Iliria

Vështrim mbi zhvillimin e jetës qytetare tek Ilirët e Jugut / Aperçu

sur le développement de la vie urbaine chez les Illyriens du Sud
Neritan Ceka

Citer ce document / Cite this document :

Ceka Neritan. Vështrim mbi zhvillimin e jetës qytetare tek Ilirët e Jugut / Aperçu sur le développement de la vie urbaine chez
les Illyriens du Sud. In: Iliria, vol. 15 n°2, 1985. Kuvendi II i studimeve ilire / IIème Colloque des Études lllyriennes (Tiranë, 20-
23. XI. 1985) pp. 119-161;

doi : https://doi.org/10.3406/iliri.1985.1361

https://www.persee.fr/doc/iliri_1727-2548_1985_num_15_2_1361

Fichier pdf généré le 19/03/2019

 ILIRIA Nr. 2 — 1985

N. CEKA

VESHTRIM MBI ZHVILLIMIN E JETES QYTETARE

TEK ILIRËT E JUGUT
/

Veçimi i një periudhe qytetare në zhvillimin e përgjithshëm të

kulturës dhe të vetë historisë ilire përbën padyshim një nga ndihmesat
themelore të arkeologjisë sonë jo vetëm në lëmin e studimeve ilire, por
edhe për një konceptim të ri të qytetërimeve antike mesdhetare. Kjo
periudhë, që qëndron midis dy momenteve kyçe në procesin shumëshe-
kullor të formimit të etnosit ilir dhe të ngjizjes prej tij të kombësisë
arbërore, është nga më të shkurtërat e historisë ilire, por edhe nga
më të ngjeshurat për thellësinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore,
të pasqyrimit të tyre në sferën e kulturës, apo në dendësinë e ngja-
rjeve politike. Shekujt IV-I p.e. sonë të pranuar përgjithësisht si harku
kohor i periudhës qytetarfe ilire, kanë përmbajtjen e një epoke, tipari
themelor i së cilës është vendosja gjerësisht e marrëdhënieve skllavo-
pronare dhe kalimi në shoqërinë me klasa në Ilirinë e Jugut. Shprehjet
më të qarta të këtij ndryshimi janë formimi i shteteve ilire në fushën
politike dhe zotërimi i qyteteve në jetën ekonomike dhe kulturore të
trevave jugore ilire.1
Kuvendi I i Studimeve Ilire i kushtoi një pjesë të rëndësishme të
kohës së tij rezultateve të kërkimeve në qytetet ilire dhe kristalizoi
pikëpamjet mbi gjenezën, karakterin, periodizimin dhe problème të
tjera të rëndësishme të qytetit.2 Të 13 vjetët që na ndajnë nga ky
Kuvend kanë qenë një periudhë e frutshme në dendësimin e kërki-
meve në fushën e kulturës qytetare ilire.
Rezultatet e gërmimeve të reja kanë mbushur më tej atë kuadër
të skicuar në vijat themelore në Kuvendin I, duke vërtetuar edhe
pjesë të tij, që në gjendjen e atëhershme të kërkimeve kishin formën e

1) Për karakterizimin e periudhës qytetare ilire shih: N. Ceka, Vendi dhe roli i
parfhinëve në Ilirinë e Jugut, «Konferenca I e Studimeve Albanologjike» II, 1969,
f. 349 dhe Tipare të kulturës qytetare në Ilirinë e Jugut, , «Studime Historike»- 2,
1975, f. 147-177; për punirne përgjithësuese: S. Islami, Lind ja dhe zhvillimi i jetés
qytetare në Iliri, «Iliria» II, 1972, f. 7-20 dhe Qyteti në Iliri dhe në Epir, -«Iliria«-
1984, 2, f. 5-18; F. Prendi, Urhanizimi i Ilirisë së Jugut né dritën e të dhënave ar-
keologjike, «Kuvendi i I i Studimeve Ilire» I, Tiranë 194, f. 107-122. (më tej KISI)
2) Shih botimin e posaçëm mbi qytetin ilir në «Iliria» II, 1972 dhe kumtesat
mbi Selcën, Dimalin, Klosin, Antigonenë në «KISI».
 N eritan C eka

hipotezave. Nuk kanë munguar edhe rezultate të rëndësish

rrëdhënieve
kërkimeve
mit
ndikimeve
e
visht
pologjisë
kitekturës,
mungesa
nje.
gjermanë
një
politik
nxitur
për
Adriatikut
shtytje
problème
Kuadri
Për
paralel
Në
tëpikëpamje
të
radhë
problematikën
shkurtër
pa
dhe
në
qyteteve
dhe
në
të
epigrafisë
indërmjet
të
kërkimet
Kasope,
kërkimeve
antik.
re
të
kronologjisë,
Magna
të
fenomenit
ndërthurjeve
veçanta,
studimeve
parë
për
tëepirote.4
reja.
botës
Dodonë,
e
Grecia,5
ritmet
që
janë
eshqiptare
numizmatikës.3
qytetit
të
zhvillohen
siç
Ajo
të
mbi
vendëse
rezultatet
urbanizimit,
të
e Amotopos,
janë
marrëdhënieve
që
që
qytetërimeve,
arkeologjisë,
urbanistikën,
ilir
për
japin
eato
dhe
karakterizon
në
janë
qytetin
etëtë
shembuj
punimeve
asaj
kushteve
Nekromantion
gjenezës
me
njëjtën
ësht'ë
hel'ene
arkitekturën,
që
antik
me
interes
utë
këtë
ngulimet
fushë
thellimi
së
të
zhvillua
do
dhe
shumt
qyte
kole
edhe
përa
të
per
et
n
tn

Të gjitha këto kërkime formojnë një tablo më të gjer

tajuar për qytetërimin antik ilir, por njëkohësisht e bëjnë t
ajo të përfshihet, qoftë edhe në vija më të përgjithshme,
një referati. Për këtë arësye ne kemi parapëlqyer të trajto
blème, ku mendimi shkencor është zhvilluar më tepër n
ndërkuvendore, apo është ndalur në diskutime që presin
reja. *
* *

Çështja kryesore në studimin e qytetit ilir është përc

rakterit të tij, i shprehur ky në natyrën etnike dhe përm
nomike-shoqërore. Mund të quhen tashmë të kaluara p
Paçit, Prashnikerit e Ugolinit mbi origjinën helene të By
Amantias etj. dhe pëgjithësisht mbi kolonizimin grek të
por mbivlerësimi i faktorit të jashtëm në urbariizimin e Il
ende qartë në studimet e M. Garashaninit, F. Papazoglut,
etj. Pikëpamja për një kundërvënie të qytetit të helenizua
tit -«barbar»-, që dukej t'u përshtatej më tepër shpjegimeve b
akulturuesfe, kundërshtohet tani nga vetë struktura e ko
shkësive territoriale politike të vendbanimeve. Në mbishk
linëve, amantëve, dimalasve të dy kategoritë e popullsis
nën një emër të vetëm, demos, gjë që shpreh përmbajt
etnike e shoqërore të këtyre bashkësive.

N. Ceka,
Kultura
tare,3) (maket)
S. protoqytetare
Islami,
Lindja
Tiranë
Probleme
e jetés
1979,
ilire,
qytetare
të«Iliria»
f. kronologjisë
17-128.
tek
1, 1985,
ilirëtsëf.eqytetit
111-115;
jugut, ilir,
«Iliria»-
Historia
«Iiiria»
2, e 1983,
VI, 1
Arki

4) S. Dakaris, Cossopaia and the Elean Colonies, Athens 1971; Dod

1971, Von einer kleinen landlichen Ansiedlung des 8-4 Jhs. v. Chr.
klassichen
f. 317-374. Stadt in Nordwest-Griechenland, «Palast und Hütten»-
V ë s ht r i m mbi z h v ill i mi n e jetë s qy t e t ar e tek il i r ë t. . . 121

Një ekstrem tjetër paraqet pikëpamja e studiufesve bullgarë V. Vel¬

kov e A. Fol, që e shkëpusin qytetin ilir së bashku me atë trak nga
linja e përgjithshme e zhvillimit të qytetit antik, duke kërkuar një
gjenezë dhe fizionomi të veçantë ballkanike.7 Shembulli i Sevtopolit,
një themelim dinastik, që merret si shembull i kësaj rruge, është në
fakt një formë e rrallë në procesin e urbanizimit ballkanik, madje në
një fazë të zhvilluar të tij. Si rrjedhim ai s'përfaqëson rrugën themelore
të këtij procesi në Iliri e Traki dhe aq më pak mund të shërbejë si
model i realizimit të tij.
Në kushtet e mungesës së të dhënave të piota historike, çështja e
karakterit të qytetit ilir na paraqitet para së gjithash si një problem
arkeologjik, veçanërisht për sa i përket gjenezës së tij. Që në Kuven-
din I u fol, ndonëse në terma të përgjithëshme dhe mbi bazën e një
materiali relativisht të vonë historik, mbi një periudhë protoqytetare,
që paraprin formimin e qytetit të mirëfilltë në Iliri8. Kërkimet arkeo-
logjike të viteve të fundit në Shqipëri kanë krijuar një mbështetje ar-
keologjike, duke trasuar një rrugë të pandërprsrë në zhvillimin e bren-
dshëm të jetës urbane ilire.
Nuk ka dyshim se premisat ekonomike-shoqërore, që përgatisin
formimin e qytetit, shfaqen që në një fazë para-urbane, në periudhën
e vonë të bronzit, por një formë konkrete paraprirëse ato japin vetëm
në periudhën e hershme të hekurit me vendbanimet e tipit Gajtan9.
Rrethimi me një mur të qëndrueshëm, vendosja e një veprimtarie pro-
dhuese dhe veçimi i një hapësire për qëllime ekonomike dhe kulti, të
dëshmuara në Gajtan, Belsh, Tren, Pod i Bugojnos, Belaçevç etj. janë
tipare themelore të këtyre vendbanimeve fisnore të shek. XII-VIII
p.e.sonë, që përgatisin formimin e qyteteve ilire. Megjithatë, kalimi nga
njëra formë tek tjetra nuk bëhet drejtpërdrejt, sic mendohej më parë,
por nëpërmjet një periudhe kalimtare, që shtrihet nga mesi i shek. VII-
derikrahinat
në në gjysmën
e brendshme
II të shek.dhe
V p.e.sonë,
veriore. me një vonesë prej një shekulli

Cilësimi i kësaj periudhe si protoqytetare ka të bëjë me përmbai-

tjen ekonomike-shoqërore të saj, që lidhet me periudhën qytetare,
duke u veçuar kryesisht nga hapësira ende e kufizuar e vendbanimeve
(Tab. II, I) dhe dendësia më e vogël e veprimtarisë ekonomike. Për disa
qytete si Belshi e Selea periudha protoqytetare shënon një vazhdimësi
të pandërprerë nga hekuri i hershëm, rrjedhim i transformimit graduai
të bashkësisë fisnore në një njësi të shoqërisë klasore. Për pjesën më të
madhe të qyteteve ilire si Berati, Klosi, Treporti, Olympe etj. periudha
protoqytetare shënon një fillesë të re, sepse forçat shoqërore të çliruara
nga marrëdhëniet fisnore vendosen në terrene më të përshtatshme për
zhvillimin e veprimtarisë ekonomike.
Vendbanimet e fortifikuara protoqytetare mbulojnë në një shpër-
ndarje proporcionale po ato njësi gjeografike që do të kontrollohen më
vonë nga qytetet. Vëmë re se njëkohësisht me to krijohet edhe një
tip i ri fshati me grupime të vogla banesash, tregues i vendosjes së

ceskoto
1972,
«KISI»,
7)8) f.N.
9) V.
N.10;
razvitie
I, Ceka,
Velkov,,
Ceka,
1974,
M. Suie,
Lindja
f.na
Vështrim
445-456.
A.antienaja
Çështje
Fol,
e jetës
Roljata
arkeologjik
tësvjat,
qytetare
poleogjenezës
na«Archeologia»
drevnite
, . mbi
f. 150-154.
rrethin
dhe
balkanski
të1,eurbanizimit
Sofia
Elbasanit,
narodi
1976,(traki
të
«Monumentet»-
f. qendrave
1-7.
i iliri ) istori-
ilire3,,
 N e r it an Ceka

prodhuesve bujqësorë pranë pronavfe private dhe i zhvillim

njëjtën bazë ekonomike të qytetit dhe fshatit antik. Uniteti m
si përfaqësues të formave të ndryshme të ekonomisë, shprehe
rakteri i njëjtë i kulturës materiale, që përbën edhe tiparin
ndësishëm për dallimin -e fillimit të një epoke të re edhe at je
banimet protoqytetare ende nuk na janë dëshmuar arkeo
(rrethi
Elementi
i Korçës,
i tretë
Kolonjës,
në këtë
Gjirokastrës,
fazë të hershme
Shkodrës
të urbanizimit
etj.).
jugore ilire është ai kolonial i përfaqësuar nga ngulimet e
Apollonisë dhe Orikut. Themelimi i tyre shënon padyshim
të re në zhvillimin e marrëdhënieve midis botës helene dhe
edhe për vetë urbanizimin e Ilirisë. Megjithatë gjendja e fa
keologjike dëshmon se krijimi i ngulimeve nuk është njëkohësi
për këtë urbanizim, sic është menduar zakonisht, por pasojë
të tij. Dëshmi për këtë është prioriteti kronologjik i qendra
qytetare të Belshit ndaj Dyrrahut, apo Margëlliçit e Mashk
Apolonisë.
Me këtë nuk duam të përjashtojmë rolin e faktorit të ja
urbanizimin e Ilirsë. Duke u ushqyer kryesisht nga faktorë
shëm ekonomikë dhe shoqërorë, fenomenet që nxitën kri jim
drave protoqytetare kushtëzoheshin në një mënyrë të ndjes
nga lëvizja e gjerë ekonom-ike që kishte përfshirë Mesdheun, k
dhe veçanërisht jonët, kishin rolin e protagonistëve.10 Trevat
shin ruajtur kontaktet me këtë lëvizje gjatë periudhës gjeome
vetëm në gjysmën II të shek. VII p.e.sonë vihet re një ndry
sor në marrëdhëniet ilire greke me depërtimin në masë të im
len, të p'ërfaqësuar kryesisht nga qeramika, enët e figur
bronzi. Kjo shpjegohet ngaqë disa treva ilire dhe pikërisht
lumin Mat kishin arritur në këtë kohë një shkallë zhvillim
trajtuar këto marrëdhënie mbi një bazë të përafërt ekonomik
nuk ishte rezultat i «zbulimit» prej grekëve të tokave të p
dëshmohet nga fakti se në një largësi prej një dite udhëtimi
për
rësisht
ani jet
mallrat
greke,helene.
u desh edhe afër një shekull që të depërt

Ç'përfaqësonte shoqëria ilire e periudhës protoqytetare?

organizimit të vendbanimit dhe mënyra e prodhimit tregojn
shoqëri cilësisht
strukturë klasore.të rfe, të bazuar jo më në lidhjet fisnore, p

Ishte një shoqëri që prodhonte apo livronte sasi të konsid

mallrash11 në shkëmbim të verës samianfe e korintike, të bron
soze, të qeramikës së zgjedhur me figura të zeza e të kuqe
masë të gjerë enësh të thjeshta. Tregu i brendshëm me vep
e poçarëve punimin e metaleve, mbullimin e kërkesave të fsh
sonte një anë tjetër të këtij prodhimi. Kjo reflektonte një m
rfe jetese ku gostitë, vera, objektet e prestigjit zinin një ven
çantë. Nuk mund të veçoheshin nga kjo edhe gratë me inte
parfumet, stolitë dhe veshjet e një mode të re, apo të rinjtë
desin për përgatitjen fizike të dëshmuar nga përdorimi i stri

Pisa-Roma
arcaico,
lo)
11) N.
N.
«Forme
Ceka,
1983, Procesi
di
Kultura
f. 210,
contatto
di
214.
protoqytetare.
trans
e processi
formazione
. .dif. tansformazione
nelVllliria
114-115. del Sud
nelledurante
societ
V e s ht r i m mb i zhv ill i min e jetes qy t e t ar e tek il ir ët.

efebëve.12
baleve, lekiteve, apo paraqitja në veprat e artit sipas modelit të

Dalja në nekropole e armatimeve që i përkisnin një shtrese ka

lorsish dhe hoplitesh13 tregonte se kësaj shoqërie nuk i mungonin kon
fliktet. Kjo përkon me lajmet më të hershme për organizimin e inkur
sioneve të taulantëve me Galaurin në Delf, apo luftrat kufitare me
Maqedoninë që shënojnë ngjarjet më të hershme të protoshtetit ilir,
i cili po formohej krahas protoqyteteve.
Të gjitha këto dëshmonin për një shoqëri klasore që po orientohej
gjithmonë e më shumë nga lidhjet ekonomike me zonën qëndrore të
botës skllavopronare të Mesdheut, që përfaqësohej nga Greqia.
Kjo shpjegon fedhe interesin e Hekateut për «poliset» ilire, që
s'ishin gjë tjetër veçse qendrat protoqytetare, tek të cilat tregtarët
jonianë, që u drejtohej «Europa» e tij, gjenin tregje për prodhimet e
tyre. Nga ana tjetër ilirët nuk interesoheshin vetëm për mallrat he-
lene. Vendosja e kushtimeve ilire në faltoret helene të Olimpias, Kio
sit, Perahorës etj.,14 adoptimi i legjendave dhe gjenealogjive homerikte,
pëlqimi i veprave me vlera artistike, por me mitologji greke, ishin
tregues të shkëputjes nga botëkuptimi i mbyllur fisnor dhe krijimit të
një ideologjie të re, që i përshtatej karakterit hierarkik të shoqërisë me
klasa.

