‘'y 18 ILKTESRIN, 198P PATAR ' | Son haberler 2. ci sayifada .|Dil_ hakkinda i Etimolojik ve Morfolojik f II inci Anket Se | oc at ane : > 2 — Parlak A 3 — Sicak 4 — Altes 5— Cok 3 Z : 6 — Su + i 7 — Ver : 8 — Toprak - ne a 9 — Yildiz : ar 10 — Yil a I) Yukardaki kelimelerin ilk ve asil kékleri nelerdir? II) Bu kelimeler nasil tesekkiil etmislerdir? II) Bu kelimeleri teskil etmek ae icin kéke ilave olunan ek - _ ler nelerdir ve eklerin her - birinin mana ve farklart — bakimindan rolleri_ne ol - mustur? Bu arastirma neticesinde: A - Tiirk dili kékleri, ve, B - Tiirk dili ekleri, ve, C - Tiirk sézlerinin tesek kiilii hakkinda bir ka - ide cikarmak miimkiin — miidiir? Sekiz giinden beridir dil hak- kindaki birinci anketimizi tekrar etmis olduk: Bu ankete gelmis o lan cevablatin bir kismint yazdtk ve digerlerini de yazmakta devam edecegiz, Bundan sonra gelenleri dahi memnuniyetle fazacagiz. Bu giinden itibaren ikinci an -. ket listemizi yaztyoruz. IV ~~ Anketimize gelen ; cevaplardan Dil devriminin biricik Gnetisti olan Ulus’ta yeni ¢rkan anket bu devrimin hiyiik bir hizla alabildigine yiiriimek- ; te olduguna gtizel bir belgedir. Bundan dolayr dil devrimini her (Sonu 5. ci say:fada) :935 PAZAR 13 ILKTESRIN 1 Dil anketimiz: Anketimize gelen cevaplardan (Basr 1. ci saysfada) tarkiin benimsemesinden dogan 6éviing ve kkivang duygularimizi simdi burada bildirirken bize (bu tatlr ankete karsr- Ivk vermek ve dolayisiyle dil devrimi- ne hizmet etmek firsatini veren gaze- tenize de tesekkiir etmegi ayrica Gden- mesi gerek bir i¢ borcu sayar ve karsi- hiklarimi asagiya birer birer yazmaga baslarim. 1 — Sabah soziniin karsrligi Erte, irte ve Tan istiidiir. Su var ki: Bu sé- zun tirkge olduguna inanmak gerek- tir. Ciinkii: bu s6z Uzerinde yaptigim imceleme sonunda sabahin (Yeni sey) dilinde sema ve giines hatta tanrr kar- guigi olarak kulianilan (As) sdziinden alinmis olmasinin cok kuvvetli oldugu- na inanim vardir. Sabah séziiniin asi] k6kii yukarda yazdigmm gibi (As) ol - dugunu kabul edersek sabahleyin s6zii- nun sonundaki leyin ekinin de zarfi- yet, zamon ve vakitla iyi pildirildigini agikga goririiz. Demek ki sabahleyin sézii sabah vak- timi, sabah zamanini ve sabahla_bera- beri aniatmis oluyor. Bu savamizi bir iki Grnekle saptalayalim. (Sabahla be- raver goziimii agtim.) (Sabahleyin go. ziimii agtim) (Tanla goéziimii actim) Tanla beraber géziimii agtim) (Tanla- yin gézimii agtim) gibi. Yalniz arab- Jar bu kelimenin arabga oldugunu ve aslinin subuhdan geldigini sdylerlerse de bence yukarda yazdigim gibi (As)’- dan alinmistir ve tiirkgedir. Giindiiziin basile giindiiz baslangeini ve giines g1k- tiktan sonra zevale degin olan vakti gosteriyor. Gene bu kelimenin — sifatr vardr. (Sabahki, sabahli gibi) sabahki bu sabah olan ve gériilen is (sabahki gibi dalma) dersek bu sabah gibi dal - ma) demek istedigimizi anlatmis oluyo- ruz. Sabahli sézii de her sabah olan de- mektir ki (sabahlr1 ve akgaml: galisi - yorum) deyince her sabah ve her ak - gam bir diiziye galigildigini bildirmek le izimiz ‘anlasrhir. ? 2 — Oyle bu séziin birkag kokii var- dir ve onlar ‘da gunlardir: (Oy) asur, beyt (ev) mesken ve ‘saat, vakit ve za- mani bildirir: (O28) sine, gogiis, akl1 ve anneyi bil- dirir. (Ok) sine, gogiis, anneyi bildir- digi gibi aki] ve fikre de kargiklik o- Iur. (On) gégiise karsrliktir. Bunlar- dan 6kiin bugiin kullanilmamis olmasi- na karsin Oksiiriik, Oksiiz, gibi birgok mistekat: da vardir. Ancak: Ogle séziiniin giiniin birinci ortasi1, ve tiikel zeval vakti olmas: go- gin de govdenin birinci ortasinda bu- Junmas: bu séziin Ok ve 6g koklerin- den alindigin: géstermektedir. Gergi asir, ev, mesken, saat vakit ve zaman harsiligi olan Gy s6zi 6gle séziiniin tkOklerinden biri olabilirse de en dog- rusu 6g séziidiir. Ciinkii, bu séz hem gozsiin hem de Altayca, vakit, zaman ve miiddetin (siire) anlamidir. Bunun eski sekilleri 6d ve 6z imig sonra 6g olmustur. Demek oluyor ki 6gle sézii- niin en dogru k6ékii 6gdiir ve béyle ol- duguna