You are on page 1of 364

‫ا‬ ‫وا‬ ‫ ا‬.

/ ‫وزارة ا‬
Ministère de l’Enseignement supérieur
et de la recherche Scientifique
‫إ‬
Université Mustapha Stambouli Mascara
‫ و" م ا‬2‫ ر‬3/ ‫م ا‬ ‫ ا‬، 5‫ د‬/78 ‫م‬ ‫ا‬ 1
Faculté des Sciences Economiques, Commerciales et des Sciences de Gestion

‫ " ـ ـ ـ م ا ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬#‫ ـ ـ راﻩ ?ـ ـ‬/‫>ـ ـ‬+‫ ـ ـ= <;ـ ـ ـ ـ ـ دة ا ـ‬:‫ ـ ـ ـ‬+‫ ـ ـ ـ ـ)ـ ـ‬9‫ ـ ـ و‬R‫أ‬
‫ـ ـ ـ ـ ت‬G‫ ـ‬:‫ـ ـ‬F‫? ـ اد وا‬E ‫ إدارة‬:C‫ ـ ـ ـ‬B‫ ـ ـ‬A

%‫ـ ـ ـ ـ‬$‫ ـ‬#‫ ـ ـ را ـ ـ ـ ـ! ـ" ا ـ‬.‫ ـ‬0 <= ‫ ـ ـ‬:‫ـ ـ ـ ـ ـ و‬9‫ ـ ـ‬8 ‫ ـ ـ‬7‫ ا ـ ـ ر‬-‫ـ ـ‬: ‫ ـ ـ ـ‬90‫دور و‬
&‫ *ت ا ('ا‬+,‫ ا‬-. /0 :- > - ‫درا‬
Place et Rôle de l’E-formation
formation dans le Processus d'A
Apprentissage
Organisationnel
Etude de cas : Algérie Télécom

:‫إ ـ ـ ـ اف‬ :-‫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬A ‫إ@ ـ ـ ـ اد ا‬


‫ــ ـ ـ‬ ‫ ا ـ ـ ـ‬:‫ر‬ ‫ذا‬ ‫ ـ‬# ‫ـ ـ ة ـ ـ ـ ـ ـ‬+ ‫ ـ ـ‬:
:-‫ـ ـ‬4‫ـ ـ‬3 ‫ ـ ـ ـ‬#2‫ ا‬-‫ـ ـ‬#‫ ـ‬1‫ـ ـ ـ ـ ـ‬
&'‫ر‬ ‫ا‬. /‫ذا‬/ ‫أ‬ " HI T UV‫د ا‬.‫أ‬
‫) را‬ ‫ا‬. /‫ذا‬/ ‫أ‬ LI M W& XV‫د ا‬.‫أ‬
‫ ا‬," ‫ة‬+ ‫ ا‬. / ‫ ذا‬/ ‫أ‬ ‫ ار‬N O 5 ‫د‬.‫أ‬
‫ ا‬," ‫ة‬+ ‫ا‬. /‫ذا‬/ ‫أ‬ ‫ة‬+ 9 HI + ‫د‬.‫أ‬
‫ ا‬," ‫ا‬. /‫ذا‬/ ‫أ‬ ‫ ري‬/B = ? ‫د‬.‫أ‬
‫ ا‬," ‫ أ‬Q ‫ذ‬/ ‫أ‬ ‫ ـ‬YZ ‫ ? زي‬.‫د‬

2017/2016 :-‫ ـ ـ ـ ـ ـ‬0 ‫ ا (ـ ـ ـ‬-‫ ـ ـ‬#. ‫ا‬


‫‪@ @öa‡èfia‬‬
‫وﺳ "‬ ‫ﷲ‬ ‫ن ""!‬ ‫ا‬ ‫ءو‬ ‫إ‬
‫أ لﷲ‬ ‫إ ة‬
‫*أ"‪*%‬‬ ‫ا‬
‫إ روح ا)( '&‪ %‬ﷲ ‪"#$‬اﻩ ا ‪.‬‬
‫إ ‪ %.‬إ‪ (/"0‬و‪ % 1‬و‪ 1‬رب‪.‬‬
‫إ ‪ 451 %.‬ء وز‪7$‬ء ا ‪4‬را‪. 6‬‬

‫‪ò—ä‬‬

‫@ @‬
‫‪‹Ù“Üa‬‬
‫و اد‬ ‫وز‬ ‫ور‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫إ م وا اج ‪$%‬ا ا‪ - (' ! "#‬ا‪.)* +,#‬‬
‫أ ;‪ 78# 9 :‬ا ‪ 1203 !456‬ا ‪ 0‬ن "أ )" د ? ا‪ 3‬دي وا‪;0"3‬ي‪.‬‬
‫أ م ‪ !45@9‬ا‪ 78#‬و‪ 0A B‬ن وا‪ C "#‬ن وا‪ AGH# D A#‬ذ ا‪;AE #‬ر‬
‫‪$%‬ﻩ ا‪ #‬را‪ G‬و ا‪R #‬‬ ‫‪ P 9 Q‬اف‬ ‫ا ‪KL9 M IJ2‬‬
‫ة ور‪ 9 V‬ا‪ U#‬ر وا‪;A#‬ا ‪.1‬‬ ‫وا‪ S:;A#‬وا‪3‬‬
‫[‪ R+Y ZV‬ا‪ ، S #‬وأ ‪ Q‬ء ‪ 06‬ا‪8\ 03‬‬ ‫ن‬ ‫أ ‪$ GW 7‬ة ا‬
‫‪ 8\ 0 9 R? 7‬وا‪ M‬اء ‪$%‬ﻩ ا‪ #‬را‪. G‬‬
‫ا‪ 78#‬ا‪;_;3‬ل ‪ "#‬ل ا‪ 2A73‬ا‪ ( ;9 `9 2J V " @9 45E 3‬ا‪،a 8#‬‬
‫و ل ‪ 2A7‬ا‪. 7 " " @9 S -#‬‬
‫‪ Kb ; D c E‬أن ا ‪ 7‬ا‪ S #‬ة و‪ G‬م ‪ S# `9‬ن ا‪ g‬ر ‪ 4 D 3 9ef‬ا‪c U c "#‬ت‬
‫ا ‪56‬ا‪ h‬وا‪ S #‬ة ‪efE SQC‬ي ‪j‬و‪ iU #‬ا‪ A#‬ر‪el7#m I4‬و‪ )k‬و‪efS n‬ا‪C "3‬‬
‫! \ ‪ A‬ﻩ ` ‪[S? n‬ت '( ا ‪ I 6‬ا‪.) S2oA#‬‬
‫‪ (' 2Sg‬إ م ‪$%‬ﻩ ا‪ #‬را‪. G‬‬ ‫ا‪ 78#‬وا‪ R% G ` !-# D A#‬و‪ p9 ;#‬ف أو‬

‫‪ò—ä‬‬
‫@ @‬
‫ت‬ ‫سا‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬

‫ــ ـ‬ ‫ا‬ ‫ـع‬ ‫اـ ـ‬


‫اء‬
‫ــ‬ ‫ا‬
‫ــ ت‬ ‫سا‬
‫" ! ا اول‬
‫" ! ‪ #$‬ـ ـ ل‬
‫" ! ا &‪ %‬ـ ـ'‬
‫‪13-1‬‬ ‫(* ( ) (‬
‫‪77-14‬‬ ‫‪ 2‬ر‪0‬‬ ‫‪$ .‬ول‪ 56$ :‬ا ‪34‬‬ ‫ا‬
‫‪14‬‬ ‫‪9 :‬‬
‫‪15‬‬ ‫ا < ; ‪$‬ول‪ 9 ( :‬ا ر ‪0‬‬
‫‪15‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ :‬دوا‪ A BC‬م ? ر ‪0‬‬
‫‪19‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ ( :EF G‬م ا ر ‪0‬‬
‫‪19‬‬ ‫ا ر‬ ‫أو ‪:‬‬
‫‪22‬‬ ‫ا ر‬ ‫‪:‬ا ا ا‬
‫‪24‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :; G‬ا ر ‪ 0‬وا ‪ J9‬ا ‪><:‬‬
‫‪24‬‬ ‫أو ‪ :‬ا ر وا‬
‫‪25‬‬ ‫‪ :‬ا ر وا‬
‫‪26‬‬ ‫‪ :‬ا ر وا‬
‫‪26‬‬ ‫را ‪ &'( :‬ا ر ‪"#$ %‬ة‬
‫‪27‬‬ ‫وا‬ ‫وا‬ ‫‪ : )* +‬ا '& ‪-%‬ن ا ر وا‬
‫‪28‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ :LM‬أ ‪ 9‬وأ اف ا ر ‪0‬‬
‫‪28‬‬ ‫أو ‪ :‬أ‪ .‬ا ر‬
‫‪31‬‬ ‫‪ :‬أ‪ .‬اف ا ر‬
‫‪33‬‬ ‫ا < ; ا ‪ <( :EF G‬دئ‪ ،‬أ‪ Q‬اع و(‪ " T‬ت ا ر ‪0‬‬
‫‪33‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ :‬أ‪ 56‬و(< دئ ا ر ‪0‬‬
‫‪33‬‬ ‫أو ‪ :‬أ‪ 01‬ا ر‬
‫‪35‬‬ ‫‪ 4* :‬دئ ا ر‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
‫‪36‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :EF G‬أ‪ Q‬اع ا ر ‪0‬‬
‫‪37‬‬ ‫أو ‪ :‬ا ر ‪ 5 6 )7‬ا‬
‫‪37‬‬ ‫‪ :‬ا ر و;‪ .: 5‬اف أو ا ‪8 9‬‬
‫‪38‬‬ ‫‪ :‬ا ر ‪ )7‬ا=< ن‬
‫‪41‬‬ ‫را ‪ :‬ا ر ‪ )7‬ا‪ @ 7‬ت >; اد‬
‫‪41‬‬ ‫‪ : )* +‬ا ر ‪ )7‬و&‪B C D E‬ﻩ‬
‫‪43‬‬ ‫‪ 1‬د‪ : 1‬ا ر ‪ )7‬ا ‪F*G‬‬
‫‪44‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ " T( :; G‬ت ا ر ‪0‬‬
‫‪47‬‬ ‫ا < ; ا ‪ ( :; G‬ا‪ .%‬ا ‪ 92 T‬ا ر ‪9U‬‬
‫‪47‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ V 9 % W : :‬ت ا ر ‪9U‬‬
‫‪47‬‬ ‫أو ‪ IC* :‬م ‪ @ 7K‬ت ا ر ‪J‬‬
‫‪48‬‬ ‫‪ :‬أ‪ @ 7K L MD .‬ت ا ر ‪J‬‬
‫‪49‬‬ ‫‪ @ 7N OPD :‬ت ا ر ‪J‬‬
‫‪51‬‬ ‫را ‪ :‬أ‪ 41‬ب ‪ I9‬ر ‪ @ 7K‬ت ا ر ‪J‬‬
‫‪51‬‬ ‫‪ @ 7K L MD‬ت ا ر ‪J‬‬ ‫‪ : )* +‬أ‪1‬‬
‫‪54‬‬ ‫‪ 1‬د‪ P* : 1‬درا ف (‪ @ 7K RS‬ت ا ر ‪J‬‬
‫‪58‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ J9 : :EF G‬ا ر ‪0‬‬
‫‪58‬‬ ‫أو ‪ .> L MD :‬اف ا ر ‪J‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪ ( W * L MD :‬ت ا ‪ V* "#‬ا ر ‪TU‬‬
‫‪61‬‬ ‫‪ :‬إ‪ +‬را ‪ X8 1‬ا ر ‪J‬‬
‫‪61‬‬ ‫ا ر‬ ‫را ‪ :‬أ‪1‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪ L MD : )* +‬ا= ر‪ Z‬ن)>]‪ $‬ص ا ‪ @ ML FLB‬ن ا ر (‬
‫‪65‬‬ ‫‪ 1‬د‪ : 1‬ا‪ _5 1‬ب ا= ر‪-Z‬ن >‪ Ca‬ء‬
‫‪66‬‬ ‫‪ : 1‬إ( اد ا= از ا 'ز* ‪V* "#‬‬
‫‪67‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ Y9 4: :; G‬ا ر ‪0‬‬
‫‪67‬‬ ‫أو ‪ :‬ا ول ا ‪Tc*G‬‬
‫‪67‬‬ ‫‪ <* L MD :‬ن ا ر‬
‫‪68‬‬ ‫ا * ‪V* "#‬‬ ‫‪ :‬ا=‬
‫‪68‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ J99*: :LM‬ا ر ‪0‬‬
‫‪68‬‬ ‫و‪ 5D‬ا ر‬ ‫*‬ ‫أو ‪:‬‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
‫‪69‬‬ ‫‪ :‬أ‪ 5D .‬ا ر‬
‫‪70‬‬ ‫‪ fg‬ا ر‬ ‫‪ e* :‬ت ا ‪ 5‬وا=‬
‫‪72‬‬ ‫را ‪ )* :‬ت ا ‪5‬‬
‫‪77‬‬ ‫[&ﺻ‬
‫‪151-78‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫‪ .‬ا ‪ :EF G‬ا ر ‪0‬‬ ‫ا‬
‫‪78‬‬ ‫‪9 :‬‬
‫‪79‬‬ ‫ا < ; ‪$‬ول‪ 9V 4 : :‬ا ‪ ( 2T‬ت وأ‪ _`) a‬و^‪ 9‬ا ر ‪0‬‬
‫‪79‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ ( :‬م ‪ 9V 4 :‬ا ‪ ( 2T‬ت‬
‫‪79‬‬ ‫أو ‪ :‬ا ‪@ h‬‬
‫‪79‬‬ ‫‪ :‬ا= * ت‬
‫‪80‬‬ ‫‪ @ hD :‬ا= * ت‬
‫‪81‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ 4) :EF G‬ﺻ و[ !‪ 9V 4 : b‬ا ‪ ( 2T‬ت‬
‫‪81‬‬ ‫أو ‪ @ hD i ( :‬ا= * ت‬
‫‪82‬‬ ‫‪ @ hD j8 P+ :‬ا= * ت‬
‫‪82‬‬ ‫وا ر ‪0‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :; G‬أ‪ 9V 4 : a‬ا ‪ ( 2T‬ت )`_ إدارة ا ارد ا ‪U‬‬
‫‪82‬‬ ‫أو ‪ :‬أ ‪ @ hD‬ا= * ت (‪ RS‬إدارة ا= ارد ا ‪kJ‬‬
‫‪84‬‬ ‫‪ :‬أ ‪ @ hD‬ا= * ت (‪ ( RS‬ا ر‬
‫‪88‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا < ; ا ‪ .[ ( :EF G‬إ‪ _e‬ا ر ‪0‬‬
‫‪88‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ 9 ( :‬ا ر ‪0‬‬
‫‪88‬‬ ‫أو ‪ IC* :‬م ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪92‬‬ ‫‪ :‬ا=‪ . C‬ا= ‪ % _4D‬ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪ :‬م ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪100‬‬ ‫را ‪ :‬ا ر ا ‪ 5‬ي وا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪103‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪\f( :EF G‬رات وأ اف و(< دئ ا ر ‪0‬‬
‫‪103‬‬ ‫أو ‪"#* :‬رات ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪105‬‬ ‫‪ :‬أ‪ .‬اف ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪106‬‬ ‫‪ 4* :‬دئ ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪108‬‬ ‫]\و‪ EF‬وا ‪ T‬ا(‪ .‬ا ‪ ah‬ة ‪g9‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :; G‬أ‪ Q‬اع ا ر ‪0‬‬
‫‪108‬‬ ‫أو ‪ :‬أ اع ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪116‬‬ ‫‪ :‬ا ا*‪ X‬ا=‪ q‬ة ‪ fg‬ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
‫‪118‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ :LM‬أدوات و( >‪ <2‬ت ا ر ‪0‬‬
‫‪118‬‬ ‫أو ‪ :‬أدوات ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪121‬‬ ‫‪ 4 _ * :‬ت ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪125‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا < ; ا ‪ 92 ) :; G‬ا ر ‪0‬‬
‫‪125‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ ( :‬ا‪ .%‬ا ر ‪0‬‬
‫‪125‬‬ ‫أو ‪ 7 * :‬ا را‪ 1‬وا ‪X M‬‬
‫‪126‬‬ ‫‪ 7 *:‬ا ‪P‬‬
‫‪129‬‬ ‫‪ :‬ا _ )‪ K‬ج ا ‪(fS C‬‬
‫‪130‬‬ ‫را ‪ B C D :‬ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪132‬‬ ‫‪ 5D : )* +‬ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪139‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪i( :EF G‬ا‪ W‬و‪ 9<26‬ت ا ر ‪0‬‬
‫‪139‬‬ ‫أو ‪G* :‬ا‪ L‬ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪142‬‬ ‫‪ 4 1 :‬ت ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪142‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ " T( :; G‬ت ا ر ‪0‬‬
‫‪146‬‬ ‫]\و‪EF‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ ) :LM‬ا(‪ kQ .‬ح ا ر ‪0‬‬
‫‪151‬‬ ‫[&ﺻ‬
‫‪227-152‬‬ ‫]\و‪i iTl Bm EF‬ا ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬ ‫ا ‪ .‬ا ‪ :; G‬دور ا ر ‪0‬‬
‫‪152‬‬ ‫‪9 :‬‬
‫‪153‬‬ ‫ا < ; ‪$‬ول‪ .[ ( :‬إ‪ _e‬ا ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬
‫‪153‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ 9 ( :‬ا ‪J2T‬‬
‫‪153‬‬ ‫أو ‪ IC* :‬م ا‬
‫‪155‬‬ ‫‪ j8 P+ :‬ا‬
‫‪155‬‬ ‫‪ i (:‬ا‬
‫‪156‬‬ ‫را ‪ 4* :‬دئ ا‬
‫‪156‬‬ ‫‪ : )* +‬أ‪ .‬ا‬
‫‪157‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ 9 (:EF G‬ا ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬
‫‪157‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫أو ‪ i> :‬ل ا ‪hC‬‬
‫‪158‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫‪ :‬ا= ارس ا ‪hC‬‬
‫‪159‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪:‬‬
‫‪162‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫‪ Ts‬وا ‪ "- u‬ا‬ ‫ا‬ ‫را ‪ :‬ا‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
164 Ts ‫ا‬ % ‫ ا= ن‬: )* +
165 E 934 ‫ ا‬J2T ‫\رات ا‬f( :; G ‫ ا‬02> ‫ا‬
166 E 934 ‫ ا‬J2T ‫ وأ اف ا‬9 ‫ أ‬:LM‫ ا ا‬02> ‫ا‬
166 .Ts ‫ا‬ ‫ ا‬.‫ أ‬: ‫أو‬
169 .Ts ‫ا‬ ‫ اف ا‬.‫ أ‬:
170 ‫< ت‬2> ‫ ا‬،.%‫ ا ا‬،b! o ‫ ا‬،‫ اع‬Q$) E 934 ‫ ا‬J2T ‫ ا‬:EF G ‫ا < ; ا‬
(‫ " ت‬T ‫وا‬
170 E 934 ‫ ا‬J2T ‫ اع ا‬Q‫ أ‬:‫ول‬$ 02> ‫ا‬
178 E 934 ‫ ا‬J2T ‫ ت ا‬q(‫ د و‬TM‫ أ‬،b! [ :EF G ‫ ا‬02> ‫ا‬
178 Ts ‫ا‬ ‫ ا‬j8 P+ : ‫أو‬
180 Ts ‫ا‬ ‫أ د ا‬:
181 Ts ‫ا‬ ‫ *) ت ا‬:
186 E 934 ‫ ا‬J2T ‫ ا‬92 ) .%‫ ( ا‬:; G ‫ ا‬02> ‫ا‬
186 Dewey ‫ ذج‬: ‫أو‬
186 Dixon ‫ ذج‬:
187 Weick ‫و‬Daft ‫ ذج‬:
187 Charreire petit ‫ ذج‬: ‫را‬
188 Crossan ‫ ذج‬: )* +
189 V.G. Kondalkar ‫ ذج‬: 1‫ د‬1
191 Cary L. Cooper‫و‬Ronald J. Burke ‫ ذج‬: 1
193 Huber ‫ ذج‬: *
196 Y.L. Jack Lam ‫ ذج‬: 1 D
197 E 934 ‫ ا‬J2T ‫ " ت ا‬T(‫< ت و‬2> ( :LM‫ ا ا‬02> ‫ا‬
197 Ts ‫ا‬ ‫ ت ا‬4 _ * : ‫أو‬
201 Ts ‫ا‬ ‫* & ت ا‬:
206 2T ‫ ا‬34 ‫ ا‬:; G ‫ا < ; ا‬
206 2T ‫ ا‬34 ‫ ا‬9 ( :‫ول‬$ 02> ‫ا‬
206 =‫ا‬ =‫ م ا‬IC* : ‫أو‬
207 =‫ا‬ =‫ وا‬Ts ‫ا‬ ‫ا‬:
209 =‫ا‬ =‫ وا‬L 5 ‫ا‬ =‫ن ا‬-% ‫ ق‬C ‫ ا‬:
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
‫‪210‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :EF G‬أ ‪ 9‬وأ اف ا ‪ 34‬ت ا ‪2T‬‬
‫‪212‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ 4) :; G‬ﺻ و[ !‪ b‬ا ‪ 34‬ا ‪2T‬‬
‫‪212‬‬ ‫ا=‬ ‫أو ‪ i ( :‬ا=‬
‫‪212‬‬ ‫ا=‬ ‫‪ j8 P+ :‬ا=‬
‫‪213‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ :LM‬أ‪ TM‬د ا ‪ 34‬ا ‪2T‬‬
‫‪216‬‬ ‫]\و‪ EF‬وا ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬ ‫ا < ; ا ا‪ :LM‬ا ‪s? "&T‬ن ا ر ‪0‬‬
‫‪216‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ "&) :‬ا ر ‪ J2T ? 0‬ا ‪E 934‬‬
‫‪216‬‬ ‫أو ‪ F* :‬ا ر إ‪ Ry‬ا‬
‫‪217‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫‪ :‬دور ا ر ‪ X I) fg‬ا‬
‫‪220‬‬ ‫]\و‪i iTl Bm EF‬ا ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :EF G‬دور ا ر ‪0‬‬
‫‪220‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫أو ‪ @ hD :‬ا= * ت وا‬
‫‪223‬‬ ‫‪Ts‬‬ ‫ا‬ ‫‪ :‬ا ر ‪"nh K‬و‪ lm‬وا‬
‫‪227‬‬ ‫[&ﺻ‬
‫‪289-228‬‬ ‫]\و‪ q(i iTl Bm EF‬را ‪ J2T‬ا ‪E 934‬‬ ‫ا ‪ .‬ا ا‪ :LM‬وا"‪ L‬دور ا ر ‪0‬‬
‫? ‪ q6h‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪228‬‬ ‫‪9 :‬‬
‫‪229‬‬ ‫ا < ; ‪$‬ول‪ ) JW *: :‬م ‪ q6h‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪229‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ :‬ا ‪ q6h ? u T‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪229‬‬ ‫أو ‪zkm :‬ة *‪ )1q‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪230‬‬ ‫‪ :‬ا= ارد ا ‪ )1q % kJ‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪230‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ v F :EF G‬ت وأ اف (‪ q6h‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪230‬‬ ‫أو ‪ 6 km :‬ت *‪ )1q‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪230‬‬ ‫‪ :‬أ‪ .‬اف *‪ )1q‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪231‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ q6h( .w9 :; G‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪231‬‬ ‫أو ‪ ; :‬وع *‪ { e‬إ‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪231‬‬ ‫‪ )1q= Ts‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬ ‫‪ :‬ا ‪ X< I‬ا‬
‫‪233‬‬ ‫‪ )5 Ts‬ا ر ‪ fg‬ا= ‪ L‬ا * ‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬ ‫‪ :‬ا ‪ X< I‬ا‬
‫‪234‬‬ ‫ا < ; ا ‪ :EF G‬ا ر ‪ q6h( Bm 0‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪234‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ :‬أ‪ .‬اف ا ر ‪ )1q* fg‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪234‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ * :EF G‬ا‪ L MD X7‬ا‪ @ 7‬ت ا ر وا ‪ e‬ز*}_| ا ر‬
‫ــــ س ا ــ ــ ــ ت‬
‫‪236‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ :; G‬أ اع ا ر ‪ )1q %‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪236‬‬ ‫أو ‪ :‬ا ر ا ‪ $‬ر~‪f‬‬
‫‪237‬‬ ‫‪ :‬ا ر ا ا‪fS+‬‬
‫‪237‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ :LM‬ا ر ‪\] A 0‬و‪ q6h( Bm EF‬ا‪t :‬ت ا ‪i‬ا!‬
‫‪237‬‬ ‫أو ‪ Z eD :‬ا ر ‪"nh N‬و‪ )1q* fg lm‬ا‪ PD‬ت ا ‪G‬ا‪8‬‬
‫‪240‬‬ ‫‪ ( :‬د ا= ر‪-Z‬ن ا=) ‪ F* FL C‬ا ر ‪"nh K‬و‪lm‬‬
‫‪242‬‬ ‫ا < ; ا ‪ ) :; G‬ض ‪ x! Q‬ا را‪ 6‬و‪ 292 :‬و‪\sq :‬‬
‫‪242‬‬ ‫ا >‪$ 02‬ول‪ 9 z4( :‬ا را‪6‬‬
‫‪242‬‬ ‫أو ‪ { e* :‬و( ا را‪1‬‬
‫‪243‬‬ ‫‪ :‬أداة ا را‪ 1‬وا‪ 4 +‬رات ا ‪ P‬ق وا ‪ 4‬ت‬
‫‪249‬‬ ‫‪8 P7K‬‬ ‫ا=‬ ‫‪ :‬أ‪1‬‬
‫‪250‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ .92 : :EF G‬و) ض ‪ b! [ x! Q‬ا ‪49T‬‬
‫‪254‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ‪ .92 : :; G‬و) ض ‪ x! Q‬إ‪ ? V‬ت ا اد )‪ 49‬ا را‪6‬‬
‫‪275‬‬ ‫ا >‪ 02‬ا ا‪ .92 : :LM‬و) ض ا[ < ر ‪ 9‬ت ا را‪6‬‬
‫‪289‬‬ ‫[&ﺻ‬
‫‪290‬‬ ‫ا ‪ :o‬ا‪(T‬‬
‫‪295‬‬ ‫ا ا‪LV‬‬
‫‪324‬‬ ‫ا &‪'%‬‬
‫ا ـ اول‬
‫اول‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ـ ـ ـ ـ ان ا ول‬ ‫ر ـ ـ ا ـ ـ ول‬


‫‪23‬‬ ‫و ا ر‬ ‫ا ول )‪(1-I‬‬
‫‪28‬‬ ‫‪Six E’s & Six C’s‬‬ ‫ا ول )‪(2-I‬‬
‫‪37‬‬ ‫ا ر ا ر‬ ‫ا ر ا ا&‪! "# $ %‬‬ ‫!‬ ‫ا ول )‪(3-I‬‬
‫‪39‬‬ ‫*ا) و‪/ 0‬ب ا ر دا&" ا ‪"+,‬‬ ‫ا ول )‪(4-I‬‬
‫‪41‬‬ ‫أو‪7 &8 9:‬ف ‪5#‬ن ا ر دا&" ن ا ‪ "+,‬وا ر & رج‬ ‫ا ول )‪(5-I‬‬
‫ن ا ‪"+,‬‬
‫‪50‬‬ ‫إ? ‪ :‬ت ا ر ? در‪ :‬ا >‪=/,‬‬ ‫ول )‪(6-I‬‬ ‫ا‬
‫‪50‬‬ ‫‪ : ?8‬ت ا ر ‪ D‬ا ‪ C‬وا‪EF$ G‬‬ ‫ول )‪(7-I‬‬ ‫ا‬
‫‪57‬‬ ‫> در ‪ : ?H‬ت ا ر ‪D‬‬ ‫ول )‪(8-I‬‬ ‫ا‬
‫‪63‬‬ ‫ا ر‬ ‫أ‪I‬‬ ‫ول )‪(9-I‬‬ ‫ا‬
‫‪72‬‬ ‫‪/+P‬ذج ‪J $ E K L! #M5N‬‬ ‫ول )‪(10-I‬‬ ‫ا‬
‫‪74‬‬ ‫أدوات و‪LR‬ق ا ‪J $‬‬ ‫ول )‪(11-I‬‬ ‫ا‬
‫‪75‬‬ ‫‪ $P‬ط ا ‪ / G ,S‬ت ا ‪J $‬‬ ‫ول )‪(12-I‬‬ ‫ا‬
‫‪76‬‬ ‫‪ /‬تا ‪J $‬‬ ‫ول )‪(13-I‬‬ ‫ا‬
‫‪87‬‬ ‫‪L‬ا?" !‪/U‬ر ا ر‬ ‫ول )‪(1-II‬‬ ‫ا‬
‫‪98‬‬ ‫*ا) و‪ FEI‬ت ا ر ‪ WX I/ #‬ا‪ , G‬دة‬ ‫ول )‪(2-II‬‬ ‫ا‬
‫‪102‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا ر ‪M[\ 8‬و‪ YZ‬وا ر ا ‪ E$‬ي‬ ‫ول )‪(3-II‬‬ ‫ا‬
‫‪109‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا ر ‪M[\ 8‬و‪ YZ‬ا‪`[G‬ا _ وا ر ‪M[\ 8‬و‪M5a YZ‬‬ ‫ول )‪(4-II‬‬ ‫ا‬
‫ا‪`[G‬ا _‬
‫‪114‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن أ‪/P‬اع ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(5-II‬‬ ‫ا‬
‫‪116‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا ر ‪M[\ 8‬و‪ YZ‬ا ‪ cdL‬وا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(6-II‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪ E$‬ي‬
‫‪118‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا‪L+! G‬ات ‪M[\ 8‬و‪ P‬وا‪L+! G‬ات ا ‪) E$‬‬ ‫ول )‪(7-II‬‬ ‫ا‬
‫‪141‬‬ ‫ا ر ا ‪ E$‬ي وا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن !‬ ‫ول )‪(8-II‬‬ ‫ا‬
‫‪149‬‬ ‫ا ‪/,‬ا " ا ‪ e F‬ا ‪ j ]k! f%0Lg ! hi‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(9-II‬‬ ‫ا‬
‫‪157‬‬ ‫‪/no‬ل ا ]\‪ JE, E L‬ا ‪hl mk‬‬ ‫ول )‪(1-III‬‬ ‫ا‬
‫‪172‬‬ ‫ا‪ $G‬ر‪5# P‬ن ا ‪ JE,‬أ? دي وا ‪ Yp kq‬وا ‪ Yr7q‬ا ‪$EC‬‬ ‫ول )‪(2-III‬‬ ‫ا‬
‫اول‬ ‫ا‬
‫‪172‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا ‪ JE,‬ا‪ s]tkG‬وا ‪ JE,‬ا ‪u ,‬‬ ‫ول )‪(3-III‬‬ ‫ا‬
‫‪181‬‬ ‫‪ /‬ت ا ‪ JE,‬ا ‪ Bontis ? hl mk‬وآ&‪L‬ون )‪(2002‬‬ ‫ول)‪(4-III‬‬ ‫ا‬
‫‪191‬‬ ‫‪V.G. Kondalkar‬‬ ‫‪ E+0‬ا ‪ JE,‬ا ‪? hl mk‬‬ ‫ول )‪(5-III‬‬ ‫ا‬
‫‪195‬‬ ‫ا ‪j‬ا‪LN‬ة ا ‪ + mk‬و ‪wx P/‬‬ ‫ول )‪(6-III‬‬ ‫ا‬
‫‪196‬‬ ‫‪Y.L. Jack Lam‬‬ ‫‪L‬ا?" ا ‪ JE,‬ا ‪? hl mk‬‬ ‫ول )‪(7-III‬‬ ‫ا‬
‫‪198‬‬ ‫ا‪M[I‬ا! ‪ y‬ت ا ‪ $‬دة ‪ j ]k‬ا ‪ JE,‬ا ‪hl mk‬‬ ‫ول )‪(8-III‬‬ ‫ا‬
‫‪204‬‬ ‫| ـ‪t‬ـ ـ خ ا ـ ـ‪ ,‬ــ‪ JE‬ا ‪hl mk‬‬ ‫ول )‪(9-III‬‬ ‫ا‬
‫‪208‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا ‪ JE,‬ا ‪ hl mk‬وا‪ +mkG‬ا‪+E, G‬‬ ‫ول )‪(10-III‬‬ ‫ا‬
‫‪209‬‬ ‫ا ]‪L‬ق ‪5#‬ن ا‪ +mkG‬ا ‪ ) E$‬وا‪ +mkG‬ا‪+E, G‬‬ ‫ول )‪(11-III‬‬ ‫ا‬
‫‪216‬‬ ‫_ ا ر إ‪ fu‬ا ‪JE,‬‬ ‫ول )‪(12-III‬‬ ‫ا‬
‫‪221‬‬ ‫ا ‪5# }7,‬ن !\‪ :/ /k‬ا‪ /E,G‬ت و‪ E+0‬ت ا ‪ JE,‬ا ‪hl mk‬‬ ‫ول )‪(13-III‬‬ ‫ا‬
‫‪225‬‬ ‫ا ]‪L‬وق ا ‪5# L€/‬ن ا• ل ا ر ‪M[\ 8‬و‪ YZ‬و‪w~}70‬‬ ‫ول )‪(14-III‬‬ ‫ا‬
‫‪ JE, #‬ا ‪hl mk‬‬
‫‪230‬‬ ‫!‪/U‬ر ا‪/G‬ارد ا ‪ I +# LƒD‬ا!> ‚ت ا *ا‪LX‬‬ ‫ا ول)‪(1- IV‬‬
‫‪236‬‬ ‫ا ر ا ر ‪ I +#‬ا!> ‚ت ا *ا‪LX‬‬ ‫ا ول )‪(2- IV‬‬
‫‪237‬‬ ‫ا ر ا ا&‪ I +# %‬ا!> ‚ت ا *ا‪LX‬‬ ‫ا ول )‪(3- IV‬‬
‫‪238‬‬ ‫… م ا‪ G‬ـ ر= ــ‪/‬ن‬ ‫ا ول )‪(4- IV‬‬
‫‪239‬‬ ‫ا ر ‪M[\ 8‬و‪ I ‡ YZ‬ا!> ‚ت ا *ا‪LX‬‬ ‫ا ول )‪(5– IV‬‬
‫‪240‬‬ ‫‪ 0‬د ا‪ G‬ر=‪5‬ن ا‪ _ _) ] G‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ا ول )‪(6– IV‬‬
‫? ا ‪/k‬ات‬
‫‪240‬‬ ‫‪ 0‬د ا‪ G‬ر=‪5‬ن ا‪ _ _) ] G‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(7– IV‬‬ ‫ا‬
‫? ا‪ G‬دة ا ر ‪D‬‬
‫‪241‬‬ ‫‪ 0‬د ا‪ G‬ر=‪5‬ن ا‪ _ _) ] G‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(8– IV‬‬ ‫ا‬
‫? ا … ا‪ ] G‬ة‬
‫‪241‬‬ ‫‪ 0‬د ا‪ G‬ر=‪5‬ن ا‪ _ _) ] G‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول )‪(9– IV‬‬ ‫ا‬
‫? ا ‪F!L‬‬
‫‪242‬‬ ‫‪ 0‬د و‪ P F‰I8 Z‬ت ا‪/G‬ز‪ 0‬وا‪ ,:M[ G‬وا‪ + ,G‬ة ‪" EŠ E‬‬ ‫ول)‪(10– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪244‬‬ ‫!ــ‪ NL‬ـ ـ ـ‪F‬ـ ‪ I8‬ـ ـ‪ F‬ـ ـ ‪ P‬ـ‬ ‫ول)‪(11– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪245‬‬ ‫‪7 ,‬ت ‪8‬ر!‪ F‬ط ‪ ‹Œ‬ق ا ا&‪ F, %‬رات ‪/Š‬ر ا‪ …I‬ت‬ ‫ول)‪(12– IV‬‬ ‫ا‬
‫ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬
‫اول‬ ‫ا‬
‫‪247‬‬ ‫‪7 ,‬ت ‪8‬ر!‪ F‬ط ‪ ‹Œ‬ق ا ا&‪ F, %‬رات ‪/Š‬ر ا ‪JE,‬‬ ‫ول)‪(13– IV‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪hl mk‬‬
‫‪249‬‬ ‫‪7 ,‬ت ا ‪ Fq‬ت ‪ ŠG‬ور أداة ا را‪ t I•# I‬ام ‪ $ LR‬أ ]‬ ‫ول)‪(14– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪LN‬و‪ FP‬خ‬
‫‪250‬‬ ‫}ـ ـ ــ‪ J‬ا‪ WI/ G‬ا ‪YŽ C‬‬ ‫ول)‪(15– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪250‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا ••‬ ‫ول)‪(16– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪251‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا ـ‪ ,‬ـ‪ +‬ــ‪L‬‬ ‫ول)‪(17– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪251‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا ‪ C‬ـ ـ ا ـ‪ ,‬ـ ‪ X‬ـ‪E‬ـ ـ‬ ‫ول)‪(18– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪252‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا‪ G‬ــ‪/‬ى ا ـ‪ ,‬ـ‪ E‬ـ ـ‪+‬ــ‪Y‬‬ ‫ول)‪(19– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪252‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا‪ G‬ــ‪/‬ى ا ــ‪ ’/‬ـ ـ]ــ‪Y‬‬ ‫ول)‪(20– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪253‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ 0 ? I‬د ‪/kI‬ات ا “‪M‬ة‬ ‫ول)‪(21– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪253‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ 0 ? I‬د دورات ا ر‬ ‫ول)‪(22– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬
‫‪254‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬ا ‪7‬ك ? ‪/I‬ب – •”‪h‬‬ ‫ول)‪(23– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪254‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬در‪ :‬ا ‪ ‡ J\Š‬ا‪ t I‬ام‬ ‫ول)‪(24– IV‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪/I C‬ب‬
‫‪255‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬دورات ! ر ‪ ‡ D‬ا ‪/I C‬ب‬ ‫ول)‪(25– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪255‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬دورات ! ر ‪˜PM[P8 ‡ D‬‬ ‫ول)‪(26– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪255‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ 0 ? I‬د ا ‪ 0‬ت ا‪}L™ G‬‬ ‫ول)‪(27– IV‬‬ ‫ا‬
‫‡ ‪˜PM[PH‬‬
‫‪256‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ ? I‬در‪ :‬ا ‪J\Š‬‬ ‫ول)‪(28– IV‬‬ ‫ا‬
‫‡ ا‪ t I‬ام ‪˜PM[P8‬‬
‫‪256‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪/P " S]! ? I‬ع ا ر‬ ‫ول)‪(29– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪257‬‬ ‫أ‪ FI‬ب !]‪/P " S‬ع ا ر‬ ‫ول)‪(30– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪258‬‬ ‫ن ‪ ,š‬ا ر‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪? I‬‬ ‫ول)‪(31– IV‬‬ ‫ا‬
‫ً‬
‫‪258‬‬ ‫ا ‪LU‬ق ‪M•No‬ا‪ t I‬ا ‡ ‪ › PL#‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬ ‫ول)‪(32– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪259‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ J +>! ? I‬ا‪ c}/G‬ا‪ t G‬م ‡‬ ‫ول)‪(33– IV‬‬ ‫ا‬
‫‪ › PL#‬ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬
‫‪259‬‬ ‫!‪/‬ز‪ cd‬أ|‪L‬اد ‪ k 0‬ا را‪ J $! ? I‬ا ] ‪c}/ c "0‬‬ ‫ول)‪(34– IV‬‬ ‫ا‬
‫ا ر ‪M[\ 8‬و‪YZ‬‬
‫اول‬ ‫ا‬
260 E+, G‫™ ا‬E ‫ ? ا‬I‫ ا را‬k 0 ‫اد‬L|‫ أ‬cd‫ز‬/! (35– IV)‫ول‬ ‫ا‬
YZ‫و‬M[\ 8 ‫ › ا ر‬PL# ‡
260 E+, G‫™ ا‬E ‫ ا‬+X7 ? I‫ ا را‬k 0 ‫اد‬L|‫ أ‬cd‫ز‬/! (36– IV)‫ول‬ ‫ا‬
YZ‫و‬M[\ 8 ‫ › ا ر‬PL# ‡
261 ‫… ت ا ر‬Iž ‫ ري‬,G‫اف ا‬LŠP8‫ و‬YŽ C ‫ ا‬WI/ G‫ا‬ (37– IV)‫ول‬ ‫ا‬
YZ‫و‬M[\ 8
267 hl mk ‫ ا‬JE, E ‫ ري‬,G‫اف ا‬LŠP8‫ و‬YŽ C ‫ ا‬WI/ G‫ا‬ (38– IV)‫ول‬ ‫ا‬
275 (Independent Semples T Test) ‫ رت‬F &‫› إ‬X P " EŠ! (39– IV)‫ول‬ ‫ا‬
276 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (40– IV)‫ول‬ ‫ا‬
L+,E ‫*ى‬,‹ YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
276 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (41– IV)‫ول‬ ‫ا‬
CŸ ‫*ى‬,‹ YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
EX , ‫ا‬
277 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (42– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫ى‬/ +E ‫*ى‬,‹ YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
hlE, ‫ا‬
278 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (43– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫ى‬/ +E ‫*ى‬,‹ YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
.Y] ’/ ‫ا‬
279 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (44– IV)‫ول‬ ‫ا‬
J\Š ‫ ا‬:‫ ر‬YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
.‫ب‬/I C ‫ ام ا‬t I‫‡ ا‬
279 ‫ ت‬# :‫ن ا‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (45– IV)‫ول‬ ‫ا‬
J\Š ‫ ا‬:‫ ر‬YZ‫و‬M[\ 8 ‫ى ا ر‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
.˜PM[P8 ‫ ام‬t I‫‡ ا‬
280 (Independent Semples T Test) ‫ رت‬F &‫› إ‬X P " EŠ! (46– IV)‫ول‬ ‫ا‬
281 ‫ ت‬# :‫ن إ‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (47– IV)‫ول‬ ‫ا‬
L+,E ‫*ى‬,‹ hl mk ‫ ا‬JE, ‫ى ا‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
281 ‫ن‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (48– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫*ى‬,‹ hl mk ‫ ا‬JE, ‫ى ا‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ ت ا‬# :‫إ‬
‫اول‬ ‫ا‬
EX , ‫ ا‬CŸ
282 ‫ن‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (49– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫ ا ر‬hl mk ‫ ا‬JE, ‫ى ا‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ ت ا‬# :‫إ‬
hlE, ‫ى ا‬/ +E ‫*ى‬,‹
282 ‫ن‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (50– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫*ى‬,‹ hl mk ‫ ا‬JE, ‫ى ا‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ ت ا‬# :‫إ‬
Y] ’/ ‫ى ا‬/ +E
283 ‫ ت‬# :‫ن إ‬5# (One Way ANOVA) ‫? دي‬o _) F ‫› ا‬X P " EŠ! (51– IV)‫ول‬ ‫ا‬
‫ة‬M“ Ÿ ‫*ى‬,‹ hl mk ‫ ا‬JE, ‫ى ا‬/ ‫ل‬/? ‫ن‬5g/ŠFG‫ا‬
284 ANOVA _) F ‫ " ا‬EŠ! ‫ ول‬: (52– IV)‫ول‬ ‫ا‬
284 ‫ ار‬ŠP7 _) F ‫ " ا‬EŠ! ›X P (53– IV)‫ول‬ ‫ا‬
286 hl mk ‫ ا‬JE, ‫ وا‬YZ‫و‬M[\ 8 ‫ن ا ر‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (54– IV)‫ول‬ ‫ا‬
287 hl mk ‫ ا‬JE, ‫ وا‬P‫و‬LG‫ن ا‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (55– IV)‫ول‬ ‫ا‬
287 hl mk ‫ ا‬JE, ‫!> ل وا‬8 ‫ن‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (56– IV)‫ول‬ ‫ا‬
287 hl mk ‫ ا‬JE, ‫… رات وا‬G‫ن ا‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (57– IV)‫ول‬ ‫ا‬
288 hl mk ‫ ا‬JE, ‫] وا‬E ‫ن ا‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (58– IV)‫ول‬ ‫ا‬
288 D ‫ دة ا ر‬G‫ ا‬f%0 ‫ل‬/>C ‫ ا‬/…I ‫ن‬5# ‫ ط‬F!‫ر‬H " , (59– IV)‫ول‬ ‫ا‬
hl mk ‫ ا‬JE, ‫وا‬
‫ـل‬ ‫ـ ـ‬
‫ــ ل‬ ‫ــ‬

‫ــ‬ ‫ا‬ ‫ــ ـ ـ ـ‬


‫ـ ـ ـ ان ا‬ ‫ر ــ ا ـــ‬
27 ‫ا ر‬ ‫ت ا را‬ (1-I) ‫ا‬
28 ! ‫ وا‬# ‫ وا‬$ ‫ وا ر‬# ‫ا )( '&ن ا‬ (2-I) ‫ا‬
35 $ ‫ ـ ـ م ا ر‬,- (3-I) ‫ا‬
48 8 ‫ ت ا ر‬6 7 2 34 5 (4-I) ‫ا‬
54 8 ‫ ت ا ر‬6 7 2 34 ‫ق‬:; (5-I) ‫ا‬
59 $ ‫أ> اف ا ر‬ (6-I) ‫ا‬
72 D :4 'E&F $ $ ‫ ا ر‬# 4 ‫ذج‬C - (7-I) ‫ا‬
76 # ‫ ت ا‬C G HI JK (8-I) ‫ا‬
100 LM‫و‬ENO P $ ‫ م ا ر‬,- ‫ ـ ت‬-C G (1-II) ‫ا‬
101 LM‫و‬ENO P $ ‫ را ر‬K‫إ‬E&2 G (2-II) ‫ا‬
106 -‫و‬ENO P $ ‫ ا ر‬UV' WX 5 Y ‫ ت ا‬C G‫ ل و‬T‫أ‬ (3-II) ‫ا‬
111 ZG ‫ ا‬$ ‫[ ا ر‬CYJG (4-II) ‫ا‬
112 L \]‫ ا‬ZG ‫ ا‬$ ‫ا ر‬ (5-II) ‫ا‬
134 ‫ _ول‬# ‫ى ا‬C a-EN-PEb5 ‫ ت‬- 8 ^P (6-II) ‫ا‬
134 ‫ى _ول‬C O ‫ ا‬2cd ‫ذج‬C - (7-II) ‫ا‬
135 LM‫و‬ENO P $ ‫ ر‬a CJ ‫ا‬ (8-II) ‫ا‬
135 LM‫و‬ENO P $ ‫ دورة ا ر‬# a-EN-PEb5 ( ! ‫ا‬ (9-II) ‫ا‬
150 LM‫و‬ENO P $ ‫ [ ا ر‬g [CYJG (10-II) ‫ا‬
163 ,! ‫ا‬E& d ‫ وا‬,! ‫ ا‬# ‫ا )( '&ن ا‬ (1-III) ‫ا‬
163 # ‫وا‬E& d ‫ا )( '&ن ا‬ (2-III) ‫ا‬
174 ‫ون‬:K‫ وآ‬Arthur K. Yeung $ ,! ‫ ا‬# ‫اع ا‬C-‫أ‬ (3-III) ‫ا‬
179 ,! ‫ ا‬# ‫ ا‬HI JK (4-III) ‫ا‬
182 ,! ‫ ا‬# ‫ ت ا‬C G (5-III) ‫ا‬
186 Dixon $ ,! ‫ ا‬# ‫ا ا‬:G (6-III) ‫ا‬
189 ,! ‫ ا‬# ‫ا ا‬: Crossan ‫ذج‬C - (7-III) ‫ا‬
193 ,! ‫ ا‬# ‫ ا‬5 (8-III) ‫ا‬
226 ‫ ت ا‬,! j k]‫ا ا‬: ‫ا‬ (9-III) ‫ا‬
‫ــ ل‬ ‫ــ‬
226 ,! ‫ ا‬# ‫ ا‬5 WX LM‫و‬ENO P $ ‫دور ا ر‬ (10-III) ‫ا‬
229 :I‫ا‬mn]‫ت ا‬o J4‫^ ا‬p !Y ‫ ( ا‬qr ‫ا‬ (1- IV) ‫ا‬
232 :I‫ا‬mn]‫ت ا‬o J4o G ‫ ا‬:2 ,! ‫ ا‬s ‫ا‬ (2- IV) ‫ا‬
233 $‫ ا ر‬# ,! ‫ ا‬s ‫ا‬ (3- IV) ‫ا‬
‫ا ـ ــ‬ ‫ــ ـ‬
‫ا ــ‬ ‫ـــ‬

‫ـ‬ ‫ا‬ ‫ـ ـ ـ ان ا ـ ـ ـ‬ ‫ر ــ ا ـ ـــ‬


‫‪324‬‬ ‫ــ‬ ‫)‪(01‬‬ ‫ا‬
‫‪332‬‬ ‫ــ‬ ‫أ ــ ء ــ ة‬ ‫)‪(02‬‬ ‫ا‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫ط ا ‪ %& "'()* "(+(,‬ة ا‪ ،" # $‬و!‬ ‫‪ ،‬وز دة ا‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ز دة ا ر ا‬


‫ا ‪ -. /‬وا ع ‪ 3 4‬ى ا ‪ ،01‬وا >=<;‪ 789 :‬ا&‪ 6‬دة و‪ ? / @A B‬ة ا ‪ 0 'D "$‬ا ‪" 3 C‬‬
‫‪=; E‬ة و‪ NA ?=;O‬ا ا‪ 0A‬و‪ L M‬ا‪ 1K $‬ت ‪ A 4‬ا‪ F GB "HI‬ت ‪ F 9‬ة أ?‪ B H1‬دم ا‪ A $‬ت‬
‫‪ '#‬ة ا‪ $‬رف ‪789 C ّ W‬‬ ‫وا‪ $‬رف ‪=;,< "9 R‬ة ‪ U 0/ 4‬رة ا‪ A $‬ت وا ‪ T‬رة ا (" و‬
‫ا‪ 1K $‬ت ‪ M‬ورة إ< ب ا ‪; A‬ن \‪ HA Z‬رات و‪ A‬رف ‪ F I‬ة و‪ 3 "(1 B‬را[‪ CZ‬وا‪1D CZ[ ? 'B‬‬
‫‪ 6a^_ ` GF‬م وا ا‪ NA ' b A A `#‬ا رات ا&‪ ،" E %‬و? ‪ # F A‬ﻩ ا ر ‪c d e‬‬
‫أ‪ LG,E‬ا‪ 1K $‬ت ‪ - k1D‬أ‪ @ ! H ij‬أو " <‪=;,‬ة ر ‪ b g* h e‬أداة ‪ "(1 " #‬ا‪ $‬ارد‬
‫ا ‪ " lm‬و‪=;'qB‬ا ‪ 3‬ت _‪ D‬ا‪ ،"(9‬إ‪ "# M‬إ‪ 7p‬دورﻩ _‪=>o‬ا‪ `( GB 4 n(B‬أ? اف ا‪ 1K $‬ت‪.‬‬
‫" ا ( ‪ "F‬أ‪ , 1D @qF s t,E‬ت وا‪ I ( W‬ت ا ‪; A‬ن وا‪W 789 "1K $‬‬ ‫وا ر ‪D e‬‬
‫ا اء ‪ NA Av e B 1A‬ا‪ 1K $‬ت ‪ 9 0ilR‬م وإدارة ا‪ $‬ارد ا ‪ x 0ilR " lm‬ص إ‪ 9‬دة ا ‪4 K‬‬
‫‪ "1K*v‬ا ر ‪ "(m‬ا ‪ ،"1.‬وا ‪ -(/ B 789 01‬ا ( ت ا&‪ 4 "TF %‬ا ‪ "( 1‬ا ر ‪=y( "(m‬ز‬
‫أ‪ o‬ب ‪ F I‬و‪ 4 ,A‬ا ر ‪ b e‬ف ‪ D‬ر ‪=> _ e‬و^@‪z 4 ={< |(W .‬و*" ‪=;xv‬ة ا‪ k o‬ام‬
‫ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ 0,3 NA‬ا ‪ NA =;T‬ا‪ 1K $‬ت وا ‪ h l‬ت ا ‪ "< l< "($‬أي }@ أم )‪،(IBM‬‬
‫و‪... (Cisco) i •o "< j‬إ&‪‚A NA gD :;1 F $ ƒ‬ا‪ F‬و‪ #‬ا‪ qB .‬ق ‪ h A‬ن ‪ gA F‬ا ر ‪ e‬ا ( ي‪.‬‬
‫‪ k o #‬ام ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ b‬د ‪ 789 q D‬ا‪ "1K $‬وا ‪; A‬ن وا‪ $‬ر…;ن؛ إذ ‪(j B 4 C? b‬‬
‫ا ‪ -( i‬و‪ `( GB‬ا‪ $‬و*" ا (" ‪ |(W NA‬ا ‪ L3‬وا‪ i$‬ن و‪ qB‬ا ر ‪ ،e‬إ‪ "# M‬إ‪`( GB 7p‬‬
‫ا‪ ‰ 3‬د‪ F‬ت ا&ˆ‪ D C6‬ر ‪ e‬أ<‪ 9=y‬د ‪ NA N 1A‬ا‪ $‬ر…;ن و‪ NA ?=;O‬ا ‪ q‬ا‪. .‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫و ‪ e‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ دورا ‪ 1HA‬و‪ :;qGB 4 ? I‬ا‪ $‬ارد ا ‪ 789 " lm‬ا<) ب ا‪NA ‚$‬‬
‫ا‪ $‬رف ا&‪ F 6‬ة و‪ ,B‬د ‪ " H R H‬و ‪‚ b 1A‬ز \‪ Z‬روح ا ‪ C‬ا ‪d‬ا!@ ا‪Œ,•F c d . 1 $‬‬
‫‪ 789‬ا‪ 1K $‬ت ا&‪ %‬ص ‪ "(1 B 789‬ا ‪ C‬ى ا ‪; A‬ن ‪ NA g $‬أ?‪ A 789 " D "(1‬ى ا ‪ q‬د‬
‫*‪ g q‬وا‪ b C # ،0i< "1K $‬ا <;‪:‬ة ‪ i DŽ "(o ov‬ر وا (;=‪ Av .‬ا ‪d‬ي •‪ 6‬ا‪ 1K $‬ت‬
‫‪ ‘,B 789‬ا ‪ C‬ا ‪=>o•< (K‬ا‪:;A `( G "('(B‬ة ‪ A "( # B‬ا‪ "A‬وا ‪ G‬ل إ‪ 1K A 7p‬ت‬
‫‪ "1 A‬ا ” ‪ 0 'B‬ا ‪“ A C‬و (" ا&‪ NA (16‬أ‪ ,B 0I‬دل ا‪ $‬رف وا&•‪=y‬ات‪.‬‬
‫و ا ‪ C‬ا ‪ NA (K‬ا‪_ C(? q$‬دار " ا&‪ ،"TF %‬ا ‪d‬ي ‪ 1 ? D @KW‬م <‪ – NA =;,‬ف ا ‪NA =;T‬‬
‫(;= وا‬ ‫ا‪_ N K $‬دار ;ن أ‪ TA‬ل ‪ Argyris‬و ‪ Schon‬وا‪ 1K $‬ت ‪ b g* h‬ا‪ ‰$‬ر ‪—˜ ov‬‬
‫_‪=>o‬ا‪ n(B‬و_‪ D‬اع و‪ "(1 B‬رأس ا‪ $‬ل ا ‪ q‬ي‪ C # .‬ا ‪ 4 C? b (K‬ز دة و‪ F 'B‬ا‪ $‬رف‬
‫‪; A‬ن و‪ $‬ا‪s W "HI‬ت ا ‪ <›Bœ‬ا ‪ š(,‬وا&‪ q%‬ظ ‪789‬‬ ‫ا‪ $‬رات ا&‪" ? 6‬‬ ‫وا&•‪=y‬ات‬
‫ا ‪ "1K 1 N1 F 1D "( #‬ا رة ‪ 789‬ا ‪ ,‬ء و_‪ 1 o‬ار "‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫ا را‬ ‫أو ‪ :‬إ‬


‫‪ (I‬ا‪ A $‬ت وا ‪ " ,l‬ا ‪ (L*=>*_) "(B ,‬أدى إ‪ -(/ B 7p‬ا ‪ ( 1‬ت‬ ‫_‪ k o‬ام ا‪:>$‬ا‪F‬‬
‫_ >=و*(" ‪ A 789‬ى ‪ NA 0h‬ا&‪ "A i%‬وا‪ 1K $‬ت و‪ #v‬اد‪ ،‬و‪ H/‬ر ‪ ' D ž b A‬رة‬
‫_ >=و*("‪ ،‬ا&‪=> _ "A i%‬و*("‪ ،‬ا ‪_ ، R N9 01‬دارة _ >=و*(" و‪. ?=;O‬‬
‫و‪ @A B 0/ 4‬دور إ‪ ‰ 3‬د ا‪ "# $‬زاد إ? ‪ 1‬م ا‪ 1K $‬ت ‪ $ D‬ارد ا ‪ "A 9 "q‰D " lm‬و‪ 19‬ل ا‪"# $‬‬
‫‪ NA CH $ "E x "q‰D‬دور ‪ (W‬ي ‪ 4‬إ< ب ‪:;A CZ[ 1K A‬ة ‪ A "( # B‬ا‪ ،"A‬و ‪d? `( G‬ﻩ‬
‫‪ A‬رف ا‪ $‬ارد ا ‪ " lm‬و! ‚ ‚ ‪ "( 19‬ا ‪œx NA CZ\ C‬ل ا ر ‪e‬‬ ‫‪=;xv‬ة ‪ F 'B Œ,•F‬و‪B‬‬
‫ا‪. 1 $‬‬
‫" ا ( ‪) "F‬و‪ @^ b (gI HI‬ا ‪ NA =;T‬ا ‪ … ‰‬ت وا‪d ! 4 0T1 B 0h l$‬ر‬ ‫وا ر ‪D e‬‬
‫ا‪ ()o‬ب ا د ا ‪ 1 =;,‬ل ا‪ $‬ب ‪ B‬ر ‪“F 1A CZŸ‬دي ‪ 4‬ا ‪ (Wv NA =;T‬ن إ‪ q o_ 7p‬دة ‪NA‬‬
‫ا ر ‪=># 789 e‬ات ‪ 9 , A‬ة و… ‪ p‬ا&‪ A %‬ن ‪ # NA‬ص ا >=‪ "(3‬وا&‪ ‰%‬ل ‪ A 789‬رف ‪"TF W‬‬
‫إ‪=; "D ' o‬ات ا&‪ 4 " E %‬ا ‪ "¡•,‬ا&• ر‪ "# M D ،"1K 1 "(I‬إ‪ A R 7p‬ا<‚ ا ر ‪1A e‬‬
‫ً‬
‫‪ K ", • D . 9 0ilb‬وف ‪; A "(9 1 I¢‬ن و ‪ 1‬أة ا ‪ 789 " A‬و‪ gI‬ا&•‪ ‰‬ص‪ ،‬إ‪ "# M‬إ‪7p‬‬
‫ر‪e‬‬ ‫إر‪ qB‬ع ‪ -( iB‬ا ر ‪ e‬ا‪ j ,$‬ة و‪ =;O‬ا‪ j ,$‬ة‪ 9 H h ،‬ا‪F I £1* ‘,B 4 L1? o 0A‬‬
‫‪ 4 0T1 F‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ <‪ C9 1‬ر ‪ e‬ا ( ي و‪ W e A‬و‪ M‬وري ‪ $‬ا‪ "HI‬ا ‪ F G‬ت‬
‫‪ (I‬ا‪ A $‬ت‪.‬‬ ‫ا ” ‪ L*=>*_ HM qB‬و‪B‬‬
‫ا را‬ ‫‪:‬أ‬
‫‪ ,)B‬ر ‪ " ilA‬ا را‪ 4 "o‬ا “ال ا ‪ —¤•.‬ا ‪: p‬‬
‫‪ + 7‬ا‪ 56‬ت ا‪ 23‬ا‪01‬؟‬ ‫‪ +‬ر ا ' ‪ /‬ا '‪, -.‬‬ ‫*) دور ا ' ر & ‪"#$ %‬و!‬
‫و ‪ q F‬ع ‪ NA‬ا “ال ا ‪ " ¡ov —¤•.‬ا ‪ "(9 q‬ا ("‪:‬‬
‫‪ A‬ا‪ ‰ $‬د ‪ NA 0iD‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪ (K‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫‪ A A‬ى ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ " o“1D‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ .‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 3 A ¨ A‬ت ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ " o“A 4‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ .‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫‪ A A‬ى ا ‪ C‬ا ‪ " o“1D (K‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ .‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫‪ " (,– A‬ا ‪;D "3œ‬ن ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪ (K‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫‪ :0; : 9‬ت ا را‬
‫‪ 789 "D I_ "( R‬ا “ال ا ‪ —¤•.‬و‪ " ¡ov‬ا ‪ "(9 q‬ا‪ "O (E CB g 9 " Tm $‬ا ‪ (M q‬ت ا ("‪:‬‬
‫‪ -1‬ا ‪ :0B‬ا ‪@ +A10‬و?>‪ # I B s :‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪(α ≤ 0,05) " s‬‬
‫‪ 4‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ! ‚ى ‪=; 1‬ات ا ©•‪ "(‰‬وا ‪) "(q(/‬ا&‪ ،ª•6‬ا ‪ ، 1‬ا&‪" %‬‬
‫‪ ،‬ا‪ $‬ى ا ‪ ،@q(/‬در‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ا&‪ o %‬ب‪ ،‬در‪"I‬‬ ‫ا ‪ ،"( .‬ا‪ $‬ى ا‬
‫ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ‪.(L*=>*¢‬‬

‫‪2‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫و ‪ q B‬ع ا ‪ "(M q‬ا ‪v "( •.‬و‪ 7p‬إ‪ 7p‬ا ‪ (M q‬ت ا ‪ "(9 q‬ا ("‪:‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى «‪.ª•6‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى ‪. 1‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى «‪ " %‬ا ‪."( .‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫! ‚ى ‪ 1‬ى ا‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05)" s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى ‪ 1‬ى ا ‪.@q(/‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05)" s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى ر‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ا&‪ o %‬ب‪.‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ى ر‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام _*>=*‪.L‬‬
‫‪ -2‬ا ‪ :0B‬ا ‪ +A10‬ا ‪ # I B s : 9‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪" s‬‬
‫)‪ 4 (α ≤ 0,05‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى ‪=; 1‬ات ا ©•‪ "(‰‬وا ‪) "(q(/‬ا&‪ ،ª•6‬ا ‪، 1‬‬
‫‪ ،‬ا‪ $‬ى ا ‪ ،@q(/‬ا&•‪=y‬ة(‪.‬‬ ‫ا&‪ " %‬ا ‪ ،"( .‬ا‪ $‬ى ا‬
‫و ‪ q B‬ع ا ‪ "(M q‬ا ‪ "( •.‬ا ‪ "(* T‬إ‪ 7p‬ا ‪ (M q‬ت ا ‪ "(9 q‬ا ("‪:‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫«‪.ª•6‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫‪.1‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫«‪ " %‬ا ‪."( .‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ 1‬ىا‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1‬ى ا ‪.@q(/‬‬
‫‪ # I B s‬وق ذات د‪ " s‬إ‪ A 9 "(. ‰W‬ى د‪ 4 (α ≤ 0,05) " s‬ا ‪ C‬ا ‪‚ ! (K‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫«•‪=y‬ة‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫ا ‪ :0B‬ا ‪ +A10‬ا ‪ : 9 9‬ر ‪=> _ e‬و^@ دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ q B‬ع ا ‪ "(M q‬ا ‪ "( •.‬ا ‪ "T T‬إ‪ 7p‬ا ‪ (M q‬ت ا ‪ "(9 q‬ا ("‪:‬‬
‫‪ 1‬و*" دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ‰BŽ‬ل دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪ H1‬رات دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ "q i‬دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ " H‬ا&‪ ‰%‬ل ‪ 789‬ا‪ $‬دة ا ر ‪ "(m‬دور ‪‚ ‚ ! 4‬ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪-‬‬
‫را‪), : D‬ذج ا را‬
‫‪ iB‬ن *‪ 1‬ذج ا را‪: 8F 1A "o‬‬
‫ا‪ "IJ'H‬ا‪ :G '+H‬وا‪ 4 0T1 $‬ا‪ A Ho‬ت ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪d‬ي ‪ D‬ورﻩ ‪ C F‬إ‪" 1x 7p‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪=; A‬ات و¨ ‪ :‬ا‪ $‬و*"‪ ‰B_ ،‬ل‪ ،‬ا‪ H$‬رات‪ ،‬ا ‪ " Ho ،"q i‬ا&‪ ‰%‬ل ‪ 789‬ا‪ $‬دة ا ر ‪."(m‬‬
‫ا‪ "IJ'H‬ا ' ‪ 4 ' F :KD‬ا ‪ C‬ا ‪ (K‬و ‪ C‬إ‪ 7p‬أر} " ‪=; A‬ات ‪ : 4 0T1 B‬ا<) ب‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ B ،"# $‬ز ا‪ A $‬ت‪=; qB ،‬ا‪ A $‬ت وا ‪d‬ا< ة ا ‪."(1(K‬‬
‫ا‪"IJ'H‬ات ا ) ‪ : L‬و‪ i B‬ن ‪ NA‬ا‪=; $‬ات ا ©•‪ "(‰‬وا‪ : 4 " T1 $‬ا&‪ ،ª•6‬ا ‪ ، 1‬ا&‪" %‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬در‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ا&‪ o %‬ب‪ ،‬در‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام‬ ‫ا ‪ ،"( .‬ا‪ $‬ى ا‬
‫‪.L*=>*¢‬‬

‫‪4‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫ا ‪$U‬ـ ــ‪ , :G‬ـ ــ)ذج ا ـ را ـ ـ‬

‫ا‪"IJ'H‬ا ' ‪KD‬‬ ‫ا‪"IJ'H‬ا‪G '+H‬‬

‫ا ' ‪ /‬ا '‪, -.‬‬ ‫ا ـ' ـ ر ــ& ‪$ %‬ــ‪"#‬و!‬


‫ا<) ب ا‪ # $‬ـ ــ"‬ ‫ا ـ‪ 1‬ـ و* ــ"‬
‫_ ‪ B‬ـ ‪‰‬ـ ـ ل‬
‫‪ B‬ز ا‪ $‬ـ ‪ A‬ت‬ ‫ا ـ‪1‬ـ ـ‪ H‬ـ ـ رات‬
‫‪( qB‬ـ ـ ا‪ $‬ـ ـ ـ ‪ #‬ـ ــ"‬ ‫ا ـ ـ ـ ـ‪ q‬ــ"‬
‫‪ " Ho‬ا&‪ ‰%‬ل‬
‫ا ‪d‬ا< ـ ة ا ‪"(1(K‬‬
‫‪ 789‬ا‪$‬ـ دة ا ر ‪"(m‬‬

‫ا‪"IJ'H‬ات ا ) ‪L‬‬
‫‪ ،‬ا‪)'+H‬ى ا )‪ ، B S‬ا‪"QR3‬ة‪،‬‬ ‫ا&‪ ،ª•6‬ا ‪ ، 1‬ا&‪ " %‬ا ‪ ،"( .‬ا‪ $‬ى ا‬
‫در‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ا&‪ o %‬ب‪ ،‬در‪ "I‬ا ‪ 4 C G‬ا‪ k o‬ام ‪.L*=>*¢‬‬

‫اﳌﺼﺪر‪ :‬ﻣﻦ إﻋﺪاد اﻟﻄﺎﻟﺒﺔ‪.‬‬

‫‪ : +‬أ* اف ا را‬ ‫‪M‬‬


‫! ‪d? 7±‬ﻩ ا را‪ "o‬إ‪ ?v NA " 1I `( GB 7p‬اف أ?‪: H1‬‬
‫إ‪ U‬اء ا&‪ e* 6‬ا ‪ K‬ي ‪;A Hq1‬ن ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ف ‪ A 789‬ى ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا‪ " o“1D gB A Ho‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ ، .‬و‪ A‬ى *' ح‬ ‫‪-‬‬
‫‪.gB (, B‬‬
‫ا ف ‪ A 789‬ى ا ‪ C‬ا ‪ " o“1D (K‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪. .‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ D‬از أ?‪ "(1‬ا ور ا&‪ (%‬ي ا ‪d‬ي ‪ g, F‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ A "(1 B 4‬رف ا ‪; A‬ن و! ‚ ‚‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا ‪ K* CZ\ C‬و‪. ( (, B‬‬
‫ا ف ‪ " (,– 789‬ا ‪;D "3œ‬ن ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪ " o“A 4 (K‬ا‪s ‰B‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫ا&‪‚6‬ا‪. .‬‬

‫‪5‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫د ‪ :‬أ*‪ ,‬ا را‬


‫‪=yB‬ز أ?‪d? "(1‬ﻩ ا را‪: 8F 1(# "o‬‬
‫‪ ,•B‬أ?‪d? "(1‬ﻩ ا را‪œx NA "o‬ل ! (‪ £‬ا ء ‪;A HqA 789‬ن ‪;TF W‬ن ‪ 4‬أد‪ (D‬ت _دارة‬ ‫‪-‬‬
‫و?‪ 1‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ <›‪ W‬ا ‪ 0,‬ا&‪ "TF %‬ا ” ‪ N 1F‬أن ‪ F‬م ‪ Z³‬ا ر ‪e‬؛ وا ‪C‬‬
‫(;=و_‪ D‬اع‪.‬‬ ‫ا ‪ 0x 1< (K‬ر‪—¤•.‬‬
‫! ‪d? CH‬ﻩ ا را‪ 4 "o‬إ‪ U‬اء ا‪ "# $‬ا ‪ W " K‬ل ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪(K‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ iB‬و‪. 1(K B‬‬
‫‪:>o‬ود ?‪d‬ﻩ ا را‪ NA F D "o‬ا ‪ ´.‬وا ‪ (E‬ت ‪ 1K 1‬ت ا ” ‪ -/ B‬ا ر ‪e‬‬ ‫‪-‬‬
‫_ >=و^@ ر ‪ e‬ا ‪; A‬ن \‪ Z‬أو ا‪ 1K $‬ت ا ” ‪ B‬ي ا ( م ‪ `(, D‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‪.‬‬
‫‪ : D‬أ ‪ X‬ب إ‪ 'M‬را‪):)H‬ع‬
‫? ك ‪ ,ov NA " 1I‬ب د‪ #‬إ‪ 7p‬ا‪ ( x‬ر?‪d‬ا ا‪ M $‬ع‪:@!z 4 0T1 B ،‬‬
‫‪ (I‬ا‪ A $‬ت و‪s ‰B¢‬ت و‪=;U›B‬ا[‪ 789 Z‬و‪ -. /‬إدارة‬ ‫_? ‪ 1‬م ا‪:>$‬ا‪ F‬وا‪D @A $‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ $‬ارد ا ‪ "A 9 "q‰D " lm‬وو‪ "q(/‬ا ر ‪."E x "q‰D e‬‬
‫‪ b‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ e( ov NA‬ا‪ E $‬ة ‪ "(1 B 4‬ا‪ $‬ارد ا ‪ ={< " lm‬ا‪ k o‬ا‪4 gA‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪z‬و*" ‪=;xv‬ة ‪ 0,3 NA‬ا ‪ NA F‬ا‪ 1K $‬ت‪.‬‬
‫‪ GDv " 3‬ث وا را‪ o‬ت ا ‪ " K‬وا‪ ($‬ا*(" ا ” ‪ B‬و ‪ M A L‬ع دور ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪4‬‬ ‫‪-‬‬
‫! ‚ ‚ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬
‫ا ‪ ",O‬ا ©•‪ B 4 "(‰‬ول ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪;A Hq1< (K‬ن ‪;TF W‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪ F‬ر‪ I‬ن ‪ 0 W 4‬إدارة ا‪ $‬ارد ا ‪." lm‬‬
‫‪ Y : .‬ود ا را‬
‫‪ W 0T1 B‬ود ا را‪: 8F 1(# "o‬‬
‫ا‪ Z3‬ود ا‪ : ):)H‬ر<‚ت ?‪d‬ﻩ ا را‪ ZŸ* I 4 "o‬ا‪ 789 · M $‬درا‪ - kA "o‬ا&‪ 6‬ا*‪e‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا&• ‪ D "E‬ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪ ، (K‬وا ‪;D "3œ‬ن ا‪;A Hq$‬ن‪.‬‬
‫ا‪ Z3‬ود ا‪ L1B : H‬ا را‪ "o‬ا‪ ($‬ا*(" ‪ 4‬ا‪ " F $‬ا ‪s ‰B "A‬ت ا&‪‚6‬ا‪. .‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ Z3‬ود ا [‪ : 0U‬ا‪ ‰ 3‬ت ا را‪ 789 "o‬ا ‪; A‬ن ا‪ NA NF (q $‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬ ‫‪-‬‬
‫‪ " o“1D‬إ‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪. .‬‬
‫ا‪ Z3‬ود ا ‪ : .‬أ‪ L I‬ا را‪ 4 "o‬ا ‪=>q‬ة ا‪ 1$‬ة ‪;D‬ن ‪ I Hj‬ان ‪ 2016‬و‪ Hj‬د‪.2016 =y1 b‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪6‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫‪ \]. : 6‬ا را‬


‫‪ "( ij_ N9 "D IŽ‬ا‪ $‬و‪ "W‬وإ‪ , x‬ر »‪ Z[ (M # "%‬وا ‪ E‬ل إ‪ ?v 7p‬اف ا‪ I $‬ة‪،‬‬
‫إ‪ 1 o‬ا‪ ¼½ $‬ا ‪ @qE‬ا ‪ 1 9 D 8( G‬د ‪ 789‬أ‪;… o‬ن‪:‬‬
‫@ )ب ا ‪0-.‬ي‪ :‬وذ ‪ I D c‬ع إ‪ 7p‬ا‪ Àa$‬ا‪ Z³ ، ¿ $‬ف إ‪ 9‬ء ‪ E‬رة وا¾‪ HqA N9 "%‬م‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬
‫@ )ب ا‪ H‬ا! )ا '‪ k o•D :( XL‬ام ا‪ Àa$‬ا‪ ($‬ا^@ ‪Á‬راء أ‪ #‬اد ‪ 1 'A‬ا را‪"o‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1 9s D‬د ‪ 789‬ا‪ " D $‬و_‪ 1 o_) "* ,)o‬رة( &‪ 16‬ا ‪ * (,‬ت ‪ NA‬أ‪ #‬اد ا‪ ، 1 '$‬و‪H ( GB‬‬
‫‪ k o•D‬ام ا ‪.SPSS V 18 @Â ‰W_ ´A *=y‬‬

‫‪0‬ا‪ :‬ا را ت ا ‪a +‬‬


‫‪ LA 3‬ا ‪ A 0i ¿ A Àa1D ",‬أ‪ A NA t(B‬ا‪ "(… 9 I‬وأ‪ e h "(m I‬وا‪s $‬ت ا ‪"(1‬‬
‫و‪ –v‬و‪ W‬ت و‪ ?=;O‬ا‪ M 1D " ,B $‬ع ا را‪ 3 "o‬ف ‪ L E B A 789‬ا (‪ g‬ا را‪ o‬ت ا ‪" D‬‬
‫و‪ M A F GB‬ا را‪ "o‬ا&‪ ، ZÃA "( %‬و‪ 8F 1(#‬ا را‪ o‬ت ا ” ‪ B‬و ‪ NA 0h L‬ا ر ‪=> _ e‬و^@‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫وا ‪ C‬ا ‪ (K‬وا ‪ ، 1ZÃ(D "3œ‬وا‪ ,•B B ",B $‬ز‪: ( A‬‬
‫‪ ' a‬ر & ‪"#$ %‬و! ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ا را ت ا‪'H‬‬
‫درا )‪ X ba M‬ا ‪ b,Y0‬إ‪0a‬ا* ‪ /‬ا ‪). D (2008 ، +AB.‬ان‪ :‬وا‪ Kh‬ا '‪ g‬ام ا‪I;0UH‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪I )a"#‬ن ' ‪"#$ % /‬و! ‪ 6‬ر & ا‪I, H‬ن ‪ i .j ,a‬ة‪.‬‬
‫(‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪e‬‬ ‫? ‪ L#‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬ا ف ‪ 789‬وا‪ 3‬ا‪ k o‬ام ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن‬
‫د‪ ."F‬و‪ W‬دت ‪ " (9‬ا را‪ "o‬ب ‪ lA 191‬ف ‪ … B‬ي‪.‬‬ ‫ا‪;1 $‬ن ‪ I " F 1D‬ة ‪ " 1$ D‬ا …(" ا‬
‫وا‪›< "* ,)o_ LA k o‬داة را‪ ."o‬و‪ L E B‬ا را‪ "o‬إ‪:7p‬‬
‫(‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪ e‬ا‪;1 $‬ن‬ ‫و‪ I‬د أ?‪=;,< "(1‬ة ‪ k os‬ام ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪ I " F 1D‬ة‪.‬‬
‫(‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪ e‬ا‪;1 $‬ن ‪ I " F 1D‬ة ‪L* h‬‬ ‫إن ‪ 1A‬ر‪ "o‬ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪ D‬ر‪." o A "I‬‬
‫(‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪ e‬ا‪;1 $‬ن‬ ‫و‪ I‬د ‪ A‬ا‪ NA " #‬ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن ‪ 789‬ا‪ 3 $‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪ I " F 1D‬ة‪.‬‬
‫‪ 9‬م و‪ I‬د ‪ #‬وق ذات د‪ " s‬إ‪;D "(. ‰W‬ن ‪ o A‬ت ا‪ D ' o‬ت ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن *‪G‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1A‬ر‪ "o‬ا (‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪ e‬ا‪;1 $‬ن ‪ NA CO D‬ا‪œ x‬ف ا ورات ا ر ‪.CZ\ "(m‬‬
‫‪ 9‬م و‪ I‬د ‪ #‬وق ذات د‪ " s‬إ‪;D "(. ‰W‬ن ‪ o A‬ت ا‪ D ' o‬ت ا‪;# l$‬ن ا >=‪; D‬ن *‪G‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1A‬ر‪ "o‬ا (‪=> _ C‬و^@ ‪ B 4‬ر ‪ e‬ا‪;1 $‬ن ‪ NA CO D‬ا‪œ x‬ف در‪ "I‬إ‪eo %& D CHA $‬‬
‫‪. pz‬‬

‫‪7‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

:‫)ان‬. D (Tarek Lassoued, 2010) ‫درا‬ -


Les déterminants de l’adoption de l’e-learning: étude empirique au sein de
l’entreprise tunisiènne.
‫" ب‬o‫( " ا را‬9 ‫ رت‬3‫ و‬.@^‫ _ >=و‬e ‫‘ ا ر‬, ‫ دة‬G$‫ ا‬0A‫ ا ا‬F GB 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L# ?
" o“A 4 @^‫ _ >=و‬e ‫ د ا ر‬1 9‫ أن ا‬7p‫" إ‬o‫ ا را‬L E B‫ و‬. —¤^ ‫ ا‬F=y ‫ ا‬4 0A 9 392
A‫ أ‬.‫ ام‬k o_ " Ho ‫ ر‬‰B‫ ة ا (" و‬9 $‫ وا‬،"(B‫ا‬d ‫ رة ا‬‰ D ‫ول‬v ‫ م‬$‫ ا‬4 U› F F=y ‫ا‬
.‫ ;ن‬6aA=; ‫ ;ن وا‬6a$‫;ن ا‬D=;,<=;U›B 1H ،‫ء‬œA‚ ‫;=ا‬U›B‫ ر<" _دارة ا ( و‬l$ ", • D
:‫)ان‬. D (Benmerzouga Oahiba, 2012) ‫درا‬ -
Le rôle du e-learning dans le développement des compétences : Cas U.F.C – Fonction
publique.
@q/ A ‫ ءات‬q< "(1 B 4 @^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬g, F ‫ي‬d ‫( ن ا ور ا‬mB 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L# ?
‫( ي‬o) 0E‫ ا‬$‫ ا‬N i ‫ " ا‬A 'D ‫ رب‬A 79 NA "o‫( " ا را‬9 L* iB‫ و‬.@A 1 ‫ا ع ا‬
:7p‫" إ‬o‫ ا را‬L E B‫ و‬.(‫ ( ة‬o ،‫ ن‬1 B ،‫ س‬, D
.CZ[ o“A 4 L*‫( ب _*>=ا‬O‫ و‬L*=>*_ 7p‫ ر…;ن إ‬$‫ ل ا‬E ‫ …" ا‬E -
‫‚ة‬H'A =;O 01 ‫ ا‬N< A‫ن أ‬Ç ،L*=>*_ žÈ A 4 ‫ ن ا رب‬qF ‫ ر…;ن‬$‫(" ا‬, O ‫ان‬ -
e ‫ ون ا ر‬x‫ آ‬0 q ‫ و‬.‫ ب‬o %&‫ك ا‬œ A‫ م ا‬9 ‫ أو‬،e ‫ ا ر‬NA ‫ا ا ع‬dH "A‫ز‬œ ‫ ا‬0. o D
.‫ل‬:Ê$‫ ا‬4 (L*=>*_ ،‫ ب‬o %&‫(" )ا‬I ‫ ا‬0. o ‫ ا‬CZ\ NFd ‫ ا‬c¡ ‫و‬Ç ‫ل‬:Ê$‫ ا‬4 @^‫_ >=و‬
"(# h " F $‫ ا‬4 (L*=>*¢ ،‫ ب‬o %&‫ )ا‬01 ‫ ن ا‬iA 4 ‫ ت‬A $‫( ا‬I "( G ‫•(" ا‬, ‫ا‬ -
."(# h=;O "(q ‫ –` ا‬$‫ ا‬ª 9 789
.e ‫ ا ر‬4 "(… ‫ ر…;ن ا " ا‬$‫(" ا‬, O‫ أ‬0( qB -
.1 What Makes e-Learning Work? :‫)ان‬. D (Kieren Jamieson et al) ‫درا‬ -
4 @^‫ _ >=و‬e ‫ ر‬ÀË ‫ ا‬d(q ‫ ل دون ا‬GB ” ‫ ا‬0A‫" ا ا‬# A 7p‫" إ‬o‫ﻩ ا را‬d? L# ?
،"(I ‫(" وا‬1(K ‫(" وا‬9 1 I¢ 0A‫" ا ا‬o‫ را‬D ( ‫>=ا‬o‫ ا‬4 "F F %&‫ ا‬c ‫ ع ا‬3
‫ د‬9 Ì D |(W ،2013 ‫ و‬2011 ‫;ن‬D ‫ ة‬1$‫>=ة ا‬q ‫ ا‬4 ‫ ت‬1K A (06) " R "o‫( " ا را‬9 ‫ دت‬GB‫و‬
"* ,)o¢ 4 "o‫ أداة ا را‬L T1B‫ و‬.2013 ‫ م‬9 ‫ دة‬qA 1801 ‫ و‬2011 ‫ م‬9 ‫ دة‬qA 1268 " ( ‫ اد ا‬#‫أ‬
ً
g ‫;ن‬A k A =; ‫ _ >=و^@ وا‬e ‫;ن ر‬A k $‫ع آراء ا‬œ os (*‫ و وإ >=و‬F H ‫ ز‬B CB
0T1 B‫ و‬،@^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬.‫ ا‬# NA ={<‫‚ أ‬I‫ ا‬W‫ ت و‬,TA ‫ د‬I‫ و‬7p‫" إ‬o‫ ا را‬L E B‫ و‬.N F $‫وا‬
Ήk$‫ ن ا‬i$‫ وا‬L3 ‫" ا‬1.œA ‫ م‬9 ،C9 ‫ " ا‬3‫(" و‬I ‫•(" ا‬, ‫ ا‬- M 4 ‚I‫ ا‬%&‫ ا‬c B
£1* =;U›B ،" qk A ‫ ى‬G$‫ دة ا‬I ،@^‫ >=و‬¢ e ‫' ﻩ ا ر‬B‫ ر…;ن ا‬$‫ (" ا‬#‫ " دا‬3 ،e ‫ر‬
.@^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬.‫ ا‬# ‫ ح‬M‫ م و‬9 7p‫" إ‬# M‫( ة ا ¿ إ‬%&‫ا‬

1
Tom Short, Roger Harris, Workforce Development Strategies & Practices, Springer Science, Singapore,
2014, P 171.

8
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

!‫"و‬#$ % & ‫)دة ا ' ر‬i ‫')ى‬+ :‫)ان‬. D (2013 ،‫ )ف‬g j‫ د‬،‫ )ض‬mn+Y) ‫درا‬ -
0- qi‫ و‬b Y)'BH‫ا س ا‬ i !‫"و‬#$ % & ‫ات ا ' ر‬0 7 ‫" و‬Ij ‫)ء‬:
.‫ن‬Is‫' ر‬H‫ا‬
e ‫ ات ا ر‬j“A‫;= و‬F A ‫ ء‬M 4 @^‫ _ >=و‬e ‫ دة ا ر‬I ‫ ى‬A "# A 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L# ?
NA 0h U‫ أ‬F GB‫ و‬،CH q*‫ ر…;ن أ‬$‫ ا‬K* "HI‫ و‬NA "W q$‫ " ا س ا‬A I 4 @^‫_ >=و‬
e ‫ دة ا ر‬I ‫ ى‬A 789 ‫ ف‬l$‫ " ا‬W ،Ήk ‫ ا‬،"(1 ‫" ا‬I‫ ا ر‬،ª•6&‫ ;=ات ا‬A
NFd ‫" ا‬W q$‫ " ا س ا‬A I 4 ‫ ;ن‬A ‫ ا‬NA "(.‫ ا‬l9 "( ,– " (9 ‫ ( ر‬x‫ إ‬CB‫ و‬.@^‫_ >=و‬
‫ ورة‬M 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L E B‫ و‬."…‫ ر‬A‫ رب و‬A 75 HA‫ ا‬3 Ì D "(*‫(" إ >=و‬m ‫ ر‬B ´A‫ ا‬D ‫ ا‬B
"¡•D ‫ د‬I‫ و‬e F @^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬d(q B‫ و‬. ZÏ l^‫(" وأ‬m ‫´ ا ر‬A‫=ا‬y ‫ ا‬C(1‰ D ‫ م‬1 ?¢
.g 3‫ وو‬e ‫ ن ا ر‬iA‫ ( ر‬x‫ ا‬4 " %&‫ وا‬09 q ‫ و*" وا‬$‫ ا‬NA 9 * t()B "(M‫>=ا‬#‫ا‬
‫ ء‬. ‫ن أ‬I, , !‫"و‬#$ % & ‫ ا ' ر‬:‫)ان‬. D (2013 ،mtu[Z3‫ن ا‬I+Y v ‫ ي‬w ) ‫درا‬ -
GXh / ' ‫)ي ا‬a"# ‫ ا‬j w' ‫ ذج ا‬, Yxy yz ‫ ارس ا‬H‫)ذج ا‬, ‫)ء‬: R3‫ا‬
.( X '+ ‫ { )درا‬23‫ا‬
‫ ء‬M 4 "A •&‫ ء ا‬U‫;ن أ‬1 1 @^‫ _ >=و‬e ‫ر‬ "W=> A " ‫" رؤ‬O (E 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L# ?
"( (9 1o_ ”K# GA 4 "1 A‫ و‬1 A 580 "o‫( " ا را‬9 ‫ اد‬#‫ أ‬Ì …‫ و‬،"(<d ‫" ا‬o‫ ر‬$‫ ذج ا‬1*
‫" أن‬o‫´ ا را‬. * ‫ ت‬H/‫ أ‬3‫ و‬8, $‫ وا‬8( G ‫ ا‬g( lR @qE ‫ ½¼ ا‬$‫ م ا‬k o‫ وا‬، ( o‫و… ر‬
‫ ت‬A $‫( ا‬I B 4 Z³ ‫ ة‬# $‫ *( ت ا‬iA_ " I‫ ا‬A 7p‫ ج إ‬GB ‫ ارس‬$‫ ا‬NA ž K ‫(" ا‬, ‫ا‬
.‫;ن‬1 1 @^‫ _ >=و‬e ‫ <‚ا ر‬A ‫ ء‬l^‫ ورة ا‬D "o‫ ا را‬LE‫ وأو‬.‫ت‬s ‰B¢‫و‬
:‫)ان‬. D (Josep-Maria Batalla-Busquets, 2013) ‫درا‬ -
Carmen Pacheco-Bernal, On-the-Job E-Learning: Workers’Attitudes &
Perception.
gI HI‫ و‬e ‫ ت ا ر‬,T$‫ وا‬#‫' ? ت وا وا‬B¢‫ رات و‬‰ ‫ ا‬0( GB 7p‫" إ‬o‫ﻩ ا را‬d? L# ?
‫ _ >=و^@ ـ‬F=y ‫ – ` ا‬N9 ‫( ن‬m o_ ‫ ل‬o‫•ر‬D L*=>*¢ 789 |G, ‫ اء ا‬I‫ إ‬CB‫ و‬.@^‫ _ >=و‬e ‫وا ر‬
e ‫ ا ر‬7p‫ ون إ‬K F ‫ ;ن‬A ‫´ أن ا‬. ‫ ا‬L•(…‫ و‬.(Caixa Bank) @}‫ورو‬v‫ ر‬x‫ _د‬c D 4 0A 9 2000
"(6½ 1< gI HI‫ و‬e ‫ ا ر‬7p‫ إ‬K F ،‫ ى‬x‫(" أ‬W * NA‫ و‬."*‫ و‬A ={<‫ أ‬e ‫ ر‬B "(6½ 1< @^‫_ >=و‬
‫' ? ت‬B‫" إ‬UœU 4 e ‫ ا ر‬G* ‫ ل‬1 ‫ ا‬#‫ دوا‬L T1B‫ و‬.@^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬0D A :;qGB ={<‫أ‬
‫ ت‬I ( W¢ NA ‫ أو ا&• ف‬-( ‫ ء ا‬o N9 -l B ” ‫ ؛ ا‬,'i|‫ و‬B} ‫(" ¨ ا‬o o‫أ‬
‫ ى‬B "1K $‫ أن ا‬7p‫" إ‬o‫ ا را‬L E B 1< . ;0 H‫ ا‬K,'w,a " ,B $‫ ا‬c B ،‫;=ا‬x‫ وأ‬،‫ ة‬F 6&‫(" ا‬m ‫ا ر‬
،‫ ;ن‬A ‫ ا‬K* "HI‫ و‬NA A‫ أ‬.‫ رات‬H$‫ا‬ " #‫ *" و‬A "(6½ 1< =y b @^‫ _ >=و‬e ‫أن ا ر‬
‫' ﻩ‬B‫ ا‬CHq3 A 789 =;,< W 7p‫ إ‬1 !‫ ا و‬I "%¾‫ وا‬L • @^‫ _ >=و‬e ‫ ا ر‬F‫‚ا‬A ‫ ون أن‬F
.(Virtuality) "(M‫>=ا‬#_ ‫ ام‬k o‫ا‬

9
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫‪ / ' a‬ا '‪: , -.‬‬ ‫‪ -2‬ا را ت ا‪'H‬‬


‫ا‬ ‫‪ -‬درا )ر‪). D (2012 ، w ! :‬ان‪ :‬ا ' ‪ /‬ا '‪ , -.‬ا‪ + 7H‬ا‪ 23‬ا‪ : 01‬درا‬
‫‪0L ) + 7,a‬اك ;‪0‬ع ا '‪ O C Touat & .‬أدرار‪.‬‬
‫ى و* ع ا ‪ C‬ا ‪ * o " o“1D (K‬اك ‪ #‬ع ا (‪O C e‬‬ ‫? ‪ L#‬ا را‪ "o‬إ‪A F GB 7p‬‬
‫‪ " (9 L D .Touat‬ا را‪ L E B .0A 9 64 "o‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬أن ‪ A‬ى ا ‪ C‬ا ‪-( M (K‬‬
‫ً‬
‫*)('" ‪ … ‰‬ت ‪ " ,B A‬أ‪ R o o‬ا‪ "( q* 0A‬ا ‪ ،0A‬و*‪ £1‬ا ) (;= و‪ "# U‬ا ‪ =;O C(K‬ا ‪o‬‬
‫ا ‪ "# U NA " R‬ا‪ 1 '$‬دا‪ 0x‬ا‪ " o“$‬ا&‪‚6‬ا‪ ." .‬وا ع ا ‪ 4 .‬ا‪ ? " o“$‬ا ‪ C‬أ‪ W‬دي‬
‫ا&‪ L E B 1< ." %‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬أن ا ‪ 0A‬واع ‪ "(1?›D‬ا*)‪ l‬ر ا ‪ C‬ا ‪œx NA (K‬ل‬
‫‪ 1A‬ر‪ gB o‬دا‪ 0x‬ا‪ "1K $‬و ‪ N‬و‪ A Ì ,F C g(9‬ى ‪ ?v‬اف _‪=>o‬ا‪."('(B‬‬
‫‪ -‬درا )‪‚Xh ba ,Y‬ن آل ;‪). D (2013 ،• L‬ان‪ XL6 h‚ :‬ت ا دة ا '‪/ ' a )ƒ‬‬
‫„ ‪ b‬ا م وا‪ 0j H‬ا‬ ‫ر ‪ >v‬ا‪ 0j H‬ا‬ ‫@‪ qi‬ة @ ‪ : .‬درا‬ ‫ا '‪, -.‬‬
‫†‪)2‬ازات ‪ 0 a‬ض‪.‬‬
‫? ‪d? L#‬ﻩ ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬ا ‪ N9 -l‬ا ‪;D "3œ‬ن ا ( دة ا ‪ "( G‬وا ‪ C‬ا ‪، (K‬‬
‫ً‬
‫‪ 1 9s D‬د ‪ 789‬ا‪ ¼½ $‬ا ‪ @qE‬ا ‪ . 8( G‬وا‪ " (9 L 1 j‬ا را‪(1I NA D M 221 789 "o‬‬
‫" ‪ " F $ D‬ا ‪ NAÒ "A‬ا م وا‪ " F $‬ا ‪ 6« "A‬ازات ‪ D‬ض‪ .‬و‪´. * L* h‬‬ ‫ا ‪ eB‬ا‬
‫ا را‪: p h "o‬‬
‫ك ا ( دي ا ‪‚HIÇ D 8 G‬ة ‪ D "( Av‬ر‪." qB A "I‬‬ ‫‪ #B‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ C‬ا ‪‚HIÇ D (K‬ة ‪ D "( Av‬ر‪." qB A "I‬‬ ‫‪ 1A # B‬ر‪ "o‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ C‬ا ‪. (K‬‬ ‫و‪ I‬د ‪ "3œ9‬إ‪ – "(D 'F‬د‪;D "F‬ن ا ( دة ا ‪ "( G‬وا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ "I +‬ا‪ UH‬رˆ‪:K‬‬ ‫د ‪/‬و‬ ‫‪ -‬درا ) ‪ ,ƒ‬ا ‪ X‬ي‪). D (2015 ،‬ان‪ :‬دور ا ' ‪ /‬ا '‪, -.‬‬
‫درا ‪ + 7 Y‬ا‪ 56‬ت ا‪ 23‬ا‪.01‬‬
‫? ‪ L#‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬درا‪ "o‬إ‪ "# U ‘,B "(* iA‬ا ‪ C‬ا ‪ lA 4 (K‬ر ‪ " o“A‬ا‪s ‰B‬ت‬
‫ا&‪‚6‬ا‪ . .‬وا‪ k o‬ام ا‪ ¼½ $‬ا ‪ @qE‬ا ‪ 8( G‬و‪ " (9 L* h‬ا را‪.0A 9 400 NA "* iA "o‬‬
‫ت ا ‪ C‬ا ‪) " o“$ D (K‬ا ‪ q‬دي‪-‬ا ‪- Ô q‬ا ‪( (K‬‬ ‫و‪ L E B‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬أن ‪A‬‬
‫ت ا ‪ C‬ا ‪(K‬‬ ‫‪ # A‬ة ‪ D‬ر‪ ." o A "I‬وو‪ I‬د ‪ "3œ9‬ذات د‪ " s‬إ‪;D "(. ‰W‬ن ‪A‬‬
‫تا ‪C‬‬ ‫وأ‪ R‬د ‪; GB‬ن ‪ lA‬ر _* ج ا ‪ W‬وي‪ ،‬و‪ "3œ9‬ذات د‪ " s‬ا‪;D "(. ‰W‬ن ‪A‬‬
‫ا ‪ (K‬وأ‪ R‬د ‪; GB‬ن ‪ lA‬ر ‪ C(1‰B‬ا‪ ' $‬ت ا&‪ F 6‬ة‪ ،‬و‪ "3œ9‬ذات د‪ " s‬ا‪;D "(. ‰W‬ن‬
‫ت ا ‪ C‬ا ‪ (K‬وأ‪ R‬د ‪; GB‬ن ا ‪ ( 1‬ت ‪ "(. Õ o¢‬وا‪ $‬ة‪.‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪10‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫ ل‬H‫ رأس ا‬b )$6 , -.' ‫ ا‬/ ' ‫ ا‬,*‫ أ‬:‫)ان‬. D (2016 ،GL 0a ‫ة‬0* ‫ ا‬, L;) ‫ درا‬-
.‫اك‬0L ) + 7 Y ‫ درا‬:‫ي‬0$B ‫ا‬
‫ل‬œx NA c ‫ ي وذ‬q ‫ ل ا‬$‫ رأس ا‬N iB 4 (K ‫ ا‬C ‫(" ا‬1?‫ أ‬t(M B 7p‫" إ‬o‫ ا را‬L# ?
" (9 L* iB‫ و‬. 8( G ‫@ ا‬qE ‫ ½¼ ا‬$‫ ام ا‬k o‫ وا‬. (K ‫ ا‬C ‫ت ا‬ A g, B ‫ي‬d ‫ا ور ا‬
L‰ x‫ و‬.("1E ‫ ا‬.‫‚ا‬6&‫( رة )ا‬W ‫ _* ج‬C 3 ‫ * اك‬o " o“1D =; A 150 NA "o‫ا را‬
" s‫ ذو د‬U‫ أ‬I ‫ و‬،gB A - k1D (K ‫ ا‬C D C Z[ " o“$‫ أن ا‬7p‫" إ‬o‫ا را‬
.‫ ي‬q ‫ ل ا‬$‫ * ت رأس ا‬iA - kA 789 (K ‫ ا‬C ‫ت ا‬ $" A
, -.' ‫ ا‬/ ' ‫ ت ا‬, G B6 :‫)ان‬. D (2016 ،‫ون‬0M‫ن وآ‬I+Y ‫ن و‬I+Y) ‫درا‬ -
. ;0 H‫ د إدارة ا‬D‫ د إ?> أ‬.Š a
4 (K ‫ ا‬C ‫" وا‬# $‫;ن إدارة ا‬D =;U› ‫" وا‬3œ ‫( " ا‬,– F GB 7p‫" إ‬o‫ﻩ ا را‬d? L# ?
ً ً
L E B‫ و‬.‫ دا‬# 35 " ( ‫ اد ا‬#‫ د أ‬9 Ì …‫ و‬.`(, *‫( ا‬A "(.‫ا‬d ‫ اد ا‬$‫" ' رة ا‬A ‫ <" ا‬l ‫ا‬
. (K ‫ ا‬C ‫" وا‬# $‫;ن إدارة ا‬D " A " s‫;=ذات د‬U›B‫ ط و‬,B‫" ار‬3œ9 ‫ د‬I‫ و‬7p‫" إ‬o‫ا را‬
: , -.' ‫ ا‬/ ' ‫"و! وا‬#$ % & ‫ن ا ' ر‬Ia h‚ a 'H‫ ا را ت ا‬-3
:‫)ان‬. D (Wan-Tzu Wong, Neng-Tang Norman Huang, 2015) ‫درا‬ -
The effects of e-learning system Service quality & users’ acceptance on
organizational learning.
‫ ن‬A k $‫ ل ا‬,3‫ _ >=و^@ و‬e ‫ م ا ر‬K "A •&‫ دة ا‬I ‫ ر‬U‫ آ‬F GB 7p‫" إ‬o‫ﻩ ا را‬d? L# ?
‫ دة‬Hj ‚< A 0,3 NA ‫ ة‬1 A "< j 15 NA " ( ‫ دات ا‬qA e%Ö CB‫ و‬. (K ‫ ا‬C ‫ ا‬789
: 8F A ´. ‫ ت ا‬H/‫ وأ‬.‫ ان‬F B NA @^‫ _ >=و‬e ‫ دة ر‬6&‫ا‬
(I B ‫ ام‬k o‫ ل وا‬,3 789 @} 'F‫;= إ‬U›B g @^‫ _ >=و‬e ‫ م ا ر‬K* "A x ‫ دة‬I -
‫( ؛‬K ‫ ا‬C ‫ (" ا‬# 789 @} 'F‫;=إ‬U›B g =;xv ‫ا‬d?‫ و‬،@^‫ _ >=و‬e ‫ا ر‬
‫;ن‬D "3œ ‫ ا‬4 0A i ‫ ا‬£(o ‫ دور ا‬e B @^‫ _ >=و‬e ‫( ا ر‬I B ‫ ام‬k o‫ ل ا‬,3 -
. (K ‫ ا‬C ‫ (" ا‬#‫ _ >=و^@ و‬e ‫ م ا ر‬K "A •&‫ دة ا‬I
:‫)ان‬. D (Sun Joo Yoo, Wenhao David Huang, 2016) ‫درا‬ -
Can e-learning system enhance learning culture in the workplace? A
comparison among companies in South Korea.
‫ ام‬k o‫ ا‬N 1F 0? :"( ij‫| إ‬G, (A,B,C) " ‫ ر‬h ‫ ت‬h j ‫ث‬œU NA ‫ دة‬qA 327 p 1I‫ إ‬0( GB CB
‫ ت‬H/‫؟ وأ‬C ‫ ت ا‬1K A 7p‫ ل )ا ر( إ‬G ‫ (" ا‬19 ) ‫ ت‬h l ‫ ا‬4 @^‫ _ >=و‬e ‫ م ا ر‬K*
‫ ت‬1K A B "( 19 NA 0H ! ‫ ان‬N 1F C ‫ و‬A ‫ < ;ن‬l @^‫ _ >=و‬e ‫" ا ر‬1K*‫´ أن أ‬. ‫ا‬
.‫ ت‬1K $‫ ا‬C ! B =; •B 789 01 ! s B "< l @^‫ _ >=و‬e ‫" ا ر‬1K*‫;ن أن أ‬W 4 ،C ‫ا‬
@^‫ _ >=و‬e ‫" ا ر‬1K*‫ أ‬G* ‫ ل‬1 ‫ ل ا‬,3 ‫ت‬ A 4 K ‫ ا‬e'F g*‫ أ‬7p‫" إ‬o‫ ا را‬L‰ x 1<

11
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫‪ 1K A‬ت‬ ‫‪ "( # ‚ ‚ ! "( R‬ا ‪ "1K*Ç 0Iv 0 – d(q‬ا ر ‪=> ¢ e‬و^@ ا ” ‪“B‬دي إ‪B 7p‬‬
‫ا ‪.C‬‬
‫‪ -4‬ا ' & ‪ >v‬ا را ت ا ‪: a +‬‬
‫ا‪ q o‬دت ا ‪ NA ",‬ا را‪ o‬ت ا ‪ –_ "O (E 4 " D‬ر ا ‪ K‬ي‪ q os D ،‬دة ‪ NA‬ا‪ 1 $‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫وا‪ $‬ا‪ I‬وا و ‪ N‬وا ‪.-(•‰‬‬
‫‪ 4 " D‬ا‪ k o‬ام ا‪ ¼½ $‬ا ‪ @qE‬ا ‪8( G‬‬ ‫ا‪ L qB‬ا را‪ "o‬ا&‪ A "( %‬ا را‪ o‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫و_‪›< "* ,)o‬داة ر‪ "( •.‬را‪."o‬‬
‫و‪:;1 B‬ا را‪ "o‬ا&‪ N9 "( %‬ا را‪ o‬ت ا ‪ 4 " D‬ا&‪ 6‬ا*‪ e‬ا ("‪:‬‬
‫إن ا را‪ "o‬ا&‪ NA ! "( %‬أوا‪ 0.‬ا را‪ o‬ت ا …(" وا‪ C 9 W 789– "( G$‬ا ‪ -",‬ا ”‬ ‫‪-‬‬
‫‪ B‬و ‪ L‬دور ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪‚ ‚ ! 4‬ا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬
‫‪:;1B‬ت ا را‪ Î(•©)D "o‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ 789‬ا‪ $‬ى ا‪) @! o“$‬ا‪ A ( K $‬ر*"‬ ‫‪-‬‬
‫‪ D‬را‪ o‬ت ا ‪ ZÃA "E x " D‬ا …(" ‪ |(W‬أ‪ L I‬أ‪ 4 ZŸ O‬ا‪ o“$‬ت ذات ا ‪R‬‬
‫ا ( و‪ A‬د ذ ‪ b c‬د إ‪ 7p‬أن ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ D L* h‬ا‪ F‬ت ا‪ k o‬ا‪ 4 gA‬ا&‪ A 6‬ت‬
‫وا‪ $‬ارس‪.‬‬
‫<‪:;1B 1‬ت ا را‪ 4 "o‬ا&‪ e* 6‬ا ‪ K‬ي ‪œx NA‬ل ‪ 0(‰qB‬و! ‪ 4 0‬ا‪ A $‬ت و‪ i#v‬ر ‪NA‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا م إ‪ 7p‬ا&• ص ‪ 9 4‬ض ا‪ C(? q$‬ا‪ D " ,B $‬ر ‪=> _ e‬و^@ وا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬
‫‪:;1B‬ت ا را‪ "o‬ا&‪ B 4 Z[ D o N9 "( %‬ول ‪ HqA‬م ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ 1D‬ل إداري ‪NA‬‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ K* "HI‬ادارة ا‪ $‬ارد ا ‪." lm‬‬

‫‪ Y‬دي ‪ s) Œ :0U‬ت ا را‬


‫وا‪ LHI‬ا ‪ NA "9 1'A ",‬ا‪ 0h l$‬وا ‪ … ‰‬ت ‪ NA 0h 4‬ا&‪;,* 6‬ن ا ‪ K‬ي وا‪ ($‬ا^@‪ ،‬و‪8F 1(#‬‬
‫أ?‪: H1‬‬
‫أ‪ "(, O‬ا‪ $‬ا‪ I‬ا‪ C(? q1D " ‰ $‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪e B 1A "(m Iv " D H I L* h‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ HI Av‬ا ‪. ZÏ1I B 4‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ b‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ NA‬ا‪ C(? q$‬ا&‪ K* "TF %‬و‪ "( 19 NA 0 I 1A (, B‬ا ‪N9 |G,‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ o“$‬ت ا ” ‪ `, B‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ A 789‬ى ا‪ o“$‬ت ا&‪‚6‬ا‪|(W ", E " .‬‬
‫ً‬
‫ا‪ L3 o‬و‪ ،œ – 3‬إ‪ "# M‬إ‪ "… E 7p‬ا&‪ ‰%‬ل ‪ 789‬ا‪ $‬ا‪ c D ÎD=> D " #‬ا‪ o“$‬ت‪.‬‬
‫‪ "… E‬ا‪ I=>o‬ع ‪ * ,)o_ (1I‬ت *)('" ز ‪L)l! em R 0(1F_ ` – N9 H‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪;… ' $‬ن ‪ 4‬أ‪ "q kA N< A‬و?‪d‬ا را‪ I‬إ‪ 7p‬أن ‪ " o“A‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ 9 c 1B .‬ة ‪ #‬وع‬
‫‪ 789‬ا‪ $‬ى ا –‘ ‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ـــ‬ ‫ـ ــ‬

‫! ‪ G * :0U‬ا را‬
‫‪ $Ž‬ـ م ‪ 'D‬ا*‪ e‬ا را‪ "o‬و‪ ?v `( GB‬اف ا‪ $‬ة ‪ C( B CB‬ا را‪ "o‬إ‪ 7p‬أر} " ‪ ‰#‬ل ر‪:" •.‬‬
‫‪ -‬ا ‪@ G5B‬ول‪ B :‬و ‪d? 4‬ا ا ‪ ªov 0‰q‬ا ‪ " K‬ر ‪œx NA e‬ل ‪ ،|W ,A "UœU‬إذ‬
‫‪ N1 B‬ا‪v |G,$‬ول ‪ "(? A‬ا ر ‪ ،e‬أ‪ A‬ا‪ |G,$‬ا ‪ ,A N1 B @^ T‬دئ‪ ،‬أ* اع و‪ 3 A‬ت‬
‫ً‬
‫ا ر ‪;W 4 ،e‬ن ‪ N1 B‬ا‪ |G,$‬ا ‪ | T‬و‪ A =;xv‬ا‪ 0W‬ا ‪ "( 1‬ا ر ‪ D "(m‬ءا ‪F GB NA‬‬
‫ً‬
‫_‪ I ( W‬ت ا ر ‪ "(m‬و‪ s E‬إ‪ "( 19 7p‬ا ((‪.C‬‬
‫‪ -‬ا ‪ G5B‬ا ‪d? 4 3 B : ! 9‬ا ا ‪ 0‰q‬إ‪ 7p‬ا ر ‪=> _ e‬و^@ <›‪ o‬ب ‪ B 4 |F W‬ر ‪ e‬ا‪ $‬ارد‬
‫‪ (I‬ا‪ A $‬ت وأ‪789 ? U‬‬ ‫ا ‪œx NA " lm‬ل ‪ B ،|W ,A "UœU‬و ‪ 4‬ا‪v |G,$‬ول ‪B‬‬
‫و‪ "q(/‬ا ر ‪ ،e‬و‪ 4‬ا‪ |G,$‬ا ‪ Ev N1 B @^ T‬ل ا ‪ " K‬ر ‪=> _ e‬و^@ ‪C(? qA NA‬‬
‫ً‬
‫وأ?‪ C‬ا‪=y$‬رات ا ” د‪ L9‬إ‪ g(•,B 7p‬و‪ s E‬إ‪ , A 7p‬ت ا ر ‪=> _ e‬و^@‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ G5B‬ا ‪d? 4 13 :• 9‬ا ا ‪ £( )D 0‰q‬ا ء ‪ 789‬ا ‪ C‬ا ‪ Hq1< (K‬م ‪|F W‬‬
‫‪C‬‬ ‫! ‪ 1‬ﻩ ا‪ 1K $‬ت ا‪ E $‬ة ‪ F $‬ة ا رات ا&‪ . ZÏ¡•D 4 " E %‬و ‪ D‬از ا ور ا&‪ (%‬ي‬
‫‪ C‬ا ‪NA (K‬‬ ‫ا ‪ B (K‬و ‪|W ,A "UœU‬؛ ا‪v |G,$‬ول ‪ 0(E› Ήx‬ا ‪ q‬ي‬
‫‪ C(? qA‬وأ?‪ "(1‬وأ? اف‪ ،‬أ‪ A‬ا‪ |G,$‬ا ‪ B @^ T‬ق إ‪:;1F A 0h 7p‬ا ‪ C‬ا ‪Î. ‰x NA (K‬‬
‫ت وأ‪ R‬د‪ "# M D ،‬إ‪ A 7p‬ا‪ "( 19 0W‬ا ‪ C‬ا ‪ (K‬و‪ Z[ , A‬وأ?‪C‬‬ ‫وأ* اع و‪A‬‬
‫ا‪ 3 $‬ت ا ” ‪ GB‬ل دون ا ‪ C‬ا ‪ ، (K‬أ‪ A‬ا‪ |G,$‬ا ‪ N1 B | T‬ا‪ "1K $‬ا‪ 1 < "1 $‬ذج‬
‫‪ 1K 1‬ت ا‪ E $‬ة ‪œx NA‬ل إ‪ D‬از ‪ Z[s A‬ا ‪ " q‬وأ?‪ N9 ?:;1F A C‬ا ‪ C‬ا ‪(K‬‬
‫<‪ Hq1‬م‪ ،‬وا‪ "1K $‬ا ( ‪ ،0i(H< "F‬و‪ =;xv 4‬ا‪ |G,$‬ا ا‪ B R‬ول ا ‪;D "3œ‬ن ا ر ‪e‬‬
‫_ >=و^@ وا ‪ C‬ا ‪. (K‬‬
‫‪ -‬ا ‪ G5B‬ا ‪0‬ا‪ D 13 :KD‬را‪ "o‬وا‪ 3‬دور ا ر ‪=> _ e‬و^@ ‪ A ‚ ‚ ! 4‬ر ا ‪ C‬ا ‪4 (K‬‬
‫‪ " o“A‬ا‪s ‰B‬ت ا&‪‚6‬ا‪ - D ، .‬ا‪ ،" o“$‬وا‪ o‬اض و‪ "q(/‬ا ر ‪ e‬ا ( ي‬
‫و_ >=و^@ ‪ "* ,)o_ 0( GB CU ،" o“$ D‬و‪ 9‬ض ا ‪ ´.‬وا‪ , x‬را ‪ (M q‬ت‪.‬‬
‫‪ B‬و ‪ L‬ا ‪ ´.‬ا ‪ " K‬وا‪ ($‬ا*(" را‪ "o‬ا ” ‪789‬‬ ‫و‪ CB =;xv 4‬ا‪ x‬م ا را‪,6 ga "o‬‬
‫أ‪ NA "9 1'A CF B CB Ho o‬ا ‪ (E‬ت ارك ا ‪ ،Î.‬وا‪=>3‬اح ‪ NA "9 1'A‬ا‪ $‬ا‪(M‬‬
‫ا ‪ #›< "(TG,‬ق را‪ U_ · ! "o‬اء‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ول‬ ‫ا‬

‫ا‬
‫ر‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪:‬‬
‫ة و&‪%‬ورة‬ ‫ا‬ ‫‪ !" #$‬ا‬ ‫ا‬ ‫ﻩ ا ا‬ ‫أدى‬
‫ا ‪ 2 3 4.‬ا ‪ .‬ت ا‪ / 01‬وا ‪+,-.‬ات ا ‪ ()%‬وا ( ة وا ‪ #$ 9:.‬ل ‪ 678‬ل وز; دة‬
‫إ‪ @A‬ز; دة ا‪ J 01‬إ‪ @A‬ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن وإ‪%G @A‬وز‬ ‫?>‪ 6.‬م ‪ G‬ارد ا ‪ D6E ;% F‬ر ‪ ,6C‬ة ا ‪.‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ O I‬ن وا‪ 9‬ا ‪ M‬أ>‪ L‬ا " ‪ 3K‬ا ‪ ; . +, #$ LQ R ST‬ت ‪ P.‬رة ‪ M‬ا رات‬
‫] \[ وا ‪ 2 3 4.‬ا ‪+,-.‬ات ا ‪#$ ()%‬‬ ‫ا ‪Y C7 U‬داء‪ SVC 6G ،‬ا‪ J .9‬ت ا ‪ 6Z‬ت ‪.‬‬
‫ا ‪ #$ !K Q‬ا ( رف وا (‪ C‬ت ور^` ‪% 8‬اد ‪ #$ J !OG‬ل‬ ‫ا ‪ Q‬رات ا ‪ ^ CP‬وا ‪.‬‬
‫ً‬
‫أ‪ ،LQ 67‬وا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ (a !7 U‬إ‪ 6/bc‬را ‪ #$‬ا ارد ا ‪ (a ;% F‬د ‪ M +,/4 G‬ا ‪ @d7 2‬ا ‪6Z‬‬
‫وا ( ! ‪ #$‬ا ى ا ‪+,D‬وا ‪.!; P‬‬
‫و ‪ g‬م ‪ J 3C.f6G‬ا ‪ I‬ا ‪ 6 h !DU‬ا ‪ !DU‬إ‪:#A . j k9 l i:i @A‬‬
‫ول‪ > :‬ا ‪ .‬ر;‪I‬؛‬ ‫ا‬
‫ا ‪ l :!"#$‬دئ‪ ،‬أ اع و ( ‪ h‬ت ا ‪ .‬ر;‪I‬؛‬ ‫ا‬
‫ا ‪% : #$‬ا‪ !9‬وإ‪%J‬اءات ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫ا‬

‫‪14‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ول‪ %#& :‬ا ر‬ ‫ا‬


‫‪ (a‬ا ‪ .‬ر;‪ M I‬أ>‪ P q8 L‬وا ‪ (U‬ت ا ‪ [r L.[\ ST‬دارة ا (‪ OG C‬ا ‪ 6Z‬ت‬
‫وإدارات ا ارد ا ‪ u v UDG ;% F‬إذ ‪ s‬ا ور ا ‪ (U‬ل ‪ %; P #$‬و ‪ 6‬ا ‪ U4‬ءات ا ‪;% F‬‬
‫أ> اف ا ( ‪,C‬ن وا ‪. 6Z‬‬ ‫‪@d7 7 a 6‬‬
‫ول‪ :‬دوا*) (‪# %‬م ‪ #,‬ر‬ ‫ا'‬
‫إن ا ?>‪ 6.‬م ‪ .G‬ر;‪ I‬ا ارد ا ‪%& s.&% ;% F‬ورات ‪+,/E‬ة ‪ b‬ا ‪+, -.‬ات ا ‪#$ ()%‬‬
‫ً‬
‫‪ L 7‬ا م‪ ،‬وا ‪ j ST‬ن ‪ (R Q K . M‬و ‪ P‬ر ا ‪ (6.‬ت ا‪j #$ x -& wCO ، / 01‬‬
‫> ت ‪ @d7‬ا ‪ 6Z‬ت ‪{> 2 3 4. |j‬ﻩ ا ‪%z‬ورات أو‪ ،y‬وأن ‪{> 2 L] b‬ﻩ ا ‪+,-.‬ات‬
‫ً‬
‫‪. i‬‬ ‫تا‬ ‫‪ h L Z(.‬ر\[ ‪ @d7‬ا‪QJ‬‬
‫‪,‬ن‬ ‫> ت ا ا‪ 7‬إ‪%& @A‬ورة‬ ‫إن ‪ (R‬ات ا " ‪ 3K‬و ‪ [\ 7‬و‪ ، [\ E%9‬و‬
‫‪ ; .‬ت ا‪ }1‬دة وا‪ ، ~1‬و‪% ! 4 R‬ق ا (‪ !6‬و‪ 2 u‬ا ‪%‬ارات‪ ،‬وإ‪ f.c‬ا ت ا ‪J 4.‬‬
‫ً‬
‫ر;‪ I‬ا ارد ا ‪x q ;% F‬‬ ‫ت ا ( ‪{> !j ،‬ﻩ ا ‪%z‬ورات ‪C67 M wC(J‬‬ ‫ا‪ / 01‬و‬
‫ً‬
‫ا ‪:‬ز‬ ‫&‪ M6‬إ‪+ c‬ا ت إدارة ا ارد ا ‪ j Q €Df ، ;% F‬ا ارد ا‬ ‫ا‪+ c‬ا‬
‫‪g‬ر ء ‪ 6G‬ارد> إ‪ ; . @A‬ت ا ‪ C7 U‬وا ‪ U4‬ءة وا ‪8 #$ ,6.‬داء‪.1‬‬
‫‪ 9‬د ‪ 7 i:i Bass‬ا ! (! ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪%& I‬ورة ‪ #$ [‚ Gy‬ا ‪ ، 6Z‬و‪ :#ƒ‬ا ‪ P.‬ر‬
‫‪ .‬و ‪{> `l %‬ﻩ ا ( ا ! ا ‪%G i:/‬وا‪`G‬‬ ‫وا ‪ .‬م ا ‪ ،S„U‬وا ‪ (.‬ا ‡‪ ،S…†c‬وا (‪ h:‬ت ‪q‬‬
‫‪ :/6 ; h‬ا ‪ .‬م ا ‪‡ S„U‬دي إ‪ @A‬ز; دة ˆ}‪ L‬ا ‪ ، 6Z‬وز; دة ˆ}‪ L‬ا ‪‡ 6Z‬دي إ‪ @A‬ز; دة‬
‫‪.2‬‬ ‫‪ ، > (R‬و^ ‪Š !/‬ن ز; دة ا ‪ #$ (.‬ا ‪ 6Z‬وز; دة ا ‪ .‬م ا ‪‡ S„U‬د ن إ‪:4 @A‬ت إ‪q‬‬
‫و ‪ M‬أ>‪ L‬ا ( ا ! ا ‪ #$ w6> c ST‬ز; دة >‪ 6.‬م ‪ . G‬ر;‪:#$ !/6. I‬‬
‫‪ -1‬ا ‪: 01‬‬
‫إن ‪ !" #$‬ا ( أ‪ w lu‬ا ‪ j%‬ت ‪ (.‬دة ا‪ Œ}1‬ت ‪% Q‬وع ‪ #$‬دول ‪+,/E‬ة و> ‪M64‬‬
‫وأ‪%7‬اف ا ‪ Cl‬ا { ‪M‬‬ ‫أ>‪ 6‬ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬إذ ‪ @d7‬ا راء وا ( ‪,C‬ن ‪ •C #$‬ا ‪ j%‬ت ‪i LQ‬‬
‫‪ C6(a‬ن ‪ s‬و‪ • {E‬ا ‪ .‬رب ‪ @d7‬ا ‪ 2 ! (.‬ا ( ‪,C‬ن •‪ #$ L[Ž‬ا ( دة ‪ O‬ا ‪ ŒJ M‬ت‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬إدارة ا ‪ .‬ع‪ .3‬و)(‪ +“.‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬أ‪+ c 0’c8 9‬ا‬ ‫‪ (.‬دة و> ‪%QZ‬‬
‫ت ا ( و‪ . ، E% 8‬ر;‪ M7 ; > I‬ا (‪%‬‬ ‫’‪ U0‬ظ ‪%i @d7‬وات ا ( ب أ م‬
‫وا (‪ C‬ت ‪ M7‬إ > ت ‪ D.h‬د ا ( –‪ S‬وا ‪ J 4.‬ا ( وا ‪%U‬ص وا —[ ات ا ( ‪.‬‬

‫‪ ،%^%G ! j 1‬إدارة ا ارد ا ‪ : ;% F‬إ > ت و ‪ 6‬ر‪ c‬ت‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‚[! ا ‪+,G ،|q lC‬وت‪ ،2008 ،‬ص ‪.254‬‬
‫‪ 9 2‬ر ‪ 6‬ا (‪%6‬ي‪ ،‬إ‪+ c‬ا ت ا ‪ #$ +, -.‬إدارة ا ارد ا ‪ (œ ;% F‬ا ( ‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ L 7 ،@A‬ا ‪ I.4‬ا‪8 ،k 01‬ردن‪ ،2011 ،‬ص‬
‫‪.126‬‬
‫‪, 9 3‬ن‪ J O c ،‬دارة ا ( ‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارأ‪% ŒC c‬وا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2008 ،‬ص ‪.57‬‬

‫‪15‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪,‬ن وا رد ‪ M‬وا ‪M;%6/b‬‬ ‫‪ 2‬ا‬ ‫و; ‪ %‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ Q‬رات ا ‪:‬ز ‪ U.C‬وض وا ‪h (.‬‬
‫‪ 6/bc K . !/6.‬ر‪ #$‬ا ‪ .‬ر;‪:1I‬‬ ‫و^ ‪.‬‬
‫ا رات ا ‪ C(U‬وا ‪ #$ P‬ا ‪ 9 2 ! (.‬ار ا ‪ /‬ت‬ ‫‪ !6(a‬ا ‪ .‬ر;‪@d7 I‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا‪ z01‬رات‪.‬‬
‫‪ %‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ‪ L C(.‬وا ‪ O‬ادر ا ‪+ v 2 ! (.C x‬ا‪ 7‬ت و ‪ O.G‬رات ا ‪J 4.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ }1‬ة و ‪ ! L. Li M‬ا ‪8 Mx C [‚ Ic‬م‪.‬‬
‫‪ %‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ‪ L C(.‬ا خ ا ‪ S– Z .‬ا‪ }1‬ذب ‪ 6/bcg‬رات ا و وا ‪ j%‬ت ‪%G 7‬ة‬ ‫‪-‬‬
‫ا رات‪.‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ Q 6 I‬رات و ن ا ‪ M M;%v£ 2 ! (.‬ا‪ Œ}1‬ت ا ‪ UC.f‬و‪u v‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ Q‬رات ا ‪. E C‬‬
‫‪ M‬ا ‪ l‬ب ا ‪ J 4 2 ! (.C Ic‬ا (‪ C‬ت‬ ‫‪ ¤6 a‬ا ‪ .‬ر;‪ 7ŠG I‬اد ‪J ! J‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ k‬ا ‪ 7 D‬وا ‪ l‬ك وا ‪ j%‬ت و^‬ ‫و? ‪y D‬ت و ‪ w +‬وا ا‪%zG #¥‬ورة‬
‫‪ D.h P q8‬د ‪%v8‬ى‪.‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ > I‬ا (‪ 6‬د ا ‪% U‬ي وا رك ‪ #$ LZ78‬إ‪ 7‬د > ‪ CO‬ا ارد ا ‪ . ;% F‬ا‪sJ‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا( ‪.‬‬ ‫ا‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫و و ر;‬ ‫‪ ICP.‬ا ( إ‪%6.c‬ار ‪ .U‬ح ‪ @d7‬ا ( ‪ L‬إ‪ D.h‬د وإ‪ 7 6.J‬و‪i‬‬ ‫‪-‬‬
‫ذ • ‪ G‬ون ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪.%6.‬‬ ‫و ‪% œ‬ط ا‪ U01‬ظ ‪ @d7‬ارد ا و ‪ .‬و‪. y‬‬
‫‪,G‬ن ‪ u8‬وا ( ‪%u‬ة ‪,G‬ن ا ‪ +,4U.‬ا ( –‪ S‬و‪8‬داء ا |‪،‬‬ ‫‪ !6(a‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬ا ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,G‬ن ا ‪%U‬ص وا —[ ات‪.‬‬
‫‪ -2‬ا‪ 8#9:‬إ‪ 56‬ا ‪# 4‬دة‪:‬‬
‫و ر;‪ I‬و ‪%; P‬‬ ‫‪ %D7 S„(a‬ا ( و‪ h‬ة ا (‪ !6‬أن ا ‪ 6Z‬ت ‪ c‬ف ‪ .‬ج إ‪@A‬‬
‫ا ( ‪,C‬ن وأ‪ 0ª‬ب ا ا>‪ I‬دار; ‪ M‬ا راء ا ‪, { U .‬ن‪ ،‬وا "‪,U‬ن دار;‪,‬ن‪ .‬و‪!" #$‬‬
‫?‪ D.h‬د ا ( –‪ . S‬ج ا ‪ 6Z‬ت إ‪8 @A‬داء ‪ G‬ح و>{ا ‪ Q ICP.‬رات ‪,C (C UC.f‬ن‬
‫و; ‪ .‬ج ا راء ‪ • {E‬إ‪ @A‬ا ‪ #¥‬ا {ا‪ |R‬وا رة ‪ G @d7‬ء ‪%‬ق ا (‪ !6‬ا و ‪ ،‬و‪ !(J‬دارة‬
‫‪ . 7 .‬وا راء ا ‪,C7 U‬ن‬ ‫و‪ Cv • {E‬ا ‪ !7 U.‬وإدارة ا ( ‪,C‬ن ‪ UCv M‬ت ‪i‬‬ ‫‪7‬‬
‫ون ا " ‪g c c8 3K‬دارة ) ‪ h ،L Z ،` Pf M‬دة ور‪ ( G h‬و ‪ I M4‬أن ‪ (.6.‬ا‬
‫‪y D ŠG‬ت ‪ J‬ة وا ‪ 7‬ة ‪ %; P #$‬و ‪ 6‬ا ( ‪,C‬ن‪ ،‬وا ‪ (.‬ون ‪ #$‬ا (‪ 2 !6‬ا ( ‪,C‬ن أ‪M +-E‬‬
‫أ‪ 0ª‬ب‬ ‫‪ 6.7‬د ‪ `6 @d7‬ا دة ‪8‬و ‪%h‬ا‪ |x‬أو ا ‪ .E‬ري‪ 6E .‬و ‪ .‬ج ا ‪ 6Z‬ت إ‪@A‬‬
‫ا ا>‪ I‬دار; و ‪ 7‬ة ا راء ا‪ }1‬د ‪ M‬أ‪ %; P !J‬ا ‪ Q‬رات ا ‪ - [Ž J . ST‬ت ا ح‬

‫‪1‬‬
‫‪ 6C‬ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ارا‪ 4c ، ( }1‬ر; ‪ ،2007 ،%D ،‬ص ‪.343‬‬ ‫ر‪ ،‬دارة ‪+ c‬ا‬ ‫‪ ;%‬ا‬

‫‪16‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ L‬ا‪+“~1‬ات ا " ‪ ، U‬و اد ر;‪ ، F‬و‪ Q %; P • {E‬رات‬ ‫و‪{> !6 R‬ﻩ ا ‪ 7‬ة ‪@d7‬‬
‫ا ( ‪,C‬ن و‪ !j !9‬ا ‪ L Z .‬و ‪%; P‬ا‪ `P~1‬ا ‪ M 6K:‬أ‪{> !9 !J‬ﻩ ا ‪.1!j‬‬
‫‪=8 -3‬ب وإ>‪#‬دة ر ا ‪0‬ا‪: %‬‬
‫?‪ D.h‬د ‪ 2h .‬إ& )‪ C (20‬ن و" ‪ J U‬ة إذ أن ا ( د ا ®~‪ M L‬ا ( ‪,C‬ن ا‪ }1‬د‬
‫ء و‪ ¯°‬د ء ‪ J‬ة ‪ 6E .!6(C‬أن ‪ U‬ر ا ‪|q O‬‬ ‫‪ .‬ج إ‪ @A‬إ‪ 7‬دة إ‪ lbc‬ال ا ( ‪,C‬ن ا‬
‫‪ L‬ا ‪ 2C‬وا‪ ~1‬ت و^ ‪ #A .‬ز; دة ا‪ J 01‬إ‪ @A‬ا ( ‪,C‬ن‪ .‬و>{ﻩ ا ; دة ‪#$‬‬ ‫‪ ICP.‬ا ; ‪M‬‬
‫إ‪ P .c‬ب ا ( ‪,C‬ن ‪%‬ا ‪ Q‬ز; دة ‪%G #$‬ا ا ‪ .‬ر;‪ P q8 3C.f @d7 I‬و‪C(. 6 6 cy‬‬
‫‪ Q6G‬رات ا‪ c 01‬ب‪ .‬و‪ . • {E‬ج ا ( ‪,C‬ن إ‪ Q 6 @A‬رات ‪ (.‬دة ‪ !/ LQ‬ا ‪ Q‬رات ا (‪%‬‬
‫‪ #$‬ا ‪ QU‬م ا‪ +, a k 01‬إ‪ @A‬إدارة ا >‪ l‬وا {ي ‪+“.(a‬‬ ‫وا ‪ Q‬رات ا ‪ D~±‬و^ ‪%Q" #A .‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ J‬ء ‪ #$ LQ‬أي ‪,C ( G S„.(a k 9 L Z‬ن ‪ Q 6 k 9 M‬را\[‪ L‬وإ‪ 7‬دة ر;‪. L[²‬‬
‫‪ & D -4‬ا ‪ @A#BC‬وا ‪ 5F>GHIJK‬ا‪0E:‬دة‪:‬‬
‫و;‪ ICP.‬ذ • ا ‪ @d7 ,E+‬ا ‪ 7‬ا‪ }1‬ة ور ‪8 2‬داء و‪Š • {E‬ن ?>‪ 6.‬م وا ‪fG ,6.‬‬
‫ا ^ ‪ 6.>? ICP. MK‬م ‪ €K DfG‬ا ‪ .‬وا‪ ~1‬وا ‪ 2 !7 U.‬ا ^ ‪ MK‬و‪ h‬دة ا ‪ #$ ,6.‬ل‬
‫ا ^ ‪ LQ M6z. MK‬ر]‪ l‬ت وإ‪ J .9‬ت ا ^ ‪ MK‬و ‪ J .9 2h‬ت ا ‪.LQ Cl .‬‬ ‫‪v‬‬
‫و;‪ Pv8 ! C • {E M6z.‬ء ‪ #$‬ا ‪ 2C‬ا ‪ .‬وز; دة ا ( رف ا‪,C ( G u ~1‬ن ‪ @d7‬إ‪ l.7‬ر أن‬
‫‪ v L‬ت ‪ ,6.‬ة إذ ‪ Cf‬ذ •‬ ‫ا ^ ‪ OC6 MK‬ن (‪ %‬وا‪ (c‬و;‪ (h .‬ن ‪ M‬ا ‪ 6Z‬ت‬
‫ً‬
‫‪,C (C‬ن ‪ M‬أ‪ !J‬ا ‪ 2 !7 U.‬ا ^ ‪ MK‬إذ ‪{> ICP.‬ا ا ‪ !7 U.‬إ د ‪6Z 6C (6c‬‬
‫‪ 9‬ل ا ‪ .‬ت و ‪ Q‬رات ‪L #$‬‬ ‫أداء ‪ .#A 7 #A‬و‪ . • {E‬ج ا ( ‪,C‬ن إ‪%( @A‬‬ ‫و‬
‫ا‪ ~1‬ت و‪ I • {E‬أن ‪ O‬ن ´[‪ L‬رؤ; وا‪ 9 0°‬ل أ اع ا ‪%‬ارات ا ‪ M46 ST‬أن‬
‫‪ #$‬إ‪ D.h‬د ت ا م ‪ c‬اء ‪ @d7‬ا ‪ .‬ى ا ‪ #d‬أو‬ ‫‪{f.‬و> ‪ 7‬ا ‪ 2 ! (.‬ا ^ ‪ MK‬و ‪6C‬‬
‫‪ QU‬م‬ ‫‪ L‬ا ‪ 2C‬وا‪ ~1‬ت ‪ G‬دة ‪ . 7‬و> ‪%QZ‬‬ ‫ا ( –‪Š S‬ن ا ‪ 6Z‬ت ‪ .‬ج إ‪@A‬‬
‫‪,‬ن‬ ‫إدارة ا‪ }1‬دة ا ‪ C‬وا ‪ +, R ST‬إ‪ QJ @A‬وا‪ 2c‬ا ‪ P‬ق و ‪ 6Z 6C %6.‬ت ‪ M‬أ‪!J‬‬
‫ا (‪ ،!6‬و ‪ M‬ا ‪ L‬ا‪µ ;%> }1‬دارة ا‪ }1‬دة ا ‪C‬‬ ‫أ‪% 8 I c‬اد و‪y£‬ت و‪ 6Z 8‬ا ‪ST‬‬
‫أو‪ :y‬أ‪ I c‬و‪ C67‬ت ‪ l¶µ L 6D‬ع ا‪ J 01‬ت ا ا‪ Cv‬وا‪ ~1‬ر‪#$ ! 7 !j : i ،MK ^ C J‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ · C. 6Z‬ر;‪ 9 l‬ل ا‪ }1‬دة‪3‬؛ ‪ .‬ر;‪ M +“.(a I‬ا ‪ lCP.‬ت ا ‪ lP. 6Q‬ا‪ }1‬د ا ‪C‬‬
‫ً‬
‫‪ lP‬ا‪ }1‬دة ا ‪C‬‬ ‫• ‪ [´ s‬ف ‪ 7 UDG‬إ‪ +,4U ! (R @A‬و‪ Cc‬ك ا ‪ .‬رب إ ‪G‬‬
‫‪ & @d7‬ء إ‪ J .9‬ت ا (‪:6‬ء‪.4‬‬

‫‪, 9 1‬ن‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.57‬‬


‫‪ ¸U 2‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.59‬‬
‫‪ ¸U 3‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.60‬‬
‫دارة ا ( ‪ ،‬ا ‪ 4C6‬ا (‪ ^%‬ا ( د ‪ ،2006 ،‬ص ‪.209‬‬ ‫‪ > 4‬ى ‪ º1 u wŒG‬أ‪ ، 6 9 G‬ا‪ }1‬دة ا ‪ #$ C‬إدارة ا (‪ C‬ت‪Q( ،‬‬

‫‪17‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ -5‬ا ‪JHN‬ا ‪ N O‬ا‪ )M‬وا ‪0‬ع ‪0Q )M‬ى ا ‪: 1‬‬


‫; دة ا ‪ .‬ع ‪ h #$‬ى ا (‪ ،!6‬و‪ #$‬ا ‪ Q‬رات‬ ‫ت ‪b E UC.f‬‬ ‫ا‪ sJ‬ا ‪ 6Z‬ت‬
‫وا رات‪ ،‬و)(‪+“.‬ا ( ! ا ‪ M |q O‬أ>‪ L‬ا ( ا ! ا ‪ ST‬د ˆ}‪ L‬و‪ h »; (R‬ى ا (‪.!6‬‬
‫ً‬
‫و‪ D.h? !" #$‬د ا ( –‪ S‬أ‪ #$ 7 • > ¤lu‬ا ( ‪,C‬ن ‪ k 9 M‬ا (‪%‬ق‪ ،‬ا‪ ،¸Œ}1‬ا ‪M‬‬
‫ر;‪ 7 6C F‬ة ‪ @d7‬ا ‪ 2 LCh¼.‬ذ • و ‪ i LQ‬ت ‪½T9 M;%v£‬‬ ‫إذ ‪%G ICP.‬ا‬ ‫وا‪Œ}1‬‬
‫ر;‪ 6C F‬راء ‪ @d7‬إدارة ا ‪ .‬ع ا‪ O #$ !u 01‬ن ا (‪!6‬‬ ‫‪ SVC‬إ‪ L[\ J .9‬و‪%G !67 • {E‬ا‬
‫‪ L‬ر;‪ #$ I‬ا ‪ Q‬رات ا ‪U‬‬ ‫‪ >8‬اف ‪ U4G‬ءة و ‪ . 7 C7‬و‪I • {E‬‬ ‫‪ M‬أ‪!J‬‬
‫ا ‪%z‬ور; ‪ M‬أ‪ v !J‬ا ^ ‪ D.h? !" #$ MK‬د ا ( –‪ S‬ا ‪ .U‬ح‪.‬‬
‫ا‪: 1‬‬ ‫داء ا ‪# )6#1‬ذج أ‪T‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪ w 46‬ا ‪ J 4.‬ا‪ M / 01‬إ‪ 9‬اث ‪+, -R‬ات ‪ #$‬ا ‪ Q‬رات ا ‪ ^ CP‬و‪ #$‬أدوار ا (‪ !6‬و‪#$‬‬
‫إ‪ 7‬دة ‪ L 6D‬ا ‪ !j Q‬ا ‪ !/ !6(C 6 Z .‬ا‪ f.c‬ام ‪%‬ق ا (‪ !6‬وإ‪ f.c‬ام ‪ .‬ج ا ‪! O.‬‬
‫ا (‪ @d7 6.‬ا‪ c 01‬ب وأن ا‪ f.c‬ام ا ‪ #A£ !J%‬وا‪ 01‬ا‪ 6 µ I¿c‬م ‪ C67‬ت ‪ .‬ج وأن‬
‫إ‪ f.c‬ام ‪{> !/‬ﻩ ا ‪ .‬ت ‪ 67 ICP.‬ل ‪%‬ا‪ (6C lh‬ات و‪ • {E‬ا ر‪ #$ E‬ا (‪ C‬ت ‪2‬‬
‫ً‬
‫‪ 67‬ل آ‪ M;%v‬و ‪ LQ‬ا (‪ h:‬ت ‪,G‬ن ‪ O 2 6J‬ت ‪ C67‬ت ‪ .‬ج و^ ‪Š #A .‬ن ذ • ‪ ; ICP.‬ا‬
‫‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬إ‪ f.c‬ام ‪ •C !/‬ا ‪ .‬ت ا‪. / 01‬‬
‫ً‬
‫‪ -7‬ز ‪#‬دة ا ‪ 4‬إ> ‪#‬دا >‪ 5F‬ا ‪: Z 1‬‬
‫‪ M‬ا ‪ 6Z‬ت أ‪ 6.Q w lu‬و‪ %; P.G +,lE !O Â‬رأس ا ل‬ ‫‪ #$‬ا ‪ wh‬ا‪ %& 01‬ا (‬
‫{ • ول ا ‪ 6Z‬ت ‪{J‬ب و ‪%; P‬‬ ‫و‪b E‬‬ ‫ا ‪%4U‬ي ‪ D0’ ;%PE‬ل ‪ @d7‬ا ‪ ,‬ة ا ‪.‬‬
‫ً‬
‫و ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن و‪ 67 u Dv‬ل ا (‪ . %‬و ‪ M‬أ‪ U.c !J‬دة ‪ ( M‬رف ا ( ‪,C‬ن ‪Š‬ن ذ •‬
‫‪ `6 ICP.‬إداري ‪ %; P @d7 E%‬و ‪,46‬ن ا ( ‪,C‬ن وا ‪,46.‬ن ‪ S„(a‬إ‪ P7‬ء ا ( ‪,C‬ن‬
‫ا ‡و وا ‪ M PC‬أ‪ !J‬إ ‪ f‬ذ ا ‪%‬ارات‪ ،‬و ‪ M‬أ‪ !J‬ا ‪,46.‬ن ‪ G‬ح ‪ @d7 s Š‬ا راء‬
‫ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن وا (‪ @d7 !6‬ر^` ا ( ‪,C‬ن ‪ 2‬ا ‪ D‬در ا ‪ v M 9 .‬رج ا ‪) !/ 6Z‬ا س‪،‬‬
‫ا ا‪+ 4 2h‬و ‪...‬إ‪ (¯1‬و ‪ 7‬ة ا ( ‪,C‬ن ‪ @d7‬ا ‪ 2 ! (.‬ا ( ‪,C‬ن ‪ M;%v£‬وا راء ‪#$‬‬
‫ا ‪ 6Z‬و‪ I • {E‬ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن ‪ @d7‬و‪ !K c‬ا ‪ J 4.‬ا‪ !/ / 01‬ا ;‪ ،I‬ا “‪+‬‬
‫‪+ 4‬و‪8 ،|q‬دوات ‪%v8‬ى ‪ D g‬ل و‪ 26J • {E‬و ر‪ #$ E‬ا (‪ C‬ت‪.1‬‬
‫‪ -8‬ا ^ ‪ # 80 0‬ا‪) $O 9:‬ا‪ O E:‬ة(‪:‬‬
‫‪ 2‬رب ا ‪+ U‬ة‬ ‫إن ا‪ #A‬ا ‪+,-.‬ات وا ‪ P.‬رات و?‪ bE‬ت ا (‪ %‬وا (‪ 6C‬وا ‪.‬‬
‫ا ‪,G Cu U‬ن إ‪ bE‬ف آ‪ %v‬ا‪+ v‬اع و ‪...s C‬إ‪% 6 ¯1‬ض ‪ j @d7‬ا ‪ 6Z‬ت ا ‪+,4U.‬‬ ‫ا‬

‫‪1‬‬
‫‪ ، G‬ص ‪.60‬‬ ‫‪ ¸U‬ا ‪ 2J%‬ا‬

‫‪18‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

L Z ‫ دة‬7ŠG QU " ‫ ات و‬. ‫ اث وا‬98 •C 2 3 4. ‫( ل وا‬U ‫ ا‬Ãa (. ‫ ا ﻩ ا‬6( ‫ا‬


ً ً ً
.1 ‫ و‬%( 6 ‫ وا‬#Ä+ ‫ار وا‬%6.c? @A‫( إ‬c [\ ‫ا‬+ c‫ إ‬Lc‫ د> ور‬J‫و‬
ً
‫ ت‬7 ‫ د و‬7 #$ D ‫ث‬ J 4. ‫ل ا‬ #$ ‫} ري‬1‫ ا‬2)% ‫ ر ا‬P. ‫ أن ا‬6E
‫ ءات‬U4 ‫ض ا‬%7 ‫ ق‬c z %Z ^‫ و‬،‫ ر‬P. ‫ ^ ا ﻩ >{ا ا‬CP ‫ وا‬UC.f ‫ رات ا‬Q ‫ ءات وا‬U4 ‫ا‬
2
. #d(U ‫ ا‬ICP ‫ ود ا‬9 QJ‫ —[ ا‬UE ‫ م‬7‫ و‬، ^ CP ‫دار; ا‬
‫ ت‬. ‫ز >{ﻩ ا‬%G‫[ و (! أ‬Å ‫ن‬,C ( ‫ ت وا‬6Z ‫ت ا‬ M 37 & • ‫ ان ذ‬E‡ ‫وا‬
‫ل‬ 6i ¸¿ ‫ رة و‬Q ‫ وا‬%( ‫ ا‬M !j ‫ ى‬. @d7 %6. ‫ ا‬%; P. ‫¼> ! وا‬. ‫ دة ا‬7‫إ‬
E‫ا‬% ‫ إدارات و‬#$ %; P. ‫ وا‬2c . ‫ل ا‬:v M ‫ ى‬c 2& ‫ ا‬¤ 0Æ. 6 C(R ‫ ت‬6Z ‫( > و‬
.3 6Q ‫ ا‬P q8 ‫[{ﻩ‬r ‫ ا م‬C67 @A .. ‫ ت‬6Z G I;‫ ر‬. ‫ا‬

‫م ا ر‬0 & :!"#$ ‫ا ' ا‬


‫ ا ر‬b 1c :a‫أو‬
ً
.s %‫ـ ﱠدﻩ و ﱠ‬7 :‫ء‬S…È ‫@ ا‬d7 sG‫در‬
‫ء و ﱠ‬S…È G : ‫ن‬: ‫درب‬
‫ ﱠ‬:‫ ل‬: N -1
ً
:#de'f‫إ‬ -2
[‚ z ‫ أن‬y‫ إ‬،I;‫ ر‬. ‫ ا‬C67 #$ ‫ ب‬.4 ‫ ا‬%Z ‫ ت‬QJ‫ف و‬:.vŠG I;‫ ر‬. ‫ ت ا‬U;%(R 3C.f
:#A . ‫ا‬ ‫@ ا‬d7 ‫ ت‬U;%(. ‫(» >{ﻩ ا‬œ%E{ #d 6 ‫ و‬+,lE 9 @A‫ إ‬sG b
‫ ا م‬#$ ‫ \[ ف‬ST ‫ ا‬P q8 2 6J s ¼G I;‫ ر‬. ‫( ا‬1987) ‫! ا و‬6( ‫ ا‬6Z ‫ف‬%(R -
.4!6(C ^ CP ‫ وا ( رف و? > ت ا‬C6( ‫ رات ا‬Q ‫ ب ا‬bE‫ ن إ‬6& @A‫ول إ‬8
‫ رات‬Q ‫ ا ( رف وا‬%; P ‫ ب أو‬bE‫ ا‬s ‫@ أ‬d7 I;‫ ر‬. ‫( ا‬1988) Vein Dugon ‫ف‬%(a -
‫; ا {ي‬%U ‫ د ا‬QJ 2 ‫ دﻩ‬QJ 9 M ‫د‬%U ‫ ا‬M46 ST ‫ات ا‬+“~1‫ ت و? > ت وا‬. ‫وا‬
.5s ‫ إ‬S–.Œ
.6‫ن‬,( !6(œ ‫ م‬C ! (C ‫ رة‬Q ‫ وا‬%( ‫ ز; دة ا‬C67 s ¼G I;‫ ر‬. ‫ ا‬Filippo ‫ف‬%()‫و‬ -
#Ê[‚ ‫اء‬%J‫ ام إ‬f.c G ‫ة ا ى‬+,Dh C67 s ‫@ أ‬d7 I;‫ ر‬. ‫ف ا‬%(a L.L Stenmetz ‫أ‬ -
.7‫ض د‬%- ‫ رات‬Q ‫وا‬ . ‫ن ا ( رف ا‬,;‫ دار‬+,] ‫اد‬% 8 LC(. Q :v M LZ ‫و‬
.187 ‫ ص‬،2009 ،‫ردن‬8 ،% Œ ‫ وا‬7 lPC ‫ ء‬Uu‫ دار‬،‫ة‬%u ( ‫ت ا‬Ë Œ ‫ إدارة ا‬،‫ ر‬Œ ‫ ا‬6 ‫وان‬% ،#dl ‫ د ا‬69 L/ > 1
‫ا راق‬ c‡ ،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬، 7 ‫ را‬G ‫ة‬%Z :‫ة‬%u ( ‫ ت ا‬6Z ‫ ا‬3K "‫ و‬،‫ ي‬c ‫ ا‬L" j ‫ ن‬c ،#d7 ‫ آل‬69 G‫ أ‬I9 u &‫ ر‬2
.364 ‫ ص‬،2009 ،‫ردن‬8 ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC
.187 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ،‫ ر‬Œ ‫ ا‬6 ‫وان‬% ،#dl ‫ د ا‬69 L/ > 3
4
Alain Hosdey, Jacques Rogister, Formation en entreprise : Les clés de la réussite, Edi pro, Belgique,
2009, P 12.
5
Olagunju, Mary mofoluwake, Effect of training on employees’ performance in Nigerian banking
industry, Author House, USA, 2014, P 37.
6
Rahul Jain, Business studies XII, Fourth edition, V.K. enterprises, India, 2007, P 128.
7
Y.K. Singh, H.S. Rawat, Human resource management, APH Publishing corporation, New Delhi, 2006,
P 223.