Në një analizë të fundit periudha protoqytetare na paraqitet si një

etapë kalimtare kur ishte kryer hopi cilësor i kalimit për në shoqë
rinë skllavopronare, por kjo e fundit ishte ende në hapat e para të for
mimit të saj. Ritmet e kryerjes së plotë të këtij procesi do të përcak-
toheshin nga faktorë ekonomikë-shoqërorë, gjeografikë, apo politikë,
duke krijuar një kuadër me dendësi të pabarabartë të jetës qytetare
në krahina të ndryshme ilire.
Periudha protoqytetare nuk është një fenomen vetëm ilir, por
pjesë e një lëvizje ekonomike-shoqërore, që përfshin në shek. VII-V
p.e.sonë zona të gjëra rreth Mesdheut. Paralelizimin më të afërt e
ofron Italia e Jugut, veçanërisht treva salentine, ku gërmimet në Ka-
valino kanë dhënë një shembull të përsosur protoqytetar me shprehje
të qarta të urbanizimit, sic janë zbatimi i sistemit Urbanistik, prodhi-

mi
strukturë
ror15i etj.
Arpi, qeramikës
Salapia,
Rrjeti
të fuqishme
Karbina,
me
i qendrave
çark,
urbane
Ugento,
arkitektura
protoqytetare
mesape.
transformohen
monumentale
si Kavalino,
gjatë
me shek.
karakter
Baleta,
IV Ordona,
në
shoqë-
një

I njëjti fenomen vihet re edhe në trevën e lukaneve dhe breteve

me krijimin e qyteteve dhe njësive politikë të tipit koinon.16
Ndërsa në Italinë e Jugut zhvillimi protoqytetar arriti të japë

12) Në përgjithësi kjo seri sendesh i takon importit korintik dhe atik, duke
përfshirë edhe stelen atike prej mermeri të Lapardhasë, e cila paraqet një efeb në
stilin polikletian (Muzeu arkeologjik, Berat). Ato gjenden edhe në territoret fsha-
tare, që kalojnë në shek. VI-V në të njëjtën mënyrë prodhimi dhe jetese.
13) S. Islami, Mbi parzmoren ilire, «Iliria»- 2, 1981, f. 45.
14) Shih K. Kilian, Trachtzubehör der Eisenzeit zwischen Agais und Adria,
«Prähistoriche Zeitshrift» 50, 1975, f. 119, tab. 76.
15) P. E. Arias, G. Nenci, O. Pancrazzi, Cavallino, Napoli 1977; F. D'Andria,
Cavallino (Lecce) ; Ceramica ed elmenti architettonici arcaici, «Mélanges de l'École
 N er it an Ceka

frutet e tij me qytetin e mirëfilltë, në zona të tjera si Trakia,

lia zhvillimi i brendshëm, më i ngadalshëm, megjithse coi në
min e qytetit, ndikoi në format e reduktuara të tij.
#
* *

Periudha protoqytetare na ndihmon të kuptojmë se qy

formën që e kapim pas mesit të shek. V p.e.sonë është vetëm
terializim i fenomeneve ekonomiko-shoqërore, që kishin nisur
pronin më se dy shekuj më parë. Në këtë periudhë formohe
themelor i qytetit si vend prodhimi dhe shkëmbimi të mallrave
lizuar brenda hapësirës së një vendbanimi të fortifikuar, qendër
mike, politike e kulturore e një territori me kufij të qartë gjeo
Evolucioni drejt qytetit të mirëfilltë përmes formave proto
të organizimit të vendbanimit, ekonomisë paramonetare, bashk
së elementeve të ndryshme kulturore, është nj'ë dëshmi e s
gjenezës autoktone të tij. Edhe pas mbarimit të periudhës proto
do të kalojnë dy shekuj të tjerë, që konkretizojnë anë të ndry
jetës qytetare të shfaqura fillimisht në formën e marrëdhënie
qytetare zhvillohet jo mbi bazën e transplatimit të gatshëm të
nive, por të një zhvillimi të brendshëm të pandërprerë që p
edhe vetë historinë e qytetit të mirëfilltë.
Gërmimet dhe kërfdmet e viteve të fundit na japin mun
ndjekim evolucionin e qytetit që nga mesi i shek. V p.e.sonë
rënien e tij në shek. I p.e.sonë.
Në radhë të parë po bëhat më i qartë kuptimi i vetë nocion
që na .shprehet gjithmonë në një raport të caktuar midis qend
një territori me kufij pak a shumë të qartë gjeografikë të ban
një bashkësi territoriale dhfe njëkohësisht politike. (Tab. I). N
shkrimin e Dodonës, në fund të shek. III p.e.sonë, bashkësia by
lësohet si koinon P që është identik me ethnoset e mbishkrim
sarete, maqedone perëndimore, epirote,18 të përdorur gjerësis
autore antikë për cilësimin e bashkësive territoriale, por të i
tuar shpesherë në kuptimin fis, tribu. Vetë mbishkrimet
këtë dallim duke përdorur fjalën demos apo damosia në ku
bashkësisë, kur ishte fjala vetëm për njerëzit dhe jo territorin
fundit shprehte njëkohësisht mënyrën demokratike të qev'eris
pronësinë shtetërore të disa punishteve, godinave, skllevërve e
Brenda koinonit kemi një shkallëzim piramidal të krahina
vendbanimeve sipas rolit ekonomik dhe politik të tyre. Emrin
tetit e meritojnë plotësisht qendrat e mëdha të prodhimit si
Amantia, Dimali, Antigonea etj. Në këtë kuptim do të ishte
që të cilësoheshin si qytete të mirëfillta vetëm ato që prisnin m
Por kjo kushtëzohej edhe nga rrethanat politike dhe ne do ti hi
të drejtë cilësimin e qytetit Dimalit, Antigonesë, Beratit etj.
një arësye apo tjetrën nuk prenë monedha autonome.

f. 61.
17) S. Dakaris, Dodona. . , f. 23; N. Ceka, Koinoni i bylinëve, «Iliria»
18) F. Papazoglou, Sur les coina régionaux de la Haute Macédoine,
Vështrim mbi zhv ill i min e j e të s qytetare tek il ir ët. . . 12

Kriteri i madhësisë, që ka një vlerë të padiskutueshme për trevat

jugore, gjithashtu është relativ për veriun dhe lindjen, ku rolin eko-
nomik dhe politik të qytetit e luajnë edhe vendbanime me sipërfaqe
të vogël si Prishta, Selea, Xibri, Rosuja etj. Më i saktë do të ishte,
për këtë arësye, një përkufizim që do të shprehte në radhë të parë
funksionin e qytetit si qfendër prodhimi e shkëmbimi, faktor, kryesor
politik, kulturor dhe religjioz brenda një bashkësie territoriale.19
Cilësimi i qytetit ka kështu një vlerë relative në r aporte të cak-
tuara ndërmjet qendrave të një njësie gjeografike .siç është ajo e by-
linëve, amantëve etj. Koinoni i bylinëve mund të na jepte për këtë
një shembull, me trinomin e qyteteve Bylis, Nikaja dhe Gurzezë, me
një qytezë (polisma) Margëlliç dhe dy kështjella (fruria) Kalivaçin dhe
Rabien. Kjo strukturë na përsëritet përgjithësisht me një binom qy-
tetesh, të pasuara në qyteza e kështjella, në koinonin 'e amantëve, an-
tigonasve, prasaibëve, ndërsa në veri të Apsit dhe në lindje kanë një
qytet të vetëm. Nuk ka dyshim se territori fshatar kishte një roi jo
pa rëndësi në këtë strukturë, siç del edhe nga diferencimi i etnikoneve
Bylionon, Dimalitan, Olympastan nga bashkësia e ngushtë qytetare
Bylis, Dimalas apo Olympas .20 Fshatin e kësaj periudhe e njohim ende
pak, kryesisht nga nekropolet, që dëshmojnë për rritjen e numrit të
fshatrave dhe zgjerimi'n e popullsisë së tyre.
Një fenomen i ri është krijimi që nga shek. III p.e.sonë i banesave
të fortifikuara të pronarëve të mëdhenj pranë tokave të tyre, si në
Aranitas, Malathre, Dobër etj.21

♦
* *

Një problem mjaft të diskutuar ka përbërë edhe kronologjia e

qytetit ilir, e cila vazhdon të mbështetet kryesisht në tipologjinë e for-
tifikimeve. Studimet e arkitekturës fortifikuese dhe konfrontimi në gje-
tjet arkeologjike e burimet fe shkruara na lejojnë të ndërmarrim një
përpjekje për ta drejtuar më tej kronologjinë e propizuar nga prof. S.
Islami, e cila i ka qëndruar kohës. Periudha e parë e tij, që ne dotazgje-
ronim nga mesi i shek. V deri në fillim të shek. III p.e.sonë,'22 për-
mban në fakt të gjithë procesin e formimit të pam j es së jashtme të
qytetit, nëpërmjet një fevolucioni të vazhdueshëm të mureve rrethuese.
Ky evolucion që pasqyron dinamikën e jetës ekonomike, të zhvillimit
të mjeteve të luftimit dhe të mbrojtjes apo të teknikës së ndërtimit, na
lejon që të veçojmë disa faza kryesore. Si pika të forta rei erimi na
shërbejnë Foinike dhe Kasope, të përmendura në Jistën e tearodokeve
të Epidaurit rreth vitit 360 p.e.sonë. Përveç mundësisë së datimit në

llimi19)i jetës
kitekturës.
Për. ,kriteret
qytetare;
f. 89. në f.përcaktimin
10-11; F. Prendi,
e qytetit
Urbanizimi.
ilir, shih: . ,S.f. Islami,
108 dheLind
Historia
ja dhe ezhvi
Ar¬-

20) Shih: H. Ceka, Probleme të numizamtikës ilire, Tiranë, 1965, f. 83; B. Dau-
taj, Aspekte të jetës ekonomike në Dimal, «Iiiria», VI, 1976, f. 150, 152 dhe Kalaja
e Mavrovës dhe identifikimi i saj me qytetin ilir Olympe , «Iliria» 1, 1981, f. 66.
21) Dh. Çondi, Fortesa — vilë e Malathresë, «Iliria» 2, 1984, f. 148-152.
22) S. Islami, Probleme të kronologjisë. . , f . e vendos periudhën e parë cë
zhvillimit të qytetit ilir nga fundi i shek. V deri në vitin 335 p. e. s.
 N eritan Ceka

të njëjtën kohë të qyteteve me veçori të përbashkëta, ato

edhe një terminus ante quem për një grup qytetesh me tipar
kaike si Butroti II, Amantia, Klosi. Antigonea dhe qendra
qytetare të lidhura me veprimtari'në ndërtimore të Pirros
gjithashtu nj'ë kufi kronologjik mjaft të sigurt, për fazën
të ndërtimit të qyteteve.
Faza e parë e qytetit të hershëm që përfshin gjysmën e
shek. V dhe fillimin e shek. IV p.e.sonë përfaqësohet në
Klos, Dorez, Butrot dhe Finiq. Nga këto vetëm Amantia cil
polis krahas Apolonisë nga një autor bashkëkohës, Pseudo-
(26, 27), i cili, ndryshe nga Hekateu, i vlerësonte qytetet jo
mbajtja ekonomike shoqërore, por nga forma arkitektonike.23
ka me të vërtetë pamjen e një qyteti me sipërfaqen prej 19 h
nimetria e saj me zotërimin e vijave të drejta, përdorimin e
bastioneve e kthesave me kënd të drejtë, numrin e pakët të
harkore ose të vendosura tek kthesat, si në periudhën proto
(Tab. II, 2), është një model që përsëritet përgjithësisht edhe
tifikimet e tjera. Gjithashtu përsëritet edhe teknika e ndërtim
gonale-trapezoidale me brinjë të zgj atura e faqe të sheshtë. Kl
II, 3) përfaqëson tipin më të zhvilluar brenda kësaj faze, veç
për teknikën e ndërtimit me përdorimin e ndarjeve tërthore
plekton.25 Dorëzi, Butroti dhe Finiqi, për sipërfaqen tepër të
ruajnë ende pamjen e akropoleve.
Nuk k'emi të dhëna të sakta për fortifikimet e Apoloni
Dyrrahut në këtë kohë, por fortifikimi më i hershëm apolo
krepis prej blloqesh katërkëndëshe dhe muraturë qerpiçësh nuk
ndikim mbi ndërtimet ilire të luginës së Vjosës.
Në fazën e parë, qyteti është ende një shfaqje e rrallë dh
tij ekonomik nuk ndryshon shumë nga qendrat protourbane.
Krijimi i një sistemi fortifikimi në raportin e qyteteve Am
Klos me kështjellat Matohasanaj e Rabie në luginën e poshtme
sës, i konfrontuar me të dhënën e Pseudo-Skylaksit për një lid
tetare.
line-amante, flet ndoshta për formimin e koinoneve të hersh

Faza e dytë në zhvillimin e qytetit të mirëfilltë përfshin

I të shek. IV p.e.sonë dhe përfaqësohet nga zgjerimi i Foinikes
perëndimore, nga Butroti III, Çuka e Ajtojt, Olympe e Gurzeza.
III, 3) Foinike na jep një datë të sigurt, duke figuruar si q
listën e teorodokeve rreth vitit 360 p.e.sonë njëkohësisht me Kas

tërore
kolaturën
edhe
në
të
Ipërfaqen
anaskafes
fortifikuara
Mavrovës.
është
plotë
vendin
27)
26)
23)
24)
25)
i territorit
eN.
Shih
L.
N.
ndërtuar
se
private,
prej
e1977-1983,
Hammond,
Papajani,
tonë
Ceka,
C.
mbindërtimit
tëN.
S.rreth
Praschniker,
. territorit
të
f.
Anamali,
Ceka,
«Monumentet»
Gurzeza
me
Processi
63-64.
prasaibëve,
15
Qytet
Joannina
Epirus,
blloqe
Qendrat
ha,
Për
të
Amantia,
prej
ishte
di
ilir
Muzakhia
qenien
amantëve,
poligonale
Oxford
Gurzezën
trans
«Monumentet»
1984,
në
qerpiçi.
e11,
njëfortifikuara...,
Klos,
formazione.
«Iiiria»
e1976,
f.qytet
1967,
një
und
57.
«Monumentet»,
A.e«KISI»
Tab.
tempulli,
f.
Baçe,
trapezoidale,
iMalakastra,
II,
517-518;
mirëfilltë.
12,
.IV,
1972,
, I,Fortifikimet
f.1976,
f.6,
f. të
213.
f.39-40;
S,
510.
ka f.61-103;
damosias,
10,
Wien
Muri
Dakaris,
që
dhënë
27-48;
1975,
ndoshta
Fortifikimi
rrethues
e N.
1920,
një
antikitetit
B.
Kossope,
f.punishte
Ceka,
fig.
Dautaj
21-62.
planim
form
i 25
iQ
p
s ht r im mbi zhv ill i min e j e t ë s q y t e t ar e tek il ir e

që ka të njëjtin trajtim planimetrik. Tipike për këto qendra është pl

metria me lin ja në formë dhëmbësharre, që z'ëvendësojnë basti
në terrenet e pjerrta, një numër dhe varifetetst më i madh hyrjesh
'kalim nga skema ballore në atë tërthore dhe përdorimi i murat
trapezoidale me rreshta të thyer dhe lidhje transversale të emplekto
Veç'imi i hapësirës së agorasë nga zona e banuar në planimetrin
Butrotit dëshmon për vlerësimin e rolit politik dhe shoqëror të qyt
Vizita e teorëve të Epidaurit në Foinike ishte nga ana tjetër një
gues i autonomisë së qytetit dhe shënon aktin më të hershëm të vep
tarisë së koinoneve qytetare në Kaoni.
Veprimtaria ekonomike e qyteteve ende nuk është sqaruar nga
mimet arkeologjike. Vënia në qarkullim e monedhave të argjenta dy
hase dhe pranimi i atyre të hua ja flet për rolin e qyteteve ilire si q
dra të shkëmbimit të mallrave. Përdorimi i argjendeve të rënda
funksionimi i magjistraturës së poletesit në Dyrrah duhet të na b
të mendojmë se monedha koloniale i shërbente në këtë kohë kryes
shkëmbimit me shumicë me prapatokën ilire, sipas një mënyre trad
nale që nuk e njohim me hollësi.28.
Faza e trete, që përfshin gjysmën II të shek. IV p.e. s, shë
kohën më të dendur të ndërtimit të qyeteve me Bylisin, Beratin, Ol
pen, Persqopin, Skodrën, Rizonin, Zgërdheshin, Borshin, Melanin
(Tab. IV). Kjo është edhe koha e plotësimit të isistemeve krahinore të
tifikimit me ndërtimin e qytezave si Margëlliçi, Kanina, Himara si
e rindërtimeve me shkallë të gjerë në Amantia, Olympe, Gurzezë. Ve
e planimetrisë së tyre është përdorimi i kullave gjatë kurtinave, mbi
rje, por tepër rrallë në njërin krah të tyre.29 Hyrjet janë të dendura,
skemën tërthore dhe krahas tyre përdoren edhe portât e vogla ba
ose tërthore. Fortifikimet e kësaj kohe, me përjashtim të atyre epir
realizohen me muraturën katërkëndëshe izodomike, treguese e një
cesi zejtar të ndërtimit të tyre.
Fortifikimet epirote vazhdojnë të ndërtohen në këtë fazë me
raturën poligonale trapezoidale, që dallohet nga ajo e fazës më të
shm'e vetëm nga përdorimi i elementeve më të përparuara planimetr
Ky tip murature përdoret edhe në ndërtimin e Skodrës dhe Rizo
ku cilësohet sipas origjinës së tij si moenia aeacia — mur ajakid,
epirot.
I takon kësaj kohe edhe ana lindore e fortifikimit të Apolo
me muraturë katërkëndëshe të krepisit dhe mbindërtim prej tullash,
tip dhe
zë që ka
Kaninë.
ndikuar edhe ndërtimet bashkëkohore në Marrgëlliç, Gu

