‫سیمه ییز اقتصاد‪ ،‬اړتیا او له دې پلوه په سیمه کې د‬

‫افغانستان دریځ‬

‫‪:taand‬خبریال‬

‫جنوري ‪2019 ,12‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1048‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪Facebook‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪Twitter‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪Pinterest‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪WhatsApp‬‬
 ‫‪Trans‬‬
‫‪it trucks stranded due to the border skirmishes between Pakistan and‬‬
‫‪Afghanistan are parked on the side of the road leading to the border in Torkham,‬‬
‫‪Pakistan June 16, 2016. REUTERS/Fayaz Aziz‬‬
‫پوهاند محمد بشیر دودیال‬

‫“ ‪…  ‬اوس ‪  ‬افغانستان‪ .‬دمنځنۍ آسیا او جنوبی اسیا یوه مهمه برخه ګرځیدلی اوهیڅوک یې‬

‫له اهمیت څخه سترګی نشی پټوالی… ‪  ‬دوکتورمحمد اشرف غنی”‬

‫سريزه‬

‫انسانان څه په فردي ډول او څه هم په ټولنيزډول يوبل سره راز راز روابط لري‪ .‬دغه روابط دتاريخ په اوږدوکې پيچلی‬
‫او هراړخيز شوي دي‪ ،‬له بلې خوا دټولنو‪ ،‬هيوادونو‪ ،‬سيمو او مناطقو ترمنځ اقتصادی معامالت‪ .،‬راکړې – ورکړې‪،‬‬
‫کلتوری اړيکې‪ ،‬حقوقی اړيکې اويوبل سره تګ‪ -‬راتګ هم په عرف کې ‪ ‬اوهم په مدونوقوانينو او اصولو کې منل شوي‬
‫دي‪ .‬په تيره بيا اقتصادی مناسبات او دمنا‌‌طقو او سيمو ترمنځ توليد‪ ،‬دخدماتو دعرضی او داقتصادی پوتانسيلونو توپير‬
‫منطقوی تړلتيا رامنځته کړی ده‪ .‬کله چې د اړتیاوو له مخې دغه ډول تړلتیا رامنځته شی‪ ،‬دې ته سیمه ییز اقتصاد ویل‬
‫کیږی‪ .‬سیمه ییز اقتصاد‪ ‬داقتصاد د علم يوه څانګه ده چې ‪ ‬ديواقتصاد جغرافیايي جوړښت تر څيړنې الندې نيسي‪  .‬په‬
‫تيره بيا په سيمه کې ترانسپورت‪ ،‬دصنعتي موقعيتونو امکانات ‪ ،‬اقتصادی پوتانسیلونه‪ ،‬د سیمې نسبی مزیتونه‪ ،‬منطقوی‬
‫تحلیل او د صنایعو ځای پرځای کول (‪ ،)Industrial location‬سيمه یيزه پرمختيا‪ ،‬دتولید په داخلی مقیاس‪ .‬سپما‪،‬‬
‫ښاري ‪ ‬کیدنه (‪،) urbanization‬مهاجرتونه (‪ )Migrations‬او د ځمکي څخه ښه ګټه اخيستنه څیړي‪ .‬یوه‬
‫ځانګړی اقتصادی منطقه هغه ټاکلی بُعد یا‪ ‬دځمکي يا اوبو(سمندر)‪ .‬يوه په مقیاس‪ .‬سره په نښه شوې ‪ ‬ساحه ده چې د‬
‫فزيکي‪،‬انساني‪ ،‬اداری او وظيفوي مشخصاتو پر بنياد سره بيليږي‪ .‬د دې ډول منطقې په فزيکي مشخصاتو کې ‪ ‬یو شمیر‬
‫فزیکی شاخصونه لکه ځنګلونه‪ ،‬هوارې سطحې‪ ،‬منرالي سرچینې‪ ،‬دمناقالتو لپاره دالرو امکانات ‪ ‬او اقليمي فکتورونه‬
‫شامل دي‪ .‬حال دا چې په انساني مشخصاتو کې‪ ،‬دسیمی د کار ځواک مهارتونه‪ ،‬تجربه‪ ،‬تاريخي ‪،‬توريستي اومذهبي‬
‫ارزښتونه او ځانګړتیاوی‪ .‬مطالعه کیږي‪  .‬په‪ ‬وظيفوي مشخصاتو کې دکاروبار‪ .‬جريانات ‪،‬لوایح او مقررات‪ ،‬ميډيا‬
‫اوداسې نور فکتورونه په پام کې وي‪   .‬د ذکر شویو مشخصاتو او د اقتصادی پوتانسیلونو له مخې‪ ‬هره منطقه ‪ ‬بيله بيله‬
‫ځانګړنه لري‪ ،‬نو دهرې منطقې اقتصادي او منطقه یی پرابلمونه هم سره توپير لري‪ ،‬نو له همدې امله منطقه یی اقتصاد‬
‫ته اړتيا پیښیږی‪  ،‬چې د نوموړي علم څخه په ګټه اخيستنې سره دهرې منطقې لپاره پالن جوړاو داسې نورې اړينې‬
 ‫کړنې ترسره شي‪ .‬د منطقه یی اقتصاد د ودې او پالیسی جوړولو موضوعات معموالً د اقتصادی ‪ ‬اغیزمنتوب او د‬
‫اقتصادی او ټولنیزی برابری له مخې تر کتنې الندې نیول کیږی‪ .‬په منطقه یی پالیسی جوړونه کې د اغیزمنتوب‬
‫(موثریت) هدف مهم رول لری‪ .‬له نیکه مرغه اوسنی وخت کې دافغانستان سیمه ییز دریځ له دې پلوه پوره پیاوړی‬
‫شوی دی‪ .‬د وچې پنځه بندرونه‪ ،‬د چابهار‪ .‬دبندر فعالیدل‪ ،‬په سیمه کې د یوې الر یو کمربند لویه پروژه او د الجوردو‬
‫دپروژې پرانیتسل کیدل ډیر نیک زیری دی‪ .‬دلته به په همدې موضوع رڼا واچول شی‪.‬‬

‫سیمه ییز اقتصاد یعنی څه؟‬

‫سیمه ییز اقتصاد هغه علم دی چې د فضايي بُعد ‪ Spatial Dispersion‬او داقتصادی فعاليتونو ‪Economic‬‬
‫‪ Activities‬اړيکې تحليل او مطالعه کوي او دسيمې داوسيدونکو داقتصاد دښه والی الرښود نه کوي‪.‬‬

‫یا‪ :‬سیمه ییز اقتصاد داقتصاد دعلم يوه څانګه ده چې په يوه ځانګړې منطقه کې دمربوطه ‪ ‬سيمې د اوسيدونکو اقتصادی‬
‫مسايل او ددوی ترمنځ‪ .‬اقتصادی اړيکی او راکړي‪ -‬ورکړې او په مناطقو کې دتصدیو تاسیس ‪ ‬څيړي‪ .‬دهمدې ضرورت‬
‫له مخې سیمه ییز اقتصادی سازمانونه‪ ، .‬سیمه ییز بانکونه‪ ،‬سیمه ییز بازارونه ‪ ،‬سیمه ییز یامنطقوی ترانزيت او‬
‫ترانسپورت او داسې نور مسايل رامنځته شوي دی‪ .‬ددغې څانګې په مطالعې سره هره ‪ ‬منطقه خپل اقتصادی مزيت‪،‬‬
‫رجحانات او دريځونه ټاکې او داقتصادی‪ .‬قوانينو له مخې دخپل مفاد اعظمی کولو او د اجناسو او خدماتو په مبادله الس‬
‫پورې کوي‪ .‬دسیمه ییز اقتصاد له مخې‪ ،‬يوه ځانګړی سيمه او حوزه په ډير ښه ډول سره خپل نسبی مزيت سنجوی او‬
‫دهغې له مخې يوې بلې سيمې‪ ،‬منطقې ‪ ‬ياحوزې سره دتبادلې انډول تامينوي‪ .‬دمناطقو جغرافياوي خصوصيات او دکار‬
‫ځواک اندازه او مهارت‪ ،‬طبیعی او اقليمی شرايط اومنابع‪ ،‬دترانسپورت سهولتونه اونورعوامل د دې المل کيږي چې‬
‫دمناطقو او سيمو ترمنځ دپوتانسيل او ظرفيت له مخې ژور توپير رامنځته شي‪ .‬د دې موضوع داهميت له مخې دسيمه‬
‫يیزو مطالعاتو مراکز او منطقوي سازمانونه رامنځته شوي دي‪ .‬دآسيا په هغه برخه کې چې ‪ ‬زمونږ هیواد‪ ،‬افغانستان‪.‬‬
‫موقعيت لري‪،‬هم دغه موضوع صدق کوي‪ .‬دغه سيمه دخپلو طبیعی اوجغرافياوي ځانګړتياوو له مخې يوخاص دريځ‬
‫لري‪ .‬افغانستان دجنوبی آسيا اومرکزی آسيا وصلوونکی نقطه ده‪ ،‬له ډيرو پخوا وختونو څخه افغانستان او دافغانستان‬
‫تجارتی مسير دسيمې هيوادونو ته ډير اهميت درلود‪ .‬په لرغونو وختونو کې د وريښمو سوداګريزه الره له افغانستان‬
‫څخه تيريدله او لرغونۍ آريانا د تمدنونو زانګو ‪ ،‬دکاروانسرايونو او تجارتی بهيرونو څلورالرې او د کلتوری او مذهبی‬
‫مراکزو ټاټوبی و‪ .‬اوسنۍ وخت کې ‪ ‬افغانستان‪ .‬ته دآسيا دزړه (‪ )Heart of Asia‬په توګه کتل کيږي‪ .‬اوس په سيمه‬
‫کې ‪ ECO،SCO، SAARC‬او داسې نور سیمه ییز(منطقه یی) سازمانو رامنځته شوی چې افغانستان‪ .‬دهغو غړيتوب‬
‫لري‪ .‬ددغو سازمانو‪ .‬يوهدف يا اساسي هدف اقتصادي روابط او تجارت دی‪ .‬نن ورځ په پراخه کچه د ‪Eru- Asia‬‬
‫منطقې څخه خبرې کيږي‪ .‬چې په دې کې هم دافغانستان موقعيت او دريځ ډير مهم دی‪ .‬له دې پرته اوس افغانستان‪ .‬په‬
‫‪WTO‬کې غړيتوب ترالسه کړي دی‪ .‬په دغه سازمان کې به زمونږ دهيواد غړيتوب هغه وخت ډير ګټور وي چې له‬
‫منطقوی پلوه خپل نسبی او مطلق مزيت وپيژنو او په منطقه کې ‪ ‬ديوفعال شريک په توګه يوه سنجول شوي پاليسی‬
‫ولرو‪ .‬د دغې پاليسي موخه بايد په همدغه ځانګړی جغرافياوي سيمه کې داقتصادي کړنو رونق اوزياتول وي‪ .‬دې ډول‬
‫سياست ته ‪ Regional policy‬ويل کيږي‪ .‬ډ يره پرځای‪ .‬وه چې دافغانستان‪ .‬ولسمشر په خپله یوه وینا کی‪،‬دګاونډیو‬
‫هیوادو مشرانو ته ویلی و‪:‬‬

‫(…راځئ چې خپله سیمه د تروریزم او مخدروه موادو د تولید له سیمی د تجارت اوتمدن په څلور الرې بدله کړو…)‬

‫په عمومي ډول دمنطقوي پاليسي موخي په بیالبیلو سطحو اوليولونو شرح کوالى شو‪ .‬په لوړه کچه(دنړۍ مختلفو‬
‫منطقوکې)‪ ،‬په متوسطه کچه(د براعظمونو او هیوادوترمنځ)‪ .‬او په محلی کچه(دهیواد دننه والیاتو کې)‪ .‬دټولو موخي له‬
‫عمومي پاليسيو سره يو ډول دي‪ ،‬لکه په وده ‪ ،‬ګټي ‪ ،‬برابري‪ ،‬ثبات ‪،‬دژوند څرنګوالى او مدنی چارو کې برخه اخیستنه‪.‬‬
‫له دې ټولوسره دبرابري او مناسبي پاليسي الرښوونه کيږي دا ډېره پراخه او ډېره عمومي ده‪ .‬په نتيجه کي دا په زړه‬
‫پوري ده چي دفرعي موخوشميره مشخصه شي‪،‬کومي چي له فضايي پاليسيوو سره نيغي اړيکي لري‪ .‬دا داسي مطالب‬
‫لري لکه دمحل کفايت ‪ ،‬دسيمو ترمنځ دسړي سر عوايد (‪ ،) PCI‬چي دملي او عمومي خدماتو اغیزمنتوب ښکاره کوی‪.‬‬
‫په دې کې فرعی معيارونه‪ .‬هم شامل دي ‪ .‬په عمومی پالیسیو کې د یوې سیمی ټول وګړی شاملیږی‪ ،‬دې ته پاملرنه نه‬
‫کيږي چي هغوى چيرته هستوګنه لري‪ ،‬په دې کي دسيمو ترمنځ‪ .‬دنقل مکان‪( .‬مهاجرتونو) داندازې ستونزه هم حل کيږي‪.‬‬
‫دکارګرانو کمبود هم ‪ ‬حل کيږي‪ .‬دذخیري او غوښتني موجوده اجتماعي پانګې ارزونه کیږی او موثریت یې زياتيږي‪.،‬‬
 ‫دمحيط پاکوالى دټولو لپاره او نور‪ .‬په همدې ډول دا فرعي اهداف نور هم دمشخصو اهدافو لپاره ارزښتمند کيږي‪ ،‬لکه‬
‫دسيمو ترمنځ‪ .‬دعوايدو دنابرابري کميدل‪ ،‬له محلی سرچینو څخه ډیره ښه استفاده او نور مسایل‪ .‬دا دوخت په ټاکلی دوره‬
‫کي راځي‪ .‬يا دانعطاف وړ موخي لکه د محل په تصدیو او د اقتصادی فعالیتونو په شمیرکې نور زياتوالى ‪،‬مثالً ‪،‬‬
‫داستخدام د کچې لوړول‪ ،‬يادسړي سر عوايد‪ .‬دسیمه ییز اقتصاد او منطقه یی پالیسیو په بحث کې دهيوادونو اوسيمو‬
‫روابط‪ ،‬جغرافياوي ځانګړتياوې‪ .،‬اقتصادي ريزرفونه‪،‬دخلکو کلتور پيژندنه او دترانزيت دمسايلو مطالعه ‪ ‬هم شامله ده‪.‬‬

‫سیمه ییز اقتصاد لکه له نوم څخه يې چې ښکارې‪ ،‬دسيمو او مناطقو په حدودو کې ‪ ‬اقتصادي مسايل څيړي‪ .‬په دې توګه‬
‫له اقتصاد څخه پرته دمناطقو جغرافياوي خصوصيات‪ ،‬دمناطقو پيداوار‪ ،‬خلک‪ ،‬اقليم‪ ،‬اړتياوی‪ ،‬سرچينې او نور هغه‬
‫عوامل چې په اقتصاد کې مهم دي‪ ،‬را اخلی او پکې ‪ ‬شامل دي‪.‬‬

