‫‪Tolafghan‬‬

‫سرپاڼه خبرونه مقالې ډ یورنډ کرښه لیکنې خپرول‬

‫ټ ول افغان څیړ نیزې مقالې ‍‬

‫د افغانستان په عصری کولو او پرمختایی پالنو کی د محمد داود خان رول‬

‫پوهاند محمد بشیردویال‬
‫‪24.04.2020‬‬

‫ګ‬
‫له لرغونی آریانا بیا تر نن پوری په اوسنی افغانستان باندې درې غمیزی تیری شوی‪ :‬لو ړم ۍ یې دچن یز ټ که وه‪ ،‬چی‬
‫ګ‬
‫ریزتا اک و‬
‫ړ‬ ‫دهیواد مادی او معنوی بنیاد یی له بیخه برباد ړک ‪ .‬دوهمه یی داتلسمی پ ړی ۍ د لوی استعماری قوت‪ ،‬یعنی دان‬
‫ګ‬
‫چی نه یواځ ی دا چی موږ یی په دریو خو ړن یو ج ړ و اړ ایستو‪ ،‬بلکی ډ یر نور زیانونه یی همراو ړا ول‪ :‬څه ناڅه اقتصادی زیربنا‬
‫وال ه‪ ،‬د افغانستان له الری د وچی سوداګ ری‪ ،‬په سمندری سواداګ ری بدله او دوریښمو دالری‬ ‫مو چی لرله هغه له منځ ه ړ‬
‫تاریخی‪ ،‬تجارتی او ستراتیژیک ارزښت کم شو‪ ،‬هغه ملی صنایع چی نوی په پښو د دریدو په حال کی وو‪ ،‬امیر دوست‬
‫س ونه ایښی وو‪ ،‬برباد او تر ټ ولو بده او نه جبران کیدونکی یی دا چی هیواد له سمندر‬ ‫محمد خان او امیر شیرعلیخان یی بن ټ‬
‫می انه دغه د ړن ی لوی استعماری ځ واک مات ړک ‪،‬‬ ‫سره خپله پوله له السه ورکړ ه‪ ،‬یعنی کله چی افغانانو په خپل همت او ړ‬
‫نو دغه مکار استعمارګ ر د مصنوعی پولو په ج ړو ولو هیواد له څو برخورا محدود او زموږ لوی افغانستان یی وویشه‪ ،‬څه یی‬
‫ایران ته او څه نور یی د هند له یوی برخی سره د(پاکستان) په نومرا څخه جال ړک ‪ .‬له هغی ورځ یرا ورسته ددغی مصنوعی‬
‫ګ‬ ‫ګ‬
‫س یج ړ ی‬ ‫ویشنی له امله هیواد او هیوادوال آرام نه دی‪ .‬درېیمه غمیزه دغه ورستۍ کورنۍ ج ړ ه وه‪ ،‬چی المل یی د ړ‬
‫ګ‬
‫ډ غری وی‪ ،‬چی زموږ هیواد یی دج ړ ی تود ډ ګ ر ګ رځ ولی و‪ ،‬دلته موږ په نورو سیاسی‪ ،‬ټ ولنیزو‪ ،‬کلتوری‪ ،‬نظامی‪ ،‬حقوقی او ګ ڼ‬
‫‪:‬شمیر مسایلو خبری نه کوو‪ ،‬یواځ ی د اقتصادی اکر په هکله د تجربی په ت ګو ه یو څو یادونی لرو‬
‫افغانستان ذکر شویو دریو غمیزو کی لوی زیانونه و ګ الل‪ ،‬خو ددغو غمیزو ترمنځ د سولی او ثبات په دوران کی موږ د‬
‫اقتصادی پرمختیا او ترقی په برخه کی ځ ینی غوره تجارب لرل‪ .‬دلته موږ ددغو اوږدو تاریخی پیښو په نورو ړا خونو خبری‬
‫‪:‬نه کوو‪ ،‬صرف د اقتصادی پرمختیا په فرصتونو به لږ څه تم شو‬
‫د اتلسمی پ ړی ی په پای کی امیر شیرعلیخان د هیواد د پرمختیا لپاره یو پرمختیایی پالن درلود‪ ،‬یو شمیر ریفورمونه یی په‬
