‫د پﻮهن‪ ３‬وزارت‬

‫بﻴﻮلﻮژي‬
‫‪B i o l o g y‬‬
‫اتم‬
‫！ــــــــــﻮلگﻰ‬

‫د ﭼﺎپ ﻛﺎل‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫اﻟﻒ‬
 ‫د تاب ان ت او‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫مضمون ب ولو‬
‫تابونو مؤلف‬ ‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د ب ولو ي د پار نت د در‬
‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غړي‬
‫اتم‬ ‫ټول‬
‫به پ تو‬ ‫دم‬
‫تابونو د تأل ف لو ر است‬ ‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬ ‫ان شاف ور وون‬
‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫خ روون‬
‫هجري شم‬ ‫د اپ ال‬
‫ابل‬ ‫د اپ ا‬
‫اپخونه‬
‫ته ‪curriculum@moe.gov.af‬‬ ‫بر نال‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د پوهن‬ ‫د در‬
‫پلورل او پ رودل منع دي له غړوون و ه‬ ‫وزارت ه محفوظ د په بازار‬
‫ي‬ ‫چلند‬ ‫قانو‬
‫ب‬
 ‫ن د ز ر غام‬ ‫د‬
‫اقرأ باسم رب‬
‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬
‫اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬
‫لوم ن غام ورته لوستل و درود وايو‬
‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬
‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫به د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬
‫د ه واد‬ ‫اداره او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬
‫د وون او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د‬
‫وهن وزارت د م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو‬
‫ته من د‬
‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي‬
‫تابونو‬ ‫د در‬ ‫وونيزو تأسيساتو‬ ‫همدارن ه ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬
‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫محتوا يفيت او توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬
‫د با يفيته در تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬
‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬
‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬
‫هي ول ه ه او‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬
‫زيار او‬ ‫هاند ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬
‫ه ه د نيت لوست ل‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫و‬
‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن‬ ‫د نن ور‬ ‫ي‬
‫او ور اوس دون وي‬
‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬
‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬
‫ه درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬
‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ها‬
‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬
‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬
‫د معياري او رمختل وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له و ي خ لوا وه او‬
‫سو اله وي‬
‫د وهن وزير‬
‫د تور محمد م ويس بلخ‬
‫ج‬
 ‫ل‪７‬ليک‬
‫‪1‬‬ ‫لومړى څپرکى د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬ ‫‪١‬‬
‫‪4_2‬‬ ‫د طبقه بندۍ تاريخچه‬ ‫‪٢‬‬
‫‪8_4‬‬ ‫په شپ‪８‬و عالمونو باندې د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬ ‫‪٣‬‬
‫‪8_7‬‬ ‫د لومړى څپرکي لنډيز‪ ،‬د لومړي څپرکي پوښتنې‬ ‫‪٤‬‬
‫‪9‬‬ ‫دويم څپرکي‪ :‬له ويروسونو څخه تر فنجيانو پورې‬ ‫‪٥‬‬
‫‪11-10‬‬ ‫ويروس‬ ‫‪٦‬‬
‫‪13_11‬‬ ‫بکتريا‬ ‫‪٧‬‬
‫‪14‬‬ ‫پروتستا‬ ‫‪٨‬‬
‫‪16_15‬‬ ‫الجي‬ ‫‪٩‬‬
‫‪17_16‬‬ ‫فنجي‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪18‬‬ ‫ډبر ګلى(گل سنگ)‬ ‫‪١١‬‬
‫‪20_19‬‬ ‫د دويم څپرکي لنډيز‪ ،‬د دويم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪21‬‬ ‫درېم څپرکي‪ :‬د نباتاتو ډلبندي(طبقه بندي)‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪23_22‬‬ ‫د نباتاتو ځانګړتياوې‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪32_24‬‬ ‫د نباتاتو ډلبندي‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪36‬‬ ‫د زړو لرونکو نباتاتو اهميت‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪38_37‬‬ ‫د درېم څپرکي لنډيز‪ ،‬د درېم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪١٧‬‬
‫‪39‬‬ ‫څلورم څپرکي‪ :‬د ژوو (حيواناتو) ډلبندي‬ ‫‪١٨‬‬
‫‪62_40‬‬ ‫د ژوو ځانګړتياوې‬ ‫‪١٩‬‬
‫‪62‬‬ ‫د افغانستان تي لرونکي او الوتونکي حيوانات‬ ‫‪٢٠‬‬
‫د کبانو‪ ،‬الوتونکو او تي لرونکو حيواناتو اقتصادي اهميت ‪62‬‬ ‫‪٢١‬‬
‫‪64_63‬‬ ‫د څلورم څپرکي لنډيز‪ ،‬د څلورم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪٢٢‬‬
‫‪65‬‬ ‫پنځم څپرکي‪ :‬طبيعي سرچينې او د هغوى ساتنه‬ ‫‪٢٣‬‬
‫‪71_66‬‬ ‫طبيعي زېرمې‬ ‫‪٢٤‬‬
‫‪72_72‬‬ ‫د طبيعي زېرمو ساتنه‬ ‫‪٢٥‬‬
‫‪75‬‬ ‫د پنځم څپرکي لنډيز ‪ ،‬د پنځم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪٢٦‬‬

‫د‬
 ‫سريزه‬
‫ګرانو زده کوونکو! تاسې هره ورځ د راډيو‪ ،‬ټلويزيون‪ ،‬ورځپاڼو او مجلو له ليارې د مختلفو ناروغيو‪ ،‬لکه‪:‬‬
‫انفلوانزا‪ ،‬ايډز يا د ښارونو د هوا د ککړتيا‪ ،‬د چاپېريال د ککړتياوو د مختلفو ډولونو‪ ،‬د نشه يي توکو زيانونو‪،‬‬
‫د انسانانو د روغتيا لپاره د ميوو او سبو د ګټو او نورو په هکله خبرونه اورېدلي يا لوستي دي‪ ،‬ښايي له ځينو‬
‫پوښتنو سره مخامخ شئ ‪ ،‬لکه‪:‬‬
‫أيا پوهې‪８‬ئ ولې ناروغ کې‪８‬ئ او ډاکټر ته ځئ؟ هغه نيالګي چې مو کرلي دي څو مياشتي وروسته پکې توپيرونه‬
‫ليدالى شئ؟ ولې اوالد مور او پالر ته ورته والى لري؟‬
‫پورتنيو او دې ته ورته نورو پوښتنو ته د بيولوژي علم ځواب وايي‪.‬‬
‫هغه علم چې د ژوندي موجوداتو څخه بحث کوي د بيولوژي په نامه يادې‪８‬ي‪ .‬بيولوژي د طبيعي علومو يوه‬
‫څانګه ده‪ .‬ددې علم مطالعه له موږ سره د ژونديو موجوداتو په جوړښت‪ ،‬ځانګړتياوو او پيژندنه کې مرسته‬
‫کوي‪ .‬د چاپېريال او شخصي حفظ الصحې رعايت او مناسب خوراک چې زموږ د صحت او سالمتيا د ساتلو‬
‫المل کې‪８‬ي‪ ،‬الرښونه کوي ځان او خپل چاپېريال ښه وپيژنو‪ .‬د بيولوژي کتاب داسې ليکل شوى دى چې د‬
‫ګرانو زده کوونکو لپاره په زړه پورې موضوع ګانې او مضمونونه د وضاحت اوښې څرګندتيا او درک وړ وي‬
‫او له تاسو سره به د حقايقو او مفهمومونو په پوهېدلو کې مرسته وکړي‪ .‬په دې کتاب کې د الښې څرګندتيا په‬
‫موخه انځورونه‪ ،‬جدولونه‪ ،‬فعاليتونه او اضافي معلومات راوړل شوي دي‪ .‬د يادولو وړ ده چې د بيولوژي علم‬
‫د پلټنې‪ ،‬مشاهدې او تجربو پر بنسټ‪ ،‬والړ دى‪ .‬نشو کوالى مطالب‪ ،‬مشاهدې او تجربې د الزمو مهارتونو له‬
‫سرته رسولو څخه پرته يوازې حافظې ته وسپارو؛ له دې کبله ددې کتاب په هر څپرکي کې فعاليتونه په پام کې‬
‫نيول شوي دي‪ .‬د هغې په سرته رسولو سره الندې ټکي په پام کې ولرئ‪.‬‬
‫په ځينو فعاليتونو کې د هغې پوهې له مخې چې د درس له متن څخه يې الس ته راوړئ‪ ،‬له تاسو څخه غوښتل‬
‫شوي دي چې له متن څخه يې الس ته راوړئ‪ ،‬له تاسو څخه غوښتل شوي دي چې يوې يا څو پوښتنو ته ځوابونه‬
‫وواياست‪ .‬په ځينو نورو فعاليتونو کې ستاسو او ستاسو د ټولګيوالو د بحث لپاره موضوع مطرح شوې ده چې په‬
‫باره کې يې يو تر بله خپل نظرونه وړاندې کړئ او پايله يې نورو ته ووائي‪.‬‬
‫د دستورالعمل پر بنسټ يو شمېر فعاليتونه تاسو ته درکړل شوي دي چې هغه سرته ورسوئ‪ ،‬او پايلې يې خپل‬
‫محترم ښوونکي ته وواياست‪.‬‬
‫د اتم ټولګي د بيولوژي کتاب پنځه څپرکي لري چې عمده مفاهيم يې عبارت دي‪:‬‬
‫د ژونديو موجوداتو ډلبندي‪ ،‬له ويرسونو څخه تر فنجيانو پورې‪ ،‬د نباتاتو ډلبندي‪ ،‬د ژوو ډلبندي‪ ،‬طبعې‬
‫زېرمې او د هغوى ساتنه‪.‬‬
‫هيله من يو د پورته هر يو مفهوم په باره کې د هغوى په جزياتو باندې زياته پوهه ترالسه کړئ‪.‬‬

‫ﻫـ‬
B I O L O G Y
 ‫ملي سرود‬
‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬
‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬
‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬
‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬
‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬
‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬
‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬
‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬
‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬
‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬
‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬
‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬
 ‫لمړى څپرکی‬

‫د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬

‫)‪(classification of living things‬‬
‫کﻪ چ‪５‬رې د سپﻮرتﻲ تﻮکﻮ ﻫ＂‪ ９‬مﻮ درلﻮدﻻى ＇ﻨگﻪ بﻪ مﻮ د مختلفﻮ‬
‫لﻮبﻮساماﻧﻮﻧﻪ پﻪ گروپﻮﻧﻮ وﻳشل؟ ＊اﻳ‪ ３‬بﻮ！ﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻨ‪６‬وسکﻲ‪ ،‬د والﻴبال جال‬
‫او ﻧﻮر مﻮ پﻪ جﻼجﻼ المارﻳﻮک‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى ک‪７‬ي واى‪ .‬ﻳا کﻪ د خﻮراکﻲ‬
‫تﻮکﻮ مغازه مﻮ درلﻮدﻻى د خﻮړو تﻮکﻲ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻮ＊‪ ،３‬ډوډۍ او خﻮاږه بﻪ‬
‫مﻮ پﻪ جﻼجﻼ المارﻳﻮک‪ ３‬اﻳ‪＋‬ﻮدلﻲ واى‪ .‬ول‪３‬؟ دا ‪＄‬کﻪ‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې شﻴان پﻪ‬
‫ترتﻴب او د ‪ ６－‬و ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ ！اکلﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬کﻴ‪＋‬ﻮدل شﻲ ژر‬
‫او د وخت لﻪ ضاﻳع کﻴدو پرتﻪ پﻴدا کﻴ‪８‬ى‪ ،‬پﻪ تﻴره بﻴا کﻪ د شﻴاﻧﻮ شم‪５‬ر زﻳات‬
‫وي اوپﻪ غﻴرمﻨظم ډول ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى شﻮي وي‪ ،‬پﻴداکﻮل ﻳ‪ ３‬سخت وي‪.‬‬
‫کﻪ چ‪５‬رې ژوﻧدي مﻮجﻮدات د مشترکﻮ صفاتﻮ او خﻮاصﻮ د اصﻮلﻮ لﻪ مخ‪３‬‬
‫طبقﻪ بﻨدي شﻮي ﻧﻪ واى د ډول ډول ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د ！ﻮلﻮ ﻧﻮعﻮ پﻴژﻧدل بﻪ‬
‫ممکﻦ ﻧﻪ وای‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ د کار د اساﻧتﻴا او ژر پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬لپاره‬
‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ ډول ډول گروپﻮﻧﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ ژوﻧدي‬
‫مﻮجﻮدات ＇ﻨگﻪ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل؟ د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ طبقﻪ بﻨدي ＇ﻪ‬
‫اﻫمﻴت لري؟ ددې ＇پرکﻲ لﻪ لﻮستلﻮ وروستﻪ بﻪ وکﻮﻻى شئ چ‪ ３‬دغس‪３‬‬
‫پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ورک‪７‬ئ او پﻪ پاى ک‪ ３‬بﻪ تاسﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ تارﻳخچﻪ‪ ،‬د‬
‫ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدلﻮدوه گﻮﻧ‪ ３‬سﻴستم‪ ،‬د طبقﻪ بﻨدۍ سﻮﻳ‪ ３‬او داچ‪＇ ３‬ﻨگﻪ ساﻳﻨس‬
‫پﻮﻫاﻧﻮ ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ شپ‪８‬و عالمﻮﻧﻮ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪ ،‬أشﻨاشئ‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫د طبقه بندۍ تاريخچه‬
‫＇ﻪ د پاسﻪ دوه زره کالﻪ مخک‪ ３‬د ارسطﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳﻮﻧاﻧﻲ‬
‫فﻴلسﻮف او طبﻴعت پﻴژﻧدوﻧکی لﻪ لﻮم‪７‬ﻳﻮ کساﻧﻮ ＇خﻪ و‬
‫چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪ .‬ﻫغﻪ ژوﻧدي‬
‫مﻮجﻮدات پﻪ دوو عمده ډلﻮ(گروپﻮﻧﻮ) ﻳعﻨﻲ پﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ او‬
‫(‪ )١-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د لﻴﻨﻪ تصﻮﻳر‬
‫ﻧباتاتﻮ ووﻳشل‪ .‬ﻧﻮمﻮړي بﻴا حﻴﻮاﻧات د اوسﻴدو د محﻴط لﻪ‬
‫مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ډلﻮ ووﻳشل‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ‬
‫وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬دوﻳم ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ او بﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬درﻳم ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻮا‬
‫ک‪ ３‬الﻮتﻼى شﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧباتات ﻳ‪ ３‬پﻪ و＊ﻮ‪ ،‬بﻮ！ﻮ او وﻧﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ د ارسطﻮ طبقﻪ‬
‫بﻨدي د سلگﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ لپاره وکارولﻪ‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ چ‪ ３‬زﻳات ژوﻧدي مﻮجﻮدات وپﻴژﻧدل شﻮل د ارسطﻮ‬
‫د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ سﻴستم ＇خﻪ ل‪８‬ه گ＂ﻪ واخﻴستل شﻮه‪＄ ،‬کﻪ ډﻳر ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻧﻮي کشف شﻮل‬
‫د ارسطﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ سﻴستم سره ﻳ‪ ３‬سمﻮن ﻧﻪ درلﻮد‪ .‬پﻪ ‪١٧٣٥‬م کال ک‪ ３‬کارلﻮس لﻴﻨﻮس ﻳا کارل‬
‫لﻴﻨﻪ)‪ (Carolus Linnaeus‬سﻮﻳ‪６‬ﻧﻲ بﻴﻮلﻮژي پﻮه ﻧﻮې طبقﻪ بﻨدۍ تﻪ پراختﻴا ورک‪７‬ه چﻰ تر اوسﻪ‬
‫پﻮرې د استفادې وړ ده‪ .‬لﻴﻨﻪ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻳﻮشان خﻮاص ﻳ‪ ３‬درلﻮدل‪،‬‬
‫پﻪ عﻴﻦ گروپ ک‪＄ ３‬اى ک‪７‬ل‪ .‬لﻴﻨﻪ د ارسطﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ﻳﻮشمﻴر مﻬم تغﻴﻴرات مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړل‪:‬‬
‫ﻧﻮمﻮړي ﻧباتات اوحﻴﻮاﻧات پﻪ ډﻳروگرپﻮﻧﻮ ووﻳشل‪.‬‬
‫لﻴﻨﻪ د خپل‪ ３‬طبقﻪ بﻨدۍ پﻪ سﻴستم ک‪ ３‬د ﻧﻮع‪ ３‬د صفتﻮﻧﻮ لﻪ مخ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮاداتﻮ لپاره داس‪３‬‬
‫ﻧﻮمﻮﻧﻪ اﻧتخاب ک‪７‬ل چ‪ ３‬د ﻫغﻮى صفتﻮﻧﻪ بﻴاﻧﻮي‪.‬‬
‫د دوه گوني نوم ايښودنې سيستم‬
‫لﻴﻨﻪ د ﻫر ژوﻧدي مﻮجﻮد لپاره ﻳﻮﻻتﻴﻨﻲ ﻧﻮم غﻮره ک‪ ７‬چ‪ ３‬لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب شﻮى دى‪ .‬د‬
‫علمﻲ ﻧﻮم لﻮم‪７‬ۍ کلمﻪ لﻪ جﻴﻨس ‪＇ Genus‬خﻪ ﻧماﻳﻨده گﻲ کﻮي او پﻪ غ＀ تﻮري پﻴلﻴ‪８‬ى‪.‬دوﻳمﻪ کلمﻪ‬
‫د ژوﻧدي مﻮجﻮد د ﻧﻮع‪ )Species( ３‬ﻧماﻳﻨده گﻲ کﻮي او پﻪ کﻮچﻨﻲ تﻮري پﻴلﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د سپﻴﻦ گﻼب علمﻲ ﻧﻮم روزا البا (‪ )Rosa alba‬دى چ‪( ３‬روزا) جﻴﻨس ﻧﻮم او (البا)‬
‫د ﻧﻮع‪ ３‬ﻧﻮم دى‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د صحراﻳﻲ پﻴشﻮ علمﻲ ﻧﻮم فﻴلﻴس کﻴتﻮس ‪ Filis catus‬دى او د لﻴﻮه‬
‫ﻧﻮم کﻨﻴس لﻮپس ‪ Canis lupus‬دى چ‪ ３‬کﻨﻴس د جﻴﻨس ﻧﻮم او لﻮپﻮس د ﻫغ‪ ３‬ﻧﻮعﻪ ده‪ .‬ساﻳﻨس‬
‫پﻮﻫان علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻮﻧﻪ ﻧسبت معمﻮلﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬ﻫره ورځ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻻﻧدې دﻻﻳلﻮ لﻪ مخ‪３‬‬
‫غﻮره بﻮلﻲ‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ .١‬تر بحث ﻻﻧدې ژوﻧدي مﻮجﻮد پﻪ اړه غلطﻲ ﻧﻪ را مﻨ‪％‬تﻪ کﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬کﻪ دوه ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬
‫ﻫﻴ（کلﻪ عﻴﻦ علمﻲ ﻧﻮم ﻧﻪ لري‪ ،‬خﻮ کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬دوه ﻳا ＇ﻮ ژوﻧدي مﻮجﻮدات عﻴﻦ معمﻮلﻲ ﻧﻮم‬
‫ولري‪.‬‬
‫‪ .٢‬علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻪ کلﻪ ﻧا کلﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮل‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻳﻮازې پﻪ ﻻت‪５‬ﻨﻲ ژب‪ ３‬لﻴکل شﻮي او‬
‫ﻻت‪５‬ﻨﻲ ژبﻪ ﻧﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ پخﻮا ژوﻧدي مﻮجﻮدات د حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ پﻪ ډلﻮ ک‪ ３‬شم‪５‬رل‪ ،‬ول‪ ３‬دا طرﻳقﻪ ﻧﻮره ﻧﻪ پﻪ کاﻳرﻳ‪８‬ي؟‬

‫د طبقه بندۍ پوړونه (سويې)‪:‬‬

‫ﻧﻮعﻪ (‪ :)Species‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ډﻳر وړوکی واحد لﻪ ﻧﻮع‪＇ ３‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬
‫ﻧﻮعﻪ پﻪ پخپلﻮ ک‪ ３‬ډﻳرې ﻧژدې اړﻳک‪ ３‬لري‪ .‬د ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴدو پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬کﻮﻻى شﻲ خپل مثل (اوﻻد)‬
‫تﻮلﻴد ک‪７‬ي‪ .‬ﻧﻮعﻪ د طبقﻪ بﻨدۍ پﻪ سطحﻪ ک‪ ３‬لﻪ جﻴﻨس ＇خﻪ ﻻﻧدې واقع ده‪.‬‬
‫جﻴﻨس (‪ :)Genus‬د طبقﻪ بﻨدۍ ﻫغﻪ سطحﻪ ده چ‪ ３‬لﻪ کﻮرﻧ‪＇ )Family(９‬خﻪ وروستﻪ را‪＄‬ﻲ او لﻪ‬
‫＇ﻮ ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪！ ３‬ﻮل ﻳ‪ ３‬گ‪６‬ې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ مختلف جﻴﻨسﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮشان‬
‫خﻮاص ولري سره ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮرﻧ‪ ９‬جﻮړوي‪ .‬ﻳﻮ شان کﻮرﻧ‪ ９‬اردر(‪ )Order‬جﻮړوي‪ .‬اردروﻧﻪ‬
‫ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي ！ﻮلگﻲ ‪ Class‬او ﻳﻮ شان ！ﻮلگﻲ (کﻼسﻮﻧﻪ) ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي فاﻳلم(‪ )phylum‬او ﻳﻮ شان‬
‫فاﻳلمﻮﻧﻪ عالم(‪)Kingdom‬جﻮړوي‪.‬د طبقﻪ بﻨدۍ اووه سﻮﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدى ډول خﻼصﻪ کﻮﻻى شﻮ‪.‬‬
‫عالم ‪Kingdom ............................................................................‬‬
‫فاﻳلم ‪Phylum ............................................................................‬‬
‫‪Class‬‬ ‫کﻼس ‪............................................................................‬‬
‫‪Order‬‬ ‫ارډر ‪............................................................................‬‬
‫‪Family‬‬ ‫فامﻴلﻲ ‪............................................................................‬‬
‫‪Genuse‬‬ ‫جينس ‪............................................................................‬‬
‫نوعه ‪Species ............................................................................‬‬
‫د طبقﻪ بﻨدۍ د پﻮرتﻨﻴﻮ اوو سﻮﻳﻮ پربﻨس＀ کﻮﻻى شﻮ د ﻫﻮس‪ ９‬او گﻼب د طبقﻪ بﻨدۍ سﻮﻳ‪ ３‬پﻪ‬
‫ﻻﻧدې ډول و＊اﻳﻮ‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫د گالب طبقه بندي‬ ‫د انسان طبقه بندي‬ ‫گڼه‬
‫‪Plantae‬‬ ‫ﻧباتات‬ ‫‪ Animalia‬عالم‬ ‫حﻴﻮاﻧات‬ ‫عالم‬ ‫‪١‬‬
‫‪Spermatophyte‬‬ ‫سپرماتﻮفاﻳت‬ ‫‪ Cordata‬فاﻳلم‬ ‫كﻮردتا‬ ‫فاﻳلم‬ ‫‪٢‬‬
‫‪Dicotyledonous‬‬ ‫دومشﻴمﻪ‬ ‫‪ Mammalia‬كﻼس‬ ‫تﻲ لروﻧکی‬ ‫کﻼس‬ ‫‪٣‬‬
‫‪Rosales‬‬ ‫روزالس‬ ‫‪ Primates‬ارډر‬ ‫پﻨچﻪ لروﻧکﻲ‬ ‫ارډر‬ ‫‪٤‬‬
‫‪Rosacae‬‬ ‫روزاسﻲ‬ ‫‪ Hoinidae‬فامﻴلﻲ‬ ‫اﻧسان شکل‬ ‫فامﻴلﻲ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪Rosa‬‬ ‫روزا‬ ‫‪ Homo‬جﻴﻨس‬ ‫اﻧسان‬ ‫جﻴﻨس‬ ‫‪٦‬‬
‫‪Rosa canine‬‬ ‫روزاکﻨﻴﻦ‬ ‫‪ Homo Sapiens‬ﻧﻮعﻪ‬ ‫با عقلﻪ اﻧسان‬ ‫ﻧﻮعﻪ‬ ‫‪٧‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د دوو ژوو طبقﻪ بﻨدي درک‪ ７‬شﻮې ده‪ .‬د طبقﻪ بﻨدۍ دواړه جدولﻮﻧﻪ سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬د دواړو ژوو ورتﻪ والﻰ او‬
‫تﻮپﻴروﻧﻪ د جدول لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ خپلﻮکتابچﻮک‪ ３‬ولﻴکئ او ！ﻮلﻴ‪／‬ﻮ الﻮتﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ ‪.‬‬

‫زمرى‬ ‫کورنۍ پيشو‬ ‫گروپ‬

‫حﻴﻮان‬ ‫حﻴﻮان‬ ‫عالم‬
‫کﻮرداتا‬ ‫کﻮرداتاا‬ ‫فاﻳلم‬
‫تﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫تﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫كﻼس‬
‫کارﻧﻴﻮر (غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧکﻲ)ز‬ ‫کارﻧﻴﻮر (غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧک‪)３‬ز‬ ‫ارډر‬
‫فﻴلﻴدي‬ ‫فﻴلﻴدي‬ ‫فامﻴلﻲ‬
‫پاﻧتﻴرا‬ ‫فﻴلﻴس‬ ‫جﻴﻨس‬
‫لﻴﻮ‬ ‫ډومﻴس＂ﻴکا‬ ‫ﻧﻮعﻪ‬

‫په شپږو عالمونو باندې د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‪:‬‬

‫ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬شﻨﻪ دي اوخپلﻪ خﻮاړه پﻪ خپلﻪ جﻮړوي‪ ،‬پﻪ ډﻧ‪６‬وﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي اوحرکت‬
‫کﻮلﻰ شﻲ‪ .‬أﻳا دغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات حﻴﻮاﻧات دي کﻪ ﻧباتات ﻳا د دواړو ترمﻨ‪＃‬؟ ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬
‫سلگﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ﻳا پﻪ ﻧباتاتﻮ ﻳا پﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ طبقﻪ بﻨدي شﻮي وو‪ .‬خﻮد وخت پﻪ تﻴرﻳدو ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ ولﻴدل‬
‫چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکﻪ ﻳﻮگلﻴﻨا ‪ Euglena‬ﻫم د ﻧباتاتﻮ او ﻫم د حﻴﻮاﻧاتﻮ خاصﻴتﻮﻧﻪ او‬

‫‪4‬‬
 ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪ .‬ﻧﻮ ＇ﻨگﻪ او ＇ﻪ ډول باﻳد دغس‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ای شئ؟‬
‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات د ﻫغﻮى د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پربﻨس＀ طبقﻪ بﻨدي کﻴ‪８‬ې‪ .‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ ،‬ﻳﻮگلﻴﻨا شﻴﻦ رﻧگﻪ‬
‫ماده لري او خپل خﻮاړه پﻪ خپلﻪ د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ جﻮړوي‪ .‬دا ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې مﻮږ دې‬
‫پاﻳل‪ ３‬تﻪ رسﻮي چ‪ ３‬ﻳﻮگلﻴﻨا ﻧبات دی‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا ﻳﻮگلﻴﻨا د متروک‪ )Flagel(３‬پﻪ واسطﻪ حرکت کﻮي او‬
‫ﻫم کﻮﻻى شﻰ چ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ وک‪７‬ي‪ .‬ﻧﻮ وﻳﻼى شﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮگلﻴﻨا د حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ‬
‫ډل‪＇ ３‬خﻪ ده‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ى ﻳﻮگلﻴﻨا ﻧﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ډلﻰ ＇خﻪ ده او ﻧﻪ د ﻧباتاتﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬شاملﻪ‬
‫ده‪ ،‬لﻪ دې املﻪ ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ پرابلم د پروتستا پﻪ ﻧﻮم د ﻳﻮ بل عالم پﻪ زﻳاتﻮلﻮ سره حل ک‪ ７‬چ‪３‬‬
‫د ﻳﻮگلﻴﻨا غﻮﻧدې ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ي‪.‬‬
‫فﻼجﻴل‬

‫د خﻮارکﻲ تﻮکﻮ زﻳرمﻪ‬

‫کلﻮروپﻼست‬

‫د سترگ‪！ ３‬کﻰ‬

‫واکﻴﻮل‬

‫هسته‬
‫(‪ )١-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر يوگلينا‬

‫بکتريا (‪)Bacteria‬‬
‫بکترﻳا ډﻳر واړه ﻳﻮ حجروي جسمﻮﻧﻪ دي‪ .‬لﻪ ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ .‬بکترﻳا د پروکارﻳﻮت‬
‫(‪ )Prokaryote‬لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬ﻳعﻨی مشخصﻪ ﻫستﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬ډﻳرو بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ بکترﻳاوې‬
‫پﻪ دوو عالمﻮﻧﻮ وﻳشل‪ ３‬دي‪ .‬ﻳﻮﻳ‪ ３‬د ارک بکترﻳا عالم اوبل ﻳ‪ ３‬د اﻳﻮ بکترﻳا عالم دى چ‪ ３‬دلتﻪ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول‬
‫او پﻪ دوﻳم ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ مفصل ډول مطالعﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫د ارک بکتريا عالم‪ :‬ارک بکترﻳا پروکارﻳﻮت دى‪ .‬پﻪ ﻫغﻮ محﻴطﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬زﻳاتره ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬
‫ﻫلتﻪ ژوﻧد ﻧشﻲ کﻮﻻی‪ ،‬ژوﻧد کﻮي لکﻪ‪ :‬د تﻮدو اوبﻮ ﻳا تروې اوبﻪ او جبﻪ زارې ‪＄‬مک‪.３‬‬

‫‪5‬‬
‫د يوبکتريا عالم‪ :‬دا بکترﻳا پروکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ اوبﻮ‪ ،‬خاورو او أن د اﻧسان د بدن پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪３‬‬
‫ﻼ‪ ،‬اﻳشرﻳشﻴا کﻮلﻲ(‪)Escherichia coli‬چ‪ ３‬د اﻧسان پﻪ کﻮلمﻮک‪ ３‬ډﻳر مﻮﻧدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ژوﻧد کﻮي‪ .‬مث ً‬
‫دﻳادولﻮ وړده چ‪ ３‬دواړه ډولﻪ ﻧﻮمﻮل شﻮې بکترﻳاوې د مﻮﻧﻴرا تر عالم ﻻﻧدې مطالعﻪ کﻴدې‪ ،‬خﻮ ﻧﻦ ﻫرﻳﻮ‬
‫جﻼ جﻼ عالم دى‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫پﻪ مستﻮ ک‪ ３‬د مﻴکرو سکﻮپ پﻪ واسطﻪ د بکترﻳا لﻴدل‪:‬‬
‫د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ‪ :‬ﻳﻮه کاچﻮغﻪ تازه مست‪ ،３‬اوبﻪ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮوﻧکی (قطره چکان)‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳ‪ ３‬پﻴالﻪ ﻳا بﻴکر‪ ،‬متلﻴﻦ بلﻮ‪،‬‬
‫ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ(‪.)cover slide‬‬
‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ﻧرۍ مست‪ ３‬پﻪ وړوکﻲ بﻴکر ﻳا ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ گﻴﻼس ک‪ ３‬واچﻮئ‪＇ .‬ﻮ ＇ا＇کﻲ متلﻴﻦ بلﻮ ورباﻧدې زﻳات ک‪７‬ئ او د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ‬
‫ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬و＊ﻮروئ‪ .‬بﻴاﻳﻮ ＇ا＇کی پر سﻼﻳ‪ ６‬باﻧدې واچﻮئ او د سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬پﻮښ ک‪７‬ئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د‬
‫ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬د مﻴز ‪ stage‬پر مﻨاسب ‪＄‬اى ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کﻮچﻨ‪ ９‬قﻮې اوبﻴا ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې ابجکتﻴف پﻪ واسطﻪ‬
‫وگﻮرئ‪＇ .‬ﻪ شﻰ چ‪ ３‬ووﻳﻨئ رسم ﻳﻲ ک‪７‬ئ او د کتﻨﻮ پاﻳل‪ ３‬خپل ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د پروتستا عالم (‪:)Kingdom Protesta‬‬

