‫‪1‬‬

‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫لومړی څپرکی‬

‫داحصائیی اساسی مفاهیم اود دفعاتو توزیع‬

‫احصائیه څشی ده؟‬

‫ایا احصائیه د اعدادو جمع کول دي؟ ایا احصائیه د شکلونو رسم او الیه ده؟ ایا د وزګارتیا اوسط‬
‫یا سلنې محاسبه او یا د نورو شاخصونو محاسبه ده‪ ،‬ایا احصائیه د ټولنې یا طبیت ځانګړو‬
‫عددي مقدارونو محاسبه ده؟‬
‫هو! دا ټول سم دي‪ ،‬خو احصائیه د یو علم په توګه معلوماتو ته د مفهوم ورکولو مطالعه او څېړنه‬
‫ده‪ .‬د ټولنې د بېالبېلو برخو کسان معلوماتو ته اړتیا لري‪.‬‬
‫د بېلګې په توګه مړینه‪ ،‬د کرنې حاصالتو کچه‪ ،‬روغتیایي پېښې‪ ،‬ترافیکي پېښې او داسې نور‪...‬‬
‫موږ دلته احصائیه موخې ته د رسېدو لپاره کاروڅو معلوماتو ته مفهوم ورکړو او و یې ارزو‬

‫‪1.1‬داحصائیی تعریف او مفهوم‪:‬‬

‫احصائیه یوه عربی کلمه ده ‪،‬چی دشمیرلو په معناده ‪.‬په انګلیسی کی (‪ )statistics‬بلل کیږی چی دالتنی لغات‬
‫‪ status‬څخه اخستل شویدی چی د دولت لپاره دضرورت وړ اودټولنی الزمه ارقامو اومعلوماتوپه معناده‪.‬نن‬
‫ورځ هم په انګلیسی ژبه کی ‪ state‬دولت ته ویل کیږی داحصائیی لپاره علماو بیالبیل تعرفونه کړیدی‬
‫په ساده او معمولی مفهوم سره احصائیه دارقامو اوشمیرلو هری هغی مجموعی ته ویل کیږی چی دچاپیریال‬
‫یادانسانانو ټولنیزو‪،‬اقتصادی‪،‬سیاسی اونورو فعالیتونو او ښکارندو په اړه وی ‪.‬دچاپیریال په برخه کی د‬
‫اورښت ‪ ،‬نودوخی درجی ‪ ،‬د ونو دپاڼي‪ ،‬دنباتاتو د ودی داندازی بیلګی دی او ټولنیزو فعالیتونوپه برخه کی د‬
‫وزګارو اوپه کاربوختو وګړو شمیر ‪ ،‬دسواد سلنه‪ ،‬دناروغیو کچه‪،‬واردات‪،‬صادرات‪ ،‬او داسی نوری بیلګی‬
‫ذکر کوالی شو ‪.‬‬
‫(‪ )Kendall‬او (‪ )Yule‬وایی‪ :‬د ډیرو اړتیاو دټاکلو لپاره په ټاکلو حدودو کی دکمی ارقاموڅیړنی ته احصائیه‬
‫وایی‪.‬‬
‫که پورته تعریف ته نظر وکړو ‪:‬‬
‫احصائیه په لومړی ګام کی اطالعات (ارقام) ‪،‬معلومات اومشاهدات راټولوی همدغه ارقام(‪ ) Data‬خام مواد‬
‫دی ‪ ،‬چی بیا تنظیمیږی او په لنډیز سره ارائیه او په واضح ډول سره تشریح کیږی ‪ ،‬دهغوی تعبیر او تفسیر‬
‫اسانه کیږی‬
‫په دویم ګام کی احصائیه د څیړونکی سره مرسته کوی چی دخپلو څیړنو پایلو ته پراخوالی ورکړی‬
‫‪1.2‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪2‬‬

‫د احصائیې لنډه تاریخچه‪:‬‬

‫احصائیه دانسانی ټولنی دلومړی دولت په اندازه لرغونتوب لری کله چی مصر ‪،‬بابل ‪ ،‬کی لومړنی دولتونه په‬
‫ابدائیه بڼه جوړشول ‪ ،‬دا وخت دمالد څخه (‪ )۳۰۵۰‬کاله مخکی چی دوی پخپلو قلمرونو کی د دولتی چارو د‬
‫ضرورت له مخی دنفوسو او نورو منابعو په هکله شمیرنی کولی په چین کی (‪ )۲۰۰۰‬کاله مخکی تر مالد‬
‫سر شمیرنه شوی په (‪ )۱۰۱۷‬م کال کی د اوسنی فلستین د نفوس شمیرنه شویده په انګلیستان کی (‪-۱۳۷۱‬‬
‫‪)۱۳۱۲‬م کال کی مالیه ثبت او دمالیی ورکونکو شمیر ثبت شویدی‬
‫په همدی سلسله احصائیه دخلګو د توجه وړ وګرځیده‬

‫‪1.3‬داحصائیی د پلی کولو (تطبیق ) ساحه‬

‫له احصائیی څخه دعلومو دیوی څانګی او دځانګړو میتودونو او روشنو دیوی ساحی په توګه په الندی برخو‬
‫کی ګټه اخستل کیږی‬
‫‪ -1‬دکرنیزو محصوالتو د تولید او ویشلو په برخه کی‬
‫‪ -2‬دنفوس وکړو او کورنیو دځانګړتیاو په برخه کی‬
‫‪ -3‬دمهاجرتونو مسافرتو نو او دهغوی داړوند حاالتو په برخه کی‬
‫‪ -4‬داقتصادی ‪،‬ټولنیزو‪،‬فزیکی‪ ،‬ودانولو دبنسټونو او دهغی دساتنی اوڅارنی په برخه کی‬
‫‪ -5‬دسیاست ‪،‬ټاکنو‪ ،‬او دانسانی حقونو په برخه کی‬
‫‪ -6‬دترانسورت او مالیاتو درا ټولولو په برخه کی‬
‫‪ -7‬دعلمی تحقیقاتو او مطالعاتو سروی دعلومو دبیالبیلوڅانګو په برخه کی‬
‫‪ -8‬دسوداګری ‪،‬مارکیټ ‪ ،‬دکار ساحی او د عوایدو ‪ ،‬لګښتونو دسطحی په برخه کی‬
‫‪ -9‬د ښوونی اوروزنی ‪ ،‬په ملکی اونظامی خدمتونو کی د نفوسو دجلب په برخه کی‬
‫‪ 1.4‬د احصائیې تقسیم بندی‬

‫احصایه د ارقامو د توضیح او تشریح له مخي په دوه برخوویشل کیږي ‪.‬‬

‫‪ :1‬تشریحي احصایه(‪ : )Descriptive statistics‬دا احصایه دټولو هاغو روشونو او اوصافو څخه عبارت‬
‫ده چې د یو جمیعت او یا یوي نموني د اوصافو اومشخصاتو په تشریح او تو ضیح کې په کاروړل کیږي لکه‬
‫داوسط‪،‬میاني ‪ ،‬مود‪،‬او معیاري انحراف چی داحصائیی په همدی برخه کی تشریح کیږی‪.‬‬
‫‪-۲‬استنباطي احصایه‪ :Inferential statistics‬استنباطي احصایه د هاغو روشونو څخه عبارت ده چې د‬
‫هغي له الري د یوي نمونې د مربوطه مشخصاتو له مخي د یو جمیعت مشخصات استنباط کیږي‪.‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪3‬‬

‫او یا په بل عبارت استنباطي احصایه هغه احصایې ته وایي چې د جزپه تشریح کولو د کل سره سراو کار لري‬
‫یعني محقق د نمونې اوصاف سره سراو کار لري او د مشخصو روشونو په واسطه د نموني مشخصاتو له‬
‫مخي د جمیعت د مشخصاتو په اړوند خپل حکم صادروي ‪.‬‬
‫‪ 1.5‬جمعیت (‪:)population‬‬
‫یو سټ چی ټول عناصر یی یو یاڅو مشترک خاصیتونه ولری او په یو مشخص وخت او مناسب موقعیت کی‬
‫قرار ولری جمعیت بلل کیږی یا جمعیت ټولو هغو ارقاموته ویل کیږی چی دمطالعی او څیړنی الندی وی او د‬
‫مطالعی لپاره را ټول شوی وی په دی کی د بوټو ‪ ،‬څارویو ‪ ،‬حشراتو‪ ،‬دحرارت درجه‪ ،‬او نور تول ارقام‬
‫راځی‬
‫احصائیوی جمعیت دوه ډوله دی ‪ :‬محدود نفوس (‪ ) finite population‬د بیلګی په توګه ‪:‬د هلمند دنوزاد د‬
‫انارو حاصالت ‪ ،‬دهلمند دناوی ولسوالی دپمبی حاصالت او بل یی بی نهایت نفوس (‪)Infinite population‬‬
‫دبیلګی په توګه د ټوله نړی د انارو حاصالت یا د ټولی نړی دانارو د پخیدو د وخت سنجس ‪ ،‬په هغو کی د‬
‫ګټورو موادو مقدار او نور مثالونه ‪.‬‬
‫‪ 1.6‬نمونه او نمونه اخستل (‪:)sample and sampling‬‬
‫په ځینو مواردوکی دیوجمعیت یا ټولنی داعضاوو مطالعه ستونزمنه وی ‪،‬پر مصرفه اوپه عمل کی ستونزمن‬
‫کار دی ‪ ،‬دمثال په توګه دافغانستان د ‪ 9‬کلنو ماشومانو د استعداد ضریب (‪ )IQ‬معلومول ستوزمن کار دی نو‬
‫داحصائیی پوهان د ټول جمعیت د مطالعی لپاره نومړی جمعیت په څو ګروپونو ویشی چی دیوی برخی‬
‫انتخاب دجمعیت څخه دنمونی( ‪ )sample‬په نوم یادیږی او دغی پروسی ته عملیی ته نمونه اخستل‬
‫(‪ )sampling‬وایی په احصائیه کی دجمعیت خصوصیاتو ته پارامتر (‪ )parameter‬او نمونی خصوصیاتو ته‬
‫تخمین یا براورد (‪ )Estimates‬وایی که په احصائیه کی د ‪ 100‬محصلینو دقد لوړ والی اندازه کړو او‬
‫دهغوی اوسط قد په الس راوړو نو الس ته راغلی مقدارته تخمین د ټولو محصلینو وایی‪.‬‬

‫نمونه اخیستل له عناصرو څخه د نمونې اخیستلو لپاره‪ ،‬یوازې یوه برخه یې د نمونې په توګه مشاهده او اندازه‬
‫کوو او د نمونې پایله له عناصرو سره پرتله کوو ‪ ،‬هرهڅیړنه او ارزونه کې د سمې نمونې غوراوی یوه مهمه‬
‫موضوع ده‪.‬‬
‫له دې امله د احصائې مهم بحثونه د احصائې نمونې اخیستنې نظریاتو او میتودونو ته ځانګړي شوي دي‪.‬‬
‫نمونه اخیستل په دوو ډلو وېشل کیږي‬
‫‪۱‬ساده نمونه اخیستنه‬
‫‪۲-‬تصادفي نمونه اخیستنه‬
‫‪۱-‬ساده نمونې اخیستنه کې د احصائیه پوه لیتوالتیا او سلیقه شامل دی‪.‬‬
‫‪۲-‬تصادفي نمونه اخیستنه کې د احصائیه پوه لیتوالتیا او سلیقه شامل نه دي‪.‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪4‬‬

‫کیدای شي چې ټول عناصر د نمونې اخیستنې مساوي چانس ولري او د احصائې علم کې تر‬
‫ډېره له تصادفي نمونه اخیستنېڅخه استفاده کیږي‪.‬‬
‫یعنې د دې ډلې ټول عناصر د نمونې اخیستنې عنصر په توګه مساوي چانس لري او د‬
‫احصائې علم کې تر ډېره بریده تصادفي نمونه اخیستنه کارول کیږي‪.‬‬
‫د بېلګې په توګه که د یو پوهنتون ‪۵۰‬زده کړیالن د ونې‪ /‬قد ټاکلو لپاره د نمونې په توګه غوره کړو‬
‫او د هغوی د ونې لوړوالی پیدا کړو په دې صورت کې له اټکل څخه تر السه شوي معلومات د‬
‫ټولو زده کړیالنو د قد اوسط ښیي‪.‬‬

‫‪ 1.7‬متحول (‪)Variable‬‬
‫‪ .1‬تعریف ‪ :‬هر عنصر چی داندازه ګیری وړ وی د متحول په نوم یادیږی‬
‫‪ .2‬تعریف‪ :‬دمتحول اندازه ګیری ته تحول وایی‬
‫‪ .3‬تعریف ‪ :‬که چیری متحولونه یوازی تام قیمتونه واخلی ‪ ،‬نو دغیر متمادی متحول په نوم یادیږی لکه ‪ :‬دیوی‬
‫ښو ونځی د استادانوشمیر‬
‫‪ .4‬تعریف‪ :‬که چیری یو متحول د دوو معینو حدونو تر منځ قیمتونه واخلی د متمادی متحول په نوم یادیږی ‪،‬لکه‬
‫دقد جګوال ‪ ،‬وزن ‪ ،‬استعداد‪......‬‬

‫‪1.8‬خام مواد یا خام اطالعات (‪)Raw Data‬‬

‫د دعدادو جمع کول او نمایش دی ‪ ،‬دڅیړنی او سنجس لپاره نوموړی مواد دپوهیدو وړ نه دی یا په بل عبارت‬
‫دهغه ابتدائه معلوماتو او ارقامو را ټول دی چی په عددی ډول نه وی ترتیب شوی یعنی‪:‬‬
‫‪ ‬تحلیل او تجزیه نه وی‬
‫‪ ‬ګنګ وی‬
‫‪ ‬دپو هیدو وړ نه وی‬
‫‪ ‬خشک یا خام ارقام وی‬

‫‪ 1.9‬مجموعه(‪)Summation‬‬
‫په احصائیه کی اکثره وخت د مجموعی څخه استفاده کوو دبیلګی په توګه ‪ :‬که د 𝑥 یو متحول ولرو او هغه‬
‫ته 𝑛𝑥 ‪ 𝑥1 , 𝑥2 , . . ,‬قیمتونه ورکړو نو په لنډ ډول یی په 𝑖𝑥 سره ښیو چی‬
‫𝑛 ‪ 𝑖 = 1,2,3 … . ,‬چی دی او مجموعه یی په الندی ډول سره ښیوو‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪5‬‬

‫𝑛‬

‫𝑛𝑥 ‪∑ 𝑥𝑖 = 𝑥1 + 𝑥2 + 𝑥3 + ⋯ … +‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫‪ – ۱‬قضیه ‪:‬د دوه یاڅو متحولنو مجموعه د هر متحول دجال مجموعی څخه عبارت ده‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫𝑖𝑧 ∑ ‪∑(𝑥𝑖 + 𝑦𝑖 + 𝑧𝑖 ) = ∑ 𝑥𝑖 + ∑ 𝑦𝑖 +‬‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫ثبوت‪:‬‬
‫𝑛‬

‫) 𝑛𝑧 ‪∑(𝑥𝑖 + 𝑦𝑖 + 𝑧𝑖 ) = (𝑥1 + 𝑦1 + 𝑧1 ) + (𝑥2 + 𝑦2 + 𝑧2 ) + ⋯ + (𝑥𝑛 + 𝑦𝑛 +‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫) 𝑛𝑧 ‪= (𝑥1 + 𝑥2 + ⋯ + 𝑥𝑛 ) + (𝑦1 + 𝑦2 + ⋯ + 𝑦𝑛 ) + (𝑧1 + 𝑧2 + ⋯ +‬‬

‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫𝑖𝑧 ∑ ‪= ∑ 𝑥𝑖 + ∑ 𝑦𝑖 +‬‬
‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

‫‪6‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪7‬‬

‫‪-۳‬مثال‪ :‬د جمع دحاصل په شکل یی ولیکی‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪𝑎) ∑(4𝑦𝑖 + 1‬‬ ‫‪𝑏) ∑ 2𝑥𝑖2‬‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬
‫‪3‬‬

‫)‪𝑎) ∑(4𝑦𝑖 + 1) = (4𝑦1 + 1) + (4𝑦2 + 1) + (4𝑦3 + 1‬‬ ‫حل ‪:‬‬

‫‪𝑖=1‬‬
‫‪3‬‬

‫) ‪𝑏) ∑ 2𝑥𝑖2 = (2𝑥12 ) + (2𝑥22 ) + (2𝑥32‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪𝑦𝑖 = 1,3,4‬وی نو په دی صورت کی لرو چی‪:‬‬ ‫‪ 𝑥𝑖 = 2,4,5‬او‬ ‫که‬

‫‪3‬‬

‫‪∑(4𝑦𝑖 + 1) = (4.1 + 1) + (4.3 + 1) + (4.4 + 1) = 35‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪∑ 2𝑥𝑖2 = (2. 22 ) + (2. 42 ) + (2. 52 ) = 90‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫𝑛‬

‫𝑎𝑛 = 𝑎 ∑‬ ‫دیوثابت عدد 𝑎مجموعه دهغه 𝑛 برابره کیږی یعنی ∶‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫𝑎𝑛 = 𝑎 ∑ ⟹ 𝑛𝑎 ‪∑ 𝑎 = 𝑎1 + 𝑎2 + 𝑎3 + ⋯ +‬‬ ‫ثبوت ∶‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪∑ 4 = 3.4 = 12‬‬ ‫مثال‪: 4‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪∑6𝑖=3 3 = (6 − 2)3 = 4.3 = 12‬‬

‫‪∑𝑛𝑖=1(𝑎𝑥𝑖 + 𝑏) = 𝑎 ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 + ∑𝑛𝑖=1 𝑏 = 𝑎 ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 +‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪8‬‬

‫مثال‪ :6‬د ‪ 2,5,6,7,11,15,20,22,23‬عددونو په سټ کی د ‪ 3‬اولو عددونو لپاره الندی مجوعی پیداکوو‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(∑ 𝑥𝑖 ) = (𝑥1 + 𝑥2 + 𝑥3 )2 = (2 + 5 + 6)2 = 132 = 169‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪∑(𝑥𝑖 )2 = 22 + 52 + 62 = 4 + 25 + 36 = 65‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫‪(∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 )2 ≠ ∑𝑛𝑖=1(𝑥𝑖 )2‬‬ ‫دپورته مثال څخه نتیجه کیږی چی‪:‬‬

‫)𝑛(𝑝 … … )‪ 𝑝(1). 𝑝(2). 𝑝(3‬لپاره لرو چی‬ ‫د‬ ‫دحاصل ضرب لپاره عالمه ∶‬

‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫‪∏ 𝑝(𝑘) = 𝑝(1). 𝑝(2) … . 𝑝(𝑛),‬‬ ‫!𝑛 = 𝑛 ‪∏ 𝑘 = 1.2.3 … .‬‬

‫‪𝑘=1‬‬ ‫‪𝑘=1‬‬

‫مثالونه ‪:‬‬

‫𝑛‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪∏ 𝑎 = 𝑎. 𝑎. 𝑎 … . 𝑎 = 𝑎𝑛 ,‬‬ ‫‪∏ 𝑘 = 1.2.3.4.5 = 5! , ∏ 3 = 33 = 27‬‬

‫‪𝑘=1‬‬ ‫‪𝑘=1‬‬ ‫‪𝑘=1‬‬

‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫𝑖𝑦 ∑ ‪ ∑ 𝑥𝑖 𝑦𝑖 ≠ ∑ 𝑥𝑖 .‬مثال دی لوستونکی کارکړی‬ ‫پیاد باید ولرو چی ∶‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫‪2‬‬

‫پوښتنی ‪:‬که ‪ 𝑥1 = 2, 𝑥2 = 4 , 𝑦1 = 3 , 𝑦2 − 1‬وی )‪ ∑(3𝑥𝑖 − 𝑦𝑖 + 4‬پیداکړی؟‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫که ‪ 𝑥1 = 2, 𝑥2 = 4, 𝑥3 = 6, 𝑥4 = 7, 𝑥5 = 8‬وی الندی مجموعی پداکړی ؟‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1: ∑(𝑥𝑖 − 3)2‬‬ ‫‪2: ∑(𝑥𝑖 )2‬‬ ‫) 𝑖𝑥 ‪3: ∑(𝑥𝑖2 −‬‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪9‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫𝑖𝑥√ ∑ ‪4:‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪5: ∑(𝑥𝑖2 + 2) ,‬‬ ‫𝑖𝑥 ∑√ ‪6:‬‬

‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬ ‫‪𝑖=1‬‬

‫‪ 1.10‬د دفعاتو توزیع (ویش)‬

‫مخکی له دی چی موږ پیچلی معلومات راټول ‪ ،‬ترتیب او تنظیم کړو‪ ،‬نو الزمه ده چی الندی مفهومونه وپیژنو‬

‫‪ )1‬ګراف (‪ : )Graph‬دهغه شکل څخه عبارت دی چی د متحولینو تر منځ تصویری ارتباط ټینګوی‬
‫‪ )2‬خام مواد(‪ :)Raw data‬دهغه ارقامو او راټول شوو معلوماتو څخه عبارت دی چی په عددی ډول نه وی‬
‫ترتیب شوی‬
‫‪ )3‬صنف بندی (‪ :)Arrays‬په صعودی یا نزول ډول دخامو موادو ترتیب کول دی‬
‫‪ )4‬وسعت (‪ :)Range‬د صنف د لوی او کوچینی حد تر منځ فرق ته وسعت وایی‬
‫‪ )5‬ساحه (‪ :)Domain‬دمتحول هغه قیمتونه دی چی تابع په نوموړی قیمتونو کی تعریف شوی وی‬
‫‪ )6‬صنف (‪ :)Class‬هغه افراد ‪ ،‬اشیا ء او حوادث دی چی مشترک خصوصیات او عینی حالت ولری‬
‫‪ )7‬دصنف انتروال(‪ :Class Interval‬د صنف د تحول دساحی څخه عبارت دی‬
‫‪ )8‬دطبقی یا صنف حدود (‪ :)Class Limits‬د یوی طبقی اخرنی (انجامی ) اعداد دطبقی د حدودو په نوم‬
‫یادیږی د طبقی کوچینی عدد د ټیټ حد او لوی عدد د لوړ حد په نوم یادیږی‬
‫‪ )9‬دیوی طبقی خالصه ساحه (‪ :)open class Interval‬عبارت دهغی طبقی دساحی څخه دی لوړ یاټیټ حد یی‬
‫محدود شوی نه وی‬

‫د دفعاتو د توزیع جدول (‪ :)Frequency Distribution‬د دی لپاره چی خام مواد د هغوی د مربوطه‬
‫دفعو سره ولیکو یو جدول ته ضرورت لرو چی الندی نقطی باید په نظر کی ونیسو‬

‫‪ )a‬د دی لپاره چی د اشتباهاتو حخه ځان وژ غورو دهری دفعی په عوض یو خط لیکو چی د چوب خط (‪)Tally‬‬
‫په نامه یادیږی‬
‫‪ )b‬وسعت ‪ :‬د صنفونو شمیر چی معموآل د ‪ 5‬څخه تر ‪ 25‬پوری په نظر کی نیول کیږی دتعین لپاره یی وسعت‬
‫یعنی ‪R=b-a‬‬ ‫یا فاصلی ته ضرورت دی چی د لوړ حد او ټیټ حد د تفریق د حاصل څخه عبارت دی‬
‫‪ )c‬دصنفونو انتروال باید یو شان وی چی معموآل په ‪ c‬سره ښودل کیږی که دصنفونو شمیر په ‪ k‬سره وښیو نو‬
‫𝑅‬
‫= 𝑐 رابطی په واسطه تعینوو چی باید یو مناسب عدد انتخاب شی که دصنفونو‬ ‫دصنفونو انتروال د‬
‫𝐾‬

‫انتروال او مقدار معلوم نه وی نو الندی ټکی په پام کی نیسو‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪10‬‬

‫‪ .1‬که ‪ n‬معلومات راکړل شوی وی نو د 𝑘‪ 𝑛 = 2‬رابطی څخه د ‪ k‬قیمت پیدا کوو‬

‫‪ .2‬که ‪ n‬معلوات راکړل شوی وی و‪ ،‬دالندی رابطی څخه استفاده کوو چی د استورج دقاعدی په نوم یادیږی د‬
‫𝑛 ‪𝑘 = 1 + 3,322 . log‬‬ ‫‪ k‬قیمت مناسب انتخابوو‬
‫‪ .3‬کوالی شو د ‪ k‬قیمت پخپله خوښه انتخاب کړو ‪ ،‬البته د ‪ 5‬څخه تر ‪ 25‬پوری باید انتخاب شی که چیری‬
‫دصنفونو شمیر د ‪ 5‬څخه کم وی‪ ،‬نو معلومات خپله معنا دالسه ورکوی او که صنفونه د ‪ 25‬څخه زیات شی نو‬
‫محاسبه یی اوږده او دوخت ضایع ده‬

‫لومړی مثال‪:‬‬

‫مثال‪ :‬که یو شمیر ارقام په الندي دفعاتو سره راکړشوي وي جدول یی ترتیب کړی‬

‫‪11,11,12,12,13,13,13,13,13,14,14,15,15,15,16,16,17,18‬‬

‫دویم مثال‪ :‬الندی عددونه د ‪ 20‬تنه محصلینو دقد اندازه راښیی تاسی یی جدول ترتیب کړی‬

‫‪160,163,165,163,170,170,165,175,180,165‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫لومړی یی په نزولی ډول ترتیبوو ‪175,160,175,170,170,170,175,165,163,165‬‬

‫دفعات دقد اندازه‬

‫‪160‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪163‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪165‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪170‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪175‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪180‬‬ ‫‪1‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪11‬‬

‫دریم مثال‪ :‬په یوه ازموینه کی ‪ 40‬زده کوونکو ګډون کړیدی او پایلی یی په الندی ډول اعالن شویدی تاسی‬
‫یی د دفعاتو دتوزیع جدول ترتیب کړی‬
‫‪56 78 62 37 54 39 62 60 28 82‬‬
‫‪38 72 62 44 54 42 42 55 57 65‬‬
‫‪68 47 42 56 56 55 66 42 52 48‬‬
‫‪48 47 41 50 52 47 48 53 68 56‬‬
‫حل‪:‬لومړی یی ترتیبوو‬
‫‪28 42 47 48 54 56 62 68‬‬
‫‪37 42 47 50 54 56 62 68‬‬ ‫‪𝑅 = 𝑏 − 𝑎 ⟹ 𝑅 = 82 − 28 = 54‬‬
‫𝑅‬ ‫‪54+1‬‬
‫‪38 42 47 52 55 56 62 72‬‬ ‫=𝑐‬ ‫=‬ ‫‪=5⟹𝑐=5‬‬
‫𝑘‬ ‫‪11‬‬

‫‪39 42 48 52 55 57 65 78‬‬
‫‪41 44 48 53 56 60 66 82‬‬

‫دصنفونو انتروال‬ ‫شمیریا ‪Tally‬‬ ‫𝑖𝐹‬

‫‪28-32‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪33-37‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪38-42‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪43-47‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪48-52‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪53-57‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪58-62‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪63-67‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪68-72‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪73-77‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪78-82‬‬ ‫‪2‬‬

‫څلورم مثال‪ :‬که چیری په یوه مسابقه کی ‪ 80‬محصلینو ګډون کړی وی ‪ ،‬د دفعاتو جدول یی ترتیب کړی‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪12‬‬

‫‪23 24 18 14 20 24 24 26 23 21‬‬

‫‪16 15 19 20 22 14 13 20 19 27‬‬

‫‪24 22 38 28 34 32 23 19 21 31‬‬

‫‪16 28 19 18 12 27 15 21 25 16‬‬

‫‪30 17 22 29 29 18 25 20 16 11‬‬

‫‪17 12 15 24 25 21 22 17 18 15‬‬

‫‪21 20 23 18 17 15 16 26 23 22‬‬

‫‪11 16 18 20 23 19 17 15 20 10‬‬

‫حل‪ :‬که وغواړو د پورته ارقامو جدول جوړ کړو ‪ ،‬نو لومړی باید هغه ترتیب کړو چی ترتیب کول یی‬
‫لوستنکوته پریږدو‬

‫که وغواړو په اعشاری ډول صنفونه جوړکړو ‪ ،‬نو دهر صنف د ټیټ حد څخه ‪ 0.5‬تفریقوو او دلوړ سره‬
‫‪ 0.5‬جمع کوو‬

‫𝑘‬ ‫‪28+2‬‬
‫‪10 − 0.5 = 9.5 , and 14 + 0.5 = 14.5‬‬ ‫=𝑐‬ ‫=‬ ‫‪=5‬‬
‫𝑅‬ ‫‪6‬‬

‫صنفونه‬ ‫صنفی سرحدونه‬ ‫شمیریا ‪Tally‬‬ ‫دفعات‬

‫‪Classes‬‬ ‫𝑖𝐹‬
‫‪Class boundaries‬‬

‫‪10-14‬‬ ‫‪9.5-14.5‬‬ ‫||| ||||‬ ‫‪8‬‬

‫‪15-19‬‬ ‫‪14.5-19.5‬‬ ‫‪28‬‬
‫||| |||| |||| |||| |||| ||||‬
‫‪20-24‬‬ ‫‪19.5-24.5‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪25-29‬‬ ‫‪24.5-29.5‬‬ ‫|| |||| |||| |||| |||| ||||‬ ‫‪12‬‬
‫‪30-34‬‬ ‫‪29.5-34.5‬‬ ‫‪4‬‬
‫|| |||| ||||‬
‫‪35-39‬‬ ‫‪34.5-39.5‬‬ ‫‪1‬‬
‫||||‬

‫|‬

‫‪∑ 𝐹𝑖 =80‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪13‬‬

‫مثال ‪ :‬د‪ 40‬تنو محصلینو قد په ‪ cm‬اندازه شوی دی ‪ ،‬جدول یی ترتیب کړی‬

‫‪138 164 150 132 144 125 149 157 146‬‬

‫‪158 140 147 136 148 142 144 168 126‬‬

‫‪138 176 163 118 154 165 146 173 142‬‬

‫‪147 135 153 140 135 161 145 135 142‬‬

‫‪150 156 145 128‬‬

‫ترتیب کول یی د لوستونکو دنده ده‬

‫‪ 1.11‬ګراف‪ :‬د دفعاتو د توزیع هندسی تصویر ته ګراف وایی‪ ،‬چی اکثره علمی تحقیقات په ښه ډول تشریح‬
‫کوی‬

‫‪ .1‬هستوګرام ګراف(مستطلی ګراف) ‪ :‬دغه ګراف اکثرآ دمتمادی معلوماتو لپاره په کار وړل کیږی ‪،‬اودهغه‬
‫𝑅‬
‫مستطیلونو د مجموعی څخه عبارت دی چی قاعده یی د = 𝑐 په واسطه تعینیږی‬
‫𝑘‬