‫پام کی وو‪ ،‬خو هغه ددغو اقداماتو اجرا کولو ته پری نه ښودل شو‪ .‬کلونه‪ ،‬کلونه وروسته غازی امان الله خان د هیواد د‬
‫س ونه کیښودل شول‪ ،‬یو شمیر‬ ‫استقالل ګ ټ ونکی یوه ډ یره عالی برنامه لرله‪ ،‬دده پرمهال د ګ ڼ شمیر اقتصادی تاسیساتو بن ټ‬
‫فابریکی ورغول شوی او د متخصصو کادرونو د روزنی او د تخصصی زده ړک و لپاره یی د اول ځ ل لپاره افغانان ددولت په‬
‫ګ‬
‫ل ښت بهر ته واستول‪ .‬لویو الرو‪ ،‬بریښنا‪ ،‬کانالونو او کرنی ته توجه وشوه‪ ،‬مالی موسسات نوی شول‪ ،‬قوانین او لوایح ج ړو‬
‫او تطبیقول یی په ګ ړ ندی ډ ول پیل شول‪ .‬د افغانستان دغه طالیی دوره د افغانستان تاریخی دښمن ونه شوه زغمالی‪،‬‬
‫نوځ که د ملت دغه لوی ناجی ‪ ،‬د ترقی سرغندوی ‪ ،‬د ختیځ روڼ ستوری او د هیواد ریښتنی ترقی غوښتونکی یعنی امان‬
‫الله خان له هیواد څخه وتلو ته ړا شو‪ .‬کلونه کلونه وروسته افغانستان وروسته تر ‪ ۳۰-۴۰‬کلونو اختناق‪ ،‬انزوا او رکود څخه‬
‫بیا د غ ړو یدا او رغاونی یو نوی ړپ او پیل ړک ‪ .‬دا ړپ او د افغانستان د لومړ نیو پنځ ه کلنو اقتصادی ـ اجتماعی علمی پالنونو ړپ او‬
‫‪.‬و‬
‫افغانستان په معاصرو شرایطو کی او په داسی حال کی چی شلمه پ ړی ۍ د ساینس او تکنالوژی پ ړی ۍ نومول شوی وه‪ ،‬له‬
‫‪ ۱۳۳۵‬ل‪ .‬کال وروسته خپل لومړ نی پینځ ه کلن اقتصادی پالن ج ړو او په تطبیق یی پیل و ړک ‪ ،‬دا هغه مهال و چې ارواښاد‬
‫محمد داود خان دافغانستان صدراعظم و‪ .‬دغه پالن د هیواد د افغانستان د اقتصاد د عصری کولو او پرمختیا دلومړ نی پالن په‬
‫نوم یاد شو‪ ،‬چی تر ‪ ۱۳۴۱‬ل‪ .‬پوری تطبیق شو‪ .‬وروسته بیا ورپسی بل پینځ ه کلن پالن له ‪ ۱۳۴۱‬څخه تر ‪۱۳۴۵‬ل‪ .‬پوری‬
 ‫او دريیم پالن له ‪ ۱۳۴۵‬تر ‪ ۱۳۵۰‬پوری دوام و ړک ‪ ،‬څلورم اقتصادی –اجتماعی پرمختیایی پالن په پارلمان کی د یو شمیر‬
‫ستونزو او د صدراعظم د تبدیلی له امله په الزم وخت کی تصویب نشو‪ ،‬یا اصال وکیالن د هغه پراهمیت او ارزښت و نه‬
‫پوهیدل‪ ،‬یعنی په دغو کلنو کی دهیواد دوه صدراعظمان د پاچا له خوښی پرته د پارلمان د جنجالونو او د بیسواده وکیالنو د‬
‫ناپوهی له امله تبدیل او د هیواد حکومتی نظام له یو ډ ول هرج مرج سره مخامخ شو‪ .‬وروسته بیا د افغانستنان د لومړ نی‬
‫جمهوری نظام په دوران کی د جاپان د هیوا په شان یوه اوه کلنه اقتصادی – اجتماعی برنامه طرح او تطبیق یی پیل کړ ه‪ .‬په‬
‫دې ډ ول سره ګ ورو چې د هیواد په عصری کیدو او د زیربنایی تاسیساتو په ج ړو یدو کی هغه درې پنځ ه کلن پالنونه چی‬
