‫د لوړو زده کړو وزارت‬

‫د پکتیا پوهنتون‬
‫د انجنیري پوهنځي‬

‫ترمودینامیک ‪Thermodynamics‬‬

‫ترتیبوونکی‪ :‬رحمت هللا ابراهیمي‬

‫تحصیلي کال‪۳۱۳۱ :‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬
‫د پیل خبري‬
‫ټول ثنا او صفت خاص هللا (ج) لره دي چې دا لویه نړۍ یې پیدا کړیده او انسان یې په ټولو مخلوقاتو‬
‫کې له ځانګړي فضلیت او ځواک څخه برخمن کړی دی او درود د وي په خاتم النبین‪ ،‬سردار الکونین‪،‬‬
‫د بشریت الرښود او هغه ښوونکي چې انسان ته یې د ځان او بیا د خپل رب د پیژندلو الر وښودله‬
‫(جناب حضرت محمد (ص) ) په روح باندي زرګونه درود وایم‪.‬‬
‫ګرانو محصلینو او قدرمنو مینوالو! باید ووایم چې دا چپتر (لوست ټولګه) په ډیر کم وخت کې پرته‬
‫له دې چې د تجربه لرونکي او مشر استاد له خوا وکتل شي د اړتیا له مخې لیکل شوی دی دا احتمال‬
‫ډیر زیات دی چې د علمي او تخنیکي ستونزو درلودونکي وي نو ستاسو درندو لوستونکو څخه په‬
‫خورا درناوي هیله کووم چې د ستونزو د درلودلو په مهال له مونږ سره مرسته وکړي تر څو یې په‬
‫راتلونکي کې شته ستونزي له مینځه یوسو په دې برخه کې ستاسو مرسته زمونږ لپاره زښت ډیر‬
‫ارزښت لري‪.‬‬
‫د یادولو وړ ده چي په دې ټولګه کې ځای پر ځای شوي درسي مواد له الندینیو دوو معتبرو کتابونو‬
‫څخه چي په انګلیسي ژبه لیکل شوي دي‪ ،‬په پښتو ژبه ژباړل شوي دي‪ .‬په ژباړه کي هڅه شوي چي‬
‫اړین مطالب په روانه توګه چي د فهم وړ وي ولیکل شي خو بیا یې هم له ستونزو خالي نه بولوو‪،‬‬
‫ځیني اصطالحات او نومونه چي په اصطالحي توګه ژباړل شوي دي د مسلکي استاد له لوري د بیا‬
‫کتني له پړاو څخه وروسته نوموړي اصطالحات په مسلکي اصطالحاتو سره ترجمه شي‬
‫( ‪Çengel, Y. A. & Boles, M. A. - Thermodynamics - An Engineering Approach‬‬
‫‪.)5th edition‬‬
‫‪Fundamentals of engineering thermodynamics (Moran J., Shapir‬‬

‫أ‬
 ‫لومړی څپرکی‬
‫د ترمودینامیک پیژندنه او لومړني مفاهیم‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ترمودینامیک پیژندنه او اساسی مفاهیم‬

‫ترمودینامیک‪ :‬ترموډینامیک یوه یوناني کلمه ده چې د ترمو (تودوخه)‪ therme (heat) ،‬او ډینامیک‬
‫(قوه) )‪ dynamis (force‬معنی لري نو له دې ځایه ترمو ډینامیک ته د انرژي یا تودوخې پوه ویالې‬
‫شو‪،‬‬
‫ترموډینامیک هغه علم دی چې د تودوخې په جذبولو او یا له السه ورکولو سره په بیال بیلو عملیو کې‬
‫د انرژي د بدلون له قوانینو څخه بحث کوي‪( ،‬نوموړي عملیې د حرارتي عملیو په نامه یادیږي)‬
‫اساسي مفاهیم‪ :‬د هرې پوهې په زده کړه کې د دې لپاره چې د تیروتنو او ستونزو څخه ځان ساتلی‬
‫وي اړینه ده چې د نوموړي علم اساسي مفاهیم او اصول زده کړو په ترمو دینامیک کي هم ځیني‬
‫مفاهیم شته چې د اساسي مفاهیمو په توګه پیژندل شوي دي لکه‪ :‬سیستم‪ ،‬د سیستم حالت‪ ،‬تعادل‪،‬‬
‫تودوخه‪ ،‬فشار‪ ،‬مخصوصه حجم‪ ،‬واحدات او داسي نور‪.‬‬
‫د ترموډینامیک د ګټې اخیستنې ساحه‪ :‬که د ژوند چاپیریال ته وګورو نو دا به ستونزمنه وي چې‬
‫داسي څه په ګوته کړو چي د ترمودینامیک اصول او مفاهیم په کې نه وي کارول شوي څرنګه چې‬
‫ترمودینامیک د انرژي او تودوخي څخه بحث کوي‪ ،‬پوهیږو چې انرژي د مادې څخه تر السه کیږي‬
‫په دې بنسټ هر ځای کې ماده کارول شوي او انرژي هلته شتون لري او انرژي د ترمودینامیک له‬
‫مفاهیمو سره یو ډول نه یو ډول تړاو لري ښه ده چې ځیني بیلګې ذکر شي تر څو د ترمودینامیک د‬
‫ګټې اخیستنې ساحه ال روښانه شي‪.‬‬
‫د انسان بدن ټاکلي تودوخي او انرژي ته اړتیا لري چې د خوړو له الرې نوموړي انرژي او تودوخه‬
‫تر السه کوي او د زړه په مرسته چې په رګونو کې د وینې د پمپ کولو دنده لري نوموړي انرژي یا‬
‫تودوخه د بدن ټولو برخو ته رسیږي‪ .‬مونږ په سړه هوا کې د بدن د اړینې تودوخي د ساتلو په موخه‬
‫ګرمې جامې اغوندو یا کورونه ګرم ساتو یا هم د تودې هوا په مهال مونږ هڅه کوو چې استوګن‬
‫ځایونه مو تر ډیره بریده ساړه وي‪ ،‬پورتني پیښي ترمودینامیکي پیښي دي که ال زیات معلومات په‬
‫دې برخه کې اړین وي په الندې توګه ځینو مهمو برخو ته اشاره کوو‪.‬‬
‫اوبه تودونکي ماشین‪ ،‬کمپیوتر‪ ،‬برنر‪ ،‬د پخلن توکي‪ ،‬ایرکندیشن‪ ،‬ریفرجراتر‪ ،‬تلویزون‪ ،‬اوتو او نور‬
‫وسایل ټول د ترمودینامیکي اصولو له مخې کار کوي‪ ،‬راکټونه‪ ،‬د موټرونو او نورو ترانسپورتي‬
‫وسایلو انجنونه‪ ،‬هستوي انرژي د سولر سیستم دا ټول د ترمودینامیک د کارونې ساحې په توګه په‬
‫ګوته کوالی شو‪ ،‬همدارنګه د استوګن ځاینو یا نورو ودانیو د تهویې او تسخین سیستمونو جوړول تر‬
‫څو په ودانیو کې د تودوخي د درجي بدلون کنترول کړای شو یوه بله بیلګه ده له انځورونه څخه د‬
‫ترمودینامیک د کارونې ځایونه نور هم ښه پیژنو‪( .‬د ‪ 1.1 ،1.1‬او ‪ 1.1‬انځورونه د ترمودینامیک د‬
‫کارونې ځایونه راپیژني)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪ 1.2‬انځور‬

‫‪2‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.3‬انځور‬

‫‪3‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫سیستم (‪)System‬‬
‫سیستم‪ :‬د مادې له هغه مقدار یا له هغه ساحې څخه عبارت دی چې تر څیړنې الندې نیول شوی‬
‫وي‪ .‬یو سیستم د سرحد (‪ )boundary‬او چاپیریال (‪ )surroundings‬درلودونکی دی او د سیستم‬
‫یوه برخه جوړوي‪.‬‬
‫‪ : Boundary‬هغه کرښه چې د سیستم او چاپیریال ترمینځ پرته ده ساکنه یا متحرکه کیدالې شي‪ ،‬د‬
‫سیستم او چاپیریال تر مینځ سرحد په ګوته کوي‪ ،‬په ریاضیکي ژبه ویالی شو چي د باندري یا سرحد‬
‫پنډوالی صفر دی په دې معنی چي کتله نه لري او حجم هم نه لري‪.‬‬
‫‪ :Surroundings‬د سیستم شا و خوا ساحه چې د سیستم اغیزې په کې لیدل کیږي او د سیستم مهمه‬
‫برخه جوړوي (انځور ته ځیر شي) ‪ 1.4‬انځور‪.‬‬

‫‪ 1.5‬انځور‬
‫‪ 1.4‬انځور‬

‫سیستم ډولونه (‪)Types of System‬‬

‫په ترمو ډینامیک کې دوه ډوله سیستمونه تر څیړني الندې نیول کیږي‪.‬‬
‫‪ .1‬تړلې سیستم (‪ :)Close system‬هغه سیستم ته ویل کیږي چې د څیړنې په مهال د مادې کتله‬
‫ثابته وي او ماده نشي کوالې چې کمه یا زیاته شي او یا نوره ماده سیستم ته دننه او یا ترې بهر شي‬
‫(‪ )Mass Control‬خو انرژې چې د تودوخې یا کار په بڼه کوالې شي چې سیستم ته د چاپیریال څخه‬
‫دننه یا له سیستم څخه بهر ووځي‪ ،‬نو د سیستم حجم ثابت نه پاته کیږي‪ ،‬په خاص حالت کې که چیري‬
‫انرژي ونه کوالی شي چې د سیستم له سرحد څخه تیره شي نوموړي سیستم ته عایق کړای شوی‬
‫(‪ )Isolated system‬سیستم ویل کیږي‪.‬‬

‫په ‪ 1.7‬انځور کې یو (‪ )Piston - cylinder‬آله لیدل کیږي‪ ،‬مونږ ګورو چي په استوانه کې ایسار‬
‫شوی ګاز ته د تودوخي په ورکولو سره څه پیښیږي؟‬

‫‪4‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په نوموړي سیستم کې د پستون داخلي سطحه د سیستم سرحد بلل کیږي‪ ،‬کله چي د تودوخې کچه‬
‫زیاته شي نو د سیستم حجم به هم زیات شي او پستون به پورته خواته حرکت وکړي لیدل کیږي چي‬
‫د سیستم کتله ثابته خو حجم یی زیات شوی دی‪.‬‬

‫‪ 1.6‬انځور‬ ‫‪ 1.7‬انځور‬
‫ماده یا کتله د سیستم له سرحد څخه نشی‬ ‫یو تړلی سیستم چی خوځنده سرحد لري‬
‫تیریدالی خو انرژي تیریدالی شي‬

‫‪ .1‬خالص سیستم (‪ :)Open system‬هغه سیستم ته ویل کیږي چې د څیړنې په مهال ماده بدلون‬
‫مومي او ماده کوالې چې سیستم ته دننه او یا ترې بهر شي او انرژي هم د چاپیریال سره تبادله‬
‫کیږي‪ ،‬نوموړي سیستم ته (‪ )Volume Control‬سیستم هم ویل کیږی‪ ،‬په دې سیستم کې حجم ثابت‬
‫ساتل کیږي‪ ،‬خالص سیستم د چاپیریال سره انرژي او کتله بدلوالې شي‪ ،‬د انجنیري ډیر مسایل د‬
‫مادې په هغه جریان پورې چې سیستم ته داخلیږي او یا هم له سیستم څخه وځي تړاو لري‪ ،‬نو ځکه‬
‫د (‪ )Volume Control‬په بڼه طرحریزی شوي دي لکه د اوبو گرم کوونکی (‪)Water Heater‬‬
‫‪ ،‬د موټر رادیاتور‪ ،‬توربین او کمپریسور ټول د مادي د جریان په مرسته کار کوي او هر یو یې‬
‫‪ Control Volume‬یا خالص سیستم راښیې‪،‬‬
‫خالص سیستم په هر ډول ساحه کې د تصور وړ دی د بیلګي په توګه که مونږ د هوا جریان د یوه‬
‫نلۍ (‪ )Nozzle‬څخه وڅیړو نو په نوموړي سیستم کې به دوه ډوله سرحد شتون ولري چي د نلۍ‬
‫داخلي سطحه حقیقي (‪ )Real Boundary‬او د مادي د داخلیدو او خارجیدو مجرا ته خیالي‬
‫(‪ )Imaginary Boundary‬ویل کیږي ځکه په دې مجرا ګانو کې کومه فزیکي سطحه شتون نه‬
‫لري نو په خالص سیستم کې دوه ډوله سرحد شتون لري چي د حقیقی او خیالي سرحدونو په نامه‬
‫یادیږي‪ 1.1( ،‬انځور)‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫یو خالص سیستم کیدای شي چي په یوه ثابته یا پوښلي ساحه کې هم رامینځ ته شي‪ ،‬لکه چې په ‪1.9‬‬
‫انځور کې لیدل کیږي چې د یوې مجرا له الري سیستم ته ماده جریان موموي او د سیستم سرحد‬
‫حرکت کوي په همدې توګه که د پستون فشار نسبت د مادي د جریان له فشار څخه زیات شي نو ماده‬
‫به له سیستم څخه بهر وځي او پستون یا سرحد به الندي لوري ته حرکت وکړي‪.‬‬
‫د خالص سیستم د بیلګې په توګه اوبه ګرموونکی تر څیړني الندې نیسو (‪ 1.1‬انځور)‪ ،‬مونږ ګورو‬
‫چي ټانک ته څومره تودوخه ولیږدول شي تر څو د ګرمو اوبو منظمه رسوونه تر السه شي؟‬
‫کله چې ګرمي اوبه له ټانکه څخه وځي نوري سړې اوبه د ګرمو اوبو ځای نیسي‪ ،‬دا به اسانه نه وي‬
‫چې د سیستم د تحلیل لپاره د مادې ثابت مقدار و ټاکو‪ ،‬بلکه مونږ کوالی شو چي د ټانک داخلي حجم‬
‫باندي دقیق فکر وکړو چي نوموړي داخلي ساحې ته اوبه ځي او یا هم اوبه تري خارجیږي‪ ،‬د سیستم‬
‫داخلي حجم باید ثابت وساتالی شي او په دې مسئله کې د سیستم داخلي ساحه د ‪Control Surface‬‬
‫په توګه څیړل کیږي او کتله یا د مادي مقدار له نوموړي ساحې څخه په دوو موقعیتونو کې تیریږي‪.‬‬

‫‪ 1.8‬انځور‬

‫‪ 1.10‬انځور‬
‫‪ 1.9‬انځور‬ ‫یو خالص سیستم (کنترول والیوم) چي دخولی او خروجی‬
‫الری لري‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫سیستم ځانګړتیاوې (‪)Properties of System‬‬

‫د سیستم ټول فکتورونه د سیستم ځانګړتیاوې بلل کیږي په عمومي توګه د یوه سیستم ځانګړتیاوې له‬
‫فشار‪ ،‬تودوخې‪ ،‬حجم او کتلې څخه عبارت دي‪ ،‬او دا لیست د نورو ځانګړتیاوو په ذکر سره غزوالی‬
‫شو‪ ،‬چي نوموړي ځانګړتیاوې ډیري مشهوري نه دي لکه د مایع غلظت‪ ،‬د تودوخي د هدایت قابلیت‪،‬‬
‫االستیکي خاصیت‪ ،‬د حرارتي انبساط ضریب‪ ،‬د برښنا په مقابل کې مقاومت همدارنګه سرعت او‬
‫لوړوالي یا ارتفاع هم د سیستم له ځانګړتیاوې دي‪F)P, V, T( = 0 .‬‬
‫د سیستم ځانکړتیاوې په دوو ډلو ویشل کیږي‬
‫‪ Extensive‬ځانګړتیاوې‪ :‬هغه ځانګړتیاوې دي چې د سیستم په اندازه او پراختیا پورې تړاو لري‬
‫لکه مجموعي حجم‪ ،‬مجموعي کتله مجموعي مومنتم او نور‪...‬‬
‫‪ Intensive‬ځانګړتیاوې‪ :‬هغه ځانګړتیاوې دي چې د سیستم په کتلې پورې تړاو نه لري لکه‬
‫تودوخه‪ ،‬فشار او کثافت‪.‬‬
‫په الندې انځور کې مونږ یوه سیستم په دوو مساوي برخو ویشو نو ځینې ځانګړتیاوې به توپیر وکړي‬
‫چې د ‪( Extensive‬پیلي) ځانګړتیاوو په نامه یادیږي او هغه ځانګړتیاوې چې د سیستم د ویش په‬
‫پایله کې بدلون نه کوي د ‪( Intensive‬ناپیلي) ځانکړتیاوو په نامه یادیږي‪.‬‬
‫په ‪ 1.11‬انځور کې یو سیستم چې کتلې (‪ )m‬حجم (‪ )V‬فشار (‪ )P‬د تودوخې درجه )˚‪(C‬او کثافت‬
‫(‪ )ρ‬لرونکی دی کله چې نوموړي سیستم په دوو برخو وویشل شو نو د هري برخې کتله د لومړنۍ‬
‫کتلې (‪ )1/2 m‬برخه‪ ،‬د هرې برخې حجم د لومړنۍ حجم (‪ )1/2V‬برخه جوړوي خو لیدل کیږي چې‬
‫په د ویش څخه وروسته د دواړو برخو فشار‪ ،‬تودوخه او کثافت یو شان ده نو ویالی شو چې د سیستم‬
‫کتله او حجم د ‪ Extensive‬ځانګړتیاوو څخه عبارت دي‪ .‬فشار‪ ،‬تودوخه او کثافت چې د ویش په‬
‫پایله کې بدلون نه دی کړي د ‪ Intensive‬ځانګړتیاوو په نامه یادیږي‪.‬‬
‫‪ Extensive‬ځانګړتیاوې د مادې په یوه واحد باندې د مخصوصه ځانګړتیا په نامه سره یادیږي‪ ،‬او‬
‫د مخصوصه ځانګړتیاوو په توګه کوالی شو چې د مخصوصه حجم (‪ )v = V/m‬او مخصوصه‬
‫مجموعي انرژي (‪ )e = E/m‬څخه یادونه وکړو‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ ،‬د ‪ intensive‬او ‪ Extensive‬ځانګړتیاوو د توپیر لپاره بیلګه‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د ‪ intensive‬او ‪ Extensive‬ځانګړتیاوو د‬
‫توپیر لپاره بیلګه‬

‫‪ 1.11‬انځور کې لیدل کیږي چې د وزن پورته کولو یوه آله په دوو حالتونو کې لیدل کیږي په ‪a‬‬
‫حالت کې د جسم اجزاوې سره یو ځای شوي دي او په ‪ b‬حالت کې بیا د جسم اجزاوې خورې لیدل‬
‫کیږي نو په لومړي حالت کې د سیستم کتله‪ ،‬وزن‪ ،‬حجم د دوهم حالت په پرتله توپیر کوي خو که د‬
‫چاپیریال شرایط یو شان وي نو وبه ګورو چې په دواړو حالتونو کې د اتموسفیر فشار‪ ،‬د جسم‬
‫تودوخه‪ ،‬کثافت یو شان ده چې مونږ ته د سیستم ‪ Extensive‬او ‪ Intensive‬ځانګړتیاوې راښیې‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫کثافت او مخصوصه جاذبه (‪)Density and Specific Gravity‬‬

‫کثافت‪ :‬په یوه واحد حجم کې د مادي کچې ته کثافت ویل کیږي او په الندي فرمول سره یې محاسبه‬
‫کوالی شو‪.‬‬

‫د کثافت سرچپه یا معکوس عبارت له مخصوصه حجم څخه عبارت دی چې د حجم او کتلې له‬
‫نسبت څخه عبارت دی‪.‬‬

‫د مادې کثافت په عمومي توګه په تودوخې او فشار پورې تړاو لري‪ ،‬د ګازاتو کثافت د فشار سره‬
‫مستقیما ً متناسب او له تودوخي سره معکوسا ً متناسب دی‪.‬‬
‫مایعات او جامدات په ابتدایې توګه د تراکم کیدلو وړ نه دي او د کثافت بدلون یې نظر فشار ته د پام‬
‫وړ نه دی‪ ،‬د بیلګي په توګه د اوبو کثافت په یو اتموسفیر فشار کې د تودوخې په ‪ 20‬درجو کې‬
‫‪ 998kg/m3‬دی‪ ،‬اوس که تودوخه ثابته وي او فشار ‪ 100‬اتموسفیر ته لوړ شي نو د اوبو کثافت به‬
‫‪ 1003 kg/m3‬ته لوړ شي چې یواځي ‪ 0.5‬سلنه بدلون په کثافت کې لیدل کیږي‪ ،‬خو د مایعاتو او‬
‫جامداتو کثافت بدلون په تودوخې پوري تړاو لري‪ ،‬د بیلګي په توګه د اوبو کثافت په یو اتموسفیر فشار‬
‫کې د تودوخې په ‪ 20‬درجو کې ‪ 998kg/m3‬دی‪ ،‬او فشار ثابت ساتو او د تودوخه ‪ 75‬درجو ته‬
‫لوړوو نو د اوبو کثافت به ‪ 975 kg/m3‬ته راټیټ شي چې تقریبا ‪ 2.3‬سلنه بدلون د کثافت راښیې‬
‫چې په ځینو انجنیري مسایلو کې د کثافت نوموړي تغییر هم په نظر کي نه نیول کیږي‪.‬‬
‫کله کله د یوې مادې کثافت د یوې بلې معیاري مادې له مخې په الس راوړل کیږي چي نوموړي‬
‫کثافت ته بیا مخصوصه جاذبه ویل کیږي او په دې توګه یې تعریفوالی شو‪.‬‬
‫مخصوصه جاذبه‪ :‬د تودوخي په ټاکلي درجه کې د یوې مادې کثافت او د بلي معیاري مادي د کثافتونو‬
‫تر مینځ نسبت ته مخصوصه جاذبه ویل کیږي‪( .‬خالصي اوبه د تودوخي په ‪ 4‬درجو کې ‪1000kg/m3‬‬
‫لري د معیاري مادي په توګه کارول کیږي)‬

‫یادونه‪ :‬څرنګه چي مخصوصه جاذبه یو بی واحد کمیت دی‪ ،‬نو د یوې مادې مخصوصه جاذبې‬
‫عددي مقدار کټ مټ د هغه له کثافت په (‪ )g/cm3‬سره مساوی دی‪ ،‬د سیمابو مخصوصه جاذبه‬

‫‪9‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د تودوخې په ‪ 0‬درجې کې ‪ 13.6‬ده نو کثافت یې په ‪ 13.6 g/cm3‬دی‪ .‬د ځینو موادو مخصوصه‬
‫جاذبه د تودوخې په ‪ 0‬درجه کې په الندې جدول کي در کړل شوي دي او ټول هغه مواد چې‬
‫مخصوصه جاذبه یې له یوه څخه کم دی له اوبو څخه سپک دي نو د اوبو په مخ به المبو وهي‪.‬‬

‫‪ 1.1‬جدول د تودوخي په صفر درجه کي د ځینو موادو مخصوصه جاذبه‬

‫مخصوصه وزن‪:‬‬
‫د یوې مادې د حجم د یوه واحد وزن ته مخصوصه وزن ویل کیږي او داسي ښودل کیږي‪.‬‬

‫په پورتني فرمول کې ‪ g‬د ځمکي جاذبوي تعجیل راښیې‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د سیستم حالت او تعادل‬

‫)‪(State of System and equilibrium‬‬
‫کله چي په سیستم کې هیڅ بدلون رامینځ ته نشي نو په دې وخت کې د سیستم ټولي ځانګړتیا کوالی‬
‫شو محاسبه کړو او مونږ ته به د سیستم د ځانګړتیاوو یو سیت تر السه شي چي په بشپړه توګه د یوه‬
‫سیستم حالت تشریح کوي‪ ،‬په یوه راکړل شوي حالت کې د سیستم ټولي ځانګړتیاوې ثابتې اندازې‬
‫لري‪ ،‬که چیري د سیستم یوه ځانګړتیا هم بدلون ومومي نو سیستم حالت ورسره بدلون کوي (‪1.12‬‬
‫انځور ته ځیر شئ) چي د سیستم دوه بیال بیل حالتونه په ګوته کوي‪.‬‬
‫د یوه ترمودینامیکې سیستم حالت تر هغه وخته پورې بدلون نه مومي تر څو یې چې ځانګړتیاوو‬
‫بدلون نه وي کړي‪ ،‬که چیرې د یوه سیستم ځانګړتیاوې توپیر یا بدلون وکړي نو سیستم حالت هم‬
‫بدلون مومې دا حقیقت په الندې انځور کې لیدالی شي (‪ 1.11‬او ‪ 1.11‬انځورونه د سیستم بیال بیل‬
‫حالتونه او پروسې راښیې)‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د یوه سیستم دوه بیال بیل حالتونه‬ ‫‪1.11‬انځور‪ :‬د سیستم د حالت بدلون‬
‫پروسي او سایکل رامینځ ته کوي‬

‫تعادلي حالت (‪ :)Equilibrium state‬یو سیستم هغه وخت په تعادلي حالت کې ګڼالې شو چې‬
‫ټولې ځانګړتیاوې یې د وخت په تیریدو سره ثابتې پاته وې نظر ځانګړتیاوو ته یو سیستم هغه مهال‬
‫ترمودینامیکي تعادلي حالت اختیاروي چې د تودوخې درجه یې ثابته وي خو میخانیکې تعادل بیا هغه‬
‫وخت رامینځ ته کیږی چې فشار ثابت وي او کیمیاوي تعادل بیا د مادې یا کتلې پورې تړاو لري نو‬
‫که تعادلې حالت مو موخه وي باید چې د سیستم ټولې ځانګړتیاوې ثابتې وي‪.‬‬
‫د ‪ 1.11‬انځور د یوه سیستم دوه حالتونه راښیې چې د ‪ a‬حالت یو سیستم راښیي چې د ترمودینامیک‬
‫له مخې د تعادل په حالت کې نه دی ځکه په ټولو برخو کې یې تودوخه یو شان نه ده خو څه وخت‬
‫وروسته چې د تودوخې د تبادلې په پایله کې د سیستم ټولې برخې یو ډول تودوخه لري د سیستم‬
‫ترمودینامیکي تعادلي حالت راښیې (‪.)b‬‬

‫‪11‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬په انځور کې لیدل کیږي چې په یوه پیاله کې ګرم چای دی چې د تودوخې درجه یې ˚‪ 70c‬ده‬
‫او چاپیریال یې سوړ دی د تودوخې درجه یې ˚‪ 20c‬ده نو دلته یوه ترمودینامیکي عملیه تر سره کیږي‬
‫له ګرم جسم څخه ساړه جسم ته تودوخه لیږدیږي او ترمودینامیک کار تر سره کیږي او دا عملیه تر‬
‫هغه دوام کوي تر څو د پیالې دننه د چاي تودوخه او د چاپیریال تودوخه یو شان شي او نوموړي‬
‫حالت ته ترمودینامیکي تعادلي حالت ویل کیږي‪.‬‬

‫‪1.11‬انځور‪ :‬د چاپیریالونو د تودوخي د درجو تر مینځ‬

‫توپیر د تودوخي د لیږد عامل ګرځي او تودوخه له ګرم‬
‫چاپیریال څخه یخ چاپیریال ته لیږدیږي‪.‬‬

‫‪1.11‬انځور‪ :‬یو تړلی سیستم د حرارتی تعادل حالت ته د رسیدو‬

‫په درشل کې‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫منل شوی حالت یا (‪)The state Postulate‬‬

‫لکه څرنګه چي مخکي وویل شو چي یو سیستم د هغه د ځانګړتیاوو له مخي تشریح کیږي او یا‬
‫وپیژندل کیږي‪ ،‬په دې هم پوهیږو چي د یوه ثابت حالت د رامینځ ته کولو لپاره اړینه نه ده چي د‬
‫سیستم ټولې ځانګړتیاوې وپیژنو‪ ،‬بلکه د اړین شمیر موثره ځانګړتیاوو په پیژندلو سره نوري ټولي‬
‫ځانګړتیاوې په اتومات ډول خپل ځانونه ورسره اعیاروي‪،‬‬
‫هغه شمیر ځانګړتیاوې چي د یوه سیستم ثابت حالت رامینځ ته کولو لپاره یې پیژندل اړین دي د منل‬
‫شوی حالت یا (‪ )State postulate‬له مخي تر السه کیږي‪.‬‬
‫یوه سیستم ته هغه مهال د تراکم وړ ساده سیستم ویالی شو چي بریښنایی‪ ،‬مقناطیسي‪ ،‬جاذبوي‪،‬‬
‫حرکت او د سطحې تشنجات ورباندې اغیزه ونه لري‪ .‬پورتنی بهرني فکتورونه دي چي په ځینو‬
‫انجنیري مسایلو کې په نظر کي نه نیول کیږي‪ ،‬که نه نو د هر ارزښتناکه اغیزې په وړاندې باید یوه‬
‫بله ځانګړتیا ور زیاته شي او مشخصه شي‪ ،‬د بیلګي په توګه که سیستم د جاذبې تر اغیزې الندې‬
‫واقع وي او په سیستم باندې د پام وړ اغیزه ولري نو باید مونږ لوړوالی (‪ )z‬مشخص کړو ‪ ،‬نو‬
‫نوموړي دوه ځانګړتیاوي اړیني دي تر څو د سیستم حالت ثابت وساتو‪.‬‬
‫خاص حالت د سیستم د ثابت حالت د رامینځ ته کولو لپاره د دوه نا پیلو یا خپلواکه ځانګړتیاوو پیژندل‬
‫او تشخیصول پیشنهادوي‪ ،‬خپلواکه ځانګړتیاوې په دې معنی که یوه ځانګړتیا بدلون کوي بله ځانګړتیا‬
‫ثابته پاته کیږي‪ ،‬تودوخه او مخصوصه حجم د سیستم دوه داسي ځانګړتیاوي دي چي یو له بله خپلواک‬
‫دي‪ ،‬خو په ګډه کوالی شي چي د تراکم وړ ساده سیستم ثابت حالت رامینځ ته کړي (‪ 1.16‬انځور)‪،‬‬

‫‪1.11‬انځور‬
‫د دوو نا پایلو ځانګړتیاوو په مرسته د نایتروجن حالت‬
‫ثابت ساتل شوی دی‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫عملیه او سایکل (‪)Processes and Cycles‬‬

‫هر هغه بدلون چي یو سیستم د یوه تعادلي حالت څخه بل تعادلي حالت ته په کې رسیږي د عملیې‬
‫(‪ )Process‬په نامه یادیږي‪ ،‬د حالتونو هغه لړۍ چي سیستم یی د یوې عملیې په تر سره کولو کې تر‬
‫شا پریږدي د عملیې مسیر یا (‪ )Path‬په نامه یادیږي‪ .‬د دې لپاره چي عملیه وپیژنو الزمه ده چي د‬
‫عملیې لومړنی او وروستی حالت ( ‪ )Initial and final state‬وپیژنو د عملیې مسیر او د چاپیریال‬
‫اغیزې هم باید وپیژندل شي (‪ 1.17‬انځور)‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫یوه عملیه او د عملیې لومړي او دوهم حالت همدارنګه د‬
‫عملیې مسیر لیدل کیږي‬

‫کله چي یوه عملیه تر سره کیږي نو سیستم په عادي توګه په ټولو وختونو کې د تعادل حالت ته نږدې‬
‫واقع وي چي د نسبي تعادلي عملیې (‪ )quasi – Equilibrium‬په نامه یادیږي‪ ،‬یوه نسبي تعادلي‬
‫عملیه یوه ډیره ټکنۍ عملیه ده چي سیستم ته اجازه ورکوي تر څو په داخلي توګه ځان منظم کړي او‬
‫د سیستم د یوې برخې ځانګړتیاوې د بلي برخې د ځانګړتیاو څخه په بیړه تغییر نه شي کوالی‪.‬‬
‫پورتني موضوع په (‪ 1.11‬انځور) کې څرګندیږي‪ ،‬کله چې ګاز په پستون – سلندر آله کې په ناڅاپی‬
‫توګه متراکم شي‪ ،‬د ګاز هغه مالیکولونه چې پستون ته نږدې واقع دي د تښتې لپاره کافي وخت نه‬
‫لري نوموړي مالیکولونه به په یوه کوچنۍ ساحه کي د پستون مخې ته سره را غونډیږي‪ ،‬نو دلته به‬
‫د لوړ فشار لرونکي ساحه رامینځ ته کیږي‪ .‬د دې دوو بیلو فشاري ساحو په رامینځ ته کیدو سره‬
‫سیستم ډیر وخت لپاره د تعادل په حالت کې نه پاته کیږي او د سیستم په داخل کې به یوه عملیه د‬
‫‪ Nonquasi – Equilibrium‬په نوم رامینځ ته شي‪،‬‬
‫که چیري پستون ته ورو ورو حرکت ورکړو او ګاز په تدریجي توګه متراکم کړای شي نو په دې‬
‫حالت کې به د ګاز مالیکولونه کافي وخت ولري تر څو وارد شوي فشار د مالیکونو تر مینځ وویشي‬

‫‪14‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫او د پستون په وړاندې به مالیکولونو غونډیدل نه رامینځ ته کیږي‪ ،‬نو په سلندر کې شته فشار به تل‬
‫منظم حالت ته نږدې وي او د سیستم په ټولو نقطو کي به یوې کچي ته ورسیږي‪ ،‬په دې توګه په ټولو‬
‫وختونو کي د سیستم له تعادل څخه ساتنه کوالی شو‪ ،‬او دې ډول پروسې ته نسبي تعادلي پروسه ویل‬
‫کیږي‪ .‬نسبي تعادلي پروسه یوه خیالي پروسه ده چي په له واقعي بڼي سره کم توپیر لري نو ځکه‬
‫انجنیران په سیستمونو کې د نسبي تعادلي پروسیې څخه کار اخلي‪.‬‬
‫‪ :Cycle‬که یو سیستم د یوې عملیې په پای کې خپل لومړني حالت ته راوګرځي نو سیستم یو سایکل‬
‫یا دوره تر سره کړي ده‪ ،‬نو په سایکل کې لومړنی او وروستي حالتونه یو شان دي‪.‬‬

‫د تراکمی عملیې د ‪ P – v‬دیاگرام‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫شبه تعادلی او غیر مشابه تعادلی تراکمي عملیې‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یو نواخت جریان عملیه (‪)The Steady – Flow Process‬‬

