ସର୍ଵସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ରହଃ

ଅନୁ କ୍ରମଣିକା
୧. ଉପୋଦ୍ଘାତପ୍ରକରଣମ୍
୨. ଲୋକାୟତିକପକ୍ଷପ୍ରକରଣଂ
୩. ଆର୍ହତପକ୍ଷପ୍ରକରଣଂ
୪.୧ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ମାଧ୍ୟମିକମତଂ
୪.୨ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ୟୋଗାଚାରମତଂ
୪.୩ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ସୌତ୍ରାନ୍ତିକମତଂ
୪.୪ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ବୈଭାଷିକମତଂ
୫. ବୈଶେଷିକପକ୍ଷଃ
୬. ନୈୟାୟିକପକ୍ଷଃ
୭. ପ୍ରଭାକରପକ୍ଷଃ
୮. ଭଟ୍ଟାଚାର୍ୟପକ୍ଷଃ
୯. ସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷଃ
୧୦. ପତଞ୍ଜଲି ପକ୍ଷଃ
୧୧. ଭାରତପକ୍ଷଃ ଅଥବା ବେଦବ୍ୟାସପକ୍ଷଃ
୧୨. ବେଦାନ୍ତପକ୍ଷଃ

୧. ଉପୋଦ୍ଘାତପ୍ରକରଣମ୍

ବାଦିଭିର୍ଦର୍ଶନୈଃ ସର୍ଵୈର୍ଦୃ ଶ୍ୟତେ ୟତ୍ ତ୍ଵନେକଧା ।

ବେଦାନ୍ତବେଦ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମେଦମେକରୂପମୁପାସ୍ମହେ ॥ ୧॥

ଅଙ୍ଗୋପାଙ୍ଗୋପବେଦାଃ ସ୍ୟୁର୍ଵେଦସ୍ୟୈବୋପକାରକାଃ ।
ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷାଣାମାଶ୍ରୟାଃ ସ୍ୟୁଶ୍ଚତୁ ର୍ଦଶ ॥ ୨॥

ବେଦାଙ୍ଗାନି ଷଡେତାନି ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟାକରଣଂ ତଥା ।

ନିରୁକ୍ତଂ ଜ୍ୟୋତିଷଂ କଲ୍ପଶ୍ଛନ୍ଦୋବିଚତ
ି ର
ି ତ
ି ୍ୟପି ॥ ୩॥

ମୀମାଂସା ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରଂ ଚ ପୁରାଣଂ ସ୍ମୃତର

ି ତ
ି ୍ୟପି ।
ଚତ୍ଵାର୍ୟେତାନ୍ୟୁପାଙ୍ଗାନି ବହିରଙ୍ଗାନି ତାନି ବୈ ॥ ୪॥
ଆୟୁ ର୍ଵେଦୋଽର୍ଥବେଦଶ୍ଚ ଧନୁ ର୍ଵେଦସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ଗାନ୍ଧର୍ଵବେଦଶ୍ଚେତ୍ୟେବମୁପବେଦାଶ୍ଚତୁ ର୍ଵିଧାଃ ॥ ୫॥

ଶିକ୍ଷା ଶିକ୍ଷୟତି ବ୍ୟକ୍ତଂ ବେଦୋଚ୍ଚାରଣଲକ୍ଷଣମ୍ ।

ବକ୍ତି ବ୍ୟାକରଣଂ ତସ୍ୟ ସଂହିତାପଦଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୬॥

ବକ୍ତି ତସ୍ୟ ନିରୁକ୍ତଂ ତୁ ପଦନିର୍ଵଚନଂ ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ।

ଜ୍ୟୋତିଃଶାସ୍ତ୍ରଂ ବଦତ୍ୟତ୍ର କାଲଂ ବୈଦକ
ି କର୍ମଣାମ୍ ॥ ୭॥

କ୍ରମଂ କର୍ମପ୍ରୟୋଗାଣାଂ କଲ୍ପସୂତ୍ରଂ ପ୍ରଭାଷତେ ।

ମାତ୍ରାକ୍ଷରାଣାଂ ସଙ୍ଖ୍ୟୋକ୍ତା ଛନ୍ଦୋବିଚତ
ି ଭ
ି ିସ୍ତଥା ॥ ୮॥

ମୀମାଂସା ସର୍ଵବେଦାର୍ଥପ୍ରବିଚାରପରାୟଣା ।
ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରମାଣାଦିସର୍ଵଲକ୍ଷଣତତ୍ପରମ୍ ॥ ୯॥

ପୁରାଣଂ ନଷ୍ଟଶାଖସ୍ୟ ବେଦାର୍ଥସ୍ୟୋପବୃ ଂହଣମ୍ ।

କଥାରୂପେଣ ମହତାଂ ପୁରୁଷାର୍ଥପ୍ରବର୍ତକମ୍ ॥ ୧୦॥

ବର୍ଣାଶ୍ରମାନୁ ରୂପେଣ ଧର୍ମାଧର୍ମବିଭାଗତଃ ।

ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରମନୁ ଷ୍ଠେୟଧର୍ମାଣାଂ ତୁ ନିୟାମକମ୍ ॥ ୧୧॥

ହେତୁ ଲିଙ୍ଗୌଷଧସ୍କନ୍ଧୈରାୟୁ ରାରୋଗ୍ୟଦର୍ଶକଃ ।

ଆୟୁ ର୍ଵେଦୋ ହ୍ୟନୁ ଷ୍ଠେୟଃ ସର୍ଵେଷାଂ ତେନ ବୋଧ୍ୟତେ ॥ ୧୨॥

ଅର୍ଥବେଦୋନ୍ନପାନାଦିପ୍ରଦାନସୁଖତତ୍ପରଃ ।
ଦକ୍ଷିଣାଜ୍ୟପୁରୋଡାଶଚରୁସମ୍ପାଦନାଦିଭିଃ ॥ ୧୩॥

ତତ୍ପାଲନାଚ୍ ଚତୁ ର୍ଵର୍ଗପୁରୁଷାର୍ଥପ୍ରସାଧକଃ ।

ଧନୁ ର୍ଵେଦୋ ଭବତ୍ୟତ୍ର ପରିପନ୍ଥିନିରାସକଃ ॥ ୧୪॥

ସପ୍ତସ୍ଵରପ୍ରୟୋଗୋ ହି ସାମଗାନ୍ଧର୍ଵବେଦୟୋଃ ।
ସମେତୋ ଲୌକିକୋ ୟୋଗୋ ବୈଦକ
ି ସ୍ୟୋପକାରକଃ ॥ ୧୫॥

ଅଙ୍ଗୋପାଙ୍ଗୋପବେଦାନାଂ ଏବଂ ବେଦୈକଶେଷତା ।

ଚତୁ ର୍ଦଶସୁ ବିଦ୍ୟାସୁ ମୀମାଂସୈବ ଗରୀୟସୀ ॥ ୧୬॥

ବିଂଶତ୍ୟଧ୍ୟାୟୟୁ କ୍ତା ସା ପ୍ରତିପାଦ୍ୟାର୍ଥତୋ ଦ୍ଵିଧା ।

କର୍ମାର୍ଥା ପୂର୍ଵମୀମାଂସା ଦ୍ଵାଦଶାଧ୍ୟାୟବିସ୍ତୃତା ॥ ୧୭॥

ଅସ୍ୟାଂ ସୂତ୍ରଂ ଜୈମିନୀୟଂ ଶାବରଂ ଭାଷ୍ୟମସ୍ୟ ତୁ ।

ମୀମାଂସାବାର୍ତିକଂ ଭାଟ୍ଟଂ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ୟକୃ ତଂ ହି ତତ୍ ॥ ୧୮॥

ତଚ୍ଛିଷ୍ୟୋପ୍ୟଲ୍ପଭେଦେନ ଶବରସ୍ୟ ମତାନ୍ତରମ୍ ।

ପ୍ରଭାକରଗୁରୁଶ୍ଚକ୍ରେ ତଦ୍ଧି ପ୍ରାଭାକରଂ ମତମ୍ ॥ ୧୯॥

ଭବତ୍ୟୁତ୍ତରମୀମାଂସା ତ୍ଵଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀ ଦ୍ଵିଧା ଚ ସା ।

ଦେବତାଜ୍ଞାନକାଣ୍ଡାଭ୍ୟାଂ ବ୍ୟାସସୂତ୍ରଂ ଦ୍ଵୟୋଃ ସମମ୍ ॥ ୨୦॥

ପୂର୍ଵାଧ୍ୟାୟଚତୁ ଷ୍କେଣ ମନ୍ତ୍ରବାଚ୍ୟା ଚ ଦେବତା ।

ସଙ୍କର୍ଷଣୋଦିତା ତଦ୍ଧି ଦେବତାକାଙ୍କ୍ଷମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨୧॥

ଭାଷ୍ୟଂ ଚତୁ ର୍ଭିରଧ୍ୟାୟୈ ର୍ଭଗବତ୍ପାଦନିର୍ମିତମ୍ ।

ଚକ୍ରେ ବିବରଣଂ ତସ୍ୟ ତଦ୍ଵେଦାନ୍ତଂ ପ୍ରଚକ୍ଷତେ ॥ ୨୨॥

ଅକ୍ଷପାଦଃ କଣାଦଶ୍ଚ କପିଲୋ ଜୈମିନସ୍ତ

ି ଥା ।
ବ୍ୟାସଃ ପତଞ୍ଜଲିଶ୍ଚୈ ତେ ବୈଦକ
ି ାଃ ସୂତ୍ରକାରକାଃ ॥ ୨୩॥

ବୃ ହସ୍ପତ୍ୟାର୍ହତୌ ବୁ ଦ୍ଧୋ ବେଦମାର୍ଗବିରୋଧିନଃ ।

ଏତେଷ୍ଵ୍ ଅଧିକୃ ତାନ୍ ବକ୍ଷ୍ୟେ ସର୍ଵେ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବର୍ତକାଃ ॥ ୨୪॥

ବେଦାପ୍ରାମାଣ୍ୟସିଦ୍ଧାନ୍ତା ବୌଦ୍ଧଲୋକାୟତାର୍ହତାଃ ।
ୟୁ କ୍ତ୍ୟା ନିରସନୀୟାସ୍ତେ ବେଦପ୍ରାମାଣ୍ୟବାଦିଭିଃ ॥ ୨୫॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ପ୍ରଥମୁପୋଦ୍ଘାତପ୍ରକରଣମ୍ ।

୨. ଲୋକାୟତିକପକ୍ଷପ୍ରକରଣଂ

ଲୋକାୟତିକପକ୍ଷେ ତୁ ତତ୍ତ୍ଵଂ ଭୂତଚତୁ ଷ୍ଟୟମ୍ ।

ପୃଥିବ୍ୟାପସ୍ତଥା ତେଜୋ ବାୟୁ ରତ୍ୟେ
ି ବ ନାପରମ୍ ॥ ୧॥
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗମ୍ୟଂ ଏବାସ୍ତି ନାସ୍ତ୍ୟଦୃ ଷ୍ଟମଦୃ ଷ୍ଟତଃ ।
ଅଦୃ ଷ୍ଟବାଦିଭିଶ୍ଚାପି ନାଦୃ ଷ୍ଟଂ ଦୃ ଷ୍ଟମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨॥

କ୍ଵାପି ଦୃ ଷ୍ଟମଦୃ ଷ୍ଟଂ ଚେଦଦୃ ଷ୍ଟଂ ବ୍ରୁ ବତେ କଥମ୍ ।

ନିତ୍ୟାଦୃ ଷ୍ଟଂ କ୍ ମତ୍ସ୍ୟାତ୍ ଶଶଶୃଙ୍ଗାଦିଭିଃ ସମମ୍ ॥ ୩॥

ନ କଲ୍ପ୍ୟୋ ସୁଖଦୁ ଃଖାଭ୍ୟାଂ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ପରୈରହ

ି ।
ସ୍ଵଭାବେନ ସୁଖୀ ଦୁ ଃଖୀ ଜନୋନ୍ୟତ୍ରୈବ କାରଣମ୍ ॥ ୪॥

ଶିଖିନଶ୍ଚିତ୍ରୟେତ୍ କୋ ବା କୋକିଲାନ୍ କଃ ପ୍ରକୂ ଜୟେତ୍ ।

ସ୍ଵଭାବବ୍ୟତିରେକେଣ ବିଦ୍ୟତେ ନାତ୍ର କାରଣମ୍ ॥ ୫॥

ସ୍ଥୂ ଲୋଽହଂ ତରୁଣୋ ବୃ ଦ୍ଧୋ ୟୁ ବେତ୍ୟାଦିବଶେ

ି ଷଣୈଃ ।
ବିଶଷ୍ଟ
ି ୋ ଦେହ ଏବାତ୍ମା ନ ତତୋଽନ୍ୟୋ ବିଲକ୍ଷଣଃ ॥ ୬॥

ଜଡଭୂତବିକାରେଷୁ ଚୈତନ୍ୟଂ ୟତ୍ ତୁ ଦୃ ଶ୍ୟତେ ।

ତାମ୍ବଲପୂ
ୂ ଗଚୂର୍ଣାନାଂ ୟୋଗାଦ୍ରାଗ ଇବୋତ୍ଥିତମ୍ ॥ ୭॥

ଇହଲୋକାତ୍ ପରୋ ନାନ୍ୟଃ ସ୍ଵର୍ଗୋଽସ୍ତି ନରକୋ ନ ବା ।

ଶିବଲୋକାଦୟୋ ମୂଢଃୈ କଲ୍ପ୍ୟନ୍ତେଽନ୍ୟୈଃ ପ୍ରତାରକୈଃ ॥ ୮॥

ସ୍ଵର୍ଗାନୁ ଭୂତିର୍ମଷ୍ଟ
ୃ ାଷ୍ଟିର୍ଦ୍ଵ୍ୟଷ୍ଟବର୍ଷବଧୂଗମଃ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମବସ୍ତ୍ରସୁଗନ୍ଧସ୍ରକ୍-ଚନ୍ଦନାଦିନଷେ
ି ବଣମ୍ ॥ ୯॥

ନରକାନୁ ଭବୋ ବୈରଶ

ି ସ୍ତ୍ରବ୍ୟାଧ୍ୟାଦ୍ୟୁପଦ୍ରବଃ ।
ମୋକ୍ଷସ୍ତୁ ମରଣଂ ତଚ୍ଚ ପ୍ରାଣବାୟୁ ନବ
ି ର୍ତନମ୍ ॥ ୧୦॥

ଅତସ୍ତଦର୍ଥଂ ନାୟାସଂ କର୍ତୁମର୍ହତି ପଣ୍ଡିତଃ ।

ତପୋଭିରୁପବାସାଦ୍ୟୈର୍ମୂଢ ଏବ ପ୍ରଶୁଷ୍ୟତି ॥ ୧୧॥

ପାତିବ୍ରତ୍ୟାଦିସଙ୍କେତୋ ବୁ ଦ୍ଧିମଦ୍ଦୁ ର୍ବଲୈଃ କୃ ତଃ ।

ସୁବର୍ଣଭୂମିଦାନାଦି ମୃଷ୍ଟାମନ୍ତ୍ରଣଭୋଜନମ୍ ।
କ୍ଷୁତ୍କ୍ଷାମକୁ କ୍ଷିଭିର୍ଲୋକୈର୍ଦରିଦ୍ରୈରୁପକଲ୍ପିତମ୍ ॥ ୧୨॥
ଦେବାଲୟପ୍ରୟାସତ୍ରକୂ ପାରାମାଦିକର୍ମଣାମ୍ ।
ପ୍ରଶଂସା କୁ ର୍ଵତେ ନିତ୍ୟଂ ପାନ୍ଥା ଏବ ନ ଚାପରେ ॥ ୧୩॥

ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରଂ ତ୍ରୟୋ ବେଦାସ୍ତ୍ରିଦଣ୍ଡଂ ଭସ୍ମଗୁଣ୍ଠନମ୍ ।

ବୁ ଦ୍ଧିପୌରୁଷହୀନାନାଂ ଜୀବିକେତି ବୃ ହସ୍ପତିଃ ॥ ୧୪॥

କୃ ଷିଗୋରକ୍ଷବାଣିଜ୍ୟଦଣ୍ଡନୀତ୍ୟାଦିଭିର୍ବୁଧଃ ।
ଦୃ ଷ୍ଟୈ ରେବ ସଦୋପାୟୈ ର୍ଭୋଗାନନୁ ଭବେଦ୍ଭୁବି ॥ ୧୫॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ଲୋକାୟତିକପକ୍ଷୋ ନାମ ଦ୍ଵିତୀୟଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୩. ଆର୍ହତପକ୍ଷପ୍ରକରଣଂ

ଲୋକାୟତିକପକ୍ଷୋଽୟମାକ୍ଷେପ୍ୟଃ ସର୍ଵବାଦିନାମ୍ ।
ସ୍ଵପକ୍ଷେଣ କ୍ଷିପତ୍ୟେଷ ତତ୍ପକ୍ଷଂ କ୍ଷପଣୋଽଧୁନା ॥ ୧॥

ଅଗ୍ନେରୌଷ୍ଣ୍ୟମପାଂ ଶୈତ୍ୟଂ କୋକିଲେ ମଧୁରଃ ସ୍ଵରଃ ।

ଇତ୍ୟାଦ୍ୟେକପ୍ରକାରଃ ସ୍ୟାତ୍ ସ୍ଵଭାବୋ ନାପରଃ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୨॥

କାଦାଚିତ୍କଂ ସୁଖଂ ଦୁ ଃଖଂ ସ୍ଵଭାବୋ ନାତ୍ମନୋ ମତଃ ।

ଧର୍ମାଧର୍ମାବତସ୍ତାଭ୍ୟାମଦୃ ଷ୍ଟାବିତ ି ନିଶ୍ଚି ତୌ ॥ ୩॥

ଅଦୃ ଷ୍ଟସ୍ୟାତ୍ର ଦୃ ଷ୍ଟତ୍ଵଂ ନାଦୃ ଷ୍ଟତ୍ଵଂ ଭବେଦିତ ି ।

ତ୍ଵୟୋକ୍ତଦୋଷୋ ନ ସ୍ୟାନ୍ମେ ତତ୍ ସିଧ୍ୟତ୍ୟାଗମାଦ୍ୟତଃ ॥ ୪॥

ଅଦୃ ଷ୍ଟମଗ୍ନିମାଦାତୁ ଂ ଧୂମଂ ଦୃ ଷ୍ଟ୍ଵୋପଧାବତା ।

ଧୂମେନାଗ୍ନ୍ୟନୁ ମାନଂ ତୁ ତ୍ଵୟାପ୍ୟଙ୍ଗୀକୃ ତଂ ନନୁ ॥ ୫॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣାନୁ ମାନେନ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟତ୍ରାଗମେନ ଚ ।

ଦୃ ଷ୍ଟାଦୃ ଷ୍ଟଂ ଜନାଃ ସ୍ପଷ୍ଟମାହତାଗମସଂସ୍ଥିତାଃ ॥ ୬॥

ସିଦ୍ଧା ବଦ୍ଧା ନାରକୀୟା ଇତି ସ୍ୟୁଃ ପୁରୁଷାସ୍ତ୍ରିଧା ।

କେଚିତ୍ ପରମସିଦ୍ଧାଃ ସ୍ୟୁଃ କେଚିନ୍ ମନ୍ତ୍ରୈର୍ମହୌଷଧୈଃ ॥ ୭॥

ଗୁରୂପଦିଷ୍ଟମାର୍ଗେଣ ଜ୍ଞାନକର୍ମସମୁଚ୍ଚୟାତ୍ ।
ମୋକ୍ଷୋ ବନ୍ଧାଦ୍ଵିରକ୍ତସ୍ୟ ଜାୟତେ ଭୁବି କସ୍ୟଚିତ୍ ॥ ୮॥

ଅର୍ହତାମଖିଲଂ ଜ୍ଞାତୁ ଂ କର୍ମାର୍ଜିତକଲେବରୈଃ ।

ଆବୃ ତର୍ବ
ି ନ୍ଧନଂ ମୁକ୍ତିଃ ନିରାବରଣତାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୯॥

ପୁଦ୍ଗଲାପରସଂଜ୍ଞୈସ୍ତୁ ଧର୍ମାଧର୍ମାନୁ ଗାମିଭିଃ ।

ପରମାଣୁଭିରାବଦ୍ଧାଃ ସର୍ଵଦେହାଃ ସହେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ॥ ୧୦॥

ସ୍ଵଦେହମାନା ହ୍ୟାତ୍ମାନୋ ମୋହାଦ୍ଦେହାଭିମାନିନଃ ।

କ୍ରିମିକୀଟାଦିହସ୍ତ୍ୟନ୍ତଦେହପଞ୍ଜରବର୍ତିନଃ ॥ ୧୧॥

ଆତ୍ମାବରଣଦେହସ୍ୟ ବସ୍ତ୍ରାଦ୍ୟାବରଣାନ୍ତରମ୍ ।
ନ ତ୍ଵୟଂ ୟଦି ଗୃହ୍ଣାତି ତସ୍ୟାପୀତ୍ୟନବସ୍ଥିତିଃ ॥ ୧୨॥

ପ୍ରାଣିଜାତମହିଂସନ୍ତୋ ମନୋବାକ୍କାୟକର୍ମଭିଃ ।
ଦିଗମ୍ବରାଶ୍ଚରନ୍ତ୍ୟେବ ୟୋଗିନୋ ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣଃ ॥ ୧୩॥

ମୟୂ ରପିଚ୍ଛହସ୍ତାସ୍ତେ କୃ ତବୀରାସନାଦିକାଃ ।

ପାଣିପାତ୍ରେଣ ଭୁଞ୍ଜାନା ଲୂ ନକେଶାଶ୍ଚ ମୌନିନଃ ॥ ୧୪॥

ମୁନୟୋ ନିର୍ମଲାଃ ଶୁଦ୍ଧାଃ ପ୍ରଣତାଘୌଘଭେଦିନଃ ।

ପୂଜାଜପପରା ନିତ୍ୟମାଚାର୍ୟାନୁ ଗତାସ୍ତଦା ॥ ୧୫॥

ନିରାବରଣ ଏବୈଷାମୀଶ୍ଵରୋଽନନ୍ତଶକ୍ତିମାନ୍ ।
ତଦୀୟମନ୍ତ୍ରଫଲଦୋ ମୋକ୍ଷମାର୍ଗୋଽପି ତତ୍କୃତଃ ।
ସର୍ଵୈର୍ଵିଶ୍ଵସନୀୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ସ ସର୍ଵଜ୍ଞୋ ଜଗଦ୍ଗର
ୁ ୁ ଃ ॥ ୧୬॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ଆର୍ହତପକ୍ଷୋ ନାମ ତୃ ତୀୟଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୪.୧ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ମାଧ୍ୟମିକମତଂ

ବୌଦ୍ଧାଃ କ୍ଷପଣକାଚାର୍ୟପ୍ରଣୀତମପି ସାମ୍ପ୍ରତମ୍ ।

ପକ୍ଷଂ ପ୍ରତିକ୍ଷିପନ୍ତ୍ୟତ୍ର ଲୋକାୟିତମତଂ ୟଥା ॥ ୧॥

ଚତୁ ର୍ଣାଂ ମତଭେଦେନ ବୌଦ୍ଧଶାସ୍ତ୍ରଂ ଚତୁ ର୍ଵିଧମ୍ ।

ଅଧିକାରାନୁ ରୂପେଣ ତତ୍ର ତତ୍ର ପ୍ରବର୍ତକମ୍ ॥ ୨॥

ଜ୍ଞାନଂ ଏବ ହି ସା ବୁ ଦ୍ଧିର୍ନ ଚାନ୍ତଃକରଣଂ ମତମ୍ ।

ଜାନାତି ବୁ ଧ୍ୟତେ ଚେତି ପର୍ୟାୟତ୍ଵପ୍ରୟୋଗତଃ ॥ ୩॥

ତ୍ରୟାଣାଂ ବୌଦ୍ଧାନାଂ ବୁ ଦ୍ଧିରସ୍ତ୍ୟବିବାଦତଃ ।

ବୌଦ୍ଧାର୍ଥୋଽସ୍ତି ଦ୍ଵୟୋରେବ ବିବାଦୋଽନ୍ୟତ୍ର ତଦ୍ୟଥା ॥ ୪॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷସିଦ୍ଧଂ ବାହ୍ୟାର୍ଥମସୌ ବୈଭାଷିକୋଽବ୍ରବୀତ୍ ।

ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟାକାରାନୁ ମେୟୋଽର୍ଥୋ ବାହ୍ୟଃ ସୌତ୍ରାନ୍ତିକୋଦିତଃ ॥ ୫॥

ବୁ ଦ୍ଧିମାତ୍ରଂ ବଦତ୍ୟତ୍ର ୟୋଗାଚାରୋ ନ ଚାପରମ୍ ।

ନାସ୍ତି ବୁ ଦ୍ଧିରପୀତ୍ୟାହ ବାଦୀ ମାଧ୍ୟମିକଃ କିଲ ॥ ୬॥

ନ ସନ୍ ନାସନ୍ ନ ସଦସନ୍ ନ ଚୋଭୟାଭ୍ୟାଂ ବିଲକ୍ଷଣମ୍ ।

ଚତୁ ଷ୍କୋଟିବନ
ି ର୍ମ
ି କ୍ତ
ୁ ଂ ତତ୍ତ୍ଵଂ ମାଧ୍ୟମିକା ବିଦୁଃ ॥ ୭॥

ୟଦସତ୍କାରଣୈସ୍ତନ୍ ନ ଜାୟତେ ଶଶଶୃଙ୍ଗବତ୍ ।

ସତଶ୍ଚୋତ୍ପତ୍ତିରିଷ୍ଟା ଚେଜ୍ଜନିତଂ ଜନୟେଦୟମ୍ ॥ ୮॥

ଏକସ୍ୟ ସଦସଦ୍ଭାବୋ ବସ୍ତୁ ନୋ ନୋପପଦ୍ୟତେ ।

ଏକସ୍ୟ ସଦସଦ୍ଭ୍ୟୋଽପି ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟଂ ନ ୟୁ କ୍ତିମତ୍ ।
ଚତୁ ଷ୍କୋଟିବନ
ି ର୍ମ
ି କ୍ତ
ୁ ଂ ଶୂନ୍ୟଂ ତତ୍ତ୍ଵମିତ ି ସ୍ଥିତମ୍ ॥ ୯॥

