Η Γλώσσα και η νόηση

Kontogianni Stella,
Social Anthropologist, Msc.
Counselling Psychology trainee
19 Σεπτεμβρίου 2022

Ορισμοί για την γλώσσα

“Η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο συμβολικό σύστημα που πρωταρχικό σκοπό έχει να κάνει
δυνατή την επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται γιατί η
γλώσσα συμβολίζει/αντιπροσωπεύει τόσο τα αντικείμενα και γεγονότα του εξωτερικού
κόσμου, όσο και τα συναισθήματα και τις ιδέες του ομιλητή. Ο συμβολικός χαρακτήρας της
γλώσσας επιτρέπει την πληροφόρηση για πράγματα και πρόσωπα ανεξάρτητα από τόπο και
χρόνο, την ανταλλαγή αφηρημένων σκέψεων και τη μετάδοση γνώσεων από τη μια γενιά
στην άλλη” (Βοσνιάδου, 2011)

Η γλώσσα ταυτίζεται με την επικοινωνία και περιλαμβάνει εκτός από ήχους (φθόγγους,
φωνήματα) και κινήσεις, εικόνες, εκφράσεις του προσώπου και πλήθος συμβόλων (βλ.
γλώσσα του σώματος) (Μπαμπινιώτης, 2016/04)[https://www.pemptousia.gr

Θα πρέπει να βρω ορισμούς και από τον Lev Vygotsky και από τον Noam Chomsky.

Η σχέση ανάμεσα στη φωνητική μορφή μιας λέξης και στην σημασία της είναι αυθαίρετη. Με
άλλα λόγια, δεν υπάρχει καμιά αυθόρμητη και φυσική σχέση ανάμεσα στον ήχο και το
νόημα. Ωστόσο, υπάρχουν και λεκτικές αποτυπώσεις ήχων με βάση τον τρόπο που τις
ακούμε και τις αναπαράγουμε (πχ. μπουμπουνητό, γάβγισμα, κροτάλισμα) (Βοσνιάδου,
2011)

Ο όρος γλώσσα είναι του Ferdinande de Saussure και δηλώνει το σύστημα των γλωσσικών
σημείων και των μεταξύ τους σχέσεων, το οποίο βρίσκεται “αποτυπωμένο” στο μυαλό μιας
κοινότητας και με βάση το οποίο επικοινωνούν. Η γλώσσα έχει κοινωνικό χαρακτήρα, αφού
αποτελεί προϊόν κοινωνικής σύμβασης ανάμεσα στα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας,
επιβάλλεται στο άτομο λόγω της κοινωνικής του συμβίωσης, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να
τροποποιηθεί από την πρωτοβουλία ενός μόνου ομιλητή. (Λεξικό Όρων, Κέντρου Ελληνικής
Γλώσσας)

Η επικοινωνία αφορά την ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ δύο μερών, του πομπού και του
δέκτη. Η γλώσσα είναι το μέσο διά του οποίου γίνεται η εκπομπή και λήψη των μηνυμάτων.
Είναι ο δίαυλος επικοινωνίας. Πρόκειται για τον κώδικα εκείνον που επιτρέπει την κατανόηση
των εκπεμπόμενων και λαμβανόμενων μηνυμάτων. (Μπαμπινιώτης, 1998)
 δίαυλος - κώδικας
Πομ επικοινωνίας Δέκτης
πός

Η γλώσσα, προκειμένου να λειτουργεί ως δίαυλος, αποτελείται από κανόνες που

χρησιμοποιούνται με μεγάλη ευκολία από τους περισσότερους ανθρώπους. Οι άνθρωποι
ωστόσο, δεν έχουν συνείδηση των κανόνων αυτών.

Οι γλωσσολόγοι διακρίνουν τέσσερις τομείς της γλώσσας που είναι απαραίτητοι

προκειμένου να λειτουργεί σωστά ως δίαυλος και να καταλαβαίνουν όλοι το νόημα του
μηνύματος. Σημασιολογικός
Τομέας
(Νόημα):
Φωνολογικός
τομέας (ήχος):
Έννοιες +

όλα αυτά
Φθόγγοι και
κανόνες
κανόνες των
φθόγγων που
αποτελούνται οι νόημα

απαιτούνται
Συντακτικός
λέξεις. Τομέας

Δηλαδή πώς Λέξεις + κανόνες

οργανώνονται ώστε

για να
να είναι
Προτάσεις
αναγνωρίσιμες

Ας φανταστούμε το Μήνυμα (είτε προφορικό είτε γραπτό) να είναι βασισμένο σε έναν κώδικα

υπάρχει
(γλώσσα) που έχει κανόνες για την συναρμολόγησή του.
Αυτοί οι κανόνες περιλαμβάνουν το πώς θα συναρμολογηθεί η λέξη και πώς θα
συναρμολογηθεί η πρόταση. Ωστόσο, έχει σημασία και το νόημα των λέξεων γιατί αν
συνδυάσουμε λέξεις που ταιριάζουν ως προς την συναρμολόγηση της λέξης και της
πρότασης, μπορεί να μην μεταδίδει ένα φυσιολογικό μήνυμα.
Για παράδειγμα ας δούμε την πρόταση:

