3JMJOEBTJ
allegato a Basilicata Mezzogiorno

inserto di Basilicatanet.it 
RegJTUSB[JPOF N°
268/1999 Tribunale di Potenza.

Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

NË VLORË NUK U NGRIT VETËM NJË FLAMUR. JA ÇFARË GJEJMË TE KUJTIMET E SYRJA VLORËS
Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni
edhe
online
WWW.SHQIPTARJA.COM
Viti III - Nr:30 E diel, 28 korrik 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI

KUJTIMET E SYRJAVLORËS
Fakte dhe dokumente të reja mbi Áamurin e Pavarësisë
historian dhe nuk mund të gjykoj
FREDERIK STAMATI faktet e dhëna në konceptimin
individual të një personi, aq më

N
uk ka shumë ditë që
u botua libri me kuj-
timet e Syrja bej Vlorës
i titulluar “KUJTIME, NGA
FUNDI I SUNDIMIT OSMAN
NË LUFTËN E VLORËS”.
Historianë të nderuar që janë
specialistë të studimeve të
ngjarjeve të zjarrta të atyre
viteve për të cilat shkruan
Syrja bej Vlora, e vlerësuan
me krahasimet më të gotitura
të letërsisë artistike. Ata janë
specialistë dhe e dinë se çfarë
thonë. Dhe jo vetëm kaq, ai ka
një stil që rrëshqet, një përqën-
drim të ideve dhe ngjarjeve pa
teprim fjalësh në një shtjellim
të vrullshëm. Vërtet që shumë
faqe i përpiva nga kurioziteti i
etur për enigma të ngrira, nga
ato që të ripërtërijnë pandërpre-
rje mendimet në kërkim të një
zgjidhjeje çliruese. Unë nuk jam
Bota si shtëpia Shën Pali në shpirt
PIETRO ABITANTE
NGA
R oger Crowley, në librin e tij
“Rënia e Kostandinopulit
(1453), të cilin sapo e kam për-
funduar së lexuari, përshkruan
fundin e kryeqytetit të lashtë
bizantin, natën tragjike të 29
majit të vitit 1453,e shoqëruar
me grabitje dhe shkatërrime:
një traumë për Perëndimin.
Kjo ngjarje shënoi humbjen e
NË FOTO: tepër kur ato janë kujtime edhe
Nga festimet të lidhura me impresionin dhe jo
e Ditës së studime të mirëÀllta të kontrollu-
Pavarësisë ara me kujdes nëpër katedra apo
më 1912, sektorë të instituteve të kërkimit
ku në mes shkencor. Dhe njëkohësisht nuk
spikat
e ul as vlerën e tyre, sepse do të
Àamuri.
(Në krahun akuzoja atë pjesë të së vërtetës
tjetër) që nuk e gjejmë as në analet e
Kopertina e kohës pavarësisht kujdesit të
librit të Syrja shqyrtimit dhe as në dosjet e
Vlorës arkivave. Jam kimist. Në punën
time për shpëtimin e Áamujve
historikë më ngriti keq mëndjen
informacioni që më dha një nga
punonjësit më të parë të institutit
që studionte albanologjinë, se
krishtërimit dhe fundin e botës
Áamuri i Pavarësisë ndodhej në
klasike. Pas pushtimit të qytetit
fondin etnograÀk. Vite të tëra
bizantin, Sulltan Mehmeti i
Dytë, ktheu Shën SoÀnë në një
xhami; shpëtoi katër engjëjt roje
kam qenë në kërkim emocional
të dokumentacionit aq shumë të
pritur. Në Arkivin e Shtetit rashë
nën kupolë, si homazh ... faqe 18
në korespondencën....
vijon në faqen 14-16

Austro-Hungaria, Biblioteka
roli në caktimin e e heshtur e Kasem
kuÀjve shqiptarë Trebeshinës...
Më 29 korrik 1913, Shqipëria u njoh si Në ato takimet e herëpashershme, Kasemi
principatë e pavarur. 100 vjet më vonjë më dha listën e krejt veprave të shkruara
një përkujtesë për këtë ngjarje, ku veç një prej tij deri në vitin 2003... Prej asaj kohe
analize të fakteve e dëshmive të kohës vijnë kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe
edhe dy harta të panjohura… askush s’di të thotë diçka mbi këto vepra

bicioze si Italia, studimi JOZEF RADI ditë që kultura dhe letërsia

DORIAN KOÇI i tyre Àton një rëndësi të shqipe do të mburresh me
veçantë. Pas një kompro- emrin e këtij shkrimtari

S hpallja e pavarësisë
së Shqipërisë dhe cak-
timi i kuÀjve të saj ishin
guri i fundit i mozaikut
të krijimit të shteteve
kombëtarë në Ballkan. Për
shkak se këto ngjarje të
rëndësishme diplomatike,
jo vetëm për popullsinë
dhe etninë shqiptare që
po materializonte një pro-
misi të vështirë midis Fu-
qive të Mëdha në Konfer-
P ër Kasem Trebeshi-
nën, e kisha dëgjuar
shpesh të Áite Xhaxhoja
kollos... dhe se vepra e
tij shumplanëshe, pa dis-
encën e Londrës të thirrur kutim do të zinte vendin
(Spiro Gjoka) n’ato orë
për të gjetur një zgjidhje të pafund mbasditesh dhe që meritonte... krahas ko-
problemeve që dilnin pas rifejve të fjalës shqipe...
mbrëmjesh që kalonim
Luftës ballkanike, por që bashkë në biseda pafund... Xhaxhoja kish ndarë me
në fakt pothuajse gjatë tetë Kasem Trebeshinën, Mark
aty n’at barrakën e tij
muajve të veprimtarisë së të zymtë e të trishtë në Ndojën, Abdulla Berberin,
saj(sigurisht me ndërpre- e shumë intelektualë të
Savër... Kasemi, dhe mjaft
rje), u morr kryesisht me intelektualë të tjerë kok- tjerë “revizionistë” periud-
çështjen shqiptare , për hën e gjatë të izolimit në
krisur, s’kishin pranuar

ces që popullsitë dhe et-
nitë e tjera të Ballkanit e
kishin realizuar më herët,
Raporti sekret. Ja
të krijuar fillimisht një ishullin e Zvërnecit... në
të tufëzoheshin në “vathën
Shqipëri autonome nën komuniste” të realizmit Vlorë... E thekso, Xhaxhoja
suazën e Perandorisë Oto- e adhuronte Kasemin, për
socialist, për këta “rrebelë”

bisedat e takimit III

por edhe për vetë rajonin
që për shumë kohë ishte
kthyer në një skakierë
diplomatike ku luanin
mane , caktimi i kuÀjve të shumë gjëra, po në mënyrë
kishte raste që Áisnim deri
saj ishte një çështje që do vonë në mesnatë... Aty të veçantë për krenari-
të sillte më shumë debat në dhe kokfortësinë e të
emri i Kasem Trebeshinës

kryesisht interesat e dy
Perandorive të Mëdha,
asaj Austro-Hungareze
dhe Ruse si dhe të një
Fuqie të re të Madhe am-
në Konferencën e Londrës,
po aq dhe mundësinë për
dështimin e saj. Fillimisht
pasi u ra dakord për të kri-
juar një Shqipëri...
faqe 16-17
të Zogut me CIA-n
shfaqesh me nji aureolë
adhurimi, sepse ndaj tij
Xhaxhoja (Spiro Gjoka)
ruante jo vetëm nji kon-
sideratë të lartë, por ishte
NGA AGRON ALIBALI faqe 20 i bindur se do të vinte nji
qenit i paepur ndaj gjithë
formave të dhunës dhe
presionit, për vullnetin e
hekurt për t’i shkuar deri
në fund misionit...
faqe 19

Cyan magenta yellow black

14 SH.com

www.shqiptarja.com
ANALIZA
E diel, 28 korrik 2013
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

RELIKET KUJTIME

A është e vërtetë që nuk kishte Áamuj të tjerë

në Vlorë dhe se askush nuk e dinte se si ishte
FREDERIK STAMATI Áamuri kombëtar? Jo! Flamuri ishte ngritur ditë
(vijon nga fq. 13) më parë në disa qytete të Shqipërisë. Pra dihej se
si ishte
....e Bibliotekës dhe te Muzeut
kombëtar. ÇÁetova aq sa gjeta, por
jo aq sa dëshiroja. Dhe kur lexova
atë që shkruan Syrja bej Vlora për
Áamurin e pavarësisë vendosa të
shkruaj diçka, i nisur nga dëshira
për t’i u afruar të vërtetës.
Nuk ka asnjë dyshim se ai
përsërit pa mëdyshje variantin e
paraqitur të paktën dy herë nga
i biri, Eqerem bej Vlora. E për të
vazhduar diskutimin e nisur është
e domosdoshme që të citojmë vetë
autorin. Në faqen 70, në kapitullin
Pavarësia Kombëtare, ai shkruan:
“…Me 28 nëntor, me dëshirën
dhe pëlqimin e të gjithëve, u vendos
të ngrihej Áamuri i Shqipërisë dhe
të shpallet Pavarësia Kombëtare.
Pasi atë ditë nuk kishte mundë-
si të përgatitej Áamuri, u mor nga
shtëpia jonë një Áamur, që djali im
Eqeremi që nga viti 1908 e ruante
me plot nderime. Ai u ngrit në mes
të manifestimeve e brohoritjeve
gazmore të popullit…”
E tani le të paraqesim ato që
shkruan Eqerem bej Vlora:
Në përgjigjen e dt. 14 shkurt
1930 dërguar ministrit të jashtëm
të asaj kohe Rauf Ficos, ndaj
kërkesës së këtij për t’i dhuruar
Muzeut Kombëtar flamurin e
ngritur nga Ismail Qemali dhe që

KUJTIMET
Prefektura e Vlorës mendonte se e
kishte ai, shkruan:
“Me të marrë shkresën tuaj
n.784/I datë 18 vazhdues, vrapoj
t’ju jap shpjegimet mbi çështjen e
Flamurit Kombëtar që u ngrit në
Vlorë më 28/XI/1912.
Falenderoj Zotnin Tuaj piksë-
pari që, duke pasur besim të plotë
në ndjenjat e mija patriotike, m’u

