‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫دلوړو زده کړو وزارت‬

‫دمیرویس نیکه دلوړو زده کړو موسسه‬

‫مضمون ‪ -:‬اخـالق طـبـابـت‬

‫الرښود استاد ‪ -:‬ډاکټر اختر محمد (رحماني)‬

‫ټولګي ‪--------------------- -:‬اول‬

‫سمسټر ‪ ----------------- -:‬دوهم‬

‫تحصیلي کال ‪۱۴۰۲--------------- -:‬هـ ش‬

 ‫د طبابت اخالق‬
Medical Ethics

3
‫‪4‬‬ ‫اخالق طبابت ــ ‪Medical Ethics‬‬

‫طب هغه علم دي چي دهغه په وسیله دانسان دبدن پر کیفیتونو پوهیږو او موخه یي درو غتیا او سالمتیا‬ ‫‪‬‬
‫ساتنه او دناروغتیا څخه وروغتیايي حالت ته دراګرځولو څخه عبارت ده‪.‬‬

‫‪ ‬داسالم دمبارک دین مشهور عالم او طبیب ابو علي ابن سینا دطبابت په اړه داسي ذکر کوي‪.‬‬

‫چي طب هغه مقدس مسلک دي چي ددي مسلک دترسره کولو لپاره تر څو دانسان دبدن پر کیفیتونو باندي‬ ‫‪‬‬
‫و پوهیږي‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫نو یو وړ او حاذق طبیب (ډاکټر) باید‪:‬‬
‫‪ ‬نارو غي ښه ارزیابي کړي‪.‬‬
‫‪ ‬دنارو غي تاریخچه (دجسمي‪،‬روحي او ټولنیزو الملونو په ګډون يي) ښه وپیژني‪.‬‬
‫‪ ‬داړتیا په صورت کي ناروغ معاینه کړي‬
‫‪ ‬دناروغ البراتواري او متممه معاینات سرته ورسوي‬
‫‪ ‬ناروغ ته الزمي طبي توصيي او الرښوو ني وکړي‬
‫‪ ‬داړتیا په صورت کي دناروغ په درملنه پیل وکړي‬
‫‪ ‬دنارو غي ددرملني اړوند دناروغ نظر واخلي‬
‫‪ ‬داړتیا په صورت او دناروغ دګټو په پام کي نیولو سره یي بل ډاکټر ته واستوي‬
‫‪ ‬دناروغ او ټو لني ګټي په پام کي ونیسي‬
‫‪ ‬دناروغ ګټي له خپلو ګټو غوره وګڼي‬
‫‪6‬‬

‫لیدل کیږي چي دناروغ لنډه کتنه یوه مغلقه او پیچلي پروسه ده‪ ،‬ددي پروسي دسر ته رسولو لپاره ډاکټر باید‬ ‫‪‬‬
‫ځیني پړاوونه‪ ،‬طریقي‪ ،‬اصول او ارزښتونه دخپل کار بنسټ وګرځوي‪.‬‬

‫چي په مجموعو کي یادو کړو وړو او ارزښتونو عملي کولو ته دطبابت اخالق ویل کیږي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬داسالم مبارک او مبین دین هم دطبابت اخالقو ته ځانګړي پاملرنه کړي او یو لوي ارزښت ورته قایل سوي دي‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫‪ ‬دطبابت داخالقو څلور ګوني اصول‬

‫‪1‬ــــ ناروغ ته خپلواکي ورکول‬

‫‪ 2‬ــــ دداسي عمل ترسره کول چي دناروغ په ګټه وي‬

‫‪3‬ــــ دهغه عمل نه اجراکول چي دناروغ په ضرر وي‬

‫‪ 4‬ـــ عدالت‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬په حقیقت کي داسالم په مبین دین کي دهر انسان په ژوند کي دیوه سرلیک په ډول یو اسالمي اصل بولي‬
‫چي عبارت دي له‪:‬‬

‫‪1 ‬ــ دانسان دژوند ساتني او حرمت ته احترام چي هللا )ج( فرمايي‪ :‬چاچي دیوه انسان ژوند وژغوره‬
‫داسي ده لکه چي د ټول انسانیت ژوند یي ژغورلي وي‪.‬‬

‫‪ ‬همدارنګه داسالم ستر پیغمبر )ص( فرمايي‪ :‬مسلمان دمسلمان ورور دي نه ظلم پري کوي او نه يي‬
‫تحقيروي‪.‬‬

‫او همدارنګه دمسلمان وینه پربل مسلمان حرامه ده‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪9‬‬

‫‪2‬ــ احسان کول هللا) ج( پدي هکله فرمایي‪ :‬تاسو احسان وکړي ځکه چي‬
‫هللا )ج( احسان کو نکي خوښوي‪.‬‬
‫‪ 3‬ــ ضرر نه رسول مسلمان هغه څوک دي چي بل انسان دهغه دالس او دژبي له ضرره څخه محفوظ و ي‪.‬‬
‫‪ 4‬ــ عدالت پیغمبر (ص) پخپله دلوړو او غوره اخالقو خاوند وو هللا (ج) هغه مبارک سره دټو لو نیکو صفاتو تر‬
‫ټولو لومړي په غوره اخالقوستایلي دي‪.‬‬
‫او دنون سورت په پنځم ایت کي ورته داسي خطاب کوي‪.‬‬
‫بیشکه ته دنیکو اخالقو لرونکي يي همدارنګه پیغمبر (ص) دخپل بعثت موخه دغوره اخالقو تکمیل او ښوونه‬
‫ښيي‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫دطبابت داخالقو له نظره افغانستان یو اسالمي او دابو علي سینا بلخي ټاټوبي او یو لرغوني هیواد دي زموږ په‬ ‫‪‬‬