‫‪Fi‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪0‬‬
‫‪12.5‬‬ ‫‪17.5‬‬ ‫‪22.5‬‬ ‫‪27.5‬‬ ‫‪32.5‬‬ ‫‪37.5‬‬ ‫‪42.5‬‬ ‫‪47.5‬‬
‫‪Xi‬‬
‫‪ .2‬د دفعاتو کثیراالضالع‪ :‬دهمدی ګراف د ترسیم لپاره دهرمستطیل دقاعدی وسطی نقطه پیداکوو‪،‬دغه‬
‫وسطی نقطه د مستطیلونو په پورته برخه کی سره نښلوو چی د دفعاتو کثیراالضالع السته راځی‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪14‬‬

‫‪fi‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪xi‬‬

‫‪ .3‬بار ګراف (میلیی ګراف)‪ :‬دا ګراف هم د هستوګرام ګراف غوندی دی خو فقت په هستوګرام کی معلومات‬
‫متمادی وی خو په بار ګراف کی غیر متمادی ‪.‬یادونه باید وشی چی د نوموړی ګراف د مستطیلونو ترمنځ‬
‫فاصله باد یوه اندازه وی‬

‫‪12‬‬
‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪10 14 15 19 20 24 25 29 30 34‬‬ ‫‪35 39‬‬

‫‪ -4‬پای ګراف ‪ :‬دا ګراف دیوی دایری څخه عبارت دی چی اکثره دفیصدی لپاره استعمالیږی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪15‬‬

‫‪ 1.12‬دفریکونسی ډولونه‬

‫د معلوماتوکی دهر دیتا (‪ ) data‬د دفعاتو (تکرار) څخه عبارت دی‬ ‫مطلقه فریکونسی 𝑖𝐹‬

‫یادونه باید وس چی په صنف بندی شو معلومواتو کی مطلقه مجموعی فریکونسی د طبقه بندی شوو‬
‫معلوماتو دمجوعی سره مساوی دی یعنی‪:‬‬

‫𝑘‬

‫𝑁 = 𝑘𝐹 ‪∑ 𝐹𝑖 = 𝐹1 + 𝐹2 + 𝐹3 + ⋯ +‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫‪ – ۲‬نسبی فریکونسی 𝑖𝑓 ‪:‬ک دهر طبقی مطلقه فریکونسی د مطلقی فریکونسی پر مجموعی تقسیم کړو نو‬
‫دهمغی طبقی نسبی فریکونسی په الس راځی یعنی‪:‬‬

‫𝑖𝐹‬ ‫𝑖𝐹‬
‫= 𝑖𝑓‬ ‫=‬
‫𝑖𝐹 ‪∑𝑘𝑖=1‬‬ ‫𝑁‬

‫دنسبی فریکونسی مجموعه په هر احصایوی جدول کی د (‪ )۱‬سره مساوی ده‬

‫𝑘‬

‫‪∑ 𝑓𝑖 = 𝑓1 + 𝑓2 + 𝑓3 + ⋯ + 𝑓𝑘 = 1‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫‪ -3‬د فیصدی فریکونسی 𝑖𝑝 که دنسبی فریکونسی هره طبقه په (‪ )100‬کی ضرب کړو دهمغه طبقی فیصدی‬
‫𝑖𝐹‬
‫𝑘∑ = 𝑖𝑝‬ ‫فریکونسی الس ته راځی یعنی‪. 100:‬‬
‫𝑖𝐹 ‪𝑖=1‬‬

‫او د فیصدی مجموعی فریکونسی په هرجدول کی د (‪)100‬سره مساوی ده‬

‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪16‬‬

‫𝑘‬

‫‪∑ 𝑝𝑖 = 𝑝1 + 𝑝2 + 𝑝3 + ⋯ + 𝑝𝑘 = 100‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫‪ .4‬تراکمی فریکونسی یا مجموعی فریکونسی(‪ :)cumulative frequency‬د دفعاتو حاصل جمع په 𝑓𝑐‬

‫سره ښیو د دفعاتو دا مجموعه هغه دفعی جمع کوی چی دهغی څخه کښته واقع وی‬

‫‪ .5‬نسبی تراکمی فریکونسی(‪ 𝑟𝑐𝑓 :)percentage relative frequency‬نسبی تراکمی فریکونسی د‬

‫𝑓𝑐‬
‫= 𝑓𝑐𝑟 پواسطه السته راځی چی دلته 𝑓𝑐𝑟 نسبی تراکمی دفعات ‪ 𝑐𝑓 ،‬تراکمی دفعات او ‪ N‬د دفعاتو‬
‫𝑁‬

‫مجموعه راښیی او یا داسی چی که د نسبی فریکونسی هره طبقه دهغی دکښته طبقی سره جمع کړو نونیبی‬
‫تراکمی فریکونسی په الس راځی او دنسبی فریکونسی اخره طبقه په هر جدول کی د یو (‪ )۱‬سره مساوی ده‬

‫‪ .6‬دفیصدی نسبی فریکونسی (‪:)percentage relative cumulative frequency‬‬

‫𝑓𝑐‬
‫= 𝑓𝑐𝑟𝑝 پواسطه السته راځی پورته حالتونه په الندی جدول کی کتالی شی‬ ‫‪100‬‬ ‫د‬
‫𝑁‬

‫𝑖𝑥‬ ‫𝑖𝐹‬ ‫𝑖𝐹‬ ‫𝑖𝐹‬ ‫𝑓𝑐‬ ‫𝑓𝑐‬ ‫𝑓𝑐𝑟𝑝‬

‫= 𝑖𝑓‬ ‫= 𝑖𝑝‬ ‫‪100‬‬ ‫= 𝑓𝑐𝑟‬
‫𝑁‬ ‫𝑁‬ ‫𝑁‬ ‫𝑓𝑐‬
‫=‬ ‫‪100‬‬
‫𝑁‬

‫‪96-99‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0.16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0.16‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪99-102‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0.16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0.32‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪102-105‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪0.44‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪0.76‬‬ ‫‪76‬‬

‫‪105-108‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0.80‬‬ ‫‪80‬‬

‫‪108-111‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0.20‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪1.‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪N=25‬‬ ‫‪1‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪17‬‬

‫مثال‪ :‬د (مثال‪ :‬د (‪ )30‬محصلینو د قد اندازی د سانتی متر په حساب په الندی ډول دی‬

‫‪169 165 169 158 162 158 167 158 169 167 164 171‬‬

‫‪167 170 171 162 164 165 165 164 170 169 170 164‬‬

‫‪165 164 165 169 171 165‬‬

‫دقداندازه‬ ‫‪158‬‬ ‫‪162‬‬ ‫‪164‬‬ ‫‪165‬‬ ‫‪167‬‬ ‫‪169‬‬ ‫‪170 171‬‬

‫‪xi‬‬

‫دمحصلینوشمیر‪Fi‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫کټګوری‬ ‫‪5‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪11‬‬

‫دپورته جدول څخه لیدل کیږی چی د ‪ 3‬تنو قد ‪ ،158cm‬د ‪ 2‬تنو قد ‪....... 162cm‬او باالخره د ‪ 3‬تنو قد‬
‫‪ 71cm‬دی لیدل کیږی چی زیات محصلین د ماوسط قد لرونکی دی او دلوړ قد لرونکی تر ټیټ قد لرونکو‬
‫زیات دی په الندی جدول کی په ښه ډول لیدل کیږی‬

‫دمحصلینوګروپ ‪xi‬‬ ‫ټیټ قد‬ ‫متوسط قد‬ ‫لوړقد‬

‫دمحصلینوشمیر‪fi‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪11‬‬

‫مثال‪:‬په یوه کارخانه کی ‪ 20‬تنه نارینه اوښځینه کار کوی‬

‫نر‪Man:‬‬ ‫ښځه‪woman:‬‬

‫‪M W M W M WW M M M‬‬

‫‪M W M W W M W W M M‬‬

‫حل‪:‬الف ‪N=20‬‬ ‫الف‪:‬دکارکونکوو شمیر معلوم کړی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪18‬‬

‫ب‪:‬دکارکونکوجنسیت ‪x‬‬ ‫ب‪:‬متحول راوپیژنی‬

‫حالت‬ ‫‪xi‬‬ ‫‪Fi‬‬
‫ج‪:‬‬ ‫ج‪:‬جدول ترتیب کړی‬
‫‪1‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪11‬‬
‫د‪:‬ګراف یی رسم کړی‬
‫‪2‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪20‬‬

‫مثال‪ :‬دیوی فابریکی څخه الندی معلومات راکړل سوی دی تاسی یی ګراف رسم کړی‬

‫‪i‬‬ ‫‪Xi‬‬ ‫‪Fi‬‬

‫‪1‬‬ ‫کمیس‬ ‫‪60‬‬

‫‪2‬‬ ‫کرتی‬ ‫‪40‬‬

‫‪3‬‬ ‫کوټ‬ ‫‪50‬‬

‫‪4‬‬ ‫صدری‬ ‫‪25‬‬

‫‪5‬‬ ‫بوټ‬ ‫‪35‬‬

‫‪fi‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪19‬‬

‫‪xi‬‬

‫مثال‪:‬د ‪ 170‬کارکونکو څخه ‪ 18‬تنه انتخابوو‪،‬تر څو دهغوی د اوالدو شمیر معلوم کړو‬

‫الف ‪:‬نمونه او جمعیت ‪ ،‬نمونه ‪ n=18:‬او ‪ N=170‬جمعیت‬

‫‪i‬‬ ‫‪xi Fi‬‬
‫ب‪:‬متحول ‪ ،‬دکارکونکوشمیر=‪X‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫ج‪:‬ګراف رسم کړی ‪ ،‬د ګراف رسمول دلوستونکو دنده ده‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫مثال‪ :‬د ‪ 1000‬معلوماتو لپاره څو طبقو ته ضرورت دی؟‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫حل ‪ :‬د استورج (‪ )Sturges‬د فورمول څخه کار اخلو‬

‫‪18‬‬
‫‪𝑘 = 1 + 3,3. 𝑙𝑜𝑔𝑛 ⟹ 𝑘 = 1 + 3,3. 𝑙𝑜𝑔1000‬‬
‫‪= 1 + (3,3). 3 = 1 + 9,9‬‬

‫‪𝑘 = 10,9 ≈ 11 ⟹ 𝑘 = 11‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪20‬‬

‫مثال‪ :‬که ‪ 300‬تنه محصلین ولرو او دهغوی وسعت ‪ 4‬وی ‪ ،‬نو دطبقو شمیر او د طبقو تر منځ انتروال السته‬
‫راوړی‬

‫‪𝑛 = 300‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪𝑅 = 4 , 𝑘 = 1 + 3,3. 𝑙𝑜𝑔300 = 9,18 ≈ 9 ⟹ 𝑘 = 9‬‬

‫پاته عملیه د لوستونکو دنده ده‬

‫مثال‪ :‬په الندی جدول کی د هندوستان د والیتونو نفوس راښیی‪ ،‬تاسی یی ګراف رسم کړی‬

‫نفوس په ملیون والیتونه‬

‫‪New Delhi‬‬ ‫‪26‬‬

‫‪Hyderabad‬‬ ‫‪23‬‬

‫‪Gujarat‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪Punjab‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪Mumbai‬‬ ‫‪65‬‬

‫𝑦𝑡𝑖𝑡𝑛𝑎𝑢𝑞‬
‫= 𝑒𝑙𝑔𝑛𝑎 فورمول څخه کار اخلو‬ ‫ددی سوال دحل لپاره د ‪360°‬‬
‫𝑙𝑎𝑡𝑜𝑇‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪21‬‬

‫‪provinces‬‬ ‫‪Population in‬‬ ‫‪Angle of sectors Comulative angles‬‬

‫‪million‬‬
‫دقطاع زاویی‬ ‫تراکمی زاویی‬

‫‪New Delhi‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪74.3°‬‬

‫‪𝑥360 = 74.3‬‬
‫‪126‬‬
‫‪Hyderabad‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪140°‬‬
‫‪23‬‬
‫‪𝑥360 = 65.7‬‬
‫‪Gujarat‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪163°‬‬

‫‪Punjab‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪174°‬‬

‫‪𝑥360 = 23‬‬
‫‪126‬‬
‫‪Mumba‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪360°‬‬
‫‪4‬‬
‫‪𝑥360 = 11‬‬
‫‪126‬‬

‫‪65‬‬
‫‪𝑥360 = 186‬‬
‫‪126‬‬

‫‪126‬‬ ‫‪360‬‬

‫مهم ټکی‪:‬‬

‫‪-۱‬که چیری معلومات په جدول کی ځای پرځای کړو او دخپل لوړحدڅخه کم شی ‪.‬الندی کړنی ترسره کوو‬

‫دجدول دنوی صنفونوانتروال په ‪ 𝑐 ,‬سره ښیو اوپه الندی ډول عمل کوو‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪22‬‬

‫لوړحددجدول ‪ −‬دمعلوماتولوړحد‬
‫[‪Ć= c+‬‬ ‫]‬
‫𝒌‬

‫‪ -۲‬دنویو صنفونو انتروال د ‪ Ć‬په اندازه نیسو‬

‫مثال‪ ۱‬که چیری دمعلوماتو په یولیست کی لوړ حد ‪ 26‬او کوچنینی حد یی ‪ 10‬وی همدارنګه که ‪ c=3‬او ‪k=5‬‬
‫وی د توزیع جدول یی ترتیب کړی!‬

‫حل‪ :‬څنګه چی په جدول کی لوړ حد ‪ 25‬او دمعلوماتو لوړحد ‪ 26‬دی نو پورته مرحلی کاروو‬

‫‪i‬‬ ‫دصنفونوانتروال‬

‫‪1‬‬ ‫)‪[10-13‬‬

‫‪2‬‬ ‫)‪[13-16‬‬

‫‪3‬‬ ‫)‪[16-19‬‬

‫‪4‬‬ ‫)‪[19-22‬‬

‫‪5‬‬ ‫)‪[22-25‬‬

‫لوړحددجدول ‪ −‬دمعلوماتولوړحد‬
‫[‪Ć= c+‬‬ ‫]‬
‫𝒌‬

‫𝟓𝟐‪𝟐𝟔 −‬‬
‫[‪Ć= 3+‬‬ ‫‪] = 3.2‬‬
‫𝟓‬

‫اوس یی جدول ترتیبوو‬

‫‪I‬‬ ‫‪Ć‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪10,0 - 13,2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪13,2 - 16,4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪16,4 - 19,6‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪19,6 - 22,2‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪22,2 - 26,0‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪23‬‬

‫دویم ‪ :‬که معلومات یا اعداد په یو جدول کی ځای پرځای کړو او دخپل لوړ حد څخه زیات شی نوالندی کړنی‬
‫کاروو‬

‫دمعلواتولوړحد‪ −‬لوړحد دجدول‬

‫[ ‪ −‬ټیټ حد = ‪ ť1‬فورمول څخه کار‬ ‫د صنفونو دپیل عدد ‪ t1‬په ‪ ť1‬سره ښیو او له د ]‬
‫‪2‬‬

‫اخلو‬

‫‪ – ۲‬جدول د ‪ ť1‬څخه شروع کوو خو دصنفونو وسعت همغه پخوانی په نظر کی نیسو‬

‫مثال‪ : ۱‬دیوی کارخانی د ‪ 36‬کارکونکو دخطا اندازی په الندی ډول دی ‪.‬تاسی یی جدول ترتیب کړی‬

‫‪0,5 0,5 0,6 0,7 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 1‬‬

‫‪1,2 1,3 1,4 1,4 1,4 1,7 1,9 2 2,3 2,3 2,3 2,3 2,5‬‬

‫‪2,9 2,9 3‬‬

‫‪𝑘 = 1 + 3,3𝑙𝑜𝑔𝑛 = 1 + 3,3𝑙𝑜𝑔36 ⟹ 𝑘 = 1 +𝑅 = 𝑏 − 𝑎 3 − 0,5 = 2,5‬‬

‫𝑅‬
‫‪3,3(1,56) = 6,15 ≈ 6 ⟹ 𝑘 = 6 ,‬‬ ‫=𝑐‬ ‫‪= 0,41666. ≈ 0,42.‬‬
‫𝐾‬

‫‪i‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪1‬‬ ‫)‪[0,50 -0,92‬‬

‫‪2‬‬ ‫)‪[0,92- 1,34‬‬

‫‪3‬‬ ‫)‪[1,34- 1,76‬‬

‫‪4‬‬ ‫)‪[1,76- 2,18‬‬

‫‪5‬‬ ‫)‪[2,18- 2,60‬‬

‫‪6‬‬ ‫)‪[2,60- 3,02‬‬

‫څنګه چی په جدول کی لوړ عدد )‪ (3,02‬دی چی دمعلوماتو دلوړ عدد سره توپیر لری نو الندی عملیه کاروو‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪24‬‬

‫دمعلواتولوړحد ‪ −‬لوړحد دجدول‬

‫[ ‪ −‬ټیټ حد = ‪ť1‬‬ ‫]‬
‫‪2‬‬

‫‪3,02 − 3‬‬
‫[ ‪ť1 = 0,5 −‬‬ ‫‪] = 0,49‬‬
‫‪2‬‬

‫اوس دویم جدول له ‪ 0,49‬حخه پیلوو‬

‫‪i‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪1‬‬ ‫)‪[0,49- 0,91‬‬

‫‪2‬‬ ‫)‪[0,91- 1,33‬‬

‫‪3‬‬ ‫)‪[1,33- 1,75‬‬

‫‪4‬‬ ‫)‪[1,75- 2,17‬‬

‫‪5‬‬ ‫)‪[2,17- 2,59‬‬

‫‪6‬‬ ‫)‪[2,59 - 3,01‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪25‬‬

‫دویم څپرکی‬

‫‪ 2.1‬انحراف یا خوریدل (پراګندګۍ)‬

‫تعریف‪ :‬انحراف په یوه ډاټا کې لومړئ د مرکزي میالن ارقامو محاسبه کول او بیا د ډټا دهر حد څخه د‬
‫نوموړې مرکزي میالن تفاضل (تغیر یا انحراف) پیدا کوو‪ ،‬چې ددې تغیراتو اوسط ته خپور والې وایي‪ .‬او یا‬
‫انحراف د اوسط څخه د تغیر درجې ټاکلو ته وایي چي پوه شو چي ډاټا متراکمه ده او که پاشلې‪.‬‬

‫اوسط یو ګټور او مهم مقیاس دی اود اړوندو شمیرو دلړۍ د مرکزي تمایل د څرنګوالي په اړه دپام وړ رول‬
‫لري‪.‬‬

‫په هغه کې که څه هم وسطي ارزښت په یوازیتوب سره نشي کوالی چې د یو فریکونسي د وېشنې بعضي‬
‫عمده خصوصیات تشریح کړي‪ .‬ضروري ده چې نور مهم خصوصیات د فریکونسي د وېشنې په وسیله‬
‫احصایوي مقیاسونه تشخیص او په وضاحت سره صورت ونیسي تر څو دهغه د مشکالتو د پیښیدو او یا د‬
‫اړوندي موضوع په باره کې ښه تصمیم ونیول شي‪.‬‬

‫که څه هم دیو اوسط عمده ځانګړني دادي چې دیوې لړۍ یا سلسلې له ټولو کتنو (مشاهداتو) یاشمیرو څخه په‬
‫ښه توګه استازیتوب وکړي خود اړوندي سلسلې ټولي شمیري په عمومي ډول د سنجش شوي اوسط په څیر‬
‫ارزښت نلري‪ .‬داشمیري په متفاوتو اندازو سره له وسطي ارزښت یا مرکزي ارزښت څخه انحراف کوي‪،‬‬
‫البته دانحراف اوخوریدنې (پراګندګۍ) اندازه او څرنګوالي نظر دویشنې ډول او اړوندي سلسلې ته فرق کوي‪،‬‬
‫دڅوډولونو او سطونو دسنجش سربیره نه شي کوالی پرته له زیاتو معلوماتو د خوریدو (پراګندګۍ) د‬
‫څرنګوالي په اړه قضاوت وکړي‪.‬‬

‫په دې ډول د انحراف په محاسبه کولو کې لومړئ د ډاټا د مرکزي میالن ارقام محاسبه کوو او بیا د ډټا دهر‬
‫حد څخه د نوموړې مرکزي میالن تفاضل (تغیر یا انحراف) پیدا کوو‪ ،‬چې ددې تغیراتو اوسط ته خپور والې‬
‫وایي‪.‬‬

‫‪ 2.2‬دمرکزی میالن مقیاسونه(‪)Measures of central tendency‬‬

‫مرکزی معیارونه یادمرکزی میالن مقیاسونه هغه اندازی دی چی متوسط مقدار یا دمعلوماتو مرکز ته دتمایل‬
‫نقطه مشخص کوی ‪ .‬چی معموأل اوفایده من یی اوسط‪ ،‬میانه ‪ ،‬او موډ دی‬

‫‪ 2.3‬حسابی اوسط (‪)Arithmetic Mean‬‬

‫دا داوسطونوله جملی څخه یو ډیرساده اوسط دی معموأل یوازی ورته د اوسط اصطالح کاریږی ‪ ،‬خوپه‬
‫تحلیلی مسائلو اوڅیړنیزو موضوعاتو کی باید د اشتباه دنه پیښدو لپاره حسابی اوسط وبلل شی‬

‫کله چی دارقامو مجمعه دهغوی په شمیر وویشل سی حسابی اوسط السته راځی دغه اوسط په احصائوی‬
‫اوڅیړنیزو بحثونوکی معوألپه ( ̅𝑥) سره ښودل کیږی په صنف بندی شوی او غیر صنف بندی شوی ارقامو‬
‫کی اوسط فرق کوی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪26‬‬

‫الف‪ :‬په غیر صنف بندی شوو ارقامو کی حسابی اوسط‪:‬‬

‫که چیری مشاهدات صنف بندی شوی نه وی یعنی (‪ )Non Grouped data‬وی د ارقامو مجمعه دارقاموپه‬
‫𝑛∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬
‫= ̅𝑥‬ ‫شمیر ویشو یعنی ‪:‬‬
‫𝑛‬

‫پاملرنه‪ :‬دجمعیت اوسط په ‪ µ‬او دنمونی اوسط په ̅𝑥 سره ښودل کیږی‬

‫𝑛∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬ ‫𝑁∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬
‫= ̅𝑥‬ ‫=‪µ‬‬ ‫یعنی‪:‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑁‬

‫مثال‪ : ۱‬دیوی کارخانی د کارکوونکو د اوالدونو شمیر په الندی ډول دی اوسط یی پیداکړی‬

‫‪0 0 1 1 1 1 1 2 2 3 4 5 5‬‬

‫𝑁∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬ ‫‪0+0+1+1+1+1+1+2+2+3+4+5+5‬‬ ‫‪26‬‬
‫=‪µ‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=2⟹µ=2‬‬
‫𝑁‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬

‫مثال‪ :۲‬دیوی کارخانی د ‪ 80‬کار کوونکو څخه د ‪ 14‬کارکوونکو خطاوی په الندی ډول دی تاسی یی اوسط‬
‫پیداکړی‬

‫‪0,01 0,01 0,01 0,02 0,02 0,03 0,05 0,07 0,07 0,07 0,08 0,10 0,15‬‬
‫‪0,20‬‬

‫𝑛∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬ ‫‪∑14‬‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬ ‫‪0,89‬‬
‫‪N=80 ,‬‬ ‫‪n= 14‬‬ ‫= ̅𝑥‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0,06 ⟹ 𝑥̅ = 0,06‬‬
‫𝑛‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬

‫ب‪ :‬په صنف بندی شوو ارقامو کی اوسط (‪)Mean from Group data‬‬

‫په صنف بندی شوو ارقاموکی د اوسط د معلومولو لپاره دوی طریقی لرو‬

‫𝑛∑‬
‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪𝑖=1‬‬ ‫𝑛∑‬
‫𝑖𝐹𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬
‫= ̅𝑥‬ ‫یا‬ ‫= ̅𝑥‬ ‫𝑛∑‬
‫‪ )1‬تفصیلی طریقه ‪:‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑖𝐹 ‪𝑖=1‬‬

‫𝑛∑‬
‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪𝑖=1‬‬ ‫𝑛∑‬
‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪𝑖=1‬‬
‫= ‪ µ‬سره ښودلی‬ ‫او دجمعیت اوسط په‬ ‫= ̅𝑥‬ ‫پاملرنه‪ :‬دلته هم دنمونی اوسط په‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫کیږی‬

‫مثال‪ :۱‬د ‪ 25‬تنو محصلینو دنمرو د توزیع جدول په الندی ډول دی تاسی یی اوسط پیداکړی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪27‬‬

‫‪Xi‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫مجموعه ‪25‬‬

‫‪Fi‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪XiFi‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪36 151‬‬

‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪∑𝑛𝑖=1‬‬ ‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪∑4𝑖=1‬‬ ‫‪24 + 35 + 56 + 36 151‬‬

‫= ̅𝑥‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 6,04 ≈ 6 ⟹ 𝑥̅ = 6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬

‫]‪[x, 2x-1, 2x, 3x +1,‬‬ ‫مثال‪ : ۲‬په الندی مشاهداتوکی ‪ x‬داسی تعین کړی چی دهغوی اوسط ‪ 6‬وی‬
‫‪∑4𝑖=1( 𝑥𝑖) 1+ x3+x2+1−x2+x‬‬ ‫𝑥‪8‬‬
‫= ̅𝑥‬ ‫= ⟹‪=6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫𝑥‪8‬‬
‫=‪6‬‬ ‫نومشاهدات عبارت دی له‪⟹ 2𝑥 = 6 ⟹ 𝑥 = 3 , [3,5,6,10]:‬‬
‫‪4‬‬

‫مثال‪ :۳‬په الندی جدول کی معلومات داسی درکړسویدی چی دهغوی اوسط ‪ 1,46‬دی تاسی یی ورک شوی‬
‫دفعات پیداکړی‬

‫ترافیکی پیښی‬ ‫دورځوشمیر‬

‫‪0‬‬ ‫‪46‬‬

‫‪1‬‬ ‫?‬

‫‪2‬‬ ‫?‬

‫‪3‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫مجموعه‬ ‫‪200‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪28‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪Xi‬ترافیکی پیښی‬ ‫دورځوشمیر‪Fi‬‬ ‫‪Fi.xi‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪F1‬‬ ‫‪F1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪F2‬‬ ‫‪2f2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪75‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪86+F1+F2=200‬‬ ‫‪140+F1+2F2‬‬

‫)𝑖𝐹𝑖𝑥 (‪∑𝑛𝑖=1‬‬ ‫‪140 + 𝐹1 + 2𝐹2‬‬

‫= ̅𝑥‬ ‫= ‪= 1,46 ⟹ 1,46‬‬ ‫‪⟹ 140 + 𝐹1 + 2𝐹2 = 292‬‬
‫𝑛‬ ‫‪200‬‬

‫‪𝐹1 + 2𝐹2 = 152 … … 1 𝐹1 + 𝐹2 + 86 = 200 ⟹ 𝐹1 + 𝐹2 = 114 … … .2‬‬

‫‪𝐹1 + 2𝐹2 = 152 … … 1‬‬

‫‪𝐹1 + 𝐹2 = 114 … … .2‬‬ ‫د ‪ F2‬قیمت په ‪2‬رابطه کی وضع کوو‬

‫‪F2=38‬‬

‫‪𝐹1 + 38 = 114 ⟹ 𝐹1 = 114 − 38 = 76‬‬

‫مثال‪ :۴‬په الندی جدول کی ورک شوی رقم پیداکړی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪29‬‬

‫دکورکرایه‬ ‫‪110‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪113‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪128‬‬ ‫‪130‬‬

‫دکورونوشمیر‬ ‫‪25‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬

‫حل کول یی د لوستونکو دنده ده‬

‫مثال‪ :۵‬په یوپنځوس (‪ )50‬کسیزه ټولګی ( ‪ )10‬تنه محصلین ناکام شویدی چی دهغوی دنمرو اوسط (‪)2,5‬دی‬
‫دټولګی دټولو محصلینو نمری ‪ 281‬دی تاسی دکامیاب محصلینو دنمرو اوسط پیداکړی‬

‫‪= 281-25=256‬دبریالی محصلینونمری‬ ‫‪ =)2,5)10=25‬دناکام محصلینونمری‬

‫‪256‬‬
‫= دبریالی محصلینو دنمرو اوسط‬ ‫‪=4,6‬‬ ‫‪ = 281‬د‪50‬تنو نمری‬
‫‪40‬‬

‫مثال‪ 100 :۶‬محصلین ازموینی ته حاضر سوی دی او په الندی جدول کی دناکام محصلینو نمری درکړل‬
‫شویدی که چیری د ‪ 100‬محصلینو د نمرو اوسط ‪ 68,6‬وی تاسی د بریالیو محصلینو دنمرو اوسط پیداکړی‬

‫نمری‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬

‫دمحصلینوشمیر‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪Xi‬‬ ‫‪Fi‬‬ ‫‪xi.Fi‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪120‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪140‬‬

‫‪25‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪75‬‬

‫‪30‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪60‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪30‬‬

‫مجموعه‬ ‫‪30‬‬ ‫‪475‬‬

‫‪=475‬دناکامانونمری‬ ‫‪=100(68,6)=6860‬د‪100‬محصلینونمری‬

‫‪=6860-475=6385‬دبریالیو نمری‬

‫‪=100-30=70‬دبریالیوشمیر‬

‫‪6385‬‬
‫دبریالیو محصلینو د نمرو اوسط‬ ‫‪= 91.2142‬‬
‫‪70‬‬

‫مثال‪ :۷‬دالندی جدول څخه ورک شوی دفعه پیداکړی که د نوموړو معلوماتو اوسط ‪ 15,38‬وی‬

‫‪xi‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪Fi‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬

‫حل یی د لوستونکو دنده ده‬

‫مثال‪:۸‬په الندی جدول کی د ‪ 65‬تنو محصلینو نمری درکړل شویدی تاسی یی حسابی اوسط پیداکړی‬

‫نمری‬ ‫دزده کوونکودشمیرتراکمی دفعات ‪cf‬‬

‫تر ‪70%‬زیاتی‬ ‫‪7‬‬

‫تر ‪60%‬زیاتی‬ ‫‪18‬‬

‫تر‪50%‬زیاتی‬ ‫‪40‬‬

‫تر‪40%‬زیاتی‬ ‫‪40‬‬

‫تر ‪30%‬زیاتی‬ ‫‪63‬‬

‫تر‪ 20%‬زیاتی‬ ‫‪65‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪31‬‬

‫حل‪ :‬جدول په الندی ډول ترتیبوو‬

‫نمری‬ ‫𝒊̅‬
‫𝒙دصنفونواوسط ‪Fi‬‬ ‫𝒊𝑭 𝒊𝒙‬

‫‪20- 30‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪50‬‬

‫‪30 - 40‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪805‬‬

‫‪40 - 50‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪50 - 60‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪1210‬‬

