Α’ Επεισόδιο, στ.

437- 575
Από κατακτητής της Τροίας ένας ρακένδυτος ναυαγός

1η σκηνή, στ. 437- 494

Διάρθρωση ενοτήτων.
• 1η ενότητα (στ. 437- 464): Είσοδος και αυτοπαρουσίαση του Μενελάου-
το παρελθόν του.
• 2η ενότητα (στ. 465- 494): Το παρόν του βασιλιά της Σπάρτης.

Ένταξη της σκηνής στο έργο.

• Ανατρέπονται όσα είχαν οι θεατές ως δεδομένα, καθώς ο Τεύκρος είχε
πληροφορήσει την Ελένη πως ο Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα,
ενώ εκείνος ζει.
• Προκαλείται μεγάλη έκπληξη στους θεατές, καθώς ο Μενέλαος εμφανίζεται
ως ρακένδυτος ναυαγός και όχι με το μεγαλείο που θα έπρεπε να διαθέτει
ένα μεγάλος βασιλιάς.
• Εξυπηρετείται η θεατρική και σκηνική οικονομία: ο ερχομός του Μενελάου
στη σκηνή γίνεται τη στιγμή που η Ελένη και ο Χορός αποχωρούν,
για να πάνε στη Θεονόη και να μάθουν νέα για την τύχη του.
• Αυτοπαρουσιάζεται ο βασιλιάς της Σπάρτης και αυτό βοηθά τους θεατές
να αποκτήσουν μια πιο συνολική εικόνα για όσα έχουν ήδη ακούσει
σχετικά με την Τροία.
• Προκαλείται έντονη αγωνία στους θεατές για την επερχόμενη αναγνώριση
των δύο συζύγων.

Τόπος: Αίγυπτος, παλάτι Πρωτέα.

Πρόσωπα: Μενέλαος.

Περιληπτική αναδιήγηση.
Ο Μενέλαος εισέρχεται μόνος στη σκηνή και αυτοπαρουσιάζεται. Ο λόγος του
ήρωα ξεκινάει με αναφορά στο γενεαλογικό του δέντρο και με μια ευχή:
ο πρόγονός του Πέλοπας να είχε χαθεί πριν γεννηθούν οι γονείς του και κατά
συνέπεια και ο ίδιος. Στη συνέχεια αναφέρεται στο παρελθόν του και καυχιέται
ότι ηγήθηκε ο ίδιος της Τρωικής εκστρατείας. Ενημερώνει τους θεατές ότι μετά
το τέλος του πολέμου πολλοί ήρωες χάθηκαν και ότι ο ίδιος περιπλανιέται στη
θάλασσα, καθώς οι θεοί δεν του επιτρέπουν να επιστρέψει στην πατρίδα
του. Στη συνέχεια αναφέρεται στο παρόν του: έχει ναυαγήσει σε μια άγνωστη
χώρα μαζί με την Ελένη και λιγοστούς συντρόφους, τους οποίους έχει αφήσει
σε μια σπηλιά προκειμένου να προσέχουν τη σύζυγό του. Αναρωτιέται για τον
τόπο που βρίσκεται και παραδέχεται πως λόγω της αμφίεσής του ντράπηκε
να ρωτήσει όσους έτυχε να συναντήσει στο δρόμο του και πως η ανάγκη για
φαγητό και ρούχα τον έκαναν να προσεγγίσει το παλάτι.

Πραγματολογικά σχόλια.
Πέλοπα, που αγωνίστηκες στην Πίσα (στ. 437): γιος του Ταντάλου βασιλιά της
Φρυγίας (ή Λυδίας), μυθικός ήρωας της Πελοποννήσου. Όταν ήταν παιδί,
ο πατέρας του, θέλοντας να διαπιστώσει αν οι θεοί μπορούν να εξαπατηθούν,