19
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ !z 8‬ى‬ ‫‪ +, -.‬ا ‪ Q‬رات وا ( رف وا ‪ E C‬ت‬ ‫‪ S„(a‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا‪ f.c‬ام ‪+“v‬ة دا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ( ‪,C‬ن‪.1‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ C67 I‬إدار; ‪ @Ì R‬إ‪ @A‬ز; دة ‪ Q‬رات ا ( ! و (‪ 6E s C‬و ‪ M 7‬أ‪ !J‬ر ‪2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ UE‬ء ‪ s‬وز; دة إ ‪ s. J .‬و ‪ 2 c‬ار‪ #$ sE‬ل ‪.2sC67‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ +,z > I‬ا ‪%U‬د •داء (‪,‬ن ‪ G‬ا‪%¶ Pc‬ح ا ‪%Z‬ي وا ‪ lP.‬ا (‪ #d6‬وذ • ‪ [r‬ف‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ %; P‬ا ‪%U‬د (‪ %‬و ‪ Q‬ر وإ > )‪ ،( E Cc‬أو ‪ ½„(6G‬آ‪ [r %v‬ف ‪ 6‬ا ‪%U‬د )ز; دة‬
‫‪ .‬ى ‪ (.c‬ادات وا رات(‪.3‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ > I‬ا (‪ C6‬ا ‪ @d7 6 C(.‬ا ى ا ‪, . +,D‬ن و‪ #$ +, -R‬ا ( رف وا ‪ Q‬رات‬ ‫‪-‬‬
‫ﻩ ‪ lCP. lC. ! (C‬ت ا " ‪ U‬وا ‪.4 6Z‬‬ ‫وا ‪ C‬ك‪ ،‬ا ‪ U4‬ءة و‬
‫ث ‪ #$‬ا ‪%U‬د ا ‪ .‬رب‪،‬‬ ‫‪ 4‬وا ‪ 6‬ا {ي‬ ‫‪ 7 6‬ا ‪:7 U.‬ت ا‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪> I‬‬ ‫‪-‬‬
‫و^ ‪ M 7 6 SÍ #A .‬ا‪ 01‬ادث أو ا‪ P~1‬ات ا ‪%4.‬رة وا ‪ Qz(œ 2 Pl %‬و ‡دي إ‪@A‬‬
‫> ت ‪ ;%x M7‬إ‪ bE‬ب ا ‪ .‬رب ‪+“v‬ة ‪6Z‬‬ ‫‪ ، u v 6‬وا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪+, -. C c‬‬
‫و‪ Cv‬ا ‪%U‬ص ا ‪ ;%x M7 +,-.C lc‬ا ‪ 2 }±b‬ا ‪ LC(R @d7 %6.‬وإ‪ f.c‬ام ‪I c8‬‬
‫دار; ا‪ DG / 01‬رة ‪ lP Q( M46‬ا (‪ %‬وا ‪ Q‬رات ‪ #$‬ا (‪ !6‬وز; دة ا‪c 01‬‬
‫وا ‪ M;%v8 2 !7 U.‬و‪ µ‬د ا ا ‪+, U. 2‬ا ‪ C‬ك إ‪ > @A‬أ‪.5M 9‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ [— R C67 > I‬ف إ‪%J‬اء ‪+, -R‬دا‪ h #$ F q LK‬رات ا ‪%U‬د ‪ 7 a 6‬ﻩ ‪ @d7‬أداء‬ ‫‪-‬‬
‫ا " ‪ Cc¼G U‬ب أ ‪ ،!z‬وو‪ s ¼G 3u‬إ‪%J‬اء ‪ LZ‬ود ا ‪%U‬د ‪%( G s :v M‬‬
‫دة‪ .‬و;‪ M46‬ا ‪ .C %Z‬ر;‪ l.7ŠG I‬رﻩ أداة ‪ 9µ‬اث‬ ‫وا ‪ Q‬رة ا ‪¼G C(.‬داء ‪ 6Q‬أو ‪ Q‬م‬
‫> ت وا ‪ C‬ك‪ s %(a +, -R S„(a Q .‬ا ( ‪ C‬ن‪،‬‬ ‫ا ‪ #$ +, -.‬ا (‪ ، %‬وا ‪ Q‬رات‪ ،‬و‬
‫ا (‪ ،!6‬وأ ‪ 6‬ط ‪ 2 L[\ %D‬ا ‪, %‬ن وا ‪:‬ء‬ ‫و‪ U E‬أدا‪ ،!6(C L[Î‬وا > \[‪L‬‬
‫‪+, -R‬إ ‪ Cc #$ |Â‬ك ا ( ‪,C‬ن‬ ‫وا (‪:6‬ء‪.‬إن ا ‪ Q‬ف ا ‚[ ‪ .C |Ï‬ر;‪ > I‬ا ‪ u‬ل إ‪@A‬‬
‫‪ M L[‚46 6G‬ا ‪ D.‬ي ‪:4‬ت ا (‪ !6‬و ‪ %; P‬أ‪8 I c‬داء‪ ،‬و^ ‪ #A .‬ا رة ‪@d7‬‬
‫أ> اف ا ‪.6 6Z‬‬ ‫ا >‪#$ 6‬‬

‫‪ ،‬دار وا‪ % ŒC !K‬وا ‪ .‬ز)‪8 ،2‬ردن‪،2008 ،‬‬ ‫‪ D M‬ر ا ‪ ،SV -‬دارة و‪ 678‬ل‪ ،‬ا ‪ (lP‬ا ‪/‬‬ ‫‪ Q º1 u 1‬ي‬
‫‪ M‬ا ( ‪%‬ي‪%> x ،‬‬
‫ص ‪.660‬‬
‫‪ #$‬دارة ‪ ، :c‬ا ‪8 (lP‬و‪ G ،@A‬ون دار ا ‪ ،% Œ‬ا ‪ 4C6‬ا (‪ ^%‬ا ( د ‪ ،2000 ،‬ص‬ ‫‪ 2‬أ‪ MG 69‬داود ا ‪%(¶8 #Ð J‬ي‪،‬‬
‫‪.415‬‬
‫‪ 3‬ا ‪ 69 L¶ Q‬ي‪ ،‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬دار ‪ :‬ا ‪ L > U‬و‪ ،I c8‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‪%‬ا ‪8 ،% ŒC‬ردن‪ ،2013 ،‬ص ‪.21‬‬
‫ي‬
‫‪4‬‬
‫‪Y. L. Giri, Human resource management: Managing people at work, 1st edition, Nirali prakashan, India,‬‬
‫‪2008, P 3.3.‬‬
‫‪ 6 5‬د ‪ LC7 ، ¶ O7 @Ñ.‬ا ‪ ¸U‬ا ‪ (lP ،#¥ D‬ا‪ Q6}1‬ر; ‪ 4c ،‬ر; ‪ ،1999 ،%D ،‬ص ‪.167‬‬
‫‪ l7 6(q 6‬س ا‪:u ،#Ð U~1‬ح ا ‪ M‬ا ‪ ! C ،ST Q‬أ‪ ¸c‬دارة ا ( ‪ Z :‬ر ( ‪ ،%u‬دار ا زوري ‪ % ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪،‬‬
‫‪ ،2009‬ص‪.261‬‬

‫‪20‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ رات‬h‫ رات و‬Q ‫ دات و‬7 ‫ رب‬. ‫ ب ا‬Eµ +“ ‫د و‬


‫ و‬LZ L C(R I;‫ ر‬. G D -
.1s ‫ ء‬UE 2 ‫ أو ر‬،‫ن‬,( ‫@ أداء‬d7
s ‫ را‬h‫ و‬s ‫ را‬Q ‫ و‬s ‫ ( ر‬#$ +,-R . ‫د‬%U ‫@ ا‬d7 E% LZ ‫ ط‬q M7 ‫ رة‬l7 I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.2#dl . ‫أو ا‬%& 01‫ ا‬2& ‫ ا‬#$ ‫دة‬ ‫ ت‬J .9‫ ا‬CG
‫ ك‬Cc‫ رة و‬Q ‫ و‬%( 6 ‫اء و‬%i‫[ ف إ‬r %6. ‫ ! و‬O. | Z QJ ‫ﻩ‬%> J #$ I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.3 C7 U ‫ ءة وا‬U4 ‫ ا‬M 7 J‫ ر‬G sC67 ‫د •داء‬%U ‫ا‬
‫ رات أو‬h ‫ رات أو‬Q ‫ أو‬%( ‫د‬%U ‫ ا‬I 4 ST ‫ة ا‬%6. ‫ ا‬6Z ‫ ا‬C6( ‫ > ا‬I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.4‫د‬ ‫ غ > ف‬CG ‫ن أو‬,( !67 ‫ز •داء‬y ‫ رأو آراء‬O ‫أ‬
#$ L[Î‫ن أدا‬, @d7 ‫ن‬,C ( ‫ ة ا‬7 6Z ‫! ا‬lh M `Pf ‫ ا‬QJ > I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.5!6( ‫ا‬
‫ ا ( رف‬#$ c 6C ‫ات‬+, -R ‫ اث‬9‫داء وإ‬8 ‫ن‬, . L6D ‫` ا‬Pf ‫ ا‬+“ ‫ > ا‬I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.6‫ن‬,( !6(œ ‫ م‬C ‫ن‬,C (C #¥ 6.J? ‫ ك‬C ‫ رات و? > ت وا‬Q ‫وا‬
‫ل‬:v M ‫ ك‬C ‫ رة أو ا‬Q ‫ أو ا‬%( ‫> ت أو ا‬ ! (. PPf C67 I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
‫ض‬%- ‫ وا‬. P q8 M 7 6 ‫ ط أو‬q #$ ‫( ل‬U ‫داء ا‬8 . ‫ات‬+“~1‫ ا‬M LC(. ‫ا‬
01‫ ا‬C ( ‫ ت ا ى ا‬J .9‫ ا‬lC ‫د و‬%U ‫ رات ا‬h %; P ،!6( ‫ ا‬9 #$ ،s
.7 6Z 6C Cl . ‫وا‬
‫ ة أو‬J ‫ن ( رف‬,E‫ ب ا ر‬E‫@ إ‬A‫ > دف إ‬LZ ‫` و‬Pf QJ M7 ‫ رة‬l7 I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
.8‫ ء إ > ت ى ا رك‬G ‫أو‬+, -R‫ ة و‬J ‫ رات‬Q ‫ و‬6 h ‫( ش ( رف‬q‫إ‬
‫ات و ( رف‬+“fG 6Z ‫ ا‬#$ ;% F ‫ و; ا ارد ا‬s `Pf ‫ وا‬LZ ‫ ا‬Q}1‫ > ا‬I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
| ‫! إ‬O œ L[\ > ‫ وا‬LQE Cc +, -R‫ و‬L[\‫ را‬h‫ و‬L[\‫ را‬Q 6 ‫و‬%; P ‫ن و‬, ‫( و‬

‫ ص‬،2001 ،%D ،‫ة‬%> ‫ ا‬،2)‫ ز‬. ‫ وا‬% Œ ‫ وا‬7 lPC ‫ ء‬lh ‫ دار‬، (c . ‫( ا‬lP ‫ ا‬،S– Z . ‫ وا‬#¥ D ‫¸ ا‬U ‫ ا‬LC7 ،sx ‫ ا در‬l7 ‫ج‬% 1
.343
،2003 ، ‫^ ا ( د‬%( ‫ ا‬4C6 ‫ ا‬،‫اء‬%z~1‫ دار ? ¸ ا‬، (œ‫ا‬% ‫( ا‬lP ‫ ا‬،| :c !6( ‫ ا‬#$ s. 6>‫ وأ‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬،3;% ‫…½ ا‬Ô 6 2
.25 ‫ص‬
.236‫ ص‬،2006 ،‫ردن‬8 ،k 01‫ ا‬I.4 ‫ ا‬L 7 ،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،" / 9 ‫ ت‬c‫} ( درا‬1‫ " دارة ا‬،I P~1‫ ا‬69‫ أ‬3
.97 ‫ ص‬،2009 ،‫ردن‬8 ،‫ ن‬67 ،‫ة‬+, ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬، ;% F ‫ ا ارد ا‬6 ‫و‬ ‫ا‬+ c ‫ دارة‬، 69‫أ‬+,6c 6 4
5
S Van Aswegen et al, Human resource management: Fresh perspectives, Pearson education , south
Africa, 2009, P 117.
6
Biswajeet Pattanayak, Human resource management, 3rd edition, Prentice Hall, New Delhi, 2005, P 74.
7
Dennis Nickson, Human resource management: For the hospitality & tourism industries, 1st edition,
Elsevier, USA, 2007, P 154.
8
.174 ‫ ص‬،2008 ،‫ردن‬8 ،‫ ن‬67 ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC !K‫ داروا‬، / ‫( ا‬lP ‫ ا‬،3K " ‫ وا‬L > U ‫ ا‬:‫ ل‬678 ‫ ت‬6Z ،‫ون‬%v‫ دة وآ‬J ‫ ظ‬U

21
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪.‬ى‬ ‫‪% 8 7 a 6‬اد ‪ @d7‬أداء و" ‪ LQUK‬ا‪ 01‬وا ‪ C7 UG Cl .‬و^ ‪ #A .‬ر ‪2‬‬
‫أ> اف ‪ M !j‬ا ( ! وا ‪.1 6Z‬‬ ‫‪.‬جو‬
‫‪JH Q‬ة ا ى‪ ''h& ،‬و&‪ g‬ة و&‬ ‫م ‪ .Œ. q‬أن ا ‪ .‬ر;‪> I‬‬ ‫‪:v M‬ل‬
‫‪ dk‬اث ا ‪ JH N‬وا '‪ )M 0‬ا ‪#1‬رف وا ‪#‬رات و‪#%#n o‬ت )‪ # I‬و‪ (#>0T‬ا‪ #9:‬وا ‪4 g‬‬
‫‪# ^,‬ءة و‪ #1Z‬إ ‪,#n‬‬ ‫‪H &#1‬ن ‪ qs‬ف ^ ‪ u 4 @& pqr‬أ‪ %‬ا‪ p Z‬وأ‪ %‬اف ا‬
‫‪.‬‬ ‫‪JHN‬ات ا‪ )M f#9:‬ا ‪ vw‬ا ا‪ D‬وا‪#x:‬ر‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ر‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ :# T#z‬ا‪0E:‬ا‪ T‬ا‬
‫‪ M‬ا ‪ Ö9:‬أ ‪ #$ s‬ا ‪ 6Z‬ت ‪+,-u‬ة ا‪ 6 L}×1‬رس ا ‪ .‬ر;‪ [Å I‬أ‪ i‬ء ا (‪On the job !6‬‬
‫‪ training‬وذ • ‪ Pv ;%x M7‬ط ¶‪%‬اف ا ‪ . UC.f‬وإذا ا‪ v L h J‬ص ‪‡ œ‬ون ا ارد‬
‫‪ %‬إدارة ا ارد ا ‪;% F‬‬ ‫ا ‪{> #$ ;% F‬ﻩ ا ‪ 6Z‬ت ‪Š‬ن أ‪ P q‬ا ‪ .‬ر;‪ O I‬ن ‪‡ M‬و‬
‫أن > ك ‪ .C €Df. L h‬ر;‪ I‬دا‪ L h !v‬ا ارد ا ‪M M4 . [r ;% F‬‬ ‫و ‪ M‬ا در ان‬
‫أن > ك ‪ v L h‬ص ‪ .C‬ر;‪ I‬دا‪ !v‬إدارة ‪% 8‬اد أو ا (‪ h:‬ت ا ‪#$ 7 D‬‬ ‫‪ 9‬أ‪%v‬ى‪،‬‬
‫ا ‪ l -‬ا (‪ M ½–Z‬ا ‪ 6Z‬ت ‪+,lE‬ة ا‪ .L}×1‬و;‪ M Ö9:‬ا ‪ 9‬ا ‪ 6 Z .‬أ ‪Lz h s‬‬
‫أ‪ P q‬ا ‪ .‬ر;‪ L h #$ I‬وا‪. 9‬‬
‫أ ‪ L h PCc 7 M7‬ا ‪ .‬ر;‪ PCc SÍ I‬إ‪ bc‬ر; ‪ l.7ŠG‬رﻩ و" ‪ M U‬ا " ‪3K‬‬
‫ل ‪ @d7 %D. sx q‬إ‪ 7‬اد ا ‪ c‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و ‪L‬‬ ‫‪ bc‬ر; ‪ #$‬ا ‪ ، 6Z‬إن‬
‫أدق ‪Š‬ن ‪L h‬‬ ‫ا ‪ ¤K D‬وا‪ ~1‬ت ا ‪ .‬ر;‪ 7 Ph O F‬ت ا ‪ L Z .‬ا ‪ ، UC.f‬و^‪.‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ 6 I‬رس ا " ‪ 3K‬ا ‪: .‬‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‡و ت ا‪. [r u ~1‬‬ ‫‪ >8‬اف‪ ،‬ا‪ `P~1‬ا ‪ C‬و‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ 7‬اد ‪%G‬ا ا ‪ .‬ر;‪ G I‬ر‪ h8 2 E‬م ا ‪. { U .‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 2 6‬و ‪ ,Q‬اد ا ‪ .‬ر;‪ ( ،I‬ات ا ‪ .‬ر;‪ I‬و]‪. >+,‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫إ‪ 7‬اد ا ‪ 6 C(.‬ت وا ‪ [ÅJ .‬ت ‪¼ œ‬ن ‪ »(œ‬ا “‪+‬ا )] ‪+“C l Œ G l‬ا ا ‪s J .‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ¶‪%‬اف(‪.‬‬
‫ر;‪ »(œ I‬ا ( ‪,C‬ن ا ‪ 7µ M { U .‬اد>‪ %; P. M;% 6E L‬و ‪ 6‬ا ‪ Q‬رات ا ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 6(C‬ل‪.‬‬
‫‪%G !j‬ا ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫إدارة و ‪Œ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ Q‬دات ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪( L‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارأ‪8 ،% ŒC c‬ردن‪ ،2008 ،‬ص ‪.137‬‬ ‫‪9 !D‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 6‬إ‪%G‬ا> ‪ ،L‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ارا‪ 4c ، ( }1‬ر; ‪ ،2009 ،‬ص ص ‪.623-621‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪22‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا ‪:#A .‬‬ ‫أ ‪‡ M7‬و ا ‪ PC‬ا ‪ C67 M7 { U .‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 º®. [ŽŠ I‬ا‬
‫‪ .C‬ر;‪:7 I‬وة ‪ @d7‬ذ • ‪s Š‬‬ ‫&‪{g‬و (دارة ا ‪ #$ :# 1‬إ‪ u‬ار ا ‪ c‬ت ا ‪¿K%‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪% [ÅC7 I‬ا‪ (J‬ا‪ P~1‬ط ا (‪ `P~1 z;%‬و^‪%‬ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ا ‪ [ÅC7‬دون أن ‪%-R‬ق‬
‫ً‬
‫‪ #$ Q U‬ا ‪ .! u U.‬و ‪‡ M‬و \[ أ ‪ z‬ا ا ‪ , @d7‬ا ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫(دارة ا =‪ O‬ا ‪ |#‬ة )ا } ‪HZ‬ن‪ ،‬ا ‪H de‬ن‪...‬إ‪ #$ |R¼ :(~:‬ا م ‪8‬ول ا‪L[\ lJ‬‬ ‫‪-2‬‬
‫و ‡و \[‪ > L‬إدرا‪ LQE‬ا ا‪ !j #¥‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ . ST‬ا‪ #$ J‬أ‪ LQ h‬و; ‪ L[ÅC7 I‬أن‬
‫ر;‪ !9 @d7 7 R L[r u v F‬ا ‪ #$ !j‬و‪ 9‬ا\[‪ ،L‬وأ ‪2 z‬‬ ‫‪ j+ a‬ا ‪ #$‬إ د ‪%G‬ا‬
‫‪‡ LQ 7 @d7‬و ‪%¶ l‬ة ‪ G C(. 6‬ح ‪ C67‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬أ‪ i‬ء ا (‪ #$ !6‬أ‪.LQ h‬‬
‫إن ‪ @d7‬ا ‪%‬ف أن ‪ M E¼.‬ر;‪% I‬ؤو‪ ¸c8 @d7 s c‬ا ‪ ،!6(C 6 C‬إن ‪ s C7‬أن‬
‫‪Š % 8‬ن ا ‪%‬ف ‪+“.(a‬‬ ‫‪ LC(a‬و;‪ b‬ور ‪% 2‬ؤو‪8 M E¼.C s c‬داء ا ‪ ،!6(C LK:‬و‪9 #$‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫م ‪L Z bG‬‬ ‫‪ O‬ن ‡و‪ s J M7 y‬ا ( ‪,C‬ن ا‪ }1‬د‪ ،‬و‪h‬‬ ‫رب و] ‪l‬‬ ‫‪G /6G s U‬‬
‫ً‬
‫م ا ‪%‬ف أ ‪ l.vµ G z‬ر ‪,G M‬ن‬ ‫‪ 8‬ن ‪ #$‬ا (‪6E !6‬‬ ‫‪:G‬ت ر;‪%-œ F‬ض‬
‫ً‬
‫ا ‪%‬ؤو‪,c‬ن >‡‪y‬ء ا { ‪ I M‬إ¶‪%‬ا‪%G #$ LQE‬ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ ، 6c%‬إ‪ y‬أ ‪‡ +“.(a y s‬و‪` y‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫أ> اف ‪ .‬ج ‪ !G‬أ ‪‡ z‬و‪% 6 M7 y‬ؤو‪.s c‬‬ ‫‪M7‬‬
‫‪,G E+‬ن ا ‪%U‬د‪ ،‬وا ‪ ¸¿K%‬ا ‪) %¶ l‬ا ‪%‬ف(‪،‬‬ ‫‪ M46 lc 6‬ا ل ‪¼G‬ن ا ‪ .‬ر;‪‡ I‬و‬
‫وإدارة ا ارد ا ‪ ;% F‬و دارة ا (‪ ، C‬وا‪ }1‬ول )‪‡ º° (1-I‬و ‪%x !j‬ف ‪{> M‬ﻩ‬
‫‪%x8‬اف‪:‬‬
‫ا‪ E:‬ول )‪{g& :(1-I‬و ا ر‬
‫(دارة‬ ‫إدارة ا ‪0‬ارد ا ‪}€‬‬ ‫ا ‪ wA‬ا ‪|#‬‬ ‫ا د‬
‫ا‪# 1‬‬
‫‪ L 6D‬أ ‪ 6Z‬و ا‪ ¤K‬ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫د إ‪ J .9‬ت‬ ‫‪-‬‬ ‫‪{G%Dlb -‬ا ‪s‬‬
‫‪ J .9 26J‬ت ا ‪ .‬ر;‪% Y F‬اد‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪%‬ؤو‪.s c‬‬ ‫و)(‪%‬ف ط‬
‫و&‪ 2‬ا‪ `P~1‬ا ; ‪ .C‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫م ا ‪ .‬ر;‪I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪.s h‬‬
‫ً‬
‫ا ‪L7‬‬ ‫‪% 8 ¤ ¶%‬اد ‪ .C‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ s U G‬أ‪. 9‬‬ ‫‪s U S– -‬‬
‫ا ‪#A‬‬ ‫‪% 8 ºÆ‬اد ورؤ‪ #$ L[Î c‬ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ 2œ .‬ا ‪%U‬د ‪6‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪% G‬اءة‬
‫وا ( ي‪.‬‬ ‫‪ D‬ل ‪ j% œ‬ت ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪M s C7 !D‬‬ ‫وا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫‪ (œ .‬أ‪ P q‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬دا‪ !v‬و‪ v‬رج‬ ‫‪-‬‬ ‫ر;‪.I‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ 6 .‬ا {ا‬
‫ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪( L‬‬ ‫‪ #$‬ل ?>‪ 6.‬م ‪-‬‬
‫‪.‬ى‬ ‫‪ UE L‬ءة ا ‪ .‬ر;‪@d7 I‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ !D‬ا ‪%U‬د‬ ‫ا " ‪ |U‬و ‪ O.G‬ر‬
‫ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪ M s C7‬ر;‪.I‬‬
‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬

‫‪23‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ ا ار‬،+, -. ‫داري وإدارة ا‬ ,6. ‫ وا‬CO Q ‫ دة ا‬7µ #d6( ‫ ا ! ا‬:‫ ت‬6Z ‫ ا‬%; P ،%> 69‫أ‬ -
.417 ‫ ص‬،2007 ، ;‫ ر‬4c ، ( }1‫ا‬
.622 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ،L >‫ا‬%G‫ إ‬6 6 -

•, ' ‫ ا‬p %# ‫وا‬ ‫ ا ر‬: #$ ‫ا‬ '‫ا‬


، 6 . ‫ وا‬L C(. ‫ ا‬،LC(. ‫ ا‬#ƒ‫ى و‬%v‫ أ‬L > U i:i 2 !v‫ ا‬. 2c‫ ا ا‬s QU6G I;‫ ر‬. ‫ا‬
:L > U ‫{ﻩ ا‬Q ‫اض‬%(.c‫ ا‬#d 6 ‫و‬
‫ ا ر وا‬:a‫أو‬
LQUK " G ‫ م‬C ‫ز‬: ‫ ت ا‬. ‫ ت وا‬lP. ‫ ا‬3C.f ‫ن‬,C ( ‫ ا‬L C(R C67 > I;‫ ر‬. ‫ا‬
!6 . ‫ن‬, Q ‫ ا‬M L>+,]‫ و‬M;% ‫ اد ا‬7‫ إ‬C67 #ƒ 6 . ‫ أ ا‬،‫ ءة‬UE‫ ( و‬+-E¼G 01‫ا‬
.1 Cl . ‫ وا‬01‫ ا‬3K " ‫ ا‬M !j #$ ‫ ا ‡و‬M ; ‫ا‬
،‫ن‬,;‫ دار‬+,] ‫ن‬,C (C ‫ رة‬Q ‫وا‬ . ‫ ا‬%( ‫ > ز; دة ا‬Q > ‫ة ا ى‬+,Dh C67 > I;‫ ر‬. ‫ا‬
6 . ‫ أ ا‬، 01‫ ا‬LQUK "‫ و‬#$ ‫ن‬,C ( ‫ن أداء ا‬, . 4 O ‫ وا‬U ‫ ا‬P q• G C(. 6
.2‫ن‬,;‫ن دار‬,C (C ;%Z ‫ ا‬%( ‫ > ز; دة ا‬Q > ‫ ا ى‬C; x C67 #ƒ
•C %; P ‫ أو‬6 ‫ م‬QU ‫ و‬6Z ‫ ا‬#$ ;% F ‫ ا ارد ا‬I;‫ م ر‬QU ‫ن‬,G ‫ ب‬.4 ‫(» ا‬œ ‫ق‬%U;‫و‬
: . ‫ا‬+, ( ‫ ا‬I 9 [Å ‫ا ارد‬
@d7 ‫ ي‬P 6 . ‫ن أن ا‬,9 #$ ،‫ن‬,C (C ‫ رات‬h‫ رات و‬Q &µ I;‫ ر‬. ‫ م ا‬f. )‫ و‬:GHIJK ‫ ا‬-1
%x f G U ‫( ^ و‬u +-E‫ أ‬2)‫ ر‬#A . ;‫ رات دار‬xg ‫ ت وا رات‬h P ‫ن ا‬,
. 01‫ ا‬LQUK "‫ و‬#$ L[\‫ ءا‬UE‫ و‬L[\‫ را‬Q ‫ ز; دة‬I J @A‫ ا ح إ‬M ; ‫ ا‬2
K . 6 ¿G ‫ن‬,C ( ‫ ل وا‬6( ‫ن ا‬,G ‫ رات ا دة‬Q ‫ ! ا‬#$ !/6. I;‫ ر‬. ‫ ا‬K . : n ‚ ‫ ا‬-2
.‫ن‬, { U . ‫ ا‬M;% 6C #A 6J 6 ‫ ا‬#$ 6 . ‫ا‬
‫ن‬,;‫ دار‬+,] ‫ن‬,C ( ‫ن أو ا‬,;‫ دار‬M ‫ول‬8 ‫ ى‬. 6C €Df I;‫ ر‬. ‫ إن ا‬:‫ى (داري‬0 g ‫ ا‬-3
‫ن‬,;‫ن دار‬,C ( ‫ أي ا‬،‫ن‬,;‫ن دار‬,C ( ‫ ا‬6 6 . ‫ ا‬sJ ‫ن‬,9 #$ ‫ن‬, { U . ‫ن ا‬,C ( ‫أي ا‬
.@d78 ‫` أو‬c . ‫ ى داري ا‬. ‫ ا‬#$
3
. C; x ‫ة ز‬+ 6 . ‫| ا‬P-R 6 ¿G ‫ة‬+,Dh ‫ة ز‬+ I;‫ ر‬. ‫| ا‬P-a : &C ‫ة ا‬JK ‫ ا‬-4
M S…†¿K‫! ر‬O œ {v‡ 6Q ‫ رات ا‬Q ‫ وا‬%( ‫ درة ! ا‬l ‫ن ا‬Š I;‫ ر‬. ‫ ا‬9 #$ :‫درة‬# ‫ ا‬-5
.4! ( ‫! ا‬lh M ‫ول‬8 ‫ ا م‬#$ ‫ درة‬l ‫{ ا‬v‫ أ‬L. 6 . ‫ ا‬C67 #$ M4 ‫ و‬،!6( ‫ ا‬I9 u !lh

1
William M.Pride et al, Business, 10th edition, South-Western Cengage learning, USA, 2010, P 264.
2
Ashok Khurana et al, Human resource management, V.K. enterprises, India, 2010, P84.
3
To gether with business studies XII, 1st edition, Rachna Sagar, New Delhi, 1998, 108.
4
C. B. Gupta, Question bank in business studies for class XII, 7th edition, Tata McGraw-Hill, New Delhi,
2008, P 93.

24
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

I;‫ ر‬. ‫ ق ا‬P ‫ أ‬، 6Z ‫ ا‬#$ QC6E¼G !6( ‫ ا‬7 6 #$ ‫ ن‬O


6 . ‫ ق ا‬P ‫ إن‬:‫ق‬#' ‫ ا‬-6
.1 9‫ ! وا‬7 @d7%D.
p 1 ‫ ا ر وا‬:# T#z
‫ ت‬O ‫د و‬%UC ! ‫ ا‬LC(. ‫( ; ا‬R‫ ; دة و‬66D ‫ ا‬P q8 •C sG D L C(. ‫ا‬
!O œ !6(. Cl . ‫ وا رة ا‬،‫ ع‬. ‫ وا‬،‫د‬%U. G L C(. ‫ ا‬L.[´‫ و‬،M ‫ ا‬% @d7 ;% F ‫ا‬
z ‫( أ‬. a L C(. ‫ وا‬،‫ رات وا رات‬Q ‫وا‬ 67 +-E‫@ ( رف أ‬d7 ,E+ ‫ل ا‬:v M ،! .
.‫وف‬%Z ‫ وا‬،‫ت‬y 01‫ ا‬M 7 . 7 6 2 3 4. ‫ وا‬،! (. ‫@ ا‬d7 ‫ در‬h ‫ ن‬O ‫د‬%UC
I;‫ ر‬. ‫ ا‬E% ‫ إذ‬، 6[‚ !j ‫ ت و دات‬Uu‫ل ا‬:v M L C(. ‫ ا‬M7 I;‫ ر‬. ‫ ا‬, 6 M46;‫و‬
‫ ت‬J .9‫@ ا‬d7 E% L C(. ‫ أ ا‬، 6Z ‫ أو ا‬+“ ‫! أو ا‬6( ‫ ا‬I9 u ‫ ت‬J .9‫@ ا‬d7 ‫ دة‬7
‫ دة‬J 2 ‫ )ر‬U " ‫ ا‬#$ ‫د‬%U ‫ رات ا‬Q h+ 67 M7 ‫{ل‬l ‫ ط‬q > I;‫ ر‬. ،2LC(. ‫ا‬
sx l ‫ و ¿¸ إر‬D~± ‫ ا‬6 . G c c‫(„½ أ‬a ‫ ا {ي‬L C(. ‫ف ا‬:v @d7 (‫ي‬% F ‫ ا‬%D ( ‫ا‬
.3‫ة‬%¶ l !6( G
> L C(. ‫ أ ا‬01‫ ا‬U " ‫ ا‬#$ ‫داء‬8 ‫ن‬, > I;‫ ر‬. ‫ أن ا‬Barun Kumar De I 9‫و‬
‫ ت‬G .c @d7 E% I;‫ ر‬. .4!l . ‫ ا‬#$ 6Z ‫! ا‬v‫دة دا‬ 3K " ‫اد‬% 8 ‫ اد‬7‫إ‬
M46 y ‫ات‬+,-R ‫ث‬ C O. C67 Q L C(. ‫ أ ا‬، [r ‡lŒ. ‫> أو ا‬ L. ST ‫ ة وا‬9 ‫ا‬
‫ن‬,9 #$ ،+,D ‫@ ا ى ا‬d7 I;‫ ر‬. ‫[ ا‬Ù ST ‫ات ا‬+,-. ‫ ا‬Z9: M46;‫ و‬،‫د‬%U ‫ ا‬7 [r ‡lŒ. ‫ا‬
.5 (l ‫@ ا ى ا‬d7 L C(. ‫ ا‬K . %QZ
@A‫@ إ‬Ì a I;‫ ر‬. ‫ن أن ا‬,9 #$ ،!j ‫ ا‬€ ~±bG L.[´ L C(. ‫ أن ا‬Case ‫ و‬Granger ‫ى‬%;‫و‬
.6 QC01 !lc ‫إ د‬
‫ة‬%¶ l C67 ‫ ت‬lP s ‫ ر^ ن و‬. ‫ ا‬sG ‫! ا {ي م‬6( G ‫د‬ !O œ `l % I;‫ ر‬. ‫إن ا‬
ً
&µ ^‫ و‬.L C(. ‫ ا‬M ‫ ءا‬J !O a ‫ ا {ي‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬M 2c‫ أو‬s QU6 L C(. ‫ أ ا‬،!6( ‫@ ا‬d7
7 ً ً
‫ ؛‬#d6( ‫ ا‬I }1 G I;‫ ر‬. ‫ ا‬L.[´ 6 ¿G ، ;%Z ‫ و‬U C ‫ ن‬O ‫@ أن‬A‫ ! إ‬6 L C(. ‫ن ا‬Š ،• ‫@ ذ‬A‫إ‬
u ~1‫اءات ا‬%J ‫! و‬K c G `l +, I;‫ ر‬. ‫ ا ( م أ ا‬LQU ‫ وا‬%( ‫ ا‬6 bG `l % L C(.
M !j ‫ن‬,G Cu ‫ ود‬9 2&‫ و‬I(D C6( ‫ ة ا‬01‫ ا‬#$ s ‫ أ‬Z9: 2 ( U "‫¼داء و‬G

1
R S Dwivedi, A textbook of human resource management, Vikas, New Delhi, 2007, P 92.
2
Michael A. Richard et al, Employee assistance programs: Wellness/ enhancement programming, 4th
edition, Charles C Thomas, USA, 2009, P 206.
3
.97 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ، 69‫أ‬+,6c 6
4
Barun Kumar De, Public systems management, New Age International, New Delhi, 2006, P 81.
.27 ‫ ص‬،2013 ،%D ،‫ة‬%> ‫ ا‬،‫ ’} ( ت‬% Œ ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬، C7 U ‫ ا‬/ 01‫ ا‬c‫ دارة ا ر‬،‫ ر‬U- ‫ ا‬l7 69‫أ‬ ‫ا‬5
6
Mousa Masadeh, Training, education, development and learning: What is the difference?, European
Scientific Journal , Vol 8, No10, 2012, P P 62-68.
‫ ص‬،2010 ،‫ردن‬8 ،2)‫ ز‬. ‫ وا‬% ŒC ‫ ء‬Uu ‫ دار‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،‫ ة‬,6. ‫ ت ا‬6Z ‫ ا‬#$ ‫} دة‬1‫ إدارة ا‬،Ú ‫ ا‬+, ‫ روان‬،‫ د‬69 L" j +,zv 7
.205

25
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا ‪ L C(.‬وا ‪ .‬ر;‪ I‬وإن ‪ w j‬ا‪ J 01‬داد إ‪ @A‬ا ‪ 6Cj L C(.‬ا ‪ Q‬إ‪ @A‬و" ‪ 3K‬دارة ا (‪ ، C‬أي‬
‫أ ‪ 6Cj s‬ا ‪ Q‬إ‪ @A‬ا " ‪ 3K‬دار; ا (‪ C‬داد ا‪ I }1‬ا (‪ S–C‬و; ! ?‪ 6.7‬د ‪ @d7‬ا‪ }1‬ا ‪I‬‬
‫ا ‪ 6.7? k 9 U‬د ‪ @d7‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪.1 F‬‬
‫‪ :#$ #z‬ا ر وا ‪p 1‬‬
‫ا ‪ 6 C67 > LC(.‬ذا ‚[» ‪ [r‬ا ‪%U‬د ‪ M‬أ‪ !J‬ا‪ bE‬ب ( رف و (‪ C‬ت ‪M7 ;%Z‬‬
‫‪ 6.c? ;%x‬ع وا ‪%‬اءة وا ‪ Z9:‬أو ‪ bEµ‬ب ‪ Q‬رات أدا‪ K‬وو" ‪ ;%x M7 U‬ا ‪ 6‬ر‪c‬‬
‫ً‬
‫ا ا وا ‪ I;% .‬وا و ‪ .‬و (‪ C‬م أن ا ‪ LC(.‬ا {ا‪ (a |R‬أ‪ 67‬أ‪%i‬ا وأ¶ ‪s O C7‬‬
‫‪ M CP‬دا ‪ 2‬دا‪ #dv‬و‪ O6G `l % y‬ن أو ز ن ‪ > 6E‬ا‪ 01‬ل ‪ #$‬ا (‪ C6‬ا ‪.2 6 C(.‬‬
‫‪#$ M‬‬ ‫أ ا ‪ .‬ر;‪ > I‬ا ‪ C c‬ا ‪ G L. ST‬ا‪ s J [—Pc‬ا (‪ C6‬ت ا ‪ u C }Û‬ل إ‪@A‬‬
‫‪ ، ( K .‬إذ ‪ ;%Z +“.(R‬ا ‪ G /6G LC(.‬ا ‪ IC‬ا ‪»G‬‬ ‫‪8‬داء ‪:v M‬ل ا ‪ LC(.‬ا ‪ LZ‬و‬
‫‪ ;%Z‬ا ‪ LC(.‬إذ ‪ P‬ي ‪ QJ @d7‬د ‪.(a‬‬ ‫‪ ;%Z‬ا ‪ .‬ر;‪+“ ،I‬ا ا ‪ .‬ر;‪ #ƒ I‬إ‪lP y‬‬
‫وا&( ا ا “‪+‬ا ‪ O.c [Ž¼G‬ن ( ‪% 8 L C(R #$‬اد‪Š ،‬ذا ‪ LC(. L‬ا ‪%U‬د ا & ع ‪w‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪Š ،I‬ن ذ • ل ‪ @d7‬أن ‪ l »(œ‬دئ ‪ ;%Z‬ا ‪ h LC(.‬أ]‪.3wCU‬‬
‫را…‪ Qe> :#1‬ا ر ‪J†x:#,‬ة‬
‫ً‬
‫‪%‬ى ا ‪ »(l‬أن > ك ‪%‬و‪,G h‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا‪+“~1‬ة ‪ l.7 G‬ر>‪,x q 6‬ن > ‪,‬ن ‪ #$‬ل‬
‫أ> اف ا ‪ 6Z‬ت ا ( ‪ . . C‬ر;‪ l7 I‬رة ‪ C67 M7‬ت ‪%6.‬ة و ‪%-. R h lh (.‬ق ‪%67‬ا ‪%U‬د‬
‫ا " ‪ M ،|U‬أ‪%; P !J‬إ ‪ O‬و‪ h‬را ‪• s‬داء ا (‪.!6‬‬
‫‪,9 #$‬ن أن ا‪+“~1‬ة ‪ +, R‬إ‪ @A‬ا (‪ %‬ا ‪ l b4‬وا را ا ¶‪ M7 Ü‬ا ‪ lP.‬ا (‪ #d6‬وا ‪ 6‬ر‪c‬‬
‫ى ا ‪%U‬د و ( ‪ a‬ا ا‪ 3h‬وا ‪ !j‬ا ‪ ، UC.f‬و ‪ O. Li M‬ن ى ا ‪%U‬د ‪ 7 h‬ة‬ ‫ا ‪C(U‬‬
‫ً‬
‫داد ا‪ (R 6Cj 7 R‬دت ا ‪ !j‬و ‪ w7‬ا‪ C01‬ل‪ .‬و^ ‪%J ¤lD #A .‬اء أو ا ‪%‬ار‬ ‫(‪%‬‬
‫ا ‪ #$ {f.‬ا‪ •C QJ‬ا ‪ G /6G !j‬ا‪+“~1‬ة ا ‪ ، D~±‬ا ‪%h 2lP ST‬ارات >{ا ا ‪2œ PG €~±‬‬
‫(‪,‬ن ‪ s.¿u Dv #$ !/6.‬و‪ 7‬م ‪ !O C s7 zv‬ا ‪ .S–c%‬و;‪ Ö9:‬أن ا‪+“~1‬ة ا ‪#ƒ D~±‬‬
‫‪ 7 6‬ا ( رف وا ‪ Q‬رات ا ‪ ST‬ا‪ [² bE‬ا ‪%U‬د ‪:v M‬ل ا ‪ G sh .‬ورات ر;‪F‬‬ ‫‪7 CD‬‬
‫أو ‪:v M‬ل ا ‪ LC(.‬وا را‪.4 c‬‬

‫ا ‪ 7 lP‬وا ‪ 4c ،% Œ‬ر; ‪ ،2007،‬ص ‪.30‬‬ ‫‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ء‬ ‫‪ 6 1‬ا ‪ ،#$+,D‬ا ‪ C‬ك داري‪ :‬ا (‪ h:‬ت ‪q‬‬
‫‪ 6 2‬أ‪ l7 69‬ا ‪ ،SV‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬ز م ¶‪%‬ون و ز‪ 7‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.228‬‬
‫‪ 3‬ر‪ M 9 7‬ا ‪%D‬ن‪ ;%Z ،‬ت دارة و‪ 678‬ل‪ :‬درا‪ c‬ـ ـ ـ‪ #$ ;%Z 401‬دارة و ‪ 6‬ر‪ [\ c‬وو" ‪ ، QUK‬دار ا ‪ c ،% ŒC &%‬ر; ‪ ،2004 ،‬ص‬
‫‪.375‬‬
‫‪ ،% ŒC‬ا >‪%‬ة‪ ،2007 ،%D ،‬ص‬ ‫ا ( ‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬ا ار ا ‪/‬‬ ‫‪ 6J 6 4‬ل ا ‪ 6/bc ،@$ U4‬ر ‪ #$‬ا ارد ا ‪6C ;% F‬‬
‫‪.164‬‬

‫‪26‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ وا‬p 1 ‫ وا‬p 1 ‫ن ا ر وا‬H, ‫ ـ‬Qe‫ـ ـ‬1 ‫ ا‬:#g&#D


¸¿ ‫ و‬L C(R #ƒ I;‫ ر‬. ‫ا ا‬%G ‫! أ اع‬j ‫ن‬Š #A . ^‫ و‬L C(. ‫ أ اع ا‬M ‫ ع‬I;‫ ر‬. ‫إن ا‬
‫( أن‬œ Li ،L C(. G ‫ أ‬l |R 9 ‫ ر‬+“7 ‫د‬%U ‫ ا‬%6 ‫ إذ‬.1I;‫ ر‬L C(. ‫! ا‬j ‫ ن‬O ‫ورة أن‬%z G
‫ دة أداء‬J Li M ‫ و‬،‫ دة >{ا ا ر‬J #d ‫ و‬،I;‫ ر‬. ‫ و> ا‬y‫ أ‬، U " ‫ ا‬s 9 C x SÍ.Œ
.(1-I) !O ‫ ا‬#$ ‫ن‬,l > 6E 2‫ ت‬C9 ‫ث‬:i 2lb ‫د‬%U ‫ا‬
ˆ‰ ‫ ـ ! ا ر‬1‫را ـ‬#‫ـ ـ‬g ‫ت ا‬#‫ـ ـ‬4‫ـ ـ ـ‬d : (1-I) ‡} ‫ا‬

‫ا ر‬ p 1 ‫ا‬

‫رات‬# ‫ا‬ ‫ رات‬4 ‫ا‬ ‫اﻹﺳﺘﻌﺪادات‬

.174 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ، ‫ ر ; ا‬œ :‫ ر‬D ‫ا‬

k 9 ،(Learning) LC(. ‫( > ا‬Training) I;‫ ر‬. ‫( وا‬Education) L C(. ‫ ا‬M !j M ‫ ف‬Q ‫وا‬
ً ً
y I;‫ ر‬. ‫ را‬x‫ إ‬#$ LC(. ‫ ن ا‬O 6 ¿G ،‫ي‬%Z ‫ ا‬I }1‫ ا‬y L C(. ‫ را‬x‫ إ‬#$ LC(. ‫ ن ا‬O
LQU ‫ ا‬C67 ‫ ر أن‬l.7 ‫ن‬,7 #$ ‫{ﻩ‬v‫ أ‬I M4 ‫ و‬، C6( ‫ ت ا‬lP. ‫ا‬ +-E‫أ‬
M ‫ ف‬Q ‫ ا‬M7 %Z ‫» ا‬-œ LC(. ‫ ا‬C67 M6& 2 6& C67 #ƒ (Understanding)
ً
‫ و; م‬،‫ا‬%4.l ¤lD ‫@ أن‬A‫ ( ! إ‬G 2 ST ‫ ا‬#ƒ LC(. G Pl % ‫ ا‬LQU ‫ ا‬C67 ‫ن‬Š ،LC(. ‫ا‬
ً ً ً
.3sC67 ‫ أداء‬#$ y ( ‫‡ا و‬UE‫ و‬،!j 6C y C9
M Ic ‫ ى‬. ‫د‬%U ‫ · ا‬C ‫ إذا‬y‫ ن إ‬0Ý y 6 . ‫ وا‬I;‫ ر‬. ‫( ا‬1995) Zwane I 9‫و‬
01‫ ا‬U " ‫ ا‬#$ 3 (z ‫داء ا‬8 ‫ن‬, ‫! و‬6( ‫اءات ا‬%J‫ إ‬¤ 0Æ. ‫وري‬%& I;‫ ر‬. ‫ وا‬.L C(. ‫ا‬
6Z ‫ ا‬، 7 6 ‫ ا‬z ‫ أ‬M4 ‫ و‬،‫د‬%UC ` ¸¿ ‫اء‬%iŠG ½„(R ،‫ى‬%v‫ أ‬9 M 6 . ‫ وا‬.‫د‬%UC
.4 PG‫ا‬+ i:/ ‫ ا‬L > U ‫ أن >{ﻩ ا‬Ö9: s C7‫ و‬.26. ‫وا‬
i:/ ‫ ا‬L > U ‫ أن ا‬#ƒ ،‫ى‬%v‫ أ‬QJ M 6 . ‫ وا‬L C(. ‫ وا‬QJ M I;‫ ر‬. ‫ن ا‬,G h:( ‫إن ا‬
5
Michael A. Richard I 9‫ و‬، ‫( ادات وا رات‬.c? #$ ID ‫ رة و‬Q ‫ وا‬%( ‫ ل ا‬9 ‫ور‬
.6I;‫ ر‬. ‫ وا‬L C(. ‫ ا‬M !j !6 R 6 . ‫ون إن ا‬%v‫وآ‬

.152 ‫ ص‬،2010 ،‫ردن‬8 ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC ‫ا‬% ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬، (U ‫ ل وا دة ا‬. ‫ إدارة ا‬،%> x ‫ج‬% ‫ء‬:7 1
.174 ‫ ص‬،2009 ،‫ردن‬8 ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC ‫ا‬% ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬، ;% F ‫ ارد ا‬6C / 01‫ دارة ا‬، ‫ ر ; ا‬œ 2
.205 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ،Ú ‫ا‬+, ‫ روان‬،‫ د‬69 L" j+,zv 3
4
Karen Jerling, Education, training & development in organizations, 1st edition, Technikon SA, South
Africa, 1996, P 3.
5
.228 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ،SV ‫ ا‬l7 69‫ أ‬6
6
Michael A. Richard et al, Op-Cit, P 207.

27
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

، 6 . ‫ وا‬I;‫ ر‬. ‫ وا‬L C(. ‫ وا‬LC(. ‫ن ا‬,G ! O ‫` و‬G‫ا‬% h:7 ‫م أن > ك‬ 6 º®.
،L C(. ‫ ا‬SÍ.Œ k 9 ‫ أ‬l I;‫ ر‬. ‫ وأن ا‬،LC(. ‫ ن ا‬6z. I;‫ ر‬. ‫ وا‬L C(. ‫ ا‬M !j ‫ أن‬k 9
‫ رات‬Q ‫ ا ( رف وا‬#$ +, -. ‫@ ا‬A‫( إ‬Â‫ر‬8 L > U ‫ و\[ ف ا‬.I;‫ ر‬. ‫ ا‬SÍ.Œ k 9 ‫ أ‬l 6 . ‫وا‬
I;‫ ر‬. ‫ وا‬L C(. ‫ وا‬LC(. ‫ن ا‬,G h:( ‫ن ا‬,l (2-I) !O ‫ وا‬.‫ ت‬E C ‫> ت وا‬ ‫وا رات و‬
. 6 . ‫وا‬
‫ وا‬p 1 ‫وا‬ ‫ وا ر‬p 1 ‫ن ا‬H, Qe1 ‫ ا‬:(2-I) ‡} ‫ا‬

‫اﻝﻤﻌـــــــﺎرف‬
‫ـــم‬ ‫ا‬
‫اﻝﻤﻬـــــــﺎرات‬ ‫ـــم‬ ‫ا‬
‫اﻹﺘﺠـــــﺎﻫﺎت‬
‫ا در ب‬
‫اﻝﻘـــــــــــــدرات‬
‫اﻝﺴﻠــــــــــــوك‬ ‫ــ‬ ‫ا‬

. l P ‫ اد ا‬7‫ إ‬M :‫ ر‬D ‫ا‬


‫ اف ا ر‬%‫وأ‬ %‫ أ‬:Š…‫ا ا‬ '‫ا‬
‫ ا ر‬%‫ أ‬:a‫أو‬
A. Chandramohan I 9‫ و‬، ;% F ‫دارة ا ارد ا‬µ ‫ ي‬9‫ و‬LQ ‫ ط‬q > I;‫ ر‬. ‫إن ا‬
. (2-I) ‫} ول‬1‫ ا‬#$ ‫ن‬,l > 6E1 Six E’s & Six C’s ‫ن‬, #$ I;‫ ر‬. ‫ ا‬L> a
Six E’s & Six C’s : (2-I) ‫ ول‬E:‫ا‬
Six E’s Six C’s
Efficiency ‫ ءة‬U4 ‫ا‬ - Competence ‫ ءة‬UE -
Effectiveness (U ‫ا‬ - Commitment ‫ام‬ -
Etiquete
‫دب‬8 7‫ ا‬h - Creativity ‫ اع‬G -
‫ار‬% .c? -
Emotional stability Confidence /‫ا‬ -
|Ux ( ‫ا‬
Emotional intelligence 6> ‫ا‬ -
|Ux ( ‫ ء ا‬j{ ‫ا‬ - Contribution
Empowerment ‫ن‬,46. ‫ا‬ - Communications ‫ت‬y D -

A. Chandramohan, Human resource management, S.B.Nangia, New delhi, 2008, P 85. :‫ر‬ D‫ا‬

1
A. Chandramohan, Human resource management, S.B.Nangia, New Delhi, 2008, P 85.

28
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪,‬ن ‪ h:7‬ت‬ ‫أ> اف ا ‪ 6Z‬وا ( ‪,C‬ن ‪ ، [Å‬و‬ ‫‪ I(C 6E‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬دورا > ‪#$‬‬
‫ا (‪ ،!6‬و ‪ @d .‬أ>‪ 6‬ا ‪ .‬ر;‪ #$ I‬ا ط ‪ c c8‬ا ‪: .‬‬
‫‪:‬‬ ‫أ‪ %‬ا ر‬ ‫‪-1‬‬
‫‪، 6Z 6C‬‬ ‫‪ +“.(a‬ا ‪ .‬ر;‪ LZ( !lh M I‬ا ‪ U0’ C c j M;%‬ظ وز; دة ا ‪ Q‬رات ا ‪U‬‬
‫ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ C7 U‬ا ‪ U‬ا‪ K‬ا ‪.‬‬ ‫و‪¼E‬داة ‪ U‬ة ‪, .‬ن إ ‪ J .‬ا ‪ ،1 6Z‬و‬
‫‪:#d‬‬ ‫‪ 6Z 6C‬و ‪,G M‬ن >{ﻩ ا ‪ U‬ا‪K‬‬
‫ا‪ M 01‬ط ا ‪Y 3(z‬داء و ( ‪ c [—}1‬اء أ‪ j‬ن ذ • ‪• G‬داء ا‪ #A 01‬أو ‪8‬داء ا ‪#dl .‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪‡ 6 ،2h .‬دي ذ • إ‪ @A‬ز; دة ‪ .‬ى ‪8‬داء و ‪,‬ن ا ‪ .‬ى ‪ #$ #Ð .‬ا ‪6Z‬‬
‫‪ 7 !O œ‬م‪.‬‬
‫ز; دة ‪ .‬ى ا (‪ %‬وا ‪ Q‬رة ا ‪ !6( G C(.‬ا ‪ #$ S–Z‬ا ‪ ; .‬ت وا ا‪ 2h‬دار;‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ #$ UC.f‬ا ‪. 6Z‬‬
‫‪ 7 a‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ M 6Z‬ا رة ‪ @d7‬إ ‪ f‬ذ ا ‪%‬ارات ‪ : 7 +-E¼G‬و ‪ C7‬و‪!9‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ !j‬ا ‪ ST‬ا‪. Q U G QQJ‬‬
‫وإ‪%i‬اء ا ‪ C( G 6Z‬ت ا ‪%z‬ور; ا ‪ 2& QJ . ST‬أ> ا ‪Q‬‬ ‫‪#$ 7 a‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ [\ c c ` Pf‬ا ‪. Cl .‬‬
‫‪ 7 a‬ا ‪ .‬ر;‪ G #$ I‬ء ‪ 7 h‬ة ‪y D g C7‬ت و ‪ bc‬رات ا ا‪. 6Z 6C Cv‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ L] .‬ا ‪ l.‬دل ‪.L[‚ G‬‬ ‫‪ #$ L> a‬ر^` ا> اف ا ( ‪,C‬ن ‪ >¼G‬اف ا ‪ 6Z‬و‬ ‫‪-‬‬
‫‪,‬ن ‪ 6 8‬ط ا د و‪ . ; (R‬ى ا ‪%‬ارات دار; ‪.‬‬ ‫‪#$ 7 a‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ Cv #$ 7 a‬إ > ت إ ‪ @d7 G‬ا ‪,; .‬ن ا ا‪ #dv‬وا‪ ~1‬ر‪ 6Z 6C #Ð‬وا (‪@d7 !6‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪.¤^%‬‬ ‫‪[— 6‬‬
‫‪ 7 a‬ا ( ‪,C‬ن ‪ #$‬ا ‪%(.‬ف ‪ >8 @d7‬اف ا ‪‡ 6 6 Z .‬دي إ‪ ¤ & @A‬ا ‪ c‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫ا ( ‪. 6Z 6C‬‬
‫‪ #$ L> a‬إ ‪ .U‬ح ا ‪ @d7 6Z‬ا ‪ 26.‬ا‪ ~1‬ر‪ #Ð‬وا ‪%(.‬ف ‪ J @d7‬ا ‪ I‬ا ‪ 3(z‬وا ة‬ ‫‪-‬‬
‫ووا‪ Q(h‬ا ‪ 2 S…† .‬ا ‪ 6Z‬ت ‪%v8‬ى‪.2‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪%¶ I‬ط أ‪, . S…Ô c‬ن ‪ 7‬ا (‪!6‬؛ إذ ‪ M64‬أ‪ %i‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬أ‪ +-E‬و& ‪:v M 9‬ل‬ ‫‪-‬‬
‫>‪ #$ s.6‬ر ‪ . 2‬ى ا (‪ %‬وا رة ‪ D ? @d7‬ل ‪,G‬ن ا ( ‪,C‬ن‪.‬‬
‫ا (‪ C‬ت ‪,G‬ن ا ‪ 6Z‬و^¿‪ k 9 ، [—Ü‬أ ‪, .G ¤6 a s‬ن‬ ‫‪,‬ن‬ ‫‪ L> a‬ا ‪ .‬ر;‪#$ I‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ J‬دة ا ‪:v‬ت‪.1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Jean Boivin et al, Le défi de la gestion des emplois, Les presse de l’université laval, Canada, 1990, P 38.‬‬
‫‪ % ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2011 ،‬ص‬ ‫‪ Dv |UP 3E 7 2‬و ‪ ،s‬إدارة ‪ G‬اع و ‪ O.G‬ر ‪ 6Z #$‬ت ‪ 678‬ل‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا‪01‬‬
‫‪.86‬‬

‫‪29‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

@d7 ‫ د‬6.7? ! C #A . ^‫ و‬،|R‫ ء ا {ا‬U.E @d7 ‫ ت‬6Z ‫ ا‬7 a I;‫ ر‬. ‫إن ا‬ -
‫اغ ا‬%U ‫ وا‬€ ‫ ا‬c k 9 M !6( ‫ ق ا‬c #$ ‫ ازن‬. ‫ا‬ 6E ،SV J8 +,l~1‫ا‬
2
. ^‫ وا ر‬DDf. ‫ ا‬6( ‫ا‬+, @d7 L C(. ‫ ت ا‬J%f ‫ رة‬h ‫ م‬7 M7
!O œ ‫ ن ا اد وا ( ات‬f. a ‫ ن ا ر^ ن‬C ( ،‫ ا اد وا ( ات‬#$ ‫ د‬D.h -
‫ت‬y£ #$ ‫ار‬%&8‫ و‬7 D ‫ ادث ا‬01‫ وا‬،‫ ا اد وا ( ات‬M h U ‫ ! ا‬C ‫ و‬،‫ دي‬D.h‫إ‬
%67 M ‫ وز; دة‬D ‫ ا‬3 O » Uf @A‫& إ‬µ G ، Q ·q‫د‬8 01‫ ا‬#$ ‫ ن‬O ‫وا ( ات‬
.‫ت وا ( ات‬y£
‫ ى‬. @A‫ ل إ‬u C ‫ن‬, ‫ز‬: ‫ ا‬UCO. ‫ وا‬wh ‫ ! ا‬C @d7 7 a LZ. ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬%G -
.‫داء‬8 M ‫ ل‬l
LC(. ‫ ة وا‬9 ‫ ن‬O !6( ‫ق •داء ا‬%P ‫! ا‬z ‫أ‬ S–c% ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬#$ :‫اءات‬%J 9 -
.‫داء‬8 ‫ دة‬J ‫ن‬, @d7 7 R c‫ ر‬6 ‫! وا‬6( ‫اءات ا‬%J‫ إ‬9 ‫ و‬،‫ن‬,C ( ‫ ا‬2 6}1
‫ ل‬l ‫( اد‬.c‫@ ا‬d7 ‫ن‬,^‫ن ا ر‬,C ( ، PC ‫ ا‬#$ ; E% : ‫ ;» وا‬U. ‫ ا‬C67 !Q a -
. (U ‫دارة ا‬g 7 ! 7 > I;‫ ر‬. ‫ ا‬#A . ^‫ و‬، l(u‫ ة و‬J 6Q
! ( ،‫ ل‬6( ‫@ ا‬d7 i ‫ وا‬%6. ‫اف ا‬%¶ @A‫ إ‬J 01‫ ! ا‬C @d7 7 a I;‫ ر‬. ‫ا‬ -
;%01‫; ا‬% s • !6( ‫ ا‬M !D . ‫ ا‬I y‫ و‬sC67 #$ s U @d7 6.(a ‫ ا‬J l;‫ا رب ر‬
.3‫اف‬%¶ UCO » Uf ‫اف و‬%¶ ‫ ق‬P ‫ ; دة‬G I;‫ ر‬. ‫ ا‬¤6 a 6E .|R‫ل ا {ا‬: .c?‫و‬
.‫ ءات‬U4 ‫{ب ا‬J #$ 7 a -
ً
.+, -.C U 4 ‫ و‬:l +-E‫ ا > ت أ‬Cv -
.4I;‫ ر‬. ‫ دة ا‬7‫ل إ‬:v M 3 " . ‫ ا‬3 O » Uf -
:‫ن‬H &#1 ‫ ا ر‬%‫أ‬ -2
:|RÞ G !/6. ‫ن‬,C ( ‫اد ا‬% Y I;‫ ر‬. ‫ ا‬Q ST ‫ ا‬K‫ ا‬U ‫إن ا‬
.!6( ‫ ا‬#$ L[\‫ ء‬UE‫ و‬LQ ‫ ز; دة إ‬b ‫ن‬,C (C ; ( ‫وح ا‬% ‫ ا‬2 ‫ ر‬-
• ‫ وذ‬،s ‫! ا {ي او‬6( ‫ ر ا‬Pv‫ أ‬M ‫ن‬,C ( ‫ ا‬69 }1‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫; ا‬%x M7 M46 -
ً
.5‫ ءة‬U4 ‫ ا‬3(& IF œ l ] ‫ ث‬ST ‫! ا‬6( ‫ ت ا‬G u‫ إ‬M ‫ل‬:h ;%x M7
‫ أداء‬M L[‚46 L[´ ‫ دة‬J ‫ ن‬O y h ‫ رات و ( رف‬Q6G ‫ن‬,C ( ‫اد ا‬% 8 I;‫ ر‬. ‫ود ا‬ -
. ^ CP ‫ ءة ا‬U4 G LQC67 ‫ ت‬lJ‫وا‬
1
Bernard Martory, Tableaux de bord sociaux : Pilotage, animation, décision, éditions Liaisons, Paris,
France, 2004, P 133.
.46 ‫ ص‬،2011 ،‫ردن‬8 ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC ‫ا‬% ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،‫ح داري‬:u ، &‫ ي ر‬69 L¶ > 2
3
Sakthivel Murugan, Management principles & practices, 1st edition, New age international, New Delhi,
2004, P 252.
4
David Goss, Principles of human resource management, 1st edition, Thomson learning, London, 1994, P
64.
5
.68 ‫ ص‬،2006 ،%D ، ;‫دار‬ 6 .C ^%( ‫ ا‬6Z ‫ ا‬، ( ‫ ا‬x% ‫ ة ا‬QJ‫ أ‬#$ C ‫} دة ا‬1‫ إدارة ا‬،‫ دة‬J 69‫ ظ أ‬U

30
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪8‬داء ا ‪.!7 U‬‬ ‫‪% 8 7 a -‬اد ‪ Q %; P #$‬رات ? ‪y D‬ت وا ‪:7 U.‬ت ‪6G‬‬
‫‪ P‬ر و; –‪ S‬ا ( ا ! ا ا ( ‪Y‬داء و; ‪ %‬ا ‪ u%U‬أ م ‪% 8‬اد ‪ %; P.C‬وا ‪ , 6.‬وا ‪h+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ #$‬ا (‪.!6‬‬
‫‪ M46‬أن ; ا ‪ .‬ر;‪ M I‬ا ام ‪% 8‬اد ا ( ‪,C‬ن وو‪ 6Z 6C L[Îy‬و)( ز ‪ M‬إدرا‪¼G LQE‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا ‪ J O 6Z‬ا ‪.!6(C‬‬
‫‪ ! C #$ 7 a -‬ا ‪ C‬ا ‪ 7 M7 LJ‬م ا (‪ !6( G %‬أو ‪ Ch‬ا ‪ Q‬رات ا ‪[‚7 L ST‬‬
‫&(‪8 3‬داء‪.‬‬
‫‪,‬ن ‪ Q‬رات ا د‬ ‫ود ا ‪ .‬ر;‪% 8 I‬اد ا ( ‪,C‬ن ا (‪ C‬ت ا ‪@d7 !6(R ST‬‬ ‫‪-‬‬
‫> ت‪.1‬‬ ‫و? ‪y D‬ت و‬
‫أ‪ %‬ا ر ‪ 0' )M‬ا ‪#Qe1‬ت ("‪: T#g‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪:2‬‬ ‫‪ h:( G C(. 6‬ت ‪q‬‬ ‫‡دي ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ @A‬ا ‪ K .‬ا ‪.‬‬
‫‪%; P‬أ‪ I c‬ا ‪,G #¥ 6.J? !7 U.‬ن ‪% 8‬اد وا ( ‪,C‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%; P‬إ ‪ O‬ت ‪% 8‬اد ‪ l‬ل ا ‪ 2 3 4.‬ا ‪+,-.‬ات ا‪. Cu 01‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ i‬ا (‪,G h:‬ن دارة و‪% 8‬اد ا ( ‪,C‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 6 #$ L> a -‬و ‪ C67%; P‬ا ‪ s J .‬ا {ا‪ ~1 |R‬ا ‪. 6Z‬‬
‫‪ C‬ور وا >‪ 6‬ا ‪+,l4‬ة ‪ .C‬ر;‪ I‬ا ‪ `Pf‬و‪ QJ‬د ا ‪6Z‬‬ ‫‪ .‬ا ‪ %‬ا دات دار; ‪b‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 6‬ا دات دار; ‪{> !/6 ،‬ﻩ ا دات دار; ‪ M46‬أن ‪ !O œ LQ R‬وا‪#$ º°‬‬
‫?‪ f.c‬ام ‪.3 Q !z 8‬‬ ‫‪ s J‬ارد ا ‪ 26.‬و‬
‫‪ :# T#z‬أ‪ %‬اف ا ر‬
‫‪4‬‬
‫‪ !/6.‬أ> اف ا ‪ .‬ر;‪: #d #$ I‬‬
‫‪ -‬ز; دة ( رف ا ( ‪,C‬ن ‪ #$‬ا م ‪,( !6(œ‬ن‪.‬‬
‫! ا ‪ Q‬رات ا‪ }1‬ة ‪,G‬ن ا (‪ 6‬ل ‪ M L[‚ 46. LZ. !O œ‬ا ‪. 7% œ LC(.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ #$+, -R -‬ا > ت ا (‪ 6‬ل ا ﻩ ز ‪:‬ء ا (‪ !6‬وا ‪, %‬ن وا ‪. 6Z‬‬
‫‪,‬ن ‪8‬داء ا ‪. 6Z 6C #d4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,46‬ن ا (‪ 6‬ل ‪ M‬ا ‪ 2 ! (.‬ا اد و‪y£‬ت وا ( ات ‪ U4G‬ءة ‪ U.‬دي > ار ‪ #$‬ا ‪wh‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ارد‪.‬‬

‫‪ !v‬إ‪+ c‬ا ‪ ،! O. #Ê‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا راق ‪% ŒC‬‬ ‫‪ L }ˆ 3c 1‬ا ‪ l7 ;‡ ،|Ï P‬ا‪, 01‬ن ا ‪ ،!zU‬إدارة ا ارد ا ‪: ;% F‬‬
‫وا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2006 ،‬ص ‪.274‬‬
‫‪ 0ß S–Z 2‬دة و آ‪%v‬ون‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬دار‪ Uu‬ء ‪% ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪ ،2‬ا ‪8 (lP‬و‪ 67 ،@A‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2000 ،‬ص ‪.52‬‬
‫‪ L }ˆ 3c 3‬ا ‪ l7 ;‡ ،|Ï P‬ا‪, 01‬ن ا ‪ lc 2J% ،!zU‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.274‬‬
‫‪4‬‬
‫‪G. Murugesan, Human resource management, 1st edition, University science press, New Delhi, 2011, P‬‬
‫‪61.‬‬

‫‪31‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ 6(C‬ل‪.‬‬ ‫لا ‪:‬‬‫‪ 7 » Uf‬د ا‪ 01‬ادث ‪:v M‬ل ‪ +,‬ا ‪ .‬ر;‪#$ I‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ 7‬اد ا ( ‪,C‬ن ‪ !-‬ا " ‪ 3K‬ا (‪. C‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ; (R‬ا ‪%‬وح ا ( ; ا ‪%U‬د وا‪ ، 7 6}1‬وا ( ر ‪‡ G‬و ‪ ،‬وا ‪ (.‬ون و‪ h:7‬ت ‪ J‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫&‪ 6‬ن ‪ c:c‬و‪ UE‬ءة ا (‪g !6‬دارة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫! ا ‪:v‬ت ا‪ }1‬ة ‪ M‬ا ( رف ‪ c c8‬وا ‪ Q‬رات ا ‪• ^ CP‬داء ذ‪ M |j‬و" ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫دة‪.‬‬
‫و;‪ 6 3 z‬أ‪ l7 69‬ا ‪ SV‬أ> اف ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪:1 .‬‬
‫‪,46‬ن ا ‪%U‬د وا ‪ € ~±R M 6Z‬ا ‪%-/‬ات وأو‪ sJ‬ا ‪ D‬ر وا ‪ €‬وا‪ c ¼P~1‬اء ‪#$‬‬ ‫‪-‬‬
‫دار; ‪،‬‬ ‫> ت أو ‪ #$‬ا ‪ L‬وا ل أو ‪ 6 8 #$‬ط ا ‪ E C‬ا ‪ #$ f.‬ا (‪C6‬‬
‫‪{> !/6‬ﻩ ا ‪ Z‬ا>‪ %‬ا ‪ L. lC‬إ‪%6G Q bE‬ور ا ‪ M‬و‪ M Gy > 7‬ا ‪ !v .‬ا‪[—QJ‬‬
‫و ( ‪. [—}1‬‬
‫ً‬
‫‪ M7 / G |Â‬ا ‪ U.‬ق وا ‪ ,6.‬أو‬ ‫و ‪ G‬اع وا ‪¸ .‬‬ ‫إ ‪ 9‬ا ‪ O.Gg u%U‬ر وا ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫ا‪% lE‬وح ا (‪ %D‬و ‪ .‬ا ‪ s‬أو إ‪ 7‬ادا ‪ !l . 6C‬و ‪ s lCP.‬أو ‪2 3 4.C‬‬
‫?‪ bE‬ت و?‪+ v‬ا‪ 7‬ت ا ‪ J 4.‬و ( ا\[ ‪.‬‬
‫‪,46‬ن ‪% 8‬اد وا ‪ 6Z‬ت ‪ M‬إ‪ 7‬دة ¼> ! ‪ »(œ‬ا ( ‪ %u‬وا ارد ا ‪ ;% F‬ا ‪9 .‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪½– a‬‬ ‫وا ‪ M7 zK U‬ا‪ MQ J 01‬وو" ‪ 3K‬أ‪%v‬ى ذات ‪ DDf‬ت ‪ UC.f‬و>‬
‫‪ . G‬ر;‪ I‬ا ‪.#d; .‬‬
‫أ> ا ‪s‬‬ ‫خ ‪ M46‬ا ( ! ‪M‬‬ ‫د أ> اف ا ‪%U‬د ‪ 2‬أ> اف ا ‪:v M 6Z‬ل ‪Cv‬‬ ‫‪-‬‬
‫أ> اف ا ‪.2 6Z‬‬ ‫‪:v M‬ل‬

‫‪1‬‬
‫‪ 6‬أ‪ l7 69‬ا ‪ lc 2J% ،SV‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.231‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Dipak Kumar Bhattacharyya, Human resource planning, 2nd edition, Excel Books, New Delhi, 2006, P‬‬
‫‪268.‬‬

‫‪32‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ & ،‬ـ‪#‬دئ‪ ،‬أ‪0T‬اع و&‪#Q01‬ت ا ر‬ ‫ا ‪ $‬ـ ـ‪ :!"#‬أ‬ ‫ا‬


‫‪% #àlŒ s‬ا‪ 7‬ة ‪¸c8 M 7 6‬‬ ‫ا ‪ K .‬ا —[‬ ‫( ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‬ ‫‪.‬‬
‫وا ‪ l‬دئ ‪ C67 3C.f { U 7‬ت ا ‪ .‬ر;‪,(œ {v8 2 ،I‬ن ‪ l.7‬ر ا ( ا ! ا دة ‪ .vy‬ر‬
‫ع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪%‬اد ا‪ 6.7‬دﻩ ‪ !lh M‬ا ‪ (E 6Z‬د ‪% 8‬اد‪ & ،‬ع ا ‪ .‬ر;‪ I‬و]‪ M >+,‬ا ( ا !‪.‬‬
‫و‪ € ~±R #àlŒ +,v8 #$‬ا ( ‪ h‬ت ا ‪+ (R ST‬ض ‪+,c‬ورة ‪ q‬ط ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا (‪! { @d7 !6‬‬
‫ا ‪ ^ (D‬ت‪.‬‬

‫و& ‪#‬دئ ا ر‬ ‫ول‪ :‬أ‬ ‫ا'‬


‫ا ر‬ ‫أو‪:a‬أ‬
‫ً‬
‫> ك ‪ 7‬دا ‪ ¸c8 M‬ا ‪% #àlŒ ST‬ا‪ 6 7 [\ 7‬ر‪ c‬ا ‪ Œ‬ط ا ‪ .‬ر;‪ ، 6Z G SV‬و ‪ M‬أ>‪L‬‬
‫>{ﻩ ‪:1#d ¸c8‬‬
‫‪ -1‬ا ر "}‪#‬ط & ‪JHN‬و& ‪ n‬د‪:‬‬
‫و; ‪ • {G D‬أن ا ‪ .‬ر;‪+,-. 2 ! (. I‬ات ‪ 7‬ة ‪ #$‬دا‪ !v‬و‪ v‬رج ا ‪ . 6Z‬و ‪y Li M‬‬
‫ز أن ‪ h #$ 6 .‬ا ‪ ، .G i I‬وإ ‪ I 6‬أن ‪ +,-. G 3D.‬وا ‪ .‬د ا‪{> lE‬ﻩ ا ‪+,-.‬ات‬
‫ﻩ وأ ‪sx 6‬‬ ‫ا ‪ ()%‬وا ‪%U . 9:.‬د ا {ي ‪ · C.‬ا ‪ .‬ر;‪ 7 #$ +,-.C &%7 I‬دا ‪ s‬و‬
‫د و ‪ P‬ر أ‪[—P q‬‬ ‫ا ‪ M E C‬و‪{ ،%vÞ wh‬ا ‪ @d7 I‬إدارة ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ ,6.‬ة أن‬
‫ات‪.‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ M %6. !O œ F‬و‪% %vÞ wh‬ة و ا‪{> lE‬ﻩ ا ‪+,-.‬ات و ‪ •C‬ا ‪.‬‬
‫‪ -2‬ا ر "}‪#‬ط إداري و‪:ˆ”Z‬‬
‫ً‬
‫ت ا (‪ !6‬داري ا ‪34‬ء‪ ،‬و ‚[‬ ‫‪ .‬ر;‪ l.7ŠG I‬رﻩ ‪ :67‬إدار; ‪ #àlŒ‬أن ‪ .‬ا ‪s %‬‬
‫ً‬
‫و& ح ا ‪ Q‬ف وا ‪ c‬ت و زان ا‪ `P~1‬و ا ‪ %‬ا ارد ا د وا ‪ ;% F‬وأ‪+,v‬ا ا ‪ %‬ا ‪G h%‬‬
‫ا ‪%6.‬ة‪.‬‬
‫و)(‪ +“.‬ا ‪ .‬ر;‪ . S„ !67 I‬ج إ‪+“v @A‬ات ‪ DDf.‬وأ>‪+“v Q6‬ة ‪#$ DDf‬‬
‫ً‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬وإ‪ 7‬اد ا ‪ áâ‬وا اد ا (‪ ، 6C‬وأ ‪+“v z‬ة ‪ { U #$‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪F‬‬
‫و ‪ [—(œ .‬و ‪. Q6‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪ -3‬ا ر • &‪( • #&04‬دار وا‬
‫ت إدار; و ‪ M 6 Z‬أ>‪: Q6‬‬ ‫‪ b a‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪@A‬‬
‫‪ -‬و‪ J‬د ‪ !6(C Pv‬د ‪ >8‬اف و‪. P q8‬‬
‫‪ O %‬ت وا ( ات ا ‪ U‬ا ‪:‬ز ‪Y‬داء ا ‪.!6(C L C‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫?‪ ، 7 6.J‬ا ‪ I.4‬ا‪ #Ì }1‬ا‪ ،2008 ،%D ،k 01‬ص ص ‪،261‬‬ ‫‪ 6Z 6G C‬ت ا ‪7%‬‬ ‫‪ ، 6‬إدارة ا‪ }1‬دة ا‬ ‫‪ l7 6‬ا ‪ .U‬ح‬
‫‪.262‬‬

‫‪33‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ %‬ا دة و ¶‪%‬اف ‪ !lh M‬ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء وا ‪, %‬ن ا { ‪ L[‚ !D M‬ا ( ! ‪@d7‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا (‪ C‬ت ‪ c c8‬وا ‪ s J .‬ا ‪ #$ %6.‬أداء ا (‪ %D. k G !6‬ا ‪ .‬ر;‪•C @d7 I‬‬
‫‪ 8‬ر ا ‪%f ST‬ج ‪ h x M7‬ا ‪ ¸¿K%‬أو ا ‪ K‬داري‪.‬‬
‫ا ‪ x %‬ر ا ‪ S– Z .‬ا ‪ b a |O ¤ 0Æ‬إ ‪ s‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪ c8‬س > أن ا ‪ .‬ر;‪|U4 y I‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪:uµ‬ح ‪ 7‬ب وأ‪ Pv‬ء ا ‪.L Z .‬‬
‫‪ ,Q‬ا ( ات وا ‪ 7‬ات ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬إ‪ 7‬اد ا ر^‪,‬ن‪.‬‬
‫‪ { U‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (œ .‬و ‪ L‬ا ‪ Œ‬ط ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -4‬ا ‡‪ •A# T )M &#‬ا ر ‪:‬‬
‫‪ #àlŒ‬أن ‪ .‬ا ‪ h%‬ر‪ j‬ف ‪ M‬ا ‪ ! O.‬وا ‪ .‬ازن ‪,G‬ن >{ﻩ ا ‪ K .‬و‪:#ƒ‬‬
‫‪ -‬ا ‪ D.h? K .‬د ا ‪ #$ C/6.‬ا ‪ Uf‬ض ا ‪ U‬ت و ‪,‬ن ا ‪ K .‬و‪ »Uv‬ا ‪ wh‬ا ‪:‬زم‬
‫•داء ا (‪.!6‬‬
‫‪،!z 8‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ K .‬ا ‪ E C‬ا ‪ #$ C/6.‬ا ‪ E C‬ت ا‪ }1‬ة ‪ .6C‬ر^‪,‬ن و‪q L[\ h:7‬‬
‫وإ‪ LQ lh‬و ‪.!6(C LQ 6‬‬
‫‪ -‬ا ‪ K .‬ا ‪ : ;% F‬وا ‪ #$ !/6. ST‬إ‪ 7‬اد ا ‪ M‬ا ( ‪,C‬ن ا { ‪ C( L[´ % . M‬ت أو‬
‫دة‪.‬‬ ‫‪+“v‬ات و‪ h‬رات ( ‪ >+“.(R‬دارة ‪y‬ز •داء ‪ C67‬ت ووا‪ lJ‬ت‬
‫‪ -5‬ا ر ‪# T‬م & ‡‪: &#‬‬
‫إن ا ‪ .‬ر;‪ l.7ŠG I‬رﻩ ‪ M 7 6‬ا ( ‪%u‬أو ا ‪ O‬ت ا ‪ DG J y ST‬رة ‪%U‬دة و ‪M M4‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫‪:v‬ل ‪ h:7‬ت ‪+ !7 U‬ك وا‪ 6.7‬د ‪ l.‬دل ‪ %i¼. 9 .U ; z7 q O‬و;‡‪sz(œ #$ %i‬‬
‫ا ‪ &µ G »(l‬إ‪ @A‬أ ‪ %i‡ s‬و;‪ Ü¿l G %i¼.‬ا ‪ c ،sG P‬اء ‪,G‬ن ا ‪ Ü¿l‬ا ا‪ 6Z G Cv‬أو‬
‫ا ‪ 7 6.J? Ü¿l‬ا‪ ~1‬ر‪+,-.6G J‬ا\[ ا ‪+,/4‬ة وا ‪ . 7 UDG ()%‬و>{ا ا ‪ Z‬ر (‪C6‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ M46 I‬ا ‪,6K‬ن ‪ M s C7‬ا —[ ج ‪ 6 G L b áÛ‬و‪ 7‬م ‪ s.K‬و ( ‪ }1‬ا ‪ .‬ر;‪I‬‬
‫‪ DG‬رة ‪ C O.‬و ‪+,-. G%i¼. %‬ات ا ‪ UC.f‬و ‡‪. [Å %i‬‬
‫ً‬
‫‪s E s 7%‬‬ ‫‪ .C‬ر;‪ M46 I‬ا‪ l.7‬ر ‪Z [‚ !j‬‬ ‫وإذا ‪ %Z‬إ‪ @A‬ا ‪ O‬ت ا ‪¿K%‬‬
‫ا ‪ ! .‬و‪ ¸U #$‬ا ‪ J Q wh‬ء ‪ M‬ا ‪ Z‬م ا ‪ .C #d4‬ر;‪ ،I‬و‪¼E‬ي ‪ Z‬م ‪Š‬ن ا (‪C6‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ O. F‬ن ‪ :#ƒ %u 7 i:i M‬ا ‪:v‬ت وا (‪ C6‬ت وا ‪ J%f‬ت‪ ،‬و;‪ L.‬ا ‪,G !7 U.‬ن >{ﻩ‬
‫ا ( ‪ »(œ !" #$%u‬ا د وا ‪ z‬ا‪ `G‬ا ‪ L4 ST‬ا (‪,G h:‬ن ‪ O‬ت ا ‪ Z‬م ‪ 9 M‬و^¿ ‪s‬‬
‫و^‪,‬ن ‪ 7‬ا ! ا ‪ Ü¿l‬ا ا‪ Cv‬وا ‪ Ü¿l‬ا‪ ~1‬ر‪ 9 M J‬أ‪%v‬ى‪ ،‬و; ‪ º°‬ا ‪:v (3-I) !O‬ت‬
‫‪ M 7 6‬ا (‪ C6‬ت ا ‪ [r C; .‬ف ا‪ D01‬ل ‪@d7‬‬ ‫‪ Z‬م ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ L. ST‬إ‪Q7 zv‬‬

‫‪34‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬
‫ً‬
‫‪:v‬ت ‪ Z C‬م‬ ‫دة‪ ،‬و;‪ D M46‬ر أن ‪ J%f‬ت ‪ Z !j‬م ‪ #¥%‬أ ‪G /6G +“.(R z‬‬ ‫‪ J%f‬ت‬
‫ا ‪ #¥%U‬ا {ي ‪ s C‬و>‪{4‬ا‪.1‬‬
‫ا }^ ـ ـ )‪ T :(3-I‬ـ ـ ـ‪#‬م ا ر‬
‫ا ـ ـ ـ‪ v‬ـ‬
‫&‪8 h‬ـ ـ‪#‬ت‬ ‫ﻋـ ـﻤـ ـﻠـ ـﻴ ـ ـﺎت‬ ‫& ‪ D‬ـ‪e‬ت‬

‫‪ -‬ﻣﻌﺮﻓﺔ‬ ‫‪-‬أﻓﺮاد‬
‫‪-‬ﻣﻬﺎرات‬ ‫ﺗﻘﺪﻳﺮ اﻻﺣﺘﻴﺎﺟﺎت اﻟﺘﺪرﻳﺒﻴﺔ‬ ‫‪-‬أﻣﻮال‬
‫‪-‬اﲡﺎﻫﺎت‬ ‫ﳐﺮﺟﺎت‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت‬ ‫ﻣﺪﺧﻼت‬ ‫‪-‬أﺟﻬﺰة و‬
‫ﻧﻈﺎم‬ ‫ﻣﻌﺪات‬
‫ﻧﻈﺎم‬ ‫اﳌﺘﺎﺑﻌﺔ‬ ‫‪-‬ﺑﻴﺎﻧﺎت‬
‫إﻋﺪاد اﻟﺨﻄﻂ و ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻟﺒﺮاﻣﺞ‬ ‫‪-‬أﻫﺪاف‬ ‫ﻣﻮارد‬
‫اﳌﻌﻠﻮﻣﺎت‬ ‫اﳌﺎﻟﻴﺔ و‬
‫‪-‬ﲢﺴﲔ‬ ‫‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺎت‬
‫اﻹدارﻳﺔ‬ ‫ﳐﺮﺟﺎت‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت‬ ‫ﻣﺪﺧﻼت‬ ‫اﻹدارﻳﺔ‬ ‫ﻗﻴﻮد‬
‫اﻷداء‬ ‫و ﻧﻈﻢ‬
‫‪-‬ﻛﻔﺎءة‬ ‫و اﻟﻔﻨﻴﺔ‬ ‫ﻋﻤﻞ‬
‫‪MIS‬‬ ‫‪-‬أﺳﺎﻟﻴﺐ‬
‫أﻋﻠﻰ‬ ‫ﺗﻨﻔﻴﺬ اﻟﻌﻤﻠﻴﺔ اﻟﺘﺪرﻳﺒﻴﺔ‬
‫‪-‬ﻓﺎﻋﻠﻴﺔ‬ ‫و‬
‫ﻣﺪﺧﻼت ﻋﻤﻠﻴﺎت ﳐﺮﺟﺎت‬
‫اﳌﻨﻈﻤﺔ‬ ‫ﺗﻜﻨﻮﻟﻮﺟﻴﺎ‬
‫اﻟﺘﺪرﻳﺐ‬

‫ﺗـﻘ ـﻴـﻴـﻢ اﻟﺘﺪرﻳﺐ‬


‫ﳐﺮﺟﺎت‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت‬ ‫ﻣﺪﺧﻼت‬

‫ﺗ ـﻐ ـﺬﻳـ ـﺔ ﻣ ـﺮﺗـ ـﺪة‬

‫ا ‪ D‬ر‪ (c :‬ا ‪ l7 ! Cv M‬ﷲ‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.124‬‬

‫‪ & :# T#z‬ـ ـ‪#‬دئ ا ر‬


‫ا ‪ .‬ر;‪ s LC7 I‬أ‪ ¸c‬و‪ h‬ا‪ 7‬و‪:2#A . j #ƒ‬‬
‫ً‬
‫‪[ÅC7 U.‬‬ ‫أ> ا (‬ ‫ا ر ا ‪#‬دف‪ :‬أي ر‪ c c Lc‬ا ‪ .‬ر;‪k G I‬‬ ‫‪-‬‬
‫و دة ‪. h G‬‬
‫ار ا ر ‪ G M :‬ء ‪ 9‬ة ا ( ! ‪%6.c 2‬ار ‪%6.cŠG‬ار ار ‪ U‬ع ا ( ! ‪s 9 #$‬‬ ‫إ‬ ‫‪-‬‬
‫ا "‪. U‬‬
‫رج ا ر ‪ :‬أي إر ؤﻩ ‪ !Qc8 M‬إ‪.I(u8 @A‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ (c 1‬ا ‪ l7 ! Cv M‬ﷲ‪ ،‬إدارة ‪%‬ا‪ E‬ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬ا ‪8 (lP‬و‪ 7 6 ،@A‬ا ! ا (‪ ،2007 ،%D ، ^%‬ص ‪.122‬‬
‫‪ ،@A . 6 ! G h @Ñ. 2‬ا ‪ #$ | :c s J .‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬داري‪ ،‬ا ‪ Ü Q‬ا ‪ ;%D‬ا ( ‪ .4C‬ب‪ ،1990 ،%D ،‬ص ‪.25‬‬

‫‪35‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪y‬ت ا (‪ !6‬و‪ !j‬ا ‪ ; .‬ت دار;‬ ‫| ‪0‬ل ا ر ‪ :‬أن ‪ O‬ن ¶ ‪ QJ :‬إ‪2 6J @A‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪. U‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫( ‪ I 4‬ا ‪%U‬د‬ ‫أن ‪ O‬ن وا‪ L. :# 1Q‬و ‪ J .9µ‬ت ر;‪ F‬وا‪ (h‬و^‪;%P‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ QJ‬أ‪ l7‬ء ا (‪ !6‬ا {ي م ‪.sG‬‬ ‫ا ‪ Q‬رات وا‪+“~1‬ات ا ‪:‬ز‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫أن ‪ O‬ن ا ‪ .‬ر;‪0' & I‬را‪ P. :‬را ‪ #$‬د ‪ s‬ا (‪ 6C‬و‪ #$‬أ‪ . !OG {v¼ sl c‬ث‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ #$ J‬ا دة ا (‪ 6C‬و‪ #$‬ن وأ‪ I c‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ UC.f‬وا ‪ P.‬رة‪.‬‬

‫ا ‪$‬ـ ـ‪ :!"#‬أ‪ T‬ـ‪0‬اع ا ر‬ ‫ا'‬


‫‪ M‬ا ( ا ! ‚[ ‪:1‬‬ ‫إن ‪ 3 ŒD‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ @A‬أ اع ‪ 7‬ة ‪ @d7 3h .‬ا (‬
‫ع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا {ي ‪ .f c‬رﻩ ‪%‬دي أم‬ ‫>‬ ‫د‬ ‫‪ 7 -‬د ‪% 8‬اد ا ‪%‬اد ر;‪ ( L[²‬د ‪% 8‬اد‬
‫‪.#¥ 6J‬‬
‫ع ا ‪ .‬ر;‪% Y I‬اد ‪ Sä 9‬ا ‪, (.‬ن‬ ‫‪ { U w h -‬ا ‪ .‬ر;‪% Y l Œ G I‬اد ا ‪%‬اد ر;‪L[²‬‬
‫‪ M7 3C.f‬ا ‪ .‬ر;‪ C I‬ا ·‪.‬‬
‫‪%‬ي‬ ‫ا ‪ 6Z 6C %‬ا ‪ O‬ن ا ‪ .C Ic‬ر;‪ I‬أ ‪ [‚4‬أن‬ ‫‪ O‬ت ا ‪ O‬ا ‪Š 9 .‬ذا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬دا‪ 2h !v‬ا (‪ !6‬وإ‪ ¼}’.c y‬إ‪ v QJ @A‬ر‪.• { J‬‬
‫‪ & -‬ع أو ‪ 6z‬ن ا ‪ .‬ر;‪.s U I‬‬
‫‪ O‬ت ا ‪ ;% F‬ا ‪ Q}1 9 .‬ز ا ‪ .‬ر;‪ 7 k 9 M I‬د ا &‪ M;%‬وا ر^‪,‬ن و ‪ .‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫‪ UE‬ء\[‪ L‬و ‪ Q‬را\[‪ L‬وإ ‪ L[\ O‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬و‪+“v‬ا\[‪ L‬و ‪ %D ( G !D.‬ا ‪% F‬ي ‪ 7 M‬ا !‬
‫أ‪%v‬ى‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ G P.‬وا ‪ Ü¿G 2 !i 6.‬ا (‪ O k G !6‬ن ا ‪%Z‬وف ا ‪ å l‬ا ‪¼ Q‬ة ‪ .C‬ر;‪ l;%h I‬و ‪G P‬‬
‫‪ .6C‬ر^‪,‬ن ‪ #$‬ا (‪ 2 P. a ½T9 !6‬ا ‪ .‬رب ! ‪ .‬ر^‪ s‬إ‪.sC67 Ü¿G @A‬‬
‫‪ .6C‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ 2 LCh¼.‬ا ‪%U‬وق ا ‪%U‬د‬
‫‪ O‬ت ا د ا ‪ 9 .‬أي؛ ى ا ‪% %‬اد وا ‪%D‬و ت ‪ .C‬ر;‪ I‬و ى ا‪ (.c‬اد‬ ‫‪-‬‬
‫‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ QJ . ST‬وا ‪ ,‬ا‬ ‫ا ‪ !6 . 6Z‬ا ‪ 3 O.‬ا ‪ { U @d7 l +‬أ اع (‬
‫ا ‪ J‬دة { •‪Š ،‬ذا ا ‪%‬ت ‪ 8‬ال ا ‪ .C DDf‬ر;‪ 7 c I‬ت ‪ @d7‬إ‪ .v‬ر أ اع ا ‪ .‬ر;‪I‬‬
‫ا ‪ 7‬ة { •‪.‬‬
‫إن ا ‪ ! 7 UCO.‬أ‪ .vµ S…Ô c‬ر ع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ k 9 M 6Z 6C Ic‬إ ‪ [\ O‬ا د ‪.‬‬

‫‪ M 9 1‬أ‪ 69‬ا ‪ ،|q (P‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬داري ا ( ‪ ،%u‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‪+,‬ة ‪% ŒC‬و ا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص ‪.37‬‬

‫‪36‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

#$ ‫ن‬,l > 6E ،!6( ‫ رج ا‬v I;‫ ر‬. ‫ ا‬3 O M7 #dv‫ ا ا‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬3 O 3C.f ‫و‬
.(3-I) ‫} ول‬1‫ا‬
)–‫ر‬#‫ ـ‬x:‫ ا ر ا‬b #‫ ^ ـ‬,#‫ ـ‬4& )FD‫ ا ر ا ا‬b #‫ ^ ـ ـ‬:(3-I) ‫ ول‬E:‫ا‬
)–‫ر‬#‫ ـ‬x:‫ا ر ا‬ )FD‫ا ر ا ا‬
.I;‫ ر‬. ‫ ا‬P q‫ { أ‬U æCl - .‫ن‬,^‫ ر ا ر‬J‫ أ‬-
. h ‫ ا ! و‬3;‫ ر‬D - .‫ن‬,^‫ ر‬. ‫ ر ا‬J‫ أ‬-
.‫ن‬,^‫ ر‬.6C 7 ‫ ر ا‬J8 - .‫ ت ا ( ات‬U -
.‫~ ت‬1‫ ! ا‬P(R -
Faycel Bencheman, Géraldine Galindo, Gestion des ressources humaines, 4éme :‫ ر‬D ‫ا‬
édition, Lextenso éditions, Paris, France, 2013, P 155.
ً
:#d Q6>‫ أ‬M ‫ ة‬7+, (
‫ و‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬L ‫ ت‬6Z ‫ ا‬l ] #$
p ‫ ا‬4 — gd ‫ ا ر‬:a‫أو‬
‫ن‬, @A‫ \[ ف إ‬ST ‫ ا‬F;‫ ر‬. ‫ ا‬P q8 @d7 ‫ ا ل‬M ‫ا‬+,lE ‫ را‬h U ‫ ت‬6Z ‫إن ا‬
1
: s6 C R‫ و‬s6 Z ;%x @d7 ‫ دا‬bc‫ ا‬،‫ن‬,.Ü @A‫ إ‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬L ;‫ و‬. [´ ‫ن‬,C ( ‫ ا‬J . ‫إ‬
‫اف‬%¶‫ إ‬w ،‫ن‬,( ‫ و رب‬áÛ 2 (œ `Pf L C(R > :! ‫ ا ر ا‬-1
M7 S–c% ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬9 ‫ إ‬L.;‫ و‬،‫ن‬, + ‫ن‬,^‫ أو ر‬،‫ة‬+“~1‫ن ذوي ا‬,C ( ‫ ا‬،‫ن‬, % ‫ا‬
. u ~1‫ ت ا‬6Z ‫ أو ا‬،‫ ت‬CO ‫ وا ارس وا‬، ;‫ ر‬. ‫ وا‬Q ‫( ت ا‬6}1‫ وا‬، 6Z ‫; ا‬%x
I;‫ ر‬. ‫ ا‬E‫ا‬% ‫ و‬، C . ‫ ا‬c‫ ل ا را‬DU ‫ ا‬#$ S–c% ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬L C R M46;‫و‬
‫ ب‬c 01‫ ة ا‬QJ‫ أ‬M J 4.C ‫ ام ا‬f.cŠG !6( ‫ ن ا‬O #$ ‫ أو‬،‫ات‬+“.f ‫وا‬
.I;‫ ر‬. ‫ ة ا‬j ‫ ة‬QJ‫ وأ‬w + ‫و‬
ً
‫ف أو‬% ‫! ا‬lh M l ] ‫ و; م‬s `Pf +,]‫ و‬LZ +,] L C(R :! ‫ ا‬JH˜ ‫ ا ر‬-2
،‫ن‬,C ( ‫ ا‬M ‫ة‬+,-u 7 6 ‫ أو‬9‫ ! وا‬7 2 ‫د‬% ‫ت‬y 9 #$ s6C( ‫! أو‬6( ‫ز ! ا‬
s ‫ ا {ي‬I;‫ ر‬. ‫د وا‬%U ‫! ا‬lh M ‫ ا {ا‬c‫ ا را‬z ‫ أ‬S–c% ‫ ا‬+,] I;‫ ر‬. ‫! ا‬6 )‫و‬
.s6C( ‫ف أو‬% ‫ا‬
bA#™0 ‫ اف أو ا‬%š #4Z‫ ا ر و‬:# T#z
2 ً
: . ‫ اع ا‬8 @d7 ‫ س‬c8 ‫{ا‬Q ‫ و‬I;‫ ر‬. ‫! ا‬6. )‫و‬
‫ ء‬i‫[ أ‬Ž f. a ST ‫دوات ا‬8‫ت و‬y£ @d7 ‫ن‬,C ( ‫ ا‬I;‫ ر‬L. k 9 :ˆ› ‫ ا ر ا‬-1
>‫ و‬، [ÅC7 Z ‫ —[ وا‬u‫ و‬QC - R U E k 9 M ، Q ‫ ا‬LQ 67‫¼داء أ‬G LQ h

1
James L. Burrow et al, Business Principles & Management, 12th edition, Thomson South-Western, USA,
2008, P 655.
‫ ص‬،2009 ،%D ،2)‫ ز‬. ‫وا‬% ŒC ;%D( ‫ ا‬l.4 ‫ ا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،‫ ود‬9 :G ,6 : ;% F ‫ ارد ا‬6C ‫ ة‬,6. ‫ دارة ا‬،M 9 #d7 ; ( ‫ ا‬l7 2
.145

37
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ .‬ج ا ( ‪ C‬ن إ‪ @A‬ر;‪ M 8 LQ !U4 %6. S„ I‬و;‡دي إ‪ @A‬إ ‪ Uf‬ض ( ‪y‬ت‬


‫‪ UE L Z .C‬ءة أ‪ #$ @d7‬إ‪ f.c‬ام ‪y£‬ت وا ( ات‪.‬‬ ‫‪ G u‬ت وا‪ 01‬ادث‪ ،‬و;‬
‫‪ -2‬ا ر (داري‪ :‬و´[ ف >{ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ @A‬و; ا ‪ .‬رب ‪#$ J > !OG‬‬
‫ا ‪ %4U‬داري‪ ،‬و´[ ف إ‪ 6 @A‬ا ‪ Q‬رات دار; ى ا ( ! ‪ #$ 6 cy‬ا ‪ Iu‬دار; ‪،‬‬
‫‪ c‬اء ‪{> w C(R‬ﻩ ا ‪ Q‬رات ‪ ` Pf. G‬أو ا ‪ L Z .‬أو ا ‪ s J .‬وا دة أو ا ‪ G h%‬أو ]‪>+,‬‬
‫‪ M‬ا " ‪ 3K‬دار; ‪.‬‬
‫ر ا ‪#4‬دة‪ :‬و;‪{> M6z.‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا “‪+‬ا ا‪ 7ŠG u ~1‬اد ا دة و ‪6‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪ Q‬را\[‪ ،L‬و] ‪{> l‬ﻩ ا “‪+‬ا ‪ .G C(.‬ر;‪ I‬ا دة ا { ‪ h+ M‬ن أو ‪ ( +‬ن ‪Iu‬‬
‫إدار; و‪ h‬د أ‪.@d7‬‬
‫‪ -4‬ا ر ا ‪ :ˆœ• h‬و) ‪{> !6.‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬ا “‪+‬ا ا ‪ DDf‬او ‪!67‬‬
‫‪ #$ €Df.‬ل (‪,‬ن‪ !/ ،‬و" ‪ 3K‬ا ‪,lc‬ن وا ‪,c Q‬ن و‪ lx8‬ء‪ ....‬و]‪ ،L>+,‬وذ •‬
‫‪ !j‬ا (‪ !6‬و‪+, -R‬ا ‪ C‬ك و ‪,‬ن‬ ‫‪ [r‬ف ‪ 6‬ا ‪ Q‬رات وا‪+“~1‬ات ا ‪ DDf.‬ا‪QJ‬‬
‫‪ ; .‬ت ‪8‬داء‪.‬‬
‫‪ -5‬ا ر ا ‪ :)F 0‬و´[ ف >{ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪:7 @A‬ج ‪ .v !j‬ر وا ‪, (.‬ن ‪@d7‬‬
‫‪ .‬ى ا ‪ ، 6Z‬أو ‪ P-R‬ا ‪ U‬ة ‪,G‬ن ‪ J%f‬ت ا ‪ L C(.‬وا‪ J .9‬ت ‪ c‬ق ا (‪@d( ،!6‬‬
‫‪ !/‬ا ‪6 ¿G ،:/ lc‬‬ ‫‪ .‬ى ا ‪ O h 6Z‬ن > ك ‪ DDf #$ »K‬ت (‬
‫> ك ‪ DDf #$ }ç‬ت أ‪%v‬ى ‪ !/‬ا ‪ ، ; b‬و> ‪ @d .‬دور ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪#$ #d; .‬‬
‫‪{> P-R‬ﻩ ا ‪ U‬ة ‪:v M‬ل ر;‪ I‬ا ‪ €Df #$ »K U‬ا ‪ @d7 lc‬ا ‪M7 ; b‬‬
‫ل ا ‪ ! >¼. ; b‬ا ‪,lc‬ن وإ‪; R UCv L[Î P7‬‬ ‫‪#$ U/4‬‬ ‫‪%G ;%x‬ا‬
‫‪ M L[‚46‬ا (‪ ! 9 #$ !6‬ا ‪ ; b‬وا ‪ ( l‬ت ‪ M y G‬و" ‪ U‬ا ‪ lc‬ا ‪[r J ST‬‬
‫‪ »K‬ى ا ‪. 6Z‬‬
‫‪ :#$ #z‬ا ر ‪ gd‬ا ‡‪#‬ن‬
‫‪ L‬ا ‪ .‬ر;‪ I 9 I‬ا ‪ O‬ن إ‪,7 @A‬ن و>‪ 6‬ا ‪ .‬ر;‪ O #$ I‬ن ا (‪ !6‬و‪ v‬ر‪:sJ‬‬
‫‪ -1‬ا ر ‪#‡& )M‬ن ا ‪: 1‬‬
‫‪% 6Z‬ي ‪ O #$‬ن ا (‪ !6‬و; ا ( ! ‪ ( G‬رف وا ‪ Q‬رات ا ‪:‬ز •داء ‪ Q‬م‬ ‫> ‪C67‬‬
‫ا " ‪ ،1 U‬و> ‪ 6 C(R € Df‬ت ا (‪ !6‬إ ‪ (P .‬أو ‪%6.‬ة‪ P ،‬ي ‪ @d7‬ر‪!DU u‬‬
‫¿ ت ‪ #$ ()%c‬ا ‪ Q‬رات ‪ . c c8‬و; ‪ P‬ي >{ا ا ‪ @d7 !v‬ا ‪LC(.‬‬ ‫وا ‪ {-.‬ا ‪ %‬ة ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫& ‪Karen Lawson, Improving on-the-job training & coaching, American society for training‬‬
‫‪development, USA, 1997, P 02.‬‬

‫‪38‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

@d7 ‫ ل‬D01‫ ا‬M7 :z ، C(U ‫ م ا‬Q6C ‫ى‬%v8 ( ‫ دئ ا‬l ‫ وا‬¤K‫ ا‬C ‫ وا‬6c% ‫ا‬ %( ‫ ا‬lP ‫و‬
ً
.1¤K‫ ا‬C ‫ أو ا‬6Z 8 J 4 ‫ ر‬P !/ ،‫دة‬ 3K " G `l % l ] ‫ ت‬C( ‫ا‬
‫ن‬,C ( ‫ ا‬I;‫ دة ر‬7‫ وإ‬، / 9 ‫ن‬, ( ‫ ا‬I;‫ ر‬#$ !6( ‫ ا‬2h‫ ا‬#$ I;‫ ر‬. ‫ام ا‬ f.c‫ ا‬L.;‫و‬
.2‫ن‬, 01‫ا‬
€v‫ أر‬s ‫ أ‬6E ،M;%v£ ‫ن‬,C ( ‫ ا‬2 !6( ‫ ا‬h u% I;‫ ر‬. ‫ ا‬M ‫و; م >{ا ا ع‬
ST ‫ ت ا‬. ‫ أن ا‬#$ !/6. sK‫و‬ ‫ أ‬.‫ ج‬. ! P(R ‫ م‬7‫ و‬I;‫ ر‬.C ‫ى‬%v8 ‫ اع‬8 2 ‫ر‬
.3‫ ر‬Q ‫ ا‬M 7 ‫ ت‬6E .Œ ‫ ى أو‬. ‫ ن دون ا‬O ، ‫ ا‬l ‫ ا‬#$ !h8 @d7 ،‫ رب‬. ‫ ا‬Q .Œ
.!6( ‫! ا‬v‫ دا‬I;‫ ر‬. ‫ ب ا‬7‫ن ا و‬,l (4-I) ‫} ول‬1‫وا‬
1 ‫ ا‬D‫ب ا ر دا‬0 >‫ و‬#O‫ا‬C& : (4-I) ‫ ول‬E:‫ا‬
‫ب‬0 1 ‫ا‬ #O‫ا‬C ‫ا‬
Z> G ‫ ! ( ات‬P(R‫ و‬IP7 O ‫إ‬ - . F q ! Ch ‫ م‬6.>‫ ج ا‬. s ‫ا‬ -
.M6/ ‫ا‬ . &‫ أي ( ات إ‬ICP. y -
.‫ ادث‬01‫ث ا‬ h - »(lG ‫ ا م‬I;‫ ر‬. G S„( ‫د ا‬%UC M46 -
. 6 C6Q ‫ ن‬O h ‫ ت‬6 C(. ‫ا‬ - ‫ ا {ي‬wh ‫¸ ا‬U #$ J . ‫ ل‬678
M ! C ‫ك ا‬+ h !6( ‫` ا‬-& - .s LC(.
.‫( ل‬U ‫ ا‬I;‫ ر‬.C wh ‫ا‬ .‫ رب‬. ‫د ا‬%U ‫ ا‬U -
:@d7 ‫ د‬6.7y G l P ‫ اد ا‬7‫ إ‬M :‫ ر‬D ‫ا‬
R. Jayaprakash Reddy, Personnel management, APH Publishing corporation, New Delhi, 2004,
P 38.
: 1 ‫ن ا‬#‫رج &^ـ ـ‬#‫ـ ـ‬D ‫ ا ر‬-2
ً ً
‫( د‬œ‫ إ‬L. ‫{ا ا ع‬Q ‫ وو‬،4s.( lx #$ S„ +,] ‫ ن‬O ‫ دة‬7‫! و‬6( ‫ ن ا‬O M7 ‫( ا‬œ L.;‫و‬
S„()‫ و‬،I;‫ ر‬. ‫ة ا‬+ ‫ل‬:v U " ‫ ء و ‡و ت ا‬l7‫ أ‬M ‫ﻩ‬%;% ‫ و‬،!6( ‫ ط ا‬-& M7 ‫ رب‬. ‫ا‬
u%U ‫ ا‬9 ‫@ إ‬A‫& إ‬µ G ‫ >{ا‬.‫ رات‬Q ‫ ا‬6 ‫ات و‬+“~1 G ‫ ود‬C ! O G wh ‫ ا‬€ Df ‫>{ا‬
; ‫ رب و‬. ‫ ر وا‬O 8 ‫ دل‬l @A‫ ‡دي إ‬6E ،‫ى‬%v‫ إدارة أ‬M ‫اد‬% 8 M 7 CG ‫ رب‬.6C
ً ً
I;‫ ر‬. ‫ ت ا‬lCc M ‫ و‬.53K " C ‫( ا ( دة‬œ l . ‫ا‬% ‫ ذ • أ‬+“.()‫ و‬،L[‚ G 6 ‫ ت‬h:( ‫ا‬
‫ن‬,DDf. ‫@ ا‬A‫ ج إ‬. ;‫ و‬،6!6( ‫ ن ا‬O !v‫ دا‬I;‫ ر‬. G ‫ ر‬3CO s ‫! > أ‬6( ‫ ن ا‬O ‫ رج‬v

1
Evan M. Berman et al, Human resource management in public service: Paradoxes, processes, &
problems, 3rd edition, Sage publication, USA, 2010, P 282.
2
Karen Lawson, Op-Cit, P 02.
3
Richard Barrett, Applied business, Nelson thornes, United Kingdom, 2002, P 117.
4
Kathryn W.Hegar, Modern human relations at work, South-Western, Cengage learning, 11th edition,
USA, 2012, P 424.
.292 ‫ ص‬،2007 ،%D ، 6 >‫ا‬%G ، ( }1‫ ا ارا‬، ;% F ‫ وإدارة ا ارد ا‬S– Z . ‫ ك ا‬C ‫ ا‬،|U 01‫ را‬U- ‫ ا‬l7 5
6
David Floyd, GCSE Business studies: Revision guide, 1st edition, Letts educational, London, 2006, P 42.

39
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ Q‬دات و ‪ U‬ت‬ ‫‪ ,Q‬ات ‪ C. R u v‬م‬ ‫‪ .‬ج إ‪@A‬‬ ‫‪ M‬ا ‪ Q‬رة وا ‪ U4‬ءة ‪6E‬‬ ‫‪ @d7‬در‪7 J‬‬
‫ً‬
‫‪+,/E‬ة أ‪.1 9‬‬
‫و;¼‪{> {v‬ا ا ‪ .‬ر;‪ 7 I‬دة ‪ 7‬ة أ¶‪ O‬ل أ>‪:2 Q6‬‬
‫‪ -1-2‬ا ‪ .‬ـ رب ‪ v‬ـ رج ا (‪6‬ــ! ‪$‬ــ‪" #‬ــ‪%‬وف ‪ Ci 6‬ـ ‪Z‬ــ‪%‬وف ا (‪6‬ــ! ا ‪T‬ــ‪ c S‬ـ (‪ [Å !6‬ـ ا ‪ .‬ـ ر^ ن‪ 9 ،‬ــ‪k‬‬
‫‪ h‬ـ ‪è.‬ــ…‪(œ S‬ــ» ‪ 678‬ـ ل ــ‪ ; .‬ت ‪ 7‬ـ ـ‪ M‬ا ‪ Q‬ـ رة ا ‪T‬ــ‪ R y S‬ــ‪ ¤6‬ا ‪Z‬ــ‪%‬وف و ‪ O‬ـ ت‬
‫ا ‪ 9 .‬ـ أ‪ i‬ـ ء ا (‪ 6‬ــ! ‪ >+, .G‬ـ ‪ ،‬و> ـ ’} ــ¼ أ‪ QJ‬ـ ة ا ‪ .‬ـ ر;‪ I‬ــ‪ M‬ا ‪ 6Z‬ـ ت إ‪ A‬ــ@ \[ ‪ Ü‬ـ " ــ‪%‬وف‬
‫‪ v‬رج ‪ 2h‬ا (‪ O !6‬ن ‪Ci 6‬ـ ‪Z‬ـ‪%‬وف ا (‪6‬ـ! ‪$‬ـ‪ #‬دا‪Cv‬ـ‪ Eµ s‬ـ ب ا ‪.‬ـ رب ا ‪Q‬ـ رة ا ‪^ CP‬ـ‬
‫‪. J.‬‬ ‫‪ #$‬أ ‪ ، ;%x !z‬وأ‪ !h‬در‪ M J‬ا‪ P~1‬رة ‪ :c @d7‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن وا (‪C6‬‬
‫‪ -2-2‬ا ‪ .‬ر;‪v I‬ـ رج ا (‪6‬ـ! &ـ‪G M6‬ـ‪%‬ا ‪u v‬ـ ـ م ‪QJ‬ـ ت ‪ v‬ر‪ J‬ـ ‪ xŠG‬ر>ـ ‪ 9‬ـ‪ I‬ا ‪U‬ـ ق “ـ‪+‬م‬
‫‪ U L.‬ـ{> ‪$‬ـ‪% #‬ا‪E‬ـ ا ‪.‬ـ ر;‪I‬‬ ‫‪ 2‬ا ‪ 6Z‬ا ( ‪ ،‬و;‪ 01 > 7 L.‬ب >{ﻩ ا ‪6Z‬‬
‫ا‪ •C.G u ~1‬ا‪ Q}1‬ت‪ ،‬أو ‪$ >{ U L.‬ـ‪ #‬أ ـ ‪c ME‬ـ‪ l‬أ‪v‬ـ‪%‬ى ‪ U j‬ـ دق أو ‪7 h‬ـ ت ‪Q‬ـ ة‬
‫‪{Q‬ا ا ‪%-‬ض‪.‬‬
‫‪ -3-2‬ا ‪ .‬ـ ـ ر;‪ v I‬ـ ـ رج ا (‪ 6‬ـ ــ! & ـ ــ‪ G M6‬ـ ـ‪%‬ا ‪ DDf‬ـ ـ ‪ (R‬ـ ـ > إدارة ا ‪ .‬ـ ـ ر;‪ $ I‬ـ ـ‪ #‬ا ‪ 6Z‬ـ ـ )إذا‬
‫و‪J‬ـ ـ ت( دا‪ v‬ــ! ا ‪6Z‬ـ ـ و‪ v‬ر‪QJ‬ـ ـ ‪ ،‬و ‪ 4‬ــ‪v M‬ـ ـ رج ‪O‬ـ ـ ن ا (‪ 6‬ــ!‪ ،‬و ـ ـ ‪Q 7‬ـ ـ ‪ (œ‬ــ» ‪[ÅC 7‬ـ ـ ‪،‬‬
‫ا ‪.‬ـ ‪,J‬ن ‪Q‬ـ{ا ا ‪.‬ـ ر;‪ ،I‬و‪h‬ـ ‪U‬ـ{> ‪cy G‬ـ‪ b‬د إ‪A‬ـ@ ‪ j‬ادر>ـ ا‪u ~1‬ـ ‪ ،‬و‪h‬ـ ‪ R‬ـ‪,(.‬ن ‪OG‬ـ ادر‬
‫ر;‪ M F‬ا ق‪ ،‬وذ • ‪%" I 9‬وف ‪. %G !j‬‬
‫‪ -4-2‬ا ‪.‬ـ ر;‪v I‬ـ رج ا (‪6‬ـ! ـ‪ »(l‬ا (ـ ‪,C‬ن ا ـ{ ‪.Œ M‬ـ ‪ L[r‬إدارات ا ‪6Z‬ـ ا ‪DDf.‬ـ ‪.C‬ـ ر;‪I‬‬
‫‪ $‬ــ‪ G #‬ـ‪%‬ا ‪ 7‬ـ ‪ (R‬ـ > ‪ QJ‬ـ ت ‪ C‬ـ أو ‪ v‬ر‪ J‬ـ و ـ ‪ Q 7‬ـ أي ‪ QJ‬ـ ت ‪ C‬ـ أو ‪ v‬ر‪ J‬ـ‬
‫‪ U.cg‬دة ‚[ ‪.‬‬
‫‪:v M‬ل ‪ M46 lc‬ا ل ‪¼G‬ن ‪ M !j‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬دا‪ O !v‬ن ا (‪ !6‬وا ‪ .‬ر;‪ v I‬رج ‪ O‬ن‬
‫‪ ¸U‬ا ‪ Q‬ف أ‪ y‬و> ‪ ( 6‬رف و‪+“v‬ات ا ( ‪,C‬ن ‪ . 2 %‬ى‬ ‫ا (‪ [´ !6‬ن إ‪@A‬‬
‫أ> اف ا ‪ . 6Z‬وا‪ }1‬ول )‪ º° (5-I‬أو‪:.v sJ‬ف ‪,G‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬دا‪ O !v‬ن‬ ‫أدا‪ L[Î‬و‬
‫ا (‪ !6‬وا ‪ .‬ر;‪ v I‬رج ‪ O‬ن ا (‪.!6‬‬

‫‪ L }ˆ 3c 1‬ا ‪ l7 ;‡ ،|Ï P‬ا‪, 01‬ن ا ‪ lc 2J% ،!zU‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.291‬‬


‫‪ 2‬أ‪ 69‬ا‪ l7 ،I P~1‬ﷲ زا ! ا (‪ é‬ي‪ L 6D ،‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ C F‬دات ا ‪ ، ; G+‬ا ‪8 (lP‬و‪ L 7 ،@A‬ا ‪ I.4‬ا‪8 ،k 01‬ردن‪،2008 ،‬‬
‫ص ‪.154‬‬

‫‪40‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪#D‬رج &^ ـ‪#‬ن‬ ‫وا ر‬ ‫ا‪ E:‬ول )‪ :(5-I‬أو‪e D( •8‬ف ‪H,‬ن ا ر‬


‫دا‪^& D‬ـ ـ‪#‬ن ا ‪1‬‬
‫ا‪1‬‬
‫ا ر ‪#D‬رج &^ـ ـ‪#‬ن ا ‪1‬‬ ‫ا ر دا‪ ^& D‬ـ‪#‬ن ا ‪1‬‬ ‫ا ‪# 1‬ر‬
‫ا ‪ ;%x M7 LC(.‬ا‪ bE‬ب ا (‪%‬‬ ‫ا ‪ 6 G LC(.‬ر‪c‬‬ ‫ا أ‬
‫‪ (œ‬ا ‪ O M7‬ن ا (‪!6‬‬ ‫‪ O‬ن ا (‪!6‬‬ ‫&‡‪#‬ن ا ر‬
‫ا‪+“~1‬اء‬ ‫ا ‪%‬ف وا (‪ 6‬ل ذوي ا‪+“~1‬ة‬ ‫ا ر‪0B‬ن‬
‫ا ‪ LC(.‬ا ‚[‪ #Ê‬وا ‪ M %6.‬دون &‪ -‬ط ا (‪!6‬‬ ‫ا ‪ lP.‬وا ‪ LC(.‬ا {ا‪|R‬‬ ‫ا ‪C‬ا‪#O‬‬
‫‪ 3CO‬وا ‪%Z LC(.‬ي‬ ‫&‪ -‬ط ا (‪ @d7 !6‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‬ ‫ا ‪0 1‬ب‬
‫‪C B Gupta, Business studies for class XII, 4th edition, Mc Graw Hill, New Delhi,‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪2007, P 220.‬‬
‫را…‪ :#1‬ا ر ‪ gd‬ا‪ 8# d‬ـ‪#‬ت ‪ Z‬اد‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ & #$ I‬ء ا‪ J .9‬ت ‪% 8‬اد ‪ L‬إ‪:i @A‬ث أ اع ‪:‬‬
‫‪ -1‬ا ر ا =ا‪ > :!c‬ذ • ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا {ي م ‪ sG‬ا ‪%U‬د ‪ Q %; P.‬را ‪ @d7 ،s‬أن‬
‫‪ s % .‬ا ‪%Z‬وف ا ‪ 7 R ST‬ﻩ ‪ .E ،sC67 #$ s U G s U 6 @d7‬ا ‪ Z %‬م ا‪ 01‬ا‬
‫ا ‪. ( }±b‬‬
‫‪ -2‬ا ر ا دي‪ > :‬ذ • ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا {ي ´[ ف إ‪ Q 6 @A‬رة ‪%‬د ‪ O‬ن ‪#$‬‬
‫ا ‚[ ض ‪ l7¼G‬ء ‪sC67‬‬ ‫ﻩ ا ‪ºê‬‬ ‫‪ J 9‬إ‪ s[ÅJ @A‬وإر¶ دﻩ إ‪ @A‬ا ‪ ;%P‬ا ‪ L C‬و‬
‫و ‡و ‪ 2 ،s‬ا (‪ a h }1 ( @d7 !6‬ب أدا‪ sK‬أو ‪ 7 M sE Cc‬ب أو ‪ €‬أو‬
‫إ ‪%‬اف‪.‬‬
‫‪ -3‬ا ر ا‪ > :)*# E:‬ذ • ا ع ا {ي ´[ ف إ‪% 8 6 @A‬اد ‪ DG‬رة ‪ ، 7 6J‬و ‪{Q‬ا‬
‫‪ Cc8‬ب ¼‪ +,i‬إ ‪% 8 @d7 |Â‬اد ا ‪,6Z‬ن إ ‪ [Å‬و]‪%( a M6 >+,‬ون ‪ L[—J G‬إ‪@A‬‬
‫ً ً‬
‫‪ 6.‬ء‪ k 9 ،‬أن ’}‪+,i¼ 7 6‬ا ‪ @d7 ; h‬أ‪ z7‬ء> ‪.‬‬
‫‪ :#g&#D‬ا ر ‪ gd‬و‪= ŸQ‬ﻩ‬
‫‪2‬‬
‫‪ L‬إ‪ i:i @A‬أ اع ‪: #ƒ‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ I G I‬و‪{ U wh‬ﻩ‬
‫‪ -1‬ا ر ‪ Q‬ا‪ & x:‬أو ا ‪H 1‬ن )ا ر (> ادي أو ا ‪:()F %‬‬
‫و) ‪ !j !6‬أ اع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ >%z ST‬ا ‪%U‬د و‪ !lh‬ا‪ s :.c‬ا ‪ !6(C #d(U‬ا {ي ‪ c‬م ‪،sG‬‬
‫وا ‪%-‬ض ‪{> M‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ > I‬إ‪ 7‬اد و ‪ ,Q‬ا ‪%U‬د و\[ ‪%" !l . s.å‬وف ا (‪!6‬‬
‫و ‪:P‬ق ‪{ U #$‬ﻩ‪ ،‬و م ‪{> !/6G‬ا ا ‪ .‬ر;‪ u v > ( I‬و‪ .C 7‬ر;‪ ،I‬و‪ Cj‬ت ا ‪،26.‬‬
‫و ( > ا‪... 7 6.J? ~1‬إ‪.¯1‬‬

‫‪ L 1‬ا ( اوي‪ J ،‬دة ا ‪ .‬ر;‪ I‬داري و ‪ lCP.‬ت ا ا‪ Uu‬ا و ‪ 8‬و ‪ ،10015‬دارا زوري‪8 ،‬ردن‪ ،2009 ،‬ص‪.129‬‬
‫‪ 2‬رداح ا‪ ،I P~1‬أ‪ 69‬ا‪ ،I P~1‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ (U‬ل‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ L 7 ،@A‬ا ‪ I.4‬ا‪ ،k 01‬إر^ ‪8 ،‬ردن‪ ،2006 ،‬ص ص ‪.313 -311‬‬

‫‪41‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ -2‬ا ر …‪ 1‬ا ‪H 1‬ن & ‪ |#‬ة‪:‬‬


‫ً‬
‫‪%¶ l‬ة‪ G ،‬ءا ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬أ‪ i‬ء ‪+‬ة‬ ‫و) ‪ !j !6‬أ اع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ (œ L. ST‬ا ‪, (.‬ن ‪ #$‬ا‪~1‬‬
‫ا ‪ I;% .‬أو ‪ .! C G > (œ‬و´[ ف >{ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ @A‬ا ‪ 6Z G 3;%(.‬و^ •‪ 67‬ل ا ‪ST‬‬
‫‪ I‬او —[ و;‪ M46‬أن ‪ C67 s ¼G 3u‬ا ‪:.‬ؤم ‪,G‬ن ا ‪%U‬د ‪ QJ M‬و^‪,‬ن ا ‪ Q‬أو ا " ‪U‬‬
‫‪ QJ M‬أ‪%v‬ى‪ ،‬و;‪{> {f.‬ا ا ع ‪ 7‬ة أ¶‪ O‬ل أ>‪: Q6‬‬
‫( رف &‪%‬ور; ‪ ،‬و (‪ C‬ت و ‪ Q‬رات‬ ‫‪ :ˆœ¡#‬و ‪ ·P(a s‬ا ( ! ا‪}1‬‬ ‫‪ -4‬ا ر‬
‫أ‪ ( lPG !D. c c‬ا (‪ !6‬ا {ي ‪ ،!- a‬و‪{> L. h‬ا ا ع ‪ !lh‬ا ‪ .‬ر;‪!lh I‬‬
‫‪. J.‬‬ ‫‪%f‬اط ‪ #$‬ا (‪C6‬‬
‫‪ -5‬ا ر ا ›ˆ‪ :‬و> ا {ي ‪ #$ L.‬ورش ر;‪ u v F‬أو ‪ #$‬ر‪ c‬ا ‪ 2 D‬أو ]‪ +,‬ذ • ‪M‬‬
‫ث أ‪ i‬ء ا (‪ v !G !6‬ر‪L.. sJ‬‬ ‫‪ ME 8‬ا ‪{Q Q ST‬ا ا ‪%-‬ض‪ ،‬و>{ا ا ع ‪y‬‬
‫ا ‪ 6‬ر‪ c‬دون أن ‪ ¯°%‬ا ‪ .‬رب أي ‪ lCP.‬ت أو &‪ x -‬ت ‪ Q 2zf ST j‬أ‪ i‬ء ا ‪ 6‬ر‪c‬‬
‫‪ .‬ج‪.‬‬ ‫ا ‪C6( C(U‬‬
‫‪ • 80‬ا ‪H ™0‬ن ا‪ E:‬د‪ :‬و;‪ . G s C7 CP‬ر;‪ I‬ر¶ دي أو ‪ .G‬ا‪M L. 1|Ï‬‬ ‫‪ -6‬ا ر‬
‫‪ LZ‬و^ ‪ I¿ +‬د‪. h‬‬ ‫‪ s :v‬إ‪ 7‬اد ا ( ‪,C‬ن ا‪ }1‬د و\[ ‪ LQ 67• L[—Ü‬ا‪ }1‬ة و‪@d7‬‬
‫¼‪,; . {v‬ن إ‪, Œi‬ن؛ ‪ . @d7‬ى ا ‪ 6Z‬و‪ . @d7‬ى ا ‪ 9‬ة ا ‪ST‬‬ ‫و‪ 7‬دة‬
‫‪ C6( c‬ن ‪ M6z . [r‬ا ‪ .‬ى ‪8‬ول ‪ %(.‬ن ‪ @d7‬ا ‪ ، 6Z‬أ‪ ، [\ c c ، [—P q‬وأ> ا ‪Q‬‬
‫‪ v M s‬ت ‪,C (C‬ن‪ ،‬أ &‪ . M6‬ى ا ‪ 9‬ة ‪LQU;%(R L.‬‬ ‫و‪• {E‬‬
‫‪ LQ 67¼G‬و‪ J‬اول ا (‪ [Å !6‬وأدوار>‪ L‬ا " ‪ U‬ا‪ }1‬ة إ& إ‪ @A‬ز ‪ L[Î:‬ورؤ‪#$ L[Î c‬‬
‫ج ‪ ، 7% œ‬وا (‪!6‬‬ ‫ا (‪ .2!6‬و´[ ف ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ SÍ J .‬إ‪,46 @A‬ن ا ( ‪,C‬ن ‪M‬‬
‫‪ (UG‬و‪ M i‬ا ‪ l‬ا ‪.3‬‬
‫‪ -7‬ا ر أ‪# z‬ء ا ‪ : 1‬و) ‪ !j !6‬أ¶‪ O‬ل ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪% 8 Q 2zf ST‬اد ‪#$ L[— F/ (œ‬‬
‫ا‪ ، ~1‬و‪ ½T9‬إ —[ ء ‪• L[\ v‬ي ‪ lc8 M IFc‬ب‪ .‬و´[ ف >{ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪6 @A‬‬
‫ا ( ‪,C‬ن و ‪ 2 U. 6G L>%; P‬ا ‪+,-.‬ات ا ‪ ST‬ث ‪ ( lx #$‬ا " ‪ 3K‬أو أدوا\[ و^‪6‬‬
‫‪ Pv 2 U.‬ا را ‪ .4LQ 3 " .‬و ‪{Q‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا أ>‪:5 Q6‬‬
‫‪ I b4‬ا ‪%U‬د ا ‪ Q‬رات وا (‪ C‬ت و? > ت ا ‪. ^ CP‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ f. a‬م ا اد و‪y£‬ت ا ‪+ (œ :( Q f. a ST‬ة ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ L‬ا ( اوي‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص‪.130‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ S–Q ;%‬ز; رة‪ ،‬و" ‪ 6Z 3K‬ت ‪ 678‬ل‪ ،%u ( !v :‬دارا زوري ‪% ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪8 ،2‬ردن‪ ،2009 ،‬ص ص ‪.227 ،226‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Roger Lewis, Roger Trevitt, Business: Vocational a level, 3rd edition, Nelson Thornes, London, 2000, P‬‬
‫‪499.‬‬
‫‪ 4‬رداح ا‪ ،I P~1‬أ‪ 69‬ا‪ lc 2J% ،I P~1‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.313‬‬
‫‪ #$‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬دارا زوري‪8 ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.233‬‬ ‫‪ l7 L 5‬ﷲ ا ( اوي‪ l7 ،‬س ‪, 9‬ن ‪ J‬اد‪ ،‬ا " ‪+ c 3K‬ا‬

‫‪42‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫` ا (‪ !6‬ا {ي ‪.sG !6( c‬‬ ‫‪ Ü¿G ¸U #$ LC(.‬و‬ ‫‪-‬‬


‫‪:v‬ل ‪+‬ة ‪ 2 s6 C(R‬ز ‪ sK:‬و رؤ‪.sK c‬‬ ‫‪ ¸U 2lb‬ا ‪ LZ‬و ‪%J‬اءات‪ ،‬و;‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ :( .Œ‬أ‪ i‬ء ‪+‬ة ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬و^{ • ‪ 3 O »(œ |P-a‬ر;‪.sl‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪#‬د ‪ :#‬ا ر ‪ gd‬ا ‪@&C‬‬
‫ع ا ‪ .‬ر;‪I‬‬ ‫ا ‪ .C ^ CP‬ر;‪ c¼E I‬س ‪.‬‬ ‫و)(‪{> 6.‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ة ا‬
‫و‪:1#ƒ‬‬
‫ً‬
‫‪ -1‬ا ر ‪ : 8 JH Q‬و] ‪%-. a l‬ق >{ا ا ع ‪+‬ة أ‪ lc‬ع إ‪ .c @A‬أ‪ 2 G c‬و‪ #$‬إ‪ x‬ر‬
‫>{ا ا ‪ `6‬ا ‪ .‬ر;‪ 7 L. SV‬ا ورات ا ‪ .‬ر;‪ DG F‬رة ‪ U/4‬أو ‪ E%‬ة‪ k 9 ،‬م‬
‫ا رب ‪ 7‬دة ‪ P7ŠG‬ء ‪%4‬ة ‪ 7‬و¶ ‪ 9 C‬ل ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ SV‬دون ا ‪ v‬ل ‪: DU. G‬ت‬
‫ا ‪ [²CP. ST‬ا “‪ ، +‬و {ا ‪Š‬ن ‪ 7 M‬ب >{ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ 7 I‬م ‪ %‬ا ‪ wh‬ا ‪#$ O‬‬
‫‪ 6C‬رب ‪ P-.G‬ا & ع ‪ DG‬رة ‪ 6E ، C DU‬أن ا ‪ .‬رب ‪ •C.6 y‬ا ‪ wh‬ا ‪ g #$ O‬م‬
‫‪ G‬دة ا ‪ .‬ر;‪ DG F‬رة ‪ C j‬و¶‪. 6‬‬
‫‪ -2‬ا ر —‪ : 8 0‬و‪{> #$‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ .6 I‬إ‪ c @A‬أو أ‪ ،+-E‬و ‪ M‬ا ا ا ‪ST‬‬
‫‪{> [r L b‬ا ا ‪ M `6‬ا ‪ .‬ر;‪ D9 I‬ل ا ‪ .‬رب ‪ C( @d7‬ت وا و‪ 9 j‬ل ا دة‬
‫ً‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ U.c? !( 6 F‬دة أ‪ . G c h +,/4G +“E‬ر;‪ 6E ،!J8 +,Dh I‬أن ا رب‬
‫‪ •C.6‬ا ‪ wh‬ا ‪ v C #$ O‬ل ‪ #$‬ا ‪ ! u U.‬ا ‪ .6C Q D ŠG I]% ST‬رب‪ ،‬و ‪ M‬ا ( ب أو‬
‫وا ‪, (R ICP. ST‬ن أ‪ ~ß‬ص‬ ‫ا ¼‪{> @d7 {v‬ا ا ‪ M `6‬ا ‪ .‬ر;‪ x I‬ل ا ‪+ U‬ة ا‬
‫ن ‪¼G‬داء ‪ !67‬ا ‪ .‬رب ‪ &µ G‬إ‪ @A‬ا ‪ 3 O.‬ا ‪ M7 6J‬ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬

‫‪ 69 L" j+,zv 1‬د‪ 6Z ،‬ا (‪ ، %‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار‪ Uu‬ء ‪% ŒC‬و ا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.34‬‬

‫‪43‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا ‪Q01& : #$‬ـ ـ‪#‬ت ا ر‬ ‫ا'‬