‫‪60 – 70‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪715‬‬

‫‪70 - 80‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪525‬‬

‫‪65‬‬ ‫‪3305‬‬

‫‪∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 𝐹𝑖 3305‬‬
‫𝑛 = ̅𝑥‬ ‫=‬ ‫‪= 50,8‬‬
‫𝑖𝐹 ‪∑𝑖=1‬‬ ‫‪65‬‬

‫‪ – ۲‬لنډه طریقه (فرضی اوسط)‬

‫که چیری په یوه جدول کی دصنفونو شمیر زیات وی ‪ ،‬نو دهغه محاسبه کول طوالنی وی دکار داسانتیا لپاره‬
‫د فرضی اوسط څخه کار اخلو‬

‫‪ – ۱‬دیوی طبقی وسطی نقطه مبدا فرضوو‬

‫‪ -۲‬ددی په مقابل کی یعنی د انحراف په ستون کی صفر لیکو‬

‫‪ -۳‬دصفر انحراف څخه پورته نقطه مثبت او کښته منفی لیکو‬

‫‪ –۴‬په پنځم ستون کی دهغه عناصر دفریکونسی او دفرضی اوسط دانحراف دحاصل ضرب څخه السته‬
‫راوړی یعنی 𝑖𝑑 𝑖𝐹‬

‫𝑑 𝐹∑‬
‫‪ – ۵‬په اخر کی د 𝑐 𝑖 𝑖 ∑ ‪ 𝑋̅ = 𝐴 +‬څخه اوسط السته راوړو چی ‪ A‬دفرضی اوسط څخه عبارت دی‬
‫𝑖𝐹‬

‫د اوسط خواص‪:‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪32‬‬

‫د اوسط څخه د انحرافاتو مجموعه صفر ده‪.‬‬

‫که په هره مشاهده کې ثابت حقیقی عدد "‪ "a‬اضافه شی نو نوی اوسط به ̅𝑋‪ + a‬وي‪.‬‬

‫که د هری مشاهدی څخه ثابت حقیقی عدد "‪ "a‬کم سی نو نوی اوسط به 𝑎 ‪ 𝑋̅ −‬وی‬

‫که په هره مشاهد کی ثات حقیقی عدد "‪ "a‬ضرب سی نوی اوسط به 𝑎̅𝑋 وی‬

‫که هره مشاهده پر ثابت حقیقی عدد "‪ "a‬و ویشل سی نوی اوسط به 𝑎‪ 𝑥̅⁄‬وی‬

‫‪ 2.4‬هندسي اوسط (‪-:)Geometric Mean‬‬

‫هندسي اوسط دحسابي اوسط په اندازه زیات دکارولوځایونه لري خوبیاهم دادیوه تحلیل اودتحقیق‬

‫مقصداوهدف پوري اړه لري ‪،‬هندسي اوسط هم نظردمشاهدوډول ته فرق کوي ‪،‬یعني داچه ایاهرقم‬

‫صنفبندي شوي که نه ؟ دلته بههریوبیل وګورو‪.‬‬

‫الف په غیرصنف بندي شووارقاموکښي هندسي اوسط ‪-:‬‬

‫‪Geometric Mean from ungrouped data‬‬

‫که چیري په ‪ 𝒙𝟏, 𝒙𝟐, 𝒙𝟑 ......‬ډول ارقاموکي چه دشمیرنویوه سلسله ده ‪ .‬که موږوغواړوهندسي‬

‫اوسط ومومو‪،‬نودلته ددغي سلسلي هندسي اوسط دهغوي دضرب دحاصل ‪ n‬ام جذردي ‪ .‬دغه اوسط‬

‫په‪ GM‬سره ښیو او په الندی ډول تعریف سوی دی‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫𝟏‬
‫𝒏‬
‫𝒏𝒙 … … 𝟑𝒙 ‪G.M=(∏𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 )𝑛 = √𝒙𝟏 . 𝒙𝟐 .‬‬ ‫‪= [(𝒙𝟏 ). (𝒙𝟐 ). (𝒙𝟑 ) … … (𝒙𝒏 )]𝒏 .‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪33‬‬

‫𝒙𝒈𝒐𝒍 ∑‬
‫‪G.M = Anti log‬‬ ‫دکارداساني په خاطرکوالي شوچه په الندي ډول یئ ولیکو‪ ،‬یعني‬
‫𝒏‬

‫ثبوت ‪-:‬‬

‫𝟏‬
‫… … ) 𝟑𝒙( ‪G.M [(𝒙𝟏 ). (𝒙𝟐 ).‬‬ ‫𝒏]) 𝒏𝒙(‬

‫𝟏‬
‫𝒏]) 𝒏𝒙(………) 𝟑𝒙(‪Log G.M=log [(𝒙𝟏 ).(𝒙𝟐 ).‬‬

‫𝒏𝑿𝒈𝒐𝒍‪𝒍𝒐𝒈𝑿𝟏 +𝒍𝒐𝒈𝑿𝟐 +⋯+‬‬

‫=‪log G.M‬‬
‫𝐧‬

‫𝒏∑‬
‫𝒊𝒙𝒈𝒐𝒍 𝟏=𝒊‬ ‫𝒊𝒙𝒈𝒐𝒍 ∑‬
‫=‪Log.G.M‬‬ ‫‪⟹G.M = anti log‬‬
‫𝐧‬ ‫𝒏‬

‫‪X‬‬ ‫‪Log x‬‬

‫‪50‬‬ ‫‪1.6990‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪1.7782‬‬
‫‪70‬‬ ‫‪1.8451‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪1.9031‬‬
‫‪85‬‬ ‫‪1.9294‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪1.9542‬‬
‫‪95‬‬ ‫‪1.9777‬‬

‫‪13.0867‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪34‬‬

‫مثال ‪ -:‬دلسم ټولګي دمضامینو نمریپه الندي ډول راکړل شوي دي دهغوي هندسي اوسط په الس راوړي‪.‬‬

‫‪70,80,85,90,95,60,50‬‬

‫𝟕‬
‫𝟒𝟕 = 𝑴 ‪G.M = √𝟕𝟎, 𝟖𝟎, 𝟖𝟓, 𝟗𝟎, 𝟗𝟓, 𝟔𝟎, 𝟓𝟎 ⇒ 𝑮.‬‬

‫𝒙𝒈𝒐𝒍 ∑‬ ‫𝟕𝟔𝟖𝟎‪𝟏𝟑.‬‬
‫‪G.M=anti log‬یا‬ ‫‪G .M = anti log‬‬ ‫‪= anti log 1.8695 = 74‬‬
‫𝐧‬ ‫𝟕‬

‫𝟒𝟕 = 𝐌 ‪⇒ 𝐆.‬‬

‫ب ‪ - :‬په صنف بندي شویوارقاموکي هندسي اوسط‪Geometric Mean from grouped data‬‬

‫په صنف بندي شووارقاموکي دهندسي اوسط سنجش ډیرساده دي ‪،‬داسي چه ددفعاتو شمیرهرځلدمربوطه‬

‫صنف دوسط په طاقت (توان)لیکل کیږي ‪،‬بیانوټول ضرب اودټولودفعاتو( 𝒊𝒇) جذرئیاستخراج کیږي‪،‬‬

‫𝒙𝒈𝒐𝒍 𝒇 ∑‬ ‫𝐢𝐟 ∑‬
‫‪G.M =anti log‬‬ ‫𝒇∑‬
‫فرمول یي دادي ‪G.M= √𝒙𝟏 𝒇𝒊 . 𝒙𝟐 𝒇𝒊 … … 𝒙𝒏 𝒇𝒏 .‬یا‬

‫𝟏‬
‫𝒊𝒇 ∑‬
‫𝟏𝒇‬ ‫𝟐𝒇‬ ‫𝒊𝒇 ∑] 𝒏𝒇)‬
‫=‪G.M‬‬ ‫‪√𝒙𝟏 𝒇𝟏 . 𝒙𝟐 𝒇𝟐 … … 𝒙𝒏 𝒇𝒏 G.M‬‬ ‫) 𝟐𝒙( ‪= [(𝒙𝟏 ) .‬‬ ‫𝒏𝒙( … …‬ ‫ثبوت ‪-:‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 35

𝟏 𝑭𝟏 𝒍𝒐𝒈𝒙𝟏 +𝑭𝟐 𝒍𝒐𝒈𝒙𝟐 + …𝑭𝒏 𝒍𝒐𝒈𝒙𝒏

Log G .M =∑ . 𝐥𝐨𝐠[(𝒙𝟏 )𝒇𝟏 . (𝒙𝟐 )𝒇𝟐 … … (𝒙𝒏 )𝒇𝒏 ] = ∑ 𝒇𝒊
𝒇𝒊

∑ 𝒇𝒍𝒐𝒈𝒙 ∑ 𝒇𝒍𝒐𝒈𝒙
Log G.M = ∑ 𝒇𝒊
⇒ 𝑮. 𝑴 = 𝒂𝒏𝒕𝒊 𝐥𝐨𝐠 ∑ 𝒇𝒊

‫ دالندي معلوماتوهندسي اوسط پیداکړي‬- : ‫مثال‬

Marks Number of .student

0-10 8

10-20 12

20-30 20

30-40 4

Marks No of student X Logx Flogx

0-10 8 5 0.699 5.5920

10-20 12 15 1.1761 14.1132

20-30 20 25 1.3979 27.9580

30-40 4 35 1.5441 6.1763

∑𝒇𝒊 =44 53.8395

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪36‬‬

‫𝒙𝒈𝒐𝒍𝒇 ∑‬
‫‪=anti‬‬ ‫‪1 2.00 0.10 0.2 0.01 100 0.25‬‬ ‫‪G.M=anti log‬‬
‫𝒙∑‬

‫𝟓𝟗𝟑𝟖‪𝟓𝟑.‬‬
‫‪log‬‬
‫𝟒𝟒‬

‫‪= antilog 1.2236⇒G. M = 16.73‬‬

‫‪ 2.5‬هارمونیکي اوسط (‪-: (Harmonic mean‬‬

‫دغه ډول اوسط ته ډیرکم ضرورت پیښیږي ‪.‬استثناء هغوحاالتوکي چه زمان متحول فرض شي اوکیمت‬

‫ثابت فرض شي‪.‬الف ‪( -:‬په غیرصنف بندي شووارقاموکي هارمونیکي اوسط )‬

‫𝒏𝒙… 𝟏𝒙 ‪ ……,𝒙𝟐 ,‬معلومات ولرونودهغوي هارمونیکي اوسط دالندیفرمول په واسطه‬ ‫که چیري د‬
‫پیداکوو‪.‬‬
‫𝒏‬ ‫𝒏‬
‫=‪H.M‬مثال ‪ -:‬دالندي معلوماتوهارمونیکي اوسط پیداکړي ‪.‬‬ ‫𝟏‬ ‫=‬ ‫𝟏‬
‫𝒏∑‬
‫) 𝒙(𝟏=𝒊‬
‫𝒏𝒙 ‪𝒙𝟏 + 𝒙𝟐 +⋯+‬‬ ‫𝒊‬

‫‪1 0.5 10 45 175 0.01 4.0‬‬

‫حل‪:‬جدول ترتیبوو‬

‫‪x‬‬ ‫‪1 0.5 10 45 175 0.01 4.0‬‬

‫𝟏‬ ‫‪1 2.00 0.10 0.2 0.01 100 0.25‬‬ ‫‪103.56‬‬
‫𝒙‬

‫𝒏‬ ‫𝟕‬
‫=‪H.M‬‬ ‫𝟏‬ ‫=‬ ‫‪= 𝟎. 𝟎𝟕 ⇒H.M= 0.07‬‬
‫𝒏∑‬
‫𝒙𝟏=𝒊‬
‫𝟔𝟓‪𝟏𝟎𝟑.‬‬

‫ب ( په صنف بندي شووارقاموکي هارمونیک اوسط )‪-:‬‬

‫که چیري معلوما ت تصنیف شوي وي نودالندي فرمول څخه استفاده کوو‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪37‬‬

‫𝒏∑‬
‫𝒇 𝟏=𝒊‬
‫= ‪H.M‬‬ ‫𝒇‬
‫𝒏∑‬
‫) (𝟏=𝒊‬
‫𝒙‬

‫مثال ‪ - :‬دالندي معلوماتوڅخه هارمونیکي اوسط په الس راوړي‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪𝐟⁄‬‬

‫𝐱‬
‫‪0.01‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪0.5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪45‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0.2‬‬
‫‪175‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0.03‬‬

‫‪69‬‬ ‫‪130.23‬‬

‫حل ‪-:‬‬

‫𝐟 𝟏=𝐢𝐧∑‬ ‫𝟗𝟔‬
‫=‪H.M‬‬ ‫𝐟‬ ‫=‬ ‫⇒‪= 0.53‬‬ ‫𝟑𝟓 ‪𝑯. 𝑴 = 𝟎.‬‬
‫) (𝟏=𝐢𝐧∑‬ ‫𝟑𝟐‪𝟏𝟑𝟎.‬‬
‫𝐱‬

‫نوټ ‪ -:‬یوبل اوسط چه دمربعي اوسط په نامه سره یادیږي ‪ .‬داهم ډیرکم کارولکیږي‪ .‬مربعي اوسط د‬
‫ساده حسابي اوسط دمربع جذرڅخه عبارت دي ‪ .‬یعني‬
‫𝟐𝒙 ∑‬
‫𝟐̅‬
‫= 𝒙‬
‫𝒏‬

‫‪2.6‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪38‬‬

‫دحسابي ‪ ،‬هندسي ‪ ،‬اوهارمونیک اوسط ارتباط ‪-:‬‬

‫دنوموړواوسطونوترمینځ الندي رابطي وجودلري ‪.‬‬

‫𝑴 ‪H.M≤ 𝑮. 𝑴 ≤ 𝑨.‬‬

‫)𝑴 ‪(𝑮. 𝑴)𝟐 = (𝑨. 𝑴)(𝑯.‬‬

‫(‪ )1‬قضیه ‪ :‬که 𝟎 >‪ b> 𝟎 ، a‬وي‬

‫𝒃‪𝒂+‬‬
‫𝒃 ‪ = √𝒂.‬دي‪.‬‬ ‫الف ‪ :‬که ‪ a = b‬وي پس لروچه‬
‫𝟐‬

‫𝒃‪𝒂+‬‬
‫دي ‪.‬‬ ‫𝒃 ‪> √𝒂.‬‬ ‫ب ‪ :‬که 𝒃 ≠‪ a‬وي پس لرو چه‬
‫𝟐‬

‫𝒃‪𝒂+‬‬
‫ته حسابي اوسط (یاحسابي وسط ) او 𝒃 ‪ √𝒂.‬ته هندسي اوسط (یاهندسي وسط)وایي ‪.‬‬
‫𝟐‬

‫ثبوت ‪ :‬څرنګه چه𝟎 >‪ a‬او 𝟎 >‪ b‬دي نو 𝟎 > 𝒂√ او 𝟎 > 𝒃√ هم صدق کوي ‪.‬‬

‫اوس پورتني دوه غیرمساواتونه خواپه خوا تفریقووکوو یعني ‪.‬‬

‫𝟎 > 𝒃√ ‪√𝒂 −‬‬

‫څرنګه چه دپورتني غیرمساوات کیڼه خوایومثبت عدد دي نواطراف مربع کوو‪.‬اودیوسلسله الزموعملیا‬

‫توڅخه وروسته دقضیي (الف) او (ب) برخي حاصلیږییعني ‪.‬‬

‫𝟎 > 𝟐)𝒃√ ‪(√𝒂 −‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪39‬‬

‫𝟎 > 𝒃 ‪𝒂 − 𝟐 √𝒂. √𝒃 +‬‬

‫𝒃𝒂√𝟐 > 𝒃 ‪𝒂 − 𝟐√𝒂𝒃 + 𝒃 > 𝟎 = 𝒂 +‬‬

‫𝒃‪𝒂+‬‬ ‫𝒃𝒂 √‬ ‫𝒃‪𝒂+‬‬

‫=اخرمساوات‬ ‫𝟐>‬ ‫⇒‬ ‫𝒃𝒂√ >‬
‫𝟐‬ ‫𝟐‬ ‫𝟐‬

‫‪ 1‬مثال ‪ -:‬د [‪ ]2،50‬ددووعدددونوترمینځ حسابي اوسط‪ ،‬هندسي اوسط محاسبه کړي اوبیایي سره پرتله‬

‫کړي وروسته د[‪ ]2،50‬ددووعددونواوهندسي اوسط له مخییوتناسب تشکیل کړي ‪.‬‬

‫𝟐‪𝟓𝟎+‬‬ ‫𝟐𝟓‬
‫= حسابي اوسط د [‪]2،50‬‬ ‫=‬ ‫‪= 26‬‬ ‫حل ‪:‬‬
‫𝟐‬ ‫𝟐‬

‫‪ = √𝟓𝟎. 𝟐 = √𝟏𝟎𝟎 = 10‬هندسي اوسط د[‪]2،50‬‬

‫𝟐‪𝟓𝟎+‬‬
‫لیدل کیږي چه 𝟎𝟏 > 𝟔𝟐 دي بنا پردي لیکوچي ‪> √𝟓𝟎. 𝟐:‬‬
‫𝟐‬

‫اوس د ‪، 2 ،50‬او ‪ 10‬ترمینځ الندي تناسب تشکیلوو‪:‬‬

‫𝟐‬ ‫𝟎𝟏‬ ‫𝟎𝟏‬ ‫𝟎𝟓‬

‫=‬ ‫یا‬ ‫=‬ ‫‪⇒ 𝟏𝟎𝟎 = 𝟏𝟎𝟎2.50 = 10.10‬ځکه چي‬
‫𝟎𝟏‬ ‫𝟎𝟓‬ ‫𝟐‬ ‫𝟎𝟏‬

‫‪ 2‬مثال ‪ -:‬د [‪ ]2،2‬عددونوترمینځ حسابي اوسط ‪ ،‬هندسي اوسط محاسبه کړي اوبیا یي سره پرتله کړي ‪.‬‬

‫اووروسته د ‪ 2 ، 2‬اوهندسي له مخیي تناسب تشکیل کړي ‪.‬‬

‫حل ‪ :‬ـ‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪40‬‬

‫𝟐‪𝟐+‬‬ ‫𝟒‬
‫حسابي اوسط= ‪= =2‬‬
‫𝟐‬ ‫𝟐‬

‫‪ = √𝟒 = 𝟐 = √ 𝟐. 𝟐 =2‬هندسی اوسط‬

‫𝟐 𝟐‬
‫⇒‬ ‫𝟒 = 𝟒 ⇒ 𝟐 ‪= = 𝟐. 𝟐 = 𝟐.‬‬
‫𝟐 𝟐‬

‫‪ )2‬قضیه ‪ -:‬که [ 𝒏𝒂‪ ] 𝒂𝟏 ،𝒂𝟐 ،𝒂𝟑 ، … … ،‬مثبت عددونه او ‪ n‬طبعي عدد(𝟏 ≠‪ ) n‬وي پس لرو چي ‪.‬‬

‫𝒏𝒂 ‪𝒂𝟏 + 𝒂𝟐 + 𝒂𝟑 + ⋯ +‬‬

‫𝒏𝒂 … … ‪≥ 𝒏√𝒂𝟏 , 𝒂𝟐 , 𝒂𝟑 ,‬‬
‫𝒏‬

‫ددي قضیي دثبوت څخه صرف نظرکوواویوازي څوتوضیحي مثالونه حل کوو‪.‬‬

‫‪ )3‬مثال ‪ -:‬د [ ‪ ] 1 ، 2 ، 4‬دري عددونوترمینځ حسابي اوهندسي اوسطونه محاسبه کړي اووروسته د‬

‫[ ‪ ] 1 ، 2 ، 4‬اوهندسي اوسط له مخییوتناسب هم تشکیل کړي ‪.‬‬

‫𝟒‪𝟏+𝟐+‬‬ ‫𝟕‬
‫=حسابي اوسط د[ ‪] 1 ، 2 ، 4‬‬ ‫𝟓 ‪= = 𝟐,‬‬
‫𝟑‬ ‫𝟑‬

‫𝟑‬ ‫𝟑‬
‫𝟐 = 𝟖√ = 𝟒 ‪= √𝟏. 𝟐.‬هندسي اوسط د [ ‪] 1 ، 2 ، 4‬‬ ‫𝟐 > 𝟓 ‪⇒ 𝟐,‬‬ ‫دلته وینوچه‬

‫𝟐 𝟐 𝟏‬
‫= =‬
‫𝟒 𝟐 𝟐‬

‫( دوسطینوحاصل ضرب ) ‪ ( 1.2.4 = 2.2.2‬دطرفینوحاصل ضرب )‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪41‬‬

‫‪8=8‬‬

‫‪ )4‬مثال‪ -:‬د[‪ ] 1 ، 2 ، 4 ، 32‬څلوروعددونوترمینځ حسا بي اوهندسي اوسطونه محاسبه کړي اوبیا یي‬

‫سره پرتله کړي وروسته د [ ‪ ] 1 ، 2 ، 4 ، 32‬عددونواوهندسي اوسط له مخییوتناسب تشکیل کړي ‪.‬‬

‫𝟐𝟑‪𝟏+𝟐+𝟒+‬‬ ‫𝟗𝟑‬
‫=̅‬
‫𝒙‬ ‫=‬ ‫(حسابي اوسط)𝟓𝟕 ‪= 𝟗,‬‬
‫𝟒‬ ‫𝟒‬

‫𝟒‬ ‫𝟒‬ ‫𝟒‬

‫(هندسي اوسط )𝟒 = 𝟒)𝟒(√ = 𝟔𝟓𝟐√ = 𝟐𝟑 ‪Gm = √𝟏. 𝟐. 𝟒.‬‬

‫𝟒 𝟒 𝟏‬ ‫𝟒‬
‫= = =‬
‫𝟐𝟑 𝟒 𝟐 𝟒‬

‫‪( 1.2.4.23 = 4.4.4.4‬دطرفینوحاصل ضرب)‪256 = 256‬‬ ‫( دوسطینوحاصل ضرب )‬

‫‪ )5‬مثال ‪ -:‬د[ ‪ ] 1 ، 2 ، 5 ، 10 ،1000‬پنځه عددونوترمینځ حسابي اوسط اوهندسي اوسطونه محاسبه‬

‫کړي اوبیایي سره پرتله کړي‪.‬حل ‪-:‬‬

‫مثال ‪ -:‬په الندي معلوماتوکي𝑴 ‪ H.M< 𝑮. 𝑴 < 𝑨.‬رابطه ثبوت کړي ‪.‬‬

‫‪Marks‬‬ ‫‪No student‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪Log x‬‬ ‫‪F logx‬‬ ‫‪𝐅⁄‬‬ ‫𝒙𝑭‬
‫𝐱‬
‫‪0-10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0.699‬‬ ‫‪0.5920‬‬ ‫‪1.6‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪10-20‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪1.1761‬‬ ‫‪14.1132‬‬ ‫‪0.8‬‬ ‫‪180‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪20-30‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪1.3979‬‬ ‫‪27.958‬‬ ‫‪0.8‬‬ ‫‪500‬‬

‫‪30-40‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪1.5441‬‬ ‫‪6.1763‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪140‬‬

‫‪44‬‬ ‫‪53.8395‬‬ ‫‪3.13‬‬ ‫‪860‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪42‬‬

‫𝒏∑‬
‫𝒙𝒇 𝟏=𝒊‬ ‫𝟎𝟔𝟖‬
‫𝒏∑ = ‪A.M‬‬ ‫=‬ ‫𝟓𝟓 ‪= 𝟏𝟗.‬‬
‫𝒇 𝟏=𝒊‬ ‫𝟒𝟒‬

‫𝟓𝟗𝟑𝟖‪𝟓𝟑.‬‬
‫‪G.M = anti log‬‬ ‫𝟑𝟕 ‪⇒ 𝑮. 𝑴 = 𝒂𝒏𝒕𝒊 𝐥𝐨𝐠 𝟏. 𝟐𝟐𝟑𝟔 = 𝟏𝟔.‬‬
‫𝟒𝟒‬

‫‪G.M = 16.73‬‬

‫𝒏∑‬
‫𝒇 𝟏=𝒊‬ ‫𝟒𝟒‬
‫= ‪H.M‬‬ ‫𝟏‬ ‫=‬ ‫𝟑 ‪= 𝟏𝟑. 𝟑 ⇒ 𝑨. 𝑀 = 𝟏𝟗. 𝟓𝟓 > 𝑮. 𝑴 = 𝟏𝟔. 𝟕𝟑 > 𝑯. 𝑴 = 𝟏𝟑.‬‬
‫𝒏∑‬
‫)𝒙(𝟏=𝒊‬
‫𝟏𝟑‪𝟑.‬‬

‫مثال‪ -:‬ددوه مشاهدوحسابي اوسط ‪ 127.5‬اوهندسي اوسط یئ ‪ 60‬دي پس هارمونیک اوسط یئ پیداکړي‪.‬‬

‫𝟐𝑮‬ ‫𝟎𝟎𝟔𝟑‬
‫)‪= (127.5) X (H‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫حل ‪𝟐𝟖. 𝟐𝟒H.M = H 𝑮𝟐 = 𝑨𝒙𝑯 = (𝟔𝟎)𝟐 -:‬‬
‫𝑨‬ ‫𝟓‪𝟏𝟐𝟕.‬‬

‫𝟒𝟐 ‪⇒ 𝑯. 𝑴 = 𝟐𝟖.‬‬

‫‪(average of position) 2.6‬دموقعیت له پلوه اوسط‬

‫ریاضیکي اوسط په ټولومواردوکښي داستفادي وړنه دي خصوصآ په هغه حالت کیچه یوعددمنفي‪،‬‬

‫صفر‪،‬اویوعددبي درکه (‪ )miss‬شوي وي ‪.‬مثآلکه دشاګردانود‪ 7‬کسیزه ګروپ څخه دسوي امتحان‬

‫واخلواوالندي نمري واخلي‪,6, 7, 204 X= -1,0, 3,.‬‬

‫نوپدي صورت کښي‪ A.M=6,5‬دي اود(‪)-1‬او(‪ )0‬له وجه څخه هندسي اوسط (‪ )G.M‬اوهارمونیک‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪43‬‬

‫اوسط (‪ ) H.M‬نشومحاسبه کوالي ‪.‬پس دلتهیوبل اوسط چه عبارت دي له میاني‪ ،‬موډ اوداسي نوروڅخه څخه‬

‫مطالعه کوو‪.‬‬

‫‪ 2.8‬میانه) ‪(Median‬‬

‫داهم دفریکوینسي په ویش کې دارقامو دمرکزیت دپیداکولو یوه بله طریقه ده میانه دحسابي اوسط په شان کوم‬
‫الجبري تعریف نلري او دیولړ ارقامویا عددونو دمنځني حدپیداکول دي یعنې میانه هغه رقم یا نقطه ده چې نیم‬
‫ارقام یې پورته خواته او نیم ارقام یې ښکته خواته قرارلري‬

‫د دې لپاره چې د ‪ n‬ډیټا ارزښتونو سیټ مینځنۍ (میانه))ومومو‪ ،‬موږ باید لومړی راکول سوی معلومات په‬
‫ترتیب سره تنظیم کړو‪.‬چی دلته میانه د ‪ n‬په تاق او جفت پوری اړه لری او په الندی فورمول سره اندازه‬
‫کیږی‪.‬‬

‫))‪ X ( 0.5( n 1‬‬ ‫‪if n is odd‬‬

‫‪‬‬
‫‪median   1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪X (0.5n)  X (0.5n 1) ‬‬ ‫‪if n is even.‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال‪:‬الندې ارزښتونه په روغتون کې د بستر شوي ناروغانو د وینې فشار دي‪:‬‬

‫‪117.5 123.8 122.4 122.3 115.8 159.6 110.9 108.2 109.5 115.9 138.6 112.1‬‬

‫د وینی د فشار داوسط ارمقدار موندلو لپاره‪ ،‬موږ باید لومړی دوی په صعودی ډول ترتیب کړو‬

‫‪108.2 109.5 110.9 112.1 115.8 115.9 117.5 122.3 122.4 123.8 138.6‬‬ ‫‪159.6.‬‬

‫دلته مشاهدات جفت جفت دی یعنی د ‪ n‬شمیر فت دی نو‪.‬‬

‫‪Me= 1 X (6)  X (7)   1 115.9  117.5  116.7.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫د پورته ملوماتو اوسط په الندی ډول دی‪.‬‬

‫= ̅𝑥‬ ‫‪1‬‬
‫‪108.2  109.5  110.9  ...  159.6  1456.6  121.38‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫پورته اوسط چی د میانی څخه لوی دی ‪ .‬د ‪ 159.6‬ارزښت تر اغیزی الندی راغلی دی ‪ .‬منځنی (میانه)د‬
‫اوسط په پرتله خورا پیاوړی ده او دلوړ ارزښت لرونکی ډاټا تر اغیزی الندی نه راځی ‪.‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪44‬‬

‫مثال ‪:‬د فوټبال یوې لوبډلې په تېرو ‪ ۴۴‬لوبو کې الندې شمېر ګولونه کړي دي‬

‫‪Number of‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪goals‬‬
‫‪Frequency‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪15 9‬‬ ‫‪3‬‬
‫لکه څنګه چې ‪ ،n = 44‬میانه به د ‪ 22‬او ‪ 23‬مشاهدو تر منځ نیمه الره کی پروت وي‪ .‬ځکه چې دواړه )‪x(22‬‬

‫او )‪ 2 x(23‬دي‪ ،‬منځنۍ ارزښت ‪ 2‬دی‪.‬‬

‫د ډله ایزو(ګروپ سوی ‪،‬راټول سوی ملوماتو) معلوماتو لپاره‪ ،‬د منځني(میانی) اټکل کولو ترټولو اسانه الر د‬
‫ګرافیکي میتودونو څخه ده‪.‬‬

‫د میانی زیانونه‪:‬‬

‫د منځنۍ کارول دوه اصلي زیانونه لري‪.‬‬

‫په صنف بندی ( ‪ ) grouped data‬سوی ارقامو کی میانه‪:‬‬

‫په صنف بندی سوو ارقامو (ډاټا ) کی میانه د الندی قورمول په مرسته په الس راځی‬

‫‪ N / 2  f0 ‬‬
‫‪Me  L  ‬‬ ‫‪  h‬‬
‫‪‬‬ ‫‪f‬‬‫‪1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ L‬د منځنۍ (میانی) د کالس ټیټ حد‬

‫‪ N‬د ټولی تراکمی فریکونسۍ شمیر‬

‫‪ f0‬د میانی د کالس څخه د مخکنی کالس تراکمی فریکونسۍ‬

‫‪ f1‬د میانی د طبقې فریکونسۍ‬

‫‪ = h‬د صنفونو انتروال‬

‫مثال‪:‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪45‬‬

‫‪‬‬ ‫‪L = 60.5‬‬

‫‪‬‬ ‫‪N = 21‬‬
‫‪‬‬ ‫‪f0 = 2 + 7 = 9‬‬
‫‪‬‬ ‫‪f1 = 8‬‬
‫‪ N / 2  f0 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪h=5‬‬ ‫‪Me  L  ‬‬ ‫‪  h‬‬
‫‪‬‬ ‫‪f1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪21‬‬
‫‪−9‬‬
‫( ‪𝑀𝑒 = 60.5 +‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪) × 5 = = 60.5 + 0.9375‬‬
‫‪8‬‬