ଜାତିର୍ଜାତିମତୀ ଭିନ୍ନା ନ ବେତ୍ୟତ୍ର ବିଚାର୍ୟତେ ।

ଭିନ୍ନା ଚେତ୍ ସା ଚ ଗୃହ୍ୟେତ ବ୍ୟକ୍ତିଭ୍ୟୋଽଙ୍ଗୁ ଲବତ୍ ପୃଥକ୍ ॥ ୧୦॥

ଅବିଚାରିତସଂସିଦ୍ଧା ବ୍ୟକ୍ତିଃ ସା ପାରମାଣୁକୀ ।

ସ୍ଵରୂପଂ ପରମାଣୂନାଂ ବାଚ୍ୟଂ ବୈଶେଷିକାଦିଭିଃ ॥ ୧୧॥

ଷଟ୍କେନ ୟୁଗପଦ୍ୟୋଗାତ୍ ପରମାଣୋଃ ଷଡଂଶତା ।

ଷଣ୍ଣାଂ ସମାନଦେଶତ୍ଵାତ୍ ପିଣ୍ଡଃ ସ୍ୟାଦଣୁମାତ୍ରକଃ ॥ ୧୨॥

ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ଵାଦିଜାତିଃ କିଂ ବେଦପାଠେନ ଜନ୍ୟତେ ।

ସଂସ୍କାରୈର୍ଵା ଦ୍ଵୟେନାଥ ତତ୍ ସର୍ଵଂ ନୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ୧୩॥

ବେଦପାଠେନ ଚେତ୍ କଶ୍ଚିତ୍ ଶୂଦ୍ରୋ ଦେଶାନ୍ତରଂ ଗତଃ ।

ସମ୍ୟକ୍ ପଠିତବେଦୋଽପି ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ଵମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୧୪॥

ସର୍ଵସଂସ୍କାରୟୁ କ୍ତୋଽତ୍ର ବିପ୍ରୋ ଲୋକେ ନ ଦୃ ଶ୍ୟତେ ।

ଚତ୍ଵାରିଂଶତ୍ ତୁ ସଂସ୍କାରା ବିପ୍ରସ୍ୟ ବିହତ
ି ା ୟତଃ ॥ ୧୫॥

ଏକସଂସ୍କାରୟୁ କ୍ତଶ୍ଚେଦ୍ଵିପ୍ରଃ ସ୍ୟାଦଖିଲୋ ଜନଃ ।

ଜାତିବ୍ୟକ୍ତ୍ୟାତ୍ମକୋଽର୍ଥୋଽତ୍ର ନାସ୍ତ୍ୟେବାତୋ ନିରୂପ୍ୟତେ ॥ ୧୬॥

ବିଜ୍ଞାନମପି ନାସ୍ତ୍ୟତ୍ର ଜ୍ଞେୟାଭାବେ ସମୁତ୍ଥିତେ ।

ଅତୋ ମାଧ୍ୟମିକୋ ବକ୍ତି ସର୍ଵଶୂନ୍ୟଂ ବିଚାରିତମ୍ ॥ ୧୭॥

ଇତି ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ମାଧ୍ୟମିକମତଂ ।

୪.୨ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ୟୋଗାଚାରମତଂ

ଅତ୍ର ମାଧ୍ୟମିକେନୋକ୍ତଂ ଶୂନ୍ୟତ୍ଵଂ ଶୂନ୍ୟବାଦିନା ।

ନିରାଲମ୍ବନବାଦୀ ତୁ ୟୋଗାଚାରୋ ନିରସ୍ୟତି ॥ ୧॥

ତ୍ଵୟୋକ୍ତସର୍ଵଶୂନ୍ୟତ୍ଵେ ପ୍ରମାଣଂ ଶୂନ୍ୟଂ ଏବ ତେ ।

ଅତୋ ବାଦେଽଧିକାରସ୍ତେ ନ ପରେଣୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ୨॥

ସ୍ଵପକ୍ଷସ୍ଥାପନଂ ତଦ୍ଵତ୍ ପରପକ୍ଷସ୍ୟ ଦୂ ଷଣମ୍ ।

କଥଂ କରୋତ୍ୟତ୍ର ଭବାନ୍ ବିପରୀତଂ ବଦେନ୍ ନ କିମ୍ ॥ ୩॥

ଅବିଭାଗୋ ହି ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟାତ୍ମା ବିପର୍ୟାସିତଦର୍ଶନୈଃ ।

ଗ୍ରାହ୍ୟଗ୍ରାହକସଂବିତ୍ତିଭେଦବାନ୍ ଇବ ଲକ୍ଷ୍ୟତେ ॥ ୪॥

ମାନମେୟଫଲାଦ୍ୟୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞାନଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟନୁ ସାରତଃ ।

ଅଧିକାରିଷୁ ଜାତେଷୁ ତତ୍ତ୍ଵମପ୍ୟୁପଦେକ୍ଷ୍ୟତି ॥ ୫॥

ବୁ ଦ୍ଧିସ୍ଵରୂପଂ ଏକଂ ହି ବସ୍ତ୍ଵସ୍ତି ପରମାର୍ଥତଃ ।

ପ୍ରତିମାନସ୍ୟ ନାନାତ୍ଵାନ୍ ନ ଚୈକତ୍ଵଂ ବିହନ୍ୟତେ ॥ ୬॥
ପରିବ୍ରାଟ୍କାମୁକଶୁନାଂ ଏକସ୍ୟାଂ ପ୍ରମଦାତନୌ ।
କୁ ଣପଂ କାମିନୀ ଭକ୍ଷ୍ୟମିତ ି ତିସ୍ରୋ ବିକଲ୍ପନା ॥ ୭॥

ଅଥାପ୍ୟେକୈବ ସା ବାଲା ବୁ ଦ୍ଧିତତ୍ତ୍ଵଂ ତଥୈବ ନଃ ।

ତଦନ୍ୟଦ୍ୟତ୍ ତୁ ଜାତ୍ୟାଦି ତନ୍ନିରାକ୍ରିୟତାଂ ତ୍ଵୟା ॥ ୮॥

କ୍ଷଣିକା ବୁ ଦ୍ଧିରେକା ତୁ ତ୍ରିଧା ଭ୍ରାନ୍ତୈର୍ଵିକଲ୍ପିତା ।

ସ୍ଵୟମ୍ପ୍ରକାଶତତ୍ତ୍ଵଜ୍ଞୈର୍ମମ
ୁ କ୍ଷ
ୁ ୁଭିରୁପାସ୍ୟତେ ॥ ୯॥

ଇତି ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ୟୋଗାଚାରମତମ୍ ।

୪.୩ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ସୌତ୍ରାନ୍ତିକମତଂ

ବିଜ୍ଞାନମାତ୍ରମତ୍ରୋକ୍ତଂ ୟୋଗାଚାରେଣ ଧୀମତା ।

ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ବିନା ନାସ୍ତି ବାହ୍ୟାର୍ଥୋଽପ୍ୟସ୍ତି ତେନ ନଃ ॥ ୧॥

ନୀଲପୀତାଦିଭିଶ୍ଚି ତ୍ରୈର୍ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟାକାରୈରିହାନ୍ତରୈଃ ।

ସୌତ୍ରାନ୍ତିକମତେ ନିତ୍ୟଂ ବାହ୍ୟାର୍ଥସ୍ତ୍ଵନୁମୀୟତେ ॥ ୨॥

କ୍ଷୀଣାନି ଚକ୍ଷୁରାଦୀନି ରୂପାଦିଷ୍ଵେବ ପଞ୍ଚସୁ ।

ନ ଷଷ୍ଠମିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ତସ୍ୟ ଗ୍ରାହକଂ ବିଦ୍ୟତେ ବହିଃ ॥ ୩॥

ଷଡଂଶତ୍ଵଂ ତ୍ଵୟାପାଦ୍ୟ ପରମାଣୋର୍ନିରାକୃ ତଃି ।

ୟୁ କ୍ତସ୍ତେନାପି ବାହ୍ୟାର୍ଥୋ ନ ଚେଦ୍ଜ୍ଞାନଂ ନ ସମ୍ଭବେତ୍ ॥ ୪॥

ଆକାଶଧାତୁ ରସ୍ମାଭିଃ ପରମାଣୁରତ

ି ୀରିତଃ ।
ସ ଚ ପ୍ରଜ୍ଞାପ୍ତିମାତ୍ରଂ ସ୍ୟାନ୍ ନ ଚ ବସ୍ତ୍ଵନ୍ତରଂ ମତମ୍ ॥ ୫॥

ସର୍ଵେ ପଦାର୍ଥାଃ କ୍ଷଣିକା ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟାକାରବିଜୃମ୍ଭିତା ।

ଇଦମିତ୍ୟେବ ଭାବାସ୍ତେଽପ୍ୟାକାରାନୁ ମିତାଃ ସଦା ॥ ୬॥

ବିଷୟତ୍ଵବିରୋଧସ୍ତୁ କ୍ଷଣିକତ୍ଵେଽପି ନାସ୍ତି ନଃ ।

ବିଷୟତ୍ଵଂ ହି ହେତୁ ତ୍ଵଂ ଜ୍ଞାନାକାରାର୍ପଣକ୍ଷମମ୍ ॥ ୭॥

ଇତି ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ସୌତ୍ରାନ୍ତିକମତମ୍ ।

୪.୪ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ବୈଭାଷିକମତଂ
ସୌତ୍ରାନ୍ତିକମତାଦଲ୍ପଭେଦୋ ବୈଭାଷ୍କିକେ ମତେ ।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତ୍ଵଂ ତୁ ବାହ୍ୟସ୍ୟ କ୍ଵଚିଦେବାନୁ ମେୟତା ॥ ୧॥

ପୂର୍ଵାପରାନୁ ଭାବେନ ପୁଞ୍ଜୀଭୂତାଃ ସହସ୍ରଶଃ ।

ପରମାଣବ ଏବାତ୍ର ବାହ୍ୟାର୍ଥଘନବତ୍ ସ୍ଥିତାଃ ॥ ୨॥

ଦୂ ରାଦେବ ବନଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଗତ୍ଵା ତସ୍ୟାନ୍ତିକଂ ପୁନଃ ।

ନ ବନଂ ପଶ୍ୟତି କ୍ଵାପି ବଲ୍ଲୀବୃ କ୍ଷାତିରେକତଃ ॥ ୩॥

ମୃଦୋ ଘଟତ୍ଵମାୟାନ୍ତି କପାଲତ୍ଵଂ ତୁ ତେ ଘଟାଃ ।

କପାଲାନି ଚ ଚୂର୍ଣତ୍ଵଂ ତେ ପୁନଃ ପରମାଣୁତାମ୍ ॥ ୪॥

ଚତୁ ର୍ଣାମପି ବୌଦ୍ଧାନାଂ ଐକ୍ୟମଧ୍ୟାତ୍ମନିର୍ଣୟେ ।

ବ୍ୟାବହାରିକଭେଦେନ ବିବଦନ୍ତେ ପରସ୍ପରମ୍ ॥ ୫॥

ବୁ ଦ୍ଧିତତ୍ତ୍ଵେ ସ୍ଥିତା ବୌଦ୍ଧା ବୁ ଦ୍ଧିବୃ ତ୍ତିର୍ଦ୍ଵିଧା ମତା ।

ଜ୍ଞାନାଜ୍ଞାନାତ୍ମିକା ଚେତି ତତ୍ର ଜ୍ଞାନାତ୍ମିକା ନିଜା ॥ ୬॥

ମୂଲାଜ୍ଞାନନିମିତ୍ତାନ୍ୟା ସ୍କନ୍ଧାୟତନଧାତୁ ଜା ।
ପ୍ରପଞ୍ଚଜାତମଖିଲଂ ଶରୀରଂ ଭୁବନାତ୍ମକମ୍ ॥ ୭॥

ପଞ୍ଚସ୍କନ୍ଧା ଭବନ୍ତ୍ୟତ୍ର ଦ୍ଵାଦଶାୟତନାନି ଚ ।

ସର୍ଵେଷାମପି ବୌଦ୍ଧାନାଂ ତଥାଷ୍ଟାଦଶ ଧାତବଃ ॥ ୮॥

ଜ୍ଞାନସଂସ୍କାରସଂଜ୍ଞାନାଂ ବେଦନାରୂପୟୋରପି ।
ସମୂହଃ ସ୍କନ୍ଧଶବ୍ଦାର୍ଥଃ ତତ୍ତତ୍ସନ୍ତତିବାଚକଃ ॥ ୯॥

ଜ୍ଞାନସନ୍ତତିରେବାତ୍ର ବିଜ୍ଞାନସ୍କନ୍ଧ ଉଚ୍ୟତେ ।

ସଂସ୍କାରସ୍କନ୍ଧ ଇତ୍ୟୁକ୍ତୋ ବାସନାନାଂ ତୁ ସଂହତିଃ ॥ ୧୦॥

ସୁଖଦୁ ଃଖାତ୍ମିକା ବୁ ଦ୍ଧିସ୍ତଥାପେକ୍ଷାତ୍ମିକା ଚ ସା ।

ବେଦନାସ୍କନ୍ଧ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଃ ସଂଜ୍ଞାସ୍କନ୍ଧସ୍ତୁ ନାମ ୟତ୍ ॥ ୧୧॥

ରୂପସ୍କନ୍ଧୋ ଭବତ୍ୟତ୍ର ମୂର୍ତିଭୂତସ୍ୟ ସଂହତିଃ ।

ରୂପସ୍ୟୋପଚୟଃ ସ୍ତମ୍ଭକୁ ମ୍ଭାଦିରଣୁକଲ୍ପିତଃ ॥ ୧୨॥

ପୃଥିବ୍ୟାଃ ସ୍ଥୈର୍ୟରୂପାଦି ଦ୍ରବତ୍ଵାଦି ଭବେଦପାମ୍ ।

ଉଷ୍ଣତ୍ଵଂ ତେଜସୋ ଧାତୋର୍ଵାୟୁ ଧାତୋସ୍ତୁ ଶୀତତା ॥ ୧୩॥

ଏଷାଂ ଚତୁ ର୍ଣାଂ ଧାତୂ ନାଂ ବର୍ଣଗନ୍ଧରସୌଜସାମ୍ ।

ପିଣ୍ଡାଜ୍ ଜାତାଃ ପୃଥିବ୍ୟାଦ୍ୟାଃ ପରମାଣୁଚୟା ଅମୀ ॥ ୧୪॥

ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତ୍ଵକ୍ ଚକ୍ଷୁଷୀ ଜିହ୍ଵା ଘ୍ରାଣଂ ପ୍ରତ୍ୟୟପଞ୍ଚକମ୍ ।

ବାକ୍ପାଦପାଣିପାୟ୍ଵାଦି ଜ୍ଞେୟଂ କାରକପଞ୍ଚକମ୍ ॥ ୧୫॥

ସାମୁଦାୟିକଚୈତନ୍ୟଂ ବୁ ଦ୍ଧିଃ ସ୍ୟାତ୍ କରଣଂ ମନଃ ।

କଲ୍ପିତଂ ଭ୍ରାନ୍ତଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟୈବ ଶରୀରଭୁବନାତ୍ମକମ୍ ॥ ୧୬॥

ବୌଦ୍ଧଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମେୟଂ ତୁ ପ୍ରମାଣଂ ଦ୍ଵିବିଧଂ ମତମ୍ ।

କଲ୍ପନାପୋଢମଭ୍ରାନ୍ତଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ କଲ୍ପନା ପୁନଃ ॥ ୧୭॥

ନାମଜାତିଗୁଣଦ୍ରବ୍ୟକ୍ରିୟାରୂପେଣ ପଞ୍ଚଧା ।
ଲିଙ୍ଗଦର୍ଶନତୋ ଜ୍ଞାନଂ ଲିଙ୍ଗି ନ୍ୟତ୍ରାନୁ ମାନତା ॥ ୧୮॥

ଚତୁ ର୍ଵିଧଂ ୟଦଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରମାଣାଭ୍ୟାଂ ନିବର୍ତତେ ।

ନଷ୍ଟେ ଚତୁ ର୍ଵିଧେଽଜ୍ଞାନେ ମୂଲାଜ୍ଞାନଂ ନିବର୍ତତେ ॥ ୧୯॥

ମୂଲାଜ୍ଞାନନିବୃତ୍ତୌ ଚ ବିଶୁଦ୍ଧଜ୍ଞାନସନ୍ତତିଃ ।
ଶୁଦ୍ଧବୁ ଦ୍ଧ୍ୟବିଶେଷୋ ହି ମୋକ୍ଷୋ ବୁ ଦ୍ଧମୁନୀରିତଃ ॥ ୨୦॥

ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥିତିଭଙ୍ଗଦୋଷରହିତାଂ ସର୍ଵାଶୟୋନ୍ମଲ
ୂ ିନୀଂ
ଗ୍ରାହୋତ୍ସର୍ଗବିୟୋଗୟୋଗଜନିତାଂ ନାଭାବଭାବାନତ
୍ଵି ାମ୍ ।
ତାମନ୍ତଦ୍ଵୟବର୍ଜିତାଂ ନିରୁପମାମାକାଶବନ୍ ନିର୍ମଲାଂ
ପ୍ରଜ୍ଞାଂ ପାରମିତାଂ ଧନସ୍ୟ ଜନନୀଂ ଶୃଣ୍ଵନ୍ତୁ ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥିନଃ ॥ ୨୧॥

ଅତିସ୍ତୁତପ
ି ରୈରୁକ୍ତୋ ୟସ୍ତୁ ବୈଶେଷିକାଦିଭିଃ ।
ଈଶ୍ଵରୋ ନେଷ୍ୟତେଽସ୍ମାଭିଃ ସ ନିରାକ୍ରିୟତେଧୁନା ॥ ୨୨॥

ହେୟୋପାଦେୟମର୍ଥଂ ଚ ମୋକ୍ଷୋପାୟଂ ଚ ବେତ୍ତି ୟଃ ।

ସ ଏବ ନଃ ପ୍ରମାଣଂ ସ୍ୟାନ୍ ନ ସର୍ଵଜ୍ଞସ୍ତ୍ଵୟେରିତଃ ॥ ୨୩॥

ଦୂ ରଂ ପଶ୍ୟତୁ ବା ମା ବା ତତ୍ତ୍ଵମିଷ୍ଟଂ ପ୍ରପଶ୍ୟତୁ ।

ପ୍ରମାଣଂ ଦୂ ରଦର୍ଶୀ ଚେଦ୍ଵୟଂ ଗୃଧ୍ନାନ୍ ଉପାସ୍ମହେ ॥ ୨୪॥

ଦେଶେ ପିପୀଲିକାଦୀନାଂ ସଙ୍ଖ୍ୟାଜ୍ଞଃ କଶ୍ଚିଦସ୍ତି କିମ୍ ।

ସର୍ଵକର୍ତୃତ୍ଵମୀଶସ୍ୟ କଥିତଂ ନୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ୨୫॥

ୟଦି ସ୍ୟାତ୍ ସର୍ଵକର୍ତାସାବଧର୍ମେଽପି ପ୍ରବର୍ତୟେତ୍ ।

ଅୟୁ କ୍ତଂ କାରୟନ୍ ଲୋକାନ୍ କଥଂ ୟୁ କ୍ତେ ପ୍ରବର୍ତୟେତ୍ ॥ ୨୬॥

ଉପେକ୍ଷୈବ ଚ ସାଧୂନାଂ ୟୁ କ୍ତାସାଧୌ କ୍ରିୟା ଭବେତ୍ ।

ନ କ୍ଷତକ୍ଷାରବିକ୍ଷେପଃ ସାଧୂନାଂ ସାଧୁଚେଷ୍ଟିତମ୍ ॥ ୨୭॥

ଈଶ୍ଵରେଣୈବ ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ସର୍ଵାଣ୍ୟଧିକୃ ତାନି ଚେତ୍ ।

କଥଂ ପ୍ରମାଣଂ ତଦ୍ଵାକ୍ୟଂ ପୂର୍ଵାପରପରାହତମ୍ ॥ ୨୮॥

କାରୟେଦ୍ଧର୍ମମାତ୍ରଂ ଚେଦେକଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବର୍ତକଃ ।
କଥଂ ପ୍ରାଦେଶିକସ୍ୟାସ୍ୟ ସର୍ଵକର୍ତୃତ୍ଵମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨୯॥

ଈଶଃ ପ୍ରୟୋଜନାକାଙ୍କ୍ଷୀ ଜଗତ୍ ସୃଜତି ବା ନ ବା ।

କାଙ୍କ୍ଷତେ ଚେଦସମ୍ପୂର୍ଣୋ ନୋ ଚେନ୍ ନୈବ ପ୍ରବର୍ତତେ ॥ ୩୦॥

ପ୍ରବର୍ତତେ କିମୀଶସ୍ତେ ଭ୍ରାନ୍ତବନ୍ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନେ ।

ଛାଗାଦୀନାଂ ପୁରୀଷାଦେର୍ଵର୍ତୁଲୀକରଣେନ କିମ୍ ॥ ୩୧॥

କ୍ରୀଡାର୍ଥେୟଂ ପ୍ରବୃ ତ୍ତିଶ୍ଚେତ୍ କ୍ରୀଡତେ କିଂ ନୁ ବାଲବତ୍ ।

ଅଜସ୍ରଂ କ୍ରୀଡତସ୍ତସ୍ୟ ଦୁ ଃଖଂ ଏବ ଭବତ୍ୟଲମ୍ ॥ ୩୨॥

ଅଜ୍ଞୋ ଜନ୍ତୁରନୀଶୋଽୟମାତ୍ମନଃ ସୁଖଦୁ ଃଖୟୋଃ ।

ଈଶ୍ଵରପ୍ରେରିତୋ ଗଚ୍ଛେତ୍ ସ୍ଵର୍ଗଂ ବା ଶ୍ଵଭ୍ରଂ ଏବ ବା ॥ ୩୩॥

ତପ୍ତଲୌହାଭିତାପାଦ୍ୟୈରୀଶେନାଲ୍ପସୁଖେଚ୍ଛୁନା ।
ପ୍ରାଣିନୋ ନରକେ କଷ୍ଟେ ବତ ପ୍ରାଣୈର୍ଵିୟୋଜିତା ॥ ୩୪॥
ବରପ୍ରଦାନେ ଶକ୍ତଶ୍ଚେତ୍ ବ୍ରହ୍ମହତ୍ୟାଦିକାରିଣେ ।
ସ୍ଵର୍ଗଂ ଦଦ୍ୟାତ୍ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଃ ସ୍ୟାନ୍ ନରକଂ ସୋମୟାଜିନେ ॥ ୩୫॥

କର୍ମାନୁ ଗୁଣଦାତା ଚେଦୀଶଃ ସ୍ୟାଦଖିଲୋ ଜନଃ ।

ଦାନେ ସ୍ଵାନ୍ତନ୍ତ୍ର୍ୟହୀନଃ ସନ୍ ସର୍ଵେଶଃ କଥମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୩୬॥

ଏବଂ ନୈୟାୟିକାଦ୍ୟୁକ୍ତସର୍ଵଜ୍ଞେଶନିରାକ୍ରିୟା ।
ହେୟୋପାଦେୟମାତ୍ରଜ୍ଞୋ ଗ୍ରାହ୍ୟୋ ବୁ ଦ୍ଧମୁନସ୍ତ
ି ତଃ ॥ ୩୭॥

ଚୈତ୍ୟଂ ବନ୍ଦେତ ଚୈତ୍ୟାଦ୍ୟା ଧର୍ମା ବୁ ଦ୍ଧାଗମୋଦିତାଃ ।

ଅନୁ ଷ୍ଠେୟା ନ ୟାଗାଦ୍ୟା ବେଦାଦ୍ୟାଗମଚୋଦିତାଃ ॥ ୩୮॥

କ୍ରିୟାୟାଂ ଦେବତାୟାଂ ଚ ୟୋଗେ ଶୂନ୍ୟପଦେ କ୍ରମାତ୍ ।

ବୈଭାଷିକାଦୟୋ ବୌଦ୍ଧାଃ ସ୍ଥିତାଶ୍ଚତ୍ଵାର ଏବ ତେ ॥ ୩୯॥

ଇତି ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷେ ବୈଭାଷିକମତମ୍ ।

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ବୌଦ୍ଧପକ୍ଷୋ ନାମ ଚତୁ ର୍ଥଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।
୫. ବୈଶେଷିକପକ୍ଷଃ

ନାସ୍ତିକାନ୍ ବେଦବାହ୍ୟାଂସ୍ତୁ ବୌଦ୍ଧଲୋକାୟତାର୍ହତାନ୍ ।

ନିରାକରୋତି ବେଦାର୍ଥବାଦୀ ବୈଶେଷିକୋଽଧୁନା ॥ ୧॥

ବେଦମାର୍ଗପରିଭ୍ରଷ୍ଟା ବିଶଷ୍ଟ
ି ାଃ ପରଦର୍ଶନେ ।
ବୌଦ୍ଧାଦୟୋ ବିଶଷ୍ଟ
ି ାସ୍ତେ ନ ଭବନ୍ତି ଦ୍ଵିଜାଃ ପୁନଃ ॥ ୨॥