‫‪ Steady‬او ‪ Uniform‬دوه اصطالح ګاني دي چې په انجنیري کې په پرله پسي توګه کارول کیږي‬
‫نو اړینه ده چې د دوي په معنی باندې ښه پوه شو‪ ،‬د ‪ Steady‬اصطالح د وخت په تیریدو سره تغییر‬
‫نه کولو باندې داللت کوي او د ‪ Uniform‬اصطالح بیا د ټاکلي ساحه کې د ځای په بدلون سره په‬
‫بدلون نه کولو داللت کوي‪ ،‬په ورځني ژوند کې مثالونه د نوموړو دوو اصطالح ګانو د توپیر د پیژندلو‬
‫په موخه دا (‪ )Steady Friend, Uniform Properties‬دي‪.‬‬
‫د انجنیری ډیر شمیر سیستمونه د ډیرې اوږدې مودې لپاره ثابت حالت کې کار کوي‪ ،‬چي د ‪Steady‬‬
‫‪ – flow Device‬په نامه یادیږي‪ ،‬په نوموړو سیستمونو کې چې کومه عملیه تر سره کیږي د‬
‫‪ Steady – flow Process‬په نامه یادیږي چي په دې توګه یې تعریفوالی شو‪.‬‬
‫هغه پروسه یا عملیه چي د هغې په لړ کې سیال په یو نواخت توګه په یوه کنترول والیوم سیستم کي‬
‫جریان مومي د ‪ Steady – flow process‬په نامه یادیږي‪.‬‬
‫په یوه کنترول والیوم سیستم کې د سیال ځانګړتیاوې په بیلو بیال نقطو کې توپیر درلودالی شي خو په‬
‫یوه ثابته نقطه کې د سیال ځانګړتیا د عملیې په لړ کې ثابته پاته کیږي‪ ،‬نو د یو نواخت جریان د عملیې‬
‫په لړ کې د کنترول والیوم سیستم حجم )‪ ، (V‬کتله (‪ )m‬او د سیستم مجموعي انرژي (‪ )E‬ثابت وي‪.‬‬
‫یو نواخت جریان عملیه په ټولو هغه سیستمونو کې شتون لري چې په متواتره توګه د اوږدې مودې‬
‫لپاره کار کوي لکه توربینونه‪ ،‬پمپونه‪ ،‬بایلرونه‪ ،‬کاندنسرونه‪ ،‬پاور پالنټ‪ ،‬ریفرجراشن سیستم او د‬
‫تودوخي تبادله کوونکي آلې‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په یو نواخت جریان شرایطو کې د کنترول والیوم کتله او‬
‫انرژي ثابته وي‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د یو نواخته جریان په عملیه کې د سیال‬
‫ځانګړتیاوې په کنترول والیوم حالت کې د موقعیت‬
‫له مخې توپیر درلودالی شي الکن د وخت له مخې‬
‫یې نشي لرالی‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫تودوخه او د ترمودینامیک صفري قانون‬

‫‪TEMPERATURE AND THE ZEROTH LAW OF‬‬
‫‪THERMODYNAMICS‬‬
‫تودوخه‪ :‬د یوه جسم د تودوالی او سړ والی کچې ته تودوخه ویل کیږي لکه سوړ‪ ،‬تود‪ ،‬جوش‪ ،‬یخ او‬
‫داسی نور اصطالحات په تودوخې پوري اړه لري‪ ،‬د تودوخي په مرسته د موادو ځانګړتیاوې تغییر‬
‫مومي‪ ،‬که په یوه ثابته درجه لرونکي ټولګي کې د اوسپنې چوکۍ او یوه د لرګي چوکۍ ایښودل شوي‬
‫وي‪ ،‬نو فلزی یا اوسپنیزه چوکۍ به د لرګۍ تر چوکۍ ډیره سړه احساس کړو سره له دې چې دواړه‬
‫په یو محیط کې شتون لري‪ ،‬نو د اجسامو د تودوخې کچه د هغوي په فزیکي جوړښت پورې تړاو‬
‫لري‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫که د ګرمو چای یوه ګالس د میز په مخ ایښودل شوي وي نو ورو به سوړ شي او د ساړه جوس ګالس‬
‫به ورو ورو تود شي نو کله چې یو جسم د بل جسم سره چې د تودوخي درجه یې توپیر لري په تماس‬
‫کې شي نو د لوړ تودوخي لرونکي جسم څخه د ټیټ تودوخي لرونکي جسم ته تودوخه تر هغه مهاله‬
‫پوري لیږدیږي تر څو چي د دواړو جسمونو د تودوخي درجه یو شان شي‪ ،‬په دې وخت کې د تودوخي‬
‫لیږد ودریږی او نوموړي دوه جسمونه د حرارتي تعادل په حالت کې شتون لري ځکه د تودوخي د‬
‫درجې مساویتوب د حرارتي تعادل یواځنی شرط دی‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور دوه اجسام چې په عایق شوی‬

‫چاپیریال کې یو له بل سره په تماس ولري‬
‫حرارتی تعادل ته رسیږي‬

‫‪17‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ترمودینامیک صفري قانون ‪The Zeroth law of thermodynamics‬‬

‫دوه جسمونه چې د یو بل سره تماس ونه لري په حرارتي تعادل کې دي که چیري د هغوي اندازه‬
‫شوي تودوخې درجه یو شانه وي‪.‬‬
‫که چیري د ‪ A‬جسم تودوخه د ‪ B‬له جسم سره مساوي وی د ترمودینامیکی تعادل په حال کي وي او‬
‫د ‪ B‬جسم تودوخه له ‪ C‬جسم له تودوخي سره یو شان په دې صورت کې ‪ A‬او ‪ C‬د جسم تودوخه هم‬
‫سره مساوی ده او د تعادل په حالت کې شتون لري‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د ترمودینامیک صفری قانون‬

‫تودوخه د ترمامتر په مرسته اندازه کیږي چې د سانتی ګراد‪ ،‬فرنهایت‪ ،‬کالوین او رینکین مقیاسونه‬
‫لري‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د ترمامتر ډولونه‬

‫‪18‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫تودوخه د سانتی ګراد‪ ،‬کالوین او د فرنهایت په مرسته اندازه کیږي‪ ،‬چې د سانتی ګراد صفر درجه‬
‫د اوبو د انجماد او ‪ ۳۱۱‬درجې د جوش ټکې دی‪.‬‬
‫د تودوخي د اندازه کولو لپاره بیال بیلې آلې کارول کیږي چې مونږ د الندینو آلو نمونه در پیژنو‬
‫‪CELSIUS SCALE‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪FAHRENHEIT SCALE‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪KELVIN SCALE‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪RANKINE SCALE‬‬ ‫‪.1‬‬
‫د الندي فرمولونه په مرسته له یوه سکیل څخه په بل سکیل تبدیل کړو‪.‬‬
‫د کالوین او سانتی ګراد ترمینځ اړیکه‪:‬‬
‫د سانتی ګراد او د فرنهایت تر مینځ اړیکه‪:‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د تودوخي د درجې د مقیاسونو تر‬

‫مینځ اړیکي او توپیرونه‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫فشار (‪:)Pressure‬‬
‫د یوه سیال جسم لخوا د عمودې قوې اغیزه په یوه سطحه باندي د فشار په نامه یادیږي‪ .‬البته مونږ د‬
‫مادې مایع او ګاز حالت ته د فشار اصطالح کاروو په جامداتو کې د فشار حساب شوي برخه د‬
‫نارمل سترس (‪ )Normal Stress‬بلل کیږي‪ ،‬څرنګه چې فشار د قوي او د سطحي د مساحت له‬
‫نسبت څخه عبارت دی نو واحد یې (‪ )N/m2‬دی چي یو پاسکال سره مساوي دی‪،‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د وزن (قوي) له مخی د فشار بدلون‬

‫یو اتموسفیر فشار‪ ،‬یو بار فشار او یو کیلو ګرام فورس پر سانتی متر مربع فشار یو له بله سره د کم‬
‫توپیر په درلودولو سره مساوي دي‪.‬‬
‫د جامدات فشار (نارمل سترس) هم په پورتنیو واحداتو سره محاسبه کیږي چي نارمل سترس د‬
‫عمودي قوې اغیزه د سطحي په مساحت راښیې‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫اتموسفیر فشار‪ :‬د ځمکې د اتموسفیر فشار څخه عبارت دی د بحر په سطحه کې د هوا فشار ته چې‬
‫مونږ ژوند په کې کوو د اتموسفیر فشار ویل کیږي او د بحر په سطحه کې د اتموسفیر فشار یو محاسبه‬
‫شوی دی د بحر له سطحې څخه په لوړوالې او ټیټوالې سره بدلون مومي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫بارومیتر‬

‫فشار (‪ :)Absolute Pressure‬دیوه سیستم حقیقي فشار د مطلقه فشار په نامه یادیږي چې کیداې‬
‫شي د اتموسفیر فشار څخه کم یا زیات وي که چیرې مطلقه فشار د اتموسفیر له فشار څخه زیات وي‬
‫د اتموسفیر فشار او د مطلقه فشار ترمینځ توپیر د ‪ Gage‬په نامه یادیږي او که مطلقه فشار د اتموسفیر‬
‫فشار څخه کم وي د اتموسفیر فشار او د مطلقه فشار ترمینځ توپیر د ‪ Vacuum‬په نامه یادیږي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬مطلق‪ ،‬ګیج‪ ،‬وایکم او‬

‫اتموسفیر فشارونه او د هغوی پرتله‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د موټر په ټایرونو کې د هوا د فشار د اندازه کولو لپاره د (‪ )gage‬کارول کیږي‪ ،‬په عمومي توګه د‬
‫موټر په ټایرونو کي د فشار کچه )‪ 32psi = (2.25kgf/cm2‬وي په دې معنی چي د اتموسفیر‬
‫فشار څخه ‪ 32psi‬زیاد فشار شتون لري‪ ،‬په یوه داسي موقعیت کې چي د اتموسفیر فشار ‪14.3psi‬‬
‫دی نو د ټایر مطلقه فشار به ‪ 32 + 14.3 = 46.3psi‬وي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫فشار ګیج‬
‫مطلق‪ ،‬ګیج او وایکم فشار‬

‫مثال‪ .‬په هستوګن ځای کې چې اتموسفیر فشار یې ‪ 14.5 psi‬دی او د فشار د اندازه کولو آله‬
‫‪ 5.8 psi vacuum gage‬راښیې‪ ،‬مطلقه فشار محاسبه کړئ؟‬
‫حل‪:‬‬

‫‪22‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په یاد ولرئ که سیال په آرام یا ساکن حالت کې قرار ولرئ نو نظر افقي سطحې ته فشار تغیر نه‬
‫کوي الکن څومره چې ژور والی زیاتیږي په همغه کچه فشار هم زیاتیږي یعنی د سیال فشار په‬
‫سطحه باندې د ژوروالي سره مستقیمه اړیکه لري‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬ ‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په ساکن حالت کي د سیال فشار د افقي مستوي په هره نقطه کي یو شان په داسی حال کې چي یو ډول سیال شتون ولري‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مانومتر او بارومتر (‪)Manometer & Barometer‬‬

‫مانومتر د فشار د اندازه کولو یوه آله ده چې د دې آلې په مرسته د سیال فشار اندازه کیږي‪.‬‬
‫بارومتر د اتموسفیر فشار د اندازه کولو آلې ته ویل کیږي‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬مانومتر‬

‫‪24‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :1.1‬یو مانومتر د یوه ټانک د فشار د اندازه کولو په موخه کارول شوی دی چې په دې ټانک‬
‫کې د شته سیال مخصوصه وزن ‪ 0.85‬دی او د مانومتر د ستني لوړوالی ‪ 55cm‬لیدل کیږي لکه په‬
‫الندې انځور کې ښودل شوی دی که د اتموسفیر فشار ‪ 96 kPa‬وي په ټانک کې مطلق فشار حساب‬
‫کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل ‪ :1.1‬دسیال د کثافت د پیدا کولو په موخه د سیال مخصوصه وزن د اوبو په کثافت کې ضربوو‪.‬‬

‫اوس غوښتل شوی فشار په الس راوړو‪.‬‬

‫تاسو ووایاست چې دلته ‪ gage‬څومره دی‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :1.2‬په یوه ټانک کې شته اوبو باندې د هوا فشار عمل کوی‪ ،‬فشار یي د یو ډول مانومتر‬
‫(‪ )MULTI FLUID‬په مرسته حساب شوی نوموړی ټانک په یوه غره باندي چې لوړوالی ‪1400m‬‬
‫موقعیت لري او هلته د اتموسفیر فشار ‪ 85.6kPa‬دی که ‪ h2=0.2m ،h1=0.1m‬او ‪ h3=0.35m‬وي‬
‫د انځور سره سم په اوبو باندې د هوا وارد شوی فشار معلوم کړي ( د اوبو کثافت ‪، 1000kg/m3‬‬
‫تیلو کثافت ‪ 850 kg/m3‬او سیمابو کثافت ‪ 13,600 kg/m3‬دی)؟‬
‫حل ‪ :1.2‬د هوا فشار په ټانک کې په الس راوړو‪.‬‬
‫‪P=Patm+pmercury*gh‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪26‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :1.3‬په داسي ځای کي د اتموسفیر فشار پیدا کړئ چیرته چې د بارومتر په واسطه حساب شوی‬
‫فشار ‪ 740 mm Hg‬او جاذبوي تعجیل ‪ g = 9.81 m/s2‬دی‪ ،‬فرض کړئ چي د سیمابو تودوخه ‪10‬‬
‫درجې د سانتی ګراد ده او کثافت یې ‪ 13570 kg/m3‬دی‬
‫حل‪ :‬څرنګه چې د بارمتر په مرسته د حساب شوي اتموسفیر فشار لپاره فرمول لرو چې‪:‬‬

‫مثال ‪ :1.4‬د یوې عمودي استوانې چې له ګاز څخه ډکه ده د پستون کتله ‪ 60kg‬او د عرضي مقطعې‬
‫مساحت یې ‪ A=0.04M2‬دي لکه په شکل کې لیدل کیږي اتموسفیر فشار ‪ 0.97bar‬او د ځمکې د جاذبوي‬
‫تعجیل ‪ 9.81m2/s2‬دی )‪ (a‬د استواني دننه فشار معلوم کړئ )‪ (b‬او که چیرې یوه اندازه تودوخه ورته نقل‬
‫شي او د ګاز حجم دوه برابره شي تاسو منئ چې د استوانې داخلي فشار به بدلون مومي؟‬
‫حل ‪ :1.4‬په استوانه کې فشار د اتموسفیر فشار او د پستون د وزن له کبله واردیدونکي فشار له‬
‫مجموعي څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫د حجم زیاتیدل د استواني په داخلې فشار باندې اغیزه نه لري ځکه نوموړی فشار د اتموسفیر او‬
‫پستون د وزن فشارونو له مجموعی څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :1.5‬لمریز ډنډونه (‪ )Solar Ponds‬کوچني مصنوعي تاالبونه دي چې څو متره ژوروالی لري‬
‫او د لمریزي انرژي د ذخیرې لپاره کارول کیږي‪ ،‬پورتني سطحې ته د ګرمو اوبو د راپورته کیدو‬
‫مخنیوي د ډنډ په الندینۍ برخه کې د مالګي په ورګډلو سره شوی دی‪ ،‬په ‪ Gradient‬زون کي به د‬
‫اوبو کثافت زیات شي لکه په انځور کي یې لیدالی شو او د اوبو کثافت په الندې فرمول سره محاسبه‬
‫کوالی شو‪.‬‬

‫په پورتني فرمول کې ‪ ρ0‬د اوبو په سطحه کې کثافت دی‪ z ،‬د ‪ Gradient‬زون له پورتنۍ سطحې‬
‫څخه عمودي فاصله ده او ‪ H‬د ‪ Gradient‬زون پنډوالی دی‪ ρ0 = 1040 kg/m3، H = 4m .‬او د‬
‫‪ Surface zone‬پنډوالی ‪ 0.8m‬وي د ‪ Gradient zone‬په الندینۍ سطحه ‪ Gage‬فشار حساب‬
‫کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬د لمریز ډنډ ‪ Gradient zone‬ژوروالی او په نوموړي زون کې د مالګینو اوبو د کثافت بدلون‬
‫یا تحول راکړل شوی دی او د ‪ Gradient zone‬په الندینئ برخه کي د شته ‪ Gage‬فشار محاسبه‬
‫کول غوښتل شوي دي‪.‬‬
‫په ‪ Surface zone‬کې کثافت ثابت دی‪ .‬مونږ د سوال د حلولو لپاره د ‪ Gradient zone‬پورتني‬
‫سطحه په ‪ 1‬او الندینۍ سطحه په ‪ 2‬سره نښاني کوو‪ ،‬لومړی د ‪ Gradient zone‬په پورتنی سطحه‬
‫کې شته ‪ Gage‬فشار محاسبه کوو‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د هایدرو ستاتیکي فشار بدلون نظر ژوروالي ته په الندي فرمول سره پیدا کوو‪.‬‬

‫که د پورتنۍ معادلي انتګرال د ‪ 1‬او ‪ 2‬نقطو په ساحه کې نیسو وبه لرو چې (په ‪ 1‬نقطه کي ‪) z=0‬‬

‫د انتیګرال څخه ورسته به ولرو چي‪:‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د اندازه کولو واحدونه‬

‫)‪(Unites of Measurement‬‬
‫کله چې د انجنیري محاسبات تر سره کوو نو اړینه ده چې محاسبه شوي اندازه په یوه واحد سره‬
‫ځانګړي کړو‪ ،‬د ځانګړو فزیکې مقدارونو لپاره بیل واحدونه شتون لري تر څو یو کمیت له بل کمیت‬
‫سره توپیر شي لکه د اوږدوالي لپاره متر‪ ،‬سانتي متر‪ ،‬اینچ‪ ،‬فوت‪ ،‬کیلومتر‪ ،‬میل او داسی نور واحدات‬
‫لرو د وخت د اندازه کولو لپاره ثانیه‪ ،‬دقیقه او ساعت واحدات دي د کتلې لپاره ګرام‪ ،‬کیلوګرام واحدات‬
‫دي‪.‬‬
‫د واحداتو د پیژندلو لپاره دوه ډوله سیستمونه شتون لري‬
‫(‪(International system of unites) )SI Unites‬‬ ‫‪ .1‬د واحداتو نړیوال سیستم‬
‫)‪)English Unites( (USCS‬‬ ‫‪ .1‬د واحداتو انګلیسی سیستم‬

‫‪ 1.1‬جدول‪ :‬د واحداتو معیاری مخ تاړی‬

‫‪ 1.1‬جدول‪ :‬اووه اساسی واحدونه‬

‫واحدات په خپل وار سره په لومړنیو او دوهمي واحداتو ویشل شوي دي چې لومړني واحداتو بیلګه‬
‫په (‪ )1.1‬جدول کې لیدل کیږي او دوهمي واحدات د لومړنیو واحداتو له ضرب‪ ،‬تقسیم‪ ،‬توان‪ ،‬جذر‪،‬‬
‫تقسیم او ځینو ریاضیکي عملیو په ترڅ کې رامینځته کیږي‪ ،‬ټول واحدات اجزا او اضعاف لري چې‬
‫د ځینو مخ تړاو او وروستاړو په مرسته یو له بله توپیریږي د (‪ )1.1‬جدول کې لیدل کیږي‬
‫همدارنګه باید په یاد ولرو چې ټول واحدات چې په (‪ )SI‬سیستم کې شتون لري د (‪ )USCS‬سیستم‬
‫په واحداتو د بدلولو وړ دي‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫وزن چې د ځمکې د کشش قوې اغیزه په ماده باندې وزن بلل کیږي د اندازه کولو واحد یې نیوټن‬
‫دی یو نیوټن هغه مقدار وزن دی چې یو کیلوګرام کتله د ‪ m/s2‬په تعجیل سره ځمکه خپل لور ته‬
‫)‪W= m*g (N‬‬ ‫کش کړي‪.‬‬
‫‪N= 1KG*m/s2, 1Kgforce = 9.81N = kgmass*9.81m/s2‬‬

‫د کار چې د انرژي یو ډول دی واحد له ژول څخه عبارت دی د انرژي د اندازه کولو واحد هم ژول‬
‫دی‪.‬‬

‫‪1Calorei = 4.1868 J‬‬

‫)‪1Btu = 1.0551 (kj), British temperature unit (Btu‬‬

‫مثال‪ :1.1‬یو ټانک چي د تیلو څخه ډک شوی دی چې کثافت یې ‪ 850kg/m3‬که د ټانک حجم ‪2m3‬‬
‫وي نو په ټانک کې د شته کتلې کچه په الس راوړئ؟‬

‫حل‪:‬‬
‫‪p = m/v‬‬
‫‪m= p*v‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫‪m = 850kg/m *2m = 1700kg‬‬

‫مثال ‪ :1.1‬د واحداتو د اتحادي تبادلې د تناسب له مخې ښودل شوي چې د ځمکې پر مخ یو پونډ‬
‫کتله یو پوند وزن لري؟‬

‫حل‪:‬‬
‫‪W = m*g‬‬
‫‪2‬‬
‫‪w = 1lb*32.174ft/s‬‬
‫‪1lbm = 1lbf‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪31‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫پوښتني ‪Exercise‬‬
‫‪ .1‬د موټر په انجن کې را مینځ ته شوي لویه برخه حرارتي انرژي د موټر د رادیاتور د اوبو د‬
‫جریان په مرسته آذادي هوا ته لیږدول شوي ده‪ ،‬نو رادیاتور د خالص سیستم په توګه او که د تړلي‬
‫سیستم په توګه څیړالی شو تشریح یې کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫د جوس یو ډبلی په یوه ریفریجراتور کې ایښودل شوی دی چي بوتل به سوړ شي نو تاسو نوموړي‬ ‫‪.1‬‬
‫د جوس ډبلي ته خالص سیستم وایاست او که تړلی سیستم؟‬
‫د ‪ Intensive‬او ‪ Extensive‬ځانګړتیاوو تر مینځ څه توپیر دی؟‬ ‫‪.1‬‬
‫یو سیستم چې باید په ترمودینامیکي تعادل کې واقع شي باید تودوخه او فشار په ټولو ځایونو کې یو‬ ‫‪.1‬‬
‫شان وي؟‬
‫د ‪ Quasi Equilibrium‬پروسې په اړوند خپل معلومات ولیکئ؟‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ State Postulate‬څه شی دی؟‬ ‫‪.1‬‬
‫په یوه عایق شوي اتاق کې د هوا حالت د تودوخي او فشار په مشخص کولو سره معلوموالی شو‪،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫تشریح یې کړئ؟‬
‫د ‪ Steady – Flow‬پروسیې په اړه څه پوهیږئ؟‬ ‫‪.1‬‬
‫مخصوصه جاذبه څه ده او له کثافت سره څه اړیکه لري؟‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ .11‬د اتموسفیر د هوا کثافت د ارتفاع تابع ده‪ ،‬کله چې ارتفاع زیاتیږي نو کثافت کمیږي (الف)‬
‫په الندي جدول کي درکړ شوي معلوماتو له مخي د کثافت او ارتفاع د بدلون لپاره یوه رابطه جوړه‬
‫کړي‪ ،‬او د ‪ 7000 m‬په ارتفاع کې د هوا کثافت حساب کړئ‪( ،‬ب) تاسو چې کومه رابطه پیدا کړي‬
‫د نوموړي رابطې څخه په ګټي اخیستني سره د اتموسفیر کتله پیدا کړي‪ ،‬فرض کړئ چې ځمکه‬
‫کروی سطحه ده چې شعاع یې ‪ 6377km‬دی او د اتموسفیر پنډوالی ‪ 25 km‬دی‬

‫‪32‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ترمودینامیک صفری قانون څه شی دی؟‬ ‫‪.11‬‬

‫د یوه صحت مند انسان د بدن تودوخه د سانتی ګراد ‪ 37‬درجه ده په کالوین سره یې حساب‬ ‫‪.11‬‬
‫کړئ؟‬
‫‪ .11‬د یوه سیستم تودوخه د سانتی ګرید ‪ 18‬درجې ده په کالوین‪ ،‬رینکین او فرنهایت سره یې‬
‫حساب کړئ؟‬
‫‪ .11‬فرض کړئ دوه تړلي سیستمونه چې لومړي سیستم د سانتي ګرید په ‪ 20‬درجو کې ‪3000‬‬
‫‪ KJ‬حرارتي انرژي لري‪ ،‬او دوهم سیستم د سانتي ګرید په ‪ 50‬درجو کې ‪ 200 KJ‬حرارتي انرژي‬
‫لري‪ ،‬که دواړه سیستمونه د یو بل سره په تماس کې کړای شي ووایاست چې د تودوخي د لیږد مسیر‬
‫به کوم وي له لومړي سیستم څخه دوهم سیستم ته او که د دوهم سیستم څخه لومړي سیستم ته تودوخه‬
‫لیږدیږي؟‬
‫‪ .11‬د ‪ Gage‬او ‪ Absolute‬فشارونو تر مینځ توپیر څه دی؟‬
‫‪ .11‬په لوړه ارتفاع کې ولي د ځینو کسانو پوزه ویني کیږي او د ځینو کسانو ساه لنډیږي تشریح‬
‫یې کړئ؟‬
‫‪ .11‬یو څوک داسي ادعا لري چې د یوه ثابت کثافت لرونکي مایع مطلقه فشار ( ‪Absolute‬‬
‫‪ )Pressure‬د مایع د ژوروالي په دوه چنده کولو سره دوه چنده کیږي تاسو دا خبره ورسره منئ؟‬
‫تشریح یې کړئ‪.‬‬
‫‪ .11‬د پاسکال قانون تشریح کړئ او د هغه یو حقیقي مثال ووایاست؟‬
‫‪ .11‬د اوبو یو ټانک چې د هوا تر فشار الندي دی او فشار د یوه ‪ multifluid monometer‬په‬
‫مرسته حسابیږي لکه په انځور کي یې ګورئ‪ ،‬په ټانک کې د هوا ‪ Gage‬فشار معلوم کړي په داسي‬
‫حال کې چې ‪ h2 = 0.3m ،h1 = 0.2m‬او ‪ h3 = 0.46m‬وي او د اوبو‪ ،‬تیلو او سیمابو کثافتونه په‬
‫ترتیب سره ‪ 850 Kg/m3 ،1000 Kg/m3‬او ‪ 13600 Kg/m3‬وي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪33‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬په یوه ځای کې چي د بارومتر فشار د سیمابو د ستنی ‪ 750 mm‬ارتفاع راښیې د اتموسفیر‬
‫فشار پیدا کړئ که د سیمابو کثافت ‪ 13600 kg/m3‬وي؟‬
‫‪ .11‬د یوې مایع ‪ Gage Pressure‬د ‪ 3m‬په ژوروالي کې ‪ 28 KPa‬حساب شوی دی‪ ،‬د ‪9m‬‬
‫ژوروالي کې به د نوموړي مایع ‪ Gage Pressure‬وي؟‬
‫‪ .11‬اوبو مطلقه فشار په ‪ 5m‬ژوروالي کې ‪ 145 KPa‬دی‪( ،‬الف) محلي اتموسفیر فشار پیدا کړئ‬
‫(ب) د یوه داسي مایع چې مخصوصه جاذبه یې ‪ 0.85‬دی په ‪ 5m‬ژوروالی کې یې مطلقه فشار پیدا‬
‫کړئ؟‬
‫‪ .11‬په یوه داسي عمودي کش کړای شوي پستون لرونکي استوانوي آله کې ګاز ځای پر ځای‬
‫شوی دی چي د پستون کتله ‪ 4 Kg‬ده او د عرضی مقطع مساحت یې ‪ 35 cm2‬ده ‪ ،‬د پستون په‬
‫پورتنی برخه کې یو سپرنګ شتون لري چي په پستون باندي ‪ 60 N‬قوه واردوي‪ ،‬که د اتموسفیر‬
‫فشار ‪ 95 KPa‬وي‪ ،‬د استواني داخلي فشار معلوم کړئ؟‬
‫‪ .11‬که د یوه روغ انسان لوړ فشار د سیمابو د ستني ‪ 120mm‬لوړوالي راښیې‪ ،‬یو سر خالصه‬
‫عمودي تیوب چې د اتموسفیر سره اړیکه لري د انسان د ویني له شیریان سره تړل شوی وي‬
‫ووایاست چې وینه به څومره په تیوب کې پورته الړه شي که د ویني کثافت ‪ 1050kg/m3‬وي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪34‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬په یوه ‪ U – Tube‬کې چي دواړه لوري یې له اتموسفیر سره اړیکه لري په یوې خوا اوبه‬
‫او تیل (‪ )ρ = 790 kg/m3‬نوموړي تیوب ته اچول شوي دي د تیوب په یوه لوري کې اوبه د‬
‫‪ 70 cm‬په ارتفاع شتون لري او په بل لوری کې تیل او اوبه شتون لري چې د تیل او اوبو د‬
‫لوړوالی تر مینځ نسبت څلور دی تاسو دواړو مایع لوړوالی پیدا کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫پاکې اوبه او د سیند اوبه په موازي افقي پایپونو کې چې د ډبل ‪ U‬تیوب مانومتر په‬ ‫‪.11‬‬
‫بڼه یو له بله سره تړلي دي بهیږي په دواړو پایپونو کې د شته فشارونو ترمینځ توپیر پیدا‬
‫کړئ په داسې حال کې چې د سیند د اوبو کثافت ‪ 1035Kg/m3‬وي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪35‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬د طبیعي ګازو په پایپ الین کې فشار د یوه داسي مانومتر په مرسته چې یو لوری یې د اتموسفیر‬
‫سره اړیکه لري چي هلته د اتموسفیر فشار ‪ 14.2 psi‬دی لکه په انځور کې لیدل کیږي حساب شوی‬
‫دی‪ ،‬تاسو په پایپ الین کې مطلقه فشار پیدا کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .11‬په الندې انځور کې یو ټانک لیدل کیږي چې د هوا ‪ Gage‬فشار یې ‪ 80 kPa‬دی تاسو د‬
‫سیمابو د ستني ارتفاع معلومه کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪36‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬فرض کړي چي یو دوه سیال لرونکی مانومتر چې په انځور کې لیدل کیږي د هوا د پایپ سره‬
‫تړل شوي دی‪ ،‬که د یو سیال مخصوصه جاذبه ‪ 13.55‬وي‪ ،‬د بل سیال مخصوصه جاذبه د هوا‬
‫مطلقه فشار په نظر کې نیولو سره پیدا کړئ‪ .‬که د اتموسفیر فشار ‪ 100 KPa‬وي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .11‬یو کانتینر چي څو ډوله سیال په کې شتون لري د یو ‪ U‬ډوله تیوب سره تړل شوی دی لکه‬
‫چې په انځور کې لیدل کیږي د سیالونو مخصوصه جاذبهونه او د هر سیال لوړوالی درکړ‬
‫شوی دی‪ ،‬د ‪ A‬په نقطه کې ‪ gage‬فشار پیدا کړئ‪ ،‬همدارنګه د سیمابو د ستني په کومه‬
‫ارتفاع کي به د ‪ A‬په نقطه کې عین فشار رامینځ ته شي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪37‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬یوه الوتکه چي د یوه ښار د پاسه تیریږي او د پیلوټ د الوتکي ارتفاع ‪ 3000 m‬او مطلقه‬
‫فشار ‪ 58KPa‬اعالنوي‪ ،‬د ښار ځای اتموسفیر فشار په ‪ KPa‬او د سیماب د ستنی ارتفاع ‪ mm‬له‬
‫مخي حساب کړئ‪ ،‬په داسي حال کې چې د هوا کثافت ‪ 1.15 Kg/m3‬او د سیماب کثافت ‪13600‬‬
‫‪ Kg/m3‬په نظر کې ونیسې؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .11‬یو هایدرولیکي لیفت چې د په یوه ‪ 10cm‬قطر لرونکي پستون باندې د ‪ 25Kg‬وزن په‬
‫ایښودلو سره ‪ 2500 Kg‬وزن ولیږدوي‪ ،‬د هغه پستون قطر پیدا کړئ چې وزن ورباندي‬
‫ایښودل شوی دی؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪38‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .11‬د ښیښي یو تیوب د شکل سره سم د اوبو له یوه پایپ سره نښلول شوی دی‪ ،‬که د تیوب په‬
‫الندینۍ برخه کې د اوبو فشار ‪ 115KPa‬وي او ځاي اتموسفیر فشار ‪ 92 KPa‬وي‪ ،‬ووایاست‬
‫چې اوبه به په ښیښیې پایپ کې څومره پورته الړي شي‪ ،‬د اوبو کثافت ‪ 1000kg/m3‬دی؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .11‬فرض کړي یو ماهی اوبو د سطحې څخه ‪ 5 m‬الندې المبو وهي‪ ،‬که ماهی د ‪ 45 m‬ژوروالي‬
‫ته د یوې غوټي په مرسته ځان ورسوي وارد شوي فشار به څومره زیات شي؟‬

‫‪ .11‬د یوې ودانۍ په پاسنۍ او الندینۍ برخو کې د بارومتر په مرسته حساب شوی د اتموسفیر فشار‬
‫په ترتیب سره ‪ 96‬او ‪ 98‬کیلو پاسکاله دی‪ ،‬که د هوا کثافت ‪ 1.0 kg/m3‬وي د ودانۍ لوړوالی‬
‫عبارت دی له‪:‬‬

‫‪39‬‬
 ‫دوهم څپرکی‬
‫انرژي‪ ،‬د انرژي لیږدیدنه او د د انرژي عمومي څیړنه‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫انرژي او د انرژي بڼي‬