‫ګران هیواد کي طبابت اخالق دطب په پوهنځيو کي په نظري ډول تدریسیږي‪.‬‬

‫‪ ‬خو تدریس يي دتخصصي ذده کړو په دوره او وروسته له هغو ډیر کم رنګه دي‪.‬‬

‫‪ ‬حال داچي دطبابت داخالقو ذده کړه او دهغه عملي کول په ټولو طبي ارزونو درملنه او طبي ذده کړو کي‬

‫دپوهنځیو څخه نیولي تر فارغیدو پوري او بیا دطبیب په ورځني ژوندانه کي باید په کار یو وړل سي‪.‬‬
‫‪11‬‬

‫په دي کي هیڅ شک نسته چي زموږ دهیواد ډاکټران د نوموړو ارزښتونو په اړه تقریبآ بشپړه پوهه لري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خوددي لپاره چي دهیواد دډاکټرانو نوي تعهد داسالم دمبین دین په رڼا او دهغو ارزښتونو دژوندي ساتلو‬ ‫‪‬‬
‫لپاره چي ابو علي سینا بلخي معرفي کړي ولرو‪.‬‬
‫همدارنګه دطب دنني عصر دارزښتونو سره داشنايي او دروغتیايي خدمتونو دکیفیت دلوړولو په موخه‬ ‫‪‬‬
‫مو ددي الرښود په جوړلو الس پوري کړ‪.‬‬
‫‪12‬‬

‫اخالق داسالم دمقدس دین دمهمو او بنیادي اساساتو له جملي څخه دي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫که چيري داسالم تاریخ ته وګورو نو دپیغمبر(ص )صحابه کرامو او تابعینو سیرت څخه معلومه ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬چي داسالم دمقدس دین د خپرولو مهمه وسیله اخالق وو دهمدي اخالقو له کبله دکفارو سخت زړونه نرم او‬
‫داسالم په دين مشرف سول‪.‬‬
‫‪ ‬مسلمان پرته له اخالقو کامل مسلمان نسي کیدالي نو په هر مسلمان فرد الزم دي چي دخوږ پیغمبر (ص)‬
‫اخالق په خپل ژوند کي عملي کړي‪.‬‬
‫‪13‬‬ ‫داخالقو دعلم پیژندنه‬
‫داخالقو دعلم تعریفونه په مختلفو کتابو نو کي ډول‌ډول سوي خو که چیري موږ ورته متوجه سو نو ټول یوشان معني‬
‫لري چي دلته به هم ورڅخه دځینو تعريفونو‬
‫یادونه وکړو‪.‬‬
‫‪1‬ــ اخالق‪ )Ethics( :‬د ‪ Ethics‬کليمه د یوناني کليمي څخه مشتق سوي ده چی د کرکټر( ‪ )Character‬معني‬
‫ورکوی‪ .‬په اخالقي سلوک کي مهم عنصر پوهه او هغه کړني دي چی دفرد او ټولني د عامه ښیګڼي دپاره سرته‬
‫رسیږي او په اصطالح کي پردرستو کړنو باندي حاکمو اصولو او قواعدو ته ویل کیږي‪.‬‬
‫‪2‬ــ اخالق په ټولنیز ډول د بشري افرادو او ټولني د ټولو هغو ادابو‪،‬رواجونو‪ ،‬قوانینو او قواعدو چي په ټولنه او‬
‫افرادو حکم فرماوي څخه عبارت دي‪.‬‬
‫‪14‬‬

‫‪3‬ــ اخالق په لغت کي دخلق جمع ده او ددین‪،‬خوي‪،‬طبیعت‪،‬او مروت په معني دي‪.‬‬

‫‪4‬ــ اخالق دخلقت څخه اخیستل سوي هغه صفتو نه چي دانسان څخه نه لري کیږي‪.‬‬

‫‪ 5‬ــ اخالق په اصطالح کي هغه نفسي اموارات چي په اساني سره کار سرته رسوي پرته له فکر کو لو‬

‫څخه‪.‬‬

‫‪ ‬نفسي اموارات‪ :‬په خپل نفس کي دهغه خواهشاتو ساتل دي چي په اساني له منځه نه ځي او نه‬

‫هیریږي‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫اخالق پر دوه ډوله ویشل سوي دي‬
‫‪1‬ــ طبیعي اخالق(خلقي) ‪ :‬عبارت دهغه اصلي خلقت او کیفیت څخه دي چي دشخص په طبیعت او مزاج کي موجود‬

‫وي او هیڅ تغیر پکښي نه راځي‪.‬‬

‫لکه ګرم طبیعت‪،‬یخ طبیعت‪،‬شدید طبیعت او نرم طبیعت‬

‫‪ 2‬ــ عادي اخالق(کسبي)‪ :‬عبارت دهغو اخالقو څخه دي چي په ابتدا کي دانسان په اختیار کي وي خو د دوامداره‬

‫تمرین او تکرار له وجهي په عادت بدلیږي خو دتعلیم او تربیه په واسطه له منځه ځي (تغیر پکښي راځي)‬
‫‪16‬‬
‫اخالق داسالم له نظره‬
‫‪ ‬دقول‪،‬نیت او عمل دري سره مجموعي ته وايي په همدي اساس اخالقي انسان هغه څوک دي چي دځان او خو‬

‫دخواهي څخه بیرون وي‪.‬‬

‫او داسالمي اصولو مطابق خپل کردار او رفتار برابر کړي په خپلو نفسي خواهشاتو کنټرول ولري او خپل‬ ‫‪‬‬