‫—[ ‪ 7‬م إ ‪ 6‬ن‬ ‫‪ lc8 M‬ب ا ‪‡ ST‬دي إ‪ ! @A‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و;¼‪#$ |R‬‬ ‫إن > ك ا (‬
‫دارة ا (‪ 6>¼G C‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪g Q( }±R Ch‬دارات ا ‪%& @d7 { U .‬ورة ?>‪ 6.‬م ‪ .vµ G‬ر‬
‫ا ‪ ،ºß%6C L C‬و‪ 7‬م و& ح أ> اف ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ا‪ K‬ﻩ ‪%x8 2 6}1‬اف ) دارة وا ر‪,E‬ن(‪،‬‬
‫‪ s‬ا &‪ %‬ا‪ ~1‬ر‪ #Ð‬وا ا‪ 2h‬ا ‪ Ü¿l #d(U‬ا (‪ !6‬ا ‪ST‬‬ ‫إ& إ‪ @A‬ا ‪ »h .‬ا ‪,G +,l4‬ن‬
‫ً‬
‫‪ Q ¿(a‬ا ( ! (‪ .1 C‬و^{ • ‪ |q (a‬ا ‪ .‬ر;‪ h ( M I‬ت و ‪ ،!j‬و ‪ M‬أ>‪{> L‬ﻩ ا ‪:!j‬‬
‫ا ‪ 7 #$ - l‬ب ا ( ‪,C‬ن ا { ‪ 6C(. M‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 2h .‬ا ‪ #$+,/4‬و‪.+,Dh wh‬‬ ‫إ>‪ 6‬ل ‪%D 7‬ا ‪b M‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 7‬م ?>‪ 6.‬م ‪%U G‬وق ا ‪%U‬د ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪.S–c%‬‬ ‫‪ 7‬م ‪ (œ .‬ا ‪ .‬ر;‪ k 9 I‬أن ا ‪ .‬ر;‪ [— ŠG SÍ.Œ y I‬ء ا “‪+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+‬اض ‪¼G‬ن ‪% 8‬اد ذووا ا‪+“~1‬ة ‪ J . y‬ن إ‪ @A‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬
‫ن ‪ (h‬ت ا ‪%U‬د ‪ M‬ا ‪.2 6Z‬‬ ‫ا ‪ (h @d7 ,E+‬ت ا ‪ M 6Z‬ا ‪%U‬د و‪q‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ u D.v‬ت و ز)‪ 2‬ا ‡و ت ‪,G‬ن‬ ‫‪ ، 6Z 6C‬و‪ 7‬م‬ ‫إ‪:.v‬ف ا ‪ !j Q‬ا ‪6 Z .‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪% 8‬اد‪.‬‬
‫] ب ا ‪ c‬ت ا ‪ ¶% ST‬ا (‪ ،!6‬و ‪ sJ‬ا ‪ f‬ذ ا ‪%‬ارات‪ ،‬و)(‪ [ÅC7 6.‬أ‪% 8 c c‬اد‬ ‫‪-‬‬
‫‪ #$‬ا‪.!j M LQ&+ (a QJ‬‬
‫‪ ،‬أو ‪ (h‬ت ‪. [Å æ l‬‬ ‫‪ c‬ء ا ‪ ` Pf.‬أو ا‪ 6.7‬دﻩ ‪ G @d7‬ت ]‪0ª+,‬‬ ‫‪-‬‬
‫&(‪ 3‬ا ‪%‬وح ا ( ; ‪,C (C‬ن ‪ IF œ‬إ ‪ Uf‬ض ‪ J8‬ر‪ ،‬أو ‪ c‬ء ( ‪ C‬ا ‪, %‬ن ‪ ،LQ‬أو‬ ‫‪-‬‬
‫ز‪ 7‬ت ‪% 8‬اد ‪ LQz(œ 2‬ا ‪.»(l‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬و‪{E‬ا ‪{ U‬ﻩ‬ ‫“‪+‬ا‬
‫&(‪ 3‬ا ‪, %‬ن ‪ @d7‬إدارة ا ‪ .‬ر;‪ #$ I‬ا ‪ L 6D.‬ا‪}1‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ s.(œ .‬و ‪.3s6‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ %Z‬إ‪ @A‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬أ ‪+ s‬ة ‪%C‬ا‪ 9‬و^ ‪ M7 :‬ا (‪ M y G ،!6‬أن ‪ O‬ن و‪C c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪, .C‬ن‪.‬‬
‫‪ c ، c‬اء ‪%x M‬ف‬ ‫‪ J‬أو ا‬ ‫إ‪ f.c‬ام ا ‪ .‬ر;‪ lC. I‬ا ‪ -‬ت ‪ 7 6.J‬و‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر^‪,‬ن أو دارة ا (‪. C‬‬
‫أو ]‪.1! j +,‬‬ ‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪+,] !O œ F‬د‪h‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ !v‬إ‪+ c‬ا ‪ ،#Ê‬ا ‪ (lP‬ا ‪ L 7 ، / /‬ا ‪ I.4‬ا‪8 ،k 01‬ردن‪،‬‬ ‫‪ ،L‬إدارة ا ارد ا ‪: ;% F‬‬ ‫‪ 7 1‬دل ‪ ¶%9‬ش ‪(c ;‡ ،º1 u‬‬
‫ا‬
‫‪ ،2009‬ص ‪.142‬‬
‫‪ 6 2‬إ‪:G ! 7 6c‬ل‪ l ،‬دئ دارة ‪,G‬ن ا ‪ ;%Z‬وا ‪ ، lP.‬دارا‪ ( }1‬ا‪ }1‬ة‪ 4c ،‬ر; ‪ ،2004 ،%D ،‬ص ‪.316‬‬
‫‪ ،‬دارا زوري‪8 ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.96‬‬ ‫‪ l7+ 7 MG 3‬ا ‪ 69%‬ن‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ : ;% F‬ا ‪ L > U‬و‪ (œ8 ،¸c8‬د‪+ c ،‬ا‬

‫‪44‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬
ً
lc ‫ •و ; ا‬G 6K‫· دا‬Z y I;‫ ر‬. ‫أن ا‬ ‫ى‬%;‫و‬
Jack D. Ninemeier ‫ و‬David K. Hayes
:2#d #$ !/6. ‫ ت‬h ( ‫ ت و‬l 7 ‫( ة‬ b
.I;‫ ر‬. ‫ ا‬L ‫ ` و‬Pf. ‫ن‬,^‫أو ا ر‬/‫ و‬،‫ن‬, % ‫ وا‬M;% 6C wh ‫ ا‬UE ‫ م‬7 -
.I;‫ ر‬. ‫ ا‬#$ E‫ ر‬6C !6( ‫ ا‬M7 ‫( ا‬œ ‫ن‬,^‫ ر‬. ‫ ء ا‬G #$ wh ‫ ا‬M +,/4 ‫ ا‬2 ¿z -
. ‫ز‬: ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫@ ارد ا‬d7 ‫ ل‬D01‫ ا رب وا‬wh‫ن وو‬,^‫ ر‬. ‫( ;» ا‬. ‫ ا ارد ا‬€ -
.‫ن‬,^‫ رات ى ا ر‬Q ‫ ا ( رف وا‬UE ‫ م‬7 -
.‫ن‬,^‫ ر‬6C ‫ ا دي أو ا ( ي‬L7 ‫ وا‬,U . ‫ ب ا‬- b :‫ة ا رب‬y l : ‫ا‬ -
:3 . ‫ات ا‬+,-. ‫ ا‬I 9 . I;‫ ر‬. ‫ ت ا‬h ( ‫ى أن‬% ! h c 6 ‫ء‬:7 I 9‫و‬
:‫ن‬HB‫ ر‬#, f#D ‫ت‬#Q01& -1
‫ أو‬، [— 6>‫( م أ‬œ ‫ س‬9 lC- F;‫ ر‬. ‫ا ا‬+“ ‫ ر ا‬z9 M7 ‫ن‬,^‫ ر‬. ‫(» ا‬œ ‫ وف‬7 -
ً ً
. h‫ا د‬ F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9 ‫ و>{ا ( م‬، u ~1‫ ا‬L[\ J .9‫ إ‬SVC y [Ž•
: . ‫ ب ا‬lcY • ‫ وذ‬، F;‫ ر‬. ‫ا ا‬+“ ‫ ا‬L>‫ ر‬z9 ‫ م‬7‫ن و‬,^‫ ر‬. ‫(» ا‬œ 3Cf -
.‫ن‬,^‫ ر‬.6C ‫ا‬+“ ‫ ا‬wh‫ و‬lc ‫ م‬7 •
. F;‫ ر‬. ‫ ا ورات ا‬sG ‫ ن ا م‬O ‫( ا‬œ •
.‫ن‬,^‫ ر‬. ‫ رة ا‬/bcµ ‫د‬ ‫ ا‬9 ‫ د‬J‫ م و‬7 •
.‫رة‬%4 I;‫ ر‬. ‫ا‬ ‫ا‬%G ‫ أن‬k 9 I;‫ ر‬. ‫ ا‬6>¼G L[Ž 6 ‫ م إ‬7 •
:)¢ ‫ن‬HB‫ ر‬#, f#D ‫ت‬#Q01& -2
. C ‫ ا‬s^ a‫ ر‬.v ‫ أن‬k 9 ،‫ء‬34 ‫ را رب ا‬.vµ+, ( ‫ د‬J‫ م و‬7 -
.I;‫ ر‬.C ‫ز‬: ‫ ا‬c c8 ‫ رات‬Q ‫@ ا‬A‫ن إ‬,^‫(» ا ر‬œ‫ ر‬. ‫إ‬ -
.I;‫ ر‬. ‫ ل ا‬#$ ‫ن‬,DDf. ‫ ء ا‬UE8 ‫ن‬,^‫ اد ا ر‬7‫ أ‬€ -
: Q6>‫ أ‬M ‫ و‬: € ‫ ا ر‬vw #, f#D ‫ت‬#Q01& -3
.#$ O ‫ اد ا‬7 ‫ ( ة‬+,] I;‫ ر‬. ‫ ا‬ME ‫أ‬ -
^‫ ادر ا ر‬O ‫ ا‬J : J‫ وإذا و‬/ 01‫ ا‬F;‫ ر‬. ‫! ا‬K c G ‫ ة‬Q ME ‫ أ‬% ‫ م ا‬7 -
.!K c ‫@ >{ﻩ ا‬d7
: 1…# ‫ وا‬p 04 #, f#D ‫ت‬#Q01& -4
.I;‫ ر‬. ‫ا‬%i‫@ أ‬d7 ‫ ف‬h C LQUK "‫@ و‬A‫ إ‬L[\‫ د‬7 (œ ‫ن‬,^‫ ر‬. ‫( ا‬œ . ^ (u -
.‫ن‬,^‫ ر‬. ‫( ا‬œ . ‫ م‬Z J y -

1
Adrian Furnham, The psychology of behavior at work: The individual in the organization, 2nd edition,
Psychology press, USA, 2005, P 466.
2
David K. Hayes, Jack D. Ninemeier, Human resources management in the hospitality industry, Wiley,
New Jersey, 2009, P 177.
.246 ،245 ‫ ص ص‬،2010 ،‫ ن‬67 ،%4U ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،‫ ر‬O.G ‫دة دار; وإدارة‬ ‫ ا‬،! h c 6 ‫ء‬:7 3

45
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫¶‪ CO‬ورو ‪ Œ‬ا ‪ L .‬و‪ 7‬م إ‪%6.c‬ار;‪.s.‬‬ ‫‪-‬‬


‫‪ }1‬ن ا ‪ L .‬إذا و‪ J‬ت ‪ [r a‬ا ‪ C‬وا —[ ون ر‪ J‬أن ‪ l q‬ا ح ‪ #$‬ا “‪+‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ 98 »(œ #$ æCl F‬ن ‪.%100‬‬
‫إ‪ (q‬ام ا ‪,G CD‬ن ‪ 6Z‬ت و ( > ‪ !lh‬ا‪ ~1‬و^‪,‬ن ا ‪ .‬رب ‪ #$‬ا ‪. Q‬‬ ‫‪-‬‬
‫&‪#Q01‬ت ‪J† #, f#D‬ا&• ا ر ‪: €‬‬ ‫‪-5‬‬
‫ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ [ÅC7 IC-a Q6Z( F‬ا ‪ 2œ P‬ا ‪%Z‬ي ‪ DG 6.(R SÍ‬رة ‪+,lE‬ة ‪ @d7‬ا ‪6CO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 7 6‬و; ! ?>‪ 6.‬م ‪ }1 G‬ا ‪ I‬ا (‪. C6‬‬
‫أ> اف ا “‪+‬ا ]‪ J .9y G Pl % +,‬ت ا ‪ .6C C(U‬ر^‪,‬ن وا ‪. 6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%4‬ارا ‪ .‬ى ‪ #$‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫إزدوا‪ »(œ J‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ k 9 F‬م أ‪ (œ QJ M +-E‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪F‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ .6C‬ر^‪,‬ن أ ‪.LQ U‬‬
‫أ> اف ا “‪+‬ا وا ‪ .‬ر> إ‪ @A‬ا ‪%J ] D‬ا‪ K‬ا ‪L; .C CG‬‬ ‫و¶‪6‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا س‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا ر‪€‬‬ ‫ا ‪ : #$‬ا ‪1‬‬ ‫ا‬


‫ا ‪ K .‬ا ‪ v .‬ة ‚[ ‪ IJ . a‬ا ‪ ! C .‬وا را‪ c‬ا ‪h‬‬ ‫إن ح و" ‪ U‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‬
‫ً‬
‫‪ O‬ا‪ }1‬ا ‪ I‬ا ‪ . G C(.‬ر;‪ ،I‬و‪ j‬ا ‪%‬ا‪ !9‬ا ‪ [r %6 ST‬ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬إ‪ .G‬اءا ‪M‬‬
‫ً‬
‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و ‪ L 6D‬ا “‪+‬ا و ‪ >{ U‬وأ‪+,v‬ا ‪. Q K . L‬‬
‫‪#8# d( O‬ت ا ر ‪€‬‬ ‫ول‪:‬‬ ‫ا'‬
‫أو‪0 & :a‬م (‪#8# d‬ت ا ر ‪€‬‬
‫إن ‪ 6Cj‬ا‪ +, R (Need) J 01‬إ‪ @A‬أن > ك ‪ €‬أو ‪,( îï¶ #$ !Cv‬ن أو ا‪، ( #í‬‬
‫أ ‪ 6Cj‬ا ‪ .‬ر;‪ s Š (Training) I‬ل ‪ @d7‬أن ذ • ا ‪ €‬أو ا‪ s.}1 ( M46 !C~1‬أو إ¶‪s7 l‬‬
‫ر;‪ > 6Z I‬د ‪ [— R‬ف ذ • ا ‪S…È‬ء أو ا ‪ 9‬ا ‪ D‬دة‪M46 • { ،‬‬ ‫‪ G‬ا‪C67 Pc‬‬
‫‪ O‬ن > • ‪ . lP‬ر;‪ > LZ I‬دف ‪S…È‬ء (‪,‬ن‬ ‫ا ل ‪¼G‬ن ا‪ J 01‬ا ‪ .‬ر;‪7 J F‬‬
‫‡دي أو ´[ ¼ ( ‪ 3(& }1‬أو ‪,( !Cv‬ن ‪8 #$‬داء‪.1‬‬
‫إن ‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ #ƒ F‬أو‪ sJ‬ا ‪ 3(z‬أو ا ‪ D‬ر ‪ C( #$‬ت‪ Q ،‬رات‪ ،‬إ > ت‬
‫‪ [ð‬أو إ‪,C (C [r E‬ن ‪#$ L[\ 7‬‬ ‫وأ ‪ 6‬ط ‪ Cc‬ك ا ( ‪,C‬ن ا ‪ CP‬ب ‪ >+, -R‬أو ‪ QC (R‬أو‬
‫ا ‪ @d7 IC-.‬ا ‪ !j‬ا ‪ ST‬ا‪ #$ LQQJ‬أداء أ‪ LQ 67‬أو ‪ #$‬ا ‪ 2 ! (.‬رؤ‪ L[Î c‬أو ز ‪ L[Î:‬أو‬
‫ا (‪:6‬ء وا ‪,C (.‬ن ‪ 2‬ا ‪.2 6Z‬‬
‫و‪ J .9 w %7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ @d7 F‬أ‪ [Ž‬ا ‪%U‬ق ‪,G‬ن ‪ .‬ى ‪8‬داء ا ‪ #d(U‬و ‪ .‬ى ‪8‬داء‬
‫ا ‪ ]%‬ب ى ‪ 7‬د أو أ‪ 7‬اد ‪ M‬ا ( ‪,C‬ن ‪ 2h #$‬أو ‪ .‬ى ‪ S– Z‬أو أ‪‡ k G .+-E‬دي ‪c‬‬
‫‪:4‬ت ‪.3 6K h‬‬ ‫>{ﻩ ‪ J .9‬ت ‪, .‬ن ‪8‬داء أو ( ‪}1‬‬
‫و ‪ J .9? ! C‬ت ا ‪ .‬ر;‪ c8 #$ > F‬س ‪ 26J C67‬ا ‪ l‬ت ا ‪6Z 6C ¤6 R ST‬‬
‫‪C67‬‬ ‫و ر ا ‪ .‬ى ا ‪Y #d(U‬داء ‪ 2‬ا ‪ .‬ى ا ‪ CP‬ب‪ .4‬وا ‪(4-I) !O‬‬
‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬

‫‪ L }ˆ 3c 1‬ا ‪ l7 ;‡ ،|Ï P‬ا‪, 01‬ن ا ‪ lc 2J% ،!zU‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.297‬‬


‫‪ #d7 2‬ا ‪ ،S–C‬إدارة ا ارد ا ‪ Z ) ;% F‬ر إ‪+ c‬ا ‪ ،(#Ê‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار]‪ 7 lPC I;%‬و ا ‪% Œ‬و ا ‪ .‬ز)‪ ،2‬ا >‪%‬ة‪ ،2008 ،‬ص ‪.271‬‬
‫‪ 3‬أ‪ ،·UPD c 69‬إدارة ا ارد ا ‪ : ;% F‬ا ‪ Q‬رات ا ( ‪%u‬ة ‪ #$‬إدارة ا ‪ G ،% F‬ون دار ‪ ،2006 ،%D ،% q‬ص ‪.236‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Rosemary Thomson, Christopher Mabey, Developing human resources, Routledge, USA, 2011, P 30.‬‬

‫‪47‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ 8# d( O‬ـ‪#‬ت ا ر ‪€‬‬ ‫ا }‡ )‪> :(4-I‬‬


‫ا ‪ 7‬رات‬ ‫أ ‪%‬با ‪ #‬ل‬ ‫‪ #‬ل ا داء‬
‫‪ -‬ا در ب ‪%‬وا ط‬ ‫‪،‬‬ ‫‪-‬ا‬ ‫ﺣﺎﻟﺔ اﻷداء‬ ‫‪،‬‬ ‫ار‬ ‫ط ت‬
‫‪+‬رف‪.‬‬ ‫ا ‪#‬وا"ز وا وا د‪.‬‬ ‫ا را‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫‪ -‬ا و ‪ ,‬ت‪.‬‬ ‫‪-‬ا‪ %‬ت‬ ‫اﻟﻤﺮﻏﻮﺑﺔ‬ ‫وا ھداف‬
‫‪ " (. -‬ا ‪ -‬ر‪.‬‬ ‫و ا و ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ / #/‬ا " ‪.‬‬ ‫‪-‬ا وارد‪ ،‬ا دوات‬
‫‪ -‬د& م ا ل‪.‬‬ ‫وا د& م ا ‪. %‬‬
‫‪ / -‬م ا ل‪.‬‬ ‫‪-‬ا (درات ا 'رد ‪.‬‬ ‫ا ' وة‬
‫‪ -‬ا ( دة‪/‬ا ‪+‬راف‪.‬‬ ‫‪ -‬ا دوا")‬
‫‪ -‬ا داء‪.‬‬ ‫وا و* ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا وظ ف‪.‬‬ ‫‪ -‬ا رات‬ ‫ﺣﺎﻟﺔ اﻷداء‬ ‫ا ل‪،‬‬
‫‪ % -‬ء ا 'ر ق‪.‬‬ ‫وا رف‪.‬‬ ‫ا ظ م‪،‬‬
‫‪ -‬ا در ب‪ /‬ا م‪.‬‬ ‫اﻟﺤﺎﻟﻲ‬ ‫ا "‬

‫إدارة ا ‪ -‬ر‬ ‫( ما‬


‫‪David simmonds, Designing & delivering training, 1st edition, Chartered institute of‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪personnel & development, London, 2003, P 40.‬‬

‫‪8 ! C‬داء ‪M‬‬ ‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪C67 #ƒ F‬‬ ‫‪,lb‬ن ‪ M‬ا ‪ (4-I) !O‬أن ‪C67‬‬
‫‪:v‬ل ‪ h‬س ‪ .‬ى ‪8‬داء ‪ 6G‬ر ‪8‬داء ا ‪ !" #$ #d(U‬ا ‪+,-.‬ات ا‪) 01‬ا (‪ ،!6‬ا ‪L Z .‬‬
‫‪6Z 6C‬‬ ‫( و‪8‬داء ا ‪ ]%‬ب ا {ي ‪ (h s64‬ت ا —[‪,4C‬ن وا ‪ QJ .‬ت ‪+ c‬ا‬ ‫وا‬
‫ً‬
‫ا ‪ U‬ة و (‪ %‬أ>‪ lc8 L‬ب ا ‪ ST‬أدت إ ‪ ، [Å‬و^ ءا ‪{> @d7‬ا ا ‪ . ! C .‬د ا ‪ l‬ا‪!K‬‬ ‫‪L.‬‬
‫ا ‪% 9 .‬دم ‪ •C‬ا ‪ U‬ة ‪ PfE‬ة أ‪+, -.C c c‬و‪ L L. +,v8 #$‬ا ‪. K .‬‬
‫‪#8# d( O‬ت ا ر ‪€‬‬ ‫‪ :# T#z‬أ‪%‬‬
‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ 6Q C67 F‬و ‪ U‬ة ‪ M6z‬ا‪ }1‬وى ا ‪ Œ‬دة ‪+“C‬ا‬ ‫إن ‪C67‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ F‬و)( ى ذ • ‪ lcY‬ب ا ‪:1 .‬‬
‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا‪ P~1‬ة ‪8‬و‪ @A‬و‪ c c8‬ا ‪[‚ CP ST‬‬ ‫‪C67 (R -1‬‬
‫ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬
‫‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪‡ -2‬دي إ‪8 @A‬داء ا ‪ Ic‬و ‪,l‬ن ا ‪ ÜU‬ا —[‬
‫و ‪ @d7 >{ U‬ا ‪ ` Pf.‬ا‪ }1‬و ‪ J .9 %‬ت‬ ‫‪ 7 R -3‬ا ‡و ‪,‬ن ‪ M7‬ا “‪+‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا ‪ .‬ر;‪%& 9 F‬ا و ‪.:l .‬‬

‫‪%f 6‬ا ( اوي‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.297‬‬ ‫‪ l7 1‬ا ‪ l7 M69%‬ا ‪ K ،S–¶ Q‬ة‬

‫‪48‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬
ً
P Pf I;‫ ر‬. ‫ ا‬C67 ‫ح‬ c c8 ‫ات‬%¶‡ ‫ ا‬M F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9 (a -4
ً
. 0Æ ‫ ل ا‬678 @A‫ إ‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬sJ [Ž• (œ . ‫ {ا و‬U ‫و‬
.L[Î‫ن أدا‬, ‫ و‬L[— UE ‫ وز; دة‬LQ . ‫ن‬,C ( ‫ أ م ا‬C ( ‫ص ا‬%U ‫ ا‬¤ b -5
ً ً
L>‫ د‬7‫ و‬L[²;‫ ب ر‬CP ‫اد ا‬% 8 ‫ ى‬. M7 U¶ j ‫ & ءا‬F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9 ·P(R -6
.‫ ب‬CP ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ ل ا‬M7
.‫ة‬%6. 4 ‫ د‬C67 (R F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9 C67 ‫ إن‬-7
€ ‫ت ا ر‬#8# do b £ :#$ #z
` ,E+ ‫( أن ا‬1986) Brinkerhoff ‫ وو ل‬، F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9? M UC.f ‫> ك أ اع‬
#$ %Z C lc ‫ى‬%v‫ق أ‬%x ‫ث‬:i ‫ح‬+ h‫ وا‬،‫ ا‬J ‫ ت‬J .9? ! C #$ ‫داء‬8 ‫ ر‬Dh @d7
‫ ت‬J .9 ‫ و‬€ ~±b ‫ ت ا‬J .9‫ وا‬، x‫ا‬% 6 ‫ ت ا‬J .9 #$ !/6. F;‫ ر‬. ‫ ت ا‬J .9?
.1 C C . ‫ا‬
‫ ا ارد‬6 /I;‫ ر‬.C 9 . ‫~ رات ا‬1‫ ا‬#ƒ :(Democratic needs) —‫ ا‬4 O ‫ت ا‬#8# d( -1
SVC ST ‫ا ا‬+“ ‫ وا‬. 6[ÅCj ‫ أو‬M;% ‫ن أو ا‬,C ( ‫ف ا‬%x M ‫دة‬ ‫ أو‬، CzU ‫; ا‬% F ‫ا‬
،• { ‫ و‬. 6Z ‫ ء ا‬z7‫! أ‬lh M ^ CP ‫ و‬l ‫ ن‬O ‫! أن‬6. ‫ ا‬M ‫ ت‬J .9? ‫>{ﻩ‬
. ;% F ‫ ا ارد ا‬6 ‫ا‬+“ L7 ‫ ا‬01 x‫ا‬% 6 ‫ ت ا‬J .9? ‫ ام‬f.c‫ ا‬M46
‫داء‬8 @A‫ ‡دي إ‬ST ‫@ ا ( ا ! ا‬d7 ,E+ ‫ ا‬:(Diagnostic needs) x¤‚ ‫ت ا‬#8# d( -2
ً
L.;‫ و‬. 6K ‫! ا‬j ‫@ ا‬d7 E¼. ‫ ا‬M y G ،‫داء‬8 #$ !j ‫ وث‬9 2 ‫( ل و‬U ‫ا‬
‫ ف‬Q ‫ وا‬.‫داء‬8 @d7 %i‡ h ST ‫ ا ( ا ! ا‬3C.f c‫ل درا‬:v M € ~±b ‫ ت ا‬J .9‫ا‬
.s M46 ‫داء ا‬8 ( ‫ى‬ •‫ذ‬M
L. . 6Q ‫! •داء >{ﻩ ا‬z ‫ ة وأ‬J !lc :(Analytic needs) ‫ت ا‬#8# do -3
.‫اء‬+“~1‫ة ا‬%Z ‫ة أو‬+,Dl ‫ س وا‬01‫; ا‬%x M7 ‫ م‬7 !O œ ‫ ت‬J .9? ‫ ف >{ﻩ‬bE‫ا‬
:‫ ل‬/. ‫ ت‬J .9‫ون ا‬%v‫ وآ‬Randy ‫ ل أ& ف‬O¶8 ‫@ >{ﻩ‬A‫إ& إ‬
M ÜU ‫ >{ﻩ ا‬.‫ ا ن‬Q&%U ST ‫• ا‬C #ƒ :(Compliance needs) ‫ل‬#$ &o ‫ت‬#8# d‫ ا‬-4
I;‫ ر‬. ‫! ا‬/ ‫رة‬% ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ا ا‬%G 2 ! (.C ‫ ن‬98 M +,/E #$ DDf ‫ ت‬J .9?
ÖU . ‫ ا‬c c { U . I;‫ ر‬. ‫ وا‬،S…†Œ}1‫ش ا‬% . ‫ا ا‬%G M h ‫ وا‬: ‫ ل ا‬#$
.¯1‫ ا‬...‫ رب‬. ‫ ن ا‬h IJ 6G I;‫ ر‬. ‫وا‬

11
G Pandu Naik, Training & development: Text, research & cases, 1st edition, Excel Books, New Delhi,
2007, P 77.

49
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬
‫ً‬
‫‪: £+, (6C‬‬ ‫و;‪ J .9? 3 ŒD M46‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و‬
‫‪ -1‬در‪ 8‬ا ‪: B01‬‬
‫‪ J .9? L‬ت ا ‪ .‬ر;‪ I 9 F‬در‪ J‬ا ‪ ^ (D‬إ‪ @A‬أر‪ (Â‬أ اع ‪ :#ƒ‬ا (‪ ، %‬ا ‪ Q‬رات‪،‬‬
‫> ت وا ‪ 6‬ت ا ‪ #$ > 6E D~±‬ا‪ }1‬ول )‪.(6-I‬‬
‫ا‪ E:‬ول )‪ :(6-I‬إ‪#8# d‬ت ا ر ‪ gd‬در‪ 8‬ا ‪B01‬‬
‫ا ‪# g‬ت ا ‪x¤‬‬ ‫( ‪#%#n‬ت‬ ‫ا ‪#‬رات‬ ‫ا‪Z1‬‬
‫‪ 7‬م ا رة ‪@d7‬‬ ‫‪ 7‬م ‪# o‬ق ‪2‬‬ ‫‪ 7‬م ا رة ‪S…ñ 1Z @d7‬ء‬ ‫‪ 7‬ما ‪Z 1‬‬
‫ا ‪# g… #d .‬ت‬ ‫‪S…ñ‬ء (‪,‬ن‬ ‫&‪: $‬‬
‫(‬ ‫&‪: $‬‬ ‫&‪: $‬‬ ‫‪ 7 -‬م (‪%‬‬
‫‪ 7 -‬م ا ا ‪: $& @d7‬‬ ‫‪ 7 -‬م ا رة ‪ @d7‬ا م‬ ‫إ‪+ c‬ا‬
‫ا ‪ -zC M46 - 6Z‬ط أن‬ ‫ا‪+ c‬ا‬ ‫‪ 6.JŠG‬ع ( ل‪.‬‬ ‫ا ‪6Z‬‬
‫‡‪ @d7%i‬ا ‪,E+‬‬ ‫‪ 7 -‬ما‪ .‬ا ‪2‬‬ ‫‪ 7 -‬م ا رة ‪@d7‬‬ ‫‪ 7 -‬م (‪%‬‬
‫وإ‪ u‬ار‪ O98‬م‪.‬‬ ‫‪ c c‬ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪8‬و ; ت‪.‬‬ ‫ا‪6Z.‬‬ ‫ا‪/‬‬
‫‪ l +,] -‬ع‪.‬‬ ‫‪ 7 -‬م ا رة ‪ @d7‬إدارة ا ‪%D‬اع‪.‬‬
‫‪ B01f‬ا ‪JH N‬‬ ‫‪ 0‬ا ‪JH N‬‬
‫‪Halelly Azulay, Employee development on a shoestring, The American society‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪for training & development, USA, 2012, P 03.‬‬
‫‪ —( -2‬ـ ـ‪#‬را ‪:ˆ”&C‬‬
‫ً‬
‫‪ 6C‬ى ا „‪ S‬إ‪,7 @A‬ن و>‪ J .9? 6‬ت ا‪01‬‬ ‫‪ J .9? L‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و‬
‫و?‪ J .9‬ت ا ‪,l > 6E Cl .‬ن ‪ #$‬ا‪ }1‬ول )‪.(7-I‬‬
‫ا‪ E:‬ول )‪#8# do :(7-I‬ت ا ر ‪ €‬ا‪9:‬ـ ـ‪ #‬وا ‪4 g‬‬
‫‪#8# do‬ت ا ‪4 g‬‬ ‫‪#8# do‬ت ا‪#9:‬‬
‫‪ `PfG `l %‬ا ‪ .‬رج ا " ‪ |U‬و ا ى‬ ‫‪:(œ `l %‬ج ا ‪ #$ €‬أداء ا ( !‪- .‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا( ‪. C‬‬ ‫‪:(œ `l %‬ج ‪:4 »(œ‬ت ا (‪.!6‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+,-. G `l %‬ات ا ‪` #$ (h .‬‬ ‫‪ #$ l]% G `l %‬ر ‪y ( 2‬ت ‪8‬داء‪- .‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫أو إدار; أو ‪.‬‬ ‫ا (‪!6‬‬ ‫‪%x LC(.G `l %‬ق ‪ J !67‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ `PfG `l %‬ا ‪ 6 .‬وا ‪.%; P.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ D‬ر‪ 69 L" j +,zv :‬د‪,c ،‬ن ‪ Ic j‬ا‪ ، ¶%~1‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا ‪+,‬ة ‪% ŒC‬‬
‫وا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص ‪.132‬‬
‫‪,lb‬ن ‪ M‬ا‪ }1‬ول )‪ (7-I‬أن ا ‪%U‬ق ‪,G‬ن ?‪ J .9‬ت ا‪ 01‬وا ‪ > Cl .‬ا ( ‪ %D‬ا „‪S‬؛‬
‫‪,‬ن ‪8‬داء ‪ #$‬ا ى ا ‪ ،+,D‬أ ?‪ J .9‬ت ا ‪ O Cl .‬ن‬ ‫‪ J .9y‬ت ا‪ [\ 01‬ف إ‪@A‬‬
‫‪ @d7‬ا ى ا ‪ 6 @d7 ,E+ G !; P‬ا ارد ا ‪. ;% F‬‬

‫‪50‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ -3‬ا ‪ u ¥‬وا } ‪0‬ل‪:‬‬


‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ : 7 !6 b & (œ x F‬وا‪ 9‬ا أو ‪7 6‬‬ ‫‪C67 {v¼ h‬‬
‫ً‬
‫‪ M‬ا ( ‪,C‬ن أو ‪ !6 R‬أ‪ 7‬ادا ‪+,lE‬ة ‪ M‬ا ( ‪,C‬ن ‪ . @d7‬ى ا ‪ !OE 6Z‬أو ‪ . @d7‬ى ‪Q‬‬
‫( ‪, % j‬ن أو ا ‪.1M;%‬‬
‫‪ -4‬ا ^‪ p‬وا ^ ‪:b‬‬
‫‪ O h‬ن ?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ Qc h I(D 7 F‬و ا ‪y #$ C(.‬ت ا دة وا ا (‬
‫ً‬
‫و ا ‪+, -.‬ات ا ‪ E C‬و? > ت و‪ O h‬ن أ ‪ z‬ا‪ J .9‬ت ‪ (œ [‚7 +“(a 6E‬د ا " ‪3K‬‬
‫ا ‪ . ST‬ج إ‪ 6 @A‬أو ‪ 7‬د ‪ M‬ا ‪, %‬ن وا راء ا {ي ‪ c‬ف ‪ C‬ن إ‪ @A‬و" ‪ 3K‬أ‪%v‬ى‪.2‬‬
‫را…‪ :#1‬أ ‪#‬ب ™ ‪0‬ر ‪#8# do‬ت ا ر ‪€‬‬
‫‪3‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪%QZ‬ا‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ #$ I‬ا‪y 01‬ت ا ‪.‬‬
‫‪ . L> a y 7‬ى ‪8‬داء وا ‪ C‬ك و? ﻩ ا‪ #$ #A 01‬ح ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ .‬ى ا ‪ ,U .‬وا ‪%‬وح ا ( ; ‪,G »Uf‬ن ا ( ‪,C‬ن ‪ #$‬ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ O‬ن > ك ‪ u v J 9‬إ‪ O.G? @A‬رات ا ‪ #$ J 4.‬ا ‪ !/ 6Z‬إد‪ v‬ل ‪LZ‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ }1‬دة ‪.ISO‬‬
‫! ا ( ‪,C‬ن ‪ M‬و" ‪ U‬إ‪ @A‬و" ‪ U‬أ‪%v‬ى أو ‪.%vÞ L h M‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ O‬ن > ك ‪ ( k . J 9‬رف ا ( ‪,C‬ن ‪.!OE‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 9 #$‬ا ‪. h+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪ 9 #$‬ا ‪ sJ .‬ا‪ #$ }1‬ا‪+ c‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ O‬ن > ك ‪ #$ +, -R‬ا ‪ c‬ت وا ‪ Z‬م‪ ،‬و‪8‬و ; ت و ‪%J‬اءات و ‪ (h‬ت دارة ‪#$‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪. 6Z‬‬
‫¼‪+,i‬ا ‪+,-.‬ات ا‪ ~1‬ر‪ @d7 J‬ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪#8# do O‬ت ا ر ‪€‬‬ ‫‪ :#g&#D‬أ ‪#‬‬
‫\[ ‪ ،‬و;‪ L.‬ا ‪%(.‬ف‬ ‫‪,‬ن ‪8‬داء‬ ‫‪ J .9? %‬ت ا ‪ .‬ر;‪ #ƒ F‬أول ‪ l‬درات‬ ‫إن‬
‫‪y‬ت ‪ . ! C :#ƒ‬ى ا ‪، 6Z‬‬ ‫‪8 !j‬داء وذ • ‪%JŠG‬اء ‪i:/ ! C‬‬ ‫‪ @d7‬أ‪ lc‬ب‬
‫و ‪ ! C‬ا " ‪ U‬و ‪% 8 ! C‬اد ‪,l > 6E‬ن ‪ #$‬ا ‪.(6-I) !O‬‬

‫رات‬ ‫‪ %f‬ا ( اوي‪ D.h? ،‬د ا (‪ #$%‬و ‪ M; O‬ا (‪ ،LC‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا ‪ .4‬ب ا‪،#Ì }1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ l7 1‬ا ‪ l7 M69%‬ا ‪ K ،S–¶ Q‬ة‬
‫ا (‪ ^%‬ا ‪ .‬ة‪ ،2009 ،‬ص ‪.297‬‬
‫‪ ¸U 2‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.298‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Madhurima Lall, Sakina Qasim Zaidi, Human resource management, 1st edition, Excel Books, New‬‬
‫‪Delhi, 2008, P 118.‬‬

‫‪51‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫و ‪{Q h #d 6‬ﻩ ا ‪ ; .‬ت ا ‪: i:/‬‬


‫ا ‪# 1‬ت أو ا ‪:bA#™0‬‬ ‫‪-1‬‬
‫( ‪ +,‬ا (‪ #$ !6‬و" ‪ ( U‬و‪• {E‬‬ ‫إن ‪ ! C‬ا (‪ !6‬أو ا " ‪#$ 7 a U‬‬
‫ا‪8 01‬د‪ UDC ·q‬ت وا ‪ Q‬رات وا رات وا ‡>‪:‬ت ا ‪ !] ¶ #$ ^ CP‬ا " ‪M M46. |O U‬‬
‫‪8‬داء ا‪ . }1‬و‪ @d7‬ذ • ‪{> #$ L.‬ﻩ ا‪ P~1‬ة ر ا ‪ ;%P‬ا ‪ Q(lb ST‬ا ‪%U‬د ‪ #$‬أداء‬
‫‪) sC67‬أي ;‪ L‬أدا‪ 2 (sK‬و‪ 3u‬ا " ‪ U‬و ا‪ . [\ Uu‬و‪ • {E‬ا ‪ h‬ف ‪ @d7‬رأي ا ‪%‬ف‬
‫‪,‬ن‪ ،‬و ‪! u U #ƒ‬‬ ‫ا ‪ #$ %¶ l‬ا ‪ ;%P‬ا ‪‡ ST‬دي ‪ [r‬ا ( ! ‪ ،sC67‬و إذا ‪ . w j‬ج إ‪@A‬‬
‫ذ • ا ‪, .‬ن‪ .‬و ‪ M‬ا ‪ M .‬أ ‪ z‬أ‪ {v‬رأي ا ( ! ‪ #$ s U‬ا ‪ ;%P‬ا ‪‡ ST‬دى ‪ [r‬ا (‪،!6‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ CP‬ب ‪ g‬م ‪. [r‬‬ ‫و م دارة ‪ 6G‬ر >{ﻩ ا (‪ C‬ت إ‪ @A‬ا ‪ ;%P‬ا ‪ lc‬و‬
‫ا د‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ C67 ID‬ا ‪ @d7 > ! C .‬ا ( ! و ¿¸ ‪ @d7‬ا (‪ k 9 !6‬م دارة ‪ ! C .G‬ا ‪%U‬د‪،‬‬
‫‪ .‬رس ‪ h‬را ‪ s‬ا‪ 01‬وا رات وا ‪ Q‬رات ا‪ }1‬ة ا ‪ Q6C(R s 46 ST‬وا‪ [r ( bc‬و ‪#$ Q lP‬‬
‫‪ sC67‬ا‪ #A 01‬وا ‪ .1#dl .‬و ‪ J .9? 2lŒ‬ت ا ‪ .‬ر;‪ . @d7 F‬ى ا ‪%U‬د ‪ J .9? M‬ت‬
‫‪ J .9? %‬ت ا ‪ .‬ر;‪ . @d7 F‬ى ا ‪%U‬د ‪M7‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ . @d7 F‬ى ا " ‪ U‬؛ أي ‪M46‬‬
‫‪ %‬ا ‪ U‬ة ‪,G‬ن ‪ s4C.6‬ا ‪%U‬د ‪ h M‬رات و ‪ Q‬رات و ( رف‪ ،‬و ‪ sJ .‬ا " ‪M U‬‬ ‫‪;%x‬‬
‫‪ h‬رات و ‪ Q‬رات و ( رف‪ 6E ،‬أن ‪ ; .‬ت و‪ ( lx‬أ‪ P q‬ا (‪+ M +,-. h !6‬ة •‪%v‬ى ‪6‬‬
‫‡دي إ‪ Q" @A‬ر ا‪ J .9‬ت ر;‪ . @d7 F‬ى ا ‪%U‬د‪.2‬‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪-3‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪+ cy G Pl % I‬ا ت ‪%v8‬ى ‪ #$‬ا ‪ 6Z‬و‪#$ L> R‬‬ ‫‪ w j‬ا‪+ c‬ا‬
‫ً‬
‫أ> ا ‪ U4G Q‬ءة ‪ h M Gy • { ، 7‬م إدارة ا ارد ا ‪%JŠG ;% F‬اء ‪ >• : C‬اف ا ‪6Z‬‬
‫ا ‪:‬ز ‪ Cl‬غ ‪ >8 •C‬اف و ى ( ا ارد ا ‪9 .‬‬ ‫و ارد> و‪ QPPv‬وا ‪%‬ا‪ !9‬ا‬
‫ً‬ ‫‪3‬‬
‫‪{> E%‬ا ا ع ‪ M‬ا ‪M;%D 7 @d7 ! C .‬‬ ‫‪ >8 •C‬اف ‪ .‬و] ‪l‬‬ ‫)ا ‪ ;% F‬وا د ( ‪#$‬‬
‫>‪8 : 6‬داء ا‪ ، 6Z 6C #A 01‬وا‪ `P~1‬ا ‪ Cl .‬ا ‪ CP‬ب ‪ l.7 #$ {v8 2 >{ U‬ر أي‬
‫‪+,-R‬ات ‪ #$ (h .‬ا ‪ c‬ت و?‪+ c‬ا ت‪ ،‬و ‪%J‬اءات و‪ I c8‬ا ‪ J 4.‬ا ‪f.‬‬
‫‪8 #$‬داء‪.4‬‬

‫‪ 7 1‬دل ‪ 9%9‬ش ‪ (c ;‡ ،º1 u‬ا ‪ lc 2J% ،L‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.136‬‬


‫‪ 2‬راو; ‪ M 9‬و آ‪%v‬ون‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ‪ I.4‬ا‪ #Ì }1‬ا‪ 4c ،k 01‬ر; ‪ ،2007 ،%D ،‬ص ‪.218‬‬
‫‪ 7 3‬دل ‪ 9%9‬ش ‪ (c ;‡ ،º1 u‬ا ‪ lc 2J% ،L‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.136‬‬
‫‪ 4‬راو; ‪ M 9‬و آ‪%v‬ون‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.219‬‬

‫‪52‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪:1‬‬
‫و ‡دي ‪ ! C K .‬ا ‪%U‬د إ‪ @A‬إ ‪ f‬ذ ‪%h‬ار ‪ M6& M‬ا ‪ l‬ا‪ !K‬ا ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ O‬ن ‪ .‬ى ‪8‬داء ‪ 7 IF œ ¸¿ zUf‬م‬ ‫ا }‪01‬ر ‪ )M ˜ #,‬ا ‪( : 1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ %‬ا رات ا ‪:‬ز ‪ ،‬وإ ‪ ( 6‬م ‪ %‬ا ‪8 #$ l]%‬داء‪ ،‬أي ‪ +,] s j‬راض ‪sC67 M7‬‬
‫•‪ lc‬ب ‪{> !/ |U ، 7 .‬ﻩ ا‪ #àlŒ 01‬ان ور & ‪ 7‬ت وإ > ت ا ‪ .‬ر;‪@d7 I‬‬
‫( ‪ }1‬أ‪ lc‬ب ?‪ bc‬ء و‪ 7‬م ا ‪ #$ l]%‬ا (‪.!6‬‬
‫‪ O‬ن ‪ Uf‬ض ‪ . #$‬ى ‪8‬داء ‪ h 3(& b‬رات ‪% 8‬اد‬ ‫ا ‪ 4‬رات‪( :‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ M L]% G‬ا‪ OC6 L[Ž‬ن ‪ (.c‬ادات ا ‪:‬ز ‪ bEµ‬ب ا رات ا ‪ I ، ^ CP‬أن ‪E+‬‬
‫‪%G‬ا و‪ `Pv‬ا ‪ .‬ر;‪ 6 @d7 I‬ا رات ا ‪:‬ز وإ د و‪. >%; P !K c‬‬
‫‪,lb‬ن ‪g‬دارة أن إ ‪ Uf‬ض ‪ .‬ى ‪8‬داء > ¿¸ ‪b‬‬ ‫إ‪#4O‬ف ا ر ‪ :‬وذ • ‪7‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،I‬وإ ‪ 6‬أ ‪ 7 IF œ z‬م ‪ (.c %‬ادات ا ‪M s 46 ST‬‬ ‫&(‪ h 3‬رات ا ‪%U‬د‬
‫‪.‬‬ ‫ا‪ bE‬ب >{ﻩ ا رات‪{> |U ،‬ﻩ ا‪ O h 01‬ن ر;‪ I‬ا ‪%U‬د ‪+,] C67‬‬
‫ا ا‪ 2h‬أي دارات و‪ h8‬م ا ‪ C ST‬م ر;‪I‬‬ ‫إن ا ‪%-‬ض ‪ ! C M‬ا ‪> L Z .‬‬
‫‪ 678 ! C‬ل ‪ ; . %;% #$ 7 a‬ت ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬أي ا ‪ Q‬رات وا (‪ C‬ت‬ ‫أ ‪%‬اد> ‪ ،‬أ‬
‫> ت‪ .‬وإذا ‪ w6‬درا‪{> c‬ﻩ ا ( ‪ ! C ) C O. %u‬ا ‪ 678 ،L Z .‬ل و‪% 8‬اد( أ ‪M4‬‬ ‫و‬
‫>{ﻩ ?‪ J .9‬ت ‪M46‬‬ ‫إ‪:f.c‬ص ع و‪ J .9? 6E‬ت ا ‪ .‬ر;‪ . h G F‬و ‪ M‬أ‪!J‬‬
‫إ‪ f.c‬ام ا (‪ h:‬ا ‪: .‬‬
‫‪2‬‬
‫إ‪#8# d‬ت ا ر = & ' ‪#‬ت ا ‪# & – 1‬رات ا د ‪=% )M‬ا ا ‪. 1‬‬

‫‡و —[ ‪ ، Q Q ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ Œ ،@A‬رات أ‪ j‬د ‪6‬‬ ‫‪ D‬ر ‪ 6 Cc ، ¿ c G‬ن ا ‪ U‬ر‪ ،S…Ô‬ا ارد ا ‪ : ;% F‬أ>‪، Q6 Z ، [— 6‬‬ ‫‪1‬ا‪D‬‬
‫ا را‪ c‬ت ا (‪%x ، C‬ا‪ ،2003 ،¸CG‬ص ص‪.207 ،206‬‬
‫‪ »(l‬ا ‪ Cl‬ان ا (‪، ^%‬‬ ‫‪ 2 :‬درا‪y 9 c‬ت ‪lP‬‬ ‫‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ !" #$ ;% F‬ا ‪+,-.‬ات ?‪ D.h‬د ا ( ا‪01‬‬ ‫‪,( 2‬ن أ ‪,‬ن ا‬
‫ا ‪8 (lP‬و‪ G ،@A‬ون دارا ‪ G ،% Œ‬ون ‪ O‬ن ا ‪ ،2010 ،% Œ‬ص ص ‪.251 ،250‬‬

‫‪53‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا }‡ )‪— :(5-I‬ـ ـ ق ـ ‪ d( O‬ـ ـ‪ 8#‬ـ‪#‬ت ا ر ‪€‬‬


‫ﺗﺤﺪﻳﺪ اﻹﺣﺘﻴﺎﺟﺎت‬

‫&‪0T #‬ع ا ر ؟‬ ‫ر •؟‬ ‫&@ ‪nO‬‬ ‫ر‬ ‫أ‪ Š4 @O‬ا‪8#9:‬‬


‫‪ )M‬أي إدارة‬

‫و ‪p O ,#8ª‬‬ ‫و ‪p O ,#8ª‬‬ ‫و ‪p O ,#8ª‬‬

‫ا ‪™0‬‬ ‫ا د‬ ‫ا‬

‫&@ ‪: d‬‬ ‫&@ ‪: d‬‬ ‫&@ ‪: d‬‬


‫ا ‪ E%‬ا " ‪ |U‬و ا ‪ Q‬م ا ‪. [r LK‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪8 -‬داء ا ‪.#d(U‬‬ ‫أ> ا ‪. Q‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ Q‬رات ا ا‪ IJ‬ا ‪. Q >%‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ -‬ى ‪ .C s.J 9‬ر;‪.I‬‬ ‫‪. [\ c c‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪%Z‬وف ا ‪‡ ST‬دى ‪. [Å‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪ Q K‬و > ‪ QCO‬ا " ‪ - .|U‬ع ا “‪+‬ا ا ‪. ^ CP‬‬ ‫‪-‬‬
‫> ت ا ‪. ^ CP‬‬ ‫ع ا ‪ Q‬رات و‬ ‫‪-‬‬ ‫> ت وا ‪ Q‬رات ا ‪:‬ز ‪.‬‬ ‫‪ -‬ع‬ ‫‪ h:7‬ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء‬ ‫‪-‬‬
‫‪ lc 2J% ،! h c 6‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.240‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:7 :‬ء‬
‫‪#‬د ‪# & :#‬درا ‪ 1‬ف >‪#8# do 5F‬ت ا ر ‪€‬‬
‫إن ‪ D‬در ا ‪%(.‬ف ‪ J .9? @d7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ 7 F‬ة و‪ @d7 7 R QCj‬ا ‪%(.‬ف ‪@d7‬‬
‫إ‪ J .9‬ت ا ‪%U‬د ا ‪ .‬ر;‪ ، F‬و;‪ 6.7 M46‬د ‪ D @d7‬ر وا‪ [‚ 9‬أو أ‪%(.C +-E‬ف ‪ ، [ÅC7‬و‪6Cj‬‬
‫?‪ J .9‬ت ‪ h G‬أ‪ ،+“E‬و ‪%7 #d 6‬ض ‪M »(l‬‬ ‫‪ (R‬دت ا ‪ D‬در ‪ 7 c 6Cj‬ت ‪@d7‬‬
‫>{ﻩ ا ‪ D‬در‪:1‬‬
‫‪ b f0 -1‬ا ‪ bA#™0‬و > ‪#‬ل و&‪#4‬ر‪e%{ , #q¨T‬ت و‪J†D‬ات |‪:# ˜#‬‬
‫‪ O6G 6>8 M‬ن (‪ %‬ا‪ J 01‬إ‪ @A‬ا ‪ .‬ر;‪ #àlŒ I‬إذا أرد ا ‪%(.‬ف ‪{> @d7‬ﻩ ا‪ J 01‬أن‬
‫‪ l‬أ ‪ 3 ŒD.G‬ا " ‪ ،3K‬وأن ‪ [‚ 3 u !O 2z‬ا ‡>‪:‬ت وا‪+“~1‬ات ا ‪:‬ز •دا‪ @d7 sK‬ا ‪sJ‬‬
‫ا م ‪:#A . G‬‬ ‫ا ‪ ¤ 0Æ‬و‪ (Â‬ذ • ‪ M46‬أن ‪ s .‬ا ‪ .‬ر;‪I‬‬
‫ر;‪ I‬ذوي ا ‡>‪:‬ت ‪ D G !h8‬ا ‪ u‬ل ‪ L[r‬إ‪ . @A‬ى ا ‡>‪:‬ت ا ‪:‬زم ا ‪. >%‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر;‪ I‬ذوي ا ‡>‪:‬ت ا ‪:‬ز ‪ 3K " C‬ا ‪ D G [Ž C- a ST‬إ‪ L[r E‬ا‪+“~1‬ة ا (‪C6‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪:‬ز ‪ M 01‬أداء ا (‪.!6‬‬

‫‪% ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪8 ،2‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ص ‪.136 -132‬‬ ‫‪ ، 9‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارأ‪c‬‬ ‫‪ l7 1‬ا ‪ ،Ö 9 L;%4‬دارة ا ‪ h U‬وا‬

‫‪54‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫&‪a 1‬ت داء‪:‬‬ ‫‪-2‬‬


‫ة ‪#$‬‬ ‫إن إ ‪ Uf‬ض ( ل ‪8‬داء ‡¶‪ J 9 @d7 %‬ا ( ! إ‪ @A‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬أ‪J I c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ .‬ج ‡دي إ‪ @A‬ر ‪ UE 2‬ء ‪.s‬‬
‫‪LZ‬‬ ‫‪9 M‬‬ ‫‪ 7 6‬ت ‪ .‬ر^‬ ‫‪% 8 L‬اد إ‪@A‬‬ ‫إن ( ‪y‬ت ‪8‬داء ‪@d7 7 R‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ CP‬ب ‪ 9 @d7 7 6 !O‬ة‪.‬‬
‫‪ u C‬ل ‪% • G‬اد إ‪ @A‬ا ‪ .‬ى‬ ‫ا ‪:‬ز‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪F‬‬
‫( ‪y‬ت ‪8‬داء ‪ #$ 7 R‬و&‪ 2‬ا “‪+‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ CP‬ب ‪.!6(C‬‬
‫ً‬
‫إن ( ‪y‬ت ‪8‬داء ‪ M46 c +“.(R‬أن س ‪ UE sG‬ءة وإ ‪ J .‬ا ( ! ‪7 a 6‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫وإدار; ‪.‬‬ ‫‪ G .E @d7‬ا ‪ .‬ر;‪%‬ا ‪ s 7 UC.f‬وا ‪ ST‬د ‪%x‬ق ‪s. 6‬‬
‫‪#4 -3‬ر ا ^ ‪#‬ءة‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ +“.(R‬ر;‪ %‬ا ‪ U4‬ءة ‪ D‬را ‪ D M‬در ا ‪%(.‬ف ‪ J .9? @d7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ . ، F‬ر;‪ %‬ا ‪ U4‬ءة‬
‫دة و‪,l #ƒ‬ن ا&‪ 2‬ا ة وا ‪#$ 3(z‬‬ ‫‪ u:v‬رأي ا ‪% #$ ¸¿K%‬ؤو‪:v s c‬ل ‪+‬ة ز‬
‫أ‪ .LQ 67‬وا (‪,G h:‬ن ر;‪%‬ا ‪ U4‬ءة و?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ . F‬د ‪:#d 6E‬‬
‫‪ +“.(R‬ا ‪ .‬ر;‪ %‬و‪ J .9? % . C c‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ; ‪ %QZ [Ž• ، 6Z 6C‬ا ‪€‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+“v #$‬ات و‪ Cc‬ك وا > ت ا ( ‪,C‬ن أ‪ i‬ء ‪ 6‬ر‪ c‬أ‪.LQ 67‬‬
‫‪,l‬ن ع ا ‪ .‬ر;‪ #$ & I‬ا ‪ CP‬ب ‪ . 2 %‬ى ‪8‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ º°‬ا ‪ .‬ر;‪ Ü %‬ت ا ( ‪,C‬ن ا ‪ CP‬ب ‪ 3K " L[— h%‬أ‪ @d7‬و ع ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪:‬زم ‪LQ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 3K " C LQC-¶ !lh‬ا‪ }1‬ة‪.‬‬
‫ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن ا‪ }1‬د أ‪ i‬ء ا (‪ !6‬و ى ا‪ (.c‬اد>‪L‬‬ ‫‪,l‬ن ا ‪ .‬ر;‪ %‬ى ا‪ J 01‬إ‪@A‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ !-‬و" ‪ 3K‬أ‪.+“E‬‬
‫(‪ C‬ت و‪+“v‬ات ‪ »(œ‬ا ( ‪,C‬ن ا { ‪ M‬أ ‪ z‬ا ‪+‬ة‬ ‫‪,l‬ن ا ‪ .‬ر;‪ %‬ى ا‪ J 01‬إ‪@A‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ C; x‬و ‪ CD L‬ا ‪ @d7 Q :v‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ CP‬ب‪.‬‬
‫‪ -4‬أداء ا ؤ ‪#‬ء ‪ )M‬ر‪# I ŠZ‬ءة ا ‪H &#1‬ن ‪ d0,‬ا«‪:pq‬‬
‫‪ +“.(a‬أداء ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء ‪ UE 2 % l Œ G‬ءة ا (‪ M !6‬أ>‪ D L‬در ا ‪%(.‬ف ‪ J .9? @d7‬ت‬
‫ا ‪ !j‬ا ‪ L[´ 6K‬وا ‪;%x M7 QJ:7 M46 ST‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ IF œ F‬أن ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء ‪L[‚46‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ ¸¿K% ،I‬ا ‪ 7 %¶ l‬دة ‪% !6(œ LC‬ؤو‪ s c‬ودر‪ J‬إ ن ‪ ،sC6( L[‚ !j‬و ‪ #àlŒ‬أن‬
‫` ا ‪ #$ 3(z‬ا ‪%‬ؤو‪,c‬ن و ع‬ ‫‪ O‬ن ‪ . s C7‬ى أداء ا (‪ ،!6‬و^ ‪Q œ s 46 #A .‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ CP‬ب ‪.LQ‬‬

‫‪55‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ -5‬أداء ا ‪0 &#1‬ن أ‪ & )M p g T‬ى ‪# I‬ء«‪ )M pq‬ا ‪: 1‬‬


‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪:‬زم ‪¼. s‬د ‪ @d7 sC67‬ا ‪sJ‬‬ ‫‪ +“.(a‬ا ( ! ‪ > s U‬أ‪ h‬ر ‪%‬د ‪@d7‬‬
‫‪ ،!6E8‬و;‪ %( M46‬ذ • ‪ 7 6.J? ;%x M7 Q œ‬ت ا ‪‡ > (a ST‬ول ا ‪ .‬ر;‪2 I‬‬
‫ا ( ‪,C‬ن أ ‪%(.C LQ U‬ف ‪ @d7‬ا‪ #í‬ا ‪8 #$ 3(z‬داء وا ‪ . G QJ:7 M46 ST‬ر;‪ I‬و‪L> R‬‬
‫ا‪ 6.c‬رات ?‪ D .c‬ء ا ‪,C (C !c% ST‬ن ‪ #$‬ا ‪%(.‬ف ‪ @d7‬ع ا “‪+‬ا ا ‪ J . ST‬ن إ ‪2 % [Å‬‬
‫‪8‬داء‪.‬‬
‫‪#4 -6‬ر ا ‪ -w‬وأ‪C 8‬ة ا ‪: ,#Q‬‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪% œ F‬ط أن ‪ O‬ن‬ ‫‪ M +“.(R‬ا ‪ !K c‬ا ‪ 6.7? M46 ST‬د ‪#$ [ÅC7‬‬
‫ً‬
‫‪ ½„(6G C C‬أن ‪ b‬ول ا (‪ s.C6J #$ !6‬و ‪ ،sC DU‬وأن ‪ b‬ول ‪ .‬ى ‪8‬داء ‪ C6J‬و ‪: DU‬‬
‫ً‬
‫‪ J 9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ع‬ ‫أ ‪ ، z‬وا ا‪ 2h‬أن ‪ QJ‬ز ا ‪‡ ÿ.U.‬ول إ‪ @A‬در‪+,lE J‬ة ‪M7‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫‪# TJH Nc -7‬م ا ‪ 1‬و™ و‪:•Z‬‬
‫‪ Z €~’.‬م ا (‪ #$ !6‬ا ‪ #$ 6Z‬أ‪y 6.9? 9‬ت ‪ £‬و‪: Qz(Â‬‬
‫إ‪ 7‬دة ‪ L Z‬ا ‪ !OE 6Z‬أو ‪ J‬ء ‚[ ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ u‬ور ‪ h‬ا ‪,‬ن أو ا‪ J ¤K‬ة ‡‪ @d7%i‬أ‪ 67‬ل ا ( ‪,C‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ f.c‬ام أ‪ J I c‬ة ‪ #$‬ا (‪ !6‬أو إ‪%J‬اء ‪: (R‬ت ‪ LZ #$‬ا (‪ !6‬أو ‪%x‬ق ‪8‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫و> ك ‪ D‬در أ‪%v‬ى ‪%(.C‬ف ‪ J .9? @d7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و ‚[ ا ‪ Z9:‬أ‪ i‬ء ¼د ا (‪!6‬‬
‫‪8 3(z‬داء( ?‪ F.c‬ت وا ‪:G‬ت و?‪ l.v‬رات و ‪ ! C‬ا ‪ !j‬ودرا‪c‬‬ ‫‪P‬‬ ‫)‪b‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪%‬وا ‪:}ô‬ت‪.‬‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪M4 ، F‬‬ ‫إن ا ‪ D‬در ا {‪ j‬رة أ‪:7‬ﻩ ‪ @d7 E%‬ا ‪ Ü¿l‬ا ا‪#$ Cv‬‬
‫‪ M L]% G‬أ>‪ @d7 #àlŒ [— 6‬ا ‪% 6Z‬ي ا ‪ D‬در ا‪ ~1‬ر‪ J‬إ‪ I J @A‬ا ‪ D‬در ا ا‪، Cv‬‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫وا‪ }1‬ول )‪,l (8-I‬ن ا ‪ D‬درا ا‪ Cv‬وا‪ ~1‬ر‪#$ J‬‬

‫‪56‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا‪ E:‬ول )‪# & :(8-I‬در ‪#8# do‬ت ا ر ‪€‬‬


‫‪#D‬رج ا‬ ‫دا‪ D‬ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫ا ر^ ن ‪ 6Z #$‬ت أ‪%v‬ى‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا ر^ ن ا ‪ C6.‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+“v‬اء ا‪ bc‬ر; ن ‪ v‬ر‪ J‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا ‪ %‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا د‬
‫راء ا ‪ .‬ى ‪.@d78‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ (6}1‬ت ا ‪. Q‬‬ ‫ا ‪+, -.‬ات ‪ #$‬ا ( ‪,C‬ن ) ‪ :!/‬ا ‪ ¿ (.‬ت ‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+“v‬اء ا‪ bc‬ر; ن ‪ v‬ر‪ J‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪ }1‬ة وا ‪ h+‬ت(‪.‬‬
‫ا ‪ C‬ا‪ ¤K‬ا‪. O01‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا ‪+, -.‬ات ‪ #$‬ا " ‪. U‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪1‬‬
‫ا ‪+,-.‬ات ‪8+, ( #$‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪+, -.‬ات ‪ #$‬ا ( ات‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%¶‡ ! C‬ات ا ‪ U4‬ءة ) ‪ :!/‬ا ‪3h .‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪ ،¤ CD.‬و ‪%‬ا‪ lh‬ا‪ }1‬دة( ‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫ا ا ‪,‬ن و ا ‪ ()% b‬ت ا‪O01‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا ‪. 6Z‬‬ ‫ا ‪+,-.‬ات ‪ #$‬ر‪c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪+“v‬اء ا‪ bc‬ر; ن ‪ v‬ر‪ J‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ C67‬ت ? ج و?‪ .c‬اذ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ ~1‬ر‪. J‬‬ ‫ا ‪ M `-z‬ا‬ ‫‪-‬‬ ‫ا ‪ #$+,-.‬ا ‪ !O Q‬ا ‪.S– Z .‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪ `-z‬ا ‪ :!/ ) Sõ l‬ا ‪c‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ة‪.‬‬ ‫‪ .‬ت و‪ v‬ت ‪J‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪%-6‬ا‬ ‫و?‪ D.h‬د‬ ‫‪ ! C‬ا خ ا ‪ :!/ ) S– Z .‬ا ‪ O‬وي‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪.( .‬‬ ‫وا ‪ ،I -.‬دوران ا (‪ ،!6‬وا‪ 01‬ادث(‪.‬‬
‫‪Geri E. McArdle, Training design & delivery, 2nd edition, American society for‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪training & development, USA, 2007, P 84.‬‬

‫‪57‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪p‬ا ر‬ ‫ا ‪:!"#$‬‬ ‫ا'‬


‫أو‪ % O :a‬اف ا ر ‪€‬‬
‫و (‪ >8 %‬اف‬ ‫‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ #$ F‬ا ‪ (R 6Z‬ا ‪ 7‬ة ‪. c c8‬‬ ‫إن‬
‫د ا ‪ Q‬ف ‪ & #$‬ء ا ‪ €‬ا (‪ #$%‬أو ا ‪ Q‬ري ا ‪%‬اد‬ ‫ا ‪:v M Q] CG @ö .‬ل ا “‪ ، +‬إذ‬
‫‪ .1s] CG‬و)(“‪ >8 M7 +‬اف ا ‪ .‬ر;‪ [Ž¼G F‬ا ‪ K .‬ا ‚[ ‪ K‬ا ‪ I ST‬أن ‪ !D‬إ ‪ [Å‬ا ‪ .‬رب ‪M‬‬
‫> ‪.2‬‬ ‫ا ‪ 9‬ا (‪ ، %‬وا ‪ Q‬ر; و‬
‫‪ -1‬أ‪0T‬اع أ‪ %‬اف ا ر ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ >8 L‬اف إ‪ i:i @A‬أ اع ر‪: #d 6E ¿K‬‬ ‫‪M46‬‬
‫‪#%#n (JH Nc -1-1‬ت‪:‬‬
‫و> ‪+, a‬إ‪ @A‬ا ‪ .(a +, -R #$ l]%‬ﻩ ا ‪ .‬ر^ ن‪ ،‬أو آرا‪ #$ L[Î‬ا (‪ ،!6‬أو ‪• L>%‬و ; ت‬
‫ا (‪ ،!6‬أو ‪ I c• L[\: zU.‬ا (‪ [ÅJ #$ : (R S„(R h 6E .!6‬ت ا ‪ .‬ر^‪,‬ن وآرا‪ L[Î‬و‪h‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ S„(R‬أ ‪+, -R z‬ا و ‪%; P‬ا ‪ #$‬ا ‪%D.‬ف ا ‪ |j C‬ا ‪ !l‬إن ‪ w c‬ا ‪%Z‬وف‪ ،‬و‪ S„(R‬أ ‪Ü [\ z‬‬
‫ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ‪ !l .‬آراء ‪ J‬ة أو "‪%‬وف ‪ J !67‬ة‪.‬‬
‫‪ pO 4 -2-1‬ا ‪: Z 1‬‬
‫إن دم ا (‪ ، %‬و‪ q‬ن >{ﻩ ا (‪ ، %‬أو "‪ Q‬ر ‪ J C D9‬ة ‪ M‬ا ( رف وا (‪ C‬م “‪+‬ر‬
‫ً‬
‫ر;‪ [— R F‬ف ‪ L‬أ‪ 9‬ث و‪ !u‬إ ‪ s‬ا ‪ .‬م ا (‪ ،S–C‬وذ • ا‪ bc‬دا إ‪ @A‬ان‬ ‫ا م ‪+“G‬ا‬
‫و ‪.LQ 67• LQ‬‬ ‫‪ 2 c‬ارك ا ( ‪,C‬ن ‪;%x 2 c #$ L> U‬‬
‫ا ـ ـ‪#‬رات‪:‬‬ ‫‪-3-1‬‬
‫دة‪ ،‬و‪ +, R #ƒ‬إ‪ @A‬إ ‪ O‬إ‪ f.c‬ام ا (‪| lP !O œ %‬‬ ‫‪ . h‬ج ا ‪ .‬ر^ ن إ‪ Q @A‬رة‬
‫ً‬
‫‪ 66C‬ر‪ c‬ا (‪ ، C( !6‬أو ‪ ،sCj !01‬أو ‪%; P.‬ﻩ‪ ،‬و ‪%G E%‬ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ [\ ST‬ف إ‪ @A‬ر ‪2‬‬
‫‪،sC67 I‬‬ ‫ا ‪ Q‬رات ‪ Pv ¤ & @d7‬ات ا (‪ Pv !6‬ة ‪ PfG‬ة و^‪ ! DU.‬زا‪@d7 E% 6E ، K‬‬
‫و ‪ ،sC67 I y‬و‪ @d7‬ا ا‪ 3h‬ا ‪ UC.f‬و‪ ( lx‬ا ‪%D.‬ف ‪ ،! DU. G 3h !j #$‬و‪@d7‬‬
‫‪ M46‬ا‪ f.c‬ا ‪ M s‬ارد ‪ UC.f‬وأ‪ Cc‬ب ?‪ f.c‬ام ‪.! DU. G‬‬

‫‪ 69 L" j+,zv 1‬د‪,c ،‬ن ‪ Ic j‬ا‪ lc 2J% ، ¶%~1‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.132‬‬


‫ا ‪ 7 lP‬وا ‪ 4c ،% Œ‬ر; ‪ ،2005 ،%D ،‬ص ص ‪.318 ،317‬‬ ‫‪ Ö 9 6 2‬ا‪ }×1‬زي‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬دارا ء‬
‫‪ 3‬أ‪ ،%> 69‬إدارة ا ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ارا‪ 4c ، ( }1‬ر; ‪ ،2007 ،%D ،‬ص ‪.471‬‬

‫‪58‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ L‬آ‪ >•%v‬اف ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪:1#ƒ‬‬ ‫و> ك‬


‫‪ % -1-1‬اف ا ‪#1‬د‪ : O‬و‪ #ƒ‬أ> اف ‪ 7 R‬ا ‪%6.c #$ L Z .‬ار ‪y (6G‬ت ا ‪ U4‬ءة ا (‪ .‬دة‬
‫و ‪ L 7‬ا رات وا ‪ Q‬رات ’‪ U0‬ظ ‪. [Î G @d7‬‬
‫دة ‪ [‚ |q (R‬ا ‪ 6Z‬و ‪QC C‬‬ ‫‪ % -2-1‬اف ‪ 9:‬ا }^‪e‬ت‪:4 M7 3 4. :‬ت‬
‫ودرا‪ c‬أ‪ [r lc‬ودوا (‪+, . Q‬ا ‪%Z‬وف ا ‪. [ÅC7 IC-.C lc‬‬
‫أ> اف ]‪+,‬‬ ‫‪ % -3-1‬اف (‪#‡ ,‬ر أو (‪ ,‬ا> ‪ :‬و‪ M +“.(R‬أ‪ @d7‬ا ‪ Q‬م و\[ ف إ‪@A‬‬
‫ً‬
‫‪ ,6‬ا‬ ‫آ ق ‪ l a L‬ا ‪ !u .‬إ ‪ [Å‬و‬ ‫‪ 7‬د و ‪%4.l‬ة ‪ . 6G 2U %‬ى ‪8‬داء‬
‫ً‬
‫وا‪ 0°‬و ‪ !~’f‬ا ‪ .‬ازن و ‪% 4‬ا‪ 6}1‬د وا ‪%‬و ‪,‬ن و ‪ 2CP.‬إ‪ @A‬ا‪ v 3h‬ر‪ (C h‬دة و ث‬
‫‪ #$ C~’v‬ا ¼ ف‪.‬‬
‫وا ‪,l (6-I) !O‬ن أ> اف ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫ا }‡ )‪ :(6-I‬أ‪%‬ـ ـ اف ا ر‬
‫‪ %‬ـ ـ اف‬

‫ﺗ ـ ـ ـﻨـ ـﻈ ــﻴﻤﻴﺔ‬ ‫ﺣﻞ اﻟﻤﺸ ــﺎﻛـﻞ‬ ‫إ‪ ,‬ـ ا> ـ ـ‬


‫‪ -‬ا‪sJ .‬‬ ‫‪ -‬ر;‪ I‬ا ( ‪,C‬ن ‪@d7‬‬ ‫‪ 2h‬ا ‪:4‬ت ‪!lh‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪%4.‬ر ‪M‬‬ ‫ا‪ M 01‬ا ‪ O‬وي‬ ‫‪ 9‬و‪[Ù‬‬
‫ا ‪:G‬ت‬ ‫‪ -‬ر;‪ I‬ا ‪, %‬ن ‪@d7‬‬ ‫‪ -‬دورات ‪ l‬ء ‪%‬ق‬
‫‪ -‬دورات ‪@d7 P Œ‬‬ ‫? ‪y D‬ت ’‪M 0‬‬
‫إ‪%J‬اءات ا ‪:‬‬ ‫ا (‪ 2 !6‬دارات‬
‫ا‪L Z‬‬

‫‪V S P Rao , Human resource management: text & cases, 2nd edition, Excel books,‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪2005, P 199.‬‬
‫‪ f -2‬ـ ـ‪ % ˜#‬اف ا ر ‪: €‬‬
‫و; ‪ I‬أن ‪ D‬غ ‪ >8‬اف ا ‪ .‬ر;‪ – |j Cc !O¶ #$ F‬إ‪%J‬ا‪[‚ º®. ½T9 sc h M46 |Ï‬‬
‫‪ ( 8‬ل ا ‪ E C‬ا ‪ M 2h . ST‬ا ‪ .‬رب ا م ‪ . @d7 ! E ، [r‬ج ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬و) ‪ #$ b‬ذ •‬
‫إ‪ 3;%(R @A‬ا ‪ .‬ر;‪ Cc #$ +,-R" s ¼G I‬ك ا ‪%U‬د ا ‪ .‬رب"‪ .‬و‪ 7‬إ‪ 7‬اد ‪ >8‬اف ‪|j Cc !O¶ #$‬‬
‫‪%‬ا‪:2#d @¥‬‬
‫أن ‪ l‬أ ‪ > !j‬ف‪ s.Z9: M46 |j Cc !(UG ،‬و‪.sc h‬‬ ‫‪-‬‬
‫أن ‪ M6z.‬ا ‪ Q‬ف إ¶ رة إ‪ . @A‬ى ‪ UE‬ءة ‪8‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ M 9 1‬أ‪ 69‬ا ‪ lc 2J% ،|q (P‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.166‬‬


‫‪ ¸U 2‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.318‬‬

‫‪59‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫أن ‪ M6z‬ا ‪ Q‬ف إ¶ رة إ‪ @A‬ا ‪%Z‬وف ا ‪8 [Å L.¿c ST‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬


‫أن ‪¼G C(.‬داء ا ‪ .‬رب‪ ،‬و ¿¸ ا رب‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫أن ‪ K . G `l %‬وا ‪ -‬ت‪ ،‬و ¿¸ ‪ C6( G‬ا ‪ .‬ر;‪ ) F‬ا ‪ Œ‬ط ا ‪ .‬ر;‪.(SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪# 0 g& -3‬ت ‪ %‬اف ا ر ‪: €‬‬
‫‪1‬‬
‫د و ‪ D‬غ ‪ >8‬اف ا ‪ .‬ر;‪+“7 ، F‬ا ‪ ; .‬ت ا ‪: .‬‬
‫‪0 g& -1-3‬ى ا †‪TJ‬ـ ـ‪:•&#‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ Cl ،I‬ر و;’~‪ >8 €‬اف ا ‪ C9%‬وا ‪ ، C DU.‬و ¿¸‬ ‫‪ > (a‬ف ‪ 7‬م “‪+‬‬
‫‪%z G‬ورة أن ‪ D‬غ ‪ ،|j Cc !O¶ #$‬و;‪ M46‬أن ‪%U.‬ع ‪ M‬ا ‪ Q‬ف ا ( م ‪ 7‬ة أ> اف ‪#$ C DU‬‬
‫‪ >Y 2 6 #ƒ‬اف ا ‪ !O E C‬دة‬ ‫¶‪– |j Cc !O‬إن و‪ J‬ت‪ -‬وا ‪ O. ST‬ن ‪ #$‬ا‪01‬‬
‫ر;‪ M F‬اد ا “‪. +‬‬
‫‪0 g& -2-3‬ى ا ـ ـ‪#‬دة ا ر ‪: €‬‬
‫‪ D‬غ ‪ !O‬دة – ‪ M‬اد ا “‪ > – +‬ف ‪ ،|j Cc‬و;‪%U.‬ع ‪ >8 s‬اف ا ‪ 6C C DU.‬دة‬
‫ا ‪ .‬ر;‪%U. Li . F‬ع ‪ > – s‬ف ا ‪ 9‬ة – ‪ >8‬اف ا ‪ C9%‬ا ‪ ، C DU.‬و‪ #ƒ‬ا ‪• G C(. ST‬داء‬
‫ا ‪ #d - b‬ا ‪ .‬ر;‪ ،SV‬وا ‪ h M46 ST‬س ‪{> 7 s J%f‬ﻩ ا ‪. C9%‬‬
‫‪ z‬ـ‪>0®0& O :# T#‬ـ ـ‪#‬ت ا †‪ •&#TJ‬ا ر ‪ˆ‰‬‬
‫ا ‪ Q‬ف ا {ي و&‪ M 2‬أ‪sCJ‬‬ ‫‪ 7 & %D9 L.‬ت ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ M46 ½T9 SV‬أن ‪.‬‬
‫ا‪ #í‬ا ‪#$ 3(z‬‬ ‫ا “‪ ، +‬و;‪ M46‬ا ’} ء إ‪ @A‬ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء ا ‪ M;%¶ l‬أو ا ( ‪,C‬ن أ ‪%( LQ U‬‬
‫ا (‪ !6‬و ‪ 7 & ,E%‬ت ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪{> @d7 SV‬ﻩ ا ا‪ ،#í‬و;‪ U.c? M46‬دة ‪+“v M‬ات إدارة‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ #$ G‬إ‪ 7‬اد ا “‪+‬ا ا ‪% 2 [r b‬ا‪ 7‬ة إ‪:.v‬ف ا ‪%Z‬وف‪% 2 ،‬ا‪ 7‬ة أ‪ J‬اء‬
‫‪ .‬و;‪% #àlŒ‬ا‪ 7‬ة‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ L > U @d7 SV‬إدار; و ‪ Q‬رات ‪ E Cc‬و‪ h:7‬ت إ‪q‬‬ ‫ا “‪+‬‬
‫?‪ l.7‬رات ا ‪ #$ .‬ول & ‪ 7‬ت ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪:2SV‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ ! C b‬ا ‪ 7 & 6C | P‬ت ا ‪ .‬ر;‪ I • { F‬أن ‪ O‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬ر‪ l ، J‬أ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ . Li !Qc• G‬رج إ‪ I(u8 @A‬و ‪ M‬ا‪ I }1‬ا ‪%Z‬ي إ‪ @A‬ا‪ I }1‬ا (‪.#d6‬‬
‫ا ‪C7 U‬‬ ‫ع ا & ‪ 7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪:v {U bc ST‬ل ا م ا ‪ .‬ر;‪ SV‬ا ا‪. 9‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪. ; b‬‬
‫و&‪ 2‬ا & ‪ 7‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ . ST‬ج إ‪ ,E% @A‬ذ>„‪ #$ S‬أول ا م ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫ع ا ر^‪,‬ن ‪:v‬ل ا م ا ‪ .‬ر;‪ SV‬ا ا‪ 9‬إذا ‪ j‬ن ذ • ‪. 46‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%‬ا‪ 7‬ة ‪ { U‬ا ‪ lP.‬ت ا (‪ I 7 C6‬ا‪ I }1‬ا ‪%Z‬ي ‪%¶ l‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ¸U‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.318‬‬
‫‪2‬‬
‫‪% ŒC‬و ا ‪ .‬ز)‪8 ،2‬ردن‪ ،2008 ،‬ص ص ‪.128 ،127‬‬ ‫‪ D7‬م ‪ M 9‬ا ( ي‪ ،‬إدارة ا ‪ 6Z‬ت ا ‪ ، h U‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‪%‬ا‬

‫‪60‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫أو ‪ P7ŠG‬ء ‪+‬ات‬ ‫ا‬


‫إ د ع ‪ M‬ا ‪+‬و;‪ ¤‬ا ‪ M S…†U‬و‪ ;%x M7 %vÞ wh‬ا ; رات ا‬ ‫‪-‬‬
‫را‪,G 9‬ن ‪ CJ !j‬وأ‪%v‬ى‪...‬ا‪.¯1‬‬
‫‪ :#$ #z‬إ‪ D‬ـ ـ‪#‬ر ا ‪ A# 0‬ا ر ‪€‬‬
‫‪ C c G D‬ذ • ا ‪ ` c‬ا {ي ‪ s f. a‬ا رب ‪ s7 & s&%7 #$‬ا ‪ .‬ر;‪SV‬؛ أي أ‪[Ž‬‬
‫‪ •C‬ا ( ات وا ‪ C.‬ت ا ‪ ! #$ LQ R ST‬ا دة ا (‪ 6C‬و ‪ ! u‬ا ‪ L > U‬وا ( ‪ |q‬و;‪CP‬‬
‫ً‬
‫‪ [ÅC7‬ا‪ Lc‬ا ‪ 7‬ات ا ‪ .‬ر;‪ F‬و ‪ b‬ع >{ﻩ ا ‪ !K c‬ا‪ .G‬اءا ‪ M‬ا‪ f.c‬ام ا ‪ +,¶ lP‬وا ‪LC‬‬
‫ً‬
‫‪Š % 8‬ن إ‪ .v‬ر‬ ‫وا ‪ C‬ح ا ‪ C .‬ي و ‪%‬ورا ‪ U G‬ت وا —[ ء ‪ %6 ‡ G‬ا ‪ .|q ; UC.‬و‪9 #$‬‬
‫ا ‪ C c‬ا ‪ 7 @d7 3h . lc‬ة إ‪ l.7‬رات ‚[ ‪:1‬‬
‫?‪ l.7‬رات ا (‪ C6‬وا ‪ M6i #$ C/6.‬ا ‪ C c‬و‪ Q6 6D x Â‬و‪ 7‬د ا ‪ .‬ر^‪,‬ن و ى‬ ‫‪-‬‬
‫ا “‪. +‬‬
‫?‪ l.7‬رات ا ‪ . 6G C(.‬ى ا دة ا ‪ .‬ر;‪ k 9 F‬أن ‪ M +,/E‬ا ‪ !K c‬ا ‪ .‬ر;‪y h F‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ . 2 lP‬ى ا دة ا (‪ 6C‬و‪. [\ C( ! C R‬‬
‫?‪ l.7‬رات ا ‪ G C(.‬رب ‪ !/‬ى ‪ h‬رة ا رب ‪ @d7‬ا‪ 6(.c‬ل ‪ •C‬ا ‪. C c‬‬ ‫‪-‬‬
‫?‪ l.7‬رات ?‪ D.h‬د و ‪ •C M6i #$ !/6.‬ا ‪ C c‬و ى ‪ 2 [Å 6‬ا ‪ ,‬ا ا (‪ 6.‬ة‬ ‫‪-‬‬
‫‪{Q‬ﻩ ‪%]8‬اض‪.‬‬
‫را…‪1‬ـ ـ‪ :#‬أ ‪ #‬ا ر‬
‫‪ @d7‬ا ‪ (R M L]%‬د ‪ I c8‬ا ‪ M46 ST‬ا‪ f.c‬ا ‪ #$ Q‬ل ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ y‬أ ‪ M s‬ا ‪LQ‬‬
‫‪ Z9:‬أن >{ﻩ ‪ G w ¿ I c8‬ا‪ Qz(l !K‬ا ‪ M46 k G »(l‬ا‪ f.c‬ام إ‪ 9‬ا> أو‬
‫‪s s‬‬ ‫‪ O Qz(œ‬ن ا ‪ !G %v£ »(l‬أن ‪ f.c? [‚ !O‬ام ا‪ ~1‬ص ا {ي ‪ M46‬أن‬
‫أ ‪ !z‬ا ‪ 6E K .‬ا ‪ M46 s‬ا‪ f.c‬ام أ‪ M +-E‬أ‪ Cc‬ب وا‪ #$ 9‬آن وا‪ C67 #$ 9‬ا ‪ .‬ر;‪{> I‬ا‬
‫‪ Z9: 2‬أن ‪ C67‬ا‪ .v‬ر ‪ Cc8‬ب ا ‪ .‬ر;‪ !G 2 CQc w ¿ SV‬إ‪ 7 @d7 6.(R [Ž‬ا ! ‪ 7‬ة‬
‫ا ‪:3#A .‬‬ ‫‪ @d7 Q6‬ا‬ ‫‪ 7‬ا ! ‪ ! zU #$ L4 .‬أ‪ Cc‬ب ر;‪ @d7 SV‬آ‪ ،%v‬و;‪M46‬‬
‫‪0> -1‬ا& إ"‪:)FO # , u 1 T#g‬‬
‫ا ر‪HB‬ن‪ ،L[\:>‡ :‬و‪+“v‬ا\[‪ ،L‬و‪ ،LQ6 h‬و‪.L[\ D~ß‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا (‪+“v ، 6C‬ا\[‪ 7 ،L‬د>‪ ،L‬دا ( —[‪ .C L‬ر;‪ . ، I‬ى‬ ‫ا ر‪HB‬ن‪ L[\ UCv :‬ا ‪/‬‬ ‫‪-‬‬
‫ذ‪ L[Î j‬وأ‪ 67‬ر>‪.L‬‬

‫‪ 6C‬ارد ا ‪ ، ;% F‬ا ‪ I.4‬ا‪ #Ì }1‬ا‪ ،2009 ،%D ،k 01‬ص ‪.407‬‬ ‫‪+ 4‬و‬ ‫‪ 6 1‬ا ‪ ،#$+,D‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ #$ ! O.‬دارة‬
‫‪ ¸U 2‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.412‬‬
‫‪ % ŒC‬وا ‪ .‬ز)‪8 ،2‬ردن‪،2004 ،‬‬ ‫‪ J 3‬دت ‪ 7‬ت ‪ P7‬ي‪ ،‬دارة ا ‪ 6 C(.‬و?¶‪%‬اف ا ‪ G+‬ي‪ :‬أ‪ Q u‬و ‪ ، [\ lP‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا ‪/‬‬
‫ص ‪.224‬‬

‫‪61‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪0> -2‬ا& ‪ % , u 1‬اف ا †‪ •&#TJ‬ا ر ‪:ˆ‰‬‬


‫و>{ﻩ ‪ >8‬اف ‪ | %‬إ‪ @A‬ز; دة (‪ C‬ت ا ر‪,E‬ن أو ‪ Q 6‬را\[‪ ،L‬أو ‪ %; P‬ا > \[‪ L‬أو ‪E%‬‬
‫ً‬
‫‪ @d7‬أي ‪,.7 6‬ن ‪{> M‬ﻩ ا ( ‪ ،%u‬أو ‪. ( 6J [ÅC7‬‬
‫‪ -3‬ا ‪01‬ا& ا ‪#‬د‪ O‬و ‪=% $‬ﻩ ‪:)M‬‬
‫ا ‪ wh‬ا ‪ +“C €Df‬ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%‬ا ارد ا د ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ %‬ا ‪: Q b‬ت ا ‪ .‬ر;‪ 7 h M F‬ت و ( ت وو‪.!K c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪0 & -4‬ى ا ‪#‬دة ا ر ‪: €‬‬
‫و;‪{> C(.‬ا ا ( ! ‪ G‬ع ‪ .‬ى ا دة ا ‪ .‬ر;‪ F‬و>! ‪ #ƒ‬دة ‪ @d7 ID‬ان (‪,‬ن‬
‫أو أ‪ [Ž‬دة ذات ‪ 7 M {v‡ ( lx‬د ‪ M‬ا (‪ C‬م‪.‬‬ ‫‪ lc j‬أو ا‬
‫‪0> -5‬ا& ‪# , u 1‬دئ ا ‪:p 1‬‬
‫‪ I J M‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ ;%U ،‬ا ‪،L C(.‬‬ ‫و ‪ :#d 6 QD ~’ M46‬ا ا ( ‪ ،‬ا ر‪ E‬ا ‪(U‬‬
‫ا ‪ {-.‬ا ‪%‬ا‪... (J‬ا‪.¯1‬‬
‫ت ‪ !O c c8‬أ‪ Cc‬ب ‪{> M‬ﻩ ‪k 9 M I c8‬‬ ‫وا‪ }1‬ول )‪ º° (9-I‬ا‬
‫ا‪ €K D~1‬وا ا ‪ ،‬ا ‪:4‬ت‪%¶ ،‬وط ح ‪ Cc8‬ب‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا ر‬ ‫ا‪ E:‬ول )‪ :(9-I‬أ ‪#‬‬


‫| وط ‪•d#nT‬‬ ‫&}^‪• e‬‬ ‫&‪C‬ا‪#O‬ﻩ‬ ‫أ‪• A# D p%‬‬ ‫‪0‬ب‬
‫&‪%‬ذو ‪LC7‬‬ ‫‪ D.h‬ر‪ @d7‬ا (‪ C‬ت‪،‬‬ ‫‪ ! u‬ا (‪ C‬ت ‪% q‬ا (‪ #$ %‬و‪wh‬‬ ‫ا ‪ ®#‬ات‬
‫] ;‪%‬و‪ h‬رة ‪@d7‬‬ ‫ا¶ ‪+‬اك ا ‪ .‬ر^‪,‬ن &‪! å‬‬ ‫‪ M‬ا &‪%‬إ‪ ! Ch @A‬و ‪zUf UCO‬‬
‫ا‪!u .‬‬ ‫( د ‪+,lE‬‬ ‫ا‪M;%& 01‬‬
‫& ع > م‪ ،‬رب‬ ‫ا‪ }1‬ل ا ‪%Z‬ي أو‬ ‫ا¶ ‪+‬اك ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪u% ،‬‬ ‫‪¼ k G‬‬ ‫ا ‪#}Q#‬ت‬
‫‪ . ،LZ‬ر^ ن‬ ‫ا‪ 7 ،SV }1‬م ازن‬ ‫ا ‪ l ،+,l(.‬دل ‪ O 8‬ر‬ ‫‪[Ž¼ œ 3C.f‬‬
‫‪ 6.Q‬ن‪.‬‬ ‫‪%‬ص ا ش‪.‬‬ ‫‪£‬راء ‪,G‬ن ‪ 7‬د ‪M‬‬
‫ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪.‬‬
‫& ع > م‪،‬‬ ‫ا ‪ wh‬وا‪Q}1‬‬ ‫ء ‪ 9 2c‬ل ز; دة ا (‪Ú c% ، %‬‬ ‫ا { ات‬
‫‪ G، JLZ‬ث‬ ‫وا ‪ 7 .3 O.‬م ‪%h‬اءة‬ ‫ا ‪ ،L > U‬أ‪ 9‬ث‬ ‫& ع > م‪.‬‬ ‫وا وات‬
‫(‪.‬‬ ‫ا ‪ l‬ث‪ ،‬ا & ‪ 7‬ت‬ ‫ا ‪ ;%Z‬ت‪.‬‬
‫ا‪. F }1‬‬
‫ا‪ l.v‬را “‪. +‬‬ ‫‪ #$ ! O.‬ا‪ D.v‬را ‪ ،wh‬ا ‪%4.‬ار‪ ،‬ا ‪ 3 O.‬و ا‪ Q}1‬د‪،‬‬ ‫‪%G‬‬ ‫ا ‪p 1‬‬
‫& ع (‪,‬ن‪ .‬ا ‪ h 2 LK:.‬رة ا ‪ .‬رب‪ .‬ا ‪ .‬دم‪ & ،‬ا ل ‪#$‬‬ ‫ا †‪•&J‬‬
‫دارة‪.‬‬
‫‪M l;%h CO‬‬ ‫ا ‪+,4U.‬ا ‪ ! C ،| P‬ا ‪ wh‬وا‪ #$ Q}1‬إ‪ 7‬اد‬ ‫‪CO ! C‬‬ ‫درا‬
‫وا‪ 2h‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‬ ‫ا‪y 01‬ت ‪ 7 ،‬م وا‪(h‬‬ ‫ا (‪ C‬ت‪ ،‬ا‪L401‬‬ ‫و‪. QJ:7‬‬ ‫ا‪a#9:‬ت‬
‫‪ »(œ‬ا‪y 01‬ت‪ 7 ،‬م‬ ‫ا & ‪lP ،#¥‬‬
‫‪ 69‬س ا ‪. Q »(l‬‬ ‫ا ‪ l‬دئ‪.‬‬
‫‪{ CO‬ب‬ ‫‪ 7‬م ا>‪ 6.‬م ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‬ ‫‪ 9‬د‪+,Dh i‬ة ا رة ‪ @d7‬إ‪ i‬رة ‪CÜc8‬‬
‫ا>‪ 6.‬م ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪:(œ‬ج ا‪ 01‬د‪. i‬‬ ‫ا ‪QJ ,E% ، 0Æ‬‬ ‫‪ Ãh‬و‪.á1 (R‬‬ ‫ا ‪0‬ا‪bQ‬‬
‫ا ‪ .‬ر^‪,‬ن وأ ‪ O‬ر>‪.L‬‬
‫‪:4‬ت ‪، C67‬‬ ‫‪ M‬ا ‪ 7%c !K‬ا ‪ ،+,4U.‬ا رة ‪ (œ‬ا ‪ M7 !K‬ا ا‪،2h‬‬ ‫‪j‬‬ ‫ـــــ ـــ‬
‫رب ‪ h‬در‪@d7‬‬ ‫‪ @d7‬ا ‪%D.‬ف‪ ،‬ا‪ bE‬ف ‪%f‬ج ا ‪ M »(l‬ا ‪.‬‬ ‫‪ ICP.‬ا ‪.wl‬‬ ‫ا ‪ 4‬ارات‬
‫ا ‪ L; .‬ا & ‪.#¥‬‬ ‫‪ Pv8‬ء ‪ G‬ر ‪.‬‬
‫&‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪+-E‬ة ا ‪ ،3 O.‬إ]‪ U‬ل‬ ‫‪, ;%‬ن ‪ [Å {f.‬ا ‪ +,4U.‬ا ‪ ،2)%‬ا ‪lP.‬‬ ‫ا ‪#‬ر ‪#‬ت‬
‫‪ c 9 ، (œ‬ب أو‬ ‫‪ »(œ‬ا (‪ C‬ت‪،‬‬ ‫ا (‪ ،#d6‬دة ‪M‬‬ ‫‪%h‬ارات ‪. (œ .‬‬
‫‪ Z‬م د‪h‬‬ ‫?>‪ 6.‬م ‪ I }1 G‬ا ‪.S–4‬‬ ‫ا (‪ C‬ت‪.‬‬
‫‪ C(6C‬ت‪.‬‬
‫ا ‪ ! 4 b‬ا‪. }1‬‬ ‫‪ x‬ل ?‪ 7 6.J‬ت‪،‬‬ ‫وا‪ (h‬ا ‪:4‬ت‪،‬‬ ‫أ‪ z7‬ء ‪ / l‬ن‬ ‫ا ‪E°‬ـ ـ‪#‬ن‬

‫‪63‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا‪ C01‬ل ا ‪ ،`c‬ا ‪ é‬اع‬ ‫ا ‪ ، h+ C Q6.‬ا ‪%Z‬ة‬ ‫‪:4‬ت ا (‪.!6‬‬ ‫و&‪#n‬‬


‫وإ‪ - q‬ل ‪ z78‬ء‪.‬‬ ‫ا ‪. 6‬‬ ‫(دارة‬
‫‪ I¿ %‬و ‪L Z‬‬ ‫ا ‪ wh‬وا ‪ Q‬د‪ 7 ،‬م‬ ‫ا ‪ ، lP.‬ا ‪:G‬ت‪،‬‬ ‫إ‪:P.c‬ع أ‪9‬‬ ‫ا ‪# C‬رات‬
‫‪2 !G ، J‬‬ ‫ا>‪ 6.‬م ا ‪.»(l‬‬ ‫ا ‪.¤;% b‬‬ ‫ا‪ 2h‬ا (‪.!6‬‬ ‫ا ا‪T‬‬
‫ا ‡و ‪,‬ن‪.‬‬
‫‪، C67 CO‬‬ ‫ا ‪ M7 (l‬ا‪ 01‬ة‬ ‫‪ Q‬رات ‪ D‬ل‪LQU ،‬‬ ‫‪ j‬ة ا (‪ h:‬ت‬ ‫‪$‬‬
‫أدوار دة‪،‬‬ ‫ا (‪ ، C6‬ا ‪%f.‬ج ‪M‬‬ ‫ا ‪ ¸U‬و‪.M;%v£‬‬ ‫‪#$‬‬ ‫‪q‬‬ ‫دوار‬
‫رب >‪.%‬‬ ‫ا ‪ ! /6.‬وا ‪.‬‬ ‫ا ا‪2h‬‬
‫‪ ;%6‬ت ‪!6 R‬‬ ‫‪ .‬رإ‪ c8 @A‬س‬ ‫ا ‪%(.‬ف ‪ @d7‬ا ‪¸U‬‬ ‫‪ h:7 €‬ت‬
‫ا ‪ L .‬ا {ات‬ ‫ا ‪%Z‬ي‪ Pv ،‬رة‬ ‫و‪ LQ ،M;%v£‬ا ا‪3h‬‬ ‫ا س و‪y 9‬ت‬ ‫ا ‪e&#1‬ت‬
‫‪ .6C‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪ 6 8‬ط‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪q‬‬ ‫ا {ات‪.‬‬
‫ا ‪ 7 Cx :2J%‬ض ﷲ ا اط وآ‪%v‬ون‪ ،‬دارة ا ( ‪ :‬ا ‪ ،L > U‬ا " ‪ ، P q8 ،3K‬دار ‪% ŒC Ö 9‬‬
‫وا ‪ .‬ز)‪ J ،2‬ة‪ ،‬ا ( د ‪ ،2007 ،‬ص ‪.161‬‬
‫‪ O :#g&#D‬ا ر‪0B‬ن ) ‪#x²‬ص ا =‪08# O @O‬ن ا ر (‬
‫ر;‪ G I‬ون ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ . ،‬ر;‪ I‬ا ‪ Q‬دف ‪ 7 6 @d7 E%‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ا { ‪L M‬‬ ‫‪%G J y‬ا‬
‫‪,‬ن‬ ‫ا‪ .v‬ر>‪ L‬و ‪ Pv‬رج و" ‪ Q L[r Eµ |U‬رات و (‪@d7 L> 7 R 6 Z %‬‬
‫أدا‪ #$ L[Î‬ا (‪ (œ !6‬ا ‪ .‬ر;‪ .I‬و;‪ L.‬إ‪ .v‬ر ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ‪ ¶% ;%x M7‬ت إدارا\[‪ L‬و ‪L[´%‬‬
‫ً‬
‫‪ l.7y‬رات ‪ J 9‬ا (‪ !6‬ا‪ #A 01‬وا ‪+‬ح ‪.1:l .‬‬
‫‪ %G L 6D 3C.f‬ا ‪ .‬ر;‪:.vŠG I‬ف ‪% 8‬اد ا { ‪ ¿c M‬ر‪ j‬ن ‪ .6E s‬ر^‪,‬ن‪y‡> ،‬ء‬
‫‪ M46‬أن ‪ O‬ا‪ C 7 :‬ن ‪ J‬د أو ‪ C 7‬ن ‪ #$‬ا‪ ~1‬؛ إدار; ن ) ‪¼G‬ي ‪ M‬ا ‪ ; .‬ت دار;‬
‫أو ‪ Q‬أو ‪. v‬‬ ‫ا ‪ ( UC.f‬أو ‪ DDf.‬ن ‪ #$‬و" ‪3K‬‬
‫‪ J .9 »(œ #d 6‬ت ا‪{> M !O u ~1‬ﻩ ا ‪ ÜU‬ت‪:2‬‬
‫>ـ ـ‪0 &#‬ن ‪ 8‬د‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ O‬ن ‪y‡> J 9‬ء ‪#ƒ‬‬ ‫و>‡‪y‬ء أ‪ ~ß‬ص ( ن ‪ / 9‬و ‪ J G‬إ‪ ! >¼ @A‬و ر;‪l ] :I‬‬
‫إ إ‪ bE‬ب ( رف ‪ M7‬ا ‪ 6Z‬وا " ‪ U‬أو ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬أداء ا " ‪ 3K‬ا ‪ l Œ c ST‬ن إ ‪. [Å‬‬
‫و> ك ‪ 7‬ة و‪ 3;%(. !K c‬ا ( ‪,C‬ن ‪ : [‚ ، 6Z G‬دورة ‪+,Dh U;%(R‬ة ‪ Q6Z h‬ا ‪ 6Z‬إذا‬
‫ً‬
‫‪ j‬ن ‪ 7‬د >‡‪y‬ء ‪ F q +,lE‬؛ أو ‪:v M‬ل ‪ CJ‬ت ‪ ¸C k G ،3;%(R‬ا ( ! ا‪ }1‬و^ ‪2œ ..‬‬
‫دة‪ ،‬و>{ا ‪ Cc8‬ب ‪ 2U‬إذا ‪ j‬ن ‪ 7‬د ا ( ‪,‬ن‬ ‫‪ 7 2‬د ‪ M‬ا ‡و ‪,‬ن ‪z G s %(a !j‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ O €~ß‬ن ‪ u‬أو‬ ‫‪+,-u‬ا )وا‪ 9‬إ‪ i:i @A‬أو أر‪( (Â‬؛ ‪ M46 6E‬أن ‪ O‬ن ا ‪.G 3;%(.‬‬

‫‪ ;% 1‬را]‪ I‬ا ر‪ ،‬ا ‪ 6 .‬دار; ‪+ c :‬ا ت‪ ،‬ا ‪ .‬رب‪ ،‬ا ‪ .‬ت‪ ،‬ا ‪ (U‬ت‪ ،‬ا ارا‪ 4c ، ( }1‬ر; ‪ ،2008 ،%D ،‬ص ‪.88‬‬
‫‪ (c 2‬د ‪ ،|x %G 3K‬إدارة ا ارد ا ‪) ;% F‬إدارة ‪% 8‬اد(‪ ،‬ا ‪ (lP‬ا ‪ ، / /‬داروا‪ 67 ،% ŒC !K‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص ص ‪.453-451‬‬

‫‪64‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬
‫ً‬
‫‪ .‬ج أن ‪،s %(a‬‬ ‫‪:v‬ل ‪8 2 G c8‬و‪ M @A‬ا ‪, (.‬ن‪6G s %(a k 9 ،‬‬ ‫را‪ ! (C 7‬ا‪}1‬‬
‫و‪ I 9‬ا ‪.3h‬‬
‫>ـ ـ‪0 &#‬ن ‪ )M‬ا‪: & x:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ .‬ج ا ‪ LQE Cc +, -R 6Z‬ا " ‪ ،|U‬و>{ا‬ ‫أ‪%G +-E‬ا ا ‪ .‬ر;‪,C ( QJ I‬ن ‪ #$‬ا‪~1‬‬
‫ا ‪ 6Z‬أو —[ ‪ h+ c 3K " L[—Ü‬ن‬ ‫‪ O h‬ن إ ‪, .‬ن أدا‪ L[Î‬ا‪ #A 01‬أو ‪ +, -.‬ا >‪LQ‬‬
‫‪ 7ŠG ½– a‬دة ا ‪ ،! >¼.‬أي ¼> ‪% - U " LQC‬ة‬ ‫ا ‪ ، [Å‬أو —[ ‪ J 3K " L[—Ü‬ة‪ ،‬و>‬
‫‪ U " C‬ا‪ 01‬و ‪ ( ICP.‬رف و ‪ Q‬رات ‪. UC.f‬‬
‫ادار ‪0‬ن‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ر;‪ ! >¼. D Dv I‬إدار;‪,‬ن؛ ‪{> #$‬ﻩ ا‪%i¼. ، 01‬‬ ‫ا ‪ M +,/4‬ا ‪ 6Z‬ت ‪%G {U‬ا‬
‫دارة ¶‪%‬ا ‪ICP.‬‬ ‫‪ 6z‬ن ا “‪ +‬و ‪%v8 sC u U‬ى ‪ . G‬ى داري ‪ .6C‬ر^‪,‬ن‪+“ :‬ا‬
‫ا ‪‡ @d7 ,E+‬و ت ا ‪, %‬ن ‪ #$‬ر;‪ I‬و ‪ s J‬ا ( ‪,C‬ن ´[‪ @d7 E+ ،L‬ا‪ I }1‬ا ‪S„U‬‬
‫إ ‪ G‬؛أ‬ ‫‪ !6(C‬و‪ • C6 @d7‬ا ‪%U‬د ‪ Q‬رات ‪ L C(R‬و ‪ s J‬و ‪ ,U‬وإ‪ h:7 h‬ت إ‪q‬‬
‫وا (‪ 6‬د و‪‡ @d7‬و ت >{ﻩ‬ ‫‪ @d7 E%‬ا (‪ h:‬ت ‪8‬‬ ‫دارة ا ‪l - ·Pc‬‬ ‫‪%G‬ا‬
‫ا (‪ !6‬ا‪ #¥ 6}1‬وا ‪ (.‬ون‬ ‫دارات ‪ D #$‬ل وا ‪ @d7 E+ ، Œ.‬إ > ت ‪% 8‬اد‬
‫دارة ا (‪ C‬ا ‪ Q @d7 ,E+‬رات ا ‪+ c? ` Pf.‬ا ‪#Ê‬‬ ‫وا ‪ .‬ا‪,9 #$ ،!u‬ن ‪ .‬ج ‪%G‬ا‬
‫وا (‪ |R C6‬وا ‪ &µ G ، G h%‬إ‪ @A‬ا ‪.L Z .‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪0 Z‬ن و>‪0 &#‬ن ‪ )M‬و™‪h & bA#‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ O h‬ن ا ‪ .‬ر^‪,‬ن >‪ C 7 L‬ن ) راء أو ‪+“v‬اء و ‡و ‪,‬ن أو ‪,C 7‬ن( ‪ #$‬دوا‪ %K‬و" ‪U‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ @d7 I‬ا ( رف‬ ‫‪ G 01 j ، DDf.‬ت وا ‪ ; b‬و]‪{> #$ . >+,‬ﻩ ا‪%G E% 01‬‬
‫وا‪+“~1‬ات ا ‪ U‬ا ‪. [Ž J . ST‬‬
‫& ر‪0B‬ن‪:‬‬ ‫‪-5‬‬
‫إدارة ا ارد ا ‪ J G [Ž¼G ;% F‬إ‪Ü [\ @A‬‬ ‫ث ‪ q @d7+,lE ICx‬ط ا ‪ .‬ر;‪h ،I‬‬ ‫‪7‬‬
‫& ر‪HB‬ن ‪ .‬ن ‪ L 6D‬و ‪%G { U‬ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ . ST‬ج ‪{> #$ ، >{ U‬ﻩ ا‪ E% 01‬ا “‪+‬‬
‫‪y‡> Ü [\ @d7‬ء‪.‬‬
‫‪#‬د ‪ :#‬ا ‪#'4‬ب ا ر‪HB‬ن ‪# I‬ء‬
‫ا رب > ‪ C9‬ا ‪ !u‬ا ‪ 2 %¶ l‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن و> ا {ي ل ‪ >8‬اف ا ‪ .‬ر;‪ F‬إ‪ @A‬وا‪2h‬‬
‫‪Š S–C7‬ذا ‪ s.6Q #$ ºÝ‬زادت ا‪y 6.9‬ت ح ا ‪ (U‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬وإذا أ‪%u (C M46 : Uv‬‬
‫ً‬
‫‪%v8‬ى أن ‪ µ Ü¿¶ !(U‬ح ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪ @d7 7 LQ ! 7 Q F‬ا ح‪ .1‬و‪ .vµ‬ر‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا‪ 67 ، 01‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2006 ،‬ص ‪.235‬‬ ‫دة ا ‪ #$ ; G+‬ا ‪%‬ن ا‪}1‬‬ ‫‪ 69 6‬دات‪ ،‬ا‬ ‫‪M 9 6‬‬

‫‪65‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫دة ‪% #àlŒ‬ا‪ 7‬ة ‪,C 7‬ن أ‪,c c‬ن >‪ 6‬ا ‪ Q‬رات ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ST‬‬ ‫رب •داء و" ‪ U‬ر;‪F‬‬
‫و ى ‪.1sG s.Cu‬‬ ‫‪ ، [r ,6‬وا ‪ .‬ى ا ‪ .‬ر;‪+“C SV‬‬
‫و ‪,G ,6‬ن أر‪ (Â‬أ اع ‪ M‬ا ر^‪,‬ن‪:2‬‬
‫‪ -1‬ا رب ا ـ‪ sG D : ®#‬ا ‪ €~±‬ا {ي م ‪ ! G‬ا (‪ C‬ت ‪ .6C‬ر^‪,‬ن ‪;%x M7‬‬
‫ا &‪%‬ات و;‪ O‬ن > ا ‪ .‬ث ‪. [Å S…Ô c8‬‬
‫‪ -2‬ا رب ا ‪ 4‬ـ‪ : A#‬و> ا ‪ €~±‬ا {ي ‪ @A .‬ر;‪% 8 7 6 I‬اد ‪:v M‬ل ‪ h‬د ‪%6 ‡ s‬‬
‫أو وة أو ‪. h‬‬
‫‪ -3‬ا رب ا ' ‪ sG D :!4‬ا رب ا {ي ‪ s‬ا‪+“~1‬ة ا (‪ h I G C6‬ر ( ل ‪M‬‬
‫ا‪+“~1‬ة ا ‪. ;%Z‬‬
‫‪ -4‬ا رب ا ‪ sG D :ˆœ³‬ا رب ا {ي ‪+“v s‬ة و (‪ C( G %‬م ا ‪ ، E C‬و‪U E‬‬
‫‪ ! (R‬ا ‪ C‬ك‪.‬‬
‫وا رب ا ‪ (U‬ل ا {ي ‪ h s 46‬دة ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪ G F‬ح وا‪ .h‬ار ‪ I‬أن ‪3D.‬‬
‫‪ UD G‬ت ا ‪:3 .‬‬
‫ا (‪ %‬ا‪ }1‬ة ‪ C( G‬م ا ‪ E C‬وأ‪ I c‬ا ‪ 2 ! (.‬ا ‪ LQx 6 ¼G% F‬ا ‪. UC.f‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا (‪ %‬ا ‪ ,6.‬ة ‪ & G‬ع ا {ي &‪.s %‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪%G 2.6.‬وح ا ‪%G /‬ة وا‪%01‬ص ‪ J @d7‬دة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا رة ‪ G @d7‬اع و?‪ O.G‬ر وا ‪.%; P.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا رة ‪ @d7‬ا ‪ .‬ث ‪ h lCG‬و?‪ 6.c‬ع و ‪ D‬ت ‪. G ŠG‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ M M46.‬ا‪ f.c‬ام ا ( ت ا ‪ (6‬ا ‪. ;%Dl‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 7%c‬ا ‪ [´ l‬وا {‪ j‬ء‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪%‬و وا رة ‪ @d7‬ا ‪%D.‬ف‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪+“~1‬ة ‪y 3C.f #$‬ت ا ‪ .‬ر;‪ ; . 6C I‬ت دار; ا ‪. UC.f‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ :#1…#‬إ> اد ا ‪0‬از‪ T‬ا ‪e‬ز& †‪•&#TJ‬‬
‫ً ً‬
‫>{ﻩ ا ‪ #àlŒ -‬أن ‪¤lD‬‬ ‫‪ O |O‬ن ‪ C67‬ا ‪ .‬ر;‪ ، y lh l I‬و ‪L. |O‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ C7‬ا ‪ J UCO‬ءا ‪ L 6D M ; 9‬و ‪ Pv %; P‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ‪ ¼ ¤lD‬ا ‪,6f.‬ن وا ‪G h%‬‬
‫‪%‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪ j‬درﻩ‪ ،‬و‪ UCO !6 R‬ا ‪ .‬ر;‪ 6 I‬ع ا ‪:4 £ 3 O.‬‬ ‫‪‡ 3COC‬و ‪;%> J‬‬

‫ً‬ ‫ً‬
‫ر;‪ I‬ا ر^‪,‬ن‪ O 3 E :‬ن ر^ ‡‪%i‬ا‪ ،‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‪ .‬ز)‪ 2‬و ا ‪ ،2003 ،%D ، :c % Œ‬ص ‪.31‬‬ ‫‪ 1‬أ‪%E‬م ر& ‪%G ،‬‬
‫‪ ¶ 2‬و)‪ ،I ·UPD Ã‬إدارة ا ارد ا ‪ : ;% F‬إدارة ‪% 8‬اد‪ ،‬دارا ‪%‬وق ‪% ŒC‬و ا ‪ .‬ز)‪ 67 ،2‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2005 ،‬ص‪. 245‬‬
‫‪ 69 6 M 9 6 3‬دات‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.235‬‬
‫‪ l7 v 4‬ﷲ إ‪%G‬ا> ‪ L‬ا (¿ وي‪ ،‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬وأ‪%i‬ﻩ ‪ #$‬ا ‪ f‬ذ ا ‪%‬ارات دار; ا ‪ ¶%‬ة‪ C ،‬ا د‪ C(C c‬م دار; و?‪ D.h‬د ‪ ،‬ا ‪C‬‬
‫‪ ،17‬ا ( د ‪ ،2015 ،01‬ص ص ‪.49-33‬‬

‫‪66‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪¼ O‬ة ‪+“v‬اء و ‪ b‬ري ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬


‫‪ UCO‬إ ر ‪ O‬ن ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ UCO‬ا اد ا ‪ #$ f.‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ UCO‬ا ‪%‬و^ ت وا ¼‪y j‬ت ا ‪ ST‬م ‪ .6C‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ UCO‬ا ‪%U‬و ‪ h‬و]‪ 6C >+,‬ر^‪,‬ن وا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 6C‬ر^‪,‬ن وا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪ J8‬ر وا ‪ ,‬ات &‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ U‬ت ا ( ]‪+,‬ا ‪%¶ l‬ة ‪ L .‬ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬ ‫‪-‬‬

‫=ا ر‬ ‫ا ‪: #$‬‬ ‫ا'‬


‫ا ‪ .‬ر;‪ C9% I‬أ‪%v‬ى ‪ { U :#ƒ‬ا “‪ ، +‬و‪ c‬اء ‪ j‬ن >{ا‬ ‫‪ C9% #d‬ا ‪+“ L 6D.‬‬
‫ا “‪ +‬دا‪ !v‬ا ‪ 6Z‬أو ‪ v‬ر‪ % @d( ، QJ‬وأ‪ |Ï Dv‬ا ‪ .‬ر;‪%¶ I‬اف ‪ @d7‬ا ‪ ،{ U .‬وا ‪E¼.‬‬
‫‪ M‬أن ا ‪ L 6D.‬ا {ي و&‪ h 2‬أ ‪{ U M4‬ﻩ‪ .‬و;‪ %G { U M6z.‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬أ‪#ƒ 6Q P q‬‬
‫‪+,‬ا “‪.1 +‬‬ ‫‪ O‬ن ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬وا ‪ (œ .‬ا‬ ‫و&‪ 2‬ا‪ }1‬ول ا „‪ { U . S‬ا “‪ ، +‬و‬
‫أو‪ :a‬ا‪ E:‬ول ا ‪ˆ”&C‬‬
‫و‪ 7‬د‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ ( lx 2 U. SV‬ا “‪+‬‬ ‫‪ I‬أن ‪ .‬ا ‪ %‬و‪ j wh‬ف ‪ { U .‬ا “‪+‬‬
‫ا & ‪ 7‬ت ا ‪ QC6 a ST‬و ى أ>‪ x 3h . • {E ، [— 6‬ل ‪+‬ة ا ‪ .‬ر;‪ ( lx @d7 I‬و ‪ .‬ى‬
‫ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ .‬و;‪ L.‬ز)‪ 2‬ا ‪ wh‬ا ‪ 7 & @d7 +“C #d4‬ت ا “‪ I 9 +‬أ>‪ & !j 6‬ع‪،‬‬
‫و ى ‪ (R‬ﻩ‪ ،‬و ى ‪ (R‬د ‪ J‬ا ‪ sl‬و ‪ s ()%U‬ا ‪ UC.f‬وا ‪:‬زم ( ‪ #$ [—}1‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪،SV‬‬
‫وأ ‪ . I 9 z‬ى ا ‪ .‬ر;“ن‪.‬‬
‫‪I c8 @d7‬‬ ‫‪ (œ‬ذ • ‪ L.‬ز)‪ 2‬ا ‪ wh‬ا د ‪ & !O‬ع ‪ 7 & M‬ت ا “‪+‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ [‚6z. ST‬ا “‪ ، +‬ا & ع‪.2‬‬
‫‪#‡& O :# T#z‬ن ا ر‬
‫‪{> 3C.f‬ا ا ‪ O‬ن ‪:.v G‬ف > ف و ع و‪ ( lx‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ SV‬و ‪ L.‬ا ‪,G C& U‬ن ‪7‬‬
‫ا “‪ +‬دا‪ !v‬ا ‪ 6Z‬أو ‪ v‬ر‪ +,] QJ‬أ ‪+ a 7 UDG s‬ط ‪ O #$‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬أن ‪ ¤ b‬ا‪}1‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ .6C Ic‬ر^‪,‬ن ‪ LQU‬وا‪ ( bc‬ب ا دة ا (‪ 6C‬وأن ‪ O‬ن ‪ ~1 6K:‬أ]‪%‬اض ا ‪ .‬ر;‪M I‬‬
‫‪ k 9‬ا ‪ J .9? j%‬ت ‪ M‬ا ‪ 7‬وا —[ ; وا ‪ Z‬وا ‪ Q‬وء وا ( و¶ ¶ ت ا (‪%‬ض‪.3‬‬

‫‪ 1‬أ‪ ،%> 69‬إدارة ا ارد ا ‪ lc 2J% ، ;% F‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.486‬‬


‫‪ l7 v 2‬ا ‪%P L 9%‬ا ‪ ،ST Q‬إدارة ا ارد ا ‪ !v : ;% F‬إ‪+ c‬ا ‪ ،#Ê‬ا ‪ (lP‬ا ‪ ، /‬داروا‪ 67 ،% ŒC !K‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2005 ،‬ص ‪.239‬‬
‫‪ 6 3‬ا ‪ ،#$+,D‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ #$ ! O.‬دارة ‪+ 4‬و ‪ 6C‬ارد ا ‪ lc 2J% ، ;% F‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.408‬‬

‫‪67‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪ :#$ #z‬ا ‪ 1…#‬ا ‪•&#TJ† &0‬‬


‫و ‪ P q8 M6z.‬ا‪ { U (œ .6G u ~1‬ا “‪ :#d | !O œ +‬ا ‪:c M E¼.‬‬
‫و ‪ 7 h Z‬ت ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬وا ‪ M E¼.‬إ‪ 7‬اد ا دة ا (‪ 6C‬وا ‪ ;%6.‬ت‪ ،‬و ‪ #$ Q6‬ا ‪wh‬‬
‫ا ‪ 6C Ic‬ر^‪,‬ن‪ ،‬و ‪ +,‬ا ‪ 7‬ات وا ( ت ا ‪ .‬ر;‪ ، F‬وا‪ U01‬ظ ‪ @d7‬ا‪ }1‬ول ا „‪+“C S‬‬
‫و? ام ‪ ،sG‬وأ‪ z9 {v‬ر و ] ب ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ ،‬و ‪ !lc+,‬ا ‪%‬ا‪ 6C 9‬ر‪,E‬ن ‪ #$‬ا “‪. +‬‬
‫‪ !9 +“C‬ا ‪ !j‬ا ‪ P‬ر‪ { U @d7 K‬ا “‪+,G !/ ، +‬‬ ‫‪ M6z. 6E‬ا ‪ (œ .‬ا‬
‫رب ‪ DG‬رة ‪ ] 9 #$ ()%c‬ب ا رب‪ ،‬أو ¼‪ ! J‬ا‪ C}1‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬وأ ‪:7 z‬ج ‪!j‬‬
‫إ ‪ P‬ع ا ‪ .‬ر ا ‪ ،|Ï ^%Q4‬و‪ 7‬م ا ‪ %‬إ ‪ O‬ت أو ‪ 7‬ات ‪ slCP‬ا رب‪ ،‬أو ‪:7‬ج ‪,G !j‬ن‬
‫ا رب وا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ ،‬أو ‪,G‬ن ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ‪ LQz(œ‬ا ‪.1»(l‬‬

‫ا ا…‪ p 4 :Š‬ا ر‬ ‫ا'‬


‫´[ ف ا ‪ .‬ر;‪ I‬إ‪ @A‬ز; دة ا (‪ %‬و ‪ 6‬ا ‪ Q‬رات و‪ ? +, -R‬ﻩ وا ‪ C‬ك وإذا ‪M46. L‬‬
‫‪ U‬أ>‪ s. 6‬و “‪+‬رات و‪ J‬دﻩ‪• { ،‬‬ ‫>{ﻩ ‪ >8‬اف ‪ U4G‬ءة و (‬ ‫‪ q‬ط ا ‪ .‬ر;‪M I‬‬
‫إ‪:v M y‬ل‬ ‫‪ M‬ا ‪ LQ‬ان ¿¸ دارة ‪ K 7‬ا‪ 6/bc‬را\[ ‪ q #$‬ط ا ‪ .‬ر;‪ I‬و>{ا ‪. M‬‬
‫‪ C67‬ا ‪.L .‬‬
‫أو‪ 1…# & b 1c :a‬و ‪ p 4‬ا ر‬
‫‪%6.‬ة ‪ [r D‬ا ‪ M E¼.‬أن ‪ Pv‬ا ‪ .‬ر;‪L. I‬‬ ‫إن ‪ (œ .‬ا ‪ .‬ر;‪%(R I‬ف ‪C67 [Ž¼G‬‬
‫ا ‪ Q‬ف ا ‚[ ‪ 2 ،|Ï‬ا ‪ #$ !v .‬ا ‪µ { U .‬زا أي ( ‪ h‬ت‬ ‫‪ G h G >{ U‬ون إ ‪%‬اف ‪.‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ Q‬ف ا ‚[ ‪ ،|Ï‬و‪ O h‬ن ا ‪ !v .‬أ‪9‬‬ ‫‪+ (R h‬ض ‪ +,c‬ا‪ Q ;%x #$ P~1‬ا ‪ c%‬م ‪.‬‬
‫‪ ! (.C‬وا ‪%J #$%; P.‬اءات ا ‪. { U .‬‬
‫ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ >• SV‬ا ‪ s‬ا دة وإ‪%G‬از‬ ‫ى‬ ‫أ ‪ C67‬ا ‪%( #$ !/6. L .‬‬
‫ا‪ #í‬ا رة ‪ Q6 7 .‬و ا‪ #í‬ا ‪ [ÅC7 IC-.C 3(z‬أو ا (‪ #$ [Å : @d7 !6‬ا “‪+‬ا ا ‪½T9 Cl‬‬
‫‪%; P M46‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬وز; دة ‪ DG s. C7‬رة ‪%6.‬ة‪.2‬‬
‫‪ L‬ا ‪ .‬ر;‪ c w ¿ I‬ى ‪ 26J C67‬و ‪ L‬ا (‪ C‬ت ‪LZ !O œ‬‬ ‫و ـ ـ ‪C67 Warr‬‬
‫أ> اف ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪ M7‬أ ‪ !z‬ا ‪ f.cy !l‬ام ا ارد ا ‪ .‬ر;‪ M F‬أ‪!J‬‬
‫‪ L‬ا ‪ .‬ر;‪ #ƒ I‬أي و ’‪ D0‬ل ‪ C( @d7‬ت )ا ‪{-.‬‬ ‫و‪ Hamblin I 9‬إن ‪C67‬‬
‫ا ‪%‬ا‪ M7 ( (J‬آ‪ i‬ر ‪ %G‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ‪ 6 h L‬ا ‪ .‬ر;‪ & #$ I‬ء ‪ •C‬ا (‪ C‬ت‪.3‬‬

‫‪ 1‬أ‪ ،%> 69‬إدارة ا ارد ا ‪ lc 2J% ، ;% F‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.490‬‬


‫‪ ،IC (R‬إدارة ا ارد ا ‪ ،(%u ( !v ) ;% F‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دار ا ‪ %4U‬ا‪،#Ì }1‬‬ ‫‪ l7 6 2‬ا (‪ l7 v ،%G u L C‬ا‬
‫‪ 4c‬ر; ‪ ،2010 ،%D ،‬ص ص ‪.242-241‬‬
‫‪3‬‬
‫‪S.D. Geet et al, Human resource management, 1st edition, Nirali Prakashan, India, 2009, P 5.23.‬‬

‫‪68‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪p 4‬ا ر‬ ‫‪ :# T#z‬أ‪%‬‬


‫ً‬ ‫ً‬
‫ر;‪ ،SV‬ذ • أ‪ `l % [Ž‬إر ‪ x l‬و‪i‬‬ ‫إن ا ‪%& C67 L .‬ور; وأ‪ #$ c c‬أي ‪%G‬‬
‫‪ J .9µ G‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬و‪ >8‬اف ا ‪ v .‬ة ‪ M‬ذ • ا “‪ 6E ، +‬أ‪% 2 6 G `l % [Ž‬ا‪!9‬‬
‫‪ ` Pf‬و ‪ L 6D‬و ‪ { U‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ ، F‬وا ‪ (. C67 L .‬دة ‪ (œ8‬د و ‪+,/E [Å •G b‬‬
‫ً‬
‫‪ M‬ا ى وا ‡‪%i‬ات وا ( ‪ ،%u‬و>{ا (‪ ( ، l(u C67 QC‬ة‪ ،‬و; ; ‪ [—^ (u M‬أ ‪ z‬أن‬
‫ا ‪ uµ %Pz L‬ار أ‪ O9‬م ‪ G C(.‬ر^‪,‬ن وا ‪ .‬ر^‪,‬ن و‪ I c8‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬وا ‪!K c‬‬
‫ا ‪ ، f.‬وا ‪ K .‬ا ‪ l;%‬وا ‪ (l‬ة ا ‪ C67 @d7 l +‬ا ‪ .‬ر;‪.1I‬‬
‫( ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ F‬أو ا ‪:v‬ت ا ‪ [Ù ST‬ا ‪6Z‬‬ ‫ا ‪ IF‬ا ‪> L .C S…†¿K%‬‬
‫‪ [r‬ف ا ‪ %; P.‬وا ‪ +, -.‬و;‪ 7 2h .‬دة ‪ C67 [‚G‬ا ‪ L .‬ا ‪ u‬ل إ‪+“ K . @A‬ر ا‪ Q}1‬د ا ‪{l‬و‬
‫و> • أ‪ lc‬ب ‪l9 D‬‬ ‫‪{> #$‬ا ا ‪ Œ‬ط‪ ،‬و‪ (R‬ض و ‪ U‬ق ‪ > K 7‬ا ‪ M [ÅC7 U‬ارد‬
‫‪ IF C‬ا ‪:#ƒ S…†¿K%‬‬
‫ً‬
‫إذا ‪ j‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا‪ >Y lE‬اف ‪ Cu8‬ا ‪ M 7 ST‬أ‪. QCJ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ SÍ.Œ‬إ ‪ C67 s‬ا ‪L .‬‬ ‫ا ‪ ¿ .‬ت ا ‪ L. ST‬إد‪%G @d7 Q v‬ا ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‬ ‫‪-‬‬
‫‪ x‬ا ة وا ‪ #$ 3(z‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪.(SV‬‬ ‫)‬
‫إذا ‪ j‬ن > ك ‪ 6/bc @d7 K 7‬ر ‪ Q 6C‬د ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ P q8‬ا ‪. ;%; P.‬‬ ‫‪ U.c L[‚46 M‬دة ‪{[r‬ﻩ ا “‪+‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫أو ا ‪ Œ‬ط ا ‪ .‬ر;‪.SV‬‬ ‫ا ‪ 9‬ات أو ا ‪ D~±‬ت ‪+-E8‬أو ‪ !h8‬ا‪ U.c‬دة ‪ M‬ا “‪+‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ C( 2 6‬ت ‪ ` Pf #$ U‬ا ‪ Œ‬ط ا ‪ .‬ر;‪ SV‬أو ‪ ; R‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫ى ‪{> 6K:‬ا ا “‪ +‬أو ا ‪ Œ‬ط •> اف وا‪ J .9‬ت ا ‪. 6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫دارة ‪ #$‬ا ‪ f‬ذ ‪%h‬ارات‬ ‫(و‬ ‫‪ M46‬ا‪ f.c‬ا ‪Q‬‬ ‫‪ G‬ء ‪ 7 h‬ة (‪ C‬ت أ‪c c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪. Cl .‬‬
‫‪ K 7 2‬ﻩ‪.2‬‬
‫إ‪%G‬از ا‪ D.h‬د ت ا ‪ .‬ر;‪ k 9 M I‬ر ‪ UCj‬ا “‪+‬‬ ‫‪-‬‬
‫إذا ‪ QJ w j‬د و ‪ U‬ت ا ‪ .‬ر;‪#$ #ƒ I‬‬ ‫‪ +,‬ا ‪ .‬ر;‪%( [ÅC ( I‬‬ ‫‪ M46‬ا ‪6Z‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ﻩ ا ‪ ¤ 0Æ‬أم ‪.y‬‬
‫‪ 7‬ة ا ‪#$ 6Z‬‬ ‫‪ L‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‬ ‫‪ L‬ا ‪ .‬ر;‪ M46 I‬أن “‪+‬ر ا ‪ U‬ت ا ‪ l4.‬ة ‪#$‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ >8‬اف‪.‬‬ ‫إ‪ @A‬أي ى ‪L‬‬
‫‪ ( L‬ا ‪ .‬ر;‪ 7 L @d7 ` 7 R y I‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا {ي ‪+, L.‬ﻩ و ‪M4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ +, R‬أ ‪ z‬إ‪ @A‬ا ‪+, -.‬ات ‪ Pv #$‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ #àlŒ ST‬إد‪ QC(}1 Q v‬أ‪ . ( +-E‬و;‪M46‬‬

‫‪ J 1‬دت ‪ 7‬ت ‪ P7‬ي‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.225‬‬


‫‪ 69 L" j+,zv 2‬د‪ ،‬روان ‪+,‬ا ‪ lc 2J% ،Ú‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.219‬‬

‫‪69‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ر;‪ I‬و { •‬ ‫ط ا ‪ %G #$ 3(z‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬ا ‪ 6K‬و;‪%G ! (R M46‬ا‬


‫‪ +,‬ا ‪ wh‬وا ل‬ ‫‪ M‬أ‪!J‬‬ ‫‚[ ‪ .¤ 0ª !O œ‬و;‪ L.‬ا ‪ -‬ء ا “‪+‬ا ا‪( !h‬‬ ‫و‬
‫‪1‬‬
‫وا‪ Q}1‬د ‪.‬‬
‫‪a#n& :#$ #z‬ت ا ‪ p 4‬وا ‪ )M 1…#‬ا ر‬
‫إن ‪ C67‬ت ا ‪ L .‬وا ‪ #$ (œ .‬ا ‪ .‬ر;‪ I I‬أن ‪ 2 6J !6 R‬أ‪ (œ‬د و ‪y‬ت ‪ C67‬ت‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬و‪ !O Â‬أ‪ M Gy S…Ô c‬أن ‪ |P-R‬ا ‪y‬ت ا ‪: .‬‬
‫‪ p 4 -1‬و& ‪ 1…#‬ا †‪J‬ا&• ا ر ‪: €‬‬
‫و ‪{> L.‬ﻩ ا (‪:i +“7 C6‬ث ‪ Pv‬ات س ‪ UE‬ءة و ( ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ F‬و ى ‪[— 9:u‬‬
‫‪ J .9? lC.‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ M w66u ST‬أ‪ . QCJ‬و ‪{> L.‬ﻩ ا‪ P~1‬ات ‪ I¿ + G‬ا ‪:#A .‬‬
‫‪ L‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ !lh SV‬ا ‪ M E¼.C { U .‬د‪ h‬و‪ Pv :c‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪SV‬‬ ‫‪-1-1‬‬
‫‪.2 Q‬‬ ‫ا ‪ Q‬ف أو ‪ >8‬اف ا ‪ w66u ST‬ا ورة ‪ M‬أ‪!J‬‬ ‫و ى ‪ h‬ر\[ ‪@d7‬‬
‫و> ‪ L.‬ءات ‪,G‬ن ا ‪ ` Pf @d7 LK‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و^‪,‬ن ا ‪%‬ؤ‪ c‬ء وا ‪, %‬ن ‪ @d7‬دارات‬
‫و‪ h8‬م ا ‪ ST‬أو‪ w0°‬ا‪ . [\ J .9‬ر;‪% 8 »(œ I‬اد ‪ [r‬و‪{E‬ا إ‪%J‬اء ا ‪ C‬ءات ‪ 2‬ا ر;“ن‬
‫‪ 2‬ا‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ‪M‬‬ ‫‪ U g‬ق (‪ ! u U @d7 LQ‬ر‪ L[—E‬ا (‪ . |R¼ k G 6C‬ا‬
‫ءات ]‪ +,‬ر‪ 2 6c‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‬ ‫‪ 9 M [‚ G 6‬أ‪%v‬ى‪7 I 6E ،‬‬ ‫‪ 9‬و‪q .‬‬
‫‪:4‬ت ا (‪ !6‬و ( ‪ h‬ت ‪8‬داء‪.3‬‬ ‫‪ [— R‬ف ‪h‬‬
‫‪ ،s‬و>‬ ‫‪ L‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ SV‬أ‪ i‬ء ا ‪ M E¼.C { U .‬أ ‪ +, a s‬و ا‪ P~1‬ا ‪c%‬‬ ‫‪-2-1‬‬
‫ً‬
‫‪ C67 {f.‬ا ‪ L .‬أ¶‪ (. y O‬دة ‚[ ‪:4‬‬
‫ا ‪%;% .‬ا | ‪ z9 M7‬ر ] ب ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪%;% .‬ا | ‪ (œ . M7‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن و ا ‪%‬ا ‪ 7‬ات ا ‪ .‬ر;‪. F‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ %;% .‬ا | ا {ي ‪ (a‬ﻩ ‪ !j‬رب ‪ @d7‬ى وب ا ‪ .‬ر^‪,‬ن ‪ 2‬ا دة ا (‪6C‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ L[— h‬و أ‪.L[—CÜc‬‬
‫إ‪ 6.c‬رة ‪ L‬ا “‪ +‬ا {ي ‪ > (a‬ا ‪ .‬ر^‪,‬ن وا ‪ º° ST‬آرا‪ L[Î‬و ‪ %; P.C L[\ 9+‬أو‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ،+, -.‬و ‪ 6.c? •C M 7 6 sUCv %‬رات‪.‬‬
‫‪ >Y s‬اف ا ‪ ST‬و&‪ 2‬ا “‪+‬‬ ‫‪ L‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪ (œ SV‬ا ‪M E¼.C { U .‬‬ ‫‪-3-1‬‬
‫>‪ J .9? lC #$ s.6‬ت ا ‪ .‬ر;‪ ، F‬و^ ‪ #A .‬إ‪%G‬از‬ ‫‪ Q‬و ى‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ M SV‬أ‪!J‬‬
‫‪5‬‬
‫ا ‪ L ST‬إ ‪ @d7 Qh U‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪. SV‬‬ ‫‪ K M s 9‬ة ر ‪ UCO G‬ا‬

‫‪1‬‬
‫‪S.D. Geet et al, Op-Cit, P 5.23.‬‬
‫‪ 2‬رداح ا‪ ،I P~1‬أ‪ 69‬ا‪ lc 2J% ،I P~1‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.269‬‬
‫‪ 6 3‬ا ‪ ،#$+,D‬ا ‪ . @d7 ! C .‬ى ا ‪ 6Z‬ت‪ ،‬ا ‪ I.4‬ا‪ #Ì }1‬ا‪ 4c ،k 01‬ر; ‪ ،2009 ،‬ص ‪.242‬‬
‫‪ ¸U 4‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.243‬‬
‫‪ 5‬رداح ا‪ ،I P~1‬أ‪ 69‬ا‪ lc 2J% ،I P~1‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.269‬‬

‫‪70‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫و> ‪ I‬ا ‪ 9 M E¼.‬وث ‪+,-.‬ات ‪,7 #$ ;%> J‬ن ر‪, ¿K‬ن‪:1‬‬


‫ا ‪+,-.‬ات ‪ . #$‬ى ا ‪ Q‬رة وا (‪ %‬أي ا رة ‪ @d7‬أداء ا (‪ G !6‬ر‪ J‬أ ‪ j 6 !z‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 9 s C7‬ل ا ‪%U‬د ‪ !lh‬ا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫ا ‪+,-.‬ات ا ‪ h:7 !6 R E C‬ا ‪%U‬د ‪ M;%vÞ G‬ا ‪,P‬ن ‪ 2 sC67 #$ sG‬ز ‪ sK:‬ورؤ‪sK c‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا (‪:6‬ء‪.‬‬
‫‪ p 4‬و& ‪ 1…#‬ا ر‪HB‬ن‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ ،I‬وإن أي ‪ Dh‬ر ‪#$‬‬ ‫ا ‪ b a ST‬إ ‪%G [Å‬‬ ‫إن ا ر^‪,‬ن >‪ L‬ا ‪ 7‬ت ا ‪¿K%‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫إ ‪ L[\ O‬أو ‪ h‬را\[‪ L‬أو أدا‪ L[Î‬و‪%Pv !/6 L[\ UE‬ا ‪ ¸4( - G‬أ‪ i‬رﻩ ‪ @d7‬ا ‪ .‬ى ا ( م‬
‫‪ .C‬ر;‪ I‬و ( ‪ s.‬و‪ UE‬ء ‪ ،s‬و‪{> @d7‬ا ‪ c8‬س ‪{G M Gy‬ل ا‪ Q}1‬د وا ( ا ‪ 7ŠG K U‬اد‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا ر^‪,‬ن إ‪ 7‬ادا ‪ 6 Cc‬و و; ﻩ ‪ U4 G‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪:P&: [Ž J . ST‬ع ‪¼G‬دوار>‪#$ L‬‬
‫ن ‪ . Q6 6D.G‬إذ أ ‪ J y s‬وى ‪M‬‬ ‫‪ ` Pf‬و ‪ { U‬و ;‪ L‬و ‪ (œ .‬ا “‪+‬ا ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ST‬‬
‫أ> ا ‪ s‬و;‪ J .9? SVC‬ت‬ ‫ر;‪{l SV‬ل ‪ #$‬إ‪ 7‬ادﻩ ا‪ Q}1‬ا ‪ M +,/4‬أ‪ !J‬أن‬ ‫‪%G‬‬
‫ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ [— lC. L6u ST‬إذا ‪ sG Q7‬إ‪ @A‬ر^‪,‬ن ¿¸ ´[‪ L‬ا رات وا ‪ Q‬رات وا ‪ U4‬ت‬
‫ا ‪ DDf.‬وا‪+“~1‬ة ا (‪ 6C‬وا (‪ C6‬و م ا ‪ I c¼G ! O‬و ت وإ‪+ c‬ا ت ا ‪ .‬ر;‪.2I‬‬
‫‪ p 4‬و& ‪ 1…#‬ا ر‪HB‬ن‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ر;‪ Ü¿l .SV‬ا ‪ .‬ر;‪ F‬و‪ QJ8‬ة دار;‬ ‫ا ‪ .‬ر^ ن >‪ L‬ا‪ Q6}1‬ر ا —[ ف ‪ #$‬أي ‪%G‬‬
‫‪ #ƒ‬إ‪ 7 y‬ا ! ‪ 7‬ة ‪ { U .‬ا “‪+‬‬ ‫وا ر^ ن و ‪ O‬ت ا د و‪ QJ8‬ة وا اد ا ‪ .‬ر;‪F‬‬
‫> ى ‪26.‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ !j ،SV‬ذ • ‪ M‬أ‪ J .9? lC !J‬ت ا ‪ .‬ر;‪ F‬ا ‪ >%D9 L ST‬و‬
‫ا ‪ .‬ر^‪,‬ن‪ .‬و { • ‪ C67 w j‬ت ا ‪ L .‬وا ‪ (œ .‬ا ‪%6.‬ة ‪ C‬ك وأداء ا ‪ .‬ر^‪,‬ن أ‪ i‬ء ‪+‬ة‬
‫—[ ء ‪ M‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪#ƒ SV‬‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪ 7 (Â‬د\[‪ L‬إ‪ @A‬ا‪ 2h‬ا (‪ !6‬ا ‪ .C ST‬ن ‪(œ [r‬‬
‫ا ‪ Q‬ف ا {ي ‪M L6u‬‬ ‫ا ( ر ا ‪ ¤ 0Æ‬ا {ي ‪ s C7 ½„l‬ى ح ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪#$ SV‬‬
‫أ‪.3sCJ‬‬

‫‪ 6 1‬ا ‪ ،#$+,D‬ا ‪ . @d7 ! C .‬ى ا ‪ 6Z‬ت‪ lc 2J% ،‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.244‬‬


‫‪ 2‬رداح ا‪ ،I P~1‬أ‪ 69‬ا‪ lc 2J% ،I P~1‬ذ‪%E‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.270‬‬
‫‪ ¸U 3‬ا ‪ 2J%‬ا ‪ ، G‬ص ‪.270‬‬

‫‪71‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

p 4 ‫ت ا‬#‫ ـ ـ‬0 g& :#‫ـ ـ‬1…‫را‬


:L . ‫ ; ت ا‬. ‫ن‬,J‫ ذ‬6 ‫ض‬%7 #d 6 ‫ و‬،%vÞ k9 G M L . ‫ ; ت ا‬. 3C.f
:(1959) ´ #‫ـ ـ‬,JH‫ـ ـ‬I ‫ذج‬0 T -1
ً ً
´ #, ‫ك‬JHI #T‫ دو‬sG ‫ م‬h L . ‫ت ا‬y 3 ŒD ‫ ل‬#$ ‫ را‬b ‫ وا‬7 ¶ !v‫ ا ا‬+-E‫أ‬
ً ً ً
C6( ‫ ا‬Q6 Q(6J ‫زم‬: ‫ ت ا‬C( ‫ ( ا‬lx . ‫ س‬c¼E s C7 ‫ د‬6.7? M46 ;%4 ‫ را‬x‫إ‬
!O ‫ أورد‬،(7-I) !O ‫ ا‬#$ º° > 6E - L .C ¿K‫ ; ت ر‬. (Â‫ د أر‬9‫ و‬،L . ‫ا‬
.(10-I) ‫} ول‬1‫ن ا‬,l > 6E 1L @A‫ ج إ‬. ‫‡ال‬c [‚
´ #‫ ـ‬,JH‫ ـ ـ‬I gd ‫ ا ر‬p 4 ‫ذج‬0‫ ـ ـ‬T :(7-I) ‡} ‫ا‬

‫ ا ر‬vw, : 1 ‫ردة ا‬ :p 1 ‫ا‬


LC(. ‫ ا‬- LC(. ‫ ا‬-
! 6( ‫ ا‬- 6Z ‫ ا‬-

1 ‫ ا‬vw, :•A# ‫ا‬ :‫ك‬0 g ‫ا‬


‫ اﻹﺳﱰاﺗﻴﺠﻴﺔ‬-‫ اﻷداء‬- LC(. ‫ ا‬-
‫ اﳌﺎﻟﻴﺔ‬- 6Z ‫ ا‬-

Donald J. Ford, Bottom-line Training performance based results, Training :‫ ر‬D ‫ا‬
Education Management, USA, 2005, P 205.

p 4 ´ #‫ـ ـ‬,JH‫ـ ـ‬I ‫ذج‬0‫ ـ ـ‬T :(10-I)‫ ول‬E:‫ا‬


v ‫ى‬0 g ‫ا‬
‫ ؟‬+“ G ‫ ن‬j‫( ا ر‬c !> Reaction 1 ‫ردة ا‬
‫ ؟‬+“ ‫ ا‬M ‫ ن‬j‫ ا ر‬LC(R !> Learning p 1 ‫ا‬
ً
‫ ﻩ؟‬6C(R lx LQE Cc ‫ ن‬j‫ ل ا ر‬7 !> Behavior ‫ك‬0 g ‫ا‬
ً
‫؟‬LQC67 K . @d7 G ‫ ك إ‬C C LQC (R%i‫>! أ‬ Results •A# ‫ا‬
.235 ‫ ص‬،‫ﻩ‬%E‫ ذ‬lc 2J% ،s ‫ ر‬O ‫ ا‬3Cv ‫ل‬:G :‫ ر‬D ‫ا‬
‫ أ‬،I;‫ ر‬. ‫ ا‬Ü¿G ‫ ى‬. @d7 ‫ ن‬O !(U ‫ وردة ا‬LC(. ‫ ا‬M !j ‫( أن‬7-I) !O ‫ ا‬M ‫ن‬,lb
.!6( ‫ ا‬Ü¿G #$ 6>%i‫ ن أ‬O K . ‫ ك وا‬C ‫ا‬

.235 ‫ ص‬،2009 ،‫ردن‬8 ،‫ ن‬67 ،2)‫ ز‬. ‫و ا‬% ŒC !K‫ داروا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،‫ داري‬I;‫ ر‬. ‫ ا‬،s ‫ ر‬O ‫ ا‬3Cv ‫ل‬:G 1

72
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫و ‪%¶ #d 6‬ح ‪{Q‬ﻩ ا ‪ ; .‬ت‪:1‬‬


‫‪ -1-1‬رد ا ‪: 1‬‬
‫(‪,‬ن ‪ #$ 6G‬ذ • ا اد ا ‪ ST‬در‪ ،wc‬وا ر^ ن‬ ‫‪%(a‬ف رد ا ‪%4UG !(U‬ة ا ر‪,E‬ن ‪%G M7‬‬
‫و ‪ O‬ن ا را‪ ، c‬وا ‪: Q b‬ت ا ‪ ، 9 .‬و‪ ;%x‬ا ‪ .‬ر)¸‪ ،‬و ‪ ; .‬ت ا “‪... +‬إ‪ ،¯1‬و‪M6z. y‬‬
‫ذ • ‪ h‬س ارا ‪ LC(.‬ا {ي أ‪%9‬زوﻩ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ 6‬ا ارد ا ‪ . ;% F‬وا ‪%‬دود ‪@d7‬‬ ‫و)( رد (! ا ر‪,E‬ن ‪ #$ 6Q : 7‬إ‪%6.c‬ار; ‪%G‬ا‬
‫‪ 6‬ذج ا‪:P.c‬ع ردود ‪ ( 8‬ل ‪ #$ 7 R‬ا ‪ D.‬ي ‪% C‬ارات ا ‪ @d7 w h ST‬أ‪ c‬س ‪ C(R‬ت‬
‫ً‬
‫‪ u‬درة ‪ J C Ch 7 6 M‬ا ‪ M‬ا ر‪,E‬ن ‪ c‬اء ا ‪%‬ا& ن ‪ M7‬ا “‪ +‬أو ا ‪ Pv‬ن ‪.s C7‬‬
‫‪ -2-1‬ا ‪:p 1‬‬
‫‪{> `l %‬ا ا ‪ .‬ى ‪ M‬ا ‪ G L .‬س ‪ LC(R‬ا ‪ l‬دئ وا‪ K 01‬و‪ I c8‬وا ‪ Q‬رات ا‬
‫‪ . +“ G‬و> ‪ h M ^ (u +-E8‬س ردود ‪ ( 8‬ل‪ G: ،‬أن ‪ O‬ن ا ‪ c‬ت & ‪7‬‬
‫‪ .‬ي ‪%¶‡ @d7‬ات ‪ C CG h‬س ‪ LQU U E º°‬ا ر‪,E‬ن اد ا “‪ +‬و ى ا‪L[r ( bc‬‬
‫‪ .s‬و‪%z G w ¿ #ƒ‬ورة ‪ c h‬ت ‪8 U 4‬داء ‪ #$‬ا (‪ .!6‬و> ك ‪ c h‬ت ‪ 7 UC.f‬ة •داء‬
‫ت ا ‪ LC(.‬و ‪ Q‬رات ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ‪ j‬ة ‪( lx‬‬ ‫ا ‪ @d7 !6. R LC(.‬ا‪ l.v‬رات ا ر‪ h‬وا ‪ LC‬و‬
‫ا (‪.!6‬‬
‫‪ -3-1‬ا ‪0 g‬ك‪:‬‬
‫‪ f. a‬م ا‪:Pu‬ح ا ‪ C‬ك ‪ ¶g‬رة إ‪ h @A‬س ‪ U E‬أداء ا (‪ ،!6‬و‪ 6E‬أن رد ا ‪ !(U‬ا ‪y S…ù%‬‬
‫ً‬
‫ث‪Š ،‬ن أ‪ @d7‬إ ز ‪‡ y +“ G‬دي دا‪ 6K‬إ‪%; P @A‬‬ ‫‪%z G S„(a‬ورة أن ا ‪ c LC(.‬ف‬
‫ا ‪ C‬ك ‪ #$‬ا (‪ Q ،!6‬ك ‪ 7‬ا ! ‪ 7‬ة ]‪ +,‬ا “‪ +‬ا ‪ .‬ر;‪8 @d7 %i‡ SV‬داء ‪ ` #$‬ا (‪.!6‬‬
‫وا ‪ 6 .‬ت ‪{> #$‬ﻩ ا ‪ . h ÜU‬ي ‪:@d7‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ !lh‬و ‪ (œ‬ا “‪+‬‬ ‫رت‬ ‫‪-‬‬
‫رك و ‪%‬ؤو‪ s c‬وا ‪%‬ا‪,lh‬ن‪.‬‬ ‫‪ -‬إ¶‪%‬اف ‪ M‬رؤ‪ c‬ء ا‬
‫ر ت إ‪. K D9‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ (œ . -‬ت ‪ @d7‬ا ى ا ‪(l‬‬
‫‪ -4-1‬ا ‪:•A#‬‬
‫>{ا ا ‪ .‬ى ‪,G `^%C‬ن ‪ K .‬ا “‪ +‬و ‪ %; P‬ا ‪ ، 6Z‬و‪»(Â‬‬ ‫‪ f. R‬م ا ‪ 6 .‬ت ‪7‬‬
‫ودرا‪ +, M6z. [—c‬ا ‪ U‬ت‪ ،‬و ‪ %; P‬ا ‪ .‬ا ‚[ ‪6Z 6C |Ï‬‬ ‫ا ‪ K .‬ا ‪QD M46 ST‬‬
‫دة‪ .‬و) ‪{> !6‬ا ‪ 26J‬ا ‪ l‬ت ‪ !lh‬و‪ (Â‬ا “‪ +‬وا م ‪! C .G‬‬ ‫و ¿ ‪ ،s‬ور ‪ UE 2‬ءة ا‪}1‬‬

‫‪ 1‬را]‪ I‬أ‪ 69‬را]‪ ،I‬دارة ا ‪ ، 7 D‬ا ‪8 (lP‬و‪ ،@A‬دارا ‪ l‬ا ‪ 67 ،‬ن‪8 ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ص ‪.130-128‬‬

‫‪73‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ ن‬O h ST ‫ى ا‬%v8 ‫ات‬+,-. ‫( ( ل ا‬c G !j 2 u I L . ‫ >{ا ا‬#$‫ و‬.‫ دث‬01‫ ر ا‬P. ‫ا‬
.‫ن‬, . ‫ ر وا‬P. ‫ ذ • ا‬#$ IF ‫ ا‬#ƒ
C67 #$ ‫ م‬f. R ‫ق‬%x‫;• أدوات و‬% G+,E ‫ ذج‬6 L . ‫ ; ت ا‬. M ‫ ى‬. !j ‫إن‬
. (11-I) ‫} ول‬1‫ ا‬#$ º° > 6E L . ‫ا‬
p 4 ‫ أدوات و— ـ ق ا‬:(11-I) ‫ ول‬E:‫ا‬
p 4 ‫أدوات و— ق ا‬ ‫ت‬# 0 g ‫ا‬
.‫ ت‬F.c? ،I;‫ ر‬. ‫( ا‬œ ‫ ت‬7:P.c‫ ا‬، ; U ‫(! ا‬U ‫ ردة ا‬1 ‫ردة ا‬
. Z9: ‫ ا‬، CG ‫ ا‬،I;‫ ر‬. ‫( ا‬Â‫! و‬lh‫ ر‬l.v‫ أو ا‬J‫ ذ‬6 ‫ ت‬6 p1 ‫ا‬
.MK ^ ‫! وا‬6( ‫ء ا‬: ‫ وز‬M;%¶ l ‫ ء ا‬c‫ؤ‬% ‫! ا‬lh M CG ‫ وا‬Z9: ‫ك ا‬0 g ‫ا‬
‫ر^ ح‬8 ، 7 ‫ ا‬3 O. ‫ ا‬، J . ،!6( ‫ ا‬7 ،!6( ‫ ادث ا‬9 ،%;‫ ر‬. ‫ اد ا‬7‫• إ‬A# ‫ا‬
. CD ‫ا‬
:@d7 ‫ د‬6.7y G l P ‫ اد ا‬7‫ إ‬M :‫ ر‬D ‫ا‬
- Gurpreet Randhawa, Human resource management, Atlantic, New Delhi, 2007, P 120.
، ^%( ‫ ا‬z[‚ ‫ دارا‬،@A‫و‬8 (lP ‫ ا‬،#Ê ‫ا‬+ c‫ ر إ‬Z M ;% F ‫ إدارة ا ارد ا‬،‫ ط‬CG L >‫ا‬%G‫ إ‬M 9 -
.268 ‫ ص‬،2002 ،‫ ن‬l
‫ دات‬. M ‫ ا‬Cf y s ‫ أ‬y‫;• إ‬% G+,E ‫ ذج‬6 [r ,6 ST ‫ ا‬G €K D~1‫ ا‬M L]% G
ً
،|R‫ ا {ا‬I }1‫ ا‬s C7 IC-)‫ ا و‬J ‫(!( ود‬U ‫ )رد ا‬L .C ‫ول‬8 ‫ ى‬. ‫ ا‬:/6 ،s ‫ ا‬QJ ‫ا‬
M7‫ و‬s.¿D~ß‫ ب ا رب و‬Cc‫ أ‬M7 ‫ن‬,E‫ ى ر& ا ر‬. !D I(D ‫ ا‬M ‫ ن‬O ‫ أن‬M46;‫و‬
‫ء‬y‫ د‬M7 ‫ ( ن‬.6 h ‫ ن ا رب‬l M { ‫ن ا‬,^‫ ر‬. ‫ إن ا‬،2h‫ ا ا‬#$ .s U +“C LQ9 ‫ار‬
ً
‫ ت‬lCc ‫( م‬12-I) ‫} ول‬1‫ وا‬.1‫ ا رب‬%7 ‫; ون أن ‡ذوا‬% y L[Ž• ‫ا‬%Z lCc ‫ ت‬C(.G
.•;% G+,E ‫ ذج‬6 L . ‫ ; ت ا‬.