ଅତୋ ବୁ ଦ୍ଧାଦିଭିର୍ନିତ୍ୟଂ ବେଦବ୍ରାହ୍ମଣନିନ୍ଦୟା ।

ଆତ୍ମବଞ୍ଚକତା କଷ୍ଟା ସର୍ଵତ୍ରାଘୋଷିତା ଭୁବି ॥ ୩॥

ପ୍ରମାଣଂ ଏବ ବେଦାଃ ସ୍ୟୁଃ ସର୍ଵେଶ୍ଵରକୃ ତତ୍ଵତଃ ।

ସ ଏବ କର୍ମଫଲଦୋ ଜୀବାନାଂ ପାରିଶେଷ୍ୟତଃ ॥ ୪॥

ଜୀବା ବା ଜୀବକର୍ମାଣି ପ୍ରକୃ ତଃି ପରମାଣବଃ ।

ନେଶତେ ହ୍ୟତ୍ର ଜୀବାନାଂ ତତ୍ତତ୍କର୍ମଫଲାର୍ପଣେ ॥ ୫॥
ଜୀବାଃ କର୍ମଫଲାବାପ୍ତୌ ଶକ୍ତାଶ୍ଚେତ୍ ସ୍ଵସୁଖେ ରତାଃ ।
ଅପ୍ରାର୍ଥୈତାନି ଦୁ ଃଖାନି ବାରୟନ୍ତୁ ପ୍ରୟତ୍ନତଃ ॥ ୬॥

ଅଶକ୍ତାନ୍ୟତ୍ର କର୍ମାଣି ଜୀବାନାଂ ସ୍ଵଫଲାର୍ପଣେ ।

ଅଚେତନତ୍ଵାଦଗତେଃ ସ୍ଵର୍ଗାଦିଫଲଭୂମିଷୁ ॥ ୭॥

ନାଚେତନତ୍ଵାତ୍ ପ୍ରକୃ ତେଃ ଫଲଦାତୃ ତ୍ଵସମ୍ଭବଃ ।

ଅଚେତନାଃ ଫଲଂ ଦାତୁ ମଶକ୍ତାଃ ପରମାଣବଃ ॥ ୮॥

କାଲୋଽପ୍ୟଚେତନସ୍ତେଷାଂ ନ ହି କର୍ମଫଲପ୍ରଦଃ ।
ଅତୋଽନ୍ୟଃ ଫଲଦୋ ଲୋକେ ଭବତ୍ୟେଭ୍ୟୋ ବିଲକ୍ଷଣଃ ॥ ୯॥

ସ ତୁ ପ୍ରାଣିବଶେ
ି ଷାଂଶ୍ଚ ଦେଶାନପି ତଦାଶ୍ରୟାନ୍ ।
ଜାନନ୍ ସର୍ଵଜ୍ଞ ଏବେଷ୍ଟୋ ନାନ୍ୟେ ବୌଦ୍ଧାଦିସମ୍ମତାଃ ॥ ୧୦॥

ଅଜାନନ୍ ପ୍ରାଣିନୋ ଲୋକେ ହେୟୋପାଦେୟମାତ୍ରବିତ୍ ।

ପ୍ରାଦେଶିକୋ ନ ସର୍ଵଜ୍ଞୋ ନାସ୍ମଦାଦିବଲ
ି କ୍ଷଣଃ ॥ ୧୧॥

ବେଦୈକଦେଶଂ ଦୃ ଷ୍ଟ୍ଵା ତୁ କାରୀରୀବୃ ଷ୍ଟିବୋଧକମ୍ ।

ଅଦୃ ଷ୍ଟୟୋଶ୍ଚ ବିଶ୍ଵାସଃ କାର୍ୟଃ ସ୍ଵର୍ଗାପବର୍ଗୟୋଃ ॥ ୧୨॥

କାରୀରୀଷ୍ଟ୍ୟୁକ୍ତବୃ ଷ୍ଟିଶ୍ଚ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟାଦୃ ଷ୍ଟନିର୍ଣୟେ ।

ଜ୍ୟୋତିଃଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତକାଲସ୍ୟ ଗ୍ରହଣଂ ତନ୍ନିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୧୩॥

ଦୃ ଷ୍ଟୈ କଦେଶପ୍ରାମାଣ୍ୟଂ ୟତ୍ ତୂ କ୍ତଂ ସୌଗତାଦିଭିଃ ।

ତଚ୍ଚ ବେଦାଦପହୃ ତଂ ସର୍ଵଲୋକପ୍ରତାରକୈଃ ॥ ୧୪॥

ମନ୍ତ୍ରବ୍ୟାକରଣଂ ଦୃ ଷ୍ଟ୍ଵା ମନ୍ତ୍ରା ବିରଚିତାଃ ପୁନଃ ।

ଲିପିସମ୍ମିଶ୍ରଜାତାସ୍ତେ ସିଦ୍ଧମନ୍ତ୍ରାସ୍ତଥା କୃ ତାଃ ॥ ୧୫॥

ବୌଦ୍ଧାଗମେଭ୍ୟୋ ଦୃ ଷ୍ଟାର୍ଥା ନ ହୃ ତା ବୈଦକ

ି ଃୈ କ୍ଵଚିତ୍ ।
ବେଦସ୍ୟୈବ ଷଡଙ୍ଗାନି ୟତଃ ଶିକ୍ଷାଦିକାନି ବୈ ॥ ୧୬॥

ନାନ୍ୟାଗମାଙ୍ଗତା ତେଷାଂ ନ କ୍ଵାପ୍ୟୁକ୍ତା ପରୈରପି ।

ଅତୋ ବେଦବଲୀୟସ୍ତ୍ଵଂ ନାସ୍ତିକାଗମସଞ୍ଚୟାତ୍ ॥ ୧୭॥

ଷଟ୍ପଦାର୍ଥପରିଜ୍ଞାନାନ୍ ମୋକ୍ଷଂ ବୈଶେଷିକା ବିଦୁଃ ।

ତଦନ୍ତର୍ଗତ ଏବେଶୋ ଜୀବାଃ ସର୍ଵମିଦଂ ଜଗତ୍ ॥ ୧୮॥

ଦ୍ରବ୍ୟଂ ଗୁଣସ୍ତଥା କର୍ମ ସାମାନ୍ୟଂ ୟତ୍ ପରାପରମ୍ ।

ବିଶେଷଃ ସମବାୟଶ୍ଚ ଷଟ୍ପଦାର୍ଥା ଇହେରିତାଃ ॥ ୧୯॥

ପୃଥିବ୍ୟାପସ୍ତଥା ତେଜୋ ବାୟୁ ରାକାଶଂ ଏବ ଚ ।

ଦିକ୍କାଲାତ୍ମମନାଂସୀତି ନବ ଦ୍ରବ୍ୟାଣି ତନ୍ମତେ ॥ ୨୦॥

ପୃଥିବୀ ଗନ୍ଧବତ୍ୟାପଃ ସରସାସ୍ତେଜସଃ ପ୍ରଭା ।

ଅନୁ ଷ୍ଣାଶୀତସଂସ୍ପର୍ଶୋ ବାୟୁ ଃ ଶବ୍ଦଗୁଣଂ ନଭଃ ॥ ୨୧॥

ଦିକ୍ ପୂର୍ଵାପରଧୀଲିଙ୍ଗା କାଲଃ କ୍ଷିପ୍ରଚିରାଗତଃ ।

ଆତ୍ମାହମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ ସିଦ୍ଧୋ ମନୋଽନ୍ତଃକରଣଂ ମତମ୍ ॥ ୨୨॥

ଅୟୋଗମନ୍ୟୟୋଗଂ ଚ ମୁକ୍ତା ଦ୍ରବ୍ୟାଶ୍ରିତା ଗୁଣାଃ ।

ଚତୁ ର୍ଵିମ୍ଶତଧ
ି ା ଭିନ୍ନା ଗୁଣାସ୍ତେଽପି ୟଥାକ୍ରମାତ୍ ॥ ୨୩॥

ଶବ୍ଦଃ ସ୍ପର୍ଶୋ ରସୋ ରୂପଂ ଗନ୍ଧସଂୟୋଗବେଗତାଃ ।

ସଙ୍ଖ୍ୟାଦ୍ରବତ୍ଵସଂସ୍କାରପରିମାଣବିଭାଗତାଃ ॥ ୨୪॥

ପ୍ରୟତ୍ନସୁଖଦୁ ଃଖେଚ୍ଛାବୁ ଦ୍ଧିଦ୍ଵେଷପୃଥକ୍କୃତାଃ ।

ପରତ୍ଵଂ ଚାପରତ୍ଵଂ ଚ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ଚ ଗୌରବମ୍ ॥ ୨୫॥

ଇମେ ଗୁଣାଶ୍ଚତୁ ର୍ଵିମ୍ଶତ୍ୟଥ କର୍ମ ଚ ପଞ୍ଚଧା ।

ପ୍ରସାରାକୁ ଞ୍ଚନୋତ୍କ୍ଷେପା ଗତ୍ୟବକ୍ଷେପଣେ ଇତି ॥ ୨୬॥

ପରଂ ଚାପରମିତ୍ୟତ୍ର ସାମାନ୍ୟଂ ଦ୍ଵିବିଧଂ ମତମ୍ ।

ପରଂ ସତ୍ତାଦି ସାମାନ୍ୟଂ ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ଵାଦ୍ୟପରଂ ମତମ୍ ॥ ୨୭॥

ପରସ୍ପରବିବେକୋଽତ୍ର ଦ୍ରବ୍ୟାଣାଂ ୟୈ ସ୍ତୁ ଗମ୍ୟତେ ।

ବିଶେଷା ଇତି ତେ ଜ୍ଞେୟା ଦ୍ରବ୍ୟଂ ଏବ ସମାଶ୍ରିତାଃ ॥ ୨୮॥
ସମ୍ବନ୍ଧଃ ସମବାୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟାଣାଂ ତୁ ଗୁଣାଦିଭିଃ ।
ଷଟ୍ ପଦାର୍ଥା ଇମେ ଜ୍ଞେୟାସ୍ତନ୍ମୟଂ ସକଲଂ ଜଗତ୍ ॥ ୨୯॥

ତେଷାଂ ସାଧର୍ମ୍ୟବୈଧର୍ମ୍ୟଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ସାଧନମ୍ ।

ଦ୍ରବ୍ୟାନ୍ତର୍ଗତ ଏବାତ୍ମା ଭିନ୍ନୋ ଜୀବପରତ୍ଵତଃ ॥ ୩୦॥

ଦେବା ମନୁ ଷ୍ୟାସ୍ତିର୍ୟଞ୍ଚୋ ଜୀବାସ୍ତ୍ଵନ୍ୟୋ ମହେଶ୍ଵରଃ ।

ତଦାଜ୍ଞପ୍ତକ୍ରିୟାଂ କୁ ର୍ଵନ୍ ମୁଚ୍ୟତେଽନ୍ୟସ୍ତୁ ବଧ୍ୟତେ ॥ ୩୧॥

ଶ୍ରୁତସ୍ମ
ି ୃତୀତିହାସାଦ୍ୟଂ ପୁରାଣଂ ଭାରତାଦିକମ୍ ।
ଈଶ୍ଵରାଜ୍ଞେତି ବିଜ୍ଞେୟା ନ ଲଙ୍ଘ୍ୟା ବୈଦକ
ି ଃୈ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୩୨॥

ତ୍ରିଧା ପ୍ରମାଣଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମନୁ ମାନାଗମାବିତ ି ।

ତ୍ରିଭିରେତୈଃ ପ୍ରମାଣୈସ୍ତୁ ଜଗତ୍କର୍ତାବଗମ୍ୟତେ ॥ ୩୩॥

ତସ୍ମାତ୍ ତଦୁ କ୍ତକର୍ମାଣି କୁ ର୍ୟାତ୍ ତସ୍ୟୈବ ତୃ ପ୍ତୟେ ।

ଭକ୍ତ୍ୟୈବାବର୍ଜନୀୟୋଽସୌ ଭଗବାନ୍ ପରମେଶ୍ଵରଃ ॥ ୩୪॥

ତତ୍ପ୍ର ସାଦେନ ମୋକ୍ଷଃ ସ୍ୟାତ୍ କରଣୋପରମାତ୍ମକଃ ।

କରଣୋପରମେ ତ୍ଵାତ୍ମା ପାଷାଣବଦବସ୍ଥିତଃ ॥ ୩୫॥

ଦୁ ଃଖସାଧ୍ୟଃ ସୁଖୋଚ୍ଛେଦୀ ଦୁ ଃଖୋଚ୍ଛେଦବଦେବ ନଃ ।

ଅତଃ ସଂସାରନିର୍ଵିଣ୍ଣୋ ମୁମକ୍ଷ
ୁ ୁର୍ମଚ
ୁ ୍ୟତେ ଜନଃ ॥ ୩୬॥

ପଶ୍ଚାନ୍ ନୈୟାୟିକସ୍ତର୍କୈଃ ସାଧୟିଷ୍ୟତି ନଃ ଶିବମ୍ ।

ନାତିଭିନ୍ନଂ ମତଂ ୟସ୍ମାଦାବୟୋର୍ଵେଦବାଦିନୋଃ ॥ ୩୭॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ବୈଶେଷିକପକ୍ଷୋ ନାମ ପଞ୍ଚମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୬. ନୈୟାୟିକପକ୍ଷଃ

ନୈୟାୟିକସ୍ୟ ପକ୍ଷୋଽଥ ସଙ୍କ୍ଷେପାତ୍ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟତେ ।

ୟତ୍ ତର୍କରକ୍ଷିତୋ ବେଦୋ ଗ୍ରସ୍ତଃ ପାଷଣ୍ଡଦୁ ର୍ଜନୈଃ ॥ ୧॥

ଅକ୍ଷପାଦଃ ପ୍ରାମାଣାଦିଷୋଡଶାର୍ଥପ୍ରବୋଧନାତ୍ ।
ଜୀବାନାଂ ମୁକ୍ତିମାଚଷ୍ଟେ ପ୍ରମାଣଂ ଚ ପ୍ରମେୟତା ॥ ୨॥

ନିର୍ଣୟଃ ସଂଶୟୋଽନ୍ୟଶ୍ଚ ପ୍ରୟୋଜନନିଦର୍ଶନେ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତାବୟବୌ ତର୍କୋ ବାଦୋ ଜଲ୍ପୋ ବିତଣ୍ଡତା ॥ ୩॥

ହେତ୍ଵାଭାସଂ ଛଲଂ ଜାତିର୍ନିଗ୍ରହସ୍ଥାନମିତ୍ୟପି ।

ପ୍ରତ୍ୟ୍କ ୍ଷମନୁ ମାନାଖ୍ୟମୁପମାନାଗମାବିତ ି ॥ ୪॥

ଚତ୍ଵାର୍ୟତ୍ର ପ୍ରମାଣାନି ନୋପମାନଂ ତୁ କସ୍ୟଚିତ୍ ।

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମସ୍ମଦାଦୀନାମସ୍ତ୍ୟନ୍ୟଦ୍ୟୋଗିନାମପି ॥ ୫॥

ପଶ୍ୟନ୍ତି ୟୋଗିନଃ ସର୍ଵମୀଶ୍ଵରସ୍ୟ ପ୍ରସାଦତଃ ।

ସ୍ଵଭାବେନେଶ୍ଵରଃ ସର୍ଵଂ ପଶ୍ୟତି ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା ॥ ୬॥

ୟତ୍ନେନାପି ନ ଜାନନ୍ତି ସର୍ଵେଶଂ ମାଂସଚକ୍ଷୁଷଃ ।

ଈଶ୍ଵରଂ ସାଧୟତ୍ୟେତଦନୁ ମାନମିତ ି ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ॥ ୭॥

ଭୂର୍ଭୂଧରାଦିକଂ ସର୍ଵଂ ସର୍ଵବିତ୍ କର୍ତୃପୂର୍ଵକମ୍ ।

କାର୍ୟତ୍ଵାଦ୍ଵଟବଚ୍ଚେତି ଜଗତ୍କର୍ତାନୁ ମୀୟତେ ॥ ୮॥

କାର୍ୟତ୍ଵମପ୍ୟସିଦ୍ଧଂ ଚେତ୍ କ୍ଷ୍ମାଦେଃ ସାବୟବତ୍ଵତଃ ।

ଘଟକୁ ଡ୍ୟାଦିବଚ୍ ଚେତି କାର୍ୟତ୍ଵମପି ସାଧ୍ୟତେ ॥ ୯॥

ଦୃ ଷ୍ଟାନ୍ତସିଦ୍ଧଦେହାଦେର୍ଧର୍ମାଧର୍ମପ୍ରସଙ୍ଗତଃ ।
ନ ବିଶେଷବିରୋଧୋଽତ୍ର ବାଚ୍ୟୋ ଭଟ୍ଟାଦିଭିଃ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୧୦॥

ଉତ୍କର୍ଷସମଜାତିତ୍ଵାତ୍ ସମ୍ୟଗ୍ଦୋଷୋ ନ ତାଦୃ ଶଃ ।

କାର୍ୟତ୍ଵମାତ୍ରାତ୍ କର୍ତୃତ୍ଵମାତ୍ରଂ ଏବାନ୍ମୀୟତେ ॥ ୧୧॥

ଦୃ ଷ୍ଟାନ୍ତସ୍ଥବିଶେଷୈସ୍ତ୍ଵଂ ବିରୋଧଂ ୟଦି ଭାଷସେ ।

ଧୂମେନାଗ୍ନ୍ୟନୁ ମାନସ୍ୟ ହ୍ୟଭାବୋଽପି ପ୍ରସଜ୍ୟତେ ॥ ୧୨॥

ଅଶରୀରୋଽପି କୁ ରୁତେ ଶିବଃ କାର୍ୟମିହେଚ୍ଛୟା ।

ଦେହାନପେକ୍ଷୋ ଦେହଂ ସ୍ଵଂ ୟଥା ଚେଷ୍ଟୟତେ ଜନଃ ॥ ୧୩॥
ଇଚ୍ଛାଜ୍ଞାନପ୍ରୟତ୍ନାଖ୍ୟା ମହେଶ୍ଵରଗୁଣାସ୍ତ୍ରୟଃ ।
ଶରୀରରହିତେଽପି ସ୍ୟୁଃ ପରମାଣୁସ୍ଵରୂପବତ୍ ॥ ୧୪॥

କାର୍ୟଂ କ୍ରିୟାଂ ବିନା ନାତ୍ର ସା କ୍ରିୟା ୟତ୍ନପୂର୍ଵିକା ।

କ୍ରିୟାତ୍ଵାତ୍ ସାଧ୍ୟତେଽସ୍ମାଭିରସ୍ମଦାଦିକ୍ରିୟା ୟଥା ॥ ୧୫॥

ସର୍ଵଜ୍ଞୀୟକ୍ରିୟୋଦ୍ଭୂତକ୍ଷ୍ମାଦିକାର୍ୟୋପପତ୍ତିଭିଃ ।
ଈଶ୍ଵରାସତ୍ତ୍ଵମୁକ୍ତଂ ୟନ୍ ନିରସ୍ତଂ ପାରିଶେଷ୍ୟତଃ ॥ ୧୬॥

ୟଥା ବୈଶେଷିକେଣେଶଃ ପାରିଶେଷ୍ୟେଣ ସାଧିତଃ ।

ତତ୍ତର୍କୋଽତ୍ରାନୁ ସନ୍ଧେୟଃ ସମାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରମାବୟୋଃ ॥ ୧୭॥

କାଲକର୍ମପ୍ରଧାନାଦେରଚୈତନ୍ୟାତ୍ ଶିବୋପରଃ ।
ଅଲ୍ପଜ୍ଞତ୍ଵାତ୍ ତୁ ଜୀବାନାଂ ଗ୍ରାହ୍ୟଃ ସର୍ଵଜ୍ଞ ଏବ ସଃ ॥ ୧୮॥

ସର୍ଵଜ୍ଞେଶପ୍ରଣୀତତ୍ଵାଦ୍ଵେଦପ୍ରାମାଣ୍ୟମିଷ୍ୟତେ ।
ସ୍ମୃତ୍ୟାଦୀନାଂ ପ୍ରମାଣତ୍ଵଂ ତନ୍ମଲ
ୂ ତ୍ଵେନ ସିଧ୍ୟତି ॥ ୧୯॥

ଶ୍ରୌତଂ ସ୍ମାର୍ତଂ ଚ ୟତ୍ କର୍ମ ୟଥାବଦିହ କୁ ର୍ଵତାମ୍ ।

ସ୍ଵର୍ଗାପବର୍ଗୌ ସ୍ୟାତାଂ ହି ନୈବ ପାଷଣ୍ଡିନାଂ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୨୦॥

ତ୍ରୈୟମ୍ବକାଦିଭିର୍ମନ୍ତ୍ରୈରପି ଦେବୋ ମହେଶ୍ଵରଃ ।

ଅନୁ ଷ୍ଠାନୋପୟୁ କ୍ତାର୍ଥସ୍ମାରକୈଃ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟତେ ॥ ୨୧॥

କାରୀରୀଷ୍ଟ୍ୟର୍ଥବୃ ଷ୍ଟ୍ୟାଦି ଦୃ ଷ୍ଟ୍ଵା ସ୍ଵର୍ଗାପବର୍ଗୟୋଃ ।

ବିଶ୍ଵାସୋଽଦୃ ଷ୍ଟୟୋଃ କାର୍ୟଃ କରଣାଦ୍ୟୈଃ ଅଞ୍ଚିତଃ ॥ ୨୨॥

ଅପ୍ରମାଣମଶେଷଂ ଚ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ବୁ ଦ୍ଧାଦିକଲ୍ପିତମ୍ ।

ସ୍ୟାଦନାପ୍ତପ୍ରଣୀତତ୍ଵାଦୁ ନ୍ମତ୍ତାନାଂ ୟଥା ବଚଃ ॥ ୨୩॥

ବୀଜପ୍ରରୋହରକ୍ଷାୟୈ ବୃ ତଃି କଣ୍ଟକିନୀ ୟଥା ।

ବେଦାର୍ଥତତ୍ତ୍ଵରକ୍ଷାର୍ଥଂ କୃ ତା ତର୍କମୟୀ ବୃ ତଃି ॥ ୨୪॥

ପ୍ରମାଣାନୁ ଗ୍ରାହକସ୍ତର୍କଃ ସ କଥାତ୍ରୟସଂୟୁ ତଃ ।

ବାଦୋ ଜଲ୍ପୋ ବିତଣ୍ଡେତି ତିସ୍ର ଏବ କଥା ମତାଃ ॥ ୨୫॥

ଆଚାର୍ୟେଣ ତୁ ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ ବାଦସ୍ତତ୍ତ୍ଵବୁ ଭୁତ୍ସୟା ।

ଜୟଃ ପରାଜୟୋ ନାତ୍ର ତୌ ତୁ ଜଲ୍ପବତ
ି ଣ୍ଡୟୋଃ ॥ ୨୬॥

ବାଦୋ ତୁ ପ୍ରତିବାଦୀ ଚ ପ୍ରାଶକ

୍ନି ସ୍ୟ ସଭାପତିଃ ।
ଚତ୍ଵାର୍ୟଙ୍ଗାନି ଜଲ୍ପସ୍ୟ ବିତଣ୍ଡାୟାସ୍ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୭॥

ସଦୁ ତ୍ତରାପରିଜ୍ଞାନାତ୍ ପରାଜୟଭୟେ ସତି ।

ଜୟେଚ୍ ଛଲେନ ଜାତ୍ୟା ବା ପ୍ରତିବାଦୋ ତୁ ବାଦିନାମ୍ ॥ ୨୮॥

ଛଲଂ ଜାତିଂ ବ୍ରୁ ବାଣସ୍ୟ ନିଗ୍ରହସ୍ଥାନମୀରୟେତ୍ ।

ନିଗ୍ରହସ୍ଥାନମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ କଥାବିଚ୍ଛେଦକାରକମ୍ ॥ ୨୯॥

ତତ୍ରୋପଚାରସାମାନ୍ୟବାକ୍ପର୍ଵଂ
ୂ ତ୍ରିବିଧଂ ଛଲମ୍ ।
ଚତୁ ର୍ଵେଦବିଦତ
ି ୍ୟୁକ୍ତେ କସ୍ମିଂଶ୍ଚିଦ୍ଵାଦିନା ଦ୍ଵିଜେ ।
କିମତ୍ର ଚିତ୍ରଂ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟେ ଚତୁ ର୍ଵେଦଜ୍ଞତୋଚିତା ॥ ୩୦॥

ଏବଂ ସାମାନ୍ୟଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟା ତୁ ଦୂ ଷିତେ ପ୍ରତିବାଦିନା ।

ବେଦବାକ୍ୟୈରନେକାନ୍ତଂ ନିଗ୍ରହସ୍ଥାନମପ୍ୟଥ ॥ ୩୧॥

ନବବସ୍ତ୍ରୋ ବଟୁଶ୍ଚେତି ବାଦ୍ୟୁକ୍ତେ ତତ୍ର ବାକ୍ଛଲମ୍ ।

କୁ ତୋଽସ୍ୟ ନବ ବାସାଂସୀତ୍ୟାଚକ୍ଷାଣସ୍ୟ ନିଗ୍ରହଃ ॥ ୩୨॥

ତାତ୍ପର୍ୟବୈପରୀତ୍ୟେନ କଲ୍ପିତାର୍ଥସ୍ୟ ବାଧନମ୍ ।

ସ୍ଵସ୍ୟ ବ୍ୟାଘାତକଂ ବାକ୍ୟଂ ଦୂ ଷଣକ୍ଷମଂ ଏବ ବା ।
ଉତ୍ତରଂ ଜାତିରତ
ି ୍ୟାହୁ ଃ ଚତୁ ର୍ଵିଂଶତିଭେଦଭାକ୍ ॥ ୩୩॥