Fakte të reja mbi

drejtuat për të marrë shpjegimet
mbi shenjën e shenjt të lirimit
kombëtar, edhe eventualisht për
t’ia siguruar brezave të ardhshëm,
duke e ruajtur në Muzeun e Shtetit.
Mjerisht, ishte kjo dëshira, me
të cilën mora mem gjithë shpirt
pjesë, nuk do të jet e mundur të
përmbushet.
Marr lejen tuaj t’ju bezdis pak,
duke treguar të gjitha ngjarjet që
jan në dijeninë time, mbi të parin
Flamur Kombëtar, që edhe në mos
u gjendt ky, të mbetet e pakta në
arkivat e shtetit tonë, historia e
Áamurit të parë që u ngrit zyrtar-
isht në Shqipëri.
Në vjeshtën e vitit 1909, gjende-
sha në Paris. Këtu pata rastin të ta-
kohem me të ndjerin Don Aleandro
, i cili me ndjenjat e lavdërueshme
Àloshqiptare që kish, ndiqte edhe
fantazinë e Mbretërimit tia në
Shqipëri. Bashkë me mua ishte
edhe Eqerem Bej Libohova. Në
rast të një gostie që na dha Don
Alandro na fali të dyve një Flamur
kombëtar, edhe na tha që sigurisht
këto Áamurë do të ngrihen ndonjë
ditë në Shqipërinë e lirë. Flamurin
që më përkiste mua e ruajta dhe e
mbajta për vehte . Në gusht 1912
kur erdha në Shqipëri, e solla
dhe e mbajta në kokën e shtratit
tim. Kurse në vjeshtë 1912 dolën
andarët e Greqisë në Himarë,
shkova me vetdashësit e Labërisë
, në ato Malësitë për t’iu bërë ball.
Kështu nuk u gjenda dot në Vlorë
më 28/XI/1912. Atë ditë u kërkua
për t’u ngritur një Áamur. Po meqë
nuk kish njeri në Vlorë Áamur kom-
bëtar, Z. Hydai Myftiu (sot mësues
në shkollën italiane në Vlorë) shkoi
me vrap në shtëpinë time.
Ky Áamur, pasi u përdor për
disa ditë, iu dorëzua znjs. Mehmet
Ali Pasha Delvinës, e cila banonte
në atë kohë në shtëpinë time. Kur
u ktheva nga lufta, flamurin e
gjeta prap mbi shtratin tim dhe e
lash aty. Por më 1914, kur hynë
rebelat e Shqipërisë së Mesme në
Vlorë, zonja në fjalë iku nga Vlora
për Delvinë, dhe Áamurin e mori
me vehte me qëllim që të mos
poshtërohesh, në atë kohë unë vetë
isha në Durrës dhe më pas në Itali.
Më 1914/15 sundimi i qever-
isë Vorio-epirote , u shtrëngua
rreptësisht në Delvinë. Zonja me
gjithë familjen e saj u detyrua të
shkojë në Korfuz.
Marr vesh, se pas hetimeve pri-
vate që bëra, që Áamuri mbeti në
një kasë brenda së bashku me akte
personale të fëmisë, në shtëpinë e
Mehmet Ali Pashës në Delvinë.
Qeveria Vorioepirote e Delvi-
nës, me anë të një kërkimi që ka
bërë në shtëpinë e lartpërmendur
e paska konÀskuar këtë Áamur
dhe e paska djegur.
Mjerisht, nëse kërkimet e mia
janë të njëjta me të vërtetën ky Á-
amur nuk ekziston më. Pa dyshim
që ky hidhërim është i përgjith-
shëm, por është veçanërisht një
fatkeqësi për mua që sot nuk
mundem të kem lumturinë, të
dhuroj kujtim të përhershëm,
shenjën e lirimit të atdheut.
Besoj, se do të jetë sa për
vërtetimin e thënieve të mia të
pyetet
- z. Hydai Myftiu në Vlorë
- Zonja Mehmet Ali Pashajt në
Delvinë
- Zoti Haki Alizoti në Tiranë
- Zoti Avni Delvina në Sarandë
Këta e dinin rrjedhën e çështjes”.
Dokumentin e mësipërm e ka
botuar disa vjet më parë histori-
ania Valentina Duka në “Histori e
Shqipërisë, 1912-2000”.
Një shpjegim të mëvonshëm
kemi po nga Eqerem bej Vlora
në “KUJTIME”, Vëllimi i dytë
1912-1925. Shtëpia e Librit dhe e
Komunikimit. Po e citomë:
“Një javë pas kthimit në Vlorë
çova Murat bej Toptanin dhe Hydai
efendin (nipin e babait të teqesë
sonë në Janinë) tek Ismail Qe-
mali, duke iu lutur të më kthente
flamurin që i pata huajtur. Më
premtuan të ma kthenin atë men-
jëherë, sapo zonja Marigo Posio
(një atdhetare e madhe demokrate,
por që i pëlqente reklama) ta kishte
qepur e qëndisur Áamurin e ri.
E pra në 28 nëntor kryeobjekti
i ditës, Áamuri si simbol i pavarë-
sisë, me atë pakujdesinë tipike
shqiptaro-lindore, ishte harruar.
Për më tepër shumica nuk e dinte
se si ishte ai. Askush në Vlorë nuk
kishte Áamur në shtëpi. Shtetfor-
muesit ranë në hall dhe vështruan
njëri tjetrin të hutuar. Atëhere
ngrihet miku im, Hydai efendiu
dhe thotë se në dhomën e gjumit
të Eqrem beut varet në mur një
flamur shqiptar, i futur në një
kornizë të bukur. Dhe pyeti në se
mund të merrej pa qenë aty i zoti.
Ismail beu i dha leje dhe kështu Áa-
muri, që dikur don Aladro Kastrioti
ma kishte dhuruar solemnisht në
Paris, shtegtoi në konakun fqinj
dhe ra në duart e Ismail beut, i cili
ia dorëzoi Murat bej Toptanit me
porosinë ta varte jashtë, ndërkohë
që vet qëndronte pranë në dritare.
E zgjata ca historinë e ngritjes
së Áamurit sepse në vitet e fundit
kanë qarkulluar variante krejt
të pavërteta dhe unë dëshiroj që
ngjarja e saktë të përshkruhet e
të mbetet njëherë e përgjithmonë”.
Duke lexuar me kujdes këto
dy shkrime vërejmë se thëniet e
Eqerem bej Vlorës ndryshojnë.
Në njërin variant thotë se kur u
kthye në Vlorë e gjeti Áamurin mbi
krevatin ku e ruante, ndërsa në
tjetrin se i u drejtua Ismail Qemalit
me anën e Murat bej Toptanit dhe
Hydai efendiut me lutjen për t’i
a kthyer Áamurin. Cilin variant
duhet të besojmë?
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
E SYRJA VLORËS
Áamurin e Pavarësisë
Por kjo është gjëja më e parëndë-
sishme. Ka të tjera që meritojnë të
analizohen.
A është e vërtetë që nuk kishte
flamuj të tjerë në Vlorë dhe se
askush nuk e dinte se si ishte Áa-
muri kombëtar? Jo! Flamuri ishte
ngritur ditë më parë në disa qytete
të Shqipërisë. Pra dihej se si ishte!
Gjithashtu nuk është e vërtetë se
nuk kishte Áamuj të tjerë. Ferit
Vokopola në “Atë unë e njoha”,
botuar në revistën “Njeriu”, Nr 8,
Tiranë, fruer 1944 shkruan: “Pop-
ulli, të vegjël e të mëdhëj, burra
e gra, me Flamurin Kuq e Zi në
duar, ishin mbledhur rreth godinës
duke kënduar hymne kombëtare”.
Shumë vite më parë pata rastin dhe
fatin që xhaxhai im, Arkile Stamati,
të më tregojë se si ai me të atin,
Nikollën, pjestar në delegacionin e
Durrsit, por pa ja ditur funksionin,
udhëtuan me kuaj për në Vlorë
në një kohë të keqe dhe në rrugë
me baltë. Me 28 nëntor 1912 ai ka
qenë në shesh dhe ka parë ngjarjet.
Kur Ismail Qemali ngriti Áamurin
sheshi oshtinte nga brohoritjet en-
tuziaste të njerëzve të shumtë, që
tundnin Áamujt e kuq, që mbanin
në duar. Pra, nuk është e vërtetë
thënia e Eqerem bej Vlorës se nuk
kishte Áamuj të tjerë veç Áamurit të
tij. Dhe mos të harrojmë edhe vari-
antet e tjera të Áamurit të ngritur
në Vlorë, si ai i Marigosë, i Spiridon
Ilos, i Kol Rodhes, i Petro Pogës.
Përse e fyen kështu një komb?
Në kujtimet e tij Ismail Qemali
thotë se: “Kurrë nuk do harroj atë
çast, dhe duart m’u drodhën me
shpresë e krenari tek e ngula në
ballkonin e banesës së vjetër shtizën
me Áamurin e prijësit të fundit të
Shqipërisë” dhe më poshtë “Populli
posa sheh Áamurin që ngrihet në
shtizë shpërthen në brohoritje e
gëzim…”. Kjo është cituar nga mono-
graÀa e Skënder Luarasit “Ismail
Qemali”, botuar në “Tri jetë” nga
shtëpia botuese “Migjeni” në 2007.
Në këtë moment na intereson puna
e shtizës ku qëndronte Áamuri. Nuk
është vetëm ky botim i Skënder Lu-
arasit që përmend shtizën. Ka edhe
botime të tjera që thonë se Áamuri
ka qenë në shtizë. Mirëpo Áamuri i
NË FOTO:
Nga
festimet e
Ditës së
Pavarësisë
më 1912,
ku në mes
spikat
Àamuri.
(Në krahun
tjetër)
Kopertina
e librit
të Syrja
Vlorës,
botuar pak
javë më
parë
Eqerem bej Vlorës ishte vendosur në
kornizën që ndodhej mbi krevatin e
tij, e rrjedhimisht pa shkop. Në se
do të pranojmë variantin e paraqi-
tur nga Eqerem bej Vlora, atëhere
ngjarjet zhvillohen pak a shumë
kështu: Hydai efendiu largohet nga
mbledhja, shkon në dhomën e gjumit
të Eqerem bej Vlorës, heq Áamurin
nga korniza, gjen një shkop, apo një
hekur, gjen gozhdë dhe një çekiç, e
mbërthen Áamurin në shtizë, ose e
lidh dhe e çon në sallën e mbledhjes,
ku me sa kuptohet e merr Murat
Toptani. Sikur gjithshka të ishte e
parapërgatitur, sa kohë do të merrte
ky proces? Ndërkohë nuk ka asnjë
të dhënë që të jetë vonuar ngritja
e Áamurit.
Se çfarë ndodhi në ato çaste me
flamurin mund ta kuptojmë nga
ato që shkruan Dhimitër Berati,
Àrmëtar i aktit të shpalljes së pa-
varësisë, në “Kujtime të Kuvendit
kombëtar të Vlorës”, botuar në
revistën “Njeriu”, nr. 5, viti 1942:
“Kush ka patur fatin të ndodhet
atje e ta shikojë këtë sqenë të për-
mallshme, s’mund ta harrojë kur-
ANALIZA 15 E diel, 28 korrik 2013
rë… Murad Toptani nga Tirana, që
ngriti Áamurin në mes të Mbledhjes
dhe këndonte Këngën e Flamurit, së
bashku me përfaqësonjësit korçarë
të Kolonisë së Bukureshtit q’e kishin
prurë atë këngë nga Vllahia!”. Dhe
në shkrimin “28 nëntor 1912” : “…
Të gjithë janë në këmbë. Një “Rroftë
Shqipëria”, që del prej të gjithë
kraharorëvet mbulon fjalët e fundit
t’Ismail Qemalit. Urimet përsëriten
e më s’marrin fund. Një Áamur u
çfaq n’at çast në mes t’odës. Një
tjatër Áamur i rrëfehet, në dritare,
popullit q’ishte mbledhur n’oborr të
shtëpisë”. ( Cituar nga Bardhosh
Gaçe, “Ata që shpallën pavarësinë
kombëtare”, Toena, Tiranë , 2002.)
Edhe vetë Eqerem bej Vlora
thotë se Ismail Qemali ia dha Áa-
murin Murat Toptanit për ta varur
në dritare. Ndërsa Ismail Qemali
shkruan se Áamurin e ngriti vetë
dhe e nguli në parmakët e ballkonit.
Pra Áamuri që u valavit nga Ismail
Qemali nuk ka qenë Áamuri i Eqer-
em bej Vlorës, por një tjetër. Por cili
ishte ky Áamur? Le të analizojmë
disa shkresa zyrtare të kohës, e që
ruhen në Arkivin e Shtetit.
E PARA:
“MBRETNIJA SHQIPTARE
PREFEKTURA VLORǠS
N 3170/III ex
Vlorë, më 20 Janar 1930
P. T.
Ministris se P. te Mbrendshme
(Sekretaria e Pergjithshme)
Tirane
Landa: Mbi të parin Flamur q’u
ngrit ne Vlore
Pergjigj’ e shkrese Nr. 8431 D.
19/12/930
Kemi nderin t’Ju njoftojme se
Komisaria e Policis dhe Bashkia,
na kane lajmeruar qe flamuri i
ngritun ne Vlore me 28/XI/912,
ndodhet ne duar te Z. Eqerem
Vlora, Minister i jone n’Athine.
Tue qene se njoftimet e Policis e
te Bashkis, nuk tregojshin ndo nje
argument sa te mund te formonim
nje mejtim pozitiv mbi kete çashtje,
Titullar’ i Kesaj Prefekture e pa
t’arsyeshme me e’hetu personalisht.
Ne hetimet t’ona personale, na
rezultuan keto te dy hipoteza mbi
kete Áamur istorik:
1.Thuhet se i pari Flamur Kom-
betar q’u ngrit ne Vlore, asht marre
asi kohe prej Zonjes Marigo Jovan
Bozo e cila ka pas ndjenja pa-
triotike te kulluera dhe ne shume
raste i ka sjelle sherbime te pa
numurta çashtjes Kombetare; ma
vone, si u pregatitne Flamure te
mjaftueshem po prej asaj Zonje,
Flamuri istorik i asht kthyer per-
seri zonjes Marigo Bozo.
Kete informate na e aÀrmojne
dy persona te besueshem, qe
kane ndodhe ketu, kur u shpall
Indipendenca: njani prej ketyne,
Z. Qazim Kokoshi, na deklaroj se
mbi kete çashtje, tash se fundi,
paska bisedue me Z. Kol Rodhe,
qe ndodhej asi kohe ne Vlore, i cili
ka thene se Flamurin ne fjale e ka
marre ai (Z. K. Rodhe) nga zonja
Marigo Bozo dhe ja ka çue nji sho-
qnie shqiptare ne Amerike.
2.M’ane tjater Z, Sefa Bej Vlora
(vllaj i Z. Eqrem Vloras), na deklaroj
ne menyre sekrete se Flamuri ne
fjale asht mare asi kohe prej shtepis
tyne dhe se ky mbas ca kohe asht
mare prej Z. Avni Bej Delvines, i cili
mund t’a kete edhe sot.
Tue qene se nga sa siper nuk
mund te formohet nje mejtim
pozitiv, jemi te mejtimit qe per
te kthjelluar çashtjen, te pyetet