‫‪= 61.4375‬‬
‫‪ 1‬بېلګه‪ :‬د لسم ټولګي د ‪ 50‬هلکانو د لوړوالي په اړه یوه سروې په یوه ښوونځي کې ترسره شوی او الندې‬
‫معلومات ترالسه شویدی‪ .‬میانه یی پیدا کړی‬

‫‪Height‬‬ ‫‪120-‬‬ ‫‪130-‬‬ ‫‪140-‬‬ ‫‪150-‬‬ ‫‪160-‬‬

‫‪Total‬‬
‫)‪(in cm‬‬ ‫‪130‬‬ ‫‪140‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪160‬‬ ‫‪170‬‬

‫‪Number‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪of boys‬‬

‫حل ‪ :‬د دی لپاره چی میانه پیداکړو موږ تراکمی فریکونسی ته اړتیا لرو ‪،‬او دپیداکولو لپاره یی الندی جدول‬
‫ترتیبوو‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪46‬‬

‫‪Class‬‬ ‫‪No. of boys‬‬ ‫‪Cumulative frequency‬‬

‫‪Intervals‬‬ ‫)‪(fi‬‬ ‫)‪(c‬‬

‫‪120-130‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪130-140‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2 + 8 = 10‬‬

‫‪140-150‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪10 + 12 = 22‬‬

‫‪150-160‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪22 + 20 = 42‬‬

‫‪160-170‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪42 + 8 = 50‬‬

‫‪Median class 150-160‬‬

‫‪𝑓1 = 20, 𝑓0 = 22‬‬

‫‪ N / 2  f0 ‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪Me  L  ‬‬ ‫𝑁 ‪  h‬‬ ‫‪= 50, 𝐿 = 150, ℎ = 10‬‬
‫‪‬‬ ‫‪f1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ 50 / 2  22 ‬‬
‫‪Me  150  ‬‬ ‫‪  10  150  1.5  151.5‬‬
‫‪‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2.9‬مود )‪(Mode‬‬

‫مود دیو لړارقاموهغه نقطه ده چې تر ټولو لوړه او زیاته فریکوینسي ولري‪.‬‬

‫دمثال په توګه‪11,11,12,12,13,13,13,13,14,15,15,16,16,13:‬‬

‫دارقامو مود‪ 13‬دى ځکه چې فریکوینسي یې ‪ 5‬ده که چیرې دارقاموفریکوینسي سره مساوي وي نو مود‬

‫محاسبه کیدالي شي ‪.‬‬

‫دمثال په ډول‪20, 25,2,7,16,19:‬مود نلري‬

‫‪2,2,2,7,7,7,6,6,6,19,19,19‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪47‬‬

‫ارقام مود نلري ځکه چې ټول اعدادیوشان فریکوینسي لري ددې امکان شته دى چې یو لړ ارقام یومود‪،‬دوه‬

‫موده اویا څوموده ولري ‪.‬دمثال په توګه دا ارقام ولرو‪.‬‬

‫د مثال‪ :‬په ډول دا ارقام لرو‪11,11,12,12,12,13,13,13,14,14,14,14,5‬‬

‫په دې حالت کې مود دهغو دوه همجوارو قیمتونو حسابي اوسط دى چې یو شان فریکوینسي ولري او قیمت یې‬

‫زیات دى یعنې ‪ 13‬او ‪ 14‬یو شان فریکوینسي لري او فریکوینسي یې ترنورو لوړه ده هر یو یې مود دى یعنې‬

‫پورتني ارقام دوه موده دى‬

‫}‪Mod= {13, 14‬‬

‫مثال ‪:‬د‪ 5,6,7,1,6,8,5,6,6‬ارقامو مود ‪ 6‬دى یعنې ‪Mod= 6‬‬

‫مثال‪:‬الندی ارقامو مودپیدا کړی؟‬

‫}‪A= {5, 5, 5, 5,‬‬

‫}‪B= {10, 20, 30, 40‬‬

‫حل}‪C= {19, 20, 19, 25‬‬

‫‪Mode (A) =5‬‬

‫)‪ Mode (B‬تعریف شوى نه دى‬

‫‪Mode (C) =19‬‬

‫‪ 2‬بیلګه ‪ :‬دالندی ارقامو مود پیدا کری‬

‫}‪A= {21, 22, 29, 35, 21, 21‬‬

‫}‪B= {2, 5, 1, 1/2, 1,1/2, 2, 0, 5, 1/2} C= {100, 95, 100, 95, 85, 90‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪48‬‬

‫دارقامو مودونه په الندې ډول دي ‪.‬‬

‫‪Mode (A) =21‬‬

‫½ = )‪Mode (B‬‬

‫}‪Mode (c) = {100, 95‬‬

‫لیدل کیږي چې د‪ C‬سیټ دوه موده دى که هغه مرتب کړو لیکو چې ‪.‬‬

‫}‪C={80,85,90,95,95100,100‬‬

‫‪95  100 195‬‬

‫‪Modec  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 97.5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫که یو سیټ دوه موده وي نو دمحساباتو له پاره بیا له پورتني میتود څخه کار اخلو که ارقام تصنیف شوي وى‬

‫نو د مود محاسبه ددې فورمول په مرسته په الس راځی ‪.‬‬

‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪Mode  L1  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1   2‬‬ ‫‪‬‬

‫چې دلته ‪ L‬دفریکوینسي دهغه صنف الندینې سرحد دى چې مودپکې قرارلري ‪  1‬دمود دصنف فریکوینسي‬

‫فرق دمخکني همسایه سره ‪.‬‬

‫‪  2‬دمود دصنف دفریکوینسي فرق دوروستني (ورپسې) همسایه سره ‪.‬‬

‫‪ C‬دمود دصنف صنفي عرض دى ‪.‬‬

‫مثال ‪:‬که (‪ ) 4-10‬جدول په پام کې ونیسو نو‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪49‬‬

‫‪L1  144.5‬‬ ‫‪1  12  9   2  12  5  7.c  9‬‬

‫‪3‬‬
‫‪Mod  144.5 ‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3 7‬‬
‫‪27‬‬
‫‪Mod  144.5 ‬‬ ‫‪ 144.5  2.7  147.2‬‬
‫‪10‬‬

‫که دمود دپاسني سرحد څخه کار واخلو نودمود پیداکولو لپاره له دې فورمول څخه کار اخلو‬

‫‪2‬‬
‫‪Mod  l 2 ‬‬ ‫‪.c‬‬
‫‪1   2‬‬

‫‪ 7 ‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪Mod  153.5  ‬‬ ‫‪.9  153.5  .9‬‬
‫‪3 7‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪63‬‬
‫‪Mod  153.5 ‬‬ ‫‪ 153.50.6.3‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Mod  147.2‬‬
‫په منحني کي داوسط ‪ ،‬میانه اومود مقایسه ‪-:‬‬

‫‪ – 1‬که چیري دارقامو دسیټ ددفعاتو درسم شوي منحني لمن ښي طرف ته پراختیاولري نو میانه به له‬

‫ریاضیکي اوسط څخه کوچني وي‬

‫‪Mo < Me < Mean‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪50‬‬

‫‪ – 2‬که چیري دارقامو دویش منحني متناظر( ‪ ) Symmetric‬وی یعني دواړوخواووته یوبرابروي نوپه‬

‫دي صورت کیاوسط اومیانه یوپربل منطبق دي ‪.‬لکه‬

‫‪̅𝑥=Mo=Me‬‬

‫‪ – 3‬که چیري دارقاموددفعاتودګراف کوږوالي ( انحراف ‪ ) Skewed‬چپ طرف ته وي نواوسط به یي کیڼي‬

‫خواته اوتر میاني کوچني وي ‪.‬‬

‫داوسط ‪ ،‬میاني اومود ترمنځ اړیکه ‪:‬‬

‫‪ – 1‬که چیري توضیع متناظر وي نواوسط ‪ ،‬میانه اومود یوله بل سره مساوي دي‪.‬‬

‫‪mean = median = mode‬‬

‫‪ -2‬که چیري توذیع متناظرنه وي نودالندي فرمولونوڅخه استفاده کیږي ‪.‬‬

‫)‪Mode =maen – 3(mean-median‬‬

‫‪= 3median- 2 mean‬‬

‫)‪Mean- mode = 3(mean- median‬یا‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪51‬‬

‫‪Mode = 3median- 2mean‬‬

‫مثال ‪ -:‬دالندي معلوماتوڅخه مود پیداکړي ‪.‬همدارنګه یي داوسط اومیاني سره رابطه پیداکړي ‪.‬‬

‫‪Class‬‬ ‫‪13-17 18-22 23-27 28-32 33-37 38-42‬‬

‫‪Fi‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ 2.9‬پراختیا (وسعت)‪Range‬‬
‫دخوریدو (پراګندګۍ) ډیر ساده مقیاس دی د اړوندي سلسلې د کوچني او لوي عدد تر منځ له توپیر څخه‬
‫عبارت دی‪ ،‬اویا د اعدادو په یوه لړۍ کې دلوړي نمري او ټیټي نمري ترمنځ له تفاضل یعني ښه والي څخه‬
‫عبارت دی‪ ،‬چې په سمبولیکه بڼه پدې ډول ښودل کېږي‪.‬‬

‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑅 = 𝑋𝑚𝑎𝑥 −‬‬

‫په دې رابطه کې ‪ R‬پراختیا (وسعت)‪ 𝑋𝑚𝑎𝑥 ،‬لوړه نمره او 𝑛𝑖𝑚𝑋 ټیټه نمره ښیي‪.‬‬

‫که چېري د یوې ازمویني نمري د دفعاتو د وېشنې په بڼه راپور ورکړل شوي وي‪ .‬په دې صورت کې د‬
‫نمرو پراختیا (وسعت) د ټیټي او لوړي وېشنې ترمنځ له ښه والي (تفاضل) څخه عبارت دی‪ .‬پراختیا (وسعت)‬
‫لکه نوري اندازي د واټن خورېدل ښیي‪.‬‬

‫پراخوالي یا وسعت په الندي شمیرو کې ‪ 2,3,5,7,11,29,35‬عبارت دی له‪:‬‬

‫‪35 − 2 = 33‬‬

‫مثال‪ :‬د ‪ 10‬شاګردانو د نورو ریکارډ په الندي ډول دي فاصله یې پیداکړئ؟‬

‫‪30, 20, 23, 44, 60, 75, 90, 40, 50, 51‬‬

‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 = 90‬‬ ‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒 = 𝑋𝑚𝑎𝑥 −‬‬

‫‪𝑋𝑚𝑖𝑛 = 20‬‬ ‫‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒 = 90 − 20 = 70‬‬

‫په فاصله کې د انحراف ضریب‬

‫په فاصله کې د انحراف ضریب دالندې فورمول پواسطه پیدا کوالی شو‪:‬‬
‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑋𝑚𝑎𝑥 −‬‬ ‫𝑅‬
‫= 𝑅 ‪𝐶.‬‬ ‫= 𝑅𝐶 ⇒‬
‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑋𝑚𝑎𝑥 +‬‬ ‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑋𝑚𝑎𝑥 +‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪52‬‬

‫‪2,4,8,10,16,20,6‬‬
‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 − 𝑋𝑚𝑖𝑛 20 − 2 18‬‬ ‫‪9‬‬
‫= 𝑅 ‪𝐶.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.082‬‬
‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 + 𝑋𝑚𝑖𝑛 20 + 2 22 11‬‬

‫په تصنیف شوو ارقامو کې پراخوالي یا وسعت د کوچني ټولګي د ښکتني حد ترمنځ او د لوي ټولګي د پورتني‬
‫حد تر منځ له توپیر څخه عبارت دئ‪.‬‬

‫دمثال په ډول‪ :‬د ‪ 142‬کورنیو د کلني عاید پراختیا په ‪ 1385‬کال کې نظر جدول ته له‬

‫‪ 69.99 − 66.0 = 3.99‬څخه عبارت دی یعني ‪ 3.99‬افغاني دې‪.‬‬

‫دپراخوالي (وسعت) د سنجش پیرودل (اخیستل) په یوه سلسله اړوندو شمیرو کې دهغه په ساده والي پوري‬
‫تړلي دې په ځینو ځایونو کې په خاصه توګه اعظمي او اصغري حد‪ ،‬قیمتونو تحول په مارکېټ کې یا د‬
‫اورښت د حرارت درجه‪ ،‬د تولید د کېفیت یا جنسیت کنټرول‪ ،‬یا حتا داوسط په اټکل یا تخمین کې په کاریږي‪.‬‬

‫په غیر متمادي ډآتا کې د فاصلې محاسبه‪:‬‬

‫په غیر متمادي ډآتا کې د فاصلې د محاسبې په وخت کې د دفعاتو د ستون څخه صرف نظر کېږې‪ .‬یعنې د‬
‫فاصلي محاسبه یوازي د ارقامو په ستون کي اجراکیږي‪.‬‬

‫مثال‪ :‬د الندي ډټا څخه فاصله او د فاصلي ضریب محاسبه کړئ؟‬

‫𝑖𝑥‬ ‫‪43‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪230‬‬ ‫‪240‬‬ ‫‪261‬‬

‫𝑖𝑓‬ ‫‪100‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪67‬‬

‫𝑛𝑖𝑚𝑋 ‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒 = 𝑋𝑚𝑎𝑥 −‬‬

‫‪𝑅 = 261 − 43 = 218‬‬

‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 − 𝑋𝑚𝑖𝑛 261 − 43 218‬‬
‫= 𝑅 ‪𝐶.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.7171‬‬
‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 + 𝑋𝑚𝑖𝑛 261 + 43 304‬‬

‫په متمادي ډآتا کې د فاصلې محاسبه‪:‬‬

‫مثال‪ :‬د الندي ډټا څخه فاصله او د فاصلي ضریب محاسبه کړئ؟‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪53‬‬

‫‪Marks‬‬ ‫‪No of students‬‬

‫‪10 – 20‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪20 – 30‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪30 – 40‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪40 – 50‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪50 – 60‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 − 𝑋𝑚𝑖𝑛 60 − 10 50‬‬

‫= 𝑅 ‪𝐶.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.714‬‬
‫‪𝑋𝑚𝑎𝑥 + 𝑋𝑚𝑖𝑛 60 + 10 70‬‬

‫د پراختیا (وسعت) ښېګڼې‪:‬‬

‫‪ .1‬دا طریقه ډیره اسانه ده‪.‬‬

‫‪ .2‬دا فقط د مشاهدو دوو عددونو ته ضرورت لري‪.‬‬
‫باید وویل شي چې دا په هغو حاالتو کې چې د ټولو مشاهدو د پیل او پای اعداد مهم و برېښي ښه کار ورکوي‬
‫لکه‪ :‬د تودوخي د درجې فرق‪ ،‬په مارکیټ کې د بَیو د اعظمي حد بدلونونه‪ ،‬دیوې کروندې ډیر لوړ او کم‬
‫حاصل ترمنځ فرق‪ ،‬د اورښت د لوړې او ټیټي اندازې فاصله‪ ،‬د زده کوونکو د ذکاوت او نمرو ترمنځ تو پیر‬
‫او نور مثالونه‪.‬‬

‫د پراختیا (وسعت) نیمګړتیاوې‪:‬‬

‫پراختیا (وسعت) نظر الندي څو دلیلونوته لږ د استعمال وړدي‪.‬‬

‫‪ .1‬دپراختیا (وسعت) برخه په دوه اعظمي او اصغري ارزښت پوري اړوندیږي‪ ،‬چې د اعدادو خورتیا په‬
‫توګه نشي توضیح کوالی ‪.‬‬
‫‪ .2‬په منځنې ډول د هرې مشاهدې تر منځ تفاوت او انحراف نشي ښودالی‪.‬‬
‫‪ .3‬د پراختیا (وسعت) ارزښت په زیاتره اعدادو یا په غیر عادي ارزښتونو کې شدیداً متاثیره کېږي‪.‬‬

‫لکه په دوو الندي لړیو کې‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒1 = 18 − 3 = 15‬‬

‫‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒2 = 18 − 3 = 15‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪54‬‬

‫د ‪ 18 − 3 = 15‬پراختیا (وسعت) څرنګه چې لړۍ یي له ځانه لري د بیال بیلو خوریدو لرونکې ده‪.‬‬

‫د پراختیا (وسعت) ارزښت نظر دنموني اندازې ته له حده وتلي (فاحش) بدلون پیداکوي‪.‬‬

‫په پورته یادوشوو دوو لړیو کې که چېري دوه وروستي یا انتهایي عددونه حذف کړو‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒1 = 15 − 5 = 10‬‬

‫‪𝑅𝑎𝑛𝑔𝑒2 = 9 − 8 = 1‬‬

‫پراختیا (وسعت) په لومړی لړۍ کې ‪ 15 − 5 = 10‬او په ودیمه لړۍ کې ‪ 9 − 8 = 1‬دې‪.‬‬

‫‪ 2.10‬پراګندګی (خوریدل) (‪) dispersion‬‬

‫واریانس (‪)Variance‬‬

‫دا اصطالح په ‪1918‬م کال کی د (‪ )R.A. Fisher‬په واسطه معرفی شوه‪.‬واریانس هم د انحراف یو مهم‬

‫مقیاس دی‪.‬‬

‫واریانس په لغت کې خپوروالی ته وایې ‪ .‬چی ریاضیکی تعریف په الندی ډول دی ‪.‬‬

‫بغیر له جدوله‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪55‬‬

‫𝟐‬
‫) 𝒊𝒙 ∑(‬
‫𝒏∑‬ ‫𝟐‬
‫‪𝒊=𝟏 𝑿𝒊 −‬‬
‫= 𝟐𝑺‬ ‫𝒏‬
‫‪ . 1‬نمونه‬
‫𝟏‪𝒏−‬‬

‫𝟐‬
‫) 𝒊𝒙 ∑(‬
‫𝒏∑‬ ‫𝟐‬
‫‪𝒊=𝟏 𝑿𝒊 −‬‬
‫= 𝟐𝝈‬ ‫𝒏‬
‫‪.2‬جمیعت‬
‫𝑵‬

‫جدول کې‬

‫𝟐‬
‫) 𝒊𝒙 ∑(‬
‫‪∑𝒌𝒊=𝟏 𝑿𝟐𝒊 𝑭𝒊−‬‬
‫= 𝟐𝑺‬ ‫𝒏‬
‫‪ .1‬نمونه‬
‫𝟏‪𝒏−‬‬

‫𝟐‬
‫) 𝒊𝒙 ∑(‬
‫‪∑𝒌𝒊=𝟏 𝑿𝟐𝒊 𝑭𝒊−‬‬
‫= 𝟐𝝈‬ ‫𝑵‬
‫‪.2‬جمعیت‪.‬‬
‫𝑵‬

‫د پورته فورمولو څخه یوثبوتوو او یایی زړه ته رانیژدی لوستونکوته د ښي زدکړی په موخه پریژدو‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫𝑁∑‬ ‫‪2‬‬
‫) 𝜇 ‪𝑖=1(𝑋𝑖 −‬‬ ‫𝑁∑‬ ‫‪2‬‬
‫)𝜇 ‪𝑖=1(𝑥𝑖 + 𝜇 − 2𝑥 .‬‬
‫= 𝜎‬ ‫=‬
‫𝑁‬ ‫𝑁‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑖𝑋 ∑‬

‫𝑖𝑋 ∑ ‪∑ 𝑋𝑖 2 + 𝜇2 ∑ 1 − 2𝜇 ∑ 𝑋𝑖 ∑ 𝑋𝑖 + 𝑁𝜇 − 2( 𝑁 ).‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫𝑁‬ ‫𝑁‬

‫‪2‬‬ ‫) ‪(∑ 𝑥𝑖 2 ) 2(∑ 𝑋𝑖 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫) ‪(∑ Xi 2 ) (∑ Xi 2‬‬ ‫) ‪−(∑ Xi 2‬‬

‫𝑁 ‪∑ Xi +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫∑‬ ‫‪X‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫∑‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬
‫‪𝑁2‬‬ ‫𝑁‬ ‫‪i‬‬ ‫‪N‬‬ ‫= ‪N‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪N‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬

‫) ‪(∑ Xi 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪∑ Xi −‬‬
‫= ‪⇒ σ2‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪N‬‬

‫لومړی مثال‪ :‬په ‪ ۱۳۷۹‬کال کې ‪ ۱۵‬کتابتونونوپه الندې ډول کتابونه چاپ کړي د هغوی واریانس محاسبه‬

‫کړئ‪.‬‬

‫‪1 2 2 3 4 4 5 6 8 9 9 10 10 10 11‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪56‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪𝑋i‬‬ ‫‪1 2 2 3 4 5 6 8 9 9 10 10 10 11‬‬ ‫‪94‬‬

‫‪𝑋𝑖 2 1 4 4 9 16 25 36 64 81 81 100 100 100‬‬ ‫‪758‬‬

‫‪121‬‬

‫) ‪(∑ 𝑋𝑖 2‬‬ ‫‪(94)2‬‬

‫‪∑15‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝑖=1 𝑥𝑖 −‬‬ ‫‪758 −‬‬
‫= ‪𝜎2‬‬ ‫= ‪15‬‬ ‫‪15 = 11.27‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑15‬‬
‫𝑖𝑋 ‪𝑖=1‬‬ ‫‪94‬‬
‫= 𝜇‬ ‫=𝜇⇒‬ ‫‪= 6.27‬‬
‫𝑁‬ ‫‪15‬‬

‫دوهمه طریقه‪:‬‬

‫‪∑(𝑥𝑖 −𝜇)2‬‬ ‫‪(1−6.27)2 +18.23+⋯+22.37‬‬

‫= ‪𝜎2‬‬ ‫=‬ ‫‪= 11.26‬‬ ‫‪𝜎 2 = 11.26‬‬
‫𝑁‬ ‫‪15‬‬

‫دویم مثال‪ :‬په هلمند والیت کې دیوې کارخانې د ‪ ۸۰‬کارکوونکو څخه د ‪ ۱۴‬تنو خطاوې په الندې ډول دی‪،‬‬

‫واریانس یی پیداکړ‬

‫‪0.01‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪0.05‬‬

‫‪0.07‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.15‬‬ ‫‪0.20‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪N=80‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪n=14‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪57‬‬

‫‪(∑ 𝑋1 )2‬‬ ‫‪(0.89)2‬‬

‫‪∑𝑛𝑖=1 𝑋𝑖 2 −‬‬ ‫‪0.0981‬‬ ‫‪−‬‬
‫= ‪𝑠2‬‬ ‫𝑛‬ ‫=‬ ‫‪14 = 0.003‬‬ ‫‪𝑠 2 = 0.003‬‬
‫‪𝑁−1‬‬ ‫‪14 − 1‬‬

‫درېیم مثال‪ :‬که چیری د ‪ ۳۰‬ګروپونوشرح په الندې ډول وی‪ ،‬واریانس یی پیداکړ‪.‬‬

‫‪I‬‬ ‫𝑖𝑋‬ ‫𝑖𝑓‬

‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪30‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪I‬‬ ‫𝑖𝑋‬ ‫𝑖𝑓‬ ‫‪𝑋𝑖 2‬‬ ‫‪Xi fi‬‬ ‫‪𝑓𝑖 𝑋𝑖 2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪44‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪30‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪144‬‬

‫‪(∑ 𝑋𝑖 𝑓𝑖 )2‬‬ ‫‪(54)2‬‬

‫𝑖𝑓 ‪∑6𝑖=1 𝑋𝑖 2‬‬ ‫–‬ ‫‪144 −‬‬
‫= ‪𝜎2‬‬ ‫‪30‬‬ ‫=‬ ‫‪30 1.56 𝜎 2 = 1.56‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬

‫د واریانس ضریب‬
‫د واریانس ضریب چي په ‪ C.V‬شکل سره ښودل کیږي عبارت دی له‪:‬‬
‫𝑆‬
‫= 𝑉 ‪𝐶.‬‬ ‫‪× 100‬‬
‫̅𝑥‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪58‬‬

‫مثال ‪ :‬یوه کارخانه د موټرو دوه ډوله ټایرونه تولیدوي‪ .‬د ‪ A‬ډول لپاره اوسط عمر ‪ 10000‬کیلومتره او‬
‫دانحراف معیار یي ‪ 2000‬کیلومتره او د ‪ B‬ډول ټایر لپاره متوسط عمر ‪ 11000‬کیلومتره او معیاري انحراف‬
‫یي ‪ 1000‬کیلومتره دی‪ .‬کوم ټایر بهتر دی؟‬
‫𝐴𝑆‬ ‫‪2000‬‬
‫=𝐴‬ ‫= 𝐴𝑉 ‪𝐶.‬‬ ‫= ‪× 100‬‬ ‫‪× 100 = 20%‬‬
‫𝐴̅𝑥‬ ‫‪10000‬‬
‫𝐵𝑆‬ ‫‪1000‬‬
‫=𝐵‬ ‫= 𝐵𝑉 ‪𝐶.‬‬ ‫= ‪× 100‬‬ ‫‪× 100 = 9%‬‬
‫𝐵̅𝑥‬ ‫‪110000‬‬

‫د ‪ B‬نوعه ټایر بهتر دی‪ ،‬ځکه هم د هغې اوسط عمر ډیر دي او هم د هغې د تغیر ضریب کوچنی دی‪.‬‬

‫‪ 2.11‬وسطي انحراف‬
‫وسطي انحراف یا انحراف نظر اوسط ته څرنګه چې له نامه څخه یي څرګندېږي‪ ،‬دیوي لړۍ دانحراف له‬
‫حسابي اوسط یا دیوي سلسلې شمیرو له مطلقه توپیر نظر یوه وسطي عدد ته لکه حسابي اوسط یا له میدیان‬
‫څخه عبارت دی‪.‬‬

‫که څه هم په عمل کې حسابي اوسط زیاتره د یو وسطي ارزښت په توګه په کار اچول کېږي خو دتیوري له‬
‫پلوه د اعدادو دانحراف مجموع نظر میدیان ته لږه اندازه ده‪( ،‬البته مطلقه توپیر) ښه ده چې په سنجش کې‬
‫انحراف استعمال شي‪ .‬په هر حال هغه ډول اوسط چې دوسطي انحراف په سنجش کې په کار اچول کېږي‬
‫باید څرګند شي‪.‬‬

‫وسطي انحراف په تصنیف شوو اعدادو کې چې ̅𝑋 وسطي ارزښت وي د الندي فورمول په مرسته ویشل‬
‫کېږي‪.‬‬

‫|𝑑|∑ |𝑋|∑ |̅𝑋 ‪∑|𝑋 −‬‬

‫= 𝐷𝑀‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)‪∙∙∙ (2‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫پدې ځای کې‪ 𝑀𝐷 :‬وسطي انحراف‪ X ،‬دیوي لړۍ یا سلسلې شمیري یا اعداد‪ 𝑋̅ ،‬حسابي اوسط‪ n ،‬داعدادو یا‬
‫کتنو (مشاهداتو)اندازه او 𝑑 یا 𝑋 = ̅𝑋 ‪𝑋1 −‬‬

‫عمودي کرښي (خطوط) مطلقه ارزښت (پرته له اشاري څخه) افاده کوي‪.‬‬

‫مثال‪ :‬د‪ 2,3,6,8,11‬اعدادو وسطي انحراف پیداکړئ‪.‬‬

‫لومړی‪ :‬باید د شمیرو حسابي اوسط سنجش شي ‪:‬‬

‫‪∑ 𝑋 2 + 3 + 6 + 8 + 11‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫‪=6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪6‬‬
‫ورسته داعدادو مطلقه انحراف نظر اوسط ته محاسبه کوو‪.‬‬
‫|‪|2 − 6| + |3 − 6| + |6 − 6| + |11 − 6| + |8 − 6‬‬
‫= 𝐷𝑀‬ ‫‪= 2.8‬‬
‫‪5‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪59‬‬

‫یعني ورکړل شوي اعداد د ‪ 2.8‬په اندازه له حسابي اوسط څخه انحراف لري‪ ،‬وسطي انحراف کوالی شونظر‬
‫مدیان ته هم سنجش کړو یعني‪.‬‬
‫|𝑑𝑒𝑀 ‪∑|𝑋 −‬‬
‫= 𝐷𝐴‬ ‫)‪∙∙∙ (3‬‬
‫𝑛‬
‫مثالً‪:‬په پورته اعدادو کې مدیان ‪ 6‬دي څرنګه چي 𝑑𝑒𝑀 = 𝑥 په دي مثال کي دواړه ډوله وسطي ارزښت‬
‫مساوي دي ‪.‬‬

‫مثالونه که ډاتا صنف بندې شوې نه وې‪:‬‬

‫مثال‪ :‬الندي د ازموینې نمرو لپاره وسطي انحراف او میاني څخه محاسبه کړئ او همدارنګه د وسطې‬
‫انحراف ضریب محاسبه کړئ؟‬

‫‪32, 36, 37, 39, 36, 41, 48, 36‬‬

‫حل‪:‬موږ لومړئ ورکړل شوې نمرې په صعودې ډول ترتیبو او مېانه یې پیدا کوو‪.‬‬

‫‪32, 36, 36, 37, 39, 41, 45, 46, 48‬‬

‫‪9+1‬‬
‫= 𝑑𝑒𝑀‬ ‫𝑚𝑟𝑒𝑡 ‪= 5𝑡ℎ‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑠𝑘𝑟𝑎𝑀 ‪𝑀𝑒𝑑 = 39‬‬
‫‪∑ 𝑥𝑖 32 + 36 + 36 + 37 + 39 + 41 + 45 + 46 + 48‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫=‬
‫𝑛‬ ‫‪9‬‬
‫‪360‬‬
‫=‬ ‫‪= 40‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Xi‬‬ ‫̅𝑥 ‪𝑥𝑖 −‬‬ ‫| ̅𝑥 ‪|𝑥𝑖 −‬‬ ‫|𝑑𝑒𝑀 ‪|𝑥𝑖 −‬‬

‫‪32‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪36‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪36‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪37‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪39‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪41‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪45‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪46‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪48‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪∑ = 360‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪39‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪60‬‬

‫‪∑|𝑥𝑖 − 𝑥̅ | 40‬‬
‫= 𝐷𝑀‬ ‫=‬ ‫𝑠𝑘𝑟𝑎𝑀 ‪= 4.4‬‬
‫𝑛‬ ‫‪9‬‬
‫‪∑|𝑥𝑖 − 𝑀𝑒𝑑| 39‬‬
‫= 𝐷𝑀‬ ‫=‬ ‫𝑠𝑘𝑟𝑎𝑀 ‪= 4.3‬‬
‫𝑛‬ ‫‪9‬‬
‫‪𝑀𝐷 4.4‬‬
‫= 𝐷𝑀𝐶‬ ‫=‬ ‫‪= 0.11‬‬
‫̅𝑥‬ ‫‪40‬‬