ksefteri.edu.gr Σελίδα 1
 τον τεμάχισε, τον μαγείρεψε και τους κάλεσε σε δείπνο. Οι θεοί αντιλήφθηκαν
όμως την αποτρόπαιη πράξη του βασιλιά και δεν πείραξαν το φαγητό, όλοι
εκτός από τη θεΔήμητρα που πάνω στη θλίψη της για την αρπαγή της κόρης
της, έφαγε ένα μικρό κομμάτι από τον ώμο του. Στη συνέχεια οι Ολύμπιοι
ένωσαν τα κομμάτια του Πέλοπα, τον ανέστησαν και στη θέση του κομματιού
που έλειπε πρόσθεσαν ελεφαντόδοντο. Έτσι από τότε οι απόγονοι του, είχαν
ένα λευκό σημάδι στον ώμο. Όταν οι Τρώες εκστράτευσαν εναντίον του
βασιλείου του, ο Πέλοπας κατέφυγε σε μια πόλη της Πελοποννήσου κοντά
στην Ολυμπία, την Πίσα. Εκεί βασιλιάς ήταν ο Οινόμαος, ο οποίος είχε μια
κόρη την Ιπποδάμεια, που βρισκόταν σε ηλικία γάμου. Ο Οινόμαος όμως είχε
πάρει χρησμό από το μαντείο ότι ο σύζυγος της κόρης του θα τον σκοτώσει,
για το λόγο αυτό όλους τους επίδοξους μνηστήρες της, τους καλούσε
σε αρματοδρομία, την οποία πάντα κέρδιζε και στη συνέχεια τους εξόντωνε.
Ο Πέλοπας όμως, με τη βοήθεια της Ιπποδάμειας που τον είχε ερωτευτεί,
δωροδόκησε τον Μύρτιλο, γιο του θεού Ερμή και ηνίοχο του Οινόμαου,
τάζοντάς του το μισό βασίλειο. Ο Μύρτιλος αντικατέστησε την ξύλινη σφήνα
του άρματος του βασιλιά με κέρινη και ο Πέλοπας κατάφερε να νικήσει,
να παντρευτεί την Ιπποδάμεια και να γίνει βασιλιάς. Δεν τήρησε όμως την
υπόσχεση που έδωσε στον Μύρτιλο και τον σκότωσε. Λίγο πριν πεθάνει
ο ηνίοχος καταράστηκε τον Πέλοπα και τους απογόνους του. Ο Πέλοπας
απέκτησε με την Ιπποδάμεια, τον Πιτθέα, παππού του Θησέα, τον Θυέστη,
πατέρα του Αίγισθου και τον Ατρέα, πατέρα του Αγαμέμνονα, βασιλιά των
Μυκηνών και του Μενελάου, βασιλιά της Σπάρτης και σύζυγο της Ωραίας
Ελένης.

στην Πίσα (στ. 437): πόλη της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Αποτέλεσε πολύ
σημαντικό κέντρο της περιοχής, καθώς οι κάτοικοί της είχαν την εποπτεία
των Ολυμπιακών Αγώνων. Καταστράφηκε το 572 π.Χ. στη διάρκεια πολέμου
με τους Ηλείους για την επιτήρηση της τέλεσης των Αγώνων.

με τον Οινόμαο... τους θεούς σε δείπνο (στ. 438- 439): μυθικός βασιλιάς της
Πίσας. Ο Οινόμαος είχε λάβει χρησμό από το μαντείο, σύμφωνα με τον οποίο
ο σύζυγος της κόρης του Ιπποδάμειας θα τον σκότωνε. Για αυτό καθιέρωσε
έναν αγώνα αρματοδρομίας από την Ολυμπία ως τον Ισθμό της Κορίνθου,
με έπαθλο την κόρη του. Η τιμωρία, στην περίπτωση που ο επίδοξος
μνηστήρας έχανε, ήταν ο αποκεφαλισμός. Ο βασιλιάς ήταν πάντα νικητής,
αφού τα άλογά του λέγεται πως ήταν δώρο του θεού Άρη (που σύμφωνα
με μια εκδοχή του μύθου ήταν πατέρας του). Ο Πέλοπας όμως με τη βοήθεια
της Ιπποδάμειας και του Μύρτιλου, κατάφερε να τον νικήσει. Τον σκότωσε,
παντρεύτηκε την κόρη του και πήρε τη θέση του στο θρόνο. Έτσι ο χρησμός
βγήκε αληθινός.

πριν ακόμα γεννήσεις το γονιό μου, τον Ατρέα (στ. 440- 441): ο Ατρέας ήταν
γιος του Πέλοπα και της Ιπποδάμειας, γενάρχης του οίκου των Ατρειδών.
Παντρεύτηκε την Αερόπη και απέκτησε τον Αγαμέμνονα και το Μενέλαο.
Η σύζυγος του Ατρέα τον απάτησε με τον αδελφό του, Θυέστη, ο οποίος
σφετερίστηκε το θρόνο. Ο Ατρέας για να τον εκδικηθεί σκότωσε τα παιδιά του,
τα μαγείρεψε και τον κάλεσε να φάνε μαζί. Ο Θυέστης δεν αντιλήφθηκε την
ανόσια πράξη του αδελφού του και τελικά ο τελευταίος του εκμυστηρεύτηκε
την αλήθεια δείχοντάς του τα χέρια και τα πόδια των παιδιών του. Ο Θυέστης

ksefteri.edu.gr Σελίδα 2
 με τη σειρά του για να εκδικηθεί τον Ατρέα, έκανε παιδί με την ίδια του την
κόρη, την Πελοπία, το οποίο σύμφωνα με χρησμό θα σκότωνε τον Ατρέα.
Το παιδί αυτό ήταν ο Αίγισθος, ο οποίος σκότωσε τελικά τον βασιλιά και έφερε
ξανά στο θρόνο τον πατέρα του. Αργότερα, ο γιος του Ατρέα Αγαμέμνονας
κατάφερε να εκδιώξει και τους δύο από τις Μυκήνες. Κατά την απουσία όμως
του βασιλιά των Μυκηνών στον Τρωικό πόλεμο, ο Αίγισθος έκανε σχέση
με τη σύζυγό του Αγαμέμνονα, Κλυταιμνήστρα και όταν εκείνος επέστρεψε,
τον δολοφόνησαν.