‫اعمال دمصلحت له لوري سرته ورسوي‪.‬‬

‫‪17‬‬ ‫داخالقو ارزښت ( اهميت)‬

‫‪1 ‬ــ دسکون سبب ګرځي‪ :‬داخالقي اصو لو رعايت کول دانسان دمعنوي شرافت سبب ګرځي او د نوموړۍ‬
‫شخص دفکر داراميدو او اطمينان سبب ګرځي او دفکري ازادي او امنيت احساس وربخښي‪.‬‬

‫‪ 2‬ــ دوظيفي دسرته رسولو سبب کيږي‪ :‬داخالقي اصولو رعايت کول شخص ته دوظيفي سرته رسو لو‬ ‫‪‬‬
‫په وخت کي دايماني اووجداني قضاوت موقع ورکوي اودهيچاه څخه و يره او ترس نه لري‪.‬‬
‫‪18‬‬

‫‪3‬ــ دشخص دحفاظت سبب ګرځي‪ :‬داخالقي اصولو رعايت کول ددي سبب ګرځي چي دشخص ابرو ځان او‬ ‫‪‬‬

‫مال دخطرڅخه محفوظ او سي‪.‬‬

‫‪ ‬اوهيچاه ته اجازه نه ورکوي چي د دي رازونه ښکاره کړي ځکه چي دي دچاه راز نه افشاه کوي‌ژبه يي‬

‫ترکنترول الندي ده دحق طرفداره وي اوحاضرنه وي چي دحق څخه تيرسي اوداکار ددي سبب ګرځي چي خپل‬

‫اود نورو شخصيت محفوظ وساتي‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫‪4‬ــ دنفسي خواهشاتو کنټرول سبب ګرځي‪.‬‬
‫‪ 5‬ــ دعامه امنيت سبب ګرځي‬
‫‪6‬ــ د روابطو ټينګيدو سبب ګرځي‬
‫‪7‬ــ اجتماعي موازنه برابروي‬
‫‪8‬ــ دهدايت ( الرښودنه) سبب ګرځي‬
‫‪ 9‬ــ پريو اوبل داعتماد سبب ګرځي‬
‫‪10‬ــ دقانون داحترام سبب کيږي‬
‫‪11‬ــ دتمدن ساتني سبب ګرځي‬
‫‪12‬ــ انسان تکميلوي‬
‫‪20‬‬
‫د طبي اخالقو اساسات‬
‫‪ Religious Theory_1‬مذهبي تیوري‪ :‬هغه تیوري ده چي داسالم په مقدس دین یا بل کوم مذهب باندي والړه‬
‫وي داشخص دخپل مذهب په اساس حرام او حالل بیلوي‪.‬‬
‫‪ ‬او هغه څه چي مذهب ورته اجازه نه ورکوي نه یي ترسره کوي‪.‬‬
‫‪ ‬لکه داسالم په مبارک دین کي‪:‬‬
‫‪( Criminal Aboration‬جرمي سقط) منع دي ځان تري ساتي‬ ‫‪‬‬
‫‪ Euthanasia ‬ځان وژنه ( ددرد څخه راته مرګ بهتر دي داکار حرام دي)‬
‫‪( Artificial fertilization‬مصنوعي القاح) چي شرعآ دبل شخص سپرم په پردي زنانه کي‬ ‫‪‬‬
‫پیچکاري(‪ )Insemination‬حرام دي‪.‬‬
‫‪21‬‬

‫‪Princepalism _2‬فردي یا اجتماعي پرنسیپ‪ :‬شخص په فردي توګه ځان ته پرنسیپو نه ټاکي لکه فردي ازادي‬

‫ته داحترام پرنسیپ دضرر نه رسولو پرنسيپ دعدالت پرنسیپ او داسي نور‪...‬‬

‫‪ Paternalism _3‬خود مختاري‪ :‬بل ته نفع رسول پرته له دي چي هویت او یا‬

‫دا فرا دو غوښتني په نظر کي ونیسي‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫‪ ‬لکه یو طبیب چي دالندي خلګو په تداوي کي خودمختاره وي‪:‬‬

‫‪ ‬هغه خلګ چي فکر کوي زما ددرملني یواځیني الره ځان وژنه ده (رواني ناروغان)‬
‫‪ ‬دناروغ وخیم حالت( ‪) Unconscious‬‬
‫‪ Post Mortem ‬سمپلونه ساتل‬
‫‪ ‬هغه کوچنیان چي په خپل ښه او بد نه پوهیږي‬
‫_‪ 4‬مشاهده او تجربه‪ :‬ډاکټر خپل ژوند په څیړونو او تجربو سره مخ ته وړي‬
‫‪23‬‬
‫_‪Rose Ethical Theory 6‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫_‪Kant Ethical Theory 5‬‬

‫‪ ‬ضرر نه رسول‬ ‫دکامل یا ناقص کار سرته رسولو پرمهال دنورو انسانانو‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬د پوهي سطحه لوړول‬
‫دحقوقو پیژندنه‪.‬‬
‫‪ ‬حق پیژندنه‬
‫‪ ‬نیک کاره‬ ‫هغه عمل سم دي چي دنورو اعمالو په مقایسه بهتر وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬عدالت‬
‫دخلګو سره سره به ځان هم تداوي کړو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬دخطا جبرانوونکي‬
‫‪ ‬رښتیا ویوونکي‬
‫درواغ ناسم کار دي که څه هم دمصلحت لپاره وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪24‬‬
‫‪Outcome‬‬
‫‪ ‬د اخالق طبابت تعريف‬
‫‪ ‬داخالق طبابت تاریخچه‬
‫‪ ‬داخالق طبابت اهمیت‬
‫دډاکتر اخالقی مسولیت‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬د یوښه ډاکټر صفتونه‬
‫‪ ‬د اخالق طبابت تاريخي اساسي قاعدي‬
‫‪25‬‬ ‫داخالق طبابت تعریف‪Definitions :‬‬