1
Janis Fisher Chan, Training fundamentals, Pfeiffer, USA, 2010, P 145.

74
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ :‫ول‬ ‫اـ ـ ـ‬

p 4 ‫ت ا‬#‫ ـ‬0 g b1¥ ‫ط ا‬#‫ـ ـ‬4T :(12-I) ‫ ول‬E:‫ا‬


b1¥ ‫ط ا‬#‫ ـ ـ ـ ـ‬4T ‫ت‬# 0 g ‫ا‬
‫ ر‬a l ] ،• { b ‫ و‬.s6C(R L ‫ء‬S…ñ !j ‫ أن‬S„(a y (.6 F;‫ إن ا ورة ر‬-
.'‫ ت‬F.c? bG‫( ة' أو 'ا‬c ‫ 'أوراق‬LcŠG ;%~ôœ (!(U ‫ول )ردة ا‬8 ‫ ى‬. ‫@ ا‬A‫إ‬
wh‫ و‬#$ +,-. ‫ ك‬C ‫ أو أن ذ • ا‬s6C(R L ‫ء‬S…ñ ‫@ أن أي‬d7 ‫ا‬%¶‡ w ¿ !(U ‫ ردود ا‬- 1 ‫ردة ا‬
. 9y
‫اء‬%J‫( ^ إ‬u @A‫ >{ا ‡دي إ‬+“ ‫ ا‬#$ ‫ن‬,E‫! ا ر‬lh M U; %7 ‫ ن ا‬O h -
. Ux 7 !( ‫ س ردود‬c‫@ أ‬d7 ‫ر ت‬
I c‫ أ‬I;% M ‫ن‬,E‫` ا ر‬lû ‫ أن‬M46 ‫ ر‬l.v?‫ و‬L[Î Pv‫ أ‬M ‫ ا س‬LC(.
; h ‫ ط‬-& !O a ‫ رات‬l.v? ‫ ام‬f.c‫ إن ا‬k 9 . QC @d7 ‫ ر‬7 6u‫ و‬IF œ ‫ ة‬J p 1 ‫ا‬
M46 ºê ‫ ا‬I;‫ ر‬. ‫ وا‬. h+ ‫ وا‬%JY ‫ س‬c¼E Q ‫ ا‬f.cy ‫ أو‬K . ‫ا‬ . ‫ دارة‬M
.%x f ‫ ا‬M v Ü¿G #$ y‫ إ‬L. ‫أن‬
.‫ ك‬C ‫ ا‬#$+,-. ‫ س ا‬h‫} ! و‬ôb lc ‫ ا‬I c8 2&‫ و‬#$ ^ (u ‫ك‬0 g ‫ا‬
ً
. CQc 6K‫ دا‬w ¿ I;‫ ر‬. ‫ ا‬UCO K‫ ا‬L h‫د‬ •A# ‫ا‬
:@d7 ‫ د‬6.7y G l P ‫ اد ا‬7‫ إ‬M :‫ ر‬D ‫ا‬
David Leigh, The group trainers handbook: Designing & delivering training for groups, 3rd
edition, Kogan Page, London, 2006, P P 173-177.
: Z ‫ذج‬0 T -2
‫} دة‬1‫ ا‬M7 :z ،wh ‫ ا‬+, ‫ و‬3 O. ‫ ا‬#$ !/6. %u 7 (Â‫@ أر‬d7 I C ‫ ذج‬6 !6. a
‫ ظ‬U.9?‫ء و‬:6( ‫ن ور& ا‬,C ( ‫! ا‬/ D~ß ‫ ت‬G M6z. z ‫ أ‬M4 ‫ و‬،‫ ج‬. ‫ن‬, ‫و‬
@d7 K ( ‫( رس ا‬13-I) ‫} ول‬1‫ ا‬#$ ‫ن‬,l > 6E ‫ ; ت‬. 6v ‫ ذو‬I C ‫ ذج‬6 ‫ إن‬.L[r
2 I;‫ ر‬. ‫ ا‬3 O ‫ ر‬6G UCO. ‫ ا‬l q ‫ ر‬6/bc? @d7 K ( ‫ ا‬% ;‫ و‬.I;‫ ر‬.C (ROI) ‫ ر‬6/bc
I C ‫ ذج‬6 c 6C ‫ ا‬+,] K‫ ا‬U ‫ وا‬.I;‫ ر‬. ‫ ا‬IF œ ‫ ث‬ST ‫ ل ا‬678 +,i¼. ‫ ا‬6 ‫ا‬
‫ ض‬Uf ‫ وا‬،‫ د اﻟﻌﺎﻣﻞ‬QJ‫ إ‬M 01‫ وا‬،!6( ‫ن خ ا‬, ‫ و‬،S– Z . ‫ام ا‬ ‫ ز; دة‬:#$ !/6.
.1‫ت‬y D ? ‫ن‬, ‫ و‬،#¥ 6}1‫! ا‬6( ‫ن ا‬, ‫ و‬،!6( ‫( ل دوران ا‬

1
Tapomoy Deb, Managing human resources & industrial relations, 1st edition, Excel books, New Delhi,
2009, P 310.

75
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫ا‪ E:‬ول )‪ 0 g& : (13-I‬ـ ـ‪#‬ت ا ‪p 4‬‬


‫ا ‪b 1‬‬ ‫ا ‪# 0 g‬ت‬
‫وو&‪ 2‬ا‪ P~1‬ط ا (‪{ U . z;%‬‬ ‫‪ h‬س رد (! ا ر‪,E‬ن ‪ #$‬ا “‪+‬‬ ‫رد ‪ 1Z‬و>‬
‫دة‪.‬‬ ‫‪`Pv‬‬ ‫&‪·'h‬‬
‫> ت‪.‬‬ ‫‪ h‬س ا ‪+, -.‬ات ‪ #$‬ا ‪ Q‬رات‪ ،‬ا ( رف أو‬ ‫ا ‪p1‬‬
‫‪ h‬س ا ‪+, -.‬ات ‪ #$‬ا ‪ C‬ك أ‪ i‬ء ا (‪ !6‬و‪ lP #$‬ت ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ‪.{ U .‬‬ ‫ا ' ‪ u‬وا =‬
‫‪ h‬س ¼‪ 678+,i‬ل ‪. +“C‬‬ ‫‪# > JHz‬ل‬
‫‪ K . C‬و ‪ UCO‬ا “‪ 98 M +,/E #$) +‬ن ‪l ŒE‬‬ ‫¿¸ ا ‪ 6‬ا‬ ‫ا ‪# $‚ o 5F> A#1‬ر‬
‫‪.( ; Ü‬‬
‫ر‪Jack J. Phillips, Return on Investment in Training & Performance Improvement :‬‬ ‫ا‪D‬‬
‫‪Programs, 2nd edition, Butterworth–Heinemann, USA, 2003, P 12.‬‬
‫‪6hk9M‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪; .‬ت ا‪ L .‬ا‬ ‫و; ‪ º°‬ا ‪ . !j €K Dv (8-I) !O‬ى ‪M‬‬
‫ا (‪ C‬ت ا ‪ ، >% ST‬و ى ‪ ^ (u‬ا ‪.% .‬‬
‫ا }^ ـ )‪ 0 g& ¸A# D :(8-I‬ـ‪#‬ت ا ‪p 4‬‬
‫ﺻﻌﻮﺑﺔ اﻟﺘﻘﺪﻳﺮ‬ ‫ﺗﻜﺮار اﻹﺳﺘﺨﺪام‬ ‫اﻟﺘﺮﻛﻴﺰ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﻤﻴﻞ‬ ‫ﻗﻴﻤﺔ اﻟﻤﻌﻠﻮﻣﺎت‬ ‫ﻣﺴﺘﻮﻳﺎت اﻟﺘﻘﻴﻴﻢ‬

‫ﺳﻬﻞ‬ ‫ﻣﺘﻜﺮر‬ ‫اﻟﻤﺴﺘﻬﻠﻚ‬ ‫أﻗﻞ ﻗﻴﻤﺔ‬ ‫‪ .1‬رد اﻟﻔﻌﻞ‬


‫‪ .2‬اﻟﺘﻌﻠﻢ‬
‫‪ .3‬اﻟﺘﻄﺒﻴﻖ‬
‫‪ .4‬اﻟﺘﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺻﻌﺐ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻜﺮر‬ ‫اﻟﻌﻤﻴﻞ‬ ‫أﻋﻠﻰ ﻗﻴﻤﺔ‬ ‫‪ .5‬اﻟﻌﺎﺋﺪ ﻋﻠﻰ اﻹﺳﺘﺜﻤﺎر‬

‫‪Jack J.Phillips, Ron Drew Stone, How to measure training results: A pratical guide to‬‬ ‫ا ‪ D‬ر‪:‬‬
‫‪tracking the six key indicators, McGraw-Hill, USA, 2000, P 11.‬‬

‫ى ‪8‬ول )رد ا ‪(!(U‬‬ ‫‪ #$‬ا ‪.‬‬ ‫‪ M º®.‬ا ‪ (8-I) !O‬أن ا (‪ C‬ت ‪ O‬ن ذات ‪. 6 h‬‬
‫‪ % U‬إ‪ f.c‬ا ‪Q‬‬ ‫‪ – L .C‬و)( ى ذ • إ‪ @A‬ا {ا ‪ #$‬إ‪ u‬ار ‪ O98‬م ‪¼ œ‬ن ا “‪ – +‬و>‬
‫‪ M‬ا ‪ .‬ى ا ‪|q /‬‬ ‫ا ‪ ; .‬ت ‪%v8‬ى ‪ 6 C‬ذج‬ ‫‪ ، >%‬و‪ 6Cj‬ا ‪Q‬‬ ‫ا ‪%4.‬ر و‪Qc‬‬
‫ت ذات ‪7 6 h‬‬ ‫)ا ‪ (LC(.‬و‪ y u‬إ‪ @A‬ا ‪ .‬ى ا‪) ¸ ~1‬ا ( ‪ 6/bc @d7 K‬ر( ‪ ¤lD‬ا (‪C‬‬
‫‪. >%‬‬ ‫و‪ 7‬م ‪%4‬ار> ‪ M !( 6‬ا ‪^ (D‬‬

‫‪76‬‬
‫ـ ـ رـ‬ ‫ا ـ ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ول‪:‬‬ ‫اـ ـ ـ‬

‫‪: feD‬‬
‫إن ا ‪ .‬ر;‪ q I‬ط ‪%> J‬ي و‪ 9‬ي ‪ M6z‬ا ‪ l‬ء و ‪%6.c‬ار; ‪ 6Z 6C‬ت ‪ 3C.f6G‬أ ا‪، Q7‬‬
‫و;‪ M [‚46‬ا ‪ 2 3 4.‬ا ‪ .‬ات وا ‪+,-.‬ات ا ‪ [—&% ST‬ا ‪ Ü¿l‬ا‪ ~1‬ر‪ ، ( j J‬وا ‪ P.‬ر‬
‫وا ‪ M7 k l‬ا ‪ ، ,6.‬و ‪ U‬را (‪ #$%‬و]‪M >+,‬‬ ‫ا ‪ #Ð 4.‬ا ‪ 2)%‬و ا ‪ ، 9:.‬و¶ ة ا‬
‫‪E+‬‬ ‫ا ‪+,-.‬ات‪ ،‬و ا‪{> lE‬ﻩ ‪+,v8‬ة ‪ @d7 #àlŒ‬ا ‪ 6Z‬ت أن (! ‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪‡ I‬و‬
‫‪,G‬ن ‪ M !j‬دارة ا (‪ C‬وإدارة ا ارد ا ‪ ;% F‬وا ‪ ¸¿K%‬ا ‪%¶ l‬وا ( !‪.‬‬
‫وا ‪ .‬ر;‪ PPf C67 > I‬و ‪%6.‬ة و ‪ 9µ 6Z‬اث ا ‪ +, -.‬وا ‪ #$ %; P.‬ا ( رف وا ‪ Q‬رات‬
‫أ> ا ‪LQ‬‬ ‫> ت )‪ 6E‬و ‪ ( 7‬ا‪ 01‬وا ‪,C (C Cl .‬ن ‪ [r‬ف ‪M L[‚ 46‬‬ ‫و‬
‫وأ> اف ا ‪ U4G 6Z‬ءة و ( ‪ .‬و;‪ .‬ا‪ QU !v‬م ا ‪ .‬ر;‪ L > U 2 I‬أ‪%v‬ى ‪ 6 . j‬وا ‪L C(.‬‬
‫وا ‪ ،LC(.‬إذ ‪ ! O h:7 J‬و ‪%‬ا‪,G `G‬ن ا ‪8 L > U‬ر‪ (Â‬؛ ‪ G /6G (a LC(.‬ا ‪ IC‬ا ‪»G‬‬
‫‪ M !O‬ا ‪ L C(.‬وا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ‪ ، 6 .‬و>{ﻩ ‪+,v8‬ة ‪ M !j !6 R‬ا ‪ L C(.‬وا ‪ .‬ر;‪.I‬‬
‫دة ‪ M‬أ‪ 7 L. QCJ‬اد ‪+“C‬ا ا ‪ .‬ر;‪F‬‬ ‫‪ K .‬و] ت‬ ‫‪ (a‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‪. C c‬‬
‫?‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ G /6G (R [Ž• (œ F‬ا‪ c8%}×1‬س ا {ي م ‪s C7‬‬ ‫إ ‪M h:P‬‬
‫ة ‪8‬داء ‪ 6G‬ر ‪8‬داء ا ‪• G #d(U‬داء ا ‪ ]%‬ب‪ ،‬و‪#$‬‬ ‫ا (‪ C6‬ا ‪ .‬ر;‪:v M F‬ل‬
‫و‪ >8 ] u‬اف‪ ،‬وإ‪ .v‬ر و‪ !K c‬وأ‪I c‬‬ ‫‪ L 6D L.‬ا ‪ .‬ر;‪.G I‬‬ ‫ا ‪ C9%‬ا ‪/‬‬
‫‪ M‬ا ‪ .‬ر;‪ I‬و‬ ‫ا ‪ ÜU‬ا —[‬ ‫ا ‪ .‬ر;‪ I‬و ‪%‬ي ‪ D‬در ‪ J .9‬ت ا ‪ .‬ر;‪ ، F‬و‬
‫ز ن وو ‪ O‬ن ا ‪ .‬ر;‪ I‬وا ‪ (œ .‬ا‬ ‫ا ر^‪,‬ن‪ ،‬و‪ { U L. / i C9%6E‬ا ‪ .‬ر;‪.G I‬‬
‫‪ 6z‬ن ‪+,c‬ورة ا ‪ ،{ U .‬و‪ L L. +,v8 #$‬ا ‪ .‬ر;‪ M E¼.C I‬أن ا ‪ .‬ر;‪#$ L> c h I‬‬
‫ً‬
‫‪ >8‬اف ا ‪ J%‬ة و‪ j‬ن ( ‪.y‬‬

‫‪77‬‬
‫ا‬ ‫ا‬

‫ا ر‬
‫و‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪:‬‬
‫ن و ‪ '( )* +,-.‬ا & " ت‬ ‫ر ا‬ ‫ت و ‪ $%‬ا ‪! " #‬‬ ‫ز دة ا م ا‬
‫ا ‪ .0/ / 1 ,-2 3 45‬ا ‪ /‬ت و‪ 8 79‬د ا ‪ ; ،467‬أ ‪ 9‬م *) @و?> =‪A B‬ة ; ر‬
‫‪AL1 9‬و‪/ GHI JK‬ب ‪ . D A E‬ي " ‪ N O 4P‬ت ا ‪ A .M‬ا ‪ UV‬رع *) ا ‪ S‬ل ا ‪ )Q/ / 1‬وا *)‪.‬‬
‫وا ر ‪AL1 9‬و‪ .0/ / 1 X(/" JK‬ا ‪ /‬ت و‪ 8 9‬ل و‪ Y?AL?Z‬و‪ ] A E‬ا ‪[\ G/‬‬
‫ن ‪ '`#a‬ن "_\‪ +‬ا ‪ +,^ 0 .‬وا ‪ 0 .‬ت ا > و‪)b c‬‬ ‫‪AL1 9‬و?‪ >.‬ر =‪ 3‬اد ا‬
‫&‪ d.D‬أ اف ا ' ); رب *) ا ‪ Y7/‬وا ` ن ا ‪h‬ي " ‪...gNG‬إ‪ (ij‬وا > ) ‪m.no‬‬
‫ا ` ‪...،X.‬إ‪.(ij‬‬
‫و ] ‪ r‬ن ‪h d O‬ا ا ‪ >qj '8n‬ا ‪ +. n‬ا‪ ; >% pj‬ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬وإ; از أ ‪g .‬‬
‫*) ا > وذ ‪_B ] t‬ل ‪:v N >s_s‬‬
‫ول‪ .0/ / 1 :‬ا ‪ /‬ت وأ‪ ! s‬و(‪ >n.‬ا ر ‪.‬‬ ‫ا‬
‫ا ! ‪ 'B :‬إ‪ b‬ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬ ‫ا‬
‫‪ >. ! :‬ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫‪78‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ول‪ '$ $( :‬ا &‪ #$%‬ت وأ‪ +,- . /‬و* ) ا ر‬ ‫ا‬


‫إن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت (‪ $‬ت ‪ >.N‬ا‪ >0 xj‬ا ‪ >G‬إ ‪ s >S.V? ,y‬وة ا ‪ /‬ت و ‪، Sn‬‬
‫وا ‪ ] } 45‬ا ‪ +1‬ا ‪ ] '\ $‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬و |ا" أ?‪/‬ا!‪ ، $‬و?‪ ، ,^ .!/‬و{‪ ، ,- .Nz A M‬وز دة ‪ 8‬در‬
‫ا ‪ /‬ت‪ ،‬وز دة ا‪ $qj‬ت ا ‪ ، $ > o U‬و‪ )b c‬إ‪ 7 > & G‬رة =‪ 3‬اد وا ‪ ~.$‬ت ا ‪! >n o‬‬
‫‪ . 0 >3‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬و‪_z9‬ع ! ‪ ، ,y‬وإ‪ ، ,• .VG‬و ‪ Ih‬و ‪ = /‬ا ‪h‬ي أدى إ‪|q€ b‬ا ‪'\ G/‬‬
‫ا ‪ 0 . 9 >.N ]! >" . D‬ت ] ا ‪ /‬ت‪ ،‬و ‪ ، ,-qj‬و‪ ,‚|B‬وا‪ ، $! 0ALG‬و‪'( )* >% B‬‬
‫‪/O‬ر ‪/0‬ا? ا‪ .xj‬ة و{ ‪ ، D‬وا ‪h‬ي أدى إ‪ b‬ا‪ >0 xj‬إ‪ b‬ا ‪ /‬ت و‪ c‬ر‪A NI >0‬ة و*) ا ‪ƒ S‬ت‬
‫‪ ،>3 r‬و‪ '`# c‬ا ‪h‬ي „‪A‬ز ‪ g‬ا‪ >0 xj‬إ‪ ] +p… +I . S b‬ا ‪ /‬ت ] ‪ 8‬در ‪>!/‬‬
‫‪ /‬ت‪ ،‬وا‪ o G‬ا ‪ /O )* $‬ا ˆ‪ z #‬ت ‪ 8 7Z‬د">‪،‬‬ ‫و ‪A† N‬ة‪ ،‬و ‪ >.N‬ا‪ >0 xj‬ا ‪‡L‬ا" ة‬
‫ا ‪ >.! 8‬وا ‪ S‬ر > وا ‪ ،>.‬و=! ل وا‪ pj‬ت‪ ،‬و‪ ] A E‬ا ˆ‪ z #‬ت وا ‪ƒ S‬ت =‪ B‬ى ‪>3 r‬‬
‫و‪ )* +$U‰ c‬إ ‪ o‬ذ ا ‪ D‬ارات ا ‪ >N\ 8‬وا ‪.1>NG‬‬
‫ول‪$ # :‬م (‪ '$ $‬ا &‪ #$%‬ت‬ ‫ا ‪%1‬‬
‫أو‪ :3‬ا (‪'$ $‬‬
‫إن ‪ > r‬ا ‪ ] > r )‹ .0/ / 1‬أ‪ +UD JK ?/" '%‬إ‪ (Techno) b‬و ‪ > % ]3 ,• 8D‬أو ‪ $‬رة‬
‫أو ‪ D 9‬ن و)‪ (Logos‬ا ‪ 'D‬و‪ 4• Œ‬ا ‪ N‬أ ا ‪ )* JK_D‬ا `‪/‬ن‪ .‬و{ ف ا ‪ ! .0/ / 1‬أ‚‪ ,‬ا ‪d.NO‬‬
‫‪ >3‬وا‪A„pj‬ات ا ‪ )* >NUV1‬ا ‪ $‬م ا ‪ .xj >.‬ة ‪ UK9‬ن و ‪/ S 'Ž‬ع ا ‪'\ G/‬‬ ‫ا ‪+‬‬
‫و=‪ . G‬ا ‪ >. n‬ا ‪ UK9 $ o U‰ 45‬ن *) ‪/? X o‬ا•) ‪ g .‬ا ‪ >.‬أي ‪/7 I 'Ž‬ا ‪g‬‬
‫ً‬
‫‪ +.‬وإ‪ #VI‬ف‬ ‫ا ات وا ‪ .2>3‬وا ‪ } ; YU” .0/ / 1‬ورة آ‪ƒ‬ت و ‪ ، K 8‬و ‪ ,’1‬أ"}‬
‫إ‪ & " '` )• 0‬ور ;‪ g‬ا ‪/‬ا‪ ، 7‬و‹) ‪ d B‬وإ; اع‪.3‬‬
‫‪ : /‬ا &‪ #$%‬ت‬
‫‹) ‪ ] >!/ S‬ا ‪ ? .N‬ت ا > وا ˆ‪ ،>DU‬أو ‹) ;‪ ? .‬ت ‪ $D.NO +s ,-qj Y‬و & ‪$ .‬‬
‫و ‪ $ .‬و ™‪ o G—; ˜ U‰ '`#a $8.p‬ا ‪ $‬و‪ n G9‬دة ’‪ v. ,‬أ‪ Y&N%‬ذات •‪š‬‬
‫‪.4 ,y o U‬‬
‫ً‬
‫و{ „‪ A‬ا ‪ /‬ت {‪A„p™ _.qœ‬ات ا ‪ .n‬ة ‪ > ; D‬إ ‪ 0 .‬ت ‪ ho‬ا ‪ D‬ار و ‪ƒ '. D‬ت ! م‬
‫‪ /‬ت‪ ،‬وا ‪ ! ! U{ 45‬ز دة‬ ‫ا ‪ o —3 ، IH‬ذ ا ‪ D‬ار ‪9‬داري "& ج إ‪ b‬أن &‪/‬ل ا ‪ ? .N‬ت إ‪b‬‬
‫ا ‪AL‬ا;[ ; ن ا > و‪/$ 0‬ر ‪.5‬‬

‫‪ ،X B ]U ˜. 3 1‬إ‪ 8 7‬د ا ‪ ،>3‬ا ‪= > NO‬و‪ 0 ، b‬ار ‪ 1‬ب ا ‪ ! ،46‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص ‪.38‬‬
‫‪ 2‬رد" > !‪ Ž‬ن "‪/ & ،XG/‬د ‪ +G 0‬ا ‪ .0/ / 1 ،)• . 8‬ا ‪ ،d /UV‬دارا ‪ #ˆ £¤‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.12‬‬
‫ا ‪ 8‬ا" ة‪9 .0/ / 1 ،‬دارة ا ‪ > /;AL‬ا‪) >Ž" xj‬ا ‪ +‬ا ‪ ،()Q/ / 1‬دار ا‪ #ˆ ¥. pj‬ا ‪/‬ز‪= ، Œ‬ردن‪،‬‬ ‫ا ‪/M‬ل‪ 0 ،‬ة أ‬ ‫‪ E3‬أ‬
‫‪ ،2012‬ص ‪.33‬‬
‫‪ 4‬را\ & !‪ N‬ر‪ N ،gc‬دئ ? ‪ +‬ا ‪ /‬ت ‪9‬دار >‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬ا‪ qj‬در > ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2014 ،‬ص ‪.15‬‬
‫ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.46‬‬ ‫‪ g 0|" 3 5‬ا ‪ S‬ر‪ + ? ،‬ا ‪ /‬ت ‪9‬دار > ) ‪/‬ر إداري(‪ ،‬ا ‪ > NO‬ا ‪ ،>Ž Ž‬دارا‪xj‬‬

‫‪79‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫و ‪ X 8‬ا ‪ /‬ت إ‪ b‬أر¨ > أ?‪/‬اع و ‹)‪:1‬‬


‫‪ #$%&# -1‬ت ‪ :) 6 &#‬ا ‪ /‬ت ا ‪ ©ª d.D& ; 4« ˆ 45‬ات ‪9 ! U{ >.3‬داري !‬
‫إ ‪ o‬ذ ‪ 7‬اروإ?‪ S‬ز! ' أو ‪ #‬وع ‪ 'Ž‬إ ‪ o‬ذ ‪ 7‬ار; ‪ .‬ن ! ' أو © اء ‪ $0‬ز‪...‬إ‪.ij‬‬
‫‪ #$%&# -2‬ت إ ‪ :) 8‬ا ‪ /‬ت ا ‪9 $0 &" 45‬داري *) ‪ /O‬و ‪ >.‬ا ‪ D‬رات و ‪.G/‬‬
‫ا ارك *) ‪ S‬ل ا ' وا‪ .xj‬ة ‪ 'Ž‬ا ‪ /‬ت ا ‪ D " 45‬ا ر‪/c‬ن ] ا ورات‬
‫ا ر ®‪.>.‬‬
‫‪ #$%&# -3‬ت ;&‪ :) %‬ا ‪ /‬ت ا ‪9 $0 & 45‬دارة *) ا ‪ UGª‬ت ا ‪ 'Ž >. .‬ا‪ qj‬ت‬
‫وا ارس‪.‬‬ ‫وا‬
‫‪ #$%&# -4‬ت إ ' )‪ :‬ا ‪ /‬ت ا ‪ )* .n 45‬إ‪ 0‬اء ا ‪/&N‬ث ا ‪ >.D.NO‬و*) ‪ /O‬و‪'\ G‬‬
‫‪ ?9‬ج وإ‪ ŽVG‬ر ا ‪/‬ارد ا ‪ >. .NO‬و‪ ? ` 9‬ت ا > ‪ '`#a‬أ ‪ / I ]U‬ت إ? ج ‪> G‬‬
‫‪.> .‬‬
‫‪ '$ $( : /‬ا &‪ #$%‬ت‬
‫(‪ .0/ / 1 ±™O8 $‬ا ‪ /‬ت *) ; ا"> ا ‪ . NU‬ت (‪/$‬ر ا‪/xj‬ا‪AL1 9 ”G‬و?‪! >.‬‬
‫?‪ O‬ق ‪ S‬ري وان ‪/$n‬م ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ‪/ = >3 r 4• ‰‬ر ا ‪ ] } 45‬ا‪/xj‬ا‪ ”G‬و=‪|$0‬ة‬
‫ا ‪ ! U‬ة ‪ $‬و©‪ `N‬ت ا‪/xj‬ا‪/?H; ”G‬ا!‪ $‬ا ‪ >n o‬و ‪ >qj‬ا ‪ ? .N‬ت وا ‪ /‬ت ;` ‪ >3‬أ©` ‪$‬‬
‫ت إ‪ >3 2‬إ‪b‬‬ ‫و‪ >3 r‬ا ‪ X\ (/‬ا ‪ .0/ / 1 ; >D‬و‪ B‬ت ا ‪ > ?= )* .0/ / 1‬وا‬
‫ا „‪A‬ا ‪ ¥‬وا‪|xj‬م ا „‪ >.S A‬ا ‪ o U{ 45‬م *) أداء =! ل وا ‪ X\ (/‬و{‪ d /U‬ا ‪ S‬ت وا‪ pj‬ت‬
‫و‪ )* d " 'r‬ذ ‪ ; ] t‬ا ‪ ¥‬وأ‪|$0‬ة و ات‪.2‬‬
‫{ ف ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ;‪ ,‚H‬أدوات وو‪ o U{ '\ G‬م ‪ qj‬ا ‪ /‬ت و ‪ $n.ˆ8‬و & ‪$ .‬‬
‫ت =! ل‪ ،‬إذ‬ ‫و‪ ,‚|B‬أو ‪/‬ز‪ . $ Œ‬و{ ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ‪ D r‬ا ;‪X o )* m‬‬
‫{‪ '.$U{ )* + U‬إ‪ >.; .UK‬ا ‪ D‬ارات ا ‪ >NG‬و*) ‪ g.0/‬و ‪ 8 4«3 ,^ . ! X o h.n‬ر‬
‫‪/.‬ي " ‪ ,- /‬و‪ ,³ Dc‬و ‡ ا ‪.34´µ3‬‬
‫‪ { I‬ف ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ;‪ X o ,‚H‬أ?‪/‬اع ‪ 3 #VI9‬ت وا ‪ S U‬ات و‪ALB9‬ا! ت ا ‪45‬‬
‫' ©‪ š5‬أ?‪/‬اع ا ‪ /‬ت‪ $ 0 v. ] ،‬و & ‪ $ .‬و ‪ $ .‬و‪ ,‚|B‬وا‪ )* $! 0ALG‬ا ‪Y7/‬‬
‫ا ‪ G‬وا ‪ >D O‬ا ‪ >NG‬وا >‪.4‬‬

‫‪_! 1‬ء ا ‪ 46 U‬وآ‪ B‬ون‪ ،‬أ‪ .G G‬ت ? ‪ +‬ا ‪ /‬ت ‪9‬دار >‪ ،‬ا ‪ > NO‬ا ا‪ ،> a‬دارا ‪ #ˆ £¤‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2014 ،‬ص ‪.15‬‬
‫‪ N © | 2‬ن ا ‪ + ? ،JK‬ا ‪ /‬ت ‪9‬دار >‪/ ) ،‬ر ‪ ،()Q/ / 1‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬داروا\' ˆ‪ ! ، #‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2009 ،‬ص ‪.63‬‬
‫ت =! ل‪ o G9 :‬ا ت وا ‪ D.NO‬ت‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪، b‬‬ ‫‪ UE 3‬ن ‪ +G 7‬داود ا _ ‪ ،J‬أ ‪A‬ة ©‪ 1‬و‪ )b‬ا ‪ .0/ / 1 ،J{ .N‬ت ا ‪ /‬ت *)‬
‫ا ‪/‬راق ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.07‬‬
‫‪ N! 4‬ا ‪_U‬م ا ‪ #‬ق‪ ،‬دور ‪9‬دارة ا ر‪ ; X.(/ )* >.G‬ا ‪ .0/ / 1 ¥‬ا ‪ /‬ت و‪ƒ 8 Z‬ت )درا‪ ،(>.!/? >G‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار وا\'‬
‫ˆ‪ ! ، #‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.34‬‬

‫‪80‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫و‪ Œ‬ف ‪/U / % ] 'r‬ن و ‪/‬ر‪ /r‬و آ ‪ .0/ / 1 J‬ا ‪ /‬ت ;‪ ,‚H‬إد‪ B‬ل ‪= d.NO‬دوات أو‬
‫ا ‪ .0/ / 1‬ا ‪ + a > 8‬ا ‪ /‬ت *) ' ‪_1#‬ت ا ‪ 'Ž :+‬ا‪AL1 9 G xj‬و‪ ،JK‬و‪'\ G‬‬
‫‪ 8 9‬ل‪ ،‬ا ‪ [\ G/‬ا ‪ M8‬ة‪.1‬‬
‫و‪ Œ‬ف ‪ .0/ / 1 Roger Carter‬ا ‪ /‬ت ;‪ > ?= ,‚H‬و=دوات ا ‪،] |o ،JD > o U‬‬
‫& ‪ ،'.‬و ‪ '.%/‬ا ‪ /‬ت *) ‪ 'r‬أ©` ‪ ، $‬و ‪/0 '` $D.NO‬ا? ‪ > © ، .‬ا ‪ ، 1‬ا ‪، 8‬‬
‫وا ·‡ل‪.2‬‬
‫أ ‪ ! ] 'r‬إ; ا ‪ )¸ " 7 +.‬وإ" ن ‪ '2 3‬ا ‪ U‬ا‪ 3 ‰ J¹‬ن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ;‪,‚H‬‬
‫‪ o G9‬ام و‪ ŽVG9‬را‪ .qj‬و= ‪ X o 'Ž‬أ?‪/‬اع ا رف‪ ،‬وا ‪ ]! v&N‬أ‪ '}3‬ا ‪ '\ G/‬وا ‪'NU‬‬
‫ا ‪ '$U{ 45‬ا‪/8xj‬ل ! ا ‪ /‬ت‪ ،‬ا ‪/D 45‬د? إ‪ b‬ا ‪ ،>3‬و‪h 'Ž ' 0 t hI‬ﻩ ا ‪ /‬ت‬
‫> ‪ ، ,’ ]" .n U‬و ‪ N‬د ‪ $‬وإ"‪ >! U ; $ 8‬ا ‪ >c/ O‬وا ‪ >. ! n‬وا ‪ >7‬ا ن ‪,» O‬‬
‫أ! ل ووا‪ N0‬ت ‪ UK9‬ن ا ‪.3 %‬‬
‫و ‪ ‰‬ف و‪ N! Jn%‬ا ‪ + 1‬ا ‪ .0/ / 1 >NG U1‬ا ‪ /‬ت ! أ‚‪ : ,‬ا ‪ .0/ / 1‬ا _ز > ‪>.‬‬
‫إ ‪ D‬ط ا ‪ ? .N‬ت و ‪ $n.ˆ8‬و & ‪ $ .‬وإ! دة ;½‪ 0 o A 3/ ، ,‬ت ذات ‪ o U > .7‬م ا ’‪)* ،J¹ ,‬‬
‫ا | ن وا ` ن ا _\ ن‪ ,• ،‬ف &‪ U‬ن =داء‪.4‬‬
‫ا ‪ %1‬ا ! ‪ = (- :‬و? ‪ '$ $( >8‬ا &‪ #$%‬ت‬
‫أو‪ '$ $( = (- :3‬ا &‪ #$%‬ت‬
‫ك أر¨ > ! ‪ %‬أ‪ .0/ / 1 >.G G‬ا ‪ /‬ت ‹)‪:5‬‬
‫‪ -1‬ا ‪FG H‬ات ا د‪$A BC )D‬ب‪ ،‬و{‪ ' #‬ا ‪ /‬ات ا ‪:>.‬‬
‫و ات ‪9‬د‪ B‬ل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ات ا ‪.] |o‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ات ‪ B9‬اج‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -2‬ا ‪JK‬ا‪ I#‬و } ] @{‪:J‬‬
‫; ‪ .S‬ت ا م ‪ I‬م {‪.'.M#‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ‪ >.D.NO‬ا ‪ > 1. )* > o U‬ا '‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫أدوات ‪ /O‬ا „‪A‬ا ‪ n I ¥‬ت ا „‪.>S A‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪/ & 1‬د ! ‪ +‬ا "]‪ .0/ / 1 ،‬ا ‪ /‬ت و‪ 8 9‬ل و ‪ >! % 'ND U‬ا ¿‪ ،>3 x‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار ا ‪ xœ‬ب ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ، Œ‬ا ‪ D‬ة‪،‬‬
‫‪ ،2005 ، 8‬ص ص ‪.106 ،105‬‬
‫‪ & 2‬ا ‪ ،)*A 8‬إدارة ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارا ‪ 1n‬ا‪ 1G9 ،)À qj‬ر >‪ ،2009 ، 8 ،‬ص ‪.20‬‬
‫‪ ! 3‬إ; ا ‪ ،)¸ " 7 +.‬إ" ن ‪ '2 3‬ا ‪ U‬ا‪ .0/ / 1 ،J¹‬ا ‪ /‬ت و ‪ ، ,^ D.NO‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار ا ‪/‬راق ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪،‬‬
‫‪ ،2002‬ص ‪.39‬‬
‫‪ 4‬و‪ N! Jn%‬ا ‪ + 1‬ا ‪ U& ،>NG U1‬ن ‪= >. ! 3‬داء ا ‪_B ] 4´µGª‬ل ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار ا ‪ .‬زوري ا ‪#ˆ >.‬‬
‫وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬درن‪ ،2011 ،‬ص ‪.36‬‬
‫‪ ،>3 ! + G .G 5‬إ ‪ S‬ت "‪ )* >Ž‬إدارة ا ‪ ،A .M‬دارا ا">‪ ! ،‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2012 ،‬ص ‪.103‬‬

‫‪81‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ N‬م إدارة ‪$L‬ا‪ -‬ا ت‪ :‬و‪ ; [.G/r ' Œ‬ن ا ‪ ? .N‬ت ا ‪ )* >?|o‬ا ‪ ! D‬ة و‪ c‬ن‬ ‫‪-3‬‬
‫‪h J o U‬ﻩ ا ‪ ? .N‬ت‪ ،‬وا ‪ ! + ! U{ 45‬إ‪ 0ALG‬ع ا ‪ ? .N‬ت‪ ،‬و ‪ ,-qj‬وا‪/8xj‬ل !‬
‫ا ‪ /‬ت ا ‪ )* +$ ! 45‬إ ‪ o‬ذ ا ‪ D‬ارات ا ‪ >NG‬و*) ا ‪ Y7/‬ا ‪. G‬‬
‫‪3‬ت‪ :‬و{‪ >!/ S ' #‬ا ‪ `N#‬ت ا & ‪ >.‬وا ‪ >.‬ا ‪'.%/ )* > o U‬‬ ‫(‪'$ $‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ا ‪ ? .N‬ت وا ‪ /‬ت‪ ،Y?AL?Á r ،‬و ‪ 3/‬ﻩ ] ‪ nI‬ءة و‪ N > /$G‬دل ا ‪ /‬ت ] أي ` ن‪.‬‬
‫‪ '$ $( >8 ? :‬ا &‪ #$%‬ت‬ ‫‪/‬‬
‫‡ ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ; ‪ Â\ 8pj‬ا ‪:1>.‬‬
‫ً‬
‫‪ > %P‬ا ‪ 6 O‬ت‪ -]I = 'r ' S .0/ / 1 3 :‬إ ‪AL1‬و?‪ S – .‬ورة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ > %P‬ا ‪ R‬ن‪ ˜.V v. :‬و‪ '\ G‬ا ‪ ] |o‬ا‪ .VG‬ب ‪ ] '\ +qÄ‬ا ‪ /‬ت ا ‪ >?|o‬ا ‪45‬‬ ‫‪-‬‬
‫" ‪ ]1‬ا ‪/%/‬ل إ ‪ U”; ,y‬و‪.> /$G‬‬
‫‪ > %P‬ا ‪ v. :SL$‬إ?‪/O 'r g‬ر ‪ Â7 V.G )Q/ / 1‬ا ‪ Y7/‬ا ‪/ O‬ب ‪>; S GÅ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ N O‬ت‪.‬‬
‫) ‪ :) T U#‬وذ ‪ >S.V? t‬وث ا ‪ '! n‬وا & ور ; ن ا ‪v N‬‬ ‫إ‪ OVL‬م ا م ا‬ ‫‪-‬‬
‫وا م‪.‬‬
‫ً‬
‫‪Y‬ا‪ D‬ا (‪ XN‬ا ‪ ]1 " v. :) W‬ر‪ [c‬ا ‪ +‬ا ا‪ $} a >. B‬ا ‪]! _}3 ،m N‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ ` ?‪ .7 >.‬م ا ‪ ; [c‬ن أ?‪/‬اع ] ا ‪ +‬ا ا‪ ? )* >. B‬م ©‪.J`N‬‬
‫ً‬
‫? ‪ +‬ا ‪ /‬ت *)‬ ‫[‪J‬و ) ‪ v. : 6‬إن ا ‪' /z Y7/ '! n‬‬ ‫‪$1‬ر ا ]\)‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪/G 'ND U‬ف ‪ '.1#{ )* +$U‰‬ا ‪/ U‬ك ا ‪ 1n‬ي ‪ 3Æ‬اد‪.‬‬

‫(‪ '$ $‬ا &‪ #$%‬ت ‪ +,-‬إدارة ا ‪$‬ارد ا ^‪ ) W‬وا ر‬ ‫‪ :‬أ‪/‬‬ ‫ا ‪ %1‬ا‬
‫أو‪ :3‬أ‪ '$ $( /‬ا &‪ #$%‬ت ‪ +,-‬إدارة ا ‪$‬ارد ا ^‪) W‬‬
‫{‪ .0/ / 1 ' U‬ا ‪ /‬ت *) ‪ O7‬ع ا ‪/D‬ى ا ®‪ ! ! > #‬ة ‪ / U‬ت ’‪ ! 7 A 3/ ,‬ة‬
‫ن‪ ،‬وا ‪h‬ي ‪9 ! U‰‬دارة ا ‪ )* .‬ا‪/8xj‬ل‬ ‫;‪ ? .‬ت & ‪/‬ي ! ‪ . 0‬ا ‪ /‬ت ا‪; >% pj‬‬
‫! ‪ D‬ر ‪ ±…/‬أداء ا ‪/‬ارد ا ®‪ )* > #‬ا > ودور *) ‪ ،h.n‬و?‪ S‬ح ا‪ [Opj‬وا ‪I +.‬‬
‫{‪ A #‬إ‪ b‬ى ‪ G‬ا‪A„pj‬ات و ‪ $‬رات ‪ƒª‬ء =‪ 3‬اد ا ‪ªU‬و ‪ .‬ت ا ‪ 45‬د ا ‪ '`.$‬ا ‪46.‬‬
‫_ت ‪ ? 'Ž‬م ا وا و‪ > ?= ] A E‬و‪h 'r‬ا‬ ‫*) ا >‪ .‬و‪ t hI‬ا ‪>. @ >qj‬‬
‫"} ] ا ‪ >7‬وا ‪ >qj )* >. n‬ا ‪ /‬ت‪ .‬و ‪ s@ Â.p™ ]1‬ر ‪.0/ / 1 >.; S"9‬‬
‫ا ‪ /‬ت ! ا ‪/‬ارد ا ®‪ƒ S ; > #‬ت ا ‪:2>.‬‬
‫ا ‪ >! U‬وا ‪= )* >7‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫ا‪ ،> _xj‬ا ‪ S‬رة ‪AL1 9‬و?‪ )* >.‬ا ‪/? D‬ن‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارا ‪ #ˆ >3 DŽ‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2012 ،‬ص ‪.30‬‬ ‫‪ 8? 1‬ر &‬
‫أ;‪ ˆ© /‬وآ‪ B‬ون‪ ،‬ا‪ pj‬ت ‪AL1 9‬و?‪ ،>.‬دارا ‪ 1‬ب ا ‪ ،)* DŽ‬إر‪= ، c‬ردن‪ ،2011 ،‬ص ‪.24‬‬ ‫‪ !2‬دأ‬

‫‪82‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ن‪.‬‬ ‫‪ n 9‬ظ ‪_qœa‬ت ا ‪ /‬ت !] ا‬ ‫‪-‬‬


‫ر‪ nI 3‬ءة ? م ا ‪ != ! >; 7‬ل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ . B9‬رو‪ OD G9‬ب‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ dNG‬ى ا ‪H; >N O‬ن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ‪ )* Y G‬ا &‪/‬ل ] إدارة ا ‪/‬ارد‬ ‫; ءا !‬
‫ا ®‪ $ `#a > #‬ا ‪ . D‬ي إ‪ b‬إدارة ا ‪/‬ارد ا ®‪AL1 9 > #‬و?‪ N ! ; >.‬ر أن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت‬
‫; ‪ >; Ž‬ا ‪‡ I‬ة =‪ $ >.G G‬و ‪ S‬ذ ‪ )* t‬ا ‪ X\ (/‬ا ‪:>.‬‬
‫`‪ _ 1‬ا ‪$‬ارد ا ^‪ " & :) W‬ا ‪ 0 .‬ت ا > ] ا ‪/‬ارد ا ®‪/D; >? Gƒ ; > #‬ا!‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ? .N‬ت‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪h0 :‬ب ا ‪ n1‬ءات ] ‪_B‬ل ‪ ?_!9‬ت *) ©‪.Y?AL?9 >1N‬‬ ‫‪ 1P A‬ب‬ ‫‪-‬‬
‫[‪J‬و! ‪ :‬ا‪ . B‬ر أ‪ '}3‬ا ‪ N‬ا\' ; ءا ! ا ‪A U‬ة ا ‪h‬ا ‪AL1 9 >.‬و?‪ >.‬وإ‪ 0‬اء‬ ‫? ر‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ + . Y?AL?9A„! > ; D‬ا‪ . B‬ر=‪ 3‬اد ا ‪ ª‬ن و‪.Y?AL?9A„! +,- \ 7 #K‬‬
‫ن ا‪ qj‬د „‪A‬ز ا‪ >0 xj‬إ‪ b‬ر »‪ +,‬دون ك ! ‪+$‬‬ ‫[‪J‬و! ‪ . { a :‬ن ا‬ ‫ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫و `‪/‬ن ذ ‪ d z ]! t‬ا رب ا ‪AL1‬و?‪ !ƒ ; .‬د ! أدوات ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪.‬‬ ‫‪ X P‬داء‬ ‫‪-‬‬
‫[‪J‬و! ‪.‬‬ ‫ا &‪c $‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ >.‬وإدارة ا ‪/‬ارد ا ®‪/O 3 .> #‬رات‬ ‫إن ‪ D.NO‬ت ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ‪A sH sª‬ا أ‪! .G G‬‬
‫ا ‪ != $#{ 45‬ل ‪AL1 9‬و?‪/G >.‬ف "`‪/‬ن ‪ $‬ا ‪ A sH‬ا ‪ © N‬و‪ A E‬ا ‪ ! © N‬أ‪/G‬اق ا '‬
‫ت *) ز دة ا ‪! O‬‬ ‫و ‪ .I‬ا >‪ ،‬و‪ ! AL.G‬د‪/B‬ل ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت إ‪ b‬ا‬
‫ا > ا ‪A„pj ; ‡ 45‬ة و‪ 8 B9‬ص *) =! ل ‪AL1 9‬و?‪ ،>.‬و ‪ != A sH ]1‬ل ‪AL1 9‬و?‪! >.‬‬
‫ً‬
‫ا > ”‪A NI É‬ا ] ? ‪ 3 A 3/ >.‬ص ! ' ‪ " 0‬ة ; ‪ D‬ر ا ` *) _ج ا ‪ 'r #‬ا ‪,’ JK { 45‬‬
‫أ‪/G‬اق ا '‪.1‬‬
‫إن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت دور ‪ 3‬ل *) ‪ >.‬ا ‪/ U‬ك ‪ 3Æ J¨ S"9‬اد *) ا > ] ‪_B‬ل ‪A sH‬‬
‫!‪ . ! +.‬ت ‪ƒ 8 Z‬ت دا‪ 'B‬و‪ B‬رج ا >‪h ،‬ا إ‪ ! ,^ ! U ? 0 b‬إدارة ا ‪Y7/‬‬ ‫!‬
‫;‪ n1‬ءة و ‪ '. D‬در‪ >0‬ا ‪/ M‬ض ا &‪ ; [.‬خ ا '‪.‬‬
‫‪ƒ 8 Z >. ? ] 3‬ت ?‪ S‬أن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت و‪ 3‬ت ا " ] =دوات ا ‪|! 45‬زت ! ‪>.‬‬
‫‪ 8 9‬ل دا‪ 'B‬ا > و‪ B‬ر‪ v. $0‬أن ‪ m a‬ا ‪AL1 9 +‬و?‪ ' D" >.‬ا‪ >0 xj‬إ‪ b‬ا ‪ D‬ءات‬
‫ً‬
‫و‪ƒ 8 9‬ت و‪ 3/" g0/ $0‬ا ‪ Y7/‬وا ل‪ I .‬أن ? ‪ +‬إر‪ G‬ل وإ‪ G‬دة ا ‪ /‬ت ‪>1N© 'Ž‬‬
‫> " ‪ G9 ] ]1‬اع‬ ‫ا‪ NG xj‬ت @ ‪ >.‬ا ‪ >.8pÌ‬ا ‪ $} N; >ON‬وا‪ )b@ G xj‬ا \”‪; 4´µ‬‬

‫أ;‪ ˆ© /‬وآ‪ B‬ون‪ dNG 0 ،‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.24‬‬ ‫‪ !1‬دأ‬

‫‪83‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬
‫ً‬
‫ن و‪ I ،g0/ $0‬أن ‪h‬ا‬ ‫] ‪ d3‬ا ‪ /‬ت *) ا > وذ ‪ t‬دون ا‪ D Á >0 xj‬ء ا‬
‫ا م ‪ ; d.Uˆ ; ˜ U‰‬ن أ‪ 3= X o >O#K‬اد وا ‪ !/ S‬ت و‪9‬دارات وا " ] و‪>3 r‬‬
‫=‪ z‬اف ا ‪ #‬ر‪ )* >I‬إ ‪ o‬ذ ا ‪ D‬ارات‪ I ،‬أن ‪h‬ا ا م ‪ g.0/ ; ˜ U‰‬ا ‪ /‬ت إ‪v. b‬‬
‫ن ;—‪ G‬دة ا ‪ /‬ت و‪ d3‬إ ‪ 3/" ; +,^ 0 .‬ا ‪ Y7/‬و | ]‬ ‫ا‪ >0 xj‬إ ‪ ,y‬و‪˜ UŒ‬‬
‫‪ >. ! 3‬إ ‪ o‬ذ ا ‪ D‬ارات‪.1‬‬
‫‪ : /‬أ‪ '$ $( /‬ا &‪ #$%‬ت ‪ ) % - +,-‬ا ر‬
‫*) (' ا ‪ D‬م ا ‪ ' h‬وا _ ‪ƒ S )* d‬ت ! ‪/‬م ا‪ )b@ G xj‬و? ‪ +‬ا ‪ /‬ت ;‪>% B >n8‬‬
‫و*) ‪ S‬ل ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ;‪ YE|; > ! >n8‬ا‪ >0 xj‬ا ™‪ >x‬إ‪ '. H b‬و ‪ >.‬ا ‪/‬ارد ا ®‪> #‬‬
‫' *) ‪h‬ﻩ ا ‪ƒ S‬ت ا ‪ >.‬وا ‪ >.0/ / 1‬ا‪/ >Ž" xj‬ا‪ " & >$0‬ت‬ ‫ا ‪ >88o‬وا ‪> ª‬‬
‫ا ‪ 'ND U‬ا ‪.>.‬‬
‫ت ‪ 2‬ورة‬ ‫ن *) ا‬ ‫و ] ‪h‬ا ا ‪ % d O‬ر ‪ .0/ / 1 X.(/‬ا ‪ /‬ت *) ر ا‬
‫ت ;` ‪ >3‬أ©` ‪ ، $‬وذ ‪/ t‬ا‪ >$0‬ا ‪A M‬ات وا ‪/O‬رات ا _ ‪>D‬‬ ‫تا‬ ‫™‪ 'M#{ >x‬إ‬
‫وا ‪ S‬دة &‪ >. ! d.D‬ا ‪/‬ازن ا ‪/ O‬ب و‪_O?Z‬ق إ‪ b‬ر ب ا ‪.'ND U‬‬
‫ن ]! د‬ ‫و ‪ .0/ / 1 X.(/ d O‬ا ‪ /‬ت ;‪ ,». GH‬وو‪ $ \ G‬ا دة *) ر ا‬
‫] ا ‪ U‬ت ا ‪ n >.nU n‬د أن ا ‪ Y7/‬ا‪/G )b xj‬اء *) ا ‪ D‬ن ا ‪ 4´Í‬أو *) ا ‪ D‬ن ا‪ xj‬دي‬
‫ً‬
‫وا ‪ Sn 8! / ] #‬ا ‪ ،>3‬إذ أن ا رف أ‪_s 'r X! } Y&N%‬ث ‪/ G‬ات ‪، N D‬‬
‫و‪/0/c‬د ‪h‬ا ا‪ +qÏj‬ا ‪ ] +pÎ‬ا ‪—3 >3‬ن أ‪ . G‬ا ر ا ‪ 2 & r >" . D‬ة وا ‪ #‬ح‬
‫وا ‪ ˜.2/‬و‪ ] A E‬ا ر‪ G‬ت ا ‪ G 45‬دت ‪/D‬د ‪ )‹ > /z‬أ‪ 7 . G‬آن =وان ‪]! v&N‬‬
‫ن ] ‪ " U‬ة ‪ Sn?9‬ر ا *)‪ ،‬و ‪h Â‬ﻩ‬ ‫أ‪ . G‬و‪ z‬ا\‪ " 0 d‬ة ‪ ]1 ,’! >n o‬ا‬
‫رب *) ا ‪ >.‬ا ر ®‪Ð >.‬ن ‪h‬ا‬ ‫ا ‪ ! >nU n‬أ?‪ g‬إ? «‪ !9 $! š‬د ! ا ور ا &‪/‬ري‬
‫‪ !9‬د ا ‪H© ] '. D g.3 d O‬ن ا رب وأ ‪ >.‬دورﻩ *) ا ‪ >.‬ا ر ®‪.>.‬‬
‫و‪ 7‬أ‪ s‬ت ‪ ] A ŽI‬ا ‪ +. n‬وا ‪ .O‬ت ا و ‪A U ! >.‬ة و‪ X.(/ >nU 3‬و‪.0/ / 1 '\ G‬‬
‫ن‪ n?9 " }D3 ،‬ح ا ‪ )* DŽ‬و‪ Sn?9‬رات ا ‪ >.G .U‬وا ‪ > /‬و‪ 8 79‬د‬ ‫ا ‪ /‬ت *) ر ا‬
‫وا ‪/U‬ق ا ‪ > / n‬وا ‪ > D‬ا ‪ >.‬وا ‪/$‬ا\‪ .‬ت وا ‪ vN‬ا ‪ © N‬و?&‪ /‬أ ‪/&? > /7 >!|? Ys‬‬
‫ً‬
‫ن `‪/‬ن أ‪ A†I‬إ?‪ ، n‬و ‪/$n iÑ‬م‬ ‫‪ .0/ / 1 X.(/ >nU 3‬ا ‪ /‬ت *) ر ا‬
‫‪ ŽVG9‬ر*) ا ‪ +‬ور‪/D&; gOc‬ق ‪ UK9‬ن و‪ 0 . —c‬ت ا '‪.‬‬
‫ن ! =‪ ÉG‬ا ‪:>.‬‬ ‫و ‪/D‬م ‪ .0/ / 1 X.(/ >nU 3‬ا ‪ /‬ت *) ر ا‬
‫> ™‪ . q‬ووا‪ # > %‬ا\˜ ا ‪ S‬ا ‪.>n o‬‬ ‫إ‪ >.! 0‬ا ‪ :>3‬أي أن `‪/‬ن ا ‪>3‬‬ ‫‪-‬‬
‫د" ‪ D‬ا‪ >.z‬ا ر ‪ :‬أي إ > ا ‪ n‬ص ا ر ®‪ !A„IÐ >.‬د ] =‪ 3‬اد ا ‪/0 &" ]"h‬ن إ ‪. ,y‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ >.‬وا ‪ $0/‬ت ا ‪ ،>. ND U‬ا ‪ >N 1‬ا ‪ #ˆ > 8‬وا ‪/‬ز‪ ،2006 ، 8 ، Œ‬ص ص‬ ‫‪ N! 1‬ا‪ N! . xj‬ا ‪ n‬ح ا ‪9 ،J¨ M‬دارة =‪/%‬ل ا‬
‫‪.220 -209‬‬

‫‪84‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫>‪.‬‬‫&‪ U‬ن ?‪ >.!/‬ا ‪_ ª‬ت وا ‪ $‬رات ا ‪/D >.n.(/‬ى ا‬ ‫‪-‬‬


‫ر‪ c‬ن ‪ . BÁ‬ر ز ن ا ر ‪ ،‬و ` ن ا ر ‪ ،‬وا & ‪/‬ى ا ر ‪ 4P‬وأ‪/ G‬ب‬ ‫‪ A 3/‬أ‪ 7 A„I‬ر‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر ‪.‬‬
‫‪ n‬ا ‪ +‬وا ر ‪ v.‬ا ‪ +‬ا ‪h‬ا{‪ J‬وا ‪ +‬ا ‪ U‬وا ‪ +‬ى ا‪ .xj‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر‪ c‬ن *) أ ‪ ]I‬إ‪ +,- 7‬وا ‪ ! M‬ا ‪. N‬‬ ‫”‪A U‬و‪/%‬ل ا ‪>3‬‬ ‫‪-‬‬
‫ن ;—‪ o G‬ام ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ‪] d O‬‬ ‫إن ا ‪ $0/‬ت ا ‪ > 1n‬ا‪ > I xj‬ر ا‬
‫‪ >nU 3‬ر ا رب ‪ gUn ; gUn? + ‰ X.I‬ى ا‪ .xj‬ة ] ‪_B‬ل و‪ '\ G‬وأ‪.0/ / 1 . G‬‬
‫ت و‪ +,^ N O d3‬و ‪; +,^ 0‬‬ ‫ن *) ا‬ ‫ا ‪ /‬ت و‪ S" t hc‬أن ‪ ; + 8‬ا ‪ ¥‬ر ا‬
‫"&‪ dD‬أ اف ا ‪ >.‬ا ‪ > #‬و‪/s‬رة ا ‪ /‬ت‪.1‬‬
‫أ© رت ا‪ >. qj‬ا ‪/ >.? N‬م ‪9‬دار > إ‪ .0/ / 1 A sH b‬ا ‪ /‬ت ;` ‪ >3‬أدوا^‪! ,‬‬
‫ا ' ا ‪ >.‬ا ر ®‪ >.‬و! ا &‪:2J{@ /‬‬
‫‪ ' de D‬ت ا ر ^ )‪ :‬أ ‪ >1N© Y‬ا ‪ /‬ت ا ا‪AL?9) >. B‬ا?‪ " (Y‬ي ا ر‬ ‫‪-1‬‬
‫> ;‪/8‬رة " ‪" & $ _B ] ]1‬‬ ‫إ ` ?‪ % ! >3 r >3 >.‬ا & ‪ALG9 '.‬ا ‪)¸.‬‬
‫‪ 0 . Z‬ت ا ر ®‪ | >.‬دة ! ‪ %‬ا ‪/D‬ة و ‪/‬ا‪/ >$0‬ا‪ ]z‬ا } ‪" & ]! _}3 X‬‬
‫ا ‪A M‬ات ا‪ pj‬ر‪ >.0‬ا ‪ sª‬ة ! ا > وا ف ! ا ‪ n‬ص وا ‪ " ,-‬ات ا ‪ 45‬ض ‪$‬‬
‫;‪/8‬رة " ‪ 0 . Z " & $ _B ] ]1‬ت ا ر ®‪ >.‬ا _ز > ‪ 7ƒ‬ص ا ‪ n‬ص ا >‬
‫و ‪/‬ا‪ >$0‬ا ‪ " ,-‬ات ا & >‪.‬‬
‫‪ X‬ا ‪JK‬ا‪ I#‬ا ر ^ )‪ :‬إن ‪AL?9‬ا?‪ " X { ! ! U{ Y‬ي ا ر ;„‪A‬ا ‪ ¥‬و‪[OB‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ا ' و‪ ?9‬ج ` ‪9 >3‬دارات و ‪ >3‬ا ‪ .7/‬ت ا ‪ sª‬ة ! ‪h h.n‬ﻩ ا „‪A‬ا ‪ ¥‬وا‪[Opj‬‬
‫ا ف ! ا „‪A‬ا ‪¥‬‬ ‫و‪ ]1 " g? 3 )b c‬و‪ [OB 2‬وا‪h h.n >. 7‬ﻩ ا „‪A‬ا ‪،¥‬‬
‫ا ر ®‪ >.‬ا > ! ‪ .‬و‪h h.n [OB‬ﻩ ا „‪A‬ا ‪ ¥‬وأ‪/ G‬ب ‪ h.n‬و ` ‪" ]1 " ,-n‬‬
‫ا ر ] & " =‪/ G‬ب = ‪ h.n 'Ž‬و & " ‪ N O‬ت ‪h h.n‬ﻩ ا „‪A‬ا ‪.¥‬‬
‫دة ‪h.n‬‬ ‫‪ f ( -3‬ا ‪JK‬ا‪ I#‬ا ر ^ )‪ .0/ / 1 Y G :‬ا ‪ /‬ت *) إ"‪ S‬د أ‪. G‬‬
‫ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪ >.‬و ’‪: ,‬‬
‫ت ‪AL3Z‬ا‪ >.2‬وذ ‪_B ] t‬ل‬ ‫ا ر !] ‪ : a‬وا ‪h‬ي " ‪ h.n ] ]1‬ا „‪A‬ا ‪ A„! ¥‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪AL?9‬ا?‪.Y‬‬

‫وا ˆ‪، #‬‬ ‫ر‬ ‫‪ N 1‬ت *) = ‪ >.n‬ا ‪ ،>Ž Ž‬ا ‪ > NO‬ا ‪ ،>.? Ž‬ا ‪ >!/ S‬ا ‪>.c‬‬ ‫‪ 1‬ا ‪A„ . U‬وك إ; ا ‪ ،+.‬ا ‪ N 1‬ت ‪AL1 9‬و?‪ >.‬رؤ >‬
‫ا ‪ D‬ة‪ ،2012 ، 8 ،‬ص ص ‪ 8 ;) .56-42‬ف(‬
‫ن *) ا ‪>I #‬‬ ‫ت‪ :‬درا‪ >G‬ا‪ ] > . >.!_O G‬ا‬ ‫ن *) ا‬ ‫‪/0 >. ! 2‬اد & ! )‪ ،‬أ‪ s‬ا ر *) &‪‡L Z d.D‬ام ا ‪46.‬‬
‫د ‪ ،94‬ص ص ‪.300-278‬‬ ‫ا > | ‪/‬ت ا ‪ > S ،>. N‬ا ‪/‬م ‪ 8 7Z‬د"> و‪9‬دار >‪ ،‬ا ‪ ،22 S‬ا‬

‫‪85‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫رب إ ` ?‪ >.‬ا ر *) ا ·‡ل !] ‪>1N© d z‬‬ ‫ا ر ا ·‡‪ ˜.V :)b‬ا ‪ [\ G/‬ا دة‬ ‫‪-‬‬
‫‪AL?9‬ا?‪= . 0 )* Y‬و‪ 7‬ت و ة ‪ )* >! G 24‬ا ‪/.‬م _‪ n G‬دة ] ا ‪ `N#‬ت ا ‪ >.‬وا & ‪>.‬‬
‫و*) أي و‪.Y7‬‬
‫ا ر أ‪ s‬ء ا '‪ .0/ / 1 ˜.V :‬ا ‪ /‬ت إ ` ?‪ h.n >.‬ا „‪A‬ا ‪/ ; ¥‬ازن ا '‬ ‫‪-‬‬
‫ودون © ‪/‬ر ا رب ;‪ n‬رق ; ن " ‪hn‬ﻩ ‪ >n.(/ _ 3‬و " ‪hn‬ﻩ ر ‪+ " v. ،‬‬
‫ا ‪ ; '! n‬ن ا رب و‪ ! 7‬ة ا ‪ ? .N‬ت ‪ > )* >.D.D‬ا ' و‪ c‬ن ا رب و‪ ! 7‬ة ;‪ ? .‬ت‬
‫‪ ! >. `.‬ا ر ‪.‬‬
‫‪ g X P -4‬ءة ا & ‪ ) %‬ا ر ^ )‪:‬‬
‫و ‪ nI +..D >. ! +‬ءة ا ‪ >.‬ا ر ®‪ !ƒ ; >.‬د ! ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت ! ا ‪ '`#‬ا ‪:)b‬‬
‫‪ n1‬ءة ا ‪ >.‬ا ر ®‪_B ] >.‬ل‬ ‫‪ .0/ / 1 ˜.V‬ا ‪ /‬ت إ ` ?‪ >.‬ا ‪ +..D‬ا ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ; '! n‬ن ا ‪ o U‬م وا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪/8; 4P‬رة ‪ D? " & $ _B ] ]1 " > r‬ط ا ‪/D‬ة‬
‫وا } ‪.X‬‬
‫"‪ ˜.V‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬ا ‪ NV Jrh‬ا رب *) ‪ƒ . 0‬ت ا ر و ‪/D‬م ; ‪ . S‬ا ‪ ? .N‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫> ا ‪ .7 >.? ` Á +..D‬س ‪ d3‬ا '‬ ‫أ‪ s‬ء ‪ h.n‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪ >.‬و ”‪ [D3 É‬أ‪ s‬ء‬
‫‪ 'N7‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪.>.‬‬
‫‪ d3‬ا ' ‪ $‬إ ` ?‪ .7 >.‬س ‪ d3‬ا ' ‪'N7‬‬ ‫‪AL?9 >1N© ˜.V‬ا?‪ Y‬ا‪ o G‬ام أ‪. G‬‬ ‫‪-‬‬
‫>‬ ‫‪ >.‬ا ر ®‪ >.‬و ”‪ É‬ا ‪ > .D‬ا‬ ‫‪ >3‬ا ‪ > .D‬ا ‪>. n‬‬ ‫ا ‪ >.‬ا ر ®‪ >.‬و¨‬
‫‪h$‬ﻩ ا ‪.>.‬‬
‫‪ ]1 " dNG‬ا ‪/D‬ل ;‪H‬ن ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت =‪ s‬ا ‪ N‬رز ! ا ر و ‪] gU ? /‬‬
‫ً‬
‫‪ X.(/‬أ‪'7‬‬ ‫‪_B‬ل ا ‪/O‬رات ا ‪ ,• 45‬ا ر ; ا"> ] ©` ‪ g‬ا ‪ . D‬ي )و‪(g0/ $0‬‬
‫ً‬
‫‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت و‪ ƒ/%‬إ‪ g `© b‬ا ‪/O‬ر ; ‪ ! X.(/‬ل ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت و „‪A‬ز ‪/0/‬د‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪ .JK‬و ا ‪/O‬رات ا ‪ S )* > \ $‬ل ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت *) @و?> =‪A B‬ة ;| دة‬
‫‪ X.(/‬ا ‪ .0/ / 1‬ا ‪ 'Ž > D‬ا ‪/$‬ا ‪ X‬ا ‪ > D‬وا‪/xj‬ا‪ ”G‬ا ‪ >.8pÌ‬و‪ )* A E‬ا ر و ‪/‬‬
‫‪ ‰‬ف ; ر ا ‪ ،(Mobile training) 'D‬وا‪ qj‬ول )‪ ±…/" (1-II‬ا ‪/O‬رات ا ‪,• 45‬‬
‫>‪.‬‬ ‫ا ر وأ‪ .0/ / 1 s‬ا ‪ /‬ت ! ‪'r‬‬

‫‪86‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا‪ hi‬ول )‪ # :(1-II‬ا‪$1 d‬ر ا ر‬


‫ا ‪ # p *$‬ى‬ ‫( ) ا ‪$‬ارد ا ^‪) W‬‬ ‫إ‪J[d‬اف ا ر‬ ‫‪ )g d‬ا &‪ Lm‬ت‬
‫ا‪ Bi‬ة‬ ‫ا (‪ N‬وا &‪X%‬‬ ‫!‪) O‬‬
‫‪2000‬‬ ‫‪1990‬‬ ‫‪1990-1970‬‬ ‫‪1970 qrd‬‬ ‫ا [‪J‬ة‬
‫ا‪ ŽVG‬ر ا ' ا ‪ n‬د "‪˜N8‬‬ ‫ا ر‬ ‫` ‪ X‬و‪g 1‬‬ ‫!] ا ر‬ ‫;‪ 8‬ف ا‬
‫‪ 2‬وري *) رأس ا ل ‪ªU‬و‪‡L '`#a ƒ‬ا"‬ ‫‪ !Á‬اد‬ ‫ا &} ‪ ' A‬ك ‪ 2‬وري‬
‫‪g $‬‬ ‫ا ®‪ #‬ي وا ‪g { ]! ! ‡ IAL‬‬ ‫‪A /‬ة‬ ‫ن‬ ‫‪ >. 3‬ا‬ ‫أ‪ .‬اف ا م‬
‫‪ >.‬ا ‪/‬ارد ا‪>% pj‬‬ ‫د‪¥‬‬ ‫ا ‪ UV‬ر!> ‪A .M‬‬ ‫ا ' و‪‡L 9‬ام‬ ‫ا ر‬
‫ا ®‪ ،> #‬وإدارة ا ‪/‬ارد‬ ‫وا &‪X%‬‬
‫وا ‪/O‬‬ ‫ا ®‪> #‬‬
‫ا ‪.46.‬‬
‫ا ‪ A E +‬ا ‪)* 46G‬‬ ‫|‪ ] ¥‬ا ر‬ ‫أ ‪$‬اع دورات ‪ /‬ة ‪ B‬رج *) ا ‪ D‬م =ول دورات‬
‫‪ B‬رج ا '‪ ،‬و! ا '‪ ،‬وإ‪ o G‬ام‬ ‫‪ B‬رج ‪ 7/‬ا '‬ ‫ا ‪ 8 O‬ة ‪ 7/‬ا '‬
‫ا ‪،>. 7‬‬ ‫?&‪‡L /‬ا" ا ر *) ا ‪'\ G/‬‬ ‫ا ر‬
‫وا ‪ )* +‬ا ‪ `N#‬ت‪.‬‬ ‫‪ 7/‬ا '‬ ‫وا &‪X%‬‬
‫‪AL1 9‬و‪JK‬؛ ز دة إ‪ o G‬ام =‪|$0‬ة‬ ‫ا ر‬ ‫ا ر ا ‪! +\ D‬‬ ‫ا ر ا ‪! +\ D‬‬
‫إر ‪ n‬ع ا ‪ ، .0/ / 1‬ا ‪ > D‬ا ‪| { 45‬ز‬ ‫ا‪/G xj‬ب؛ ‪/G xj 3‬ب‬‫‪_!9‬م؛‬ ‫و‪'\ G‬‬
‫*) أ ‪]I‬‬ ‫‪ ،Y?AL?9 >1N© 'Ž‬ا ر‬ ‫‪ ،'D U I‬و‪>% B‬‬ ‫و‪'\ G‬‬ ‫ا‪ o G‬ام‬

‫دور ا (‪'$ $‬‬


‫وأز >‬ ‫ا ن *) ‪>n o‬‬ ‫ر‬ ‫ر !‬ ‫; ˆ‪>NU‬‬
‫)‪9‬ذا!>‬ ‫‪_!9‬م‬
‫‪.>n o‬‬ ‫ا ' ا ‪.J /.‬‬ ‫ا ‪ $‬رات وا ‪)* >3‬‬ ‫وا ‪/ |n‬ن وا ‪(/" .n‬‬
‫ا‪/G xj‬ب‬ ‫‪E‬ف‬ ‫*) ‪ S‬ل ا ر‬
‫‪.'8n‬‬ ‫ا ‪ ! +\ D‬ا ‪'8n‬‬
‫ا را‪4´Õ‬‬
‫ا ‪ ! ‡ IAL‬ا ‪ n1‬ءات‬ ‫& دة‪،‬‬ ‫& دة و(‪>n.‬‬ ‫& دة و(‪>n.‬‬ ‫‪$ #‬ى و(‪>n.‬‬
‫‪ .' /& > ; 7‬ا '‬ ‫ا ‪،Jn.(/‬‬ ‫ا ‪ N‬رز ا ‪/O‬‬ ‫ا ! > و‪ Z‬م‬ ‫وا ‪ $‬رات‬ ‫ا ر‬
‫وا ‪AL +‬ا;‪ O‬ن !‬ ‫و{ ‪ +‬ا ‪ n1‬ءات‪.‬‬ ‫وا &‪ EÐ (Soft skills) X%‬اض ; ‪ /O‬ا ‪.Jn.(/‬‬
‫?&‪‡L /‬ا" ‪ ،‬و‪)b c‬‬ ‫ا ‪ >.‬ا ‪.>.8pÌ‬‬
‫ا ' " ‪/O‬ر ‪˜N8.‬‬
‫ا ‪.+‬‬
‫‪Daantje Derks, Arnold B. Bakker, The psychology of digital media at work, 1st edition,‬‬ ‫ا ‪ 8‬ر‪:‬‬
‫‪Psychology Press, New York, 2013, P 146.‬‬

‫‪87‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫ ا ر‬+w‫ ? إ‬# : ! ‫ا‬ ‫ا‬


] > #® ‫ارد ا‬/ ‫> ا‬. )* ‫ ة‬1 N ‫> و‬Ž" . G‫ ا! د أ‬+ >.3 ‫> وا‬. 7 ‫رة ا‬/Ž ‫*) (' ا‬
"‫‡ا‬L. ‫ ت‬. UV ‫ة ا‬AL3 )* ‫ ت‬$( 45 ‫> ا‬Ž" xj‫ ا‬+. n ‫ ] ا‬‰ ‫ي‬h ‫ وا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬,’.;
] 'r ! ‫ ب‬S"Á ; ‫د‬/ { \‫ا‬/3‫ و‬Â\ 8B ] g; ‡ " ‫ة‬A B= >?‫ ة *) @و‬#a g ‫ ا‬o G‫ا‬
.0/ / 1 ‫> ا ر وا‬. ! ‫' ; ن‬%‫> و‬D A„ ‰ JK‫و‬AL1 9 ‫ ر‬3 ‫`'؛‬I > ‫ د وا‬n ‫ا‬
.>.? ` ‫|ا‬0‫ا‬/xj‫ وإزا > ا‬Y7/ ‫ وا‬X. ` ‫ا‬A 3/ >Ž" xj‫ا‬
!‫و‬J[ ‫ ) ا ر‬. # :‫ول‬ %1 ‫ا‬
Y? r >.? Ž ‫> ا‬. ‫ ب ا‬xj‫ ا‬Jn3 ‫؛‬1930 ‫ ن *) ! م‬r JK‫و‬AL1 9 ‫م ا ر‬/$n ‫إن ; ا"> ; وز‬
‫ ن‬r v. ‫> ! " ة‬.® ‫' ر‬r # YD B ‫ ب‬xj 3 ،‫ات‬/D ‫ة ] ا‬A NI ‫> ر أ! اد‬0 ‫ك‬
‫ ن أول‬r t hc‫ و‬،‫رة‬/O ‫> ا‬x™G= ! ]D ‫ و‬Œ G ‫ ر‬b‫> إ‬0 &; ‫ د‬qj‫ "] ا‬S ‫ف ا‬ƒ‫آ‬
‫ل أن‬/D ‫] ا‬1 " g. !‫ و‬.1‫د‬/ qj‫ ر ا‬+ .n ‫_ل ا‬B ] ‫ ن‬r JK‫و‬AL1 9 ‫ر‬ ‫ ام‬o G‫ا‬
'Ž ‫ ى‬B= ‫ ! ت‬OD ‫ ا‬,y JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬YˆN 45 ‫ ! ت ا‬OD ‫ ي ] أوا\' ا‬1U ‫ ع ا‬OD ‫ا‬
.1960 ‫ ! م‬h ‫ وا ر و=! ل‬+. ‫ا‬
!‫و‬J[ ‫م ا ر‬$ # :3‫أو‬
] JK‫و‬AL1 9 +. ‫ وا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ق ; ن ا ر‬3 0/" ƒ g?‫ي أ‬A O ‫ ا‬.& ]; ‫"ى‬
] ‫ ة‬.n U ‫~> ا‬n ‫ع ا‬/? )* ] 1" ,’.; ‫ ق‬n ‫ > إ? ا‬o U ‫ ت ا‬. D ‫ \' وا‬G/ ‫ =دوات وا‬v.
ً
‫_ب‬O $0/ ‫ن‬/`" +. ‫ ن وا‬c‫ن ا ر‬ ‫~> ا‬n g0/ ‫ ر‬3 ‫؛‬+. ‫> ا ر وا‬. !
.2‫ن‬ ‫ا‬
(e-formation) JK‫و‬AL1 9 ‫( وا ر‬e-learning) JK‫و‬AL1 9 +. ‫ إن ا‬Marie Prat U ‫و‬
+. ‫( وا‬e-training) JK‫و‬AL1 9 ‫ أن ا ر‬g /D; Barbara Carners ‫ ﻩ‬ª ‫ و‬،3š• ‫ ا‬Én? $
] ‫ ; ل‬JK‫و‬AL1 9 +. ‫ م ا‬o U‰ >.N E= ]1 ،> ƒ ‫ ا‬Én? $ (e-learning) JK‫و‬AL1 9
.4JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬
ً
! 8 " ' ‫ا ا‬h ‫ أن‬+1&c‫ ن و‬/ ‫ ; ن ا‬A NI ]" N ‫د‬/0/ ‫ و? ا‬،‫رة‬/rh ‫ ب ا‬NGÆ ‫و‬
ً
> ‫زا‬Á JK‫و‬AL1 9 +. ‫ ] ا‬ƒ ; JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬±™O8 ! ?‫ ر‬. B‫ ا‬7‫ و‬D3 ‫ن‬ ‫~> ا‬3
ً
.> ‫دار‬9 > ƒ ‫ ت ذات ا‬x™O8 UŒ 1 ‫ س و‬N 9

1
Edward T. Chen, Successful E-Learning in Corporations, Communications of the IIMA, Vol 8, No 2,
2008, PP 45-54.
2
> G‫ ر‬،‫ ن‬c‫ا ر‬ ? >$0‫ي ; " > ا ض ] و‬/;AL ‫ا‬ ‫| ا ر‬I‫ ; ا‬g 7/ ‫ و‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ت ا ر‬N O ،‫ي‬A O ‫ ا‬.& ];
.31 ‫ ص‬،2012 ،>"‫د‬/ U ‫> ا‬.c ‫> ا‬1 ‫ ا‬،A U0
3
Marie Prat, e-learning réussir un projet : Pédagogie, Méthodes et outils de conception, déploiement,
évaluation, Edition ENI, France, 2008, P 5.
4
Barbara Carners, Making e-learning stick: Techniques for easy & effective transfer of technology-
supported training, ASTED press, USA, 2012, P 2.

88
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

: !‫و‬J[ ‫ ا ر‬p &;


'`© )* ‫ ' ا ورة‬0 :(How ‫؟‬X.I) ‫ال‬ªG b‫ إ‬A #{ JK‫و‬AL1 9 ‫و! ( *) ا ر‬J[ ) > r ‫إن‬
.JK‫و‬AL1 ‫ *) ©`' إ‬,’ |o ]1 " v.&; 467‫ر‬
‫ ! ة‬U ‫ ق‬O ‫ى وا‬/ & ‫ ' ا‬#‰ :(What ‫ال ) ذا؟‬ªG b‫ إ‬A #‰ JK‫و‬AL1 9 ‫و)ا ر ( *) ا ر‬
.t ‫ ذ‬+ { ! ‫ اد‬3=
‫ ! ة‬U ‫> أو‬.®c‫ = اف ا ر‬d.D& ! ‫ اد‬3= ‫ ! ة‬U :‫ ض‬M ‫ ا‬b‫ إ‬A #‰ (Why ‫ال ) ذا؟‬ªG‫و‬
.Jn.(/ ‫ ن =داء ا‬U& > 8 ‫ رات ذات ا‬$ ‫ا‬A 3/ ! ‫ت‬ ‫ا‬
‫ اف‬H; >ON ‫ " ة‬0 ‫ رات‬$ ‫ ; ء رف و‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ ف ] ا ر‬$ ‫—ن ا‬3 g. !‫و‬
.146. ‫ ن =داء ا‬U& ‫ دي أو‬n ‫ ا‬+ ‫ا‬
:JK‫و‬AL1 9 ‫ > ر‬D ‫ ا‬X ‫ ا ر‬+ ‫ ض أ‬UK ) " .3‫و‬
‫ ت‬/ ‫ ت ا‬.0/ / 1 ‫ ام‬o G‫_ل إ‬B ] ‫ ا ر‬+.! ‫' و‬.$U{ / JK‫و‬AL1 Z ‫ ا ر‬-
.2‫ت‬ƒ 8 Z‫و‬
2‫ وو‬+. ‫ و‬+. 8 ‫ت‬ƒ 8 Z‫ ت و‬/ ‫ ا‬.0/ / 1 ‫ ام‬o G‫ ا‬/ JK‫و‬AL1 Z ‫ ا ر‬-
/O ‫ ت‬0 . ƒ D3‫> و‬.® ‫ و ات وا ورات ا ر‬،‫ ن‬c‫ وا ر‬،‫ ن‬o U ‫ ف ا‬8 Y&
.3> ‫ ءات ا‬nI
)* ‫ اد‬3Æ ‫ ا ر‬+" D > .G/r ‫ت‬ƒ 8 Z .0/ / 1 ‫ ام‬o G‫ ا‬/ JK‫و‬AL1 Z ‫ ا ر‬-
.4' ‫` ن ا‬
/ JK‫و‬AL1 9 ‫( ا ر‬CIPD) Chartered Institute of Personnel & Development U -
] ˜ % ‫ ض‬M ،>.?‫و‬AL1 9 .0/ / 1 ‫> ا‬OG‫ا‬/; g .1 ‫ أو‬،g . U{ + " ‫ي‬h ‫ا ر ا‬
.5‫ت‬ ‫ا ر *) ا‬
] ‫ " ة‬qj‫ ت ا‬.0/ / 1 ‫ ام ا‬o G‫ إ‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬.c‫ > =ورو‬q™ ‫ ا‬U -
،‫ت‬ƒ‫ د‬N ‫ وا‬،‫ارد‬/ ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ ا‬A U” ; + ‫> ا‬.!/? ‫ ن‬U& Y?AL?9‫ \[ ا دة و‬G/ ‫ا‬
.6 a ]! ‫ وا ون‬،‫ ت‬pj‫وا‬

1
Ruth Colvin Clark, Richard E. Mayer, E-learning & the science of instruction : Proven guidelines for
consumers & designers of multimedia learning, 2nd edition, Pfeiffer, USA, 2008, P 11.
2
Mihai C. Bocarnea et al, Online instruments, data collection, & electronic measurements : Organizational
advancements, IGI Globale, Hershey, USA, 2013, P 311.
3
Claude Blanche Allègre, Anne élisabeth Andréassian, Gestion des ressources humaines : Valeur de
l’immatériel, 1ére édition, De Boeck, Bruxelles, 2008, P 170.
4
John Martin, Organizational Behaviour & Management, 1st edition, Thomson Learning, London, 2005, P
195.
5
Martyn Sloman, The Changing world of the trainer: Emerging good practice, 1st edition, Elsevier, USA,
2007, P 176.
6
Stephan Atsou et al, L’e-learning une solution pour votre entreprise !, Edipro, Belgique, 2009, P 30.

89
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫ ن‬U& ‫ \[ ا دة‬G/ ‫ ت ا‬.0/ / 1 ‫ ل و‬8 Z >1N© ‫ ام‬o G‫ ا‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -


.1>3 ‫ ا‬S >. ‫ ة‬. N ‫ارد ا‬/ ‫> وا‬3 ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ ن ا‬1 ‫_ل‬B ] ‫> ا ر‬.!/?
‫ل‬/ xj‫ > ] ا‬G‫!> وا‬/ S +" D Y?AL?9 .0/ / 1 ‫ ام‬o G‫ إ‬b‫إ‬A #‰ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
.2‫> و=داء‬3 ‫ { |ز ا‬45 ‫ا‬
] } >. E ‫ ;”~> ر‬+" D ‫ و‬d pj Y?AL?9 .0/ / 1 ‫ ام‬o G‫ ا‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
‫ { | | =داء‬/ ,’ ‫ ف‬$ ‫ وا‬،‫ل‬/ xj‫ ت وا‬/ ‫ارد ا‬/ ‫ ت و‬. ‫ > ] ا‬G‫!> وا‬/ S
.346. ‫ دي وا‬n ‫ا‬
! ‫ اء ا ر‬0Á >. . ‫ ا‬Y?‫ا‬AL?9 ‫ أو‬Y?AL?9 >1N© ‫ ام‬o G‫ إ‬/ JK‫و‬AL1 Z ‫ا ر‬ -
.4Y?AL?9
> >. B‫> ا ا‬1N# ‫ أو ا‬Y?AL?9 A„! ‫ ا ر‬JD ! JK‫و‬AL1 9 ‫ي ا ر‬/O " -
،‫ ت‬/ ‫ دل ا‬N ‫ و‬+" D >.?‫و‬AL1 9 ‫` ت‬N# ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ م ا ر‬o UŒ‫ و‬.(Y?‫ا‬AL?9)
.5‫ ن =داء‬U& ! ‫ ن‬c‫ ! ة ا ر‬U ‫ ت‬/ ‫ =دوات وا‬3/ ‫و‬
Y?AL?9 ‫_ل‬B ] JK‫و‬AL1 9 ‫ب‬/ G= ‫ ام‬o G ; ‫ ا ر‬+" D / JK‫و‬AL1 Z ‫ا ر‬ -
.6(Web) / ‫ أو ا‬Y?‫ا‬ALUI9 ،Y?‫ا‬AL?9‫و‬
'D? ! ' ‫ ق ` ن ا‬.G )* >.?‫و‬AL1 9 ‫ ت‬. D ‫ ام ا‬o G‫ ' إ‬#‰ JK‫و‬AL1 Z ‫ا ر‬ -
JK‫و‬AL1 9 Œ‫ز‬/ ‫ ا‬7‫ا‬/ ‫ *) ا‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ وا ر‬.‫ ! ت‬qj‫ اد أو ا‬3Æ ‫ رات وا رف‬$ ‫ا‬
>. .M#V ‫ رات ا‬$ JK‫و‬AL1 9 ‫ ; ر‬±¿ " ƒ‫ و‬.‫ رات‬$ ‫' ا‬D? Œ U{‫; از و‬Á J{‫ا‬h ‫ر ا‬
.7' ‫*) ا‬
‫ن‬/` ‫] أن‬1 " v. .g0/ $0‫ ي و‬. D ‫ر ا‬ J{‫ ; "' ذا‬/ JK‫و‬AL1 Z ‫ا ر‬ -
‫ أو‬،+$ ! ] Y7‫ ن *) أي و‬c‫' ا ر‬N7 ] ‫ ام‬o GÅ Y?AL?9 >1N© ! > ‫ا ورات‬
.8‫ ى‬B‫] أ‬I ‫ أو أي أ‬،‫ا ·‡ل‬
> .D ‫ ? ت ا‬.N ‫ ا‬+" D ‫ و‬، Œ‫ز‬/ ‫ ء و‬#KÁ .0/ / 1 ‫ ام ا‬o G‫ إ‬/ JK‫و‬AL1 Z ‫ا ر‬ -
.1>"‫ د‬n ‫> ا‬. ‫ وا‬،46. ‫ ن ا ' و=داء ا‬U& >3 ‫ وا‬،+ ‫ وا‬،‫ ت‬/ ‫وا‬
1
Magued Iskander, Innovations in E-learning, Instruction Technology, Assessment, & Engineering
Education, Springer, Dordrecht, 2007, P 127.
2
Stefanie Gooren-Sieber, Information Management for Digital Learners: Introduction, Challenges, &
concepts of personal information management for individual learners, University of Bamberg Press,
Bamberg, 2014, P 26.
3
Marc J. Rosenberg, Beyond e-learning : Approaches & technologies to enhance organizational knowledge,
learning & performance, John Wiley & Sons, New Jersey, 2005, P 72.
4
Ronald R. Sims, Human resource development : Today & tomorrow, Information age, USA, 2006, P115.
5
Raymond A. Noe et al, Fundamentals of human resource management, 4th edition, McGraw-Hill/Irwin,
New York, 2011, P 201.
6
Martyn Sloman, The e-learning revolution from propositions to action, Cipd, London, 2001, P 05.
7
M. S. Bowles, Relearning to e-learn : Strategies for electronic learning & knowledge, 1st edition,
Melbourne university publishing, Australia, 2004, P 80.
8
David K. Hayes, Jack D. Ninemeier, Op-Cit, P 199.

90
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

>.n.(/ ‫ م ا‬$ ‫ ا‬+ ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬.?‫و‬AL1 ‫ ت إ‬/ ‫ " } ] ! ض ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -


.2‫ " ة‬qj‫ا‬
‫ ام‬o G‫_ل ا‬B ] ‫` > ا ر أو =داء‬# '&" ‫ء‬4´× ‫' *) أي‬Ž " JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
.3‫ب‬/G xj‫ ا‬.0/ / 1
1 ˜OG b‫ © ة إ‬N ‫ى‬/ & ‫ وا‬،‫ ت‬/ ‫اد ا ر وا‬/ ‫ ل‬8"‫ إ‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
.4‫ ﻩ‬S 9 ‫ك أو‬/ U ‫ا‬A .M{ ‫ ف‬,• / ‫ ا‬.0/ / 1 ‫ دة ] ا‬n GÁ ; ' ‫ب‬/G xj‫ا‬
‫ة‬ ‫ ت ا‬D.NO ; >. E >. ! n >~”; >~.,^ ,y3 + " 45 ‫> ا‬. ‫ ا‬/ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
‫غ أ اف‬/ ; ] ‫] ا رب‬1 45 ‫ ا‬،‫ ا دة‬gO\ G‫ وو‬g `N©‫) و‬b@ G xj‫> ا‬. D !
$0 '7Hc‫ و‬،]1 Y7‫ و‬87‫ *) أ‬t ‫ وذ‬، ‫ در‬8 g ! n ‫_ل‬B ] >.® ‫> ا ر‬. ‫ا‬
.5‫ ;& ود ا ` ن وا | ن‬.D ‫دة ] دون ا‬/qj‫ ت ا‬/ U !Hc‫ و‬،‫ول‬hN
،‫ن‬ ‫ ءات ا‬nI‫ رة و‬$ ‫> وا‬3 ‫ ن ا‬U& >. ‫> ا ر وا‬D z / JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
ً
.6‫ " ا رب‬U0 ] 2 ‫ا‬/U” ‫ ن‬I‫ ر‬# ‫ن ا‬ ‫ ا‬v.
[.G‫_ل أي و‬B ] 4P ‫ى ا ر‬/ & ‫ ا‬+" D b‫ ف إ‬,^ >.® ‫> ر‬. ! / JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ -
‫> ; ن‬.3‫ ا‬Mqj‫> ا‬3 U ‫ ا‬JOo Y?AL?‫> ا‬1N©‫ب و‬/G ‫|ة‬$0‫> ] أ‬Ž" xj‫ ل ا‬8 9 ‫ ت‬. ‫] آ‬
'0‫ ] أ‬،‫ ا ` ن وا | ن‬+$ 8n" ‫ ن‬c‫ ن و ر‬c‫ ; ن ر‬4P ‫ ? م ر‬/ ‫ و‬،‫ا رب وا رب‬
.7‫ وا ` ن‬Y7/ ‫ ! ( وف ا‬M ‫ اد ] ا ر وا‬3= ‫ ن‬1
ً
:>. ‫ ا‬Â\ 8pj ;‡ " JK‫و‬AL1 9 ‫ أن ا ر‬¥ ˆ UK dNG ! ‫; ءا‬
.‫ اد‬3= ‫ ت ر‬/ ‫ ا‬.0/ / 1 JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬X(/" -
.‫ ي‬. D ‫ ا ر ا‬,’ JK ‰ 45 ‫' ا‬r # ' >; Ž ; JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬A„ ‰ -
‫ ا و ) )*) أي‬،‫دة‬$' +,-‫ أ‬،) %R L‫ أ‬، ' L‫ أ‬:>. ‫> ا‬.! c ; JK‫و‬AL1 9 ‫" ‡ ا ر‬ -
.(Any Pace >! G ‫ي‬H; ،Any Path ‫ ﻩ‬S ‫ *) أي إ‬،Any Place ‫ ] أي ` ن‬،Any Time Y7‫و‬
‫ ءات ا > و{ | | =داء‬nI /O ‫ رات‬$ ‫> ا رف وا‬. b‫ إ‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ف ا ر‬,Ù -
.46. ‫ •) وا‬qj‫ دي وا‬n ‫ا‬
1
Bill Brandon, Best of the elearning guild’s: learning solutions : Top articles from the emagazine’s first five
years, Pfeiffer, USA, 2008, P 05.
2
Lawrence J. Gitman, Carl McDaniel, The future of business : The essentials, 3rd edition, Thomson South-
Western, USA, 2008, P279.
3
Jane Bozarth, E-learning solutions on a shoestring: Help for the chronically underfunded trainer, USA,
2005, P 10.
4
Karl M. Kapp, Winning e-learning proposals : The art of development & delivery, J. Ross Publishing,
USA, 2003, P 04.
،‫دي‬/ U ‫ا‬ S ‫ > *) ا‬#® ‫ارد ا‬/ ‫> ا‬. )* JK‫و‬AL1 9 ‫ > ر‬/ n ‫ س ا‬D ‫ > ا‬0 ‫ ام‬o G‫ ا‬/O ‫ح‬ALD ‫ر‬/8 ،‫ض‬/! 4•U 5
.72-57 ‫ ص ص‬،2012 ،01 ‫ ا د‬،01 S ‫ ا‬،>. / >. ‫> ا و‬.c ‫ > ا‬S ‫ا‬
6
Tapomoy Deb, Op-Cit, P 479.
‫ء‬/2 )* > /? Ž ‫ ا > ا‬46 >. $ ‫> ا‬. 'B I JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬،JO ‫ ا‬N! ‫ ن‬U ‫ أ‬،‫اب‬/ ‫ ا‬N! ‫ ا _ﻩ‬N! ‫اب‬/ ‫ ا‬N! 7
.40-21 ‫ ص ص‬،2013 ،>. /0 ،70 ‫ ا د‬،>. ‫> وا‬3 DŽ ‫ > ا‬S ،‫ح‬ALD ‫ر‬/8 :‫! د‬Z‫ و‬+. ‫دة ا‬/0 ‫> } ن‬. /D ‫~> ا‬.$ ‫ا‬A "

91
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫ ر‬x )1 ‫ ا‬X . ‫ ا‬: /


t ‫ ; *) ذ‬،‫ ت‬. ‫ ت وا‬D.NO ‫ > ] ا‬G‫!> وا‬/ S JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬±™O8 JOM‰
.1467 ‫> وا ون ا‬.2‫ا‬AL3Z ‫ل‬/8n ‫ وا‬/ ‫ ! ا‬+\ D ‫ب وا ر ا‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ا ر ا‬
،‫ ت‬. ‫ ت وا‬D.NO ‫ > ] ا‬G‫!> وا‬/ S JK‫و‬AL1 9 ‫ ' ا ر‬#‰ Edgar R. Weippl U ‫و‬
،>.2‫ا‬AL3Z >.G‫ل ا را‬/8n ‫ وا‬،‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ وا ر ا‬، / ‫ ! ا‬+\ D ‫' ا ر ا‬Ž
،(WAN / LAN) Y?‫ا‬ALUI9 / Y?‫ا‬AL?9‫ و‬،Y?AL?9 A„! ‫ى‬/ & ‫ ل ا‬8"‫ ' إ‬#Œ‫ و‬،467 ‫وا ون ا‬
.2>z/M} ‫ اص ا‬7=‫ و‬،) ! n ‫ن ا‬/ |n ‫ ا‬،>.! 8 ‫ ر ا‬7= v; ،/" .n ‫ت و© [ ا‬/8 ‫ا‬
‫ ت‬D.NO ‫ > ] ا‬G‫!> ووا‬/ >!/ S JOM‰ JK‫و‬AL1 9 ‫ " ى أن ا ر‬Scott Snell U ‫و‬
‫ ل‬8"‫ ' إ‬#Œ‫ و‬.>.! 09 ‫` ت‬N# ‫ وا‬،(CBT) ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ وا ر ا‬Y?AL?9 >1N© 'Ž
،> D ‫|ة ا‬$0=‫ و‬،(Y?‫ا‬ALUI9‫ و‬Y?‫ا‬AL?9) >.0‫ ر‬pj‫> وا‬. B‫` ت ا ا‬N# ‫ ا‬،Y?AL?9 A„! ‫ى‬/ & ‫ا‬
š5 ‫ و‬،MP3 ‫_ت‬M# ‫ و‬،CD-ROMs >z/M} ‫ اص ا‬7=‫ و‬DVDs >. 7 ‫ ا‬/" .n ‫ اص ا‬7‫وأ‬
3
. (Second Life) >.? Ž ‫ ة ا‬.xj‫> = ب ا‬8 )* ‫دة‬/0/ ‫> ا‬.2‫ا‬AL39 ‫ل‬/8n ‫ا‬
" ‫ و ك ا‬،g ‫ا‬h; \ 7 x™O8 É” / JK‫و‬AL1 9 ‫ " ى أن ا ر‬Pravin Durai ‫أ‬
(Online training) © N ‫ و‹) ا ر ا‬G‫ ق وا‬O? ! ,y ‫ ر إ‬# ‫ > ا‬8 ‫ ت ذات ا‬x™O8 ‫] ا‬
.0/ / 1 ‫ ! ا‬+\ D ‫ب وا ر ا‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ وا ر ا‬/ ‫ ! ا‬+\ D ‫وا ر ا‬
.4 (Technology based training)
، / ‫ ! ا‬+\ D ‫> أ©` ل و‹) ا ر ا‬s_s +}" JK‫و‬AL1 9 ‫ " ى أن ا ر‬Robin Mason ‫أ‬
Informal ) 46G ‫ا‬A E JK‫و‬AL1 9 ‫( وا ر‬Supported online training) ‫م‬/! ‫ © ا‬N ‫ا ر ا‬
.5(e-training
|I‫ ر‬,» E‫] أ‬1 JK‫و‬AL1 9 ‫ ق وا ! أ©` ل ا ر‬n ‫ إ‬0/" ƒ g?H; ‫ل‬/D ‫] ا‬1 " dNG
m N ‫ " ) ! ض‬.3‫ و‬. / ‫ ! ا‬+\ D ‫ب وا ر ا‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫! ا ر ا‬
:‫اردة أ!_ﻩ‬/ ‫ ت ا‬x™O8 ‫ا‬
‫ أن‬b‫ إ‬A #{ ‫> =;& ث‬.N E‫ إن أ‬:(Web based training) $ ‫ ا‬+,- X8 P ‫ ا ر ا‬-1
‫ ﻩ‬Iª" / ‫ و‬،JK‫و‬AL1 9 ‫ ادف ر‬/ / ‫ ! ا‬+\ D ‫ ا ر ا‬±™O8
.Arpita Gopal & Chandrani Singh7 ‫ و‬6Edgar R. Weippl

1
G. Murugesan , Op-Cit, P 25.
2
Edgar R. Weippl, Security in e-learning, Springer, USA, 2005, P 07.
3
Scott Snell, George Bohlander, Managing Human Resources, 16th edition, South-Western, Cengage
Learning, USA, 2013, P 311.
4
Pravin Durai, Human resource management, Pearson, India, 2010, P 228.
5
Reynolds, Jake, Robin Mason, How do people learn?, Research report, CIPD Publishing, London, 2002.
6
Edgar R. Weippl, Op-Cit, P 07.
7
Arpita Gopal, Chandrani Singh, E-world: Emerging trends in information technology, 1st edition, Excel
Books, New Delhi, 2009, P 109.

92
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

:(Computer based training) ‫ب‬$A Bi‫ ا‬+,- X8 P ‫ ا ر ا‬-2


ƒ‫ب إ‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ ا ر ا‬±™O8 JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬±™O8 'B‫ا " ا‬A ŽI
‫ أ‬Y?AL?9 ‫ أو‬Y?‫ا‬AL?9A„! ‫ ا ر‬+" D ! ' ‰ ‫' *) أن =ول‬Ž " ‫ _ف‬B9‫ و‬.‫ ن‬n o" ,‚‫أ‬
1
.DVD ‫( أو‬CD-ROM) ‫ط‬/M} ‫ ص ا‬D ‫ ا‬d z ]! ‫ م ا ر‬D" JK Ž ‫ا‬
:‫ب‬$A Bi‫ ا‬+,- X8 P ‫ ا ر ا‬p &; -1-2
: $ ‫ ] أ‬X ‫ب ! ة { ر‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ر ا‬
‫> أو‬3 ‫> | دة ا‬. ! n ‫> ا‬.c/G xj‫ ا‬+ ‫ م ا‬o U‰ ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ا ر ا‬ -
2
. ‫ رات‬$ ‫ا‬
.3‫ \[ ا دة‬G/ ‫ ت ا‬D.NO ! VU‰ N E ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ا ر ا‬ -
'D ‫ب‬/G xj‫|ة ا‬$0‫_ل أ‬B ] >. ! n ] ‫ب ر‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ م ا ر ا‬o U‰ -
4
. ' ‫ رات ا‬$
:5>. ‫> ا‬s_Ž ‫_ل =©` ل ا‬B ] ‫ب *) ا ر‬/G xj‫ م ا‬o UŒ‫و‬
'& '&" ‫ أي‬+..D ‫ وا ر وا‬+. ‫> ا‬. ! ' r ‫ب‬/G xj‫ ا‬b/ " v. :‫ دي‬n ‫ ا‬+ ‫ا‬ -
.‫ا رب‬
.‫ ! ة رب‬U >.® ‫ > ر‬.G/r ‫ب‬/G xj‫ م ا‬o U‰ ,y3‫ و‬:‫ب‬/G xj‫ ! ة ا‬U ; ‫ا ر‬ -
ً
,• ‫ ن‬U‰ +s ‫ب‬/G xj‫ ز ا‬$0 )* >?|o ‫ ت‬/ ‫ن ا‬/` v. :‫ ت‬/ ‫ را‬8 gn%/; -
.>0 xj‫! ا‬
> \ D ‫ ا‬¥ ‫ا‬A„ ‫ ا‬X..1 ]1 ") Â.8o ‫ ا‬: ‫ ن‬Ua ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫" ‡ ا ر ا‬
>.® ‫”~> ا ر‬N ‫ ن ا "' *) ا‬c‫ر‬ ]1 ") ‫ ا رب‬+1& ‫ و‬،(‫ ا رب‬Â\ 8B ‫ س‬G‫! أ‬
،Jn.1 ‫ب ا ر ا‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫' ا ر ا‬Ž " ،)b c‫ و‬.(>% pj‫ ا‬+,^ 0 . ‫ وإ‬G V
.6>n ` ‫رات ا‬/3 d.D& ‫ و‬X.1 ‫ رة ! ا‬D ‫ وا‬،>?‫وا و‬

1
Paul Darbyshire, Instructional technologies : Cognitive aspects of online programs, IRM Press, USA,
2005, P 194.
2 rd
Gary Dessler, Fundamentals of Human Resource Management, 3 Edition, Pearson Education, Edinburgh
Gate, 2014, P 194.
3
Bill Holtsnider, Brian D. Jaffe, IT management handbook: Getting your new job done, 2nd edition, Morgan
Kaufman publishers, USA, 2007, P 466.
4
Joan E. Pynes, Human resources management for public & non profit organizations: A strategic approach,
3rd edition, Jossey-Bass, USA, 2009, P 317.
.208 ‫ ص‬،2011 ،‫ =ردن‬، Œ‫ز‬/ ‫ وا‬#ˆ >"‫ دارا ا‬، b‫ > =و‬NO ‫ ا‬، Œ‫ ر‬# ‫ " *) إدارة ا‬qj‫ ا‬،>3 ! + G .G 5
6
Wayne F.Cascio, Herman Aguinis, Applied psychology in human resource management, 6th edition,
Pearson Prentice Hall, 2005, P 411.

93
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

:‫ب‬$A Bi‫ ا‬+,- X8 P ‫ ا ر ا‬D‫ا‬Y# -2-2


:)b r )‹‫!> ] ا |ا" و‬/ S ; ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫" ‡ا ر ا‬
‫ أو ! م‬nU ‫ و ˜ )! م ا‬،‫ و ن‬X ` A E ‫ن‬/`" ‫ب أن‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫] ر ا‬1 " -
.1(A NI Y7/ 1 ‫ك ا‬
.‫ ام‬o GZ > $G ‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ ا ر ا‬¥ ‫ ; ا‬-
ً
. 8.8B + 8 ‫ أو‬Â8o ‫ن‬/`" ‫ ن أن‬. = ] A ŽI )* ]1 " -
.‫ " ة‬qj‫ رات ا‬$ ‫> ا‬G‫> و ر‬. !‫ن‬ ‫ ! ة ا‬U .0 -
. ‫ا ر‬A " . / ]1 ‫ ' ] ا‬S" ، / -
'r g { NV ]1 ‫ ] ا‬، ‫ب ر‬/G xj‫|ة ا‬$0‫ ام أ‬o G‫ ا‬+ " ! :‫ س‬.D '; 7 -
ً
' ‫ ن ا‬r ‫ رات & د إذا‬N BZ ‫ ء‬,-?‫ ا‬a ¥ ‫ا‬A„ ‫ ا‬+ .‫ب‬/G xj‫ ز ا‬$0 ! . 3 ' !
.2 ‫ ا ر‬+..D >. ‫ ت‬.\ 8 Á ; ‫ ن‬c‫ ر |ود ا ر‬N B9 ¥\ ?‫ و‬، ‫ ا ر‬+$3 7
:‫ب‬$A Bi‫ ا‬+,- X8 P ‫ وئ ا ر ا‬O# -3-2
:3J{@ )* 'Ž ‫ وئ‬U g ‫ أن‬ƒ‫ إ‬،‫ب‬/G xj‫ ! ا‬+\ D ‫ ] |ا" ا ر ا‬+E ;
.‫ب‬/G xj ; d " 'r >3 ‫ ن‬c‫ ] ا ر‬O ¥ ‫ا‬A„ ‫ﻩ ا‬h -
.‫ب‬/G xj‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ ن ا‬c‫ ] ا ر‬O " -
.‫' أو وم ا رب‬.Û2 '! n ‫ك‬ -
‫ > ا _ء‬B 'Ž ،(Soft-skills) > ! ‫ رات ا‬$ ‫ > *) ا ر ! ا‬3 YU” ¥ ‫ا‬A„ ‫ﻩ ا‬h -
.>.G Uxj‫ ت أو ر ا‬.N ‫وا‬
‫ © } ن‬N ‫ !' ا‬n ‫ ا‬b‫> إ‬0 &; ‫ ن‬c‫ ر‬3 .‫ " أو ة وا ة‬0 ‫}' ر‬3= ‫ ر‬.pj‫ ا‬É” -
>"hM ‫ ا‬JD ‫~ > و‬G= ‫ ح‬z b‫ن إ‬/0 &" ‫ن‬/c‫ وا ر‬،+. n ‫ " ة أو ا‬qj‫ رات ا‬$ ‫' ا‬D?
.>.U1 ‫ا‬
.(> ) ÜÝG '`#a > 8 ¥ ‫ا‬A„ ‫ ا‬m a -
:(supported online training) X- ‫ ا‬z ‫ ا ر ا‬-3
‫ى‬/ & ‫ ا‬+! ; ،] B@ ‫ ن‬c‫ ا رب وا ر‬XŽ1 '`#a '! n ‫] ا رب ] ا‬1 " ‫ذج‬/ ? /
+. U{ g.3 + " +! ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬Nick Wilton U ‫ و‬.4‫ } ء‬79 U Y?AL?9 A„!

1
Bill Holtsnider, Brian D. Jaffe, Op-Cit, P 466.
2
Business & Legal Resources ,7 strategies for effective training,USA, 2006, P 13:
(http://www.blr.com/dm_downloads/30609500__2016.pdf)
3
Ibid, P 13.
4
Kenneth Fee, Delivering e-learning : A complete strategy for design, application, & assessment, Kogan
Page, London, 2009, P 21.

94
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

JK‫و‬AL1 9 ‫' *) ا ر‬Ž ‫ ؛‬. G= ] >!/ S ‫ ام‬o G ; >.® ‫ى ا ورة ا ر‬/ &
.1] B@ ‫ ن‬o U ‫أو ا‬/‫ ن و‬c‫ ن وا ر‬c‫ وا ون ; ن ا ر‬+! ‫وا‬A NI '! n ‫د‬/0‫و‬
:(Informal e-training) A ‫ا‬JG{ !‫و‬J[ ‫ ا ر‬-4
] " ‫ *) ا‬.' ‫ *) ` ن ا‬46G ‫ ا‬A E + ‫ ا‬+! .0/ / 1 ‫‡ا" ة‬L ‫ ص ا‬n ‫' *) ا‬Ž "
Y?‫ا‬AL?9 ‫ رات‬7 /O ‫> و‬3 ‫ ت إدارة ا‬.S. ‫ا‬ALG—; .0/ / 1 ‫[ ا‬N ،>3 ‫> ا‬n.ŽI ‫ت‬ ‫ا‬
2
46G ‫ ا‬A E JK‫و‬AL1 9 ‫ ف ا ر‬‰ I . >G‫ ت ا ر‬S ; >ON ‫> ا‬3 ‫ دل ا‬N '.$UV
ً
g?/`; ‡ " ،t h ‫ و‬.>.® ‫ ا !] إ! اد ا ورة ا ر‬. a .?‫و‬AL1 ‫ ي إ‬S" ‫ي‬h ‫ ا ر ا‬g?H;
.3 . ‫ ا رب ذا‬d z ]! ‫ن‬/` ‫ ف‬#VI9‫ و‬v&N ‫ ا‬. G‫ •) وأ‬0‫ا‬
:‫_ ا & دة‬8 A$ x ‫ ا ر‬-5
:‫_ ا & دة‬8 A$ ‫ ا‬-1-5
:‫_ ا & دة‬8 A$ ‫ ا‬p &; -1-1-5
ً
‫ ن‬D© ] X H ,‚‫> ! أ‬.ˆ. _ ‫> ا‬M ; .3 ‫ \[ ا دة‬G/ ‫ ا‬Andreas Holzinger ‫! ف‬
] } ‫ \[ ا دة‬G/ 3 ،‫ ت‬/ ' &" [.G‫' و‬r b‫ إ‬A #{‫ و‬Media ‫ ا د">؛‬4• {‫ و‬Multi
t ‫ وذ‬J¹ ‫ ? ا‬qj‫( وا‬ÞD.G/ ‫ ا‬،>. /8 ‫ ات ا‬sª ‫ ا‬،‫ع‬/ U ‫ ا‬Â ‫_ل )ا‬B ] t ‫ وذ‬J{/% ? 0
‫_ل‬B ] >. ! n ‫( وا‬/" .n ‫ ا‬،>I & ‫م ا‬/G ‫ ا‬،> ; Ž ‫ر ا‬/8 ‫ ا‬،‫ ت‬/G ‫ ا‬،Â ‫_ل )ا‬B ]
.4(˜. n ‫ > ا‬/ ‫ ام‬o G‫)إ‬
‫م‬/G ‫ وا‬،‫ ت‬/G ‫ وا‬،/" .n ‫ت وا‬/8 ‫ ; ن ا‬qj‫ ا‬,‚‫ \[ ا دة ! أ‬G/ ‫و{ ف ا‬
.5 ‫ب‬/G xj‫ ا‬d z ]! $ . U{‫ و‬Â ‫> وا‬I & ‫ا‬
،‫ ت‬/G ‫ وا‬،/" .n ‫ ا‬،‫ت‬/8 ‫ \[ ا دة )ا‬G/ ‫ ا‬% ! ¥ ‫ د‬,‚H; ‫ \[ ا دة‬G/ ‫ { ف ا‬I
\‫ا‬/n ‫ ا | ] ا‬,’! ¥ ˆ" ) 3 ` ‫ ي( و‬2 {) ‫زري‬ß '`#a (ij‫ إ‬...،>I & ‫م ا‬/G ‫ وا‬،‫ص‬/8 ‫وا‬
.6‫ دي‬3 '`#a ‫ م‬D ‫] أن‬1 " 45 ‫ \[ ا‬G/ ‫ ا‬% ! ] 8 ! ‫ ] أي‬J¹ ,’ ‫ م ا‬o U
'B‫ت دا‬/8 ‫ وا‬$!‫ا‬/?‫ أ‬. S; ‫ر‬/8 ‫ص وا‬/8 ‫ ? ت وا‬.N U ‫ ا‬¥ ‫ ا‬,‚H; $3 ‰ ] ‫و ك‬
.7‫ا ة‬/ ‫> ا‬. 7 ‫ ت ا‬/ ‫;”~> ا‬

1
Nick Wilton, An introduction to human resource management, 1st edition, Sage publications, London,
2011, P 263.
2
Paul banfield, Rebecca Kay, Introduction to human resource management, 2nd edition, Oxford university
Press, New York, 2012, P 266.
3
John Stredwick, An Introduction to Human Resource Management, 3rd edition, Routledge, 2013, P 325.
+. ‫ ا‬h. _ ‫ ري‬$ ‫> =داء ا‬. ! s‫دة وأ‬ ‫ \[ ا‬G/ ‫ ام ا‬o GÁ ‫م‬/ ‫ ا‬46 >.® ‫ ت ا ر‬0 . 9 ،‫ ر } ن‬.U ‫ & ا‬JK 4
.62 ‫ ص‬،2010 ، 8 ،‫رة‬/8 ‫ > ا‬0 ،A U0 > G‫ ر‬،J¹‫; ا‬9
5
Donald J. Ford, Bottom-line Training performance based results, Training Education Management, USA,
2005, P 193.
6
Sanjaya Mishra, Ramesh C. Sharma, Interactive multimedia in education & training, Idea group, USA,
2005, P 07.
7
Tony Feldman, Multimedia, 1st edition, Blueprint, London, 1994, P 04.

95
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ %‬ا ‪:1>.‬‬ ‫و‪ t hc‬ا ‪ [\ G/‬ا دة { •‪ ' ` 4‬ا‬


‫‪ -‬ا ‪ ) Â‬وف أو أر‪ 7‬م(‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ /G‬ت )‪ [B‬ا ‪ /G‬ت وا ‪/8‬ر(‪.‬‬
‫‪ -‬ا ‪/G‬م ا & ‪) >I‬ا ‪/8‬ر ا & ‪.(>I‬‬
‫‪ -‬ا ‪/8‬ت )‪/%‬ت(‪.‬‬
‫‪ /" .3) /" .3 -‬ر‪/G‬م ;‪ = >.? .‬اث ] وا‪ 7‬ا‪ .xj‬ة(‪.‬‬
‫‪ >8 ? -2-1-5‬ا ‪ _8 A$‬ا & دة‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‡; ا ‪ ¥‬ا ‪ [\ G/‬ا دة ;‪/o‬اص ! " ة ’‪: ) " ,‬‬
‫‪ ) ! n '`#a‬و ”‪É‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ N! / :) %# R‬رة !] إ‪ o G‬ام أ‪ ] A†I‬و‪ O.G‬ن *) ‪ z9‬ر ا ‪/‬ا‬
‫‪.'D U‬‬
‫‪ -‬ا ‪ A #‰ :) %-‬ا ‪ S )* '! n‬ل ا ‪ [\ G/‬ا دة إ‪ b‬ا ‪ ' n‬ورد ا ‪ ; ' n‬ن ا رب و‪ c‬ن‬
‫‪ g2 ‰‬ا‪/G xj‬ب و } ] ذ ‪ 7 t‬رة ا رب ! ا &‪ g. ! g2 ‰ .3 +1‬و‪! gON2‬‬
‫إ‪ . B‬ر ز ] ا ض و{‪ g U U‬وا‪ .pj‬رات ا > ] ‪ v.‬ا ‪ D‬رة ! إ‪ . B‬ر وا ‪/S‬ال ‪.3‬‬
‫;‪ . ,’.‬و ‪—3 t h‬ن ا ‪ / '! n‬ا _‪ >7‬ا ‪ N‬د > ; ن ا رب ] ‪ >$0‬و‪ c‬ن ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪.4P‬‬
‫‪ -‬ا د‪ ! ˜ U{ :)D‬وض ا ‪ [\ G/‬ا دة ‪ n‬ا ‪/‬ا‪ X7‬ا ‪ G >. .‬ا ‪A M‬ات *)‬
‫‪ .8pà‬ت ا ر‪ c‬ن و‪ 7‬را^‪ +,‬وا‪ G‬ادا^‪ +,‬و‪A„B‬ا^‪ +,‬ا ‪ >D; U‬و ‪ t + 8‬ا وض ;&‪v.‬‬
‫‪+‬‬ ‫رب و‹) ;‪_ B—; ˜ U{ t h‬ف ا ‪ Y7/‬ا ‪Â8o‬‬ ‫! ا‪/Opj‬ات ا ‪h‬ا ‪>.‬‬ ‫{‬
‫ً‬
‫‪ ƒ/z‬و‪ 87‬ا ; ن رب وآ‪. B‬‬
‫‪ 'r ,y3 S" >!/‬رب " ‪gNG‬‬ ‫‪ -‬ا (‪$‬ع‪ :‬و ‪ ! 3/‬وض ا ‪ [\ G/‬ا دة ;”~> ر‬
‫و &‪ dD‬ذ ‪ ] >!/ S A 3/ d z ]! t‬ا ‪ N‬ا\' وا‪ .pj‬رات ا ر ®‪ >.‬أ م ‪ 'r‬رب‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫و ‪ t 'Ž‬ا‪ .pj‬رات *) =‪ >O#K‬ا ر ®‪ >.‬وا ‪/‬اد ا ر ®‪ >.‬و‪ N A„ Œ‬أ ا ‪/‬ع إ ‪ " 0 S‬ا‬
‫*) ‪ 8 9 .0/ / 1‬ل‪.‬‬
‫رب `‪ ' " J‬ا ‪ /‬ت ! ‪/ U‬ى‬ ‫‪ -‬ا ‪ .0/ / 1 ˜.V :) $‬ا ‪ [\ G/‬ا دة‬
‫رب ‪ 8 9‬ل ‪/8x™ Y?AL?9 >1N#a‬ل !‬ ‫> و ‪]1‬‬ ‫أ‪/ U ] A„I‬ى ا دة ا‬
‫"& ‪ / ] g0‬ت *) ‪ƒ S >3 r‬ت ا ‪/‬م‪.‬‬
‫‪ %‬ا ‪ >n o‬ا ‪/0/‬دة *) ; ? ‪ ¥‬ا ‪[\ G/‬‬ ‫‪ .7/ >NG‬ت ا‪ 'B‬ا‬ ‫‪ -‬ا [‪F‬ا‪ :}#‬وا ‪‡L‬ا ] ‪4• ‰‬‬
‫ا دة‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Mukesh Dhunna, J.B.Dixit, Information technology in business management, 1st edition, University‬‬
‫‪science press, New Delhi, 2010, P 234.‬‬
‫‪/O -g .‬رﻩ أ?‪/‬ا!‪-g‬أ‪ ،gN. G‬دار ا‪= ،¥. pj‬ردن‪ ،2014 ،‬ص ص‬ ‫و‪/%‬ص‪ ،‬ا ‪ . G á ; +8‬ن ا‪/qj‬ار?>‪ ©Z ،‬اف ا ‪/;AL‬ي‬ ‫‪ 2‬د" > &‬
‫‪.144-142‬‬

‫‪96‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ :)d‬و{ •‪ 4‬إ > ! وض ا ‪ [\ G/‬ا دة *) ا ‪ Y7/‬ا ‪h‬ي "& ج ا رب إ‪ b‬ا '‬ ‫‪-‬‬
‫‪h‬ﻩ ا‪ +. 8 >.% pj‬وإ? ج | ] ! وض ا ‪ [\ G/‬ا دة ;&‪' #{ v.‬‬ ‫‪ $‬و ‪O‬‬
‫‪ +‬ا ‪ D‬رات ا را‪ )* >.G‬ا ا ' ا ر ®‪ >.‬ا ‪.>n o‬‬
‫‪ -2-5‬ا ر ‪ _8 A$ x‬ا & دة‪:‬‬
‫‪ + U‰‬إ‪ o G‬ام ا ‪ [\ G/‬ا دة *) ا ر *) ; ‪/‬رة =‪ `3‬ر وا رف وا ‪ /‬ت ا ‪>!/‬‬
‫> © \‪]! >D‬‬ ‫وا‪ UVI‬ب ا ‪ $‬رة ا ˆ‪/#‬دة ] ا ر ‪ ،‬إ‪ >3 2‬إ‪ b‬أ‚‪ ' S ,‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪>.‬‬
‫‪ d z‬إ‪ ŽVG‬رة أ‪ 7 A„I‬ر ‪ ] ]1‬ا‪/xj‬اس ا ®‪ UKÅ ]1 .3 ،> #‬ن أن "& ‪%80 ] A†IH; ân‬‬
‫] ا ‪ /‬ت ا ‪ >G d z ]! ,»UV1" 45‬ا ‪ U‬و ‪ >G‬ا ‪ ، 8N‬وا ر‪ )* >G‬ا ‪.gUn? Y7/‬‬
‫و{‪ o U‬م ا ‪ [\ G/‬ا دة *) ا ر ] ‪_B‬ل ‪ D z‬ن‪:‬‬
‫‪ ! -‬ض ا دة ا ر ®‪ >.‬دا‪ 'B‬ا ‪ '8n‬ا ر ‪ 4P‬إ ;—‪ o G‬ام ‪ $0‬ز ‪+" D ! Data Show‬‬
‫ا ‪ Dn‬ات =‪/ & >.G G‬ى ا ر ‪/8? ] g } ; 4P‬ص و‪/%‬ر & ‪ >I‬و‪ > ; s‬و‪ ? .c‬ت‪،‬‬
‫أو ;—‪ o G‬ام ا رب ‪ [\ G/‬ا دة وا? ‪ D3 ] g D‬ة إ‪ D3 b‬ة و ‪>"hM{ ! g /8‬‬
‫را‪/3 > 0‬ر > { |ز { ‪.g‬‬
‫‪ .7 -‬م ا رب ذا ‪ ?—; g‬ج ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬و‪ B ¥ ? ; d3‬ص " } ] ا ‪_B ] X. H‬ل‬
‫ا ‪ [\ G/‬ا دة‪ ،‬و ‪ g &" d.NO‬ا رب وا رب ] ‪ /‬ت وأ‪ `3‬ر و رف‪+s ،‬‬
‫"} ف إ ‪ ,y‬ا ‪/G‬م وا ‪/8‬ر و=©` ل‪.1‬‬
‫ك ا " ] ا را‪ G‬ت أ‪ X.(/ >. ! 3 YVNs‬ا ‪ [\ G/‬ا دة *) ا ر *) ‪S‬‬
‫ا ‪ D 4«3 ،>. /‬م ا ‪ /‬ت ‪h0 '`#a‬اب و ‪_B ] 8 o‬ل إ‪ o G‬ام ر‪ /G‬ت ‪>.s_s‬‬
‫=‪ a‬د !‪ +‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪_B ] >.‬ل ! ض ا ‪ /‬ت ;‪ O‬ق ‪ 8 >!/‬در ا ‪،>3‬‬
‫رب ا ‪ Y7/‬ا ` *)‬ ‫رب ‪/ U >3‬اﻩ ا &‪ ،) .8‬و ‪Üä‬‬ ‫‪ D‬م {‪ >"hM‬را‪ > 0‬و‪/3‬ر >‬
‫ر ; ‪ >! U‬ا ‪_ 45‬ءم إ ` ?‪ >D\ 3 >.‬و‪A„B‬ا ‪ g‬و‪ 7‬را ‪ g‬ا ‪.2>. D‬‬
‫‪Y# -1-2-5‬ا‪ D‬و‪ %A‬ت ا ر ‪ _8 A$ x‬ا & دة‪:‬‬
‫ا‪ qj‬ول )‪ ‰ (2-II‬ض أ ‪| +‬ا" ا ر ; ‪ [\ G/‬ا دة و‪.g .N G‬‬

‫ا ‪/;AL‬ي *) ‪/2‬ء ا &‪ƒ/‬ت ا ‪ %‬ة‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار ا ‪ 1n‬ا ¨‪ ،J‬ا ‪ D‬ة‪ ،2005 ، 8 ،‬ص ص‬ ‫ي ا ‪ .‬ور‪ ،‬ا ر‬ ‫‪ n! 1‬ف ‪_%‬ح‬
‫‪.111 ،110‬‬
‫ر‬ ‫> وا‪ ،>% pj‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬ا ‪ >!/ S‬ا ‪>.c‬‬ ‫تا‬ ‫ودورﻩ *) &‪ d.D‬أ اف ا‬ ‫‪ % & 2‬دق إ‪ [.Oo ،'.! G‬ا ر‬
‫وا ˆ‪ ، #‬ا ‪ D‬ة‪ ،2014 ، 8 ،‬ص ‪.65‬‬

‫‪97‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫_ ا & دة‬8 A$ x ‫ر‬ ‫ ت ا‬%A‫ و‬D‫ا‬Y# :(2-II) ‫ ول‬hi‫ا‬


‫ ـ ـ ـ ت‬%O ‫ا‬ ‫ـ ـ ـ‬D‫ا‬Y‫ا ـ ـ‬
.‫ة‬A NI /O ‫> ا‬n ` - .J{‫ذا‬ -
.‫ ن‬4P ‫ى ر‬/ & ‫ ل‬3A E - .) ! n -
. .0/ / 1 ‫ ام ا‬o GÁ ‫ ا رب‬d 7 - .‫ى‬/ & ‫ ق‬U{‫إ‬ -
.>! Ua v" & ‫> ا‬c/ % - .+. UV ‫ ق ا‬U{‫إ‬ -
.‫ & ود‬A E )*‫ ا‬Mqj‫ل ا‬/%/ ‫ا‬ -
.> ‫ر‬/n ‫"> ا ة ا‬hM ‫ ا‬3/" -
.‫اس ا دة‬/xj‫ب ا‬hS" -
.>.%/8pj‫ ا‬3/" -
: ! ‫! د‬ƒ ; >N O ‫ ] ا! اد ا‬:‫ر‬ ‫ا‬
Crispina Rafol Corpuz, Human resource management, Revised edition, Rex Book store,
Philippines, 2006, P 93.
‫ا‬J[ ~ x ‫ ا ر‬-6
(IBT) Intranet-based training :S
]! ‫ رة‬N! )‹ Y?‫ا‬AL?9‫ و‬.1994 > G (>. B‫> ا ا‬1N# ‫ )ا‬Y?‫ا‬AL?9 ±™O8 ‫ول ة‬Ð ' G‫ا‬
‫ ت‬.S A„ ‫' *) ا‬Ž .0/ / 1 ‫ﻩ ا‬h ،> ‫ى ا‬/ U ! Y?AL?9 .0/ / 1 ‫ ام‬o G‫إ‬
.X. ` ‫}> ا‬no
‫ل‬/%/ ‫ ا‬d z ]!) ‫ ت‬/ ‫ ا‬z‫' ا > و‬B‫ ت دا‬/ ‫ ا‬v; b‫ إ‬Y?‫ا‬AL?9 >1N© ‫ ف‬,^
X o ] ‫ ن‬o U ‫> ; ن ا‬.?‫و‬AL1 9 '\ G ‫ ا‬،(> ; >% pj‫ ? ت ا‬.N ‫ ! ة ا‬7 b‫إ‬
‫ ت‬D.NO b‫ إ‬،(‫ ارات‬D ‫ ة ا‬r & ) >% B ‫ ت‬D.NO ،(Forum) ‫! ت ا & ور‬/ S ،‫ ت‬/ U ‫ا‬
،‫ ت‬/ ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫> ا‬D z —3 Y?‫ا‬AL?9 ‫ ام‬o GÁ ‫ ن‬D z ‫ ك‬.‫ ? ت‬.N ‫| ا‬qÏj >.ˆ. ‫رو‬
ً
.1'! n ‫ ا‬d z ]! ‫ أو‬، . B‫(> دا‬/n& ‫ا‬
45 ‫ ا‬Y?‫ا‬AL?9 ‫` ت‬N#a >3‫> ا و‬. B‫ب ا ا‬/G xj‫` ت ا‬N© ‫ ء‬#K—; Y 7 ‫ت‬ ‫ف ا‬ƒ‫إن آ‬
)* ‫ ا‬0 ‫ ة‬.n (Y?‫ا‬AL?9) >. B‫` ت ا ا‬N# ‫ ا‬S ‫ت‬ ‫ وا‬.‫ ي‬Dn ‫د ا‬/ r Y?AL?9 ‫ م‬o U{
‫ ا ر‬¥ ? ; ‫ د إ! اد‬S c‫ و‬. ‫ ا ر‬t ‫ ; *) ذ‬،‫ن‬ ‫ارد ا‬/ ‫ ت وا‬/ ‫ > ا‬G +G D
.2¥\ ‫ ا‬NV ‫دارة و‬9 > $ A NI b‫[ إ‬U®" Y?‫ا‬AL?Á ;
،> ; >% pj‫ب ا‬/G xj‫> ا‬1N© ! g " D + " ‫ي‬h ‫ ا ر ا‬b‫ إ‬A #‰ Y?‫ا‬AL?Á ; ‫ا ر‬
.3‫ اد‬3= > É” ‫> و‬ ;‫ن‬ [D3 > >.® ‫ ا ر‬¥ ‫ا‬A„ ‫أي ا‬

1
.227 ‫ ص‬،2010 ،‫ =ردن‬،‫ ! ن‬، Œ‫ز‬/ ‫ وا‬#ˆ > G‫ دارأ‬، b‫ > =و‬NO ‫ ا‬،‫ ة‬% ‫دارة ا‬9‫> و‬.?‫و‬AL1 9 > /`xj‫ ا‬،‫ وة‬D ‫د ا‬/ &
2 nd
Max Messmer, Human Resources Kit For Dummies, 2 Edition, Wiley Publishing, Indianapolis, Indiana,
2007, P 246.
3
Crispina Rafol Corpuz, Op-Cit, P 96.

98
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫ارد‬/ ‫> ا‬. ‫ ل‬S )* ‫ ن‬. $ ]1 " ،> ‫' ا‬B‫( دا‬Y?‫ا‬AL?9) >. B‫> ا ا‬1N# ‫_ل ا‬B ] ‫و‬
‫اد‬/ ‫' ا‬D?‫دار >؛ و‬9 ‫ م‬$ ‫ ] ا‬A E‫ ت و‬0 . Å +..D ‫ اء‬0‫ ن؛ وإ‬c‫' ا ر‬%‫ا‬/ ‫ > ا‬#® ‫ا‬
Y7‫ رات *) أي و‬N B9 ‫ \[ ا دة؛ وإدارة‬G/ ‫ ا‬¥ ‫ ا‬c‫ و‬، ‫ ا ر‬d\ s‫ وو‬،‫ > *) ا ورة‬o U ‫ا‬
>NUˆ ; >% B‫ي و‬/7 +. U{ ‫ ? م‬/ Y?‫ا‬AL?9 >1N© ! ‫ وا ر‬.> ‫ أ?& ء ا‬. 0 )*
Y o G‫ ا‬45 ‫> ا‬. ‫ت ا و‬ ‫ و ] ا‬،1+ ‫ أ?& ء ا‬. 0 )* #V 45 ‫> ا‬. ‫ت ا و‬
‫ " ة‬0 ‫ ت‬S ‫ اءات و‬09‫ ت و‬.S A„ ‫ ! ا‬,y ! ‫( ر‬Y?‫ا‬AL?9) >. B‫` ت ا ا‬N# ‫ ح ا‬S ;
:) "
Graybar, Hewlett-Packard, Intel, Lawrence Livermore National Laboratory, NCR,
Oracle, Qualcomm, Silicon Graphics, Sprint.
:2>. ‫ ا‬Â\ 8pj ; Y?‫ا‬AL?Á ; ‫و ‡ا ر‬
‫! ت‬/ S ‫ ء‬#KÁ ‫ ﻩ‬S Z J¹ s ‫ ل‬8 9 ‫ أدوات‬3/ (Y?‫ا‬AL?9) >. B‫` ت ا ا‬N# ‫ ا‬:) %- ‫ا‬ -
.‫ ش‬D ‫ا‬
‫| > *) أي‬I ‫ ? ت‬.; ‫ ! ة‬7 ] ‫ ت‬/ ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ن ا‬ ]1 " ،Y?‫ا‬AL?9 :) Yg ‫ا‬ -
.)*‫ ا‬M0 7/ ‫ و ] أي‬،Y7‫و‬
d o.G ‫ا‬h ‫ و‬.>.® ‫اد ا ر‬/ ‫ ا‬Én? ! ‫_ع‬z9 ' ! '` ]1 " ،Y?‫ا‬AL?9 ‫_ل‬B ] :‫ ق‬O; -
.‫ ن‬I‫ ر‬# ‫ ا‬. qj ‫ازن‬/ ‫ا ر ا‬
‫ة‬A„pj‫ ] ا‬ÞK‫ ظ ;& أد‬n Z‫ و‬Y?‫ا‬AL?9 7‫ا‬/ ‫ ء‬#K‫] إ‬1 " :) ‫ ء وا‬W! €• )‚ O^ ‫ا‬ -
.>S A„ ‫*) ا‬
.) ‫ا و‬ -

1
Jon M. Werner, Randy L. DeSimone, Human resource development, 5th edition, South-Western Cengage
Learning, USA, 2009, P 186.
2
Hossein Bidgoli , Electronic commerce : Principles & Practice, Academic Press, USA, 2002, P 140.