δυο γιους, τον Αγαμέμνονα κι εμένα (στ. 443): γιος του Ατρέα και της Αερόπης,
βασιλιάς των Μυκηνών και αδελφός του Μενελάου. Παντρεύτηκε την αδελφή
της Ωραίας Ελένης, Κλυταιμνήστρα και απέκτησε μαζί της την Ιφιγένεια, τον
Ορέστη, την Ηλέκτρα και τη Χρυσοθέμιδα. Κλήθηκε μαζί με άλλους Αχαιούς
ήρωες να βοηθήσει το Μενέλαο να πάρει πίσω την Ελένη από την Τροία
και ηγήθηκε της εκστρατείας. Κατά την επιστροφή του από τον πόλεμο,
δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του και τον εραστή της Αίγισθο, τους οποίους
στη συνέχεια σκότωσε ο Ορέστης για να εκδικηθεί τη δολοφονία του πατέρα
του.

Εγώ περιπλανιέμαι... για τη Σπάρτη (στ. 454- 464): ο Μενέλαος, αφηγείται στην
Οδύσσεια στους γιους του Νέστορα και του Οδυσσέα ότι η περιπλάνησή του
κράτησε οχτώ χρόνια και πέρασε από χώρες όπως η Λιβύη, η Αίγυπτος και
η Κύπρος. Σύμφωνα με το μύθο ο Μενέλαος -όπως και άλλοι ήρωες-
τιμωρήθηκε από τους θεούς επειδή κατέστρεψε την Τροία και ταλαιπωρήθηκε
στη θάλασσα όπως και ο Οδυσσέας. Φυσικά ο ερχομός του βασιλιά στην
Αίγυπτο με τον τρόπο που παρουσιάζεται από τον ποιητή, είναι δική του
επινόηση, έτσι ώστε ο ήρωας να φτάσει στο παλάτι του Πρωτέα και να γίνει
η πολυπόθητη αναγνώριση με τη σύζυγό του και η αποκάλυψη της πλάνης
του ειδώλου.

Πολιτισμικά- ιδεολογικά σχόλια.

Πέλοπα... ζευγάρι ξακουσμένο (στ. 437- 444): ο Μενέλαος στην ουσία αναφέρει
πως -όπως και η Ελένη- ταλαιπωρείται εξαιτίας μιας οικογενειακής κατάρας.
Το στοιχείο της κληρονομικής κατάρας χρησιμοποιείται πολύ συχνά στις
τραγωδίες εντείνοντας έτσι ακόμα περισσότερο την τραγικότητα των ηρώων,
των οποίων η μοίρα καθορίζεται από ανώτερες δυνάμεις.

τότε, που ‘χες καλέσει τους θεούς σε δείπνο (στ. 439): ο στίχος δεν αποδίδει
με ακρίβεια τα γεγονότα, καθώς αυτός που είχε καλέσει σε δείπνο τους θεούς
δεν ήταν ο ίδιος ο Πέλοπας αλλά ο πατέρας του Τάνταλος. Πολλοί μελετητές
έχουν προτείνει διορθώσεις του κειμένου ώστε να αποκατασταθεί το νόημα.

πως με καράβια οδήγησα στην Τροία (στ. 446): ο Μενέλαος καυχιέται πως ήταν
ο ίδιος αρχηγός της εκστρατείας στην Τροία, ενώ στην πραγματικότητα
αρχηγός ήταν ο αδελφός του Αγαμέμνονας. Η επινόηση αυτή του ποιητή
δηλώνει την αιτία του Τρωικού πολέμου, που ήταν το ότι θίχτηκε η τιμή του
βασιλιά της Σπάρτης με την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη. Επιπλέον
εντείνεται η κατάντια του ήρωα, που από σπουδαίος βασιλιάς και πολεμιστής,
κατέληξε κουρελής και ναυαγός να ζητιανεύει για το φαγητό του.

ksefteri.edu.gr Σελίδα 3
κι όχι με τη βία... οι λεβέντες της Ελλάδας (στ. 447- 449): ο Μενέλαος παινεύεται
πως όλοι οι ήρωες της Ελλάδας τον ακολούθησαν με τη θέλησή τους στην
εκστρατεία εναντίον των Τρώων. Ο ποιητής αφήνει για μια ακόμα φορά
να φανούν οι δημοκρατικές του ιδέες. Πρέπει να σημειωθεί πως οι ήρωες ήταν
σύμφωνα με το μύθο υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το σύζυγο της Ελένης
στην εκστρατεία του, λόγω του όρκου που είχαν πάρει ότι θα προστατεύσουν
την τιμή του Αχαιού συζύγου της Ωραίας Ελένης σε περίπτωση που κάποιος
θελήσει να τη θίξει.