‫‪Medical Ethics‬ديوناني کليمي (‪)Ethos‬څخه اخيستل سوي ده چي درفتاراو عادت په معناه ده‬ ‫‪‬‬
‫او دهغه قواعدو څخه عبارت دي چي پرښه رفتار برالسي وي‪.‬‬

‫‪ ‬د طبابت اخالق عبارت د یو تعداد اصولو څخه دي چي طبیب خپل مسلکي خوي او عادت ته رهنمایي‬
‫کوي او د طبیب رویه د مریض په مقابل کي ښیئ‪.‬‬
‫‪26‬‬

‫‪ ‬د طبیب وجدان باید پر ایمانداری استناد ولري چي عبارت له امانت کاري‪ ،‬زړه سوي‪ ،‬ښه اخالق‬

‫او کومک رسولو له روحیي څخه دي‪.‬‬

‫‪ ‬په خپله په طبیب کي باید د ایثار او قربانی روحیه موجوده وي او په ډیرو خطرناکو حاالتو کي د‬

‫مریض څخه ځان ونه سپموي‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪ ‬په ډیرو انتاني ناروغيوکي ډیرو طبیبانو خپل ژوند د السه ورکړي دي البته په داسي حاالتو کي طبیب‬
‫د خپل ځان ساتنه کي مسول دي او محافظوي شرایطو لکه واکسین کول‪ ،‬دستکلي او ماسک‬
‫بايداستعمال کړي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب بایدپه هر قسم شرایطو کي د مریض په خدمت کي حاضر وي‪ .‬ځکه چي د مریض سره ښه‬
‫سلوک کول او مریض ته خدمت کول په باطني احساس پوري اړه لري‪.‬‬
‫‪28‬‬

‫د مریض د معایني په وخت کي او په تداوي کي د مریض موقف یعني غریب‪ ،‬بډای‪ ،‬دوست‪ ،‬دښمن‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫نر‪ ،‬ښځه‪ ،‬محبوسین‪،‬د مریض دین او مذهب‪ ،‬د مریض سیاسي موقف او دولتی مقام بايد مد نظرنه‬

‫وي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب مکلف دي په دغه ټولو حاالتو کي د مریض سره یو ډول رویه ولری‪.‬‬
‫‪29‬‬

‫‪ ‬طبيب بايد مریض ته جنسي تمایل ښکاره نکړي او د مریض رازونه د امکان تر حده وساتي‪.‬‬

‫طبیب باید د مختلف عمرمریضانو سره لکه اطفال‪ ،‬ځوانان‪ ،‬مشران‪ ،‬نر او ښځو سره د خبرو کو لو‬ ‫‪‬‬
‫طریقه زده کړي‪.‬‬

‫یعنی مسایل باید د ښځو سره په ډیراحتیاط مطرح سي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪30‬‬

‫مریض چي ډیر عاجز انسان دي کله کله د معایني په وخت کي ځیني ډیرغیرارادي ناوړه حرکات او اعمال‬ ‫‪‬‬
‫ورڅخه لیدل کیږي‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‪ :‬د معایني په وخت کي مریض استفراق کوي‪ ،‬یا ادرار کوي او شاوخوا ټول محیط کثیف کړي‪.‬‬

‫طبیب باید د دي اعمالو په مقابل کي تنفر او تمسخر ونه کړي او مریض تحقیر نه کړي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬ځکه چي دا د طبابت د اخالقو څخه مغایر عمل دي‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫‪ ‬طبیب باید د طبابت دعالي اخالق له نظره که دغسی یو حالت په یوه مریض کي وویني باید مریض ته‬

‫تسلي او ډاډګیرنه ورکړي چي طبیب د هر مریض دوست او خدمت کوونکي دي‪.‬‬

‫طبیب مکلف دي په لومړی وار چي د مریض سره مخامخ کیږي مریض ته قناعت ورکړي چي زه ستا‬ ‫‪‬‬

‫ښه دوست او تاته خدمت کوم مریض باید ځانته جلب کړي‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫د مریض سره په نرمي او مروجه الفاظو خبري وکړي‪ ،‬بیځایه لغاتونه استعمال نه کړي او د مریض په‬ ‫‪‬‬

‫خبره ځان پوه کړي او د مریض حال ځان ته ښه معلوم کړي‪.‬‬

‫‪ ‬که طبیب د مریض په خبره پوه نسي باید مفصلي خبري ورسره وکړي نورمعلومات ورځیني وغواړي‬

‫او د مریض په خبرو ښه ځان پوه کړي‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫‪ ‬په بعضي مهمو حاالتو یا واقعاتو کي طبیب باید د مریض څخه نه ویونکي شیان په ډیر احتیاط او مهارت‬
‫پوښتنه وکړي‪.‬‬

‫نه په صفت د یو قاضی یا څارنوال بلکه په صفت د یوه طبیب د مریض پټ رازونه او احوال وپوښتي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬دغه ډول حاالت خصوصا په روحي مریضانو او ښځو کي ډیر زیات لیدل کیږي او پوره معلومات اخیستل د‬
‫طبیب په مسلکي مهارت پوري اړه لري چي دغه مهارت او تجربه باید طبیب کسب او د ځان سره هر ډول‬
‫مهارتونه ولري‪.‬‬
‫‪34‬‬

‫‪ ‬په بعضي حاالتو کي طبیب بايد امانت داري او راز ساتل ته متعهد وي‪.‬‬

‫‪ ‬او که په رسمي ډول د دولت د اورګانو څخه رسما معلومات وغوښتل سي‪.‬‬

‫‪ ‬باید د پاک وجدان له مخي دقیق‪ ،‬مکمل معلومات بیله زیاتیدو او کمیدو څخه په تحریري ډول معلومات‬