zonja Marigo Bozo e Z. Kol Rodhe,
SH.com
www.shqiptarja.com
te cilet ndodhen aty dhe ne rast
qe pergjegjet e ktyne do te jene
negative, athere te pyeten dhe Z.
Z. Eqrem Vlora dhe Avni Delvina.
Prefekti”
Lidhur me këtë shkresë duhet të
bëjmë një koregjim date, të cilën na
e lejon arsyeja. Data e shkruarjes së
dokumentit është 20 janar 1930, kur
më poshtë, në Àllim, thuhet se po i
ipet përgjigje një shkrese të datës
19.XII.1930. Gabimi është, siç thomi
ne sot, një lapsus, sepse duhej të
ishte përgjigje e një kërkese të datës
19.XII.1929, ose 19.I.1930.
Pak komente mbi këtë shkresë.
Është në vazhdim të ecurisë së pro-
cedurës së saj që Rauf Fico i u drejtua
Eqerem bej Vlorës, përgjigjia e të
cilit u paraqit më lart. Përsa i përket
Áamurit të marrë nga Marigoja është
fjala për Áamurin e çetës së shoqërisë
“Besa-Besën” që udhëhiqej nga Kol
Rodhe, e që erdhi nga Amerika në
Korfuz në 1911 për tu hedhur në
Shqipëri dhe jo varianti i Áamurit të
përgatitur nga Marigoja, siç edhe e
përshkruan Kristo Floqi. Nuk besoj
që të jetë e mundur që prefektura e
Vlorës të ketë takuar Kol Rodhen,
e të ketë biseduar me të dhe mbasi
të ketë marrë një përgjigje nega-
tive prej tij, të ketë njoftuar organet
qendrore të shtetit dhe pastaj këta
t’i jenë drejtuar Eqerem bej Vlorës.
Kol Rodhe nuk ka lëshuar kurrë
pe në këtë çështje dhe ka debatuar
shumë ashpër vite të tëra me Kristo
Floqin, i cili me sa duket i paraqitej
i rrezikshëm në “autorësinë” e Áa-
murit kombëtar, ndërsa Eqerm bej
Vlorën nuk e përmend fare.
Mirëpo edhe kjo shkresë e ka
një pararendëse të saj që ruhet në
Arkiviv e Shtetit. Po e paraqesim:
“MBRETNIJA SHQIPTARE
Kryesija e Parlamentit
Nr 499
Tiran, 4. XII. 929
P. T.
KRYEMINISTRIS
Kamë nderin me e bamë të njof-
tun atë P. T. Kryeministri, se Par-
lamenti ne mbledhjen e vet më 2.
XII. 929, mbi nji propozim te bamë
, vendojë me i propozue Qeverisë te
marrë e të shtirë në dorë te parin
Flamurë qi asht ngritun në Vlonë
me 28. XII. 1912, i cili u gjindka
në duer te nji private, e te ruhet
në muzeun Kombetare.
Prandaj i lutena asaj P. T. Kry-
eministrije, me pasë miresinë me
bamë ç’duhet per shtimjen në dore
te shtetit t’atij Flamuri historik.
KRYETARI
I PARLAMENTIT
Pandeli Evangjeli. d. v.”
Vëreni! “…i cili u gjindka në duer
të nji private…”! Mos është fjala për
Marigonë? Mirëpo në ato kohëra
Marigoja përmendej gjithmonë me
emrin e saj dhe jo si “private”. Në
se nuk ka ndonjë gabim, cila është
kjo “private” enigmatike, që ruante
Áamurin? A mos vallë ka ekzistuar
edhe ndonjë variant tjetër? Pastaj,
si ra Áamuri në duar të një “pri-
vate”? Derisa ka patur të dhëna të
tilla, atëhere duhet të kenë ekzis-
tuar fjalë dhe nuk e besoj që të mos
jenë bërë kërkime gjatë viteve. Per-
sonalisht nuk kam bërë gjurmime
në këtë drejtim, megjithëse këtë
çështje e dija prej kohësh.
Nuk ka asnjë dyshim që Áamuri
i Eqerem bej Vlorës të jetë valavi-
tur atë ditë të shënuar së bashku
me Áamuj të tjerë pjesëmarrësish
në ngjarje, por pa qenë I PARI.
Dhe seicili pretendon për Áa-
murin e vet! Këtë bën me këm-
bëngulje edhe Eqerem bej Vlora në
shkrimet e tij.
16 SH.com
www.shqiptarja.com
HISTORI
E diel, 28 korrik 2013
AUSTRO-HUNGARIA
Roli i saj në caktimin
e kuÀjve veriorë të Shqipërisë
Më 29 korrik 1913 Shqipëria u njoh si principatë e pavarur. Në këtë njohje një kontribut të vyer
pati Austro-Hungaria. 100 vjet më vonjë një përkujtesë për këtë ngjarje, ku veç një analize të
fakteve e dëshmive të kohës vijnë edhe dy harta të panjohura…
DORIAN KOÇI*
S
hpallja e pavarësisë së Sh-
qipërisë dhe caktimi i kuÀjve
të saj ishin guri i fundit i mo-
zaikut të krijimit të shteteve kom-
bëtarë në Ballkan. Për shkak se
këto ngjarje të rëndësishme diplo-
matike, jo vetëm për popullsinë
dhe etninë shqiptare që po mate-
rializonte një proces që popullsitë
dhe etnitë e tjera të Ballkanit e
kishin realizuar më herët, por edhe
për vetë rajonin që për shumë kohë
ishte kthyer në një skakierë diplo-
matike ku luanin kryesisht inte-
resat e dy Perandorive të Mëdha,
asaj Austro-Hungareze dhe Ruse
si dhe të një Fuqie të re të Madhe
ambicioze si Italia, studimi i tyre
Àton një rëndësi të veçantë. Pas
një kompromisi të vështirë midis
Fuqive të Mëdha në Konferencën e
Londrës të thirrur për të gjetur një
zgjidhje të problemeve që dilnin
pas Luftës ballkanike, por që në
fakt pothuajse gjatë tetë muajve
të veprimtarisë së saj(sigurisht
me ndërprerje), u morr kryesisht
me çështjen shqiptare , për të
krijuar Àllimisht një Shqipëri au-
tonome nën suazën e Perandorisë
Otomane , caktimi i kuÀjve të saj
ishte një çështje që do të sillte
më shumë debat në Konferencën
e Londrës, po aq dhe mundësinë
për dështimin e saj. Fillimisht
pasi u ra dakord për të krijuar një
Shqipëri autonome nën suazën e
Perandorisë Otomane, caktimi
i kuÀjve të saj ishte një çështje
Ishin caktuar kuÀjtë Veriorë dhe Verilindorë
të shtetit më të ri të Evropës duke mos
respektuar aspak kriterin etnik, duke arritur
një paqe të vështirë në tavolinat e Konferencës
së Ambasadorëve...
që do të sillte më shumë debat
në Konferencën e Londrës, po aq
dhe mundësinë për dështimin e
saj. Vendimi i parë i Konferencës
së Londrës në datën 17 dhjetor
të vitit 1912 përqendrohet në dy
momente: në vendimin mbi au-
tonominë shqiptare dhe në njohjen
e së drejtës së Serbisë për një
dalje në Adriatik. Më andej këto
vendime do të ndryshonin, në bazë
dhe të situatës në rajon që ndry-
shonte dita-ditës por dhe interesit
të dy Fuqive të Mëdha të interesu-
ara për Shqipërinë, Perandoria
Austro-Hungareze dhe Italisë. Pas
shumë hezitimeve dhe presioneve
sidomos nga Rusia dhe nga fqinjët
ballkanikë, më në fund u arrit me
miratimi e aktit përfundimtar më
29 korrik 1913. Në këtë akt kanë
rëndësi shumë të madhe dy nenet e
para ku në nenin 1 thuhej shpre-
himisht se Shqipëria formohet si
një principatë autonome, sovrane
dhe trashëgimore sipas rendit të
parëlindjes(primogjeniturës), nën
garancinë e të 6 Fuqive. Princi
do të caktohet nga të 6 Fuqitë,
ndërsa neni 2 çdo lidhje suzeren-
iteti midis Turqisë dhe Shqipërisë
përjashtohet. Përmes këtyre dy
neneve, vendimi i Konferencës
së Londrës mund të cilësohen si
instrumentat më të rëndësishëm
ligjorë, ndërkombëtarë për sa i
përket pavarësisë së Shqipërisë.
Konferenca e Ambasadorëve të
Londrës diskutoi gjerësisht dhe
caktimin e kuÀjve të principatës
autonome apo dhe të pavarur në
varësi dhe të evoluimit të statusit
të territoreve shqiptare më vonë.
Situata e Shqipërisë, krahasuar
në momentin kur iu garantua pa-
varësia dhe u morën në shqyrtim
kuÀjtë e saj me shtetet e tjera ball-
kanike kur kishin qenë në të njëjtat
procese politike dhe diplomatike
ishte më e keqe dhe më e pashpresë.
Shteti kombëtar shqiptar po krijo-
hej pas rrënimit dhe tërheqjes së
otomanëve nga Ballkani dhe kuÀjtë
e tij do të përcaktoheshin në një
konÁikt të hapur me fqinjët e vet
që dëshironin të zbatonin parimin
e plaçkës së luftës. Kjo lakmi e fqin-
jëve për të përÀtuar sa më shumë
territore edhe pa e respektuar fare
parimin etnik në terren po dëm-
tonte shumë popullsinë shqiptare
që në vigjilje të krijimit të shtetit
të vet kombëtar i duhej që një pjesë
e konsiderueshme e popullsisë
së saj, të mos përqendrohej rreth
bërthamës së vet etnike por ti nën-
shtrohej autoritetit të shtetit kom-
bëtar të popujve fqinjë. Sigurisht që
parimi etnik nuk ishte respektuar
tërësisht dhe në caktimin e kuÀjve
të shteteve kombëtarë ballkanik,
por në ndryshim nga Shqipëria që
po krijohej, popullsitë dhe territoret
e këtyre vendeve kishin mbetur
nën dominimin osman , çka linte
një shpresë që në të ardhmen diçka
mund të arrihej në kuadër
të shpërbërjes së Peran-
dorisë Otomane.
Në rastin e Sh-
qipërisë caktimi i ku-
Àjve të saj merrte një
rëndësi të veçantë jo
vetëm për të qenë “leben
fahig” –viable për të për-
dorur një term që përdori
dhe diplomacia Austro-
Hungareze por edhe për
të arritur dhe përfshirë
në bazë të kriterit et-
nik pjesën më të madhe
të popullsisë dhe etnike
shqiptare, pasi lënia e
tyre nën administrimin e
shteteve kombëtarë fqinjë ë
nuk linte asnjë shpresë se e
në të ardhmen mund të ë
kishte ndonjë rivendikim m
kuÀjsh. Për më tepër elita ta
shqiptare kishte të freskët ët
fatin e territoreve dhe pop- p-
ullsisë shqiptare të përÀtuar ar
nga Mbretëria Serbe në vitin tin
1878 ku shumë shqiptarë arë
ishin detyruar të shpërn- rn-
guleshin nga trojet e tyre yre
etnike. Mirëpo pavarësisht sht
dëshirës së madhe të qeverisërisë
së Vlorës apo dhe elitës sh-
qiptare për të përfshirë sa a më
shumë territore shqiptare brenda
shtetit të vet kombëtar, situata
në terren ishte vërtet katastro-
Àke, pasi më shumë se gjysma
e territoreve shqiptare ishin të
okupuara nga ushtritë ballkanike
që dëshironin të zbatonin parimin
e kompensimit në Àtoren e tyre
ndaj Perandorisë Otomane, duke
nënkuptuar qartë përfitimin e
territoreve shqiptare.
Në këtë moment roli i diploma-
cisë Austro-Hungareze ashtu si në
përgatitjen e opinionit diplomatik
të Fuqive të Mëdha për shpalljen e
pavarësisë së Shqipërisë, rezultoi
të ishte shumë përcaktues edhe
për caktimin e kuÀjve të ardhshëm
të Shqipërisë. Momentet kryesore
ku Austro-Hungaria luajti një rol
të padiskutueshëm për caktimin e
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
kuÀjve ishte kryesisht përcaktimi
i kuÀjve të saj veriorë. Kjo qendrim
i vendosur i Perandorisë së vjetër
për të luajtur një rol të rëndësishëm
dhe përcaktues për kuÀjtë veriorë
të shtetit të porsaformuar shqiptar,
kishte në themel arsyet e veta.
Interesi i Austro-Hungarisë në
kuÀrin e veriut të Shqipërisë, e
kishte origjinën e vet në kultus-
protektorat-protektorati fetar të
Perandorëve Habsburg mbi kato-
likët e veriut
Shqipërisë Herët që
të Shqipërisë.
në 1615 me Traktatin e Vjenës,
Perandori i Shenjtë Romak Àtoi të
drejtën të kujdeset për mirëqenien
e popullsisë katolike të Perandorisë
Otomane. Ndërsa teoritikisht
kjo e drejtë nuk ishte e kuÀzuar
vetëm në Veriun e Shqipërisë,
afërsia e këtij rajoni me zotërimet
e Habsburgëve dhe protektorati i
ngjashëm fetar i Francës në Per-
andorinë Otomane i bëri kuÀjtë
veriorë precedentë të formuar mirë
të interesit të Habsburgëve në Sh-
qipëri. Gjithsesi edhe pse interesi
diplomatik i Perandorisë daton që
herët në Luftërat Austro-Otomane
të shekullit të XVI-XVII, ishte
vetëm në vigjilje të nacionalizmit
në Ballkan në shekullin e XIX që
diplomacia vjeneze Àllon dhe for-
mon një opinion të saj statik rreth
NË FOTO:
(Kryesore) Harta
linguistike shqipfolës
e Lippich dhe (Në të
djtathtë) harta
e Mensdor¿t
t it
territoreve d
dhe popullsive shqip-
tare në rajon. Perandoria Otomane
në shekullin e XIX ishte në gjendje
të avancuar drejt rrënimit të plotë.
Monarkia Habsburgase nuk mund
të ishte më e sigurt në pjesën e saj
jugore. Vendndodhja e Shqipërisë
në bregdetin lindor të Adriatikut e
bëri atë një territor të rëndësishëm
për lidhjen vitale detare të Peran-
dorisë përmes Adriatikut. Për këtë
arsye Monarkia që herët në vitin
1832 kishte hapur një konsullatë
të saj në Shkodër, e cila u bë në një