‫محمد داود خان پکې سیده روول درلود او بل هغه اووه کالن پالن چې د لومړ نی جمهوری نظام پر مهال ج ړو شو‪ ،‬ډ یر د‬
‫ګ‬
‫یادونې ړو او اغیزمن وو‪ .‬خو د دریم پنځ ه کلن د تطبیق پر مهال محمد داوود خان نور صدراعظم نه و‪ ،‬م ر پالن دوام وموند ‪،‬‬
‫‪.‬د اووه کلن پروګ رام له څلورم کال سره سم د هیواد لومړ نی جمهوری رژیم له کودتا سره مخامخ او محمد داوود خا شهید شو‬
‫د لومړ نی پنځ ه کلن پالن د ج ړو ولو په مسوده په خپله صدراعظم محمد داوو خان نظارت درلود او د پالن هره برخه به جال‬
‫جال د وزیرانو مجلس کی لوستل کیده او ده به شخصا ً ټ کی په ټ کی بحث الندیراوستله‪ ،‬د دی جریانراقم الحروف په یه‬
‫مستقل کتاب کی په تفصیل سره لیکلی چی ډ یر په ړز ه پوری ټ کی لری ‪ .‬د صدراعظم نقل قولونه‪ ،‬په مجالسو کی یې چلند‪،‬‬
‫دپالن دپرمختګ په هکله دده پوره دلچسپي او دپروژو کتنو ته یی سفرونه ‪ ...‬ټ ول پکیراغلی دی‪ .‬کله چی دغه پالن ج ړو‬
‫شو یو کاپی یې امریکی کی خلک حیران ړک ل‪ ،‬هلته هغوی وویل چی موږ فکر نه کاو چی افغانستان کی دی داسی علمی‬
‫‪:‬سند ترتیب شوی وی‪ .‬پاچا محمد ظاهر شاه ددغه پالن له امله خپله وینا کی داسې ویلی و‬
‫ما فکر کاو چی افغانستان به هیڅکله عصری نشی او همداسی به یو بیوزله هیواد وی‪ ،‬خو اوس چی ګ ورم افغانستان به د (‬
‫‪.‬یعنی دغو پالنونو پاچا هم حیران ګ ړ ی و )‪...‬عصری او پیاو ړو ی آقتصاد لرونکی شی‬
‫الستهراو نی چی موږ ددغو پالنو په تطبیق کولو کی درلودی او تر نن ورځ ې یې اثار لیدل کیږی هغه دادی‬
‫ړ‬ ‫‪:‬یو شمیر هغه‬
‫د سالنګ تونل‪ ،‬د شمال د نفتو – ګ ازو تاسیسات‪ ،‬د کیمیاوی سر ی فابریکه‪ ،‬د هرات سم ټن و فابریکه‪ ،‬دهیواد لوی حلقوی‬
‫ګ‬
‫سرک‪ ،‬د نن رهار د کانال پروژه‪ ،‬د لشکرګ اه ښار او د هلمند لویه پروژه‪ ،‬دکرنی د وزارت د شنه کولو برنامه‪ ،‬د بریښنا‬
‫ګ‬
‫تاسیسات( په بیالبیلو والیتونو کی په بیالبیلوو سینندونو)‪ ،‬د ل ړو و زده ړک و موسسات( کابل پوهنتون‪ ،‬پولیتخنیک‪ ،‬نن رهار‬
‫پوهنتون او دارالمعلیمنونه‪ ،‬تخنیکمونه او مسلکی لیسی‪ ،)... ،‬مکروریانونه‪ ،‬د کوپراتیفونو غورځ نګ ‪ ،‬نوی مطبوعات‪،‬رادیو او‬
‫داسی نور چې دلته یی ذکرکول ګ نجایش نه لری‪ ،‬خو د پالنونو د اجرا او اجزاوو یو څو مثالونه به ذکر شي چې آیا د دغو‬
‫‪:‬پالنو مهم اجزا څه وو؟ مثال ‪ :‬دافغانستان لومړ نی پینځ ه کلن پالن کی د کرنی لپاره الندی تدابیر په نظر کی وو‬
‫‪ .‬ددولتی فارمونو ج ړو ول او نویو کرنیزو ځ مکو ته د اوبو رسول •‬