‫د انرژي ساتني له اصولو سره مونږ او تاسو پیژندګلوي پیدا کړي ده چي د ترمودینامیک د لومړي‬
‫قانون غورچاڼ یا پایله هم ورته ویالی شو‪ ،‬د ښوونځي له دورې څخه پوهیږو چې انرژي نه له مینځه‬
‫ځي او نه هم رامینځ ته کیدای شي‪ ،‬بلکې انرژي یواخي بڼه بدلوي‪ ،‬دا یوه آسانه افاده ده خو راځي لیږ‬
‫نور هم ځانونه پوه کړو او خپل ځانونه وازمایو آیا په پورتني افاده سم پوهیږو؟‬
‫داسي یو اتاق په نظر کي ونیسي چي دروازې او کړکۍ یې ټینګي بندي دي‪ ،‬د نوموړي اتاق دیوالونه‬
‫ټول عایق شوي دي په دې حساب اتاق ته د تودوخي دننه کیدل او یا د تودوخي وتل کم او بی ارزښته‬
‫دي‪ ،‬اوس د اتاق په مینځ کې داسي یو ریفریجراتور ږدو چي دروازه یې خالصه ده‪ ،‬او په دیوال کې‬
‫د شته ساکټ سره یې نښلوو (‪ 2.1‬انځور)‪ ،‬همدارنګه مونږ او تاسو معموال د اتاق د هوا د تبادلې لپاره‬
‫له برقي پکي څخه کار اخلو‪ ،‬ستاسو په آند د اتاق د هوا مینځنۍ تودوخه سره څه پیښږي؟ آیا زیاتیږي‬
‫او که کمیږي؟ او که ثابته پاته کیږي؟‬
‫لومړنۍ ځواب چې زمونږ په ذهن کې راپورته کیږي هغه به دا وي چي د اتاق د هوا د تودوخي‬
‫مینځني کچه کمیږي ځکه د اتاق توده هوا د فریج له سړي هوا سره ګډیږي‪ .‬یو څوک کیدای شي‬
‫زمونږ پام د فریج د موټور په مرسته رامینځ ته شوي تودوخي ته واړوي‪ ،‬او هغه داسي استدالل‬
‫وکړي که چیري د موټر په مرسته رامینځ ته شوي تودوخي اغیزه د فریج د سړې هوا څخه زیاته‬
‫اغیزه ولري نو کیدای شي چي د اتاق د هوا مینځني درجه لوړه شي‪.‬‬
‫که وویل شي چي موټر له (‪ )SUPERCONDUCTING‬موادو څخه جوړ شوی دی نو د تودوخي‬
‫رامینځ ته کیدل به ستونزمن وي‪ ،‬دا مباحثه به تر هغه دوام ولري تر څو چي مونږ د انرژي ساتنی له‬
‫اصولو څخه یادونه وکړو‪ ،‬که مونږ نوموړي اتاق د فریج په ګډون یو سیستم فرض کړو نو پوهیږو‬
‫چي یواځنی انرژی چې رول لوبوي هغه برقي انرژي ده چي د سیستم له سرحد څخه تیریږي او اتاق‬
‫ته دننه کیږي‪ ،‬د انرژي ساتني له مخي معلومیږي چي باید د اتاق د انرژي کچه د فریج په مرسته کش‬
‫کړای شوي برقي انرژي په اندازه زیاته شي‪ ،‬چي د یوه عادي بریښنایي متر په مرسته یې حسابوالی‬
‫شو‪ ،‬فریج او د هغه موټور نوموړي انرژي نه ذخیره کوي نو باید نوموړي انرژي د اتاق په هوا کي‬
‫وي چې د اتاق د تودوخي په زیاتیدو سره به نوموړي انرژي خپل ځان وښیې‪ ،‬د اتاق د تودوخي‬
‫لوړیدل د انرژي ساتني د اصولو په بنسټ د هوا د ځانګړتیاوو او د مصرف شوي برقي انرژي له‬
‫مخې حسابیدالی شۍ‪ ،‬تاسو څه فکر کوي د نوموړي اتاق کړکۍ خالصه واوسي نو څه به پیښ شي؟‬
‫باید په یاد ولرو چي د فریج د چلیدلو په مهال برقي انرژي په مساوي کچه حرارتي انرژي بدله شوي‬
‫ده چې د اتاق په هوا کي ذخیره ده‪ ،‬او باید په دې پوه شو چي د انرژي ساتني اصولو د انرژي کمیت‬
‫ساتني ته نه بلکي کیفیت ساتني باندي راڅرخیږي‪ ،‬برقي انرژي د لوړ کیفیت درلودونکي انرژي ده‬
‫په دې معنی چي هر مهال په حرارتي انرژي (تودوخه) باندي بدلیږي‪ ،‬خو بر عکس د حرارتي انرژي‬
‫کمه برخه بیا په برقي انرژي بدلیږي‪ ،‬تاسو باید توجه ولرئ چي د هغه برقي انرژي لپاره څه وکړئ‬
‫چي د فریج په مرسته استهالکیږي یا هم مصرفیږي‪ ،‬او د اتاق د تودوخي لوړه درجه‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫اوس که پوښتنه وشي چې د فریج په مرسته د انرژي لیږد ته څه نوم ورکړو بیا به هم مونږ ستونزه‬
‫ولرو تر څو ځواب ورکړو‪ ،‬ځکه برقي انرژي فریج ته داخل شوي او د تودوخي په بڼه د اتاق په هوا‬
‫کي خپره شوي ده‪ ،‬ښکاره ده چې دلته باید مونږ د انرژي مهم شکلونه باندي پوه شو‪ ،‬نو اوس مونږ‬
‫د انرژي مهمي بڼې تر څیړني الندې نیسو‪.‬‬

‫د کار کولو وړتیا او استعداد ته انرژي ویل کیږي‪.‬‬ ‫انرژي‪:‬‬

‫انرژي د ترمودینامیک یو له اساسي مفاهیمو څخه دی چې په ورځني ژوند کې د بشپړ ارزښت‬
‫درلودونکی ده‪ .‬انرژي تر بیال بیلو عنوانونوالندې څیړل کیږي لکه ترمو‪ ،‬میخانیکي‪ ،‬الیکتروني‪،‬‬
‫مقناطیسي او هستوي انرژي‪.‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫انرژي بیال بېلي بڼي لري لکه حرکي انرژي‪ ،‬پوتانشل انرژي‪ ،‬حرارتي انرژي‪ ،‬الیکتروني انرژي‪،‬‬
‫مقناطیسي انرژي‪ ،‬کیمیاوي انرژي او هستوي انرژي شتون لري‪ ،‬او د ټولو مجموعي ته د یوه سیستم‬
‫مجموعي انرژي (‪ )E‬ویل کیږي او د یوه سیستم مجموعي انرژي د کتلي په یوه واحد کې په الندې‬
‫توګه ښودل کیږي‪.‬‬
‫‪e = E/m , kj/kg‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫ترمو دینامیک د انرژي د بدلون علتونه او عاملونه تر څیړني الندي نیسي‪ ،‬د یوه سیستم انرژي‬
‫کیدالي شي چي په ټاکلو نقطو کي صفر شي (‪.)E = 0‬‬
‫د انرژي په بڼو باندې د ال ښه پوهیدلو په موخه د یوه سیستم مجموعي انرژي په دوو ګروپونو ویشل‬
‫کیږي‪.‬‬
‫‪Microscopic -۲‬‬ ‫‪Macroscopic -۳‬‬
‫‪ Macroscopic‬انرژي د یوه سیستم د ټولي انرژي څخه عبارت ده چې بهرنی چاپیریال فکتورونه‬
‫ورباندي اغیزې ورباندي لري لکه حرکي او پوتانشلي انرژي‪ ،‬دا ډول انرژي د جسم د سرعت او د‬
‫سطحي د لوړوالي په بدلیدو سره بدلون مومي‪.‬‬
‫‪ :Microscopic‬انرژي د یوه سیستم په مالیکولي جوړښت او د مالیکولي فعالیتونو په کچي پورې‬
‫اړه لري او د سیستم له بهرني چوکات سره کوم تړاو نلري د یوه سیستم د ‪ Microscopic‬انرژي‬
‫مجموعه د سیستم داخلي (‪ )Internal Energy‬په نامه هم یادیږي چې د ‪ U‬په نښه سره ښودل کیږي‪.‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬
‫د انرژی ډولونه او اغیزې‬

‫ماکروسکوپیک انرژي (‪)MACROSCOPIC ENERGY‬‬

‫د سیستم دا ډول انرژي د یوه جسم په حرکت او ځینو نورو باندینیو اغیزو پورې تړاو لري لکه‬
‫جاذبوي‪ ،‬مقناطیسي‪ ،‬الیکترونیکي او د سطحي تنشنونه (تشنجات) ورباندې اغیزه لري‪.‬‬
‫هغه انرژي چې سیستم یې د خوځښت په پایله کې لري د حرکي (}‪)KINETIC ENERGY {KE‬‬
‫په نامه یادیږي‪ ،‬کله چې د یوه سیستم ټولي برخې د مساوي سرعت په درلودلو سره خوځښت وکړي‬
‫نو حرکي انرژي یې په دي توګه حسابوالې شو‪.‬‬
‫‪KE = m* v2/2‬‬ ‫)‪(KJ‬‬
‫‪KE = V2/2‬‬ ‫)‪(Kj/kg‬‬

‫‪43‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫که جسم دوراني خوخښت ولري نو حرکي انرژي یې په الندي فرمول سره حسابوالې شو‪.‬‬
‫‪KE = I* W2/2‬‬ ‫)‪(KJ‬‬
‫هغه انرژي چې په یوه جسم کي د جاذبوي ساحې په شتون کې د سطحې د لوړوالي په پایله کي رامینځ‬
‫ته کیږي د پوتنشل انرژي په نامه یادیږي‪ ،‬د پوتنشل انرژي د اندازه کولو لپاره الندي فرمول کارول‬
‫کیږي‪.‬‬
‫‪PE = m*g*z‬‬ ‫)‪(KJ‬‬
‫‪pe = gz‬‬ ‫)‪(Kj/kg‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‪ :‬ماکروسکوپیک انرژي‬

‫‪ 1.1‬انځور‬
‫ماکروسکوپیک او مایکروسکوپیک انرژي او اغیزي‬

‫‪44‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د سیستم مجموعی انرژي (‪)TOTAL ENERGY OF SYSTEM‬‬

‫الیکتریکي‪ ،‬مقناطیسي او د سطحي د تشنجاتو اغیزي په خاصو حالتونو کي په نظر کې نیول کیږي‬
‫معموال په نظر کي نه نیول کیږي‪ ،‬د پورتنیو اغیزو په نه شتون کې د یوه سیستم مجموعي انرژي د‬
‫حرکي (‪ ،)KE‬پوتانشل (‪ )PE‬او داخلي انرژي (‪ )U‬له مجموعي څخه عبارت دی‪.‬‬

‫او نظر د کتلې یوه واحد ته مجموعي انرژي داسي حسابوو‬

‫ډیر تړلي سیستمونه د انرژي له مخي ثابت پاته کیږي ځکه چي په تړلیو سیستمونو کي حرکي او‬
‫پوتنشل انرژي ثابته ده‪ .‬د تړلي سیستم سرعت او د ثقل د مرکز لوړوالی د یوې پروسیې په لړ کې‬
‫ثابت وي کټ مټ لکه یو نواخت سیستم‪ .‬د تړلیو سیستمونو د انرژي بدلون (‪ )∆E‬د سیستم د داخلي‬
‫انرژي په بدلون (‪ )∆U‬پورې تړلي ده‪.‬‬
‫خالص سیستمونه د عملیې په لړ کې د انرژي بدلون د اوږد مهال لپاره دسیال په بهیدو پورې تړاو‬
‫لري‪ ،‬د نوموړو سیستمونو د انرژي بدلون د سیستم د سیال د بهیدو د نرخ په مرسته په اساني سره‬
‫ښودالی شو‪ ،‬او د سیال د جریان کتلوي نرخ (‪ )mass flow rate‬د وخت په یوه واحد کې د عرضي‬
‫مقطعی څخه د بهیدلي سیال کتلي له مقدار څخه عبارت دی‪ ،‬د سیال د جریان کتلوي نرخ بیا په حجمي‬
‫نرخ (‪ )Volume flow rate‬پورې تړاو لري چې د وخت په یوه واحد کې د عرضي مقطعي څخه‬
‫د بهیدلي سیال د حجم اندازي ته ویل کیږي‪،‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪45‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په پورتنۍ معادله کې‪ = m:‬د بهیدونکي ماده کچه‬

‫‪ = V‬د بهیدلي حجم اندازه‬
‫‪ =Ac‬د بهیدو د الرې د مقطعی مساحت‬
‫‪ =Vavg‬د مادې د بهیدو مینځنی سرعت‬
‫مثال‪ :2.1‬یوه موتر په منځنۍ توګه په یوه ورځ کې د ‪ 5L/Day‬د سون توکي (نفت) سوځوي او د‬
‫دې موټر ټینک ‪ 50L‬سون توکي ځایوي نو په هرو لس ورځو کي به د موتر ټینک یو ځل ډکول‬
‫کیږي همدارنګه د سون توکو کثافت (‪ )0.68 – 0.78 kg/L‬دی او د تودوخي د تولید کمه اندازه یې‬
‫‪ 4400kj/L‬دی‬
‫داسي فرض کړئ چې موتر د ‪ U – 235‬مادي په مرسته چلول کیږي (د ټولو زیانونو مخنیونه‬
‫شویده) که دي موتر ته ‪ 0.1Kg‬هستوي ماده ‪ U – 235‬واچول شي ووایاست چې نوموړي موتر به‬
‫څومره وخت وروسته بیا د سون نوموړي توکو ته اړتیا پیدا کړي که د یورانیمو د تودوخي د تولید‬
‫کمه اندازه ‪ 6.73*1010 Kj/kg‬وي‪.‬‬
‫د مثال حل‪ :‬لکه څرنګه چي ویل شویدي‪:‬‬
‫د سون د مادي کچه‬

‫په یوه ورځ کي د سوځیدلي مادی په مرسته تولید شوی تودوخه؛‬

‫که ‪ 0.1kg‬یورانیم وسوځول شي‬

‫موتر ته د سون د توکو د بیا اچوني موده؛‬

‫‪46‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫میخانیکي انرژي‪ :‬هغه ډول انرژي ده چې د یوې میخانیکي وسیلي په مرسته په بشپړه او مستقیمه‬
‫توګه په میخانیکي کار د بدلیدلو وړ وي لکه د تربین یا څرخ په مرسته؛ حرکي او پوتانشل انرژي د‬
‫میخانیکي انرژي ډولونه یا اجزاوې دي حرارتي انرژي ته میخانیکي انرژي نشو ویالی ځکه چې‬
‫حرارتي انرژي په بشپړه او مستقیمه توګه په کار نه بدلیږي‪.‬‬
‫یو پمپ د فشار په زیاتولو سره سیال ته خپله انرژي لیږدوي توربین بیا د فشار په خپرولو سره سیال‬
‫ته انرژي لیږدوي‪ .‬د یوه روان سیال میخانیکي انرژی نظر د کتلي یوه واحد ته داسي په الس راوړو‬
‫‪ P/p-‬د جریان انرژي یا ‪Flow Energy‬‬
‫‪ V2/2-‬حرکي انرژی ‪Kinetic energy‬‬
‫‪ gz -‬پوتانشل انرژي راښیې‬

‫په دې معنی چي د سیال میخانیکي انرژي د جریان په لړ کې بدلون نه مومي که د نوموړی سیال‬
‫فشار‪ ،‬کثافت‪ ،‬سرعت او ارتفاع ثابته وي‪ .‬د میخانیکي انرژي بدلون مونږ ته میخانیکي کار چي په‬
‫سیال کې زیرمه شوی دی راښیې (که د انرژي بدلون له صفر څخه زیات وي)‪ ،‬او یا د سیال په‬
‫مرسته تر سره شوي میخانیکي کار راښي (که د انرژي بدلون له صفر څخه کم وي)‪.‬‬
‫لکه څرنګه چې پوهیږو فشار په پاسکال سره اندازه کیږي او پاسکال‬
‫‪Pa=N/m2 = N*m/m3=J/m3‬‬
‫نو ویالی شو چي پاسکال د انرژي او حجم له نسبت سره مساوي ده او لیکالی شو چي‬
‫(‪ )p.V = p/P‬چي واحد یي ‪ Kj/kg‬دی‪ .‬پخپله فشار د انرژي بڼه نه راښیې خو د فشار قوه په سیاالتو‬
‫کې د کار د اجرا المل ګرځي چې همدا کار انرژي بلل کیږي او په ‪ p/P‬سره ښودل کیږي‬

‫‪47‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.2‬د یوې ارزوني له مخې په یوه ساحل کې د هوا د ‪ 8.5m/s‬سرعت په درلودلو سره‬
‫چلیږي (‪ )a‬د هوا انرژي په یوه واحد کتله کي الس ته راوړۍ (‪ )b‬د ‪ 10kg‬کتلې هوا انرژي الس‬
‫ته راوړئ (‪ )c‬د هوا د جریان د انرژي نرخ په الس راوړئ که د هوا جریان ‪ 1154kg/s‬وي؟‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪48‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د انرژي لیږدیدل د تودوخي په بڼه )‪(Energy transfer by heat‬‬

‫انرژي د کار او یا تودوخي په بڼه د یوه تړلي سیستم له سرحد څخه تیریدالی شي‪ ،‬نو دا اړینه ده چې‬
‫د انرژي د نوموړو دوو بڼو تر مینځ توپیر وکړای شو‪،‬‬
‫مونږ پوهیږو که د جوس یو سوړ کوتی په یوه میز باندي کیږدو نو څه وخت وروسته به تود شوی‬
‫وي‪ ،‬او یوه ایښدلي ګرم کچالو به سوړ شوی وي لکه په انځورونو کې لیدل کیږي‪ ،‬نو کله چې دوه‬
‫جسمونه چې د تودوخي درجي یې بیلي وي څنګ په څنګ کیښودل شي نو د انرژي لیږد تر هغه مهاله‬
‫پورې شتون لري تر څو چي حرارتي تعادل نه وي رامینځ ته شوی‪ ،‬یو جسم د چاپیریال سره همدارنګه‬
‫انرژي لیږدوي‪ ،‬او د انرژي لیږد تل د لوړي تودوخه لرونکي جسم څخه و کمي تودوخه لرونکي‬
‫جسم خواته وي‪ .‬لیږدیدونکي انرژي به د تودوخی په بڼه وي‪.‬‬
‫تودوخه‪ :‬د هغې انرژي بڼه ده چې د تودوخي د درجو په اختالف کې د دوو سیستمونو یا د سیستم‬
‫او چاپیریال تر مینځ تبادله یا لیږدیږي‪ .‬په دې معني چې د تودوخې د درجي د اختالف په صورت کې‬
‫انرژي د تودوخي (‪ )Heat‬په بڼه لیږدیږي او د هغه سیستمونو تر مینځ چي د تودوخي درجي یې یو‬
‫شان وي هیڅ د تودوخي لیږد صورت نه نیسي‪ .‬پورتني تعریف یواځي د حرارتي انرژي د لیږد لپاره‬
‫صدق کوي او ټولو مسلکي او غیر مسلکي کسانو ته د فهم وړ دی‪.‬‬
‫د تودوخي لیږد‪ :‬د دوو سیستمونو یا د سیستم او چاپیریال د تودوخي د درجو د اختالف په صورت‬
‫کي د تودوخي د لیږدیدلو عملیې ته انتقال حرارت ویل کیږي‪.‬‬
‫له یوه تړلي سیستم څخه انرژي د تودوخي یا کار په بڼه لیږدول کیږي چې د دغو دوو بڼو تر مینځ د‬
‫توپیر پیژندنه زیات ارزښت لري‪.‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‪ :‬د انرژی لیږد‬

‫‪49‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د چاپیریالونو د تودوخي د درجو تر‬ ‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬تودوخه او کار هغه مهال رامینځ ته‬
‫مینځ توپیر او د تودوخي لیږد‪.‬‬ ‫کیږي چي د سیستم سرحد څخه تیریږي‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په تړلی سیستم کې تودوخه (انرژي) او‬
‫کار د سیستم په سرحد کي هغه مهال‬
‫پیژندل کیږي چي دسیستم له سرحد څخه‬
‫تیریږي‪.‬‬ ‫‪ 1.11‬انځور‬
‫ساختمانی عناصرو څخه د‬
‫تودوخي لیږد‬

‫‪50‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یوه سیستم د دوو بیال بیلو حالتونو په پرتله کولو کې د لیږدول شوي تودوخي کچه په ‪ Q‬یا ‪Q1-2‬‬
‫سره ښودل کیږي او لیږدول شوي تودوخه نظر یوه واحد کتلې ته په ‪ q‬سره ده او په الندې ډول‬
‫محاسبه کیږی‪.‬‬

‫ځیني وختونه اړتیا پیښیږي چې د لیږدول شوي تودوخې نرخ یا طاقت (لیږدول شوي انرژي مقدار‬
‫په یوه وخت کې چې په ˙‪ Q‬ښودل کیږي) معلوم کړو چې د ټولي نقل شوي تودوخي پر ځای په‬
‫محاسباتو کې کار ورڅخه اخستل کیږي‬

‫که ˙‪ Q‬پروسې په لړ کې ثابته وي نو اړیکه داسي بڼه غوره کوي‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪51‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د انرژي لیږدیدل د کار په بڼه (‪)ENERGY TRANSFER BY WORK‬‬

‫کار هم لکه تودوخه د انرژي یو شکل دی چې د سیستم او د چاپیریال تر مینځ د متقابل عمل ښودونکي‬
‫ده‪ ،‬او دمخه وویل شول چې انرژي د کار یا تودوخي په بڼه د یوه تړلي سیستم له سرحد څخه تیریدالی‬
‫شي‪ ،‬که د سیستم د سرحد څخه د انرژي د تیریدو عامل د سیستم او د چاپیریال د تودوخي د درجو‬
‫اختالف وي نو انرژي د تودوخي په بڼه لیږدیدلي ده او که د تودوخي د درجو تر مینځ اختالف نه وي‬
‫نو بیا انرژي د کار په بڼه لیږدیدلي ده‪ .‬او په ال روښانه توګه ویالی شو چي‪:‬‬
‫که چیري د دوو سیستمونو یا د سیستم او چاپیریال تر مینځ د انرژي لیږدونه د قوي په مرسته تر‬
‫سره شي دې عملیې ته د انرژي لیږدیدل د کار په بڼه ویل کیږي یعنی که چیري د دوو سیستمونو تر‬
‫مینځ د تودوخي یا انرژي تبادله د تودوخي د درجي د اختالف په صورت کې وي نو انرژي د تودوخې‬
‫په بڼه لیږدول کیږي او که د کومي قوې په مرسته انرژي ولیږدول شي نو د کار په بڼه انرژي لیږدول‬
‫شویده لکه د متحرک پستون یا څرخیدونکي شافت او یا هم د برښنا د مزي په مرسته د حرارت انتقال‪.‬‬
‫کار د انرژي د لیږد یوه بڼه ده لکه تودوخه او د ‪ KJ‬سره ښودل کیږي د یوې پروسې په لړ کې د‬
‫لومړي او دوهم حالت ترمینځ تر سره شوی کار د ‪ W12‬او یا هم ‪ .W‬او اجرا شوي کار په یوه واحد‬
‫کتله باندي د ‪ w‬په توري سره ښودل کیږي او اجرا شوي کار په یوه وخت کې د طاقت په نامه یادیږي‬
‫چې د ˙‪ W‬سره ښودل کیږي واحد یې ‪ KJ/S‬یا ‪ Kw‬دی‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د منفی او مثبت کار او انرژی‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫توپیر‬

‫‪52‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫تودوخه او کار عملي او فکري کمیتونه دي د دواړو کمیتونو د ال ښه پیژندلو لپاره د نوموړو کمیتونو‬
‫د ارزښت او جهت په اړه الندي معلومات تر السه کوو‪.‬‬
‫یوه سیستم ته لیږدول شوي تودوخه او د سیستم په مرسته تر سره شوی کار مثبت کمیتونه دي‬
‫د یوه سیستم څخه لیږدول شوي تودوخه او په سیستم باندي تر سره شوی کار منفي کمیتونه دي یا په‬
‫بله ژبه د ‪ in‬او ‪ out‬د کلمو په مرسته مثبت او منفي کمیتونه توپیروالی شو‪.‬‬
‫کار او تودوخه د انرژی د لیږد بڼي دي او د دوي ترمینځ ډیر ورته والی شتون لري‬
‫‪ -۳‬دواړه د سیستم په سرحد کې پیژندل کیږي کله چې د سیستم له سرحده څخه تیریږي او د سرحدي‬
‫پدیدو په نامه یادیږي‪.‬‬
‫‪ -۲‬په سیستم کي انرژي شتون لري کار او تودوخه شتون نه لري‪.‬‬
‫‪ -۱‬دواړه په پروسه یا عملیه پوري تړاو لري د سیستم په حالت پورې نه‪ ،‬په دې اساس د سیستم د‬
‫حالت د معلومولو لپاره د سیستم د خانګړتیاوو په لیست کې تودوخه او کار نه دي شامل‪.‬‬
‫‪ -۴‬دواړه د مسیر تابع بلل کیږي‪.‬‬

‫په پورته توګه دوه انتګرالی معادلې د ‪ 2.17‬انځور‬

‫د عملیو اړوند کمیتونه راښي د نوموړو دوو معادلو‬
‫تر مینځ ژور توپیر پورت دی‪.‬‬
‫لومړی معادله د یوې عملیې په لړ کې د ‪ 1‬نقطې او‬
‫د ‪ 2‬نقطې د احجامو تر مینځ توپیر راښیې‪.‬‬
‫دوهمه معادله بیا د یوې عملیې په لړ کې چې له ‪1‬‬
‫نقطي څخه پیلیږي او تر ‪ 2‬نقطې پورې رسیږي د‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫دې عملیې په لړ کې اجرا شوي کار کچه راښیې‪.‬‬
‫ځانګړتیاوې د سیستم د نقاطو تابع دی‪ ،‬کار او تودوخه د مسیر‬
‫څرنګه چي حجم په دوو بیال بیلو نقطو کي بیل‬
‫تابع دی‬
‫قیمتونه اختیاروی نو د نقطي تابع دی‪.‬‬
‫او کار بیا د عملیې په لړ کي رامینخ ته کیږي او په‬
‫پای کې السته راځي نو د مسیر تابع دی‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.3‬یوه شمع په یوه داسي اتاق کې چي په ښه توګه عایق شوی دی بلیږي‪ ،‬اتاق او په هغه کي‬
‫بلیدونکي شمعه د یوه سیستم په توګه منو‪( ،‬الف)‪ :‬د شمعي د بلیدو په لړ کې به د تودوخي لیږدیدنه‬
‫رامینځ ته کیږي‪( ،‬ب)‪ :‬د سیستم په داخلي انرژي کې به کوم بدلون رامینځ ته کیږي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪( :‬الف) – لکه څرنګه چي په انځور کې لیدل کیږي‪ ،‬د اتاق داخلي سطحه د سیستم سرحد دی او‬
‫په نامریې کرښه باندې ښودل شوی دی‪ ،‬او تودوخه هغه مهال لیږدیږي چي د سیستم سرحد څخه تیره‬
‫شي څرنګه چې اتاق عایق شوی دی نو د لیږدیدلي تودوخي مقدار ‪ Q = 0‬دی‪.‬‬
‫(ب)‪ :‬په نوموړي سیستم کي د انرژي بیال بیلي بڼي شتون لري‪ ،‬یواځي د سیستم کیمیاوي انرژي‬
‫(شمع) په بله انرژي بدلیږي او د سیستم په داخلي انرژي کي بدلون هم نه رامینځ ته کیږي‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.4‬که یو کچالو چې د تودوخي درجه یې ‪ 25 °C‬دی په یوه تنور کې چې د تودوخې درجه‬
‫یې ‪ 200 °C‬ده شتون ولري‪ ،‬د کچالو د پخیدو په پروسه کې د تودوخې لیږد رامینځ ته کیږي؟‬
‫حل‪ :‬دا پوښتنه ډیره واضیح نه ده ځکه چي د سیستم ډول نه دی معلوم‪ ،‬مونږ کچالو یو سیستم فرض‬
‫کوو‪ ،‬او د کچالو پوست به دسیستم سرحد وی‪ ،‬د تنور او د کچالو د تودوخي درجې توپیر لري په پایله‬
‫کې یوه برخه تودوخه به کچالو ته ولیږدیږي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫شوی برقي داش د هغه د حرارتي عناصرو په مرسته ګرمیږي‪ ،‬نو تاسو ووایاست‬ ‫مثال ‪ : 2.5‬یو عایق ِ‬
‫چې دا د حرارت په بڼه او که د کار په بڼه متقابل عمل دی؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬په نوموړي مثال کې د داش داخلي سطحه د سیستم سرحد دی او نوموړي سیستم ته انرژي راځي‬
‫او د سیستم انرژي زیاتیږي اما د انرژي د لیږد عامل د سیستم او چاپیریال د تودوخي د درجو ترمینځ‬
‫توپیر نه دی بلکي الیکترونونه د سیستم له سرحد څخه تیریږي او کار اجرا کیږي‪ ،‬نو انرژي د کار‬
‫په بڼه سیستم ته دننه کیږي‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د کار میخانیکي بڼې (‪)MECHANICAL FORM OF WORK‬‬

‫کار د ترسره کولو لپاره ډیرې بیال بیلي الري شتون لري او د قوې په مرسته د یوه جسم تغیر مکان‬
‫ته کار ویل کیږي‪ ،‬که د یوې ثابتي قوې ‪ F‬په مرسته یو جسم د ‪ S‬په واټن د قوې د جهت مطابق‬
‫ولیږدول شي اجرا شوی کار د الندې فرمول په مرسته حسابوو‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د قوي د اغیزي په پایله کي د جسم تغییر مکان‬
‫کار راښیې‬

‫که قوه ثابته نه وی نو اجرا شوی کار د الندي معادلي په مرسته پیدا کوو‪.‬‬

‫د یوه سیستم او چاپیریال کاري متقابل عمل دوه شرطونه لري لومړي باید هلته یوه قوه وارده شوي‬
‫وي دوهم د سیستم سرحد باید حرکت وکړي‪ ،‬د قوي په شتون کې چې په سرحد باندي عمل کوي او د‬
‫سیستم سرحد حرکت ونه کړي نو د کار په بڼه متقابل عمل نه رامینځ ته کیږي‪ ،‬همدارنګه د قوي په‬
‫نشتون کې د سیستم د سرحد خوځیدنه مونږ ته د سیستم او چاپیریال تر مینځ د کار په بڼه متقابل عمل‬
‫نه راښیې‪ ،‬البته تر هغه وخت پوري چې انرژي نه وي لیږدیدلي‪ .‬په ترمودینامیک کې میخانیکي کار‬
‫په ډیرو مسایلو کې کارول کیږي او د میخانیکي کار په پایله کې یا د سیستم سرحد او یا هم ټول سیستم‬
‫په حرکت راځي‪ ،‬میخانیکي کار تر هغه وخته پورې نه اجرا کیږي تر څو د وارد شوي قوې په مرسته‬
‫جسم تغیر مکان نه وی کړي‪ .‬اوس به د میخانیکي کار ځیني څیري وپیژنو‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫که چیری جسم حرکت ونه کړی نو کوم کار نه ترسره‬
‫کیږي‪.‬‬

‫(‪)SHOFT WORK‬‬ ‫د شافت کار‬

‫د یوه څرخنده شافت په مرسته د انرژي لیږد ته د شافت کار ویل کیږي او که د شافت په واسطه‬
‫ایجاد شوی ترک (‪ )T‬ثابت وي په دې معنی چې قوه ثابته ده (ترک‪ :‬د وارده قوې او د مومنت د‬
‫بازو د ضرب له حاصل څخه عبارت دی)‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪57‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫هغه فاصله چې د شافت په مرسته وهل کیږي (‪ )S‬او ‪ n‬د دورانونو شمیر راښي‬

‫نو شافت کار عبارت دی‬

‫د شافت طاقت عبارت دی د شافت په مرسته اجرا شوی کار په یوه وخت باندي چې د الندې معادلې‬
‫په مرسته طاقت اندازه کوالې شو‪.‬‬

‫په نوموړي معادله کې˙‪ n‬د دورانونو شمیر په یوه وخت کي راښي‬
‫مثال ‪ :2.7‬د یوه موټر د شافت په مرسته لیږدول شوی طاقت حساب کړي که په شافټ باندې‬
‫‪ 200N.m‬ترک عمل کړی وي‪ ،‬شافت په یوه دقیقه کې ‪ 4000‬دورانونه تر سره کړي وي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬د موټر یو اسکیچ په انځور کئ راکړل شوی دی‪ ،‬د شافټ طاقت داسي حسابوالی شو‪.‬‬

‫په پایله کې ویالی شو چې د شافټ لیږدول شوی طاقت د ترک او د شافت د تاویدو له سرعت سره‬
‫مستقیما متناسب دی‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫(‪)SPRING WORK‬‬ ‫د سپرنګ کار‬

‫که په یوه سپرنګ باندې قوه واریده شي د سپرنګ اوږدوالی بدلون مومي او کله چې د قوې د اغیزې‬
‫په پایله کې د سپرنګ په اوږدوالی کې بدلون راځي نو اجرا شوی کار عبارت دی له‪:‬‬

‫که د سپرنګ په واسطه مجموعي کار پیدا کوو نو د قوي او د سپرنګ د اوږدوالی د بدلون ترمینځ‬
‫رابطه باید پیدا کړو‪ .‬چې عبارت دی‪.‬‬

‫که په لومړي معادله کې د دوهمې معادلي قیمت وضع کړو نو وبه لرو چې‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪59‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.8‬فرض کړئ چې یو موټر په یوه هموار سرک باندي د ‪ 90 km/h‬سره ګرځي‪ ،‬اوس موټر‬
‫لری لکه چې په انځور کې لیدل کیږي‪ ،‬که‬
‫په یوه غونډۍ باندې په ختلو پیل کوي چې ‪ 30‬درجي میل ِ‬
‫د موټر سرعت غونډۍ ته د ختلو په مهال ثابت وي نو د انجن په مرسته اضافي یا زیات شوي طاقت‬
‫حساب کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬که مونږ د هغه کار کچه د وخت په یوه واحد کې پیدا کړو چې یې د غونډې سرته د ختو لپاره‬
‫اجرا کوي نو اصال مو طاقت په الس راوړی دی‪ ،‬او نوموړي طاقت د وخت په یوه واحد کئ د‬
‫پوتانشل انرژي له بدلون څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.9‬یو موټر چې ‪ 900 kg‬کتله لري هغه طاقت پیدا کړئ چې نوموړي موټر د ‪20 minuts‬‬
‫په لړ کې د موټر سرعت له سکون حالت څخه تر ‪ 80 km/h‬ته ورسوي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫حل‪ :‬هغه مقدار کار چې یو جسم ته سرعت ورکړي په حرکي انرژي کې د بدلون څخه عبارت دی‬

‫نو غوښتل شوی طاقت په الندې توګه تر السه کیږي‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ترمو دینامیک لومړی قانون ( ‪)The First Law of Thermodynamics‬‬

‫مونږ د انرژي بڼو په اړوند معلومات تر السه کړل لکه تودوخه (‪ ، )Heat‬کار (‪ )Work‬او مجموعي‬
‫انرژي (‪ )E‬په ځانګړي ډول وڅیړل شول‪ ،‬خو د یوې عملیي په لړ کې د دوي تر مینځ د اړیکي په‬
‫اړوند مو کوم څه نه دي لوستلي‪ ،‬نو د ترمودینامیک لومړی قانون هم د انرژی ساتني له اصولو څخه‬
‫شمیرل کیږي‪ ،‬د انرژی د بیال بیلو بڼو تر مینځ اړیکې او د انرژي د متقابل عملونو په اړوند ارزښتناک‬
‫معلومات او اساسات بیانوي‪.‬‬
‫د ترمودینامیک لومړی قانون داسي وایې چې د یوې عملیې په لړ کې هیڅ انرژي نه جوړیږي او نه‬
‫له مینځه ځي‪ ،‬یواځي او یواځي بڼه بدلوي‪ .‬نو هره کوچنئ اندازه انرژي د یوې عملیې په لړ کې بیا‬
‫هم باید حساب شي‪.‬‬
‫یوه ډبره چې په یوه لوړوالي کې قرار لري نو مونږ پوهیږو چې نوموړي ډبره پوتانشل انرژی لري‪،‬‬
‫او کله چې ډبره الندې رالویږي د پوتانشل انرژی یوه برخه په حرکي انرژي بدلیږي‪ ،‬لکه په انځور‬
‫کې لیدل کیږي‪ ،‬تجربوي معلوماتو ښودلي ده چې په پوتانشل انرژي کې کمښت د حرکي انرژي له‬
‫زیاتیدو سره مساوي ده‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫انرژی نه له مینځه ځی او نه رامینځ ته کیږي یواځي بڼه بدلوي‬