‫منطقوي ‪ ‬تحليل‪ Locational Analysis‬او سیمه ییز اقتصاد‬

‫منطقوي تحليل په اصل کي دمنطقوي ‪ ‬اقتصاد مرکزي‪ .‬پوښتنه ده‪.‬د وان تونن “‪، ”von thunen‬ويبر “‬
‫‪، ”Weber‬لوسچ “‪، ”Losch‬کريسټالر “‪ ”Cristaller‬او نورو دپخوانيو څیړنو په اساس ‪ ،‬سيمه یيز تحليل دهغو‬
‫تيوريکي مشارکتونو او تجربوي څیړنو دموثرې لړۍ په انکشاف کي خورا برياليتوبونه ترالسه کړل ‪ ،‬ددې لپاره چي‬
‫هغو پوښتنو ته کافي ځوابونه ووايي چي په يو ورکړل شوي فضايي سيستم کي ځانګړي فضايي فعاليتونه چيري او ولي‬
‫واقع کيږي ؟ نو ‪   ،‬دسیمه ییز اقتصاد په مطالعه کې منطقه یی تحلیل مهم دی‪.‬په دې مضمون کي کيدالى سي چي د‬
‫تحلیل مختلف روشونه متمايز شي ‪:‬‬

‫لومړى بايد ديوې ساحې په مفهوم او دفضا په عنصر باندې ‪ ‬غور او دقت وشي‪،‬دغبرګونونو يادونه وشي “دفعاليت‪ ،‬يو‬
‫نواختي ‪،‬تجانس يا د ادارې اصولو په اساس” او داسې نور ټکی ‪ ‬باید روښانه شی‪.‬‬

‫په دې وروستيو کلونو کي په فضايي سيستمونو باندي درسمي روشونو لوري ته عالقه زياته شوه‪“ .‬دبيلګي په ډول ‪،‬‬
‫دملتونو په واسطه دسيستمونو له تيوري څخه استفاده ‪ ،‬منطقه یی مجموعې تيوري‪ ،‬توپولوژي او نور”‪.‬‬

‫د تل په شان ‪ ،‬زياتره انتزاعي مشارکتونه داندازه ګيري له تيوري څخه په پراخي استفادې سره جوړ شويدي او کيدالى‬
‫شي چي په دوو موازي سيستمونو کي ديوې مشابه الري په توګه مشاهده شي‪“ .‬لکه بيولوژي او ارواپوهنه” نو سیمه‬
‫ییز اقتصاد او جغرافیه‪ ،‬سیمه ییز اقتصاد او حقوق‪ ،‬سیمه ییز اقتصاد او د طبیعی منابعو پیژندنه ‪ ‬همدومره یوبل سره‬
‫نژدې دي‪.‬‬

‫دويم داچي د کاروباریانو(تشبث‪ .‬کوونکو) او کورنيو سيمه یيز تصميمونه بايد په نظر کي ونيول سي‪ .‬تشبثي تصميمونه‬
‫دمغلق صنعتي تحلیل ‪ ، ‬دودې دمرکز دتحلیل ‪ ،‬دثقل او آنټروپي ډيناميک‪ .‬سيستمونو د څېړني او تحليل په عملياتي‬
‫چوکاټ کي اجرا اوعملی کيږي‪.‬‬

‫کله چي ‪ ‬د یوه نظري بنسټ له مخي دعملياتي ګټورتوب دموډلونو دوسايلو په واسطه دهستوګني دسيمو ستونزي‬
‫دمفيدوالی له نظره څیړل کيږي‪ ،‬نودعامه‪ .‬هستوګنځايونو ستونزي هم ديوې متحدې فضا يا شبکي له نظره تر څیړني‬
‫الندي نيول کيږي‪.‬‬

‫عالوه پردې ‪ ،‬وروستی منطقه یی تحليل په زياتيدونکي ډول دانتخاب په تفصيلي موډلونو باندي استوارې دي‪“ .‬لکه‬
‫لوګارتيمي او احتماالتي موډلونه”‪  .‬دغه موډلونه هغه زيات سنجول شوي تحليل ته ارزښت وربښي ‪ ،‬چي کيدالى شي‬
‫مختلف منطقه یی‪ -‬فردي ټاکونکي عوامل “دکيفي فکتورونو په شمول” په نظر کې ونيول شي‪ .‬وروسته ‪،‬دتشبث‬
‫کوونکو او کورنيو مشترک تصميمونه ديو فضايي اقتصادي تعادل په موجوديت باندي موافقه کوي‪.‬‬
 ‫دکم موندل کيدونکو سرچينو او دهغوى دفضايي موقعيتونو تخصيص ‪،‬په عمومی ډول يوه مغلقه ستونزه ده چي کيدالى‬
‫شي مختلفو تعویضي امکاناتو ته شامله شي‪ ،‬په داسي ډول سره چي کيدالى شي ديوه پيچلي تجارت پوښتني هم راوالړې‬
‫کړي‪ .‬وروستي مشکل هم په هغه صورت کي خورا شديد دى چي “‪ ”Spatio‬بُعد اوزماني ډيناميک کوم چي‬
‫دجوړښتي تغيیراتو په واسطه منځته راځي ‪ ،‬په نظر کي ونيول سي‪.‬‬

‫دلته بايد دغير خطي ډيناميک پروسو وقوع په ځانګړي ډول په نظر کي ونيول سي‪ .‬کيدالى سي چي دغه پديده په يو څو‬
‫بُعدي ډيناميک اقتصادي سيستم کي غير متوقع ناوړه نتایج‪ .‬رامنځته کړي‪ .‬د دې د معقوله نتیجی لپاره پوره تحیل او دقت‬
‫ته ‪ ‬اړتیاده‪.‬‬

‫منطقوی اقتصاد او سوداګري‬

‫سوداګري او تجارت له يوې سيمې بلې ته دخلکو داړتياوو دپوره کولو لپاره د اجناسو اوخدماتو ليږدول او عرضه کول‬
‫دی‪ .‬يعنی داجناسو اوخدماتو تبادله کول تجارت دی‪ .‬دغه تبادله ‪ ‬دسيمو اومنطقو ترمنځ‪ .‬صورت نيسی ‪ ،‬نو کله چې د‬
‫منطقو خبره راځي‪ ،‬خامخا منطقه یی اقتصاد ورسره عالقه لري‪ .‬د منطقو ترمنځ د تجارت لپاره د ضرورت مهم الملونه‬
‫دادي‪:‬‬

‫لومړی) په زياته اندازه توليد‪:‬‬

‫ممکن يوه منطقه ياسيمه دځانګړی ظرفيت اوغوره امکاناتو له امله ‪ ‬ديو شمير اجناسو په توليد اوياهم ديو شمير خدماتو‬
‫په عرضه کې غوره توب ولري‪  ،‬دوی خپل اضافی توليد دنورو سيمو داړتيا وو دپوره کولو لپاره چې دغه ډول ظرفيت‬
‫او وړتيا نه لري‪ ،‬ور استوي په دې توګه تجارت داجناسو تبادله بلل کيږي‪.‬‬

‫دوهم) ‪ ‬طبیعی منابع‪:‬‬

‫سيمې اومنطقې دخپلو شتمنيو او اقليم له پلوه يوبل سره توپير لري‪ .‬د دغو شتمنيو څخه اضافه ترالسه شوي توليد هغو‬
‫سيمو اومنطقوته ورکول کیږي چې دغه ډول شتمنی نه لري‪ .‬دبيلګې په توګه دخليج دمنطقې هيوادونه ‪ ‬کافی اندازه نفت‬
‫لری‪ ،‬دوی خپل نفت نوروټولو هيوادونو ته صادروي چې کافی نفت نه لري‪ .‬دغې سيمې ته د نفتو دتوليد ساحه‪،‬منطقه‪،‬‬
‫حوزه ياسيمه ويل کيږي‪ .‬همداسې هم دنړۍ بيالبيلو برخو اوځينې وخت ديوه هېواد دننه ‪ ،‬يوشمير ځانګړی مناطق ديوه‬
‫ځانګړی صفت يابل ‪ ‬اقتصادی فعاليت لپاره جالشوي وي ‪.‬‬

‫درېیم) ‪ ‬په لګښتونو کې توپير‪:‬‬

‫که چيرې د يوې سيمې او منطقې ( د يوه هيواد دننه يا د څو هيوادونو په شمول) ترمنځ‪ .‬د اجناسو او خدماتو د توليد په‬
‫لګښت کي توپير وليدل شي‪ ،‬نو د ټيټ لګښت لرونکي منطقه ځان ‪ ‬دسیمي په سوداګری کی داخلوي‪.‬‬

‫د منطقوی اقتصاد حدود‬

‫دمنطقو دحدودو ټاکل(‪ .‬تحديد) يو اسانه کار نه دى‪ .‬که څه هم هره منطقه بيالبيلې اقتصادي‪ ،‬اداري‪ ،‬تاريخي او نوري‬
‫ځانګړنې لري‪ ،‬خو بياهم په دې اړه کوم قناعت بخښونکي ضوابط وجود نلري‪ .‬په دې برخه کي دنظرونو توافق هم‬
‫حتمی شرط ندى ‪ ،‬مګر داقتصاد پوهانو او پالن جوړوونکو ترمنځ ځینی وخت په دې اړه چي ګواکي دغه ځانګړي‪.‬‬
‫حدود او سرحدات مناسب دي کنه ؟ ‪  ‬اختالف هم وجود لري‪ ،‬ځینی وخت بیا هیڅ اختالف نه وی‪ .‬په واقعيت کي‪ ،‬دمنطقو‬
‫دقيق تعريف ديو داسي کابوس او د تشویش وړ ټکي په شان دى چي زياتره منطقه یی اقتصادپوهان ورڅخه دبې زړه‬
‫توب لورته ميالن لري او په هغه صورت کي چي دوى مجبور وي چي په اداري سيمو باندې دپاليسي دمالحظاتو په‬
‫اساس باندي کار وکړي او ياهم له نورو فضايي واحدونو څخه دهريو په اړه باندي معلومات او سوابق موجود نه وي‪ ،‬د‬
‫دې ستونزمن کار له کولو څخه ډډه کوي‪ .‬لنډه دا چې دمنطقوی اقتصاد حدود تر یوې اندازې د سیمو او هیوادونو په‬
‫تصصمیم پورې اړه لري‪ .‬په دې اړه يو واحد تعريف وجود نلري‪ ،‬دتعريف انتخاب بايد په لومړۍ درجه کي دڅیړني‬
‫داهدافو پر بنسټ ترسره شي‪ .‬دبيلګي په ډول که چيري سيمي په ‪ ‬يوه بين الساحوي پالن جوړونه کي دغير مترکزو ملي‬
‫طرحو ديوې وسيلي په توګه مطلوبي وي‪،‬نو په دې صورت کي دسيمو لږ شمير “مثالً پنځه يا شپږ” مناسب دى‪ .‬په دې‬
‫حالت کي ‪ ،‬دمجاورت معيار خورا مهم دى‪ .‬داخبره ددې معني ورکوي چي دسيستم ساحې بايد يو له بل سره تداخل او‬
‫ترکيب ونلري ‪،‬بلکي بايد له ملي قلمرو سره مجاورت ولري‪ .‬په دې ډول ‪ ،‬يو بين الساحوي سسيتم په ساده ډول دامعنا‬
‫لري چي ملي قلمرو په يو ټاکلي شمير مجاورو ساحوباندي وو يشل شي‪ .‬دايو اسانه کار نه دى‪ .‬دبيلګي په ډول دهسپانيې‬
‫تجربه په نظر کي ونيسئ‪ :‬دهسپانيې پنځوس واليتونه دبين الساحوي پالن جوړوني لپاره زيات موثر دي‪ .‬دغه ډول يوې‬
‫تجمع ته اړتيا ده ‪ .‬باالخره ‪،‬دتيرو دوو لسيزو يا له دې څخه په زياته موده کي هسپانوي اقتصاد پوهانو او پالن‬
‫جوړونکو دحدودو دمتبادلو تحديدونو کره شميرې وړاندي کړي‪ .‬البته دپنځو او شلو سيمو په منځ کي ‪.‬‬

‫کله چې اقتصادی سیمی د یو هیواد دننه په نښه شوی وی‪،‬هغوته سیمه یا منطقه (‪ ) region‬نه‪ ،‬بلکې دوالیت (‬
‫‪ )province‬او ناحیې ( ‪ ) district‬اصطالحات کاروی‪ ،‬حال داچې دڅوهیواد ترمنځ د یوی اقتصادی سیمی‬
‫جوړول سیمه ییز اقتصاد بلل کیږي‪.‬‬

‫سيزا مانسکي ‪، ”Czamanski” “1973‬دسيمې “‪، ”Area‬حوزې “‪ ”Zone‬او ناحيې “‪ ”Region‬د‬

‫اصطالحاتو ترمنځ يو ګټور توپير طرح کړ‪ .‬سيمه “‪ ”area‬يوه عمومي اصطالح ده چي ‪ ،‬ديوې دوه بُعدي فضا د يوې‬
‫برخې معنا‪ .‬افاده کوي ‪ .‬او له همدې خاطره دفضايي اقتصادي څېړني لپاره زياته ګټوره ده‪ .‬دبيلګي په ډول ديوې‬
‫بازاري سيمي مفهوم دامعنى لري چي يوه جغرافيايي ساحه په کومه کي چي ديوې ځانګړي توليدوونکي منبع توليدات‬
‫پلورل کيږي‪.‬‬

‫زون په اصل کي يوه فني اصطالح ده چي دهغه عرضی کمربند معنی افاده کوي کوم چي له يوې کرې څخه غوڅ شوى‬
‫وي‪.‬مګر اوس مهال دهغې سيمې دتعريف لپاره استعماليږي چي له هغې ساحې څخه بيلې ځانګړتياوي ولري‪ ،‬کومه چي‬
‫همدا سيمه يې احاطه کړيده‪ .‬منطقه “‪ ”Region‬يوه خورا دقيقه اصطالح ده “دتعريف له اغماض‪ .‬سره –سره ” چي‬
‫دملي اقتصاد‪ ‬په داخل کي په هغې سيمي باندي داللت کوي چي کومه په خپل جوړښت کي خورا جامع ده او په مستقل‬
‫ډول عمل کوالى شي اوزياتو عملي مواردو کي داقتصاد له ستونزو سره پياوړي اړيکي لري‪ .‬تکراراً ويالى شو چي‬
‫منطقه”‪ ”Region‬داسي يو انسجام لري کوم چي په تاريخي ډول په يوه فضاباندي‪ .‬استوار دى‪ ،‬په داسي ډول سره چي‬
‫کيدالى شي دغه انسجام دزماني بُعد له نظره هم تعريف شي‪.‬‬

‫نتیجه‪  :‬سیمه ییز اقتصاد ‪  Regional Economic‬د اقتصاد د علم د پراخه ډګر يوه هغه څ��نګه ده چي د‬
‫منطقو اقتصاد‪ ،‬اقتصادی پوتانسيل‪  ،‬له نورو سيمو سره يي د اقتصادی اړيکو ټينګول او د سيمې اوسيدونکو د اقتصادی‬
‫اړتياوو پوره کول او په ځانګړو سيمو کی د ځانګړو منابعو تخصيص مطالعه کوي‪.‬‬

‫په بله وینا‪:‬‬

‫سیمه ییزاقتصاد په یوه ځانګړي‪ .‬فضایی بُعد کې اقتصادی فعالیتونه چې د اقتصادیت په موخه متمرکز شوی‪ ،‬څیړی‪ .‬په‬
‫دغه مطالعه کې ډير مسايل‪ .‬شريک دی لکه‪ :‬جغرافيه او جغرافياوی خصوصيات‪ ،‬د پولو او سرحداتو پيژندنه‪ ،‬د منابعو‬
‫دغوره تخصيص تخنيک‪ ،‬دعامل‪ -‬حاصل تحلیل‪ ،‬د اقتصادي فعاليتونو ګاونډيتوب‪ ،‬ښاری او کليوالی تشبشات بيلول‪ ،‬د‬
‫مناقالتو د اقتصاد مطالعه‪ ،‬د بين الساحوی او ساحوي پالنونو جوړول‪ ،‬له سياسی واقعيتونو څخه خبرتيا او ناحيه بندی يا‬
‫ناحيو باندې ويشنه‪  .‬په دی توګه دا علم د کمپوزیت ‪ composite‬يا مرکب دانش او تحقيق يو پايله ده‪ ،‬چې د سیمی د‬
‫اوسیدونکو د ژوند د سټنډارډ د اوچتولو‪ ،‬د مفاد د اعظمی کولو او د لګښتونو د اصغری کولوپه موخه د يوی ټاکلی‬
‫جغرافيايي ساحې او فضايي بُعد ‪ spatial dispersion‬تر چتر الندی اقتصادي فعاليتونه څيړي‪.‬‬