‫‪.‬د پیله ورۍ او شاتو د مچیو د روزنې پرمختیا •‬

‫ګ‬
‫‪.‬د ځ ن لونو ساتنه او پراختیا •‬

‫‪.‬د فني زراعتي پرسونلونو روزنه او د تحقیقاتی مرکزونو ج ړو ول •‬

‫‪.‬د زراعتي تخنیک رواجول او د کرنیزو امراضو او آفاتو په ضد مبارزه •‬

‫‪.‬د تخمونو اصالح کول د څارویو د روزنې پراختیا •‬

‫په لو ړم ي پنځ ه کلن پالن کې له کرنې سره یو ځ ای د هلمند د ناوې پراختیا پروژې او د کلیو د پراختیا د ریاست پروژه هم په‬
‫نظر کې نیول شوې وه‪ ،‬چې ‪ ۱،۳‬ملیارده افغانۍ بودجه ورته په پام کې نیول شوې وه‪ ،‬خو عمال ٌ ‪ ۹۶۶‬میلیونه افغانۍ چمتو‬
‫‪.‬شوې وې‪ ،‬واقعي انکشافي مصارف پورتنیو درېیو برخو کې ‪ ۴۲۱‬میلیونه افغانۍ وې‬
‫د کرنې د وزارت امریکايي متخصصینو د لو ړم ي پنځ ه کلن پالن اول دوه کلونه د (پروګ رام سبز ساختن) یا د شنې ساحې د‬
‫پراختیا لپاره جال ړک ل او په نورو دریو کلونو کې د کرنیز ترویج لپاره کار وشو‪ .‬د ‪ ۱۳۴۰ – ۱۳۳۵‬پالن په ترڅ کې ‪۲۱۱‬‬
‫ترویجي مرکزونه ج ړو شول حال دا چې په ټ ول افغانستان کې ‪ ۴۴‬زره کلي وو‪ .‬په ډ اګ ه ښکاري چې دغه مرکزونه د ټ ولو‬
‫ګ‬
‫کلیو لپاره کافي نه وو‪ ،‬خو دراتلونکی لپاره یو پوخ اساس کیښودل شو‪ .‬په پالن کې ‪ ۸۰،۶‬میلیونه افغانۍ د نوښت رو‬
‫بزګ رانو د تشویق په خاطر په پام کې نیول شوې وې‪ ،‬چې مستحقو د هقانانو ته ور ړک ل شوې د دغه پالن په ترڅ کې د غنمو‬
 ‫ګ‬ ‫ګ‬
‫‪ ۷۸۰۰‬ټ نه اصالح شوي تخم بزګ رانو ته ور ړک ل شو‪ .‬همدارن ه ‪ ۵۱‬زره نوي نیال ي کینول شول چې د شنه کولو تر پر ګو رام‬
‫الندې عملي شو‪ .‬د یوې نتیجې په ت ګو ه ویالی شو چې لومړ نی پنځ ه کلن پر ګو رام ښه پالن و‪ .‬خو صرف د کرنې د وزارت او‬
‫د دولتي پروژو په حدود کې عملي شو‪ ،‬کرنی ته ځ که لو ړم یتوب ور ړک ل شو چی دراتلونکی صنعت لپاره تهداب ج ړو او د‬
‫صنعت خاک توکی تامین شی‪ .‬نمونوی زراعتی دولتی پروژې اجرا شوی‪ ،‬خو په عام ډ ول کوچنیو بزګ رانوزارعت عصری‬