ଚତୁ ର୍ଵିଂଶତିଜାତୀନାଂ ପ୍ରୟୋକ୍ତୁଃ ପ୍ରତିବାଦିନଃ ।

ବକ୍ତବ୍ୟଂ ନିଗ୍ରହସ୍ଥାନମସଦୁ ତ୍ତରବାଦିନଃ ॥ ୩୪॥

ୟଥା ସାଧର୍ମ୍ୟବୈଧର୍ମ୍ୟାତ୍ ସମୋତକର୍ଷାପକର୍ଷତଃ ।

ବର୍ଣ୍ୟାବର୍ଣ୍ୟବିକଲ୍ପାଶ୍ଚ ପ୍ରାପ୍ତ୍ୟପ୍ରାପ୍ତୀତି ସାଧ୍ୟତାଃ ॥ ୩୫॥
ପ୍ରସଙ୍ଗପ୍ରତିଦର୍ଶନାନୁ ପପତ୍ତିଶ୍ଚ ସଂଶୟଃ ।
ଅର୍ଥାପତ୍ତ୍ୟବିଶେଷୌ ଚ ହେତୁ ପ୍ରକରଣାହ୍ଵୟୌ ॥ ୩୬॥

କାର୍ୟୋପଲବ୍ଧ୍ୟନୁ ପଲବ୍ଧିନିତ୍ୟାନିତ୍ୟାଶ୍ଚ ଜାତୟଃ ।

ସାମ୍ୟାପାଦକହେତୁ ତ୍ଵାତ୍ ସମତାଜାତୟୋ ମତାଃ ।
ସଦୁ ତ୍ତରାପରିଜ୍ଞାନେ ସ୍ୟାଦେକାନ୍ତପରାଜୟଃ ॥ ୩୭॥

ଏବଂ ଜଲ୍ପବତ
ି ଣ୍ଡାଭ୍ୟାଂ ବେଦବାହ୍ୟାନ୍ ନିରସ୍ୟ ତୁ ।
ବେଦୈକବିହତ
ି ଂ କର୍ମ କୁ ର୍ୟାଦୀଶ୍ଵରତୃ ପ୍ତୟେ ॥ ୩୮॥

ତତ୍ପ୍ର ସାଦାପ୍ତୟୋଗେନ ମୁମକ୍ଷ

ୁ ୁର୍ମୋକ୍ଷମାପ୍ନୁୟାତ୍ ।
ନିତ୍ୟାନନ୍ଦାନୁ ଭୂତିଃ ସ୍ୟାନ୍ ମୋକ୍ଷେ ତୁ ବିଷୟାଦୃ ତେ ॥ ୩୯॥

ବରଂ ବୃ ନ୍ଦାବନେ ରମ୍ୟେ ଶୃଗାଲତ୍ଵଂ ବୃ ଣୋମ୍ୟହମ୍ ।

ବୈଶେଷିକୋକ୍ତମୋକ୍ଷାତ୍ ତୁ ସୁଖଲେଶବିବର୍ଜିତାତ୍ ॥ ୪୦॥

ୟୋ ବେଦବିହତ
ି ର୍ୟ
ୈ ଜ୍ଞୈରୀଶ୍ଵରସ୍ୟ ପ୍ରସାଦତଃ ।
ମୂର୍ଚ୍ଛାମିଚ୍ଛତି ୟତ୍ନେନ ପାଷାଣବଦବସ୍ଥିତିମ୍ ॥ ୪୧॥

ମୋକ୍ଷୋ ହି ହରିଭକ୍ତ୍ୟାପ୍ତୟୋଗେନେତି ପୁରୋଦିତଃ ।

ଅଷ୍ଟାବଙ୍ଗାନି ୟୋଗସ୍ୟ ୟମୋଽଥ ନିୟମସ୍ତଥା ॥ ୪୨॥

ଆସନଂ ପବନାୟାମଃ ପ୍ରତ୍ୟାହାରୋଽଥ ଧାରଣମ୍ ।

ଧ୍ୟାନଂ ସମାଧିରିତ୍ୟେବଂ ତତ୍ ସାଙ୍ଖ୍ୟୋ ବିସ୍ତରିଷ୍ୟତି ॥ ୪୩॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ନୈୟାୟିକପକ୍ଷୋ ନାମ ଷଷ୍ଠଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୭. ପ୍ରଭାକରପକ୍ଷଃ

ପ୍ରଭାକରଗୁରୋଃ ପକ୍ଷଃ ସଙ୍କ୍ଷେପାଦଥ କଥ୍ୟତେ ।

ତୁ ଷ୍ଟାବ ପୂର୍ଵମୀମାଂସାମାଚାର୍ୟସ୍ପର୍ଧୟାପି ୟଃ ॥ ୧॥

ବେଦୈକବିହତ
ି ଂ କର୍ମ ମୋକ୍ଷଦଂ ନାପରଂ ଗୁରୋଃ ।
ବଧ୍ୟତେ ସ ହି ଲୋକସ୍ତୁ ୟଃ କାମ୍ୟପ୍ରତିଷିଦ୍ଧକୃ ତ୍ ॥ ୨॥
ବିଧ୍ୟର୍ଥବାଦମନ୍ତ୍ରୈଶ୍ଚ ନାମଧେୟୈ ଶ୍ଚତୁ ର୍ଵିଧଃ ।
ବେଦୋ ବିଧିପ୍ରଧାନୋଽୟଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାବବୋଧକଃ ॥ ୩॥

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧ

ି ୟସ୍ତ୍ଵ୍ ଆରୁଣେ ସ୍ଥିତାଃ ।
ୟଥାବଦାତ୍ମନାଂ ତତ୍ର ବୋଧଂ ବିଦଧତେ ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ॥ ୪॥

ବୁ ଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟଶରୀରେଭ୍ୟୋ ଭିନ୍ନ ଆତ୍ମା ବିଭୁର୍ଧ୍ରୁବଃ ।

ନାନାଭୂତଃ ପ୍ରତିକ୍ଷେପ୍ତ୍ର ମର୍ଥଜ୍ଞାନେଷୁ ଭାସତେ ॥ ୫॥

ଘଟଂ ଜାନାମ୍ୟହଂ ସ୍ପଷ୍ଟମିତ୍ୟତ୍ର ୟୁ ଗପତ୍ ତ୍ରୟମ୍ ।

ଘଟୋ ବିଷୟରୂପେଣ କର୍ତାହମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟାଗତଃ ।
ସ୍ଵୟମ୍ପ୍ରକାଶରୂପେଣ ଜ୍ଞାନଂ ଭାତି ଜନସ୍ୟ ହି ॥ ୬॥

କରଣୋପରମାନ୍ ମୁକ୍ତିମାହ ବୈଶେଷିକୋ ୟଥା ।

ଦୁ ଃସହାସାରସଂସାରସାଗରୋତ୍ତରଣୋତ୍ସୁକଃ ॥ ୭॥

ପ୍ରୟତ୍ନସୁଖଦୁ ଃଖେଚ୍ଛାଧର୍ମାଧର୍ମାଦିନାଶତଃ ।
ପାଷାଣବଦବସ୍ଥାନମାତ୍ମନୋ ମୁକ୍ତିମିଚ୍ଛତି ॥ ୮॥

ଦୁ ଃଖସାଧ୍ୟସୁଖୋଚ୍ଛେଦୋ ଦୁ ଃଖୋଚ୍ଛେଦବଦିଷ୍ୟତେ ।
ନିତ୍ୟାନନ୍ଦାନୁ ଭୂତିଶ୍ଚ ନିର୍ଗୁଣସ୍ୟ ନ ଚେଷ୍ୟତେ ॥ ୯॥

ନ ବୁ ଦ୍ଧିଭେଦଂ ଜନୟେଦଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମସଙ୍ଗିନାମ୍ ।

ଅନ୍ୟଃ ସଂନ୍ୟାସୈନାଂ ମାର୍ଗୋ ଜାଘଟୀତି ନ କର୍ମିଣାମ୍ ॥ ୧୦॥

ତସ୍ମାତ୍ ୟାଗାଦୟୋ ଧର୍ମାଃ କର୍ତବ୍ୟା ବିହତ

ି ା ୟତଃ ।
ଅନ୍ୟଥା ପ୍ରତ୍ୟବାୟଃ ସ୍ୟାତ୍ କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରିଣାମ୍ ॥ ୧୧॥

କର୍ମମାତ୍ରୈକଶରଣାଃ ଶ୍ରେୟଃ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟନ୍ତ୍ୟନୁ ତ୍ତମମ୍ ।

ନ ଦେବତା ଚତୁ ର୍ଥ୍ୟନ୍ତବିନୟ
ି ୋଗାଦୃ ତେ ପରା ॥ ୧୨॥

ବେଦବାହ୍ୟାନ୍ ନିରାକୃ ତ୍ୟ ଭଟ୍ଟ୍ । ଏଣୈର୍ଗତେ ପଥି ।

ଚକ୍ରେ ପ୍ରଭାକରଃ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ଗୁରୁଃ କର୍ମାଧିକାରିଣାମ୍ ॥ ୧୩॥
ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ପ୍ରଭାକରପକ୍ଷୋ ନାମ ସପ୍ତମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।
୮. ଭଟ୍ଟାଚାର୍ୟପକ୍ଷଃ

ବୌଦ୍ଧାଦିନାସ୍ତିକଧ୍ଵସ୍ତବେଦମାର୍ଗଂ ପୁରା କିଲ ।

ଭଟ୍ଟାଚାର୍ୟଃ କୁ ମାରାଂଶଃ ସ୍ଥାପୟାମାସ ଭୂତଲେ ॥ ୧॥

ତ୍ୟକ୍ତ୍ଵା କାମ୍ୟନିଷିଦ୍ଧେ ଦ୍ଵେ ବିହତ

ି ାଚରଣାନ୍ ନରଃ ।
ଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣୋ ଜ୍ଞାନୀ ପରଂ ନିର୍ଵାଣଂ ଋଚ୍ଛତି ॥ ୨॥

କାମ୍ୟକର୍ମାଣି କୁ ର୍ଵାଣୈଃ କାମ୍ୟକର୍ମାନୁ ରୂପତଃ ।

ଜନିତ୍ଵୈବୋପଭୋକ୍ତବ୍ୟଂ ଭୂୟଃ କାମ୍ୟଫଲଂ ନରୈଃ ॥ ୩॥

କୃ ମିକୀଟାଦିରୂପେଣ ଜନିତ୍ଵା ତୁ ନିଷିଦ୍ଧକୃ ତ୍ ।

ନିଷିଦ୍ଧଫଲଭୋଗୌ ସ୍ୟାଦଧୋଽଧୋ ନରକଂ ବ୍ରଜେତ୍ ॥ ୪॥

ଅତୋ ବିଚାର୍ୟ ବିଜ୍ଞେୟୌ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ବିପଶ୍ଚିତା ।

ଚୋଦନୈକପ୍ରମାଣୌ ତୌ ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିଗୋଚରୌ ॥ ୫॥

ବିଧ୍ୟର୍ଥବାଦମନ୍ତ୍ରୈଶ୍ଚ ନାମଧେୟୈ ଶ୍ଚତୁ ର୍ଵିଧଃ ।

ବେଦୋ ବିଧିପ୍ରଧାନୋଽୟଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାବବୋଧକଃ ॥ ୬॥

ନିବର୍ତକଂ ନିଷିଦ୍ଧାଦ୍ୟତ୍ ପୁଂସାଂ ଧର୍ମପ୍ରବର୍ତକମ୍ ।

ବାକ୍ୟଂ ତଚ୍ଚୋଦନା ବେଦେ ଲିଡ୍ଲୋଟ୍ତବ୍ୟାଦିଲାଞ୍ଛିତମ୍ ॥ ୭॥

ନିଷିଦ୍ଧନିନ୍ଦକଂ ୟତ୍ ତୁ ବିହତ

ି ାର୍ଥପ୍ରଶଂସକମ୍ ।
ବାକ୍ୟମତ୍ରାର୍ଥବାଦଃ ସ୍ୟାଦ୍ଵିଧ୍ୟଂଶତ୍ଵାତ୍ ପ୍ରମାଣକମ୍ ॥ ୮॥

କର୍ମାଙ୍ଗଭୂତା ମନ୍ତ୍ରାଃ ସ୍ୟୁରନୁ ଷ୍ଠେୟପ୍ରକାଶକାଃ ।

ୟାଗାଦେର୍ନାମଭୂତାନି ନାମଧେୟାନି ହି ଶ୍ରୁତୌ ॥ ୯॥

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧ

ି ୟସ୍ତ୍ଵ୍ ଆରୁଣେଷୁ ୟେ ।
ବୋଧଂ ବିଦଧତେ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟାତ୍ମନାଂ ପରମାତ୍ମନି ॥ ୧୦॥

ଦୂ ଷୟନ୍ତ୍ୟନୁ ମାନାଭ୍ୟାଂ ବୌଦ୍ଧା ବେଦମପି ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ।

ତନ୍ମଲ
ୂ ଲବ୍ଧଧର୍ମାଦେରପଲାପସ୍ତୁ ସିଧ୍ୟତି ॥ ୧୧॥

ବେଦୋଽପ୍ରମାଣଂ ବାକ୍ୟତ୍ଵାଦ୍ରଥ୍ୟାପୁରୁଷବାକ୍ୟବତ୍ ।
ଅଥାନାପ୍ତପ୍ରଣୀତତ୍ଵାଦୁ ନ୍ମତ୍ତାନାଂ ୟଥା ବଚଃ ॥ ୧୨॥

ତଦୟୁ କ୍ତମିମୌ ହେତୂ ଭବେତାମପ୍ରୟୋଜକୌ ।

ବାକ୍ୟତ୍ଵମାତ୍ରାଦ୍ଵେଦସ୍ୟ ନ ଭବତ୍ୟପ୍ରମାଣତା ॥ ୧୩॥

ଅନାପ୍ତପୁରୁଷୋକ୍ତତ୍ଵଂ ହେତୁ ସ୍ତେ ନ ପ୍ରୟୋଜକଃ ।

ସ୍ୟାଦନାପ୍ତୋକ୍ତତାମାତ୍ରାଦପ୍ରାମାଣ୍ୟଂ ନ ଚ ଶ୍ରୁତେଃ ॥ ୧୪॥

ନିତ୍ୟବେଦସ୍ୟ ଚାନାପ୍ତପ୍ରଣୀତତ୍ଵଂ ନ ଦୁ ଷ୍ୟତି ।

ବିପ୍ରଲମ୍ଭାଦୟୋ ଦୋଷା ବିଦ୍ୟନ୍ତେ ପୁଙ୍ଗି ରାଂ ସଦା ॥ ୧୫॥

ବେଦସ୍ୟାପୌରୁଷେୟତ୍ଵାଦ୍ଦୋଷାଶଙ୍କୈ ବ ନାସ୍ତି ନଃ ।
ବେଦସ୍ୟାପୌରୁଷେୟତ୍ଵଂ କେଚିନ୍ ନୈୟାୟିକାଦୟଃ ॥ ୧୬॥

ଦୂ ଷୟନ୍ତୀଶ୍ଵରୋକ୍ତ୍ । ଅତ୍ଵାନ୍ ମନ୍ୟମାନାଃ ପ୍ରମାଣତାମ୍ ।

ପୌରୁଷେୟୋ ଭବେଦ୍ଵେଦୋ ବାକ୍ୟତ୍ଵାଦ୍ଭାରତାଦିବତ୍ ॥ ୧୭॥

ସର୍ଵେଶ୍ଵରପ୍ରଣୀତତ୍ଵେ ପ୍ରାମାଣ୍ୟମପି ସୁସ୍ଥିତମ୍ ।

ପ୍ରାମାଣ୍ୟଂ ବିଦ୍ୟତେ ନେତି ପୌରୁଷେୟେଷୁ ୟୁ ଜ୍ୟତେ ॥ ୧୮॥

ବେଦେ ବକ୍ତୁରଭାବାଚ୍ଚ ତଦ୍ଵାର୍ତାପି ସୁଦୁର୍ଲଭା ।

ବେଦସ୍ୟ ନିତ୍ୟତା ପ୍ରୋକ୍ତା ପ୍ରାମାଣ୍ୟେନୋପୟୁ ଜ୍ୟତେ ॥ ୧୯॥

ସର୍ଵେଶ୍ଵରପ୍ରଣୀତତ୍ଵଂ ପ୍ରାମାଣ୍ୟସ୍ୟୈବ କାରଣମ୍ ।

ତଦୟୁ କ୍ତଂ ପ୍ରମାଣେନ କେନାତ୍ରେଶ୍ଵରକଲ୍ପନା ॥ ୨୦॥

ସ ୟଦ୍ୟାଗମକଲ୍ପଃ ସ୍ୟାନ୍ ନିତ୍ୟୋଽନିତ୍ୟଃ କିମାଗମଃ ।

ନିତ୍ୟଶ୍ଚେତ୍ ତଂ ପ୍ରତୀଶସ୍ୟ କେୟଂ କର୍ତୃତ୍ଵକଲ୍ପନା ॥ ୨୧॥

ଅନିତ୍ୟାଗମପକ୍ଷେ ସ୍ୟାଦନ୍ୟୋଽନ୍ୟାଶ୍ରୟଦୂ ଷଣମ୍ ।

ଆଗମସ୍ୟ ପ୍ରମାଣତ୍ଵମୀଶ୍ଵରୋକ୍ତ୍ୟେଶ୍ଵରସ୍ତତଃ ॥ ୨୨॥
ଆଗମାତ୍ ସିଧ୍ୟତୀତ୍ୟେବମନ୍ୟୋଽନ୍ୟାଶ୍ରୟଦୂ ଷଣମ୍ ।
ସ୍ଵତ ଏବ ପ୍ରମାଣତ୍ଵମତୋ ବେଦସ୍ୟ ସୁସ୍ଥିରମ୍ ॥ ୨୩॥

ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ଚ ବେଦୈକଗୋଚରାବିତ୍ୟପି ସ୍ଥିତମ୍ ।

ନନୁ ବେଦଂ ବିନା ସାକ୍ଷାତ୍କାରାମଲକବତ୍ ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ॥ ୨୪॥

ପଶ୍ୟନ୍ତି ୟୋଗିନୋ ଧର୍ମଂ କଥଂ ବେଦୈକମାନତା ।

ତଦୟୁ କ୍ତଂ ନ ୟୋଗୀ ସ୍ୟାଦସ୍ମଦାଦିବଲ
ି କ୍ଷଣଃ ॥ ୨୫॥

ସୋଽପି ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ପଶ୍ୟନ୍ ବିଷୟଂ ନାତିରଚ

ି ୍ୟତେ ।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମନୁ ମାନାଖ୍ୟମୁପମାନମନନ୍ତରମ୍ ॥ ୨୬॥

ଅର୍ଥାପତ୍ତିରଭାବଶ୍ଚ ନ ଧର୍ମଂ ବୋଧୟନ୍ତି ବୈ ।

ତତ୍ତଦିନ୍ଦ୍ରିୟୟୋଗେନ ବର୍ତମାନାର୍ଥବୋଧକମ୍ ॥ ୨୭॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ନ ହି ଗୃହ୍ଣାତି ସୋଽପ୍ୟତୀତମନାଗତମ୍ ।

ଧର୍ମେଣ ନିତ୍ୟସମ୍ବନ୍ଧିରୂପସ୍ୟାଭାବତଃ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୨୮॥

ନାନୁ ମାନମପି ବ୍ୟକ୍ତଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାବବୋଧକମ୍ ।

ଧର୍ମାଦିସଦୃ ଶାଭାବାଦୁ ପମାନମପି କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୨୯॥

ସାଦୃ ଶ୍ୟଗ୍ରାହକଂ ନୈବ ଧର୍ମାଧର୍ମାବବୋଧକଂ

ସୁଖସ୍ୟ କାରଣଂ ଧର୍ମୋ ଦୁ ଃଖସ୍ୟାଧର୍ମ ଇତ୍ୟପି ॥ ୩୦॥

ଅର୍ଥାପତ୍ତ୍ୟାତ୍ର ସାମାନ୍ୟମାତ୍ରେ ଜ୍ଞାନେ ନ ଦୁ ଷ୍ୟତି ।

ସାମାନ୍ୟମନନୁ ଷ୍ଠେୟଂ କିଂ ଚାତୀତଂ ତଦା ଭବେତ୍ ॥ ୩୧॥

ୟାଗାଦୟୋ ହ୍ୟନୁ ଷ୍ଠେୟା ବିଶେଷା ବିଧିଚୋଦିତାଃ ।

ଅଭାବାଖ୍ୟଂ ପ୍ରମାଣଂ ନ ପୁଣ୍ୟାପୁଣ୍ୟପ୍ରକାଶକମ୍ ॥ ୩୨॥

ପ୍ରମାଣପଞ୍ଚକାଭାବେ ତତ୍ ସଦା ବର୍ତତେ ୟତଃ ।

ବେଦୈକଗୋଚରୌ ତସ୍ମାଦ୍ଧର୍ମାଧର୍ମାବିତ ି ସ୍ଥିତମ୍ ॥ ୩୩॥

ବେଦୈକବିହତ
ି ଂ କର୍ମ ମୋକ୍ଷଦଂ ନାପରଂ ତତଃ ।
ମୋକ୍ଷାର୍ଥୀ ନ ପ୍ରବର୍ତେତ ତତ୍ର କାମ୍ୟନିଷିଦ୍ଧୟୋଃ ॥ ୩୪॥

ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକେ କୁ ର୍ୟାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଜିହାସୟା ।

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧି
ି ଭିଃ ପ୍ରତିପାଦିତେ ॥ ୩୫॥

ଜୀବାତ୍ମନାଂ ପ୍ରବୋଧସ୍ତୁ ଜାୟତେ ପରମାତ୍ମନି ।

ପ୍ରତ୍ୟାହାରାଦିକଂ ୟୋଗମଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ ବିହତ
ି କ୍ରିୟଃ ॥ ୩୬॥

ମନଃ କରଣକେନାତ୍ମା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣାବସୀୟତେ ।

ଭିନ୍ନାଭିନ୍ନାତ୍ମକସ୍ତ୍ଵ୍ ଆତ୍ମା ଗୋବତ୍ ସଦସଦାତ୍ମନଃ ॥ ୩୭॥

ଜୀବରୂପେଣ ଭିନ୍ନୋଽପି ତ୍ଵଭିନ୍ନଃ ପରରୂପତଃ ।

ଅସତ୍ ସ୍ୟାତ୍ ଜୀବରୂପେଣ ସଦ୍ରୂ ପଃ ପରରୂପତଃ ॥ ୩୮॥

ଶାବଲେୟାଦିଗୋଷ୍ଵେବ ୟଥା ଗୋତ୍ଵଂ ପ୍ରତୀୟତେ ।

ପରମାତ୍ମ ତ୍ଵନୁ ସ୍ୟୂତବୃ ତ୍ତିର୍ଜୀବେଽପି ବୁ ଧ୍ୟତାମ୍ ॥ ୩୯॥

ତ୍ରୈୟାମ୍ବିକାଦିଭିର୍ମନ୍ତ୍ରୈଃ ପୂଜ୍ୟୋ ଧ୍ୟେୟୋ ମୁମକ୍ଷ

ୁ ୁଭିଃ ।
ଧ୍ୟାତ୍ଵୈବାରୋପିତାକାରଂ କୈବଲ୍ୟଂ ସୋଽଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୪୦॥

ପରାନନ୍ଦାନୁ ଭୂତିଃ ସ୍ୟାନ୍ ମୋକ୍ଷେ ତୁ ବିଷୟାଦୃ ତେ ।

ବିଷୟେଷୁ ବିରକ୍ତାଃ ସ୍ୟୁର୍ନିତ୍ୟାନନ୍ଦାନୁ ଭୂତିତଃ ।
ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟପୁନରାବୃ ତ୍ତିଂ ମୋକ୍ଷଂ ଏବ ମୁମକ୍ଷ
ୁ ବଃ ॥ ୪୧॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ୟପକ୍ଷୋ ନାମ ଅଷ୍ଟମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୯. କପିଲବାସୁଦେବସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷଃ

ସାଙ୍ଖ୍ୟଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ ସଙ୍କ୍ଷେପାଦଥ କଥ୍ୟତେ ।

ସାଙ୍ଖ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରଂ ଦ୍ଵିଧାଭୂତଂ ସେଶ୍ଵରଂ ଚ ନିରୀଶ୍ଵରମ୍ ॥ ୧॥

ଚକ୍ରେ ନିରୀଶ୍ଵରଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ କପିଲୋଽନ୍ୟତ୍ ପତଞ୍ଜଲିଃ ।

କପିଲୋ ବାସୁଦେବଃ ସ୍ୟାଦନନ୍ତଃ ସ୍ୟାତ୍ ପତଞ୍ଜଲିଃ ॥ ୨॥

ଜ୍ଞାନେନ ମୁକ୍ତିଂ କପିଲୋ ୟୋଗେନାହ ପତଞ୍ଜଲିଃ ।

ୟୋଗୀ କପିଲପକ୍ଷୋକ୍ତଂ ତତ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନମପେକ୍ଷତେ ॥ ୩॥

ଶ୍ରୁତସ୍ମ
ି ୃତୀତିହାସେଷୁ ପୁରାଣେ ଭାରତାଦିକେ ।
ସାଙ୍ଖ୍ୟୋକ୍ତଂ ଦୃ ଶ୍ୟତେ ସ୍ପଷ୍ଟଂ ତଥା ଶୈବାଗମାଦିଷୁ ॥ ୪॥

ବ୍ୟକ୍ତାବ୍ୟକ୍ତବିବେକେନ ପୁରୁଷସ୍ୟୈବ ବେଦନାତ୍ ।

ଦୁ ଃଖତ୍ରୟନିବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୟାଦେକାନ୍ତାତ୍ୟନ୍ତତୋ ନ୍ଣମ୍ ॥ ୫॥