99
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫[‪J‬و!‬ ‫‪N : /‬ما ر‬


‫" `‪/‬ن ? م ا ر ‪AL1 9‬و‪ ?/` (06) > G ] JK‬ت وا ‪ ±…/" (1-II) '`#‬ذ ‪.t‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪ $ #:(1-II) RW‬ـ ت ‪ N‬م ا ر‬
‫ا ر‬
‫ون‬ ‫ذا‬
‫لا‬ ‫او‬ ‫ر ا دوار‬
‫ا‬ ‫ا‬
‫‪ &.‬ت ا !درب‬
‫ا و و‪ #‬ا ! "د!‬
‫ا !را‬

‫اﻟﺘﻨﻈﻴﻤﻲ‬
‫ل‬ ‫ا‬
‫ا دا‪,‬و‪#‬‬
‫اﻟﺘﻜﻨﻮﻟﻮﺟﻲ‬

‫ا ج‬ ‫ظ م ا در ب‬ ‫ا ! وى‬
‫ا ر‬ ‫ا & ‪ %‬دي‬ ‫ا رو‬ ‫ا ) !‬ ‫د ث ا ! وى‬
‫ا دث‬
‫ا ‪ #‬را‬

‫ا! ن‬
‫ا )د‬
‫ا !و&*‬

‫ر‪Marie Prat, Op-Cit, P 19. :‬‬ ‫ا‪8‬‬


‫[‪J‬و!‬ ‫را‪ : &ƒ‬ا ر ا ‪ %P‬ي وا ر‬
‫‪ (g UK S ) François-Xavier Perroud U‬إن ا ر ‪AL1 9‬و‪ '& '&" ƒ JK‬ا ر‬
‫ً‬
‫ا ‪ . D‬ي‪ ،‬و‪ ] +E c‬ذ ‪—3 t‬ن ا ر ‪AL1 9‬و‪ 3 ' 1 JK‬ل ر ا ‪ . D‬ي ? ا ‡ﻩ‬
‫ً‬
‫; و?> ] ‪_B‬ل ا ‪/‬ا‪ )* '%‬أي و‪ Y7‬و‪Ð D3‬ي ‪/ U‬ى { ‪ 46.‬و*) أي ` ن‪ .1‬و ‪ Iª" /‬ﻩ !‪N‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ U‬ر وآ‪ B‬ون ;‪H‬ن ا ر ‪AL1 9‬و‪ .B / JK‬ر إ‪ALG‬ا ‪ ]! _" ; É” ،)¸.‬ا ر ا ‪ . D‬ي‬
‫ا‪ )b xj‬وإ? ‪ /‬دا!‪ +‬و |ز ‪.2g‬‬
‫ً‬
‫و‪ . BÁ‬ر ا ر ‪AL1 9‬و‪ ] ƒ ; JK‬ا ر ا ‪ . D‬ي‪ )æNˆ" ،‬ا! ة ‪ ] >!/ S‬ا " ‪A‬‬
‫‪ :)* 'Ž‬إ ‪ 0 .‬ت ا ر ‪ ،‬و ‪_.}n‬ت ? [ ا رب‪ ،‬وا ` ‪ ،>n‬وا ‪ ،Y7/‬وا ‪ > .D‬ا } ‪I ،>3‬‬
‫ً‬
‫‪ )* 'Ž /‬ا ‪h .(2-II) '`#‬ا ا ‪ ; s É” 'U UV‬؛ ‪/` 7‬ن ك ‪ƒ‬ت‪ '.®G ! ،‬ا ‪ Ž‬ل‪،‬‬
‫ً‬
‫‪ v.‬ا ‪ /0 / Y7/‬ا ‪ ،> HU‬أو _ ‪ mno‬ا ` ‪ / >n‬ا ‪ $‬ف ا \”‪.34´µ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Martine Fabre et al, équipes RH acteurs de la stratégie l’e-rh: Mode ou révolution?, édition d’organisation,‬‬
‫‪France, 2003, P 107.‬‬
‫‪ N! 2‬ا ‪ U‬ر! ) وآ‪ B‬ون‪ ،‬ا ‪ 'B‬إ‪ b‬إدارة ا ‪ ،>3‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارا ‪A U‬ة ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2006 ،‬ص ‪.316‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Kenneth Fee, Op-Cit, P 36.‬‬

‫‪100‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪JGD &# :(2-II) RW‬إ? را ر‬

‫ا ‪ ) P‬ا … ‪)6‬‬

‫ا ‪SL$‬‬

‫ا ‪) %R‬‬

‫رب‬ ‫… ‪m‬ت _ ا‬

‫إ‪ ' d‬ت ا ر‬


‫ر‪Kenneth Fee, Op-Cit, P 36. :‬‬ ‫ا‪8‬‬
‫‪AL1 9‬و‪، G A E JK‬‬ ‫ك ‪_s‬ث ‪ƒ‬ت "‪ ,y3 '}n‬ا ر ا ‪ . D‬ي و `‪/‬ن ‪ ,y3‬ا ر‬
‫‪ v.‬ا ‪ #‬ر‪ >I‬و‪ 2 g0/ $0‬ور >‪ .‬و ‪h 'Ž‬ﻩ ا‪ƒ xj‬ت ‪:1J{ç r‬‬
‫‪ -‬ا‪ ) Bi‬و‪ ] :+w‬ا } وري ا ‪ #‬ر‪ >I‬و‪ 3/" :g0/ $0‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ 8 9 JK‬ل ا ‪)À U‬‬
‫وا ‪ 8N‬ي ‪ & '`#a‬ود ; ‪ o G‬ام ‪A r‬ات ا ‪ ، /‬وا ‪ 1.‬و‪ ?/3‬ت و ‪A„1‬ات ا ‪/8‬ت أو‬
‫‪ ! G‬ت ا أس‪.‬‬
‫"`‪/‬ن ] ا } وري ا ‪/‬ا‪ ` )* _ 3 0‬ن ا '؛ ‪ 3‬ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬ ‫‪ -‬ا‪ ) Bi‬ا )‪! :‬‬
‫" ‪ ]1‬أن "‪ .0 _" ; 3/‬ا ;—‪ o G‬ام ا ‪/8‬ر وا ‪ /" .n‬و‪ %/8B‬ا & ‪ r‬ة‪ ،‬و ‪ ]1 " ƒ g 1‬أ; ا‬
‫أن " ‪ d; O‬ا ‪ >c S‬ا‪.>.D.Dxj‬‬
‫"& ج ا ر‪ c‬ن إ‪ ! b‬ض > ‪ " 0‬ة أو ا ‪>~”N‬؛ ا ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬ ‫‪ -‬ا‪ ) Bi‬ا )‪! :‬‬
‫ً‬
‫" ‪ ]1‬أن "‪ D‬م ? ‪/‬ذ‪ 0‬إ‪AL3‬ا‪ ، .2‬و ‪ .>.D.D >c S É” ]1‬ك إ"‪ .; S‬ت و‪ .N G‬ت ‪h$‬ا‪،‬‬
‫و ‪ . = m a )* ]1‬ن ا ‪ >c S‬ا‪ 2 >.D.Dxj‬ور >‪.‬‬
‫"‪ X o‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ]! JK‬ا ر ا ‪ . D‬ي *) ! ة ?‪ D‬ط ‪ )* ±…/ / I‬ا‪ qj‬ول‬
‫)‪.(3-II‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Ibid, P 48.‬‬

‫‪101‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫[‪J‬و! وا ر ا ‪ %P‬ي‬ ‫ا‪ hi‬ول )‪ :(3-II‬ا ق ‪Gx‬ن ا ر‬


‫[‪J‬و!‬ ‫ا ر‬ ‫ا ر ا ‪ %P‬ي‬ ‫ا& ر‬
‫أي و‪ ±™8" Y7‬ر‬ ‫ا ‪ Y7/‬ا ر ‪ & 4P‬د‬ ‫ا ‪Y7/‬‬
‫أي ` ن "‪ ±™8‬ر ‪ _Ž‬ا '‪ ،‬ا ·‡ل‪،‬‬ ‫` ن & د ) ‪ _Ž‬ا ‪>! D‬‬ ‫ا `ن‬
‫أ‪ s‬ء ا ‪...، nU‬إ‪ij‬‬ ‫ا ر ®‪(>.‬‬
‫ا رب‬ ‫ا رب‬ ‫‪>.‬‬ ‫&‪/‬ر ا‬
‫ا ر ®‪>.‬‬
‫ً‬ ‫ا ‪ n‬وق ا ‪ n‬د">‬
‫ر‪ c‬ن و‪D3‬‬ ‫ا! ة ‪ n‬وق ا ‪ n‬د"> ; ن ا‬ ‫! م ا! ة ‪ n‬وق ا ‪ n‬د"> ; ن‬
‫‪ 0 . Á‬ت ‪ 'r‬رب‬ ‫ا ر‪ c‬ن‬
‫‪ 3/‬ة‬ ‫‪ 3/ A E‬ة‬ ‫‪ >.%/8B‬ا رب‬
‫" ‪ ] |o +‬ا ‪ ? .N‬ت ‪ ! 7 )* .\ D‬ة‬ ‫ا ‪ ? .N‬ت =‪ . G‬ا ‪/‬ر‪ t ,-U{ >.7‬ا ‪Y7/‬‬ ‫‪0‬‬
‫ا ‪ ? .N‬ت و & ‪ ! $ .‬ا ‪/n‬ر‬ ‫و ` ‪>n‬‬ ‫و ‪$ NV‬‬
‫" ‪ . I #K ]1‬ت ‪A NI‬ة ] ا ‪/‬اد *) ا ‪7/‬‬ ‫ا ‪ NO‬ت ا ‪/‬ر‪>D >.7‬‬ ‫ا ‪/%/‬ل إ‪ b‬ا ‪/‬اد‬
‫! ©‪Y?AL?9 >1N‬‬ ‫ر‪ c‬ن وا ر‪ c‬ن‬ ‫ا ‪>. 0‬‬
‫" ‪ sÁ ; X8‬اء وا " ‪> /$G >.‬‬ ‫" ‪/ qj ; X8‬د و‪>c/ %‬‬ ‫ا & ‪/‬ى‬
‫و‪ >! G‬ا & "‪v‬‬ ‫ا & "‪v‬‬
‫‪ 3‬دي‬ ‫‪)• 0‬‬ ‫ا ‪Â.8o‬‬
‫ً‬ ‫ا و?>‬
‫! ‪ 0 >.‬ا‬ ‫‪ .D‬ة‬
‫ً‬ ‫ا ‪+. UV‬‬
‫"‪+‬‬ ‫ا ر " ‪ ]1‬إ ‪. ! g‬‬ ‫‪ 0‬و > و{‪ +. U‬ا ر *) ‪. 0‬‬
‫ً‬ ‫ا ‪46‬‬
‫‪ /O‬ﻩ‬ ‫أ?& ء ا ‪/`" 7 +‬ن ` ‪n‬‬
‫و‪ M UŒ‬ق و‪_ /z 7‬‬
‫‪>.®UK‬‬ ‫! ‪>.‬‬ ‫ا ` ‪>n‬‬
‫‪ ) ! n‬ذو ا ‪ S‬ن‬ ‫ذو ا ‪ S‬ﻩ وا‬ ‫‪ d3‬ا ‪ /‬ت‬
‫" ‪ É”" D ; [N‬و " ‪A‬أ‪ B‬ى‬ ‫! =داء‬ ‫‪ .‬ري و‪Œ‬‬ ‫ا ‪" D‬‬
‫‪ & A E‬ود‬ ‫& ود‬ ‫! د ا ر‪ c‬ن‬
‫‪9‬ر© د و ا ‪ g.0/‬وا ¿‪ ±‬وا ‪ ! U‬ة‬ ‫‪ /‬ت‬ ‫? ‪ '7‬و ‪]D‬‬ ‫دور ا رب‬
‫و ‪ #VG9 +" D‬رة‬
‫> ا ‪/‬ا‪ '%‬ا رب *) أي و‪]! Y7‬‬ ‫"& د ا ‪/‬ا‪ '%‬ا رب ;‪Y7/‬‬ ‫ا ‪/‬ا‪'%‬‬
‫‪ d z‬و‪ 'Ž >n o '\ G‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪JK‬‬ ‫ا‪ >8xj‬ا ر ®‪>.‬‬ ‫ا رب‬
‫و‪ E‬ف ا & د‪...>s‬إ‪ij‬‬
‫ً‬ ‫ا ‪JK UK9 '! n‬‬
‫‪ 0 X. 2‬ا‬ ‫‪n‬‬

‫‪102‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ #‬رك *) ا ‪ >.‬ا ر ®‪) >.‬إ"‪(J¨ S‬‬ ‫‪ ) [D3 JD‬ر ‪(4P G‬‬ ‫رب‬ ‫ا‬
‫ا ‪ >3‬ا‪ 'D >Ž" xj‬أول ;‪H‬ول‬ ‫" ‪ 'D? +‬ا ‪AL3 a >3‬ة ]‬ ‫ا‪ >s‬ا ‪>3‬‬
‫(‪/$‬ر‬
‫‪.>.‬‬ ‫‪ ] >!/‬ا ا‪ 0‬ا‬ ‫‪>!/ S‬‬ ‫ا ‪ 8‬ر‪ ] :‬إ! اد ا ‪ !ƒ ; >N O‬د !‬
‫; ‪ ] +E‬و‪/0‬د ! ة ‪ 3‬و‪ 7‬ت ; ن ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬وا ر ا ‪ . D‬ي إ‪ ƒ‬أ‚‪ rAL#‰ ,‬ن *)‬
‫ن &‪ U‬ن أدا‪ +,³‬وأداء ا >‬ ‫?‪ Én‬ا ‪ $‬ف وا ‪ >. )* 'Ž‬رف و ‪ $‬رات وا ‪ S‬ت ا‬
‫‪h ]1 " ; '`I‬ﻩ =‪A B‬ة ] ‪ " U‬ة ا ‪/O‬رات ا ‪. ,-~”; )* > Œ U‬‬

‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪ %1‬ا ! ‪JK# :‬رات وأ‪ .‬اف ا ر‬


‫[‪J‬و!‬ ‫أو‪JK# :3‬رات ا ر‬
‫ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و ‪ 0‬ذ ‪ t‬إ‪: b‬‬ ‫ك ا " ] ا ‪/D‬ى ا & ‪) >I‬ا ا‪(> 3‬‬
‫ا ‪ D‬م ا ‪h‬ي أ ز ‪ g‬ا ‪. .0/ / 1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ >.‬وا ‪ /‬ت وا ‪ )‹ >3‬أدوات ‪.> /7‬‬ ‫ا ‪ D‬رة ا ‪ >.U3‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ر‪ c‬ن ‪ 3‬ص ‪ UV‬و > *) ا ‪/%/‬ل إ‪/ b‬ارد‬ ‫م ر ‪ . 0 t " v. 4P‬ا‬ ‫ك ‪>0‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪.+‬‬
‫أ‪ . G‬ا ر ا ‪ 0 Dn >" . D‬ذ;‪ ®Ua ,-.‬ار ‪ n‬ع ا ` ‪ X.‬وا ‪ Y7/‬ا ‪h‬ي ‪.gN O‬‬ ‫‪-‬‬
‫! ل ا ‪/0 &" >3‬ن ‪ 7‬را أ‪ ] A„I‬ا و?> *) ` ن ا '‪ v. ،‬أ‚‪ " +,‬ون ‪>% 3‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.1+,»G " I +‬‬ ‫‪ Â.8o‬و‪Y7‬‬
‫ا ( ‪ Le ) O6‬د‪ :)D‬إن ‪ O7‬ع =! ل " ى ‪ > .7‬أ‪ A„I‬وأ ‪ )* >M ; >.‬ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ $‬و &‪ U‬ن‬ ‫‪AL1 9‬و‪ | | _.®G JK‬ا ‪_B ] >.U3‬ل ‪/‬ا‪ > %‬ا ‪/D‬ى ا >‬
‫‪ ,^ / U‬ا ‪ >.‬دون ‪ ! +#S‬ء ا ‪ nU‬و‪ ;9‬د !] ا '‪ 3 .‬ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬
‫;‪h ? )* >% o‬ا ا ‪ OD‬ع أداة ‪Á > /0‬دارة ا ‪.2>3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Richard Regis, Strategic human resource management & development, 1st edition, Excel books, New‬‬
‫‪Delhi, 2008, P 97.‬‬
‫‪ ، a ]! +.‬ا ‪= > NO‬و‪ >N 1 ، b‬ا ‪ `.N‬ن‪ ،‬ا ‪ >1‬ا ‪ >.c‬ا ‪/ U‬د">‪ ،2007 ،‬ص‬ ‫‪AL1 9 +‬و‪ JK‬وا‬ ‫‪ 2‬أ‪ .‬و‪ ،ÉV.; JK/z .‬ا ‪ .0/ / 1‬وا‬
‫‪.40‬‬

‫‪103‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫ د‬a‫ أ‬g JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬¥ ‫ ر *) ; ا‬ŽVG9 ‫رات‬A„ ‫ ون إن‬B‫ وآ‬Juani swart U ‫و‬
JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬h.n >.S. ‫ا‬ALG9 ‫ ب‬NG= ' #{‫ و‬،‫اء‬/G ! >.1. 1 ‫> و‬.S. ‫ا‬ALG‫ا‬
:1) "
. qj ‫ ص‬B '`#a G JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬‰ :) & ‫) ا‬%# & ‫ى ا‬$P ‫ ا‬$1 -
v" & ‫ ا دة و‬Én? ‫ وا‬Y7‫ن *) و‬/ ND U‰ ‫ن‬/ 3 ‫؛‬+ ‫ أ?& ء ا‬. 0 )* ‫ ن‬c‫ا ر‬
.+ ‫ا *) ا‬/? r "‫ى أ‬/ & ‫ا‬
‫ ت‬p™ ‫& ت‬.D ‫ " ة وا‬qj‫ ت ا‬S ‫ ار ا‬%‫ إ‬:‫ة‬JG P ‫ ا‬I ( ‫ ا‬$1 ‫) ورات‬x H A -
#K O " Œ U ‫ ا‬A M ‫ل ا‬ ‫—ن‬3 g. !‫ و‬، "‫‡ا‬L /&? ! ‫ة‬A 87 ‫ات‬AL3 ! ‫& ث‬
.+! ‫ ا‬Jn(/ ‫ و‬.N ‫ ل ا‬0 ¥ ‫ ت ا‬/ ‫ ع‬G‫أ‬
b‫&> إ‬OU ‫> وا‬ ‫تا‬ ‫ ا‬/&? ‫ ﻩ‬S 9 ‫ا أدى‬A ŽI :) 1O ‫ ت ا‬N( ‫إدارة ا‬ -
‫ ت‬. D ‫ ام‬o G‫] ا‬1 ‫ و‬.]"h.n ‫" ] ا‬ ‫ ؤ‬O!‫ ت ا ر وإ‬. ‫و‬ªU g.0/
g.0/ ‫ وا‬، D A†I‫ رات ا " ] أ‬$ & ‫ و‬،>.G G= ‫ رات‬$ ‫ ا‬/O JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬
.‫ر© د‬9‫و‬
'Ž ،‫ " ة‬qj‫ ت ا ' ا‬N” )* >?‫ ز دة ا و‬YS ?‫ أ‬:‫ن‬G%# & ‫ ' ت ا‬d‫ إ‬U# p ‫ا‬ -
‫! د ! ا ر‬9 ‫ ! ت ا ' ا ?> ز دة‬G‫> و‬.2‫ا‬AL3Z ` ‫ وا‬، a ]! ' ‫ا‬
‫ ام ا ر‬o G‫|ي إ‬I ‫ن *) ` ن‬/ ‰ ƒ ]"h ‫ن ا‬ ]1 " ‫ إذ‬،JK‫و‬AL1 9
.+,»G " ‫ي‬h ‫ رات وا رف *) ا | ن وا ` ن ا‬$ ‫ ب ا‬UVIÁ JK‫و‬AL1 9
‫ رة‬7 ] |" ‫ن‬ ‫' ا‬N7 ] >3 ‫ رات وا‬$ ‫ ب ا‬UVI‫ ا‬:) † ‫' ) وا‬ ‫ز دة‬ -
]1 ‫ و‬.‫ ت‬pj‫ ت وا‬S ‫را ] ا‬/O A†I‫ ر أ‬. B‫ أو ا‬A„I‫!> أ‬/ S +" D ! > ‫ا‬
.‫ ء‬OB= ] '7‫ ع و ! د أ‬G=‫ ة و‬D ‫ ت ا‬$ ‫ن ا ' ا | ] ا‬
'B I JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬4•N b‫ت إ‬ ; ‫ أدت‬45 ‫رات ا‬A„ ‫> ا‬3 g?‫ أ‬Pierre fraser ‫" ى‬
‫_ل ا ر‬B ] ,-.N ]1 " 45 ‫ت وا‬ ‫ ت ا‬0 . ‫> إ‬3 )æNˆ" ,Ù ‫ن‬ ‫ر ا‬
2
: $} a ) " .3‫ و‬،JK‫و‬AL1 9
‫ `نا ر ؛‬a -
‫ ن؛‬c‫ ا ر‬ÂD? -
‫'؛‬.Ds ‫ ي‬. D ‫ ا ر ا‬+. -
‫ ! ت ا ر ؛‬7 )* ÂD? -
‫' ا ر ؛‬.0H -
1
Juani swart et al, Human resource development : Strategy & tactics, 1st edition, Elsevier Butterworth-
Heinemann, 2005, P 299.
2
Pierre fraser, Le e-learning dans les organisations du pourquoi au comment, Tome 1, Groupe Axone,
Canada, 2006, P P 13,14.

104
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫] ا ‪ 8‬إ‪ #K‬ء ‪ !/ S‬ت ‪/ U ) >UK S‬ى ‪ 0 . 9‬ت و ‪/ U‬ى ‪(>!/ S 'r‬؛‬ ‫‪-‬‬
‫ر ! د ‪ 3= ] A NI‬اد *) ‪AL3‬ة ز ‪A 87 >.‬ة؛‬ ‫‪-‬‬
‫>؛‬ ‫‪ 7/‬ا ‪ pà= m N ! D‬ص ا \”‪ .U‬ن ا ‪/` " ]"h‬ن ا ‪ >3‬وا ‪ $‬رات‬ ‫‪-‬‬
‫ن ‪/.‬م وا أو أ‪A†I‬؛‬ ‫‪ .E‬ب ا‬ ‫‪-‬‬
‫&‪ U‬ن ‪ > a‬و ‪ +..D‬ا ر ؛‬ ‫‪-‬‬
‫‪ X. ` m.no‬ا ر ؛‬ ‫‪-‬‬
‫ن ا‪ qj‬د *) ا >؛‬ ‫إد ج ا‬ ‫‪-‬‬
‫{‪ .qÌ‬ا ' ا و‪JK‬؛‬ ‫‪-‬‬
‫‪ a‬ا ر ‪ #‰ ،‬ا ‪/‬ن ; ‪ z )* >NE‬ح ا | ] =‪ ،> ~G‬و ‪ N‬دل ‪A„B‬ا^‪.+,‬‬ ‫‪-‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫‪ :‬أ‪ .‬اف ا ر‬ ‫‪/‬‬
‫‪ ÀU‰‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ d.D& JK‬أ اف ! " ة ] أ ‪: $‬‬
‫ا ‪ ! M‬ا " ] ‪_1#‬ت ا ر ا ‪ . D‬ي‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر ! د ‪ ] A NI‬ا ر‪ c‬ن *) و‪ & Y7‬د و‪/2 )*A 87‬ء ا ‪.+,^ 0 .‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ S )* " 0 /‬ل ‪ '( )* +$88o‬ا ‪ D‬م ا ‪4•D‬‬ ‫‪ 1‬ن ا ر‪ c‬ن ] ‪'r >3‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪.1 Œ U‬‬
‫‪ >~”; d B‬ر ®‪_B ] >. ! n >.‬ل ‪ . D‬ت إ ‪AL1‬و?‪ " 0 >.‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫د!‪ >. ! +‬ا ‪ ; '! n‬ن ا ر‪ c‬ن وا ر‪ c‬ن وا ‪_B ] ]" ! U‬ل ‪ N‬دل ا‪A„pj‬ات‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ UI‬ب ا ر‪ c‬ن ا ‪ $‬رات ا ‪.>. D‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ UI‬ب ا ر‪ c‬ن ا ‪ $‬رات ا _ز > ‪ o GÁ‬ام ‪ƒ 8 Z .0/ / 1‬ت وا ‪ /‬ت‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪ >0h‬ا ر و ‪/% )* g " D‬رة ‪ .‬ر >‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ت ا ر ®‪.>.‬‬ ‫‪ +.‬وإدارة ! ' ا‬ ‫إ"‪ S‬د ©‪ `N‬ت ر ®‪>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ"‪ S‬د ا‪/xj‬ا‪|3‬و{‪ .qÌ‬ا ‪/‬ا‪ ; '%‬ن ‪ > /‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪.>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ! دة ‪ >G‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪ " & ; >.‬دور ا رب وا رب وا > ا ر ®‪.>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ #K‬ا ‪ >3 DŽ‬ا ‪ ! ! U‰ >. D‬إ‪ #K‬ء ‪ S‬إ ‪AL1‬و‪.JK‬‬ ‫‪-‬‬
‫ز دة ‪ >. ! 3‬ا ر‪ c‬ن وز دة ! د ا ر‪ c‬ن‪.2‬‬ ‫‪-‬‬
‫إ‪ ŽVG‬ر ‪ . D‬ت ا ر ا‪ >Ž" xj‬وا ‪ S‬دة وو‪ 8 9 '\ G‬ل ا ‪ %‬ة *) ‪ h.n‬ا „‪A‬ا ‪¥‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر ®‪.>.‬‬

‫& ا ‪/M‬ل‪ ¥ ? ; >. 3 ،‬ر ‪ 4P‬إ ‪AL1‬و‪ ! +\ 7 JK‬ا ‪ +‬ا ‪ #V‬ر‪ $ >. )* Jr‬رات ا‪ o G‬ام ‪ B m a‬ت ا‪'.qj‬‬ ‫‪ 1‬ر‪ ,Ù‬م & أ‬
‫ى و‪ JK‬أ!} ء ‪ >~.‬ا ر‪ >. r > S ،ÉŒ‬ا ‪ ،>.;AL‬ا د ‪ ،78‬ا‪|qj‬ء =ول‪ ،2012 Jn? 0 ،‬ص ص ‪ 8 ;) .329-289‬ف(‬ ‫ا ‪/ JK Ž‬‬
‫ت ا > ; ‪ > " ; > /? Ž‬ا ض‪ >. r > S ،‬ا ‪ ، ,’N; >.;AL‬ا د‬ ‫‪ G 2‬رة إ; ا ‪ +.‬ا •‪ ،4‬ى ‪ d.NO‬ا ر !] ‪'. H ! a‬‬
‫‪ ،2014 Jn? 0 ،97‬ص ص ‪.261-213‬‬

‫‪105‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ G‬ا ‪ ÂD‬ا ‪ ! ]! +0‬م ‪ 3/‬ا ر‪ c‬ن ا ‪ \/n1‬ن *) ‪ƒ S m a‬ت ا ر ‪.‬‬ ‫‪-‬‬


‫‪ X o‬ا ‪/‬ارد ا ®‪ ] ,’.1 > #‬ا ‪ .D‬م ; ‪ $ $‬وأ! ‪$‬‬ ‫‪ 3 A 3/‬ص ا ‪ /‬ا ‪ 4è‬ا ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ S‬دة و‪9‬ر ‪ D‬ء ; ‪/ U‬ى أدا‪.1 ,³‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫‪ # :‬دئ ا ر‬ ‫‪/‬‬
‫" ‡ا ر ‪AL1 9‬و‪ ] >!/ S ; JK‬ا ‪ N‬دئ ‪:2) " .3 'Ž‬‬
‫ا ‪/D" : -‬م ا ر ‪AL1 9‬و‪ N ! JK‬أ م و ‪ /‬ا ‪ ،'! n‬أول أ?‪/‬اع ‪h‬ا ا ‪/ '! n‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ '! n‬ا رب ا ˆ‪ [#‬ا & ‪/‬ى‪/D" v. ،‬م ا رب ; ر‪ ! >G‬د ] أ‪ >O#K‬ا ر‬
‫ً‬
‫ا ا ‪ >"hM‬ا ة‬ ‫)أداء ‪ ،>O#K= m a‬ا ‪ .D‬م ; ‪ #‬و! ت( *) أ‪ s‬ء ‪ g ! n‬ا & ‪/‬ى‬
‫] ا رب أو ا رب أو ] ا „‪A‬ا ‪AL1 9 ¥‬و?‪ >.‬ا ‪ .t h >88o‬وا ‪/‬ع ا ‪ ] JK Ž‬ا ‪'! n‬‬
‫‪ /‬ا ‪ '! n‬ا ‪ 4´épÌ‬و‪ )• 09‬ا رب و=‪ 7‬ان‪_B ] + " v. ،‬ل ‪h‬ا ا ‪'! n‬‬
‫‪ z‬ح =‪ > ~G‬وإ‪ 0‬اء ا ( ات وا ‪ © 7‬ت ا ‪/‬ا‪ ; > %‬ن ا ر‪ c‬ن وا رب‪ ،‬و ‪ ]1‬أن "`‪/‬ن‬
‫ا ‪‡L '! n‬ا ] أو ‪‡L A E‬ا ]‪ .‬وا ‪ N" (3-II) '`#‬ن أ©` ل و ‪ / U‬ت ا ‪.'! n‬‬
‫[‪J‬و )‬ ‫ا ‪ :(3-II) RW‬أ‪ Rz‬ل و‪ $ O#‬ت ا ‪ )\]x €• -‬ا ر‬
‫;”~> ر ®‪ >.‬إ ‪AL1‬و?‪ NG ) >.‬ت آ ‪ ،>.‬إ?‪ >1N© ،Y?AL‬ا ‪ /‬ت(‬
‫ا رب‬

‫‪/ & . /‬ى‬ ‫‪ N‬دل =دوار‬


‫‪" 0‬‬

‫ـ ‪-‬ـ ‪ #‬ـ‪Y‬ا‪}#‬‬
‫و{ـ‪ #JG‬ـ‪Y‬ا‪}#‬‬
‫ا رب‬
‫‪$ #‬ى إ [‪J‬و!‬ ‫)ا ]‪ ( O‬ا‪JG ˆi‬‬
‫!‪ N‬ا | |‪ dNG 0 ،‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.31‬‬ ‫يأ‬ ‫ا ‪ 8‬ر‪:‬‬
‫‪ -2‬ا ‪$d Yg‬ل ا رب‪ ÞDN" :‬ا رب ‪ /‬ا ‪ .n U‬ا ‪ ] . /‬ا ‪/‬ع *) ا‪ o G‬ام أدوات‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪h Y G D3 ،JK‬ﻩ =‪A B‬ة *) ا ‪ )* d‬درا‪ >G‬ا ‪ 0 .‬ت ا ر‪ c‬ن‬
‫وأ? ط { ‪ ] +$‬أ‪ +. 8 '0‬و ‪ /O‬ا ‪ D‬رات ا ر ®‪ >.‬ا ‪ G 45‬ا ‪ >.N M‬ا ‪š6‬‬
‫’‪ Y!/ 3 ،+,‬أدوات ا ‪ G + /D‬أ? ط ا‪ ND G‬ل ا ‪ >3‬و ‪ d.NO‬ا ‪ $‬رات ى‬

‫د‬ ‫‪ ،g .‬وا‪ ،g 7‬و ‪ 'ND U‬إ‪ o G‬ا ‪ )* g‬ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪ 'ND U > S ،>.‬ا ‪ ،>.;AL‬ا ‪ ،14 S‬ا‬‫‪ & 1‬إ; ا ‪ +.‬را© ‪ ،‬ا ر !] ‪: a‬‬
‫‪ ،52‬أ‪ ،2008 c/ I‬ص ص ‪.216 -185‬‬
‫‪2‬‬
‫!‪ N‬ا | |‪ ،‬ا ‪AL1 9 +‬و‪" JK‬ا ‪ ،>nU n‬ا ‪ N‬دئ‪= ،‬دوات‪ ،‬ا ‪ D.NO‬ت"‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارا ‪ ! ، 1n‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2008 ،‬ص‬ ‫يأ‬
‫‪.31‬‬

‫‪106‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا ر‪ c‬ن‪ Y G D .‬ا ‪= A 3/ )* >1N#‬دوات ا _ز > ‪ ! U‬ة ا ر‪ c‬ن *) ا &‪)* +1‬‬


‫! ‪ >.‬ا ر و‪ +,-! U D3‬وأ? ط ا ‪ +‬ا‪ 3/ I ،+,• >% pj‬ا ‪ >1N#‬إ ` ?‪>.‬‬
‫إ‪ 0ALG‬ع ا ‪ /‬ت ا &‪ )* >(/n‬أ ‪ ]I‬وأ©` ل ‪ !Á >n o‬دة ‪_z9‬ع ! ‪ ,y‬وا ‪. $ '! n‬‬
‫ا ‪) # R‬ا ‪ .0/ / 1 8! '( )* :(I#‬ا ‪ /‬ت ا ‪ >. 7‬ا ‪ ،> \ $‬أ‪= Y&N%‬دوات‬ ‫‪-3‬‬
‫ا ‪ >" . D‬ا ‪ 45‬ا! د ا ر‪ c‬ن ا‪ o G‬ا ‪ $‬دا‪ 'B‬ا ‪/8n‬ل وا ‪ ! D‬ت ا ر ®‪>n o >.‬‬
‫*) ©` ‪ $‬وإ ` ?‪" + ! ] Y /& v. ، ,^ .‬ا ‪ I‬و" إ‪" + ! b‬ا ‪ 1.‬و" وإ‪" + ! b‬ا ?‪/‬‬
‫‪ ، $‬أدى إ‪ } b‬ؤل ا ‪ 3 U‬ت ا | ‪ >.‬وا ` ?‪ ; >.‬ن ا‪ xj‬ود‬ ‫‪ 1.‬و"‪ ،‬و ` ' وا? ‪¥‬‬
‫إ‪ b‬در‪/0/ ]1 + >0‬دة ] ‪.'N7‬‬
‫‪ 7 >.‬رات ا رب‬ ‫د‪ X-‬و;&‪ Y Y‬دوا‪ U6‬ا &‪ X%‬ا ‪ ' ‰ : O‬ا ر ‪AL1 9‬و‪! JK‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ودا‪ N g . 3‬درة و‪ !9‬د ! ا ‪ )* Én‬ا ر ا ‪ I ، U‬أن ا ‪ 1‬ار وا ر‪>G‬‬
‫! ‪ ,y‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ 3 ،JK‬رب " ‪ g 1‬ا ‪/0‬ع‬ ‫ا ‪ ] >.‬أ ‪ +‬ا‪ Â\ 8pj‬ا ‪‰ 45‬‬
‫إ‪ b‬ا " ] ا ‪ƒ S‬ت *) أي و‪ Y7‬إ‪ b‬أن "‪ UV1‬ا ‪ $‬رات وا رف ا ‪ &" 45‬ج إ ‪] ,y‬‬
‫‪_B‬ل ا‪ o G‬ام ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪ >.‬ا ‪ ،>. 7‬و‪ ] }? )b c‬و‪/%‬ل ا ر `' رب‬
‫‪ g ! G U‬و‪ 7‬را ‪ )* g‬ا ‪.+‬‬
‫رب *) ا ‪ z o‬أو ا ‪ '! n‬و‪>? G9‬‬ ‫ا ‪ Y?AL?9 >1N© JO { :) L$/$‬ا ‪>% n‬‬ ‫‪-5‬‬
‫; ‪A„pj‬اء ا ‪ 88o‬ن *) ‪ 'D‬ر ‪ ، 4P‬و‪ t hI‬ا ‪/%/‬ل إ‪/7 b‬ا! ;‪ ? .‬ت ‪>.D.D‬‬
‫وا ‪ #‬ر‪ D.NO )* >I‬ت ‪ © N‬ة‪h 'r ،‬ﻩ ا ‪/‬ا ' ‪ >. ! ' S‬ا ر أ‪ 8 A†I‬ا‪>.7‬‬
‫رب‪.‬‬ ‫و ‪>.7/s/‬‬
‫ا &‪ X%‬ا‪ ' ‰ v. :€Š hi‬ا ر‪/c‬ن ‪ƒ )* /G‬ت درا‪ >.G‬و ‪ #‬و! ت و ر ] !]‬ ‫‪-6‬‬
‫‪ ، a‬و‪h ! UŒ‬ا ا ‪ N‬أ *) {‪ '.1#‬و `‪ S ; š6U‰ ] /‬ا ‪ ،+‬ا ‪h‬ي "&‪ dD‬ا ؤ >‬
‫ا ‪ >.nU n‬ر ‪AL1 9‬و‪ .JK‬و‪ ` —c‬ن ا رب )ا ”‪ ( U‬أن ‪ o U‰‬م –; ‪ #‬ر‪ >I‬ا ر‪ c‬ن‪-‬‬
‫! ة إ‪ALG‬ا ‪ .S.‬ت ر ®‪ N d.D& ! ! U{ >.‬أ ا ر ا‪ 'Ž )• qj‬ا ‪ X8‬ا ‪4• h‬‬
‫!„‪A‬ا ‪ #7‬ت ا ‪/‬ا‪ ،> %‬و ' ا ‪_1#‬ت ‪AL39‬ا‪ >.2‬ا ‪/‬از >‪.‬‬
‫ا‪ Bi‬ا‪ )/‬و ' ا‪ A„ ‰ :) 8‬ا ‪ A M‬ا ‪ G ] > /0 > G U‬ت ا ‪ 8‬ا ‪ ،467‬و `‪/‬ن‬ ‫‪-7‬‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬أداة ] أدوات ا ‪ 8‬ا ‪—3 ،467‬ن ‪ N‬أ ا‪ xj‬ا‪ >s‬و‪ 09‬ا\‪/`.G >.‬ن ]‬
‫أ ‪ +‬ا ‪ N‬دئ ا ‪ .G +1& 45‬ق ! ‪ >.‬ا ر ‪AL1 9‬و‪/`.U3 .JK‬ن ; ‪ D‬رة ‪ 'r‬رب‬
‫ا‪/8xj‬ل ! أ ث ا ‪ /‬ت وأ‪ A†I‬ار ‪/2/ ; z N‬ع ا ‪h‬ي " رب ! ‪ ،g.‬وا‪/8xj‬ل !‬
‫أ ث ا ‪ /‬ت ‪ 8 ] "‡ G‬ا‪ >.7‬و ‪ >.7/s/‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ = ،JK‬ا ‪h‬ي "‪ª‬دي إ‪b‬‬
‫‪ g . n‬و‪ g 0‬أ‪A†I‬إ‪ 0‬ا\‪.>.‬‬
‫رب أن " رب *)‬ ‫ن‪ ˜.V" /$3 ،‬ا ‪>% n‬‬ ‫ا و ) وا ‪ O‬واة‪ :‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ر‬ ‫‪-8‬‬
‫ا ‪ Y7/‬ا ‪ ،g G‬و*) ا ` ن ا ‪h‬ي "‪ ،g }n‬و ‪/OB U‬ﻩ ا ‪h‬ا{‪ J‬و‪ )* g ! G‬ا رب‪.‬‬

‫‪107‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫{ ا |ا" ا ‪ ; >ON‬و?> *) ! ‪ B '.%/ >.‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ذات أ ‪)* >M ; >.‬‬
‫&‪ d.D‬إ ‪ 0 .‬ت ور‪ NE‬ت ا ‪ !/ S‬ت ا ‪ ] >3 ,-U‬ذ ‪/ G= t‬ب و ‪h 'Ž‬ﻩ ا |ا" *) @{‪:1J‬‬
‫‪|" -‬ود ا ‪ #‬ر‪ I‬ن ; ‪ /‬ت وا ‪ $‬رات ا _ز > و‪ +,^_.}n d3‬وا ‪.+,^ 0 .‬‬
‫‪ ,’! >D; G >3‬و ‪ +‬ا ‪! ‡ IAL‬‬ ‫رب(‬ ‫‪ -‬إ ` ?‪ JOo >.‬ا ‪/‬اد ا ‪/ " 45‬ا‪ 3‬ى ا ‪ #‬رك )ا‬
‫ا ‪ !/2/‬ت أو ا ‪ D‬ط ا ‪ > $‬ا ‪ S" 45‬أن " ‪.[D3 $‬‬
‫‪ +‬ا &‪.>. .8‬‬ ‫‪ D‬رات ا ر ®‪ >.‬وذ ‪ t‬و‪/. d3‬ل و‪ 7‬رات ا‬ ‫‪ -‬إ ` ?‪ . B9 >.‬را ‪4´épÌ‬‬
‫رب و‪ d3‬ا ‪g 0 .‬‬ ‫‪ 'r‬أ‪/ G‬ب ر¨‪ g }n" J‬ا‬ ‫‪ -‬إ ` ?‪ >.‬ا‪ o G‬ام أدوات ر ®‪G V >.‬‬
‫و‪ 7‬را ‪ g‬و ‪.g /.‬‬
‫•‪,‬‬ ‫رب و‪UŒ‬‬ ‫‪ -‬إ ` ?‪ n 9 >.‬ظ ; ‪/‬اد ا ر ®‪ >3 `; >.‬و‪ $O\ G‬وأ©` ‪ $ 0ALU” $‬ا‬
‫‪ #‰ n.I‬ء و*) أي و‪.Y7‬‬

‫[‪J‬و! وا &‪$‬ا‪ #‬ا •‪ /‬ة ‪Œ 6‬‬ ‫‪ :‬أ ـ ـ‪$‬اع ا ر‬ ‫ا ‪ %1‬ا‬


‫[‪J‬و!‬ ‫أو‪ :3‬أ ‪$‬اع ا ر‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪ / JK‬أي ! ‪ >.‬ر ®‪ o U{ >.‬م ©‪ ،>. & >1N©) Y?AL?9 >1N‬ا ‪>1N#‬‬
‫ا ‪ (>.‬ض و ‪ +" D‬ا‪AL1 9 \ Dxj‬و?‪ >.‬أو ا ‪ '! n‬ا ر‪ c‬ن ‪/G‬اء ‪ r‬ن ‪‡L '`#a‬ا ] أو‬
‫‪‡L A E‬ا ] أو ;‪ .D‬دة ا رب أو ; ون رب أو | ‪ ; ¥‬ن ذ ‪ 3 .2g r t‬ر ‪AL1 9‬و‪ +UD " JK‬إ‪b‬‬
‫‪ >s_s‬أ?‪/‬اع ‪ )* 'Ž‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪‡L‬ا ]‪ ،‬وا ر ‪AL1 9‬و‪ A E JK‬ا ‪‡L‬ا ] وا ر‬
‫ا ‪) ¥‬ا | ‪ .(¥‬إ‪ >3 2‬إ‪/?= b‬اع ا ‪ >s_Ž‬ك ] "}‪ X.‬ا م ‪AL1 9‬و‪= +! JK‬داء‬
‫وا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪ . Œ U‬و‪ © ) " .3‬ح ‪h$‬ﻩ =?‪/‬اع‪:‬‬
‫[‪J‬و! ا [‪F‬ا‪A #‰ :}#‬إ‪ >~”; b‬ر ®‪ #‰ >.‬رك ‪ ,y3‬ا‪ Én? )* . qj‬ا ‪ .3Y7/‬إن ‪h‬ا‬ ‫‪ -1‬ا ر‬
‫ا [ "& ر أ‪ z‬اف ا ر ] ا ‪/.D‬د ا ` ?‪ >.‬دون ا | ?‪ >.‬و ‪ +‬دا‪ 'B‬ا ‪AL39 >~”N‬ا‪! >.2‬‬
‫©‪_B ] Y?AL?9 >1N‬ل ‪= ] >!/ S‬دوات ا ‪ >. D‬ا ‪ >. ! n‬وا ‪ U& )* + U{ 45‬ن ا ‪ $‬رات‬
‫ا ‪ >.0/ / 1‬ى ا ر‪ c‬ن ‪ 3/ I‬ى أ‪ z‬اف ا ر ‪ U 9‬س ; ‪ #‬ر‪ >I‬ا‪ >.xj‬وا & ‪> 3‬‬
‫أدوات‬ ‫! "‪ > D‬ا ر‪ c‬ن و ر »‪‡L 9 ! +,‬ام ; ‪/‬ا!‪ .‬وا ‪ #‬ر‪ >I‬ا ‪ © N‬ة وا ‪ '! n‬ا ‪U‬‬
‫‪ 8 9‬ل‪ 3/" I ،‬ذ ‪ t‬ا [ ‪ 8‬در ر‪ >. ! n >. 7‬دون ا‪ >0 xj‬إ‪ !Ð N $pœK b‬اد‬

‫‪ +.‬ا ‪ :)b‬ا‪ALG‬ا ‪ .S.‬ت ا ‪ /O‬و ‪ £¤‬ا &‪ U‬ن‪ ; ،‬ون دار ا ˆ‪،2010 ، 8 ، #‬‬ ‫ت و ‪ UGª‬ت ا‬ ‫‪& .G 1‬‬
‫‪ 0‬د ا ب‪ ،‬إدارة ا‪qj‬‬
‫ص ‪.164‬‬
‫‪/! 4•U 2‬ض‪ © ،‬د"> ‪/ o‬ف‪/ U ،‬ى ‪/0‬دة ا ر ‪AL1 9‬و‪/2 )* JK‬ء " ‪ A‬و ‪ ©ª‬ات ا ر ‪AL1 9‬و‪ > 0 )* JK‬ا ‪ D‬س ا ‪> / n‬‬
‫‪ ،>. /‬ا ‪ ،2 S‬ا د ‪ ،2013 Jn? 0 ،3‬ص ص ‪.58-45‬‬ ‫] و‪ ? >$0‬ا ر‪ c‬ن‪ ،‬ا ‪ > S‬ا ‪ >.c‬ا و ‪>.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Zacharoula Andreopoulou et al, E-innovation for sustainable development of rural resources during global‬‬
‫‪economic crisis, IGI Global, Hershey, USA, 2014, P 106.‬‬

‫‪108‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا ر‪ c‬ن‪ .‬و! ا ‪| ] +E‬ا" ا‪ o G‬ام ا [ ا ‪‡L‬ا ] إ‪ ƒ‬أ?‪ ‰ g‬ب ! ‪ g.‬ار ‪ n‬ع ` ‪v. g n‬‬
‫" ‪‡ $S O‬ات وأدوات ‪/ ƒ 7 >. D‬ا‪ 3‬ى ‪ m a‬ا ر‪ c‬ن و‪! gD.NO ]1 " ƒ )b c‬‬
‫ً‬
‫?‪ O‬ق وا‪ ? G‬ا & ود"> ا ‪/‬ارد‪/ ƒ 7 I ،‬ا‪ 3‬ى ا رب ‪ 8 Z > B‬ل ‪،Y?AL?Z >1N#a‬‬
‫‪ I‬أ?‪ m a ! 8" 7 g‬ا ر‪ c‬ن ‪‡L 9‬ام ; ‪ Y7/‬ا & د ر أو ! م و‪/0‬د ا ‪>NE‬‬
‫ا‪ qj‬دة *) ا‪ o G‬ام ذ ‪ t‬ا [ و‪ )b c‬ا! ‪h‬ارﻩ !] ا‪/}xj‬ر‪ I ،‬أن & ود"> ‪>1N© >! G‬‬
‫‪ >! G ! sª 7 Y?AL?Z‬و‪ nI‬ءة ‪/0‬دة ا ‪ /" .n 'D‬وا ‪/8‬ت‪.1‬‬
‫[‪J‬و! {‪ JG‬ا [‪F‬ا‪ .®UK / :}#‬أ‪ >c S d o" g?Ð >.N © A†I‬ا ر *) ا ‪Y7/‬‬ ‫‪ -2‬ا ر‬
‫ا ‪ ، G‬و‪ c‬ءا ! ‪ z‬ا ر‪ c‬ن ! !‪ É1‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪‡L‬ا ]‪ 3 ،‬ر‪/c‬ن ‪ƒ‬‬
‫ر‪ c‬ن & "‬ ‫"& ‪/0‬ن إ‪ 0 b‬و > و‪/ +,-7‬ل ‪ & >OB‬دة ‪ z ] DNU‬ف ا رب و ‪]1‬‬
‫ا ‪ALn‬ة ا | ‪ >.‬ورات‪ ،‬و‪ 8 B c‬ر‪ '`#‰ g?—3 ،‬ا ر ا ‪h‬ا{‪ J‬و ‪ š5‬ا ر‪ c‬ن ‪/`U " ƒ 7‬ن‬
‫;‪ S‬ول ز •‪ 4‬ن‪ .‬إن ‪h‬ا ا ‪/‬ذج ] ا ر ‪AL1 9‬و‪ 3/" JK‬و?> ‪ ] '` > r‬ا ر‪ c‬ن‬
‫وا رب‪.2‬‬
‫"‪ X o‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪‡L‬ا ] !] ا ر ‪AL1 9‬و‪ A E JK‬ا ‪‡L‬ا ] *) ا ‪ D‬ط ا ‪)* > ”N‬‬
‫ا‪ qj‬ول )‪(4-II‬‬
‫[‪J‬و! {‪ JG‬ا [‪F‬ا‪}#‬‬ ‫[‪J‬و! ا [‪F‬ا‪ }#‬وا ر‬ ‫ا‪ hi‬ول )‪ :(4-II‬ا ق ‪Gx‬ن ا ر‬
‫[‪J‬و! {‪JG‬ا [‪F‬ا‪}#‬‬ ‫ا ر‬ ‫[‪J‬و! ا [‪F‬ا‪}#‬‬ ‫ا ر‬ ‫ا& ر‬
‫"& ث ! " ‪ '8n‬ا رب وا رب‬ ‫ا ‪ R‬ن "& ث ! " ‪ '8n‬ا رب وا رب‬
‫` ?‪ .‬و ز ?‪. .‬‬ ‫` ?‪ .‬و ‪ ! ,’1‬ا ‪ 8‬ل آ‪.JK‬‬ ‫وا ‪ #Y‬ن‬
‫" ‪ !|I‬ا‪$A Bi‬ب‬ ‫" ‪ 6 !|I‬اد‬ ‫ا [‪FGgJ‬‬
‫"‪ )* '}n‬ا ‪ $‬م ا ‪| U{ 45‬م و‪A 1n D3‬‬ ‫"‪ . ! )* '}n‬ت ا ‪ X8‬ا ‪4• h‬‬
‫!‪ )1W‬و ‪ I t hI ±™8‬ى ‪ `3Æ‬را‪ xj‬ة وا ‪ d‬و ‪A NI >. 3 g t hI‬ة *) ‪>.‬‬
‫ً‬
‫و ‪ /O‬ا ‪A 1n‬ا ‪. 7‬‬ ‫ا ‪ >D3‬وأ‪A†I‬إ ‪/ ; ƒ 8‬ا‪ X7‬ا ‪45‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ `G‬إ‪ ; .! 0‬ن ا ‪.>!/ S‬‬ ‫‪O‬‬
‫ا „‪AL1 Z "A‬و‪ ،JK‬ا ‪ >1N#‬ا ˆ‪>.S.U‬‬ ‫ا ‪/‬ح =;‪ ،m.‬ا ‪ ª‬ات !„‪A‬ا ‪/8‬ت‪.‬‬
‫دوات ا ‪ ª‬ات !„‪A‬ا ‪ E ،/" .n‬ف ا رد©>‪ .‬ا ‪/D‬ا\‪ +‬ا „‪ >!/ S ،>" "A‬ا ‪ D‬ش‪'D? ،‬‬
‫ا ‪ n‬ت‪ 7= ،‬اص ا ‪ ،>S‬ا ‪/" .n‬‬
‫ا ‪.) ! n‬‬

‫‪ 1‬ا ‪ . U‬ا ‪ N! & . U‬ا زاق‪ ،‬ا‪_ B‬ف أ? ط ا ‪ ~”; )* '! n‬ت ا ر ‪AL3Z‬ا‪ o G ; 4´Í‬ام ا ‪ `N#‬ت ‪ >.! 0Z‬وا‪ s‬ﻩ ! ا‪ UVI‬ب‬
‫ا‪/qj‬ا? ا ‪ >.3‬و =دا\‪ $ m N >.‬رات ا &} ‪AL1 9A‬و‪ JK‬ر‪ ÉŒ‬ى ‪ 46‬ا‪ ; )b@ G xj‬ارس ا ‪ +.‬ا م‪ .0/ / 1 ،‬ا ‪،+.‬‬
‫ا ‪ ،21 S‬ا د ‪ ،02‬ا‪ ،2011 ' 3‬ص ص ‪.261 -211‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Jigisha D. Pardesi, Emerging trends in information technology, 1st edition, Nirali Prakashan, India, 2007, P‬‬
‫‪11.4‬‬

‫‪109‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

.‫رب‬ > \_ ‫ ت ا‬7‫ =و‬U ‫ا رب‬- >.U1 ‫"> ا‬hM ‫ل ! ا‬/8xj‫ ا‬-
ً
.?‫و‬AL1 ‫> إ‬.® ‫ ا دة ا ر‬b‫ع إ‬/0 ‫> ا‬.? ` ‫إ‬- .> ‫ر‬/n ‫ ت ا‬x HD
.t ‫ ذ‬b‫> إ‬0 xj‫ ا‬Y!‫ د‬r .>n ` ‫' ا‬. D -
. ‫ ا ر‬D b‫ ب إ‬h ‫ ء !] ا‬M GZ -
.> ‫ر‬/n ‫> ا‬.U1 ‫"> ا‬hM ‫ ب ا‬.E - ‫ت‬ƒ 8 ‫> ا‬1N©‫> و‬Ž" ‫|ة‬$0‫ "& ج أ‬- ‫ ت‬%O ‫ا‬
.g|! )* + " g?Ð >.\‫ا‬/O?Z b‫دي إ‬ª" 7 - .>Ž"
: ! ‫! د‬ƒ ; >N O ‫ ] إ! اد ا‬:‫ ر‬8 ‫ا‬
‫ ص ص‬،2009 ، ‫ر‬/G ،‫_ن‬G‫> ر‬UGª ‫ دار و‬،)* ‫ د ا‬8 79‫ و‬JK‫و‬AL1 9 +. ‫ ا‬،)* r XG/" ÞnO8 -
.24-21
،‫ ! ن‬، Œ‫ز‬/ ‫ وا‬#ˆ >. ‫ زوري ا‬. ‫ دار ا‬،‫ح‬/ n ‫ ا‬+. ‫وا‬ a ]! +. ‫ ا‬، ! ‫ ا ؤوف‬N! ‫ رق‬z -
.175 ‫ ص‬،2007 ،‫=ردن‬
- Michael Doyle, Dreamweaver MX e-Learning Toolkit: Building Web-Based Training with
Course Builder, Wiley Publishing, New Jersey, 2003, P 15.
:I# ‫ ا ر ا‬-3
‫ ن‬c‫ ا " ] ا ر‬g?‫ أ‬ƒ‫ إ‬،JK‫و‬AL1 9 ‫ة ر‬A N1 ‫ > ا‬U ‫ وا‬A N1 ‫ ا‬/ ‫ ] ا‬+E ‫! ا‬
.‫ ن‬c‫ ن وا ر‬c‫ ا ر‬+,³_ ‫ !' ز‬n ‫ا ] ا‬/ 1 " ! '}3‫`' أ‬#a ‫ن‬/c‫" ر‬
‫ ي وا ر‬. D ‫ ; ن ا ر ا‬¥ ; ‫ازن‬/ £ë? ho ‫ت @ن‬ ‫إن ا " ] ا‬
‫ رات‬$ ‫> وا‬ ‫ تا‬/ ‫ا‬+ { !‫ن‬ ‫ ! ة ا‬U )* ‫ ل‬3 JK‫و‬AL1 9 ‫ ر‬3 .JK‫و‬AL1 9
' ‫ رات ا‬$ /O ‫ أ‬.‫ > ا _ء‬pj ‫ دئ‬N ‫ وا‬¥ ‫ ت !] ا‬/ 'Ž (Hard skills) >N 8 ‫ا‬
.1g0/ $0‫> و‬G‫ ا ر‬O ] B@
. ‫ر‬ . ‫ب و‬/ GHI .0 '`#a ' ‰ ƒ JK‫و‬AL1 9 ‫ ب ا ' إن ا ر‬xìÐ D3‫و‬
ً
‫ة‬A 8D ‫> ا‬. ! n ‫ب ا‬/G xj‫ة ! ا‬ ‫ ; ن ا روس ا‬S" ‫ي‬h ‫ وا‬،_ ¥ ‫ ا ر ا‬A„ Œ‫و‬
.2‫ ة‬r & ‫ "> وا‬. D ‫> ا‬.® ‫ل ا ر‬/8n ‫ا ر *) ا‬ a ]! ‫ ات‬ª ‫ ا‬D!‫ و‬،> Œ U ‫وا‬
:I# ‫ ا ر ا‬p &; -1-3
>.0/ / 1 ‫رات ا‬/O ‫ ا‬¥ >% 3 'Ž " g?H; ¥ ‫( ا ر ا‬2003) Thorne ‫ ف‬Œ‫و‬
.‫ ي‬. D ‫ ة *) ا ر ا‬3/ ‫> ا‬I‫ ر‬# ‫ !' وا‬n ‫ ا‬Y?AL?9A„! ‫ ا رب‬$&.V" 45 ‫; ` رات ا‬9‫و‬
‫ إ‬A #‰ 7 ‫ي‬h ‫ ا‬¥ ‫ ا |ج أو ا‬g?H; ¥ ‫( ا ر ا‬2007) Littlejohn ‫ و‬Pegler ‫ ف‬‰ I
'B‫[ دا‬. pj‫ أو ا‬،g0/ $0‫' ا ر و‬Ž ‫ ى‬B‫ أ‬£¤ JK‫و‬AL1 9 ‫ ; ن ا ر‬qj‫ ا‬b‫إ‬
.1‫!_م‬9 '\ G‫ ] و‬¥ | JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬

1
Andrew J. Dubrin, Essentials of management, 9th edition, South-Western-Cengage learning, USA, 2012, P
328.
2
Walter J. Flynn et al, Healthcare human resource management, 3rd edition, Cengage Learning, USA, 2015,
P 205.

110
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

[Oo ‫ ا‬¥ | ‫ي ! ا‬/O " ¥ ‫ إن ا ر ا‬Ronan Carbery ‫ و‬Christine Cross U ‫و‬


>O#K‫> وأ‬.® ‫ل ا ر‬/8n >. ‫ا‬h ‫دارة ا‬9‫ و‬،JK‫و‬AL1 9 ‫' ا ر‬Ž ‫ ت ا ر‬.S. ‫ا‬ALGÁ
.2‫ د‬n ‫ ت ا‬0 . ‫إ‬ G V (Coaching) ‫© اف‬Á ; ‫ا ر‬
:I# ‫& د ا ر ا‬ƒ‫ أ‬-2-3
.(JK‫و‬AL1 9 ‫ وا ر‬g0/ $0‫> )و‬n o ‫ ق‬z :X %OV ‫ ا‬-1-2-3
.> ‫‡ا‬L ‫ا‬A E‫‡ا > و‬L ‫_ت ا‬B ‫ ا‬:Ž•#Y ‫ ا‬O%OV ‫ ا‬-2-2-3
.>. $ ‫ ت أو ا‬88o ‫دة ا‬ ‫ ت‬S ‫ ا‬:‫ دوار‬-3-2-3
.>n o ‫ اف‬H;‫ ار‬79 :FGgJ[ ‫ ا‬-4-2-3
.3‫ ا رب‬g.0/ ‫ أو‬J{‫ا‬h ‫ ا‬+ ‫ ;' ا‬D ‫ ا رب‬g.0/ :Œ '$ ‫ ا‬-5-2-3
/ CD ،‫ ل‬Ž ‫' ا‬.®G ! ،‫ ت‬.0/ / 1 ‫( ا‬Y?AL?9 >1N© !) ] [. B : '$ $( ‫ ا‬-6-2-3
.0/ / 1 ‫ أو ا‬،2.0 / ‫ •) أو ا‬0Z '%‫ا‬/ ‫ ا‬¥ ? ; ،Y?AL?Å ‫' =ول‬.qj‫ ت ا‬. D ،DVD
.‫رة‬/O ‫ " ة ا‬qj‫ا‬
.‫ *) ا ·‡ل‬،' ‫ *) ` ن ا‬،)À qj‫ م ا‬xj‫ *) ا‬،‫ ل‬Ž ‫' ا‬.®G ! ‫ ` ن ا ر‬:‫ ن‬R ‫ ا‬-7-2-3
)* ‫ دي وا ر‬n ‫ ا ر ا‬،‫ ل‬Ž ‫' ا‬.®G ! ، ‫ ) ا ر‬% - €• } ?T U# ‫ ت‬Lm& ‫ ا‬-8-2-3
.4>!/ S ‫ا‬
‫ ءات & " ا ر‬n1 ‫وا‬A .M ‫> ا‬0‫ ي در‬a >3 2‫] إ‬1 " ‫رة أ!_ﻩ‬/rh ‫ د ا‬a= b‫> إ‬3 2‫إ‬
.(4-II) '`# ‫ *) ا‬±…/ I ¥ ‫ا‬
I# ‫) ا ر ا‬6$ # :(4-II) RW ‫ا‬
‫ ا ءات‬Rz
Savoir-être Savoir-faire savoir )'‫در‬
JG • ‫ا‬
‫ري‬/}xj‫ا ر ا‬ ‫ري‬/}xj‫ا |ج ; ن ا ر ا‬ J{‫ا‬h ‫ا ر ا‬ ) $L
JK‫و‬AL1 9 ‫وا ر‬
‫ري‬/}xj‫ا |ج ; ن ا ر ا‬ JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬ ‫ا ر‬ ) &‘
JK‫و‬AL1 9 ‫وا ر‬ JK‫و‬AL1 9
Zeineb Ben Ammar Mamlouk, Nacef Dhaouad, E-formation et développement des :‫ ر‬8 ‫ا‬
compétences, La Revue des Sciences de Gestion, N° 226-227, Juillet-Octobre 2007, P P 173-182.

1
Fu Lee Wang et al, Handbook of research on hybrid learning models: Advanced tools, technologies, &
applications, IGI Global, Hershey, USA, 2010, P 03.
2
Ronan Carbery, Christine Cross, Human Resource Management: A Concise Introduction, 1st edition,
Palgrave Macmillan, New York, 2013, P 240.
3
Fu Lee Wang et al, Op-Cit, P 03.
4
Alan Brine, Handbook of library training practice & development, Vol 3, Ashgate Publishing, England,
2009, P 181.

111
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫" } ] ا ر ا ‪ ] ¥ | ¥‬ا ر )ا ‪ (46G‬و?‪ ! £ë‬م ا ر )‪A E) (non training‬‬


‫ا ‪ (46G‬ا ‪h‬ي " !‪ != +‬ل ا ‪ 'Ž ) >.Ih‬إدارة ا ‪ ،>3‬ود!‪= +‬داء‪ ،‬وا ر ; ‪ ©Á‬اف‬
‫)‪ O; ((Coaching‬ق { ' ! &‪ U‬ن ‪ >. 3‬و‪ nI‬ءة ا ‪ 1+‬وا ‪ N" (5-II) '`#‬ن ذ ‪.t‬‬
‫ا ‪ :(5-II) RW‬ا ر ا ‪ I#‬ا‪P PBi‬‬
‫ا ‪ I#‬ا‪P PBi‬‬ ‫ا ر‬

‫ا ـ& ـ‪%‬ـ‪ X‬و ‪ .‬ـ(ـ ‪A‬ـ) داء‬


‫ا ر‬ ‫)ا & ‪ )6‬وا‪$%Bi‬ل ا ‪() -‬‬ ‫ا &‪ R# €• X%‬ن ا &‬

‫رو‬ ‫ا در ب ا‬

‫ا ر ء‬
‫ا ) ! ون‬

‫!لاذ‬ ‫ا‬
‫ا در ب‬ ‫ا در ب‬ ‫ا و‪0 #‬‬
‫ا دي‬ ‫!ن "‪.‬ل‬
‫د م‬ ‫ا ! ‪ 4‬ون‬
‫وا در ب‬
‫ا رت‬ ‫ا داء‬
‫رااف‬
‫ا !‪ )! #‬ت‬ ‫ا " راء‬ ‫ا !وردون‬
‫ت‬ ‫وا‬ ‫وا " رات‬

‫إط ر ا ) م ا ر !‬ ‫{‪JG‬ا ‪A‬‬ ‫إ‚ ر‪ R#‬ن ا &‬

‫دي‬ ‫ا در ب ا !د!‪ 5‬ا‬


‫‪Marc J. Rosenberg, Op-Cit, P 83.‬‬ ‫ا ‪ 8‬ر‪:‬‬
‫‪Y#‬ا‪ D‬ا ر ا ‪:I#‬‬ ‫‪-3-3‬‬
‫" ‪ 'Ž‬ا ر ا ‪A„B d pj >.D.D >% 3 ¥‬ات ا ‪ +‬ا ‪ ]1 " 45‬أن ‪ d 3/‬ا ‪)* +‬‬
‫ا ‪ Y7/‬ا ‪ G‬و*) ا ` ن ا ‪ 3 '` G‬د‪ ،‬و ”‪ )* [D3 É‬ا '‪ ،‬و ‪ )* ]1‬ا ارس وا‪ qj‬ت‬
‫ً‬
‫و ‪ )* š5‬ا ·‡ل‪ ]1 " .‬أن "`‪/‬ن ! ‪ .‬و!‪/N‬ر ا‪ xj‬ود ا ‪ >.‬وا‪ ; qj‬ن ‪ !/ S‬ت ] ا ر‪ c‬ن‬
‫]‬ ‫] ‪ X o‬ا ‪ 3 DŽ‬ت وا ‪ dz‬ا | ‪h )* .>.‬ا ا ‪ .U‬ق ا ر ا ‪ ]1 " ¥‬أن "‪ ˜N8‬وا‬
‫أ ‪ +‬ا ‪/O‬رات *) ا ‪ D‬ن ا‪ xj‬دي وا ‪.2] #‬‬
‫" ‪ ]1‬ا‪ o G‬ام ?‪ £ë‬ا ر ا ‪ ¥‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ N JK‬ء ا ‪ .G G= m N; >3‬ت‪،‬‬
‫وا ‪/8n‬ل ا ر ®‪AL39 >.‬ا‪ N Y?AL?9 >1N© ! >.2‬ء ا ‪ $‬رات‪ .‬إن ا‪ o G‬ام ا ر ا ‪¥‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Marc J. Rosenberg, Op-Cit, P 83.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Kaye Thorne, Blended learning : How to integrate online & traditional learning, 1st edition, Kogan Page,‬‬
‫‪London, 2003, P 18.‬‬

‫‪112‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

>.® ‫> ا ر‬O#K= >.;‫ ذ‬0 ] ‫ |ز‬Œ‫ و‬،‫دة‬ >.® ‫ر‬


'\ G‫ ام و‬o G‫ *) ا‬A„I‫ و?> أ‬3/"
.1‫ن‬ ‫~ ت ا‬3 X o
:2¥ ‫ |ا" ا ر ا‬+ ‫ " ) أ‬.3‫و‬
ً ً
‫ ؛‬G ‫ ا‬Y7/ ‫ و*) ا‬،‫ ‡ا‬I ‫ و‬، 3‫ ا‬,-G‫إ‬A†I‫ن أ‬/`" ‫] أن‬1 " + ‫ا‬ -
‫ !' ا رب؛‬n ‫ ن ا‬c‫ر‬ ]1 " -
‫؛‬+,³_ ‫ !' ز‬n ‫ ن ا‬c‫ر‬ ]1 " -
‫ >؛‬/$Ua ,y ‫ل إ‬/%/ ‫] ا‬1 " >.® ‫اد ا ر‬/ ‫ا‬ -
‫ ت‬.0/ / 1 ‫ ] ا‬š´é7= xj‫ ا‬d.D& ‫ ت‬. D ‫!> ] ا‬/ >!/ S ‫ ام‬o G‫] إ‬1 " -
.>n o ‫ا‬
:(Electronic performance support system) ‫ داء‬X- !‫و‬J[ ‫ م‬N( ‫ا‬ -4
>. ‫ ق ا‬O ‫_ت وا‬1# ‫_ل ' ا‬B ] g. ‫> إ‬0 xj‫ ا‬Y7‫ ا ر *) و‬3/" ‫ي‬h ‫ب ا‬/ G= /
‫زع‬/ ‫|ن و‬o ‫[ و‬D 45 ‫> ا‬.?‫و‬AL1 9 >. & ‫> ا‬.ˆN ‫ ا‬g?H; ‫ ف‬Œ‫ و‬.3‫ و! ت‬# ‫ ا‬h.n ‫> و‬.® S ‫وا‬
‫ ت‬/ U d.D& ] ‫ اد‬3= ‫ ن‬1 ،> ‫ أ?& ء ا‬. 0 )* >. ‫ د"> وا‬n ‫> ا‬3 ‫ل ا‬/%‫أ‬
‫ ف‬‰ I .4] B‫ ص آ‬pà‫ ] أ‬+! ‫ ] ا‬ÞK‫ =د‬xj‫ ا‬،]1 Y7‫ ع و‬G‫> *) أ‬c/ O ‫=داء ا‬
> $ ‫ﻩ ا‬h,• ‫ م‬.D ‫' " |م‬r‫ ا ' و‬g.3 + " ‫ي‬h ‫ ق ا‬.U ‫ ا‬3/ 45 ‫ ت ا‬.S A„ ‫ ;”~> ا‬g?H;
>.0 ?‫ ن إ‬U& (+ ‫ات ا‬A„B‫ و‬،g.0/ ‫اء وا‬A„pj‫رة ] ا‬/# ‫ ا‬+" D ‫ و‬،‫ ت‬.S A„ ‫ ت وا‬/ ‫)ا‬
/ ‫ ون‬B‫ وآ‬Philip Tsang U ‫ و‬.5] B@ 'N7 ] 'B ‫ وا‬+! ‫ ] ا‬ÞK‫ =د‬xj‫ا ل وا‬
'. D ‫ن *) ا‬ ‫ ! ا‬U‰ ‫] أن‬1 ‫ و‬،(‫ب‬/G xj‫ ا‬¥ ‫ & " ا )أي ; ا‬A†I‫ أ‬،> ` >.?‫و‬AL1 ‫;”~> إ‬
> 8 ‫ ت ا } ور > ذات ا‬/ ‫ ا‬3/ ‫ و‬،‫ م‬$ ‫ ل ا‬1 G‫ وا‬h.n )* > ‫ ا } ور‬A E ‫ اءات‬09 ]
.6> $ ‫ ء ا‬,‚Á
U ] ‫‡ا‬L ‫ ا‬A E ‫‡ا ] وا ر‬L ‫ =داء !] ا ر ا‬+! JK‫و‬AL1 9 ‫ ا م‬X o ‫و‬
>n8; ‫> )ا ر‬. | ‫ ة ا‬/ ‫ ا‬U ‫ اد( و‬3‫!> أ‬/ S ‫ د أو‬3 ‫> ر‬.? ` ‫> )إ‬.® ‫ ة ا ر‬/ ‫ا‬
.(5-II) ‫ ول‬qj‫ ن *) ا‬N / I (> ‫‡ا‬L A E ‫‡ا > أو‬L

1
Walter J. Flynn et al, Op-Cit, P 205.
2
Kaye Thorne, Op-Cit, P 132.
، 8 ،‫ ة‬D ‫ ا‬،"t. ;" ‫دارة‬Å >. $ ‫ات ا‬A„pj‫| ا‬I ،>.? Ž ‫ > ا‬NO ‫ ا‬،Y?AL?9‫ و‬/.N 1 ‫ ام ا‬o G ; a ]! ‫ ا ر‬،d.3/ ] ‫ ا‬N! 3
.74 ‫ ص‬،2003
4
Jigisha D. Pardesi, Op-Cit, P 11.5.
5
Lesley A. Brown, Designing & developing electronic performance support systems, Digital Press, USA,
1996, P 05.
6
Philip Tsang et al, Hybrid Learning, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2010, P 17.

113
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫اع ا ر‬$ ‫ن أ‬Gx ‫ ا ق‬:(5-II) ‫ ول‬hi‫ا‬


) (#Y ‫ ة ا‬d$ ‫ا‬ ) ^ ‫ ة ا ر‬d$ ‫ا‬ !‫و‬J[ ‫اع ا ر‬$ ‫أ‬
}#‫ا‬F[# }#‫ا‬F[#JG{ )-$ H# ‫د‬6
x x ‫ داء‬X- !‫و‬J[ ‫ م‬N( ‫ا‬
x x }#‫ا‬F[ ‫ ا‬JG{ ‫ا ر‬
x x }#‫ا‬F[ ‫ا ر ا‬
،‫ ن‬OU 3 )* > ‫> ا‬.3 8 ‫> وا‬. ‫ ت ا‬UGª ‫ *) ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬، GZ ‫ ذ‬،‫ وف دو ` ت‬:‫ ر‬8 ‫ا‬
.2007 ' 3‫ أ‬،>. z/ ‫ ح ا‬S ‫ > ا‬0 ،>3 ‫ د" ت ا‬8 7‫ ا‬ª
”; ، ‫ د وا‬3 b‫ س إ‬GÐ ; g0/ ‫ =داء‬+! JK‫و‬AL1 9 ‫( أن ا م‬5-II) ‫ ول‬qj‫ ن ] ا‬NV"
JK‫و‬AL1 9 ‫' ] ا م‬r g; #V ‫ و‬.‫ ن‬c‫!> ] ا ر‬/ S b‫ إ‬g0/ ] ‫‡ا‬L A M ‫‡ا ] وا‬L ‫ا ر ا‬
] ‫‡ا‬L A E '`#a ‫ل ! ا ر إذ " ن‬/8xj‫ ا‬Y.7/ )* ] ‫‡ا‬L ‫ ا‬A E ‫ =داء وا ر‬+!
.] ‫‡ا‬L ‫ ا ر ا‬É1! !
]! +0 ‫` > *) =داء ا‬# ‫ ن ك‬r ‫ =داء *) > إذا‬+! JK‫و‬AL1 9 ‫ م ا م‬o U‰
،+\_ A E '`#a ‫ =داء‬h.n + ‫ة إذا‬A OB‫ ر‬s‫د آ‬/0‫ أو *) > و‬،> ‫ رات ا _ز‬$ ‫> أو ا‬3 ‫ ا‬ÂD?
.1+ A E '`#a ‫ م‬$ ‫ ا‬h.n ‫او‬
‫_ل ! ض‬B ] ‫ ن‬c‫ ! ة ا ر‬U >. Ž > .G‫ =داء و‬+! >.?‫و‬AL1 9 + ‫ ا‬A„ {‫و‬
‫_ت‬1# ‫_ل‬B ] }"‫ وأ‬،>~z B ‫&> أو‬.xì ‫ ; ت‬0‫ إ‬$ ‫ن‬/`" ƒ 45 ‫` > ا‬.$ ‫_ت & ودة ا‬1# ‫ا‬
‫ع‬/ ‫ا ا‬h ‡ ‫ و‬. $ > & ‫ل ا‬/ xj‫> ا‬3 r 7/ ]1 " ƒ 45 ‫ات ا‬A M ‫} ] ا " ] ا‬
:2)* 'Ž ‫ ت‬G‫ و‬Â\ 8o;
g.3 ‫ م‬o U”G ‫ي‬h ‫' ا‬.8n ‫ى ا‬/ U ‫ و‬š5 ‫ و‬X.I ‫ ر‬D" ‫ي‬h ‫ ا‬/ ‫ ا رب‬:‫ ار ا رب‬L -
.‫ا ا م‬h
.‫_ت‬1# ‫' ا‬xj + ‫ د‬n ; ‫ن‬/c‫ ' ا ر‬‰ :‫ ا دي‬X%& ‫ا‬ -
،>~z B ‫&> أو‬.xì ‫ ; ت‬0‫ إ‬$ É” 45 ‫_ت ا‬1# ‫ م *) ' ا‬o U{ :‫) ا ودة‬%R ‫ا‬ -
.+..D ‫|اء وا‬0= ‫[ ; ن‬c ‫' وا‬. & ‫ ا‬O 45 ‫وا‬
D3‫ و‬É” ‫ و‬،g. ‫ن إ‬/0 &" ! ‫ا ا م‬h ‫ن‬/c‫ م ا ر‬o U‰ : ‫ر ) ا ر‬$6 -
.>. ND U ‫ ا‬+,^ 0 . ƒ

1
Ethan S. Sanders, Sivasailam Thiagarajan, Performance intervention maps : 36 strategies for solving your
organization’s problems, American Society for Training & Development, USA, 2001, P 32.
.148 ‫ ص‬،‫ ﻩ‬I‫ ذ‬dNG 0 ،d.3/ ] ‫ ا‬N! 2

114
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

| | { )* + U‰ g?—3 (EPSS) ‫ =داء‬+! JK‫و‬AL1 9 ‫م‬ ‫ ا‬,• ‡ " 45 ‫ ت ا‬U ‫ ا‬b‫> إ‬3 2‫إ‬
:1>. ‫> ا‬O#K=
.‫ ظ‬n Z ! ‫ رة‬D ‫ ن ا‬U& ‫ و‬Jn.(/ ‫ ا‬+ ‫ اع *) ا‬G9 -
.>.U3 ‫ ا‬,^‫ ر‬7 ! ‫ ظ‬nx™ > ‫> *) ا‬3 ‫ ن ا‬U& ‫ ط و‬D ‫ا‬ -
.A NI '`#a ‫ > ا _ء‬B ‫ ن‬U& -
.A NI '`#a X. ` ‫ ا ر وا‬Y7‫' و‬. D -
.' ‫ م ا‬$ >?‫ و‬A†I‫˜ أ‬N8 ‫ت‬ ‫! ةا‬U -
.(‫ م‬o U ‫' أد > ا‬Ž ) >.7‫ر‬/ ‫ ا‬d\ s/ ‫' ا‬. D -
.‫ ن‬1 ‫' وا‬ J{‫ا‬h ‫ ء ا‬n IZ ‫ز دة‬ -
:U’ O ‫و! ا‬J[ ‫ ا ر‬-5
‫ ف ا ر‬Œ‫ ؛ و‬Œ U ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬/ ‫ و‬É B ‫ع‬/? Anita Rosen X.} ‫و‬
JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬Œ‫ ر‬# /O ‫ ن ! دة‬8pà ‫ وا أو‬ÂpÌ ]1 " g?H; Œ U ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9
g0 ?‫ ق إ‬M U‰ ‫ي‬h ‫ ي ا‬. D ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ر?> ; ر‬D ‫ع‬/NG‫ "> أ‬E b‫م وا إ‬/" )* Œ U ‫ا‬
.2‫ اد‬3‫ أ‬06 > G b‫ د"] إ‬3 +}" ' ! d 3 ‫ ف‬z ] $©‫ > أ‬G b‫ إ‬$©‫] أر¨ > أ‬
> /O ‫ ا‬¥ ‫ا‬A„ ‫ ا‬b‫ إ‬Œ U ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬A #‰ ‫ ون‬B‫ وآ‬Alan Michael Saks U ‫و‬
‫دوات‬H; >?‫ ر‬D '7‫ أ‬G‫ > و‬/$G‫ و‬A†I‫ !> أ‬Ua JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬/O ; ‫ت‬ ˜ U{ 45 ‫ا‬
Œ U ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ق ; ن ا ر‬n ‫ ن ا‬N" (6-II) ‫ ول‬qj‫ وا‬.3‫ ي‬. D ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬/O
.‫ ي‬. D ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫وا ر‬
! +\ D ‫ ا ر ا‬¥ ‫ ; ا‬g?H; Œ U ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ا ا ر‬/3 ! ‫ ون‬B‫ وآ‬Bersin U ‫و‬
45 ‫ وا‬.; G‫ن ;} > أ‬/}E )* ‫ ؤ‬#K‫] إ‬1 " 45 ‫( ا‬Web-based training programmes) / ‫ا‬
.4v&N ‫ع ا‬/2/ ‫اء‬A„B 'N7 ] A NI b‫ إ‬$n. H + "

1
American society training & development, Applying technology to learning : Using today’s technology to
enhance workplace learning, Info-line, Volume 5, USA, 2001, P 141.
2
Anita Rosen, E-learning 2.0: Proven practices & emerging technologies to achieve results, AMACOM
books, New York, 2009, P 67.
3
Alan Michael Saks et al, Managing Performance Through Training & Development, 5th edition, Nelson
Education, USA, 2010, P 461.
4
Clive Shepherd, The New Learning Architect, 1st edition, Onlignment, 2011, P 158.

115
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫ ي‬%P ‫و! ا‬J[ ‫ وا ر‬U’ O ‫و! ا‬J[ ‫ن ا ر‬Gx ‫ ا ق‬:(6-II) ‫ ول‬hi‫ا‬


‫ ي‬%P ‫و! ا‬J[ ‫ا ر‬ U’ O ‫و! ا‬J[ ‫ا ر‬
A M " ‫ أو ? درا‬Y; s ‫ى‬/ & ‫ا‬ gŽ" & + " ‫ !> أو‬UaA M " ‫ى‬/ & ‫ا‬
‫ ار‬G ;
> /z >. _% g" ‫ى ! م أو‬/ & ‫ا‬ ‫ة‬A 87 ‫ى‬/ & ‫> ا‬. _% ‫ة‬
.‫ة‬A NI >.?‫ا ‡ا‬ .‫دة‬/0/ A E ‫> & ودة أو‬.?‫ا ‡ا‬
.®UK ' /z +" D ‫ ق‬M U ‫ ا‬Y7/ ‫ا‬ .A 87 +" D ‫ ق‬M U ‫ ا‬Y7/ ‫ا‬
) %= ‫ى‬/ & ‫ا‬ .‫ ى‬B‫ اض أ‬EÐ + " 7 ‫د‬/0/ ‫ى ا‬/ & ‫ا‬
>.s_s ‫ ة أو ? ذج‬r & ‫ ا‬b‫ع "& ج إ‬/2/ ‫ا‬ ‫ ت‬r )* ‫ع‬/2/ ‫ا‬A Un ]1 "
.‫ د‬a=
'.®G ! ،> D ‫ رات ا‬$ ‫ ] ذوي ا‬d 3 ‫ وا‬Âpà >OG‫ا‬/; ‫ ؤﻩ‬#K‫] إ‬1 "
>.? .N ‫م ا‬/G ‫ ا‬+. 8 ،>S A„ ‫ ا‬،‫ ل‬Ž ‫ا‬
>? .8 ‫ م‬o U ‫> ا‬O G b‫"& ج إ‬ #ˆ ‫ وإ! دة ا‬v" & ‫ ?> وا‬.8 ‫ > ا‬/$G
#ˆ ‫ وإ! دة ا‬v" & ‫وا‬
‫ ة‬D ‫ !_ت‬n ‫ن ا‬/` 7 >O.Ua ‫ !_ت‬n ‫ا‬
'nG‫ أ‬b‫ درة ] أ! إ‬N ‫`' ا‬. !‫ أ‬b‫' إ‬nG‫ درة ] أ‬N ‫`' ا‬.
‫م‬/G ‫ ة ا‬r & ،‫م‬/G ‫ ء )ا‬#K9‫ و‬+. 8 ‫ا‬ ‫م‬/G ‫ وا‬،‫ ة‬r & ‫ ا‬،‫م‬/G ‫اد )ا‬A G9
(>I & ‫م ا‬/G ‫ وا‬،>I & ‫ا‬ ( Clip art،>I & ‫ا‬
Anita Rosen, Op-Cit, P 67. : ! ‫! د‬ƒ ; >N O ‫ ] ا! اد ا‬:‫ ر‬8 ‫ا‬

!‫و‬J[ ‫ ا ر‬€• ‫ ة‬/• ‫ ا‬#‫ا‬$& ‫ ا‬: /


1
: )‹ ' ‫ا‬/ ‫!> ] ا‬/ S ; JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬sH "
:)D‫ د‬Le #‫ا‬$& ‫ا‬ -1
‫(؛‬Convenient time duration) >NG >. | ‫ا ة ا‬ -1-1
.'7‫> أ‬n ` c‫ن و‬ ‫ ا ر‬Y7‫و‬ -2-1
:) “ ‫ ا‬#‫ا‬$& ‫ا‬ -2
‫(؛‬Motivation from the management) ‫دارة‬9 ] 3‫ا ا‬ -1-2
‫ ' ] ا " ]؛‬n ‫ردود ا‬ -2-2
‫ ا | _ء؛‬+!‫د‬ -3-2

1
Renju Mathai, Impact of robust technology training through e-learning in corporate hotels in India,
Journal of Management Research, Vol 6, No 3, 2014, P P 159-170.

116
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

.+! ‫ وا‬g.0/ ‫ا‬ -4-2


:)D‫ ا د‬#‫ا‬$& ‫ا‬ -3
‫ وا ؛‬Ɉqj‫ا‬ -1-3
‫؛‬46. ‫ى ا‬/ U ‫ا‬ -2-3
(occupation/department) ‫؛‬+UD ‫ ا‬/>n.(/ ‫ا‬ -3-3
‫ ت؛‬S 9‫ و‬،>. ‫ا‬h ‫ ءة ا‬n1 ‫ا‬ -4-3
.(computer competency) ‫ب‬/G xj‫ ءة ا‬nI -5-3
:(Industry factors) )- ( ‫ ا‬#‫ا‬$- -4
.(labor shortage) ' ‫ > ! ض ا‬7‫ و‬،>! 8 ‫ !> *) ا‬Ua ‫ة‬A M ‫ ت ا‬S Z -1-4
:) N( ‫ ا‬#‫ا‬$& ‫ا‬ -5
‫! ت؛‬/ S ] 2 >3 ‫ دل ا‬N -1-5
‫>؛‬.® ‫ى ا ورة ا ر‬/ & /O ‫ و‬+. 8 )* ‫ن‬ >O#ˆ ‫> ا‬I‫ ر‬# ‫ا‬ -2-5
‫؛‬JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬. ! ‫_ل‬B ' ‫ ! ت ا‬G )* A M{ -3-5
‫؛‬JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬. >n o ‫إ© اك ا راء *) ا ا ' ا‬ -4-5
.‫ارد‬/ ‫ ا‬Â.8o -5-5
:) '$ $( ‫ ا‬#‫ا‬$& ‫ا‬ -6
‫ب؛‬/G xj‫ ز ا‬$0 3‫ا‬/ -1-6
.Y?AL?9 b‫ل إ‬/%/ ‫ > ا‬/$G -2-6
‫ر‬ ‫ ! ا‬sª" B‫ ! ' آ‬Zhang Zhongke X.}" ‫رة أ!_ﻩ‬/rh ‫ا ' ا‬/ ‫ ا‬b‫> إ‬3 2‫إ‬
،> ‫> ا‬3 Ds ƒ‫>؛ أو‬.! 3 ' ‫ا‬/! >s_s )* US ‫> و‬ ; [N ‫ ا ' ا‬/ ‫ و‬JK‫و‬AL1 9
‫ن‬r rA NI > ‫ ا‬+qÄ ‫ ن‬r r v. :> ‫ ا‬+qÄ‫ع و‬/? ‫ا‬A B‫ و أ‬. ‫دارة ا‬9 +!‫ د‬.? s
:1)* 'Ž gD.NO > \_ ‫ت ا‬ ‫}' وا‬3‫ أ‬JK‫و‬AL1 9 d.NO
. Œ G‫) و‬b !‫; ` ر‬Z ‫> و ل‬. ! ‫ ت‬. D ‫> وا ‡ة ; _ك‬. D ‫ت ا‬ ‫ا‬ -
0 ‫ > ] ا‬U G t 45 ‫ت ا‬ ‫ن أو ا‬ ‫' ا‬D ‫ة‬A†1; $z #K ‡ " 45 ‫ت ا‬ ‫ا‬ -
.‫ وع‬n ‫أو ا " ] ا‬
.‫ ت‬.Uˆqj‫ ت ا دة ا‬r # ‫' ا‬Ž G‫ ق وا‬O? ‫ت ذات‬ ‫ا‬ -

1
Haenakon Kim, Advances in technology & management, Proceedings of the 2012 International
Conference on Technology & Management (ICTAM 2012), International Convention Center Jeju, Jeju-
Island, Korea, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2012, P 72.

117
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪ %1‬ا ا‪ :Uƒ‬أدوات و‪ %1 #‬ت ا ر‬


‫[‪J‬و!‬ ‫أو‪ :3‬أدوات ا ر‬
‫أدوات ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪‡L‬ا ]‪،‬‬ ‫" ‪ X.ˆ8 ]1‬أدوات ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬إ‪ !/? b‬ن‪،‬‬
‫وأدوات ا ر ‪AL1 9‬و‪A E JK‬ا ‪‡L‬ا ]‪ ،‬و‪:+,’ '` 8 ) " .3‬‬
‫[‪J‬و! ا [‪F‬ا‪:}#‬‬ ‫أدوات ا ر‬ ‫‪-1‬‬
‫و ‪= t ,• 8D‬دوات ا ‪ o U ˜ U{ 45‬م ‪ 8 9‬ل ا ‪ o U ; (In real time) © N‬ن‬
‫@‪ ! ] B‬ا ‪ ،>1N#‬و ] أ ‪h +‬ﻩ =دوات " )‪:‬‬
‫‪ -1-1‬ا د‪ :(Chat) )/‬و‹) إ ` ?‪ >.‬ا & ث !„‪ Y?AL?9 A‬ا ‪ o U‬ن @‪ )* ] B‬و‪ Y7‬وا ‪،‬‬
‫!] ‪ >O& '`#‰ ¥ ? ; d z‬إ‪AL3‬ا‪ S >.2‬ا ‪ o U‬ن ] ‪ . 0‬أ?& ء ا ‪! +‬‬
‫ً‬
‫‪ & Y?AL?9‬ث ‪ >; I‬و‪ /%‬و‪/%‬رة‪.1‬‬
‫ا ‪ ª‬ات ‪AL1 9‬و?‪ ! >.‬در‪ ] >. ! >0‬ا ‪ #‬ر‪v. ،>I‬‬ ‫[‪J‬و )‪{ :‬‬ ‫‪ -2-1‬ا • ات‬
‫‪h S‬ﻩ =داة ; ن ا ‪ #‬ر‪ )* >I‬ا ‪ D‬ش ] ‪ 'N7‬ا ر‪ c‬ن و‪ G9‬ع إ‪ b‬آراء ا ‪ 88o‬ن‪،‬‬
‫‪h‬ﻩ =داة ! ‪/ +. 8‬ا‪،Y?AL?9 7‬‬ ‫ر‪ c‬ن‪ ،‬و{‬ ‫و{ ا ‪ ª‬ات ‪ D‬ت ?‪ D‬ش‬
‫و ‪ 0/‬ا " ] ‪/‬ا‪ Y?AL?9 7‬ا ‪ )* >88o‬إ‪ >3 } G‬ا ‪ ª‬ات ‪AL1 9‬و?‪ .2>.‬و ‪X o‬‬
‫ا ‪ ª‬ات ‪AL1 9‬و?‪ ]! >.‬ا ‪ N / I >" . D‬ن *) ا‪ qj‬ول )‪. (7-II‬‬
‫[‪J‬و ) وا • ات ا ‪)D %P‬‬ ‫ا‪ hi‬ول )‪ :(7-II‬ا ق ‪Gx‬ن ا • ات‬
‫ا • ‪S J[ JK-‬‬ ‫ا • ا ‪ %P‬ي‬ ‫ا& ر‬
‫‪ 8 ) %R‬ر ‪ X‬ا ‪ )* '.qœV‬ا ‪ )* '.qœ{ ª‬ا ‪ JK S ª‬أو ‪ mno‬ا ` ‪:>n‬‬
‫أي ‪ 0/ ƒ‬ر‪/G‬م ا ‪ nU‬ا ‪ ،>c/ O‬و ‪S" ]1‬‬ ‫ا‪$…Bi‬ر وا ‪nU‬‬
‫أن "`‪/‬ن ‪ 8 9‬ل‪.‬‬
‫ا ‪ Y7/‬ا ‪/‬ذ‪ )Q‬ا ‪/ O‬ب ‪ 8 9 ]1 " nU‬ل ; ‪AL39 ª‬ا‪d z ]! 4´Í‬‬
‫‪ ˜OG‬ا ‪ ، 1‬وا‪/G xj‬ب ا & ‪/‬ل‪ ،‬أو ‪ $0‬ز‬ ‫ا ‪ ) 8m‬و }‪/‬ر ‪. ª‬‬
‫ا ‪ X $‬ا ‪ D‬ل )" ‪ ! X7/‬ا ‪ >8‬ا ‪ o‬رة(‪.‬‬
‫‪ #‬ر‪ >I‬و }‪/‬ر ا ‪ ª‬ا و‪ ،)b‬ا ‪ ˜.V .0/ / 1‬ا ‪ #‬ر‪'`#a Y?AL?Z ! >I‬‬ ‫‪ W#‬ر‪)g‬‬
‫] ` ‪‡L X.‬ا ] ! ‪.46‬‬ ‫‪ S" ) -‬إ?‪ n‬ق ا |‬
‫ا ‪ nU‬وا ‪.Y7/‬‬
‫ا †_ ا ‪/‬ا‪ '%‬ا | _ء وا ‪ [c‬ا ‪ J`N#‬ا ون ا ‪‡L‬ا ] ح ] ‪_B‬ل ا ‪ .0/ / 1‬ت‬
‫ا ` > ‪ 'Ž‬ا رد©> ‪AL3Z‬ا‪ ،>.2‬إ ‪ƒ 8‬ت‬ ‫ا ‪ ! R W‬دة أ‪ >~”; )* '$G‬ا ‪/0/‬د‪.‬‬
‫‪networking‬‬

‫‪ ]G/G 1‬ز ‪A‬ا ‪ $‬ي‪ .0/ / 1 ،‬ا‪AL1 9 > /`xj‬و?‪ ،>.‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارأ‪ #ˆ > G‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2011 ،‬ص ‪.100‬‬
‫‪ N! 2‬ﷲ !‪/‬ض ا ‪ + 1‬ج ا ‪ o‬ر‪ ; ،‬ا ‪ ¥‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ J¹ 8BÐ JK‬ا ‪ N 1‬ت وا ‪ /‬ت *) ا ‪/U‬دان درا‪/ >G‬ا‪ 7‬وا ‪ ،'ND U‬ا ‪ª‬‬
‫ا ‪ 46‬ا ‪ ،v Ž‬ا ‪ N 1‬ت وا ‪ /‬ت ; ‪/U‬دان‪ :‬ا ‪/‬ا‪ 7‬وا ‪ O‬ت *) (' ‪ S‬ا ‪ ،>3‬ا ‪/U‬دان‪/0 4-2 ،‬ان‪ ،2013 ،‬ص ‪.08‬‬

‫‪118‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

>.! 0Z ‫!_م‬9 '\ G‫و‬


social media
‫ ء‬M ‫ إ‬,’! nU‰ ‫] أن‬1 " .0/ / 1 ‫' ا‬r # ]1 " ‫ ى‬B‫> أ‬s‫ ر‬r ‫ أو‬ÉDO ‫ال ا‬/ ‫` ‚ أ‬#
. ª ‫ و > ا‬0 ‫ > إ! دة‬/$G ]1 ‫ و‬، ª ‫ أو ا‬، nU ‫' *) ا‬r # ®U{ ‫ أن‬X N(
•‫ا‬
. ª ‫ ء ا‬M ‫ إ‬š5 ‫أو‬A BH ‫ا‬
‫ق‬/s/ ‫ ل‬8 ‫ا‬ .®UK > $G >I‫ ر‬# ‫ ن‬. = ] A ŽI )* 3/ A E Wifi I#‫د‬
‫رة‬/O >. .; >.0/ / 1 >8 ‫ و‬Y?AL?Á ; )* ª ‫ ! ت ا‬0‫ر إ‬/}xj '$ $( ‫ا‬
.‫ ! ت‬D ‫ا‬
‫ ى‬B‫ م أ‬$ ; ‫ ل‬N ‫ل ا‬/M# ‫ن‬/`" ‫ أن‬±î ‫ ‡ ] ا‬IAL ‫ و! م ا‬/$ ‫زا > ا‬Á '$G‫ ” أ‬-
.J /. ‫أو ا و ن ا‬ . ª ‫> ا‬c S !‡ IAL ‫ وا‬FGgJ[ ‫ا‬
] Y?AL?9 ! ª ‫> ا‬n©‫] أر‬1 " 'Ž ‫ب‬/ 1 '`© )* ª ‫> ا‬n©‫ †) أر‬H ‫ا‬
O ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ \[ ا دة‬G/ ‫_ل ا‬B > ‫ ر‬NB9 ‫ ات‬#ˆ ‫ وا‬، ª ‫ ا‬¹ 7‫& و‬ƒ #
•‫ا‬
.‫ر‬/}xj‫ را > ا‬U >1N© ! 7/ ‫ ر *) ا‬D ‫وا‬
.Y?AL?9
Fredrick Muyia Nafukho, Beverly J. Irby, Handbook of Research on Innovative :‫ ر‬8 ‫ا‬
Technology Integration in Higher Education, IGI Global, Hershey, USA, 2015, P 12.
:‫! ن‬/? b‫> إ‬.?‫و‬AL1 9 ‫ ات‬ª ‫ ا‬+UD ‫و‬
Y?AL?9 ! { >.?‫و‬AL1 ‫> إ‬. D )‹‫ و‬:(Audio conference) ) $ ‫ ا • ات ا‬-1-2-1
ً ً
‫ د‬a (‫' ا & ث )ا رب‬%/ >.n ‫ط‬/OB >~. ! >s‫> & د‬. ‫ ! د" وآ‬n ‫ م‬o U{‫و‬
.>7 n ]I ‫ ن( *) أ‬c‫ ن )ا ر‬ND U ‫] ا‬
$ _B ] '%‫ا‬/ ‫ ا‬+ " 45 ‫ ات ا‬ª ‫ و‹) ا‬:(Video conference) $D ‫• ات ا‬# -1-2-1
Y?AL?9 d z ]! ‫ رة‬D ‫> ا‬. ! >.?/ |n >1N© ‫_ل‬B ] >3 U +,’.; '8n ‫ اد‬3‫; ن أ‬
> ~GH; g0/ " ‫ أن‬g 1 " I ،‫> & دة أن " ى ا & ث‬.3 O; 0‫ا‬/ ‫ د‬3 'r .O UŒ‫و‬
'D? ] >. D ‫ﻩ ا‬h ]1 ‫ !'( و‬n ‫> ا‬. ! A 3/ ‫ارات ا & ث )أي‬/ ‫ اء‬0‫ ر > وإ‬Un G‫إ‬
.JK‫و‬AL1 9 ‫ أ اف ا ر‬d.D& )* (‫رة‬/%‫ت و‬/%) >!/ U ‫> ا‬.\ ‫ ات ا‬ª ‫ا‬
] )‹‫ "> و‬. D ‫رة ا‬/NU ; >,yN© ‫رة‬/NG ]! ‫ رة‬N! / ‫ و‬:(White board) c x ‫ح‬$% ‫ ا‬-3-1
‫ ح‬# ‫ ا‬h.n $ _B ] ]1 ‫ و‬،>.2‫ا‬AL39 ‫ل‬/8n ‫ *) ا‬3‫ا‬/ ‫> ا _زم‬.U”\ ‫=دوات ا‬
.1 B‫ آ‬Âpà b‫ إ‬$ D? + " 45 ‫م ا‬/G ‫وا‬
>! Ua >.! O%9 ‫ ر‬7= >. D ‡ :(Sattelite programs) ) - ( ‫ ر ا‬L I#‫ ا‬x -4-1
>c/ 1 ‫ \' ا‬G ‫' ا‬D? >.? ` ‫ إ‬b‫> إ‬3 2‫ إ‬،‫ ع =رض‬D; . 0 b‫ و= اث إ‬¥ ‫ا‬A„ ‫' ا‬D?
،‫ ل‬ND G9 ‫|ة‬$0‫ وأ‬،>.2‫ ت =ر‬O& ‫ ت ا‬3/ ‫> إذا‬. D ‫ﻩ ا‬h d z ]! ]1 ‫ و‬.>7/O ‫وا‬

.101 ‫ ص‬،‫ ﻩ‬I‫ ذ‬dNG 0 ،‫ ي‬$ ‫ا‬A ‫] ز‬G/G 1

119
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ور‪ `N#a $Oc‬ت ‪ƒ 8 9‬ت ا ‪ . 0 'D? ،>.‬ا‪A„pj‬ات ) ‪ >7/O‬أو ‪ >c/ 1‬أو \‪ (>.‬إ‪b‬‬
‫ا ‪_B .n U‬ل د‪ ] d\ 7‬إر‪ ] $ G‬ا ‪.1|I‬‬
‫[‪J‬و! {‪JG‬ا [‪F‬ا‪:}#‬‬ ‫أدوات ا ر‬ ‫‪-2‬‬
‫[‪J‬و! )‪ A„ ‰ :(Email‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪ ] JK‬أ ‪ +‬ا‪ pj‬ت ا ‪،Y?AL?9 $ D 45‬‬ ‫‪ -1-2‬ا ‪DJK‬‬
‫‪ ` Á ; v.‬ن إر‪ G‬ل ا ‪ '\ G‬إ‪ b‬أي ‪ Âpà‬و*) أي و‪ Y7‬و‪Hc‬ي ` ن !„‪ A‬ا ‪ +‬وذ ‪t‬‬
‫; ‪ S‬د ‪/ ! >3‬ان ; ﻩ ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و‪ 7‬إ?‪h #V‬ا ‪ o G9‬ام ‪ g n r > 7 ®Ua‬إ‪>3 2‬‬
‫إ‪ b‬أ?‪ ` Á ; g‬ن إر‪ G‬ل ‪ 'r‬أ?‪/‬اع ا ‪ '\ G‬ا ‪ D‬وءة وا ‪ >!/ U‬وا \‪ >.‬و‪ " t hI‬ز ‪g ! Ua‬‬
‫ا ‪.2>.‬‬
‫‪ -2-2‬ا ‪ ) W‬ا –‪ :(World Wide Web) ) H O‬و ‪ N! /‬رة !] ? م ا ‪ /‬ت "‪/D‬م ‪ a‬ض‬
‫‪ /‬ت ‪ &n% ! >n o‬ت ‪AL‬ا;‪ ،>O‬و‪ o U ˜ UŒ‬م ; ‪/B‬ل ‪ pj‬ت ‪Y?AL?9‬‬
‫ا ‪.>n o‬‬
‫‪ -3-2‬ا ‪$P‬ا‪ X8‬ا ‪ :(Mailing list) )D DJK‬و‹) !‪ N‬رة !] ‪ ] > \ 7‬ا و ] ا „‪ >" "A‬ا } ‪ >3‬ى‬
‫ا ‪ ÂpÌ‬أو ا > " ‪ ' /& +‬ا ‪ '\ G‬إ ‪/ ! ] ,y‬ان ; ي وا ‪.‬‬
‫‪ -$ H# -4-2‬ت ا (‪ P‬ش )‪ :(Discussion groups‬و‹) إ ى أدوات ‪ 8 9‬ل !„‪Y?AL?9 >1N© A‬‬
‫; ن ‪ 3= ] >!/ S‬اد ذوي ‪ 9‬م ا ‪AL#‬ك *) ‪ Â8o‬ن " ‪ $D z ]! +‬ا ‪ #‬ر‪>I‬‬
‫ً‬
‫‪/2/ )* .; I‬ع ن أو إر‪ G‬ل ا‪ Un G‬ر إ‪ b‬ا ‪ >!/ S‬ا ‪ #‬ر‪ >I‬أو ا ‪ #‬ف ! ‪h‬ﻩ‬
‫ا ‪ >!/ S‬دون ا ‪/‬ا‪ )* 0‬و‪ Y7‬وا ‪.‬‬
‫‪ P -5-2‬ا ‪ %‬ت )‪ :(File Exchange‬و ‪h  o‬ﻩ =داة ; ‪ 'D‬ا ‪ n‬ت ] ‪ G‬إ‪ b‬آ‪'8 B‬‬
‫‪ /‬ت إ‪.4´épà G b‬‬ ‫‪ Y?AL?9 >1N©A„! g‬أو ] ا ‪ >1N#‬ا ˆ‪>.S.U‬‬
‫‪ -6-2‬ا ‪ $D‬ا ‪ :(Interactive video) €,-‬و‹) ا ‪ >. D‬ا ‪ ˜.V 45‬إ ` ?‪ >.‬ا ‪ ; '! n‬ن ا رب‬
‫وا دة ا و‪ >2‬ا ‪ ! > #‬ا ‪/8‬ر ا & ‪ >I‬ا ¿‪/8 ; >c/x‬ت ‪ Ma‬ض ‪ ' 0‬ا ر‬
‫أ‪ ،>. ! n A†I‬و{ „‪h A‬ﻩ ا ‪ >. D‬و‪ > .G‬إ ‪ 8‬ل ] إ ‪ S‬ﻩ وا ‪Ð‬ن ا رب ‪g 1 " ƒ‬‬
‫ا ‪ '! n‬ا رب و{‪ >. D ' #‬ا ‪ /" .n‬ا ‪ >. D ] 'r ! ) ! n‬أ© ‪ >z‬ا ‪/" .n‬‬
‫و ‪ >. D‬أ‪/OG‬ا? ت ا ‪ /" .n‬ارة ;‪_B ] >% B >D O‬ل ‪ G‬أو ‪./" .3 'qœ‬‬
‫‪ L -7-2‬اص ا ‪ :(CD) )H#‬و‹) !‪ N‬رة !] أ‪ 7‬اص " ‪ ‡ $S ,y3 +‬ا ‪/‬اد ا ر ®‪ >.‬و & ‪$ .‬‬
‫د أ©` ل ا دة ا ر‪ 7= ! >N”c‬اص ا ‪،>S‬‬ ‫وا ‪/0‬ع إ ‪ ,y‬و‪ Y7‬ا‪I ،>0 xj‬‬
‫ً‬
‫‪ ]1 .3‬أن {‪ o U‬م ‪/8 ; c/x¿ 46. { /" .3 + .nI‬ت أو ض ! د ] آ‪ƒ‬ف‬

‫‪AL1 9 +.‬و‪ ،JK‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار وا\' ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪،‬‬ ‫‪ +.‬وا‬ ‫ن‪ .0/ / 1 ،‬ا‬ ‫‪G š´Õ/‬‬ ‫‪ 1‬د‪ƒ‬ل ™‪ Éx‬ا‪! ،>. ” G‬‬
‫‪ ،2008‬ص ‪.339‬‬
‫‪9 >.‬دار > و ‪ .0/ / 1‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬إ‪ s‬اء ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪،2008 ،‬‬ ‫‪/0 )Q ? )ï/© 2‬اد‪ N © | ،‬ن ا ‪ ،JK‬ا‬
‫ص ‪.214‬‬

‫‪120‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا ‪/8‬ر ا ‪ > ; Ž‬وا ‪/%) /" .n‬ر‬ ‫أو | ‪ ] ¥‬ا ‪/‬اد ا ‪>c/ 1‬‬ ‫ا ‪ &n8‬ت ] ‪ I‬ب أو ‪0‬‬
‫& ‪.1(>I‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫‪ %1 # : /‬ت ا ر‬
‫{‪| U‬م ! ‪ d.NO >.‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬و‪/0‬د ‪ m a‬ا ‪ %‬وا ‪ N O‬ت =‪ } >.G G‬ن‬
‫?‪ $ S‬و &‪ d.D‬أ ا‪ ، $3‬و ] أ ‪h +‬ﻩ ا ‪ N O‬ت " )‪:‬‬
‫‪ %1 # -1‬ت ‪ #‬د‪ :)D‬و{‪ A 3/ ' #‬ا ‪ >.G G= >.ˆN‬ا _ز > ‪ 8"Á‬ل ا ر ‪AL1 9‬و‪'Ž JK‬‬
‫‪/OB‬ط ا ‪ 8‬ل ‪ ،Y?AL?9‬أ‪|$0‬ة ا‪/G xj‬ب و ™‪ ,^ Dx‬ا ‪ ; ،>. ! n‬ا ‪،Y?AL?9 ˜n8 ¥‬‬
‫‪ > .Nz‬ا ر و?‪ g!/‬ا ‪‡L‬ا •‪ 4‬أو ‪ A E‬ا ‪‡L‬ا •‪،4‬‬ ‫و ‪/ & A 3/‬ى ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪G V >.‬‬
‫و‪ Â\ 8B‬ا ر‪ c‬ن‪ >3 2Á ; ،‬إ‪ A 3/ b‬ا ‪ ' /‬ا دي ا _زم ‪ n?Å‬ق ! ‪h‬ا ا ‪/‬ع ]‬
‫ا ر ‪ ?—I‬ج ; ‪ .S‬ت وا©‪AL‬اك *) ‪ B‬ت ا ‪ `N#‬ت و ‪ ‡ $S‬ا '‪ ،‬و & " أ‪/ G‬ب‬
‫ر‪ c‬ن ‪/G‬اء *) ‪ ! 7‬ت ر ‪|$S‬ة ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬أو‬ ‫ا‪ ND G‬ل ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪4P‬‬
‫ا ر ‪ B‬رج ا ‪ ! D‬ت ] ‪_B‬ل إ > ا ر ‪/G‬اء *) ا ' أو ا ·‡ل أو ‪A E‬ذ ‪.2t‬‬
‫‪ %1 # -2‬ت ‪ :) Wƒ‬و ‪:)* 'Ž‬‬
‫‪ # -1-2‬راء دارة ا &‪ : %‬و ‪ 'Ž‬دور ‪:) " .3 +‬‬
‫‪ -1-1-2‬ا ‪ o‬ذ ا ‪ D‬ارا‪ pj‬ص ; ‪A 3/‬ا ‪/‬ارد ا ‪ >.‬ا ‪.>NG‬‬
‫ر ‪AL1 9‬و‪ ! JK‬أ?‪/ND '.®G g‬ل ‪ D‬م‬ ‫‪ -2-1-2‬ا ‪ >3 Ds )* A sH‬ا > ;&‪" v.‬‬
‫‪ Æ‬م‪.‬‬
‫‪ -2-2‬إ? ‪ ) ( $ 8‬ا ‪$‬ارد ا ^‪:) W‬‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫إذا ‪ r‬ن ا ر ‪AL1 9‬و‪_ JK‬‬ ‫إ‪ >. /.\ 8B‬ا ‪/‬ارد ا ®‪ > #‬دورا ر\”‪D )* .U‬‬ ‫"‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫_\ ™‪ >0 x‬ا ‪ ، " & dNG 45‬و‪/G‬ف "`‪/‬ن |ا ! ‪ !—; +,y‬اد | > ا ‪ +‬وا '‬
‫ً‬
‫ر‬ ‫آ‪ $ . 8 )* ] B‬و ‪ $ " D‬و ‪ ، $ ..D‬ور‪ ”G c‬ن ! ‪ +,y‬أ"} أن "`‪/?/‬ا أ?‪ 8‬را‬
‫‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫‪ # P# -3-2‬ا ر‬
‫‪ -1-3-2‬إ! اد |م ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫ن ا ا‪ . B‬ن ] ‪ +$3‬ا ‪/‬ا•) ا ‪ D‬ة *) ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬و{‪! +$ .qÌ‬‬ ‫‪ 1 -2-3-2‬ن ا‬
‫ا ‪ )* >NE‬ا‪ o G‬ا ‪ )* g‬ذات ا ‪.Y7/‬‬
‫‪ -4-2‬ا راء ا ( ‪$Df‬ن‪:‬‬
‫‪ -1-4-2‬ا‪ . B‬ر ا ر‪ c‬ن و ‪ n G9 ] +,’.1‬دة ا ‪ ] Ž‬ا ر ا ‪h‬ي ‪/ 8‬ا ! ‪.g.‬‬

‫‪ ]G/G 1‬ز ‪A‬ا ‪ $‬ي‪ dNG 0 ،‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.102‬‬


‫‪4´Õ G= +.‬‬ ‫>ا‬ ‫‪46‬‬ ‫دة ‪ ; /O 'B I‬ا ‪ ¥‬ر‬ ‫‪ ±j % > G 2‬ا ‪ ،JK N‬ا ر !] ‪ o G ; a‬ام ‪ .0/ / 1‬ا ‪ [\ G/‬ا‬
‫أ‪ s‬ء ا‪ ،> pj‬ا ‪ ،>.;AL‬ا د ‪A„3 ،47‬ا" ‪ ،2014‬ص ص ‪.336 -295‬‬

‫‪121‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ر‪ c‬ن و ‪ +..D‬ا‪> |xj‬‬ ‫‪AL©9 -2-4-2‬اك *) إ! اد & ‪/‬ى ا‪ > |xj‬و ‪ +" D‬ا ¿‪ ±‬وا ‪/#‬رة‬
‫و? \‪ ¥‬ا ر ‪.‬‬
‫‪ '$ $( Ž™(6 -5-2‬ا &‪ #$%‬ت‪:‬‬
‫ر‪ c‬ن ‪/G‬اء *) ` ن ! ‪ >88o >DO )* ،+$‬رب أو !„‪A‬‬ ‫‪ A 3/ -1-5-2‬ا ‪.0/ / 1‬‬
‫‪ )* Y?AL?Z‬ا ·‡ل أو ! ا‪ )b@ G xj‬ا & ‪/‬ل‪.‬‬
‫ن ا ا‪ . B‬ن @‪ ! ] B‬إ‪ o G‬ام ا ‪ ، .0/ / 1‬و ‪H; +,-.!/‬و‪ g0‬ا ‪/8D‬ر‬ ‫‪ .qÌ{ -2-5-2‬ا‬
‫ً‬
‫ا ‪/0/‬دة ‪|$0= )* _ 3‬ة وا `‪ ?/‬ت ا د"> ا >‪.1‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫‪ -6-2‬ا رب‬
‫ً‬
‫ا رب إ ‪AL1‬و?‪ ، .‬و ‪ b/‬أ!‪ N‬ء ‪ ©9‬اف وا ‪ g.0/‬ا ر ‪4P‬‬ ‫و ‪ /‬ا رب ا ‪h‬ي " ‪'! n‬‬
‫> ر ®‪ >.‬أو *) ·‡‪،g‬‬ ‫ر‪ c‬ن } ن ‪ A G ]U‬ا ر ‪ ،‬و‪/`" 7‬ن ‪h‬ا ا رب دا‪'B‬‬
‫ً‬
‫' وإ? " ‪ a [N‬د ا ‪ D‬رات ا ‪ #‰ 45‬ف ! ‪,y‬‬ ‫و‪h [N " ƒ N E‬ا ا رب ;‪ & Y7/‬د‬
‫ً‬
‫و `‪/‬ن ‪ªU‬و‪ ,’! ƒ‬و! د ا ر‪ c‬ن ا ‪ qœ‬ن "‪.2g‬‬
‫ك ‪ 3‬ق ; ن ا رب ‪AL1 9‬و‪ JK‬وا ‪AL1 9 g0/‬و‪ JK‬وا رب ; ‪ ©Á‬اف ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و‪) " .3‬‬
‫‪ +. n ˜.2/‬ا ‪:3>s_Ž‬‬
‫[‪J‬و! )‪ ] /}! / :(E-mentor‬ذوي ا‪A„pj‬ة *) ?‪ Én‬ا ‪ S‬ل )! ‪'.®G‬‬ ‫‪ -1-6-2‬ا ‪Œ'$‬‬
‫ا ‪ Ž‬ل‪ ،‬ا ‪ #‬ف ا ‪ }o‬م‪ ،‬وب ا ‪ .N‬ت‪ ،‬أو ‪ (>2‬ا ‪h‬ي " ‪ +G D‬ا ‪ >3‬وا‪A„pj‬ات‬
‫ن ا‪ qj‬د؛‬ ‫ا ‪\ N‬نا‬
‫[‪J‬و! )‪ / :(E-coach‬ا ‪ ÂpÌ‬ا ‪h‬ي ‪ = " & ! ! U‰‬اف‬ ‫‪ -2-6-2‬ا رب ‪ z~ x‬اف‬
‫و‪ c‬ء ‪>. [OB‬؛‬
‫[‪J‬و! )‪ / :(E-tutor‬ا ‪ ÂpÌ‬ا ن ' ‪ Âpà‬آ‪ N B‬ء ‪ 7‬رة أو‬ ‫‪ -3-6-2‬ا رب‬
‫‪ $‬رة ‪.> .‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫ا رب‬ ‫‪-7-2‬‬
‫‪ /‬ا ‪h‬ي ‪ o U‰‬م ا ‪AL1 9 [\ G/‬و?‪ >.‬و? ‪ +‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬و }‪/‬ر ا روس وا ‪'! n‬‬
‫ا رب وا ر‪ c‬ن *) ‪ S‬ل ;”~> ا ر ‪AL1 9‬و‪ .4JK‬و ‪ 0/‬أر¨ > أ? ط ] ا ر‪ c‬ن ‪:5) " I‬‬

‫‪ >.‬ا ‪/‬ارد ا ®‪ ،> #‬ا ‪= > NO‬و‪ >!/ S ، b‬ا ‪ '.‬ا ‪ ،2008 ، 8 ،>.c‬ص‬ ‫إ‪_%‬ح‪،‬‬ ‫‪/0 n. 0 1‬ي ‪/.s‬ز وآ‪ B‬ون‪ _! > 0 ،‬أ‬
‫ص‪ 8 ;) .209 ،208‬ف(‬
‫‪/ & JK U )ï/© 2‬د‪ . D ،‬ت و ‪ .0/ / 1‬ا ‪ X.(/ A " ) +.‬ا ‪ s & U‬ت ا ‪ >.0/ / 1‬و ‪ /O‬ا ‪ ،(£¤‬ا ‪ > NO‬ا ‪ ،>.? Ž‬ا ‪>!/ S‬‬
‫ا ‪ >.c‬ر وا ˆ‪ ، #‬ا ‪ D‬ة‪ ،2014 ، 8 ،‬ص ‪.103‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Jane Bozarth, Op-Cit, P 112.‬‬
‫‪/ & JK U )ï/© 4‬د‪ dNG 0 ،‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ‪.104‬‬
‫‪ N! B X.G 5‬ا | | ز‪ N! & ، I‬ا زاق & ‪ >N.D +. 8 ،‬ر إ ‪AL1‬و?‪ >.‬وأ‪ /O )* s‬رأس ا ل ا ‪ 1n‬ي ا? ‪/‬ذج ‪ALD‬ح‬
‫; ‪ 1 ! d.NO‬ا ‪ +.‬ا ‪9 >. r )* U‬دارة و ‪ 8 7Z‬د‪ > 0 /‬ا ‪ ،'%/‬ا ‪ ª‬ا و‪ )b‬ا ‪/ U‬ي ا ‪ !Æ #! JK Ž‬ل‪ ،‬رأس ا ل‬
‫ا ®‪ #‬ي *) إ‪ 8 7‬د ا ‪ > 0 ،>3‬ا | ‪= >?/‬رد?‪= ،>.‬ردن‪ ،‬أ‪ ،2013 ،' 3‬ص ‪.1015‬‬

‫‪122‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ -1-7-2‬ا رب ا ‪ / š‬ا ‪h : N %‬ا ا ‪/‬ع ] ا ر‪ c‬ن "‪/ }n‬ن ‪ 7‬اءة ا دة ا را‪ >.G‬ا ر ®‪>.‬‬
‫! ا ‪ £ë‬ا ‪ D‬ر ورة ا ر ®‪ >.‬و ‪ '7= +‬إ‪ n G‬دة ] ‪ . D‬ت‬ ‫و ‪h‬ا ا ‪/‬ع ‪‰‬‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫‪ -2-7-2‬ا رب ا ‪ JG{ / š‬ا ‪h : N %‬ا ا ‪/‬ع ] ا ر‪ c‬ن "‪/ }n‬ن ‪ #‬ة ا ‪/8‬ر وا ‪/G‬م‬
‫ا ‪ >.? .N‬و‪ Œ‬ون ! ‪ Ih ,y‬وا ‪ +$n‬و ‪h‬ا ا ‪/‬ع ‪ ] A„ ‰‬ا ‪ #‬ا\˜ ا ‪'N7 ] >3 ,-U‬‬
‫ا‪AL1 9 \ Dxj‬و?‪.>.‬‬
‫‪ -3-7-2‬ا رب ا ‪ /€œ O‬ا ‪h : N %‬ا ا ‪/‬ع ] ا ر‪ c‬ن "‪/ }n‬ن ‪ G‬ع © ح ا دة ا ر ®‪>.‬‬
‫ً‬
‫و ‪ A†I= +‬إ‪ ! ƒ N7‬ا ‪ 7/‬ا ر ‪ 4P‬و‪ !9‬د ! ا رب *) إ"‪ 8‬ل ا ‪ > /‬و‪.n UŒ‬‬
‫‪h‬ا ا ‪/‬ع ] ‪ . D‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬و‪ >% B‬ا & ‪ 2‬ات ا ‪ > qœ‬وا & ‪ 2‬ات‬
‫ا ‪ © N‬ة ;—‪ o G‬ام ; ‪ .S‬ت & ‪ Jr‬ا ‪ >! D‬ا ر ®‪.>.‬‬
‫‪ -4-7-2‬ا رب ا ‪/Ž•ž %‬ا‪h : Ÿ Bi‬ا ا ‪/‬ع ] ا ر‪ c‬ن "‪ '}n‬ا ‪ .D‬م ; ‪ g" .; >c S‬و _ >‬
‫? \‪ $S‬و ‪h‬ا ا ‪/‬ع ‪ ,-U‬ف ] ‪ 'N7‬ا ر ‪AL1 9‬و‪_B ] JK‬ل ; ‪ .S‬ت ا & ‪ r‬ة‬
‫وا ‪A„ o‬ات ‪AL39‬ا‪.>.2‬‬
‫وا ‪ O‬ا _زم ‪ )* 3/‬ا رب ‹)‪:1‬‬
‫‪ >3‬ا رب ; ‪ o G‬ام ا‪ )b@ G xj‬و ™‪ v. ] ،g Dx‬ا ‪ '.%/‬وا ‪.'.M#V‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ D‬رة ! ا ' ‪ Y?AL?9‬وا „‪AL1 9 "A‬و‪ .O U” JK‬ا ‪ '! n‬ا ‪/‬اد ا ر ®‪>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪AL1 9‬و?‪ >.‬و ‪/‬ا‪ '%‬ا ر‪ c‬ن وز _\‪.g‬‬
‫‪ .O U‰‬ا‪ o G‬ام ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا‪ >. pj‬ا ‪ ; >ON‬ر ‪AL1 9‬و‪ ; 'Ž JK‬ا ‪ ¥‬ا & د‪ >s‬و‪ c‬ا ‪¥‬‬ ‫‪-‬‬
‫?‪ 'D‬ا ‪ n‬ت‪.‬‬
‫ا ‪ D‬رة ! ا‪/8xj‬ل ! ا ‪ /‬ت ] و‪ [\ G‬ا ر ‪AL1 9‬و?‪ N 1 r >.‬ت ‪AL1 9‬و?‪،>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫أو ا ‪/N‬ا; ت وا ‪/‬ا‪. 7‬‬
‫ً‬
‫‪A ŽI‬ا ! دور ا رب *)‬ ‫أن " ‪ >" qj ; X8‬و‪‡L Z‬ام ‪Ð‬ن ا ر ‪AL1 9‬و‪‰ JK‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ >.‬ا ر ®‪.>.‬‬
‫' ا ‪ 8" 7 >. D‬ف ا رب !]‬ ‫إدارة ا ‪ Y7/‬ا ‪ Â8o‬ر ‪3 .0 '`#a‬‬ ‫‪-‬‬
‫! ‪ >.‬ا ر ‪.‬‬
‫‪ %1 # -3‬ت (‪ O " :) N‬أ‪/ G‬ب ا ر ‪AL1 9‬و‪ N O JK‬ت ‪_!9 )* 'Ž ،>. .‬م‬
‫وا ‪AL‬و ‪ >. Ð ¥‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬وا ‪A„; X‬ا ‪ ¥‬ا ر ا ‪/0/‬دة وأ‪,-O#K‬‬
‫وا‪ o G‬ا ^‪ ، ,‬و ‪ ‡ I‬ا „‪A‬ا ‪/ ¥‬ل ‪ $‬رات ‪ >88o‬و & دة‪ ،‬إ‪ >3 2‬إ‪ A 3/ b‬أ‪/ G‬ب‬
‫ر‪ c‬ن وا ‪/‬ا‪ d3‬ا ‪ $‬رات ا رب ! ‪ ، ,y‬وا ‪A " d.NO ] IH‬‬ ‫ا ‪ + /D‬ا ‪G‬‬

‫•‪ dNG 0 ،4‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.261-213‬‬ ‫‪ G 1‬رة إ; ا ‪ +.‬ا‬

‫‪123‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا‪/qj‬دة ا ‪ >.!/‬ا ‪ ; ! > #‬ا ‪ ¥‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و‹) {‪ ' #‬ا‪/qj‬دة ا ‪)* >.!/‬‬
‫ا ‪ 0 .‬ت ا ر‪ c‬ن‪ +. ،‬ا & ‪/‬ى‪ ،‬أ‪/ G‬ب ا ‪.1+..D‬‬

‫‪ ±j % > G 1‬ا ‪ dNG 0 ،JK N‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.336 -295‬‬

‫‪124‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫[‪J‬و!‬ ‫‪)% -:‬ا ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬


‫ً‬
‫ا‪_B ] 2 G‬ل ‪h‬ا ا ‪ v&N‬ا ا ' ا ‪ >n o‬ا ‪ ,• " 45‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ; JK‬ءا ; را‪>G‬‬
‫ً‬
‫وا & ‪ '.‬و‪ ƒ/%‬إ‪ >. ! b‬ا ‪ >3 +..D‬ى ?‪ S‬ح أو ‪ '#3‬ا ر ‪AL1 9‬و‪d.D& )* JK‬‬
‫= اف ا ‪/0‬ة ‪ g‬أم ‪ 7 O I .ƒ‬إ‪| b‬ا" و‪ .N G‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬وا ‪ 7/‬ت ا ‪45‬‬
‫ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و*) =‪ A B‬و أ ‪/! +‬ا ' ?‪ S‬ح ا ر‬ ‫&‪/‬ل دون ا ‪ h.n‬ا ‪ n‬ل‬
‫‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫ول‪ # :‬ا‪ d‬ا ر‬ ‫ا ‪%1‬‬
‫" ا ر ‪AL1 9‬و‪ É o; JK‬ا ' و‹)‪:‬‬
‫أو‪ )%d # :3‬ا را‪ )A‬وا ‪ %‬و{‪:1 ! ' #‬‬
‫‪ ' de D‬ت‪ :‬ا‪ )‹ >0 xj‬و‪/0‬د ‪/S3‬ة ; ن ‪/ U‬ى =داء ا‪ (]\ r / ) )b xj‬و ‪/ U‬ى‬ ‫‪-1‬‬
‫=داء ا ‪/ O‬ب ) "ˆ‪ )æN‬أن "`‪/‬ن(‪.‬‬
‫‪ >8 ? %‬ا رب ا ‪f‬ا )‪ " & :‬ا‪ Â\ 8pj‬وا ‪ U‬ت ا ‪ >.3‬وا ‪>.8pÌ‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ر‪ c‬ن‪.‬‬ ‫و‪>.! 0Z‬‬
‫رب ‪Âo" .3‬‬ ‫‪ %‬ا‪JKˆi‬ة ا ‪ % )Px O‬رب‪_B ] :‬ل & " ا‪A„pj‬ة ا ‪>D; U‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ا‪/G xj‬ب و‪.Y?AL?9‬‬
‫‪ )\]x >8 ? %‬ا ر ‪_B ] :‬ل _ > و‪ G‬د ‪ ? ` 9‬ت ا د"> وا ®‪ > #‬ا >‬ ‫‪-4‬‬
‫ر‪ c‬ن‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪.‬‬ ‫‪ D‬ا • ض ا & م ‪ (x }#‬ء ‪ I# x‬ا ر‬ ‫‪-5‬‬
‫‪ . D‬اف ا & ‪ I# JK% )#‬ا ر ¡‪.Ž‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪ -7‬درا‪FG# )A‬ا ) ا ‪ $ ) I# JK‬ا ‪ & :(I# JK‬د ا ‡ا?‪/2 )* >.‬ء ا ‪ Y7/‬ا & د _?‪ ,-‬ء ]‬
‫ا „‪ ¥ ?A‬وا \ ’‪ o G ; ,‬ام درا‪ G‬ت ا‪ qj‬وى‪.‬‬
‫‪ D‬ا ‪ ) W‬ا … )‪/? " & ,y3 + " :‬ع ا ‪ >1N#‬ا ‪ $ _B ] 45‬ا‪ >3 } G‬ا „‪¥ ?A‬‬ ‫‪-8‬‬
‫و & " =دوات ا _ز > ‪ N‬ء ا ‪ ! 7/‬ا ‪.>1N#‬‬
‫> ا & ‪'.‬‬ ‫‪ )x g -9‬ا ‪ )%d # )D ¢£ P‬ا ‪ %‬وا `‪ ,y3 + " :_ 1‬إ! اد ‪]! D‬‬
‫وا ‪.[.Oo‬‬

‫‪ 1‬أ‪ I‬م ‪ ،) ! ÞnO8 )ð 3‬أ‪ X.(/ s‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ $ m a >. )* Y?AL?9 >1N© A„! JK‬رات ‪ N BZ +. 8‬رات ‪AL1 9‬و?‪ >.‬ى‬
‫أ!} ء ‪ >~.‬ا ر‪/ 0 > S; ÉŒ‬ب ا ‪/‬ادي‪ > S ،‬ا ‪/‬م ا ‪ ،> /;AL‬ا ‪ ! ،18 S‬د ‪ B‬ص‪ ،2010 ،‬ص ص ‪.1125-1041‬‬

‫‪125‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪X‬‬ ‫‪ )%d # : /‬ا‬


‫> ا & ‪ '.‬و ˆ «‪4‬‬ ‫! ? \‪¥‬‬ ‫} ] ‪h‬ﻩ ا > ا ‪/O‬ر ا ’‪ ¥ ?A„ )¸,‬ا ر ‪ ،4P‬و‹) {‬
‫; ‪/‬ذج أو ‪ ¥ ?A„ [Oo‬ا ر ‪ /O + " Jr 4P‬ﻩ *) ا ‪ 'ND U‬و{‪:' #‬‬
‫‪ X‬ا ‪$‬د‪3$D‬ت ا ر ^ ) ‪m? }# Modules‬ل‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ = >E .%‬اف ا ر ®‪ ، .I/ G >.‬و & ‪ $ .‬و ‪. $n.ˆ8‬‬ ‫‪-‬‬
‫& " & ‪/‬ى ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ = dD&" v.&; 4P‬اف ا ‪ >.I/ U‬ر ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪/ & +. 8‬ى وا‪ALG‬ا ‪ .S.‬ت ‪ +.‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬و ‪ >O#K= +. 8‬ا ر ®‪ >.‬و‪D3‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ N O‬ت ا ‪ >. n‬وا " ‪A‬ا ‪ +. 8 >.‬ا & ‪/‬ى ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪.(SCORM) ) ! n‬‬
‫& " ا‪ALG‬ا ‪ .S.‬ت ا ‪ >"hM‬ا ا‪.> 0‬‬ ‫‪-‬‬
‫& " أ‪ . G‬ا ر ‪AL1 9‬و‪.1JK‬‬ ‫‪-‬‬
‫" ‪ S? X7/‬ح ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪AL1 9 >.‬و?‪ ; >.‬ر‪A NI >0‬ة ! ا‪ . B‬ر =‪/ G‬ب ا ر ‪ 4P‬ا ‪G‬‬
‫ر‪ c‬ن‪ ،‬وإن ‪ r‬ن ] ا ‪ '}n‬ا‪ o G‬ام أ‪ ] A†I‬أ‪/ G‬ب ر ‪ )* 4P‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ‪/‬ا ؛ وذ ‪t‬‬
‫} ن ‪ #‬ر‪ >I‬ا ر‪ c‬ن و ‪ )* +$ ! n‬ا ‪ >.‬ا ر ®‪ .>.‬و ‪ X { ]1‬أ‪ . G‬ا ر‬
‫‪AL1 9‬و‪ >!/ S ,‚H; JK‬ا ˆ‪ z #‬ت ا ر ®‪ >.‬ا ‪/‬ا‪ 3‬ة *) ‪/2‬ء أدوات ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪45‬‬
‫‪ ] ª‬ا ‪ '! n‬وا ‪/‬ا‪ '%‬ا ‪‡L‬ا ]‪ ،‬أو ‪ A E‬ا ‪‡L‬ا ] ; ن ا رب وا ر‪ c‬ن ] ‪ ،>$0‬و‪ c‬ن ا ر‪ c‬ن‬
‫أ?‪ >$0 ] ،+$Un‬أ‪ B‬ى *) ‪ >! 7‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬أو ا ‪AL39 S‬ا‪ .4´Í‬و ] أ ‪ +‬أ‪. G‬‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪:2) " JK‬‬
‫[‪J‬و ) )‪:(E-Lecture‬‬ ‫ا ‘ة‬ ‫‪-‬‬
‫{ ا & ‪ 2‬ة ] أ‪ 7‬م أ‪ . G‬ا ر ‪ ،‬و ‪/D‬م ! ‪ N‬أ ‪ D 9‬ء وا ‪ #‬ح ا ي & ‪/‬ى‬
‫ً‬
‫ر‪ c‬ن ;‪ O‬ق ! ة ’‪: ,‬‬ ‫ا ‪ ¥ ?A„ 46.‬ا ر ] ‪ ? 0‬ا رب‪ ،‬ا ‪h‬ي "‪ g D‬إ ‪AL1‬و?‪.‬‬
‫‪ n‬ت ا ‪/8‬ت‪ ،‬أو ‪ n‬ت ا ‪ /" .n‬ا > ] ‪_B‬ل ا ‪ 7/‬وا ‪ ! $ . & ]1 " 45‬أ‪|$0‬ة‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر‪ c‬ن ا ‪ ،>.8pÌ‬أو {‪ © N $ .M#‬ة ] ا ‪. 7/‬‬
‫‪ n‬ت ‪ PDF‬ا ‪ ] } 45‬ا ‪ Â‬ا ‪/ 1‬ب‪ ! $ . & ]1 " v. ،‬أ‪|$0‬ة ا ر‪ c‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫رب ; ‪ o G‬ام ; ? ‪ ¥‬ا ‪˜n8‬‬ ‫ا ‪ ، a .3 $&n8 >.8pÌ‬أو *) ا ‪ Y7/‬ا ‪G‬‬
‫‪.Adobe Acrobat Reader‬‬
‫& " ‪ m a‬ا وا;[ ‪ Links‬ذات ا _‪/ & ; >7‬ى ا ‪ 2 & 46.‬ة‪_zÁ ،‬ع ا ر‪ c‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫! ‪ ، ,y‬وا‪ UVI‬ب ا ‪ /‬ت ا ‪. $ _B ] >NG‬‬

‫‪ Én? 1‬ا ‪ 0‬ا ‪ ،d; U‬ص ص ‪.1125-1041‬‬


‫" ‪ A‬ا‪/qj‬دة و‪ !9‬د‬ ‫ى ‪ 4«0/‬ا ‪ +.‬ا م‪ª ،‬‬ ‫‪ & 2‬ا ‪ ) ! .U‬ا ‪ALD ¥ ? ; ،JK NU1‬ح !„‪ " nI >. Y?AL?9 A‬ت ا ر‬
‫*) ا ‪ +.‬ا ‪/ n‬ح *) ‪ 8‬و ا ‪ ]z/‬ا ¨‪ ،J‬ا ‪= S‬ول‪ >. r ،‬ا ‪/; ،>.;AL‬ر ‪ 28-27 ، . G‬رس ‪ ،2010‬ص ص ‪.169-155‬‬

‫‪126‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ ،Web‬وإر‪ $ G‬إ‪b‬‬ ‫‪Pages‬‬ ‫إ ى ‪ &n%‬ت ا ‪/‬‬ ‫رب و‪ 2‬ا & ‪ 2‬ة !‬ ‫" ‪]1‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر‪ c‬ن ] ‪_B‬ل ا „‪AL1 9 "A‬و‪.JK‬‬
‫" ‪ ]1‬رب ;‪A„! g 2 & v‬ا ‪ o G ; >1N#‬ام ‪ ª .0/ / 1‬ات ا ‪./" .n‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ] ‡ات ا & ‪ 2‬ة ‪AL1 9‬و?‪:>.‬‬
‫" ‪ # ]1‬ة ا & ‪ 2‬ة *) ا ‪ Y7/‬ا ‪ G‬ا ‪h‬ي "& دﻩ ا رب‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫دة و*) أي و‪ Y7‬ا‪|0= > 0‬اء‬ ‫" ‪ ]1‬إ! دة {‪ '.M#‬ا & ‪ 2‬ة‪ ،‬أو أ‪|0‬اء ’‪ ,‬ات‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪.>N 8‬‬
‫"& ث ا ‪ ; '! n‬ن ا رب وا رب ] ‪ ،>$0‬و ] ‪ >$0‬أ‪ B‬ى‪ ; ،‬ن ا رب و ‪ 8‬در ا ‪+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ g0/" 45‬ا رب إ ‪ DI ,y‬اءات ‪/2/ ; >ON‬ع ا & ‪ 2‬ة‪.‬‬
‫[‪J‬و ) )‪:(E-Discussion‬‬ ‫ا ( ‪)WL‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪AL1 9 >#7‬و?‪ N ! >.‬دل @راء و=‪ `3‬ر‪ ،‬و ‪ '! n‬ا‪A„pj‬ات ; ن ا رب وا ر‪ c‬ن ]‬ ‫{‬
‫‪ ،>$0‬و‪ c‬ن ا ر‪ c‬ن أ?‪ >$0 ] +$Un‬أ‪ B‬ى‪ ،‬و‹) {‪ >. )* +$U‬ا ‪ A 1n‬ا ‪_B ] 7‬ل =د >‬
‫ا ‪ $ D" 45‬ا رب !‪ +‬إ‪ )* g ; 0‬أ‪ s‬ء ا ‪ >#7‬وا‪/xj‬ار‪ .‬و ‪ hn‬ا ‪ )* >#7‬أ©` ل ! ة ’‪: ,‬‬
‫ا ‪ >#7‬ا‪ ،>.! qj‬و ‪ >#7‬ا ‪ !/ S‬ت ا ‪A M8‬ة‪ ،‬وا ( ة أو ا‪ qj‬ال‪ ،‬وا وة‪ ،‬وا ى‬
‫ا ‪. M8‬‬
‫و } ] أدوات ا ‪AL1 9 >#7‬و?‪ ] _I >.‬ا " ت )‪ ،(Forums‬ا ‪ ،(Wikis) J` /‬ا و? ت‬
‫)‪ ،(Blogs‬ا & د‪ > / ،(Chatting) >s‬ا ‪ D‬ش )‪ ،(Discussion Board‬وا „‪AL1 9 "A‬و‪،(E-Mail) JK‬‬
‫و‪. A E‬‬
‫[‪J‬و! )‪:(E-Brainstorming‬‬ ‫ا & ‪ p‬ا ‪Ž•.f‬‬ ‫‪-‬‬
‫! ‪ z‬ح ‪/2/‬ع أو ‪! > . > `#‬‬ ‫و‪ Œ‬ف أ"} ;‪/ GH‬ب إ‪ O G‬ر =‪ `3‬ر‪ ،‬و‪Œ‬‬
‫ا ر‪ c‬ن‪ ،‬وإ!_ ‪/0 '`; +$‬ا?»‪ ,‬وا ‪/‬ا ' ا ‪ sª‬ة ‪ ، ,y3‬و‪ t hI‬إ!_ ‪/D ; +$‬ا! وا " ‪ A‬ا ‪45‬‬
‫’‪/ +" D +,‬ل ‪> ALD‬‬ ‫‪ >U 0 ,y ! A UV‬ا ‪ X8‬و ‪ > / ! ,-.®Ž‬ا ‪ #7‬ت‪ +s ،‬ا ‪O‬‬
‫‪/2/ > `#‬ع ا ‪ D‬ش‪.‬‬
‫و ‪/D‬م ا رب ; و ] ‪h‬ﻩ ا‪/ xj‬ل و ‪ $n.ˆ8‬دون & و > ‪ $ /D‬أو ا ‪ ، ,y ! d.‬و‪t hc‬‬
‫" ‪ ]1‬ا رب ] ‪ 0‬أ‪ ! A„I‬د ‪ ] ]1‬ا‪/ xj‬ل ا ‪ > 1‬وا ‪ .> `# > ALD‬و*) ‪ B‬م ‪>U 0‬‬
‫ا ‪ X8‬ا ‪h +..D + " ،4• h‬ﻩ ا‪/ xj‬ل وا‪ . B‬ر ا ‪ ,’ G‬و! ‪ > / ! g2‬ا ‪ #7‬ت‪ ،‬أو‬
‫إر‪ g G‬إ‪ 'r b‬رب ! ا „‪AL1 9 "A‬و‪ JK‬ا‪ pj‬ص ;‪.g‬‬
‫[‪J‬و! ا & و! )‪:(E-Cooperative training‬‬ ‫ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫‪/ G= /‬ب ا ‪h‬ي " رس ] ‪ g _B‬ا ر‪/c‬ن =‪ >O#K‬ا ر ®‪ !/ S )* >.‬ت ‪A M%‬ة‪v. ،‬‬
‫`‪/‬ن ‪ (6-4) ] >!/ S 'r‬ر‪ c‬ن ‪ Jn o‬ا ‪ D‬رات و‪ GZ‬ادات‪ ،‬و‪/ UŒ‬ن ?&‪d.D& /‬‬
‫أ اف ‪ .>IAL#‬و ‪ +.UD +‬ا ' دا‪ 'B‬ا ‪/D" v.&; >!/ S‬م ‪ 3 'r‬د ‪ ; ,y3‬ور & د‪I ،‬‬