‫نشو ړک ای‪ ،‬یعنی د حکومت له ساحې بهر د ټ ول هیواد د کرنې په س ټک ور ډ یر موثر ثابت نه شو‪ ،‬نو ځ که د خلکو په تیره بیا د‬
‫ګ‬
‫کلیوالي سیمو د اوسیدونکو د ژوند په سطح کې هغومره ژور بدلونرانغی لکه توقع یی چی کیده‪ ،‬دا ځ که چی ډ یر ل ښت‬
‫س کونو او د ښاری تاسیساتو برخه کی وشول‪ ،‬اما بیا هم وضعیت نسبی مثبت‬ ‫په زیر بنایی چارو لکه د بریښنا دفابرکو‪ ،‬ړ‬
‫روان و او ال هم د بدلون موندلو په حال کی و‪ .‬تر ټ ولو یوه ګ ټ وره دولتی پروژه چی احداث او بهره برداری ته وسپارل شوه‪،‬‬
‫ګ‬
‫هغه د نن رهار د ناوی د پراختیا پروژه وه چی څلور میکانیزه زراعتی فارمونه پکی ج ړو شول‪ ،‬دغه پروژه هم زود ثمره نه وه‪،‬‬
‫بلکی ثمر او حاصل او د حاصل عواید یی په لسم‪ ،‬پینځ لسم کال د دولت عوایدو کی ولیدل شول‪ ،‬چی د ‪ ۴۰۰۰‬شاوخوا‬
‫کسان هم پکی استخدام ( دکار موندنی فوق العاده ښه فرصت) او هر فارم د ستروسو د میوو د تولید ترڅنګ ‪ ،‬د سبو تولید‪،‬‬
‫د غلو‪-‬دانو تولید‪ ،‬سیلو‪ ،‬ښوونځ ی‪ ،‬کلنیک‪ ،‬سینما‪ ،‬تحقیقی ستیشن او میکانیزه یو ټن ونه‪ ،‬د اوسیدو کورونه او نور ضروری‬
‫تاسیسات او دمالداری برخی لرلی‪ .‬سره له دی چی دا هم دولتی پروژه وه‪ ،‬خو د ‪۳۰۰۰‬هکتاره شاوخوا شخصی زراعتی‬
‫ځ مکو ته یی هم اوبه برابری ړک ی او د تکنالوژی ترویج کی یی مهم رول ولوباو‪ .‬له دی پرته دغی پروژی ګ ڼ شمیر ماهر‬
‫تخنیکی پرسونل وروزل چی د خصوصی سکتور برخه کی یی رول ډ یر مهم و‪ .‬البته ددغی پروژی لږ برخه لومړ نی پینځ ه‬
‫ګ‬
‫کلن پالن کی او نوری برخی یی په نورو پالنون کی تکمیل شوی‪ .‬دا اصال ً د اوبو ل ولو یوه مجتمع وه چی د بریښنا د تولید‪،‬‬
‫تخنیکی ورکشاپونو‪ ،‬زراعتی تاسیساتو ‪ ،‬ترانسپورت د ځ مکی او خاوری د اصالح او دکرنیزو علمی څیړ نو برخی یی هم‬
‫‪.‬درلودی‬
‫د کرنې سکتور په دوهم پنځ ه کلن پالن کې‬
‫‪.‬په دوهم پنځ ه کلن پالن کې د کرنې د سکتور په ډ ګ ر کې مهم اهداف په الندې توګ ه ټ اکل شوي وو‬
‫‪.‬د بیالبیلو زراعتي او اختصاصي پروژو عملي کول او د عامه تغذيي ښه کول ‪‬‬