ଦୁ ଃଖମାଧ୍ୟାତ୍ମିକଂ ଚାଧିଭୌତିକଂ ଚାଧିଦୈବକ

ି ମ୍ ।
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକଂ ମନୋଦୁ ଃଖଂ ବ୍ୟାଧୟଃ ପିଟକାଦୟଃ ॥ ୬॥

ଆଧିଭୌତିକଂ ଦୁ ଃଖଂ ସ୍ୟାତ୍ କୀତାଦିପ୍ରାଣିସମ୍ଭବମ୍ ।

ବର୍ଷାତପାଦିସମ୍ଭୂତଂ ଦୁ ଃଖଂ ସ୍ୟାଦାଧିଦୈବକ
ି ମ୍ ॥ ୭॥

ଏକାନ୍ତାତ୍ୟନ୍ତତୋ ଦୁ ଃଖଂ ନିବର୍ତେତାତ୍ମବେଦନାତ୍ ।

ଉପାୟାନ୍ତରତୋ ମୋକ୍ଷଃ କ୍ଷୟାତିଶୟସଂୟୁ ତଃ ॥ ୮॥

ନ ଚୌଷଧୈର୍ନ ୟାଗାଦ୍ୟୈଃ ସ୍ଵର୍ଗାଦିଫଲହେତୁ ଭିଃ ।

ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟୈ ର୍ମୋକ୍ଷଃ ତତ୍ତ୍ଵଜ୍ଞାନାଦୃ ତେ ପରୈଃ ॥ ୯॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵାନି ବ୍ୟକ୍ତାବ୍ୟକ୍ତାଦିକାନି ୟଃ ।
ବେତ୍ତି ତସ୍ୟୈବ ବିସ୍ପଷ୍ଟମାତ୍ମଜ୍ଞାନଂ ଭବିଷ୍ୟତି ॥ ୧୦॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵଜ୍ଞୋ ୟତ୍ର କୁ ତ୍ରାଶ୍ରମେ ବସେତ୍ ।

ଜଟୀ ମୁଣ୍ଡୀ ଶିଖୀ ବାପି ମୁଚ୍ୟତେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥ ୧୧॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵାନି ପୁରୁଷଃ ପ୍ରକୃ ତର୍ମ

ି ହାନ୍ ।
ଅହଙ୍କାରଶ୍ଚ ଶବ୍ଦଶ୍ଚ ସ୍ପର୍ଶରୂପରସାସ୍ତଥା ॥ ୧୨॥

ଗନ୍ଧଃ ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତ୍ଵକ୍ ଚ ଚକ୍ଷୁର୍ଜିହ୍ଵା ଘ୍ରାଣଂ ଚ ବାଗପି ।

ପାଣିଃ ପାଦସ୍ତଥା ପାୟୁ ରୁପସ୍ଥଶ୍ଚ ମନସ୍ତଥା ॥ ୧୩॥

ପୃଥିବ୍ୟାପସ୍ତଥା ତେଜୋ ବାୟୁ ରାକାଶମିତ୍ୟପି ।

ସର୍ଵଂ ହି ପ୍ରକୃ ତେଃ କାର୍ୟଂ ନିତ୍ୟୈକା ପ୍ରକୃ ତର୍ଜ
ି ଡା ॥ ୧୪॥
ପ୍ରକୃ ତେସ୍ତ୍ରିଗୁଣାବେଶାଦୁ ଦାସୀନୋଽପି କର୍ତୃବତ୍ ।
ସ ଚେତନାବତ୍ ତଦ୍ୟୋଗାତ୍ ସର୍ଗଃ ପଙ୍ଗ୍ଵନ୍ଧୟୋଗବତ୍ ॥ ୧୫॥

ପ୍ରକୃ ତର୍ଗ
ି ୁଣସାମ୍ୟଂ ସ୍ୟାଦ୍ଗଣ
ୁ ାଃ ସତ୍ତ୍ଵଂ ରଜସ୍ତମଃ ।
ସତ୍ତ୍ଵୋଦୟେ ସୁଖଂ ପ୍ରୀତିଃ ଶାନ୍ତିର୍ଲଜ୍ଜାଙ୍ଗଲାଘବମ୍ ।
କ୍ଷମା ଧୃତର
ି କାର୍ପଣ୍ୟଂ ଦମୋ ଜ୍ଞାନପ୍ରକାଶନମ୍ ॥ ୧୬॥

ରଜୋଗୁଣୋଦୟେ ଲୋଭଃ ସନ୍ତାପଃ କୋପବିଗ୍ରହୌ ।

ଅଭିମାନୋ ମୃଷାବାଦଃ ପ୍ରବୃ ତ୍ତିର୍ଦମ୍ଭ ଇତ୍ୟପି ॥ ୧୭॥

ତମୋଗୁଣୋଦୟେ ତନ୍ଦ୍ରୋ ମୋହୋ ନିଦ୍ରାଙ୍ଗଗୌରବମ୍ ।

ଆଲସ୍ୟମପ୍ରବୋଧଶ୍ଚ ପ୍ରମାଦଶ୍ଚୈବମାଦୟଃ ॥ ୧୮॥

ବ୍ୟାସାଭିପ୍ରେତସିଦ୍ଧାନ୍ତେ ବକ୍ଷ୍ୟେଽହଂ ଭାରତେ ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ।

ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିତତିଂ ସମ୍ୟଗ୍ ବିସ୍ତରେଣ ୟଥାତଥମ୍ ॥ ୧୯॥

ପ୍ରକୃ ତେଃ ସ୍ୟାନ୍ ମହାଂସ୍ତସ୍ମାଦହଙ୍କାରସ୍ତତୋଽପ୍ୟଭୂତ୍ ।

ତନ୍ମାତ୍ରାଖ୍ୟାନି ପଞ୍ଚ ସ୍ୟୁଃ ସୂକ୍ଷ୍ମଭୂତାନି ତାନି ହି ॥ ୨୦॥

ଶବ୍ଦଃ ସ୍ପର୍ଶସ୍ତଥା ରୂପଂ ରସୋ ଗନ୍ଧ ଇତୀରିତାଃ ।

ଖବାୟ୍ଵଗ୍ନ୍ୟମ୍ବୁପୃଥ୍ଵ୍ୟଃ ସ୍ୟୁଃ ସୂକ୍ଷ୍ମା ଏବ ନ ଚାପରେ ॥ ୨୧॥

ପଟଃ ସ୍ୟାଚ୍ ଛୁ କ୍ଲତନ୍ତୁଭ୍ୟଃ ଶୁକ୍ଲ ଏବ ୟଥା ତଥା ।

ତ୍ରିଗୁଣାନୁ ଗୁଣଂ ତସ୍ମାତ୍ ତତ୍ତ୍ଵସୃଷ୍ଟିରପି ତ୍ରିଧା ॥ ୨୨॥

ସତ୍ତ୍ଵାତ୍ମକାନି ସୃଷ୍ଟାନି ତେଭ୍ୟୋ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟଥ ।

ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ତ୍ଵକ୍ ଚକ୍ଷୁଷୀ ଜିହ୍ଵା ଘ୍ରାଣମିତ୍ୟତ୍ର ପଞ୍ଚକମ୍ ।
ତୈଃ ଶବ୍ଦସ୍ପର୍ଶରୂପାଣି ରସଗନ୍ଧୌ ପ୍ରବେତ୍ତ୍ୟସୌ ॥ ୨୩॥

ରଜୋଗୁଣୋଦ୍ଭବାନି ସ୍ୟୁସ୍ତେଭ୍ୟଃ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟଥ ।

ବାକ୍ପାଣିପାଦସଂଜ୍ଞାନି ପାୟୂ ପସ୍ଥୌ ତଥୈବ ଚ ॥ ୨୪॥

ବଚନାଦାନଗମନବିସର୍ଗାନନ୍ଦକର୍ମ ଚ ।
ମନୋଽନ୍ତଃକରଣାଖ୍ୟଂ ସ୍ୟାତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ଏକାଦଶେନ୍ଦ୍ରିୟମ୍ ॥ ୨୫॥
ତମୋଗୁଣୋଦ୍ଭବାନ୍ୟେଭ୍ୟୋ ମହାଭୂତାନି ଜଜ୍ଞିରେ ।
ପୃଥିବ୍ୟାପସ୍ତଥା ତେଜୋ ବାୟୁ ରାକାଶ ଇତ୍ୟପି ॥ ୨୬॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵାନି ପ୍ରୋକ୍ତାନ୍ୟେତାନି ବୈ ମୟା ।

ଏତାନ୍ୟେବ ବିଶେଷେଣ ଜ୍ଞାତବ୍ୟାନି ଗୁରୋର୍ମୁଖାତ୍ ॥ ୨୭॥

ଆତ୍ମାନଃ ପ୍ରଲୟେ ଲୀନାଃ ପ୍ରକୃ ତୌ ସୂକ୍ଷ୍ମଦେହିନଃ ।

ଗୁଣକର୍ମବଶାଦ୍ବ୍ର ହ୍ମସ୍ଥାବରାନ୍ତସ୍ଵରୂପିଣଃ ॥ ୨୮॥

ପ୍ରକୃ ତୌ ସୂକ୍ଷ୍ମରୂପେଣ ସ୍ଥିତଂ ଏବାଖିଲଂ ଜଗତ୍ ।

ଅଭିବ୍ୟକ୍ତଂ ଭବତ୍ୟେବ ନାସଦୁ ତ୍ପତ୍ତିରିଷ୍ୟତେ ॥ ୨୯॥

ଅସଦୁ ତ୍ପତ୍ତିପକ୍ଷେ ଚ ଶଶଶୃଙ୍ଗାଦି ସମ୍ଭବେତ୍ ।

ଅସତ୍ତୈଲଂ ତିଲାଦୌ ଚେତ୍ ସିକତାଭ୍ୟୋଽପି ତଦ୍ଭବେତ୍ ॥ ୩୦॥

ଜନିତଂ ଜନୟେଚ୍ ଚେତି ୟସ୍ତୁ ଦୋଷସ୍ତ୍ଵୟେରିତଃ ।

ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିମତେ ନ ସ୍ୟାଦଭିବ୍ୟଞ୍ଜକକାରଣୈଃ ॥ ୩୧॥

ଆତ୍ମାନୋ ବହବଃ ସାଧ୍ୟା ଦେହେ ଦେହେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତାଃ ।

ଏକଶ୍ଚେଦ୍ୟୁଗପତ୍ ସର୍ଵେ ମ୍ରିୟେରନ୍ ସମ୍ଭବନ୍ତୁ ବା ॥ ୩୨॥

ପଶ୍ୟେୟୁ ର୍ୟୁଗପତ୍ ସର୍ଵେ ପୁଂସ୍ୟେକସ୍ମିନ୍ ପ୍ରପଶ୍ୟତି ।

ଅତଃ ସ୍ୟାଦାତ୍ମନାନାତ୍ଵମଦ୍ଵୈତଂ ନୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ୩୩॥

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧି

ି ଭିଃ ପ୍ରତିପାଦିତଃ ।
ନିବୃତ୍ତିରୂପଧର୍ମଃ ସ୍ୟାନ୍ ମୋକ୍ଷଦୋଽନ୍ୟଃ ପ୍ରବର୍ତକଃ ॥ ୩୪॥

ଅଗ୍ନିଷ୍ଟୋମାଦୟୋ ୟଜ୍ଞାଃ କାମ୍ୟାଃ ସ୍ୟୁର୍ଵିହିତା ଅପି ।

ପ୍ରବୃ ତ୍ତିଧର୍ମାସ୍ତେ ଜ୍ଞେୟା ୟତଃ ପୁଂସାଂ ପ୍ରବର୍ତକାଃ ॥ ୩୫॥

ଧର୍ମେଣୋର୍ଧ୍ଵଗତିଃ ପୁଂସାମଧର୍ମାତ୍ ସ୍ୟାଦଧୋଗତିଃ ।

ଜ୍ଞାନେନୈବାପବର୍ଗଃ ସ୍ୟାଦଜ୍ଞାନାଦ୍ବଧ୍ୟତେ ନରଃ ॥ ୩୬॥

ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣତୟା ୟଜ୍ଞାଃ କୃ ତାସ୍ତେ ମୋକ୍ଷଦା ୟଦି ।

ଅୟଜ୍ଞତ୍ଵପ୍ରସଙ୍ଗଃ ସ୍ୟାନ୍ ମନ୍ତ୍ରାର୍ଥସ୍ୟାନ୍ ୟଥାକୃ ତେ ॥ ୩୭॥

ତସ୍ମାଦ୍ୟାଗାଦୟୋ ଧର୍ମାଃ ସଂସାରେଷୁ ପ୍ରବର୍ତକାଃ ।

ନିଷିଦ୍ଧେଭ୍ୟୋଽପି କର୍ତବ୍ୟାଃ ପୁଂସାଂ ସମ୍ପତ୍ତିହେତବଃ ॥ ୩୮॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ କପିଲବାସୁଦେବସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷୋ ନାମ ନବମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୧୦. ପତଞ୍ଜଲିସେଶ୍ଵରସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷଃ ଅଥବା ପତଞ୍ଜଲିପକ୍ଷଃ

ଅଥ ସେଶ୍ଵରସାଙ୍ଖ୍ୟସ୍ୟ ବକ୍ଷ୍ୟେ ପକ୍ଷଂ ପତଞ୍ଜଲେଃ ।

ପତଞ୍ଜଲିରନନ୍ତଃ ସ୍ୟାଦ୍ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବର୍ତକଃ ॥ ୧॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵାନି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃ ତେଃ ପରମ୍ ।

ଜାନତୋ ୟୋଗସିଦ୍ଧିଃ ସ୍ୟାଦ୍ୟୋଗାଦ୍ଦୋଷକ୍ଷୟୋ ଭବେତ୍ ॥ ୨॥

ପଞ୍ଚବିଂଶତିତତ୍ତ୍ଵାନି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃ ତର୍ମ

ି ହାନ୍ ।
ଅହଙ୍କାରଶ୍ଚ ତନ୍ମାତ୍ରା ବିକାରାଶ୍ଚାପି ଷୋଡଶ ।
ମହାଭୂତାନି ଚେତ୍ୟେତଦୃ ଷିଣୈବ ସୁବସ୍ତ
ି ୃତମ୍ ॥ ୩॥

ଜ୍ଞାନମାତ୍ରେଣ ମୁକ୍ତିଃ ସ୍ୟାଦିତ୍ୟାଲସ୍ୟସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ।

ଜ୍ଞାନିନୋଽପି ଭବତ୍ୟେବ ଦୋଷୈର୍ବୁଦ୍ଧିଭ୍ରମଃ କ୍ଵଚିତ୍ ॥ ୪॥

ଗୁରୂପଦିଷ୍ଟବିଦ୍ୟାତୋ ନଷ୍ଟାବିଦ୍ୟୋଽପି ପୂରୁଷଃ ।

ଦେହଦର୍ପଣଦୋଷାଂସ୍ତୁ ୟୋଗେନୈବ ବିନାଶୟେତ୍ ॥ ୫॥

ସମ୍ୟଗ୍ ଜ୍ଞାତୋ ରସୋ ୟଦ୍ଵଦ୍ଗଡ

ୁ ାଦେର୍ନାନୁ ଭୂୟତେ ।
ପିତ୍ତଜ୍ଵରୟୁ ତସ୍ତ
ୈ ସ୍ମାଦ୍ଦୋଷାନ୍ ଏବ ବିନାଶୟେତ୍ ॥ ୬॥

ଗୁରୂପଦିଷ୍ଟବିଦ୍ୟସ୍ୟ ବିରକ୍ତସ୍ୟ ନରସ୍ୟ ତୁ ।

ଦୋଷକ୍ଷୟକରସ୍ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗାଦନ୍ୟୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୭॥

ଅବ୍ଦିୟୋପାତ୍ତକର୍ତୃତ୍ଵାତ୍ କାମାତ୍ କର୍ମାଣି କୁ ର୍ଵତେ ।

ତତଃ କର୍ମବିପାକେନ ଜାତ୍ୟାୟୁ ର୍ଭୋଗସମ୍ଭବଃ ॥ ୮॥

ପଞ୍ଚକ୍ଲେଶାସ୍ତ୍ଵବଦ
ି ୍ୟା ଚ ରାଗଦ୍ଵେଷୌ ତଦୁ ଦ୍ଭବୌ ।
ଅସ୍ମିତାଭିନବେ
ି ଶୌ ଚ ତତ୍ରାବିଦ୍ୟୈବ କାରଣମ୍ ॥ ୯॥

ଆତ୍ମବୁ ଦ୍ଧିରବିଦ୍ୟା ସ୍ୟାଦନାତ୍ମନି କଲେବରେ ।

ପଞ୍ଚଭୂତାତ୍ମକୋ ଦେହୋ ଦେହୀ ତ୍ଵାତ୍ମା ତତୋଽପରଃ ॥ ୧୦॥

ତଜ୍ଜନ୍ୟପୁତ୍ରପୌତ୍ରାଦିସନ୍ତାନେଽପି ମମତ୍ଵଧୀଃ ।
ଅବିଦ୍ୟା ଦେହଭୋଗ୍ୟେ ବା ଗୃହକ୍ଷେତ୍ରାଦିକେ ତଥା ॥ ୧୧॥

ନଷ୍ଟାବିଦ୍ୟୋଽଥ ତନ୍ମଲ
ୂ ରାଗଦ୍ଵେଷବିବର୍ଜିତଃ ।
ମୁକ୍ତୟେ ୟୋଗମଭ୍ୟସ୍ୟେଦିହାମୁତ୍ରଫଲାସ୍ପୃହଃ ॥ ୧୨॥

ଚିତ୍ତବୃ ତ୍ତିନିରୋଧେ ସ୍ୟାଦ୍ୟୋଗଃ ସ୍ଵସ୍ମିନ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥିତିଃ ।

ବୃ ତ୍ତୟୋ ନାତ୍ର ବର୍ଣ୍ୟନ୍ତେ କଷ୍ଟ
୍ଲି ାକଷ୍ଟ
୍ଲି ବିଭେଦିତାଃ ॥ ୧୩॥

କ୍ରିୟାୟୋଗଂ ପ୍ରକୁ ର୍ଵୀତ ସାକ୍ଷାଦ୍ୟୋଗପ୍ରବର୍ତକମ୍ ।

କ୍ରିୟାୟୋଗସ୍ତପୋ ମନ୍ତ୍ରଜପୋ ଭକ୍ତିର୍ଦୃ ଢେଶ୍ଵରେ ॥ ୧୪॥

କ୍ଲେଶକର୍ମବିପାକାଦିଶୂନ୍ୟଃ ସର୍ଵଜ୍ଞ ଈଶ୍ଵରଃ ।

ସ କାଲେନାନବଚ୍ଛେଦାଦ୍ବ୍ର ହ୍ମାଦୀନାଂ ଗୁରୁର୍ମତଃ ॥ ୧୫॥

ତଦ୍ଵାଚକଃ ସ୍ୟାତ୍ ପ୍ରଣବସ୍ତଜ୍ଜପୋ ବାଚ୍ୟଭାବନମ୍ ।

ୟୋଗାନ୍ତରାୟନାଶଃ ସ୍ୟାତ୍ ତେନ ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ମନୋ ଭବେତ୍ ॥ ୧୬॥

ଆଲସ୍ୟଂ ବ୍ୟାଧୟସ୍ତୀବ୍ରାଃ ପ୍ରମାଦସ୍ତ୍ୟାନସଂଶୟଃ ।

ଅନବସ୍ଥିତଚିତ୍ତତ୍ଵମଶ୍ରଦ୍ଧା ଭ୍ରାନ୍ତିଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୧୭॥

ଦୁ ଃଖାନି ଦୌର୍ମନସ୍ୟଂ ଚ ବିଷୟେଷୁ ଚ ଲୋଲତା ।

ଶ୍ଵାସପ୍ରଶ୍ଵାସଦୋଷୌ ଚ ଦେହକମ୍ପୋ ନିରଙ୍କୁ ଶଃ ।
ଇତ୍ୟେବମାଦୟୋ ଦୋଷା ୟୋଗବିଘ୍ନାଃ ସ୍ଵଭାବତଃ ॥ ୧୮॥

ଈଶ୍ଵରପ୍ରଣିଧାନେନ ତସ୍ମାଦ୍ଵିଘ୍ନାନ୍ ବିନାଶୟେତ୍ ।

ମୈତ୍ର୍ୟାଦିଭିର୍ମନଃଶୁଦ୍ଧିଂ କୁ ର୍ୟାଦ୍ୟୋଗସ୍ୟ ସାଧନମ୍ ॥ ୧୯॥

ମୈତ୍ରୀଂ କୁ ର୍ୟାତ୍ ସୁଧୀଲୋକେ କରୁଣାଂ ଦୁ ଃଖିତେ ଜନେ ।

ଧର୍ମେଽନୁ ମୋଦନଂ କୁ ର୍ୟାଦୁ ପକ୍ଷାଂ ଏବ ପାପିନାମ୍ ॥ ୨୦॥

ଭଗବତ୍କ୍ଷେତ୍ରସେବା ଚ ସଜ୍ଜନସ୍ୟ ଚ ସଙ୍ଗତିଃ ।

ଭଗବଚ୍ଚରିତାଭ୍ୟାସୋ ଭାବନା ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମନଃ ॥ ୨୧॥

ଇତ୍ୟେବମାଦିଭିର୍ୟତ୍ନୈଃ ସଂଶୁଦ୍ଧଂ ୟୋଗିନୋ ମନଃ ।

ଶକ୍ତଂ ସ୍ୟାଦତିସୂକ୍ଷ୍ମାଣାଂ ମହତାମପି ଭାବନେ ॥ ୨୨॥

ୟୋଗାଙ୍ଗକାରଣାଦ୍ଦୋଷେ ନଷ୍ଟେ ଜ୍ଞାନପ୍ରକାଶନମ୍ ।

ଅଷ୍ଟାବଙ୍ଗାନି ୟୋଗସ୍ୟ ୟମୋଽଥ ନିୟମସ୍ତଥା ॥ ୨୩॥

ଆସନଂ ପବନାୟାମଃ ପ୍ରତ୍ୟାହାରୋଽଥ ଧାରଣା ।

ଧ୍ୟାନଂ ସମାଧିରିତ୍ୟେବଂ ତାନି ବିସ୍ତରତୋ ୟଥା ॥ ୨୪॥

ଅହିଂସା ସତ୍ୟମସ୍ତେୟଂ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାପରିଗ୍ରହୌ ।

ୟମାଃ ପଞ୍ଚ ଭବନ୍ତ୍ୟେତେ ଜାତ୍ୟାଦ୍ୟନୁ ଗୁଣା ମତାଃ ॥ ୨୫॥

ନିୟମାଃ ଶୌଚସନ୍ତୋଷତପୋମନ୍ତ୍ରେଶସେବନାଃ ।
ୟମସ୍ୟ ନିୟମସ୍ୟାପି ସିଦ୍ଧୌ ବକ୍ଷ୍ୟେ ଫଲାନି ଚ ॥ ୨୬॥

ଅହିଂସାୟାଃ ଫଲଂ ତସ୍ୟ ସନ୍ନିଧୌ ବୈରବର୍ଜନମ୍ ।

ସତ୍ୟାଦମୋଘବାକ୍ତ୍ଵଂ ସ୍ୟାଦସ୍ତେୟାଦ୍ରତ୍ନସଙ୍ଗତିଃ ॥ ୨୭॥

ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାଦ୍ଵୀର୍ୟଲାଭୋ ଜନ୍ମଧୀରପରିଗ୍ରହାତ୍ ।
ଶୌଚାତ୍ ସ୍ଵାଙ୍ଗେଽଜୁ ଗୁପ୍ସା ସ୍ୟାଦ୍ଦୁ ର୍ଜନସ୍ପର୍ଶବର୍ଜନମ୍ ॥ ୨୮॥

ସତ୍ତ୍ଵଶୁଦ୍ଧିଃ ସୌମନସ୍ୟଂ ଐକାତ୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟବଶ୍ୟତେ ।

ଆତ୍ମଦର୍ଶନୟୋଗ୍ୟତ୍ଵଂ ମନଃଶୌଚଫଲଂ ଭବେତ୍ ॥ ୨୯॥

ଅନୁ ତ୍ତମସୁଖାବାପ୍ତିଃ ସନ୍ତୋଷାଦ୍ୟୋଗିନୋ ଭବେତ୍ ।

ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ତୁ କାୟସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଃ ସ୍ୟାତ୍ ତପସଃ ଫଲମ୍ ॥ ୩୦॥

ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ ତୁ ସିଦ୍ଧ୍ୟା ସ୍ୟାଦ୍ଦୂ ରାଲୋକାଦିସମ୍ଭବଃ ।

କାୟସିଦ୍ଧ୍ୟାଣିମାଦି ସ୍ୟାତ୍ ତସ୍ୟ ଦିବ୍ୟଶରୀରିଣଃ ॥ ୩୧॥
ଜପେନ ଦେବତାକର୍ଷଃ ସମାଧିସ୍ତ୍ଵ୍ ଈଶସେବୟା ।
ଆସନଂ ସ୍ୟାତ୍ ସ୍ଥିରସୁଖଂ ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ଵନାଶସ୍ତତୋ ଭବେତ୍ ॥ ୩୨॥

ପଦ୍ମଭଦ୍ରମୟୂ ରାଖ୍ୟୈର୍ଵୀରସ୍ଵସ୍ତିକକୁ କ୍କଟ

ୁ ଃୈ ।
ଆସନୈର୍ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତୈରାସିତବ୍ୟଂ ଚ ୟୋଗିଭିଃ ॥ ୩୩॥