‫ورکړي‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪) History‬تاریخچه(‬
‫‪ ‬د طبابت اخالق ‪ ۲۵۰۰‬کلنه تاریخچه لري چی په دي علم کي د هیپوکرات چی د طبابت د پالرلقب ورکړل سوي‬
‫دي خپله قسم نامه (پنځم قرن قبل المیالد) کي ترتیب کړي ده‪.‬‬

‫چي لمړني کس وو چي نوموړي قسم نامي کي یی د طبابت و اخالقو ته اشاره کړي ده چی اوس هم دنړي په‬ ‫‪‬‬
‫اکثره ممالکو کي چي کله ځوان ډاکتران فارغ کیږی نوموړي قسم نامه لولي‪.‬‬

‫‪ ‬د نوموړي قسم نامي تغیر خوړلي شکل ددوهم جنګ جهانی څخه مخکی په کال ‪ ۱۹۴۵‬کي ترتیب سوي‪.‬‬
‫‪36‬‬ ‫ادامه‪...‬‬
‫د اسالم څخه وروسته د طبابت اخالق‪:‬‬

‫‪ ‬علی ابن زید طبري ( ‪ ۲۴۷-۱۶۴‬ق) پخپلو کتابونو فردوسی الحکمه چی په اووه جلده کي تالیف سوي چي‬
‫په لمړي جلد کي دطبابت داخالقو په اړه بحث سوي دي‪.‬‬

‫‪ ‬ابوبکرمحمد بن زکریا رازی ( ‪ ۳۱۳-۲۵۱‬ق) د طب روحاني په نوم کتاب هم د طبابت د اخالقو په اړه بحث‬
‫کړي دي‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫داخالق طبابت اهمیت‬
‫‪ ‬د یو ملت راتلونکي په طبیبانو او اقتصاد پوهانو پوري اړه لري ځکه دوي دملت د حیاتي او مادي شتمنیو‬
‫ساتونکي دي‪.‬‬

‫‪ ‬انسان له هغه وخته چي د ځان په قدر پوه سوي طبابت یی منځته راوړي نو ځکه د ډاکتر اهمیت هم له هغه‬
‫ورځي څخه راپیل سوي دي‪.‬‬

‫‪ ‬نو په هره ټولنه کي چي د ځان قدرموجودوي هلته به دداکټرقدرهم زیات وي‪.‬‬

‫‪ ‬څرنګه چي دطبابت علم شرط دي نو دهغه دپاره دیوطبیب اخالقي اړخ هم ډيرضروري دي‪.‬‬

‫د طب اهمیت او د طبیب احترام په ټولنه کي په هره دوره او هر ملک کي تر یوه اندازي پوري د ډاکترانو په‬ ‫‪‬‬
‫اخالقي سلوک پوري اړه لري‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫د ډاکتر اخالقي مسولیت‬

‫د ډاکتر اخالقي مسولیت د درنو مسو لیتونو څخه شمیرل کیږي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ددي دروند مسولیت څخه د ځان خالصول هم اسانه او هم مشکل دي‪.‬‬

‫‪ ‬که چیري الندي صفات ولرو نو به یوښه ډاکتر وه اوسو اونوموړي مسولیت به موهم په ښه ډول‬
‫ترسره کړي وي او نتیجه مثبت او مسولیت به مو هم په صحي شکل ادا کړي وي‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫د ښه ډاکټرصفات‬
‫‪1‬ــ دډاکټرروغتیا‪،‬سالمتي او تندرستي‬
‫‪2‬ــ د طب په هکله پوهه او معلومات درلودل‬
‫‪3‬ــ د ښو اخالقو او عادتونو درلودل‬
‫‪40‬‬ ‫دډاکترروغتیا‪،‬سالمتي او تندرستي_‪1‬‬
‫ډاکتر باید د ښه روغتیا درلودونکي وي ترڅو په سمه توګه د نورو د روغتیا دتامین دپاره کوښښ او‬ ‫‪‬‬
‫تالښ وکړي ځکه یوروغ ډاکتر کوالي سي الندي کړني تر سره کړي‪:‬‬
‫‪1‬ــ ښه فکر ولري‬
‫‪2‬ــ د مطالعي کولو قدرت به ولري‬
‫‪3‬ــ د نو یو څیړنو قدرت به ولري‬
‫‪ 4‬ــ او بالخره صحي قضاوت کوالي سي‬
‫‪ 5‬ــ ښه او سالم فکر په روغ صحت او قوي بدن کي وي‬
‫‪41‬‬ ‫د طب په هکله پوهه او معلومات درلودل_‪2‬‬
‫‪ ‬د یو ډاکټر دپاره الزمي ده چي د نوي عصر سره سم تازه معلومات له ځانه سره ولري او ځان پري‬
‫پوه کړي تر څو د ناروغیو تشخیص او درملنه مثبت تمام سي‪.‬‬

‫‪ ‬همداراز د نویو معلوماتو درلودل ډاکټر ته دنوي ناروغیو د پیدا کیدني په اړه معلومات برابروي او د‬
‫هغه د اسبابو‪ ،‬نښو نښانو‪ ،‬تداوي او وقایي په هکله پوره معلومات برابروي‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫د ښو اخالقو او عادتونو درلودل_‪3‬‬

‫د قبول وړ عادات‪ ،‬د حقیقت‬ ‫‪ ‬ډاکتر باید دپاکو احساساتو‪ ،‬صحی نیت‪ ،‬درست حرکات‪ ،‬کار کي دقت‪،‬‬
‫خوښول‪ ،‬د خداي (ج) د مخلوقاتو سره مینه او هغوي ته احترام درلودل‪ ،‬د عالي اهدافو درلودل‪،‬‬
‫عدالت‪،‬احسان او عالي اصولو باندي باورولري او یا یي مراعت وکړي‪.‬‬

