LAYUNIN

1. Maunawaan ang konsepto ng Wika ng Ekolohiya.

2. Makilala at masuri ang kultura ng mga Higaonon.

3. Matasa ang sarili sa pamamagitan ng isang gawain.

PANGGANYAK NA GAWAIN: LARO TAYO NG WORD WAR!

Panuto:

1. Bumuo ang tagapag-ulat (Intern) ng sampung (10) salitang naka-jumbled o magulo na

ugnay sa paksa.

2. Kailangang maisaayos ng mga mag-aaral ang mga jumbled words na ito sa loob
lamang ng 30 segundo. Kapag wala pa ring sagot pagkatapos ng nakalaang oras,
walang puntos.

3. Kapag may ideya na, i-open ang audio ng google meet at sabihin ang sagot.
PAUNAHAN. Kapag nakasagot ka na, bigyan ng pagkakataon ang iba.

4. Enjoy at matuto! Ready na ba!?

MGA SALITA JUMBLED WORDS

1. WIKA NG EKOLOHIYA KAWI GN IAOLOKEHY
2. KALIKASAN AALKKSNIA
3. KULTURA UUATLKR
4. LIPUNAN AUIPNPLN
5. EKOKRITISISMO OMSSITIRIKOKE
6. HIGAONON OOAGINNH
7. SAYKOLOHIKAL SAYLAKOLOIHK
8. SOSYOLOHIKAL SOSLAKHILOYO
9. KAPAYAPAAN AAAAANPYPK
10. LUMAD DMLUA

1
WIKA NG EKOLOHIYA

Ano ang wika? Ang wika ay isang paraan ng pagpapahayag ng kaisipan at damdamin ng
tao sa pamamagitan ng salita. Ito rin ay tinitingnan bilang isang sistemang panagisag na binubuo
ng mga salitang binibigkas o isinusulat at may kahulugang nauunawaan.

Ayon kay Edwards, A.D. (1979), ang pinakamahalagang interes sa pag-aaral ng wika ay
hindi ang wika mismo kundi ang gamit nito. (1) Kung paano ang wika ay nagpapakilala sa tao;
(2) Ang sosyal niyang kaligiran; (3) Mga pangarap at mithiin niya; (4) Persepsyon nila sa bawat
isa; at (5) Ang sitwasyon sa lipunan na kung saan siya kasapi.

Sa kabilang dako, ano naman ang ekolohiya? Ang ekolohiya ay sangay ng aghambuhay o
biology at ito ang pag-aaral sa ugnayan ng mga hayop, halaman, at kalikasan.

Wika ang pangunahing instrumento sa pakikipag-ugnayan ng tao sa kanyang lipunan. Sa

kabilang banda, ang kapaligiran at mga natural na kalikasan sa palibot naman ang nagbibigay ng
pundamental na mga pangangailangan ng tao. May koneksyon ang wika at kapaligiran sa patuloy
na pakikisalamuha ng tao sa lipunan. Ang halaga ng wika sa tao ay kasinghalaga rin ng
kapaligiran sa tao. Manipestasyon ito sa ugnayan ng wika, isip, at kapaligiran sapagkat nasa
impluwensya ng wika kung paano iniisip ng tao ang kanyang mundo. Umuusbong sa ugnayang
ito ang tinatawag na wika ng ekolohiya.

2
 Sabi ni Wendel (w.t.), ang mga wika ay hindi umiiral sa kawalan. Ito ay bunga ng
matagal na paninirahan ng taong nagsasalita sa kanila at sa kapaligiran kung saan ginagamit ang
mga ito. Isinasaalang-alang ng ekolohikal na diskarte sa wika ang kumplikadong koneksyon ng
mga relasyon na umiiral sa pagitan ng kapaligiran, wika, at kanilang mga nagsasalita (p. 51).

Nabanggit sa unang bahagi ng aklat na ito ang pag-usbong at pag-unlad ng ugnayan ng

mga akdang pampanitikan sa pag-aaral ng biyolohikal na tema. Ito ay tinatawag na
ekokritisismo. Ayon sa paliwanag dito ni Dobie (2012), ekokritisismo ang pag-aaral ng panitikan
at kapaligiran mula sa interdisiplinaryong pananaw kung saan ang lahat ng mga agham ay
pinagsama-sama upang suriin ang kapaligiran at magpapalitan ng kaisipan sa posibleng solusyon
para sa pagwawasto ng kasalukuyang pangkapaligirang sitwasyon (p. 239).

Bilang bahagi ng interdisiplinaryong prinsipyo, hindi lamang umiiral ang halaga ng

ekolohiya sa panitikan sapagkat ito ay umaalingawngaw rin sa disiplina ng pag-aaral ng wika. Ito
ang binanggit sa unahan na wika ng ekolohiya. Pinalawak ang ugnayang ito ni Einar Haugen sa
kanyang sanaysay na The Ecology of Langugae noong 1972. Naniniwala si Haugen na higit may
makukuhang pakinabang sa pagbibigay ng higit na atensyon sa ugnayan ng wika at ekolohiya
mula sa pakikipagtulungan ng larang ng linggwistika sa larang ng antropolohiya, soslohiya,
agham politikal, at maging sa sikolohiya.

Dagdag pa niya, iniwan man nang madalas ito ng mga linggwista sa mga nabanggit na
larang na hindi panlinggwistika ngunit may malakas na linggwistikong component ang wika ng
ekolohiya. Sinabi naman ni Wendel (w.p) na ang ganitong pagdulog sa wika at ekolohiya ay
nagtutulak sa atin na kilalanin ang interaktibo at mapanlikhang katangian ng wika na
nagsaalangalang sa paano hinubog at binago ang mga wika ng kanyang kapaligiran at bise bersa
(p. 52).