‫د منطقوی اقتصاد اهميت او موقعیت‬

 ‫د ميالدي پنځلمسې اوشپاړلسمې پيړۍ په ‪ ‬ترڅ کې په اروپاکې ( په تيره بيا په انګلستان کې) داسې نظرياتوته وده‬
‫ورکړل شوه چې هرڅه يې په ثروت کې لټول او د دولتونو قدرت يې هم د سروزرو په راټولو کې ښوده‪ ،‬دمادياتو‬
‫راټولولو ‪  ‬د دوي د اقتصادی تفکر بنسټ جوړاو چې دوی ته د مرکانلستانو نوم او مکتب يانظرياتوته يې د‬
‫‪ Mercantilism‬نوم ورکړل شو‪ .‬دوی سوداګری هڅوله او له لری اونژدې سيمو څخه يې‪ ،‬د سوداګری په واسطه‬
‫دثروت راجمع کول موخه وه‪  .‬اقتصادي چاروکې يې د دولت مداخله اعظمی حدته ورسوله ‪ .‬دوی په ناسيده توګه‬
‫دولتونه دزياتو زيرمواو منابعو لرونکو سيموته ځير کړل‪ .‬په پوهنتونو او علمی مراکزوکې داقتصادی پرمختګ په برخه‬
‫کې علمی څيړنې پيل شوی او اقتصادي جغرافيې ‪ ‬ځانګړی ارزښت ترالسه کړ‪ .‬دعلمی څيړنو په پايله کې دسيمو نسبی‬
‫مزيت او مطلق مزيت څرګنداو بيالبيل مناطق دخپلو ځانګړو مزيتونو له امله دځانګړو اجناسو او خدماتو توليد او‬
‫عرضی ته بيل کړل شول‪ ،‬دسيمو ترمنځ دمناقالتو په اقتصاد بحث وشو او مقايسوی لګښتونه ‪ ‬وسنجول شول‪ .‬دلومړی‬
‫ځل لپاره په ‪۱۹۱۰‬م‪ .‬کال کې یو موډل وړاندې شو بیا د ‪ ۱۹۵۰‬م‪ .‬لسيزې په نيمايي کې منطقوی اقتصاد‪ ،‬ديوه تحليلی‬
‫چوکاټ په توګه مطرح او دهغه په پايله کې دمحل دتخصيص اود محل داستقرار نظريه رواج شوه‪ .‬دښاري اقتصاد او‬
‫دفضايي اقتصاد سيستم رامنځته کيدل دهمدغو څيړنو پايله ده ‪.‬‬

‫ترډير ‪ ‬وخت پورې دمنطقوی اقتصاد په ډګر کې ‪ ‬هم دعمومي اقتصاد په منطق باندې چلند روان ‪ ‬و‪ .‬دتوليد‪ ،‬لګښتونه‪،‬‬
‫عوايد او د نورو مسایلوسنجش لکه دعمومي اقتصاد په شان ‪ ‬ترسره کيد‪ ،‬خو وروسته داموضوع درک شوه چې په‬
‫منطقوی اقتصاد کې دمحل اسقرار‪ ،‬دمناقالتو ‪ ‬د دايرې محدوديت‪ ،‬دتمرکز نقاط ‪ ،‬دعامل‪ – .‬حاصل بين المنطقوی تحليل‪،‬‬
‫دمزيتونو( ‪ )Advantages‬مقايسه‪ .‬او داسې نور ټکی هغه څه دي چې له عمومي اقتصاد سره يې ‪ ‬بايد توپير وشي‪.‬‬
‫تجاربو ثابته کړه چې د منطقوی اقتصاد اهميت په دې کې دی چې داقتصاد دعلم دغه برخه خپلې درې مهمې ساحې لري‬
‫چې لږ وروسته به يې ولولو‪.‬‬

‫د منطقوي اقتصاد پرمختیا‬

‫د منطقوی اقتصاد ‪ ‬تیوري او موډلونه او دهغو تطبیق ‪ ‬او ترالسه شوی تجارب د اوږدې موې په ترڅ کې تر کتنی ‪ ‬او‬
‫مطالعې الندې ونیول شول‪ ،‬تر څو یې چې اوس د یوې نوې او پرمختللې څانګې په توګه تبارز وموند‪ .‬د دغه ‪ ‬علم د‬
‫پرمختګ لپاره بیالبیلو علماوو نه ستومانه کیدونکی زیار ګاللی دی‪ .‬وان تونن( ‪Johan Heinrich von‬‬
‫‪  )Thunen‬یو آلمانی اقتصاد پوه و چې د اقتصادی فعاليتونو او د سيمو د ګټورتوبونو له مخې يې سيمې او مناطق جال‬
‫کړل‪ .‬نوموړی د مارکيټ او مرکزی‪ .‬بازار څخه د لری والی يو موډل وښود چې له مرکزی بازار څخه د فاصلې په‬
‫زياتېدو مفاد کميږی‪ .‬نوموړي له ‪ ۱۷۸۴‬څخه تر ‪ ۱۸۵۰‬م‪ .‬کال پورې ژوند کړی او د ‪ ‬کالسيکو اقتصاد پوهانو په ډله‬
‫کې نامتو اقتصاد پوه و‪ .‬ده لومړی د يوې سيمې کرنيزې ځمکی د کمربندونو په واسطه په مناطقو وويشلي او له مرکزي‬
‫مارکيټ څخه يي د فاصلی له مخی د هغو توليد او کرايه وسنجوله ‪ .‬ده په حقيقت کې مناطق د ځانګړو توليداتو لپاره‬
‫وښودل ‪،‬‬

‫نيو کالسيکانو ته هم د منطقی ټاکنه په زړه پورې وه‪ .‬د بيلګې په توګه امريکايي اقتصاد پوه ‪  Robert Solow‬په‬
‫‪ ۱۹۵۶‬او ‪ ۱۹۵۷‬م‪ .‬کلونو کی د منطقويتوب نظريه خپره کړه او د يوې منطقې د عرضې اړوندو عوامل يې څرګند کړل‬
‫او د عرضې د عواملو سره يو ځای يي د تخنيکی عواملو پرمختګ او د کار د مولدیت د زياتيدو نظر ورکړ‪ .‬د کينز‬
‫پيروانو په معاصروخت کې د تقاضا په عواملو ټينګار وکړ‪ .‬دوی د توليدي نتايجو لپاره په منطقه (سيمه) کې رقابت د‬
‫اهميت وړ وباله ا و ‪(  Cumulative Causation‬مجموعی ټول داليل) او ‪demand-based‬‬
‫‪( explanation‬د تقاضا پر بنسټ توضيحات) يي د منطقويتوب لپاره داليل راوړل او دا يې د منطقوی پرمختګ‬
‫لپاره يوه آنګيزه وبلله‪.‬‬

‫د وان تونن له مهال څخه وروسته بيا صنعت او خدمات هم په څيړنو کې شامل شول‪ .‬د هغه په موډل کی ويل شوي چي‬
‫هغه توليدات چي درانه او خرابيدونکی دی بايد مرکزی مارکيټ‪ .‬ته لنډ توليد شی چی په لږ مصرف ‪ ‬مارکيټ‪ .‬ته‬
‫ورسيږی‪:‬‬
‫له وان تونن پرته‪ ،‬يو شمير نورو پوهانو لکه رالی بارلو‪ ،‬ویبره‪ ،Weber‬لوش‪ ،Losch‬او کرستلر‪  Cristaller‬هم‬
‫د منطقه یی اقتصاد په هکله څيړنې او ليکنی کړی دی ‪.‬‬

‫وان تونن دغه سيمی په ‪ A،B‬او ‪ C‬يا د اعدادو له مخي په ‪ …1،2،3‬وښودې ‪ .‬د تونن برخالف سيزا مانسکی (‬
‫‪ )1973( )Czamanski‬د سيمې (‪،)area‬حوزې (‪ )zone‬او ناحيې (‪ )region‬د اصطالحاتو ترمنځ توپير‬
‫څرګند کړ‪ .‬سيمه يا ‪ area‬يوه عمومی اصطالح ده چې د يوی دوه بُعدی فضا د يوې برخې معنا افاده کوي‪ .‬دغه ډول‬
‫ساحه او سيمه ټاکنه د ټاکلي او معين‪ .‬اقتصادي فعاليت د ښوونې لپاره استعماليږي‪  .‬لکه هغه سيمه چې هلته يواځی‬
‫بریښنايي وسايل پلورل کيږی‪ ،‬هغه سیمه چې د ژمی له خوا واوره پکې وریږی او داسې نور‪ .‬ددې سره په توپير کی‬
‫زون ‪ Zone‬يوه فنی اصطالح ده چې د کمربند او کرښو په واسطه تقسيم بندي شوی وي لکه د بيو زونونه چی لومړي‬
‫زون کې بيي د دوهم او دريم په پرتله ارزانه وي‪ .‬خو منطقه ‪ region‬بيا يوه کره او په نښه شوی پراخه ساحه ده چې‬
‫هم په ملی پولو (سرحداتو) کی دننه او هم د څو هيوداونو څخه جوړه شوي وي‪ .‬يعنی ملی او له ملي کچی پورته‬
‫منطقی‪ .‬دا یو فضایی بُعد دی چی اقتصادی فعالیتونه را نغاړی‪ .‬دا هم باید ووایو چی د اقتصاد د علم له ډګر څخه بهر په‬
‫عمومی خبرو کی ‪  ‬د دوی توپیر هیچاته مهم نه ښکاری او ورځنیو خبرو‪ -‬اترو کی تل دا اصطالحات یو د بل پرځای‬
‫استعمالیږی‪.‬‬

‫د اقتصادی فعالیتونو منطقه یی تحلیل‬

‫دلته په منطقه یی اقتصاد کې اکثراً له منطقو څخه موخه د هيواد دننه هغه جغرافياوی ساحات دي چی د يوه ټاکلی جنس‬
‫يا خدمت د توليد اوچت ظرفيت لری لکه د صنعتی خامو توکو منطقه‪ ،‬د ميوه جاتو د توليد منطقه‪ ،‬د تفريحی او توريزم د‬
‫صنعت منطقه او داسي نور‪ ،‬خو ځينی وخت بيا د يو هيواد له ملی پولو بهر په بين المللی ډول د څو هيوادونو يو ګروپ‪،‬‬
‫ډلې يا بالک (‪  ) block‬لپاره استعماليږی‪ .‬د منطقو سره جال کولو ته درې کالسيک ډولونه موجود وو‪ ،‬چې اوس دغو‬
‫ويشنو کی بدلون راغلی‪ .‬دغه کالسيک خصوصيات په الندې ډول دي‪:‬‬

‫الف) ‪ ‬متجانسي منطقې‪ :‬دغه سيمې يو شانته ځانګړتياوې‪ .‬لري‪ ،‬کوم داخلي توپيرونه که موجود وي‪ ،‬هغه ډير په پام کې‬
‫نه نيول کيږی‪ .‬دی ته ‪  homogeneous region‬ويل کيږی‪.‬‬

‫ب) قطبی شوی منطقې ‪ : Nodal (polarized) region‬دلته مشابهتونو او ورته والي ته اهميت نه ورکول‬
‫کيږی‪ .‬معموالً د پام وړ د يوی ټاکلی غوټی (‪ )node‬خواته قطبی شوی وي او سيمه د همدغې غوټی په محور ويشل‬
‫شوی او نوم ورباندې ايښودل شوی وي‪ .‬دغه محوری يا دپام وړ غوټه د اقتصاد لپاره مهم ( دمقصد ټکی یا‪)adhoc‬‬
‫وي چې پالنونه او پروګرامونه ورته په پام کې نيول کيږي‪.‬‬

‫ج) ‪ ‬د پالن جوړونې يا برنامه ريزی (‪ )planning / programming region‬له مخې منطقی‪ :‬په‬
‫دغه ډول ويشنه کې اداري يا سیاسي برنامې او تصاميم رول لري‪.‬‬

‫اقتصاد پوهان‪ ،‬اقتصادی پاليسی جوړوونکی او د توليد او مارکيټ متخصصين‪ .‬د پام وړ ناحيي په الندی توګه ټاکي‪:‬‬

‫د لويو او عصري مارکيټونو سيمې‬

‫دا هغه سيمی دي چې ګرانبيه او لږ موندل کيدونکی او تجملی اجناس پکې زيات دی‪ ،‬نو ځکه دغه ډول سيمې ډيرې د‬
‫پاملرنې وړ وي ‪ .‬البته د ‪ Reilly ‬له نظر سره سم دغو سيمو کې ممکن عادي او ادنی اجناس هم وی‪ ،‬خو د ادنی او‬
‫اعلی اجناسو ترمنځ‪ ،‬په منځنی توګه توپير زيات وي‪ .‬ادنی اجناس ټول هغه اجناس دي چې بله هره سيمه کی خامخا‬
‫موندل کيږی‪ ،‬مګر اعلی او د لوړي بيې اجناس ممکن نورو سيمو کی ونه موندل شي لکه لبنیات‪ ،‬سابه‪ ،‬ډوډۍ‪ ،‬صابون‪،‬‬
 ‫شکره او نور چې په هره سيمه کی شته‪ ،‬خو لوکس عطر‪ ،‬فيشنی نکتايي‪ ،‬يخچال سره زر‪ ،‬الجبراو داسی نور ممکن‬
‫هره بله سيمه کی نه وي‪ .‬د لويو او عصری‪ .‬سيمو مارکيتونو کی بيه او لګښت دواړه لوړ وی‬

‫دلته مهمه‪ .‬داده چی بايد د تصديو محل تبديل شي‪ .‬د لوکسو اجناسو توليدوونکی تصدی بايد لوړو بيو سيمو ته نژدې وې‪،‬‬
‫خو د ارزانه اجناسو تصدی که اطرافونو ته نږدې وي بده نه ده‪ .‬خو مشکل دادی چی د سيمو ويشل او ناحيه بندی‬
‫يواځی د اقتصادی تصاميمو تابع نه ده‪ ،‬بلکی دلته حکومتی پولې(رسمی سرحدات)د اقتصاد پوه لپاره ستونزه پيداکوي‪.‬‬
‫په تيره بيا که چيری اقتصاد پوهان له ملی پولو څخه پورته په اقتصادی منطقو فکر کوي‪ ،‬نو بايد د يوه معين فضايي بُعد‬
‫‪ Spatial dispersion‬په حدونو کې اقتصادی فعاليتونه و څيړالی شي‪ .‬د يوه هيواد دننه اقتصادی منطقی ټاکل‬
‫کوچنی فضايي بُعد احتوا کوي‪ ،‬خو له ملی پولو بهر د دوو يا څو هيوادونو ترمنځ اقتصادی منطقه جوړول بيا يو پراخه‬
‫فضايي بُعد جوړوي‪ .‬مهمه داده چی په دغو فضايي بُعدونو کی اقتصادي مسايل‪ .‬ښه رهبری او مديريت شي‪ .‬د دی‬
‫څانګی د ښه مديريت لپاره په هغو مسايلو پوهيدل ضرور دي‪ ،‬چې ‪ ‬راتلونکو څپرکیو کې ورباندی بحث کوو‪.‬‬