‫‪ ‬د پورته خاصیتونو لرونکي ډاکټر چي په متوسطه درجه فارغ سوي وي نسبت و هغه ډاکتر ته چي په‬
‫اعلی درجه فارغ سوي ولي پورته صفات ونه لري ښه دي‪.‬‬
‫‪43‬‬ ‫ولي باید دطبابت اخالق مراعت کړو؟‬
‫د ځان پیژندل‬ ‫‪.1‬‬
‫د خداي (ج) او د هغه د رسول ( ص ) پیژندل‬ ‫‪.2‬‬
‫د خداي (ج) او د هغه د رسول ( ص ) څخه د رضایت ترالسه کیدنه‬ ‫‪.3‬‬
‫د خداي (ج) شکر اداینه‬ ‫‪.4‬‬
‫د ژوندد کیفیت د ښه والی د کچي لوړوالی‬ ‫‪.5‬‬
‫د نارو غیواو مړینو په کچه کي کموالي‬ ‫‪.6‬‬
‫د راتلونکي ناروغیو څخه مخنیوي‬ ‫‪.7‬‬
‫‪44‬‬ ‫د اخالقو اصول او منابع‬

‫یهودیت‪ ،‬عیسویت او اسالم ټولو دطبابت اخالقو ته زیات ارزښت ورکړي دي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫دینی‪ ،‬فلسفی‪ ،‬ایډیالوژیکي او د نورو سیسټمونو د تشکیل څخه د طبابت د اخالقو منبع رامنځ ته سوي ده‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬د یو شخص سره احسان کول او ضرر نه رسول د طبابت د اخالقو د دوو مکملو اصلونو څخه عبارت دي‪.‬‬

‫‪ ‬په ‪ ۱۳‬قرن کی سعد الدین ابن یوسف الکحال خپلو شاګردانو ته داسي توصیه کړي ده چي تاسي باید د خیر نیت‬
‫په طبابت کي وکړي په خاص ډول د هغه کسانو دپاره چي غریب‪ ،‬بیچاره او ناوسه وي‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫د ‪Medical Ethics‬تاريخي اساسي قاعدي‪:‬‬

‫‪Do no harm‬‬ ‫مریض ته ضرر نه رسول‪.‬‬ ‫‪.1‬‬

‫نیکو کاري ‪. Do good‬‬ ‫‪.2‬‬

‫دطبيب اعمال اوکرداریاه‪Autonomy.‬‬ ‫‪.3‬‬

‫محرميت يا ا مانت ساتل‪Confidentiality .‬‬ ‫‪.4‬‬

‫‪46‬‬ ‫‪ -1‬ناروغ ته باید ضرر ونه رسیږی‪Do no harm :‬‬

‫‪ ‬دغه مفکوره د ډیر وخت څخه موجوده ده‪ ،‬او په یوه طبي مقاله تبدیل سو ي ده‪.‬‬

‫‪ ‬يو طبیب هغه وخت ناروغ ته ضرر رسوالي سي‪:‬‬

‫چي طبیب پر خپل مسلک حاکمیت و نلري‪.‬‬ ‫‪.1‬‬

‫دمریض په باره کي بي پروا یي وکړي‪.‬‬ ‫‪.2‬‬

‫‪47‬‬

‫‪ ‬که طبیب مکمله مشاهده د مریض وا نه خلي په صحیح اودقیق ډول مریض معاینه نکړي صحیح او‬
‫موثره تداوي ورته اجرا نکړي مریض ته ضرر رسیږي‪.‬‬

‫نو په دی ټولو حاالتو پوهیدل د طبیب مسلکي حاکمیت ښیئ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬طبیب مکلف دي چي خپل ځان ورسوي‪.‬‬

‫ټول طبیبان داخله‪،‬جراحی‪ ،‬نسایي والدي او د طب د نورو شعباتو طبیبان باید پوه او پر خپل مسلک‬ ‫‪‬‬
‫مطلق حاکميت پیدا کړي‪.‬‬
‫‪48‬‬

‫‪ ‬ټول طبیبان مکلفیت لري چي په ټولو دواو وځان خبر کړي تر وخت تیري دوا وي استعمال نکړي‪.‬‬

‫جراحي طبیبان باید کوښښ وکړي پخپل اړوند عملیاتونو چي د ده په رشته پوري اړه لري ښه تجربه‬ ‫‪‬‬

‫اوکسب کړي‪.‬‬

‫ټول طبیبان باید زیار وباسي تر څو پر خپل مسلک ښه پوره حاکمیت ولري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪49‬‬
‫کيداي سي چي طبیب دري ډوله ضررمریض ته ورسوي‪:‬‬

‫‪ Organic harm‬عضوي ضرر‬ ‫‪.1‬‬

‫‪ Economic harm‬اقتصادي ضرر‬ ‫‪.2‬‬

‫‪ Social harm‬اجتماعي ضرر‬ ‫‪.3‬‬

‫‪50‬‬
‫‪1‬ـــ ‪ Organic harm‬یا عضوي ضرر‪:‬‬
‫‪ ‬شاید د یوي دوا په بیځایه استعمال سره مریض ته عضوي ضرر ورسیږي‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‪ Hepatotoxicity :‬یا ‪ Neurotoxicity‬حاالت چي د دوا د لوړډوز په ذریعه منځ ته راځي مریض ته‬
‫ضرر ورسوي‪.‬‬