‫د‪４‬ری پروتستا ﻳﻮ حجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬پروتستا پﻪ ！ﻮلﻨﻴز (کالﻮﻧ‪ )Colony ９‬ډول‬
‫ژوﻧد کﻮي‪ .‬د بکترﻳا پرخﻼف د پروتستا عالم ﻳﻮ کارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ دې عالم ک‪ ３‬زﻳات شم‪５‬ر ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬
‫شامل دي‪ .‬ﻫغﻪ پروتستا چ‪ ３‬حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻪ ورتﻪ دي د پروتﻮزوا پﻪ ﻧامﻪ او ﻧبات ډولﻪ پروتستا د الجﻲ(‪)Algae‬‬
‫پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ى‪ .‬ﻳﻮگلﻴﻨا چ‪ ３‬د پروتﻮزوا لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ ده د پروتستا پﻪ عالم ک‪ ３‬شاملﻪ ده‪.‬‬
‫د فنجي عالم‪)Kingdom Fangi(:‬‬
‫فﻨجﻲ ﻫغﻪ عالم دى چ‪ ３‬د کلﻮروفﻴل ﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻳﻮ کارﻳﻮت ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ جﻮړ دي‪ .‬حرکت‬
‫ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻي‪ .‬ډﻳر＊ت (تکثر) ﻳ‪ ３‬د سپﻮروﻧﻮ پﻪ واسطﻪ‬
‫سر تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬خپل خﻮاړه د چاپﻴرﻳال د مﻮادو لﻪ تجزﻳ‪３‬‬
‫＇خﻪ اخلﻲ او جذبﻮي ﻳ‪ .３‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬مرخﻴ‪７‬ي‪ ،‬پﻮپﻨک‪３‬‬
‫او خمﻴرماﻳﻪ ده‪.‬‬

‫‪ ١ -٣‬اﻧ‪％‬ﻮر مرخﻴ‪７‬ي‬

‫‪6‬‬
 ‫فعاليت‪ :‬د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د پﻮپﻨکﻮ کتﻨﻪ‪.‬‬
‫د اړتﻴا وړ ！ﻮکﻲ‪ :‬مﻴکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ او ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ پﻮپﻨک وﻫل‪ ３‬ډوډۍ‪ ،‬پاک‪ ３‬اوبﻪ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮوﻧکی‪ ،‬پﻨس‬
‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬لﻪ پﻮپﻨک وﻫل‪ ３‬ډوډۍ ＇خﻪ د پﻨس پﻪ واسطﻪ د پﻮپﻨکﻮ ﻳﻮه وړه ！ﻮ！ﻪ را واخلئ او د سﻼﻳ‪ ６‬د پاسﻪ ﻳ‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬د دې لپاره‬
‫چ‪ ３‬پﻮپﻨکﻪ لﻪ خپل ‪＄‬اى ＇خﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ ﻧﻪ شﻲ ﻳﻮ ＇ا＇کی اوبﻪ پرې واچﻮئ او د سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬وپﻮ＊ﻮئ‪ .‬سﻼﻳ‪６‬‬
‫د ماﻳکروسکﻮپ د مﻴز ‪ stage‬د پاسﻪ پﻪ ﻻزم ‪＄‬ای ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ ،‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کمزوري او بﻴا ﻳ‪ ３‬د قﻮي ابجکتﻴف پﻪ واسطﻪ‬
‫وگﻮرئ او ﻫغﻪ ＇ﻪ چ‪ ３‬مﻮ ولﻴدل پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‪ .‬د خپل کار پاﻳلﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د نباتاتوعالم (‪:)Kingdom Plants‬‬

‫د ﻧباتاتﻮ عالم لﻪ ＇ﻮحجروي مﻮجﻮداتﻮ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي چ‪ ３‬معمﻮ ًﻻ شﻨﻪ دي‪ .‬ﻧباتات حجروي‬
‫دﻳﻮال لري چ‪ ３‬لﻪ سلﻮلﻮز ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ .‬ﻧباتات لﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ حرکت ﻧﻪ شﻲ‬
‫کﻮﻻى‪ .‬ﻧباتات د لمر د اﻧرژۍ پﻪ مﻮجﻮدﻳت ک‪ ３‬دضﻴاﻳﻲ ترکﻴب د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د خﻮړو تﻮکﻲ‬
‫(قﻨدوﻧﻪ) جﻮړوي‪ .‬د ﻧبات پﻪ واسطﻪ د خﻮړو جﻮړول ﻧﻪ ﻳﻮازې خپلﻪ د ﻧبات لپاره بلک‪ ３‬د ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ‬
‫مﻮجﻮداتﻮ لپاره چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ ،‬ﻫم اﻫمﻴت لري‪.‬‬
‫د حيواناتو عالم (‪:)Kingdom Animals‬‬
‫دحﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ عالم ک‪＇ ３‬ﻮ حجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات شامل دي‪ .‬حجروي دﻳﻮال ﻧﻪ لري‪ .‬حﻴﻮاﻧات‬
‫کﻮﻻى شﻲ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ حرکت وک‪７‬ي‪ .‬دخپل حرکت لپاره لﻪ وزروﻧﻮ ＇خﻪ د الﻮتﻮ لپاره‬
‫استفاده کﻮي او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ پ‪＋‬ﻮ حرکت کﻮي‪ .‬مشخص حسﻲ غ‪７‬ي لري‪ .‬حسﻲ غ‪７‬ي لﻪ حﻴﻮان سره‬
‫مرستﻪ کﻮي چ‪ ３‬د محﻴطﻲ عﻮاملﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬چ＂ک غبرگﻮن و＊ﻴﻲ‪.‬د حﻴﻮاﻧاتﻮ خﻮاړه مختلف دي‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات د و＊ﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ بدن ﻧرم او پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬
‫ﻧﻮرو ک‪ ３‬د مﻼ شمزۍ وجﻮد لري‪.‬‬

‫د لومړي څپرکي لنډيز‬

‫طبقﻪ بﻨدي‪ :‬د ورتﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پر بﻨس＀ ژوﻧدي مﻮجﻮدات پر ډلﻮ ﻳا گروپﻮﻧﻮ وﻳشل لﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ＇خﻪ عبارت‬
‫دى‪.‬‬
‫ارسطﻮ لﻮم‪７‬ى س‪７‬ى و چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬د ظاﻫري خﻮاصﻮ او صفتﻮﻧﻮ لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ دو و لﻮﻳﻮ‬
‫گروپﻮﻧﻮ(حﻴﻮاﻧات او ﻧباتاتﻮ) باﻧدې طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ارسطﻮ ﻧباتات پﻪ درﻳﻮ عمده گروپﻮﻧﻮ ووﻳشل‪ :‬وا＊ﻪ‪ ،‬بﻮ！‪ ３‬او وﻧ‪ .３‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧﻮمﻮړي حﻴﻮاﻧات د اوسﻴدلﻮ د چاپ‪５‬رﻳال‬
‫لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ډلﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‬
‫او ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬الﻮزي او پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮﻻى شﻲ‪.‬‬
‫لﻴﻨﻪ د دوه گﻮﻧﻲ طبقﻪ بﻨدۍ سﻴستم معرفﻲ ک‪ ７‬او د ﻫر ژوﻧدي مﻮجﻮد لپاره ﻳ‪ ３‬ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم غﻮره ک‪ ７‬چ‪ ３‬لﻪ دوو‬
‫کلمﻮ＇خﻪ ترکﻴب دی‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ کلمﻪ ﻳ‪ ３‬جﻴﻨس او دوﻳمﻪ کلمﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮعﻪ ده چ‪ ３‬ترﻧﻨﻪ پﻮرې د لﻴﻨﻪ د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ‬
‫سﻴستم ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍک‪ ３‬ډﻳرلﻮی گروپ عالم دی‪ .‬تر عالم ﻻﻧدې فاﻳلم ‪＄‬ای لري‪.‬‬
‫ﻧﻮعﻪ‪ :‬د طبقﻪ بﻨدۍ ډﻳر وړوکی واحد دى‪ .‬وگ‪７‬ي ﻳا ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻫمﻨﻮعﻪ وي‪ ،‬کﻮﻻى شﻲ د مثل تﻮلﻴد‬
‫وک‪７‬ي‪ .‬ﻳا پﻪ بل عبارت ﻳﻮ لﻪ بلﻪ سره ازدواج کﻮي او مثل مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ اوسﻨ‪ ９‬طبقﻪ بﻨدۍ ک‪３‬‬
‫پﻪ ﻻﻧدې شپ‪８‬و عالمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻧباتات ‪ -٦‬حﻴﻮاﻧات‪.‬‬ ‫‪ -٤‬فﻨجﻲ‬ ‫‪ -٣‬پروتستا‬ ‫‪ -٢‬ﻳﻮبکترﻳا‬ ‫‪-١‬ارک بکترﻳا‬

‫د لومړي څپرکي پوښتنې‬

‫الندې جملې په خپلو کتاپچو کې وليکئ او تش ځايونه يى ډک کړئ‪:‬‬
‫‪ -١‬ارسطﻮ لﻮم‪７‬ى س‪７‬ى و چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ................... ３‬پﻪ بﻨس＀ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪.‬‬
‫الف‪ :‬د بﻴﻮلﻮژﻳکﻲ ﻧژدﻳﻮالﻲ ب‪ -‬د ظاﻫري خﻮاصﻮلﻪ مخ‪ ３‬ج‪ -‬د اوسﻴدود محﻴط لﻪ مخ‪.３‬‬
‫د‪( :‬ب) او (ج)‬
‫‪ -٢‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د‪.................‬پﻪ واسطﻪ معرفﻲ شﻮې ده‪.‬‬
‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬اډﻳسﻦ‬ ‫ب‪ :‬لﻴﻨﻪ‬ ‫الف‪ :‬ارسطﻮ‬
‫الندې جملې په خپلو کتابچو کې وليکئ او د سم ځواب په مقابل کې د ( ص) تورى کيږدئ‪.‬‬
‫او د ناسم ځواب په مقابل کی د (غ) توری کيږدئ‬
‫الف‪ :‬د طبقﻪ بﻨدي لﻪ مخ‪ ３‬تر ارډر ﻻﻧدې کﻼس را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ب‪ :‬پر وکارﻳﻮت حقﻴقﻲ ﻫستﻪ لري‪.‬‬
‫ج‪ :‬چ‪２‬ﻴاس‪(３‬پﻮپﻨک) پﻪ فﻨجﻴاﻧﻮ پﻮرې اړه لري‪.‬‬
‫تشريحي پوښتنې‬
‫‪ -٣‬پروکارﻳﻮت او ﻳﻮکارﻳﻮت ＇ﻪ تﻮپﻴر لري؟ شرح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -٤‬د پروتستا او فﻨجﻴاﻧﻮ تﻮپﻴروﻧﻪ واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -٥‬لﻴﻨﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات ＇ﻨگﻪ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل؟‬
‫‪ -٦‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د شپ‪８‬وعالمﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬
‫‪8‬‬
 ‫دويم څپرکى‬

‫له ويروس څخه تر فنجی پورې‬

‫أﻳا کلﻪ مﻮ رﻳزش ک‪７‬ی ﻳا مﻮ ستﻮﻧﻰ درد ک‪７‬ی دى؟ دا ﻧاروغﻲ لﻪ ＇ﻪ‬
‫شﻲ ＇خﻪ پﻴداکﻴ‪８‬ي؟‬
‫د ستﻮﻧﻲ خﻮږ ＊اﻳﻲ د ﻳﻮ ډول بکترﻳا لﻪ املﻪ را مﻨ‪％‬تﻪ شﻲ‪ .‬وﻳروسﻮﻧﻪ‬
‫ﻫم د بﻴﻼ ب‪５‬لﻮ ﻧاروغﻴﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ت‪５‬ر لﻮست کﻰ مﻮ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول‬
‫د بکترﻳــا‪ ،‬پروتســتا او فﻨجﻴاﻧﻮ پﻪ باره کــﻰ معلﻮمات حاصل ک‪７‬ل‪،‬‬
‫خﻮ د وﻳروســﻮﻧﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ‬
‫ک‪ ３‬شامل ﻧﻪ دي‪＇ ،‬ﻪ شﻰ ذکر شﻮي ﻧﻪ دي‪ .‬سره لﻪ دې چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪３‬‬
‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکــﻪ‪ :‬بکترﻳا او فﻨجﻲ ﻧاروغ‪ ９‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪،‬‬
‫خــﻮ ﻧﻦ لﻪ بکترﻳا‪ ،‬فﻨجﻴاﻧﻮ او ‪＄‬ﻴﻨﻮ پروتســتاوو ＇خﻪ د خﻮړو تﻮکﻮ‬
‫او روغتﻴاﻳﻲ چارو ک‪ ３‬اســتفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ سره‬
‫بﻪ د وﻳرســﻮﻧﻮ اوبکترﻳاوو لــﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬ب‪２‬ﻮ‪ ،‬ډﻳر＊ــت(تکثر) او‬
‫ﻧقش ســره اشﻨا شئ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د پروتستا‪ ،‬فﻨجﻴاﻧﻮ او ډبرگلﻲ (گل‬
‫سﻨگ) ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې اوډولﻮﻧﻪ بﻪ وپﻴژﻧئ‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫ويروس (‪)Virus‬‬
‫أﻳا وﻳرسﻮﻧﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي؟ وﻳروس لﻪ ﻻتﻴﻨﻲ کلم‪ ３‬وﻳﻨﻮم(‪)Venome‬‬
‫＇خﻪ اخﻴســتل شــﻮی چ‪ ３‬د (زﻫري ماﻳع) معﻨا لــري‪ .‬وﻳروس د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل‬
‫لپــاره د تﻨباکﻮ پﻪ پا‪ ３１‬ک‪ ３‬کشــف شــﻮی دى‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬وﻳــروس د ژوﻧدﻳﻮ‬
‫مﻮجﻮداتــﻮ ！ﻮل خصﻮصﻴات ﻧﻪ لري او لــﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬرغﻴرفعال‬
‫وي ﻧــﻮ لﻪ دې املــﻪ بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫان وﻳروس ژوﻧدى جســم ﻧﻪ گ‪２‬ﻲ‪ .‬پﻪ (‪)٢ -١‬‬
‫شکل ک‪ ３‬د تﻨباکﻮ وﻳروس وﻳﻨئ‪.‬‬
‫ب‬

‫الف‬
‫(‪ )٢-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د تﻨباکﻮ د پا‪１‬ﻮ وﻳروس‬

‫ج‬
‫فکروکړئ‪:‬‬
‫أﻳا کلﻪ مﻮ د تﻨباکﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬د مﻮزاﻳﻴک پﻪ ب‪２‬ﻪ ژﻳ‪７‬خالﻮﻧﻪ لﻴدلﻲ دي؟‬

‫د ويروس بڼه اوجوړښت‪:‬‬

‫وﻳروســﻮﻧﻪ لﻪ دوو برخﻮ ＇خﻪ جﻮړشــﻮي دي‪ .‬باﻧدﻧ‪ ３‬برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬پروتﻴﻦ‬
‫دي د کپســﻴ‪ )Capsid( ６‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي او داخلﻲ برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د کپســﻴ‪６‬‬
‫پﻪ واســطﻪ پﻮ＊ل شﻮې ده‪＊ .‬اﻳﻲ ﻳا ‪ D.N.A‬ﻳا ‪ R.N.A‬ولري (ﻧﻪ دواړه)‪.‬‬
‫ﻼ د اﻧفلﻮﻧزا او اﻳــ‪６‬ز (‪) HIV‬‬
‫وﻳروســﻮﻧﻪ پــﻪ مختلفﻮ ب‪２‬ــﻮ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬مثــ ً‬
‫وﻳروســﻮﻧﻪ کروي شــکلﻮﻧﻪ لري او د بکترﻳا فاژ وﻳروس د چﻮﻧگ‪ ３＋‬د ﻻروا‬
‫د‬
‫شکل اود تﻨباکﻮ وﻳروس مﻴل‪ ３‬تﻪ ورتﻪ شکل لري‪ .‬وﻳروسﻮﻧﻪ لﻪ بکترﻳا ＇خﻪ‬
‫‪ ٢ -٢‬اﻧ‪％‬ﻮروﻧﻪ ＇لﻮر ډولﻪ وﻳروسﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫الف‪ :‬د تﻨباکﻮ وﻳروس‬ ‫کﻮچﻨﻲ وي‪ .‬ﻳﻮازې د الکترون مﻴکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ب‪ :‬د اﻳ‪６‬ز وﻳروس‬
‫ج‪ :‬د اﻧفلﻮﻧزا وﻳروس‬
‫د‪ :‬د بکترﻳا فاژوﻳروس‬

‫‪10‬‬
‫په چاپيريـــال کې د ويروســـونو رول‬
‫څه شى دى؟‬
‫وﻳروسﻮﻧﻪ ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬حﻴﻮاﻧات‪،‬‬
‫ﻧباتات او فﻨجﻴــان اغﻴزمﻦ کﻮي‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‬
‫پﻪ اﻧســاﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ﻧاروغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬اﻧفلﻮﻧزا‪،‬‬
‫چ‪５‬چک‪ ،‬کﻮي (شري) د ماشﻮماﻧﻮ گﻮزڼ‪ ،‬بﻮغﻮټ‬
‫(کلﻪ چرک)‪ ،‬اﻳ‪６‬ز او ﻧﻮرو ﻧاروغﻴﻮ ﻻمل ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ‬
‫ﻼ‬
‫ﻧباتاتﻮک‪ ３‬ﻫم مختلف‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬مث ً‬
‫د رومــﻲ باﻧجاﻧﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬د مﻮازﻳﻴک (زﻳﻨتﻰ) پﻪ‬
‫شکل د ژﻳ‪７‬وخالﻮﻧﻮ تﻮلﻴد د وﻳروسﻮﻧﻮ اغﻴزه ده‪ .‬أﻳا‬
‫وﻳروسﻮﻧﻪ کﻮﻻى شــﻲ بکترﻳا اغﻴز مﻨﻪ ک‪７‬ي ؟ کﻪ‬
‫کﻴ‪８‬ي ＇ﻨگﻪ؟‬
‫لکــﻪ ＇ﻨگــﻪ چ‪ ３‬پــﻪ (‪ )٢-٣‬شــکل کــ‪ ３‬لﻴدل‬
‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لﻮمــ‪７‬ى بکترﻳا فاژ وﻳروس پﻪ بکترﻳا پﻮرې‬
‫ﻧ‪＋‬لﻲ‪ .‬بﻴا خپل ‪ DNA‬د بکترﻳا د حجرې داخل‬
‫تﻪ پﻴچکاري کﻮي‪ .‬وروســتﻪ وﻳــروس د بکترﻳا پﻪ‬
‫داخــل ک‪ ３‬وده کﻮي او پﻪ پاى ک‪ ３‬د بکترﻳا حجره‬ ‫(‪ )٢-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬بکتریافاژ‬
‫چﻮي‪.‬‬

‫بکتريا (‪)Bacteria‬‬
‫بکترﻳاوې ﻳﻮحجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬پﻪ ﻫر‪＄‬اى ک‪ ،３‬لکﻪ‪ :‬ﻫﻮا‪،‬‬
‫خاورې‪ ،‬اوبﻪ او د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ .‬د بکترﻳا ﻳﻮه ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا د ﻳﻮې‬
‫！اکل‪ ３‬ﻫست‪ ３‬ﻧﻪ درلﻮدل دي‪.‬‬
‫ﻳعﻨ‪ ３‬کرومﻮزوم ﻳ‪ ３‬د حجرې پﻪ ساﻳتﻮ پﻼزم ک‪ ３‬پﻪ خپاره ډول شتﻮن لري‪.‬‬
‫(‪ )٢-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر د بکترﻳا حجره‬
‫د بکترﻳا حجرې کﻮﻻى شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي (مﻨفرد) ډول ﻳا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ‬
‫پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي زﻧ‪％‬ﻴر ﻳا گروپ جﻮړوي‪.‬‬
‫د بکتريا بڼې(شـــکلونه) د بکترﻳا حجره معمــﻮ ًﻻ پﻪ درﻳﻮ ب‪２‬ﻮ لﻴدل‬
‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬مﻴل‪ ３‬تﻪ ورتﻪ شــکل چ‪ ３‬د بســﻴلﻮس (‪ )Bacillus‬پﻪ ﻧﻮم او کروي‬
‫ﻳاگــرد شــکل چــ‪ ３‬د کﻮکــﻮس (‪ )Cocus‬اوفﻨر ډولﻪ شــکل د ســپﻴرﻳﻼ‬

‫‪11‬‬
‫(‪ )Spirilla‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬ﻳﻮه بلﻪ ﻧﻮعﻪ بکترﻳا چ‪ ３‬د کام‪ )،( ３‬شــکل لري اود کﻮلرا د ﻧاروغ‪ ９‬ســبب‬
‫ک‪８５‬ي‪ ،‬د وﻳبرﻳﻮ کﻮلرا (‪ )Vibrio Cholera‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫نومونه‬

‫کوکوس‬
‫(‪ )٢ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د ＇لﻮر ډولﻪ بکترﻳا ب‪３２‬‬

‫باسيلوس‬

‫سپيريﻼ‬

‫ويبريو‬

‫د بکترياوو ډيرښـــت (تکثر)‪ :‬بکترﻳاوې زﻳاتره د غﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ــت د دوه گﻮﻧﻲ وﻳش ‪Binary‬‬
‫‪ ))Fission‬پﻪ واســطﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ډول د امﻴتﻮســﻴس عملﻴﻪ ده‪ ،‬ډﻳر＊ــت کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬بکترﻳاوې زوجﻲ‬
‫ډﻳر＊ــت ﻫم لري‪ .‬بکترﻳا پﻪ مﻨاســبﻮ محﻴطﻲ شراﻳطﻮ (د تﻮدوخ‪ ３‬مﻨاســبﻪ درجﻪ‪ ،‬غذاﻳﻲ مﻮادو او پﻮره‬
‫رطﻮبت) ک‪ ３‬ډﻳر＊ت او وده کﻮي‪ .‬بکترﻳا پﻪ ﻫرو شلﻮ دقﻴقﻮ ک‪ ３‬وده کﻮي او د تﻮلﻴد جﻮگﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د بکترياوو رول په چاپيريال کې‪ :‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬بکترﻳاوې زﻳاﻧمﻨ‪ ３‬وي ﻳا گ＂ﻮرې وي‪.‬‬
‫زيانمنـــې بکتريا‪ :‬بکترﻳا د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻧارغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬تبرکلﻮز(‪ ،)TB‬تﻴتاﻧﻮس‪ ،‬تﻮرې ！ﻮخل‪ ،３‬د ســتﻮﻧﻲ‬
‫خــﻮږ‪ ،‬لﻮﻳ‪ ３‬تب‪( ３‬محرقﻪ)‪ ،‬کﻮلرا او ﻧﻮرو ﻧارغﻴــﻮ ﻻمل ک‪８５‬ی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ دخﻮراکﻲ تﻮکﻮ د خرابﻴدو‪ ،‬د‬
‫شﻴدو د تروه کﻴدو د مﻴﻮو او سبﻮ د خﻮساکﻴدو سبب ﻫم ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫گټورې بکترياوې‪:‬‬
‫بکترﻳاوې م‪７‬ه جسدوﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻮي‪ ،‬پﻪ ساده تﻮکﻮ ﻳ‪ ３‬اړوي او خاورو تﻪ ﻳﻲ داخلﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬بکترﻳاوې د‬
‫ﻳﻮ شم‪５‬ر ﻧباتاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬چ‪( ３２‬ﻧخﻮد)‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬مشﻨگ او ﻧﻮرو پلﻲ بابﻮ ﻧباتاتﻮ د رﻳ‪＋‬ﻮ پﻪ غﻮ！ﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬
‫دا بکترﻳــا د ﻫــﻮا ﻧاﻳتروجﻦ پــﻪ ﻧاﻳترﻳت بدلﻮي چ‪ ３‬ﻧباتات ور ＇خﻪ د غذاﻳﻲ مــﻮادو پﻪ تﻮگﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ‪.‬‬
‫(‪٢-٦‬اﻧ‪％‬ــﻮر) ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ بکترﻳا چاپﻴرﻳال لﻪ چ＂لﻴﻮ＇خﻪ پاکﻮي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬بکترﻳا د‬
‫عضﻮي تﻮکﻮ د خﻮســا کﻴدو او تجزﻳﻪ کﻴدو ﻻمل ک‪８５‬ي او ﻫغﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪ ،‬چاپﻴرﻳال لﻪ چ＂لﻴﻮ ＇خﻪ‬
‫پاکﻴــ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮ ډول گ＂ــﻮرې بکترﻳاوې د شــمزۍ‬
‫لروﻧکــﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬و جﻮد لري چ‪３‬‬
‫پﻪ ﻫضم ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪ .‬بکترﻳا د مستﻮ‪ ،‬پﻨﻴر‪،‬‬
‫ســرک‪ ،３‬الکﻮلــﻮ او درملﻮ‪ ،‬لکــﻪ اﻧتﻲ بﻴﻮتﻴک‬
‫(‪ )Antibiotic‬او وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧــﻮ پﻪ جﻮړولﻮ کﻰ‬
‫مﻬم رول لري‪.‬‬

‫(‪ )٢-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪＂－‬ﻮر بکترﻳا‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‬
‫د الف ډلﻪ‪ :‬ﻫغﻪ ﻧاروغ‪ ９‬چ‪ ３‬لﻪ بکترﻳاوو ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪ ،３＄‬لست ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫ب ډلﻪ‪ :‬د بکترﻳا گ＂‪ ３‬لست ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫پﻪ پاى ک‪ ３‬دې دواړه ډل‪ ３‬د خپل کار پاﻳل‪ ３‬د ！ﻮلگﻲ پﻪ وړاﻧدې بﻴان ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫پروتستا (‪)Protista‬‬
‫پروتســتا د ډﻳــرو پخﻮاﻧﻴــﻮ او لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ ژوﻧدﻳــﻮ مﻮجﻮداتﻮ لﻪ ډلــ‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫پروتســتا د بکترﻳا پﻪ خﻼف حقﻴقﻲ ﻫستﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻳﻮکارﻳﻮت دى‪ .‬زﻳاتره‬
‫ﻳــﻮ حجــروي او مﻴکروســکﻮپﻲ دي او ‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻮ حجــروي ﻫم وي‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پروتســتا د خﻮ‪＋＄‬ــت لپاره با‪１‬ﻪ ﻳا ســﻴلﻴا(‪)Cilia‬او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻲ متروکﻪ‬
‫ﻳا فﻼجﻴل(‪ )Flagella‬لري‪ .‬پﻪ پروتســتا ک‪ ３‬زوجﻲ اوغﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ت‬
‫الف)آميب‬
‫لﻴــدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د پروتســتا عالم ډﻳــرې ﻧﻮع‪ ３‬لري‪ ،‬خﻮ پــﻪ عمﻮمﻲ ډول ﻫغﻪ‬
‫پروتستا چ‪ ３‬حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻪ ورتﻪ وي‪ ،‬د پروتﻮزوا پﻪ ﻧامﻪ او ﻧباتاتﻮ تﻪ ورتﻪ پروتستا‬
‫د الجﻲ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دپروتﻮزوا ＇لﻮر ！ﻮلگﻲ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول ＇ﻴ‪７‬و‪:‬‬
‫‪ -١‬د سارکودينا ټولگی (‪ :)Class Sarcodina‬مﻬم مثال ﻳ‪ ３‬امﻴب‬
‫دی‪ .‬امﻴب پﻪ کاذبﻮ پ‪＋‬ﻮ حرکت کﻮي‪ .‬کاذبﻮ پ‪ ３＋‬ساﻳتﻮپﻼزمﻲ راوتلﻲ جﻮړ‬
‫＊ــتﻮﻧﻪ دي چــ‪ ３‬د امﻴب لﻪ ﻫرې برخ‪＇ ３‬خﻪ مﻨ‪ ＃‬تــﻪ را‪＄‬ﻲ‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬امﻴبﻮﻧﻪ‬
‫د پرازﻳــت پــﻪ ډول ژوﻧد کﻮي‪ .‬بﻴل‪／‬ﻪ ﻳﻲ اﻧت أمﻴباﻫســتﻮﻻ تﻴکا دي چ‪ ３‬پﻪ‬
‫اﻧساﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻲ ﻧسخﻮږي ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ب)يوگلينا‬ ‫‪ -٢‬د فال جيالتا ټولگى(‪ :)Class Flagellates‬د دې ！ﻮلگﻲ ﻧﻮع‪３‬‬
‫ﻳــﻮ ﻳا ＇ﻮ فﻼجﻴل لروﻧکﻲ دي‪ .‬لﻪ فﻼجﻴــل ＇خﻪ د حرکت کﻮلﻮ پﻪ مﻨظﻮر‬
‫اســتفاده کﻮي‪ .‬د فﻼجﻴﻼتــا ﻳﻮﻧماﻳﻨده ﻳﻮگلﻴﻨا ده چ‪ ３‬پــﻪ أزاد ډول پﻪ تازه او‬
‫بﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬بل ﻧماﻳﻨده ﻳ‪ ３‬جارد ﻳا ده چ‪ ３‬د اﻧســان پﻪ بدن ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪３‬‬
‫لروﻧک‪ ３‬ﻧس ﻧاست‪ ３‬او ﻧسخﻮږي سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ -٣‬د سيليا تا ټولگى(‪ :)Class Ciliate‬د دې ！ﻮلگﻲ غ‪７‬ي سﻴلﻴا (با‪１‬ﻪ)‬
‫لري‪ .‬ﻳﻮ ﻧماﻳﻨده ﻳ‪ ３‬پرامﻴشﻴم دى چ‪ ３‬پﻪ وﻻړو اوبﻮ ک‪ ３‬زﻳات پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫ج)جارديا‬

‫‪ -٤‬د سپوروزوا ټولگى(‪:)Class Sprozoa‬د پروتستا دا ډلﻪ حرکﻲ غ‪７‬ي‬

‫ﻧــﻪ لــري‪ .‬بﻴل‪／‬ﻪ ﻳﻲ پﻼزمﻮدﻳم دی‪ .‬پﻼزمﻮدﻳم د اﻧســان د وﻳﻨ‪ ３‬پرازﻳت دی چ‪ ３‬د‬
‫مﻼرﻳا ﻧاروغ‪ ９‬سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د) پراميشيم‬