Binigyan ng kabuluhan ni Haugen (1972) ang wika ng ekolohiya bilang pag-aaral sa mga
interaksyon sa pagitan ng anumang wika at kapaligiran nito. Ang tinutukoy rito na kapaligiran ng
isang wika ay ang lipunan na gumagamit nito bilang isa sa kanilang mga simbolo o wika. Ang
wika ay umiiral lamang sa utak ng mga gumagamit nito at gumagana naman ayon sa ugnayan
nito sa mga gumagamit at maging sa kanyang kapaligiran (gaya ng natural na kalikasan),
halimbawa rito ang kanilang sosyal at natural na kapaligiran. Ang ekolohiya ng isang wika ay
nakilala ng mga taong nagsasalita ng wikang ito at inilipat sa iba (p. 57).
3
MAY DALAWANG BAHAGI NG EKOLOHIYA NITO:

(1) Saykolohikal (Psychological), ang pakikipag-ugnayan sa iba sa isip ng mga

bilinggwal at multilinggwal na tao o tagapagsalita;

(2) Sosyolohikal (Socio-Logical), ang interkasyon ng lipunan kung saan ito

ginagamit bilang midyum ng komunikasyon. Sa kabuuan, ang ekolohiyang binaggit rito
ay mga entidad (mga taong gumagamit ng wika) at ang pisikal na kapaligiran (ang
lipunang kinabibilangan ng tao) na pangunahing mga bahagi sa pagtalakay sa usapin ng
kasalukuyang kalagayan ng kapaligiran. Nakapaloob sa gamit ng wika ang
pagpapahalaga at impluwensya ng tao sa ekolohiya lalo na sa kanyang kapaligiran. Ito ay
matatagpuan sa halimbawang pagsusuri sa ugnayan ng wikang Higaonon at kanilang
ekolohiya na inilahad sa ibaba.

HIGAONON: WIKANG KAKAMBAL NG KALIKASAN

Iba-iba ang paliwanag sa pinagmulan ng

salitang Higaonon. Ayon kay Levita (1996),
galing ito sa gaon na nangangahulugang
bundok. Sa maikling pakli, “taong-bundok” o
“taong taga-bundok”. Ayon naman sa
UNAHI Mindanao, sa tatlong mahahalagang
kataga nagmula ang pangalan ng pangka-
higa
(buhay), goan (bundok) at onon (tao),
samakatuwid, taong namumuhay sa buhay na bundok. Sa papel ni Tangian (2010), ang higa ay
salitang Binukid na nangangahulugang “pinagkukutaan” at ang non naman ay taguri sa “taong
taga-itaas”. Kung pagdurugtungin natin ang dalawa, makabubuo tayo ng “pinagkukutaan ng mga
taong taga-itaas”. Ang “itaas” dito ay tumutukoy sa mataas na lugar gaya ng bundok at burol.
Maliban sa pagkakakilanlang ito ng pangkat, Higaonon din ang tawag sa kanilang wika. Para sa
mga taga-Mindanao, kilala ang pangkat na ito bilang lumad.

4
 Batay naman sa Facebook page sng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF), nagpaskil sila
ukol sa wikang Higaúnon noong ika-12 ng Nobyembre, 2021.

LUMAD

Lumad ang taguri sa isang taong “isinilang at nabuhay sa iisang lugar” (grown in place). Ayon
sa artikulong ginawa ng Pilipinas.Bid, ang salitang lumad ay salitang Sebwano na ang ibig
sabihin ay “katutubo” o “native”. Ang mga Higaonon ay bahagi ng 18 pangkat
etnolinggwistikong Mindanaon at hindi naging Islam. Dati silang naninirahan sa mga kapatagan
ngunit ayon sa kasaysayan ay napilitang tumungo sa pusod ng kagubatan dahil sa kalupitan ng
tao at modernisasyon. Pinaniniwalang binubuo ng walong pangkat ang Higaonon na nasa
Bukidnon,
Misamis Oriental, Agusan del Norte, Agusan del Sur at Lanao. Bagama’t magkakalayo,
kapansinpansing magkakatulad ang kanilang kasaysayan kung ihahambing sa iba pang lumad
tulad ng Tiruray, Manobo, Bagobo, Blaan, Talaandig at Suban-on. Hanggang sa kasalukayan,

5
pinananatili pa rin nila ang sariling komyunal na pananaw sa paggamit ng lupa, kapatiran, ritwal,
karunungang bayan, kuwentong bayan at awiting bayan.

Batay nga kay Cajetas-Saranza, R. (2016), isang associate professor sa Philippine Normal
University sa kanyang pananaliksik na Higaonon Oral Literature: A Cultural Heritage,
mayroong sariling sistema ng batas ang mga Higaonon. The Butos Ta Sinakungan (The Law at
Mt.

Sinakungan) ay pinaniniwalang binuo ni Datu Indulum sa makasaysayang bundok ng

Sinakungan at ang mga batas na ito ay ang sumusunod:

Respect should be accorded to the datu who is the tribe’s protector and law-giver; killing is against the law
unless sanctioned by the tribal council; trespassing on another’s property is against the law; marriage to a son or a
daughter, a brother or a sister, a close relative, a father-in-law or a mother-in-law and another relatives is
prohibited; stealing or gambling is punishable by law; rape and/or elopement are grave offenses; breaking of the
laws should be given speedy counteraction; and transgression of the laws mentioned above is punishable with death.
Justice was dispensed equally whether the accused was a slave (sakop), or a member of the ruling class.

Kung sisiyasatin natin ang pinagmulan, masasabing sakop ng orihinal na angkan ng

protoPhilippine o proto-Austronesian stock ang mga Higaonon. Mula sila sa Katimugang bahagi
ng Tsina libo-libong taon na ang nakararaan. Mas una sila rito sa bansa kaysa mga Ifugao.
Mapayapa ang pamayanang Higaonon na matatagpuan sa mga komunidad na nakaluklok sa mga
tuktok ng kabundukang nakapalibot sa Sentral Mindanao tulad ng Bundok Kitanglad at
Gabunan.

May humigit-kumulang 400,000 ang populasyon ng Higaonon sa kasalukuyan at nahahati

pa rin sila sa tatlong kategorya tulad ng mga sumusunod:

1) primitibong komunidad na naninirahan sa kasukalan ng kagubatan at patuloy na

sumusunod nang walang pagbabago sa “Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa
Ha Lana” (Hangarin ng Pagkakaisa, Pag-ibig at Kapayapaan), ang kanilang kabuuang
batas ng mapayapang pakikipamuhay sa kapwa;

2) pinaghalong komunidad ng mayoryang di-Higaonon at lehitimo o taal na Higaonon

na naninirahan sa bukana ng mga kabundukan at kagubatan;

6
 3) nagsasamang komunidad ng mga Higaonon sa kapatagan at baybaying bayan.
Itinuturing nila na sila’y Higaonon ngunit bahagi na ng mayoryang nagsisikap tumugon
sa globalisasyon at mundo ng elektroniko.