‫‪.‬د صنایعو لپاره د خامو موادو چمتو کول ‪‬‬

‫‪.‬په کرنیزو صادراتو کې زیاتوالیراوستل ‪‬‬

‫دغه پالن له ‪ ۱۳۴۵ -۱۳۴۱‬ش کال پورې دوام و ړک چې په هغه کې ‪ ۲۲‬مهمې زراعتي پروژې شاملې وې‪ .‬د ‪ ۳۲۴۲‬تنو نویو‬
‫مامورینو استخدام هم پکې شامل و دغه شمیره استخدام د معارف او مالیی له وزارت څخه وروسته په دریم کمیت کی‬
‫‪.‬شمیرل کیده‬
‫‪:‬د مهمو پروژو نومونه دا وو‬
‫ګ‬
‫اوبه ل ول او د خاورې سروې‪ ،‬د کیمیاوي سرو تطبیق‪ ،‬د ماشین االتو واردول‪ ،‬ترویجي او نمایشي قطعات‪ ،‬د جغندرو‬
‫ګ‬
‫ځ ن لونو او میوه لرونکو ونو پراختیا‪ ،‬د وړ یو پیله ورۍ او مچیو په تولید کې زیاتوالی‪ ،‬د بوټ و او څارویو ساتنه‪ ،‬د محتوا له پلوه‬
‫ګ‬
‫یی له لومړ ني پنځ ه کلن پالن سره توپیر نه درلود‪ .‬د ټ ولو والیتونو په پرتله په پکتیا‪ ،‬نن رهار او هلمند کې ډ یر کار وشو په‬
‫‪ ۱۳۴۸‬کال کی وچکالي پیښه وشوه نو دولت مجبور شو چی د پالن په دوو وروستیو کلونو کی زیاته انکشافي بودجه د‬
‫څاګ انو کیندلو ته ور ړک ي‪ ،‬خو د څاګ انو کیندلو هیڅکله غوره نتیجه نه ده ور ړک ي بلکې غوره نتیجه د سیندونو روانو اوبو لپاره‬
‫د بندونو په ج ړو ولو کې وه‪ ،‬خو په تیره بیا د پنج‪ ،‬آمو او هریرود په سیندونو کومې پروژې عملي نه شوې په مجموع کې د‬
‫ګ‬
‫اوبو ل ولو په سکتور کې صرف د کابل پرسیند په هلمند سیند او ډ یر لږ د وردکو والیت کې په سیندونو باندې پروژې عملي‬
‫شوې‪ .‬د وچکالۍ او د دولت د اقتصادي ضعف او یو شمیر فني ستونزو له کبله د دوهم پنځ ه کلن پالن یو شمیر پروژې دریم‬
‫پنځ ه کلن پالن ته ولیږدول شوې‪ .‬صنعتي پروژې عموما د هیواد په شمال کې پلي شوې لکه په بغالن‪ ،‬جوزجان‪ ،‬بلخ او‬
‫کندوز کې‪ .‬د افغانستان د شاهی دولت د لومړ نیو پنځ ه کلنو پالنونو تحلیل او ارزیابی وښوده چی نه یواځ ی دا چی دکرنی‬
‫تولیداو کی زیاتوالیراغی‪ ،‬بلکی ګ ڼ شمیر دولتی فارمونه هم تاسیس شول‪ ،‬ورپسی د افغانستان د لومړ نی جمهوری نطام‬
‫ګ‬
‫اوه کلن پالن کی هم د کرنی سکتور ¸مالداری او اوبو ل ولو برخو ټ ه دیره پاملرنه وشوه ‪ .‬د هغه مهال وضعیت ښودله چی په‬
‫‪ ۱۳۵۴‬ل‪ .‬کال کی د هیواد د ټ ول نفوس په سلوکی ‪ ۸۰-۷۰‬وګ ړ ی به کرنه کی بوخت وو‪ .‬لکه د ‪ ۱۳۵۱ – ۱۳۳۵‬کلونو په شان‬
‫د اوه کلن پالن ‪ ۱۳۶۲ – ۱۳۵۵‬کلونو کې هم کرنې د هیواد په سوداګ ري او ملي تولید کې لوی ارزښت درلود‪ ،‬نو ځ که په‬
 ‫اوه کلن پرمختیایي پالن کې ورته لو ړم يتوب ور ړک ل شو‪ .‬په دغه پالن کې اوبو‪ ،‬خاورې تخمونو او کرنیز تخنیک ته ډ یره‬
‫پاملرنه شوې وه‪ .‬د دغه پالن لپاره تحلیل شویو ارقامو ښودله چې په هیواد کې ‪ ۴۴۴۲،۶‬زره هکتاره کرنیزه ځ مکه وه‪ ،‬چې‬
‫له هغې جملې څخه ‪ ۲۲۲۹،۳‬زره هکتاره یعنې ‪ ٪ ۵۲،۴‬آبي او ‪ ۲۱۱۳‬زره هکتاره یعنې ‪ ٪ ۴۷،۶‬یې للمي زراعتي ځ مکه وه‬
‫ګ‬
‫څ ځ ایونه ‪ ۵۶،۶‬میلیون هکتاره ښودل شوي وو‪ .‬چې‬ ‫للمي ځ مکه کې یواځ ې غنم او وربشې کرل کیدای شي‪ .‬ځ ن لونه او ړ‬
‫ګ‬
‫څ ځ ایونه وو‪ .‬د زراعتي ځ مکو په سلو کې ‪ ۶۳‬یې حبوبات‬ ‫په دې کې ‪ ۱،۹‬میلیون هکتاره ځ ن لونه او ‪ ۵۴،۷‬میلیون هکتاره ړ‬
‫او د حبوباتو په ډ له کې په سلو کې ‪ ۶۹‬ي‬