‫( ‪ ) ٢ -٧‬شکل د پروتوزوا شکلونه ‪ :‬الف‪ :‬آميب‬

‫ب‪ :‬يوگلينا ج‪ :‬جارديا د‪ :‬پراميشيم‬

‫‪14‬‬
 ‫مﻼرﻳا لﻪ دوو کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب ده ‪ Malo‬د بدې پﻪ معﻨا او ‪ Oria‬د ﻫﻮا پر معﻨا ده‪.‬‬
‫پخﻮا فکر کﻴده چ‪ ３‬د مﻼرﻳا ﻧاروغی لﻪ بدې ﻫﻮا ＇خﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫خﻮ وروستﻪ ولﻴدل شﻮل چ‪ ３‬د مﻼرﻳا ﻧاروغﻲ د پﻼزمﻮدﻳم پﻪ واسطﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ی ＇لﻮر ډولﻪ پﻼزمﻮدﻳم‬
‫شتﻮن لري‪.‬‬
‫‪ .١‬پﻼزمﻮدﻳم وﻳﻮاکس‪ :‬چ‪ ３‬لﻪ ﻫر (‪ )٤٨‬ساعتﻮﻧﻮ ＇خﻪ وروستﻪ لرزه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ .٢‬پﻼزمﻮدﻳم مﻼرﻳا‪ :‬چ‪ ３‬لﻪ ﻫر (‪ )٧٢‬ساعتﻮﻧﻮ ＇خﻪ وروستﻪ ل‪７‬زه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ .٣‬پﻼزمﻮدﻳم فالسﻴپارم‪ :‬پﻪ غﻴر مﻨظم ډول ل‪７‬زه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ .٤‬پﻼزمﻮدﻳم ‪ Ovale‬چ‪ Vavax ３‬سره ﻳﻮشان دي‪.‬‬
‫پالزموديم د ژوند دوران‪:‬‬
‫پﻼزمﻮدﻳم پﻪ دوو مﻴزباﻧﻮ ک‪ ３‬خپل ژوﻧد ســر تﻪ رســﻮي چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی مﻴزبان ﻳ‪ ３‬اﻧســان او دوﻳم مﻴزبان ﻳ‪３‬‬
‫د اﻧافﻴــل مﻮﻧث غﻮماشــﻪ ده‪ .‬پﻼزمﻮدﻳم دوه دولــﻪ تکثر کﻮي‪ :‬زوجﻲ او غﻴرزوجــﻲ‪ ،‬زوجﻲ تکثرﻳ‪ ３‬د‬
‫غﻮماش‪ ３‬پﻪ بدن ک‪ ３‬او غﻴر زوجﻲ تکثرﻳ‪ ３‬د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬صﻮرت ﻧﻴسﻲ‪.‬‬
‫د مﻼرﻳــا پرازﻳتﻮﻧــﻪ چ‪ ３‬د ســپﻮرزﻳت پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي د اﻧافﻴل د مﻮﻧث جﻨس پﻪ واســطﻪ د اﻧســان وﻳﻨ‪ ３‬تﻪ‬
‫داخل‪５‬ــ‪８‬ي لﻮم‪７‬ی ‪＄‬ﻴ‪／‬ر تﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻫلتﻪ تکثــر کﻮي‪ .‬پﻪ تروفﻮزوﻳتﻮﻧﻮ بدل‪８５‬ي‪ .‬تروفﻮزﻳتﻮﻧﻪ لﻪ دوﻳﻨ‪ ３‬ســره‬
‫کروﻳات تر حمل‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ پﻪ غﻴر زوجی تکثر پﻴل کﻮې ډ‪４‬ر شم‪５‬ر مﻴروزﻳتﻮﻧﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫پﻪ پاﻳل‪ ３‬ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬سر ﻳ‪ ３‬حجرې چﻮي او لرزه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻳﻮ شمﻴر مﻴروزﻳتﻮﻧﻪ د ‪－‬امﻴتﻮساﻳتﻮﻧﻪ پﻪ‬
‫ﻧﻮم پﻪ جﻨسی حجرو بدل‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬تر ډ‪４‬رې مﻮدې پﻮرې د اﻧسان پﻪ وﻳﻨ‪ ３‬ک‪ ３‬پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ مﻼرﻳا اختﻪ کس د اﻧافﻴل د مﻮﻧث جﻨس پﻪ واسطﻪ وچﻴچل شﻲ دغﻪ ‪－‬امتﻮساﻳتﻮﻧﻪ د غﻮماشﻲ‬
‫بدن تﻪ اخل‪８５‬ي او ﻫلتﻪ زوجﻲ تکثر کﻮي‪ .‬ډ‪４‬ر شم‪５‬ر سپﻮروزوﻳتﻮﻧﻪ تﻮلﻴدوي چ‪ ３‬د غﻮماش‪ ３‬دﻻړو غدوﻧﻪ‬
‫تــﻪ ‪＄‬ﻲ کلﻪ چ‪ ３‬دغﻪ غﻮماشــﻲ روغ اﻧســان و چﻴچﻲ ﻫغﻪ د مﻼرﻳا پﻪ ﻧاروغــ‪ ９‬اختﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬چ‪ ３‬بﻴا‪＄‬لﻲ‬
‫دوران د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬بﻴل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسط د پروتﻮزوا د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ډولﻮﻧﻮ کتﻨﻪ‬
‫د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ‪ :‬ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳد پﻮښ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻲ‪ ،‬بﻴکر ﻳا (＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ گﻴﻼس) ﻳﻮه اﻧدازه وﻻړې اوبﻪ‪.‬‬
‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ل‪８‬ې وﻻړې اوبﻪ پﻪ بﻴکر ک‪ ３‬واچﻮئ‪ .‬لﻪ بﻴکر ＇خﻪ د ＇ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻲ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ ＇ا＇کﻰ اوبﻪ پر سﻼﻳ‪ ６‬واچﻮئ‪.‬‬
‫د پرامﻴشم‪ ،‬د چ＂ک حرکت د کمﻴدو لپاره پرې د سﻼﻳد پﻮښ کﻴ‪８‬دئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د ماﻳکروسکﻮپ د تخت د پاسﻪ پﻪ مﻨاسب ‪＄‬اى‬
‫ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کم‪ ３‬قﻮې (‪ )١٠x‬او بﻴا ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې (‪)٤٠x‬پﻪ واسطﻪ وگﻮرئ‪ .‬کﻮم شکلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬مﻮ ولﻴدل پﻪ خپلﻮ‬
‫کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ او بﻴا ﻳ‪ ３‬لﻪ (‪٢-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر) سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ او ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬وﻧﻮمﻮئ‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫الجي (‪)Algae‬‬
‫پﻪ (‪ )٢ -٨‬شــکل ک‪ ３‬درې ډولﻪ الجﻲ وﻳﻨئ‪ .‬د الجﻲ اصطﻼح ﻫغﻪ ﻧبات ډولﻪ ســاده جسمﻮﻧﻮ تﻪ کارول‬
‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬کلﻮروفﻴل اوحجروي دﻳﻮال ولري‪ .‬الجﻲ اوتﻮتروف دي‪ .‬خپل خﻮاړه پﻪ خپلﻪ جﻮړوي‪ .‬ډﻧ‪６‬ر‪،‬‬
‫ﻧﻴلﻪ (رﻳ‪＋‬ــﻪ) اوپا‪ ３１‬ﻧﻪ لري‪ .‬تقرﻳبا ً ！ﻮل الجﻲ د ډﻧ‪６‬وﻧﻮ‪ ،‬جﻬﻴلﻮﻧﻮ ﻳا د ســمﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پﻪ واورو او‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ تﻮدو چ‪５‬ﻨﻮ ک‪ ３‬پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ الجﻲ د وﻧﻮ پﻪ ډډوﻧﻮ‪ ،‬ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‬
‫او د پرخﻮ(صخره) د پاسﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د الجي بڼه او جوړښـــت‪ :‬الجﻲ کﻴداى شــﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮحجروي ﻳا ＇ﻮ‬

‫حجروي وي‪ .‬د ＇ﻮحجروي الجﻲ اوږودوالﻰ تقرﻳبا ً ‪ ٦٠‬مترو پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫دلتﻪ درې ډولﻪ مﻬم الجﻲ ＇ﻴ‪７‬و‪.‬‬
‫‪ -١‬سره الجﻲ ‪ -٢‬ﻧسﻮاري الجﻲ‪ -٣‬شﻨﻪ الجﻲ دا ！ﻮل کلﻮرفﻴل لري‪ .‬د ﻫغﻮی‬
‫مختلف رﻧگﻮﻧﻪ لﻪ کلﻮروفﻴل ＇خﻪ پرتﻪ د ﻧﻮرو پگمﻨتﻮﻧﻮ لﻪ مﻮجﻮدﻳت سره‬
‫ت‪７‬لﻲ دي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د سره سمﻨدرگﻲ پﻪ مخ باﻧدې سره الجﻲ ﻻمبﻮ وﻫﻲ‪،‬‬
‫لﻪ دې کبلﻪ دا ســمﻨدرگی ســﻮر برﻳ‪＋‬ــﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ الجــﻲ د لمبا د ډﻧ‪６‬وﻧﻮ‬
‫تر＇ﻨــگ د کباﻧــﻮ د ډﻧدوﻧﻮ او د اوبﻮ د ！اﻧکﻴﻮ تر＇ﻨگ‪ ،‬چ‪ ３‬پاک‪ ３‬شــﻮي ﻧﻪ‬
‫وي‪ ،‬وده کﻮي‪ .‬اوب‪７‬ۍ (سپﻴروجﻴر ‪ )Spirogyra‬د شﻨﻪ الجﻲ ﻳﻮه معمﻮلﻲ‬
‫ﻧﻮعﻪ ده‪ ،‬چ‪ ３‬د وﻳالﻮ‪ ،‬ډﻧ‪６‬وﻧﻮ اوسﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ غاړو ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٢ -٩‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬درى ډولﻪ الجﻲ‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د اوب‪７‬ﻳﻮ کتﻨﻪ‬
‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻰ پﻨس‪ ،‬بﻴکراو او ب‪７‬ۍ‪.‬‬
‫کړنالره‪ :‬د پﻨس پﻪ واســطﻪ لﻪ بﻴکر ＇خﻪ د اوب‪７‬ﻳﻮ ﻳﻮ تار را واخلئ او د ســﻼﻳ‪ ６‬دپاســﻪ ﻳ‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪＇ .‬ﻮ ＇اکﻲ اوبﻪ پرې واچﻮئ‬
‫او سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬وپﻮ＊ﻮئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ تخت پﻪ ﻻزم ‪＄‬اى ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى د کمﻲ قﻮې او بﻴاﻳ‪３‬‬
‫د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې پﻪ واسطﻪ وگﻮرئ‪ .‬ﻫغﻪ شکل چ‪ ３‬مﻮ ولﻴد پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫فنجي (‪)Fungi‬‬
‫پﻪ (‪ )٢ -٩‬شکل ک‪＇ ３‬ﻪ شﻰ وﻳﻨئ؟‬
‫دغﻪ مﻮجﻮدات پﻪ کﻮم وخت ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ى؟‬
‫کﻴداى شــﻲ فکروک‪７‬ئ چ‪！ ３‬ﻮل فﻨجﻲ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ مرخﻴ‪７‬ﻳﻮ پﻪ شان د خﻮړلﻮ وړ‬
‫ﻼ د ډوډۍ چ‪２‬ﻴاس‪(３‬پﻮپﻨک) ﻳﻮ ډول‬ ‫دي‪ ،‬خﻮ ！ﻮل فﻨجﻲ ﻧﻪ خﻮړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬مث ً‬
‫فﻨجــﻲ دي چ‪ ３‬د خﻮړلﻮ وړ ﻧﻪ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬مرخﻴ‪７‬ي ﻫم زﻫري وي او خﻮړل‬
‫(‪ )٢-١٠‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬ﻳﻮ ډول مرخﻴ‪７‬ي‬
‫ﻳ‪ ３‬ان د م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬سبب ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫فﻨجﻲ ＇ﻪ شﻰ دي؟‬
‫فﻨجــﻲ ﻧبــات ډولــﻪ مﻮجﻮدات دي چــ‪ ３‬کلﻮروفﻴل ﻧﻪ لري‪ .‬فﻨجــﻲ ﻳﻮ حجروي ﻳا ＇ــﻮ حجروي وي‪.‬‬
‫بﻴﻮلــﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ پخــﻮا فﻨجﻲ اوﻧباتات پﻪ ﻳﻮ عالم ک‪＄ ３‬اى ک‪７‬ي وو‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬فﻨجﻲ د ﻧباتاتﻮپﻪ شــان‬
‫حجروي دﻳﻮال لري‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬فﻨجﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي خﻮاص لري‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ ﻳﻮ جﻼ عالم ک‪＄ ３‬اى‬
‫ورک‪ ７‬شﻮى دی‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬فﻨجﻲ پﻪ ！ﻮلﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ ﻧمجﻨﻮ‪ ،‬تﻴارو او تﻮدو سﻴمﻮ‬
‫ک‪ ３‬ډﻳر پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د فنجي ډولونه‪:‬‬
‫‪ -١‬خميرمايـــه (‪ :)Yeast‬خمﻴرماﻳــﻪ ﻳﻮحجــروي فﻨجــﻲ دي‪ .‬پﻪ‬
‫مختلفــﻮ ب‪２‬ﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بﻴضﻮي‪ ،‬داﻳروي‪،‬اســتﻮاﻧﻪ ﻳــﻲ‪ ،‬او کالﻮﻧﻲ (ډلﻪ‬
‫ﻳﻴز) ډول پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫(‪ )٢ -١١‬شکل‪ :‬مرخﻴ‪７‬ى چ‪３‬‬ ‫‪ -٢‬د نباتاتـــو پرازيت فنجي‪ :‬ﻳﻮ حجروي فﻨجﻲ دي‪ .‬او د ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬
‫ﻫاﻳفاﻳی لﻴدل ک‪８５‬ی‪８‬‬
‫ﻧباتاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پ＂ا！ﻮ‪ ،‬غﻨمﻮ‪ ،‬اﻧگﻮرو اوگﻼب د پاسﻪ ژوﻧد کﻮي‪.‬‬
‫‪ -٣‬مرخيـــړي (‪ :)Mushrooms‬دا ډول فﻨجــﻲ ډﻳــر زﻳــات‬
‫پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮ لرگﻴﻮ د پاسﻪ چ‪ ３‬د خرابﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬وي‪ ،‬ﻳا ﻫغﻪ ‪＄‬مکﻪ چ‪ ３‬شﻨﻪ وي او ﻳا پﻪ ﻫغﻮ‬
‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬عضﻮي مﻮاد زﻳات ولري‪ ،‬پﻪ ت‪５‬ره بﻴا پﻪ باراﻧﻲ مﻮسم ک‪ ،３‬ډﻳرلﻴدل کﻴ‪８‬ي‪)٢ -١١( .‬‬
‫د فنجي تغذيه‪ :‬فﻨجﻲ خپلﻪ خﻮاړه ﻧشــﻲ جﻮړوﻻى‪＄ .‬ﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ســپروفاﻳت (‪ )saprophyte‬دي‬

‫‪17‬‬
‫چ‪ ３‬لﻪ م‪７‬و او تخرﻳب شﻮو جسمﻮﻧﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻲ پرازﻳت دي‪ .‬لﻪ خمﻴرماﻳ‪ ３‬پرتﻪ ﻧﻮر د‬
‫فﻨجﻲ جسم د ﻫاﻳفا (‪ )Hypha‬پﻪ ﻧامﻪ لﻪ ﻧرﻳﻮ تاروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻫاﻳفا وده وک‪７‬ي‪،‬‬
‫مﻨثعب کﻴ‪８‬ي‪ .‬تاوه شــﻮې کتلﻪ (جال تﻪ ورتﻪ شــبکﻪ) جﻮړوي چ‪ ３‬د ماﻳسلﻴم (‪ )Mycellum‬پﻪ ﻧامﻪ‬
‫ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫په چاپيريال کې د فنجي نقش‪＄:‬ﻴﻨ‪ ３‬فﻨجﻲ م‪７‬ه جسدوﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻮي او د عﻨاصرو پﻪ دوران ک‪３‬‬
‫مﻬم رول لري‪ .‬ﻳﻮ شم‪５‬ر فﻨجﻲ غذاﻳﻲ مﻮاد فاسدوي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬فﻨجﻲ د پﻮستکﻲ د ﻧاروغﻴﻮ سبب کﻴ‪８‬ي او لﻪ‬
‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ＇خﻪ د پﻨسلﻴﻨﻮ پﻪ ＇‪５‬ر د اﻧتﻲ بﻴﻮتﻴک پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪.‬‬
‫لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ‪ :‬د فﻨجﻲ گ＂‪ ３‬او دوﻳمﻪ ډلﻪ دې د فﻨجﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ لست ک‪７‬ي‪ .‬وروستﻪ دې ﻫره ډلﻪ خپل لستﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره پرتلﻪ‬
‫ک‪７‬ي او پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫ډبر گلی(گلسنگ ‪:)Lichens‬‬

‫گلســﻨگ خاص ژوﻧــدي مﻮجﻮدات دي چــ‪ ３‬د فﻨجﻲ اوشــﻨﻪ الجﻲ د ‪６－‬‬
‫ژوﻧــد (‪)symbiosis‬حاصــل دی‪ .‬پــﻪ دې ډول ژوﻧد کــ‪ ３‬الجﻲ د فﻨجﻲ‬
‫لپاره غذاﻳﻲ مﻮاد (کاربﻮﻫا ﻳدرﻳت) جﻮړوي او فﻨجﻲ مﻨرالﻮﻧﻪ او اوبﻪ د الجﻲ‬
‫لپــاره برابروي چ‪ ３‬الجﻲ لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ د خپل ‪＄‬ان او فﻨجﻲ لپاره د غذاﻳﻲ‬
‫مﻮادو پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده وک‪７‬ي‪ .‬گلسﻨگ د چاپﻴرﻳال د تغﻴﻴراتﻮ پﻪ مقابل‬
‫ﻼ کﻪ چ‪５‬رې ﻫﻮا ډﻳره کک‪７‬ه شﻲ الجﻲ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ک‪ ３‬ډﻳرحساس دى‪ .‬مث ً‬
‫کلــﻪ چ‪ ３‬الجﻲ ژوﻧد لﻪ ﻻســﻪ ورک‪７‬ي فﻨجﻲ ﻫم لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬گلســﻨگ د‬
‫کﻴمﻴاوي مﻮادو پﻪ مقابل ک‪ ３‬ﻫم ډﻳرحساس دى‪.‬‬
‫(‪ )٢-١٢‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬گلسﻨگ‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫گلسﻨگ لﻪ کﻮمﻮ برخﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دى‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫د دويم څپرکي لنډيز‬
‫وﻳروسﻮﻧﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬جسمﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬لﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬر غﻴرفعال وي‪ ،‬خﻮ د کﻮربﻪ (مﻴزبان)‬
‫د حجرې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬فعالﻴ‪８‬ي‪ .‬د کﻮربﻪ پﻪ حجره ک‪ ３‬سربﻴره پﻪ ډﻳر＊ت (تکثر) د ﻧارغﻴﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫بکترﻳاوې ډ‪４‬رکﻮچﻨﻲ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬حقﻴقﻲ ﻫســتﻪ ﻧــﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨﻰ پروکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ دوو‬
‫عالمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي چ‪ ３‬ﻳﻮﻳ‪ ３‬ارک بکترﻳا او بل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮبکترﻳا دي‪.‬‬
‫پروتســتا ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬حقﻴقﻲ ﻫســتﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻳﻮکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ عمﻮمﻲ ډول‬
‫حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬
‫الجﻲ د پروتستا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دى‪ .‬مختلف ډولﻮﻧﻪ لري‪ .‬الجﻲ کلﻮروفﻴل لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮحجروي‬
‫او ‪＄‬ﻨ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻮ حجروي دي‪.‬‬
‫فﻨجﻲ ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬کلﻮرفﻴل ﻧﻪ لري‪ ،‬ﻫﻴتروتروف دي‪ .‬خپلﻪ خﻮاړه پﻪ خپلﻪ ﻧشﻲ‬
‫جﻮړوﻻى‪ .‬د اړتﻴا وړ خﻮاړه لﻪ عضﻮي ورستﻮ(خﻮسا) مﻮادو ＇خﻪ اخلﻲ‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫د دويم څپرکي پوښتنې‬
‫تشريحي پوښتنې‬
‫‪.١‬د ب‪２‬ــ‪ ３‬او جﻮړ＊ــت لﻪ مخــ‪＇ ３‬لﻮر ﻧﻮع‪ ３‬وﻳرســﻮﻧﻪ او پﻪ ﻫغﻮى پﻮرې اړوﻧــدې ﻧاروغ‪ ９‬بﻴان‬
‫ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪.٢‬د پروتستا درې مﻬم‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ＇رگﻨدې ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪.٣‬د استﻮگﻨ‪ ３‬پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬فﻨجﻲ ＇ﻪ رول لري؟‬
‫د هرې پوښتنې لپاره مناسب ځواب غوره کړئ‪.‬‬
‫‪ .٤‬وﻳرسﻮﻧﻪ کﻮچﻨﻲ جسمﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬لﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬر‪ ..............‬دي‪.‬‬
‫الف‪ :‬فعال ب‪ :‬غﻴرفعال ج‪ :‬دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬
‫‪.٥‬بکترﻳا ‪ ....................‬مﻮجﻮدات دي‪.‬‬
‫الف‪ :‬ﻳﻮکارﻳﻮت ب‪ :‬پروکارﻳﻮت ج‪ :‬ﻧباتات د‪ :‬حﻴﻮاﻧات‬
‫‪.٦‬الجﻲ لﻪ ‪ ..................‬ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫الف‪ :‬ﻧباتات ب‪ :‬حﻴﻮاﻧات ج‪ :‬پروتستا د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬
‫ســـمې او نا سمې پوښـــتنې‪ :‬ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ .‬د سم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ‬
‫مقابل ک‪( ３‬ص) او د ﻧاسم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬
‫‪.٧‬فﻨجﻲ د ﻧباتاتﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي چ‪ ３‬خپلﻪ خﻮاړه د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ واسطﻪ جﻮړوي‪.‬‬
‫‪.٨‬گلسﻨگ د فﻨجﻲ او الجﻲ گ‪ ６‬ژوﻧد ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪.٩‬ﻳﻮگلﻴﻨا د پروتستا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ده چ‪ ３‬کلﻮررپﻼست لري‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫دريم څپرکى‬

‫د نباتاتو ډلبندي (طبقه بندي)‬

‫أﻳــا ﻧباتات ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي؟ ﻧباتات د اﻧســان لﻪ ژوﻧد ســره ＇ﻪ اړﻳک‪３‬‬
‫ژوﻧد لﻪ ﻧباتاتﻮ پرتﻪ ممکﻦ ﻧﻪ دی‪＄ ،‬کﻪ زمﻮږ ډ‪４‬ر خﻮاړه لﻪ ﻧباتاتﻮ او ﻳا لﻪ ﻫغﻮ‬
‫حﻴﻮاﻧاتــﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮي دي چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳــﻪ کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ‬
‫ﻧباتات د کاربﻦ دای اکســاﻳد د اخﻴســتلﻮ او د اکســﻴجﻦ د أزادولﻮ لﻪ پلﻮه چ‪３‬‬
‫ﻳــﻮه حﻴاتــﻲ ماده ده او د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ بﻬﻴر کــ‪ ３‬ازادﻳ‪８‬ي‪ ،‬اﻫمﻴت لري‪ .‬ﻳا‬
‫پﻪ بل عبارت ﻧباتات د اکســﻴجﻦ د چمتﻮکﻮلﻮ مســؤولﻴت پــﻪ غاړه لري چ‪３‬‬
‫د زﻳاتــره ژوﻧدﻳــﻮ مﻮجﻮداتﻮ د تﻨفس لپاره ضروري دي‪ .‬أﻳا ！ﻮل ﻧباتات ﻳﻮشــان‬
‫دي‪ ،‬رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬لري؟ أﻳا ！ﻮل ﻧباتات گل لروﻧکﻲ دي؟ أﻳا ！ﻮل ﻧباتات‬
‫اﻧتقالﻲ اﻧساج لري؟‬
‫ددې ＇پرکﻲ پﻪ مطالع‪ ３‬سره بﻪ داس‪ ３‬پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ي او د ﻧباتاتﻮ پﻪ‬
‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ﻳعﻨﻲ ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب‪ ،‬د حجري دﻳﻮال اوکﻮتﻴکل ســره بﻪ اشﻨاشﻲ‬
‫او پﻮه بﻪ شﻲ چ‪＇ ３‬ﻨگﻪ وعاﻳﻲ او غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻳﻮ لﻪ بلﻪ سره تﻮپﻴرلري‪.‬‬
‫ﻫمدارﻧگﻪ تخم لروﻧکﻲ او ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧباتات او د ﻫغﻮی اﻫمﻴت بﻪ وپﻴژﻧﻲ‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫د نباتاتو ځانگړتياوې‪:‬‬
‫ﻧباتــات ژوﻧدي مﻮجــﻮدات دي چ‪ ３‬د ژوﻧــد ！ﻮل فعالﻴتﻮﻧﻪ‪ ،‬لکــﻪ‪ :‬تغذﻳﻪ‪ ،‬تﻨفس‪ ،‬ډﻳر＊ــت‪ ،‬وده او‬
‫ﻧﻮرو لروﻧکﻲ دي‪ .‬ﻧباتات ﻧســبت پروتســتا او فﻨجﻴاﻧﻮتﻪ پ‪５‬چلﻲ دي‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬ﻧباتات ＇ﻮ حجروي‬
‫مﻮجــﻮدات دي‪ .‬زﻳاتره ﻳ‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ي غ‪７‬ي او ﻧســجﻮﻧﻪ لري‪ .‬ﻧباتات کلﻮروفﻴــل لري اوخپل خﻮاړه پﻪ‬
‫خپلﻪ جﻮړوي‪ ،‬خﻮ ﻧشﻲ کﻮﻻی د حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ شان حرکت وک‪７‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧباتﻲ حجرې د حﻴﻮاﻧﻲ‬
‫حجرو پرخﻼف حجروي دﻳﻮال لري‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬ﻧباتات ﻳﻮ تر بلﻪ ﻳﻮشان ﻧﻪ معلﻮمﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ ＇ﻮ‬
‫گ‪６‬ې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې لري چ‪ ３‬د کلﻮرفﻴل‪ ،‬حجروي دﻳﻮال او کﻮتﻴکل لرلﻮ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬
‫ضيايـــي ترکيـــب(‪ :)Photosynthesis‬پﻪ اووم ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬مﻮ ولﻮســتل چ‪ ３‬ﻧباتات د ضﻴاﻳﻲ‬
‫ترکﻴب پﻪ واسطﻪ خپل غذاﻳﻲ تﻮکﻲ جﻮړوي‪ .‬ﻫغﻪ خﻮاړه چ‪ ３‬د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ عملﻴﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‬
‫د حﻴﻮاﻧاتــﻮ او ﻧباتاتــﻮ د ژوﻧد لپاره ضروري ده‪ .‬د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب عملﻴﻪ پﻪ کلﻮرپﻼســت ک‪ ３‬صﻮرت‬
‫ﻧﻴسﻲ‪＄ .‬کﻪ کلﻮروپﻼست د کلﻮروفﻴل ﻳا د شﻨﻪ رﻧگ تﻮکﻮ(‪ )Pigment‬پﻪ لرلﻮ کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د‬
‫لمر د ر‪１‬ا پﻪ مﻮجﻮدﻳت ک‪ ３‬غذاﻳﻲ مﻮاد جﻮړک‪７‬ي‪ .‬کلﻮروپﻼســتﻮﻧﻪ د کلﻮروفﻴل پر پﻴگمﻨت بر ســﻴره‬
‫ﻧﻮر پﻴگمﻨ＂ﻮﻧﻪ ﻫم لري چ‪ ３‬پﻪ گلﻮﻧﻮ‪ ،‬مﻴﻮو او پﻪ مﻨﻲ ک‪ ３‬د وﻧﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬سﻮر‪ ،‬ﻧارﻧجﻲ او ژﻳ‪ ７‬رﻧگﻮﻧﻪ‬
‫تﻮلﻴدوي‪.‬پﻪ ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻧباتات د ساده غﻴرعضﻮي تﻮکﻮ (اومﻪ مﻮاد) ﻳعﻨﻲ لﻪ اوبﻮ او کاربﻦ دای‬
‫اکســاﻳد ＇خﻪ مغلق عضــﻮي مرکبات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬گلﻮکﻮز(قﻨد) جﻮړوي‪ .‬د ضﻴاﻳــﻲ ترکﻴب پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬لﻪ‬
‫گلﻮکﻮز＇خﻪ د کﻴمﻴاوي تغﻴﻴراتﻮ وروستﻪ ﻧشاﻳستﻪ او ﻧﻮر مغلق مرکبات‪ ،‬لکﻪ پروتﻴﻦ او شحم جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫دغــﻪ تﻮکﻲ د فلﻮﻳم ﻧســجﻮﻧﻮ لﻪ ﻻرې د ﻧبات ！ﻮلﻮ حجروتــﻪ وړل کﻴ‪８‬ي او د ﻧبات پﻪ بﻴﻼبﻴلﻮ برخﻮ(غ‪７‬و)‪،‬‬
‫لکﻪ‪ :‬رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬ک‪ ３‬زﻳرمﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧباتاتﻮ پا‪ ３１‬سﻮر رﻧگ لري‪ .‬أﻳا پﻪ دې ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب صﻮرت ﻧﻴسﻲ؟‬

‫‪22‬‬
 ‫حجروي ديوال(‪ :)Cell wall‬ول‪ ３‬ﻧبات ﻧﻴغ جگﻴ‪８‬ي؟‬
‫ﻧباتات دحﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ شــان اســکلﻴ＀ ﻧﻪ لري‪ .‬پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬ﻧباتﻲ حجرې حجروي دﻳﻮال لري‪.‬د ﻧباتاتﻮ حجرې د‬
‫حجرې پﻪ غشــا سرب‪５‬ره د حجروي دﻳﻮال پﻪ واسطﻪ احاطﻪ شﻮي دي‪ .‬حجروي دﻳﻮال حجروتﻪ معﻴﻨﻪ ﻫﻨدسﻲ‬
‫ب‪２‬ﻪ ورکﻮي‪ .‬د حجرې دﻳﻮال د الکترون ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د اوبدلﻮ تاروﻧﻮ د شبک‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫کﻴمﻴاوي ترکﻴب ﻳ‪ ３‬سلﻮلﻮز دى‪ .‬سلﻮلﻮز ＇ﻮ قﻴمتﻪ کاربﻮﻫاﻳدرﻳت (قﻨد) دى چ‪ ３‬لﻪ ساﻳتﻮپﻼزم ＇خﻪ ＇（ﻮل‬
‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧباتﻲ حجرو دﻳﻮال پﻪ لرگﻲ بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬شکل (‪)٣-١‬‬

‫د ﻧباتﻲ حجرې دﻳﻮال‬

‫‪ ٣-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻧباتﻲ حجرې دﻳﻮال‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫د حجرې دﻳﻮال پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪＇ ３‬ﻪ رول لري؟‬

‫کيوتيکل(‪ :)Cuticle‬د ﻧباتﻲ حجرو د حجروي دﻳﻮال بﻬر اړخ د کﻮتﻴکل پﻮښ پﻪ واســطﻪ پﻮ＊ــل‬
‫شﻮی دی‪ ،‬چ‪ ３‬ﻧبات لﻪ وچ‪５‬دو ＇خﻪ ساتﻲ‪.‬کﻮتﻴکل مﻮم( ‪ )wax‬ډولﻪ ماده ده او پﻪ خاصﻪ تﻮگﻪ د ﻫغﻮ‬
‫ﻧباتاتﻮ د پا‪１‬ﻮ د اپﻲ درمﻴس پﻪ مخ شتﻮن لري چ‪ ３‬پﻪ وچﻮ مﻨطقﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫د نباتاتو ډلبندي(‪)Plant classification‬‬
‫تــر اوســﻪ د لﻪ مختلفــﻮ ﻧباتاتﻮ لﻪ زﻳاتﻲ ﻧﻮع‪ ３‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪.‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم ﻧباتات شــرﻳک‪ ３‬او اساســﻲ‬
‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴــاوې لــري‪ ،‬بﻴــا ﻫم پﻪ ک‪ ３‬زﻳــات تﻮپﻴروﻧــﻪ لﻴدل کﻴــ‪８‬ي‪ .‬ډﻳر ﻧباتات د رﻳ‪＋‬ــﻮ لــﻪ ﻻرې اوبﻪ او‬
‫مﻨرالﻮﻧﻪ جذبﻮي او د اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ﻳ‪ ３‬پا‪１‬ﻮ او ډﻧ‪６‬روﻧﻮ تﻪ لﻴ‪８‬دوي‪ .‬خﻮ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬
‫خزې اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪.‬حجروتﻪ ﻳ‪ ３‬اوبﻪ د اسمﻮسﻴس د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ‬
‫د اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ د لرلﻮ او ﻧﻪ لرلﻮ پر بﻨس＀ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ(گروپﻮﻧﻮ) وﻳشلﻲ دي‪.‬‬
‫وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻳا ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ لري‪.‬‬
‫غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪.‬‬
‫وعاﻳــﻲ ﻧباتــات پﻪ درﻳﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ب‪ ３‬تخمــﻪ ﻧباتاتﻮ‪ ،‬تخم لروﻧکﻮ گل لروﻧکــﻮ ﻧباتاتﻮ او تخم لروﻧکﻮ‬
‫ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتاتﻮ باﻧدې وﻳشــل شــﻮي دي‪ .‬تخم لروﻧکﻲ گل لروﻧکﻲ ﻧباتات ﻫم پﻪ دوو گروپﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي‬
‫دي‪.‬‬
‫‪ -١‬ﻳﻮمشﻴمﻪ ﻧباتات(‪)Monocotyledon‬‬
‫‪ -٢‬دوه مشﻴمﻪ ﻧباتات (‪)Dicotyledon‬‬

‫باتات‬

‫وعاﻳﻲ ﻧباتات‬ ‫غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات‬

‫مثالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬خزې او لﻴﻮرورتس‬

‫تخم لروﻧکﻲ گل لروﻧکﻲ‬ ‫ب‪ ３‬گلﻪ تخم لروﻧکﻲ‬ ‫ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧبات‬
‫ﻧباتات‬ ‫ﻧباتات‬ ‫مثال سرخس‬
‫مثال ﻳ‪ ３‬مخروطﻴان‬