ପ୍ରାଣାପାନନିରୋଧଃ ସ୍ୟାତ୍ ପ୍ରାଣାୟାମସ୍ତ୍ରିଧା ହି ସଃ ।

କର୍ତବ୍ୟୋ ୟୋଗିନୋ ତେନ ରେଚପୂରକକୁ ମ୍ଭକୈଃ ॥ ୩୪॥

ରେଚନାଦ୍ରେଚକୋ ବାୟୋଃ ପୂରଣାତ୍ ପୂରକୋ ଭବେତ୍ ।

ସମ୍ପୂର୍ଣକୁ ମ୍ଭବତ୍ ସ୍ଥାନାଦଚଲଃ ସ ତୁ କୁ ମ୍ଭକଃ ॥ ୩୫॥

ପ୍ରାଣାୟାମଶ୍ଚତୁ ର୍ଥଃ ସ୍ୟାଦ୍ରେଚପୂରକକୁ ମ୍ଭକାନ୍ ।

ହିତ୍ଵା ନିଜସ୍ଥିତିର୍ଵାୟୋରବିଦ୍ୟାପାପନାଶିନୀ ॥ ୩୬॥

ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଚ ଚରତାଂ ବିଷୟେଭ୍ୟୋ ନିବର୍ତନମ୍ ।

ପ୍ରତ୍ୟାହାରୋ ଭବେତ୍ ତସ୍ୟ ଫଲମିନ୍ଦ୍ରିୟବଶ୍ୟତା ॥ ୩୭॥

ଚିତ୍ତସ୍ୟ ଦେଶବନ୍ଧଃ ସ୍ୟାଦ୍ଧାରଣା ଦ୍ଵିବିଧା ହି ସା ।

ଦେଶବାହ୍ୟାନ୍ତରତ୍ଵେନ ବାହ୍ୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ପ୍ରାତିମାଦିକଃ ॥ ୩୮॥

ଦେଶାଭ୍ୟନ୍ତରୋ ଜ୍ଞେୟୋ ନାଭିଚକ୍ରହୃ ଦାଦିକଃ ।

ଚିତ୍ତସ୍ୟ ବନ୍ଧନଂ ତତ୍ର ବୃ ତ୍ତିରେବ ନ ଚାପରମ୍ ॥ ୩୯॥

ନାଭିଚକ୍ରାଦିଦେଶେଷୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ୍ସ୍ୟୈକତାନତା ।
ଧ୍ୟାନଂ ସମାଧିସ୍ତତ୍ରୈବ ତ୍ଵାତ୍ମନଃ ଶୂନ୍ୟବତ୍ ସ୍ଥିତିଃ ॥ ୪୦॥

ଧାରଣାଦିତ୍ରୟେ ତ୍ଵ ୍ ଏକବିଷୟେ ପାରିଭାଷିକୀ ।

ସଂଜ୍ଞା ସଂୟମ ଇତ୍ୟେଷା ତ୍ରୟୋଚ୍ଚାରଣଲାଘବାତ୍ ॥ ୪୧॥

ୟୋଗିନଃ ସଂୟମଜୟାତ୍ ପ୍ରଜ୍ଞାଲୋକଃ ପ୍ରବର୍ତତେ ।

ସଂୟମସ୍ୟ ତୁ କର୍ତବ୍ୟୋ ବିନୟ
ି ୋଗୋଽତ୍ର ଭୂମିଷୁ ॥ ୪୨॥

ପଞ୍ଚଭ୍ୟୋଽପି ୟମାଦିଭ୍ୟୋ ଧାରଣାଦିତ୍ରୟଂ ଭବେତ୍ ।

ଅନ୍ତରଙ୍ଗଂ ହି ନିର୍ବୀଜସମାଧିଃ ସ୍ୟାତ୍ ତତଃ ପରମ୍ ॥ ୪୩॥

ଅଜିତ୍ଵା ତ୍ଵପରାଂ ଭୂମିଂ ନାରୋହେଦ୍ଭୂମିଂ ଉତ୍ତରାମ୍ ।

ଅଜିତ୍ଵାରୋହଣେ ଭୂମେର୍ୟୋଗିନଃ ସ୍ୟୁରୁପଦ୍ରବାଃ ॥ ୪୪॥

ହିକ୍କାଶ୍ଵାସପ୍ରତିଶ୍ୟାୟକର୍ଣଦନ୍ତାକ୍ଷିବେଦନାଃ ।
ମୂକତାଜଡତାକାସଶିରୋରୋଗଜ୍ଵରାସ୍ତ୍ଵ୍ ଇତି ॥ ୪୫॥

ୟସ୍ୟେଶ୍ଵରପ୍ରସାଦେନ ୟୋଗୋ ଭବତି ତସ୍ୟ ତୁ ।

ନ ରୋଗାଃ ସମ୍ଭବତ୍ୟେତେ ୟେଽଧରୋତ୍ତରଭୂମିଜାଃ ॥ ୪୬॥

ଏକ ଏବାଖିଲୋ ଧର୍ମୋ ବାଲ୍ୟକୌମାରୟୌବନୈଃ ।

ବାର୍ଧକେନ ତୁ କାଲେନ ପରିଣାମାଦ୍ଵିନଶ୍ୟତି ॥ ୪୭॥

ପରାଗ୍ଭୂତସ୍ୟ ୟାତୀଡାପିଙ୍ଗଲାଭ୍ୟାମହର୍ନିଶମ୍ ।
କାଲସ୍ତଂ ଶମୟେତ୍ ପ୍ରତ୍ୟଗ୍ ଅଭିୟାତଃ ସୁଷୁମ୍ଣୟା ॥ ୪୮॥

ମୁକ୍ତିମାର୍ଗଃ ସୁଷୁମ୍ଣା ସ୍ୟାତ୍ କାଲସ୍ତତ୍ର ହି ବଞ୍ଚିତଃ ।

ଚନ୍ଦ୍ରାଦିତ୍ୟାତ୍ମକଃ କାଲସ୍ତୟୋର୍ମାର୍ଗଦ୍ଵୟଂ ସ୍ଫୁ ଟମ୍ ॥ ୪୯॥

କ୍ଷୀରାତ୍ ସମୁଦ୍ଧୃତଂ ତ୍ଵାଜ୍ୟଂ ନ ପୁନଃ କ୍ଷୀରତାଂ ବ୍ରଜେତ୍ ।

ପୃଥକ୍କୃତୋ ଗୁଣେଭ୍ୟସ୍ତୁ ଭୂୟୋ ନାତ୍ମା ଗୁଣୀ ଭବେତ୍ ॥ ୫୦॥

ୟଥା ନୀତା ରସେନ୍ଦ୍ରେଣ ଧାତବଃ ଶାତକୁ ମ୍ଭତାମ୍ ।

ପୁନରାବୃ ତ୍ତୟେ ନ ସ୍ୟୁସ୍ତଦ୍ଵଦାତ୍ମାପି ୟୋଗିନାମ୍ ॥ ୫୧॥

ନାଡୀଚକ୍ରଗତିର୍ଜ୍ଞେୟା ୟୋଗମଭ୍ୟସ୍ୟତାଂ ସଦା ।

ସୁଷୁମ୍ଣା ମଧ୍ୟବଂଶାସ୍ଥିଦ୍ଵାରେଣ ତୁ ଶିରୋଗତା ॥ ୫୨॥

ଇଡା ଚ ପିଙ୍ଗଲା ଘ୍ରାଣପ୍ରଦେଶେ ସବ୍ୟଦକ୍ଷିଣେ ।

ଇଡା ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ମାର୍ଗଃ ସ୍ୟାତ୍ ପିଙ୍ଗଲା ତୁ ରବେସ୍ତଥା ॥ ୫୩॥

କୁ ହୂରଧୋଗତା ଲିଙ୍ଗଂ ବୃ ଷଣଂ ପାୟୁ ମପ୍ୟସୌ ।

ବିଶ୍ଵୋଦରା ଧାରଣା ଚ ସବ୍ୟେତରକରୀ କ୍ରମାତ୍ ॥ ୫୪॥
ସବ୍ୟେତରାଙ୍ଗୀ ବିଜ୍ଞେୟୌ ହସ୍ତିଜିହ୍ଵା ୟଶସ୍ଵିନୀ ।
ସରସ୍ଵତୀ ତୁ ଜିହ୍ଵା ସ୍ୟାତ୍ ସୁଷୁମ୍ନାପୃଷ୍ଠନିର୍ଗତା ॥ ୫୫॥

ତତ୍ପାର୍ଶ୍ଵୟୋଃ ସ୍ଥିତୌ କର୍ଣୌ ଶଙ୍ଖିନୀ ଚ ପୟସ୍ଵିନୀ ।

ଗାନ୍ଧାରୀ ସବ୍ୟନେତ୍ରଂ ସ୍ୟାନ୍ ନେତ୍ରଂ ପୂଷା ଚ ଦକ୍ଷିଣମ୍ ॥ ୫୬॥

ଜ୍ଞାନକର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସ୍ୟୁର୍ନାଡ୍ୟଃ କଣ୍ଠାଦ୍ଵିନିଃସୃତାଃ ।

ନାଡ୍ୟୋ ହି ୟୋଗିନାଂ ଜ୍ଞେୟାଃ ସିରା ଏବ ନ ଚାପରାଃ ॥ ୫୭॥

ପ୍ରାଣାଦିବାୟୁ ସଞ୍ଚାରୋ ନାଡୀଷ୍ଵେବ ୟଥା ତଥା ।

ଜ୍ଞାତବ୍ୟୋ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ତଦ୍ଵ୍ୟାପାରଶ୍ଚ ଦୃ ଶ୍ୟତାମ୍ ॥ ୫୮॥

ୟୋଗୀ ତୁ ସଂୟମସ୍ଥାନେ ସଂୟମାତ୍ ସର୍ଵବିଦ୍ଭବେତ୍ ।

ପୂର୍ଵଜାତିପରିଜ୍ଞାନଂ ସଂସ୍କାରେ ସଂୟମାଦ୍ଭବେତ୍ ॥ ୫୯॥

ହସ୍ତ୍ୟାଦୀନାଂ ବଲାନି ସ୍ୟୁର୍ହସ୍ତ୍ୟାଦିସ୍ଥାନସଂୟମାତ୍ ।

ମୈତ୍ର୍ୟାଦି ଲଭତେ ୟୋଗୀ ମୈତ୍ର୍ୟାଦିସ୍ଥାନସଂୟମାତ୍ ॥ ୬୦॥

ଚନ୍ଦ୍ରେ ସ୍ୟାତ୍ ସଂୟମାତ୍ ତସ୍ୟ ତାରକାବ୍ୟୂହବେଦନମ୍ ।

ଧ୍ରୁବେ ତଦ୍ଗତିବଜ୍ଞ
ି ାନଂ ସୂର୍ୟେ ସ୍ୟାଦ୍ଭୁବନେଷୁ ଧୀଃ ॥ ୬୧॥

କାୟବ୍ୟୂହପରିଜ୍ଞାନଂ ନାଭିଚକ୍ରେ ତୁ ସଂୟମାତ୍ ।

କ୍ଷୁତ୍ପିପାସାନିବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୟାତ୍ କଣ୍ଠକୂ ପେ ତୁ ସଂୟମାତ୍ ॥ ୬୨॥

କୂ ର୍ମନାଡ୍ୟାଂ ଭବେତ୍ ସ୍ଥୈର୍ୟଂ ଊର୍ଧ୍ଵଜ୍ୟୋତିଷି ସିଦ୍ଧଧୀଃ ।

ଜିହ୍ଵାଗ୍ରେ ରସସଂବିତ୍ ସ୍ୟାନ୍ ନାସାଗ୍ରେ ଗନ୍ଧବେଦନମ୍ ॥ ୬୩॥

ଅଭ୍ୟାସାଦନିଶଂ ତସ୍ମାଦ୍ଦେହକାନ୍ତିଃ ଶୁଭାକୃ ତଃି ।

କ୍ଷୁଦାଦିବନ
ି ବ
ି ୃ ତ୍ତିଶ୍ଚ ଜାୟତେ ବତ୍ସରାର୍ଧତଃ ॥ ୬୪॥

ସଂବତ୍ସରେଣ ବିବଧ
ି ା ଜାୟନ୍ତେ ୟୋଗସିଦ୍ଧୟଃ ।
ୟଥେଷ୍ଟଚରିତଂ ଜ୍ଞାନମତୀତାଦ୍ୟର୍ଥଗୋଚରମ୍ ॥ ୬୫॥

ସ୍ଵଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟସଂଶୁଦ୍ଧିର୍ଜରାମରଣସଙ୍କ୍ଷୟଃ ।
ବୈରାଗ୍ୟେଣ ନିବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୟାତ୍ ସଂସାରେ ୟୋଗିନୋଽଚିରାତ୍ ॥ ୬୬॥

ଅଣିମାଦ୍ୟଷ୍ଟକଂ ତସ୍ୟ ୟୋଗସିଦ୍ଧସ୍ୟ ଜାୟତେ ।

ତେନ ମୁକ୍ତିବିରୋଧୋ ନ ଶିବସ୍ୟେବ ୟଥା ତଥା ॥ ୬୭॥

ଅଣିମା ଲଘିମା ଚୈବ ମହିମା ପ୍ରାପ୍ତିରୀଶିତା ।

ପ୍ରାକାମ୍ୟଂ ଚ ତଥେଶିତ୍ଵଂ ବଶିତ୍ଵଂ ୟତ୍ର କାମଦମ୍ ॥ ୬୮॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ପତଞ୍ଜଲିସେଶ୍ଵରସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷୋ ନାମ ଦଶମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।

୧୧. ବେଦବ୍ୟାସୋକ୍ତୋ ଭାରତପକ୍ଷଃ

ସର୍ଵଶାସ୍ତ୍ରାବିରୋଧେନ ବ୍ୟାସୋକ୍ତୋ ଭାରତେ ଦ୍ଵିଜୈଃ ।

ଗୃହ୍ୟତେ ସାଙ୍ଖ୍ୟପକ୍ଷାଦ୍ଧି ବେଦସାରୋଽଥ ବୈଦକ
ି ଃୈ ॥ ୧॥

ପୁରୁଷଃ ପ୍ରକୃ ତଶ୍ଚେ

ି ତି ଦ୍ଵୟାତ୍ମକମିଦଂ ଜଗତ୍ ।
ପରଃ ଶୟାନସ୍ତନ୍ମାତ୍ରପୁରେ ତୁ ପୁରୁଷଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୨॥

ତନ୍ମାତ୍ରାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମଭୂତାନି ପ୍ରାୟସ୍ତେ ତ୍ରିଗୁଣାଃ ସ୍ମୃତାଃ ।

ପ୍ରକୃ ତର୍ଗ
ି ୁଣସାମ୍ୟଂ ସ୍ୟାଦ୍ଗଣ
ୁ ାଃ ସତ୍ତ୍ଵଂ ରଜସ୍ତମଃ ॥ ୩॥

ବନ୍ଧଃ ପୁଂସୋ ଗୁଣାବେଶୋ ମୁକ୍ତିର୍ଗୁଣାବିବେକଧୀଃ ।

ଗୁଣସ୍ଵଭାବୈରାତ୍ମା ସ୍ୟାଦୁ ତ୍ତମୋ ମଧ୍ୟମୋଽଧମଃ ॥ ୪॥

ଉତ୍ତମଃ ସାତ୍ତ୍ଵିକଃ ଶ୍ଲେଷ୍ମପ୍ରକୃ ତଃି ସ ଜଲାତ୍ମକଃ ।

ରାଜସୋ ମଧ୍ୟମୋ ହ୍ୟାତ୍ମା ସ ପିତ୍ତପ୍ରକୃ ତର୍ମ
ି ତଃ ॥ ୫॥

ଅଧମସ୍ତାମସୋ ବାତପ୍ରକୃ ତର୍ୟ

ି ତ୍ ତମୋ ମରୁତ୍ ।
ସତ୍ତ୍ଵଂ ଶୁକ୍ଲଂ ରଜୋ ରକ୍ତଂ ଧୂମ୍ରଂ କୃ ଷ୍ଣଂ ତମୋ ମତମ୍ ॥ ୬॥

ଜଲାଗ୍ନିପବନାତ୍ମାନଃ ଶୁକ୍ଲରକ୍ତାସିତାସ୍ତତଃ ।
ତତ୍ତଦାକାରଚେଷ୍ଟାଦ୍ୟୈର୍ଲକ୍ଷ୍ୟନ୍ତେ ସାତ୍ତ୍ଵିକାଦୟଃ ॥ ୭॥

ପ୍ରିୟଙ୍ଗୁ ଦୁର୍ଵାଶସ୍ତ୍ରାବ୍ଜହେମବର୍ଣଃ କଫାତ୍ମକଃ ।

ଗୂଢାସ୍ଥିବନ୍ଧଃ ସୁସ୍ନିଗ୍ଧପୃଥୁବକ୍ଷା ବୃ ହତ୍ତମଃ ॥ ୮॥
ଗମ୍ଭୀରୋ ମାଂସଲଃ ସୌମ୍ୟୋ ଗଜଗାମୀ ମହାମନାଃ ।
ମୃଦଙ୍ଗନାଦୋ ମେଧାବୀ ଦୟାଲୁ ଃ ସତ୍ୟବାଗ୍ ଋଜୁ ଃ ॥ ୯॥

କ୍ଷୁତ୍ତୃଡ୍ ଦୁ ଃଖପରିକ୍ଲେଶୈରତପ୍ତୋ ଘର୍ମତସ୍ତଥା ।

ଅନେକପୁତ୍ରଭୃତ୍ୟାଢ୍ୟୋ ଭୂରିଶୁକ୍ରୋ ରତିକ୍ଷମଃ ॥ ୧୦॥

ଧର୍ମାତ୍ମା ମିତଭାଷୀ ଚ ନିଷ୍ଠୁରଂ ବକ୍ତି ନ କ୍ଵଚିତ୍ ।

ବାଲ୍ୟେଽପ୍ୟରୋଦନୋଲୋଲୋ ନ ବୁ ଭୂକ୍ଷାର୍ଦିତୋ ଭୃଶମ୍ ॥ ୧୧॥

ଭୂଙ୍କ୍ତେଽଲ୍ପଂ ମଧୁରଂ କୋଷ୍ଣଂ ତଥାପି ବଲବାନସୌ ।

ଅପ୍ରତୀକାରତୋ ବୈରଂ ଚିରଂ ଗୂଢଂ ବହତ୍ୟସୌ ॥ ୧୨॥

ଧୃତର୍ବ
ି ୁ ଦ୍ଧିଃ ସ୍ମୃତଃି ପ୍ରୀତିଃ ସୁଖଂ ଲଜ୍ଜାଙ୍ଗଲାଘବମ୍ ।
ଆନୃ ଣ୍ୟଂ ସମତାରୋଗ୍ୟମକାର୍ପଣ୍ୟମଚାପଲମ୍ ॥ ୧୩॥

ଇଷ୍ଟାପୂର୍ତବିଶେଷାଣାଂ କ୍ରତୂ ନାମବିକତ୍ଥନମ୍ ।

ଦାନେନ ଚାନୁ ଗ୍ରହଣମସ୍ପୃହା ଚ ପରାର୍ଥତଃ ॥ ୧୪॥

ସର୍ଵଭୂତଦୟା ଚେତି ଗୁଣୈର୍ଜ୍ଞେୟୋଽତ୍ର ସାତ୍ତ୍ଵିକଃ ।

ରଜୋଗୁଣପରିଚ୍ଛେଦ୍ୟୋ ରାଜସୋତ୍ର ୟଥା ଜନଃ ॥ ୧୫॥

ରଜଃ ପିତ୍ତଂ ତଦେବାଗ୍ନିରଗ୍ନିସ୍ତତ୍ ପିତ୍ତଜସ୍ତୁ ବା ।

ତୀବ୍ରତୃ ଷ୍ଣୋ ବୁ ଭୁକ୍ଷାର୍ତଃ ପୈତ୍ତିକୋଽମିତଭୋଜନଃ ॥ ୧୬॥

ପିଙ୍ଗକେଶୋଽଲ୍ପରୋମା ଚ ତାମ୍ରବକ୍ତ୍ରାଙ୍ଘ୍ରିହସ୍ତକଃ ।
ଘର୍ମାସହିଷ୍ଣୁରୁଷ୍ଣାଙ୍ଗଃ ସ୍ଵେଦନଃ ପୂତଗ
ି ନ୍ଧୟୁ କ୍ ॥ ୧୭॥

ସ୍ଵସ୍ଥୋ ବିରେଚନାଦେବଂ ମୃଦୁକୋଷ୍ଠୋଽତିକୋପନଃ ।

ଶୂରଃ ସୁଚରିତୋ ମାନୀ କ୍ଲେଶଭୀରୁଶ୍ଚ ପଣ୍ଡିତଃ ॥ ୧୮॥

ମାଲ୍ୟାନୁ ଲେପନାଦୀଚ୍ଛୁରତିସ୍ଵଚ୍ଛୋଜ୍ଜ୍ଵଲାକୃ ତଃି ।

ଅଲ୍ପଶୁକ୍ଲୋଽଲ୍ପକାମଶ୍ଚ କାମିନୀନାମନୀପ୍ସିତଃ ॥ ୧୯॥

ବାଲ୍ୟେପି ପଲିତଂ ଧତ୍ତେ ରକ୍ତରୋମାଥ ନୀଲିକାମ୍ ।

ବଲୀ ସାହସିକୋ ଭୋଗୀ ସଂପ୍ରାପ୍ତବିଭବଃ ସଦା ॥ ୨୦॥

ଭୁଙ୍କ୍ତେଽତିମଧୁରଂ ଚାର୍ଦ୍ରଂ ଭକ୍ଷ୍ୟଂ କଟ୍ଵମ୍ଲନସ୍ପ

ି ହ ୃ ଃ।
ନାତ୍ୟୁଷ୍ଣଭୋଜୀ ପାନୀୟମନ୍ତରା ପ୍ରଚୁରଂ ପିବନ୍ ॥ ୨୧॥

ନେତ୍ରଂ ତନ୍ଵ୍ ଅଲ୍ପପକ୍ଷ୍ମାସ୍ୟ ଭବେଚ୍ଛୀତଜଲପ୍ରିୟଃ ।

କୋପେନାର୍କାଭିତାପେନ ରାଗମାଶୁ ପ୍ରୟାତି ଚ ॥ ୨୨॥

ଅତ୍ୟାଗିତ୍ଵମକାରୁଣ୍ୟଂ ସୁଖଦୁ ଃଖୋପସେବନମ୍ ।

ଅହଙ୍କାରାଦସତ୍କାରଶ୍ଚିନ୍ତା ବୈରୋପସେବନମ୍ ॥ ୨୩॥

ପରଭାର୍ୟାପହରଣଂ ହ୍ରୀନାଶୋଽନାର୍ଜବଂ ତ୍ଵିତି ।

ରାଜସସ୍ୟ ଗୁଣାଃ ପ୍ରୋକ୍ତାସ୍ତାମସସ୍ୟ ଗୁଣା ୟଥା ॥ ୨୪॥

ଅଧର୍ମସ୍ତାମସୋ ଜ୍ଞେୟସ୍ତାମସୋ ବାତିକୋ ଜନଃ ।

ଅଧନ୍ୟୋ ମତ୍ସରୋ ଚୋରଃ ପ୍ରାକୃ ତୋ ନାସ୍ତିକୋ ଭୃଶମ୍ ॥ ୨୫॥

ଦୀର୍ଘସ୍ଫୁ ଟତ
ି କେଶାନ୍ତଃ କୃ ଶଃ କୃ ଷ୍ଣୋଽତିଲୋମଶଃ ।
ଅସ୍ନିଗ୍ଧବିରଲସ୍ଥୂ ଲଦନ୍ତୋ ଧୂସରବିଗ୍ରହଃ ॥ ୨୬॥

ଚଞ୍ଚଲାସ୍ୟ ଧୃତର୍ବ
ି ୁ ଦ୍ଧିଶ୍ଚେଷ୍ଟା ଦୃ ଷ୍ଟିର୍ଗତିଃ ସ୍ମୃତଃି ।
ସୌହାର୍ଦମସ୍ଥିରଂ ତସ୍ୟ ପ୍ରଲାପୋଽସଙ୍ଗତଃ ସଦା ॥ ୨୭॥

ବହ୍ଵାଶୀ ମୃଗୟାଶୀଲୋ ମଲିଷ୍ଠଃ କଲହପ୍ରିୟଃ ।

ଶୀତାସହିଷ୍ଣୁଶ୍ଚପଲୋ ଦୋଷଧୀର୍ଜର୍ଜରସ୍ଵରଃ ॥ ୨୮॥

ସନ୍ନସକ୍ତଚଲାଲାପୋ ଗୀତବାଦ୍ୟରତଃ ସଦା ।

ମଧୁରାଦ୍ୟୁପଭୋଗୀ ଚ ଭକ୍ଷ୍ୟପକ୍ଵାମ୍ଲସସ୍ପୃହଃ ॥ ୨୯॥

ଅଲ୍ପପିତ୍ତକଫଃ ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟୋଽସ୍ଵଲ୍ପନଦ୍ର
ି ୋଽଲ୍ପଜୀବନଃ ।
ଏବମାଦିଗୁଣୈର୍ଜ୍ଞେୟସ୍ତାମସୋ ବାତିକୋ ଜନଃ ॥ ୩୦॥

ପଞ୍ଚଭୂତଗୁଣାନ୍ ବକ୍ଷ୍ୟେ ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟାନ୍ ନାତିଭେଦିନଃ ।

ଜଙ୍ଗମାନାଂ ଚ ସର୍ଵେଷାଂ ଶରୀରେ ପଞ୍ଚ ଧାତବଃ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକଶଃ ପ୍ରଭିଦ୍ୟନ୍ତେ ୟୈ ଃ ଶରୀରଂ ବିଚେଷ୍ଟତେ ॥ ୩୧॥

