Univerzitet Union – Nikola Tesla ,Beograd

Studijski program: Inženjerska Geologija

Predmet : Osnovi Geologije

Zaštita prirode i zaštićena područja u svetu

- seminarski rad-

Predmetni nastavnik: Student:

Jović Julijana

U Beograd , jun , 2022

 Sadržaj
1. Uvod............................................................................................................................................2
2. Zaštita prirode kroz istoriju.........................................................................................................4
3. Uzroci i metode zaštite prirode....................................................................................................5
4. Zaštićena podrjuča.......................................................................................................................6
5. Površina zaštićenih područja u Srbiji........................................................................................10
6. Zaključak...................................................................................................................................12
7. Literatura....................................................................................................................................13

1
 1. Uvod

Zaštita prirode predstavlja multidisciplinarni pristup rešavanju sve brojnijih problema u prirodi
(npr. nestanak vrsta, uništavanje predela).

Čovek je svojom delatnošću izmenio izgled Zemlje i u znatnoj meri oštetio biosferu. Na
ogromnim površinama planete potpuno su uništeni prirodni ekosistemi (šume, stepe, močvare) ili
su zamenjeni veštačkim (plantaže, farme, naselja).

Ono malo prirode, koja još postoji kao netaknuta, polako nestaje pod pritiskom čoveka. Najpre je
ugrozio šume kao najsloženije i najproduktivnije ekosisteme. I danas se to nastavlja u tropskim
šumama Amazona, zapadne Afrike i jugoistočne Azije. Čitavo Sredozemlje bilo je nekada
pokriveno tvrdolisnom, slaborastućom šumom, a sada je ta oblast, sečom šuma, pretvorena u
antropogenu pustinju i kamenjar.

Opstanak mnogih biljnih i životinjskih vrsta danas je ugrožen, mnoge se nalaze pred
iščezavanjem, a veliki broj je zauvek nestao. Prvi i veoma značajan korak u ostvarivanju zaštite
jeste evidentiranje ugroženih vrsta flore i faune. Tome služe takozvane Crvene knjige. One
predstavljaju naučno-stručne publikacije u kojima su navedene sve vrste organizama koje
podležu zaštiti prema meñunarodnoj klasifikaciji stepena ugroženosti:

 vrste pred istrebljenjem;

 vrste u opasnosti od istrebljenja;
 ranjive (osetljive vrste);
 retke vrste.

Retke i ugrožene vrste su zaštićene zakonom. Proglašavanjem njihovih staništa za stroge

prirodne rezervate, u kojima vlada poseban režim i u kojima je aktivnost ljudi svedena na
najmanju meru, predstavlja najefikasniji način zaštite ugroženih vrsta. Najsloženiji, ali i
najobuhvatniji oblik zaštite prirode su nacionalni parkovi, u čijem se okviru nalazi veći broj
rezervata.

Zaštita prirode u svom domenu delovanja se u velikoj meri poklapa sa očuvanjem biologija,
nauka o životnoj sredini, inženjerstvo životne sredine, inženjerstvo životne sredine i zaštita
životne sredine.

Konzervaciona biologija je nauka koja se bavi proučavanjem i zaštitom biodiverzitet. Odlikuje

ga interdisciplinarnost jer, osim biologije, koristi znanja drugih prirodne i društvene nauke (npr.
ekonomija, sociologija).

2
Nauka o životnoj sredini (environmental scinece) se bavi proučavanjem životne sredine i
traženjem rešenja za ekološki problemi. To je spoj fizičkih i bioloških nauka: ekologije, fizike,
hemije, biologije, pedologija, geologija, meteorologija i geografija.

Ekološki inženjering je spoj ekologije kao nauke i inženjerstva znanja usmerena ka stvaranju
održivih ekosistema koji će povezati ljudsko društvo i prirodu na obe strane korist. Uključuje
predviđanje, projektovanje, izgradnju, obnavljanje i upravljanje ekosistemima.

Inženjerstvo životne sredine je kombinacija nauke i inženjerstva sa ciljem očuvanje čiste

životne sredine (voda, vazduh, zemljište) za ljude i žive organizme, ali i uklanjanjem zagađenja i
različite vrste otpada.

Zaštita životne sredine podrazumeva aktivnosti i mere usmerene na sprečavanje zagađivanja

životne sredine, smanjenje i/ili otklanjanje zagađenja životne sredine i vraćanje životne sredine u
prirodno stanje.