‫دوه مشﻴمﻪ‬ ‫ﻳﻮ مشﻴمﻪ‬

‫مثال‪ :‬لﻮبﻴا‬ ‫مثال‪ :‬غﻨم‬

‫( ‪ )٣ -٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻧباتاتﻮ ډلبﻨدۍ چارټ‬

‫‪24‬‬
 ‫غير وعايي نباتات (‪)Non vascular plants‬‬

‫ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬د اوبﻮ او معدﻧﻲ مﻮادو لپاره اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ (زاﻳلم او فلﻮﻳم) ﻧﻪ لري ‪ .‬دا ﻧباتات پﻪ‬

‫ﻧمجﻨﻮ اوســﻴﻮري لروﻧکﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬شــﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ددې ﻧباتاتﻮ رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬حقﻴقﻲ ﻧﻪ دي‪＄ ،‬کﻪ‬

‫اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬پﻪ ！ﻮلﻮ غﻴروعاﻳ‪ ３‬ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د رﻳزوﻳﻴد(‪)Rhizoid‬پﻪ ﻧﻮم رﻳ‪＋‬ــﻮ تﻪ ورتﻪ ﻧرم‬

‫ماﻳکروســکﻮپﻲ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻪ شــتﻪ چ‪ ３‬دﻧده ﻳ‪ ３‬د اوبﻮ او مﻨرالﻮﻧﻮ جذبﻮل دي‪ .‬ســربﻴره پردې اوبﻪ او د‬

‫خزو(غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات دي) د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ کﻮﻻی شــﻲ لﻪ ﻫرې لﻮري ورﻧﻨﻮزي‪ .‬غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات د‬

‫وعاﻳﻲ ﻧســجﻮﻧﻮ د ﻧﻪ لرلﻮ لﻪ کبلﻪ کﻮچﻨی جســامت لري اوﻧﻪ شﻲ کﻮﻻي ډﻳر لﻮړشﻲ‪ .‬دا ﻧباتات مذکر او‬

‫مؤﻧث جﻨسﻲ غ‪７‬ي لري د مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو ＇خﻪ تخم تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻧباتاتﻮ پﻪ دې‬

‫گروپ ک‪ ３‬خزې‪ ،‬لﻴﻮر ورتس او ﻫارن ورتس شامل دي‪.‬‬

‫خزې(‪:)Mosses‬‬

‫خزې د شﻨﻪ ﻧبات د کﻮچﻨﻴﻮ کتلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ د وﻳالﻮ پﻪ غاړو‪ ،‬ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ او گ‪２‬ﻮ ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ‪ ،‬د وﻧﻮ پﻪ تﻨﻮ د‬

‫ډبرو او ﻧمجﻨﻮ خاورو د پاسﻪ پﻪ ＊ﻪ ډول وده کﻮي‪ )٣-٣( .‬شکل‬

‫خزې زوجﻲ اوغﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ــت لري‪ .‬غﻴرزوجﻲ ډﻳر＊ــت ﻳ‪ ３‬داس‪ ３‬دی چ‪ ３‬کلﻪ لﻪ خاورې سره پﻪ‬

‫تماس ک‪ ３‬د خزو ډﻧ‪６‬ر تﻪ ورتﻪ تاروﻧﻪ ！ﻮ！‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬شﻲ‪ ،‬ﻫره ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮلی شﻲ ﻧﻮې خزه مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬د‬

‫خزو پﻪ زوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬مؤﻧث اومذکر گامﻴ＂ﻮﻧﻪ تشکﻴلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای‬

‫کﻴدو＇خﻪ ﻧﻮې خزې مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ليور ورتس(‪:)Liver worts‬‬
‫د غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ﻳﻮه بلﻪ ﻧﻮعﻪ ده چ‪＄ ３‬ﻴگرتﻪ ډﻳر ورتﻪ والی لري‪.‬‬

‫لﻴﻮر ورتس‬ ‫(‪ )٣-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر د غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫د خزو اهميت‪ :‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬خزې ډﻳرې کﻮچﻨ‪ ９‬دي‪ ،‬خﻮ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬ډﻳراﻫمﻴت لري‪＄ ،‬کﻪ خزې‬
‫زﻳا تره پﻪ ﻫغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬وده کﻮﻻى شﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮرﻧباتات وده ﻧشﻲ کﻮﻻی‪.‬‬
‫کلﻪ چ‪ ３‬خزې م‪７‬ې کﻴ‪８‬ي پات‪ ３‬شــﻮﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ خاورو بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دغســ‪ ３‬خاوروک‪ ３‬ﻧباتات کﻮلی شــﻲ پﻪ ＊ﻪ ډول‬
‫وده وک‪７‬ي ‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬خزې پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻧژدې اوﻧ‪＋‬ت‪ ３‬راشﻨ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د خاورو پﻪ‬
‫ساتﻨﻪ ک‪ ３‬مرستﻪ وک‪７‬ي‪ ،‬تر＇ﻮ د باد او اوبﻮ د جرﻳان لﻪ املﻪ خاوره ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮتﻪ اﻧتقال ﻧﻪ شﻲ‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫خزې لﻪ کﻮم پلﻮه لﻪ عالﻲ ﻧباتاتﻮ سره ورتﻪ والﻰ لري؟‬

‫وعايي نباتات (‪)Vascular plants‬‬

‫پﻮﻫﻴــ‪８‬و چــ‪ ３‬اﻧســاﻧان د بدن پﻪ داخل ک‪ ３‬د تﻮکــﻮ د اﻧتقال لپاره ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ﻧســجﻮﻧﻪ او رگﻮﻧﻪ لري‪ .‬پﻪ‬
‫ﻫمدي ترتﻴب وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫم د تﻮکﻮ د اﻧتقال لپاره پﻪ خپل بدن ک‪ ３‬ﻧســجﻮﻧﻪ لري‪ .‬ﻧﻮمﻮړي ﻧباتات‬
‫پﻪ دوو ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪ .‬ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات اوتخم لروﻧکﻲ وعاﻳﻲ ﻧباتات‪.‬‬
‫بي تخمه وعايي نباتات‪ :‬دا ډلﻪ ﻧباتات وعاﻳﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ لري خﻮ داﻧﻪ (تخم) ﻧﻪ تﻮلﻴدوي‪.‬د دې‬
‫ﻧباتاتــﻮ زﻳاتــره ﻧﻮع‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ وجﻮد ﻧﻪ لري او لﻪ مﻨ‪％‬ــﻪ تللﻲ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳﻮ وﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ‬
‫( ‪ ٣0m‬پﻪ اوږدوالﻲ) د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ لﻮی ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ جﻮړک‪７‬ي وو‪ ،‬خﻮ ﻧﻦ ﻳ‪ ３‬ډﻳرې ﻧﻮع‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ‬
‫تللﻲ دي‪ .‬ډﻳرل‪ ８‬شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ شتﻮن لري د ډبرو سکرو زﻳاتﻪ برخﻪ د دې ﻧباتاتﻮ لﻪ پات‪３‬‬
‫شﻮﻧﻮ ＇خﻪ ده‪ .‬ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات د رﻳ‪＋‬ﻮ‪ ،‬ډﻧ‪６‬رو او پا‪１‬ﻮ لروﻧکﻲ دي او عمﻮماً پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫د وﻳالﻮ پﻪ غاړو‪ ،‬چﻴﻨﻮ‪７＄ ،‬وبﻴﻮ او ﻧمﻨاکﻪ ‪＄‬مکﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬سرخسﻮﻧﻪ ‪ ، Ferns‬اس لک‪Horse ９‬‬
‫‪ tail‬او کلب مﻮسﻴس ‪ Club mossis‬پﻪ دې ډلﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬شامل دي‪.‬‬
‫سرخســـونه‪ :‬سرخســﻮﻧﻪ ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات دي چ‪ ３‬پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬سرخسﻮﻧﻪ‬
‫‪＄‬اﻧگــ‪７‬ې پا‪１‬ــ‪ ３‬او اوږد ډﻧ‪６‬ر (دمبرگ) لري چ‪ ３‬معمﻮ ًﻻ لﻪ ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬ډﻧ‪６‬رې ﻳا رﻳزوم ‪＇ Rhizome‬خﻪ‬
‫مﻨشــاء اخلﻲ‪ .‬د ‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدي ډﻧ‪６‬رې پﻪ مخ فلس ډولﻪ قﻬﻮه ﻳﻲ رﻧگﻪ پا‪ ３１‬او د تﻴروکلﻮﻧﻮ د پا‪１‬ﻮ د پات‪３‬‬
‫شــﻮﻧﻮ اثــر لﻴــدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ډﻧ‪６‬ر پﻪ وروســتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬ت‪５‬غﻪ وجــﻮد لري چ‪ ３‬پﻪ مختلفــﻮ فصلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تر‬
‫‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻮې پا‪ ３１‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي او پخﻮاﻧ‪ ９‬پا‪ ３１‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫د سرخســـونو ډيرښت‪ :‬سرخسﻮﻧﻪ زوجﻲ او غﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ت لري‪ .‬پﻪ زوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬د‬
‫مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ القاح ＇خﻪ د زاﻳگﻮټ ‪ zygote‬حجره مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪ ٣-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر د سرخسﻮﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫پﻪ غﻴرزوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬د سرخسﻮﻧﻮ د پا‪１‬ﻮ پﻪ مخ ت‪５‬غ‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬کلﻪ چ‪３‬‬
‫دغﻪ ت‪５‬غ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ولﻮﻳ‪８‬ي د ﻫغﻮی لﻪ ودې ＇خﻪ ﻧﻮرسرخسﻮﻧﻪ مﻨ‪＃‬‬
‫تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ کﻪ د سرخســﻮﻧﻮ رﻳزوم ！ﻮ！‪ ３‬شــﻲ ﻫره ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮﻻي‬
‫شﻲ ﻳﻮ ﻧﻮی سرخس مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫سرخســﻮﻧﻪ لﻪ خزو ســره ＇ﻪ تﻮپﻴرلري؟ سرخســﻮﻧﻪ د کﻮمﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ‬
‫‪ ٣ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د سرخس ډﻳر＊ت‬ ‫پﻮرې اړه لري؟‬

‫‪28‬‬
 ‫زړي (تخم) لرونکي نباتات‬
‫زﻳاتره ﻧباتات چ‪ ３‬تاســ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻴژﻧئ‪ ،‬داﻧﻪ تﻮلﻴدوي‪ .‬داﻧﻪ ﻳا تخم د دوی د ډﻳر＊ــت وسﻴلﻪ ده‪ .‬تخم لروﻧکﻲ‬
‫ﻧباتات حقﻴقﻲ رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬لري‪ .‬دا ﻧباتات د داﻧ‪ ３‬ﻳا تخم د تﻮلﻴد لﻪ کبلﻪ د تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ‬
‫ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬داﻧﻪ پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬پخﻪ شﻮې تخمﻪ(‪)ovule‬ده‪ .‬د تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ جﻨﻴﻦ(‪)Embryo‬‬
‫داﻧ‪ ３‬د پﻮښ پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬ســاتل‪ ３‬او د اســتراحت پﻪ حال ک‪ ３‬وي او د داﻧ‪ ３‬لﻪ داخلﻲ تﻮکﻮ＇خﻪ د خﻮاړو‬
‫پﻪ حﻴث اســتفاده کﻮي‪ .‬تخم ﻳا داﻧﻪ کﻮﻻی شــﻲ د مﻮســمﻲ سختﻮ شراﻳطﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬مقاومت وک‪７‬ي‬
‫او لــﻪ کرلــﻮ ＇خﻪ مخک‪ ３‬تر ډﻳــرو کلﻮﻧﻮ پﻮرې ژوﻧدۍ پات‪ ３‬وي‪ .‬تخم لروﻧکــﻲ ﻧباتات پﻪ دوو لﻮﻳﻮ ډلﻮ‬
‫وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫‪ -١‬د ＊کاره تخم ﻧباتات ﻳا جمﻨﻮسپرم ‪Gymno sperms‬‬
‫‪Angio sperms‬‬ ‫‪ -٢‬د پ＀ تخم ﻧباتات ﻳا اﻧجﻴﻮسپرم‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫زده کﻮﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪:‬‬
‫الف‪ :‬د خپل چاپ‪５‬رﻳال تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات دې لست ک‪７‬ي‪.‬‬
‫ب‪ :‬د خپل چاپﻴرﻳال بﻲ تخمﻪ ﻧباتات دې لست ک‪７‬ي‪.‬‬
‫دواړه ډل‪ ３‬دې د اخﻴستل شﻮو لستﻮﻧﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫د ښکاره زړي (ظاهر البذر) نباتات يا جمنوسپرم‪ :‬جمﻨﻮسپرم لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب‬
‫شﻮی دی جمﻨﻮ(‪ )Gymno‬د ＊کاره اوسپرم د داﻧ‪ ３‬ﻳا زړي پﻪ معﻨا دی‪ .‬ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬پﻪ دې ډلﻪ ک‪３‬‬
‫شــامل دي‪＊ ،‬ــکاره او لﻮ＇‪ ３‬داﻧ‪ ３‬لري‪ .‬داﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د مﻴﻮې پﻪ واســطﻪ ﻧﻪ وي پﻮ＊ل شﻮې‪ ،‬بلک‪ ３‬داﻧ‪ ３‬ﻳ‪３‬‬
‫د غﻮزي ﻳا( مخروط) د فلســﻮﻧﻮ د پاســﻪ واقع وي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د ＊کاره تخم (زړو) ﻧباتاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫جمﻨﻮســپرم ســتﻨﻮتﻪ ورتﻪ پا‪ ３１‬لري اوتل شﻨ‪ ３‬وي‪ .‬د شﻨﻮ پات‪ ３‬کﻴدو ﻻمل ﻳ‪ ３‬پﻪ دې ک‪ ３‬دى چ‪ ３‬خپل‪３‬‬
‫پا‪ ３１‬ﻳﻮ‪＄‬ل ！ﻮل‪ ３‬لﻪ ﻻســﻪ ﻧﻪ ورکﻮي‪ ،‬بلک‪ ３‬پا‪ ３１‬ﻳ‪ ３‬د ＇ﻮ کلﻮﻧﻮ پﻪ مﻮده ک‪ ３‬ورو ورو غﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې‬
‫ﻧباتاتﻮ ډﻳره لﻮﻳﻪ او مﻬمﻪ ډلﻪ مخروطﻴان دي‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫مخروطيان (‪:)Conifers‬مخروطﻴان تقرﻳبا ً د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ ！ﻮلﻮ برخﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬خﻮ پﻪ ﻳخﻮ او معتدلﻮ‬
‫ســﻴمﻮ ک‪ ３‬ډﻳر پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ مخروطﻴاﻧﻮ ک‪ ３‬مذکر او مؤﻧث جﻨســﻲ غ‪７‬ي د غﻮزې پﻪ ډول د ﻳﻮې وﻧ‪ ３‬د‬
‫پاســﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪！ .‬ﻮل مخروطﻴان ســتﻨﻮ ﻳافلس تﻪ د ورتﻪ پا‪１‬ﻮ لروﻧکﻲ دي او پﻪ ډبل کﻮتﻴکل پﻮ＊ــل‬
‫شــﻮي وي‪ .‬د کاج‪ ،‬جلغﻮزې‪ ،‬ﻧ‪＋‬تر‪ ،‬سروې او صﻨﻮبر ﻧﻮع‪ ３‬د مخروطﻴاﻧﻮ ب‪５‬ل‪ ３／‬دي چ‪ ３‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد‬
‫پــﻪ ختﻴ‪％‬ﻮ او جﻨﻮبﻲ ســﻴمﻮ ک‪ ３‬زﻳات دي‪ .‬لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د کﻮروﻧﻮ پــﻪ جﻮړولﻮ او ﻧﻮرو لرگﻴﻨﻪ صﻨاﻳعﻮ‬
‫او د سﻮﻧگ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ استفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬د دې لپاره چ‪ ３‬د مخروطﻴاﻧﻮ لﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو سره پﻮره أشﻨاﻳﻲ‬
‫پﻴداک‪７‬ئ‪ ،‬کاج د ﻫغﻮی د ﻧماﻳﻨده پﻪ ډول تر ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻮ‪.‬‬
‫کاج‪ :‬د کاج وﻧﻪ استﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ډﻧ‪６‬رې او ستﻨﻮ تﻪ ورتﻪ پا‪ ３１‬لري‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د کاج پا‪ ３１‬د پﻮښ پﻪ واسطﻪ‬
‫پﻮښ شــﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ أســاﻧ‪ ９‬سره خپل‪ ３‬اوبﻪ لﻪ ﻻســﻪ ﻧﻪ ورکﻮي او د وچﻮالﻲ پﻪ مقابل ک‪３‬‬
‫مقاومت لري‪.‬‬

‫‪ ٣ -٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪ :‬کاج‬

‫‪30‬‬
‫د کاج جنسي ډيرښـــت‪ :‬پﻪ کاج کــ‪ ３‬جﻨسﻲ غ‪７‬ي مذکر او‬
‫مؤﻧث مخروطﻮﻧﻪ دي چــ‪ ３‬دواړه پﻪ ﻳﻮه وﻧﻪ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ډﻧ‪６‬رو‬
‫پــﻪ مخ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ــﻲ‪ .‬مذکر مخروط کﻮچﻨــﻰ وي او ژﻳ‪ ７‬رﻧگ‬
‫لــري چــ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ３‬ډﻧ‪６‬رې پﻪ ＇ﻮکﻪ ک‪ ３‬مﻮجــﻮد وي‪ .‬ﻫر مذکر‬
‫مخروط زرگﻮﻧﻪ داﻧ‪ ３‬گردې تﻮلﻴدوي‪ .‬د گردې ﻫره داﻧﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬او‬
‫مﻴکروسکﻮپﻲ وي چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻲ ک‪ ３‬مذکر گامﻴ＀ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫مؤﻧث مخروطﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ﻳا گروپﻲ ډول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬ﻮاﻧﻮ ډﻧ‪６‬رو‬ ‫(‪ ٣-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر پﻪ کاج ک‪ ３‬مؤﻧث مخروط‬

‫پﻪ ＇ﻮکﻪ ک‪＄ ３‬ای لري‪ ٣ -٧( .‬شکل) پﻪ مؤﻧث مخروط ک‪ ３‬د تخم‪ )ovule(３‬پﻪ ﻧﻮم کﻮچﻨ‪ ９‬برخﻪ‬
‫مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د ﻫرې تخم‪ ３‬پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬د تخم‪ ３‬حجرې(‪ )Egg cell‬پﻪ ﻧﻮم مؤﻧث گامﻴ＀ تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫لــﻪ مذکر مخروط ＇خﻪ د گردې داﻧ‪ ３‬پﻪ پســرلﻲ کــ‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي‪ .‬د گردې ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬داﻧ‪ ３‬د مؤﻧث مخروط پﻪ‬
‫مــخ غﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د تخم‪ ３‬د ســﻮري لﻪ ﻻرې داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬د تخم‪ ３‬پﻪ دﻧﻨــﻪ ک‪ ３‬مذکرگامﻴ＀ او مؤﻧث‬
‫گامﻴ＀ ســره ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ القاح ＇خﻪ وروســتﻪ زاﻳگﻮټ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د زاﻳگﻮټ لﻪ ودې ＇خﻪ جﻨﻴﻦ‬
‫مﻨــ‪ ＃‬تــﻪ را‪＄‬ﻲ او د جﻨﻴﻦ او تخم‪ ３‬لﻪ ودې ＇خﻪ داﻧﻪ (تخم) مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬داﻧﻪ پﻪ خاورو ک‪３‬‬
‫وغﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي د ﻫغ‪ ３‬پﻪ داخل ک‪ ３‬جﻨﻴﻦ وده کﻮي او ﻧﻮی ﻧبات مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬د جلغﻮزي‪ ،‬سبر ﻳا ﻧاجﻮ ‪＄‬ﻮان ډﻧ‪６‬ر‪.‬‬
‫کړنالره ‪:‬د ﻳﻮ ډول مخروطﻴاﻧﻮ ﻳﻮه ‪＄‬ﻮان ډﻧ‪６‬ر لﻪ ‪＄‬ان سره ！ﻮلگﻲ تﻪ راوړئ‪ .‬د ساق‪ ３‬پا‪ ３１‬او غﻮزې فلسﻮﻧﻪ‪ ،‬شکل او جﻮړ＊ت‬
‫ﻳ‪ ３‬پﻪ غﻮرسره وگﻮرئ او ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫پټ زړي نباتات(مخفي البذر) يا (‪)Angio sperm‬‬

‫اﻧجﻴﻮ سپرم لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب شﻮی دی‪ .‬اﻧجﻴﻮ د پ＀ او سپرم د تخم ﻳا داﻧ‪ ３‬پﻪ معﻨا دي‪.‬‬
‫ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬تاسﻮ ﻳ‪ ３‬ﻫره ورځ پﻪ خپل چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬گﻮرئ‪ ،‬زﻳاتره ﻳ‪ ３‬د پ＀ زړﻳﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ ډل‪ ３‬پﻮرې‬
‫اړه لري‪ .‬پ＀ زړي ﻧباتات د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ ډل‪ ３‬ک‪ ３‬دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی داﻧﻪ د مﻴﻮې پﻪ واسطﻪ پﻮښ او‬

‫‪31‬‬
‫احاطﻪ شﻮي وي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د پ＀ زړي پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا ﻧباتات گل تﻮلﻴدوي د گل لروﻧکﻮ‬
‫ﻧباتاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻫم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻧدې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې دا ﻧباتات لﻪ ﻧﻮرو ﻧباتﻲ گروپﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻼ کﻮي‪.‬‬
‫داﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د مﻴﻮې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬وي‪ .‬مﻴﻮه د داﻧﻮ پﻪ خپرﻳدا ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪.‬‬
‫پﻪ دې ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د غ‪７‬و ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‪ ،‬شکل‪ ،‬د عمر اوږدوالی‪ ،‬اﻧدازه او د اوسﻴدلﻮ چاپﻴرﻳال مختلف‬
‫دي‪.‬‬
‫د پټ زړو نباتاتو ډلبندي‪ :‬پ＀ زړي ﻧباتات پﻪ دوه عمده ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫‪ -١‬ﻳﻮ پلﻪ ﻳ‪( ３‬ﻳﻮمشﻴمﻪ) ﻧباتات ‪Monocotyledon‬‬
‫‪ -٢‬دوه پلﻪ ﻳﻲ (دوه مشﻴمﻪ) ﻧباتات ‪Dicotyledon‬‬
‫يو مشيمه نباتات‪ :‬دا ﻧباتات ﻻﻧدې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬
‫تخم ﻳا زړى ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ پلﻪ (ﻳﻮمشﻴمﻪ) وي‪.‬‬
‫خپرې رﻳ‪ ３＋‬لري‪.‬‬
‫بــ‪ ３‬دﻧداﻧــﻮ ﻧرۍ پا‪ ３１‬لري‪ .‬زﻳاتره ﻳــ‪ ３‬د پا‪ ３１‬لک‪ ( ９‬دمبرگ) ﻧﻪ لري‪ .‬پر ‪＄‬ــای ﻳ‪ ３‬د پا‪ ３１‬لک‪ ９‬د پا‪３１‬‬
‫وروست‪ ９‬برخ‪ ３‬د ډﻧ‪６‬رې شا او خﻮا د غﻼف ﻳا پﻮښ پﻪ ب‪２‬ﻪ احاطﻪ ک‪７‬ې ده‪.‬‬
‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬مﻮازي دي‪.‬‬
‫اﻧتقالﻲ اﻧساج د دې ﻧباتاتﻮ پﻪ ډﻧ‪６‬رو ک‪ ３‬خپاره وي‪.‬‬
‫د تﻴغ وﻫلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻳﻮه پا‪１‬ﻪ (تﻴغﻪ) تﻮلﻴدوي‪.‬‬
‫د گل د ！ﻮ！ﻮ شم‪５‬ر ( د تذکﻴرالﻪ‪ ،‬تاﻧﻴث الﻪ‪ ،‬کاسبرگ‪ ،‬گل پا‪ )３１‬ﻳ‪ ３‬زﻳاتره درې شمﻴره ﻳا د درﻳﻮ مضرب‬
‫لکــﻪ (‪ )٩-٦-٣‬او ﻧــﻮر وي‪ .‬د ﻳﻮ مشــﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬چ‪ ３‬د تغذﻳ‪ ３‬لﻪ کبلــﻪ ډﻳر مﻬم دي‪ ،‬عبارت لﻪ‬
‫غﻨمﻮ‪ ،‬ورﻳجﻮ‪ ،‬جﻮارو‪ ،‬اوربشــﻮ‪ ،‬گﻨدﻧ‪ ،３‬پﻴازو او ﻧﻮرو＇خﻪ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻮ مشــﻴمﻪ ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬زﻧبق‪،‬‬
‫ﻻلﻪ‪ ،‬سﻨبل او ﻧﻮر زﻳﻨتﻲ ﻧباتات دي‪ ،‬با‪１‬س‪ ،‬ﻧﻰ او گﻨﻲ ﻫم دﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫فعاليت‪:‬‬
‫ﻳﻮ بشپ‪ ７‬ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات‪ ،‬لکﻪ‪( :‬غﻨم‪ ،‬جﻮار‪ ،‬ورﻳج‪ )３‬ﻳا بل کﻮم ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات چ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻴدا کﻴ‪８‬ى‪！ ،‬ﻮلگﻲ‬
‫تﻪ راوړئ‪！ .‬ﻮل‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻳ‪ ３‬لکﻪ ( رﻳ‪＋‬ﻪ‪ ،‬ډﻧ‪６‬ر‪ ،‬پا‪１‬ﻪ‪ ،‬د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ د گل برخ‪ )３‬وگﻮرئ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‬
‫او خپلﻮ ！ﻮلگﻲ والﻮ سره پرې بحث وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫دوه پله يي (دوه مشيمه) نباتات‪ :‬دوه مشﻴمﻪ ﻧباتات ﻻﻧدې ‪６－‬ې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬
‫دوه پلﻪ ﻳﻲ تخم (زړى) لري‪.‬‬
‫زﻳاتره ﻳ‪ ３‬مستقﻴم‪ ３‬رﻳ‪ ３＋‬لري‪.‬‬
‫پا‪ ３１‬ﻳ‪ ３‬مختلف ډولﻮﻧﻪ لري ‪.‬‬
‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬خپاره (مﻨشعب) وي‪.‬‬
‫اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ډﻧ‪６‬ر ک‪ ３‬پﻪ داﻳروي ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ای لري‪.‬‬
‫د تﻴغ وﻫلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دوه پا‪ ３１‬تﻮلﻴدوي‪.‬‬
‫د گل د برخﻮ (تذکﻴر الﻪ‪ ،‬تاﻧﻴث الﻪ‪ ،‬کاسبرگ‪ ،‬گل پا‪ )３１‬شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬دوه ﻳا پﻨ‪％‬ﻪ ﻳا د دې شم‪５‬رو مضرب‬
‫وي‪ ،‬لکﻪ (‪ )٨،٦،٤،٢‬ﻳا (‪ )١٥،١٠،٥‬او ﻧﻮر‪.‬دوه مشــﻴمﻪ ﻧســبت ﻳﻮمشﻴمﻪ تﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬لري‪ .‬پﻪ دوه‬
‫مشﻴمﻪ ﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ﻧباتاتﻮ ﻧﻮع‪ ３‬شامل‪ ３‬دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬وا＊ﻪ‪ ،‬بﻮ！ﻲ‪ ،‬وﻧ‪ ３‬او ﻧﻮر بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬عبارت‬
‫دي لﻪ م‪ ،３２‬بادام‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشﻨگ‪ ،‬تﻮت او ﻧﻮرو ＇خﻪ‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫‪34‬‬
‫ﻧبات‬ ‫تخم‬ ‫رﻳ‪＋‬ﻪ‬ ‫ساقﻪ‬ ‫پا‪１‬ﻪ‬ ‫گل‬

‫ﻳﻮمشﻴمﻪ‬

‫تخم ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه پلﻪ (مشﻴمﻪ) لري‪.‬‬ ‫زاﻳلم او فلﻮﻳم ﻳ‪ ３‬داﻳروي وي‪.‬‬ ‫وعاﻳﻲ اﻧساج ﻳ‪ ３‬پﻪ پا‪１‬ﻪ ک‪３‬‬ ‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬مﻮازي وي‪.‬‬ ‫د گل برخ‪ ٣ ３‬عدد ﻳا د ‪ ٣‬مضرب‬
‫خپاره وي‪.‬‬ ‫وي‪.‬‬

‫دوه مشﻴمﻪ‬

‫تخم ﻳﻲ دوه پل‪ (３‬مشﻴمﻲ)‬ ‫فلﻮﻳم ﻳ‪ ３‬د زاﻳلم پﻪ ＇ﻨ‪６‬و ک‪３‬‬ ‫وعاﻳﻲ اﻧساج ﻳﻲ پﻪ ﻳﻮه حلقﻪ‬ ‫د گل برخ‪ ３‬ﻳﻲ ＇لﻮرعدده ﻳا پﻨ‪％‬ﻪ عدده لﻪ اصلﻲ رگ ＇خﻪ ﻳﻲ فرعﻲ‬
‫لري‪.‬‬ ‫مﻮقعﻴت لري‬ ‫ک‪ ３‬وي‬ ‫رگﻮﻧﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫وي ﻳا مضرب د ﻫغﻮى وي‪.‬‬

‫(‪ )٣-٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻳﻮ مشﻴمﻪ او دوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ د پرتلﻪ کﻮلﻮ جدول‪.‬‬

 ‫فعاليت‪:‬‬
‫پﻪ ﻻﻧدې شــکل ک‪ ３‬د »الف« ﻧبات او د »ب« ﻧبات پﻪ پ＀ زړو ﻧباتاتﻮ پﻮرې اړه لري‪ .‬کﻮم ﻳﻮ ﻧبات ﻳ‪ ３‬ﻳﻮمشــﻴمﻪ دی اوکﻮم ﻳﻮ‬
‫ﻳ‪ ３‬دوه مشﻴمﻪ ؟ شکلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ او پﻪ خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻮمﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪.‬‬

‫ب) ‪. ...‬‬ ‫الف) ‪. ...‬‬

‫‪................‬‬

‫‪................‬‬ ‫‪................‬‬
‫‪................‬‬ ‫‪................‬‬

‫‪................‬‬
‫‪................‬‬

‫(‪ )٣-٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د پت تخم ﻧباتات‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د ！ﻮلگﻲ د زده کﻮوﻧکﻮ پﻪ شم‪５‬ر د کاغذوﻧﻮ وړې ！ﻮ！‪ ( ３‬کارتﻮﻧﻪ) دې جﻮړې شﻲ‪ .‬د کاغذ د ﻫرې ！ﻮ！‪( ３‬قطع‪ )３‬د پاسﻪ دې د ﻳﻮ‬
‫مشــﻴمﻪ ﻳا دوه مشــﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻨم‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشﻨگ‪ ،‬جﻮار‪ ،‬ورﻳج‪ ،３‬تﻮت‪ ،‬زرد الﻮ او ﻧﻮر ولﻴکل شﻲ او د مﻴز د‬
‫پاســﻪ دې کﻴ‪＋‬ــﻮدل شــﻲ‪ .‬بﻴا دې ﻫر زده کﻮوﻧکی د کاغذ ﻳﻮه قطعﻪ واخلﻲ او پﻪ خپل ‪＄‬ای دې ک‪＋‬ﻴﻨئ‪ .‬وروستﻪ دې شاگرداﻧﻮ تﻪ‬
‫ووﻳل شﻲ‪＇ ،‬ﻮک چ‪ ３‬فکر کﻮي د کاغذ پﻪ قطعﻪ باﻧدې ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم لﻴکل شﻮى دی د ！ﻮلگﻲ ﻳﻮ اړخ تﻪ او ＇ﻮک‬
‫چ‪ ３‬فکر کﻮي د ﻫغﻪ پﻪ کاغذ د دوه مشﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم لﻴکل شﻮى دی‪ ،‬د ！ﻮل‪／‬ﻲ بل اړخ تﻪ ودرﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫پﻪ پای ک‪ ３‬دې ﻫر زده کﻮوﻧکﻰ د ！ﻮلگﻲ پﻪ مخ ک‪ ３‬د خپل اړوﻧد ﻧبات د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پﻪ باره ک‪ ３‬تﻮضﻴحات ورک‪７‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د ﻳﻮ مشﻴمﻪ او دوه مشﻴمﻪ ﻧبات رسمﻮل‪.‬‬
‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬پﻨسل‪ ،‬خط کش‪ ،‬کتابچ‪ ،３‬رﻧگﻪ پﻨسل‪.‬‬
‫کړنالره‪ :‬ﻫر زده کﻮوﻧکی دې پﻪ خپلﻪ خﻮ＊ــﻪ ﻳﻮ بشــپ‪ ７‬ﻧبات (لﻪ رﻳ‪＋‬ــ‪＇ ３‬خﻪ تر گل پﻮرې) رسم ک‪７‬ي‪ .‬بﻴا دې د ﻫغ‪ ３‬ﻫره برخﻪ رﻧگﻪ‬
‫ک‪７‬ي او ﻧﻮمﻮﻧﻪ دې ورتﻪ ولﻴکئ‪ .‬د کار پﻪ پاې ک‪ ３‬دې ﻫر ﻳﻮ د خپل رسم پﻪ اړوﻧد تﻮضﻴحات ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫د زړي لرونکو نباتاتو اهميت‬