επικοινωνία
“Η θάλασσα είναι πέτρινη” Αυτή η πρόταση για να μπορεί να βγάζει νόημα, θα πρέπει να
είναι είτε σε κάποιο ποίημα και να δηλώνει μια παρομοίωση.
Τι σημαίνει αυτό, κάθε μήνυμα έχει νόημα και σε ένα συγκεκριμένο χώρο και συνθήκες. Εάν
λέγεται μεταφορικά ή κυριολεκτικά.
Επίσης, η άκαιρη και παράταιρη χρήση λέξεων και προτάσεων μπορεί να δώσει τη
δυνατότητα αναγνώρισης ορισμένων ψυχικών δυσλειτουργικών καταστάσεων (άνοια,
αφασία, σχιζοφρένεια κλπ.

Κάθε γλώσσα έχει κανόνες συναρμολόγησης των φωνών σε λέξεις και των λέξεων σε
προτάσεις. Για την επικοινωνία χρειάζεται να υπάρχουν κανόνες που ορίζουν πώς
συναρμολογούνται οι λέξεις και πώς οι προτάσεις ώστε η επικοινωνία να είναι ομαλή.

● Οι κανόνες συναρμολόγησης των φωνημάτων (τα μέρη που αποτελούν τη λέξη)

λέγονται “γραμματική”
● Οι κανόνες συναρμολόγησης των λέξεων λέγονται “συντακτικό”
Όταν πάμε να χτίσουμε ένα κείμενο, τότε βάζουμε στη σειρά τα σωστά τα μέρη της λέξης και
τα μέρη της πρότασης. Χτίζουμε σωστά το κείμενο για να βγαίνει νόημα.

Ο Noam Chomsky με την μετασχηματιστική γραμματική μπόρεσε να εισχωρήσεις στην

ψυχολογία της γλώσσας και οδηγήθηκε στο να διακρίνει την επιφανειακή δομή και την
βαθύτερη δομή της πρότασης. Η διαφοροποίηση της πρότασης δεν έγκειται μόνο στην
τοποθέτηση λέξεων με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αλλά η αλλαγή του νοήματος γίνεται με
μετατόπιση των μερών της πρότασης και την αλλαγή μερών των λέξεων.
Παράδειγμα:
Ο Γιώργος ξέρει πόσο καλό κάνει η γυμναστική
Ο Γιώργος ξέρει πόσο καλό είναι το να κάνει γυμναστική
Ο Γιώργος ξέρει πόσο καλό είναι αυτό το γυμναστήριο.

Η αλλαγή των λέξεων, ακόμα και κρατώντας την ίδια έναρξη, δίνει άλλο νόημα στις
προτάσεις. Επιφανειακά, όλες οι φράσεις έχουν ένα υποκείμενο, ένα ρήμα και ένα
αντικείμενο. Η αλλαγή όμως του συνόλου του αντικειμένου αλλάζει τελείως το νόημα. Στο
συγκεκριμένο παράδειγμα χρειάζεται να αναζητήσει κάποιος τους λόγους που
διαφοροποιούν το “αντικείμενο” του ρήματος. Πρόκειται για μια εξαρτημένη πρόταση, αυτό
που λέμε “δευτερεύουσα”. Εδώ έχουμε μια αναφορική πρόταση που ξεκινάει με το πόσο και
αλλάζει τελείως την σημασία της συνολικής επαυξημένης πρότασης. Η βαθιά δομή της
πρότασης αφορά στο μήνυμα που έχουμε την πρόθεση να δώσουμε, η επιφανειακή δομή
ωστόσο μπορεί να παραπλανήσει όσους δεν γνωρίζουν καλά την γλώσσα. Μια παρόμοια
δομή με διαφορετική σημασία.

Μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘60 η μελέτη της γλώσσας σε σχέση με την
ψυχολογία ήταν υποτονική. Το μόνο χρονικό διάστημα που υπήρξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον
για την γλωσσική συμπεριφορά ήταν στο τέλος του 19ου αιώνα με τους Wundt και Buhler
που έκαναν σημαντική ερευνητική προσπάθεια αλλά σύντομα καλύφθηκε από την
επικράτηση του εμπειριοκρατισμού. Στο πλαίσιο της εμπειριοκρατικής παράδοσης, η μελέτη
της γλώσσας ήταν μέρος της μελέτης για τη μάθηση και όχι για την ανάλυση της ίδιας της
γλωσσικής συμπεριφοράς.
Η θεωρία της μετασχηματιστικής γραμματικής έδωσε νέα ώθηση στο ενδιαφέρον των
ψυχολόγων για την δυνατότητα ερμηνείας του φαινομένου της παραγωγικότητας της
γλώσσας. Ο Chomsky άσκησε κριτική στην θεωρία του Skinner θεωρώντας ως ανεπαρκείς
τις προσπάθειες ερμηνείας της γλωσσικής συμπεριφοράς με βάση την συμπεριφοριστική
θεωρία.