και φέραν τα ονόματα των σκοτωμένων πίσω στα σπίτια τους (στ. 453- 454):
οι Έλληνες έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στη μνήμη των νεκρών τους και
θεωρούσαν ντροπή και ατίμωση το να ξεχαστεί κάποιος από αυτούς.
Τα ονόματα των νεκρών πολεμιστών τα τιμούσαν με διάφορες εκδηλώσεις
πένθους και σίγουρα η φράση αυτή του ποιητή αποτελεί μια ακόμη καταδίκη
του πολέμου και φέρνει στη μνήμη των θεατών τους νεκρούς της Σικελικής
εκστρατείας.

Και τώρα ναυαγός ο μαύρος (στ. 465): ο Μενέλαος οφείλει να αιτιολογήσει

την παρουσία του στη χώρα.

με την Ελένη που έφερα απ’ την Τροία (στ. 470): ο βασιλιάς της Σπάρτης θεωρεί
πως η γυναίκα που έχει μαζί του είναι η σύζυγός του Ελένη. Οι θεατές όμως
γνωρίζουν πως η πραγματική Ελένη βρίσκεται στο παλάτι. Ο ποιητής τονίζει
για μια ακόμα φορά τη διαφορά ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι»,
καθώς και την πλάνη των πρωταγωνιστών- ηρώων του.

Ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει... που από παλιά την ξέρει (στ. 474- 476):
όταν ο ευτυχισμένος άνθρωπος βιώνει συμφορές ενοχλείται περισσότερο από
εκείνον που κακοπαθαίνει συνέχεια. Με την πανανθρώπινη αυτή ιδέα,
ο ποιητής θέλει να τονίσει τη μετάπτωση του Μενελάου από την ευτυχία στη
δυστυχία: από βασιλιάς και πορθητής της Τροίας, κουρελής ναυαγός σε έναν
άγνωστο τόπο.

Τώρα με τυραννά σκληρά η ανάγκη (στ. 477): ο Μενέλαος πιέζεται πάρα πολύ
από την ανάγκη. Είναι ρακένδυτος, ναυαγός, άγνωστος σε μια χώρα που δεν
γνωρίζει, χωρίς φαγητό και ρούχα. Έτσι είναι αναγκασμένος να ζητιανέψει.
Η ανάγκη δεν αφήνει περιθώρια πολυτέλειας και επιλογής.

Στα βάθη μιας σπηλιάς... τους έβαλα να τη φυλάγουν (στ. 482- 485):
ο Μενέλαος αφήνει την Ελένη σε μια σπηλιά και βάζει τους εναπομείναντες
συντρόφους του να τη φυλάνε. Φοβάται πως η σύζυγός του θα δημιουργήσει
καινούρια προβλήματα αν την αφήσει χωρίς φύλαξη. Μάλιστα ο βασιλιάς
τη θεωρεί ένοχη και ως τη μόνη αιτία για τις συμφορές του. Η παραμονή της
Ελένης στη σπηλιά είναι επίσης επινόηση του ποιητή, αφού ο ήρωας έπρεπε
να είναι μόνος του στη σκηνή και να θεωρήσει στη συνέχεια σύμπτωση την
ομοιότητα της πραγματικής Ελένης με το είδωλο που βρίσκεται στη σπηλιά.

απ’ τους φτωχούς δεν έχεις, ακόμη κι αν το θέλουνε, βοήθεια (στ. 491- 492):
ο ήρωας τονίζει μια διαχρονική πραγματικότητα: από το φτωχό άνθρωπο
δεν μπορείς να ζητήσεις βοήθεια γιατί και να θέλει δεν έχει τη δυνατότητα

ksefteri.edu.gr Σελίδα 4
να σου τη δώσει. Βέβαια κάποιος θα μπορούσε να πει πως πολλές φορές
οι φτωχοί είναι πιο φιλόξενοι και γενναιόδωροι από τους πλούσιους, αλλά
με τον τρόπο αυτό ο ποιητής προσπαθεί να εξυπηρετήσει τη θεατρική
οικονομία και να δικαιολογήσει την παρουσία του βασιλιά έξω από το παλάτι.

Στοιχεία όψης.
• Ο Μενέλαος εισέρχεται στη σκηνή από τη δεξιά πάροδο.
• Και τώρα ναυαγός ο μαύρος (στ. 465): ο Μενέλαος ενημερώνει τους
θεατές πώς έφτασε στην Αίγυπτο, λέγοντας ότι έχει ναυαγήσει στις ακτές
της χώρας.
• με τα ρούχα μου κουρέλια (στ. 472): ο βασιλιάς της Σπάρτης αναφέρεται
στην αμφίεσή του. Πρόκειται για μια από τις καινοτομίες του Ευριπίδη,
καθώς παρουσιάζει το Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια, πράγμα που έρχεται
σε πλήρη αντίθεση με τη βασιλική του ιδιότητα. Πώς θα μπορούσε όμως
να παρουσιαστεί διαφορετικά ένας ναυαγός; Ο Ευριπίδης για αυτή του την
επιλογή χλευάστηκε από τον Αριστοφάνη.
• με τα ρούχα μου... τους ανθρώπους (στ. 472- 473): ο Μενέλαος
ενημερώνει τους θεατές πως στο δρόμο του για το παλάτι συνάντησε
κάποιους ντόπιους τους οποίους ντράπηκε να ρωτήσει, για τον τόπο στον
οποίο βρίσκεται, λόγω της ακατάλληλης αμφίεσής του.
• τ’ απομεινάρια από το καραβίσιο πανί που ‘μαι ζωσμένος (στ. 479-
480): τα κουρέλια του Μενελάου προέρχονται από καραβίσιο πανί.
• Μόλις είδα το σπίτι αυτό... ζύγωσα (στ. 487- 490): περιγράφεται ξανά
το παλάτι του βασιλιά Πρωτέα και τονίζεται ο πλούτος και το μεγαλείο του.
• Έε∙ δε θα ‘ρθει... τα δεινά μου (στ. 493- 494): ο Μενέλαος χτυπά τη θύρα
του παλατιού και φωνάζει για να του ανοίξουν.