‫تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ډﻳر زﻳات دي او د خﻮړو د اغ‪５‬زمﻨﻮ تﻮلﻴدو وﻧکﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬را‪＄‬ﻲ‪،‬‬

‫اﻧســاﻧاﻧﻮ د پﻴﻮﻧد د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻرو پﻪ کارولﻮ د زراعتﻲ افتﻮﻧﻮ او حشــره وژوﻧکﻮ درملﻮ اســتعمالﻮل‪ ،‬د اوبﻮ‬

‫کﻮلﻮ ＊ﻮ اصﻮلﻮ‪ ،‬د اصﻼح شﻮو ﻧباتاتﻮ د رواجﻮلﻮ‪ ،‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻮ د ساتﻨ‪ ،３‬د کﻴمﻴاوي سرو د استعمالﻮلﻮ او‬

‫داس‪ ３‬ﻧﻮرو ﻻرو چارو د ﻧباتﻲ محصﻮﻻتﻮ کچﻪ لﻮړه ک‪７‬ې ده چ‪ ３‬پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬پﻪ مختلفﻮ ډولﻮﻧﻮ‬

‫ور＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ ‪ .‬د ب‪５‬لگی پﻪ تﻮگﻪ لﻪ لرگﻴﻮ ＇خﻪ د سﻮﻧگ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮگﻪ د کﻮر او دفتر د سامان اﻻتﻮ‬

‫د جﻮړولﻮ‪ ،‬د کاغد جﻮړولﻮ‪ ،‬د مصﻨﻮعﻲ ورﻳ‪＋‬مﻮ اومﻨسﻮجاتﻮ پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ‬

‫ﻼ ﻧشاﻳســتﻪ د اﻧرژي ډﻳره ＊ــﻪ تﻮلﻴدووﻧکﻲ خﻮاړه دي‬

‫ﻧباتات د خﻮړو پﻪ برابرولﻮ ک‪ ３‬عمده رول لري‪ .‬مث ً‬
‫او غﻨم‪ ،‬اوربشــ‪ ،３‬جﻮار او ورﻳج‪ ３‬زمﻮږ لپاره د ﻧشاﻳست‪ ３‬لﻪ ډﻳرو ＊ﻮ تأمﻴﻦ کﻮوﻧکﻮ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ دي‪.‬‬

‫ﻳﻮ شــم‪５‬ر ﻧباتات د شحم مﻬم‪ ３‬ز‪４‬رم‪ ３‬دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ش‪７‬شــم‪ ،‬کﻮﻧ‪％‬ل‪ ،３‬پﻨداﻧﻪ او ﻧﻮر‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ حبﻮبات‬

‫‪،‬لکﻪ‪ :‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشــﻨگ‪ ،‬ﻧســک او باقلﻲ د پروتﻴﻦ مﻬم‪ ３‬سر چﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬سربﻴره پردې ﻧباتات ډول‬

‫ډول وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬مﻨرالﻮﻧﻪ او مالگ‪ ３‬لري‪ .‬ﻧباتات ﻧﻪ ﻳﻮازې زمﻮږ د غذا مستقﻴمﻪ ز‪４‬رمﻪ جﻮړوي‪ ،‬بلک‪ ３‬پﻪ‬

‫غﻴرمســتقﻴم ډول د ﻫغــﻮ ！ﻮلﻮ خﻮړو ز‪４‬رمﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬لــﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړو لﻪ ﻧباتاتﻮ‬

‫ﻼ پخﻮاﻳ‪ ３‬د‬
‫＇خﻪ راز راز صﻨعتﻲ او د ســﻴﻨ‪／‬ار شــﻴان او مختلف درمل ﻫم پﻪ ﻻس راوړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬مث ً‬
‫مﻼرﻳا د درملﻨ‪ ３‬لپاره د ول‪( ３‬بﻴد) لﻪ پﻮ！ک‪＇ ３‬خﻪ استفاده کﻮلﻪ‪ .‬د ول‪ ３‬پﻮ！کﻲ د کﻮﻧﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ماده لري‪،‬‬

‫چ‪ ３‬د مﻼرﻳا مﻴکروب لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻧباتات د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬ډﻳر ارز＊ت او‬

‫اﻫمﻴت لري باﻳد پﻪ اصﻼح‪ ،‬رواجﻮلﻮ او ساتﻨﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻮره او جدي پاملرﻧﻪ وک‪７‬و‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫د دريم څپرکي لنډيز‬
‫ﻧباتات د اﻧتقالﻲ اﻧساجﻮ د ډولﻮﻧﻮ پﻪ بﻨس＀ پﻪ دوو لﻮﻳﻮ ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتات‪ :‬ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ ،‬لکﻪ خزې‪.‬‬
‫وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ولري‪.‬‬
‫وعاﻳﻲ ﻧباتات د تخم لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ دوه ډولﻪ دي‪ ،‬ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧباتات او تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات ‪.‬‬
‫سرخسﻮﻧﻪ د وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ﻳﻮ بﻴل‪／‬ﻪ ده‪.‬‬
‫زړي (تخم) لروﻧکﻲ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬پ＀ زړي لروﻧکﻲ او ＊ــکاره زړي لروﻧک‪ ３‬ﻧباتاتﻮ باﻧدې‬
‫وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫کاج د ＊کاره تخمﻮﻧﻮ د ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪／‬ﻪ دي‪.‬‬
‫پ＀ زړي گل لروﻧکﻲ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ ﻳﻮمشﻴمﻪ اودوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫غﻨم او ورﻳج‪ ３‬د ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬
‫لﻮبﻴا اوﻧخﻮد د دوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫د دريم څپرکي پوښتنې‬
‫تشريحي پوښتنې‬
‫ﻫغﻪ درې عمده ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې چ‪ ３‬ﻧباتات لﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ جﻼ کﻮي‪ ،‬واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫د خزو ډﻳر＊ت پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫د پ＀ تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ ＇لﻮر مﻬم‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې واضح ک‪７‬ي‪.‬‬
‫تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧد ک‪＇ ３‬ﻪ اﻫمﻴت لري؟ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول ﻳ‪ ３‬واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ د سم‪ ３‬جملﻲ پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) تﻮرى او د ﻧاسم‪ ３‬جمل‪３‬‬
‫پﻪ مقابل ک‪ ３‬د(غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬
‫)‬ ‫‪ -١‬خزې ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬حقﻴقﻲ رﻳ‪＋‬ﻪ‪ ،‬ساقﻪ او پا‪１‬ﻪ ﻧﻪ لري (‬
‫)‬ ‫‪ -٢‬سرخسﻮﻧﻪ غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات دي‪( .‬‬
‫)‬ ‫‪ -٣‬مخروطﻴان پﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ پﻮري اړه لري‪( .‬‬
‫‪ -٤‬پــﻪ وعاﻳــﻲ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د رﻳ‪＋‬ــ‪ ３‬د ﻧده اجراکــﻮي‪ ،‬د رﻳزوئﻴد پﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪( .‬‬
‫)‬
‫لﻪ سم ‪＄‬ﻮاب ＇خﻪ داﻳره تاوه ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻳﻮمشﻴمﻪ ﻧباتات د ‪ ...............‬گروپ پﻮرې اړه لري‪.‬‬
‫د‪:‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتات‬ ‫ب‪＊ :‬کاره تخم‬ ‫الف‪ :‬گل لروﻧکﻲ پ＀ تخم‬
‫‪ -٦‬وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ .................. ３‬ولري‪.‬‬
‫ج‪ :‬الف او ب دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ب‪ :‬فلﻮﻳم‬ ‫الف‪ :‬زاﻳلم‬
‫‪ -٧‬سرخسﻮﻧﻪ د ﻻﻧدى ډلﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻳﻮې ډل‪ ３‬پﻮرې اړه لري‪.‬‬
‫ب‪ :‬غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتات‬ ‫الف‪ :‬ب‪ ３‬گلﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات‬
‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬گل لروﻧکﻲ ﻧباتات‬

‫‪38‬‬
 ‫څلورم څپرکی‬

‫د ژوو (حيواناتو) ډلبندي‬

‫د ‪＄‬مکــ‪ ３‬پرمــخ د ژوو لﻪ ﻳﻮ مﻴلﻴﻮن ＇خﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ســﻴﻨدوﻧﻮ او سمﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮک‪ ３‬او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد‬
‫کــﻮي‪ .‬أﻳــا مﻮږ کﻮﻻی شــﻮ دا ！ﻮل وپﻴژﻧﻮ او د اﻧســاﻧاﻧﻮ پر ژوﻧــد ﻳ‪ ３‬اغ‪５‬زې‬
‫و＇‪７５‬و؟ پخﻮا مﻮ اﻫلﻲ او وحشﻲ ژوي پﻴژﻧدلﻲ او د اﻧسان لپاره مﻮ د ﻫغﻮی‬
‫د گ＂ﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬زده ک‪７‬ه ک‪７‬ې ده‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ دوه اصلﻲ‬
‫ډل‪ ،３‬ﻳعﻨ‪ ３‬د شــمزۍ لروﻧکﻮ (فقارﻳﻪ) او شمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻮ (غﻴر فقارﻳﻪ) پر‬
‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬د ﻫغﻮى پر تﻮپﻴروﻧﻮ او ﻫمدارﻧگﻪ پﻪ اﻳکﻮسﻴســتم او اﻧساﻧاﻧﻮ تﻪ‬
‫د ﻫغﻮی پر اﻫمﻴت پﻮه شئ‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫د ژوو ځانگړتياوې‬
‫حﻴﻮاﻧات مغلق او کثﻴرالحجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬حجرې ﻳ‪ ３‬کلﻮروپﻼســت او د حجرې دﻳﻮال ﻧﻪ‬
‫لري‪ .‬دزﻳاترو بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ حجرو او ﻧسجﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر ﻳ‪ ３‬مختلف مغلق ﻧسجﻮﻧﻪ او‬
‫غ‪７‬ي لري‪ .‬زﻳاتره ژوي کﻮﻻی شﻲ پﻪ خپل چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻪ أزاد ډول حرکت وک‪７‬ي او د ﻫ（ﻮوﻧکﻮ ﻻملﻮﻧﻮ‬
‫(مﻨبﻬاتﻮ) پﻪ وړاﻧدې غبرگﻮن و＊ﻴﻲ‪ .‬پﻪ عمﻮمﻲ ډول حﻴﻮاﻧات پﻪ ﻧﻬﻪ فاﻳلمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪:‬‬
‫‪ -١‬د ســفﻨجﻮﻧﻮ فاﻳلــم ‪ -٢‬د ک（ــﻮړ بدﻧﻮ ﻳا د ســﻮلﻴﻨترﻳتا فاﻳلم ‪ -٣‬د پلﻨﻮ چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ فاﻳلم ‪ -٤‬د گردو‬
‫چﻴﻨجﻴاﻧﻮ فاﻳلم ‪ -٥‬د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ فاﻳلم ‪ -٦‬دپاســتﻪ بدﻧﻮ (ﻧرم تﻨاﻧﻮ) فاﻳلم ‪ -٧‬د مفصلﻴﻪ فاﻳلم‬
‫‪ -٨‬د اغزي پﻮ！کﻮ (اﻳکاﻧﻮدرماتا) فاﻳلم ‪ - ٩‬د کﻮرداتا فاﻳلم‬
‫د پﻮرتﻨﻴــﻮ فاﻳلمﻮﻧــﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ لﻮم‪７‬ﻧﻲ اتﻪ فاﻳلمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬شــمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻲ (غﻴر فقارﻳﻪ ) حﻴﻮاﻧات دي‬
‫او ﻧﻬم فاﻳلم‪ ،‬کﻮرداتا دی چ‪ ３‬شــمزۍ لروﻧکﻲ ژوي پﻪ ک‪ ３‬شــامل دي او پﻪ را تلﻮﻧکﻮ درســﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ‬
‫ولﻮستل شﻲ‪.‬‬
‫د سفنجونو ( سوري لرونکو) فايلم(‪ )Porifera‬پوری فيرا‬
‫ډﻳر ســاده (ابتداﻳﻲ) ژوي دي چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬تقرﻳباً لﻪ زﻳاتﻮ ورتﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬مشــخص‬
‫ﻧســجﻮﻧﻪ او غــ‪７‬ي ﻧﻪ لري‪ .‬دا ژوي پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ســاکﻦ ډول ژوﻧد کﻮي‪ .‬د پــﻮر (‪ )pore‬پﻪ ﻧامﻪ د زﻳاتﻮ‬
‫ســﻮرﻳﻮ لﻪ ﻻرو ﻳ‪ ３‬غذا او اکســﻴجﻦ لﻪ اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬ای حجرو تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ ﻫضم او جذب ＇خﻪ‬
‫وروستﻪ اوبﻪ او فاضلﻪ تﻮکﻲ د اسکﻮلم پﻪ ﻧامﻪ د وتلﻮ د لﻮی سﻮري لﻪ ﻻري بﻬر تﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ژوي د‬
‫جﻨﻴﻦ پﻪ حالت ک‪ ３‬د ب‪２‬ﻮ(با‪１‬ﻪ) پﻪ واسطﻪ حرکت کﻮي‪ ،‬خﻮ د بلﻮغ پﻪ وخت ک‪ ３‬د پرخﻮ (صخره) پر مخ‬
‫او د سمﻨدر پﻪ بﻴخ ک‪ ３‬پراتﻪ وي‪ .‬زﻳات سفﻨجﻮﻧﻪ پﻪ ډلﻪ ﻳﻴزه تﻮگﻪ پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ پر بل پﻮرې ﻧ‪＋‬تﻲ ژوﻧد‬
‫کﻮي‪ .‬غ＂ﻮالی ﻳ‪ ３‬لﻪ ＇ﻮ ملﻲ مترو ＇خﻪ تر ＇ﻮ مترو پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫سفﻨج د زوجﻲ او غﻴر زوجﻲ ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ( دوباره ترمﻴم) پﻪ ډول تکثر کﻮي‬
‫زرگﻮﻧﻪ ﻧﻮع‪ ３‬ســفﻨجﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خﻮږو اوبﻮ او ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬سفﻨجﻮﻧﻪ پﻪ‬
‫مختلفﻮ رﻧگﻮﻧﻮ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ کلﻪ چ‪ ３‬لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ بﻬر را وﻳســتل شــﻲ خپل رﻧگ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪ .‬د‬
‫سفﻨجﻮﻧﻮ اصلﻲ خﻮاړه پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬تجزﻳﻪ شﻮي عضﻮي تﻮکﻲ‪ ،‬بکترﻳا او د پروتستا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬جﻮړوي‪ .‬د‬
‫‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د چﻨگاښ‪ ،‬چﻴﻨجﻴاﻧﻮ او کباﻧﻮ ﻧﻮع‪ ３‬د سفﻨجﻮﻧﻮ د لﻮﻳﻮ ！ﻮ！ﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي ﻳﻮ‬
‫ﻧﻮع ﻳ‪ ３‬د لﻴکﻮ سلﻴﻨا (‪ )Leacocelina‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫کڅوړ بدنې يا د سولنټريتا فايلم ‪:Coelenterate‬‬
‫ددې ډلــ‪！ ３‬ﻮل حﻴﻮاﻧات پﻪ اوبــﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬بدن ﻳ‪ ３‬ک（ﻮړې تﻪ ورتﻪ‬
‫دی او پــﻪ ﻫضمﻲ خالﻴــگاه ک‪ ３‬د تﻮکﻮ د داخلﻴــدو او خارجﻴدو لپاره ﻳﻮ‬
‫سﻮرى لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ،３‬لکﻪ ﻫاﻳدرا متروک‪ ３‬تﻪ ورتﻪ برخﻪ ک‪ ３‬چﻴچﻮﻧک‪３‬‬
‫حجري لري چ‪ ３‬د خپل ＊ــکار پﻪ بدن ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻨﻪ باســﻲ‪ ،‬زﻫري ماده ور‬
‫＇（ــﻮي او ب‪ ３‬حســﻪ کﻮي ﻳ‪ ３‬او د خﻮل‪ ３‬د ســﻮري تر＇ﻨگ ＊ــکروﻧﻮ‬
‫پﻪ واســطﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫضمﻲ خالﻴگاه تﻪ ﻧﻨباســﻲ‪ .‬ﻫاﻳدرا‪ ،‬مرجاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬سمﻨدري‬
‫شــقاﻳق‪ ،‬جلــﻲ فﻴــش(‪ )jelly fish‬ددې حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ډلــ‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫مرجاﻧﻲ غﻮﻧ‪６‬ۍ چ‪ ３‬د تﻮد سمﻨدر پﻪ غاړو ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د مرجاﻧﻮﻧﻮ د‬
‫اﻫکﻲ سکلﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪５‬دو ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلﻲ دي‪ .‬ددې غﻮﻧ‪６‬ﻳﻮ‬
‫تر＇ﻨــگ‪ ،‬الجــﻲ‪ ،‬چﻨگاښ‪ ،‬صدفﻮﻧــﻪ او کبان ژوﻧد کــﻮي چ‪ ３‬خاص‬
‫اﻳکﻮسﻴســتم ﻳ‪ ３‬رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ى دى‪ .‬اﻧســاﻧان ﻫــم ددې حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬
‫ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ د غذاﻳﻲ ز‪４‬رم‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ استفاده کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬مرجاﻧﻮﻧﻪ قﻴمتﻲ‬
‫دي او پــﻪ گا‪１‬ﻮ (زﻳﻮارت) ک‪ ３‬ور ＇خﻪ کار اخﻴســتل ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬د مرجاﻧﻮﻧﻮ‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ډبرې د وداﻧﻴﻮ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮگﻪ پﻪ کارﻳ‪８‬ي‪ .‬د زﻳاترو ســﻮلﻨترﻳتا زﻫر د‬
‫اﻧســاﻧاﻧﻮ لپاره ب‪ ３‬زﻳاﻧﻪ دي‪ ،‬خﻮ د جﻴل‪ ３‬فﻴش د ﻧﻮعﻮ زﻫر دردووﻧکﻲ او‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت خطرﻧاک وي‪.‬‬
‫(‪ )٤-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د سفﻨجﻮﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫‪41‬‬
 ‫سمﻨدري شقاﻳق‬
‫جلﻲ فﻴش‬
‫ﻫاﻳدرا‬

‫مرجان‬
‫(‪ )٤-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د ک（ﻮړ بدﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫د پلنو چينجيانو فايلم (‪ :)Platyhelminthes‬کﻴداى شﻲ‬

‫د دې حﻴﻮاﻧاتــﻮ پلﻦ بدن پﻮســت او پا‪ ３１‬تﻪ ورتﻪ ﻳــا اوږود او فﻴت‪ ３‬تﻪ‬
‫ورتﻪ او زﻳات‪！ ３‬ﻮت‪ ３‬ولري‪.‬‬
‫(‪ )٤-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر د پلﻨﻮ چﻴﻨجاﻧﻮ ﻳﻮه ﻧﻮعﻪ‬

‫‪５＄‬ﻨــ‪ ３‬ﻳ‪ ،３‬لکﻪ پﻼﻧارﻳا (‪＊ )Planaria‬ــکار کﻮوﻧکﻲ دي چ‪ ３‬لﻪ‬

‫کﻮچﻴﻨﻮ حشــراتﻮ ＇خﻪ خپل خﻮاړه چمتﻮ کﻮي او پﻪ أزاد ډول ژوﻧد‬
‫کﻮي‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫د پلﻨﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬پرازﻳت دي ﻳعﻨ‪ ３‬خپل خﻮاړه د ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ بدن ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړي پﻪ‬
‫اﻧساﻧاﻧﻮ او و＊ﻮ خﻮړوﻧکﻮحﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻧاروغﻴﻮد رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬د‬
‫کدو داﻧ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ شﻴستﻮزوما او د پسﻪ د ‪＄‬ﻴگر چﻴﻨجﻲ دي‪.‬‬
‫شيســـتوزوما (‪ :)Schistosoma‬دا چﻨﻴجﻲ پﻪ تﻮدو سﻴمﻮ ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪ .‬د دې‬
‫چﻴﻨجﻲ ﻻروا د اﻧســان د بدن پﻮســتکی ســﻮري کﻮي او د وﻳﻨ‪ ３‬لﻪ ﻻرې ‪＄‬ان د کﻮلمﻮ د ﻳﻮال تﻪ رسﻮي‪.‬‬
‫ﻫلتــﻪ د وﻳﻨــ‪ ３‬د حرکت ﻻره بﻨــدوي او د کﻮلمﻮ د دﻳﻮال د وﻳﻨ‪ ３‬د بﻬﻴدلﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴگر تﻪ ﻫم زﻳان‬
‫رسﻮي‪ .‬دا چﻨﻴجﻴان د اﻧسان پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮي‪ .‬ﻫگ‪ ９‬لﻪ تشﻮ ﻳا ډکﻮ بﻮلﻮ سره د اﻧسان لﻪ بدن ＇خﻪ‬
‫و‪＄‬ﻲ‪ .‬اوبﻮ تﻪ پﻪ داخلﻴدو سره لﻪ ﻫگﻴﻮ ＇خﻪ ﻻروا راو‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻻروا خپل ‪＄‬ان د حلزون بدن تﻪ رسﻮي او‬
‫ﻫلتﻪ د ژوﻧد ﻳﻮه دوره بشپ‪７‬وي‪ .‬د دوﻳم ‪＄‬ل لپاره د اوبﻮلﻪ ﻻرې د اﻧسان بدن تﻪ ﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫د وﻳﻨ‪ ３‬رگ‬

‫ﻫگ‪９‬‬

‫ﻻروا‬ ‫جﻨﻴﻦ لروﻧک‪ ３‬ﻫگ‪９‬‬

‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬چﻮي‬

‫(‪ )٤-٤‬اﻧ‪％‬ــﻮر د شســتﻮزوما د ژوﻧد‬

‫ﻻروا‬ ‫دوران‬

‫‪43‬‬
‫د پســـه د ځيگر چينجي(‪ :)Fasiola hepatica‬د دې چﻴﻨجﻴاﻧﻮ ﻫگ‪ ９‬لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو ســره ﻳﻮ‬
‫‪＄‬ای د ﻧاروغ حﻴﻮان لﻪ بدن ＇خﻪ و‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫگ‪ ９‬پﻪ ﻻروا بدلﻴ‪８‬ي او ‪＄‬ان مﻨ‪％‬ﻨﻲ کﻮربﻪ (حلزون) تﻪ رسﻮي‪ .‬د‬
‫ﻳﻮ ل‪ ７‬پ‪７‬اووﻧﻮ لﻪ وﻫلﻮ وروستﻪ ﻻروا لﻪ حلزون ＇خﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬حﻴﻮان ﻫغﻪ د اوبﻮ او و＊ﻮ د خﻮړلﻮ لﻪ ﻻري‬
‫اخلﻲ او د ‪＄‬ﻴگر پﻪ ﻧاروغ‪ ９‬اختﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د غوائی کدودانې چينجي(‪ :)Taenia saginata‬دا چﻴﻨجﻲ پلﻦ او فﻴت‪ ３‬تﻪ ورتﻪ بدن لري‪.‬‬
‫بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ ک‪７‬ﻳﻮ (！ﻮ！ﻮ) ＇خﻪ جﻮړ دی‪ .‬خپلﻪ د بلﻮغ دوره د اﻧسان پﻪ ﻫضمﻲ کاﻧال ک‪ ３‬او د ﻧﻮې زﻳ‪８‬ﻳدﻧ‪３‬‬
‫پ‪７‬او د غﻮاﻳ‪ ３‬پﻪ غ‪７‬و ک‪ ３‬تﻴروي‪ .‬بالغ چﻴﻨجﻲ تر لسﻮ مترو پﻮرې اوږدوالی لري‪ .‬د دې چﻴﻨجﻲ سر ＇لﻮر‬
‫چﻮشکﻮﻧﻪ او چﻨگک لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ مرستﻪ ‪＄‬ان د کﻮربﻪ د کﻮلمﻮ پﻪ دﻳﻮال پﻮرې ﻧ‪＋‬لﻮي‪ .‬د بﻨدوﻧﻮ‬
‫پﻪ ﻫره ！ﻮ！ﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻳات شمﻴر ﻫگ‪ ９‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د بدن وروستﻨ‪！ ９‬ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬ورو ورو لﻪ ﻧﻮرو ！ﻮ！ﻮ ＇خﻪ جﻼ‬
‫او د شخص لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو سره ﻳﻮ ‪＄‬ای خارج او لﻪ کک‪７‬و و＊ﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای د غﻮﻳﻲ بدن تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻫگــ‪ ９‬د غﻮﻳــﻲ پﻪ گﻴ‪６‬ه ک‪ ３‬چﻮي‪ .‬ﻻروا (ﻧﻮي زﻳ‪８‬ول شــﻮي) د کﻮلمﻮ لﻪ دﻳﻮال ＇خــﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬جرﻳان تﻪ‬
‫داخلﻴ‪８‬ي او د غﻮﻳﻲ پﻪ عضﻼتﻮ ک‪ ３‬د سﻴســت پﻪ ډول ‪＄‬اي ﻧﻴســﻲ‪ ،‬ﻳعﻨﻲ کلک ساتﻮﻧکی پﻮښ لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ‬
‫چاپﻴروي‪ .‬کﻪ چﻴرې اﻧســان د دې غﻮﻳﻲ ﻧﻴمﻪ پخﻪ شــﻮې غﻮ＊ﻪ وخﻮري پﻪ گﻴ‪６‬ه ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ سﻴست ＇خﻪ‬
‫‪＄‬ﻮان پرازﻳتﻮﻧﻪ راو‪＄‬ﻲ او خپل ‪＄‬ان د چﻮشکﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د کﻮلمﻮ پﻪ دﻳﻮال پﻮرې ﻧ‪＋‬لﻮي‪.‬‬

‫بالغ چﻴﻨجی لﻪ چﻮشکﻮﻧﻮ سره‬

‫ﻫ‪ ９／‬پﻪ ﻳﻮ بﻨد ک‪３‬‬

‫د و＊ﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫ‪／‬ی‬

‫پﻪ عضﻼتﻮ ک‪ ３‬ﻻروا‬

‫(‪)٤ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د کدو داﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران‬

‫‪44‬‬
‫＊ــاﻳﻲ د کدوداﻧ‪ ３‬پﻪ چﻴﻨجﻲ اختﻪ ﻧاروغ د گﻴ‪６‬ې خﻮږ‪ ،‬ســر＇رخﻲ او کاﻧگ‪ ３‬ولري او عصباﻧﻲ اوسﻲ‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ چﻴﻨجﻴان پﻪ خپلﻮ کــ‪ ３‬تاوراتاوﻳ‪８‬ي او پﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬د خﻮړو ﻻره بﻨدوي او زﻳاتﻪ ﻧاراحتﻲ‬
‫مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬د کدوداﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ بلﻪ ﻧﻮعﻪ د خﻮگاﻧﻮ چﻴﻨجﻲ تﻴﻨا ســﻮلم (‪ )Taeniasolium‬ده‪.‬‬
‫د خﻮگاﻧــﻮ د کــدو داﻧــ‪ ３‬د چﻴﻨجی د غﻮﻳﻲ د کــدو داﻧ‪ ３‬دچﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران تﻪ ورتﻪ دى‪ .‬د ســپﻲ د‬
‫کدوداﻧ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ تر！ﻮلﻮ خطرﻧاک پرازﻳت دى‪ .‬پر کک‪７‬ســپﻲ د ﻻس وﻫلﻮ او د ﻫغ‪ ３‬د خﻮل‪ ３‬د اوبﻮ او‬
‫ﻫمدارﻧگﻪ د ﻻس او مخ د ＇＂لﻮ لﻪ ﻻرې اﻧسان تﻪ اﻧتقالﻴ‪８‬ي‪ .‬دا چﻴﻨجﻲ د اختﻪ شخص پﻪ ‪＄‬ﻴگر‪ ،‬س‪８‬و‬
‫او ان زړه او مغزو ک‪ ３‬سﻴست تﻮلﻴدوي‪.‬‬
‫ﻧﻮمﻮړی سﻴســت لﻪ زرگﻮﻧﻮ ﻧﻮي زﻳ‪４８‬دلﻮ بچﻴاﻧﻮ (ﻻروا) او ماﻳع ＇خﻪ ډک وي چ‪ ３‬ﻳﻮازې د جراح‪ ９‬د‬
‫عمل پﻪ واسطﻪ لﻪ بدن ＇خﻪ و‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫د گردو چينجيانو فايلم (‪ :)Nematoda‬د دې چﻴﻨجﻴاﻧﻮ بدن ﻧرى‪ ،‬استﻮاﻧﻪ ﻳ‪ ３‬او ب‪ ３‬بﻨده دي‪،‬‬
‫چ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول پروتﻴﻨﻲ ﻧسبتا ً کلک پﻮښ پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮي وي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ‬
‫او ﻧباتاتﻮ پرازﻳتﻮﻧﻪ دي‪ .‬پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى شــﻴره خﻮري چ‪ ３‬د کرﻧﻴزو محصﻮﻻتﻮ د مﻨ‪％‬ﻪ وړلﻮ ﻻمل‬
‫کﻴــ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ بکترﻳا او فﻨجﻲ ＇خﻪ تغذﻳــﻪ کﻮي او ان امکان لري کﻮچﻨﻲ ک‪７‬ﻳز (حلقﻮي) او گرد‬
‫چﻴﻨجﻴان وخﻮري مثالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬اسکارﻳس چﻴﻨجﻲ او د کخ چﻴﻨجﻲ دي‪.‬‬
‫د اسکاريس چينجي (‪ :)Ascaris‬د اسکارﻳس د بدن دواړه سروﻧﻪ ﻧري او رﻧگ ﻳ‪ ３‬ژﻳ‪ ７‬سپﻴﻦ تﻪ‬
‫ورتﻪ دى‪ .‬د ＊‪％‬ﻴﻨﻪ بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧارﻳﻨﻪ ＇خﻪ اوږود دی‪％＊ .‬ﻴﻨﻪ جﻨس ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫره ورځ ک‪ ٢00000 ３‬ﻫگ‪９‬‬
‫اچــﻮي چ‪ ３‬لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو ســره ﻳﻮ‪＄‬اى د اﻧســان لﻪ بدن ＇خﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬د لمــر ر‪１‬ا او د لﻮړې تﻮدوخ‪３‬‬
‫مستقﻴمﻪ اغﻴزه ﻳ‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬وژﻧﻲ‪ .‬لﻪ دې پرتﻪ ﻫگ‪ ９‬کلﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ژوﻧدۍ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫگ‪ ９‬ﻫغﻪ وخت فعالﻴ‪８‬ي‬
‫چ‪ ３‬ﻧاپاکﻪ اوبﻪ ﻳا ﻧاپرﻳمﻨ‪％‬ل شــﻮي ســابﻪ او د چﻴﻨجﻴﻮ پﻪ ﻫگﻴﻮ کک‪ ７‬شــﻴان د اﻧسان د ﻫاضم‪ ３‬سﻴستم تﻪ‬
‫داخل شــﻲ‪ .‬پــﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬لﻪ ﻫگﻴﻮ ＇خﻪ بچﻴان(ﻻروا) راو‪＄‬ﻲ‪ .‬بچﻴان لــﻪ کﻮلمﻮ ＇خﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬ﻳا لمف (د‬
‫ﻧسجﻮﻧﻮ د مﻨ‪ ＃‬ماﻳع) جرﻳان تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې تﻮگﻪ زړه تﻪ او بﻴا س‪８‬و تﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻧﻮي بچﻴان د تﻨفسﻲ ﻧلﻮلﻮ لﻪ‬
‫ﻻري حﻨجرې او خﻮل‪ ３‬تﻪ ﻻر پﻴداکﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت ＊اﻳﻲ د ！ﻮخﻲ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ شم‪５‬ر ﻧﻮي بچﻴان د خﻮل‪３‬‬
‫لﻪ ﻻرې خارج شﻲ‪ .‬بچﻴان لﻪ حﻨجرې ＇خﻪ مرۍ‪ ،‬معدې او کﻮلمﻮ تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮمﻮړى چﻴﻨجی د کﻮلمﻮ‬