Kjo periudhë e gjerë ndërtimesh përkon me veprimtarinë aktiv

shtetit ilir, me përfshirjen në të të ngulmimeve helene dhe me fush
e Filipit, Aleksandrit dhe Kasandrit në Iliri,30 rrethana që nuk mun

hershme
Amantia
në
me
një Amantia
presin
28)
të
përhapje
Aosit.
monedha
Stateret
ilire-epirote
10:4,
mund
tepër
Kasope
ebronzi
gjysmës
të tëflasë
kemi
rrallë
deri
70:4).
edhe
I një
të
nënë
shek.
Gjetja
për
zotërim
çerekun
prapatokën
shtrirjen
IVmetë
p.e.
e shumicë
fundit
bronzeve
s. e ilire.
tëLidhjes
prera
tëeMegjithëse
mbi
shek.
monedhave
në
Molose
Dyrrah
argjendet
XV në
p.e.s.,
të molose
luginën
edyApolloni
(Foinike
në
qytetet
qyte
e(360
p

29) N. Ceka; Koinoni i bylinëve. . . ; f. 65. Rikonstruksioni i kullës mbi

në fig. 7 nuk është i saktë sepse ajo shtrihej mbi gjithë korridorin me
 N er it an Ceka

mos pasqyroheshin në evolucionin e fortifikimeve qytetar

faktori kryesor në fortifikimin e qyteteve ishte akumulimi
i forcave ekonomike e shoqërore. Gjysma e dytë e shek
është koha e qarkullimit të dendur të argjendeve të Dyrrah
dorimit për herë të parë në tregun ilir të bronzeve dyrraha
done. Ndërsa në krahinat lindore ka një ngritje të re të pr
dës të qeramikës gri,31 në trevat perëndimore importohet
ramika dyrrahase e apoloniate me vernik të zi apo figura
nuk dirnë mirë se me çfarë e përballonte këtë import tregu
radhë nekropolesh të pasura fshatare si ai i Dushkut (Lus
Stalin, Karinës (Peqin), D'eshiranit (Elbasan) etj. u takojn
prodhimit të grurit. Varri i luftëtarit nga Belshi32 na jep
sqyrë të prodhimit zejtar: 95% e qeramikës dhe 60% e enë
zi i takojnë prodhimit dyrrahas por armët dhe zbukurimet
janë të prodhimit vendës të një ni veli qytetar.
Faza e katërt në ndërtimin e qyteteve ilire përfshin tr
e parë të shek. III p.e.sonë. Qytetet më përfaqësuese janë A
Lisi, Meduni, Ulqini, Oshanici dhe një radhë kështjellash si
(Tab. V). Në ngritjen e tyre nuk mungojnë edhe inisiativ
siç është rasti i Antigonesë.33 Ky grup qytetesh e kështjel
për planimetritë e përshtatura ndaj mënyrave poliorketik
dhe kërkesave të një jete më të dendur qytetare. Trasetë
në të ngarkuara me kulla dhe hyrjet janë gjithmonë të m
njërin ose dy krahët me kulla. Ndarja e hapësirës së br
veçimi i akropolit, që më parë vinte si rrjedhim i dinamikës
të vendbanimit, tani bën pjesë në planimetritë fillestare të
gonesë. [Vl Teknika e ndërtimit për trevat jugore është ajo k
izodomike, ndërsa për veriun vazhdon të përdoret muratu
dale-poligonale, por më e rregullt në ndjekjen e rreshtim
Qytetet e fazës së katërt paraqesin shembujt më të
zgjidhjet planimetrike, që parashikojnë edhe perspektivën
të qytetit.
*
* *

Rreth vitit 270 p.e.sonë merr fund periudha e madhe e

qyteteve në trevat jugore ilire, e nisur në mënyrë modeste
si i shek. V p.e.sonë. Zhvillimi i saj në një sërë fazash sipa
të hapësirës së banuar dhe elementeve të fortifikimit, është
i sigurt i vartësisë së procesit të urbanizimit nga veprimi i
brendshëm ekonomikë-shoqërorë fe politikë. Faktori i jash
kryesisht në ndikimet në teknikën e ndërtimit dhe elemen
kimeve.

31) N. Ceka, Qyteti ilir pranë Selcës së Poshtme, Tiranë 1985, f.

32) N. Ceka, Varri i një luftëtari ilir nga Belshi, «Iliria» VI, 19
33) Shih: Dh. Budina, Antigonea, «Iliria» II, 1972, f. 254, që
dhënat arkeologjike dhe ndërtimi i menjëhershëm sugjerojnë një n
rros, mendon për një qendër të zhvilluar gradualisht.
34) F. Prendi, Dy mbishkrime ndërtimi nga qyteti ilir i Lisit «I
f. 158, daton si të kohës së Cezarit murin e akropolit dhe atë të qyt
Vështrim mbi zhv Uli min e j e t ës qy t e t ar e tek il ir ët. 129

Pas vitit 270 p.e.sonë fillon një periudhë e dytë në procesin e urba-
nizimit të Ilirisë, kur ndryshimet themelore bëhen në trajtimin e ha-
pësirës së fortifikuar.
Kjo është kohë ndryshimesh të rëndësishme edhe në jetën politike
të Ilirisë dhe të Epirit. Pas dobësimit të pushtetit të pasardhësëve të Pi-
rros dhe Glaukisë nuk qëndrojnë vetëm konfliktet me forçat e jashtme,
sesa ndarja e pushtetit me një faktor të brendsh'ëm, që ishte qyteti.
Që këtu fitoret vendoseshin në fushën ekonomike, duk'et nga humbja
graduale e pushtetit të Monunit dhe Mytilit mbi monedhën e Dyrrahut.
Analiza e serive të thesarit të Kreshpanit dëshmon se monedhat më të
hershme ishin ato që mbanin vetëm emrin e mbretit Monun, si shenjë
e pushtetit të plotë mbi qytetin. Me vendosjen e emrit të qytetit krahas
atij të Monunit dhe pastaj me kufizimin e emrit të Mytilit vetëm në mo-
nfedhat prej bronzi,35 reflektohet procesi i emancipimit ekonomik që çon
rreth vitit 250 p.e.sonë në autonominë e plotë të Dyrrahut. Është koha
kur fillojnë prerjet autonome Amantia dhe më pas Lisi dhe Skodra.36
Forcimi i bashkësive qytetare, që s'janë veçse koinonet, që na shfaqen
plotësisht të formuar nga fundi i shek. III p.e.sonë, mund të spjegojë
edhe hfeshtjen e përkohësishme të shtetit ilir deri në kohën e sundimit të
Agronit. Për ta rifituar këtë disavantazh, shtetit ilir i duhet të bëjë gjatë
sundimit të Teutës, Skerdilaidit dhe Gentit përpjekje të vazhdueshme
për të nënshtruar polidinastët, sic i quan Polibi krerët e qyteteve dhe
për të vënë nën kontroll financat e tyre.
Sigurisht e gjithë periudha pas vitit 270, deri në rrënimin e qyte¬
teve ilire nga gjysma II e shek. I p.e.sonë, kur formohet një fizionomi e
re ekonomike dhe kulturore, nuk zhvillohet në një linjë të vetme. Mund
të veçojmë aty një fazë, deri në vitin 168 p.e.sonë, që përkon me lulë-
zimin e jetës qytetare, veçanërisht n'ë fushën ekonomike, politike e kul¬
turore. Faktorët politikë, që nuk janë pa rrjedhime edhe më parë, për-
caktojnë në mënyrë të ndjeshme ecurinë e një faze të dytë, që vazhdon
nga viti 168 deri në sundimin e Augustit. Kjo është faza e mbijetesës së
qytetit ilir, at je ku ai i shpëtoi shkatërrimit nga ushtritë romake, dhe
përfshirjes në sistemin municipal, apo e shuarjes graduale, kur nuk i
qëndroi ndryshimit të sistemit ekonomik.
*
* *

Rreth mesit të shek. III qyteti ilir ishte formuar me tiparet më the¬
melore të një qyteti antik. Hapësira e brendëshme ishte organizuar
sipas sistemit ortogonal jo vetëm në qendrat e mëdha si Bylisi, Nikaja,
Antigonea, por edhe në qyteza si Margëlliçi. Në përshtatje me këtë ti-
pizohen edhe banesat në bazë të traditës dhe kategorive shoqërore, me
një diferencim të tipit peristil, të huazuar, për shtresat e pasura nga ti-

kalimin
mi,
H. Ceka,
Shteti
35) Kjo
e emrit
Probleme.
ilir.
shpiegon
. . të
, f.mbretit
95,
. njëherazi
. , shën.
f. nga
16-18
54.lidhjen
argjendet
me një
midis
nëhapësirë
bronzet
Monunitprej
dhe
dhetëtreçerek
Mytilit,
pashpjeguar
tëshekulli
shkëputur
nga siS.Isla-
dhe
nga

36) Për prerjet monetare shih H. Ceka, vep.cit., f. 74-109; S. Islami, Prerjet
monetare të Shkodrës, Lisit dhe Gentit, -«Iliria», II, 1972, f. 351-376; Sh. Gjongecaj,
Prerjet monetare të Amantisë, «Iliria» VII-VIII, f. 1977-78, f. 83-112; L. Papa-
jani, Monedha të zbuluara në qytetin ilir në Klos, «Iliria» VI, 1976, î. 259-273.
 N e r it an Ceka

pat me korridor qendror, «shtëpi zjarri» fe gjysëmkati për fa

tare, apo me hajat për ato bujqësore.37
Agoraja, e veçuar si hapësirë që në qytetet e gjysmës I t
p.e.sonë, formulohet përfundimisht me ndërtime monumentale
ka dhënë shembullin e zgjidhjes sipas një ideje të vetme me
agorasë nga pjesa rezidenciale nëpërmjet një muri dekorativ, m
se ai rrethues, si dhe të një vargu portiqesh.
Prezenca e agorasë, që presupozon një veprimtari shoq
politike, është për këtë periudhë tregues i qytetit të mirëfill
ndeshur në të gjitha qendrat e koinoneve, si Bylisi, Butrot
apo qytetet ku na dëshmohet âamosia si Klosi e Gurzeza.
një buleterioni dhe simat prej guri nga Zgërdheshi, ndarja e
në pjesën më të ulët të Lisit dhe ndërtimet monumentale n
tregojnë se agoraja ishte formuar edhe brënda qyteteve në ve
Shkumbin.38
Është për tu shënuar kriteri i njëllojtë i trajtimit të ha
agorasë në qytetet e Ilirisë së Jugut e të Epirit si Bylisi, Klos
Kasopeja etj. Ndryshe nga zgjidhja volumore, irracionale e
Apolonisë, në agoratë e këtyre qyteteve që janë të njëkohësh
het një vendosje gjeometrike e mbështetur kryesisht në viza
nimetria Ky kriter racional, pitagorik, na referon në traditën
të Magna Grecias.39 Që ky nuk është një përkim i rastit e
edhe ngjashmëria në fusha të tjera të arkitekturës, sic është
trit me analema të drejta, realizuar në gjysmën II të shek.
donë, Kasope, Klos e Bylis, por i njohur që nga fundi i shek.
rakuzë, Metapont, Segeste etj.
Uniteti i arkitekturës ilire-epirote, që e vumë në dukje
min e fortifikimeve e në urbanistikë, shtrihet edhe në tipat e
të godinave shoqërore, veçanërisht teatrit e stoas dhe të form
menteve arkitektonike si qemeri, harku tra j timi i ordrit dor
lona tetëkënd'ëshfe etj. Kjo koine e formuar mbi bazën e tradi
bashkët dhe të qarkullimit të mjeshtërve dhe përvojës ka n
marrje adriatike me paralelizmat me Magna Grecien në njërë
me Maqedoninë në anën tjetër.

Dëshmitë më të rëndësishme të periudhës që po trajto

nga fusha ekonomike e shoqërore, ku materializohen fenomen
vepronin sigurisht që në periudhën e mëparëshme.
Vulosja e prodhimeve, një modë që në qytetet ilire ndes
pas mesit të shek. III p.e.sonë, na jep dy forma të pronësisë:

e Arkitekturës.
tet» 37)
1, 1982,
Për banesat
f. .5-8;
. , f. N.
84-88;
qytetare
Ceka,V. Qyteti
shih
Bushati,
Dh.
ilir.Banesa
Budina,
. . , f. 61-64.
pastas
Antigonea.
në vendin
. . , f. tonë,
261-2

38) Për monumentet e agorasë së Klosit shih L. Papajani, Disa

të arkitekturës në qytetin ilir në Klos, «Monumentet» 11, 1976, f. 23-
lisin: N. Ceka, Koinoni i bylinëve. . . , f. 75-76; për Zgërdheshin: S. Is
ilir në Zgërdhesh, «Iiiria» II, 1972, f. 199; për Dimalin: B. Dautaj,
Dimales, «Monumentet» 2; 1984, f. 33-56; për Oshanicin: Z. Marié,
B.
istrazivanja
i H». XXVII-XXVIII,
na Gradini uSarajevo
Osanicima
1973, kod
f. 173-184.
Stoca, «Glasnik Zemaljsk
V ë shtr im mbi zhv ill i min e jetës qy t e t ar e tek il ir ë t.

tërore, të dëshmuar si damosia në Klos, Bylis, Dimal, apo nga emrat e

nëpunësve në mjaft qendra të tjera. Forma e dytë, ajo private, del
shprehimisht me cilësimin e punishteve të tjegullave në Gurzezë e Irmaj,
por edhe nga vendosja e emrave të pronarëve, zakonisht në rasën gji-
nore.40

Një formë interesante të organizimit të prodhimit na kumton mbi-

shkrimi i një altari nga Olcini, që i kushtohet Artemisit nga koinon ton
latomon41 — pra një bashkësi pune e gurgdhendësve të lirë, një zeje kjo
që në Dyrrah e Apoloni ushtrohej nga punishtet shtetërore me sklle-
vër.

Ne nuk kemi të dhëna mbi raportin e prodhuesve të lirë me sklle-

vërit, por duket se të parët luani'n një roi jo të vogël, veçanërisht me
zejtarinë e qferamikës, punimin e metaleve, regjjen e lëkurëve. sic provoj-
në vulat apo punishtet e vendosura në një kthinë të banesës.42 Sido-
qoftë skllavi në përbërjen e popullsisë qytetare na vërtetohet në burimet
historike dhe në mbishkrimet e Bylisit dhe Klosit, Foinikes, Butrotit43
etj. Edhe këtu tërheq vëmendjen ngjashmëria midis Ilirisë së Jugut dhe
Epirit për institucionin e lirimit të skllevërve të pronarëve pa trashë-
gimtarë të drejtpërdrejtë (ateknoi). E re është për Ilirinë e Jugut cilësi-
mi i skllevërve të liruar si lythosi, që duket se përbënin një kategori të
konsiderueshme shoqërore.44
Përbërja shoqërore e popullsisë së lirë qytetare 'është tepër hetero-
gjene në shek. III-II p.e.sonë. Mbishkrimet e Klosit të formuluara sipas
gjuhës së dekreteve mollose tregojnë se e drejta e qytetarisë (politeia)
ishte ligjëruar atje të paktën që në gjysmën II të shek. IV p.e.sonë. Po
këto mbishkrime flasin edhe për dhënien e kësaj të drejte familjeve të
veçanta me origjinë krejt të ndryshme, pra duke njohur ligjërisht per-
sonat, jashtë lidhjeve të tyre gjinore. Mungesa e etnikoneve në dekretet
byline apo amante, edhe pas synarkonteve të Olympas e damiorgeve të
Bylisit, kur kjo do të dukej e domosdoshme, është një tregues tjetër i
humbjes së lidhjeve të vjetra fisnore të cilat ndjeheshin ende në insti-
tucionet epirote.
Cila ishte përbërja etnike e kësaj popullsie? Analiza e onomastikës, që
duket se do ti jepte një përgjigje të lehtë kësaj pyetjeje, duhet bërë me
kujdes. Pjesa më e madhe e emrave qytetarë i takojnë fundit të shek. III
dhe shek. II-I p.e.sonë, kohë kur moda e emrave helenë ka zëvendësuar
një pjesë të fondit vendës. Megjithatë ky i fundit del në pah nga emrat
tipikë si Gent, Epikad, Trit, Mek, Praug, Frikul. Veçanërisht onomastika
ilire ruhet në qytetet n'ë veri të Semanit si Belshi, Irmaj, Selea, Lisi,
Skodra. Vetë përdorimi i onomastikës së huaj bëhet me një parapëlqim
të femrave apoloniatë e dyrrahas (Zoili, Parmen, Filon etj.), të emrave