‫‪127‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ ‰‬ن ‪/`" >!/ S '` \ 7‬ن ا ‪ªU‬ول !] ا ‪/%/‬ل إ‪ 7 b‬ارات ‪ != ¥ >.! 0‬ل ا ‪ n‬دة‬
‫‪ }!Ð‬ء ا ‪ ،>!/ S‬و ‪ +.‬ا ‪ D‬ش ا ار ‪/G‬اء !] ‪ > / d z‬ا ‪ #7‬ت أو ا رد©> أو ا „‪"A‬‬
‫‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫[‪J‬و ) ) ‪:(E-Demonstrations‬‬ ‫ا & وض‬ ‫‪-‬‬
‫"‪ ; 8D‬ض ‪AL1 9‬و‪ JK‬ذ ‪ t‬ا ˆ‪ #‬ط ا ر ‪ 4P‬ا ‪h‬ي "‪/D‬م ;‪ g‬ا رب أ م ا ر‪ c‬ن ‪>.Ma‬‬
‫ً‬
‫إ‪ / +,• UI‬ت‪ ،‬أو ‪ ˜.2/‬ا ‪/‬ا•) ا ‪ m N >.D.NO‬ا ‪/‬ا ا ‪ )* o U ،>. .NO‬ذ ‪t‬‬
‫; ‪ .S‬ت ا ‪ [\ G/‬ا دة‪.‬‬
‫‪h‬ا‪ ،‬و ‪ X 8‬ا وض ‪AL1 9‬و?‪ !/? )* >.‬ن‪‡L :‬ا > و‪‡L A E‬ا >‪ ' #{ v. ،‬ا وض‬
‫ا ‪‡L‬ا > ! ‪ d 3 :‬ا ' !„‪ A‬ا ‪ ،Web Casting >1N#‬وا ‪ ª‬ات !„‪ A‬ا ‪ `N#‬ت ) ‪Network‬‬
‫‪ ،(Conferencing‬وا رد©> ا ‪ © N‬ة ا ¿‪/8 ; >c/x‬ص‪ )* ،‬ن } ] ا وض ‪ A E‬ا ‪‡L‬ا >‬
‫‪ n‬ت ! =‪ 7‬اص ا ‪ ،>S‬أو ‪ OD‬ت ا ‪ /" .n‬ا ‪ ،> qœ‬أو ‪ n‬ت ا ‪/8‬ت ا ‪ ; >N 8‬‬
‫ا ‪/ 1‬ب‪ ،‬أو ا ‪/G‬م ا ‪ Â >N 8‬ا ‪/ 1‬ب‪ ،‬أو ا ‪/8‬ت ا ‪/8‬ر ا ‪ E/ /n‬ا‪ >.3‬ا ‪ ،>. 7‬أو‬
‫‪ ] > U G‬ا وا;[ ا ‪ ]1 45‬ا ر‪ c‬ن ] ا ‪ D‬م إ‪ = b‬م ‪_B‬ل ! ‪ .‬ت ا ر ‪.‬‬
‫ا ‪ Ÿ‬ة )‪:(Simulation‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪/‬ذج ا & ‪ r‬ة ! و‪ 2‬ا رب *) ‪ X7/‬ا‪AL3‬ا‪/ ; g.®© 4´Í‬ا‪ X7‬ا‪ >.D.Dxj‬ا ‪7 45‬‬ ‫‪‰‬‬
‫ً‬
‫‪ g‬أن " ‪ 8‬ف إزاءﻩ ‪ r / I‬ن ‪ ، .D.D n7/‬و " ‪ ÞD‬ا رب‬ ‫" ض ‪ ، a .3 $‬و ‪O‬‬
‫ا ‪ >"hM‬ا ا‪ ] > 0‬ا ‪ X7/‬ذا ‪ )* I g‬ا ‪/‬ا‪ . 7‬وا & ‪ r‬ة ? م " } ] ‪A Ž >!/ S‬ات )?‪/8‬ص‬
‫‪/8? ،>c/ 1‬ص ‪/% ،>7/O‬ر ‪ > ; s‬و & ‪ ،>I‬ر‪/G‬م ‪ ،>.OB‬ر‪/G‬م & ‪ sª ،>I‬ات ‪(>. /%‬‬
‫ً‬
‫` > و ‪ ، > ! n‬و{ ' *) ‪ dUK‬وا ‪ ,-U‰‬ف |و ا ر‪ c‬ن ; ‪ ] >!/ S‬ا ‪ /‬ت‬
‫وا ‪ $‬رات و‪ S Z‬ت ] ‪_B‬ل ‪ ،JD.D X7/ . D‬أو ®‪ ]1 " [.U‬أن "& ث *) ا ‪/‬ا‪، 7‬‬
‫وذ ‪ ; A„! t‬ا ‪ $ .M#{ )* +1& " ¥‬ا‪/G xj‬ب‪ .‬و ] أدوات ا & ‪ r‬ة‪ 7= :‬اص ا ‪ ،>S‬وا & د‪،>s‬‬
‫و ‪ > /‬ا ‪ #7‬ت‪ ،‬وا „‪AL1 9 "A‬و‪.JK‬‬
‫‪ (]A X‬ر ‪ $‬ا ‪ I# JK‬ا ر ¡‪:Script Ž‬‬ ‫‪-2‬‬
‫و & د ‪ ,y3‬ا ‪ 'U UV‬ا ‪ N JDO‬ء `‪ ?/‬ت ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ '`# ; 4P‬ا ‪h‬ي "&‪ dD‬ا ‪ $‬ف ا م‬
‫ر و } ] ‪ ! >D z‬ض ا & ‪/‬ى و=‪ >O#K‬وا ‪ >"hM‬ا ا‪ > 0‬و=‪ . G‬ا ر ®‪.1>.‬‬
‫‪ : /‬ا ‪ ) $1‬ج ا &‪(€,‬‬
‫> ا ‪ .+. 8‬وا ‪/O‬‬ ‫‪h G/‬ﻩ ا > *) أ اف ا ر ا ‪ + 45‬ا ‪ '%/‬إ ‪)* ,y‬‬
‫;®‪ " & / >z U‬و ‪ [.Oo‬ا ˆ‪ z #‬ت ا _ز > ا ‪ ! UVG 45‬ا ر‪ c‬ن *) &‪ d.D‬أ اف ا ورة‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ا ‪ ) ! .U‬ا ‪ ،JK NU1‬ص ص ‪.169-155‬‬ ‫&‬

‫‪128‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫و?‪h >S.V‬ﻩ ا > ‹) ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬ا ` ' ‪h )* + " v.‬ﻩ ا > &‪/ ' /‬ا‪ n%‬ت‬
‫ا ‪ +. 8‬إ‪ >M.% b‬د"> ‪ )* > Ž‬ا ˆ‪= >pœ‬و ‪ ] >.‬ا ‪ .Prototype ¥‬و{‪:1' #‬‬
‫‪ -1‬إ! اد وإ? ج ! ‪ %‬ا ‪ [\ G/‬ا دة )ا ‪/8‬ص ا ‪ >c/ 1‬و=‪/%‬ات وا ‪ ÞD.G/‬وا ‪/8‬ر‬
‫ا ‪ > ; Ž‬وا & ‪.(>I‬‬
‫‪ +.‬و‪ >E .%‬ا & ‪/‬ى ‪ +. + v.‬و‪ / & >E .%‬ت ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪AL1 9 4P‬و‪JK‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪:)b r‬‬
‫‪ -1-2‬و ة ا " ‪ A‬ا ‪ :>.\ N‬ا ‪ $‬ف ’‪ " & ,‬ا " ‪ A‬ا ‪ N BZ +. 8 >.\ N‬رات ‪AL1 9‬و?‪>.‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ ,-E .% Y 45‬و ‪ $ .‬و‪ > \ D D3‬ا " ‪A‬ا ‪ >.\ N‬ا ‪ + 45‬ا ‪ '%/‬إ ‪. ,y‬‬
‫‪ -2-2‬و ات ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪:)b r $ .UD + 4P‬‬
‫ا ‪ d$‬ة و‪ $ :+w‬رات ‪ N BZ +. 8‬رات ‪AL1 9‬و?‪.>.‬‬
‫ا ‪ d$‬ة ا )‪ $ :‬رات ‪ [N2‬إ! ادات ‪ N B9 'M#‬ر‪.‬‬
‫ا ‪ d$‬ة ا )‪ $ :‬رات ا ‪/8‬ت‪.‬‬
‫ا ‪ d$‬ة ا ا‪ $ :)&ƒ‬رات ‪ [N2‬إ! ادات ‪ N B9 #K‬ر‪.‬‬
‫ا ‪ d$‬ة ا‪ $ :)O# ˆi‬رات ‪ N B9 Â\ 8B [N2‬ر ‪AL1 Z‬و‪.JK‬‬
‫ً‬
‫‪ +.‬و ات ا „‪¥ ?A‬‬ ‫ر ‪ N‬ت ! ‪ > UD >.‬و‪D3‬‬ ‫‪ -3-2‬و ة ا ر ‪ N‬ت ا ‪! ' #{ :>.‬‬
‫ً‬
‫و ‪/D‬م ا رب ;‪h h.n V‬ﻩ ا ر ‪ N‬ت ! ‪. .‬‬
‫‪ -4-2‬و ة ‪ N BZ‬رات ا ر ®‪/ & :>.‬ي ! ‪ N BZ‬را &‪ ) .8‬وا‪ N B‬ر=داء‪.‬‬
‫‪ -5-2‬و ة ا \‪ ¥‬وا ‪ D‬ر ‪ ¥\ ? ! ' #{ :‬و ‪ D‬ر ‪ ; >% B‬رب & د ‪ N BZ )* g S.V? g‬ر‬
‫ً‬
‫ا &‪ ) .8‬إ!‪ D g\ O‬ا ‪ a‬د ‪ ; 09‬ت ا ¿‪ >&.x‬و ‪ ; 09‬ت ا‪ >~z pj‬وا | ] ا ‪ M U‬ق‬
‫*) ‪.>; 09‬‬
‫‪ 8 -6-2‬درإ‪ s‬ا\‪ n ) >.‬ت وروا;[ ‪.(Y?AL?9‬‬
‫; ء أ‪ . G‬ا ‪:] } " '! n‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ة ! ا ‪.Â‬‬ ‫‪ -1-3‬ا ‪ '! n‬ا ‪‡L‬ا ] ‪ 'Ž‬ا & د‪ >s‬و ‪ !/ S‬ت ا ‪ D‬ش ا‬
‫‪ -2-3‬ا ‪ '! n‬ا _ |ا •‪ 'Ž 4‬ا & ‪ 2‬ات ا ‪ > / ،> G‬ا ‪ D‬ش‪ ،‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪ ?_!9 ،JK‬ت‪...‬إ‪.ij‬‬
‫& ‪/ & '.‬ى ا „‪ ! ¥ ?A‬ا‪ pj‬دم ‪ Server‬و & " ? م إدارة ا ر )‪ (LMS‬و ‪/‬‬ ‫‪-4‬‬
‫? م ‪/‬دل ‪Á‬دارة ا ر و ‡ ‪h‬ا ا م ; " ] ا ‡ات ] أ ‪: $‬‬
‫‪ o GZ > /$G‬ام‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪/0‬دة ا !‪ +‬ا ‪.4•n‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا?‪ no‬ض ا ` ‪.>n‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ Én? 1‬ا ‪ 0‬ا ‪ ،d; U‬ص ص ‪.169-155‬‬

‫‪129‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ا ‪ . qj >. / #‬ا ‪ X\ (/‬ا‪ > ?H; >% pj‬إدارة ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ o U‬م ] ‪ > /$G v.‬ا ‪/%/‬ل ‪Æ‬دوات وا &‪,y3 +1‬‬ ‫ا و?> ا ‪3/" 45‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا‪ o G‬ا ‪. $‬‬
‫"‪> /$G 3/‬‬ ‫‪Y?AL?9 ˜n8‬‬ ‫‪ v. Y?AL?9 Â\ 8B‬أن ا م ‪! ' ‰‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ o GZ‬ام‪.‬‬
‫? م ‪|I d.s/‬ي ;&‪ ˜ U‰ v.‬ا م ; ‪ >OD? A 3/‬د‪/B‬ل وا ة ‪ . qj‬أ‪|0‬اء ا م‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ nxj‬ظ ! = ] *) ا م‪.‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫را‪ f ( : &ƒ‬ا ر‬
‫" ‪ [N‬ا ‪ d 3 ] /` ; h.n‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬ا ‪h‬ي " `‪/‬ن ]‪:1‬‬
‫" ي إدارات ا ر ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 46 8‬ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ر ®‪.>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ] >!/ S‬ا ‪ . n‬ن *) ‪ƒ S‬ت‪ >. D :‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬وا „‪ ،>S A‬وا ‪ `N#‬ت‪ ،‬وأ ] ا ‪ /‬ت‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫و ‪ h.n +‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ >~”; )* JK‬إ‪AL3‬ا‪ ] !/? ˜.V ،>.2‬ا و?> *) إ‪ . B‬ر ` ن‬
‫‪ >/‬ا ر‬ ‫ا ر وز ?‪ .g‬و ‪ O‬ذ ‪ t‬ا ‪/ ‡ $S h.n‬ا‪ 7‬ا ر ; ‪ N O‬ت‬
‫‪AL1 9‬و‪ JK‬وو‪ $O\ G‬ا ‪ ،Y?AL?9 :' #{ 45‬وا ‪ [\ G/‬ا دة‪ ،‬وا ‪ ! D‬ت ا ‪ ،>.Ih‬و‪ c‬ا ‪¥‬‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫‪ h.n ] 2 + " I‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬إ‪ . B‬ر ر\”‪ g" d n É‬ا ‪ D‬رة وا ‪ n1‬ءة ‪Á‬دارة ‪'Ž‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪h‬ا ا م‪ ،‬وا ‪ D‬رة أ"} ! إ! اد ا ؤ > ا > ر *) ‪/2‬ء ر‪ > G‬ا ر و‪D3‬‬
‫‪ Ð‬اف ا ر ‪.‬‬
‫> ‪ h.n‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا ‪/B‬ل إ‪ ? b‬م ا ر ‪AL1 9‬و‪¥ ? ; '.M#V JK‬‬ ‫و ‪)* +‬‬
‫‪ Internet Explorer‬و‪/ ! >; I‬ان ا ‪ $ h\ ! 7/‬ا ‪ &n8‬ت ا ‪:2>.‬‬
‫= ) ;‪ h¥‬ا ?‪$‬ل‪/D" v. :‬م ا رب ;—د‪ B‬ل ا‪ +G‬ا ‪ o U‬م ‪ User Name‬و‪> r‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ور ‪ Pass Word‬ا ‪ +s g > /‬ا }‪ ! [M‬زر ا ‪/B‬ل‪.‬‬
‫) ا ‪ ) O]8‬و … } ا &( = ا )‪/ & :‬ى ا ر )‪ ،(Courses‬ا & د‪>s‬‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫)‪ ،(Chat‬ا ‪ ،(Evaluation) +..D‬ا „‪ n ، "A‬ت ا & ‪ ،(Download) '.‬ا ‪.(Search) v&N‬‬
‫رب ‪ >.n.I‬ا‪ G‬اض‬ ‫= ) ‪$ #‬ى ا ر ‪ 0 ] } :‬ول ا & ‪ /‬ت "‪±…/‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا & ‪/‬ى وا ‪ $3 ] } I g &n%A„! 'D‬س & ‪/‬ى ا ر ‪.4P‬‬
‫= ) ا رب‪ / ] } :‬ت !] ا رب )‪ -+G9‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪/ -JK‬ا!‪/ .‬ا‪ 0‬ﻩ(‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ 1‬ن ‪ . G‬ن ا |?‪ ،JDN‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دارا ‪A U‬ة ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2011 ،‬ص ‪.31‬‬
‫زارع‪ ،‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ودورﻩ *) &‪ d.D‬ا ‪ >.‬ا ‪ + >. $‬ا را‪ G‬ت ‪" >.! 0Z‬درا‪>G‬‬ ‫زارع أ‬ ‫‪ U‬ن !‪ N‬ا ‪ ،JO‬أ‬ ‫‪2‬أ‬
‫‪ ،">. /D‬ا ‪ > S‬ا و ‪ &;Æ >.‬ث ا ‪ ،> /;AL‬ا د ‪ ،2012 ،31‬ص ص ‪.323-285‬‬

‫‪130‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫= ) ا ‪ X $P‬ا ‪f‬ا; ‪ALG9 ±…/ :‬ا ‪ >.S.‬ا ‪ + /D $ _B ] + " 45‬أداء ا رب‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫= ) ا ر†‪G‬ن‪ GH; > \ 7 +} :‬ء ا ر‪ c‬ن ا ‪ ]" .D‬را‪/ & >G‬ى ا ر و‪+ c‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪AL1 9‬و‪ƒª$ š•UV. JK‬ء ا ر‪ c‬ن ا‪ +$} a > G‬ا ‪.m N‬‬
‫و `‪ dD& " J‬ا ‪ h.n‬ا ‪Ð ±î‬ي ‪ N‬درة ر إ ‪AL1‬و‪ ! 0/ JK‬ة © وط و‹)‪:1‬‬
‫‪ -1‬ا ‪ S L$‬ا ‪m‬زم ‪ U‘$‬ا ‪$‬ى‪:‬‬
‫> ‪/G‬اء ‪A NI Y? r‬ة أم ‪A M%‬ة ‪ 2 /‬ن أن‬ ‫‪ qÄ‬ا |او > ر ‪AL1 9‬و‪ )* JK‬أي‬
‫ا ‪/G h.n‬ف "‪ ' D‬ا ‪ Y7/‬ا ‪h‬ي " ‪ ; )* dn‬ء ا & ‪/‬ى ا ر ‪ ،4P‬وا‪/Opj‬ط ا }> وأن‬
‫‪ #‬و! ت ا ر ا ‪ M U{ >" . D‬ق ; ن !‪ #‬ة أ‪ .; G‬أو أ‪ S ] A†I‬د ‪ 13 ,‚/r‬ة إ‪b‬‬
‫‪ ,-! Nz‬ا ’‪ >.\ ,‬و‪h |" 7‬ا ا ‪ 3= U ! Y7/‬اد ا ‪ #‬ر‪ I‬ن *) ا ا‪ > 0‬وا ‪! d" 8‬‬
‫ا ‪ >.‬أ ا ر ‪AL1 9‬و‪ 0 D3 JK‬ى ‪ '. D g . 8‬و‪ ; Y7‬ء ا & ‪/‬ى ا ر ‪ 4P‬وا ‪>.‬‬
‫ا ر ®‪. $Un? >.‬‬
‫‪JK? -2‬اء ا ر ‪:‬‬
‫إن أي ; ? ‪ ;ƒ 2/" ¥‬أن "‪ V‬ول إ ‪ 0 .‬ت و‪ N z‬ت ا‪A„pj‬اء و‪ 2‬ن أ‚‪ +,Ù +,‬ا ‪ D‬رة !‬
‫ا ‪ N‬ء ا ‪ n‬ل ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و ك !‪/‬ا ' "‪ S‬ا! ^‪ ,‬و‹) أن ا‪A„pj‬اء ‪ 0‬ى ‪ N +,’.1‬ء‬
‫ا & ‪/‬ى وأ‚‪ +,Ù +,‬ا ‪ D‬رة ! إ! دة ا‪ o G‬ام ا & ‪/‬ى ا ‪/0/‬د و‪ >. ! [N2‬ا ‪ N‬ء ‪/‬اد‬
‫; ‪A 3/‬ا ‪/G‬م ا ‪ >.? .N‬وا ‪ [\ G/‬و‪ 2‬ن ‪ '. D‬ا †‪A‬ات ‪ 7‬ر‪ ` 9‬ن ; ‪.+$ ! '$U‰‬‬
‫‪ -3‬ا ‪JK‬ا‪:I#‬‬
‫‪/ .‬ل و‪ c‬ا ‪| 0 ¥‬ة ! " ة ; ‪/U‬ق وا ‪ 3/ 45‬و( \‪ ; >!/ X‬ن &‪' /‬‬ ‫‪0/‬‬
‫‪ n‬ت "‪ 1‬و‪ ; Y3/G‬ور ;‪ Yˆ /‬إ‪_3 b‬ش و? ‪ Y3/G +‬و ‪ ] ' S > D‬ا ‪A„B ! '$U‬اء‬
‫ا ر ; ء {‪_U U‬ت ‪ > ! n‬دون إ©‪AL‬اط و‪/0‬د ‪ $‬رات ‪ >. ! >. D‬وإ‪ . B‬ر ا „‪ ¥ ?A‬ا ‪G‬‬
‫‪/G‬ف "} ] ا ‪ h.n‬ا ‪Ð ±î‬ي ; ? ‪ ¥‬ر إ ‪AL1‬و‪.JK‬‬
‫‪ -4‬إدارة ا ‪ W‬وع‪:‬‬
‫> و ك ?‪,’! Yn#I ˜\ 8‬‬ ‫‪ >.‬دا‪ 'B‬أي‬ ‫‪9‬دارة ا ‪ # > n‬وع } ] ا ‪h.n‬‬
‫ت و ‹)‪:‬‬ ‫‪ #‬و! ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ )* JK‬ا‬
‫‪ 2 " & ] ;ƒ‬ن ا‪/qj‬دة وا ا‪ > 0‬و! ‪ >.‬ا ‪ ; 'N7 d" 8‬ء ا ‪ #‬وع‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ +,Ù‬ا ‪ D‬رة ! ‪ ÉŒ 1‬ا ‪ Y7/‬ا ‪/ O‬ب‪.‬‬ ‫‪ 2‬ن أن ‪A„B‬اء ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪/8xj‬ل ! إ ‪‡L‬ام ] أ‪ xì‬ب ا > ! إ‪h )* +$3_ B‬ا ا ‪ #‬وع‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 2‬ن و‪/0‬د ف " ‪ S ÞOo‬د ز دة‬ ‫& " ‪ 0 o‬ت =! ل ] ‪ 0‬اء ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫ن ; ‪/2/‬ع ‪Ð‬ن ذ ‪ 3/" t‬إ‪ z‬را أو‪ > `.$ G‬ا & ‪/‬ى‪.‬‬ ‫‪ >3‬ا‬

‫ن ); ‪ r © ! d.NO‬ت ‪ƒ 8 Z‬ت ا ‪)* > D‬‬ ‫‪_z 1‬ل ;] ‪ &. z‬ن ;] ‪ . G‬ان ا‪ ،J¨ xj‬أ‪ s‬ا ر ‪AL1 9‬و‪= ! JK‬داء ا ‪Jn.(/‬‬
‫ا ‪ >1‬ا ‪ >.c‬اا ‪/ U‬د">(‪ ،‬ا ‪ > S‬ا ‪ 8 7Å >.‬د و ا ‪ S‬رة‪ ،‬ص ص ‪.590-535‬‬

‫‪131‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪:”D‬‬ ‫‪ -5‬ا ا'&) وا‬


‫" ‪ ]1‬ا ‪ .D‬م ‪ 45. a‬ا ا‪ > 0‬وا ‪ A E >D O; d" 8‬ر‪ >. G‬إذا أ‪ N !9 )* ?hB‬ر أن دورات‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪ ] >!/ >n\ z #ˆ JK‬ا ‪ /‬ت‪ ،‬و ك ‪ # >0‬ر‪ !/ S >I‬ت دا‪>. B‬‬
‫‪ >. ! )* >!/‬ا ا‪ > 0‬وا ‪Ð d" 8‬ي ‪ ] >.\|0‬ا & ‪/‬ى ‪ U‬ع و‪ $0‬ت ? =‪ z‬اف‬
‫ا ‪.>n o‬‬
‫‪ -6‬ا & ون‪:‬‬
‫‪ > U ' #‰‬ا " ] ا ‪ n ª‬ن *) ا & ‪/‬ى ‪Ð‬ي دورة ر‪ > . >.”c‬و‪ .7‬م ا & ر ] ; ‪/8‬‬
‫‪ $G9‬ت ا ‪ ] > D‬ا‪ $qj‬ت =‪ B‬ى ور‪ %‬ا " ] ا ‪ ”U‬ر ‪ /‬ت دا ‪ $G9 Y‬ت‬
‫دة‪.‬‬
‫‪ -7‬إ‪ -‬دة إ‪ ` A‬ام ا ‪$‬ى وإ‪ -‬دة ‪ Œ '$‬أ{ اض ا ‪$‬ى‪:‬‬
‫] ا ‪ +$‬ا ‪ ] IH‬إ ` ن إ! دة إ‪ o G‬ام ا & ‪/‬ى وذ ‪ 2/; t‬ا & ‪/‬ى ! ;ˆ‪X8 >. & >.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫; و?> وأن "`‪/‬ن ‪ " S‬إ‪ 8 7‬د" وإ! دة ‪ Œ/O‬ا & ‪/‬ى ‪ > pj‬أ‪ E‬اض أ‪ B‬ى و‪.>n o >D Oc‬‬
‫‪ -8‬ا ‪:X P‬‬
‫> إ‪ 0‬اء ‪t‬‬ ‫ت ‪ O‬إ ‪ N‬ع ? ‪/‬ذج ن *) إ‪ . B‬ر ! ‪ ,y‬و‪ G/c‬أي‬ ‫ا " ]ا‬
‫‪ N B9‬رات ;‪ > 3 >D O‬و ‪ '.%/‬ا \‪ ¥‬آ ‪ + ? š6U{ + ? d z ]! .‬إدارة ا ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬
‫‪>/‬‬ ‫و‪ ' qj‬ذ ‪ dD&" t‬ا \‪ ¥‬ا ‪ ] ;ƒ >c/ O‬د ‪ > ~G= ¥‬ا ‪/0/‬دة ‪ DNU‬و‪ N B9‬رات‬
‫‪ #K‬ات ا ر ‪.‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫? ‪ X P : O#‬ا ر‬
‫‪ -1‬أ‪ A‬ب ا ‪:X P‬‬
‫‪ +..D 'N7‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ " & S" ،JK‬أ‪ NG‬ب ‪ +..D‬ا ر ‪AL1 9‬و‪:1JK‬‬
‫‪ VA DJK‬رات •‪ H# €‬ل ا ر ‪_B ] :‬ل ا ‪ +..D‬ا ‪ n‬ل " ‪ ]1‬إ‪ Ns‬ت أن ا ر‬ ‫‪-‬‬
‫”‪ S É‬د ?‪ Dn‬ت ;' ‪ d.D& /7 U‬ا ‪ ،˜c‬وإ‪ Ns‬ت أن ا ر ا‪ ŽVG‬ر ‪ 3‬ل "&‪|n‬‬
‫ز دة ‪ ŽVGZ‬ر*) ‪ S‬ل ا ر ‪.‬‬
‫إ ` ذ ‪ L‬ارات أ‪$d …6‬ل ا ر ‪ >. ! :‬ا ‪ +..D‬ا ‪ ]1 " > . U‬أن {‪ )* ! U‬ا ‪ o‬ذ‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ D‬ارات ا ‪A VU‬ة ‪ ; d " .3‬ر ‪.‬‬
‫‪ O#‬ء ) ا ‪ W‬ر‪Gg‬ن‪ :‬ا ‪ ! X#1" +..D‬إذا ‪ Y? r‬إدارة ر =‪ 3‬اد وا ‪/O‬رون‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ر‪/c‬ن‪ ،‬وا ”‪ U‬ون وا ‪/‬ردون "‪/ /D‬ن ;‪ +. UV‬ا \‪ ¥‬ا ‪ + 45‬ا ‪. ,• !/‬‬
‫ن‬ ‫إ‪ /‬ت ا ‪•O‬و ) ا )‪ :‬ا ‪ ..D‬ت ‪ ] " ±…/‬ا ‪ "h.n‬ن وأ‪ xì‬ب =‪ +$G‬وا‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫> ‪.'`I‬‬ ‫}‪ . [N‬و ‪‡ I |I‬ا وا…‪ ! x‬أ اف =! ل‬ ‫أن ‪ +U7‬ا ر‬

‫‪1‬‬
‫‪William Horton, Evaluating e-learning, American society for training & development, USA, 2003, P 02.‬‬

‫‪132‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪GO‬ن '‪$‬دة ا ر ‪ .7 ]1 " :‬س ‪/0 +..D‬دة و‪/0 X o >. 3‬ا? ا ر ‪'Ž ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪/‬اد وا ر‪ c‬ن‪ ،‬و ‪ . D‬ت ا ض‪ " & ]1 " g?—3 .‬ا ‪ƒ S‬ت ا ‪ & 45‬ج إ‪ U& b‬ن‪ ،‬و ‪t‬‬
‫ا ‪ ]1 " 45‬أن `‪/‬ن ; ‪ ? >; Ž‬ذج ‡‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫‪ $ O# -2‬ت ‪ X P‬ا ر‬
‫و‪ D3‬ـ ـ ‪ +..D ]1 " ،(2005) Horton‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ o G ; JK‬ام ‪ / U‬ت ‪،t ;A I‬‬
‫‪:) " I‬‬
‫‪ -1-2‬ردة ا & ‪ ]1 " :‬أن ‪ NV )* ! U‰‬ا ‪/ND‬ل ا ‪ Jnz‬ر ‪AL1 9‬و‪ 'N7 ] JK‬ا ر‪ c‬ن‪،‬‬
‫و ‪ ]1‬أن "`‪/‬ن أ‪ 0 )* .G G‬ا ‪ $#‬دات و‪ 8 9‬ءات ‪ . /‬ا ‪ S‬إ"‪/ .; S‬ل‬
‫ا ر ‪AL1 9‬و‪.1JK‬‬
‫و ] ا ‪ . D‬ت ا ‪ .7 )* > o U‬س ‪/ U >; S G9‬ى =ول ‪:2)b r )‹ ،+..D‬‬
‫§ إ [‪J‬و ‪_B ] ]1 " :‬ل ‪/B‬ادم ا ‪ ; ، /‬ا ‪ ¥‬ا ون‪ ،‬و? ‪+‬‬ ‫‪ U V -1-1-4‬ا ‪$=$‬ل وا‬
‫‪9‬دارة ا ر ®‪ 3 8 '.qœV >.‬ت ا ر‪ c‬ن ‪ I‬أ‚‪ '! n ,‬ا ورة ا ر ®‪ .>.‬و ‪]1‬‬
‫‪h$‬ﻩ ا ‪_qœ‬ت أن ‪ ]! X#1‬ردود أ‪ 3‬ل ا ر‪ c‬ن ! ا ‪ &n8‬ت ا ‪ n‬د"> وا `‪ ?/‬ت‬
‫=‪ B‬ى ورة‪ .‬و ‪ƒ GZ +‬ل ! رد ا ‪_B ] ' n‬ل " )‪:‬‬
‫ل ا ‪ D‬م ا & ز ] ‪_B‬ل ا ورة ا ر ®‪.>.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ >NUK‬إ?‪ S‬ز ا روس ا ‪ n‬د"> و=‪.>O#K‬‬ ‫‪-‬‬
‫! د ا ‪ &n8‬ت ا ‪ + 45‬ا ‪/%/‬ل إ ‪ )* ,y‬ا ‪/.‬م أو *) =‪/NG‬ع‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ Y7‬ا ‪/%/‬ل إ‪/ b‬اد ا ر )ا ’‪ ,‬رأو ا ‪/" ،'.‬م ا ' أو !‪/NG= >" ,‚ > O‬ع(‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ #‬ر‪ )* >I‬ا ‪ #7‬ت !„‪ Y?AL?9A‬وا رد©>‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -2-1-4‬إدارة ‪ ^ Ae‬ت ‪ :S J[ +,-‬ا‪ o G‬ام ا ذج ا ‪/0/‬دة ! ‪@ qj Y?AL?9‬راء ]‬
‫ا " ] ا ر‪ c‬ن‪ N / I .‬ن *) ا ‪.(6-II) '`#‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Heidi Kramer, Measuring the Effect of E-Learning on Job Performance, Doctoral Thesis, Nova‬‬
‫) ; ‪ 8‬ف(‪Southeastern University, 2007, P 20.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪William Horton, Op-Cit, P P 14-18.‬‬

‫‪133‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

‫ ول‬X P ‫ى ا‬$ O S J[ JK- ‫ ^ ت‬A :(6-II) RW ‫ا‬

William Horton, Op-Cit, P 15. :‫ر‬ 8‫ا‬


>"hM ‫ذج‬/ ? ±…/" (7-II)'`# ‫ وا‬.) ^ ‫( ء ا ورة ا ر‬/‫ ) أ‬O & ‫) ا‬Df• ‫ ا‬P -3-1-4
.>.U1 ‫ا‬
‫ى ول‬$ O % ) O & ‫) ا‬Df• % ‫ذج‬$ :(7-II) RW ‫ا‬

William Horton, Op-Cit, P 16. :‫ر‬ 8‫ا‬

134
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ X‬ا ورة ا ر ^ )‪ ]1 " :‬ا‪AL79 |I‬اع‬ ‫‪+,- S $‬‬ ‫‪ -4-1-4‬ا ‪ O‬ح ‪ %‬ر†‪G‬ن ‪x‬‬
‫ر‪ c‬ن ;‪ NV‬دل و‪ $0‬ت ? ‪/ +‬ل ‪/0‬ا? ‪ +. 8‬ا ورة‬ ‫‪AL3Z‬ا‪ U ; >.2‬ح‬
‫"‪ ' S‬ا ™‪ 8p‬ت وا…‪ ! >x‬ا ‪/n‬ر ‪ . qj‬ا ‪ #‬ر‪ I‬ن‪ N / I .‬ن *)‬ ‫ا ر ®‪،>.‬‬
‫ا ‪.(8-II) '`#‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪ :(8-II) RW‬ا ‪ % S $‬ر‬

‫ر‪William Horton, Op-Cit, P 17. :‬‬ ‫ا‪8‬‬


‫ر‪ c‬ن‬ ‫‪ )WL (# -5-1-4‬ا ورة ا ر ^ ) ‪ U#‬ا ر†‪G‬ن‪ )* :‬ا ى‪ ،‬وإ! اد ‪/2/‬ع ?‪ D‬ش‬
‫‪ ]! A N‬آرا‪ ! +,³‬ا‪/qj‬ا? ا ‪ >n o‬ورة ا ر ®‪ .>.‬وا ‪ #7‬ت !„‪˜ U{ Y?AL?9 A‬‬
‫ر‪ c‬ن ‪ >3‬و‪A„G‬آراء @‪ .] B‬وا ‪ N" (9-II) '`#‬ن ذ ‪.t‬‬
‫[‪J‬و!‬ ‫ا ‪ :(9-II) RW‬ا ( ‪ X P S J[ JK- )WL‬دورة ا ر‬

‫‪135‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ر‪William Horton, Op-Cit, P 17. :‬‬ ‫ا‪8‬‬


‫‪ -6-1-4‬ا ‪ O‬ح ‪ %‬ر†‪G‬ن ‪.X. - W# }-JG & x‬‬
‫‪ -7-1-4‬د‪$-‬ة إ‪ +w‬ا &‪ P %‬ت و‪J[Le‬ا‪ d‬ت •‪ €‬أي و‪ O " :SL‬ا ‪ +..D‬ا‪ 8?9 .qj‬ت ;— م‪،‬‬
‫و! م ‪ ' 0‬ا ر‪ c‬ن "ˆ ون ‪ >" ,‚ š5‬ا رس ‪ ]! A N‬آرا‪ .+,³‬ود!‪+" D +,^/‬‬
‫ا ‪ D.‬ت و‪AL7Z‬ا ت *) أي ‪.> xj‬‬
‫ً‬
‫‪ -2-4‬ا &‪ )* :X%‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ N B9 ،JK‬رات " ‪ ]1‬أن ار ‪ '.qœ{ ، .\ D‬ا _ ت‪،‬‬
‫و و ’‪ ، ,‬و ‪. $M. N‬‬
‫‪ -3-4‬ا ‪$%O‬ك‪ :‬أ‪ '7‬ار ‪ ; z N‬ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬أو ا ‪ .0/ / 1‬ت ا _ز > ر ‪AL1 9‬و‪ .JK‬و‬
‫ذ ‪ ،t‬ا ‪AL1 9 '\ G/‬و?‪ ] +..D >.‬ا & ' أن `‪/‬ن ا‪ 8 7‬د"> ‪]1 " .h.n‬‬
‫ا‪ o G‬ام ‪ ? .® G9‬ت ‪AL1 9‬و?‪ .D >.‬س =داء أ‪ s‬ء ا '‪ ،‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪ JK‬وا ذج‬
‫! ‪ Y?AL?9‬و " ت ا ‪ D‬ش " ‪ ]1‬أن {‪ o U‬م أ"} ‪ªU‬ال ا ‪ 3 #‬ن ‪ +..D‬ا ‪ D‬م‬
‫ن‪.‬‬ ‫ا & ز ] ‪ 'N7‬ا‬
‫‪ -4-4‬ا ( ‪h +..D :I8‬ا ا ‪/ U‬ى ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬أ‪ D >c/ % A†I‬ر?> ; ر ا ‪ . D‬ي‪ .‬و *)‬
‫‪ m a‬ا‪ƒ xj‬ت‪/`" 7 ،‬ن ] ا ‪ªG .n‬ال ا ‪ " D +.D‬ا ‪ > .D‬ا ‪ A .M >" D‬ا ‪+0‬‬
‫‪ ]! .\|0‬ا ر ‪AL1 9‬و‪.1JK‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫‪ # -5‬ا‪ X P d‬ا ر‬
‫و‪ © ) " .3‬ح ‪h$‬ﻩ ا ا '‪:2‬‬
‫[‪J‬و! ‪ :‬و ‪h )* 'Ž‬ﻩ ا > *) ‪ 0 . 9 " & +..D‬ت‬ ‫‪ L # )%d # -1-5‬ا ر‬
‫ا ر ®‪ ،>.‬و ‪ +. 8‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪AL1 9 4P‬و‪ .JK‬و ‪/D‬م دا\ ة ا ر ;—‪ }B‬ع & "‬
‫‪ 0 . 9‬ت ا ر ®‪ >.‬إ‪ ] IH '. & b‬ا‪ >0 xj‬ا ‪ >. n‬ر وا ‪ ] IH‬إر ‪ N‬ط‬
‫‪ 0 . 9‬ت ا ر ®‪ H; >.‬اف و‪ G .G‬ت ا > ا ‪ $ 46 ˆ" 45‬ا رب و & و > ا ˆ‪ªN‬‬
‫‪/ a‬ا\ ا ر ! ا > وا ‪ >n.(/‬وا '‪_B + " t hI ،‬ل ‪h‬ﻩ ا > إ‪ . B‬ر‬
‫ا „‪ ¥ ?A‬ا ‪ G‬أو ‪ +. 8‬ا „‪ ¥ ?A‬أو ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ‪ 0 . Á >NG‬ت ا > ا ر ®‪.>.‬‬
‫[‪J‬و! ‪ >. ! + :‬ا ‪h )* +..D‬ﻩ ا > ] ‪_B‬ل‪:‬‬ ‫‪ )%d # -2-5‬أ‪ (/‬ء ا ر‬
‫‪/OB +..D -1-2-5‬ات ‪ h.n‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬و‪ +..D ' #Œ‬ا ‪ O‬ق وا ‪ . D‬ت وا ‪[\ G/‬‬
‫ا ‪ )* > o U‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬ا ‪ Y7/‬ا ‪ Â8o‬ر و ‪/‬ز‪ ،g Œ‬و‪ A E‬ذ ‪IH t‬‬
‫] ‪/‬ا‪ h.n >. ! d3‬ا „‪ ¥ ?A‬ا‪ >Opj‬ا ‪ ،g >!/2/‬و*) ل و‪/0‬د أي ‪h.n )* ' B‬‬
‫ا‪—3 >Opj‬ن ا ‪ U ˜.x¿ ! ! U‰ +..D‬را „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪AL1 9 4P‬و‪.JK‬‬

‫‪1‬‬
‫) ; ‪ 8‬ف(‪Heidi Kramer, Op-Cit, P 20.‬‬
‫‪2‬‬
‫ن ‪ . G‬ن ا |?‪ dNG 0 ،JDN‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.163-161‬‬

‫‪136‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ +..D -2-2-5‬أداء ا رب ‪AL1 9‬و‪ JK‬وا رب ‪_B‬ل ‪ h.n‬ا „‪ ،¥ ?A‬و‪h ' #Œ‬ا ‪ .7‬س &‪'.8‬‬
‫أداء ا ر‪ c‬ن و ‪ >3‬ى ‪ S‬و•‪ +,‬ا رف وا ‪ $‬رات ا ‪ $ D" 45‬و ى إر ‪ $ ; $z N‬م‬
‫وا ‪/‬ا‪ N0‬ت *) ‪ .‬ان ا '‪ .‬و "‪ J{H‬دور ا ‪ U ˜.x¿ +..D‬ر ا „‪+\_ " ¥ ?A‬‬
‫‪ N O‬ت و‪ 7‬رات ا ر‪ c‬ن‪.‬‬
‫‪h )* + " I -3-2-5‬ﻩ ا > ‪ +..D‬أداء و‪ 7‬رات ا رب ‪AL1 9‬و‪ .JK‬ذ ‪Ð t‬ن ا رب ‪AL1 9‬و‪JK‬‬
‫ا ‪h‬ي ‪ /‬دون ا ‪/ U‬ى ا ‪/ O‬ب أو أ?‪ g" 3/ ƒ g‬ا ‪ $‬رات ا ‪ h.n >c/ O‬ا „‪¥ ?A‬‬
‫‪ª.G‬دي إ‪ '#3 b‬ا „‪| )* ¥ ?A‬و ا ر‪ c‬ن ; ‪ $‬رات ا ' ا ‪ š5 >c/ O‬و‪/0‬د أ‪'}3‬‬
‫ا‪ [Opj‬و‪ .? ` 9‬ت وا ‪ '\ G/‬وأ‪|$0‬ة و ‪ . D‬ت ا ر ‪.‬‬
‫"‪A‬‬ ‫" ‪ . BÁ A‬ر ا ر‪ c‬ن ‪ _ND U‬وو‪2‬‬ ‫و ' ] ‪/3‬ا\ ‪ +..D‬ا رب ‪AL1 9‬و‪ JK‬و‪2‬‬
‫إ‪ . B‬ر ‪ ،+‬إ‪ >3 2‬إ‪ b‬ا ‪ \ n‬ة @ ‪ >.‬و‹) إ?‪ D‬ذ ا „‪ ] ¥ ?A‬ا ‪ '#n‬وإ‪ NVG‬ال رب ;‪ Bß‬أ‪A†I‬‬
‫‪ 7‬رة‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪ :‬و ‪h |I‬ﻩ ا > ! ?‪ !/‬ن ] ا ‪: +..D‬‬ ‫‪ &ƒ # )%d # -3-5‬ا ر‬
‫‪ X P -1-3-5‬ا ر†‪G‬ن ‪ )D ¢£ &ƒ‬ا ‪ :I# JK‬و "‪/D‬م ا ر‪/c‬ن ; ‪ +..D‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪ 4P‬و‪' #Œ‬‬
‫‪h‬ا ا ‪ +..D‬أ اف ا „‪/ ،¥ ?A‬ا‪ .2‬ا ر ‪ ،‬و‪ '\ G‬وو‪ [\ G‬ا ر ‪ ،‬ا ‪ O‬ق‬
‫ا ‪ )* > o U‬ا ر ‪ ،‬و‪ Y7‬ا „‪ ،¥ ?A‬ة ا „‪ ! 7 ،¥ ?A‬ت ا ر ‪AL39‬ا‪ 7 ،>.2‬رات‬
‫ا رب ‪AL1 9‬و‪ ! JK‬ا ر و‪. A E‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫و‪h A„ Œ‬ا ا ' ! _ ر\”‪ )* .U‬و‪/8 2‬رات وإ‪ALG‬ا ‪ .S.‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬وإ ‪ o‬ذ‬
‫‪ 7‬ارات ا ‪ ،A .M‬ذ ‪ t‬أن ا رب ‪ /‬ا ‪ ,-U‬ف =ول ] ا ‪ >.‬ا ر ®‪ >.‬و‪—3 )b c‬ن _ ( ‪g‬‬
‫_ > ‪>.!/2/‬‬ ‫وأ ` ‪ ] A„ { g‬ا ‪_B‬ت ا } ور > *) ‪ +..D‬ا „‪ ¥ ?A‬ا ر ‪h ،4P‬ا‬
‫‪ +..D‬ا ر‪ c‬ن‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪h A„ ‰ :‬ا ا‪|qj‬ء ] ‪ a +..D‬ا ر ا ‪ $‬ف ا ’‪J¹ ,‬‬ ‫‪ X P -2-3-5‬أ‪ /‬ا ر‬
‫ن و‪ )b c‬ز دة‬ ‫‪ >.‬ا ‪ v. ،+..D‬أن ف ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ر‪ nI 3‬ءة ا‬
‫و ‪ 0 o /O‬ت ا > ا ‪ 46 ˆ" 45‬إ ‪ ,y‬ا رب‪.‬‬
‫[‪J‬و! ‪:‬‬ ‫‪ -6‬ا & ‪JGD‬ا ‪$‬ا' ‪ #‬ا‪ x X P (- ¢© -‬ا‪ I#‬ا ر‬
‫‪1‬‬
‫ك ‪ ] >!/ S‬ا " ‪A‬ا ‪/‬ا‪ 0‬ا! ^‪ ; +..D ! ,‬ا ‪ ¥‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،JK‬و‹) ‪: J{ç r‬‬
‫‪ -1-6‬ا ‪$‬ى‪/ &" ' :‬ي ا „‪ ! ¥ ?A‬ا ‪ >. 1‬وا ‪ >.!/‬ا‪ .qj‬ة ] ا ‪ /‬ت؟‪.‬‬
‫‪ X‬ا ر ‪ + % ' :‬ا ‪ U‬ق ;‪ ! ! U{ >D O‬ر ا ‪ o U‬ن ;‪ Ž >D O‬؟‪.‬‬ ‫‪-2-6‬‬
‫‪ -3-6‬ا ‪ ' :) %-‬ا رب ‪ '! n‬ا „‪¥ ?A‬؟‪.‬‬

‫> وا ‪ ،d.NO‬ا ‪ > NO‬ا‪ ،>U pj‬دار ا ‪A U‬ة ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص‬ ‫‪ ; +.‬ن ا‬ ‫•)‪ .0/ / 1 ،‬ا‬ ‫‪ d.3/ 1‬أ‬
‫‪.420‬‬

‫‪137‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫رب & " ‪ >D z‬ر‪ ،gc‬و‪ .7‬دة ا „‪ ] ¥ ?A‬أ‪ = d.D& '0‬اف‬ ‫‪ -4-6‬ا ‪ P‬دة‪]1 " ' :‬‬
‫"‪g‬؟ ' ك ‪ > /‬إ‪ & ¥ ?A„ >.; .UK‬د ا ‪/OB )* A U‬ات ا ر ؟ ' ك‬
‫دة *) ا „‪ ! U{ ¥ ?A‬ا رب ! إ‪ . B‬ر "‪ G V‬وإ ‪g 0 .‬؟‪.‬‬ ‫‪ .B‬رات‬
‫‪ -5-6‬ا ا‪/ &" ' :) &6‬ي ا „‪/ ! ¥ ?A‬اد ر ®‪ A Ž >.‬دا‪ >. 3‬ا ر‪ c‬ن ‪ = :'Ž‬ب‪،‬‬
‫ا ‪ ،> `n‬ا ‪ /G‬ت ا ‪... ،>1xÎ‬إ‪.ij‬‬
‫‪ -6-6‬ا ‪ 8 A$‬ا ر ^ )‪ X(/" ' :‬ا „‪ ¥ ?A‬و¨‪ '! 3 '`#‬و ‪ ] 'r G‬ا ‪/8‬ر وا ‪ /G‬ت‬
‫ا & ‪ ،>I‬وا ‪ ،ÞD.G/‬وا ‪/8‬ت وا ‪/" .n‬؟ ' ‪ o G9‬ام ا |ا\ ‪h$‬ﻩ ا ‪]1 " '\ G/‬‬
‫‪ M G9‬ء ! ‪g‬؟‬
‫‪ -7-6‬ا ‪/ &" ' :X P‬ي ا „‪ ! ¥ ?A‬أ©` ل ] ‪/ 3‬ن ا ‪ .7 'Ž +..D‬س إ ‪ D‬ن & ‪ /‬ت ‪'r‬‬
‫‪ D ?9 'N7 > $‬ل إ‪ b‬ا ‪ B= > $‬ى‪ 0/ ' ،‬إ‪ N B‬رات ‪A 87‬ة‪ ' ،‬ك إ‪ N B‬ر ‚‪J¹ ,‬‬
‫"‪ D‬م *) ‚‪ >" ,‬ا „‪¥ ?A‬؟‪.‬‬
‫‪ -8-6‬ا‪ )A Bi‬وا‪ hi‬ذ‪ ' :) x‬ا „‪h0 ¥ ?A‬اب‪ ،‬و ‪hS‬ب ا ن و=ذن؟ ' ©`' ا ‪ } >© #‬ف‬
‫„‪¥ ?A‬؟‪.‬‬
‫‪ d -9-6‬ظ ‪mh¥ x‬ت‪ ' :‬أداء ا ر‪ c‬ن ‪_qÑ )* 'qœ‰‬ت ‪ 'Ž ،>% B‬و‪ ,-?9 Y7‬ء ]‬
‫ا „‪ ،¥ ?A‬و‪ Y7‬ا ‪ N‬ء ; „‪...،> ~G= '. & ،¥ ?A‬إ‪ D ' ij‬م ا ‪ /‬ت " ا ‪ U‬ق "`‪/‬ن‬
‫‪ '`#a‬آ‪)b‬؟‪.‬‬
‫‪ -10-6‬ا (• )‪ ' :‬ا „‪ GÅ +88 ¥ ?A‬ع؟ ‹) =‪|$0‬ة ا ‪/ O‬ب إ‪ o G‬ا ‪'N7 ] $‬‬
‫ا رب؟‪.‬‬
‫‪$# -11-6‬ا= ت ' ز ا‪$A Bi‬ب ا ‪ ` O‬م‪ $0 ' :‬ز ا‪/G xj‬ب ا ‪ o U‬م ذو ‪> /ND >! G‬‬
‫& ‪ '.‬ا „‪¥ ?A‬؟ ' ‪ I‬ت ا ‪/8‬ت ‪ 7‬در ! {‪ '.M#‬أي ‪ n‬ت ‪ >. /%‬ا‪¥ ?A„ >D3‬؟‬
‫' ; ‪ ` Á‬ن و‪ '%‬ا‪/G xj‬ب ‪ © N‬ة ا ‪>1N#‬؟ أم "& ج إ‪ $0 b‬زو‪ '%‬آ‪ B‬؟‪.‬‬

‫‪138‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫ ت ا ر‬%A‫ و‬D‫ا‬Y# : ! ‫ ا‬%1 ‫ا‬


!‫و‬J[ ‫ ا ر‬D‫ا‬Y# :3‫أو‬
‫ أن‬v. ،JK‫و‬AL1 9 ‫' *) ا ر‬Ž ‫ ا ر‬+" D ‫ ع‬G= > .G/ ‫ ا‬،‫ة‬A B= ‫ات‬/ U ‫*) ا‬
3 .1Y?AL?9 ‫_ل‬B ] ‫ن‬ ‫ ا ر‬m a ‫' أو‬r ‫ م @ن‬D ‫ت‬ ‫ ] ا‬5000 ] A†I‫أ‬
‫ ; ر‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬A 3/ ! ‫ رة‬D ‫ @ن ا‬,Ù Dow Chemical >I © ،‫ ل‬Ž ‫' ا‬.®G
! +\ D ‫ ? م ا ر ا‬Learn@dow.now ‫ ام‬o G—; > ‫ دو‬70 )* ' ! 40،000
] " JK‫و‬AL1 9 ‫ دورة *) ا ر‬4،500 A 3/ ; Cisco Systems >I © ‫م‬/D ،'Ž c‫ و‬، / ‫ا‬
Y?AL?9 >1N© ! ‫ ا ر‬+" D ; 2001 ‫ و ز *) ! م‬g # >I © Y 7 I .2 ,Ù ‫ن‬ ‫وا‬
. 3‫ > ; ان‬G )* ‫ ت‬M ¨‫ر‬H; ' ! 3000 ‫ـ ـ ـ‬
:JK‫و‬AL1 9 ‫ " ) |ا" ا ر‬.3‫و‬
>.® ‫? ر ورة ا ر‬Z ] ƒ ; ، ,y ‫ن إ‬/0 &" ! ‫ " ة‬0 ‫ رات‬$ ‫ن‬ ‫ ب ا‬UVI‫ إ‬-1
4
. >. ‫ و > ا‬S ‫ا‬
‫ *) |و‬+ U‰ I ،‫ د‬8 79 )* > ‫ > ا‬G ] ‫ |ز‬Œ‫ و‬،> ‫ ر‬S ‫•) ; _ > ا‬/ ‫ "| ] ا‬-2
‫ق‬/U ‫ دة ا‬.7 )* > ‫ ا‬X7/ ! Iª ‫ و‬،+$n\ (/ >c/ O ‫ رات وا رف ا‬$ ; ‫ن‬ ‫ا‬
5
. ]\ c| ‫ ا‬,^ 7_ a d " .3 >% B‫و‬
:‫ارد‬$ ‫ ` ام ا‬A‫ن ا‬GO -3
.> 79‫ و‬nU ‫! ء ا‬A 3/ -1-3
.>n ` ‫ ا‬v. ] > 3 ‫ة‬A M8 ‫> ا‬.® ‫ ا ورات ا ر‬-2-3
.v" & Y7/ ‫' ا‬. D -3-3
.>. xj‫ ا‬.0/ / 1 ‫ دة ] ا‬n G9 ‫ ن‬U& -4-3
.+qÏj‫ د" ت ا‬8 7‫ دة ] إ‬n G9 >.? ` ‫ إ‬-5-3
.(Just in time) G ‫ ا‬Y7/ ‫ *) ا‬-6-3
:X %OV ‫& ) ا‬6 -4
.' ‫> ا‬. ‫ و‬Œ U ‫ ا‬h.n ‫ ; ء ا‬-1-4
.>. ‫ ‡! ا ر وا‬IAL ‫ ز دة ا‬-2-4
.‫ ت‬/ ‫ ق ا‬U{‫ إ‬-3-4

1
SP Robbins et al, Organisational behaviour: Global & southern African perspectives, 2nd edition, Pearson
edition, South Africa, 2009, P 459.
2
Chuck Williams, Management, 5th edition, South-Western Cengage Learning, USA, 2009, P 412.
3
Heinz Weihrich et al, Op-Cit, P 335.
4
Tony Bray, The training design manual : The complete practical guide to creating effective & successful
training programmes, 2nd edition, Kogan Page, United Kingdom, 2009, P 187.
.316 ‫ ص‬،‫ ﻩ‬I‫ ذ‬dNG 0 ،‫ ون‬B‫ ر! ) وآ‬U ‫ ا‬N! 5

139
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

:) N( ‫ ا‬U6 ( ‫ ا‬-5
. .0/ / 1 ‫}' ] ا‬3‫ل ! أداء أ‬/8xj‫ ا‬-1-5
' ! ‫ رة‬D ‫] ا‬U&" Y7‫ و‬Én? )* ‫ ا ر‬-' ‫ن *) ` ن ا‬ +! ‫ ا‬+" D -2-5
.‫_ت‬1# ‫ا‬
.‫ ة‬.0 >.!/? ‫ا ذات‬/ ‫ب ا‬h0 ! ! U‰ -3-5
.‫ن‬ ‫> ا‬. JD.D ‫‡ام‬L ‫ ا‬±…/" -4-5
.‫ ة‬.xj‫ ى ا‬+ >n ` ‫ ا‬v. ] ‫ ل‬3 +. UV ‫ ا‬-5-5
.¥ ‫> ا‬. 3 ±…/" -6-5
:X%& ‫ا‬Y Y&; -6
.J{‫ا‬h ‫ ا‬+ ‫ ا‬-1-6
.‫ات‬h ‫ رة ! إدارة ا‬D ‫ ز دة ا‬-2-6
.>. ‫ ; "' ر وا‬£ë?A 3/ d z ]! ‫ دي‬n ‫ را‬. B9| | { -3-6
:€•‫• ا‬hi‫ل ا‬$=$ ‫ ا‬-7
.Y7‫ *) أي ` ن و*) أي و‬:>?‫ ا و‬-1-7
.>.\ ‫] ا‬I = )* ‫ اد‬3Æ ‫ل‬/%/ ‫> ا‬.? ` ‫ إ‬3/" -2-7
.‫] ا _ء‬I ‫ ن *) أ‬.?‫ ا‬. ‫ن ا‬ '}3‫ أ‬+!‫ د‬-3-7
.‫ ت‬G‫}' ا ر‬3‫ أ‬t ‫رف ; *) ذ‬ Œ U ‫' ا‬D? -4-7
1
. ‫ اد‬3= ] A„I‫د أ‬ ‫ ا | ] ا ر‬-5-7
‫ =? ط‬X o X.1 ‫> وا‬3 DŽ ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫> ا‬.? ` ‫ ق إ‬O? .G/ :‫ل ا ي‬$=$ ‫ ا‬-8
. /O > ‫ رات ا _ز‬$ ‫> أو ا‬.3 ‫ا‬
،t ‫ ذ‬b‫> إ‬3 2Á c‫ و‬.>.G G= >. D ‫ ءات ا‬n1 ‫ ا‬b‫ل إ‬/%/ ‫ن ا‬/`" :Ž•P ‫ل ا‬$=$ ‫ ا‬-9
.2˜ ‫ى‬/ U b‫ل إ‬/%/ ‫ ن ا‬U& ‫د‬/$qj‫ ارا‬G‫إ‬
:p R ‫ ا‬c ` -10
)* ‫رات‬/3/ ‫ ‹) ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ة ر‬N ‫ \ ة ا‬n ‫—ن ا‬3 ،>. ‫ =و‬X ‫ ر‬8 ‫!] ا‬ ‫ ف ا‬8c‫و‬
mnpj >S.V? ‫رات‬ƒ‫ف ] ا و‬ƒ@ ân&; ‫ ت‬.Uˆqj‫دة ا‬ ‫ى‬A„1 ‫ ت ا‬r # ‫ ا‬Y 7 ‫؛‬X. ` ‫ا‬
‫ أو‬A 8D ‫> *) ا ى ا‬n ` ‫رات ا‬/3‫ و‬d.D& ]1 ‫ و‬.JK‫و‬AL1 9 ‫ ام ا ر‬o G—; nU ‫ ا‬X. `
ً
b‫ إ‬30 ] mno ‫ أن‬.O U{ ‫ت‬ ‫—ن ا‬3 t hc‫ و‬.3> o U ‫ ا‬.0/ / 1 ‫ع ا‬/ N ' /O ‫ا‬

1
David Brichall, Damian Woolfall, Corporate e-learning : delivering business benefits, 1st edition, Grist,
London, 2003, P 07.
2
Stephan Atsou et al, Op-Cit, P 22.
3
Elisabeth Rossen, Basics of e-learning, Info line, Issue 0109, American Society for training &
development, USA, 2001, P 04.

140
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

+. { '\ G‫ > ] و‬.G/r >n ` '7‫ن أ‬/`" JK‫و‬AL1 9 ‫ وا ر‬.1 ‫ ا ر‬X. ` ] >\ ‫ *) ا‬70
! ‫د‬/ G 45 ‫ا\ ا‬/n ‫® ا‬Ua t ‫ وذ‬،‫ل‬/8n ‫' ا‬B‫ ي دا‬. D ‫ ر?> ; ر ا‬D ‫ا ر‬
>.® ‫ ا ورات ا ر‬+. ‫ر و‬/} ! dn 45 ‫ ا دة ا‬X. ` ‫ ا‬A 3/ ®U¨‫> و‬.0 ?9
ً
‫> *) > ر أ! اد‬n ` ‫ ا‬v. ] ƒ 3 ‫ن‬/`" JK‫و‬AL1 9 ‫ وا ر‬.(>.0‫ ر‬pj‫> أو ا‬. B‫)ا ا‬
‫' و‬8n ‫ ر‬b‫ن إ‬/0 &" ] >% B ‫ة‬A M8 ‫! اد ا‬Æ >NUˆ ; ‫ أ‬،‫ن‬ ‫ة ] ا‬A NI
+ " ‫}' أن‬n.3 ij‫إ‬...‫> و ر ! " رب‬. 0 >"hM{‫> و‬c/0‫ أ‬JD ‫~ > و‬G‫ ح أ‬z ! ‫ي‬/O ‫و‬
JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬X. ` ‫ ق ; ن‬n ‫ ن ا‬N" (8-II) ‫ ول‬qj‫ وا‬.2>" . D ‫ل ا ر ا‬/83 ‫_ل‬B ]
.‫ ي‬. D ‫وا ر ا‬
!‫و‬J[ ‫ ي وا ر‬%P ‫ ا ر ا‬p ‫ن ـ‬Gx ‫ ا ق‬:(8-II) ‫ ول‬hi‫ا‬
‫ ة‬z ‫ ا ر ا‬p ‫ــ‬
!‫و‬J[ ‫ا ر‬ ‫ ي‬%P ‫ا ر ا‬
. /O ‫ا‬ - .‫ ن‬c‫ر ا ر‬/0‫روا وأ‬ -
.‫اد‬/ ‫ ا‬Â.BAL ‫أو ا‬/‫© اء و‬ - .‫ ن‬.0‫ ر‬pj‫رد"] ا‬/ ‫! ت‬/3 ‫ا‬ -
.+. UV ‫|ة‬$0= - .‫_ت‬.$UV ‫ ا‬X. ` -
. /O ‫ا‬ -
.‫اد‬/ ‫ ا‬Œ‫ز‬/ ‫إ? ج و‬ -
. nU ‫ ا‬X. ` -
.+! ‫دارة وا‬9 X. ` -
Don Morrison, E-learning strategies : How to get implementation & delivery right first :‫ ر‬8 ‫ا‬
time, John Wiley & Sons, New Jersey, 2003, P 66.
‫ ا ر‬X. ` X 2 'Ž ‫ ي‬. D ‫ © ة ر ا‬N ‫ ا‬X. ` ‫( أن ا‬8-II) ‫ ول‬qj‫ ن ] ا‬NV"
b‫> إ‬3 2‫' إ‬D ‫ > وا‬79‫ و‬nU ‫ال ! ا‬/ = ‫ ف‬% S ! ' ‰ A B= ‫ا‬h$3 ‫؛‬JK‫و‬AL1 9
ً ً
)* >.U3 ‫ ‡ة‬,yO Œ‫ت و‬ ‫ ! ا‬Z/ ‫ أ‬t h; ‫ ا‬3/ X. ` ‫ ] ا‬A E‫ ! ت ا ر و‬7
.X. ` ‫ ا‬m.no
!‫و‬J[ ‫ ت ا ر‬%A : /
: ,’ gD.NO >N 8 ‫ ت ا‬.N U ‫ ا‬m a ‫ أن ك‬ƒ‫ إ‬JK‫و‬AL1 9 ‫ |ا" ا ر‬+E‫ر‬
ً ً ً
‫ ادا‬G‫ ص ا‬B '`#a ‫ ن‬c‫ ن وا ر‬c‫ ر ا ر‬nŽ1 ‫ ا‬$0 JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬O " -1
. ‫ع ] ا ر‬/ ‫ا ا‬h$
.‫ ن ا رب‬c‫ و‬+,’.c‫ ن و‬c‫ •) ; ن ا ر‬qj‫ !' ا‬n ‫> ا‬c/ % -2
1
Scott Snell, George Bohlander, Op-Cit, P 311.
ISO ‫ ="|و‬A " ‫ي‬h.n ‫' ا‬. ‫ ا‬:‫ ت‬/ ‫ ا‬.0/ / 1 )* ‫ ة‬.© ‫> ا‬. ‫دارة ا و‬9 ،‫ ء © ن‬,• > 0 ،‡·.1 ‫ وا‬X.VG ،‫ ر‬r ‫ن‬ƒ‫ آ‬2
.207 ‫ ص‬،2008 ، 8 ،‫ ة‬D ‫ ا‬،>.c ‫' ا‬. ‫!> ا‬/ S ، b‫ > =و‬NO ‫ ا‬،27001/ISO 17799

141
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

g.3 ‫ & ث‬JD.D 4P ‫ ر‬X7/ )* + 0‫ا‬/ ‫ ن م‬c‫> ى ا ر‬.\‫ا‬/O?9 ‫ ر‬s‫> آ‬. -3


‫ أو‬g‡· )* ‫ دﻩ‬n ; ‫ ا رب‬0/" v. ‫دة‬ ]I ‫_ل أ‬B ] ‫ن‬/` '; >. n ‫> ا‬$0‫ا‬/ ‫ا‬
.g ! '&
.‫اس‬/xj‫) ا‬ï ; ‫[ دون‬D3 8N ‫ وا‬U ‫ ا‬45G ! '; ‫اس‬/xj‫' ا‬r !‡ IAL ‫ ! م ا‬-4
.‫اق‬ALB9 ] ‫ى‬/ & ; >% pj‫ ت ا‬/ > U ‫> وا‬.%/8pj‫ف ! ا‬/pj‫ ا‬-5
)* vN ‫ و! م ا‬±…‫`' وا‬#a +. ‫ ا‬,y3 + " 45 ‫ ا‬. G=‫ ق و‬O ‫ح =? > وا‬/2‫ ! م و‬-6
.JK‫و‬AL1 9 ‫”~> ا ر‬N >. .qÌV ‫|ا‬3‫ا‬/xj‫> ا‬.}7
.+ /D ‫ ا‬. G‫ أ‬d.NO >c/ % -7
.1>. ! >U3 ‫ن ا‬/r t ‫ ذ‬،‫دة‬/qj‫ى ! ل ] ا‬/ U ! ‫ ت‬/ & #K b‫> إ‬0 xj‫ ا‬-8
.‫رب‬ d D ‫® ا‬U‰ 7 -9
.JK‫و‬AL1 9 ‫ اد ر‬G‫ ن ! ا‬c‫ ا ر‬. 0 ‫ن‬/`" ƒ 7 -10
.‫ب‬/G xj‫|ة ا‬$0Ð ‫ ع‬OD?‫ > ودون ا‬/$Ua ‫ن‬/ 8" ‫ ن‬c‫' ا ر‬r É” -11
.2 )* DŽ ‫ا‬A .M ‫ وا‬،‫ دة‬.D ‫' ا‬Ž ‫ ت ا ر‬/ & '` +\_ A E -12

!‫و‬J[ ‫ ت ا ر‬L$&# : ‫ ا‬%1 ‫ا‬


: $ ‫ أ‬Ih? ‫ ت‬7/ ‫ ! ة‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬g0‫ا‬/"
.3‫ت‬ƒ 8 Å >. & ‫> ا‬.ˆN ‫ ا‬X 2 -1
.‫ " ة‬0 ‫ ق‬O; ‫ اد ; ر‬3= ‫ ع‬7‫> إ‬c/ % -2
.)Q/ / 1 ‫ ا‬+! ‫ "> ا‬nI ‫ ! م‬-3
.)• 09 + ‫ > *) ا‬U ' ‫دد ا‬ -4
‫ر‬ > ‫> ا _ز‬3 ‫ن ا‬/` " ƒ ‫ ن‬c‫ ا ر‬m a :‫ دة ر ا رب‬-‫ إ‬+w‫ ') إ‬Bi‫ ا‬-5
ً
.Z/ ‫ أ‬X `" ‫ي‬h ‫ ا ر وا‬b‫> إ‬0 xj‫ •) ا‬U{ ،>.?‫و‬AL1 9 '\ G/ ;
‫اد‬/ ‫ ] ا‬v" & '$G‫ أ‬JK‫و‬AL1 9 ‫اد ا ر‬/ ‫ ] أن‬+E ‫ ! ا‬: D ‫) وا‬ ‫ ا‬-6
‫اد‬/ ân )* (‫ ن‬c‫ ا ر‬Y7‫> وو‬n ` ‫' ا‬Ž ) >. ! ‫ ت‬c/ % ‫ أن ك‬ƒ‫ إ‬، " . D ‫رة‬/#ˆ ‫ا‬
‫اد‬/ ‫ى‬/ & ! ‫ ظ‬nxj‫> ا‬c/ 8 ‫ن ] ا‬/`" ‫] أن‬1 " ‫>؛‬. xj‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬
! ‫ى‬/ & ‫ر ] ا‬/O ‫ و‬، 7/ ‫اد ا‬/ ]! > ‫ ء‬U ‫ وا‬،>.1 ‫د ا‬/0‫ م و‬JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬
.g?/s &" ]"h ‫ ا‬t~ ‫ن أو‬/?/`" ƒ 7 Y?AL?9 >1N©

> G‫ ر‬،>N O ‫ة وا‬h G= ‫ " ا‬I ‫|ة‬Ma >.ˆ.OU n ‫ت ا‬ qj‫ *) ا‬JK‫و‬AL1 9 +. ‫ ا‬X.(/ ‫ ت‬c/ % ،‫اودة‬/ ‫ ن ا‬3 ‫ ن‬U ‫ رق‬z 1
.28 ،27 ‫ ص ص‬،2012 ،‫|ة‬E ، ‫ > =ز‬0 ،A U0
2
Pieter Grobler et al, Human resource management in south africa, 3rd edition, Thomson learning, London,
2006, P 519.
3
Crispina Rafol Corpuz, Op-Cit, p 104

142
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

#ˆ ‫ وا‬NO ‫ق ا‬/D ‫ ل أ! ل‬D ?‫> إ‬N7‫> ا‬n ` ‫> و‬N % ,‚‫ إ‬:) ‫ ) ا‬% ‫) ا‬D d -7
.JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬8 ] $ . & ‫و‬
8 ‫ ' ] ا‬S" ،'B ‫ وا‬JK UK9 ' n ‫ ردود ا‬m a ‫ ب‬.E :‫ رب‬x ‫ ظ‬d -8
.1‫ ن‬c‫ ا ر‬m a ‫ > ى‬/.xj‫> وا‬I‫ ر‬# ‫ ظ ! ا‬nxj‫ا‬
‫ ء‬D ] + ‫ ] ا‬ƒ ; ،>!/ S ] ‫|ء‬SI + ‫}' ا‬n" ‫` ن‬U ‫ ] ا‬٪70 b‫' إ‬8" -9
.+$Un?‫أ‬
>1N© ! ‫ دورة‬b‫ إ‬$ /& ‫أ‬/G= ] ‫ن‬/`.G +. 8 ‫”~> ا‬G >.® ‫ل ا ر‬/8n ‫ دورة ا‬-10
.Y?AL?9
‫ ن‬r ‫ إذا‬:‫ة‬A NI > ! ‫ ! ة‬7 g" Dave Arch ‫؛‬Y?AL?9 ! ‫] أن " رب‬1 " ‫ء‬4´× 'r É” -11
/ ‫ وح‬O ‫ال ا‬ªU ‫ ا‬:‫ ل‬Ž .Y?AL?9 ! g { t 1 " ،Y?AL?9 ! ‫ء‬4´õ ‫ ر ا‬N B‫ ا‬t 1 "
‫ن‬/`" ‫ت‬ƒ xj‫ ا‬+ )*‫؟ و‬Y?AL?9 ! > NU ‫ ! ا‬Âpà ‫ رة‬7 ‫ ر‬N B‫] ا‬1 " '
É” ]1 ‫ و‬،> NU ¹ 7/ ‫ !] ا‬Y?AL?9 ! Âpà ‫ ر أي‬N B‫] ا‬1 " ‫ إذ‬،"ƒ" ‫اب‬/qj‫ا‬
]1 ،> NU ‫ !] ا‬Âpà + { ]1 " g?‫ ] أ‬+E ‫ ! ا‬،t h ‫ و‬.> NU ‫ رة ! ا‬D ‫ا‬
±™8" ƒ JK‫و‬AL1 9 ‫—ن ا ر‬3 g. !‫ و‬.2Y?AL?9 ! > NU Âpà ‫] ر‬1 " ƒ
)* ‫ ) `' ] ا رب وا رب‬n ‫ر ا‬/}xj‫ & ج ا‬45 ‫> ا‬.D.NO ‫ رات ا‬$ ‫*) ا ر ! ا‬
.>" . D ‫;”~> ا ر ا‬
®Ua >"‫ ا‬N ‫ *) ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ دورات ا ر‬/O ‫ و‬+. 8 _ /z 7‫ ق و‬M U‰ 7 :‫ ة‬hi‫ ا‬-12
‫ دة‬n G9 '0‫ة وا ل ] أ‬A„pj‫ وا‬Y7/ ‫ دا\ ا‬O 45 ‫ " ة ا‬qj‫ ت ا‬.0/ / 1 ‫ر ا‬/$(
. ,^‫ را‬7 ] > ` ‫ا‬
b‫> إ‬3 2Á ; ،‫|ة‬$0= ] A E‫ب و‬/G xj‫|ة ا‬$0‫ أدوات وأ‬A 3/ X. ` ‫ ع‬n ‫ إر‬:p R ‫ ا‬-13
X. ` O 45 ‫ د"> ا‬3 ‫ت‬ ‫اء و‬A„B O ‫ب‬/G xj‫ أ? > ا‬+!‫ ?> ود‬.% ،t ‫ذ‬
.3> n
ً
)* gD.NO ‫ل دون‬/& 45 ‫ ا‬d\‫ا‬/ ‫ \ > ا‬7 > n ‫ ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬X. ` ‫ ر‬8 ‫ا‬A ŽI
sH >.®UK > HU JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬Œ‫ ر‬# h.n X. ` > HU ‫ إن‬.‫ت =! ل‬ ] A ŽI
4
: ) " $ ‫ا ' ] أ‬/! ‫ ة‬a

1
Efraim Turban et al, Electronic commerce : A managerial & social networks perspective, 8th edition,
Springer, USA, 2015, P 221.
2
Robert W. Pike, Creative Training Techniques Handbook: Tips, Tactics, & How-To’s for Delivering
Effective Training, 3rd Edition, HRD Press, US, 2003, P 259.
3
Sogol Talebian et al, Information & communication technology (ICT) in higher education: Advantages,
disadvantages, conveniences & limitations of applying e-learning to agricultural students in Iran, Social &
Behavioral Sciences, Vol 152, 2014, P P 300 – 305.
-149 ‫ ص ص‬،2013 ، 8 ،‫ ة‬D ‫ ا‬، Œ‫ز‬/ ‫ وا‬#ˆ ‫ ب‬xœ ‫ دار ا‬، b‫ > =و‬NO ‫ ا‬،> #® ‫ارد ا‬/ ‫ا‬ ‫ ت ر‬.G G‫ أ‬،‫ق‬A & ! >I‫و‬A„ 4
.151

143
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ )• # -14‬ا ‪ Ÿ W‬ت ا ( ‪f‬ة ‪ W %‬وع •‪ &A €‬ر‪ :‬و ‪h‬ا = {‪/ U‬ي ‪ g.3‬ا ‪ r #‬ت ا ‪hn‬ة‬
‫‪+‬‬ ‫‪ >.ˆN‬ا & ‪ ،>.‬أو ا ‪ r #‬ت ا ‪ .S A„ >S‬ت‪ ،‬و ‪—3 XGÆ‬ن ‪h‬ا ا ‪ ® t U‬ﻩ‬
‫ا ‪ r #‬ت ا ‪ >.c‬إذا ‪ ، $ r ]1" +‬و ‪ 0‬ذ ‪ t‬إ‪ .E b‬ب ا ‪ >G .U‬ا ‪ >.D /UV‬ا‪ .qj‬ة ا ‪45‬‬
‫•‪ ,‬ا ‪ r #‬ت =‪.>.® 0‬‬
‫‪ - -15‬م ‪ D P‬ا ‪ Ÿ W‬ت ا ‪ ' d~ ) (P‬ت ا (‪ r # 3 :) N‬ت ا ‪A„B >. D‬ا^‪ S )* ,‬ل‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫> ”‪,Ù É‬‬ ‫=! ل ‪ 0 > .Û2‬ا‪ " D .O U{ ƒ 4«3 ،‬إ ‪ 0 .‬ت ا >‪ ،‬وأ"} ‪3‬‬
‫ا‪A„pj‬ة ا ` ‪ )* >.3‬ا ‪ S‬ل ا ‪ & J` 4•D‬د إ ‪ ، $Un ; ,^ 0 .‬و‪ Hq™ )b c‬ا ‪ r #‬ت إ‪b‬‬
‫' ا ‪K8‬‬ ‫ا ' ‪ h.n ! $‬ا ‪ #‬ر‪ # .Gƒ - Œ‬ر‪ Œ‬ا ‪ >.ˆN‬ا & ‪I ->.‬‬
‫وا ‪/ N‬ك وا ‪/‬زارات‪ ' r 'DŽ 3 ،‬ا > ; ` ‪‡ $S '; D > ; X.‬ات ‪ & ƒ 7‬ج‬
‫ت إ ‪. ,y‬‬ ‫ا‬
‫‪ - -16‬م و'‪$‬د ا‪JKˆi‬ة ا ‪m‬ز‪ )#‬ى ا (‪ N‬ت •‪ €‬ا ‪ H‬ل ا ‪ .O U{ ƒ 4«3 :Ž•P‬ا ‪]! v&N‬‬
‫ً‬
‫! ? > =‪ '}3= / E‬و=‪/0‬د دون‬ ‫‪ UK= /‬و‪{ N E‬‬ ‫ا ‪ N‬ا\' أو & "‬
‫! =‪ G‬را & ‪! [D3 >.‬‬ ‫درا‪ >G‬و & ‪ D '.‬ار ‪h‬ﻩ =‪ >. }3‬وا‪/qj‬دة‪ I ،‬أ‚‪{ ,‬‬
‫إ‪/G= )* ,- .7 b‬اق ا ‪.>.‬‬ ‫‪ D‬ر?> ا ‪ S‬ت دون ا‬
‫‪ -17‬إ‪ -‬د ا (‪ N‬ت ‪ (x +,-‬ء ‪ : O (x ) N‬وا ‪/8D‬د ;‪ t h‬أن ™‪ Hq‬ا > إ‪ n 9 b‬ق‬
‫© ‪ ¥ ? ; +. 8 >. D >I‬أو ‪ © ”; ،' ` ; gn. ` $ & 4• ‰ ،d.NO‬اء‬
‫ً‬
‫ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا‪| qj‬ة ‪/`" N E‬ن أ‪ .>n ` '7‬و ‪ ]1‬أن " ‪h )* 'B‬ا ا •‪ š‬أ"} ‪ .7‬م ‪m a‬‬
‫ت ; ‪ r X.(/‬در ‪/D" 4•D‬م ;—? ج ‪h‬ﻩ ا „‪A‬ا ‪ ،¥‬و‪S G [.Ua 4PG & d.7 c‬‬ ‫ا‬
‫?‪ dn $Un‬أ‪ 2‬ف ‪ © )* gDn VG Y? r‬اء ا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا‪| qj‬ة‪ ]! t. ? ،‬ا ‪ N‬ت‬
‫‪9‬دار > ا ‪ . { NV 45‬ن أي ! ' *) ا >‪.‬‬
‫‪ - -18‬م و'‪$‬د د‪ # X-‬دي ‪ L }#‬ا ‪ Ÿ W‬ت ا ‪ )* S? ”N3 :) (P‬ا ول =‪ >N” 0‬د!‪ƒ +‬‬
‫ت " ‪ /8B ˜ )* 'Ž‬ت‪ '8 7 ،‬إ‪ U{ b‬ن *) ا \> *) ‪ > .7‬ا ‪– ¥‬‬ ‫& ود‬
‫‪ )‹ I‬ا‪ xj‬ل © ‪ 1" >I‬و‪ S? -Y3/G‬ا ‪ r #‬ت ا ‪ D ƒ >.c‬م أي د!‪ Ih" +‬و‪,‚HI‬‬
‫*) ‪ .E‬ب م !] دور ا ‪/‬ط •‪. ,‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ -19‬ا { ) •‪ €‬ا دة و‪ #‬و ) ‪ H#‬رات ا (‪ N‬ت ا ‪JK‬ى أو ‪ : ¢«O6 (#‬وإن ‪ r‬ن ×´‪4‬ءا & ‪/‬دا‪،‬‬
‫ً‬
‫> ?‪ ] ”8‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬إ‪ ƒ‬إذا و‪ 3‬ت ‪>3 r‬‬ ‫و ‪ z © É” g 1‬أن ‪/`" ƒ‬ن‬
‫‪ ? ` 9‬ت وا ‪ ? ` 9 ] t 45‬ت ا د"> " ‪ ] ,’1‬ا ‪h )* G/‬ا ا ‪ S‬ل‪.‬‬
‫‪ >D z ! ) I '`#a‬و‪h.n >OB‬‬ ‫إن ` ‪ X.‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ،>.®UK A„ { JK‬و{‬
‫ا ‪ #‬وع‪ ،‬وإ‪ . B‬ر ا ‪ r #‬ت ا ‪ .G ƒ >NG‬ا ‪ +! 45‬ا > ‪ ، .0 '`#a‬وإ‪ . B‬ر ا ‪+‬‬
‫وا „‪A‬ا ‪ ¥‬ا ‪ >}no >.‬ا ` ‪ X.‬أ‪ ] É” '}3‬ا ‪ >.‬ا د"> ‪ ] '; [D3‬ا ‪ >.‬ا ‪>. n‬‬
‫ً‬
‫أ"} ‪.‬‬

‫‪144‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫ك ‪$-‬ا‪/& ) N( ”8‬ل دون ?‪ S‬ح ا ر‬ ‫و ى ‪ Saul Carliner‬و‬


‫‪ Patti‬أن‬ ‫‪Shank‬‬
‫‪AL1 9‬و‪:1)* 'Ž JK‬‬
‫‪ G9 ÂD? -1‬اد ا ‪.)* DŽ‬‬
‫‪ -2‬ا ‪ d /U{ )* '#n‬ا „‪.¥ ?A‬‬
‫‪ = >E .% X 2 -3‬اف‪.‬‬
‫‪ ! -4‬م و‪/0‬د د!‪9 +‬دارة‪.‬‬
‫‪ -5‬ا ‪ )* '#n‬و‪ 2‬ا ‪ 7/‬ت‪.‬‬
‫و‪ 7‬أوردت ا‪ % ) # ) & hi‬ر وا ( ) ‪ 7/ ; > \ 7‬ت ا ‪/& 45‬ل دون ?‪ S‬ح‬
‫& و‪ƒ‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬و‹)‪:2‬‬
‫‪ -1‬إ‪ . B‬را ‪ 0 . 9 " & 'N7 .0/ / 1‬ت ا ر ®‪.>.‬‬
‫‪ ! -2‬م & " ‪ 0 . 9‬ت ا ر ®‪.>7 ; >.‬‬
‫‪ ! -3‬م ا را"> ا ` ‪9 ? 0 ] >.3‬دارة ا ‪. .‬‬
‫‪. a ]! +‬‬ ‫‪ ! -4‬م `‪ 3 ] /‬ق ! '‬
‫ً‬
‫‪ ! -5‬م إ! ‪ N‬را ر‪ c‬ن ‪|0‬ءا ] ‪h‬ا ا ‪.d n‬‬
‫‪ ! -6‬م إدراج ‪9 ] 'Ž‬دارة ا ‪ >.‬ا ‪.d n‬‬
‫رب‪.‬‬ ‫‪ ! -7‬م !‪ 13 +.‬ة ا ‪ +‬ا ‪h‬ا{‪ J‬وا ور =‪4´Õ G‬‬
‫ً‬
‫‪ ! -8‬م ا ‪AL‬و ‪h$ ¥‬ﻩ ا ‪ > /‬دا‪. . B‬‬
‫‪ >. 3 '. & X 2 -9‬ا ` ‪.X.‬‬
‫‪ -10‬إ‪ . B‬ر ‪ >NG A E .0/ / 1‬أو ‪ D‬ة‪.‬‬
‫‪ ! -11‬م و‪/0‬د د!‪9 ] +‬دارة ا ‪. .‬‬
‫‪ ! -12‬م ‪ nI‬ءة =‪9 >O#K‬دار > ا ‪ ! U‬ة‪.‬‬
‫‪ -13‬ا ‪ D‬ر?> ا ا\ > ; ر ا ‪ . D‬ي‪.‬‬
‫‪ -14‬إ‪ . B‬ر; ا ‪ N >NG A E ¥‬ء *) ا ر ‪AL1 9‬و‪.JK‬‬
‫‪ ! -15‬م و‪/0‬د ‪ r '! n‬ف ; ن ا ر‪ c‬ن وا ر‪ c‬ن‪.‬‬
‫ر‪ c‬ن‪.‬‬ ‫‪ ! -16‬م و‪/0‬د ‪> a‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Saul Carliner, Patti Shank, The e-Learning Handbook: Past Promises, Present Challenges, Pfeiffer, San‬‬
‫‪Francisco, 2008, P 37.‬‬
‫‪ 46.‬و‪9‬داري‪ ،‬ا ‪ > NO‬ا ‪ ،>.? Ž‬دارا ‪A U‬ة ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪ ! ، Œ‬ن‪= ،‬ردن‪ ،2013 ،‬ص ‪.470‬‬ ‫‪_; 2‬ل ‪ X B‬ا ‪ `U‬ر?‪ ،g‬ا ‪ /O‬ا‬

‫‪145‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫ ح ا ر‬H #‫ا‬$- :Uƒ‫ ا ا‬%1 ‫ا‬


:J{@ )* 'Ž ' ‫ا‬/ ‫!> ] ا‬/ S 3 ‫) ` ' و‬æNˆ" JK‫و‬AL1 9 ‫ ح ا ر‬S? ‫} ن‬
‫ ا ر‬h.n ‫ و‬/O > ‫ ت ا _ز‬0 . 9 ' / ‫ و‬. ‫دارة ا‬9 'N7 ] )* ` ‫ ا‬+! ‫ا‬ -1
.JK‫و‬AL1 9
‫|ي‬I ƒ ‫ ة أن ا ر‬13 ‫ل‬/ND " ‫ "إ! دة ر‬b‫> إ‬0 &; > #® ‫ارد ا‬/ ‫اء ا‬A„B‫راء و‬ -2
.1‫ دي‬3‫و‬
‫ ة‬U ‫” ت ا‬U& ‫ ?> وا‬.8 ‫ن ا‬Ð ‫ وري‬2 JK‫و‬AL1 9 ‫' ر‬0= ' /O ‫ ' ا‬/ ‫ ن ا‬H -3
'0= A 87 Œ G '&I ( $ / ‫ )و‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬Œ‫ ر‬# b‫ا " إ‬A Ž13 .> ‫ ور‬2
ً
.‫ ' ا ى‬/z )¸. ‫ا‬ALG‫ را‬ŽVG‫ ] إ‬ƒ ;
! > ‫' ا‬B‫> دا‬. D ‫ ! ة ا‬U ‫ ا‬Jn(/ ‫ ت أو‬/ ‫ ا‬.0/ / 1 Jn(/ ‫ ] أن‬dD& ‫ا‬ -4
>S.V?‫ و‬،‫ ن‬c‫ر‬ g7_z‫' إ‬N7 (Platform) >.2‫أو =ر‬/‫ و‬JK‫و‬AL1 9 ‫درا"> ; ورة ا ر‬
.+\_ 4•D ‫ ا‬+! ‫ن ا‬/`" ‫) أن‬æNˆ" t h
> ; >% pj‫ ت ا‬G .U ‫ أو ا‬#ˆ ‫ وا‬NO ‫ق ا‬/D ‫ ك‬,-?‫ ا‬S Én ; X ‫ا‬ -5
.2JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬h.n !
.[#K ‫ ن ; ور‬c‫ م ا ر‬.7 O " g?‫ أ‬v. JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬+. 8 Y7/ ‫ ا‬hB‫أ‬ -6
]" U ‫ | ] و‬0 ‫ن‬/c‫ن ا ر‬/`" ! [D3 JK‫و‬AL1 9 ‫ ام ا ر‬o G‫إ‬ -7
.3g ‫ ا‬o GÁ
‫ما ر‬ >.S A„ ‫ل ا‬/ xj‫ ا‬+" D + " ‫ أن‬S" :‫ م‬N( ‫ ~د? ل ا‬hi‫ _ ا‬1` ‫ا‬ -8
ً
> >NUˆ ; ‫ة‬A NI >. ‫ أ‬$ 45 ‫ل ا‬/ xj ; ‫ ء‬N ‫ ا‬d z ]! t ‫ وذ‬، .S ‫ ر‬JK‫و‬AL1 9
‫ ! أن‬.IH ‫ا *) ا‬h ! U”G‫ و‬.‫ظ‬/x™ '`#a >. ‫ ت ا‬Dn ‫ ا‬mnB ,‚H© ] 45 ‫وا‬
>.? ` ‫" ] إ‬ YNö.G I ،‫ا ا م‬h >. ‫ ن ] أ‬D" ! ‫ا‬/&N%‫ أ‬7 ‫ ن‬o U ‫ا‬
.‫ظ‬/x™ '`#a ‫ ت‬Dn ‫ ا‬mnB
‫ ] أن ك‬dD& ‫) ا‬æNˆ" : !‫و‬J[ ‫ م ا ر‬N( }D • ‫} ا‬# )-$ H# W; -9
ً
،JK‫و‬AL1 9 ‫ ح ? م ا ر‬S?‫ > إ‬$ +,’.!‫ أ‬8? ‫ن‬/ }" > ;‫ن‬ ‫! دا ] ا‬
.] B@ ‫ا ا م أ م‬h$ +$G ‫ ر‬$(—; ‫ن‬/ /D.G ]"h ‫وا‬

1
K. Aswathappa, Human resource & personnel management : Text & cases, 4th edition, Mc Graw-Hill, New
delhi, 2005, P 218
2
Ryan Watkins, Doug Leigh, Handbook of improving performance in the workplace, Volume 2: Selecting
& implementing performance interventions, International Society for Performance Improvement, USA,
2010, P 590.
3
Greg L. Stewart, Kenneth G. Brown, Human resource management: Linking strategy to practice, 2nd
edition, John Wiley & Sons, New Jersey, 2011, P 356.

146
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫‪ - O# -10‬ة ‪ 6‬اد ‪ +,-‬ا ‪ U# p‬ا (‪ N‬م ا‪ ? 'Ž " 7 : D hi‬م ا ر ‪AL1 9‬و‪>ND! JK‬‬
‫> ‪ +$ dNG 7‬ا ' أي ©`' ]‬ ‫‪A NI >.3 Ds‬ة‪ ،‬و‪ >% B‬إذا ‪ ]1" +‬ا ‪/‬ن ;‬
‫أ©` ل ا ر ا ‪ ،)Q/ / 1‬و‪/`" 7‬ن ك ‪ m a‬ا ‪ 7 )* t#‬رات ‪h‬ا ا م أو إ‪|,-G‬اء‬
‫;— ` ?‪ )* g .‬ا ‪ N‬ا">‪ ،‬و ‪ ]1 " ]1‬ا ‪ ! M‬ذ ‪ t‬إذا ‪ +‬إ‪ . B‬ر ‪/‬اد ا ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬
‫; ‪ >M ; >7‬و ‪/ +" D‬اد ‪. .0 '`#a > 8‬‬
‫ك ‪ m a‬ا ‪ ND‬ت ا ‪ B= >.3 DŽ‬ى ا ‪/& 7 45‬ل دون ?‪ S‬ح ? م ا ر ‪AL1 9‬و‪،JK‬‬
‫ن ا ‪_B ] + VG 45‬ل ? م ‪9‬دارة ‪AL1 9‬و?‪/ >.‬ارد‬ ‫و{‪ m /n >. ! A #‬ا ‪>O U‬‬
‫ا ®‪ > #‬إ‪ b‬أ?‪ " & ! +$ .qÌ{ + ”G g‬و ‪ [OB +.‬ا ر ا‪ o G—; ،+,• >% pj‬ام‬
‫|ا"‬ ‫ا ‪ /‬ت ا ‪9 + ? +$ $ D 45‬دارة ‪AL1 9‬و?‪/ >.‬ارد ا ®‪ ،> #‬و ‪h‬ا ; ‪ NO‬أ‬
‫ً‬
‫‪h‬ا ا م‪ .‬و‪ ] +E c‬ذ ‪—3 ،t‬ن ‪A ŽI‬ا ] ا " ] " ون ذ ‪+,-? ` " ,^ >; Ž ; t‬‬
‫ن ; & " إ ‪ 0 .‬ت ا ر ا ‪ v. ،>c/ O‬إن ذ ‪ r t‬ن ]‬ ‫و?‪/n‬ذ ‪ .7 >S.V? ،+‬م ا‬
‫أ ‪ +‬إ‪ % 8 B‬ت ا " ] ا ‪ ; Y? r I ،+ A E ]! + ‡ 45‬ا ‪ ¥‬ا ر ‪ D ƒ‬م إ‪m N ƒ‬‬
‫ن ا ‡"]‪.‬‬ ‫ا‬
‫ت ا ‪‡L { 45‬م إد‪ B‬ل ? م ا ر ‪AL1 9‬و‪ >3 JK‬أن ا " ‪A‬‬ ‫‪ ! S" I‬ا‬
‫ا ‪ >" . D‬ا ‪ " D > o U‬ى ?‪ S‬ح ; ا ‪ ¥‬ا ر ] ‪ $ ‰‬دور *) ا '‪ ،‬و ’‪ ! : ,‬د‬
‫=‪ 3‬اد ‪ A E‬ا ‪ n‬ن *) ا ر أو ! د ‪ ! G‬ت ا ر ‪ .‬وإ ‪ +..D + ”G‬ى ?‪ S‬ح ; ? ‪¥‬‬
‫ا ر ;‪ .D‬س ‪ 7‬رة ا ر‪ c‬ن ! إ‪ . 0‬زإ‪ N B‬رات ‪/ U +..D‬ى =داء‪ ،‬أو ‪ +..D‬ا ‪ /O‬ات‬
‫> ; ‪ ] | A 3/‬ا ‪ ? .N‬ت‪.‬‬ ‫ا ‪ )* Ys 45‬ا ' ?‪ .D >S.V‬م ا ‪ B= +‬ى ;‬
‫‪ -11‬إ‪ 1-‬ء ‪ 6‬اد ‪ P XD P )= 6‬ر ‪ 6‬دة‪ ! G D :‬ت إ ` ?‪ >.‬ا ‪ ; [c‬ن ‪/‬اد ا ر‬
‫‪AL1 9‬و‪ JK‬و? ‪ +‬ا „‪AL1 9 "A‬و‪ ˜ )* JK‬ا ر‪ c‬ن ا ‪ D +" D >% n‬ر ‪/‬ل ; ? ‪¥‬‬
‫‪/‬ل و‪/0‬د أي أ‪ OB‬ء ; ‪/‬اد‪،‬‬ ‫ا ر ‪ .‬وذ ‪_ G9 ]1 " v. t‬م ] ا ‪ #‬ر‪ I‬ن ; ر‬
‫*) ‪t‬‬ ‫و ى إ‪ ; +$! G‬را‪ ,-G‬و إذا ‪ .n Y? r‬ة *) ! ‪ +$‬أم ‪ .ƒ‬و ‪ S‬أن " ‪ +‬ا‬
‫ا ‪ D‬ر ;— م © " ‪ g _" '`#a‬ا ‪ #‬ر‪/r‬ن *) ا ر ‪ ،‬و ‪ 'Ž‬ذ ‪/8 )* t‬‬
‫=‪ OB‬ء أو ‪/ > /D‬ا‪ ]z‬ا } ‪ X‬ا ‪ 45‬أ(‪ $‬ا ‪ #‬ر‪/r‬ن ] ‪_B‬ل ‪ t‬ا ‪ D‬ر ‪.‬‬
‫ت ا ‪‡L { 45‬م إد‪ B‬ل ? م ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬أن‬ ‫‪ -12‬ا ‪ €• )L‬إ? ر ا ‪$‬رد‪ ! :}D‬ا‬
‫‪/D‬م ; ‪ . BÁ‬ر ; ن ‪ +. 8‬و ‪h h.n‬ا ا م ; ‪ $Un‬أو ‪ H; >? G9‬ا ‪/‬رد"]‬
‫ا‪ pj‬ر‪ .0‬ن‪—3 ،‬ذا إ‪ B‬رت ا ‪ .D‬م ;‪ ,y ! ، $Un ; t h‬ا ‪" ' ! +7 z 3/ ] IH‬‬
‫ً‬
‫!] ‪A E‬ﻩ ] أ©` ل ا ر‬ ‫; ‪ $‬رات ا ‪ .>c/ O‬إن ‪h +. 8‬ا ا م "‪X o‬‬
‫ً‬
‫=‪ B‬ى‪/`" ƒ D3 ،‬ن ‪ +7 z‬ا ' ا ح ‪ 7‬درا ! إ ‪ D‬ط ; ا ‪ +. 8 ¥‬وإد‪ B‬ل ا ‪+‬‬
‫ا‪ " qj‬ة و ‪/ +" D‬اد { ‪.> 3 +‬‬

‫‪147‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫أ إذا ‪ 7‬رت ا > ‪ H; >? G9‬ا ‪/‬رد"] ا‪ pj‬ر‪ .0‬ن ‪ ,y 3‬أن `‪/‬ن ! در‪] >.3 r >0‬‬
‫ا ‪H; )•/‬ن ? م ا ر ‪AL1 9‬و‪ &" JK‬ج ‪A MI‬ﻩ ] ا ‪ B= +‬ى *) ; ا"‪ ,-‬إ‪ m a b‬ا ‪Y7/‬‬
‫‪ D GÅ‬ار؛ ‪ m a ±÷ " D3‬ا ‪/‬رد"] و‪ ]! +$} a X7/ " 7‬ا ' ا >‪)æNˆ" ،t h .‬‬
‫ت إ‪ . B‬ر ا ‪/‬رد"] ;&‪h‬ر © " وا ‪ ] IH‬ا و?> ا ` ‪ h.n [Opj >.3‬ا م‪ƒ š5 ،‬‬
‫ً‬
‫‪ sH‬ا > ‪A ŽI‬ا ;—?‪ ,-‬ء { ' ا ‪/‬رد ‪.1 $‬‬
‫ت ا ‪ pj > D‬ت ا ر‬ ‫و ‪ US‬ا ‪/‬ردون ا‪ pj‬ر‪/.0‬ن *) ‪ >s_s‬أ?‪/‬اع ] ا‬
‫‪AL1 9‬و‪ JK‬و‹) ‪:2)b r‬‬
‫ت ا |ودة ; & ‪/‬ى و ‪ D‬م ‪ D‬رات درا‪ >.G‬أو و ات { ‪Y?AL?9 [B ! >. .‬‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫ت‪/O 4«3 :‬ر ا ‪ D‬رات ذا ‪ ، $ .® +s .‬أو ‪7‬‬ ‫‪ U‬ا‪ >0 xj‬وا | ] إ‪ ] ,³_ ! b‬ا‬
‫{ ' ! ‪ . S‬ا ‪ D‬رات ] |ود"] آ‪_B ] ] B‬ل ;‪/‬ا;> ‪ Portal‬ر ‪AL1 9‬و‪JK‬‬
‫وإ ‪ .7 n‬ت ‪ ،Â.BAL ; >% B‬أو ‪/O 7‬ر ; ا ‪ & ¥‬دة ر ‪AL1 9‬و‪/` JK‬ن ‪>NG‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫] ! _‪ ] ,³‬ا‬ ‫`' وا‬
‫ت ‪/D‬م ; ‪ /O‬و‪ 8 .c‬ت ‪ Platforms‬ا ر‬ ‫ت ا |ودة ; ‪ : .0/ / 1‬و‹)‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ .0/ / 1 ] A E‬ت ا ر ‪AL1 9‬و‪ .S ; 'Ž JK‬ت ا ر ا ‪‡L‬ا ] و ‪‡ $S‬ات‬
‫ً‬
‫ا ‪ ª‬ات ا ‪ >.?/ |n.‬أو أ? > إدارة ا رب وا ‪ D‬ر ا ر ‪. 4P‬‬
‫ت ‪/D‬م ‪ ' a‬إ‪ #VG‬ري و ‪ D‬م إ‪] ,³_ ! b‬‬ ‫ت ا |ودة ; ‪ pj‬ت‪ :‬و‹)‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫ت ‪ )* ƒ/‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ ! JK‬أ‪ G‬س ) ‪ n‬ح ; ‪ (Turn key .‬و ‪h‬ا ‪ 4• ‰‬أ‚‪,‬‬ ‫ا‬
‫‪/D‬م ; & ‪ 0 . 9 '.‬ت ‪ + 8 3‬و ‪/ hn‬ل ا ر ‪AL1 9‬و‪ .JK‬و‪$ ! ] } " 7‬‬
‫‪ +" D‬ا & ‪/‬ى وا ‪ ! .0/ / 1‬إ! ‪ N‬رأ‚‪|0 ,‬ء ] رز > ا‪/ xj‬ل‪.‬‬
‫ً‬
‫‪/`" š5 -13‬ن ا ر ‪AL1 9‬و‪ /O ] ; ƒ ، xî ? JK‬ﻩ ا ‪ALG9 ‡ IAL‬ا ‪ )¸.‬ا ‪h‬ي ‪ ,Ù‬ف‬
‫ت ا ‪ 45‬ا‪ S ; Y o G‬ح ا ر ‪AL1 9‬و‪d.D& JK‬‬ ‫إ‪ >.N b‬ا ‪ 0 .‬ت ا >‪ .‬وا‬
‫‪ 0 . Z‬ت ‪ALGZ‬ا ‪ . ANZ’s ، Notably ،Qantas ،IBM ،ANZ ' #{ >.S.‬و ] ا ‪ U‬ت‬
‫ت ‪ /‬أن ا ‪ r d.NO‬ن ‪>" a [Oo‬‬ ‫ا ‪ + >IAL#‬ا ر ‪AL1 9‬و‪h$ JK‬ﻩ ا‬
‫و ‪ / I .hn‬ا‪ xj‬ل ‪ N . 0‬درات ا ‪/‬ارد ا ®‪ ] 3 ،> #‬ا ‪ +$‬أن ‪ . 0‬ا ‪/‬ا '‬
‫ا ‪ >.Û.N‬ا ا‪ >. B‬وا‪ pj‬ر‪ >.0‬ا & > ا ‪ d.NO ! sª 45‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ )* JK‬أ? >‬
‫إدارة ا ‪/‬ارد ا ®‪ 'N7 $ ..D + " > #‬ا ‪ .d.NO‬و ‪ ±…/‬ا‪ qj‬ول )‪ (9-II‬أ ‪h$ > Ž‬ﻩ ا ‪/‬ا '‬
‫ا ‪.3>.Û.N‬‬

‫‪/‬ارد ا ®‪ ،> #‬ا ‪= > NO‬و‪ ، b‬دار ا ‪ n‬روق ˆ‪ #‬وا ‪/‬ز‪، Œ‬‬ ‫‪ ; 1‬ا" ن ‪ É .0 ،‡·1c/‬ر‪ $I‬م‪B > 0 ،‬‬
‫ي‪9 ،‬دارة ‪AL1 9‬و?‪>.‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪ D‬ة‪ ،2006 ، 8 ،‬ص ‪.248‬‬
‫‪2‬أ‪ .‬و‪ dNG 0 ،ÉV.; JK/z .‬ذ‪ I‬ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.82 ،81‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪rd‬‬
‫‪Charmine E.J. Hartel, Yuka Fujimoto, Human resource management, 3 edition, Pearson Australia, 2014,‬‬
‫‪P 147‬‬

‫‪148‬‬
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

!‫و‬J[ ‫ ا ر‬f ( +,- /• Žr ‫ ا “ ) ا‬#‫ا‬$‫ ا & ـ‬:(9-II) ‫ ول‬hi‫ا‬


) '‫ˆ ر‬i‫ ا‬#‫ا‬$‫ا & ـ‬ ) %?‫ ا ا‬#‫ا‬$‫ا & ـ‬
>~© ‫ ا‬.0/ / 1 ‫ا‬ >~© ‫ ت ا‬.S. ‫ا‬ALGZ
>.3 DŽ ‫> وا‬.! 0Z ‫ات‬A sH ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ ت ا‬S ‫ وإ‬+.7
>.G .U ‫ات ا‬A sH ‫ا‬ 46. ‫`' ا‬.$ ‫ا‬
> /`xj‫ ول أ! ل ا‬0 >. . ‫> ا‬3 DŽ ‫ا‬
Charmine E.J. Hartel, Yuka Fujimoto, Human resource management, 3rd edition, Pearson, :‫ ر‬8 ‫ا‬
Australia, 2014, P 147.
>~”N ‫ا ' ا‬/! Â.pÌ{ O " JK‫و‬AL1 9 ‫ ر‬±î ‫ ا‬h.n ‫( أن ا‬9-II) ‫ ول‬qj‫ ن ] ا‬NV"
.0/ / 1 ‫ى ا‬/ U ! '% xj‫ر ا‬/O ‫> *) ا‬.0‫ ر‬pj‫ا ' ا‬/ ‫' ا‬Ž ‫>؛ إذ‬. B‫> وا ا‬.0‫ ر‬pj‫ا‬
‫ا? ن‬/D ‫> وا‬.G .U ‫ات ا‬A sH ‫ ا‬،>.3 DŽ ‫> وا‬.! 0Z ‫ات‬A sH ‫ ا‬، Œ U ‫ ا‬A .M ; +UV ‫وا‬
> } ‫> وا‬ >. B‫”~> ا ا‬N ; [N 4«3 >. B‫ا ' ا ا‬/ ‫ أ ا‬.>. /`xj‫ ت ا‬Œ #V ‫وا‬
.>. . ‫> ا‬3 DŽ ‫ > وا‬#® ‫ارد ا‬/ ‫ ا‬+.7‫ ت و‬S ‫ ا‬،46. ‫`' ا‬.$ ‫ ا‬،>.S. ‫ا‬ALG9
George M. U ‫؛ و‬JK‫و‬AL1 9 ‫' ا ر‬#3 ‫ ح أو‬S +G ' ! >3 DŽ ‫ { ا‬-14
+.7‫ و‬+ ‫ ا‬+.7 ‫ ن‬G G‫ ن أ‬a JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬4•N >3 Ds ‫ س‬D Piskurich
)* ‫ ن‬N / I JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬3 Ds >3/n8 '`#V $ z D !‫ و‬.0/ / 1 ‫ا‬
.(10-II) '`# ‫ا‬
‫رة‬/O ‫ ‹) ا‬JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬4•N > ‫ _ء‬A†I= ‫ت‬ ‫ أن ا‬George M. Piskurich ‫" ى‬
.0/ / 1 ‫ ام ا‬o G‫ وا‬U ‫ ا‬+ ‫> ا‬3 Ds ! { ‫رة‬$1 ‫ت ا‬ 3 ،>3 } ‫ > ا‬.D ‫وا‬
>NUˆ ; ‫ أ‬.JK‫و‬AL1 9 ‫> ا ر‬c S ‫ ى‬B= ‫ت‬ ‫ ادا ] ا‬G‫ ا‬A†I‫ أ‬$ S" ‫رة‬/O ‫ا‬
)b/ Y7/ ‫ ا‬Én? )* ]1 ، $ !‫ *) أ‬4´Õ G‫ ' أ‬I .0/ / 1 ‫ا‬A„ { ƒ )6 … ‫ ) ا‬P ‫ت ا‬
)* + ‫ *) ز دة { | | ا‬+G ' I JK‫و‬AL1 9 ‫ ' ] ا ر‬S" + ‫ة‬A NI >. ‫أ‬
.> ‫ا‬
‫ن‬Ð ،JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬.0 xà YU” ) x ‫ ) ا‬Bi‫ت ' ز ا ءة وا‬ ‫*) ن أن‬
ً
b‫ ة إ‬#a ‫ب‬hS 7 ‫ت‬ ‫ﻩ ا‬h ‫—ن‬3 ،‫ ت‬7‫ ر‬n ‫ و ] ا‬.g?/ n" )* ‫ & ' ` ? ; رزا‬ƒ >3 ‫ا‬
] >!/ >!/ S Y7/ ‫ ا‬Én? )* g0‫ا‬/ ]1 X. ` ‫ ا‬mnpj ‫داة‬HI JK‫و‬AL1 9 ‫ا ر‬
X.1 ‫`' ا ` ف‬# ; ] |n& A E ,Ù ‫ن‬/ 3 ،JK‫و‬AL1 9 ‫ ا ر‬4•N ! ‫ ت‬ND ‫ا‬
‫ن‬/ . .G [G‫ى =و‬/ U ‫ن وا " ] *) ا‬ ‫' ] ا‬r‫ و‬.g ‫ ا‬o G‫ وا‬JK‫و‬AL1 9 ‫? م ا ر‬

149
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ ا ـ ـ ر ـ‬: ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ‬

>.7AL ‫ ا‬+ _G + ‫ ا‬¥ " ƒ v. ،JK‫و‬AL1 9 ‫> ; ر‬D ‫ ت ا‬N O ‫ ا‬7 ‫ ' أو‬S b‫إ‬
.1>.8pÌ ‫> ا‬. ‫[ ا‬OB ‫ =داء أو‬+..D ] .G G‫|ءا أ‬0 É” ‫و‬
!‫و‬J[ ‫) ا ر‬6 ‫ـ ـ ـ‬P‫ ـ ـ‬/ )‫ ـ‬6$‫ ـ ـ‬# :(10-II) RW ‫ا‬

) - )‫ ــ‬6 ‫ ـ ـ ــ) ا ـ…ـ ـ‬P ‫ا‬ )# ‫ـ ـ‬P‫ ـ ـ ـ‬# ‫رة او‬$‫ ــ‬1‫ ـ ـ‬#
(Added Value) (Cutting Edge)
>}no .0/ / 1 ، )b ! + { >. ! .0/ / 1 ،)b ! + {
،>.?/? D ‫ت ا‬ ‫ ا‬:‫ ل‬# ،>. ‫ ا‬.0/ / 1 ‫ ت ا‬r © :‫ ل‬#
>‫ ر‬#VGZ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ ي‬1U ‫ ع ا‬OD ‫ا‬
X%& ‫ ا‬X L
)‫ ـ ــ‬x ‫ ـ ـ‬/ )‫ ـ ـ ــ‬d ‫ ـ ـ ـ ز‬hi‫ ـ ـ ـ ـ ـ ءة ا‬g
(Steady State) (Efficiency Machine)
.0/ / 1 ،mno + { >. ! .0/ / 1 ،mno + {
>}no ‫ ت‬UGª ،‫ ل‬8 9|I :‫ ل‬#
)… `(# > /`xj‫ ا‬،‫ ء‬N ‫> ا‬I © :‫ ل‬# "A„ ‫ا‬

)… `(# '$ $( ‫ ا‬X L ) -


George M. Piskurich, Op-Cit, P 19. :‫ ر‬8 ‫ا‬

1
George M. Piskurich, The AMA handbook of e-learning: Effective design, implementation, & technology
solutions, AMACOM, New York, 2003, P 21.

150
‫ــ ـ ـ و ـ‬ ‫ا ـ ـ ـ ا ـ ــ ـ ‪ :‬ا ـ ـ ر ـ‬

‫? ـ‪:)=m‬‬

‫ً‬ ‫ً‬
‫أ‪ .0/ / 1 ˜N%‬ا ‪ /‬ت دورا ; رزا *) إدارة ا ‪/‬ارد ا ®‪ X o ; > #‬و( \‪ ! '`#a $n‬م‬
‫‪ ; š6U‰‬ر‬ ‫‪ >G‬ا ر و(‪/$‬ر‬ ‫وا ر ‪ B '`#a‬ص؛ إذ ‪ )* Y G‬إ! دة‬
‫ت ‪/ GHI‬ب‬ ‫‪AL1 9‬و‪| v. JK‬ا" ا‪ o G‬ا ‪_B g‬ل ‪AL3‬ة ا ‪ . UV‬ت ] ‪ 'N7‬ا ‪ ] A Ž1‬ا‬
‫ً‬
‫‪ >. )* 1 N‬ا ‪/‬ارد ا ®‪ .0/ / 1 X.(/ ; > #‬ا ‪ /‬ت *) ‪ X o‬ا ' ا ر ; ءا‬
‫; & " ‪ 0 . Z‬ت ا ر ®‪ >.‬إ‪ >. ! >" E b‬ا ‪.+..D‬‬
‫ً‬
‫و? ا ‪ xj‬ا‪/$n >s‬م ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬ا‪ g . U{ Yn B‬وار ‪ ] A Ž1 ; [N‬ا ‪'Ž +. n‬‬
‫ا ر ا ‪ ! +\ D‬ا ‪ /‬وا ر ا ‪ ! +\ D‬ا‪/G xj‬ب وا ر ا ‪ © N‬و‪ ] A E‬ا ‪.+. n‬‬
‫‪ 3‬ر ‪AL1 9‬و‪ +" D >. ! / JK‬ا ر ‪‡L '`#a‬ا ] أو ‪‡L A E‬ا ] ] ‪_B‬ل ! ة و‪[\ G‬‬
‫‪ ،Y?AL?Á r‬و‪/‬أو ‪AL?9‬ا?‪ ،Y‬و‪/‬أو ‪ALUI9‬ا? ت‪...‬إ‪ A 3/ ij‬ا‪ $qj‬وا ‪ Y7/‬وا ` ‪ >n‬وا و?> ] ‪v.‬‬
‫ا | ن وا ` ن •‪ ,‬ف ‪ >.‬رف و ‪ $‬رات ا ر‪ c‬ن ; ‪ U& )* + U‰‬ن أدا‪ +,³‬وأداء ا >‬
‫‪.'`I‬‬
‫; ‪ ] +E‬ا |ا" ا ‪ ,• +UV" 45‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬إ‪ ƒ‬أ?‪ ]1 " ƒ g‬أن "&' &' ا ر‬
‫ا ‪ . D‬ي ;' ‪| I A„ ‰‬ز ودا!‪h$ +‬ا =‪ ; qj 3 ،A B‬ن =‪ c/ G‬ن ‪/? '`#‰‬ع ‪ ] " 0‬ا ر‬
‫و ‪ /‬ا ر ا ‪ n GÅ ¥‬دة ] |ا" ‪ 'r‬أ‪/ G‬ب و ‪ n‬دي ا ‪ .N U‬ت‪.‬‬
‫ت {‪/! Â.pÌ‬ا ' ا } ‪X‬‬ ‫و } ن ?‪ S‬ح ا ر ‪AL1 9‬و‪9 ! )æNˆ" JK‬دارة ا ‪.‬‬
‫‪ >3‬ا ‪/‬ا '‬ ‫و ‪ >3‬ا ‪ 7/‬ت ا ‪/& 45‬ل دون ا ‪ h.n‬ا ‪ n‬ل وا ' ! ‪ ، $ . h‬إ‪ >3 2‬إ‪b‬‬
‫ا ‪ S? )* > U‬ح ‪ >c S‬ا ر ‪AL1 9‬و‪ JK‬وا ' ! ‪. ,- /D‬‬

‫‪151‬‬
‫ا‬ ‫ا‬

‫دور ا ر‬
‫و‬
‫ر ا ‪ #$‬ا "!‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫( ـ ـ! ـ ـ' ـ ـ"ـ ـ ‪:‬‬

‫ا رات ا ر وا ('&ات ا ‪ !* !" #$%‬ر ا )‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬


‫‪8‬ت )‬ ‫ا ‪ 5‬ت وا‬ ‫و‪ -‬رة ا ‪ +‬ت و ‪3 4‬ت‪ / 0 1 ،‬ا ‪ 17.‬ت ‪ 4‬ا‪ 60‬ا‬
‫<"*" ا<;‪HI . 9:‬ا ‪ DE F ّ $‬ا ‪ 17.‬ت ا ‪ A B"C‬ا ('&ات ا ! ة ) @?>‪ . 9:‬و‪ L"#54‬ذ ‪J‬‬
‫‪ S‬ا رف ا " وا< ب رف ‪ 0‬ة؛ ‪ 17. T‬ت‬ ‫‪ P‬ن ‪%N‬ل ا ‪1 /P Q F+‬‬
‫‪&'7‬ا^‪ 9‬وإدراج ا ‪F+‬‬ ‫‪ L"#5‬ا ‪]'1‬‬ ‫ا ‪ W‬ة أ‪ HY 4 Z5;W‬ا ‪% < F+‬ح وأداة ‪T‬‬
‫ا ‪ 1d ef"7.‬ا‪&ca‬ا‪ ; @ 9^ "!"4‬رﻩ و‪ L"#5 +"a‬ا ']ة ا ‪. " T .‬‬
‫و ‪ mSm‬ا ‪ F+‬ا ‪ DE k;l ef"7.‬ا ‪ 17.‬ت إ ‪ 1‬د ة أ‪ 9j"@ i" a‬ا ر‪&cC iS‬و‪gh‬‬
‫ورﻩ ا * ل ) ‪ "1.4‬ا رف وا رات @‪ C1 1‬ا ‪'+‬ن ا ‪.F+‬‬
‫‪ p‬ا * ‪ F"I‬ا ‪ F+ @ W o‬ا ‪ ef"7.‬وإ@ از أ‪) 6 "1I‬‬ ‫و ‪ q .I‬ن ‪HI L+ .‬ا ا * ‪/‬‬
‫ا ‪ ، 17.‬و‪ t"+ u‬ا ‪ s‬ء ‪ DE‬ا ‪'@ v%‬ن ا ر‪&cC iS‬و‪ gh‬وا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬وذ ‪%N J‬ل‬
‫أر‪:x$ ; w‬‬
‫ا‪* +,-‬ول‪ /N :‬إ ‪ D‬ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬
‫ا‪ +,-‬ا ‪ :‬ا ‪ F+‬ا ‪ |) ef"7.‬اع‪ ،‬ا ‪ ،}~ o‬ا ا‪ ،/$‬ا ‪ ;+‬ت وا ‪ v‬ت(‪.‬‬
‫‪ :‬ا ‪ 17.‬ا ‪. 1+‬‬ ‫ا‪ +,-‬ا‬
‫ا‪ +,-‬ا ‪0‬ا‪ :./‬ا ‪'@ v%‬ن ا ر‪&cC iS‬و‪ gh‬وا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬

‫‪152‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬12‫ إ‬4 :‫ *ول‬+,-‫ا‬


‫ف‬% N‫ إ‬D ‫ي أدى إ‬H ‫ | ا‬،‫ ) أد@" ت دارة‬€ ‫ ا‬/N‫ا ا‬ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
6… ;4‫ †ر‬ef"7. ‫ ا‬F+ + $ ‫* م‬ 54 ) ‫'ن‬S‫'ن دار‬€$ ; ‫ وا‬S‫ دار‬S C* ‫ا ارس ا‬
&'"( ‫ ا‬DE ‫ ي‬.4 eˆ ‫ ا‬17. ‫ @;?> ا‬#"- ‫ ا‬6 v% D ‫ إ‬T d‫ إ‬،ef7. ‫ وا‬gh h ‫ ك‬+ @
.A‰ ‫ وا‬1 ‫ا‬
%& ‫ ا‬6"7 :‫& *ول‬5-‫ا‬
ّ ّ
.(‫س‬9":9 ;9<) "&' N ‫ أ‬F+ u ‫دون‬ &'C* ‫ وا‬،A‹ d 0&'C*4 ‫دون‬
F + ‫"ا‬
%& ‫م ا‬9' :=‫أو‬
:6B %& ‫ا‬ -1
Fp• LT‫ وو‬.F+ ‫ وا‬،F+ a‫ وا‬،‫• ف‬Œ 1@ guŽ4‫ و‬F+ (F+ u) 1+q eŒ u "8 ‫( ا‬+ ‫) ا‬
‫ إذ‬،F+ ‫ ا * د ا‬D ‫ إ‬0 ‫ء‬e•‘ T d‫" ا< ب أو إ‬+1 I F+ ‫ ا‬€ ‫" ا‬8 ‫ رة ا‬s ‫ا‬
) ‫("'&ات‬u ‫ اث‬$‫ إ‬D ‫ ’دي إ‬1 9“T ”? u eˆ ‫" ا‬0‫ ر‬o ‫ ا ;?> ا‬/ ‫ ا‬A "-‫ اﻩ ا را‬v / * 4
‫< أو‬H ‫ل أو ا‬ ‫( ا‬Learn) 1+q eŒ u Oxford ‫ س‬v LT‫ وو‬.6 ? o– 1 ‫ و‬6< +a ‫ ط‬1 ‫أ‬
،F T ،F+ u (Learn) 1+q eŒ u Wasters ‫ س‬v )‫ و‬،B"< T ‫ و‬J ‫ ذ‬T ‫ أو‬F+ @ … $
F * ‫ أو ا‬T ‫ ا‬DE ‫ل‬ ‫" ا‬+1 ™ ، ]'+! (+ ‫( ) ا‬Learning) 1+q eŒ u‫ و‬. T ،˜*$
.1‫ ن‬h ‫" ى‬T ‫ ة ا‬# ‫&ة أو ا‬šo ‫ أو ™ ا‬، a‫&ا را‬š ‫أو ا رة‬
: DE5F‫ إ‬%& ‫ا‬ -2
: 9j œ ; ‫ ا‬E 1"T‫ و‬،‫ ) أد@" ت دارة‬F+ ‫ ا‬BS‫ ر‬u ‫ دت‬u
.2 >?; ‫ ا‬A ‫ ا * د‬/ * !" ‫ ث‬5 ‫ي‬H ‫ ك ا‬+ ‫" ) ا‬ž h F~‫("'&دا‬u I F+ ‫ ا‬-
A / * ‫ ث "! ا‬5 ‫ي‬H ‫'& ا‬-Ž ‫ أو ا‬،‫ و دراك‬،‫ ك‬+ ‫" ) ا‬ž h F~‫("'& دا‬u I F+ ‫ ا‬-
.3 >?; ‫ا‬
&'¡ ‫ ة أو‬¢ ; ‫&ة ا‬šo ‫ا‬ F0 . ‫ ا‬/1 5 ‫ ك ا‬+ ‫ ك أو ا‬+ ‫" ) ا‬ž h F~‫("'& دا‬u I F+ ‫ ا‬-
.4‫ ة‬¢ ; ‫ا‬
.5 #@ ‫&ة ا‬šo ‫ ا‬F0 . ‫ ك ا‬+ ‫" ) ا‬ž h F~‫("'&دا‬u ‫ أي‬I F+ ‫ ا‬-

‫د‬ ‫ ا‬،07 +! ‫ ا‬، S‫ م ¦دار‬+ + "v‫ ا ا‬+! ‫ ا‬، 17.1+ " T . ‫ رات ا‬# ‫ ا‬L"#54 ) ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ دور ا‬،‫ ون‬N‫ وآ‬i … ‫ ن‬$ T ‫ء‬% 1
.21-01 ‫ ص ص‬،2011 ،30
2
Steven L. McShane, Mary Ann Von Glinow, Organizational behavior : Emerging knowledge & practice
for the real world, 5th edition, The McGraw-Hill Irwin, New York, 2010, P 85.
3
Jon M Werner, Randy L. De Simone, Human resource development, 6th edition, South Western Cengage
learning, USA, 2012, P 67.
4
Ricky W. Griffin, Gregory Moorhead, Organizational Behavior: Managing People & Organizations, 11th
Edition, South-Western, Cengage Learning, USA, 2014, P 107.
5
Ulla Eriksson-Zetterquist et al, Organization theory: A practice based approach, Oxford University Press,
New York, 2011, P 244.

153
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪%N‬ل ‪ "v‬س ‪ &'(u‬ا ‪ +‬ك ا ‪ª4 .‬‬ ‫‪3 a‬ل ‪9“+‬‬ ‫ا ‪ "+1 I F+‬إ‪&cT‬ا‪C1 "d‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 1‬ر‪ a‬ا ‪m‬زة ‪ Q‬ا ور@ ‪&šo‬ة‪.1‬‬
‫ى ا ‪ T‬ى ا * د أو ا ‪ 1p‬أو ا ‪ 17.‬أو ‪'@ 1"T‬ن ا ‪ 17.‬ت‪.2‬‬ ‫ا ‪&'"(u "+1 I F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪"+1‬‬ ‫ا ‪ ،/ u "+1 I F+‬و‪ ،/#W‬وإ ‪ 1‬ء‪ ،‬و‪ 4‬ر‪ ،‬و‪ B"C4‬و‪ ،F T‬وإ< ب‪ª4 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1‬ة‪ ،‬و ‪&'€‬ات @"¬" ! دة‪ ،‬و ‪ 9«.‬ت ودوا‪ AT‬دا‪&'(u ¡ d < 5 "+N‬‬ ‫‪"T #-‬‬
‫‪ "0‬ا " ‪ ،‬و|داء ا ‪ "p‬ا ‪H‬ي ‪ 6@ L#5‬أ‪ I‬ا‪6T‬‬ ‫ا ‪ +‬ك ا * دي إ ‪ ،/sT| D‬و‪ AT 4‬إ ‪D‬‬
‫وآ ‪ 6‬و…‪.364 $ 1‬‬
‫‪ 54‬ي ‪HI‬ﻩ ا ر‪ BS‬ة ‪ .1s‬ت ‪ ";… -® 4‬ا ‪ F+‬و™ ‪:4‬‬
‫ان ا ‪ 1s F+‬ا ("'&؛ ‪ + T‬ك ا * د ‪ /;v‬ا ‪ Q 6< +a B+ Y F+‬ا ‪ F+‬وا ("'&‬ ‫‪-‬‬
‫‪ P v‬ن ‪ i 0 6‬إ ! ‪ gw‬أو ‪.e¯+a i 0‬‬
‫إن ا ("'& ا ‪H‬ي ‪ 5‬ث "! ا ‪ i! F+‬أن ‪ P4‬ن ‪ *W 6‬ا وام و ‪ 1 a‬ار ا ‪،e¯ l‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ &'"( T‬ا ‪ I eˆv‬إ‪ 3‬رد ‪ / T‬إ‪ "+1 " !4 ) / * e•° P h‬ا ‪ F+‬ا ‪H‬ي !‪ i‬أن‬
‫‪ # a† @ B‬ارا ‪&c* e¯ l‬ة ز ‪. # ".‬‬
‫وا ‪ " ) -’ x"$ /1 5‬ل و‪ T 4‬ت |‪ T‬اد‪ * T ،‬د ا ‪H‬ي‬ ‫ا ‪ ) -’ F+‬ا ‪ +‬ك ا‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫رؤ‪ 6~ a‬أ‪ "1I‬إ‪&c$‬ام ا ‪ Zv‬وا ‪ s‬ر )‬ ‫‪ u‬د ‪ DE‬ا ‪ s‬ر ‪ NŽ /1 +‬ا إذا ‪F+ u‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ا " ا ‪ /1‬ا ‪ 5‬دة ‪ P 6 ³T‬ن ‪ 0 q +a F+ u v‬ا ('& ‪ 64 T 4‬ا @‪ #‬ا ˆ‪e‬‬
‫‪ u‬د ‪. 9“+‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ /‬ا ‪&šo‬ة ‪ .‬ا ‪ d‬ور‪ "+1 ) S‬ا ‪ ،F+‬و‪HI‬ﻩ ا ‪&šo‬ة ‪ C1‬إ< ´‪¢ ; /P Q 9‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%N‬ل ا ‪ #‬اءة‪.‬‬ ‫‪%N‬ل ا ‪ 1‬ر‪ a‬أو ا ‪ C1 1< 7$%‬إ< ´‪¢ ; &'¡ /P Q 9‬‬
‫ً‬
‫‪ .I‬ك ‪&'"(u‬ات ‪ *+ / 54 "< +a‬د ‪ C1 3‬إ‪ .a‬د‪ I‬إ ‪ D‬ا ‪ P h³< guŽ4 9µ q 14 F+‬س‬ ‫‪-‬‬
‫¶ ا را‪ "-‬أو أ‪3 $ 9µ‬ت ’‪ v‬و<‪:5 E 1‬‬
‫• ا " ل ا ‪ "< +‬ا ˆ‪ *+ Ž l4 e‬د "! ا ‪ 1.‬وا ر ا ( ‪mS‬ي ‪.6‬‬
‫ا ‪ ·¸.‬و ‪ "+1‬ت ا ‪ S a| > l‬ا ˆ‪ 9´ 1 e‬ا * د‪.‬‬ ‫• ا ('&ات ا ‪>¢ .‬‬
‫• ا ('&ات ا ˆ‪ *+ Ž l4 e‬د "! ورﻩ @‪ 1‬ا‪ /€ v’ Bv‬ا ‪ L+#‬و ‪ 0‬د وا ‪ p‬ع‪.‬‬
‫• ا ('&ات ا ˆ‪ *+ Ž l4 e‬د "! ورﻩ @ ا‪ /$‬ا را‪ "a‬ا ‪ *+ Y‬و‪ •ˆ$‬ا ‪. " p‬‬

‫‪1‬‬
‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2008 ،‬ص ‪.98‬‬ ‫‪l+‬‬ ‫ض‪ ،‬ا ‪ +‬ك ا ‪ ef"7.‬داري‪ ،‬ا ; |و ‪ ،D‬دارأ‪a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Nada Khachlouf, Apprendre dans les réseaux de PME : Le rôle des contacts personnels, L’Harmattan, Paris,‬‬
‫‪2013, P 43.‬‬
‫‪ I 3‬م ‪ 15‬ر ‪ !10‬م‪ "0 P"a ،‬دارة‪ ،‬دارو ‪ ; C‬ا ‪%‬ل‪&'@ ،‬وت‪ .; ،‬ن‪ ،2007 ،‬ص ‪.134‬‬
‫د ‪ ،2013 ،‬ص ص ‪،118‬‬ ‫‪ 15 4‬ر‪ A"8‬ز ‪ ،gu‬ا ‪ +‬ك ا ‪ +a :ef"7.‬ك |‪ T‬اد وا ‪ 1p‬ت ) ا ‪ 17.‬ت‪ ; C ،‬ا ‪ ،e¯.‬ا ‪ C+1‬ا ‪ "8‬ا‬
‫‪.119‬‬
‫‪ l+‬وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.122‬‬ ‫‪ 0 ¼ ½ ¢ 5‬اد‪ ،‬ا ‪ +‬ك ا ‪ 17. ) ef"7.‬ت | ‪ 1‬ل‪ ،‬ا ; |و ‪ ،D‬دارا‬

‫‪154‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫• ا ('&ات ا ˆ‪ *+ Ž l4 e‬د "! ‪ A 6+ *4‬أ‪ v‬ا ‪ 6‬وز ‪ 6~%‬ورؤ‪.6~ a‬‬


‫ا ‪ 17.‬ت‪.‬‬ ‫ة‬
‫• ا ('&ات ا ˆ‪ *+ Ž l4 e‬د "! إ ‪ 6~ 1‬إ ‪ D‬أ اع‬
‫‪ HI 4 : "; G‬ا &‪%‬‬
‫‪1‬‬
‫‪: E‬‬ ‫ا ‪) /€1 4 }~ o‬‬ ‫‪]'1‬ا ‪1!1@ F+‬‬
‫أن ا ‪ 5 F+‬ي ‪ &'"(u DE‬و‪ "v "*"< ) / u‬م ا * د @ ‪ +‬ك أو ل ‪ C4‬ارﻩ ‪H‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ +‬ك @ ف ا ‪ 1 7.‬إذا ‪ q‬ن ا ‪ +‬ك ¡ ب ‪ 6"T‬أو ¡'& ¡ ب ‪.6"T‬‬
‫‪ @ B‬وام ا ‪ C1 •ˆ$ e¯ l‬إر‪ "+1 6 0‬ا ‪.F+‬‬ ‫أن ا ('& ) ا ‪ +‬ك !‪ i‬أن‬ ‫‪-‬‬
‫‪&'( T‬ا ’‪ ) Zv‬ا ‪ +‬ك ‪ "+1 ª4 &š 3‬ا ‪.F+‬‬
‫أن ا ('& !‪ i‬أن ‪ P‬ن ) ا ‪ T‬ت وا ‪ "< +‬ت ا ‪ I 7‬ة ‪ *+‬د‪ ) &'( T .‬إ‪ I !4‬ت ا * د‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ " *.‬و‪ 61"v‬و… ‪&'C*4 #S‬ﻩ ‪ /";v &š u 3‬ا ‪ F+‬إ‪ 3‬إذا ‪ F4‬ا ;'& ‪/P¢ ) 9j‬‬
‫‪ "< +a‬ت ‪ 5‬دة ‪. 9:7$% C1‬‬
‫أن ا ('& ) ا ‪ +‬ك !‪ i‬أن ‪ P‬ن "! ‪&šo‬ات ‪&c‬ا<‪ 1‬ى ا * د ‪9“+ / 5 v‬‬ ‫‪-‬‬
‫"! ا ‪ 1‬ر‪ a‬ا * ‪ + + "+‬ك أو ‪ 7$%‬و‪. S N¾ "+#4‬‬
‫‪0F $J : G‬ا &‪%‬‬
‫‪ P‬ن ا ‪ F+‬ا ‪ W .‬ا " ‪:2‬‬
‫وث ا ‪ ،F+‬و™ ‪ 0 $ DE 1 u‬ت |‪ T‬اد <‪ 51‬ك ‪ ،F < +‬و™‬ ‫ا وا‪ :.K‬و™ ‪1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ /P u‬ا ‪ /‬دا‪. ; &'¡ "+N‬‬
‫ا‪ MN$-‬ت ) ‪ +Q‬ءات(‪ :‬و™ ا ‪ 60‬وا‪ AT‬ا * د‪ ،‬و™ ‪ >"9^ DE /1 u‬ا ‪ p‬ا ‪ ia .‬وث‬ ‫‪-‬‬
‫‪ @ ! a‬ا ‪ ، "< +‬و‪ i!S‬أن ‪ ia . 4‬ا ‪ 9«.‬ت ‪ v 4 A‬ت ا * د ‪ 6"0 4 C1 •ˆ$‬ا وا‪AT‬‬
‫وإ‪ $‬اث ‪ @ ! a‬ا ‪. 8 +‬‬
‫‪ ،6;.‬و‪ .I‬ك إر‪ ;4‬ط @'ن ا ‪6;.‬‬ ‫‪ 4 @ ! a :6S T U‬ف و‪ +a‬ك ا * د ا ‪ª4 .‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ ،6 @ ! a‬و‪ DE @ ! a 1 u‬أ ‪ 1‬ط ا ‪ F+‬ا ‪ T Ž‬ى ا * د‪.‬‬
‫‪ 9«.‬ت‬ ‫‪ :‬و™ ‪ DE /1 u‬ز‪ S‬دة ‪ $‬وث ‪ ،6;. !" .< @ ! a‬وا ‪ ; mSm‬رة‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ DE‬ز‪ S‬دة أو @‪ #‬ء ‪ v‬ة ‪. @ ! a‬‬ ‫‪u‬‬

‫‪ ،2013 ،‬ص ‪.44‬‬ ‫‪ ; E 1‬ا دي ‪ F+‬وآ‪ N‬ون‪ ،‬ا ‪ +‬ك ‪ ) gh h‬ا ‪ 17.‬ت‪ ،‬دارا ‪ F"+‬ا ‪ .Ca ، ¿ p‬ر‪، S‬‬
‫وا ز‪،A‰‬‬ ‫‪ ; 2‬ا زاق ‪ F a‬ا ‪ ، +$ $‬ز< ‪ S‬أ‪m 15 1$‬ام‪ ،‬ا ‪ +‬ك ا ‪ ) ef"7.‬ا ‪ 17.‬ت‪ ،‬ا ; |و ‪ ; C ،D‬ا ! ‪ A1‬ا ‪l+ gw‬‬
‫‪ 1‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2011 ،‬ص ‪.310‬‬

‫‪155‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫را‪ , : /‬دئ ا &‪%‬‬


‫‪ E 1"T‬ض ‪ ; FIÂ‬دئ ا ‪ F+‬و™ ‪:1‬‬
‫ا‪ ,-‬دئ ا ‪:6" $‬‬ ‫‪-1‬‬
‫أ‪ T| }~ N FI‬اد ا ‪ #‬رة وا ‪ DE "+@ #‬ا ‪.F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ v&š u‬رات |‪ T‬اد ‪ DE‬ا ‪ * F+‬و‪ ، 4‬و‪HI‬ا ا * وت د إ ‪% N D‬ف ) ا " ل وا ‪ #‬رات‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ "+#‬و ‪ I !4‬ت وا ‪ F"#‬وا دات ‪ TÃ‬اد‪.‬‬
‫‪'@ <&c‬ن ا ‪ F+‬وا ‪ F+‬و‪ 5S‬ث ا ‪ T #S @ F+‬إذا ‪C F‬‬ ‫‪ &š‬ا ‪"+1 F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ Bv ) F+‬ا ‪.g#+‬‬
‫‪m u‬ز ‪ "+1‬ا ‪%N F+‬ل ا ;"‪ L‬وا ‪ 1‬ر‪.61+ u F4 a‬‬ ‫‪-‬‬
‫… ‪ LS‬أداء ا * د و‪HI‬ا ’دي إ ‪' 54 D‬ن <* ءة ا ‪.F+‬‬ ‫‪ T‬ا ‪ +‬ت ا ا‪0‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ! /@ ،‬وز إ ‪ D‬ا رات ¦‪ " 1 0‬ا ‪. *+ Y‬‬ ‫‪ DE‬ا ‪ T‬ا *‪ ".‬ا ‪Y‬‬ ‫ا ‪# 3 F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ ,-‬دئ ا ‪:6"!"#$‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ا ; دئ و ; رات ا ‪ F+ @ L+ 1"T "1"7.‬و™ ‪:‬‬ ‫‪ .I‬ك !‪1‬‬
‫'ن ‪ DE‬دارة ‪ T‬ا ‪ 0‬ت ا ‪ TÃ S 1.‬اد ا ‪'+‬ن و ‪ I‬و‪ T /q Ad‬د ‪ /;v‬ا ‪ "#‬م‬ ‫‪-‬‬
‫‪ S 4 "+1 Q‬و‪ 4‬ر‪ T| iS‬اد وا ‪ T|]'*54 DE /1‬اد أ‪ /0‬إ ! ح ‪ "+1‬ا ر‪.iS‬‬
‫^‪ >"9‬ا ‪ .‬خ ا ‪ ef"7.‬ا ‪ F~%‬أ‪ /0‬إ ! ح ‪ "+1‬ا ‪.F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ &š‬ا رب أ‪ $‬ا ‪ ) "a a| m~ q‬إ ! ح ‪ "+1‬ا ر‪%N iS‬ل م @‪ ;1‬دئ ا ‪F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪ 0 $ T‬ت ا ر‪'8‬ن‪ ،‬و<‪ d J H‬ورة ر< |‪ T‬اد أ‪ .-‬ء ‪ "+1‬ا ر‪ P •ˆ$ iS‬ن‬
‫‪ F‬دور إ ! ‪ ) gw‬ا ‪.F+‬‬
‫‪ : 4‬أ‪ 6"!7‬ا &‪%‬‬
‫‪%N‬ل ز‪ S‬دة ا رات‬ ‫‪ DE ¢ ; &'-Ž4 F+ +‬ا ‪ … l‬ت ا ر‪'+ + "žS‬ن ) ا ‪،F"7.‬‬
‫وا ا‪ iI‬ا ˆ‪ 0 5 e‬ا ‪ +‬ن ‪ Sm‬دة <* ءة |داء‪ .‬و‪ /€14‬ا ¡; ) ‪ +a &'"(u‬ك |‪ T‬اد |‪"1I‬‬
‫@‪ @ €1‬ا ‪ D¿ ،F+‬إ ‪ D‬د‪ AT‬ا ‪'+‬ن إ ‪ D‬إ ‪ 9:‬ج ‪ +a‬ك‬ ‫ا ‪ #‬ى ى ا ‪ &š x"$ S‬ا‬
‫‪ -‬ا ‪17.‬‬ ‫ا ‪ L"#54 DE 17.‬أ‪ I‬ا‪ ، T‬وإ ‪ +a &'"(u D‬ك ا ‪'+‬ن ا ˆ‪ Y4 3 e‬م‬
‫‪%‬ت ا ‪ 1p‬ر أو م ا ‪ 7. @ "#‬م( … ‪F 1"+ u LS‬‬ ‫)‪ &'NŽ q‬ا ‪ /1‬أو ‪ /"0Ž4‬ا ;‪) Z‬‬
‫… ‪ $ LS‬ا‪ mT‬د و ‪ Sm S .‬دة وا ‪DE 7T 5‬‬ ‫‪ "< +a‬ت أ<‪ &Å‬إ ! @" ‪ ،‬و‪ F S‬ذ ‪J‬‬
‫ا ‪ "< +‬ت ! @" أو إ‪ Y a‬ام ‪ 8 #‬ت ‪ T| }+Y +‬ل وا ‪ "< +‬ت ا ‪ ، ";+‬إذا ‪T‬‬
‫) أي ‪ a| @ €1@ F"7.4‬ذ أو ا ‪ F+‬ا ‪H‬ي ‪ 5‬ول أن ‪ 60‬و‪.&'(‰‬‬
‫ً‬
‫‪ /€1 4‬أ‪ "1I‬ا ‪ F+‬أ ‪ ) s‬أن ا ‪ I !4³@ guŽ T 17. @ L5 + 1."$ }oÆ‬ت و‪ "< +a‬ت‬
‫‪ ) 1+ u v‬ا @‪ŽT ،L‬داؤﻩ ‪ I‬إ‪ + 5 3‬و "! ‪&šo‬ات ‪ T d† @ ، ; C‬إ ‪ D‬أن ا ‪}oÆ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1 ،‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.123‬‬ ‫‪ ،‬داروا~‪l+ /‬‬ ‫‪ 15‬د ‪ 1+a‬ن ا ‪ "1‬ن‪ ،‬ا ‪ +‬ك ا ‪ 17. ) ef"7.‬ت | ‪ 1‬ل‪ ،‬ا ; ا ‪o‬‬

‫‪156‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬
ً
‫ د‬Q‫ أ‬T "1I‫&ز أ‬š4 .I ،" "*"Ç ‫ ا‬6 a‫ ر‬1 ‫ل‬%N F+ ‫ ) ا‬1 ‫ ف‬a
}+Y ‫ أو ا‬7T 5 ‫ أو ا‬S #4 ) ia . ‫'& ا‬-Ž ‫ ا‬a‫ ر‬1 F9jC1 •ˆ$ S 1+ "1"+ ‫" ا‬+1 ‫ا‬
.F"7. ‫'ن ) ا‬+ ‫ <" ت ا‬+a
‫&ة‬šN ‫ " أو‬0 ‫ت‬%I’1@ ‫ ص‬o–‫ أ‬B"Ç 4 ‫ ت‬17. ‫ ا‬/"s*4 ‫ ة‬I Ç &' *4 F+ + C1 1<
/I’ ‫ ) أن ا‬1C iž ‫ وا‬،‫&ة‬šo ‫ ا‬E"+v ‫ أو‬S € ‫ ا دة ا‬t#T ‫ ن‬+15 ‫ ص‬o–‫ أ‬DE ‫<;'&ة‬
.1‫" |داء‬1<‫" و‬ ) ‫ دة‬S‫ ز‬D ‫ي ’دي @ ورﻩ إ‬H ‫ ا‬F+ ‫ ر ا‬v T 4 ‫&ة‬šo ‫ أو ا‬ef+ ‫ا‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬6"7 : ‫& ا‬5-‫ا‬


!"#$ ‫ ا‬%& & 6 0 ‫ل ا‬9F* :=‫أو‬
‫ ول‬p ‫ وا‬، ‫ ا * م ا‬D ‫ إ‬/ " ‫ رات‬4 ‫ ة‬Q F"I * ‫ <('&ﻩ ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫* م ا‬
.‫" ت‬l" 1o ‫ ا‬A+ H. 6 S C* ‫ ل ا‬W| -® (1-III)
!"#$ ‫ ا‬%& & 6 0 ‫ل ا‬9F* :(1-III)‫ ول‬WX‫ا‬
‫ة‬0‫ا ـ ـ ـ ـ‬ 6‫ــ‬$‫ن ا ـ‬9‫[ ـ ــ‬-‫ا‬
. ‫دارة ا‬ 0‫ ان ا‬. Q 6 # ) ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ رإ‬¢‫ أ‬1953 Simon

.‫ ا‬0 x $ ‫ < ر‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ رإ‬¢‫ أ‬1955 Krulee

(A behavioral of the firm) 6<0] ‫ك ا‬9&U ‫ ان‬. Q a‫ درا‬v


March &
/0‫أ‬ ‫&ات‬šo ‫ل ا‬%N ‫ ت‬17. ‫ ا‬F+ 4 ‫ ت‬17. ‫ أن ا‬I‫ * د‬1963 Cyert
. "¬"; ‫ وف ا‬7 ‫ ا‬A B"C ‫ا‬
) 1+ ‫ ا‬17. ‫ و * م ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ /q B C a‫ا‬
Lieberman
Rand ) ‫ < را‬¢ I 4 eˆ ‫ا ! رب ا‬ + +a ‫ن‬Ž Q S #4 1972
.(Corporation
/;v 1978 ‫ ) م‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬-¶ ‫ ام‬Y a‫ أول ا‬Ç
" !"#$ ‫ ا‬%& ‫ "ا‬:‫ ن @ـ ـ‬. ‫ ا‬19´ < ) Schon‫و‬Argyris 1978 Argyris
& Schon
1`J TQ 7" ‫’¦ * دﻩ‬a v ‫ « إذ‬organizational learning »
."‫؟‬%& ( ‫! ت أن‬#$-‫ا‬
‫ < ب‬Senge h ‫ أن‬Q ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ام * م ا‬Y a‫ا‬ ‫ ا‬1990 Senge

." !"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬6U‫ و ! ر‬dK :b cX‫ أ ا‬,-‫ "ا‬:‫ م @ ـ‬a ‫ا‬
:DE ‫ د‬1 † @ ; ‫ا اد ا‬ :‫ر‬ ‫ا‬
- Danny P. Wallace, Knowledge management: Historical & cross-disciplinary themes,
Libraries Unlimited knowledge management series, USA, 2007, P 68.