qendër të rritjes dhe shpërhapjes
së inÁuencës austriake në rajon
por dhe dëshmitare e rrënimit të
autoritetit të otomanëve dhe rri-
tjes së nacionalizmit ndër popujt
ballkanikë ku mes tyre shquante
nacionalizmi serb që pas formimit
të shtetit të vet kombëtar dhe
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
përkrahjes së hapur nga Peran-
doria Ruse për tu zgjeruar në ter-
ritore osmane , u bë një kërcënim
serioz për vetë Monarkinë dual-
iste që pas humbjeve të veta me
Gjermaninë dhe Italinë e shihte
Ballkanin si territorin e natyr-
shëm ku ajo mund të ushtronte
ndikim dhe të zgjerohej. Si një
aksion për të balancuar rritjen e
fuqisë së Serbëve në rajon, konsulli
austriak më Shkodër F.Lippich
sugjeronte në memorandumin e tij
të datës 20 qershor 1877 për Zyrën
Jashtme, që monarkia dualiste
të mbështeste Shqipërinë. Duke
mbështetur Shqipërinë , Monarkia
Dualiste mund të krijonte një bar-
rierë kundër sllavëve dhe mund të
përforconte Perandorinë Otomane
dhe ndalonte qëllimet imperialiste
ruse. Po kështu ai ishte i pari zyr-
tar i lartë i Monarkisë Dualiste që u
mundua të përcaktonte dhe kuÀjtë
linguistikë midis shqiptarëve dhe
sllavëve në veri.
Duke pasur gjithë këtë sfond
marrëdhëniesh dhe interesimi
statik diplomatik midis Monark-
isë Dualiste dhe territoreve shqip-
tare në veri, përmes gjithë krizave
diplomatike dhe luftërave që kish
kaluar Ballkani që nga Kongresi
i Berlinit, Lufta Greko-Turke
më 1897, revolucioni xhonturk,
aneksimi i Bosnjës dhe së fundmi
Luftërat Ballkanike, ishte e na-
tyrshme që Monarkia Dualiste të
adoptonte një qëndrim në Kon-
ferencën e Londrës që kishte në
bazë konsideratat etnograÀke të
shtrirjes së shqiptarëve në rajon.
Kështu në diskutimin e çështjes
së kuÀjve që Àlloi në terma më
konkrete që në seancën e dytë të
Konferencës së Ambasadorëve i
ftuar për të thënë mendimin e tij
“mbi kuÀrin lindor të Shqipërisë
së ardhshme”, MensdorÀ, amba-
sadori përfaqësues i Monarkisë
Dualiste përsëriti dhe njëherë
pikëpamjen austro-hungareze
se “ato pjesë që janë të banuara
vetëm e vetëm nga shqiptarët,
duhet t’i përkasin Shqipërisë”.
Pastaj ai i parashtroi Konfer-
encës një hartë të kombësive, të
përgatitur më parë në Vjenë, në
bazë të së cilës delte qartë “sa
thellë mbërrijnë shqiptarët” në
Veri dhe Verilindje.
Mirëpo, ashtu si pritej propo-
zimi i tij do të haste në kundër-
shtimet e kolegëve të tjerë të
Konferencës së Ambasadorëve që
ashtu si besohej ishte vërtetë një
shprehje e Koncertit Evropian që
datonte që një shekull më parë në
Kongresin e Vjenës më 1815 por
mishëronte gjithashtu unitetin e
të kundërtave. Në fakt Konferenca
jepte po atë tablo të rreshtimit të
forcave dhe kontradiktave midis
tyre. Dy blloqet e mëdha të kohës-
Lidhja Trepalëshe dhe Antanta
Kordiale e shtrinë hijen e tyre edhe
mbi punimet e Konferencës së
Londrës. Prapa rivalëve kryesorë
qëndronin aleatët e tyre nga blloku
përkatës. Padyshim pikëpamjet
apo propozimet u paraqitën gjith-
monë në emër të asaj apo kësaj
qeverie, por pasi ishin zhvilluar
më parë konsultime në rrethin e
ngushtë të aleatëve për të sigu-
ruar përkrahjen e tyre. Në këtë
klimë politike dhe diplomacie që
pasqyronte shpirtin e epokës ishte
e vështirë që çështja e caktimit
të kuÀjve të Shqipërisë të gjente
një modus vivendi të pranueshëm
nga Monarkia Dualiste dhe sllavët
e jugut që kishin mbështetjen e
Perandorisë Ruse për pretendimet
e tyre. Debatet dhe kontradiktat
në caktimin e kufijve veriorë e
verilindorë të Shqipërisë u përqen-
druan në ato që u quajtën kriza
rreth Shkodrës dhe Gjakovës.
Pikësëpari duhet sqaruar se për
Situata e Shqipërisë, krahasuar në momentin kur
iu garantua pavarësia dhe u morën në shqyrtim
kuÀjtë e saj me shtetet e tjera ballkanike kur
kishin qenë në të njëjtat procese politike dhe
diplomatike ishte më e keqe dhe më e pashpresë
interesat e Monarkisë, qyteti i
Shkodrës që shënonte edhe Àllimin
e interesit të tyre fetar, diplomatik
e kulturor rreth çështjes shqiptare
përbënte nyjën më të rëndësishme
të politikës austro-hungareze në
rajon për të cilën nuk mund të
bëhej asnjë kompromis. Rëndësia
e Shkodrës dhe arsyet se pse ajo
duhej të përfshihej brenda kuÀjve
të shtetit shqiptar, është shprehur
me tre pika kryesore të hartuara
nga vetë Konti Bertold , ministri i
jashtëm i Monarkisë.
Sigurisht që mbrapa këmbën-
guljes së Monarkisë për të mba-
jtur Shkodrën brenda kufijve të
shtetit shqiptar qëndronte fakti
se diplomacia Austro-Hungareze
e përfaqësuar nga Konti Bertold,
duke mos ushqyer iluzione se do
të mund të përballonte presionin e
diplomacisë së vendeve të Antantës
që mbështesnin parimin e “së
drejtës së luftës” për të kompensuar
me territore shtetet ballkanikë që
kishin Àtuar mbi Perandorinë Oto-
mane, dëshironte që në pamundësi
për të krijuar një shtet shqiptar që
do përfshinte sa më shumë popullsi
dhe qytete shqiptare brenda tij,
të paktën të garantonte një shtet
mbijetues, të aftë që të ushtronte
kontroll mbi zonat bregdetare të
Adriatikut Lindor, në mënyrë që
asnjë Fuqi tjetër e huaj të mund të
ndërhynte aty. Kjo ishe arsyeja që
qytetet e Gjakovës, Pejës, Prizrenit
dhe Dibrës, qytete etnikisht të pas-
HISTORI 17
E diel, 28 korrik 2013
tra shqiptare, pavarësisht dëshirës
së Monarkisë për tu përfshirë
brenda shtetit shqiptar, u koncep-
tuan nga kjo e fundit edhe si një
objekt shkëmbimi dhe kompromisi
në traktativat diplomatike me Per-
andorinë Ruse. Kjo gjë dëshmohet
që nga raportet e para të MensdorÀt
dërguar sheÀt të vet Bertold por
edhe në ecurinë e ngjarjeve që
përcaktuan dhe kufijtë Veriorë
dhe Verilindorë të Shqipërisë. Pra-
nimi i krijimit të shtetit shqiptar
dhe moslejimi i daljes së Serbisë
në Adriatik ishte parë si konc-
esione të mëdha politike nga ana
e Perandorisë Ruse, kështu që në
shkëmbim të Shkodrës , diplomacia
ruse kërkonte që qytetet e Priz-
renit, Pejës , Gjakovës dhe Dibrës
ti jepeshin Serbisë si kompensime
territoriale. Zgjidhja e këtij rebusi
të vështirë diplomatik për Fuqitë
e Mëdha , por kaq të dhimbshëm
për popullatën shqiptare në ter-
ren do të vinte përmes politikës së
presioneve por dhe të lëshimeve.
Edhe pse çështja e kuÀjve veriorë
të Shqipërisë po shikohej si çështje
prestigji dhe jetë a vdekje midis
Monarkisë dhe sllavëve të jugut e
dëshmuar kjo nga fjalët e Konrad,
sheÀt të Shtatmadhorisë Austro-
Hungareze se situata është kthyer
në një test force midis Monarkisë
dhe Serbisë dhe se ky test force
duhet të zgjidhet , sërish Monarkia
nuk mund të shkonte aq larg pasi
në horizont mund të shfaqej konf-
likti i armatosur me Rusinë. Thelbi
i politikës Austro-Hungareze qën-
dron në fjalët e Kontit Bertold që
edhe pas koncesionit që kishte
bërë Mensdorf në Konferencën e
Ambasadorëve në 14 janar 1913
se Austro-Hungaria nuk do të
insistonte më për përfshirjen e Gja-
kovës, Pejës dhe Prizrenit brenda
kuÀjve të shtetit shqiptar, konce-
sion që duket se e dobësuan pozitën
Austro-Hungareze në Konferencë,
pasi këto qytete sipas konceptit
Àllestar të Kontit Bertold duhet
të kishin qenë oferta shkëmbimi,
sërish do të theksonte “ne jemi të
përgatitur për të lëshuar territor
të banuar në pjesën më të madhe
prej shqiptarësh me qëllim për
të gjetur një bazë të fortë për një
mirëkuptim. Por ne absolutisht
nuk mund të shkojmë shumë larg
në këto lëshime sa të krijojmë një
Shqipëri të përbërë nga toka joprod-
huese shkëmbore të cilat nuk mund
të përbëjnë një shtet mbijetues.
Me pak fjalë tashmë diplomacia
Austro-Hungareze dukej qartë se
braktisi parimin etnik por vazhdoi
të qëndronte fort në principin e mbi-
jetueshmërisë të shtetit shqiptar
që do të mbetej deri në fund dhe
principi mbi të cilën diplomacia
Habsburgase do të bënte lëshimet,
presionet dhe traktativat mbi kuÀ-
jtë veriorë shqiptarë. Preokupimet
më të mëdha në të shumtën e ras-
teve nuk ishin tashmë më të karak-
terit etnik , por shpesh herë kaluan
dhe në shqetësime melodramatike
SH.com
www.shqiptarja.com
mbi fatin e mbretërisë të Malit të
Zi që ishte ushqyer prej kohësh
me iluzionin që duhej të zgjerohej
në jug dhe Shkodrën të kishte si
kryeqytet të Mbretërisë apo me
keqardhjen për mos daljen në det
të Serbisë dhe për këtë gjë duhej
kompensuar me toka shqiptare në
Verilindje që nuk përbënin interes
strategjik për Monarkinë. Ngjarjet
e mëvonshme do të rridhnin shumë
shpejt dhe për të zhbllokuar këtë
situatë nuk do të nguronin, takimet
e fshehta diplomatike, letrat e
shkëmbyera midis dy sovranëve
deri dhe propozime të çuditshme
anti ekologjikë si tharja e liqenit të
Shkodrës për të përÀtuar toka të
reja për mbretërinë shkëmbore të
Malit të Zi, derisa do të arrihej kom-
promisi përfundimtar në datën 22
mars 1913 ku u Àksua marrëveshja
e plotë për kuÀjtë Verior dhe Ver-
ilindor të Shqipërisë. Mbledhja
duke marrë shënim për njoftimin
austro-hungarez lidhur me lënien
e Gjakovës Serbisë, fiksoi mar-
rëveshjen tanimë të plotë për gjithë
vijën e kuÀrit në Veri e Verilindje.
Më tej përveç që konstatonte nevo-
jën e marrjes së “masave urgjente
për të mbrojtur popullsinë katolike
dhe myslimane dhe shqiptare në
krahinat që iu dhanë Malit të Zi
dhe Serbisë”, mbledhja u rekoman-
doi Fuqive që të ndërmerrnin hapat
e konkorduar t’i nënshtroheshin
vendimeve të tyre. Duke qenë se
çështja shqiptare-thuhej për këtë
në procesverbalin e mbledhjes-nuk
ishte aspak e lidhur me vazhdimin
e luftës midis Turqisë dhe aleatëve,
Fuqitë mund të ndërhynin në Ce-
tinë dhe Beograd, me qëllim që të
hiqej rrethimi i Shkodrës, të ndër-
priteshin luftimet në tokat që iu
lanë Shqipërisë dhe të zbrazeshin
këto sa më parë. Si përfundim
ishin caktuar kuÀjtë Veriorë dhe
Verilindorë të shtetit më të ri të
Evropës duke mos respektuar
aspak kriterin etnik, duke arritur
një paqe të vështirë në tavolinat
e Konferencës së Ambasadorëve,
partiturës së fundit të Koncertit
Evropian të Fuqive të Mëdha të
nisur një shekull më parë në Vjenë,
paqe që jo më shumë se një vit do
të prishej nga krisma e kobures që
vrau Princin Kurorës së Monarkisë,
Franc Ferdinantin e që do shënonte
Àllimin e Luftës së Parë Botërore,
një nga kasaphanat më të mëdha të
njerëzimit. Përcaktimi në mënyrë
arbitrare të kuÀjve të Shqipërisë
edhe pse në përgjithësi këto kuÀj
u respektuan nga Fuqitë edhe pas
dorëzimit të Shkodrës në duar të
malazezve duke mos lejuar këta të
fundit për ta aneksuar, u kthyen
në fakt në burim konÁikti të vazh-
dueshëm përgjatë gjatë gjithë shek-
ullit duke dëshmuar edhe njëherë
se vendimet e marra pa respektuar
kriterin etnik si faktor përcaktues
e vetëvendosës janë të destinuar
të dështojnë.
ɷ Bibliografi:
1- Hall Richard Cooper, (1974)
Austro-Hungary and the northern
Albanian frontier 1912-1913,
Ohaio: Ohiao State University
2- Puto A(1978). Diplomacia e
Fuqive të Mëdha dhe Pavarësia
e Shqipërisë. Tiranë : 8 Nëntori
3- Puto,A(2003)Historia Diplomatike
e çështjes shqiptare. Tiranë: Albin
4- P.Cambon-it dt 22.03.1913, DDF
3 serie t.VI, D NR,49 DHE TEL
Mensdorf-it po asaj date QUA
d.nr. 6261
* Doktorant në Qendrën e Stu-
dimeve Historike Instituti i
Historisë
18 SH.com