‫‪62‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫فرض کړئ چي یو سیستم ځیني (‪ )Adiabatic Process‬عملیي تر سره کوي چې د یوه ټاکلي لومړي‬
‫نقطې تر دوهمي ټاکلي نقطې پوري دوام پیدا کوي‪ ،‬دا ډول عملیې په څرګند ډول د تودوخي لیږد نه‬
‫ایجابوی بلکي په دې ډول عملیو کې ممکن چې د کار په بڼه د انرژي لیږد او نور متقابل عملونه‬
‫ولیدل شي‪.‬‬
‫د یوه تړلي سیستم د دوو ټاکلو نقطو تر مینځ په ټولو ادیاباتیک عملیو کې اجرا شوی کار د سیستم‬
‫طبعیت او د پروسې یا عملیې د جزیات په نظر کې نه نیولو سره یو شان دي‪.‬‬
‫یو کچالو چې په یوه داش کې پخلول کیږی‪ ،‬کچالو ته انرژي لیږدیږي د کچالو لند بل په پام کی نه‬
‫نیولو سره به د کچالو انرژي زیاته شي‪ ،‬په دې حالت کې د کچالو زیاته شوي انرژي د تودوخي له‬
‫لیږد څخه چې کچالو ته ورکړل شوي ده مساوي وي‪ ،‬په دې معنی که کچالو ته ‪ 5KJ‬تودوخه لیږدول‬
‫شوي وي‪ ،‬نو د کچالو په انرژي کې زیاتوالی به هم ‪ 5KJ‬وي‪،‬‬
‫د بل مثال په ډول د اوبو ګرمولو ته چې په یو لوښي شتون لري او په یوه ګرموونکي باندي ایښودل‬
‫شوی دي پام وکړئ‪ ،‬که د ګرموونکي آلې څخه اوبو ته ‪ 15KJ‬تودوخه نقل شوی وي‪ ،‬او د نوموړی‬
‫انرژي ‪ 3KJ‬تودوخه د چاپیریال هوا ته د اوبو له الري ضایع کیږي‪ ،‬نو د اوبو د زیاتي شوی انرژي‬
‫زیاتیدل به اوبو ته د خالص لیږدلی تودوخي ‪ 12KJ‬سره مساوي وي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬په یو تنور کې د کچالو د انرژی زیاتیدل‬

‫د هغي انرژی له کچي سره مساوي ده چي کچالو ته‬
‫لیږدیدلی ده‪.‬‬
‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د کار د نه اجرا کیدو په صورت کی د‬
‫سیستم د انرژي بدلون د لیږدیدلی انرژي له خالص مقدار‬
‫څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫اوس یو ښه عایق شوی اتاق چې د یوه برقي ګرموونکي په مرسته تودیږي په نظر کي نیسو او د‬
‫سیستم په توګه یې منو‪ ،‬د برقي کار په پایله کې به د اتاق انرژي زیاته شي‪ ،‬څرنګه چې سیستم‬
‫ادیاباتیک سیستم دی او د چاپیریال سره د انرژي د تبادلې کچه صفر ده نو اجرا شوي برقي کار د‬
‫سیستم د انرژي له زیاتیدو سره مساوی دی‪.‬‬
‫راځي چې برقي ګرموونکي پر ځای یو السي څرخ باندې بدلوو‪ ،‬د لړزې په پایله کې به د سیستم‬
‫انرژي زیاته شي‪ ،‬نو د شافټ کار د سیستم د انرژي د زیاتیدو المل شو‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په یوه ادیابیاتیک سیستم باندي تر سره شوی برقی‬
‫کار کچه د سیستم د انرژي له زیاتیدو سره مساوي‬
‫دی‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په یوه ادیابیاتیک سیستم باندي تر سره شوی شافت کار‬
‫کچه د سیستم د انرژي له زیاتیدو سره مساوي دی‬

‫داسي به مو هم اوریدلي وي چې که هوا متراکمه شي او فشار ورباندي عمل وکړي نو د تودوخي‬

‫درجه یې زیاتیږي‪ ،‬ځکه چې انرژي د سرحدي کار په بڼه هوا ته لیږدیږي او سرحدي کار به د هوا‬
‫د مجموعي انرژي په یوه برخه بدل شي او د هوا د تودوخی درجه به لوړه شي‪ ،‬د انرژي ساتني د‬
‫اصل له مخي بیا هم وایو چې د سیستم د انرژي زیاتیدل د هغه سرحدي کار سره چې په سیستم باندي‬
‫سرته رسیدلی دی مساوي ده‪.‬‬
‫مونږ کوالی شو چې یو داسي سیستم هم ولرو چې په یوه وخت کې د انرژي لیږد د کار او تودوخې‬
‫په بڼه له ځانه وښیې‪ ،‬د بیلګې په توګه که یوه سیستم ته ‪ 15KJ‬انرژي ورکړل شي او ‪ 6KJ‬کار د په‬
‫سیستم باندي اجرا شي نو د سیستم په مجموعي انرژي کې بدلون به ‪ 18KJ‬وی‪،‬‬

‫‪64‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په عملیه کی د سیستم د انرژي بدلون د خالص اجرا شوی کار او‬
‫د سیستم او چاپیریال تر مینځ د تبادله شوی تودوخي له کچي سره‬
‫مساوي دی‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫په ادیاباتیک سیستم باندي تر سره شوی کار (د سرحد کار)‬
‫د سیستم د انرژي له زیاتی شوي کچې سره مساوی دی‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د انرژي موازنه (‪)Energy Balance‬‬

‫د انرژي ساتني د اصل له مخې ویالی شو چې‪ :‬د یوې پروسې په لړ کې د یوه سیستم په مجموعي‬
‫انرژي کې خالص بدلون (کمیدل یا زیاتیدل) سیستم ته دننه کیدونکي او له سیستم څخه د وتونکي‬
‫انرژي له توپیر څخه عبارت ده‪ .‬یعنی‬

‫پورتني رابطه د یوه سیستم د انرژي موازنه راښیې او هر ډول سیستم او عملیې لپاره د تطبیق‬
‫وړ دی‪ ،‬د پورتني رابطي کامیابه کارونه په انجنیري مسایلو کي د انرژي په بڼو باندي په پوهیدو‬
‫پورې تړاو لري‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یوه سیستم په انرژي کې بدلون‬

‫(‪)Energy Change of a System, ∆Esystem‬‬
‫د یوې عملیې په لړ کې د یوه سیستم په انرژي کي د بدلون د محاسبه کولو لپاره باید د سیستم‬
‫لومړنۍ انرژي او د پروسي د ختمیدو وروسته د سیستم وروستۍ انرژي معلومه وي د نوموړو‬
‫انرژیو توپیر د سیستم د انرژي بدلون راښیې‪.‬‬

‫انرژي د سیستم ځانګړتیا ده نو ځانګړتیا کې تر هغه بدلون نه لیدل کیږي تر څو چې د سیستم‬

‫حالت نه وي بدل شوی‪ ،‬نو که د یوې پروسې په لړ کې د سیستم حالت بدلون نه مومي په دې‬
‫معنی چې د انرژي په کچه کې کوم بدلون نه دی رامینځ ته شوی‪ .‬همدارنګه انرژي په یو شمیر‬
‫بیال بیلو بڼو شتون لري لکه داخلي انرژي (‪،)Sensible, Latent, Chemical and nuclear‬‬
‫پوتانشل‪ ،‬حرکي‪ ،‬برقي او مقناطیسي انرژي چي د نوموړو انرژیو مجموعه د سیستم مجموعي‬
‫انرژي یا ‪ E‬په ګوته کوي‪ ،‬د مقناطیسي‪ ،‬برقي او د سطحي د تشنجاتو د اغیزو په نظر کې نه‬
‫نیولو سره د پروسې په لړ کې د سیستم په مجموعي انرژي کې بدلون د داخلي‪ ،‬پوتانشل او‬
‫حرکي انرژي د بدلونونو له مجموعي څخه عبارت دی چې په الندي توګه یې در پیژندالی شو‪.‬‬

‫په عملې ډکر کې ځیني سیستمونه شته چې د یوې پروسې په لړ کې د نوموړی سیستم په سرعت‬
‫او ارتفاع کې کوم بدلون نه رامینځ ته کیږي‪ ،‬په دې معنی چې د پروسې په لړ کي د سیستم په‬
‫حرکي او پوتانشلي انرژي کې کوم بدلون نه رامینځ ته کیږي چې نوموړي سیستمونه د‬

‫‪67‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ STATIONARY SYSTEMS‬په نامه یادیږي‪ ،‬او د سیستم د مجموعي انرژي بدلون د‬

‫داخلي انرژي له بدلون سره مساوي دی یعنی یواځي داخلي انرژي بدلون مومي‪.‬‬

‫نو که چیري د یوه سیستم یو ډول انرژی هم بدلون کوي او نور ډولونه یې ثابت پاته کیږي بیا‬
‫هم د سیستم په انرژي کې بدلون رامینځ ته کیږي‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د انرژي د لیږد میکانیزمونه‬

‫(‪)Mechanisms of Energy Transfer, Ein and Eout‬‬
‫انرژي کوالی شي چې یوه سیستم ته او یا له سیستم څخه چاپیریال ته د کار‪ ،‬تودوخې او د کتلې د‬
‫جریان په شکل انتقال ومومي‪ ،‬او د انرژي متقابل عمل د سیستم په سرحد پورې اړه لري چي انرژي‬
‫ترې تیریږي‪ ،‬په یوه تړلي سیستم کې چې ثابته کتله لري انرژي یواځي په دوو بڼو انتقال موندلی شي‬
‫چې یا به د تودوخي په بڼه وي او یا هم د کار په بڼه‪.‬‬
‫‪ .1‬د تودوخي لیږد یا انتقال حرارت (‪ :)Heat Transfer‬یوه سیستم ته د تودوخي لیږد یا یو ځای‬
‫کیدل د سیستم د مالیکولو انرژي زیاتوی او بیا د سیستم داخلي انرژي زیاتیږي او که د سیستم څخه‬
‫انرژي بهر شي او یا انرژي له السه ورکړي نو د سیستم د مالیکولونو انرژي کمیږي په دي معنی‬
‫چي د سیستم انرژي به کمه شي‪.‬‬
‫‪ .2‬کار انتقال (‪ :)Work Transfer‬د انرژي هغه متقابل عمل یا لیږدیدنه چې د سیستم او د‬
‫چاپیریال د تودوخي د درجو تر مینځ توپیر نه وي‪ ،‬عبارت له کار څخه دی‪ .‬یو پورته تلونکی پستون‪،‬‬
‫یو څرخیدونکی شافټ او یو بریښنایی تار چې د سیستم له سرحد څخه تیریږي ټول د کار په بڼه د‬
‫انرژی لیږد راښئ‪ ،‬نو سیستم ته ورکړل شوی کار ( ‪ )Work transferred to system‬به د سیستم‬
‫انرژي زیاته کړي‪ ،‬او بر عکس له سیستم څخه اخستل شوی کار یا له سیستم څخه لیږدیدلی کار‬
‫(‪ )Work Transferred from system‬به د سیستم انرژي کمه کړي په دې معنی چې د سیستم‬
‫انرژي د کار په بڼه چاپیریال ته انتقال مومي او د سیستم انرژي به کمه شي‪ ،‬انجن‪ ،‬هایدرالیک او‬
‫ګازي توربینونه کار رامینځ ته کوي‪ ،‬او پمپ‪ ،‬مکسر کار مصرفوي‪،‬‬
‫‪ .3‬د کتلې جریان (‪ :)Mass Flow‬روښانه ده کله چي یوه سیستم ته یوه اندازه مادي کتله‬
‫دننه شي نو د سیستم انرژي به زیاته شي ځکه خپله کتله انرژي ده‪ ،‬او که د سیستم څخه یوه مقدار‬
‫ماده یا کتله کمه شي نو د سیستم انرژي به هم کمه شي ځکه سیستم د کتلي له السه ورکول د انرژي‬
‫له السه ورکول دی‪،‬‬
‫نو ویالی شو چې انرژي د کار‪ ،‬تودوخي او کتلې په څیره کې انتقال مومي‪ ،‬نو د سیستم د انرژي‬
‫موازنه په الندي توګه پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪69‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د هر ډول سیستم او هر ډول پروسې لپاره د انرژي موازنه د الندې رابطې څخه په الندې توګه‬
‫یادوونه کوو‪.‬‬

‫د سیستم د انرژي موازنه د سیستم د کتلي یوه واحد ته په دې توګه محاسبه کوالی شو‪.‬‬

‫یو تړلي سیستم چې په یوه سایکل کې قرار لري او د لومړني او وروستي حالت په پیژندلو سره به‬
‫ولیدل شي چې د سیستم په انرژي کې بدلون به صفر وي‪ ،‬نو د یو سایکل لپاره د انرژي موازنه‬
‫کوالی شو چې د کار او تودوخي د متقابل عمل په پایله کې په دې توګه در پیژنو‪.‬‬

‫په دې معنی چې د یوه سایکل په لړ کې تر السه شوی خالص کار سیستم ته د ورکړل شوي‬
‫خالصي تودوخي سره مساوی دی‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪70‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.10‬یو ټانک د ګرمو اوبو څخه ډک وو چې د یوه خوځنده څرخ په مرسته نوموړي سیال‬
‫سوړ شویدی‪ ،‬په پیل کې د تانک داخلي انرژي ‪ 800 kJ‬حساب شوي ده د سړولو د عملیې په لړ‬
‫کې سیال ‪ 500 kJ‬تودوخه له السه ورکړه او خوځنده څرخ ‪ 100 kJ‬کار تر سره کړد سیستم‬
‫وروستۍ داخلي انرژي په الس راوړئ‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬نوموړي ټانک د یوه سیستم په توګه څیړو نو نوموړي سیستم یو تړلي سیستم دی چې کتله یې‬
‫ثابته ده‪ ،‬همدارنګه ټانک کلک یا سخت دی چې د کار په لړ کې یې سرحد هم حرکت نه شي کوالی‪،‬‬
‫همدارنګه سیستم تودوخه له السه وکړي او شافټ په سیستم باندي کار تر سره کوي نو د سیستم د‬
‫انرژي موازنه داسي په الس راوړالی شو‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.11‬د برښنا یو پکی چې د یوې خونۍ د هوا د تبادلي لپاره کارول شوي دی او د ‪20 W‬‬
‫برښنا په مرسته چلیږي د هوا د تبادلې نرخ (‪ 0.25kg/s )rate‬دی او د هوا د تبادلي سرعت‬
‫‪ 8m/s‬حساب شوي تاسو ووایاست دا ادعا معقوله ده؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬د ادعا د اثبات لپاره مونږ د انرژي موازنه تر څیړني الندې نیسو‪.‬‬

‫د السته راغلي سرعت له مخي ویالی شو چي پورتنۍ ادعا سمه نه ده‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.12‬د یوه اتاق بهرنۍ چاپیلایر˚‪ 25c‬تودوخه درلودله اوس یو د ‪ 200W‬برښنا په مرسته‬
‫چلیدونکی لوی برښنایي پکی په نوموړي اتاق کې چلیږي د بهرني چاپیلایر او د داخلي چاپیلایر‬
‫ترمینځ د تودوخې د تبادلې نرخ یا (‪ )Rate‬راکړ شوی دی چې (‪ Q= UA(Ti - To‬او ‪U = 6W/m2‬‬
‫˚‪ *C‬او ‪ A = 30 m2‬د اتاق مساحت دی ‪ Ti – To‬په ترتیب سره داخلي او بهرنۍ تودوخه راښیې د‬
‫اتاق داخلي تودوخه پیدا کړئ کله چې د اتاق داخلي حالت ثابت وي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬کله چي د بریښنایی پکي د بریښنایی انرژي په مرسته چلیږي او بریښنایی انرژي مصرفوي‬
‫په دې معنی چې اتاق ته انرژي لیږدیدلي ده‪ ،‬نو باید د اتاق تودوخه لوړه شي‪ ،‬نو کله چې تودوخي‬
‫درجه لوړیږي په هم هغه اندازه اتاق تودوخه له السه ورکوي‪ ،‬او تر هغه مهاله دا پروسه دوام کوي‬
‫تر څو چي مصرفیدونکي بریښنایی انرژي کچه د ضایع کیدونکي تودوخي سره یو شان شي په‬
‫همدي وخت کي د اتاق د هوا درجه‪ ،‬او د اتاق انرژي ثابته پاته کیږي‪ ،‬نو په دې توګه یی محاسبه‬
‫کوو‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.13‬د یوه ټولګي د روښانه کولو لپاره ‪ 30fluorescent‬چراغونه په کار دي چي هر یو‬
‫چراغ ‪ 80W‬برښنا ته اړتیا لري‪ ،‬چراغونه په ټولګي کې د ورځي په لړ کې د ‪ 12houres‬ساعتونو‬
‫په کال کې ‪ 250Days‬ورځو لپاره روښانه وي‪ ،‬د یوه واحد (‪ )1kwh‬برښنا قیمت ‪ 3.5Afg‬دی د‬
‫ټولګي د روښانه کولو لپاره د کلنۍ مصرفیدونکي برښنا قیمت په الس راوړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬د ټولو ګروپونو د روښانه کیدو لپاره اړین بریښنایی طاقت پیدا کوو او همدارنګه په یوه کال‬
‫کې د کاري ساعتونو شمیر په الس راوړو او حل ته دوام ورکوو‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.14‬د یوه اوسپنیز پنډوسکي حرکت د یوه نیمه کروي کاسې په څنډه کي تر څیړني الندي‬
‫دی‪ ،‬لکه په انځور کي لیدل کیږي‪ ،‬په پیل کې پنډوسکی د لوښي په پاسنۍ ‪ A‬نقطه کې نیول شوی‬
‫دی او بیا پریښودل کیږي‪ ،‬د اصطحکاک په نظر کي نه نیولو سره د نوموړي پنډوسکي د انرژي‬
‫ساتني لپاره کومه اړیکه شتون لري‪ ،‬پیدا یې کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫حل‪ :‬د انرژي د موازنې د پیدا کولو لپاره لرو چې‪:‬‬

‫نو د پنډوسکي د انرژي موازنه د یوې پروسې لپاره چي د لومړي او دوهمي نقطې تر مینځ په‬
‫الندې توګه تر السه کیدالی شي‪.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د انرژي د بدلون موثریت ‪Energy Conversion Efficiencies‬‬

‫موثریت په ترمودینامیک کې د ارزښتناکه افادو څخه ده‪ ،‬او د یوې انرژي د اوښتون یا د لیږد پروسه‬
‫بشپړیدل راښیې همدارنګه په ترمودینامیک کې هغه افاده چي تر ټولو ډیر غلط فهمي کیږي په‬
‫موثریت کې کیږي اکثرا خلک د موثریت افاده غلط ځای کاروي‪ ،‬دا ځکه چي موثریت مخکي له‬
‫تعریفیدو څخه کارول کیږي‪ ،‬نو موثریت په الندي توګه معرفي کوو‪.‬‬
‫موثریت په عمومي توګه د غوښتل شوی محصول (‪ )Output‬او د اړین ورکړل شوی لومړني‬
‫موادو (‪ )Input‬له نسبت څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫تاسو یو د اوبو ګرموونکی (‪ )Water heater‬غواړئ چي راونیسئ نو خرڅوونکی به سم د وار‬

‫ستاسو پام د برقي اوبه ګرموونکي موثریت ته واړوي او درته به ووایي چي د برقي اوبه ګرموونکي‬
‫ماشین موثریت ‪ 90%‬سلنه دی‪ ،‬تاسو به دې فکر کې شئ چې برقي ګرموونکی ماشین خو مقاوم‬
‫ګرموونکی دی او ټول مقاوم ګرموونکې ماشینونه ‪ 100%‬موثریت لري ځکه چي ټوله برقي انرژي‬
‫په حرارتي انرژي بدلوي‪ ،‬یو پوه خرڅوونکی به تاسو ته روښانه کړي چې نوموړي ګرموونکی‬
‫‪ 10%‬انرژي د چاپیلایر په لوري له السه ورکوي او درته وبه وایی چي‪ :‬د ماشین د ګرمو اوبو په‬
‫مرسته کور ته ورکړل شوي انرژي او د ماشین په مرسته د مصرف شوي برقي انرژي نسبت‬
‫مونږ ته د ګرموونکي ماشین موثریت راښیي‪ .‬یو چاالک خرڅوونکی به تاسو ته د یوه ډیر قیمتي‬

‫‪76‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫اوبه ګرموونکي ماشین د اخیستلو وړاندیز وکړي چي د نري عایق درلودونکی دی او موثریت یې‬
‫هم ‪ 94%‬دی‪ .‬او که تاسو د طبیعي ګاز په اړوند معلومات ولرئ نو تل به ستاسو غوښتنه د ګازي‬
‫اوبه ګرموونکي ماشین د اخیستلو غوښتنه ولرئ چې موثریت یې هم یواځي ‪ 55%‬دی‪ ،‬ځکه چې که‬
‫د ګاز او د برق د یوه واحد قیمت یو شان هم او اوسي‪ ،‬بیا هم د ګاز د نهایي انرژي د یوه واحد قیمت‬
‫به د برقي انرژي د یوه واحد له قیمت څخه ډیر کم وي‪،‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫ممکن تاسو حیران شئ چي د ګازي اوبه ګرموونکي ماشین‬
‫موثریت څرنګه پیدا کیږي او موثریت یې ولي د برقي اوبو ګرموونکي ماشین په پرتله ډیره کم دی‪،‬‬
‫د یوه عمومي اصل په توګه د ټولو هغو وسایلو موثریت چې د سون توکو د احتراق له کبله کار کوي‬
‫د سون توکو په حرارتي ارزښت پورې تړاو لري‪ ،‬د سون توکو حرارتی ارزښت په داسي توګه‬
‫روښانه کوو چې د تودوخي په ټاکلي درجه کې د یوه واحد سون توکو د بشپړي سوځیدني څخه د‬
‫السته راغلي انرژي کچه د نوموړي مادي حرارتي ارزښت راښي‪،‬‬
‫نو د احتراقي وسایلو موثریت په احتراقي موثریت سره ځانکړي کوو او داسي یې تعریفوو‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 100%‬احتراقي موثریت څه معنی لري‪ 100% ،‬احتراقي موثریت په دې معنی دی چي د سون‬

‫توکو د بشپړي سوځیدني په پایله کې خپره شوي تودوخي کچه د سون توکو د حرارتي ارزښت سره‬
‫مساوي دی‪.‬‬
‫ډیر د سون توکي د هایدروجن درلودونکي دي او د سون د عملیې په ترڅ کې اوبه په بڼه څرګندیږي‪،‬‬
‫د نوموړو سون توکو موثریت به متفاوت وي او په دې پوري اړه لري چي د سون په مهال اوبه د‬
‫مایع په حالت کي وي یا بخار یا بړاس په بڼه شتون ولري‪ ،‬د سون توکي هغه مهال د حرارتی‬
‫ارزښت ټیټه کچه (‪ )Lower Heating Value LHV‬لري‪ ،‬کله چي د سون په عملیه کې اوبه د‬
‫بړاس په شکل شتون ولري‪،‬‬
‫هغه مهال د حرارتي ارزښت لوړه کچه (‪ )Higher Heating Value HHV‬لري کله چي د سون‬
‫د عملیي په لړ کې ګازونه په مایع بدل شوي وي‪ .‬پورتنۍ موضوع د یوه مثال په ویلو سره ښه‬
‫روښانه کوو‪.‬‬
‫د بیلګې په توګه د پټرولو ټیټ حرارتي ارزښت او لوړ حرارتي ارزښت په ترتیب سره‬
‫‪ 44000Kj/kg‬او ‪ 47000KJ/kg‬دی‪ ،‬د موټر او جټ انجنونو موثریت د سون توکو په ټیټ حرارتي‬
‫ارزښت پوري تړاو لري چې د سون په پایله کې اوبه دبخار په شکل رامینځ ته کیږي او د انجن د‬
‫بخار د پایپ له الري هوا ته پریښودل کیږي‪ .‬خو د داش یا تنور موثریت بیا په لوړ حرارتي ارزښت‬
‫پورې تړاو لري‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫مونږ کوالی شو چي د پخلن د وسایلو موثریت هم په الس راوړالی شو‪ ،‬د پخلن وسایل هم برقي‬
‫انرژي او یا کیمیاوي انرژي په حرارتي انرژي یا تودوخه باندې بدلوي‪ ،‬او د پخلن وسایلو‬
‫موثریت داسي تعریفوالی شو‪ ،‬د پخلن لپاره د لیږدیدلي ګټوري انرژي او د پخلن د وسیلې په مرسته‬
‫مصرف شوي انرژي تر مینځ نسبت ته د پخلن وسایلو موثریت ویل کیږي‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د پخلن برقي وسایل بیا د ګازي پخلن له وسایلو څخه ډیر موثر دی خو د طبیعي ګاز څخه ګټه‬
‫اخیستل ډیر ارزانه تمامیږي ځکه چي د طبیعي ګاز بیه ټیټه ده‪ .‬الندي جدول ته ځیر شئ‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د پخلن د یوې وسیلي موثریت وسیلې ته د ورکړل شوي‬
‫انرژي او د غذایی موادو ته د لیږدیدلي انرژي له نسبت څخه‬
‫عبارت ده‬

‫‪79‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :2.15‬د هستوګني په چاپیلایر کې د پخلن لپاره د اړیني تودوخي مصرف د دوو مختلیفو مادو‬
‫څخه کار اخیستل شوی که چیري د عین کار د ترسره کولو لپاره یوه ماده غاز او بل یې بریښنا‬
‫وي په داسي حال کې چې د بریښنایې برنر موثریت ‪ 73%‬او د غاز برنر موثریت ‪ 38%‬په ګوته‬
‫شوی وي یو ‪ 2kw‬بریښنایی برنر کارول شوی دی که د طبیعي غاز او برق د یوه واحد بیعه په‬
‫ترتیب سره )‪ (0.09$/kwh) (0.55$/therm‬وي دواړه برنرونه کارول شوي انرژی کچه په یوه‬
‫وخت کې پیدا او د انرژي د فی واحد قیمت یې په الس راوئ؟‬
‫حل‪ :‬د بریښنایې برنر موثریت راکړل شوی دی چي ‪ 73%‬ده‪ ،‬نوموړی برنر چي ‪ 2Kw‬برقي‬
‫انرژي مصرف کړي ده نو ګټوره حاصل شوي انرژي به وي‪.‬‬

‫د ګټوري انرژي د یوه واحد قیمت د وسیلي له موثریت سره مستقیما متناسبه ده نو‬

‫څرنګه چي په مثال کي ویل شوي دي چې د ګازي برنر موثریت ‪ 38%‬دی د ګټوري انرژي د‬
‫السته راوړو لپاره د ګازي برنر مرسته مصرف شوي انرژي کچه پیدا کوو او ګټوره انرژي بیا‬
‫هم (‪ )1.46kW‬ده‪.‬‬

‫همدارنګه ‪ 1 Therm = 29.3kWh‬سره مساوي دی نو د کاریدونکي یا ګتوري انرژي د یوه‬

‫واحد بیه چي د ګاز برنر څخه تر السه کیږي عبارت ده له‪:‬‬

‫نو د ګازي برنر څخه تر السه شوي کاري یا ګټوره انرژي د یوه واحد بیه د برقي برنر څخه تر‬
‫السه شوي د یوه واحد ګټوري انرژي د بیې په پرتله کمه ده‪.‬‬
‫د موثریت نور ډولونه لکه میخانیکي موثریت‪ ،‬د روښنایې موثریت هم شتون لري چي دلته تري‬
‫صرف نظر کوو‬

‫‪80‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د حرارتي انتقال (د تودوخي د لیږد) میکانیزمونه‬

‫‪Mechanisms of Heat Transfer‬‬
‫تودوخه یا حرارت په الندې دریو بیال بیلو الرو لیږدیږي‪.‬‬
‫‪ .1‬حرارتي هدایت (‪)Conduction‬‬
‫‪ .2‬د حرارت خپریدل یا د هوا جریان (‪)Convection‬‬
‫‪ .3‬تشعشع یا ځلیدنه (‪)Radiation‬‬
‫اوس به دري واړه میکانیزمونه په لنډه توګه تشریح شي‪ ،‬په دریو واړو میکانیزمونو کي د‬
‫تودوخي د لیږد اصلي عامل د تودوخي د درجو تر مینځ توپیر دی او انرژي د تودوخي د لوړي‬
‫درجه لرونکی جسم څخه د ټیټ درجه لرونکي جسم په لور لیږدیږي‪،‬‬
‫‪ .1‬حرارتي هدایت (‪)Conduction‬‬
‫د جسمونو د تماس په پایله کې د جسمونو د ذراتو تر مینځ د حرارت تبادلې ته ویل کیږي‪ ،‬حرارتی‬
‫هدایت په جامداتو‪ ،‬مایعاتو او ګازاتو کي رامینځ ته کیږي‪ ،‬په مایعاتو او ګازاتو کې د مایعاتو او‬
‫ګازاتو کي حرارتي هدایت د مایعاتو یا د ګازاتو د مالیکولونو د ټکر په پایله کې رامینځ ته کیږي‪،‬‬
‫او په جامداتو کې د مالیکولونو تر مینځ‬
‫نږدیوالی او اهتزازي حرکت د حرارتي‬
‫هدایت باعث ګرځي‪ ،‬په یوه اتاق کې د ساړه‬
‫جوس کوتی ایښودل شوی دی نو کله چي د‬
‫وخت په تیریدو سره نوموړي جوس‬
‫ګرمیږي او د اتاق د هوا سره یې د تودوخي‬
‫درجه یو شان کیږي نو جوس ته تودوخه د‬
‫حرارتي هدایت په طریقه نقل شوي ده‪،‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د انرژی لیږد او د موادو ځانګړتیاوي‬

‫‪81‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یوه ثابت ضخامت لرونکي عنصر څخه د تیر شوي تودوخي یا انرژي یا هم حرارتي هدایت نرخ‬
‫د محیطونو تر مینځ د تودوخي د درجو تر مینځ توپیر سره مستقیما متناسب دی‪ ،‬او د عنصر له‬
‫ضخامت یا پنډوالي سره معکوسا ً متناسب ده‪ ،‬چې الندي فرمول یې روښانه کوي‪.‬‬

‫د نوموړي فرمول اجزاوي په پورتنی انځور کې روښانه شوی دي او ‪ Kt‬د موادو حرارتي هدایت‬
‫ضریب دی‪ ،‬ټول مواد یو شان حرارتي هدایت ضریب نه لري‪ ،‬هر هغه مواد چي د حرارتي هدایت‬
‫ضریب یې لوړ وي زیاته تودوخه له ځانه لیږدوي یا تیروي‪ .‬مس او سپین زر داسي مواد دي چي‬
‫د برق او حرارت د هدایت ښه قابلیت لري نو په همدي اساس د نوموړو موادو د حرارتي هدایت‬
‫ضریب لوړ دی‪ ،‬ربړ‪ ،‬لرګی او اسفنج داسي مواد دي چې د تودوخي ضعیفه هادي بلل کیږي‪ ،‬ځکه‬
‫یې د حرارتي هدایت ضریب کم دی‪.‬‬
‫که د یوه قشر د تودوخي درجه د وخت په یوه انتروال کي تغییر ونه کړي یعنی جریان ثابت وي‬
‫په دې صورت کي د هغه تودوخي مقدار چې په یوه ساعت کي د نوموړي قشر له یو متر مربع‬
‫مساحت څخه تیریږي په الندې فرمول سره محاسبه کړو‪.‬‬

‫پورتنۍ اړیکه د ‪ Fourier‬د قانون په نامه یادیږي او‬

‫نوموړي قانون بیانوي چې د حرارتي انتقال په یوه وخت‬
‫د تودوخي د درجي له ګرادینت سره مستقیما ً متناسبه دی‪،‬‬
‫په پورتني معادله کې (ـــ) عالمه د حرارتي ګرادینت‬
‫(‪ )Temperature Gradient‬څخه عبارت دی او دا‬
‫معنی لري چې د قشر د ضخامت په زیاتیدو سره په‬
‫مطلوب جهت د حرارتي هدایت په مهال د جریان د‬
‫تودوخي درجه کمیږي‪ ،‬او منفي عالمه ځکه ښودل شوي‬
‫تر څو د لیږدیدلي تودوخه یو مثبت مقدار ولري‪.‬‬
‫د تودوخي درجه د مالیکولونو د حرکي انرژي اندازه کول‬
‫راښیې‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د انرژي لیږد او د عنصر ضخامت سره اړیکه‬

‫‪82‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .2‬کانویکشن (‪:)Convection‬‬
‫د ګاز یا مایع د مستقیم حرکت په مرسته د فضا له یوې برخې څخه و بلي برخې ته د تودوخې‬
‫لیږدیدلو عملیې ته ‪ CONVECTION‬ویل کیږي‪ ،‬یا په بله وینا په دې طریقه کې تودوخه د مادې د‬
‫مالیکولونو او اتمونو د حرکت په پایله کې لیږدیږي‪ .‬په دې ډول د انرژي لیږد کې د کنډکشن او‬
‫کانویکشن اغیزې په مشترک ډول لیدل کیږي‪.‬‬
‫فرض کړئ یو ګرم جسم چې د یخي هوا د جریان په مرسته سړیږي‪ ،‬کله چې د هوا مالیکولونه په‬
‫بالک باندي لګیږي نو دلته تودوخي د کنډکشن د عملیې په مرسته هوا ته لیږدیږي او بیا هوا نوموړي‬
‫تودوخه بل ځای ته د کنویکشن په طریقه لیږدوي‪.‬‬
‫کنویکشن د عملیې په مرسته په دوه ډوله تودوخه انتقالیږي چې‪:‬‬

‫‪83‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫• طبعیې کنویکشن )‪(Free or Natural Convection‬‬

‫• اجباري کنویکشن )‪(Forced Convection‬‬
‫طبیعي کنویکشن د تودوخي درجو تحول یا هم د کثافت د توپیرونو په پایله کې رامینځ ته کیږي‪.‬‬
‫که چیرې د یوه میخانیزم په مرسته سیال په یوه تیوب یا هم د سطحې په مخ په اجباري توګه‬
‫حرکت وکړي دې ډول کنویکشن ته اجباري کنویکشن ویل کیږي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬طبیعی او اجباری کنویکشن‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬د سطحې‪ ،‬د هوا‬

‫سرعت او د تودوخې د درجي‬
‫تحول‬

‫د اجسامو د سړیدلو لپاره د نیوټن د قانون په مرسته کوالی شو چي د کنویکشن په طریقه د‬

‫لیږدیدلي تودوخي کچه یا نرخ د الندې معادلي په مرسته په الس راوړو‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪( REDIATION -3‬ځلیدنه یا تشعشع)‬