Ayon sa kasaysayan, nakapalibot sa walong malalaking ilog ang mga pamayanan ng indihenos
na liping ito. Maiisa-isa natin ang mga ito ayon sa malalaking ilog. Tagoloan, Pulangi, Agusan,
Gingoog, Linugos, Balantukan, Odiongan at Cagayan de Oro. Pawang mapayapa at palakaibigan
ang mga Higaonon. Sumusunod sila sa kanilang hinirang na mga Datu na pawang hinog sa edad,
may angking talino at bihasa sa pamamahala, edukasyon at pananampalataya. Ang Datu ang
gumagabay, sumusubaybay at may ganap na awtoridad sa pagdaraos ng lahat ng ritwal. Sila rin
ang tagahatol sa nagkakasala sa isinasaad sa kanilang batas.

Nakatakda sa kanilang katutubong panitikang Dasang (da-sang) ang salaysay ng kanilang mga
kaugalian at paniniwala na maaaring basahin sa loob ng walong araw at walong gabi sa
pamamagitan ng Dumadagondong (banal na asembleya). Unang maririnig mula rito ang
pangkalahatang batas ng pag-ibig at kapayapaan. Ipinaliliwanag dito ang balangkas ng
pamayanang Higaonon kabilang na ang mga dapat gampanang tungkulin ng isang Datu. Para sa
kanila, ang kahulugan ng Datu (da-tu) ay guro na tagapag-ingat ng mga batas ng pangkat sa iba’t
ibang larangan ng buhay mula sa pinakamatandang panahon. Sinasakop niya ang walong
angkang namumuhay sa walong ilog sa Mindanao. (1) Mayroong Datu sa Agrikultura
(Imbabasok), (2) Datu sa Pangangaso (Alimaong), (3) Datu sa Paggalang sa Tubig (Bulalakaw),
(4) Datu sa
Kalusugan (Mananambal), (5) Datu sa Kabuhayan (Pamumuhi), (6) Datu sa Ritwal (Salikot), (7)
Datu sa Pagdarasal (Palayag), (8) Datu sa Banal na Asembleya (Dumalundong Baylan) at (9)
Datu sa Pagtatala (Giling).

WIKA NG KAPAYAPAAN

Kapag binabanggit ang wikang ‘Higaonon’, sinumang Higaonon ay palaging umaalala sa mga
katagang nakaukit sa salasila (batas ng pangkat), ang “Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka
Tasa Ha Lana” na pinakamataas na tunguhin ng bawat katutubo sa lahing ito. Nagpapahalaga ito
7
sa pagkakaisa at kapayapaan. Isinasaad sa bawat titik nito ang pag-ibig at pagpapahalaga sa
kapwa upang makamit ang katiwasayan at maligayang buhay. Ito ay maihahambing sa Bibliya
ng mga Kristiyano. Ganito ang mga tampok na katagang mababasa rito:

1. Impakatugol intugon na hadi ug lidason sang pamalihi-makagaba.

Huwag kang susuway sa batas – mula pa ito sa iyong mga ninuno, mamalasin ka o
ikamamatay mo;

2. Hadi yo ag lidasa alan na intugon.

Huwag mong lalabagin ang banal na mga utos at huwag mong bibigyan ng pansariling
interpretasyon ang anumang batas ng ating tradisyon;

3. Hadi ka Lumalabaw.

Huwag kang maging makasarili dahil nakamamatay iyon;

4. Hadi nog ilingi so duma.

Huwag mong ihahambing ang sarili iba;

5. Hadi kag kasina.

Iwasan mong mainggit sa iyong kapwa;

6. Manayo ka ag ila ka.

Humingi ka at magbigay ka;

7. Palangga-a no sa mga duma no.

Mahalin mo ang iyong kapwa;

8. Manging kauyagin kaw Ho maayad.

Mamuhay kang mapayapa. Iwasan mo ang pakikipag-away. Kung may kapayapaan, may
pag-ibig;

9. Miglupung kaw/mig-iling kaw.

Pantay-pantay ang lahat ng tao sapagkat nilikha silang lahat ng Diyos;

8
 10. Paliman kaw alan ing-ila Ho Magbabaya.

Makinig ka sa sinuman, sa lahat. Ang karunungan ay handog ng Diyos sa matatanda, sa

bata, at maging sa mga kababaihan.

Para sa pananaw ng bawat Higaonon, ang buong pangkat ay isang pamilya na dapat subaybayan
ng mga Datu sa pamamagitan ng mapayapang paraan.

Mahalagang ibilang sa diksyunaryong Filipino ang mga tampok nilang salita na humuhuni ng
pagkakaisa, pag-ibig at kapayapaan sapagkat kakambal ang mga ito ng kalikasang patuloy na
nilalapastangan o dinidibuho ayon sa iba’t ibang panlasa ng makabagong sibilisasyon
elektroniko. Sa pag-iingat ng diksyunaryo, mababakas ng mga tao sa hinaharap ang larawan ng
daigdig ng kalikasan sa lupa, sa tubig, sa himpapawid at maging ang makukulay na karanasan ng
indihenos na pamayanang tulad ng Higaonon.

Naaayon ito sa batas ng 1987 Konstitusyon ng Republika ng Pilipinas, artikulo 14, seksyon
6 na nagsasabing “Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay
dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at iba pang mga wika.

KULTURA

Ang kasaysayan ng mga Higaonon ay kapilas ng dinanas ng iba pang Lumad na pawang nasa
kabundukan sa Mindanao. Ito ang dahilan kung bakit mahalagang bigyang pansin ang kanilang
wika. Kinakatawan nila ang mga pamayanang malayo sa sentro ng sibilisasyon sa kapatagan sa
ibaba. Ang yaman ng kanilang kultura ay malinaw na matatagpuan sa kanilang wika na
nagbibigay pansin sa yaman ng lupa na sumasakop sa kanilang daigdig at tubig sa mga ilog na
nasa kanilang paligid.