ତ୍ଵକ୍ ଚ ମାଂସଂ ତଥାସ୍ଥୀନି ମଜ୍ଜା ସ୍ନାୟୁ ଶ୍ଚ ପଞ୍ଚମଃ ।

ଇତ୍ୟେତଦିହ ସଙ୍ଘାତଂ ଶରୀରେ ପୃଥିବୀମୟମ୍ ॥ ୩୨॥

ତେଜୋ ହ୍ୟଗ୍ନିସ୍ତଥା କ୍ରୋଧଶ୍ଚକ୍ଷୁରୁଷ୍ମା ତଥୈବ ଚ ।

ଅଗ୍ନିର୍ଜରୟତେ ୟଚ୍ଚ ପଞ୍ଚାଗ୍ନେୟାଃ ଶରୀରିଣଃ ॥ ୩୩॥

ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଘ୍ରାଣଂ ତଥାପ୍ୟଞ୍ଚ ହୃ ଦୟଂ କୋଷ୍ଠଂ ଏବ ଚ ।

ଆକାଶାତ୍ ପ୍ରାଣିନାଂ ଏତେ ଶରୀରେ ପଞ୍ଚ ଧାତବଃ ॥ ୩୪॥

ଶ୍ଲେଷ୍ମା ପିତ୍ତମଥ ଖେଦୋ ବସା ଶୋଣିତଂ ଏବ ଚ ।

ଇତ୍ୟାପଃ ପଞ୍ଚଧା ଦେହେ ଭବନ୍ତି ପ୍ରାଣିନାଂ ସଦା ॥ ୩୫॥

ପ୍ରାଣାତ୍ ପ୍ରଣୀୟତେ ଦେହୀ ବ୍ୟାନାଦ୍ଵ୍ୟାୟଚ୍ଛତେ ତଥା ।

ଗଚ୍ଛତ୍ୟପାନୋଽଧଶ୍ଚୈବ ସମାନୋ ହୃ ଦ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ॥ ୩୬॥

ଉଦାନାଦୁ ଚ୍ଛ୍ଵସିତ ି ଚ ପ୍ରତିଭେଦାଚ୍ଚ ଭାଷତେ ।

ଇତ୍ୟେତେ ବାୟବଃ ପଞ୍ଚ ଚେଷ୍ଟୟନ୍ତୀହ ଦେହିନମ୍ ॥ ୩୭॥

ଇଷ୍ଟଶ୍ଚାନିଷ୍ଟଗନ୍ଧଶ୍ଚ ମଧୁରଃ କଟୁରେବ ଚ ।

ନିର୍ହାରୀ ସଙ୍ଗତଃ ସ୍ନିଗ୍ଧୋ ରୁକ୍ଷୋ ବିଶଦ ଏବ ଚ ।
ଏବଂ ନବବିଧୋ ଜ୍ଞେୟଃ ପାର୍ଥିବୋ ଗନ୍ଧବିସ୍ତରଃ ॥ ୩୮॥

ମଧୁରୋ ଲବଣସ୍ତିକ୍ତଃ କଷାୟୋଽମ୍ଲଃ କଟୁସ୍ତଥା ।

ଏବଂ ଷଡଧ
୍ଵି ବିସ୍ତାରୋ ରସୋ ବାରିମୟଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୩୯॥

ହ୍ରସ୍ଵୋ ଦୀର୍ଘସ୍ତଥା ସ୍ଥୂ ଲଶ୍ଚତୁ ରସ୍ରୋଽଥ ବୃ ତ୍ତବାନ୍ ।

ଶୁକ୍ଲଃ କୃ ଷ୍ଣସ୍ତଥା ରକ୍ତୋ ନୀଲଃ ପୀତୋଽରୁଣସ୍ତଥା ॥ ୪୦॥

କଠିନଶ୍ଚିକ୍କଣଃ ଶ୍ଲକ୍ଷ୍ଣଃ ପିଚ୍ଛିଲୋ ମୃଦୁଦାରୁଣଃ ।

ଏବଂ ଷୋଡଶବିସ୍ତାରୋ ଜ୍ୟୋତୀରୂପୋ ଗୁଣଃ ସ୍ମୃତଃ ॥ ୪୧॥

ଉଷ୍ଣଃ ଶୀତଃ ସୁଖୋ ଦୁ ଃଖଃ ସ୍ନିଗ୍ଧୋ ବିଶଦ ଏବ ଚ ।

ତଥା ଖରୋ ମୃଦୂ ରୂକ୍ଷୋ ଲଘୁର୍ଗୁରୁତରୋଽପି ଚ ।
ଏବ୍ଗ୍ ଦ୍ଵାଦଶବିସ୍ତାରୋ ବାୟବ୍ୟୋ ଗୁଣ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୪୨॥

ଷଡ୍ଜର୍ଷଭୌ ଚ ଗାନ୍ଧାରୋ ମଧ୍ୟମଃ ପଞ୍ଚମସ୍ତଥା ।

ଧୈବତୋ ନିଷଧଶ୍ଚୈବ ସପ୍ତୈତେ ଶବ୍ଦଜା ଗୁଣାଃ ॥ ୪୩॥

ଆକାଶଜଂ ଶବ୍ଦମାହୁ ରେଭିର୍ଵାୟୁ ଗୁଣୈଃ ସହ ।

ଅବ୍ୟାହତୈଶ୍ଚେତୟତେ ନ ବେତ୍ତି ବିଷମସ୍ଥିତୈଃ ॥ ୪୪॥

ଆପ୍ୟାୟ୍ୟନ୍ତେ ଚ ତେ ନିତ୍ୟଂ ଧାତବସ୍ତୈସ୍ତୁ ପଞ୍ଚଭିଃ ।

ଆପୋଽଗ୍ନିର୍ମରୁତଶ୍ଚୈବ ନିତ୍ୟଂ ଜାଗ୍ରତି ଦେହିଷୁ ॥ ୪୫॥

ଚତୁ ର୍ଵ୍ୟୂହାତ୍ମକୋ ବିଷ୍ଣୁଶ୍ଚତୁ ର୍ଧୈବାକରୋଜ୍ଜଗତ୍ ।

ବ୍ରହ୍ମକ୍ଷତ୍ରିୟବିଟ୍ଶଦ୍ରାଂଶ୍ଚତୁ
ୂ ର୍ଵର୍ଣାନ୍ ଗୁଣାତ୍ମକାନ୍ ॥ ୪୬॥

ବିପ୍ରଃ ଶୁକ୍ଲୋ ନୃ ପୋ ରକ୍ତଃ ପୀତୋ ବୈଶ୍ୟୋଽନ୍ତ୍ୟଜୋସିତଃ ।

ବିସ୍ତୃତ୍ୟ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରେ ହି ତେଷାଂ କର୍ମ ସମୀରିତମ୍ ॥ ୪୭॥

ଏକସ୍ମିନ୍ନ୍ ଏବ ବର୍ଣେ ତୁ ଚାତୁ ର୍ଵର୍ଣ୍ୟେ ଗୁଣାତ୍ମକମ୍ ।

ମୋକ୍ଷଧର୍ମେଽଧିକାରିତ୍ଵସିଦ୍ଧୟେ ମୁନର
ି ଭ୍ୟଧାତ୍ ॥ ୪୮॥

ସ କର୍ମଦେବତାୟୋଗଜ୍ଞାନକାଣ୍ଡେଷ୍ଵ୍ ଅନୁ କ୍ରମାତ୍ ।

ପ୍ରବର୍ତୟତି ତତ୍କର୍ମପରିପାକକ୍ରମଂ ବିଦନ୍ ॥ ୪୯॥

ଋଜବଃ ଶୁଦ୍ଧବର୍ଣାଭାଃ କ୍ଷମାବନ୍ତୋ ଦୟାଲବଃ ।

ସ୍ଵଧର୍ମନିରତା ୟେ ସ୍ୟୁସ୍ତେ ଦ୍ଵିଜେଷୁ ଦ୍ଵିଜାତୟଃ ॥ ୫୦॥

କାମଭୋଗପ୍ରିୟାସ୍ତୀକ୍ଷ୍ଣାଃ କ୍ରୋଧନାଃ ପ୍ରିୟସାହସାଃ ।

ତ୍ୟକ୍ତସ୍ଵଧର୍ମା ରକ୍ତାଙ୍ଗାସ୍ତେ ଦ୍ଵିଜା କ୍ଷତ୍ରତାଂ ଗତାଃ ॥ ୫୧॥

ଗୋଷୁ ବୃ ତ୍ତିଂ ସମାଧାୟ ପୀତାଃ କୃ ଷ୍ୟୁପଜୀବିନଃ ।

ସ୍ଵଧର୍ମାନ୍ ନାନୁ ତଷ୍ଠ
ି ନ୍ତି ତେ ଦ୍ଵିଜା ବୈଶ୍ୟତାଂ ଗତାଃ ॥ ୫୨॥

ହିଂସାନୃ ତପ୍ରିୟା ଲୁ ବ୍ଧାଃ ସର୍ଵକର୍ମୋପଜୀବିନଃ ।

କୃ ଷ୍ଣାଃ ଶୌଚପରିଭ୍ରଷ୍ଟାସ୍ତେ ଦ୍ଵିଜାଃ ଶୂଦ୍ରତାଂ ଗତାଃ ॥ ୫୩॥

ସମୟାଚାରନିଃଶେଷକୃ ତ୍ୟଭେଦୈର୍ଵିମୋହୟନ୍ ।
ମୋକ୍ଷଦୋ ବିଷ୍ଣୁରେବ ସ୍ୟାଦ୍ଦେବଦୈତେୟରକ୍ଷସାମ୍ ॥ ୫୪॥

ଚତୁ ର୍ଭିର୍ଜନ୍ମଭିର୍ମୁକ୍ତିର୍ଦ୍ଵେଷେଣ ଭଜତସ୍ତବ ।

ଭବେଦିତ ି ବରୋ ଦତ୍ତଃ ପୁଣ୍ଡରୀକାୟ ବିଷ୍ଣୁନା ॥ ୫୫॥

ରଜଃସତ୍ତ୍ଵତମୋମାର୍ଗୈସ୍ତଦାତ୍ମାନଃ ସ୍ଵକର୍ମଭିଃ ।
ପ୍ରାପ୍ୟତେ ବିଷ୍ଣୁରେବୈକୋ ଦେବଦୈତ୍ୟନିଶାଚରୈଃ ॥ ୫୬॥

ବ୍ରହ୍ମବିଷ୍ଣୁହରାଖ୍ୟାଭିଃ ସୃଷ୍ଟିସ୍ଥିତିଲୟାନପି ।
ହରିରେବ କରୋତ୍ୟେକୋ ରଜଃସତ୍ତ୍ଵତମୋବଶାତ୍ ॥ ୫୭॥

ସାତ୍ତ୍ଵିକାସ୍ତ୍ରିଦଶାଃ ସର୍ଵେ ତ୍ଵସୁରା ରାଜସା ମତାଃ ।

ତାମସା ରାକ୍ଷସା ଶୀଲପ୍ରକୃ ତ୍ୟାକୃ ତବ
ି ର୍ଣତଃ ॥ ୫୮॥

ଧର୍ମଃ ସୁରାଣାଂ ପକ୍ଷଃ ସ୍ୟାଦଧର୍ମୋଽସୁରରକ୍ଷସାମ୍ ।

ପିଶାଚାଦେରଧର୍ମଃ ସ୍ୟାଦେଷାଂ ଲକ୍ଷ୍ମ ରଜସ୍ତମଃ ॥ ୫୯॥

ଈଶ୍ଵରାଜ୍ଜ୍ଞାନମନଚ୍ଛେ
୍ଵି ଚ୍ଛ୍ରିୟମିଚ୍ଛେଦ୍ଧୁ ତାଶନାତ୍ ।
ଆରୋଗ୍ୟଂ ଭାସ୍କରାଦିଚ୍ଛେନ୍ମୋକ୍ଷମିଚ୍ଛେଜ୍ଜନାର୍ଦନାତ୍ ॥ ୬୦॥

ୟସ୍ମିନ୍ ପକ୍ଷେ ତୁ ୟୋ ଜାତଃ ସୁରୋ ବାପ୍ୟସୁରୋଽପି ବା ।

ସ୍ଵଧର୍ମ ଏବ ତସ୍ୟ ସ୍ୟାଦଧର୍ମେଽପ୍ୟତ୍ର ଧର୍ମବିତ୍ ॥ ୬୧॥

ବେଦତ୍ରୟୋକ୍ତା ୟେ ଧର୍ମାସ୍ତେଽନୁ ଷ୍ଠେୟାସ୍ତୁ ସାତ୍ତ୍ଵିକୈଃ ।

ଅଧର୍ମୋଽଥର୍ଵବେଦୋକ୍ତୋ ରାଜସୈସ୍ତାମସୈଃ ଶ୍ରିତଃ ॥ ୬୨॥

ବିଷ୍ଣୁକ୍ରମଣପର୍ୟନ୍ତୋ ୟୋଗୋଽସ୍ମାକଂ ୟଥା ତଥା ।

ରାଜସୈସ୍ତାମସୈର୍ବ୍ରହ୍ମରୁଦ୍ରାବ୍ ଇଜ୍ୟୌ ତୁ ତଦ୍ଗଣ
ୁ ୌ ॥ ୬୩॥

ନିଜଧର୍ମପଥାୟାତାନନୁ ଗହ
ୃ ୍ଣାତ୍ୟସୌ ହରିଃ ।
ମୁଚ୍ୟତେ ନିଜଧର୍ମେଣ ପରଧର୍ମୋ ଭୟାବହଃ ॥ ୬୪॥
ଏକ ଏବ ପରୋ ବିଷ୍ଣୁଃ ସୁରାସୁରନିଶାଚରାନ୍ ।
ତ୍ରିଗୁଣାନୁ ଗୁଣଂ ନିତ୍ୟମନୁ ଗହ
ୃ ୍ଣାତି ଲୀଲୟା ॥ ୬୫॥

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ ବେଦବ୍ୟାସୋକ୍ତୋ ଭାରତପକ୍ଷୋ

ନାମୈକାଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ।
୧୨. ବେଦାନ୍ତପକ୍ଷଃ

ବେଦାନ୍ତଶାସ୍ତ୍ରସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ ସଙ୍କ୍ଷେପାଦଥ କଥ୍ୟତେ ।

ତଦର୍ଥପ୍ରବଣାଃ ପ୍ରାୟଃ ସିଦ୍ଧାନ୍ତାଃ ପରବାଦିନାମ୍ ॥ ୧॥

ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣକୃ ତଃୈ ପୁଣ୍ୟୈର୍ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାଧିକାରିଭିଃ ।

ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟାଦିବାକ୍ୟାର୍ଥୋ ବ୍ରହ୍ମ ଜିଜ୍ଞାସ୍ୟତେ ବୁ ଧୈଃ ॥ ୨॥

ନିତ୍ୟାନିତ୍ୟବିବେକିତ୍ଵମିହାମୁତ୍ରଫଲାସ୍ପୃହା ।
ଶମୋ ଦମୋ ମୁମକ୍ଷ
ୁ ୁତ୍ଵଂ ୟସ୍ୟ ତସ୍ୟାଧିକାରିତା ॥ ୩॥

ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟେବ ନାନ୍ୟସ୍ତ୍ଵଂ ତଚ୍ଛବ୍ଦାର୍ଥଃ ପରେଶ୍ଵରଃ ।

ତ୍ଵଂଶବ୍ଦାର୍ଥୋ ପୁରୋବର୍ତୀ ତିର୍ୟଙ୍ମର୍ତ୍ୟାଦିକୋଽପରଃ ॥ ୪॥

ତାଦାତ୍ମ୍ୟମସି ଶବ୍ଦାର୍ଥୋ ଜ୍ଞେୟସ୍ତତ୍ତ୍ଵମ୍ପଦାର୍ଥୟୋଃ ।

ସୋଽୟଂ ପୁରୁଷ ଇତ୍ୟାଦି ବାକ୍ୟେ ତାଦାତ୍ମ୍ୟବନ୍ ମତଃ ॥ ୫॥

ସ୍ୟାନ୍ ମତଂ ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟାଦିବାକ୍ୟଂ ସିଦ୍ଧାର୍ଥବୋଧନାତ୍ ।

କଥଂ ପ୍ରବର୍ତକଂ ପୁଂସାଂ ବିଧିରେବ ପ୍ରବର୍ତକଃ ॥ ୬॥

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧି

ି ଭିଃ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ ।
ୟଜମାନାଃ ପ୍ରଶସ୍ୟନ୍ତେ ତତ୍ତ୍ଵବାଦୈରହ
ି ାରୁଣୈଃ ॥ ୭॥

ବୁ ଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟଶରୀରେଭ୍ୟୋ ଭିନ୍ନ ଆତ୍ମା ବିଭୁର୍ଧ୍ରୁବଃ ।

ନାନାଭୂତଃ ପ୍ରତିକ୍ଷେତ୍ରମର୍ଥବିତ୍ତିଷୁ ଭାସତେ ॥ ୮॥

ବ୍ୟର୍ଥାତୋ ବ୍ରହ୍ମଜିଜ୍ଞାସା ବାକ୍ୟସ୍ୟାନ୍ୟପରତ୍ଵତଃ ।

ଅତ୍ର ବ୍ରୂ ମଃ ସମାଧାନଂ ନ ଲିଙ୍ ଏବ ପ୍ରବର୍ତକଃ ॥ ୯॥

ଇଷ୍ଟସାଧନତାଜ୍ଞାନାଦପି ଲୋକଃ ପ୍ରବର୍ତତେ ।

ପୁତ୍ରସ୍ତେ ଜାତ ଇତ୍ୟାଦୌ ବିଧିରୂପୋ ନ ତାଦୃ ଶଃ ॥ ୧୦॥

ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିବଧ

ି ୟସ୍ତ୍ଵ୍ ଆରୁଣେ ସ୍ଥିତାଃ ।
ବୋଧଂ ବିଦଧତେ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟଜ୍ଞାନାଦ୍ଭ୍ର ାନ୍ତଚେତସାମ୍ ॥ ୧୧॥

ସ୍ୟାଦେତତ୍ କାମ୍ୟକର୍ମାଣି ପ୍ରତିସଦ୍ଧ

ି ାନି ବର୍ଜୟନ୍ ।
ବିହତ
ି ଂ କର୍ମ କୁ ର୍ଵାଣଃ ଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣଃ ପୁମାନ୍ ।
ସ୍ଵୟଂ ଏବ ଭବେଜ୍ଜ୍ଞାନୀ ଗୁରୁବାକ୍ୟାନପେକ୍ଷୟା ॥ ୧୨॥

ତଦୟୁ କ୍ତଂ ନ ବିଜ୍ଞାନଂ କର୍ମଭିଃ କେବଲୈର୍ଭବେତ୍ ।

ଗୁରୁପ୍ରସାଦଜନ୍ୟଂ ହି ଜ୍ଞାନମିତ୍ୟୁକ୍ତମାରୁଣୈଃ ॥ ୧୩॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ ପ୍ରବଣତାଂ ବୁ ଦ୍ଧେଃ କର୍ମାଣ୍ୟୁତ୍ପାଦ୍ୟ ଶକ୍ତିତଃ ।

କୃ ତାର୍ଥାନ୍ୟସ୍ତମାୟାନ୍ତି ପ୍ରାବୃ ଡନ୍ତେ ଘନା ଇବ ॥ ୧୪॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ପ୍ର ବଣବୁ ଦ୍ଧେସ୍ତୁ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାଧିକାରିଣଃ ।

ସ୍ୟାଦେବ ବ୍ରହ୍ମଜିଜ୍ଞାସା ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟାଦିଭିର୍ଗୁରୋଃ ॥ ୧୫॥

ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟାଦି ବାକ୍ୟୌଘୋ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତୋ ହି ପୁନଃ ପୁନଃ ।

ଗୁର୍ଵନୁ ଗ୍ରହହୀନସ୍ୟ ନାତ୍ମା ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରକାଶତେ ॥ ୧୬॥

ଆତ୍ମାବିଦ୍ୟାନିମିତ୍ତୋତ୍ଥଃ ପ୍ରପଞ୍ଚଃ ପାଞ୍ଚଭୌତିକଃ ।

ନିବର୍ତତେ ୟଥା ତୁ ଚ୍ଛଂ ଶରୀରଭୁବନାତ୍ମକମ୍ ।
ତଥା ବ୍ରହ୍ମବିବର୍ତଂ ତୁ ବିଜ୍ଞେୟମଖିଲଂ ଜଗତ୍ ॥ ୧୭॥

ବେଦାନ୍ତୋକ୍ତାତ୍ମବିଜ୍ଞାନବିପରୀତମତିସ୍ତୁ ୟା ।
ଆତ୍ମନ୍ୟବିଦ୍ୟା ସାନାଦିଃ ସ୍ଥୂ ଲସୂକ୍ଷ୍ମାତ୍ମନା ସ୍ଥିତା ॥ ୧୮॥

ଆତ୍ମନଃ ଖଂ ତତୋ ବାୟୁ ର୍ଵାୟୋରଗ୍ନିସ୍ତତୋ ଜଲମ୍ ।

ଜଲାତ୍ ପୃଥିବ୍ୟଭୂଦ୍ଭୂମେର୍ଵ୍ରୀହ୍ୟାଦ୍ୟୌଷଧୟୋଽଭବନ୍ ॥ ୧୯॥

ଔଷଧିଭ୍ୟୋଽନ୍ନମନ୍ନାତ୍ ତୁ ପୁରୁଷଃ ପଞ୍ଚକୋଶବାନ୍ ।

ଅପଞ୍ଚୀକୃ ତତନ୍ମାତ୍ରଃ ସୂକ୍ଷ୍ମଭୂତାତ୍ମକୋ ଜନଃ ।
ସ୍ଥୂ ଲୀଭବତୀ ତଦ୍ଭେଦସ୍ତିର୍ୟଙ୍ନରସୁରାତ୍ମକଃ ॥ ୨୦॥
ଧର୍ମାଧିକ୍ୟେ ତୁ ଦେବତ୍ଵଂ ତିର୍ୟକ୍ତ୍ଵଂ ସ୍ୟାଦଧର୍ମତଃ ।
ତୟୋଃ ସାମ୍ୟେ ମନୁ ଷ୍ୟତ୍ଵମିତ ି ତ୍ରେଧା ତୁ କର୍ମଭିଃ ॥ ୨୧॥

ତ୍ଵଗସୃଙ୍ମାଂସମେଦୋଽସ୍ଥିମଜ୍ଜାଶୁକ୍ରାଣି ଧାତବଃ ।
ସପ୍ତାନ୍ନପରିଣାମାଃ ସ୍ୟୁଃ ପୁଂସ୍ତ୍ରୀତ୍ଵମପି ନ ସ୍ଵତଃ ॥ ୨୨॥

ଶୁକ୍ରାଧିକ୍ୟେ ପୁମାନ୍ ଗର୍ଭେ ରକ୍ତାଧିକ୍ୟେ ବଧୂସ୍ତଥା ।

ନପୁଂସକଂ ତୟୋଃ ସାମ୍ୟେ ମାତୁ ଃ ସଞ୍ଜାୟତେ ସଦା ॥ ୨୩॥

ମଜ୍ଜାସ୍ଥିସ୍ନାୟବଃ ଶୁକ୍ରାଦ୍ରକ୍ତାତ୍ ତ୍ଵଙ୍ମାଂସଶୋଣିତାଃ ।

ଷଟ୍କୋଶାଖ୍ୟଂ ଭବେଦେତତ୍ ପିତୁର୍ମାତୁ ସ୍ତ୍ରୟଂ ତ୍ରୟମ୍ ॥ ୨୪॥

ବୁ ଭୁକ୍ଷା ଚ ପିପାସା ଚ ଶୋକମୋହୌ ଜରାମୃତୌ ।

ଷଡୂର୍ମୟଃ ପ୍ରାଣବୁ ଦ୍ଧିଦେହେଷୁ ସ୍ୟାଦ୍ଦ୍ଵୟଂ ଦ୍ଵୟମ୍ ॥ ୨୫॥

ଆତ୍ମତ୍ଵେନ ଭ୍ରମନ୍ତ୍ୟତ୍ର ବାଦିନଃ କୋଶପଞ୍ଚକେ ।

ଅନ୍ନପ୍ରାଣମନୋଜ୍ଞାନମୟାଃ କୋଶାସ୍ତଥାତ୍ମନଃ ॥ ୨୬॥

ଆନନ୍ଦମୟକୋଶଶ୍ଚ ପଞ୍ଚକୋଶା ଇତୀରିତାଃ ।

ମୟଙ୍ଵିକାରେ ବିହତ
ି ଇତ୍ୟାନନ୍ଦମୟୋଽଭ୍ୟସନ୍ ॥ ୨୭॥

ଗୃହ୍ଣାତ୍ୟନ୍ନମୟାତ୍ମାନଂ ଦେହଂ ଲୋକାୟତଃ ଖଲୁ ।

ଦେହୈଃ ପରିମିତଂ ପ୍ରାଣମୟମାରହତା ବିଦୁଃ ॥ ୨୮॥

ବିଜ୍ଞାନମୟମାତ୍ମାନଂ ବୌଦ୍ଧା ଗୃହ୍ଣନ୍ତି ନାପରମ୍ ।

ଆନନ୍ଦମୟମାତ୍ମାନଂ ବୈଦକ
ି ାଃ କେଚିଦୂଚରେ
ି ॥ ୨୯॥

ଅହଙ୍କାରାତ୍ମବାଦୀ ତୁ ପ୍ରାହ ପ୍ରାୟୋ ମନୋମୟମ୍ ।

କର୍ତୃତ୍ଵାଦିଭିରସ୍ପୃଷ୍ଟୋ ଗ୍ରାହ୍ୟ ଅନ୍ୟଥାବିନ୍ମତେ ॥ ୩୦॥

କର୍ତୃତ୍ଵଂ କର୍ମକାଣ୍ଡସ୍ଥୈର୍ଦେବତାକାଣ୍ଡମାଶ୍ରିତୈଃ ।
ଅବଶ୍ୟାଶ୍ରୟଣୀୟଂ ହି ନାନ୍ୟଥା କର୍ମ ସିଧ୍ୟତି ॥ ୩୧॥