‫د الیکترومقناطیسي امواج په شکل (فوتونونه) د تودوخې د لیږد عملیې ته د تودوخي انتشار یا‬
‫خپریدلو ته ویل کیږي په نوموړي طریقې سره تودوخه په فضا و خال کې نقلیږي لکه د لمر تودوخه‬
‫د ځمکي سطحې ته لیږدیږي‪.‬‬
‫د تودوخي په لیږد کې حرارتي تشعشع ډیر جالب بحث دی‪ ،‬چې حرارتي تشعشع د هغه ډول تشعشع‬
‫ده چې اجسام یې د خپلي تودوخي د درجې له مخي خپروي‪ .‬نوموړي تشعشع د الیکترومقناطیسي‬
‫تشعشع سره توپیر لري الیکترو مقناطسی تشعشع لکه ‪gamma rays, microwaves, ، X – Ray‬‬
‫‪ radio waves‬او ‪ Television waves‬دي چې خپریدل یا ځلیدل یې د تودوخې له درجې سره کوم‬
‫تړاو نه لري‪ ،‬ټول هغه اجسام چې تودوخه درجه یې له صفر څخه لوړه ده حرارتي تشعشع لري‪.‬‬
‫رادیشن د حجمي پدیدې په توګه وڅیړل شي ټول جامدات‪ ،‬مایعات او ګازات تودوخه د رادیشن په‬
‫توګه خپروي‪ ،‬او که رادیشن د سطحي پدیدې په توګه د جامداتو لپاره وڅیړل شي هغه جامدات چې‬
‫تودوخه د رادیشن په طریقه ځانه خپروي لکه اوسپنه‪ ،‬لرګې او کاڼي د بهرنۍ سطحې له الرې‬
‫تودوخه خپروي‪.‬‬
‫په مطلقه تودوخه کې د رادیشن په طریقه د خپري شوي تودوخې اعظمي نرخ چې د سطحې په‬
‫مرسته خپریږي د ستیفان بولتزمان د قانون له مخي عبارت دی له‬

‫په پورتني فرمول کې ‪ A‬د سطحې مساحت‪،‬‬

‫د‬
‫ستیفان بولتزمان ثابت او ‪ TS‬د تودوخي مطلقه درجه‬
‫راښیې‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د کنویکشن او کندکشن په پرتله د رادیشن په توګه د دوو‬
‫جسمونو تر مینځ د تودوخي لیږد هغه مهال رامینځ ته‬
‫کیږي کله چي جسمونو له دوی څخه د یوه یخ یا ساړه‬
‫محیط په مرسته بیل شوی وي‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫هغه سطحه چې په اعظمي توګه تودوخه د رادیشن په توګه خپروي د ‪ Blackbody‬په نامه یادیږي‬
‫او د ‪ Blackbody‬رادیشن ته ‪ Blackbody Radiation‬ویل کیږي‪ ،‬د تودوخي په یو شان درجه‬
‫کې د نورو ټولو حقیقي سطحو تشعشع د ‪ Blackbody‬د تشعشع په پرتله کم دی‪ .‬چې د الندي فرمول‬
‫په مرسته محاسبه کیږي‪.‬‬

‫د تشعشع ضریب (‪:)Emissivity‬‬ ‫په دې فرمول کې‬

‫ایپسیلون د تودوخي د تشعشع یا د تودوخي د هادیت ضریب دی چې د تورو اجسام لپاره له یوه سره‬
‫مساوی ده د نورو جسمونو لپاره الندیني جدول ته مخه کړئ‪.‬‬

‫د ‪ Radiation‬یوه بله مهمه ځانګړتیا هم د تودوخې زغمل یا جذبول (‪ )Absorptivity‬دي‪ ،‬چې په‬
‫‪ ɑ‬سره ښودل کیږي‪ ،‬چې د تشعشعي انرژي هغه برخه راښیې چې د سطحې په مرسته جذب یا زغم‬
‫(‪ )Absorb‬شوي ده‪ ،‬د ‪ Emissivity‬په ځیر د ‪ Absorptivity‬قیمت هم د صفر او یوه تر مینځ‬
‫تحول کوي‪،‬‬
‫د مطلق تورو جسمونو لپاره بیا هم د ‪ Absorptivity‬ضریب یو دی په دې معني چې تور جسمونه‬
‫ټول هغه شعاعوي چې له د تور جسم له سطحې سره لګیږي جذبوي نو یو تور جسم د تودوخي ښه‬
‫جذبوونکی او ښه خپرونکی دی‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یوه جسم د سطحې ‪ α‬او ‪ ᵋ‬دواړه ضریبونه د تشعشع د امواجو په اوږدوالي او د تودوخي درجي‬
‫پورې اړه لري‪ ،‬د کریچوف (‪ )Kirchoff‬د قانون له مخې د یوې سطحې د تودوخې د خپریدو او د‬
‫تودوخې د جذب خاصیتونه د تشعشع په مهال د یو شان تودوخي درجي او طول موج په درلودلو‬
‫سره مساوي دي‪ .‬یعني که تشعشع یو شان تودوخه او د وړانګو د طول موج یو شان وي نو د سطحې‬
‫په واسطه د تودوخي د جذب او د خپرولو خاصیتونه سره مساوی دي‪.‬‬
‫د یوې سطحي د جذب کچه د نرخ په توګه په رادیشن کې د الندیني فرمول په مرسته په الس‬
‫راوړو‪.‬‬

‫په پورتني فرمول کې ‪ Q˙abs‬د زغم شوي انرژي یا تودوخي کچه په یوه وخت کې او ‪ α‬د سطحې د‬
‫تودوخي د جذبولو ضریب او ‪ Q˙incident‬د تشعشع کچه راښیې‪ .‬الندي انځور ته ځیر شئ‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‪ :‬وارده تشعشع‪ ،‬منعکسه او‬

‫جذب شوی تودوخه‬

‫کهههه چیهههري د تشعشهههعي جهههذب شهههوي انهههرژي کچهههه د تشعشهههعي خپهههري شهههوي انهههرژي پهههه پرتلهههه‬
‫زیاتهههه وي پهههه دي معنهههی ده چهههې سهههطحې تهههه د تشعشهههع پهههه مرسهههته انهههرژي ورکهههړل شهههوي ده‪ ،‬او‬
‫کههه چیههري تشعشههعي جههذب شهههوي انههرژي کچههه د تشعشههعي خپههري شهههوي انههرژي پههه پرتلههه کمهههه‬
‫وي نهههو پهههه دي معنهههي چهههې د تشعشهههع پهههه لهههړ کهههې سهههطحه انهههرژي لهههه السهههه ورکهههوي‪ ،‬پهههه عمهههومي‬
‫توګههههه د دوو سههههطحو تههههر میههههنځ د تشعشههههع پههههه مرسههههته لیههههږدول شههههوي انههههرژي د سههههطحو پههههه‬
‫ځانګړتیهههاوو پهههورې تهههړاو لهههري‪ ،‬پهههه خهههاص حالهههت کهههې یهههوه کهههوچنۍ سهههطحه چهههې د تهههودوخي د‬

‫انتشهههههار ضهههههریب (‪ )ᵋ‬او د سهههههطحي مسهههههاحت ‪ A‬او د تهههههودوخي مطلقهههههه درجهههههه ‪ TS‬وي او د یهههههوه‬
‫ډیهههرې لهههویې سهههطحې پهههه مرسهههته پوښهههل شهههوي وي چهههې د تهههودوخې مطلقهههه درجهههه یهههې پهههه ‪TSurr‬‬
‫سهههره ښهههیو‪ ،‬د نومهههوړو دوو سهههطحو تهههر میهههنځ د تشعشهههي لیږدلهههي تهههودوخي خالصهههه کچهههه پهههه یهههوه‬
‫وخت کې په الندي توګه محاسبه کوو‪( .‬الندی انځور ته ځیر شئ)‬

‫‪87‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫په دې خاص حالت کې د چاپیلایر انرژي د خپرولو قابلیت او د چاپیلایر د سطحې مساحت په‬
‫تشعشعي خالصه نقل شوي تودوخې په کچه کوم اغیزه نه لري‪.‬‬
‫مثال‪:‬داسي فرض کړي چې یو انسان په یوه خونه کې چې هوا په کې چلیږي او د تودوخي درجه‬
‫یې ˚‪ 20C‬ده والړ دی‪ ،‬که چیري د انسان تودوخه ˚‪ 29C‬وي او د بدن د سطحې مساحت یې ‪1.6M2‬‬
‫و ي نو لیږدیدلي تودوخه په یوه وخت کي حساب کړي په داسي حال کې چې کنویکشنی ضریب‬
‫˚‪ 6W/M2.C‬دی؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪88‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫حل‪ :‬که انځور ته ځیر شو نو د انسان له بدن څخه په دریو بڼو تودوخه لیږدیږي (کندکشن چې د‬
‫انسان پښې له سطحې سره تماس لري نو تودوخه لیږدیږي البته که د پښو پوښاک ولرو نو کندکشن‬
‫عملیه نه تر سره کیږي) بل د هوا د جریان له کبله تودوخه لیږدیږي (کنویکشن) همدارنګه د تشعشع‬
‫په بڼه انرژي خپریږي (ریدیشن)‬
‫په کنویکشني توګه د انسان له بدن څخه ضایع شوی انرژي کچه عبارت ده له‪:‬‬

‫په رادیشنی توګه د انسان له بدن څخه ضایع شوی انرژي کچه عبارت ده له‪:‬‬

‫په پورتني فرمول محاسبه کې مونږ له د تودوخې مطلقه‬

‫درجه کارولي ده او همدارنګه د تودوخي د انتشار ضریب‬
‫البته د انسان د پوستکي لپاره له الندې جدول څخه اخیستل‬
‫شوی دی‪.‬‬

‫مجموعی لیږدلی انرژي په الندي ډول ده‬

‫‪89‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫پوښتني ‪Exercise‬‬
‫‪ Macroscopic .1‬او ‪ Microscopic‬د انرژي د بڼو تر مینځ څه توپیر شتون لري تشریح یې‬
‫کړي؟‬
‫‪ .2‬مجموعي انرژي څه شی ده؟ د انرژي بیال بیلې بڼې چې مجموعي انرژي جوړوي راپیژنئ؟‬
‫‪ .3‬د هغه انرژي د بڼو نومونه ولیکې چې د یوه سیستم داخلي انرژي ترې السته راځي؟‬
‫‪ .4‬د تودوخي‪ ،‬داخلي انرژی او حرارتي انرژی تر مینځ څه اړیکه شتون لري؟‬
‫‪ .5‬میخانیکي انرژي څه شی ده؟ له حرارتي انرژي سره یې څنګه توپیروی؟ د یوه سیال جریان‬
‫(پاشیدو) کې د میخانیکي انرژي کومي بڼې شتون لري؟‬
‫‪ .6‬داسي فرض کړئ د یوه سند اوبه یو تاالب یا جهیل ته بهیږي چې سیند د تاالب له سطحې‬
‫څخه ‪ 90m‬لوړوالی لري او د سیند اوبه جهیل ته په ‪ 3m/s‬مینځنی سرعت سره جریان لري‬
‫همدارنګه ‪ 500 m3/s‬د جریان نرخ دی‪ ،‬کله چې اوبه په لوړ موقعیت کې شتون لري د پوتانشل‬
‫انرژي طاقت پیدا کړي همدارنګه د سیند د اوبو مجموعي میخانیکي انرژي د کتلي په یوه واحد‬
‫باندي السته راوړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .7‬د یوه تړلي سیستم له سرحد څخه انرژي په کومو بڼو تیریدالی شي؟‬
‫‪ .8‬د یوه تړلي سیستم له سرحد څخه تیریدونکي انرژي څه وخت د تودوخي بڼه لري او څه وخت‬
‫د کار بڼه لري واضیح یې کړئ؟‬
‫‪ .9‬په یوه پستون لرونکي استوانه کې شته ګاز د پستون په مرسته متراکم شوی دی په پایله کې‬
‫د پایله کې د ګاز د تودوخي درجه زیاته شوي ده‪ ،‬تاسو ووایاست چې نوموړي پیښه د کار او که‬
‫د تودوخي متقابل عمل دی؟‬
‫‪ .10‬په یوه اتاق کې د جامو اتو روښانه پاته شوي او اتاق یې ګرم کړی دی‪ ،‬که اتاق د اتو په‬
‫ګډون یو سیستم ومنل شي‪ ،‬نوموړي متقابل عمل د کار په بڼه دی او که د تودوخي په بڼه تشریح‬
‫یې کړئ؟‬
‫‪ .11‬یوه اتاق د کړکۍ له الري د لمر د تشعشع په مرسته ګرم شوی دی‪ ،‬د اتاق ګرمیدل کوم‬
‫ډول متقابل عمل دی د کار په بڼه او که د تودوخي په بنه؟‬

‫‪90‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .12‬د یوه موټر سرعت د سکون له حالت څخه د ‪ 10s‬موده کې ‪ 85 km/h‬ته رسیږي‪ ،‬که ‪5s‬‬
‫موده کې د موټر سرعت هم دومره زیات شوي وي نو موټر ته لیږدیدلی انرژی به توپیر ولري؟‬
‫‪ .13‬د یوه ‪ 800kg‬موټر لپاره چې سرعت یې د سکون حالت څخه ‪ 100km/h‬ته د یوه هموار‬
‫سرک په مخ ورسیږي څومره انرژي په کار ده پیدا یې کړئ؟ (ځواب‪)309 KJ .‬‬
‫‪ .14‬یو موټر په یوه ‪ 40m‬لوړي غونډۍ ته د ختو په حال کې دی د دې لپاره چې سرعت یې له‬
‫‪ 10km/h‬څخه ‪ 60Km/h‬ته لوړ شي څومره انرژي په کار ده؟‬
‫‪ .15‬د یوه موټر د شافټ لپاره چې ‪ 450hp‬طاقت لري او د ‪ 3000rpm‬په نرخ سره تاویږي په‬
‫نوموړي شافټ کې عامل ترک (‪ )Torque‬په الس راوړئ؟‬
‫‪ .16‬یو سپرنګ چې ارتجاعي ضریب یې ‪ 70 kN/m‬دی د دې لپاره چې نوموړي سپرنګ د‬
‫سکون له حالت څخه ‪ 20cm‬کش کړای شي د اړین کار کچه پیدا کړئ؟‬
‫‪ .17‬یو ‪ 2000 kg‬موټر چې ‪ 100m‬اوږده مایل سرک چې میل یې (‪ )30‬درجې دی په ‪10s‬‬
‫پورته کیږي‪ ،‬په الندې حالتونو کې اړین طاقت په الس راوړي؟ (الف)‪ :‬که د موټر سرعت ثابت‬
‫وي‪( .‬ب)‪ :‬د موټر سرعت د سکون له حالت څخه ‪ 30m/s‬ته ورسیږي‪( .‬ج)‪ :‬که د موټر سرعت‬
‫له ‪ 35m/s‬څخه ‪ 5m/s‬ته را ټیټ شي‪.‬‬
‫ځوابونه‪ { :‬الف‪ 98.1 Kw :‬ب‪ 188 Kw :‬ج‪}-21.9 kW :‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫‪ .18‬د یوه سایکل لپاره اړین خالص کار صفر دی‪ ،‬دا قضیه د کوم ډول سیستم لپاره صدق کوي؟‬
‫‪ .19‬یوه محصل د دوبي په ګرمه ورځ د خپل اتاق برقي پکی سهار د اتاق څخه د وتو پر مهال‬
‫چاالن پریښودلی دی‪ ،‬کله چې محصل مازدیګر خپل اتاق ته بیرته راځي نوموړي اتاق به د همسایه‬
‫اتاق په پرتله سوړ وي او که ګرم به وي؟ ولي؟ داسي فرض کړئ چې د اتاق ټولي کړکۍ او دورازه‬
‫بندي وې‪.‬‬
‫‪ .20‬یوه خالص سیستم څخه د انرژي د لیږد او یا سیستم ته د انرژي د لیږد لپاره کوم بیال بیل‬
‫میکانیزمونه شتون لري تشریح یې کړئ؟‬

‫‪91‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .21‬په یوه پوښلي لوښي کې اوبه د یوه الستي لرونکي څرخ په مرسته تودیږي د پروسې په لړ کې‬
‫‪ 30kJ‬انرژي اوبو ته لیږدیږي چې ‪ 5kJ‬تودوخه د چاپیلایر هوا ته لیږدیږي‪ ،‬د الستی لرونکي څرخ‬
‫اجرا شوي کار کچه ‪ 500 N.m‬حساب شوی دی‪ ،‬که د نوموړي سیستم لومړنی انرژي ‪ 10 kJ‬وي‬
‫نو د سیستم وروستۍ انرژي په الس راوړئ؟ ځواب‪)35.5KJ( :‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .22‬یو ټولګی په معیاري توګه د ‪ 40‬تنه شاګردانو لپاره جوړیږي او د نوموړي ټولګي د هوا‬
‫تبادله د کړکیو له الري صورت نیسي چې هره کړکۍ ‪ 5Kw‬ظرفیت لري‪ ،‬یو انسان د سکون یا‬
‫ارامتیا په حالت کې ‪ 360 kJ/h‬په کچه تودوخه خپروي‪ ،‬په نوموړي ټولګي کې ‪ 10‬برقي‬
‫چراغونه کارول کیږي چې هر یو یې د ‪ 100 w‬چراغ دی‪ ،‬د دیوال او کړکۍ له الري ټولګي ته‬
‫د لیږدیدونکي تودوخي کچه ‪ 15000kJ/h‬په نظر کې نیول شویده‪ ،‬که چیري وغواړو چې د‬
‫ټولګي د تودوخي درجه په ثابت ډول د سانتي گراد ‪ 21‬وساتو نو د نوموړي ټولګي لپاره څو‬
‫کړکۍ د هوا د تبادلې لپاره په کار دي؟‬
‫‪ .23‬د تودوخې د لیږد میکانیزمونه کوم دي؟‬

‫‪92‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .24‬د لمر تودوخه ځمکي ته د کنډکشن او که د کنویکشن په طریقه رسیږي؟‬

‫‪ .25‬کوم یو د تودوخي ښه هادي دی الماس (‪ )Diamond‬او که سپین زر (‪)Silver‬؟‬
‫‪ .26‬د طبیعي کنوکشن او اجباری کنوکشن تر مینځ څه توپیر دی؟‬
‫‪ Emissivity .27‬د تشعشع ضریب او ‪ Absorptivity‬د جذب ضریب تعریف کړئ‪ ،‬همدارنګه د‬
‫رادیشن لپاره د کریچوف قانون څه دی؟‬
‫‪ .28‬تور اجسام (‪ )Blackbody‬را وپیژنئ او نور حقیقي اجسام له مطلق تور جسم‬
‫(‪ )Blackbody‬سره څنګه توپیروالی شو؟‬
‫‪ .29‬د پخو خښتو یو دیوال چې لوړوالی یې ‪ 5m‬اوږدوالی یې ‪ 6m‬او پنډوالی یې ‪ 30cm‬دی د‬
‫تودوخي د هادیت ضریب یې ‪ 0.69 W/m.C°‬دی‪ ،‬د داخلي او خارجي سطحو د تودوخي درجې‬
‫یې په ترتیب سره ‪ 20 °C‬او ‪ 5 °C‬دي‪ ،‬د دیوال څخه د لیږدیدلي تودوخي کچه (په یوه وخت) کې‬
‫په ‪ WATT‬سره حساب کړئ؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ .30‬په یوه همواره سطحه چې مساحت یې (‪ )2m * 4m‬دی او د تودوخي درجه یې ‪ 30 °C‬ده‬
‫ګرمه هوا چې د تودوخي درجه یې ‪ 80 °C‬ده چلیږي‪ ،‬که په کنوکشنی توګه د سطحې او د‬
‫چاپیلایر د هوا تر مینځ په ګډه د تودوخې لیږد ‪ 55 W/m2 °C‬وي‪ ،‬نو د هوا څخه سطحې ته د‬
‫لیږدلي تودوخې نرخ په ‪ Kw‬سره حساب کړئ؟‬
‫‪ .31‬د اوسپنې یوه نرۍ تخته چې شا لورې یې د تودوخې په وړاندې عایق شویدی او د بل مخ‬
‫سطحه یې د لمر شعاعوو ته ایښودل شوي ده‪ ،‬د تختې هغه مخ چې د لمر وړانګو ته ایښودل‬
‫شوی دی د تودوخي د جذبولو ضریب (‪ )Absorptivity‬یې ‪ 0.6‬دی‪ ،‬که په اوسپیزه تخته د لمر‬
‫ځلیدونکو وړانګو کچه یې ‪ 700 w/m2‬وي او د چاپیلایر د هوا د تودوخې درجه ‪ 25 °C‬اټکل‬

‫‪93‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫شوي وي‪ ،‬هغه مهال چې د تختي په مرسته د جذب شوي تودوخي او د تختي په مرسته د ضایع‬
‫کیدونکي یا خپریدونکي تودوخي کچه مساوي وي نو د تختې د سطحې د تودوخي درجه به‬
‫څومره وي‪ ،‬د تودوخي کنوکشنی لیږد ‪ 50 W/m2 . °C‬فرض کړي؟‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪94‬‬
 ‫دریم څپرکی‬
‫خالص مواد او د خالصو موادو ځانګړتیاوې‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫خالص مواد ‪PURE SUBSTANCE‬‬

‫خالص مواد‪ :‬ټول هغه مواد چې معلوم او ثابت کیمیاوي جوړښت یا ترکیب ولري د خالصو موادو‬
‫په نامه یادیږي‪ ،‬د بیلګې په توګه اوبه‪ ،‬نایتروجن‪ ،‬هیلیوم او کاربن دای اکساید خالص مواد دي‪.‬‬
‫اړینه نه ده چې یواځي یو کیمیاوي عنصر یا یواځي یو کیمیاوي مرکب خالص مواد وي‪ ،‬د کیمیاوي‬
‫عناصرو یا د کیمیاوي مرکبونو مخلوط ته هم تر هغه وخت پورې خالص مواد ویالی شو تر څو‬
‫چي نوموړي مخلوط متجانس (‪ )Homogeneous‬وي‪.‬‬
‫د بېلګې په توګه هوا د یو زیات شمیر ګازونو مخلوط دی خو هوا تل د خالصو موادو په توګه څیړل‬
‫کیږي‪ ،‬ځکه چې منظم او معلوم کیمیاوی ترکیب لری‪ .‬اما د اوبو او تیلو مخلوط بیا هیڅکله هم‬
‫خالص مواد نه دي‪ ،‬ځکه تیل په اوبو کې د حل وړ نه دي‪ ،‬بلکه تیل به د اوبو په سر باندي پاته‬
‫کیږي او دوه مختلف کیمیاوي ساحي رامینځ ته کیږي‪.‬‬
‫د خالصو مواد دوه یا څو طبقي مخلوط تر هغه وخت پورې د خالصو موادو په توګه پیژندل کیږي‬
‫تر څو چې د ټولو طبقو کیمیاوي ترکیب یو شان وي‪ ،‬د بیلګې په توګه د مایع اوبو او یخ مخلوط‬
‫خالص مواد دي دا ځکه چې دواړه طبقې یو شان کیمیاوي ترکیب لري‪ .‬خو د مایع هوا او د ګازي‬
‫هوا مخلوط بیا خالص مواد نه دي‪ ،‬ځکه د مایع هوا کیمیاوی ترکیب او د هوا د ګاز حالت کیمیاوي‬
‫ترکیب یو د بل سره توپیر لري نو مخلوط په کیمیاوي توګه متجانس نه دی‪.‬‬
‫دا ځکه چې په ټاکلي فشار او د تودوخې په بیال بیلو درجو کې د هوا ترکیب توپیر کوي‪.‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬
‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪96‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د خالصو موادو حاالت‬

‫‪PHASES OF A PURE SUBSTANCE‬‬
‫پوهیږو چې مواد په ټاکلي تودوخه او فشار کې په بیال بیلو حاالتونو کې څرګندیږي‪ ،‬مس جامد دي‬
‫او سیماب مایع او نایتروجن ګاز دی‪ ،‬خو بیلو شرایطو کې کیدای شي مواد بیال بیل حالتونه اختیار‬
‫کړي‪ ،‬په عمومي توګه مواد په دریو حالتونو کي واقع کیږي‪ ،‬جامد‪ ،‬مایع او ګاز‪ .‬یو ډول مواد شوني‬
‫ده چې د اصلي حالت تر څنګ په نورو حالتونو کي هم څرګند شي چې مالیکولي جوړښت یې توپیر‬
‫لري‪ ،‬د بیلګې په توګه کاربن د الماس او ګرافیت په بڼه په جامد حالت کي پیدا کیږي‪ ،‬هیلیوم د مایع‬
‫دوه حالتونه لري‪ ،‬اوسپنه دري جامد حالتونه لري‪ ،‬یخ په لوړ فشار کې ممکن اووه بیال بیل حالتونه‬
‫ولري‪ ،‬د موادو حالت د هغوي د مالیکولي جوړښت او ترکیب په پایله کې پیژندل کیږي چې نوموړي‬
‫مالیکولونه په څرګند ډول د سرحدي سطحې په مرسته د یو بل څخه بیلیږي‪.‬‬
‫کله چې په ترمودینامیک کې د موادو حالت یا هم د موادو د حالت بدلون څیړو نو موادو مالیکولي‬
‫جوړښت او په بیلو حالتونو کې د مالیکلونو کړه وړه باید وڅیړل شي‪ ،‬نو دا به ښه وي چې د مواد‬
‫په بیال بیلو حالتونو کې مالیکولي پدیده وپیژنو او په لنډه توګه د موادو د حالت بدلون په الندي توګه‬
‫تر بحث الندي نیسو‪.‬‬
‫د جامداتو د مالیکولونو تر مینځ شته قوه د ګازاتو د مالیکولونو په پرتله ټینګه او مضبوطه ده‪ ،‬دا‬
‫ځکه چې د جامداتو مالیکولونه یو بل ته ډیر نږدې واقع دي او د ګازاتو مالیکولونه یو له بل څخه‬
‫لیري دي د دوي تر مینځ فاصله شتون لري‪.‬‬
‫د جامداتو مالیکولونه په درې بعدي ماډل کې ځای پر ځای کیږي او جوړښت یې تکراریږي (انځور)‪،‬‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪97‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫څرنګه چې مالیکولونه یو بل ته نږدې دي نو د دوي تر مینځ د جذب قوه ډیره وي او نوموړي قوه‬
‫د دې باعث کیږي چې مالیکولونه ثابت موقعیت ولري‪.‬‬
‫باید په یاد ولرو چې د جامداتو د مالیکولونو تر مینځ د جذب قوه هغه مهال د شاته تنبوونکي‬
‫(ارتجاعي) قوي بڼه اختیاروي کله چې د مالیکولونو تر مینځ فاصله صفر شي‪ .‬په دې حالت کې‬
‫مالیکولونه یو بل لږ څه دفعه کوي‪ ،‬کله چې مونږ وایو چې د جامداتو مالیکونه یو د بل په وړاندي‬
‫حرکت نه کوي دوي په پرله پسي توګه د تعادل په حالت کې اهتزازي حرکت تر سره کوي‪ ،‬د‬
‫نوموړي اهتزازي حرکت سرعت د تودوخې درجې پورې اړه لري‪ ،‬نو که د تودوخې درجه په‬
‫پریمانه توګه لوړه شي نو د مالیکونو اهتزازي سرعت (او مومنتم) به داسي نقطې ته ورسیږي چې‬
‫هلته به د مالیکولونو تر مینځ د جذب قوه کمه شي او مالیکولونه به یو له بل څخه لیري شي‪)3.4a( .‬‬
‫په مایع حالت کې د موادو مالیکولونو تر مینخ فاصله د جامد حالت سره ډیر توپیر نه لري خو باید‬
‫ومنو چې مالیکولونه په ثابت موقعیت کې نه پاته کیږي‪ ،‬مالیکولونه یو د بل په وړاندي په اذاده توګه‬
‫خوځیږي او تاویږي د مایعاتو د مالیکولونو تر مینځ قوه د جامداتو د مالیکولونو په پرتله ضعیفه ده‬
‫خو د ګازاتو د مالیکولونو په پرتله پیاوړي ده‪ 3.4b( .‬انځور)‬
‫په ګاز حالت کې بیا د موادو مالیکولونه یو له بله لیرې واقع دي او کوم مالیکولي انتظام نه لیدل‬
‫کیږي‪ ،‬د ګاز مالیکولونه په ناټاکلي لوري حرکت کوي او په مکراره توګه یو له بل سره او هم د‬
‫هغه لوښي له دیوالونو سره چې ګاز په ځای په ځای شوی دی ټکر کوي‪ ،‬کوم ګازات چې کثافتونه‬
‫یې کم دي د مالیکولو تر مینځ نښلوونکي (جذب) قوه ډیره ضعیفه وي او یواځي متقابل عمل چې د‬
‫مالیکولونو تر مینځ واقع کیږي هغه دا دی چې مالیکولونه یو له بل سره ټکر کوي‪ ،‬د جامد او مایع‬
‫حالت د مالیکولونو په پرتله په ګاز حالت کې مالیکولونه د پام وړ لوړه انرژي لري‪ .‬نو کله چې ګاز‬
‫متراکم کیږي او یا کنګل کیږي باید ډیره انرژي له السه ورکړي‪ 3.4c( .‬انځور)‬

‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪98‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫خالصو موادو د حالت د بدلون پړاونه (عملیې)‬

‫‪PHASE – CHANGE PROCESSES OF PURE SUBSTANCES‬‬
‫ډیر ځلي داسي پیښیږي چې د خالصو موادو دوه حالتونه د تعادل په حالت کې کډ شتون ولري‪ ،‬په‬
‫بایلر کې اوبه د مایع او بړاس د مخلوط په بڼه وي‪ ،‬د کورنو خاوندان په پایپونو کې د اوبو کنګل‬
‫کیدو په وړاندې ډیر پام کوي چې د حالت د بدلون ډیره مهمه عملیه ده‪ .‬په دې برخه کې د مایع او‬
‫بخار حالتونه او د هغوي مخلوط تر څیړني الندې نیسو‪.‬‬
‫متراکم شوي مایع او مشبوع شوي مایع ‪Compressed Liquid and Saturated Liquid‬‬
‫فکر وکړي چې په یو پستون لرونکي استوانه کې مایع اوبه چې د تودوخې درجه یې ‪ 20 °C‬ده او‬
‫یو اتموسفیر فشار کي شتون لري په یادو شرایطو کې اوبه په مایع حالت کي شتون لري او دې حالت‬
‫کې اوبه د متراکم شوي مایع په توګه پیژندل کیږي‪ ،‬په دې معنی چې مایع په بړاس نه بدلیږي‪ ،‬اوس‬
‫اوبو ته تودوخه ورکول کیږي تر هغه چې د اوبو د تودوخي درجه ‪ 40 °C‬ته ورسیږي‪ ،‬کله چې د‬
‫تودوخي درجه لوړیږي نو اوبه لږ غوړیږي (خپریږي) او مخصوصه حجم یې زیاتیږي‪ ،‬د دې لپاره‬
‫چې د مایع غوړیدل ولیدل شي نو پستون به پورته لوري ته لږ څه وخوځیږي‪ ،‬په دې عملیه کې د‬
‫استوانې فشار یو اتموسفیر فشار پاته کیږي چې نوموړي فشار د بهرني بارومتر له فشار او د پستون‬
‫په وزن پورې تړلی دی‪ ،‬چې دواړه ثابت کمیتونه دي‪ 3.5( .‬انځور)‬

‫اوبه ال اوس هم په دې حالت کې متراکم مایع ده ځکه چې په بخار کیدو یې پیل نه دی کړئ‪.‬‬
‫څرنګه چې اوبو ته نوره تودوخه ورکړل شي نو د اوبو د تودوخي درجه به لوړه شي تر څو چې‬
‫‪ 100 °C‬ته ورسیږي‪ ،‬په نوموړي نقطه اوبه مایع ده او که نوره تودوخه ورکړل شي نو یو څه اوبه‬
‫به په بخار یا بړاس بدلي شي‪ ،‬دا د مایع څخه بخار ته د حالت د بدلون عملیه راښیې‪ ،‬هغه مایع چې‬
‫د بړاس یا بخار کیدو په حالت کې وي د مشبوع مایع په نامه یادیږي‪ .‬چې په الندي انځورونو کې‬
‫لیدالی شي‪ 3.6( .‬انځور)‬

‫‪ 1.1‬انځور‬
‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪99‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مشبوع بخار او فوق المشبوع بخار ‪Saturated Vapor and Superheated Vapor‬‬
‫کله چي اوبه په ایشیدلو یا جوش راځي نو تر هغه وخت پورې چې اوبه په بشپړه توګه بخار شوي‬
‫نه وي د اوبو تودوخې درجه نه لوړیږي‪ ،‬البته که فشار ثابت وي‪ ،‬په دې معنی د حالت د بدلون د‬
‫عملیې په لړ کې د تودوخي درجه چې فشار ثابت وي بدلون نه مومي او نوموړي حقیقت باندې د‬
‫پوهیدو لپاره په خالصو ایشیدونکو اوبو کې ترمامتر ږدو نو وبه لیدل شي چې جوش اوبه به ثابته‬
‫تودوخه ولري‪.‬‬
‫د جوش په مرحله کې یواځنی بدلون چې لیدل کیږي هغه د مایع د حجم زیاتیدل او د مایع بخار کیدو‬
‫په پایله کې د مایع د سطحې ټیټیدل دي‪ 3.7( .‬انځور)‬

‫کله چې نیمایي اوبه په بخار بدلي شي نو په استوانه کې به د بخار او مایع کچي سره مساوي وي‪،‬‬
‫که د تودوخې د ورکولو لړۍ روانه وساتل شي د بخار کیدو لړۍ به هم دوام وکړي تر هغه چې د‬
‫اوبو وروستی څاڅکی هم په بخار بدل شي‪ ،‬په دې ځای کي به ټوله استوانه له بړاس یا بخار څخه‬
‫ډکه وي که لږ څه تودوخه له السه ورکړي نو یو څه بړاس به په اوبو بدل شي (له بړاس څخه مایع‬
‫ته د حالت بدلون) نو هغه بړاس چې د مایع کیدو په حالت کې وي د مشبوع بړاس په نامه یادیږي‪.‬‬
‫(‪ 3.8‬انځور)‬

‫کله چې د حالت د بدلون عملیه بشپړه شوه نو اوس به مواد یو حالت ولري (بخار حالت) که نوره‬
‫تودوخه ورکول کیږي نو هم به د تودوخي درجه لوړیږي او هم به حجم زیاتیږي‪ ،‬راځي چي ووایو‬
‫د بخار د تودوخې درجه ‪ 300 °C‬ده اوس که بخار تودوخه له السه ورکړي نو د یړاس به تر هغه‬
‫وخت پوري په مایع بدل نه شي تر څو چي د تودوخي درجه ‪ 100°C‬نه وي را ټیټه شوي‬
‫(فشار باید یو اتموسفیر وی)‪ .‬هغه بخارات چې په مایع د بدلیدو په حالت کې نه وي واقع د فوق‬
‫المشبوع بخاراتو په نامه یادیږي‪ .‬په ثابت فشار کې د حالت د بدلون عملیې یا پړاونه د ‪ T-V‬دیاګرام‬
‫په مرسته هم ښودل شوي دي‪ 3.9( .‬او ‪ 3.10‬انځور)‬