Minamahal nila ang kayamang taglay ng kalikasan na para sa kanila ay Diyos lamang ang
tanging nagmamay-ari, si Magbabaya. Kasama Niya ang mga espiritu na nananahan sa gaun
(lupang malayo sa dagat) at kaulo (bukal na pinagkukunan ng tubig), sa mga puno at kalawakan,
bato, mga liyang (yungib na may tubig), burol, kapakuan (sapa na maraming halamang pako).
Kinikilala nila ang mga espiritu na tagabantay sa kalikasan. Ang pagpapanatili sa katahimikan

9
ng paligid ay isang paggalang sa mga espiritu. Ito ang dahilan kung bakit ang sinumang
panauhin (diHigaonon) na nais dumalaw at manatili sa pamayanan ng pangkat ay dapat munang
humingi ng pahintulot sa Agulanga (nakatatandang Higaonon). Ang paghingi ng pahintulot ay
hudyat sa pagsasagawa ng pamuhat (ritwal) bilang handog sa mga espiritu ng kalikasan. Maliban
sa ritwal na ito, maaari ring magkaroon ng ritwal sa panggagamot, sa pagtatanim, pagtataboy sa
peste, paggapi sa kaaway, at iba pa.

Batay nga pa rin kay Cajetas-Saranza, R. (2016), isang associate professor sa Philippine Normal
University sa kanyang pananaliksik na Higaonon Oral Literature: A Cultural Heritage,
naniniwala ang mga Higaonon sa mga espiritu at may sariling Diyos. Mga panuos daw nga
hinang ku Higaonon (Higaonon beliefs and practices) na nagsasabing:

The Higaonons believed in supernatural beings that dwelt in mountains, forests, trees, or simply existed in
some portion of the universe. They also believed in the existence of beneficent spirits like those of their dead datus as
well as in malevolent ones, and in the creator of all things—the God Magbabaya (MIGBAYA). Rituals and
ceremonies have remained a part of the Higaonon way of life until the present. The tribal community held a
Kaamulan Festival any time during the year either to give thanks for a good harvest, to celebrate a victory, a
wedding, a baptism, or a family reunion.

PAMUHAT/IPU: (Ritwal para sa Kapayapaan)

Kaugnay ng paggalang at pagpapanatili ng kapayapaan ang pagsasagawa ng iba’t ibang ritwal sa

mga kumba (banal na lugar) ng komunidad. Pinaniniwalaan nilang sa mga sagradong lugar na ito
nananahan ang mga espiritung sumusubaybay sa bawat indibiduwal simula sa kanyang
pagsilang. Taon-taon, may takdang petsa ng pagsamba sa pamamagitan ng mga natatanging
pamuhat. Kapag dumarating ang Pista sa Lasang (piyesta sa kagubatan) na ginaganap sa Bundok
Gabunan, nagtutungo ang mga Higaonon suot ang kanilang pagkakakilanlang damit sa tribu (na
may matitingkad na kulay asul, pula at puti) at nag-aalay ng kadilayan (ritwal ng pasasalamat)
para sa buong taong kasaganahan.

Sa katunayan, ang Kaamulan Festival sa

Bukidnon ay isang etnikong pangkultural na piyesta
na isinasagawa ng mga Higaonon depende sa kung
ano ang kanilang ipinagdiriwang
10
o ipinagpapasalamat. Nagtitipon-tipon at naglalaan sila ng oras para alalahanin ang kultura at
tradisyon ng kanilang pitong tribo sa kanilang lugar (Bukidnon, Higaonon, Talaandig, Manobo,
Matigsalug, Tigwahanon at Umayamnon). Itinuturing din itong pasasalamat sa kanilang
masaganang ani. (blgf.gov.ph)

DAIGDIG NG PANGKAT

Binubuo ng kalupaan, masinsing mga punungkahoy, mga mamamayang nagtatangi sa mga

kulay pula, puti at asul, mga bahayang yari sa matitibay na mulawin, bundok, batisan, mga hayop
pansaka at pananim ang daigdig ng Higaonon. Masasalamin sa kanilang kapaligiran ang
pagpapahalaga nila sa kalikasan. Mahigpit na ipinagbabawal ng mga katutubong Higaonon ang
pagputol ng mga puno. Kalapastanganan ito sa mga espiritung nagbabantay sa kalikasan at
alinmang paglabag sa batas ng kalikasan ay may katapat na kaparusahang mula sa Langit.

Sa pananaw ng isang Higaonon, ang lupa ay hindi maaaring bilhin o ipagbili sapagkat pagaari
ito ni Magbabaya. Ganito ang sinabi ng isang lumad sa “Kumperensiya sa Pananampalataya ng
mga Indihenos”:

“Likha ni Magbabaya ang kalikasan na kinabibilangan ng mga bundok, punungkahoy,

mga bato, ilog at lahat ng buhay sa paligid. Bawat desisyon kaugnay rito ay kailangang
isangguni sa kalikasan sa patnubay ng mga espiritu upang magkaroon tayo ng palagiang
kapayapaan.”

Nagmumula sa lupa ang buhay. Handog ito ng Diyos sa lahat ng tao. Anumang nagmumula sa
lupa ay tumutustos ng buhay. Ang kapirasong papel na nagpapatunay ng pagmamay-ari ng lupa
ay isang kalapastanganan ng sibilisasyon sa pangkat lalo na kung kasama ang mga ‘banal’ na
lugar na pinagdarausan ng iba’t ibang uri ng ritwal. Sa mga pagkakataong nagkaroon ng sigalot
hinggil sa lupa, may konseho ng mga Datu na nagsisikap humanap ng solusyon. Mas madaling
natatapos ang mga kaso ng hidwaan sa lupa sa ganitong paraan.

Ang konsepto ng “Datu” ay pagpapahalaga sa isang “ama” ng tahanan at hindi sa aspektong

panrelihiyon. Kapag humarap na ang Datu at nakinig sa magkabilang panig ng nag-aaway na
indibiduwal o angkan, ang buong pamayanan ay masusing nagmamasid at matiyagang
11
naghihintay ng hatol. Kadalasan, ang hatol ay pagpapalipat ng tirahan sa isang pamilya.
Samantala, binabayaran ng nakaaangat sa buhay ang anumang puno o pananim na iiwanan sa
lupain.