‫𝐷𝑀‬ ‫‪4.3‬‬
‫= 𝐷𝑀𝐶‬ ‫=‬ ‫‪= 0.11‬‬
‫‪𝑀𝑒𝑑 39‬‬
‫مثال‪ :‬په الندې ډول د ‪ 10‬شاګردانو د احصائیې نومرې راکړل شویدي وسطي انحراف یې پیداکړئ؟‬

‫‪10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100‬‬
‫‪∑ 𝑥𝑖 10 + 20 + 30 + 40 + 50 + 60 + 70 + 80 + 90 + 100 550‬‬
‫= ̅𝑥‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 55‬‬
‫𝑛‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪∑|𝑥𝑖 − 𝑥̅ | 45 + 35 + 25 + 15 + 5 + 5 + 15 + 25 + 35 + 45‬‬
‫= 𝐷𝑀‬ ‫=‬ ‫‪= 25‬‬
‫𝑛‬ ‫‪10‬‬
‫‪ 2.12‬په غیر صنف بندی سوی داتا کی وسطی انحراف‪:‬‬

‫مثال‪ :‬د کرنېز اقتصاد دیپارتمنت ‪ 90‬شاګردانو ‪ 15%‬نومرو صنفي ټیسټ نتیجه په الندې ډول راکړې‬
‫شوېده‪ ،‬وسطي انحراف یې له حسابي اوسط څخه په الس راوړئ؟‬

‫𝑥‬ ‫𝑖𝑓‬ ‫𝑖𝑥‬ ‫𝑖𝑥 ‪𝑓𝑖.‬‬ ‫| ̅𝑥 ‪|𝑥𝑖 −‬‬ ‫| ̅𝑥 ‪𝑓𝑖|𝑥𝑖 −‬‬

‫‪1–3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪4–6‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪7–9‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪240‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪10 – 12‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪220‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪13 - 15‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪140‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬

‫| ̅𝑥 ‪∑ 𝑓𝑖|𝑥𝑖 −‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑖 = 90‬‬ ‫‪-----‬‬ ‫‪∑ 𝑓𝑖. 𝑥𝑖 = 720‬‬ ‫‪-----‬‬
‫‪= 240‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪61‬‬

‫‪∑ 𝑓𝑖𝑥𝑖 720‬‬

‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫‪=8‬‬
‫𝑛‬ ‫‪90‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑖|𝑥𝑖 − 𝑥̅ | 240‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫‪= 2.6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪90‬‬
‫مثال‪ :‬دیوې علمي څیړنې لپاره د بیال بیلو بوټو د ‪ 100‬ټوټو اندازه په الندې جدول کې ورکړل شوې ده‪،‬‬
‫وسطي انحراف یې وسنجوئ؟‬

‫𝑖𝑥|‬
‫𝑋‬ ‫𝑖𝑓‬ ‫𝑖𝑥‬ ‫𝑖𝑥 ‪𝑓𝑖.‬‬ ‫| ̅𝑥 ‪𝑓𝑖|𝑥𝑖 −‬‬
‫| ̅𝑥 ‪−‬‬

‫‪40 – 59.9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪36.6‬‬ ‫‪36.6‬‬

‫‪50 – 59.9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪275‬‬ ‫‪26.6‬‬ ‫‪133.0‬‬

‫‪60 – 59.9‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪715‬‬ ‫‪16.6‬‬ ‫‪182.6‬‬

‫‪70 – 79.9‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪1950‬‬ ‫‪6.6‬‬ ‫‪171.6‬‬

‫‪80 – 89.9‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪2805‬‬ ‫‪3.4‬‬ ‫‪112.2‬‬

‫‪90 – 99.9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪1520‬‬ ‫‪13.4‬‬ ‫‪214.4‬‬

‫‪100 – 109.9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪735‬‬ ‫‪24.4‬‬ ‫‪163.8‬‬

‫‪110 – 119.9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪33.4‬‬ ‫‪33.4‬‬

‫| ̅𝑥 ‪∑ 𝑓𝑖|𝑥𝑖 −‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑖 = 100‬‬ ‫‪-----‬‬ ‫‪∑ 𝑓𝑖. 𝑥𝑖 = 8160‬‬ ‫‪-----‬‬
‫‪= 1047.6‬‬

‫‪∑ 𝑓𝑖𝑥𝑖 8160‬‬

‫= ̅𝑥‬ ‫=‬ ‫‪= 81.6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪100‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑖|𝑥𝑖 − 𝑥̅ | 1047.6‬‬
‫= ‪MD‬‬ ‫=‬ ‫‪= 10.476‬‬
‫𝑛‬ ‫‪100‬‬
‫همدارنګه وسطي انحراف په تصنیف شوواعدادوکي کوالی شود الندینیوفورمولونوله جملي څخه دیو فورمول‬
‫په مرسته سنجش کړو‪.‬‬

‫|̅𝑋‪∑ 𝑓|𝑋−‬‬ ‫|𝑑|𝑓 ∑‬

‫= 𝐷𝑀‬ ‫=‬ ‫𝑓∑‬
‫)‪∙∙∙ (4‬‬
‫𝑓‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪62‬‬

‫|𝑑|𝑓 ∑ |𝑑𝑒𝑀 ‪∑ 𝑓|𝑋 −‬‬

‫= 𝐷𝐴‬ ‫=‬ ‫)‪∙∙∙ (5‬‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫په دواړو پورتنیو فورمولونو کي 𝑓 دټولګیو فریکونسي‪ 𝑋،‬دټولګي وسط‪ 𝑋̅،‬او𝑑𝑒𝑀 په ترتیب سره حسابي‬
‫اوسط اوداړوندې وېشني میدیان دي‪.‬‬

‫دوسطي انحراف سنجش نسبتا ً ساده اوعام فهمه دي اما داستعمال موارد ېي محدود دي‪ .‬دوسطي انحراف‬
‫استعمال دکوچنیو نمونو په اړه په صورت کې چي دقیق اوجامع تحلیلونوته اړتیا نه وي ګټوردي په تصنیف‬
‫شویو اعدادو او لویو نمونو کي په ندرت سره استعمالیږي‪.‬‬

‫دالجبر له نظره د مطلقه توپیرونو په کار اچول دسوال قابلیت لري‪ .‬ځکه چې ددي توپیرونو مجموعه په هغه‬

‫صورت کې چې اشاري ته ونیول شي مساوي په صفر یاهم تقریبا صفر ته نږدي دئ‬

‫‪ 2.13‬معیاري انحراف یا استندرد انحراف‬

‫معیاري یا استندرد انحراف د انحراف ډیر مهم مقیاس دي او نظر اوسط ته د انحراف یوه ځانګړي بڼه ده‪ .‬د‬
‫معیاري انحراف او وسطي انحراف تر منځ توپیر دادي چې په لومړني کې د انحراف مربع نظر حسابي اوسط‬
‫ته سنجول کېږي‪ ،‬په داسي حال کې چې دویم یي مطلقه انحراف څخه کار اخلي‪ .‬معیاري انحراف دبل مهم‬
‫مقیاس مربع جذریعني وریانس څخه عبارت دي اویا معیاري انحراف دانحرافاتومربع جذردي‬

‫معیاري انحراف اووریانس په یوسلسله اعدادوکي دالندي فورمولونوپه مرسته سنجش کیږي‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑(𝑥 − 𝑋̅)2‬‬
‫= 𝛿‬
‫𝑛‬

‫‪∑(𝑥 − 𝑋̅)2‬‬
‫=𝛿‬ ‫√‬
‫𝑛‬

‫په دي فورمول کي 𝛿 (دیونان دژبي کوچني توري دسیګما په نوم) معیاري انحراف او ‪ 𝛿 2‬واریانس افاده کوي‪.‬‬

‫دمثال په ډول‪ :‬د ‪ 2,3,6,8,11‬اعدادو واریانس اومعیاري انحراف په الندي توګه السته راځي‪.‬‬
‫‪∑ 𝑥 30‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫‪=6‬‬
‫𝑛‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬
‫‪(2 − 6)2 + (3 − 6)2 + (6 − 6)2 + (11 − 6)2 + (8 − 6)2 54‬‬
‫= 𝛿‬ ‫=‬ ‫‪= 10.8‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪𝛿 = √𝛿 2 = √10.8 = 3.29‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪63‬‬

‫دویم مثال‪ :‬په یوه صنفي ازموینه کې زده کوونکو الندي نمري السته راوړي دې‪.‬‬

‫‪4,6,8,10,12‬‬

‫ددغو نمرو د معیاري انحراف څرګنده ده‪ ،‬د نوموړو نمرو انحرافي محاسبه په الندي جدول کې ښودل شویده‪.‬‬
‫𝑋‬ ‫‪𝑋 = 𝑋 − 𝑋2‬‬ ‫‪𝑋2‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪12 − 8 = 4‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪40‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫‪=8‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪∑ 𝑋 = 40‬‬ ‫‪∑𝑋 = 0‬‬ ‫‪∑ 𝑋 2 = 40‬‬

‫که چېري د ‪ ∑ 𝑋 2‬او ‪ N‬قیمتونه د معیاري انحراف په فورمول کې وضع کړو نو وبه لرو‪.‬‬

‫‪∑ 𝑋2‬‬
‫=𝑆‬ ‫√‬ ‫)‪∙∙∙ (7‬‬
‫𝑁‬

‫‪40‬‬
‫‪𝑆 = √ = √8 = 2.814‬‬
‫‪5‬‬

‫د )‪ (7‬فورمولونو تطبیق په بعضي حاالتو کې په ځانګړي توګه کله چې د اعدادو تعداد زیات اوږد شي یا د څو‬
‫اشارو درلودونکې وي نو د زیات وخت او زحمت ته ضرورت لري‪ .‬لدې وجي ښه طریقه هم وجود لري‪.‬‬

‫هر کله چې مخکنیو فورمولونو ته پراخوالي ورکړو نو لور چې‪:‬‬

‫) ‪∑(𝑋 − 𝑋̅)2 = ∑(𝑋 − 2𝑋̅𝑋 + 𝑋̅ 2‬‬

‫‪∑ 𝑋 2 − 2𝑋̅ ∑ 𝑋 + 𝑛𝑋̅ 2‬‬

‫𝑋 ∑ ̅𝑋 ‪∑ 𝑋 2 − 2𝑋̅ ∑ 𝑋 +‬‬

‫𝑋 ∑ ̅𝑋 ‪∑ 𝑋 2 −‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪64‬‬

‫‪2‬‬
‫̅𝑋 ∑‬
‫‪2‬‬
‫(‪∑𝑋 −‬‬ ‫)‬
‫𝑛‬

‫نظر دې رابطي ته کوالی شو چې )‪ (7‬فورمول د دوهم ځل لپاره پدې ډول ولیکو‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑(𝑋 − 𝑋̅)2‬‬ ‫‪∑ 𝑋2‬‬ ‫‪∑ 𝑋2‬‬ ‫𝑋∑‬
‫=𝛿‬ ‫√‬ ‫‪2‬‬
‫= 𝑛 ‪= √∑ 𝑋 −‬‬ ‫√‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‪) ∙∙∙ (8‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫𝑛‬
‫لکه ‪ 2,4,6,8,11‬په شمیرو کې‪:‬‬

‫‪234‬‬ ‫‪30 2‬‬

‫√=𝛿‬ ‫‪− ( ) = √90.8 = 3.29‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫هرکله چې د یو لړۍ اعدادو انحراف نظر فرضي ثابت (‪ )A‬ته وسنجول شي‪ ،‬نو معیاري انحراف کوالی شو‬
‫د الندي فورمول په وسیله تر السه کړو‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑑2‬‬ ‫‪∑ 𝑑2‬‬
‫√=‪δ‬‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‪) ∙∙∙ (9‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫𝑑‪𝑑 =𝑋−𝐴 ⋀ 𝑋 =𝐴+‬‬ ‫ثبوت‪:‬‬

‫𝑑 ∑ 𝐴𝑛 )𝑑 ‪∑ 𝑋 ∑(𝐴 +‬‬
‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑑‪=𝐴+‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫̅𝑑 ‪𝑋 − 𝑋̅ = (𝐴 + 𝑑) − (𝐴 + 𝑑̅ ) = 𝑑 −‬‬
‫‪2‬‬
‫) ̅𝑑 ‪∑(𝑑 −‬‬
‫=𝛿‬ ‫)‪∙∙∙ (10‬‬
‫𝑛‬
‫نظر مخکېنو عملیو ته کوالی شو چې )‪ (8‬فورمول په اړه ولیکو‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑑2‬‬ ‫‪∑ 𝑑2‬‬
‫=‪δ‬‬ ‫√‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫مثال‪ ،‬د ‪ 5‬مخکنیو شمیرو په اړه لرو چې‪:‬‬

‫𝑥‬ ‫𝑑‬ ‫‪𝑑2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪65‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪64‬‬

‫جمع‬ ‫‪15‬‬ ‫‪99‬‬

‫‪𝑑 =𝑥−𝐴 ᴧ 𝐴=3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑑2‬‬ ‫𝑑∑‬
‫=‪δ‬‬ ‫√‬ ‫) (‪−‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫‪99‬‬ ‫‪15 2‬‬

‫) (‪𝛿 =√ −‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪𝛿 = √19.8 = 3.29‬‬

‫دتصنیف شوو شمیرو معیاري انحراف پورتنیو فورمولونو ته ورته (مشابه) هم کوالی شو په څوالرو سنجش‬
‫کړو‪ .‬په هغه صورت کي چي د ټولګي وسط او اړوندي فریکونسي ګاني په کار واچوو کوالی شوله الندي‬
‫فورمول څخه استفاده وکړو‪.‬‬

‫‪∑ 𝑓(𝑋 − 𝑋̅)2‬‬ ‫‪∑ 𝑓𝑑 2‬‬

‫√=𝛿‬ ‫√=‬ ‫)‪∙∙∙ (11‬‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫په دي ځای کي 𝑓 فریکونسي ګاني‪ 𝑋 ،‬دټولګي وسط او̅𝑋 داړوندي ویشني حسابي اوسط دي او ̅𝑥 ‪𝑑 = 𝑥 −‬‬
‫وضع شوي دي‪ .‬دافورمول څرنګه چي دمخکني فورمول په اړه ورکړل شوي دي کیداي شي داسي ولیکل‬
‫شي‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑋 2‬‬ ‫𝑋𝑓 ∑‬
‫√=𝛿‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‪) ∙∙∙ (12‬‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫همدارنګه کوالی شو چې لنډ فورمولونه هم را وباسو‪ .‬که چېري د اعدادو انحراف د (‪ )A‬د یو فرضي او سط‬
‫په توګه وسنجول شي یعني ‪ d = X − A‬وي (یعني د (‪ )10‬فورمول سره ورته) نو وبه لرو‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑑 2‬‬ ‫𝑑𝑓 ∑‬
‫=𝛿‬ ‫√‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‪) ∙∙∙ (13‬‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫او که انحراف د ټولګیو د موقیعت په نظر یعني د ټولګي د واټن په حدونو څرګند کړو د ټولګیو د ګډ واټن په‬
‫صورت کې لیکو چې‪:‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪66‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑑 ′2‬‬ ‫‪∑ 𝑓𝑑 ′‬‬
‫√=𝛿‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‪) ∙ 𝐶 ∙∙∙ (14‬‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫په دې ځای کې ’‪ d‬د ټولګي د ګډ واټن په نظر انحراف او ‪ C‬د ټولګیو ګډ واټن دی‪ .‬باید یادونه وشي چې د‬
‫)‪ (11‬او )‪ (14‬فورمولونو د واټن ځوابونه ورته یا مشابه وي‪.‬‬

‫د مثال په ډول‪ ،‬په دې ځای کې د )‪ (12‬او )‪ (14‬فورمولونه د ‪ 142‬کورنیو د کلني عاید په وېشنه کې د ټولګي‬
‫د واټن په واحدونو په لنډه طریقه تطبیق کړو‪.‬‬

‫د )‪ (12‬فورمولونو تطبیق او عملیه په )‪ (1‬جدول کې او همدارنګه )‪ (14‬د فورمولونو تطبیق او عملیه په )‪(2‬‬
‫جدول کې په لنډه توګه وړاندي شویده‪.‬‬
‫)‪ (12‬فورمول نظر )‪ (1‬جدول دارنګه لیکالی شو‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑋 2‬‬ ‫𝑋𝑓 ∑‬
‫√=𝛿‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‬
‫𝑓∑‬ ‫𝑓∑‬

‫‪653396.89‬‬ ‫‪9631.50 2‬‬

‫=‬ ‫(‪−‬‬ ‫)‬
‫‪142‬‬ ‫‪142‬‬
‫‪= 4601.3865 − 4600.5698‬‬

‫‪= 0.8169 = 0.90‬‬

‫د )‪ (12‬فورمول هم د انحراف د معیاري شکل تعریف لري‪ .‬ددي فورمولونو تطبیق دزیات وخت نیول او ډیر‬
‫کار ته ضرورت لري‪ .‬په ځانګړي توګه کله چې عددونه اوږده او د کالسونو تعداد زیات شي نو د )‪ (12‬او‬
‫)‪ (13‬فورمولونه په دواړو حاالتو کې که فاصله مساوي وي او که نا مساوي کوالی شو چې په کار یوسو‪ .‬په‬
‫هغه صورت کې چې د کالسونو فاصله ګډه وي نو د )‪ (14‬فورمول په تصنیف شوو اعدادوکې د معیاري‬
‫انحراف لپاره لنډ ترینه او موثره طریقه ده‪.‬‬
‫جدول د ‪ 142‬کورنیو د کلني وسطي عاید د معیاري انحراف سنجش په کال ‪1355‬کی‬ ‫(‪)1‬‬
‫کلني وسطي عاید‬ ‫فریکونسي‬ ‫د ټولګي وسط‬
‫𝑿𝒇‬ ‫𝟐𝑿𝒇‬
‫زر افغانۍ‬ ‫𝒇‬ ‫𝑿‬

‫‪66.00-66.49‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪66.25‬‬ ‫‪72875‬‬ ‫‪48279.69‬‬

‫‪66.50-66.99‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪66.75‬‬ ‫‪1001.25‬‬ ‫‪66833.44‬‬

‫‪67.00-67.49‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪67.25‬‬ ‫‪1614.00‬‬ ‫‪108451.50‬‬

‫‪67.50-67.99‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪67.75‬‬ ‫‪2710.00‬‬ ‫‪183602.50‬‬

‫‪68.00-68.49‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪68.25‬‬ ‫‪1365.00‬‬ ‫‪43161.25‬‬

‫‪68.50-68.99‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪68.75‬‬ ‫‪962.50‬‬ ‫‪66171.88‬‬

‫‪69.00-69.49‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪69.25‬‬ ‫‪761.75‬‬ ‫‪52751.19‬‬

‫‪69.50-69.99‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪69.75‬‬ ‫‪488.26‬‬ ‫‪34055.44‬‬

‫مجموعه‬ ‫‪142‬‬ ‫‪9631.50‬‬ ‫‪653396.89‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪67‬‬

‫)‪ (2‬جدول د ‪ 142‬کورنیو د کلني عاید په وېشنه کې د معیاري انحراف سنجش د ټولګي په واحدونو په لنډه‬
‫طریقه تطبیق کړو‪.‬‬

‫کلني وسطي عاید‬ ‫فریکونسي‬

‫’𝑑‬ ‫’𝑑𝑓‬ ‫‪𝑓𝑑’2‬‬
‫زر افغانۍ‬ ‫𝑓‬

‫‪66.00-66.49‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪99‬‬

‫‪66.50-66.99‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪67.00-67.49‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪67.50-67.99‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪68.00-68.49‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪68.50-68.99‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪56‬‬

‫‪69.00-69.49‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪99‬‬

‫‪69.50-69.99‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪112‬‬

‫مجموعه‬ ‫‪142‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪470‬‬

‫نظر )‪ (2‬جدول ته )‪ (14‬فورمول حل کوالی شو‪:‬‬

‫‪𝑓𝑑′2‬‬ ‫‪𝑓𝑑′ 2‬‬ ‫‪470‬‬ ‫‪22 2‬‬

‫√ ‪𝛿 = 𝐶.‬‬ ‫√ ‪− ( ) = 0.5‬‬ ‫(‪−‬‬ ‫)زر افغانۍ( ‪) = 0.5(1.81) − 0.15 = 0.83‬‬
‫𝑓‬ ‫𝑓‬ ‫‪142‬‬ ‫‪142‬‬

‫په تصنیف شوو اعدادو کې معموال د معیاري انحراف ارزش یوڅه لږ لوړ دې‪ .‬نظر په معیاري انحراف کې‬
‫په هغو اعدادو کې چې تصنیف شوي نه وي شنجول کېږي‪.‬‬

‫له تحلیلي نګاه څخه د کالسونو د فاصلو اندازه په تصنیف شوو اعدادو کې باید کوچني وي دمعیاري انحراف‬
‫له ربع څخه‪.‬‬

‫له تشریحي نګاه څخه سربیره پر تیروتنو کوالی شو د کالسونو دفاصلو اندازه حتي د معیاري انحراف نیمایي‬
‫شي‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪68‬‬

‫‪ 2.13‬نسبي انحراف (دانحراف ضریب)‬

‫کوالی شو دوه یا زیاتې لړۍ (سلسلې) د اړوندو لړیو د اعدادو د خوریدنې (پراګندګۍ) د څرنګوالي د پوهیدو‬
‫په غرض چې د پوره یا تقریبا ورته اوسطونو لرونکې وي پرتله (مقایسه) کړو‪ ،‬په ځینو حاالتو کې بیال بیلي‬
‫وېشنې بیل یا متفاوت اوسطونه لري او یا په بیال بیلو واحدونو باندې څرکندیږي‪ .‬په دې حالت کې د هغوی د‬
‫معیاري انحراف پر تلنه نا ممکنه وي د بیګي په ډول د طب د ډاکترانو د کلني عاید د وېشنې معیاري انحراف‬
‫‪ 1500‬افغانۍ او د پوهنتون داستادانو معیاري انحراف ‪ 1000‬افغانۍ وي پدې به داللت ونکړي چې انحراف‬
‫د طب د ډاکترانو په عاید کې د ‪ 150‬سلنې په اندازې‪ ،‬انحراف د پوهنتون د استادانو په کلني عاید کې وي‪،‬‬
‫یواځي په هغه حالت کې کوالی شو تعبیر کړو چې په دواړو ګروپونو کې د کلني عاید اوسط مساوي وي‪ .‬که د‬
‫لومړني ګروپ د کلني عاید اوسط مثالً ‪ 75000‬او د دویمي ‪ 36000‬وي د استادانو په عاید کې نسبي انحراف‬
‫ن ظر دطب د ډاکترانو عاید ته زیات دې‪ .‬په حقیقت کې د انحراف د دوو مطلقه ارزښتونو په منځ کې توپیر له‬
‫له متفاوته اوسطونو سره په یوازیتوب (تنهایي) سره پرتلني اساس نشي کېداي‪ .‬دمقیاسونو په دې حالت کې‬
‫باید مطلقه انحراف په نسبي انحراف تبدیل شي‪ ،‬ترڅو د اړوندو ویشنو د پرتلني امکان میسر شي‪.‬‬

‫په دې ځای کې دري ډوله د نسبي انحراف مقیاس مطالعه کېږي‪.‬‬

‫‪ ‬دمعیاری انحراف ضریب‬

‫‪ ‬د وسطي انحراف ضریب‬
‫‪ ‬د کوارټایلونو د انحراف ضریب‬

‫د معیاریانحراف ضریب‬
‫د نسبي انحراف له مقیاسونو څخه یو مقیاس چې په عمل کې زیات په کار اچول کېږي د نسبي انحراف‬
‫ضریب دې‪ ،‬دا ضریب معموالً په 𝑉 افاده کېږي او پر حسابي اوسط باندې د معیاري انحراف له نسبت څخه‬
‫عبارت دی یعني‪:‬‬

‫معیاري انحراف‬ ‫𝛿‬

‫=𝑉‬ ‫=‬ ‫)‪∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙ (15‬‬
‫حسابي اوسط‬ ‫̅𝑋‬

‫مثال د طب د ډاکترانو او د پو هنتون د استادانو د کلني عاید په اړه د انحراف ضریبونه عبارت دی له‪:‬‬
‫‪1500‬‬
‫= ‪𝑉1‬‬ ‫‪ 2%‬یا ‪= 0.2‬‬
‫‪75000‬‬
‫‪1000‬‬
‫= ‪𝑉2‬‬ ‫‪ 2.8%‬یا ‪= 0.028‬‬
‫‪36000‬‬
‫‪ 2.14‬د وسطي انحراف ضریب‬
‫د بلي خوریدنې نسبي مقیاس چې ډیر زیات معمول دی د وسطي انحراف د ضریب په نوم یادیږي چې الندي‬
‫په 𝑎𝑉 باندې اعاده شویدي چې پر حسابي اوسط باندې له وسطي انحراف څخه عبارت دی‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪69‬‬

‫وسطي انحراف‬ ‫𝐷𝑀‬

‫= 𝑎𝑉‬ ‫=‬
‫حسابي اوسط‬ ‫̅𝑋‬

‫که په یوه وېشنه کې د ̅𝑋 حسابي اوسط او د 𝐷𝑀 وسطي انحراف د هغو طریقو په اساس چې مخکې مطالعه‬
‫شویدي پیدا کړو‪ .‬د ( 𝑎𝑉) د وسطي انحراف ضریب هم په هغوی کې ویشو او په نسبت یا معموالً په فیصدۍ‬
‫یي څرګندوو‪.‬‬

‫د مثال په ډول په ‪ 2,3,6,8,11‬پنځو عددونو کې څرنګه چې مو مخکې ولیدل‪.‬‬

‫‪𝑋̅ = 6‬‬

‫‪𝑀𝐷 = 2.8‬‬

‫د وسطي انحراف ضریب په دې اعدادو کې عبارت دی له‪:‬‬

‫‪𝑀𝐷 2.8‬‬
‫= 𝑎𝑉‬ ‫=‬ ‫‪ 46.6%‬یا ‪= 0.0466‬‬
‫̅𝑋‬ ‫‪6‬‬
‫هرکله چې وسطي انحراف نظر میدیان ته وسنجول شي د )‪ (3‬فورمول به ولیدل شي‪ ،‬نو کوالی شو چې )‪(16‬‬
‫فورمول دارنګه ولیکو‪:‬‬
‫𝐷𝐴‬
‫= 𝑎𝑉‬ ‫)‪∙∙∙ (16‬‬
‫̅𝑋‬

‫په ځانګړي توګه په بعضي ځایونو او حاالتو کې‪ ،‬د دوو سرته رسیدلو کالسونو په وروستیو کې یوه وېشنه‬
‫خالصیږي‪ ،‬او یا دغیر هادي ارزښتونو وېشنه وجود لري‪.‬‬
‫مثال‪ :‬دالندې دفعاتوتوزیع لپاره چې په هره ونه کې دمڼو شمیر ښیې‪ ،‬وسطي انحراف یې محاسبه کړئ؟‬
‫‪Classes‬‬ ‫‪65-84‬‬ ‫‪85-104‬‬ ‫‪105-124‬‬ ‫‪125-144‬‬ ‫‪145-164‬‬ ‫‪165-184‬‬ ‫‪185-204‬‬

‫𝑖𝑓‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪classes‬‬ ‫𝒊𝒙‬ ‫𝒊𝒇‬ ‫𝒊𝒙 ‪𝒇𝒊.‬‬ ‫̅‬
‫𝒙 ‪𝒙𝒊 −‬‬ ‫|̅‬
‫𝒙 ‪𝒇𝒊|𝒙𝒊 −‬‬

‫‪65-84‬‬ ‫‪74.5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪610.5‬‬ ‫‪-48.0‬‬ ‫‪432.0‬‬

‫‪85-104‬‬ ‫‪94.5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪945.0‬‬ ‫‪-28.0‬‬ ‫‪280.0‬‬

‫‪105-124‬‬ ‫‪114.5‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪1946.5‬‬ ‫‪-8.0‬‬ ‫‪136.0‬‬

‫‪125-144‬‬ ‫‪134.5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1345.0‬‬ ‫‪12.0‬‬ ‫‪120.0‬‬

‫‪145-164‬‬ ‫‪154.5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪772.5‬‬ ‫‪32.0‬‬ ‫‪160.0‬‬

‫‪165-184‬‬ ‫‪174.5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪698.0‬‬ ‫‪52.0‬‬ ‫‪208.0‬‬

‫‪185-204‬‬ ‫‪194.5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪972.5‬‬ ‫‪72.0‬‬ ‫‪360.0‬‬

‫𝟎𝟔 = 𝒊𝒇 ∑‬ ‫‪7350‬‬ ‫‪1696.0‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪70‬‬

‫‪∑ 𝑓𝑖𝑥𝑖 7350.0‬‬

‫= ̅𝑋‬ ‫=‬ ‫𝑟𝑔‪= 122.5‬‬
‫𝑛‬ ‫‪60‬‬
‫‪∑ 𝑓𝑖|𝑥𝑖 − 𝑥̅ | 1696.0‬‬
‫= ‪MD‬‬ ‫=‬ ‫𝑟𝑔‪= 28.27‬‬
‫𝑛‬ ‫‪60‬‬

‫‪ 2.15‬کوانټیل‪Quantiles‬‬
‫مخکې مو وویل چې میانه معلومات په دوومساوی برخو ویشی‪ ،‬په همدې ترتیب کولی شو چی معلومات په‬

‫څلورو‪،‬لسو او یاسلو مساوی برخو وویشو‪.‬‬

‫‪ .3‬پرسنټایل‬ ‫د کوانټیل ډولونه‪.1 :‬کوارټیل ‪ .2‬ډسایل‬

‫‪ .1‬کوارټیل(‪ :)Quartiles‬که چیری معلومات په څلورومساوی برخو وویشل شی‪ ،‬هری یوی برخی ته‬

‫کوارټیل ویل کیږی ‪.‬‬

‫عمومآ دوه ډوله کوارټیل وجودلری ‪ Q1‬ته لومړی کوارټیل او ‪ Q3‬ته درېیم کوارټیل وایل کیږی ‪.‬‬

‫همدارنګه ‪ Q1‬او ‪ Q3‬ته ټیټ او لوړکوارټیل په ترتیب سره وایی‪ .‬دویم کوارټیل ‪ Q2‬ته میانه وایی‪.‬‬

‫کوارټیل دالندی فورمولونوپواسطه پیداکوو‪.‬‬

‫‪𝑛+1‬‬ ‫)‪2(𝑛+1‬‬ ‫)‪3(𝑛+1‬‬

‫رقم ارزښت=‪Q1‬‬ ‫د‬ ‫رقم ارزښت=‪Q2‬‬ ‫رقم ارزښت =‪Q3‬‬ ‫د‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫لومړی مثال‪ :‬دالندی مشاهداتوڅخه ټیټ کوارټیل ‪ ،‬دویم کوارټیل اولوړکوارټیل په الس راوړئ‬