dore
f.
1,
«Iliria»
1975,
211-222
1981,
41)
42)
43)
44)
40)shih:
f. N.
F.
Shih
N.
P.
f.1,32.dhe
Drini,
227-234.
1982,
Ceka,
Mijovic,
P. Dh.
Lera,
N.f.Koinoni
Dh.
Vula
Budina,
Ceka,
117
M.
Pitosa
Budina,
dhe
antike
Koracevic,
Qyteti
iAntigonea.
literatura
bylinëve.
antikë
Mbishkrime
mbi
ilir. tjegulla
me
. . . , .mbi
Gradovi ,f.vula
ff..74.
gjetjet
të
73.
317.
nëinga
reja
Fjala
utverdenja
trevën
rrethi
në
tëlythoi
Dimal
zbuluara
ndërmjet
i u
Korçës,
qëe Crnoj
vjen
Klos.
në
Aosit
Butrint,
«Iliria»
nga
Gori,
Për
dhe
fzonat
jala
Beograd,
Genusit,
2, —1983,
-«Iliria»-
lin-
Xvôj
 N er it an Ceka

letrarë (Nestor) e veçanërisht atyre historikë grekë e maqedona

ta, Filip, Leonida etj.). Nuk ka dyshim se edhe elementi i hua
popullsinë e qyteteve vendëse, sic është rasti i dy korkyrasve në
apo i një poçari megaras në fushën e Korçës.45
Kjo shoqëri kornplekse nuk mund të mbështetej veçse në p
dhe shkëmbimin e mallrave. Ndërsa në dhjetëvjeçarin e parë
III ndjehet edhe pesha e importit kolonial apo italik, e gjithë p
tër e këtij shekulli, deri në rë'nien e plotë të qyteteve ilire n
p.e.sonë, do të karakterizohej nga zotërimi i prodhimit vendës.4
këtë kohë një numër të madh punishtesh lokale të qeramikës, q
në jo vetëm në qytetet kryesore (Bylis, Amantia, Dimal, S
Zgërdhesh), por edhe në qendrat e vogla (Prishtë, Peshtan, Sarag,
Fondi i formave është ai helenist'ik, por me një parapëlqim d
fikim të linjave, që krijon një fizionomi të veçantë të qeramikës
ilire, të dallueshme dhe në Epir. Me interes është fakti se në
ramikë ruhen forma dhe veçanërisht moti vet me breza të qeram
nike arkaike.
Në fondin arkaik, protoqytetar, mbështetet edhe një pjes
dhimeve metalike, veçanërisht armët, me përkrenaren, paftën
Selcë-Gostilje e mahairën, zbukurimet me gjilpërat dyshe e fib
kore, etj, që japin një aspekt tjetër të unifikimit të kulturës q
Qarkullimi i prodhimit qytetar ilir në shek. III-II p.e.sonë m
n'ë drahmfet dyrrahase e apoloniate, por kryesisht në monedh
bronzi, dëshmi e zhvillimit të një tregu me pakicë. Konkurimi
meve apoloniate u shoqërua në prapatokën e saj, veçanërisht n
vjeçarët e fundit të shek. III p.e.sonë, edhe me hedhjen në q
të monedhave byline me peshë e simbole të afërta, gjë që duke
edhe Skodra e Lisi me tipin Zeus-Anije. Megjithatë marrëdhën
Apolonisë e Dyrrahut dhe prapatokës ilire nuk qenë kurrë k
prurëse për të dy ngulimet. Këtë e vërteton zotërimi i mone
tyre në tregun ilir dhe periudha e ndërtimeve të mëdha forti
shoqërore që realizohet në Apoloni.
*
* *

Nga zbulimet e viteve të fundit po plotësohet edhe një as

tër i jetës qytetare ilire — arti. Qendrat më të rëndësishme të
qytetet kryesore, veçanërisht ato të pellgut të Vjosës. Këtu s
vendëse fillon nga fundi i shek. IV me «vajzën e Vlorës»47 dhe a
min gjatë gjysmës II të shek. III p.e.sonë. E punuar me gur
skulptura fe rrumbullakët apo relievi kishin kryesisht një funksi
tik, të lidhur me arkitekturën apo monumentet sepukralë/'8 K
cakton edhe përgjithësimin e tipave, që bëhet mbi bazën e deta
liste të fytyrës dhe veshjes, veçanërisht në hermet e grave. M
është relievi mortor apo ai religjioz me karakterin tregimtar t

45) Me
46)
47)
48) P. Ceka,
N.
L.M.
Lera,
këtë
Ugolini,
janë
Pitosa.
Qyteti
Albania
të. ilir.
. lidhura
, f.. . Antica,
,215.
f . skulpturat
77. I, 1927,e f.Belshit
81-84. dhe të zonës së
s ht rim mbi zhv ill i min e j et ë s qy t e t ar e tek il ir

përmes vendosjes së disa planeve, pa respektuar perspektivën.

mungojnë edhe veprat me pretendimi artistike në Bylis, Amantia
mal, Foinike,49 ku ndjehet një prirje drejt vrullit skopian.
Një nivel të lartë artistik arritën terrakotat dhe figurât prej b
të lidhura me kërkesat e jetës së përditshme. Tek ato u ndje më
ndikimi apoloniat e dyrrahas, veçanërisht për tematikën. Nga ana
tër, prirja e përgjithëshme artistike drejt një tipizimi real, krijon
këtu vlera të veçanta si terrakotat e Seferanit (Belsh), të Pogra
Selcës, apo serinë e bronzeve të Amantias.50
Me interes janë edhe përpjekjet për aplikimin e artit në prodh
zejtare. Vizatimi i figurave të enëve të Olympes, relievi i një sken
nga Margëlliçi, apo realizimi i skenës iegjendare me figura bashkë
retë paftës së Selcës e Gostiljes, janë shembuj të veprimit të ligje
zhvillimit artistik me kundërparaqitjen e pjesëve të trupit dhe f
nga hapësira. Në kohën e zhvillimit të plotë të artit helenistik në
loni e Dyrrah, kjo ishte një dëshmi e rrugës së veçantë që ndiqte
ilir, si prodhimi i një realiteti të ndryshëm nga ai helen.

*
* *

Strukturës klasore të shoqërisë ilir e i përgjigjej edhe një ko

i ri i kultit. Panteoni grek shërben për këtë si një model i gatshëm
një interprßbatio përmes atributeve lokale kry*esisht me parapëlqim
disa pferëndive dhe ndryshimin e funksioneve të tyre. Zeusi n*ë lu
e Vjosës, i shoqëruar me atributin e gjarpërit (Zeusi Melikios),51 n
raqitet më tepër si perëndi ktonike. Poseidoni del gjithashtu në
trevë si perëndi tokësore njëlloj si në Epir.52 Kulti i Artemisit ësht
dyshim më i përhapur me një shtrirje nga Epiri deri në trevën e
seve me atributin e saj si gjuetare (Elafabolia). Afërdita dhe Erosi
faqësojnë konceptin qyîe'tar të dashurisë, por duke ruajtur kuadrin
tologjik lokal në botën e ujit.
Në një kuadër vendës nderohet dhe Heliosi, jo si një pe
abstrakte. Vendosja e figurës krahas një vule anepigrafike me rre
buzën e një pitosi nga Berasi i Korçës,53 shpjegon tani edhfe kuptim
këtij simboli të rëndomtë të pitosave ilirë dhe të atributit të Helio
mbrojtës i prodhimeve bujqësore.
Në panteonin e ri ilir gjetën vend edhe kultet e vjetra që u
kretizuan me një pamje helenistike. I tillë ishte kulti i Nymfeut në
e bylinëve me paraqitjen e nimfave dhe të hyut të pjellorisë, sipas

•«Iiiria»-
tab. 49)
50)
LXII-LXIV.
Shih:
Shih.
IX-X, S.1979-80
Anamali,
Anamali,
(Tab.Amantia,
Amantia.
IV) ; N. tab.
. Ceka,
. , tab.
XIII,
Qyteti
XV-XVIII,
3, XIV,
ilir pranë
2, Kështjella
tab.Selcës
VII, së
1,e Poshtm
Vili.
Pogra

51) Kryesisht në monedhat e Amantias e Bylisit.

52) Ndërtimi i Poseidonit del në një mbishkrim dhe nga një figurinë në
gone (Dh. Budina, Antigonea. . . f. 308, fig. 5) dhe dy mbishkrime në lugin
Vjosës, i pari i botuar nga N. Hammond, Epirus, f. 738 dhe i dyti nga rre
e Amantias, kushtuar Poseidonit e Amfitritës, i pabotuar. Për kultin kton
 N er it an Ceka

nografisë së Priapit,5'* apo kulti i Redonit në trevën labiane,

fikohet me Poseidonin.55
Ky dual'izëm gjen sh'prehje edhe në ushtrimin e kultit. Tem
një parapëlqim të tipit prostil, është dëshmuar nga rrënoja n'
Amantia.56 Nga vulat mbi qeramikë dijmë se kishte një tempu
sit në Gurzezë dhe një Athinasë në Hijen e Korbit (Korçë).
hësisht kulti ushtrohej edhe në natyrë, sipas traditës së vje
rastin e Nymfeift apo të liqenit të Seferanit, ku hyjneshës v
identifikuar me Afërditën i hidheshin kushtimet brenda në u

*
* *

Një sërë mbishkrimesh të zbuluara vitet e fundit në qy

bëjnë të mundur të rindërtohet gjerësisht kuadri i jetës së tyr
dhe të kuptohet më mirë ajo në kontekstin shtetëror ilir.
Materiali kryesor epigrafik i takon fundit të shek. III dh
p.e.sonë, pra kohës së vendosjes së pushtimît romak, kur Senat
tua me suprimimin e mbr'etërisë ilire dhe la në një funksion a
tiv të gjithë sistemin politk të qyteteve. Kjo lehtësohej nga
qartë në superstrukturën shtetërore ilire ndërmj'ët pushtetit q
formë monarkike dhe atij lokal, të përfaqësuar nga bashkësit
re të formës republikane.58 Për k'ëtë arsyfe shkatërrimi i ves
tërore monarkike në Ilirinë e Jugut dhe Epir nxorri në pah n
të madh koinonesh, në formën e tyre të plotë.
Parimi kryesor në ndërtimin e koinoneve ishte federimi m
e kriterit gjeografik. Në Epir kjo shprfehet qartë me demotikët
të koinonit të prasaibëve.59 Në Ilirinë e Jugut, ku demotikët
përfaqësimin e tyre e dëshmojnë damiurgët e Bylisit dhe sina
Olympes.60
Federimi realizohej më shpesh mbi bazën e dy ose tre
kryesore dhe të vendbanimeve fshatare, të cilat luanin një roi
ndësi. Shembulli i Dimalit ose Olympes tregon se federimi
realizohej edhe nëpërmjet qytëtit dhe vendbanimeve fshatare
në përmbajtj-en e saj do ti afrohej më tepër parimit sinoikist

gur gëlqeror
54) Për tek
nga amantët
Mavrova.shih
NgaS.territori
Anamali,bylin
Amantia.
kemi një
. . , f.reliev
86 dhe
nga një
Cakra
sk
ka, S. Anamali, Disa skulptura të pabotuara të muzeut arkeologjik-etn
Tiranës, «BSHSH» 3, 1959, fig. 25), një reliev të pabotuar nga Klosi
duke etj.
lisit vallëzuar rreth zjarrit, paraqitjen e nimfes dhe zjarrit në moned
55) H. Ceka, Bust i mbretit Gent, apo një figurë e mitologjisë -
1976, f. 139-147.
56) A. Baçe, Vështrim mbi besimin dhe arkitekturën e kultit tek ï
numentet» 2, 1984, f. 17-18.
57) N. Ceka, Vula. . . , f. 105; P. Lera, Pitosa ----f. 214, ku vula 'A
është dhënë me ligaturë.
58) N. Ceka, Koinoni i bylinëve. . . , f. 68-69.
59) Shih: P. Cabanes, Shoqëria dhe institucionet në Epir dhe Ma
epokën klasike dhe helenistike, -«Iliria»- 2, 1981, f. 162-63 dhe F. Drini,
nologjinë dhe kufijtë e koinonit të prasaibëve në dritën e të dhënave
more të reja, «Iliria» 2, 1984, f. 97-98.
Vështrim mbi zhvillimin e jetës qytetare tek ilirët... 135

Ne nuk dimë saktë se ç'përmblidhte një koinon si ai i amantëve,

bylinëve apo dimalasve dhe i përcaktojmë kufijtë e tyre sipas atyre
gjeografikë. Megjithatë qenia e koinonit të olympasve pranë atij të
amanteve, apo i dimalasve pranë bylinëve, tregon se ky kriter duhet
përdorur me kujdes. Kështu ne duhet ti lëmë vend në rrethinat e Apo-
lonisë, ndoshta rreth Gurzezës, në një territor që gjeografikisht lidhet
me bylinët, koinonit të balaitejve, të dëshmuar nga një mbishkrim mbi
pllakë bronzi.61
Ndërsa fasada e formës politike të koinoneve paraqitet unike për
territoret jugore ilire, ndërtimi i brendshëm shtetëror ka edhe ndryshi-
me, të lidhura me veçori të traditës politike.62
Si përfaqësuesi kryesor i pushtetit del në koinonin bylin demosi, që
më tepër se kuptimi konkret i eklesisë, mund të jetë një shprehje ab¬
strakte e karakterit republican të tij. Pushtetin legjislativ e përfaqëson
në Bylis, Amantia dhe tek balajtejtë buleja. Ai ekzekutiv përbëhet nga
një kolegj që quh'en damiorge në Bylis dhe synarkontë në Olympfe. Si
kryetar i tij del në Bylis, Klos, Dimal dhe Amantia, prytani, në eponim
i njëllojtë me Apoloninë. Në Olympe, përkundrazi ai mban një titul-1
tipik për koinonet maqedone, politarkes, me sa duket një trashëgim nga
periudha e ndërhyrjes maqedone të Filipit V. Të njëjtin funksion duket
se shprtehin strategu i Klosit dhe toksarku i Amantias, që rreshtohen t'ë
dytë në hirarkinë e nëpunësve të koinonit. Shoqërimi i strategut me hi-
parkun në Bylis gjen parai eie dhe tek parthinët fqinjë. Mjaft i rëndë-
sishëm është furiksioni i gramateut që del në vargun e nëpunësve krye-
sorë në Bylis, Amantia e Olympe. Një radhë të dhënash nga qendra të
veçanta dëshmojnë për një sistem mjaft të zhvilluar drejtimi që plotë-
sohet me funksionin e gimnasiarkut në Klos e Antigone, të tamiasit në
Dimal e Gurzezë, epimeleteve në Amantia dhe të peripolarkëve në Ra-
bie e tek balajtejtë.
Të gjithë këta nëpunës, që dëshmojnë një sistem mjaft të përpunuar
e me traditë të gjatë, i takojnë pushtetit qendror dhe ne nuk kemi ende
dëshmi të qarta për mënyrën e qeverisjes së njësive të veçanta të koi¬
nonit në Ilirinë e Jugut. I zhvilluar në kontakte të vazhdueshme me
përvojën politike të ngulime\>e helene dhe të vetë Greqisë, ky sistem
ndryshon prej atij klasik grek për formën e koinonit, që mbështetet në
traditën politike vendëse. Fakti se shumë institucione janë të njëllojta
lme ato vgreke është një tregues i përmbajtjes së njëjtë të tyre dhe i ni-
Velit të përafërt politik e shoqëror të ilirëve.
1 Duke qenë një simbiozë e dy linjave të veçanta të zhvillimit të
pushtetit qëndror monarkik dhe atij republikan, qytetar, sistemi i koi-
'nonit i takon një periudhe ndërmjetëse, ikur bëhet kalimi drejt centra-
'lizimit të pushtetit. Pushtimi romak e ndërpreu atë në fazën e konsoli-
dimit, qoftë në linjën republikane në Epir, qoftë në formën e pushtetit
qëndror monarkik në mbretrinë ilire të Gentit.

muzeun
61) Pllaka
e Fierite dhe
vendosur
nuk është
për nder
botuartë ende.
peripolarhut Aristen i Parmenit ruhet në
62) Për materialin mbishkrimor rreth organizimit politik të qyteteve ilire shih
S. Anamali, Të dhëna mbishkrimore për disa qytete të Ilirisë së jugut, «Iiiria»- VI,
1976, f. 125-130; H. Ceka, Mendime rreth mbishkrimit të Rabies, «Iliria» 2, 1982,
f. 71-89; N. Ceka, Koinoni i bylinëve..., f. 61-75; B. Dautaj, Një mbishkrim...,
î. 109-118.
 N er it an Ceka

♦
* *

Duke bërë një paraqitje të rezultateve kryesore të kë

'keologjike të viteve të fundit inë qytetet ilire u përqëndr
ndërtim të pjesshëm të realitetit historik të periudhës qyte
Ai na pai*aqitet si rrjedhim i zhvillimit të brendshëm,
"prerë, mbi një bazë të paindryshuar etnike, gjatë të .cilit
vazhdueshme me botën mesdhetare marrin formën e ma
gjithmonë e më të gjera ekonomibe, politike dhe kulturore. V
ndjekur nga urbanizimi, format e zhvilluara të nïarrëdhën
mike e shoqërore, të organizimit poli'tik dhe të kulturës,
fizionomi të plotë të qytetërimit antik ilir në shek. VI-I p.e
Në kuptimin e tij më të gjerë ky qytetërim është pjes
vizjeje me karakter mesdhetar në bazë të të cilit qëndron
marrëdhënieve ekonomike të bazuara në një strukturë klasor
risë. Përfshirja e popullsive të lashta në të bëhet në një shk
nologjik, ku ilirët, italikët, trakët pasojnë menjëherë pas h
një periudhë të dytë që shkon nga shek. II p.e.sonë deri n
e.sonë do të hyjnë dakët e keltët, sic dëshmohet nga qytetër
Sarmigetusa, Hradishke, Manshing63 etj. Kjo ecuri i bën të
ishme skemat e vj'dtra të akulturimit helenocentrist dhe shtr
e veçimit të fizionomisë së qytetërimeve të popullsive të
inë sfondin e .përgjithshëm të qytetërimit jrieisdhetar.
i Do të dilte kështu më mirë në pah edhe vetë roli p
iluajti kultura e lashtë gréke me aftësinë e veçantë për tran
së resë, rrjedhim i karakterit të përkulshëm të modeleve të sa
tim më objektiv i përmbajtjes dhe rolit të qytetërimeve të as
■«periferike» do të ndihmojë për të sqaruar edhe vetë rrugë
mit të popujve të sotëm evropianë. Shembulli ilir është n
ïëndësisë së veçantë që pati kultura qytetare antike -në rru
ftë kalimit nga etnosi drejt kombësisë. Nuk është e rastit që
îe sotëm u formuan pikërisht në trevat më të zhvilluara të kë
te cila shërbeu si mjet marrëdhëniesh me qytetërimin hele
Ipor edhe si një armë qëndrese kuridrejt mundësive të asimi
I îtlftlA Nr. 2 — 1985