Ovi pojmovi se manje-više preklapaju i granice su često nejasni.

slika 1. Zaštita prirode

3
 2. Zaštita prirode kroz istoriju

Čovek je deo prirode na Zemlji. Tokom većeg dela istorije naše planete, prirodni zakoni su
dominirali razne procese. Međutim, sa razvojem ljudskog društva, tehnološkog znanja i
povećanjem broja ljudi, danas čovek značajno utiče na prirodu i mnoge prirodne procese

Čovekov odnos sa prirodom može se podeliti u tri faze (Schreiner, 1996):

 prirodni stadijum – čovek uzima hranu i razne materijale iz prirode (lovac i sakupljač) i
istovremeno malo menja okruženje;
 kulturna pozornica - čovek menja predele obradom zemlje i uzgojem domaćih životinja,
neguje ih, ali je deo prirode i dalje sastavni deo kultivisanih predela;
 industrijska etapa (19. vek) - razvojem tehnologije i industrija se značajno menjaju predeli i
priroda postaju ugroženi, ali istovremeno postoji svest i potreba za zaštitom prirode javljaju
se prva zaštićena područja koja nastoje da sprovode zaštitu pravnim aktima.

Pojedine etape u različitim delovima sveta imale su različito trajanje.

Kako je čovek sve više menjao prirodne ekosisteme, pojedinci su toga svesni sve više
prepoznavali negativne posledice ovakvih procesa.

Termin zaštita prirode uveo je 1888. godine Ernst Rudorf (1840-1916) u Nemačkoj
(Schreiner, 1996). Posle stoga se ideja zaštite prirode sve više razvija i vremenom počinju
organizovane aktivnosti..

Postoji nekoliko važnih razloga zašto prirodu treba zaštititi:

 u prirodi je sve povezano i međuzavisno, čovek i svako živo biće na Zemlji deo su
kompleksa procesi kruženja materije i protoka energije i time su povezani sa drugim živim
bićima i okolinom;
 priroda je izvor hrane za čoveka i sva živa bića;
 priroda je izvor energije;
 priroda je izvor lekova, većina lekova potiče od raznih organizama iz priroda;
 priroda je izvor materijala i sirovina;
 u prirodi postoji velika zaliha informacija;
 Priroda ima emotivne, duhovne i estetske vrednosti koje se često prepliću isprepleteni.

4
 3. Uzroci i metode zaštite prirode

Nažalost, postoji niz uzroka koji dovode do poremećaja u prirodnim ekosistemima, do smanjenja
obilja i izumiranja vrsta, ali i do smanjenja površina pojedinih tipova staništa i njihovog
nestajanja, a samim tim i na smanjenje svih drugih oblika biodiverziteta. U većini slučajeva
krivac je muškarac. Neki od najvećih uzroka ugroženosti divljih životinja su:

 gubitak, fragmentacija i degradacija staništa, ekosistema i predela usled urbanizacije;

 prekomerno korišćenje prirodnih resursa;
 zagađenje i zagađenje;
 eutrofikacija;
 klimatske promene;
 širenje stranih invazivnih vrsta;
 unošenje genetski modifikovanih i odabranih organizama u prirodu.

Metode/načini sprovođenja zaštite prirode:

 institucionalno delovanje;
 propisi;
 zaštita vrsta i područja
 politike;
 edukacija i popularizacija;
 naučna istraživanja;
 praćenje,
 popis, uspostavljanje i održavanje baza podataka;
 obnova (ili revitalizacija ili popravka) staništa i ekosistema kroz sledeće aktivnosti:
 iskorenjivanje stranih invazivnih vrsta,
 revitalizacija ili ekološka obnova vodotoka,
 uvođenje zelene infrastrukture u urbanim sredinama,
 mere za ublažavanje i izbegavanje fragmentacije staništa,
 uzgoju ugroženih vrsta u zoološkim vrtovima i botaničkim vrtovima i njihovom povratku
u priroda,
 tretman divljih životinja i povratak prirodi, ponovno uvođenje,
 zamena staništa,
 biološka sanacija rudnika i šljunkara,
 ublažavanje klimatskih promena,
 održivo korišćenje prirodnih resursa,

5
Metode zaštite prirode mogu se još podijeliti na preventivne i restauracijske. Preventivne su
one koje sprečavaju oštećenja u prirodi, a revitalizacijske one koje ublažavaju ili uklanjaju
negativne posljedice u uništenim ili narušenim ekosustavima.