Bago umalis, nagsasagawa ng ritwal ang pamilya upang mapanatili ang kaayusan at kapayapaan
sa buhay. Nangangahulugan ito ng pagpatay ng puting manok, (ang dugo nito ay idinidilig sa
lupa) at pagpapakain sa mga taong iiwanan ng mag-anak. Sa kabilang dako, ang kabilang panig
na iiwanan ay nararapat maghandog sa mga tagapag-ingat na espiritu saksi ang mga kapitbahay
upang maging masagana ang buhay at makaiwas sa gaba (malas).

MGA DANAS NG MGA HIGAONON

Isang kapansin-pansing pagbabago ang pagiging kapitan ng barangay ng mga datu sa maraming
pamayanan sa Bukidnon, dala marahil ng malakas na impluwensiya ng politika at teknolohiya.
Unti-unti, nais kong isipin, pumapasok na rin ang pagbabago sa tradisyonal na komunal na
konsepto ng pangkat sa maraming aspekto ng lipunan.

Masalimuot ang naging kasaysayan ng mga Higaonon na kapamilya ng iba pang lumad. Dahil
dito at sa lawak din ng kanilang nasasakupan ay nagkaroon ng pagkakaiba-iba sa bigkas at
baybay ang kanilang wika, bagama’t, pawang nasa ilalim pa rin ng taguring ‘Binukid’.

Dumanas ng iba-ibang karanasang pangkasaysayan ang wikang Higaonon na naging sanhi ng

pagbabago sa alpabeto tulad ng sumusunod:

a. Pagkawaglit ng mga katutubo pagkatapos ideklara ng gobyerno na

“pampublikong lupain” ang mga “gaop” (lupa ng mga ninuno) noong panahon ng
Amerikano. Lumipas ang ilang panahon, pinarentahan ito sa Agusan Coconut Company,
isang sangay ng American-Philippine Company. Ginawa itong pastulan, kauna-unahang
pastulan sa Bukidnon na tinatawag na Rancho Diklum. Binuo lamang ang limang lugar
ng relokasyon noong 1915. Noong 1920, nirentahan ng Philippine Packing Corporation
ang 20,000 ektarya ng mga lupaing ideneklara ni Gov. Gen Dwight F. Davies na
reserbasyon para sa
Hukbong Pandagat;

12
 b. Noong 1935, pinahintulutan naman ni Pangulong Manuel L. Quezon ang National
Development Company (NDC) na rentahan ang mga lupain sa halagang piso sa bawat
ektarya; at

c. Noong 1988, sa tulong ng batas sa repormang pang-agrikultura, isinalin sa Del

Monte Employees Agrarian Reform Cooperative ang napakalawak na lupain ng mga
ninuno ng
Higaonon;
d. Ang pag-unlad ng kabuhayan sa hilagang Bukidnon ay nagbigay-daan sa
pagdagsa ng iba’t ibang pangkat mula sa Luzon at Visayas. Labis itong nakaapekto sa
wikang Higaonon.

May lantad at di lantad na kahulugan ang maraming salita sa wikang Higaonon. Ito ay
dahil itinatago ng pangkat ang walang pagpapahalagang pag-usal ng mga natatanging salita na
napakahalaga sa kanila tulad ng mga pangalan ng banal na lugar lalo na yaong mga inuusal sa
panahon ng ritwal at mga banal na asembleya. Ang alpabetong kasalukuyang tinatanggap ang
resulta ng mga daluyong sa pagbabagong wika (language change).

Ang alpabetong Higaonon ay kinabibilangan ng 20 grapema. May 22 itong tunog o

ponema: anim na patinig (a, e, i, ǝ, o, u) at 16 katinig (b, k, d, g, h, l, m, n, ng, p, r, s, t, w, y, ?).
Ang karaniwang tunog na /e/ tulad ng e sa salitang /elepante/ ay naririnig lamang sa mga tiyak na
pangalan ng taong dayo gaya ng Efren o Remy. Hindi matatagpuan ang mga hiram na tunog ng
c, f, j, q, v, x, at z sa wikang ito. Maliban diyan, nagpapalitan ang mga tunog na d, l at r sa ilang
mga piling salita tulad ng /hadi/ (huwag) sa /hari/ at /idung/ (ilong) sa /irong/.

MGA TERMINONG PANGKALIKASAN

Malapit sa kagubatan kundi man mismong kagubatan ang kanlungan ng pangkat na ito.
Sapat na itong dahilan kung bakit maraming salitang pangkalikasan ang maaari nilang maiambag
sa pambansang wikang Filipino. Magpapayaman ng talasalitaang Filipino ang pagdaragdag ng
salitang ito sa diksyunaryo maging sa talakayang pangklase tulad ng panitikan dahil sa
denotasyon at konotasyon nito.

13
PANGNGALAN (Noun)

Agil-il [a-gil-il] –isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag-aagaw ang dilim at
liwanag; insektong pandapit-hapon; babala na may darating na hindi kanais-nais na balita;
pahiwatig ng hindi mabuting mangyayari sa hinaharap. Iba pang kasingkahulugan ng salita ay
takuling at gayang-gayang.

Agulanga [a-gu-la-nga] –iginagalang na nakatatandang babae o lalaki sa pangkat;

awtoridad; sumbungan; takbuhan para humingi ng payo sa anumang suliranin sa buhay.

Agutay [agu-tay] –uri ng punong saging na pataas ang bunga at paboritong kainin ng
unggoy.

Ambubunaw –punongkahoy na may bungang parang lansones. Paboritong kainin ang bunga nito
ng unggoy.

Apo [a-po] –lolo o lola; espiritu ng iginagalang ng ninunong namatay na; kaluluwa ng
banal na ninunong Higaonon; iniidolong espiritu ng ninunong matagal nang namayapa.

Sa mga Higaonon, kailangang bigkasin ito nang pormal at may matiim na paggalang.
Tuwina ay iniuukol ito kay Apo Suminam-ang, nabuhay na isang mangingisda at walang naging
lisyang payo sa lahat ng taong lumapit sa kanya. Kahit sinong humingi ng kanyang opinyon ay
umunlad sa buhay. Sinasabing nagpapakita raw rito ang diwata at niyaya nitong alamin ang
bukal ng tubig na pinanggagalingan ng Ilog Bayug. Natunton nila ang talon ng Limunsudan sa
Barangay Rogongon sa lungsod ng Iligan. Ito ang pinakamataas na talon sa lungsod. Dahil sa
nangyaring iyon ay nakaligtas raw ang lungsod ng Iligan sa malaking baha.