Neritan CEKA

APERÇU SUR LE DEVELOPPEMENT DE LA VIE URBAINE

CHEZ LES ILLYRIENS DU SUD

La distinction d'une période urbaine dans le développement général

de la culture et de l'histoire même illyrienne constitue sans doute l'une
des principales contributions de notre archéologie non seulement dans
le domaine des études illyriennes, mais auBsi dans la formation d'une
nouvelle conception des civilisations antiques méditerranéennes. Cette
période, qui se situe entre les deux moments clé du processus séculaire
de la formation de l'éthnie illyrienne et de son évolution en tant que
nationalité arber, est parmi les plus courtes de l'histoire illyrienne,
mais aussi la plus intense par la profondeur des changements écono¬
miques et culturels qui se sont reflétés dans la sphère de la culture,
ou par l'abondance ,des événements politiques.
Les IVe-Ier siècles av.n.è. reconnus en général comme l'espace de
la période d'urbanisation illyrienne, ont le contenu d'une époque dont
le trait fondamental est l'établissement sur une vaste échelle des rap¬
ports de servage et le passage à une société divisée en classes en Il¬
lyrie du Sud. Les manifestations les plus évidentes de ce changement
sont la formation des Etats illyriens dans le domaine politique et la
prédominance des villes dans la vie économique et culturelle des con¬
trées de l' Illyrie du Sud.1
Le premier Colloque des Etudes illyriennes consacra une importante
partie de ses travaux aux résultats des recherches dans les villes illy¬
riennes. Il cristallisa les points de vue sur la genèse, le caractère, la
chronologie et les autres problèmes importants concernant la ville. Les

contrée
des
du
de
Illyrie,
2,
archéologiques,
les
IV,pp.
synthèse
Sud,
Albanologiques»-
communications
1)1976.
2) 11-17.
Sur
Voir
-«Iiiria»
et«Utverdena
lelalaF.
voir:
rôle
caractérisation
publication
Prendi;
II,
«Iliria»-
des
S.1972,
sur
II,
Ilirska
Parthins
Islami,
Tirana
L'urbanisation
IV,
Selea
pp.spéciale
Naselja»
7-23
1976,
deedans
Naissance
1969,
Poshtme,
laetpp.
sur
période
Vlllyrie
p.
LaSarajevo,
en
423,
89-100.
laet
cité
Illyrie
cité
Dimalé,
Traits
développement
urbaine
du
enillyrienne
Sud,
1975,
Illyrie
du
deAntigonéia,
Sud
-«Deuxième
illyrienne
civilisation
pp.etàdans
137-148.
en
de
la lumière
Epire,
lavoir:
«Iliria»-
Klos
Conférence
urbaine
voie
Surdans
N.des
«Iliria»
les
III,
urbaine
Ceka,
endonnées
travaux
-«Iliria»-
1972
d'Etu¬
Illyrie
1984,
La
en
et
 N e r it an Ceka

treize ans qui nous séparent de ce Colloque ont été fructu

qui concerne l'intensité des recherches dans le domaine de
tion urbaine illyrienne.
Les résultats dies nouvelles fouilles ont complétés dans
mesure le tableau esquissé dans ses lignes fondamentales au
'Colloque, en confirmant également certaines de ses parties, q
été avancées en forme d'hypothèses dans la situation d'alors d
ches. D'importants résultats, qui ont incité de nouveaux poin
n'ont pas. également fait défaut. Ce qui caractérise cette pér
tivement courte pour les rythmes de l'archéologie c'est l'ap
sement de divers (problèmes particuliers, comme la genèse de
lyriennes leur typologie et leur chronologie, les rapports qu'el
tenaient avec les agglomérations helléniques, l'architecture, l'
■eft la numismatique.3
Le cadre des recherches albanaises serait assez incom
les recherches effectuées par d'autres pays dans ce même do
premier lieu ce sont les résultats des collègues grecs et al
Kassoppe, Dodone, Ammotopos, Nekromantion, etc. qui ont
une nouvelle impulsion aux études sur l'urbanisation, l'archit
l'organisation politique des villes épirdtes.4
! Quant aux problèmes relatifs à la vilîe illyrienne, un int
culier suscitent également les résultats des recherches à Mag
qui nous offrent plusieurs exemples de développement par
phénomènes de l'urbanisme, des conditions approximatives a
aux rapports entre le monde autochtone et celui hellénique aux
•aux influences et aux entrelacements qui, se produisirent sur
de l'Adriatique antique.
Toutes ices recherches brossent un tableau plus vaste et pl
de la civilisation .antique illyrienne, mais elles rendent en m
'difficile la possibilité de les exposer, ne fussent qu'en lignes
'dans les limites d'un rapport. Pour cette raison, nous avons pr
ter les problèmes qui ont été plus approfondis dans l'intervalle
tìeux colloques ou sur ceux .dont l'examen exige des recher
poussées.
*
* *

La question principale dans l'étude de la ville illyrienn

à définir son caractère ethnique, économique et social. On p
mais considérer comme périmés les points de vue de Patch, P
et d'Ugolini sur l'origine hellénique de Byllis, de Klos, d'Ama

de la
ra
pp.
albanaise),
protoqytetare
107-112;
3)111-150;
vie
S. urbaine
Islami,
Tirana
N.Historia
Ceka,
Problèmes
Hire,
chez
1979,
Lindja
eles
(La
pp.
arkitekturës
Illyriens
17-128.
de
civilisation
e jetés
chronologie
qytetare
du shqiptare-maket.
Sud,
protourbaine
de
tek
«Iliria»
lailirët
cité1983,
eillyrienne),
illyrienne,
jugut,
(L'Histoire
2, pp.
(rés.fr.),
135-19
«Iliria
«Iliri
d'A

4) S. Dakaris, Cossopaia and the Elean Colonies, Athens 1971; Dod

nina 1971, et Von eine kleinen landlichen Ansiedlung des 8-4 Jhs.
Aperçu sur le développement de la vie urbaine... 139

et en général sur la colonisation grecque de l'hinterland, mais on relève

•encore nettement la surévaluation de l'influence étrangère sur le pro¬
cessus d'urbanisation de l'Illyrie dans les études de M. Garasanin,
F. Papazoglou, J. Mikulcic0 et d'au'tes auteurs. Le point de vue d'op¬
poser la ville hellénisée à la campagne «barbare», qui semblait corres¬
pondre mieux aux explications contemporaines d'acculturation, est rejeté
par la structure même des koinons, c'est-à-dire des communautés ter¬
ritoriales politiques des agglomérations. Dans les inscriptions de Byllis,
d'Amantia et de Dimal, les deux catégories de la population sont dé¬
signées par le même nom, le demos, ce qui axprime le même contenu
ethnique et social de ces communautés.
A un extrême opposé se situe le point de vue de V. Velkov et A. Fol,
qui détache les villes illyrienne et thrace de la ligne générale de déve¬
loppement de la ville antique, en cherchant une genèse et une physiono¬
mie particulières balkaniques.7 L'exemple de Sevtopol, une fondation
dynastique qu'on cite comme modèle de cette voie, est en fait une
formfe rare dans le processus d'urbanisation balkanique, voire dans une
des phases avancées. En conséquence, il ne représente pas la voie fonda¬
mentale
servir de demodèle
ce processus
à sa réalisation.
en Illyrie et en Thrace, il peut encore moins

En l'absence de données historiques complètes, la question du ca¬

ractère des villes illyriennes constitue avant tout un problème archéo¬
logique, particulièrement en ce qui concerne sa genèse. Dès le Premier
Colloque on parle, bien qu'en termes généraux et sur la base d'un ma¬
tériel historique relativement récent, d'une période protourbaine qui
avait précédée la formation de la ville authentique en Illyrie.8
Les recherches archéologiques de ces dernières années en Albanie
ont créé un appui archéologique, en traçant une voie continue dans le
développement intérieur de la vie urbaine en Illyrie.
Il est évident que les prémisses économiques et sociales qui pré¬
parèrent la formation de la ville se manifestèrent dès la phase préur¬
baine, à l'âge du bronze récent, mais elles n'acquirent une forme con¬
crète annonciatrice qu'à l'âge de fer ancien avec les agglomérations du
type Gajtan.9 La construction d'un mur d'enceinte Stable, l'établisse¬
ment d'une activité productive et la séparation d'un emplacement des¬
tiné à des fins économiques et de culte, dont on a des témoignages à
Gajtan, Belsh, Ttfen Pod de Bugojnos, Belacevc, etc. sont autant de
traits fondamentaux de ces agglomérations tribales des XlIe-VIIIe siè¬
cles av.n.è. qui préparèrent la formation des villes illyriennes. Toute¬
fois, le passage d'une forme à l'autre ne s'effectua pas directement, com¬
me on se l'imaginait auparavant, mais à travers une période de transi-

mi,paleogjenezës
jetës
ceskoto
gical
të
d'urbanisation
pp. 9)150-154.
6)
Lindja
7)
8)
357-366.
qsurvey
Quant
N.
ytetare.
V.
N.
razvitie
Velkov,
Ceka,
Ceka,
dhe
of
à . des
la
.zhvillimi.
na
Vështrim
the
, dhe
critique
Lindja
A.
(La
centres
anticnaja
Elbasan
Fol;
tënaissance
urbanizimit
. earkeologjik
des
Roljata
. illyriens)
(Naissance
jetës
region)
svjat,
opinions
dena
qytetare,
«Arheologija»
la
të
«Monumentet»,
«KISI»-
drevnite
mbi
sur
vie
et développement...)
qendrave
rrethin
urbaine...),
l'origine
(La
I, balkanski
1974,
Hire,
naissance
1,e de
Elbasanit
Sofia
3,pp.
la
(Problèmes
pp.
1972,
cité
narodi
445-456
1976,
136-143.
de
p.f.illyrienne
(rés.
8;10;
pp.la
(traki
et
N.
deangl:
1-7.
M.
vie
Iiiria,
Ceka,
paléogenèse
iSuie,
voir:
urbaine)...,
iliri)
Archaeolo¬
IV,
Lindja
S.istori-
Çështje
Isla-
1976,
ete
 N eritan C eka

tion, qui s'étend du milieu du Vile au milieu du Ve siècle

qui est marquée par un retard d'un demi siècle dans les ré
rieures et septentrionales.
La qualification de cette période comme protourbaine
son contenu socio-économique qui se rattache à la période u
se distinguant entièrement par l'espace encore limité des aggl
et par la densité plus réduite de l'activité économique. En c
cerne quelques villes comme Belsh et Selcë, la période pr
marqufe une continuité ininterrompue du Fer ancien, une co
là de la transformation graduelle des communautés tribal
unité de la société divisée en classes. Quant à la plus grande
villes illyriennes comme Berat, Klos, Treport, Olympe, etc.,
protour*baine constitue un nouveau début, car les forces s
franchies des rapports tribaux s'établissent en des lieux plus
au développement de l'activité économique.
Les agglomérations fortifiées protourbaines couvrent les m
tés géographiques qui seront contrôlées plus tard par les v
relevons en même temps l'apparition d'un nouveau type de v
de petits ensembles d'habitations, ce qui est un indice de l'ét
des producteurs agricoles à proximité des propriétés privées
veloppement sur la même base économique aussi bien des vil
villages antiques. L'unité entre eux en tant que représentants
ses formes de l'économie s'exprime par le caractère ident
culture matérielle, qui constitue aussi le trait le plus impo
distinguer le début d'une nouvelle époque même dans les
les agglomérations protourbaines n'ont pas encorfe été conf
des données archéologiques; exemple: les districts de Korç
Gjirokastër, Shkodër, etc.
Le troisième élément au cours de cette phase ancienne
tion dans les contrées de l'Illyrie du Sud est représenté par
mérations coloniales de Dyrrachion, d'Apollonia et Oricos. L
tion marque sans doute une nouvelle étape non seulement d
veloppement des rapports entre le monde hellénique et illy
dans le processus même d'urbanisation de l'Illyrie. Toutefoi
tion des données archéologiques témoigne que la création de
rations n'est pas nécessairement la cause de ce processus d'ur
comme on se l'est imaginé en général, mais la conséquence d
mencement. En témoigne la priorité chronologique de centr
bains de Belsh par rapport à ceux de Dyrrachium ou de Mar
Mashkjezë en regard d'Apollonia.
Nous ne voulons pas exclure le rôle du facteur extérie
processus d'urbanisation de l'Illyrie. Stimulés essentielleme
facteurs intérieurs économiques et sociaux, les phénomènes
sirent à la création des centres protourbains furent sensibl
ditionnées même par le vaste mouvement économique qui av
sé la Méditerranée, où les Grecs et particulièrement les Ionie
le rôle de protagonistes10. Les contrées illyriennes continuère
tenir des contacts avec ce mouvement pendant la période g
Aperçu sur le développement de la vie urbaine.

mais ce n'est que dans la deuxième moitié du Vile siècle av.n.è que
changements qualitatifs se manifestèrent dans les rapports entre Il
riens et Grecs avec la pénétration en masse de l'importation helléni
représentée avant tout par la céramique ainsi que par des récipients
des figurines en bronze. Cela s'explique par le fait que quelques c
trées illyriennes, et plus précisément celles situées au Sud du fleuve M
avaient atteint à l'époque un degré de développement leur permettant
traiter ces rapports à partir d'une base économique presque égale.
phénomène n'était certes pas le résultat de la découverte par les Gr
de terres inconnues. En témoigne le fait qu'à une distance d'un jour
voyage le long du littoral il a fallu aux bateaux grecs près d'un siè
pour introduire largement les marchandises helléniques dans les territ
res illyriens.
Que représentait la société illyrienne de la période protourbai
Les formes d'organisation de l'agglomération et le mode de product
montrent une société qualitativement nouvelle, qui n'est plus fon
sur les liens tribaux, mais sur une structure de classes.
C'était une société qui produisait ou livrait une quantité consi
rable de marchandises, en les échangeant avec les vins de Samos et
rinthe, avec des bronzés luxueux, de la céramique de choix ornée
figures noires et rouges, ou avec un large éventail de récipients simp
Le marché intérieur, grâce à l'activité des potiers et des artisans
travaillaient les métaux, était à même de satisfaire les exigences
villages et à suppléer en même temps à une partie de cette producti
Ce qui reflétait un nouveau mode de vie où les banquets, le vin,
objets de valeur et de prestige occupaient une place particulière. A
propos il convient de rappeler l'intérêt que les femmes portaient
parfums, aux parures et aux vêtements de la nouvelle mode, les so
que les jeunes prenaient de leur préparation physique en utilisant
strigles, des aryballes, des lécythes, ou encore les oeuvres d'art conç
suivant le modèle éphèbe12.
L'apparition dans les nécropoles d'armements qui appartenaien
une couche de chevaliers et d'hoplites prouve au mieux que cette so
té était rongée de conflits13. Cela concorde avec les plus anciennes d
nées sur l'organisation des incursions entreprises par les Taulantins s
la direction de Galauros à Delphes, ou les guerres de frontière avec
Macédoine qui marquent les événements les plus reculés du protoé
illyrien en voie de formation de pair aux centres protourbains.
Tous ces faits témoignent de l'existence d'une société divisée
classes qui s'orientait de plus en plus vers des liens économiques a
la zone centrale du monde de la Méditérranée, représenté par la Gr
Cela explique également l'intérêt qu'Hécatée porte aux «pol eis
lyriens, qui n'étaient autre que des centres protourbains où les co
merçants ioniens, auxquels son «Europe» s'adressait, trouvaient des
bouchés pour leur marchandises. D'autre part, les Illyriens ne p

pp. li)
114-115.
N. Ceka, Kultura protoqytetare. . . , (La civilisation protourbaine
12) En général cette série d'objets appartient à l'importation corinthique
attique y compris la stèle attique en marbre de Lapardha, qui représente un Eph
selon le style polyclétien (Musée archéologique de Berat). On les trouve même d
 N er it an Ceka

taient pas seulement leur regard sur les marchandises hell

présence de dédicaces illyriennss dans les temples helléniques
da Chios, de Perachora, etc.,14 l'adoption des légfendes et d
gies homériques, l'attrait des oeuvres d'art de valeur conçu
mythologie grecque, étaient autant d'indices de l'éloignem
conception du monde fermée tribale et de la création d'u
idéologie,
en classes.qui s'adaptait au caractère hiérarchique de la soc

En dernière analyse, la période protourbaine se prése

une étape de transition lorsque le pas qualificatif de pas
société de servage avait été déjà accompli mais cette dern
encore qu'à ses débuts. Les facteurs économiques, sociaux,
finir les rythmes d'accomplissement total de ce processus i
vie urbaine dans les diverses régions illyriennes.
La période protourbaine n'est pas un phénomène uniqu
durant
rien, elle
lfes fait
Ville-
partie
Ve siècles
du mouvement
av.n.è. deéconomique
vastes zones
etautour
social,de
ranée. Le meilleur parallélisme en ce sens nous est offert
du Sud et en particulier par la zone de Salente, où les fouille
à Cavallino ont donné un exemple parfait de civilisation p
avec signes manifestes d'urbanisation. En témoignent l'app
système urbaniste, la production de la céramique avec tour
l'architecture monumentale de caractère social,15 etc. Le
centres protourbains comme Cavallino, Barletta, Ordona, Ar
Carbina, Ugento, acquièrent pendant le IVe siècle une puis
cture urbaine en Messapie.
De même, on constate le même phénomène fen Lucanie
Brettes avec la création de villes et d'unités politiques du ty
Quant à l'Italie du Sud, le développement protourbai
donner ses fruits avec la création de la ville proprement
d'autres contrées comme la Thrace ou la Gaule, à cause de le
pement intérieur plus tent, le processus protourbain conduis
mation de la ville dans des dimensions et des formes plus r

La période protourbaine nous aide à comprendre que l

nue sous la forme qui lui était propre après la première m
siècle av.n.è. n'est qu'une matérialisation des phénomènes é
et sociaux qui avaient commencé à agir depuis plus de d
C'est pendant cette période que la ville acquiert son trait f
en tant que lieu de production et d'échange de marchandises
l'emplacement d'une agglomération fortifiée, en tant que ce
mique, politique et culturel d'un territoire ayant des frontiè
phiques bien délimitées.