www.shqiptarja.com
SPECIALE
E diel, 28 korrik 2013
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

TRADITA VLERA

Bota si shtëpia
Shën Pali në shpirt
Melakonlitë, joshjet dhe dënimi i rrënjëve të vendeve të tyre kumbojnë
në kujtesën e Annibale Formica, drejtori i Parkut Kombëtar në Pollino

PIETRO ABITANTE secilit prej vendeve dhe historia e Romës

me monumentet e saj.

R
oger Crowley, në librin e tij “Rënia e
Kostandinopulit (1453), të cilin sapo e
kam përfunduar së lexuari, përshkru-
an fundin e kryeqytetit të lashtë bizantin,
natën tragjike të 29 majit të vitit 1453,e
shoqëruar me grabitje dhe shkatërrime: një
traumë për Perëndimin. Kjo ngjarje shënoi
humbjen e krishtërimit dhe fundin e botës
klasike. Pas pushtimit të qytetit bizantin,
Sulltan Mehmeti i Dytë, ktheu Shën SoÀnë
në një xhami; shpëtoi katër engjëjt roje nën
kupolë, si homazh për shpirtrat e vendit”
dhe krijoj një vend të ri multikulturor. Au-
tori rrëfen në detaje, së bashku me ngjarjet
historike, shumë vende të rëndësishme të
qytetit, në të cilën, në shekullin e katërt pas
Krishtit, Konstandini kishte transferuar
kryeqytetin e Perandorisë Romake. Mehmet
i II-të vdiq më 3 maj 1481 në afërsi të Gebze,
në të njëjtin vend ku Hanibali kishte vdekur,
“Pas pushtimit, në 1453, të kryeqytetit
bizantin, Mehmeti II, në vitin 1464, pushtoi
Morea, duke shkatërruar fragmentin e
fundit evropian të Perandorisë Bizantine.
Me vdekjen e udhëheqësit të madh Gjergj
Kastriot Skëndërberg më 17 janar të vi-
tit 1468, Àlloi eksodi i emigrantëve nga
Shqipëria dhe Morea në Itali, ku gjetën
strehim tek komunitetet arbëreshe. Një
nga këto vende, është Shën Pali Shqiptar,
në Luginën e Sarmentos, vendi im”. Në ku-
jtesën e tij duket e projektuar gjatë viteve,
një hartë, në të cilën janë shënuar të gjitha
vendet e banuara, vizituara, imagjinuara,
konceptuara, projektuara,studiuar, dëgjuar
në tregimet që e kanë pasionuar dhe ende
e përfshijë me kujtimet dhe emocionet.
Shën Pali, shtëpia, Sarmento, shtrati i
lumit, grumbulli i madh i gurëve, lugina,
NË FOTO:
Dy gra
arbëreshe
me kostumet
tradicionale
në Shën Palin
shqiptar
janë vende ku ai ka gjithmonë ëndërruar sion të palodhur, dhe shumë emigrantë në
dhe ku, çdo ditë, merr kohë për të marrë vende të largëta dhe të panjohura. Këtu
frymë, për të qetësuar pasionet dhe ccli- janë gjurmët e rrënjëve të tij, shenjat e
ruar mendjen nga obsesionet. Këtu gjen identitetit të tij, Pollino, vendi i ambicieve
trashëgiminë e etërve, barinjve, fermerëve, dhe iluzioneve të tij.
punëtorëve, artizanëve, mbledhur me pa- Këtu ju mund të dëgjoni “thirrjen e