Στοιχεία διάνοιας.
• κι όχι με τη βία... οι λεβέντες της Ελλάδας (στ. 447- 449): ο Μενέλαος
παινεύεται πως όλοι οι ήρωες της Ελλάδας τον ακολούθησαν με τη θέλησή
τους στην εκστρατεία εναντίον των Τρώων. Ο ποιητής αφήνει για μια
ακόμα φορά να φανούν στο έργο του οι δημοκρατικές του ιδέες.
• και φέραν τα ονόματα των σκοτωμένων πίσω στα σπίτια τους (στ.
453- 454): τα ονόματα των νεκρών πολεμιστών τα τιμούσαν με διάφορες
εκδηλώσεις πένθους και σίγουρα η φράση αυτή του ποιητή αποτελεί
μια ακόμη καταδίκη του πολέμου και φέρνει στη μνήμη των θεατών τους
νεκρούς της Σικελικής εκστρατείας.
• Ο ευτυχισμένος, όταν κακοπάθει... που από παλιά την ξέρει (στ. 474-
476): ο ποιητής εκφράζει μια πανανθρώπινη ιδέα: όταν ο ευτυχισμένος
άνθρωπος βιώνει συμφορές ενοχλείται περισσότερο από εκείνον
που κακοπαθαίνει συνέχεια. Ο άνθρωπος που ζει μέσα στην δυστυχία
ή έχει δυστυχίσει κάποια στιγμή της ζωής του έχει συνηθίσει σε αυτή την
κατάσταση και είναι ευκολότερο για εκείνον να αντιμετωπίσει με υπομονή
και κοσμιότητα τις όποιες δυσκολίες. Αντίθετα ο ευτυχισμένος υποφέρει
όταν έρχεται αντιμέτωπος με δύσκολες καταστάσεις, καθώς για αυτόν
πρόκειται για μια άγνωστη κατάσταση. Ο Ευριπίδης αποδεικνύεται έξοχος
ψυχογράφος και με την ιδέα αυτή θέλει να τονίσει την τραγικότητα
του Μενελάου και τη μετάπτωσή του από την ευτυχία στη δυστυχία: από

ksefteri.edu.gr Σελίδα 5
 βασιλιάς και πορθητής της Τροίας, κουρελής ναυαγός σε έναν άγνωστο
τόπο.
• Τώρα με τυραννά σκληρά η ανάγκη (στ. 477): ο Μενέλαος πιέζεται
πάρα πολύ από την ανάγκη. Είναι ρακένδυτος, ναυαγός, άγνωστος σε μια
χώρα που δεν γνωρίζει, χωρίς φαγητό και ρούχα. Έτσι είναι αναγκασμένος
να ζητιανέψει. Η ανάγκη δεν αφήνει περιθώρια περηφάνιας και επιλογής.
• απ’ τους φτωχούς δεν έχεις, ακόμη κι αν το θέλουνε, βοήθεια (στ.
491- 492): ο ήρωας τονίζει μια διαχρονική πραγματικότητα: από το φτωχό
άνθρωπο δεν μπορείς να ζητήσεις βοήθεια γιατί και να θέλει δεν έχει τη
δυνατότητα να σου τη δώσει. Βέβαια κάποιος θα μπορούσε να πει πως
πολλές φορές οι φτωχοί είναι πιο φιλόξενοι και γενναιόδωροι από τους
πλούσιους, αλλά με τον τρόπο αυτό ο ποιητής προσπαθεί να
εξυπηρετήσει τη θεατρική οικονομία και να δικαιολογήσει την παρουσία
του βασιλιά έξω από το παλάτι.

Καινοτομίες του Ευριπίδη.