‫څرنګه چې سیمه ییز اقتصاد د فضایی بُعد او اقتصادی فعالیتونو اړیکی تحلیل او مطالعه کوي او هره سيمه او منطقه‬
‫بيله بيله ځانګړنه لري‪ ،‬نو دهرې سيمې اقتصادي اوسيمه یيز پرابلمونه هم سره توپير لري ځکه نومنطقه یی اقتصاد ته‬
‫اړتيا ليدل کيږی ترڅو چې د نوموړي علم څخه په ګټه اخيستنې سره دهرې منطقې لپاره پالن جوړاو داسې نورې اړينې‬
‫کړنې ترسره شي‪ .‬منطقوي اقتصاد دانان عمدتا ً په الندنیو برخو کی څيړنه او په هغو باندې بحثونه کوي ‪ :‬دصنعتي‬
‫موقعيت مشخصات ‪(  ‬په ملي او له ملی پولو بهر په منطقوي کچه )‪،‬دتصديو د تمرکز او دهغو منطقه یی اقتصادي‬
‫تاثيرات‪،‬د کورنيو مهاجرتونومشخصات اودځمکې په ګټه اخيستنه کې مثبت تغيیرا ت‪،‬منطقوی تخصص‪ ،‬په ځانګړو‬
‫سیمو کی د اقتصادی فعالیتونو په تمرکز سره داقتصادي او ټولنيزو تغيیراتو محيطي تاثيرات‪ ،‬داقتصادي او اجتماعي‬
‫شرايطوبرابری‪ ،‬په سيمه کې دسوداګريزو اړيکو پياوړتيا‪ ،‬د عامه‪ .‬او خصوصي سکتورونو دپراختيا لپاره دمناسب‬
‫چاپيريال رامنځته کول‪ ،‬داقتصادي او سيمه ايز انضمام پر مټ دزيربنايي پروګرامونوپرمختيا‪ ،‬ددولتي سکتور د ادارو‬
‫پرمختيا او ښه حکومتولي‪ ،‬هغه سیمې چې ال تر اوسه وروسته پاتې او انزوا کی دی د هغوتردټولنيزې انزوا راکمول ‪،‬‬
‫په منطقوی ‪ ‬کچه دچاپيريال‪ .‬ساتنې پروګرامونو جوړول او دنړۍ له نوروسيمو سره د اړيکوپياوړي کول‪ .‬دغه علم د‬
‫تاریخ په اوږدو کې تکامل وکړ او په هغه کې بیالبیلو علماوو زیار ګاللی دی‪ .‬په اقتصاد کی د بیالبیلو سیمو او هیوادو‬
‫شریک کیدو او اقتصادی ګډو عالیقو سیاسی نامالیمات او خوابدۍ اوسیالۍ په ملګرتوب ‪ ‬بدل کړی دی‪ .‬نن ورځ د دغه‬
‫علم له انکشاف څخه یوه نوی اصطالح رامنځته شوی چی (‪ ) freenemy‬ورته وایی‪ .‬لومړۍ برخه ( ‪)freind‬‬
‫یعنی دوست یا ملګری څخه اخیستل شوی او دوهمه برخه ( ‪ )enemy‬یا دښمن ‪ ،‬یعنی دوست دښمنان ! هغه دسیاسی‬
‫ډګر دښمنان چی په اقتصاد کی ډیر ښه دوستان او ملګری دی‪ .‬موږ ته دا ډیره مهمه ده چې سیاسی سیالی په اقتصادی‬
‫مرستو او پیوستون بدله شی او د دښمنۍ فضا په دوستانه فضا ‪ ‬واوړی‪.‬‬

‫د اقتصادی فعالیتونو منطقه یی تحلیل‬

‫‪   ‬یو اقتصاد پوه د منطقو او سیمو د اقتصادی پوتانسیل‪ ،‬مناسب موقعیت‪ ،‬د مناقالتو دلګښت‪ ،‬د بازارڅخه دفاصلی او‬
‫نورو فکتورنو په تحلیل سره‪ ،‬د یوې منطقې لپاره فعالیت او دتصدیو تمرکز ټاکی‪ .‬دځانګړې محل ټاکنې پريکړو څخه‬
‫موخه داده‪  ،‬چې څنګه دځانګړي محل ټاکنې واحدات (‪ )Location units‬لکه کورنۍ (مستهلکین)‪،‬کاروباريان‪ .‬او‬
‫دولتي دواير دخپلو اوسيدو او کړنوسرته رسولو لپاره محالت وټاکي او يا د ضرورت پرمهال‪ .‬محالت بدل کړي ‪ .‬ممکن‬
‫په لومړي سر کې زمونږ تحليل دجزوي اقتصاد(تصدۍ) په کچه وي‪ ،‬بيا به وروسته دملي اقتصاد په کچه تحليل ترسره‬
‫کړو يانې لومړی به په ‪  Micro level‬چې دلويو واحدونو جوړوونکي دی‪ ،‬تحليل وکړو لکه يوه يا دوه کورنۍ‪،‬‬
‫کاروبار او دولتي (عامه) فابریکه او کوم بل واحد‪ ،‬بيابه وروسته په ‪ Macro level‬يادلويو واحدونو لکه‬
‫ښارونو ‪،‬صنعتونو ‪،‬سيموو او داسې نورو کچو تحليل وکړو‪.‬‬

‫منطقه يي والی( ‪)Regionalism‬‬

‫منطقه ټاکنه دپولو په جال کولو سره پيل کيږي چې هم په لويه کچه وي او هم په کوچني کچه‪ .‬مناطقو اوسيمو ته‬
‫ځانګړی نومونه هم غوره کيداي شي او د نقشې پرمخ ‪ ‬په ځانګړو جغرافياوی نښو او رنګونو هم ښودل کيږي‪ .‬دنړۍ‬
 ‫پرمخ هر هيواد ديوه سياسی واحد په توګه خپله ځانګړی خپلواکه فضالری ‪ ،‬چې د يوه دولت د قلمروپه توګه پيژندل‬
‫کيږي‪.‬‬

‫عمالً ديو شمير مقاصدو دترالسه کولو‪ ،‬د يو شمېر ګډوګټو څخه دکار اخيستلو ‪ ،‬يوبل سره دالس ورکولو او دپياوړتيا د‬
‫اوچتولو او نور و موضوعاتو لپاره څو منطقې يوبل ته الس ‪ ‬ورکوي او يوه واحده منطقه ( ‪ )region‬جوړوي‪.‬‬
‫يوشمیر سيمې مطلقا ً دسياسی تصميم له مخې جوړيږی‪ .‬يو شمېرنوري‪ .‬داقليمی خصوصياتو له مخې جالکيږي‪ .‬يو‬
‫شمیر نورې سيمې داقتصادي ګډو ځانګړنو له مخې اوکيداي شي ځينې سيمې دکلتوری مشترکاتو‪ .‬له مخې ‪ ‬په نښه شی‪.‬‬
‫په عمومي توګه دنړۍ پرمخ‪ .‬منطقې په څلورو ډولونو ويشل شوي دي‪:‬‬

‫دټولې نړۍ په کچه ‪ ‬دځمکی پرمخ دسيمو ويش‬ ‫‪.1‬‬

‫دڅو هيوادونو په کچه ويشنه‬ ‫‪.2‬‬
‫دسيمې دڅو هيوادونو په کچه ګډه منطقه‬ ‫‪.3‬‬
‫په ملي کچه په هيواد کې د منطقو ټاکنه‬ ‫‪.4‬‬
‫ديوهيواد دننه دکوچنيو منطقو ټاکنه‬ ‫‪.5‬‬
‫اما ‪ zone‬له منطقې ‪ ‬سره توپير لری‪ .‬زون يوه تخنيکی ‪ ‬اصطالح ده چې هغې پلنې پټارې اوښودل ښوی جغرافيه يې‬
‫مقطع ته ويل کیږي چې ‪ ‬دخپلو شاوخوا سيمو سره په توپير کې يوه يا څو ځانګړی ځانګړتياوې ولري‪ .‬لکه په افغانستان‪.‬‬
‫کی د پستې د ځنګلونو زون چې له بدخشان څخه د هرات د سبزک تر کوتل پوری په نښه شوی دی ‪ ‬او دافغانستان‪ .‬د‬
‫اقتصاد او د پستې په تولید کې مهم رول لری‪.‬‬

‫د منطقو د کچو (لیول) ډولونه‬

 ‫منطقه (‪ :)region‬دملی اقتصاد ‪ ‬به حدودوکې هغه په کره او دقيقه توګه ټاکل شوی ‪ ‬ساحه ده چې دخپل جوړښت او‬
‫پوتانشيل له مخې ددې وړتيا لري ‪ ‬چې په خپلواکه توګه يويا څو فعاليتونه وکړی‪.‬‬

‫مثالونه‪:‬‬

‫دټولې نړۍ په کچه دويشنې مثالونه دآسيا دجنوب دمنطقې پيژندنه ده چې دنفوسو يو ډير لوی اګلو مرشن دی‪ .‬يا‬ ‫‪.1‬‬
‫دنړي لوی صنعتی هيوادونه ‪ ‬چې دسوداګری او ملی عايد له پلوه په يوه جالګروپ کې راځې‪.‬‬
‫دڅو هيوادونو په کچه ديوې منطقې ښودل لکه لری ختيځ‪ ،‬منځنې ختيځ ‪ ‬او ياهم شمالي امريکا‪ ،‬جنوبی امريکا او‬ ‫‪.2‬‬
‫داسې نور‪.‬‬
‫دسيمې ‪ ‬دڅو هيوادونو ‪ ‬په کډه منطقه لکه د مرکزي‪  .‬آسيا هيوادونه‪ ،‬دجنوبی آسيا هيوادونه‪ ،‬جنوبی افریقااو نور‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫په ملي کچه په هيواد کې منطقه ټاکنه لکه دافغانستان‪ .‬ختيځ ‪ ‬زون( ننګرهار‪ ،‬لغمان‪ ،‬کونړ‪ ،‬نورستان)‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫دکوچنيو منطقو ټاکنه‪:‬لکه د پامير واخان چې ځانګړی طبیعت لري ‪ ،‬يا زمونږ هيوادکې د مديترانی اقليم لرونکی‬ ‫‪.5‬‬
‫منطقه چې په ننګرهار کې يوڅو ولسوالی او دجالل آباد ‪ ‬ښار شاوخوا سيمه ده‪ ،‬دهيواد دجنوب شګې لرونکی دښتې‬
‫او داسې نورمثالونه‪.‬‬
‫ً‬
‫لومړنۍ درې ‪ ‬کتګوری مطلقا ‪ ‬سياسی اړخ لري‪ ،‬خو دهيواد په کچه ياله هغه ټيټه کچه ديوه هيواد خپل واک او اختيار‬
‫دی چې ددوی ملی تصاميمو پورې ‪ ‬اړه لری‪ .‬هره کتګوری دحقوقی او ارګانيکی پلوه داړيکو او چلند له مخې توپير‬
‫کوي‪ .‬خوپه يوه کې سيمه ييزتوب ته عالقه موجوده وي‪ .‬اقتصادي ‪ ‬اړتياوی دسيمه ييزتوب او منطقه پالنۍ (‬
‫‪ )regionalism‬مهم انګيزه ده‪ .‬دغه انګيزه او اړتيا دومره مهمه ده چې ځينې وخت دوه دښمن هيوادونه داقتصادی‬
 ‫ګټو لپاره ملګری کيږي چې دبازار په اقتصاد کې ورته ‪ Freenemies‬ياد ملګري او دښمن اړيکې ويل کيږي‪.‬‬
‫داسې بيلګې ‪ ‬شته چې ديوې سيمې دوه ياله دوه څخه زيات هيوادونه ممکن له سياسی پلوه يوبل سره‪ ‬دوستان ‪ ‬نه وی‪،‬‬
‫خو داقتصادی ‪ ‬اړتيا وو له مخې په يوه منطقه کې يو د بل همکار دی او دمجبوريت له ‪ ‬مخې يې اقتصادی ملګرتوب‬
‫رامنځته کړی دی‪.‬‬

‫خو دخوشحالي خبره داده چې ډيرو هيوادونو ‪ ‬په خپله ملي کچه باندې اقتصادی مناطق ايجاد او ډير ښه ‪ ‬يې په نښه کړی‬
‫دي‪ .‬په ملی کچه داقتصادی منطقو ښه والی دادې چې دغه سيمې دهيواد دواحد سياسی ‪ ‬حاکميت الندې وی او دقدرت له‬
‫اصالت څخه برخمن وي‪ .‬ملی حاکميت خپلو مناطقوته په ښه ډول رسيږي داځکه چې په ‪ ‬سيده توګه ورسره په تعامل‪.‬‬
‫کې وي‪ .‬نورې دوه کچې په سيده توګه په ملی کچه د منطقو ويش تراغيزې الندې نه راولي‪ ،‬بلکې د یو شمیر تعامالتو‬
‫او عقدونو تابع وی‪ .‬په دې ‪ ‬ډول سره دمناطقو دغه ويش يوډول جوړښت دی‪ .‬خو په حتمې توګه د مراتبو دسلسلې بڼه نه‬
‫لري‪ .‬ددې معنی داده چې ددغه جوړښت ځينې سطوح مستقل اوخپلواک دي‪ ،‬نو ځکه دتابع يافرعی نوم ورکول ناسم‬
‫کاردی‪ .‬ځينې وخت يوشمیرتیټې کچې دټولې نړې دکچې څخه تابعيت کوي‪ ،‬خو نه دتل لپاره‪ .‬اونه هم هر وخت ! دبيلګې‬
‫په توګه‪ :‬افغانستان دملګروملتونو دمنطقه يې ويش په ‪ )( ESCAP‬منطقه کېواقع دی او ددغې حوزې په پروګرام کې‬
‫به کار کوي او ‪ ESCAP‬بيا د ملګرو ملتونو دټولې برنامې مطابق ‪ ‬کار کوي‪ .‬بل مثال يې دسارک لخوا دباميان‪ .‬د‬
‫فرهنګی مرکز ټاکنه ده چې افغانستان‪ .‬به دسارک دمنطقوي سازمان پريکړی په دې برخه کې عملي کوي‪ .‬ددې بالمقابل‬
‫که ‪ ‬دافغانستان‪ .‬دولت بغالن ديوی صنعتی منطقې په توګه ټاکې‪ ،‬ددې منطقې برنامی او ټول اجرات بيا هيچا پورې اړه‬
‫نه لری‪ ،‬بلکی دافغانستان دولت‪ ،‬دسوداګری اوصنايعو وزارت واک لری چې رهبری يې کړي‪.‬‬

‫داقتصاد دمنطقه یی کيدو فلسفه په دې ټکې والړه ده چې داقتصادي انضمام اونړيوالتوب سره سره‪  ،‬بياهم دټولې نړۍ‬
‫اقتصادی وحدت ناممکن دی‪ .‬نو دسيمو داقتصادی ځواکونو اوسرچينو سره متحدکول دغه آرمان تريوه بريد پورې پوره‬
‫کوالی شي ‪  .‬دګلوبلستانو (دنړيوالتوب نظريه ورکوونکو)په فکر دمنطقه يې اقتصادونو دسازمانونو رامنځته کيدل‬
‫داقتصادی‪ ،‬طبیعی اوجغرافياوی اړتياوو محصول اوپايله ده اوکيداي شي چه نړيوالتوب سره مرسته وکړي‪.‬‬