14) Voir: K. Kilian, Trachtzubehör der Eisenzeit zwischen Ägäi

«Prähistoriche Zeitschrift»- 50, 1975, p. 119, PI. 76.
15) P.E. Arias, G. Nenci, O. Pancrazzi, Cavallino, Napoli 1977;
Aperçu sur le développement de la vie urbaine.

La phase d'évolution vers la ville authentique à travers les for

protourbaines d'organisation de l'agglomération, de l'économie prém
tairfe, de la coexistence de différents éléments culturels, est un tém
nage sûr de sa genèse autochtone. Même après la fin de la période
tourbaine, deux autres siècles s'écouleront pour concrétiser les di
aspects de la vie citadine manifestée initialement sous la forme de
ports. Ainsi donc la vie urbaine se développe non pas sur la base d
transplantation spontanée des subcolonies mais sur la base d'un e
intérieur continu qui parcourt l'histoire même de la ville proprem
dite.

Les fouilles et les recherches de ces dernières années nous ont

fert la possibilité de suivre l'évolution de la ville depuis le milieu du
siècle jusqu'à son déclin au 1er siècle av.n.ère.
En premier lieu, la notion même de ville devient plus dlaire.
est toujours exprimée à travers un rapport donné entre les centres
territoire aux frontières géographiques plus ou moins délimitées et
est habité par une communauté territoriale et en même temps po
que (Pl. I). A la fin du Ille siècle av.n.ère, sur l'inscription de Dod
la communauté bylline est qualifiée de koinon ,17 ce qui a son équiva
dans les ethnos figurant sur les inscriptions des Dassarètes, de la M
doine occidentale, de l'Epire.18 Ce dernier terme, largement emp
par les auteurs de l'antiquité pour qualifier l'es unités territoriales,
souvent interprété dans le sens de clans, de tribus. Les inscript
elles-mêmes font cette distinction, en employant le mot demos ou
mosia pour indiquer une communauté, lorsqu'il était question des
sonnes et non pas du territoire. Cette dernière exprime égalemen
mode démocratique de gouvernement et de la propriété étatique
quelques ateliers, d'édifices, d'esclaves, etc.
Dans le cadre du koinon, on relève une gradation pyramidale
régions et des agglomérations selon leur rôle économique et politi
Les grands centres de production comme Byllis, Amantia, Dimale, A
gonea, etc. méritent entièrement le nom de ville. Dans ce sens il se
logique de ne considérer comme des villes authentiques que celles
jouissaient du droit de frapper des monnaies. Mais cela était égalem
conditionné par les circonstances politiques et nous ôterions inju
ment la qualification de ville à Dimale, à Antigonea, à Berat, etc.,
pour une raison ou une autre ne frappèrent pas de monnaies pour
propre compte.
Le critère de l'extension, d'une valeur indiscutable pour les
trées méridionales, est également relatif pour le nord et l'est, o
rôle économique et politique était joué même par les agglomérat
ayant une petite étendue comme c'est le cas de Prishtë, de Selcë
Xibër, de Rosujë, etc. Pour cette raison plus exacte serait une déf
tion qui exprimerait en premier lieu la fonction de la ville en
que centre de production et d'échange et principal facteur politi
culturel et religieux dans une communauté territoriale.19

1984,17)2, S.p. Dakaris,

79. Dodona. . , p. 23; N. Ceka Le Koinon des Bylliones «Iliri
18) P. Cabanes, L'Epire de la mort de Pyrrhos à la conquête romaine, Be
çon 1976, p. 358; F. Papazoglou, Sur les coinu régionaux de la Haute Macéd
 N e r it an Ceka

Ainsi donc, la qualification de la ville acquiert une vale

dans des rapports donnés entre les centres d'une unité gé
comme celle des Bylliones, des Amantins, etc. Le koinon de
pourrait nous donner à ce sujet un exemple, avec le trinôm
de Bylis, de Nikaja et de Gurzezë, avec la petite polism
gëlliç et les dfeux forteresses (frouria) de Kalivaç et de Rabie.
ture se répète en général avec un binôme de villes, auxquelles
s'ajouter des lieux d'habitation et de citadelles, dans le
Amantins, des Antigoniens, des Prasaibes, alors qu'au nord
et à l'est il n'y a qu'une seule ville. Il est hors de doute que l
rural jouait un rôle essentiel dans cette structure, comme c
de la différenciation entre les ethniques Bylionon, Dimalitan,
tan et les communautés urbaines restreintes comme Bylis, D
Olympas20. Nous connaissons encore peu le village de cette é
sentiellement par les nécropoles, qui témoignent de la densi
lages et l'accroissement de leur population.
Un nouveau phénomène est la création dès le Ille sièc
des habitations fortifiées des gros propriétaires fonciers à pr
leurs terres, comme à Aranitas, Malathré, Dobër,21 etc.
*
* *

Un problème assez débattu est également la chronologie d

lyrienne, r#ui continue à être fondée exclusivement sur la typolo
tifications. Les études relatives à l'architecture des fortification
la confrontation avec les découvertes archéologiques et les sour
nous permettent de préciser ultérieurement la chronologie avan
•s'étend
professeur
à notre
S. Islami22
avis du
quimilieu
s'en est
du tenu
Ve auaudébut
temps.
duLa
Ille
premiè
siècl
Elles reproduit en fait tout le processus de formation extéri
ville, et cela à travers une évolution continue des murs d'enc
te évolution qui reflète la dynamique de la vie économique, d
pement des moyens de .combat et de défense ou de la tec
construction, nous permet de distinguer quelques phases p
Comme points de référence nous servent Phoinicé et Cassope,
nées dans la liste des theorodoques d'Epidaure vers l'an 360
A part la possibilité de datation à la même époque de villes q
des particularités communes, elles nous donnent aussi un term
quem pour un groupe de villes ayant des traits plus archaïqu
Bouthroton II, Amantie, Klos. Antigonéia et d'autres agglomé
baines qui se rattachent à l'activité de construction de Pyrrh
tuent également une limite chronologique assez sûre pour l
phase de construction des villes.

20) Voir: H. Ceka, Problèmes de numismatique illyrienne, Tirana,

B. Dautaj, Aspekte té jetës ekonomike në Dimal, (Aspects de la vie éc
Dimalé) «Iliria» VI, 1976, pp. 150-152 et Kalaja e Mavrovës dhe identi
me qytetin ilir Olympe, (rés. fr. La forteresse de Mavrovë et son identif
la cité illyrienne d'Olympe) «Iliria» 1, 1981, p. 66.
 Aperçu sur le développement de la vie urbaine. 14

La première phase de la ville antique, qui englobe la deuxième moi¬

tié du Ve et le début du IVe siècle av.n.ère, nous la retrouvons à Aman-
tia, Klos, Dorëz, Buthroton et Phoinike. Seule Amantia est qualifiée de
polis, tout comme Apollonia, par un auteur contemporain, Pseudo-Scy-
laxe (26,27) qui, contrairement à Hécatée, évaluait les villes non par leur
développement économique et social, mais sur la base de leur forme
architectonique23. En effet, Amantia a l'aspect d'une ville authentique
couvrant une surface de 19 ha24. La planimétrie où prédominent les lig¬
nes droites, le rare emploi des bastions et des tournants à angle droit,
le nombre réduit des 'entrées arquées ou aménagées aux tournants, tout
comme pendant la période protourbaine (Pl. II, 2) est un modèle qui se
répète en général dans les autres fortifications également. D'autre part,
on constate la même technique de construction polygonale-trapézoïdale
aux côtés allongés et aux faces plates. Klos (Pl. II, 3) représente le type
le plus avancé de cette phase, particulièrement pour la technique de
construction avec l'emploi de séparations transversales dans l'emple-
cton25. Vu la surface 'très limitée qu'elles occupent, Dorëz, Buthroton
et Phoinicé conservent encore l'aspect des acropoles.
Nous n'avons pas de données précises sur les fortifications d'Apol¬
lonia et de Dyrrachion relatives à cette époque, mais la plus ancienne
fortification d'Apollonia avec crépis construite en blocs quadrangulaires
et de murs en pisé n'exerça aucune influence sur les constructions illy-
riennes de la vallée de la Vjosë.
Durant la première phase, les villes sont encore rares et leur rôle
économique ne varie pas beaucoup de celui des centres protourbains.
La création d'un système d'ouvrages de défense à Amantia et à
Klos par rapport aux forteresses mises sur pied à Matohasanaj et à
Rabie dans la partie inférieure de la vallée de la Vjosë confrontée aux
données de Pseudo-Scylaxe pour un lien Bylliones-Amantes, se réfère
peut-être à la formation des anciens koinons citadins.
La deuxième phase de développement de la ville authentique se
rapporte à la première moitié du IVe siècle av.n.ère.
Elle est représentée par l'élargissement de Phoinicé, par Buthroton
III, par Çukë d'Ajtojt, Olympe fet Gurzezë26 (Pl. III, 3) Phoinike nous
fournit une date sûre, car elle figure comme ville sur la liste argive des
theorodoques dressée en 360 av.n.ère, soit en même temps que Cassope27,

présenté
prement
Fortifikimi
Bouthrotos
B.
de
Fortifications
Malakastra,
temple,
e fortifikuara
«Monumentet»-
Dautaj,
Gurzezë,
25)
26)
23) Voir:
24) N.
Voir:
L.
de
une
dite.
Ceka,
Kalaja
Papajani,
la
iWien
etA.
de
planimétrie
S.damoria,
N.
Butrintit
tëdu
10,
Baçe,
Anamali,
la
Ceka,
Processi
territorit
1920,
e territoire
Basse
1975,
Mavrovës.
La
Fortifikimet
Qendrat
dhe
fig.
des
cité
pp.
Antiquité
plus
di
Amantia,
të
24.
iateliers
transformazione.
des
21-62.
territorit
amantëve,
illyrienne
Avec
exacte
(La
e Prassaiboi),
fortifikuara..,
forteresse
e«Iiiria»-
en
sa
d'Etat
antikitetit
que
Albanie),
superficie
tëde
(rés.fr.
prasaibëve,
celle
etKlos,
II,
. de
,privés,
«Monumentet»
p.de
1972,
Les
«Monumentet»
të
(Les
Mavrovë.
d'environ
«Iiiria»
213.
vonë
C.centres
pp.
centres
Gurzeza
(La
Praschniker,
61-103;
në
. IV,
fortification
. 15,)fortifiés
vendin
fortifiés...)
12,
pp.
ha
1976,
était
11,N.la
1976,
63-64.
1978,
Muzakhia
Ceka
une
tonë,
p.desantique
présence
414.
pp.
pp.
, cité
A Amantes)
Qendrat
(rés.
IV-6
propos
39-40;
27-48;
d'un
pro¬
und
dea
£r.

Le mur d'enceinte de la Ire période est construit en blocs polygonaux et tra¬

pézoïdaux, qui formaient peut-être le soubassement de la construction en pisé.
teres27)anaskafes
N. Hammond,
1977-1983,
Epirus,
Joannina,
Oxford 1984,
1967, p.pp.5. 517-518; S. Dakaris, Kassope, neo-

143
146 Nerit an C e ka

qui est caractérisée par un traitement identique de la planimétrie. Ty¬

pique â ces centres est la planimétrie aux lignes ayant la forme de
dents de scie, qui remplacent les bastions escarpés, un plus grand nombre
varié d'entrées qui marque le passage du chéma frontal à celui tran¬
sversal, ainsi qufe l'mploi de murs trapézoïdaux avec des rangées bri¬
sées et des liens transversaux d'emplecton.
Dans la planimétrie de Buthroton l'agora est séparée de la zone ha¬
bitée, ce qui confirme le rôle politique et social que jouait la ville. La
visite des theorodoques de l'Epidaure à Phoinicé constitue en même
l'activité
temps un desindice
koinons
de l'autonomie
urbains en de
Ohaonie.
la ville et l'acte le plus ancien de

Les fouilles archéologiques n'ont pas encore mis au clair l'activité

économique des villes. La circulation des monnaies en argent dyrrachi-
niennes et étrangères montre le rôle que les villes illyriennes jouaient
comme centres d'échange des marchandises. L'emploi de l'argent lourd
et le fonctionnement de la magistrature des polètes à Dyrrachion nous
induisent à penser que la monnaie coloniale servait encore en ce temps-
là à l'échange en gros avec les Illyriens, suivant un mode traditionnel
que nous ne connaissons pas par le menu.28
La troisième phase marque la période la plus dense de la construc¬
tion des villes comme Byllis, Berat, Persqop, Shkodër, Rizon, Zgërdhesh,
Belsh, Melan, etc (Pl. IV). C'est également l'époque au cours de la¬
quelle sont complétés les systèmes de fortification régionaux avec la
construction des villes de Margëlliç, de Kaninë, de Himarë ainsi que de
la reconstruction sur une vaste échelle d'Amantia, Olympe, Gurzezë.
La planimétrie de ces centres a pour traits distinctifs la construction de
toursnombreuses
Les le long de entrées
courtinessont
mais
construites
très rarement
selon flanquant
le schéma leurs
transversal
entrées.29
et
l'on utilise en même temps les petites portes frontales ou transversales.
Cette longue période de construction coïncide avec l'intese activité
déployée par l'Etat illyrien, qui englobe à l'époque dans ses territoires
des agglomérations helléniques et avec les campagnes de Philippe, d'Ale¬
xandre et de Cassandre en Illyrie30, autant de circonstances qui ne pou¬
vaient ne pas se refléter sur l'évolution des fortifications urbaines.
Toutefois, le facteur principal qui a contribué à la formation des villes
demeure l'accumulation intérieure des forces économiques et sociales.
La seconde moitié du IVe siècle av.n.ère est marquée par une intense
circulation des monnaies d'argent de Dyrrachion et l'usage pour la pre¬
mière fois dans le marché illyrien des monnaies en bronze de Dyrrachion
et de la Macédoine. Dans les régions orientales, par contre, on produit
de plus en plus la céramique grise du pays,31 dans les contrées occiden-

28) Les statères de la première moitié du IVe siècle monnayés à Dyrrachium

et à Apollonia connaissent une diffusion très limitée dans l'arrière-pays illyrien.
Même si les deux cités ne frappent pas de monnaies en bronze jusqu'au dernier
quart du IVe siècle av.n.ère, dans les villes antiques illyriennes-épirotes les piè¬
ces en bronze l'emportent sur celles en argent (Phoinicé 4:1; Amantia 10:4; Cassopé
70:4).
attesterLal'étendue
découverte
de lad'un
Ligue
grand
Molosse
nombredansde lamonnaies
vallée inférieure
(360-342) deà l'Aoos.
Amantia peut
29) N. Ceka, Le Koinon des Bylliones. . , p. 82, La reconstruction de la tour
qui sele trouvait
tout corridor au-dessus
dont les dimensions
de l'entrée étaient
(fig. 7) n'est
8.50 xpas11 exacte,
m. car elle s'étendait sur
30) S. Islami, Naissance et développement . . . , p. 10.
Selea31)e N.
Poshtme),
Ceka, Qyteti
Tiranëilir1985,
pranë
p. 69.
Selcës se Poshtme, (rés. angl. The illyrien city in
Aperçu sur le développement de la vie urbaine...