Jeta për shpi, Shën Paljin te zëmëra

“një tjetër aspirues për të pushtuar botën.”
Në epilogun e tregimit të rënies së Konstan-
dinopojës, libri gjithashtu rishikon edhe
“vendet pushuese”. Kështu shkruan An-
nibale Formica, drejtor i Parkut Kombëtar
të Pollinos, fotograf i vëmendshëm i fjalëve,
mes ndodhive dhe imazheve që tregojnë
historitë e vendit të tij, Basilicata dhe vendi
i tij i origjinës, Shën Pali Shqiptar. Dhe çdo
rrëÀm, njohuri e historisë së njeriut, duket
të jetë një pikënisje për të të treguar atë
vend dhe po atë vend. Një nga këto “vende
pushimi”, thotë Formica, e përshkruan
Luis Sepulveda tek libri “Përbërësit e një
jete të pasioneve të frikshme”: “Në një cep
të Bergen-Belsen, pranë krematoriumeve,
dikush - nuk e di kush dhe kur - shkroi
fjalët që janë themelore për shkrimet e mija,
burim i çdo gjëje që unë shkruaj. Këto fjalë
thonin, thonë dhe do të vazhdojnë të thonë
për aq kohë sa ka njerëz të vendosur për të
sakriÀkuar kujtesën: “Unë kam qenë këtu
dhe askush nuk do të tregojë historinë time”.
Është e vërtetë. Nga disa vende të cak-
tuara dalin për mirë apo për keq, shpirti i
atyre që i ka krijuar, jetuar, përjetuar, gë-
zuar apo vuajtur. “Materialiteti i tyre i lejon
njeriut për të riÀtuar kuptimin dhe për të
ruajtur marrëdhëniet e lashta me tokën, që,
siq beson Rudolf Steiner, është” puna më
komplekse e artit që njeriu vazhdon të kri-
jojë”, dhe kështu sicc e përshkruan Oscar
Niemeyer, i mahnitur “nga kurba e lirë dhe
sensuale që gjen në malet e vendit të tij,
në shtratet e lumenjve, në valët e oqeanit,
në retë e qiellit dhe në trupin e gruas së
preferuar”, dhe në fund, në ftesën që bën
fotograÀ Sebastião Salgado, në ZanaÀllë,
... “për të ndryshuar stilin tonë të jetës,
për të respektuar më shumë natyrën dhe
çfarë na rrethon, për të Àtuar një harmoni
të re.” Për drejtorin e Parkut, vende të tilla
si ato të përshkruara në një revistë disa javë
më parë si gurët dhe akulli i malit Ararat,
Arka e Noes, Anatolia Lindore, edhe pse
nuk janë parë, nganjëherë vetëm studiuar
dhe imagjinuar, i përkasin historisë së saj,
edhe ajo më personale, sicc janë asetet e
Rrënja vendeve të shkretë: një mall çë të heljq shpirtin
R oger Crowley në La caduta di Costantinopoli çe gati rrita së diu-
vasuri Àet për atë natë e zezë e 29 majt 1453 kur Kostantinopoli
pësoi pisën me dëme të fortë, klje djegur e ra ndën turqit: një traum
për Oçidentin. Sinjarti fundin e kishtersisë dhe e jetës klasike. Sultani,
Mehmet i Dyti, pas çë e zu çitatën, ndroi kljisën e Shën So¿së në
moske; salvoi katër anxhulj “si rriall për shpirtrat e vendit”. E atje
ljeu një interkulturë e re. Autori shkruan, bashkë me të tjerët evende
, për të gjithë ata lloke të çitatës pljot storje e bukuri çë kostantini,
në sekullin i katërt, bëri kapitale e Imperit Roman. Mehmeti vdiq
në tretën e majit 1481 afër Gebze, atje ku vdiq edhe Anibale “njatër
kondotier çë doi të mirrë jetën e tërezë”. Në fundin e librit janë të
shkruarë njeri pas jetrit edhe “ vende pushimi”. Kështu shkruan An-
nibale Formica, direturi i Parkut Puljin, fotograf i “ fjaljevet”, ndëpër
storje e i imaxhëna çë i rrë¿ejën vendet e tij, Bazilikatën e, më se
gjithë katundin , Shën Palji i Aljbëreshve. E çdo vjen e xë, çë vizitatar
ose çdo diuvas ia jep spundin të Àjas për atë vend e për atë katund.
Një ndër këta “vende pushimi” e kuljton Luis Sepulveda tek libri i tij,
“Ingredienti di una vita di formidabili passioni” ku shkruan: “Tek një
anë e Bergen-Belsen, afër furret krematorë, ndonjëri- nëk di as kush
e as kur- shkruajti disa fjaljë çë janë a baze për artën e të shkruarit
tim. Ato fjaljë thoin, thonë e do të thenë: - U ljeva këtu e mosnjëri do
te rrë¿enj storjen time.- Ka këta vende delj, tek e mira e tek e ljiga,
shpirti i atij çë i kriarti, i rroi, i gudhirti e i patirti. Materialitata e këtyre
lloke e ljëshon njerin ti marr vesh senxit e tyre e të mbarë fort ljidhjen
e ljashtë me dhen, çë si e pënxon Rudolf Steiner është “ një operë
artje më e ngatarrjer çë njeriu mënd plazmar” e ashtu si e rrë¿en
Oscar Niemeyeri “ atë kurvë sensuale çë gjënj mbi maljet e patries
sime, tek gjërprinjt e ljumëvnjvet të mi, mbi suvaljat e oçeanit, tek
ret e qiellëzës e tek kurmi i gruas sime”. Ashtu si thot edhe fotogra¿
Sebastião Salgado: “..të ndronjëm stile di vita, të qellemi me rispjet
prej naturës e armonisë së saj”. Për Annibale Formica, vende si
ata çë diuvasi tek një rivistë, me reportazhe turizmi, si malji Ararat,
Arka e Noeut e Anatolia Orientale janë lloke çë, sadomos s’pa maj
o vetëm studhjartur, marrën pjesë te storja e jetës personale, ashtu
si janë petk i nganjë nesh storja e Romës me monumendet e saj.
Mehmeti i Dytë pas çë në 1453 kish marrë kapitalën Kostantinopoli,
në 1456 shkelji Moren e skatërroi të ljurtëmën copëz e imperit bizan-
tin e pas mortjen e Skënderbeut, 17 janarit 1468, zu ¿ll migraciuna
e aljbëreshvet ka Albania e ka Morea drejt ‘Talies, ku gjen ku të zëin
vend . Një ndër këta vende, tek Valsarmendi, është Shën Palji i
Aljbëreshve me toponomastikën e tij, si ruga More, qaca Koronevet e
qaca Skënderbeut.I mba mend, me vitrat çë shkuan, si tek një mapë,
të gjithë këta lloke çë rroi, përpoqi, njohu pënxoi, studhjarti e gjegji
tek përrallazit çë tue kuljtuar i rrëmbenjën zëmërën adhe. Shën Palji,
katundi i tij, shpia, ata grumbiljt gurësh të ljumit Sarment janë lloke
ku çdo herë ëndri syhapt, e ku, nga ditë, e merr monin për te shuanj
zjarrin e shpirtit e për te qetësohet. Ketu gjën petkun e prindëve, e
pekurarëve, e artxhanve, e atyre çë dirsinjën bukën jasht; një petk
i shtuar me mallin e gjall të rrënjavet e me migraciuna pafund drejt
vendeve largu e të panjohurë. Këtu gjënden gjurmet e rrënjavet ,
senjet e identitatës :” kush isha, kuah jam e kush do të jemë; këtu
gjënj Puljinin, deshirat e ilusionet e mia”. Këtu ndiejti “Il richiamo di
Itaca”, ajo Itaka e poezisë së Kostantin Kava¿sit çë Àjet për sa e gl-
jatë është udha e “ meta” e saj është vet të ecurit. Këtu në mest shpi,
ruga, sheshe, gjituni, ara, kopshte, udhë jashtje e peizaxhe ai ka
spërënzën të rrier “ ndë udhë” e të përpjek ngaditë gjindjen çë njohu
e me kë ka shumë kunde së bashku. Janë vende ku grumbullohen
fjaljat me të çiljat u rrit e u istruir, paradigme me të çiljet e ruan adhe
senxin e kulturës paizane, senxin e të uljurit dielli e “dell’altrove”
ku katundi i vogelj zu vend, sod i mbllym, me një demogra¿ e një
ekonomi çë uljen pabes, e tentar, megjithë atë, ti hapenj orizontet
e storjen e tij. ”L’altrove” çë , më parë, ish largu katundit çë ndihej i
ngusht, mb’atë anë atyre rugave të shkreta çë i Àjasën, i kuljton jetën
çë shkoi e çë do të vinj: tek ata vende ku ruhet identitata i atij çë qën-
dron e i atij çë iken e qelen Itakën e tij te zëmëra. “Sod ky “altrove”
është më vertet këtu, thot Annibale, ku u’ mënd të marr frymë të heljq
thell , menjëherë, shpirtin e storjes çë rrova e çë rronj, ajrin e natyrës,
e ljisëvet, e spartavet, e barit, e ljuljevet, e banxhurnës, e mëllagës,
e suljës çë në moin e majit nguqen dherat, e ajrin borës çë sbardhen
ka maljet e Puljinit (Serra Dolcedorme e Serra Crispo) e ka shkëmbi
i Petrasasit”. Ky vend ¿zik çë shumë herë kuljton e rrë¿en, spiegar
senxin çë ljidhen realitatën materiale çë njeriu plazmaren me storien
e evendevet çë ruhen tek memoria e gjithë atë çë kjo jetë e vërtet i
mësoi, ashtu si e ndien, si e sheh, e bërë me prinçipe, me vljera, me
rregulla për të sillesh bukur, çë vinjen ka kultura e njerzvet e vendit
të tij. “Me motin çë shkon tek këta lloke vete tue bërë kalendarin e
stories së fëmiljës sime, atë e djeshme e atë e sotme, e mbushur më
evendet çë japën frymë generaciunave të rea me amure të ndryshe
e vende të ndrishe e me te çiljet stiset një shpi e një fëmiljë e re”. Tek
kalendari është sinjartur ninulja e një kriaturi i sapoljer çë e mbljon
dhe e bëgan me sentimende, e, për direturin tënë, çë s’është më aq
i ri, këta semtimende bëhen më të tresh, më të ndëndur, më të matu-
rartur, më të qetësuar...“E pënxonj me mall, po i rrëmbier, magjinë e
Chopenit, çë kish jetën për shpi e Polonien te shpirti”.
Shën Palji i Aljbëreshve, 28 llunarit 2013.
Pietro Abitante
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
Itakës”, si në poezinë e Konstandin KavaÀs:
një poemë ku udhëtimi është destinacioni
në një kohë. Në këtë rrugë, mes shtëpive,
rrugicave, shesheve, lagjeve, fushave,
kopshteve, këngëve dhe peizazheve, ush-
qen shpresën të qëndrojë dhe të takohet
çdo ditë me njerëz dhe me të cilën ai ka
shumë të përbashkëta. Këto janë vendet
të dëshmive të formimit të tij njerëzor dhe
kulturor dhe paradigmave me të cilat mund
të ruajë akoma sensin e shoqërisë fshatare,
në të cilën bashkësia e vogël edhe pse ka
pësuar një rënie demograÀke, regression
të fortë shoqëror, ekonomik dhe kulturor
tenton të zgjerojë vizionin e botës, aspiratat
kulturore dhe historinë e tyre të ardhshme.
Diku tjetër më parë ishte përtej hapësirave
të ngushta të vendit; përtej hapësirave të
shënuara nga prania dhe braktisja, nga
kujtesa e së shkuarës dhe së ardhmes që
ende pret: në ato hapësira ku është ruajtur
identiteti si të atyre që qëndrojnë si dhe të
atyre që largohen, t cilët marrin Itakën në
zemër. “Sot gjetkë është pikërisht këtu”,
ku ai mund të marr frymë, me një frymë,
shpirtin e historisë dhe përvojës së tij, ajrin
e natyrës, pemëve, barërave, gjinestrës,