‫‪ 1.1‬انځور‬
‫‪ 1.1‬انځور‬
‫‪ 1.1‬انځور‬

‫‪100‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫اشباع کوونکي تودوخي درجه او اشباع کوونکی فشار‬

‫‪Saturation Temperature and Saturation Pressure‬‬
‫ښایې دا به حیرانوونکي نه وي که ووایو چې اوبه په ‪ 100 °C‬درجو کې په جوش راځي یا په ټینګه‬
‫سره ووایو‪ ،‬دا جمله چې اوبه د تودوخې په ‪ 100 °C‬کې په جوش راځي سمه نه ده! او سمه جمله‬
‫داسي ده چې په یو اتموسفیر فشار کې اوبه د تودوخې په ‪ 100 °C‬کې په جوش راځي‪ ،‬یواځینی‬
‫علت چې اوبه په ‪ 100 °C‬کې په جوش راځي هغه د یو اتموسفیر فشار (‪ )101.325kPa‬ثابت ساتل‬
‫دي‪ ،‬که د پستون د وزن په زیاتولو سره د استوانی فشار ‪ 500 kPa‬ته لوړ شي نو اوبه به په ‪151.8‬‬
‫‪ °C‬کې په جوش راشي‪ ،‬نو د تودوخې هغه درجه چې اوبه په کې په جوش راځي په فشار پورې‬
‫تړاو لري که فشار ثابت وي نو د اوبو د جوش نقطه په الس راوړالی شو‪.‬‬
‫په راکړل شوي فشار کې د تودوخي هغه درجه چې خالص موادو حالت په کې بدلون مومي د‬
‫مشبوع کوونکي تودوخي درجې ‪ Tsat‬په نامه یادیږي‪ .‬همدارنګه د تودوخې په راکړل شوي درجه‬
‫کې هغه فشار چې یوه خالصه ماده په کې حالت بدلوي د مشبوع کوونکي فشار ‪ Psat‬په نامه یادیږي‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د اوبه لپاره په ‪ 101.325kPa‬فشار کې د ‪ Tsat = 99.97 °C‬ده او برعکس ویالی شو چي په‬

‫‪ 99.97 °C‬کي ‪ Psat = 101.325 kPa‬دی‪.‬‬
‫د ټولو موادو لپاره د مشبوع کوونکی حرارت کچه د فشار په وړاندې او مشبوع کوونکی فشار د‬
‫تودوخې درجې په وړاندي په جدولونو کې ترتیب شوي دي‪ .‬لکه په الندې جدول کې د اوبو مشبوع‬
‫کوونکی فشار د تودوخي د درجې په وړاندي ښودل شوی دی‪ 3.11( .‬انځور او ‪ 3.1‬جدول)‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫له پورتني جدول او ګراف چې د جدول له مخې رسم شوی دی معلومیږي چې کله فشار لوړیږي‬
‫نو د تودوخې درجه هم لوړیږي البته مشبوع کوونکی فشار د تودوخې له مخي ترتیب شوی‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫اتموسفیر فشار او د جوش نقطه (تودوخه) د بحر له سطحې څخه د ارتفاع په لوړیدو سره کمیږي‪،‬‬
‫نو په لوړه ارتفاع کي پختن لپاره زیات وخت په کار د بحر د سطحې په پرتله‪ ،‬د بیلګې په توګه د‬
‫بحر له سطحې څخه ‪ 200 m‬لوړه ارتفاع کې معیاري اتموسفیر فشار ‪ 79.50 kPa‬دی چي د‬
‫تودوخي په ‪ 93.3 °C‬کي اوبه په جوش راځي‪ ،‬چې د بحر په سطحه (صفر لوړوالی) کې ‪100 °C‬‬
‫د اوبو د جوش نقطه تثبیت شویده‪.‬‬
‫په معیاري فشار کې د اوبو د جوش د نقطې تحول د بحر له سطحې څخه د ارتفاع په وړاندي په‬
‫الندي جدول کې راکړل شویده‪ ،‬په هرو ‪ 1000 m‬زیاته شوي ارتفاع کې د جوش درجه ‪3°C‬‬
‫الندي راغورځي‪ 3.2( .‬جدول)‬

‫‪103‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د حالت بدلون د عملیو لپاره د ځانګړتیایې دیاګرام‬

‫‪PROPERTY DIAGRAMS FOR PHASE – CHANGE PROCESSES‬‬
‫د ځانګړتیایي دیاګرامونو په مرسته د حالت بدلون په عملیو کې د ځانګړتیاوو تحول او اوښتون ښه‬
‫مطالعه کوالی شو او په دې موضوع ښه پوهیدالی شو‪ .‬نو مونږ به د خالصو مواد د ‪T – v, P – v‬‬
‫او ‪ P –T‬دیاګرامونو په اړوند معلومات تر السه کړو‪.‬‬

‫‪ .1‬د ‪ T – v‬دیاګرام‬
‫په یو اتموسفیر فشار کې د اوبو د حالت بدلون پړاوونه مونږ په تیرو عنوانونو کې په جزیاتو سره‬
‫مطالعه کړ چې د ثابت فشار لپاره مو د ‪ T – v‬دیاګرام هم مطالعه کړ‪ .‬یو ځل بیا دلته په تکراري‬
‫توګه د ‪ T – v‬د دیاگرام د پراختیا په موخه نوموړي عملیه په متفاوتو فشارونو کې تر څیړني الندي‬
‫نیسو‪.‬‬
‫دا ځل به د پستون وزن زیات کړو تر څو د استواني فشار ‪ 1 MPa‬ته ورسیږي نو د یو اتموسفیر‬
‫فشار په پرتله په دې فشار کې به د اوبو حجم لږ څه کم وي‪ ،‬او د وارد شوي فشار په مرسته اوبو‬
‫ته تودوخه لیږدیږي نو عملیه چې کوم مسیر پر مخ وړي د یو اتموسفیر فشار له مسیر سره به ډیر‬
‫مشابه وي خو هلته به ځیني د یادولو وړ توپیرونه ولیدل شي‪ ،‬که انځور یا ګراف ته ځیر شي‪،‬‬
‫لومړی‪ .‬اوبه به د تودوخې په ډیره لوړه (‪ )179.9 °C‬کې په ایشیدو راشي دوهم‪ :‬د یو اتموسفیر‬
‫فشار د پروسې په پرتله د مشبوع مایع مخصوصه حجم به زیات او د مشبوع بخار مخصوصه حجم‬
‫به کم وي‪ ،‬نو ځکه په ګراف کې هغه افقې کرښه چې د مشبوع مایع او د مشبوع بخار حالتونه سره‬
‫نښلوي ډیره لنډه وي‪.‬‬
‫څومره چې فشار لوړیږي نوموړي افقي کرښه لنډیږي او هغه مهال به په یوه نقطه باندي بدل شي‬
‫چې فشار ‪ 22.06 MPa‬ته ورسیږي (دا وینا د اوبو لپاره صدق کوي)‪ ،‬نوموړي نقطې ته بحراني‬
‫نقطه (‪ )Critical Point‬ویل کیږي او داسي یې تعرفوالی شو‪ :‬هغه نقطه چې په هغه کې مشبوع‬
‫مایع او مشبوع بخار حالتونه یو شان رامینځ ته کیږي د بحراني نقطې (‪ )Critical Point‬په نامه‬
‫یادیږي‪ 3.12( .‬انځور)‬
‫په بحراني نقطه کې شته تودوخه‪ ،‬مخصوصه حجم او فشار ته په ترتیب سره بحراني تودوخه‬
‫(‪ ،)Tcir‬بحراني مخصوصه حجم (‪ )Vcr‬او بحراني فشار (‪ )Pcir‬ویل کیږي‪.‬‬
‫که فشار د بحراني فشار څخه زیات کوم بل حالت نه رامینځ ته کیږي یواځي مخصوصه حجم په‬
‫دوامداره توګه زیاتیږي‪ ،‬په نتیجه کې نوموړي حالت له بخار حالت سره ورته دی خو هیڅ کله نه‬
‫شو ویالی چې د حالت بدلون کله رامینځ ته شوی دی‪ ،‬د بحرانی حالت څخه د پاسه په ګراف کي‬
‫هیڅ کومه کرښه یا نښه شتون نه لري چي متراکم مایع ساحه او د فوق المشبوع بخار ساحه سره‬
‫جال کړي‪ ،‬په مروجه توګه کله چې د تودوخي درجه له بحراني درجي څخه لوړیږي د فوق المشبوع‬
‫بخار حالت ورته ویالی شو او که د تودوخي درجه د بحرانی درجې څخه ټیټه وي هغي ساحې ته‬
‫د متراکم مایع حالت ویالی شو‪ 3.13( .‬انځور)‬

‫‪104‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪105‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫که په ګراف کې د مشبوع مایع حالتونه د یوې کرښي په مرسته ونښول شي نوموړي کرښی ته د‬
‫مشبوع مایع کرښه ویل کیږي‪ ،‬او د مشبوع بخار حالتونه د یوې کرښي په مرسته ونښول شي نو د‬
‫مشبوع بخار کرښه په الس راځي‪ .‬نوموړي دوه کرښی په بحراني نقطه کې سره یو ځای کیږي‪.‬‬
‫ټول متراکم مایع حالتونه د مشبوع مایع د کرښي کیڼ لور ته واقع کیږي چې د متراکم مایع ساحه‬
‫ورته ویل کیږي‪ ،‬ټول فوق المشبوع حالتونه د مشبوع بخار د کرښي ښې لورته واقع کیږي چې د‬
‫فوق المشبوع بخار ساحه ورته ویل کیږي‪ .‬ټول ځایونه چې هلته د مادي دوه حالتونه په ګډه شتون‬
‫لري د مشبوع مایع او بخار د مخلوط ساحه ورته ویل کیږي‪ 3.14( .‬انځور)‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪106‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .2‬د ‪ P – v‬دیاګرام ‪The P – v Diagram‬‬

‫د خالصو موادو د ‪ P – v‬دیاگرام د شکل له مخې د ‪ T – v‬دیاګرام سره ډیر ورته والی لري اما‬
‫دلته تودوخې درجه ثابته ده نو په نوموړي دیاګرام کې کرښې له پاسه الندې لورې ته دوام لري‪.‬‬
‫یو ځل بیا هم پستون لرونکي استوانه په نظر کې ونیسئ چې په ‪ 1 MPa‬فشار کې د اوبو د‬
‫تودوخي درجه ‪ 150 °C‬ده په استوانه کې شتون لري (‪ 3.15‬انځور)‪ .‬اوس د پستون دپاسه وزن یو‬
‫په یو کموو چې په پایله کې به د استواني فشار په منظمه توګه کمیږي‪ ،‬څرنګه چې اوبه د چاپیلایر‬
‫سره تودوخه تبادله کوالی شي نو د اوبو د تودوخي درجه ثابته پاته کیږي‪ ،‬کله چې فشار کمیږي‬
‫نو د اوبو حجم ورو ورو زیاتیږي‪ ،‬کله فشار د تودوخې په ټاکلي درجه کې د مشبوع فشار کچې‬
‫ته رسیږي (‪ )0.4762 MPa‬نو اوبه په جوش راځي‪.‬‬
‫د بخار کیدو په پړاو کې فشار او تودوخه دواړه ثابت پاته کیږي خو مخصوصه حجم زیاتیږي‪،‬‬
‫کله چې د اوبو وروستی څاڅکی هم په بخار بدل شي په فشار کې به نور کموالی هم ولیدل شي‬
‫په یاد باید ولرو چې د حالت د بدلون په پړاو کې مونږ د پستون د پاسه وزن نه کموو‪،‬‬
‫(‪ 3.16‬انځور ته ځیر شئ)‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪ 1.11‬انځور‬

‫‪107‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د جامد حالت د ګډون په موخه د دیاګرام پراختیا‬

‫‪Extending the Diagrams to Include the Solid Phase‬‬
‫دوه تعادلي دیاګرامونو پراختیا وموندله چې یواځي مایع او بخار تعادلي حالتونه تري جوتیږي‪،‬‬
‫نوموړي دیاګرامونو ته په اساني سره پراختیا ورکوالی شو تر څو جامد – مایع او جامد – بخار د‬
‫اشباع ساحې ترې څرګندي شي‪ ،‬مخکې مو ځیني اصول د مایع – بخار د حالت بدلون په پروسه‬
‫کې وکارول چې اوس د پروسې څیره د جامد – مایع او د جامد – بخار حالت د بدلون لپاره یو شان‬
‫ده‪ ،‬ډیر مواد د انجماد یا کنګل کیدو په مهال منقبض کیږي‪ ،‬ځیني مواد لکه اوبه د کنګل کیدو په‬
‫مهال منبسط کیږي چې په ‪ 3.17‬او ‪ 3.18‬انځورونه د دواړه ډوله موادو ځانګړتیایې دیاګرامونه‬
‫راکړل شوي دي‪.‬‬
‫نوموړي دواړه دیاګرامونه یواځي د جامد ‪ -‬مایع د اشباع په ساحه کې توپیر لري‪ ،‬او ‪ T – v‬دیاګرام‬
‫له ‪ P – v‬دیاګرام سره ډیر ورته والی لري‪ ،‬په ځانګړي توګه د هغه موادو چې د انجماد په مهال‬
‫منقبض کیږي‪،‬‬
‫دا حقیقت چې اوبه د انجماد په مهال منبسط کیږي په طبیعیت کې حیاتي پایلې له ځانه سره لري‪ ،‬که‬
‫چیري د انجماد په مهال اوبه هم د نورو موادو په شان منقبض کیدالی نو د اوبو کنګل شوي شکل‬
‫به د مایع اوبه په پرتله زیات وو او د دې پر ځای چې د اوبو په سر باندي واقع شي د سیندونو‪،‬‬
‫تاالبونو او بحرونو په تل کې به یې شتون درلود‪ ،‬د لمر وړانګې د ډیرو سیندونو‪ ،‬تاالبونو او بحرونو‬
‫تل ته نه رسیږي‪ ،‬نو د ډیرو سیندونو‪ ،‬تاالبونو او بحرونو تل به په کنګل باندې پوښل شوی وو‪ ،‬چې‬
‫بحري حیواناتو ژوند ته به جدي خطر پیښیده‪.‬‬
‫مونږ د مادي د دوو حالتونو له تعادل سره پیژندګلوي پیدا کړي ده‪ ،‬په یاد ولرئ چې په ځانګړي‬
‫شرایطو کې د خالصو موادو دري واړه حالتونو تر مینځ تعادل رامینځ ته کیدالی شي‪ 3.19( ،‬انځور)‬
‫په ‪ T – v‬او ‪ P – v‬دیاګرامونو کې د دري ګونو حالتونو تعادل د یوې کرښي په توګه چې د ‪Triple‬‬
‫‪ Line‬په نامه یادیږي رامینځ ته کیږي‪ .‬په ‪ Triple Line‬کې د موادو فشار او تودوخه ثابته ده یواځي‬
‫مخصوصه حجم بدلون مومي‪ ،‬په ‪ P – T‬دیاګرام کې ‪ Triple line‬په یوه نقطه باندې بدل شوی دی‬
‫(‪ 3.21‬انځور)‪ ،‬چې نوموړي نقطې ته ‪ Triple Point‬ویل کیږي‪ ،‬په (‪ 3.3‬جدول) کې د ځینو موادو‬
‫د ‪ Triple Point‬د تودوخي درجه او فشار راکړل شوی دی‪ ،‬د بیلګې په توګو په ‪Triple Point‬‬
‫کې د اوبو لپاره د تودوخي درجه (‪ )0.01 °C‬او فشار یې (‪ )0.6117 kPa‬ښودل شوی دی‪.‬‬
‫په نوموړي شرایطو کې د اوبو دری ګوني حالتونه (مایع‪ ،‬جامد او بخار) په ګډ ډول د تعادل په‬
‫حالت کې واقع کیږي‪ ،‬هیڅ ډول مواد د ‪ Triple point‬د فشار او تودوخي د درجې څخه په ټیټ‬
‫فشار او ټیټه تودوخه کې په مایع حالت کې نه شي واقع کیدالی‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫که د موادو فشار د ‪ Triple Points‬څخه زیات وي او د تودوخي درجه کمه وي نوموړي مواد د‬
‫مایع حالت درلودالی شي مثالً اوبه په یو اتموسفیر فشار کې د ‪ 0 °C‬تودوخي په درلودو سره د مایع‬
‫تعادلي حالت نه لري‪ ،‬خو په ‪ 200 MPa‬فشار کې اوبه د ‪ -12 °C‬تودوخي په درلودلو سره په مایع‬
‫حالت کې واقع کیږي‪ ،‬همدارنګه کنګل د ‪ 100 MPa‬په لوړ فشار کې اووه بیال بیل جامد حالتونه‬
‫درلودالې شي‪.‬‬
‫د دې لپاره چې مواد د جامد حالت څخه بخار حالت ته الړ شي دوه الري شتون لري‪ ،‬یو دا چي‬
‫لومړي ویلي کیږي تر څو په مایع بدل شي او بیا په بخار یا بړاس بدلیږي‪ ،‬او بل دا چي د ویلي‬
‫کیدو پرته نیغ په نیغه په بخار بدلیږي‪ ،‬لکه د مخه چې مو وویل چې مواد د ‪ Triple Point‬له فشار‬
‫څخه د کم فشار درلودلو په صورت کې په مایع حالت کې نه واقع کیږي له جامد حالت څخه مستقیما ً‬
‫په بخار یا بړاس بدلیږي‪ ،‬د موادو جامد حالت مستقیما ً په بخار حالت بدلیدل د تصعید‬
‫(‪ )Sublimation‬په نامه یادیږي‪ 3.20( .‬انځور)‬
‫ټول هغه مواد چې د ‪ Triple Point‬فشار یې د اتموسفیر له فشار څخه زیات دی بیلګې په توګه‬
‫جامد ‪( CO2‬وچ یخ) په اتموسفیري شرایطو کې یواځنۍ الر ویلی کیدل تر څو نوموړي مواد په بخار‬
‫حالت بدل شي‪.‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د هغه موادو ‪ P – v‬دیاګرام چې د انجماد په مرحله کې منقبض کیږي‬

‫‪109‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د هغه موادو ‪ P – v‬دیاګرام چې د انجماد په مرحله کې منبسط کیږي‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د ‪ Triple Point‬فشار او تودوخي په لرلو سره د موادو‬
‫د ‪ Triple Point‬فشار او تودوخي په لرلو سره د موادو‬ ‫دری ګوني حالت په متعادله توګه رامینځ ته کیږي‬
‫دری ګوني حالت په متعادله توګه رامینځ ته کیږي‬

‫‪110‬‬
1 - ‫ترمودینامیک‬ THERMODYNAMICS

111
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ .3‬د ‪ P – T‬دیاګرام‬
‫د خالصو موادو د ‪ P – T‬دیاګرام چې په ‪ 3.21‬انځور کې لیدل کیږي‪ ،‬نوموړي دیاګرام د‬
‫حالت دیاګرام (‪ )Phase Diagram‬په نامه یادیږي‪ ،‬هغه ځکه چې په نوموړي دیاګرام کې د‬
‫مادي دري حالتونه د دري کرښو په مرسته جال شوي دي‪ ،‬د تصعید کرښه ( ‪Sublimation‬‬
‫‪ )Line‬د جامد او بخار ساحې سره جال کوي‪ ،‬د تبخیر کرښه بیا د مایع او بخار ساحو تر مینځ‬
‫بیلتون رامینځ ته کوي‪،‬‬
‫د ویلي کیدو کرښه یا (‪ )Melting Line‬د جامد او مایع ساحې سره جدا کوي‪ ،‬نوموړي دري‬
‫واړه کرښي په یوه نقطه کې یو بل قطعه کوي چې نوموړي نقطه د ‪ Triple Point‬په نامه‬
‫یادیږي په همدې نقطه کې د موادو در واړه حالتونه د تعادل په حالت کي په ګډه شتون لري‪.‬‬
‫د تبخیر کرښه بیا په بحراني نقطه (‪ )Critical Point‬باندي پای مومي‪ ،‬ځکه چې د بحراني‬
‫نقطې څخه د پاسه د مایع او بخار ساحو د بیلیدو لپاره سرحد معلوم نه دی‪ .‬د ویلي کیدو په‬
‫کرښه (‪ )Melting Line‬کي هغه مواد چې د انجماد په مهال منقبض او یا منبسط کیږي توپیر‬
‫لري (‪ 3.21‬انځور)‬

‫‪ 1.11‬انځور‬
‫د ‪ P – T‬دیاګرام‬
‫‪112‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ P- v –T‬سطحه‬
‫د یو ډول ساده تراکم منوونکی خالصي مادې حالت د نوموړي مادې د دوه ډوله ځانګړتیاوو چې‬
‫(‪ INDEPENDENT‬او ‪ )INTENSIVE‬څخه عبارت دي له مخې تثبیتیږي‪ ،‬کله چي نوموړي‬
‫ځانګړتیاوې تثبیت شي د مادې نوري ټولي ځانګړتیاوي ورسره تړاو پیدا کوي او له یاد ځانګړتیاوو‬
‫سره ځان اعیاروي او ماده یو خاص حالت خپلوی‪ ،‬لکه څرنګه چی پوهیږو هر هغه تابع چې دوه‬
‫بیال بیل متحولونه ولري نو ګراف یې یوه سطحه راښي‪ ،‬نو د خالصو مواد د ‪ P – v – T‬سطحه په‬
‫الندې انځورونو کې لیدالی شئ په نوموړو انځورونو کي تودوخه او حجم متحولونه او فشار‬
‫تابع ګڼل کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.22‬انځور‬
‫د هغه خالصو موادو د ‪P – v – T‬‬
‫سطحه چی د انجماد په مهال منقبض‬
‫کیږی‬

‫‪ 3.23‬انځور‬
‫د هغه خالصو موادو د ‪P – v – T‬‬
‫سطحه چی د انجماد به مهال منبسط‬
‫کیږی‬

‫‪113‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ځانګړتیاوو جدولونه‬
‫‪PROPERTY TABLES‬‬
‫د ډیرو موادو د ترمودینامیکي ځانګړتیاوو تر مینځ اړیکه ډیره پیچلي وي او د یوې ساده معادلې په‬
‫مرسته نشي روښانه کیدالی په همدې دلیل ډیر ځله د موادو ځانګړتیاوې د جدولونو په بڼه سره‬
‫ښودل کیږي‪ ،‬ډیرې ځانګړتیاوې په اساني سره محاسبه کیدالی شي خو یو شمیر یې بیا په ډیره دقیقه‬
‫توګه د پیچلو محاسبو وروسته پیدا کیږي د بیچلو محاسبو له تکرار څخه د مخنیوي په موخه د‬
‫نوموړو محاسبو پایله په جدولونو کي ځای پر ځای شوي دي‪ .‬دلته به د تبخیر جدولونه د نورو‬
‫ترمودینامیکی جدولونو په نماینده ګی وڅیړل شي چې د خالصو موادو نور جدولونه په عین ډول‬
‫کارول کیږي‪( .‬د دې چپتر په آخیر کې تاسو ټول جدولونه کتالی شي)‬
‫د هرې خالصې مادې ترمودینامیکی ځانګړتیاوې په یو شمیر جدولونو کې ښودل شوې دي په حقیقت‬
‫کې د مادې ځانګړي حالت لپاره بیل جدولونه جوړ شوي دي لکه ( ‪Super-Heated vapor,‬‬
‫‪.)Compressed Liquid and Saturated mixture regions‬‬
‫مخکي له دې څخه چې د ځانګړتیاوو جدولونه وڅیړو مونږ یوه نوي ځانګړتیا چې د انتالپي‬
‫(‪ )Enthalpy‬په نامه یادیږي‪.‬‬
‫انتالپي – یوه ترکیبي ځانګړتیا ‪Enthalpy __ A Combination Property‬‬
‫که د موادو د ځانګړتیاوو جدول ته وګورو نو دوه نوي ځانګړتیاوې به ووینو چې یوه د انتالپي‬
‫(‪ Enthalpy‬یا ‪ )h‬او بله د انتروپي (‪ Entropy‬یا ‪ )s‬په نامه یادیږي‪ .‬انتروپي هغه ځانګړتیا ده چې‬
‫د ترمودینامیک په دوهم قانون پورې تړاو لري چي وروسته به ورباندي بحث وشي اوس به مونږ‬
‫د انتالپي په اړوند معلومات تر السه کړو‪.‬‬
‫د ډیرو عملیو په تحلیلولو کې په خاصه توګه د (‪ )Power Generation and Refrigeration‬په‬
‫عملیو کې د کار د اسانتیا لپاره څو ځله د ‪ u + Pv‬ترکیب څخه کار اخلو‪،‬‬

‫‪ 3.24‬انځور‬
‫د ‪ u + Pv‬ترکیب د خالص سیستم د تحلیل په مهال څو ځله‬
‫کارول کیږي‬

‫‪114‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫نوموړي ترکیب د انتالپي په نامه یادیږي چې د ‪ h‬په سمبول سره ښودل کیږي او په الندي توګه‬
‫محاسبه کیږي‪.‬‬

‫او یا هم د الندي معادلې په مرسته حسابیداې شي‪.‬‬

‫‪ H‬مجموعي انتالپي او ‪ h‬مخصوصه انتالپي په نامه یادیږي چې د مطالعي محاسبې په مهال یو ډول‬
‫پایله ورکوي‪ ،‬نوموړي معادلي د اندازو له مخې متجانسي دي‪ ،‬په دې معنی چې د فشار او حجم‬
‫واحد به د داخلي انرژی واحد سره د یوه مضرب په مرسته توپیږي‪ .‬انځور ته وګورئ‪.‬‬

‫‪ 3.25‬انځور‬
‫د فشار او حجم له ضربولو څخه د انرژي واحد تر السه کیږي‬

‫په ډیرو جدولونو کې داخلي انرژی نه وي ښودل شوي خو مونږ یې کوالی چي په الس راوړو‬

‫پروفیسور ریچارډ مولیر د انتالپي کارول پراخ کړ نوموړي د بړاس ماشین د تحلیل په مهال د‬
‫انتالپي ارزښت په ګوته کړل او د نړاس ځانګړتیاوې یې په جدولونو او ګراف کې ترتیب کړې‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1a‬مشبوع مایعات او مشبوع بخار حالتونه‬

‫‪1a Saturated Liquid and Saturated Vapor States‬‬
‫د اوبو د مشبوع مایع او مشبوع بخار حالتونو ځانګړتیاوې د ‪ A – 4‬او ‪ A – 5‬جدولونو کې ځای پر‬
‫ځای شوي دي دواړه جدولونه یو ډول معلومات ښیې یواځنی توپیر دا دی چې د ‪ A – 4‬جدول کي‬
‫ځانګړتیاوې د تودوخې له مخې ترتیب شوي او په ‪ A- 5‬جدول کې بیا د فشار له مخې ترتیب شوي‬
‫دي نو دا ډیره اسانه کیږي چې کله تودوخه راکړل شوي وي نو ‪ A – 4‬جدول څخه کار واخلو او‬
‫که فشار راکړل شوی وي بیا له ‪ A – 5‬جدول څخه کار واخلو‪ .‬په الندې انځور کي د ‪ A – 4‬جدول‬

‫‪ 3.26‬انځور‬
‫د ‪ A – 4‬جدول یوه برخه‬

‫د ‪ f‬انډکس لرونکی کمیت د مشبوع مایع ځانګړتیا په‬

‫ګوته کوي او د ‪ g‬انډکس لرونکی کمیت بیا د مشبوع‬
‫بخار ځانګړتیاوي په ګوته کوي چې نوموړي‬
‫سمبولونه په عمومي توګه په ترمودینامیک کې‬
‫کارول کیږي چي د آلمانیانو له لوري اختراع شوي‬
‫دي‪ ،‬یو بل د ‪ fg‬انډکس لیدل کیږي چې د مشبوع‬
‫بخار او مشبوع مایع یو ډول ځانګړتیا د مقدار تر‬
‫مینځ توپیر راښیې د مثال په توګه‪.‬‬

‫د ‪ hfg‬کمیت د بړاس کیدلو انتالپي په نامه یادیږي چي په ټاکلي تودوخه یا فشار کې د یوه واحد‬
‫مشبوع مایع د بړاس کیدلو لپاره د اړینې انرژي کچه راښیې‪ ،‬هر څومره چې تودوخه یا فشار‬
‫زیاتیږي نوموړی کمیت کمیږي او په بحرانی نقطه کې صفر کیږي‪.‬‬

‫‪116‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ : 1.1‬په یوه ټانک کې ‪ 50 kg‬اوبه د مشبوع مایع په حالت کې چې د تودوخې درجه یې‬
‫‪ 90°C‬ده په ټانک شته فشار او د ټانک حجم په الس راوړئ‪.‬‬
‫حل ‪ :1.1‬د اوبو مشبوع مایع حالت په الندې ‪ T – v‬دیاګرام کې ښودل شوی دی کله چي په تانک‬
‫کې د اوبو مشبوع حالت کې وي نو ‪ 90°C‬درجو کې شته فشار ته مشبوع فشار ویل کیږي که د‬
‫‪ A – 4‬جدول ته ځیر شو‪.‬‬

‫‪ 3.27‬انځور‬

‫په ‪ 90 °C‬کې د مشبوع مایع مخصوصه حجم عبارت دی له‪:‬‬

‫نو د ټانک مجموعي حجم به داسې په الس راشي‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :1.3‬یو پستون لرونکی استوانه چې ‪ 2 ft3‬د اوبو مشبوع بړاسونه چې ‪ 50 – psia‬فشار لري‪،‬‬
‫په استوانه کې د بخار کتله او د تودوخي درجه حساب کړئ؟‬
‫حل ‪ :1.3‬د اوبو مشبوع بړاس حالت په الندې ‪ P – v‬دیاګرام کې لیدل کیږي‪ ،‬کله چې د مشبوع‬
‫بړاس فشار په استوانه کې ‪ 50 psia‬ښودل شوی دی نو استوانی د تودوخي درجه هم مشبوع بخار‬
‫درجه وي چې د جدولونو څخه تر السه کوالې شو (‪ A – 5E‬جدول ضمیمه)‪.‬‬

‫‪ 3.28‬انځور‬

‫د مشبوع بړاس مخصوصه حجم په ‪ 50 psia‬فشار کې عبارت دی له‪:‬‬

‫نو په استوانه کې د اوبو د بړاس کتله عبارت دی له‪:‬‬

‫‪118‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ 200 kg :1.1‬کتله د اوبو مشبوع مایع حالت د ‪ 100 kPa‬ثابت فشار په درلودلو سره په‬
‫بشپړه توګه په بړاس بدلیږي‪( ،‬الف)‪ :‬د حجم بدلون (ب)‪ :‬اوبو ته د لیږدیدلي انرژي کچه حساب‬
‫کړئ‪.‬‬

‫‪ 3.29‬انځور‬

‫حل ‪( :1.1‬الف) په الندیني انځور کې د عملیې څرګنوالی لیدل کیږي او حجم بدلون د کتلي په یوه‬
‫واحد باندې د ‪ vfg‬د ‪ vg‬او ‪ vf‬د توپیر څخه عبارت دی چې د ‪ A – 5‬جدول څخه ارقام اخیستل‬
‫کیږي تاسو یې په ضمیمه کي لیدالی شي‪.‬‬

‫نو‬

‫(ب)‪ :‬په راکړل شوی فشار کې د یو واحد کتلې د بړاس کیدو لپاره اړینه انرژی د بړاس کیدونکي‬
‫انتالپي څخه عبارت دی‪ .‬چې په ‪ 100 kPa‬فشار کي انتالپي ‪ hfg = 2257.5 kJ/kg‬حساب شویده‬
‫نو لیږدیدلي انرژي کچه عبارت دی له‪:‬‬

‫‪119‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 1b‬د مشبوع مایع – بړاس مخلوط‬

‫‪1b Saturated Liquid – Vapor Mixture‬‬
‫د تبخیر په عملیه کې د یوې مادې یوه برخه مایع او یوه برخه په بړاس حالت کې واقع کیږي‪ ،‬چې‬
‫د مشبوع مایع او مشبوع بړاس مخلوط را مینځ ته کیږي او د دې مخلوط ځانګړتیاوې باید تحلیل‬
‫کړای شي‪ ،‬د مایع او بخار تر مینځ نسبت باید معلوم شي چي دا نسبت یوه بله ځانګړتیا چې د‬
‫‪ )x( Quality‬په نامه یادیږي پیژنو او د بړاس د کتلې او د مخلوط مجموعي کتلي له نسبت څخه‬
‫السته راځي (انځور ‪)3.30‬‬

‫چي مجموعي کتله داسي په الس راوړو‪.‬‬

‫باید په یاد ولرو چې ‪ quality‬یواځی د‬

‫مشبوع مخلوط د مطالعي لپاره ارزښت‬
‫لري په نورو ساحو کې لکه متراکم مایع یا‬
‫فوق المشبوع بخار حالتونو د مطالعي لپاره‬
‫کوم معنی نه لري‪ ،‬د ‪ x‬یا کوالټي اندازه تل‬
‫د (‪ )0 - 1‬وي هغه سیستم چې د مشبوع‬
‫‪ 3.30‬انځور‬
‫مایع څخه جوړ شوی وي د کوالټي کچه‬
‫په یوه مشبوع مخلوط کې د مایع او بخار تر مینځ‬
‫صفر ده او د هغه سیستم لپاره چې له‬
‫اړیکه د ‪ quality x‬سره تثبتیږي‬
‫مشبوع بخار څخه جوړ شوی وي د کوالټي کچه‬
‫‪ 1‬ده‪ ،‬د مشبوع مخلوط حالت کې کوالټي د یوې ځانګړتیا په څیر د حالت د تشریح کولو لپاره کارول‬
‫کیږي‪ ،‬دا هم باید په یاد ولرو چې د مشبوع مایع ځانګړتیاوې که په مخلوط حالت کې وي او یا په‬
‫انفرادي توګه شتون ولري یو شان دي د تخبیر د عملیې په لړ کې د مشبوع مایع یواځي مقدار بدلون‬
‫مومي او ځانګړتیاوې یې بدلون نه کوي‪ ،‬د مشبوع بړاس لپاره هم عین خبره ده‪.‬‬
‫یو مشبوع مخلوط کوالی شو چې د مشبوع مایع او مشبوع بخار د دوو سیستمونو ترکیب وګڼو نو‬
‫کله چې د هر سیستم د کتلې کچه نوي راته معلومه دا به ډیره اسانه وي چې داسي فرض کړو چې‬
‫دواړه حالتونه یو له بل سره ښه ګډ شوي دي او یو متجانس مخلوط یې رامینځ ته کړی دی‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫نو د نوموړي مخلوط ځانګړتیاوې د مشبوع مایع ‪ -‬بخار مخلوط د مینځنیو ځانګړتیاوو د نظریې له‬
‫مخې په اساني سره پیژندالی شو هغه داسي چې‪:‬‬
‫فرض کړئ یو تانک چې د مشبوع مایع او بخار له مخلوط څخه ډک دی‪ ،‬هغه حجم چې د مشبوع‬
‫مایع په مرسته اشغال شوی دی په ‪ vf‬او هغه حجم چې د مشبوع بخار په مرسته اشغال شوی دی په‬
‫‪ vg‬سره ښیو‪ ،‬مجموعي حجم د نوموړو احجامو له یو ځای کیدو څخه تر السه کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.31‬انځور‬
‫د مادي د دوو حالتونو څخه جوړ شوی سیستم د‬
‫متجانس مخلوط په توګه څیړالی شو‪.‬‬