4. Zaštićena podrjuča

U Zakonu o zaštiti prirode (član 4. tačka 26) zaštićena područja se definišu kao ”područja koja
imaju izraženu geološku, biološku, ekosistemsku i/ili predeonu raznovrsnost i zbog toga se
aktom o zaštiti proglašavaju zaštićenim područjima od opšteg interesa”. Po istom zakonu
zaštićena područja uz zaštićene vrste i zaštićena prirodna dokumenta pripadaju zaštićenim
prirodnim dobrima.

Izdvajanje jednog dela prirode i njegovo proglašenje zaštićenim je na trenutnom nivou svesnosti
čoveka o svom mestu i svojoj ulozi u prirodi bio jedini način da se  zaustavi nemilosrdno
iscrpljivanje prirodnih resursa na svakom mestu gde su bili dostupni i gde je postignuta
ekonomska računica za njihovu eksploataciju. U odnos čoveka i prirode poslednjih trideset
godina dodata je i kategorija održivosti. Održivost se pre svega odnosi na održivost ljudskog
društva jer je priroda sama po sebi održiva, a čovek je deo sistema prirode kome su potrebni
specifični, održivi, uslovi za život.

Neophodno je naći sklad između još uvek nenarušenog prirodnog stanja i antropogenog
stvorenog i održavanog. Ovaj sklad je potreban čoveku današnjice, a još će više biti potreban
čoveku 21. veka. Svođenje izvorne prirode i biodiverziteta na zaštićena područja tipa nacionalnih
parkova i rezervata jedno je od izvesnih rešenja i pravaca u postizanju tog sklada.

Prema statističkim podacima Liste zaštićenih područja Ujedinjenih nacija u svetu je do 2003.
godine zaštićeno 102.102 područja, koja se  prostiru na 18.763.407 km². Broj zaštićenih područja
u svetu je porastao sa 9.214 koliko ih je bilo 1962. godine na 102.102 područja, tj. za 11 puta. Pri
tome, površina zaštićenih područja porasla je za 7,9 puta, sa 2,4 miliona km² na 18,8 miliona km²

Grafikon 1. Kumulativni porast zaštićenih područja u svetu

6
Zaštićena područja su područja koja imaju izraženu geološku, biološku, ekosistemsku i/ili
predeonu raznovrsnost i zbog toga se aktom o zaštiti proglašavaju zaštićenim područjima od
opšteg interesa. Pored navedenih vrednosti, definisana su i staništa vrsta ptica i drugih
migratornih vrsta značajnih u skladu sa međunarodnim propisima, koja se mogu proglasiti za
zaštićena područja od opšteg interesa. Vrednovanje, odnosno utvrđivanje vrednosti i značaja
zaštićenog područja, prema Pravilniku o kriterijumima vrednovanja i postupku kategorizacije
zaštićenih područja („Sl. glasnik RS“, br. 97/15) vrši se u odnosu na izraženost glavnih prirodnih
obeležja, pojava i procesa od interesa za zaštitu područja, kao i funkcije i namene područja.
Shodno tome, zaštićena područja se svrstavaju u 3 kategorije: od izuzetnog (međunarodnog,
nacionalnog), velikog (pokrajinskog/regionalnog) i lokalnog značaja.

Zaštićena područja su klasifikovana u 6 vrsta, i to: strogi rezervat prirode, specijalni rezervat
prirode, nacionalni park, spomenik prirode, zaštićeno stanište, predeo izuzetnih odlika i
park prirode.

Pregled vrsta zaštićenih područja - Zakon o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS“, br.
36/2009, 88/2010, 91/2010, 14/2016 i 95/2018 - dr. zakon)

Tabela 1. Kategorije zaštićenih prosotora prema IUCN pravilniku

7
Tabela 2. Zaštićena područja u svetu prema Listi zaštićenih područja UN

8
Za svaku kategoriju u Zakonu je data i bliža definicija:

Strogi rezervat prirode je područje neizmenjenih prirodnih odlika sa reprezentativnim

prirodnim ekosistemima, namenjeno isključivo za očuvanje izvorne prirode, genskog fonda,
ekološke ravnoteže, praćenje prirodnih pojava i procesa, naučna istraživanja kojima se ne
narušavaju prirodna obeležja, vrednosti, pojave i procesi.