Naniniwala ang mga Higaonon na hanggang sa kasalukuyan ay patuloy silang

binabantayan ng marami at iba-ibang apo na sina Apo Palakampana na may ugaling palo-paluin
ang kawayan upang hindi bumaha sa kapatagan; Apo Pamulaw na pumipigil sa mahabang
tagtuyot kaya patuloy na umaani nang masagana ang mga magsasaka sa mga bundok sa palibot
ng lungsod ng Iligan; wala namang pahinga sa pagnganga si Apo Pamulaw upang palagi nang
maganda ang panahon. Mahalaga ang pagnganga sa anumang pamuhat o ritwal.

Apusaw [a-pu-saw] –halamang namumulaklak ng kulay puti at may malalapad na dahong

tulad ng gάbi na tumutubo sa tubigang lugar, maaaring ilutong tulad sa gulay.

14
 Ang halamang ito ay matatagpuan lamang sa mga tubigang di gaanong nasisikatan ng
araw tulad ng lugar malapit sa kuweba. Iginugulay ang bulaklak ng halaman nito na parang gάbi.
Ang kulay puting bulaklak nito ay inihahalo sa basoy o nilagang sarisaring gulay na may tanglad,
kamatis, sibuyas at kapirasong luya. Ginagamit din ito bilang halamang-gamot na pampababa ng
lagnat at nagpapahupa ng masinsing pag-ubo.

Anibung [ani-bung] –maliit na punongkahoy na tila niyog.

Bagyang [bag-yang] –isang punong may malalapad na dahon na maaaring gamiting
pansamantalang bubong ng isang bahay kubo sa kamotehan o kamaisan.

Bakusan [ba-ku-san] –isang uri ng ahas na walang lason at kinakain ng mga katutubo.

Baloy [ba-loy] –halamang may malaking dahon na pinatutuyo at ginagawang banig; uri
ng halamang tumutubo sa latian; isang halamang kapamilya ng gάbi.

Binaki [bi-na-ki] –isang uri ng suman na niluto mula sa mais na dilaw; suman na mais na
may mantikilya; nilagang mais na kinudkod at ibinalot sa balat ng mais; suman sa Bukidnon.
(tagbaki-gumawa; agbakiki-gagawa; migbakiki-gumawa);

Ang salitang ito ay mula sa salitang-ugat na baki na nangangahulugang palaka sa

Cebuano. May sining sa pagbubukas ng sumang ito bago kainin sapagkat nakatiklop ang balat ng
mais na waring katawan ng isang palaka.

Bito [bi-to] –bagay na pagalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin.

Buuy [bu-uy] –lola sa tuhod; ina ng iyong lola; asawa ng ama ng iyong ng lola. Ang
antigong panawag na ito sa Higaonon ay walang katumbas sa Tagalog o sa iba pang wika sa
Pilipinas.

Gitamod [gi-ta-mod] –saling bibig na mga kaugalian at pananampalatayang Higaonon

mula sa magulang at Baylan, (katumbas ng pari sa katoliko). Kabilang dito ang pinagdaanang
kasaysayan ng pangkat mula pa sa sinaunang panahon. Maitutumbas din ito sa dangal ng lahi,
katarungan, paggalang sa kalikasan. Walang nasusulat na dokumentong maaaring magpatunay
nito subalit kapag binanggit ang salitang ito ay tutugunan ng paggalang ng isang Higaonon. Ang
isang bahagi ng kahulugan nito samakatuwid ay sagradong batas, lihim na koda, banal na

15
salaysay, pangaral, katutubong kodigo ng mabuting asal at wastong pag-uugali; iba pang tawag:
nanangen –salimbibig na mga kuwento; dilay –binibigkas na aralin.

Sa wikang Filipino ay walang katumbas ang gitamod. May kuwentong bayan na

tumutukoy sa mga saling-bibig na kuwento, karunungang-bayan na hinggil naman sa mga saling-
bibig na pangaral sa pamamagitan ng tugmaang taludtod. Ngunit kung patungkol sa mga batas,
walang masasabing saling-bibig na tradisyon at batas sa alinmang panig ng bansa. Sa Bibliya,
mababanggit ang “Awit ni Moises” Song of Moses (Exodo 15:1-18) na naglalahad ng
pinagdaanan ng mga Israelita pagtawid nila sa dagat na Pula (Red Sea). Tuwing inaawit iyon sa
paglipas ng panahon ay nanunumbalik ang marubdob na pananampalataya ng mga Israelita na
unti-unting nahahalina sa impluwensiya ng ibang pananampalataya.

Ilian [ili-yan] –tagong lugar na pinupuntahan sa panahon ng digmaan; kanlungan; lugar

ng taguan kapag may lumulusob sa pamayanan ng pangkat; taguan; ludosanan

Iligan [i-li-gan] –daanan pababa sa bundok; gilid na pababa ng bundok; gilid ng matarik
na bundok; singkahulugan ng salitang ludosanan na patungkol sa landas na dapat daanan kung
bababa sa alog (baba ng bundok) o pupunta sa lugna (silong) mula sa sampaw (itaas ng burol) o
sa pulo (itaas ng bundok); isang lungsod sa Lanao del Norte at kilalang ‘Lungsod ng mga Talon’
sapagkat mahigit 20 talon ang matatagpuan dito kabilang na ang kahali-halinang Maria Cristina
Falls; ilig –etimolohiya ng salitang Iligan.

Ipuan [i-pu-an] –taong pinag-aalayan ng ritwal. Ang salitang ito ay mula sa salitang ugat
na ipu na nangangahulugang ritwal. Kadalasan, sanhi ng hindi maipaliwanag na pagkakasakit,
isinasagawa ng ipuan ang ritwal sa paghingi ng tawad; kinatawan ng nagkasakit na siyang
dahilan kung bakit magriritwal; manok na puti ang handog sa ritwal.

Kaamulan [ka-a-mu-lan] –asembleya ng piyestang kultural; panahon ng pagsasayaw ng

mga Higaonon na nakasuot sa katutubong damit na nagtatampok ng mga kulay puti, asul at pula;
piyesta ng Higaonon tuwing Mayo ng taon; taunang pagtitipon ng lahat ng tologan (pangkat) ng
mga Higaonon sa Malaybalay, Bukidnon. Katumbas ito ng Sinulog sa Cebu, Diyandi sa Iligan,
Panagbenga sa Baguio, at iba pa.