˜T $ ‫ دار‬، Q‫ا ا‬ ; ‫ ا‬،‫ ت‬#"; ‫ا‬- S 7. ‫ا‬-F"I * ‫ ا‬:ef"7. ‫ ك ا‬+ ‫ ا‬،‫ض ﷲ ا اط‬ @ L+… ،F! ‫ ا‬eŒ( ‫ ; ﷲ @ ; ا‬1
.154 ،153 ‫ ص ص‬،2003 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ا‬،A‰‫ و ا ز‬l+

157
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬
- Goksoy, Asli, Organizational Change Management Strategies in Modern Business, IGI
Global, Hershey, USA, 2015, P 100.
+! ‫ ا‬،‫ ل‬1 | ‫ |رد " ) إدارة‬+! ‫ ا‬،efa‫ ا‬# ‫ ي ا‬C¢ 1 ‫ د‬، ‫ ا‬Ba ‫ د‬S‫ ز‬،‫ دروزة‬- W ‫ زان‬a -
.674-645 ‫ ص ص‬،2014 ،04 ‫ ا د‬،10
‫ ت‬+; ‫ ) ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬a‫ ر‬1 ) ‫ ة‬-’ ‫ ا‬/ ‫ ا ا‬،‫ ع ا وان‬. a ، .@ ; /" 1a‫را~ إ‬ -
.475-435 ‫ ص ص‬،2008 "+S 0 ،03 ‫ ا د‬،48 +! ‫ ا‬، ‫ دارة ا‬S‫ دور‬، " ‫|رد‬

!"#$ ‫ ا‬%& & 6 0 ‫ ارس ا‬-‫ ا‬: "; G


‫'& ) ارس‬N| ‫ا‬HI 1s ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ث ) ا‬5@| ‫ ود‬5 D ‫ ون إ‬N‫ وآ‬Bell &'
:1 E 1"T ‫ﻩ ا ارس‬HI /€1 4‫* ؛ و‬+ Y S CT
‫ ار‬C4 ‫ل‬%N eŒ"4‫ ا و‬F+ ‫ ا‬DE m< 4 :(The economic school) 6Q‫ د‬e 6U‫ ر‬-‫ا‬ -
m< 4‫ و‬،&';< $ D ‫ إ‬gq + ‫ ا‬F+ ‫ ا‬. 1 ‫ج ا‬ A L#5 4 eˆ ‫" ت ا‬+1 ‫ وا‬/1 ‫'& ا‬a
Î" Ï4 ‫ل‬%N /1 ‫ اءات ا‬0‫ ) إ‬ÐS‫ ر‬4 54 D ‫’دي إ‬S‫ و‬،‫ إ ج ا * د‬/ DE
.e•Ñ ‫ ء ا‬N‫أ‬
‫ درة‬v 17. ‫! ﻩ‬4‫ ا‬17. ‫ ر ا‬4 B 4 :(The developmental school) 6 ‫ر‬95 ‫ ا‬6U‫ ر‬-‫ا‬ -
. S‫ر‬H0&Å<‫ أ‬F+ ‫ ل ا‬P¢‫ أ‬DE
"*"C @ L+ 1"T S‫* ت ا " ر‬W ‫ ا‬T 4 :(The managerial school) 6 ‫ دار‬6U‫ ر‬-‫ا‬ -
F+ ‫ ا‬L"#54 ‫ ف‬9´ ،‫ري‬H0 F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬+W T #- ‫ ء @?> أو‬h‫ ا راء إ‬C14 eˆ ‫ا‬
." 1! ";+ ‫ ا‬# ‫ وا‬F7. ‫ وا‬17. ‫ى ا‬ DE F"# ‫ ا‬H"*.4 i+ ‫ري‬H0&Å<‫أ‬
.eÒ"; ‫ ا " ق ا‬/ ‫ا‬ *C ‫ ا‬6"T 1@ ‫ ) ا ; ن‬HNŽ4 3 S‫ دار‬a‫ ا ر‬.&' ‫ا‬
"< + ‫" وا‬T ‫ رات ا‬# ‫ ا‬DE F+ ‫ ا‬. :(The process school) 6"&! ‫ ا‬6U‫ ر‬-‫ا‬ -
،‫ ت‬+ ‫ ا‬A‰‫ ز‬4‫ و‬T ‫ ا< ب ا‬/€ ،‫ ت‬+ ‫ ا‬p ‫" ت‬l@ DE m< 4 1< ،‫ اد‬TÃ
‫ ا * '& ا * دي‬DE ‫ ت‬+ ‫ ا‬p ‫ ر‬7. m< S‫ و‬. "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ت وا‬+ ‫* '& ا‬4‫و‬
"1"7. ‫ ا‬/ ‫ ا ا‬DE Bv ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" وا‬1"7. ‫" ا‬$ . ‫ا‬ 8 C‫و‬
. "¬"; ‫وا‬

1
Marcus Heidmann, The Role of Management Accounting Systems in Strategic Sensemaking, Deutscher
Universitäts-Verlag, Germany, 2008, P 18.

158
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬f 0 : G


) ‫ أ ر‬-%- 7$% i+ ef"7. ‫ ا‬F+ + BS u D ‫ ل إ‬W ‫( أن ا‬1999) Hendrisk ‫ى‬
:1 ™‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ + ‫( ي‬+ ‫…;" ا * م ا‬
ً
17. ‫ * م ا‬T d‫إ‬ @3 6 ³T ،F+ ‫ ع ا‬d D ‫ إ‬%W‫ د أ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أن * م ا‬-
.ef"7. ‫ ا‬F+ + / ‫• ا‬Œ ‫ ا‬F # F+ ‫ * م ا‬F"7. ‫أو ا‬
‫@ أن‬3 ‫ا‬H 9´ "5 ‫ ا ;?> ا‬A 17. ‫ ا‬B"C @ L+ ‫ ا‬F+ ‫ ا‬DE m< ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أن ا‬-
. 9:>?@ A 17. ‫ ا‬v% F *@ F 9Ó ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ) ا * م أن ا‬-®
‫ أو‬،F+ ‫ @! د ا‬L+ 1"T œ ; ‫ ا‬F s Q DE ‫ اد‬T| &'-Ž4 "*"C@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬F 9Ó -
. Ô 10 /P Q ‫ اد‬T| F+ u DE "a a‫@ * أ‬m< T N‫• آ‬Œ 1@
&'¡ "+1 I F+ ‫ وا‬،‫ <;'&ا‬. ;4 ; 4 ‫ ت‬17. ‫ن ا‬Â i W ‫ * م‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫وا‬
: 1I‫ رد أ‬E 1"T‫ و‬،ef"7. ‫ ا‬F+ + # ‫ ا‬BS‫ دت ا ر‬u J H .2 a 1+
9«0 1@ F "+1 < ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Herbert Simon BW‫ و‬،1969 ‫م‬ C; Zv‫) و‬ -
.3 "1"7. ‫ ا‬/q ‫ ا‬DE i+( + "+P"I ‫ اءات‬0‫ ذ إ‬Y4‫ روا‬PT| S 4 ‫ اد‬T|
B < %N F eˆ ‫" ا‬+1 ‫ ا‬J+4 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬1978) Chris Argyris ‫ف‬ -
4
. 5" Ï4‫ ء و‬N|
the ) ‫ف‬ ‫ رة ا‬v ‫ 'ن‬5 "+1 < ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬1985) Lyles ‫ و‬Fiol ‫ ف‬‰‫و‬ -
5
. ‫ ة‬T‫&و‬Å<‫ أ‬T ‫ ا‬DE ‫ل‬ ‫ وا‬F * ‫ل ا‬%N (disposing capacity
‫ ذ‬Y4‫ ا‬DE 17. ‫ رة ا‬v ‫ دة‬S‫ ز‬6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ف ا‬1993) Danial H Kim ‫أ‬ -
.6 T ‫ اءات‬0‫إ‬
‫ ا ازن @'ن‬L"#54 +P A ‫ءم‬% ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬1993) March ‫ و‬Levinthal ‫ ف‬‰‫و‬ -
" ‫* ءات ا‬C ‫ل ا‬%( a‫( وا‬i"#. ‫ ة )ا‬p ‫ ا‬T ‫ ا‬S T . ‫ اف ا‬I|
.(dynamic tendencies) " . ‫ ت ا‬I !4 0‫ل( ) ا‬%( a¦)

،‫ ى‬# ‫ام ا‬ 0 DE "#"; 4 a‫ درا‬:‫&ح‬c# ‫ر‬ 4 : 1+ ‫ ت‬17.1< ‫د‬ ‫ ت ا‬p ‫ ا‬،gÕ‫ ي ا ر‬S I @ ‫; ر‬p ‫ د @ ; ا‬a 1
.16 ‫ ص‬،2003 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ا‬،‫ ى‬# ‫ام ا‬ 0 ،‫ د< راﻩ‬$‫أ… و‬
2
Vivien Martin, Managing projects in human resources, training & development, Kogan Page, London,
2006, P 199.
3
Jean Helms Hills et al, Understanding organizational change, Routledge, New York, 2009, P 76.
4
Waman s jawadekar, Knowledge Management: Text & Cases, Tata Mcgraw-Hill, New Delhi, 2011, P 229.
5
Gang Shen, Xiong Huang, Advanced research on electronic commerce Web application & communication,
Springer-Verlag Berlin Heidelberg, London, 2011, P 26.
6
M. A. Lapré, I. M. Nembhard, Inside the Organizational Learning Curve: Understanding the Organizational
Learning Process, Foundations & Trend in Technology, Information & Operations Management, Vol 4, No
1, 2010, PP 1–103.

159
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

Z?.@ ‫ آ " ت‬A ، # l ‫ ا‬F7. ‫("'& ا‬u "+1 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ف ا‬1994) Marsick ‫أ‬ -
T #€ ‫ وا‬/P" ‫ وا‬، "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ام ا‬Y a‫ ء وإ‬.8‫ و‬،D ‫ ل إ‬W + ‫ ت‬1p ‫ اد وا‬TÃ
.1/S ‫ ا ى ا‬DE "1"7. ‫ رات ا‬# ‫ ا‬S
eˆ ‫ " †< ب وإ ج ا رف ا‬10 ‫ ة‬I Ç 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬1994) Koenig ‫و ف‬ -
.2 * ‫ " ت‬d ‫ ل ا‬u‫ و‬/@ ،‫ " ت‬d ‫ "'&ا‬u – ‫ وا وام‬L1 ‫ا‬ 0‫ ل – @ ر‬u
،‫ ك‬+ ‫("'& ) دراك وا‬u "+1 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬1995) ‫ ون‬N‫ وآ‬Crossan ‫و ف‬ -
.3‫ ة‬¢ ; ‫ز |داء‬m u ‫ ف‬a ‫ﻩ ا ("'&ات‬HI ‫ ورة أن‬s @ A; 3 6 ‫وأ‬
) ‫ د‬p ‫ ا‬9“T / * 4 " 1 0‫" وا‬.#4 "+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( أن ا‬2005) ‫ م‬I‫ى د‬ -
S 4 ) 1I 1+ ¶ ‫ أ× ب ا‬A"10‫ ت و‬1p ‫ اد وا‬T| ‫'ن‬C1 17. ‫إ… ر ا‬
‫ري‬H0 &'"(u ‫ 'ن أو‬54 ‫ اء‬0† ‫ ار‬# ‫ ا‬.W‫ و‬/q ‫ ا‬/$ ‫ ) … ق‬1 ‫'& ا‬C* ‫ وا‬T ‫ا‬
/ ef7 ‫ ت ) إ… ر‬+ ‫" ا‬0 .C4‫ و‬F7.@ a¦‫ و‬17. ‫ ت ا‬v "a‫ ك و‬+
.4‫ا ار‬
‫ ر‬PT‫ ة وأ‬0 ‫رف‬ S 4 D ‫ '& إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬2010) Zeinali ‫ و‬Shahin ‫ ـ ـ‬#T‫و‬ -
DE &'-Ž ‫ ا‬DE ‫ رة‬# ‫ ا‬D ‫ إ‬T d† @ ، 17. ‫ ا‬/N‫ اد دا‬TÃ <&c ‫&ات ا‬šo ‫ ة ا‬1
.5 17. ‫ رات ا‬v ‫ 'ن‬54‫ <" ت و‬+ ‫ا‬
،‫ وا رف‬F"# ‫ م ا‬7 &'"(u‫ و‬A"a 4 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( ا‬2011) Jean Marie Peretti ‫ف‬ -
.6 17. ‫ ا‬/N‫ اد دا‬TÃ ¿0 ‫("'& … را‬u‫ و‬H"*. ‫ ا‬/q ‫ ا‬/$ DE ‫ رة‬# ‫ 'ن ا‬54‫و‬
eˆ ‫" ت ا‬+1 ‫ ا ز وا‬،‫ اءات‬0 ‫ م‬7.< 6 Ž@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ف ا‬Chun Wei Choo ‫أ‬ -
‫ ا ى‬DE "*"C ‫ ا‬9^‫ ر‬v ‫ دة‬Sm ، 1"v T D ‫ ت إ‬+ ‫ ا‬/S 54 17. ‫ ا‬C14
.7/S ‫ا‬
ef"7. ‫ 'ن |داء ا‬5 +"a q ‫ ة‬0 T L"; 4‫ " و‬4 "+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.8 " T . ‫ رة ا‬# ‫ دة ا‬S‫وز‬

1
Michael Armstrong, Strategic human resource management: A guide to action, 3rd edition, Kogan Page,
London, 2006, P 137.
2
Gérard Kœnig, L'apprentissage organisationnel: Repérage des lieux, Revue française de Gestion, N° 160,
2006, P 297.
3
William R. King, Knowledge management & organizational learning, Volume 4, Springer, New York,
2009, P 324.
‫ت‬q ‫ي ا‬ ." DE "+"+54 a‫ درا‬:‫ دي‬S ‫ ا‬LS ‫ ) ا‬S I p ‫ رات ا‬# ‫'&ا‬-Ž4 ،‫ ا ي‬a "1$ . ،‫ دي ا ;( ادي‬I ‫ دل‬4
.70-53 ‫ ص ص‬،2014 ،04 ‫ ا د‬،16 +! ‫ ا‬، ‫ د‬v¦‫ و‬S‫ م دار‬+ + "a‫ د‬# ‫ ا‬+! ،‫ ف‬¢| B!. ‫ ا‬7T 5 ) a ‫ا ('&ة وا‬

5
Alfonso J. Gil, Francisco J. Carrillo, Knowledge transfer & the learning process in Spanish wineries,
Knowledge Management Research & Practice, Vol 14, No 1, 2016, P P 60–68.
6
Jean Marie Peretti, Dictionnaire des ressources humaines, 6éme édition, Vuibert, Paris, 2011, P 17.
7
Chun Wei Choo, The inquiring organization: How organizatios acquire knowledge & seek information,
Oxford University Press, New York, 2016, P 04.
8
Ann L. Cunliffe, Organization theory, SAGE Publications, London, 2008, P 110.

160
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ ة‬p ‫ ر ا‬PT| * u " ‫" إ@ ا‬+1 I‫ و‬،60‫د |و‬ ‫ * م‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
1< . T #€ ‫ وا‬،ef"7. ‫ى ا * دي وا‬ ‫ ا‬DE ‫ <" ت‬+ ‫ا‬ 1! ‫ل‬%N ‫وا رف‬
1
. 17. ‫ ) ا‬F+ ‫ وث ا‬$ "*"C ‫ ض‬#S … 6 ‫أ‬
‫ اد‬T| C14 eˆ ‫ ا رات ا‬S 4‫ و‬T ‫" ا< ب ا‬+1 DE ‫ ي‬. ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.2‫ ت‬17. ‫ ا‬/N‫ @* " دا‬/1 + 8‫ و‬F * ‫ا‬
&'"(u ‫ أو‬/ u DE /1 u ‫ ة‬0 ‫رف‬ S 4 ‫" إ< ب أو‬+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.3ef"7. ‫ 'ن |داء ا‬54‫ ك و‬+ ‫ا‬
.4‫ ك‬+ ‫ ا‬DE &'-Ž ‫ ا‬DE ‫ رة‬# ‫ ا‬9Ó eˆ ‫ ر ا‬PT| ‫ ة أو‬0 ‫رف‬ S 4 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
Î1 u eˆ ‫ " ا‬1p ‫* ءات وا رف ا‬C ‫ ء ا‬.8‫ ا< ب و‬DE ‫ ي‬. ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.5‫ ة و¡'& ’< ة‬# >?@ ) B"C @ 17.1+
"1"7. ‫ ا‬T ‫ ا< ب أو إ ج ا‬D ‫ي ’دي إ‬H ‫ ا‬Ô 1 0¦ / * ‫" ا‬+1 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.6‫ ة‬p ‫ا‬
"+1 ‫" وا‬1+ ‫ ا‬T ‫< ب ا‬3 ‫ د‬p ‫ ا‬6"T T s 4 ‫ي‬H ‫ ا‬I / P ‫ ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
‫ اف‬I‫ وأ‬17. ‫ اف ا‬I‫ أ‬L"#5 *"Ç 4‫ و‬9: H(u‫ و‬7*$‫ و‬+# ‫ و‬‰‫ ز‬4‫و‬ Y ‫ا‬
7
. ‫'ن‬+ ‫ وا‬9“T ‫'ن‬+ ‫ا‬
.8‫ ة‬p ‫ ا رف ا‬h‫ك و‬% ‫ ء وا‬h† 9^‫ را‬17. ‫ ا‬B"Ç 4 "+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.9&'"( ‫ ا‬A Q B"C ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬C14 "C" . ‫" د‬+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
‫ " ب‬a‫ إ‬DE 9^‫ ر‬v ‫ دة‬S‫ ف ز‬9´ 17. ‫ اءات ا‬0† ‫ 'ن‬54 "+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.10/sT‫ أ‬/P Q T ‫ا‬

1
Nancy D. Erbe, Approaches to managing organizational diversity & innovation, IGI Global, Hershey, USA,
2014, P 219.
2
Suzan Lewis, Cary L. Cooper, Work-life integration: Case studies of organizational change, John Wiley &
Sons, New Jersey, 2005, P 13.
3
Ray French et al, Organizational behaviour, 2nd edition, John Wiley & Sons, New Jersey, 2011, P 141.
4
Trevor L. Amos, Human resource management, 3rd edition, Juta, South Africa, 2008, P 340.
5
Stéphane Balland, Ann Marie Bouvier, Management des entreprises en 24 fiches, Dunod, France, 2008, P
126.
6
Pierre Dupriez, Solange Simons, La résistance culturelle : Fondements, applications et implications du
management interculturel, 2éme édition, De Boeck, Bruxelles, 2002, P 240.
>" ‫ ء ا‬s ‫ أ‬7 0‫و‬ ‫ 'ن‬+T - "CS | "8 ‫ا‬ p ‫ ) ا‬1+ ‫ ا‬17. @ 9:v% ‫ و‬T ‫ إدارة ا‬، 8‫ ~ ر‬a ، "; I ¢ 7
،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،‫ ت‬+ ‫ ت وا‬5 ‫ ل ا * ص وا‬1 | ‫ ت‬17. : "T ‫ م ا " وا‬+ ‫" ا‬+P ‫ |ول‬ef+ ‫ ا‬14’ ‫ ) ا‬# v‫ ور‬، " ‰‫ا ر‬
.2015 /S T‫ أ‬29-27
8
Elayne Coakes, Steve Clarke, Encyclopedia of Communities of Practice in Information & Knowledge
Management, IDEA Group Reference, Hershey, USA, 2006, P 76.
9
Jamil Sadeghifar et al, The Relationship between Organizational Learning & Staff Empowerment in
Hospital: A Correlational Study in Iran, Asian Social Science, Vol 10, No 16, 2014, P 28.
.(‫د‬ ‫" ا‬$ T‫ )إ‬.2009 &š1 ‫ د‬،02 ‫د‬ ‫ ا‬،29 +! ‫ ا‬،‫دارة‬Ø "8 ‫ ا‬+! ‫ ا‬،‫ ا * ري‬F"+ ‫ ; ا‬Z T‫ ر‬10

161
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ ل‬5 < ‫ أو‬، >?; ‫ ('&ات ) ا‬+ @ ! a¦ ) 17. ‫ ك ا‬+ / < ‫ ف‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.1 17. ‫ ا‬/N‫ اد دا‬T| ‫ @'ن‬/ * < ‫ أو‬، "1"7. ‫ ا رف ا‬1! )
، 17. ‫ ) ا‬F+ ‫ء ا‬%<‫ @ و‬€1@ 17. ‫ ء ا‬s ‫ ن أ‬P . ‫ ث‬5 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
‫ ء‬N| B C ‫ ا‬LS … 17.1+ "0‫ ر‬o ‫" وا‬+N‫ ('&ات ) ا ;?> ا ا‬+ @ ! a¦‫و‬
.2 17.1+ <&c ‫ ا‬t~‫ ا‬o ‫ وا‬W o ‫ ) ا ر ا‬9Ù5@ ª~ ‫'ن‬1s4‫ و‬، 5" Ï4‫و‬
A B"C ‫ وا‬e•Ñ ‫ ء ا‬N‫أ‬ 17. ‫ ا‬%N F+ 4 eˆ ‫" ا‬+1 ‫ ا‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
.3 9:>?@
"+1 ‫ و‬، " 10 ‫ ة‬I Ç I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أن ا‬#@ ‫ ا‬BS‫ اض ا ر‬a‫ل ا‬%N ª l h
<&c ‫&ات ا‬šo ‫ا‬ ‫ ة‬1 ‫ ة‬0 ‫رف و رات‬ S 4‫< ب و‬³@ ‫ ة‬1 "C" . ‫د‬
@ ! a‫ ا‬/S ‫ ا ى ا‬DE 17. ‫ 'ن أداء ا‬54‫ ك و‬+ ‫ ("'& ا‬17. ‫ ا‬/N‫ اد دا‬TÃ
. 17.1+ "0‫ ر‬o ‫" وا‬+N‫ ) ا ;?> ا ا‬‰ ‫ ('&ات ا‬+
!"#$ ‫ ا‬g"B ‫"! وا‬#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬: /‫را‬
I‫ وإ اد‬17. @ t Y ‫ اث ا ("'& ا‬$‫ إ‬%N F eˆ ‫" ا‬+1 ‫ ا‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
. ;a . ‫ا‬ @ 9´ "5 ‫ ) ا ;?> ا‬+W ‫ ا ("'&ات ا‬A B"C + +@ v ‫ ن‬P
1+q 6 ‫ أ‬x"$ ، s Q 1 s Q ‫ ن‬T S‫زان و‬m ‰‫ ن و‬1 g"B ‫ وا‬%& ‫ ا‬eˆ"+1 ‫ن‬³T 6"+ ‫و‬
ً
J ‫ ذ‬A "+ *@ / + 9´ <‫ وا‬T ‫ ا‬S P4 ‫" ت‬+1 ‫ دة‬S‫ ز‬J ‫ ذ‬i+ 4 ‫ر‬ &'"( ‫ ن ا‬q
DE J ‫ ذ‬ÚC h‫ ا‬1+q 1<‫ ا‬4‫" ا رف و‬1.4 a‫ ق و‬A u‫ ا‬1+q ‫ ى‬N‫ أ‬0 ‫ و‬،&'"( ‫ا‬
‫ ) ا د‬F+ ‫ @'ن ا ("'& وا‬v% ‫ ون ا‬N‫ وآ‬Carol Gorelick -® S‫ و‬.4&'"( ‫ ا‬L1 ‫ و‬a
:5 " ‫ا‬
%‫ ا ـ ـ ـ&ــ‬+ ‫ = *داء‬0‫ ـ" ـ"ــ‬B‫ا ـ ـ ـ‬
D ‫ أن ’دي إ‬C1 ef"7. ‫ ا‬F+ T ‫؛‬F+ + /*… I &'"( ‫( أن ا‬1983) Friedlander ‫ى‬
،J ‫ ذ‬Q ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ وا‬.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ Sm D ‫ أن ’دي إ‬C1 &'N| ‫ا‬HI‫ و‬،&'"( ‫ا‬
.6 9:>?8‫ و‬17.1+ 1 ‫ ل ا‬5 ‫ ا‬D ‫ أن ’دي إ‬C1

1
Fritz Dorvilier, Apprentissage organisationnel et dynamique de développement local en Haiti, Presse
Universitaires de Louvain, Belgique, 2005, P 34.
2
Rolf Arnold, Assisted Learning: A Workbook, Bildungstransfer Verlag, Landau, 2010, P 23.
3
Angelo DeNisi, Ricky Griffin, HR3, 3rd edition, Cengage Learning, USA, 2016, P 164.
‫أم‬ 0 ، &' 0 a‫ ر‬، ‫د‬ ‫تا‬ p ‫ ) ا‬Ð"4‫&ا‬ca &'"( ‫" ا‬+1 ) ‫ ودورﻩ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬،ef" ‫ د ا‬1$ 1$‫ أ‬Zl@ B…‫ ا‬4
.03 ،02 ‫ ص ص‬،2006-2007 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ا‬،‫ ى‬# ‫ا‬
5
Carol Gorelick et al, Performance through learning: knowledge management in practice, Elsevier, USA,
2004, P 43.
6
Nancy M. Dixon, The organizational learning cycle: How can learn collectively, 2nd edition, Gower,
England, 1999, P 03.

162
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

Ú* I‫ و‬.1(ef"7. ‫ ("'&ا‬+ e•Û?~‫ر ر‬ F+ ‫ أن )ا‬s ‫ ون أ‬N‫ وآ‬Régis Dumoulin ‫ ى‬1<


ً ً
.2( ! ‫ وا‬ef"7. ‫ ر~? " ) ا ("'& ا‬pÜ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Î;W‫ ون )أ‬N‫ وآ‬Michael A. Hitt ‫رأي‬
.ef"7. ‫ وا ("'&ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ @'ن ا‬v% ‫( ;'ن ا‬1-III) /P ‫وا‬
!"#$ ‫ ا‬g"B ‫"! وا‬#$ ‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS 6eE ‫ ا‬:(1-III) k] ‫ا‬

‫اﻟﺘ ـ ـﻌﻠﻢ اﻟﻔﺮدي‬ ‫اﻟﺘ ـ ـﻌﻠﻢ اﻟﺠﻤﺎﻋﻲ‬ ‫اﻟﺘـ ـ ـﻌﻠﻢ اﻟﺘﻨﻈﻴﻤﻲ‬


‫ي‬

‫أو إ‬

!"#‫ ـ ــ‬$‫ا ـ ـ ـ ـ‬0‫ ـ ـ"ـ"ـ‬B‫ا ـ ـ ـ ـ‬


Katharina Smolarczyk, Georg Hauer, An Investigation of the Idea of Individual :‫اﳌﺼﺪر‬
Learning in Enabling Organizational Change, Procedia: Social & Behavioral Sciences,
Vol 130, 2014, P P 247-256.

) (ef"7. ‫ ا‬، Ô 1p ‫ ا‬،‫ )ا * دي‬-%€ ‫ ا‬64 S


1@ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( أن ا‬1-III) /P ‫;'ن ا‬
.ef"7. ‫ ا ("'&ا‬D ‫ ت ’دي إ‬#" ‫ت وا‬% ‫ ا‬/Ç
x"$ ‫ ؛‬T ‫ ا‬. ‫ل‬%N &'"( ‫ وا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ @'ن ا‬v% ‫ ا‬-® N¾ œ ; ‫أ ا‬
ً
&'"( ‫ ا‬a ‫ أن‬x"$ ‫ ا 'ن‬Â @ Ú? 9´ ‫ * ظ‬$ %sT 9:"1.4‫ و‬T ‫ ا‬1 L+N ‫ان‬
.(2-III) /P ‫ ;'ن ) ا‬I 1< 9j ‫ ك‬PT 3 ¡ * #+$ ) .+N 4 1 ‫إ‬ ‫ا ا‬HI 9´ F eˆ ‫ا‬
%& ‫ وا‬g"B ‫ن ا‬gS 6eE ‫ ا‬:(2-III) k] ‫ا‬
T ‫ دم‬#4
g"B ‫ا‬ %& ‫ا‬ g"B ‫ا‬
،‫ ة‬I # ‫ ا‬، S‫رات دار‬ a ‫ و‬iS‫ ة ) ا ر‬W ‫ ت ا‬I !4 ، S‫دار‬ "1. + "8 ‫ ا‬17. ‫ ا‬:‫ر‬ ‫ا‬
.85 ‫ ص‬،2006 ،

1
Régis Dumoulin et al, La stratégie de A à Z, Dunod, Paris, France, 2010, P 09.
2
Michael A. Hitt et al, Management, 3rd edition, Pearson Education, New Jersey, 2012, P 442.

163
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪%N ˜$%‬ل ا ‪ (2-III) /P‬أن ا ("'& ’دي إ ‪ $ D‬وث ‪ !T‬ة @'ن ا رف ا ‪ 1 #‬وا رف‬
‫أ‪ /0‬ا< ب رف ‪ 0‬ة‪ ،‬و‪HI‬ﻩ‬ ‫ا ‪ p‬ة‪ ،‬و ‪HI‬ﻩ ا *! ة ‪ T| DE k;l‬اد ا ‪F+‬‬
‫|‪&'N‬ة ‪’4‬دي إ ‪ +a )&'"(u D‬ك |‪ T‬اد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ : 4‬ا‪9"$ -‬ن ‪ %& S‬ا ‪!"#$‬‬
‫¸‪ -‬دور |‪ T‬اد ) إ‪ $‬اث وإدارة ‪ "+1‬ا ‪ F+‬ا ˆ‪ ;4 e‬أ ´‪ F9‬و‪ 6T 1T ،F9´ eÞ l4‬ا * د‬
‫ى‬ ‫ى ا ‪ . 17.1+ EC‬و ‪ A‬أن ا ‪ F+‬ا ‪DE ef"7.‬‬ ‫‪ DE ÚC .‬ا ‪ DE F- 1p‬ا‬
‫ا ‪ ،F+‬إ‪ 3‬أن ا ‪ I F‬أن ‪ T| /7‬اد‬ ‫ا ‪ I /7 I aŽ@ 17.‬ا "‪ +‬ا ‪ "~ 9j‬ا ‪8 +‬‬
‫ا ‪ +‬ن ) ا ‪ 17.‬ت أدوات ا ("'&و‪ FI‬و<‪%‬ء ا ‪ 5‬ل وا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬
‫(‪ +‬ن ا ا‪Av‬‬ ‫و‪ S‬ى ‪ Nonaka‬و ‪ Takeuchi‬أن و<‪%‬ء ا ‪ F+‬ا ‪ F9µŽ@ ef"7.‬أو >‪ J‬ا ‪H‬‬
‫ً‬
‫| " وا راء ا ‪ H"*.‬ن ا ‪ 1! H‬ن ا ‪ T‬و‪ S‬و‪ 9µ‬و‪ !S‬دو‪ 9µ‬و‪3’I‬ء ‪ 1s‬و‪."$ 9µ‬‬
‫ً‬
‫و‪ 7S‬و‪ 9µ‬أ‪ "$‬أ‪ N‬ى‪.‬‬
‫ا ‪ }~ o‬وا * ت <‪: E 1‬‬ ‫و‪]'1 S‬و<‪%‬ء ا ‪ F+‬ا ‪1!1@ ef"7.‬‬
‫ا ‪]c † @ Ô‬ام ) ‪ ¡ "W‬ا ‪ F‬و‪ 0 #T‬ت ‪.FI 7‬‬ ‫‪ v -‬رات " ‪&'C* +‬ودر‪ 0‬ت "‬
‫‪ -‬أن ‪ P4‬ن ‪&šN F9Ó‬ات <;'&ة دا‪ /N‬و‪ N‬رج ا ‪ 17.‬ا ˆ‪ +1 e‬ن ‪ A 9“T‬رات " )‬
‫ا ا‪ A /W‬ز ‪ F9ß%‬وز‪ 5 + F9j~ 8‬ور و‪ ;4‬دل ¾راء وإ‪ -‬ا‪. 9ß‬‬
‫‪ -‬ر¡;‪ ) F9:‬ا ء ‪ *4 17.1+‬ق ‪ + 5‬ن ‪ ، 9j 6"+‬و‪ W 5S‬ن ‪DE ]'1 + #"#54 DE‬‬
‫ا ‪ 17.‬ت |‪ N‬ى أ<‪ F9^ ; C * s DE F W $ &Å‬ا ‪. " oÆ‬‬
‫ً‬
‫‪HI /€‬ﻩ ا ‪ }~ o‬وا * ت ‪ W v /7‬ا و‪ A"10 L@ 3‬ا ‪3‬ت ا ˆ‪9´ B e‬‬ ‫¡'&أن ‪54‬‬
‫ً‬
‫‪ P‬ن ‪3’I‬ء ‪ }~ N +" $‬و‪ *W‬ت ‪sv .‬‬ ‫‪&šN‬اء ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و ‪ 1‬ر‪ a‬ﻩ‪ ،‬و<‪&'€‬ا‬
‫و‪ W‬ا ت ‪ "+#‬و * " وإ‪ .@ ) F u " 1 0‬ء " ‪ F‬و‪ v‬را^‪ F9‬وإ ! زا^‪.F9‬‬
‫أ ا ‪ }~ o‬ا ˆ‪ 9´ A 1 e‬و<‪%‬ء ‪ "+1‬ت ا ‪ F+‬ا ‪ 0K . ef"7.‬ن ‪:eÞT‬‬
‫‪ -‬أ‪ ; F9µ‬درون ‪ "+ Ž4 F9jC‬ن‪.‬‬
‫‪ -‬أ‪ $ 1… F9µ‬ن ‪ F9jC‬وا‪ " v‬ن‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪ v F9µ‬ون ‪ F9jC‬ا ن‪.‬‬
‫‪ -‬أ‪ +# F9µ‬ن ‪ F9jC‬و ن‪.‬‬
‫و ‪3’I C1 gP‬ء ا ‪ ".‬ن @ ‪ F+‬ا ‪ v B"Ç 4 ef"7.‬را^‪ F9‬و را^‪ F9‬و‪) F9^ + 4 10 4‬‬
‫‪F‬‬ ‫@ ‪ F +1 #4‬ا * دي و‪ ! S‬وزون‬ ‫ا ! وا ‪ 0 5 F9µŽT x 5‬ن إ ‪ D‬ا ‪ o‬وج‬
‫ا ‪ 1(." " oÆ‬ا ‪’ Q‬ون و م ‪ F9^ 17.‬و‪ IŽ8‬ا‪ T‬وا‪&ca‬ا‪ 9^ "!"4‬و "‪ ;IH‬ا أ‪6;+ 4 1 Q‬‬
‫‪ +1‬ن ‪.F‬‬ ‫أ ‪ •ˆ$ F 1‬و أدى ذ ‪ J‬إ ‪ D‬ا ‪ p‬ل أو ا ‪ #.‬ش أو ¦‪% N‬ف ‪A‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،2005 ،‬ص ص ‪.107-105‬‬ ‫‪ .Ca ،x‬ر‪، S‬‬ ‫‪ T‬و‪ S 4‬ا ‪ 17.‬ت‪ ،‬ا ‪ i C‬ا ‪ ¿ p‬ا‬ ‫ا ‪ ،e•Û?;C‬إدارة ا‬

‫‪164‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ l :‬رات ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫ا‪ &5-‬ا‬


‫) ا ‪ .‬ات |‪&'N‬ة أ‪ Î;W‬ا ‪ F+‬ا ‪ / 5 ef"7.‬أ‪&';< "1I‬ة ) ا ‪ 17.‬ت @ ‪% N‬ف أ ا ‪،‬‬
‫و ا ا ‪ /‬ا ˆ‪ a e‬ت ‪ DE‬ز‪ S‬دة ¦‪ 1 I‬م @ ‪ F+‬ا ‪:1guá q ™ ef"7.‬‬
‫إ‪ e‬د ا‪ 6K0 -‬ى ا‪:6!#$-‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ج |‪ N‬ى‪ ،‬وا ‪ 17.‬وا ‪ q‬ت ‪ DE /1 u‬ز‪ S‬دة‬ ‫إن ا ‪ #4 T‬د و‪ â•ãl4‬ا ‪&Å‬وة ‪ Q‬ا ‪/‬‬
‫… ‪ LS‬ا ;‪x5‬‬ ‫رأس ا ل ‪ DE‬ا ‪ T‬وإ< ´‪ 9‬و‪/1 u‬‬ ‫ا ‪ T‬ى أ‪ T‬اد‪m0 L*.4 I‬ء‬
‫وا ‪ S‬و ا ‪ ،F"1‬و‪ 58‬ث ا ق‪ ،‬وا و ت ا ‪ p‬ة ‪ DE / 5‬ا ‪ F+‬ا ‪H‬ي ‪ Sm‬ا ‪T‬‬
‫ج ‪ # 1‬د إ ‪ v D‬د ) أ‪ v‬م ا ‪ ، 17.‬وأن ا ‪ 17.‬ا ˆ‪ 54 e‬ز ‪DE‬‬ ‫ا ‪ p‬ة‪ ،‬و‪5S‬‬
‫ا ‪ 17.‬ت د ‪ /N @ 9“+‬إ‪ v‬دي و دود‬ ‫@ ‪ 0‬د‪ ، I‬و ‪ v‬ا ‪'@ ]'1‬ن ¡'&‪I‬‬ ‫ا ‪u T‬‬
‫‪. "0‬‬
‫ا‪ 6 K $-‬ا‪ Q WX‬ة‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫وا ‪ W o‬ا ‪ ، "+5‬و‪1 v‬‬ ‫ة @'ن ا ‪ 17.‬ت ا و " و ‪ "1"+v‬وا‬ ‫ا ‪ T .‬ا ‪ p‬ة وا‬
‫ً‬
‫‪ Z q‬وا ‪'@ T .‬ن ا ‪ 17.‬ت ا ‪ F 4 +- 1‬دا‪Â ، "+N‬ن ‪ F7‬ا ‪ 17.‬ت ‪ # 4‬رب ) ا * ‪F"I‬‬
‫‪ 9Ó‬ا ’‪%I‬ت وا ‪&šo‬ات * ‪ ،‬أ ¾ن ‪ 17. T‬ت أ‪HN‬ت ‪ 54‬ص‬ ‫وا ‪&šo‬ات وا ‪ #‬رات‪ ،‬وإ ‪%‬ك‬
‫‪ DE‬ا ‪ S a DE 7T 5‬ا ‪ +‬ت وا رف ا ˆ‪ ، 9Ó e‬و م ‪ N 9«S u‬رج ا ‪ ، 17.‬وا‪Z1 I‬‬
‫‪ … ) S‬ق وأ‪ i" a‬ا *‪ )&'C‬ا ‪ F+‬ا ; دل دا‪ /N‬ا ‪ ، 17.‬و) ‪ v| B+ Y‬م و دارات‬ ‫@‬
‫†< ب ا ‪&šo‬ات وا رات ) ا ‪ .‬و¡'&‪. I‬‬
‫ا ‪0‬ؤ ‪ 6‬ا‪:%& & 6eEcX‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ا ؤ‪ S‬ا ‪ 1< F+ + v%o‬ى درا< أن ا ‪ C1 F+‬أن ‪ P‬ن ‪ @ /;v‬اع و @ ‪ P‬ر و‪HI‬ا‬
‫ً‬
‫‪ 14‬ر‪ 6a‬ا ‪ q‬ت ا " @ " ‪ ،‬و @ ‪ P‬ر ‪ q 1‬ن ‪ 1"7‬إ‪ 3‬أن ‪ 64 v‬ا ‪ ™ S #‬ا ‪ F+‬ا ‪H‬ي ‪ 5‬ل‬
‫@ ‪ P‬ر ‪ h‬ط ‪ } Y‬أو ‪ ، 8 !4‬أو ‪ 1‬ر‪ T a‬د ‪ C ;1+‬إ ‪ +a #S … D‬ك و ‪ 1‬ر‪/1 a‬‬
‫) ا <‪.‬‬
‫‪0J‬ض إ‪ J‬دة إ<‪ ]s‬ف ا ‪:6&Wq‬‬ ‫‪-4‬‬
‫اد‬ ‫ذ< !‪ ; F‬د أن ا ! ‪ a| 8‬أ ? ‪ J+4 Z‬ا ! ‪ 8‬ا * ‪ ، +¢‬و‪ ™ 3‬ا ! ‪>?a 8‬‬
‫ً‬
‫وا "‪ ، +P‬وإ ‪ ™ 1‬ا ! ‪ 8‬ا ˆ‪ F F e‬ا ‪H 9j F+‬ا ‪ 17. T‬ت‪ ،‬و ‪ Z‬ا رس ‪ "0‬ا وا‪HN‬ت‬
‫‪ i.!4 DE /1 u‬ا ‪ o‬رة و ™ م ا ‪ !4 F+‬رب ا ‪ ،e•Ñ‬و‪ v‬ذ< ا *"‪ +‬ف | ‪ 0 gPS‬رج‬
‫أن ا ‪ <H 3 H‬ون ا ‪ P5 e•Ñ‬م ‪ ³@ F9“+‬د‪ J H 64‬ا ‪ 17.‬ت وا ‪ q‬ت زاد‬ ‫‪a‬‬
‫إ‪ 1@ 1 I‬ى |‪ T‬اد ‪&šN‬ات و رات ا ‪ <† F+‬ب ‪. 0 I /q‬‬

‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2013 ،‬ص‬ ‫‪l+ T‬‬ ‫|و ‪ ،D‬دار <‪ .‬ز ا‬ ‫‪ T‬وا ‪ +‬ت‪ ،‬ا ;‬ ‫‪ ،‬إ‪ I !4‬ت ‪ ) € $‬إدارة ا‬ ‫‪ 10 1‬ل ‪@ Ba‬‬
‫ص ‪.92 ،91‬‬

‫‪165‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ 6J0U‬ا ‪95‬ر‪:‬‬ ‫‪-5‬‬


‫ً‬
‫‪ 1‬ا ‪ ! .‬ت ودورات ‪ "$‬ة ‪J+4‬‬ ‫إ *! ر ا ‪ ، T‬و‪ q 1 * s4‬ن ‪ #@ a‬و‪v‬‬ ‫) ‪/Ç‬‬
‫ا ‪ ! .‬ت وا ‪ F+‬ا ‪ LS … F A‰‬ا‪ l a‬خ ا ! رب ا ‪ "T‬و¦‪ ; v‬س وا ‪&šo‬ات وا رات‪،‬‬
‫‪ &š‬ا ‪ #‬رات و‪ a‬ت ا<‪m‬‬ ‫و‪ Ç‬ر ‪ N Z v Z &c‬ت <;'&ة ‪ "+1 Z+ 0‬ا ‪. F+‬‬
‫ا ‪&šo‬ات و¦‪ a‬رات ) ‪ "+1‬ا ‪ F+‬و‪ Z+ a‬و‪ W‬ل ا ‪ hØ T‬ن‪ ،‬أو ا ‪&š Y ) /‬ﻩ أو‬
‫‪ /s*@ 6]ä‬ا ا‪ i?a‬و ‪ q 5‬ت ا ;‪ x5‬و‪ P;¢‬ت ‪ 4‬ل ا ‪. €‬‬

‫ا‪ &5-‬ا ‪0‬ا‪ :./‬أ‪ 6"!7‬وأ‪ 7‬اف ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬


‫أو=‪ :‬أ‪ 6"!7‬ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬
‫ىا م‬ ‫ى ا ("‪ ، E‬ا‬ ‫‪ S‬ت‪ . T ،‬ك ا‬ ‫‪ .4‬ي أ‪ "1I‬ا ‪ F+‬ا ‪ DE ef"7.‬ة‬
‫ى ‪&ca‬ا‪.1 Ð"4‬‬ ‫وا‬
‫*‪ 6"!7‬ا ‪ %& & 6"&"B]s‬ا ‪: !"#$‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ‪'+‬ن ‪ DE‬إ< ب ا رات وا رف و‪m4‬و‪&šo @ FI S‬ات ا ‪ s‬ور‪S‬‬
‫أن ;‪ 5‬ا‬ ‫‪ .‬ة إ ‪ 0 T D‬ة‪F9jC14 ،‬‬ ‫† دة ‪ /"C u‬أ… ‪ FI‬ا *‪ S C‬و‪ LT‬رؤ‪S‬‬
‫وا ‪&'( 1+ ‰‬ات ا ;"¬" ‪ 5 T ،‬ر‪FI‬‬ ‫ا ‪ #‬رة ‪ @ ! a DE‬ا‬ ‫‪ 0‬دات ذات أ‪"1I‬‬
‫‪ "a‬ة ا " ‪ /q‬ا ‪ "1"7.‬ا ‪ p‬ة <‪ F 5.1 1‬ا ‪ Ú*. @ #€‬و‪ L+ S‬ا ‪ .‬ن †@ ا ^‪ .F9‬إن‬
‫" ا ‪ #‬ارات ا ‪HY‬ة‬ ‫ا ‪ F+‬ا ‪'+ + Î1 ef"7.‬ن @‪ Sm‬دة ا ر< ) ا ‪ +‬ت وا * ‪ F‬و)‬
‫) ا ‪ 17.‬و‪ DE! 4‬أ‪ ) 6 "1I‬ا ‪ 6.?@ v%‬و‪'8‬ن ا ‪H‬ا< ة ا ‪ B /€1 6 q "1"7.‬ا ‪/q /‬‬
‫‪ /P‬ا ‪F+‬‬ ‫ر‬ ‫ا‪/‬‬ ‫ا ‪ ، 17.‬أ ا ‪ " h T N¾ B .‬ن ا ‪ ، 9“d 17.‬و™‬
‫‪ /‬ا ‪%N ،F‬ل ‪m4‬و‪ S‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪ T @ "1"7.‬ا ‪ p‬ة و‪ åæh‬ا ‪T‬‬ ‫ا ‪9“T ef"7.‬‬
‫ا‪. 1 #‬‬
‫و‪HCI‬ا ‪ P4‬ن أ‪ "1I‬ا ‪ F+‬ا ‪H! ef"7.‬رة ) < ‪ i‬ا ‪&šo‬ة وا‪ ;l a‬ط ا روس ! @"‬
‫وا ‪ ، ";+‬و< ‪ N| B‬ء و‪ ، 5" Ï4‬و‪ C1S‬إ ! ز |‪ "1I‬ا ("‪ F+ + "+‬ا ‪ ) ef"7.‬ا ‪ #.‬ط‬
‫ا "‪:‬‬
‫‪ mSm u -‬رأس ا ل ¦‪ Ô 1 0‬وا ‪%N ef"7.‬ل ا ون‪.‬‬
‫ا ‪ A B"C‬ا ('&ات ا ;"¬" ا ا‪ "+N‬وا ‪ o‬ر‪. "0‬‬ ‫‪'C14 -‬ن ا ‪17.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ Sm‬دة ) @ اع ا ‪.ef"7.‬‬
‫ى ا ?‪ TÃ e•ã‬اد ‪%N‬ل ز‪ S‬دة ا~ ‪.FI‬‬ ‫‪ -‬ر‪ AT‬ا‬

‫‪ 4 S‬ز‪ A‰‬ا ‪ 8 C‬ء وا ( ز ‪ ¡| 3‬اط‪،‬‬ ‫‪1‬ل‬ ‫‪." DE‬‬ ‫‪ 0 Fa #+@ 1‬ادي‪ ،‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و ‪'C1 @ 6 v%‬ن ا ‪'+‬ن‪ :‬درا‪ " a‬ا "‬
‫‪ C Q s"N 15‬ة‪ ،2015/2014 ،‬ص ص ‪.30 ،29‬‬ ‫‪0 ، &' 0‬‬ ‫ر‪a‬‬

‫‪166‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

: !"#$ ‫ ا‬%& & 6"T"(‫ ا‬U 6"!7* -2


" ‫ " ا‬T . ‫" ا‬C" . ‫ وا‬A‰ ‫ خ دﻩ ا ('& ا‬. A / 4 ‫ ت ا " م‬17. ‫إن‬
D ‫ إ‬0 $ ) 17. ‫ن ا‬³T ‫ س‬a| ‫ا‬HI DE ‫ و‬،‫ ت‬v% ‫ ا‬LS u‫ ن و‬8m ‫; ت ا‬+ DE ‫ة‬m< ‫ا‬
‫ د‬‰‫ و‬. + T 17. ‫ ن‬P4 ‫ إذا أرادت أن‬،‫ وف‬7 ‫ ا‬9“T &'( 4 eˆ ‫ا‬ ‫ات ا‬H@ F+ ‫ا‬
F+ T . " T . ‫ وف ا‬7 ‫ ن †دا ا‬S‫ ور‬d ‫ ر‬P @ ‫ و‬F+ ‫ أن ا‬DE ‫'ن‬€$ ; ‫ د @'ن ا‬# ‫ا‬
: ) FI ‫ أن‬C1 x"$ "!"4‫&ا‬ca‫ ورة إ‬d ‫ ا " م‬Dèd‫ أ‬ef"7. ‫ا‬
.eÒ"; ‫ ا ('&ا‬i $ 9:"!"4‫&ا‬ca‫" وإ‬1"7. ‫ ا‬+q "I ‫ ء‬.@ ‫ إ دة‬DE ‫ رة‬# ‫ ا‬17. ‫ ا‬Î.1 -
;4 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬0 ‫داد ا‬m4 ‫ إذ‬eÒ"; ‫< ا‬Ž ‫ت م ا‬3 $ 0‫ا‬ 17. ‫ ا‬C1 -
.
‫ رة‬v T 17.1+ "!"4‫&ا‬ca S‫ق " ¡ ا ؤ‬% ‫ إ‬# ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/P -
.1 Ð"4‫&ا‬ca‫ إ‬/ T SI0
. 9:" T .4 DE ‫ @ * ظ‬Î1 1 17. ‫رف ا‬ !4‫ دة و‬S‫ ) ز‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬F -
<’4 "C" . ‫" د‬+1 6 ‫ أ‬1<. " T .4 ‫ ']ة‬L"#54‫ و‬ef"7. ‫ ء ا‬#; ‫ ا‬/0‫ أ‬F F+ ‫إن ا‬
.2 "0‫ ر‬o ‫" وا‬+N‫ وا ;?> ت ا ا‬، 9“T ¶ ‫ وأ× ب ا‬17. ‫ @'ن ا‬/ * ‫ …;" ا ("'& وا‬DE
}o¶4‫ و‬. ‫ا‬ ‫ " ا‬T . ‫ ا ']ة ا‬DE ‫ ا ق ا ~? " ¶ ل‬F+ ‫ رات ا‬v u 1<
:3 E 1< F+ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ " ا‬T . ‫ ا ']ة ا‬L"#54 C1 B"< ]'+! (+ @ (Learn) 1+q
i+p F+ ‫ وا‬T ‫ ا‬S‫و‬m4 :(Leverage knowledge & learning to satisfy stakeholders) -
. E5 A1 ! ‫'ن و‬1I ‫'ن و‬+ ‫ ~ و‬8‫ز‬ 17. ‫ ) ا‬- ‫× ب ا‬Â T s 1"v
A"10 ) F+ ‫ وا‬T ‫! " ا‬4 :(Embed knowledge & learning into all activities) -
/ ! /P Q S‫ دار‬9^ a‫ ر‬1 ‫ و‬17. ‫"!" ا‬4‫&ا‬ca‫ ) إ‬F+ ‫ ا‬T #- ! T ‫؛‬ h|
.‫ 'ن‬T . ‫ ا‬/;v I "+#4 i ‫ا‬
‫ ل‬W ‫ ا‬C1 T ‫أن ا‬ <Ž ‫ ا‬:(Ensure that knowledge is Accessible and accessed ) -
ً
. "0 .C4 ‫ أو‬S Q ‫ ارد‬Z q‫ اءا أ‬a 0 ‫درإ‬ +" 54‫ و‬9“ ‫إ‬
"0‫ ر‬o ‫" وا‬+N‫ ا ;?> ا ا‬1+ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬-æ14 :(Renew & regenerate continually ) -
1< ،- ‫ أ× ب ا‬/ T ‫ رد‬D ‫ ف إ‬+ 0‫ ا ا‬H( ‫ ت وا‬+ ‫ ا‬DE ‫ ار ¶ ل‬1 a³@
. T ‫ ! ا‬N‫ آ‬/N +# ‫ ت و‬a‫ ر‬1 ‫ ا‬/sT‫ أ‬x5; ‫" ا‬+1 u

1
.30 ،29 ‫ ص ص‬،L@ ‫ ا‬A0 ‫ ا‬Ú*
2
Kathleen Horner Wall, Organizational learning from near misses, incidents, accidents, & fatalities: A
multiple case study of the USA amusement industry, Doctoral thesis, Columbia University, 2011, P 53.
‫ دار ا‬،D ‫|و‬ ; ‫ ا‬،‫ ل‬1 | ‫! ح‬. 1a $ ‫ رات‬v ‫ ء‬.@ :‫دارة‬ )‫ة‬W sv ،‫ د ا * ري‬1$ &'; ، ;a C ‫ ا‬e•é* 15 3
.135 ‫ ص‬،2010 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫ وا ز‬l+

167
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫)‪ :(Use Nonfinancial measurement to supplement financial measurements‬إ‪ Y a‬ام‬ ‫‪-‬‬


‫ا ‪ &'¡ Ú? #‬ا " ‪ W| /€‬ل ¡'& ا ‪ T q a 1+‬وا ‪ F+‬إ ‪ A i.0 D‬ا ‪ Ú? #‬ا "‬
‫ب ‪ 1"v‬ا ‪ ، 17.‬و‪ 7 1s S‬م ا ‪HI Ú? #‬ا ‪ *< Q‬ءات ا ‪'+‬ن ا ‪ 5‬ر‪ S‬وأ‪h‬‬
‫ا ‪ ، S‬و‪ F""#4‬ا ‪ ،F+‬و‪ L"v 4‬ا ‪ "+1‬ت و‪ v‬ا ا ;" ت ‪ ،‬وا ف إ ‪ D‬ا ; ت ا ‪'+‬ن‬
‫‪ N -‬رج ا ‪ DE 17.‬ا ;‪ x5‬ا ‪T‬‬ ‫‪ $‬ل ‪ T #-‬ا ‪ ،F+‬و‪ F""#4‬ى ‪ v‬رة أ× ب ا‬
‫ى ا ‪'+‬ن دا‪ /N‬ا ‪. 17.‬‬
‫*‪ 6"!7‬ا ‪ %& & 6‬ا ‪: !"#$‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪ #‬ط و‪ 0 #T‬ء ) أد@" ت ا ‪F+‬‬ ‫‪ F+ +‬ا ‪1! ) ef"7.‬‬ ‫وردت |‪ "1I‬ا‬
‫ا ‪:1 E i $ ef"7.‬‬
‫‪ DE 64‬إدراك ذا‪ 64‬و‪ S N¾ F T‬وا * ‪/‬‬ ‫ا ‪ " o– S 4 ) 1I‬ا * د ‪%N‬ل‬ ‫‪-‬‬
‫‪ F‬و‪' 54‬ن را‪ ) 64‬ا ‪ ،F /‬و‪ L"#54‬ا ا‪ A LT‬ا ‪ ;+‬ت ا ‪ ، "1"7.‬ا ‪، "T #€‬‬
‫¦‪ " 1 0‬وا ;"¬" ‪.‬‬
‫ل ‪ DE‬ا ‪êT P‬ت أو ا ‪ P‬أو ا ‪ +‬أو ا ‪ #‬ة‪.‬‬ ‫‪ I| L"#5‬اف ا * د وا‬ ‫و‪T +"a‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ F+‬ا ‪ ¢ ef"7.‬ط أ‪ e•° a‬ا<; م ا ‪ <Ž‬وا ('& ا ‪ S 1‬وا ‪ #‬رة ‪ DE‬ا‪0‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 5‬ت وا‪ C a‬ف ا ‪./;#‬‬
‫ا ‪ !.@ /‬ح ‪ A‬ا ('&ا ‪ >?@ ) 1‬ا ‪. 17.‬‬ ‫إن ا ‪ F+‬ا ‪ C1 ef"7.‬ا ‪17.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ A.W ) 1I‬ا ‪ #‬ارات @ ‪ 6*W‬و‪ +"a‬ا ‪ ) 17.‬ا ‪ W‬ل إ ‪ D‬ا ‪ +‬ت وا ‪T‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا‪. 9´ " a‬‬
‫ا ‪ Sm‬دة ) ‪ v‬رة ا ‪ DE 17.‬ا ‪ B"C‬وا ;‪ #‬ء وا ‪.F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪' 54‬ن ا ‪ ! .‬ت وا ‪ o‬ت‪.‬‬ ‫إ< ب ا ‪ T‬وا ‪ +‬ت و‪Sm 1 I h‬‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ +"a‬ا ‪ S P4 ) 17.‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪ ، "1"7.‬و) ‪ !4‬وز ا " ‪ v‬ت ا ‪ "1"7.‬ا ‪"d‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا‪ ; a‬ا @‪ NŽ‬ى ‪ 0‬ة أ<‪&'( + 1~% &Å‬ات ا ‪. #$%‬‬
‫… ‪ /#W LS‬رات‬ ‫ا ‪ /S 54 ) 1I‬ا ارد وا رف ا ‪ ".1s‬إ ‪ *< D‬ءات ‪S I 0‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 17.‬و‪ v‬را^‪. 9‬‬
‫‪ DE 64‬إدراك ذا‪ 64‬و‪ S N¾ F T‬وا * ‪/‬‬ ‫ا ‪ " o– S 4 ) 1I‬ا * د ‪%N‬ل‬ ‫‪-‬‬
‫‪ F‬و‪' 54‬ن را‪ ) 64‬ا ‪ ،F /‬و‪ L"#54‬ا ا‪ A LT‬ا ‪ ;+‬ت ا ‪ ، "1"7.‬ا ‪، "T #€‬‬
‫¦‪ " 1 0‬وا ;"¬" ‪.‬‬

‫‪ 0 Fa #+@ 1‬ادي‪ L;a A0 ،‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.30-29‬‬

‫‪168‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ : "; G‬أ‪ 7‬اف ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬


‫^‪ 9‬ف ‪ "+1‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬إ ‪ ¡ D‬س ¦‪ I !4‬ت وا ‪ "@ ! F"#‬و‪ 1" 4‬و‪*"Ç 4‬‬
‫و‪ h‬ا ‪ T‬و‪ ;4‬د @'ن |‪ T‬اد وا ‪ 1p‬ت ا ‪+‬‬ ‫و‪ 9:10 4‬إ ‪ "< +a D‬ت را~ ة و‪ v‬ارات ;‬
‫‪ 1‬ن @ ور‪ 9: H(u ) FI‬وإ‪ -‬ا‪، 9ß‬‬ ‫إ ‪ D‬ا ‪ ~ 8m‬وا ‪%1‬ء ا ‪H‬‬ ‫) ا ‪ 17.‬ت وا ¿ إ ‪ D‬إ‬
‫‪1‬‬
‫و ( ض ‪ I| J+4 L"#54‬اف ‪ T 4 k;l‬د ا ‪mC4‬ات أ‪: gu¾ 1I‬‬
‫‪ -‬و‪ 0‬د @?> ‪.F+ + pÆ "1"7.4‬‬
‫‪ S 4 -‬ا ‪ ".#‬ا ‪. "1"7.‬‬
‫‪ -‬ا ‪ DE "<Ž‬أ‪ "1I‬ا ‪ T‬ا ! دة‪.‬‬
‫‪ T|]'*54 -‬اد ا ‪ 1+‬ن و¦‪ 1 I‬م ´‪.F9‬‬
‫‪ }~ N&'T 4 -‬ا ‪ 17.‬ا ‪. 1+‬‬
‫‪:2 E‬‬ ‫|‪ I‬اف أ‪1I‬‬ ‫<‪ 9^ 1‬ف ‪ "+1‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬إ ‪1! L"#54 D‬‬
‫‪ F"7 u -‬إ ‪%‬ك ا ‪ T‬وا رات ‪ TÃ‬اد ا ‪'+‬ن ) أداء ا م ا ‪'+q‬ن ´‪. 9‬‬
‫‪ }"+#4 -‬ا ‪ Zv‬ا ‪%‬زم † ! ز ا م و‪ 6+"+#4‬و‪' 54‬ن " ا ‪ 0 Y‬ت‪.‬‬
‫‪ v F"7 u -‬رة ا ‪ DE 17.‬ا ‪ A B"C‬ا ;?> ت ا ('&ة و‪ 9j" 54‬وا ‪3‬ت ا * ‪. >0‬‬
‫إ@ ‪ P‬ر… ا~‪ 0 L‬ة ؤ‪ "¢| S‬ء و ‪. +1‬‬ ‫‪ A"a 4 -‬ق ا ‪ +‬ك ا ‪ /1 5‬و‪8‬‬

‫ـ @‪5‬ــ‪ # x‬ـ رن @ــ'ن‬ ‫‪ E 1‬ـ ‪ $‬ـ ن ا ـ ‹‪ E ،g‬ـ ‪ a‬ـ ‪; g‬ـ ا ‪ Im‬ـ ة ا ‪E mo‬ـ ‪ ،‬أ‪ -‬ـ ا ـ ‪ F+‬ا ‪f"7.‬ــ‪ ) e‬ـ @‪ .‬ـ ء رأس ا ـ ل ا *‪ C‬ـ ي )ـ ا ‪ 17.‬ـ ت ا‬
‫‪ (Q eˆ 0‬اد وا ‪ +! ، S .‬ا ‪ +‬م ¦‪ v‬د و دار‪ ، S‬ا !‪ ،21 +‬ا د ‪ ،2015 ،85‬ص ص ‪.51-29‬‬
‫‪ $ 2‬ــ'ن و "ـ ـ ‪ $‬ــ'ن وآ‪N‬ـ ـ ون‪ " *4 ،‬ــ‪"+1 /‬ـ ـ ت ا ـ ـ ‪ F+‬ا ‪ f"7.‬ــ‪a3 @ e‬ـ ـ ‪ .‬د ا ــ‪ D‬ا‪ Q‬ـ ـ د إدارة ا ‪T‬ـ ـ ‪+! ،‬ـ ـ ‪ 0‬ـ ـ @ @ ــ‪) /‬ا ‪+‬ـ ـ م ا ـ ـ ‪T‬‬
‫وا ;"‪ ،( "#‬ا !‪ ،24 +‬ا د ‪ ،2016 ،06‬ص ص ‪.1703-1683‬‬

‫‪169‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ ،HI 4) HI‬أ‪ /‬د‬ ‫ا‪ +,-‬ا ‪ :‬ا &‪ %‬ا ‪9;*) !"#$‬اع‪ ،‬ا‪cX‬‬
‫و ‪ 9‬ت ا &‪ %‬ا ‪ ،( !"#$‬ا‪0-‬ا‪ ، D‬ا‪ ,&5 -‬ت وا‪ e9 -‬ت(‬
‫‪:‬‬ ‫‪qi‬‬ ‫‪ F+‬ا ‪ ) ef"7.‬أر‪w‬‬ ‫@‬
‫) ‪HI‬ا ا ;‪ x5‬إ ‪ D‬ا ‪ p‬ا ‪ i‬ا ‪;4‬‬ ‫‪.v 4‬‬
‫*ول‪ :‬أ اع ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫ا‪&5-‬‬
‫‪ S‬ت ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫ا ‪ ،}~ N :‬أ‪ Q‬د و‬ ‫ا‪&5-‬‬
‫‪ :‬ا‪ "+1 /$‬ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫ا‬ ‫ا‪&5-‬‬
‫ا ‪0‬ا‪ ;+ :./‬ت و ‪ v‬ت ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫ا‪&5-‬‬

‫ا‪* &5-‬ول‪ :‬أ;‪9‬اع ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬


‫‪ *"l‬ت ‪ Â‬اع ا ‪ F+‬ا ‪ ،ef"7.‬و‪ E 1"T‬أ‪HI FI‬ﻩ‬ ‫ا‬
‫‪ .4‬و ‪| Z‬د@" ت ا‬
‫ا ‪ *"l‬ت‪:‬‬
‫‪ -‬ا ‪* f"x‬ول‪:‬‬
‫'] ‪ -%- Argyris‬أ اع ا ‪ : ) /€1 4 F+‬ا ‪ F+‬أ‪ $‬دي ا ‪ ، #+‬ا ‪ g‹ .- F+‬ا ‪ #+‬وا ‪F+‬‬
‫‪ gÕ%-‬ا ‪. #+‬‬
‫ا &‪ %‬أ‪ D‬دي ا‪:6y&zX‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ة ) ا @‪ † ،L‬ج ‪ 0 T‬ة‬ ‫‪ .‬ي ا ‪ F+‬أ‪ $‬دي ا ‪ DE #+‬ا‪ Y a‬ام ا ‪ T‬ا‬
‫‪ $‬ل |‪ $‬اث وا ‪ 7‬وف ا ‪ 5‬دة وإ‪ 0‬اء ‪% u‬ت ‪ 1 | DE‬ل )‪.1(actions‬‬
‫~‪ª‬‬ ‫و‪ 6;0 1@ F+ S‬ا ‪ +‬ن وا ‪ #‬دة ) ا ‪ 17.‬ت ‪ !4‬ر´‪ F9‬و ‪ 1‬ر‪ F9^ a‬و ‪9“+ i4&c‬‬
‫و ‪ 0 Y‬ت ‪ H(u @ €1@ u‬را‪'+ + 0‬ن‪ ³T ،‬أن ‪ d‬ا @‪ v DE i4 4 1‬ارا^‪ W 5"T F9‬ا ‪DE‬‬
‫;‪ v Î‬ارات ‪ ) HY 4 ! &š‬ا ا‪ Bv‬ا ‪ C‬رة‪ ،‬أو ‪ P 3‬ن را‪'d‬ن ‪ F+ T ، 9j‬أ‪ $‬دي‬ ‫‪ C4‬ار‪I‬‬
‫‪ .2F9^ T 4‬و‪ F+ 4‬ا ‪. 17.‬‬ ‫‪ !4‬ﻩ ‪ F+‬ا ‪ #‬دة وا ‪'+‬ن <"*" ‪ /$‬ا ‪%C‬ت ا ‪!4 .‬‬
‫¡'& ا س ‪ 9^ a " Q‬و‪ IŽ8‬ا‪ . T‬و‪HI‬ا ا ‪t1.‬‬ ‫ر‪I‬‬ ‫‪ N| B C4‬ء و‪Î" Ï4 F S‬‬
‫أ‪ S #4 /0‬ا‪ W N‬وز‪ S‬دة <* ء^‪9‬‬ ‫ا ‪17.‬‬ ‫ا ‪ v B"s F+‬ة ‪ 0 "T‬ة إ ‪ D‬أ‪h‬‬
‫و <* ‪ ، 9:‬و‪ &'"( @ i 3‬ا " ‪ a‬ت ا ‪ a‬و|‪ I‬اف ا ‪ ، 1~ #‬وإ ‪#"#54 "+1 ) FI 1‬‬
‫و‪.3 ‰‬‬ ‫‪Q‬‬

‫‪1‬‬
‫–‪Joseph M. Firestone, Mark W. McElroy, Key issues in the new knowledge management, Butterworth‬‬
‫‪Heinemann, USA, 2003, P 37.‬‬
‫‪ ; C ، Q‬ا ‪ #‬ي‪ ،‬ا ‪ S‬ض‪،2011 ،‬‬ ‫ا‬ ‫‪، €‬ا ;‬ ‫‪ Úa| :‬وا ‪ B~ Ç‬و ‪ I !4‬ت ا‬ ‫‪ 15‬ا ‪ 1.‬وآ‪ N‬ون‪ ،‬دارة ا‬ ‫‪ a2‬د@‬
‫ص ‪.535‬‬
‫دارة‬ ‫ا ‪ 1 ) " o‬ذج ‪&c#‬ح(‪ ،‬دور‪S‬‬ ‫ا‪ ¿0‬ا ’‪ a‬ت ا‬ ‫ا<‪N m‬‬ ‫‪' | 15‬ن‪ ،‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و‪| FS #4‬داء )‬ ‫‪ … 3‬رق ‪$‬‬
‫‪ ،‬ا !‪ ،46 +‬ا د ‪ ،02‬ي ‪ ،2006‬ص ص ‪.281-243‬‬ ‫ا‬

‫‪170‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

:1 9j ‫;" ت‬+a ‫ ة‬#+ ‫ دي ا‬$‫ أ‬F+ + C


.‫ ت‬+ ‫; دل ا‬4‫ ¦ * ح و‬D ‫ رإ‬# T -
‫> ت‬T œ Q ‫ ; د‬a‫ وا‬، $‫ وا‬i 0 F"1 4 .‫ اف‬I| ‫ م أو‬7.+ <&c S‫ د رؤ‬0‫م و‬ -
. " ?~ ‫ م ا‬Y ‫ا‬
.‫ ة‬p ‫ ت ا‬5 ‫ ا‬A B"C ‫ وا‬،‫ اف‬I| (/ u) 0‫ ا‬DE ‫ رة‬# ‫م ا‬ -
.‫ ى‬N‫ أ‬B~ Ç‫ و‬9: v eˆ ‫ ت ا‬+ ‫ و) ا‬p ‫ م ا‬7. ‫ ) ا‬#€ ‫]ام وا‬c ¦ D ‫ رإ‬# T -
.H"*. ‫ اع ) ا‬+ ‫ ل‬T /$ ‫ د‬0‫ و م و‬F"1 ‫ ) ا‬7. ‫ ت ا‬0‫ د و‬$‫ أ‬-
. <‫ت وا ر‬3 4 D ‫ رإ‬# T ‫ و‬iS‫ ا ر‬D ‫ رإ‬# T¦ -
:6y&zX‫ | ا‬$G %& ‫ا‬ -2
" ‫ " ا‬T . ‫ " ت ا‬d ‫ ا‬1"v‫ ار و‬1 a ‫ء‬% ‫ ى‬F""#4 I #+ ‫ ا‬g‹ .- F+ u
) ‫ ن‬+ ‫ دة وا‬# ‫ ا‬6;0 1@ 6! S‫ و‬،2‫ ة‬0 " T .4 ‫ " ت‬d‫ ء و‬h‫ إ‬DE ‫ رة‬# ‫ ذج وا‬1. ‫وا‬
™ ‫؟ و‬F+ ‫؟ و ذا‬F+ B"< Ú?~ ‫ؤل ا‬ @ ‫ ; أون‬x"$ ،F+ ‫ دا~ ة ا‬A"a 4 D ‫ إ‬17. ‫ا‬
/7 ‫ أن‬3 8‫؟ و‬gu‫ا‬H ‫ ا‬S ‫ ا ! وا‬/0‫ أ‬F+ ‫ ا‬BÇ B"<‫؟ و‬F+ + ‫ ا ق‬/sT‫أ‬
ً
‫; ب‬a‫ أ‬5 6! 6 ³T ،‫ ت‬T‫ ا‬5 p ‫ أو‬1~ # ‫ت ا‬%C 1+ ‫ ل‬+$ x5; @ ;4 F+ ‫ا‬
ً
.3%;# v‫ ل دون و‬5 I‫ ذ‬Y4‫ ا‬i! eˆ ‫ ا‬+ ; ‫ ارات ا‬# ‫ت وا‬%C ‫ا‬
:6y&zX‫} ا‬EG %& ‫ا‬ -3
‫ دي‬$| F+ ‫ وث ا‬$ 9´ C1 eˆ ‫"*" ا‬C ‫ ا‬17. ‫ ا‬F+ 4 . #+ ‫ ا‬gÕ%- F+ ‫ ث ا‬5
F+ ‫ إدراك آ " ا‬DE 17. ‫ة ا‬ D ‫ إ‬F+ ‫ا‬ ‫ ع‬. ‫ا ا‬HI ‫ ف‬9Ó x"$ ، #+ ‫ ا‬g‹ .€ ‫وا‬
J ‫ وذ‬،(Unlearning) •f ‫ أو‬17. ‫ ) ا‬F+ ‫" ا‬+1 ‫ وث‬/ P ‫ … را‬/€14 eˆ ‫; ا‬a . ‫ا‬
Úa‫ وأ‬F"I * S + ¢ ‫ ة‬7.@ 9:a‫ دة ودرا‬0 ‫ ا‬17 |‫ و‬i" a| F""#4 ‫ل إ دة‬%N
eˆ ‫ ا‬L~‫ وا ا‬i" a| FI‫ أ‬$‫ وأ‬،F+ ‫" ا‬+1 1~% "1"7.4 /q "I ¡ "W DE /1 u ‫ ة‬0
T 9: ‫ ا‬ª~ . ‫ ا *! ة @'ن ا‬17. ‫ د ا‬54 . %€1T ،‫ |داء‬FS #4 I F+ ‫ ) ا‬17. ‫*" ا‬4
‫ﻩ‬HI J ‫ ة وذ‬0 ‫" ت‬+1 ‫ و‬i" a‫ † ! د أ‬F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬0 5@ 9µŽ@ ‫ رك‬4 E * ‫و|داء ا‬
/sT‫ ل أ‬$ D ‫ ل إ‬5 ‫ ) ا‬17. ‫ة ا‬ D ‫ ف إ‬9Ó F+ ‫ ع ا‬. ‫ا ا‬HI ‫ن‬³T 8‫ و‬.‫ا *! ة‬
/ Ž ‫ وا‬5"d 4‫ و‬9´ 14 eˆ ‫* ا‬+ Y ‫ ا‬Bv‫ ا ا‬F+ ‫" ا‬+1 9´ F 4 eˆ ‫"*" ا‬C ‫ ا‬F T LS …
.4F *+ ‫ ة‬0 ‫ وإ ! د … ق‬9“T
1
Michael G. Jarrett, The Psychodynamics of Top Teams & the Impact on Strategic Organisational Leaming:
Three Case Studies in the Public Sector, Doctoral thesis, School of Management, Cranfield University,
1998, P 80.
2
John Thompson, Frank Martin, Strategic management: Awareness & Change, 5th edition, Cengage Learning
South western, United Kingdom, 2005, P 856.
.536 ‫ ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ ون‬N‫ و آ‬1. ‫ ا‬15 @ ‫ د‬a 3
15 0 ، ‫ د< راﻩ‬$‫ أ… و‬،‫اك‬ a a’ $ a‫ درا‬:‫ ي‬C* ‫ رأس ا ل ا‬S P4 ) ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" ا‬1I‫ أ‬،/ S @ ‫ ة‬Im ‫ ا‬1" T 4
.28 ‫ ص‬،2016-2015 ،‫ ة‬C Q ، s"N

171
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

. (2-III) ‫ ول‬p ‫ ) ا‬-® I 1<&' ‫ ة‬#T‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ + -%€ ‫ | اع ا‬B+ Y4


6y&zX‫} ا‬E ‫ | وا‬$ ‫ دي وا‬D‫ أ‬%& ‫ن ا‬gS 6;‫ ر‬y-‫ ا‬:(2 -III) ‫ ول‬WX‫ا‬
6y&zX‫} ا‬EG %& ‫ ا‬6y&zX‫ | ا‬$G %& ‫ا‬ 6y&zX‫ دي ا‬D‫ أ‬%& ‫ا‬ ‫ا ـ ـ!ـ ـ ـ ـ" ـ ـ ر‬
Profound L1 Deep L"1 Shallow è a fF9 ‫ا‬
(Why) ‫ذا‬ (How) B"< (What) ‫ذا‬
‫ا س‬ &'C* ‫ا‬ ˜* ‫ا‬ ~• -‫ا‬
1C ‫ا‬ T ‫ا‬ + ‫ا‬ ‫ ت‬€0•-‫ا‬
•Œ ‫ا‬ F *‫ا‬ Replication " ‫ا‬
8 ! ‫ ارأو إ دة ا‬C ‫ا‬ Evidence

efa‫ر‬ EN‫دا‬ ¼‫ ر‬N .K‫ا ا‬


‫@ اع‬ &' * ‫ا‬ ‫ل‬€ ‫ ت‬7 T(
/# ‫ ; دل‬t@‫ ا‬4 /# &'¡ ‫ ت‬eE ‫ا‬
Beth Marie Clarke, Enhancing capacity for organisational learning; A perpetual :‫ا ر‬
system for primary school practitioners, Doctoral thesis, School of Education, The University of
Birmingham, June 2012, P 28.
: ‫ ا‬-
‫ ا‬f"x
œ*Y. ‫ ا‬F+ ‫( وا‬Higher learning) ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Lyles ‫ و‬Fiol B.W
.‫ 'ن‬. ‫ ا * ق @'ن ا‬-® (3-III) ‫ ول‬p ‫ وا‬.(Lower learning)
2 ‫ ا‬%& ‫ وا‬ƒ •$-‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS ‫ق‬0 ‫ ا‬:(3-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
2 ‫ ا‬%& ‫ا‬ ƒ •$-‫ ا‬%& ‫ا‬ ‫ " ر‬-‫ا‬
‫ ر‬PT|‫ و‬iS ! ‫ل ا‬%N ‫ ث‬5 ‫ ار‬C ‫ل ا‬%N ‫ ث‬5
eŒ"4‫¡'&رو‬ eŒ"4‫رو‬
، ‫ ا‬# ‫ وا‬، *+ Y ‫ ا‬/q " ‫ ا‬S 4 ‫ ا‬# ‫ وا‬، +0 ‫ ا‬1 ‫ ا‬DE ‫ا " ة‬
. @ v‫ د ر‬0‫ م و‬A / + ./P" ‫وا‬ HI cX‫ا‬
œ ¡‫ا "ق‬ ‫" ا‬0 ‫ا " ق * م‬
ً
"+ ‫ ت ا‬S ‫ ث¡ ; ) ا‬5 F"7. ‫ ت ا‬S A"10 ) ‫ ث‬5
Ô 1p ‫ ا‬Ô ‫ وا‬iS ! ‫ ا‬،‫ ر‬PT| ‫ ك‬+ ‫تا‬0Y „I $ ‫ا‬
.6"0 + ‫ ة‬0 BS‫ ر‬u‫ ة و‬0 ‫م‬ - DE e•Ûa’ ‫ ا‬AQ ‫ ا‬g*s -
.‫ ل‬1 | ‫ ول‬0 ‫ إ اد‬- . "1a ‫ ا ا‬# ‫ا‬ 6& ‫أ‬
. +P ‫ ا‬54 ‫رات‬ - .‫ إدارة‬F7 ) ‫ت‬% u -
.} # ‫ ا‬،‫ ة‬0 &'… a| S 4 - ./q ‫ ا‬/$ ‫رات‬ -

172
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

Ramesh Kumar Miryala, Trends, Challenges & Innovations in Management, Volume I, :‫ر‬ ‫ا‬
Zenon Academic Publishing, Hyderabad, 2015, P 123.
: ‫ ا‬f"x ‫ ا‬-
:1 E 1< ‫ ا " ي‬F+ ‫ وا‬g*"C ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Senge ]'
œ Q D ‫ ’دي إ‬v 1 ، "5 ‫ ا‬s# ‫ '& وا‬# ‫ ا ى ا‬DE &Å<‫ أ‬m< : " ‫ ا‬%& ‫ ا‬-1
.‫ م‬7. ‫("'&ا‬u Ú? C ‫ ك و‬+ ‫ا ("'&ات ) ا‬
‫ ط‬1 Â Î" ‫ي‬H ‫ى ا‬ DE ‫ ك‬+ ‫ وراء ا‬. P ‫; ب ا‬a| · :‫ " ي‬9 ‫ ا‬%& ‫ ا‬-2
. "a a| F7. ‫ ا‬F"1 4 ‫ل إ دة‬%N &'"( ‫ ك ا‬+ ‫ا‬
: ‫ ا‬f"x ‫ ا‬-
:guá q ‫ 'ن‬D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬F #. ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Mezias ‫ و‬Miner i $
"+"( u +P ‫ أو‬ª . @ L+ 1"T ‫ أي‬، +P ‫ ا‬/$ ) $ 6 Ž@ ]'1 : k" ‫ ا‬%& ‫ا‬ -
.( H"*.4)
‫ س‬a| T 4 eˆ ‫" ا‬0 .C ‫" أو ا‬1+ ‫ وا‬S‫ رات دار‬# ‫ ا‬S 4 I : …"(‫ ا‬U† %& ‫ا‬ -
.2/;# ‫ ر) ا‬P @Ø
:./‫ا‬0 ‫ ا‬f"x ‫ ا‬-
:3 E 1< ‫ ك‬+ ‫ ا ("'&) ا‬0‫ در‬i $ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬B.W ‫ ك‬.I
.‫ ك‬+ ‫ ا‬t1 ) ‫('&ة‬W ‫("'&ات‬u :(Incremental learning) ‡‫ ا ر‬%& ‫ ا‬-1
.‫ ك‬+ ‫ ) ا‬S‫ر‬H0 ‫("'&ات‬u eŒ :(Transformational learning) 29+ ‫ ا‬%& ‫ ا‬-2
:b cX‫ ا‬f"x ‫ ا‬-
) C a F+ ‫ ا‬:‫ أ اع‬w‫ أر‬D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫* ن ا‬. ‫ ون‬N‫ وآ‬Arthur K. Yeung ‫أ‬
) -® I 1< .4 S N¾ F+ ‫ ا‬/@ # ‫ ة‬¢ ; ‫&ة ا‬šo ‫ ا‬F+ ‫ وا‬، %( a F+ ‫ ا‬/@ #
.(3-III) /P ‫ا‬
" *@ " ‫ ا‬T ‫ ام ا‬Y a‫ <"*" ا‬F+ u :(Exploitative learning) 2EB U† %& ‫ ا‬-1
.&Å<‫أ‬
.5‫ ة‬C ; ‫ ة و‬0 T L+N :(Exploratory learning) ] U† %& ‫ ا‬-2

1
Ian Palmer, Cynthia Hardy, Thinking about management, Sage Publications, London, 2000, P 204.
2
Leo Baas, Cleaner production & industrial ecology, Eburon Academic, The Netherlands, 2005, P 39.
3
Insik Cho, Exploring the relationship between dimensions of organizational learning & firms’ financial &
knowledge performance in the Korean business context, Doctoral thesis, University of Illinois at Urbana-
Champaign, 2009 , P 34.
4
Arthur K. Yeung, Organizational learning capability, Oxford University Press, Oxford, 1999, PP 37, 38.
5
Michael A. Hitt et al, organizational behavior, 3rd edition, John Wiley & Sons, New Jersey, 2011, P 554.

173
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ون‬04‫ وآ‬Arthur K. Yeung D !"#$ ‫ ا‬%& ‫اع ا‬9;‫ أ‬:(3-III) k] ‫ا‬


‫ ] ف‬U‫إ‬

‫ ب‬s<‫إ‬
0T ‫ا‬
‫ا ءة‬
‫ ات‬l4 d %& ‫ا‬ ‫ ة‬lcX‫ ا‬d %& ‫ا‬
d 04‰ ‫ة‬0: ,-‫ا‬
‫" س‬y ‫ا‬ ‫ن‬g + ‫ا‬
‫ رن‬y-‫ا‬ 0! -‫ا‬

‫ل‬EB U‫إ‬
Arthur K. Yeung et al, Op-Cit, P 36. :‫ر‬ ‫ا‬
ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ د … ق ا‬54 ef"7. ‫ ا‬F+ + w‫( ! أن | اع |ر‬3-III) /P ‫ل ا‬%N
‫* ءة‬C ‫ أو إ< ب ا‬،‫ ة‬¢ ; ‫&ة ا‬šo ‫ ا‬F+ ‫ ف وا‬C a ‫ل‬%N iS ! ‫ ا‬LS … ‫ اء‬a
‫ل‬%( a LS … 1 ‫ 'ن ا‬5 ‫ أو ا‬. S N¾ ‫&ات‬šN F+ ‫ ف وا‬C a ‫ل‬%N
‫&ات‬šN F+ ‫ل وا‬%( a ‫ل‬%N ‫ رن‬# ‫" س ا‬# ‫'& ا‬N| )‫ و‬،‫ ة‬¢ ; ‫&ة ا‬šo ‫ا‬ F+ ‫وا‬
. S N¾
:1‫ ون‬N‫ وآ‬Arthur K. Yeung i $ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ح ق ا‬¢ E 1"T‫و‬
‫ ة‬p ‫ ر ا‬PT| ‫ ا‬iS !4 ‫ل‬%N ‫ ت‬17. ‫ ا‬F+ 4 :(Experimentation) 0T ‫ ا‬-
‫'ن‬C+9: ‫ا‬ ‫ ن‬P4 F+ + "a a| ‫ وا در‬.‫ ة‬0 ‫" ت‬+1 ‫ ! ت و‬. iS !4 /;#4‫و‬
iS ! ‫ل ا‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L"#54 F S‫ و‬.(‫ ة‬¢ ; ‫&ة ا‬šo ‫ )ا‬17. ‫'ن ى ا‬+ ‫وا‬
ً
;4³@ T‫ ت ا و‬17. ‫ وا‬. S N¾ ‫&ات‬šN ‫ * دة‬a¦ 3 @ ،‫ رج‬o ‫ وا‬/N‫ا ا‬
.Rubbermaid ،Hewlett-Packard ،Sony ،3M :iS ! ‫"!" ا‬4‫&ا‬ca‫إ‬
‫ اد‬T| A"pÆu ‫ل‬%N ‫ ت‬17. ‫ ا‬F+ 4 :(Competency acquisition) ‫ ب ا ءة‬s<‫ إ‬-
‫ ل؛‬1 | "!"4‫&ا‬ca† 1a ‫ ا‬i ‫ ا‬p ‫ ا‬$‫ أ‬F+ ‫ ا‬‰‫ و‬،‫ ة‬0 ‫< ب <* ءات‬3 ‫وا * ق‬
‫"!" ت‬4‫&ا‬ca‫ ا‬/1 u‫ و‬. ‫ ة‬0 ‫ " ت‬P ‫ ف إ‬C a‫ وا‬S N¾ ‫&ات‬šN /q DE m< 6 Â
‫ل‬%N ‫* ءات‬C ‫ ء ا‬.8‫ و‬،B"Ç ‫ل ا‬%N ‫* ءة‬C ‫ اء ا‬¢ <&c ‫* ءات ا‬C ‫ا< ب ا‬
. "!"4‫&ا‬ca¦ ‫ * ت‬5 ‫ل ا‬%N ‫* ءة‬C ‫ ; س ا‬v‫ وا‬، S ‫ وا‬iS‫ا ر‬ h‫ ر ) أ‬1€ a
‫'ن‬C1 ‫ل ا‬%N ،‫* ءات‬C ‫ ا‬DE ‫ل‬ ‫ ا‬DE 17. ‫ ء ا‬s ‫ة أ‬ IJ‫ذ‬ # ‫وا‬

1
Arthur K. Yeung, Op-Cit, P P 37, 38.

174
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

.‫ ة‬C ; ‫" ت ا‬+1 ‫ ! ت وا‬. ‫ ا‬S 4‫ ة و‬p ‫ ر ا‬PT| L$3 Zv‫ ء ) و‬h³@ /"p• ‫وا‬
.GE ،Motorola :‫* ءة‬C ‫"!" إ< ب ا‬4‫&ا‬ca‫إ‬ ;4³@ T‫ ت ا و‬17. ‫وا‬
S N¾ /1 B"< ‫ ا< ف‬LS … ‫ ت‬17. ‫ ا‬F+ 4‫ و‬:(Benchmarking) ‫ رن‬y-‫" س ا‬y ‫ ا‬-
‫ ت‬Ç‫ أ‬eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬guŽS‫ و‬.F9^ 17. ) T ‫ﻩ ا‬HI A B"C ‫ وا‬eŒ;4 ‫ و‬5 F-
;4³@ T‫ ت ا و‬17. ‫ وا‬.‫ دة‬5 ‫" ت‬+1 ) ‫ ت‬a‫ ر‬1 ‫ ا‬/sT‫ أ‬S 4 ‫'] أو‬1 ‫أداء‬
.Milliken ،Xerox ،Samsung Electronics : ‫ رن‬# ‫" س ا‬# ‫"!" ا‬4‫&ا‬ca‫إ‬
‫ 'ن‬5 ‫ل ا‬%N F+ 4 ‫ ت‬17. ‫ ا‬:(Continuous Improvement) 0! -‫ن ا‬g + ‫ ا‬-
) ‫ ة‬0 ‫ ات‬N D ‫ ل إ‬# ¦ /;v ‫ ة‬N /q ‫ ن‬#4‫ وا‬/;v 6@ ‫" م‬# ‫ ا‬F4 DE 1 ‫ا‬
‫ل‬%N :/€ ) / ‫ر< ا‬ " 0‫ در‬DE "<Ž ‫ ا‬F ‫" ن‬$| &'€< ) . "+1 ‫ا‬
‫ دة‬5 ‫ ا‬/~ ‫ ا‬/ ( "4‫ ا ارة ذا‬/1 ‫ ق ا‬T ‫ أو‬، +P ‫ ا‬/$ ‫ ت‬10 ،‫ دة‬p ‫; ا‬v‫ ت ا‬#+$
‫ 'ن‬5 ‫"!" ا‬4‫&ا‬ca‫إ‬ ;4³@ T‫ ت ا و‬17. ‫ وا‬.‫"'ن‬0‫ ر‬o ‫"'ن وا‬+N‫ء ا ا‬%1 ‫ ا‬/;v
.Motorola ،Xerox ،Honda ،Toyota : 1 ‫ا‬
:‫ ا دس‬f"x ‫ ا‬-
:1 E 1< ، "1a ‫ ا‬0‫; ر‬4 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬œ ; ‫ ا‬B.
1"1 4‫ و‬t" Y ‫ ا‬F4 eˆ ‫ اث ا‬$|‫و‬ h| 1s efa ‫ ا‬F+ ‫ ا‬: !U0 ‫ ا‬%& ‫ ا‬-1
"1. ‫ وا‬iS‫ ا ر‬efa ‫ ا‬F+ ‫ ا‬+€ ‫ و أ‬. ®‫ اف و¡ ت وا‬I‫ أ‬A 17. ‫ ا‬/;v
.‫ ت‬17. ‫ ا‬F7 ) T ‫" ا< ب ا‬+1 ‫أ‬m! 3 ‫ءا‬m0 ‫ان ان‬H+ ‫ا‬
Ú? ‫ و‬/1 ‫ا‬ ‫ء‬m!< ¿";… /P Q ‫ ث‬5 ‫ي‬H ‫ ا‬F+ ‫ ا‬D ‫ '& إ‬: !U0 ‫ ا‬g‹ %& ‫ ا‬-2
. 17. ‫ ا‬611 4 ‫أو‬ Y
:./ ‫ ا‬f"x ‫ ا‬-
:2 E D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫( أ اع ا‬1997) Malecki B. S‫و‬
:‫ ت‬T $-‫ وا‬6!'-‫ا‬ -1
. 9j F+ ‫ دة وا‬5 1 1@ ‫" م‬# ‫ ا‬:(Learning by doing) 6U‫! ر‬- S %& ‫ ا‬-1-1
F+ u‫ و‬، ." #S … ‫ ام أداة أو‬Y a‫ ا‬:(Learning by using) ‫ • ام‬U† Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-2-1
.J H@ ‫" م‬# ‫<"*" ا‬
‫ م‬7. " C ‫ ا‬H( ‫ ا ("'&؛ ا‬:(Learning by operation) 65] * Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-3-1
F+ ‫ج وا‬ ‫ م‬7 ) ‫ دة‬5 *"Ç‫ اط ) و‬Y ‫ و‬x5; ‫؛ ا‬B"Ç ‫؛ ا‬iS‫ وا ر‬،‫|داء‬
. 9j

1
Alan Michael Saks et al, Op-Cit, P 44.
2
Miguel-Angel Sicilia, Competencies in Organizational E-learning: Concepts & Tools, Idea Group, USA,
2007, P 31.

175
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

:(Group) 6J9!T-‫ا‬ -2
F+ ‫ وا‬/;v ‫ ث‬54 F 1 1@ ‫" م‬# ‫ ا‬:(Learning by trying) 6 ‫ و‬+-‫ ا‬Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-1-2
. 9j
‫} ف‬o– ;v‫ و ا‬A / * ‫ ا‬:(Learning by interacting) J ‫ ا‬Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-2-2
.6. F+ ‫ وا‬، 1 ‫ ا‬H"*.4
A+ ‫; دل ا‬4 ) ‫ اط‬Y ¦ ‫ل‬%N F+ ‫ ا‬:(Learning by selling) .", ‫ ا‬Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-3-2
. S N¾ A / ‫ <"*" ا‬T ‫ و‬،‫ ت‬o ‫وا‬
:‫اد‬0K* -3
،/ *+ ‫ري‬Hp ‫ ا‬iž ‫ ا‬F T LS … F+ ‫ ا‬:(Learning by failing) ] ‫ ا‬d %& ‫ ا‬-1-3
./ T D ‫’دي إ‬4 eˆ ‫ ء ا‬N| i.!4 "*"< F+ u‫و‬
‫ل‬%N 1 ‫ ا‬H"*.4 "*"< F+ u :(Learning by imitation) "&y ‫ ا‬Œ 0• dJ %& ‫ ا‬-2-3
7$% @ F+ @ s ‫ ع ا‬. ‫ا ا‬HI DE L+ S‫ و‬.1J ‫ ذ‬F4 B"< t;s @ "+#4‫; و‬v‫ا‬
‫ ت‬+ ‫ ا * د‬i C 1."$ ‫ ث‬5 F+ ‫ا‬ ‫ ع‬. ‫ا ا‬HI‫( و‬Observational learning)
•f 6< +a "+#4 F ‫ي‬H ‫} ا‬oÆ ‫ ون وا‬N¾ 6+ * 7$% ‫ل‬%N ‫ ة‬0
2
. ‫ ذج‬1. @
:d ‫ ا‬f"x ‫ا‬ -
3
: DE /1 ‰‫ و‬،%& ‫ ل ا‬T i $ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬B. N¾ œ ; ‫وا‬
‫&ة أو‬šN Î"d (‫ ي‬7 ) ‫ * م ! د‬F"1 4 DE ‫ ي‬. I ‫ و‬: Ž‫"! أو درا‬7 -‫ ا‬%& ‫ ا‬-1
.(Know- Why) ‫ ذا‬- T T D ‫ إ‬. ‰‫ و‬." 8 !4
D ‫ إ‬. ‰‫ و‬ª~ . ‫ ا‬7$% ‫ ا ('&ات و‬H"*.4 DE ‫ ي‬. I‫ و‬: `"B]s ‫ ا !&" أو ا‬%& ‫ ا‬-2
.‫ اث‬$| A / ‫( أي <"*" ا‬Know -How) B"<– T
:.U ‫ ا‬f"x ‫ا‬ -
:4‫ ري‬k S %& ‫ | وا‬e9 ‫ ا‬%& ‫ ا‬D ‫ إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬B.
‫ﻩ‬HI‫ و‬،Z@ -‫ م و‬+ I A / + ‫ز‬% ‫ ; وا‬C ‫ ا‬T ‫ ا‬DE # : | e9 ‫ ا‬%& ‫ ا‬-1
6;¢ ‫" أو‬l"4‫ ا و‬/q ‫ ا‬A / ‫ ا‬DE 17. ‫ا‬ u eˆ ‫ ا‬F+ ‫" ا‬ ;S #4
. 17.1+ ‫ م ا‬7. ‫ ا‬DE ‫ وا * ظ‬v + F+ ‫ا‬ ‫ ع‬. ‫ا ا‬HI ‫ م‬Y ‰‫ و‬. "l"4‫ا و‬
1
Miguel-Angel Sicilia, Op-Cit, P 31.
،‫ ض‬S ‫ ا‬، l+ íS ‫ دار ا‬،‫ ت‬17. ‫ ك ) ا‬+ ‫ إدارة ا‬،gh " Q E /" 1a‫ إ‬، Ô T‫ ر‬15 Ô T‫ ر‬10 4 ،‫ ت @ رون‬8‫ رو‬،‫&ج‬š.S 0 ‫'&ا‬0 2
.104 ‫ ص‬،2004 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ا‬
‫ ر‬1 | ‫ ت وزارة‬q ¢ ) " ‫ " ا‬a‫ درا‬:‫ ت‬17. ‫ ﻩ ) ! ح ا‬-‫ وأ‬ef7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬،‫ م‬I‫ د‬F"I‫ ; ا ر ا@ ا‬،e•Û?;C ‫ ا‬FS < ‫اد‬ ‫ح ا‬%W 3
.160-135 ‫ ص ص‬،2007 ،45 ‫ ا د‬،13 +! ‫ ا‬، S‫ د و دار‬v ‫ م‬+ ‫ ا‬+! ،‫ ن ) ا اق‬Pa ‫و‬
+! ‫ ا‬، S‫ م دار‬+ + "8 ‫ ا‬+! ‫ ا‬، "+"+54 a‫ درا‬:ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا * دي وا‬F+ ‫ ت ا ; د " @'ن ('&ات ا‬v% ‫ ا‬، ‫ زا‬15 ‫ دل‬4
.88-61 ‫ ص ص‬،1993 &š1T ،01 ‫ ا د‬،01

176
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫و‪ | #"#$‬أن ا ‪ F+‬ا ‪ 6 g‹ v‬دور أ‪ /" u ) e•° a‬أداء ا ‪ B~ Ç‬ا ‪ "1"7.‬وا * ظ‬


‫‪ DE‬إ‪ # a‬ارا ‪ 17.‬وا‪ 1 a‬ار‪. 9:S‬‬
‫‪ -2‬ا &‪ k S %‬ري‪ ; :‬رة ا ‪ 17.1+ ;a .4 &Å<| t1.‬ت ) ‪ /Ç‬ا ‪ 7‬وف ا ;"¬" ا ‪، ;+#‬‬
‫ا ‪ 17.‬ا ‪ A /‬ا ('&ات ا ;"¬" ا ‪ p‬ة وا ˆ‪L; F e‬‬ ‫‪ W N‬إذا ا‪| DÔ a‬‬
‫‪ A /‬ا ا‪Bv‬‬ ‫أو ا ف ‪ . 9“+‬و ‪ 7‬ا ‪Â‬ن ‪HI‬ا ا ‪ .‬ع ا ‪F+‬‬ ‫‪ 17.1+‬ا ‪/‬‬
‫ا * ‪ S‬ة ذات ا ‪ }~ o‬ا ‪]'1‬ة‪ 0 3 6 ³T ،‬إ… ر ‪ 5 ¿0‬د ‪ C1‬أن ‪ 5‬د …;"‬
‫‪ "+1‬ا ‪ ،F+‬و‪HI eŒ ‰‬ا ‪ ".1d‬أن ‪ … S P4 "+1‬ر ا ‪| #"#$ ) I F+ + ¿0‬‬
‫أ‪ $‬ا م |‪ P @ F+ + "a a‬ري‪.‬‬
‫ا ‪ f"x‬ا ‪:0:‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ B.‬ا ; ‪ œ‬ا ‪ F+‬ا ‪ - ;4 ef"7.‬رﻩ إ ‪ D‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ا‪ EN‬وا ‪ o‬ر¼ ‪: E 1< ،‬‬
‫‪ -1‬ا &‪ %‬ا ‪ !"#$‬ا‪ cX‬ر‡ )‪:(Externat organizational learning‬‬
‫و‪ T| F+ u DE 1 ‰‬اد أو ‪ T‬ق ا ‪%N /1‬ل ‪ 17.‬ت أ‪ N‬ى و‪ 5S‬ث ‪HI‬ا ا ‪ .‬ع ا ‪F+‬‬
‫ا ‪'+P Q ef"7.‬ن‪ N ef"7.4 F+ u :‬ر¼ ‪ T 1+‬ا ‪ ، ".1s‬و‪ N ef"7.4 F+ u‬ر¼ ‪T 1+‬‬
‫ا ‪. 5S‬‬
‫‪ -1-1‬و‪ 5S‬ث ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ‪ o‬ر¼ &! ‪ 6K0‬ا •!‪ # ³@ 6"$‬ل ا ‪'@ T‬ن |‪ T‬اد و‪ HNŽS‬أ‪$‬‬
‫‪'+P¢‬ن‪:‬‬
‫‪ Y‬ج ‪ *Ç‬ا ‪ 14’ ) 17.‬ات أو وات ‪ "1+‬أو ) اد أو ز‪ S‬رات إ ‪ 17. D‬ت أ‪ N‬ى‬ ‫‪-‬‬
‫*‪&c‬ة … ‪ +S‬أو ‪. a‬‬
‫ر‪ S‬أو ‪&šN‬اء ‪ +‬ر‪ iS‬أو أ‪H4 a‬ة‬ ‫‪ /N‬أ ‪ s‬ء ا ‪ o‬رج إ ‪ D‬ا ‪ /€ 17.‬إ‪1@ 9: a‬‬ ‫‪-‬‬
‫أ‪ q‬د ‪'"1‬ن أو ‪%1‬ء أو رد أو ‪'+‬ن ‪ 0‬د‪.‬‬
‫‪ -2-1‬و‪ 5S‬ث ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ‪ o‬ر¼ &! ‪ 6K0‬ا ‪ " Q 6+ 0‬ا |‪ T‬اد‪ ،‬و‪ F #.S‬إ ‪' D‬ن‪:‬‬
‫اد ة ا ‪ 17. 17.‬ت أ‪ N‬ى ا‪ " 1 0‬أو إ‪ v‬د أو ‪ :/€ ".T‬ا ‪ #‬ر‪ ;N S‬ر‪S‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 17.‬أو ; ت ا ‪. 17.‬‬
‫ا ‪ /€ 17.‬ا ;‪ 5‬ث و‪ v‬ا ا ;" ت أو ا را‪ a‬ت ا ˆ‪ !4 e‬ى‬ ‫اد ¡'& ة‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪. 17.‬‬
‫‪ -2‬ا &‪ %‬ا ‪ !"#$‬ا ا‪:(Internal organizational learning) `4‬‬
‫رف ‪ 0‬ة دا‪ ) +N‬دورات ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ا‪، "+N‬‬ ‫و‪ eŒ ‰‬أن ا ‪ i C4 17.‬أو ‪4‬‬
‫ً‬
‫‪ %N‬أن ‪ i C4‬ا ‪ +‬ت ا ‪ "1"7.‬دا‪ /€ "+N‬ا ‪ l‬ات‬ ‫د ا ق ا ˆ‪C1 e‬‬ ‫و‪0 S‬‬
‫ا ور‪ S‬ا ˆ‪ t"54 e‬ا ‪'+‬ن ‪ $Â @ 1+‬اث ا ˆ‪ 4 e‬ور ) ا ‪ 17.‬إ‪ v‬د أو إ‪ " 1 0‬أو ‪ ;4‬دل‬

‫‪ /N‬ا ‪ F+‬ا ‪ ،ef"7.‬درا‪ a‬ت ) ا ‪F"+‬‬ ‫‪ d ) S‬ء‬ ‫تا‬ ‫‪ 15‬د ‪' 54 ،gh v‬ن ا * " ا ‪p¶ "1"7.‬‬ ‫‪ 1‬أ‪ ،F ¡ 15 1$‬أ‪a‬‬
‫ا ‪ ، ¿ p‬ا د ‪ ،05‬د ‪ ،2003 &š1‬ص ص ‪.130-87‬‬

‫‪177‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫|‪ PT‬ر وا ؤى وا ‪ S 7.‬ت‪ ،‬و‪ HNŽS‬أ ‪ W s‬ر‪'4‬ن ‪ : 1I‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ا‪ T 1+ EN‬ا ‪، ".1s‬‬
‫وا ‪ T‬ا ‪. 5S‬‬
‫ً‬
‫و‪ C1S‬أن ‪ P‬ن ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ا‪ T 1+ EN‬ا ‪ T %1 ".1s‬د @ رة ¡'& ‪/€ ..#‬‬
‫|‪ PT‬ر ا * ‪ S‬ا ˆ‪ $ e‬ا ‪ +‬ن ) ‪ 1 0‬ع‪ ،‬أو ) ‪ W‬رة ‪ä# &'¡ /P Q /1 /1 LS T‬ن‬
‫‪ 1+‬ت ا ‪. 17.‬‬ ‫و‪ ، I‬أو ¦‪ * a‬ر‬ ‫‪ DE @ 0 /€‬ا‪ * a‬ءات ) ا ‪9Ó ! 17.‬‬
‫و‪ C1S‬أن ‪ F‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ا ا‪ T 1+ EN‬ا ‪ W ) 5S‬ر‪'4‬ن؛ ا ‪ /1‬ا * دي ا ‪ä#‬ن ‪/€‬‬
‫|‪ T‬اد ) ا ‪ ، 17.‬وا ‪ /1‬ا ‪ Ô 1p‬ا ‪ä#‬ن ‪ /€‬ا ‪ #+‬ءات‬ ‫ا ‪ $&c#‬ت ا * د ا ‪ " 7.‬ا ˆ‪# e‬‬
‫ا ور‪ * S‬ق ا ‪ ) /1‬ا ‪ 17.‬أو ‪ 1 0‬ت ا ‪. " 7.‬‬

‫‪ 9‬ت ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫‪ ،HI 4 :‬أ‪ /‬د و‬ ‫ا‪ &5-‬ا‬


‫أو=‪ HI 4 :‬ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬
‫ا ‪: E 1"T /€1 4 }~ o‬‬ ‫‪]'1‬ا ‪ F+‬ا ‪1!1@ ef"7.‬‬
‫ا ‪ F+‬ا ‪ . ef"7.‬ي ‪ DE‬درا‪ a‬ا ;?> ا ا‪ "+N‬وا ‪ o‬ر‪ A "0‬إ‪ ¢‬رة @ ‪ N 60‬ص إ ‪D‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ "0 .C‬وا ‪ "+1‬ت‪ ،‬وا ‪.F7.‬‬
‫‪³@ t;4‬دارة ا ‪) T‬إ< ب‪ ،‬ا * '&‪ ،‬ا "‪ ،B‬ا ‪ ، SmY‬ا ‪ l‬و ‪ Y a‬ام و‪ .8‬ء‬ ‫‪-‬‬
‫رف إ‪%N "T d‬ل ‪ "+1‬ا ; دل(‪.‬‬
‫ا ‪F7.‬‬ ‫‪ 1‬ة ‪ DE‬أ‪ a‬س |داء )ا * د‪ ،‬و<* ءة ‪ ،LS T‬وا ‪ F7.‬ا ‪، "1"7.‬‬ ‫‪"+1‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا * " (‪.‬‬
‫‪ v ) /€1‬رة ا ‪ * a¦ DE 17.‬دة ا ا‪ iI‬ا ‪ 0‬دة و رات و‪&šN‬ة ا ‪'+‬ن ‪L"#5‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ *C‬ءة‪.1‬‬
‫ا ‪ P 6‬ن "! ‪&šo‬ات و‪ !4‬رب ت ´‪ 9‬ا ‪. 17.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ DE i . 6‬ذا< ة ا ‪ 17.‬ا ˆ‪ F"I * Fs4 e‬و ‪ " 0‬ت ‪ <&c‬و ‪ 9j‬ذا< ات |‪ T‬اد‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪ L~ -‬ا ‪ ، "1a‬وا ‪%pæ‬ت‪ ،‬و‪ /P"I‬ا ‪ ، 17.‬و‪ s$‬رة ا ‪.2 * 17.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪V.G. Kondalkar, Organization effectiveness & change management, PHI learning private, New Delhi, 2009,‬‬
‫‪P 71.‬‬
‫|و ‪ ،D‬دار وا~‪، l+ /‬‬ ‫‪ ،ef7 Dè. : S‬ا ;‬ ‫‪ ; 2‬ا ; ري إ@ ا‪ F"I‬درة‪ ،‬ز‪ F" h &'I‬ا ; غ‪ ،‬إدارة ا ارد ا ‪ ) S ž‬ا ‪ #‬ن ا دي وا‬
‫‪ 1‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2008 ،‬ص ‪.54‬‬

‫‪178‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

F+ + " ?~‫ ~} ر‬N Ú1N (2000) ‫ ون‬N‫ وآ‬Robey ‫ د‬$ #@ ‫ ~} ا‬o ‫ ا‬D ‫ إ‬T d‫إ‬
:1 E 1"T /€1 4 ef"7. ‫ا‬
.ef"7. ‫ى ا‬ ‫ ا‬DE ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ث ا‬5 -
‫؛‬/P"I Ú? ‫" و‬+1 I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
‫ ؛‬S C* ‫ ذج ا‬1. ‫" وا‬1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫د ت ا‬ i+ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
‫؛‬ef"7. ‫ ا‬/1 ‫ د ا‬# ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
. 1 &'¡‫ و‬1 ‫ اء‬a $ DE ‫ ن‬P ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬HI 4 :(4-III) k] ‫ا‬
6K0 -‫ ب ا‬s<‫ا‬
6K0 -‫ ا‬.‘‫ز‬9( ‫ﻣﺴﺘﻤﺮ‬
‫ ت‬9& -‫ ا‬g (
6"!"#$ ‫ة ا‬0<‫ا “ا‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺔ‬ ‫ﻣﻌﻘﺪ‬

‫د‬0 ‫ا‬
‫ﻣﺘﻌﺪد‬ ‫اﻟﺘﻌﻠﻢ‬ ‫دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬
6J !WX‫ا‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻮﻳﺎت‬ ‫اﻟﺘﻨﻈﻴﻤﻲ‬ ‫وﺗﻔﺎﻋﻠﻲ‬
6!#$-‫ا‬
‫! ت‬#$-‫ن ا‬gS
‫ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﻣﺘﻌﺪد‬
‫وﻏﻴﺮ‬
‫اﻟﻤﺪاﺧﻞ‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ذو ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻲ‬

.; ‫إ اد ا‬ :‫ر‬ ‫ا‬

1
Hsiu-Yen
Yen Hsu, Organizational Learning Culture's Influence on Job Satisfaction,
Satisfaction Organizational
Commitment, & Turnover Intention among R&D Professionals in Taiwan during an Economic Downturn,
Doctoral thesis, University
niversity of Minnesota,
Minnesota June 2009, P16.

179
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ : "; G‬أ‪ /‬د ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬


‫أ‪ ¢‬رت |د@" ت ا ‪ F+ + €‬ا ‪ ef"7.‬أن ‪ 17. /P‬إ‪&ca‬ا‪ 9:"!"4‬و ‪ 1‬ذ‪ 0‬ا ‪ o‬ص ‪F+ +‬‬
‫رات و‪ v‬رات‪ ،‬و‪ !4‬رب‬ ‫ا ‪ ";… A L* 1@ ،ef"7.‬أ‪ 9: h‬وأ‪ I‬ا‪ ، T‬و ‪6C+ 14‬‬
‫ى ا ‪ ef"+‬ارد‪ I‬ا ‪ ، S ž‬و ‪ " P‬ت ا د وا ‪ 1 S .‬ر‪ a‬ا ‪F+‬‬ ‫و‪&šN‬ات‪ ،‬وا‬
‫ا ‪ ،ef"7.‬ور¡‪ F‬ذ ‪³T J‬ن ‪ .I‬ك ‪%-‬ث أ‪ Q‬د أ‪ "+1 /P u "a a‬ا ‪ F+‬ا ‪ * ef"7.‬ع ‪/q‬‬
‫‪ Q‬أ‪ Q‬د ‪ / P 4 " T‬و‪ Q| %N / * 4‬د ا ‪ F+ + -%€‬ا ‪ ،ef"7.‬و™ ‪:1 q‬‬
‫‪&ca‬ا‪ Ð"4‬ا ‪ W .‬ا " ‪:‬‬ ‫‪ U‬ا("… ‪ 1s :‬ا ;‬ ‫ا‪,‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ /;#‬ا ‪ 17.‬وأ‪ I‬ا‪’ 1 T‬دي إ ‪ 4 D‬ا@‪t‬‬ ‫‪ -1-1‬ا ‪0‬ؤ ‪ 6‬ا‪gS 6< ]-‬ن أ‪ •J‬ء ا ‪:%"#$‬‬
‫‪ W + <&c /1‬ل إ ‪ D‬ا ‪/;#‬‬ ‫‪ v%‬ت أ ‪ s‬ء ا ‪ F"7.‬و‪ 0 "$ 4‬د‪ ) FI‬و‪N Ad‬‬
‫ا ‪ l‬د و‪ I| L"#54‬اف ا ‪ 0‬ة‪’4 1< ،‬دي ا ؤ‪ S‬ا ‪ <&c‬إ ‪m4 D‬و‪ S‬ا ‪'+‬ن @ ‪v‬‬
‫ا ‪%‬ز ‪ A L* 1@ F+ +‬أ‪ I‬اف ا ‪ F"7.‬و‪ 64 0 4‬ا ‪. "+;#‬‬
‫‪ 6 / -2-1‬ا ‪ gB‬ات ا ‪ :6"”",‬و™ ‪ Av 4 eŒ u‬ا ('&ات ا ;"¬" و¦‪ a‬اد ‪ Ad‬ا ‪B"C + t o‬‬
‫‪ $‬ة ‪&'-Ž4‬‬ ‫‪%N‬ل و‪ @ Ad‬ا~‪ /‬ا ?‪ .‬ر‪ I S‬ت ا ‪B"*Y + ;a .‬‬ ‫‪ ،‬و‪ F S‬ذ ‪J‬‬
‫‪ v F‬رة‬ ‫ا ا ‪ /‬ا ;"¬" ا ‪ *+ Y‬و‪ #@ + 0‬ر ‪ P‬ن ‪ ¶ /1 u‬ا ‪1 F"7.‬‬
‫ا ‪ DE 17.‬ا ‪.F+‬‬
‫ا ر‪ iS‬وا ‪ F+‬و¦@ ‪ P‬ر‬ ‫‪ -3-1‬ا‪ U‬ا("‪ 6"T‬ا &‪ :%‬و‪ eŒ u‬أن ‪ P‬ن ى ا ‪u N F"7.‬‬
‫در‬ ‫ا ‪ F"7.‬ا ~? وأ‪FI‬‬ ‫@ رة وا® ووا " ‪ ،‬و‪HI &š u‬ﻩ ¦‪&ca‬ا‪ "!"4‬أ‪ $‬أ‪h‬‬
‫@‪ .‬ء ا ‪m‬ا ا ‪ " T .‬وا ‪. 9“+ 7T 5‬‬
‫ا ‪ ,‬ا ‪ /1 : !"#$‬ا ; ا ‪ ef"7.‬ا ‪ W .‬ا " ‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪%N‬ل ا * ‪ ApÆ LS‬ا ار @'ن أ ‪ s‬ء‬ ‫‪ -1-2‬ا ! ‪E4 d‬ل ا ‪ x"$ :Œ 0‬أن ا ‪/1‬‬
‫ا ‪ F"7.‬و‪ ;4‬دل |‪ PT‬ر وا رف وا رات‪ &'€ 1< ،‬ا ‪ #‬رة ا ‪ " 1p‬ا ‪" 4 DE <&c‬‬
‫أ‪ PT‬ر ‪ 0‬ة ; ‪ C‬ة ‪ A / +‬ا ‪%C‬ت و¦‪&'( + @ ! a‬ات‪’ 1 ،‬دي إ ‪ F+ u D‬ا * ‪LS‬‬
‫وا< @‪ 6‬ا ‪&šo‬ة ‪%N‬ل ا ‪ /1‬ا ‪. Ô 1p‬‬
‫‪ -2-2‬ا '"‪ k‬ا ‪ !"#$‬ا‪0-‬ن‪ x"$ :‬أن أ<‪ &Å‬ا " ‪ F+ + 1~% /q‬ا ‪ I ef"7.‬ا "‪ /P‬ا ن ‪/€‬‬
‫‪ /P"I‬ا * ‪ T‬أو ‪ /P"I‬ا * ‪ LS‬ا ‪H‬ي ‪ g‬ا ‪'+‬ن ا ‪ ) S‬ا ! ‪ iS‬و @ ‪ P‬ر‪T d† @ ،‬‬
‫‪ S‬ت دار‪ ، S‬وا ‪ 1‬د ا ‪) Sm< %‬‬ ‫إ ‪ D‬ا "‪ g#T| /P‬ا ‪H‬ي ‪ 5‬ي ‪ DE‬د أ‪ /v‬ا‬
‫ا و‪'4‬ن و ‪ 0‬اءات ا ‪ "1a‬وا ‪ @ v‬ا دة ) @?> ا ‪،/1‬‬ ‫ا‪ Y4‬ذ ا ‪ #‬ارات‪ ،‬وا ;‬
‫ا<‪m‬ا‪ Y4‬ذ ا ‪ #‬ارو ‪ DE‬ا‪ 4‬ل دا~‪. F‬‬ ‫‪ DE‬أن ‪ P4‬ن ‪ T‬ق ا ‪;S v /1‬‬

‫ا م @ ‪ S‬ض‪ ،‬ر‪a‬‬ ‫‪Ã‬‬ ‫‪ S‬ا‬ ‫‪ 1‬ي @ ‪%;v‬ن آل ‪ ،Î" T‬ا ‪ ".#‬ت ‪&cC‬و " ‪ + 1+‬ت ودور‪ ) I‬ا ‪ F+‬ا ‪@ ef"7.‬‬
‫‪ B‬ا ‪ + + "8‬م | ‪ ، ".‬ا ‪ S‬ض‪ ، ،2015 ،‬ص ص ‪.35-33‬‬ ‫‪0 ،&' 0‬‬

‫‪180‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫&ة وا رف‬šo ‫ ا< ب ا‬. ‫ا ا‬HI 1s S‫ و‬:%"#$ ‫• ء ا‬J‫ن أ‬gS '&y;‫ و‬6K0 -‫ د ا‬TQ‫ إ‬-3-2
D ‫ إ‬T d† @ ،F"7. ‫ ء ا‬s ‫ @'ن أ‬T ‫; دل ا‬4‫ و‬، #@ ‫ ء ا‬N| F+ ‫ل ا‬%N
S‫ ت دار‬a‫ ر‬1 ‫ ا‬/sT‫ أ‬DE ‫ وا ف‬، T . ‫ وا‬ï . ‫ ت ا‬17. ‫! رب ا‬4 ‫ * دة‬a
. E1 ‫ ا‬g#"; ‫ ) ا ! ل ا‬9j ‫ * دة‬a% F"7. ‫'ن ) ا‬+ ‫ ا‬A"10 D ‫إ‬ ‫ وإ‬، 9“T
: " ‫ ا‬W . ‫ ا‬DE ) #€ ‫ ا ; ا‬/1 ‰‫ و‬: y ‫ ا‬, ‫ا‬ -3
/1 >?@ ‫ل إ ! د‬%N J ‫ وذ‬:/ * ‫ ا‬DE ]'<&c ‫ ا‬i.!4‫ و‬#@ ‫ ء ا‬N| F+ ‫ ا‬-1-3
# /P u 3 H"*. ‫" ا‬+1 ‫ ء‬.-‫ اد أ‬T| 9“T A# eˆ ‫ ء ا‬N| ‫& أن‬š u‫ و‬،F+ ‫ ا‬ApÆu
.‫ ء‬N| J+4 F+ ‫ وا‬S + +"a‫ وو‬W T /P u 1 ‫ وإ‬،F9ß‫ ) أدا‬B d
‫ ت‬+ ‫ ا< ب ا‬DE ‫ رة‬# ‫ ا‬D ‫ إ‬F+ + ‫ة‬ ‫ '& ا ;?> ا‬u‫ و‬:F+ + ‫ة‬ ‫ ا ;?> ا‬-2-3
‫ ا * ص‬A / ‫ ا ) ا‬Y a‫ ا‬DE /1 ‫ ا‬F- 7*$‫ و‬5"#.4‫ ة و‬p ‫وا رف ا‬
Y ‫ ت ا‬a‫ ر‬1 ‫ وا‬17.1+ F~ # ‫ ا‬Ad ‫ ا‬0‫ و ا‬،F"7. ‫ ا‬60‫ ا‬4 eˆ ‫ ت ا‬5 ‫وا‬
i" a‫ ت ) أ‬.? 54 ‫ ل‬N‫ وإد‬،‫ ة‬0 ‫ ر‬PT‫ إ ! د … ق وأ‬DE ‫'ن‬+ ‫ دة وا‬# ‫ ا‬A"pÆu‫ و‬، 9“T
.‫ اد ا ; 'ن‬T| ‫ة‬ŽT P ‫ و‬،‫ ت‬o ‫ ! ت وا‬. ‫ و ع ا‬/1 ‫ا‬
5 D ‫ ة |و‬o ‫& ا‬š F+ ‫ وا‬iS‫ ر‬+ "+P ‫ دة ا‬p @ ‫ م‬1 I¦ :F+ + "+P ‫ دة ا‬p ‫ ا‬-3-3
.iS‫ ر‬+ ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ت ا‬9 : G
(1993) Marsick ‫و‬Watkins i 5T ‫؛‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ت ا‬S 54 ) ‫ ن‬€$ ; ‫ ا‬B+ N‫ا‬
‫ د‬$ (1990) Senge ‫(؛ أ‬/ ‫ وا‬F+ ‫ ا‬LS T‫ و‬17. ‫ وا‬A1 ! ‫ ت )ا‬S w‫ أر‬6 F+ ‫أن ا‬
‫ و‬Bontis ‫ث‬%€ ‫'ن ا‬€$ ; ‫ أ< ﻩ ا‬I‫ و‬،1 (/ ‫ وا‬F+ ‫ ا‬LS T‫ و‬17. ‫ )ا‬F+ + ‫ ت‬S -%-
F+ ‫ ا * دي وا‬F+ ‫ و™ ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ + ‫ ت‬S -%- ‫ د‬0 @ (2002) Hulland ‫ و‬Crossan
.(4-III) ‫ ول‬p ‫ ;'ن ) ا‬I 1< ef"7. ‫ اا‬F+ ‫ وا‬Ô 1p ‫ا‬
.2(/ ‫ وا‬17. ‫ )ا‬t#T ‫'ن‬S 1@ F+ ‫ د ا‬$ (2002) Westbrook i $‫و‬
‫ون‬04‫ وآ‬Bontis D !"#$ ‫ ا‬%& ‫ ت ا‬9 :(4-III)‫ ول‬WX‫ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ا‬ • !WX‫ ا‬%& ‫ا‬ ‫دي‬0 ‫ ا‬%& ‫ا‬
F7. ‫ وا‬F+ ‫ا اء @'ن ا‬ 1p ‫" ت ا‬C" . ‫د‬ - ‫* ءة ا * د‬C ‫ا‬ -
‫"!" ت‬4‫&ا‬ca¦‫و‬ /q " ‫&ك وا‬c ‫ ا‬F * ‫ ا‬S 4 - ‫ رة‬# ‫ا‬ -
. T #€ ‫ اءات وا‬0 ‫و‬ AT‫ا ا‬ -
Neal F. Chalofsky et al, Handbook of Human Resource Development, John Wiley & Son, :‫ر‬ ‫ا‬
New Jersey, 2014, P 377.

1
Yuhfen Diana H. Wu, Connie K. Haley, The Relationship Development & Learning Organization
Dimensions, Journal of Library & Information Science, Vol 37, No 2, October, 2011, P P 146 – 165.
2
IBID, P P 146 – 165.

181
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ ى‬1< –&M— -‫ ا‬%& ‫ ا‬T d‫ أ‬Saint-Onge ‫ و‬Charles Armstrong Hubert /€ ‫'ن‬€$ ; ‫ ا‬œ w‫و‬
) ‫ ;'ن‬I 1< ef"7. ‫ ا‬F+ + (ef"7. ‫ ا‬، ½ * ‫ ا‬،‫ )ا * دي‬-%€ ‫ ت ا‬S ‫ ا‬i 0 D ‫ إ‬AQ‫را‬
.(5-III) /P ‫ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ت ا‬9 :(5-III) k] ‫ا‬

–&M— -‫ ا‬%&

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ا‬

˜0 ‫ ا‬%& ‫ا‬

%& ‫ا‬
‫دي‬0 ‫ا‬

Hubert Saint-Onge, Charles Armstrong, The conductive organization : Building beyond :‫ر‬ ‫ا‬
sustainability, Routledge, USA, 2011, P 173.

:‫ ت‬S Aw‫ ) أر‬F+ ‫ ا‬A"pÆu D ‫ ج ا ون إ‬5 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L+o ‫ى أن‬ ‫ ك‬.I‫و‬
E 1"T‫ ت؛ و‬17. ‫ @'ن ا‬F+ ‫ ا‬، 17. ‫ى ا‬ DE ، 1! ‫ى ا‬ DE ،‫ى ا * دي‬ ‫ا‬
:‫ ت‬S ‫ﻩ ا‬HI
:(Individual learning) ‫دي‬0 ‫ى ا‬9 -‫ ا‬1`J %& ‫ا‬ -1
‫" ت‬+1 Q ‫ ا ; ء‬/0‫ أ‬F+ ‫ ص ا‬T D ‫ ل إ‬W ‫ " ا‬1 $‫ ا‬DE m< F+ ‫ى ا‬ ‫ا ا‬HI ‫ان‬
T ‫ ص ا‬o–| 6C+ 1 ‫" <;'&ة‬1I‫ أ‬i <‫ى ا‬ ‫ا ا‬HI ‫ ف أن‬d‫ " وأ‬oÆ ‫ ا‬S 4
‫ ن‬P4 ‫ و‬ef"7.4 F+ u ‫ ك‬.I ‫ ن‬P ‫ ص‬o–| ‫ء‬3’I ‫]ا‬c ‫ ا‬F F ‫ إن‬eˆ ‫" وا‬.1s ‫ا‬
‫ ة‬# ‫ ا‬/"C @ FC5 4 " oÆ ‫ ا‬T ‫ ا‬Z5;W‫ أ‬J H T @ ".¡ "1"7.4 ‫ ذا< ة‬J .I
.1 17.1+ "T ‫ا‬
"a a| ‫ ت‬P "1.4‫ و‬، 17.1+ ‫ ة‬1 ‫ ('&ات ا‬+ ‫ وري‬d ‫ ا * دي‬F+ ‫ ا‬Riding ‫ ـ ـ‬#T‫وو‬
.2œ ( ‫ ا‬/;# 1+ $‫ وا‬/q ‫وإ اد‬

‫ |داء‬،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬، T ‫ إدارة ا‬: 17. ‫ ا‬S 7 ‫"!" و‬4‫&ا‬ca ‫ ة ) دارة‬W F"I * ،‫ 'ن‬$ W *Ç ،‫ ي‬a " ‫ ا‬5 ‫ أ< م‬1
.98 ،97 ‫ ص ص‬،2015 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،‫ دارا * ء‬،D ‫ ا ; |و‬،AQ ‫ء ا‬mp ‫ ا‬، Ð"4‫&ا‬ca
2
Hamed Alvansaz et al, The impact of knowledge management technologies (KMTs) on organizational
learning: Case study in YAZD Electrical Distribution Company (YEDC), Indian Journal of Fundamental &
Applied Life Sciences, Vol 4 (S1), April-June 2014, P P 1019 -1028.

182
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

،‫ر‬ ‫ ا‬،‫ ت‬+ ‫ ا‬p ‫']ة‬1 ‫ … ق ا * د ا‬6 Ž@ ‫ ا * دي‬F+ ‫( ا‬1982) Smith ‫ ف‬‰‫و‬
‫ ر‬S‫ و‬T ‫ ا‬/ /q i C . ‫ ا * دي‬F+ ‫ ث ا‬5S‫ و‬.1F+ ‫ت ا‬3 $ ) ‫وا ف‬
‫'ن‬+ ‫ا‬ I‫ و‬.‫! ح‬. ‫ ا‬DE 17. ‫ا‬ a eˆ ‫ ات ا‬# ‫ ت وا‬I !4 •Œ; S‫ و‬،‫ا رات‬
Sm ‫ ا‬L+YS‫ و‬، 17. ‫ ) ا‬/1 ‫ اءات ا‬0‫ اف وإ‬I| ) ‫ ث‬54 ‫ ف‬a eˆ ‫" ا‬1 ‫ ('&ات ا‬+
.2gu‫ا‬H ‫ ا‬Ô ‫ا‬
:3(Team learning) Œ 0 ‫ى ا‬9 1`J %& ‫ا‬ -2
]' # ، 17. ‫ ا‬/1 u 3 9µ‫ و‬8‫ و‬، 1+ ‫ ا‬17. ‫ '& ا‬u eˆ ‫ ا‬eˆ ‫ ا‬+p• ‫ ™ ا‬Teams ‫ق‬0 ‫ا‬
‫ ق |داء‬T‫ و‬،Working Group /1 ‫ ا‬1! :‫( 'ن ا * ق‬1993) Smith ‫ و‬Katzen Baek
‫ ت‬17. ‫) ا‬ .4 /1 ‫ا‬ 1!1T ،‫ ت‬17. ‫ا‬ ‫ 'ن‬.@ ‫; ن‬4 ‫ ن‬. ‫ان ا‬HI‫ و‬.]'1 ‫ا‬
. 1+ ‫ ت ا‬17. ‫ ) ا‬0 T]'1 ‫ ق |داء ا‬T ‫ أ‬، "+# ‫ا‬
< ¢‫ و‬،Boeing ª.S @ < < /1 ‫ ق ا‬T ‫ ام‬Y a‫ إ‬DE 1o® " ‫ ت‬q ¢ Z+;v‫ أ‬#
‫&ال‬ä0‫ و‬،General Electric J &cC ‫&ال إ‬ä0 < ¢‫ و‬،Motorola 3‫ رو‬4 < ¢‫ و‬،Marriott ‫ ت‬S‫ر‬
) ‫ اد‬T| ‫" ت‬+@ v S 4 /0‫ة أ‬ ‫ت‬3 ! ) ½ * ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L;…‫ و‬.General Motors ‫ رز‬4
، 17. ‫ ) ا‬S‫ ات دار‬$ ‫ م وا‬v| ‫ ا ; دل @'ن‬F * ‫ 'ن ا‬54‫ و‬،‫ ; ر‬a ‫ و‬/ Ž ‫ ا‬sv
1! ‫" ت ا‬+1 F *4‫ و‬، "!"4‫&ا‬ca " T . ‫ا ا‬m ‫ ا‬54‫ و‬،/"( ‫ ا‬B" P4 œ"*Y4‫و‬
.‫ت‬%C ‫ ا‬/$‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬T #- í"a 4‫ و‬،ef"7. ‫وا ("'&ا‬
: . L#5 ½ * ‫ ا‬F+ ‫ ا‬ª @ ‫( أن ! ح‬1994) Zuber Skerritt ‫ و‬Ryan ‫ ى‬S‫و‬
. 1+ ‫ ا‬17. ‫ ا‬D ‫ ل إ‬W + "a a‫ أ‬+"a q a‫ ر‬1 @ F+ ‫" ا‬1IŽ@ ‫دارة‬ ’4 -
.‫ 'ن‬Y ‫&اء‬šN /;v 61""#4‫ و‬61"1 4 F -
ً
. "10 F 19^ +P /$ /0‫'ن أ‬+ ‫ @'ن ا‬LS * ‫ د روح ا‬u -
. ï . ‫ ا ر< ا‬ApÆu‫ و‬17. ‫ ا‬ð) P4 -
. $ S # @ ‫ وج‬o ‫ ا‬/0‫ ب أ‬C S #4 F # @ LS * ‫ ) ا‬s /P 0 $ ‫ ك‬.I ‫ ن‬P4 -
:6!#$-‫ى ا‬9 1`J %& ‫ا‬ -3
‫ى‬ ‫ا ا‬HI ‫ا‬H "0‫ ر‬o ‫; @ ;?> ا‬4 F+ ‫ ع ا‬. ‫ا ا‬HI h‫ أن أ‬Hoang ‫@'ن‬
ً
A"10 1s ‫ ; رﻩ‬³@ F+ ‫ ت ا‬S FI‫أ‬ 6 * Zv ‫ و) ا‬،‫" ا‬# u ‫ ت‬S ‫& ا‬Å<‫أ‬
ً
F+ 4 ‫ أن‬C1 "< *W @ 17. ‫ أن ا‬D ‫ إ‬Vald ‫ و‬Skerlavaj ‫ ر‬¢‫ وأ‬.‫ ى‬N| F+ ‫ ت ا‬S

1
Shang Gao, Lazar Rusu, Modern Techniques for Successful IT Project Management, IGI Global, Hershey,
USA, 2015, P 131.
2
Stephen J. Gill, The manager’s pocket guide to organizational learning, HRD Press, Amherst,
Massachusetts, 2000, P 09.
"8 ‫ ا‬+! ‫ ا‬،gh‫ أرد‬ñ* ) $ a‫ درا‬: 17. ‫داء ا‬Ž@ 6 v% ‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ت ا‬S ،gh " ‫ ل ا‬a ‫ ; ا‬،F ‫ " ا‬a S’ 3
.52-25 ‫ ص ص‬،2007 ،‫ ان‬0 ،01 ‫ ا د‬،27 +! ‫ ا‬،‫دارة‬Ø

183
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

".# ‫ ا‬/# ‫ و‬،‫ ى‬N| ‫ ت‬17. ‫ ا‬A T @ ‫رك‬


‫ ا‬LS … ‫ أو‬#@ ‫ل ا ! رب ا‬%N
.1‫ ل‬1 | >?@ ‫ ت‬+ ‫ ا‬DE ‫ل‬ ‫وا‬
: !"#$ ‫ ا‬%& ‫دي وا‬0 ‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS 6eE ‫ ا‬-1-3
… ž@ ‫ ث‬5 F+ ‫ا ا‬HI ‫ وان‬،ef"7. ‫ ا‬F+ + " ‫ ت |و‬m+ ‫ا‬ I ‫ ا * دي‬F+ ‫إن ا‬
‫ إن‬.‫'ن‬1+ ‫ اد ا‬T| ‫ل‬%N F+ 4 ‫ ت‬17. ‫ وان‬،64‫ ي ذا‬ž ‫ ا‬Úlp ‫ ) ا‬-Â @ … ž@ ‫ ث‬5
.2ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ث ا‬5 3 6 ‫ @ و‬C ‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ + 1d ‫ ورة‬s @ Ú? ‫ ا * دي‬F+ ‫ا‬
:3 E 1"T ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا * دي وا‬F+ ‫ @'ن ا‬v% ‫ ا‬DE! 4‫و‬
!" . ‫ ا‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أن ا‬J ‫ ذ‬eŒ 3‫ اد و‬T| ‫ل‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ث ا‬5 -
‫ إدرا<" وذا< ة‬F7 9Ó C ‫ أد ( و‬J+14 3 ‫ ت‬17. T 17. ‫ ء ا‬s ‫ أ‬F+ "1<‫&ا‬c ‫ا‬
9:S‫ ر رؤ‬4 17. ‫ن ا‬³T J H< F9^‫ ا‬# ‫ و‬F9^‫ و دا‬F9^ " o– ‫ اد رون‬T| ‫ أن‬1<‫و‬
. 9:"0 ‫وإ‬
/# l ‫ أن‬9j ‫ وط‬¢ ‫ ة‬/Ç ) ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ل ا‬ S‫ ور‬d ‫ ا * دي‬F+ ‫& ا‬š -
/P 4 F- ‫ اد و‬T| ‫ @'ن‬61a #4‫ و‬6 ‫ ا‬Y a‫ ا‬F ‫" وأن‬.+ ‫ ا‬+$ ‫ ا‬D ‫ ا * دي إ‬F+ ‫ا‬
. 17. ‫ ا‬T #-‫ ) <" ن و‬F+ ‫ ا‬# ‰‫&< و‬c ‫" ا‬.IH ‫ ذج ا‬1. ‫ا‬
‫ أ‬17. ‫ ( درون ا‬v ‫ اد‬TÂ T ‫ اد‬T| 61+ u +" $ /1¢‫ أ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬ -
Fs4 eˆ ‫ ا‬W o ‫ ا‬9^ <‫ ذا‬17. /P+T YS‫ ر‬4 &š 6 1+ u /q 9^ <‫]ن ) ذا‬cY T 17. ‫ا‬
Y /q ) 17. ‫ ا‬6 ]cN‫ ا‬/q‫ و‬17. ‫'ن وا "'ن ) ا‬#@ ‫ اد ا‬T| 61+ u /q
.å ‫ا‬...‫ اءات‬0‫ وإ‬/q "I ، T #- ،‫'ن‬4‫رو‬
: !"#$ ‫ ا‬%& ‫دي وا‬0 ‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS ‫ق‬0 ‫ ا‬-2-3
: E 1"T ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا * دي ا‬F+ ‫ ا‬B+ Y
.4 " 1p ‫ ا‬T ‫ ا‬D ‫ ’دي إ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أ ا‬، ‫ ا * د‬T ‫ ا‬D ‫ ا * دي ’دي إ‬F+ ‫ا‬ -
" ‫ وا ’و‬17.1+ " T . ‫ا ا‬m ‫ 'ن ا‬5 ‫ م |ول‬# ‫ ™ ) ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ اف ا‬I‫أ‬ -
.5 " 1 0‫"* وا‬Ç @ + ، " o– ‫ ا * دي‬F+ ‫ اف ا‬I‫'ن أن أ‬$ ) ، " 1 0

.98 ،97 ‫ ص ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ 'ن‬$ W *Ç ،‫ ي‬a " ‫ ا‬5 ‫ أ< م‬1
l+ ‫* ء‬W ‫ دار‬،D ‫ ا ; |و‬،‫ ة‬W sv‫ و‬+€ ‫ أ‬،/N‫ ا‬،‫ ت‬S 7 : "!"4‫&ا‬ca ‫ دارة‬،g‹ ‫ ن ا‬$ E ،e•Û?# ‫ ا‬1$ /d T 2
.717 ‫ ص‬،2014 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫وا ز‬
‫ ت‬q ¢ DE "#"; 4 a‫ درا‬: 17. ‫ ) ا‬S ž ‫ ارد ا‬1+ " T . ‫ا ا‬m ‫ ا‬L"#5 /N 1< ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬، 1$ ‫ د ; ا‬15 S h 3
،‫ ة‬I # ‫ ا‬،Ú1¢ ‫'ن‬ 0 ،g # ‫ د ا‬v¦ ‫ ت‬v DE I‫ ر‬-‫ د ا " وآ‬v " ‫ |ز ا‬، AQ‫ ا ا‬14’ ‫ ا‬، S ‫ ل ا‬4
.696 ‫ ص‬،2009 &š1 ‫ د‬13-12 ،
4
Mark W. Mcelroy, The New Knowledge Management: Complexity, learning, & sustainable innovation,
Routledge, New York, 2011, P 40.
5
David J. Pauleen, G.E. Gorman, Knowledge management: Individual, organizational & social perspectives,
Gower Publishing, England, 2011, P 212.