‫‪45‬‬
‫داخلﻲ خﻮاړه خﻮري‪ .‬دا چﻴﻨجﻴان ﻫضمﻲ ﻧاراحتﻲ او حساسﻴت پﻴداکﻮي‪ .‬کﻪ چﻴرې شمﻴر ﻳ‪ ３‬زﻳات وي‪ ،‬کﻮلم‪３‬‬
‫بﻨدوي‪ ،‬د کﻮلمﻮ دﻳﻮال سﻮری کﻮي او مﻴکروبﻲ حالت مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ .‬شکل (‪ )4-6‬اسکارﻳس چﻴﻨجﻲ‪.‬‬

‫(‪ )٤-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬اسکارﻳس‬

‫د کخ چينجي (‪ :)Oxyuris‬بالغ چﻴﻨجﻴان د لﻮﻳﻮ کﻮلمﻮ پﻪ ورســتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪＊ .‬ــ‪％‬ﻴﻨﻪ‬
‫جﻨس د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ لپاره ‪＄‬ان مقعد تﻪ رســﻮي او حرکت ﻳ‪ ３‬د مقعد د خار＊ــت ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د مقعد‬
‫د گرولﻮ پﻪ واســطﻪ ﻻســﻮﻧﻪ د کخ پﻪ ﻫگﻴﻮ کک‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ .‬د کک‪７‬و ﻻســﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ خﻮل‪ ３‬تﻪ او بﻴا لﻪ ﻫغﻪ‬
‫‪＄‬اﻳﻪ معدې او کﻮلمﻮ تﻪ ‪＄‬ﻲ او ﻫلتﻪ بلﻮغ تﻪ رســﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧ‪＋‬ــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ب‪ ３‬اشــتﻬاﻳﻲ‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬کمﻮالﻰ او د مقعد‬
‫خار＊ت دى‪.‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‪ :‬د پرازﻳ＂ﻲ چﻴﻨجﻴﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻧاروغﻴﻮ د مبتﻼ ک‪５‬دو د مخﻨﻴﻮى لپاره د کﻮمﻮ ﻻرو چارو وړاﻧدﻳز کﻮئ‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫دا جدول پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ئ او تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د درسﻲ کتاب پﻪ مرستﻪ ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫زﻳاﻧﻮﻧﻪ او د اختﻪ ک‪５‬دو‬ ‫د اوسﻴدو ‪＄‬اى‬ ‫د اﻧسان بدن تﻪ د‬ ‫د گروپ(فاﻳلم)‬ ‫د پرازﻳت د چﻴﻨجﻲ‬
‫ﻧ‪ ３＋‬ﻳ‪３‬‬ ‫داخلﻴدو ﻻره‬ ‫ﻧﻮم ﻳ‪３‬‬ ‫ﻧﻮعﻪ‬

‫‪46‬‬
‫د کړۍ(بندلرونکـــو) چينجيانـــو فايلـــم (‪ :)Annelida‬د دې‬
‫چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ بدن لﻪ ﻧ‪＋‬ــتﻮ ک‪７‬ﻳــﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ زﻳات‬
‫شــمﻴر پﻪ ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کــﻮي‪ .‬د ‪＄‬مک‪ ３‬چﻴﻨجــﻲ‪ ،‬ژورې او ﻧﻮر د‬
‫بﻨــد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ ﻧﻮع‪ ３‬دي‪＄ .‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻲ پﻪ ﻧمجﻨﻮ خاورو ک‪ ３‬او‬
‫ژورې (جﻮک) پﻪ خﻮږو اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬لﻪ ژورو ＇خﻪ پرتﻪ د ﻧﻮرو ！ﻮلﻮ‬
‫پــر بدن حرکتﻲ وﻳ‪＋‬ــتان مﻮجﻮد وي‪＄ .‬مکﻨﻲ چﻴﻨجــﻲ پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬مکﻮ‬
‫ک‪ ３‬ﻧري ســﻮري باســﻲ او ﻫلتﻪ ژوﻧد کﻮي‪ ،‬خﻮ د شــپ‪ ３‬لﻪ خــﻮا د خﻮړو د‬
‫پﻴداکﻮلﻮ لپاره د ‪＄‬مک‪ ３‬ســرتﻪ راو‪＄‬ــﻲ‪ .‬د ‪＄‬کم‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د بدن د غ‪７‬و د‬
‫！ﻴﻨگﻮلﻮ(اﻧقباض) او راک‪＋‬لﻮ لﻪ ﻻرې حرکت کﻮي‪ .‬ﻧﻮمﻮړي چﻴﻨجﻲ د خپل‬
‫ﻧمجﻦ پﻮ！کﻲ پﻪ واسطﻪ تﻨفس کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ خﻮسا شﻮې پا‪ ３１‬او خاورې‬
‫ﻳﻮ ‪＄‬ای خﻮري‪ .‬لﻪ خﻮړو وروســتﻪ د خاورو ذرې لﻪ خﻮل‪＇ ３‬خﻪ وباســﻲ او‬
‫پﻪ دې ډول کرﻧﻴزه خاوره ﻻﻧدې باﻧدې کﻮي چ‪ ３‬د کرلﻮ لپاره گ＂ﻮره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ژورې د ﻧســجﻮﻧﻮ د ماﻳعاتﻮ او د ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ وﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ .‬دا‬
‫حﻴﻮاﻧــات د بدن پــﻪ مخکﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬تﻴغ تﻪ ورتﻪ غ‪７‬ي لري چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پﻪ‬
‫واســطﻪ د حﻴﻮان پﻮ！کﻰ ســﻮري کﻮي او وﻳﻨﻪ ﻳ‪＄ ３‬ب‪＋５‬ــﻲ‪ .‬د وﻻړو اوبﻮ د‬
‫＇‪＋‬لﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دا خطر شتﻪ چ‪ ３‬ژوره لﻪ اوبﻮ سره کﻮم‪ ３‬تﻪ ﻧﻨﻮ‪ ،３＄‬ﻧﻮ‬
‫لــﻪ دې کبلﻪ باﻳد پﻮره پام وشــﻲ‪.‬پخﻮا ژورې پﻪ صحﻲ ډول روزل کﻴدل‪ .３‬پﻪ‬
‫طبابت ک‪ ３‬د جراح‪ ９‬او ！پﻲ شــﻮو ‪＄‬اﻳﻮ د وﻳﻨ‪ ３‬د جرﻳان د ＊ﻪ کﻴدو لپاره لﻪ‬
‫ژورو ＇خﻪ کار اخﻴستل‪ .‬زﻳاتره بﻨد لروﻧکﻲ چﻴﻨجﻴان د سﻴﻨدوﻧﻮ لﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ‬
‫＇خﻪ خپل خﻮاړه چمتﻮ کﻮي او پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬برخﻪ اخلﻲ‪.‬‬
‫(‪)٤-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر ژوره او ‪＄‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻲ‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫د باغچــ‪＊ ،３‬ــﻮوﻧ‪％‬ﻲ‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬ﻳــا لﻪ بل کﻮم ‪＄‬اى ＇خﻪ ﻳﻮ ﻳــا ＇ﻮ ‪＄‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻴان راوﻧﻴســئ او بدن ﻳ‪ ３‬پاک‬
‫ک‪７‬ئ‪ .‬بﻴاﻳﻲ د بدن د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو او د حرکت لﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬رپﻮټ جﻮړک‪７‬ئ او پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳاست‪.‬‬
‫کﻮ＊ــ） وک‪７‬ئ چ‪ ３‬د کار پﻪ وخت ک‪ ３‬چﻴﻨجﻲ تﻪ زﻳان و ﻧﻪ رســﻴ‪８‬ي او لﻪ فعالﻴت ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬وروستﻪ بﻴرتﻪ روغ رم＀‬
‫خﻮش‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫د پاســـته بدنـــو فايلـــم (‪ :)Mullusca‬حلــزون (‪ ،)Snail‬اکتﻮپس‬
‫(‪ )Octopus‬او صدف‪ ،‬د پاســتﻪ بدﻧﻮ لﻪ ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ دي‪ .‬د پســتﻮ بدﻧﻮ پﻪ‬
‫وجﻮد ک‪ ３‬درې ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې برخ‪( ３‬سترگ‪ ،３‬پ‪ ３＋‬اوگﻴ‪６‬ه) لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د گﻴ‪６‬ې‬
‫برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د بدن غ‪７‬ي پﻪ ک‪ ３‬مﻮجﻮد دي‪ ،‬د ﻧازک‪ ３‬پردې پﻪ وسﻴلﻪ پﻮ＊ل‬
‫شﻮې دي‪ .‬پاســتﻪ بدﻧﻲ د عضﻼتﻲ پ‪＋‬ﻮ پﻪ وسﻴلﻪ حرکت کﻮي‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات‬
‫د اﻫکﻲ پﻮښ پﻪ واســطﻪ احاطﻪ شــﻮي دي چ‪ ３‬د ﻧرم بدن ساتﻨﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮي‪ .‬د‬
‫دې حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻨفس د بدن د پﻮ！کﻲ‪ ،‬براﻧشﻮﻧﻮ ﻳا س‪８‬و لﻪ ﻻرې سرتﻪ رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پاستﻪ بدﻧﻪ د خﻮړو پﻪ ډول مصرفﻴ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬حلزوﻧﻮﻧﻪ د سبﻮ او و＊ﻮ‬
‫پا‪１‬ــ‪ ３‬خﻮري‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ ﻳﻮ کرﻧﻴز افت دى‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پاســتﻪ بدﻧﻪ د‬
‫‪＄‬ﻴﻨــﻮ پرازﻳتــﻲ ﻧاروغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د ‪＄‬ﻴگر د چﻴﻨجــﻲ د اﻧتقال ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻪ‬
‫چﻴرې شــگ‪ ３‬ﻳا خارجﻲ جســم د صــدف بدن تﻪ ورﻧﻨــﻮزي د ﻫغ‪ ３‬پﻪ دﻧﻨﻪ‬
‫ک‪ ３‬ﻳــﻮ ‪＄‬لﻴدوﻧکﻰ أﻫکﻲ پﻮښ جﻮړﻳ‪８‬ي او مرغلــره ترې جﻮړﻳ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨﻲ‬
‫ﻫﻴﻮادوﻧﻪ د دې ډول صدف د روزﻧ‪ ３‬لﻪ ﻻرې مرغلرې تﻮلﻴدوي‪.‬‬

‫فکر وکړى‪:‬‬
‫د حلزون د ﻧﻮعﻮ پﻪ واسطﻪ د کﻮم‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬عامل د اﻧسان بدن تﻪ د ﻧﻨﻮتلﻮ امکان لري؟‬

‫(‪ )٤-٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د پاستﻪ بدﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫‪48‬‬
‫د بند لرونکو پښو (مفصليه حيواناتو) فايلم(‪ :)Arthropoda‬د ‪＄‬مک‪ ３‬د مخ ډﻳر زﻳات حﻴﻮاﻧات‬
‫پﻪ دې گروپ ک‪ ３‬شــامل دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ملخ‪ ،‬پتﻨگ‪ ،‬غ‪２‬ﻪ‪ ،‬ل‪７‬م‪ ،‬ســپ‪８‬ه‪ ،‬ورږه‪ ،‬چﻨگاښ‪ ،‬کﻨﻪ او زرپ‪＋‬ــ‪ ３‬د‬
‫مفصلﻴــﻪ حﻴﻮاﻧاتــﻮ پﻪ ډل‪ ３‬ک‪ ３‬را‪＄‬ــﻲ‪ .‬د مفصلﻴﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ډل‪(３‬فاﻳلم) ک‪ ،３‬غ‪( ３２‬عﻨکبﻮتﻴﻪ) قشــرﻳﻪ‬
‫(زﻳ‪８‬پﻮ！کﻲ) حشــرات او د زرپ‪＋‬ــﻴﻮ ！ﻮلگﻲ حﻴﻮاﻧات شامل دي‪ .‬ملخ چ‪ ３‬ﻳﻮه حشره ده‪ ،‬بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ درﻳﻮ‬
‫برخﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ســر‪ ،‬ســﻴﻨ‪ ３‬او گﻴ‪６‬ي ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬پ‪＋‬ــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬بﻨد بﻨد او د ‪＄‬ﻴﻨﻮ پﻪ سﻴﻨ‪ ３‬پﻮرې دوه‬
‫جﻮړې وزروﻧﻪ ﻧ‪＋‬تﻲ وي‪ .‬د ملخ پﻪ سر ک‪ ３‬حسﻲ ＊کروﻧﻪ او سترگ‪ ３‬واقع دي‪ .‬پﻪ ملخ او ﻧﻮرو مفصلﻴﻪ‬
‫حﻴﻮاﻧاتﻮ ک‪ ３‬خارجﻲ سکلﻴ＀ زﻳاتره دکﻴتﻴﻦ ‪ chitin‬لﻪ مادې ＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى‪ .‬د ملخ د سﻴﻨ‪ ３‬او‬
‫گﻴ‪６‬ې پﻪ دواړو اړخﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻨفسﻲ سﻮري شتﻪ‪ .‬ملخ لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ خﻮاړه چمتﻮ کﻮي چ‪ ３‬د خپلﻮ کلکﻮ‬
‫ژامﻮ پﻪ وسﻴلﻪ ﻳ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬کﻮي‪ .‬حشرات لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ د بلﻮغ تر مرحل‪ ３‬پﻮرې مختلف ب‪ ３２‬ﻧﻴسﻲ‪ ،‬چ‪３‬‬
‫د شکل دغ‪ ３‬تغﻴﻴر تﻪ استحالﻪ ﻳا مﻴتامﻮرفﻮسﻴس ‪ Metamorphosis‬واﻳﻲ‪ .‬استحالﻪ پﻪ دوه ډولﻪ ده‪.‬‬
‫مکملﻪ استحالﻪ او ﻧا مکملﻪ استحالﻪ‪ .‬د مکمل‪ ３‬استحال‪ ３‬مرحل‪ ３‬عبارت دي لﻪ‪:‬ﻫگ‪ ،)egg( ９‬بطﻴطﻪ‬
‫(‪ ،)larva‬شــفﻴره‪ )pupa( ،‬او بالغ (‪＄ )image‬ﻴﻨ‪ ３‬حشــرات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د شاتﻮ مچ‪ ９‬او مﻴ‪８‬ﻳان مکملﻪ‬
‫اســتحالﻪ لري‪ ،‬خﻮ ملخان ﻧا مکملﻪ اســتحالﻪ لري‪ .‬پﻪ ملخاﻧﻮ ک‪ ３‬د بطﻴط‪ ３‬او شفﻴرې مرحل‪ ３‬وجﻮد ﻧﻪ‬

‫تﻨفسﻲ سﻮري‬

‫وزروﻧﻪ‬

‫حسﻲ ＊کروﻧﻪ(اﻧتﻦ)‬
‫سترگ‪３‬‬
‫سر‬
‫سﻴﻨﻪ‬
‫ژامﻪ‬ ‫گ‪６５‬ه‬

‫(‪ )٤-٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د ملخ جﻮړ＊ت‬

‫‪49‬‬
‫لــري‪ .‬کلﻪ چــ‪ ３‬بچﻴان ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ راو‪＄‬ﻲ‪ ،‬ک＀ م＀ د بالغ ملخ پﻪ شــان وي‪ ،‬خﻮ وړوک‪ ３‬وي او‬
‫وزروﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬د ملخ بچﻲ د ﻧﻴمف (‪ )Nymph‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫زﻳاتــره بﻨــد لروﻧکــﻲ (مفصلﻴﻪ) حﻴﻮاﻧات د وچــ‪ ３‬او درﻳابﻮﻧﻮ پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬برخــﻪ لري‪ .‬د کباﻧﻮ‬

‫ﻫگ‪９‬‬

‫بالغﻪ حشره‬
‫‪＄‬ﻮاﻧﻪ ﻻروا‬
‫(‪ )١١-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر‬
‫مکملﻪ ﻻروا‬

‫شفﻴره‬
‫بالغﻪ حشره د پﻴل‪＇ ３‬خﻪ د وتلﻮ‬
‫پﻪ حال ک‪３‬‬
‫الف‪ :‬په پروانه کﻰ ميتامورفوسيس‬

‫بالغﻪ حشره‬

‫ﻫگ‪９‬‬

‫(‪ )٤-١٠‬شکل پﻪ ملخاﻧﻮ او پتﻨگاﻧﻮ ک‪３‬‬

‫استحالﻪ‬
‫ﻧﻴمف‬
‫ﻧﻴمف‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫د ملــخ مﻴتامﻮرفﻮســﻴس د پتﻨگاﻧــﻮ لــﻪ‬
‫ﻧﻴمف‬ ‫مﻴتامﻮرفﻮسﻴس سره ＇ﻪ تﻮپﻴر لري؟‬
‫ب‪ :‬په ملخ کﻰ ميتاموزفوسيس‬

‫‪50‬‬
‫او الﻮتﻮﻧکــﻮ خﻮاړه جﻮړوي چ‪ ３‬کبــان او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬الﻮتﻮﻧکﻲ‬
‫د اﻧســان خﻮاړه چمتﻮ کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگــﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬لﻪ مفصلﻴﻪ‬
‫حﻴﻮاﻧاتــﻮ ＇خﻪ د گردې پﻪ خپروﻧﻪ ک‪( ３‬گرده افشــاﻧﻲ) ډﻳره‬ ‫ل‪７‬م‬ ‫کﻨﻪ‬

‫＊ــﻪ وﻧ‪６‬ه لري‪ .‬ﻳﻮ شم‪５‬ر حشرات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬مﻴ‪８‬ﻳان ﻫغﻪ ژوﻧدي‬
‫مﻮجﻮدات خﻮري چ‪ ３‬زراعتﻲ أفتﻮﻧﻪ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻳﻮ شــم‪５‬ر‬
‫حﻴﻮاﻧــات زمﻮږ لپاره زﻳاﻧمــﻦ دي‪ .‬د ملخاﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬د‬
‫غﻨمــﻮ پﻪ کروﻧده برﻳد کﻮي او محصــﻮل ﻳ‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪.‬‬ ‫سﻼﻳﻲ‬

‫ﻫغﻮى زﻳاتره د مﻴﻮو داﻧﻮ او د ﻧباتاتﻮ د ﻧﻮرو غ‪７‬و لپاره زﻳاﻧمﻦ‬

‫دي‪ .‬مچان او ســﻮرخﻮل‪( ３‬مادر ک‪５‬ک) د اﻧسان د ﻧاروغﻴﻮ د‬
‫عامل پﻪ تﻮگﻪ کار کﻮي‪ .‬د اﻧافﻴل ماشــﻲ اﻧسان تﻪ د مﻼرﻳا د‬
‫ﻧاروغ‪ ９‬د اﻧتقال عامل دي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ غ‪２‬ﻮ او ل‪７‬م زﻫر د اﻧسان‬
‫چﻨگاښ‬ ‫خره‬
‫لپاره خطرﻧاک دي‪.‬‬
‫شــکل(‪ )18-11‬انــواع مفصــل‬
‫داران‬

‫زر پ‪９＋‬‬ ‫سل پ‪９＋‬‬

‫فکر وکړی‪:‬‬
‫د ﻧباتﻲ أفتﻮﻧﻮ د مبارزې لپاره د حشرو وژوﻧکﻮ زﻫري دواگاﻧﻮ د استفادې پر‪＄‬ای د حل د کﻮمﻮ ﻻرو چارو وړاﻧدﻳز کﻮئ‪.‬‬

‫د اغـــزي پوټکو فايلم (‪ )Echinoderamta‬دا حﻴﻮاﻧات پﻪ ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬د ډﻳرو‬
‫بدن د تﻴرو ＇ﻮکﻮ لروﻧکﻮ اغزو پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮی دی‪.‬‬
‫ســمﻨدري ســتﻮري او ســمﻨدري بادرﻧگ لﻪ دې ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬سمﻨدري ســتﻮري پﻨ‪％‬ﻪ بازو‪－‬ان لري‪.‬‬
‫داخلﻲ اﻫکﻲ ســکلﻴ＀ لري‪ .‬ســمﻨدري ستﻮري غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧکﻲ دي‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات د پاستﻪ بدﻧﻮ‪ ،‬اغزي‬

‫‪51‬‬
 ‫پﻮ！کــﻮ او ســمﻨدري کﻮچﻴﻨﻴﻮ حﻴﻮاﻧاتــﻮ او ان لﻪ کﻮچﻴﻨــﻮ کباﻧﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ‬
‫کﻮي‪.‬‬

‫سمﻨدري ستﻮري‬

‫(‪ )٤-١٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د اغزي پﻮ！کﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫شمزۍ لرونکي (فقاريه) حيوانات‬
‫شمزۍ لروﻧکﻲ حﻴﻮاتات داخلﻲ سکلﻴ＀ لري چ‪ ３‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮد خﻮ‪＋＄‬ت او د بدن د غ‪７‬و د ساتﻨ‪３‬‬
‫ﻻمــل کﻴــ‪８‬ي‪ .‬عصبﻲ جﻬاز ﻳــ‪ ３‬د ！ﻴﻮب ب‪２‬ﻪ لري چ‪ ３‬د مﻼ د تﻴر پﻪ امتــداد غ‪％‬ﻴدلﻲ دي‪ .‬د ت‪５‬ﻮلروﻧکﻮ‬
‫او الﻮتﻮﻧکــﻮ د بــدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬لﻪ بدلﻮن ســره بدلﻮن ﻧﻪ کﻮي‪ .‬تﻲ‬
‫لروﻧکﻲ او الﻮتﻮﻧکﻲ د بدن د حجرو د داخلﻲ ک‪５‬مﻴاوي تعامﻼتﻮ د ازادې شــﻮې اﻧرژۍ پﻪ وســﻴلﻪ خپل‬
‫‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ تاوده ساتﻲ‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات د تﻮدې وﻳﻨ‪ )Homoiothermous( ３‬لروﻧکﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬
‫ﻧﻮروحﻴﻮاﻧاتــﻮ د بــدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬پــﻪ درج‪ ３‬پﻮرې اړه لري‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻫغﻮی د‬
‫بــدن د تﻮدوخــ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ تغﻴﻴر ســره تغﻴﻴر کــﻮي‪ .‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬د‬
‫خپل بدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د حجرو د فعالﻴت پﻪ وسﻴلﻪ ﻧﻪ شﻲ کﻨترولﻮﻻی‪ ،‬د س‪７‬ې وﻳﻨ‪Piokelo( ３‬‬
‫‪ )thermous‬لروﻧکﻲ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ذوحﻴاتﻴﻦ‪＋＇ ،‬ــﻴدوﻧکﻲ (خزﻧدگان) او کبان س‪７‬ه وﻳﻨﻪ‬
‫لروﻧکﻲ حﻴﻮاﻧات دي‪.‬‬
‫د شمزۍ لروﻧکﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ د وﻳﻨ‪ ３‬دوران ت‪７‬لی دوران دی‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬وﻳﻨﻪ ﻳ‪ ３‬تل د رگﻮﻧﻮ پﻪ داخل ک‪ ３‬جرﻳان‬
‫کﻮي او لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ بﻬر ﻧﻪ و‪＄‬ﻲ‪ .‬د شــمزۍ لروﻧکﻮ زړه‪ ،‬دوه‪ ،‬درې ﻳا ＇لﻮر جﻮفﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬وﻳﻨﻪ د‬
‫بدن ！ﻮلﻮ برخﻮ تﻪ رسﻮي‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫کبان (‪ :)Fishes‬فﻮســﻴلﻮﻧﻮ ＊ــﻮدل‪ ３‬ده چ‪ ３‬کبــان د ‪＄‬مک‪ ３‬د مخ لﻮم‪７‬ﻧﻲ شــمزۍ لروﻧکﻲ‬
‫حﻴﻮاﻧات دي‪ .‬کبان ببﻼبﻴل رﻧگﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧدازې او ＇‪５‬رې لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬صفتﻮﻧﻪ او ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ور سره‬
‫مرســتﻪ کــﻮي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧــد وک‪７‬ي‪！ .‬ﻮل کبان مﻮرﻧﻲ (ذاتﻲ) ﻻمبــﻮ وﻫﻮﻧکﻲ دي‪ .‬کبان پﻪ‬
‫خپل بدن ک‪ ３‬داســ‪ ３‬غ‪７‬ي لري چ‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮی ســره پﻪ ﻻمبﻮ وﻫلﻮ ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬شاپروﻧﻪ‬
‫چ‪ ３‬د وړاﻧدې تگ‪ ،‬درﻳدلﻮ‪ ،‬د بدن مﻮازﻧ‪ ３‬ساتلﻮ او حرکت لپاره ور ＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ‪ .‬د شا پروﻧﻮ‬
‫مﻮقعﻴت پﻪ (‪ )٤-١٣‬شــکل ک‪＊ ３‬ــﻮدل شﻮی دی‪ .‬کبان براﻧشﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ وسﻴلﻪ تﻨفس‬
‫کﻮي‪ .‬براﻧشﻮﻧﻪ لﻪ ﻫغﻮ غ‪７‬و ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬مﻨحل اکسﻴجﻦ لﻪ اوبــﻮ ＇خﻪ جﻼ‬
‫کﻮي او وﻳﻨ‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬ورکﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ براﻧشــﻮﻧــﻪ ﻫـــغﻪ کاربـــﻦ ډای اکســاﻳــــــد(‪ ،)CO2‬چ‪ ３‬د‬
‫بدن لﻪ حجرو ＇خﻪ را غﻮﻧ‪６‬ﻳ‪８‬ي‪ ،‬لﻪ وﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ اخلﻲ او پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خﻮش‪ ３‬کﻮي‪ .‬زﻳاتره کبان د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ‬
‫لﻪ ﻻرې خپل مثل مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫د مﻼ شاپر‬

‫د گﻴ‪６‬ې شاپر‬

‫براﻧشﻮﻧﻪ‬ ‫د سﻴﻨ‪ ３‬شاپر‬

‫د مقعد شاپر‬
‫لک‪ ９‬شاپر‬
‫(‪)٤-١٣‬اﻧ‪％‬ﻮر پﻪ کباﻧﻮ ک‪ ３‬د شاپروﻧﻮ مﻮقعﻴت‬

‫‪53‬‬
‫د کبانو ډولونه‪ :‬ﻧﻦ ورځ د کباﻧﻮ درې ！ﻮلگﻲ (کﻼســﻮﻧﻪ) ژوﻧد کﻮي‪ .‬ب‪ ３‬ژامﻮ کبان‪ ،‬کرپﻨدوﻧکﻲ لروﻧکﻲ‬
‫کبان او ﻫ‪６‬وک‪ ３‬لروﻧکﻲ کبان‪.‬‬
‫بې ژامو کبان‪ :‬دا کبان ＊ــﻮی پﻮســتکﻲ لري‪ .‬خﻮلﻪ ﻳ‪ ３‬گرده او ب‪ ３‬ژامﻮ ده‪ .‬اوږد بدن لري‪ .‬جاﻧبﻲ شاپروﻧﻪ‬
‫ﻧﻪ لري‪ .‬ســکلﻴ＀ ﻳ‪ ３‬لﻪ کرپﻨدوﻧکﻲ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬لمپري ‪ lamprey‬او ﻫگ فﻴش ‪ Hag fish‬د‬
‫ب‪ ３‬ژامﻮ کباﻧﻮ دوه مشﻬﻮرې ﻧﻮع‪ ３‬دي‪.‬‬

‫ب) هگ فش‬ ‫(‪ )٤ -١٤‬اﻧ‪％‬ﻮر بﻲ ژامﻮ کبان‬ ‫الف) لمپرى‬

‫کرپندونکـــي لرونکي (غضروفي) کبان‪ :‬أﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬شــارک ﻳﻮ ډول کب دى؟ شــارک د‬
‫کرپﻨدوکــﻲ لروﻧکﻮ کباﻧــﻮ پﻪ ！ﻮلگﻲ پﻮرې اړه لري‪.‬پﻪ ډﻳرو شــمزۍ لروﻧکﻮ ک‪ ３‬ﻧــرم کرپﻨدوکﻲ د ودې‬
‫پرمﻬــال پﻪ ﻫ‪６‬و کی بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د شــارک او ری (‪ )Ray‬ســکلﻴ＀ ﻫﻴ＆ وخــت پﻪ ﻫ‪６‬وکﻮ ﻧﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫شــارک ﻳﻮ ډ‪４‬ر غ＀ کب دی‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ بدن د فلســﻮﻧﻮ پﻪ وسﻴلﻪ پﻮ＊ل شﻮی دى‪ .‬کرپﻨدوکﻲ لروﻧکﻲ کبان‬
‫پﻮره او فعال‪ ３‬ژام‪ ３‬لري او لﻪ ډﻳرو قﻮي ﻻمبﻮ وﻫﻮﻧکﻮ ＇خﻪ شــمﻴرل ک‪８５‬ي‪ .‬زﻳاتره ﻫگ‪ ９‬اچﻮي‪ ،‬خﻮ ﻳﻮ‬
‫شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬بچﻲ اچﻮي‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫الف) ＇تک سره شارك‬

‫ب) ري‬
‫(‪ )٤-15‬شكل د ککرکﻲ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫هډوکي لرونکي کبان‪:‬‬

‫د ﻫ‪６‬وکﻮ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ ！ﻮلگﻲ د کباﻧﻮ ډﻳر لﻮي ！ﻮلگﻲ دي‪ .‬زرﻳﻦ(طﻼﻳﻲ) کب‪ ،‬شﻴر ماﻫﻲ‪ ،‬مار ماﻫﻲ‪،‬‬
‫لقــﻪ ماﻫــﻲ‪ ،‬خال لروﻧکﻲ کب او ﻧﻮر د ﻫ‪６‬وکﻮ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬شــامل دي‪ .‬لکﻪ ＇ﻨگﻪ چ‪３‬‬
‫ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧامﻪ ＇خﻪ معلﻮمﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ســکلﻴ＀ ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻫ‪６‬وکﻮ ＇خﻪ دی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ جســم ﻳ‪ ３‬د پترکﻮ (فلســﻮﻧﻮ) پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮی دى‪.‬‬
‫زﻳات شم‪５‬ر ﻫ‪６‬وکﻲ لروﻧکﻲ کبان د اﻧساﻧاﻧﻮ د غذاﻳﻲ مﻮادو سرچﻴﻨﻪ جﻮړوي‪.‬‬

‫‪ ٤ - ١٦‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻫ‪６‬وکﻮ د کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫‪55‬‬
 ‫ذوحياتين(‪:)Amphibian‬‬
‫اﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات کﻮﻻی شــﻲ چ‪ ３‬د خپل پﻮ！کﻲ پﻪ وســﻴلﻪ تﻨفس وک‪７‬ي؟ اﻳا ﻫغﻮی پﻪ‬
‫اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي ﻳا پﻪ وچﻪ ک‪３‬؟ پﻪ واقعﻴت ک‪ ３‬پﻪ دواړو محﻴطﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮﻻی شﻲ‪ .‬زﻳات شم‪５‬ر‬
‫ذوحﻴاتﻴﻦ د ژوﻧد ﻳﻮه برخﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬او بلﻪ برخﻪ پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ســر تﻪ رســﻮي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د ذوحﻴاتﻴﻨﻮ پﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬چﻮﻧگ‪＋‬ــﻪ د ﻻروا پﻪ مرحلﻪ ک‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي او براﻧشــﻮﻧﻪ لري او کلﻪ چ‪ ３‬وچ‪ ３‬تﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ براﻧشــﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ســ‪８‬و بدلﻴ‪８‬ي او کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د س‪８‬و پﻪ واسطﻪ تﻨفس وک‪７‬ي‪ .‬ذوحﻴاتﻴﻦ ﻧازک‪،‬‬
‫روڼ‪ ،‬ﻧمجﻦ اوب‪ ３‬پترکﻲ پﻮســتکﻲ لري‪ .‬دغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬بالغ چﻮﻧگ‪＋‬ــﻪ وک‪７‬اى‬
‫شﻲ د خپل پﻮستکﻲ لﻪ ﻻرې تﻨفس وک‪７‬ي‪ .‬زﻳات شمﻴر ذوحﻴاتﻴﻦ رﻧگﻪ ‪＄‬لﻴدوﻧکﻲ او زﻫري پﻮستکﻲ‬
‫لري او د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د＊مﻨان پرې لﻪ وﻳرې حملﻪ وﻧﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٤ -١٧‬اﻧ‪％‬ﻮر د چﻮﻧگ‪ ３＋‬د ژوﻧدمرحل‪３‬‬

