόπο
ρητό από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 στο άρθρο του «God Hidden and
Revealed: The Apophatic Way and the Essence – Energies Distinction»,
το οποίο μπορεί μεν να είναι κάπως πρώιμο, τα συμπεράσματά του, ω-
στόσο, φαίνεται να υποστηρίζουν και να επιβεβαιώνουν κάποια από τα
πιο πρόσφατα γραπτά του 31. Στο άρθρο αυτό ο Μητροπολίτης Κάλλι-
στος υποστηρίζει ότι ακόμα και η «ανεικονικότητα» της προσευχής
στην οποία αποβλέπει ο αποφατισμός 32 θα μπορούσαμε να πούμε ότι

Βλ. όπ.π. Πρβλ. και του ίδιου, «The Holy Name of Jesus in East and West: The
29

Hesychasts and Richard Rolle», Sobornost 4.2 (1982), σσ. 163-84.

30
Βλ. Kallistos Ware, «The Holy Name of Jesus in East and West», όπ.π., σσ.
163-184.
31
Βλ. Kallistos Ware, «God Hidden and Revealed: The Apophatic Way and the
Essence-Energies Distinction», Eastern Churches Review 7.2 (1975), σσ. 125-136·
του ίδιου, «The Fool in Christ as Prophet and Apostle», Sobornost 6.2 (1984),
σσ. 6-28· του ίδιου, «The Way of the Ascetics: Negative or Affirmative?» στο V.
L. Wimbush & R. Valantasis (επιμ.), Asceticism, Oxford University Press, New
York & Oxford, 1995, σσ. 3-15· του ίδιου, «The Nearness yet Otherness of the
Eternal in Meister Eckhardt and St. Gregory Palamas», Eckhardt Review 9
(2000), σσ. 41-53.
32
Ο τότε αρχιμανδρίτης Κάλλιστος διακρίνει δύο επίπεδα αποφατισμού, έναν
που αρνείται όλες τις θετικές δηλώσεις σχετικά με τον Θεό κι έναν άλλο που
αναζητά «να υπερβεί λέξεις και έννοιες, να κατευθυνθεί προς το υπερβατικό
και κατ’ επέκταση να φτάσει σε μια αδιαμεσολάβητη, υπέρλογη εμπειρία του
θείου». Σ’ αυτό το βαθύτερο ή «μυστικό» επίπεδο, σημειώνει, ο αποφατικός
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 157

ρυθμίζεται από μεθοδολογική άποψη. Προϋποθέτει τη διάκριση μεταξύ

ουσίας και ενεργειών όπως εκφράστηκε από τον Άγιο Γρηγόριο τον
Παλαμά33. Ο τότε αρχιμανδρίτης Κάλλιστος προσδίδει στη διάκριση αυ-
τή το κύρος και την αυθεντία του δόγματος 34:
Για τον ορθόδοξο Χριστιανισμό, επομένως, η διάκριση μεταξύ ουσίας
και ενεργειών δεν αποτελεί απλά μια ατομική αδολεσχία ή μια «επι-
πλέον επιλογή» αλλά αναπόσπαστο μέρος της πίστης. Η διάκριση αυ-
τή είναι θεμελιώδης τόσο για το δόγμα της Αγίας Τριάδος, όσο και για
τη Χριστολογία, καθώς και τη θεολογία της αγιότητας του ανθρωπί-
νου προσώπου και της θέωσης. Επιπλέον, αποτελεί προϋπόθεση της
πνευματικής εμπειρίας των Ορθόδοξων αγίων όχι μόνο κατά το πα-
ρελθόν αλλά και στις μέρες μας. Δεδομένου ότι τα διάφορα μέρη της
Ιερής Παράδοσης απαρτίζουν ένα ενιαίο σύνολο, είναι αδύνατο να
κατανοήσουμε οποιαδήποτε πτυχή της ορθόδοξης θεολογίας και
πνευματικότητας χωρίς να λάβουμε υπ’ όψιν μας το δόγμα της διά-
κρισης –εν τη ενότητι– μεταξύ της ουσίας του Θεού και των άκτιστων
ενεργειών Του 35.