‫‪ Ernest Hass‬چې دنړيوالو اړيکونامتو څيړونکی دی‪ ،‬په نړيوالو اړيکوکې يې ‪ ‬دمناطقو دسره يوځای کيدل‪ ،‬په‬
‫اقتصادی پرمختګ او دوستانه اړيکو ټينګيدو کې اغيرمن بللی دی‪  .‬لکه هغسې چې يوهيواد دخپلو سياسی پولو دننه‬
‫دجغرافيايي اوطبیعی ځانګړنو له مخې دوالياتو په کچه اقتصادی منطقه په نښه کوي‪ ،‬همداسې هم څوهيوادونه په لويه‬
‫کچه دغه ډول منطقه جوړوي چې دپريکړو واک دسيمې په کچه يوسازمان ‪ ‬ياکوم بل مرکزی ارګان ته سپاری‪ .‬لکه د‬
‫سارک سازمان‪ ،‬ايکو اونور سازمانونه‪ .‬دوي دالسليک شوي تړون او د تړون سره مل دقوانينو او طرزالعملونو له مخې‬
‫ددغې منطقې اقتصادی چارې په ګډه سمبالوی‪ .‬يوشمير ګډاقتصادی اهداف اوتاريخي‪،‬جغرافيايی‪ .‬کلتوری‪ ،‬سياسی‬
‫اوټولنيز وجوهات دوی سره متحد کوي‪.‬‬

‫ځينې وخت دغه ډول منطقه یي سازمان له دوو‪ ،‬دريو ياڅو هيوادونو څخه هم پراخ او ديوه براعظم په کچه جوړيږي‪ .‬د‬
‫‪ ANZCERTA, CAREC‬بنلوکس ‪ BENELUX‬دکارابين دحوزې دهيوادو ‪ CARICOM‬منطقوی سازمانونه‪.‬‬
‫يې غوره بيلګې دي‪ .‬په منطقويتوب(‪ )Regionalism‬کې دپام وړټکی دادی چې دسيمې په کچه ګډې ‪ ‬اړتياوې‬
‫ترالسه کيږي‪ .‬د دغو اقتصادی ګټو په خاطر حتا خپل يوشمير صالحيتونه دمنطقوی سازمان‪ .‬په واک کې ږدي‪ .‬د‬
‫‪ Goldstein‬په وينا‪ :‬په دې حالت کې اقتصادي اهداف دملی دولت له کچې پورته کيږي او په نړيوال ډګر کې ديوه‬
‫سازمان‪ .‬کچې ته ر سيږی او دمنطقې په کچه يوه سياسی همغږی هم رامنځته کوي‪ ،‬يعنی منطقوی اقتصاد دسياسی تفاهم‬
‫سره ډيره مرسته کوي او دسولې له سترارمان‪ .‬سره هم مرسته کوي‪.‬‬

‫منطقويتوب په تيره بيا هغو هيوادونو ته ‪ ‬ډیر ضروری ده چې التراوسه له اقتصادی پلوه خوار او له ‪ ‬سياسی پلوه په‬
‫انزواکې دي‪ .‬دوی به په انفرادي توګه ډيرخوار پاتې شي‪ .‬خوپه يوه منطقوی سازمان کې يې ‪ ‬غړيتوب‪ ،‬دپرمختګ‬
‫چانس زياتوي‪.‬دملی پولودننه دمنطقو په رامنځته کولو او له ملی پولوبهر دهيوادونو په کچه دمنطقوي سازمان‪ .‬جوړول‬
‫دپوره دقت‪ ،‬دملی منافعو تضمین کولو‪ ،‬دوه اړخیزه یا څو اړخیزه عادالنه تړون‪ ،‬د اقتصادیت دسنجش او داسې نورو‬
‫باریکو مسایلو د کره کتنې غوښتنه کوي‪.‬‬
 ‫د منطقوي اقتصاد حقوقی(قانوني)‪ H‬اړخ‬

‫ملی حاکميتونه دخپل هيواد دننه دخپلو ملکي تقسيماتو له مخې ‪ ‬اقتصادی منطقې د يوشمير اړتياوو‪ ،‬مشابهتونو‪ ،‬د‬
‫لګښتونو دکمښت‪  ،‬اقليمی توپيرونو ياورته والی‪ ،‬دخامو توکو دپيدايښت اونورو داليلو له ‪ ‬مخې ټاکي‪ .‬مخکې تر ‪۱۳۷۱‬‬
‫ل‪ .‬کال څخه افغانستان صنعتی فعاليتونه په اوو منطقو کې په نښه کړي وو چې هرې منطقې يومرکز‪ .‬درلود‪ .‬د دغو‬
‫منطقو د استمالک په برخه کې ستونزه نه وه‪ ،‬د ځمکې هر استعمال (لکه زراعتی استعمال‪ ،‬صنعتی استعمال‪ ،‬رهایشی‪،‬‬
‫تفریحی او خدماتی ‪  ‬او نور ) پکې رعایت شوی و‪ .‬موږ دا حق نلرو چی زراعتی استعمال‪ .‬او شنه ساحه په تجارتی یا‬
‫ترانسپورتی یا مسکونی ساحو بدلې کړو‪ ،‬بلکی د ځمکې د هر استعمال‪ .‬لپاره باید وړ او مناسب محالت و ټاکو‪ .‬موږ‬
‫پخوا ملی پارکونه هم په نښه کړي وو او توریستی سیمی هم ټاکل شوې وې‪.‬‬

‫له ملی پولو څخه بهر د دوو يا څوهيوادونو ترمنځ ‪  ‬داقتصادی منطقې جوړول چې ددوی دحکومت څخه جال ديوه‬
‫سازمان‪ .‬په بڼه فعاليت کوي‪ ،‬يوه قانوني کړنه ده چې دنړيوالو حقوقو سره سم جوړيدای شي‪ .‬مونږ دلته دنظامی منطقوی‬
‫سازمان‪ .‬او سياسی منطقوی سازمان‪ .‬سره کار نه ‪ ‬لرو‪ .‬بلکی دبحث موضوع موصرف دمنطقوی اقتصاد دپرمختيا‬
‫اومديريت لپاره اقتصادی منطقوی سازمانونه‪ .‬دي چې ټاکلی هيوادونه پکي غړيتوب ترالسه کوي او مشخصي‬
‫جغرافيايی سيمې پورې اړه لري چې دوی خپل منځ کې يوډول منطقوی اقتصاد يا منطقوی اقتصادي اړيکې رامنځته‬
‫کوي‪ .‬دغه ډول منطقوی جوړښت ديوې اساسنامې اوتوافق شوی قرارداد له ‪ ‬مخې جوړيږی او په هغه کې شامليدل‬
‫اختياري بڼه لري اويومنطقوی اقتصادی ساختار د حقوقی اهليت لرونکی وي‪ .‬خومعموالً ديوه دولت په شان عمل نه‬
‫کوي‪ .‬بلکې دخپلې اساسنامې مطابق مشخصو برخو کې يوبل سره همکاری او تعامالت پرمخ بيايی‪ .‬هرغړی خپلو‬
‫حقوقی‪،‬سياسی او مالي چاروکې استقالليت لري ‪ .‬د دوي حقوقی سرچينې ددوی ترمنځ السليک شوی توافقنامه‪،‬‬
‫اساسنامه‪ ،‬د اسنادو دوه اړخيز ‪ ‬ياڅو اړخيز تړونونه او نړيواله قضايي رويه ده‪ .‬دوی په شريکه ديپلوماتيک اساسات‬
‫اواداب رعايتوي‪ .‬يومنطقوی اقتصادی سازمان‪ .‬او تړون دمحصول اومالياتو‪ ،‬ګمرکی تعرفو‪ ،‬بيمه‪ ،‬شخصی خدمتونه او‬
‫نور ټکي ډېرروښانه او په اسنادوکې درج کوي‪ ،‬حال داچې ديوه هيواد دننه داقتصادي منطقوجوړول ددې ډول ادابو‬
‫اواسنادولپاره اړتيانه لري‪ .‬بلکۍ دملی اقتصاد دپرمختيا دملی توليد او ودې اودسيمې دخلکو دهوساينې لپاره کار کوی‬
‫اودسيمه ييزه اقتصادی سرچينو دښه ‪ ‬تخصيص اودخلکوهوساينه یې هدف وي‪ .‬داوسنيو نړيوالو واقعيتونو څخه ښکاري‬
‫چې منطقوی اقتصادی مرستې اومنطقوی اقتصادی سازمانونه‪ .‬دپراختياپه حال کې دی او ددغه ډول متقابلو‪ ،‬دوستانه او‬
‫مساويانه اړيکو په رامنځته کيدوسره د سيمو اقتصادی وده پوره ښه شوی ده او ددوی واکونه او فعاليتونه ممکن‪ .‬تردې‬
‫هم زيات اوپراخه شي‪.‬‬

‫د منطقوي اقتصاد دجوړيدو شاليد‬

‫منطقه یی اقصاد له هماغه‪ .‬پیل راهیسی داقتصادي فعاليتونو فضايي ويشنې سره کار درلود او له ډیره وخته د فضایی بُعد‬
‫او اقتصادی فعالیت ارتباط تر څيړني الندي نيسي‪ .‬داقتصاد تاريخ دهغو راز –راز هڅو ښوونه کوي چي په ښکاره ډول‬
‫سره دفضايي موضوع ‪ ‬دپه نښه کولو لپاره ترسره شويدي‪.‬لکه دمقايسوي ارزښت او دنړيوالي سوداګري په تيوريو کې ‪.‬‬

‫عالوه پردې‪ ،‬دفضايي اقتصادي تحليلونو سره یو شمیرمرسته‪ .‬کوونکي الري چاري کيدالى شي چي داون تونن “‪Von‬‬
‫‪ ”thunen‬ويبر “‪، ”Weber‬پالنډر “‪، ”Palunder‬هاټ لينګ “‪، ”Hotelling‬پري ډول “‬
‫‪، ”Predohl‬کريسټالر “‪، ”Chirstaller‬لوسچ “‪ ”Losch‬او نورو په کارونو کي وموندل شي‪ .‬همدوی ددغی‬
‫څانګې نامتو پوهان وو ‪ ‬چې د منطقوی اقتصادی تاریخ جوړوی‪.‬مګر تر دويمي نړيوالي جګړې وړاندي منطقه یی‬
‫اقتصاد ديو مستقل نظام په بڼه راڅرګند شوی نه واو نه هم دپنځوسمي لسيزي ترنيمايي پورې دجغرافيايي موقعيت په‬
‫ستونزو پوري داړونده مفاهيمو دمطالعي لپاره ديو منل شوي تحليلي چوکاټ په بڼه منځ ته راغلى و‪ .‬د دوهمې نړیوالې‬
‫جګړې دپای ته رسیدو له مهاله وروسته ‪،‬منطقه یی اقتصاد ‪“ Regional Economics‬او وروسته ښاري اقتصاد”‬
‫‪Urban Economics‬دفضايي اقتصادي سيستمونو دجوړښت او تکامل په اړه دزياتو معلوماتو دالس ته راوړلو په‬
‫برخه کي خورا دپام وړ پرمختګونه وکړل‪.‬له ډيرې مودې پخوا راهيسې هيوادونو دااړتيا احساس کړي وه چې ديوشمير‬
‫مشترکو وجوهاتو‪ ،‬کډواړتياوو‪ ،‬دسرچينو سره شريک کولو اويودبل له مساعدو امکاناتو په استفادې ځانونه اقتصادي‬
‫ودې ته ورسوی او دلويو اوکوچنيو اقتصادي منطقوپه جوړولو دمنابعو دضايع کیدومخه ونيسی‪ .‬دغې مفکورې ديوې‬
‫جغرافيايی فضا درامنځته کولو اړتيا پيښه کړه‪ .‬کيداي شي دغه فضا يواځی دوچې پرسروی ويا هم کيدای شي اوبه او‬
‫سمندرونه هم پکې شامل شي‪ .‬دولتونو ته داثابته شوه چې په يوه منطقه کې دسياسی اونظامې همکاريو په پرتله اقتصادي‬
‫همکارې ډيره آسانه اوګټوره ده‪ .‬داقتصادي همکاري‪ .‬په فضا کې ګډيدل دومره پيچلی نه دي لکه له نورو هيوادونو سره‬
‫چې په نظامې ياسياسی فضا کې ګډيدل دومره پيچلی اوستونزمن دی‪ .‬خو که دغه فضا ديوه هيواد دسياسی قلمرو دننه‬
‫وي نوبيا بيخی ستونزه نشته حال داچې دمنابعو‪،‬بشری ځواک او وسايلو څخه ښه کار اخيستل کيږي او د ترانسپورت‬
‫لګښت ډير کميږي‪ .،‬نو ځکه هيوادونو دې ته مال و تړله چی د خپلو قلمرونو دننه منطقوی اقتصاد په شان‪ ،‬په لويه کچه‬
‫منطقوی اقتصاد جوړ کړی‪ .‬دغه مفکوره د لومړي ځل لپاره له ‪ ۱۹۴۵‬م‪ .‬کال څخه وروسته عملي شوه‪ .‬او اقتصاد‬
‫پوهانو د اقتصادی فعاليتونو فضايي بُعد او د هغه په دننه کې اقتصادی فعالیت ( ‪Spatial Dispersion and‬‬
‫‪ ) Coherence of Economic Activities‬ته پاملرنه واړوله‪ .‬او د فضايي بُعد مسّله يي د منطقوی اقتصاد‬
‫په تيوري سره حل کړه‪ .‬د همدې اړتيا له مخې د اقتصاد د منطقوی فعاليتونو د آسانه ترسره کولو لپاره د ‪BENELUX‬‬
‫اتحاديه جوړه شوه‪ .‬ورپسي د اروپايي مرستو سازمان ‪ Organization for European Cooperation‬په‬
‫‪ ۱۹۴۸‬م‪ .‬کال کی او بيا په ‪ ۱۹۵۲‬د ډبرو د سکرو او پوالدو د اقتصادی فعاليت سيمه يا ‪European Cool and‬‬
‫‪ Steel Community‬جوړه شوه‪ .‬ورپسي په ‪ ۱۹۵۷‬م‪ .‬کال کې د شپږو هيوادونو په ګډون د اروپا اقتصادي ټولنه‬
‫( ‪ )European Economic Community‬يا ‪EEC‬جوړه شوه‪ .‬چی وروسته يي پوره پراختيا ومونده چي نن‬
‫د اروپايي اتحاديي ‪ European Union‬په نوم فعاله ده‪ .‬تر دغه منطقوی جوړښت الندي د کرنی‪ ،‬کب نيولو او‬
‫ترانسپورت د پاليسيو په هکله پريکړی کيږی او خپل اقتصادی فعاليتونه په همغږی سره تنظيموي‪ .‬اوس منطقوی‬
‫اقتصاد الندنيو پوښتنو نه ځواب وايي‪:‬‬

‫– ولي وګړي په يوه سيمه کی تجمع کوی‪ ،‬ښارونه جوړوی او عرضه‪ .‬او تقاضا رامنځته کوی او تجارتي فعاليتونه دی‬
‫ډول ځايو کې متمرکز کيږي؟‬

‫– ولی اقتصادی فعاليتونه په يوه ټاکلی څای کې وی؟‬

‫– منطقوی تحليل يعنی څه؟‬

‫– د اقتصاد منطقوی کول‪ ،‬دمناقالتو په لګښت ‪ ‬څه اغیزه کوی؟‬

‫– یوه انحصاری تصدی او په منطقه ‪ ‬کې څو رقابت کوونکی تصدۍ به دګټوله پلوه څه وضعیت ولری؟‬

‫– ولی بايد تصدۍ ټاکلو ځايونو کې ځای پر ځای شي او دي ته ورته پوښتنی‪.‬‬

‫اوسني وخت کي په حقيقت کې نړيوال نظام د نړۍ د ګډو م َسئلو لکه چاپيريال ساتنی‪ ،‬د بيوزلي له منځه وړل‪،‬‬
‫مهاجرتونو‪ ،‬نړيوال امنيت او داسي نورو م َسلو په هکله د پريکړو واک لري او منطقوی جوړښتونه د سيمی په کچه په‬
‫يوه ټاکلي فضايي بُعد کی د اقتصادي مسّلو په هکله د پريکړو واک لري‪.‬‬