• Ο Μενέλαος αρχηγός της Τρωικής εκστρατείας: ο Μενέλαος καυχιέται πως
ήταν ο ίδιος αρχηγός της Τρωικής εκστρατείας, ενώ στην πραγματικότητα
αρχηγός ήταν ο αδελφός του Αγαμέμνονας. Η επινόηση αυτή του ποιητή
δηλώνει την αιτία του Τρωικού πολέμου που ήταν το γεγονός ότι θίχτηκε
η τιμή του βασιλιά της Σπάρτης με την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη.
Επιπλέον εντείνεται η κατάντια του ήρωα που από σπουδαίος βασιλιάς και
πολεμιστής, κατέληξε κουρελής και ναυαγός να ζητιανεύει για το φαγητό
του.
• Ο ερχομός του Μενελάου στην Αίγυπτο: ο ερχομός του Μενελάου στην
Αίγυπτο με τον τρόπο που παρουσιάζεται από τον ποιητή, είναι δική
του επινόηση, έτσι ώστε ο ήρωας να φτάσει στο παλάτι του Πρωτέα
και να γίνει η πολυπόθητη αναγνώριση με τη σύζυγό του και η αποκάλυψη
της πλάνης του ειδώλου.
• Ο Μενέλαος ντυμένος με κουρέλια: ο βασιλιάς της Σπάρτης αναφέρεται
στο καραβόπανο που φοράει. Πρόκειται για μια από τις καινοτομίες του
Ευριπίδη, καθώς παρουσιάζει το Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια, πράγμα
που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη βασιλική του ιδιότητα. Ο Ευριπίδης
για αυτή του την επιλογή χλευάστηκε από τον Αριστοφάνη, όμως
υπάρχουν λόγοι:
 τονίζει την αλλαγή που προκάλεσε ο πόλεμος στον ήρωα από
βασιλιά- πορθητή σε επαίτη,
 υπογραμμίζει την τραγική θέση του ήρωα,
 προκαλεί τον έλεο και το φόβο στους θεατές,
 τονίζει πως ο πόλεμος έχει ολέθριες συνέπειες για τους ανθρώπους
όποιοι κι αν είναι, βασιλείς ή απλοί πολίτες, νικητές ή ηττημένοι,
 πρόκειται να εμποδιστεί έτσι η αναγνώριση του Μενελάου από την
Ελένη,
 εντείνεται η αντίθεση ανάμεσα στον κουρελή Μενέλαο και τα πολύ
εγωιστικά λόγια του.
• Ο Μενέλαος αφήνει την Ελένη στη σπηλιά: ο βασιλιάς της Σπάρτης αφήνει
την Ελένη σε μια σπηλιά και βάζει τους εναπομείναντες συντρόφους του
να τη φυλάνε. Φοβάται πως η σύζυγός του θα δημιουργήσει καινούρια
προβλήματα αν την αφήσει χωρίς φύλαξη. Μάλιστα ο Μενέλαος τη θεωρεί
ένοχη και ως τη μόνη αιτία για τις συμφορές του. Η παραμονή της Ελένης

ksefteri.edu.gr Σελίδα 6
 στη σπηλιά είναι επινόηση του ποιητή, αφού ο ήρωας έπρεπε να είναι
μόνος του στη σκηνή και να θεωρήσει σύμπτωση την ομοιότητα
της πραγματικής Ελένης με το είδωλο που βρίσκεται στη σπηλιά.
• Διαφορά «φαίνεσθαι»- «είναι»:
 η πραγματική Ελένη βρίσκεται μέσα στο παλάτι, ενώ το είδωλο είναι
στη σπηλιά με τους συντρόφους του Μενελάου,
 η αμφίεση του ήρωα έρχεται σε αντίθεση με την πραγματική του
ταυτότητα (βασιλιάς της Σπάρτης και ήρωας του Τρωικού πολέμου).

Το κωμικό στοιχείο.
Δεν είναι λίγοι οι μελετητές εκείνοι που θεωρούν πως η «Ελένη» δεν αποτελεί
γνήσια κωμωδία και την κατατάσσουν στις τραγικωμωδίες. Ένα από αυτά
τα στοιχεία που τους οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα είναι η εμφάνιση και
συμπεριφορά του βασιλιά Μενελάου. Είναι σχεδόν βέβαιο πως τα κουρέλια
με τα οποία είναι ντυμένος ο ήρωας θα προκαλούσαν μειδίαμα στους θεατές,
αλλά και τον έλεο και το φόβο τους.

Ο λειτουργικός ρόλος του μονολόγου του Μενελάου.