τρόπος είναι αδιαίρετος από την πρακτική της «ανεικονικής» προσευχής. Βλ.
Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σσ. 127-128.
33
Βλ. Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σ. 136.
34
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος υποστηρίζει τη θέση του, τονίζοντας ότι οι
αποφάσεις της Συνόδου του 1351 ενσωματώθηκαν στο Συνοδικό της
Ορθοδοξίας, το οποίο αποτελεί μια επίσημη διακήρυξη πίστης που έχει
καθοριστεί να διαβάζεται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή της Τεσσαρακοστής
και κατά συνέπεια ενέχει στην ορθόδοξη παράδοση την αυθεντία του
δόγματος. Βλ. Kallistos Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σ. 136. Ο ίδιος
παραπέμπει στο I. Ν. Καρμίρης, Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία της
Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1960, σ. 352. Για μια κριτική
στην αναγωγή της διάκρισης μεταξύ θείας ουσίας και θείων ενεργειών σε
αναπόφευκτο ερμηνευτικό εργαλείο για την ορθόδοξη θεολογία βλ.
ενδεικτικά Aristotle Papanikolaou, «Παράδοση ή πολιτική ταυτότητα; Ο ρόλος
της “Δύσης” στη σύγχρονη ορθόδοξη θεολογία», μτφρ. Ν. Ασπρούλη, Θεολογία
81.4 (2010), σσ. 397-406· του ίδιου, «Divine Energies or Divine Personhood:
Vladimir Lossky and John Zizioulas on Conceiving the Transcendent and
Immanent God», Modern Theology 19.3 (2003), σσ. 357-385.
35
Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σ. 136. Από τη μια μεριά υπάρχει
ένα μεθοδολογικό πρόβλημα, όπως παραδέχεται στο σημείο αυτό
158 | IVANA NOBLE

Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος, επομένως, εγγράφει στον αποφατισμό

μια καταφατική διάσταση, με αποτέλεσμα να μετριάζεται ο αποφατι-
σμός και η πλάστιγγα να κλείνει προς την καταφατική θεολογία. Και
όταν ο ίδιος επισημαίνει ότι «παρ’ ότι αρνητική στην εξωτερική της
μορφή η αποφατική προσέγγιση –όταν ερμηνεύεται υπό αυτή τη βαθύ-
τερη έννοια– είναι κατ’ εξοχήν καταφατική στον τελικό της σκοπό … ο
δρόμος της άρνησης αποτελεί στην πραγματικότητα τον δρόμο της υ-
πέρ-κατάφασης 36», η υπέρ-κατάφαση αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο την
«άμεση πραγματοποίηση της θεϊκής παρουσίας» 37, αλλά επιπλέον μία
δογματικού τύπου μεθοδολογία του τρόπου με τον οποίο μπορεί αυτή
να πραγματοποιηθεί.
«Κράτα το νου σου στην κόλαση και μην απελπίζεσαι» 38, η έκφρα-
ση με την οποία ο π. Σωφρόνιος (Σάχαρωφ) περιγράφει και συμπυκνώ-
νει τη ριζική κένωση του Αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου, αποτελεί μια
έμφαση που δεν απαντάται τόσο συχνά στη θεολογία του Μητροπολίτη
Κάλλιστου. Επίσης η επιμονή του π. Σωφρονίου στο ότι η πνευματική
πορεία διαβαθμίζεται από τον απόλυτο χωρισμό (κόλαση) μέχρι την
απόλυτη ένωση (παράδεισος) και ότι μέσω της κένωσης του Χριστού,

