Mgr ZYGMUNT ZJAWIŃSKI

intio
Mgr Zygmunt Zjawiński — Introligatorstwo
Ważniejsze błędy dostrzeżone po wydrukowaniu

Str. Wiersz Jest Powinno być

5 4 od dołu techniki zdobni­ techniki zdobni­

cze, repusowa- cze: repusowa-
nie, g r a w e r o w a ­ nie, g r a w e r o w a ­
nie, emalie, f i l i ­ nie, emalie, f i l i ­
gran gran (rys. 1)
18 11 od dołu Nadaje się na Nadaje się na
okładki i wyroby w y r o b y oklejane.
oklejane
69 ' 1 od dołu grzbiece grzbiecie
203 6 od dołu
poz. 26 tabeli roztrze*wanie roztrzepanie
sznurków sznurków
Mgr ZYGMUNT ZJAWIŃSKI

infio
ligator
sfwo
WARSZAWA 1 966
 Opiniodawca doc. Tadeusz Tuszewski

Redaktor W P L i S Maria Tyszka

O k ł a d k ę p r o j e k t o w a ł Zygmunt Sloniewski

Redaktor techniczny Walenty Szczypiorski

K o r e k t o r techniczny Irena Duszkiewicz

S P I S TREŚCI

686.1
I. Zarys historii technologii i zdobnictwa oprawy książki
II. Surowce introligatorskie 11
1. O g ó l n e w i a d o m o ś c i o w y t w o r a c h papierniczych . . . 11
W pracy opisano ręczną i maszynową oprawę książek. Surowce do w y r o b u papieru 11
Podano surowce oraz podstawowe narzędzia i maszyny W y r ó b papieru i t e k t u r y 12
introligatorskie. Szczegółowo omówiono kolejne czynności P o d z i a ł i cechy w y t w o r ó w papierniczych . . . . 13
przy wykonywaniu różnego rodzaju opraw, jak oprawy 2. P ł ó t n a introligatorskie i ich zastosowanie . . . 20
broszurowe i kartonowe, oprawy w półpłótno i płótno oraz P ł ó t n a lniane . . . . 20
oprawy organiczne. Opisano również sposoby wykonywania Płótna bawełniane . .- 23
pudełek oraz różnych wyrobów z papieru i kartonu. P ł ó t n a pokryte a p r e t u r ą w o d o o d p o r n ą . . . . . 25
Książka jest przeznaczona dla pracowników introligatorskich 3. Surowce pomocnicze 26
zakładów rzemieślniczych, spółdzielczych oraz zakładów 4. P r z e c h o w y w a n i e s u r o w c ó w . 27
drobnej wytwórczości. Mogą z niej korzystać pracownicy I I I . Podstawowe narzędzia i urządzenia introligatorskie . . . 29
introligatorni w drukarniach, uczniowie zawodowych szkół 1. N a r z ę d z i a i p r z y r z ą d y 29
introligatorskich, świetlice i domy kultury. Może być również 2. Podstawowe maszyny introligatorskie . . . . . 39
wykorzystana na zajęciach praktycznych w szkołach pod­
I V . Metody i systemy pracy oraz organizacja różnych stanowisk
stawowych.
pracy . . . "'. 44
1. Metody i systemy pracy . • 44
2. U r z ą d z e n i e pracowni introligatorskiej 45
W y p o s a ż e n i e pracowni 45
Stanowisko pracy . . 46
V . Wyroby z papieru i kartonu 49
1. Przygotowanie ś r o d k ó w k l e j ą c y c h 49
2. Prace w s t ę p n e 52
3. Plansze, mapy i albumy 62
Naklejanie plansz i map n a t e k t u r ę 62
Naklejanie map i tablic na p ł ó t n o 64
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE Naklejanie fotografii 66
Albumy 69
Printed in Poland 4. G a l a n t e r i a papiernicza 72
V I . Pudełkarstwo 80
1. K a r t o n a ż e , opakowania i p u d e ł k a 80
P u d e ł k a surowe 80
P u d e ł k a oklejane 85
2. F u t e r a ł y . 9 0
V I I . Ogólne w i a d o m o ś c i o drukach i budowie książki . . . 9 5
V I I I . Prace przygotowawcze i techniki pomocnicze przy oprawianiu
książek . . . . . . . 100
1. Przygotowanie w y k l e j e k 100
2. Szycie r ę c z n e i maszynowe 104
3. B a r w i e n i e papieru . . . 118
3
 4. B a r w i e n i e i złocenie k r a w ę d z i k s i ą ż e k . . . .122
5. Tłoczenie i złocenie maszynowe 128
6. T ł o c z e n i e i złocenie r ę c z n e 136
I X . Oprawy książek ręczne i maszynowe . . . . . 145
1. B r o s z u r y 147
Rozcinanie a r k u s z y 148
Składanie arkuszy 149
Zbieranie a r k u s z y . . 153
Wklejanie broszury . . 154
Obcinanie . . . 156
B r o s z u r a klejona 157 I . Z A R Y S H I S T O R I I T E C H N O L O G I I I ZDOBNICTWA
2. O p r a w y kartonowe . . . 158
K a r t o n r ó w n o cięty . . . . . . . . . 159 OPRAWY KSIĄŻKI
Kartony wklejane w okładkę 160
3. O p r a w y w k l e j a n e (półpłótno i p ł ó t n o ) 164
Przygotowanie k s i ą ż e k do oprawy . . . . . 164 Od dwóch łacińskich słów intro ligare (znaczących: intro —
Wykonanie okładek 170 między, ligare — wiązać) wywodzi się piękna polska nazwa intro­
K o l e j n e c z y n n o ś c i p r z y oprawie w p ł ó t n o i p ó ł p ł ó t n o . . 178
4. O p r a w y specjalne (skrypty, dyplomy, plany itp.) . . . 179 ligator. Jego praca polega na tworzeniu trwałego wiązania między
5. O p r a w y organiczne, w p ó ł s k ó r e k i c a ł ą s k ó r ę . . . 181 kartami książki.
O p r a w a uproszczona 182 Najstarszy znany zabytek introligatorski pochodzi z I I I wieku
O p r a w a z w o l n y m przegubem 191
O p r a w a z przegubem z w a r t y m 196 naszej ery. Jest to kodeks, którego sześć pierwszych i ostatnich
P ó ł s k ó r e k introligatorski 197 nie zapisanych kart pergaminowych było sklejonych ze sobą
Skóra 198 i owiniętych skórą. Początkowo zapisane karty pergaminowe
6. O p r a w y n a k ł a d o w e i maszynowe - . 206
7. N a p r a w y i p o w t ó r n e oprawy k s i ą ż e k 208 składano i przyszywano w grzbiecie do obwoluty ze skóry. D l a
8. Najczęściej spotykane b ł ę d y w oprawach — przyczyny, zapewnienia większej ochrony rękopisów, do obwoluty zaczęto
usuwanie 212 przyklejać deseczki i płytki z kości słoniowej, pochodzące z daw­
9. P e r s p e k t y w y i k i e r u n k i rozwoju opraw . . . . 115 nych dyptyków (tabliczki służące do pisania, pokryte z jednej
X . Bezpieczeństwo i higiena pracy . . . . . . . 217 strony woskiem).
X I . Zasadnicze w i a d o m o ś c i z prawa p r z e m y s ł o w e g o . .' . . 219 Rękopisy oprawne, zwane kodeksami, były przedmiotami rzad­
Wykaz literatury . . . . . 222 kimi i cennymi. Okładki zaczęto ozdabiać bogatymi płaskorzeźba­
mi z kości słoniowej o tematyce związanej z treścią kodeksu.
Noszą one znamiona sztuki karolińskiej i romańskiej.
W zaraniu introligatorstwa występują dwa kierunki w oprawie.
Jeden prawidłowy, który gromadząc przez wieki doświadczenia,
doprowadza do ulepszenia sposobów szycia, trwałego powiązania
kart z okładzinami obciągniętymi skórą, aby w X V I i X V I I wieku
zadziwić świat prawidłowością technologii i pięknem zdobnictwa.
Zamiłowanie władców i dostojników kościoła do przepychu
przyczyniło się do stworzenia opraw klejnotowych. Praca introli­
gatora ograniczała się do zszycia kodeksu ze skórą, do której do­
klejone były okładziny drewniane, stanowiące podkład dla pracy
snycerza i złotnika. Od wczesnego średniowiecza okładziny zostają
obijane blachą złotą i srebrną. Stosowano wówczas wszelkie*
techniki zdobnicze, repusowanie, grawerowanie, emalie, filigran
i płaskorzeźbę w kości słoniowej. Stworzone oprawy były arcy­
dziełami sztuki zdobniczej, a pozostałe do dziś nieliczne zabytki
pozwalają podziwiać rzemiosło średniowiecza.
5
 Z punktu widzenia technologii były to oprawy nieprawidłowe.
Ciężkie Okładziny, których grubość była czasem większa od obję­
tości kodeksu, przy prymitywnym szyciu nie spełniały zadania
ochrony kart. W późnym średniowieczu obok opraw złotniczych
stosowano zdobione drogimi kamieniami oprawy w tkaninę atła­
sową i safian. Okładziny opraw klejnotowych same wymagały
ochrony od zniszczenia. Wcześnie zatem w narożnikach zjawiają
się większe kamienie lub wypukłe metalowe ornamenty, na k t ó ­
rych opiera się całość. P r z y okładzinach pokrytych w całości
blachą złotą lub srebrną, środkowe pole zostaje wgłębione dla
ochrony znajdujących się na nim kompozycji figuralnych. Żłob­
kowy brzeg zostaje zaopatrzony w klamry z metalowymi zacze­
pami, służące do spinania obu okładzin.
Właściwym materiałem na oprawę kodeksów była skóra cielęca,
kozia oraz pergamin. Prawidłowy kierunek introligatorstwa, two­
rząc właściwą technologię oprawy, zaczyna dostosowywać orna­
mentację do użytego materiału. Z V I do V I I I wieku dochowały się
resztki opraw koptyjskich. Deski obciągnięte są wyciętą ażurowo
skórą, spod której przebija podłoże ze skóry innego koloru. Z tych
samych wieków dochowały się zabytki zdobione skórorytem. Jest
to technika polegająca na nacinaniu skóry już naciągniętej na
deski.
Z X I I wieku zachowały się oprawy zdobione wyciskanymi
w skórze ornamentami. Początki tej techniki zdobienia wywodzą
się najprawdopodobniej z konieczności technologicznych. W śred­
niowieczu introligator dobierał skórę w zależności od formatu
księgi. W celu uzyskania trwałości oprawy, którą zapewniała
odpowiednia grubość skóry, do ksiąg mniejszych brano skórę
z mniejszych, a do dużych — z większych zwierząt. Skórę starano
się tak dobierać, aby z jednej wykroić całą oprawę. Skóry nie
podcinano, a więc grubość jej była prawie jednakowa zarówno na
okładzinach, jak na podwinięciach i w przegubie. Stwarzało to
pewną trudność przy obciąganiu grzbietu i zawijaniu skóry po­
przez krawędzie desek. Aby umożliwić przyklejenie skóry do fa­
zowanych brzegów i w wycięciach na klamry, przygrzewano ją
żelazkami. Z biegiem czasu żelazka przybrały formę liniaków tło­
czących linie proste. Miejsca przygrzane zaczęto jednocześnie zdo­
bić liniami tłoczonymi wokół brzegów oraz ukośnie wyciskanymi
w wycięciach fazowania. Z ornamentów przypadkowych zrodziły
się ornamenty funkcjonalno-ozdobne, które w dalszej kolejności
R y s . 1. Modlitewnik K r ó l o w e j Bony. O p r a w a w y k o n a n i a r ę c z n i e ze srebra
przeszły na ornamenty czysto zdobnicze.
o r z e ł umieszczony na czerwonym k a m i e n i u
(Fot. Z. Camski) Zapoczątkowane w Anglii zdobnictwo X I I wieku obejmuje obie
okładziny, podczas gdy grzbiet pozostaje wolny od tłoczeń. Intro­
ligatorzy posługują się pojedynczymi tłoczkami wypukłymi
i wklęsłymi wyciskanymi na ślepo. Treścią tłoków są ornamenty
7
 roślinne, liniowe, symbole religijne, postacie świętych, królów,
wojowników, mitycznych ludzi i zwierząt.
Na uwagę zasługuje prawidłowa technologia oprawy tego okre­
su, która przetrwała przez wiele wieków i zmodyfikowana jest
wzorem obecnie stosowanych opraw organicznych. Rękopisy mają
podłożone pod pierwszą i ostatnią składkę uszyte razem z nimi
karty osłaniające, z których krańcowe są przy wykańczaniu przy­
klejane do drewnianych okładzin. Składki są doszywane do pa­
sków ze skóry, idących w poprzek grzbietu. Na grzbiet jest nakle­
jona cienka skóra zachodząca na boki księgi i , po przeciągnięciu
pasków na zewnątrz, przyklejona do wewnętrznej strony okładzin.
Paski ze skóry i doszyta na krańcach grzbietu kapitałka ze skóry
są wpuszczane od strony zewnętrznej w otwory w okładzinach
i umocowane drewnianymi kołkami. Skóra użyta do oprawy jest
przyklejona do okładzin i , w większości wypadków, do grzbietu
rękopisu. P r z y brzegu żłobkowym umieszczone są klamry spina­
jące oprawę.
Z biegiem czasu zostaje wprowadzone wyokrąglenie grzbietów,
zwięzy na grzbietach zostają bardziej uwidocznione. Na narożni­
kach, bez względu na tłoczony poprzednio ornament, zostają
umieszczone metalowe okucia chroniące skórę przed ścieraniem
się jej powierzchni. Dla ochrony przed kradzieżą, księgi zaopa­
trzone zostają w łańcuchy (kateny) przytwierdzone do tylnej
okładziny i pulpitu lub półki.
Ciekawym rodzajem oprawy X I V i X V wieku są oprawy sa- .
kwowe. Nie obcięty dolny brzeg skóry zebrany w węzeł służył
jako uchwyt przy noszeniu księgi.
Oprócz opraw bogato zdobionych, kodeksy mniej wartościowe
obciągano w całości lub częściowo w skórę i ozdabiano jedynie
wytłoczonymi liniami. Oprawy takie powstały w klasztorach na
użytek wewnętrzny. Noszą one nazwę opraw mniszych.
Na wschodzie w okresie tym istniał zupełnie odmienny typ
oprawy. Rękopisy małych formatów były szyte broszurowo
i wklejane w okładkę. A b y zapobiec wypadaniu książki, okładka
miała klapkę będącą przedłużeniem tylnej okładziny i zachodzącą
poprzez brzeg żłobkowy na stronę wierzchnią. Zamiast desek uży­
wano tektury obciąganej piękną w delikatnych kolorach skórą.
Brzegi rękopisów złocono, a okładki pokrywano arabeskami (mo­
t y w y roślinne) i maureskami (ornamenty wstęgowe). Zdobienie
okładek oparte na kompozycjach dywanów wykonywano przez
tłoczenie na gorąco przy użyciu złota.
W p ł y w y wschodu poprzez Włochy i Francję przedostały się do
całej Europy i zaznaczyły się na oprawie renesansowej. Introliga­
torzy nie zrezygnowali jednak z dotychczasowych zdobyczy
technologicznych, ale przejęli wartościowe cechy opraw wschod­
nich, a mianowicie tekturę, złocenie i motywy zdobnicze.
Rozpowszechnione szybko drukarstwo i rozwinięta baza pa­
piernicza pozwala w X V I wieku na druk nakładowy. Książka
staje się dostępna dla szerszego kręgu czytelników, tematyka
obejmuje zagadnienia świeckie. Przełom spowodowany wynalaz­
kiem druku w połowie X V wieku i prądami odrodzenia odbija się
wyraźnie na introligatorstwie. Obok tradycyjnych form oprawy
ksiąg w deski, które przetrwały jeszcze do X V I I I wieku, pojawia
się skromna nakładowa oprawa w skórę cielęcą lub pergamin
z okładzinami tekturowymi. Oprawa wykonywana ręcznie opiera
się nadal na organicznym związaniu okładzin z blokiem książki.
Zdobnictwo przyjmuje charakterystyczne cechy środowiskowe.
W krajach zachodnich posługuje się liniami prostymi, łuczkami
i pojedynczymi tłoczkami. Powstają bogato złocone oprawy o róż­
norodnej kompozycji. Zaczęto również zdobić grzbiety, czasami
zanikają wypukłe zwięzy. W Europie środkowej przeważa tłocze­
nie na ślepo lub mieszane. Jako nowe narzędzie przyspieszające
tłoczenie jest wprowadzone radełko w postaci grawerowanego
krążka umieszczonego na osi umocowanej w długiej rękojeści.
Ornament ciągły jest stosowany do wypełniania pasów w bordiu-
rach i wyciskany w pionie i poziomie. Tematyka ornamentu
obejmuje — obok przyjętych wzorów dekoracyjnych — głowy
ludzkie, zwierzęce, motywy wzięte z architektury itp. Do po­
wszechnego użytku wchodzą wytłaczane w dziadku bednarskim
plakiety z wizerunkami wybitnych mężów i herby. Bardzo roz­
powszechniona jest skóra świńska.
Introligatorstwo polskie, mimo dużych wpływów niemieckich,
utrzymuje nadal skórę cielęcą, a przy zdobieniu używa radełka,
plakiety i pojedyncze tłoczki. Złocenie jest częściej stosowane niż
w Niemczech.
W X V I i X V I I wieku oraz na początku X V I I I wieku oprawy
stanowią szczytowe osiągnięcie rzemiosła introligatorskiego
w dziedzinie zdobnictwa. Klasycyzm przynosi ze sobą umiarko­
wane zdobienie okładzin wąskimi ramkami i superekslibrisem.
Wiek X I X to wiek upadku kunsztu introligatorskiego. Po­
wszechnie stosowane są półskórki. Zdobienie ogranicza się do
grzbietów. Zamiast skóry na oprawy zostaje wprowadzone płótno.
W technologii następuje przewrót. Z wprowadzeniem maszyn
zaczęto poszukiwać najłatwiejszych rozwiązań techniki oprawy.
Osobno przygotowuje się blok książki i okładkę. Połączenie na­
stępuje przez wklejanie, a nie jak dawniej przez przeciąganie
sznurków przez okładziny. Złocenie ręczne ustępuje tłoczeniu ma­
szynowemu imitacją złota i farbami.
9
 Wysiłki nielicznych entuzjastów rzetelnej oprawy doprowa­
dziły jedynie do utrzymania prawidłowej oprawy wTibHoteklchD l W l 0 t e k a c h
pomnikowych i to przy dużym zmodyfikowaniu
Introligatorstwo uległo w ciągu wieków wielu przemianom
P O m l m
° ^ d k U
"gatorstwa jTSSl
J « ^ S h ! ę
-tomatyzacji uproszczona oprawa
I I . SUROWCE I N T R O L I G A T O R S K I E

1. OGÓLNE WIADOMOŚCI O WYTWORACH P A P I E R N I C Z Y C H

Surowce do wyrobu papieru

Papier jest wytworem powstałym przez spilśnienie włókien
roślinnych. Surowcami do wyrobu papieru jest ścier drzewny,
celuloza, szmaty i makulatura. Surowcami pomocniczymi są w y ­
pełniacze, substancje klejące i barwniki. Do produkcji .papieru
.zużywa się bardzo duże ilości wody.
Ś c i e r d r z e w n y b i a ł y otrzymuje się z drewna iglastego
{świerk, jodła) i liściastego, które rozdrabnia się na włókna przez
.ścieranie na kamieniu. Jest on kruchy, o pełnej zawartości żywic
i składników mineralnych znajdujących się w drewnie. Ma kolor
kremowy. Może być niebielony lub bielony środkami chemicz­
nymi.
Ścier drzewny brązowy otrzymuje się z drewna
sosny przez parowanie pod ciśnieniem, a następnie rozwłóknianie.
Jest on elastyczny, pozbawiony częściowo żywic i soli mineral­
nych. Kolor brązowy jest wynikiem parowania.
Ś c i e r c h e m i c z n y otrzymuje się z drewna iglastego i l i ­
ściastego, które poddaje się działaniu chemikaliów i rozwłóknia­
niu. Posiada właściwości pośrednie między ścierem a celulozą.
Celulozę otrzymuje się z drewna iglastego, liściastego
i słomy zbożowej po przeróbce chemicznej. Zostaje usunięta
lignina i inne substancje niecelulozowe, a pozostają nie uszko­
dzone włókna czystego błonnika. Celuloza jest elastyczna i bardzo
trwała.
Celulozę sodową i siarczAnową otrzymuje się metodą alkaliczną
z drewna sosnowego: Celulozę siarczYnową otrzymuje się metodą
kwaśną z drewna o małej zawartości żywicy.
Celuloza słomowa ma niewielką wytrzymałość mechaniczną.
S z m a t y . Włókna uzyskuje się z przerobu szmat lnianych,
bawełnianych i konopnych. Szmaty są najlepszym surowcem do
wyrobu papieru.

M a k u l a t u r a — używany papier i wykorzystane wyroby
papiernicze. Jest to surowiec wtórny. Poprzez mechaniczne ście­
ranie przywraca się możliwość ponownego spilśnienia zawartych
w nim włókien.
W y p e ł n i a c z e są to substancje mineralne, np. kaolin, talk,
kreda i inne. Wprowadzane są do papieru w celu zmniejszenia
przezroczystości, zwiększenia bieli, nadania gładkości.
Substancje k l e j ą c e — kleje żywiczne, zwierzęce
i krochmal. Wprowadzenie kleju do masy papierniczej lub klejenie
powierzchniowe reguluje chłonność wilgoci i zwiększa gładkość
papieru.
B a r w n i k i . Wprowadzenie barwników do masy papierniczej
ma na celu poprawienie bieli lub uzyskanie barwnych wytworów
papierniczych. Przeważnie stosowane są barwniki anilinowe.
Wyrób papieru i tektury
żem ręcznym lub automatycznym i ręcznie zdjęta w postaci arku­
szy. Tektura ręczna ma poszarpane nierówne brzegi w przeciwień­
stwie do równo ciętej tektury maszynowej.
W y r ó b k a r t o n ó w . Kartony jednowarstwowe produkuje
się, podobnie jak papier, na kartoniarkach z sitem płaskim. K a r ­
tony wielowarstwowe produkuje się na kartoniarkach wielosito-
wych. Z kilku cylindrów zdejmuje się osiadające na nich warstwy
kartonu na jeden filc, k t ó r y przenosi tworzącą się wielowarstwo­
w ą wstęgę kartonu na walce prasujące i cylindry suszące.
Kartony sklejane uzyskuje się przez późniejsze łączenie klejem
warstw różnych papierów lub kartonów.
Podział i cechy wytworów papierniczych
Klasy wytworów papierniczych. W zależności od użytych do
1
produkcji surowców, papier dzielimy na dziesięć klas (tab. 1) - ).
Tabela 1

W y r ó b p a p i e r u c z e r p a n e g o . Oczyszczone i uprane K l a s y papieru i skład masy

,
szmaty zostają rozwłóknione, a włókna skrócone do pożądanej

drzewnego
Zawartość
Zawartość
długości. Do otrzymanej półmasy szmacianej, w zależności od

Zawartość

drzewnej
szmacia­

celulozy
włókien
włókien
przeznaczenia papieru, można dodać wypełniaczy, środków kleją- Uwagi

ścieru
cych i barwiących. Rozrzedzoną masę papierniczą czerpie się Nazwa Klasa

nych
ręcznie za pomocą sita i odwadnia. Włókna układają się we
wszystkich kierunkach. Papiery czerpane mają najrozmaitsze
formaty i charakterystyczny nierówny brzeg. szmaciany
Bezdrzewny 100%
<— półszmaciany
M a s z y n o w y w y r ó b p a p i e r u . Masa papiernicza może i 50% 50%
celulozowy
100%
być przygotowana z różnych surowców lub ich mieszanin. Po »> III
przejściu przez system urządzeń usuwających zanieczyszczenia
wylewana jest na posuwające się stale sito bez końca. Na sicie V 60% 40%
Drzewny 30% 70%
włókna ulegają spilśnieniu i częściowemu odwodnieniu, tworząc 5> VII
IX 100%
wstęgę papieru. Znajdujące się za sitem prasy składające się z w a ­
łów obrotowych wyciskają wodę, a ogrzewane cylindry wysuszają —'•
100*Vo m a k u l a ­
Makulaturowy X —
papier. Włókna w niesionej przez sito masie papierniczej w czasie tury
początkowego odwadniania układają się równolegle do kierunku
ruchu (podłużnie). P r z y użyciu maszyn papierniczych, w zależ­
ności od gęstości i przygotowania masy, produkować można bi­ W introligatorstwie na w y k l e j k i należy stosować mocny i t r w a ł y
bułkę, papier, karton i t e k t u r ę jednowarstwową. Schodzący z ma­ papier klasy I I I i V . Papiery klasy I i I I jako zbyt cenne można
szyny w y t w ó r papierniczy może być zwijany w bele lub cięty na używać tylko w wyjątkowych przypadkach. Papiery drzewne
arkusze. mają zastosowanie w galanterii papierniczej; P r z y produkcji na­
W y r ó b t e k t u r y r ę c z n e j . Cylinder sitowy tekturówki leży stosować najniższą klasę papieru, jaka odpowiada wymaga­
obraca się w kadzi z masą. Woda, przenikając do środka cylindra, niom norm wytwórczych. Należy zwrócić uwagę na fakt, że i m
pozostawia na jego powierzchni spilśnioną warstwę włókien. papier jest lepszy, tym więcej zużyto do jego produkcji tak cen-
Odwodniona częściowo tworząca się wstęga przechodzi przez pra­ 1
) Tabele zostały opracowane w oparciu o k s i ą ż k ę F. Sawickiego: Papier
sy i nawija się warstwami na wale formatowym, tworząc tekturę.
i jego w ł a ś c i w e zastosowanie. P W G . W a r s z a w a 1952.
Po osiągnięciu odpowiedniej grubości, tektura zostaje rozcięta no-
13
12
nego surowca, jakim jest drewno. Daleko posunięta oszczędność ków i szarej makulaturowej posługujemy się grubością w m i l i ­
w zużyciu papieru, wykorzystanie ścinków i odpadów ma istotne metrach, mimo że mogą być pakowane w 25-kilogramowe paczki.
znaczenie gospodarcze. Wszelkiego rodzaju makulatura powinna,
być skrzętnie zbierana i kierowana do papierni jako cenny suro­ Tabela 3
wiec wtórny. Gramatura, ciężar i grubość tektury
Grupy wytworów papierniczych. Papier produkuje się z ustalo­
Przybliżony G r u b o ś ć m i k r o m e t r y c z n a tektury
nym z góry przeznaczeniem. Dodanie odpowiednich składników do Grama­ ciężar w mm
masy papierniczej decyduje o przydatności papieru dla przyszłego Nr
tura 1 arkusza
tektury
użytkownika. Z wielu grup wymienić należy: g/m 2
700X1000 m m tektura b r ą z o w a makulaturowa
w kg twarda
papier do druku szorstka gładzona
papier do pisania 15 2380 1,666 4,10 2,80 2,00
papier pakowy 25 1430 1,000 2,50 1,65 1,30
karton jedno- i wielowarstwowy 35 1020 0,714 2,00 1,17 0,80
papier kreślarsko-rysunkowy 50 710 0,500 1,40 0,83 0,70
60 600 0,420 1,30 0,68 0,50
tektura introligatorska
Stosowanie papierów niezgodne z przeznaczeniem i bez znajo­
mości jego składników jest niecelowe. W introligatorstwie znaj­ Formaty. Polskie Normy przewidują trzy zasadnicze formaty
dują zastosowanie papiery pełnoklejone i półklejone. arkuszy. Szereg A — wywodzący się z powierzchni równej 1 m 2

Gramatura. Gramatura jest to waga jednego metra kwadrato­
wego wyrobu. Gramatura pomnożona przez powierzchnię arkusza
2
daje jego ciężar. Powierzchnia arkusza formatu A l = 0,5 m , for­
2 2
matu B I = 0,7 m . P r z y gramaturze 100 g/m arkusz A l waży 50 g,
arkusz B I waży 70 g. Podział wytworów papierniczych jest czę­
ściowo oparty na gramaturze (tab. 2).
i służący do prac biurowych. Szereg B — przeznaczony przede
wszystkim do druku książek i szereg C — do opakowań formatów
szeregu A (skoroszyty, teczki, obwoluty). Formaty szeregów mają
swój format fabryczny i nieco mniejszy użytkowy (po obcięciu).
Tabela 4

Tabela 2 Formaty papieru

Podział w y t w o r ó w papierniczych Szereg Ilość a r k u ­

A B C szy otrzy­
Grupa mywanych
Gramatura, g/m 2
Nazwa w y t w o r u
symbol wymiar symbol wymiar symbol wymiar z podziału
formatu w mm formatu w mm formatu w mm 1 arkusza
od 8 do 25 bibułka grupy papieru
od 30 do 140 papier
karton j e d n o w a r s t w o w y Al
od 160 do 250
fabryczny 610X860
obcięty 594X841 BI 707X1000 Cl 648X917 1
A2 420X594 B2 500X 707 C2 458X648 2
od 280 do 700 karton w i e l o w a r s t w o w y
grupy tektury A3 297X420 B3 353X 500 C3 324X458 4
od 280 do 4000 tektura
A4 210X291 B4 250X 3 5 3 C4 229X324 8
A5 148X210 B5 176X 2 5 0 C5 162X229 16

P r z y odróżnianiu tektur zamiast gramatury używana jest nu­

meracja. Numerem tektury jest ilość arkuszy formatu B I w 25- Formaty mniejsze uzyskujemy przez przecięcie większego arku­
kilogramowej paczce. sza na pół równolegle do krótszego boku, uzyskując np. z A l for­
Gramatura tektury nie decyduje o grubości wytworu (tab. 3). mat A2, A3 itd. (tab. 4). P r z y krojeniu arkusza na pół równolegle
x

Tektura makulaturowa twarda jest dużo cieńsza od tektury białej do boku długiego, uzyskujemy z A l podłużny format h A l ,
x

czy szarej o tej samej wadze. P r z y tekturach specjalnych gatun- z formatu A2 format l% A2 itd. (rys. 2).

14
 Papier może być dostarczany przez papiernię w arkuszach, zwo­ Papier, karton i tektura łatwiej się zginają wzdłuż niż w poprzek
jach, bobinach i rolkach. Wstęga papieru z maszyny papierniczej kierunku włókien. Książka drukowana na papierze poprzecznym
jest cięta na szerokość dostosowaną do potrzeb użytkownika i na­ trudniej się otwiera (rys. 3).
2
wijana na zwoje. Zwój papieru rotacyjnego 50 g/m ma długość
8000 m, a szerokość równą cylindrowi danej maszyny rotacyjnej.
1
Bobiny są zwojami, których szerokość jest mniejsza od /i średni­
cy zwoju.

R y s . 3. K s i ą ż k a drukowana na papierze o k i e r u n k u w ł ó k i e n : a) p o d ł u ż n y m ,
b) poprzecznym

Przy tekturach ręcznych i kartonach istnieje jeszcze jedna

subtelna różnica. Wytwory te łatwiej się uginają w kierunku „do
wału", na który były nawijane. P r z y klejeniu okładek z dwóch
warstw konieczne jest sklejanie ze sobą tych samych stron. Daje­
my do siebie obie strony „od wału". Strona „do w a ł u " jest nieco
gładsza.

oj b)

R y s . 2. Schemat p o d z i a ł u formatu B I na formaty pochodne niższego stopnia

Kierunek włókien. Papier czerpany jest wielokierunkowy

i przy zwilżaniu rozszerza się równomiernie na wszystkie strony.
Papier maszynowy, wszystkie kartony i tektury, mimo takich
zabiegów jak trzęsienie sita na boki, ma większość włókien bieg­
nących równolegle z tworzącą się wstęgą wytworu. Wpływa to
decydująco na właściwości wytworów. Rozszerzanie się włókien
przy zwilżaniu jest nierównomierne. Papier rozszerza się więcej R y s . 4. R o z r ó ż n i a n i e k i e r u n k u w ł ó k i e n : a) papieru — przez
w kierunku poprzecznym niż w kierunku podłużnym. Mowa tu z w i l ż a n i e b r z e g ó w ; b) kartonu — przez zginanie
o kierunku poprzecznym do układu włókien i podłużnym wzdłuż
układu włókien. Nie można tego mylić z kierunkiem podłużnym
lub poprzecznym formatu arkusza. Jeżeli kierunek włókien Rozróżnianie kierunku włókien papieru (rys. 4):
w arkuszu jest równoległy do boku długiego, arkusz taki nazy­ 1. Nawilżanie po jednej j$£5B5*|NJOgu arkusza — brzeg po-
w a m y podłużnym. Jeżeli kierunek włókien w arkuszu jest pro­ przeczny będzie się falowaŁaJodłużńy^pzostaje równy i przechyli
stopadły do długiego boku, arkusz taki nazywamy poprzecznym. się ku stronie nie z w i l ż o n ^
16 17
 2. Po brzegach papieru przeciągamy paznokciem dużego palca,

Tabela

bielony, niebielony

*) Przy kartonach wars>twa wierzchnia „pokrycie " jest wykonana ze szlachetniejszych suro wców niż „podłoże", Pokry-
podkładając z drugiej strony poduszkę palca wskazującego —
brzeg poprzeczny będzie się falował, podłużny pozostanie prosty.

nierozciągliwy

szarokremowy
kolor brązowy
Uwagi

słaby, b. słaby
przezroczysty

jednostronny
3. Rozdarcie papieru wzdłuż włókien idzie po linii prostej, roz­

ark. ukośne
darcie w poprzek włókien napotyka na większy opór, jest nie­

kolorowy

sztywny
równe, o bokach postrzępionych.
4. Kierunek kartonu i tektury badany przez ostrożne zginanie
w prostopadłych do siebie kierunkach.
Powierzchnia papieru. Papier „surowy" jest nieco szorstki.

Stopień zakle, iania

P r z y zastosowaniu dodatkowych walców gładzików otrzymuje się

klejony, niekle; ony

klejony, nieklej ony
z maszyny papierniczej papier o powierzchni gładkiej, ale mato­
wej, zwanej maszynowo gładką — „mat." (tab. 5). Powierzchnię

Wytwory papierń icze stoso wane w int]roligatorstwie

pełnoklejony
pełnoklejony
wybitnie gładką satynową — „sat.", otrzymuje się przez dodat­

dość duży

dość duży
kowe wygładzanie na maszynie zwanej kalandrem. Papier jedno­

średni

średni
stronnie gładki — „jgł." jest wytwarzany na maszynach papier­

duży
niczych, które w swej części suszącej mają cylinder odbłyskowy.

cie może być bezdrzewne lub cIrzewne, podłoże jest drzewne lub makulaturowe.
Inne rodzaje powierzchni uzyskiwane są przez dodatkowe prze­

Gramatura
twarzanie papieru. o o o o

40—140

60—120

250-800
200—340
120—220
25—140
CM CM
Wytwory papiernicze stosowane w introligatorstwie. Tektura H H H

2
g/m

340
1 1 1 o , co
o
o o o1 coco
r t

biała (maszynowa i ręczna) jest wytwarzana z białego ścieru l O 00 co

o
drzewnego. Jest ona krucha, ale utrzymuje równą, powierzchnię.
Pod w p ł y w e m światła żółknie. Nadaje się do wyrobu pudełek,

III—VII
III—VII

III—VII
opakowań, naklejania plansz itp.

Klasa

III—IV

III i V
Tektura brązowa (maszynowa i ręczna) jest wytwarzana z pa­
>

VII

III

III
rowanego ścieru drzewnego. Mechanicznie jest bardziej wytrzy­

V
mała, ale łatwo ulega deformacji. Używa się ją do wyrobu opako­
wań i ewentualnie na okładki.

sat. i wytłaczana
Powierzchnia
Tektury drzewne są wytwarzane o powierzchni gładzonej lub

mat., sat. i jgł.

jednostronnie gładkiej w pełnej skali gramatur od 250 do

mocno są£.
mat. i sat.

jgł. i mat.
2
4000 g/m . P r z y źle wyregulowanej w czasie produkcji maszynie CC

tekturówce, tektura ręczna może się rozwarstwiać (szpaltować). s

mat.

mat.
Rozwarstwiających się tektur nie można używać do wyrobów

jgł.
sat.
rNH rM
JOD 'OO 00
oklejanych.
Tektura makulaturowa szara jest wytwarzana z masy makula­
turowej. Jest ona trwała i mocna. Nadaje się na okładki i wyroby

celulozowo-makulatu-
celulozowo-siarczano-

„Duplex", „Triplex"
oklejane.

Nazwa papieru

celulozowo-siarczy-

sklejany (skoroszyt)
celulozowo-siarczy-
Tektura makulaturowa twarda jest wytwarzana z dodatkiem

rowy „Manilla"
nowy „Jawa II"
nowy „Jawa I"

jednowarstwowy

wielowarstwowy
substancji klejących, a następnie prasowana. Sztywna, mocna

Drukowy zwykły

wy „Natron"
i ciężka, specjalnie nadaje się na oprawy organiczne. Przeznaczo­
na jest na opakowania specjalnego typu.

Kopertowy
Albumowy
Piśmienny

Kartony*):
Preszpan introligatorski jest produkowany z celulozy, makula­

Offsetowy

Pakowe:
;
t u r y - i szmat z dodatkiem substacji klejących. Jest sztywny,

Pelur
twardy, o powierzchni specjalnie polerowanej i o jednakowej
grubości na całym arkuszu. W introligatorstwie stosuje się pre­
szpan na okładki do brulionów, notesów itp.
18
 2. PŁÓTNA I N T R O L I G A T O R S K I E I I C H ZASTOSOWANIE
Od połowy X I X wieku datuje się wyrób tkanin do oprawy
książek, w wyniku którego mamy obecnie używane płótna intro­
ligatorskie.
Tkanina jest warstwą przeplatających się nitek przędzy.
W introligatorstwie u ż y w a m y tkanin o splocie płótna (zwanym
także prostym), którego nitki osnowy biegnące wzdłuż są prze­
plecione pod kątem prostym z nitkami wątku biegnącego w po­
przek materiału. Na osnowę używa się zazwyczaj nitki grubszej,
mocniej skręconej, usztywnionej krochmalem na czas tkania.
Wątek bywa luźniej skręcony i cieńszy. P r z y tkaniu mocno na­
ciągnięta osnowa pozostaje prawie prosta, podczas gdy wątek
wije się między jej nitkami. Powoduje to specyficzne właściwości
płótna introligatorskiego: .
1) płótno posiada nierówną wytrzymałość na rozerwanie —
w poprzek trudno' je przedrzeć, podczas gdy darcie wzdłuż jest
dość łatwe;
2) płótno jest elastyczne, jeżeli je zginamy wzdłuż osnowy;
zginanie w poprzek jest utrudnione, nierówne z powodu „łama­
nia" się nitek osnowy;
3) płótno rozciąga się wzdłuż bardzo niewiele, w poprzek zaś
dość znacznie; podobnie jest z działaniem ściągającym przy w y ­
sychaniu tkaniny;
4) w miejscach mijania się nitek tkaniny powstają dziurki,
przez które klej z łatwością może przejść na drugą stronę.
Dla osiągnięcia zdecydowanych kolorów wytwórnie bielą tka­
niny przed barwieniem. Proces bielenia bardzo osłabia i powoduje
nietrwałość materiału.
W zależności od surowca rozróżniamy tkaniny lniane, baweł­
niane, wełniane, jedwabne, papierowe, ze sztucznych włókien,
mieszane. Poza tym podziałem należy wyróżnić grupę tkanin,
które mimo różnych włókien mają wspólną dominującą cechę. Są
to tkaniny wodoodporne.
Płótna lniane
Najmocniejszym płótnem używanym przez introligatorów jest
płótno lniane. Tkanina lniana jest nierówna, w porównaniu
z innymi dość gruba, rzadka i sztywna. Wykończenie tkaniny ma
za zadanie spłaszczenie nitki w celu zagęszczenia, wygładzenia,
nadania połysku itp. Odmian płótna lnianego jest bardzo dużo.
Introligatorzy używają przede wszystkim półbielonych lub nie
bielonych, tzw. szarych płócien.
Zakłady Przemysłu Lniarskiego w Walimiu produkują płótno
20
lniane apreturowane. Jest to najlepsze ze wszystkich płócien
introligatorskich używanych w przemyśle i rzemiośle.
Zastosowanie płócien lnianych. Do wykonywania książek, albu­
mów itp. używa się w introligatorstwie różnych gatunków płótna
zależnie od przeznaczenia oprawy, grubości i wielkości książek.
Na zwykłe oprawy w płótno lub półpłótno używamy szarego
płótna, starając się jednak, by było możliwie najrówniejsze, bez
paździerzy, gęste, o średniej grubości. Do książek o małej ilości
arkuszy dobieramy płótno cienkie.
Płótno lniane apreturowane może być stosowane do wszystkich
rodzajów opraw zarówno wykonywanych ręcznie, jak i przy
okładkach wykonywanych maszynowo. Zalecane jest do opraw
bibliotecznych. Ponadto może służyć do oklejania pudeł, futera­
łów i wielu innych prac. Z płócien lnianych jedynie apreturowane
nie chłonie kurzu, co jest jego wielką zaletą.
Technika pracy przy płótnie lnianym. Zastosowanie szarego
płótna lnianego napotyka na duże trudności natury technicznej.
Fabrycznie wykończona powierzchnia bywa czasem gładka i śli­
ska. Cechy te wpływają ujemnie na przyczepność kleju. Płótno
takie naklejone na tekturę okładki klejem kostnym słabo się
trzyma podłoża, powstają luźne pęcherze, przy wyginaniu grzbie­
tu okładki grzebietówka odskakuje od płótna. Taka okładka jest
nietrwała i w krótkim czasie rozlatuje się.
W celu zapewnienia trwałego związania płótna z tekturą, należy
zmechacić zbyt gładką powierzchnię. Używamy do tego szczotki
drucianej, którą przeciągamy po powierzchni płótna. Czynić to
należy przed pocięciem płótna na kawałki, gdy ma ono brzegi
febryczne. Unikamy przez to nadmiernej straty czasu i strzę­
pienia się tkaniny, które może spowodować, że przycięty kawałek
stanie się za mały. Płótno szczotkujemy z jednej strony, z tej którą
przyklejamy do tektury. Stronę zewnętrzną pozostawiamy niena­
ruszoną, gdyż gładkość wierzchu okładki jest bardzo pożądana.
Przystępując do krojenia płótna na okładki, musimy zacząć od
przycinania najpierw większych, a następnie mniejszych forma­
tów. Ułatwi to pracę i umożliwi oszczędne zużycie płótna przez
wykorzystanie odpadów na półpłótna. Płótno kroimy ostrym
nożem za pomocą linii i kątownicy na podłożu z białej tektury.
Praktykowane przez introligatorów cięcie nożyczkami jest nie­
produktywne, nierówne, i wbrew utartemu mniemaniu dużo trud­
niejsze. Przy krojeniu dużych ilości jednakowych kawałków
najpierw ze sztuki płótna odcinamy w ostrych nożycach potrzebnej
wysokości pasy. Pasy ułożone między tekturkami i opaskowane po
kilkadziesiąt sztuk kroimy na odpowiedni format w krajarce jed-
nonożowej. Przy krojeniu należy pamiętać, że płótno lniane strzępi
21