‫‪ ‬یا شاید جراح د جراحي عملیات په وخت کي مریض ته ضرر ورسوي‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‪ :‬یو غټ شریان یا عصب قطع کړي چي دغه حاالت په خپل ذات کي عضوي ضرر بلل کیږي‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫‪ Economic harm _2‬یا اقتصادی ضرر‪:‬‬
‫‪ ‬که طبیب خپل مسولیت ونه پیژني او مریض لکه څرنګه چي الزم وي تداوي نه کړي مریض صحت نه‬
‫پیداکوي د مریض د تکلیف او سرګرداني سبب کیږي‪.‬‬

‫‪ ‬مریض کلینیک په کلینیک‪ ،‬روغتون په روغتون سرګردانه ګرځی او بیځایه مصرفونه به کوي نو په‬
‫دغسي حاالتوکي مريض ته اقتصادي ضررپيښيږي‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫‪ Social harm -3‬یا اجتماعي ضرر‪:‬‬
‫‪ ‬که یو مریض خصوصا که د فامیل د اعاشي مسول وي د یوه جراحي عمليي په ذریعه یا د یوي دوا داستعمال په ذریعه‬
‫معیوب او د کاره ولویږي‪.‬‬

‫نو د غه شخص به دفامیل يا د دوستانو یا نورو کسانو د اوږو بار وي او یا به ددولت څخه د کومک غوښتنه کوي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬نو د پورتني حاالتوپه نظرکي نیولو سره طبیب وجداني مکلفیت لري چي خپل ځان ښه ورسوي او پر خپل مسلک‬
‫پوره حاکمیت پیداکړي‪.‬‬

‫‪ ‬تر څو د ناوړه واقعاتو څخه مخنیوي وسي‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫‪ ‬د طبیب لپاره ډیره ښه الره داده که د مریض په مرض پوه نسي مریض دي یوه مجهز کلینیک یا‬

‫روغتون ته معرفي کړي‪.‬‬

‫او پرخپل سر په پټو سترګو مریض ته ناوړه تداوی ونکړي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬چي بدبختانه ځوان طبیبان دغه اصل ته هیڅ توجه نه کوي او خپل ځان ډیرغټ او پوه بولي‪.‬‬
‫‪54‬‬
‫‪ 2-‬نیکوکاري ‪Do good‬‬

‫‪ ‬عمومی فتوا پردي ده چي باید طبیب د مریض په مقابل کي نیکوکاروي‪.‬‬

‫اصال باید طبیب یو نیکوکار شخص وي د طبیب اعمال او کردار باید د مریض د خوښی وړ او د رضایت سبب‬ ‫‪‬‬
‫یي وګرځي‪.‬‬

‫‪ ‬ځکه نو طبیب مکلفیت لری چي د مریض په مقابل کی د حسنه اعمالوڅخه کار واخلی تر څو د مریض د‬
‫خوشحالي سبب وګرځي او د طبیب څخه ښه خاطره ولري‪.‬‬
‫‪55‬‬

‫‪ ‬طبیب د مریض ډیر ښه دوست دي‪ .‬طبیب باید د مریض سره نژدي او نیکي اړیکي ولري‪.‬‬

‫‪ ‬د مریض اعتماد ځانته جلب کړی‪ .‬د طبیب کامیابی یواځی دده په اعمالو پوري اړه لري بالخره باید طبیب‬

‫د بداخالقی‪ ،‬بد کاري‪ ،‬انحراف او فساد څخه ځان وساتي‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫‪ 3-‬دطبيب اعمال اوکرداريا ‪Autonomy‬‬
‫‪Autonomy‬دطبيب داعمالو اوکردارو څخه عبارت دي مريض حق لري چي دطبيب اعمال اوکردارد‬ ‫‪‬‬
‫مريض لپاره په زړه پوري وي‪.‬‬

‫‪ ‬يعني طبيب بايد دمريض دپاره ډير مهربانه شخص وي صميمي حرکات او اعمال يي منظم وي‪.‬‬

‫‪ ‬مريض داسي تلقين کړي چي طبيب دده پلرني موقف لري اوپالرغوندي پرمريض مهربان او د مريض‬
‫خواخوږي وي‪.‬‬
‫‪57‬‬
‫‪ 4-‬محرمیت ‪Confidentiality‬‬

‫‪ ‬دغه ډیر جنجالي او مهم اساس دي‪ ،‬پدي اساس هر هغه څه چي مریض یی طبیب ته بیانوی یا یی طبیب‬
‫په مریض کي احساس کوي‪.‬‬

‫هغه مطلب باید طبیب د خپل ځان سره امانت یا محرم وساتي چي دغه ته ‪ Privacy‬وايي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬اوهیچا ته یی بیان نکړي د مریض راز ساتل د هغي رابطي یوه برخه ده چي طبیب یي د مسلک يوه برخه‬
‫جوړوي‪.‬‬
‫‪58‬‬

‫‪ ‬په روغتونو او کتنځایو کي د ورځني فعالیت موضوعات بايد په دقت او احتیاط سره وساتل سي‪.‬‬

‫‪ ‬بعضي موضوعات چي یواځي په مریض پوري اړه لري ساتل یي اسانه کار دي‪.‬‬

‫‪ ‬اما بعضي حاالت چي غیر له مریض څخه په بل کس یا کسانو پوري اړه لري راز ساتل يي مشکل اوحتا کله کله‬
‫نامشروع او غیر قانوني کار دي‪.‬‬
‫‪59‬‬

‫‪ ‬جنایي او جزایی و اقعات پټو ل یو جرم بلل کیږي طبیب باید د داسي جرمونو څخه ځان وساتي او خپل و‬

‫جدان ککړ نه کړي‪.‬‬

‫‪ ‬که فرضا یو زخمی چي جزایی واقعه يي وي او روغتون ته راوړل کیږي او وروسته د طبیب څخه نظریه‬

‫غوښتل کیږي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید د پاک وجدان څخه کار واخلي او هر هغه څه چي په مریض کي وینی بیله زیاتيدو او کميدو‬