συγκεκριμένα ο τότε αρχιμανδρίτης Κάλλιστος, σχετικά με αυτό, για το οποίο

ασκήθηκε κριτική από Ορθόδοξους θεολόγους αναφορικά με τα σύγχρονα
δόγματα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, όπως την εφαρμογή του κανόνα
της συμμετοχής ή τη διακήρυξη ενός νέου δόγματος, ενόσω η Εκκλησία είναι
διαιρεμένη. Από την άλλη μεριά, και αυτό είναι που σχετίζεται περισσότερο με
το θέμα μας, η αποφατική «ανεικονικότητα» περιορίζεται.
36
Κ. Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σ. 128.
37
K. Ware, «God Hidden and Revealed», όπ.π., σ. 128.
38
Ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος στα έργα του για τον Άγιο Σιλουανό τον
Αθωνίτη αναφέρεται επανειλημμένα στον «παράδοξο τρόπο διαλόγου μεταξύ
του Θεού και του γέροντα κατά την προσευχή, ο οποίος τελείωνε με τον
γέροντα να ακούει εντός του τα λόγια κράτα το νου σου στην κόλαση και μην
απελπίζεσαι». Βλ. Arch. Sofrony (Sacharov), The Undistorted Image: Staretz
Silouan 1866-1938, The Faith Press, London, 1958, σσ. 103-106 (η εισαγωγή στο εν
λόγω βιβλίo γράφτηκε από τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ)· του ιδίου, The Monk of
Mount Athos: Staretz Silouan 1866-1938, εκδ. Mowbrays, London, 1973, σσ. 115-
118· του ιδίου, St. Silouane the Athonite, St. Vladimir’s Seminary Press,
Crestwood, NY, 1999, σσ. 208-213.
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 159

στην οποία συμμετέχουμε με τη δική μας κένωση, καταργείται η υπο-

στατική διάκριση μεταξύ θείου και ανθρώπινου 39, εναρμονίζεται κατά
τρόπο παράδοξο με την ερμηνεία του Μητροπολίτη Κάλλιστου για τη
διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών ως δογματική διδασκαλία 40.
Ο αποφατισμός, όπως τον αντιλαμβάνεται ο Μητροπολίτης Κάλλι-
στος, συνίσταται στο γεγονός ότι η αλήθεια, την οποία η Εκκλησία μαρ-
τυρεί και διακηρύττει δεν συνεπάγεται συστηματικές απαντήσεις σε
όλα τα ερωτήματα της ζωής αλλά αποτελεί το φως, εντός του οποίου,
με κάθε ταπεινότητα, οι άνθρωποι δέχονται βοήθεια για να βρουν απα-
ντήσεις 41. Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται το θέμα της διερεύνησης αλ-
λά πρόκειται για τη διερεύνηση της Εκκλησίας ως συνόλου περισσότε-
ρο παρά ως μεμονωμένων ατόμων. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το πνεύμα
της Εκκλησίας είναι το πνεύμα της έρευνας και υπό αυτή την έννοια
είναι αποφατικό.

39
Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος εμπνεύστηκε τη θέση αυτή από τον π. Σέργιο
Μπουλγκάκωφ, αλλά σε σχέση με την κατάργηση της διαφοράς μεταξύ
ανθρώπινου και θείου κατά τη συμμετοχή του ανθρώπου στην κένωση και τη
θέωση στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης του τελευταίου με τον Λόσκυ, βλ.
Nicolas Sakharov, J’ aime donc je suis: Le legs théologique de l’archimandrite
Sophrony, Éditions du Cerf, Paris, 2005, σ. 108 και σσ. 179-180.
40
Η δογματοποίηση της διάκρισης μεταξύ θείας ουσίας και θείων ενεργειών
ως ιδιάζον χαρακτηριστικό της Ορθόδοξης θεολογίας έχει επικριθεί για
παράδειγμα από τον Αριστοτέλη Παπανικολάου. Βλ. Papanikolaou, «Παράδοση
ή πολιτική ταυτότητα;», όπ.π., σσ. 18-25· του ίδιου, The Mystical as Political:
Democracy and Non-Radical Orthodoxy, University of Notre Dame Press, Notre
Dame 2012, σσ. 197-198 (και σε ελληνική μετάφραση Η πολιτική της θέωσης. Η
Ορθοδοξία συναντά τη δημοκρατία, μτφρ. Ν. Ασπρούλη, Εκδοτική Δημητριάδος,
Βόλος, 2016, σσ. 294-5). Ο Παπανικολάου υποστηρίζει ότι ο υπερβολικός
αποφατισμός που βασίζεται στη διάκριση μεταξύ θείας ουσίας και θείων
ενεργειών, όπως αυτός υποστηρίχθηκε από τον Βλαδίμηρο Λόσκυ, καθίσταται
προβληματικός όταν γίνεται λόγος για τα θεία πρόσωπα. Βλ. Papanikolaou,
«Divine Energies or Divine Personhood», όπ.π., σσ. 357-377. Η δική μου κριτική
έγκειται στον υπερβολικό καταφατισμό που οδηγεί στον κίνδυνο της
ελάττωσης και του περιορισμού του θείου μυστηρίου και της ετερότητας.
41
Βλ. Κallistos Ware, «The Fool in Christ as Prophet and Apostle», Sobornost,
6.2 (1984), σσ. 6-28.
160 | IVANA NOBLE