dëllinjave, e banxhurnës, dhe shkëmbinjve
prej lave të Timpa Pietrasasso”.Ky vend
Àzik, kujtuar dhe rrëfyer, shpjegon kupti-
min e gërshetimit mijëvjeccar mes realitetit
material në dispozicion të njeriut që e
përjeton, e formon, dhe krijon peizazhin,
dhe “historia e ngjarjeve” gjatë shekujve,
të cilat ruhen në memorien e njohurive
të tyre dhe mënyrën për të kuptuar dhe
shikuar, formuar me parime, vlera, rreg-
ulla, edukim i marrë nga kultura e vendit
dhe banorët të saj. Me kohën, përfundon,
drejtori i Parkut, në këto vende shkoj duke
bërë kalendarin e historisë sime familjare
të së kaluarës dhe të tashmes, një cikël
të ngjarjeve që sjellin jetë brezit të ri dhe
stinëve të reja të ndjenave, në një tjetër
mënyrë për të kultivuar dashuritë dhe në
një vend tjetër, ku ndërtohet shtëpia dhe
familja. Në kalendar është shënuar data
dhe vendi i djepit të pare të një krijesë të
re, në ishullin Tiberina, ardhur në jetë për
të bërë krenar mirësinë e një dashurie që
rritet dhe pasurohet me ndjenja që për mua,
për moshën time jo të re, ata bëhen më të
fortë, më të kultivuara e më të qeta. Dhe
mendoj me melankoli, por i magjepsur, në
hijeshinë e Shopenit, i cili kishte si shtëpi
botën por në shpirt Poloninë”.
Biblioteka e heshtur
e Kasem Trebeshinës...
Në ato takimet e herëpashershme, Kasemi më dha listën e krejt veprave të shkruara prej tij deri
në vitin 2003... Prej asaj kohe kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe askush s’di të thotë cilat janë
veprat që ka shkruar Trebeshina dhe i janë shtuar këtij vargani pafund veprash të pabotuara...
JOZEF RADI
P
ër Kasem Trebeshinën, e kisha
dëgjuar shpesh të Áite Xhaxhoja
(Spiro Gjoka) n’ato orë pafund
mbasditesh dhe mbrëmjesh që kalonim
bashkë në biseda pafund... aty n’at
barrakën e tij të zymtë e të trishtë në
Savër... Kasemi, dhe mjaft intelektualë
të tjerë kokkrisur, s’kishin pranuar të
tufëzoheshin në “vathën komuniste” të re-
alizmit socialist, për këta “rrebelë” kishte
raste që Áisnim deri vonë në mesnatë...
Aty emri i Kasem Trebeshinës shfaqesh
me nji aureolë adhurimi, sepse ndaj tij
Xhaxhoja (Spiro Gjoka) ruante jo vetëm
nji konsideratë të lartë, por ishte i bindur
se do të vinte nji ditë që kultura dhe
letërsia shqipe do të mburresh me emrin
e këtij shkrimtari kollos... dhe se vepra e
tij shumplanëshe, pa diskutim do të zinte
vendin që meritonte... krahas korifejve
të fjalës shqipe... Xhaxhoja kish ndarë
me Kasem Trebeshinën, Mark Ndojën,
Abdulla Berberin, e shumë intelektualë
të tjerë “revizionistë” periudhën e gjatë
të izolimit në ishullin e Zvërnecit... në
Vlorë... E thekso, Xhaxhoja e adhuronte
Kasemin, për shumë gjëra, po në mënyrë
të veçantë për krenarinë dhe kokfortësinë
e të qenit i paepur ndaj gjithë formave të
dhunës dhe presionit, për vullnetin e hek-
urt për t’i shkuar deri në fund misionit që
i kishte vënë vetes... për ndershmërinë
intelektuale proverbiale... Me porosi,
dhe një letër të Xhaxhos (Spiro Gjokës),
mbasi kisha ndjekur bisedën që u zhvil-
lua në Institutin e Lartë të arteve midis
A. Klosit dhe E.Ramës, në Àllim të vitit
1991, shkoj dhe takoj Àllimisht vetëm
“Njeriun Legjendë” Kasem Trebeshinën...
në nji mbasdite dimri, kur shpresohej se
po vinte Pranvera e Lirisë... Më pas kam
shkuar plot herë të tjera, duke qenë edhe
shoqërues në biseda i Lazër Radit, Robert
Elsie-së, Visar Zhitit dhe disa herë edhe
me Leka Ndojën të birin e Mark Ndojës...
N’ato takime pata rast të shoh etazheret
pafund të dorshkrimeve të këtij Njeriu, aq
sa me dukej e pabesueshme, se si nji njeri
mund të kishte aq shumë dorshkrime...
dhe asnji libër të botuar... (Kur shkova
për t’parë herë ai s’kishte botuar asnjë
vepër!! Vetëm pak kohë më vonë iu botua
në Shkup “Stina e stinëve”) Asnjiherë
ritmi i shkrimeve të tij s’u ndoq nga ritëm
i botimeve të veprës së tij... Ende sot kjo
vepër e madhe, jeton e shpërÀllur, dhe e
mbuluar me nji heshtje institucionale, që
fyen çdo shqiptar të lirë, dhe çdo qytetar
të lirë të kësaj bote... Ka vite që sa herë
shkoj në Tiranë, e trokas portën gri në
katin e katërt... ku s’ka asnji emër të
shkruar... Përgjigjet vetëm Heshtja...
ose nëse është ndokush brenda thuhet
si ritual e njejta përgjigje... “Kasemi
s’është... gjendet te vajza në Turqi!” Në
ato takimet e herpashershme, Kasemi
më dha listën e krejt veprave të shkruara
prej tij deri në vitin 2003... Prej asaj kohe
kanë kaluar më shumë se dhjetë vite dhe
askush s’di të thotë cilat janë veprat që
ka shkruar Trebeshina dhe i janë shtuar
këtij vargani pafund veprash të pabotu-
VEPRAT 19
VEPRA E PABOTUAR E KASEM TREBESHINËS
(DORËSHKRIMET 1937-2003)
ɷ Poetika
1- Belbëzime, (poezi, dramë, prozë), 1937-1939
2- Zgjimi i Polimnias, 1944-1948
3- Zogj shtegëtarë, 1948-1951
4- Manushaqe në dëborë, 1952
5- Pranverë e gëzuar, 1952
6- Perëndim i trishtuar 1953
7- Soneta, 1952-1957
8- Gjurmët e vjetëve 1954-1955
9- Vjeshta, 1955
10- Preshi në oqean, 1955
11- Fyelli i Panit 1956-1958
12- Unaza e Labërisë 1957
13- Artani dhe Min’ja 1959
14- Harpa e Eolit 1959-1961
15- Mercenari, 1960
16- Natë mistike 1960
17- Legjenda të kaltëra, 1962
18- Njëmijë e më shumë netë, 1963
19- Fletë të rëna, 1970
20- Kujtime të thinjura, 1971
21- Shtegtime të trishtuara, 1972
22- Kohë dhe këngë, 1973
23- Këngë në pranga 1980-1987
24- Katër kryeqytetet, 1992-1993
25- Zërat e mbrëmjes, 1994-1996
26- Zëra në errësirë 1998-2001
27- Aurora borealis 2001-2003
ɷ Dramaturgjia
1- Togeri trim, 1937
2- Spartaku, 1938
3- Letra e fundit, 1945-1946
4- Nata, 1948
5- Kur ngatërrohen ¿jet, 1948
6- Reforma, 1948-1949
7- Këngë në agim të parë, 1949
8- Ushtojnë malet, 1950
9- Kruja e çliruar, 1950
10- Mbeturinat, 1951
11- Heronjtë, 1951
12- Demi për bishti, 1952
13- Zhurmë në qiell, 1955
14- Kohë të asnjë viti, 1956
15- Zonja e Janinës, 1956
16- Yjtë lëvizin me shpejtësi, 1959
17- Kur zemrat diktojnë, 1959
18- Legjenda e këngëve, 1960-1963
19- Historia e atyre që s’janë, 1961
20- Ëndërr e përjetëshme, 1952-1962
21- Lufta e Trojës, 1965
22- Jul Qezari, 1966
23- Kejstuti, 1967
24- Trokitja, 1968
25- Rrugët e Paradizit, 1968
26- Gjyqi, 1969
27- Meteoriti i mbretit Budurr, 1969
28- Antoni dhe Kleopatra, 1969
29- Fineu, 1969
30- Frika dhe krimi, 1971
31- Perandori i Bizancit, 1971
32- Ku takohen kohët, 1974
33- Hani, 1974
34- Muzeu, 1974
35- Tiranozauri, 1975
36- Kalorësi në katër rrugët, 1975
37- Magjistari, 1975
38- Froni, 1976
39- Gjyqi i fundit, 1976
40- Evandri dhe Nausika, 1976
41- Zoti Rraketake në votime, 1978
42- Nata e tridhjetë e gjashtë gushtit, 1992
43- Kali prej kartoni, 1992
44- Pse nuk u bë qytet fshati ynë? 1992
45- Laskuriqi i natës, 1993
ara... dhe të shpërÀllura poshtërsisht... Për
cilindo lexues, kjo listë e pafund veprës ende
të pabotuar të Kasem Trebeshinës do të
E diel, 28 korrik 2013
SH.com
www.shqiptarja.com
46- Një ëndërr në mes të Evropës, 1994
47- Vëngjilla e pashkëve, 1994
48- Absurditet antik, 1994
49- Am¿teatri, 1994
50- Në botën tjetër, 1994
51- Nata e vitit të ri, 1995
52- Lugina e heshtjes së përjetshme, 1995
53- Qyteti i natës pafund, 1995
54- Vajza e trënda¿lit të bardhë, 1996
55- Dy tempuj, 1999, (dramë)
56- Ëndrra e don Huanit, 2002 (komedi)
57- Gorillalandia, 2002 (komedi)
58- Një biletë për Dyseldorf, 2002 (komedi
me 1 akt)
59- Deputeti mëson anglisht, 2002(komedi)
60- Legjendë azaiatike, 2002 (komedi)
61- Llampa magjike, 2003 (komedi)
62- Kështjella mbi lumë, 2003 dramë
63- Penelopa kërkon divorc, 2003 komedi
64- Shtegëtimi i të vdekurve, 2003 komedi
ɷ Narrativa
1- Lufta, 1939
2- Stina e stinëve, 1948-1949 (stina e stinëve)
3- Dashuri dhe tërbim, 1955
4- Odin Montvalsen, 1955-1956 (stina e stinëve)
5- Kënga shqiptare, (pesë vëllime) 1951-1966
6- Mjegullnaja, 1955-1970
7- Meteoriti i Kotvanit, 1955-1966
8- Meteoritët e tjerë, 1968
9- Dy netë në Odërras, 1976-1978
10- Aventurat e Rrakatakes në Odërras dhe
jashtë, 1981-1987
11- Kohët pas kohëve, 1973-1979
12- Kur piqen hurmatë, 1961
13- Lakuriq me duar në xhepa, 1961
14- Fshati mbi shtatë kodrina, 1963-1964
(stina e stinëve)
15- Kohë e përmbytur, 1964-1970
16- Qezari niset për luftë, 1972
17- Gjeneralët e shpirtërave të vdekur, 1977
18- Një ditë në një luftë të çuditëshme, 1978
19- Mekami 1978,
20- Da¿nat e thara, 1988
21- Rruga e Golgotës, 1989
22- Koha tani vendi këtu, 1991-1992
23- Ku bie Iliria? 1992-1994
24- Hijet e shekujve, 1995-1996
25- Lajthitja e perëndive, 1996-1997
26- Kambana e humbur, novelë 1997
27- Dy Qezarët në Apolloni, novelë 1997
28- Maçoku, novelë, 2002
29- Dy të humburit, novelë, 2002
30- Kompiuteri, novelë, 2003
31- Pse e humbi Hanibali luftën? novelë,
2003
ɷ Letërsi për fëmijë
1- Katër stinët, 1955
2- Aventurat e Robotushit, 1970
3- Kaseta e mrekullishme, 1972
ɷ Kritikë-esseistikë
1- Nata para apokalipsit esse
2- Skicë për historinë e letërsisë shqipe, 1993
3- Ku¿jtë e pushtetit të fjalës, 2001
4- Ligji i madh i pashkruar, 2002
5- Shkrimtari dhe diktatura, 2002
6- Më përtej asaj që duket, (arti dhe feja)
2002
7- Mbi estetikën, 2002
8- Ylberi, 2002
9- Njeriu dhe moraliteti, 2003 (të gjitha nën
një përmbledhje me titull: “Brenda çastit
Kozmik”)
mbesë një dëshmi e gjallë, për të cilin duhet
të turpërohemi të gjithë kolektivisht... si sh-
qiptarë... 22 korrik, 2013
20 SH.com
www.shqiptarja.com
DOKUMENTE
E diel, 28 korrik 2013
ARKIVAT AMERIKANE
AGRON ALIBALI
PJESA III
Takimi i tretë i Mbretit Zog me bashkëbiseduesin miste-