się przy podwijaniu i dlatego trzeba zostawić podwinięcia większe
niż przy płótnach apreturowanych.
Płótno powinno być krojone podłużnie, tzn. że nitka osnowy
powinna iść wzdłuż grzbietu okładki. W płótnach lnianych różnica
-między Osnową i wątkiem jest nieduża, dlatego introligatorzy
stosują płótno krojone podłużnie i poprzecznie. Wpływ kierunku
zaznacza się jednak już w robocie, a następnie w użyciu książki
oprawionej. P r z y płótnie podłużnym praca jest łatwiejsza, a okład­
ka lepiej się otwiera. P r z y kierunku poprzecznym płótno w prze­
gubie układa się nierówno i usztywnia zginanie się okładki.
Najlepszym klejem do płótna szarego jest klajster z mąki
pszennej. Wsiąka on między włókna tkaniny i dobrze wiąże ją
z tekturą. W przypadku przeniknięcia na drugą stronę nie zostawia
plam po wyschnięciu. Smarowanie bezpośrednie jest trudne, dla­
tego kawałki płótna smarujemy, a właściwie nasycamy Majstrem
za pośrednictwem blachy lub szkła. Odpowiedniej wielkości blachę
cynkową smarujemy dość grubo Majstrem, a następnie rzucamy
płótno kilkakrotnie na posmarowane miejsce, przytrzymując pal­
cami początkowo jeden, a później drugi jego przeciwległy brzeg.
Gdy płótno nasyci się równomiernie, przyklejamy do niego grzbie­
tówkę i okładziny. Większe kawałki, po położeniu na klajster,
przycieramy przez papier do blachy i zdejmujemy wraz z w a r s t w ą
kleju. Innym sposobem przyklejania jest smarowanie grzbietówki
i brzegów okładzin i przyklejanie ich do suchego płótna!
Okładki z szarego płótna wykonane przy użyciu klajstru schną
długo, należy więc pamiętać o środkach antyseptycznych.
Przy dużych płaszczyznach klejenia, a przede wszystkim przy
białej tekturze, nie jest wskazane wprowadzenie klajstru o dużej
zawartości wody. Tektura pod w p ł y w e m wilgoci pęcznieje i osłabia
się. Do celu tego lepiej się nadaje klej. K l e j musi być dostatecznie
gęsty, aby nie przenikał na drugą stronę. Smarujemy grzbietówkę
i okładziny i przyklejamy do suchego przeciągniętego metalową
szczotką płótna. Małe kawałki płótna możemy smarować za po­
średnictwem płaskiej skrzynki blaszanej wypełnionej wodą o tem­
peraturze 50°C. Przycieramy niezbyt mocno i zawsze przez papier.
P r z y smarowanych tekturach podwinięcia z płótna pozostają
suche. Przystępując do podwijania, smarujemy je zawsze Maj­
strem.
Technika pracy przy płótnie lnianym apreturowanym. Krojenie
płótna może być wykonane na krajalnicach z nożami okrągłymi,
na nożycach, krajarkach i ręcznie. Usztywniająca apretura umożli­
wia zastosowanie go do maszyn wykonujących okładki.
Wykonanie okładek i wszystkich innych robót introligatorskich
przy użyciu płótna apreturowanego jest dużo łatwiejsze niż przy
płótnie szarym. Płótno apreturowane smaruje się klejem bezpo-
22
średnio. Pozwala to na wykonanie podwinięć natychmiast po
przyklejeniu tektur. O ile płótna szare można ładnie ułożyć na
okrągłym rożku okładki, a wykonanie rożka prostego jest trud­
niejsze i wychodzi nieestetycznie, to przy płótnie apreturowanym
rogi okrągłe jest trudniej wyrobić, natomiast rogi proste układają
się łatwo i ładnie. Okładki przycieramy kostką przez papier. Przy
pracach nakładowych możemy prasować je w prasie, układając po
dwie lub cztery płótnem do siebie. Prasowanie takie przyspiesza
ręczną produkcję i zapewnia dobre przyleganie podwinięć. Zbyt
mocne prasowanie wyciska klej spod podwinięć i może spowo­
dować brudzenie okładek.
Klejenie Majstrem płócien lnianych apreturowanych nie jest
stosowane. Sztywność ich powoduje dużą trudność przy podkle­
janiu podwinięć klejem wiążącym zbyt powoli. Powstaje koniecz­
ność kilkakrotnego przyginania i przycierania podwinięć. Po­
wierzchnia płótna po pewnym czasie może odstać, a niezauważony
pęcherz nie da się w żaden sposób przykleić. Nadmierne praso­
wanie wyciska klajster spod podwinięć i brudzi okładki.
Małe pobrudzenie klejem można po wyschnięciu odkruszyć
i zeskrobać. Niezauważony uprzednio pęcherz powietrza można
przyprasować przez kawałek płótna ciepłym żelazkiem, którego
ciepło rozpuści klej. Pobrudzenie Majstrem rozmiękcza apreturę
i powoduje plamę nie do usunięcia.
Na okładkach z apreturowanego płótna lnianego można tłoczyć
folią złotą i kolorową oraz farbą, w przeciwieństwie do płótna
szarego, na którym tłoczy się wyłącznie farbą.
Płótna bawełniane
Większość płócien introligatorskich wyrabia się z bawełny.
Pojedyncze jej włókno jest cieńsze i równiejsze niż włókno lnu,
łatwiej też daje się prząść. Z bawełny uzyskujemy nitkę znacznie
równiejszą i cieńszą. Tkaniny zatem są miększe, elastyczniejsze
i cieńsze.
Do celów introligatorskich są wyrabiane następujące gatunki
płócien bawełnianych:
1. M u ś l i n (zwany merlą) — tkanina bardzo rzadka, usztyw­
niona krochmalem lub klejem, szorstka w dotyku. Jest on używany
na taśmy przy szyciu maszynowym i na falce do wyklejek.
Odstępy pomiędzy nitkami muślinu umożliwiają w czasie oklejania
dojście kleju bezpośrednio do arkuszy. Zaklejony przy oklejaniu
książki muślin jest po wyschnięciu kruchy i przy wyokrąglaniu
grzbietu może nastąpić pękanie tkaniny. Należy zatem używać
kleju z dodatkiem gliceryny. Muślin na falce klei się Majstrem.
23
 2. E c r u d a — tkanina dość rzadka. Cienka apretura jest
nakładana na lewą stronę, przy czym wygląd prawej strony pozo­
staje nie zmieniony. Ecruda bywa barwiona na wszystkie kolory.
Ze względu na cienką i sztywną tkaninę ecruda łatwo ulega zała­
maniom. Wykruszenie się apretury powoduje przeniknięcie kleju
przy smarowaniu. Niektóre gatunki są fabrycznie podklejane
cienką bibułką. Ma to na celu zarówno wzmocnienie nadmiernie
cienkiej tkaniny, jak i zapobieganie przenikaniu kleju.
3. K a l i k o (płótno angielskie) — tkanina, której grubość
podobnie jak u ecrudy ulega wahaniom. W większości przypadków
T
jest rzadka i słaba. W celu nadania jej pozoru mocnej i wytrzy­
małej, nakłada się na nią grubą warstwę apretury. Apretura
usztywnia i zakleja płótno, ale całkowicie zasłania właściwą tka­
ninę. Płótno przybiera na całej długości jednolity kolor i nuży
monotonnością. Dla ozdobienia płótno jest przepuszczane między
grawerowanymi walcami, które wytłaczają na nim najrozmaitsze
desenie. Jest ono produkowane w wielu kolorach.
Obecnie przy wyrobie płócien introligatorskich jest stosowana
domieszka włókna sztucznego.
Oprócz introligatorskich płócien bawełnianych w rzemiośle znaj­
duje zastosowanie bawełniana surówka. Jest ona wykonana z gor­
szych gatunków bawełny w naturalnym kolorze włókien. Ze
względu na dużą wytrzymałość tkaniny, surówka jest używana do
naklejania map, plakatów i wzmacniania grzbietów książek. S u ­
rówka z domieszką sztucznych włókien nie nadaje się do celów
introligatorskich.
Technika pracy przy płótnach introligatorskich bawełnianych.
We wszystkich płótnach bawełnianych osnowa jest mocniejsza od
wątku. T a różnica wpływa na konieczność zastosowania podłużne­
go krojenia płótna na oprawy. W przypadku zastosowania płótna
poprzecznego, odstęp między grzbietówką a tekturami okładki
należy dać nieco większy niż przy płótnie podłużnym. Przez długie
leżenie w rolce, płótno przejawia tendencję do zwijania się.
Utrudnia to krojenie i smarowanie klejem. Uniknąć tego można,
przewijając rolkę płótna na drugą stronę w dniu poprzedzającym
krojenie.
P r z y krojeniu dużych ilości kalika lub ecrudy na jednakowe
kawałki rolkę płótna n a k ł a d a m y na pręt umieszczony 15 cm ponad
stołem, aby łatwo kręciła się w miarę odwijania płótna. Płótno
drzemy wzdłuż osnowy na pasy odpowiedniej szerokości i zwijamy
na mniejsze rolki. Z przewiniętych rolek nawijamy płótno na tek­
turki formatowe po 7—8 kawałków, załamując każde zagięcie
kostką, a następnie rozcinamy ostrym nożem. P r z y nawijaniu
kawałki są coraz szersze, a brzeg cięcia postrzępiony. Aby tego
uniknąć, można na stole zamontować ruchomy margines i rozciętą
24
szynę wpuszczoną w stół. Po dosunięciu płótna do marginesu, po­
ciągnięciem żyletki odcinamy od rolki równe kawałki. Zaopasko-
wane między tekturami pasy lub kawałki docinamy na dokładny
format okładki na krajarkach.
Ecrudy i kalika należy kleić klejem, smarując szybko cienką
warstwą. Dobór gęstości kleju zależy od rodzaju płótna, a czasem
i od desenia. Ponieważ są to płótna cienkie, należy przestrzegać,
aby tworzące się na powierzchni kleju kożuchy były starannie
usuwane z kociołka. Ecrudę należy lekko przeciągać pędzlem, aby
nie przecisnąć kleju na drugą stronę. Po posmarowaniu płótno
powinno chwilę poleżeć. Ecruda i kaliko smarowane klajstrem nad­
miernie się rozciągają, zatracają deseń i matowieją. Używając
klajstru, musimy być przygotowani na zanik sztucznie uzyskanych
efektów płótna introligatorskiego.
Sklejając dwie warstwy płótna, trzeba pomiędzy nie wkleić
cienką bibułkę lub papier. P r z y podklejaniu płótna papierem na­
leży używać klajstru. Smaruje się papier lub papier i płótno i suszy
się między tekturami.
Zastosowanie ecrudy i kalika. Barwne i efektowne płótna znaj­
dują zastosowanie przy oprawach ręcznych i maszynowych. Tło­
czenie kolorowymi foliami na okładkach nimi obleczonych nadaje
książce ozdobny i bogaty wygląd. Kaliko kroi się zamiast muślinu
na paski do szycia, oba rodzaje płótna używa się do lamowania
i oklejania pudełek oraz do wielu innych prac introligatorskich.
Płótna pokryte apretura wodoodporną
W introligatorstwie stosuje się także płótna z różnych włókien
(naturalne i sztuczne, mieszane) o powierzchni pokrytej grubą
apretura zasłaniającą właściwą tkaninę. Apretura składa się z ta­
kich składników, jak gutaperka i kauczuk, z dodatkiem gliceryny,
olejów, glikolu itp. Apretura jest wodoodporna i nie plami się.
P r z y nadmiarze środków zmiękczających powierzchnia może się
przyklejać i łatwo pokrywać kurzem. L e w a strona tkaniny pozo­
staje bez apretury i daje się przyklejać dość gęstym klejem.
W zależności od apretury spotykamy libroid, granitol, derma-
toid, imitacje skóry i inne. Cieńsze — libroidy używa się do w y ­
konania okładek legitymacji, notesów i książek. Grubsze —
granitole i dermatoidy — na oprawy albumów i dużych ksiąg. Na
falce i paski nie nadają się, gdyż klej odpryskuje od ich po­
wierzchni.
Okładki wykonane z tych tkanin szybko tracą estetyczny
wygląd. P r z y częstym użyciu gruba apretura wykrusza się w prze­
gubach i na narożnikach. Dużą ich wadą jest niemiły zapach
chemikaliów użytych do produkcji. Ze wszystkich rodzajów tkanin
25
wodoodpornych jedynie libroidy nadają się do celów introliga­
torskich.
Płótna introligatorskie rozszerzają się przy smarowaniu, a przy
wysychaniu kurczą, ściągając okładki na zewnątrz. I m grubsza
tkanina, tym działanie siły ściągającej jest większe. P r z y libroi-
dach i innych tkaninach pokrytych apretura wodoodporną należy
okładki podklejać (kaszerować) papierem zaraz po ich wykonaniu.
3. SUROWCE POMOCNICZE
Nici lniane. Do szycia ręcznego używa się nici lnianych nr 25/3,
30/3. Do książek składających się z półarkuszy można używać nici
nr 40/3, a nawet 60/3. Do szycia maszynowego stosuje się nici
lniane nr 40/3 lub nici z włókien sztucznych.
Wyższy numer oznacza cieńszą nitkę, gdyż określa on ilość
motków z 1000-metrową przędzą, których ciężar r ó w n y jest 1 kg.
Ł a m a n i e przez 3 wskazuje, że nitka skręcana jest z trzech nitek
przędzy. Nici powinny być nie bielone, silnie skręcone i gładzone.
P r z y szyciu ręcznym przeciąga się je lekko woskiem.
Tasiemka. Do szycia używa się tasiemek lnianych o szerokości
5 mm. W przypadku braku właściwej tasiemki można używać
tasiemki bawełniane o prostym splocie. Na zakładki i do wiązania
teczek stosuje się kolorowe tasiemki bawełniane.
Wyczeski konopne. Jest to włóknisty, luźno skręcony sznurek
używany przy ręcznym szyciu książek. P r z y dużych książkach
daje się grubsze wyczeski lub bierze się je podwójnie. Koniec
sznurka roztrzepany nożem na trzepaczce powinien tworzyć dość
długą i mocną kiść włókien.
Kapitałka. Jest to tasiemka bawełniana z brzegami obszytymi
kolorową bawełną lub jedwabiem. Służy ona do wzmocnienia gór­
nej i dolnej krawędzi grzbietu i jednocześnie zdobi książkę. P r z y
półskórkach kapitałkę haftuje się kolorowymi kordonkami.
Złoto w płatkach. Jest to złoto dukatowe z domieszką srebra
(kolor cytrynowy) lub miedzi (kolor czerwonawy). Wyrób jego
polega do dziś na ręcznym klepaniu młotami płytek złota umie­
szczonych między skórami pergaminowymi. Z 1 g złota otrzymuje
się 40 płatków o wymiarach 7 X 7 cm. Książeczka złota robiona
ze specjalnej bibułki zawiera 15 lub 25 płatków. Złoto dukatowe
spalone zapałką marszczy się, nie tracąc koloru, w przeciwieństwie
do złota niskokaratowego lub jego imitacji, które przy spalaniu
ciemnieje (utlenia się). Książeczki złota należy przechowywać
w oprawkach z kartonu, chronić od wilgoci, zbytniego nacisku
i przewiewów.
Folia introligatorska. Do tłoczeń na okładkach używa się folii
złotych, srebrnych lub kolorowych. Są to rolki pergaminu lub
26
celofanu pokryte warstwą łatwotopliwą (woskowosmolną), pro­
szkiem brązu, aluminium lub pigmentami i warstwą spoiwa uła­
twiającego przyleganie warstwy kolorowej do materiału okładki.
Folię tnie się ręcznie na kawałki nakładane na okładki przy
tłoczeniu. P r z y tłoczeniu nakładowym rolki rozcina sią bez rozwi­
jania na potrzebną szerokość i zakłada na aparat, który automa­
tycznie przesuwa folię pod kliszami do złocenia.
Oprócz folii na podkładzie papierowym jest spotykana folia
w postaci metalowych płatków gruntowanych od spodu.
4. PRZECHOWYWANIE SUROWCÓW
Magazyn do przechowywania płócien powinien być czysty, prze­
wiewny, o stałej temperaturze i wilgotności. Należy wykluczyć
obecność oliwy lub smarów w tym samym pomieszczeniu. Wahania
temperatury i wilgoci działają korzystnie na rozwój pleśni i grzy­
bów. Temperatura poniżej 0°C osłabia wszystkie płótna pochodze­
nia roślinnego. Płótno o apreturze krochmalowej (kaliko) pod
w p ł y w e m wilgoci matowieje.
Rolki płótna powinny stać w drewnianym, nie politurowanym
stojaku, oparte jednym końcem o dno i podtrzymywane w % w y ­
sokości przez drewniane listwy. Stojak powinien być bez boków,
aby nie gromadziły się w nim resztki papierów od opakowań,
i mieć dno umieszczone kilka centymetrów ponad podłogą. Po­
wszechnie stosowane układanie rolek jedna na drugiej w pozycji
leżącej powoduje odgniatanie deseni i niszczenie zewnętrznych
warstw płótna przy wyciąganiu z półek.
Rolka opakowana fabrycznie nie powoduje kłopotów przy rema­
nencie lub przekazywaniu do produkcji. Z chwilą rozpoczęcia
rolki zachodzi później konieczność wielokrotnego jej przemierza­
nia. Aby uniknąć zbędnej straty czasu i uszkodzeń powstających
przy przewijaniu, należy każdą napoczętą rolkę przemierzyć, ozna­
czając 2-metrowe odcinki na całej jej długości. Zaznaczenia wyko­
nujemy na brzegach fabrycznych, które będą później ścięte lub
wykorzystane na podwinięcia, a więc niewidoczne. Należy je robić
materiałem dość trwałym, a jednocześnie łatwym do usunięcia
(dobry gatunek kredy) i unikać znaczenia ołówkami kopiowymi.
W ten sposób, wydając do produkcji płótno, stale jesteśmy zorien­
towani w ilości pozostającej na rolce.
Papiery, kartony i tektury muszą leżeć płasko na półkach. Regał
z półkami powinien mieć wymiary 115 X 80 cm. Każdy rodzaj
tektury i kartonu należy kłaść osobno. Papiery przechowujemy
w regale lub szafie z wysuwanymi deskami.
27
 Duże ilości tektury, kartonu i papieru w opakowaniach fabrycz­
nych układa się w stosy na drewnianych podestach zapewniających
przewiew od spodu. Surowiec z rozpakowanej beli układa się na
półkach, zaznaczając co 100 arkuszy przekładką z białego kartonu.
Wszystkie regały, szafy i podesty należy odsunąć od ścian
o 10 cm. Rogi magazynu należy pozostawić nie zabudowane.
Przejścia między urządzeniami magazynu powinny zapewniać
swobodne poruszanie się i łatwość dostępu do każdego rodzaju
surowca.
Warunki klimatyczne magazynu powinny być upodobnione do
klimatu introligatorni. W przeciwnym razie surowiec przesłany do
produkcji będzie się wichrował.
Magazyn wyrobów gotowych powinien znajdować się w innym
pomieszczeniu o wyposażeniu dostosowanym do warunków opty­
malnego ich przechowywania.
I I I . PODSTAWOWE NARZĘDZIA I URZĄDZENIA
INTROLIGATORSKIE
1. NARZĘDZIA I PRZYRZĄDY
Narzędzia są niezbędnym wyposażeniem każdej pracowni. Ich
jakość, różnorodność i stan wpływają decydująco na wyniki pracy.
Każdy pracownik powinien umieć narzędzia odpowiednio przygo­
tować, prawidłowo je użytkować i przechowywać w optymalnych
warunkach.
W zakładzie pracy wskazane jest przydzielenie pracownikom na
stałe narzędzi podręcznych. Ma to duże znaczenie wychowawcze
i ekonomiczne.
Nóż introligatorski (rys. 5). Jest on wykonany z dobrej stali,
obsadzony w drewnianej rączce. Długość ostrza może wynosić
56 mm lub 110 mm. Dla młodzieży dobry jest nóż krótki. Zapewnia
on większe bezpieczeństwo w pracy. Nadaje się do krojenia papieru
i kartonu. Nóż długi ma większe zastosowanie i jest wygodniejszy
w użyciu dla wykwalifikowanych introligatorów.
Ostrzenie noża polega na odpowiednim sfazowaniu ostrza. Do
krojenia papieru lewa strona ostrza musi być zupełnie równa,
aby dokładnie przylegała do linii, przy której kroimy. P r a w ą stro­
nę należy sfazować na całej długości. Przy ostrzeniu prawą stronę
noża przeciągamy mocno po mokrej osełce z piaskowca, a lewą
stronę jedynie wyrównujemy. Po uzyskaniu fazy i naostrzeniu,
przeciągamy nóż po obu stronach na drobnoziarnistej osełce prze­
syconej oliwą. Następnie po oczyszczeniu z oliwy pociągamy go
po skórzanym pasku dla pozbycia się na ostrzu tzw. „drutu". Na­
leży pamiętać, że ostrzenie na szybkoobrotowych tarczach szlifier­
skich powoduje rozhartowanie stali i zniszczenie noża. Najlepiej
używać toczaków lub zwykłych osełek z drobnoziarnistego pia­
skowca. T a k i sam nóż introligatorski, mający fazę z obu stron,
może służyć do krojenia kartonu. Do tektury ostrze musi być w y ­
ciągnięte w szpic i mieć fazę dwustronną.
Otnik (rys. 6). Jest to nóż przystosowany specjalnie do krojenia
tektury. Składa się on z wąskiej taśmy stalowej zakończonej spi­
czastym ostrzem. Ostrze ma fazy z czterech stron i w przekroju
29
poprzecznym wygląda jak wydłużony romb. Nóż wkłada się do P r z y dużych obiektach używa się miarki taśmowe metalowe,
otworu rękojeści, przechodzącego przez całą jej długość, i przy­ jedno- i dwumetrowe. Miarki stolarskie składane nie zapewniają
kręca się na odpowiedniej długości śrubą z motylkiem. Rękojeść dokładności.
grubsza w części środkowej uła­ Linie stalowe. W introligatornii powinno znajdować się k i l k a
twia mocne uchwycenie noża kompletów linii stalowych o długościach 20, 40, 60, 100 cm i gru­
przy krojeniu. Nóż przechowuje bości od 2 do 5 mm. Linie te są potrzebne przy ręcznym krojeniu
się, wkładając ostrzem do w n ę ­ papieru, tektury, płótna itp.
trza rękojeści.
Nóż do krojenia złota. Jest to
nóż dwustronny, długi, szeroki, a) h)
zakończony na okrągło. Ostrze
musi być lekko stępione, ale
równe na całej długości, aby nie
szarpało płatków złota.
Noże do skóry (rys. 7). Są to
szerokie noże z elastycznej stali
obsadzone w płaskich trzonkach.
T y p wiedeński ma ostrze zakoń­
czone ukośnie, typ paryski —
ostrze prostopadłe do ścian
bocznych. Faza w obu nożach
jest jednostronna — z prawej
(górnej) strony. Ostrzyć należy
bardzo starannie na miałkich
osełkach i na skórze. Ostatnie
pociągnięcie przy ostrzeniu na
pasku należy wykonać po stro­
nie fazy (szczegół bardzo w a ż ­
ny).
Poza tymi nożami stosuje się
wąskie spiczaste noże do przy­
cinania podwinięć w pudełkach,
skalpele itp.
Rys. 5. Noże introligatorskie: Wszystkie noże należy do-
a) z fazą j e d n o s t r o n n ą , b) z fazą
dwustronną ostrzyć przed każdorazowym
użyciem. P r z y przechowywaniu
należy zabezpieczyć ostrza przed stykaniem się z metalowymi
przedmiotami i zapewnić możliwość wyjmowania noży z szaf z za­ R y s . 6. O t n i k R y s . 7. Noże do s k ó r y : a) w z ó r w i e ­
chowaniem przepisów bhp. W szkołach na wszystkie noże powinny d e ń s k i , b) w z ó r p a r y s k i
być zakładane pochewki wykonane z kartonu lub skóry. Na sta­
nowisku pracy nóż powinien leżeć na ustalonym miejscu, zawsze Linie stalowe z zawiniętą krawędzią (rys. 8). Są to linie o sze­
na płask. - . rokości 5 cm i grubości 2 mm. T r z y boki linii są z góry sfazowane,
Linia z podziałką. Najwygodniejsza jest stalowa linijka z naci­ krótkie boki lekko ścięte. Czwarty bok ma krawędź wystającą ku
naną podziałką, długości 30 cm. Służyć może wyłącznie do mie­ górze pod kątem prostym. Linie służą do obcinania okładzin przy
rzenia. Krojenie przy takiej linii jest niebezpieczne dla uczniów. oprawach organicznych. Długość ich i szerokość krawędzi musi być
31
dostosowana do formatu oprawianych książek. Większe pracownie
powinny posiadać komplety linii długości 20, 25, 30, 35 i 40 cm
o krawędziach szerokości od 1,7 do 4 mm.
R y s . 8. L i n i a z z a w i n i ę t ą k r a w ę d z i ą
Linie z zawiniętą krawędzią powinny być wykonane z jednego
kawałka 6-milimetrowej blachy stalowej. Nitowanie lub spawanie
krawędzi z cienką blachą daje narzędzie zwichrowane i niedo­
kładne.
R y s . 9. K ą t o w n i k i stalowe: a) do u k ł a d a n i a pisma, b) do krojenia,
(linia A-A jest linią cięcia)
L i n i a do krojenia skóry. Linie stalowe zostawiają widoczne ślady
rdzy na skórze. Do krojenia skóry używa się linii mosiężnych lub
wykonanych z blachy cynkowej. W braku właściwego narzędzia
pod linie stalowe należy podkładać czysty biały papier.
Kątowniki stalowe (rys. 9). Do przycinania surowców pod k ą t e m
prostym należy używać kątowników stalowych. Każda pracownia
powinna mieć kilka kompletów o różnych wymiarach. Ponadto
w pracowni powinien znajdować się choć jeden kątownik z w y ­
stającymi krawędziami przy boku krótszym do wyznaczania linii
R y s . 10. C y r k l e introligatorskie: a) p r z y k r ę c a n y , b) s p r ę ż y n o w y
prostopadłych na grzbietach książek i kilka małych do układania
pisma introligatorskiego. U tych ostatnich krótszy bok ma od
spodu wystającą krawędź, a bok długi ma brzegi fazowane od
spodu. Linie i kątowniki łatwo ulegają korozji. Przechowywać je
należy w suchym pomieszczeniu. Linie mające otwory zawiesza
się na kołeczkach, a kątowniki na drewnianych listewkach. Przed
użyciem trzeba je przetrzeć miękkim papierem, usuwając kurz
i nalot rdzy, aby nie pobrudzić krojonego surowca. Po zakończeniu
pracy, w przypadku pobrudzenia klejem, umyć je i dokładnie
wysuszyć. W żadnym wypadku nie wolno ich skrobać nożem.
3
 Nożyczki. W introligatorni używa się kilka rodzajów nożyczek. Kostki z drewna lub mas plastycznych nigdy nie uzyskują ideal­
Do krojenia papieru nożyczki mają ostrza wąskie o długości do nie gładkich powierzchni. P r z y przycieraniu zawsze stawiają pe­
25 cm. Nożyczki do kartonu są krótsze, masywniejsze, z dolnym wien opór, nie są więc dobrymi narzędziami. Wyjątek stanowią
uchem rozszerzonym w celu zapewnienia mocnego uchwytu. Do kostki w kształcie cienkich deseczek stosowanych przy formowaniu
drobnych robót stosuje się małe, lekkie nożyczki, z wąskimi spicza­ wiązań grzbietowych w półskórkach. Służą one jednak nie do przy­
stymi końcami. K l e j z nożyczek usuwa się ciepłą wodą. Ostrzenie cierania, lecz do przygniatania skóry i naciągania jej między
należy powierzyć fachowcom. wypukłościami grzbietu. Deseczki te wykonuje się z drewna o ma­
łej zawartości żywicy (grab, buk). Deseczki te nie mogą być po­
Cyrkle (rys. 10). Najwygodniejsze w użyciu są kolcowe cyrkle
kryte żadnym lakierem ani politurą, a jedynie wypolerowane.
sprężynowe lub cyrkle, których nastawienie można ustalić przez
przykręcanie śrubą z motylkiem. Przeznaczeniem ich jest odmie­
rzanie, znaczenie odległości, rysowanie linii równoległych do brze­ i
gów. Używanie cyrkli do przybijania, wyciągania gwoździ itp.
prowadzi do szybkiego zniszczenia tych kosztownych narzędzi.
Igły. Do szycia książek używa się cienkich, długich igieł o po­
dłużnym uchu. Do naciągania tasiemek na szywnicy bardzo w y ­
godny jest kawałek blachy z przylutowanymi do niego trzema
igłami w odstępach jednomilimetrowych (rys. 12).
Kostki introligatorskie (rys. 11). Kostki służą do przycierania
sklejanych materiałów, wciskania papieru lub płótna we wgłębie­
nia, załamywania, odklejania, rozsuwania arkuszy i wielu innych
najrozmaitszych czyności. Niemożliwością jest wykonanie kostki
o tak szerokim zastosowaniu. Każdy dbający o swoją pracę introli­
gator powinien mieć kilka różnych kostek przystosowanych do
specjalnych prac. Najbardziej rozpowszechniona jest kostka do
przycierania 15—20-centymetrowej długości i 3-centymetrowej
szerokości, o brzegach równoległych, prostych, z jednym końcem
zaokrąglonym, drugim lekko stępionym. Kostka mająca na jednym
końcu kształt nożyka, na drugim zakończona spiczasto służy do za­
ginania papieru przy linii, odklejania, ręcznego rowkowania (bigo-
wania) kartonu, pomocna jest przy oprawach organicznych i przy
wklejaniu papieru w trudno dostępnych miejscach. Kostka cienka,
zaokrąglona jest bardzo wygodna przy zaciąganiu grzbietów.
Kostka płaska o brzegach prostopadłych służy do wciskania mate­
riałów w narożnikach i wgłębieniach pudeł oraz w przegubie i
okładki przy formowaniu wiązań na grzbietach półskórków. Kostki
wyrabia się z wołowych kości udowych lub goleniowych. Po R y s . 11. K o s t k i introligatorskie: a) z w y k ł a , b) nożyk,
ć) do z a c i ą g a n i a g r z b i e t ó w , d) p ł a s k a
obcięciu główek, kości gotuje się w wodzie z dodatkiem mydła
w celu odtłuszczenia i przecina się je wzdłuż piłką do metali. Żą­
dany kształt wyrabia się przy użyciu pilników, a następnie coraz Pędzle. W introligatorstwie używane są dwa rodzaje pędzli: do
drobniejszego papieru szklistego. Kostka w pracy podczas tarcia kleju i do klajstru.
o materiały uzyskuje coraz lepszy poślizg. Kostek nie należy ciąć Pędzle do kleju mają rączkę drewnianą, do której włoś przy­
szybkoobrotowymi piłami, wygotowywać w proszkach i oczyszczać twierdzony jest metalowym okuciem. Do smarowania płaszczyzn
z kleju za pomocą papieru szklistego. Po użyciu, kostki myje się formatu A2 do A4 pędzle muszą być duże, okrągłe. Do smarowania
ciepłą wodą. blachy lub szkła, z którego odciąga się klej paskami papieru przy
34 35
 lamowaniu używa się dużych pędzli płaskich. P r z y formatach Szywnica (rys. 12). Przyrząd ułatwiający ręczne szycie książek.
mniejszych od A4 można używać pędzli okrągłych lub płaskich. U boków podstawy 1 są wkręcane, gwintowane u góry słupki 2,
Okrągłe pędzle nabierają dużo kleju, długo trzymają ciepło na które nakłada się belkę poprzeczną 3. Belka jest podtrzymy­
i mają tę przewagę nad płaskimi, że można nimi obracać. Daje wana przez nakrętki 4, umożliwiające regulowanie wysokości.
to możliwość równomiernego rozprowadzania cienkiej warstwy W podstawie i górnej belce są wykonane szczeliny 5, przez które
kleju. Wielkość pędzla musi być dostosowana do wielkości pła­ przeciąga się sznurki i tasiemki. Dodatkowym wyposażeniem szyw-
szczyzny smarowanej. Jednorazowe nabranie kleju powinno w y ­ nicy są metalowe uchwyty 6 zakładane w szczelinę górnej belki.
starczyć do całkowitego jej pokrycia.
Pędzle są bardzo kosztowne. P r z y kupnie należy sprawdzić ich
wykonanie. Otwartymi na płask dłońmi chwytamy trzonek i szyb­
ko przesuwając dłonie, wprawiamy pędzel w ruch obrotowy. Siła
odśrodkowa rozchyla włosie wachlarzowato na boki. Jeżeli przy
tej próbie włosie nie wylatuje i zachowuje swój r ó w n y zwarty
kształt, to pędzel jest dobry. W nowych pędzlach włosie jest trochę
za długie. U nasady włosia należy wykonać opaskę z mocnego
sznurka, pozostawiając 4 cm włosia. W miarę ścierania się pędzla
opaski zwężamy.
Do naklejania plansz lub fotografii o formacie A l i B I używa
się płaskich szczotek.
Jeżeli w pracy następuje mała przerwa, nie wolno zostawiać
pędzla w kleju. Należy przepłukać go gorącą wodą i włożyć do
zimnej, aby nie zesztywniał. P r z y wznawianiu pracy rozgrzać go
przed użyciem w ciepłej wodzie. Po zakończeniu pracy wszystkie
pędzle i szczotki muszą być umyte w ciepłej wodzie, przepłukane
w zimnej i wysuszone. P r z y pracy ciągłej należy co godzinę prze­
płukać pędzel gorącą wodą.
R y s . 12. S z y w n i c a
Pędzle przechowuje się zawieszone włosiem k u dołowi. Obok 1 — podstawa, 2 — s ł u p k i , 3 — belka poprzeczna, 4 — n a k r ę t k a , 5 —
kociołka powinna być umieszczona deseczka z haczykiem na pełny szczeliny, 6 — u c h w y t metalowy, 7 — igły do mocowania tasiemek
asortyment pędzli. Można je również umieszczać wkładając trzon­
ki w otwory w blasze, na której ustawiony jest kociołek.
Pędzle ze sztucznego tworzywa nie nadają się do kleju. Prasa ręczna. Do narzynania i złocenia książek są używane pra­
Pędzle do klajstru, kleju C 20 i dekstryny mają drewnianą sy stołowe różnych wymiarów. Drewniane boki prasy dostosowane
rączkę i włosie przytwierdzone do niej opaską ze sznurka. Długość wielkością do znormalizowanych formatów mogą być za pomocą
włosia powinno się regulować jak przy pędzlach do kleju kostnego. gwintowanych rączek przybliżane lub oddalane od siebie jedną
ręką. Umożliwia to drugiej ręce manipulowanie wkładaną w prasę
Po użyciu pędzle należy bardzo starannie myć, a raz na tydzień
książką.
sparzyć gorącą wodą.
Do prasowania i złocenia brzegów używa się pras belkowych,
Do drobnych łatań, napraw i smarowania pasków wskazane o śrubach stalowych lub drewnianych (rys. 13). Nowe gwinty
jest użycie płaskich malarskich szczeciniaków. drewniane pociera się mydłem dla uzyskania poślizgu. Mocne
Pędzli do kleju kostnego nie należy używać do klejów stoso­ zakręcanie prasy ułatwia pachołek 5 z dwiema rączkami, nakła­
wanych na zimno. dany na nakrętki. P r z y czynnościach dokonywanych na książce
Narzędzia różne. Poza opisanymi narzędziami w introligatorni zaprasowanej, prasę opieramy jednym brzegiem na stole, a drugim
potrzebny jest szpilarek, piłka z drobnymi ząbkami, dłutka, młotki na podstawce.
i wiele innych. Osobną pozycją są kosztowne narzędzia i czcionki Deski. Książki w czasie oprawy stale trzymamy w deskach. Naj­
do złocenia ręcznego i maszynowego. lepszym materiałem jest drewno bukowe, grabowe lub brzoza.
36 37
Obecnie stosuje się też deski sklejane z twardych płyt pilśniowych.
Rozmiary muszą być nieco większe od znormalizowanych forma­
tów książek: 160 X 230 mm, 190 X 270 mm, 230 X 320 mm, 270 X
370 mm, 320 X 450 mm, 400 X 600 mm. Na te same wymiary na­
leży przyciąć formatowe blachy cynkowe oraz białą i szarą tek­
turę. Blachy i szara tektura są używane do prasowania arkuszy
w deskach, biała tektura do przekładania reperowanych kartek.
R y s . 13. P r a s a b e l k o w a
2 — belka nieruchoma, 2 — belka podnoszona, 3 — ś r u b y drewniane lub
stalowe, 4 — n a k r ę t k i , 5 — p a c h o ł e k
Deski do oporkowania grzbietów mają jeden brzeg okuty meta­
lową listwą ustawioną pod kątem 60°. Deski do oklejania mają
jedną krawędź zabezpieczoną blachą cynkową, ułatwiającą zmy­
wanie kleju.
Szpalty są to wąskie deseczki, których jeden długi bok ma kanty
ostre, a drugi jest zwężony i zaokrąglony.
Wszystkie deski powinny być równe, gładko heblowane,
o ostrych kantach i nie politurowane.
Kociołek do kleju. Jest to podwójne naczynie żeliwne lub mie­
dziane. Do zewnętrznego kociołka nalewa się wody, za pośrednie"
twem której podgrzewa się klej włożony do wewnętrznej panewki.
Panewka powinna mieć w środku przegrodę na klej gęsty i rzadki.
38
Wodę w kociołku należy zmieniać codziennie. Co najmniej raz
w tygodniu, po zużyciu lub odlaniu kleju, powinno się całość wło­
żyć na noc do zimnej wody, a rano umyć wodą gorącą.
W wyposażeniu pracowni niezbędne są również takie przed­
mioty jak: kamień litograficzny do podcinania skór, płyta kamien­
na lub żeliwna do równania książek, płytka ołowiana, służąca jako
podkładka przy przebijaniu tektur i kartonów, garnki emaliowane
do gotowania klajstru, miseczki do klajstru, wyginarki do grzbie­
tówek, trzepaczki do sznurków, wszelkiego rodzaju ciężarki.
2. PODSTAWOWE MASZYNY I N T R O L I G A T O R S K I E
W każdej najmniejszej nawet introligatorni powinny znajdować
się podstawowe maszyny, jak: krajarka, nożyce, prasa, bigówka
z perforówką.
R y s . 14. K r a j a r k a jednonożowa
Krajarka jednonożowa. Służy ona do przecinania papieru, obci­
nania książek itp. (rys. 14). Papiery do krojenia kładzie się na
stole krajarki. W stole na linii cięcia znajduje się wgłębienie,
w które zakłada się listwy z twardego liściastego drewna (szpalty).
39
 Górna płaszczyzna listwy musi znajdować się na wysokości po­ górnej jest wykonywane ręcznie, nóż poruszany motorem jest
wierzchni stołu. W tylnej części stołu znajduje się ruchomy mar­ włączany za pomocą dźwigni, a wyłączany automatycznie po po­
gines umieszczony równolegle do linii cięcia. Margines może być wrocie do górnego położenia. W razie konieczności można zatrzy­
przesuwany ręcznie za pomocą korbki lub mechanizmu, albo samo­ mać maszynę przez pchnięcie dźwigni od siebie.
czynnie w półautomatach. W celu umożliwienia przycinania w ą ­ W nowoczesnych krajarkach, po ułożeniu papieru do cięcia,
skich pasów margines składa się tylko z szeregu pionowych ścianek włącza się maszynę przez jednoczesne naciśnięcie dwóch guzików
mijających się z pionowymi ściankami mechanizmu przyciskają­ znajdujących się w odległości zmuszającej do użycia obu rąk.
cego z góry papier lub ma dostawiany wąskokrajacz sprężynowy Przycisk opuszcza się automatycznie, następuje cięcie i powrót
ulegający ściskaniu pod przyciskiem. W stole krajarki o dużych noża i przycisku do górnego położenia. Ponadto między zewnętrz­
rozmiarach znajdują się dziurki, do których jest doprowadzone nymi brzegami ram, bezpośrednio przed linią cięcia jest umieszczo­
sprężone powietrze. P r z y stole pustym wyloty dziurek są zamknię­ na fotokomórka zatrzymująca natychmiast ruch noża w przypadku
te metalowymi kulkami dociskanymi od spodu powietrzem. znalezienia się w jej zasięgu jakiegokolwiek obiektu. Urządzenie
Z chwilą położenia ryzy papieru, kulki są wciskane jej ciężarem to zapewnia bezpieczeństwo pracy. Przepisy bhp zabraniają i ogra­
ku dołowi, otwierając tym samym wyloty. Pod ryzą zostaje w y ­ niczają użytkowanie krajarek przez nieletnich.
tworzona poduszka powietrzna ułatwiająca pracę. Z boków stołu
mogą znajdować się marginesy boczne ustawione pod kątem pro­
stym do linii cięcia. Krojony papier jest przyciskany z góry tuż
przy linii cięcia mechanizmem poruszanym ręcznie lub mechanicz­
nie. Dla uniknięcia odgnieceń na książkach, do belki przyciskającej
przykleja się pasek lub klocki z białej tektury.
Nóż jest przykręcony śrubami do oprawy umieszczonej pomiędzy
dwiema ramami. W czasie pracy oprawa noża opuszcza się między
ramami k u dołowi ruchem skośnym z lewej strony ku prawej. Nóż
przecina papiery i docina leżące najniżej, dochodząc do drewnianej
listwy. P r z y regulacji noża trzeba uważać, aby nie zagłębiał się
w szpaltę. Poza uszkodzeniami najniżej położonych arkuszy może
nastąpić połamanie urządzeń maszyny.
Ostrzenie noża można powierzyć wyłącznie fachowcowi szlifie­
rzowi. Do papieru nóż powinien być ostry z płaską fazą jedno­
stronną. K ą t ostrzenia noża 18—22°. Celofan można kroić wyłącz­
nie w niewielkich partiach tępym nożem. W przeciwnym wypadku
ostrze podwija się, wyłamuje, a poza zniszczeniem noża może
nastąpić poważne uszkodzenie maszyny. Wyroby miękkie lub gu­
mowane kroi się nożem mającym oprócz fazy z przodu, niewielką
fazę z drugiej strony. Nóż wymieniają dwie osoby.
P r z y użyciu krajarek ręcznych, papier układa się na stole,
przyciska belką przez pokręcenie koła sterowego i opuszcza się nóż
przez kręcenie koła zamachowego. Od rozpoczęcia opuszczania,
noża do chwili jego powrotu do górnego położenia nie wolno R y s . 15. Nożyce introligatorskie
puszczać rączki koła. Kręcić należy prawą ręką, przy czym lewej
nie wolno opierać o maszynę. Szybkość kręcenia powinna być
dostatecznie duża, aby bez zatrzymania przeciąć nałożony papier, Nożyce introligatorskie. Służą one do cięcia pojedynczych a r k u ­
ale zapewniająca panowanie nad maszyną. W razie wymknięcia szy tektury, papieru i sztywnych płócien (rys. 15). Stół nożyc ma
się rączki, koło zamachowe zatrzymujemy tarciem dłoni o ze­ jeden kątownik stały, ustawiony pod kątem prostym do linii kro­
wnętrzną powierzchnię koła. W półautomatach przykręcenie belki jenia. Do kątownika tego można przykręcać w dowolnej odległości
40
kątownik równoległy do linii krojenia. Do brzegu stołu jest przy­ pukłości, powodując trwałe zagięcie. Okładki broszurowe dosuwa
kręcany nóż o ostrzu umieszczonym równo z powierzchnią stołu, się brzegiem żłobkowym do kątownika stalowego, mocowanego na
Drugi nóż ruchomy jest umocowany na osi i ma po drugiej jej stole maszyny równolegle do linii zginania. Przy większej ilości
stronie przeciwwagę. Praca noży jest zbliżona do pracy nożyczek. zgięć, np. przy albumach, skoroszytach itp., do kątownika dostawia
Położoną t e k t u r ę przyciskamy belką dociskową za pomocą noż­ się schodki sklejane z szarej tektury (rys. 17b).
nego pedału. Po uchwyceniu rączki ruchomego noża, ściągamy go
ku dołowi, powodując przesuwanie się ostrzy noża i przecięcie
materiału. Po cofnięciu noża do
górnego położenia puszczamy nogą
pedał. Sprężyny podnoszą belkę
dociskową, zwalniając przyciętą
tekturę. Po drugiej stronie noży
znajduje się wysuwany margines
z wąskokrajaczem.
Praca na nożycach wymaga
uwagi nie tylko ze względu na do­
kładność wykonywania pracy, ale
i z uwagi na możliwości skaleczeń,
przyciśnięcia palców belką doci­
skową itp. urazów.
Prasa dwufilarowa dokręcana R y s . 17. B i g ó w k a : a) zestaw do bigowania (widok z boku), b) schodki
(rys. 16) służy do prasowania ksią­
żek i obiektów klejonych. Prasa
Bigówka ma wymienne części potrzebne do perforowania pa­
stołowa ściągana ręcznie ma dolną
pieru. Zamiast sztabika z wypukłościami wstawia się sztabik
płytę szeroką, a górną węższą.
z dziurkami, do których pasują igły wycinające, umieszczane na
Górna płyta jest opuszczana za
pomocą dźwigni umożliwiającej miejsce listew do rowkowania. Perforówka jest używana przy blo­
jednym ruchem ręki zaprasowa- kach, notesach, listach płac i inych wyrobach papierniczych z w y ­
nie obiektu, a przez podniesienie rywanymi kartami.
R y s . 16. P r a s a introligatorska dźwigni zwolnienie go z nacisku. Bigówka może mieć napęd silnika elektrycznego. J a k w każdej
I — podstawa, 2 — p ł y t a d o c i s k a j ą c a ,
Jest bardzo wygodna do zbijania maszynie należy przestrzegać przed podłożeniem r ą k pod elementy
3 — k o ł o do podnoszenia i opuszcza­
nia p ł y t y grzbietów książek i krótkotrwałe­ pracujące.
go wymagającego szybkiej pracy
prasowania. Istnieje wiele typów pras ręcznych i pneumatycznych
używanych do związania prasowanych arkuszy między deskami,
do prasowania uderzeniowego itp.
Bigówka używana jest do rowkowania (bigowania) kartonów
i tektur. W stole maszyny znajduje się wgłębienie, w którym
umieszcza się sztabik. Na każdej z jego stron znajduje się różna co
do szerokości wypukłość. Ponad sztabikiem jest umieszczona opu­
szczana pedałem, a podnoszona przez sprężyny belka z dwiema
rozsuwanymi listwami. Mechanizm regulujący pozwala na nasta­
wienie pomiędzy listwami czterech odległości odpowiadających
wypukłościom sztabika. Po położeniu kartonu na sztabiku, po
opuszczeniu belki górnej, listwy dociskają karton z obu stron w y -
42

IV. M E T O D Y I S Y S T E M Y P R A C Y ORAZ O R G A N I Z A C J A
RÓŻNYCH STANOWISK P R A C Y
1. METODY I S Y S T E M Y P R A C Y
Dawniej w rzemiośle introligatorskim jeden człowiek wykony­
wał wszystkie czynności związane z oprawą książek. Przygotowy­
wał blok książki, strugał okładziny, zaciągał i zdobił skórę.
W epoce manufaktury była szeroko stosowana specjalizacja. P o ­
mocnicy przygotowywali bloki książek, czeladnicy obcinali i za­
ciągali książki, a złotnicy zajmowali się ich wykańczaniem.
Zastosowanie maszyn i olbrzymie ich zróżnicowanie wytworzy­
ło specjalistów znających wyłącznie wąski odcinek swojej pracy.
Obecnie mamy: krajaczy, złotników ręcznych, złotników maszy­
nowych, składaczy, zbieraczy i wielu innych. Wszyscy pracownicy
powinni jednak znać choć ogólnie całość produkcji.
W X I X wieku nastąpiło zróżnicowanie w zakresie prac całych
zakładów. Podział introligatorni rozwijał się nadal i wpłynął na
stworzenie tak zwanego „rzemiosła cząstkowego". Nastąpił po­
dział na introligatorstwo — oprawa książek, kartonaże i opako­
wania, na galanterię papierniczą, oraz na galanterię introligator­
ską. Do 1964 r. można było zdawać egzaminy w Izbie Rzemieślni­
czej z rzemiosła cząstkowego. Szkodliwość jednostronnego
nauczania spowodowała nawrót do wymagań znajomości całego
zawodu.
Obecnie w różnych zakładacch pracy, w zależności od ich
wielkości i zakresu produkcji, są stosowane różne metody i s y ­
stemy pracy.
W rzemiośle i przy instytucjach istnieją pracownie jedno-
i dwuosobowe, gdzie całość prac wykonuje jeden człowiek. P r z y
biliotekach wymagających solidnej organicznej oprawy, partie
książek powierzane są grupie pracowników, lub poszczególne fazy
produkcji powierzane są odpowiedzialnym fachowcom. W małych
introligatorniach pracownicy wykonują partiami kolejno różne
półfabrykaty, a następnie łączą je w całość. W zakładach przemy­
słowych panuje system pracy potokowej i dąży się do pełnej
automatyzacji produkcji. Cechą pracy potokowej jest rozmieszcze-
44
nie stanowisk pracy ręcznej i maszynowej w kolejności procesu
technologicznego produkcji. Praca na określonych stanowiskach
jest ściśle wyznaczona i normowana. Poszczególne linie potokowe
wytwarzające różne części zbiegają się ze sobą, pozwalając na
natychmiastowe łączenie ich w całość. Rozdzielenie kolejnych
czynności na pracowników tak, aby czas potrzebny do obróbki był
jednakowy dla wszystkich, zsynchronizowanie pracy maszyn, za­
stosowanie przenośników taśmowych, suszarek itp. pozwala na
pracę ciągłą, bez potrzeby magazynowania i przewożenia pół­
fabrykatów.
Przygotowując młodzież do zawodu powinno się stosować
wszystkie metody pracy.
2. URZĄDZENIE PRACOWNI I N T R O L I G A T O R S K I E J
Pracownia introligatorska powinna odpowiadać następującym
warunkom:
Oświetlenie naturalne — stosunek powierzchni okien do podłóg
powinien wynosić najmniej Ys- Zasłony od słońca z białego
płótna. Oświetlenie sztuczne tylko mleczne — 100 luksów. Oświe­
tlenie miejscowe powyżej 500 luksów. Źródło światła zaopatrzone
w osłony. K ą t padania światła minimum 60°.
. Wilgotność względna pomieszczenia 60—70%. Temperatura
stała 20 °C. Dobra wentylacja. Wskazany ruch powietrza
V2 m/sek. Hałas nie przekraczający 90 decybeli.
Szerokość przejść 2 m, minimum 1,20 m. Odstęp między ma­
szynami minimum 0,7 m. Odległość urządzeń od ścian 0,7 m.
Odległość regałów i szaf od ścian 0,1 m.
Umywalnia z ciepłą i zimną wodą bieżącą na miejscu. Aptecz­
ka i gaśnica umieszczone w łatwo dostępnych miejscach. Regula­
min pracy i instrukcje bhp wywieszone w miejscach widocznych.
Zachowanie tych podstawowych warunków oraz estetyka urzą­
dzenia pracowni i zachowanie czystości wpływają decydująco na
w y n i k i pracy.
Wyposażenie pracowni
Pracownia introligatorska powinna mieć następujące wyposa­
żenie.
Wydzielone miejsce do przyjmowania zamówień. Stół do przy­
gotowywania surowców z urządzeniem do zawieszania rolek płót­
na i wpuszczoną rozciętą metalową listwą do odcinania materiału.
Stoły i stołki dla pracowników.
Wydzielone miejsca na kryte maszynki elektryczne do pod­
grzewania kleju. Stoliki pod maszynkę z półkami, kryte uziemioną
45
blachą. Pod stołem gumowa lub plastykowa jednolita płyta w y ­
stająca 0,7 m z każdej strony. Kontakty kryte. Przewody elek­
tryczne gumowe z wtyczkami kamionkowymi lub porcelanowymi.
Zawieszenia do nich umieszczone na ścianie i stolikach. Szafki
dla każdego pracownika do przechowywania ubrania, ręcznika >j o
i przedmiotów osobistych. a
Przybornica zamykana, w której każde narzędzie ma swoje c
2
określone miejsce. Narzędzia umieszczone grupami. Linie zawie­
N
szone wg wielkości na haczykach, kątownice na listewkach drew­ W - <D*

nianych. Nożyczki, kostki itp. zawieszone na haczykach, dłutka, •S-s 8

pilniki i inne umieszczone w otworach poziomej półeczki. Dół
przybornicy lub osobny regał powinien mieć półki do wstawiania
formatowych desek, tektur i blach.
Osobna szafka do przechowywania kociołków, pędzli, garnków CC ^
0) "2 cc
i innych wilgotnych przedmiotów. Regał z półkami o wymiarach a
0 gaa
użytkowych 110X80 cm do przechowywania materiałów w arku­ w W
0/ CC
szach. Każdy rodzaj tektury, papieru itp. powinien być przecho­ o ••- a |

wywany na osobnej półce. M

cd N
cc o
Półki na książki przyjęte do oprawy, na półfabrykaty i wyroby i] u-^
gotowe. .2"K ~
Skrzynia na płótna z przegrodami na poszczególne rolki, k t ó r e w3 U
muszą stać na boku. « £ Ć?
.^*CC 3
Niezbędny komplet maszyn: nożyce introligatorskie (długość
cięcia 105 lub 125 cm), krajarka (szer. stołu 75 cm), prasa dobija­ S e -
na, prasa do złocenia, bigówka z perforówką.
CC OT
Narzędzia i przyrządy. Zróżnicowanie wielkości i profilu pro­ :G, G cc
o cc a
dukcji różnych zakładów pracy wpływa na odmienne ich zorga­ cc >
nizowanie i wyposażenie. Istotne znaczenie ma rodzaj produkcji, fi o <»
a ° B
praca ręczna, praca przy użyciu maszyn, indywidualna, grupowa 57" CU ĆC
czy system potokowy. Ze względu na bogactwo form nie można 2»£
22
ustalić szablonów pracowni. tSJ cc
^Q,+Jcc G
M G
H a
Stanowisko pracy >—^
O *H
CC
Stanowisko pracy musi zapewniać swobodne wykonywanie a^.2"
czynności. Stół do pracy w pozycji stojącej powinien mieć wyso­ _S
kość 80 cm. Do pracy w pozycji siedzącej 72 cm. Szerokość stołu O -1H 1
CC
s- ?
70 cm. Wysokość stołków do pierwszego rodzaju stołu 62 cm, do o a n
g o%
drugiego 54 cm, krzesełko do pisania 45 cm. Zasadą przy ustala­ cc m a
W a, o
niu wysokości stołków jest wskazówka, że łokcie nie mogą zawa­ . o 'O
dzać o stół, ani na nim się opierać. Pod stołem należy umieścić rH C—
03
i-C »
CC

listwę w celu oparcia na niej stóp. «« Hf

Dla pracownika należy przeznaczyć powierzchnię stołu 70 X >> 2
X100 cm. W zakładach pracy wymiary stołu muszą być zróżnico­
wane z uwagi na specyfikę wykonywanych czynności. Stół należy
46
 przykryć arkuszem białej tektury nr 25 lub płytą pilśniową.
Przed przystąpieniem do pracy należy zetrzeć kurz ze stołu, uło­
żyć na nim potrzebne narzędzia i przybory (rys. 18).
Grupowe stanowisko pracy może przewidywać ulokowanie
pracowników po jednej lub po dwóch stronach stołu, odpowiednie
umieszczenie kociołka z klejem, praski do prasowania, maszyn
i urządzeń specjalistycznych.
Stanowisko pracy przy maszynach. Dla zapewnienia wydajno­
ści pracy oraz bezpieczeństwa pracującego i osób znajdujących
się w pobliżu muszą być przestrzegane następujące wymagania:
— Maszyna umocowana na stałe do podłoża. Podstawa, na
której stoi, wytrzymała na jej ciężar i drgania podczas pracy.
— Ł a t w y dostęp do wszystkich mechanizmów.
— Wszystkie części ruchome (koła zębate) zaopatrzone
w osłony.
— Prawidłowe uziemienie maszyny.
— Dogodne oświetlenie.
— Dostateczna ilość miejsca na położenie surowca czy półpro­
duktu przed i po przeróbce na maszynie.
— W widocznych miejscach wywieszone instrukcje bhp, dzien­
nik zmianowy, karta czyszczenia i smarowania, tablice nastawia­
nia maszyny.
— Obok maszyny skrzynka z narzędziami pomocniczymi.
— P r z y maszynie mogą przebywać wyłącznie osoby niezbędne
do jej obsługiwania. Pracownicy muszą być obeznani z działalno­
ścią mechanizmów maszyny.
— Obsługa powinna zajmować się wyłącznie pracą przy ma­
szynie. Donoszenie i odbieranie przedmiotów obrabianych należy
do innych pracowników. W przypadku konieczności rozmowy
z postronnymi osobami lub jakiejkolwiek naprawy czy zmiany
nastawienia, maszyna musi być zatrzymana.
Czystość otoczenia i swoboda ruchów decyduje o wynikach
pracy.
Ubiór ochronny. W introligatorni obowiązuje fartuch lub kom­
binezon, a ponadto dla kobiet chustka na głowę. Fartuchy po­
winny być zapinane do samego dołu. Pasek mogący spowodować
wypadek przy maszynach należy usunąć. Kobiety noszące war­
kocze powinny je upinać. Stan ubioru ochronnego powinien być
kontrolowany przez kierownika warsztatu.
Przerwy w pracy. W ciągu dnia powinny być przewidziane
przerwy na ćwiczenia odprężające i spożywanie posiłków. Jedze­
nie przy stołach do pracy lub maszynach jest niehigieniczne i może
spowodować zabrudzenie przygotowywanych lub gotowych w y ­
robów.
48
V. W Y R O B Y Z P A P I E R U I K A R T O N U
1. P R Z Y G O T O W A N I E ŚRODKÓW KLEJĄCYCH
Kleje mogą być pochodzenia:
roślinnego: skrobia, dekstryna biała, dekstryna żółta, kalafonia,
kauczuk, żywice naturalne;
zwierzęcego: kazeina, białko kurze, klej kostny, skórny, rybi;
mineralnego: szkło wodne;
wytworzone sztucznie: żywice syntetyczne.
K l e j powinien być ciągliwy, lepki, posiadać zdolność wsiąkania
w papier i zapewniać trwałość klejenia.
Klajster. W introligatorstwie najczęściej spotykanym środkiem
klejącym jest klajster z mąki pszennej. Przygotowuje się go
w garnku emaliowanym z odmierzonych uprzednio ilości mąki
i wody. W zależności od przeznaczenia klajstru należy przed go­
towaniem ustalić odpowiednie proporcje (mąki i wody). Przy póź­
niejszym dodawaniu wody do zbyt gęstego klajstru nie uzyskamy
jednolitej konsystencji potrzebnej do równomiernego pokrycia
klejonej płaszczyzny.
Do reperacji książek i naklejania grubych papierów stosunek
wagowy mąki do wody wynosi 1 : 5, objętościowy 1 : 2. P r z y doda­
niu większej ilości wody uzyskamy klajster rzadszy, odpowiedni
do podklejania wyklejek.
Mąkę rozrabia się małą ilością zimnej, przegotowanej wody i po
dokładnym roztarciu drewnianą łyżką wszystkich grudek rozrzedza
pozostałą ilością odmierzonej wody. Jeżeli pomimo rozcierania
w mieszaninie znajdują się grudki mąki, należy ją przecedzić przez
gęstą szmatkę. Garnek z mieszaniną wstawiamy do drugiego
garnka z gotującą się wodą (przy bezpośrednim gotowaniu trudno
uniknąć przypalenia się klajstru). Podgrzewamy stale mieszając
do momentu sklajstrowania się skrobi. Po zgęstnięciu i uzyskaniu
zabarwienia szarokremowego garnek stawiamy bezpośrednio na
krytej maszynce elektrycznej i dogotowujemy. Z chwilą gdy spo­
strzeżemy pierwsze oznaki gotowania się (wydostawanie się pęche­
rzyków pary), garnek odstawiamy do ostudzenia.
4 49
 Najlepszy klajster uzyskujemy przy temperaturze 75—85°C.
Przekroczenie tej granicy powoduje zbytnie zagęszczenie klajstru.
Aby klajster wystudzić, należy wstawić garnek do naczynia z z i m ­
ną wodą i mieszać do osiągnięcia 20°C. Po ostudzeniu cedzi się
przeciskając przez rzadką szmatkę. Przechowywać należy w chłod­
nym pomieszczeniu, przykryty wilgotną szmatą. Zapobiega to two­
rzeniu się kożucha na powierzchni klajstru i zakurzeniu. N a s t ę p ­
nego dnia przed użyciem cedzimy klajster ponownie. Używać go
można najdłużej w ciągu trzech dni.
Naczynia po klajstrze należy dokładnie umyć i wyparzyć.
Klajster jest dobrą pożywką dla mikroorganizmów i owadów,
dlatego należy do niego dodać środka antyseptycznego „Raschidu".
Raschid, czyli para-chloro-meta-krezol jest nierozpuszczalny w wo­
dzie i używany jest w postaci roztworu wodnego soli sodowej tego
związku. Przeprowadzenie Raschidu w sól sodową jest reakcją
egzotermiczną i należy bezwzględnie zwrócić się do pracowni che­
micznej, aby wykonała 0,01-procentowy roztwór wodny „Raschi­
du". Do 1 kilograma klajstru w temperaturze 50—55°C dodaje się
3
10 mililitrów (10 cm ) 0,01-procentowego roztworu. Stosowanie
proporcji i dodawanie roztworu w odpowiedniej temperaturze
jest nieodzownym warunkiem zabezpieczenia klajstru przed roz­
wojem grzybów i atakami owadów.
Stosowany przez introligatorów ałun (siarczan glinowo-amono-
w y lub siarczan amonowo potasowy) nie jest wystarczającym środ­
kiem antyseptycznym, a ponadto zakwasza papier. Nie należy go
zatem używać do prac graficznych i cennych książek. Działanie
ałunu wzmacniające klejenie polega na krystalizacji obejmującej
sklejane papiery. Używając ałunu, w braku lepszych środków
antyseptycznych, musimy go przed użyciem przegotować. Dodaje
się go w ilości 10 g na litr klajstru, korzystając z przygotowanego
uprzednio nasyconego roztworu (70 g na litr wody).
Klajster z mąki żytniej razowej używany jest ze względu na
większą siłę klejenia do obciągania książek skórą. Ponieważ jest
on bardzo dobrą pożywką dla owadów, należy zwrócić uwagę na
dodanie Raschidu we właściwej proporcji.
Krochmal. K l e j z krochmalu zwany potocznie „krochmalem"
wykazuje większe własności klejące od klajstru. Grudki krochmalu
rozrabia się z małą ilością wody. Pozostałą ilość odmierzonej
uprzednio wody zagotowuje się i wrzątek dolewa powoli do mie­
szaniny stale mieszając zawartość garnka. Gotowy krochmal jest
prawie bezbarwny i przezroczysty. Studzi się go w ten sam sposób
co klajster.
W introligatorstwie stosuje się krochmal pszenny, ryżowy,,
ziemniaczany. D l a poprawienia jego zdolności klejących podda-
50
wany jest przeróbce chemicznej zasadowej, kwasowej lub łączy
się go z chlorkiem magnezu i dekstryną.
Klajster i krochmal jest używany do prac, których okres obróbki
jest dość długi, gdzie zależy na czystości i elastyczności oklejanych
przedmiotów.
Dekstryna. Jest to produkt uzyskiwany z przerobu krochmalu.
Dekstryna ma tę przewagę nad krochmalem, że klej dekstrynowy
nie gęstnieje. Wadą jej jest kwasowość i kruchość po wysuszeniu.
Dekstrynę miesza się z odpowiednią ilością wody i ogrzewa naj­
wyżej do temperatury 75°C. Uzyskany klej używa się po ostu­
dzeniu.
Klej kostny i skórny. Kleje te stosuje się do prac, gdzie wyma­
gana jest duża przyczepność, wytrzymałość i szybkość sklejania.
W procesie otrzymywania kleju kostnego używany jest kwas siar­
kowy, a kleju skórnego roztwór wapienny. Powoduje to, że 1-pro­
centowy roztwór kleju kostnego ma odczyn kwaśny o pH = 4 lub
dochodzącym do słabo zasadowego, a kleju skórnego ma odczyn
obojętny lub słabo zasadowy o pH = 8.
K w a ś n y klej kostny wpływa destrukcyjnie na klejone nim
przedmioty, może powodować odbarwianie surowca barwionego
błękitem pruskim. K l e j skórny ma lepkość prawie dwukrotnie
większą od kleju kostnego. Kleje te są stosowane na gorąco, przy
czym temperatura pomieszczenia przy użyciu kleju kostnego po­
winna być nie niższa niż 16°C, przy kleju skórnym nie niższa niż
20 °C. Do wartościowych dzieł należy używać trudniejszego w ro­
bocie kleju skórnego. Kleje są sprzedawane w postaci tabliczek,
perełek lub proszku o zabarwieniu od jasnożółtego do ciemno­
brązowego. Powierzchnia przełomu tabliczki powinna być muszlo-
wata lub szklista. Tabliczki moczy się przez 24 godziny w wodzie
o temperaturze 14—18°C, a następnie po wyciśnięciu nadmiaru
wody, wkłada się je do kociołka. Podgrzewając wodę w zewnętrz­
nym naczyniu kociołka, rozpuszczamy klej i dobieramy do odpo­
wiedniej gęstości. Perełkę lub proszek moczy się przez 1 godzinę.
K l e j należy przygotowywać w ilości wystarczającej na jeden dzień
pracy. Do kleju pozostałego z dnia poprzedniego należy dołożyć %
kleju świeżo namoczonego. Temperatura kleju w czasie pracy —
od 50 do 70 °C. Podgrzewany lub używany przez kilka dni traci
na wartości. Papier smaruje się klejem bardzo rzadkim, wtedy
pokrywa on powierzchnię cienką i równą warstwą. Do tektur, kar­
tonów i rzadkich płócien stosujemy klej gęściejszy. Zbyt gęsty
klej żelatynuje się podczas smarowania. W celu otrzymania ela­
stycznej powłoki kleju dodaje się do niego gliceryny w ilości od
2 do 8%.
Kleje syntetyczne. Z tego rodzaju klejów w introligatorstwie
używa się roztwory wodne polioctanu winylu C-10, C-20, C-30.
51
Najlepszym z nich jest C-20. Stosowany jest on do prac o wyjąt­
kowo dobrej jakości i do klejenia książek metodą bezszyciową.
K l e j u z polioctanu winylu używa się na zimno. Przed użyciem
należy go wymieszać, gdyż na dnie naczynia lub beczki może
osiadać obciążalnik, którym jest kreda.
Do prac wystawienniczych można używać kleju gumowego
A — B . P r z y klejeniu tym klejem nie trzeba stosować podklejania
z drugiej strony (kaszerowania). Oprócz zalet ma on jednak
wady: smarować trzeba obie sklejane powierzchnie, i łączyć je
dopiero po 15 minutach, jest łatwopalny i zawiera składniki szko­
dliwe dla zdrowia. Po połączeniu składników A i B klej ten roz­
prowadza się pędzlem. Raz przyklejony obiekt nie daje się oderwać
od podłoża i dlatego nakładanie obiektu musi być pewne i bez­
błędne.
2. P R A C E WSTĘPNE
Nauka introligatorstwa wymaga przeprowadzenia wielu ćwi­
czeń. Mają one zaznajomić uczącego się z prawidłowym użytko­
waniem narzędzi, z podstawowymi czynnościami w tym zawodzie
i zachowaniem się surowców w czasie pracy. Do ćwiczeń tych
należy powracać, aż będą wykonane na poziomie co najmniej
dobrym. Wyniki tego najważniejszego okresu nauczania rzutują
zdecydowanie na prawidłowość, szybkość i jakość prac wykony­
wanych w późniejszym okresie.
Krojenie papieru. Długie, proste paski kroimy całą długością
nożyczek. Należy zwrócić uwagę, że nożyczki wyrabiane są z prze­
znaczeniem do pracy prawą ręką. Lewą ręką trzymamy k a r t k ę
papieru lekko zgiętą w środku ku dołowi. P r z y krojeniu widzimy
dokładnie miejsce przecinane. Górne ostrze nożyczek musi dokład­
nie przylegać do przeciętej części kartki.
Osoby leworękie będą miały trudności w wykonywaniu tej
prostej czynności, gdyż grubość nożyczek zasłoni im miejsce kro­
jenia, a wichrowanie się kartki uniemożliwi osiągnięcie popraw­
nego wyniku. W miarę możności powinny starać się opanować
krojenie prawą ręką. Większość narzędzi i maszyn ma tę samą
właściwość co nożyczki. Wczesne zwrócenie na to uwagi i cierpli­
we przestawianie się na pracę prawą ręką jest konieczne i w rezul­
tacie opłacalne. Nikt nie może zmusić człowieka leworękiego do
pracy ręką prawą. Sam powinien przekonać się i zrozumieć po­
trzebę dodatkowego wysiłku przy nauce rzemiosła.
Płaszczyzny cięcia nożyczek muszą być ustawione prostopadle
do kartki papieru. Przechylenie nożyczek w lewo może spowodo­
wać dostanie się nie przeciętego papieru między ostrza, Krojenie
52
pasków nożyczkami należy powtórzyć z użyciem papieru wilgot­
nego. Jest on mniej sztywny, a więc trudniejszy do cięcia.
Krojenie nożem wykonujemy za pomocą stalowej linii z kantem
(zalecane dla uczniów) lub kątownika. Papier przeznaczony do
krojenia kładziemy na grubej białej tekturze. Do miejsca, w k t ó ­
r y m nastąpi cięcie, dosuwamy linię. Powinna ona leżeć prosto­
padle do krawędzi stołu. Stajemy przy stole tak, aby przedłużenie
linii cięcia przechodziło obok prawego biodra. Zapewni to nam
pewne i proste krojenie. Gdyby przedłużenie linii wypadało na
brzuchu, to przesuwając rękę wraz z nożem k u krawędzi stołu,
musielibyśmy odchylić łokieć w prawo. Zmiana kierunku posuwa­
nia się ręki powoduje odchylenie noża. Nóż z jednostronną fazą
z prawej strony opieramy trzonkiem w zagłębieniu między palcem
wskazującym i kciukiem. Kciukiem i palcem serdecznym chwy­
tamy brzeszczot z obu stron, a palec wskazujący kładziemy na
górnej jego krawędzi (rys. 19). Ciężar ciała spoczywa zasadniczo
R y s . ' 19. K r o j e n i e n o ż e m : a) b i b u ł k i , b) papieru
na prawej nodze. Wyprostowaną lewą ręką przyciskamy linię,
rozstawiając palce jak najdalej od siebie. Nóż przykładamy do
brzegu linii, lewą stronę noża ustawiamy prostopadle do papieru.
Cięcie musi być wykonywane brzuścem ostrza — zginamy wobec
tego dłoń w nadgarstku, aby trzonek znajdował się, jak najniżej.
Nacisk na nóż wywieramy palcem wskazującym. Przesuwając nóż
k u sobie musimy pamiętać, aby nie zmienił on kierunku i nachy­
lenia, ani nie odchylił się od pionu.
Przekrojenie nawet grubego papieru powinno być wykonane za
jednym pociągnięciem. Wbrew pozorom przy krojeniu więcej
pracuje ręka lewa niż prawa. Nacisk na linię musi być dostatecznie
silny, aby papier pod linią się nie sfalował lub nóż nie przesunął
linii w bok.
U w a g a . Palce lewej ręki oparte na linii muszą być odsunięte
od brzegu o 5 mm. Jeżeli są oparte bliżej, przy naciśnięciu bok
palca wskazującego wystaje poza krawędź i narażony jest na
skaleczenie.
Po krojeniu należy odłożyć nóż na płask, ostrzem od siebie.
Bardzo częste są skaleczenia dłoni przez nieumyślne dotknięcie
53
 noża leżącego ostrzem ku górze. Zabawa nożem jak i niewłaściwe
jego użytkowanie są zabronione.
^ Po zaznajomieniu się z cięciem papieru przystępujemy do przy­
cinania pasków szerokości 9 mm. A b y ułatwić sobie pracę, szero­
kość paska zaznaczamy na kawałku sztywnego kartonu i w tym
miejscu nacinamy karton nożyczkami. Za pomocą takiej miarki
ustawiamy linię dokładnie i szybko. Każdorazowe odmierzanie
linijką zajęłoby więcej czasu, a różnice w szerokości pasków były­
by większe. Miarki z nacięciami różnej szerokości, wykonane
z preszpanu i przechowywane w specjalnym pudełku, służą przez
długi okres czasu, ułatwiając codzienną pracę przy cięciu pasków,
podcinaniu podwinięć itp.
Odcinamy kilkanaście pasków z papieru podłużnego i poprzecz­
nego. Długość ich nie powinna przekraczać 20 cm. Posłużą one
nam do wykonywania ćwiczenia w naklejaniu. Na kartonie 240—
400 g odznaczamy kawałki o wymiarach 24 X 13 cm (brzeg dłuż­
szy zgodny z kierunkiem włókien kartonu) i przycinamy je ręcznie
nożem. Do krojenia kartonu używamy noża zwanego otnikiem
lub zwykłego noża introligatorskiego z fazą dwustronną. Nóż ten
chwytamy tak jak nóż do cięcia papieru, ale trzonek trzymamy
wysoko, krojąc czubkiem noża.
Naklejanie pasków. Na przykrojonym kartonie odmierzamy
marginesy; od góry 10 mm, z obu boków 20 mm. Przykrojone
uprzednio paski podłużne kładziemy na makulaturze i jeden z nich
pokrywamy cienką w a r s t w ą klajstru płaskim pędzlem szczeci-
niakiem. Smarujemy od środka paska ku jego końcom. Papier pod
wpływem wilgoci będzie się zwijał.'Aby temu zapobiec, należy
koniec paska przez chwilę przytrzymać pędzelkiem. Smarujemy
dwukrotnie, aby nasycić papier Majstrem i uniknąć zbyt szybkie­
go wyschnięcia. Po posmarowaniu chwytamy oba końce paska
środkowymi palcami obu r ą k po stronie posmarowanej, a kciu­
kami po stronie suchej. Naprężając pasek przykładamy go do kar­
tonu w odległości 10 mm od górnej krawędzi, lekko przyciskamy
czystymi palcami, a następnie przykrywszy kawałkiem papieru
przycieramy dłońmi, aby się mocno przykieił. Przycierając bez
papieru można pasek przesunąć lub-sfałdować. Po posmarowaniu
następnych pasków przyklejamy je, pozostawiając między nimi
odległość 1 mm. Odstępów nie należy odmierzać miarką, a uzyskać
je ćwicząc wzrok. Wynikiem tego ćwiczenia powinno być zacho­
wanie marginesów: górnego — 10 mm, bocznych — 20 mm i dol­
nego 30 mm. Wszystkie odległości pomiędzy paskami powinny być
jednakowo szerokie na całej długości, a końce pasków powinny
wyznaczać równą linię marginesu bocznego. Kartoniki z naklejo­
nymi paskami w k ł a d a m y między tektury w celu wysuszenia. J a ­
kość przyklejenia stwierdzamy po wyschnięciu, zginając lekko
54
kartonik do środka. Dobrze przyklejone paski nie powinny odsta-
wać od kartonu w żadnym miejscu.
Krojenie kartonu. Na ręcznie przykrojonym kartoniku o w y ­
miarach 24X13 cm (brzeg dłuższy zgodny z kierunkiem włókien
kartonu) lekko zaznaczamy ostro zakończonym ołówkiem cztery
paski centymetrowej szerokości (wg rys. 20).
R y s . 20. Ć w i c z e n i e w k r o j e n i u kartonu
Zadaniem ćwiczenia jest wyciąć ręcznie nożem podłużne okien­
ka. Krojenie rozpoczynamy od cięcia wzdłuż linii długich. Zasadą
przy krojeniu jest przytrzymanie pod linią części obiektu, którą
chcemy zachować, a odcinanie tego co jest niepotrzebne. Stosując
się do tej zasady kroimy kolejno cztery dolne linie okienek, mając
górę kartonu zwróconą ku prawej stronie, następnie odwracamy
kartonik i przecinamy kolejno cztery linie górne, mając z prawej
strony dół kartonika? Następnie obracamy karton, pod linię cho­
wamy margines boczny i przecinamy linie krótkie. Posługujemy
się nożem otnikiem lub nożem introligatorskim ze spiczastym,
dwustronnie fazowanym ostrzem. Nóż należy prowadzić dokładnie
od narożnika do narożnika, aby nie przeciąć kartonu poza okien­
kiem. Brzegi wyciętych otworów muszą być równe i nie postrzę­
pione.
Krojenie tektury. Do krojenia tektury używamy otnika. Po
wysunięciu na 2 cm ostrza noża z rączki, przykręcamy mocno
śrubę, aby nóż nie cofnął się pod naciskiem. Rączkę chwytamy
bardzo silnie całą dłonią i kroimy czubkiem ostrza, utrzymując
pionowo boczne ściany noża z lekkim pochyleniem trzonka w kie­
runku cięcia (rys. 107). Ostrze otnika przecina tekturę nie bezpo­
średnio przy linii, a w odległości równej połowie grubości brze-
szczota. P r z y cięciu papieru nóż z jednostronną fazą bezpośrednio
dotyka ostrzem linii, przy której kroimy. Wiotki papier musi być
przytrzymywany bezpośrednio przy t n ą c y m ostrzu. P r z y tekturze
ostrze otnika fazowane z czterech stron równomiernie rozsuwa
przed sobą przecięte warstwy, które po przejściu ostrza powracają
55
częściowo na swojo miejsce. Zachowanie przy ostrzeniu tego noża
czterech faz o r ó w n y m kącie nachylenia i ostrego zakończenia jest
niezbędne dla uzyskania łatwego i dobrego cięcia (rys. 21).
R y s . 21. Krojenie
— papier, 2 — tektura, 3 — l i n i a metalowa, 4 — nóż z fazą j e d n o s t r o n n ą , 5 — otnik.
Pierwsze pociągnięcie nożem należy wykonać lekko, zwracając
uwagę na dokładne przyleganie do linii czy kątownika. Następne
pociągnięcia wykonujemy naciskając coraz silniej, aż do zupeł­
nego przecięcia. Rysa utworzona za pierwszym razem zapobiega
zboczeniu noża z linii cięcia. Tektura przecięta ostrym nożem
trzymanym prawidłowo ma r ó w n y i lśniący brzeg. Nóż tępy
zgniata i szarpie brzeg tektury, a odchylenie noża w czasie pracy
na boki pozostawia ślady zacięć i utrudnia krojenie. Przełamanie
i rozerwanie tektury niezupełnie przeciętej jest niedopuszczalne.
Po nabraniu wprawy w krojeniu otnikiem, można tekturę białą
grubości 4 mm przeciąć za jednym pociągnięciem.
W przypadku braku otnika do cięcia tektury używa się noży
szewskich, dwustronnie fazowanych, o ostrzu zakończonym spi­
czasto. Zamiast rączki okręca się tępy koniec brzeszczota kartonem
i okleja płótnem w celu uzyskania możliwości mocnego uchwyce­
nia przy pracy całą dłonią. Noża jednostronnie fazowanego nie da
się użyć do cięcia tektury. P r z y ćwiczeniach należy używać tektur
białych nr 30 lub 35. Ze ścinek znajdujących się w pracowni w y ­
cinamy kwadraty i prostokąty, zwracając uwagę na prawidłowe
trzymanie narzędzi. Po uzyskaniu dobrych wyników przystępuje­
my do cięcia całego arkusza na kwadraty o boku 20 cm. Przy­
długiej linii odcinamy postrzępiony brzeg tektury, a następnie
tniemy ją na pasy szerokości 20 cm. Do równego brzegu pasa
przykładamy krótsze ramię kątownicy, obcinamy pod kątem pro­
stym fabryczną krawędź, a następnie odcinamy kwadraty. Brzegi
cięte przygniatamy kostką, przesuwając ją prawie poziomo.
Kroimy zawsze na podkładzie z grubej białej tektury, aby nie
uszkodzić stołu. Korzystne dla pracowni jest posiadanie dużych
lipowych desek formatu 7 2 X 5 5 X 6 cm, które podkłada się pod
56
tekturę służącą nam za podkład przy krojeniu. Deski muszą być
wykonane z suchego drewna liściastego o słabo zróżnicowanej
twardości słoi (lipa, olcha, brzoza, buk) i wzmocnione listwami
poprzecznymi.
Oklejanie krawędzi. Oklejanie krawędzi tektur płótnem lub pa­
pierem ma na celu estetyczne wykończenie wyrobu, zabezpieczenie
przed rozdzielaniem się lub strzępieniem brzegów. Stosowane jest
ono w codziennej pracy introligatorskiej przy wykonywaniu
okładek, pudełek, tablic. Oklejanie krawędzi możemy wykonać za
pomocą pasków i wówczas nazywamy to lamowaniem, lub wyko­
rzystać do tego celu materiał, k t ó r y m pokrywamy powierzchnię
tektury. Rozpoczniemy od łatwiejszego i częściej używanego spo­
sobu drugiego.
Do ćwiczeń należy użyć papieru jasnego, najlepiej jawy 60-gra-
mowej. Ma to na celu, oprócz opanowania techniki, zwrócenie
uwagi uczącego się na konieczność zachowania czystości. Kolejność
pracy jest następująca:
1. Sprawdzenie kierunku włókien w przykrojonym prostokącie
tektury, z zaznaczeniem kierunku średnio twardym ołówkiem.
Ołówki bardzo twarde pozostawiają ślady wciśnięcia, zbyt miękkie
brudzą. Bardzo miękkich ołówków używa się tylko przy wyznacza­
niu linii na skórach od strony mizdry.
2. Przykrojenie papieru większego od tektury o 1 cm z każdej
strony. Kierunek włókien papieru prostopadły do kierunku włó­
kien tektury.
3. Przykrojenie papieru mniejszego od tektury o 3 mm z każdej
strony, kierunek włókien zgodny z papierem większym.
4. Przygotowanie do klejenia. W czasie pracy nie może nam
zabraknąć żadnych przyborów, gdyż szukanie ich może uniemo­
żliwić wykonanie zadania. W pierwszym okresie nauki należy
wyrobić sobie nawyk przebiegnięcia myślą kolejnych czynności
i przewidywania trudności. Na stole w odpowiednim miejscu i po­
rządku muszą znajdować się wszystkie niezbędne przedmioty, jak
makulatura większa od papieru smarowanego co najmniej o 10 cm
z każdej strony, papier do przycierania (jawa lub natron 100 g)
tej samej wielkości, pędzel, miseczka z Majstrem o konsystencji
gęstej śmietany, ściereczka, nożyczki, kostka, nóż, linia metalowa,
mały pędzelek, tekturki do prasowania i deski.
5. Smarowanie papieru. Nasycamy pędzel Majstrem i pokry­
wamy nim papier cienką i równą warstwą. Pędzel ciągniemy
promieniście od palców na wszystkie strony, nie odrywając go do­
póki nie znajdzie się całkowicie poza papierem, a więc na maku­
laturze. Cienki papier będzie się zwijał pod wpływem wilgoci.
Musimy go przytrzymać na rogach pędzlem lub palcami. Papier
57
 można zabezpieczyć przed zwijaniem, zaginając lekko rogi do Jeżeli przy podwijaniu okaże się, że podwinięcia są nierównej
środka. Gdy papier rozprostuje się, smarujemy go ponownie zwra­ szerokości, możemy je jeszcze na wilgotno przyciąć nożem przy
cając uwagę, aby nie nałożyć zbyt grubej warstwy. linii. Papier na podklejanie źle wymierzony lub źle położony przy­
6. Przyklejanie i podwijanie. Palce środkowe przyklejamy do cina się po całkowitym wyschnięciu. Za pomocą miarki zaciętej
rogów leżących bliżej nas, podnosimy je nieco i podchwytujemy w preszpanie ustawiamy linię w równej odległości od brzegów
papier kciukami od strony suchej, podnosimy go i kładziemy na i ostrym nożem przecinamy jedną warstwę papieru (rys. 22). Ciąć
czyste miejsce. Przygotowaną tekturę umieszczamy na środku należy z wyczuciem, aby nie tylko nie nadciąć tektury, ale żeby
posmarowanego papieru i przyciskamy dłońmi, aby się przykleiła. papier podwinięcia nie był całkowicie przecięty. Odcięte zbędne
Całość podnosimy ponownie, odwracamy, kładziemy na desce brzegi zwilżamy delikatnie wodą za pomocą małego pędzelka,
i przykrywamy papierem do przycierania. Przycieramy dłonią, a gdy odmiękną, usuwamy.
przesuwając ją od środka ku bokom wzdłuż kierunku papieru. Ma
to na celu usunięcie pęcherzyków powietrza, wygładzenie po­
wierzchni i przylgnięcie papieru do tektury. P r z y klejeniu Maj­
strem nie należy przycierać kostką. Mocne przesunięcie kostki
wyciska warstwy klajstru pod papierem i powoduje gromadzenie
się go w fałdy i nierówności. Po przytarciu obracamy całość tek­
t u r k ą na wierzch i kładziemy na stole. Deskę pobrudzoną pod­
winięciami odstawiamy na bok. Nożyczkami odcinamy rożki pod
k ą t e m 45° w odległości od rogów zależnej od grubości tektury.
Odległość ta może dochodzić do dwóch grubości tektury.
Pod spód podkładamy papier natron do przycierania. P r z y ­
trzymujemy lewą ręką górny brzeg tekturki, a prawą ręką pod­
nosimy k u górze naprężony natron. W miarę podnoszenia wysta­
jący brzeg posmarowanego papieru zaginamy tuż przy krawędzi
tekturki i przyklejamy do niej. Natron przeginamy k u sobie,
kładąc go na tekturce. Papier został zagięty całkowicie i przykle­
jony do tektury. Teraz przytrzymujemy natron lewą ręką, R y s . 22. Odmierzanie m i a r k ą z preszpanu
a prawą za pomocą kostki przycieramy krawędź, i palcami lub
dłonią podwinięcia. Podwijanie bez pomocy papieru do, przyciera­
nia jest trudniejsze, brudzi palce i wymaga więcej czasu. Po
podwinięciu jednego brzegu, podwijamy brzeg przeciwległy. Oklejanie tekturek paskami. Z jawy tniemy podłużne paski
Kostką wciskamy nadmiar papieru na rożkach w kierunku środ­ szerokości 1 cm — dwa paski dłuższe o 2 cm od krótkiego boku
ka brzegu nie zawiniętego i przez papier podwijamy trzecią, a na­ i dwa paski krótsze o 2 mm od boku długiego tekturki. Posmaro­
stępnie czwartą krawędź. Jednostronnie naklejony papier, kurcząc wany pasek, którym będziemy lamować bok krótki, kładziemy na
się przy wysychaniu, ściąga tekturę. Aby temu zapobiec, na drugą kawałku natronu, chwytamy tekturkę obiema rękami i przykła­
stronę tektury naklejamy przygotowany drugi kawałek papieru damy ją tak, aby krótki bok przykleił się do połowy szerokości
o zgodnym kierunku włókien. paska. Końce paska wystają po 1 cm z każdej strony. Przycieramy
przyklejoną część paska, nożyczkami obcinamy jawę przy naroż­
7. Wykończenie. Oklejoną dwustronnie t e k t u r k ę stawiamy do
nikach pod kątem 45°, podwijamy końcówki wystające przy bo­
podsuszenia, następnie w k ł a d a m y między białe tektury, kładziemy kach przyległych, kostką wciskamy nadmiar papieru do oklejanej
na nie deseczkę i ciężarek. Dobrze jest po godzinie zmienić tek­ krawędzi i za pomocą natronu podwijamy pozostałą część paska.
turki na suche i zostawić przez 24 godziny. Całkowite wysuszenie T a k samo postępujemy z paskiem lamującym drugi krótki bok.
osiągamy po 3 dobach, trzykrotnie zmieniając tektury. P r z y kle­ Po przytarciu i sprawdzeniu dokładności wykonanej pracy przy­
jeniu większych płaszczyzn można je przycierać równo złożoną stępujemy do lamowania brzegów długich. Końce paska zaginamy
ściereczką. Ścierka służy również do zbierania klajstru wyciśnię­ na pół, a różki paska obcinamy nożyczkami pod kątem 45°, zosta­
tego spod podwinięć. wiając niedocięte miejsce zgięcia na grubość tektury. Po wypro-
58 59
stowaniu paska końce będą miały kształt ściętego trójkąta r ó w n o ­
ramiennego (rys. 23).
Pasek smarujemy, przykładamy do niego długi bok tekturki
i podwijamy za pomocą natronu. W narożnikach mocno przyci­
skamy kostką, aby zgubić grubość podwójnie naklejonego papieru.
Krawędzie można lamować przykładając paski do tekturek.
W tym jednak przypadku przed przyklejaniem, należy cyrklem
oznaczyć na tekturze rameczkę, do której będziemy przykładać
paski. P r z y paskach szerokości 10 mm i grubości tektury 2 mm
odległość rameczki od krawędzi będzie wynosiła 4 mm. K r z y w o
przyklejone lamówki wyrównujemy nożem przy linii. Przycinamy
z jawy lusterka (tzn. papier wyklejający środek płaszczyzny)
mniejsze od tekturek o 3 mm z każdej strony i przyklejamy. P r z y
klejeniu lusterek, widać wyraźnie, że papier rozciąga się n i e r ó w n o ­
miernie na boki. Podłużnie papier prawie nie zmienia swojej
długości, a poprzecznie rozszerza się po posmarowaniu około
2—3%. Po przeprowadzeniu tych ćwiczeń i wyciągnięciu wnio­
sków dotyczących zachowania się materiałów, przystępujemy do
wykonania zadań mających stwierdzić stopień opanowania tech­
niki pracy.
R y s . 23. Oklejanie k r a w ę d z i oddzielnymi p a s k a m i
Łączenie tektur płótnem. Łączenie tektur stosuje się przy w y ­
konywaniu tablic do gry. Odpowiednio przycięte 2 tektury lamu­
jemy płótnem z trzech zewnętrznych stron. Następnie kładziemy
je na stole, pozostawiając między brzegami nie oklejonymi odstęp
1—-2 mm. Odstęp pozwalający na swobodne składanie tablicy musi
uwzględniać 4 grubości płótna i dwie grubości papieru użytego do
wyklejania wewnątrz. Pasek do wyklejania wewnątrz powinien
zachodzić na tektury po Yt cm. Długość jego musi być większa
od długości sklejanych tektur o 20 mm. Posmarowany pasek przy-
60
klejamy klejem do tektury i przycieramy przez papier. Tablicę
odwracamy i przyklejamy wystające podwinięcia paska, wciskając
płótno w odstęp między tekturami. Następnie załamujemy tablicę
wkładając karton między tektury. Karton musi wypełniać odstęp
między tekturami i być ułożony równo z ich brzegiem, tak aby oba
brzegi tekturek i widoczna między nimi część płótna stanowiły
równą wygodną do oklejenia płaszczyznę. Drugi pasek płótna
szerokości 20 mm, krótszy od tektur o 10 mm, naklejamy na brzeg
jednej tektury, przycieramy go do niej, przyklejamy do krawędzi
i podwijamy na drugą tekturę. Po piętnastu minutach tablicę mu­
simy otworzyć i ponownie zamknąć na przeciąg godziny. Po tym
terminie można obie strony tablicy okleić przygotowanymi dru­
kami, które przyklejamy w odległości 1 mm od przegubu. Margi­
nesy boczne powinny mieć szerokość 3—5 mm. Pożądane jest, aby
kierunek włókien papieru był prostopadły do kierunku włókien
tektury.
Jeżeli tablica ma 4 części, boczne tektury łączymy ze sobą jak
przy tablicach dwuczęściowych. Przystępując do łączenia w środku
dwu górnych tektur, dajemy między nimi nieco większy odstęp
i rozpoczynamy od przyklejania paska od spodu. Składamy tablicę,
załamując dolne tektury k u górze środkami do siebie, a następnie
górę załamujemy zewnętrznymi stronami do siebie (rys. 24).
R y s . 24. T a b l i c a s k ł a d a n a : a) naklejanie l a m ó w e k , b) u k ł a d
l a m ó w e k na tablicy
P r z y wykonywaniu parawaników dajemy odstępy między tek­
turkami równe dwom grubościom tektury. Sklejamy paskami płót­
na po obu stronach i dopóki klej nie przysechł przycieramy jedno
płótno do krawędzi jednej tektury, a drugie do krawędzi drugiej.
Zapewnia nam to możliwość załamywania parawaniku na obie
strony. ... i: •:•
61
 3. P L A N S Z E , MAPY I A L B U M Y tury trzeba wziąć pod uwagę rozszerzanie się obiektu pod w p ł y ­
wem wilgoci. Jeżeli plansze oklejamy czystym papierem, możemy
go podwinąć na drugą stronę tektury, unikając lamowania. Lamo­
Naklejanie plansz i map na tekturę wanie lub podwinięcie brzegu zapobiega rozdzieleniu się warstw
tektury ściąganej z obu stron przez kurczące się przyklejone
Do wykonania plansz nadaje się wyłącznie tektura biała. G r u ­ papiery.
bość tektury zależy od wymiarów planszy. P r z y formacie A l i B I Zawieszenie planszy można wykonać różnymi sposobami:
należy używać tektury nr 20 lub 25. P r z y formatach mniejszych 1. Na górze planszy wybija się dziurkaczem lub wycina m a ­
od A2 można użyć tektury nr 30. szynką do oczkowania dwa okienka, w które za pomocą maszynki
Obiekty naklejane smarujemy Majstrem dwu- lub trzykrotnie, zakłada się oczka i przywiązuje sznurek.
zależnie od grubości papieru. Warstwa klajstru musi być cienka 2. Z tyłu planszy przykleja się zawieszki (rys. 25). P r z y tektu­
i równomiernie rozłożona na całej powierzchni. Z chwilą gdy pa­ rach lamowanych zawieszki przykleja się przed podklejeniem
pier przestanie się skręcać, możemy przystąpić do przyklejania go tektury.
na tekturę. Duże formaty, od A2 wzwyż, powinny nakładać dwie
osoby. Do. brzegu tektury przykłada się brzeg podłużny, a następ­
nie lekko naciągając, kładzie się cały arkusz. Pęcherze powietrza,
które mogły pozostać pod papierem usuwamy przesuwając dłońmi
przez papier od środka k u bokom, zawsze wzdłuż kierunku w ł ó ­
kien papieru.
Jeśli papier rozciągnie się nierównomiernie i powstaną fałdy,
należy podnieść róg lub brzeg aż do miejsca sfalowania i położyć
ponownie. Po usunięciu pęcherzy powietrza przycieramy mocno
przez papier dłońmi lub równo złożoną ściereczką. Brzegi można
przy trzeć kostką.
Drugą stronę tektury podklejamy (kaszerujemy) jawą lub na-
tronem o kierunku zgodnym z kierunkiem naklejonego papieru.
Papier użyty do podklejenia powinien mieć tę samą siłę przy kur­
czeniu się co papier obiektu. Jeżeli będzie on zbyt słaby, tektura
po wyschnięciu będzie wygięta, co spowoduje konieczność po­
wtórnego podklejenia.
Po naklejeniu jednej strony, tektura pod wpływem wilgoci roz­ R y s . 25. Z a w i e s z k i do plansz
szerzy się i podklejenie zawsze ma mniejszą siłę ściągającą. Mając
więc słabszy papier do podklejenia, najpierw podklejamy tekturę,
a następnie przyklejamy obiekt. W ten sposób unika się dwukrot­ Obiekty drukowane na grubym papierze lub kartonie można
nego podklejania (podkaszerowania). Suszymy między białymi tek­ naklejać klejem kostnym lub skórnym. Rysunki techniczne i pro­
turami, na które położona jest deska obciążona ciężarkami. T e k ­ jekty wykonane ręcznie nakleja się wyłącznie klejem. Ma to na
tury do suszenia należy wymieniać na suche trzykrotnie: po 1, celu zmniejszenie deformacji spowodowanej rozszerzaniem się
12 i 24 godzinach. papieru. Obiektów artystycznych nie wolno naklejać całą po­
Wyschnięte plansze obcinamy, zostawiając % cm tektury z każ­ wierzchnią.
dego boku. Lamujemy podłużnymi paskami kalika lub ecrudy. Plansze do rysunków technicznych. Do wykonania rysunków
Paski mogą zachodzić na obiekt 2 mm. technicznych białą tekturę wykleja się dwustronnie bristolem lub
Trudniejszym sposobem wykonania plansz jest lamowanie od­ po jednej stronie nakleja się światłoczuły papier.
powiednio przyciętych tektur przed naklejaniem obiektu. W tym Aby umożliwić usuwanie błędów rysunku, plansze takie są okle­
przypadku lamowanie przykrywamy brzegami obiektu, pozosta­ jane kalką kreślarską. Tektura oklejona bristolem lub papierem
wiając widoczne płótno na szerokość 2—3 mm. P r z y krojeniu tek- światłoczułym musi być dokładnie wysuszona. Kalkę moczymy
62 , 63:
z obu stron wodą, przeciągając wzdłuż kierunku włókien mokrą, przykładamy na wierzch i przybijamy gwoździami bez łebków.
równo złożoną ściereczką. Przekładając kalkę należy unikać jej Na dole mapy chwytamy brzeg surówki między dwa półwałki.
załamania. Pod w p ł y w e m wilgoci kalka rozszerza się o 10%. Całość zwijamy mapą do środka, zaczynając od dołu (rys. 26).
Z chwilą gdy przestanie się skręcać, suchą ścierką zbieramy nad­ Mapy składające się z kilku arkuszy przed przyklejeniem przy­
miar wody i pozwalamy jej trochę przeschnąć. cinamy tak, aby zachodziły na siebie po 2 mm, nie zasłaniając
Smarujemy dość rzadkim, cedzonym klajstrem, z dobrej białej druku. Kleić zaczynamy od środka ku bokom (rys. 27).
mąki pszennej. Należy zwrócić uwagę, aby nie zostawić smug po
pędzlu lub szczotce. Posmarowaną kalkę nakładamy na tekturę, 7
przycieramy przez papier i boki podwijamy na drugą stronę tek­
tury. Po naklejeniu jednej strony natychmiast podklejamy taką
samą kalkę pod spodem (żaden papier nie zrównoważy naklejonej
kalki).