Specijalni rezervat prirode je područje sa neizmenjenom ili neznatno izmenjenom prirodom,

od naročitog značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili reprezentativnosti, a koje obuhvata stanište
ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, bez naselja ili sa retkim naseljima u kojima čovek
živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih odlika, genskog fonda,
ekološke ravnoteže, praćenju prirodnih pojava i procesa, naučnim istraživanjima i obrazovanju,
kontrolisanim posetama i očuvanju tradicionalnog načina života. U strogom i specijalnom
rezervatu prirode zabranjeno je vršiti radnje i aktivnosti i obavljati delatnosti koje mogu narušiti
svojstva zbog kojih s proglašeni zaštićenim prirodnim dobrom (branje i uništavanje biljaka,
uznemiravanje, hvatanje i ubijanje životinja, uvođenje novih bioloških vrsta melioracijski radovi,
razni oblici privrednog i drugog korišćenja i slično). U strogom rezervatu prirode zabranjene su
privredne i druge aktivnosti.

Nacionalni park je područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od nacionalnog

značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi usklađeno sa

9
prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih vrednosti i resursa, ukupne predeone,
geološke i biološke raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih,
kulturnih, turističkih, zdravstveno – rekreativnih potreba i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima
zaštite prirode i održivog razvoja. U nacionalnom parku dozvoljene su radnje i delatnosti kojima
se ne ugrožava izvornost prirode, kao i obavljanje delatnosti koje su u funkciji obrazovanja,
zdravstveno –rekreativnih i turističkih potreba, nastavka tradicionalnog načina života lokalnih
zajednica, a na način kojim se ne ugrožava opstanak vrsta, prirodnih ekosistema i predela, u
skladu sa ovim zakonom i planom upravljanja koji donosi upravljač. Mere zaštite nacionalnog
parka i način njegovog korišćenja, bliže se određuju posebnim zakonom.

Spomenik prirode je manja neizmenjena ili delimično izmenjena prirodna i prostorna celina,
objekat ili pojava, fizički jasno izražen, prepoznatljiv i/ili jedinstven, reprezentativnih
geomorfoloških, geoloških, hidrografskih, botaničkih i/ili drugih obeležja, kao i ljudskim radom
formirana botanička vrednost od naučnog, estetskog, kulturnog ili obrazovnog značaja. Na
spomeniku prirode zabranjene su sve radnje i aktivnosti koje ugrožavaju njegova obeležja i
vrednosti. Mere zaštite spomenika prirode i način njegovog korišćenja, bliže se određuju aktom o
proglašenju zaštićenog područja.

Zaštićeno stanište je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa značajnih za
očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica. Na zaštićenom staništu
zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se ugrožava ili oštećuje jedan ili više tipova staništa.
Aktom o proglašenju zaštićenog staništa bliže se utvrđuje njegov značaj, namena i mere zaštite.

Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-

ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao
rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života
lokalnog stanovništva. Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih odlika i
kulturni predeo izuzetnih odlika U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti
kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela. Mere zaštite,
način obavljanja privrednih i tradicionalnih delatnosti i korišćenje prirodnih i stvorenih vrednosti
u predelu izuzetnih odlika, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Park prirode je područje dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim
ekosistemima i živopisnim pejsažima, namenjen očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone
raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih,
turističkih, zdravstveno – rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim
načinom života i načelima održivog razvoja. U parku prirode nisu dozvoljene privredne i druge
delatnosti i radnje kojima se ugrožavaju njegova bitna obeležja i vrednosti. Mere zaštite, način
obavljanja privrednih delatnosti i korišćenje prirodnih vrednosti u parku prirode, bliže se
utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog području.

10
 5. Površina zaštićenih područja u Srbiji

Trenutno 5,91 % teritorije. Prostornim planom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj
88/10), predviđeno je da do 2015. godine pod nekim vidom zaštite bude oko 10% površine, a da
do 2021. godine oko 12% teritorije Srbije.

Ukupan broj zaštićenih prirodnih dobara iznosi 463:

 5 nacionalnih parkova

 16 parkova prirode

 16 predela izuzetnih odlika

 71 rezervata prirode

 42 zaštićena prostora kulturno – istorijskih vrednosti

 313 spomenika prirode.