‫که پورتنی مساوات په مجموعی کتله (‪ )mt‬باندي ویشل شي نو وبه لرو چې‪:‬‬

‫‪121‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫کله چې ‪ x = mg/mt‬ده نو پورتنی رابطه داسی هم لیکالی شو‪.‬‬

‫څرنګه چې ‪ vfg = vg - vf‬نو وبه لرو چې‪:‬‬

‫د پورتنۍ رابطې په بنسټ کوالټي (‪ )x‬په ‪ P – v‬او ‪ T – v‬دیاګرامونو کې په افقي فاصلې پورې تړاو‬
‫درلودالی شي (انځور ‪ ،)3.32‬په راکړل شوی فشار یا د تودوخي درجه کې د پورتنۍ معادلې د‬
‫کسر صورت د حقیقي حالت او د مشبوع مایع حالت تر مینځ فاصلې څخه عبارت ده‪ ،‬او کسر مخرج‬
‫د هغه افقي کرښې له ټول اوږدوالي څخه عبارت دی چې د مشبوع مایع او مشبوع بخار حالتونه یو‬
‫له بل سره نښلوي‪ .‬هغه حالت چې کوالټي (‪ 50% )x‬ده د نوموړي کرښي مینځنۍ نقطه راښیې‪.‬‬

‫‪ 3.32‬انځور‬
‫کوالټي په ‪ P – v‬او ‪ T – v‬دیاګرامونو کې په افقي‬
‫فاصلو پورې تړاو لري‪.‬‬

‫‪122‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫پورتني تحلیل د داخلي انرژي او انتالپي د معلومولو لپاره تکراروو چې پایلې به یې داسي وي‪.‬‬

‫د عین جوړښت لپاره ټولې پایلې په الندې توګه په یوه معادله کې رانغاړالی شو‪.‬‬

‫دلته ‪ y‬کیدای شي چي ‪ v, u‬یا ‪ h‬وي او د (‪ )avg‬انډکس تل د اوسط په معنی کارول کیږي‪ ،‬د یوه‬
‫مخلوط د مینځنیو ځانګړتیاوو کچه تل د مشبوع مایع او مشبوع بخار د ځانګړتیاوو مینځنۍ کچه‬
‫راښیې‪ 3.33( .‬انځور) نو لیکالی شو چې‪.‬‬

‫‪ 3.33‬انځور‬
‫په معلوم فشار او د تودوخي په درجه کې د مشبوع‬
‫مایع او بخار مخلوط حجم هغه کمیت دی چې د ‪vf‬‬
‫او ‪ vg‬تر مینځ واقع کیږي‬

‫‪123‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په پایله کې باید ووایو چې ټول مشبوع مخلوطي حالتونه د اشباع د انحنا الندې واقع دي‪ ،‬که وغواړو‬
‫چې مشبوع مخلوط وڅیړو نو اړتیا ده چې د مشبوع مایع او مشبوع بخار په اړوند معلومات ولرو‬
‫(د اوبو لپاره به د ‪ A – 4‬او ‪ A – 5‬جدولونو ته مخه کوو)‪.‬‬
‫مثال ‪ :3.4‬په یوه ټانک کې ‪ 10 Kg‬اوبه چې د تودوخې درجه یې ‪ 90 °C‬ده شتون لري که چیري د‬
‫اوبو ‪ 8 Kg‬کتله په مایع حالت کې وي او د تبخیر عملیه والړه وي (الف)‪ :‬په ټانک شته فشار او‬
‫(ب)‪ :‬د ټانک حجم پیدا کړئ؟‬
‫حل ‪( :3.4‬الف) په (‪ 3.34‬انځور) کې د مایع – بخار مشبوع مخلوط حالت ښودل شوی دی کله چې‬
‫د مادې دوه حالتونه د تعادل په حالت کې ګډ شتون لري نو یو مشبوع مخلوط رامینځ ته کوي نو د‬
‫تودوخې په راکړل شوي درجه کې فشار به اشباع کوونکی فشار وي‪( .‬د ‪ A – 4‬جدول څخه)‬

‫‪ 3.34‬انځور‬

‫(ب)‪ :‬لکه چې په ‪ A – 4‬جدول کې لیدل کیږي چې د تودوخې په ‪ 90 °C‬درجه کې ‪Vf = 0.001036‬‬

‫‪ m3/kg‬او ‪ vg = 2.3593 m3/kg‬دی‪ ،‬د ټانک د حجم د پیدا کولو یوه الر دا ده چې د هر حالت‬
‫په مرسته اشغال شوي حجمونه پیدا کړو او بیا یې سره یو ځای کړو‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ټانک د حجم پیدا کولو لپاره بله الر دا ده چې لومړی باید کوالټي ‪ x‬پیدا کړو بیا مینځنی مخصوصه‬
‫حجم او په پای کې مجموعي حجم په الس راوړو‪.‬‬

‫مثال ‪ :3.5‬په یو ‪ 80 L‬لوښي کې ‪ refrigerant – 134a 4 kg‬په ‪ 160 kPa‬کې شتون لري‪( ،‬الف)‬
‫د تودوخې درجه (ب) کوالټي (ج) د ‪ Refrigerant‬انتالپي (د) د بړاس په مرسته اشغال شوی حجم‬
‫په الس راوړئ؟‬
‫حل ‪( :3.5‬الف) په (‪ 3.35‬انځور) کې د مایع – بخار مشبوع مخلوط حالت ښودل شوی دی خو په‬
‫دې نقطه کې معلومه نه ده چې ‪ Refrigerant‬متراکم مایع‪ ،‬فوق المشبوع او یا مشبوع مخلوط حالت‬
‫لري‪ ،‬په دې باندې د مشبوع مایع او مشبوع بړاس د مناسبو ځانګړتیاوو په پرتله کولو سره پوهیدای‬
‫شو‪ .‬د راکړل شویو معلومات له مخې مخصوصه حجم په الس راوړالی شو‪.‬‬

‫‪ 3.35‬انځور‬

‫‪125‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ‪ 160 kPa‬فشار له مخي په ‪ A – 12‬جدول کې الندې ارقام تر السه کیږي‪.‬‬

‫ښکاره ده چې ‪ vf < v > vg‬دی او ‪ Refrigerant‬مشبوع مخلوط حالت لري‪ ،‬نو د تودوخې درجه‬
‫باید چې په معلوم فشار کې د اشباع کوونکي تودوخي درجه وي‬

‫(ب) کوالټی داسي په الس راوړو‪.‬‬

‫(ج) په ‪ 160 kPa‬فشار کې د ‪ A – 12‬جدول له مخې ‪ hf = 31.21 kJ/kg‬او ‪hfg = 209.90‬‬

‫‪ kJ/kg‬دی نو‪.‬‬

‫(د) بړاس کتله عبارت ده له‪:‬‬

‫هغه حجم چې د بړاس په مرسته نیول شوی دی‪.‬‬

‫‪ 2.5 L‬د لمایع حجم دی‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 2‬فوق المشبوع بړاس ‪Superheated vapor‬‬

‫فوق المشبوع حالت په دیاګرام کې د اشباع د کرښي ښي لورې ته او د بحراني نقطې د تودوخې له‬
‫درجي څخه په لوړه تودوخه کې واقع کیږي څرنګه چي په فوق مشبوع کې ماده یواځي یو حالت‬
‫چې بړاس حالت دی لري نو تودوخه او فشار تر ډیره د ‪ Denpendent‬ځانګړتیاوو په توګه نه تر‬
‫سترګو کیږي‪ ،‬د فوق المشبوع حالت ځانګړتیاوې په ‪ A – 6‬جدول کې ځای پر ځای شویدي چې د‬
‫نوموړي جدول یوه برخه په الندې انځور کې هم لیدل کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.36‬انځور‬

‫په نوموړي جدول کې د مادې ځانګړتیاوې د معلوم فشار په صورت کې د تودوخي د درجي په‬
‫وړاندې ترتیب شوي دي او اشباع کوونکي تودوخې درجه په قوسونو کې لیکل شویده‪.‬‬
‫د مشبوع بړاس په پر تله فوق المشبوع بړاس په الندې توګه توپیریږي‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :3.6‬د تودوخي په ‪ 400 °F‬درجه او ‪ 20 psia‬فشار کې د اوبو داخلي انرژي پیدا کړئ؟‬
‫حل ‪ :3.6‬څرنګه چې په ‪ 20 psia‬فشار کې اشباع کوونکي تودوخه ‪ 227.92 °F‬ده‪ .‬نو کله چي د‬
‫مادي د تودوخي درجه د اشباع کوونکی تودوخي له درجې څخه زیاته ده نو اوبه د فوق المشبوع‬
‫حالت کي شتون لري‪ ،‬په دې حالت کې د ‪ A – 4E‬جدول څخه په ګټې اخیستني سره کوالی شو چې‬
‫په راکړل شوی فشار او د تودوخي په درجه کې د اوبو داخلي انرژي په الس راوړو‪.‬‬

‫مثال ‪ :3.7‬په داسي حال کې چې فشار ‪ 0.5 MPa‬او انتالپي ‪ h = 2890kj/kg‬وي د اوبو د‬
‫تودوخې درجه په الس راوړئ؟‬
‫حل ‪ :3.7‬په ‪ 0.5 MPa‬فشار کې د اوبو د مشبوع بړاس انتالپي ‪ hg = 2748.1 kJ/kg‬ده کله چي‬
‫‪ h>hg‬وي لکه چي په الندي انځور کې هم لیدل کیږي بیا هم فوق المشبوع بړاس حالت سره مخ‬
‫یو مونږ کوالی له جدول څخه د راکړل شوي فشار له مخې د اوبو د تودوخې درجه په الس‬
‫راوړو‪.‬‬
‫د خطي انترپولیشن په مرسته به د‬
‫تودوخي درجه په الس راشي‪.‬‬

‫‪ 3.37‬انځور‬

‫‪128‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 3‬متراکم شوی مایع ‪Compressed Liquid‬‬

‫د متراکم مایع د ځانګړتیاوو جدول تاسو د دې ټولګې په پای کې موندالی شي که چیري د متراکم‬
‫مایع په اړوند لومړني معلومات ونه لرو نو متراکم مایع د مشبوع مایع په ډول تر څیړنی الندې نیول‬
‫کیږي دا ځکه چي د متراکم مایع ځانګړتیاوې د تودوخي په درجې پورې تړاو لري او په فشار پورې‬
‫هغومره تړاو نه لري لکه چې د تودوخې درجي پورې اړه لري‪ ،‬که چیري فشار ‪ 100‬ځله تحول‬
‫وکړي په متراکم مایع کې د ‪ 1%‬بدلون ممکن چي ولیدل شي نو په دې اساس د مایع ځانګړتیاوې‬
‫تر ډیره بریده د تودوخي د درجې په تغییریدو سره بدلون مومي‪.‬‬

‫پورتنۍ رابطه د متراکم مایع د څیړلو لپاره صدق کوي او په نوموړي رابطه کې ‪ y‬د ‪ v,u‬یا ‪h‬‬
‫کمیتونه دي‪ ،‬هغه ځانګړتیا چې د فشار له بدلون سره زیاته حساسه ده هغه انتالپي ده‪ ،‬نو لکه چې‬
‫وویل شو د فشار له کبله د مایع په ‪ v‬او ‪ u‬کمیتونو کې بی ارزښته او کمه غلطي واقع کیږي خو په‬
‫انتالپي کې غلطي ممکن نا مطلوب حد پورې ورسیږي‪ ،‬د همدې لپاره انتالپي کې د غلطي څخه د‬
‫مخنیوي په موخه د نوموړي کمیت بدلون د فشار او د تودوخې د درجې په وړاندي باید وارزول شي‬
‫او په دې برخه کې باید اعتدال رامینځ ته شي تر څو له غلطي څخه مخنیوی شوي وي‪ ،‬الندینې‬
‫رابطه د همدې موخې لپاره کارول کیږي‪.‬‬

‫پورتنی فرضیه د تودوخې او فشار په لومړو کچو کې د پام وړ اعتدال نه په ګوته کوي بلکه ممکن‬
‫د ال زیاتي غلطي عامل وګرځي پورتنۍ فرضیه د تودوخې او فشار په ټیټو کمیتونو کې د پام وړ‬
‫اعتدال رامینځ ته کوي‪،‬‬
‫په عمومي توګه متراکمه مایع د الندې ځانګړتیاوو له مخي پیژندل کیږي‪.‬‬

‫‪129‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :3.8‬د تودوخې په ‪ 80°C‬او ‪ 5 MPa‬فشار کې د اوبو د متراکم مایع حالت داخلي انرژي‬
‫(الف) د متراکم مایع د خانګړتیاوو له جدول څخه په ګټي اخیستني (ب) د مشبوع مایع د ارقامو په‬
‫کارولو سره په الس راوړئ ‪ ،‬هم ووایاست چې په دوهم جز کي به څومره غلطي شتون ولري؟‬
‫حل ‪ :3.8‬د تودوخې په ‪ 80°C‬درجه کې د اوبو د اشباع فشار ‪ 47.416kPa‬دی‪ ،‬نو ویالی شو‬
‫چي ‪ 5MPa > Psat‬دی‪ ،‬الندي انځور کې د متراکم مایع دیاګرام لیدل کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.38‬انځور‬

‫الف‪ :‬د متراکم مایع د مشخصاتو له جدول څخه‬

‫لرو چې‬

‫ب‪ :‬د مشبوع مایع د مشخصاتو په جدول کې بیا ګورو چې‪:‬‬

‫د پورتنیو دوو کمیتونو د کچو تر مینځ توپیر (غلطي) عبارت ده له‪:‬‬

‫د متراکم مایع او مشبوع مایع حاالتونو د داخلي انرژي تر مینځ توپیر له ‪ 1%‬څخه هم کم دی‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ایدیال ګاز د حالت معادله ‪The Ideal – Gas Equation of State‬‬

‫د ځانګړتیاوو جدولونه د خالصو موادو د ځانګړتیاوو په تړاو ډیر دقیق معلومات راکوي‪ ،‬باید په یاد‬
‫ولرو چې ځیني سترې او حساسي استبدادي غلطي ګاني هم په کې شتون لري‪ ،‬د ځانګړتیاوو تر‬
‫مینځ د اړیکو په مطالعه او پوهیدو سره به وکوالی شو چې ال دقت ته نږدې شو‪.‬‬
‫هر هغه معادله چې د خالصو موادو د فشار‪ ،‬تودوخې د درجې او مخصوصه حجم تر مینځ اړیکه‬
‫څیړي د حالت معادله بلل کیږي‪ .‬د ځانګړتیاوو تر مینځ هغه اړیکې چې د خالصو موادو د تعادل‬
‫حالت نورې ځانګړتیاوې هم په کې شاملیږي نوموړي اړیکې هم د حالت د معادلې په توګه کارول‬
‫کیږي‪ ،‬د حالت لپاره زیات شمیر معادلې شتون لري چې ځینې یې اسانه او ځیني نورې یې بیا ډیر‬
‫پیچلي دي‪ ،‬د ګاز حالت لرونکو خالصو موادو د حالت په معادلې باندې په اسانه او ښه توګه د‬
‫پوهیدلو لپاره د ایدیال ګاز د حالت معادله تر څیړني الندې نیسو‪ ،‬نوموړي معادله د ګاز په عمومي‬
‫برخو کې د ‪ P – v – T‬په اړه دقیقه وړاند وینه کوي‪.‬‬
‫ګاز او بخار تل د مترادفو کلمو په څیر کارول کیږي د موادو بخار حالت ته په رواجي توګه ګاز‬
‫ویل کیږي‪ ،‬بخار په هغه ډول ګاز باندې داللت کوي چې د تغلیظ (په مایع بدلیدل) حالت ته نږدې‬
‫وي‪ ،‬په ‪ 1662‬کال کې یوه انګلیسی پوه (‪ )Robert Boyle‬د خپلې تجربې په لړ کې وویل چې په‬
‫یوه خال لرونکي حجره کې د ګاز فشار د هغه له حجم سره معکوسا ٌ متناسب ده‪ ،‬همدارنګه په ‪1802‬‬
‫م کال کې فرانسوي پوهانو (‪ )Charles and J. Gay - Lussac‬په تجربوی توګه وښودله چې په‬
‫ټیټ فشار کې د ګازاتو حجم د تودوخې له درجې سره مستقیما ٌ متناسب دی‪ ،‬یعني‪:‬‬

‫یا‬
‫په پورتنې معادله کې ‪ R‬د تناسب ثابت چې د ګازاتو ثابت ورته ویل کیږي دی‪ ،‬او نوموړي معادله‬
‫د ادیدیال ګاز د حالت معادله ویل کیږي‪ ،‬او هر هغه ګاز چې له نوموړي معادلې څخه پیروي کوي‬
‫د آیدیال ګاز په نامه یادیږي‪ ،‬همدارنګه په نوموړي معادله کې ‪ P‬مطلق فشار‪ T ،‬مطلقه تودوخه او‬
‫‪ v‬مخصوصه حجم دی‪.‬‬
‫د ګازاتو ثابت ‪ R‬د هر لپاره ځانګړي او بیل قیمتونه لري چې تاسو یې په (‪ 3.39‬انځور) کې وینئ‬
‫او په الندې معادله سره یې پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫په نوموړي معادله کې ‪ Ru‬د ګازونو عمومي ثابت دی او ‪ M‬د ګازاتو د مولر کتلي (مالیکولي‬
‫وزن) څخه عبارت دی‪ ،‬د ‪ Ru‬قیمت د ټولو موادو لپاره یو شان دی چې په الندې توګه یې ځیني‬
‫نمونې ښیو‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 3.39‬انځور‬
‫د بیلو موادو د گاز ثابت بیل قیمتونه لري‬

‫د مولر کتله ‪ M‬په اسانه توګه داسي پیژندالی شو چې د یوې مادې د یو مول کتله (یو ګرام مول یا‬
‫‪ )gmole‬په ګرام سره یا هم د یو کیلو مول کتله (کیلو ګرام – مول یا ‪ )kgmol‬په کیلو ګرام سره‬
‫ښودل کیږي‪ ،‬باید په یاد ولرو چې د واحداتو په دواړو سیستمونو کې د موادو د مولر کتله په عددي‬
‫لحاظ مساوي قیمتونه لري کله چې مونږ وایو چې د نایتروجن مولر کتله ‪ 28‬ده په دې معنی چې د‬
‫نایتروجن د یو کیلو مول کتله ‪ 28kg‬ده او یا هم د نایتروجن د یو پاونډ مول (‪ )lb - mol‬کتله ‪28lbm‬‬
‫ده‪ ،‬یعنی ‪ M = 28 kg/Kmol = 28 lbm/lbmol‬مساوي ده‪ .‬د سیستم کتله د مولر کتلې ‪ M‬او‬
‫مول نمبر ‪ N‬له حاصل ضرب څخه عبارت ده‪.‬‬

‫د ډیرو موادو د ‪ M‬او ‪ R‬قیمتونه په ضمیمه شوي جدول () کې شتون لري‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ایدیال ګاز د حالت معادله په بیال بیلو بڼو لیکالی شو‪.‬‬

‫𝑉 د مولر مخصوصه حجم راښیې او د یو مول له حجم څخه عبارت دی او‬ ‫په پورتنیو معادلو کې ⃗‬
‫واحد یې (‪ )m3/kmol or ft3/lbmol‬ځیني ځانګړتیاوې د مول له جنسه هم محاسبه کیږي چي‬
‫واحدات یې په ‪ 3.40‬انځور کې لیدالی شئ‪.‬‬

‫‪ 3.40‬انځور‬
‫ځیني ځانګړتیاوې د مول له جنسه په پورته توګه ښودل شوي‬

‫د یوه ایدیال ګاز ځانګړتیاوې په دوو بیال بیلو حالتونو کې د الندې رابطې له مخي یو له بل سره‬
‫تړاو پیدا کوي‪.‬‬

‫ایدیال ګازات خیالی (غیر واقعی) مواد دي چې د ‪ Pv = RT‬له معادلې څخه پیروي کوي‪ ،‬تجربې‬
‫ښودلي ده چې د ایدیال ګاز معادله د حقیقي ګازونو د ‪ P –v – T‬حقیقت ته ډیر نږدې اټکلي قیمتونه‬
‫په الس راوړي‪ .‬کله چې فشار کم وي او د تودوخې درجه لوړه وي د ګاز کثافت کمیږی په دې‬
‫حالت کې ګاز د ایدیال ګاز بڼه ځان ته خپلوي‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په عملی بڼه ډیر مشهور ګازات لکه نایتروجن‪ ،‬اکسیجن‪ ،‬هایدروجن‪ ،‬هیلیوم‪ ،‬ارګون‪ ،‬نیون‪ ،‬کریپتون‬
‫او ځیني درانده ګازونه لکه کاربن دای اکساید د مجازي غلطی (له ‪ 1%‬څخه کمه غلطي) په درلودلو‬
‫سره د ایدیال ګاز په څیر څیړل کیږي‪ ،‬غلیظ ګازونه لکه د بخار په پاور پالنټ کې د اوبو بړاس او‬
‫په فریج کې سوړ بخار د ایدیال ګاز په بڼه نه څیړل کیږي د نوموړو موادو د څیړلو لپاره د ځانګړتیاو‬
‫جدولونو څخه کار اخیستل کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.41‬انځور‬
‫ایدیال ګازونو رابطه ډیر ځلي د حقیقي ګازونو لپاره د کارول‬
‫وړ نه وي‪ ،‬نو باید د نوموړي رابطې په کارولو کې باید ډیر‬
‫احتیاط وشي‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :3.10‬په اتاق کې چې ابعاد یې ‪ 4m * 5m * 6m‬دي د تودوخې درجه یې ‪ 25 °C‬او فشار‬

‫‪ 100 kPa‬دي د نوموړي اتاق د هوا کتله په الس راوړئ؟‬

‫‪ 3.42‬انځور‬

‫حل ‪ :3.10‬په پورته توګه د یوه اتاق اسکیچ راکړل شوی دی په ځانګړي شویو شرایطو کې هوا‬
‫کوالی شو چې د ایدیال ګاز په توګه وڅیړو‪ ،‬د تودوخې درجه ‪ T = 25 °C + 273 = 298 K‬ده او‬
‫د ګاز ثابت ‪ R = 0.287 kPa .m3/kg .K‬دی همدارنګه د اتاق حجم په الس راوړو‪.‬‬

‫د اتاق د هوا کتله د ایدیال ګاز د معادلي په مرسته په الس راوړو‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫آیا د اوبو بړ اس ایدیال ګاز دی؟ ?‪Is Water Vapor an Ideal Gas‬‬
‫پورتنۍ پوښتنه د هو او یا نه په ویلو سره نشو ځوابوالی‪ ،‬په الندې انځور کې (‪ 3.43‬انځور) د اوبو‬
‫د بړاس څیړنه د ګراف په شکل شتون لري‪ ،‬له نوموړي انځور څخه جوتیږي چې د اوبو بړاس د‬
‫‪ 10 kPa‬فشار څخه په ټیټ فشار کې د تودوخې د درجي په نظر کې نه نیولو سره د ایدیال ګاز په‬
‫توګه څیړل کیږي‪ ،‬په لوړ فشار کې کله چې د ایدیال ګاز په څیړنه کې د نه منلو وړ غلطي رامینځ‬
‫ته کیږي په ځانګړي توګه د بحراني نقطې او د اشباع د کرښي ته څیرمه سیمه کې غلطې ‪100%‬‬
‫را مینځ ته کیږي‪ ،‬په همدې اساس د ایرکندیشن په کارولو کې د اوبو بړاس په هوا کې د ایدیال ګاز‬
‫په توګه څیړل کیږي په داسي حال کې چې د اوبو بړاس ډیر ټیټ فشار ولري‪ ،‬او د بخار پاور پالنټ‬
‫سیستم په کارولو کې چې معموال ٌ لوړ فشار لري د اوبو بړاس لپاره د ایدیال ګاز معادله نه کارول‬
‫کیږي‪.‬‬

‫‪ 3.43‬انځور‬
‫غلطي په فیصدی = )‪ )vtable – v ideal/vtable *100‬سره حسابوو کله چي بړاس د ایدیال ګاز په توګه تر مطالعي الندي‬
‫نیسو البته په هغه ساحه کې چي غلطي له ‪ 1%‬حخه کمه وي‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د تراکم منلو فکتور – د ایدیال حالت څخه د انحراف حد‬

‫‪Compressibility Factor – A measure of Deviation from‬‬
‫‪Ideal – Gas Behavior‬‬
‫د ایدیال ګاز معادله ډیره ساده بڼه لری نو ځکه ډیر په اسانی سره د کارونې وړ ده‪ ،‬لکه چې (‪3.43‬‬
‫انځور) کې لیدل کیږی د اشباع او بحراني نقطې ته څیرمه سیمه کې ګازات د ایدیال ګاز له حالت‬
‫څخه انحراف کوي‪ ،‬په راکړل شوي فشار او د تودوخې درجه کې د ایدیال ګاز حالت څخه دغه‬
‫انحراف د تراکم منلو د فکتور په مرسته په دقیقه توګه محاسبه کوالی شو‪ ،‬د تراکم منلو فکتور ‪Z‬‬
‫سره ښودل کیږي او په الندې توګه یې در پیژنو‪.‬‬

‫او یا‬

‫په پورتني رابطو کې ‪ videal = RT/P‬څخه عبارت دی د ایدیال ګازونو لپاره ‪ Z = 1‬او د حقیقي‬
‫ګازونو لپاره د ‪ Z‬قیمت د یوه څخه کم یا زیات وي‪ 3. 44( .‬انځور)‬

‫‪ 3.44‬انځور‬
‫د تراکم منلو فکتور د ایدیال ګازونو لپاره اتحاد‬

‫لکه څرنګه چي دمخه وویل شول چې په ټیټ فشار او د تودوخې په لوړه درجه کې ګازات د‬
‫ایدیال ګاز له معادلي څخه پیروي کوي‪ ،‬خو کوم فشار ټیټ دی او د تودوخي کومه درجه لوړه ده؟‬
‫آیا ‪ 100 °C‬ټیټه درجه ده؟ د ډیرو مواد لپاره په څرګند ډول ټیټه درجه ده خو د هوا لپاره نه ده‪.‬‬
‫ځکه هوا (نایتروجن) د اتموسفیر فشار تر اغیزي الندې د تودوخي په نوموړي درجه کې د ایدیال‬
‫ګاز په توګه تر مطالعې الندې نیول کیږي چي غلطي به له ‪ 1%‬څخه هم کمه وي‪ ،‬ځکه چی د‬
‫نایتروجن بحراني تودوخه (‪ )-147°C‬ده او د اشباع له ساحي څخه لیري شتون لري‪ ،‬په همدي‬

‫‪137‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫فشار او د تودوخي په درجه کې ډیر مواد جامد حالت لري نو ځکه د موادو لپاره لوړ‪ ،‬ټیټ فشار‬
‫او د تودوخې درجه د موادو په بحراني تودوخه او فشار پورې اړه لري‪.‬‬
‫ګازات په ټاکلی فشار او تودوخي په درجه کې بیال بیل سلوک لري خو د بحراني تودوخي او‬
‫فشار په مرسته د نورماله کولو په لړ کې په راکړل شوی فشار او د تودوخي په درجه کې ډیر یو‬
‫شان سلوک اختیاروی‪ .‬په الندې توګه د نورماله کولو عملیه تر سره کیږی‪.‬به‬

‫په نوموړي معادله کې ‪ PR‬ته تنزیلي فشار (‪ )REDUCED PRESSURE‬او ‪ TR‬ته تنزیلي تودوخه‬
‫(‪ )REDUCED TEMPERATURE‬ویل کیږي‪ ،‬په عین تنزیلي فشار او تودوخه درجه کې د ټولو‬
‫ګازونو د ‪ Z‬فکتور په تخمیني توګه یو شان دی چي نوموړی وینا ته د متناظر حالت اصل‬
‫(‪ )PRINCIPLE OF CORRESPONDING STATE‬ویل کیږي‪ 3.45( ،‬انځور) د ډیر شمیر ګازونو‬
‫د ‪ Z‬فکتور قیمت د ‪ PR‬او ‪ TR‬په وړاندي د تجربي له مخې محاسبه شوي دي‪ ،‬ګازات په ښه توګه د‬
‫متناظر حالت له اصل څخه پیروي کوي‪ ،‬د تراکم منلو په عمومي چارټ کې ټوله اړین معلومات د‬
‫منحنی ګانو په مرسته خای په خای شوي دي‪.‬‬
‫د تراکم منلو عمومي چارټ (‪ )Generalized compressibility chart‬ته په کتو سره الندي لید‬
‫لوري تر السه کیږي‪( .‬ضمیمه کی شتون لري)‬
‫‪ .1‬په ډیر ټیټ فشار کې (‪ )PR ≪ 1‬د تودوخي څخه په صرف نظر سره ګازات د ایدیال ګاز‬
‫سلوک لري‪ 3.46( .‬انځور)‬
‫‪ .2‬د تودوخې په لوړه درجه کې (‪ )TR > 2‬ایدیال ګاز سلوک د فشار څخه په صرف نظر سره‬
‫په دقیقه توګه محاسبه کیدالی شي (استثنا ٌ که ‪.)PR ≫ 1‬‬
‫‪ .3‬یو ګاز انحراف د ایدیال ګاز له سلوک څخه بحرانی نقطې ته څیرمه زیات دی (‪)3. 47‬‬

‫‪ 3.47‬انځور‬
‫د ایدیال ګاز له حالت څخه‬
‫انحراف بحراني نقطې ته‬
‫څیرمه ډیر شتون لري‬
‫‪ 3.46‬انځور‬
‫په خورا ټیټ فشار کي ګازات د ایدیال ګاز حالت خپلوي د‬
‫تودوخي درجي ته په نه کتو سره‬

‫‪138‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫‪ 3.45‬انځور‬
‫د مهمو ګازونو د ‪ Z‬فکتور پر تله کول‬

‫‪139‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :3.11‬د یو ډول ‪ refrigerant – 134a‬مادي مخصوصه حجم په ‪ 1MPa‬فشار او ‪50 °C‬‬
‫کې په الندي حالتونو کې په الس راوړئ‪.‬‬
‫(الف)‪ :‬د ایدیال ګاز د حالت معادلې په کارولو سره‪.‬‬
‫(ب)‪ :‬د تراکم منلو د عمومي چارت په کارولو سره‪.‬‬
‫السته راغلي قیمت د مخصوصه حجم له حقیقي قیمت (‪ )0.021796 m3/kg‬مقایسه کړئ د هر جز‬
‫اړونده غلطي پیدا کړي‪.‬‬
‫حل ‪ :3.11‬د‪ refrigerant – 134a‬مادي د ګاز ثابت‪ ،‬بحراني فشار او بحراني تودوخه د جدول‬
‫(‪ )A - 1‬څخه تر السه شوي چي عبارت دي له ‪Pcr = 4.059 MPa ،R = 0.0815 kPa.m3/kg.K‬‬
‫او ‪ Tcr = 374.2K‬دي‪.‬‬
‫(الف)‪ :‬د ایدیال ګاز په فرض کولو سره د ‪ refrigerant – 134a‬مادي مخصوصه حجم مساوی له‬

‫په دي صورت کي غلطي عبارت ده }‪{)0.026325 – 0.021796(/0.021796 * 100 = 20.8%‬‬

‫(ب)‪ :‬د تراکم منلو له عمومي چارت څخه د ‪ Z‬قیمت السته راوړلو لپاره لومړی باید تنزیلی فشار او‬
‫تودوخه پیدا کړو‪.‬‬

‫نو‬

‫په دي برخه کې غلطي ‪ 2%‬شتون لري نو د جدولي معلومات په نه شتون کې د تراکم منلو عمومي‬
‫چارت کارول په اطمنان سره موثر دی‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫که چیري د یوې مادي د فشار او تودوخي د درجي په ځای مونږ ته فشار او مخصوصه حجم او یا‬
‫هم د تودوخې درجه او مخصوصه حجم راکړل شوی وي بیا هم د تراکم منلو عمومي چارت د‬
‫دریمي ځانګړتیا د موندلو لپاره د کارولو وړ دی خو دا به ستومانه کوونکی ازمایښت وي چي د‬
‫غلطي احتمال هم لري‪ ،‬په همدې اساس اړتیا لیدل کیږي چې یوه بله تنزیلي ځانګړتیا چې د کاذبه‬
‫تنزیلی مخصوصه حجم (‪ )Pseudo – reduced specific volume‬په نامه یادیږي وپیژندل‬
‫شي‪.‬‬

‫په تراکم منلو عمومي چارت کې یو بله کرښه چې د ‪ VR‬قیمت راښیې ور زیاته شوی ده که ‪ T‬یا ‪ P‬ولرو‬
‫پرته له دی چي وخت ضایع شی د ‪ Z‬قیمت په الس راوړالی شو‪.‬‬

‫چارت ته مخه کړئ‬

‫‪ 3.48‬انځور‬
‫د ‪ PR‬او ‪ VR‬په لرلو سره د تراکم منلو فکتور هم پیدا‬
‫کوالی شو‪.‬‬

‫د حالت ځینی نوري معادلې هم شتون لري چي دلته یې یواځي په نوم اخیستلو اکتفا کوو او عبارت دي له‪:‬‬
‫‪VAN der Waals Equation of state, Beattie – Bridgeman, Benedict – Webb – Rubin‬‬
‫‪and Virial Equations of State‬‬