Naklejanie map i tablic na płótno

Do podklejania map, tablic itp. używa się surówki czysto baweł­

nianej. Surówka z domieszką sztucznego włókna nie nadaje się do
tego celu, a płótno bielone jest słabe i szybko ulega zniszczeniu. R y s . 26. M o n t a ż planszy z w i j a n e j
Surówkę rozpinamy na dykcie odpowiedniego formatu. Po przy­ 1
— plansza, 2 — p o d k ł a d p ł ó c i e n n y , 3 — fartuch, 4 — w a ł k i drewniane, 5 — ta­
siemki do w i ą z a n i a , 6 — k ó ł k a do zawieszania
biciu na rogach, naciągamy ją lekko i przybijamy gwoździkami
co 3 cm na całej długości boków. Kierunek osnowy płótna musi
być prostopadły do kierunku włókien papieru. Należy pamiętać,
aby pomiędzy brzegami naklejanego obiektu a gwoździami pozo­
stała odległość około 10 cm. P r z y mniejszej odległości podczas
przycierania można łatwo pokaleczyć dłonie. Przybitą surówkę
zwilżamy i pozostawiamy do wyschnięcia. Na tak przygotowany
podkład naklejamy obiekt, smarując go klajstrem i przycieramy
przez papier dłońmi. P r z y brzegach naklejonego obiektu przecią­
gamy surówkę wodą Majstrową. Wysuszony obiekt przycinamy
ręcznie nożem przy linii, zostawiając z boku Vk cm surówki. Boki
te smarujemy klajstrem i zakładamy na brzegi, tworząc lamówkę
zabezpieczającą przed strzępieniem się. P r z y mapach zwijanych
na wałki pozostawiamy przy brzegu górnym i dolnym pasek su­
rówki o szerokości średnicy wałka.
Półwałki powinny być oszlifowane i zapoliturowane lub bar­
wione farbą odporną na działanie wody.
Do półwałka umocowujemy za pomocą tasiemek 2 kółka do
zawieszania. Końce tasiemek długości około 30 cm służą do zawią­
zywania mapy po zwinięciu. Z cienkiej ceraty lub kalika przyci­
namy podłużny pas szerokości 30 cm, o długości równej górnemu R y s . 27. P r z y c i ę c i e mapy z k i l k u a r k u s z y
brzegowi mapy. Pas ten przyklejamy klejem do półwałka na całej
długości. Jest to tzw. fartuch chroniący zwiniętą mapę przed uszko­
dzeniem. Na fartuch przyklejamy brzeg surówki znajdujący się Jeżeli kupiona mapa była sklejona z kilku części, trzeba je roz-
na górze mapy. Między samą m a p ą a wałkiem należy zostawić kleić i każdą część przyklejać na surówkę osobno. Przy smaro­
3-milimetrową odległość. Drugi półwałek posmarowany klejem waniu należy zwracać uwagę, aby wszystkie arkusze były jedna-
5 65
kowo zwilżane. Zapewnia to równomierne rozciągnięcie się papieru
i umożliwia dokładne dopasowanie rysunku.
Mapy składane obcina się, zostawiając dookoła biały margines.
Mapy mają czasem kształt trapezu. Przycinając je do prostokąta,
pozostawiamy margines w najwęższych miejscach szerokości
10 mm. Następnie całość rozcinamy na 4, 6, 8 lub więcej części,
zależnie od żądanego formatu. P r z y klejeniu, pomiędzy odcinkami
mapy pozostawiamy odstępy 1, 2 lub 3 mm, w zależności od gru­
bości materiału i papieru oraz ilości zbiegających się załamań.
Załamanie wzdłuż całej mapy dajemy węższe, a załamanie, które
obejmuje więcej warstw, musi być szersze (rys. 28).
.2 mm
R y s . 28. Przyklejenie na p ł ó t n o mapy s k ł a d a n e j
Po wysuszaniu mapy, przycięciu i zalamowaniu przez podwi­
nięcie brzegów surówki, składamy mapę, a na wierzchu naklejamy
drukowany tytuł i legendę. Wykończoną mapę kładziemy między
tektury i deski i obiążamy.
Naklejanie fotografii
Specyfika materiałów fotograficznych przysparza wiele kłopo­
tów introligatorom. Podłoże z papierów celulozowych odznacza się
dużym kurczeniem się podczas schnięcia. Emulsja jest bardzo czuła
na wilgoć i uszkodzenia mechaniczne. Papiery formatowe cięte
fabrycznie nie zawsze mają zachowane k ą t y proste. Papier z roli
ma tendencję zwijania się. Wykonanie odbitek wymaga moczenia
papieru, co powoduje dodatkowo falowanie się brzegów.
66
Do naklejania fotografii można używać różnych klejów. Małe
i średnie formaty najlepiej kleić klejem kostnym o temperaturze
nie przekraczającej 50°C. K l e j musi być dość rzadki, aby pędzel
nie zostawiał smug na powierzchni zdjęcia.
Naklejone fotografie zawsze należy rozkładać do przeschnięcia
na powietrzu, a po godzinie suszyć między tekturami przez 3 dni.
Formaty duże kleimy klajstrem. Suszenie ma tu jeszcze większe
znaczenie niż przy użyciu kleju. Położone na stosie fotografie
wybłyszczone matowieją, a emulsja może przykleić się do poło­
żonej na niej tektury. Fotografie klejone klajstrem podczas prze­
chowywania w pomieszczeniu wilgotnym pokrywają się pleśnią.
K l e j u C 20 używa się do wszystkich formatów. Stwarza on błonę
bardzo elastyczną. K l e j biurowy ze względu na kruchość błony
i trudności przy smarowaniu większych płaszczyzn nie jest stoso­
wany w introligatorstwie.
Wszystkie wymienione kleje są rozcieńczone wodą. Posmaro­
wany papier chłonąc wilgoć rozszerza się, a przy schnięciu kurczy
skręcając podłoże, do którego był przyklejony. Stwarza to koniecz­
ność podklejania (kaszerowania) na drugiej stronie mocnego pa­
pieru lub zwilżania kartonu przed naklejaniem zdjęcia.
K l e j A — B , pomijając trudności techniczne przy klejeniu, po­
zwala na jednostronne klejenie z pominięciem zwracania uwagi
na kierunki włókien łączonych papierów, kartonów czy tektur.
Byłby klejem najodpowiedniejszym, jednak nie znamy skutków
jego starzenia się.
Wszystkie fotografie do naklejania powinny być dokładnie w y ­
suszone. W introligatorni często stosuje się nawilżanie dużych
matowych powiększeń, ale bezpośrednie zwilżenie przed nakleja­
niem gwarantuje równomierne rozciągnięcie się papieru, podczas
gdy mokre zdjęcia otrzymane z laboratorium mają brzegi już po-
deschnięte.
Naklejanie zdjęć w albumach. Odbitki fotograficzne należy
przyciąć pod kątem prostym. P r z y jasnym kartonie obcinamy białe
lamówki. Materiał fotograficzny jest różnokierunkowy i przy na­
klejaniu zdjęć całą powierzchnią wichruje podłoże we wszystkich
kierunkach. Skutki kurczenia się fotografii można w dużym stop­
niu złagodzić, wkładając uprzednio karton, na którym je nakle­
jamy, między wilgotne bibuły. Odpowiednio nawilżone kartony,
po naklejeniu zdjęć kurczą się wraz z nimi równomiernie.
Fotografie możemy naklejać brzegami bocznymi lub górnymi
w zależności od kierunku włókien, smarując klejem na szerokość
3 mm. Smarowanie dokoła marszczy papier i powoduje powstawa­
nie wypukłej „poduszki". P r z y wklejaniu do cienkich kart ksiąg
pamiątkowych, do bocznych brzegów fotografii przyklejamy w ą ­
skie paseczki peluru, wystające brzegi pasków załamujemy pod
67
zdjęcie i przyklejamy na oznaczone miejsce. Ten sposób nazywa
się przyklejaniem na zaginkę. Stosowany jest często przy czasowej
ekspozycji, do umieszczania fotografii w passe-partout i książkach.
Umieszczenie zdjęć w albumach znacznie ułatwia makieta z nu­
meracją stron i fotografii. Pierwsza i ostatnia karta powinna pozo­
stać nie zapełniona. Następne karty powinno się w zasadzie kleić
po jednej stronie. Miejsca przyklejenia fotografii zaznacza się lek­
ko w dwóch rogach przy długim boku. P r z y powtarzającym się
układzie, posługujemy się szablonem przykładanym do górnego
brzegu.
Naklejanie wystawiennicze fotografii. Ekspozycje fotografii w y ­
konuje się przez podanie ich w passe-partout, naklejonych na
tektury lub specjalnie wykonane drewniane plansze.
Na passe-partout używa się białego kartonu. Na przedniej stro­
nie załamanego arkusza zaznaczamy miejsce umieszczenia foto­
grafii w celu wycięcia okienka. Okienko musi być mniejsze od
formatu zdjęcia o 5 mm, aby przytrzymywało jego brzegi. Na
podkładzie z białej tektury, przy użyciu noża i linii wycinamy
ręcznie okienko. Do tylnej strony fotografii przyklejamy zaginkę
z peluru lub podgumowanej papierowej taśmy. Podkładając foto­
grafię w wycięte okienko, odznaczamy miejsce ułożenia i przy­
klejamy zaginkę do tylnej strony załamanego kartonu.
Drugim sposobem ekspozycji jest przyklejanie zdjęć na białą
tekturę nr 25—30. Fotografie przykleja się klejem, a podkleja
klajstrem. Kolejność klejenia jest zależna od siły ściągającej foto­
grafii i papieru na podklejenie. Naklejamy najpierw papier słab­
szy. Kierunek włókien fotografii i papieru powinien być jednako­
w y i prostopadły do kierunku włókien tektury. Po przyklejeniu
fotografię prasuje się między tekturami przez mocne krótkie
przyciśnięcie i suszy.
Plansze z fotografiami przycina się w krajarce jednonożowej.
Uzyskane w krajarce lekkie wygięcie krawędzi zapobiega odkru-
szaniu się brzegu emulsji. Zawieszki należy wykonać z samych
tasiemek, gdyż metalowe kółka odgniatają fotografie przy trans­
porcie.
Stosując klej A — B smarujemy tekturę i fotografie, a następnie
rozkładamy je do wyparowania rozpuszczalnika. Po 15 minutach
łączymy smarowane powierzchnie zdecydowanie i bezbłędnie. Po
zaprasowaniu plansze przekładamy tekturami. Sfalowanej foto­
grafii nie da się uratować przed powstaniem zagnieceń.
Do dużych powiększeń jako podkład są stosowane drewniane
plansze wzmacniane od tyłu listwami. P r z y powiększeniach o po­
wierzchni kilku metrów kwadratowych, fotografia składa się z pa­
sów o szerokości 66 cm. P r z y naświetlaniu papier fotograficzny
zachodzi brzegami na siebie. Brzeg podkładany posiada biały pa-
68
sek, brzeg nakładany, odchylając się ku powiększalnikowi, uzy­
skuje nierównomierne naświetlenie. P r z y łączeniu pasów introli­
gator musi całkowicie ściąć biały pasek i brzeg tego pasa nałożyć
1—2 mm na pas sąsiedni. T a k i sposób przyklejenia zdjęcia ułatwia
znacznie pracę retuszera. Powiększenia matowe wkłada się na
chwilę do wody. Rolkę kilkumetrową przewija się pod wodą
w wannie. Równomiernie nawilżony papier wycieramy suchą
szmatką i smarujemy dwukrotnie gęstym klajstrem. Nakładanie
na podkłady zaczynamy od środkowego pasa. Przycieramy dłońmi
przez papier dla usunięcia pęcherzy powietrza, a następnie kostką
przycieramy wzdłuż brzegów, unikając wyciskania klajstru spod
pasów. W pół godziny po przytarciu, przyklejenie należy sprawdzić
i przytrzeć powstałe ewentualnie pęcherze. Powietrze z nich usuwa
się przez dziurkę nakłutą igłą. Wystające poza krawędź podkła­
dów fotografie obcinamy żyletką, przeciągając ją wzdłuż brzegów
dykty.
Zdjęcia wybłyszczone nasyca się wilgocią, przeciągając kilka­
krotnie mokrą ścierką po tylnej stronie fotografii aż do chwili,
kiedy papier przestanie się skręcać. Należy uważać, aby nie podlać
wodą emulsji. Dalsze prace wykonuje się jak przy fotografiach
matowych, lecz ze zdwojoną uwagą i czystością.
P r z y naklejaniu zdjęcia na zdjęcie musimy pamiętać, aby na
matowe zdjęcie kleić zaraz po przytarciu lub po całkowitym w y ­
suszeniu. Na emulsji wybłyszczonej nie da się nic przykleić. Po
odznaczeniu brzegów naklejanego na wierzch zdjęcia, emulsję
jeszcze wilgotną nacinamy dookoła i zdejmujemy z papierowego
podłoża lub wycinamy dziurę w fotografii. P r z y fotografii nakła­
danej dobrze jest sfazować brzegi ostrym nożem. Przy fotomonta­
żach brzegi fotografii muszą być fazowane i nakładane na siebie
1—2 mm. Na szkło nakleja się fotografie smarowane klajstrem
z dodatkiem ałunu.
Albumy
Albumy wykonujemy z kartonów lub grubych papierów czer­
panych. Najodpowiedniejszym kolorem jest brązowy lub szary.
Format i ilość kart są zależne od przeznaczenia. Typowe popularne
albumy zawierają 30 kart ułożonych poziomo o wymiarach
25 X 35 lub 35 X 50 cm (rys. 29).
P r z y krojeniu kartonu należy pamiętać o kierunku włókien,
który powinien być równoległy do grzbietu. Równolegle do brzegu
grzbietowego kart, w odległości 20 mm od niego, wykonujemy
kilka rowkowań (tzw. big) na maszynie bigówce. Odlegość między
rowkami od 3 do 5 mm. Szerokość całego rowkowania musi być
większa od grubości albumu. Do listewki pozostawionej przy
grzbiece arkusza przykleja się punktami kleju nieco węższe pasecz-
69
k i kartonu. Za pomocą szablonu z preszpanu dziurkaczem 5-mili- Na posmarowane płótno nakładamy z lewej strony okładzinę,
metrowym wycinamy dziurki przy grzbiecie. Jako podkład używa pozostawiając z trzech stron równe podwinięcie. W odległości
się płytkę ołowianą lub t e k t u r ę makulaturową twardą. Praktyko­ 5 mm przyklejamy listewkę przygrzbietowa. Odstęp pomiędzy
wane wklejanie przekładek z mało przejrzystej kruchej kalki grzbietówką a listwami równa się grubości dwóch tektur, z których
technicznej jest niecelowe. W krótkim czasie ulegają one zniszcze­ została wykonana grzbietówka. Po przyklejeniu grzbietówki na­
niu i wyglądają nieestetycznie. kładamy na płótno drugą listewkę i okładzinę. Podwinięcia przy­
Okładki przycinamy z szarej makulaturowej tektury oklejonej klejamy za pomocą papieru, a następnie wciskamy głęboko w od­
z obu stron natronem lub jawą I . Wysokość tektur jest większa stępy między listwy i okładziny. Rogi mogą być proste lub okrągłe.
od albumu o 10 mm, szerokość Grzbiet okładki wyklejamy od wewnątrz płótnem, z którego zro­
równa długości kart albumu. biona została okładka. Pasek płótna musi przykryć grzbietówkę,
Tektury przecinamy w odległo­ listewki i po wgłębieniu w odstęp między listwami a okładzinami
ści 20 mm od grzbietu, otrzy­ zachodzi na nie 15 mm. Okładziny podklejamy papierem dochodzą­
mując listewkę przy grzbietową cym do podwinięć, a po wyschnięciu przyklejamy lusterka z kar­
i okładziny właściwe. Grzbie­ tonu albumowego. W zależności od rodzaju użytego płótna i jego
tówkę przycinamy z cienkiej siły przy kurczeniu się podczas schnięcia do podklejania używamy
szarej tektury o wysokości okła­ klajstru lub kleju. Papier smarowany klajstrem więcej ściąga
dek i szerokości równej grzbie­ okładkę niż przy użyciu kleju. Karton przyklejamy zawsze klejem
R y s . 29. K a r t a albumu towi albumu łącznie z okładka­ kostnym.
mi. Wymiary płótna muszą W listewkach wyschniętej między tekturami okładki wycinamy
uwzględniać odstępy pomiędzy listewkami i półtoracentymetrowe dziurki wg poprzednio używanego szablonu. Po włożeniu kart
podwinięcia wokół okładki. Ułożenie tektur na płótnie pokazano w okładkę skręcamy całość mosiężnymi śrubami. Wiązanie albumu
na rys. 30. jedwabnym sznurkiem lub podwójnie branym sutaszem wymaga
dużego smaku.
P r z y albumie, w k t ó r y m nie przewiduje się wymiany kart, nie
wybija się dziurek. Zrównane karty zbija się gwoździami wbijany­
mi w odległości 10 mm od
grzbietu. Do pierwszej i ostat­
niej karty dokleja się 6-centy-
metrowy pasek płótna zwany
falcem, i 2-centymetrową l i ­
stewkę tektury, umacniając je
gwoździami (rys. 31). Okładki
w grzbiecie nie wyklejamy.
Grzbiet bloku albumu i listew­
¥ k i tekturowe smarujemy klejem
kostnym i całość wklejamy
w grzbiet okładki. Po prze­ R y s . 1 31. Grzbiet albumu zbijanego
— karty, 2 — fale, 3 — listwa
schnięciu pod przyciskiem od­
chylamy okładzinę i opieramy
na podłożonych tekturkach formatowych. Między przyklejoną do
bloku listwę okładki a okładzinę wsuwamy tekturę. Po takim
przygotowaniu smarujemy klejem fale i przyklejamy go do we­
R y s . 30. O k ł a d k a albumu: a) u ł o ż e n i e tektur o k ł a d k i na p ł ó t n i e , b) prze­ wnętrznej strony okładziny, przycierając dokładnie do krawędzi
k r ó j , c) ś r u b y listwy i okładki. Nożem regulujemy szerokość podwinięć i falcu,
1 — grzbiet, 2 — listwa przygrzbietowa, 3 — okładzina, 4 — płótno, 5 — wyklejenie
grzbietu, 6 — lustro a następnie przyklejamy lusterko z kartonu.
70 71
 Do albumów uzupełnianych kartami na bieżąco wykonujemy i jednym bokiem. Mogą one mieć klapkę do zaklejania otworu,,
dwie osobne okładki, łącząc okładziny tylko z listewkami. W y ­ pociągniętą dekstryną. Papier na torebki płaskie wycina się sta­
mieniane grzbiety z coraz szerszą grzbietówką są połączone płót­ lowymi wykrojnikami na maszynach dociskowych (rys. 32).
nem z cienkimi listewkami. Ś r u b y zakłada się kolejno przez listwę
okładki, listewkę grzbietu, karty albumu, listewkę grzbietu
i okładki.
Okładki ozdobne wykonuje się ze sklejonych tektur, dla uzyska­
nia odpowiedniej grubości. Dwie tektury skleja się tymi samymi
stronami do siebie („od wału") obie zgodnie z kierunkiem włókien.
P r z y sklejaniu trzech tektur, środkowa powinna mieć poprzeczny
kierunek włókien. Tektury ręcznie przycięte na format fazuje się
z czterech stron przed odcięciem listwy przygrzbietowej. Faza
powinna być prosta, ścinająca krawędź okładek z trzech stron do
%, a przy grzbiecie do % grubości. Po sfazowaniu nożem i wygła­
dzeniu papierem szklistym odcinamy listwy. Aby płótno nie p ę ­
kało w przegubie przy otwieraniu, końce listewek przygrzbieto-
wych i brzeg okładziny przy dolnej i górnej krawędzi ścinamy
ukośnie przy przegubie okładki. Dwumilimetrowe ścięcie przy
krawędziach zanika w przegubie w odległości 10 mm od brzegu.

4. G A L A N T E R I A P A P I E R N I C Z A
R y s . 32. T o r e b k i p ł a s k i e :
„ D " — d ł u g a , „S" — ś r e d -
Do galanterii papierniczej należą opakowania miękkie, koperty, dnia
etykiety, teczki, skoroszyty, bloki, notesy, dyplomy, abażury z pa­
pieru itp.
Opakowania miękkie. Opakowania z papieru służą do jednora­
zowego użytku i są przeznaczone do pakowania produktów syp­
kich. Do tej grupy opakowań należą wszystkie rodzaje toreb.
W zależności od pakowanego towaru jako surowiec używany jest
papier makulaturowy, siarczanowy, siarczynowy, pergamin, sul-
fit, celofan. Ze względu na taniość produkcji torby klei się dek­
stryną, kazeiną, a w przypadku celofanu octanem etylu. Do po­
mocy przy wykonaniu ręcznym stosuje się szablony z tektury
i klocki drewniane różnych kształtów. Muszą one być lekko stoż­
kowate, aby łatwiej było zsunąć torbę po sklejeniu boków. Ręczne
wykonanie jest zastępowane produkcją całkowicie zautomatyzo­
waną. R y s . 33. Wykonanie torebki f a ł d o w e j

Trójkątne torby papierowe do owoców wykonuje się z prosto­

kątnego kawałka papieru, którego jeden bok jest dłuższy o 1 cm.
Po złożeniu papieru po przekątnej kwadratu sklejamy torbę cen­
tymetrowym paskiem.
Do lekarstw, nasion i przesyłek pocztowych są produkowane
dwa rodzaje torebek płaskich: długie ,,D" ze sklejonymi na za­
kładkę obu bokami i średnie „ S " ze sklejonym na zakładkę dołem
72
Torby krzyżowe i fałdowe (rys. 33, 34) formuje się na maszy­
nach. Wałki prowadzące przesuwają papier ze zwoju lub bobiny
na szablon, który formuje i skleja tutkę. Znajdujący się za nim
nóż przecina tutkę na żądaną długość. Następnie transporter pod­
daje ją do urządzenia załamującego i sklejającego dno. Torebki
po sprasowaniu między bębnem a transporterem są wyrzucane na-
73>
stół odbiorczy. Gotowy wyrób przechodzi kontrolę techniczną, jest po wewnętrznej stronie teczki przykleja się klapki. Wymiary
ważony i wiązany w 5-kilogramowe paczki. Ze względu na zasto­ wierzchu i tyłu muszą być o dwa centymetry większe od forma­
sowanie toreb do żywności, przewozi się je k r y t y m i środkami tu A2. Szerokość rowkowanych grzbietów teczki i przyklejonych
transportu w 10-kilogramowych paczkach opakowanych papierem klapek jest równa trzem centymetrom. Przyklejane klapki skła­
pakowym. dają się z listewki do przyklejania szerokości 2 cm, rowkowanego
Szybkość i precyzja z jaką maszyny wykonują torby i koperty grzbietu i właściwej klapki szerokości 7 cm.
stawia ręczne ich wykonanie w rzędzie robót nieopłacalnych. Do­
chodzi do tego mniejsze zużycie kleju i stosunkowo mała prze­
strzeń zajmowana przez maszynę. Z torbami wykonanymi maszy­
nowo styka się przy produkcji mała ilość osób, co jest ważne ze
względu na higienę opakowań. Sprawa kontroli technicznej jest
szczególnie ważna przy pracy maszynowej.

R y s . 35. K o p e r t a : a) rysunek, b) w y k r ó j , c) koperta sklejona

Rys. 34. Wykonanie torebki

krzyżowej

Koperty. Rozróżniamy dwa rodzaje kopert: zwykłe z papieru

kopertowego i galanteryjne z wklejoną podszewką lub poddru-
kiem, wykonane z papierów piśmiennych satynowanych lub tło­
czonych. Wykroje wycina się za pomocą stalowych wykrojników
na prasach dociskowych, a następnie zagina i klei na maszynach
kopertowych. Górna klapka zostaje pokryta na szer. 8 mm od
brzegu klejem i zagięta, klapki dolna i górna powinny zachodzić R y s . 36. T e c z k a do akt
na boczne na szerokość 13 mm (rys. 35).
Teczki do akt wykonuje się z kartonu skoroszytowego. Teczka Po przykrojeniu kartonu, grzbiet teczki i klapki rowkujemy na
składa się z wierzchu, rowkowanego (bigowanego) grzbietu, tyłu, bigówce (w szkole można wykonać załamania kostką przy lmii).
drugiego rowkowanego grzbietu i klapki zakładanej do środka. K l a p k i rozsuwamy po kilka sztuk i klejem smarujemy listewki.
Wszystkie te części wykonane są z jednego kawałka kartonu Przyklejamy ie przy górnym i dolnym brzegu równo z pierwszym
o pionowym kierunku włókien. Do dolnego i górnego brzegu tyłu rowkiem. W wierzchu i tyle teczki, w połowie jej wysokości,
74 75
 a w odległości 2 cm od prawego brzegu wybijamy dziurkaczem
5-milimetrowe otwory. Przez dziurkę przeciągamy na w e w n ę t r z ­
ną stronę teczki tasiemkę bawełnianą. Przewleczony koniec ta­
siemki (2 cm) przyklejamy i przykrywamy go, nakładając krążek
kartonu. Długość tasiemek powinna być wystarczająca do zwią­
zania teczki (rys. 36).
Skoroszyt (rys. 37) jest rodzajem teczki bez klapek. P r z y spe­
cjalnym rowkowaniu grzbietu uzyskujemy przez załamanie go do
środka podwójną listewką zszywaną drutem na blokówce. W l i ­
stewce tej wycinamy dwie dziurki maszyną do dziurkowania.
Przez dziurki przesuwamy wąski pasek z miękkiego metalu, na
który będą nakładane dziurko­
wane akta. Na wierzch akt za­
kłada się dziurkowaną blaszkę
metalową.
Bloki i bloczki są powszech­
nie stosowane, a ilość rodza­
jów jest nieograniczona. Mają
one następujące wspólne cechy:
podkładkę kartonową oraz blok
perforowanych kartek zszyty
i lamowany przy grzbiecie.
P r z y blokach z kilkoma kolo­
rami kart lub zmianami w dru­
ku, arkusze zbiera się po k i l k a ­
dziesiąt kompletów. Odliczone
R y s . 37. Skoroszyt ilości arkuszy przewidzianych
na bloki przekładamy kartona­
mi. Czyste karty lub arkusze druków perforuje się po kilka sztuk
w perforówce. Następnie po zrównaniu arkuszy wraz z podkład­
kami przecinamy je równolegle do perforacji na pasy mieszczące
kilka bloków obok siebie. Pasy przeszywamy klamerkami z drutu
na blokówce. Szyjący musi zszyć każdy blok dwiema klamerkami,
zwracając uwagę, aby nie przeszyć klamerką w miejscu przyszłego
rozcięcia bloków. Uszyty pas bloków lamuje się paskiem papieru,
przykrywającym klamerki i przechodzącym poprzez grzbiet na
podkładkę. Po wyschnięciu lamówki, bloki są rozcinane na k r a ­
jarce jednonożowej.
Kartonowe podkładki mogą być następnie ręcznie skracane
i przycinane z boków w celu włożenia w nacięcie kartonowego
lusterka okładki notesu (rys. 38).
Pojedyncze wytworne bloczki po zszyciu obcina się z czterech
stron i lamuje płótnem lub skórą, na której można wytłoczyć
złotą linię. T a k i wymienny blok czystego papieru stosuje się przy
bibularzach, teczkach z papeterią i upominkach.
76
•
Coraz powszechniej używane kleje syntetyczne powinny spo­
wodować zmianę stosowanej dziś technologii i przyczynić się do
przyspieszenia produkcji. Bloki z podkładką kartonową i papie­
rem osłaniającym z wierzchu, bezpośrednio po obcięciu w grzbie­
cie, są oklejane klejem syntetycznym i lamowane. Elastyczny
klej wystarczająco mocno trzyma poszczególne kartki, a jedno­
cześnie pozwala na pojedyncze ich odrywanie, eliminując perfo­
rowanie i szycie drutem.
R y s . 38. Notes: a) o k ł a d k a z p r z e c i ę t y m lusterkiem, b) tył bloczka
z ręcznie przyciętą podkładką
Etykiety. Etykiety są drukowane w wielu egzemplarzach na
jednym arkuszu. Etykiety prostokątne, po dokładnym zrównaniu
arkuszy, rozcina się na krajarce. Przy etykietach o skomplikowa­
nym kształcie zrównane arkusze w ilości 50—100 kołkuje się
drewnianymi szpilkami na marginesach. Jeżeli żądane jest bardzo
dokładne wycinanie arkusze szpilkujemy. Na dwie szpilki nabija­
my arkusze w punktach obranych na przeciwległych rogach i po
ułożeniu partii arkuszy kołkujemy je. Na paczkę przygotowanych
druków nakładamy stalowy wykrojnik, ustawiając go dokładnie
wg rysunku, i podsuwamy pod przycisk prasy dociskowej. W y ­
cięte etykiety wyjmujemy z wykrojnika, nakładając, go na na­
stępny rysunek. Drewniane kołki zapobiegają rozsuwaniu się
arkuszy. W introligatorniach przemysłowych są używane maszy­
ny, które jednocześnie drukują i wycinają etykiety lub banderole.
Do maszyn tych stosuje się papier w bobinach.
Notesy. Arkusiki papieru załamujemy kilkakrotnie, tworząc
składki. Do pierwszej i ostatniej składki przyklejamy od strony
zewnętrznej załamane na pół kartki papieru. Przyklejamy tuż
77
przy grzbiecie, smarując klajstrem na szerokość 3 mm. Składki z kartonu. Po tej czynności kładziemy notes w tekturkach i de­
doszywamy nićmi do tasiemek położonych w poprzek grzbietu. skach pod ciężarek. Następnego dnia wyjmujemy przekładki
Po zszyciu, końce tasiemki naklejamy na wierzch wyklejek k l a j ­ i kontrolujemy wykonaną pracę.
strem. K i l k a notesów r ó w n a m y w grzbiecie i górnym brzegu Ten sposób wykonywania notesów w szkole wygląda zupełnie
i kładziemy między deskami do oklejania. Grzbiety smarujemy inaczej w warunkach dużej introligatorni. Notesy i kalendarzyki
rzadkim klejem i wcieramy go pędzlem między arkusze. Rozdzie­ produkowane są w dużych ilościach. Kolejne czynności są wyko­
lamy notesy i pojedynczo r ó w n a m y ich grzbiety uderzeniem nywane nie przy jednym, ale jednocześnie kilkunastu egzempla­
o kamienną płytę. Do wysuszenia układamy w stos, z którego' rzach przy użyciu maszyn i urządzeń pomocniczych.
grzbiety są wysuwane na boki. Wysuszone notesy obcinamy
z trzech stron w krajarce jednonożowej. Na grzbiet naklejamy
paseczek papieru.
Okładki wykonujemy z dwóch kawałków kartonu o szerokości
notesu, a wyższe od niego o 4 mm. Między kartony w k ł a d a m y
notes tak, aby przy trzech obciętych brzegach wystawały dwumi-
limetrowe marginesy okładek. Kawałkiem papieru wymierzamy
poprzez grzbiet odległość między kartonami. Jest to szerokość
grzbietówki, którą przycinamy z jawy lub natronu. Wysokość
grzbietówki równa jest wysokości okładek. Na kawałku płótna
układamy grzbietówkę i dosunięte do niej z dwóch stron okładki.
Płótno przycinamy tak, aby ze wszystkich stron kartonu wysta­
wało po 1 cm. Po zdjęciu tekturek smarujemy płótno klejem C 20
lub klejem kostnym. Na posmarowanym płótnie układamy kolej­
no obok siebie karton, grzbietówkę i karton. Po obróceniu okładki
przycieramy ją dłonią przez papier. Obracamy ponownie i nożycz­
kami obcinamy rogi płótna w odległości 2 mm od rogu kartonu.
Podłożywszy papier, przytrzymujemy górny brzeg okładki lewą
ręką, a prawą za pośrednictwem papieru zaginamy podwinięcia
na kartony. Po przytarciu podwinięcia podwijamy brzeg dolny.
Obracamy okładkę o 90°, palcami wskazującymi obu r ą k podwi­
jamy nadmiar płótna w rożkach w kierunku brzegu nie podwi­
niętego, a następnie zaginamy podwinięcie, przyklejając je do
kartonu. Tę samą czynność wykonujemy przy drugim krótkim
brzegu. Okładkę suszymy między tekturami. Następnego dnia
kostką lub na wyginarce wyokrąglamy grzbiecik.
Klejem C 20 lub klajstrem smarujemy powierzchnię jednej
wyklejki i przykładamy tą stroną notes do prawego kartonu
okładki. Marginesy okładki powinny z trzech stron wystawać
o 2 mm. Po przyciśnięciu notesu smarujemy wyklejkę znajdującą
się na wierzchu. Kostką t r z y m a n ą w prawej ręce przytrzymujemy
notes przy grzbiecie. Lewą ręką, uchwyciwszy lewą stronę okład­
ki, obciągamy grzbietówkę wokół grzbietu, a następnie kładziemy
okładkę na posmarowanej wyklejce. Podnosimy notes w celu
sprawdzenia równych marginesów i , jeżeli je uzyskaliśmy, pra­
sujemy całość w prasie. Po krótkiej chwili notes wyjmujemy. Po
lekkim uchyleniu okładek trzeba pod nie wsunąć przekładki
78

otrzymuje się przez oklejanie powierzchni papierem lub płótnem
introligatorskim. Zadaniem oklejania jest podniesienie estetyki
V I . PUDEŁKARSTWO
1. K A R T O N A Z E , O P A K O W A N I A I P U D E Ł K A
Do zabezpieczenia towarów używa się dwóch typów pudełek:
do opakowania bezpośredniego i do opakowania wysyłkowego
(opakowanie zbiorcze).
Pudełka do opakowania bezpośredniego, jako zabezpieczenie
jednarazowe, wykonywane są przeważnie z kartonów: jedno-,
dwu- i trzywarstwowych. Podłoże kartonu jest klasy V , V I I lub
X , pokrycie może być klasy I I I , V lub V I I .
Pudełka do opakowania wysyłkowego muszą odznaczać się dużą
trwałością i należycie zabezpieczać opakowane wyroby. Do ich
wykonania używa się tektury pancernej, falistej, brązowej ręcz­
nej lub maszynowej. W niektórych wypadkach jest używana
tektura biała, jest ona jednak zbyt krucha i nie nadaje się do
wyrobu pudełek. Stosowanie jej np. do opakowania tortów powo­
dowane jest względami estetycznymi i higienicznymi. Tektura
szara wykonywana z makulatury ze względów higienicznych nie
może być stosowana do opakowań środków, spożywczych. Duży
jej ciężar objętościowy powoduje, że używana jest raczej jako
surowiec zastępczy. W zależności od wymiarów pudełek i ciężaru
zawartości należy dobierać odpowiednią gramaturę użytego su­
rowca. Sprawdzianem należytego zastosowania surowca jest
uchwycenie pudełka za jeden róg. Pudełko z pełną zawartością
nie powino się wyginać pod jego ciężarem.
Rozróżniamy 3 rodzaje pudełek: surowe, z nadrukiem i oklejane.
W każdym z tych rodzajów spotyka się pudełka o rozmaitej kon­
strukcji. Mogą być pudełka bez przykryw, z przykrywami, z wiecz­
kami umocowanymi, wykonane z jednego kawałka, sklejane z od­
dzielnych części itp.
Pudełka surowe
Pudełka surowe nie są poddawane żadnym zabiegom uszlachet­
niającym ich powierzchnię. Pudełka z nadrukiem wykonuje się
z uprzednio drukowanego kartonu lub tektury. Napisy reklamowe
80
i rysunki ozdabiają wówczas poszczególne boki. Pudełka oklejane
opakowania, wzmocnienie konstrukcji, ew. ochrona przed w i l ­
gocią.
Wykonanie pudełek obejmuje następujące czynności:
1) wycięcie wykroju pudełka,
2) rowkowanie lub nacinanie ułatwiające zagięcie części,
3) zmontowanie.
W zależności od kształtu pakowanej zawartości wykonujemy
rozmaite wykroje pudełek. Wykrojem nazywamy wycięty kawałek
kartonu o kształtach płasko rozłożonego pudełka. Oprócz zasadni­
czych elementów, jakimi są boki, spód i wierzch, wykrój może
uwzględniać zakładki służące do sklejania ze sobą boków lub
wsuwania ich w głąb pudełka.
Rysunki wykrojów są oparte na siatce geometrycznej. Poszcze­
gólne elementy pudełka są zarysowane liniami przerywanymi,
w których następuje zagięcie kartonu przy składaniu, lub liniami
ciągłymi, które wskazują całkowite przecięcie surowca.
R y s . 39. P u d e ł k o do ciastek: a) bez n a r o ż y , b) z n a r o ż a m i , c) gotowe
pudełko
Najprostszym przykładem są pudełka do ciastek (rys. 39). Boki
pudełek z wyciętymi narożami zszywa się drutem na zszywarce do
szycia narożnikowego, a z narożami pozostawionymi szyje się dru­
tem na zszywarce do szycia płaskiego. Do pudełek można dorobić
nakładane wieczka. Wymiary górnej powierzchni wieczka muszą
być większe od wymiarów denka o 3 grubości użytego surowca.
Pudełko z wieczkiem będzie pudełkiem dwuczęściowym.
P r z y dużych formatach pudełek (np. do butów) boki mogą być
doklejane i doszywane. Umożliwia to wykorzystanie odpadów
tektury.
Pudełka proste dwuczęściowe służące do pakowania świecidełek
na choinkę, bawełny, lekarstw itp. mają wkładane przegrody z pa­
sków kartonu z wcięciami dochodzącymi do połowy ich wysokości
(rys. 40).
81
6
 Najbardziej rozpowszechnioną formą kartonaży są pudełka skła­ Na rys. 42 przedstawiony jest jeden element dwuczęściowego
dane. Na rys. 41 są pokazane dwa wykroje jednakowego jedno­ pudełka składanego, montowanego na zaczepy. Na rys. 43 przed­
częściowego pudełka składanego. stawiony jest wykrój jednoczęściowego pudełka montowanego na
Elementy oznaczone literami A stanowią boki. Zakładkę przy­ zaczepy. Te rodzaje pudełek wykonanych bez użycia kleju są
kleja się do boku A i . Bezpośrednio przed napełnieniem pudełka szczególnie polecane do artykułów spożywczych.
zagina się klapki C, które podtrzymują zamykające wierzch i spód Pudełka składane są wykonywane jako surowe lub z nadru­
klapki B . K l a p k i B mają skrzydełko wsuwane do wewnątrz pu­ kiem. Różnorodność kształtów jest nieograniczona. Największą
dełka.
ich zaletą jest mała objętość zajmowana na składowanie i szybkość
montowania wykonywana bezpośrednio przy napełnianiu. Znaj­
dują one zastosowanie jako opakowania środków spożywczych,
artykułów kosmetycznych, le­
karstw, papierosów, drobnych
wyrobów galanteryjnych itp.
Przycinanie pudełek o prostej
formie odbywa się na krajarce
lub na krajalnicach. Krajalnica
kombinowana jest maszyną,
która może rozcinać tekturę na
pasy i nacinać (rycować) lub
rowkować (bigować) w miej­
R y s . 40. Przegrody p u d e ł e k scach przyszłych zgięć. Na mo­
stach umieszczonych ponad sto­
łem maszyny zamocowuje się R y s . 42. E l e m e n t d w u c z ę ś c i o w e g o
aparaty rowkujące lub nacina­ p u d e ł k a montowanego na zaczepy
jące, a poza nimi okrągłe noże
tnące. Tektura podsunięta do wałków transportujących przechodzi
pod aparatami, gdzie jest nacinana lub rowkowana wzdłuż linii
prostych, a następnie rozcięta na pasy. Pasy te przepuszczane po­
przecznie przez maszynę ulegają dalszej przeróbce i wychodzą
jako gotowe elementy pudełka.
Wycinania narożników, szczelin, dziurek itp. w grubych lub
pancernych tekturach dokonuje się na wycinarce z wymiennymi
nożami.
Wykroje małych formatów nawet najbardziej skomplikowane
wycina się za pomocą uniwersalnych pedałów wycinających. Na
pedał zakłada się kliszę wycinającą. Jest to drewniana płyta
z umieszczonymi w niej nożami wykonanymi ze stali narzędziowej.
Na noże używa się specjalnej taśmy, ostrej z jednej strony. K a ­
wałki taśmy wstawia się w sklejkę wg rysunku wykroju. Między
R y s . 41. J e d n o c z ę ś c i o w e p u d e ł k o s k ł a d a n e : a) w y k r ó j n i e p r a w i d ł o w y , nożami w miejscach załamań umieszcza się tępą taśmę lekko
b) w y k r ó j p r a w i d ł o w y obniżoną. Przestrzeń między taśmami jest wypełniona gąbką w y ­
pychającą wycięte wykroje. Na stole dociskowym maszyny
Różnica wykrojów polega na wykorzystaniu surowca. P r z y sto­ umieszcza się płytę stalową lub preszpanową. Po przyklejeniu
sowaniu wykroju przedstawionego na rys. 41b można uzyskać marginesów na płycie kładzie się karton przeznaczony do wyrobu
oszczędność dochodzącą do 25%. pudełek. Stół napędzany przez mimośród dociska karton do kliszy
82
SB
 wycinającej. Docisk musi być dokładnie wyregulowany aby
tek o szerokości obwodu wałka. P r z y pracach galanteryjnych część
S
ra gniaSły 0 S t r e
^ p r Z e d n a ł y k a r t o n
' a t (
^ e
dostatecznie ją tę wyklejamy uprzednio białym papierem. Nawijanie musi być
ścisłe, a następnie dobrze przy tarte, aby uzyskane tuby miały jed­
nakową średnicę. Przeschnięte tuby nakłada się na walec metalo-
w;yi i za pomocą dźwigni dosuwa się drugi wałek z okrągłymi
nożami. P r z y obracaniu walca noże rozcinają tubę na kawałki
odpowiedniej długości. Na tubę nakłada się dwa wieczka w y t ł a ­
czane na balansówkach, z których jedno zostaje od razu przykle­
jone, a drugie banderolowane przy pakowaniu zawartości.
Obecnie stosuje się spiralne nawijanie maszynowe kartonu
w wąskich bobinach otrzymując tuby bez końca. Na pocięte tuby
są nakładane metalowe okucia. Wstawiane denka i nakładane
przykrywki mogą być z metalu lub tworzyw sztucznych.
Do kosmetyków są wyrabiane pudełka okrągłe lub owalne,
z wieczkiem nakładanym na wystającą ze spodu szyjkę. Do cylin­
dra wkłada się dopasowaną szyjkę sklejoną na wałku o mniejszej
od cylindra średnicy. Całość nakłada się na metalowy wkład
w maszynie i wkłada wycięte uprzednio okrągłe denko (krążek
tektury). Z góry opuszcza się wirujący grzybek, który zawija (sa-
teruje) brzegi cylinderka na denko. P r z y pokrywkach denko
o średnicy cylindra nakłada się na wierzch krawędzi, nakleja
papier zachodzący na boki i dopiero wtedy zawija. Jeżeli pudełko
służy do zasypek, w szyjkę wstawia się sitko.
Na pudełka cylindryczne owalne skleja się tuby okrągłe. Do
wstawiania denek tuby nakłada się na owalne formy. Sateruje się
przez przycisk owalnego grzybka na gorąco.