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Πάντοτε θαύμαζα και εκτιμούσα το χάρισμα της σαφήνειας και την

απλότητα με την οποία ο Kάλλιστος Ware μετέφρασε τη Φιλοκαλική
παράδοση στη δυτική και πιο συγκεκριμένα την αγγλική θρησκευτική
κουλτούρα της εποχής μας. Και στο σημείο αυτό αναφέρομαι και στις
δύο διαστάσεις: στη μετάφραση με την οποία καθιστά τα πρωτότυπα
κείμενα προσβάσιμα στη μητρική γλώσσα των ανθρώπων ή τουλάχι-
στον σε μια γλώσσα που μπορούν να καταλάβουν αλλά και στην ερμη-
νεία των κειμένων κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να καθιστά πλήρως κατα-
νοητό το περιεχόμενο τους. Μέσω αυτού του χαρίσματος αποτέλεσε ο
ίδιος τον οδηγό για πολλούς τόσο εντός όσο και εκτός της Ορθόδοξης
Εκκλησίας. Στο σημείο αυτό, θα συμφωνούσα με τον Maxime Egger,
σύμφωνα με τον οποίο, ο «φιλοκαλικός» τρόπος, όπως μαρτυρείται
από τον Κάλλιστο Ware, είναι ένας τρόπος «να αγαπάς το κάλλος του
Χριστού μέσω του οποίου οδηγηθήκαμε από τον θάνατο στη ζωή 42».
O Mητροπολίτης Κάλλιστος ενσωματώνει με άριστο τρόπο τη Φι-
λοκαλική παράδοση στην υπόλοιπη ζωή της Εκκλησίας. Ένας ταξιδιώ-
της στον δρόμο της πνευματικής ζωής είναι πάντοτε ένα μέλος της Εκ-
κλησίας και η πορεία που διανύει είναι πάντοτε «σε κοινωνία με τους
άλλους» και «προϋποθέτει μια ζωή εν τοις μυστηρίοις» 43, καθώς και
τακτική γαλούχηση από την Αγία Γραφή και πιο συγκεκριμένα από το
Ευαγγέλιο 44. Παρουσιάζει τη Φιλοκαλία ως ένα εξαιρετικά πρακτικό βι-
βλίο, του οποίου οι συγγραφείς, παρόλο που έζησαν σ’ έναν εντελώς
διαφορετικό κόσμο από τον δικό μας, μπορούν να μας διδάξουν τόσο