16
 Kapu-un [ka-pu-un] –pinagmulan ng lahi; simula ng lipi; maaari itong angkan o salaysay
ng pagsisimula ng angkan na tinutunton upang malaman ang nakaraan o pinagdaanang buhay o
kasaysayan.

Kaya-kaya [ka-ya-ka-ya] –punong kahoy kung mamunga ay mula sa ibaba hanggang sa

dulo ng puno nito. Ginagawang laruan ng mga bata ang bunga nito.

Kolubi [ko-lu-bi] –isang uri ng punongkahoy na mababa at ang bunga ay matatagpuan sa

lupa katabi ng puno.

Kumba [kum-ba] –sagradong lugar sa kagubatan na pinagriritwalan; banal na lugar para

sa pag-aalay; tiyak na lugar na pag-aalayan ng pagkain para sa mga espiritu. Kasingkahulugan ito
ng salitang limunsudan na patungkol sa sagradong pook na may bukal ng tubig.

Nagsimula ang pagriritwal noong ika-16 na dantaon kung kailan naging kaugalian ng
matandang Higaonon ang pag-aalay ng bigas, nganga, tabako at katutubong puting manok sa
tanging lugar kung saan nagpaparamdam ang diyos na si Magbabaya. Kapag isinagawa raw ito
sa pamamagitan ng seremonya na pangungunahan ng Baylan na may dalang alak at baryang
handog kay Magbabaya, maririnig nila ang kakaibang wika na inuusal ng baylan. Sa gayong
paraan nagpaparamdam ang pinaghandungan ng sagradong ritwal. Kapag sinaniban, ang wikang
ginagamit daw ng Baylan ay Latin. Ang kumba ay matatagpuan sa pinakapusod ng kagubatan sa
Tambulan. Ipinagbabawal na puntahan ito ng mga hindi taal na Higaonon. Madalas na idinaraos
na ritwal dito ay ang ritwal ng pasasalamat at paghingi ng pahintulot para mangaso o pumatay ng
hayop sa gubat. Katumbas ito ng templo ng Diyos sa wikang Filipino. Ang konseptong banal na
lugar ay hindi gaanong bahagi ng kanilang isip sapagkat ang mahalaga ay hindi ang lugar kundi
ang akto ng pagkakatipon-tipon.

Lab-o [lab-o] –isang uri ng kamoteng di pangkaraniwan na kinakain ng mga Higaonon.

Limbay [lim-bay] –balangkas ng mga araling kultural kabilang na ang salasila (batas ng
pangkat) na dapat isaulo ng isang Higaonon; mga bagay na dapat tandaan at isabuhay mula sa
kabataan hanggang tumanda na; awiting bayang Higaonon (Higaonon-Rogongon).

Liyang [li-yang] –yungib na may tubig; kuweba na may bukal ng tubig; masukal ngunit
matubig na tagong lugar; tinutubuan ng mga pako at apusaw.

17
 Lugimit [lu-gi-mit] –isang uri ng punongkahoy na ang bunga ay kinakain ng ibon.

Magnana-u [mag-na-na-u] –gurong iginagalang sa pangkat, tagapayo, konsultant,

tagapamayapa; tagapamagitan; tagapag-ayos sa kaguluhan o anumang sigalot.

Manggad [mang-gad] –tawag sa mamahaling gamit.

Manlulunda sa Kinaiyahan [man-lu-lun-da sa kina-iya-han] –ang espiritung nagbabantay

sa iba’t ibang aspekto ng kalikasan, may pangalan ang bawat manlulunda tulad nina

• Pinag-aso, nagbabantay sa kahayupan;

• Bulalakaw o Tagabusay, tagapangala sa mga tubig, batis at ilog;

• Ibabasuk o Tagabugta, nangangalaga sa mga pananin;
• Tagabalite, nangangalaga sa mga puno at kagubatan;
• Tagabato, nangangalaga ng mga bato;
• Tagabalito, nangangalaga ng yunib; at
• Tagaliyang, nangangalaga sa loob ng yungib.

Kung papasok ang isang tao sa yungib, halimbawa, at makikitang may bukal doon,
nararapat lamang na kausapin niya si Tagaliyang, umusal ng dasal, maghandog ng nganga,
barya, bigas at puting manok upang makaiwas sa sakit sanhi ng pagtalampasan sa katahimikan
ng lugar na iyon.

Oway [o-way] –punongkahoy na payat at kapag pinutol at pinatuyo ay maaaring gawing

basket; iba pang tawag –balagon.

Padedeng [pa-de-deng] –hindi nakikitang nilalang na nakatira sa puno ng balete;

masamang espiritu na nakatira sa malalaking punungkahoy upang magbigay ng sakit sa tao;
espiritung nagbibigay ng sakit sa tao kapag ginambala ang kalikasan nang walang pahintulot sa
mga diwata. Nagbibigay buyag sa taong lapastangan, maingay, burara, walang pagmamahal sa
kalikasan; sanhi ng sakit na hindi maipaliwanag ang sanhi tulad ng biglang sakit ng ulo at walang
tigil na pagsusuka; padedeng [pdw] –papunta.

18
 Ito ay salitang panumbas sa masamang espiritu na nananahan sa mga punongkahoy.
Kahawig ito ng maligno ngunit kung ang padedeng ay nakatira lamang sa mga punungkahoy,
ang maligno ay pangkalahatang panumbas sa mga nilalang na hindi nakikita.

Pait-pait [pa-it] –isang uri ng maliit na isda na kulay puti at abo na nabubuhay sa ilog na
ipinakakain sa bagong panganak na ina para maging masustansiya ang gatas na susuhin ng
sanggol.

Pulot [pu-lot] –isang maliit na puno na may dagtang ginagamit sa panghuhuli ng isda.

Sudsod [sud-sud] –isang uri ng damong malapad na tumutubo sa matubig at kubling

lugar; damong pinatutuyo at ginagawang banig;

Tagabito [ta-ga-bito] –espiritung nagbabantay sa labas ng kuweba at sa palibot nito;

bantay-kuweba; nagpapanatili sa katahimikan ng paligid sa kagubatan kasama ni Tagaliyang na
nasa loob naman ng kuweba nagbabantay; salitang ugat –bito pngn. Bagay na pagalaw-galaw at
nakikipaglaro sa hangin.