Ο μονόλογος του βασιλιά της Σπάρτης ομοιάζει τόσο με το μονόλογο της
Ελένης, που πολλοί μελετητές θεωρούν πως πρόκειται για ένα δεύτερο
πρόλογο.
• Σκοπός του ποιητή είναι να δείξει τη διαφορά ανάμεσα στο νέο και γενναίο
Μενέλαο, ήρωα του Τρωικού πολέμου και στο Μενέλαο που έχει περάσει
επτά χρόνια να τυραννιέται στη θάλασσα χωρίς να μπορεί να φτάσει στην
πατρίδα του. Με τον τρόπο αυτό από τη μία τονίζεται ο ξεπεσμός του
ήρωα και από την άλλη εξαίρεται η καρτερία και η γενναιότητα της Ελένης
που υπομένει τα βάσανά της.
• Ο Ευριπίδης έχει απομακρύνει την Ελένη και το Χορό από τη σκηνή
και επομένως ο ήρωας στέκεται εκεί μόνος του. Έτσι κρίνεται απολύτως
απαραίτητο να παρουσιάσει τον εαυτό του, καθώς και το πώς και το γιατί
βρίσκεται εκεί ώστε να γίνει γνωστό στους θεατές.
• Προοικονομείται η συνάντηση των δύο συζύγων και οι θεατές
βεβαιώνονται πως ο Μενέλαος είναι ζωντανός, σε αντίθεση με τα όσα είχε
αναφέρει ο Τεύκρος στον Πρόλογο.
• Τονίζεται η τραγική ειρωνεία, αφού ο Μενέλαος πιστεύει πως έχει μαζί
του την πραγματική Ελένη ενώ οι θεατές γνωρίζουν πως έφερε από την
Τροία το είδωλό της.

Στοιχεία ήθους.
• Μενέλαος: ο ήρωας εμφανίζεται στη σκηνή ρακένδυτος και τρομερά
ταλαιπωρημένος. Η κατάστασή του είναι τόσο απελπιστική που εύχεται
να μην είχε γεννηθεί. Γυρίζει στη θάλασσα επτά χρόνια μετά το τέλος του
πολέμου, χωρίς να μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Φέρεται
εγωιστικά και παρουσιάζει τον εαυτό του ως αρχηγό της Τρωικής
εκστρατείας και αισθάνεται μεγάλη περηφάνια για αυτό, καθώς και για
το ότι όλοι οι Έλληνες τον ακολούθησαν ως εκεί με τη θέλησή τους και όχι
με τη βία. Αναφέρεται στους πολλούς νεκρούς του πολέμου, όχι όμως
επειδή τους λυπάται, αλλά για να αποδείξει πως ηγήθηκε μιας μεγάλης
εκστρατείας. Ως βασιλιάς- ήρωας αισθάνεται ντροπή για την κατάντια
του, για αυτό, αν και βρίσκεται σε άγνωστη χώρα, δεν ζητά να πάρει

ksefteri.edu.gr Σελίδα 7
 πληροφορίες από τους ντόπιους που έτυχε να συναντήσει στο δρόμο του.
Ενδιαφέρεται και θέτει σε προτεραιότητα τους συντρόφους και τη συζυγό
του, για αυτό και δεν διστάζει, λόγω της μεγάλης του ανάγκης, να βάλει
στην άκρη την περηφάνια του και να χτυπήσει την πόρτα του παλατιού
για να ζητήσει βοήθεια.

Η τραγικότητα του Μενελάου.

Η τραγικότητα ενός ήρωα χαρακτηρίζεται κυρίως από τα αισθήματα ενοχής
που τον διακατέχουν, η μεταστροφή της τύχης του από την ευτυχία στη
δυστυχία, καθώς και ο καθορισμός της μοίρας του από υπέρτερες δυνάμεις.
Ο Μενέλαος προκαλεί στους θεατές τον έλεο και το φόβο, αφού συμπάσχουν
μαζί του, αγωνιούν για την τύχη του φοβούνται μήπως βρεθούν στη θέση του.
Ο βασιλιάς μπορεί να χαρακτηριστεί ως τραγικός ήρωας για τους εξής λόγους:
• η αλλαγή της τύχης του: από ένδοξος βασιλιάς και γενναίος στρατηγός
μετατράπηκε σε ρακένδυτο ναυαγό,
• προσπαθεί για χρόνια να επιστρέψει στην πατρίδα του αλλά οι θεοί
δεν του το επιτρέπουν,
• βρίσκεται σε μεγάλη πλάνη, καθώς θεωρεί πως η Ελένη που έφερε
μαζί του από την Τροία είναι η πραγματική,
• βρίσκεται σε πάρα πολύ μεγάλη ανάγκη.

Δομή μονολόγου.
Πολλοί μελετητές θεωρούν πως ο μονόλογος του Μενελάου αποτελεί επί
της ουσίας έναν δεύτερο πρόλογο, καθώς διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά του.
• Αρχικά ο βασιλιάς της Σπάρτης παρουσιάζει τον εαυτό του κάνοντας
αναφορά στο γενεαλογικό του δέντρο (όπως και η Ελένη).
• Εξιστορεί τα βάσανα του παρελθόντος και του παρόντος του:
 Παρελθόν: ηγήθηκε της Τρωικής εκστρατείας και πολλοί από τους
ήρωες που συμμετείχαν σε αυτή έχουν χαθεί, ενώ άλλοι έχουν
επιστρέψει στην πατρίδα και χαίρονται που ξέφυγαν και από τον
πόλεμο και από τη θάλασσα. Ο ίδιος περιπλανιέται για χρόνια
καθώς οι θεοί δεν του επιτρέπουν να επιστρέψει στη Σπάρτη.
 Παρόν: έχει ναυαγήσει σε έναν άγνωστο τόπο μαζί με την Ελένη
και τους λιγοστούς του συντρόφους. Φοράει κουρέλια και δεν έχει
ούτε ρούχα ούτε φαγητό, για αυτό και φτάνει στο παλάτι να ζητήσει
βοήθεια.
• Μετά το μονόλογο της Ελένης εμφανίζεται ο Τεύκρος και της δίνει
πληροφορίες για την Τροία, το σύζυγο και την οικογένειά της. Έτσι λοιπόν
και μετά το μόνολογο του Μενελάου εμφανίζεται μια Γερόντισσα, η οποία
τον πληροφορεί για τον τόπο στον οποίο βρίσκεται.