42
Maxime Egger, «Introduction», στο Kallistos Ware, Le royaume intérieur,
Éditions du Cerf & Le Sel de la Terre, Paris & Pully, 1993, σσ. 6-17, εδώ σ. 17.
43
Αναφερόμενος στην ιδέα του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα σχετικά με την
τέλεια ένωση με τον Θεό πέρα από την οποία είναι αδύνατο να φτάσει κανείς
και η οποία καθίσταται εφικτή με τη δική μας συνδρομή, ο Μητροπολίτης
Κάλλιστος σημειώνει ότι «ενώ ο Θεός δεν είναι δεμένος με τα μυστήρια, εμείς
είμαστε δεμένοι μ’ αυτά», Βλ. Ware, The Orthodox Way, όπ.π., σ. 143 (και σε
ελληνική μετάφραση Ο Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 125).
44
Κ. Ware, Τhe Orthodox Way, όπ.π., σ. 143 (και σε ελληνική μετάφραση Ο
Ορθόδοξος Δρόμος, όπ.π., σ. 125).
 ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ | 161

την εσωτερική προσευχή, όσο και τη μεταμόρφωση του δικού μας κό-
σμου.
Μέσα από τη δική μου ανάγνωση της θεολογίας του, ο Μητροπολί-
της Κάλλιστος παρουσιάζεται περισσότερο ως ένας θεολόγος της πα-
ρουσίας παρά της απουσίας του Θεού ή ακόμα περισσότερο ένας θεολό-
γος της ανοικτής διαλεκτικής μεταξύ της παρουσίας και της απουσίας
του Θεού 45 με όλα τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που μια
τέτοια θεώρηση συνεπάγεται. Όπως προσπάθησα να δείξω στο κείμενό
μου, η διαλεκτική αυτή περιλαμβάνει τη μη ενασχόληση με την εμπει-
ρία του σκότους κατά τα τελευταία στάδια του θεωρητικού βίου, την
απομείωση του ριζοσπαστικού χαρακτήρα της αποφατικής κριτικής
καθώς και την απόδοση δογματικού κύρους στη διάκριση μεταξύ θείας
ουσίας και θείων ενεργειών. Κατά την άποψή μου, η επιλογή υπέρ της
καταφατικής θεολογίας ανάγεται στη μεταστροφή του από τον Αγγλι-
κανισμό 46 στον οποίο, όπως σημειώνει, εν μέρει αυτοβιογραφικά, ο π.
Andrew Louth, η πολυμορφία της πίστης τον ενοχλούσε «αφήνοντας
τον με την αλλόκοτη αίσθηση να επιλέξει ο ίδιος εκείνο που είδε ως
κάτι που πρέπει να το προσλάβει ως παράδοση» 47. Ένα περισσότερο

45
Υπάρχει μόνο μια εξαίρεση, σε ό,τι έχω διαβάσει, όταν ο Μητροπολίτης
Κάλλιστος αναφέρει ότι πίστη και αμφιβολία είναι αδιαχώριστες και ότι η
αμφιβολία μας οδηγεί στο θείο πάθος. Βλ. Kallistos Ware, «Foreward to
Mother Thekla», στο The Dark Glass: Meditations in Orthodox Spirituality, εκδ.
Harper & Collins, London, 1996, σσ. v-vii.
46
Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Magdalen College της Οξφόρδης,
όπως αναφέρει ο π. Andrew Louth, ο Μητροπολίτης Κάλλιστος «γνώρισε και
ήρθε σε προσωπική επαφή με πολλά από τα καλύτερα στοιχεία της
αγγλικανικής παράδοσης, όπως λ.χ. ο συνδυασμός της βαθιάς αφοσίωσης, τόσο
προσωπικής όσο και λειτουργικής, η αίσθηση της αποστολής, καθώς και το
πραγματικό ενδιαφέρον για τις ανάγκες των φτωχών». Σ’ αυτό το πλαίσιο
χειροτονήθηκε ιερέας στην Αγγλικανική Εκκλησία το 1954. Σταδιακά, ωστόσο,
κατέστη αδύνατο να είναι μέλος εκείνης της ομολογίας εξαιτίας της
πολυμορφίας της. Το Πάσχα του 1957 σταμάτησε τη μυστηριακή του σχέση με
την Αγγλικανική Εκκλησία και ένα χρόνο αργότερα έγινε δεκτός από την
Ορθόδοξη Εκκλησία. Βλ. Louth, Modern Orthodox Thinkers, όπ.π., σ. 336.
47
Βλ. Louth, Modern Orthodox Thinkers, όπ.π., σ. 336. Στο έργο του π. Andrew
Louth, ωστόσο, γίνεται νύξη για το θέμα του σκότους, βλ. Andrew Louth, The
Wilderness of God, εκδ. DTL, London, 1991.
162 | IVANA NOBLE