Pudełka oklejane

Pudełka prostokątne oklejane są stosowane do wyrobów cukier­

niczych. Na boki pudełka tniemy z tektury podklejonej od środka
białym papierem prostokąt o wielkości dna z dodanymi bokami.
R y s . 43. W y k r ó j j e d n o c z ę ś c i o w e g o pudelka montowanego na zaczepy Po zewnętrznej stronie nacinamy tekturę (rycujemy) w miejscach
zgięć. Po załamaniu boków lamujemy je paskami papieru, podwi­
Sklejanie boków dokonywane jest ręcznie. Używa się klejów jając go do środka i na dno. Wierzch pudełka wykonujemy tak
skrobiowych i dekstryny. Szycie drutem płaskim lub okrągłym samo, zmniejszając jedynie wysokość boków. Arkusz tektury po­
o 0 0,8 mm wykonuje się na zszywarkach. dłużnej o długości równej czterem bokom pudełka plus 1 cm
Wyrób kartonaży i opakowań, ze względu na olbrzymie ilości, nacinamy poprzecznie w 4 miejscach i rozcinamy na pasy równe
jest całkowicie zmechanizowany lub nosi charakter obróbki ma- wysokości pudełka (rys. 44). Otrzymane pasy będą wklejone do
szynowo-ręczne j . spodu jako szyjka, na którą zakłada się wieczko. Nacięcia po­
Pudełka cylindryczne wykonuje się przez nawinięcie na walec przeczne muszą być w takiej odległości, aby załamany pasek ściśle
k i l k u warstw kartonu. Kierunek włókien kartonu musi iść wzdłuż przylegał do brzegów spodu pudełka. Szyjkę sklejamy na zakład
długości tuby. Pudełka te skleja się klejem kostnym. Smarując 1-centymetrowy. Przed rozcięciem pasków na szyjki dobrze jest
wewnętrzną stronę kartonu zostawiamy nie posmarowany począ- sfazować tekturę w miejscach przyszłego sklejania. Sklejoną szyj­
kę lamujemy od strony zewnętrznej podwijając papier do środka.
84
85
 Szyjkę można łączyć na styk w jednym z rogów pudełka. W tym
przypadku nacina się ją w trzech miejscach. Oklejoną szyjkę wkle­
jamy na klej kostny do spodu pudełka. Nakładamy na nią wierzch
i łączymy spód z wierzchem, naklejając pasek papieru zachodzący
na denko i pokrywę. Jako wykończenie na wierzch naklejamy ko­
lorową etykietę, a spód wyklejamy białym papierem.
R y s . 44. S z y j k a do
k ą t n e g o : a) a r k u s z
t y m i s z y j k a m i , b)
c) fazowane
_ P r z y solidniejszym wykonaniu, spód i wierzch pudełka okleja
się z trzech stron płótnem. Po zestawieniu obu części, nieoklejone
brzegi łączy się jednym kawałkiem płótna zachodzącego na wierzch
i denko. Po otworzeniu pudełka i ustawieniu krawędzi złączonych
brzegów na jednakowej wysokości nakleja się pasek płótna, tzw.
„szarnierkę", na obie krawędzie i w e w n ę t r z n e boki obu części
pudełka. Po takim wzmocnieniu konstrukcji pudełka wkleja się
do środka oklejoną szyjkę.
Pudelka z wystającym kantem. Do tektury stanowiącej dno
pudełka przykleja się krawędzią boki uformowane .z jednego paska
tektury rowkowanej na rogach i sklejonej na jednym boku (po­
dobnie jak szyjka w poprzednim przykładzie). Zamiast oddzielnych
boków można użyć t e k t u r k ę z załamanymi bokami i wyciętymi
rogami jak w pudełkach do ciastek. Brzegi spodu muszą wystawać
2—3 mm. Paskami papieru lamujemy krawędzie spodów, przykle­
jając podwinięcie do boków i pod spód tektury, uzyskując wzmoc­
nienie połączenia spodu z bokami. Następnie paskami lamujemy
86
boki dookoła, podwijając papier do wnętrza pudełka. Wieczko ro­
bimy podobnie o takich wymiarach, aby można je było nałożyć
na spód lub o tych samych wymiarach, jeżeli ma być połączone
w grzbiecie ze spodem, przy czym do pudełka wklejamy szyjkę.
Boki owalnych pudełek formujemy na klockach z drewna. Do
denek przykleja się je również za pomocą klocków. Dalszy ciąg
pracy podobny do poprzednich, jedynie paski do lamowania kan­
tów muszą być przycięte z surowca krojonego poprzecznie. Dna
i wierzchy pudełek galanteryjnych uwypukla się k u górze. Spód
i wierzch łączy się paskiem z zewnątrz i szarnierką w e w n ą t r z
pudełka (rys. 45).
pudelka prosto­
tektury z n a c i ę ­
sklejona s z y j k a ,
sklejenie R y s . 45. P u d e ł k o z w y s t a j ą c y m k a n t e m (S — s z a r n i e r k ą )
Do pudełek, po włożeniu szyjek, wkleja się tekturowe podstawki
z wycięciami na umieszczone przedmioty. Podstawki te mogą być
obciągane pluszem, jedwabiem i innymi materiałami. Wierzch
pudełka wykleja się poduszeczką wykonaną z kartonu i waty oble­
czonej identycznym materiałem. Dookoła wkładki tuż przy bokach
przykleja się dla wykończenia jedwabny sznurek.
P r z y oklejaniu pudełek palce rąk ociera się o parafinę w celu
uzyskania poślizgu przy przycieraniu.
Pudelka okrągłe i owalne dwuczęściowe. Na okrągłe denko
przykleja się wykonaną na klocku obręcz stanowiącą boki pudełka.
Łączenie wzmacnia się przez oklejenie kantu poprzecznie przykro­
jonym papierem lub płótnem. Obręcz okleja się papierem podwi­
janym do wnętrza pudełka. Na dno od spodu przykleja się mocny
papier. Przed wycięciem dna i przycięciem obręczy podkleja się
ich wewnętrzną stronę papierem — satyną. P r z y k r y w ę wykonuje
się identycznie, stosując obręcz szerszą, obejmującą boki spodu.
87
Wysokość boków obu części oraz rozmiary okrągłych denek mu­
szą być jednakowe. Na pokrywie naklejamy etykietę lub ozdobny
druk reklamowy. Aby pudełka nie wichrowały się oraz dla łatwiej­
szego ich ustawiania, dno i wierzch pudełka uwypukla się. Pudełko
kładzie się na wklęsłej drewnianej formie i , przesuwając drewnia­
ną pałką maczaną w parafinie, przez nacisk formuje się równą
wypukłość tektury. Uwypuklanie można uzyskać przez mecha­
niczne prasowanie między żeliwną wypukłą babką dolną a ogrze­
waną górną wklęsłą. Temperatura babki górnej 200—250°C. Przed
uwypukleniem na gorąco pudełko lekko się zwilża. N ą babce prze­
trzymuje się je pod naciskiem przez 5 do 6 sekund. Czynność tę
należy wykonać po całkowitym wykończeniu pudełka.
Pudełka klejone z oddzielnych kawałków. Wszystkie części pu­
dełka wykonujemy z dwóch rodzajów tektur. Sklejamy je z tektu­
r y białej od strony wewnętrznej i szarej od strony zewnętrznej
pudełka. Biała tektura zapobiega wichrowaniu się, a szara zapew­
nia wytrzymałość (rys. 46).
R y s . 46. P u d e ł k o z oddzielnych k a w a ł k ó w : a) części sklejone z d w ó c h
w a r s t w tektury, b) p r z e k r ó j p u d e ł k a sklejonego
Na dno i wierzch pudełka kroimy dwa jednakowe kawałki białej
tektury. Przyklejamy je klejem kostnym do kawałków tektury
szarej. Brzegi tektury szarej muszą wystawać z czterech stron spod
tektury białej. Szerokość krawędzi równa się grubości tektury
szarej. Na boki kroimy paski tektury białej i , szersze od nich
88
o grubość tektury białej, paski tektury szarej. Długość pasków jest
następująca:
— biała tektura na bok długi równa długości białej tektury dna
— szara tektura na bok długi równa długości szarej tektury dna
— biała tektura na bok krótki równa szerokości białej tektury
dna po odjęciu 2 grubości tektury białej
— szara tektura na bok krótki równa szerokości białej tektury
dna.
Krojąc paski na boki przyklejane do spodu, możemy kroić paski
na boki przyklejane do wieczka. Paski będą identycznej długości
co wymiary boków dna, a jedynie szerokość ich ulegnie zmniej­
szeniu.
Sklejając boki z dwóch tektur r ó w n a m y krawędzie górne. K r a ­
wędź dolna tektury szarej wystaje na grubość tektury białej. K r a ­
wędzie boczne tektury szarej wystają u boków długich na grubość-
tektury szarej, a u boków krótkich na grubość tektury białej.
Sklejone boki zaprasowujemy lekko, aby nie zgnieść i nie zmniej­
szyć grubości tektur. Montując pudełko, smarujemy dolne k r a w ę ­
dzie boków długich i przyklejamy je do spodu i wieczka. U boków
krótkich smarujemy krawędzie dolne i boczne, a następnie w s t a ­
wiamy je, dokładnie wpasowując do dna i boków długich.
Pudełko pozostawiamy do wyschnięcia pod obciążoną deską.
Obleczenie pudełka może polegać na lamowaniu krawędzi pudełka
paskami płótna i naklejaniu lusterek papierowych na boki lub na
oklejaniu boków paskiem płótna.
Oklejamy trzy boki, podwijając płótno do środka pudełka i na
dno lub wieczko. Obie części pudełka zestawiamy, wkładając mię­
dzy nie karton. Pasek płótna naklejamy na czwarte boki, łącząc
je ze sobą. Po otworzeniu pudełka zdejmujemy karton i wklejamy
szarnierkę wzmacniając połączenie od środka.
Wnętrze pudełka wykleja się kawałkami papieru. Najpierw
wyklejamy boki długie. Papier odsunięty od krawędzi na 3 mm
musi zachodzić na dno i boki krótkie co najmniej % cm. Papier
w głębi pudełka będzie się marszczył przy narożnikach. Aby tego
uniknąć, w miejscach tych musimy go uprzednio załamać i nadciąć
nożyczkami. Następnie wyklejamy boki krótkie, przy czym papier
jest krótszy od boku krótkiego o 2 mm, a na dno zachodzi jak pa­
pier poprzedni. Na zakończenie wyklejamy dno i wieczko papierem
0 formacie nieco mniejszym, aby nie zachodził na boki. Na wierzch
1 spód naklejamy lusterka. Do oklejania używa się kleju kostnego,,
a do wyklejania klajstru.
Po opanowaniu technologii zasadniczych typów pudełek i opako­
wań można wykonać najbardziej skomplikowane modele. Należy
jednak podkreślić, że opanowanie rysunku technicznego jest nie­
odzowne przy pracy w pudełkarstwie.
8ff
 2. FUTERAŁY

Zadaniem futerału jest ochrona oprawy książki przed kurzem

I uszkodzeniami mechanicznymi. Rozróżniamy dwa zasadnicze
typy: futerały wsuwane i rozkładane. u
F u t e r a ł kartonowy wsuwany jest najprostszy i najczęściej sto­
nowany. Karton cięty jest wg rys. 47, a następnie rowkowany. Po
złożeniu szyje się go klamerkami z drutu lub skleja górne i dolne
brzegi klejem. 'o

U
£
"c
co
a
'o
>>

R y s . 47. F u t e r a ł
z kartonu
•N
°OT

'3
cC
N
S-l
cu
s
Do wykonania futerału oklejanego, cienką t e k t u r k ę podklejamy *
białym papierem po stronie dawanej do środka. Książkę wymierza
się paskami kartonu (rys. 48). Do wysokości książki należy dodać >>

2 mm, a do grubości 1 mm. W szerokości uwzględnia się szerokość

M
okładzin i wyokrąglenia grzbietu. Jedną stronę wykroju odmie­
rzamy w g zaznaczeń na miarce, po drugiej stronie wysokość po­ •. N
większamy z obu stron o grubość użytego na futerał surowca. Z a ­ >)
Cl
CC
łamania nacinamy do połowy grubości tektury po stronie
nie podklejonej. P r z y grzbiecie wycinamy trójkąty, z których £
zrywamy połowę grubości tektury. Górny i dolny brzeg sklejamy OT
klejem kostnym, wkładając trójkąty między listewki. Przycieramy Ctf
S-l
kostką po nałożeniu futerału na umocowaną przy stole drewnianą O)
. •+->
listwę.
Futerał okleja się różnymi sposobami. Najprostszym jest okle­ od
jenie trzech boków paskiem płótna, którego podwinięcia zachodzą
na płaszczyzny boczne i w głąb futerału na szerokość % cm. Boki OT
oklejamy lusterkami zawijanymi z jednej strony do wnętrza pu­
dełka. Podwinięcia wewnętrzne muszą być wykonane równo
i czysto. Dla łatwiejszego wyjmowania książki zamiast wycięć na
bokach można zastosować jedwabną wstążkę. Jeden koniec wstążki
90
wklejamy pod brzeg wewnętrznego podwinięcia jednego z boków. «fi
Tasiemkę dajemy dostatecznie długą, aby puszczona luzem w głąb
futerału otaczała książkę i wychodziła na zewnątrz po drugiej p,
o
stronie. 13
Podobny futerał można wykonać z tektury grubej. W tym przy­ >>
fi
o
padku oba boki i tył dajemy z jednego kawałka, a górę i dół wkle­ 5"
jamy po jego załamaniu. Wstawiane góra i dół są sklejane z dwóch 3
>>
N
rodzajów tektur, jak to miało miejsce przy pudełkach z oddziel­ u
CU
nych kawałków (rys. 49).
CU
•O M
(* CS"
M fi
a) b) cj 15
I OJ
• fc
| >
-oj
- £co
3 '5"
a*
r -
<U co
>>-ss
Ci "3>0
•O i "
CO ' r-
^

2 $°
V h .
CO N

3 Cii

R y s . 49. F u t e r a ł y w s u w a n e : a) sklejany — z bokami r ó w n e j o gŹ

w y s o k o ś c i b) sklejany — z j e d n y m bokiem w y ż s z y m , c) ze CJ
W «J co
w s t a w i a n y m i bokami g ó r n y m i dolnym >i ,Q C
I fi
TH "ćo
Do cennych książek futerał wsuwany wykonujemy z oddziel­ «3
nych boków i przyklejanych z trzech stron podwójnych ścianek. co
Wewnątrz, na tylnej ściance, można zawiesić t e k t u r k ę połączoną -5
N o,
skórą z wysuwaną podkładką, na której stawiamy książkę. Pocią­ •o "
W w
.
gając za wystający z futerału skórzany języczek podkładki, wycią­ te M

gamy ją z futerału razem z książką. F u t e r a ł y tego typu, lamowane

skórą i oklejane ręcznie barwionymi papierami, muszą być nie­ a i
zwykle starannie wymierzone i opracowane w najdrobniejszych 0)
szczegółach. Grubość skóry czy papieru może zaważyć na końco­ c»
o
w y m wyniku pracy. •&
Futerał rozkładany jest stosowany przy dużych formatach ksią­ so
OJ"
żek, zbiorach grafiki itp. (rys. 50 i 51). Wykonuje się go techniką fi
podobną do stosowanej przy pudełkach z oddzielnych kawałków. .2*
Do podwójnego dna i wierzchu przykleja się trzy boki. Wierzch 'o
musi mieć format większy, aby przy zamykaniu futerału obejmo- oI

92
w a ł dolną jego część. Wysokość boków jest jednakowa. Po nałoże­
niu w stanie surowym wierzchu na spód wymierzamy grzbiet.
Szerokość szarej tektury musi być nieco mniejsza od wysokości
boków futerału. Do szarej tektury grzbietowej przyklejamy po
R y s . 51. F u t e r a ł r o z k ł a d a n y (przycinanie p ł ó t n a )
wewnętrznej stronie białą tekturę, która będzie podtrzymywała
krawędzie przygrzbietowe zamkniętego pudełka. Szerokość białej
tektury nieco mniejsza od odległości między wewnętrznymi tektu-^
rami dna i wierzchu. Długość białej tektury mniejsza o 3 mm od
odległości między przeciwległymi bokami spodu przy czwartej
krawędzi, do której nie przyklejaliśmy boku. Sklejone części fu­
terału należy oszlifować papierem szklistym na krawędziach
i miejscach sklejania.
Oklejanie futerału rozkładanego jest bardzo skomplikowane
(rys. 50). Jednym ze sposobów jest oklejanie paskiem płótna trzech
boków każdej części. Grzbiet przykleja się do paska płótna, k t ó ­
rego boki zachodzą na wierzch i spód pudełka, a podwinięcia przy
końcach grzbietu są przyklejane do w e w n ą t r z spodu i wierzchu
(rys. 50-6"). Następnie wykle ja się grzbiet w e w n ą t r z pudełka,
okleja płótnem płaszczyzny zewnętrzne i wykle ja papierem w n ę ­
trza pudełka.
Futerał rozkładany można okleić jednym kawałkiem płótna
(rys. 51). Płótno musi być dostatecznie duże, aby zachodziło na
boki i mogło być podwijane do wnętrza pudełka. P r z y podwijaniu
grzbietu płótno musimy rozciąć. Rozcięcia wypadają na płaszczy­
znach bocznych spodu i wierzchu. Na skutek rozcięcia zabraknie
nam materiału na obleczenie krawędzi boków przy grzbiece.
Części te należy okleić kawałkami płótna przed oklejaniem całości
(rys. 50-1).
V I I . OGÓLNE WIADOMOŚCI O D R U K A C H
I BUDOWIE KSIĄŻKI
Drukowanie książki polega na złożeniu tekstu w kolumnach
i odbiciu go na papierze. P r z y odpowiednim rozstawieniu kolumn
drukarskich, tekst znajduje się na kolejnych następujących po^
sobie stronach.
Książki są drukowane przeważnie na arkuszach znormalizowa­
nych A l i B I .
W zależności od formatu książki, arkusz druku może obejmować;
różne ilości stron:
arkusz podwójny — 32 strony — 4 załamania
arkusz — 16 stron — 3 załamania
półarkusz •— 8 stron — 2 załamania
czwórka — 4 strony — 1 załamanie
wycinka .... ™ 2 strony
Arkusz 1 6 - s t r o n i c o w y (szesnastka) jest najczęściej
spotykaną formą druku. Drukarnia tłoczy 16 stron książki po obu
stronach arkusza, w wyniku czego na papierze mamy wydruko­
wane obok-siebie dwa identyczne arkusze (rys. 52). Przed składa­
niem należy je odciąć od siebie. Otrzymany 16-stronicowy arkusz;
załamuje się trzykrotnie. ,_ : ~
Książka może się składać z pełnych szesnastek lub być uzupeł­
niona półarkuszami i czwórkami. Szesnastki wykonane na papie­
rze cienkim, np. biblijnym, mogą być drukowane w ten sposób,
aby arkusz w książce składał się z dwóch szesnastek wkładanych,
jedna w drugą. Ma to miejsce przy wydawnictwach encyklope­
dycznych, biblijnych i słownikach.
A r k u s z p o d w ó j n y 32-stronicowy jest drukowany prze­
ważnie na maszynach rotacyjnych. Składa się go czterokrotnie..
Ostatnie załamanie powinno być wykonywane po odwróceniu
arkusza. Jest on stosowany przy druku tanich książek.
P ó ł a r k u s z (ósemka, rys. 53) załamywany jest dwa razy.
Jest on stosowany przy wydawnictwach albumowych i jako uzu­
pełnienie druku książek o arkuszach podwójnych lub szesnasto-
stronicowych.
95,
 C z w ó r k a bywa stosowana jako przyklejka do pierwszego lub
ostatniego arkusza. Często jest spotykana jako wkładka ilustra­
cyjna obejmująca arkusz z zewnątrz lub wkładana do środka.
W y c i n k a (przyklejka) jest dwustronicową kartką. Znajduje
zastosowanie jako uzupełnienie książki.
P r z y druku arkuszy umieszcza się następujące znaki (rys. 54)
ułatwiające pracę w introligatorni:

R y s . 52. A r k u s z d r u k a r s k i — szesnastka

R y s . 54. Części s k ł a d o w e strony drukowanej

M a r k i i m a r g i n e s . Dwa przyległe boki arkusza, które

w czasie drukowania dosunięte są do marek i marginesów maszyny
drukarskiej, zaznaczone są na krawędziach czarnymi punktami.
Powstałe w ten sposób widoczne w całej ryzie paski umożliwiają
właściwe rozcięcie arkusza i ułożenie na maszynie do składania
arkuszy.
S y g n a t u r a — kolejny numer arkusza. Jest ona umieszczona
na pierwszej stronie każdego arkusza (z wyjątkiem tytułowego)
w lewym dolnym rogu. W arkuszach 32-stronicowych na początku
i w środku arkusza są umieszczone dwie kolejne sygnatury.
R y s . 53. P ó ł a r k u s z N o r m a — nazwisko lub skrócony tytuł książki, ewentualnie
numer tomu. Drukowana jest przy sygnaturze. Sygnatura i norma

7 97
ułatwiają kontrolę zarówno przy oprawie wydawniczej, jak i przy
powtórnej oprawie książki.
V i c e s y g n a t u r a — gwiazdka i kolejny numer arkusza.
Umieszczona w lewym dolnym rogu trzeciej kolejnej strony skład­
ki. Pomocna jest przy układaniu arkuszy do składania.
S y g n a t u r y — znaki sygnalne. Są to czarne prostokąty znaj­
dujące się pośrodku marginesu pomiędzy początkową i końcową
kolumną arkusza. Po złożeniu arkuszy w składki znaki sygnalne
widoczne są na ich grzbiecikach. Sygnatury te umożliwiają szybką
oraz dokładną kontrolę prawidłowego składania i kolejności arku­
szy przy zbieraniu książki (rys. 55).
Pierwsze cztery strony mogą być drukowane na arkuszu, którego
dalsza część zawiera właściwą treść książki lub na czwórce przy­
klejonej do pierwszego arkusza. W przypadku drukowania kart
tytułowych i wstępu już po wytłoczeniu całej książki, strony te
mogą być wykonane na kombinacji arkuszy, półarkuszy, czwórek
itp. Paginacja jest wtedy oznaczana cyframi rzymskimi.
Arkusze drukowane nie składane nazywamy arkuszami piano,
arkusze złożone — składkami. Arkusze skompletowane i zszyte
tworzą b l o k k s i ą ż k i . Blok książki chroniony okładką z kar­
tonu jest broszurą, a wklejony w sztywną okładkę — książką
oprawioną.
Wydawnictwa abonamentowe mogą być sprzedawane w postaci
broszur. Po wydrukowaniu całego dzieła lub przy periodykach,
w końcu roku dołączona jest do ostatniego zeszytu ozdobna
okładka.

R y s . 55. Z n a k i sygnalne na grzbiecie broszury

P a g i n a — kolejne numery stronic drukowane cyframi arab­

skimi. Wstęp w książce może mieć osobną paginę drukowaną
cyframi rzymskimi.
Ż y w a p a g i n a — tytuł poszczególnych części książki lub
określenie zagadnienia poruszanego na kilku stronach. Znajduje
się nad kolumną druku niektórych książek.
K u s t o s z (strzegący) — początkowe litery lub wyraz rozpo­
czynający następną kolejną kolumnę drukarską (kustosz stosowany
w drukarstwie od X V wieku we współczesnych książkach jest
rzadko używany).
Po złożeniu arkuszy kolumny drukarskie są otoczone m a r g i ­
n e s a m i . Margines grzbietowy — w e w n ę t r z n y jest najwęższy.
Marginesy zewnętrzne — górny, boczny (żłobkowy) i dolny są róż­
nej szerokości. Zróżnicowanie marginesów jest spowodowane
względami estetycznymi i technicznymi (obcinanie przy oprawie).
Pierwszy arkusz książki nazywamy t y t u ł o w y m . Często na
pierwszej jego stronie wydrukowany jest p r z e d t y t u ł . Druga
strona pozostaje zazwyczaj czysta. W wypadku gdy książka sta­
nowi część większego dzieła, umieszczany jest na niej t y t u ł całości,
nazwiska autorów i nazwa wydawnictwa. Na trzeciej stronie umie­
szcza się nazwisko autora, tytuł dzieła, nazwę wydawnictwa —
jest to k a r t a t y t u ł o w a . Na czwartej stronie znajduje się
m e t r y c z k a (stopka, kolofon) — są to dane dotyczące druku
książki. Metryczka może znajdować się na ostatniej stronie książki.
98
 VIII. PRACE PRZYGOTOWAWCZE I TECHNIKI
POMOCNICZE P R Z Y OPRAWIANIU KSIĄŻEK

1. P R Z Y G O T O W A N I E W Y K L E J E K

Wyklejki umieszczane na początku i na końcu oprawianych

książek służą do połączenia bloku książki z okładką, wykończenia
okładki od w e w n ą t r z i do ochrony początkowych i końcowych kart
książki. Papier na wyklejki powinien być mocny, trwały, dobrze
zaklejony. Do książek wartościowych wskazane jest użycie papieru
o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Stosowanie papierów
bibulastych jest niecelowe. Kierunek włókien papieru musi być
bezwzględnie przestrzegany, zawsze równoległy do grzbietu.
Gramatura papieru w zależności od formatu i grubości książki
waha się od 80—120 g. W zależności od techniki oprawy i jej
przeznaczenia stosowane są różne rodzaje wyklejek.
Do opraw nakładowych stosuje się najprostszą wyklejkę wyko­
naną przez załamanie papieru na pół (rys. 56a). Format po zała­
maniu jest r ó w n y formatowi książki. Po posmarowaniu brzegu
wyklejek na szerokość 3 mm przykleja się je równo z brzegiem
pierwszego i ostatniego arkusza. Zaletą tej wyklejki jest szybkość
wykonania i łatwość szycia. Zastosowanie jej jest ograniczone w y ­
łącznie do książek szytych na maszynie poprzez merlę, która na­
klejona później na zewnętrzną stronę wyklejki wzmocni jej połą­
czenie z książką. Na wyklejki takie używa się często arkuszy
ozdobnie drukowanych, z rysunkiem obejmującym obie w e w n ę t r z ­
ne jej części.
Rodzaj papieru stosowanego na wyklejki zależy od surowca uży­
tego do druku (drukowy, offsetowy).
Wyklejka wzmocniona płótnem (rys. 56b). Brzeg załamanego na
pół papieru smarujemy na szerokość 3 mm i przyklejamy do niego
brzegiem pasek płótna szerokości 25 mm. Na paski używa się cien­
kich, usztywnionych płócien introligatorskich, ecrudy i kalika. Po
wyschnięciu kładziemy wyklejkę na tekturze płótnem do dołu.
W odległości pięciu milimetrów od brzegu kładziemy linię, przy
której przeciągamy cienką kostką po papierze wyklejki. Nie odej­
mując linii przeciągamy kostką pod zaznaczonym brzegiem zagina-
100 101
 scyzury przykleja się do pierwszego i ostatniego arkusza lub do
jąc go k u górze. Po odjęciu linii utrwalamy załamanie przy- zaginki, w którą te arkusze w k ł a d a m y przy szyciu.
cierając kostką. W tak uzyskane zaginki wkłada się pierwszy
Wyklejka konserwatorska (rys. 57c). Załamany arkusz papieru
i ostatni arkusz książki.
przyklejamy na środku szerokiego paska papieru czerpanego. Jed-
Wyklejka ta, mocniejsza od poprzedniej, ma zastosowanie w y ­
łącznie przy szyciu ręcznym. Wadą jej jest pogrubianie arkuszy.
Stosuje się papier piśmienny I I I i V k l . P r z y oprawach bibliotecz­
nych można użyć papieru siarczanowego (natronu).
Wyklejka z widocznym falcem (rys. 56c). Wyklejka składa się
z dwóch oddzielnych kawałków papieru — jeden szerszy o 5 mm,
drugi węższy o 7 mm od arkuszy książki. Po posmarowaniu brze­
gów obu kawałków przyklejamy węższy w odległości 12 mm od
brzegu płóciennego paska, a następnie szerszy równo z jego brze­
giem. Wyklejkę załamuje się tak jak poprzednią. Po otworzeniu
okładki podklejonej taką wyklejką w przegubie okładki widoczny
jest wąski skrawek płóciennego paska. Wyklejka ta jest elastyczna
i mocna. Należy jednak zwrócić uwagę na dobór płótna, który
kolorem musi harmonizować z oprawą. W przypadkach wątpliwych
lepiej zastosować białe płótno. Wyklejka ta jest stosowana do
ręcznie szytych książek małego formatu.
Odmianę tej w y k l e j k i uzyskujemy przez zastosowanie scyzury
będącej przedłużeniem szerszej kartki papieru. Scyzura usztywnia
wyklejkę w przegubie, co jest korzystne przy książkach większego
formatu (rys. 56d).
Wyklejka do książek oporkowanych. Wyklejka składa się z za­
łamanej na pół kartki papieru czerpanego lub piśmiennego klasy
I I I , scyzury z cieńszego papieru tego samego gatunku i paska
cienkiego białego płótna o szerokości 15—20 mm, zależnie od for­
matu książki.
Scyzurę smarujemy na szerokość 4 mm, pasek płótna — 2 mm,
a papier — 9 lub 14 mm. Sklejając wyklejkę, przyklejamy do
paska płótna papier w odległości 5 mm od brzegu nie posmaro­
wanego. Posmarowany brzeżek płótna przykleja się wtedy do za­
łamanego papieru. Scyzurę przyklejamy tak, aby jej posmarowa­
ny brzeg wystawał poza pasek płótna na 0,5 mm (rys. 57a).
Wyklejkę zaginamy po wysuszeniu za pomocą kostki i linii, bez­
pośrednio przy załamaniu w y k l e j k i właściwej, scyzurą na zewnątrz
(rys. 57a). Wyklejka nie pogrubia zbytnio arkuszy i nie prze­
szkadza w nabiciu oporków.
Wyklejka przeszywana (rys. 57b). D w a arkusze załamanego na R y ś . 57. W y k l e j k i do k s i ą ż e k organicznych: a) do k s i ą ż e k oporkowa-
w a n y c h , b) przeszywana, c) konserwatorska
pół papieru łączy się ze sobą wąskim paskiem płótna. Po w y s u ­
szeniu w tekturach składamy wyklejkę tak, aby pasek płótna w i ­
doczny był na 4 i 8 stronie. Wyklejkę wkłada się w zaginkę scy­ ną część paska zaginamy naokoło grzbieciku wyklejki, tworząc
zury. Przeszywamy między 7 i 8 stroną wyklejki przez załamanie scyzurę, drugą załamujemy dwukrotnie, tworząc zaginkę, w której
papieru, paska płótna i scyzury. Wyklejką nie jest objęty pierwszy umieścimy arkusz przed szyciem.
ani ostatni arkusz, co wpływa na łatwe nabicie oporków. Zaginkę T r z y ostatnie wyklejki są najlepsze do opraw organicznych.
103
102
 2. S Z Y C I E RĘCZNE I MASZYNOWE
Uwagi ogólne. Łączenie arkuszy w blok książki jest dokonywane
przez doszycie ich do sznurków, tasiemek lub merli. Mimo wiel­
kiego postępu techniki, szycie maszynowe nie wyparło całkowicie
szycia ręcznego. Zaletą szycia maszynowego są niskie koszty
i szybkość, co decyduje o stosowaniu go przy broszurowaniu i przy
oprawie wydawnictw. Użytkowanie maszyn wymaga jednak upro­
szczenia produkcji i odstąpienia od niektórych prawideł oprawy.
P r z y szyciu maszynowym musimy stosować wyklejki przyklejane,
co osłabia kartki pierwszego i ostatniego arkusza. Merla, do której
doszywamy arkusze, z biegiem lat kruszeje i pęka. Połączenie
bloku książki z okładką wykonane przez wklejenie nie zapewnia
trwałości. Szycie ręczne na sznurki lub tasiemki zapewnia stwo­
rzenie trwałego bloku książki. Ponadto sznurki i tasiemki można
przewlec przez otwory w tekturze, organicznie zespalając książkę
z okładką. Sposób ten, kosztowny i wymagający dłuższego czasu
pracy, jest stosowany przy oprawach bibliotecznych, artystycz­
nych i bibliofilskich.
Każdy introligator, bez względu na zajmowane stanowisko
i miejsce pracy, powinien poznać wszystkie procesy technologiczne
i dlatego wiadomości o szyciu zaczniemy od szycia ręcznego.
Przed przystąpieniem do szycia należy przygotować nici, igłę,
wosk, mocną kostkę, nożyczki i ewentualnie przekładkę do szycia
„dwa za jeden".
Do szycia broszur kładziemy na stole, równo z jego krawędzią,
deskę o grubości 2 cm. Do szycia książek oprawianych używamy
zawsze szywnicy z naciągniętymi sznurkami lub tasiemkami. Na
jej podstawę kładziemy deskę tak, aby przylegała bezpośrednio do
sznurków. Książki przeznaczone do szycia należy skontrolować
i położyć z lewej strony stołu lub szywnicy na drugiej desce. Muszą
one leżeć arkuszem tytułowym na dół i być zwrócone grzbietem
do szyjącego. P r z y szyciu pracownik siedzi zwrócony lewym bo­
kiem do stołu. Prawa ręka znajduje się poza stołem, od strony
grzbietowej książki. Lewą ręką trzyma się nad stołem, nakłada
się nią i otwiera arkusze, a także szyje się je od środka.
P r z y wszystkich prawie rodzajach szycia, sposób brania arkuszy
jest jednakowy. Lewą ręką chwytamy górny, grzbietowy róg, w y ­
ginając go nieco k u górze. Wtedy arkusze falcowane rozchylają
się w środku, zaś w arkuszach składających się z załamanych
kartek środek składki wyraźnie zaznaczy się szerszą szczeliną.
W szczelinę tę w k ł a d a m y igłę, która pomaga nam wsunąć w to
miejsce palec wskazujący lewej ręki. Następnie uchwyciwszy
arkusz z zewnątrz dużym i środkowym palcem, obracamy go
w powietrzu i kładziemy grzbietem do siebie, równo z krawędzią
104
deski. Nie wyjmując palca wskazującego, otwieramy arkusz i lewą.
dłoń wkładamy do środka.
Szyjemy zawsze oburącz. Podczas gdy lewa dłoń swoim ciężarem
utrzymuje arkusz na miejscu, prawą ręką wbijamy od zewnątrz
igłę. Następnie prawą ręką chwytamy arkusz z prawej strony, aby
utrzymać go na miejscu, podczas gdy lewą ręką wyciągamy igłę
i wbijamy ją od środka na zewnątrz. U początkujących pracowni­
ków przejawia się chęć siadania na wprost stołu i szycia jedynie
prawą ręką. Tendencję tę należy bezwarunkowo zwalczać jako
szkodliwą przy nauce.
Przeciąganie i ściąganie nici należy zawsze wykonywać trzyma­
jąc igłę w przedłużeniu linii szycia, aby nie rozerwać kartek. Miej­
sca nakłuć muszą znajdować się na jednej linii prostopadłej do
grzbietu książki.
Szycie broszur jednoarkuszowych. Broszury bibliofilskie i druki
unikalne szyje się łącznie z okładką lub wkłada się w nią arkusz
po zszyciu.
°) - i)
R y s . 58. Szycie broszur jednoarkuszowych: a) na 2 k l a m e r k i ,
b) na 4 k l a m e r k i
Na grzbiecie zaznaczamy nieparzystą ilość miejsc przekłucia.
Zaczynamy szyć w środku arkusza, wprowadzając igłę od we­
wnątrz. Po wyciągnięciu igły, prawą ręką wbijamy ją bliżej dol­
nego brzegu, robiąc klamerkę na grzbiecie. Klamerkę wewnętrzną
wykonujemy omijając środkowe przebicie i wyciągając igłę przy
górnym brzegu. Na zakończenie wprowadzamy igłę z nitką do
środka przez pierwsze nakłucie. Końce nitek muszą obejmować
105
 nitkę biegnącą wewnątrz arkusza wzdłuż grzbietu. Po ściągnięciu
stosuje się 3 i więcej sznurków. Sznurek długowłóknisty powinien
nici związujemy je węzłem płaskim (rys. 58).
być miękko skręcony, nie klejony, dający się łatwo roztrzepywać
Do szycia używamy kolorowych kordonków lub szarych nici (wyczeski konopne). P r z y książkach wklejanych w okładkę gru­
lnianych. Jeżeli arkusz ma być wklejony w okładkę, jak to ma bość sznurka utrudniałaby wklejenie, aby tego uniknąć należy na
miejsce przy drukach legitymacji, przeszywamy go łącznie z płó­ grzbietach arkuszy zrobić zagłębienie. Arkusze z wyklejkami
cienną zaginką nałożoną na grzbiet. W tym przypadku rozpoczy­ (pierwszy i ostatni) obracamy brzegami żłobkowanymi do grzbietu,
namy szycie i wykonujemy wiązanie od zewnątrz. aby ich nie kaleczyć. Całą książkę r ó w n a m y w grzbiecie i na górze
Szycie broszur wieloskładkowych. Szycie broszur zapobiega i układamy między deskami. Grzbiet książki musi wystawać z po­
wylatywaniu arkuszy po rozcięciu kartek przez czytelnika. Bro­ między desek. Książkę wraz z deskami zaprasowu jemy w prasce
szurowanie nie ma na celu stworzenia trwałego bloku książki. ręcznej i przystępujemy do wyznaczania miejsc na sznurki. Na
Odwrotnie, arkusze broszury powinny dać się łatwo rozdzielić przy grzbiecie odznaczamy miejsca górnego i dolnego obcięcia. Dolne
indywidualnej oprawie. Ręczne szycie wyszło z użycia, ale jest cięcie bywa zazwyczaj większe z powodu nierównej wysokości
dobrym ćwiczeniem przed przystąpieniem do oprawy książek. arkuszy. W odległości 5—10 mm od nich zaznaczamy miejsca,
Broszury szyje się białą bawełną, używając do tego cienkich
igieł, aby pozostawić jak najmniejsze ślady nakłuć. Książki kon­
trolujemy i kładziemy po lewej stronie. Szycie zaczynamy od
ostatniego arkusza, chwytając go wg opisu umieszczonego na po­
przedniej stronie. Igłę wbijamy prawą ręką od zewnątrz w odle­
głości 2 cm od dolnego brzegu, a lewą wyciągamy igłę i wbijamy
ją od wewnątrz pośrodku arkusza. Utworzona klamerka utrzy­
muje dolną połowę kartek. Następny arkusz kładziemy na po­
przednim, równając grzbiet i górę. Igłę wbijamy od zewnątrz
pośrodku arkusza i wyciągamy na zewnątrz na 2 cm od górnego
brzegu. Klamerka utrzymuje górną połowę kartek. Trzeci i czwar­
ty arkusz przeszywamy pojedynczymi klamerkami od lewej ku
prawej stronie. Po przeszyciu 4
arkuszy oba końce nitki nacią­
gamy i związujemy. Dalsze szy­
cie wykonuje się identycznie
z pominięciem wiązania. Nitkę
R y s . 60. R o z m i e s z c z e n i e . s z n u r k ó w na grzbietach do szycia
naciąga się lekko po przeszyciu r ę c z n e g o : a) na 3 s z n u r k i , b) na 4 s z n u r k i
każdych dwóch arkuszy raz w
lewo, raz w prawo. Po uszyciu
jednej książki nitki nie ucina- w których nić wychodząca z jednego arkusza wpuszczana jest do
m
R y s . 59. Szycie r ę c z n e broszury Y , ale jedną klamerkę pozosta- następnego. Miejsce to nazywa się płatnikiem. Przy szyciu na trzy
wieloskładkowej wiamy na zewnątrz grzbietów sznurki, sznurek środkowy znajduje się w połowie między płatni­
i szyjemy następną książkę kami. Miejsca dwu pozostałych sznurków muszą znajdować się
(rys. 59). Nici przycina się na taką długość, aby wystarczyły na bliżej płatników, a dalej od" środka (rys. 60). P r z y metalowym
całkowite przeszycie jednej lub kilku broszur, bez konieczności kącie z wystającą krawędzią rysujemy w zaznaczonych miejscach
dowiązywania kawałków potrzebnych do zakończenia szycia. linie prostopadłe do brzegu książki. Plątniki nacinamy wzdłuż
Przygotowanie książek do szycia na sznurki. Stosowane od tych linii nożem, aby ułatwić wprowadzenie igły. Miejsca na
stuleci ręczne szycie na sznurki jest nadal stosowane przy oprawie sznurki nacinamy piłką o drobnych zębach lub tarnikiem (rys. 61).
pojedynczych broszur i ponownej oprawie książek. Celem szycia Nacięcie musi mieć taką szerokość, aby sznurek schował się do
połowy. Głębokość nacięcia zależy od grubości arkuszy. Nie może
jest umocowanie wszystkich arkuszy do sznurków i stworzenie
ono uszkodzić wewnętrznej kartki w składce. Za małe nacięcie
w ten sposób zwartego bloku książki. W zależności od formatu
powoduje wystawanie sznurka, przy narżnięciu zbyt głębokim
106
107
sznurek widoczny jest wewnątrz arkusza, a klej dostaje się w głąb
książki i utrudnia jej otwieranie. P r z y szyciu na cztery i więcej
sznurków odmierzamy cyrklem równe odstępy między nimi. Od­
stęp górnego sznurka od przyszłego obcięcia książki na górze po­
winien być r ó w n y odstępom między sznurkami. Odstęp od dolnego
cięcia powinien być nieco większy. Po wyjęciu z praski arkusze
pierwszy i ostatni układamy na swoje miejsce i możemy przy­
stąpić do właściwego szycia.
Rys. 61. Nacinanie grzbietu piłką
Przygotowanie do szycia na tasiemki. Rozmieszczenia tasiemek
na grzbiecie dokonuje się tak jak i sznurków, ale z uwzględnieniem
ich szerokości. Odległości między tasiemkami muszą być mierzone
od ich zewnętrznych boków. Zaznacza się ołówkiem oba brzegi
każdej tasiemki. Zamiast narzynania stosuje się nacięcie nożem
ułatwiające późniejsze wbicie igły. Nacięcia te można zaznaczyć
ołówkiem miękkim. Do szycia stosujemy tasiemki o splocie pro­
stym: lniane o szerokości 5 mm, bawełniane — 7—10 mm.
Przygotowanie szywnicy. Pomiędzy podstawą a górną belką
szywnicy rozpinamy pionowo sznurki za pomocą kołeczków. K o ­
niec sznurków związujemy, a przy supełkach przekładamy kołecz­
k i w połowie ich grubości. Można tu także stosować węzełek
„wyblinkę". Drugie końce sznurków przeciągamy przez rozcięcie
w podstawie i w belce górnej, a następnie zawiązujemy. Jeżeli
szywnice mają chwyty umieszczone w rozcięciu belki górnej,
sznurki przewlekamy przez ich otwory i zakręcamy. Wszystkie
sznurki muszą być jednakowo i mocno naciągnięte. Ułatwiają to
gwintowane pokrętła umieszczone na bocznych belkach, służące
do podnoszenia belki górnej. Przed ostatecznym napięciem sznur­
ków odległość pomiędzy nimi ustalamy według narżnięć na grzbie­
cie książek (rys. 12).
108
i
Do naciągania tasiemek używamy igieł przylutowanych do
blaszki, które wbijamy pod podstawą i nad górną belką, w kierun­
k u od siebie. Kołeczki, uchwyty i igły są łatwe i szybkie w ob­
słudze. Przybijanie do szywnicy sznurków i tasiemek gwoździami
jest niedozwolone. Niszczą one szywnice i często bywają przyczyną
skaleczeń. Długość sznurka lub tasiemki musi uwzględniać nie
tylko łączną grubość książek, ale i 3-centymetrowe kawałki pozo­
stawiane z obu stron grzbietu, a przeznaczone na wąsy.
„Wyszywanie". Książkę do szycia kontrolujemy i układamy na
desce z lewej strony szywnicy, arkuszem tytułowym k u dołowi,
górnym grzbietowym rogiem do siebie. P r z y sznurkach na pod­
stawie szywnicy kładziemy drugą deskę. Z książki wyjmujemy
trzeci i czwarty arkusz od końca, kładziemy go przy sznurkach
górą w lewo. Na arkusze te kładziemy ostatni arkusz wyklejką ku
dołowi. Ponieważ na końcowym arkuszu nie ma zaznaczenia,
w k t ó r y m miejscu ma on być doszyty do sznurków, układamy go
Rys. 62. Wbijanie igły: a) w dolny arkusz, b) w środkowe arkusze,
c) w arkusz t y t u ł o w y
za pomocą podłożonych uprzednio arkuszy. Nici pocięte na kawałki
metrowej długości splatamy w warkocz, z którego łatwo je w y ­
ciągać. Nitkę nawleczoną w igłę woskujemy, przeciągając ją na
kawałku prawdziwego wosku. Zapobiega to strzępieniu i plątaniu
się. Sznurki lekko zluźniamy przez opuszczenie górnej belki. Wło­
żywszy lewą rękę do środka arkusza, prawą wbijamy igłę w dolny
płatnik końcowego arkusza. Igła musi być wbijana poziomo, aby
przekłucie nie było widoczne przy odchylaniu okładki (rys. 62a).
L e w ą ręką przechwytujemy igłę i wbijamy ją od środka blisko
sznurka. W tym czasie prawą ręką trzymamy dolny brzeg arkusza
przy grzbiecie. Następnie chwytając igłę raz prawą, raz lewą ręką
przeszywamy cały arkusz szerokimi ściegami, zaś sznurek przy
grzbiecie arkusza obejmujemy ściegami półcentymetrowymi. Po
wyciągnięciu igły w górnym płatniku wyciągamy nić w lewo tak,
aby przy dolnym płatniku pozostało jej 5 cm. Na uszyty arkusz
109
kładziemy arkusz przedostatni. Po otworzeniu arkusza w środku P r z y dalszym szyciu należy pamiętać o następujących czynno­
przeszywamy go od lewej ku prawej stronie. Arkusz ten ma już ściach: Przeszywać przez wszystkie kartki arkusza, sznurki
nacięcia na sznurki, przebijamy więc igłę w bezpośredniej bliskości umieszczać w nacięciach i obejmować je jak najmniejszym ście­
sznurka. Po przeszyciu drugiego arkusza naciągamy końce nici, giem. Bezwzględnie przestrzegać, aby nić w płatniku przechodziła
ciągnąc je prawą ręką w prawo. Dłonią lewej ręki przytrzymujemy z arkusza do arkusza dokładnie w miejscach zaznaczonych, tworząc
przeszyte arkusze, a dużym palcem kilkakrotnie naciągamy i pu­ linię równą i prostopadłą do brzegu książki. Mocno naciągać nitkę
szczamy środkowy w e w n ę t r z n y szew. Po naciągnięciu nici zamy­ środkowego ściegu w e w n ą t r z arkusza. P r z y naciąganiu prawa ręka
kamy arkusz i końce nici wiążemy (rys. 63). Dwa palce lewej ręki, powinna się znajdować na przedłużeniu grzbietu książki, aby nie
duży i wskazujący, owijamy nicią wychodzącą z przedostatniego rozciąć nitką grzbieciku składki. Po każdym związaniu w płatniku
arkusza i przez utworzoną pętelkę palcami tymi chwytamy koniec przeciąga się kostką po po­
wierzchni uszytych arkuszy.
Przed szyciem tytułowego arku­
sza trzeba trochę rozluźnić na­
ciągnięcie sznurków. P r z y szy­
ciu tytułowego arkusza, włożo­
nego w wyklejkę, igłę wbija się
ukośnie od dołu, aby miejsce
przebicia było niewidoczne przy
otwieraniu książki.
Nici wewnątrz arkuszy wiąże
się węzłem tkackim (rys. 64).
W trzecim arkuszu, licząc od ty­
tułowego, należy zawsze dowią­
zać świeżą nitkę. Po uszyciu
arkusza tytułowego nitkę prze­
ciągamy przez płatnik pomiędzy
2 i 3 arkuszem, a następnie je­
szcze raz przez płatnik pomię­
dzy 3 i 4 arkuszem.
R y s . 63. Z w i ą z a n i e arkuszy w p ł a t n i k u : a) z a ł o ż e n i e p ę t l i , b) z w i ą ­
Opisane powyżej szycie książ­
zanie, c) wbicie igły w 3 arkusz, d) z w i ą z a n i e nitek w p ł a t n i k u k i rozpoczyna się od arkusza R y s . 64. D o w i ą z a n i e n i c i w e w n ą t r z
końcowego do tytułowego. Jest arkusza w ę z ł e m t k a c k i m
nitki z ostatniego arkusza. Oba końce nitek ściągamy, następnie to sposób ł a t w y i wygodny dla a — nić d o w i ą z y w a n a