‫د اقتصادي منطقو فعاليتونه او مناسبات‪ .‬ډير پيچلی نه دی‪ ،‬خو د سياسی سازمانونو مناسبات يو بل سره پيچلی دی‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫زياتره وخت منطقوی اقتصادی جوړښتونه ‪ ،‬سياسی مناطق او د هغو ممکنه مرکزونه او د رهبری مقر په الندی‬
‫ډول ترسترګو کيږی‪:‬‬
 ‫د‬
‫منطقوي اقتصاد درې ټاکلی او مهمې ساحې‬

‫کله چې اقتصاد پوهان‪ ،‬پالیسی جوړونکی او متصديان‪  .‬دې ته ځيرشول چې ټاکلی توليدات بايد ټاکلو منطقوکې وشی‬
‫اودمفاد داعظمی کيدو لپاره‪ ،‬په یوه معين ځای کې ‪ ‬دتصديو په استقرار ټينګار وشو او په محل کې دتوليد تمام شد لګښت‬
‫او دليږداو ترانسپورت مصارف مقايسه شول او د ويبر مطلوب محل ( ‪ )weber optimum location‬تجربه‬
‫مثبته ثابته شوه‪ ،‬نو د منطقوی اقتصاد ساحات د ټول عمومی اقتصاد له لويي ساحې څخه جال شول چی هغه دادي‪:‬‬

‫‪ .۱‬د کورنيو او صنايعو‪ ،‬دواړو لپاره منطقوی تحليل‬

‫په منطقوی تحليل کی کورنۍ مصرف کوونکی ده او تصدۍ تولید ترسره کوي‪ .‬دا چې ددې دواړو په پام کې نيولو سره‬
‫به مفاد څنګه اعظمی شي‪ ،‬همدا پوښتنه د منطقوی اقتصاد اساسی نقطه ده‪ .‬دې ته د ‪  location analysis‬نوم‬
‫ورکړل شو‪.‬‬

‫‪ .۲‬د ويبر مطلوب محل‬

‫ويبر په ‪ ۱۹۰۹‬م‪ .‬کال کې تصدۍ ‪ ،‬په فضا کی د يوې نقطی په توګه فرض کړه‪ .‬تصدۍ په خپله د يوه توليدی واحد په‬
‫توګه يو ساده جوړښت دی چی ‪ ‬د ‪ Micro economics‬د اصولو له مخی خپله ګټه زياتوی‪ .‬دګټی زياتول د تصدۍ‬
‫لپاره يو ډير معقول دليل دي‪ .‬د همدې دليل له مخی تصدۍ يو داسې ځای غوره کوي چی د خامو او کار تمامو توکو ليږد‬
‫ورته ارزانه تمام شي‪  ،‬د کار ماهر ځواک موجود وی‪ ،‬د مارکيټ ستونزه نه وی او کافی انرژيکی مواد په الس کې‬
‫وي‪.‬‬

‫پورتنی دوه ټکی يعنی د محل تحليل او د تصدۍ استقرار ابتدايي ټکي وو‪  .‬په منطقوی اقتصاد کی وروسته تر ‪ ۱۹۵۰‬م‪.‬‬
‫کال ډير زيات پرمختګ راغی او د منطقو د حدودو د ټاکلو لپاره‪ .‬اساسي نظريات ورکړل شول‪.‬‬
 ‫د منطقوی اقتصاد ډيزاين او د تصديو استقرار‬

‫په يوه ټاکلې فضا کې د اقتصادی فعاليتځای (فابریکې او کارخانو)تمرکز او استقرار دمفاد د اعظمی کولو په موخه وي‪.‬‬
‫ددې عمومي حکم له مخې به ډير غوره محل( ځای‪ ،‬مکان)‪ .‬هغه وي چې په ممکنه‌‌طريقه سره دتصدۍ ګټه په اعظمی‬
‫نقطه کې او لګښتونه يې اصغری نقطه کې وي‪ ،‬خو په عمل کې داسقرار ددې ډول نقطې موندل ساده کارنه دی‪ ،‬نو دې‬
‫موخې ته د رسيدلو لپاره بايد ډير اړخونه وکتل شي‪ .‬دغو هڅو له ‪ ۱۹۰۱‬کال څخه دوام درلود اوپه ‪ ۱۹۵۰‬م‪ .‬کال کې‬
‫دتصديو او اقتصادی فعاليتونو داسقرار دمحل دتخصيص دجغرافيايي ‪ ‬حل لپاره تحليلی چوکاټ ومنل شو‪ .‬وروسته له‬
‫همدې کال څخه هم دمنطقوی اقتصاد او هم د ښاري اقتصاد هڅې د منطقوی اقتصاد‪ ،‬ډيزاين او دتصديو استقرار ته اړم‬
‫شوې‪ .‬په شروع کې دمنطقو ی اقتصاد ډيرساحات دعمومي اقتصاد پربنسټ جوړ شول‪ .‬چې په دغه منطقه کې محل او‬
‫جغرافيا يي فضانه تحليل کيده‪ .‬په پيل کې دحمل او نقل داقتصادیتوب لپاره خطی موډلونو څخه کار اخيستل کيده‪،‬‬
‫خونسبی مزيت او نور سره تړلي عوامل او فکتورونه نه سنجول کيدل‪ ،‬خو اوسني وخت کې دترانسپورت دلګښت‬
‫ترڅنګ طبيعی منابع‪ ،‬ښاری پرابلم او مهارتونه هم په پام کې نيول کيږي‪.‬‬

‫د منطقوی اقتصاد درې پوښتنې‬

‫په ټول اقتصاد کې مونږ دې پوښتنو ته ځواب وايوچې‪ ،‬چې څه توليد کړو‪ ،‬څومره يې ‪ ‬توليد کړو‪ ،‬څرنګه يې توليد کړو‬
‫او چاته يې توليدکړو؟ منطقوی اقتصاد چې دعمومي اقتصاد په رڼا کې څيړل کيږي‪ ،‬درېو ځانګړو پوښتنوته بايد ځواب‬
‫ووايي‪:‬‬

‫‪ -۱‬څه اوچيرته بايد توليدشي؟‬

‫‪ -۲‬ولی؟‬

‫‪ -۳‬پايله به يې څه وي؟‬

‫د پورتنيو پوښتنو په ‪ ‬ځواب کولو سره به داقتصادي سيستمونو په فضايي بُعد او دفضايي بُعد په خصوصياتو‬
‫وپوهيږو‪.‬يعنی مونږ به په فضا يي بُعد کې ‪ ‬هغه عوامل ډيرښه په کار واچوو چې اقتصادی فعاليت ورباندې ترسره‬
‫کيږي او دمنطقه یې اقتصاد په اغيز منتوب سره به دټول اقتصاد د ودې سره مرسته وشي‪.‬‬

‫په پورتنيو پوښتنو کې بايد د(څه ؟) ځواب داوي چې په ټولو اقتصادې فعاليتونو بايد څارنه او نظارت وشي‪ .‬دغو‬
‫اقتصادی فعاليتونو ‪ ‬کې هم توليدی تصدۍ(فابريکې‪ ،‬کروندې‪ ،‬دڅارويو روزنې فارمونه‪ ،‬کانونه‪ ،‬دکبانو روزنه‪ ،‬حجاری‬
‫او نجاری او نور) او هم خدمات ( لکه سوداګري‪ ،‬روغتيا‪ ،‬ښوونه اوروزنه‪ ،‬مخابرات اونور) شامل وي چې ‪ ‬هم دولتی‬
‫او هم خصوصي سکتور پکې راځی‪ ،‬دهمدې لومړۍ پوښتنې( چيرته ؟) بايد ځواب داسې منطقی او معقول وې‪ ،‬چې‬
‫داقتصادي فعاليتونو ځای ورباندې وښودالی شو‪.‬‬

‫د دوهمې او درېيمې پوښتنې ځوابونه په حقيقت ‪ ‬کې د اقتصاد پوه په خپل تحليل‪ ،‬تجربه او پوهې پورې اړه لري چې‬
‫داقتصاد له آفاقی او عمومي پوهې څخه يې ځوابو الی شي‪.‬دپورتنيو درېو پوښتنو څخه ښکاري‪ .‬چې منطقوی اقتصاد‪ ،‬په‬
‫اوسنۍ پرمحتللی او سنجول شوی بڼه باندې ‪ ‬داقتصاد دعلم يوه نوې څانګه ده او‬
‫په دې ورستيو کې يې درامينځته کيدو دليل دادې چې پخوا اقتصاد پوهانو داقتصاد دعلم په پوښتنو( څه؟‪ .‬څومره ؟‬
‫څنګه؟ …) کې د (چيرته ؟) پوښتنه نه وه ور اضافه کړی او نه یې نتیجه مطرح کړې وه‪ .‬يعنی داقتصاي فعاليتونو‬
‫فضايي بُعديي‪ ،‬اقتصادی تحليلونو کې نه وشامل کړی‪ .‬حال داچې اوس دمنطقوی اقتصاد په ‪ ‬رامنځته کيدوسره دغې‬
‫پوښتنې هم ځواب وموند او ډېره ښه حل شوه‪.‬‬
‫سره له دې ‪ ‬چې داقتصادی جغرافيې علم څه ناڅه دسيمو اقتصادی خصوصيات‪ ،‬اقتصادی پوتانسيل‪  ،‬دسرچينو اندازه او‬
‫موقعيت ‪ ،‬مساعد اقليم اونور مسايل توضيح کول او اقتصاد پوهانو ته ‪ ‬يې بيالبيلو جغرافيا يي سيمو کې داقتصادی‬
‫امکاناتو او ريزرفونو ښه معلومات ورکول‪،‬خو داقتصادی فعاليتونو په اسقرار او جغرافيايي سيمو کې ‪ ‬يې دانسانی چلند‬
‫لپاره ځواب نه ورکاو‪ .‬دښارونو پالن جوړونکو يواځی داسکان‪ ،‬الرو‪ ،‬ډګرونو‪ ،‬عامه خدماتی سيمو‪ ،‬تجارتی اوصنعتی‬
‫مراکزو سيمو په ‪ ‬ښودلو کې کار کاو‪ ،‬خوپه جغرافيايی ساحه يافضايي بُعد کې يي اقتصادی فعاليت کې تخصص نه‬
‫درلود‪ ،‬دپورتنيو نيمګړتياوو په درک سره داقتصادي جغرافيې‪ ،‬چاپيريال پوهنې ( ‪)Enviornment Science‬‬
‫ښاري پالن جوړونکو او دسيموپيژندنې او دطبیعي منابعو داقتصاد (‪)Natural Resources Economics‬‬
‫پوهانوالسونه سره ورکړل او دمنطقوی اقتصاد بنسټ يې کيښود چې د ‪Chirstaller, Predoht, Weber,‬‬
‫‪ Plaunder, Hotelling،Losch‬او ‪ Raleigh Barlewe‬نومونه ديادونې وړ دي‪.‬بايد هیره نشی چې ښاری‬
‫اقتصاد او منطقوی اقتصاد سره جالدي او يوبل څخه بيل مسايل څيړی‪ .‬خو د دواړو ترمنځ ورته والی او ګډه همکاری‬
‫شته‪ .‬دبيلګې په توګه د يوه ښار درامنځته کيدل په پيل کې ديوی کوچنی منطقې په توګه وي‪ .‬همداسې هم دڅو صنعتی‬
‫سيمويوځای کيدل او دڅو کوچنيو ښارونو يوځای کيدل يوه لويه منطقه جوړوي‪ .‬ځينې اساسات هم شته مثالً دتوريزم‬
‫دمنطقې معرفي کول‪.‬‬

‫دتوريزم ساحه ممکن ښاري نه وي‪ .‬بلکې يابه تاريخي ارزښت ‪ ‬لری‪ ،‬يابه طبیعی جاذبه لری‪ ،‬يابه داوبو غاړې وی او‬
‫داسې نور‪ ،‬خو داقتصادی عايد او اقتصادي منطقې ‪ ‬په توګه به ارزښت ولری‪ ،‬يعنی دښاری مطالعې اوتحليل په بحث‬
‫کې به شامله نه وی‪ ،‬مګر داقتصادي‪ .‬مناطقو بحث کې ‪ ‬به ډيره مهمه وي‪ .‬ممکن ښاري مطالعاتو کې دڅوپوړيزو ودانيو‬
‫ډيزاين ‪،‬لمر اوسيوری اوداسې نور مسايل شامل وی‪ ،‬خو دمنطقوی اقتصاد په تحليل کې دې ډول ټکيوته اهميت نه‬
‫ورکول کيږي‪ .‬نوځکه دښاري ‪ ‬او منطقوی اقتصاد څانګې دنژديوالی او ورته والي سره سره توپيرونه هم لري‪.‬‬

‫د منطقو ډولونه‬

‫الف) مرکزی‪ .‬يا هسته يي منطقې‪ :‬هغه ټاکلې منطقې چې د تجارتی او اقتصادی فعاليتونو مهمه‪ .‬او ډيره برخه هلته‬
‫متمرکزه‪ .‬وي‪ .‬په دغه ډول منطقو کی دننه د مراتبو سلسله موجوده وي‪ ،‬لويو تصديو او فعاليتځايونو سره نورې فرعی‬
‫شبکې او کوچنۍ تصدۍ تړلې وي او تجارتی او اقتصادي روابط د مراتبو د سلسلې له مخی پر مخ روان وي‪ .‬ځينی‬
‫وخت په خپله مرکزی منطقه کې نورې اقتصادی منطقی فعاليت کوي‪ .‬په دغه ډول منطقو کی د اقتصادی او تجاری‬
‫مرکزونو شاوخوا د اوسيدو سيمی (مسکوني ساحات) هم وي چی د مسکوني او تجاری‪ .‬مراکزو ترمنځ متقابل ټينګ‬
‫روابط موجود وی چی اوسنی وخت کی ورته د ‪ MSA‬يا ‪  Metropolitan Statistical Area‬نوم ورکړل‬
‫شوی دی‪.‬‬

‫ب) سره ورته ‪  homogeneous‬منطقې‪ :‬د فعاليتونو‪ ،‬اقليمي ځانګړتيا‪ .‬د او کلتوری بڼې له پلوه سره يو شانته‬
‫سيمې دي‪ .‬دغه ډول مناطق په ډيرو هيوادونو کی ليدل کيږی‪ .‬دغه ډول منطقی مشابه اقتصادی فعاليتونه لري لکه په‬
‫افغانستان کې مرکزی واليتونه چی ډير سره ورته دي‪ ،‬په شمال کی څو واليتونه چی د خپلو توليداتو‪ ،‬جامو‪ ،‬خوراک او‬
‫نورو له پلوه سره ورته دی‪ .‬دبیلګې په توګه د خټکیو د تولید منطقه‪ .‬ممکن ‪ ‬ددې منطقو حدود ډیر څرګند نه وی ښودل‬
‫شوی‪.‬‬

‫ج) اداري منطقې‪ :‬دغه ډول سيمې د مديريتي موخو لپاره دي‪ .‬ددغو سيمو حدود ډير څرګند ښودل شوی وي‪ .‬ددغه ډول‬
‫سيمو اهميت ددولت د پاليسيو د جوړولو او تطبيق له مخې دی‪.‬‬