‫‪141‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د دریم څپرکي پوښتني‬

‫‪ .1‬آیا کنګل شوي اوبه خالص مواد دي؟ که ځواب هو وي نو ولي؟‬
‫‪ .2‬د مشبوع مایع او متراکمي مایع تر مینځ څه توپیر شتون لري؟‬
‫‪ .3‬د مشبوع بخار او فوق مشبوع بخار تر مینځ توپیر څه دی؟‬
‫‪ .4‬آیا د تودوخي په ټاکلي درجه کې د مشبوع بخار او د مشبوع مخلوط د بخار د ‪Intensive‬‬
‫ځانګړیتاوو تر مینځ کوم توپیر شتون لري؟‬
‫‪ .5‬آیا د تودوخي په ټاکلي درجه کې د مشبوع مایع او د مشبوع مخلوط د مایع د ‪Intensive‬‬
‫ځانګړیتاوو تر مینځ کوم توپیر شتون لري؟‬
‫‪ .6‬آیا دا سمه ده چي اوبه په لوړ فشار کي د تودوخي په لوړه درجه کې جوش کوي؟ تشریح یې کړئ؟‬
‫‪ .7‬که د یو ډول مواد فشار د ایښیدو پروسې په لړ کې زیاتیږي‪ ،‬آیا د تودوخي درجه یې هم زیاتیږي او‬
‫که ثابته پاته کیږي‪ ،‬علت یې بیان کړئ؟‬
‫‪ .8‬د مشبوع مخلوط په سیمه کې ولي د تودوخي درجه او فشار (‪ )Dependent‬ځانګړتیاوې دي؟‬
‫‪ .9‬د بحرانی نقطې (‪ )Crictical Point‬او دریمی نقطې (‪ )Third Point‬څه توپیر دی؟‬
‫‪ .10‬آیا ممکنه ده چې د تودوخي په ‪ -10 °C‬درجه کي اوبه بخار شي؟‬
‫‪ .11‬د یوه کور میرمن د غوایی غوښه په یوه داسي دیګ کي پخوي چې (الف) سر یې نه دی پوښلی‬
‫(ب)‪ :‬د دیګ سر پوښ ډیر سپک دی (ج) د دیګ سر پوښ ډیر دروند دی‪ ،‬په کوم حالت کې به غوښه‬
‫ژر پخه شي؟ او ولي؟‬
‫‪ .12‬په کوم ډول لوښی کې به د اوبو راکړل شوی حجم د تودوخې په لوړه درجه کې په جوش راشي‪،‬‬
‫په اوږده او تنګ لوښي کې که په لنډ او پراخ لوښي کې؟‬
‫‪ .13‬یو لوښي چي یو مناسب سر پوښ لري او د لوښي سرپوښ تل د پختن څخه وروسته سریشیږي‪،‬‬
‫هغه مهال چي لوښې یخ شي د سر پوښ لري کول ډیر ستونزمن کیږي‪ ،‬دا حادثه ولی واقع کیږي او په‬
‫داسي حالت کې به تاسو د سرپوښ د خالصولو لپاره څه کوئ؟‬
‫‪ .14‬کوالټی څه شی دی آیا د فوق المشبوع بړاسونو په ساحه کي کوم معنی لري؟‬
‫‪ .15‬آیا ‪ hfg‬له فشار سره تغییر مومي؟‬
‫‪ .16‬په یوه ټانک کې چې حجم یې ‪ 1.8m3‬دی بخار شتون لري او د تودوخی درجه یې ‪ 200 °C‬ده د‬
‫تانک دریمه برخه حجم د مایع حالت کی دی او پاته حجم بخار اشغال کړی دی (الف) د بخار فشار پیدا‬
‫کړئ (ب) د مشبوع مخلوط کوالټی (ج) او د مخلوط کثافت پیدا کړئ‪.‬‬

‫‪ 3.49‬انځور‬

‫‪142‬‬
1 - ‫ترمودینامیک‬ THERMODYNAMICS

.17

143
1 - ‫ترمودینامیک‬ THERMODYNAMICS

144
‫څلورم څپرکی‬
‫د تړلی سیستم د انرژي تحلیل‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د ځوځنده پولي کار‬

‫‪MOVING BOUNDRY WORK‬‬
‫په یوه پستون لرونکی استوان کې د شته ګاز د انقباض (‪ )Compression‬او انبساط (‪)Expansion‬‬
‫په پایله کې میخانیکي کار تر سره کیږي‪ ،‬څرنګه چي د انقباض او انبساط په پایله کې د سیستم پوله‬
‫(د پستون داخلي مخ) ځکه نوموړي کار ته د خوځنده پولي کار او یا په لنډ ډول د پولي کار ویل‬
‫کیږي‪( .‬انځور ‪ ،)4.1‬د خوځیدنه پولي کار د موټر د انجن یو بسیط یا ابتدایی کار دی‪ ،‬کله چې‬
‫انبساط صورت نیسي نو ګازات په پستون باندي قوه واردوي تر څو وخوځیږي‪ ،‬په پایله کې په‬
‫کرینکشافټ باندي قوه واردیږي او کرینکشافټ په څرخیدو پیل کوي‪.‬‬
‫فرض کړي چې په یوه پستون لرونکي استواني آله کې ګاز حصار‬
‫کړای شوی دی (انځور ‪ )4.2‬د ګاز لومړنی فشار ‪ ،P‬مجموعي حجم ‪V‬‬
‫او د پستون د مقطعې مساحت ‪ A‬دی‪ .‬که د شبه تعادلی پروسه پستون د‬
‫‪ ds‬په واټن حرکت کوالی شي‪ ،‬نو په د پروسې په لړ کې اجرا شوی‬
‫تفاضلی کار عبارت دی له‪:‬‬

‫څرنګه چي په تفاضلي بڼه د پولي کار د مطلق فشار ‪ P‬او د سیستم د‬

‫حجم له تفاضلی بدلون څخه تر السه کیږي نو ځیني وخت بیا د پولي‬
‫کار ته ‪ P dV‬هم ویل کیږي‪.‬‬
‫په پورتنی معادله کې ‪ P‬مطلق فشار تل مثبت دی‪ ،‬د حجم بدلون ‪ dV‬د‬
‫‪ 4.1‬انځور‬
‫پولي کې‬
‫پروسه‬ ‫انبساط په عملیه کې مثبت بدلون دی (د حجم زیاتیدل) او د حجم منفی بدلون د انقباض په‬
‫هغه کار چي په خوځنده‬
‫پورې تړاو لري د پولي کار‬ ‫لیدل کیږي (د حجم کمیدل)‪.‬‬
‫بلل کیږي‬
‫نو ویالی شو چې د انبساط په پایله کې تر سره شوی د پولي‬
‫کار مثبت‬
‫(‪ )Wb,out‬دی او د انقباض په پایله کې تر سره شوی د پولی‬
‫کار منفی دی (‪ )Wb,in‬دی‪.‬‬

‫‪ 4.2‬انځور‬
‫د واردی شوی قوي له کبله‬
‫پستون د تفاضلي فاصلي په‬
‫خوځښت سره تفاضلی کار تر‬
‫سره کوی‬

‫‪146‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د پولي مجموعي کار د یوې عملیې په لړ کي د پستون د خوځښت په پایله کې د لومړي او وروستي‬
‫حالتونو تر مینځ د رامینځ ته شویو تفاضلي کارونو له مجموعي څخه عبارت دی‪.‬‬

‫پورتني انتګرال هغه وخت د څیړلو وړ دی چې د یوې عملیې په لړ کې د فشار او حجم تر مینځ‬
‫وظیفوی اړیکه وپیژندل شي چې عبارت ده له )‪ P = f(v‬څخه ده‪،‬‬
‫یوه شبه تعادلی انبساطي عملیه په (انځور ‪ )4.3‬کي ښودل شوي ده‪ ،‬په نوموړي دیاګرام کې لیدل‬
‫کیږي چې تفاضلي مساحت (‪ )dA‬له ‪ PdV‬سره مساوی دی په دې معنی چې له تفاضلي اجرا شوي‬
‫کار سره مساوي دی‪ ،‬د یوې عملیې د ‪ 1-2‬منحني الندي واقع شوی مساحت د الندې معادلې په‬
‫مرسته پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫د پورتینو دواړو معادلو له مقایسي څخه دې پایلې ته رسیږو چې د یوې عملیې د ‪ P – V‬دیاګرام د‬
‫منحني الندي واقع شوی مساحت د یوې انبساطی یا انقباضی شبه تعادلي پروسیې په لړ کي د اجرا‬
‫شوی کار له کچې سره مساوی دی‪.‬‬

‫‪ 4.3‬انځور‬
‫د یوې پروسې د ‪ P – V‬دیاگرام د منحني الندې‬
‫شته مساحت د پولي کار را په ګوته کوي‬

‫‪147‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫کله چې یو ګاز د لومړی حالت څخه دوهم حالت پورې انبساط کوي بیال بیل مسیرونه طی کوي‪ ،‬په‬
‫عمومي توګه د هر مسیر الندي به بیل مساحت شتون ولري کله چې نوموړي مساحتونه د اجرا شوی‬
‫کار کچه راښیې نو د هرې پروسیې په لړ کې اجرا شوی کار به یو له بل سره توپیر ولري‪( .‬انځور‬
‫‪ .)4.4‬داسي ښکاری کیږي چې کار د مسیر تابع دی‪ ،‬که کار د مسیر تابع نه وي نو هیڅ سایکلی‬
‫آله ( د موتر انجن‪ ،‬پاور پالنټ) به د کار تولیدونکی آلې په توګه نه کارول کیده‪ ،‬د نوموړو آلو په‬
‫مرسته د سایکل په یوه برخه کې رامینځ ته شوی کار به بلي برخې ته له د رسیدو تر مهاله استهالک‬
‫کیده‪ ،‬په پایله کې به هیڅ خالص کار نه تر السه کیده‪ ،‬په (انځور ‪ )4.5‬کې یو سایکل ښودل شوی‬
‫دی چې د خالص کار تولید شوي کچه راښیي دا ځکه چي د انبساطی عملیې په لړ کې د سیستم په‬
‫مرسته اجرا شوی کار (د ‪ A‬مسیر الندي مساحت) د انقباضی عملیې په لړ کې په سیستم باندې د تر‬
‫سره شوی کار (‪ B‬مسیر الندي مساحت) په پرتله زیات دی‪ .‬چې د نوموړو دوو کارونو توپیر د‬
‫سایکل خالص کار را په ګوته کوي (په شکل کې رنګیدلي ساحه)‪.‬‬

‫‪ 4.5‬انځور‬
‫‪ 4.4‬انځور‬
‫د یو سایکل په لړ کې خالص کار د سیستم په‬
‫د یوي پروسې په لړ کې د پولي په مرسته اجرا‬
‫مرسته د اجرا شوی کار او په سیستم باندې د‬
‫شوی کار په هغه مسیر پورې اړه لري چي د‬
‫ترسره شوي کار له توپیر څخه تر السه کیږي‬
‫پروسې تر پایه پوري طی کیږي‬

‫باید په یاد ولرو چې کار د یوه سیستم او د هغه د چاپیلایر تر مینځ د عکس العملونو میکانیزم راښیي‪،‬‬
‫او ‪ Wb‬د هغه انرژي مقدار راښیې چې د انبساطي عملیې په لړ کې له سیستم څخه لیږدول شوي وي‬
‫(او یا د انقباضی عملیې په لړ کې سیستم ته لیږدول شوي وي)‪ ،‬که بیلګي په شکل مونږ د یو موټر‬
‫انجن ته ځیر شو نو د ګرم شوی ګاز د انبساط په پایله کې د پولي په مرسته اجرا شوی کار د پستون‬
‫او استواني تر مینځ د اصطحکاک د رفع کولو‪ ،‬د هوا د اتموسفیر اغیزه او د کرینکشافټ د څرخولو‬
‫لپاره استعمالیږي‪ .‬نو وبه لرو چې‪:‬‬

‫‪148‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :4.1‬په یوه کلک ټانک چي د ‪ 500 kPa‬فشار او ‪ 150 °C‬تودوخي درجه لري هوا څخه ډک‬
‫دی‪ ،‬چاپیلایر ته د تودوخې د لیږد په پایله کې د ټانک داخلي تودوخي درجه او فشار په ترتیب سره‬
‫‪ 65 °C‬او ‪ 400 kPa‬ته را ټیټ شوي دي‪ ،‬د نوموړي پروسیې په لړ کې د پولي په مرسته اجرا‬
‫شوی کار په الس راوړئ؟‬
‫حل ‪ :4.1‬په الندي توګه د سیستم یو اسکیچ او د ‪ P – v‬دیاگرام رسموو او بیا د اړونده معادلي په‬
‫مرسته د پولي کار حسابوو‪.‬‬

‫‪ 4.6‬انځور‬
‫څیړنه‪ :‬څرنګه چي د مثال په متن کي ویل شوی دي چي یو کلک ټانک دی په دې معنی چي د ټانک‬
‫حجم ثابت دی نو ځکه د عملیې په لړ کي د پولي په مرسته اجرا شوی کار شتون نه لري نو ویالی‬
‫شو چې په هغه عملیه کې چي د سیستم حجم ثابت پاته کیږي د پولي د کار کچه له صفر سره مساوي‬
‫ده‪ ،‬دا مطلب له دیاګرام څخه هم معلومیږي چې د لومړی او دوهم حالت تر مینځ د غځیدلي منحني‬
‫یا کرښي الندې مساحت صفر دی‪.‬‬
‫مثال ‪ :4.2‬په یوه پستون لرونکي استوانی آله کې چي اصطحکاک قوه یې صفر ده ‪ 10 lbm‬بړاس‬
‫په ‪ 60 psia‬فشار او ‪ 320 °F‬تودوخي درجه کي شتون لري‪ ،‬بړاس ته تر هغه مهاله تودوخه لیږدول‬
‫کیږي تر څو چي د بړاس د تودوخې درجه ‪ 400 °F‬ته لوړه شي‪ ،‬که د سیستم کتله ثابته وي د عملیې‬
‫په لړ کې د بړاس په مرسته اجرا شوی کار په الس راوړئ؟‬
‫حل ‪ :4.2‬په الندې انځور کې د سیستم اسکیچ او د ‪ P – V‬دیاګرام ښودل شوی دی‪ ،‬د انبساط عملیه‬
‫یوه شبه تعادلی عملیه فرض کوو‪ ،‬څرنګه چی جوته نه ده د پروسیې په لړ کې د بړاس او استوانی‬
‫داخلي فشار ثابت په نظر کي نیسو همدارنګه اتموسفیر فشار او د پستون وزن هم ثابت دی نو ځکه‬
‫نوموړي پروسه د ثابت فشار لرونکي ده‪،‬‬

‫‪149‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫څرنګه چې ‪ V = mv‬سره مساوی دی د فوق المشبوع بړاسونو له جدول (ضمیمه) پیدا کوو‪ ،‬په‬
‫لومړي حالت کي مخصوص حجم په ‪ v1 = 7.4863 ft3/lbm‬سره ښیو (په داسی حال کې چي فشار‬
‫‪ 60 psia‬او د تودوخې درجه ‪ 320 °F‬ده)‪ ،‬او په دوهم حالت کې (‪ 60 psia‬او ‪ )400 °F‬مخصوص‬
‫حجم ‪ V2 = 8.3548 ft3/lbm‬دی‪ .‬په معادله کي نوموړي کمیتونه وضع کوو نو وبه لرو‪.‬‬

‫‪ 4.7‬انځور‬

‫څیړنه‪ :‬د ځواب مثبته عالمه په دې داللت کوي چې سیستم کار تر سره کړی دی‪ ،‬په دې معنی چي‬
‫سیستم ‪ 96.4 Btu‬انرژي د نوموړي کار سرته رسولو په موخه کارولي ده‪ .‬د نوموړي کار کچه د‬
‫‪ P – V‬دیاګرام کې د عملیې د کرښیې الندي واقع مساحت په حسابولو سره هم الس ته راځي چي په‬
‫دې قضیه کې مساحت د ‪ P0 ∆v‬فرمول په مرسته تر السه کوالی شو‪.‬‬
‫مثال ‪ :4.3‬یو پستون لرونکی استوانی آله کې په لومړیو کې د ‪ 100 kPa‬فشار او ‪ 80 °C‬تودوخي‬
‫په لرلو سره ‪ 0.4 m3‬هوا شتون لري‪ ،‬هوا منقبض شوی او حجم یې ‪ 0.1m3‬دی په داسی حال کې‬
‫چې د استوانی داخلي تودوخې درجه ثابته ده‪ ،‬د نوموړي عملیې په لړ کې تر سره شوی کار په الس‬
‫راوړئ؟‬
‫حل ‪ :4.3‬د سیستم یو اسکیچ او د عملیې د ‪ P – V‬دیاګرام په الندي انځور کې ښودل شوي دي‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫فرضیه‪ -1 :‬د انقباض پروسه یوه شبه تعادلی پروسه ده‪ -2 .‬هوا په ځانګړو شرایطو کي ایدیال ګاز‬
‫په توګه څیړالی شو‪ ،‬هغه مهال چې د هوا د بحرانی نقطې په پرتله د تودوخي درجه لوړه او فشار‬
‫ټیټ وي‪.‬‬
‫تحلیل‪ :‬د تودوخي په ثابته (‪ )T0‬کي د ایدیال ګاز لپاره لرو چې‪:‬‬

‫دلته ‪ C‬ثابت دی که نوموړی قیمتونه د خوځندنه پولی د کار په فرمول کي وضع شی وبه لرو چې‪:‬‬

‫په پورتنۍ معادله کې د ‪ P1V1‬پر ځای ‪ P2V2‬یا د ‪ m0RT0‬کاروالی شو‪ ،‬همدارنګه ‪ V2/V1‬پر ځای‬
‫کوالی شو چې ‪ P1/P2‬وکاروو‪ ،‬د دې مسئلې د حل لپاره ‪ P1V1 = P2V2‬سره نیسو‪.‬‬
‫په پورتنی معادله کې د اړوندو عددي قیمتونو په وضع کولو سره به ولرو چې‪:‬‬

‫‪ 4.8‬انځور‬

‫تبصره‪ :‬منفی عالمه په دې داللت کوي چې په سیستم باندي کار شوی دی (‪)WORK input‬‬

‫‪151‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫پولي تروپیک عملیه ‪Polytropic Process‬‬

‫د ګازاتو په حقیقی انبساطي او انقباضی عملیې کې د فشار او حجم تر مینځ ډیر ځلي د ‪PVn =C‬‬
‫اړیکه شتون لري چي ‪ n‬او ‪ C‬ثابت عددونه دي‪ ،‬دې ډول عملیې ته پولی تروپیک عملیه ویل کیږي‪،‬‬
‫په الندې توګه د پولی تروپیک عملیې په لړ کې اجرا شوی کار عمومي څیره در پیژندل کیږي‪.‬‬
‫د پولی تروپیک عملیې لپاره فشار په الندې توګه محاسبه کوالی شو‪.‬‬

‫که د فشار پورتنی قیمت د خوځنده پولي د کار په معادله کې وضع شی نو وبه لرو چې‪:‬‬

‫څرنګه چې (‪ )C = P1V1n = P2V2n‬او د ایدیال ګاز لپاره (‪ ،)PV = mRT‬پورتنۍ رابطه داسي هم‬
‫لیکالی شو‪:‬‬

‫خاص حالت لپاره کله چې (‪ )n =1‬وي نو د سرحد کار عبارت دی‪.‬‬

‫‪ 4.9‬انځور‬

‫‪152‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :4.4‬په یو پستون لرونکي استواني آله کې په لومړني حالت کې تر ‪ 200 kPa‬فشار الندې‬
‫‪ 0.05 m3‬ګاز شتون لري په دي حالت یو خطي اسپرنګ چې د اسپرنګ ضریب ‪150 kN/m‬‬
‫دی له پستون سره تماس لري خو په پستون باندې کومه قوه نه واردوي‪ ،‬اوس ګاز ته دومره‬
‫تودوخه ورکول کیږي د ګاز حجم دوه چنده زیاتیږي او پستون پورته خواته حرکت کوي په پایله‬
‫کې اسپرنګ منقبض کیږي‪ ،‬که د پستون د مقطعي مساحت ‪ 0.25 m2‬وي نو (الف)‪ :‬د استوانی‬
‫نهای داخلي فشار (ب)‪ :‬د ګاز په مرسته اجرا شوی مجموعي کار او (ج)‪ :‬د نوموړی کار هغه‬
‫برخه چې د اسپرنګ د منقبض کیدو المل ګرځي په الس راوړئ؟‬
‫حل ‪:4.4‬‬
‫فرضیه‪ -1 :‬د انبساط پروسه نسبی تعادلي پروسه ګڼو ‪ -2‬اسپرنګ یو خطي اسپرنګ دی‬
‫تحلیل‪ :‬د سیستم یو اسکیچ او ‪ P – V‬دیاګرام په الندي انځور کي لیدل کیږي‪.‬‬

‫‪ 4.10‬انځور‬

‫(الف)‪ :‬په وروستي حالت کې حجم عبارت دی له‪:‬‬

‫اوس د اسپرنګ لنډیل پیدا کوو‪.‬‬

‫‪153‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫هغه قوه چې په وروستي حالت کې د خطي اسپرنګ له لوري واردیږي عبارت ده له‪:‬‬

‫هغه اضافي فشار چې د اسپرنګ له لورې په ګاز باندې وارد شوی دی په الس راوړو‪.‬‬

‫که چیري اسپرنګ شتون ونه لري د تودوخي په زیاتیدو سره به حجم زیات او پستون به پورته‬
‫خواته حرکت وکړی نو داخلي فشار ثابت پاته کیږي خو اسپرنګ تر اغیزې الندې داخلي فشار په‬
‫خطي توګه زیاتیږي‪.‬‬

‫(ب)‪ :‬د اجرا شوی کار د پیدا کولو لپاره اسانه الر دا ده چې د نوموړي عملیې ‪ P – V‬دیاگرام کي‬
‫د عملیې د مسیر تر کرښې الندې مساحت په الس راوړو‪ .‬نو په (‪ 4.10‬انځور) کي نوموړي ساحه‬
‫یوه ذوذنقه ده او مساحت یې داسي پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫(ج)‪ :‬هغه مقدار کار چې مستطیلی مساحت په مرسته ښودل شوی دی (‪ )REGION 1‬د اتموسفیر‬
‫او پستون په وړاندې اجرا شوی کار دی‪ ،‬او کوم کار چې د مثلثي مساحت په مرسته ښودل شوی‬
‫دی (‪ )Region II‬هغه د اسپرنګ په وړاندې تر سره شوی دی‪.‬‬

‫‪154‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫تړلی سیستمونو د انرژي موازنه‬

‫‪ENERGY BALANCE FOR A CLOSED SYSTEMS‬‬
‫د ټولو سیستمونو چي هر ډول عملیه تر سره کوي لپاره د انرژي موازنه په الندي توګه ښودل‬
‫شوي ده (دوهم څپرکي وګورئ)‪.‬‬

‫د نرخ په توګه د انرژي موازنه د الندې فرمول په مرسته پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫د وخت په یوه انتروال ‪ ∆t‬کې مجموعی مقدار د وخت په یوه واحد کي مقدار سره الندې اړیکه لري‬

‫د کلی د یوه واحد له مخې د انرژي موازنه په الندې توګه ښودالی شو‪.‬‬

‫یو تړلی سیستم چې یو سایکل طی کوي د نوموړي سیستم لومړنۍ او وروستی حالتونه یو شان دي‪،‬‬
‫نو ځکه د انرژي بدلون یې صفر دی‪ ،‬د یوه سایکل لپاره د انرژي موازنه صفر ده‪ ،‬څرنګه چې د په‬
‫تړلی سیستم کې انرژي د سیستم له پولي څخه نه شي تیریدالی نو د تړلی سیستم د انرژي بیالنس د‬
‫کار او تودوخي د عکس العملونو په توګه ښودل کیږي‪.‬‬

‫د انرژي موازنه (لومړي قانون) اړیکو کارول په طبیعي توګه هغه مهال اسانه د چې د لیږدول شوی‬
‫تودوخې‪ ،‬کار مقدار او جهت یا لوري معلوم وي‪ ،‬که چیري په عمومي ډول څیړل کیږي یا هم د یوې‬
‫مسئلې د حلولو په وخت کې د کار او تودوخي عکس العمل روښانه نه وي نو د تودوخې او کار د‬
‫متقابل عمل لپاره په فرضي توګه جهت انتخابوو‪ ،‬په عمومي توګه د مسایلو د حل په مهال داسی فرض‬
‫کیږي چې تودوخه سیستم لیږدول شوي (‪ )heat input‬او کار د سیستم په مرسته تر سره کیږي‬
‫(‪ )work out put‬په داسي حالت کې د یوه تړلي سیستم د انرژي موازینې د الس ته راوړلو لپاره‬
‫الندې اړیکه کارول کیږي‪.‬‬

‫‪155‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫چي په پورتنۍ اړیکه کې ‪ Q = Qnet,in = Qin - Qout‬سیستم ته لیږدول شوی خالصه تودوخه او‬
‫‪ W= Wnet,out = Wout - Win‬د سیستم په مرسته اجرا شوی خالص کار څخه عبارت دي‪ ،‬که چیري‬
‫د ‪ W‬یا ‪ Q‬د مقدار عالمه منفي وي په دې معنی چې مونږ د کار او تودوخي د متقابل عمل جهت غلط‬
‫فرض کړی دی او باید اصالح کړای شي‪.‬‬
‫د یو تړلي سیستم لپاره د ترمودینامیک د لومړي قانون اړیکې په الندې انځور کې ښودل شوې دي‪.‬‬

‫‪ 4.11‬انځور‬

‫د یو تړلي سیستم لپاره د‬

‫ترمودینامیک د لومړي قانون‬
‫اړونده اړیکې‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مثال ‪ :4.5‬په یوه پستون لرونکي استواني آله کې ‪ 25g‬د اوبو مشبوع بړاس په ‪ 300 kPa‬کې شتون‬
‫لري‪ ،‬د استوانې دننه یو مقاوم هیټر د ‪ 120-V‬منبع په مرسته چې ‪ 0.2 A‬د بریښنایی جریان شدت‬
‫لري د ‪ 5 min‬لپاره روښانه کیږي‪ ،‬په عین وخت کې ‪ 3.7 kJ‬انرژي ضایع کیږي‪( .‬الف) د تړلی‬
‫سیستم د ثابت فشار لرونکي پروسې لپاره د لومړي قانون د اړیکو له مخې د پولي کار (‪ )Wb‬او د‬
‫سیستم د داخلي انرژي بدلون (‪ )∆U‬په مرسته )‪ (∆H‬په الس راوړئ‪( .‬ب)‪ :‬په وروستي حالت کې د‬
‫بړاس د تودوخي درجه پیدا کړئ‪.‬‬

‫‪ 4.12‬انځور‬

‫حل ‪:4.5‬‬
‫فرضیه‪ -1 :‬ټانک پایدار (نه ښوریدونکی) دی په دې اساس د پوتانشل او حرکي انرژي بدلون‬
‫صفر دی نو ځکه یواځي د سیستم داخلي انرژي بدلون مومي (‪.)∆E = ∆U‬‬
‫‪ -2‬د برښنا مزي د سیستم یوه ډیره کوچنۍ برخه جوړوي د نوموړو مزو د انرژي بدلون څخه‬
‫صرف نظر کوو‪.‬‬
‫تجزیه او تحلیل‪ :‬په استوانه شته مواد د مقاوم مزي د سیستم په توګه تر څیړني الندې نیسو‪ ،‬څرنګه‬
‫چې په دې سیستم کې کتله نشي کوالی د سیستم له سرحد څخه تیره شي نوموړي سیستم یو تړلی‬
‫سیستم دی چې خوځنده پوله لري نو د پولي کار په ‪ Wb‬سره ښیو‪ ،‬د عملیې په لړ کې فشار ثابت دی‬
‫همدارنګه په سیستم باندي بریښنایی کار ترسره کیږي او سیستم یو مقدار تودوخه هم له السه‬
‫ورکوي‪.‬‬
‫(الف)‪ :‬د پوښتنی دا برخه د تړلي سیستم عمومي حالت راښی نو مونږ یې د عمومي تړلي سیستم په‬
‫توګه څیړو‪ ،‬داسي فرض کوو چي سیستم ته تودوخه (‪ )Q‬لیږدول شویده او د سیستم کار (‪ )W‬تر‬
‫سره کوي‪ ،‬په دې برخه کي د سرحد کار او نور کارونه لکه (بریښنایی او شافت کار) په نظر کې‬
‫نیسو‪ .‬د انرژی موازینې لپاره لرو چې‪:‬‬

‫‪157‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫د یو ثابت فشار لرونکی عملیې لپاره د سرحد کار )‪ Wb = P0(V2 – V1‬څخه عبارت دی نو وبه‬
‫لرو چې‪:‬‬

‫همدارنګه ‪ H = U + PV‬نو‬

‫پورتنی اړیکه ډیر ځلي د هغه تړلي سیستم لپاره کارول کیږي چې د ثابت فشار په درلودلو سره یوه‬
‫نسبي تعادلی عملیه تر سره کوي چي سرحدي کار په اتوماتیک ډول د انتالپي سره اړیکه پیدا کوي‪.‬‬

‫‪ 4.13‬انځور‬
‫په ثابت فشار کي د نسبی تعادلی‬
‫عملیې د تر سره کوونکی تړلی‬
‫سیستم لپاره لرو چي‬
‫‪∆U + Wb = ∆H‬‬

‫(ب)‪ :‬په سیستم کي د سرحدي کار څخه بیرته یواځنی بل کار چي تر سره کیږي بریښنایی کار دی‬
‫چي په الندې توګه یې په الس راوړالی شو‪.‬‬

‫د مشبوع بخار د ځانګړتیاوو له جدول څخه د سیستم د فشار له مخې کوالی شو انتالپي په الس‬
‫راوړو‪.‬‬

‫‪158‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫په وروستي حالت کې د سیستم د انتالپي د پیدا کولو لپاره الندي عملیه تر سره کوو‪.‬‬

‫د سیستم د وروستی حالت د انتالپي او فشار په درلودلو سره د ځانګړتیاوو له جدول څخه د سیستم د‬
‫تودوخې درجه داسي په الس راوړو‪.‬‬

‫تبصره‪ :‬په یاده شوي پروسه کې د بړاس پوتانشل انرژي صفر نه ده کله چې د بړاس د حجم د ثقل‬
‫مرکز لوړیږي نو پوتانشل انرژي یې هم زیاتیږي که نوموړی مرکز یو متر لوړ شي نو د بړاس‬
‫پوتانشل انرژي به د ‪ 0.0002 kJ‬په اندازه بدلون وکړي چې دا یو ډیر کوچنی مقدار انرژي ده ځکه‬
‫په پورتینی ډوله مسایلو کي د پوتانشل انرژي بدلون په نظر کې نه نیول کیږي‪.‬‬
‫مثال ‪ :4-6‬یو کلک ټانک د یوه تقسیماتي دیوال په مرسته په دوو مساوي برخو ویشل شوی دی په‬
‫لومړی حالت کې د ټانک په یوه برخه کې ‪ 5 kg‬اوبه د ‪ 25 °C‬او ‪ 200 kPa‬فشار په درلودلو سره‬
‫له اوبو څخه ډکوو او دوهمه برخه یې تش پریږدو‪ .‬اوس تقسیماتی دیوال لري کوو او اوبه به په ټول‬
‫ټانک کې خپرې شي‪ ،‬اوبه کوالی شي چې د خپل چاپیریال سره تر هغه تودوخه تبادله کړي تر څو‬
‫چي د ټانک د تودوخي درجه لومړي حالت (‪ )25 °C‬ورسیږي (الف)‪ :‬د ټانک حجم (ب)‪ :‬د‬
‫وروستنۍ فشار (ج)‪ :‬د نوموړي پروسي لپاره د تودوخې لیږد په الس راوړئ؟‬

‫‪ 4.14‬انځور‬

‫‪159‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫حل ‪ :4-6‬د یوه ټانک نیمایی برخه له اوبو څخه ډکول کیږي بیا د تقسیماتی دیوال په لیري کولو سره‬
‫اوبه په ټانک کې خپریږي که د تودوخې درجه ثابته وساتالی شي نو د ټانک حجم‪ ،‬وروستی فشار‬
‫او د انرژي لیږد په کار دی چي په الس راوړو‪.‬‬
‫فرضیه‪ -1 :‬سیستم پایدار دی نو ځکه د پوتانشل او حرکي انرژي بدلون صفر دی ‪ -2‬فرضوو چي‬
‫انرژي سیستم ته لیږدول کیږي (‪ )Qin‬که په پایله کې منفی مقدار په الس راغی په دې معنی چي د‬
‫انرژي لیږد لورې غلط فرض شوی نوموړي سیستم انرژي بایلونکی دی‪3 .‬ـ د ټانک حجم ثابت دی‬
‫ځکه سرحد متحرک نه دی نو سرحدي کار هم شتون نه لري‪ -4 ،‬د عملیې په لړ کې د اوبو د تودوخې‬
‫درجه ثابته پاته کیږي‪ -5 ،‬په نوموړي عملیه کې هیڅ ډول نور کار (برق‪ ،‬شافټ) شتون نه لري‪.‬‬
‫تجزیه او تحلیل‪ :‬ټول ټانک د تش برخې په ګډون یو تړلی سیستم په نظر کې نیسو مونږ داسي فرض‬
‫کوو چې د تقسیماتی دیوال په لیرې کولو سره ټول ټانک له اوبو څخه ډکیږي (ممکن د مایع او بخار‬
‫مخلوط وي)‪.‬‬
‫(الف)‪ :‬په لومړي حالت کې اوبه په ټانک کې متراکمي شوي دي ځکه ‪ 200 kPa‬فشار په ‪25 °C‬‬
‫کي د اوبو د مشبوع فشار (‪ )3.1698 kPa‬څخه زیات دی‪ .‬که د تودوخې په نوموړي درجه کې‬
‫متراکمه شوی مایع‪ ،‬مشبوع مایع فرض کړو نو له جدول څخه به ولرو چې‪:‬‬

‫د اوبو لومړنی حجم پیدا کوو‪.‬‬

‫د ټانک حجم د پورتنی حجم له دوه چنده کولو څخه تر السه کیږي‪.‬‬

‫(ب)‪ :‬په وروستي حالت کې د اوبو مخصوصه حجم عبارت دی له‪:‬‬

‫له جدول څخه لرو چي‪:‬‬

‫کله چي ‪ vf < v2<vg‬دی نو اوبه د مایع – بړاس مشبوع مخلوط حالت کی شتون لري‪ ،‬د تودوخي‬
‫‪ 25°C‬کې مشبوع کوونکی فشار له جدول څخه په الس راوړو‪.‬‬

‫‪160‬‬
 ‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫(ج)‪ :‬د سیستم د انرژي موازینه‬

‫د یادونې وړ ده چي اوبه په دې عملیه کې انبساط کوي او سیستم د ساکن سرحد درلودونکی دی په‬
‫دي اساس سرحدي کار شتون نه لري ( ‪ 4.14‬انځور) او کوم بل ډول کار هم په سیستم کي شتون نه‬
‫لري‪( .‬آیا ورته پایلي ته به ورسیږو کله چي مونږ اوبه د سیستم په توګه فرض کړو؟) په پیل کې‪.‬‬

‫د مخصوصه حجم له مخې کوالی شو د سیستم د وروستی حالت لپاره کوالټي (‪ )x‬په الس راوړو‪.‬‬

‫نو د انرژي لیږد عبارت دی‬

‫تبصره‪ :‬مثبته عالمه د دې معنی ورکوي چي د انرژی د لیږد لوري مو سم فرض کړي دی‪ ،‬اوبو ته‬
‫پورتنۍ انرژي لیږدیدلي ده‪.‬‬

‫‪161‬‬
‫ترمودینامیک ‪1 -‬‬ ‫‪THERMODYNAMICS‬‬

‫مخصوصه تودوخې ‪Specific Heats‬‬

‫نوټ‪( :‬د سمیستر په لړ کي به پاته مطالب هم ستاسو سره شریک کړای شي)‬

‫‪162‬‬