robimy taką samą pętlę i związujemy po raz drugi. Niepotrzebny
koniec obcinamy zostawiając % cm. Spod przeszytych arkuszy
wyjmujemy arkusze ułatwiające szycie i odkładamy je na właści­
we miejsce na książce do szycia. Grubą kostką przeciągając po
grzbietach uszytych arkuszy, szczególnie mocno przy sznurkach,
dociskamy je do podłożonej deski. Przez pokręcenie pokręteł pod
górną belką naciągamy mocno sznurki i przystępujemy do szycia
dalszych arkuszy. Po przeszyciu następnego arkusza i wyjęciu igły
w górnym płatniku naciągamy nitkę, przekładamy pomiędzy ostat­
nim i przedostatnim arkuszem, zaczepiając o łączącą je nitkę.
Igłę wyjmujemy przeciągając przez pętelkę, która ułatwia zwią­
zanie arkuszy między sobą (rys. 63d).
110
początkujących. Końcowe arku­
sze książki są jednak równiej uszyte od arkuszy od strony tytu­
łowej i dlatego przy starannych oprawach zaczynamy szycie od
arkusza tytułowego. Góra książki będzie się wówczas znajdowała
z prawej strony.
Następną książkę możemy szyć bezpośrednio po poprzednio
uszytej lub po położeniu na niej przekładki z deski lub tektury.
Po uszyciu partii książek odwiązujemy sznurki na górnej belce,
przesuwamy po nich egzemplarze i odcinamy sznurki, pozostawia­
jąc przy każdej książce 3-centymetrowe kawałki z obu stron.
Szycie „dwa za jeden". Książki składające się z półarkuszy lub
drukowane na bardzo cienkim papierze przy szyciu ulegają zbyt-
111
niemu pogrubieniu w grzbiecie. Aby temu zapobiec, należy szyć
jednocześnie dwa arkusze. Ze względu na zmniejszoną ilość ście­
gów w każdej składce, książki powinno się szyć minimum na
4 sznurki. P r z y szyciu „dwa za jeden" pierwsze i końcowe dwa
arkusze, jako najbardziej pracujące, musimy wyszyć przez całą
R y s . 65. Szycie „ d w a za jeden": a) na cztery sznurki, b) p r a w i d ł o w e
na 3 sznurki, c) szycie n i e p r a w i d ł o w e (na r y s . b i c zostało p o m i n i ę t e
wiązanie w płatniku)
długość. Po związaniu dwóch przyszytych arkuszy nakładamy
trzeci, a w jego środek wkładamy pasek tektury. Po wykonaniu
jednego ściegu zamykamy arkusz, nakładamy na wierzch następny
i kolejny ścieg wykonujemy w składce górnej. Trzeci ścieg musimy
wykonać ponownie w poprzednim arkuszu (rys. 65a). W tym celu
otwieramy arkusz za pomocą włożonej w środek tekturki, przekła­
damy ją do arkusza górnego i szyjemy dolny. Czwarty ścieg wyko-
112
nujemy w górnym arkuszu, piąty w dolnym, ułatwiając sobie zna­
lezienie środków arkusza przez przekładanie tekturki. Zamiast niej
można używać tekturki z języczkiem. Uchwytuje ona jednocześnie
górny arkusz od środka do końca i dolny od początku do środka
składki. Unikamy w ten sposób kłopotliwego przekładania tekturki
w czasie szycia.
Po doszyciu do sznurków jednocześnie dwóch arkuszy nić za­
czepiamy w płatniku o połączenie poprzednich arkuszy. Przystę­
pujemy do szycia dwóch nowych arkuszy, zaczynając i kończąc
szycie w dolnym arkuszu. Przy tego rodzaju szyciu dolne arkusze
są szyte trzema ściegami — dwoma bocznymi i środkowym, a gór­
ne dwoma pozostałymi (rys. 65a). P r z y nieparzystej ilości arkuszy
w książce na zakończenie wyszywamy pojedynczo trzy składki.
Jeżeli ktoś decyduje się szyć „dwa za jeden" na trzy sznurki,
przy szyciu z lewej strony k u prawej, zaczyna szycie od dolnego
arkusza, a kończy w górnym. P r z y szyciu z lewej strony ku prawej
zaczyna szycie od górnego arkusza, a kończy w dolnym. W ten
sposób przy brzegu górnym i dolnym co drugi arkusz jest puszczo­
ny luzem i grzbiet książki układa się równo (rys. 65b). Jeżeli stale
zaczynamy szycie w dolnym arkuszu, wtedy przy brzegach po
dwóch składkach przeszytych następują dwie składki luzem. Usu­
wają się one w głąb książki, utrudniając dalsze czynności związane
z oprawą (rys. 65c).
Regulowanie grubości grzbietu. Nici wypełniające arkusze po­
wodują pogrubienie grzbietu, zwane naszyciem. Niewielkie zwię­
kszenie objętości grzbietu jest korzystne dla prawidłowego
ukształtowania książki, natomiast nadmierne powoduje duże trud­
ności przy oprawie i nieestetyczny jej wygląd. Grubość grzbietu
introligator powinien świadomie regulować. Arkusze grube (np.
32-stronicowe) wyszywa się grubymi nićmi lnianymi nr 25, cienkie
zaś arkusze i półarkusze szyje się nićmi cienkimi nr 40, a nawet
nr 60. Dla zapewnienia mocnego szycia początkowych i końcowych
arkuszy, należy je przeszyć nićmi nr 25.
Regulowanie grubością nici może być stosowane niezależnie od
sposobu szycia: wyszywania lub szycia „dwa za jeden". P r z y
szyciu „dwa za jeden" można wyszywać co trzeci arkusz, można
też w środku książki wyszyć pewną ilość arkuszy potrzebną do
uzyskania grubości grzbietu. P r z y wyszywaniu, jeżeli grzbiet staje
się zbyt gruby, środkowe arkusze można uszyć „dwa za jeden".
Szycie na tasiemki wykonujemy podobnie jak na sznurki. Pierw­
sze i ostatnie dwa arkusze wyszywa się świeżą nitką nr 25 przy
lekkim opuszczeniu górnej belki szywnicy. Środek, po naprężeniu
tasiemek, można szyć nićmi o odpowiedniej grubości wyszywając,
szyjąc „dwa za jeden" lub mieszając oba sposoby. Pierwszy
i ostatni arkusz przebija się igłą pod różnym kątem (rys. 62) w od-
113
ległości 1 mm od brzegów tasiemek. Środek szyje się wykorzy­
stując nacięcia nożem, wykonane w bezpośredniej bliskości tasie­
mek.
Różnica przy szyciu na sznurki i na tasiemki. Książka szyta na
sznurki jest skrępowana wpuszczonymi w arkusz sznurkami i nie
otwiera się całkowicie. Szycie to jest bardzo mocne i nadaje się do
książek bibliotecznych.
P r z y szyciu na tasiemki arkusze mogą otwierać się całkowicie.
Sposób ten jest stosowany do szycia nut, książek buchalteryjnych
i notatników.
R y s . 66. Szycie na s z n u r k i : a) wpuszczane w grzbiet, b) na o k r ę t k ę ,
c) na o k r ę t k ę z p o d w ó j n y m sznurkiem
Szycie na okrętkę. Po ustaleniu miejsc na sznurki nie wycinamy
wgłębień na grzbietach, a jedynie nacinamy je nożem dla ułatwie­
nia przebicia igłą. P r z y szyciu z prawej strony ku lewej igłę w y ­
ciągamy po lewej stronie sznurka, owijamy nią sznurek i wbijamy
po prawej stronie (rys. 66b). P r z y szyciu od lewej k u prawej
stronie postępujemy odwrotnie. Nici po przeszyciu arkusza nie da
się odpowiednio naciągnąć. Musimy zatem naciągać nić po wyko­
naniu każdego ściegu. Pojedynczy sznurek możemy zastąpić dwo­
ma biegnącymi równolegle obok siebie. W tym przypadku igłę
wbitą od środka arkusza wyjmujemy pomiędzy sznurkami, nicią
otaczamy lewy sznurek, przeciągamy ją między sznurkami
a grzbietem książki, otaczamy prawy sznurek i wbijamy w to
samo miejsce składki, z którego wyszła (pomiędzy sznurkami).
Te dwa rodzaje szycia powodują powstanie na grzbiecie pojedyn-
114
czych lub podwójnych sztywnych wypukłości. Ten sposób szycia
stosuje się przy oprawach w skórę naklejaną bezpośrednio na
grzbiet. Uwidocznione prawdziwe zwięzy stanowią ozdobę oprawy.
P r z y takiej oprawie plątniki muszą być wpuszczone lekko
w grzbiet, aby nie uwidaczniały się przez skórę.
R y s . 67. Szycie pojedynczych k a r t
Szycie pojedynczych kart (rys. 67). Grubych skryptów oraz gazet
składających się z pojedynczych lub mieszanych kart nie można
szyć poprzednio podanymi sposobami. Z pierwszych i ostatnich
kart wykonuje się normalne składki sklejając paseczkami i do-
szywa się je do sznurków. Po uszyciu końcowej składki kładziemy
na nią kilkanaście kart zrównanych w grzbiecie i przy górnym
marginesie. Zaczynając od płatnika, przebijamy co centymetr
wszystkie kartki w odległości około 7 mm od grzbietu. Nitka
wychodząca pod kartkami jest okręcana dookoła grzbieciku i po­
nownie przechodzi przez kartki. Nitką obejmujemy po kolei
wszystkie sznurki. Następną partię kartek szyjemy podobnie, ale
igłę wbijamy ukośnie, aby wychodząc z grzbietu przebiła część
poprzednio szytych kart. Szycie takie wymaga używania naparst­
ka. Dochodząc do brzegów szytego egzemplarza, wykonujemy nitką
normalne plątniki.
Łączenie pojedynczych kart na „jaskółczy ogon". Pojedyncze
kartki przebitki, kopie rachunków, gazety i inne komplety nie
mające składek, r ó w n a m y dokładnie w grzbiecie i przy górnym
marginesie. W krajarce jednonożowej obcinamy 2 mm marginesu
grzbietowego. Po cięciu tym wszystkie brzegi grzbietowe, nawet
brzegi wkładek w gazetach, dochodzą do obciętego grzbietu.
Egzemplarz wyjmujemy z krajarki i zaprasowujemy w prasie ręcz­
nej w tekturkach pomiędzy deskami. Grzbiet wraz z tekturkami
musi wystawać poza deski 5 mm. Na grzbiecie w równych odstę­
pach zaznaczamy punkty, w których narzynamy piłką ręczną po
dwa ukośne nacięcia — w lewo i w prawo (rys. 68). W nacięcia te
115
 napuszczamy kleju i wciskamy sznurki. Następnie oklejamy
grzbiet klejem i przyklejamy pasek flaneli wystający po obu stro­
nach na 3 cm. Odcinamy sznurki, pozostawiając końce długości
% cm. Końce te przyklejamy przy grzbiecie do pierwszej i ostat­
niej kartki i zakrywamy je, przyklejając wyklejkę. Tak zmonto­
wany blok wklejamy na wore­
czek w okładkę. Podklejając,
smarujemy falce z flaneli i w y ­
klejki.
Maszynowe szycie broszur.
Jedno- lub kilkuarkuszowe bro­
szury, wydawnictwa periodycz­
ne, programy, książki, zeszyty
Rys. 68. Ł ą c z e n i e pojedynczych
k a r t na „jaskółczy ogon" szkolne itp. szyje się przeważnie
1 — n a c i ę c i e , 2 — wpuszczenie sznur­ drutem na blokówkach (rys. 69).
k ó w , 3 — przyklejenie w ą s ó w Maszyna ta ma 3 wymienne lub
1 uniwersalny stół umożliwiają­
cy przeszywanie arkuszy z boku przy poziomym ułożeniu, przez
grzbiet przy nakładaniu arkuszy na trójkątny stół skierowany
wierzchołkiem k u górze lub przez grzbiet przy włożeniu w t r ó j ­
k ą t n y stół skierowany wierzchołkiem ku dołowi. Drut ze szpulki
jest podawany specjalnym mechanizmem do jednej lub kilku głó­
wek umieszczonych ponad stołem. Podczas pracy maszyny w głów­
ce formuje się klamerka z odciętego drutu. Główka, opuszczając
się na arkusze, powoduje ich przebicie zagiętymi końcami klamer­
ki, a aparat znajdujący się pod stołem podwija końce.
R y s . 69. Szycie drutem na b l o k ó w c e : a) szycie z boku, b) szycie rozłożone
Jednoarkuszowe broszury szyje się dwiema lub trzema klamer­
kami przez nakładanie. Arkusze ustawione z prawej strony szyją­
cego chwyta się prawą ręką, nakłada na stół ustawiony wierzchoł­
kiem;, ku górze L pedałem puszcza się w ruch maszynę. Po
116
przeszyciu jedną klamerką arkusz lewą ręką przesuwamy w lewo
do następnego przeszycia i zdejmujemy, układając na podstawce
z lewej strony. W tym czasie prawą ręką powinno się nałożyć na
stół następny arkusz, aby nie wyłączać maszyny. P r z y systemie
tym drut jest zawijany wewnątrz arkusza.
Szycie „rozłożone" wykonuje się tak samo z tym, że arkusze
wkłada się do środka trójkątnego stołu grzbiecikiem w dół. K l a ­
merka wchodzi od wewnątrz, a zawijana jest po zewnętrznej
stronie arkusza. System ten był stosowany przy szyciu broszur
nakładowych, w których arkusze szyto przed zbieraniem książki.
Sposób ten został zastąpiony szyciem maszynowym na nici.
„Szycie z boku" jest najbardziej rozpowszechnione przy bro­
szurowaniu książek szkolnych i wydawnictw periodycznych. Ze­
brane broszury bierze się kolejno prawą ręką, równa uderzeniem
grzbietu i górnej krawędzi o blat stołu i kładzie na płask na stole
arkuszem tytułowym na wierzchu. Rozdzielanie broszur jest uła­
twione przez znaki namalowane przed zbieraniem na ostatnim
arkuszu książki. Grzbiet dosuwa się do oporu znajdującego się na
stole. Opuszczająca się główka lub główki przebijają końcami
klamerek wszystkie arkusze książki w odległości 3—5 mm od
grzbietu. Po zawinięciu klamerek od spodu książka jest połączona
w jeden blok gotowy do wklejania w okładkę.
Szycie drutem ma swoje ujemne strony. Drut rdzewieje i kruszy
się, powodując powstawanie żelazistych plam i rozpadanie się blo­
ku broszury. Klamerki metalowe przy „szyciu z boku" zmniejszają
wewnętrzne marginesy książek, utrudniając ich czytanie. Cztero-
złamowa okładka, przyklejona na wierzch pierwszego i ostatniego
arkusza dla ukrycia klamerek, łatwo się odrywa wraz z rozdartymi
klamerką stronami. Z tych powodów szycie drutem powinno być
stosowane wyłącznie do broszur o krótkotrwałej użyteczności.
Szycie na niciarkach. Popularność książki powoduje wydawanie
jej w dużych nakładach. P r z y systemie szycia ręcznego byłoby
niemożliwością uszycie dużej ilości broszur czy książek w krótkim
okresie czasu. Zadaniu temu podołać może jedynie szycie maszy­
nowe na niciarkach.
Szycie maszynowe polega na wykonaniu ściegów wewnątrz
składek i połączeniu kolejnych arkuszy ściegiem łańcuszkowym.
Do szycia używa się nici bawełnianych lub z włókien sztucznych.
Praca maszyny do szycia nićmi wygląda następująco: arkusz
położony na przenośnik jest przenoszony na stół wahający się
i wraz z nim podnoszony do aparatów szyjących. Ze stołu wysu­
wają się wypychacze, przebijając arkusz od wewnątrz. Po cofnięciu
się wypychaczy, w powstałe dziurki wsuwane są od góry igły i ha­
czyki. Igła szyjąca wprowadza w głąb arkusza nitkę, następnie
podnosząc się nieco ku górze, tworzy z niej pętlę. Suwak umie­
li?
szczony w stole przenosi pętlę na haczyk wyciągający ją na ze­
w n ą t r z arkusza. Arkusz przeszyty kilkoma ściegami podwójnie
biegnących nitek pozostaję w górze, podczas gdy stół opuszcza się
po następny arkusz. P r z y wchodzeniu igieł i haczyków do drugiego
arkusza, haczyk przechodzi przez pętlę, a w czasie ruchu powrot­
nego przeciąga przez nią pętlę nitki z drugiego arkusza. Podczas
szycia kolejnych arkuszy przy haczyku tworzy się ścieg łańcuszko­
w y wiążący ze sobą arkusze.
Przytoczony opis jest wyłącznie informacyjny. Skomplikowana
1
praca maszyny wymaga obszerniejszego omówienia ),
Szycie broszur. P r z y szyciu broszurowym połączenie arkuszy
następuje wyłącznie za pośrednictwem nitek. Szwaczka kolejno
nakłada arkusze, a po przeszyciu jednej k s i ą ż k i / n i e zatrzymując
maszyny, szyje następną. Maszyna automatycznie przesuwa uszyte
arkusze na znajdujący się z tyłu stół odbiorczy. Poszczególne
broszury są oddzielane od siebie przez przecięcie łączących je n i ­
tek. Aby zapobiec pruciu się ściegu łańcuszkowego i umożliwić
pozostawienie przy książkach luźnego kawałka nitki, po uszyciu
każdego ostatniego arkusza szwaczka powoduje powstanie jednego
pustego ściegu.
Szycie książek do opraw twardych. Książki przeszywa się po­
dobnie jak broszury, ale z zastosowaniem materiału grzbietowego.
Arkusze doszywane są do muślinu zwanego merlą, która w postaci
taśmy przechodzi bezpośrednio pod aparatami szyjącymi. Spe­
cjalny mechanizm powoduje powstanie fałdy merli pomiędzy
ostatnim arkuszem uszytej książki a pierwszym arkuszem książki
następnej. Fałdę tę rozcina się przy rozdzielaniu książek po uszy­
ciu. Z obu stron książek pozostają wąskie paski merli zachodzące
na wyklejki. Szycie z zastosowaniem materiału grzbietowego, k t ó ­
r y m może być merla lub paski płótna, wzmacnia połączenie arku­
szy w grzbiecie i bloku książki z okładką.
3. BARWIENIE P A P I E R U
Papiery ręcznie barwione mają wielowiekową tradycję. Ze
względu na ich piękno i możliwość własnoręcznego urzeczywistnie­
nia swoich pomysłów, technika ta nigdy nie będzie zarzucona.
Papiery barwione są używane w introligatorstwie na wyklejki
i oklejenie okładek oprawianych książek, do oklejania pudełek itp.
Technika krochmalowa. Do barwienia należy używać krochmalu
ryżowego, ewentualnie pszennego. Klajster z mąki jest za mało
przezroczysty i swoją szarością przygłusza kolory użytych farb.
Przed gotowaniem należy od razu wziąć odpowiednią ilość kro-
x
) Bałandin M. W.: Introligatorstwo p r z e m y s ł o w e W P L i S . W a r s z a w a
118
chmalu i wody (wagowo 1 : 5), aby otrzymać zawiesisty kleik
odpowiedni do natychmiastowego użycia. Jeżeli zaistnieje koniecz­
ność rozrzedzenia, po dolaniu wody powinno się kleik zagotować,
aby uniknąć rozwarstwienia się. Studzimy stale mieszając dla unik­
nięcia tworzenia się kożucha, a następnie cedzimy przez rzadkie
płótno. Do kleiku dodajemy środek antyseptyczny (Raschid lub
sodu fluorek 0,5%) i glicerynę (2%).:
Jako barwników używamy farb ziemnych utłuczonych w moź­
dzierzu, przesianych i rozmieszanych z małą ilością wody. W y ­
godnie jest stosować gotowe tempery. Farby mieszamy z kroch­
malem w miseczkach porcelanowych w ilości wystarczającej do
wykonania całej przewidzianej pracy. Późniejsze dorobienie
krochmalu o tym samym odcieniu jest praktycznie nieosiągalne.
Papier do barwienia powinien być mocny i trwały ze względu
na swoje przeznaczenie i zastosowaną technikę. Najlepiej nadają
się do tego papiery czerpane, półklejone bezdrzewne, a przy opra­
wach mniej wytwornych bielona jawa I , o gramaturze 100—
2
120 g/m . Papiery przed barwieniem lekko zwilżamy przegotowa­
ną wodą ałunową (35 g ałunu na 1 litr wody) i wkładamy między
szyby lub blachy, aby pozostały lekko wilgotne.
Jako podłoża do barwienia papierów należy użyć szybę, blachę
lub zastępczo tekturę makulaturową twardą.
Papier pokrywamy równą warstwą zabarwionego krochmalu
przy użyciu dużego pędzla. Dalsza praca to nieograniczone moż­
liwości stosowania na j dziwniej szych nawet pomysłów. Przeciąga­
jąc powierzchnię szerokim płaskim pędzlem, otrzymujemy równe
smugi na całej powierzchni. Przeciągając różnymi pędzlami
w różne strony, naciskając, obracając, punktując, uzyskujemy
desenie, wzory itp. Zamiast pędzli możemy używać palców,
zmiętych papierów, patyczków. P r z y listewce opartej poza brze­
gami papieru można na krochmalu kreślić linie, pomiędzy którymi
odciska się klocki linorytu. Dochodzi do tego zastosowanie kilku
kolorów nakładanych osobnymi pędzlami, pokropienie spirytu­
sem, składanie papieru na pół, a następnie po przytarciu rozdzie­
lenie sklejonych płaszczyzn. Odpowiednio zatemperowanym
patykiem można napisać "tytuł książki lub wykonać rysunek
związany tematycznie z jej treścią.
Czynności związane z ozdabianiem papieru należy wykonać
szybko, gdyż zabarwiony krochmal, mimo dodatku gliceryny, za­
sycha. Jasne linie to cieńsza warstwa krochmalu, ale na jej brze­
gach krochmal pokrywa papier grubszą warstwą. Zbyt gęsty lub
przeschnięty krochmal po wysuszeniu grubych warstw tworzy
ostre, chropowate brzegi ornamentu. P r z y odciąganiu klockami
linorytu odpowiednia gęstość farby daje wyrazisty rysunek, zbyt
1956. rzadka zalewa go i zniekształca.
119
 Barwione papiery rozwieszamy, aby przeschły, a następnie
utrwalamy. P ł y n do utrwalania przygotowujemy z 1 litra prze­
gotowanej wody, 5 płatków żelatyny, 3 łyżeczek od herbaty dwu­
chromianu potasu. Po ostudzeniu płynu cedzimy go i miękkim
pędzlem rozprowadzamy cienką warstwą po powierzchni papieru.
Należy unikać kilkakrotnego przeciągania pędzlem w tym samym
miejscu. Papiery ponownie podsuszamy, a potem zaprasowujemy
między białymi tekturami. Nie utrwalony krochmal łatwo się
ściera, a przy naklejaniu papieru na okładkę może się przykleić
do papieru użytego do przycierania.
Barwienie farbami olejnymi. Farby olejne lub pokostowe dru­
karskie rozrzedza się niewielką ilością terpentyny. Do pokrywa­
nia powierzchni papieru farbą używa się tamponu z waty owinię­
tej flanelą. Papiery do barwienia muszą być mocno klejone,
o powierzchni satynowanej lub wybłyszczonej. Używa się papie­
rów czerpanych, piśmiennych i natronu o gramaturze 100—
2
120 g/m .
Na podkładzie ze szkła lub blachy, tamponem maczanym w far­
bie przeciąga się wzdłuż kierunku włókien papieru. Wykonać to
należy ruchami równoległymi nie pozostawiając miejsc czystych,
ale starając się unikać nakładania farby na farbę. Uzyskamy w ten
sposób na papierze równe pionowe smugi. P r z y wcieraniu tampo­
nem ruchami okrągłymi otrzymamy jednolite zabarwienie papie­
ru. Dodatkowe efekty można uzyskać przez załamywanie papieru
przed barwieniem. Miejsca załamania przyjmują więcej farby,
będą więc ciemniejsze. Tłoczkami do złocenia, na podkładzie
z białej tektury, można wytłoczyć ornamenty, wtedy przy umie­
j ę t n y m pokrywaniu farbą, miejsca wgłębienia pozostaną nie za­
barwione.
Warstwa farby musi być cienka i równomiernie wtarta w pa­
pier. Zbyt duża ilość farby i nadmierne rozrzedzenie powodują
smugi i przetłuszczenie papieru.
Do suszenia rozwiesza się papiery na sznurkach przy użyciu
chwytaków do bielizny. Całkowite wyschnięcie farby następuje
po trzech dniach. Wcześniejsze zastosowanie papieru na obleczenie
może przyczynić się do przetłuszczenia wyklejki na podwinięciach.
Wysuszony papier jest lekko matowy. Dla uzyskania połysku po­
leruje się go filcem lub wełnianą szmatką.
F a r b ą olejną możemy odbijać na papierze ornamenty wycinane
w linoleum, drewnie, wosku i mydle. Do tłoczenia najlepiej uży­
wać farb drukarskich (pokostowych) z dodatkiem suszki, zwanej
sykatywą, z kilku kroplami terpentyny i ewentualnie oleju lnia­
nego.
Technika gumy arabskiej. G u m ę arabską nalewamy przegoto­
w a n ą wodą. Po dwóch godzinach guma rozpuści się w wodzie.
120
Gęstość płynu powinna być jak największa, w granicach umożli­
wiających pisanie. Uzyskany klej zabarwia się lekko tuszem kre­
ślarskim, aby pisząc widzieć i móc korygować liternictwo lub
rysunek. K l e j cedzimy przez gęstą szmatkę dla usunięcia zanie­
czyszczeń. Pisze się świeżo przygotowanym płynem, gdyż z cza­
sem traci on na wartości.
Papier musi być dobrze zaklejony, aby guma nie wsiąkała.
Najlepsze są papiery czerpane i celulozowe. Piszemy lub rysuje­
my na nim dowolnymi narzędziami literniczymi: grafionem,
pędzlem, patykiem, gęsim piórem. Gumę arabską można nałożyć
na tłoczki lub stemple do złocenia i za ich pośrednictwem prze­
nieść na papier ręcznie lub maszynowo. Napisy suszymy w ciągu
1 godziny.
W tym czasie przygotowujemy farbę olejną, rozcieńczając ją
terpentyną. Farby tej musi być stosunkowo dużo, aby móc dobrze
nasączyć tampon, który będziemy używali do malowania.
Papier pokrywamy farbą, przesuwając tampon równomiernymi
pasami raz koło razu w ten sposób, że przyciskamy go smarując
miejsca suche, a lekko przesuwamy po miejscu poprzednio sma­
rowanym. W ten sposób papier będzie miał jednolitą powierzchnię
pod względem natężenia koloru, bez plam i zacieków. Ewentualne
równomierne smugi będą raczej ozdobą niż błędem produkcji.
Po tej czynności papier odkładamy do wyschnięcia na 6 dni.
Po tygodniu w k ł a d a m y go do wody. Gdma arabska nasiąknie
wodą, a następnie rozpuści się w niej, odsłaniając uprzednio w y ­
konane napisy i rysunki, które pozostaną w naturalnym kolorze
zastosowanego papieru. Papier wysuszamy bibułą, a przy dalszym
suszeniu w k ł a d a m y między białe tektury.
Papier wysuszony lub naklejony na okładkę polerujemy suchą
wełnianą szmatką.
Barwienie farbami wkraplanymi na wodę. P r z y tej technice
najlepsze efekty można uzyskać na papierach brązowych, szarych
itp. Powszechnie stosuje się papier siarczanowy. Należy brać
natron dobrze klejony, gładki lub w prążki. Przegotowaną wodę
odstawiamy na noc do pomieszczenia przeznaczonego do barwienia
papieru, aby miała ona t e m p e r a t u r ę otoczenia. Następnego dnia
wodę wlewamy do wanienki ze sztucznego tworzywa lub specjal­
nej, która przy jednym boku ma przegrodę niższą od boków.
Farby drukarskie pokostowe rozrzedzamy terpentyną. Kropla
przygotowanej farby puszczona na wodę powinna rozprzestrze­
niać się, tworząc koło o średnicy 20 cm. Farby przygotowujemy
w osobnych miseczkach, przy których kładziemy patyczki.
Patyk zanurzamy w farbie, przenosimy nad wanienkę i uderza­
my o drewniany kołek trzymany w drugiej ręce. Drobne krople
spadają na wodę i rozprzestrzeniają się po całej jej powierzchni.
121
Każda kropelka zachowuje swoją „osobowość", nie łącząc się
z sąsiednią. Kilkoma patykami napryskujemy kolejno różne ko­
lory. Farby na wodzie zachowują się niespokojnie, zmieniają
•swoje położenie, rozchodzą się bezładnie. Przesuwając delikatnie
po powierzchni wody patyczkiem lub grzebieniem zrobionym ze
szpilek umieszczonych w tekturze, możemy starać się uzyskać
pewne zamierzone efekty.
m Najpiękniejsze wzory można uzyskać natychmiast po wkrople-
niu. Papier formatu mniejszego od wanienki kładziemy na y/o­
dzie. Po przyłożeniu jednego podłużnego brzegu opuszczamy
ostrożnie arkusz, aby stopniowo przylegał do powierzchni wody.
Należy uważać, aby pod papierem nie pozostał pęcherzyk powie­
trza, gdyż w tym miejscu papier pozostanie nie zabarwiony. Po
położeniu arkusza zdejmujemy go z wody wraz z warstwą farby.
Papier wieszamy do przeschnięcia. Z powierzchni wody zbieramy
resztki barwnej powłoki, przesuwając ją kartonem tak, aby prze­
lała się przez brzeg przegrody w wanience. Pozostawienie resztek
utrudnia położenie nowej farby. Przy tej technice uzyskanie kilku
jednakowych papierów jest bardzo trudne. Barwione papiery nie
w y m a g a j ą utrwalania.
4. BARWIENIE I ZŁOCENIE KRAWĘDZI KSIĄŻEK
Barwienie i złocenie krawędzi książek ma na celu nie tylko ich
ozdobienie, ale i ułatwienie konserwacji. Z brzegów takich łatwiej
jest usuwać kurz za pomocą flanelki lub miękkich miotełek odku­
rzacza. Barwienie brzegów jest stosowane nie tylko przy kosztow­
nych oprawach indywidualnych, ale i przy nakładowych. Najczę­
ściej spotykamy książki z barwionym brzegiem górnym.
Przygotowanie farb. Często do barwienia krawędzi książek sto­
suje się farby anilinowe. Używa się anilinę rozpuszczoną w wo­
dzie. Anilina spirytusowa wsiąka głęboko w papier, powodując
zacieki. Zbyt duża ilość farby rozpuszczonej w wodzie powoduje
brzydki metaliczny połysk. Przed użyciem roztwór należy prze­
gotować i przecedzić. Kolor powinien być harmonijnie dobrany
do oprawy.
Barwniki roślinne stosuje się w spoiwie gumy arabskiej lub
krochmalowym.
Farby ziemne dobrze zmielone i przesiane rozciera się ze spoi­
wem białkowym lub krochmalowym. Dla otrzymania pastelowych
kolorów niezbędny jest dodatek bieli tytanowej.
Przed barwieniem dobrze jest brzeg przeciągnąć wodą z ału­
nem.
Barwienie. Partię bloków książek zaprasowuje się bezpośrednio
po obcięciu i wyokrągleniu w prasie ręcznej między dwiema
122
szpaltami (wąskie deski o ostrych kantach). Brzegi maluje się
dobrze osaczonym miękkim pędzlem z włosia. Książki można
wyjąć z prasy po całkowitym zmatowieniu farby, co wskazuje na
stopień jej przeschnięcia. Chcąc uzyskać brzegi błyszczące, prze­
schnięty brzeg pocieramy szmatką natartą woskiem, a następnie
polerujemy agatem.
W introligatorniach przemysłowych brzegi barwi się za pomocą
pistoletu rozpylającego farbę sprężonym powietrzem.
P r z y oprawach nakładowych stosuje się czasem n a k r a p i a -
n i e b r z e g ó w . Książki ustawiamy rzędem na stole, brzegiem
przeznaczonym do nakrapiania k u górze. Na szczoteczkę nabiera­
my małą ilość farby, i przesuwając po siatce drucianej trzymanej
ponad brzegami książki, powodujemy rozpryskiwanie się drob­
nych kropelek równomiernie po całej powierzchni.
M a l o w a n i e d w u k o l o r o w e wykonujemy w prasie. Na
brzegi zeskrobujemy kredę, tak aby przykrywała ona część po­
wierzchni, na miejsce nie pokryte kredą napryskujemy farbę. Po
przeschnięciu strzepujemy kredę, odsłaniając nie zabarwione
miejsca. Ponownie zeskrobując kredę, staramy się przykryć części
zabarwione i napryskujemy farbę innego koloru. Po ponownym
strzepnięciu kredy brzeg wygląda jak dwukolorowa z białymi
fragmentami mozaika.
Czarny b r z e g możemy uzyskać przez wcieranie sprosz­
kowanego grafitu roztartego z białkiem. Papkę wcieramy palcem,
aż do uzyskania jednolitej czerni. Polerujemy agatem po przetar­
ciu szmatką z woskiem.
Brzegi można m a r m u r k o w a ć , dotykając nimi do po­
wierzchni wody, po której pływają farby drukarskie. Sposób
przygotowania tych farb został opisany przy barwieniu papierów.
Przy marmurkowaniu należy brzeg natychmiast osuszyć delikat­
nie przyłożoną bibułą.
Złocenie brzegów. Brzegi złoci się przy oprawach w półskórek
i skórę. Jest to praca wymagająca wielkiej precyzji, czystości
i cierpliwości. Blok książki musi być wyjątkowo starannie i ściśle
uszyty. Do złocenia bierze się książki obcięte, z wyokrąglonym
grzbietem i nabitymi oporkami. Książki powinno się obcinać po
zaoporkowaniu. Przy złoceniu wykonuje się następujące czyn­
ności:
— Przegięcie brzegu książki, aby karty nieco się rozsunęły.
— Przypudrowanie talkiem za pomocą jedwabnej szmatki. Z a ­
pobiega to sklejaniu się kart.
— Ułożenie do zaprasowania. Z obu boków układamy: 1) arkusz
satynowanego papieru dla izolowania od desek, 2) podłużne drew­
niane o ostrych kantach szpalty usunięte o 0,2 mm dla ułatwienia
123
 eyklinowania i 3) cofnięte o Va cm poprzeczne deski formatu kowi. Płatki muszą zachodzić na siebie dachówkowato na szero­
książki (rys. 70). kość 3 mm. Płatki złota kroimy na poduszce ze skóry na szerokość
— Mocne zaprasowanie w prasie ręcznej. Brzegi desek układa nieco większą od szerokości złoconego brzegu (p. rozdział o złoce­
się równo z belkami prasy. niu ręcznym). Do nakładania złota służy włosiany nośnik, ramka
— Cyklinowanie specjalną prostą cykliną. W przypadku braku z naciągniętymi nitkami lub koziołek (rys. 71). Włosiany nośnik
cykliny można użyć noża lub szkła 3-milimetrowego. Grubsze potarty o włosy po przyłożeniu do płatka chwyta go całą po­
szkło przy cięciu ma brzegi ząb­ wierzchnią. Nitkami ramki i koziołka, potartymi o szmatkę z oli­
4 3 2 1 kowane. Cyklinę ciągniemy za­ wą dotykamy brzegów płatka i przenosimy go w powietrzu. Złoto
wsze w jednym kierunku — od przy najmniejszym zetknięciu z białkiem gwałtownie opada
grzbietu do żłobka, aż do u z y ­ i może się sfalować. Należy zatem nakładać je ruchem zdecydowa­
skania połyskującej równej po­ nym, trzymając płatek poziomo.
wierzchni. P y ł zmiatamy mięk­
ką miotełką. W żadnym wypad­
k u nie wolno brzegu dotykać
palcami ani na niego dmuchać.
— Wygładzenie papierem
ściernym do polerowania lakie­
r ó w (drobniutki). Przy cyklinie
nie jest to konieczne.
R y s . 70. Zaprasowanie k s i ą ż e k do — Dokładne czyszczenie z
złocenia brzegu ż ł o b k o w e g o
1 — b e l k a prasy, 2 — deska, 3 — l i s t w a pyłku za pomocą miękkiej mio­
drewniana, 4 — k s i ą ż k a tełki. R y s . 71. „ N o ś n i k " z w ł o s i a do przenoszenia złota (a), rozsuwany
— Przeciągnięcie brzegu przy „ K o z i o ł e k " (b)
papierach kredowych nasyconym roztworem ałunu (siarczan g l i -
nowo-potasowy lub siarczan glinowo-amonowy) dla zamknięcia
dostępu wilgoci do wnętrza książki. — Kolebanie prasy na boki. Przechylając prasę lekko na boki
— Wysuszenie i starcie pyłu z brzegu. w obie strony, pozwalamy białku przepłynąć pod złotem w po­
przek brzegu. Wszelkie załamania i zmarszczenia złota powodują
— Posmarowanie brzegu wodą klajstrową. Wycierać należy
r y s y na złoconym brzegu.
natychmiast miękkimi ścinkami papieru, wymieniając je, aż do
uzyskania suchego wygładzenia brzegu. — Przechylenie prasy grzbietem książki nieco k u górze, a żłob­
kiem w dół powoduje powolne wypłynięcia białka spod płatków
— Suszenie w ciągu Va godziny.
złota, które kolejno przylegają do brzegu. P r z y mocniejszym
— Nałożenie gruntu z bolusem lub kredą szlamowaną. Bolus — przechyleniu pozwalamy białku spłynąć na podłogę, zwracając
glika koloru brązowoczerwonego — daje grunt ciemny, kreda — uwagę, aby nie spłynęło po żłobku.
grunt biały. Proporcja: białko — 1 część, woda przegotowana —
— Suszenie złota powinno trwać 10 minut. Zależy ono jednak
G—8 części, bolus w ilości potrzebnej do uzyskania równego
od wilgotności powietrza. Stopień wysuszenia badamy, ostrożnie
ciemnego zabarwienia. Bolus skrobie się, następnie rozciera
chuchając na złoty brzeg. Jeżeli para osiada na brzegu, jest on
z białkiem i wodą w porcelanowym moździerzu i cedzi przez g ę ­ zbyt wilgotny. Z chwilą gdy po chuchnięciu para znika dość szyb­
stą szmatkę. Grunt nakłada się cienką warstwą za pomocą gąbki ko możemy przystąpić do polerowania. Zbyt przeschnięty brzeg
lub miękkiego pędzla. nie wiąże się należycie ze złotem.
x
— Suszenie w ciągu h godz. i starcie pyłu. —• Gładzenie złota wykonujemy przez papier. Bezdrzewny sa­
— Obfite napuszczenie białka (1 cz. białka na 6 cz. przegoto­ tynowany papier pociągamy z jednej strony woskiem i przykłada­
wanej wody) na grzbiet przy użyciu miękkiego pędzla. P a t r z ą c my stroną nie woskowaną do złota. Lewą ręką przyciskamy pa­
pod światło, powierzchnia białka musi mieć gładką lustrzaną po­ pier z dwóch stron do desek, aby się nie przesuwał. P r a w ą ręką
wierzchnię, bez pęcherzyków i wklęśnięć. chwytamy mocno agat płaski, opierając o ramię koniec trzonka.
— Nakładanie złota płatkami, poczynając od grzbietu k u żłob- Brzeg gładzimy agatem raz koło razu, za pierwszym razem lekko,
124
następnie coraz mocniej. Początkowo gładzimy w poprzek, następ­
nie wzdłuż brzegu, aż do uzyskania gładkiej matowej powierzchni
złota. Wtedy papier zdejmujemy. P r z y odchylaniu papieru w cza­
sie gładzenia, należy zwracać uwagę, czy miejsca przylegające do
desek nie są zwilżone, aby przy następnym położeniu nie dotknąć
nimi złota. Miejsce przy grzbiecie gładzimy na końcu, dając mu
czas na przeschnięcie (jest ono mniej ściśnięte i więcej wchłania
wilgoci).
— Łatanie złota. Jeżeli na powierzchni złoconej zauważymy
skazę, od razu chuchamy i nakładamy na nią kawałek płatka
złota. Miękkim pędzelkiem przyciskamy złoto do brzegu, przykry­
wamy papierem i gładzimy agatem.
— Pocieranie brzegu woskiem wykonujemy miękkim aksami­
tem potartym o wosk, ścierając jednocześnie resztki i pyłki złota.
Na aksamicie nie może być grudek wosku. Kierunek pocierania
początkowo wzdłuż, a następnie w poprzek brzegu. Woskowanie
powtarzamy kilkakrotnie w czasie polerowania.
— Polerowanie złota. Płaskim agatem polerujemy przesuwając
go bezpośrednio po złocie, w ten sam sposób, w jaki gładziliśmy
przez papier. Wynikiem polerowania jest gładkie, błyszczące
lustro złota.
— Łatanie złota. W przypadku uszkodzenia złota przy polero­
waniu, miejsce to zwilżamy spirytusem, nakładamy złoto, gładzi­
my przez papier itd. Miejsca łatane zawsze są widoczne. Należy
więc starać się pracować uważnie i czysto.
— Rozdzielenie kart złoconego brzegu wykonujemy zaraz po
wyjęciu książki z prasy. Czynność ta polega na lekkim przegięciu
brzegu na boki, aby kartki rozsunęły się. Zginanie brzegu w po­
przek może spowodować zrywanie się złota. Jeżeli po rozdzieleniu
kart, brzeg wydaje się matowy nie ma sposobu na poprawienie.
Powtórne zaprasowanie i polerowanie doprowadza do porysowa­
nia złota. Brzeg taki można jedynie scyklinować i powtórnie
złocić.
Złocenie brzegu żłobkowego. Jeżeli mamy złocić brzeg żłobko­
wy, książkę po obcięciu górnego i dolnego brzegu wyokrąglamy.
Do obcinania żłobka przystępujemy po wyprostowaniu grzbietu
za pomocą wbijanych w zwięzy igieł. Po wyjęciu igieł obcięty
grzbiet będzie miał kształt wyokrąglony. Wyokrąglenie to nie po­
winno być zbyt duże. Następnie nabijamy oporki na grzbiecie,
złocimy brzeg górny i dolny, przystępując na końcu do złocenia
żłobka. Zaprasowany brzeg cyklinujemy wzdłuż specjalną owalną
cykliną, aż do zupełnego wygładzenia wklęsłej powierzchni. Złoto
nakłada się za pomocą koziołka. Po nabraniu złota przybliżamy
nitki do siebie, aby płatek zwisał na środku ku dołowi i przybrał
kształt wklęsłego brzegu.
126
Ostrożnie przechylając prasę musimy spowodować, aby białko-
pod złotem przepłynęło od pierwszego do ostatniego arkusza
i z powrotem. Przy spływaniu białka na podłogę należy uważać,
aby nie zwilżyć dolnego brzegu. Gładzenie i polerowanie wyko­
nujemy od brzegów ku środkowi wgłębienia płaskim agatem,,
a następnie wzdłuż — agatem półokrągłym lub „fajką".
Srebrne brzegi uzyskuje się za pomocą płatków aluminium..
Jako spoiwa używa się tu silniejszego białka lub rozpuszczonej
żelatyny — V2 płatka na 1 szklankę przegotowanej wody. Spoiwo
takie jest używane także do metalicznych imitacji złota w płat­
kach. Srebro nie jest używane do zdobienia brzegów ze względu
na szybko tworzące się na jego powierzchni czarne siarczki
i tlenki srebra.
P r z y papierach wapiennych i mocno satynowanych należy uży­
wać gęściejszej wody klajstrowej i silniejszego białka. Brzegi
starych książek należy przed zaprasowaniem przemyć eterem
siarczanowym rozpuszczającym tłuszcze. Po zaprasowaniu prze­
trzeć przekrojoną cebulą, a wodę Majstrową minimalnie zakwasić
rozcieńczonym kwasem solnym. Dawniej mistrzowie wschodni do
białka dodawali soku z cebuli morskiej, który zapewniał większy
połysk i był środkiem antyseptycznym.
Brzegi książek z niesatynowanego papieru należy przed złoce­
1
niem przetrzeć żelatyną (2 płatki na U 1 wody), która ma.
wsiąknąć na Hz mm w głąb, a po przesuszeniu przetalkować i za-
prasować do złocenia.
Jeżeli w czasie gładzenia bez wosku przekonamy się, że brzeg
się nie udał, możemy bez cyklinowania nałożyć ponownie białko
i złocić, nakładając drugą warstwę płatków. Zdarza się jednak, że
powierzchnia podwójnie złocona pyli, nie dając lustrzanego
połysku.
Przy miękkich papierach po wypolerowaniu należy lekko zlu­
zować prasę i jeszcze raz lekko wypolerować.
Piękny złoty brzeg trudno jest osiągnąć początkującym introli­
gatorom, a przecież może on być dopiero podłożem do dalszej
pracy.
Przed złoceniem można opracować rysunek brzegu, którego
części pokrywamy na przemian bolusem i kredą. Różnica gruntu
daje dwa odcienie złota.
Jednolity złoty brzeg można przykryć rysunkiem wykonanym,
na kalce, którą przytwierdza się do desek. Za pomocą żelazka
punktowego lekko uderzanego młoteczkiem zaznacza się kontury
rysunku. Po zdjęciu papieru specjalnymi tłoczkami wybija się
ornamenty wprost na złocie. Zmatowienie tła drobnymi tłoczkami
uwydatnia właściwy ornament.
127
 5. TŁOCZENIE I ZŁOCENIE MASZYNOWE
P r z y pracach nakładowych tłoczenie wykonuje się na prasach
do złocenia. Na dwóch filarach maszyny umocowana jest na gó­
rze głowica z żeliwnym, prostokątnym blokiem ogrzewanym
elektrycznością. Grzałki elektryczne umieszczone wewnątrz gło­
wicy są przyłączone do sieci poprzez nastawiany regulator tempe­
ratury. Zapewnia to jednolite, zamierzone nagrzanie. Pod spód
bloku wsuwa się wyjmowaną płytę, do której są przyklejane
czcionki i tłoki do złocenia. Poniżej znajduje się ruchoma płyta,
na którą kładzie się okładki do
złocenia. Płyta jest podnoszona
k u górze przez prostowanie me­
chanizmu kolankowego porusza­
nego przez pociągnięcie dźwigni
znajdującej się z prawej strony
prasy (rys. 72).
Do tłoczenia napisów używa
się mosiężnych czcionek introli­
gatorskich o wysokości 6,6 mm.
Tłoczki ozdobne, zwane też
stemplami lub kliszami, są gra­
werowane na materiale tej sa­
mej wysokości. Specjalny stop
mosiądzu jest w y t r z y m a ł y na
zgniatanie do temperatury
150 °C. Tłoczkami wykonanymi
z mosiądzu można wytłoczyć
kilka tysięcy okładek. P r z y t ł o ­
czeniu napisów w ilości powyżej
100 należy wykonać stempel,
aby nie dekompletować stosun­
R y s . 72. M a ł a prasa do złocenia
kowo małej ilości czcionek. Do
wytłoczenia jednej lub k i l k u
okładek specjalnym napisem lub ornamentem, wykonuje się k l i ­
sze głęboko trawione na grubym 6-milimetrowym cynku. Rysunek
projektu musi być wykonany ze znajomością specyfiki złocenia.
Cienkie linie rysunku są nieco pogrubione podczas trawienia i póź­
niej w złoceniu. Odstępy między liniami muszą mieć odpowiednią
odległość, aby nie zostały zagubione w fotochemigrafii lub „za­
lane" folią.
Tłoczenie rozpoczynamy od przygotowania napisów lub tłocz­
ków. Na tekturce brązowej nr 30 o formacie identycznym z okład­
ką układamy z czcionek introligatorskich nazwisko autora i tytuł
dzieła. Po odpowiednim rozmieszczeniu cyrklem zaznaczamy
128
miejsca klejenia. Po zdjęciu czcionek nożem znaczymy linię
u podstawy napisów, pionową linię środkową i linie ograniczające
napisy z obu boków. Znaczenie ołówkiem jest słabo widoczne,
zanikające pod klejem, a nierówna grubość linii nie zapewnia
dokładności. Powyżej linii poziomych nakładamy cienką warstwę
kleju szewskiego (glutenowego). Pismo ułożone i rozmieszczone
prawidłowo poniżej linii nasuwamy ku górze na klej. Cały wiersz
przesuwamy jednocześnie za pomocą metalowej, fazowanej od
spodu linijki. Gdy linia dojdzie do zaznaczonej na tekturze pod­
stawy napisów, regulujemy za pomocą pincety ustawienie po­
szczególnych czcionek. Po naklejeniu jednego wiersza przystępu­
jemy do naklejania następnych.
P r z y naklejaniu ramki z czterech części, na tekturze starannie
rozmieszczamy wszystkie kawałki. Zaznaczamy czubkiem noża
miejsce narożników uważając, aby marginesy ze wszystkich stron
pozostały jednakowe. Po zdjęciu ramki sprawdzamy cyrklem
odstępy od brzegów i nożem przy linii zacinamy lekko tekturę
przy zewnętrznych stronach ramki. Łopatką z kości lub drewna
n a k ł a d a m y cienką równą warstwę kleju na miejsca przeznaczone
na ramkę. Według zaznaczeń układamy ramkę, zwracając uwagę
na dokładne dopasowanie w narożnikach. Do przyklejania poje­
dynczego tłoka ornamentacyjnego lub kliszy z napisem wystarczy
pionowa linia środkowa i punkt lub linia pozioma wskazująca
wysokość umieszczenia podstawy. Ornament smarujemy klejem
od spodu. W przypadku nowych klisz wykonanych z blachy cyn­
kowej, spód ich należy porysować ostrym narzędziem w celu
ułatwienia klejenia.
Tekturę z przyklejonymi tłokami musimy podsuszyć. Wysuwa­
my dolną płytę maszyny, ustawiamy na jej środku tekturę i po
przykryciu cienkim kartonem wsuwamy w głąb prasy. Przez
pociągnięcie dźwigni dociskamy tłoki do górnej nagrzanej płyty.
Pod wpływem ciepła i nacisku ustalamy ułożenie tłoków na
tekturze i wysuszamy klej. Po paru minutach wyjmujemy stemple
z maszyny, aby płyta nie zaparowała i nie pokręciła podkładki.
Po wysuszeniu kleju, ostrym nożem nacinamy tekturkę wewnątrz
marki, aby kurcząc się pod wpływem ciepła, nie zniekształciła
układu. Przy stemplach przecinamy tekturę dookoła, pozostawiając
nieliczne połączenia tektury pod stemplem z otaczającym obra­
mowaniem.
Na dolnej płycie prasy układamy okładkę tak, aby środek siły
tłoczącej wypadł na środku płyty. Okładka musi być zwrócona
górnym brzegiem k u lewej stronie, a żłobkowym w głąb maszyny.
P r z y górnej krawędzi okładki przyklejamy klejem glutenowym
jeden, a przy krawędzi żłobkowej dwa ograniczniki metalowe lub
plastykowe. Na ograniczniki kładziemy klocki z szarej tektury,
129
 wsuwamy płytę w głąb i za pomocą dźwigni mocno przyciskamy
w celu wzmocnienia przyklejenia.
Ograniczniki mają trzy boki pionowe, a czwarty bok z wysta­
jącą krawędzią, pod którą można podsuwać okładki. Zamiast
ograniczników przyklejanych, można zainstalować ograniczniki
przykręcane do płyty. Są to płaskowniki stalowe z przecięciem
w środku, które pozwala na przykręcenie śrubami do płyty
w różnych pozycjach. Po wsunięciu płyty miejsca przykręcenia
śrub znajdują się poza zasięgiem nieco mniejszej płyty górnej
(rys. 73).
2
R y s . 73. Dolna p ł y t a prasy do złocenia z u s t a w i o n ą
1 — p ł y t a , 2 — ruchome ograniczniki, 3 — o k ł a d k a
Po nastawieniu ograniczników przygotowany uprzednio skład
pisma czy ornamenty przykrywamy białą t e k t u r ą o wielkości
obiektu, na k t ó r y m będziemy tłoczyć. Całość obracamy ostrożnie,
aby podkładka znalazła się na górze. Układamy wszystko razem
na dolnej płycie, dosuwając brzegi białej tektury do ograniczni­
ków. Ponad tłokami lub r a m k ą poddajemy punktami klej i usta­
wiamy podkładkę równo z brzegami białej tektury. Po podniesie­
niu dźwignią płyty posmarowana podkładka przyklei się do gór­
nej płyty. Po szybkim i w miarę mocnym przycisku opuszczamy
płytę i wysuwamy ją z maszyny. Po wyjęciu zatyczek mocujących
górną płytę z przyklejonymi tłokami, wyjmujemy ją całkowicie
z maszyny. P ł y t ę należy położyć na płask na dolnej płycie prasy
lub na stołku stemplami do góry. K l e j wiążący podkładkę z płytą
130
pod wpływem temperatury paruje i rozmiękcza łączenie metalo­
wych tłoków z podkładką. Szybkie wyjęcie płyty zapobiega
odpadnięciu ich pod wpływem własnego ciężaru. Następnie musi­
my odczekać kilka minut, aż do wyschnięcia kleju. W tym czasie
ostrym nożem przecinamy połączenia podkładki znajdującej się
pod r a m k ą lub stemplem, usuwamy tekturę z wnętrza ramki,
a także marginesy otaczające tłoczki. Ułatwiają to poprzednio
wykonane nacięcia. Bez nich wycinanie tektury z wnętrza ramki
lub usuwanie marginesów dookoła tłoków byłoby utrudnione
(temperatura, krojenie na stalowym blacie, wichrowanie się
tektury). Po wsunięciu płyty wraz ze stemplami na miejsce, w y ­
tłaczamy je na podłożonej białej tekturze, utwierdzając klejenie
i uzyskując odbitkę do kontroli. Po wyrównaniu się temperatury
płyty z t e m p e r a t u r ą bloku, do którego jest umocowana, możemy
przystąpić do tłoczenia (rys. 74).
R y s . 74. P r a s a do złocenia: a) p ł y t a g ó r n a z p r z y k l e j o n ą kliszą,
okładką b) p ł y t a dolna z d o s u n i ę t ą do o g r a n i c z n i k ó w o k ł a d k ą
l — p ł y t a g ó r n a , 2 — p o d k ł a d k a t e k t u r o w a , 3 — klisza, 4 . —. p ł y t a dolna,
5 — ogranicznik p r z y k l e j a n y , 6 — o k ł a d k a
Na podstawce z lewej strony prasy układamy okładki lub
obiekty do tłoczenia, a ich brzegi nieco rozsuwamy dla łatwiejsze­
go chwytania pojedynczych sztuk. Jeden egzemplarz dosuwamy
do dwóch ograniczników w głębi i , przesuwając wzdłuż nich, do­
suwamy do lewego ogranicznika. Płytę wsuwamy w głąb maszyny
do oporu i prawą ręką pociągamy za dźwignię. W zależności od
wielkości powierzchni tłoczonej musimy wyregulować siłę tło­
czenia.
Bezpośrednio na płycie można tłoczyć wyłącznie okładki i obiek­
ty grubsze (tektura). Pod kartony, papiery, jedwabie i skórę na­
leży przykleić na cały czas tłoczenia podkładkę z równej ścisłej
tektury (preszpan 1 mm).
131
 Tłoczenie na sucho. Przez tłoczenie bezpośrednio na okładce
uzyskujemy wgłębione odbicie rysunku tłoków. Tłoczenie to zwa­
ne „na sucho" lub "ślepo" daje dobre efekty na kalikach desenio­
wych, libroidach i skórach. Błyszcząca gładka powierzchnia tło­
czona odbija wyraźnie od otoczenia. Tłoczenie na sucho nie daje
efektu przy kaliku gładkim, ecrudach i szarym płótnie. Tempera­
tura tłoczenia jest zależna od surowca, np. okładki świeżo wyko­
nane i pokryte tkaninami wodoodpornymi wymagają niższej tem­
peratury niż wysuszone i pokryte kalikiem.
Relief. P r z y tłoczeniu okładek i papierów na wypukło są uży­
wane tłoki z wklęsłym grawerowanym rysunkiem — matrycą.
Tłoki umieszcza się podanym poprzednio sposobem na górnej
płycie, a pod tłoczony obiekt należy podłożyć wypukłą podkład­
kę — patrycę. Do ograniczników, na dolnej płycie dosuwamy k a ­
wałek preszpanu i wytłaczamy rysunek tłoków. Na rysunek na­
kładamy papkę z gipsu zmieszanego z miałem tekturowym i wodą
lub papkę z kleju glutenowego z kredą. Po przykryciu bibułką
i cefolanem wytłaczamy kilkakrotnie aż do wysuszenia. W miarę
potrzeby ujmujemy lub dodajemy papkę, zdejmując celofan
i przykrywając wypukłe odbicie bibułką. P r z y okładkach z twar­
dych tektur jest używana patryca odlana z metalu.
Temperatura tłoczenia zależy od surowca. Kartony przed w y ­
tłaczaniem na wypukło zwilżamy wodą za pomocą gąbki. Relief
jest stosowany przy oprawach nakładanych, przy tłoczeniu dyplo­
mów natryskiwanych później nitrolakierem, przy tłoczeniu pie­
częci na dokumentach itp. Specjalnym rodzajem reliefu są ozdoby
trumienne z centymetrową wypukłością. Elastyczne kartony są
zwilżane systemem przegarniania w wodzie, a przy tłoczeniu m i ę ­
dzy patrycą i matrycą odbywa się jednocześnie wycinanie kształ­
tów ozdób ostrymi brzegami matrycy.
Tłoczenie folią. Dla uzyskania tłoczenia kolorowego lub złotego
na okładkę nakładamy kawałki folii introligatorskiej. Siła tłocze­
nia i temperatura tłoków powoduje przylgnięcie kolorowej masy
do okładki. P r z y pracach nakładowych, na maszynie do złocenia
instaluje się aparat z automatycznym przesuwem folii na perga­
minie lub celofanie. Pozwala to na wyraźne przyspieszenie pro­
dukcji i wpływa na oszczędne wykorzystanie folii. Przy tłoczeniu
małych ilości folię kroi się na kawałki i nakłada na okładki, przy
układaniu ich na płycie maszyny.
P r z y tłoczeniu należy dokładnie dosuwać okładki do ograniczni­
ków. Jeżeli ich nastawienie jest niewłaściwe, możemy je uregulo­
wać w pewnych granicach, przyklejając (lub odklejając) paseczki
białej tektury do krawędzi ograniczników. Folia przy tłoczeniu
zwija się pod wpływem gorąca. P r z y tłoczeniu kawałkami folii
może się ona usunąć, a wtedy nastąpi częściowe pokrycie orna-
132
mentu złotem. P r z y powtórnym dotłaczaniu nakładamy folię na
całość rysunku. Przy tłoczeniach kolorowych należy unikać po­
prawek, gdyż zawsze uwidacznia się różnica w miejscach raz
i dwukrotnie nałożonych folią. P r z y tłoczeniach wielokolorowych
tłoczymy kolejno kolory różne, kończąc zawsze na kolorze złotym,
który pokrywa całkowicie inne folie i nie odprysku je od nich.
Pasowanie kolejno używanych tłoków sprawdzamy przez prób­
ne tłoczenie na tekturach.
Przy temperaturach zbyt niskich dla danego gatunku folii kolor
nie pokrywa rysunku lub łatwo się ściera, a przy zbyt wyso­
kich — zalewa kontury lub pryszczy. Temperatura powinna być
tak dobrana, aby przy zdjęciu z okładki pergaminu lub celofa­
nu, na którym umieszczony jest barwnik, nie potrzeba było
oczyszczać tłoczenia. W koniecznym przypadku używa się
szczotki z flaksu, gumy lub noża. Folie złote zależnie od rodzaju
tłoczy się w temperaturze 90—110 °C, kolorowe — 100—140 °C.
Po zakończeniu i sprawdzeniu tłoczenia zdejmuje się z ma­
szyny pismo i tłoki, odcinając od płyty wraz z podkładką za
pomocą noża.
We wrzącej wodzie tekturka odmięka i łatwo ją oddzielić od
naklejonych tłoczków. Pismo czy tłoczki trzeba jeszcze raz
wypłukać, wytrzeć suchą szmatką i rozłożyć w kasztach na
właściwe miejsca. Pozostałości folii na oczku litery sczyszcza
się węglem z drewna lipowego, a następnie czcionkę poleruje
się na kawałku skóry cielęcej po stronie mizdry. Wypolerowanie
ma szczególne znaczenie przy tłoczeniach dukatowym złotem,
gdzie każdy pyłek lub dotknięcie oczka litery palcem może spo­
wodować uszkodzenie złota.
Przy tłoczeniu grzbietów, na dolnej płycie maszyny przykleja­
my lub przyczepiamy plastrem drukarskim pasek twardej tektury,
wystający spod okładek. Szerokość paska powinna być dopaso­
wana do odstępów pomiędzy okładzinami. P r z y górnej krawędzi
okładki przyklejamy do niego ogranicznik. Okładkę, nakłada się
grzbietem na pasek i tłoczy (jak wyżej).
Różnice w grubości podkładki mogą powodować w niektórych
miejscach słabsze wytłoczenie. Na miejsca te naklejamy kawałki
podgumowanego papieru, aż do uzyskania równego nacisku na
całej powierzchni tłoczonej. Do tłoczenia grzbietów jest potrzebna
wielokrotnie mniejsza siła niż do okładek. U początkujących
złotników zdarzają się wypadki przecięcia czcionkami grzbietu,
podkładki i zniszczenia liter.
P r z y tłoczeniu złotem skórę przygotowujemy wg opisu umiesz­
czonego przy złoceniu ręcznym. Papier gruntujemy (posypuje­
my) proszkiem do złocenia. Wkładając okładkę z nałożonym zło­
tem i podnosząc płytę ku górze musimy pamiętać o tym, że każdy
podmuch jest niebezpieczny. Pracować musimy wolno i z nad­
zwyczajną uwagą. Grzbiety skórzane złocimy w prasie przed
połączeniem ich z tekturkami. Według szerokości grzbietówki
przycinamy dwa sztywne kartoniki dłuższe od niej o 4 cm. Przez
środek kreślimy ołówkiem linię wzdłuż kartoników. Odmierzamy
długość grzbietu i odznaczamy, pozostawiając na końcach karto­
nów dwucentymetrowe pola. Kartoniki nacinamy na liniach
ograniczających długość grzbietu i ukośnie od strony pozostawio­
nych pól (rys. 75). Na linii środkowej tych pól, w odległości 1 cm
i b)
R y s . 75. Maszynowe złocenie grzbietu: a) przygotowanie p ł y t y dolnej,
b) szpilkowany grzbiet ze s k ó r y
od granicy grzbietu robimy igłą dziurki. Do dziurek jednego
kartonika w k ł a d a m y płaskie pineski i przyklejamy go na środku
dolnej płyty maszyny ostrzami pinesek ku górze. Drugi kartonik
przykładamy do grzbietówki obciągniętej skórą i szpilkujemy
poprzez papierki przyklejone do podwinięć. Powstałe dziurki
pozwolą nam na dokładne położenie grzbietu na podkładce przy
złoceniu.
Czcionki lub ornamenty do tłoczenia przyklejamy do kartoniku
o wymiarach grzbietówki. Ustawienie napisów prostopadle do
brzegów ułatwiamy sobie za pomocą małych kątowników z w y ­
stającymi krawędziami przy mniejszym ramieniu. Opierając te
krawędzie o brzeg kartonu, przesuwamy kątownik wraz z usta­
wionymi czcionkami, nasuwając je na posmarowane odmierzone
134
miejsca (rys. 9a). Po przesuszeniu na maszynie, grzbiet z czcion­
kami ustawiamy na podkładce przyklejonej do dolnej płyty, pod-
smarowujemy klejem i przyklejamy do płyty górnej. Należy pa­
miętać o jej wyjęciu, przesuszeniu, zrobieniu kontrolnego tłocze­
nia itp. Po przygotowaniu maszyny, grzbiet do złocenia napina­
my na pineskach, robimy poddruk, czyli lekkie wytłoczenie na
sucho, białkujemy i złocimy.
Tłoczenie farbą. W wyposażeniu maszyny do złocenia jest płyt­
ka z blachy, którą można przyśrubować z lewej strony dolnej
płyty. Płytkę można odkładać na bok lub nakładać na wierzch
płyty dolnej. W ułożeniu poziomym płytka powinna być umiesz­
czona równolegle do płyty, na wysokości równej wysokości pisma
lub tłoczków z podkładką i podłożoną okładką. Do odchylonej
na bok płytki przyklejamy skład pisma czy ornamentów, przy­
twierdzając dodatkowo podkładkę plastrem drukarskim. Wokół
pisma przyklejamy wąskie paseczki białej tektury, aby czcionki
nie zachwiały się przy smarowaniu wałkiem. Obecnie stosuje się
także pismo drukarskie uchwycone w ramie systemem stosowa­
nym w drukarniach. Ramę taką przyśrubowujemy do płytki. Po
przygotowaniu maszyny przystępujemy do tłoczenia bez pod­
grzewania. Farby pokostowe introligatorskie lub farby kryjące
drukarskie rozrabia się na kamieniu litograficznym lub marmurze
z dodatkiem sykatyw i ewentualnie kilku kropel prawdziwego
pokostu. Sykatywy przyspieszają schnięcie, a pokost dodaje się
dla uregulowania odpowiedniej gęstości. Po przygotowaniu farby
ściąga się ją szpachelką na bok pozostawiając warstwę, która
przy pociągnięciu wałkiem będzie go pokrywała. Nadmiar farby
poznaje się po syczeniu przy przeciąganiu wałka. Odłożoną farbę
będziemy dodawali w miarę jej ubytku na kamieniu. Po nabraniu
farby na wałek przeciągamy nim pismo lub tłoczki umocowane
na płytce. P r z y nakładaniu farby należy wałek prowadzić prosto,
równomiernie smarując całą powierzchnię tłoczącą. Przez pochy­
lenie lub skręcenie wałkiem zasmarowujemy boki i oczka pisma.
Podczas gdy jedna osoba po posmarowaniu przeciąga wałek na
kamieniu, druga podnosi płytkę z tłokami i opuszcza go na okład­
kę, wsuwa płytę do prasy i odpowiednio silnym, krótkim tłocze­
niem odbija skład na okładce. Po wysunięciu płyty, płytkę
odkłada się ostrożnie na bok, prawą ręką przytrzymując okładkę.
Następnie skład pokrywa się ponownie farbą i tłoczy nową okład­
kę. Po skończonej pracy czcionki, kamień, wałek i szpachlę zmy­
wa się terpentyną lub naftą z terpentyną, wałek zawiesza na
swoje miejsce, a czcionki, jeżeli były przyklejane do podkładki,
myje się dodatkowo we wrzącej wodzie i rozkłada do kaszt.
Czcionek używanych do tłoczenia farbą nie powinno się używać
do tłoczenia folią, złotem i na ślepo.
135
 6. TŁOCZENIE I ZŁOCENIE RĘCZNE
Do złocenia ręcznego, oprócz prasy stołowej i niektórych narzę­
dzi opisanych na początku książki, używa się narzędzi specjal­
nych. Należą do nich czcionki mosiężne różnych krojów i wielko­
ści, wiersznik, do którego są one wkładane przy tłoczeniu napi­
sów, liniaki z liniami prostymi lub grawerowanymi ornamentami,
ozdobne tłoczki, rolki i inne (rys. 76). Narzędzia do ręcznego tło­
czenia są obsadzone w drewnianych rączkach. Przechowywanie
tych cennych przedmiotów musi być niezwykle staranne. Czcion­
k i muszą być ułożone w przegródkach szufladek, każdy tłoczek
musi mieć swoje miejsce.
R y s . 76. Tłoczki do r ę c z n e g o złocenia: a) rolka, b) tłoczek, c) l i n i a k
Złoto w płatkach przechowuje się wraz z nożem i innymi przy­
borami do złocenia w szufladzie skrzynki. Góra skrzynki jest
wyściełana w a t ą i mocno obciągniętą cielęcą skórą zamszową.
Miejsce pracy złotnika musi być izolowane, z dobrym natural­
nym oświetleniem z lewej strony. Na stole konieczna jest w y ­
jątkowa czystość i porządek. Książkę w skórze do' złocenia
136
umieszcza się w prasce stołowej lub kładzie na podkładce z f l a ­
neli naklejonej na tekturze. Po lewej stronie umieszczamy po­
duszkę ze złotem i tekturkę z naklejoną skórą mizdrą do wierz­
chu. Jedna część skórki jest posypana różem paryskim lub kredą
szlamowaną. Przez pocieranie o nią narzędzi oczyszczamy je
z tłuszczu i resztek złota. Druga część skórki pociągnięta oliwą
nicejską służy do natłuszczania narzędzi przed pobraniem złota.
Przed sobą, poza przedmiotem złoconym, umieszcza się pudełko
z proszkiem do złocenia, dalej lampkę spirytusową z podstawką
do położenia ogrzewanych narzędzi oraz miseczkę z wodą i p ę ­
dzelek służące do badania temperatury tych narzędzi. Z prawej
strony stawiamy kaszty z czcionkami, deseczkę do ich ułożenia
i niezbędne tłoczki.
Gruntowanie skóry. P r z y skomplikowanych złoceniach opraco­
wujemy na kalce rysunek i nakładamy go na oprawę. Narzędzia
przeznaczone do tłoczenia przykładamy do papieru i wg rysunku
wgniatamy w skórę. Po zdjęciu papieru mamy dokładnie zazna­
czone miejsca złoceń. Poddruk nie może być za głęboki. Jeżeli
skóra jest tłusta, miejsca złoceń zwilżamy octem winnym lub
z grzybka japońskiego za pomocą pędzelka. Po wyschnięciu lub
bezpośrednio na skórze nie zwilżonej octem gruntujemy poddruk
wodą klajstrową. Po wyschnięciu krochmalu, bezpośrednio przed
złoceniem, miejsca złoceń dwukrotnie pokrywamy białkiem. Zło­
cimy na białku w dwie godziny po gruntowaniu, nabierając złoto
na tłoczki. Do złoceń łatwych na okładce zaznaczamy linie kost­
ką, robimy poddruk narzędziami za każdym razem ocieranymi
o skórkę do czyszczenia i gruntujemy.
P r z y złoceniach pokrywających całą powierzchnię skóry całą
okładkę zwilżamy octem i klajstrem, następnie wykonujemy pod­
druk wg rysunku na kalce i dopiero potem nakładamy dwukrot­
nie cienką warstwę białka. Złota nie nabieramy na narzędzia, ale
kładziemy na skórze całe płatki. Aby złoto nie zostało zdmuchnię­
te, skórę przeciągamy m i n i m a l n ą ilością oliwy nicejskiej lub bia­
łej wazeliny. Płatki nanosimy za pomocą nośnika z włosia i u k ł a ­
damy w ten sposób, aby zachodziły na siebie. Tamponem z waty
przyciskamy złoto do okładki, aby zaznaczył się rysunek pod-
druku. Na nałożonym złocie możemy odznaczyć nitką linie, na
których będziemy tłoczyć napisy. Złocimy czystymi narzędziami,
zaczynając od linii prostych i dużych elementów. Po wytłoczeniu
całości zczyszcza się resztki złota tamponem z waty.
P r z y tłoczeniu grzbietów można gruntować bez poddruku.
Miejsca linii wyznaczają wypukłe zwięzy, a pole tytułowe grun­
tuje się w całości. Dla ułatwienia tłoczenia napisów tło proszkuje
się proszkiem do złocenia,, Miejsce, na którym złocimy, zasłaniamy
paskiem papieru. Proszek powyżej papieru ściera się watą. Po
137'
 zdjęciu paska widoczna linia proszku umożliwia dokładne wyzło­
cenie.
Proszek do złocenia ma wiele zalet. W skład jego wchodzą ży­
wice naturalne, które rozpuszczając się pod wpływem ciepła
przytwierdzają złoto do podłoża. W miejscach niedokładnie za­
gruntowanych białkiem złoto przylgnie dzięki proszkowi. Przy
zbyt gorącym tłoczku lub wilgotnym białku tłoczenie na białku
będzie miało brzegi zalane. P r z y posypaniu proszkiem błąd ten
nie wystąpi tak jaskrawo. P r z y skórach, do których białka się nie
używa, np. zamsz, stosujemy sam proszek. P r z y użyciu proszku
złoto jest lekko matowe.
Przygotowanie białka. Do złocenia skór kozich o zwartej
strukturze i twardych skór świńskich stosuje się następującą
mieszaninę: 1 białko, wody tyle co białka, łyżeczka octu, 4 krople
gliceryny, odrobina soli. Do skór cielęcych: białko bez wody,
reszta jak wyżej. Do skór owczych porowatych: białko bez wody,
6 kropli octu, 3 krople gliceryny, ziarno soli. Do tkanin: U biał­
X się bardzo szybko, można przystąpić do złocenia. Powolne paro­
3
ka, / 4 wody, 6 kropli gliceryny, odrobina soli.
Mieszaninę taką roztrzepuje się w szklance drewnianą trze-
paczką, zostawia do następnego dnia i po przecedzeniu stosuje się
do dwukrotnego przeciągnięcia złoconych miejsc miękkim p ę ­
dzelkiem.
Złocenie ręczne. Książeczkę złota listkowego kładziemy z lewej
strony poduszki i lewą ręką otwieramy do połowy. Nóż do złota
przetarty o poduszkę podsuwamy prawą ręką pod płatek i prze­
nosimy go na środek poduszki. Gdy płatek dotknie jedną stroną
poduszki, nóż obracamy i zsuwamy z niego złoto. Zamknąwszy
książeczkę, lekkim dmuchnięciem w środek płatka powodujemy
jego wyprostowanie się i przylgnięcie do poduszki. Przy ręcznym
złoceniu często stosuje się podwójny płatek złota. W tym przy­
padku z drugim płatkiem postępujemy tak samo, układając go
równo z brzegami pierwszego. Listków złota nie wolno dotykać
palcami, gdyż przyklejają się do nich i ulegają zniszczeniu. P ł a ­
tek leżący na poduszce przecinamy na części potrzebne do złoce­
nia (paski, prostokąty), przesuwając brzegiem noża przez całą
dług ość. Szczerby lub zatłuszczenie noża może spowodować szar­
panie złota. Dlatego nóż musi być starannie, ale niezbyt ostro
naostrzony i wypolerowany, a przed każdym dotknięciem złota
należy go przeciągnąć po poduszce posypanej kredą.
Po każdym rozcięciu uderzamy ostrzem noża w poduszkę obok
płatka, aby brzegi rozcięcia ułożyły się płasko na poduszce. Po­
cięte złoto zdejmujemy z poduszki narzędziami do złocenia.
Tłoczki czy liniaki należy przed złoceniem wytrzeć o skórkę po­
s y p a n ą kredą szlamowaną, następnie podgrzać i lekko natłuścić
o skórkę nasyconą oliwą. P r z y liniakach natłuszcza się także lewy
138
brzeg narzędzia. Natłuszczone narzędzie przykłada się ruchem
kolebiącym do przyciętego kawałka złota, powodując przylgnięcie
jego na całej powierzchni. P r z y nabieraniu złota ręka lekko do­
ciska narzędzie do poduszki, aby uniknąć drgnięcia, które może
pofałdować złoto. Po podniesieniu złota wacikiem uformowanym
tak, aby nie sterczały z niego włókienka zawijamy złoto na bok
narzędzia od strony lewej przy liniakach, a przy tłoczkach —
w miejscach, które orientują nas w ułożeniu ornamentu. Następ­
nie ogrzewamy narzędzia, umieszczając je nad płomieniem
lampki spirytusowej. Płomień musi nagrzewać środek liniaka po
prawej ukośnie ściętej stronie. Płomień nie może dosięgnąć złota
lub znajdować się bezpośrednio pod nim. Małym pędzelkiem
umoczonym w przegotowanej wodzie dotykamy części liniaka lub
tłoczka w odpowiedniej odległości od złota. W ten sposób spraw­
dzamy, czy narzędzia równomiernie się nagrzewają i czy jego tem­
peratura jest już odpowiednia. Jeżeli kropla wody sycząc ulatnia
wanie świadczy o zbyt niskiej temperaturze. Jeżeli kropla wody
podskakuje na pęcherzyku tworzącej się przy narzędziu pary,
temperatura jest zbyt wysoka. Dokładne wyczucie nagrzania
może zapewnić wyłącznie praktyka, tym bardziej że zależnie od
zagruntowania materiału złoconego, wymagana jest wyższa lub
niższa temperatura.
R y s . 77. Złocenie r ę c z n e : a) ułożenie prawej r ę k i , b) p r z y k ł a d a n i e tłoczka
do grzbietu
Narzędzia do tłoczenia chwyta się mocno prawą ręką, układając
duży palec na końcu trzonka. Ręka od nasady palców aż po łokieć
musi tworzyć prostą linię poziomą, prostopadle ułożoną do linii
tłoczonych (rys. 77). Prowadząc liniak ruchem półkolistym od
jednego końca do drugiego,-obracamy całe przedramię, trzymając
je nadal poziomo. Najczęściej spotykanym błędem przy tłoczeniu
jest trzymanie przedramienia w przedłużeniu linii wyciskanej
prostopadle do brzegu stołu. Wówczas tłoczenie jest wykonywane
ruchem samej dłoni, która chwiejąc się na boki, nie zapewnia
 narzędziem o temperaturze takiej, aby można było utrzymać me­
prostego prowadzenia linii. Pomagając sobie paznokciem dużego
tal w ręku. P r z y ślepym tłoczeniu oprócz wgłębienia uzyskujemy
palca lewej ręki, przykładamy liniak do oznaczonego miejsca
ściemnienie skóry na kolor brązowy. Ściemnienie to osłabia się po
i tłoczymy pewnym, śmiałym ruchem, naciskając dość mocno.
k i l k u godzinach. Należy je powtórzyć następnego dnia. Na i l u ­
Ruch musi być płynny, aby wszystkie kolejne punkty dotknięcia
stracjach 78—83 przedstawione są oprawy książek tłoczone i zło­
narzędzia jednakowo przygrzały złoto. Tłoczki szerokie o półkuli-
cone po zaciągnięciu skóry (projekt i wykonanie — Z. Zjawiński).
stej powierzchni po wytłoczeniu po linii pionowej przechylamy
na boki. Linie obramowujące całą okładzinę należy wykonać przy
użyciu radła. Radło pozwala na wykonanie długiej linii lub orna­
mentu, a jeżeli wykonujemy to liniakiem, zachodzi konieczność
przedłużania linii po ponownym nabraniu złota. Należy uważać,
aby nacisk był stale jednakowy zarówno przy tłoczeniu środkiem,
jak i końcami liniaka. Tłocząc ornamenty na grzbietach książki,
dobrze jest na prostopadłej ścianie liniaka oznaczyć kredą jego
środek lub charakterystyczne akcenty rysunku.
Po wyzłoceniu resztki złota ścieramy miękką szmatką. Miejsca
nie dozłocone posypujemy proszkiem i powtórnie złocimy. Nie­
ostre, zalane złotem brzegi możemy doczyścić miękką gumą lub
ewentualnie zaostrzonym wilgotnym patyczkiem.
Napisy na grzbietach wykonujemy czcionkami przy użyciu
wiersznika. Skład może być wykonany z czcionek różnych w i e l ­
kości, lecz jednego tylko kroju pisma. Po wybraniu napisów
w k ł a d a m y je do wiersznika, zaciskamy lekko śrubą motylkową
i wytłaczamy próbnie na papierze.
Między litery w k ł a d a m y spacje — cienkie blaszki, aby światła
w całym wyrazie były jednakowe. Po uregulowaniu liter wiersz-
nik ogrzewamy. P r z y zakręcaniu przed rozgrzaniem musimy
uwzględnić rozszerzalność materiału, z którego czcionki są zro­
bione. Mocne dokręcenie można wykonać dopiero po nagrzaniu.
Grzbiet proszkujemy. Na pasku papieru odciskamy napis i wg
niego zaznaczamy na proszku szerokość wiersza i linię górnej
granicy liter. Czcionki czyścimy skórką, nabieramy na nie przy­
cięty pasek złota, ogrzewamy i wytłaczamy wg wyznaczonej linii.
W czasie złocenia nie wolno odrywać się od pracy. Nie kontro-
lcwane pozostawienie wiersznika z czcionkami nad płomieniem
może spowodować stopienie się liter.
P r z y kombinowanych tłoczeniach na sucho i złotem, najpierw
tłoczy się na sucho, a następnie gruntuje i złoci. R y s . 78. O p r a w a organiczna ze z w a r t y m przegubem — grzbiety
Tłoczenia ślepe wykonuje się na skórach garbowania roślinne­
go o kolorze naturalnym. Grzbiety tłoczy się w 8 godzin po za­
ciągnięciu, gdy skóra ma jeszcze pewną wilgotność. Przesuszony Tłoczenie ręczne okładek płóciennych. Pojedyncze t y t u ł y na
grzbiet należy zwilżyć równomiernie i poczekać aż podeschnie, grzbietach można tłoczyć na maszynie, korzystając z drukarskich
kontrolując wilgotność przez tłoczenie na jednocześnie zwilżo­ ram zamontowanych na płycie do tłoczenia farb. Bardziej ekono­
nych kawałkach skóry. P r z y tłoczeniu na ślepo na okładzinach, miczne jest jednak tłoczenie ręczne. Na grzbietach z szarego
po zwilżeniu skóry, przykrywa się ją na pewien czas blachą cyn­ płótna tytuły tłoczy się farbą, na innych płótnach złotą folią.
kową, aby zapewnić równomierne nawilżenie. Tłoczy się czystym P r z y oprawach w płótno, do złotnika posyła się grzbiety płócienne
141
140
R y s . 79. O p r a w a organiczna — tłoczenie pojedynczymi R y s . 80. Oprawa organiczna — złocenie pojedynczymi
tłoczkami tłoczkami

R y s . 81. Oprawa organiczna — tłoczenie liniakami R y s . 82. O p r a w a organiczna w nubuk cielęcy — t ł o -

i pojedynczymi t ł o c z k a m i czenia i złocenia r ę c z n e
Fot, M, Kornatowshi

R y s . 83. T u b a do dyplomu o b c i ą g a n a czterema k a w a ł k a m i s k ó r y cielęcej.
Z ł o c e n i e w y k o n a n e na gotowym przedmiocie
z naklejoną grzbietówką przed połączeniem z okładzinami
i przyklejeniem podwinięć. Złotnik kładzie grzbiet na wypukłej
półkolisto podkładce tekturowej. Po wyznaczeniu miejsc tłocze­
nia, nabierając farbę z wałka, wytłacza najpierw linie, a n a s t ę p ­
nie tytuły. Z grzbietami odbitymi farbą trzeba obchodzić się
ostrożnie, aby nie zamazać liter. P r z y złoceniu folią, paski jej
kładzie się na płócienny grzbiet.
I X . OPRAWY KSIĄŻEK RĘCZNE I MASZYNOWE
Ze względu na technologię stosowaną w introligatorstwie roz­
różniamy kilka zasadniczych typów opraw (rys. 84).
Broszura. Blok książki jest osłonięty miękką okładką z karto­
nu. W tym typie oprawy spotyka się szycie prowizoryczne uła­
twiające późniejszą oprawę, szycie drutem z boku książek o nie­
wielkiej objętości, przeznaczonych do krótkotrwałego używania,
trwałe szycie wzmocnione na grzbiecie merlą. Przy tym ostatnim
sposobie książka jest przygotowana jak do oprawy i wklejana
w okładkę z kartonu z użyciem wyklejek.
Karton. Książki o niewielkiej objętości oprawione w okładziny
z tektury. Szycie wzmocnione paskami płótna lub merlą. Istnie­
ją dwa zasadnicze rodzaje kartonu. Równocięty: z płótnem na­
klejonym bezpośrednio na grzbiet i wklejany w oddzielnie w y ­
konaną okładkę. Okładka może być obleczona całkowicie papie­
rem lub mieć grzbiet z płótna, a okładzinę całkowicie pokrytą
papierem. Oprawa kartonowa wklejana książek nakładowych
o większej objętości nosi w przemyśle nazwę półpłótna.
Półpłótno. Oprawa z okładzinami z tektury. Blok książki jest
szyty trwale. P r z y oprawach nakładowych okładka ma grzbiet
z płótna, a okładziny całkowicie pokryte papierem. Blok książki
jest wklejany na woreczek. P r z y oprawach ręcznych płótno
z grzbietu zachodzi na okładziny na szerokość dwóch do kilku
centymetrów. Narożniki okładzin są wzmocnione płótnem.
Wierzch okładek jest oklejony papierem.
Oprawy organiczne ręczne pomimo podobnego wyglądu ze­
wnętrznego i tej samej nazwy mają odmienną technologię.
Płótno. Oprawa jest całkowicie obleczona płótnem. Blok książki
musi być starannie przygotowany, trwale szyty i wklejany
w okładkę.
Półskórek i oprawa w skórę. Nazwy odnoszą się przede wszyst­
kim do zastosowania skóry przy wykonaniu okładek. Przy pół­
skórku skóra zachodzi z grzbietu na okładziny na szerokość kilku
centymetrów i jest użyta do wzmocnienia rogów. Wierzch okła­
dzin może b y ć pokryty papierem lub płótnem. Przy oprawie
w skórę cała okładka jest nią pokryta. Blok książki po szczególnie
starannym przygotowaniu ma grzbiet oporkowany. Istotne zna-
10 145
czenie dla wartości oprawy ma sposób łączenia okładek z książką. Bardziej istotny pod względem technologicznym jest podział na
Spotyka się półskórki i skóry wklejane w oddzielnie wykonaną oprawy wklejane w okładkę i oprawy organiczne.
okładkę oraz oprawy organiczne. Oprawy organiczne. Blok książki musi być starannie przygoto­
wany, trwale szyty i oporkowany. Okładziny są zawieszane na
sznurkach lub tasiemkach. Materiał użyty do obleczenia oprawy
jest zaciągany bezpośrednio na książce. Zdobienie wykonuje się
ręcznie. W zależności od użytych surowców oprawy mogą nosić
nazwę półpłótna, płótna, półskórka lub oprawy w skórę.
Początkowe fazy produkcji, jak przycinanie druków, składanie,
zbieranie, są prawie identyczne przy wszystkich typach oprawy.
Zróżnicowanie technologiczne następuje najpierw wyraźnie przy
szyciu, a następnie przy sposobie wykonania okładek.