‫‪15 , 20 , 25 , 25 , 25 , 30 , 30 , 35 , 35 , 40 , 45‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪𝑛+1‬‬ ‫‪11+1‬‬
‫𝑐=‬ ‫‪= 3 ⇒ 𝑟 = 3⌃𝑤 = 0 )a‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪71‬‬

‫‪𝑄1 = (1 − 𝑤)𝑋𝑟 + 𝑤. 𝑥𝑟+1 = (1 − 0)𝑋3 + 0 ∙ 𝑋4 = 𝑋3‬‬ ‫‪𝑄1 = 25‬‬

‫)‪2(𝑛 + 1‬‬ ‫)‪2(11 + 1‬‬

‫)𝑏‬ ‫⇒𝐶=‬ ‫‪=6‬‬ ‫‪, 𝑟 = 6⌃𝑤 = 0‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪𝑄2 = (1 − 𝑤)𝑋𝑟 + 𝑤 ∙ 𝑋𝑟+1 = (1 − 0)𝑋6 + 0 ∙ 𝑋7 = 𝑋6‬‬

‫‪Q 2 = X6 = Me = 30‬‬

‫)𝟏‪𝟑(𝐧+‬‬ ‫)𝟏‪𝟑(𝟏𝟏+‬‬
‫)‪C‬‬ ‫⇒𝐂=‬ ‫𝟗=‬ ‫𝟎 = 𝐰⌃𝟗 = 𝐫 ‪,‬‬
‫𝟒‬ ‫𝟒‬

‫‪𝑄3 = (1 − 𝑤)𝑋𝑟 + 𝑤 ∙ 𝑋𝑟+1 = (1 − 0)𝑋9 + 0 ∙ 𝑋10 = 𝑋9‬‬ ‫‪𝑄3 = 𝑋9 ⇒ 𝑄3 = 35‬‬

‫د کوارتیل انحراف ضریب‬

‫د انحراف ضریب نظر کوارټایلونو ته چې الندي په 𝑞𝑉 سره افاده شوي د هغوی په مجموعي باندې د دریم‬
‫کوارټایل او لومړی کوارټایل د توپیر له نسبت څخه عبارت دی یعني‪:‬‬
‫‪𝑄3 − 𝑄1‬‬
‫= 𝑞𝑉‬ ‫)‪∙∙∙ (17‬‬
‫‪𝑄3 + 𝑄1‬‬

‫د مخکنیو انحرافونو ضریبونه کوالی شو په کسري‪ ،‬اعشاري‪ ،‬یا څرنګه چې زیات معمول دې په فیصدۍ یي‬
‫څرګندوو‪.‬‬

‫د مثال په ډول لکه څرنګه چې مخکې هم ولیدل شول د ‪ 142‬کورنیو وسطي کلني عاید په وشنه کې‪.‬‬

‫‪𝑄3 = 68.41‬‬

‫‪𝑄1 = 67.21‬‬

‫نو وروسته پدې وېشنه کې‪:‬‬

‫‪68.41 − 67.21‬‬ ‫‪1.20‬‬
‫= 𝑞𝑉‬ ‫=‬ ‫‪= 0.009 = 0.9%‬‬
‫‪68.41 + 67.21 135.62‬‬
‫په لنډه توګه باید ووایو دوه یا زیاتې وېشنې د انحراف او خوریدنې له پلوه یواځي هغه وخت پرتله کوالی شو‬
‫چې د کټ مټ اوسط یا تقریبا داوسط لرونکې وي او په ورته (مشابه) واحد باندې افاده شوی وي پرته له دې‬
‫باید د نسبي انحراف مقیاسونه په کار واچول شي‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪72‬‬

‫د ویشنو د پرتلني (مقایسي) پر وخت باید خپله مقیاس په کار واچول‪ .‬شي او نشو کوالی 𝑉 یوه وېشنه یا 𝑎𝑉 او‬
‫𝑞𝑉 له بلي وېشنې سره پرتله کړو‪ ،‬او همدارنګه نشو کوالی 𝛿 یوه وېشنه یا 𝐷𝐴 او 𝐷𝑄 له بلي وېشنې سره‬
‫پرتله کړو‪.‬‬

‫‪ .2‬دیسایل (‪ :)Deciles‬په دی کې معلومات په لسو مساوی برخو وېشل کیږی او په ‪ D1 D2,…..D9‬یی‬

‫وېشو‪ .‬پنځم ډیسایل د میانی څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت =‪D1‬‬ ‫د‬
‫‪10‬‬

‫)‪2(𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت=‪D2‬‬ ‫د‬
‫‪10‬‬

‫‪....................‬‬

‫‪....................‬‬

‫)‪9(𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت=‪D9‬‬ ‫د‬
‫‪10‬‬

‫لومړی مثال‪ :‬په الندی معلوماتو کې ‪D3‬او‪ D5‬پیداکړی‪.‬‬

‫‪82, 53, 54, 62, 60, 63, 46‬‬

‫لومړی معلومات په صعودی ډول تر تیبوو‪.‬‬

‫‪46, 53, 54, 60, 62, 63, 82‬‬

‫)‪3(n+1‬‬ ‫)‪(7+1‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪=C⇒3‬‬ ‫‪= 2.4‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪r =2‬‬ ‫‪w =0.4‬‬

‫‪D3 = (1 − w)Xr + w ∙ Xr+1 = (1 − 0.4)X2 + 0.4 ∙ X3‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪73‬‬

‫‪D3 = 0.6(53) + 0.4(54) = 31.8 + 21.6 = 53.4‬‬

‫)‪5(𝑛+1‬‬ ‫)‪(7+1‬‬
‫)‪b‬‬ ‫‪=C⇒5‬‬ ‫‪=4‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪D5 = (1 − w)Xr + w ∙ Xr+1 = (1 − 0)X4 + w ∙ X5 = X4‬‬

‫‪D5 = 60‬‬

‫‪ . 3‬پرسنټیل (‪ :)Percentiles‬په دی کی معلومات په سلو مساوی برخو وېشل کیږی او په ‪P1 , P2‬‬

‫‪ ……P99‬یی ښیو‪ P50 ،‬د میانی څخه عبارت دی‪.‬‬

‫)‪(𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت=‪P1‬‬ ‫د‬
‫‪100‬‬

‫)‪2(𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت=‪P2‬‬ ‫د‬
‫‪100‬‬

‫‪....................‬‬

‫‪....................‬‬

‫)‪99(𝑛+1‬‬
‫رقم ارزښت =‪P99‬‬ ‫د‬
‫‪100‬‬

‫لومړی مثال‪ :‬په الندی معلوماتو کی ‪ P30‬او ‪ P60‬پیداکړئ‪.‬‬

‫‪82, 53, 54, 62, 60, 63, 46‬‬

‫لومړی معلومات په صعودی ډول تر تیبوو‪.‬‬

‫‪46, 53, 54, 60, 62, 63, 82‬‬

‫)‪30(𝑛+1‬‬ ‫)‪30(7+1‬‬
‫)𝑎‬ ‫⇒𝐶=‬ ‫‪= 2.4‬‬ ‫‪𝑟 = 2⌃𝑤 = 0.4‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪74‬‬

‫‪𝑃30 = (1 − 𝑤)𝑋𝑟 + 𝑤 ∙ 𝑋𝑟+1 = (1 − 0.4)𝑋2 + 0.4 ∙ 𝑋3‬‬

‫⇒ ‪=0.6 (53)+0.4(54)=53.4‬‬ ‫‪P30 = 53.4‬‬

‫)‪60(𝑛+1‬‬ ‫)‪60(7+1‬‬
‫)‪b‬‬ ‫⇒𝐶=‬ ‫‪= 4.8‬‬ ‫‪𝑟 = 4⌃𝑤 = 0.8‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪𝑃60 = (1 − 𝑤)𝑋𝑟 + 𝑤 ∙ 𝑋𝑟+1 = (1 − 0.8)𝑋4 + 0.8 ∙ 𝑋5‬‬

‫‪𝑃60 = 0.2(60) + 0.8(62) =⇒ 𝑃60 = 61.6‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪75‬‬

‫دریم فصل‬

‫تصادفی متحول او د هغه واریانس ‪،‬دریاضی امید او معیاری انحراف‬

‫‪ 3.1‬داحتماالتوتابع‬

‫تعریف‪ :۱‬فرضوچې ‪X‬یواتفاقي متحول او ‪ x1 , x2 ...xn‬دنوموړي اتفاقي متحول ارزښتونه دي پدې صورت‬

‫کې دنوموړي متحول داحتماال توتابع دى چې د‪X‬متحول دهریوه ارزښت دتحقیق پیداکولواحتمال توضح کوي‬

‫یاپه بل عبارت ‪ :‬احتمال ددې چې ‪X‬اتفاقي متحول د ‪ xi‬ارزښت ولري داحتماالتو په تیورۍ کې داحتماالتو‬

‫دتابع په نامه یادیږي په ریاضیکې توګه کوالى شوهغه په الندې ډول سره افاده کړو‪:‬‬

‫‪i  1,2,3...n‬‬
‫‪Fx ( xi )  P( X  xi ),‬‬

‫تریف‪ :۲‬هغه تصادفی متحول چی په احصایه او احتماالتو کی تر څیړنی الندی نیول کیږی عبارت له هغه‬

‫تابع څخه دی چی دتعریف ناحیه یی نمونیی فضضاء او دقیمتونو ناحیه یی حقیقی اعداد وی‬

‫که ‪ 𝑝(𝑋 = 𝑥𝑖 ) ،‬ولرو نو ]) 𝑛𝑥(𝑓 ‪ [𝑥1 , 𝑓(𝑥1 )], [𝑥2 , 𝑓(𝑥2 )] … [𝑥𝑛 ,‬ته د مجزا (کسسته) احتمال‬

‫تابع وایی‪.‬‬

‫بڼه ښودل کیږی‪.‬‬ ‫د تجمعی او پیوسته احتمال تابع په )𝑥 ≤ 𝑋(𝑝 = )𝑥(𝐹‬

‫دیوه اتفاقي متحول داحتماال توتابع الندېني مشخصات لري ‪:‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪76‬‬

‫‪n‬‬
‫)‪1) P( X  xi )  Fx ( xi )  0 1‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪ F (x )  1‬‬
‫‪i 1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪i‬‬

‫‪ 3.2‬د ریاضی تمه (امید) (‪)math expectation‬‬

‫نا څاپی مجزا متحول وی په دی حالت کی اوسط ) ‪ ) expected value‬چی د 𝑥 تصادفی مجزا‬ ‫که 𝑥‬

‫‪E( X ) ‬‬ ‫)‪ x P( X  x‬‬

‫‪x‬‬
‫متحول چی د )‪ E(X‬په بڼه ښودل کیږی عبارت دی له‬

‫*‪𝐸(𝑥) = 𝑥1 𝑓(𝑥1 ) + 𝑥2 𝑓(𝑥2 ) … 𝑥𝑛 𝑓(𝑥𝑛 ) = ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 𝑓(𝑥𝑖 ).............‬‬ ‫یا‬

‫که 𝑖𝑝 = ) 𝑖𝑥(𝑓 سره وښیو چی احتمال دی نو د ریاضی امید په الندی ډول هم لیکالی سو‬

‫‪+𝑥2 𝑝2 +𝑥3 𝑝3 +…+𝑥𝑛 𝑝𝑛 =∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 𝑝𝑖 𝐸 = 𝐸(x) = 𝑥1 𝑝1‬‬

‫**‪𝐸(𝑥) = ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 𝑝𝑖 ..................‬‬

‫په هغه صورت کی چی ‪ X‬الیتناهی قیمتونه واخلی د ریاضی امید یی په الندی ډول دی‬
‫= )‪𝐸 = 𝐸(x‬‬ ‫∞∑‬
‫𝑖𝑥 ‪𝑖=1‬‬ ‫𝑖𝑝‬
‫په پورته فورمول کی ‪ p‬احتمال دی‬

‫‪E( X k ) ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪k‬‬
‫)‪P( X  x‬‬ ‫همدا ډول که ‪ k‬یو مثبت عدد وي نو‪:‬‬

‫که تصادفی متحول د ‪ n‬مقدار سره راکړل سوی وی او احتمال یی یوشان وی یعنی ‪𝑝𝑗 =1/n‬‬
‫نوپه دی صورت دریاضی امید (اوسط) عبارت دی له‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝑛𝑥……⋯‪𝑥1 +𝑥2 +𝑥3+‬‬
‫=) ( 𝑛𝑥‪𝐸 = 𝑥1 ( ) +𝑥2 ( ) +𝑥3 ( ) +…+‬‬ ‫̅𝑥 =‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫تعریف‪ :‬که چیرې‪ x‬یو تصادفي متغیر وي‪ ،‬د‪ x‬واریانس د )‪ V(X‬په بڼه ښودل کیږی او داسی تعریف‬
‫‪V(X) = E[(X – E(X))2].‬‬ ‫شویدی‬
‫‪V(X) = E(X2) – [E(X)]2‬‬ ‫یا‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪77‬‬

‫) ‪  V (X‬‬ ‫معیاری انحراف عبارت له ‪:‬‬

‫مثال‪ :‬د الندی جدول کی په پنځه نمریی تیست کی په ترتیب سره د ‪ ۲،۳،۴،۵‬نمرو اخستلو احتمال درکړی‬

‫سوی دی د ریاضی امید یی پیدا کړی (د نمرو اخستلو احتمالی اوسط) پیداکړی‬

‫𝑥‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪p‬‬ ‫‪0.2‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪0.1‬‬

‫‪𝐸(𝑥) = ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖 𝑝𝑖 = 𝑥1 𝑝1 + 𝑥2 𝑝2 + 𝑥3 𝑝3 + 𝑥4 𝑝4 = 2(0.2) + 3(0.4) + 4(0.3) + 5(0.1) = 3.3‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫د پورته احتمال پر بنسټ ویالای سو چی په پنځه نمریی ازموینه کی به ‪ ۳.۳‬نمری واخستل سی‬

‫دریاضی د امید خواص‪:‬‬

‫په هغه صورت کی چی متحولین ‪ x ,y‬تصادفی وی او ‪ c‬حقیقی عدد وی‬

‫)‪1) E(cx)=cE(x‬‬ ‫)‪2 . E(X+Y)=E(X)+E(Y‬‬

‫)‪3 . E(XY)=E(X)E(Y‬‬ ‫‪(۴) E(a) = a‬‬ ‫‪(۵) E(aX + b) = a E(X) + b‬‬

‫𝑥(𝐸𝑐 = )𝑥(𝑓𝑥 𝑥∑ 𝑐 = )𝑥(𝑓𝑐 𝑥∑ = )𝑥𝑐(𝐸‪1.‬‬

‫تیورم‪ :‬د یو شمیر تصادفي متغیرونو د مجموعې امید ( تمه) مساوي ده د هغوی د امیدونو د مجموعی سره‬

‫ثبوت‪ :‬راځئ چې د ‪ x‬او ‪ y‬تصادفي متغیرونه په پام کې ونیسو‪ .‬داسی چې ‪ x‬د ‪ xi .‬د مقادرو څخه دی‬
‫‪ i = 1, 2, 3, . . .,m‬همد انګه د 𝑦 لپاره ‪j = 1, 2, 3, . . . ,n‬‬ ‫او‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 78

n m
E ( x  y)   ( x
j 1 i 1
i  y j ) Pij 

n m n m
  j 1 i 1
xi Pij   y j Pij
j 1 i 1

m  n  m  n 
  xi   Pij    y j   Pij 
i 1  j 1  i 1  j 1 

  xi Pij   y j Pij = E(x) + E(y)

i j

 E(x + y) = E(x) + E(y)

Since P
j 1 to n
ij  Pj and P
i 1 tom
ij  Pi .

. E(x1 + x2 +x3 + . . .+xn) = E(x1) + E(x2) + E(x3) . . . . .+ E(xn): ‫د پورته ثبوت پربنسټ لرو‬

:‫یا په لنډ ډول‬

2.𝐸(𝑥 + 𝑦) = ∑∑(𝑥 + 𝑦)𝑓(𝑥, 𝑦) = ∑∑𝑥𝑓(𝑥, 𝑦 + ∑∑𝑦𝑓(𝑥, 𝑦) =E(x)+E(Y)

‫ د یو شمیر خپلواکو تصادفي متحولونو د حاصل ضرب ریاضیکی تمه د دوی د تمو له حاصل ضرب‬:‫تیورم‬
.‫سره مساوي ده‬
E ( x y)   x
j i
i y j Pij
:‫یعنی‬

Pij  Pi Pj ‫لرو‬ ‫ د قانون په اساس‬: ‫ثبوت‬

 x
j i
i Pi y j Pj  i
xi Pj  y j Pj 
j
P xi
i i E ( y)  E ( y) i
Pi xi  E ( x) E ( y )

3. E(xy)= ∑∑xy𝑓(𝑥, 𝑦) = ∑𝑥[𝑥𝑓(𝑥) ∑𝑦 𝑦𝑓(𝑦)] = ∑𝑥[𝑥𝑓(𝑥)𝐸(𝑦) = E(x)E(y): ‫یا‬

E(x1. x2. x3 . . . . . xn) = E(x1) . E(x2) . E(x3) . . . . .. E(xn). .‫د پورته ثبوت پر بنسټ لیکالی سو‬
.‫ خپلواکي تضمین نه کوي‬y ‫ او‬x ‫ د‬E(x, y) = E(x) E(y (:‫یادونه‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪79‬‬

‫تعریف‪ :‬که چیرې‪ x‬یو تصادفي متغیر وي‪ ،‬د‪ x‬واریانس د )‪ V(X‬په بڼه ښودل کیږی او داسی تعریف‬
‫‪V(X) = E[(X – E(X))2].‬‬ ‫شویدی‬
‫‪V(X) = E(X2) – [E(X)]2‬‬ ‫یا‬
‫) ‪  V (X‬‬ ‫معیاری انحراف عبارت له ‪:‬‬

‫‪…..***𝑉(𝑥) = 𝜎 2 = 𝐸[𝑥 2 ] − [𝐸[𝑥]]2‬‬

‫د واریانس ځینی خواص‪:‬‬

‫‪(a ) V(a) = 0‬‬ ‫)‪(b) V(aX ± b) = a2 V(X‬‬

‫‪(c) V(aX + bY) = a2 2X + b2Y + 2ab XY.‬‬

‫دبرنولی په توزیع کی دریاضی امید او واریانس‬

‫دبرنولی په توزیع کی چی ‪ p‬کامیابی او ‪ q‬ناکامی نومول سویده د ‪ x=0‬لپاره ناکامی او د ‪x=1‬لپاره‬

‫کامیابی ده چی په الندی ډول ده‬

‫‪X‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪P‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 80

𝑓 (1) = 𝑝(𝑥 = 1) = 𝑝, 𝑓(0) = 𝑝(𝑥 = 0) = 𝑞 = 1 − 𝑝 , 0≤𝑝≤1

, 𝑓(𝑥) = {𝑝, 𝑥 = 1}𝑓(𝑥) = {𝑝 𝑥 (1 − 𝑝)1−𝑥 , 𝑥 = 0, }

E ( X )   xP ( x )  (0)(1  p )  (1)( p )  p
x

Var ( X )   ( x  p ) 2 P ( x )  (0  p ) 2 (1  p )  (1  p ) 2 ( p )
x

 p (1  p )( p  1  p )  p (1  p )  pq

Mean and variance of the Binomial ‫ دبینومیل توزیع دریاضی امید او واریانس‬3.3

‫ تجربولپاره یی احتمال یوشان دی او په‬n ‫دوه حده توزیع دبرنولی دتوزیع په شان ده چی د‬distribution

‫ کامیابیو لپاره په الندی ډول لیکل‬k ‫ دتجربوشمیر دی او د‬n ‫ احتمال او‬p ‫ سره ښودل کیږی <چی‬B(n,p)

‫کیږی‬

𝑛
𝑝(𝑘) = ( ) 𝑝𝑘 𝑞 𝑛−𝑘
𝑘

X  X 1  ...  X n

E ( X )  E ( X 1  ...  X n)  E ( X 1 )  ...  E ( X n)  p  ...  p  np

Var ( X )  Var ( X 1  ...  X n)  Var ( X 1 )  ...  Var ( X n)  np (1  p )  npq

: ‫یا‬
n
Mean     x .b( x; n, p)
x0

n (n  x)
n!
  x. px q
x0 x!( n  x )!

‫استاد عبداالحد ارین‬

 81

n (n  x)
n!
 px q
x  1 ( x  1)!( n  x )!

(n  x)
n
(n  1)!
 np  p x 1 q
x  1 ( x  1)!( n  x )!

Put y = x – 1,  x = 1 + y

When x = 1 implies y = 0

x = 1 implies y = x – 1

n 1 ( n  y 1)

 np 
y0
(n 1 ) y
Cy p q

 np (q  p) ( n 1)
So,  = np is Mean of Binomial distribution.

Variance of the Binomial Distribution ‫ د بینومیل توزیع واریانس‬3.4

n
E( X )2  x
x0
2
b( x, n, p )

n
 [ x( x 1)  x] b( x, n, p)
x0

n n
  x( x 1) b( x, n, p)   x b( x, n, p)
x0 x0

n
n!
  x( x 1)
x0 x! (n  x)!
p x q (n  x)  

n
n!
 
x2 ( x  2)! (n  x)!
p x q ( n  x )  np

n
(n  2)!
 n(n 1) p 2 
x2 ( x  2)! (n  x)!
p ( x  2 ) q ( n  x )  np

y=x–2 x=2+y

x=2 ⟹ y=0

‫ که‬x = n imples y = n - 2

n2
(n  2)!
 n(n 1) p 2 
y0 y! (n  2  y )!
p y q ( n  2  y )  np

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪82‬‬

‫‪n2‬‬
‫‪ n(n 1) p 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪y0‬‬
‫)‪( n  2‬‬
‫‪C y p y q ( n  2  y )  np‬‬

‫‪ n(n 1) p 2 (q  p) n  2  np‬‬

‫‪E ( X 2 )  n(n 1) p 2  np‬‬

‫‪ 2  E ( X 2 )  [ E ( X )]2‬‬

‫‪ n(n 1) p 2  np  ( np ) 2‬‬

‫‪ n 2 p 2  np 2  np  n 2 p 2‬‬
‫) ‪ np (1  p‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 2  npq‬‬ ‫‪،  = + npq .‬‬

‫مثال ‪ :‬که یوه سکه شپږ ځل وغورل سی دشیر راتلو لپاره یی امیدریاضی او واریانس حساب کړی‬
‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪𝐸(𝑥) = 𝜇 = 𝑛𝑝 = 6 ( ) = 3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1 1‬‬
‫‪𝑉𝑎𝑟(𝑥) = 𝜎 2 = 𝑛𝑝𝑞 = 6 ( ) ( ) = 1.5‬‬
‫‪2 2‬‬

‫‪standard𝜎 = √𝜎 2 = √1.5 = 1.22‬‬

‫مثال‪ :‬که دوی سکی یو ځای وغورځول سی د شیر راتلو لپاره یی د ریاضی امید او واریانس پیداکړی‬

‫حل‪:‬‬

‫‪X=x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Total‬‬

‫)‪P(X = x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Mean:  = E(X) = 0.‬‬ ‫‪+ 1. + 2. = 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪83‬‬

‫)‪Variance: 2 = V(X‬‬ ‫‪= E(X2) – [E(X)]2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= 02 .‬‬ ‫‪+12. + 22. - (1)2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= +1–1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :‬دالندی جدول څخه واریانس ‪ ،‬اوسط(امید ریاضی) سندرد انحراف پیداکړی‬

‫𝑖𝑥‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫𝑖𝑝‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪0.2‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪0.2‬‬

‫𝑛‬

‫‪𝐸(𝑋) = ∑ 𝑥𝑖 𝑝𝑖 = (1 × 0.1) + (2 × 0.1) + (3 × 0.2) + (4 × 0.4) + (5 × 0.2) = 3.5‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪𝐸(𝑋 2 ) = (12 × 0.1) + (22 × 0.1) + (32 × 0.2) + (42 × 0.4) + (52 × 0.2) = 13.7‬‬

‫‪2‬‬
‫‪𝑉(𝑥) = 𝜎 2 = 𝐸[𝑥 2 ] − [𝐸 [𝑥]] = 13.7 − (3.5)2 = 1.45‬‬

‫‪Standard deviation 𝜎 = √𝑉𝑎𝑟(𝑥)=√1.45 = 1.20‬‬

‫‪ 3.5‬دپواسن داحتمال توزیع‬

‫په احصایه کی د پواسون توزیع د احتمال توزیع ده چی په یو مشخص وخت کی د یوی پیښی د څوځلی د‬
‫احتمال لپاره کارول کیږی ‪ ،‬یا په بل عبارت د شمیرلو توزیع ده‪.‬‬
‫دا نوم د فرانسوی ریاضی دان سیمون دنیس پواسون )‪ )Simeon Denis Poisson‬په ویاړ پر یادی توزیع‬
‫ایښودل سوی دی‪.‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 84

 x 
𝑥 ‫ چی‬f(x, ) = e , for x = 0, 2, 3, . . . ‫دپواسن توزیع دلمدا د پرامتر سره په الندی دی ډول ده‬
x!
‫یوصحصیح مثبت عدد دی‬

:‫دپواسون تقرب د بینومیل توزیع ته‬

Poisson Approximation to Binomial Distribution Theorem:

Statement ‫بیان‬: n   ،p  0 np =  ‫ او‬، ‫ یو غیری صفری محدود عدد دی‬‫چی لمدا‬

 x 
b(x, n, p) e .
x!

Proof: Let us consider b(x, n, p) so that b(x, n, p)  n C x p x q n  x

n(n - 1)(n - 2). . .(n - (x - 1)) x n  x
 p q
x!
 
and given np =   p  also q = 1- p = 1 -
n n

nx
n(n - 1)(n - 2). . .(n - (x - 1))     
x

   1  
x! n  n


n

1  
 n(n - 1)(n - 2). . .(n - (x - 1)) 
x
n

nx 
x
x! 
1  
 n

n

1  
  n  (n - 1)  (n - 2)   (n - (x - 1))  
x
n
    .... 
x !  n  n  n    
x
n
1  
 n

n

1  
x nx   n  (n - 1)  (n - 2)   (n - (x - 1))  
x
n
b(x, n, p)  C x p q
n
    ....  ---------- (1)
x !  n  n  n    
x
n
1  
 n
1 2 x 1
Now as n  , , , . . . , 0
n n n
n / 
       
x n
  
1   1 and 1    1    e
 n   n   n  
‫استاد عبداالحد ارین‬
 85

 x 
 from equation (1) b(x, n, p)  e .
x!
This completes the proof of the Poisson’s Approximation to Binomial distribution
theorem.


x 
 x 1 
x2
Note: 1. e  

   ( x  2)!
x0 x! x 1 ( x  1)! x2


2. Show that  f ( x,  ) 1
x0

 
e  x 
x
For that consider 
x0
f ( x,  )  
x0 x !
 e  
x0 x!
 e  e   1

3.  > 0 is called the parameter of the Poisson Distribution.

e   0
4. P(X = 0) =  e 
0!
Applications of Poisson distribution:

Poisson distribution is applicable when n is very large and p is very small. Hence
some of the applications of Poisson distribution are as follows:

1. Number of faulty blades produced by a reputed firm

2. Number of deaths from a disease such as heart attack or cancer.

3. Number of telephone calls received at a particular telephone exchange.

4. Number of cars passing a crossing per minute.

5. Number of printing mistake in a page of a book.

Mean and Variance of Poisson distribution:

Mean  = E(X)

 
e   x
 
e   x 
 x 1
  x P ( X  x )   x f ( x,  )   x  e 

  e e 
x0 x 0 x0 x! x 1 ( x  1) ! x  0 ( x  1) !

‫استاد عبداالحد ارین‬

 86

Therefore Mean =  = 

   
E ( X )   x f ( x,  )  [ x( x  1)  x] f ( x,  )   x( x  1) f ( x,  )   x f ( x,  )
2 2

x0 x0 x0 x 0


e   x 
e   x 
x  2
  x( x  1)     2 e    ( x  2)!  
x0 x! x  2 ( x  2) ! x2

 E(X2) = 2 e-e + 
E(X2) = 2 + 

Variance = V(X) = 2 = E(X2) – [E(X)]2 = 2 +  - 2 = .  variance = 

Standard Deviation = S.D. = Variance  

Note : In a Poisson distribution mean always equal to the variance.