Tagaliyang [taga-liyang] –tumutukoy sa espiritung nag-iingat sa loob ng mga kuweba sa

kagubatan; pinag-uukulan ng ritwal sa kagubatan kapag nagpaplanong mangaso; inuusalan ng
ritwal ng Baylan upang hindi magkasakit/mapinsala ang sinumang papasok sa gubat.

Wala pang iisang salitang naglalarawan sa isang kuweba tulad ng salitang liyang ng mga
Higaonon na tumutukoy sa kuwebang may bukal at nilalagusan ng tubig. Mahalaga itong
mapatala sa hanay ng mga salitang Filipino tungo sa pagpapayaman ng wikang pambansa.

Tangkul [tang-kul] –instrumentong pangmusika na yari sa kawayang may taling lubid;

kultural na instrumentong pangmusika sa Higaonon; pinagmulan ng pangalan ng isang bayan sa
Bukidnon, ang Tangkulan; kawayang instrumentong pangmusika tulad ng kubing.

PANDIWA (Verb)

Alumo [a-lu-mo] –paraan ng pakikipagsundo sa kaaway sa pamamagitan ng paghingi ng

tawad sa pinagkasalaan at pagriritwal na may alay na puting manok. Hindi ito karaniwang
pakikipagbati dahil nangangailangan ito ng pagsasagawa ng isang ritwal.

19
 Pagbaton-baton [pag-baton-ba-tu-na] –makipaglagayang-loob; makipagsundo;
makipagugnay tungo sa kapayapaan; singkahulugan ng tampoda –makipag-ayos; pagbaton
pndw. – buhatin, ialsa.

Hindi lamang sa salita kundi lalo’t higit sa kilos dapat ipakita ang pakikiisa at
pagpapanatili ng kapayapaan sa kapwa at kalikasan. Sa pagdanas ng kapayapaan, naniniwala ang
isang Higaonon na kailangang igalang ng isang indibiduwal ang kanyang kapwa at ang
kalikasan.

Sudsud –magbungkal ng lupa (sudsudano –bungkalin; agsudsod –magbungkal).

Singkahulugan –paghinalap.

PANG-URI (Adjective)

Bagani [ba-ga-ni] –matapang na kawal; marangal na mandirigma; hindi natatalong

kawal; katumbas ng heneral sa sandatahang hukbo ng Pilipinas.

Binakion [bi-na-ki-on] -mais na tamang-tama para gawing binaki; singkahulugan ng

pintos– Higaonon- Rogongon

KONGKLUSYON

Nakasalalay sa yaman ng kalikasan ang mga salitang kultural ng Higaonon. Ang pagkasira ng
kalikasan ay maaaring magbunga ng paglaho ng pangkat na naninirahan dito. Kung mangyayari
ito, maglalaho rin ang wikang nagbibigay ng identidad sa pangkat o grupo. Ang pagpapahalaga
sa kalikasan ay matatagpuan sa kanilang oral at nakasulat na kasaysayan. Sa tunguhin ng
kapayapaan, isang pangangailangan ang paggalang sa kalikasan na bumubuo ng kanilang daigdig
at wika.

Ayon kay Dr. Erlinda Burton, isang antropologong kultural ng Xavier University sa Cagayan de
Oro, “strip a tribe of its language and you lose its identity”. Ang wika ng Higaonon ay mahalaga
para mapanatili ang kanilang identidad. Magagawa ito sa pamamagitan ng paggalang sa
kalikasan na siya nitong sandigan.

20
ASYNCHRONOUS ACTIVITY: Ang Opinyon mo ay Mahalaga!

Panuto: Hanapin ang tulang may pamagat na “I Higaonon” ni ‘Telesforo Sungkit Jr’,
isang makatang Higaonon na nakatanggap na ng gamtimpala mula sa National
Commission on Culture and Arts (NCCA) at sa pamamaraang sanaysay, sagutin ang mga
sumusunod:

1. Ano ang koneksyon ng tula sa wika?

2. Ano ang koneksyon ng tula sa kalikasan?

3. Ano ang koneksyon ng tula sa pangkat Higaonon?

4. Sa tingin mo, makikita kaya sa tula ang ‘Wika ng Ekolohiya’?

5. Ano ang mensahe mo para sa mga Higaonon?

MGA SANGGUNIAN

Saranza, R.C. (2016). Higaonon Oral Literature: A Cultural Heritage (PDF). David

Publisher. Retrieved March 31, 2022 from

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=http://www.davidpubl
isher.com/Public/uploads/Contribute/575d1c4373406.pdf&ved=2ahUKEwilyKfIy
IX0AhWpy4sBHeduCkkQFnoECAQQBg&usg=AOvVaw0eXVHC1soavQ9MrV
XjLlg2

Coursehero.com. Wika ang pinakamahalagang interes sa pag-aaral. Retrieved March 31,

2022 from https://www.coursehero.com/file/86805354/Wikadocx/

Bigwas (2019). Ano ang ibig sabihin ng Lumad. Retrieved March 31, 2022 from

https://pilipinas.bid/2019/09/ano-ang-ibig-sabihin-ng-lumad.html

Komisyon sa Wikang Filipino (2012). 1987 Konstitusyon. Retrieved March 31, 2022

from

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://www.officialg

azette.gov.ph/downloads/1987/02feb/19870211-Konstitusyon-

21
 CCA.pdf&ved=2ahUKEwjVie722fD2AhVCEIgKHcZtCGoQFnoECAkQAQ&us
g=AOvVaw0A73f1y3Q6vCeSL2K2yYaI

BLFG.gov.ph (2015). Festivals in Region 10. Retrieved March 31, 2022 from
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://blgf.gov.ph/w
pcontent/uploads/2015/09/Festivals.pdf&ved=2ahUKEwisx6r4_vL2AhXvxYsBH
S nlBL8QFnoECAQQBg&usg=AOvVaw0GD0FWxAt3M7-WUZbw_I0T

Komisyon sa Wikang Filipino (Facebook) (2021). Mga Wika ng Pilipinas ‘Higaúnon’.

Retrieved March 31, 2022 from

https://www.facebook.com/696593594069852/posts/1380117152384156/

22