1. BROSZURY

P r z y przejmowaniu druków z drukarni dokonuje się spraw­

dzenia ich jakości i ilości. R y z y po 500 arkuszy układa się na
specjalnych podestach, przekładając paskami papieru z zaznaczo­
nym numerem sygnatury (rys. 85). Składowane arkusze muszą

R y s . 84. R ó ż n e typy oprawy

a) broszurowa: 1 — o k ł a d k a z kartonu, 2 — obwoluta, 3 — blok k s i ą ż k i , 4 — opaska?, s
b) k a r t o n r ó w n o c i ę t y : 1 — t e k t u r a , 2 — obleczenie z papieru, 3 — p ł ó t n o , c) k a r - -
rton w k l e j a n y : 1 — o k ł a d k a , 2 — obleczenie z papieru, 3 — p ł ó t n o , 4 — g r z b i e t ó w k a *,
d) p ó ł p ł ó t n o : 1 — o k ł a d z i n y , 2 — żłobek, 3 — k a n t y o k ł a d e k , 4 — r o ż e k z p ł ó t n a 5 — Rys. 85. Druki ułożone na podestach
k a p i t a ł k a , 6 — szyldzik, 7 — przegub, e) p ó ł s k ó r e k : l — k a p i t a ł k a ze s k ó r y , 2 — zwier­
zy, 3 — s k ó r a , 4 — w y k l e j k a , 5 — lusterko, 6 — fale, 7 — zakładka^.
mieć zapewnione odpowiednie warunki klimatyczne oraz prze­
Ten ogólnie przyjęty podział jest częściowo wynikiem; ze-- wiew z boków i z dołu. Na większe odległości druki przewozi się
wnętrznego wyglądu oprawionych książek. W miarę stosowania w belach o pokrywach z pełnych desek, ściągniętych stalową
na oprawę droższego materiału staranniej i trwalej opracowuje- taśmą. Bele nakłada się i zdejmuje z samochodu za pomocą dźwi­
się blok książki. Możliwości technologiczne, szczególnie przy gów lub przesuwając po ukośnie położonych specjalnych Delach.
oprawie ręcznej, są bardzo różnorodne i pozwalają na liczne kom­ P r z y przecinaniu stalowych taśm opakowania należy zachować
binacje zmieniające wartość oprawy w ramach ustalonych\nazw... specjalną ostrożność i używać odpowiednich narzędzi.
146
 Rozcinanie arkuszy
Przystępując do broszurowania musimy rozciąć arkusze. Jest
to praca odpowiedzialna i od dokładności krajacza zależy w dużej
mierze jakość dalszej produkcji. Po skontrolowaniu systemem
przegarniania prawidłowego ułożenia arkuszy w ryzach przystę­
pujemy do ich zrównania. Na specjalnym stole rozdmuchuje się
strumieniem powietrza za pomocą dmuchawy wierzchnie arkusze
ryzy. Chwytając mocno z boku po kilkanaście arkuszy, przeno­
simy je na pochyły stół utrząsarki. Marki i marginesy dosuwamy
do kątowników ograniczających. Drgania stołu utrząsarki n a p ę ­
dzanego mechanicznie dokładnie wyrównują spulchnioną powie­
trzem ryzę.
Do ręcznego wyrównania kładziemy ryzę markami do siebie,
a marginesem z lewej strony. P r a w ą ręką chwytamy mocno około
100 arkuszy w górnym prawym rogu. Uchwycony róg przechy­
lamy z położenia poziomego k u środkowi ryzy i puszczamy go.
Podobnie postępujemy z lewym rogiem. Kilkakrotne przechyle­
nie rogów ruchem wahadłowym powoduje schodkowe rozsunięcie
się arkuszy. Następnie chwytamy lekko środki boków i zginamy
je do siebie, tworząc korytko. Uchwyt musi być tak lekki, aby
boczne krawędzie arkuszy lekko się rozsunęły. Rozsunięte brzegi
chwytamy mocno, mając kiście rąk zwrócone lekko w kierunku
korytka i rozciągamy arkusze na boki, zwracając kiście r ą k
w kierunku przeciwnym. Między arkusze dostaje się powietrze,
które ułatwi przesuwanie się ich w czasie równania. Podnosimy
arkusze k u górze i rozluźniając uchwyt, uderzamy o stół. Brzegi
arkuszy równają się kolejno (opadając na stół). Po wyrównaniu
brzegów długich, a następnie krótkich, układamy zrównaną paczkę
na stale i usuwamy z niej powietrze, wygładzając rękoma od
środka ku bokom. P r z y tej czynności jedna z r ą k (na zmianę)
utrzymuje paczkę, aby się nie rozsunęła.
Zrównane arkusze przenosimy na stół krajarki i puszczamy
dopiero wtedy, gdy ułożą się całą powierzchnią, a następnie do­
suwamy do listew oporowych i marginesu bocznego. Na wierzch
arkuszy tuż przy ich brzegu kładziemy ołowiany ciężarek zapo­
biegający rozsuwaniu się. Układając dalsze partie zrównanych
arkuszy, przytrzymujemy leżące na maszynie arkusze naciskiem
serdecznych i małych palców. Ciężarek przenosimy na wierzch
za każdym razem. Gdy cała ryza jest na maszynie, wysuwamy ją
trochę i dobijamy lekko z powrotem. Przecinając ryzy utrzymu­
jemy w całym nakładzie nowo powstające marginesy identyczne
z marginesami z drukarni przy markach i marginesach.
P r z y przecinaniu arkusza, na k t ó r y m drukowane są uzupełnie­
nia książki, w postaci ósemek, czwórek, ilustracji itp. dobrze jest
148
jeden arkusz przeciąć ręcznie, złożyć i skontrolować. Przekazując
arkusze do składania (falcowania), dajemy poszczególnym składa­
czom określone arkusze w całym nakładzie.
Składanie arkuszy
Składanie (falcowanie) ręczne. Do składania ręcznego szesnastki
ryzę układamy na stole tak, aby yicesygnatura (gwiazdka) znaj­
dowała się w lewym górnym rogu. Przechylamy róg ku środkowi
ryzy i , puszczając kolejno arkusze, sprawdzamy, czy wszystkie
są ułożone prawidłowo (system przegarniania). Aby ułatwić chwy­
tanie arkuszy, rozsuwamy je lekko w lewą stronę. Palcami lewej
ręki podnosimy brzeg arkusza, odbieramy go prawą ręką i dosu­
wamy do prawego brzegu. Unosząc lekko środek brzegu, r ó w n a m y
wzajemne ułożenie stron. Punktem orientacyjnym może być pa­
ginacja lub równe zakończenie wierszy. Po ustaleniu podania
stron przytrzymujemy brzegi prawą ręką, a lewą przesuwamy po
załamaniu. Palcami serdecznymi przytrzymujemy środki boków,
kciukami chwytamy dolne połowy arkuszy, podnosimy je ku
górze i przekazujemy pomiędzy palce wskazujące i środkowe.
Operując tymi palcami, regulujemy padanie kolumn z lewej stro­
ny. Przytrzymując lewą ręką arkusz we właściwym położeniu,
p r a w ą ręką uzbrojoną w naparstek załamujemy drugie zgięcie
ruchem od prawej strony k u lewej. Następnie prawą ręką obra­
camy złożony dwukrotnie arkusz tak, aby drugie załamanie leżało
z lewej strony.
Trzecie załamanie wykonujemy w ten sam sposób jak drugie.
W pierwszym złożonym arkuszu kontrolujemy kolejność stron
i dokładność wykonania załamania. Złożone arkusze odkładamy
kolejno na stos z lewej strony.
Składając na 4 złamy arkusz 32-stronicowy przed ostatnim za­
łamaniem musimy arkusz przewrócić na drugą stronę. Papier
gruby lub kruchy przy trzecim złamie tworzy fałdy. Aby-tego
uniknąć, rozcinamy długim, ostrym nożem drugie załamanie poza
połowę długości. Ma to szczególne znaczenie przy wydawnictwach
albumowych.
Gdy na stosach znajduje się duża ilość złożonych arkuszy, na­
leży je zrównać i zagnieść. Paczkę arkuszy chwytamy obiema
rękami i uderzamy grzbietami, a następnie górnymi brzegami
arkuszy. Zrównaną paczkę chwytamy prawą ręką za dolny prawy
róg. P r z y poziomym trzymaniu arkuszy, rozchylą się one wachla-
rzowato, umożliwiając szybkie policzenie. Odliczone paczki ukła­
damy na stosie, odwracając je grzbietami raz w lewo, raz w pra­
wo, przy czym grzbiety i brzegi górne cofamy w głąb, aby uległy
zaprasowaniu.
149
 Równe kolumny paczek arkuszy prasuje się przez 12 godzin
w prasach kolumnowych, pneumatycznych lub dobijanych ręcz­
nie. Zakłady przemysłowe używają poziomych pras pneumatycz­
nych, w których sprasowane arkusze są związane sznurkiem lub
drutem, założonym uprzednio w wycięcia pras. Zewnętrzne arku­
sze należy osłonić formatowymi deskami lub twardymi płytami
pilśniowymi. Ściśnięte arkusze są odstawiane na czas potrzebny
do ich zaprasowania. System, ten nie blokuje maszyny i pozwala
na pracę ciągłą.
Składanie maszynowe. Szybkość składania ręcznego jest niewy­
starczająca. Falcowaczka może w cągu 8-godzinnego dnia pracy
złożyć około 3,5 tys. arkuszy, podczas gdy falcówka nożowa składa
4 tysiące, a kieszeniowa 4,4 do 15 tys. arkuszy na godzinę.
Przed składaniem maszynowym trzeba sprawdzić systemem
przegarniania ułożenie arkuszy w ryzie, ułożyć ją na stole samo-
nakładacza i skontrolować pierwszy złożony' arkusz.
F a l c ó w k a n o ż o w a . Praca maszyny przebiega następu­
jąco: arkusze kolejno samoczynnie przesuwane na taśmy są po­
dawane do falcownika. Są to dwa
obracające się k u sobie wałki,
nad którymi jest umieszczony nóż
(rys. 8 6 ) . Z chwilą odpowiedniego
ułożenia arkusza nóż opada, zagina
arkusz w połowie, zagięcie podaje
między wałki, po czym wraca ku gó­
rze. Wałki przeciągają arkusz, k t ó r y
zostaje podany na następny falco­
wnik ustawiony prostopadle do po­
przedniego. W zależności od ilości
złamów arkusza na falcówce pracują
2, 3 lub 4 falcowniki. Złożone arkusze
są przenoszone do urządzenia odbie­
rającego. Szybkość pracy maszyny
jest ograniczona urządzeniami regu-
R y s . 86. F a l c o w n i k n o ż o w y lującymi prawidłowe ułożenie arku-
I - nóż, 2 - arkusz, 3 - w a ł k i
S z a i ruchem wahadłowym noża. Z a ­
łamania są dokonywane mechanicz­
nie w nastawionej przez obsługującego odległości od marek i mar­
ginesów, a nie na podanie pagin lub druku, jak to ma miejsce przy
falcowaniu ręcznym. Konieczne jest zatem zachowanie identycz­
nych marginesów we wszystkich arkuszach nakładu.
F a l c ó w k a k i e s z e n i o w a . Arkusz jest przesuwany uko­
śnie położonymi wałkami, które od razu w czasie przenoszenia
dosuwają go do bocznego marginesu. Falcownik składa się
z trzech wałków i kieszeni. Dwa pierwsze wałki po uchwyceniu
150
arkusza przesuwają go w głąb uniesionej nieco do góry kieszeni.
Z chwilą gdy arkusz dotknie do oporu, wygina się i zostaje
uchwycony pomiędzy wałek 2 i 3, przy czym następuje załamanie
go (rys. 8 7 ) .
W zależności od nastawienia kolejnych sekcji — prostopadle
w stosunku do siebie czy równolegle — kolejne załamania mogą
być prostopadłe, jak w falcówce
nożowej, lub równoległe uży­
wane przy tworzfeniu bloku
książki systemem bezszycio-
wyra.
Falcówki rolkowe są bardziej
wydajne i pozwalają na falco-
wanie na jeden złami; 2 3 i 4f
złamy prostopadłe do siebie; 2,
3, 4 złamy równoległe, które,
można szyć na maszynie; na 3
złamy równoległe, przy k t ó r y c h
otrzymuje się dwie składki jed- R y s . 87. F a l c o w n i k kieszeniowy
1
nozłamowe (rys. 8 9 ) i na składa- - k i e s z e ń , 2 - arkusz, 3 - w a ł k i
nie kombinowane (mapy).
Do falcowania równoległego układ drukarski jest odmienny.
Arkusz do falcowania ma kształt pasa, na k t ó r y m kolumny są
drukowane wyłącznie obok siebie.
Umieszczanie w książce ilustracji i mapek. Ilustracje rzadko
kiedy są umieszczane w książce jako oddzielne, falcowane arku­
sze. Normalnie są drukowane na arkuszach, które trzeba rozciąć
na czwórki lub przykiejkl- Przycinając ilustracje do książki nale­
ży pamiętać, że marginesy ich powinny odpowiadać marginesom
książki. Fotografia autora przyklejona frontem do tytułu będzie
miała węższy margines z prawej strony, a ilustracja przyklejona
do pierwszej kartki arkusza musi mieć węższy margines z lewej
strony.
Składanie na pół (na jeden złam). Przycięte druki czterostro-
nicowe kładziemy przed sobą stroną drugą i trzecią na wierzch.
Przeciągając kostką po nie zadrukowanym marginesie od strony
lewej ku prawej powodujemy rozsunięcie się brzegów arkuszy.
Chwytając brzeg druku prawą ręką, zginamy go w lewą stronę
i podajemy do lewej ręki. Manewrując brzegiem arkusza, trzy­
manym z wierzchu dużym palcem, a od spodu środkowym i wska­
zującym, ustalamy jego położenie tak, aby pagina, druk lub inne
wybrane dogodne punkty padały na paginę i druk, znajdujące się
pod spodem strony. P r a w ą ręką przeciągamy w miejscu załama­
nia arkusza i sfalcowaną kartkę odkładamy na lewą stronę.
Ilustracje drukowane na czwórkach, a przeznaczone do zmie­
szczenia wewnątrz arkuszy, prasujemy po złożeniu na pół. Do
wkładania ustawiamy paczkę składek z lewej strony, a złożone
ilustracje z prawej strony. Po otworzeniu składki lewą ręką, do
jej środka w k ł a d a m y czwórkę, zamykamy i odkładamy na lewą
stronę. Sposób ten jest wygodny przy wkładaniu, lecz utrudnia
pracę szwaczek, dlatego częściej jest praktykowane wkładanie
składek w otwarte czwórki. Złożone ilustracje odkłada się na stos
po rozłożeniu, przez co pomijamy czynność otwierania czwórki
przy wkładaniu do niej arkusza druku. Pojedyncze ilustracje po­
winny być przyklejane do stronic, których dotyczą. Wymaga to
jednak rozcinania arkuszy i utrudnia szycie maszynowe i dlatego
jest stosowane przyklejanie ilustracji do pierwszej strony składek.
Rys. 88. Załamania mapy umieszczonej w książce
Przyklejanie ilustracji jest wykonywane zazwyczaj przez dwie
osoby, jedna rozsuwa i smaruje ilustracje, druga przykleja do
arkuszy. Kilkanaście ilustracji równa się brzegiem przeznaczonym
do przyklejenia. Wahadłowym ruchem rąk rozsuwamy je tak, aby
odstęp pomiędzy krawędziami nie przekraczał 3 mm. Odstępy
można poprawić, przesuwając kostką po rozsuniętych brzegach.
Wierzchnią ilustrację przykrywa się paskiem papieru, a następnie
na rozsunięte brzegi nakłada się pędzelkiem cienką w a r s t w ę dość
gęstego klajstru lub kleju C 20. Po ilustracjach pociągamy kostką
w kierunku brzegu przeciwległego, a następnie w lewo, powodując
rozdzielenie krawędzi smarowanych i rozsunięcie brzegów z lewej
strony. Paczkę arkuszy kładziemy na stole grzbietami od siebie,
a posmarowane ilustracje z prawej strony. P r a w ą ręką chwytamy
jedną ilustrację, obracamy ją w powietrzu smarowanym brzegiem
na dół i chwytamy lewą ręką dolny brzeg. P r z y k ł a d a m y najpierw
brzeg górny równo z górą składki, a następnie opuszczamy i l u ­
strację wzdłuż grzbietu i przycieramy.
152
Mapki większe od formatu książki muszą być złożone tak, aby
zagięcia znajdowały się o pół cm od miejsca przyszłego obcinania.
Brzeg mapki przykleja się przeważnie z tyłu ostatniego arkusza
lub zakłada się dookoła grzbietu. Dolny lewy margines musi mieć
wycięcie umożliwiające składanie arkusza w gotowej książce
(rys. 88).
Ilustracje i mapki drukowane na grubym papierze przykleja się
do paska papieru lub cienkiego białego płótna. Szerokość pasków
musi uwzględniać 3 mm na przyklejenie do ilustracji, 2 mm na
zawiasę, 5 mm na podwinięcie i przyklejenie po drugiej stronie
arkusza. Po wyschnięciu ilustracje z przyklejonymi paskami roz­
suwa się ponownie i smaruje brzegi pasków po lewej stronie. P r z y
klejeniu z podwijaniem przez grzbiet kładziemy na stole mocny
papier pakowy, na nim ilustrację tylną stroną na wierzch i przy­
kładamy arkusz tak, aby spod jego grzbietu wystawała posmaro­
wana część paska. Przytrzymując arkusz, podnosimy m a k u l a t u r ę
i przy jej pomocy zaginamy pasek przez grzbiet arkusza na tylną
stronę. Przycieramy poprzez zagiętą makulaturę.
Zbieranie arkuszy
W celu skompletowania książki złożone arkusze należy zebrać
w kolejności sygnatur. P r z y ręcznym zbieraniu paczki arkuszy
układa się na stole w dwóch rzędach. W pierwszym rzędzie układa
się arkusz od pierwszego do środkowego, w drugim od końcowego
do środkowego. P r z y tym sposobie ułożenia, przechodząc od lewej
strony k u prawej i z powrotem, możemy kolejno ułożyć całą
książkę i zacząć zbieranie od początku. Przed układaniem arkuszy
musimy sprawdzić każdą paczkę. Należy przy tym wyłapać źle
złożone lub ewentualnie zamieszane obce arkusze. Pod drugi rząd
podstawia się półeczkę, aby górował nad pierwszym lub ustawia
się większą ilość arkuszy. Wierzchnia paczka arkuszy musi być
zwrócona górnym brzegiem do zbierającego. Ostatnie arkusze na­
leży przeliczyć dla ilościowej kontroli nakładu i zaznaczyć farbą
na grzbiecikach przy górnym brzegu. Ma to duże znaczenie przy
rozdzielaniu od siebie bloków książek. Z obu stron stołu kładzie­
my mokre gąbki do zwilżania palców. Z lewej strony powinna
leżeć płyta stalowa lub kamienna do równania zebranych książek.
Zaczynamy zbierać od ostatniego arkusza leżącego na początku
drugiego rzędu. P r a w ą ręką ściągamy go ze stołu i podajemy do
ręki lewej. Zbierając kolejno arkusze drugiego, a w powrotnej
drodze pierwszego rzędu, otrzymamy książkę z arkuszem tytu­
łowym na wierzchu. Pierwszą zebraną książkę należy sprawdzić
dla upewnienia się o prawidłowości układu arkuszy na stole. Zbie­
ranie jest czynnością wymagającą wielkiej uwagi i zręczności.
153
Początkujący łatwo m o ż e opuścić jakiś arkusz lub pochwycić dwa M e jest to szczególnie szczęśliwe rozwiązanie, gdyż okładka łatwo
jednakowe. się niszczy, a powtórne oprawienie napotyka na duże trudności.
Rozłożenie książki w 'pojedynczym rzędzie na dwóch równole­ Przycinając drukowane okładki musimy uważać, aby tytuł na
głych stołach pozwala na zbieranie arkuszy jednocześnie przez grzbiecie dokładnie znajdował się na jego środku. Okładki rowku­
dwie osoby. P r z y książkach wieloarkuszowych, jak np. encyklo­ jemy na dwa lub cztery złamy. Załamania obejmujące grzbiet
pedie, zbieranie wykonują dwie osoby na sąsiednich stołach. muszą zaginać się k u blokowi broszury, załamania zewnętrzne
Pierwsza zbiera początkowe arkusze, druga końcowe, łącząc je odwrotnie. Wklejanie broszur w okładki wykonuje zespół. Jedna
potem w całość. : / , '; osoba partię książek wyrównuje w deskach uderzając o kamień,
Zbierane książki równa się i kontroluje.; P r z y czynności tej rozcina nitki między egzemplarzami, a następnie okleja grzbiety
bardzo pomocne są sygnatury grzbietowe (znaki sygnalne, rys. 55).
Maszynowe zbieranie książek. Maszyna do zbierania składa się
z półki z sekcjami, do których wkłada się arkusze w kolejności
sygnatur. Ssawki próżniowe chwytają jednocześnie po jednym
arkuszu z każdej sekcji i przenoszą je na ruchomą taśmę bez koń­
ca. Taśma przesuwając się od ostatniego arkusza ku pierwszemu,
niesie do odbieracza skompletowane po drodze książki. Praca ma­
szyny wymaga dokładnej kontroli zbieranych przez nią książek.

Wklejanie broszury

Przygotowanie do wklejania. Blok książki złożony z oddzielnych

arkuszy musi być zmontowany w jedną całość. Kilkuarkuszowe
broszury szyje się drutem z boku, wielparkuszowe nićmi bez uży­
cia materiału grzbietowego.' Pracę tę wykonuje się maszynowo
(patrz rozdz.. V I I I ) . Ręczne szycie broszur stosuje się w wyjąt­
kowych przypadkach i przy broszurach bibliofilskich. Zszyte
maszynowo bloki książek prasuje się w prasach uderzeniowych.
Krótkie, mocne prasowanie zapewnia spoistość bloku, z którego
zostało wypchnięte powietrze, oraz jednakową szerokość grzbietów
całego nakładu. Wpływa to decydująco na ułatwienie dalszej
obróbki maszynowej. •' 7
Jeżeli broszura będzie równocięta, sprasowane książki są prze­
syłane do zaciągania w okładki. Bloki książek, które mają być R y s . 89. T r ó j n ó ż
zaciągnięte w okładki z wystającymi kantami, musimy obciąć.
Grzbiety książek szytych nićmi okleja się rzadkim klejem, wcie­
rając go między arkusze, rozdziela przecinając łączące je nici, klejem. Stosowany dotychczas klej jest wypierany przez klej
suszy na stosach i obcina na trójnożu (rys. 89). C 20, dający elastyczną powłokę przy dużej sile wiązania. P r z y
Zaciąganie broszury. Broszury mogą być okładkowane różnymi powtórnej oprawie klej ten daje się zdjąć bez uszkodzenia papieru.
sposobami: okładka może być przyklejona tylko w grzbiecie albo Posmarowane książki kładzie się na deskę i przesuwa drugiej
przyklejenie może zachodzić 5 mm na pierwszą i ostatnią stronę osobie. Okładki leżą przed nią wewnętrzną stroną na wierzchu,
książki. Broszura bywa obcinana łącznie z okładką (tzw. r ó w n o ­ zwrócone stroną tytułową do pracownika. Dzięki oznaczeniu na
cięta) lub blok broszury po obcięciu jest wklejony w okładkę grzbiecie ostatniego arkusza przy zbieraniu, łatwo jest rozdzielać
o formacie nieco większym (broszura z kantami). Czasami jest egzemplarze. Po uchwyceniu jednego bloku układa się go na
stosowana broszura szyta jak do oprawy z wyklejkami, w y o k r ą ­ okładce równo z załamaniem, arkuszem tytułowym na dół. Przy
glona w grzbiecie, wklejona i podklejona w okładkę z kartonu. broszurach równociętych górę książki równa się z okładką. W bro-
154 155
szurach z kantami książki obcina się przed wklejeniem w okład­
kę. Trzeba je ułożyć tak, aby kanty okładki jednakowo wysta­
wały ze wszystkich stron. Po ułożeniu blok książki przytrzymuje
się lewą r ę k ą przy grzbiecie, prawą chwyta tył okładki i naciąga
na książkę. Po zamknięciu książkę odkłada się na deskę i przy­
ciska ciężarkiem. Zaciągniętą paczkę książek trzeci pracownik po
zrównaniu grzbietów przyciera szeroką stroną kostki.
P r z y broszurowaniu należy zwracać uwagę na dokładne z r ó w ­
nanie książek. Nitki luźne muszą być przyklejone do grzbietu.
Ułożenie okładek należy skontrolować systemem przegarniania.
Rys. 90. Ułożenie do smarowania okładek czterozłamowych
P r z y zaciąganiu okładek z czterema złamami oprócz grzbietów
smaruje się klejem część okładki. Do posmarowania załamuje się
je w zgięciu na stronie tytułowej i układa po kilka tak, aby
można było smarować całą przestrzeń pomiędzy zewnętrznymi
załamaniami (rys. 90). Do zaciągania bierze się po jednej okładce.
Okładki ze świeżym drukiem mogącym ulec zamazaniu przyciera
się przez papier.
• konywanie nacięć na grzbietach. P r z y oprawie w sztywną karto­
•
Obcinanie
Zaciągnięte broszury, bloki broszur do wklejania w okładkę
z kantami oraz bloki książek do oprawy kartonowej obcina się na
trójnożu.
Krajacz równa paczkę książek (wsadkę) w grzbiecie i w górze,
a następnie dosuwa ją do deski oporowej i kątownika bocznego,
wysuniętego z maszyny siodełka. Po włączeniu trójnoża, siodełko
podsuwa książki pod noże. Przyciśnięte z góry bloki są obcinane
jednocześnie z dwóch stron bocznymi nożami działającymi na tej
samej zasadzie co nóż w krajarce jednonożowej. Po cofnięciu się
noży bocznych, wsadka zostaje obcięta z przodu za pomocą noża
przedniego. Po obcięciu paczka książek zostaje przesunięta na
drugą stronę maszyny, gdzie odbiera ją pomocnik.
Praca na trójnożu jest wydajna i ciągła, przy czym książki nie
powracają już do rąk tego samego pracownika, jak to miało miej-
156
sce przy obcinaniu na krajarce jednonożowej. Istotne-dla pracy
trójnoża jest kalibrowanie grubości grzbietów książek i dokład­
ność prac poprzedzających obcinanie.
Na okładkę broszurową zakłada się ręcznie obwolutę i opaskę.
Wykończone i przejrzane przez kontrolę techniczną egzemplarze
opaskowuje się po kilka sztuk mocnym papierem zasłaniającym
całe okładki.
Broszury bibliofilskie muszą odznaczać się starannością wyko­
nania. Staranny druk, ręczne falcowanie i szycie, podłożenie pod
pierwszy i ostatni arkusz zaginki z papieru ochraniającej ich
grzbieciki przyczyniają się do jej piękna.
Broszura klejona
P r z y produkcji bloków, kwitariuszy, tanich broszur, a nawet
przy oprawie stosuje się montowanie bloku bez szycia arkuszy.
Na jednym arkuszu drukuje się kilka kolumn tej samej strony,
np. tytułowej, na drugim po jednej stronie drukuje się paginę
trzecią, po drugiej stronie paginę czwartą, na trzecim arkuszu
paginę piątą i szóstą itd. Arkusze zebrane kolejno tworzą całość
książek, których jest tyle, ile kolumn drukowano. Po rozcięciu
paczki arkuszy otrzymujemy książki składające się z pojedyn­
czych kartek. Grzbiety okleja się klejem syntetycznym i wkleja
w okładki broszurowe (książki) lub łączy papierem z podkładką
kartonową (kwitariusze, bloki).
P r z y tego rodzaju technologii stosuje się dość gruby i chłonny
papier bibulasty. Dodatkowym wzmocnieniem łączenia jest w y ­
nową okładkę poprzez grzbiet bloku nakleja się zachodzące na
brzegi wyklejek taśmy gumowane klejem syntetycznym. Po
uchwyceniu bloku książki tuż przy grzbiecie w specjalne płaskie
kleszcze maszyny, uderza się z góry w grzbiet młotem, co powo­
duje wyginanie się brzegów kartek, wystających na 2 mm z kle­
szczy. Otrzymuje się przez to załamania ułatwiające otwieranie
się kartek w książce. Tak przygotowany blok wkleja się w okładkę.
Uchwycenie klejem pojedynczych kartek jest dosyć niepewne
i bez załamania arkuszy przy grzbiecie stosować można obecnie
tylko do bloków nie wymagających dużej wytrzymałości P r z y
książkach stosuje się więc arkusze zaginane na falcówkach kie­
szeniowych. Arkusz druku po rozcięciu ma wygląd pasa, na k t ó ­
r y m są drukowane po jednej stronie na przykład paginy: 2, 3, 6,
7, po drugiej: 8, 5, 4, 1. Po sfalcowaniu równoległym otrzymuje
się rodzaj parawanika. Zebrane książki po sprasowaniu są okle­
jane, przy czym klej chwyta już nie pojedyncze kartki, ale zała-
mane grzbieciki. Technika ta przy coraz lepszych klejach synte­
tycznych jest dużo tańsza, szybsza i z powodzeniem zastępuje
tradycyjne metody oprawy broszurowej i kartonowej.
2. OPRAWY KARTONOWE
Po sfalcowaniu arkuszy do pierwszej i ostatniej składki przy­
kleja się w y k l e j k i z załamanego na pół papieru. Arkusze książki
zbiera się, a następnie szyje na sznurki lub tasiemki, a przy szy­
ciu maszynowym używa się merli jako materiału grzbietowego.
P r z y przestarzałym parku maszynowym niektóre introligatornie
używają wielogłówkowych maszyn do szycia na drut, używając
jako materiału grzbietowego taśmę krojoną z kalika. Przy zdej­
mowaniu z maszyn do szycia rozcina się nitki i fałdę materiału
grzbietowego łączącego poszczególne bloki książek.
Oklejanie grzbietów książek. Przystępując do oklejania grzbie­
tów, paczki książek równa się w grzbiecie i w górze, uderzając
o kamienną płytę. Paczki książek układa się w stos zwracając
uwagę, aby grzbiety i góra tworzyły pionowe ściany. P r z y naszy­
tych grzbietach pomiędzy paczki książek wsuwa się od strony
żłobkowej kliny wyrównujące grubość bloków do szerokości
grzbietów. Pod stosem i na jego wierzchu kładziemy deski z kra­
wędziami osłoniętymi blachą cynkową.
Do oklejania używamy rzadkiego kleju z dodatkiem 5% glice­
r y n y i środka antyseptycznego. Lewą ręką przyciskamy górną
deskę, aby klej nie przedostał się pomiędzy książki. P r a w ą ręką
smarujemy klejem grzbiety książek za pomocą pędzla o sztywnym
włosiu. Ruchem okrężnym wcieramy klej przez merlę pomiędzy
arkusze, aby skleić grzbieciki ze sobą. K l e j powinien się lekko
pienić. Jeżeli to nie następuje, klej jest zbyt gęsty i po wyschnię­
ciu stworzy sztywną powłokę, która przy otwieraniu książki
będzie pękała, działając destrukcyjnie na wytrzymałość grzbietu.
Oklejone książki zdejmujemy kolejno ze stosu i r ó w n a m y na
kamieniu, uzyskując „grzbiet płaski". Należy zwracać szczególną
uwagę, aby grzbiet i góra były prostopadłe do płaszczyzny książ­
ki. P r z y równaniu trzymamy książkę palcami prawej ręki w dol­
nym rogu przy grzbiecie, a palcami lewej — w górnym rogu przy
żłobku. Pozwala nam to na obracanie książką bez przechwytywa­
nia jej. Grzbiet r ó w n a m y bliżej siebie, a górę na kamieniu nieco
dalej w miejscu nie pobrudzonym klejem.
Odstawiając książki do wyschnięcia, u k ł a d a m y je grzbietami
raz w jedną, raz w drugą stronę i wysuwamy grzbiety nieco poza
brzeg żłobkowy książki leżącej niżej. P r z y układaniu należy uni­
kać pobrudzenia wyklejek, sklejenia się ze sobą książek lub z w i ­
chrowania bloku.
158
Karton równo cięty
Ten rodzaj oprawy był stosowany przy brulionach i tanich
książkach. Obecnie wypierają go oprawy plastykowe.
Grzbiet pozostawiamy prosty. Końce sznurków, na które była
szyta książka, wsuwamy w przecięcie trzepaczki i przesuwając
tępą stroną noża, roztrzepujemy je aż do uzyskania miotełki z roz­
dzielonych włókien. Miotełki włókien przyklejamy klajstrem w a -
chlarzowato na przednią i tylną wyklejkę (rys. 91). Tasiemki przy­
klejamy klajstrem do wyklejek pod kątem prostym względem
grzbietu. Suszymy wysuwając grzbiety na zewnątrz ustawianej
kolumny.
R y s . 91. Trzepaczka (a), w ą s y przyklejone do scyzury (b)
Wyklejki smarujemy rzadkim klajstrem i nakładamy na nie
tektury przycięte do formatu książki. Odstęp tektury od grzbietu
powinien wynosić 3—5 mm, w zależności od grubości tektury.
Zaprasowane książki pozostawiamy do wyschnięcia. Na grzbiet
przycinamy paski z płótna równe wysokości książki i zachodzące
10 mm na tektury. P r z y grzbietowej krawędzi frontowej okładzi­
ny odznaczamy cyrklem linię, do której mamy przyłożyć brzeg
płótna. Płótno smarowane klejem przykładamy do oznaczonej linii
i przycieramy. Najpierw przyciera się palcami część płótna poło­
żoną na tekturze, kostką wciska się we wgłębienie przy krawędzi
tektury, następnie obciąga płótno na grzbiet i po przytarciu książ­
kę obraca się, aby przykleić płótno po drugiej stronie.
Książki z naklejonymi tekturami i zaciągniętymi grzbietami
obcina się od strony żłobkowej na krajarce jednonożowej.
Po obcięciu brzegu żłobkowego na okładkę nakleja się ozdobny
lub z wydrukowanym tytułem papier. Brzeg przy grzbiecie nakle­
j a się w odległości 2 mm od krawędzi tektury, przyciera papier
na całej powierzchni i podwija go na szerokość 5 mm wyłącznie
poprzez krawędź obciętą. Górę i dół książki przycina się po w y ­
schnięciu obleczenia.
159
 Kartony wklejane w okładkę
Kilkuarkuszowe książki szyte nićmi przy użyciu merli jako
wzmacniającego materiału grzbietowego tworzą po oklejeniu
zwarte i dość trwałe bloki. Po odpowiednim przygotowaniu bloki
są wklejane w osobno wykonane okładki i noszą nazwę kartonów
wklejanych. Poniżej podane są czynności stosowane przy tej tech­
nice. P r z y odpowiednio staranniejszej pracy i małych zmianach
czynności te są wykonywane przy oprawie w półpłótno i płótno.
Wyokrąglanie książek. Podsuszone po oklejaniu bloki książek
mają grzbiet prosty. W tym stanie obcina się je z trzech stron na
krajarce lub trójnożu. W dalszej pracy grzbiety należy wyokrą­
glić. Książkę podsuwa się na żłobkowanej płycie maszyny „obi-
jaczki" pod żłobkowaną wahającą się stalową poduszkę. Przechy­
lająca się poduszka uderza od środka grzbietu znajdujące się coraz
wyżej arkusze pchając je ku przodowi. Powoduje to wyokrąglenie
górnej części książek. Po jej obróceniu wyokrąglamy drugą
stronę. Jeżeli wyokrąglenie jest nie symetryczne, możemy je po­
prawić, ponownie obijając poprzednią stronę książki, tym razem
nie dosuwając jej całkowicie pod poduszkę. W czasie obijania,
dużymi palcami dopychamy śro­
dek książki do poduszki, a resztą
palców ściągamy wierzchnie arku­
sze k u sobie.
Odstęp poduszki od żłobkowa­
nej płyty powinien równać się po­
łowie szerokości grzbietu. Podu­
szka powinna być wysunięta tak,
aby chwytała cały grzbiet książki
nie. odciskając się na wyklejkach.
P r z y obijaniu ręcznym książkę
kładzie się na płask na kamieniu
i przytrzymuje palcami lewej ręki,
przy czym palec duży przytrzy­
muje książkę w żłobku. Bokiem
Rys. 92. Wyokrąglanie grzbietu młotka uderzamy w grzbiet po­
książki za grzbietem pierwszego arkusza
(rys. 92). Ostry kant decydujący
o granicy pomiędzy powierzchnią bloku a grzbietem powinien
zostać nie naruszony. Uderzane arkusze przesuwają się k u żłob­
kowi. Grzbiet obijamy z obu stron, przechodząc uderzeniami
poza jego środek, palcami ściągamy wierzchnie arkusze k u sobie,
a dużym palcem pchamy środek k u grzbietowi.
Należy zwracać uwagę, aby książka leżała na kamieniu całą
swoją powierzchnią.
160
Obijanie wykonuje się przy grzbietach lekko wilgotnych, aby
nie popękał klej nałożony przy oklejaniu. Jeżeli grzbiety były
przesuszone, trzeba je lekko zwilżyć.
Wyokrąglenie książki przyczynia się do estetycznego wyglądu,
ułatwia oprawę i otwieranie książki.
Kapitałkowanie i naklejanie papieru na grzbiet ma na celu
wzmocnienie połączenia pomiędzy arkuszami i ozdobienie k r a w ę ­
dzi grzbietowych kolorowym brzegiem kapitałki (rys. 93).
Rys. 93. Naklejanie: a) kapitałki, b) papieru na grzbiet książki
Partię książek wyokrąglonych ustawia się w równą kolumnę.
Oba końce grzbietów smaruje się klejem na szerokość 10 mm.
Przez całą kolumnę od góry do dołu nakleja się kapitałkę. W y ­
pukła, kolorowa część kapitałki powinna całkowicie wystawać po­
nad krawędzie grzbietu. Po przytarciu kapitałki smarujemy kle­
jem wszystkie grzbiety. Na całą kolumnę naklejamy jeden arkusz
mocnego papieru sięgający od kapitałki do kapitałki (kierunek
włókien papieru wzdłuż grzbietów). Przycieramy kolejno od góry
k u dołowi, wprowadzając papier w zagłębienia pomiędzy książka­
mi. Papier ma na celu wzmocnienie połączenia arkuszy i musi
sięgać od pierwszego do ostatnego arkusza każdego egzemplarza.
Przycieranie można wykonać, przeciągając wzdłuż książek szczot­
ką o twardym włosiu.
Rozdzielając książki, rozcinamy ostrym nożem kapitałkę i pa­
pier. Ułożenie książek po tym zabiegu decyduje o ich kształcie.
Egzemplarze układa się w stosy grzbietami na przemian, zacho­
wując ładne wyokrąglenie oraz prostopadłe boki, aby w czasie
wysychania nie uległy zdeformowaniu.
Okładki do kartonów wklejanych robimy osobno. Wymiary
przycinanych tektur bierze się przed wyokrągleniem grzbietów
książki. Szerokość tektur powinna się równać szerokości książki
ii
po obcięciu. Wystający kant otrzymujemy przez lekkie odsunięcie
tektury od grzbietu. Wysokość tektur musi uwzględniać kanty
przy górnym i dolnym brzegu książki. Na grzbiet dajemy papier
lub karton jednowarstwowy o długości równej wysokości tektury,
a szerokości mierzonego w poprzek grzbietu z dodaniem 1 mm.
Nazywamy go g r z b i e t ó w k ą . P r z y pracach nakładowych
grzbietówki tnie się w krajarce jednonożowej z pasów o wyso­
kości okładek. Pasy do cięcia opaskowuje się po 100 sztuk, co
zapobiega rozsuwaniu się kartonu. Długość płótna na grzbiety
musi być większa o 20—30 mm od wysokości okładek, aby z obu
stron można było podwinąć po 10—15 mm. Szerokość płótna
uwzględnia szerokość grzbietówki, 3—5 mm odstępu z każdej
strony między grzbietówką a tekturami i 2 razy po 10 mm do
nałożenia na tektury. Płótno smarujemy klejem. Na środek kła­
dziemy grzbietówkę, a z obu stron w 3—5 milimetrowych odstę­
pach od niej kładziemy tektury. Po przyciśnięciu tektur ostroż­
nie odwracamy okładkę i przycieramy dłonią płótno przez mocny
papier, a następnie wąskim brzegiem kostki. Po ponownym
odwróceniu okładki zaginamy i przyklejamy podwinięcia. Okład­
k i z ecrudy mogą być złocone po przesuszeniu, natomiast z kalika
i libroidu należy wysuszyć.
Do oklejania okładek stosuje się papier, którego k a r t k ę z w y ­
drukowanym t y t u ł e m nakleja się na wierzch, a ze znakiem fir­
mowym i ceną na tył okładki. Papier przycinamy tak, aby tytuł
był umieszczony w optycznym środku z uwzględnieniem po
15 mm na podwinięcia z trzech stron. Narożniki ścinamy pod
kątem 60°. Papier smarujemy klejem i n a k ł a d a m y na okładkę
przy grzbiecie w odległości 2 mm od krawędzi tektury. P r z y du­
żych formatach książek czynność ta jest bardzo utrudniona
z powodu miękkości wilgotnego papieru. Trzymając w górze pa­
pier za brzegi przy krawędzi, którą przykleimy przy grzbiecie,
kładziemy na połowie szerokości tektury okładki brzeg przeciw­
legły, stroną posmarowaną do góry. Zginając papier w połowie
podtrzymujemy jego środek palcami serdecznymi i przyklejamy
brzegiem przy grzbiecie. Po lekkim przytarciu brzegu, odginamy
podwiniętą część papieru i kładziemy go całą powierzchnią na
t e k t u r ę (rys. 98). Po przytarciu dłońmi dla usunięcia pęcherzy
powietrza, obracamy okładkę, podwijamy przez papier bok górny
i dolny, wciskamy kostką fałdy papieru przy narożnikach i pod­
wijamy stronę żłobkową. Okładki złożone wierzchami do siebie
prasujemy po dwie lub cztery w prasie stołowej.
Wyginanie grzbietów okładek. Grzbiety wyschniętych okładek
wyginamy ręcznie na drewnianych listwach zwanych wyginar-
kami. L i s t w a ma z jednego końca zacięcia do opierania o stół,
z drugiego poprzeczną listwę umożliwiającą silne oparcie jej
162
o brzuch. Jedna krawędź z wyokrągleniem półkulistym o średnicy
15 mm służy do wyginania szerokich, przeciwległa wąska kra­
wędź jest używana do wyginania wąskich grzbietów. Po oparciu
wyginarki o stół kładziemy na niej grzbiet okładki. Obiema r ę ­
kami chwytamy zwisające z boków okładziny i wyginamy
grzbietówkę, przeciągając j ą w poprzek krawędzi. Wyokrągle­
nie należy zakończyć na środku grzbietu okładki. Metalowe w y ­
ginarki mają uchwyty, za pomocą których przytwierdza się je
do stołu (rys. 94).
R y s . 94. W y g i n a c z k a do g r z b i e t ó w e k
Wklejanie książek jest czynnością polegającą na łączeniu ksią­
żek z okładką. Do wklejania ustawiamy stos książek z prawej
strony, a wygięte okładki przed sobą. Pomocnik smaruje klaj­
strem tylne wyklejki. Wklejający układa książki posmarowaną
stroną na tylnej okładce, zwracając uwagę na równość margine­
sów, i zamyka okładkę, sprawdzając marginesy strony tytułowej.
Po otworzeniu okładki odkłada książki na stos po lewej stronie.
Przyklejona tylnymi wyklejkami paczka książek wraca do sma­
rującego. Następuje pokrycie klajstrem przedniej wyklejki, za­
mknięcie okładki, sprawdzenie marginesów i książki wędrują do
prasy.
Zaprasowanie początkowo silne luzu je się po 5 minutach.
Książki wystawione z prasy przyciska się deską i ciężarkami aż
do wyschnięcia.
Wykończanie kartonów. Oprawione kartony przegląda się na­
stępnego dnia. Przy krawędziach tektur od strony grzbietu
,,wpala się" wgłębienia w płótnie za pomocą ogrzanej stalowej
wpalaczki lub liniaka. Po otworzeniu książki usuwa się zauważo­
ne błędy. Sklejone brzegi wyklejek rozdziela się nożem, usuwa
się ślady kleju itp. Na zakończenie, książki kartkuje się pobieżnie
i po kontroli technicznej pakuje do wysyłki.
163
1
 3. OPRAWY W K L E J A N E (PÓŁPŁÓTNO I PŁÓTNO)
Oprawa książki ułatwia czytelnikowi korzystanie z niej i przed­
łuża jej żywot. Ma to szczególne znaczenie dla bibliotek, k t ó ­
rych książki bywają „zaczytywane" przez czytelników. W przy­
padku udostępnienia broszury, w krótkim czasie kartki książki
zostają w y ł a m a n e w grzbiecie ku przodowi, nici pękają, książka
się deformuje i ulega zniszczeniu. Aby temu zapobiec, zakupione
książki broszurowe natychmiast powinno się dać do oprawy.
Pierwszą czynnością introligatora jest skontrolowanie stanu
książki, w przypadku stwierdzenia braków oddanie jej w stanie
nienaruszonym. Następnie książki dobiera się formatami i partia­
mi bierze do oprawy. Przystępując do kolejnych czynności, za­
czyna się zawsze od książek największego formatu.
Ilustracje przyklejane lub wkładane do składek nie mają pa­
ginacji. Aby zapobiec pomyłkom, na wszystkich ilustracjach
zaznaczamy delikatnie numer strony, przy której są umieszczone.
Podobnie postępujemy z mapami lub wyjątkowo skomplikowa­
nym arkuszem tytułowym.
Przygotowanie książek do oprawy
Rozebranie książek. Książkę kładziemy przed sobą tyłem na
wierzch, a grzbietem z lewej strony. P r a w ą rękę podsuwamy pod
okładkę i mocno przytrzymujemy blok książki. Lewą ręką chwy­
tamy brzeg okładki i naprężając odchylamy w lewą stronę aż do
oderwania jej brzegu przyklejonego przy grzbiecie do ostatniej
kartki. Odciągając nadal okładkę odrywamy ją od grzbietu. Po
obróceniu książki odrywamy okładkę z przodu. Przywracamy
poprzednie położenie książki. Otwieramy w środku ostatni arkusz,
przecinamy nożem nitki lub tępą stroną noża odchylamy klamer­
k i z drutu. Odszukujemy pierwszą k a r t k ę ostatniego arkusza
i prawą rękę wsuwamy pod nią głęboko dla przytrzymania prze­
dostatniego arkusza. Ostatni arkusz zamykamy i kładziemy na
prawej ręce. Z tego położenia chwytamy brzeg ostatniego arkusza
lewą ręką i odginamy go w całości, naprężając wszystkie kartki
jednakowo. P r z y całkowitym odchyleniu w lewo arkusz odrywa­
my w grzbiecie. P r a w ą ręką możemy w tym momencie zepchnąć
arkusz z końca grzbietu, ułatwiając początek odrywania przy
trudnych do rozbierania książkach. Głębokie wsunięcie ręki,
równomierne naprężenie arkusza i całkowite odchylenie zapobie­
ga uszkodzeniu kartek. Jeżeli od naprężonej kartki odrywamy
kartkę zgiętą w miejscu sklejenia, kartka odrywana rozdziela się,
część jej pozostaje przy kartce, od której jest odrywana. Osła­
biony brzeg przy grzbiecie pęka, powodując konieczność repe-
164
racji. Jeżeli obie kartki są jednakowo naprężone i odchylają się
od siebie pod tym samym kątem, to rozdzielą się bez uszkodzeń.
Oderwany arkusz odkładamy na lewą stronę. Następne kolejne
arkusze rozdzielamy w ten sam sposób. Środek składki wyszu­
kujemy, odliczając 4 lub 8 kartek, zależnie od arkuszy 16- lub
32-stronicowych. Znalezienie początku składki ułatwi nam sygna­
tura znajdująca się na pierwszej stronie każdego arkusza. Jeżeli
grzbiet broszury jest wyjątkowo mocno zaklejony gęstym klejem,
można przy rozdzielaniu składek zwilżyć go lekko wodą Maj­
strową.
Oczyszczanie arkuszy. P r z y grzbiecikach składek pozostają
resztki kleju. Trzeba je usunąć palcami lub przeciągając wzdłuż
grzbieciku tępą stroną noża. W dziury po wypychaczach dostaje
się czasem klej, przenikając do środka składki, są to tak zwane
„gwoździe", które należy usunąć. Pierwszy i ostatni arkusz należy
szczególnie starannie oczyścić. K l e j nałożony na brzeg arkuszy
przy broszurowej okładce czterozłamowej ścina się bardzo ostrym
nożem, starając się nie rozerwać kartki. P r z y wyjątkowo niesta­
rannej broszurze, jeżeli pierwsza strona jest bardzo poklejona,
można ją włożyć do ciepłej wody i zmyć klej miękkim pędzel­
kiem.
P r z y broszurach „zaczytanych" rozdzielone składki w y ł a m u ­
jemy przy grzbiecie ku tytułowi, aby zlikwidować ich deformację.
Wy kle janie książki. Osłabione grzbieciki składek należy wzmoc­
nić paskami płótna, peluru lub muślinu, a ubytki stron wylatać
papierem dobranym kolorem i grubością.
Zewnętrzne kartki pierwszego, drugiego, przedostatniego
i ostatniego arkusza wyklejamy wewnątrz załamania paskami
cienkiego białego, apreturowanego płótna. Pasek szerokości około
30 mm powinien być przyklejony klajstrem na szerokość 6 mm
od strony okładki, a 4 mm od strony bloku książki. W w e w n ę t r z ­
ne kartki pierwszej i ostatniej składki wklejamy 4-milimetrowy
pasek muślinu (pod nitkę). Arkusze te najbardziej są narażone na
zniszczenie, dlatego należy je starannie wzmocnić.
P r z y dalszych składkach lekkie rozdarcia grzbiecików wykleja
się w e w n ą t r z załamania wąskimi 4-milimetrowymi paskami.
P r z y oprawie mniej starannej introligatorzy zostawiają je, licząc
na uchwycenie krawędzi kartki przez klej przy oklejaniu. Rozer­
wane zewnętrzne kartki składek pozbawia się strzępów, odcina­
jąc krawędzie grzbietowe na nożycach, i dokleja do odpowiedniej
szerokości paska papieru. Przy doklejaniu do paska smaruje się
zawsze na szerokość 3 mm po stronie parzystej kartek i przykleja
po dwóch stronach paska z pozostawieniem odstępu równego sze­
rokości odciętych poszarpanych brzegów. Odstęp sprawdzamy
pod światło przed przycieraniem.
165
 Stosowane przez introligatorów podsmarowanie brzegów
grzbietowych drugiej i przedostatniej kartki w składce i przykle­
jenie do nich rozerwanej pierwszej i ostatniej kartki jest często
spotykanym błędem reperacji. Przyklejenie takie tylko chwilowo
umiejscawia kartki. P r z y czytaniu książki usztywnione i nad­
miernie obciążone grzbieciki kartek pękają i wypadają tym ra­
zem parami.
Sfazowane rozdarcia stron skleja się klajstrem po lekkim
zwilżeniu brzegów. Papier rozszerzając się powoduje nałożenie
na siebie krawędzi rozdartych, co może wystarczyć do ich skle­
jenia. P r z y równych krawędziach rozdarcia smarujemy klajstrem
na szerokość 2—3 mm dookoła uszkodzenia i naklejamy po obu
stronach kartki cienką bibułkę. Bibułka musi być większa od
miejsca uszkodzenia o 15 mm z każdej strony. Po wysuszeniu bi­
bułkę zdziera się w kierunku miejsc klejonych, uzyskując łagod­
ne zrywanie się jej włókien aż do zaniku. Ten sposób reperacji
nazywamy „do zdarcia". Po zerwaniu bibułki łatane miejsce w y ­
gładza się kostką przez papier.
Ubytki uzupełnia się dobranym papierem przyklejonym „do
zdarcia" lub łatką dopasowaną do ubytku, przy czym należy
ostrym nożem sfazować brzegi kartki reperowanej i łatki.
Wszelkie większe reperacje najlepiej jest wykonać po zwilże­
niu łatanego obiektu i łatek między wilgotnymi bibułami.
Ilustracje pojedyncze dokleja się do paseczków płótna lub
papieru, którego szerokość musi wystarczyć na podłożenie pod
grzbiecik składki, przy której je umieszczamy.
Każde klejenie, po sprawdzeniu jego prawidłowości, przycie­
ramy przez cienki karton, a następnie kładziemy między białe
formatowe tektury do wysuszenia. W pół godziny po reperacji
tektury zmieniamy na suche i po ponownym przyciśnięciu deską
zostawiamy na kilka godzin. Części składek i składki nie repe­
rowane odkładamy kolejno na stos z boku stołu, aby przy kom­
pletowaniu książki nie popełnić omyłek (rys. 18).
Okładki broszurowe często bywają umieszczane w bloku opra­
wionej książki. Przycina się je z uwzględnieniem formatu książki
po obcięciu, aby uniknąć uszkodzenia napisu lub nierównych
marginesów. P r z y grubych okładkach od strony grzbietu odcina
się wąską 2-milimetrową listewkę. Do paska przyklejamy brze­
giem okładkę broszurową i w odległości 1 mm od przyklejonego
jej brzegu, naklejamy na płótno paska listewkę. Po wyschnięciu
pasek załamuje się w odległości 2 mm od listewki i podwija pod
pierwszy arkusz. Grzbiet okładki broszurowej można dokleić do
szerokiej zaginki podkładanej pod grzbiecik ostatniego arkusza.
Kompletowanie książki. K a r t y reperowane wyjmuje się spo­
między tektur i kolejno dołącza do składek. Załamanie użytych
166
do reperacji pasków płóciennych wykonujemy za pomocą kostki
i linii.
P r z y starannych oprawach należy arkusze przeskładać, aby
kolumny druku padały na siebie i przeciągnąć kostką w grzbie­
cie. Aby ułożone kartki nie rozsunęły się, na grzbiecie wykonu­
jemy nacięcie nożyczkami. Cyrklem nastawionym wg najmniej­
szego górnego marginesu książki zaznaczamy jego szerokość na
marginesach pozostałych składek i w nożycach obcinamy wg
oznaczeń dla uzyskania w całej książce równego odstępu kolum­
ny druku od górnego brzegu.
Reperowane grzbieciki bywają czasem znacznie pogrubione
i wtedy muszą być zbite przed prasowaniem. Cztery składki
r ó w n a m y między twardymi tekturkami formatowymi i przyci­
skamy ich brzeg żłobkowy w prasie lub krajarce. Płaską stroną
młotka uderzamy wzdłuż grzbietu raz koło razu, przytrzymując
trochę młotek po każdym uderzeniu (zbyt mocne uderzenie może
spowodować „spalenie" grzbietu — skruszenie papieru). Po zbiciu
całej książki możemy wzmocnić grzbieciki nie reperowanych
uprzednio składek. Na cienki papier kładziemy posmarowany
2
3-milimetrowy pasek jawy, o gramaturze 40—60 g/m , przykła­
damy do niego grzbiecik nie reperowanej składki i lamujemy za
pomocą papieru.
Wyreperowana i skompletowana książka jest prasowana w cią­
gu trzech dni. Do prasy książkę układa się bardzo starannie.
Między deski kładzie się zrównane w twardych tekturach lub
blachach formatowych składki w ilości 5—6 sztuk. Paczki składek
przegrodzone deskami muszą leżeć grzbietami na przemian raz
w jedną, raz w drugą stronę, aby równomiernie zostały zapraso-
wane. Do pierwszych i ostatnich arkuszy należy dołączyć wyko­
nane dzień wcześniej wyklejki i razem zaprasować. Do zwykłych
opraw w półpłótno blok książki dzieli się na dwie lub więcej
części, które przekłada się grzbietami na przemian i prasuje się
razem pomiędzy deskami. Grzbiety i górne brzegi składek muszą
być równomiernie cofnięte w głąb prasowanej paczki. Po wyjęciu
z prasy książki kompletuje się i kontroluje ich ułożenie.
Opracowanie bloku książek. Z chwilą gdy uzyskaliśmy pewność,
że książka jest w całkowitym porządku, przystępujemy do ńarzy-
nania grzbietów, szycia (patrz szycie ręczne) i oklejania (patrz
karton wklejany). Wiadomości podane w tych działach wymagają
pewnego uzupełnienia.
P r z y szyciu ręcznym stosuje się przeważnie wyklejki podwi­
jane pod pierwszy i ostatni arkusz. Po uszyciu, za pierwszym
arkuszem znajduje się wychodząca spod niego zaginka, którą
przyklejamy do drugiego arkusza. Książki układamy na brzegu
stołu, otwieramy między pierwszym a drugim arkuszem i arkusz
167
 pierwszy opuszczamy poza krawędź stołu. Zaginka staje się
łatwo dostępna. Smarujemy ją klajstrem, używając do tego
średniego palca, a nadmiar klajstru ścieramy od dołu przesuwając
dużym palcem prawej ręki. Kładąc pierwszy arkusz na swoje
miejsce, regulujemy dokładnie jego równe ułożenie względem
grzbietu i górnego brzegu. Książki z przyklejoną zaginką w y k l e j ­
k i układa się w stos, chowając w głąb ich grzbiety.
Książki z wyklejkami szytymi mają zaginkę znajdującą się
przed pierwszym arkuszem. Aby nie przyklejać jej do pierwszego
arkusza, przy szyciu wkłada się go w zaginkę z papieru. P r z y
tym rozwiązaniu skleja się ze sobą dwie zaginki.
Szycie ręczne powoduje „narośnięcie" grzbietu, które likwidu­
jemy przez zbicie młotkiem. Książkę zrównaną między twar­
dymi tekturami zaprasowuje się brzegiem żłobkowym, pozosta­
wiając swobodny dostęp do grzbietu. Płaską stroną młotka uderza
się przez tekturę w grzbiet raz koło razu. Grzbieciki ulegają
sprasowaniu, a nitki układają się w e w n ą t r z arkuszy. Nie należy
uderzać młotkiem na zewnątrz płatników, gdzie nie ma nitek.
Grzbiet po tym zabiegu musi m i e ć jednakową szerokość. Rozluź­
nione w czasie zbijania sznurki lub tasiemki naciąga się ręcznie
i przykleja do scyzur lub wyklejek (rys. 91).
P r z y oklejaniu, po wtarciu kleju między arkusze, wąską stroną
nagrzanego młotka przeciągamy mocno wzdłuż grzbietu między
zwięzami. Grzbiet ulega wygładzeniu, a rozszerzone w grzbieci­
kach arkusze sklejają się brzegami. Nierówno rozłożony młotkiem
klej zdejmujemy z grzbietu kawałkiem kartonu i n a k ł a d a m y
ponownie świeży i gorący klej rozprowadzając cienką równą
w a r s t w ą po całym grzbiecie. Wszelkie pobrudzenia klejem w y ­
klejek przy grzbiecie natychmiast oczyszczamy.
Do obcinania na krajarce jednonożowej oznacza się na w y k l e j ­
kach miejsca cięcia. Zasadą jest pozostawianie jak największych
marginesów. P r z y oprawach nakładowych konieczne było obcię­
cie wszystkich kart książki. P r z y oprawie indywidualnej jest
zalecane pozostawianie nawet do 10% kartek niedociętych (ksią­
żek z papieru czerpanego nie wolno obcinać). Obcinamy najpierw
brzeg, żłobkowy całej partii oprawianych książek, zaczynając od
największej.
Obcięcie dolnego brzegu książki musi być prostopadłe do
grzbietu. P r z y książkach formowanych z broszury obcinanej mu­
simy stwierdzić czy góra była prawidłowo cięta, przy czym może
zaistnieć konieczność obcinania dołu książki wg linii zaznaczonej
ołówkiem na wyklejce. P r z y oprawianiu broszury nie obcinanej,
kąt między górą książki a grzbietem jest minimalnie rozwarty
z powodu odchyleń brzegu przy składaniu. P r z y obcinaniu tych
książek, po dosunięciu górnym brzegiem do oporu tylnego w k r a -
168
jarce, minimalnie odchylamy od oporu górny brzeg książki przy
grzbiecie.
Równa płyta przyciskająca książki od góry zgniotłaby k r a w ę ­
dzie grzbietu, deformując starannie wykonany blok. Aby tego
uniknąć, przykleja się do niej klocki wykonane z białej tektury.
Klocek z przodu prosty, z tyłu fazowany ma z prawego boku
zaokrągloną fazę. Do obcięcia dolnego brzegu podsuwamy książ­
kę pod klocek, układając grzbiet z prawej strony t u ż przy fazie
z boku. Po obcięciu dolnego brzegu zaginamy wyklejkę, przykła­
dając jej brzeg do grzbietu. Jeżeli róg dolny pada na róg grzbie­
towy, cięcie jest prawidłowe. Obracamy książkę i obcinamy
brzeg górny.
P r z y książkach ze złożonymi mapami niedostatecznie przyci­
śnięty brzeg mógłby ulec poszarpaniu. Aby temu zapobiec, m i ę ­
dzy kartki wkłada się makulaturę, dosuwając ją do map. Ilość
wypełniającej makulatury zależy od grubości złożonej mapy.
P r z y większej ilości jednakowych książek do obcinarki wkłada
się jednocześnie po kilka książek. Wsadki po 3—5 książek układa
się obok siebie na całą szerokość maszyny. Na przycisku górnym
musi być przyklejona odpowiednia ilość jednakowych klocków.
Grzbiety książek wyokrąglą się ręcznie lub maszynowo po
uprzednim zwilżeniu (rys. 92). Po ich r ó w n y m zależeniu się na
stosach, przez środek krawędzi górnej grzbietu nakleja się za­
kładkę. Tasiemka ułożona po przekątnej bloku książki musi w y ­
stawać poza jej brzegi.
Kapitałkę nakleja się na pojedyncze książki. Po przyklejeniu
brzeg kapitałki odcina się nożyczkami i podkleja luźne nitki. Na
grzbiet nakleja się papierowy woreczek zachodzący na brzegi
kapitałki. P r z y różnych formatach książek na posmarowany k l e ­
jem grzbiet przykleja się szeroki pasek papieru i przyciera kost­
ką. Papier załamuje się następnie na granicach grzbietu i płasz­
czyzny wyklejek. Zagięty pasek papieru przy tylnej wyklejce
powinien mieć szerokość 10 mm. Środkowym palcem prawej ręki
smarujemy klejem ten pasek tuż przy załamaniu i , obciągając
drugi brzeg papieru dookoła grzbietu, doklejamy do posmarowa­
nego miejsca.
Nadmiar papieru załamujemy i odrywamy.
Do większej ilości jednakowych książek robimy woreczki na
szablonie. Przykroj one kawałki papieru rozsuwamy i brzegi sma­
rujemy klejem. Następnie załamujemy papier dookoła szablonu
i sklejamy tutkę. Stronę sklejaną smarujemy klejem, przykleja­
my do grzbietu i całość przycieramy kostką. Woreczek wzmacnia
wydatnie grzbiet i połączenie bloku książki z okładką. Książki
woreczkowane układa się starannie w stosy, aby wyschły przed
wklejeniem w okładki.
m
 Wykonanie okładek
Przycinanie tektur na okładki. Wymiary tektur bierze się
z obciętego bloku książki przed wyokrągleniem grzbietu. Szero­
kość powinna być równa szerokości książki, wysokość równa w y ­
sokości książki z dodaniem przewidzianej szerokości kantu gór­
nego i dolnego.
Pożądane jest, aby kierunek włókien tektury był równoległy
do grzbietu. P r z y oprawach indywidualnych zawsze kroimy
t e k t u r ę prawidłowo. Najpierw kroimy tekturę na większe okład­
k i , a z odciętych kawałków kroimy okładki mniejsze. P r z y
większej ilości jednakowych okładek musimy zwracać uwagę na
oszczędne krojenie materiału. P r z y niektórych formatach z tektu­
r y można wykroić większą ilość kawałków o kierunku włókien
poprzecznym niż podłużnym, a więc koszt okładki przy krojeniu
nieprawidłowym będzie mniejszy. P r z y kalkulacji trzeba jednak
wziąć pod uwagę utrudnienie w pracy, jakie stwarza nieprawidło­
w y kierunek włókien tektury i wygląd estetyczny oprawionej
książki. Wichrowanie się okładek w czasie klejenia, złocenia
i wklejania zmniejsza wydatnie szybkość produkcji na każdym
etapie pracy. Koszt związany ze zwiększeniem ilości godzin pracy
może przekroczyć wartość użytej do oprawy tektury. Na ogół naj­
korzystniejsze jest pozostawienie odciętego węższego pasa tektu­
ry, który można wykorzystać przy oprawieniu książek o mniej­
szych formatach.
Tekturę kroimy na nożycach introligatorskich. Boczny margi­
nes nastawiamy w odległości od noża równej wysokości okładek.
Przycinamy jakikolwiek pasek tektury i kontrolujemy nastawie­
nie. Po obliczeniu ilości tektury potrzebnej na wszystkie okładki
przystępujemy do cięcia. Odcinamy najpierw postrzępiony brzeg,
a potem całą tekturę kroimy na pasy. Następnie po nastawieniu
marginesu na szerokość okładki kroimy pasy na kawałki. P r z y
pracy na nożycach trzeba t e k t u r ę dokładnie dosuwać do margi­
nesu i kontrolować równość przeciętych kawałków wg okładki
wzorcowej. Następnie w maszynce rogówce zaokrąglamy dwa
rogi tektury.
Przycinanie grzbietówki. Grzbietówkę do opraw w półpłótno
i płótno przycina się z kartonu o gramaturze do 240 g. Musi być
przy tym bezwzględnie zachowany równoległy do wysokości kie­
runek włókien. Wysokość grzbietówki równa się wysokości okła­
dek, a szerokość równa szerokości grzbietu książki po w y o k r ą ­
gleniu z dodaniem 1 mm z każdej strony. P r z y większej ilości
jednakowych książek, na nożycach przycinamy pasy kartonu na
wysokość okładek, opaskowujemy je i w krajarkach jednonoż-
nych przecinamy na żądaną szerokość. Zachowanie dokładnych
wymiarów i prostych kątów ma zasadnicze znaczenie przy dalszej
170
produkcji. Miarę szerokości należy brać z kilku bloków książko­
wych pochodzących z różnych partii.
Przycinanie płótna. Płótno decyduje w głównej mierze o trwa­
łości oprawy. Powinno być elastyczne, mocne, trwałe i łatwe
w obrabianiu. Warunkom tym najbardziej odpowiada apreturo­
wane płótno lniane.
Zadaniem płótna przy oprawie wklejanej w okładkę jest po­
łączenie grzbietówki z okładzinami z uwzględnieniem przegubu.
Przegub, czyli odstęp pomiędzy grzbietówką a okładzinami, musi
być elastyczny i zapewniać łatwe otwieranie okładki. Szerokość
jego przy oprawach ręcznych jest równa dwom grubościom uży­
tej do oprawy tektury. P r z y okładkach wykonywanych maszy­
nowo stosuje się odstęp r ó w n y trzem grubościom tektury. Dla
zapewnienia trwałego przyklejenia płótna do okładziny wystar­
czy przyklejenie go na szerokość 10 mm. P r z y kartonach i opra­
wach nakładowych w półpłótno stosuje się właśnie to minimum.
P r z y oprawach ręcznych płótno nakłada się na tektury od 2 do
kilku centymetrów. Szerokości te uwzględniamy przy ustalaniu
wymiarów płótna krojonego na grzbiety.
Wysokość płóciennego grzbietu równa się wysokości grzbie­
tówki z dodaniem 2 grubości tektury i dwóch podwinięć po 10—
15 mm. Na szerokość składa się szerokość grzbietówki, dwa
odstępy w przegubach i dwie szerokości, na jakie nakładamy
płótno na tekturę. Ponieważ poza szerokością grzbietówki pozo­
stałe w y m i a r y są w zasadzie stałe dla poszczególnych formatów
książek, warto zrobić z blachy szablony o szerokości płótna na
grzbiet z pominięciem grzbietówki. Szablony znaczy się symbo­
lami formatów A5, B 5 , A4, B4. W pracowniach rzemieślniczych
i szkołach użycie szablonów bardzo przyspiesza przycinanie po­
jedynczych grzbietów. Płótno kroi się na pasy o wysokości dosto­
sowanej do znormalizowanych formatów książek. Na brzeg
odpowiedniego pasa nakłada się grzbietówkę, przykłada do niej
szablon i nożem odcina płótno.
Przy oprawie ręcznej większość półpłócien ma rogi obciągnięte
płótnem. Szerokość płótna po przekątnej rożka powinna równać
się szerokości płótna na okładzinie przy grzbiecie. Rożki kroi się
ze ścinków przy użyciu. szablonu o kształcie trapezu. Wysokość
trapezu równa się połowie szerokości szablonu do przycinania
grzbietów. Szablony dotyczące jednego formatu powinny być
związywane razem, aby się nie myliły z innymi. Czasami wzmac­
nia się rogi okładek małymi kawałkami płótna wystającymi spod
obleczenia na 1—3 mm. Są to tak zwane rożki kryte.
P r z y pracach seryjnych płótno kroi się na pasy. Po włożeniu
odpowiedniej ilości pasów między tektury brązowe i po zaopa-
•171
 skowaniu kroimy je w krajarkach jednonożowych na odpowied­
nie kawałki.
P r z y krojeniu płótna do opraw w całe płótno wysokość powin­
na być równa wysokości okładzin z dodaniem dwóch grubości
a)
R y s . 95. R ó ż n e sposoby n a k l e j a n i a r o g ó w : a) r ó g prosty b) r ó s z a ­
o k r ą g l o n y , c) r ó g konserwatorski, d) r ó g ze s k ó r y
tektury i dwóch podwinięć. Szerokość ustala się przez dodanie do
szerokości grzbietówki dwóch odstępów w przegubie dwóch sze­
rokości tektur, dwóch grubości tektur i dwóch podwinięć. P r z y
172
różnych formatach książek grzbietówkę i okładziny układa się
wprost na płótnie w odpowiednich odstępach, a następnie nożem
przy linii odcina się odpowiedni kawałek. Krojenie należy rozpo­
cząć od największej okładki, aby przycinając coraz to mniejsze
formaty przykroić materiał jak najoszczędniej.
P r z y oprawie nakładowej większej ilości jednakowych okładek
przycinamy z kartonu wzorcowy format. Wg niego ustalamy spo­
sób krojenia. Półcentymetrowy brzeg płótna w rolce przewidzia­
ny jest do ścięcia. Po uwzględnieniu powyższego odmierzamy
wzorcowym formatem ile kawałków można przykroić prawidłowo
z szerokości rolki. Z boku może pozostać pas płótna, który wyko­
rzystuje się na przykrojenie kawałków poprzecznych lub prze­
znacza na półpłótna. Aby wykorzystać boczny ścinek musimy go
odciąć z rolki przed pokrojeniem jej na pasy. Zaopaskowane pasy
przykrojonego płótna rozcinamy w krajarce jednonożowej na
odpowiednie formaty, pamiętając o ścięciu brzegu fabrycznego.
Nie zdejmując opasek, z paczki płótna ścinamy narożniki za po­
mocą specjalnego kątownika, ustawiając płótno pod odpowied­
nim k ą t e m do noża. P r z y ścinaniu narożników trzeba pamiętać,
że na zawinięcie rożka potrzeba 3—4 mm, zależnie od grubości
tektury.
Zaciąganie rogów. P r z y oprawach w półpłótno rogi zaciąga się
przed łączeniem okładek z grzbietówką. P r z y płótnach apreturo­
wanych wykonuje się rogi proste lub okrągłe, a przy płótnach
szarych — rogi okrągłe. Sposób wykonania rogów prostych był
podany przy poprzednich pracach, pozostają więc do omówienia
rogi okrągłe (rys. 95).
Na zaokrąglonych rogach tektur dobrze jest odznaczyć przy
szablonie linię, do której należy przykleić rożek z płótna. Rożek
w kształcie trapezu smarujemy klejem lub klajstrem, zależnie od
materiału i naklejamy na tekturę. Po obróceniu tektury zawija­
my podwinięcia z obu stron rogu. Szpilarkiem naciągamy na
róg środek fałdy płóciennej, równomiernie rozkładamy ją na
boki i przyciskamy kostką, przeciągając ją k u środkowi okładki.
Szare płótno daje się ładnie ułożyć bez powstawania zmarszczek
i zgrubień.
Klejenie okładek (rys. 96). Na środek posmarowanego klejem
grzbietu płóciennego nakłada się grzbietówkę i z obu jej boków
nakłada się w odpowiednich odstępach tektury z zaciągniętymi
rogami i zawija podwinięcia. Po obróceniu całości przyciera się
przez papier, dłońmi wzdłuż osnowy, a następnie kostką w poprzek
grzbietu, większe ilości jednakowych okładek robimy za pomocą
spacji. Jest to szablon blaszany dłuższy od wysokości okładek,
o szerokości równej odstępowi między tekturami. Górny brzeg
spacji jest obcięty pod kątem prostym, dolny, służący do trzyma-
173
nia, ścięty ukośnie. Na środku posmarowanego płótna kładziemy
spację, pozostawiając od góry kawałek płótna na szerokość pod­
winięcia. Bezpośrednio do spacji, równo z jej górną krawędzią
przykładamy tektury. Po zdjęciu spacji układamy pomiędzy
tektury grzbietówkę, zawijamy podwinięcia i przycieramy. Spo-
b)
a)
VV///VA
R y s . 96. K o l e j n e czynności przy o p r a w i a n i u k s i ą ż k i w p ó ł p ł ó t n o : a) zawie­
szenie o k ł a d e k na p ł ó t n i e , b) przyklejanie n a r o ż n i k ó w , c) oklejanie pa­
pierem, d) podwijanie
sób ten zapewnia jednakowe odstępy w przegubie u wszystkich
okładek i wbrew pozorom praca jest łatwiejsza i bardziej wydaj­
na. Okładki rozstawiamy do przeschnięcia, a następnie przystę­
pujemy do oklejania ich papierem.
Nakładanie papieru na okładki jest opisane przy oprawach
kartonowych. P r z y oprawach w półpłótno należy pamiętać
o odcięciu narożników dla uwidocznienia płóciennych rogów
(rys. 97). Przygotowując papier dla większej ilości jednakowych
okładek, narożniki odcinamy na krajarce.
Przy pojedynczych okładkach z małymi krytymi rogami p ł ó ­
ciennymi na okładkę nakleja się papier, a następnie nożyczkami
odcina jego rogi tuż przy rogu okładki. P r z y rogach większych
można odciąć rogi papieru przed naklejeniem, ale w tym przy­
padku należy załamać podwinięcia przy grzbiecie, aby przy na­
kładaniu posmarowanego papieru utrafić rogami na właściwe
miejsce.
R y s . 97. Sposoby p r z y c i n a n i a papieru przy p ó ł p ł ó t n a c h i p ó ł s k ó r k a c h
Najlepszym sposobem jest naklejanie papieru na okładkę bez
odcięcia rogów, po przykryciu płóciennych rogów paskami tektu­
ry. Po lekkim przytarciu papieru przy grzbiecie podnosimy jego
rogi ku górze. Odsłonięte tekturki ustawiamy wg rogów p ł ó ­
ciennych, układając jeden brzeg w miejscu, do którego powinien
dochodzić papier. Rogi papieru opuszczamy i przyklejamy do
pasków tektury, a następnie podnosimy je wraz z nimi i odgina­
my k u środkowi okładki. Pod spód podsuwamy białą tekturę
i nożem odcinamy rogi papieru wystające poza brzeg pasków.
Papier prostujemy, przyklejamy całą powierzchnią i podwijamy
(rys. 98).
Wykonanie okładki w całe płótno jest mniej pracochłonne, ale
wymaga większych umiejętności i szybkości wykonania. Smaro­
wanie dużych płaszczyzn płótna jest wykonywane w pracowniach
przez specjalnie uzdolnioną w tym kierunku smarowaczkę. Od
równomiernego dwukrotnego posmarowania cienką w a r s t w ą
kleju zależy wygląd zewnętrzny i trwałość przyklejenia. P r z y
większej ilości okładek o różnych wymiarach płótna i tektury
układa się wg formatów, przy czym największy musi być na
wierzchu stosu. Aby płótna nie rozsuwały się przy smarowaniu,,
równa się je z lewej strony i od góry, a następnie przybija dwoma
gwoździkami do deski obłożonej makulaturą. Łebki gwoździ obci­
na się po przybiciu. Dziury po gwoździach muszą być niewidoczne
na okładkach, dlatego przybija się poprzez obcinane później
górne rogi. P r z y większej ilości jednakowych okładek brzeg gór-
175
ny partii płócien smaruje się przy rogach gęstym klejem i pozo­
stawia pod przyciskiem do wyschnięcia. Przygotowanie płótna do
smarowania przyspiesza pracę i zapewnia możliwość czystego
wykonania.
R y s . 98. Naklejanie papieru: a) p o ł o ż e n i e papieru przy d u ż y c h for­
matach, b) p o d ł o ż e n i e tekturek, przy k t ó r y c h obcina się rogi oble­
czenia, c) k i e r u n k i p r z y c i e r a n i a
Po posmarowaniu smarowaczka podnosząc dolny brzeg zdej­
muje płótno z gwoździ lub odrywa od miejsc sklejonych. Posma­
rowane płótno przejmuje nakładaczka i kładzie je na czystą
deskę. Powyżej deski leżą ułożone kolejno tektury przekładane
grzbietówkami. Nakładanie rozpoczyna się od położenia fronto­
wej okładziny na płótno z zachowaniem równych marginesów
z trzech stron. Następnie układa się grzbietówkę i drugą okładzi­
nę w odpowiednich odstępach. Okładka zostaje przełożona na
drugą deskę tym razem płótnem na wierzch. Następna osoba
zespołu przyciera pobieżnie płótno przez papier i po przycięciu
nożyczkami rogów oddaje okładkę do przyklejenia podwinięć.
176
Podwinięcia można zagiąć przez mocny papier lub przeciągając
dwukrotnie dłonią wzdłuż brzegów. Za pierwszym razem zagi­
namy płótno i przyklejamy do krawędzi tektur, za drugim przy­
klejamy podwinięcia do okładki. P r z y rogach prostych zawijamy
podwinięcia na górze i dole okładki, wciskamy fałdę płótna
w narożnikach od strony żłobkowej, a następnie podwijamy
brzeg żłobkowy. P r z y rogach okrągłych podwija się kolejno płót­
no ze wszystkich stron, pozostawiając wykończenie rogów następ­
nej osobie, która przyciera kostką całą okładkę. Jej zadaniem
jest także kontrola jakości wykonania i informowanie zespołu
o zauważonych usterkach.
R y s . 99. Spacja u ż y w a n a przy w y k o n y w a n i u okładek
P r z y większej ilości okładek używa się spacji dla zapewnienia
jednakowego odstępu pomiędzy tekturami wszystkich okładek.
W introligatorniach jest używany specjalny przyrząd ułatwiający
wykonywanie okładek. Posmarowane płótno kładzie się na stół
z ogranicznikami bocznymi. Za pomocą pedału opuszcza się na
środek płótna spację i obiema rękami dokłada dp niej jednocześnie
dwie tektury (rys. 99). Po podniesieniu spacji pedałem nakłada się
grzbietówkę. Dalsza praca jak poprzednio. Przycieranie końcowe
może być zastąpione przez prasowanie po dwie lub cztery okładki
w prasie stołowej.
Ilość członków zespołu pracujących przy wykonywaniu okładek
może być różna. Jedna smarowaczka wystarczy na dwa komplety
po cztery osoby obrabiające okładki. Przy braku pracowników
smarowaczka może jednocześnie nakładać tektury i grzbietówki.
Wykończanie okładek jest wtedy wykonywane przez jedną lub
dwie osoby. Ważny jest taki podział pracy, aby wszyscy człon­
kowie zespołu pracowali harmonijnie i bez przestojów. Wykony-
12 177
wanie okładek przez jedną osobę jest nieracjonalne. Używanie
różnych narzędzi, zmiana desek, obracanie okładek itp. przy nie­
uniknionym dotykaniu kleju rękami podczas smarowania i przy
koniecznej szybkości pracy, stwarzają duże trudności nawet dla
zdolnego introligatora.
Wykonane okładki muszą przeschnąć. Ma to szczególne zna­
czenie przy szarych płótnach klejonych klajstrem. Świeże okładki
pozostawione na stosie mogą posklejać się lub ulec spleśnieniu.
P r z y użyciu do oprawy libroidów, które przy wysychaniu znacz­
nie się kurczą, wewnętrzną stronę okładek podkleja się (kaszeruje
się) jawą lub natronem. Podsuszone okładki układa się w stosy,
obracając wierzchnimi stronami do siebie i przesyła do złocenia.
Wklejanie okładek. Grzbiety wyzłoconych okładek wygina się
na wyginarce i układa wewnętrzną stroną na wierzch, tytułową
z lewej strony przed wklejającym. Woreczek smaruje się dość
gęstym klejem uważając, aby nie pobrudzić kapitałki. Wklejający
chwyta blok książki, układa na okładce i przytrzymując blok prawą
ręką, palcami lewej ręki podsuniętymi pod grzbietówkę przy­
kleja ją do grzbietu, a następnie obciągając tekturę, kładzie się
ją na książce. Po podniesieniu całości kontroluje się prawidłowe
ułożenie książki w okładce, kładzie się ją na desce i przez mocny
papier przyciera się grzbiet kostką. Wklejoną książkę odstawia się
na lewą stronę, kładąc na niej ciężarek. Następną książkę kładzie
się na poprzedniej, obracając grzbiet w drugą stronę. Sklejenie
powinno przeschnąć, po czym książki z odchylonymi tylnymi
okładzinami układa się na stos do smarowania wyklejek. Podkle­
janie wykonuje się podobnie jak przy kartonach wklejanych.
Na wklejone, zaprasowane, a następnie przejrzane książki na­
kłada się drukowaną obwolutę lub celofan. Do wartościowych
książek polecane jest wykonanie futerałów.
Kolejne czynności przy oprawie w płótno i półpłótno
1. Przyjęcie zamówienia i omówienia rodzaju oprawy, techniki
wykonania, rodzaju i koloru materiałów, zdobienia, futerału.
2. Ułożenie partii książek wg wielkości (od największej do naj­
mniejszej).
3. Przejrzenie książek czy nie mają braków, koszulek itp.
4. Rozebranie książki na pojedyncze składki i oczyszczenie ich
z kleju, resztek nici, drutów, „gwoździ" z kleju w dziurkach po
igle.
5. Wyprostowanie składek zagiętych ku przodowi przy grzbieci­
kach przez wyłamanie w odwrotnym kierunku.
6. Zaznaczenie na ilustracjach numeru stron, przy których są
umieszczone.
178
7. Przycięcie obwoluty i okładki broszurowej i przyklejenie do
nich przy grzbiecie paseczków płótna lub peluru.
8. Wykle jenie płótnem zewnętrznych kartek w arkuszach: 1,
2, przedostatnim i ostatnim.
9. Wykle jenie tych samych arkuszy wewnątrz pod nitkę.
10. Wzmocnienie paskami peluru rozerwanych w grzbiecie kar­
tek.
T
11. W yłatanie kartek rozdartych i ubytków systemem „do
zdarcia".
12. Wykonanie wyklejek.
13. Dołączenie reperowanych kart do składek, doklejenie i l u ­
stracji.
14. Ułożenie książki i zaprasowanie wraz z wyklejkami na
12 godz.
15. Zaprasowanie w prasce i zaznaczenie miejsc do narzynania.
16. Narznięcie piłką wgłębień na sznurki lub zaznaczenie nożem
z dwóch stron tasiemek.
17. Skorygowanie książki.
18. Wyszywanie lub szycie „dwa za jeden".
19. Przyklejenie zaginek pierwszego i ostatniego arkusza.
20. Zbicie grzbietu, ściągnięcie sznurków i tasiemek, przykle­
jenie ich do wyklejek.
21. Oklejenie grzbietu klejem.
22. Obcięcie książki.
23. Wyokrąglenie grzbietu.
24. Malowanie, prószenie brzegów.
25. Naklejenie kapitałki i woreczka.
26. Wykonanie i zdobienie okładek.
27. Wklejenie w okładkę, podklejenie, zaprasowanie.
28. Przejrzenie książki, wpalenie przegubu.
29. Przekartkowanie książki.
30. Obwolutowanie, zapakowanie.
U w a g a : wszelkie klejenia suszyć wkładając reperowane kart­
k i pomiędzy tektury!
4. OPRAWY S P E C J A L N E (SKRYPTY, DYPLOMY, P L A N Y itp.)
Odbitki powielaczowe oraz prace pisane na maszynie składają
się z pojedynczych kartek. Oprawić je można kilkoma sposobami.
Komplet przeznaczony do oprawy wyrównuje się przy margi­
nesie górnym i z prawej strony, a następnie przycina w krajarce
od strony grzbietowej w celu uzyskania jednakowej szerokości
kart. Utworzony blok można zszyć drutem na blokówce i wkleić
w czterozłamową okładkę kartonową.
179
 Do przyciętego w grzbiecie bloku dokłada się pojedyncze kartki
z przodu i z tyłu z przyklejonymi przy grzbiecie paskami płócien­
nymi. Na paski przykleja się 10-milimetrowe listewki z kartonu
Poprzez listewki zbija się gwoździkami grzbiet, łącząc kartki w je­
den blok. P r z y zbijaniu brzeg żłobkowy musi być prasowany
w prasie stołowej, krajarce lub przyciśnięty ciężarem. Miejsca,
gdzie mamy wbić gwoździe, musimy przedtem przebić częściowo
stalowym szpilarkiem. Prace o małej objętości możemy zszyć
nićmi przez uprzednio przebite dziurki w listwie grzbietowej. Do
tak przygotowanego bloku wykonuje się okładkę z listwami przy-
grzbietowymi jak przy albumach. Grzbiet bloku wkleja się do
grzbietu i listew okładki. Po otworzeniu okładzin przykleja się do
nich paski płótna i przykleja lusterka.
Rys. 100. Sklejanie pojedynczych k a r t w składki:
b) b e z p o ś r e d n i e
Pojedyncze kartki prac dyplomowych można dokleić do pasków,
łącząc kartkę 1 z 8, 2 z 7, 3 z 6, 4 z 5. Po załamaniu w grzbietach
i włożeniu sklejonych kart jedna w drugą uzyskujemy normalne
składki (rys. 100). Szyje się je i oprawia jak normalną książkę.
Doklejanie kartek do pasków bardzo pogrubia grzbiet bloku
i jest bardzo pracochłonne. Wygodniej jest kartki łączyć bezpo­
średnio ze sobą. Całą pracę dyplomową rozdzielamy, kładąc po
cztery kartki na przemian raz na jedną raz na drugą partię.
180
W pierwszej partii będą kartki 1—4, 9—12, 17—20 a w drugiej
5—8, 13—16 itd. Drugą partię przycinamy o 6 mm węższą od
partii pierwszej. Następnie rozsuwamy 4 kartki partii pierwszej
i brzegi po tylnej stronie smarujemy przy grzbiecie klajstrem.
Do kartek 1, 2, 3, 4 doklejamy kartki 8, 7, 6, 5 jak przy sklejaniu
na paski. Po złożeniu sklejonych arkuszy załamanie wypada na
brzegach kartek pierwszej partii omijając sklejenie. Po skomple­
towaniu całości oprawia się tak, jak przy półpłótnie lub płótnie.
Dołączone do prac dyplomowych fotografie nakleja się na kar­
tony przyklejone paskiem płótna do listwy przy grzbietowej. Od­
stęp pomiędzy kartonem a listwą ułatwia otwieranie kart. P r z y
dołączaniu światłoczułych odbitek map i planów trzeba je naj­
pierw przyciąć dookoła i złożyć tak, aby składane brzegi b y ł y
nieco schowane w głąb bloku. P r z y bloku zbijanym, w grzbiet
należy wstawić listwy kartonowe wypełniające blok do grubości
złożonych map. P r z y blokach szytych można w razie potrzeby
wszyć zaginki z pasków papieru.
Dalsze dwa sposoby łączenia pojedynczych kart w blok książki
zostały opisane w rozdziale o szyciu.
Komplet planów budowlanych ma znormalizowaną oprawę.
Dwa egzemplarze są naklejone na sklejany z kartonu parawanik
wklejamy w sztywną okładkę i jeden egzemplarz sklejony w har­
2
monijkę w kartonowej okładce. Z kartonu 400—600 g/m przycina
się kawałki formatu A4 i skleja się je paskami płótna w parawa­
nik. Pierwszą kartkę parawanika wykleja się białym papierem,
na następne przykleja się plan orientacyjny, sytuację, podziemie,
rzuty, więźbę dachową, przekroje, elewację i perspektywę. Tył
parawanika musi być podklejony. Parawanik wkleja się w okładkę
za pośrednictwem płóciennego paska przyklejonego do pierwszej
sekcji parawanika. Na okładce wykonanej w półpłótno przykleja
się drukowaną kartkę z napisem „projekt" i wpisywanymi w r u ­
bryki danymi o projekcie. Egzemplarz miękki ma wewnątrz 1 czy­
stą kartkę na zatwierdzenie projektu i sklejone kolejno ze sobą
sekcje bez użycia podkładek.
a) na paski,
5. OPRAWY ORGANICZNE, W PÓŁSKÓREK I CAŁĄ SKÓRĘ
Oprawy organiczne, których technika jest oparta na wielowie­
kowej tradycji kunsztu introligatorskiego, są bardzo pracochłonne,
ale zapewniają oprawionej książce największą trwałość. Po wielu
doświadczeniach i próbach ustaliły się trzy zasadnicze typy opra­
wy, której podstawową cechą jest organiczne zespolenie bloku
książki z okładką. Są to: oprawa uproszczona, oprawa z wolnym
przegubem i oprawa z przegubem zwartym.
181
 Przy opisie opraw organicznych zostały pominięte wszystkie a pod dolną belkę podkładając podstawkę. Krawędzie grzbietu
czynności związane z utworzeniem bloku książki, aż do wyokrągle­ przy górnym i dolnym brzegu nakłaniamy naciskiem dużego palca
nia grzbietu włącznie, ponieważ zostały one omówione przy opra­ ku krawędziom desek. Powierzchnię grzbietu pokrywamy wodą
wie w półpłótno i płótno. Należy tylko podkreślić, że przygoto­ Majstrową, aby rozmiękczyć klej. Woda zwykła wsiąka w grzbiet
wanie bloku książki musi być wykonane wyjątkowo starannie zbyt głęboko, powodując zacieki, zaś niewielki dodatek klajstru
i czysto, gdyż wpływa to decydująco na ostateczny wynik pracy. utrudnia jej szkodliwe działanie.
Stojąc z boku prasy raz z jednej, raz z drugiej strony, uderze­
niami młotka (rys. 110) naginamy k u kantom desek grzbieciki
Oprawa uproszczona początkowych, a następnie końcowych arkuszy książki. Grzbiet
wyrównujemy, lekko uderzając płaską stroną młotka w środkowe
Do tego rodzaju oprawy najlepiej nadaje się wyklejka konser­ arkusze, a następnie wąską stroną ustawioną równolegle do desek
watorska ze scyzurą z papieru czerpanego. Szycie może być w y ­ uderzamy wzdłuż grzbietu po pochylających się grzbiecikach.
konane na tasiemki lub na wrzynane w grzbiet sznurki. Pożądane P r z y prawidłowym naszyciu książki lekkie uderzenia utrwalają
jest wyszywanie książki. P r z y szyciu pierwszych i ostatnich trzech pochylenie grzbiecików pierwszego i ostatniego arkusza pod k ą ­
arkuszy nici obejmujące na grzbiecie tasiemkę powinny być o sie­ tem 45°. Dokładne wyokrąglenie grzbietu poprawiamy płaską
bie zaczepione. W płatniku nici nie przeciąga się przez pętle, stroną młotka, a następnie kostką wygładzamy grzbiet i w y r ó w ­
a jedynie zaczepia za poprzednie połączenie arkuszy. Przed obci­ nujemy nachylenie oporka (rys. 101). P r z y nabijaniu nie można
naniem książki w krajarce obija się ją prowizorycznie, a następnie bić młotkiem po zwięzach, aby nie poprzecinać nitek, i należy
prostuje do obcięcia za pomocą igieł wbijanych pod tasiemki lub uważać, aby wszystkie grzbieciki biegły równolegle.
sznurki.
Naginanie oporka. Na wyokrągloną książkę kładziemy deskę
formatową sztorcowym brzegiem do grzbietu. Odstęp deski od
grzbietu szerokości 2—3 mm jest uzależniony od formatu książki.
Obracamy książkę wraz z deską i po drugiej stronie przykładamy
w ten sam sposób drugą deskę. Jeżeli deski przy ściśnięciu będą
się odsuwały od oporka (trochę za bardzo naszyta książka) można
nieco zwilżyć scyzurę. Tasiemki i roztrzepane uprzednio sznurki
pozostawiamy na zewnątrz desek. Prasę ręczną stawiamy prosto­
padle do brzegu stołu, wysuwając poza krawędź podstawę gwintu.
Tak postawiona prasa stoi mocno na stole w pozycji dogodnej do
pracy. Po odkręceniu nakrętek podnosimy górną belkę prasy k u
górze, a lewą ręką chwytamy książkę z deskami od strony grzbietu
i w k ł a d a m y ją na środek prasy (przy wkładaniu ułożonych między
deskami kilku książek potrzebna jest pomoc do obsłużenia prasy).
Po opuszczeniu górnej belki przykręcamy lekko nakrętki i kon­
R y s . 101. Oporkowanie — naginanie arkuszy k r a ń c o w y c h
trolujemy ułożenie książki. Odstępy desek od grzbietu powinny
być wszędzie jednakowe, boki prostopadłe do powierzchni desek,
a żłobek i grzbiet powinny mieć symetryczne, ładne wyokrągle­
nie. Sztorcowe brzegi desek powinny być na jednej linii — r ó w n o ­ Resztki klajstru i kleju ścieramy do sucha miękkimi ścinkami
ległej do belek prasy. Książki muszą być zaprasowane niezupełnie papieru, a po całkowitym wyschnięciu grzbietu smarujemy go
na środku, lecz trochę bliżej grzbietu. Po uregulowaniu położenia cienką warstwą kleju. Do ponownie wysuszonego grzbietu przy­
dokręcamy nakrętki z obu stron, a następnie po zdjęciu prasy ze klejamy kapitałkę i pasek cienkiej surówki lub mocnego papieru.
stołu opieramy ją o podłogę. Po uchwyceniu podstawy prasy ko­ Pasek szerokości grzbietu musi dochodzić do brzegów kapitałki.
lanami dokręcamy mocno nakrętki za pomocą pachołka, kontrolu­ Smarujemy go klajstrem i dokładnie przycieramy kostką. W tym
jąc równe oddalenie pomiędzy belkami z obu stron książki. Prasę stanie grzbiet oporkowany (dawniejsza nazwa: kaszerowany) musi
ustawiamy równolegle do krawędzi stołu, opierając śrubami o stół, pozostać przez 3 doby.
183
182
 P r z y oporkowaniu naszycie grzbietu jest rozłożone na boki 0 10 mm od wymiarów bloku. Odkładziny sklejamy z dwóch
i utrwalone w tej pozycji. Cały blok książki jest prosty i płaski, warstw, pozostawiając jeden, bok nie doklejony na szerokość
okładka znajduje oparcie o oporek, a załamanie kartek ułatwia 40 mm. Brzeg nie doklejony po wyschnięciu tektur równamy,
otwieranie książki (rys. 102). przycinając go otnikiem.
Zawieszanie tektur. Pod scyzury podkładamy kawałek sztyw­
nego niewrażliwego na wodę materiału (tworzywo sztuczne) lub
papieru. Brzegi natronu wystające poza grzbietówkę smarujemy
klejem. Chwytając prawą ręką blok książki od strony żłobkowej,
lewą ręką nakładamy grzbietówkę. Po zrównaniu jej brzegów
z krawędziami oporka i wysunięciu po centymetrze poza górę
1 dół grzbietu, przesuwając palcami poprzez oporek, przyklejamy
natron do scyzury. Po ułożeniu na desce obciągamy papier w kie­
runku żłobka, przyklejamy całą powierzchnię do scyzury i w c i ­
R y s . 102. Oporkowanie g r z b i e t ó w : a) pod k ą t e m 45° do opraw z w. skamy w oporek. Grzbietówka powinna ściśle przylegać do grzbie­
przegubem, b) pod k ą t e m 90° do opraw z przegubem z w a r t y m
tu, a na scyzurze nie powinno b y ć zmarszczek. Blok książki wkła­
damy w tektury dosunięte do oporka
Przygotowanie grzbietówki i tektur. Od chwili wyjęcia książki i w deskach zaprasowu jemy w prasie.
z prasy należy kłaść ją zawsze między deskami, wysuwając oporek Po wyjęciu z prasy i podsuszeniu ob­
poza ich krawędzie. Przystępując do dalszej pracy, przyklejamy cinamy scyzurę sklejoną z tasiem­
klajstrem tasiemki lub sznurki do scyzury, wciskając je w zagłę­ kami i natronem w odległości nie
bienie oporka. Następnie kroimy grzbietówkę równą szerokości mniejszej niż 25 mm od oporka.
grzbietu między kantami oporka, a dłuższą o 20 mm od wysokości Sklejone tektury rozchylamy w
książki i naklejamy ją na środek paska natronu o tej samej w y - brzegu nie doklejonym i smarujemy
w e w n ą t r z po obu stronach klejem.
Przesuwając ukośnie okładzinę k u
grzbietowi książki, rozchylonymi R y s wpuszczanie s c y z u r y
1 0 4