Grafikon 2. Struktura zaštićenih područja prema nacionalnoj klasifikaciji

Grafikon 3 – Kumulativna površina zaštićenih područja u Republici Srbiji.

11
U zavisnosti od vrednosti i značaja, zaštićeno područje se svrstava u I, II ili III kategoriju.

I kategorija

se odnosi na zaštićeno područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja.

Uglavnom su to nacionali park, strogi i specijalni rezervat, stanište, prirodno dobro koje se štiti
na osnovu međunarodnih akata ili ima međunarodni značaj, predeo izuzetnih odlika u kome se
nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, kao i park prirode koji se celom površinom nalazi na
teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave.

II kategorija

se odnosi na zaštićeno područje pokrajinskog/regionalnog, odnosno velikog značaja. Uglavnom

su to stanište i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja,
ako im je cela površina na teritoriji autonomne pokrajine, kao i park prirode koji se nalazi na
teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave na teritoriji autonomne pokrajine

III kategorija

se odnosi na zaštićeno područje lokalnog značaja. To najčešće može biti park prirode, spomenik
prirode, kao i predeo izuzetnih odlika u kome se ne nalazi kulturno dobro od izuzetnog značaja, a
kojima je cela površina na teritoriji jedinice lokalne samouprave.

„Režim zaštite jeste skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zaštite, korišćenja,
uređenja i unapređenja zaštićenog prirodnog dobra“

U nacionalnom parku uspostavljaju se režimi zaštite I, II i III stepena u skladu sa zakonom.

(Zakon o nacionalnim parkovima, član 7). U istom zakonu je u članu 6 navedeno koje su
aktivnosti zabranjene u pojedinim režimima zaštite.

12
Režimi zaštite su jasno i precizno definisani u članu 35 Zakona o zaštiti prirode. Takođe je i
navedeno da se u skladu sa posebnim zakonima mogu zabraniti radovi i aktivnosti koje su
režimom zaštite iz ovog člana ograničeni.

6. Zaključak

Ekološki problemi koje analiziramo su najveći izazovi koje već konfrontiraju naše društvo i
zahtevaju globalnu planetarnu novu alternativu civilizacije, - a to dalje znači, moramo se
opredeliti za ideje koje će izraziti rekonceptualizaciju sveta i koje će objektivno biti efektivni
uzročnici novih promena. Tu se kao najbitniji izvor promena nameće i vidi u tehnologiji, jer ona
objektivno stvara nove mogućnosti usavršavanja prirode i transformisanja resursa, nezavisno od
tipa i razvijenosti društva ponaosob.

Ekološki problemi savremenog čoveka su toliko obimni i intenzivni da prevazilaze moć

efektivne intervencije bilo koje pojedinačne zemlje, organizacije, struke, nauke i discipline.
Samo zajednički saznajno-praktični napori svih zemalja, mogu da ublaže zastrašujuće posledice
ekološke katastrofe.

Čovečanstvo mora da angažuje sve saznajne resurse naše civilizacije, kako bi pokrenulo
globalnu borbu protiv posledica koje je samo proizvelo. Taj proces ekološkog senzibilizovanja
ljudi mora da bude permanentan, i dugoročan, mora da se odvija na svim nivoima podjednako,
kako na globalnom tako i na lokalnom planu. To učenje nove ekološke kulture mora da krene
od svetske zajednice, od njenih zakona, načela, principa i konvencija, koje će obavezivati sve
zemlje sveta.

Dalje, svaka država mora da organizuje specifične institucije, ustanove i organizacije koje će na
lokalnom planu da razvijaju ekološku svest, ekološku kulturu, standarde, zakone i norme. To
jest, svako civilno društvo mora da razvija poseban vid ekološke samosvesti grañana.

13
 7. Literatura

1. Ivo Savić i Mr. Veljko Terzija¨ Ekologija i zaštita životne sredine¨, Beograd, 1991
2. Đukanović, Mara: Ekološki izazov, Beograd, 1991
3. Janković, M.,Đorđević, V: Primenjena ekologija, Naučna knjiga, Beograd, 1981.
4. Tatić, B, Kostić, G: Naša prirodna dobra i potreba njihove zaštite, CEA i ZUNS, Beograd,
1996.
5. Zakon o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS“, broj 135/04)
6. Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS“, broj 135/04)
7. Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS“,broj 135/04)
8. Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagañivanja životne sredine („Službeni glasnik
RS“, broj 135/04

14