taies on importe en masse la céramique dyrrachinienne et apollonien

à vernis noir ou à figures rouges. Nous ne savons pas bien par q
moyen le marché illyrien faisait face à ces importations, mais une série
riches nécropoles rurales comme celle de Dushk (Lushnjë) de Qyteti S
lin, de Karine (Peqin), de Deshirant (Elbasan), etc. se situent dans
zones où l'on cultivait du blé. Une tombe du guerrier de Belsh32 no
donne une image de la production artisanale: 95% de la céramique
60% des récipients en bronze sont de production dyrrachienne, mais
armes et les parures de production locale en argent indiquent un nive
élevé de développement urbain.
La quatrième phase dans la construction des villes illyriennes en
lobe les trente premières années du Ille siècle av.n.è. Les villes les p
représentatives sont Antigonea et Lissos, Metheon, Olcin, Oshanic et u
suite de forteresses comme celles de Lekël et de Cerje (Pl. V) Relevo
que plusieurs d'entre elles ont été construites de l'initiative de l'Etat com
c'est le cas d' Antigonea33. Ce groupe de villes et de forteresses se dist
gue par leur planimétrie appropriée aux modes poliorchétiques de co
bat et aux exigences d'une vie plus intense urbaine. Les tracés des mu
sont flanqués de tours; il en est de même des entrées qui sont toujou
défendues à l'un ou aux deux côtés par des tours. La répartition
l'espace intérieure et la séparation de l'acropole, qui étaient dues a
paravant à la dynamique du développement de l'agglomération, f
maintenant partie de la planimétrie initiale de Lissos et d' Antigonea
La technique de construction dans les contrées méridionales est ce
quadrangulaire isodomique, alors que dans les régions septentrionales
continue à employer des murs trapézoïdaux-polygonaux, caractérisés to
tefois par des rangées plus régulières. Les villes de la quatrième ph
se distinguent par des solutions parfaites quant à leur planimétrie, q
devancent la perspective de développement urbain.
*
♦ ♦

Vers 270 av.n.ère s'achève la grande période de construction d

villes dans les contrées de l'Illyrie du Sud, entamée dans des propo
tions modestes dès le milieu du Ve siècle av.n.ère. Son développeme
dans une suite de phases selon l'évolution de l'espace habité et des é
ments relevant des fortifications, est l'indice le plus sûr que le proces
de l'urbanisation dépendant de facteurs intérieurs économiques et po
tiques.
tion et Le
les facteur
éléments
extérieur
des fortifications.
a agi surtout dans la technique de constru

Après l'an 270 av.n.ère commence une deuxième période dans

processus d'urbanisation de l'Illyrie, lorsque les changements fond
mentaux concernent surtout le mode de traitement de l'espace forti

mbattant
32) N.illyrien
Ceka, àVarri
Belsh),
i një
«Iliria»
luftëtari
VI, 1976,
ilir nga
pp. Belshi,
361-363. (rés. fr. La tombe d'un
33) Voir: Dh. Budina, Antigonea, «Iiiria» II, 1972, p. 270, qui, bien que les d
nées archéologiques et la construction lui suggèrent une construction de l'époq
de Pyrrhos pense qu'on a affaire à un centre qui s'est developpé graduellement
34) F. Prendi, Dy mbishkrime ndërtimi nga qyteti ilir i Lisit, (rés. fr. De
148 N e r it an Ceka

Cette époque entraîna d'importants changements même dans la v

politique de l'Illyrie et de l'Epire. L'affaiblissement des successeurs d

Phyrrhos
forces
facteur
lement extérieures,
des
intérieur,
etfacteurs
de Glaukia
quimais
économiques,
étaitaussi
n'est
la ville.
àpasla
comme
Ainsi
dû
division
seulement
les
cela
victoires
du
apparaît
pouvoir
aux
relevaient
par
conflits
causée
la perte
essentie
avec
pargrlu

duelle du pouvoir de Monounios et de Mytilios sur la monnaie de Dyrr

chium. L'analyse de l'inventaire du trésor de Kreshpani témoigne qu
les monnaies les plus anciennes étaient celles qui ne portaient qufe
nom du roi Monounios, en tant que signe du pouvoir absolu sur la vill
L'apparition du nom de la ville parallèlement à celui de Monounios
ensuite la limitation du nom de Mytilios seulement aux monnaies e
bronze35, reflètent au mieux le processus d'émancipation économique q
mena vers l'an 250 av.n.ère à l'autonomie complète de Dyrrachion. C'e
l'époque où commence la frappe autonome à Amantia et plus tard
Lissos et à Scodra36. Le renforcement des communautés urbaines, c'est-
-dire des koinons, dont la formation se complète vers la fin du Ille sièc
av.n.è., peuvent également expliquer le silfence temporaire de l'Etat ill
rien jusqu'à l'accès au pouvoir d'Agron. Afin de récupérer ce désavan
tage,
laidos l'Etat
et de illyrien
Genthiosdut
desfournir
effortspendant
continusledans
règne
le de
butTeuta,
de soumettre
de Skerd
l
polidynastes, comme Polybe qualifie les chefs des villes, et de contrôl
leurs finances.
Assurément, toute la période allant de 270 à la chute des villes ill
riennes vers la deuxième moitié du 1er siècle av.n.è. qui mena à l'appa
rition d'une nouvelle physionomie économique et culturelle, ne se déve
loppa pas sur une seulfe ligne. Et cela, à l'exception d'une phase allan
jusqu'en 168 av.n.è. et qui coïncide avec l'épanouissement de la vie u
baine, particulièrement dans le domaine économique, politique et cu
turel. Les facteurs politiques, frayèrent la voie à une seconde phase q
continua de 168 à la domination d'Auguste. C'est la phase de survie d
villes illyriennes dans les régions où elles échappèrent à la destructio
par les armées romaines, ou de leur conversion en municipes. Ell
s'éteignirent graduellement, lorsqu'elles ne purent résister aux change
ments du système économique.
*
* *

Vers le milieu du Ille siècle, la ville illyrienne avait déjà acquis l

traits fondamentaux d'une ville antique. L'emplacement intérieur éta
organisé suivant le système orthogonal non pas seulement dans l

que siècle,
de 35)
H. Ceka
Ceci
ainsi
fait
explique
que
interrompre,
le aussi
passage
la Problèmes.
succession
du nom .du,des
pp.roi
règnes
24-27,
des pièces
par
de Monounios
un d'argent
espace de
etsur
trois
de celles
Mytili
quard

bronze,
note 54. passage qui n'a pas été expliqué par S. Islami, L'Etat illyrien . ; . , p. 7
36) A propos des monnayages voir: H. Ceka, op. cit., pp. 125-177; S. Islam
Le monnayage de Skodra, Lissos, et du roi Genthios, «Iiiria» II, 1972, pp. 379-40
Sh. Gjongecaj, Prerjet monetare té Amantisë, (rés. fr., Le monnayage d'Amantia
«Iliria» VII-VIII, f. 1977-78, pp. 83-112; L. Papajani, Monedha të zbuluara né q
tetin ilirVI,
«Iliria» në 1976,
Klos, pp.
(rés.fr.:
259-273.
Monnaies découvertes dans la cité illyrienne à Klos
Aperçu sur le développement de la vie urbaine...

grands centres comme Byllis, Nikaja, Antigonea, mais aussi dans les ag¬
glomérations
la standardisation
telles des
que habitations
Margëlliç. Par
sur la
voie
base
de des
conséquence,
traditions on
et des
assiste
couˆ
ches sociales, avec une différenciation du type à péristyle pour les cou¬
ches aisées, des types à couloir central, à «maison du feu» et à un dem
étage pour les familles d'artisans, ou encore avec un porche pour les
familles de paysans37.
L'agora, en tant qu'emplacement à soi depuis les villes de la premiè¬
re moitié du IVe siècle av.n.è., se complète définitivement avec des con¬
structions monumentales. Byllis nous offre en ce sens l'exemple d'une
solution intéressante: l'agora est séparée du quartier résidentiel par un
mur décoratif, plus récent que celui d'enceinte, ainsi que par une rangée
de portiques.
La présence de l'agora, qui présuppose une activité sociale et politi¬
que, est pour cette période un indice de la ville authentique que nous
rencontrons dans tous les centres des koinons, comme Byllis, Buthroton,
Phoinicé ou dans les villes où est témoignée la présence de la damosia,
comme à Klos et à Gurzezë. Les traces d'un bouletarion et les cimes
en pierre de Zgërdhesh, la séparation de l'emplacement dans sa partie la
plus basse à Lis et les constructions monumentales à Oshanic prouve
que l'agora
Il convient
existait
de relever
même à le
l'intérieur
même critère
des villes
suiviaudans
nordledutraitement
Shkumbin18,
de
l'emplacement de l'agora dans les villes de l'Illyrie du Sud et de l'Epire,
comme c'est le cas de Byllis, de Klos, de Buthroton, de Cassopé etc.
Contrairement à la solution volumétrique, irrationnelle de l'agora d'Apol¬
lonia, dans les agoras de ces villes qui datent de la même époque, on
adopte un système géométrique qui s'appuie essentiellement sur le des¬
sin de la planimétrie. Ce critère rationnel, pythagorique, se rapporte à
la tradition des agoras de Magna Grecia39. Le fait qu'il ne s'agit pas là
d'une concordance fortuite est confirmé par la ressemblance dans d'au¬
tres domaines de l'architecture, comme le type du théâtre avec des ana-
lèmes droites, réalisé vers la dernière moitié du Ille siècle à Dodone, à
Cassopé, Klos et Byllis, mais connu dès la fin du IVe siècle à Syracuse,
Métaponte, Segeste, etc.
L'unité de l'architecture illyrienne-épirote, que nous avons relevée
dans le traitement des fortifications et dans le domaine de l'urbanisa¬
tion, on la retrouve dans des édifices de caractère social, notamment
dans le théâtre et la stoa ainsi que dans la forme des éléments archite-
ctoniques comme le cintre, l'arche, les colonnes octogonales d'ordre dori¬
que, etc. Cette koinè, qui s'est formée sur la base de la tradition com-

Historia
37) A e propos
Arkitekturës,
de l'habitation
(Histoire
citadine
d'Architecture),
voir Dh. Budina,
pp. 84-88;
Antigonea..,
V. Bushati,
pp. 286-419;
Banesa
pastas në vendin tonë, (rés.fr. L'habitation pastas dans notre pays), «Monumentet» 1,
1982, pp. 5-8; N. Ceka, Qyteti ilir. . , (The illyrien city..), pp. 61-64.
38) Voir à propos des monuments d'agora de Klos L. Papajani, Disa monu-
mente të arkitekturës në qytetin ilir në Klos, (rés.fr: Monuments architecturaux
de la ville antique de Klos), «Monumentet» 11, 1976, pp. 23-33; sur Byllis; N. Ceka,
Le Koinon des Bylliones. . , pp. 87-88, sur Zgërdhesh: S. Islami, La ville illyrien-
ne à Zgërdhesh, «Iiiria»- II, 1972; p. 221 sur Dimalé: B. Dautaj, Shëtitoret e Dima-
les, (rés.fr.: Les stoa de Dimalé), «Monumentet» 2, 1984, pp. 33-56; sur Osanic:
Z. Marie, Archeoloska istrazivanja na Gradini u Osanicima kod Stoca, «Glasnik
 N er it an Ceka

mune, sur la circulation des artisans et sur l'échange d'expérie

aspect adriatique et présente des parallélismes avec la Mag
d'une part et la Macédoine de l'autre.
*
* *

Les plus importants témoignages de la période que nous

proviennent du domaine économique et social, où les phéno
se sont matérialisés ont sûrement agi dès la période précéd
Les timbres apposés aux produits de céramique, un mod
ne rencontre dans les villes illyriennes qu'après la deuxième
IIIe siècle av.n.è. nous donne deux formes de propriété. Cel
est connue comme damosia à Klos, Byllis, Dimale, ou représen
noms des employés dans plusieurs autres centres. La deuxiè
la propriété privée, ressort nettement dans la qualification d
qui fabriquaient des tuiles à Gurzezë et à Iramj, mais dans le
propriétaires exprimés en général au génitif.40
Une forme intéressante d'organisation de la production n
trouvons dans l'inscription d'un autel à Olcin, consacrée à A
— koinon, ton-latomon,il soit à une communauté de tailleur
libres, un métier qui était exercé à Dyrrachion et à Apollo
ateliers d'Etat avec des esclaves.
Nous n'avons pas de données sur le rapport entre les p
libres et les esclaves, mais il semble que les premiers jouaie
non des moindres, notamment dans l'artisanat de la céramique
des métaux, le tannage des peaux, comme en témoignent
ou les ateliers installés dans une partie de la maison42. Qu
soit, la présence des esclaves, dans la composition de la popu
dine est confirmée par les sources historiques et par les insc
Byllis, Klos, Phoiniké, Buthroton,43 etc. Même dans ce cas,
est retenue par la ressemblance entre l'Illyrie du Sud et l'E
qui concerne l'affranchissement des esclaves appartenant à d
taires sans héritiers directs (ateknoi). La qualification des e
franchis comme lythoi est unfe particularité d' Illy rie du Sud. C
stituaient, semble-t-il, une catégorie sociale considérable.44
Toutefois, la composition sociale de la population citadin
très hétérogène au cours des IIIe et IIe siècles av.n.è. Les ins
Klos formulées suivant la langue des décrets molosses indiqu

«Iliria»
et
Korçës,
(rés.
Korça),
(The
à 40)
Klos.
fr:
illyrien
N.
-«Iliria»-,
1,Timbres
(rés.
Sur
1982,
Ceka,
fr.
city.
lesp.
Pithoi
2,Vula
régions
.)antiques
117,
1983,
p. antike
antiques
74.
etpp.
de
la trouvés
211-222;
l'Est
bibliographie
mbi
munis
voir:
tjegulla
dans
N. d'estampilles
P.Ceka,
Lera,
la
citée
në contrée
trevën
Qyteti
Pitosa
à propos
découverts
ilir
ndërmjet
entre
antike
pranë
des l'Aoos
me
trouvail
Aosit
dans
Selcës
vula
e

41) P. Mijovic, M. Kovacevic, Gradovi i utverdenja u Crnoj G

1975, p. 32.
42) Voir: Dh. Budina, Antigonea. . . , f. 317.
43) F. Drini, Dh. Budina, Mbishkrime të re ja të zbuluara në But
Nouvelles inscriptions découvertes à Butrint) -«Iliria» 1, 1981, pp. 227-
Aperçu sur le développement de la vie urbaine...

droit de politela y était consacré au moins depuis la deuxième moitié d

IVe siècle av.n.è. Ces mêmes inscriptions parlent de la concession de
droit à des familles d'origine tout à fait différente, donc en reconnai
sant légalement les personnes hors de leurs liens de parenté. L'absen
des ethniques dans les décrets des Bylliones ou des Amantes, même apr
les synarchontes d'Olympia et les damiorgoi de Byllis, quand cela parais
sait indispensable, est un autre indice de la disparition des anciens life
tribaux que l'on relevait encore dans les institutions épirotes.
Quelle était la composition ethnique de cette population? L'analy
de l'onomastique qui semble donner une réponse facile a cette questio
doit être faite soigneusement. Le plus grand nombre des noms citadin
appartiennent à la fin du IIIe et aux IIe et Ier siècles av.n.è., lorsque
mode des noms helléniques remplaça une partie du fonds local. Malgr
cela, ce dernier ressort par des noms typiques comme Genthios, Epik
dos, Tritos, Mekos, Praugos . L'onomastique illyrienne est conservée su
tout dans les villes situées au nord de l'Apsos, comme à Belsh, Irma
Selcë, Lissos, Skodra. L'emploi de l'onomastique étrangère est faite a V
une préférence des noms apolli it as et dyrachiniens (Zoillos. Parmen
Filon, etc.), des noms littéraires (Nestor) et particulièrement de ceu
historiques grecs et macédoniens (Amynta, Philippos, Léonidas, etc
Sans doute, même l'élément étranger est entré dans la population d
villes locales comme s'est le cas de deux Corcyriens à Phoinicé ou d'u
potier de Mégare dans la plaine de Korçë.45
Cette société complexe ne pouvait se fonder que sur la productio
et l'échange de marchandises. Pendant la première décennie du II
siècle on relève encore l'importation coloniale ou italique, alors que tou
l'autre partie de ce siècle jusqu'au déclin total des villes illyriennes a
Ier siècle av.n.è. se caractérisera par la prédominance de la productio
locale.46 A cette époque, il y avait un grand nombre d'ateliers locau
de céramistes qui fonctionnaient non seulement dans les villes princ
pales (Byllis, Amantia, Dimale, Selce, Lis, Zgërdhesh), mais aussi dan
de petits centres (Prishte, Peshtan, Sarag, Rosuje). Le fonds des form
est hellénistique, mais avec une préférence et une modification des lig
nes qui impriment une physionomie particulière à la céramique citadin
illyrienne, que l'on relève même en Epire. Il convient de noter que cet
céramique conserve les formes et surtout les motifs à bandes de la cé
ramique ionienne archaïque.
C'est sur le fonds archaïque protourbain que s'appuient égalemen
une partie des produits métalliques, en premier lieu les armes, avec
casque, la lame du type Selce-Gostilje, la mahaïra, les parures au
épingles doubles et les fibules arquées, etc., qui nous fournissent u
autre aspect d'unification de la culture urbaine.
La circulation de la production urbaine en Illyrie au cours des II
et IIe siècles av.n.è. s'appuyait sur les drachmes dyrrachiens et apoll
niens, et essentiellement sur les monnaies de bronze, ce qui confirm
l'existence du commerce au détail. La concurrence des produits apoll
niens s'accompagna dans l' arrière-pays illy rien, surtout dans lfes dernièr
décennies de IIIe s. av.n.è. par la mise en circulation des monnaies byl
siennes avec un poids et des symboles proches. Les choses se passent d
la même manière, semble-t-il, à Skodra et à Lissos avec le type Zeu
152 N er it an Ceka

-navire. Cependant les rapports entre Apollonia, Dyrrachion et l'ar-

rière-pays illyrien n'ont jamais été aussi avantageux pour les deux
colonies. Cela est confirmé par la prédominence de leurs monnaies sur le
marché illyrien et par la période des grandes constructions de caractère
militaire et social à Apollonia.