brzegami tektury obejmujemy scy- w okładziny

Z U r ę i w p U S Z C Z a m y ją W głąb. Odle- l — sklejona tektura, 2 — s c y z u r ą
głość krawędzi okładziny od krawędzi
oporka ustalamy na dwie grubości tektur (rys. 104). Brzegi górne
i dolne okładzin są równe z końcami grzbietówki. Całość prasuje­
my pomiędzy deskami, a po chwili wyjmujemy i dociskamy pal­
cami sklejane miejsca wystające poza brzegi książki. Książkę z za­
wieszonymi okładzinami zostawiamy pod ciężarkiem do w y ­
schnięcia.
R y s . 103. Przygotowanie g r z b i e t ó w k i do oprawy uproszczonej Przy oprawach w półpłótno introligatorzy przycinają na noży­
cach kawałki tektur o wymiarach dopasowanych do książki. Po
sokości, a szerokości większej od grzbietówki o 60 mm. Papier posmarowaniu dwóch kawałków jeden kładą pod scyzurę, a drugi
załamujemy na grzbietówkę tuż przy jej krawędziach, a następnie przyklejają na wierzch i zaprasowu ją. P r z y takim uproszczeniu
w odwrotną stronę w odległości równej załamaniu oporka na scy- pomija się ręczne obcinanie przy linii z kantem. Okładziny takie,
zurze. Grzbietówkę wyokrąglamy do kształtu grzbietu (rys. 103), choć równie mocno połączone z okładką, nigdy nie mają tak rów­
Tektury sklejamy z dwóch warstw. Tektura od strony książki nych kantów. Sposobu tego nie można stosować przy oprawie
może być cieńsza lub równa grubości tektury wierzchniej. Łączna artystycznej.
grubość po ułożeniu na bloku książki musi się równać wysokości Przed przystąpieniem do dalszej pracy musimy zebezpieczye
oporka. Rozmiary tektur powinny być większe z trzech stron blok książki przed uszkodzeniami i pobrudzeniem. Owijamy go
184 185
opaską z mocnego papieru sklejoną z tyłu książki i na brzegu żłob­
kowym.
Obcinanie okładzin. Odpowiednio do formatu książki dobieramy
linie z kantem w celu obcięcia trzech boków tektur. Grubość kan­
tu linii będzie szerokością kantów okładek. U brzegu żłobkowego
musimy dać nieco szersze kanty (do 0,5 mm), biorąc pod uwagę
kurczenie się materiału w przegubie podczas schnięcia. Na stole
kładziemy deskę lipową, a na niej tekturę. Książkę układamy
brzegiem żłobkowym do siebie. Wybraną linię podsuwamy pod
blok książki na tylną okładzinę przy górnym brzegu. Kant linii
opieramy o górny brzeg książki. Wykonujemy to przy książce
zamkniętej, aby blok jej nie zmienił swego położenia względem
okładzin. Ostrożnie otwieramy przednią okładzinę i przyciskamy
blok przy brzegu unieruchamiając linię. Otnikiem lub w braku
niego nożem obustronnie fazowanym odcinamy przy kancie linii
nadmiar tektury (rys. 105). Po wyjęciu linii bierzemy do ręki
R y s . 105. P r z y c i n a n i e tektury otnikiem przy l i n i i z kantem
książkę i nożyczkami regulujemy wysokość grzbietówki do w y ­
sokości obciętej okładziny. Książkę kładziemy ponownie, tyłem
na wierzch, grzbietem do siebie. Linię podsuwamy pod blok na
przednią okładzinę przy brzegu górnym i odcinamy jej nadmiar
uważając, aby nie uszkodzić grzbietówki. W ten sam sposób obci­
namy tektury przy brzegu dolnym. Podkładając linię do cięcia
przy brzegu żłobkowym, musimy delikatnie docisnąć jej kant do
kartek wyklejki. Obcięte kanty książki musimy oszlifować papie­
rem ściernym przyklejonym do deseczki. Szlifując tektury dooko­
ła, dociskamy deseczkę jednocześnie do krawędzi obu okładzin.
P r z y krojeniu nożem i szlifowaniu obu powierzchni tektur tworzy
się przy krawędziach małe podwinięcie. Z zewnętrznych stron tek-
186
tur zdejmujemy je papierem ściernym przy zamkniętej książce,
zaś z wewnętrznych stron — po otworzeniu okładki i podłożeniu
pod nią tektur formatowych do wysokości bloku.
Sztuczne zwięzy. P r z y oprawach w skórę efekt dają uwypukla­
jące się na grzbiecie zwięzy. Przy oprawie uproszczonej wpuszcza­
nie sznurków w narżnięcia grzbietu jest konieczne, aby grzbietów­
ka przylegała do grzbietu, a oryginalne zwięzy są niewidoczne.
Dla upiększenia oprawy możemy zrobić zwięzy sztuczne (dawna
nazwa: sztuczne bindy). Sklejone klajstrem z dwóch warstw k a ­
wałki skóry cielęcej tniemy na paseczki o szerokości 2—3 mm.
Książkę zaprasowu jemy w prasce stołowej grzbietem ku górze
i oznaczamy miejsca umieszczenia sztucznych zwięzów zgodnie
ze zwięzami naturalnymi. Pasek preszpanu kładziemy poprzez
grzbiet prostopadle do jego bocznych krawędzi i dosuwarny do
oznaczenia górnego zwięzu. Paseczek skóry smarujemy klejem
szewskim glutenowym, kładziemy na grzbiet dosuwając do kra­
wędzi preszpanu i przycieramy. W ten sam sposób przyklejamy
następne skórki. Po wyschnięciu sztucznych zwięzów kładziemy
książkę na desce i przycinamy końce skórek wychodzące poza
grzbiet. Odcięcie zaczynamy od strony grzbietu na 2—3 mm od
krawędzi oporka i prowadzimy ukośnie aż do zaniku na brzegu
znajdującej się pod papierem grzbietówki.
Zaciąganie półpłótna. Oprawa uproszczona jest stosowana przy
książkach bibliotecznych i w tym przypadku grzbiet zaciąga się
płótnem bez umieszczania sztucznych zwięzów lub przy półskór­
kach przy użyciu dość sztywne j . skóry, np. świńskiej (podcinanie
skóry jest omówione na końcu rozdziału).
Płótno po naklejeniu na grzbiet musimy podwinąć na w e w n ę t r z ­
ną tronę okładki. Przeszkadza temu scyzura biegnąca od dolnego
do górnego brzegu książki. Rozcinamy ją więc, nożyczkami tuż
przy grzbiecie, od brzegów w głąb książki na odległość 15 mm.
Na tekturach odznaczamy szerokość, na jaką płótno będzie za­
chodziło na okładziny. Posmarowany kawałek płótna przykładamy
do linii na przedniej okładzinie, przycieramy do tektury, płaską
kostką wciskamy w zagłębienie w przegubie i przycieramy do­
okoła grzbietu. Po odwróceniu książki płótno wciskamy w prze­
gubie i naklejamy na tekturę tylnej okładziny. Po przytarciu
płótna książkę stawiamy na grzbiecie, wysuwając podwinięcie po­
za krawędź deski. Okładziny opuszczamy na deskę. Dużym palcem
prawej ręki dociskamy podwinięcia do krawędzi tektur, a następ­
nie zawijamy na ich wewnętrzną stronę. Odciągając nieco blok
ku górze, za pomocą płaskiej kostki wsuwamy podwinięcie między
grzbietówkę i grzbiet. Płótno przycieramy przy brzegach tektur
i wygładzamy na grzbietówce. Po podwinięciu z obu stron grzbietu
książkę zamykamy i przycieramy w przegubach i na grzbiecie.
187
 Zaciąganie półskórka. P r z y oprawie w półskórek skórę zwilżamy
po stronie licowej przegotowaną wodą, aby klajster nie przeniknął
i nie pozostawił na niej plam. Klajstrem z mąki żytniej z dodat­
kiem Raschidu smarujemy skórę dwukrotnie i pozostawiamy na
chwilę, żeby namiękła, a w tym czasie pokrywamy grzbiet i sztucz­
ne zwięzy cienką w a r s t w ą kleju. Książkę wkładamy w praskę
i nakładamy grzbiet ze skóry. Po r ó w n y m jego ułożeniu poduszka­
mi u nasady dużych palców obciągamy skórę na okładziny, aby
uwidoczniły się zwięzy, a skóra wokół nich przylgnęła do grzbie­
tówki. Po prowizorycznym przytarciu grzbietu wciskamy skórę
w zagłębienia przegubów za po­
mocą kostki płaskiej z wąskimi
równymi krawędziami i przycie­
ramy do okładzin. Wracając do
grzbietu, kładziemy na nim pa­
sek preszpanu i dociskamy go
z jednej strony do zwięzu środ­
kowego. Po drugiej stronie
zwięzu skórę przygniatamy do
grzbietu za pomocą kostki (rys.
R y s . l O e ^ W y r a b i a n ^ kostką zwie-
1 0 6 ) . i a j ą c kolejno zwię-
W y r a b
zy, musimy przycierać powsta­
jące w przegubie fałdy. A b y
klajster nie zasechł zbyt szybko, skórę od czasu do czasu zwilża­
my. Gdy skóra ułoży się zadowalająco wokół zwięzów i w prze­
gubie, książkę możemy wyjąć z prasy i przykleić podwinięcia.
Dużym ułatwieniem przy kształtowaniu grzbietu są specjalne
kleszcze, którymi ściskamy zwięzy jednocześnie z obu stron
(rys. 107).
Cienkie podwinięcie skóry na zakończeniach grzbietu w zesta­
wieniu z grubością okładzin wygląda nieefektownie. Możemy go
poszerzyć przez wklejanie pod podwinięcie grzbietowe wąskiego
paseczka skóry. Należy go przykleić przy samym brzegu grzbie­
tówki zwracając uwagę, aby nie zagniatał kapitałki. Stosuje się
to zarówno przy płótnach, jak i przy skórach. Poza względami
estetycznymi, za stosowaniem wklejenia skórki przemawia fakt,
że materiał podwinięcia gładziej się wtedy układa na grzbietówce.
Rogi w półpłótnach wykonuje się przed zaciąganiem płótna, aby
przy ich wykonaniu nie naruszyć świeżo przyklejonego przegubu.
Przy oprawie w półskórek trzeba je wykonać na parę godzin przed
zaciąganiem skóry albo po wyschnięciu grzbietu, gdyż świeże rogi
mogą się odgnieść przy zaprasowaniu książki do zaciągania grzbie­
tu. Najtrwalszy i wygodny do wykonania róg jest pokazany na
rys. 95c. Brzegi okładek tuż przy rogach trochę ścinamy, aby nie
uwidoczniła się na bokach grubość materiału. Z płótna lub skóry
188
wycinamy rożek w kształcie trójkąta. Po przyklejeniu go do ze­
wnętrznej strony rogu tektury zaginamy nie obcięty rożek na
stronę wewnętrzną. Fałdy materiału przyginamy k u brzegom
okładki i podwijamy boki rożka. Materiał powinien się zejść ze
sobą na przekątnej kąta lub być w bliskiej od siebie odległości.
P r z y oprawach w skórę można na rogach prostych przykleić
najpierw podwinięcia, ściąć nożyczkami nadmiar skóry i przykleić
na siebie cięte brzegi (rys. 95d). Po wyschnięciu przycinamy obie
warstwy po przekątnej rogu okładziny, pochylając nieco nóż, aby
brzegi skóry częściowo nachodziły na siebie. Nadrywamy nieco
skórę przy przecięciu, usuwamy spod skóry i z wierzchu odcięte
kawałki, a następnie przyklejamy schodzące się brzegi podwinięć.
Usuwanie nachodzących na siebie części podwinięcia musi być
wykonane po skurczeniu się skóry podczas schnięcia.
R y s . 107. W y r a b i a n i e z w i ę z ó w na grzbiecie przy u ż y c i u kleszczy
Oklejanie okładek papierem. Okładziny okleja się przy półpłót­
nach papierem. Obleczenie wykonuje się sposobami podanymi przy
oprawie wklejanej w okładkę (rys. 97 i 98). Ponieważ okładka
jest zawieszona na książce, przy podwijaniu należy pod okładzinę
podłożyć tektury do wysokości bloku. Wyschnięte podwinięcia
przycinamy na jednakową szerokość.
Do oklejania okładzin półskórków stosuje się papier lub cza­
sem płótno. Brzegi skóry na okładzinach odmierzamy dokładnie
i zaznaczamy miejsca, do których dokleimy papier. Po przyłożeniu
drewnianej linii krawędź skóry, która znajdzie się pod brzegiem
papieru wprasowujemy w tekturę gorącym stalowym gładzikiem.
Zaciąganie w całe płótno i skórę wykonuje się tym samym spo­
sobem, co przy zaciąganiu grzbietu. Przy płótnie różnica polega
tylko na konieczności szybszej pracy. Przy płótnie smarowanym
klejem wysychające podwinięcia poddajemy gęstym klajstrem.
189
 Podczas zaciągania książki w całą skórę, przy wyrabianiu zwię­
zów i przegubu skóra zwisa poza praską. Po wstępnym przykle­
jeniu skóry na grzbiecie, wyjmujemy książkę z praski, przykle­
jamy i przycieramy boki. Książkę ponownie zaprasowu jemy
pomiędzy gładkimi tekturami w prasce i wykańczamy grzbiet.
Kolejność podwijania boków jest zależna od typu zastosowanego
rożka. W czasie pracy zachodzi konieczność zwilżania wodą skóry
na grzbiecie. Podwinięcia można także wykonać w 4 godziny po
naklejeniu skóry. Książkę bez podwiniętych brzegów wyjmujemy
na ten czas z praski i kładziemy do suszenia pomiędzy tektury
i deski i obciążamy. Przystępując do dalszej pracy, skórę na pod­
winięciach należy zwilżyć po stronie licowej, posmarować klaj­
strem i podwinąć.
W czasie zaciągania skóry obowiązuje maksymalna czystość.
Wszystkie narzędzia muszą być umyte. Skóry nie wolno dotykać
stalowymi pzedmiotami ani kłaść na drukowanej makulaturze.
Pomiędzy deski a tektury osłaniające wilgotną skórę należy wło­
żyć blachę cynkową.
Tłoczenie na skórze wykonuje się następnego dnia po jej zaciąg­
nięciu. Dla uzyskania gładkości i połysku skóry można ją prasować
pomiędzy blachami mosiężnymi lub niklowanymi. Dla utrzymania
wilgoci w skórze można włożyć ją pomiędzy blachy cynkowe
(w cynku w temperaturze poniżej 18°C następuje zmiana struk­
tury metalu i blacha zatraca gładkość powierzchni, blacha z szary­
mi „nalotami" nie nadaje się do prasowania skóry).
Podklejanie okładzin książki. Po otworzeniu okładziny dopaso­
wujemy wyklejki. Biorąc pod uwagę rozciąganie się papieru,
przycinamy nieco jej brzegi. Po posmarowaniu klajstrem wyklejki
natychmiast zamyka się książkę i zaprasowu je na chwilę. Po w y ­
jęciu z prasy przyciska się kostką w przegubie, a następnie po
lekkim odchyleniu okładzin wsuwa się pod nie cienką blachę obło­
żoną jawą. Książkę do wyschnięcia zostawia się na 3 dni pod przy­
ciskiem ok. 10 kg, zmieniając jawę na blachach.
Wykończenie książki. Oprawioną książkę dokładnie przegląda­
my. Wyklejki w razie konieczności przycinamy nożem, a odcięte
brzegi zwilżamy pędzelkiem i usuwamy kostką. Książkę dokładnie
kartkujemy. Kładziemy ją na specjalnym przyrządzie lub na
dwóch deskach, których zewnętrzne boki (uniesione do góry) pod­
trzymują okładki trochę uniesione, podczas gdy grzbiet leży na
stole. Oczywiście na deskach kładziemy tektury. Otwierając kart­
kę po kartce, palcami przeciągamy wzdłuż grzbietu. Po przekart-
kowaniu od początku do końca obracamy książkę i kartkujemy
w odwrotnej kolejności. Kartkowana książka łatwiej się otwiera,
a grzbiet nie ulega t r w a ł y m załamaniom. Na zakończenie zapra-
sowuje się książkę na 3 dni.
190
Oprawa z wolnym przegubem
W poprzednio opisanej oprawie oporek nabity był pod k ą t e m
45°, a tektury odsunięte od krawędzi oporka o dwie grubości okła­
dziny. Przegub jest elastyczny i materiał zaciągany na grzbiet
zagina się na szerokości 2—4 mm. Przegub taki nazywamy prze­
gubem wolnym w odróżnieniu od przegubu zwartego, przy k t ó r y m
oporek jest nabity pod kątem 90°, a okładziny dochodzą bezpo­
średnio do niego. Uproszczenie oprawy polegało na zastosowaniu
grzbietówki łączonej papierem ze scyzurą i sznurkami lub tasiem­
kami. P r z y oprawie uproszczonej zastosowany był przegub wolny
i grzbiet wolny.
Oprawa z wolnym przegubem przy podobnej technice zawie­
szenia okładek ma przyklejone płótno lub skórę bezpośrednio na
grzbiet.
Do zaciągania płótnem przygotowanie bloku książki łącznie
z oporkowaniem jest takie samo jak przy oprawie uproszczonej.
P r z y książkach ciężkich o dużym formacie naklejona na grzbiet
cienka surówka powinna zachodzić 2 cm na scyzurę (szerokość
scyzury minimum 4 cm). Surówkę sklejaną ze scyzurą i sznurkami
lub tasiemkami wklejamy w tektury. P r z y zaciąganiu grzbietu
skórą szyjemy książkę na sznurki systemem „na okrętkę" opisa­
nym w rozdziale o szyciu. Szycie musi być wyjątkowo równe,
wiązanie nici wewnątrz arkuszy, a oporkowany grzbiet gładki
i ładnie uformowany. Książki można także szyć na wąskie lniane
tasiemki. Zwięzy z wystających ponad grzbiet sznurków lub ta­
siemek uwidaczniają się pod skórą, tworząc naturalną ozdobę
książki (zwięzy naturalne).
Drugim sposobem zawieszenia okładek jest przeciąganie sznur­
ków lub tasiemek przez okładkę. Z tektury o grubości równej
wysokości oporka kroimy okładki większe od bloku książki
o 10 mm z każdej strony. Krawędź przygrzbietowa przycinamy
równo otnikiem. Mocnym papierem posmarowanym klajstrem
oklejamy obie okładziny. Papier nakładamy na jedną stronę tek­
tury, przycieramy, obciągamy mocno wokół krawędzi przygrzbie-
towej i przyklejamy do strony drugiej. P r z y stosowaniu słabo
„ciągnących" papierów na wyklejki dajemy zawinięcie na drugą
stronę tektury na szerokość 5 mm. Przy zawieszaniu okładek stro­
na nie oklejona będzie stroną zewnętrzną okładki. Po wyschnięciu
oklejanych tektur przy krawędzi przygrzbietowej rozmieszczamy
miejsca sznurków lub tasiemek. Wzdłuż krawędzi w odległości
nie mniejszej niż 5 mm zaznaczamy cyrklem linię. Po podłożeniu
pod tekturę płytki ołowianej na linii tej w zaznaczonych na zwięzy
miejscach musimy przebić otwory. Przy sznurkach otwory przebi­
jamy metalowym kolcem, przy tasiemkach dłutkiem o szerokości
tasiemek. Od otworów ku krawędzi przygrzbietowej nadcinamy
191
t e k t u r ę i usuwamy spomiędzy nacięć cienką warstwę tektury,
tworząc rowek, w k t ó r y m umieścimy zwięzy (rys. 108).
Sznurki roztrzepane przed oporkowaniem rozczesujemy, skrę­
camy, a końce ich nasączamy klejem tworząc spiczaste twarde
zakończenie. Sznurki przeciągamy przez otwory w okładzinach.
Rowek i odcinek sznurka, który znajdzie się w otworze tektury
smarujemy klejem. Sznurki naciągamy przez uniesioną okładzinę.
Rys. 108. P r z e c i ą g a n i e s z n u r k ó w przez o k ł a d z i n y
oprawie z przegubem z w a r t y m
Po położeniu okładziny ustalamy jej odległość od krawędzi oporka
na dwie grubości tektury. W przegub wciskamy sznurki (nie przy­
klejone) i wgniatamy je w rowek. Miejsca, w których sznurki są
na tekturze, smarujemy lekko klajstrem i nakrywamy papierem
złożonym na pół, załamaniem do grzbietu. Papier powinien być
drzewny, aby po wyschnięciu można go było łatwo oderwać. Po
przeciągnięciu sznurków otwieramy okładkę, przeciągnięte końce
sznurków przycinamy do długości 10 mm i przyklejamy klajstrem
po wachlarzowatym rozłożeniu w kierunku od grzbietu. P r z y du­
żych książkach w odległości 15 mm od grzbietu wybija się drugi
otwór. Sznurek poprzez rowek przechodzi pierwszym otworem na
w e w n ę t r z n ą stronę okładki, prowadzony jest wyciętym rowkiem
do drugiego otworu, wychodzi przez niego na wierzch okładki
i jest przyklejony wachlarzowato w kierunku grzbietu. Po w y ­
schnięciu kleju otwieramy książkę i okładziny kładziemy na płycie
metalowej. Uważnie podtrzymując grzbiet, zbijamy młotkiem
miejsca na okładzinach, w których są sznurki, w celu usunięcia
zgrubień i nierówności.
P r z y wiązadłach tasiemkowych, od strony zewnętrznej okładzin
do miejsca ich przebicia wycinamy wgłębienie równe szerokości
i grubości tasiemek. Przeciągnięte tasiemki, przyklejone klejem
od strony wewnętrznej, przycinamy pozostawiając długość odpo-
192
władającą szerokości, tzn. kwadrat lub prostokąt. Tasiemkę po
obcięciu zbijamy młotkiem, podobnie jak sznurki, aby zniwelować
nadmierną grubość. Ślady wypukłości pozostawiamy w celu uwy­
datnienia konstrukcji zasadzenia tektur — okładzin.
Brzeg okładziny przy grzbiecie smarujemy klejem po stronie
wewnętrznej na szerokości 3 cm i przyklejamy do scyzury w usta­
lonej poprzednio odległości od grzbietu. Podsmarowane klajstrem
sznurki lub tasiemki układamy i przyklejamy w przegubie. Z po­
wierzchni okładzin zrywamy papier drzewny, a brzegi pozosta­
łych resztek przykrywających zwięzy wyrównujemy papierem
ściernym. Na wewnętrznej stronie okładzin nacinamy scyzurę
w odległości 20 mm od grzbietu i zrywamy ją, ciągnąc w kierunku
grzbietu.
Zawieszone tektury obcinamy przy użyciu linii z kantem i w y ­
równujemy papierem ściernym. Scyzurę przy brzegu górnym
i dolnym książki nacinamy, aby umożliwić podwinięcie materiału
przy grzbiecie. Sznurki użyliśmy wystarczająco grube, aby uwi­
doczniły się przez skórę, tasiemki możemy podwyższyć, nakleja­
jąc na nie paseczki skóry.
Ręczne szycie kapitałki (rys. 109). W poprzednich oprawach
przy podwinięcia na grzbiecie opierały się na grzbietówce, której przy
oprawie z wolnym przegubem nie ma. Kant podwinięcia opieramy
na ręcznie szytej kapitałce. Podkład pod kapitałkę robimy z pa-
seczka skóry, który po oklejeniu cienkim płótnem będzie miał
jeden bok przedłużony paskiem tkaniny. Po posmarowaniu k r a ­
wędzi grzbietu klejem przyklejamy do niego płócienną kapitałkę
tak, aby pasek skóry wystawał poza brzeg książki. Tkanina kapi­
tałki ma dochodzić do naklejonej surówki, aby nie powstały nie­
równości na grzbiecie. Następnie wyszukujemy środek pierwszego,
ostatniego i środkowego arkusza (przy grubych książkach również
środki pośrednich arkuszy) i zaznaczamy wystającymi poza brzegi
książek paskami kartonu. Książkę umieszczamy w prasce ręcznej
brzegiem dolnym ku górze i zakręcamy nieco mocniej od strony
żłobka. Książkę zwracamy grzbietem ku sobie i szyjemy kapitałkę
od strony lewej ku prawej. Dwie cienkie igły nawlekamy dwoma
kolorowymi kordonkami zharmonizowanymi z kolorem oprawy.
Dla ułatwienia opisu nazwiemy je szarym i zielonym. Końce kor-
donków związujemy, przycinamy na 5 mm i roztrzepujemy. W śro­
dek pierwszego arkusza wkładamy igłę z kordonkiem szarym
i przebijamy grzbiet poniżej płatnika. Kordonek przeciągamy do
chwili, kiedy związanie włożone ostrożnie między karty dojdzie
wewnątrz arkusza do jego grzbietu. Podnosimy obie igły do góry,
zielonym kordonkiem omijamy szary z lewej strony, od strony
szyjącego, przenosimy nad książką i wbijamy igłę pod kapitałkę
płócienną tuż przy miejscu wyjścia zielonego kordonka z pierw-
13 193
szego arkusza. Kordonek szary trzymamy naprężony ku górze,
a zielony ściągamy poprzez grzbiet. Zielony kordonek otacza pętlą
szary i po zaciągnięciu przyciąga go do miejsca między brzegiem
R y s . 109. R ę c z n e
kapitałki
książki a kapitałka. Kapitałka płócienna została owinięta jedną
pętelką szarą. Zielony kordonek wychodzi na zewnątrz grzbietu
między paskiem skóry w kapitałce a brzegiem książki. Igły pod-
194
nosimy do góry i zamieniamy. Igłę z szarą nitką bierzemy do pra­
wej ręki, z zieloną do lewej. Teraz szara nitka otacza od zewnątrz
nitkę zieloną. Igłę z szarą nitką wbijamy pod kapitałkę od strony
brzegu nieco na prawo od poprzedniego nakłucia. Nitkę szarą ścią­
gamy. Kapitałka płócienna została otoczona pętelką zieloną. Z a ­
mieniamy igły w rękach i postępujemy jak poprzednio do końca
kapitałki, tworząc na zmianę pętelki szarą i zieloną. Przy środko­
w y m arkuszu przebijamy igłą nie pod kapitałka lecz przez środek
arkusza poniżej płatnika. Na zakończenie kordonki przewiązujemy
jednym węzłem na grzbiecie i doklejamy do niego. Nitki przecho­
dzące od płatnika spłaszczamy kostką. Kapitałka powinna być
szyta dość ściśle, ściągana równo i niezbyt mocno. W miejscu
wbijania igieł pod skórką płóciennej kapitałki utworzy się wtedy
ozdobny łańcuszek. Aby nitki kordonku nie rozsuwały się, na kapi­
tałkę od strony grzbietu naklejamy klajstrem bibułkę zachodzącą
na grzbiet. Książkę obracamy i szyjemy kapitałkę na górnym
brzegu.
R y s . 110. W y r a b i a n i e k a p i t a ł k i ze s k ó r y
Zaciąganie grzbietu. Płótno i skórę zaciągamy na grzbiet po­
dobnie jak w oprawie uproszczonej. P r z y podwijaniu, podwinięcia
grzbietowe smarujemy klajstrem z obu stron skóry lub płótna.
Blok książki ustawiony pionowo i oparty grzbietem o deskę wysu­
wamy nieco poza jej krawędź. Przyklejamy podwinięcia do opu­
szczonych na boki okładzin, odrywamy z grzbietu przy kapitałce
szycie przyklejoną skórę i wsuwamy pomiędzy nią a grzbiet książki
podwinięcie grzbietowe. Podwiniętą skórę wygładzamy i tworzy­
my przy kapitałce małą fałdę wystającą nieco w górę ponad
okładki. Po zamknięciu książki grzbiet przy brzegu wygładzamy
i otaczamy paskiem kartonu. Kostką skłaniamy fałdę, aby uło­
żyła się na szytej kapitałce, wygładzamy kapitałkę ze skóry,
ściągając w kierunku kartonu dokładnie przylegającego do
195
grzbietu (rys. 110). Po ustawieniu książki na kamieniu litogra­
ficznym lub blasze cynkowej bokiem podwiniętym k u dołowi
przeciągamy kostką po skórze k u blasze. Krawędź grzbietowa
kapitałki ze skóry będzie wtedy ostra. Po wykonaniu kapitałki
ze skóry na obu końcach grzbietu przycieramy grzbiet i przegu­
by, a następnie suszymy książkę w tekturach. Obleczenie i pod­
klejenie książki jak w oprawie uproszczonej.
P r z y oprawie w płótno podwijanie nie przedstawia trudności
i można całość wykonać od razu. P r z y skórach uformowanie zwię­
zów zajmuje sporo czasu, wobec czego można zdecydować, że pod­
winięcia wykonywane będą w 4 godziny po obleczeniu grzbietu.
W tym przypadku przy smarowaniu skóry pozostawiamy nie po­
smarowane podwinięcia i kawałki grzbietu, pod które podejdą
podwinięcia grzbietowe. Pociągając grzbiet klejem, nie smarujemy
jego końców przy kapitałkach. Unikniemy przez to konieczności
odrywania skóry od grzbietu dla umieszczenia na nim podwinięć.
Oprawa z przegubem zwartym
Ten typ oprawy stosuje się przy oprawach w skórę i półskórek.
Szyć można na tasiemki lub na sznurki systemem „na okrętkę".
P r z y oklejaniu książek szytych na okrętkę utrudnione jest rów­
nanie grzbietu. Okleja się zatem
co drugie pole pomiędzy zwię-
zami jeszcze na szywnicy, a po
zdjęciu z szywnicy okleja się
pola pozostałe. Pod scyzurę
doszywa się arkusz złożony z
trzech załamanych na pół kar­
tek makulatury. Początek i ko-
niec nitki przyklejamy we­
wnątrz makulatury. Po obcięciu
książki i wyokrągleniu grzbietu
nabijamy oporek pod k ą t e m
90°. Można to uzyskać stosując
deski z okutymi skośnymi k r a ­
wędziami (rys. 111). Tektury
przygotowuje się tak jak przy
oprawie z przegubem wolnym.
R y s . 111. Oporkowanie w deskach P r z y zawieszaniu tektur zwięzy
z okutymi skośnymi k r a w ę d z i a m i ściąga się tak, aby krawędzie
okładzin przylegały do oporka
(rys. 11). Grubość tektur musi w tym przypadku być bardzo do­
kładnie wymierzona i równać się wysokości oporka. Scyzury nie
podklejamy. Górny i dolny brzeg tektury przy końcach grzbietu
Ścinamy ukośnie, aby móc w te miejsca włożyć skórę przy podwi-
,196
janiu. Kapitałkę szyjemy ręcznie. Obleczenie skórą jest nieco ł a ­
twiejsze, gdyż nie wymaga wciskania w oporek. Przy wyrabianiu
kapitałek w skórze musimy jej zwiężające się końce rozepchnąć na
baki kostką, aby uniknąć pęknięcia skóry przy otwieraniu książki.
Po wykonaniu podwinięć i kapitałki ze skóry grzbiet przewiązuje­
my nitką. W rogach przy grzbiecie ścinaliśmy brzegi tektury. W te
miejsca wgłębiamy nieco skórę cienką kostką. Nitką lnianą umie­
szczaną kolejno w zagłębieniach owijamy dwukrotnie książkę
wzdłuż grzbietu. Po związaniu nitki na dolnym brzegu książki
końce jej chowamy między stronice, aby nie odcisnęły się na skó­
rze. Na przewiązanej książce jeszcze raz poprawiamy kapitałkę
skórzaną.
W pół godziny po zaciągnięciu skóry, dopóki jest ona wilgotna,
rozwiązujemy nitki i książkę kładziemy na desce. Po otworzeniu
okładki do oporka dosuwamy deseczkę. Do krawędzi dociskamy
krawędź okładki, aby zrównała się z oporkiem. Brzeg okładki przy­
gniatamy kostką, ustalając miejsce załamywania się skóry przy
otwieraniu okładki. Po zamknięciu książkę pozostawiamy do w y ­
schnięcia.
Przed pierwszym otworzeniem półskórka do oblekania papierem
przegub zwarty lekko zwilżamy.
Podklejanie oprawy z przegubem zwartym. Po otworzeniu
okładki spod scyzury wyjmuje się makulaturę, wycinając trzy­
mające ją nitki. Scyzurę usuwamy całkowicie. Odsłoniętą w prze­
gubie skórę i oporek starannie oczyszczamy z resztek kleju. Po
wyregulowaniu brzegów wyklejki smarujemy ją klajstrem i uno­
simy ją lewą ręką, a prawą przycieramy do oporka, skóry i k r a ­
wędzi okładki. Następnie wyklejkę naciągamy na okładzinę, przy­
klejamy i przycieramy. Wyklejkę w załamaniach przegubu przy­
cieramy parokrotnie kłębkiem waty przez mocny papier. W y k l e j k i
z czerpanego papieru rozszerzają się we wszystkich kierunkach.
Po posmarowaniu trzeba pozwolić na rozszerzenie się papieru,
a następnie umiejętnie rozkładać powstające fałdy i wprasowy-
wać je kostką przez papier dla uniknięcia załamań. Wyklejka musi
przeschnąć pół godziny. Przed zamknięciem książki pod okładkę
w k ł a d a m y arkusik kartonu z załamaniem podchodzącym do k r a ­
wędzi oporka. Książkę wkładamy między czyste kawałki białego
kartonu i deski i prasujemy w prasie ręcznej, przygniatając bel­
kami bliżej brzegu żłobkowego. Prasy nie zakręcamy zbyt mocno.
Na zakończenie książkę przeglądamy i kartkujemy w obie strony.
Półskórek introligatorski
Półskórek introligatorski jest pośrednim typem między oprawą
ze zwartym przegubem a książką wklejaną w okładkę. Wyklejka
jest wzmocniona płótnem ze scyzurą lub z widocznym falcem
197
 i scyzurą. Szyje się na wpuszczane w grzbiet sznurki. Pod scyzurę
jest wszywana makulatura. Grzbiet jest oporkowany pod kątem
90°. Okładziny przycięte do formatu książki są dosunięte do opor­
ka i przyklejone do scyzury. Roztrzepane sznurki przykleja się
bezpośrednio na wierzch okładzin. Kapitałka może być szyta lub
fabryczna. Na grzbietówkę przyciętą z kartonu przykleja się
sztuczne zwięzy. Skórę smaruje się klajstrem wyłącznie w miej­
scu, gdzie będzie naklejona grzbietówka (pociągnięta cienką war­
stwą kleju). Po położeniu grzbietówki na skórę i odwróceniu jej
są wyrabiane zwięzy. Wyschnięty grzbiet złoci się na prasie do
złocenia (rys. 75).
Po wyokrągleniu grzbietówki boki i podwinięcia skóry smaruje
Się klajstrem. Po ułożeniu grzbietówki na grzbiet książki przykleja
się skórę do tektur, podwija i wyrabia kapitałkę ze skóry. Po oble­
czeniu okładzin usuwa się arkusz makulatury, oczyszcza oporek
i kant okładziny z resztek papieru, smaruje fale płócienny i przy­
kleja go do brzegów przy grzbietowych okładki. Zamiast falcu płó­
ciennego można wkleić pasek skóry zachodzący na wyklejkę
i okładzinę. Na okładzinę przykleja się lusterko z papieru, a przy
falcu ze skóry na lusterko i wyklejkę przykleja się papier ręcznie
barwiony. Książkę można też wykleić papierem, przyklejając go
do okładzin, oporka i wyklejki. W tym przypadku część papieru
przyklejana do okładziny jest przycięta dokładnie, a część zacho­
dząca na wyklejkę docinana po wyschnięciu sklejenia. Wykoń­
czenie książki polega na przejrzeniu i dwukrotnym przekartkowa-
niu. P r z y oprawie w całą skórę postępujemy identycznie, zwra­
cając uwagę na staranne przygotowanie skóry i wilżenie jej
w czasie pracy.
Skóra
' , W introligatorstwie używa się skór kozłowych, cielęcych, bara­
nich i świńskich (świnki). Skóry garbowane roślinnymi środkami
garbującymi są miękkie, ciągliwe i elastyczne. Barwienie w k ą ­
pielach zapewnia przenikanie barwnika w głąb skóry. Podcinanie
ich i zaciąganie nie przedstawia specjalnych trudności. Tłoczenie
„na ślepo" na lekko wilgotnej skórze daje piękne wyniki, pozosta­
wiając wgłębienia w przyciemnionym naturalnym kolorze skóry
(narzędzie musi być nagrzane do 40 °C i przyciśnięte przed tłocze­
niem do woskowanej skórki). Pod złoto stosuje się grunt białkowy.
Skóry garbowane środkami mineralnymi są sztywne, dość twar­
de i mają większą odporność na wodę. Po barwieniu w kąpielach
są natryskiwane powierzchniowo farbami kryjącymi i bywają
lakierowane. Naturalne lico skóry zostaje zakryte, przez co skóra
ma nużący jednolity kolor. Podcinanie tych skór jest bardzo trud­
ne, przy obciąganiu grzbietu skóra nie układa się gładko wokół
198
zwięzów, powstają zmarszczki w przegubie. Klejona skóra powoli
rozszerza się i po pewnym czasie mogą powstać sfałdowania, które
na bieżąco trzeba przycierać. Aby uzyskać przyklejenie na grzbie­
cie przy zwięzach, trzeba czasem przewiązać grzbiet sznurkiem
(rys. 112). Tłoczenie na ślepo nie daje efektów, a przy skórach
lakierowanych daje brudne wgłębienia. P r z y złoceniu mamy do
czynienia nie ze skórą, a z białkowymi lub nitrocelulozowymi far­
bami kryjącymi, lakierem nitrocelulozowym, lakierem o spoiwie
pokostowym. Złocenie na grun­
cie białkowym zawodzi i jako
grunt trzeba stosować roztwór
szelaku w spirytusie, Skalecze­
nia są widoczne na powierzchni
i trudno je zaretuszować.
Wierzchnią stroną skóry nie
zawsze jest jej naturalne lico.
P r z y specjalnie przygotowanym
licu o wyglądzie aksamitu skórę
nazywamy nubukiem. Zamsz R . 112. P r z e w i ą z a n i e grzbietu
y s
ma wyprawioną odwrotną stro- sznurkiem
nę skóry — mizdrę. Skóra może
być rozdwojona, wtedy otrzymujemy dwoinę (skiwers) cienką
warstwę licową i podobny do zamszu welur z zeszlifowaną mizdrą.
W introligatorstwie używa się przeważnie skór o naturalnym licu.
Nubuki wymagają pracy w białych rękawiczkach, zamsz trudno
jest złocić (na proszek) i wymaga obwolut ochronnych, cienka
i słaba dwoina może być używana do oklejania wyrobów galante­
ryjnych, welur jest zbyt słaby.
Skóry kozłowe o zwartej, spoistej strukturze mają lico gro­
szkowane. Mięte w r ę k u charakterystycznie skrzypią. Skór kozło­
wych dostosowanych do potrzeb introligatorstwa nie wyrabia się
w kraju. Do opraw można użyć skór rękawiczniczych „skóry
glace" z zachowaną w a r s t w ą licową.
Skóry cielęce „ssaki" mają powierzchnię gładką. P r z y garbo­
waniu roślinnym mogą być barwione lub posiadać kolor naturalny.
Ssaki w kolorze naturalnym można podbarwiać w introligatorni.
Skóry cielęce cylindryczne o wyprawie kombinowanej roślinno-
mineralnej są trudniejsze w podcinaniu, ale można je użyć do
opraw książek i tłoczyć na ślepo. Skóry garbowania mineralnego
można używać do oprawy o niskich zwięzach na grzbiecie i przy
zastosowaniu wolnego przegubu. Skóry lakierowane nie nadają się
do oprawy.
Świnki mają charakterystyczną powierzchnię pokrytą punkci­
kami ułożonymi zawsze po trzy obok siebie. Są to ślady po usunię­
tej szczecinie. P r z y odpowiednim garbowaniu jest to piękny
materiał do pracy. Nadaje się na oprawy z zastosowaniem wolnego
przegubu.
Skóry baranie są kruche i nietrwałe o powierzchni lekko gro­
szkowanej. Na oprawy są zbyt słabe, a liczko łatwo się ściera.
Pergamin otrzymywany ze skór cielęcych i owiec jest pięknym
i t r w a ł y m materiałem na oprawy książek. Zaciąga się go po nawil­
żeniu, stosując przewiązywanie grzbietu sznurkami lub po zdublo­
waniu na papier przy oprawie z wolnym grzbietem i przeciąga­
nymi przez wierzch zwięzami z pasków pergaminowych.
Przygotowanie skóry. Skóra jest wyraźnie zróżnicowana pod
względem grubości, spoistości i układu żyłek zdobiących naturalną
powierzchnię itp. P r z y krojeniu jej na oprawy trzeba brać pod
R y s . 113. Podcinanie s k ó r y : a) faza
s k o ś n a , b) faza podcięta, c) k i e r u n k i
podcinania n o ż a m i do s k ó r y
uwagę kierunek jej ciągliwości. Grzbiet skóry trudno jest podcinać
i przy skórach w kolorze naturalnym jest on nieco ciemniejszy.
Boki są zwięzłe, w miarę równe, a pachy miękkie i dwojące się.
Przycinając skórę na oprawy w całą skórę najlepiej jest dawać
boki. Półskórki kroimy z pozostałości, a rogi ze ścinków skóry.
Przed przystąpieniem do krojenia skóry, przecinamy szablon
z papieru i kontrolujemy jego wymiary przez przyłożenie do
książki. Na szablonie oznaczamy szerokości grzbietu, przegubu
i podwinięć. Narożniki u zbiegu podwinięć i podwinięcie grzbie­
towe wycinamy w papierze, aby ułatwić odznaczenie tych miejsc
200
na skórze. Skórę przecinamy ręcznie nożem przy linii cynkowej
lub drewnianej. Na kawałku skóry zaznaczamy wg szablonu linie
grzbietu i podwinięć, używając do tego miękkiego ołówka. Podwi­
nięcia podcinamy specjalnymi nożami (rys. 7) do zaniku, aby nie
odznaczały się pod wyklejką. Faza może być płaska lub wgłębiona
(rys. 113). Grzbiet przy grubych skórach musimy równomiernie
zeszlifować, aby uzyskać w miarę cienki materiał, podatny do
obciągania na zwięzach. Można to wykonać nożem do skóry lub
specjalnym malutkim hebelkiem rymarskim. Przy skórach sztyw­
nych używa się świeżo ciętych pasków szkła. Przegub podcina
się na całej długości i szerokości, pozostawiając nieco grubszą skó­
rę przy kapitałce. Prawidłowość podcięcia przegubu sprawdza się
załamując wzdłuż niego skórę i przeciągając po załamaniu pal­
cami. Nierówności można doszlifować papierem ściernym. Pod­
winięcie przygrzbietowe musi być szczególnie starannie podcięte.
Brzeg skóry dochodzący do końca grzbietu powinien być wystar­
czająco mocny, aby nie pękł przy rogach okładki po jej otworze­
niu. Poza krawędziami okładek podwinięcie przechodzi łagodną
fazą umożliwiającą wykonanie kapitałki ze skóry, w cienki brzeg
przyklejany na grzbiet. Brzegi zachodzące na okładziny przy pół­
skórkach podcina się fazą płaską do zaniku. Rożki podcina się ze
wszystkich stron, pozostawiając dość mocną skórę w rogu, a cienką
w miejscach nakładanych na siebie.
Skórę do podcinania kładzie się na gładkim kamieniu litogra­
ficznym i długimi, dość szerokimi cięciami zdejmuje się warstwy
wzdłuż brzegów. Kamień starannie czyścimy ze ścinków, które
podsunięte pod skórę mogą spowodować jej przecięcie. Skalecze­
nia skóry podklejamy na bieżąco szewskim klejem glutenowym.
Na podciętej skórze zaznaczamy ponownie miejsca przegubu i pod­
winięć, co znacznie ułatwia nakładanie jej na grzbiet książki.
Przy nawilżaniu licowej strony skóry należy równomiernie prze­
ciągnąć tamponem całą powierzchnię. Przy miejscowych nawilże­
niach mogą powstać zacieki. Powierzchowne pobrudzenia widoczne
w czasie pracy zmywamy wilgotną watą, odciągnąwszy uprzednio
klej dotykiem dłoni. Klajster, który przeniknął przez skórę, jest
trudny do usunięcia. Skórę zwilżamy w kierunku do plamy, którą
następnie przykrywamy wilgotnymi kawałkami bibuły filtracyj­
nej i przyciskamy. Bibuła schnie i wyciąga wilgoć ze skóry wraz
z rozrzedzonym klajstrem. Należy cierpliwie zmieniać suche bi­
buły na wilgotne aż do zniknięcia plamy. Usuwanie plam tłustych
i plam z szelaku polega na tej samej zasadzie, tylko zamiast wody
używa się benzyny oczyszczonej i suchych bibuł lub talku. Od-
gniecenia na skórze usuwa się przez zwilżanie i ugniatanie wklę­
śniętych miejsc. P r z y miejscach złoconych skóry nie wolno
zwilżać.
201
 Kolejność czynności przy oprawach