ବସନ୍ତେ ବ୍ରାହ୍ମଣୋଽତ୍ରାଗ୍ନୀନ୍ ଆଦଧୀତେତି ବୈ ବିଧୌ ।

ଦେହୋ ବାତ୍ମବିଶଷ୍ଟ
ି ୋ ବା କୋଧିକାରୀ ତୁ କର୍ମଣି ॥ ୩୨॥

ଅଚେତନତ୍ଵାଦ୍ଦେହସ୍ୟ ସ୍ଵର୍ଗକାମାଦ୍ୟସମ୍ଭବାତ୍ ।
ନ ଜାଘଟୀତି କର୍ତୃତ୍ଵଂ ନାଶିତ୍ଵାତ୍ ତତ୍ର କର୍ମଣି ॥ ୩୩॥

ଆତ୍ମନୋ ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ଵାଦିଜାତିରେବ ନ ବିଦ୍ୟତେ ।

ଜାତିବର୍ଣାଶ୍ରମାବସ୍ଥାବିକାରେଭ୍ୟୋଽପି ସୋଽପରଃ ॥ ୩୪॥

ବିଶଷ୍ଟ
ି ୋ ନାପରଃ କଶ୍ଚିଦ୍ଵିଦ୍ୟତେ ଦେହଦେହିନୋଃ ।
ଅତଃ କାଲ୍ପନକ
ି ଃ କର୍ତା ବିଜ୍ଞେୟସ୍ତତ୍ର କର୍ମଣି ॥ ୩୫॥

ନେତି ନେତ୍ୟୁଚ୍ୟମାନେ ତୁ ପଞ୍ଚକୋଶେ କ୍ରମେଣ ୟଃ ।

ଭାସତେ ତତ୍ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସ୍ୟାଦବିଦ୍ୟା ତତୋଽନ୍ୟଥା ॥ ୩୬॥

ଆତ୍ମସ୍ଵରୂପମାଚ୍ଛାଦ୍ୟ ବିକ୍ଷେପାନ୍ ସା କରୋତ୍ୟଲମ୍ ।

ଅହଙ୍କାରାଖ୍ୟବିକ୍ଷେପଃ କାମାତ୍ କର୍ମଫଲଂ ସଦା ॥ ୩୭॥

ମୂଲଭୂତୋଽଖିଲଭ୍ରାନ୍ତେର୍ବିଭ୍ରାଣୋ ଦୁ ଃଖସନ୍ତତିମ୍ ।
ବ୍ୟବହାରାନ୍ କରୋତ୍ୟୁଚ୍ଚୈଃ ସର୍ଵାନ୍ ଲୌକିକବୈଦକ
ି ାନ୍ ।
ମାତୃ ମାନପ୍ରମେୟାଦିଭିନ୍ନାନ୍ ସର୍ଵସ୍ୟ ସତ୍ୟବତ୍ ॥ ୩୮॥

ନିଷ୍କ୍ରିୟସ୍ୟ ତ୍ଵସଙ୍ଗସ୍ୟ ଚିନ୍ମାତ୍ରସ୍ୟାତ୍ମନଃ ଖଲୁ ।

ସ୍ଵତୋ ନ ବ୍ୟବହାରୋଽୟଂ ସମ୍ଭବତ୍ୟନପେକ୍ଷିଣଃ ॥ ୩୯॥

ଜଡଶ୍ଚେତତ୍ୟହଙ୍କାରଶ୍ଚୈତନ୍ୟାଧ୍ୟାସନାଦ୍ଧ୍ରୁ ବମ୍ ।
ଅନ୍ୟବସ୍ତ୍ଵନ୍ତରାଧ୍ୟାସାଦାତ୍ମାନ୍ୟତ୍ଵେନ ଭାସତେ ॥ ୪୦॥

ଇଦଂ ଅଂଶୋ ଦ୍ଵିଧାଭୂତସ୍ତତ୍ର ପ୍ରାଣଃ କ୍ରିୟାଶ୍ରୟଃ ।

ଜ୍ଞାନାଧାରୋଽପରୋ ବୁ ଦ୍ଧିର୍ମନ ଇତ୍ୟଂଶ ଈରିତଃ ॥ ୪୧॥

ତସ୍ୟ ଚେଷ୍ଟାଦୟୋଽପୀଷ୍ଟାଃ ପ୍ରାଣାଦ୍ୟାଃ ପଞ୍ଚ ବାୟବଃ ।

କରଣାଦ୍ୟାଃ କ୍ରିୟାଭେଦବାଗାଦିଦ୍ଵାରକାସ୍ତଥା ।
ଦ୍ଵିଧାନ୍ତଃକରଣଂ ବୁ ଦ୍ଧିର୍ମନଃ କାର୍ୟବଶାଦିହ ॥ ୪୨॥
ଆତ୍ମୈବ କେବଲଃ ସାକ୍ଷାଦହମ୍ବଦ୍ଧୌ
ୁ ତୁ ଭାତି ଚେତ୍ ।
କୃ ଶୋଽସ୍ମୀତି ମତୌ ଭାତି କେବଲୋ ନେତି ତଦ୍ଵଦ ॥ ୪୩॥

କୃ ଶାଦୟୋଽତ୍ର ଦୃ ଶ୍ୟତ୍ଵାନ୍ ନାତ୍ମଧର୍ମା ୟଥା ମତାଃ ।

ମୁଖାଦୟୋଽପି ଦେହସ୍ଥା ନାତ୍ମଧର୍ମାସ୍ତଥୈବ ଚ ॥ ୪୪॥

ମାତୃ ମାନପ୍ରମେୟେଭ୍ୟୋ ଭିନ୍ନ ଆତ୍ମାତ୍ମବିନ୍ମତେ ।

ତଥୈବ ଚୋପପାଦ୍ୟଃ ସ୍ୟାନ୍ ନିରସ୍ୟ ପରବାଦିନଃ ॥ ୪୫॥

ଅନାତ୍ମା ବିଷୟଶ୍ଚେତି ପ୍ରତିପାଦ୍ୟୋ ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ।

ଘଟୋଽହମିତ ି କସ୍ୟାପି ପ୍ରତିପତ୍ତେରଭାବତଃ ॥ ୪୬॥

ରୂପାଦିମତ୍ତ୍ଵାଦ୍ଦୃ ଶ୍ୟତ୍ଵାଜ୍ଜଡତ୍ଵାଦ୍ଭୌତିକତ୍ଵତଃ ।
ଅନ୍ନବଚ୍ ଚାଦନୀୟତ୍ଵାତ୍ ଶ୍ଵାଦେର୍ନାତ୍ମା କଲେବରମ୍ ॥ ୪୭॥

ଦେହତୋ ବ୍ୟତିରେକେଣ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରକାଶନାତ୍ ।

ଅତସ୍ତ୍ଵନ୍ନମୟୋ ଦେହୋ ନାତ୍ମା ଲୋକାୟତେରିତଃ ॥ ୪୮॥

ପ୍ରାଣୋଽପ୍ୟାତ୍ମା ନ ବାୟୁତ୍ଵାଜ୍ଜଡତ୍ଵାଦ୍ବାହ୍ୟବାୟୁ ବତ୍ ।

ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ନ ଚାତ୍ମା ସ୍ୟାତ୍ କରଣତ୍ଵାତ୍ ପ୍ରଦୀପବତ୍ ॥ ୪୯॥

ଚଞ୍ଚଲତ୍ଵାନ୍ ମନୋ ନାତ୍ମା ସୁଷୁପ୍ତୌ ତଦସମ୍ଭବାତ୍ ।

ସୁଖେ ପର୍ୟବସାନାଂ ଚ ସୁଖଂ ଏବାତ୍ମବିଗ୍ରହଃ ॥ ୫୦॥

ଧତ୍ତେଽନ୍ନମୟମାତ୍ମାନଂ ପ୍ରାଣଃ ପ୍ରାଣଂ ମନୋ ମନଃ ।

ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦଗୋବିନ୍ଦପରମାତ୍ମ ବହତ୍ୟସୌ ॥ ୫୧॥

ୟଦା ବାହ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟୈରାତ୍ମା ଭୁଙ୍କ୍ତେଽର୍ଥାନ୍ ସ୍ଵପରାଙ୍ମୁଖାନ୍ ।

ତଦା ଜାଗ୍ରଦବସ୍ଥା ସ୍ୟାଦାତ୍ମନୋ ବିଶ୍ଵସଂଜ୍ଞିତା ॥ ୫୨॥

ବାହ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗୃହୀତାର୍ଥାନ୍ ମନୋମାତ୍ରେଣ ବୈ ୟଦା ।

ଭୁଙ୍କ୍ତେ ସ୍ଵପ୍ନାଂସ୍ତଦା ଜ୍ଞେୟା ତୈଜସାଖ୍ୟା ପରାତ୍ମନଃ ॥ ୫୩॥

ଅବିଦ୍ୟାତିମିରଗ୍ରସ୍ତମନସ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟବସ୍ଥିତେ ।
ସୁଷୁପ୍ତ୍ୟବସ୍ଥା ବିଜ୍ଞେୟା ପ୍ରାଜ୍ଞାଖ୍ୟାନନ୍ଦସଂଜ୍ଞିତା ॥ ୫୪॥

ସ୍ଵାପେଽପି ତିଷ୍ଠତି ପ୍ରାଣୋ ମୃତଭ୍ରାନ୍ତିନିବୃତ୍ତୟେ ।

ଅନ୍ୟଥା ଶ୍ଵାଦୟୋଽଶ୍ନନ୍ତି ସଂସ୍କରିଷ୍ୟନ୍ତି ବାନଲେ ॥ ୫୫॥

ସ୍ଵାପେଽପ୍ୟାନନ୍ଦସଦ୍ଭାବୋ ଭବତ୍ୟେବୋତ୍ଥିତୋ ୟତଃ ।

ସୁଖମସ୍ଵାପ୍ସମିତ୍ୟେବଂ ପରାମୃଶତି ବୈ ସ୍ମରନ୍ ॥ ୫୬॥

ସ୍ୟାନ୍ ମତଂ ବିଷୟାଭାବାନ୍ ନ ତଦ୍ଵିଷୟଜଂ ସୁଖମ୍ ।

ବୈଦ୍ୟତ୍ଵାନ୍ ନ ନିଜଂ ତେନ ଦୁ ଃଖାଭାବେ ସୁଖଭ୍ରମଃ ।
ପ୍ରତିୟୋଗିନ୍ୟଦୃ ଷ୍ଟେଽପି ସର୍ଵାଭାବୋଽପି ଗୃହ୍ୟତେ ॥ ୫୭॥

ୟତୋଽନ୍ୟସ୍ମୈ ପୁନଃ ପୃଷ୍ଟଃ ସର୍ଵାଭାବଂ ପ୍ରଭାଷତେ ।

ନ୍ୟାୟେନାନେନ ଭାବାନାଂ ଜ୍ଞାନାଭାବୋଽନୁ ଭୂୟତେ ॥ ୫୮॥

ଅତ୍ର ବ୍ରୂ ମଃ ସମାଧାନଂ ଦୁ ଃଖାଭାବୋ ନ ଗୃହ୍ୟତେ ।

ପ୍ରବୁ ଦ୍ଧେନେତି ସୁପ୍ତସ୍ୟ ନାଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରତି ସାକ୍ଷିତା ॥ ୫୯॥

ପ୍ରତିୟୋଗ୍ୟଗ୍ରହାତ୍ ସ୍ଵାପେ ଦୁ ଃଖସ୍ୟ ପ୍ରତିୟୋଗିତା ।

ଅଭାବାଖ୍ୟଂ ପ୍ରମାଣଂ ତୁ ନାସ୍ତି ପ୍ରାଭାକରେ ମତେ ॥ ୬୦॥

ନୈୟାୟିକମତେଽଭାବଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନ୍ ନାତିରଚ

ି ୍ୟତେ ।
ସୁଖଦୁ ଃଖାଦିନର୍ମ
ି କ୍ତେ
ୁ ର୍ମୋକ୍ଷେ ପାଷାଣବତ୍ ସ୍ଥିତମ୍ ।
ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରବଦନ୍ ବାଦୀ ମୂର୍ଖଃ କିଂ ନ ବଦତ୍ୟସୌ ॥ ୬୧॥

ସ୍ଥିତମଜ୍ଞାନସାକ୍ଷିତ୍ଵଂ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦତ୍ଵମାତ୍ମନଃ ।
ବଦତ୍ୟତ୍ରାତ୍ମନାନାତ୍ଵଂ ଦେହେଷୁ ପ୍ରତିବାଦିନଃ ॥ ୬୨॥

ଏକଶ୍ଚେତି ସର୍ଵଭୂତେଷୁ ପୁଂସି କସ୍ମିନ୍ ମୃତେ ସତି ।

ସର୍ଵେ ମ୍ରିୟେରନ୍ ଜାୟେରନ୍ ଜାତେ କୁ ର୍ୟୁଶ୍ଚ କୁ ର୍ଵତି ॥ ୬୩॥

ଏବଂ ବିରୁଦ୍ଧଧର୍ମା ହି ଦୃ ଶ୍ୟନ୍ତେ ସର୍ଵଜନ୍ତୁଷୁ ।

ଅତଃ ସର୍ଵଶରୀରେଷୁ ନାନାତ୍ଵଂ ଚାତ୍ମନାଂ ସ୍ଥିତମ୍ ॥ ୬୪॥
ବିରୁଦ୍ଧଧର୍ମଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟୈବ ପୁଂସାଂ ଭେଦସ୍ତ୍ଵୟେରିତଃ ।
ବିରୁଦ୍ଧଧର୍ମା ଦୃ ଷ୍ଟା କ୍ଵ ଦେହେ ବାତ୍ମନି ବା ବଦ ॥ ୬୫॥

ଦେହେ ଚେଦ୍ଦେହନାନାତ୍ଵଂ ସିଦ୍ଧଂ କିଂ ତେନ ଚାତ୍ମନି ।

ଚିଦ୍ରୂପାତ୍ମନି ଭେଦଶ୍ଚେତ୍ ପୁଂସ୍ୟେକସ୍ମିନ୍ ପ୍ରସଜ୍ୟତେ ॥ ୬୬॥

ଏକସ୍ୟେନ୍ଦୋରପାଂ ପାତ୍ରେଷ୍ଵ୍ ଅନେକତ୍ଵଂ ୟଥା ତଥା ।

ଅନେକଦେହେଷ୍ଵେକାତ୍ମପ୍ରତିଭାସସ୍ତଥା ମତଃ ॥ ୬୭॥

ଆତ୍ମାନ୍ୟଃ ପଞ୍ଚକୋଶେଭ୍ୟଃ ଷଡ୍ଭାବେଭ୍ୟଃ ଷଡୂର୍ମିତଃ ।

ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁ ଦ୍ଧିପ୍ରାଣାହଙ୍କାରବର୍ଜିତଃ ॥ ୬୮॥

ଏକଃ ସକଲଦେହେଷୁ ନିର୍ଵିକାରୋ ନିରଞ୍ଜନଃ ।

ନିତ୍ୟୋଽକର୍ତା ସ୍ଵୟଞ୍ଜ୍ୟୋତିର୍ଵିଭୁର୍ଭୋଗବିବର୍ଜିତଃ ॥ ୬୯॥

ବ୍ରହ୍ମାତ୍ମା ନିର୍ଗୁଣଃ ଶୁଦ୍ଧୋ ବୋଧମାତ୍ରତନୁ ଃ ସ୍ଵତଃ ।

ଅବିଦ୍ୟୋପାଧିକଃ କର୍ତା ଭୋକ୍ତା ରାଗାଦିଦୂଷିତଃ ॥ ୭୦॥

ଅହଙ୍କାରାଦିଦେହାନ୍ତଃ କଲୁ ଷୀକୃ ତବିଗ୍ରହଃ ।

ୟଥୋପାଧିପରିଚ୍ଛିନ୍ନୋ ବନ୍ଧକାଷ୍ଟକବେଷ୍ଟିତଃ ।
ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ଥାବରାନ୍ତେଷୁ ଭ୍ରମନ୍ କର୍ମବଶାନୁ ଗଃ ॥ ୭୧॥

କର୍ମଣା ପିତୃଲୋକାଦି ନିଷିଦ୍ଧୈର୍ନରକାଦିକମ୍ ।

ବିଦ୍ୟୟା ବ୍ରହ୍ମସାୟୁ ଜ୍ୟଂ ତଦ୍ଧୀନଃ କ୍ଷୁଦ୍ରତାଂ ଗତଃ ॥ ୭୨॥

ଏକ ଏବ ପରୋ ଜୀବଃ ସ୍ଵକଲ୍ପିତଜଗତ୍ତ୍ରୟଃ ।

ବନ୍ଧମୁକ୍ତାଦିଭେଦଶ୍ଚ ସ୍ଵପ୍ନବଦ୍ଘଟନାମିୟାତ୍ ॥ ୭୩॥

ଅଥବା ବହବୋ ଜୀବାଃ ସଂସାରାଜ୍ଞାନଭାଗିନଃ ।

ଅନାଦିତ୍ଵାଦବିଦ୍ୟାୟା ଅନ୍ୟୋନ୍ୟାଶ୍ରୟତା ନହି ॥ ୭୪॥

ବ୍ୟଷ୍ଟିଦେହାଦିଦଂ ୟୁ କ୍ତଂ ଦ୍ଵୟମିତ୍ୟପରଂ ମତମ୍ ।

ସମଷ୍ଟିଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟା ତ୍ଵ ୍ ଏକତ୍ଵଂ ବ୍ୟଷ୍ଟିଦୃ ଷ୍ଟ୍ୟା ତ୍ଵନେକତା ॥ ୭୫॥
ସାକ୍ଷୀ ସଦ୍ଵାରନିର୍ଦ୍ଵାରସମ୍ବନ୍ଧାନାଂ ଜଡାତ୍ମନାମ୍ ।
ବିଜ୍ଞାନାଜ୍ଞାନରୂପେଣ ସଦା ସର୍ଵଜ୍ଞତାଂ ଗତଃ ॥ ୭୬॥

ମାୟାମାତ୍ରଃ ସୁଷୁପ୍ତ୍ୟାଦୌ ସ୍ଵଚିତାଜ୍ଞାନକଞ୍ଚୁକଃ ।

ଜନ୍ମାନ୍ତରାନୁ ଭୂତାନାମପି ସଂସ୍ମରଣକ୍ଷମଃ ॥ ୭୭॥

ତତ୍ପ୍ର ାପକବଶାଦତ୍ର ତାରତମ୍ୟବିଶେଷଭାକ୍ ।

ଅବସ୍ଥାପଞ୍ଚକାତୀତଃ ପ୍ରମାତା ବ୍ରହ୍ମବିନ୍ମତଃ ॥ ୭୮॥

ପ୍ରସାଧନମିତ୍ୟେବ ମାନସାମାନ୍ୟଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ତତ୍ପରିଚ୍ଛେଦଭେଦେନ ତଦେବଂ ଦ୍ଵିବିଧଂ ମତମ୍ ॥ ୭୯॥

ନିବର୍ତକମବିଦ୍ୟାୟା ଇତି ବା ମାନଲକ୍ଷଣମ୍ ।

ସଶେଷାଶେଷଭେଦେନ ତଦେବଂ ଦ୍ଵିବିଧଂ ମତମ୍ ।
ତତ୍ ତ୍ଵମସ୍ୟାଦି ବାକ୍ୟୋତ୍ଥମଶେଷାଜ୍ଞାନବାଧକମ୍ ॥ ୮୦॥

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମନୁ ମାନାଖ୍ୟଂ ଉପମାନଂ ତଥାଗମଃ ।

ଅର୍ଥାପତ୍ତିରଭାବଶ୍ଚ ପ୍ରମାଣାନି ଷଡେବ ହି ॥ ୮୧॥

ବ୍ୟାବହାରିକନାମାନି ଭବନ୍ତ୍ୟେତାନି ନାତ୍ମନି ।

ସ୍ଵସଂବେଦ୍ୟୋଽପ୍ରମେୟୋଽପି ଲକ୍ଷ୍ୟତେ ବାଙ୍ମନୋଽତିଗଃ ॥ ୮୨॥

ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭପକ୍ଷସ୍ତୁ ବେଦାନ୍ତାନ୍ ନାତିଭିଦ୍ୟତେ ।

ଆନନ୍ଦଃ ପୁରୁଷୋଽଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରକୃ ତସ୍ତ
ି ନ୍ମତେ ମତା ॥ ୮୩॥

ଜ୍ଞାନଂ ଦ୍ଵିଧା ସ୍ଥିତଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ ପରାଗ୍ ଇତି ହି ଭେଦତଃ ।

ଆନନ୍ଦାଭିମଖ
ୁ ଂ ପ୍ରତ୍ୟଗ୍ ବାହ୍ୟାର୍ଥାଭିମଖ
ୁ ଂ ପରାକ୍ ॥ ୮୪॥

ଆତ୍ମାଜ୍ଞାନବିବର୍ତଃ ସ୍ୟାଦ୍ଭୂତତନ୍ମାତ୍ରପଞ୍ଚକମ୍ ।
ତନ୍ମାତ୍ରପଞ୍ଚକାଜ୍ ଜାତମନ୍ତଃକରଣପଞ୍ଚକମ୍ ॥ ୮୫॥

ମନୋବୁ ଦ୍ଧିରହଙ୍କାରଶ୍ଚିତ୍ତଂ ଜ୍ଞାତୃ ତ୍ଵମିତ୍ୟପି ।

ପାର୍ଥିବଃ ସ୍ୟାଦହଙ୍କାରୋ ଜ୍ଞାତୃ ତ୍ଵମବକାଶଜମ୍ ॥ ୮୬॥
କରଣଦ୍ଵୟଂ ଏତତ୍ ତୁ କର୍ତୃତ୍ଵେନାବଭାସତେ ।
ବୁ ଦ୍ଧିଃ ସ୍ୟାତ୍ ତୈଜସୀ ଚିତ୍ତମାପ୍ୟଂ ସ୍ୟାଦ୍ଵାୟୁ ଜଂ ମନଃ ॥ ୮୭॥

ଭୂମ୍ୟାଦ୍ୟେକୈକଭୂତସ୍ୟ ବିଜ୍ଞେୟଂ ଗୁଣପଞ୍ଚକମ୍ ।

ଅହଙ୍କାରୋ ଭୁବଃ ପ୍ରାଣୋ ଘ୍ରାଣଂ ଗନ୍ଧଶ୍ଚ ପାୟୁ ନା ॥ ୮୮॥

ଚିତ୍ତାପାନୌ ତଥା ଜିହ୍ଵା ରସୋପସ୍ଥାବପାଂ ଗୁଣାଃ ।

ବୁ ଦ୍ଧ୍ୟୁଦାନୌ ତଥା ଚକ୍ଷୂରୂପପାଦାସ୍ତୁ ତୈଜସାଃ ॥ ୮୯॥

ମନୋ ବାୟୋର୍ଵ୍ୟାନଚର୍ମସ୍ପର୍ଶାଃ ପାଣିର୍ଗୁଣାସ୍ତଥା ।

ଜ୍ଞାତୃ ତ୍ଵଂ ଚ ସମାନଶ୍ଚ ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଶବ୍ଦଶ୍ଚ ବାକ୍ ଖଜାଃ ॥ ୯୦॥

ଏକୈକସୂକ୍ଷ୍ମଭୂତେଭ୍ୟଃ ପଞ୍ଚ ପଞ୍ଚାପରେ ଗୁଣାଃ ।

ଅସ୍ଥି ଚର୍ମ ତଥା ମାଂସଂ ନାଡୀ ରୋମାଣି ଭୂଗୁଣାଃ ॥ ୯୧॥

ମୂତ୍ରଂ ଶ୍ଲେଷ୍ମା ତଥା ରକ୍ତଂ ଶୁକ୍ରଂ ମଜ୍ଜା ତ୍ଵପାଂ ଗୁଣାଃ ।

ନିଦ୍ରା ତୃ ଷ୍ଣା କ୍ଷୁଧା ଜ୍ଞେୟା ମୈଥୁନାଲସ୍ୟମଗ୍ନିଜା ॥ ୯୨॥

ପ୍ରଚାଲସ୍ତରଣାରୋହୈର୍ଵାୟୋରୁତ୍ଥାନରୋଧନେ ।
କାମକ୍ରୋଧୌ ଲୋଭଭୟେ ମୋହୋ ବ୍ୟୋମଗୁଣାସ୍ତଥା ॥ ୯୩॥

ଉକ୍ତୋଽବଧୂତମାର୍ଗଶ୍ଚ କୃ ଷ୍ଣେନୈବୋଦ୍ଧବଂ ପ୍ରତି ।

ଶ୍ରୀଭାଗବତସଂଜ୍ଞେ ତୁ ପୁରାଣେ ଦୃ ଶ୍ୟତେ ହି ସଃ ॥ ୯୪॥

ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତାନ୍ ବେଦାନ୍ତାସ୍ତାନ୍ ଇମାନ୍ କ୍ରମାତ୍ ।

ଶ୍ରୁତ୍ଵାର୍ଥବିତ୍ ସୁସଂକ୍ଷିପ୍ତାନ୍ ତତ୍ତ୍ଵତଃ ପଣ୍ଡିତୋ ଭୁବି ॥ ୯୫॥

ଇତି ଶ୍ରୀମଚ୍ଛଙ୍କରାଚାର୍ୟବିରଚିତେ ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହେ

ବେଦାନ୍ତପକ୍ଷୋ ନାମ ଦ୍ଵାଦଶପ୍ରକରଣମ୍ ।

ଇତି ସର୍ଵଦର୍ଶନସିଦ୍ଧାନ୍ତସଙ୍ଗ୍ର ହଃ ସମ୍ପୂର୍ଣଃ ।