*
* *

Les découvertes de ces dernières années ont également mis mieux

.

en relief un autre aspect de la vie urbaine en Illyrie, celui de l'art. Les

centres les plus importants de cette contrée étaient les villes principa¬
les particulièrement celles du bassin de la Vjosë. Ici la sculpture locala
commence vers la fin du IVe siècle avec «La jeune fille de Vlorë»,47 et
atteint son point culminant pendant la seconde moitié du IIIe siècle
av.n.è. Travaillée sur de la pierre calcaire, la sculpture ronde ou le relief
avaient exclusivement une fonction pratique, qui se rattachait à l'archi¬
tecture ou aux monuments sépulcraux'18. Cela détermine la généralisa¬
tion des types, qui a lieu sur la base des détails réalistes de la figure
et de l'habillement, tout particulièrement dans les hermes des femmes.
Evidemment, un intérêt particulier suscite le relief mortuaire ou celui
religieux de caractère narratif que l'auteur veut mettre an vue avec
l'établissement de quelques plans, sans respecter la perspective. Les
oeuvres d'un bon niveau artistique ne font pas défaut à Byllis, à Aman-
tia, à Dimalé, à Phoinicé,49 où l'on relève la tendance à l'élan pathétique.
Les terres cuites et les figures en bronze, qui se rattachaient aux
exigences de la vie quotidienne, atteignirent un haut niveau artistique.
Ces productions reflètent davantage l'influence apollonienne et dyrra-
chinienne, surtout en ce qui concerne la thématique. D'autre part, la
tendance générale artistique vers une caractérisation réelle crée ici aussi
des valeurs particulières comme les terres cuites de Seferan (Belsh),
de Pogradec, de Selce, ou la série des bronzes d' Amantia.50
Les efforts pour appliquer l'art dans les produits de l'artisanat ne
manquent pas d'intérêt. Les dessins qui ornent les figures des récipients
d'Olympe, le relief d'une scène de jeu à Margëlliç, ou la réalisation
d'une scène légendaire avec des figures réelles de la plaque de Selce et
da Gostilje, sont autant d'exemples qui reflètent l'action des lois du dé¬
veloppement artistique avec la contre-position des parties du corps et
l'horreur du vide (horror vacui). A l'époque du grand essor que connut
l'art hellénistique à Apollonia et à Dyrrachion ce phénomène est un té¬
moignage
sultat d'une
de réalité
la voiedifférente
originale de
quecelle
suivait
hellénique.
l'art illyrien, en tant que ré¬

47) L.M. Ugolini, Albania Antica, I, 1927, pp. 81-84.

48) C'est à ceci que se rattachent les sculptures de Belsh et de la zone de
Dumré;
et TraitsN.deCeka,
la civilisation
Vështrim urbaine.
arkeologjik.
. . , p.. . ,145.
(Archeological survey...) f. 14, tab. XII
49) Voir: S. Anamali, Amantia, tab. XIII, 3, XIV, 2, tab. VII, 1, Vili.

sé
(rés.fr.
Poshtme,
50) La
Voir:
forteresse
(The
S. Anamali,
illyrien
de Pogradec,)
city.
Amantia...
. .), Tab.
«Iliria»
tab.
LXII-LXIV.
1979-80;
XV-XVIII,
N. Ceka,
et Kështjella
Qyteti ilir e pranë
Pogradecit,
Selcës
Aperçu sur le développement de la vie urbaine..

♦
* *

Une nouvelle conception du culte répond également à la struc

de la société illyrienne divisée en classes. Le panthéon grec sert com
un modèle prêt, avec un interpretatio à travers les attributions lo
qui portent essentiellement leur choix sur certaines divinités et ave
modification de leurs fonctions. Dans la vallée de l'Aoos, Zeus acc
pagné de l'attribut du serpent nous est plutôt présenté comme un
chtoniqufe. De même Poséidon apparaît dans cette contrée comm
dieu terrestre tout comme en Epire.52 Le culte d'Artémis est sans d
le plus répandu. Il s'étend de l'Epire à la contrée des Daorses avec
attribut de chasseresse (Elafabolia). Aphrodite et Eros représenten
conception citadine de l'amour, mais en conservant le cadre mytho
que local dans le monde aquatique.
C'est dans un cadre local qu'est honoré Hélios aussi, mais
pas comme une divinité abstraite. La présence de la figure aux côtés
sceau anépigraphique avec des rayures au bord d'un pythos de B
(Korçë),53 explique maintenant même le sens de ce symbole com
des pythoi illyriens et de l'attribut d'Hélios comme défenseur des
duits agricoles.
Au nouveau panthéon illyrien se rangèrent aussi les anciens cu
en assumant toutefois un aspect hellénistique. Tel çtait le culte
Nymphée sur le territoire byllisien avec la représentation des nym
et de la divinité de la fertilité, suivant l'iconographie de Priape,5
Poséidon.55
encore le culte de Redon dans la contrée labienne, qui s'identif

Ce dualisme s'exprime également dans l'exercice du culte. L'e

tence du temple, avec une préférence du type prostyle, est confirmée
les ruines <Je Buthroton et d'Amantia.56 Nous savons par les timbres
la céramique qu'il y avait un temple de Zeus à Gurzezë et un d'At
à Hi ja e Korbit (Korçë).57 En même temps le culte était exercé auss

trouvées
N.
est
inscriptions
Hammond,
dédiée
51) Surtout
52) Le
à àculte
Antigonéia
découvertes
Poséidon
Epirus,
dans
de Poséidon
lesp.
(Dh.
etmonnaies
dans
738
à Budina,
Amphitrite
aetla
comme
la
d'Amantia
vallée
deuxième
Antigonea.
témoignage
(inédite).
de etlaprovenant
de
. . Vjosë,
,A
Byllis.
p.
unepropos
335,
inscription
lades
fig.
première
dualentours
50)culte
ainsi
et une
publiée
chtonie
d'Am
que
fig

Poséidon voir, P. Franke, Die antiken Münzen von Epirus, I, Wiesbaden

pp. 290-294.
53) P. Lera, Pitos (Pythoi), p. 216.
54) Voir au sujet des Amantes: S. Anamali, Amantia. . . p. 96 et une scul
en pierre calcaire trouvée à Mavrovë. Du territoire byllisien on a un relief p
nant de Cakran (H. Ceka, S. Anamali, Disa skulptura të pabotuara të muzeut a
logjik-etnografik të Tiranës. (rés.fr.: Sculptures inédites du Musée d'Archéo
-Ethnographie de Tirana), «BSHSH» 3, 1959, fig. 25; un relief inédit trou
Klosi représentant des nymphes en train de danser autour du feu; la représe
tion de la nymphe et du feu sur les monnais de Byllis, etc.
55) H. Ceka, Le buste du roi Genthios, ou bien une figure de mytho
illyrienne? «Iiiria»- VI, 1976, pp. 139-147.
56) A. Baçe, Vështrim mbi besimin dhe arkitekturën e kultit tek ilirët, (r
Aperçu
2, 1984, sur
pp. la
17-18.
religion et l'architecture du culte chez les Illyriens), «Monumen
154 N e r it an Ceka

plein air, suivant l'ancienne tradition, comme dans le cas de Nympheurn

ou du lac de Seferan, où l'on lançait dans l'eau les consécrations desti¬
nées à la déesse locale qui s'identifiait à Aphrodite.
*
* *

Une série d'inscriptions découvertes au cours de ces dernières an¬

nées dans les villes illyriennes contribuent à reconstruire dans une large
mesure le cadre de leur vie politique et à mieux la comprendre dans le
contexte étatique illyrien.
Le principal matériel épigraphique appartient à une période allant
de la fin du IIIe au Ier siècle av.n.è., donc à l'époque de l'instauration
du pouvoir romain, lorsque le Sénat se contenta de supprimer le règne
illyrien sans toucher la fonction administrative de tout le système poli¬
tique des villes. Cela était facilité par la nette séparation dans la su¬
perstructure de l'Etat illyrien entre le pouvoir central sous une forme
monarchique et celui local, représenté par les communautés urbaines de
forme républicaine.58
C'est la raison pour laquelle la destruction de l'Etat monarchique en
Illyrie du Sud et en Epire fit ressortir un grand nombre de koinons, sous
leur forme complète.
La constitution des koinons se fondait sur le principe de la fédé¬
ration sur la base du critère géographique. En Epire cela se manifeste
clairement avec les nombreux démotiques du koinon des Prasaïbes.59
En Illyrie du Sud, où les demotiques manquent, leur représentation est
témoignée par les damiorges dfe Byllis et les synarchont2s d'Olympe.60
La fédération était surtout réalisée sur la base de deux ou trois
villes principales et d'agglomérations rurales, qui jouaient un rôle assez
important. L'exemple de Dimale et d'Olympe prouve que la fédération
pouvait s'effectuer même à travers la ville et les agglomérations rurales,
ce qui se rapprochait davantage par son contenu au principe du synoi-
kisme de la polis.
Nous ne savons pas exactement ce que renfermait un koinon comme
celui des Amantes, des Bylliones ou des Dimaliens et nous définissons
leurs frontières suivant celles géographiques. Toutefois, la présence du
koinon des Olympéens aux confins de celle des Amantins, ou de la koiné
des Dimaliens à proximité de celle des Bylliones prouve qu'il faut user
de ce critère avec réserve. Ainsi, nous devons faire de la place à pro¬
ximité d'Apollonia, peut-être autour de Gurzfezë, sur un territoire qui
se rattache géographiquement à celui des Bylliones à la koinè des Ba-
laitéens, témoignée par une inscription sur une plaque en bronze.61

të
l'époque
nologjinë
reja,
58) Voir:
59) N.(Sur
classique
dhe
Ceka,
laP.
kufijtë
chronologie
Le
Cabanes,
et koinon
hellénistique,
e koinonit
Société
des
et les
Bylliones.
të «Illyria»-
prasaibëve
limites
et institutions
. du
. ,2, pp.
në
Koinon
1981
dritën
83-84.
pp.
en des
Epire
82-83
e tëPrassaiboi
dhënave
etet.F.enDrini,
mbishkrimore
Macédoine
à laMbi
lumière
kro-
à

des données des nouvelles inscriptions), «Iliria»- 2, 1984, pp. 106-107.

60) N. Ceka, Le Koinon des Bylliones..., p. 86; A. Mano, B. Dautaj,. Një mbi-
shkrim
2, 1984, nga
p. 114.
Olympe e Ilirisë, (rés.fr. Une inscription d'Olympe de l'Illyrie) «Iliria»
61) La plaque de bronze consacrée au péripolarque Aristène de Parmene est
conservée au musée de Fier et elle n'a pas encore été publiée.
Aperçu sur le développement de la vie urbaine..

En ce qui concerne la façade de l'organisation politique des

nons, elle est unique pour les territoires de l'Illyrie du Sud. La
struction intérieure étatique, par contre, varie parfois selon les p
cularités de la tradition politique.62 Le demos apparaît comme le re
sentant principal du pouvoir dans le koinon de Byllis. Plus encore
le sens concret de l'ecclèsia, il peut être une expression abstraite de
caractère républicain. La boulé représente le pouvoir législatif à By
à Amantia et chez les Balaitéens. Le pouvoir exécutif est constitué
collège qui s'appelle damiorgoi à Byllis et synarchontes à Olympe.
président est le prytane à Byllis, Klos, Dimale et Amantia, un épon
semblable à Apollonia. A Olympe, par contre, il se nomme politarc
un titre typique aux koinons macédoniens, soit un héritage da
peut-être de l'interventation macédonienne à l'époque de Philipp
Selon toute apparence, le stratège de Klos et le toxarque d' Ama
exerçaient la même fonction. Ils se rangeaient au second plan dan
hiérarchie des fonctionnaires du koinon. L'accompagnement du stra
par l'hipparque à Byllis se retrouve également chez les Parthins voi
Il est intéressant de relever la fonction du grammateus qui figure
la série des principaux fonctionnaires à Byllis, Amantia et Olympe.
sieurs données provenant de divers centres témoignent d'un systèm
sez développé de direction qui est complété par la fonction du gy
siarque à Klos et à Antigonea, du tamias à Dimale et à Gurzezë,
epimeletes à Amantia et dfes peripolarques à Rabie et chez les Balaité
Tous ces fonctionnaires qui témoignent d'un système assez av
et jouissant d'anciennes traditions, relèvent du pouvoir central et
n'avons pas encore des preuves évidentes sur le mode de gouvernem
des unités particulières du koinon en Illyrie du Sud. S'étant dével
grâce aux contacts continus avec l'expérience politique des colonies
léniques et de la Grèce elle-même, ce système varie de celui class
grec par la forme du koinon qui s'appuie sur la tradition politiqu
cale. Le fait que plusieurs institutions sont identiques à celles grec
est un indice de leur même contenu et du niveau approximatif
tique et social des Illyriens.
Etant une symbiose de deux lignes distinctes de développement
pouvoir central monarchique et de celui républicain, citadin, le sys
du koinon appartient à une période intermédiaire lorsque s'effectu
passage à la centralisation du pouvoir. L'occupation romaine interro
ce passage à sa phase de consolidation, soit dans la forme républi
en Epire, soit sous la forme du pouvoir central, monarchique, dan
royaume illyrien de Genthios.
*
* *

En exposant les principaux résultats des recherches archéolog

effectuées au cours de ces dernières années dans les villes illyrie
nous avons essayé surtout de reconstruire partiellement la réalité h
rique relative à la période urbaine.

62) A propos du matériel épigraphique concernant l'organisation politiqu

villes illyriennes voir: S. Anamali, Données épigraphiques sur quelques cit
 N e r it an Ceka

Cette réalite nous apparaît comme un résultat du dé

intérieur continu, sur une base inchangée ethnique, au c
les contacts incessants avec le monde méditerranéen prenne
de rapports toujours plus fréquents économiques, politiques
La voie même suivie par le processus d'urbanisation, les form
des rapports économiques et sociaux, de l'organisation pol
la culture, nous offre une physionomie complète de la civilisa
illyrienne pendant les VIe-Ier siècles av.n.ère.
Dans un sens plus large, cette civilisation fait partie du
de caractère méditerranéen à la base duquel réside l'établi
rapports économiques fondés sur une structure de la sociét
classes. L'englobement des anciennes populations dans ce
lieu par degrés sur le plan chronologique: les Illyriens, les I
Thraces suivent de près les Hellènes. Durant une seconde
va du IIe au Ier siècle av.n.ère, les Daces et les Celtes s'engag
même voie comme en témoignent les civilisations du typ
Hradiske, Sarmigetusa,63 etc. Ce phénomène rend instables
schémas d'acculturation hellénocentriste et pose la nécessit
guer la physionomie des civilisations qu'avaient les autres
antiques dans le fond général de la civilisation européenne.
C'est en suivant cette voie que l'on mettra mieux en
rôle progressif que joua l'ancienne culture grecque avec s
particulières de transmettre le nouveau, une conséquence
flexible de ses modèles. Une compréhension plus objective du
du rôle que jouèrent les civilisations «périphériques» contrib
tre également au clair la voie de développement des act
européens. L'exemple illyrien montre que les cultures urbai
jouèrent un rôle décisif dans la longue voie du passage de
nationalité. Ce n'est pas par hasard que les Albanais actue
rent précisément dans les contrées les plus développées de c
qui servit de moyen pour établir des rapports avec les civil
lénique et romaine, mais aussi comme un moyen de résistanc
possible assimilation ethnique.
 V ë shtr im mbi zhv illimi n e je tes qyt et are tek ilirët... 157

TAB. I

METEON
SAMOBO ROSUJ

\sHKODER. REtÌC
VAUI DE JES
G AN JOLLE

LIS
C~lQ ç
XKROL 'S

ZGERDHESh
0GD3
XIBER
ça

DYRRAH
PERSQOP LYHNID
DOREZ
SHENLLI
un SARAG □
MLIKE
BELSH
EoaO
Ubabunje
nn IRMAJ POGRADEC
DIMAL SYMIZE
gïï BERAT □
APOLLON
[UUl l M ARG ELL Ç AaKHID A
GORICE s TOMORR HUA E KORBIT
MASHKJEZE
2urzezeWt\\belishov
ium"QTLii,IÇ
D£S M PWKLOS A RABUE QINAM
TREPOR LYMP
Eoa
MANTI A KALIVAÇ
ERJE PRIS! ITE
L EKEL
KELCYRE
HM ARE KARDHI ANTIGONE KUQAR
~ □
Xx BORSH A LABOV
MELANf
DM■n-«'-j

FINIQ
OY TET È3 ZMI
protourbane: KAROO
qyteze KALIVO' \
l(ES H IJELLE BUTRO ÇUKA E AJTOIT
158 N er it an Ceka

TAB. II

1 MASHKJEZEj

2 AMANT I A

pemuDHA /

20 M

50 M

3 KLOS

100 M
 Vë shtr im mbi zhv Uli min e jetës qyt et are tek ilirët... 159

TAB. III

1 BU 7 RIN ~

0 200 M

3 GURZEZE ' sK.tf

f>ao c>çri[ tari

çr te Tare
antike E vOnE

1 00 M
 160 N er it an Ceka
TAB. IV

HY RJ A S

100 M
AnUWe e von«

BERAT

3 P E R S QO P

1iJÜ 100

h
 V ë shtr im mbi zhv illimin e je të s qy t e t ar e tek ilir ë t. 161

TAB. V

1 ANTIGONE 2 CERJE

50 M

100 M

100 M