Lp. Półskórek introligatorski O p r a w a uproszczona Oprawa z wolnym 1 O p r a w a z przegubem

przegubem zwartym

10 P o c z ą t k o w e prace w g kolejności w zestawieniu podanym dla opraw w p ł ó t n o od p. 1 do 10 (str. 178).

W dalszych punktach zaczyna się z r ó ż n i c o w a n i e czynności pod w z g l ę d e m technologicznym.

11 Wylatanie u b y t k ó w na wilgotno sfazowanymi ł a t k a m i z papieru dobranego pod w z g l ę d e m koloru i g r u ­

bości.

12 Przyklejenie pojedynczych r y c i n i k a r t e k do p a s k ó w papieru podwijanych pod składki

13 Suszenie klejonych k a r t przez 12 godzin z w y m i e n i a n i e m tektur p r z e k ł a d k o w y c h

14 W y k l e j k a wzmocniona
płótnem
W y k l e j k i do opraw organicznych
W y k l e j k a z falcem w i ­
docznym i s c y z u r ą

15 Dołączenie reperowanych k a r t do s k ł a d e k

16 Przefalcowanie arkuszy, zacięcie w grzbiecie n o ż y c z k a m i , odmierzenie

marginesu g ó r n e g o we w s z y s t k i c h s k ł a d k a c h i obcięcie s k ł a d e k w nożycach

17 Oklejenie cienkim papierem o d . z e w n ą t r z g r z b i e c i k ó w s k ł a d e k nie reperowanych

18 Zbicie m ł o t k i e m s k ł a d e k w k ł a d a n y c h m i ę d z y twarde t e k t u r k i po cztery za k a ż d y m razem

19 Ułożenie k s i ą ż k i z d o ł ą c z o n y m i w y k l e j k a m i m i ę d z y blachami i deskami. Zaprasowanie na 12—36 godzin

20 Odznaczenie na kartonie miejsc nacięcia grzbietu przy sznurkach i tasiemkach ( m i a r k ę z a c h o w a ć do

k o ń c a oprawy)

21 N a r ż n i ę c i e grzbietu pod s z n u r k i lub zaznaczenie Zaznaczenie n o ż e m miejsc umieszczenia sznur­

n o ż e m przy miejiscach przeznaczonych na tasiemki k ó w i tasiemek na grzbiecie k s i ą ż k i

22 Sprawdzenie k o l e j n o ś c i k a r t k s i ą ż k i przez podnoszenie igłą r o g ó w paginowanych

23 Uszycie k s i ą ż k i Uszycie k s i ą ż k i na o k r ę t k ę lub na t a s i e m k i

24 Pożądane wyszywanie z ł ą c z e n i e m pierwszych i ostatnich trzech arkuszy przy z w i ę z a c h

24 Przyklejenie zaginki wychodzącej spod pierwszego arkusza do arkusza drugiego

25 Wszycie pod s c y z u r ę Wszycie pod s c y z u r ę

arkusza m a k u l a t u r y arkusza m a k u l a t u r y

26 Zbicie grzbietu, ś c i ą g n i ę c i e s z n u r k ó w i tasiemek, roztrzewanie s z n u r k ó w

27 Oklejenie grzbietu, spłaszczenie m ł o t k e m g r z b i e t ó w arkuszy, ponowne n a ł o ż e n i e k l e j u

28 Obicie tymczasowe, wyprostowanie grzbietu i g ł a m i , o b c i ę c i e k s i ą ż k i , w y o k r ą g l e n i e grzbietu

Nabicie oporka pod <£90° Nabicie oporka pod <£ 45° Nabicie oporka pod 45° Nabicie oporka pod
29 <£ 90°

30 W y t a r c i e grzbietu ś c i n k a m i papieru, położenie cienkiej w a r s t w y k l e j u , przyklejenie k l a j s t r e m s u r ó w k i lub

mocnego papieru na grzbiet k s i ą ż k i z pozostawieniem miejsca na przyklejenie k a p i t a ł k i
 Lp. P ó ł s k ó r e k introligatorski O p r a w a uproszczona Oprawa z wolnym O p r a w a z przegubem
przegubem zwartym

31 Barwienie, p r ó s z e n i e lub złocenie b r z e g ó w k s i ą ż k i

32 P r z y c i ę c i e tektur na Uszycie k a p i t a ł k i , p r z y ­ P r z y c i ę c i e t e k t u r . w i ę k s z y c h od formatu książki

okładki klejenie w ą s ó w do scy­ o 10 m m z k a ż d e j strony
zury, doklejenie grzbie­
tówki

33 Przyklejenie tektur do Wklejenie scyzury m i ę ­ Zawieszenie tektur pod­ Zawieszenie tektur

scyzury, naklejenie w ą ­ dzy rozchylone brzegi klejenie scyzury do o k ł a ­
sów na t e k t u r y tektur dek

34 Obcięcie zawieszonych tektur n o ż e m przy l i n i i z k a n t e m

35 Uszycie k a p i t a ł k i R ę c z n e szycie k a p i t a ł k i

36 Naklejenie na g r z b i e t ó w k ę sztucznych zwięzów E w e n t u a l n e p o d w y ż s z e n i e zwięzów przez n a k l e ­

jenie p a s k ó w s k ó r y

37 Ścięcie tektur przy k a p i ­ N a d c i ę c i e scyzury Nadcięcie scyzury Ścięcie tektur przy

tałce kapitałce
38 P r z y k r o j e n i e s k ó r y , podcięcie p o d w i n i ę ć , zeszlifowanie grzbietu, podcięcie przegubu
39 Naklejenie s k ó r y na Zaciągnięcie skóry
grzbietówkę

40 Otwarcie o k ł a d z i n po
pół godz.

41 Obleczenie o k ł a d e k papierem przy p ó ł s k ó r k a c h

42 Złocenie maszynowe Tłoczenie i złocenie r ę c z n e na s k ó r z e

43 Naklejenie b o k ó w s k ó r y
na o k ł a d k i , p o d w i n i ę c i e
skóry

44 Obleczenie przy p ó ł s k ó r ­
kach

45 Wycięcie wszytego pod Wycięcie scyzury

s c y z u r ę arkusza m a k u l a ­ i wszytego arkusza
tury makulatury

46 P r z y c i ę c i e p o d w i n i ę ć , wyregulowanie b r z e g ó w wyklejek

47 Podklejenie z pozostawie­ Podklejenie z natychmiastowym z a m k n i ę c i e m o k ł a d ­ Podklejenie z pozosta­

niem na godz. otwartej k i i mocnym zaprasowaniem, po 5 m i n . w y j ą ć wieniem na y godz. 2

okładki otwartej o k ł a d k i

48 P o d ł o ż e n i e pod o k ł a d k ę k a r t o n ó w z z a g i n k ą d o c h o d z ą c ą do k r a w ę d z i oporka.

49 Suszenie 12—36 godz. pod przyciskiem 10 k g z w y m i a n ą p r z e k ł a d e k kartonowych na suche

50 D w u k r o t n e przekartkowanie książki, w y r ó w n a n i e b r z e g ó w w y k l e j e k , oczyszczenie s k ó r y , nawoskowanie

51 Zaprasowanie k s i ą ż k i na 12 godz., zaobwolutowanie, wykonanie f u t e r a ł u

' •• • -
 Dla uzyskania połysku skórę prasuje się w ciepłych polerowa­
nych blachach. Gotową książkę można pociągnąć woskiem. W tym
celu flanelę zwilżoną terpentyną ocieramy o pszczeli wosk i prze­
ciągamy raz koło razu po powierzchni skóry, a następnie poleru­
jemy wełnianym filcem.
6. OPRAWY NAKŁADOWE I MASZYNOWE
Dla potrzeb wydawnictw tworzy się kombinaty drukarsko-
introligatorskie, które wypuszczają na rynek książki w ostatecznej
ich postaci. W introligatorniach organizowane są zbiegające się
ze sobą linie potokowe odznaczające się wysoką wydajnością.
Główną zasadą jest zsynchronizowanie pracy ludzi i maszyn, usu­
wanie tzw. „wąskich gardeł", zastosowanie taśmociągów itd. Druki
są równane na utrząsarkach, rozcinane na dużych krajarkach jed-
nonożowych, składane na falcówkach i prasowane. Po dołączeniu
wyklejek i ilustracji, które bywają przyklejane na półautomacie
0 wydajności 1000 przyklejek na godzinę, arkusze są kompleto­
wane na automatach do zbierania. Praca tej maszyny wymaga
ręcznego skontrolowania zebranych książek i przy arkuszach
skomplikowanych zastępowana jest pracą ręczną. Zebrane książki
są prasowane w prasach poziomych i wiązane do czasu oddania ich
do szycia. Szycie wykonuje się na niciarkach. Uszyte bez materiału
grzbietowego broszury są prasowane w prasach uderzeniowych
1 wklejane ręcznie w okładki. P r z y wklejaniu stosuje się aparat
bigujący i smarujący okładki i przenośnik, który podaje broszury
pracownikom do wykonania kolejnych czynności. Wklejone bro­
szury są obcinane na trójnożu, kontrolowane i wykańczane
ręcznie.
Zebrane bloki książek do łączenia bezszyciowego okleja się
ręcznie, równając w grzbiecie małe ich paczki pod kątem 45°. P r z y ­
ciskać należy od strony żłobkowej, aby klej schwycił arkusze
nieco głębiej niż przy książkach szytych.
Po oklejeniu równa się dokładnie grzbiety, nakleja na nie m e r l ę
i okleja powtórnie.
Bloki książek szytych z użyciem materiału grzbietowego są w y ­
kańczane tradycyjnymi sposobami z pomocą maszyn. Oklejane są
wałkami maszyny do której wkłada się bloki zrównane, a wyjmuje'
oklejone. Stosuje się suszenie naturalne w piramidach lub sztucz­
ne w suszarkach tunelowych lub komorowych. Suszenie sztuczne
polega na przeciwbieżnym strumieniu ciepłego powietrza lub z a ­
stosowaniu promienników cieplnych wzdłuż których przesuwane'
są umieszczone na pojemnikach książki. W naturalnych warunkach
klej położony na grzbiecie równą w a r s t w ą schnie 2—4 godziny.
206
Przy stosowaniu promienników cieplnych wystarczy 6 minut. T u
trzeba podkreślić rolę dodania do kleju gliceryny, aby po takim
zabiegu błonka kleju pozostała elastyczna. Książki obcięte na t r ó j ­
nożu po barwieniu brzegów są obijane dla wyokrąglenia grzbietu
na obijaczkach. Po przyklejeniu tasiemek, kapitałki i woreczka
mogą one być wklejone w okładkę.
Bloki książek szytych bez materiału grzbietowego po obcięciu
i oklejeniu wkładane są do agregatu. Maszyna ta o ruchu ciągłym
posiada kilkanaście sekcji wykonujących kolejne czynności obrób­
k i bloku książkowego. Prasuje ona książki dla uzyskania jedna­
kowej grubości wstępnie wyokrąglą grzbiet, oporkuje, smaruje
grzbiet klejem, nakłada pasek merli, ponownie smaruje grzbiet,
nakleja kapitałkę i pasek papieru. Książki podawane przez maszy­
nę układa się starannie w stosy, aby wyschły w prawidłowym
ułożeniu.
Drugą zasadniczą linią potokową jest wykonywanie okładki.
Stosuje się tu agregat, który z przyciętych kawałków tektur,
grzbietówki podanej w bobinach i przyciętej na szerokość rolki
płótna sam wykonuje okładki w całe płótno z rogami prostymi
lub zawiesza okładki na grzbiecie płóciennym i obleka papierem.
Różne typy agregatów wykonują okładki w płótno podłużne lub
poprzeczne. Warunkami sprawnej pracy maszyny jest dokładność
przygotowania materiału i aklimatyzowanie go w warunkach
identycznych z pomieszczeniem w którym ona pracuje.
Ciągła wstęga płótna jest smarowana klejem i przesuwa się pod
aparaty nakładające okładziny, wycinające narożniki, nakładające
grzbietówkę, zaginające podwinięcia podłużne, rozcinające płótno,
zaginające podwinięcia poprzeczne z zaciągnięciem narożników
i prasujące okładki. Do suszenia zastosowane są komory z prze­
nośnikiem taśmowym, w który są wstawiane okładki. P r z y stoso­
waniu suszenia w polu prądów wielkiej częstotliwości okładki
schną 2—3 minuty, przechodząc przez komorę długości 80 cm.
Przelotowość komory wynosi 2000 okładek na godzinę. Suszenie
w komorach o przeciwbieżnym prądzie ciepłego powietrza lub
promienników wysyłających promienie podczerwone jest mniej
wydajne, ale w porównaniu z suszeniem naturalnym jest uspraw­
nieniem niesłychanie ułatwiającym pracę introligatorni.
Złocenie wykonuje się na prasach do złocenia posiadających
obecnie wiele usprawnień. P r z y półautomatach praca obsługujące­
go polega poza nastawieniem maszyny na układaniu okładek na
płycie. Wsunięcie i wysunięcie płyty, docisk i przesuwanie folii
jest zautomatyzowane. Zróżnicowanie formatów okładek wpłynęło
na skonstruowanie pras różnej wielkości. Na rys. 73 pokazana jest
mała prasa ręczna o formacie płyty górnej 90X75 mm z umie­
szczoną z lewej strony u góry rolką folii.
207
 I
Wyokrąglenie grzbietówek okładek wykonuje się przez nałoże­
nie i obciągnięcie jej na metalowy szablon podgrzany do tempe­
ratury 50—60°C. Szablony są różnych rozmiarów i dobierane są
w g szerokości grzbietówek. Po przetrzymaniu na szablonie 3 do
6 sekund wygięte okładki układa się stronami tytułowymi w jedną
stronę i przesyła do sekcji wklejania.
Połączenie dwóch głównych linii potokowych następuje przy łą­
czeniu bloków książek z okładką. Wstawianie bloków wykonuje
się za pomocą półautomatu. Zawieszony na skrzydle przenośnika
blok książki jest przesuwany pomiędzy dwoma wałkami nakłada­
jącymi na wyklejki warstwę krochmalu i dociskany do grzbietu
nakładanej automatycznie okładki. Całość jest prasowana specjal­
nym urządzeniem, zdejmowana ze skrzydła i podawana na stół
odbieralnika. Wklejone książki układa się bardzo starannie w ko­
lumny, przekładając grzbietami na boki. Kolumny ustawione na
pojemnikach i przykryte deskami prasuje się w prasach pneuma­
tycznych. Górna deska zostaje połączona ze spodem pojemnika
drążkami metalowymi i przykręcona śrubami. Pojemnik z zapra-
sowanymi książkami jest odstawiany do całkowitego ich w y ­
schnięcia.
Gotowe książki są wpalane w przegubie, kontrolowane, a po
obwolutowaniu opaskowane i przekazane do ekspedycji.
W czasie tak szybkiej polegającej na sprawności maszyn i ludzi
pracy muszą zdarzać się braki. Jednym z obowiązków pracowni­
ków jest wyłapywanie jak najwcześniej nieprawidłowo wykona­
nego półproduktu. Łatwiej jest naprawić skrzywienie bloku przed
włożeniem do agregatu wykańczającego, niż po wklejeniu w okład­
kę. Wyłapana wadliwie przygotowana książka przy ręcznym w y ­
kończeniu może być oprawiona prawidłowo, podczas gdy przepu­
szczona do dalszej produkcji nie nada się już do poprawienia.
P r z y wartościowych książkach nakładowych obróbka bloku,
Wykonanie okładki, wklejanie i niektóre inne prace są wykony­
wane jednak ręcznie nawet w introligatorstwie przemysłowym.
Naprawianie odkładanych z linii potokowej książek powierzane
jest fachowcom. Przemysł zatem oprócz pracowników wyspecjali­
zowanych w obsłudze poszczególnych maszyn i automatów potrze­
buje wysoko kwalifikowanych fachowców znających całokształt
technologii oprawy.
7. NAPRAWY I POWTÓRNE OPRAWY KSIĄŻEK
Książki oprawione ulegają czasem uszkodzeniom uniemożliwia­
jącym korzystanie z nich. Powodami uszkodzeń może być nieod­
powiednie przechowywanie, użytkowanie lub błędy popełnione
t
w czasie oprawy.
208
W powietrzu pomieszczeń bibliotek i w książkach znajdują się
zarodniki mikroorganizmów, które w stanie utajonym mogą prze­
t r w a ć długi okres czasu. P r z y zmianie warunków, zawilgoceniu
zarodniki zaczynają kiełkować i atakują celulozę oraz kleje użyte
przy oprawie. Grzyby (popularnie zawne pleśniami) potrafią zni­
szczyć papier do tego stopnia, że rozsypuje się, kartki wypadają
z grzbietów i książki nie da się uratować. Drugim groźnym szkod­
nikiem książek są owady żywiące się w głównej mierze skrobią.
L a r w y żywiaka drążą kanaliki w książkach uszkadzając najbar­
dziej żywotne jej miejsca przy grzbiecie i okładkach. Inne owady,
jak rybik, karakon i karaczan niszczą oprawy płócienne.
Introligatorzy dodając do klajstru wyłącznie ałun są mimo­
wolnymi sprzymierzeńcami niszczycieli książek. Ałun bowiem
zakwasza papier i tylko w pewnych warunkach zapobiega rozwo­
jowi mikroorganizmów.
W akcji ochrony książki przed tego rodzaju zniszczeniami może
odegrać dużą rolę stosowanie właściwych środków toksycznych
dodawanych do klejów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego lub
stosowanie klejów syntetycznych.
Brak kultury u czytelników korzystających z książki w nieod­
powiednich dla niej i dla siebie warunkach (w tramwaju, przy
jedzeniu itp.) przyczynia się do powstania trudnych do usunięcia
uszkodzeń.
Nieumiejętność, lekceważenie lub brak świadomości u pracowni­
ków zatrudnionych przy oprawie wpływa na to, że książka jest
z góry przeznaczona na szybkie zniszczenie. Nieodpowiedni papier
wyklejek, zbyt gęsty klej na grzbiecie, bezpośrednie doklejanie
uszkodzonej kartki do kartki następnej i wiele innych błędów
technologicznych wpływa na osłabienie struktury książki i skraca
jej żywot.
Książki na papierze drzewnym, bardzo stare (zetlałe) lub uszko­
dzone przez grzyby nie nadają się do reperacji w warunkach intro­
ligatorskich. Po naklejeniu pasków mocniejszych od papieru
i usztywnionych klajstrem następuje pęknięcie łatanej kartki
wzdłuż brzegu paska. Reperacja jest więc niecelowa. Jedyne co
pozostaje — to dorobić futerał do przechowywania.
Reperacja i ponowna oprawa bardzo zniszczonych książek może
być ze względu na koszty stosowana wyłącznie do książek cennych
lub unikalnych. Rozsypujące się książki należy rozebrać, usunąć
wszelkie reperacje wykonane przez niefachowców. Może zajść
konieczność włożenia kart książki do wody, aby odmoczyć łatania
gumowanym papierem łączącym kolejne stronice. Odmoczone kart­
k i oczyszcza się w wodzie z resztek kleju miękkim pędzelkiem.
Po kąpieli karty należy przesuszyć, a następnie prasować w tek­
turach. P r z y łataniu należy używać papieru dobranego kolorem
209
14
i grubością. Sklejanie starych, osłabionych kart ze sobą można
wykonać wyłącznie za pomocą pasków. Na paski należy stosować
papier cieńszy od reperowanego. Krawędzie pasków sąsiadujących
ze sobą powinny być różnej szerokości, aby zapewnić elastyczność
kart przy otwieraniu książki. Aby uniknąć pogrubienia grzbietu,
można zastosować przycięcie kart na przemian czterech szerszych
i czterech węższych, jak to miało miejsce przy łączeniu pojedyn­
czych kart i połączenie ich paskami. Mijające się sklejenia są du­
żym udogodnieniem przy oprawie. Arkusze po zbiciu i prasowaniu
wyszywa się, zaopatruje w wyklejki wzmocnione płótnem
i oprawia.
Jeżeli z książki wylatują nieliczne karty, to wklejanie ich przez
doklejenie do sąsiednich jest bardzo nietrwałe. Po niedługim
czasie wylecą obie. Można to zastosować wyłącznie w nowej książ­
ce o zdrowym papierze, jeżeli wylatuje środkowa niedoszyta karta.
Brzeg jej przy załamaniu grzbietowym smaruje się klajstrem lub
klejem C 20, wkłada ostrożnie do otwartej dogłębnie książki na
właściwe miejsce. Po dopchnięciu do grzbietu kartonem włożonym
do środka karty, książkę zamyka się na kilka godzin.
P r z y starych używanych książkach wylatujące karty świadczą
o zachodzącym procesie niszczenia grzbietu. W tej sytuacji w y ­
klejki bywają również uszkodzone. Najlepszym rozwiązaniem jest
wyjęcie książki z okładki i sprawdzenie stanu grzbietu. Jeżeli nie
zachodzi konieczność rozebrania książki, z grzbietu zdejmujemy
skruszały papier. Zewnętrzne karty rozlatującej się składki skle­
jamy na paseczek po odcięciu strzępów na grzbiecie. Przecinamy
nici wiążące pozostałą część składki z grzbietem i kompletujemy
arkusz. Grzbiet arkusza smarujemy wąsko klajstrem i w k ł a d a m y
na właściwe miejsce. Do grzbietu doszywamy arkusz reperowany,
dwa sąsiadujące z nim oraz pierwszy i ostatni z nowymi w y k l e j ­
kami. Oczyszczony grzbiet oklejamy rzadkim klejem, a po wysu­
szeniu naklejamy na niego klajstrem surówkę. Książkę wklejamy
w wyreperowaną przy okazji okładkę.
Z nowej książki może czasem wypaść nie doszyty cały arkusz.
Samo doklejenie arkusza jest niedopuszczalne. Aby nie zdejmować
okładki, arkusz przeszywamy od środka na boki, pozostawiając
w e w n ą t r z długie końce nitek. Smarujemy wąsko klajstrem grzbie­
cik i wklejamy arkusz na właściwe miejsc. Końce nitek wprowa­
dzamy igłą na grzbiet książki przed skrajnymi sznurkami, wycią­
gamy pincetą przez rozchylony woreczek na zewnątrz. Następnie
nitki wprowadzamy do arkusza koło płatnika, wbijając igłę od
strony grzbietu, i 10 mm dalej możemy je przeciągnąć na grzbiet,
gdzie je przyklejamy. Przyszyty arkusz nie obciąża sąsiednich
kart.
Uszkodzone w przegubie wyklejki podwijane pod skrajne arku-
210
sze zamieniamy na nowe po wyjęciu książki z okładki. Do zmiany
wyklejki przyklejonej (nakładowej) wystarczy usunięcie starej,
przyklejenie na jej miejsce załamanego na pół papieru, przycięcie
go do formatu książki i podklejenie.
Uszkodzoną luźną część wyklejki odcinamy w odległości 5 mm
od grzbietu i klajstrem doklejamy do pozostawionego brzegu do­
brany kolorem kawałek papieru. Po wysuszeniu brzegi papieru
przycinamy nożem do formatu książki. Poszarpane zewnętrzne
brzegi kart podklejamy paskami bibułki.
Wstawiane lub wymieniane kartki nigdy nie pasują do książki
i brzegi ich należy odpowiednio przyciąć. Podkłada się pod nie
cienką stalową blachę, a na wierzch przykłada się sąsiadującą
kartkę. Wzdłuż brzegów nałożonej kartki przykłada się linię i bar­
dzo ostrym nożem przycina wystające brzegi.
Książka szyta maszynowo na merlę może być wyrwana z okład­
ki, przy czym uszkodzeniu uległy w przegubie wyklejki i merla.
Grzbiet takiej książki oczyszczamy z woreczka i naklejamy na
niego surówkę zachodzcą na nowo przyklejone wyklejki. D w a
pierwsze i ostatnie arkusze doszywamy do surówki i książkę w k l e ­
jamy w oczyszczoną z resztek starej wyklejki okładkę.
Uszkodzone zwięzy mogą się urwać ze sznurków na krawędzi
oporka. Po wyjęciu książki z okładki, na grzbiet naklejamy tasiem­
ki, do których doszywamy dwa pierwsze i ostatnie arkusze po
dołączeniu nowych wyklejek. Książkę wklejamy ponownie
w okładkę. Jeżeli mamy do czynienia z książką, w której zwięzy
przechodziły przez okładzinę, na grzbiet dajemy zamiast tasie­
mek — sznurki. Końce sznurków ostrożnie przewlekamy przez
kanaliki po starych usuniętych zwięzach, roztrzepujemy i przy­
klejamy po wewnętrznej stronie okładki. Praca jest trudna i w y ­
maga dokładnej znajomości opraw organicznych.
Konserwacja i restauracja książek zabytkowych drukowanych
do połowy X I X wieku jest dozwolona wyłącznie osobom do tego
uprawnionym.
Uszkodzone okładki wymagają czasem gruntownej reperacji,
•Często łatwiej jest wykonać nową okładkę niż tracić czas na uzu­
pełnienie ubytków. Napisy znajdujące się na grzbiecie starej
okładki możemy przenieść.na grzbiet nowej. Stary grzbiet płó­
cienny ostrożnie oczyszczamy z resztek grzbietówki i podklejamy
bibułką. Po wysuszeniu obcinamy strzępy płótna lub Wycinamy
tylko miejsce z napisem. Szyldzik taki naklejamy na nową okład­
kę klajstrem po wklejeniu książki. Materiał użyty na obleczenie
nowej okładki musi być odpowiednio dobrany. •
Przy pękniętym w przegubach płótnie okładki trwale zawieszo­
nej na bloku książki można dokleić.sam grzbiet. Po dopasowaniu
nowej grzbietówki naklejamy na nią odpowiedni materiał z bokami
211
zachodzącymi na okładzinę. Brzegi nowego materiału powinny
podchodzić pod obleczenie znajdujące się na wierzchu okładki. Rodzaje b ł ę d ó w P r z y c z y n y powstania Sposoby u s u w a n i a
oprawy
Po odcięciu strzępów uszkodzonego obleczenia odchylamy go od
okładzin za pomocą kostki-nożyka. To samo robimy z rogami w y ­
klejek przy grzbiecie. Po posmarowaniu wyklejek, obleczenia i no­ 4. K a r t k i k s i ą ż k i r u ­ S ł a b e n a c i ą g a n i e n i c i Ponownie uszyć książkę
wego płótna zaciągamy nowy grzbiet jak przy oprawach organicz­ szają się w grzbie­ przy szyciu
cie.
nych. Na gotową książkę naklejamy szyldzik wycięty ze starego
grzbietu. Ubytki na rogach łatamy podobnym materiałem, wzmac­ Grzbiet m a ł o ścisły jak wyżej jak wyżej
niając klejem rogi tektury i wpuszczając łatki pod stare obleczenie.
5. P o r w a n e brzegi w y ­ N i e d o c i ś n i ę t y brzeg P o d w y ż s z y ć szpaltę w
klejek przy obcina­ w k r a j a r c e krajarce, z m i e n i ć w y ­
niu klejkę

8. NAJCZĘŚCIEJ S P O T Y K A N E BŁĘDY W OPRAWACH — 6. Oporek nie daje Z a m a ł o naszyty Szyć grubszymi n i ć m i

P R Z Y C Z Y N Y , USUWANIE się n a b i j a ć grzbiet

P r z y oprawie ręcznej i maszynowej zdarzają się pomyłki, które 7. Grzbiet o k ł a d k i ł a ­ Poprzeczna grzbie­ Wykonać nową okładkę
mie się przy w y ­ t ó w k a
powodują konieczność poprawek lub całkowite wycofanie książki. ginaniu
Przyczynami powstawania błędów przy pracy ręcznej może być
brak kwalifikacji, nieuwaga, pominięcie jakiejś czynności, nieod­ 8. B l o k książki nie Zamienione lub źle w y ­ W y k o n a ć n o w ą o k ł a d k ę
powiednie Warunki pracy. P r z y obróbce maszynowej do poprzed­ pasuje do o k ł a d k i mierzone elementy
nich przyczyn należy dodać możliwość rozregulowania się ma­ okładki
szyny.
9. Złocone litery ście­ Nieodpowiednia tempe­ W y k o n a ć n o w ą o k ł a d k ę
Kontrola techniczna przeprowadza kontrolę gotowych wyrobów r a j ą się lub od­ r a t u r a przy tłoczeniu
zarówno pod względem technicznym, jak i estetycznym. Ponadto prysku ją
w introligatorniach należy zorganizować system kontroli na
wszystkich odcinkach pracy, specyficzny dla danego zakładu i ro­ 10. Z a k r ó t k a w y k l e j ­ Nieodpowiednie f o r m a ­ I — zmienić w y k l e j k ę
dzaju produkcji. Wczesne wykrycie przyczyn powstawania błędów k a nie dochodzi do ty w y k l e j k i I I — obciąć wyklejkę
podwinięć 1 cm od grzbietu, dokle­
chroni przed stratami, które w nowoczesnych zautomatyzowanych ić lusterko
zakładach mogą być bardzo duże.
Poniżej podano najczęściej spotykane błędy w oprawie książek 11. Zabrudzone brzegi nieuwaga, brudne r ę c e Oczyścić g u m k ą , papie­
klejem. rem ś c i e r n y m
Rodzaje b ł ę d ó w
oprawy Przyczyny powstania Sposoby u s u w a n i a
12. Zabrudzone- o k ł a d ­
k i wykonane z:
1. D w a jednakowe a r ­ Błąd przy zbieraniu Książkę wymienić a) p r z e m y ć l e t n i ą w o d ą
a) libroidu
kusze b r a k a r k u s z a k s i ą ż e k w księgarni b) w y t r z e ć g u m ą , deli­
b) ekrudy
katnie w y s k r o b a ć
2. Wywleczony s z n u ­ N i e u w a ż n e n a c i ą g a n i e . Igłę z . n i t k ą przewlec klej czubkiem noża
rek po uszyciu Z a k r ó t k i sznurek na pod n i t k a m i n a grzbie­ lub w y m i e n i ć
książki szywnicy cie. Z a p o m o c ą n i t k i okładkę
p r z e c i ą g n ą ć nowy s z n u ­ c) kalika c) w y t r z e ć g u m ą lub
. rek zmienić o k ł a d k ę

3. Grzbiet n a r o ś n i ę t y Z b y t gruby papier przy I — ponowne przygoto­

(nadmiernie pogru­ ł a t a n i u . S ł a b e p r a s o w a ­ 13. O k ł a d k a w y g i n a się P r z y klejeniu p ł ó t n a P r z y k l e i ć lusterko na
wanie bloku k s i ą ż k i
biony) nie przed szyciem. Z a na z e w n ą t r z na klajster, nie kasze- w e w n ę t r z n ą s t r o n ę
I I — zbicie bloku przed okładki
grube n i c i rowana okładka
i po oklejeniu k s i ą ż k i
S ł a b y papier w y k l e j k i

212 213
 Rodzaje b ł ę d ó w Rodzaje b ł ę d ó w
P r z y c z y n y powstania Sposoby u s u w a n i a P r z y c z y n y powstania Sposoby u s u w a n i a
oprawy oprawy

14. O k ł a d k a wichruje Zły kierunek w ł ó k i e n I — zwilżyć w y k l e j k ę ,

się tektury odizolować blok k s i ą ż k i 26. P ę k a n i e w y k l e j k i S ł a b y papier lub z a ­ I — po w y j ę c i u z o k ł a d ­
blachą, zaprasować w przegubie cieki k l e j u na przegu­ k i zmienić wyklejkę i
I I — zmienić o k ł a d k ę bie. wkleić
Zbyt m a ł y d o s t ę p I I — zrobić n o w ą o k ł a d ­
15. O k ł a d k a w y g i n a się Zbyt mocno k u r c z ą c y W y k l e j k ę odmoczyć w przegubie o k ł a d k i . kę
do ś r o d k a się papier w y k l e j k i i zdjąć z o s t a w i a j ą c Za wąska grzbietówka
5 m m przy grzbiecie. 27. Sklejanie się w y ­ Papier s ł a b o klejony Po w y j ę c i u z o k ł a d k i
T e k t u r ę n a c i ą ć lekko raz klejek powoduje p r z e s i ą k a n i e z m i e n i ć wyklejkę i
koło razu, p r z y k l e i ć l u ­ klajstru. w k l e i ć ponownie
sterko klejem Zbyt gruba w a r s t w a
rzadkiego k l a j s t r u
16. Grzbiet k s i ą ż k i za­ Woreczek sklejony w e ­ D r e w n i a n ą l i s t e w k ą
ł a m u j e się wnątrz wsuniętą w środek wo­ 28. Pomylona k o l e j n o ś ć N i e w ł a ś c i w i e położone I — ponownie o p r a w i ć
reczka r o z e r w a ć skleje­ stron arkusza arkusze przy s k ł a d a n i u . I I — przeciąć nici we­
nie. P o m y ł k a przy zesta­ w n ą t r z arkusza, arkusz
wieniu k s i ą ż k i po repe­ ułożyć prawidłowo.
17. G r z b i e t ó w k a o k ł a d ­ Nieodpowiednie ułoże­ Wkleić w n o w ą o k ł a d k ę racji Przeszyć kilkoma ście­
k i odstaje od nie k s i ą ż k i przy praso­ o węższej g r z b i e t ó w c e gami, k o ń c e nitek prze­
grzbietu waniu spowodowało wlec przy p ł a t n i k a c h na
zgniecenie grzbietu grzbiet bloku. Grzbiet
poddać klajstrem i
18. G r z b i e t ó w k a m a r s z ­ Nie doklejony woreczek Ponownie w k l e i ć wkleić arkusz. N i e r ó w ­
czy się ności k a r t e k po wy­
s c h n i ę c i u p r z y c i ą ć no­
19. Odwrotnie w k l e j o ­ Źle ułożone okładki Zdjąć okładkę, doszyć żem. Reperacja pozosta­
ny blok k s i ą ż k i przy wklejaniu nowe w y k l e j k i , wkleić je jednak widoczna
prawidłowo 29. K a r t k i w y p a d a j ą Nie przyszyty ś r o d e k P o j e d y n c z ą k a r t k ę do­
arkusza kleić. K i l k a k a r t e k —
20. O t w i e r a n a o k ł a d k a W ą s k a g r z b i e t ó w k a . Zdjąć o k ł a d k ę , w y k o n a ć p o s t ę p o w a ć j a k przy po­
podnosi pierwszy W ą s k i o d s t ę p w prze­ n o w ą w y k l e j k ę i n o w ą mylonej k o l e j n o ś c i a r ­
arkusz gubie okładkę kusza
21. W y k l e j k i o d s t a j ą od Złe smarowanie w y k l e ­ P o d k l e i ć p o w t ó r n i e lub
okładki jek wymienić wyklejkę U w a g a . P r z y w y r y w a n i u k s i ą ż k i z o k ł a d k i nacina się n o ż e m w y k l e j k ę
poza falcem z p ł ó t n a lub merli. Od o k ł a d k i odrywa się fale za p o m o c ą
kostki. Po oswobodzeniu przegubu przecina się woreczek.
22. K r z y w e marginesy W y k l e j k i nie uregulo­ P r z y c i ą ć n o ż e m dooko­
wyklejek wane przed podkleja­ ła, zwilżyć i zdjąć kost­
niem ką
23. K r z y w e marginesy K s i ą ż k a źle o b c i ę t a P r z y wklejonej k s i ą ż c e 9. P E R S P E K T Y W Y I K I E R U N K I ROZWOJU OPRAW
dociąć r ę c z n i e przy l i n i i
końcowe karty
24. W y k l e j k a sfalowana O k ł a d k a odchylona
Zmiana stosunków społecznych w państwach socjalistycznych
O d e r w a ć w y k l e j k ę , do­
przy grzbiecie b e z p o ś r e d n i o po pod­ szyć n o w ą . P r z y podkle­ zaważyła na rozwoju introligatorstwa. Drukarstwo nastawione za
klejeniu j a n i u nie o t w i e r a ć czasów kapitalistycznych na zyski przeszło na służenie całemu
okładki przed pode- społeczeństwu i zostało bezpośrednio związane z introligator­
schnięciem stwem. Ponieważ koszt indywidualnej oprawy jest duży i nie­
25. D z i u r y w w y k l e j c e Zły k ą t przebicia igłą Oderwanie okładziny rzadko przekracza cenę książki, dążeniem wydawców jest przeka­
pierwszego lub ostat­ z jednej strony, zmiana
niego a r k u s z a w y k l e j k i , ponowne zanie na rynek egzemplarzy oprawionych nakładowo. Zaznaczyło
wklejenie to się wyraźnie przy dziełach kosztownych (wydawnictwa albu-

214 215
mowe, encyklopedyczne, artystyczne); powszechnego użytku (sło­
wniki, atlasy, książki popularno-naukowe); podręcznikach szkol­
nych i wartościowych pozycjach literackich.
Oprawa w introligatorniach przemysłowych tworzona przy
udziale artystów plastyków przyjmuje coraz piękniejszą szatę,
a odpowiedni poziom techniczny zapewnia jej trwałość.
Ostatnie zdobycze chemii wpływają dodatnio na postęp w intro­
ligatorstwie. Wprowadzenie syntetycznych klejów zapoczątkowało
tworzenie trwałych bloków książkowych systemem bezszyciowym,
który może zmienić tradycyjny sposób oprawy książki.
Coraz częściej spotyka się tworzywa sztuczne, które opanowały
dział galanterii introligatorskiej i wkraczają do oprawy podręcz­
nych atlasów, słowników itp. Z chwilą uzyskania tworzyw długo­
wiecznych, udział ich w oprawę zwiększy się, obejmie nie tylko
wydawnictwa, które się dezaktualizują, ale i wydawnictwa o nie­
przemijającej wartości. Spowoduje to wyeliminowanie pracochłon­
nego procesu wykonania okładek, a więc dalszego potanienia
oprawy.
Introligatorstwo przemysłowe rozwija się stale i dąży do zauto­
matyzowania produkcji. Jego głównym zadaniem jest danie do
ręki ucznia książek trwałych o estetycznym wyglądzie, co ma
niezaprzeczalnie wpływ na wychowanie i kulturę młodzieży. Na­
stępnym zadaniem jest upowszechnienie trwałej książki poprzez
zmniejszenie kosztów oprawy.
Przemysł nie monopolizuje introligatorstwa. Zajmując pierwszo­
planową pozycję przy oprawach nakładowych pozostawia dla
spółdzielczości szerokie pole działania w dziedzinie galanterii pa­
pierniczej, galanterii introligatorskiej, kartonażach i opakowa­
niach.
Rzemiosło ma zapewnione dalsze perspektywy rozwoju jako
czynnik uzupełniający produkcję gospodarki uspołecznionej. Z a ­
daniem rzemiosła jest świadczenie usług, wykonywanie produkcji
małoseryjnej, produkcji drobnotowarowej na eksport, wytwarza­
nie przedmiotów o cechach artystycznych.
Coraz liczniejsze instytucje tworzą u siebie małe warsztaty
introligatorskie na użytek wewnętrzny, w których znajdą miejsce
pracy wszechstronnie wykwalifikowani rzemieślnicy.
Stały postęp techniczny wymaga jednak podnoszenia kwalifi­
kacji pracowników przemysłu poligraficznego i szkolenia nowych
kadr.
X . BEZPIECZEŃSTWO I H I G I E N A P R A C Y
Zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy jest stałą troską
władz i organów bhp. Na bieżąco są wydawane uchwały, ustawy,
dekrety, zarządzenia i instrukcje. W każdym zakładzie pracy są
wywieszane regulaminy, maszyny zaopatrzone są w instrukcje
obsługi.
Pomimo to wypadki przy pracy zdarzają się ciągle. Często są
one wynikiem zbytniej pewności siebie, lekceważenia lub nie­
znajomości przepisów. Każdy obowiązany jest zaznajomić się
z zarządzeniami oraz instrukcjami i ściśle się do nich stosować.
Niektóre prace są zabronione dla pewnych kategorii pracowników.
Na przykład młodocianym do lat 16 nie wolno pracować przy
mechanicznie napędzanych tarczach ściernych, na krajarkach
i trój nożach. Młodocianym powyżej lat 16 zezwala się na te czyn­
ności w zakresie potrzebnym do nauki zawodu lub odbycia stażu
pracy, i to pod kontrolą odpowiedzialnego pracownika. Są prze­
pisy ograniczające zakres pracy. Chłopcom do lat 16 wolno pod­
nosić i przenosić ciężar do 8 kg, dziewczętom do 5 kg. Po schodach
wolno chłopcom przenosić do 5 kg, dziewczętom 3 kg. Młodociani
od lat 16 mogą nosić do 16 kg, dziewczęta 10 kg, po schodach 8
i 5 kg. Te słuszne ograniczenia są pomijane nie tylko w zakładach
pracy, ale i w szkołach.
Za bezpieczeństwo i higienę pracy jest odpowiedzialne nie tylko
kierownictwo zakładu, ale i pracownicy. Najistotniejszą sprawą
jest zapobieganie wypadkom. Istnieje wiele sposobów zwrócenia
uwagi na grożące niebezpieczeństwo: plakaty, czerwony kolor
obsady noży krajarki, urządzenia alarmowe itp., ale nie należy
dopuścić do ich „opatrzenia się" przez pracowników. Należy więc-
zmieniać plakaty, stosować coraz inne odcienie czerwieni itd.
Środki dostępne administracji nie wystarczą, do akcji powinien
włączyć się każdy pracownik. Obojętne przechodzenie obok leżą­
cego na podłodze drutu lub uszkodzonego wyłącznika elektrycz­
nego jest lekceważeniem zdrowia swego i współpracowników.
Kierownik pracowni powinien być informowany o każdym drob­
nym defekcie osłony maszyn, złym oświetleniu i innych szczegó­
łach mogących stworzyć zagrożenie zdrowia.
217"
 Kierownictwo ze swej strony nie powinno ograniczać się do
wywieszenia regulaminu, ale organizować nauczania o B H P , za­
znajomić z obsługą sprzętu przeciwpożarowego, zaznajomić z awa­
ryjnymi drogami, wyznaczyć funkcje na wypadek nieszczęścia.
W akcji o zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy tylko
stała czujność, która wreszcie przejdzie w nawyk, może dać pozy­
tywne rezultaty.
X I . Z A S A D N I C Z E WIADOMOŚCI Z P R A W A
PRZEMYSŁOWEGO
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 26.X.1956 r. określa zakres
przedmiotowy rzemiosła ( G U S nr 706) — introligatorstwo. Obej­
muje ono oprawę książek, dokumentów, bloków i notesów; wyrób
ksiąg handlowych, albumów i projektów makiet z papieru; tłocze­
nie i barwienie napisów na okładkach itp.; wyrób opakowań z pa­
pieru, kartonu itp.; usługowe krajanie materiałów papierniczych,
naklejanie map, plansz i planów. Dodatkowy zakres obejmuje
usługową naprawę obrazów i wyrób -galanterii z papieru.
Umowa o naukę rzemiosła może być zawarta w Izbie Rze­
mieślniczej pomiędzy mistrzem introligatorskim lub uprawnioną
do tego osobą prowadzącą własny warsztat rzemieślniczy a nie­
letnim, zasadniczo po ukończeniu szkoły podstawowej. Nauka
rzemiosła introligatorskiego trwa 36 miesięcy, w czasie których
uczeń nabywa praktyczne wiadomości w warsztacie i jest obowią­
zany uczęszczać do szkoły zawodowej lub równorzędnej. Czas pra­
cy ucznia w wieku lat 14 wynosi 6 godzin na dobę i 36 godzin tygo­
dniowo, po ukończeniu 16 lat — 8 godzin na dobę, 46 godzin ty­
godniowo. W czas pracy młodocianych wlicza się czas niezbędny
na dokształcenie do 18 godzin tygodniowo.
W przemyśle nauka zawodu odbywa się w szkołach przyzakła­
dowych, obejmujących naukę teoretyczną i praktykę.
Świadectwo czeladnicze można uzyskać w Izbie Rzemieślniczej
po zdaniu egzaminu. Podanie o dopuszczenie do egzaminu składać
mogą uczniowie, przedstawiając zaświadczenie o ukończeniu prak­
tycznej nauki zawodu zgodnie z zawartą umową o naukę rzemiosła
i osoby pełnoletnie posiadające udokumentowaną 3-letnią prak­
t y k ę w danym zawodzie, przedstawiając jednocześnie świadectwo
ukończenia nauki w szkole zawodowej (równorzędnej) lub świa­
dectwo ukończenia szkoły podstawowej i kursu przygotowującego
do egzaminów czeladniczych, prowadzonego przez Zakłady Dosko­
nalenia Zawodowego. Świadectwo czeladnicze uprawnia do pro­
wadzenia własnego warsztatu rzemieślniczego bez prawa szkolenia
uczniów.
O dopuszczenie do egzaminu mistrzowskiego mogą ubiegać się
czeladnicy i robotnicy wykwalifikowani posiadający udokumento-
219
 I
waną trzyletnią praktykę w charakterze czeladnika, absolwenci zatrudnić po uzyskaniu zezwolenia Izby Rzemieślniczej opartego
szkół zawodowych do roku 1955 i absolwenci techników. Izba na kontroli lokalu i jego wyposażenia.
Rzemieślnicza może dopuścić kandydata do egzaminu mistrzow­ Rzemieślnik prowadzący własny warsztat jest płatnikiem podat­
skiego przed odbyciem 5-letniej praktyki czeladniczej w przypad­ k u dochodowego i obrotowego. Rzemieślnicy są objęci ubezpie­
ku złożenia egzaminu czeladniczego z wynikiem dobrym oraz czeniem społecznym. W ramach akcji socjalnej administrowanej
udokumentowania co najmniej 6-letniej praktyki łącznej w za­ przez Izby Rzemieślnicze mogą oni korzystać z pomocy okreso­
wodzie. wych, pomocy doraźnej i wczasów. Wielką pomocą w pracy za­
Osoby wykonujące rzemiosło, a nie posiadające świadectwa kładu rzemieślniczego są rzemieślnicze spółdzielnie zaopatrzenia
czeladniczego, mogą być dopuszczone do egzaminu mistrzowskiego i zbytu.
pod warunkiem przedstawienia zaświadczenia Wydziału Prze­
mysłu o nieprzerwanym samodzielnym wykonywaniu rzemiosła
na podstawie karty rzemieślniczej lub zezwolenia za okres co naj­
mniej 6 lat i świadectwa szkolnego z ukończenia szkoły zawodowej
(lub równorzędnej) albo świadectw ukończenia szkoły podsta­
wowej i kursu przygotowującego do egzaminów mistrzowskich.
Dyplom mistrzowski uprawnia do szkolenia uczniów.
Zakład Doskonalenia Rzemiosła przeprowadza egzaminy na w y ­
kwalifikowanego robotnika dla osób posiadających 3-letnią prak­
tykę i ukończoną szkołę podstawową. Do egzaminu na mistrza
introligatora można przystąpić po 9 latach praktyki przy wykształ­
ceniu podstawowym lub po 6 latach praktyki przy wykształceniu
średnim.
Warunkiem wykonywania rzemiosła jest posiadanie karty rze­
mieślniczej lub zezwolenia, które wydaje właściwa władza prze­
mysłowa w oparciu o dowód uzdolnienia (dyplom mistrzowski lub
świadectwo czeladnicze i 3 lata praktyki w charakterze czelad­
nika).
Osoby ubiegające się o prowadzenie działalności rzemieślniczej
w zawodzie introligatorskim, a nie posiadające dowodu uzdolnie­
nia zawodowego mogą na wniosek Izby Rzemieślniczej otrzymać
kartę rzemieślniczą (zezwolenie) na wykonywanie rzemiosła w t r y ­
bie § 2 dyspensy. Dyspensę może otrzymać każdy długoletni
pracownik w zawodzie z warunkiem zdania egzaminu czeladni­
czego w określonym czasie (do lat dwóch). Korzystanie z dyspensy
jest stanem wyjątkowym lub przejściowym.
W rzemiośle introligatorskim obowiązek uzyskania zezwolenia
obejmuje wyrób galanterii z papieru, galanterii introligatorskiej
oraz wyrób kartonaży i opakowań. Na pozostałe działy introliga­
torskie i działalność usługową wystarcza otrzymanie karty rze­
mieślniczej.
W zakładzie rzemieślniczym można zatrudnić do 4 pracowników
najemnych, członków rodziny pozostających we wspólnym gospo­
darstwie domowym i uczniów.
Mistrz introligatorski może podpisać umowę z 3 uczniami, którzy
nie są wliczani do liczby pracowników. Czwartego ucznia wolno
220
 WYKAZ LITERATURY

1. Bałandin H.: W s k a z ó w k i dla introligatora. P W T . W a r s z a w a 1951.

2. Bałandin M. W.: Introligatorstwo p r z e m y s ł o w e . W P L i S . Warszawa
1956.
3. Berezin B.: K l e j e introligatorskie. W P L i S . W a r s z a w a 1951.
4. Birkenmajer A.: O p r a w a r ę k o p i s u 2470 B i b l i o t e k i J a g i e l o ń s k i e j i inne
oprawy tej samej pracowni introligatorskiej. K r a k ó w 1925.
5. Cockerell D.: Der Bucheinband und die Pflege des Buches. V e r l a g von
K l i n k h a r d t und B i e r m a n h . L e i p z i g 1925.
6. Czyżycki W.: P r a c e z kartonu, papieru, tektury. Introligatorstwo.
P Z W S . W a r s z a w a 1958.
7. Dahl S.: Dzieje k s i ą ż k i . Z . N . i m . O s s o l i ń s k i c h . W r o c ł a w — W a r s z a w a —
K r a k ó w 1965.
8. Frode O.: D i e Handbuchbinderei. Fachbuchverlag. L e i p z i g 1953.
9. Gallas M.: Technologia tektury. W y d . Centr. Z a r z . P r z e m . Pap. Ł ó d ź
1949
10. Grycz J . : Z d z i e j ó w i techniki k s i ą ż k i . Z . N . i m . O s s o l i ń s k i c h .
W r o c ł a w 1951.
11. Jackowski R.: K s i ą ż k a powstaje. W a r s z a w a 1948.
12. Kołakowski T.: Z a r y s towaroznawstwa papieru i m a t e r i a ł ó w p i ś m i e n ­
nych. Z W S . W a r s z a w a 1950.
13. Komornicki S.: Z a b y t k o w e oprawy ś r e d n i o w i e c z n e . K r a k ó w 1925.
14. Kupcowa O.: Potocznyje l i n i i w broszirowoczno-piereplietnych ce­
chach. Iskusstwo. M o s k w a 1955.
15. Kwiecień C : Od papieru do bibliobusu. Ś l ą s k . K a t o w i c e 1960.
16. Lemoine S.: M a n u e l p r a t i ą u e du relieur. Dunod. P a r i s 195'3.
17. Lenart B.: P i ę k n a k s i ą ż k a . Wilno 1939.
18. Loubier J . : Der Bucheinband. V e r l a g von H e r m a n Seeman Nachfolger
G m b H . B e r l i n und L e i p z i g .
19. Lilers H.: Das Fachwissen des Buchbinders. M a x Hettler Verlag.
Stuttgart 1944.
20. Muszkowski J . \ Ż y c i e k s i ą ż k i . W i e d z a — Z a w ó d — K u l t u r a , K r a k ó w 1951,
21. P o l s k a Gazeta Introligatorska — m i e s i ę c z n i k . P o z n a ń 1928-1934.
22. Rhein A.: Das Buchbinderbuch. V E B W i l h e l m K n a p p Verlag. H a l l e
1954.
23. Sarosiek H.: Z a r y s m a t e r i a ł o z n a w s t w a poligraficznego. P W S Z . W a r ­
szawa 1953.
24. Sawicki F.: P a p i e r i jego w ł a ś c i w e zastosowanie. P W G . W a r s z a w a 1952.
25. Semkowicz A.: Introligatorstwo. W i e d z a — Z a w ó d — K u l t u r a . K r a k ó w 1948.
26. de Tournelle W.: Technologia papieru. W y d . Centr. Z a r z . Przem. Pap. WYDAWNICTWO PRZEMYSŁU LEKKIEGO I SPOŻYWCZEGO
Ł ó d ź 1949. Warszawa 1966. Symbol 40895/RDW. Wydanie I . N a k ł a d 5.000 + 150 egz.
27. Wijato W., Zalewski J . : P r z e t w ó r s t w o papiernicze. W P L i S . W a r s z a w a A r k . w y d . 16,2. A | k . druk. 14,0. F o r m a t A5. Papier druk sat. k l . I V ,
1958. 70 g, 61 X 86/16 z F a b r y k i P a p i e r u w K l u c z a c h . Oddano do s k ł a d a n i a
28. Ostrowski Z.: Przepisy prąjJrtl^dSf^Rzemieślników. W P L i S . W a r s z a w a 3 V 66 r. Podpisano do d r u k u 20 V I I I 66 r. D r u k u k o ń c z o n o w sier­
1965. / V 1
' A p n i u 1966 r. Cena zł. 24.—
Z a k ł a d y Kartograficzne W r o c ł a w , u l . K o ś c i u s z k i 29. Z ą m . 304 (Z-10).