gore de Gylenin 6yle degil og. le olmasi gerekmektedir. Ofgleyin sé- zu sabahleyin gibi Ogle vaktin1, ozgle ile ve dglen ile beraberi bildirmektedir. (Ogleyin yemek yiyecegiz) dle vaktr yemek yiyecegiz). (Ogle ile beraber yemek yemege baslariz.) Ogle zamanin- ——————————————————————————————————————————————— da veya 6gle vaktinda gibi. 3 — Ikindi ismi zamandir. Ogle ile aksam arasmndaki taping (namaz ve ibadet) vaktidir. Bu soziin ikinci keli- mesinden alinmig olmas: iktimali gok saglamdir. Semsettin Saminin tiirk ka- musunda ikindi .karsrrklarr (asir sanide) bulunduguna gore bunun sabahla aksamin ikinci orta vakti ol- dugu anlasilmaktadir ve bundan Otiirii ikindinin ikinciden alindigina kanga - yemek yenir) arasinda tim vardir. Gene ikindiyin ve ikindileyin sézte- rinin (yin) ve (Jeyin) eklerinden (yin) eki ikindi iistii, ikindi iizeri ve ikindi vaktinin (leyin) eki de ikindi ile, ikin- di ile beraber ve ikindi zamaninm kar- sil1g1 oluyor. 4— Aksam kelimesi (aktan) alimip (samla) birleserek akgam oluyor. Gine- sin batma zamanina_ ve bu zamanla (yatma) vaktr arasinda gegen kisa za- mana aksam deniliyor. Burada (ak) s6- zii tiirkcedir. (Sam) sézii de Kazan tiirklerince mum karsrligi1 olarak kul- lanilmaktadir. Yine sam kelimesinin ategle ak s6- ziniin giinesle giinesin ise atesle ilgi- si vardir. Akin giinesle olan uygunlu- Su onun rengini géstermesinden ileri gelmektedir. Su halde gerek (ak) ve gerek (gam) sdzlerinin tiirkce oldugunda kusku yoktur. (Aksamleyin) aksamla, aksam- la beraber aksam zamani oldugu gibi srfat olarak da aksamki aksamlr sézleri vardir. Baskaca da akgama mahsus kav- raminda aksamlzk, fili miiteattisi (ak- samlatmak) ve fililazim: da aksamla- maktir. 5 — Semsettin Sami her yatsi séziiniin yatmaktan alindigim1 tiirk kamusunda yazryorsa da bu s6z tam yatma zamanti anlamini veremiyor. Zira (yatin) sonundaki (s1) eki yatma zamaninin yakinligini anlatiyor ve bu ekle baska kurallar da ¢ikarabiliyoruz. Tans aksams1, mavimsi, k1z1lims1, ma- ne kadar rumsu, beyazimsr gibi. ‘6 — Giindiiz sézii giinden geimedir. Giiniin aydinInk olan ve daha dogrusu giinesle aydinlanan béliimii demektir. Giindiize mahsus Gkleminde (giindiiz- lik) denildigi gibi giindiiz vakti, giin- diiz iistii anlaminda (giindiiziin), giin- diizle, giindiizle beraber giindiiz igin- de, giindiiz kavraminda da (giindiizleyin) kelimesi dilimizde gok- ¢a gegmektedir. zamanti 7 — Gice bu s6z dillerde gece ola- rak dolasir. Vakitsiz zamansiz geg va- kit demektir. Asi] kokii (gic ve gec - dir). Yani yirmi dort saatlik giiniin karanlxk gegen bir béliimiidiir ki bu da gaa gore (mevsime gére) uzanip kisa- hr. Bunun tirlii kullanig ve sdylenig sekilleri vardir. Gecelik geceye 6zgii (mahsus) gece kalmak geceyi gecirmek demektir. (Geceli) her gece karsiligr- dir. Geceleyin gece vakti ve gece ile beraber anlami verir. Simdi burada ay- tismayr gerektiren bir yon goéze garp - maktadir ki o da buna gecemi denilmesidir. gicemi yoksa Bence agizdan gtktrg1 gibi gece demek daha uygun - dur. 8 — Sonug: Yukarda uzun uzadiya acrklandig1 ULUS iizere bu ek ve koklerden tiirk sézleri- nin kurulmasi hakikinda bir kural (ka- ide) crkarmak imkan1 gériilebilmekte- dir. Soyle ki: (leyin, (yin) ve (im) ekle- rinden altta yazili sézlerde de asigla- nabilir. (istifade edilebilir). (Eskiden) | (eski zamanda), (eski-zamanla), (eski- Teyin), gegende, gegen zaman i¢inde, ¢gecgenleyin), gecmiste, gegmis zamanda (gegmisleyin) gecen senede, gecen sene iginde, gecen sene ile, (bildirm) yu) iginde, (ytHleyin), ay iginde, (ayleyin), (benim gibi) benim diisi:ndiigiime go- re (benceleyin) bugiinde ve bugiin iginde bugiinleyin, bukadarla, (bunea - alym), okadarla, (oncalaym) gibi. Iste diisiincelerimi ve bildiklerimi iistte bi- rer birer yazdim. Artik bu derin bili - min (ilmin) ince beneklerini (noktala- rir) arastirip ortaya koymak isini dil uzmanlariyle bilginlerine sunarak sézlerimi birakur ve sonsuz saygilarim1 bitiririm. Ankara Urayr Ispekteri Adanalz Kemal AKMAN re