:‫دیکنواخته (متصل)تصادفی متحولینو واریانس او اومیدریاضی‬

‫[ انتروال کی قرارلری او متحول یکنواخته (متصل) وی چی ریاضیکی ښودنه‬a,b] ‫ په‬x ، ‫په دی تابع کی‬

‫یادونه باید وشی چی دریاضی امید په متصل اومنفصل متحولینوکی یو ډول تعبیر لری‬، ‫یی په الندی ډول ده‬

1
𝑎≤𝑥≤𝑏
𝑓(𝑥) = 𝑓(𝑥) = { 𝑏 − 𝑎
𝑜, 𝑥=0

‫استاد عبداالحد ارین‬

 87

𝑏
𝑝(𝑎 ≤ 𝑋 ≤ 𝑏) = ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑏 − 𝑎


E[ X ]  

xf ( x )dx


1 b2  a2 ba
b
1 2 1 
b
1
E ( X )   xf ( x ) dx   x dx   x  
 a
ba 2 b  a  a 2 ba 2

(b  a ) 2
Var ( X )  E ( X )  E ( X ) 
2 2

12

∞ 𝑏
𝑥 𝑥2 𝑏 𝑎+𝑏
𝐸(𝑋) = ∫ 𝑥𝑝𝑥 (𝑥)𝑑𝑥 = ∫ 𝑑𝑥 = | =
𝑏−𝑎 2(𝑏 − 𝑎) 𝑎 2
−∞ 𝑎

∞ 𝑏
2 2
𝑥2 𝑥3 𝑏 𝑎2 + 𝑎𝑏 + 𝑏 2
𝐸𝑋 = ∫ 𝑥 𝑝𝑥 (𝑥)𝑑𝑥 = ∫ 𝑑𝑥 = | =
𝑏−𝑎 3(𝑏 − 𝑎) 𝑎 3
−∞ 𝑎

2
𝑎2 + 𝑎𝑏 + 𝑏 2 (𝑎 + 𝑏)2 (𝑎 − 𝑏)2
𝑉𝑎𝑟(𝑥) = 𝐷𝑋 = 𝐸𝑋 − (𝐸𝑋)2 = − =
3 4 12

𝑏−𝑎
𝜎(𝑥) = √𝐷𝑋 =
2 √3
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪88‬‬

‫مثال په ]‪ [0,1‬اتنروال کی دریاضی امید او واریانس څودی؟‬

‫حل‪:‬‬

‫‪𝑎+𝑏 0+1 1‬‬

‫= )𝑋(𝐸‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(𝑎 − 𝑏)2 (0 − 1)2‬‬ ‫‪1‬‬

‫= )𝑥(𝑟𝑎𝑉‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫نورمال توزیع‪:‬‬
‫د ‪ x‬تصادفی متحول د )𝑥(𝑓 تراکمی تابع سره د نورمال توزیع لرونکی دی که تابع په الندی ډول راکړل‬
‫سوی وی‬

‫‪1‬‬ ‫‪1 𝑥−𝜇 2‬‬

‫= )𝑥(𝑓‬ ‫( ‪𝑒𝑥𝑝 (−‬‬ ‫) )‬
‫‪√2𝜋𝜎 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝜎‬
‫تصادفی متحول چی د نورمال توزیع لرونکی وی په لنډ ډول په )𝜎 ‪ 𝑋~𝑁(𝜇,‬شکل ښودل کیږی‬
‫چی 𝜇 د متحول امید یا اوسط ‪ 𝜎 ،‬معیاری انحراف راښی‪ ،‬یعنی نورمال توزیع کامال د معیاری انحراف او‬
‫اوسط په واسطه مشخص کیږی‬
‫د )𝑥(𝑓 تراکمی تابع دالندی خواصو لرونکی ده‬
‫∞‬
‫‪∫−∞ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪𝑓(𝑥) ≥ 0, ∀𝑥 ∈ ℝ‬‬ ‫‪-2‬‬
‫د )𝑥(𝑓 تابع د 𝜇 = 𝑥 قیمت سره اعظمی ده‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫)𝑥(𝑓 د 𝜇 پر شاوخوا متناظره ده‪ ،‬یعنی )𝜇 ‪𝑓(𝑥 + 𝜇) = 𝑓(−𝑥 +‬‬ ‫‪-4‬‬

‫‪ lim 𝑓(𝑥) = 0 -5‬او ‪lim 𝑓(𝑥) = 0‬‬

‫∞→‪x‬‬ ‫∞‪x→−‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫د ‪ X‬تصادفی متحول توزیع د )‪ 𝑋~𝑁(30,9‬په شکل راکړل سویده احتمال یی داسی پیدا کړی چی ‪ X‬په‬
‫]‪ [24,43‬انتروال کی قیمت واخلی ‪.‬‬

‫حل‪ :‬لرو چی‬

‫)‪Ρ(24 ≤ 𝑋 ≤ 43‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪89‬‬

‫د تعریف په اساس اود نورمال توزیع په نظر کی نیولو سره لرو چی‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪1 𝑥−30 2‬‬

‫= )‪Ρ(24 ≤ 𝑋 ≤ 43‬‬ ‫( ‪∫ 𝑒𝑥𝑝 (− 2‬‬ ‫𝑥𝑑 ) )‬
‫‪9√2π 24‬‬ ‫‪9‬‬

‫)‪Ρ (24 ≤ 𝑋 ≤ 43‬‬

‫د محاسبی څخه وروسته پورته انتګرال ‪ 0.6737‬کیږی ‪.‬‬

‫معنا دا چی د ‪ X‬تصادفی متحول په احتمال د ‪ 0.6737‬په یاد سوی انتروال کی قیمت اخلی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪90‬‬

‫څلورم څپرکی‬

‫دمیالن تحلیل‬
‫)‪(The Regression Analysis‬‬

‫میالن اصطالح په ‪1885‬م کال ) ‪ ( frances Galton‬په واسطه لومړی معرفي شوه‪ ،‬کوم چې دې اوالدونو‬
‫او والدېنو د قدونو افادې موضوع څېړله‪ ،‬دې د اوموندله چې دلوړ قد لرونکی والدېنو اوالدونه لوړقد او د‬
‫ټیټ قد لرونکي والدېن د ټیټ قد اوالدونه لري‪ ،‬دغه پېښه یې د اوسط خواته د میالن ‪Regress Toward‬‬
‫) ‪ ( the Average‬په نوم یاده کړه ‪ ،‬دغه مرکزي اوزانونو میالن د ګالتن له خوا د یو تمایل په نوم ونومول‬
‫شو‪.‬‬

‫ځینې وخت یو مستقل متحول )‪( lndependelt variable‬او یود تابع متحویل )‪( Depenent variable‬وي‪،‬‬

‫چې دیته ساده یا یو اړخیزه میالن )‪ (simple Regression‬ویل کیږي که مستقل یا د تابع متحولین څوڅو‬
‫وی‪ ،‬په داسي حال کې د څو مستقلو متحولینو لرونکي میالنونه د څو ګوني یا څواړ خیزه میالن) ‪Multiple‬‬
‫‪( Regression‬په نوم یادیږي‪.‬‬

‫د بیلګي په ډول د بوټو وده د ځمکې د حاصلخیزي ‪ ،‬د سرو تطبیق‪ ،‬اورښت‪ ،‬د تخم کیفیت او نورو پوري اړه‬
‫لري‪.‬‬

‫یا د یو تن فشار د هغې وزن‪ ،‬عمر اونورو پوري اړه لري‪،‬‬

‫𝑦‬
‫𝑦‬ ‫𝑦‬

‫𝑥‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪Positive Slope‬‬
‫‪Zero Slope‬‬ ‫‪Negative Slope‬‬

‫دمیالن بیلګې عبارت دي له‪:‬‬

‫‪ ‬د نباتاتوحاصل او تولید چې د سرې په مختلفو اندازو شنه شوې وی‪.‬‬
‫‪ ‬د پالستیک کلکوالې د تودوخې په مقابل کې د وخت د مختلفو دورانونو لپاره‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪91‬‬

‫په پورتنیو بیلګو کې په یو مقیاس کې بدلون مطالعه شوې دې د یو مشخص بدلون د بل متحول سره‪،‬‬
‫چې د تجربه کوونکې په واسطه انتخاب شوې دې‪.‬‬

‫تعریف‪ :‬میالن یو احصائیوي تیوري ده‪ ،‬په کوم کې چې مونږ د یو متحول د ارزښتونو اټکل کوو او د دې په‬
‫وسیله د بل متحول ارزښتونه پیژندل کیږي ‪.‬‬

‫فر ضوو چې دکال په پیل کی یو شاګرد له اوسط څخه زیاتی نمری اخستی دی اودکال په پای کې یې هم له‬
‫اوسط څخه زیاتی نمری اخستی دی اوکه دکال په پیل کی له اوسط څخه کمی نمری اوهم یی دکال په پای کی‬
‫له اوسط څخه کمی نمری اخستی وی ؛ نووایو چی دانمری یودبل سره مثبت ارتبا ط لری اوکله دا سی حالت‬
‫واقع کیږی چې دیو متحول لوړې نمری دبل متحول دکوچنیونمرو سره جوړه شوی وی؛ نووایی چې دا دواړه‬
‫متحوله یو دبل سره منفی ارتباط لری ‪.‬‬

‫دارتباط ضریب دمتحولینو درابطو ترمنځ یوشاخص دی چی مختلف ډولونه لری؛ خو دهغوی اکثریت ځینی‬
‫مشترک صفتونه لری که دوه متحوله په خپل منځ کی مثبته رابطه ولری نو دهغوی دارتباط ضریب مثبت‬
‫یودی اوکه منفی رابطه ولری نو دارتیاط ضریب منفی یودی اوکه دوه متحوله په خپل منځ کی هیڅ ارتبا ط‬
‫ونه لری‪ ،‬نودارتباط ضریب یی صفردی ‪.‬‬

‫په دی ډول که دارتباط ضریب په ‪ r‬وښیونو‪:‬‬

‫‪-1≤ 𝑟 ≤ +1‬‬

‫په لڼده توګه که ‪𝑟 = 1‬وی نو ددوه متحولینو تر منځ ارتباط کامالًمثبت اوکه ‪ 𝑟 = −1‬نوارتباط یی کامالًمنفی‬
‫اوکه ‪ 𝑟 = 0‬وی نو د دواړو متحولینو ترمنځ ارتباط وجود نه لری‬

‫د بیلګی په ډول‪ :‬که د یو شمیر زده کوونکو د دوو ازموینوپایلی په پام کی ونیسو د لومړۍ ازموینی پایلی په‬
‫‪ x‬او ددویمی ازموینی پایلی په ‪ y‬وښیو‪،‬د ‪ x‬او ‪ y‬تر منځ رابطه دقایمو مختصاتو په افقی اوعمودی محور‬
‫باندی ښودالی شو داسی چی دنمرو هره جوړه په قایمو مختصاتو کی یوه نقطه ورکوی ‪.‬‬

‫دنمرو ال ندی جدول د هغی د ګراف سره په څوحاالتوکی په پام کی نیسو‪:‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪Y‬‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪X‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫استاد عبداالحد ارین‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬
 ‫‪92‬‬

‫ګراف ښیی چی نقطی په یومستقیم خط قرار لری او د دوی ترمنځ رابطه ‪ 𝑟 = 1‬ده‪.‬‬

‫اوکه دا جدول په پام کی ونیسو‪:‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Y‬‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪X‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬

‫په دی شکل کی د ‪ X‬او ‪ Y‬ترمنځ رابطه منفی ده یعنی ‪𝑟 = −1‬‬

‫په نورو حاال تو کی چی نفطی په بشپړ توګه په مستقیم خط نه وی ‪،‬کید ای شی چی رابطه مثبت‪ ،‬کیدای شی‬
‫رابطه منفی او کیدای شی هیڅ رابطه موجوده نشی او یا دا چی رابطه د منحنی خط په شکل وی لکه‪:‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫𝑦‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪93‬‬

‫ترسیم شوی کرښه چی هرڅومره مستقیمه وی‪ ،‬یا مستقیم والی ته نږدی وی‪ ،‬دارتباط د درجی لوړوالی ښکاره‬
‫کوی‪ ،‬که چیری د دوه متحولینو ترمنځ دبشپړ والی رابطه وجود ولری ټولی نقطی (قیمتونه) په یو مستقیم قرار‬
‫نیسی‪ ،‬په داسی حالت کی د مستقل متحول له مخی د تابع متحول د تګلوری او قیمتونو پیشګویی ډیره اسانه‬
‫ده‪ ،‬یعنی د بعدی قیمتونودپیش بینی لپاره صرف له ‪ Y‬سره د یوموازي په رسمولو موږ د ‪ X‬مربوط قیمت‬
‫پیدا کولی شو‪ ،‬مګر په عمل کی د کرنی په سکتور کی ځینی وخت د دوو متحولینو تر منځ رابطه مکمله نه‬
‫وی‪،‬یعنی ټول نقاط په یوه مستقیم نه واقع کیږی‪ ،‬نو په داسی مواردو کی د پیشګویی لپاره مهمه خبر ه دا ده‬
‫چی موږ داسی نقاط په نښه کړای شو‪ ،‬چی تر ممکنه حده د ‪ X‬د قیمتونو له مخی د ‪ Y‬پیشګویی خطا‬
‫اصغری وی‪ ،‬نو که چېری داسی فرض کړو چی ̂𝑌 پیشګویی شوی قیمتونه (نقاط) موجودوی‪ ،‬نو د واقعی‬
‫(‪ )Y‬قیمتونو او̂𝑌 ترمنځ تفا وت ته د پیشګویی خطا ویل کیږی چی هغه په الندی ډول ښودل کیږی ‪.‬‬

‫̂𝑌 ‪𝑒 = 𝑌 −‬‬

‫کله چی له ̂𝑌 څخه ‪ Y‬کوچنی وی‪ ،‬نو د پیشګویی خطا منفی ځواب ورکوی‪ ،‬خو د دی برعکس مثبت ځواب‬
‫راوځی او که دواړه قیمتونه برابر وی‪ ،‬ځواب صفر یعنی خطا هیڅ وجود نه لری‪،‬‬

‫مثال‪ :‬د یو زده کوونکی د نمرو پیش بینی د ورکړشویو معلوماتو په اساس ‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪X2‬‬ ‫‪Y2‬‬ ‫‪X∙Y‬‬ ‫̂𝑌‬ ‫𝑒‬ ‫)̂𝑌 ‪(𝑌 −‬‬
‫‪2‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪369‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪18.4‬‬ ‫‪0.6‬‬ ‫‪0.36‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪225‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪16.6‬‬ ‫‪-1.6‬‬ ‫‪2.56‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪289‬‬ ‫‪850‬‬ ‫‪14.8‬‬ ‫‪2.2‬‬ ‫‪4.84‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪169‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪13.0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪121‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪13.0‬‬ ‫‪-2.2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪169‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪11.2‬‬ ‫‪1.8‬‬ ‫‪3.24‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪9.4‬‬ ‫‪-2.4‬‬ ‫‪5.76‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7.6‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪1.96‬‬

‫𝑒 ∑‪=32∑ 𝑋 =104∑ 𝑌 =156∑ 𝑋 2 =1446∑ 𝑌 2 Y=466∑ 𝑋 ∙ =104∑ 𝑌̂ =0‬‬ ‫)̂𝑌 ‪∑(𝑌 −‬‬
‫‪2‬‬

‫‪= 22‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪94‬‬

‫دلته یوه مشاهده چی د 𝑋 نمره یی ‪ 4‬ده‪ 𝑌 − 𝑌̂ = 0 ،‬شوی‪ ،‬چی هیڅ خطا نه بلل کیږی یوه بله مشاهده چی‬
‫هلته هم ‪ 𝑋 = 4‬خو ‪ 𝑌 = 11‬دی‪ ،‬د هغی پیشګویی شوی نمره ‪ 13‬ده په دی ځای کی دلته دارتبا ط ضریب‬
‫موندلو لپاره فورمول لرو‪.‬‬
‫‪∑XY‬‬
‫=‪r‬‬
‫‪√∑ 𝑋 2 ∑ 𝑌 2‬‬

‫دوه متحولینوخطي رابطه اومعادله‪:‬‬

‫ددي له پاره چی یو متحول دبل متحول له مخی پیشګویی کړای شی؛ نوباید د دواړو متحولینو ترمنځ دروابطو‬
‫په هکله پوره معلومات ولرو یعنی لومړی د یو جمیعت د ټولو غړو په هکله چی د اندازه ګیری په هکله یی‬
‫کومی پایلی موجودی وی ترکتنی الندی ونیول شی او وروسته د دی متحول له مخی د بل متحول لپاره‬
‫یشګویی کیدای شی ‪.‬د پیشګویی په پروسه کی یوه مهمه فرضیه موجوده ده او هغه باید موږ ترکتنی الندی‬
‫ونیسو چی د دوه متحولینو ترمنځ خطی رابطه ده‪ .‬دا رابطه د یو مستقیم خط معادله ده چي ‪𝑌 = 𝑎 +‬‬
‫𝑥𝑏شکل لری‬

‫په دی معادله کې )‪ (x‬مستقل متحول او‪ Y‬د )𝑥( متحول تابع دي‪ a ،‬او ‪ b‬ثابت عددونه دي چې ‪ a‬ته عمودی‬
‫قاطع (‪ (lntercept‬او ‪ b‬د مستقل متحول ضریب دی‪ ،‬چې ورته د مستقیم خط میالن هم ویالې شو‪ .‬چې همدا‬
‫د دوه متحولینو تر مینځ یوه خطي رابطه بلل کیږي‪ ،‬او ګراف یې د مستقیم خط شکل ځانته غوره کوي‪.‬‬

‫‪Equation for a Straight line‬ا‬

‫𝑒𝑝𝑜𝑙𝑆‬

‫𝑣 𝑡𝑛𝑒𝑑𝑛𝑒𝑝𝑒𝑑𝑛𝑖 → 𝑋↑𝑏 ‪𝐷𝑒𝑝𝑒𝑛𝑑𝑒𝑛𝑡 𝑣 ← 𝑌 = 𝑎↓+‬‬

‫𝑡𝑝𝑒𝑐𝑟𝑒𝑡𝑛𝐼‬

‫=‪Y‬‬ ‫په دې ډول مونږ د (‪ )X‬د بدلونونو له مخې ‪ Y‬پیشبیني کوالی شو که چېرې )‪ (X = 0‬شي؛ نو‬
‫𝑎 کیږی‪ (a) ،‬د ګراف په ساحه کې د ‪ Y‬د محور په امتداد قیمتونه اخلي‪ (b) ،‬د رسم شوې مستقیم خط میالن‬
‫دي چې همدې ته د میالن ضریب وایي‪ .‬پوهیږو چی د مستقیم خط دترسیم لپاره کاپی ده چی دهغه دوه نقطی‬
‫وپیژندل شی ‪،‬که ‪ X‬ته د ‪ 𝑥1‬او ‪ 𝑥2‬قیمتونه ورکړونو ‪ Y‬د ‪ 𝑦1‬او ‪𝑦2‬قیمتونه اخلی‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪95‬‬

‫‪𝑦1 = 𝑎 + 𝑏𝑥1‬‬

‫‪𝑦2 = 𝑎 + 𝑏𝑥2‬‬

‫) ‪𝑦2 − 𝑦1 = 𝑏(𝑥2 − 𝑥1‬‬

‫‪𝑦2− 𝑦1‬‬
‫=𝑏‬
‫‪𝑥2 − 𝑥1‬‬

‫چی ‪ b‬دمستقیم خط میل دی همدا رنګه که ‪ 𝑦1 = 𝑎 + 𝑏𝑥1‬له 𝑥𝑏 ‪ 𝑦 = 𝑎 +‬څخه تفریق کړونو لرو ‪:‬‬
‫‪𝑦2− 𝑦1‬‬
‫= ‪𝑦 − 𝑦1 = 𝑏(𝑥 − 𝑥1 ) ⟹ 𝑦 − 𝑦1‬‬ ‫) ‪(𝑥 − 𝑥1‬‬
‫‪𝑥2 − 𝑥1‬‬

‫دا د هغه مستقیم خط معادله ده چی میل او یوه نقطه یی ورکړ شوی وی ‪.‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪17‬‬

‫ارقام ورکړشوی دی د دی ارقاموترمنځ خطی رابطه موجوده ده ‪،‬د هغی معادله په الس راوړئ‪.‬‬

‫‪𝑥1 = 2‬‬ ‫⋀‬ ‫‪𝑥2 = 3‬‬

‫‪𝑦1 = 1‬‬ ‫⋀‬ ‫‪𝑦2 = 3‬‬

‫‪3−1‬‬ ‫‪𝑦2− 𝑦1‬‬
‫=‪𝑦−1‬‬ ‫= ⟹ )‪(𝑥 − 2) ⟹ 𝑦 − 1 = 2(𝑋 − 2‬‬ ‫‪(𝑥 − 𝑥1 ) ⟹𝑦 − 𝑦1‬‬
‫‪3−2‬‬ ‫‪𝑥2 −𝑥1‬‬

‫‪𝑦 = 2𝑋 − 3‬‬

‫𝑥‪𝑦 = 𝑎 + 𝑏𝑥 ⟹ 𝑦 = −3 + 2‬‬

‫‪𝑎 = −3‬‬ ‫⋀‬ ‫‪𝑏=2‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪96‬‬

‫𝑒𝑛𝑖𝑙 𝑡‪𝑇ℎ𝑒 𝑆𝑙𝑜𝑝𝑒 𝑜𝑓 𝑆𝑡𝑟𝑎𝑖𝑔ℎ‬‬

‫‪𝑌2 − 𝑌1‬‬ ‫𝑌∆‬

‫=𝑏‬ ‫=‬
‫𝑋∆ ‪𝑋2 − 𝑋1‬‬

‫د خطي ګرافونو د ترسیم لپا ره دوه الرې شتون لري‪ ،‬لومړي دا چې مستقل متحول ته بېال بېل قېمتونه‬
‫ورکول کیږي‪ ،‬او له دې الرې د تابع متحول ارزښتونه یا قېمتونه څرګندیږي بله طریقه دا ده چې په وضعیه‬
‫کمیاتو کې دوه داسې ټکي چې دواړه محورونه (عمودي اوافقي) قطع کړي معلوم او دواړو ټکو تر مینځ‬
‫مستقیمه کرښه رسمېږی‪ ،‬یعنې د دغه ډول خط په الس راوړلو لپاره صرف د دوه نقطو د قېمت موجودیت‬
‫کفا یت کوي‪ ،‬په دې ډول روابطو کې د متحولینو تر مینځ خطي ارتباط‬

‫(‪ )Linear Correlation‬وجود لري‪.‬‬

‫‪Y‬‬

‫𝑦∆‬
‫𝑥∆‬
‫𝑋∆‪𝑆𝑙𝑜𝑝𝑒 = ∆𝑌/‬‬

‫‪Y‬‬
‫‪intercept‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪𝑋)Regression‬‬ ‫د میالن ضریب (‪Co-efficient‬‬

‫د میالن دوه ضریبونه وجود لري‪:‬‬

‫‪ .1‬د میالن ضریب د ‪ X‬په ‪)Regression Co-efficient of X on Y( Y‬‬

‫‪ .2‬د میالن ضریب د ‪ Y‬په ‪)Regression Co-efficient of Y on X( X‬‬
‫د میالن ضریب ‪ bxy‬او ‪ byx‬باندې ښودل کیږي‪.‬‬
‫‪σy‬‬ ‫‪σy‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪˄ byx = r.‬‬ ‫‪bxy= r‬‬
‫‪σx‬‬ ‫‪σx‬‬

‫د میالن معادلې (‪)Regression Equations‬‬

‫یادونه‪ :‬هغه معا دله چی دمتحولینو ترمنځ ارتباط افاده کوی دتخمین یاسنجش دمعادلی په نامه یادیږی‪.‬‬

‫𝑥𝑏 ‪𝑦 = 𝑎 +‬‬

‫د ‪ y‬ترټولو ښه تخمین د ‪ a‬او ‪ b‬په ارزښت پوری اړه لری که د ‪ y‬ترټولو ښه تخمین په ̂𝑦 وښیو‪.‬چي‪،‬‬
‫نومعادله یی عبارت ده له 𝑥̂𝑏 ‪ ...2 𝑦̂ = 𝑎̂ +‬په پورتنی شکل کی داتخمین ښودل شوی دی ‪،‬الزمه ده چی ‪a‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪97‬‬

‫او ‪ b‬داسی تعین شی ترڅو د مشاهداتو د انحرافاتو د مربعاتومجموعه اصغری وی یعنی ‪∑(𝑦 − 𝑦𝑖 )2‬‬
‫اصغری شی‪ .‬د دی موخی لپاره که ‪ 1‬معادله په پام کی ونیسو لومړی لیکالی شو ‪.‬‬

‫𝑦 ∑ 𝑥 ∑ 𝑏 ‪=∑(𝑎 + 𝑏𝑥) = ∑ 𝑎 + ∑ 𝑏𝑥 = ∑ 𝑎 +‬‬

‫𝑦 ∑‪=na+b∑ 𝑥 … … 3‬‬

‫اوبیا د ‪ 1‬معا دلی دواړه خواوی په ‪ x‬کی ضربوو‪.‬‬

‫‪𝑋𝑦 = 𝑥(𝑎 + 𝑏𝑥) ⟹ 𝑥𝑦 = 𝑥𝑎 + 𝑏𝑥 2‬‬

‫𝑦𝑥 ∑‪=a∑ 𝑥 + 𝑏 ∑ 𝑥 2 … … 4‬‬

‫ددریمی معادلی څخه د‪ b‬قیمت په څلورمه معادله کی وضع کوو‪.‬‬

‫𝑎𝑛 ‪∑ 𝑦 −‬‬
‫=𝑏‬
‫𝑥∑‬
‫𝑎𝑛‪∑ 𝑦−‬‬
‫‪=a∑ 𝑥 +‬‬ ‫𝑥∑‬
‫𝑦𝑥 ∑ ‪. ∑ 𝑥 2‬‬

‫دواړه خواوی په 𝑥 ∑ ضربوو‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑥 . ∑ 𝑥𝑦 = 𝑎 (∑ 𝑥) + ∑ 𝑦 . ∑ 𝑥 2 − 𝑛𝑎 ∑ 𝑥 2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪∑ 𝑥 . ∑ 𝑥𝑦 = 𝑎 [(∑ 𝑥) − 𝑛 ∑ 𝑥 2 ] + ∑ 𝑦 . ∑ 𝑥 2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪𝑎 [(∑ 𝑥) − 𝑛 ∑ 𝑥 2 ] = ∑ 𝑥 . ∑ 𝑥𝑦 − ∑ 𝑦 . ∑ 𝑥 2‬‬

‫𝑦𝑥∑ ‪∑ 𝑦 . ∑ 𝑥 2 − ∑𝑥.‬‬
‫= ̂𝑎‬
‫‪𝑛. ∑ 𝑥 2 − (∑ 𝑥)2‬‬
‫اوس که دی دریمی معادلی څخه د‪ a‬قیمت په څلورمه معادله کی وضع کړو په الس راځی چی ‪:‬‬

‫‪na = ∑ y − b ∑ x‬‬

‫‪∑y − b ∑ x‬‬
‫=‪a‬‬
‫‪n‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪98‬‬

‫)𝑥 ∑ 𝑏 ‪∑ 𝑥 (∑𝑦 −‬‬

‫= 𝑦𝑥 ∑‬ ‫‪+ b ∑ 𝑥2‬‬
‫𝑛‬
‫‪2‬‬
‫‪n. ∑ 𝑥𝑦 = ∑ x . ∑ 𝑦 − 𝑏 (∑ 𝑥) + nb ∑ 𝑥 2‬‬

‫‪2‬‬
‫] ‪n. ∑ 𝑥𝑦 = ∑ x . ∑ y − b[(∑ x) − n ∑ x 2‬‬

‫‪2‬‬
‫𝑦𝑥∑𝑛 ‪𝑏[(∑ 𝑥) − 𝑛 ∑ 𝑥 2 ] = ∑ 𝑥 . ∑ 𝑦 −‬‬

‫)𝑦 ∑( )𝑥 ∑( ‪𝑛 ∑ 𝑥𝑦 −‬‬
‫= ̂𝑏‬
‫‪𝑛 ∑ 𝑥 2 − (∑ 𝑥)2‬‬

‫په دی ډول په الس راغلل ‪𝑦̂ = 𝑎̂ + 𝑏̂𝑥:‬‬

‫دامعادله دنارمل معا دلی (‪ )normal equation‬په نامه یادیږی‪.‬‬

‫مثال‪:‬د ‪ 8‬زده کوونکو د پوهنتون او لیسی د دوری د نمرو لپاره الندی جدول جوړوو که 𝑖𝑥 د لیسی د دوری‬
‫او 𝑖𝑦 د پوهنتون د دوری نمری وي نولیکو چی‪:‬‬

‫𝑖𝑥‬ ‫𝑖𝑦‬ ‫‪𝑥𝑖 2‬‬ ‫𝑖𝑦 ‪𝑥𝑖 .‬‬ ‫‪𝑦𝑖 2‬‬

‫‪85‬‬ ‫‪2.3‬‬ ‫‪7225‬‬ ‫‪195.5‬‬ ‫‪5.29‬‬

‫‪65‬‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪4225‬‬ ‫‪78.0‬‬ ‫‪1.44‬‬

‫‪73‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪5329‬‬ ‫‪109.5‬‬ ‫‪2.25‬‬

‫‪90‬‬ ‫‪1.9‬‬ ‫‪1800‬‬ ‫‪171.0‬‬ ‫‪3.61‬‬

‫‪82‬‬ ‫‪1.8‬‬ ‫‪6724‬‬ ‫‪147.6‬‬ ‫‪3.24‬‬

‫‪80‬‬ ‫‪2.0‬‬ ‫‪6400‬‬ ‫‪160.0‬‬ ‫‪4.00‬‬

‫‪68‬‬ ‫‪1.3‬‬ ‫‪4624‬‬ ‫‪88.4‬‬ ‫‪1.69‬‬

‫‪88‬‬ ‫‪2.1‬‬ ‫‪7744‬‬ ‫‪184.8‬‬ ‫‪4.41‬‬

‫‪∑ 𝑥𝑖 =631‬‬ ‫‪∑ 𝑦𝑖 =14.1‬‬ ‫‪∑ 𝑥𝑖 2 =50371‬‬ ‫‪∑ 𝑥𝑖 𝑦𝑖 =1134.8‬‬ ‫‪∑ 𝑦𝑖 2 =25.93‬‬

‫‪(∑ 𝑥𝑖 )2 =(631)2 = 398161‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪99‬‬

‫‪(∑ 𝑦𝑖 )2 ==(14.1)2 = 198.81‬‬

‫‪∑ 𝑥𝑖 ∙ ∑ 𝑦𝑖 =631∙14.1=8897.1‬‬

‫ددی قیمتونوڅخه په استفاده لیکالی شو‪:‬‬

‫𝑦𝑥∑ ‪∑ 𝑦 . ∑ 𝑥 2 − ∑𝑥.‬‬
‫= ̂𝑎‬
‫‪𝑛. ∑ 𝑥 2 − (∑ 𝑥)2‬‬
‫)‪14.1(50371) − (631)(1134.8‬‬
‫=‬
‫‪8 ∙ (50371) − 398161‬‬
‫‪710231.1 − 716058.8 −5827.7‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪= −1.2 ⟹ 𝑎̂ = −1.2‬‬
‫‪402968 − 398161‬‬ ‫‪4807‬‬
‫)𝑦 ∑( )𝑥 ∑( ‪𝑛 ∑ 𝑥𝑦 −‬‬
‫= ̂𝑏‬
‫‪𝑛 ∑ 𝑥 2 − (∑ 𝑥)2‬‬
‫‪8(1134.8) − 631 ∙ 14.1 9078.4 − 8897.1 181.3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.037‬‬
‫‪4807‬‬ ‫‪4807‬‬ ‫‪4807‬‬

‫نو نارمل معادله عبارت ده له‪:‬‬

‫𝑥̂𝑏 ‪𝑦̂ = 𝑎̂ +‬‬

‫𝑥‪⟹ 𝑦̂ = −1.2 + 0.037‬‬

‫‪𝑦̂ = −1.2 + 0.037 ∙ 81 = −1.2 + 2.99 ⟹ 𝑦̂ = 1.79‬‬

‫د میالن معا دلې د میالن د کرښو الجبري افادې دي‪ ،‬دلته دوه د میالن معادلې وجود لري‬

‫‪ .۱‬دمیالن معادله د ‪ X‬په𝑌 ) ‪)Regression Co- efficient of X on Y‬‬

‫‪.۲‬دمیالن معادله د ‪ Y‬په ‪)Regression Co - efficient of Y onX( X‬‬

‫‪Regression equation of(X) on(Y) .1‬‬

‫𝑥𝜎‬
‫‪(𝑥 − 𝑥̅ ) = 𝑟.‬‬ ‫)̅𝑦 ‪(𝑦 −‬‬
‫𝑦𝜎‬

‫)̅𝑦 ‪(𝑥 − 𝑥̅ ) = 𝑏𝑥𝑦 (𝑦 −‬‬

‫‪Regression equation of (Y) on (X) .2‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 100

𝜎𝑦
(𝑦 − 𝑦̅) = 𝑟. (𝑥 − 𝑥̅ )
𝜎𝑥

(𝑦 − 𝑦̅) = 𝑏𝑦𝑥 (𝑥 − 𝑥̅ )

6
Figression
Line of Y on X
6

6 Figression
Line of Y on X Y
6

6 7
6 6
8 0
6 6 6 6 6 7

Hehght of fathers (lnches)