‫څخه صحیح او مکمل راپور ورکړي او خپل نظر ورته ولیکي‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫‪ ‬باید وو ایو د مریض راز تر هغه وخته پټ وساتل سي تر څو د مملکت د قانون او اجتماعي‬

‫اصو لو سره مخالفت واقع نه سي‪.‬‬

‫‪ ‬جرم پټول د طبیب وجدان اجتماعي موقف ته زیان رسوي او دمملکت په قانون کي یو جرم‬

‫دي‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫دلندن کنفرانس‬

‫‪ ‬په ‪ 1998‬م کال کي د لندن په کنفرانس کي یوتعداد اصول تثبیت سول چي‌د ‪Tavistock Square‬‬

‫‪ Principals‬په نامه يادسول‪.‬‬

‫‪ ‬چي دغه اصول بایدد طبابت په اخالقو کي داخل سي ترڅودطبیب مسلکي عادت وګرځي‪.‬‬
‫‪62‬‬
‫‪ Rights .1‬حقوق‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬دغه اساس تقریبا په ‪ Human Rights‬پوری اړه لري چه انسان ده ښه صحت ساتلو او صحي‬

‫اهتماماتو حق لري‪.‬‬

‫‪Balance .2‬موازينه‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬د مریضانو تر منځ موازينه ساتل د طبیب وظیفه ده‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫‪ comprehensiveness_3 ‬توسعه اوړاندي فکرکول‪:‬‬
‫‪ ‬توسعه او پیشرفت په خپل مسلک کي د طبیب وظیفه ده برعالو ه پردي چي مریض تداوي کوي نوري اسا نتیا‬
‫وي هم باید مریض ته برابري کړي‪.‬‬

‫طبیب باید مشکالت له منځه یوسي خپل مسلکي قدرت زیات او د ناروغیو مخنیوي وکړي‪ ،‬تالښ وکړي‬ ‫‪‬‬
‫معافیتی پروګرامونه ترتیب کړي او روغتیایی پروګرامونو ته ترقي او وسعت ورکړي‪.‬‬

‫ډیر پراخه صحي تبلیغات د واکسین د تطبیق‪ ،‬د پاک محیط او تغذیی په مورد کي بايد په کار واچوی‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪64‬‬

‫‪ Co-operation .4‬همکاري‪:‬‬

‫‪ ‬د طبیب او مریض ترمنځ باید متقابل همکاري موجوده وي تر څو چي یو بریالي تشخیص او تداوي منځ ته راسي‬

‫او د مربوطه ارګانونو سره په ګډه کار وکړي‪.‬‬

‫‪ Improvement .5‬پرمختګ‪:‬‬

‫‪ ‬دطبیب دپاره روغتیایی کارونه او احتمامات نیول یو دوامداره مسولیت دي‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫‪ Do no harm 6.‬يا ‪Safety‬‬

‫‪ ‬مخکي هم ذکر سوي دي چي طبيب بايدو مریض ته ضرر و نه رسوي‪.‬‬

‫‪ Openness .7‬معلومداره یا څرګندوالی‪:‬‬

‫‪ ‬یو طبیب باید ديوایمانداري او د باور کولو شخص په صفت مشهور وي چي دغه صفت دده دپاره حیاتي ارزښت‬

‫لري‪.‬‬
‫‪66‬‬ ‫‪ Square Principals‬سره ورته والي لري‪:‬‬ ‫ځيني اصول چی د ‪Tavistock‬‬

‫طبیب باید هر کله ډیر ښه شرایط په خپلو خدماتو او رویه کي مراعات کړي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬طبیب باید هر وخت د مریض و مذهبي عقایدو ته احترام ولري‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید همیشه وخت هغه وسایل چي وده ته ورکول کیږي ښه وساتي‬

‫لکه د خپل ځان ملکیت داسي یي سمبال کړي‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫‪ ‬طبیب باید د خپلو دندو رسولو لپاره کافی تیاري ولري او همیشه وخت دخپل معلومات سو يه لوړه کړي‪.‬‬

‫طبیب باید هغه مسو لیتونه او محدو دیتونه چي دده په دنده کي سته باید ښه پوه سي او هغه مریضان چي په‬ ‫‪‬‬

‫ده پوری اړه نلري تداوی نه کړي‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‪ :‬د داخله ناروغیو متخصص نه باید دسترګو او یا داسي نور مریضان تداوي کړي یا یو جراح نه باید‬

‫دداخله او دستوني مریضان تداوي کړی‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫‪ Pharmacists ‬یا دوا پوهان یا د البراتوار پرسونل باید په تداوي کي الس ونه‬

‫وهي او نه بايد مریضان تداوي کړي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید هغه کارونه چي د اخالق سره ضد وي و نه کړي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید پر خپل مسلکي همکارانو باندي اعتماد و لري ددوي هغه اعمال چي د اخالق ضدوي باید اړوند‬

‫لوړمقاماتو ته اطالع ورکړي‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫‪ ‬طبیب د خپل کار په مقابل کي معین حقوق لري چي خپل حق واخلي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید د خپلو همکارانو او نورو کسانو سره چي مناسبت ورسره لري همکاري وکړي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب باید په خپل مسلکي اخالقي اصو لو پابند وي‪.‬‬

‫‪ ‬طبیب چي په کومه ټولنه کي کارکوي بايد ټو لو قو انينو ته پوره ژمن وي‪.‬‬

‫‪ ‬د دي لپاره چي طبیب خپل مسلکي اړتیاوی پوره کړي باید په دي خاطرد نورو مسلکی بین المللي علمي مؤسساتو‬
‫سره اړیکي اوهمکاری ټینګه وساتی‪.‬‬