‫د) ضعيفی منطتی‪  :‬د منطقوی اقتصاد ډيزاين کوونکی او اقتصادی پاليسی جوړوونکی زياتره هڅه کوي چې لومړی‬
‫ضعيفه منطقه وپيژنی او دلته داقتصادی فعاليت ‪ ‬داسقرار څخه ځان وساتی‪ .‬په ضعيفه منطقه کې يويا څو ټکی نه وي‬
‫بلکی ډير عوامل پکی شته‪ ،‬نو ځکه پيژندنه او دهغې په نښه کول ستونزمن کار وي‪  .‬په دی تحليل کې هغه پخوانۍ‬
‫تصدۍ چې اوس ناکامه‪ .‬پيژندل شوی‪ ،‬هم ضعيفه منطقه کې راځی او بايد ورڅخه صرف نظر وشی‪ .‬داځکه چې دوی‬
‫نور په موډرن ‪ ‬اقتصاد کې خپل رول نشي لوبوالی‪ .‬دبيلګې په توګه له نن څخه څلويښت کاله مخکې دمسي ديګونو‬
‫اومسی لوښو محل ميوند واټ او د زاړه ښار تخته پل اوريکاخانی ته نژدی محل کې و‪ .‬خو نن ورځ مسی لوښي‬
 ‫مارکيټ نه لری‪ .‬دلته د مارکيټ‪ ،‬عصری‪ .‬تکنالوژی‪ ،‬روغتيا‪ ،‬دخلکو روحی مطالعه اودې ته ورته ټکی مطالعه‬
‫کېږي‪،‬نو په لنډيز سره ويالی شو چې منطقوی اقتصاد ‪ ‬اوسني وخت کې ديوې علمی څانګې حيثيت غوره کړی چې د‬
‫درې ډوله منطقو په توپير کولو سره داقتصادی فعاليت دمحل په استقرار فکر کوي‪ .‬دوې مرکزی‪ ،‬مشابه او ضيعفه‬
‫منطقې تفکيک کوي‪ .‬په مرکزی‪ .‬منطقه کې دبين المنطقوی متقابله تاثيراتو ترڅنګ له عمده اولويو مرکزونو سره‬
‫داقتصادی فعاليت دجريان څرنګوالی په پام کې نيول کيږي‪ .‬خومشابه مناطق دسره ورته والی له مخې جوړيږي‪  .‬ادارې‬
‫منطقې صرف دسياسی تصاميمو او مديريت‪،‬پالن او اداري چاروله مخې اهميت لري چې ځينې وخت موقتي وي‪.‬‬

‫منطقې دکومو شرايطو له مخې رامنځته کیږي؟‬

‫ديوې اقتصادې منطقې دتشکيل لپاره درې داليل ياعوامل موجود دي‪:‬‬

‫‪ . I‬نسبی مزيت‪:‬‬

‫ځانګړې سيمې د ځانګړو ښېګڼو له مخې د يو شمېر اجناسو په توليد‪ ،‬يا د يو شمېر خدماتو په عرضه‪ .‬کې د نورو په‬
‫پرتله ‪ ‬اوچتوالى لري ‪ ،‬دغه د يوې سيمې برتري نظر بلې ته نسبي مزيت بلل کېږي ‪.‬‬

‫د بېلګې ‪ ‬په توګه د کرنې په سکتور کې د ننګرهار واليت د خپل مديترانه يې اقليم له مخې ‪ ‬د ستر وسو کورنۍد ميوو‬
‫په توليد کې د هېواد د نورو سيمو په پرتله برترى لري‪ ،‬حال دا چې پروان او کندهار د انګورو د کيفيت او کميت له‬
‫پلوه‪ ،‬او کاپيسا‪ .‬د انارو په توليد کې اوکندز د خټکيو ‪ ‬په توليد کې اوچتوالى لري‪ ،‬همداسې هم د کانونو له مخې د يو‬
‫شمېر طبيعي زيرمو او آن د کار ځواک د ځانګړې تجربې او مهارت له مخې دغه ډول برترى د پېژندلو وړ ده ‪ .‬نه‬
‫يوازې د يو هېواد دننه بلکې په ټوله نړۍ کې همهېوادونه ‪ ‬په ځينو برخو کې د نسبي مزيت لرونکي دي‪.‬‬

‫همداسې هم په يو شمېر سيمو کې د يو شمېر اجناسو توليد نظر نورو ته ډېر ارزانه تمامېږي‪  ،‬دې ته نسبي ټيټ‬
‫لګښت هم ويل کېږي‪ ،‬په دې توګه د نسبي مرزيت او نسبي لګښت (‪  )Comparative cost‬په يوه معنا سره‬
‫راتالى شي‪ ،‬نسبي لګښت هم د سيمې او هم د هېوادونو په کچه مطرح کېداى شي‪ ،‬د بېلګې په توګه په يوه ټاکلي‬
‫هېواد کې يو ټاکلى جنس د هغه د خامو توکيو د پريمان‪ .‬او ارزان له امله زيات توليديږي‪ ،‬نو ښکاره‪ .‬خبره ده چې دغه‬
‫هېواد ته يې توليد ډېرګټور تمامېږي‪  ،‬د ريکاردو په نظر يو شمېر سيمې يا هېوادونه د اجناسو په توليد کې د مطلق‬
‫مزيت ترڅنګ نسبې مزيت يا ښېګڼه هم درلوداى شي‪ .‬دا هغه حالت دى چې د دوو سيمويا هېوادونو ترمنځ د‬
‫سوداګرۍ ګټور توب پرتله اوتوضيح کوي‪ .‬که چېرې ‪ A‬هېواد د ‪ B‬هېواد په پرتله يو يا څو اجناس په لږ لګښت‬
‫توليد کړي او ‪ ‬ددغه جنس په توليد کې تخصص پيدا کړى‪ ،‬په دې توګه ‪ A‬هېواد کوالى شي همدغه جنس چې توليد يې‬
‫ورته په لږ لګښت تمامېږي‪ ،‬او تخصص پکې لري توليد او ‪ B‬هېواد ته يې صادر کړي‪ ،‬نو ورته ګټور دى‪ .‬په دې‬
‫توګه ‪ A‬هېواد نوموړى جنس يا اجناسو يو بازار توليد لري او صاردوونکى هېواد دغه جنس ته اړتيا لري ځکه چې‬
‫توليد يې ده ته ګران ‪ ‬پريوځي‪ ،‬نو په دې توګه دا د کار نړيوال وېش او تجارت ته يو اساس جوړ وى‪ ،‬چې د نسبي مزيت‬
‫يا پرتله ييزې ښېګڼې د قانون په نوم نومول شوى دى‪ .‬د مطلق مزيت نظريه ‪Absolute Advantage‬‬
‫‪Theory‬وایی چې‪ :‬که يو هېواد نظر بل هېواد يا نورو هېوادونو ته يا يوه سيمه نظر نورو سيمو ته د يوه جنس په‬
‫توليد کې يو شمېر غوره توبونه لکه د خامو توکو کافي شتوالى‪ ،‬د کار ځواک لرل‪  ،‬مهارت‪ ، .‬مساعد اقليم ‪ ،‬جغرافيايي‬
‫ښېګڼې او داسې نور ولري او دغه مزيت د نسبې مزيت په پرتله هم اوچت او ال زيات غوره وي‪ ،‬مطلق مزيت بلل‬
‫کېږي‪.‬‬

‫د ترانسپورت لګښت‬ ‫‪.1‬‬

‫هغه مساعدې منطقې چې لويو ښارونو او مارکيټونو ته لنډې وی او دتوليدشويو اجناسو ليږد ارزانه تماميږي‪ .‬يادخامو‬
‫توکو سرچينوته نږدې واټن کې دمنطقې استقرار‪ ،‬چې دخامو توکو ليږد آسانه شی‪.‬لکه پخوا چې دتنګی غارو دمرمرو او‬
‫رخامو معدن ته نژدې په پلچرخی کې د مرمرواو د رخامو فابريکه جوړه شوې وه يا په کندز کې ‪ ‬دلبلبو او‬
‫مالوچودتوليداتو دپروسس په خاطر دشکرې او سپین زردفابريکې تأسيس او داسې نور مثالونه ‪.‬‬
 ‫‪ .III‬د مقا يسې له پلوه عوايد‬

‫هغه ساحات چې دانرژيکی منابعو (بريښنا‪ ،‬ډبرو سکرو اونورو) له مخې دا توانايي لری چې په عصری تکنالوژی‬
‫توليد ترسره کړی‪ ،‬نو دالس پرځای توليدپه پرمختللی تکنالوژی او ماشين‪ .‬باندې بدليږي‪.‬‬

‫سره ‪ ‬تړلی توليدات اوخدمات‬ ‫‪.1‬‬

‫زياتره وخت يوشمير ماشينی صنايع له نوروسره تړلي وی‪.‬نوکه يوصنعت په يوه منطقه کې تأسيس او استقرار مومی‪،‬‬
‫ورسره نور تړلي صنايع هم ورليږدي‪ ،‬دبيلګې په ‪ ‬توګه که دمالدارې په سيموکې دڅرمن توليد ترسره کيږي‪ .‬ياد‬
‫ترانزستور راديو ګانو فابريکو سره دوچو بطريو دتوليد فابريکه‪ ،‬دبوټانو دتولید د فابریکې ترڅنګ د بوټانود بندوونو‬
‫دجوړولو فابریکه‪ ،‬فابریکو ته نږدی د هوټلونو جوړیدل اوداسې نور‪ .‬په دې توګه دمنابعو تحرک اقتصادی مناطق‬
‫ايجادوي ‪ ‬او نور هم انکشاف ورکوي‪.‬‬

‫نيوکالسيکان وايي چې يوه لوری ته دکار دمهارت‪ ،‬پانګې‪ ،‬دتوليدی سرچينو تجمع او ورټوليدل هم داقتصادي منطقې‬
‫يامنطقوی اقتصاد داسقرار او ايجاد دالمل ګرځی‪ .‬دوی وايې چې زيات شمير اوسنۍ پرمختللی مناطق د همداسې يوه‬
‫حرکت زيږنده دي چې په يوه اوږده موده کې ‪ ‬ترسره شوی وي‪.‬‬

‫د اقتصادی فعالیتونو د موقعیت د تحلیل په برخه کی ‪  ‬هغه لومړنۍ پوښتنه چې مخې ته راځی‪ ،‬هغه داده چې په یوه‬
‫منطقه کی ‪  ‬کوم شی یا کوم شیان او فکتورونه د په کار اچول شوی پانګې اندازه او ډول ټاکي؟‬

‫آلمانی ‪ ‬الفرد ویبر په ‪۱۹۰۹‬م‪ .‬کال کې ‪ ‬د تولید د موقعیت موډل رامنځته ‪  ‬او هغه ته یې انکشاف ورکړ‪ .‬په دغه ‪ ‬موډل‬
‫کې داسی فرض کیږی چې تصدۍ په یوه جغرافیایی فضا کې یوه نقطه ده ‪ ‬او په عمومی توګه یوه تصدۍ د یوې منفردی‬
‫یا ځانګړی دستګاه په توګه فرض کوی ( حال دا چې یوه منطقه کی ځینې وخت ډیرې تصدۍ وی)‪  .‬تصدۍ ته د مفاد د‬
‫معقوالنه اعظمی کولو فرضیه دا پوښتنه را پیدا کوی چې آیا باید تصدۍ په کوم ځای (محل)‪ .‬باید موقعیت ولری؟ فرضیه‬
‫دغه پوښتنه په دی بلې پوښتنې ‪  ‬رااړوی یا انکشاف ورته ورکوی چې آیا تصدۍ په کومه نقطه کې غواړی چی خپل مفاد‬
‫اعظمی کړی؟ دلته نسبیی مزیتونه‪ ،‬د موادو بیې‪ ،‬د تولید مصرف‪ ،‬بازار سره فاصله او محلی پوتانسیل دغو پوښتنو ته‬
‫خواب وایی‪   .‬د اوږدو مطالعاتو او څیړنو په ترڅ کې هم کالسیکانو او هم نیوکالسیکانو دی برخی کی کار وکړ او څو‬
‫موډدلونه یی وړاندی کړل‪ .‬نن ورځ هیوادونه دمنطقوی اقتصاد تیوری او موډلونو(دواړو) ته اهمیت ورکوی او هغه‬
‫عمالً تر کار الندې نیسی‪.‬‬

‫د اقتصادی انضمام ‪ ‬او دنړیوالتوب (‪  ) globalism‬په اوسنی دور کې نړیوالو لویو اقتصادی ‪ ‬سازمانونو ته د‬
‫جوړیدو الره هواره شوی ده ‪  ‬او په دې برخه کی نوری هڅې هم روانې دي‪ .‬له همدې ‪ ‬فرصت څخه په استفادی سره د‬
‫منطقوی مرستو لپاره هم موقع برابره شوه ‪  ‬او یو شمیر هیوادونو وکوالی شول چې منطقوی تړونونه او منطقوی اقتصاد‬
‫راجوړ کړی‪.‬په تیره بیا ‪  ‬په اروپا کې د تړونو او توافقاتو بنسټ د آلمان‪ ،‬فرانسی‪ ،‬ایټالیا‪ ،‬بلجیم‪ ،‬هالند او لوکزامبورګ‪ .‬د‬
‫هیوادونو د توافق په پایله کې کیښودل ‪ ‬شو‪ .‬دغه پيښه د ‪۱۹۵۷‬م‪ .‬کال د مارچ په لومړۍ نیټه وشوه‪ ،‬چې پایله یې بیا په‬
‫‪۱۹۵۸‬م‪ .‬کې د جنوری په لومړی نیټه د اروپا د اقتصادی ټولنې ‪ ‬رامنځته کیدل و‪ .‬دغه تړون د دې المل شو چې د‬
‫لویدیزی اروپا هیوادونه وکوالی شی چې د نړۍ په کچه د کورنیو تولیداتو تر ټولو یو لوی بازار ‪ ‬رامنځته کړی‪ ،‬له دی‬
‫سره یوځای دوی خپل اقتصادی او سیاسی تړون او پیوستون او یووالی نور هم کلک کړ‪.‬‬

‫په شمالی امریکا کې لومړنۍ منطقوی موافقه او اقتصادی تړون په ‪۱۹۶۵‬م‪  .‬کال کې د متحده ایاالتو او د کاناډا ترمنځ‬
‫السلیک شوه‪ ،‬چې مهمه برخه یې د موټرو او د موټرو دپرزو ‪ ‬د آزادې سوداګرۍ په هکله وه‪.‬‬

‫په آسیا کې یوه مهمه منطقوی موافقه د آسیا د جنوب ختیزو ملتونو ترمنځ‪ .‬وه چې په ‪۱۹۶۷‬م‪ .‬کال کې د (‬
‫‪ ) Association of South east Asian Nations – ASEAN‬په نوم رامنځته شوه‪ .‬دغه تړون و‬
‫کوالی شول چې د اندنیزیا‪ ،‬مالیزیا‪ ،‬فلپین‪ ،‬سینګاپور او ټایلینډ ‪ ‬د هیوادنو ترمنځ قوی خپل منځی اقتصادی ‪ ،‬کلتوری او‬
 ‫ټولنیز روابط کلک او دوی ټول د سولی او ثبات خواته اوچت ګامونه واخلی چې اوس هر یو پیاوړی او پر مختللی‬
‫اقتصاد لري‪ .‬همداسې هم په افریقا کې ورته ګامونه اوچت شول‪.‬‬