(graph of orlglna dat)

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪101‬‬

‫‪7‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪6‬‬

‫‪6‬‬

‫‪6‬‬

‫‪6‬‬
‫‪6‬‬ ‫𝑦𝑏 ‪𝑋 = 𝑎 +‬‬

‫𝑏‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫𝑚𝑢𝑚𝑖𝑛𝑖𝑚 𝑠𝑖)𝑒𝑐𝑖 ‪𝐻𝑒𝑙𝑜ℎ𝑡 𝑜𝑓(𝑥(𝑦, , ,‬‬

‫‪7‬‬
‫‪1‬‬

‫‪7‬‬
‫‪0‬‬
‫‪6‬‬
‫‪9‬‬
‫‪6‬‬
‫‪8‬‬

‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪66‬‬

‫‪6‬‬ ‫𝑥𝑏 ‪𝑌 = 𝑎 +‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Helots of(x(y,,, ice)is minimum‬‬

‫𝑚𝑢𝑚𝑙𝑛𝑖𝑚𝑠𝑖 ‪Regression of y on x ∑(𝑦 − 𝑦𝑐) 2‬‬

‫‪ .1‬بیلګه‪ :‬الندي د عرضي او تقاضا د ارقامو لپاره د پیوستون ضریب‪ ،‬د میالن ضریب او دمیالن‬
‫معادلي محاسبه کړئ؟‬
‫‪Supply‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪700‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪500‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪600‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 102

Demand 50 60 20 70 40 30 10

:‫حل‬

X Y dx dx 2 Dy dy 2 Dxdy

400 50 0 0 10 100 0

200 60 -200 40000 20 400 -4000

700 20 300 90000 -20 400 -6000

100 70 -300 90000 30 900 -9000

500 40 100 10000 0 0 0

300 30 -100 10000 -10 100 1000

600 10 200 40000 -30 900 -6000

2800 280 0 280,000 0 2800 -24000

∑ x 2800
x̅ = = = 400
n 7

∑ Y 280
̅
Y= = = 40
n 7

∑(x − x̅)2 ∑ dx 2 280000

σx = √ =√ √ = √40000 = 200
n n 7

̅ )2
∑(Y − Y ∑ dy 2 2800
σy = √ =√ √ = √400 = 20
n n 7

∑ dx. dy −24000 −24000

r= = = = −0.857
n. σx . σy 7 × 200 × 20 28000
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪103‬‬

‫‪Regression coefficient of X on Y‬‬

‫‪σx‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪bxy = r‬‬ ‫‪= −0.857‬‬ ‫‪= −8.57‬‬
‫‪σy‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪Regression coefficient of Y on X‬‬

‫‪σy‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪byx = r‬‬ ‫‪= −0.857‬‬ ‫‪= −0.0857‬‬
‫‪σx‬‬ ‫‪200‬‬

‫‪Regression Equation of X onY‬‬

‫̅ ‪(X −‬‬
‫̅ ‪X) = bxy (Y −‬‬
‫)‪Y) ⇒ (X − 400) = −8.57(Y − 40‬‬

‫‪X − 400 = −8.57Y + 342.8‬‬

‫‪X = −8.57Y + 724.8‬‬ ‫)‪… … … … … (ӏ‬‬

‫‪Regression Equation of Y on X‬‬

‫̅ ‪(Y −‬‬
‫̅ ‪Y) = byx (X −‬‬
‫)‪X) ⇒ (Y − 40) = −0.0857(X − 400‬‬

‫‪Y − 40 = −0.0857X + 34.28‬‬

‫‪Y = 74.28 − 0.0857X‬‬ ‫)‪… … … … … (ӏӏ‬‬

‫‪ .2‬بیلګه‪ :‬د خاوند او ښځي د عمرونو تر منځ د پیوستون ضریب ‪ 0.80‬دی‪ ،‬د خاوند اوسط عمر ‪ 25‬کاله‬
‫او د ښځې اوسط عمر ‪ 22‬کاله و‪ ،‬دلته معیاري انحرافونه ‪ 4‬او ‪ 5‬کلونه وو نو‪:‬‬
‫‪ .a‬د میالن معادلي یې تشکیل کړئ‬
‫‪ .b‬د خاوند عمر په هغه صورت کې پیدا کړئ چې ښځه ‪ 18‬کاله عمر ولري‬
‫‪ .c‬د ښځې عمر پیدا کړئ په هغه صورت کې چې خاوند یې ‪ 29‬کاله عمر ولري‬
‫‪̅ = 22 , δx = 4 , δy = 5‬‬
‫‪r = 0.8 , x̅ = 25 , Y‬‬

‫‪Regression Equation of X onY‬‬

‫‪σx‬‬ ‫‪4‬‬
‫̅ ‪(X −‬‬
‫‪X) = r.‬‬ ‫̅ ‪(Y −‬‬
‫)‪Y) ⇒ (X − 25) = 0.8 (Y − 22‬‬
‫‪σy‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪X − 25 = 0.64Y − 14.08 ⇒ X = 0.64 − 14.08 + 25‬‬

‫‪X = 0.64Y + 10.92‬‬ ‫)‪… … … … … (ӏ‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 104

Regression Equation of Y on X
σy 5
(Y − ̅
Y) = r. (X − ̅
X) ⇒ (Y − 22) = 0.8 (X − 25)
σx 4

Y − 22 = 1(X − 25) ⇒ y − 22 = X − 25

Y= X−3 … … … … … (ӏӏ)

Age of husband when wife age is 18

𝑋 = 0.64𝑌 + 10.92 = 0.64(18) + 10.92

⇒ 11.52 + 10.92 = 22.44

Age of wife when husband age is 29

𝑌 = 𝑋 − 3 ⇒ 29 − 3 = 26

‫ پیدا‬x ‫ په‬y ‫ او د‬y ‫ په‬x ‫ د میالن معادلي د‬،‫ که چېري ارقام په الندي ډول درکړل شوي وي‬:‫ بیلګه‬.3
.‫کړئ‬
r = 0.97 , x̅ = 66 , ̅
Y = 133 , σx = 3.32 , σy = 14.2

Regression Equation of X onY(ӏ)

σx 3.32
(X − ̅
X) = r. (Y − ̅
Y) ⇒ (X − 66) = 0.97 (Y − 133)
σy 14.2

X − 66 = 0.2267(Y − 133) ⇒ X − 66 = 0.2267Y − 30.16

X = 0.2267Y + 35.84 … … … … … (ӏ)

Regression Equation of Y on X(ӏӏ)

σy 14.2
(Y − ̅
Y) = r. (X − ̅
X) ⇒ (Y − 133) = 0.97 (X − 66)
σx 3.32

Y − 133 = 4.149X − 273.834 ⇒ y = 4.149X − 273.83 + 133

Y = 4.149X − 140.834 … … … … … (ӏӏ)

:‫ د یوي جوړونکې تصدي د یو شخصي ریکارډ څخه الندي ارقام محاسبه شوي و‬:‫ بیلګه‬.4

∑ 𝑛 = 25 , ∑ 𝑋 2 = 305460 , ∑ 𝑌 2 = 925085 , ∑ 𝑋𝑌 = 524860

, ∑ 𝑋 = 2645 , ∑ 𝑌 = 4620
‫استاد عبداالحد ارین‬
 105

‫محاسبه کړئ؟‬

‫ معیاري انحراف او د پیوستون ضریب‬.a

.‫ وي‬X = 8 ‫ څخه تخمین شوي وي کله چې‬Y ‫ چې‬،‫ د میالن معادله پیدا کړئ‬.b

∑ x2 ∑x 305460 2645 2
σx = √ − ( )2 = √ −( ) = √12218.4 − 11193.64
n n 25 25
= √1024.76 = 32.01

∑ y2 ∑y 925085 4620 2
σy = √ − ( )2 = √ −( ) = √37003.4 − 34151.04
n n 25 25
= √2852.36 = 53.41
∑ xy ∑x ∑y
− ( ) ( ) 524860 − (2645) (4620)
n n n
r= = 25 25 25
σx . σy 30.01 × 53.41

20994.6 − 19551.84 1442.76

= = = 0.84
1709.654 1709.654

Regression Equation of X onY

σx 32.01
(X − ̅
X) = r. (Y − ̅
Y) ⇒ (X − 105,8) = 0.84 (Y − 184.8)
σy 53.41

X − 105.8 = 0.84Y − 93.08 ⇒ X = 0.84Y + 12.08

X = 0.84Y + 12.08 … … … … … (ӏ)

X=0.84(46.90)+12.08

X=23.5

Regression Equation of Y on X
σy
(Y − ̅
Y) = r. (X − ̅
X)
σx
̅ = 105.8
X ̅ = 184.8
Y
53.41
(Y − 184.8) = 0.84 (X − 105.8)
32.01
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪106‬‬

‫‪Y − 184.8 = 1.41(X − 105.8) ⇒ Y = 35.622 + 1.41X‬‬

‫)‪The value of (Y) when (X=23.5‬‬

‫‪Y=35.622+1.41(23.5)=68.90‬‬

‫‪ .5‬بیلګه‪ :‬که چیري د ‪ 200‬پالرونو اوسط لوړوالی د ‪ 2.5inches‬معیاري انحراف سره ‪67.5 inches‬‬
‫وي‪ ،‬او د دوي د زامنو اوسط لوړوالي ‪ 2.6inches‬د معیاري انحراف سره ‪ 68.2inches‬وي او د‬
‫دوي تر منځ د پیوستون ضریب ‪ 0.65inches‬وي د میالن خط معادله یې حاصله کړئ؟‬
‫‪Here‬‬ ‫̅ ‪r = 0.65 , x̅ = 67.5 ,‬‬
‫‪Y = 68.2 , σx = 2.5 , σy = 2.6‬‬

‫)‪Regression Equation of X onY(ӏ‬‬

‫‪σx‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫̅ ‪(X −‬‬
‫‪X) = r.‬‬ ‫̅ ‪(Y −‬‬
‫‪Y) ⇒ (X − 67.5) = 0.65‬‬ ‫)‪(Y − 68.2‬‬
‫‪σy‬‬ ‫‪2.6‬‬

‫‪X − 67.5 = 0.625(Y − 68.5) ⇒ X − 67.5 = 0.625Y − 42.625‬‬

‫‪X = 0.625Y − 42.625 + 67.5‬‬

‫‪X = 0.625Y + 24.875‬‬ ‫)‪… … … … … (ӏ‬‬

‫)‪Regression Equation of Y on X(ӏӏ‬‬

‫‪σy‬‬ ‫‪2‬‬
‫̅ ‪(Y −‬‬
‫‪Y) = r.‬‬ ‫̅ ‪(X −‬‬
‫‪X) ⇒ (Y − 68.2) = 0.65‬‬ ‫)‪(X − 65.5‬‬
‫‪σx‬‬ ‫‪2.5‬‬

‫‪Y − 68.2 = 0.676(X − 67.5) ⇒ y − 68.2 = 0.676X − 45.6‬‬

‫‪Y = 0.676X − 45.63 + 68.2‬‬

‫‪Y = 0.676X + 22.57‬‬ ‫)‪… … … … … (ӏӏ‬‬

‫د تشخیص ضریب )‪(co-efficient of Determination‬‬

‫مخکې له دي چې د تشخیص ضریب باندي بحث وکړو نو لومړی باید مجموعي انحراف و پیژنو‪:‬‬

‫مجموعي انحراف )‪(Total variation‬‬

‫مجموعي انحراف د ‪ Y‬او ̅𝑌 تر منځ د انحراف د مربعاتو د مجموعي څخه عبارت دي‪.‬‬

‫‪Total variation = ∑(𝑌 − 𝑌̅)2‬‬

‫مجموعي انحراف په دوه برخو ویشل کیږې‪ ،‬یو یې تشریح شوي انحراف )‪ (Explained variation‬او بل‬
‫یې نا تشریح شوي انحراف ) ‪ (Unexplained variation‬دی‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪107‬‬

‫تشریح شوي انحراف )‪(Explained variation‬‬

‫̅ د انحراف د مربعاتو له مجموعي څخه عبارت دی‪.‬‬ ‫تشریح شوی انحراف د پیشبني شوي ̂‬
‫‪ Y‬او حسابي اوسط ‪Y‬‬

‫‪𝐸𝑥𝑝𝑙𝑎𝑖𝑛𝑒𝑑 𝑣𝑎𝑟𝑖𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛 = ∑(𝑌̂ − 𝑌̅)2‬‬

‫نا تشریح شوي انحراف ) ‪:(Unexplained variation‬‬

‫نا تشریح شوي انحراف د ور کړ شویو قیمتونو ‪ Y‬د او پیشبیني شوي ̂‬
‫‪ Y‬د انحراف د مربعاتو له محموعي‬
‫څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪𝑈𝑛𝑒𝑥𝑝𝑙𝑎𝑖𝑛𝑒𝑑 𝑣𝑎𝑟𝑖𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛 = ∑(𝑌 − 𝑌̂)2‬‬

‫نو مجموعي انحراف د تشریح شوي او نا تشریح شوي انحرافاتو له مجموعي څخه عبارت دی‪.‬‬

‫‪Total variation = Explained variation+ Unexplained variation‬‬

‫̅ ‪∑(Y −‬‬ ‫̅‪̂−‬‬

‫‪Y)2 = ∑(Y‬‬ ‫‪̂ )2‬‬
‫‪Y)2 + ∑(Y − Y‬‬

‫مخکي ذکر شو چې د پیوستون ضریب د دوه متحولینو تر منځ د رابطي یو مقیاس څخه عبارت دی او په )‪(r‬‬

‫توري ښودل کیږي د الندي فورمول په اساس یې پیدا کوالی شو‪.‬‬

‫‪̂ −Y‬‬
‫‪∑(Y‬‬ ‫‪̅ )2‬‬
‫‪r=±√∑(Y−Y̅ 2‬‬
‫)‬

‫دا د تابع متحول د انحراف لپاره یو مقیاس دی کوم چې د میالن د کرښي او د تابع متحول په واسطه‬
‫تشریح شوي دې یا د تشخیص ضریب د پیوستون ضریب مربع ته ویل کیږي او په ‪ (𝑟)2‬سمبول سره‬
‫ښودل کیږي‪.‬‬

‫‪Explained variation ∑(Y‬‬‫̅‪̂−‬‬ ‫‪Y) 2‬‬

‫‪2‬‬
‫= ‪r‬‬ ‫=‬
‫‪Total variation‬‬ ‫̅ ‪∑(Y −‬‬
‫‪Y) 2‬‬

‫د تشخیص د ضریب متبادل شکل د محاسبي لپاره په الندي ډول دي‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫)‪(∑ Y‬‬
‫‪a. ∑ Y + b ∑ XY −‬‬
‫= ‪r2‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(∑ Y‬‬
‫‪∑ Y2 −‬‬
‫‪n‬‬
‫تشخیص ضریب)‪ (co-efficient of Determination‬بیا عبارت دی له ) ‪ (1.00 − r 2‬څخه‬

‫‪2‬‬
‫‪∑(𝑌̂ − 𝑌̅ )2‬‬
‫‪⇒ 1−𝑟 =1−‬‬
‫‪∑(𝑌 − 𝑌̅ )2‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪108‬‬

‫‪ .1‬بیلګه‪ :‬الندي فرضي د میالن موډل په نظر کې و نیسی‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪20‬‬

‫د میالن د کرښي معادله عبارت ده له ‪̂ = 4.8 + 2.8X‬‬
‫‪Y‬‬

‫لومړۍ مرحله‪ :‬پیشبني شوي ارزښتونه ̂𝑌 پیدا کوو‪.‬‬

‫‪̂ = 4.8 + 2.8x = 4.8 + (2.8)(1) = 7.6‬‬
‫‪For/ x=1⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 4.8 + 2.8x = 4.8 + (2.8)(2) = 10.4‬‬
‫‪For/ x=2⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 4.8 + 2.8x = 4.8 + (2.8)(3) = 13.2‬‬
‫‪For/ x=3⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 4.8 + 2.8x = 4.8 + (2.8)(4) = 16.0‬‬
‫‪For/ x=4⇒ Y‬‬

‫‪For/ x=5⇒ 𝑌̂ = 4.8 + 2.8𝑥 = 4.8 + (2.8)(5) = 18.8‬‬

‫نو ارزښتونه په دي بیلګه کې په الندي ډول دې‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫̂𝑌‬

‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪7.6‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10.4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13.2‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16.0‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪18.8‬‬

‫دوهمه مرحله‪ :‬د ‪ Y‬د ارزښتونو اوسط پیدا کوو‪.‬‬

‫‪10 + 8 + 12 + 16 + 20‬‬
‫=̂‬
‫‪Y‬‬ ‫‪= 13.2‬‬
‫‪5‬‬

‫دریمه مرحله‪ :‬مجموعي انحراف ‪̅)2‬‬

‫‪ ∑(Y − Y‬پیدا کوو‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪109‬‬

‫‪(10 − 13.2)2 = 10.24‬‬

‫‪(8 − 13.2)2 = 27.04‬‬

‫‪(12 − 13.2)2 = 1.44‬‬

‫‪(16 − 13.2)2 = 7.84‬‬

‫‪(20 − 13.2)2 = 46.24‬‬

‫̅ ‪∑(Y −‬‬
‫‪Y)2 = 92.8‬‬

‫̅‪̂−‬‬
‫‪ ∑(Y‬پیدا کوو‪.‬‬ ‫څلورمه مرحله‪ :‬تشریح شوی انحراف ‪Y)2‬‬

‫‪(7.6 − 13.2)2 = 31.36‬‬

‫‪(10.4 − 13.2)2 = 7.84‬‬

‫‪(13.2 − 13.2)2 = 0.00‬‬

‫‪(16.0 − 13.2)2 = 7.84‬‬

‫‪(18.8 − 13.2)2 = 31.36‬‬

‫‪̂−Y‬‬
‫‪∑(Y‬‬ ‫‪̅)2 = 78.4‬‬

‫پینځمه مرحله‪ :‬نا تشریح شوي انحراف ‪̂)2‬‬

‫‪ ∑(Y − Y‬پیدا کوو‪.‬‬

‫‪(10 − 7.6)2 = 5.76‬‬

‫‪(8 − 10.4)2 = 5.76‬‬

‫‪(12 − 13.2)2 = 1.44‬‬

‫‪(16 − 16)2 = 0.00‬‬

‫‪(20 − 18.8)2 = 1.44‬‬

‫‪∑(𝑌 − 𝑌̂)2 = 14.4‬‬

‫=‪Total variation = Explained variation+ Unexplained variation‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪110‬‬

‫‪=92.5=78.4+14.4‬‬
‫‪78.4‬‬
‫= ‪𝑟2‬‬ ‫‪= 0.845‬‬
‫‪92.8‬‬
‫د تشخیص ضریب معموالً د فیصدی په وسیله تشریح کیږي؛ نو په دي وجه ‪ =84.5%𝑟 2‬څخه عبارت‬
‫دی‪ ،‬بله الره دا ده چې د پیوستون ضریب مربع کړو‪.‬‬

‫‪r = 0.919 ⇒ r 2 = (0,919)2 = 0.845‬‬

‫نا تشخیص شوی ضریب )‪ (co-efficient of Non Determination‬عبارت دی له‪.‬‬

‫‪1.00 − r 2 = 1 − 0.845 = 0.155 ∨ 15.5%‬‬

‫دوهمه طریقه‪ :‬د پورتني فورمول په عوض یو بل فورمول څخه هم استفاده کوالی شو‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪Y2‬‬ ‫‪X.Y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪196‬‬ ‫‪64‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪∑ x = 15‬‬ ‫‪∑ Y = 66‬‬ ‫‪∑ Y 2 = 964‬‬ ‫‪∑ XY = 226‬‬

‫‪2‬‬
‫)‪(∑ Y‬‬ ‫‪(66)2‬‬
‫‪a. ∑ Y + b ∑ XY −‬‬ ‫‪4.8(66) + 2.8(226) −‬‬
‫= ‪r2‬‬ ‫= ‪n‬‬ ‫‪5‬‬
‫)‪(∑ Y‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪(66‬‬‫‪2‬‬
‫‪∑ Y2 −‬‬ ‫‪964 −‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪316.8 + 632.8 − 871.2 78.4‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪⇒ r 2 = 84.5%‬‬
‫‪964 − 871.2‬‬ ‫‪92.8‬‬
‫دریمه طریقه‪ :‬تر ټولو لومړۍ د پیوستون ضریب )‪ (r‬محاسبه کوو اږ بیا د پیوستون ضریب مربع ) ‪(r 2‬‬

‫کوو چې په دي ډول د تشخیص ضریب حاصلیږي‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪111‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪X2‬‬ ‫‪Y2‬‬ ‫‪X.Y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪196‬‬ ‫‪64‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪∑ x = 15‬‬ ‫‪∑ Y = 66‬‬ ‫‪∑ X 2 = 964‬‬ ‫‪∑ Y 2 = 964‬‬ ‫‪∑ XY = 226‬‬

‫‪∑ x2‬‬ ‫‪∑x‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪15‬‬

‫= ‪σx‬‬ ‫√‬ ‫‪− ( )2 = √ − ( )2 = √11 − 9 = √2‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪∑ y2‬‬ ‫‪∑y‬‬ ‫‪964‬‬ ‫‪66‬‬

‫= ‪σy‬‬ ‫√‬ ‫√ = ‪− ( )2‬‬ ‫‪− ( )2 = √192.8 − 174.24 = √18.56‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪∑ xy‬‬ ‫‪∑x ∑y‬‬

‫)‪− ( ) ( ) 226 − (15) (66‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫=‪r‬‬ ‫‪= 5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪σx . σy‬‬ ‫‪√2 × √18.56‬‬
‫‪45.2 − 39.6‬‬ ‫‪5.6‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0.919‬‬
‫‪√37.12‬‬ ‫‪6.09‬‬

‫‪r = 0.919 ⇒ r 2 = (0.919)2 = 0.845 ∨ 84.5%‬‬

‫د تخمین معیاري خطا )‪(Standard Error of the Estimate‬‬

‫د تخمین معیاري خطا په ) ‪ (Sest‬سره ښودل کیږې‪ ،‬د ‪ Y‬د ارزښتونو او پیشبینی شویو ارزښتونو )̂‬
‫‪ (Y‬تر منځ‬
‫معیاري انحراف دی د تخمین د معیاري خطا لپاره فورمول په الندي ډول دي‪.‬‬

‫‪Standard Error of the Estimate‬‬

‫∑‬ ‫‪(Y‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪̂)2‬‬

‫‪Y‬‬
‫‪Sest‬‬ ‫√=‬
‫‪n−2‬‬

‫څرنګه چې د فرمول څخه معلومیږې چې د تخمین معیاري خطا د معیاري انحراف سره مشابه ده‪ ،‬بلکې دلته‬
‫اوسط استعمال شوي نه دی‪.‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪112‬‬

‫بیلګه‪ :‬یو څیړونکی الندي ډټا را ټوله کړي ده‪ ،‬چې په دی ډټا کې د کاپي ماشین د عمر او د دي د مراقبت د‬
‫مصارفو څرګنده رابطه ده‪ ،‬د میالن معادله عبارت ‪̂ = 55.57 + 8.13x‬‬
‫‪ Y‬نو د تخمین معیاري خطا پیدا‬
‫کړئ؟‬

‫‪Machine‬‬ ‫)‪Age x(years‬‬ ‫‪Monthly cost Y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪62‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪78‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪70‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪90‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪93‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪103‬‬

‫لومړۍ مرحله‪ :‬په الندي ډول یو جدول جوړ کړئ‪.‬‬

‫)‪Age x(years‬‬ ‫‪Monthly cost Y‬‬ ‫̂‬

‫‪Y‬‬ ‫̂‬
‫‪Y−Y‬‬ ‫‪̂ )2‬‬
‫‪(Y − Y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪62‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪78‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪70‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪90‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪93‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪103‬‬

‫دو همه مرحله‪ :‬د میالن د کرښي معادله ‪̂ = 55.57 + 8.13x‬‬

‫‪ Y‬استعمال کړئ او پیشبیني شوي ارزښت‬
‫)̂𝑌( د هر )‪ (X‬لپاره محاسبه کړئ او نتیجه یې د )̂𝑌( په کالم کې ولیکئ‪.‬‬
‫‪̂ = 55.57 + 8.13x = 55.57 + (8.13)(1) = 63.70‬‬
‫‪For/ x=1⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 55.57 + 8.13x = 55.57 + (8.13)(2) = 71.83‬‬
‫‪For/ x=2⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 55.57 + 8.13x = 55.57 + (8.13)(3) = 79.96‬‬
‫‪For/ x=3⇒ Y‬‬
‫‪̂ = 55.57 + 8.13x = 55.57 + (8.13)(4) = 88.09‬‬
‫‪For/ x=4⇒ Y‬‬
‫استاد عبداالحد ارین‬
 ‫‪113‬‬

‫‪̂ = 55.57 + 8.13x = 55.57 + (8.13)(6) = 104.35‬‬

‫‪For/ x=6⇒ Y‬‬
‫‪ (Y‬تفریق کړې او )̂‬
‫‪ (Y − Y‬پر کالم کې ځای پر ځای کړئ‪.‬‬ ‫دریمه مرحله‪ :‬د هر ‪ Y‬نه )̂‬

‫‪62 − 63.70 = −1.70‬‬

‫‪78 − 71.83 = 6.17‬‬

‫‪70 − 79.96 = −9.96‬‬

‫‪90 − 88.09 = 1.91‬‬

‫‪93 − 88.09 = 4.91‬‬

‫‪103 − 104.35 = −1.35‬‬

‫‪ (Y − Y‬مربع اخلو او بیا د ‪̂)2‬‬
‫‪(Y − Y‬‬ ‫څلورمه مرحله‪ :‬د دریمي مرحلي کې د الس ته راغلو ارقامو )̂‬
‫کې لیکوو‪.‬‬

‫پینځمه مرحله‪ :‬اوس د اخري کالم مجموعه پیدا کړئ او مکمل جدول په الندي ډول و لیکې‪.‬‬

‫)‪Age x(years‬‬ ‫‪Monthly cost‬‬ ‫̂‬

‫‪Y‬‬ ‫̂‬
‫‪Y−Y‬‬ ‫‪̂ )2‬‬
‫‪(Y − Y‬‬
‫‪Y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪63.70‬‬ ‫‪−1.70‬‬ ‫‪2.89‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪71.83‬‬ ‫‪6.17‬‬ ‫‪38.0689‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪79.96‬‬ ‫‪−9.96‬‬ ‫‪99.2016‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪88.09‬‬ ‫‪1.91‬‬ ‫‪3.6481‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪88.09‬‬ ‫‪4.91‬‬ ‫‪24.1081‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪104.35‬‬ ‫‪−1.35‬‬ ‫‪1.8225‬‬

‫شپږمه مرحله‪ :‬اوس د تخمین معیاري انحراف په الندي ډول پیدا کوو‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫)̂‬
‫‪∑(Y − Y‬‬ ‫‪169.7392‬‬
‫‪Sest‬‬ ‫√=‬ ‫√=‬ ‫‪= 6.51‬‬
‫‪n−2‬‬ ‫‪6−2‬‬

‫د تخمین معیاري خطا د یو بل فورمول په واسطه هم پیدا کوالی شو چې په الندي ډول دی‪.‬‬

‫‪Short- cut Method for finding Standard Error of the Estimate‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪114‬‬

‫‪∑ Y 2 − a ∑ Y − b ∑ XY‬‬
‫‪Sest‬‬ ‫√=‬
‫‪n−2‬‬

‫حل‪:‬‬

‫لومړی مرحله‪ :‬یو جدول جوړوو‬

‫دوهمه مرحله‪ :‬د ‪ X‬او ‪ Y‬ارزښتونه حاصل ضرب پیدا کوو او نتیجه په دریم کالم کې لیکو‪.‬‬

‫دریمه مرحله‪ :‬د ‪ Y‬د ارزښتونو مربع پیدا کوو او نتیجه یې په څلورم کالم کې لیکو‪.‬‬

‫څلورمه مرحله‪ :‬اوس د دوهم‪ ،‬دریم او څلورم کالمونو مجموعه پیدا کوو او یو مکمل جدول جوړوو‪.‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪X.Y‬‬ ‫‪𝑌2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪3844‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪6084‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪210‬‬ ‫‪4900‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪360‬‬ ‫‪8100‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪372‬‬ ‫‪8649‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪618‬‬ ‫‪10609‬‬

‫‪∑ 𝑌 = 496‬‬ ‫‪∑ 𝑋. 𝑌 = 1778‬‬ ‫‪∑ 𝑌 2 = 42186‬‬

‫پینځمه مرحله‪ :‬د رګریشن د معادلي 𝑥‪ 𝑌̂ = 55.57 + 8.13‬څخه ‪ a=55.57‬او ‪ b=8.13‬دی‬

‫شپږمه مرحله‪ :‬اوس د تخمین معیاري خطا محاسبه کوو‪.‬‬

‫‪∑ Y 2 − a ∑ Y − b ∑ XY‬‬
‫‪Sest‬‬ ‫=‬ ‫√‬
‫‪n−2‬‬

‫)‪42186 − (55.57)(496) − (8.13)(1778‬‬

‫√ = ‪Sest‬‬ ‫‪= 6.48‬‬
‫‪6−2‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬

 ‫‪115‬‬

‫ماخذونه‬

‫راسخ‪،‬ضیاالرحمن )‪ (1396‬د احصائي بنسټونه‪ ،‬مومند خپرندویه ټولنه‪.‬‬ ‫‪.1‬‬

‫اصیل‪ ،‬مرادعلي (‪ )1395‬مبادي تیوریهای عمومي احصائیه و تطبیق آنها در اقتصاد انتشارات سعید‬ ‫‪.2‬‬
‫تهران‬
‫دودیال‪ ،‬محمدبشیر )‪ (1390‬احصائیه‪،‬ننګرهارپوهنتون‪ ،‬ګودر خپرندویه ټولنه‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫نوري‪ ،‬نورهللا )‪ (1392‬د احصائي اساسات‪ ،‬مومند خپرندویه ټولنه‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ژیل ګرینون و سوزن ویو ترجمه حمزه ګنجی و مهدي ګنجی (‪ )1384‬تهران‪،‬سواالن‬ ‫‪.5‬‬
‫غالم‪،‬سنایې (‪ )1390‬احصائیه کابل انتشارات سعید‬ ‫‪.6‬‬
‫حمیدي‪،‬عبدالباقي (‪ )1391‬احصائیه عالي‪ ،‬کابل انتشارات سعید‬ ‫‪.7‬‬
‫)‪8. Chaudhry.Sher M.(2010): Introduction to Statistcal Theory Part(I‬‬
‫‪ILMI Kitabkhana, Lahor-pakistak‬‬

‫)‪9. Chaudhry.Sher M.(2010): Introduction to Statistcal Theory Part(II‬‬

‫‪ILMI Kitabkhana, Lahor-pakistak‬‬

‫استاد عبداالحد ارین‬