‫‪56‬‬
‫د ذوحياتينـــو ډولونه‪ :‬ذوحﻴاتﻴﻦ د ظاﻫــري ‪＄‬اﻧگرتﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ‬
‫ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫‪ -١‬بې پښو ذوحياتين ‪:‬دا چﻴﻨجﻮ تﻪ ورتﻪ دي‪ .‬ﻻسﻮﻧﻪ او پ‪ ３＋‬ﻧﻪ لري‪،‬‬
‫لکﻪ سﻴسﻲ لﻴﻦ(‪)Caecilians‬‬
‫‪-٢‬لکۍ لرونکي ذوحياتين‪ :‬اوږد بدن‪ ،‬لﻨ‪６‬ې پ‪ ３＋‬او اوږده لک‪ ９‬لري‪.‬‬
‫ډ‪４‬ره معمﻮلﻰ ﻧﻮعﻪ ﻳ‪ ３‬سلمﻨدر ‪ Salamander‬دى‪.‬‬
‫‪-٣‬بـــې لکۍ ذوحياتين‪ :‬لــﻪ دوو زرو (‪＇ )٢٠٠٠‬خﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬ﻳ‪３‬‬
‫پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬چﻮﻧگ‪ ،３＋‬ړﻧدې چﻮﻧگ‪＋‬ﻲ (کﻮر بقﻪ) او ﻧﻮرې ﻧﻮع‪ ３‬پﻪ‬
‫دې ډل‪ ３‬ک‪ ３‬شامل‪ ３‬دي‪:‬‬

‫(‪ ٤-١٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د ذوحﻴاتﻴﻦ ډولﻮﻧﻪ‬

‫څښـــېدونکي (خزنده گان)‪ :Repitilea‬وچ او ډبل پﻮســتکﻲ لري‪ .‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬د ژوﻧد کﻮلﻮ د ســمﻮن‬
‫لپاره وچ او ډبل پﻮســتکﻲ ډﻳر مﻬم دي‪ .‬ډبل پﻮســتکﻲ دحﻴﻮان لﻪ بدن ＇خﻪ د اوبﻮ د تبخﻴر مخﻨﻴﻮی کﻮي‪！ .‬ﻮل‬
‫＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻲ د تﻨفس لپاره س‪８‬ي لري‪ .‬د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ ﻫگ‪ ９‬کلک پﻮښ لري‪.‬‬
‫ﻼ ډاﻳﻨاسﻮر چ‪ ３‬د مشﻬﻮرو‬
‫د څښـــېدونکو ډولونه‪ :‬د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ زﻳات شم‪５‬ر ！ﻮلگﻲ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ تللﻲ دي‪ ،‬مث ً‬
‫عظﻴــم الجثﻪ ＇‪＋‬ــﻴدوﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ و او د ‪＄‬مک‪ ３‬پر مخ ﻳــ‪ ３‬ژوﻧد در لﻮد اوس ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ﻳﻮازې‬
‫فﻮسﻴلﻮﻧﻪ پات‪ ３‬دي‪ .‬تمساح‪ ،‬کشپ‪ ،‬سمسرې او ماران د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫تمساح‬
‫＇رم‪＋‬ک‪９‬‬

‫کپچﻪ مار‬
‫کﻴشپ‬ ‫(‪ )٤ -١٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫الوتونکي(‪)Aves‬‬
‫د الوتونکو(مرغانو) ځانگړتياوې‪ :‬الﻮتﻮﻧکﻲ خپل‪ ３‬خاص‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لرې‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬بدن‬
‫ﻳ‪ ３‬تﻮد ساتﻲ اود ‪＄‬ﻴﻨﻮ لپاره د الﻮتلﻮ امکاﻧات برابروي‪ .‬پﻪ الﻮتﻮﻧکﻮ ک‪ ３‬دوه ډولﻪ اساسﻲ ب‪２‬ک‪ ３‬شتﻪ‪ .‬ﻧرم‪ ３‬ب‪２‬ک‪３‬‬
‫چ‪ ３‬د الﻮتﻮﻧکﻮ بدن ﻳ‪ ３‬پ＀ ک‪７‬ی دی او جســم ﻳ‪ ３‬تﻮد ســاتﻲ‪ .‬د لک‪ ９‬او وزروﻧﻮ ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻧســبتاً سخت‪ ３‬وي‪،‬‬
‫د الﻮتلــﻮ د ب‪２‬کــﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ م‪＋‬ــﻮکﻪ لري‪ ،‬ﻫگ‪ ９‬ﻳ‪ ３‬د ＇‪＋‬ــﻴدوﻧکﻮ د ﻫگﻴﻮ پﻪ شــان کلک پﻮښ‬
‫(قشر) لرې‪ ،‬خﻮ جﻨسﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬تﻮپﻴر لري‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬د بدن د‬
‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬تر ‪ ٤٠‬ساﻧتﻲ گراد درجﻮ پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫(‪ )٤ -٢٠‬اﻧ‪％‬ﻮر د الﻮتﻮﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫د الوتونکو ډولونه‪:‬‬
‫الﻮتﻮﻧکﻲ د رﻧگ‪ ،‬اﻧدازې او ب‪ ３２‬لﻪ مخ‪ ３‬ډ‪４‬ر تﻮپﻴرلري‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ د شــکل‪ ،‬م‪＋‬ــﻮک‪ ３‬او پ‪＋‬ﻮ لﻪ مخ‪３‬‬
‫ډلبﻨدي ک‪８５‬ي‪ .‬د م‪＋‬ــﻮک‪ ３‬جﻮړ＊ــت ﻳ‪ ３‬را＊ــاﻳﻲ چ‪ ３‬الﻮتﻮﻧکﻲ ＇ﻪ شــﻰ خﻮري‪ .‬د پ‪＋‬ﻮشــکل ﻳ‪ ３‬د‬
‫الﻮتﻮﻧکﻲ د اوسﻴدلﻮ د چاپﻴرﻳال ＊کارﻧدوى دى‪ .‬چرگان‪ ،‬ﻫﻴل‪ ،９‬کﻮتره‪ ،‬چﻴﻨچ‪２‬ﻪ‪ ،‬اوښ مرغﻪ‪ ،‬پﻨگﻮﻳﻦ‬
‫او ﻧﻮر د الﻮتﻮﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫تي لرونکي (‪)Mammalia‬‬
‫د زﻳاتــرو تﻲ لروﻧکﻮ ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ بچﻴان جﻨﻴﻨﻲ دوره د مﻮر د بدن دﻧﻨﻪ‬
‫تﻴروي‪ ،‬خﻮ ！ﻮل ﻳ‪ ３‬لﻪ زﻳ‪８‬ﻳدو وروستﻪ لﻪ ش‪５‬دو ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي چ‪ ３‬د مﻮر پﻪ‬
‫تﻴﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د تي لرونکو ځانگړتياوي‪ :‬د زﻳاترو تﻲ لروﻧکﻮ بدن د وﻳ‪＋‬ــتاﻧﻮ ﻳا وړﻳﻮ پﻪ واســطﻪ‬
‫پﻮ＊ل شﻮی دی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د شﻴدو د غدو درلﻮدل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ بلﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا ده چ‪ ３‬ﻧﻮر حﻴﻮاﻧات ﻫغﻪ ﻧﻪ لري‪.‬‬
‫ش‪５‬دې ﻳ‪ ３‬لﻪ اوبﻮ‪ ،‬پروتﻴﻦ او کاربﻮﻫاﻳدرﻳت ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪ .‬تﻲ لروﻧکﻲ د الﻮتﻮﻧکﻮ ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ‬
‫پﻪ شــان د ســ‪８‬و لﻪ ﻻرې اکسﻴجﻦ اخلﻲ‪ .‬د تﻲ لروﻧکﻮ غا＊ﻮﻧﻪ مختلف شکلﻮﻧﻪ او اﻧدازه لري چ‪ ３‬د راز‬
‫راز خــﻮړو لپــاره کارول ک‪８５‬ي‪ .‬د زﻳاترو تﻲ لروﻧکﻮ ماغزه لﻪ ﻧــﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ زﻳات دي‪ .‬لﻪ دې املﻪ‬
‫ﻫغــﻮی پــﻪ چ＂ک ډول زده ک‪７‬ه او فکر کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د بﻬرﻧﻴــﻮ عﻮاملﻮ (مﻨبﻬاتﻮ) پﻪ مقابل ک‪ ３‬چ＂ک‬
‫غبر گﻮن ＊کاره کﻮي‪.‬‬
‫د تي لرونکو ډولونه‪:‬تﻲ لروﻧکﻲ د ﻧسل د تﻮلﻴد لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮوﻧکﻲ تﻲ‬
‫لروﻧکﻲ‪ ،‬ک（ﻮړه لروﻧکﻲ او پﻼسﻨتﻬا (خس ﻳا جﻮره) لروﻧکﻲ باﻧدې وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫‪-١‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮوﻧکﻲ تﻲ لروﻧکﻲ‪ :‬ﻧﻮی زﻳ‪８‬ﻳدلی بچﻲ لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ لﻪ راوتلﻮ وروستﻪ د مﻮر لﻪ تﻴﻮﻧﻮ＇خﻪ‬
‫تغذﻳﻪ کﻮي‪ ،‬لکﻪ شﻴژگی (اغزي لروﻧکی مﻴ‪８‬ي خﻮړوﻧکی) او پﻼتﻲ پﻮس (‪ )Platy pus‬او ﻧﻮر‪.‬‬
‫کڅـــوړه لرونکـــي تـــي لرونکي‪ :‬پــﻪ دې ډول تﻲ لروﻧکﻮ کــ‪ ３‬جﻨﻴﻦ مخک‪ ３‬لــﻪ دې چ‪ ３‬کامل‬
‫شــﻲ‪ ،‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي او د مﻮر د ک（ﻮړې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪＄ ３‬ای پﻪ ‪＄‬ای ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫلتﻪ د مﻮر لﻪ تﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ شــ‪５‬دی‬
‫خﻮري‪،‬لکﻪ‪ :‬کاﻧگرو‪.‬‬

‫پﻼتﻴپﻮس‬ ‫م‪８５‬ى خﻮړوﻧکﻰ‬

‫(‪٤-٢١‬الف) اﻧ‪％‬ﻮر د تﻲ لروﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫‪60‬‬
‫پالسنټا لرونکي تي لرونکي‪ :‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ جﻨﻴﻦ د مﻮر د رحم دﻧﻨﻪ د ‪ placenta‬پﻪ واسطﻪ تغذﻳﻪ‬
‫ک‪８５‬ي او لﻪ مﻮر ســره ﻧژدې اړﻳک‪ ３‬لري کلﻪ چ‪ ３‬د جﻨﻴﻦ جﻮړ＊ــت بشــپ‪ ７‬شﻲ د ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ پﻪ شکل‬
‫تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬غﻮاﻳﻲ‪ ،‬وزه‪ ،‬پسﻪ‪ ،‬سپﻲ‪ ،‬زمری‪ ،‬أس او ﻧﻮر‪.‬‬

‫خرس‬
‫کاﻧگرو او ﻳا ک（ﻮړه لروﻧکﻲ تﻰ لروﻧکﻲ‬

‫غﻮا‬
‫(‪٤ -٢١‬ب) اﻧ‪％‬ﻮر د تﻲ لروﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬
‫‪61‬‬
 ‫د افغانستان تي لرونکي او الوتونکي حيوانات‬
‫افغاﻧســتان ﻳــﻮ غرﻧی او پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬پروت ﻫﻴﻮاد دی چ‪ ３‬د حﻴﻮاﻧاتﻮ پــﻪ ت‪５‬ره بﻴا د مرغاﻧﻮ او تﻲ لروﻧکﻮ د‬
‫ژوﻧد لپاره ＊ــﻪ ‪＄‬ای دی‪ .‬پﻪ افغاﻧســتان ک‪ ３‬د الﻮتﻮﻧکﻮ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪ ٥٠٠‬او د تﻲ لروﻧکﻮ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪١٢٠‬‬
‫ﻧﻮعــ‪ ３‬تر اوســﻪ پﻮرې پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧــﻮ د مﻨ‪％‬ﻪ وړل د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬زﻳات شــم‪５‬ر‬
‫حﻴﻮاﻧات لﻪ ﻫغ‪ ３‬ســﻴم‪＇ ３‬خﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شــﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ ＊ــکار د دې ﻻمل شﻮی دی چ‪３‬‬
‫زمﻮږ د گران ﻫﻴﻮاد پﻪ گ‪６‬ون پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ ﻧسلﻮﻧﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ شﻲ‪.‬‬

‫د کبانو‪ ،‬الوتونکو او تي لرونکو اقتصادي اهميت‬

‫کبــان د اﻧســاﻧاﻧﻮ عمده خــﻮاړه جﻮړوي‪ .‬د کباﻧﻮ غﻮ＊ــﻪ او پﻮســتکی‪ ،‬پروتﻴﻦ او زﻳاتﻪ اﻧــدازه ‪ A‬او ‪D‬‬
‫وﻳتامﻴﻨﻮﻧﻪ لري‪ ،‬چ‪ ３‬د ودې لپاره گ＂ﻮر دي‪.‬‬
‫لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ اﻧســاﻧاﻧﻮ لﻪ وحشــﻲ الﻮتﻮﻧکﻮ ＇خﻪ د خﻮاړه او پﻮ＊ــاک د پﻮره کﻮلﻮ لپاره استفاده کﻮلﻪ‪ .‬زﻳاتره پﻪ‬
‫زړه پﻮرې او ＊ﻪ اواز لروﻧکﻲ مرغان د اﻧساﻧاﻧﻮ لپاره اقتصادي گ＂‪ ３‬لري‪.‬‬
‫د اﻫلﻲ الﻮتﻮﻧکﻮ لﻪ ﻫگﻴﻮ او غﻮ＊ــﻮ ＇خﻪ زﻳاتﻪ اســتفاده ک‪８５‬ي‪ .‬اﻧســاﻧاﻧﻮ زرگﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پخﻮا د حﻴﻮاﻧاتﻮ‬
‫پــﻪ اﻫلــﻲ کﻮلﻮ پﻴل ک‪７‬ى دى‪ .‬ســپی لﻮم‪７‬ﻧی حﻴﻮان و چ‪ ３‬اﻫلﻲ شــﻮ‪ .‬ﻧﻦ ورځ ﻧﻮر تــﻲ لروﻧکﻲ‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬
‫پﻴشــﻮ‪ ،‬أس‪ ،‬خر‪ ،‬غﻮاﻳی‪ ،‬وزه‪ ،‬پســﻪ‪ ،‬مﻴ‪＋‬ﻪ او داس‪ ３‬ﻧﻮر اﻫلﻲ شــﻮي دي او لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ رﻧگارﻧگ‬
‫گ＂‪ ３‬اخﻴســتل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لکﻪ د خﻮړو چمتﻮ کﻮل‪ ،‬بار وړل او ســره (کﻮد) چ‪ ３‬پﻪ زراعت ک‪ ３‬ترې اســتفاده‬
‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫د څلورم څپرکي لنډيز‬
‫• حﻴﻮاﻧات پﻪ دوو ډلﻮ‪ ،‬فقارﻳﻪ او غﻴر فقارﻳﻪ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬
‫• سفﻨجﻮﻧﻪ‪ ،‬سﻮلﻨترﻳتا‪ ،‬مﻮلﻮسکا‪ ،‬چﻴﻨجﻴان‪ ،‬مفصلﻴﻪ او اغزي پﻮستکﻲ د شمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬دي‪.‬‬
‫• د سفﻨجﻮﻧﻮ بدن لﻪ مشابﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی او ډﻳر سﻮري پﻪ ک‪ ３‬شتﻪ دي‪.‬‬
‫• مرجاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬سمﻨدري شقاﻳق‪ ،‬ﻫاﻳدرا او جلﻲ فﻴش د سﻮلﻨترﻳتا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫• پﻼﻧارﻳا پلﻦ چﻴﻨجﻲ دي او ＊کار کﻮي‪.‬‬
‫• شﻴســتﻮزوما‪ ،‬د پســﻪ د ‪＄‬ﻴگــر چﻴﻨجــﻲ‪ ،‬د غﻮاﻳﻲ د کدو داﻧــ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د ﻧاروغﻴــﻮ تﻮلﻴدوﻧکﻲ پلﻦ‬
‫چﻴﻨجﻴان دي‪.‬‬
‫• د گردو چﻴﻨجﻴاﻧﻮ بدن ﻧری او ب‪ ３‬بﻨدوﻧﻮ دى‪.‬‬
‫• د اسکار چﻴﻨجﻲ‪ ،‬اوکسﻴﻮر چﻴﻨجﻲ (کخ) گرد چﻴﻨجﻴان دي او ﻧاروغﻲ تﻮلﻴدوي‪.‬‬
‫• د ‪＄‬مک‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي چ‪ ３‬د زراعتﻲ ‪＄‬مکﻮ د ﻧرمﻮلﻮ ﻻمل‬
‫گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫• ژوره د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ده چ‪ ３‬پخﻮا پﻪ طبابت ک‪ ３‬ور ＇خﻪ استفاده کﻴدلﻪ‪.‬‬
‫• حلزون‪ ،‬اکتﻮپس او صدف لﻪ سﻮلﻨترﻳتا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫• د پاستﻪ بدﻧﻮ (مﻮلسکا) بدن لﻪ گﻴ‪６‬ې‪ ،‬ﻧازک پﻮستکﻲ او عضﻼتﻲ پ‪＋‬ﻮ ＇خﻪ تشکﻴل شﻮی دى‪.‬‬
‫• د مفصلﻴﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ بدن لﻪ درﻳﻮ برخﻮ‪ ،‬سر‪ ،‬سﻴﻨ‪ ３‬او گﻴ‪６‬ې ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دى‪.‬‬
‫• د حشراتﻮ د شکل تغﻴﻴر لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ تر بلﻮغ پﻮرې لﻪ مﻴتامﻮرفﻮسﻴس پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫• سمﻨدري ستﻮري سمﻨدري بادرﻧگ د اغزي پﻮستکﻮ لﻪ فاﻳلم ＇خﻪ دي‪.‬‬
‫• شمزۍ لروﻧک‪ ３‬داخلﻲ سکلﻴ＀ لري چ‪ ３‬د بدن د غ‪７‬و د حرکت او ساتﻨ‪ ３‬ﻻمل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫• الﻮتﻮﻧکــ‪ ３‬او تــﻲ لروﻧکﻲ د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻲ (‪ )Homoiothermous‬دي‪ .‬پﻪ داســ‪ ３‬حال ک‪３‬‬
‫چ‪ ３‬ذوحﻴاتﻴﻦ‪＋＇ ،‬ﻴدوﻧک‪ ３‬او کبان س‪７‬ه وﻳﻨﻪ لروﻧکﻲ (‪ )Piokelothermous‬دي‪.‬‬
‫• براﻧشﻮﻧﻪ ﻫغﻪ غ‪７‬ي دي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬مﻨحل اکسﻴجﻦ اخلﻲ او د وﻳﻨ‪ ３‬جرﻳان تﻪ ﻳ‪ ３‬داخلﻮي‪.‬‬
‫• د کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ لﻪ ب‪ ３‬ژامﻮ کباﻧﻮ‪ ،‬کرپﻨدوکﻲ لروﻧکﻲ کباﻧﻮ او ﻫ‪６‬وکﻲ لروﻧکﻲ کباﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬
‫• ذوحﻴاتﻴﻦ ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات دي چ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ ﻫم پﻪ وچﻪ او ﻫم پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد وک‪７‬ي‪.‬‬
‫• خزﻧده گان ډبل او وچ پﻮستکی او س‪８‬ي لري‪.‬‬
‫• الﻮتﻮﻧکﻲ دوه ډولﻪ ب‪２‬ک‪ ３‬لري‪ ،‬د الﻮتلﻮ ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ الﻮتلﻮ ک‪ ３‬ورسره مرستﻪ کﻮي او ﻧرم‪ ３‬ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪３‬‬
‫د پﻮستکﻲ د پاسﻪ وي او د الﻮتﻮﻧکﻲ بدن تﻮد ساتﻲ‪.‬‬
‫• د زﻳاتره تﻲ لروﻧکﻮ ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ بچﻴان خپلﻪ جﻨﻴﻨﻲ دوره د مﻮر پﻪ بدن ک‪ ３‬د ﻧﻨﻪ تﻴروي‪.‬‬
‫• تﻲ لروﻧکﻲ پﻪ درﻳﻮ ډلﻮﻧﻮ ﻫگ‪ ９‬اچﻮﻧکﻮ‪ ،‬ک（ﻮړه لروﻧکﻮ او پﻼسﻨتا لروﻧکﻮ باﻧدې وﻳشل شﻮي دي‬

‫‪63‬‬
 ‫د څلورم څپرکي پوښتنې‬
‫ﻻﻧــدې جملــ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ کــ‪ ３‬ولﻴکئ او د ﻫرې جملــ‪ ３‬مخامخ د حﻴﻮان ﻳــا د اړوﻧد گروپ ﻧﻮم‬
‫ولﻴکئ‪.‬‬
‫)‬ ‫‪.١‬ډﻳر ساده حﻴﻮان چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ زﻳاتﻮ او تقرﻳباً مشابﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی (‬
‫‪ .٢‬ﻫغﻪ حﻴﻮان چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬چﻴچﻮوﻧکﻲ حجرې لري او زﻫري ماده د خپل ＊کار بدن تﻪ داخلﻮي‬
‫)‬ ‫(‬
‫)‬ ‫‪.٣‬جلﻲ فﻴش پﻪ دې ډلﻪ ک‪ ３‬شامل دي (‬
‫د پلﻨــﻮ چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ ﻳــﻮه ﻧﻮعﻪ چ‪ ３‬د کﻮلمﻮ د دﻳــﻮال د وﻳﻨ‪ ３‬ک‪５‬دو او ‪＄‬ﻴگر تﻪ د زﻳان رســﻴدو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‬
‫( )‬
‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬
‫‪.٤‬د غﻮاﻳﻲ د کدو داﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪.٥‬د کغ چﻴﻨجی تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪.٦‬د اسکارﻳس چﻴﻨجی پﻪ واسطﻪ پﻪ مبتﻼ ک‪５‬دو عﻼﻳم ولﻴکئ‪.‬‬
‫‪.٧‬لﻪ ژورو ＇خﻪ پخﻮا پﻪ طبابت ک‪＇ ３‬ﻪ ډول استفاده ک‪５‬دلﻪ؟‬
‫‪.٨‬ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ او خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ مﻨاسبﻮ کلمﻮ پﻮره ک‪７‬ي‪:‬‬
‫‪٩‬مﻮلﻮسکا د بدن غ‪７‬ي پﻪ‪＄ ..........‬ای لري‪.‬‬
‫‪.١٠‬د ملخ سکلﻴ＀ د‪ .........‬پﻪ ﻧامﻪ لﻪ ﻳﻮ ډول مادې ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دى‪.‬‬
‫‪.١١‬د اغزي پﻮستکﻮ د بدن سکلﻴ＀ داخلﻲ‪ ..........‬دي‪.‬‬
‫‪.١٢‬شارک او ری ‪ Ray‬د‪ ...........‬کباﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬
‫＇ﻮ ‪＄‬ﻮابﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬
‫‪.١٣‬د ذوحﻴاتﻴﻨﻮ زړه ＇ﻮ جﻮفﻮﻧﻪ لري؟‬
‫ج‪ -٣ :‬جﻮفﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ -١‬جﻮف ب‪ -٢:‬جﻮفﻮﻧﻪ‬
‫‪.١٤‬پﻪ کباﻧﻮ ک‪ ３‬شاپروﻧﻪ لﻪ ﻻﻧدې دﻧدو ＇خﻪ کﻮمﻪ ﻳﻮه سر تﻪ رسﻮي؟‬
‫ج‪ :‬حرکت د‪！ :‬ﻮل‬ ‫ب‪ :‬د بدن د تﻮازن ساتل‬ ‫الف‪:‬د حﻴﻮان درﻳدل‬
‫‪.١٥‬ذوحﻴاتﻴﻦ ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات دي چ‪ ３‬پﻪ‪ .......‬محﻴط ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬
‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬وچﻪ او اوبﻪ‬ ‫ب‪ :‬وچﻪ‬ ‫الف‪ :‬اوبﻪ‬
‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ .‬د ســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) او د ﻧاســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ‬
‫مقابل ک‪ ３‬د (غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬
‫)‬ ‫‪.١٦‬تمساح او کشپ د ذوحﻴاتﻨﻴﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪(.‬‬
‫‪.١٧‬الﻮتﻮﻧکﻲ ( مرغان) د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي ( )‬

‫‪64‬‬
 ‫پنځم څپرکی‬

‫طبيعي سرچينې (منابع) او د هغوى ساتنه‬

‫خداى (ج) بشــر تﻪ پراخﻪ ﻧعمتﻮﻧﻪ ورک‪７‬ي دي‪ .‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د مﻮجﻮدو ســر‬
‫چﻴﻨﻮ ﻳﻮه برخﻪ دا ﻧعمتﻮﻧﻪ دي‪ .‬بشر لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻪ خاورو ک‪ ３‬را شﻨﻪ‬
‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ مستقﻴم ﻳا غﻴر مستقﻴم ډول ‪＂－‬ﻪ اخلﻲ‪ .‬ژوﻧد لﻪ اوبﻮ پرتﻪ ممکﻦ ﻧﻪ‬
‫دی‪ .‬ﻫمدارﻧ‪／‬ــﻪ کــﻪ د لمر ړﻧا ﻧﻪ واى د ‪＄‬مک‪ ３‬پر مخ بﻪ ژوﻧد ممکﻦ ﻧﻪ و‪.‬‬
‫ﻧــﻦ ورځ غذا او اﻧرژۍ تﻪ د ！ﻮلﻨﻮ اړتﻴاوې مخ پﻪ زﻳات‪５‬دو دي‪ .‬فکر وک‪７‬ئ کﻪ‬
‫چ‪５‬ري ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ شــﻲ‪ ،‬ســﻴﻨدوﻧﻪ‪ ،‬چﻴﻨ‪ ３‬او کارﻳزوﻧﻪ وچ شﻲ او‬
‫حاصلخﻴزه خاوره ﻧﻪ وي أﻳا اﻧسان کﻮﻻى شﻲ خپل ژوﻧد تﻪ دوام ورک‪７‬ي؟ پﻪ‬
‫دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ طبﻴعﻲ سرچﻴﻨ‪ ３‬او د ﻫغ‪ ３‬ډولﻮﻧﻪ او ﻫمدارﻧگﻪ د طبﻴعﻲ‬
‫ز‪４‬رمﻮ اﻫمﻴت او د ﻫغ‪ ３‬د ﻻ ساتﻨ‪ ３‬پﻪ ﻻرو چارو پﻮه شئ‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫طبيعي زېرمې‬
‫طبﻴعﻲ ز‪４‬رم‪ ３‬ﻫغﻮ ز‪４‬رمﻮ تﻪ وﻳل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬مﻮجﻮدې وي‪ .‬اﻧساﻧان لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ خپل‪３‬‬
‫اړتﻴــاوې پــﻮره کﻮي‪ .‬لــﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ د مﻨبع پﻪ تﻮگﻪ گ＂ــﻪ اخلﻲ‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع ﻧﻪ‬
‫ﻧــﻮې کﻴدوﻧکــ‪ ３‬دي‪ .‬د دې ز‪４‬رم‪ ３‬اﻧدازه محــدوده او بﻴا مﻨ‪ ＃‬تﻪ را تلل ﻳ‪ ３‬ډﻳر وخت غﻮاړي‪ .‬ﻧفت‪－ ،‬از‬
‫او د ډبرو سکاره ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع دي‪ .‬ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ بل ‪－‬روپ دى‪ .‬د دې‬
‫مﻨابعﻮ اﻧدازه محدوده ﻧﻪ ده‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ پر لﻪ پســ‪ ３‬تﻮگﻪ تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول کﻮﻻى شــﻮ چ‪３‬‬
‫ﻧباتات وکرو او لﻪ حاصلﻪ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬گ＂ﻪ واخلﻮ‪ .‬اور＊ــتﻮﻧﻪ د ســﻴﻨدوﻧﻮ او چﻴﻨﻮ د اوبﻮ کمﻮالﻰ پﻮره کﻮي‪.‬‬
‫خــﻮ دې خبرې تﻪ باﻳد پام وشــﻲ‪ ،‬دغﻪ مﻨابع ﻫغﻪ مﻬــال د بﻴا ﻧﻮي کﻴدو وړ دي چ‪ ３‬کارول ﻳ‪ ３‬د بﻴا تﻮلﻴد‬
‫لــﻪ چ＂کتﻴــا ＇خﻪ زﻳات ﻧﻪ وي‪ .‬اوبﻪ‪ ،‬خاوره‪ ،‬خﻮاړه او د اﻧرژۍ مﻨبع د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬دي چ‪３‬‬
‫اﻧسان لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ پﻪ ډول گ＂ﻪ اخلﻲ‪.‬‬

‫اوبه‬
‫د افغاﻧســتان پﻪ ډﻳرو برخﻮ او ＊ــاروﻧﻮ ک‪ ３‬د ＇‪＋‬ــلﻮ اوبﻪ لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدې چﻴﻨﻮ او ＇اگاﻧﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ س‪５‬مﻮ ک‪ ３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬اوبﻪ د کلﻨﻲ اور＊ت حاصل دی‪.‬‬
‫کﻪ چ‪５‬رې کلﻨی اور＊ت کم وي د وچکال‪ ９‬ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د وگ‪７‬و ډﻳروالی د اوبﻮ د کمﻮالﻲ ﻳﻮ بل عامل دى‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د و‪７－‬و پﻪ ډ‪４‬ر والﻲ د اوبﻮ لگ‪＋‬ت ډﻳرﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬زﻳات‪ ３‬ل‪／‬ﻴ‪８‬ي‪ ،‬چا تﻪ د ﻫغ‪ ３‬د ﻧﻪ ل‪／‬ﻮلﻮ پﻪ اړه ＇ﻪ ﻧشﻲ وﻳل کﻴدای‪.‬‬
‫خﻮ دومره وﻳل کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬لﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ لگﻮلﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬مخﻪ وﻧﻴﻮل شــﻲ‪ .‬اوبﻪ ﻧﻪ ﻳﻮازې د ＇‪＋‬ــلﻮ او‬
‫پرﻳمﻨ‪％‬لــﻮ لــﻪ پلﻮه بلک‪ ３‬د کباﻧﻮ او ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د اوســﻴدلﻮ د ‪＄‬ای لﻪ مخ‪ ３‬ﻫم اﻫمﻴت لري‪.‬‬
‫کبان د اﻧساﻧاﻧﻮ د غذاﻳﻲ تﻮکﻮ ﻳﻮه ډ‪４‬ره گ＂ﻮره برخﻪ جﻮړوي او د اﻧساﻧاﻧﻮ د روغتﻴا او سﻼمتﻴا لپاره ډﻳر گ＂ﻮر‬
‫وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧﻪ او مال‪ ３／‬لري‪ .‬اوس مﻬال د کباﻧﻮ زﻳات ＊ــکار د ﻫغﻮی د کمﻮالﻲ ﻻمل شــﻮی دی‪ .‬پﻪ ډ‪４‬رو‬
‫ﻫﻴﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬د کباﻧﻮ د ＊کار لپاره قﻮاﻧﻴﻦ شتﻪ‪ .‬د دې قاﻧﻮن لﻪ مخ‪ ３‬د کباﻧﻮ د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪３‬‬
‫د کباﻧﻮ ＊کار مﻨع دی‪ .‬د اوبﻮ د مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ او لﻪ کک‪７‬تﻴا ＇خﻪ د ﻫغ‪ ３‬مخﻨﻴﻮی پﻪ کباﻧﻮ باﻧدې د اغ‪５‬زې‬
‫لﻪ مخ‪ ３‬ډﻳر اﻫمﻴت لري‪＄ .‬کﻪ د اوبﻮ کک‪７‬تﻴا د اوبﻮ اکسﻴجﻦ کمﻮي او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د کباﻧﻮ د م‪７‬ﻳﻨﻰ ﻻمل‬