ριζικό άνοιγμα στην αποφατική διάσταση της παράδοσης αυτής 48 ενδε-

χομένως να θεωρούνταν ως άνοιγμα της πόρτας ακριβώς στην ίδια α-
σάφεια και αμφισημία, από την οποία επιθυμούσε να ξεφύγει με την
είσοδό του στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
Παρά την όποια κριτική, θα ήθελα να επισημάνω ότι ο Μητροπολί-
της Κάλλιστος παρουσιάζει τη Φιλοκαλική παράδοση ως δάσκαλος και
μάλιστα ως ένας εξαίσιος δάσκαλος που ο ίδιος είναι. Ενδεχομένως το
να είναι επίσκοπος για 33 χρόνια αποτελεί έναν καλό και φυσικό τρόπο
για την διαβάζει. Ένας επίσκοπος οφείλει να είναι φύλακας εκείνου
που θα πρέπει να θεωρείται ως η κυρίαρχη παράδοση της Ορθοδοξίας.
Επιπλέον, στην προκειμένη περίπτωση η παράδοση δεν είναι αμετά-
βλητη ως προς την έκφρασή της 49, αλλά είναι ζωντανή και αναπέμπει
προσευχές. Ας μου επιτραπεί να τελειώσω με μια σύγκριση: Ενώ η φι-
λοκαλική στάση του π. Σωφρονίου συμπυκνώνεται στη φράση του
«κράτα τον νου σου στην κόλαση και μην απελπίζεσαι» 50, η προσέγγιση
του Μητροπολίτη Κάλλιστου θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: Έχε
τον νου σου στον παράδεισο και μην γίνεις υπεροπτικός ή αλαζόνας.

48
Ο συμπληρωματικός χαρακτήρας του αποφατικού και του καταφατικού
τρόπου στη θεολογία χρησιμοποιείται ως αναλογία όταν ο επίσκοπος
Κάλλιστος κάνει λόγο για την αλληλοσυμπλήρωση του μοναχικού και του
εγγάμου βίου, όπου και οι δυο επικεντρώνονται στην αγάπη. Ωστόσο, θα
πρέπει να ομολογήσω ότι δεν μπόρεσα να εντοπίσω στο έργο του μια
διαπραγμάτευση σε βάθος του θέματος της μεταστροφής στην αποφατική ζωή
του π. Σωφρόνιου (Σάχαρωφ) όπως λ.χ. υπάρχει στο Βλαδίμηρο Λόσκυ. Βλ.
Kallistos Ware, «La Vie Monastique, Sacrement d’amour», Contacts 114.2
(1981), σσ. 136-150. Πρβλ. επίσης τα άρθρα του «The Monastic Life as a
Sacrament of Love», Εκκλησία και Θεολογία 2 (1981), σσ. 690-700· του ίδιου,
«The Monk and the Married Christian: Some Comparisons in early Monastic
Sources», Eastern Churches Review, 6.1 (1974), σσ. 72-83.
49
H θέση αυτή επιβεβαιώνεται με τον πιο πειστικό τρόπο από το γεγονός ότι
επιμελήθηκε μαζί με την Elisabeth Behr-Siegel τον τόμο που αφορά στη
χειροτονία των γυναικών, βλ. The Ordination of Women in the Orthodox Church,
WCC Publications, Geneva, 2000.
50
Archimandrite Sophrony, The Undistorted Image, όπ.π. σσ. 103-104· του ίδιου,
The Monk of Mount Athos, όπ.π., σ. 116· του ίδιου, Silouan the Athonite, όπ.π., σ.
209.