rioz amerikan u mbajt me 12 shtator 1951, d.m.th. tamam
13 ditë më vonë nga i dyti. Dokumenti prej dy faqesh nuk
përmend vendin e tij, por me siguri ai duhet të jetë mbajtur
në Nju Jork, ku edhe u krye takimi i përparshëm. Edhe dis-
tanca në kohë midis takimit të parë dhe të dytë kishte qenë
pikërisht 13 ditë, një përkitje e çuditshme distancash kohore.
Sikurse përmendëm, në fund të takimit të parë Zogu si
shkarazi kishte theksuar edhe takimet e tij me dy gjeneralë
tejet të njohur dhe me peshë të forcave të armatosura ameri-
kane. Gjenerali Macarthur [Makarthur] kishte qenë çlir-
imtari i Japonisë në fund të Luftës II Botërore dhe mandej
kishte drejtuar operacionet ushtarake në Luftën e Koresë.
Mirëpo Presidenti Truman e kishte pushuar
në mënyrë të papritur për shkak të mosëmar-
rëveshjeve në lidhje me prirjet e gjeneralit
për të zgjeruar angazhimin ushtarak ameri-
kan në Azi. Edhe gjenerali Clay [Klej] ishte
mjaft i njohur, sidomos në teatrin evropian.
Kontaktet e Mbretit Zog me ushtarakë në të
nivelit të lartë amerikan, që edhe pse ishin të
paangazhuar, gëzonin respekt dhe admirim
të gjerë, nënkupton se ai, përveç mbështjes
nga shërbimet e zbulimit, po kërkonte edhe
mbështetjen e krahut ushtarak. Megjithatë,
ka rëndësi të theksohet se takimet dhe bisedat
e fshehta për përmbysjen e qeverisë shqiptare
nuk kryheshin në zyrat e qeverisë amerikane,
por nëpër hotele. Po ashtu, sipas një doku-
menti tjetër të gjendur në arkivë, ushtarakë
të lartë të Pentagonit qysh në Àllim mendonin
se Shqipëria kishte vlerë të parendësishme në
skemën e gjerë të zhvillimeve botërore dhe
nuk e fshehnin mosbesimin dhe rezervat për
planet e zyrtarëve të CIA-s për ndryshimin e
regjimit në Shqipëri.
Por le të kthehemi tek takimi i 12 shta-
torit. Ish-Mbretit të Shqipërisë me siguri po
i pëlqente tej mase vizita e tij në SHBA. Ai
gjithmonë i kishte çmuar së tepërmi raportet
me SHBA kur ishte në kyre të shtetit sh-
qiptar. Ishte martuar me një pinjolle të familjeve të mëdha
amerikane, kishte vendosur si ministër të tij në Ëashington
Faik Konicën, kishte ruajtur gjithnjë marrëdhënie shumë
të ngrohta me të dërguarit amerikanë në Tiranë, kishte
nisur motrat e tij për vizitë në SHBA në parapërgatitje
të vizitës sê tij që nuk e bëri dot për shkak të pushtimit
fashit, etj. Përveç blerjes së shtëpisë luksoze në një fshat
të rrethinave të Nju Jorkut, Zogu kishte patur edhe takime
me shumë rëndësi që i mundësonin realizimin e ëndrrrës
së tij të kahershme: rikthimin në pushtet si dikur, në vitin
1924. Ai sikur ishte kthyer në elementin e tij dhe kujtonte
kohët kur e kishte rrëzuar pa shumë vështrësi Peshkop
Nolin, për të cilin, edhe pse ai e kishte mbështetur bashkë
me Konicën gjatë Luftës II Botërore, ish-Mbreti nuk kishte
ngurruar ta etiketonte negativisht në një takim tjetër
që pati po ato ditë me disa përfaqësues të agjencive ligj-
zbatuese amerikane, për të cilin do të Áasim tjetër herë.
Ai ishte i qartë se puna kishte qenë shumë më e lehtë në
1924, kur as gjashtë muaj nuk kishin kaluar e Zogu ishte
kthyer në pushtet. Koha tregoi se me Enver Hoxhën do ta
kishte shumë më të vështirë.
Raporti i përmbajtjes së bisedës së tretë është në dy faqe
dhe ka gjashtë pika. Nga biseda kuptohet që Zogu kishte
propozuar në takimet e përparshme që dërgimi i grupit
klandestin në Shqipëri të kryhej në tetor 1951. Prandaj
edhe amerikanët kishin Àlluar ndërkohë përgatitjet.
“I kërkova takim Mbretit Zog me 12 shtator 1951 për të
përfunduar organizimin [complete arrangements] në lidhje
me grupin prej katër vetësh që ai do të na siguronte për t’i
inÀltruar në Shqipëri”, e Àllon raportin bashkëbiseduesi
amerikan. Më tej ai i shpjegon Zogut se amerikanët “do të
donin të kontrollonin sigurinë e individëve të zgjedhur prej
tij”, pra kërkonin të dhëna biograÀke sa më parë.
Vazhdon më tej raporti: “unë kërkova që Zogu të më
bënte me dije emrat e katër personave dhe i dhashë atij
disa pseudonime dhe kriptonime për t’u përdorur, nëse ai
do ta shikonte të nevojshme për të korresponduar me mua
në lidhje me operacionin në fjalë”.
Zogu u shpreh pak a shumë se ende nuk i kishte emrat e
plotë të katër agjentëve. Me shumë gjasë do të caktonte dy
oÀcerë që jetonin me të në Egjipt, të quajtur Barjam Neli
dhe Haxhi Gjyli [në dokument: Bajram Nelli e Hadji Guli].
Si udhërrëfyes do të ishte një pjestar i familjes Biçaku, që
jetonte në Stamboll, dhe një person me mbiemër Zemblaku
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
RAPORTI SEKRET
Ja bisedat e takimit të
tretë të Zogut me CIA-n
Raporti dy faqësh zbulon bisedat dhe planet për të inÀlturar katër njerëz
të besuar të Zogut në shqipëri, me qëllim përmbysjen e regjimit të Hoxhës…
qiptare në Kajro, në atë kohë ishte ndër të paktat përfaqësi
diplomatike të Mbretit Zog që ende njihej nga ndonjë vend
i tretë. Vetë Mbreti Zog jetonte në Aleksandri i strehuar si
mik i Mbretit Faruk, i cili ishte me gjak shqiptar si pasard-
hës i dinastisë së themeluar nga Mahmut Aliu. Vetëm në
shtator 1953 qeveria egjiptiane e formuar pas grushtit të
shtetit që rrëzoi mbretërinë dhe shpalli republikën ia mohoi
lejë qëndrimin mbretit Zog në Egjipt dhe tërhoqi njohjen
ndaj legatës shqiptare në Kajro. Korrespondenca e Mbretit
Zog drejtuar bashkëbiseduesit amerikan do t’i dorëzoheshin
Atasheut Ushtarak Amerikan në Kajro, i cili do t’i përcillte
madej këtej “në rrugë të sigurta”.
Lidhur me hollësitë për lëvizjen e agjentëve, bashkëbise-
duesi amerikan tha se ose ai vetë, ose dikush tjetër per-
sonalisht i njohur prej tij, do të takonte mbretin, “me
shumë gjasë në fund të tetorit, për të plotësuar të gjitha
hollësitë e mbetura”.
Edhe gjatë kësa bisede Zogu nuk iu shmang rastit për
të shprehur mosbesimin ndaj strukturave britanike. “Do
të parapëlqeja, tha ai shkoqur, që ky operacion i veçantë
të administrohej ekskluzivisht si ndërmarrje amerikane,
pa pjesëmarrje britanike”. Ai u shpreh, gjithsesi, se “nuk
kam kundërshtim që informacioni i zbuluar si rezultat i
misionit t’ju përcillej edhe britanikëve”.
KOMITETI SHQIPËRIA E LIRË
[Zmbljaku në dokument], i cili ndodhej në Greqi. Ai shtoi I formuar në 26 gusht 1949 si një organizatë mbulesë e
më tej se “i ngarkuar për hollësitë sa i takon pjesë së vet të planeve anglo-amerikane, Komiteti Shqipëria e Lirë ishte një
këtij operacioni do të ishte kolonel Selmani.” Kolonel Hysejn amalgam i organizatave të ndryshme anti-komuniste në gjirin
Selmani, ish komandant i Gardës Mbretërore, kishte e mërgatës shqiptare në Perëndim. Komiteti në dukje ishte
njohje të shumta në veri të Sh- qipërisë, i pavarur dhe, pas vdekjes së paprtur të Mithat Frashërit,
sidomos në rrethet e Dibrës, madje drejtohej nga Hasan Dosti,. Në të vërtetë, organizata ishte
– sipas kujtimeve të Haxhi Lleshit – kryekëput e Ànancuar nga shërbimi e zbu-
ibrës.
edhe me familjen Lleshi të Dibrës. limit, dhe në gjirin e saj kishte
Selmani, sikurse del nga burimeme të rryma të ndryshme, shpesh
ërmi
tjera, ishte aktivizuar së tepërmi here të kundërta e me përçarje
kjet
me qarqe jugosllave në përpjekjet të skajshme midis vedit.
e përbashkëta për përmbysjen en e Bashkëbiseduesi amerikan
qeverise së Tiranës. i propozoi Zogut që Komiteti
“Kolonel Selmani”, shtoi toi Shqipëria e Lirë të lihej jashtë
m
Zogu. “do të jetë i disponueshëm operacionit “Molla”, çka Zogu
të shkojë në Greqi dhe të ndi-di- e pranoi pa kurrfarë ngurrimi.
hmojë në organizimin e opera- a- Përsëri Zogu nuk e kurseu një
cionit kurdoherë që të jetë e saçme tjetër ndaj britanikëve, duke
nevojshme”. thënë “ndjehej i sigurtë që shumë
Të dy palët ranë dakord prej vështirësive në mbarështimin
që Biçaku të largohej nga e Komitetit ishin rrjedhojë e faktit
Stambolli pa vonesë dhe të që britanikët përpiqeshin të ruanin
shkonte në Kajro. Bashkë ndikimn e tyre duke i pozicionuar
me dy oÀcerët që do të sho- elemente të ndryshëm të Komitetit
qëronte, ai mandej do të kundër amerikanëve”. Sipas tij, “kjo
transferohej haptazi nga ishte çështje jashtëzakonisht e pa-
Kajro në një vend tjetër ev- këndshmë, që duhej zgjidhur medoe-
ropian. Prej andej ata do mos, nëse ishte e mundur, sepse sapo
të shkonin në Gjermani të dukej qartë se në kontroll të saj ishin
prej nga do të merreshin amerikanët, shumica e intrigave dhe
dhe do të dërgoheshin pëçarjeve ndërpartiake do të mbaronin.”
në rrugë klandestine Mirëpo bashkëbiseduesi amerikan i
në Greqi. shpjegoi Zogut se Komiteti mbështetej
Bashkëbiseduesi bashkërisht nga anglo-amerikanët dhe
amerikan sqaroi se, se ndryshimi i këtj rregullimi ishte i
“duke patur parasysh kohën hën e pamundur.
nevojshme për të stërvitur radistët, inÀltrimi do Në përfundim të “diskutimeve të pu-
të duhej të shtyhej për muajin nëntor, dhe jo për në tetor, nës” [business discussions], “Mbreti Zog
sikurse ishte biseduar më përpara”. e prezantoi” bashkëbiseduesin amerikan me avokatin e
Të dy palët ranë dakord edhe për mënyrën se si do të kor- tij egjiptian, i cili, sipas Zogut, ishte edhe avokat i Mbretit
respondonin me njëri-tjetrin. Përgjthësisht, bashkëbiseduesi Faruk. Më tej, Zogu e ftoi bashkëbiseduesin për darkë, ku
amerikan do t’ia drejtone mesazhet e tij Mbretit në emër mori pjesë edhe Kolonel Selmani, si edhe Esad Kryeziu,
të Kolonel Selmanit, nëpërmjet një kanali të sigurtë, për nip i Zogut, alias Princ Tati Kosova.
kujdesjen e Legatës Shqiptare në Kajro, Dihet se Legata Sh- (Vijon)