‫‪66‬‬
‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ باﻳد د اوبﻮ د مﻨابعﻮ د پاکﻮالﻲ او ساتﻨ‪ ３‬لپاره سﻴﻨدوﻧﻮ‪＇ ،‬اگاﻧﻮ او چﻴﻨﻮتﻪ د ﻫغﻮ کارول‬
‫شــﻮو او اضافﻲ اوبﻮ د تﻮﻳ‪５‬دلــﻮ مخﻨﻴﻮی وک‪７‬و چ‪ ３‬لﻪ فابرﻳکﻮ‪ ،‬کﻮروﻧــﻮ او کروﻧدو ＇خﻪ بﻬﻴ‪８‬ي‪＄ .‬کﻪ‬
‫بز‪－‬ران د خپلﻮ حاصﻼتﻮ د زﻳاتﻮالﻲ لپاره لﻪ کﻴمﻴاوي ســرې او د کرﻧ‪ ３‬او و＊ــﻮ د افتﻮﻧﻮ ضد درملﻮ ＇خﻪ‬
‫اســتفاده کﻮي‪ .‬د اوبﻮ کﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دغﻪ درمل د کرﻧ‪ ３‬لﻪ اضافﻲ اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬ای سﻴﻨدوﻧﻮ‪ ،‬چﻴﻨﻮ‬
‫او سمﻨدروﻧﻮ تﻪ تﻮﻳﻴ‪８‬ي او د اوبﻮ د کک‪７‬تﻴا ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫خاوره‬
‫خاروه ﻳﻮه بلﻪ طبﻴعﻲ مﻨبع ده‪ .‬ســر بﻴره پردې جﻮړ‪４‬دل ﻳ‪ ３‬کلﻮﻧﻪ‪ ،‬کلﻮﻧﻪ وخت ﻧﻴســﻲ‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ باﻳد د‬
‫ﻫغ‪ ３‬پﻪ ســاتﻨﻪ ک‪ ３‬پﻮره پاملرﻧﻪ وشــﻲ‪ .‬د خاورې پاســﻨی پﻮړ چ‪ ３‬ډﻳر ＊ﻪ کاﻧﻲ غذاﻳﻲ مﻮاد لري‪ ،‬د رواﻧﻮ‬
‫اوبــﻮ او د واورې او باران د اور＊ــت لﻪ املــﻪ پرﻳمﻨ‪％‬ل کﻴ‪８‬ي او خاوره د غذاﻳﻲ مــﻮادو د لرلﻮ لﻪ لحاظﻪ‬
‫کمــزورې کﻴــ‪８‬ي‪ .‬لﻪ ﻳﻮې خﻮا بﻪ د کرکﻴل‪ ３‬لپاره مﻨاســبﻪ ﻧﻪ وي لﻪ بل‪ ３‬خﻮا بــﻪ د اوبﻮ د بﻬﻴدو لﻪ ﻻرې د‬
‫ســمﻨدروﻧﻮ او ســﻴﻨدوﻧﻮ اوبﻮ تﻪ داخلﻴ‪８‬ي او ﻫلتﻪ رســﻮب کﻮي‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم کرکﻴلﻪ چ‪ ３‬زمﻮږ د اړتﻴا وړ‬
‫غذاﻳﻲ مﻮاد تﻮلﻴدوي‪ ،‬خﻮ خاوره کمزورې کﻮي‪ .‬سره لﻪ دي چ‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د باد لﻴ‪５／‬دل لﻪ ﻳﻮ‬
‫‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ د خاورې د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د خاورې د ساتﻨ‪ ３‬لپاره ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻻرې چارې‬
‫شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬
‫‪ -١‬د باد مخ‪ ３‬تﻪ د وﻧﻮ ( ﻧﻴال‪／‬ﻴﻮ) کرل‪.‬‬
‫‪ -٢‬د خاورې ﻧمجﻦ ساتل‪.‬‬
‫‪ -٣‬د ﻫغﻮ بﻮ！ﻮ کرل چ‪ ３‬رﻳ‪ ３＋‬ﻳ‪ ３‬د خاورو ذرې ﻧ‪＋‬تﻲ ( ﻳﻮ ‪＄‬اي) ساتﻲ‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫(‪ )٥-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د ‪＄‬مک‪ ３‬د خراب‪ ３‬گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬لﻪ املﻪ د خاورې کمزورې کﻴدل‬

‫خواړه‬

‫مــﻮږ او تاســﻮ د خپلــﻮ ور‪＄‬ﻴﻨﻮ فعالﻴتﻮﻧﻮ لپاره اﻧرژۍ تــﻪ اړتﻴا لرو‪ .‬د اړتﻴا وړ اﻧــرژي لﻪ ﻫغﻮ خﻮړو ＇خﻪ‬
‫چــ‪ ３‬لــﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړو‪ ،‬پﻮره کﻮو‪ .‬لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ اﻧســاﻧاﻧﻮ لﻪ مﻴﻮو‪ ،‬داﻧﻮ او ﻫغﻮ پا‪１‬ﻮ‬
‫＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴســتلﻪ چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعﻲ ډول پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬مﻮجﻮدې وې‪ .‬حﻴﻮاﻧات بﻪ ﻳ‪ ３‬د پﻮســتکﻮ د ﻻستﻪ‬
‫راوړلﻮ لپاره ＊ــکار کﻮل‪ .‬اوس ﻫم ﻳﻮ شــم‪５‬ر اﻧساﻧان ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات د خﻮړلﻮ او د ﻫغﻮ لﻪ پﻮستکﻮ ＇خﻪ‬
‫د گ＂‪ ３‬اخﻴســتﻮ لپاره ＊ــکار کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ خلک د ﻧباتاتﻮ لﻪ مﻴﻮو او لرگﻴﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعﻲ ډول‬

‫‪68‬‬
‫پﻪ ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ او غروﻧﻮ ک‪ ３‬شــﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪＂－ ،‬ﻪ اخلﻲ‪ .‬زﻳات شــم‪５‬ر خلک ﻫغﻪ خﻮاړه خﻮري چ‪ ３‬لﻪ کرﻧ‪３‬‬
‫او ﻳا ＇اروﻳﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬
‫پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د شتﻮ خﻮړو مﻨابع دومره زﻳات‪ ３‬ﻧﻪ دي چ‪ ３‬وک‪７‬ای شﻲ د ！ﻮلﻮ خلکﻮ د اړتﻴا وړ خﻮاړه پﻮره‬
‫کــ‪７‬ي‪ .‬لــﻪ دې کبلﻪ د خلکﻮ پﻪ ډ‪４‬رﻳدو کرﻧ‪ ３‬او مالدارۍ ﻫم پراخﻮالــﻰ ومﻮﻧد‪ .‬اوس پﻮﻫان پﻪ ！ﻮلﻪ ﻧ‪７‬ۍ‬
‫ک‪ ３‬کﻮ＊） کﻮي چ‪ ３‬د غذاﻳﻲ مﻮادو د کﻴفﻴت د ＊ﻪ والﻲ او د پروتﻴﻦ د کچ‪ ３‬د لﻮړولﻮ لپاره ＊‪ ３‬ﻻرې‬
‫چــارې ول＂ــﻮي‪ .‬پﻪ دې ل‪７‬ۍ کــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ورﻳجﻮ‪ ،‬غﻨمﻮ او جﻮارو ﻧﻮي ﻧســلﻮﻧﻪ تﻮلﻴد ک‪７‬ي چ‪ ３‬زﻳاتﻪ اﻧدازه‬
‫پروتﻴﻨﻲ مﻮاد لري‪ .‬د ساﻳﻨســپﻮﻫاﻧﻮ مﻮخﻪ د غذاﻳﻲ مﻮادو د کﻴفﻴت او کمﻴت ＊ــﻪ کﻮل دي چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ‬
‫＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ســره لﻪ دې چ‪ ３‬د کرکﻴل‪ ３‬لﻪ ﻻرې اﻧســاﻧان زﻳات خﻮاړه چمتﻮ کﻮي خﻮ پر اﻳکﻮ‬
‫سﻴستم باﻧدې مﻨف‪ ３‬اغﻴزه ﻫم لري‪＄ ،‬کﻪ بز‪－‬ران لﻪ ﻧباتﻲ افتﻮﻧﻮ سره د مبارزې او د و＊ﻮ د لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړلﻮ‬
‫لپــاره لﻪ زﻫري درملﻮ ＇خﻪ اســتفاده کﻮي او ﻫغﻪ ‪＄‬مکﻪ چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی پــرې زﻳاتﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ ژوﻧد‬
‫کاوه‪ ،‬ورو ورو حﻴﻮاﻧات او ﻧباتات لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪.‬‬

‫انرژي‬
‫د اﻧرژۍ دوه ډولﻪ سر چﻴﻨ‪ ３‬وجﻮد لري‪ ،‬ﻳﻮ ډول ﻳ‪ ３‬د بﻴا ﻧﻮې ک‪５‬دو او بل ډول د ﻧﻪ ﻧﻮې ک‪５‬دو سر چﻴﻨ‪３‬‬
‫دي‪ .‬اوس مﻬال د ‪ ٧٥%‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬اﻧرژۍ د فﻮسﻴلﻮﻧﻮ لﻪ سﻮ‪＄‬ﻮلﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ﻧفت‪،‬‬
‫‪－‬از‪ ،‬تﻴل او د ډبرو سکاره چ‪ ３‬د اﻧرژۍ د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬فﻮسﻴلﻲ سﻮن پﻪ ﻫﻮا‬
‫ک‪ ３‬زﻳاتﻪ کک‪７‬تﻴا را مﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨﻲ خلک د ﻫغﻮ لرگﻴﻮ ســﻮ‪＄‬ﻮلﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬د وﻧﻮ لﻪ وچﻴدو او غﻮ＇ﻮلﻮ‬
‫＇خــﻪ تر ﻻســﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻻزمﻪ تﻮدخــﻪ ﻻس تﻪ راوړي‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم وﻧ‪ ３‬بﻴا بﻴا شــﻨ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د لر‪－‬ﻴﻮ د‬
‫زﻳات ل‪＋／‬ت او د وﻧﻮ پر لﻪ پس‪ ３‬غﻮ＇ﻮل ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ ورو‪ ،‬ورو لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي چ‪ ３‬د لرگﻴﻮ مﻨبع ده‪ .‬لﻪ دې‬
‫کبلﻪ ساﻳﻨس پﻮﻫان د داس‪ ３‬اﻧرژۍ لﻪ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ د گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬پﻪ فکر ک‪ ３‬شﻮل چ‪ ３‬ﻧا پاﻳﻪ وي او‬
‫لﻪ بل‪ ３‬خﻮا د استﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د چاپﻴرﻳال د کک‪７‬تﻴا ﻻمل و ﻧﻪ گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫اوبــﻪ بــاد او لمر د بﻴا ﻧﻮې کﻴدو د اﻧرژۍ ســر چﻴﻨ‪ ３‬دي چ‪ ３‬کک‪７‬تﻴا ﻧﻪ لري‪ .‬پــﻪ ډ‪４‬رو ﻫﻴﻮادﻧﻮ ک‪ ３‬بادي‬

‫‪69‬‬
‫ژرﻧدې مﻮجﻮدې دي چ‪ ３‬پرې ﻳ‪ ３‬د باد پﻪ اﻧرژۍ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ او پﻪ پای ک‪ ３‬د دست‪／‬اه او سامان اﻻتﻮ پﻪ کارولﻮ‬
‫دغﻪ اﻧرژي پﻪ برﻳ‪＋‬ــﻨا بدلﻮي‪ .‬زمﻮږ د ‪－‬ران ﻫﻴﻮاد پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ﻫرات او فراه ک‪ ３‬بادي ژرﻧدې‬
‫شتﻪ چ‪ ３‬د باد د اﻧرژۍ بﻪ مرستﻪ کار کﻮي‪.‬‬

‫(‪ )5-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر بادي ژرﻧدې‬

‫‪70‬‬
 ‫د لمر انرژي‬
‫د ‪＄‬کم‪ ３‬تﻮدوخــﻪ لﻪ لمر ＇خﻪ‬
‫ده‪ .‬د لمــر اﻧرژي ســر بﻴره پر دې‬
‫چ‪ ３‬پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د غذاﻳﻲ مﻮادو‬
‫د جﻮړولــﻮ لپاره د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب‬
‫پﻪ عملﻴــﻪ ک‪ ３‬پﻪ کارﻳ‪８‬ي د خپل‪３‬‬
‫تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪３‬‬
‫پﻪ مخ د اﻧساﻧاﻧﻮ او حﻴﻮاﻧاتﻮ ژوﻧد‬
‫ﻫــم ممکﻦ کــ‪７‬ی دی‪ .‬اﻧســاﻧان‬
‫(‪ )٥-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د لمر د بر‪＋４‬ﻨا د تﻮلﻴد دستگاه‬ ‫خپل کﻮروﻧﻪ داس‪ ３‬جﻮړوي چ‪３‬‬
‫د لمر لﻪ ر‪１‬ا او تﻮدوخ‪＇ ３‬خﻪ‪ ،‬پﻪ‬
‫تﻴره بﻴا پﻪ ژم‪ ３‬ک‪ ،３‬تر امکان پﻮرې ‪＂－‬ﻪ واخلﻲ‪ .‬ﻧﻦ د لمر بر‪＋４‬ــﻨا د تﻮلﻴد دســتگاه د ‪＄‬اﻧ‪７／‬و ساماﻧﻮ‬
‫ﻧﻮ پﻪ استفادې سره د لمر اﻧرژي د برﻳ‪＋‬ﻨا پﻪ اﻧرژۍ بدلﻮي‪.‬‬
‫د بيوم کتله يا (ژوندۍ کتله) (‪:)Biomass‬‬
‫پﻪ ﻳﻮې ！اکل‪ ３‬ساح‪ ３‬ک‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د کتل‪！ ３‬اکل د بﻴﻮم د کتل‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د بﻴﻮم د کتل‪３‬‬
‫اﻧرژي پﻪ ﻳﻮ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬لﻪ ﻳﻮ مصرف کﻮوﻧکﻲ ＇خﻪ وروســتﻨﻲ مصرف کﻮوﻧک‪ ３‬تﻪ لﻴ‪８‬دول‬
‫کﻴــ‪８‬ي‪ .‬د بﻴﻮم د کتل‪ ３‬اﻧرژي ﻫغﻪ وخت ازادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬عضﻮي ماده د اﻳکﻮسﻴســتم د تجزﻳﻪ کﻮوﻧکﻮ‬
‫پﻪ واســطﻪ تجزﻳﻪ شــﻲ‪ .‬د اﻳکﻮ سﻴستم مطالعﻪ را ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬د غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر لﻪ لﻮم‪７‬ۍ ک‪７‬ۍ ＇خﻪ‬
‫وروستﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ پﻮرې د اﻧرژۍ مقدار ورو ورو کم‪８５‬ي‪ .‬پﻪ اﻳکﻮ سﻴستم ک‪ ３‬د اﻧرژى مقدار چ‪ ３‬د ﻫرم‬
‫پﻪ شکل ＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬د اﻧرژي د ﻫرم پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫فکر وکړي‪:‬‬
‫أﻳا د لمر د ر‪１‬ا ！ﻮلﻪ اﻧرژي چ‪ ３‬ﻧباتات ﻳ‪ ３‬اخلﻲ‪ ،‬لﻮم‪７‬ﻧﻲ مصرف کﻮوﻧکﻲ تﻪ رسﻴ‪８‬ي؟ خپل ‪＄‬ﻮاب ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫ﻳﻮ شم‪５‬ر ساﻳﻨس پﻮﻫان پﻪ دې اﻧد دي‪ ،‬دا بﻪ ＊ﻪ وي چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د خلکﻮ خﻮاړه د حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ﻧسبت زﻳاتره‬
‫لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تر ﻻسﻪ شﻲ‪＄ ،‬کﻪ ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫لﻪ دې کبلﻪ ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻨم‪ ،‬جﻮار او ﻧﻮر د حﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پســﻪ او غﻮﻳﻲ پﻪ پرتلﻪ د ډ‪４‬رو اﻧســاﻧاﻧﻮ لپاره‬

‫‪71‬‬
 ‫غذا برابروي‪ .‬دغﻪ مﻮضﻮع پﻪ تﻴره بﻴا گ‪ ０‬مﻴشتﻮ س‪５‬مﻮ‬
‫درﻳمﻲ مصرف‬
‫ک‪ ３‬ډﻳر اﻫمﻴت لري‪ .‬کــﻪ چ‪５‬رې د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ ﻫمغﻪ‬
‫کﻮوﻧکﻲ‬
‫پﻪ ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ک‪３‬‬
‫پات‪ ３‬شﻮې اﻧرژي‬
‫معﻴﻦ مســاحت ک‪ ３‬ﻧباتات وکرل شــﻲ زﻳات اﻧساﻧان‬
‫دوﻳمﻲ مصرف‬
‫کﻮوﻧکﻲ‬ ‫م‪７‬ﻳدﻻى شــﻲ‪ .‬د دې پر ‪＄‬ای چ‪ ３‬پﻪ ﻫمغﻪ مساحت‬
‫لﻮم‪７‬ﻧﻲ مصرف‬
‫کﻮوﻧکﻲ‬
‫ک‪ ３‬غﻮاﻳﻲ ﻳا پســﻪ وروزل شــﻲ‪ .‬البتﻪ د دې کار لپاره‬
‫باﻳد ﻧباتات وروزل شﻲ چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د پروتﻴﻦ مقدار‬
‫تﻮلﻴد کﻮوﻧکﻲ‬

‫او غذاﻳﻲ ارز＊ت اﻧساﻧاﻧﻮ تﻪ ډﻳروي‪.‬‬

‫(‪ )٥-٤‬اﻧ‪％‬ــﻮر د تﻮلﻴــد کﻮوﻧکــﻲ‬
‫＇خــﻪ تر مصــرف کﻮوﻧکﻲ پﻮرې د‬
‫اﻧرژي کمﻴدل‬ ‫د طبيعي زېرمو ساتنه‪:‬‬
‫پﻮﻫ‪５‬ــ‪８‬و چ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع د اﻧســاﻧاﻧﻮ د ژوﻧد لپاره ډ‪４‬ــرې اړﻳﻨ‪ ３‬او مﻬم‪ ３‬دي‪.‬‬
‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬و چــ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع ﻧﻮې کﻴدوﻧک‪ ３‬دي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې لﻪ‬
‫ﻫغﻮى ＇خﻪ پﻪ پﻮره پام ‪＂－‬ﻪ پﻮرتﻪ ﻧﻪ شــﻲ دا ســر چﻴﻨ‪ ３‬ﻫم پای تﻪ رســﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې لپاره چ‪ ３‬مﻮږ او زمﻮږ‬
‫اوﻻدوﻧﻪ وکﻮﻻی شﻲ لﻪ دې مﻨابعﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ واخلﻲ باﻳد د ﻫغﻮی ‪－‬ﻮا＊ﻮﻧکﻲ خطرات وپﻴژﻧﻮ او لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﻳﻮسﻮ‪.‬‬
‫د اوبو د منابعو ساتنه‪:‬‬
‫زمﻮږ ‪－‬ران ﻫﻴﻮاد افغاﻧستان غرﻧﻰ طبﻴعت لري‪ .‬ﻫغﻪ واوره چ‪ ３‬د ژمﻲ پﻪ غرﻧﻴﻮ س‪５‬مﻮ ک‪ ３‬اورﻳ‪８‬ي د دوبﻲ‬
‫پــﻪ تــﻮده ﻫﻮا ک‪ ３‬وﻳل‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮه برخﻪ ﻳ‪ ３‬ســﻴﻨدوﻧﻮ او رواﻧﻮ اوبﻮ تﻪ تﻮﻳﻴــ‪８‬ي او بلﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬د‬
‫ﻧﻨــﻪ ﻧﻨــﻮزې او د ‪＄‬مک‪ ３‬د تل اوبﻪ جﻮړوي‪ .‬د باران اوبــﻪ ﻫم ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ ﻧﻨﻮزي‪ ،‬د خاورو دﻧﻨﻪ ﻧفﻮذ کﻮي‬
‫ﻳا دا چ‪ ３‬لﻪ ســﻴﻨدوﻧﻮ ﻳا جاري اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اي کﻴ‪８‬ي‪ .‬مﻮږ او ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات اوبﻮ تﻪ اړتﻴا لرو‪.‬‬
‫د کﻮروﻧﻮ او فابرﻳکﻮ پات‪ ３‬شــﻮﻧ‪ ３‬اوبﻪ د کرﻧ‪ ３‬د افتﻮﻧﻮ او حشــره وژوﻧک‪ ３‬درمل اوبﻪ کک‪７‬وي او د ژوﻧدﻳﻮ‬
‫مﻮجﻮداتﻮ او اﻧساﻧاﻧﻮ د ﻧاروغﻴﻮ ﻳا م‪７‬ﻳﻨﻲ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ ١‬پــﻪ غذاﻳــﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴرکــ‪ ３‬د اﻧرژۍ ضاﻳع کﻴدل مــﻮ د اووم تﻮل‪／‬ﻲ( پﻪ اﻳکﻮ سﻴســتم ک‪ ３‬د مﻮادو‬
‫دوران) ک‪ ３‬مطالعﻪ ک‪７‬ي دي‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫＇ﻪ وک‪７‬و چ‪ ３‬فاضلﻪ اوبﻪ سﻴﻨدوﻧﻮ تﻪ ور ﻧﻪ شئ‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬
‫ﻫغــﻪ ﻻرې چــارې‪ ،‬چــ‪ ３‬د اســتﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬پﻪ چاپﻴرال ک‪ ３‬د اوبﻮ د ســاتﻨ‪ ３‬لپاره کاروئ‪ ،‬لســت ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ او پﻪ ！ﻮل‪／‬ــﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬بﻴان‬
‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫اوبﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ دو دې د ژوﻧد د پاﻳ‪＋‬ت او روزﻧ‪ ３‬د ﻳﻮې اړﻳﻨ‪ ３‬مادې‬
‫پﻪ تﻮگﻪ حﻴاتﻲ اﻫمﻴت لري‪ .‬د بﻴلگی پﻪ تﻮگﻪ فلﻴمﻴﻨ‪／‬ﻮ (قاز حسﻴﻨﻰ) مرغان‬
‫د وﻻړو اوبــﻮ ( لکــﻪ د غزﻧﻲ وﻻړي اوبﻪ) تــر ＇ﻨ‪ ，‬ﻫ‪ ９／‬اچﻮي او خپل‬
‫بچﻴان روزي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ مختلف کبان چ‪ ３‬ډﻳر غذاﻳﻲ ارز＊ــت لري‪ ،‬پﻪ‬
‫اوبــﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬د اوبــﻮ کک‪７‬تﻴا ﻳا د دې اوبﻮ وچﻴدل د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ او‬
‫ﻧباتاتﻮ د م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫(‪ )٥-٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د وﻻړو اوبﻮ تصﻮﻳر‬
‫کــﻪ چ‪５‬رې ﻫغﻪ کــب وخﻮرو چ‪ ３‬لﻪ کک‪７‬و اوبﻮ ＇خﻪ راﻧﻴﻮل شــﻮی وي أﻳــا زمﻮږ روغتﻴاتﻪ‬
‫زﻳان رسﻮي‬

‫ځنګلونه‪:‬‬
‫‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧــﻪ لﻪ دې کبلﻪ اﻫمﻴت لري چ‪ ３‬د زﻳات شــم‪５‬ر حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ‬
‫د اســتﻮ‪－‬ﻨ‪＄ ３‬ــای دی‪ .‬ﻧباتــات او حﻴﻮاﻧات پﻪ حقﻴقت کــ‪ ３‬د بﻴﻮم کتلﻪ‬
‫تشــکلﻴﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻨ‪／‬لــﻲ وﻧﻮ لﻪ لر‪－‬ﻴــﻮ ＇خﻪ د کﻮروﻧﻮ او لر ‪－‬ﻴﻨﻪ لﻮ＊ــﻮ پﻪ‬
‫جﻮړولﻮ ک‪ ３‬اســتفاده کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ لﻪ ‪＄‬ﻨگلﻲ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ پر خﻮړو‬
‫ســر بﻴره‪ ،‬ډول ډول درمل ﻫم جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬دا ډول ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ د افغاﻧســتان پﻪ‬
‫ختﻴ‪％‬ﻮ او شــمال ختﻴ‪％‬ﻮ برخﻮ ( پکتﻴا‪ ،‬کﻮﻧ‪７‬وﻧﻮ او ﻧﻮرســتان) ک‪ ３‬وجﻮد‬
‫لري‪ .‬لﻪ بده مرغﻪ کﻪ چ‪５‬ري خلک ﻫغﻪ پﻪ خپل سر پرې ک‪７‬ي زمﻮږ ملﻲ‬
‫پاﻧ‪ ３／‬تﻪ زﻳان رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫(‪ )٥-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪＄‬ﻨگل‬

‫‪73‬‬
 ‫فعاليت‪:‬‬
‫ﻫغﻪ خطروﻧﻪ و＇ﻴ‪７‬ئ چ‪ ３‬د افغاﻧستان ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ گﻮا＊ﻮي‪ .‬خپلﻪ ＇ﻴ‪１７‬ﻪ ولﻴکئ او پﻪ ！ﻮل‪／‬ﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪..‬‬

‫د طبيعي منابعو په ساتنه کې زموږ دندې‬

‫ډ‪４‬ــر ﻫغــﻪ خطروﻧﻪ چ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع گﻮا＊ــﻮي د اﻧســاﻧاﻧﻮ پﻪ واســطﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ــﻲ‪ .‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د‬
‫سﻮﻧگ د مﻮادو د ﻻس تﻪ راوړلﻮ لپاره ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ وﻫﻮ ﻳا پﻪ ک‪ ３‬کﻮروﻧﻪ جﻮړوو او ﻳا لﻪ ‪＄‬مک‪＇ ３‬خﻪ د ＊ﻪ‬
‫حاصل د تر ﻻسﻪ کﻮلﻮ لپاره ډول ډول درمل شﻴﻨدو‪ .‬اوبﻪ او خاوره کک‪７‬وو‪ ،‬د فابرﻳکﻮ او مﻮ！رو پﻪ لﻮگﻴﻮ‬
‫ﻫﻮا کک‪７‬وو‪ ،‬خپل ‪＄‬ان او ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ تﻪ زﻳان رســﻮو‪ .‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ د ســاتﻨ‪ ３‬لپاره ﻻﻧدې‬
‫ﻻر＊ﻮﻧ‪ ３‬شﻮې دي چ‪ ３‬باﻳد پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ‪:‬‬
‫‪-١‬د فﻮســﻴلﻲ ســﻮﻧ‪ ，‬لر‪－‬ﻴﻮ پر ‪＄‬اى د باد او لمر لﻪ اﻧرژۍ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴســتل‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د باد او لمر‬
‫اﻧرژي کک‪７‬تﻴا ﻧﻪ لري‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ ورتﻪ پاکﻪ اﻧرژي واﻳﻲ‪.‬‬
‫‪ -٢‬پﻪ کرﻧﻪ ک‪ ３‬لﻪ کﻴمﻴاوي سرو ＇خﻪ ل‪８‬ه استفاده وشﻲ‪.‬‬
‫‪ -٣‬د کرﻧ‪ ３‬د افتﻮﻧﻮ لﻪ ضد درمل ＇خﻪ کمﻪ استفاده وشﻲ‪.‬‬
‫‪ -٤‬د مﻮادو بﻴا دوران‬
‫‪ -٥‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻮ‪ ،‬کاﻧﻮﻧﻮ او اوبﻮ د ساتﻨ‪ ３‬لپاره د قﻮاﻧﻴﻨﻮ جﻮړول او پلی کﻮل‪.‬‬
‫‪ -٦‬د ﻧﻴال‪／‬ﻴﻮ او بﻮ！ﻮ د کرلﻮ پﻪ واسطﻪ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ د خاورو د اﻧتقال مخﻨﻴﻮی‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬
‫کاغذ د وﻧﻮ لﻪ لر‪－‬ﻴﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪ .‬د کاغذ سپما او بﻴا ‪＄‬ل‪ ３‬دوران ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ پﻪ ساتﻨﻪ ک‪＇ ３‬ﻪ اغﻴ‪ ８‬لري؟‬

‫‪74‬‬
 ‫د پنځم څپرکي لنډيز‬
‫طبﻴعﻲ مﻨابع ﻫغﻮ مﻨابعﻮ تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬وجﻮد لري او اﻧســان د خپلﻮ اړتﻴاوو د پﻮره‬
‫کﻮلﻮ لپاره ﻫغﻮى تﻪ اړتﻴا لري او لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ د مﻨبع پﻪ شکل استفاده کﻮي‪.‬‬
‫طبﻴعﻲ مﻨابع معمﻮ ًﻻ پﻪ دوه گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ بﻴا ﻧﻮو ک‪５‬دوﻧکﻮ او بﻴا ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ باﻧدي و‪４‬شل شﻮي دي‪.‬‬
‫د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ مقدار محدود او ﻧﻮی تﻮلﻴد ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر وخت ﻧﻴسﻲ‪ .‬ﻧفت‪ ،‬د ډبروسکاره او گاز‬
‫د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬
‫بﻴا ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع ﻫغﻪ مﻨابع دي چ‪ ３‬مقدار ﻳ‪ ３‬محدود ﻧﻪ وي او پﻪ پر لﻪ پســ‪ ３‬ډول تﻮلﻴد‪８４‬ي‪.‬‬
‫بﻴل‪／‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د باد‪ ،‬د لمر او اوبﻮ اﻧرژي دي‪.‬‬
‫پﻪ ﻳﻮه معﻴﻨﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ جسمﻮﻧﻮ مجمﻮعﻲ کتلﻪ د بﻴﻮم پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د مﻨابعﻮ ســاتﻨﻪ لﻪ طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ＇خﻪ د اســتفادې او د راتلﻮوﻧکﻲ لپاره د ﻫغﻮی د ســاتﻨ‪ ３‬د اﻧ‪６‬ول د‬
‫ﻫ（‪ ３‬پﻪ معﻨا دی‪.‬‬

‫د پنځم څپرکي پوښتنې‬

‫‪ -1‬طبﻴعﻲ مﻨابع ＇ﻪ شی او پﻪ ＇ﻮ ډولﻪ دي؟ واضح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -٢‬د بﻴﻮم کتلﻪ ＇ﻪ شی دی؟ تشرﻳح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -٣‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول واضح ک‪７‬ی‪.‬‬
‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ او د ســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) تﻮری او د ﻧا ســم‪３‬‬
‫جمل‪ ３‬پﻪ مقابل د (غ) تﻮری ولﻴکئ‪.‬‬
‫)‬ ‫‪ -٤‬ﻧفت او ډبرو سکاره ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع دي‪(.‬‬
‫‪ -٥‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ لﻪ مﻨابع ＇خﻪ د استفادې او د راتلﻮﻧکﻲ لپاره د ﻫغﻮی د ساتﻨ‪ ３‬د تﻮازن لﻪ ﻫ（‪３‬‬
‫)‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪(.‬‬
‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ :‬د سم ‪＄‬ﻮاب ＇خﻪ ک‪７‬ۍ چاپﻴره ک‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -٦‬د خاورې د ساتﻨ‪ ３‬لپاره مختلف‪ ３‬ﻻرې عبارت دي‪ ،‬لﻪ‪:‬‬
‫الف‪ :‬د وﻧﻮ کرل ب‪ :‬د خاوري‪ ،‬ﻧمجﻦ ساتل ج‪ :‬د بﻮ！ﻮ کرل د‪ :‬الف‪ ،‬ب او ج ！ﻮل‬
‫‪ -٧‬ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ طبﻴعﻲ مﻨابع عبارت دي‪ ،‬لﻪ‪:‬‬
‫الف‪ :‬خاوره‪ ،‬خﻮاړه او لمر ب‪ :‬ډبروسکاره او ﻧفت ج‪ :‬الف او ب دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪75‬‬