‫افغانستان په سیمه کې ډیر یو پیاوړی او مساعد ‪ ‬ستراتیژیک ارزښت او خاص منطقوی دریځ لری ‪ ،‬که موږ غوره‬
‫پالیسی ‪  ‬ولرو له دغه موقعیت څخه د سرو زرو په شان ګټه اوچتوالی شو‪ .‬زموږ موقعیت ‪ ‬هم زموږ لپاره او هم د‬
‫ګاونډیو هیوادونو او د مرکزی آسیا‪ ،‬جنوبی آسیا او ‪  ‬د دوو نویو لویو اقتصادونو ( هند او چین) لپاره مهم دی‪ .‬افغانستان‪.‬‬
‫کوالی شی د تجارت او ‪  ‬تمدن په څلور الرې واوړی (لکه زرګونه کاله مخکی یی چې همداسې یو غوره درځ درلود)‬
‫او د سالم رقابت له ‪  ‬الری د سیمی هیواو ته په یوه غوره اقتصادی دهلیز بدل شی‪ .‬افغانستان د سیمی د هیوادونو د‬
‫اقتصادی زیربنا ‪ ‬ودې او د ترانزیت او لیږد امکان برابروی‪.‬‬

‫افغانستان او د منطقی اقتصاد‬

‫افغانستان له جغرافیاوی پلوه په سیمه کی فوق العاده اهمیت لری‪ .‬افغانستان‪ .‬د منځنۍ آسیا‪ ،‬منځنۍ ختیځ او د جنوبی آسیا‬
‫تر منځ د یوه پله حیثیت لری او د سیمی د لویو او نویو اقتصادونو (هندوستان او چین) لپاره نړیوالو بازارونو ته د الری‬
‫په توګه ارزښت لری‪ .‬په سیمه کی د تاریخ په اوږدو کی داسی مدنیت نه و او نشته چی پرته د افغانستان‪ .‬له ګډون څخه‬
‫رامنځته شوی وی‪ .‬د تجارت لرغونی او ډیره مهمه الره (د وریښمو الر) ‪ Silk Routh‬له افغانستان څخه تیریدله او‬
‫په معاصر وخت کی یې یو ځل بیا خپل مهم ستراتیژیک اهمیت بیا وموند‪ .‬په سیمه کی د نوی وضیعت راڅرګندیدو دا‬
‫وښوده چی په سیمه کی منطقه یی اقتصاد ته اړتیا ده او د الجبرو او وریښمو الره باید بیا نوی شی‪ .‬د روسیې‪ ،‬چین او‬
‫هندوستان ورځ په ورځ پیاوړی کیدونکی اقتصاد په منطقه کې یو نوی وضعیت ایجاد کړی دی چې د افغانستان‪.‬‬
‫همکارۍ ته اړتیا لری‪ .‬افغانستان‪ .‬همدا اوس د سیمی یو شمیر منطقه یی جوړښتونو لکه ‪  ECO, SCO‬او ‪SAARC‬‬
‫کی فعال ګډون لری‪ .‬په دې وروستیو کې د الجوردو الر هم پرانیستل شوه‪ .‬دلته به د دغو سازمانونو پيژندنه راسره‬
‫مرسته وکړی چی د افغانستان دریځ جوت شی‪.‬د مالونو تبادله ترانزیت او بهرنۍ سوداګری د نن ورځی د اقتصاد یو مهم‬
‫بحث دی‪ .‬زیاترو هیوادونو خپل اقتصاد د ترانزیت او سوداګری له الری ښه کړی دی‪ .‬له نیکه مرغه افغانستان‪ .‬د خپل‬
‫جغرافیاوی موقعیت له پلوه په یوه ډیرښه دريځ کی دی‪ .‬ټاپي پروژه‪ ،‬کاسازر(د نوری فایبرپروژه)‪ .‬او د منطقې دریل‬
‫پټلۍ پروژه د دې ډول منطوی همکارۍ ښه مثالونه دی‪ .‬افغانستان کوالی شی له خپل ستراتیژیک موقعیت څخه په‬
‫استفادی د مرکزی‪ .‬آسیا او جنوبی آسیا ترمنځ د یوه پله حیثیت ترالسه او د تجارت په څلورالری بدل شی‪ .‬افغانستان ډیر‬
‫پخوا هم کله د وریښمو د الری پر سر پروت و او کله یی د الجوردو د الره مهمه برخه جوړوله‪ .‬اوس چی یو ځل دا‬
‫امکان برابر شوی دی چی مرکزی‪ .‬آسیا له جنوبی آسیا سره وصل شی‪ ،‬د افغانستان لپاره یو ډیر مساعد فرصت دی‪ .‬د‬
‫افغانستان مهم دريځ ته په ترکیه کی (د آسیا زړه) په کنفرانس کی د شانګهای د سرمشریزی په غونډه کی او په ‪۲۰۱۶‬‬
‫م‪ .‬کال کی د عشق آباد د نړیوال ترانزیت په غونډه کی دی مهمی موضوع ته اشاره وشوه او د سیمی هیوادونو په تیره‬
‫بیا تاجکستان‪ ،‬چین‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬هند او ازبکستان‪ .‬کلک لیوال دی چی د افغانستان الری خپل منځنی سوداګری پیاوړی‬
‫کړی‪ ،‬د چین هیواد ته د افغانستان‪ .‬له اقتصادی او ترانزیتی پلوه ډیر اوچت ارزښت لری‪ ،‬له بلی خوا دا به افغانستان‬
‫لپاره یو ډیر ښه فرصت وی چی د سیمی د هیوادو له عالقمندیو څخه او د ‪ ECO, SCO, WTO‬او ‪ SAARC‬په‬
‫سازمانونو کی د غړیتوب په لرلو خپل اقتصاد ته پرمختیا‪ .‬ورکړی‪.‬‬

‫په نړیوال تجارت او اقتصاد کی ورګډیدل او د ‪ Globalism‬په اوسنی دوران کی خپل اقتصادی دريځ پیاوړی کول د‬
‫اوسنی عصر یوه تازه او نوی غوښتنه ده‪ .‬هیڅ هیواد له نړیوال اقتصادی کاروان څخه په انزوا کی نشی پاتی کیدای‪ .‬له‬
‫بده مرغه افغانستان له نن څخه ‪ ۱۳۰‬کاله مخکی له خپلو طبیعی سرحداتو څخه محروم او د استعماری‪ .‬ځواک له‬
‫استعماری تصمیم سره سم یی یوه برخه جال او له نړیوالو اوبو سره یی رابطه پری او په وچه پوری یوه ایسار هیواد‬
‫باندی بدل شو‪ ،‬دا هغه وخت و چی د نړۍ د تجارت مخه له وچی پوری ایسار او د نړیوال تجارت څخه ګوښه شوی‬
‫دی‪ ،‬دا دی یو ځل بیا په سیمه کی داسی یوه اړتیا او تفکر رامنځته شوی چی د مرکزی‪ .‬آسیا هیوادونه له جنوبی آسیا‬
‫سره تجارتی روابط ولری او د ترانزیت الره به له ختیځ څخه تر لویدیځ پوری له شانګهای او قراقرم څخه تر ترکیی‪،‬‬
‫ارمنستان او اروپایی هیوادو پوری ورسیږی‪ .‬کله چی د ‪ Euro – Asia‬نظریه باندی کار کیده‪ ،‬افغانستان ورته‬
‫مرکزی نقطه ټاکل شوی وه په دی کی یوه هم د وریښمو لروغونی الره ده‪.‬‬
 ‫د شانګهای غړی د ‪ Euro Asia‬طراحان او د مرکزی آسیا هیوادونه په دی فکر کی دی چی د وریښموډیره لرغونی‬
‫الره وه‪ ،‬یو وخت د وریښمو اووالجوردو تجارت له دی ځای څخه کیده‪ ،‬اوس به یو ځل بیا دسیمی تجارتی الرې له‬
‫افغانستان څخه پیل تیریږی‪ ،‬د افغانستان له شمال څخه تر تیریدو وروسته به د دوست او ګاونډی هیواد ترکمنستان تر‬
‫(ترکمن‪ .‬باشی) بندر پوری ورسول شی‪ .‬وروسته به اروپا ته ډیر لنډ هیواد یعنی آذربایجان‪ .‬ته ځي‪ .‬هلته به د باکو له‬
‫تاریخی ښار څخه د ګرجستان تفلیسی ته او له تفلیسی څخه په ترکیی ته ورسیږی‪ .‬د ترکیی د هیواد هغه ډیره مساعده‬
‫بندری منطقه چی د اروپا خواته به د (مبدا بندر) حیثیت ولری‪ .‬د (قارس)‪ .‬سیمه ده د قارس سیمی د ترکیی د ځمکنی‬
‫ترانسپورت په واسطه له استانبول سره نښلی چی وروسته له هغه استانبول بیالبیلو اروپایی هیوادو ته الره لری‪ .‬په دغه‬
‫ټول مسیر کی د وسپنی پټلی موجودی او فعاله دی‪ ،‬صرف په څو نقطو کی د هغو وصل کول په کار دی‪ .‬اوس چی له‬
‫آقینی څخه د ریل پټلی هیواد ته رارسیدلی او له هغه ځایه د حیرتان‪ .‬بندر ته غځول کیږی‪ ،‬داسی پالن هم موجود دی چی‬
‫د آقینی څخه به د هرات خواته ځي او له هغه ځایه به تر زرنج پوری ورسول شی له زرنج څخه تر چابهار پوری د‬
‫هندوستان هیواد مرستی ته تیار دی چی د وسپنی پټلی وغځوی په دی توګه به اروپا له ټولی آسیا او په آسیا کی تر ټولو‬
‫لوی هیواد (هندوستان) سره وتړل شی چی افغانستان‪ .‬به پکی محوری نقطه وی‪ .‬په دی کی پاکستان‪ .‬هم ډیر لیوال دی‬
‫چی له باکو بندر سره ونښلی‪ .‬د افغانستان او په دغه مسیر کی د پرتو هیوادو لپاره د دی الری اهمیت یواځی په دی کی‬
‫نه دی‪ ،‬چی ترانزیت به لنډ او ممکن او د وچی بندرونه به وصل شی‪ ،‬بلکی بل ارزښت یی دا دی چی یوه واحده تعرفه‬
‫به وټاکل شی او ډیر بندیزونه به لری شی‪ .‬افغانی محصوالت (غالۍ‪ ،‬انار‪ ،‬انګور‪ ،‬خټګي‪ ،‬الجورد او ډیر نور) به په‬
‫ډیره ښه بیه بهر ته ورسوالی شو‪.‬‬

‫د وریښمو(الجوردو) د الری پر سر د پرتو هیوادو تر ګټو به زمونږ ګټه زیاته وی‪ .‬دا ځکه چی‪:‬‬

‫په فاریاب‪ ،‬بلخ‪ ،‬کابل‪ ،‬کندهار(که‪ .‬ممکنه وی هرات کی) به د تجارت دفترونه او د دغه مسیر د ترانزیت او د‬ ‫‪‬‬
‫ګمرک تاسیسات جوړ او منطقوی اقتصاد به رونق پیدا کړی‪.‬‬
‫د ‪ ۲۵۰۰‬تنو شاوخوا به افغانان پکی استخدام شی (د محلی کار کوونکو تر عنوان الندی)‬ ‫‪‬‬

‫دانتقال‪ .‬لګښت به فوق العاده کم شی‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫چین غواړی د خپلو توکو په صادرولو سره د دغی الری په خاطر د افغانستان‪ .‬دولت ته ټاکلی ترانزیت ورکړی چی‬ ‫‪‬‬
‫د دی ګټه د تجارت حجم پوری اړه لری او دا به د تجارت په پیل کیدو سره ثابته شی‪ ،‬خو خامخا به له دی مدرکه‬
‫کافی اسعار د افغانستان په برخه شی‪.‬‬
‫مونږ به د تورغونډی او اقینی په شمول پنځه د وچی بندرونه ولرو چی نړیوال تجارت به ورباندی ترسره کیږی‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫د افغانستان‪ .‬د محلی تولیداتو د پلورلو امکان به برابر شی‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫د ترکمنستان‪ ،‬ترکیی‪ ،‬آذربایجان او ګرجستان‪ .‬هیوادو سره به نژدی اقتصادی – سیاسی او کلتوری اړیکی رامنځته‬ ‫‪‬‬
‫او دغه تاریخی دوستان به نور هم په روابطو کی سره نژدی شی او ګمرکی مشترک (ګډ) عملیات به په ګډه پر مخ‬
‫بوځي چی افغانستان‪ .‬ته ګټور دی‪.‬‬
‫د پورتنیو هیوادونو له ګمرکونو سره د افغانستان‪ .‬د ګمرک‪ .‬تړل کیدل به د افغانستان‪ .‬د ګمرک‪ .‬د کارکوونکو ظرفیت‬ ‫‪‬‬
‫ته ډیره ګټه ورسوی‪.‬‬
‫افغانستان به د ایران او پاکستان‪ .‬له سیاسی فشارونو او ځينی وخت د تجارو د ځورولو او د الریو له درولو خالص‬ ‫‪‬‬
‫او سوداګری به ګړندی شی او له تړلتیا څخه به د افغانستان ډیر ښه بدیل او ایلترناتیف وی‪.‬‬
‫له تیرو یونیم سلو کالو راهیسی افغانستان‪ .‬له تجارتی پلوه بد حالت کی دی‪ ،‬خو په له هغه څخه مخکی بیا ‪ ۲۰۰۰‬کلونو‬
‫وړاندی پوری افغانستان د مدنیتونو څلور الری او د تجارتی کاروانسرایونو او تجارتی الری (د وریښمو الر) مهمه‪.‬‬
‫کړۍ وه‪ .‬دا دی اوس یو ځل بیا دا زمینه برابره شوی چی افغانستان له خپل جغرافیاوی مهم موقعیت څخه ګټه پورته‬
‫کړی او له نړیوال اقتصادی بهیر او تجارتی کاروان سره ګام اوچت او خپل اقتصاد پیاوړی کړی خو مهمه‪ .‬دا ده چی د‬
‫دی چاری او امکان لپاره په دقت سره د کار نقشه جوړه شی‪.‬‬

‫اخځ‪REFERENCES ‬‬
 ‫دودیال‪ ،‬محمد بشیر‪ )۱۳۸۶ ( .‬د طبیعي منابعو اقتصاد‪ .‬د پوهنتونونو لپاره درسي کتاب‪ ،‬د لوړو زده کړو وزارت‬ ‫‪.1‬‬
‫چاپ‪ :‬کابل‪ -‬افغانستان‬
‫دودیال‪ ،‬محمد بشیر‪ ، )۱۳۹۶ (.‬منطقوی اقتصاد ‪ ،‬درسی کتاب ‪.‬ختیځ خپرندویه ټولنه‪ ،‬جالل اباد‪ -‬افغانستان‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫صباغ کرمانی‪ ،‬مجيد‪ )۱۳۸۰( .‬اقتصاد منطقه ای‪  .‬سازمان‪ .‬مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی دانشګاهي (سمت) ‪:‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ايران –تهران‬
‫حافظ نيا‪ ،‬محمد رضا‪ ،)۱۳۸۴ ( .‬افقهای‪ .‬جديد در جغرافيای سياسی‪ ،‬سازمان‪ .‬مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی‬ ‫‪.4‬‬
‫دانشګاهی (سمت) ‪ :‬ايران‪ -‬تهران‪.‬‬
‫‪.Blair. P. J. (1991). Urban and Regional Economics, Richard Irwin Inc‬‬ ‫‪.5‬‬
‫‪Raleigh Barlewe (1980), Land Resources Economic (The Economics of‬‬ ‫‪.6‬‬
‫‪Real property), Michigan state University‬‬
‫– ‪Karl, Helmut. (2008) Economic Policy. Ruhr-University, Bochum‬‬ ‫‪.7‬‬
‫‪Economic Policy Department III‬‬
‫‪Nijkaup, P. (1986): Handbook of Regional and Urban Economics,‬‬ ‫‪.8‬‬
‫‪(Vol.1) Elsevier publshers‬‬
‫‪Losch, A. (1964) Regional Development and Planning, MIT pres‬‬ ‫‪.9‬‬