Ομοιότητες και διαφορές με το μονόλογο της Ελένης:

• Ομοιότητες:
 αναφέρονται στην ταυτότητά τους, στα παρελθοντικά και παροντικά
τους βάσανα,
 νιώθουν δυστυχισμένοι και απελπισμένοι.
• Διαφορές:
 η Ελένη γνωρίζει και μας δίνει πληροφορίες για τον τόπο στον
οποίο βρίσκεται, πράγμα που αγνοεί ο Μενέλαος,

ksefteri.edu.gr Σελίδα 8
  η Ελένη επιθυμεί να βάλει τέλος στη ζωή της, ενώ ο Μενέλαος
εύχεται να μην είχε γεννηθεί,
 η Ελένη λυπάται τους νεκρούς του πολέμου, ενώ ο Μενέλαος
αναφέρεται σε αυτούς για να δείξει το πόσο μεγάλη και σπουδαία
ήταν η εκστρατεία που ανέλαβε.

Λέξις (εκφραστκά μέσα).

• Μονόλογος: μελετητές έχουν αναφέρει πως η 1η σκηνή του Α’ επεισοδίου
αποτελεί έναν δεύτερο πρόλογο. Εμφανίζεται στη σκηνή ο βασιλιάς
Μενέλαος, ο οποίος αυτοσυστήνεται και αναφέρεται στις περιπετειες του
παρελθόντος και του παρόντος του (βλ. παραπάνω «Δομή Μονολόγου»).
• Ειρωνεία:
 ο Μενέλαος καυχιέται ότι ηγήθηκε της Τρωικής εκστρατείας ενώ
οι θεατές γνωρίζουν πως αρχηγός των Αχαιών ήταν ο αδελφός του
Μενελάου Αγαμέμνονας,
 ο Μενέλαος αναφέρει στους θεατές ότι ναυάγησε στην Αίγυπτο μαζί
με την Ελένη που την έφερε από την Τροία και την έχει αφήσει στη
σπηλιά μαζί με τους συντρόφους του, ενώ εκείνοι γνωρίζουν πως η
πραγματική Ελένη βρίσκεται στο παλάτι του Πρωτέα και ο βασιλιάς
έχει μαζί του το είδωλό της.
• Αντιθέσεις: οι παρακάτω αντιθέσεις τονίζουν την άθλια κατάσταση στην
οποία έχει περιέλθει ο ήρωας και επισημαίνουν στους θεατές τις ολέθριες
συνέπειες του πολέμου:
 πρότερη λαμπρότητα του Μενελάου ≠ τωρινή κατάσταση: ναυαγός,
εξαθλιωμένος και ταπεινωμένος,
 ηγέτης της Τρωικής εκστρατείας, κουρσάρος της Τροίας ≠ επαίτης,
 ήρωες που χάθηκαν στην Τροία ≠ ήρωες που σώθηκαν,
 ήρωες που επέστρεψαν στην πατρίδα τους ≠ ο Μενέλαος υποφέρει
και περιπλανιέται και δεν μπορεί να επιστρέψει στην Σπάρτη,
 πλούτος και ευμάρεια Αιγύπτου ≠ ολοκληρωτική καταστροφή της
Τροίας.
• Μεταφορές: στ. 454- 455, 465, 475, 477, 481.
• Προσωποποιήσεις: στ. 477, 481.
• Παρήχηση: τη χάρη... χαρίζουν (στ. 458).
• Επανάληψη: Χαθήκανε πολλοί, πολλοί κι εκείνοι (στ. 450).
• Υπερβατό σχήμα: στ. 449- 449, 454- 455, 458, 491- 492.
• Έλλειψη: κι εκείνος πάλι από την Αερόπη δυο γιους (στ. 442- 443),
Και τώρα ναυαγός ο μαύρος (στ. 465).
• Ανακόλουθο: κι όσοι απομείναν απ’ τους συντρόφους μου, τους έβαλα να
τη φυλάγουν (στ. 484- 485) (= κάποιες λέξεις δε βρίσκονται σε συντακτική
συμφωνία με τις προηγούμενες ή τις επόμενές, δε βρίσκονται συντακτικώς
σε κανονική συνέχεια, δεν υπάρχει δηλαδή συντακτική «ακολουθία»).
• Εικόνες: στ. 454- 455, 459- 466, 466- 470, 477- 485, 487- 490, 493- 494.

ksefteri.edu.gr Σελίδα 9