184
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

C ‫ و‬،(Stimulus) mT ‫ ا‬Ú*. *+ Y @ ! a‫ اد ا‬T| g. ‫ ا * دي‬F+ ‫ ث ا‬5 -


‫ات‬m*51+ @ ! a¦ Ú* ‫ اد‬T| 1! g . ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ث ا‬5
.1 *+ Y ‫ا‬
‫ ا ط‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا * دي وا‬F+ ‫ @'ن ا‬e•° a| ‫ أن ا * ق‬Chris Meyer ‫ى‬ -
I ‫ ا * دي‬F+ ‫ن ا‬Ž@ ‫ @'ن ا * 'ن‬Chris Meyer ‫ * ق‬6"+ ‫ و‬.ef"7. ‫ ا‬F+ + Ô 1 0¦
ً
6 ‫ و‬،‫ و م‬Ô 1 0‫ إ‬I ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أ ا‬،" "4‫ د ذا‬5 ‫ ف‬I 6 ‫ و‬،g‹ &'¡‫ و‬،e•òo–"
.2 Ô 10 ‫ ف‬I
F+ ‫ ا‬A;l ،3‫ أو‬.ef"7. ‫ ا * دي وا‬F+ ‫™ @'ن ا‬S ]s ‫™ ا‬€‫ ك ن أو‬.I ،J ‫ ذ‬A ‫و‬
) &'( ‫ ف‬a >?¢ ‫ ن أو أن‬P ‫ أن‬k;l 1< Ú? >?¢ ‫ن‬Ž@ ‫ر‬ ‫ وا‬، 0 ‫إدراك ا‬
3 ً
. #@ ‫&ة ا‬šo ‫ ا‬LS … F+ ‫ ا‬-Ž ، " -‫ و‬./;# ‫ا‬
:(Inter-organizational learning) ‫! ت‬#$-‫ن ا‬gS %& ‫ا‬ -4
I‫! ت؛ و‬#$-‫ن ا‬gS %& ‫ ى ا‬1@ ‫ ف‬ef"7. ‫ ا‬F+ + AQ‫ى را‬ B"s ‫ ك‬.I‫و‬
Knight ‫ ـ ـ ـ‬#T‫ و‬.‫ ت‬17. ‫ا‬ ‫ ت أو أزواج‬1! ‫ ت ا * د ) إ… ر‬17. ‫ل ا‬%N F+ ‫ا‬
‫" ق‬a‫ و‬F+ ‫ى ا‬ ;4 ‫ ت‬17. ‫ى @'ن ا‬ D ‫ إ‬eÞ lS‫ ت ; أ ا * د و‬17. ‫ @'ن ا‬F+ ‫ا‬
åæh LS … 9:" T ‫ 'ن‬54 9jC1 ‫ ت‬17. ‫ن ا‬Â F ‫ ت أ‬17. ‫ @'ن ا‬F+ ‫ وا‬.4F+ ‫ا‬
.5‫ ى‬N| ‫ ت‬17. ‫']ة ى ا‬1 ‫* ءات ا‬C ‫" ا‬+#4‫( و‬copying)
، ~ 8m ‫ ء وا‬a ‫ ا‬، ‫ ت @'ن ا رد‬v% ‫ ا‬1s 4 Av‫ ت ة ا‬17. ‫ ا ون @'ن ا‬HNŽ v‫و‬
‫ رات‬v AT‫ ) ر‬-‫ أ‬F ‫ ن‬P v H ‫ وا‬،‫'ن‬+1 5 ‫ 'ن ا "'ن أو ا‬T . ‫ ا‬A ‫ * ت‬5 ‫ ا‬D ‫ إ‬T d† @
ً
، 17. ‫ ا‬/N‫ ا دا‬$ ‫ ن‬P4 3 T ‫ أن ا‬x"$ ،‫ اق‬a| ) " T . ‫ ا‬9: P mSm u‫ و‬17. ‫ا‬
ً
‫ ت‬17. ‫ وا‬9j~ 8‫ ز‬، 9ß a‫ و‬، 9Ó‫ رد‬A gq‫ ا ر‬9µ‫ و‬u 0‫ @ ر‬a a‫ أ‬t;4 4 17. ‫ ا‬F+ u 0‫ ر‬T
#S @ /q ‫ ا‬/$ ) ‫ وا ون‬#€ ‫ ا‬،‫ ا ارد‬،‫ ت‬+ ‫; دل ا‬4 D ‫ي ’دي إ‬H ‫ | ا‬.‫ ى‬N|
.6 17. ‫ ود ا‬$ ñ Y 4

1
P.sharma, Knowledge Management, A P H Publishing Corporation, New Delhi, 2008, P 06.
2
James Bradley Harrington, Organizational learning: A Theoretical overview & case study, Doctoral thesis,
Boston university, 2000, P P 54, 55.
3
William J. Rothwell, H. C. Kazanas, The strategic development of talent, 2nd edition, HRD Press, USA,
2003, P 262.
4
Kishor Vaidya, Inter-organizational information systems & business management: Theories for researchers,
IGI Global, Hershey, USA, 2012, P 11.
5
Fawzy Soliman, Learning Models for Innovation in Organizations: Examining Roles of knowledge transfer
& human resource management, IGI Global, Hershey, USA, 2013, P 96.
15 0 ،‫ د< راﻩ‬$‫ أ… و‬، ~‫ا‬mp ‫ت ا‬3 4‫إ‬ a’ $ a‫ درا‬:A‰‫ر‬ ‫ "'& ا‬u mSm u‫ و‬F ‫ ) د‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ دور ا‬،‫ ا ; ي‬15 6
.109 ‫ ص‬،2015-2014 ،‫ ة‬C Q ، s"N

185
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬6"&!J D‫ا‬0 : ‫& ا‬5-‫ا‬


F+ ‫" ا‬+1 ‫! ﻩ‬4‫'ن ا‬€$ ; ‫ ا‬7 ‫ ت‬0‫ف و‬% N³@ B+ Y4 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/$‫إن ا‬
/$‫ رد ا‬E 1"T‫ و‬. 9^ "+1 ‫ … و‬h ";… i $‫ ى و‬NÂ 17. ; 4 1< ،ef"7. ‫ا‬
:ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
Dewey ‫ذج‬9!; :=‫أو‬
:1‫" ت‬+1 Aw‫ أر‬B Ž ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬،(1933) Dewey i $
‫ ء أو ا *! ات @'ن‬N| ‫ إ< ف‬F "+1 ‫ﻩ ا‬HI ‫ل‬%N :(Discovery) ‫] ف‬s<† -1
. "+ * ‫ وا‬8 + ‫ا وط ا‬
;a . ‫ ل ا‬+ ‫&اع ا‬cN‫; ب ا *! ة وا‬a‫"} أ‬oÆu DE ‫ ي‬. 6 ‫ إ‬:(Invention) ‫ اع‬4 -2
. 9j ¶
.‫ ل‬+ ‫ ا‬H"*.4 /1 ‰‫ و‬:(Production) ‫; ج‬ -3
L"; 4‫ ل و‬+ ‫ ا‬DE ;4&c ‫ ر ا‬-¾ ‫ ل‬$ ª~ . ‫ص ا‬%Y a‫ إ‬eŒ :(Generalization) %"! ‫ ا‬-4
.‫ ى‬N‫ت أ‬3 $ DE ‫ ة‬p ‫ ا‬T ‫ﻩ ا‬HI
Dixon ‫ذج‬9!; : "; G
:2 E 1"T /€1 4 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" ا‬+1 /$‫ن ا‬³T (1994) Dixon i $‫و‬
.(Generation information) ‫ ت‬+ ‫ " ا‬4 -1
(Integration of information into the organization) 17. ‫ ت ) ا‬+ ‫ إد ج ا‬-2
.‫ ت‬+ ‫* '&ا‬4 -3
.‫ ت ا * ة‬+ ‫ ا‬DE ‫ ءا‬.@ ‫ة‬HY ‫ اءات ا‬0 -4
Dixon D !"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬D‫ا‬0 :(6-III) k] ‫ا‬

‫اء‬0€ "9 ‫ا‬


Act Generate

g ‫ا‬ ‫د ج‬
Interpret Integrate

Engin Karadağ, Op-Cit, P 212. :‫ر‬ ‫ا‬

1
Miltiadis D. Lytras, Patricia Ordonez de Pablos, Knowledge ecology in global business: Managing
intellectual capital, IGI Global, Hershey, USA, 2009, P 19.
2
Engin Karadağ, Leadership & Organizational Outcomes: Meta-Analysis of Empirical Studies, Springer,
New York, 2015, P 212.

186
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪Daft‬و ‪Weick‬‬
‫‪9!; : G‬ذج‬
‫‪ Daft i $‬و ‪ (1984) Weick‬إن ا ‪ F+‬ا ‪ -%€@ 1 ef"7.‬ا‪:1 ) /€1 4 /$‬‬
‫‪ -1‬ا‪ :•ž-‬ا ‪ A10) (Scanning) +,‬ا ;" ت(‪ :‬و‪ /1 ‰‬ر‪ ) W‬ا‪ ( ;v‬ا ;?> و‪ A10‬ا ;" ت‬
‫ا ;"¬" ‪. S 1+‬‬
‫‪) (Interpretation) g‬إ ء ا ;" ت ‪ 54 :(•Œ‬ث ) ا ‪ +$‬ا ‪ ;4 F x"$ " €‬دل‬ ‫‪ -2‬ا‬
‫رات @'ن |‪ T‬اد وا ‪ o‬ا~‪ t‬ا ‪ . "T‬و‪ &š ‰‬ا * '& <‪10&c‬‬ ‫ا ‪ +‬ت ا ‪ ; C‬وا‬
‫‪&c F T S‬ك‪.‬‬ ‫|‪ $‬اث إ ‪ 4 D‬ر ‪&c‬ك ) ا ‪17.‬‬
‫‪ -3‬ا &‪0€ ) %‬اء ا‪. learning (action taken) :(“• -‬‬
‫را‪9!; : /‬ذج ‪Charreire petit‬‬
‫‪2‬‬
‫ر<‪ 1 m‬ذج ‪ Ú1N DE Charreire petit‬ا‪&' /$‬ورة ا ‪: ™ F+‬‬
‫وع ‪ … F x"$ ،‬ح‬ ‫‪%‬ن ا ¡; ) ‪S 4‬‬ ‫‪ 6&D0 -1‬ا ]‪HI ) F :f‬ﻩ ا ‪+$‬‬
‫أو ض ‪ I‬ف ا ‪ 1! DE F+‬ا * ‪'+‬ن‪ ،‬ا ‪ "1.4 F9“+ i! H‬و‪Ô 10 F+ u S 4‬‬
‫أ‪HI H"*.4 /0‬ا ا وع‪.‬‬
‫ض ا * ‪ LS‬ا ‪ @ B+P‬وع ‪ DE‬ا * ‪'+‬ن ‪ &'"(u‬ا ;‪"l‬‬ ‫‪ 6&D0 -2‬ا ‪HI ) :6Ÿ,‬ﻩ ا ‪+$‬‬
‫ل ‪ DE‬إ ‪ 5‬م و‪ ;v‬ل ‪ W . /q‬ا ‪ 17.‬ا ‪'".‬ن‬ ‫ا ‪† "1a‬دارة ا وع‪ 5 T ،‬ول ا‬
‫@ وع‪.‬‬
‫‪ 6&D0 -3‬إ; ج ا‪ lcX‬ات‪ :‬و‪HI /€14‬ﻩ ا ‪ i+v +$‬ا وع‪ Ç %N C1 x"$ ،‬ر 'ن‬
‫‪ 9“+ L+‬ا ‪&šo‬ات ا <‪m‬ة‬ ‫ا ‪&šo‬ات‪&šN .‬ات ذات ‪ ¢ ; v%‬ة @‪ d 1‬ع ا وع و‪I‬‬
‫‪ ¢ ; v%‬ة @‪ d 1‬ع ا وع و‪ 9“+ L+ S‬ا ‪&šo‬ات‬ ‫‪ $‬ل ‪HI‬ا ا وع‪ ،‬وأ‪ N‬ى ? ‪Z‬‬
‫¡'&ا <‪m‬ة‪.‬‬
‫‪ , 4 6&D0 -4‬ر‪ :‬و‪ /"+54 ) /€1 4‬ا ('&ات ا ‪ ) +W‬ا ‪ a ، 17.‬اء ) ا ‪ 1‬ر‪ a‬ت أو )‬
‫ا ‪ t o‬ا ‪ "T‬ا ˆ‪ #4 e‬د ‪HI‬ﻩ ا ‪ 1‬ر‪ a‬ت‪.‬‬
‫‪ /* 6&D0 -5‬د وا ‪ : g‬و‪HI Î1 u‬ﻩ ا ‪ /"pæ @ +$‬ا ‪ 1‬ر‪ a‬ت ا ‪ ) ; C‬ا و‪ .?4‬ت‬
‫ا ‪ "1"7.‬وإ‪ Q‬د ‪ J+4‬ا ˆ‪ ، "d &'¡ &š u e‬و‪ %N F S‬أ ‪ / u s‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪"1"7.‬‬
‫@ ‪ /"pæ‬ا رف ا ‪ ".1s‬وا ‪ 5S‬ا ˆ‪%N #+N F4 e‬ل ا وع‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Goksoy, Asli, Op-Cit, P 97.‬‬
‫"'&‬ ‫) ا ‪mp‬ا~ ‪ +! ،‬ا‬ ‫‪ 2‬روا@‪ 1I ،FS "5‬ا ! ا ‪ "+1 /" u ) ¼ .C‬ا ‪ F+‬ا ‪ ) ef"7.‬ا ’‪ a‬ت ا ('&ة وا ‪a‬‬
‫و¦‪ v‬د‪ ،‬ا !‪ ،02 +‬ا د ‪ ،2014 ،02‬ص ص ‪.120-110‬‬

‫‪187‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪9!; :‬ذج ‪Crossan‬‬ ‫‪4‬‬


‫ا‪ … +P /$‬ر ا ‪}+Y (4I) Ô 8‬‬ ‫‪ Crossan i $‬إن ا ‪ F+‬ا ‪Ž@ 1 ef"7.‬ر‪w‬‬
‫ى ا* د‬ ‫‪ ) %N‬ا ‪ 17.‬ت‪ .‬وا ‪ 5 F+‬ث ‪DE‬‬ ‫‪ 4‬ا‪ /N‬ا ‪ "+1‬ت ا ˆ‪ 5 e‬ث ا ‪F+‬‬
‫‪ S‬ت ا ‪%€‬ث‬ ‫‪'S‬ن ¾‪ . S N‬إن ‪ J+4‬ا‬ ‫ى ‪ x ; 9j‬ا ‪ l‬ط ) ا‬ ‫وا ‪ 1p‬وا ‪ . 17.‬و‪/q‬‬
‫‪Ž@ +‬ر‪ "+1 Aw‬ت ا‪ " 1 0‬و * " و™ ‪ :‬ا ‪ @ T‬س وا * '& وا ‪ ª‬وإ ء‬ ‫‪F+ +‬‬
‫ف @ †… ر )‪ J+4 1d .(4I‬ا ‪ "+1‬ت ‪³T‬ن ا ‪ ) -’4 T‬ا ‪ +‬ك‬ ‫ا "( ا ’‪ "4 a‬و‪I‬‬
‫وا ‪.ÚC @ ÚC‬‬
‫ى ا * د‪HI .‬ﻩ ا ‪ @ u "+1‬ا ا ‪F+‬‬ ‫ا ‪ @ T‬س ™ ‪ ¢ "+1‬ر‪ 54 S‬ث ‪DE‬‬
‫´‪ 9‬ا * د ‪ J H‬ا ‪F+‬‬ ‫و‪ i!S‬أن ‪ 54‬ث ) ‪ * /#‬د‪ .‬و‪ t# + I w‬ا * '& ا ‪ W .‬ا ˆ‪e‬‬
‫ى‬ ‫ى ا ‪ . 1p‬و‪ ES‬ذ ‪ J‬ا ‪ &'("T ª‬ا * ‪ F‬ا ‪DE Ô 1p‬‬ ‫ا * دي و‪ ‰‬رك ´‪DE 9‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ S‬ت ا ‪ . 17.‬وأ‪&'N‬ا @‪ ³‬ء ا ;( ا ’‪ª @ "4 a‬‬ ‫ا ‪ 1p‬و ‪ 0 F"# F-‬ا إ ‪/q D‬‬
‫… ‪ 17 | ) 6."1s4 LS‬وا " ‪ /q‬و| ‪ 1‬ل ا و‪ "l"4‬وا ‪ 1‬ر‪ a‬ت‪.‬‬ ‫ا ‪&š F+‬ا ‪17.‬‬
‫ى )ا * د وا ‪ 1p‬وا ‪ ( 17.‬و‪ DE /1 ‰‬ا ‪%N‬ت‬ ‫إن اد ا ‪/q 1d 1C4 F+‬‬
‫‪ J+4‬ا ‪ "+1‬ت ا ˆ‪9´ /# l e‬‬ ‫وا ‪ 0 Y‬ت ‪ "+1‬ت ا ‪ .F+‬و‪ # 8‬ر ‪³T ،‬ن ا‪ " h‬ب ا ‪F+‬‬
‫ى ‪ . Ná‬أ ا‪ " h‬ب ا (‪ H‬ا ‪ #T‬إ ‪ | D‬م ‪ 5 4 eÞT‬ك ا * د وا ‪ 1p‬إ ‪ D‬ا ‪17.‬‬
‫‪%N‬ل ‪ "+1‬ت ا ‪ (4I) F+‬ا ‪ @ T‬س‪ ،‬ا * '&‪ ،‬وا * '&‪-‬ا ‪ ،ª‬وا ‪-ª‬إ ء ا ;(‬
‫ا ‪ 17.‬إ ‪ D‬ا * د‬ ‫@‪ H( @ 6‬ار‪ 4‬اد‬ ‫ا ’‪ . "4 a‬و) *‪ Ú‬ا ‪ # ،Zv‬م ا‪ " h‬ب‬
‫ً‬
‫ا ‪ "+1‬ت‪ :‬إ ء ا ;( ا ’‪- "4 a‬ا ‪ ،ª‬وا ‪-ª‬‬ ‫‪*+ Y‬‬ ‫وا ‪1! %C ، 1p‬‬
‫ا * '&‪ ،‬وا * '&‪-‬ا ‪ @ T‬س‪ ،‬وإ ء ا ;( ا ’‪- "4 a‬ا ‪ @ T‬س‪ .‬إن ا ‪'@ 4‬ن‬
‫ا‪ " h‬ب ا (‪ H‬ا ‪ #T‬إ ‪ | D‬م وا‪ " h‬ب ا (‪ H‬ا ‪ 4‬ة ‪ /€1 F+ +‬ا ‪'@ 4‬ن ¦‪ C a‬ف‬
‫و¦‪%( a‬ل‪ .‬إن ‪ "+1‬ا (‪ H‬ا ‪ #T‬إ ‪ | D‬م ‪Ž@ 17.1+ Î1 u‬ن ‪ C ž4‬وأن ‪ ! 4‬د‪ .‬أ ‪"+1‬‬
‫ا (‪ H‬ا ‪ 4‬ة ‪m u eÞT‬ز ‪ L;a‬أن ‪ ) 61+ u F4‬ا ‪ 17.‬وا ˆ‪ @ e‬ور‪Ž@ 1s4 I‬ن ‪mY‬ون ا ‪17.‬‬
‫ا ‪ T #€ q) T‬وا " ‪ /q‬وا ‪ F7.‬و ‪ 0‬اءات و ‪&ca‬ا‪ F+ u "+1 60 4 ( "!"4‬ا * د‬
‫‪1‬‬
‫وا ‪ . 1p‬وا ‪ 1 /€1 (7-III) /P‬ذج ‪.Crossan‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،‬ا !‪،45 +‬‬ ‫دارة ا‬ ‫ى‪ ،‬ا ‪ "#‬دة ¦‪&ca‬ا‪ "!"4‬وا ‪ F+‬ا ‪ ،ef"7.‬دور‪S‬‬ ‫‪ 15‬ا‬ ‫دو‪&'T "a‬ا‪ ،‬ري < و‪ a‬ن‪%pó 10 4 ،‬ن @‬
‫د ‪ ،02‬ي ‪ ،2005‬ص ص ‪.396-357‬‬ ‫ا‬

‫‪188‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬D‫ا‬0- Crossan ‫ذج‬9!; :(7-III) k] ‫ا‬

60 ‫ي ا‬H( ‫ ا * د‬F+ u ‫ ن‬q ‫ إذا‬:‫ | م‬D ‫ إ‬#T ‫ ا‬H( ‫ ا‬F+ u ‫ " ب‬h‫ا‬
‫('&ات‬u ‫ ل‬€ ‫ ا‬/"ža DE ) ef"7. ‫ى ا‬ ‫ ا‬DE F+ ‫ وا‬1p ‫ ا‬F+ u 5
‫ وث‬$ "*"<‫ ( و‬T #€ ‫ اءات وا‬0 ‫"!" و‬4‫&ا‬ca ‫ ! ت و‬. ‫ وا‬F7. ‫• وا‬Œ; ‫ا‬
.J ‫ذ‬
/"ža DE ) 17. ‫ ا‬/N‫ دا‬1s ‫ ا‬F+ ‫ ن ا‬q ‫ إذا‬: ‫ اد‬4‫ ¦ر‬H( ‫ ا‬F+ u
"*"<‫ و‬1p ‫ ا * د وا‬F+ u DE -’ ( "!"4‫&ا‬ca "l; ‫ وا‬F7. ‫ ل ا‬€ ‫ا‬
.J ‫ وث ذ‬$
،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫"!" وا‬4‫&ا‬ca¦ ‫" دة‬# ‫ ا‬،‫ ا ى‬15 @ ‫ن‬%pó 10 4 ،‫ ن‬a‫ ري < و‬،‫'&ا‬T "a‫ دو‬:‫ا ر‬
.396-357 ‫ ص ص‬،2005 ‫ ي‬،02 ‫ ا د‬،45 +! ‫ ا‬، ‫ دارة ا‬S‫دور‬
V.G. Kondalkar ‫ذج‬9!; : U‫ د‬U
1
: E 1< /$‫ ا‬-%€@ 1 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬V.G. Kondalkar i $
( ‫!" )ا “و‬T ‫ ا‬6 ‫ إزا‬/‫ ر‬k S / g ‫ ا‬%#; -‫ ب‬s< -1
(Acquiring- reflecting systems/ innovation/ unfreezing)
+$ ‫ﻩ ا‬HI ]'1 4‫ و‬،‫ة‬ p ‫ت ا‬%N ‫ ا‬54 F S‫ ة و‬C* ‫ ء ا‬h‫ إ‬F ،D ‫ |و‬+$ ‫ل ا‬%N
:}~ o ‫ا‬ 1!1@

1
V.G. Kondalkar, Op-Cit, P P 72, 73.

189
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫إن ا ‪ F+‬ا ‪ 7 I ef"7.‬م ‪ P @ @ t;4‬ر ‪ ! .‬ت أو ‪ N‬ت ‪ 0‬ة‪ ،‬و‪HI‬ا ‪ .‬ي ‪DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر‪ q‬ن ‪ ¢ ; /P Q‬أو ¡'& ; ‪ ) ¢‬ا@ ‪ P‬ر‬ ‫‪ +a ) &'"(u‬ك |‪ T‬اد ا ‪H‬‬
‫ا ‪ ! .‬ت‪/‬ا ‪ o‬ت‪/‬ا ‪/ "+1‬ا ‪ 7.‬م‪.‬‬
‫‪ 54 F‬ا ‪%N‬ت ا ‪ p‬ة ‪ Q‬إ‪ 0‬اء ‪ ،/ ¢ }5T‬و‪ P4 v‬ن ا ‪%N‬ت ا ‪ p‬ة )‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 0 "0 .C4 /P¢‬ة أو ‪ ) &'"(u‬ا "‪ /P‬ا ‪ ،ef"7.‬أو إ دة ‪ F"1 4‬ا ‪ ، *"Ç‬أو ‪) &'"(u‬‬
‫ا ‪ "+1‬أو ‪ +a t1 )&'"(u‬ك ا ‪'+‬ن‪.‬‬
‫‪]'1 4‬ا ‪| +$‬و ‪ iS ! @ D‬و‪ ;4‬دل |‪ PT‬ر‪ C ; "1"7.4 T #- /‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫!‪ DE i‬أ ‪ s‬ء ا ‪ 1 17.‬ر‪ * ¦ a‬ح و @ اع وا ! ‪ iS‬وا ‪ ) #€‬ز ‪%‬ء ا ‪ /1‬و‪k;lS‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ DE‬ا ‪mSm u 17.‬ا '&ا ˆ‪ F 4 e‬ا ‪ LS … F+‬ا ر< ‪.‬‬
‫‪ D† -2‬ظ‪ #; -‬م ا „ ‪ y ; /“" $(/‬ل‪:‬‬
‫)‪(Retaining- integrating system/ implementing/ moving‬‬
‫‪ u‬ا ‪ +$‬ا ‪ .4 9µÂ 1 " €‬ي ‪ DE‬ا ‪ 5‬ل‪ ،‬و‪ "+1 H"*.4‬ا ‪ # ) F+‬ل(‪ ،‬و‪HI ]'1 4‬ﻩ‬
‫ا ‪: E 1@ +$‬‬
‫إ ‪ 1‬د أ ‪ 0 17‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3 54‬ت ا ‪ P4 17.‬ن ) ‪ /P¢‬ا ‪ 1‬د ‪ 0 T #-‬ة‪ ،‬و ‪ 7‬م أو ‪ 0 "+1‬ة‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫!‪ i‬أن ‪ P4‬ن ! ) ا ‪ 7.‬م ا ‪) F~ #‬ا ‪.(F #‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪%N‬ل ‪HI‬ﻩ ا ‪ k;l ، +$‬أن ‪ P‬ن ا ‪ +‬ن ‪ v‬درون ‪ /154 DE‬ا ‪ v‬و ‪ 1‬ر‪ ;s ¦ a‬ط‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ "#+‬م @‪ 1‬م ‪’4‬دي إ ‪ D‬ا ‪ F+‬ا ‪ .ef"7.‬إ‪ T d‬إ ‪ D‬ا ‪F‬‬ ‫ا ‪H‬ا‪ k;l 1< .gu‬أن‬
‫ا ; دل‪ ،‬وإ‪&c$‬ام ا ‪ ، " #‬وا ون‪ ،‬و‪ k;lS‬إ‪ v‬روا@‪'@ <&c t‬ن ا ‪ F #‬وا ‪. p‬‬
‫و‪HI‬ﻩ ا ‪ .4 9µÂ 1 +$‬ي ‪ DE‬ا ‪ 5‬ل‪.‬‬
‫‪ • U‬ام‪ #; -‬م ا "‪0y U / f‬ار‪/‬إ‪ J‬دة ا ‪: "!T‬‬ ‫‪-3‬‬
‫)‪Using –adapting System/ stabilization/ refreezing‬‬
‫‪]'1 4‬ا ‪ +$‬ا ‪ }~ o @ € €‬ا " ‪:‬‬
‫‪ 1‬ة ‪ "+1‬ا ‪ F x"5@ F+‬د ‪ ª‬ا ("'&ات ا ‪. 8 +‬‬ ‫‪ 7 S 4 k;l‬م ‪" C H(u‬‬ ‫‪-‬‬
‫د ‪ F‬دارة أ أ‪ "+1 e•° a‬ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ k;l‬أن ‪ "+1 1s4‬ا ‪ Y a¦ F+‬ام ا ‪ C*+ ) B"C + 1‬ة ا ‪ p‬ة(‪ .‬وا ‪/"+5‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ، m‬ود ‪ v| F‬ان ‪ ،/ +‬وا (‪ H‬ا ‪ ، " C‬و ;‪H‬‬ ‫ا ‪ #.‬ي ‪ DE‬ى ‪&cT‬ة … ‪+S‬‬
‫|‪ PT‬ر ا ˆ‪ 9“+ * e‬ا ‪) m‬ا ‪ ،( 1 #‬و‪ d‬ورة ا ‪ A B"C‬ا ‪%N‬ت ا ‪ p‬ة‪.‬‬
‫وا ‪ p‬ول )‪'; (5-III‬ن ا * ق @'ن ا ا‪ /$‬ا ‪%€‬ث ‪ F+ +‬ا ‪.ef"7.‬‬

‫‪190‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

V.G. Kondalkar D !"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬6"&!J :(5-III) ‫ ول‬WX‫ا‬


(‫ار‬0y U ) ‫ • ام‬U (“" $ ‫ ظ )ا‬D (‫ ر‬k S ) ‫ ب‬s< 6&D0-‫ا‬
1 ‫ ام ا‬Y a - (Assimilating)‫ " ب‬a¦ - (Inflow) LT ‫ ا‬- 6"&!J
#. ‫ ا‬- (Cumulating) 1<‫ا ا‬ - 8! ‫ ا‬- %& ‫ا‬
B"C ‫ ا‬- ‫ ء‬.; ‫ا‬ - ‫ ا ; دل‬-
‫د‬# F ‫د‬ v ‫ ا‬A"pÆu ‫ر‬P@ 6K y ‫ا‬
‫; ط‬s ‫و‬ 6"!"#$ ‫ا‬
‫ " ؛‬d ‫ @ ة؛ ا‬€ ‫ا‬ ‫ " ؛‬# ‫&ام ا‬c$‫ ؛ ا‬v ‫ا‬ ‫* ح؛ @ اع؛‬ %"y ‫ا‬
. Ô‫ @ ا‬B"C ‫ د؛ا‬# .‫ ا ; دل‬F ‫ا‬ .‫؛ ا ; دل‬iS ! ‫ا‬
.‫ @ ة‬€ ‫ا‬ - .‫اد‬ ) v ‫ا‬ - .‫ ر‬P @ ‫&ام‬c$‫ا‬ -
" C ‫ا‬ H( ‫ا‬ - / * ‫ ا‬t" Y ‫ا‬ - ‫&اء‬šo @ ‫ ل‬4 -
. ‰a . Ô ‫ ا‬/1 ‫ا‬ - .‫"'ن‬0‫ ر‬o ‫ا‬ gQ -‫ا‬
H"*. + F ‫ ا‬F #4 - t@‫ا وا‬ x5; ‫ا‬ - /P Q ‫&ات‬šo ‫; دل ا‬4 -
/ u ) ‫ دد‬4 3 - p ‫&< @'ن ا‬c ‫ا‬ .efa‫¡'& ر‬
.t o ‫ا‬ .F # ‫وا‬ . S N¾ F+ ‫ا‬ -
V.G. Kondalkar, Op-Cit, P 73. :‫ر‬ ‫ا‬
Cary L. Cooper‫و‬Ronald J. Burke
‫ذج‬9!; : / U
:1 ) /€1 4 /$‫ ا‬Aw‫ر‬Ž@ 1 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬Cary L. Cooper ‫ و‬Ronald J. Burke i $‫و‬
:(Knowledge generation) 6K0 -‫ " ا‬9( -1
: ™‫']ة و‬1 ‫ د‬Q‫ أ‬-%- ) ! T ‫ " ا‬4 ،(2000) Robert Grant Z ‫ ت ¡ ا‬8‫ و‬#T‫وو‬
‫&ة( وا< ب‬šo ‫ )ا‬learning by doing a‫ ر‬1 @ F+ ‫ وا‬، Knowledge creation T ‫ ا‬L+N
:‫ د‬Q| ‫ﻩ‬H Î"d 4 E 1"T‫ و‬. "0‫ ر‬o ‫ ا‬T ‫ا‬
‫ ة‬p ‫" ا‬1"7. ‫ ا‬T ‫ ا‬S 4 Fa³@ T ‫ ا‬L+N Alavi ‫ و‬Tiwana ‫ ف‬:6K0 -‫ ا‬Œ&4 -1-1
.‫ رة‬# ‫وا‬
/N‫ دا‬T ‫ ء( ا‬h‫ )إ‬L+N‫ ط و‬# † ‫ اد‬TÃ A‹ ¢ ‫ ب‬+a‫ أ‬I :‫ اﻟﺘﻌﻠﻢ ﺑﺎﻟﻤﻤﺎرﺳﺔ أو اﻟﻤﻼﺣﻈﺔ‬-2-1
&'¡ / p ‫ ا‬+P p 1@ F+ ‫ا‬ ‫ ع‬. ‫ا ا‬HI Chauvel ‫ و‬Despres BW‫ و‬، 17. ‫ا‬
./1 ‫&ة وا‬šo ‫ ا‬F+ ‫ل ا‬%N ‫ا وف‬
W o ‫ ا‬T ‫ ء ا‬h† /P"I ‫ ا رات أو‬D ‫ إ‬# *4 eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬:‫ اﻛﺘﺴﺎب اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ اﻟﺨﺎرﺟﻴﺔ‬-3-1
T ‫ ا< ب ا‬L"#54 C1S‫ و‬17. ‫ رج ا‬N T ‫ وري إ< ب ا‬s ‫ ا‬6 ‫! أ‬4 9´

1
Ronald J. Burke, Cary L. Cooper, Building more effective organizations: HR management & performance
in practice, Cambridge University Press, Cambridge, 2008, P P 212- 214.

191
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪%N‬ل‪ C a :‬ف‪ ¢ ،‬اء ا ‪ T‬أو ا ‪ 17.‬ا ˆ‪ J+14 e‬ا ‪ ;?4 4 ، T‬ت ا ‪}"N&c‬‬
‫)‪ ،(licensing arrangements‬ا ‪ * 5‬ت ‪&ca‬ا‪. "!"4‬‬
‫‪ y; -2‬ا‪:(Knowledge transfer) 6K0 -‬‬
‫‪ /#‬ا ‪ T‬أ ‪ "$‬ي إذا أرادت ا ‪ S 4 17.‬ا ‪ *C‬ءات‪ Ulrich i 5T .‬وآ‪ N‬ون "ا ‪3 F+‬‬
‫‪ C1‬أن ‪ 5‬ث ‪ PT| Fa #4 F F‬ر"‪ /"ža DE .‬ا ‪ €‬ل‪ ،‬إذا ‪ q‬ن ‪ T‬د ‪ i C‬رة ‪ 0‬ة أو‬
‫‪ Î; 4 3‬ا ‪ +‬ت رف ‪ L"; + +@ v‬دا‪/N‬‬ ‫‪&šN‬ة و ‪ A 1a # 3 C‬ز ‪ ) 6~%‬ا ‪ /1‬و‪8‬‬
‫ا ‪ . 17.‬و ‪ ;4 ،J H‬دل أو ‪'@ (Know-how) /#‬ن |‪ T‬اد وا ‪ 1p‬ت ‪ d‬وري‪ Schultz <’ 1< .‬أن‬
‫|‪ T‬اد أو ا ‪ $‬ات ا * " ذات ‪ 5 1"v‬ودة إذا ‪ q‬ا ‪ 1a # 3‬ن ا ‪T‬‬ ‫"إ ج ا ‪T‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ 7$% F‬أن ‪ /#‬ا ‪ Ú? T‬دا~‪ C1 1‬أو‬ ‫ا ‪." 17.‬‬ ‫ا ‪ A !4 .‬أ‪m0‬اء أ‪ N‬ى‬
‫¡ ب‪ ) .‬ا ‪3‬ت ا ˆ‪ P4 e‬ن ‪ 9“T‬ا ‪ 5 T‬دة ‪ (+‬و‪³T ، 1"1 u C1 3‬ن ‪ /#‬ا ‪k;l T‬‬
‫أن ‪ ! 3‬ي‪ .‬و‪ /1 u‬ا ا ‪ N| /‬ى ا ˆ‪ C1 e‬أن ‪ F"v /# DE -’4‬ا ‪ 1¡ T‬ض ا ;‪"ž‬‬
‫ر ‪ F #4‬ا ‪ T‬؛ و م ‪ v‬رة ا ‪g#+‬‬ ‫‪ 4 i‬و‪ (codify) 9jS‬و ‪"v - ،( +#‬‬ ‫)ا ‪ T‬ا ˆ‪e‬‬
‫‪ F T DE‬ا ‪ •ˆ$ T‬و ‪.Z+#‬‬
‫‪ Œ",5( -3‬ا‪:6K0 -‬‬
‫‪ T| B+ Y‬اد أو ا ‪ 1p‬ت‪ ،‬و ‪F-‬‬ ‫‪ L"; 4‬ا ‪ # "+1 I T‬ة ‪%N i+ 4‬ت‬
‫‪ 4‬رت إ ‪ 0 T D‬ة أو ‪ /;v ª .‬أ‪ T‬اد أو ‪ 10‬ت أ‪ N‬ى‪ .‬و‪ Chakravarthy ،/€ 8‬وآ‪ N‬ون‬
‫و‪ 0‬وا أن ‪ L"; 4‬ا ‪ T‬ا ‪ 1~ #‬أو ا ‪ A"10 ) € $ ; C‬أ ‪ 5‬ء ا ‪F"7 u 17.1+ Î1 17.‬‬
‫‪ T‬ص ا ;"‪.L‬‬ ‫‪%N‬ل ‪ &'T 4‬ا ‪Sm‬‬ ‫ا ~ ‪ J+4 DE‬ا ‪ ، T‬و‪ ¡ "W "+1 A‰ u‬ا ‪T‬‬
‫‪ -4‬ا‪ g-‬ة ا ‪6" K $‬‬
‫‪}~ N‬‬ ‫) ‪ "a‬ق ا ‪ F+‬ا ‪ King ،ef"7.‬و ‪ 7$3 (2003) Zeithaml‬أن ا ارد ا ‪"T‬‬
‫‪ L+N DE‬وا * ظ ‪]' DE‬ة ‪ ، " T .4‬و‪ Turner i $‬و ‪ (2006) Makhija‬أن ا ']ة‬ ‫‪]'1‬ة ‪u‬‬
‫ا ‪، 17.‬‬ ‫ا ‪ L+N 1s 4 " T .‬وا< ب ‪ 0 T‬ة‪ ،‬و‪m0| ) I h‬اء ا ‪;a .‬‬
‫‪| L"#5‬داء ا * ق‪.‬‬ ‫و‪ I&' *4‬ود ! ‪ A‬ا ‪ T‬ا ‪ ، 1~ #‬و) ‪ 9µ‬ا ف‪ ،‬ا‪ Y a‬ا‬
‫إن ‪ S 4‬وا * ظ ‪ T #- DE‬ا ‪ F+‬و‪ L"; 4‬ا ‪ F+‬ا ‪]'1< ef"7.‬ة ‪ i! " T .4‬أن ‪ P‬ن‬
‫ا ودا~‪ . 1‬وا ‪ "+1 -® (8-III) /P‬ا ‪F+‬‬ ‫أن ‪ P4‬ن‬ ‫‪ "+1‬د ‪ "C" .‬إذا أر‪S‬‬
‫ا ‪.ef"7.‬‬

‫‪192‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ا ]‪ 6"&!J :(8-III) k‬ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬

‫ا‪9 -‬ى ا ‪0‬دي وا‪• !WX‬‬

‫(‪" 9‬‬ ‫;‪y‬‬ ‫(‪Œ",5‬‬ ‫ا‪ g-‬ة‬


‫ا‪6K0 -‬‬ ‫ا‪6K0 -‬‬ ‫ا‪6K0 -‬‬ ‫ا ‪6" K $‬‬

‫اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ اﻟﺠﺪﻳﺪة‬

‫‪9‬ى ا‪6!#$-‬‬

‫‪Ronald J. Burke, Cary L. Cooper, Op-Cit, P 212.‬‬ ‫ر‪:‬‬ ‫ا‬


‫‪9!; :‬ذج ‪Huber‬‬ ‫‪$ G‬‬
‫با ‪T‬‬ ‫ى ‪ (1991) Huber‬أن ‪ "+1‬ا ‪ F+‬ا ‪¥S 14 ef"7.‬ر‪ .¤‬ا‪ ) /€1 4 /$‬ا<‬
‫و‪ 4‬ز‪ A‰‬ا ‪ +‬ت‪ ،‬و‪ &' *4‬ا ‪ +‬ت‪ ،‬وا ‪H‬ا< ة ا ‪ ،1 "1"7.‬و™ ‪: q‬‬
‫‪&ca‬ا‪ "!"4‬ت دار‪ S‬ا ‪x"$ ، 1‬‬ ‫‪ -1‬إ<‪ s‬ب ا‪ "+1 &š u :6K0 -‬إ< ب ا ‪T‬‬
‫‪ DE‬إ‪ -‬رة ا ‪&šo‬ات وا رف وا ‪F"#‬‬ ‫‪ v DE 1 u‬رة ا ‪ .@ ) 17.‬ء إ… ر‪ EC"I‬و‪) #-‬‬
‫ا ‪ ، "1"7.‬و‪HI 1 u‬ﻩ ا ‪ /P Q "+1‬أ‪ DE e•° a‬و‪ T‬ة ا ‪mY‬ون ا ) ى ا ‪، 17.‬‬
‫ً‬
‫را ‪ ) F+ +‬ا ‪ ™ 17.‬ا ‪F+‬‬ ‫در ا ‪ T‬ا ˆ‪ e‬ا ‪ C1‬أن ‪ P4‬ن‬ ‫و‪ &š ‰‬أ‪FI‬‬
‫‪ 0 T‬ة‪ Y u v‬م )‬ ‫وا‪ ; N‬ر‬ ‫ا ! رب و™ ا ‪ "+1‬ا ‪x5;+ 17.‬‬
‫ا< ف أو ‪ ، +P /$‬وا ‪ F+‬ا ‪ #‬ر ا ‪ " 0‬و™ ; رة ا ‪ T‬ا ‪"4Ž‬‬
‫‪&šN‬ات أ‪ T‬اد‬ ‫‪&ca‬ا‪ "!"4‬ت وا ‪ "+1‬ت وا ‪ 1‬ر‪ a‬ت دار‪ 17. S‬أ‪ N‬ى‪ ،‬وا ‪F+‬‬
‫در دا‪"+N‬‬ ‫ا ‪ 17.‬ا @‪ #‬و‪ F 1"v‬و‪ F9^ T 4‬و<‪ J H‬أ‪ ،F9ß N‬و™ @‪ $| /P‬ال‬
‫و‪ N‬ر‪. "0‬‬
‫‪ h %N‬ا ‪ +‬ت @'ن و‪ $‬ات ا ‪17.‬‬ ‫‪9( -2‬ز‘‪ .‬ا‪ 9& -‬ت‪ :‬و™ ا ‪ "+1‬ا ˆ‪F e‬‬
‫وأ‪ T‬اد‪ … &š I‬ق ‪ h C1 x"$ . *+ Y‬ا ‪ +‬ت ‪ #+$ &š‬ت ا ‪ F+‬وا ‪&š‬ا ‪ ª‬ا ‪"1"7.‬‬
‫ا ‪ " 1p‬و‪ .v‬ات ‪ 4‬ل ا ‪ ، "1a‬و‪ ; <’4‬دئ ا ‪ 17.‬ا ‪ d DE 1+‬ورة ‪&š I h‬‬
‫ا ‪ .#‬ات ¡'& ا ‪ . "1a‬و‪ v‬أ‪ 17 Â Î;W‬ا ‪ +‬ت دور ‪HI ) F‬ا ا ! ل‪F u x"$ ،‬‬
‫" و‪ 18‬ى‬ ‫‪ /# ) &';< /P Q‬ا ‪ +‬ت وا ‪ T‬إ ‪ (0 L… . D‬ا‪ "T‬وا‪ a‬و‪w‬‬
‫ل ا ‪ p‬دة‪.2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪M. Afzalur Rahim, Managing conflict in organizations, 4th edition, Transaction Publishers, New Brunswick,‬‬
‫‪2011, P 34.‬‬
‫‪ ،2005 ،‬ص ‪. 118‬‬ ‫دار‪ ، S‬ا ‪ I #‬ة‪،‬‬ ‫‪ 2‬ر‪ ; Z T‬ا ‪ F"+‬ا * ري‪ ،‬إدارة @ اع ا ‪ ،ef"7.‬ا ‪ 17.‬ا ‪"1. + "8‬‬

‫‪193‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

9“T ‫ ن‬+ ‫ وا‬17. ‫ ا‬Z a‫ ا‬1+q ‫داد‬m F+ ‫ ا‬Fpô‫" و‬1< ‫ إن‬:‫ ت‬9& -‫ ا‬g ( -3
&' *4 "+1 (1984) Weick ‫ و‬Daft ‫ ف‬‰‫ و‬.1 $ ‫ ت ا‬+ 1+ ‫ة‬ ‫* '&ات‬4 F #4
2
D ‫ إ‬7. ‫ ا‬#S … eŒ u 1< . ‫ ت‬+ 1+ •Œ ‫ إ ء‬%N F "+1 9µŽ@ ‫ ت‬+ ‫ا‬
ً
‫ ة‬o‫ا‬ FI‫" أ‬$‫ ة أ‬o ‫ﻩ ا‬HI &š u‫ و‬، 9j ‫ * دة‬a ‫ و‬+"+54 "*"<‫ ت و‬+ ‫ا‬
) ‫ ت‬17. ‫'] ا‬1 a‫ و‬، ‫ا ا‬HI ‫" ت‬ ñ 1< +~ I ‫ ت‬+ T 4 #T ،D ‫|و‬
i" a‫ وأ‬/"+5 ‫'& وا‬C* ‫" ت ا‬+1 L1 Q 1 ‫ وإ‬، 9µ]cY4 eˆ ‫ ت ا‬+ ‫" ا‬1C@ 3 /;# ‫ا‬
‫ إن‬Huber ‫ ل‬#S‫ و‬.‫" *" ة‬1"7.4 T D ‫ إ‬5 ‫ي‬H ‫ ا‬/P @ ،B"Ç ‫ ام وا‬Y a
ً
#~ /P u v eˆ ‫ وا‬،‫ اد‬T| ‫ ن‬I‫ ) أذ‬1<‫&ا‬c ‫&ات ا‬šo ‫ ا‬DE 1 u ‫ ت‬+ ‫* '& ا‬4 "+1
.3 9j ‫ * دة ا‬a ‫أ م‬
•Œ g u ‫ أن‬9µŽ¢ eˆ ‫ ت وا‬+ 1+ p ‫ س ا‬a‫ أ‬DE ‫ ت‬+ ‫* '& ا‬4 D ‫ إ‬7.S‫و‬
ً
t~‫ ا‬o ‫…'& وا‬Ž ‫ ا‬:LS … ‫ ة‬p ‫ ت ا‬+ ‫* '& ا‬4 -Ž S‫&ك و‬c F T S 4 %sT B+ Y
1 u 9µ³T ‫ دراك‬t~‫ ا‬N‫…'& و‬Ž ‫ أ ا‬،‫ ت‬+ ‫ ا‬F<‫ ا‬4‫ و‬،‫ت‬3 4 t~ a‫ ة و‬T‫ وو‬، "<‫درا‬
ً
/P Q I&'…Ž4 F . % a ‫ ت‬+ ‫* '& ا‬4 ‫ ن‬PS‫ و‬،F9:>?8‫ و‬/1 ‫ ق ا‬T‫ و‬#@ ‫&ة ا‬šo ‫ ا‬DE
‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ م‬#4 /s*8‫ ا ون ا " م و‬Î;W‫ أ‬#T ‫ت‬3 4 t~ a‫ أ و‬،La .
0‫ ت و‬1 0 # ‫ و‬،gh‫&و‬cC &š q ‫ت‬3 4¦ t~ a‫و‬ ‫ ام ا‬Y a‫;'& إ‬C ‫ا‬
.460
:6"!"#$ ‫ة ا‬0<‫ ا “ا‬-4
6 ‫ن‬P 1 Ž@ v% 3 ‫" ء‬¢Â ‫ ا * د‬F+ T ،F+ ‫ ا‬17. F9Ó ‫ أن‬i! F+ u /q Ú?
9^ N‫ و‬9^ ! . ) ! I F ‫ن ا‬Â ، "1"7.4 ‫ @ ون ذا< ة‬ef"7.4 F+ u 3‫ و‬. "1"7.4 3‫د‬
.5( "1"7. ‫ ا‬T ‫ )ا‬I&'C*4 #S …‫ و‬9: h‫ ( أو ) أ‬5S ‫ ا‬T ‫ )ا‬9^ "+1 ‫و‬
i< ‫ أو ر‬9´ ‫ * ظ‬$Ø /P"I‫ رف و‬1+ ‫ن‬mY 9µŽ@ "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ا‬M. Girod ‫ ف‬‰‫و‬
.6‫ ع‬0&ca‫ وا‬SmY4 ،‫ إ< ب‬:/$‫ث ا‬%-
:7/1 u "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ " ا‬T DE -’4 ‫ أن‬/1 5 ‫و ا ('&ات ا‬
.(membership attrition) ‫ ء‬s | ‫]اف‬ä a‫ إ‬-

1
‫ ص‬،2012 ، ،‫ ة‬I # ‫ ا‬، l ‫ وا‬iS‫ ر‬+ "8 ‫ا‬ 1! ‫ ا‬،D ‫|و‬ ; ‫ ا‬،F+ ‫ ت ا‬17. ‫ و‬T @ ‫ دارة‬، . ‫ أ@ ا‬15 Z$
.141
2
George P. Huber, Organizational Learning: The Contributing Processes & the Literatures, Organization
Science, Vol 2, No 1, February 1991, P P 88-115.
.118 ‫ ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ ا * ري‬F"+ ‫ ; ا‬Z T‫ ر‬3
.109 ‫ ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ 'ن‬$ W *Ç ،‫ ي‬a " ‫ ا‬5 ‫ أ< م‬4
.272 ‫ ص‬،2005 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫ وا ز‬l+ ‫ دارا راق‬،D ‫ ا ; |و‬،‫" ت‬+1 ‫"!" ت وا‬4‫&ا‬ca ‫ و‬F"I * ‫ ا‬: T ‫ إدارة ا‬،F! ‫ ; د‬F! 5
،D ‫ ا ; |و‬، € € ‫ ت | *" ا‬a’ "a a| ‫! ح‬. ‫ ا‬F~ ‫ د‬: S ž ‫" ا ارد ا‬1.4‫* ءات و‬C ‫ ا‬S 4 ، %"p ‫ @ ; ا‬،i?; ‫ ا‬eˆ@ - 6
.235 ‫ ص‬،2009 ، ، S‫ ر‬.Ca ، " p ‫ ا‬T #€ ‫ ا‬a’
7
George P. Huber, Op-Cit, P 105.

194
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ 4 -‬ز‪ A‰‬ا ‪ +‬ت وا * '& ا ‪ + 1+ ef"7.‬ت‪.‬‬


‫‪ v -‬ا وأ‪ SmY4 i" a‬ا ‪ +‬ت‪.‬‬
‫‪ Av‬وا‪ 0&ca‬ع ا ‪ +‬ت ا ‪. mY‬‬ ‫‪5 i" a| -‬‬
‫‪ ;9 -1-4‬ت ا “ا<‪0‬ة ا ‪:6"!"#$‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (Dixon) F #‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪ "1"7.‬إ ‪ D‬ذا< ة ‪ N‬ر‪ "0‬وذا< ة دا‪. "+N‬‬
‫‪ -1-1-4‬ا “ا<‪0‬ة ا ا‪ @ F #4 :6"&4‬ور‪ I‬إ ‪ D‬ذا< ة ‪ T 9:‬أو ‪ #‬دة و‪HI‬ﻩ ‪17 | : 1s 4‬‬
‫ا ‪&';o‬ة‪ v ،‬ا ا ;" ت‪ ،‬ا ‪%pæ‬ت‪ ،‬ا ‪ #‬ر‪ ، S‬ا روس ا ‪ 1+‬إ‪ T d‬إ ‪ D‬ا " ‪ a‬ت وا ‪ ! .‬ت‬
‫وا ‪ "+1‬ت ا ‪ . "+S 5‬وا ‪H‬ا< ة ا ا‪ &'¡ "+N‬ا ‪ #‬دة و‪ T #- ) /€1 4‬ا ‪،&'… a| 9j1s@ 17.‬‬
‫ا ‪ ،} #‬ا ‪ ، (+‬وا ز إ‪ T d‬إ ‪ D‬أدوارا م وا ‪) @ v‬ا " ‪ /q‬و ‪ S 7‬ت ا ‪ l‬ط(‪.‬‬
‫‪ -2-1-4‬ا “ا<‪0‬ة ا‪ cX‬ر‪ ) 0 4 :6"€‬ا ‪ T‬ا ‪ 0‬دة ) أر‪ N B"¢‬ر¼ ‪ .‬و ‪ A‬أ‪m0 Z ? 9µ‬ء‬
‫ا ‪H‬ا< ة ا ‪ 5@ "1"7.‬ذا^‪ ، 9‬إ‪ 3‬أ‪ + @ ˜* 54 9µ‬ت ‪ $‬ل ‪ e•Ñ‬ا ‪ 17.‬ا ˆ‪ C1 e‬إ‪0&ca‬‬
‫وا‪ Y a‬ا ‪ .‬و‪HI‬ﻩ ‪ 1s 4‬ا در ا " ‪ :‬ا ‪ #‬ر‪ S‬ا " ‪ ، 17.1+‬و| ‪ s‬ء ا @‪ #‬ن )‬
‫ا ‪ ، 17.‬ا ‪ T .‬ن و‪%põ‬ت ا ‪ . P‬وا ‪ p‬ول )‪HI -® (6-III‬ا ا ‪.F" #‬‬
‫ا‪ WX‬ول )‪ :(6-III‬ا “ا<‪0‬ة ا ‪ 6"!"#$‬و ‪M§ ;9‬‬
‫ا “ا<‪0‬ة ا‪ cX‬ر‪6"€‬‬ ‫ا “ا<‪0‬ة ا ا‪6"&4‬‬
‫‹‪9 y g‬دة‬ ‫‪9 y‬دة‬
‫‪ -‬ا ‪ T.‬ن‬ ‫‪ -‬ا ‪T #€‬‬ ‫‪ 17 | -‬ا ‪&';o‬ة‬
‫‪ -‬ا ‪%pæ‬ت ا ‪" P‬‬ ‫‪ -‬ا ‪%pæ‬ت وا ‪ #‬ر‪ - S‬ا "‪/P‬‬
‫‪ -‬ا ‪ #‬ر‪ S‬ا "‬ ‫‪ >?@ -‬ا ‪/1‬‬ ‫‪ -‬ا "‪a‬ت‬
‫‪ -‬ا ‪ "+1‬ت ا ‪ S 7 - "+S 5‬ت ا ‪ l‬ط ) ‪ 1‬ذج ‪ s | - ( "+#‬ء ا @‪ #‬ن‬
‫; @ ‪ 1 3‬د ‪ ; F! :DE‬د !‪ L;a A0 ،F‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ‪.275‬‬ ‫ا اد ا‬ ‫ر‪:‬‬ ‫ا‬
‫‪2‬‬
‫ى أن ا ‪H‬ا< ة ا ‪ F #.4 "1"7.‬إ ‪ D‬أر‪ w‬أ اع ‪:‬‬ ‫و‪ .I‬ك‬
‫‪ -1-1-4‬ا “ا<‪0‬ة ا ‪ 6"!"#$‬ا ‪ :6"$y‬و‪ eŒ u‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪ .‬ة إ ‪ D‬ا ‪ T‬ا ‪ ".‬؛ ‪.1s‬‬
‫ا ‪ - 5‬ت ا ‪ ".#‬ا ‪ F7.@ #+‬ا ‪ S‬ا ’‪ e•Ûa‬و ‪ F7‬ا ‪ @ v‬دار‪ S‬و|‪ i" a‬دار‪S‬‬
‫‪ "0‬ا ’‪. " a‬‬ ‫ا ‪ 6 1 ، €‬ا ‪DE gw ! &'-Ž‬‬
‫‪S‬ت‬ ‫‪ -2-1-4‬ا “ا<‪0‬ة ا ‪ 6"!"#$‬دار ‪ :6‬و‪ 1! eŒ u‬ع ا رف ا ‪ "1"7.‬ا ˆ‪ #4 e‬د ‪ T q‬ا‬
‫دار‪ " ¾ i !@ S‬ت دار‪ S‬و ‪&ca‬ا‪ "!"4‬ت ا ‪. 17.1+ "+;#‬‬

‫‪ ; F! 1‬د !‪ L;a A0 ،F‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ‪.274‬‬


‫ا ‪ œ Q ) "1"7.‬ا ارس ا ‪ S €‬ا‬ ‫" اروس‪ ،‬ا ‪ F+‬ا ‪' 5 /N ef"7.‬ن <* ت ا ‪H‬ا< ة ا ‪ "1"7.‬وا ‪Ï‬‬ ‫‪ 2‬أ‪ F! 1$‬ا‬
‫ا ‪ " P‬وا ‪ 7T 51@ W o‬ا ‪ ، "v‬ا ‪ ، "@&c‬ا د ‪&šT ،39‬ا ‪ ،2013‬ص ص ‪.112-09‬‬

‫‪195‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

7T ‫ ا‬eÞT ‫" ؛‬1"7. ‫ا< ات ا‬H ‫" ا‬#; ‫ س‬a| mC4 ‫ ™ ا‬:6"K y ‫ ا‬6"!"#$ ‫ة ا‬0<‫ ا “ا‬-3-1-4
، "1a ‫" و¡'& ا‬1a ‫ ت ا‬1"7. ‫ " وا‬# ‫ و| اف وا‬F"# ‫ ا‬.1s ‫ ؛‬I d $‫ و‬17. ‫ ا‬íS‫ر‬
ً ً
. 17. @ "1"7. ‫ " وا‬1p ‫ ت ا * د وا‬T ‫ ا‬T P@ ;+a‫ إ ! @ و‬-Ž 4‫و‬
.LS ‫"!" ت ا‬4‫&ا‬ca‫ إ‬/1 u‫ و‬:6"y 9 s ‫ ا‬6"!"#$ ‫ة ا‬0<‫ا “ا‬-4-1-4
Y.L. Jack Lam ‫ذج‬9!; : U (
:1 ™‫ و‬ef"7. ‫ ا‬F+ + 1 /$‫ث ا‬%- 0 (2004) Y.L. Jack Lam i $
‫ 'ن‬54‫ و‬F7. ‫¿ ا‬1p ‫ ا‬F+ + ‫ ت وا رف‬+ ‫ا‬ x5; ‫ ا‬F :(Germination) ‫ء‬9]x ‫ ا‬-1
.‫|داء‬
‫ ت‬+ ‫ا‬ ‫ ا ر< ) ا ح‬DE ‫'ن‬+ ‫ ا‬A"pÆu F :(Transformation) ‫ل‬9+ ‫ ا‬-2
. Ô 10‫ ار‬v - ‫; د‬4‫و‬
Ô 1p ‫ وا * '& ا‬،LS * ‫ ا‬DE F~ v F+ u‫&< و‬c S‫ رؤ‬S 4 F :(Perpetuation) 6 ‫ ا¨دا‬-3
. E;# ‫ ا‬60 ‫ ا‬54 /0‫ ت أ‬+ 1+
.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/$‫ ا‬-® (7-III) ‫ ول‬p ‫وا‬
Y.L. Jack Lam D !"#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬D‫ا‬0 :(7-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
‫ا ـ' ـ ف‬ 6‫ا ـ ـ! ـ& ـ"ــ‬ ‫ ـ ـ‬,‫ا ـ‬ 6&D0-‫ا‬
‫ـ ـ ء‬#; ‫ا‬ T ‫إ< ب ا‬ eŒIH ‫ ذج ا‬1. ‫ا‬ ‫ء‬9]x ‫ا‬
e•òoÆ ‫وا * ق ا‬
‫ ـ*ـ ـ ءة‬C ‫ا‬ T ‫ ا‬h ef7. ‫'&ا‬C* ‫ا‬ ‫ل‬9+ ‫ا‬
" ‫ا *ـ ــ‬ ‫ ت‬+ ‫* '&ا‬4 <&c ‫ ا‬S‫ا ؤ‬ 6 ‫دا‬
"1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫وا‬ ½ * ‫ ا‬F+ ‫وا‬
Y.L. Jack Lam. L, Reconceptualizing a dynamic model of organizational learning for :‫ر‬ ‫ا‬
schools, Journal of Educational Administration, Vol 42, No 3, 2004, PP 297-311.
1s S‫ و‬،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/$‫ ) ا‬Huber A L* Y.L. Jack Lam ‫( أن‬7-III) ‫ ول‬p ‫;'ن ا‬
F+ ‫&< وا‬c ‫ ا‬S‫ ا ؤ‬،ef7. ‫'& ا‬C* ‫ ا‬،e•òoÆ ‫ ا * ق ا‬،eŒIH ‫ ذج ا‬1. ‫ )ا‬Senge ‫ ذج‬1 ‫ د‬Q‫أ‬
h +@ # ‫ ل‬5 ‫ ا‬+$ ‫ و‬، T ‫ ا< ب ا‬+$ +@ # ‫ ء‬l ‫ ا‬+$ ‫ أن‬x"$ ‫ا * ½ (؛‬
. "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ت وا‬+ ‫* '&ا‬4 +$ +@ # ‫ دا‬+$ &'N| )‫ و‬T ‫ا‬

، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ت ) ا‬.;+ " P ‫ ا‬S € ‫ ) ا ارس ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L"; ‫&ح‬c# ‫ ر‬4 ،/ ‫ ا‬F"I‫ @ إ@ ا‬15 Zl@ ‫ رة‬1
.10 ‫ ص‬،2013 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ا‬، " %a ‫ د‬a @ 15 ‫م‬ 0 ،‫ د< راﻩ‬$‫أ… و‬

196
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ا‪ &5-‬ا ‪0‬ا‪ ,&5 :./‬ت و ‪ e9‬ت ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬


‫أو=‪ ,&5 :‬ت ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬
‫ا ‪ ;+‬ت ا ‪%‬ز‬ ‫‪ i+‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و‪ 54‬ل ا ‪ 17.‬ت ‪ 17.‬ت ‪ 4 ، 1+‬ا‪ T‬د‬
‫‪ 1‬ر‪ a‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و‪ x"$ ،6 "+ T L"#54‬ان ا ‪ F+‬ا ‪ Ú? ef"7.‬ا ‪A"10 DE /‬‬
‫‪ 6;+‬و‪ /~ a‬وأ‪ i" a‬و‪ ".#4‬ت و رات وإ ‪ " P‬ت‬ ‫ا ‪ 17.‬ت أن ‪ .ž 4‬ﻩ دون م ا م @‪1‬‬
‫‪%N‬ل إ‪&ca‬ا‪ "!"4‬ا ‪17.‬‬ ‫د و ‪ ، S .‬و‪ v‬رات ‪ "v‬د و‪ "< +a‬و‪ / * 4 ".#4‬و‪/ P 4‬‬
‫‪ 1+ u L"#5‬ا ‪ ef"7.‬ورؤ‪&ca 9:S‬ا‪ "!"4‬و أ‪ ;+ FI‬ت ا ‪ F+‬ا ‪ ) ef"7.‬ا ‪ 17.‬ت‬
‫ا ‪ ;+‬ت ا " ‪:‬‬
‫‪ -1‬ا ‪9' !S •9‬م ا &‪ %‬ا ‪: !"#$‬‬
‫‪ /;v‬دارة ا ‪ 17. @ "+‬ت‪ ،‬و‪ h‬ا * م ‪DE‬‬ ‫‪ &š‬إدارك * م ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬
‫‪ S‬ت ا ‪ ™ "1"7.‬ا ‪| +$‬و " ا @‪ A"1p #‬ا‪ /$‬ا ‪F+‬‬ ‫‪ T q‬أ ‪ s‬ء ا ‪ F"7.‬وا‬
‫;"‪ L‬و‪ F"7.4‬ا ‪ 1‬ر‪ a‬و‪/ + u‬‬ ‫) ا‪%! a‬ء ا ‪ ;+‬ت ا ‪%‬ز‬ ‫ا ‪ ،ef"7.‬وا ˆ‪u e‬‬
‫ا ‪ o‬ات و‪ / P4‬ا ‪ p‬د‪ x"$ ،‬إن ‪ v‬دة ا ‪ 17.‬ت ‪ .‬إ ‪ C* @ F‬ا ‪ ef"7.‬ا ‪W‬‬
‫و ‪ "I‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬وأ‪ 6 "1I‬وا ‪m‬ا ا ˆ‪ ##5 e‬ا ‪ F+‬ا ‪ *+ ef"7.‬د وا ‪ ، 17.‬و‪ "v‬م‬
‫‪ J+4‬ا ‪ "#‬دات @ ور‪ T #- h ) I‬ا ‪ F+‬ا ‪'@ ef"7.‬ن ا ‪'+‬ن وا ‪&c‬و‪ 6 ªS‬وإ ل ‪HI‬ا‬
‫ا * م و ‪ T 6##5‬ا~ و ~‪ ª‬إ ! @" ‪'+ +‬ن و ‪³T ، 17.1+‬ن ذ ‪ /€1 J‬ا ‪| m*5‬ول‬
‫‪ &'€‬ذ ‪ J‬رات‬ ‫‪ /;#‬أ ‪ s‬ء ا ‪ &'"( + F"7.‬ا ‪H‬ي ‪ "+1 6;+ 4‬ا ‪ F+‬ا ‪1< ،ef"7.‬‬
‫‪ S‬ت ا ‪ 1 "*"< ) "1"7.‬ر‪ a‬ا ‪ F+‬و ‪ ;+‬ت إ ‪60 9:‬‬ ‫ا *‪ &'C‬ى ا ‪'+‬ن وا‬
‫) ‪ a‬ا ‪ F+‬وا ;‪ .‬ء ا ) و‪ PT| / P4‬ر وا ‪ +‬ل و^‪ >"9‬ا ‪ ;+‬ت‬ ‫و‪1 ،6"l;4‬‬
‫ا ‪H #$%‬ﻩ ا ‪.1 +$‬‬
‫‪ "e gK9( -2‬دة إدار ‪ 6‬دا‪:%& & 6!J‬‬
‫و‪ "v eŒ u‬دة ‪ &'T 4 ) T‬ا ‪ S‬ا ‪ "T P‬وإ‪ T $ 4‬ص ا ‪ ،F+‬وذ ‪%N J‬ل ‪ . v‬ع ا م‬
‫‪ S‬ت ا ‪ ،F"7.‬وإ ! د‬ ‫‪ i 0‬دارة @‪ "1IŽ‬ا ‪ F+‬ا ‪ ،ef"7.‬و‪&'T 4‬ﻩ ‪ T P‬أ‪ v‬م و‬
‫‪êT P‬ت ‪ "+1‬ت ا ‪ T P@ F+‬أ‪، P¢‬‬ ‫‪ .C1‬ت ‪ "+1 &'T "+P"I‬ت ا ‪ F+‬ا ‪%sT ، 1‬‬
‫‪ 4‬ة <*’ة‪HI .‬ا @ †‪ T d‬إ ‪3 4 /" * " 54 "l@ &'T 4 D‬ت ا * ‪، $‬‬ ‫و ‪ &'T 4‬آ " ت ‪H(u‬‬
‫ود ‪ "+1 F‬ت ا رك ) ا ‪ +‬ت و ‪'+ + +#‬ن‪ ،‬وذ ‪ +aŽ< J‬ب ¶ " ة ا ‪ "1"7.‬ا ‪، 1~ #‬‬

‫‪Ã‬‬ ‫‪ S‬ا‬ ‫‪ F+‬ا ‪m 0| ) ef"7.‬ة | ‪ : ".‬درا‪ # a‬ر ‪ DE‬ا‬ ‫‪%;v @ 1$ 1‬ن آل ‪ #"; 4 v% ،Î" T‬ت ا ‪ "#‬دة ا ‪@ "+S 5‬‬
‫‪ B‬ا ‪ + + "8‬م | ‪ ، ".‬ا ‪ S‬ض‪ ،2013 ،‬ص ‪.43‬‬ ‫¶‪ p‬ازات @ ‪ S‬ض‪ ،‬أ… و‪ $‬د< راﻩ‪0 ،‬‬ ‫ا م وا ‪ S‬ا‬

‫‪197‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

&Å<‫ أ‬S S‫" ورؤ‬+S 54 ‫" دة‬v ‫ ن‬P4 1+ ‫ ا‬17.1+ ‫" د‬# ‫ ت ا‬1 ‫( أن ا‬2003) James ‫ ف‬d‫وأ‬
.1 "+ T ‫ اف‬I‫ أ‬D ‫" إ‬1"7. ‫ ا‬S‫ ا ؤ‬10&c " ‫; د‬4 9j
&'C* ‫ ا‬A"pÆu ‫ل‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬mSm u ) " ?~‫ ; ا دورا ر‬+ ‫ دة أن‬#+ C1 1<
#€ ‫ ء ا‬.8‫ و‬،‫ ر‬P @ ‫ و‬F+ + mT‫'& ا ا‬T 4‫ و‬،‫ … ة‬Y ‫ وا‬iS ! ‫ ا‬ApÆ ‫ي‬H ‫ خ ا‬. ‫ ا‬L+N‫ و‬، Ô‫@ ا‬
T #- L+N‫ و‬،(Systems thinking) ef7. ‫'& ا‬C* ‫ ا‬A"pÆu‫ و‬،B"C ‫ وا‬F+ ‫ ا‬DE ‫; ع‬4| ‫ رة‬v )
.2(Team learning) ½ * ‫ ا‬F+ ‫ ا * دي وا‬F+ + "4‫ا‬
.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬mSm ‫ دة‬# ‫ ; ا‬eˆ ‫"!" ت ا‬4‫&ا‬ca FI‫( ض أ‬8-III) ‫ ول‬p ‫و ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ "“ ا‬$ ‫" دة‬y ‫" ت ا‬T"(‫ ا‬U‫ ا‬:(8-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
‫ دة‬y ‫ ا‬6"T"(‫ ا‬U‫ا‬ g<0( ! ‫ ا‬6!#;‫أ‬ ‫ت‬9
‫" دة‬y ‫ا‬ %& ‫ا‬
"1+ u T #-‫ خ و‬. &'T 4 -1 ‫اد‬0K* ‫ازا‬ -F7. ‫دي ا‬0 ‫ا‬
‫'ن‬+ ‫ ا‬A"1p "4‫ا‬H ‫" ا‬1. + ‫ ص‬T L+N -2 ]'<&c ‫ –ا‬F ‫ ود‬L~‫ ا ا‬A"pÆu–
." "sv ‫ن‬Ž Q‫ وا ار‬L"#5 + ªS‫&و‬c ‫ ا‬-3 DE ‫ ت‬a‫ ر‬1 ‫ " ا‬%# a¦
$ * ‫ت‬3 4‫ ا‬DE A"pÆ ‫ ا‬-4 ‫ا ءة‬ ‫ ة‬p‫ا‬
‫ ن‬E1 /P"9´ S‫]و‬c ‫ ا‬-1 ‫ 'ن ا !&" ت‬54 – /P" ‫ق ا‬0 ‫ا‬
t ž /P Q F 4 ‫ ة‬# "*"Ç‫" ت و‬+1 -2 ]'<&c ‫&<'] –ا‬c ‫ ا‬-‫" ت‬+1 ‫ ا‬A"pÆu–
‫ ل‬T‫و‬ DE ‫ أداء‬#S … DE ‫ اف‬¢¦
‫ 'ن‬54 &š Ô 1p ‫ ا‬F+ ‫ ا‬A"pÆu -3 6" ‫ ا‬F +1 ‫ اد‬T|
LS * ‫" ت ا‬C" . ‫د‬ F + *4 #S …‫و‬
DE eŒ; ‫ ن‬mT‫ ا‬$ ‫ م‬7 DE ‫ د‬1 ¦ -4 . N¾ F s Q A
‫ س |داء‬a‫أ‬
‫ت‬S A"1p "1+ ‫ رات ا‬# ‫" ا‬1.4 -1 ‫– ا ' ف‬ "!"4‫&ا‬ca¦ !"#$ ‫ا‬
‫'ن‬+ ‫ا‬ ]'<&c ‫ –ا‬S‫ؤ‬ ªS‫&و‬c ‫ ا‬A"pÆu–
S 4‫ و‬/"W 4 &š Ð9j ‫'& ا‬C* ‫ ا‬A"pÆu -2 DE F+ u‫و‬ <&c ‫ ة‬7. ‫ا‬
17.1+ "!"4‫&ا‬ca¦ t o ‫ا‬ ‫ل‬9+ ‫ا‬ .gu a’ " 1 ‫ا‬
‫ ارات‬# ‫ ذ ا‬Y4‫" ا‬+1 Q <‫ ر‬1+ ‫ ص‬T L+N -3
‫ ارات‬# ‫ ذ ا‬Y4‫ رات ا‬v&š ‫'ن‬+ ‫'ن ا‬C14 -4

‫ ت‬17. ‫ ا‬œ Q DE "#"; 4 a‫ درا‬:‫ ري‬P @ &'C* ‫ رات ا‬v "1.4 ) I -‫ وأ‬1+ ‫ ا‬17. ‫ ~} ا‬N ،‫ 'ن‬$ A"1 ‫ د ا ب ; ا‬0 1
.08 ‫ ص‬،2011 ، ،‫ ة‬I # ‫ ا‬، S‫" دار‬1. + "8 ‫ ا‬17. ‫ ا‬، "+ v ‫ ا‬7T 51@ ‫ ل ا م‬1 | ‫ ع‬# Q ‫ " ا‬. ‫ " وا‬o ‫ا‬
2
Robert Lussier, Christopher Achua, Leadership: Theory, Application, & Skill Development, 5th edition,
South Western, Cengage learning, USA, 2013, P 457.

198
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫& ‪Yeo, Roland K, Building knowledge through action systems, process leadership‬‬ ‫ر‪:‬‬ ‫ا‬
‫‪organizational learning, Foresight, Vol 8, No 4, 2006, PP 34-44.‬‬

‫‪%C‬ت ا ‪ /1‬و‪ Ç‬و‪ ،6T‬وذ ‪%N J‬ل ‪ #+$‬ت ا ;‪،x5‬‬ ‫‪ "1.4 -3‬آ " ت و‪ $‬ا‪ mT‬ا *‪) &'C‬‬
‫¾ " ت ا ˆ‪ I 1 u e‬دارة *‪m‬‬ ‫ورش ا ‪ +0 ،/1‬ت ا ‪ B‬ا ‪ eŒIH‬و¡'&‪I‬‬
‫ى ‪ #‬م ا ‪.F+‬‬ ‫ا ‪'+‬ن ‪ DE‬ا *‪&'C‬وا @ ‪ ،‬و ‪ F-‬ا ‪ /W‬إ ‪D‬‬
‫‪DE i! /q‬‬ ‫* ح وإ‪ ;4‬ع ‪ "T *¢ "pÜ.‬دارة‪ ،‬وذ ‪ &'T @ J‬ا ‪ +‬ت ا ‪+ P‬‬ ‫‪-4‬‬
‫أر‪ 8‬ح‬ ‫‪ Ç‬وف ا ‪ 17.‬وأ‪ I‬ا‪ T‬و ‪ 17‬و ~‪ ª‬ا ‪9“T /1‬‬ ‫ا ‪'+‬ن ‪ 6 T‬و‪61 T‬‬
‫ا ‪ d‬ت ا ˆ‪ e‬إ دت دارة أن ‪I&š u‬‬ ‫و‪ ~ N‬و ‪ S‬ت ا ‪ *+P‬و¡'&‪I‬‬
‫‪ S‬ت ‪. ." "1"7.4‬‬ ‫|‪ a‬ارا ˆ‪ ! 3 e‬ز ‪ T‬ح ‪'+ + 9j‬ن دون‬
‫‪ :%& & 6"S + 6"!"#$( 6K yG Œ&4 -5‬د‪ I‬إ‪ . v‬ع @‪ "1IŽ‬ا ؤول و… ح |‪ PT‬ر و م‬
‫! @" ‪ ،‬و‪"<Ž4‬‬ ‫اء ‪ DE‬ا ‪H‬ات‪ ،‬و‪ A"pÆu‬ا ; درات ا *‪ S C‬وا *‪ DE m‬ا ‪" p‬‬
‫ا ˆ‪ "< Ú14 e‬ن ا ‪+q 17.‬‬ ‫أ‪ "1I‬ا ؤى ا ‪ s#+ <&c‬وا ‪%C‬ت ذات ا * ا‬
‫‪ -‬ا ‪'+‬ن ) آن وا‪ . $‬و‪ i +4‬ا ‪ "#‬دة دار‪ S‬ا ور |‪HI L+N ) FI‬ﻩ‬ ‫و‪DE -’4‬‬
‫ا ‪ T #€‬و‪ "pÆu‬وا *‪ Y DE m‬اط ‪ ، 9“T‬وذ ‪³@ J‬د ج ‪ F"1 4 ) +" *4 W .‬ا ‪/1‬‬
‫وا ‪ "+1‬ت‪ ،‬و ‪| S #4 F7‬داء‪ .‬و) ‪HI‬ا ا ! ل ‪ 5‬د ‪ Shein Edgar‬ا‪ *W‬ت ا ‪T #€‬‬
‫ا ‪ "1"7.‬ا ‪ DE F+ + "@ 5‬ا ‪ 5.‬ا ‪:1‬‬
‫‪ 4 T #- -‬ازن @'ن إ‪ 1 I‬ت ‪ B+ Y‬أ× ب ا ¶ ‪.‬‬
‫‪ DE m< 4 T #- -‬ا ‪ .‬س أ<‪ DE m< 4 1 &Å‬ا ‪.F7.‬‬
‫‪ TÃ Î1 u T #- -‬اد @ † ‪ #‬د أ‪ . &'"(u F9jC1 F9µ‬خ ا ‪./1‬‬
‫‪ q Zv @ Î1 u T #- -‬ف ‪.F+ +‬‬
‫‪ 0 T q‬ا «‪ 9‬دون‬ ‫‪ A /‬ا ‪+P‬‬ ‫‪ ) " 1¢ "pÜ. A; 4 T #- -‬ا ‪ 7.‬إ ‪ D‬ا ‪%C‬ت‪ ،‬أي ‪4‬‬
‫‪ 5‬ر) ‪ œ Q‬ا ‪ p‬ا ‪ i‬دون |‪ N‬ى‪.‬‬
‫ار‪.‬‬ ‫‪3 4 DE ApÆu T #- -‬ت ا * ‪ $‬و‪ "T *¢‬ا‬
‫‪ F"I * åõ 4 T #- -‬و‪ T‬ص ‪ /1‬ا * ‪.LS‬‬
‫ودون ‪ "# u‬ات‪.‬‬ ‫"‪ A‬ا ‪ +‬ن ‪ 9“T‬ا ‪ W‬ل و ‪ 4‬ل وا ا‪ A /W‬ا ‪ #‬دة ‪Q‬‬ ‫‪T #- -‬‬
‫‪ $S -6‬ء رؤ ‪ 6‬ا &‪ U %‬ا("‪:6!#$!& 6"T‬‬
‫أ‪FI‬‬ ‫‪ /€14‬ا ؤ‪ S‬ا ا® وا * ‪ F+ + +‬ا ˆ‪ e‬رك ) ‪ v .W‬دة ا ‪ 17.‬ت وا ‪'+‬ن‬
‫‪ #‬ت ! ح ا ‪ F+‬ا ‪ 17. @ ef"7.‬ت‪ $ 4 x"$ ،‬ا ؤ‪ S‬ا ‪ 0 F+ + <&c‬د ا ‪'+‬ن‪،‬‬
‫ا~" وا ‪ Z‬ا ) ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫و‪ 60 4‬رات ا ‪ I| 5 F+‬اف ‪&ca‬ا‪ ، 17.1+ "!"4‬و‪54‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،2002 ،‬ص ص ‪.233 ،232‬‬ ‫ا ‪ ، T‬دار¡ ‪ ،iS‬ا ‪ I #‬ة‪،‬‬ ‫‪ E‬ا ‪ ،ef+‬إدارة ا ‪ 1 :]'1‬ذج و‪ ".#4‬ت دارة )‬

‫‪199‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ " + +-‬ن‬ ‫ا ‪&šC‬ى ‪17.1+‬‬ ‫وازدوا‪| "0‬دوار‪ ،‬و‪ I| œv .4‬اف‪ ،‬و‪ / !4‬ا ف ا ‪ g‹ 9j‬أو ا (‬
‫‪ I 5 ¿ +‬و‪ A"10 ) #"#54‬ا‪ /$‬ا ‪ F+‬ا ‪.ef"7.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫و‪Ž@ Sinkula &' ‰‬ن ا ؤ‪ S‬ا ‪’4 <&c‬دي دورا <;'&ا ) ‪ 6"0 4‬ا ‪ g*T ،F+‬ا ‪ Zv‬ا ‪H‬ي ‪6"T -’4‬‬
‫‪<&c‬‬ ‫|‪ Q‬د |‪ N‬ى ‪ T €< DE‬ا ‪³T ،F+‬ن ‪ 4‬ز‪| A‰‬دوار وا ‪ … l‬ت @'ن | ‪ s‬ء ‪ 1d‬رؤ‪S‬‬
‫ا ‪ DE ]'<&c‬ا ‪ F+‬و‪ B€CS‬ا ‪ p‬د‪.‬‬
‫‪ -7‬ر‪ ©ª‬ا &‪ "&! / %‬ت وأ ]‪ 65‬ا‪:6!#$-‬‬
‫‪ L"#5‬ا ‪ F+‬ا ‪ "v DE i! ef"7.‬دة ا ‪ 17.‬أن ‪ d @ t8 4‬ح و‪'@ ¢ ; /P w‬ن ‪"+1‬‬
‫ر ) ‪ "+1‬ت ا ‪ /€1 17.‬أ‪$‬‬ ‫ا ‪ F+‬و|‪ I‬اف ‪&ca‬ا‪ ، 17.1+ "!"4‬ور‪ t8‬ا ‪@ F+‬‬
‫‪ 8‬ت وا ‪ 5‬ت‪،‬‬ ‫‪ %N‬إ‪ ;-‬ت أ‪ eŒ;4 "1I‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬ر¡‪ F‬ا‬ ‫|‪ i" a‬ا ˆ‪C1 e‬‬
‫‪ t8‬ا ‪&ca @ F+‬ا‪ "!"4‬ت ا ‪ T S P4 ،F"7.‬ق ا ‪F+‬‬ ‫و |‪ i" a‬ا ˆ‪ C1 e‬ا‪ Y a‬ا‬
‫‪ a‬ر‪ S‬ا ˆ‪ #4 e‬م @‪ 1‬ا‪ A"10 0‬ا‪ I !4‬ت ا ‪ <Ž + ،F+‬أن ا ‪’ F+‬دي @ * ‪ /‬إ ‪L"#54 D‬‬
‫ا ‪ #‬م وا ر ) |‪ I‬اف ‪&ca‬ا‪. 17.1+ "!"4‬‬
‫‪ -8‬ا ! ‪g‬ن‪:‬‬
‫ً‬
‫"‪ 6 %N A‬ا ‪ +‬ن‬ ‫‪ &š‬ا ‪'C1‬ن ) ‪ d‬ء ‪ * +T‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬أ‪،F+ + 8 +a‬‬
‫‪ P+ 1‬ن ‪ "$%W‬ا‪ Y4‬ذ ا ‪ #‬ارات و‪S $‬‬ ‫را^‪ F9‬و ر‪³T J H ،F T‬ن ا ‪'+‬ن ‪.‬‬ ‫‪"1.4‬‬
‫ا ف وا *‪ &'C‬وا‪ ; N‬ر ا ‪ /~ a‬و|‪ i" a‬ا ‪ IÃ ##5‬اف ا ‪J H@ F9µ³T ، "1"7.‬‬
‫" ن ا< ف ا ‪ T‬و‪ +" 54‬و‪ ;4‬د و‪ I h‬و‪ ، *"Ç 4‬و‪' 54‬ن ا ‪ "+1‬ت ا ‪S S‬‬
‫‪ ، 17.1+‬و‪ v "1.4‬را^‪ F9‬و را^‪ F9‬ا ‪H ، "*"Ç‬ا ‪ "+1 i+ 4‬ا ‪ F+‬ا ‪'C14 ef"7.‬ن ا ‪'+‬ن‬
‫@ ‪ "$%‬ت ا ‪%‬ز ‪ ،‬و‪m4‬و‪ + @ FI S‬ت ا ˆ‪ 0 5 e‬ن إ “‪ 1 9‬ر‪ a‬أ ‪ F 1‬ووا‪F9^ ;0‬‬
‫‪1‬‬
‫و‪.F 1+ u‬‬
‫أ‪ L"; 4 /0‬ا ‪' Ž4 /€ ،F+‬ن ا (‪ H‬ا ‪ 4‬ة‬ ‫<‪ DE 1‬ا ‪ 17.‬ت ‪ ";+4‬ا ‪ ;+‬ت ا "‬
‫‪ TÃ‬اد ‪%N‬ل أدا‪ ،F9ß‬و‪ "8‬ن ا ا~‪ L‬ا * ‪ H"*.4 ) +‬وا‪ F9^ ;0‬وإ ء |‪ T‬اد ا ‪ S‬ا‬
‫@‪ ! ³‬زأ ‪ #S @ F 1‬ا ˆ‪ e‬و‪. ;a . 9µ‬‬
‫; ر أ‪ L"#54 /0‬ا ‪ F+‬ا ‪1< ef"7.‬‬ ‫و‪ $ v‬د ‪ Senge‬ا ‪ m+‬ت ا ا‪ i0‬أ‪' Q IHN‬ن‬
‫‪:E‬‬
‫‪ i! -1‬أن ى ا ‪ F+‬ا ‪'@ t8‬ن ‪HNŽ‬ﻩ <‪ F+ + 1 1‬و ~‪. +1 5 ª‬‬
‫‪ i! -2‬أن ‪ P‬ن ‪ H(u J .I‬را‪Ã 0‬داء‪.‬‬
‫‪ 1‬و‪ W N‬إذا ‪ q‬ن ا ‪ 1@ L+ F+‬رات ‪ 0‬ة‪.‬‬ ‫‪ W T -3‬ا ‪ 1‬ر‪u a‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ DE‬ا ‪Q F+‬‬ ‫‪ -4‬و‪ 0‬د ‪ v‬رات وإ ‪ " P‬ت ى |‪ T‬اد ‪ /;v‬ا ‪u F+‬‬

‫‪1‬‬
‫ي @ ‪%;v‬ن آل ‪ L;a A0 ،Î" T‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ‪.47‬‬

‫‪200‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫أ ‪ Dolores‬و ‪ $ #T Donoghue‬دا ‪ m+‬ت ا ‪ F+‬ا ‪: E 1@ ef"7.‬‬


‫‪ ;v -1‬ل |‪ N‬ء <‪ 1‬ر ‪ 1d F+ +‬ا ‪ T #€‬ا ‪. "1"7.‬‬
‫ى ا * دي‪ ،‬وا ‪. Ô 1p‬‬ ‫ر @ ’و " ‪ DE‬ا‬ ‫‪ 1 -2‬ا‬
‫‪ "+1‬ت ا ر< ‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪'C14 -4‬ن أ‪ T‬اد ا ‪ /"+5 17.‬ا ‪ 54 ،/q‬ا ‪ +‬ل و‪ @ ! a S 4‬ت‪.‬‬
‫‪ -5‬ا " دة‪/‬ا * ق ا * دي‪ ،‬وا ‪ 1.‬ذج ا ‪ ، "+#‬وا رك @ ؤ‪ ، S‬و‪ F+ u‬ا * ‪ ،LS‬وأ ‪17‬‬
‫ا *‪.&'C‬‬
‫ة ‪ DE‬ا ‪ TÃ F+‬اد‪ ،‬أو ا ˆ‪e‬‬ ‫™ ا ا‪/‬ا‬ ‫ا ; ‪'€$‬ن أ ‪T s‬‬ ‫و ‪ #‬ا‪ F I‬ا‬
‫ً‬
‫ا ‪ m+‬ت ا ‪%‬ز ‪F+ +‬‬ ‫‪ P4 v‬ن "‪ #‬أ ‪%N F‬ل ا ‪'.‬ن ا @‪ . #‬وا ˆ‪ &š u e‬أ ‪s‬‬
‫ة ‪ DE‬ا ‪:/1 T F+‬‬ ‫ا ‪ ،ef"7.‬وأ أ‪ FI‬ا ا ‪ /‬ا‬
‫‪ A"pÆu -1‬ا ‪.F+ + F9^ 0 $ 5 S‬‬
‫‪ -2‬ا ا‪ 0‬و @‪ 7 ³‬م ‪Ã‬داء وا ‪.F+‬‬
‫‪ A"pÆu -3‬ا ‪ DE S‬و‪ Ad‬أ‪ I‬اف ا ‪.F * Â F+‬‬
‫ا‪ 0‬أداء ا ‪ S‬وا *‪ Î‬أ‪.F9ß N‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪. F+‬‬ ‫‪ -5‬ا ‪ t" Y‬ا ‪h F"+‬‬
‫‪ e9 : "; G‬ت ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬
‫ا ‪ v‬ت ا ˆ‪B#4 e‬‬ ‫إن ا ‪ LS‬إ ‪ D‬ا ‪ F+‬ا ‪ 1 Ú? ef"7.‬ة و ‪ 4 /@ + a‬ا‪ 0‬ا‬
‫ى |‪ T‬اد أ * ‪ ،F‬و‪ C1S‬إ‪ 10‬ل ‪HI‬ﻩ‬ ‫) … ‪ ، #S‬وذ ‪ " W DE J‬ا ‪ 17.‬وا ! ‪ A1‬و ‪DE‬‬
‫ا ‪ v‬ت @‪: E 1‬‬
‫ا ‪ v‬ت ا ‪ "1"7.‬ا ˆ‪ 54 e‬ل دون ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬ ‫‪9 1`J -1‬ى ا‪ 0 :6!#$-‬ا‬
‫و ا ‪&'-Ž‬ا ‪ 6"T e¯+‬و ‪: E 9j‬‬
‫‪ -1-1‬ا '"‪ k‬ا ‪ 1"a 3 : !"#$‬ا "‪ /P‬ا ‪ ef"7.‬ا ‪ "+#‬ي ا ‪H‬ي ’< ‪ DE‬إ‪ ;4‬ع ا "‬
‫وا ‪ / +‬ا ‪ g*"Ç‬ا ‪H‬ي ‪ HNŽ‬ا ‪ &'€C‬ا ‪ Zv‬و‪ 5S‬ل دون ‪ LT 4‬ا ‪ +‬ت @‪"@ " h³‬‬
‫و م إ‪ ،A"1p¶ 9:$ 4‬و‪ DE <’S‬إ‪ ;4‬ع ا ‪ "1a‬وا ‪ J 1‬ا ) @ †‪ 0‬اءات‪ ،‬و<‪&Å< J H‬ة‬
‫| ; ء ا ‪ "*"Ç‬ا ‪ #+‬ة ‪ L4 DE‬ا ‪ Î" 3 1 /‬ا ‪ Zv‬ا ‪ * + ) P‬غ ‪ F+ +‬و …‪%‬ع‪،‬‬
‫ل ‪ DE‬ا ‪. T‬‬ ‫‪HI /PT‬ﻩ ‪ DE /1 u‬إ ‪ "+1 v‬ا ‪ F+‬وا‬
‫‪ -2-1‬ا ‪ "y‬دة ا ‪ :6Q "&y‬و™ ا ‪ "#‬دة ا ˆ‪ 0† @ J 1 4 e‬اءات ا ‪ 1 #‬و‪ œT 4‬ا ("'&‪ ،‬و ‪ 4 F‬د‬
‫ً‬
‫‪ * DE‬ح وا * ‪ "T‬وا *‪ C‬داري ا ‪ ،x‬و‪ <’4‬دا~‪ 1‬إ‪ ;4‬ع ‪ 0‬اءات ا ‪"1"7.‬‬
‫‪ T /"C u‬ق ا ‪ /1‬و م ا ‪ ،&'( @ #€‬وا‪ P $‬ر‪ A"10‬ا ‪ +‬ت ‪، 9Ó‬‬ ‫ا ‪ ، "+#‬و‪ž4‬‬

‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص‬ ‫;"‪ ،L‬دار ‪ Ú?+0‬ا ‪ m‬ن ‪l+‬‬ ‫‪'@ T‬ن ا ‪ S 7.‬وا‬ ‫‪ ، ;v‬إدارة ا‬ ‫‪ gq 4 15 1‬ا ; ‪ ، .‬ز‪ S‬د ‪ 15‬ا‬
‫ص ‪.190 ،189‬‬

‫‪201‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ا ‪ "#‬دات ا ‪ DE /;#4 3 "+#‬ا ‪ F+‬و‪1@ * DE L+(u‬‬ ‫إ‪ T d‬إ ‪ D‬ذ ‪³T J‬ن ا‬
‫ا ‪ "#‬دات ا ‪3 "+#‬زا ‪ A" u 3 Z‬ا ‪ A /‬ا ‪ ".#‬ت ا ‪/€ €‬‬ ‫‪T ،6T u‬‬
‫ا ‪ ¾ ia‬وا ;‪ C‬ا " ‪.‬‬
‫‪ -3-1‬ا ‪ 6K y‬ا ‪ :6"!"#$‬ا ~ ة و‪HI‬ﻩ ‪ ";… iž Q ª l4‬ا "‪ /P‬ا ‪ ef"7.‬و * ‪6d‬‬
‫‪ v%‬ت @'ن أ ‪ s‬ء ا ‪ 17.‬إ‪ T d‬إ ‪ ";… D‬ا ‪ v%‬ت ا ~ ة @'ن أ ‪ s‬ء ا ‪ ، 17.‬و ‪t1‬‬
‫ا ‪ "#‬دة ا ~ ‪ ،‬و…;" ا ! ‪ A1‬ا ‪H‬ي ‪ 6"T ”? u‬ا ‪HI /1 u #T ، 17.‬ﻩ ا ‪6S 54 1@ T #€‬‬
‫م ‪>T P‬‬ ‫* ادات و‪ F"v‬و دات ‪ A. DE ";+a‬أو إ ‪ "+1 v‬ا ‪1"v /€ ،F+‬‬
‫! ز و @ اع وا ‪ ،F+‬و م و‪ Ad‬ا ‪ /0‬ا ‪ ) ia .‬ا ‪ P‬ن ا ‪...ia .‬إ ‪.å‬‬
‫‪ ; k f « -4-1‬ت ا‪ -‬د‪ :6Q‬إذ ‪ P i +4‬ت ا د دور @ ‪ ) -| ö‬ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬
‫‪ F+ +‬ا ‪x"$ ،ef"7.‬‬ ‫‪ 17. T‬ت ا ˆ‪ 9Ó e‬و‪ T‬ة " ‪ #4‬م ‪m+ A"10 /1 Q‬م ‪N‬‬
‫‪ #4‬م @!‪ i+‬ا ‪ ".#‬ت ا ‪%‬ز ‪ J H‬و‪ F #4‬ا "‪%‬ت ‪ ، T q‬و‪ B"Ç 4‬أ‪ T‬اد ‪) F+ +‬و<‪%‬ء‬
‫ا ‪ /#. (F+‬ا ‪ F+‬إ ‪ A"10 D‬أ‪ T‬اد ا ‪ ، 17.‬وا ‪ .@ DE /1‬ء ‪ 17.‬ا ‪DE /1 T ،F+‬‬
‫‪ A"pÆu‬ا ‪ /P Q F+‬م ‪%N‬ل ‪ T &'T 4‬ص ا ‪ F+‬ا ! ‪ TÂ gh‬اد‪ I‬و ‪ Î.‬ا ‪ Zv‬ا ‪%‬زم‬
‫‪ ،J H‬و ‪ŽT P‬ة ! زو @ اع‪...‬إ ‪ ،å‬و ‪ ÚC‬ذ ‪ J‬ا ‪ 17.‬ذات ‪ P‬ت ا د ا ‪ 5‬ودة‪.‬‬
‫‪ DE‬ا ‪ F+‬ا ‪،ef"7.‬‬ ‫‪ J -5-1‬م (‪ 0K9‬ا ‪ 6"x,‬ا ‪ 6" +‬ا ‪%‬ز ;‪ .‬ء ‪ 17.‬ا ‪ F+‬وا ˆ‪u e‬‬
‫د ا ‪ ) iž‬ذ ‪ J‬م ‪ P T 4‬ت ا د وا ‪ ".#‬أو إ‪ $‬ا‪. 1I‬‬ ‫و‪v‬‬
‫‪ J -6-1‬م ر‹‪ 6,‬ا‪ %& S 6!#$-‬ا ‪ S 4 3 x"$ ، !"#$‬ا ‪ eŒ;4 17.‬ا ‪ F+‬ا ‪ ،ef"7.‬و ‪S 4 3‬‬
‫‪ eÞT ، 1+‬را‪ "d‬و ‪.1 9Ó 1@ h v‬‬ ‫أن ‪17. Î; 4‬‬
‫‪ / 0‬أو ‪ v‬إ ‪ &' *4 D‬ا ‪ 7‬ا‪ I‬أو ‪ &' *4‬ا ‪ª~ .‬‬ ‫‪ -7-1‬ا &‪ %‬ا ‪ Žp¶4 v : !79‬ا ‪17.‬‬
‫‪DE‬‬ ‫ا ‪ @ ##5‬رة ‪ ، >… N‬أو أ‪ FI 4 9µ‬ا ‪ !.‬ح و‪ 54‬ول ا ;‪ #‬ء ‪ ،6"+ ™ DE‬و‪4 v‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪&šN 6+ 0‬ة ‪ ï‬و‪ C + +@ v‬ار وا ‪ q 5‬ة ‪ ، "+ T L#5 I T%N‬و‪ # v‬د ‪HI‬ا ا ‪FI‬‬
‫‪ !. @ •f‬ح ا ‪ I‬م ا ‪H‬ي ‪ #‬د إ ‪ D‬ا ‪ F+‬ا ‪ I‬م‪.2‬‬ ‫إ ‪ F+ u D‬و‪ ،efI‬و‪I‬‬
‫‪9 1`J‬ى *‪0K‬اد‪ C1 :‬إ‪ 10‬ل ‪HI‬ﻩ ا ‪ v‬ت @‪: E 1‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ -1-2‬م ‪ T| T 4‬اد ا ’‪'+I‬ن ا ‪ #‬در‪ DE S‬ا ‪ "#‬م @!‪ 1 | A"1‬ل ذات ا ‪F+ @ v%‬‬
‫د ا ‪ ) iž‬ذ ‪ J‬إ ‪ a D‬ء ا ‪ Ad‬ا ) ا ‪ 17.‬و م ر‪ I W‬ا ']ا "‬ ‫ا ‪v ،ef"7.‬‬
‫ا ‪ F+ + "T P‬وا ر‪ T| /"IŽ iS‬اد ا ‪ /"IŽ‬ا ‪%‬زم ‪ }Y 1"T‬ا ‪ F+‬وا ‪. T‬‬

‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2007 ،‬ص ص‬ ‫ا راق ‪l+‬‬ ‫|و ‪a’ ،D‬‬ ‫‪ 1‬إ@ ا‪ F"I‬ا ‪ +o‬ف ا ‪ P+‬وي‪ ،‬إدارة ا ‪ T‬ا ‪ 1‬ر‪ a‬ت وا * ‪ ،F"I‬ا ;‬
‫‪.159-156‬‬
‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2013 ،‬ص ‪.396‬‬ ‫‪ 1 2‬أ‪ 1I 1$‬ي‪ ،‬إدارة ا ‪ : T‬ا ‪ LS‬إ ‪ D‬ا ‪]'1‬وا ‪ S‬دة‪ ،‬ا ; |و ‪ ،D‬دار‪ *W‬ء ‪l+‬‬

‫‪202‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

S 4 ‫ ون‬S 3‫ و‬S‫ ¡'& ; در‬F9µ‫ ا‬x"$ ،6"+ F ;v‫ إ‬B d‫ و‬F+ ‫ اد ) ا‬T| ;¡‫ م ر‬-2-2
.1F * ‫أ‬
‫ ر‬¢‫ و‬، 17. ‫ ا ~ ) ا‬e¯+ ‫ ا‬ef"7. ‫ خ ا‬. ‫ …;" ا‬D ‫ إ‬J ‫د ذ‬ v‫ و‬:6" ; ‫ا‬9J -3-2
‫ن‬Ž@ ‫ رﻩ @ ( ور‬¢ •ˆ$ ‫ أو‬6 ‫ء‬3 ‫ وا‬/1 ‫ا‬ d ‫ و م ا‬،e•Û*. ‫ ا‬4 @ ‫ا * د‬
ً
F+ ‫ ) ا‬6 ;¡‫ م ر‬D ‫ ’دي إ‬1 ،‫ ﻩ‬. 1 >?¢ ‫ وي‬3 ‫ ت‬+ 6" ‫ إ‬/#.?a
.6+1 S 4 ‫( ض‬Q
‫ اءات‬0‫ ) إ‬1 ‫('&ات‬u ‫م‬m+ u v ‫ ة‬0 ‫ ر‬PT‫ أ‬L"; 4 F+ ‫ ا‬i+ ‫ إذ‬:%& ‫ ا‬6 ‫ و‬y -4-2
، S N¾ D ‫إ‬ ‫ ت وإ‬+ ‫ ا‬/# ‫ أو ) … ق‬، 1~ # ‫ ت ا‬v% ‫ ا‬œ Q ) ‫ أو‬،64 " ‫ وآ‬/1 ‫ا‬
ً ً
"+1 ‫ و‬# F- ، ~ ‫ ا‬DE Ç *$ ‫ اد‬T| ‫ا ا ("'& ى‬H ‫ و‬# ‫ا‬ v 1
2
. F+ ‫ا‬
: E DE ‫ ت‬v ‫ ا‬/1 u x"$ :.! T-‫ى ا‬9 1`J -3
) 1 ‫ﻩ دورا‬HI i +4 x"$ ‫ " ا ~ ة‬1 ! ‫ ا‬T #€ ‫ أي ا‬:‫• رة‬zX‫ " وا‬y ‫ ا دات وا‬-1-3
"+1 DE ‫ ت‬-‫ ا ول أ‬œ Q 9´ ‫ ت‬eˆ ‫ ا‬S‫ ر‬1 a ‫ وف‬7 T ،F+ ‫ ا‬v ‫ ش أو إ‬h‫إ‬
D ‫ إ‬T d‫ ر إ‬1 a ‫زا‬³@ Z+( h‫ ر إ‬1 aØ Z sN eˆ ‫ ول ا‬T ،6 v ‫ وإ‬1+ u
‫ ول‬+ /¡ ‫ ا‬/( ‫ ن ا‬PT ،‫ ة‬1 ‫ ا ول ا‬a‫ ر‬14 Z q eˆ ‫" ا‬+" ! ‫ ت ا‬a‫ ر‬1 ‫ا‬
F ‫ أ× ب ا‬%€1T ،F+ + ) P ‫ ا‬Zv ‫! ا‬4 F+T ،”? ‫ ا‬1# ‫ ة ا ¿ وراء‬1 ‫ا‬
S 4 ‫ م ا ¿ وراء‬D ‫ إ‬T d‫ رﻩ إ‬4‫ و‬F +1 54 eˆ ‫ وا ق ا‬/~ a ‫ا‬ ‫ ا‬€5;
.F9^‫ و را‬F9^‫ را‬v
. " |‫ و‬B+Y ‫ وا‬#* ‫ وا‬/ p ‫ ا‬-2-3
9“+ ‫" ن ا " ة‬$| œ w‫ و‬، "+ T‫* ءة و‬C@ %( a‫ و م إ‬9: ‫ ود‬5 ‫ ا ارد و‬+v -3-3
.‫ ن‬P ‫ا‬ +v /;v
‫ ا *> ت ا ? رة‬DE ‫ رة‬5 Z q x"$ A"1p¶ F+ ‫ ا‬+W‫ا‬ W T $ 4‫ م إ‬-4-3
ً ً
.L… . ‫ ا‬œ Q ‫ ا ; ا ارس‬7 ، ‫ د‬v‫إ‬
C1 ‫ أو‬،Î" × &'¡ /P Q F+ 4 ‫ ت أن‬17.1+ C1 6 ‫ أ‬I ،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ت ا‬v ‫و‬
.3Î" ×&'¡ I Î" × /P Q F+ 4 ‫أن‬
‫ أن‬C1 ‫* ءة‬C ‫ خ ا‬YT‫ و‬،‫! ح‬. ‫ ض ا‬1¡‫ و‬، )‫ ا‬o ‫ ا‬F+ ‫ أن ا‬D ‫( إ‬1988) March ‫ و‬Levitt &'
LT‫ و‬W o ‫ ا‬9^&šN 17. ‫* ءة أن ! ح ا‬C ‫ ا‬í*@ #S‫ و‬.4 ";+a F+ ‫ ا‬ª~ D ‫’دي إ‬4

.159-156 ‫ ص ص‬،2007 ،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ وي‬P+ ‫ ف ا‬+o ‫ ا‬F"I‫ إ@ ا‬1


.397 ‫ ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ ي‬1I 1$‫ أ‬1 2
.159-156 ‫ ص ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫ وي‬P+ ‫ ف ا‬+o ‫ ا‬F"I‫ إ@ ا‬3
4
James L. Bess, Jay R. Dee, Understanding College & University Organization: Theories for Effective
policy & practice, Stylus Publishing, Virginia, 2012, P 668.

203
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

9µ³T ،F+ 4 . ‫ ت‬17. T . " T . ‫&ة ا‬šo ‫ @ † ; ر ا‬HNŽ4 ‫ دون أن‬F+ ‫• ا‬Œ5. Ú? #
| ‫ د ) @ ا‬u eˆ ‫ ا‬، p ‫ا‬ Sm ‫'& ا‬T 4‫ و‬/1 ‫ ا‬/" S‫ اءات " ر‬0‫ ا وإ‬v ‫ ر‬4
‫ ءل‬s 4 8‫ و‬، * @‫ ط‬l‫ا‬ d ‫ ا‬eŒ 1 ،‫ اءات‬0 J+ ‫ ا‬Y a³@ ‫! ح‬. @
‫ ا * ق‬9« C4 eˆ ‫ ة ا‬p ‫" ا< ب ا رات ا‬+1 Î; 4‫ و‬0 F+ ‫ وا‬x5; ‫" ت ا‬+1
1
. 9^‫&ا‬šN ‫ دم‬#4 J H@ "a . &';C ‫ ا‬p ‫ ج ا‬5 3 ‫'ن‬4‫ رو‬/P¢ ) ‫ 'ن‬T . ‫ ا‬DE
‫ رب‬# ‫ ا‬íT‫ و‬،·¸. ‫ ا‬íT‫( و‬Familiarity trap) T ‫ ا‬íT F+ + "T d ‫ خ‬Y* ‫ ا‬/1 u‫و‬
F+ ‫ م ا‬14‫ ل دون إ‬54 "T d‫ إ‬L~‫ ا‬J H@ /P u ‫ خ‬Y* ‫ﻩ ا‬HI ‫ إن‬.2(Propinquity trap)
.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬9“T A# eˆ ‫ خ ا‬Y* ‫ ا‬FI‫} أ‬o¶ (9-III) ‫ ول‬p ‫ وا‬.ef"7. ‫ا‬
!"#$ ‫ ا‬%&‫ ـ•ـ ـ خ ا ـ ـ ــ‬K :(9-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
f‫ ــ‬0‫ا ـ ـ ــ‬ %‫ ــ® ا ـ ـ ـ&ـ‬K
. -|‫ و‬iž + Î" ×&'¡ ‫ د‬.a‫إ‬ )‫ ا‬o ‫ ا‬F+ ‫ا‬
.‫! ح‬. ‫ وث ا‬$ . L"v ‫ ا‬5 ‫ ) ا‬8 W ‫! ح‬. ‫ ض ا‬1¡
mT ‫ ا‬/+# v * ‫ اءات ا‬0 ) S‫ ر‬p ‫ رات ا‬1€ a ‫* ءة‬C ‫ ا‬íT
‫ ر‬P @Ø
.W ‫ أو‬/#$ ) ‫" ا‬0 T‫ ل و‬+$ ‫ ام‬Y a‫ ا‬D ‫ إ‬/" ‫ا‬ T ‫ ا‬íT
. ." (Familiarity trap)
.e•Ñ ‫ ) ا‬17. ‫ ا‬9´ Z+1 eˆ ‫ ل ا‬+ ‫ ا‬DE ‫ د‬1 ¦ D ‫ إ‬/" ‫ا‬ ·¸. ‫ ا‬íT
.e•Ñ ‫ ) ا‬Y ‫ ا‬J+ +- 1 ‫ ل ا‬+ ‫ ام ا‬Y a‫ ا‬D ‫ إ‬/" ‫ ا‬6@ ‫ رب أو ا‬# ‫ ا‬íT
(Propinquity trap)
James L. Bess, Jay R. Dee, Op-Cit, Virginia, 2012, P 669. :‫ر‬ ‫ا‬
Z1 ‫ ) ا‬/€1 4 ‫; ر‬ ‫ 'ن‬Q IHN‫ أ‬i! eˆ ‫ وا‬ef"7. ‫ ا‬F+ + #" ‫ ا‬/ ‫و @'ن ا ا‬
‫ أو‬/q ‫! ﻩ ا‬4‫ ر أو رأي ا‬¢ ‫ ﻩ‬.C 1@ 17. ‫ ء ا‬s ‫ م @ ح أ‬6 Ž@ ‫ ف‬‰‫ و‬ef"7. ‫ا‬
Milliken ‫ و‬Morrison ‫ف‬ 1< .3‫ ت‬$&c# ‫ وإ@ اء ا‬x ‫ا‬ ‫ م‬pô ‫ و‬S S ‫ ا‬s# ‫ا‬
‫ن‬Ž Q ‫ وف‬Y ‫ وا‬F9ß‫ وآرا‬F9^ + F #4 ‫'ن‬+ ‫ ا‬9“T œT " 10 ‫ ة‬I 7< ef"7. ‫ ا‬Z1 ‫ا‬
.4 +1 5 ‫ ا‬/1 ‫ ا‬/q

‫ ص ص‬،2014 g* 0 ،‫ ة‬C Q ،33 ‫د‬ ‫ا‬، " h ‫ م‬+ ‫ ا‬+! ، ‫د‬ v¦ ‫ ت‬a’ ‫ ) ! ح ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" ا‬1I‫ أ‬، 15 6 l¢ 1
.121-107
2
James L. Bess, Jay R. Dee, Op-Cit, P 668.
·÷ . ‫ ا‬،‫" ت‬+1 ‫"!" ت وا‬4‫&ا‬ca ،‫ ت‬v% ‫ وا‬F"I *1+ : E"+54 /N ) ef"7. ‫ ا‬S ‫ ا‬،- W E 1$‫ أ‬،e¯ ( ‫ا‬ 5 I… 3
.77 ‫ ص‬،2010 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫ وا ز‬l+ /~‫ داروا‬،D ‫ ا ; |و‬،(‫" ت‬.# ‫وا‬
4
Jaber Moghaddampour et al, Illuminating employees’ organizational silence, Management Science Letters,
Vol 3, N 8, 2013, P P 2213-2222.

204
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ ل دون‬5 1 ";+ ‫ ا‬/ * ‫ ردود ا‬ipô D ‫ ’دي إ‬ef"7. ‫ ا‬Z1 ‫ أن ا‬John Hayes i $‫و‬
.1‫ |داء‬B d ‫; ب‬a‫ أ‬Î" Ï4‫ و‬B C S ‫ رة ا‬v DE -’ 6 Â ،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
A x"$ ،ef"7. ‫ ا‬Z1 ‫ وا‬F+ ‫;" @'ن ا‬+a v% ‫ د‬0‫ و‬D ‫ ون إ‬N‫ وآ‬Abbas Samadi /W 4‫و‬
.2ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/+# ،ef"7. ‫ ا‬Z1 ‫ دة ) ا‬Sm ‫ا‬

1
John Hayes, The theory & practice of change management, 4th edition, Palgrave Macmillan, New York,
2014, P 219.
2
Abbas Samadi, Rouholahsohrabi, Elham Sarayvand, The Study of Organizational Learning Influence on
Organizational Silence, Journal of Basic & Applied Scientific Research, Vol 3, No 8, 2013, PP 556-561.

205
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

6!& -‫ ا‬6!#$-‫ ا‬: ‫ ا‬+,-‫ا‬


‫ ت‬1 a >?; ‫ل ا ("'& ) ا‬ ‫ ع‬a‫ أ‬/P Q F+ 4 3 eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ أن "ا‬Reg Revans ‫ى‬
‫ي‬H ‫ ور ا " ي ا‬+ !" 1+ ‫ ت ا‬17. @ ‫'&ة‬N| ‫ م ) ¾و‬1 I ‫ زاد‬J H .1" 9j ‫) ا‬
F+ ‫ ا‬a a‫ أ‬1+ 17. D ‫ ل إ‬5 @ C*4 P¢‫ أ‬B+ Y1@ ‫ ت‬17. ‫ ا‬Z5;W‫ إذ أ‬.6; +4
. S‫ ار‬1 a ‫ ء و‬#; ‫ ن ا‬1d‫ ا ("'&و‬A B"C + ‫ و @ اع‬1 ‫ا‬
6!& -‫ ا‬6!#$-‫ ا‬6"7 :‫& *ول‬5-‫ا‬
،Z+N ‫ د‬# ‫ ل‬1 | ‫ ت‬17. T Ž (Learning organization) 1+ ‫ ا‬17. ‫ ة ا‬CT ‫إن‬
< ¢‫( و‬Coring) < ¢ /€ 1+ ‫ ا‬17. ‫ * م ا‬L; 4 eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ أن ا‬74 ‫'ن‬I‫&ا‬š ‫ ا‬œ ;T
D ‫ م إ‬# 4 ‫ أن‬A" u (LG) ‫( و‬Toyota) ‫( و‬General Electric) ‫( و‬Honda) ‫( و‬Petroleum British)
t#T Ú? ‫ ت‬17.1+ W T ‫ ت‬T‫ و‬v 1+ ‫ ا‬17. ‫ن ا‬Ž@ d&c* 6 T ‫ا‬H ،&'"( ‫! ﻩ ا‬4 @ ‫| م‬
/P Q 9^‫ د‬S‫ ر‬DE ˜T 54 gq C ‫ و‬،‫ ة‬# ‫ ل ¡'& ا‬1 | >?@ ) " T .4 ‫ ']ة‬DE / 54 ‫أن‬
.2&'"( ‫ ا‬5 A‰ a
6!& -‫ ا‬6!#$-‫م ا‬9' :=‫أو‬
‫ إ ! د‬9“T F eˆ ‫ ت ا‬17. @ *W‫ وو‬1+ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬D ‫ ر إ‬¢‫ أول أ‬Peter Senge
&'C* ‫ ) ا‬+ ¢‫ ة و‬0 ‫ ط‬1 ‫ د أ‬1 ‫ وا‬F9^‫ را‬v A"a 4 ‫ل‬%N ‫ ن‬+ ‫ اد ا‬T| 9«¡ ª~
F+ ‫ أن‬I ‫ ت‬17. ‫ ا‬J+4 ) ‫ اد‬T| ‫ء‬3’I /1 I 0 ‫ أن‬x"$ ، " 1p ‫ ت ا‬$ 1 @ 9j &š
ً
.3 ‫ ا‬1+ ‫ أن‬B"<‫ ار‬1 a @ ‫ اد‬T|
‫ رة‬# ‫ ) ا‬Aa ‫ ا‬DE m< 4 eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬BW ‫ م‬Y Aa‫ وا‬-¶ I 1+ ‫ ا‬17. ‫ا‬
.&'C* ‫ ط ا‬1 ‫ وأ‬،‫ و @ اع‬،ª~ . ‫ ا‬L"#54 /0‫ أ‬، "1"7. ‫ ت ا‬S ‫ ا‬A"10 DE ،F+ ‫ ا‬DE
F+ ‫ @'ن ا‬t@‫&ا‬c ‫ ا‬A"pÆu LS … ‫ ار‬1 a @ * ‫ إ دة‬9µŽ@ 1+ ‫ ا‬17. ‫ ف ا‬u‫و‬
‫ ء‬.@ DE 17. ‫ رة ا‬#@ B"C ‫ا‬ ‫ ع‬. ‫ا ا‬HI ‫ ء‬h‫ إ‬F .ef"7. ‫" ت ا ("'& ا‬+1 ‫ و‬ef"7. ‫ا‬
.4 ". S ‫ وا‬F+ ‫ ا‬DE ‫ اد‬T|]'*5 @ ‫ رات‬# ‫ا‬
" ‫ ت ا‬0 " $¦ ";+4 ‫" ل‬$ >?¢ / *@ 17. ‫" م ا‬v 9µŽ@ 1+ ‫ ا‬17. ‫ ف ا‬u 1<
.5F7. ‫ ا‬F+ ‫ ص ا‬T&'T 4 ‫ل‬%N "+;# ‫وا‬

1
Jackie Clifford, Sara Thorpe, Workplace learning & development: Delivering competitive advantage for
your organization, Kogan Page, London, 2007, P 27.
‫د‬ v¦ ‫ م‬+ ‫ ا‬+! ، "¢ ‫ف ا‬ ) " % a‫ ا‬a‫ درا‬:/1 ‫ ق ا‬T ‫ <" ت‬+a L"; 4 ) 1+ ‫ ا‬17. ‫ دور ا‬،F"I‫ إ@ ا‬/"+N ‫ ر‬2
.180-146 ‫ ص ص‬،2014 ،07 ‫ ا د‬،20 +! ‫ ا‬، S‫و دار‬
، ‫د‬ v¦ ‫ م‬+ + ‫( اد‬Q "+q +! ، 1+ ‫ ا‬17. ‫ ء ا‬.@ ) T ‫" ت إدارة ا‬+1 ‫ دور‬،B ; / "T ،ef" . ‫ ا‬1$‫ در ا‬# ‫ح ; ا‬%W 3
.190-161 ‫ ص ص‬،2012 ،31 ‫ا د‬
4
Ann Gilley et al, The Praeger handbook of human resource management, Volume 1 & 2, Greenwood
Publishing Group, USA, 2009, P 406.
5
Abby Day et al, 500 TIPS for Developing a learning organization, Kogan Page, London, 1999, P 06.

206
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

9ß s ‫ أ‬A"1p F+ ‫ ا‬/ u 17. 9µ‫ أ‬DE 1+ ‫ ا‬17. ‫( ا‬1989) ‫ ون‬N‫ وآ‬Pedler ‫ ف‬‰‫و‬
.1‫ ار‬1 a @ * /S 54‫و‬
‫ 'ن‬5 ‫ ا‬DE /1 u eˆ ‫ ا‬17. ‫ ا‬9µ‫ أ‬DE 1+ ‫ ا‬17. ‫( ا‬1995) Leon ‫ و‬Wick ‫ ف‬‰‫و‬
.2/;# ‫! ح ) ا‬. ‫ ا‬L"#5 ‫ز‬% ‫ رات ا‬# ‫ ا‬/#W‫و‬ Q L+o ‫ل ا‬%N 1 ‫ا‬
< +a /S 54 J H<‫ و‬T ‫ ة ) إ ! د وإ< ب ا‬I ‫ ا‬17. ‫ ا‬9µ‫ أ‬DE Gravin T ‰‫و‬
. 9:; <‫ إ‬eˆ ‫ ة ا‬p ‫ ة وا رات ا‬p ‫ ا‬T ‫ ا‬ÚC u eˆ ‫; ا‬a . ‫ ا‬#S @
&'( ‫ وا‬B"C ‫ ا‬DE ‫ رة‬# ‫ ا‬9Ó eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬9µŽ@ 1+ ‫ ا‬17. ‫ ف ا‬Robbins ‫أ‬
.3 S 1 ‫ا‬
J ‫ وذ‬،F~‫ دا‬/P Q ‫ م‬# 4‫ ر و‬4‫ و‬1 /P Q&'( 4 eˆ ‫ ا‬J+4 9µŽ@ 1+ ‫ ا‬17. ‫ ف ا‬u 1<
.4 9ß s ‫&ات أ‬šN ‫ ن‬P 4 eˆ ‫ ا‬9^‫&ا‬šN‫ و‬9´‫! ر‬4 F+ @
6!& -‫ ا‬6!#$-‫"! وا‬#$ ‫ ا‬%& ‫ ا‬: "; G
:6!& -‫ ا‬6!#$-‫"! وا‬#$ ‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS ‫ق‬0 ‫ا‬ -1
F¡ ‫ ا‬DE ، ‫; د‬4 /P Q ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ وا‬1+ ‫ ا‬17. ‫ ا * 'ن ا‬/q ‫ م‬Y ; ¡
: ‫ ا‬5. ‫ ا‬DE 19j"@ " ?~ ‫ ا * وق ا‬FI‫ أ‬E 1"T‫ و‬.5 "l; ‫ ا‬x"$ ‫*'ن‬+ Y 19µ‫أ‬
ً
S ‫ دا‬0 17. ‫ ا‬i+ 4 1.?@ ، 17. ‫ ) ا‬P ‫ @ ;" ا ل‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬HNŽ -
. 1+ ‫ ا‬17. ‫ا‬
‫ي‬H ‫ ا‬: 1I‫ ا * 'ن و‬HI ‫ @'ن‬LS * ‫ة ) ا‬ 1+ ‫'ن‬+ T d‫ إ‬Örtenblad ‫&ح‬cv‫ ا‬-
‫'ن‬$ ) ،‫ اد‬T| F+ u DE ]'<&c ‫ ن ا‬P ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬g*T ، T ‫ ا‬Av J H<‫؟ و‬F+ ?a
T ‫ أن ا‬1< .ef"7. ‫ وا‬Ô 1p ‫ى ا * دي وا‬ ‫ ا‬DE F+ ‫ ا‬DE 1+ ‫ ا‬17. ‫ ا‬m< 4
‫ زة‬5@ ‫ ن‬P4 9µ³T 1+ ‫ ا‬17. ‫ ) ا‬1.?@ ‫ اد‬T| ‫ زة‬5@ 9µŽ@ 7. ef"7. ‫ ا‬F+ ‫) ا‬
.6 "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ اد وا‬T|

1
John P Wilson, Human resource development: learning & training for individuals & organizations, Kogan
Page, London, 1999, P 78.
2
John Stredwick, An introduction to human resource management, 2nd edition, Elsevier Butterworth-
Heinemann, Oxford, 2005, P 375.
3
€ ‫"'& ا‬ ‫ ل أدوات ا‬$ ‫ ا و‬ef+ ‫ ا‬ñ# + ‫ ا‬،( T ‫ إدارة ا‬/N ) 1+ 17. ‫ ء‬.; € ‫ ا‬Úa| ، ‫ ) ر ا‬$‫ ز‬،&'I‫ز‬
،2 ‫" ة‬+; ‫ا‬ 0 ،&'" ‫ م ا‬+ ‫ و‬S‫ د وا ! ر‬v¦ ‫ م‬+ ‫" ا‬+q ،‫ ا ! رب‬œ Q a‫ درا‬:‫|ز ت‬ v ‫ ) ا‬I‫ ل ودور‬1 | ‫ ت‬17. )
.2015 ‫ ي‬05 ‫ و‬04 g ، ~‫ا‬mp ‫ا‬
.42 ‫ ص‬،2012 ،‫ |درن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫ وا ز‬l+ ‫ دارا‬،D ‫ ا ; |و‬،x ‫ا‬ ‫'ن داري ) ا‬C1 ‫ ا‬،‫ 'ن ا ادي‬$ ‫ د‬15 4
5
Santhiru Sekar Murugiah, Facilitating organizational learning to enhance capacity to manage emerging
business challenges: Case study of safe finance in Malaysia, Doctoral thesis, Columbia University, 2008, P
27.
6
Farid M. Qawasmeh, Ziad S. Al-Omari, The learning organization dimensions & their impact on
organizational performance: Orange Jordon as a case study, Arab economic & business journal, Vol 8, No 1,
2013, P P 38-52.

207
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

&Å<‫&<'] أ‬c ‫ ا‬D ‫ إ‬/"14 1+ ‫ ا‬17. ‫ أن ا‬I ‫ ا * ق @'ن ا * 'ن‬Adrianna Kezar i $‫ و‬-
DE &Å<‫&<'] أ‬c ‫ ا‬D ‫ إ‬/"1 ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ أ ا‬،F+ ‫ ا‬mSm iž < "0‫ ر‬o ‫ ات ا‬9: ‫ ا‬DE
.1F+ ‫داء وا‬Ã "+N‫ ت ا ا‬1 I
‫'ن‬S‫ ر‬a ‫ ف‬9: 1+ ‫ ا‬17. ‫'ن أن أدب ا‬$ ) "; ‫ ) ا‬ef ‫ د‬q‫ أ‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬-
.2‫'ن‬a‫ ر‬1 ‫وا‬
‫ أن‬C1 x"$ ‫ اد‬TÃ " 1p ‫" ت درا<" ا‬+1 ‫ ا‬DE ‫ د‬1 ÚC ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ إن ا‬-
ApÆ 17. ‫& <" ن‬š T 1+ ‫ ا‬17. ‫ أ ا‬17. ‫ " ) ا‬T 17 Ž< ‫ اد‬T| &š h
1! ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/€1 ‫ أي‬.3F+ ‫ ا‬DE ‫ ادﻩ‬T‫أ‬ u eˆ ‫ ~} ا‬o ‫ ا‬T q
.4F"7. ‫ ل ا‬P¢‫ أ‬%C¢ 1+ ‫ ا‬17. ‫ ا‬/€14 1.?@ h|
.(10-III) ‫ ول‬p ‫ ;'ن ) ا‬I 1< 1+ ‫ ا‬17. ‫ وا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫* ق @'ن ا‬ ‫ ك‬.I‫و‬
6!& -‫ ا‬6!#$-‫"! وا‬#$ ‫ ا‬%& ‫ن ا‬gS ‫ق‬0 ‫ ا‬:(10-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
6!& -‫ ا‬6!#$-‫ا‬ !"#$ ‫ ا‬%& ‫ا‬ ‫ " ر‬-‫ا‬
ef"7. ‫ 'ن ا‬5 ‫ا‬ /1 5 ‫ ا‬ef"7. ‫ا ("'&ا‬ ‫ ت‬€0•-‫ا‬
" T . ‫ا ']ة ا‬ ef"7. ‫ا ر ا‬ (motive) .K‫ا ا‬
eÞ"0 4 g*W‫و‬ writings

EN 4 ‫ ي‬7 ‫ ء‬.@ objective of writings

(planned) t Y (emergent) â•‘ K zX‫ ا‬، g -‫ا‬


(stimulus)
g#"; 4 ef ‫ د‬q‫أ‬ (target) ‫ا ' ف‬
‫ دارة‬،ef"7. ‫ ا‬S ‫ا‬ ‫ ت‬a‫ درا‬،‫ ارات‬# ‫ ا‬S 7 6"!& ‫ ا‬6" &cX‫ا‬
"!"4‫&ا‬ca 17. ‫ا‬
M.H. Huysman, Dirk de Wit, Knowledge Sharing in Practice, Kluwer Academic :‫ر‬ ‫ا‬
Publishers, Dordrecht, The Netherlands, 2002, P 29.

1
Adrianna Kezar, What campuses need to know about organizational learning & the learning organization,
New Directions for Higher Education, No131, Fall 2005, PP 07-22.
2
Amy Hawkins Amy, Leaders as Facilitators of Organizational Learning, Doctoral thesis, Regent University,
School of Leadership Studies, 2005, P 13.
.17 ‫ ص‬،2010 ، S‫ ر‬a ،i+$ 0 ،‫ د< راﻩ‬$‫ أ… و‬، S‫ ر‬a ) "0% ‫ ا‬$ " ‫ ا‬L+o /N 1< 1+ ‫ ا‬17. ‫ ء ا‬.@ ، Ð 8 ¢ ( ‫ أو‬3
4
Muhammad Faizal Iylia Mohd Ghazali et al, Conceptualizing Learning Organization towards Sustaining
Learning Organization’s Performance, International Journal of Academic Research in Business & Social
Sciences, Vol 5, No 1, January 2015, P P 147-154.

208
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ا ‪gS 6eE‬ن ا &‪ %‬ا ‪ !"#$‬وا‪ 6!#$-‬ا‪:6!& -‬‬ ‫‪-2‬‬


‫®‪ Marquardt -‬ا ‪'@ v%‬ن ا ‪ 17.‬ا ‪ 1+‬وا ‪ F+‬ا ‪ v% 9µŽ@ ef"7.‬إ‪9 D‬اء‪17. T .‬‬
‫‪ "l@ DE‬ا ‪ "+1‬ا ‪ ، "1"+‬و‪ 1 a³@ /1 u‬ار ‪ DE‬ز‪ S‬دة ‪ v‬رات أ ‪DE 9ß s‬‬ ‫ا ‪ m< 4 1+‬إ‪1 I‬‬
‫‪ L"#54‬ا و وا ‪ ) S‬ا *‪ ،&'C‬وذ ‪’ J‬دي إ ‪ D‬إ@ ‪ P‬ر ‪ 1‬ذج و… ق ‪ 0‬ة ‪ .&'C* +‬أ ا ‪F+‬‬
‫ا ‪ DE m<&'T ef"7.‬ا ‪ "*"C‬ا ˆ‪ 5 e‬ث ´‪ 9‬ا ‪ F+‬و‪ s | i CS‬ء ا ‪ +‬ت وا رات‬
‫و ‪ I !4‬ت ا ˆ‪’4 e‬دي إ ‪ D‬ر‪ #4‬ء @ ‪ 17.‬و‪ A *"C4 L"#54‬ا ('&ات ا ! دة ) ا ;?> ا ('&ة‪،‬‬
‫ً‬
‫‪ .@ W .‬ء ا ‪ 17.‬ا ‪. 1+‬‬ ‫وذ ‪ / ! J‬ا ‪ F+‬ا ‪ . ef"7.‬ا أ‪"a a‬‬
‫‪%N‬ل‬ ‫و‪ !"I &' ‰‬ن إ ‪ D‬أن ا ‪'@ v%‬ن ا ‪ 17.‬ا ‪ 1+‬وا ‪ F+‬ا ‪5"d 4 C1 ef"7.‬‬
‫ار‪ ;4‬ط ا ‪ x"$ 6T"s$ S °‬أ ‪ C1 3 6‬أن ‪ P4‬ن ‪ .I‬ك ‪ 5" × ef"7.4 F+ u "+1‬دون أن‬
‫‪ .@ 6"+ i4&c‬ء ‪.1F+ + +@ v 17.‬‬
‫‪ : G‬ا ‪0‬ق ‪gS‬ن ا‪ 6!#$-‬ا ‪ 6Q "&y‬وا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬
‫!‪ DE‬ا * ق @'ن ا ‪ 17.‬ا ‪ "+#‬وا ‪ 17.‬ا ‪'; I 1< 1+‬ن ) ا ‪ p‬ول )‪.(11-III‬‬
‫ا‪ WX‬ول )‪ :(11-III‬ا ‪0‬ق ‪gS‬ن ا‪ 6!#$-‬ا ‪ 6Q "&y‬وا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬
‫ا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬ ‫ا‪ 6!#$-‬ا ‪6Q "&y‬‬
‫‪ ef"7.4 /P"I J+ 14‬أ‪g#T‬‬ ‫‪ 1 ef"7.4 /P"I J+ 14‬دي‬
‫‪ 4 T #- J+ 14‬ا‪ "#T‬و رة ‪ A‬ا ;?>‬ ‫رة‬ ‫‪ 0 T #- J+ 14‬ة ¡'&‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪’4‬دي ا م و‪ 0Ø #T‬اءات ا و‪ ¢ "l"4‬ة ‪’4‬دى ا م و‪| œS * #T‬دوارو‪'C14‬ن‬
‫ا ‪'+‬ن‬ ‫ا ‪ ) "#‬أ<‪ "$|&Å‬ن‬
‫‪ DE 1 u‬إ‪&ca‬ا‪ *4 "!"4‬و‪ u "d‬و "‬ ‫‪ DE 1 u‬إ‪&ca‬ا‪" T .4 "!"4‬‬
‫‪ •Œ; 4‬أ‪ +a‬ب ا ر< @ ‪ +‬ت † ! ز‬ ‫‪ •Œ; 4‬ا ‪ F7.‬ا ‪ ! † "1a‬ز| ‪ 1‬ل‬
‫| ‪1‬ل‬
‫‪ ·Ü l4‬أ‪ +a‬ب ا ‪DE 9“+ A"pÆ ]'*5‬‬ ‫‪ ·Ü l4‬أ‪ +a‬ب ا ر‪ iS‬ا ‪ "+#‬ي وا ‪F+‬‬
‫‪ S‬ت أدا‪F9ß‬‬ ‫ا ‪ F+‬ا ‪' 5 ef"7.‬ن‬ ‫ا ‪ Sm eŒ"#+‬دة رة ‪. 9“+‬‬
‫† ! زا م @ ‪]'1‬وإ@ اع‪.‬‬
‫‪ DE <’4‬و‪ 0‬ا ‪ 7.‬ا ˆ‪ DE m< 4 e‬ا * د ‪ DE <’4‬و‪ 0‬ا ‪ 7.‬ا ˆ‪ DE m< 4 e‬ا ‪1p‬‬
‫ج وا ر‪ iS‬و‪ ) FS #4‬ا ‪ F+‬ا ‪ ef"7.‬و ج و‪| FS #4‬داء‬ ‫أ<‪ &Å‬ا ‪) 1p‬‬
‫و‪ F #4‬ا ا‪.mT‬‬ ‫|داء و‪ F #4‬ا ا‪.mT‬‬
‫‪ DE 1 u‬ا '&ا ‪ "1C‬وا ‪FS # " .‬‬ ‫‪|&' DE 1 u‬داء ا ‪ "*W‬ا ‪#+‬‬
‫إ ! ز ‪ 5 9“+‬در‪ 0‬ا ‪]'1‬و @ اع‬ ‫@ ‪ +‬ك ا " ‪ g‬وا * ت ا ‪. " oÆ‬‬

‫أ‪، #+@ C@ gw‬‬ ‫‪0 ،&' 0‬‬ ‫اك‪ ،‬ر‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫’‪a‬‬ ‫‪ ? 1‬ش ‪&'N‬ة‪ ،‬ا ‪ F+‬ا ‪' 5 /N 1< ef"7.‬ن أداء ا ’‪ : a‬درا‪$ a‬‬
‫‪ 1+4‬ن‪ ،2011/2010 ،‬ص ‪.43‬‬

‫‪209‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ ¢ ; v%‬ة‬ ‫‪H ;4‬ﻩ ا '&ا ˆ‪e‬‬ ‫‪ FS #4‬أداء ‪ 9“+‬وا ˆ‪L+ 4 3 ; ¡ e‬‬
‫@ † ! ز‪.‬‬ ‫@ † ! ز‪.‬‬
‫‪ 1 u‬أ‪ +a‬ب ا <‪ ) Sm‬إ‪ Y4‬ذ ا ‪ #‬ارات‪ 1 u .‬أ‪ +a‬ب ‪ œS *4‬ا ‪ "$%‬ت وا ر<‬
‫) إ‪ Y4‬ذ ا ‪ #‬ارات ) أ¡‪ "$| i+‬ن‪.‬‬
‫‪ L; 4‬أ‪ +a‬ب ا ‪ gw ! ]'*5‬أ<‪&Å‬‬ ‫‪ L; 4‬أ‪ +a‬ب ا ‪]'*5‬ا ‪– e¯+‬ا ‪ 8 #‬ت‪-‬‬
‫أ‪ +a‬ب ا ‪]'*5‬ا ‪.e¯+‬‬ ‫أ<‪ &Å‬أ‪ +a‬ب ا ‪.gw ! ]'*5‬‬
‫* ح و ا‪ A LT‬ا ;?> ا ‪ o‬ر‪"0‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ !4 L+( 6;¢ 7‬ﻩ ا ;?> ا ‪ o‬ر‪"0‬‬
‫ا ‪ .‬خ ا ‪ ApÆ g*"Ç‬ا ‪'+‬ن ‪ @ DE‬اع‬ ‫ا ‪ .‬خ ا ‪ ApÆ 3 g*"Ç‬ا ‪'+‬ن ‪DE‬‬
‫و @ ‪ P‬رو‪ iS !4‬إ@ ‪ P‬رﻩ ) ا ;"‪L‬‬ ‫@ اع و @ ‪ P‬رو‪ P @ iS !4‬رات ا ; ‪.‬‬
‫ا ‪ W + E1‬ل إ ‪ ª~ D‬أ‪./sT‬‬
‫‪ v‬ر^‪ * aØ *" d 9‬دة ‪ !4‬ر´‪ 9‬ا ‪ v "d‬ر^‪ * aØ " 9‬دة ‪ !4‬ر´‪ 9‬ا ‪"d‬‬
‫‪ 0‬د ذا< ة ‪. 9´ •Œ 9Ó "1"7.4‬‬ ‫‪H @ 9: . B s‬ا< ة ا ‪ "1"7.‬أو‬
‫إ‪ h‬ا ) أ<‪ "$|&Å‬ن‪.‬‬
‫‪ 1 u‬أ‪ +a‬ب ا ;‪ x5‬ا ‪+$ ) ef+‬‬ ‫‪ i" a| •Œ; 4‬ا ‪ /$ ) "+#‬ا ‪/q‬‬
‫‪ /q 1+‬ا ˆ‪ 4 v e‬ا‪. 0‬‬ ‫ا ˆ‪ 4 e‬ا‪ 1 a³@ 0‬ار‪.‬‬
‫‪ P4‬ن ‪ #-‬ا ‪'+‬ن ‪. S v 9^ a " Q‬‬ ‫‪ P4‬ن ‪ #-‬ا ‪'+‬ن ‪. *" d 9^ a " Q‬‬
‫‪'+‬ن ‪+! ، 9“T‬‬ ‫و‪ 7 0‬ا‬ ‫م ر ‪ s‬ن‪ ،‬ى ‪ 4‬ا‪ T‬أ‪ Q‬د ا ‪ 17.‬ا ‪| I @ 1+‬ز‪S I‬‬ ‫ر‪:‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪ !.‬ح ‪ 5@Ã‬ث )ا ‪ +‬م ‪ ،( " h‬ا !‪ ،28 +‬ا د ‪ ،2014 ،10‬ص ص ‪.2410-2373‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ :‬أ‪ 6"!7‬وأ‪ 7‬اف ا‪ !#$-‬ت ا‪6!& -‬‬ ‫ا‪ &5-‬ا‬


‫د ا ‪ &'€C‬ا ; ‪'€$‬ن أ‪ "1I‬وأ¡ اض ا ‪ 17.‬ت ا ‪ 1+‬وذ ‪ i $ J‬و‪ 0‬ت ‪ 7‬وا‪ I !4‬ت‬ ‫‪$‬‬
‫دة ‪:1 9j‬‬ ‫و‪"#"; 4‬‬ ‫‪"1+‬‬
‫†‪ ! 7‬م ‪ !#$- S‬ت ا‪ d 6!& -‬أ‪: €‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪| L"#54‬داء ا ‪]'1‬وا ‪]'1‬ا ‪.e•ÛT .‬‬ ‫‪-1-1‬‬
‫@‪ .‬ء ‪ v%‬ت ‪]'1‬ة ‪ A‬ا ‪%1‬ء‪.‬‬ ‫‪-2-1‬‬
‫!‪ i.‬ا ‪ }#.‬وا ‪ #‬ر ) ‪3 ! B+ Y‬ت ا ‪ /1‬ا ‪.ef"7.‬‬ ‫‪-3-1‬‬
‫‪' 5 +‬ن ا ‪ ) 1‬ا ‪ p‬دة‪.‬‬ ‫‪-4-1‬‬
‫ً‬
‫* ‪ F‬أ<‪ … Y1+ #1 &Å‬وا ‪ .‬ع‪.‬‬ ‫‪-5-1‬‬
‫@ اع و @ ‪ P‬ر‪.‬‬ ‫‪ S‬ت أ ‪DE‬‬ ‫أ‪/0‬‬ ‫‪-6-1‬‬

‫‪ ،2006 ،‬ص ص ‪،06‬‬ ‫ى‪ ،‬ا ‪ I #‬ة‪،‬‬ ‫ا‬ ‫;‬ ‫‪،S‬‬ ‫‪ 0 15‬د ا ب‪ ،‬إدارة ا ارد ا *‪ S C‬وا ‪ 17. ) "T‬ت | ‪ 1‬ل ا‬ ‫‪"a 1‬‬
‫‪.07‬‬

‫‪210‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪]'*54 -7-1‬ود‪ T| AT‬اد ‪ S .‬و * " ‪.‬‬
‫‪ Sm -8-1‬دة ا ‪ #‬رة ‪ DE‬ا‪ 0‬ا ('&‪.‬‬
‫أ‪ /0‬ا * ‪ F‬و¦‪ " a‬ب ‪ B+ Y‬ا ‪ s#‬ا ;"¬" وا ‪. "1"7.‬‬ ‫‪-9-1‬‬
‫‪ v F"7 -10-1‬رة و<* ءة ‪ v‬ة ا ‪./1‬‬
‫أ‪ F T /0‬ا ('&ات ا ;"¬" ا دة وا ‪. .‬‬ ‫‪-11-1‬‬
‫‪ .; -12-1‬ء ‪ v%‬ت ‪]'1‬ة ‪ A‬ا ! ‪ 1‬ت ا ‪ "+5‬وا و " ‪.‬‬
‫‪ " %# a F‬وا ‪ S‬ا * د وا ‪. "1"7.‬‬ ‫‪-13-1‬‬
‫‪ v% F * -14-1‬ت ا ا‪ /N‬وا ‪&'-Ž‬ا ; دل دا‪ /N‬و‪ N‬رج ا ‪. 17.‬‬
‫‪† -15-1‬دارة ا ‪ *C@ Zv‬ءة‪.‬‬
‫ا ‪ 6Ÿ±,‬ا ‪6"!"#$‬‬ ‫†‪ ! 7‬م ‪ !#$- S‬ت ا‪ .€0Q 6!& -‬إ‪ 12‬أ‪ 6"!7‬إ‪ D‬اث ا ‪g"B‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ا ا‪ 6!#$!& 6"&4‬وا‪ 6S T U‬ا &‪g‬ن '“ا ا ‪ 7* Œ"y+ g"B‬اف ‪ U‬ا("‪6"T‬‬
‫&!‪ ،6!#$‬و ذ – ‪0Q‬ى ا ‪ ƒ ,‬أ‪ 6"!7‬ا‪ !#$-‬ت ا‪“7 6!& -‬ا (‪ T‬ﻩ ‪E4 d‬ل‪:‬‬
‫‪m4 -1-2‬داد در‪ 0‬ر‪ d‬ا ‪'+‬ن ) ا ‪ 17.‬ت ا ‪. 1+‬‬
‫‪ 17. g u -2-2‬ت ا ‪ T| F+‬اد | ‪ "¢| / T ) /‬ء @ ‪ #S‬أ‪./sT‬‬
‫‪ 17. L+Y4 -3-2‬ت ا ‪ F+‬ا ;?> ا ‪ PTÃ ;a .‬ر @ ا " ‪.‬‬
‫‪%N‬ل |‪ PT‬ر ا ‪ p‬ة‬ ‫‪' Ž4 -4-2‬ن @?> ا ‪ … Y d /1‬ا ("'& وأي ‪ … Y‬أ‪ N‬ى‬
‫وا ‪ "< +‬ت ! @" وز‪ S‬دة ا ‪ #‬رة ‪ DE‬ا ‪ 5‬ي‪.‬‬
‫‪ -5-2‬أراء |‪ T‬اد ‪ P4‬ن ذات ‪ ) 1"v‬د ‪ F‬ا‪ F v‬ا ‪. "*"Ç‬‬
‫‪ T| F+‬اد أ‪' 54 /0‬ن @?> ^‪ F9‬و‪ F9^ "$‬و أ‪ /0‬أن ‪ P‬ا‬ ‫‪" h "$‬‬ ‫‪-6-2‬‬
‫‪'+ T‬ن ) ا ! ‪.A1‬‬
‫‪ "$‬أ‪ N‬ى ى ‪ œ Q‬ا ; ‪'€$‬ن أن ا ‪ 17.‬ت ا ‪ DE 1 u 1+‬ا *‪ &'C‬ا ‪F7.‬‬ ‫‪ -7-2‬و‬
‫‪ TÃ‬اد و ‪ F7‬ا *‪ N| &'C‬ى‪ ،‬و‪HI‬ا ! ‪ T| /‬اد ‪ F9Ó‬ا ‪ #‬رة ‪ DE‬ا *‪ P @ &'C‬ري ورؤ‪S‬‬
‫ً‬
‫¡; ن ‪’ 1 6"T‬دي إ ‪ D‬د ‪ F‬ا ‪ 1‬ر‪ a‬ت ا * د وا ‪"1"7.‬‬ ‫ا ‪ /P< 17.‬وأ ‪/ T s‬‬
‫‪./0| /S … F+ +‬‬

‫‪211‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ 0F $J :‬و‪ HI 4‬ا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬ ‫ا‪ &5-‬ا‬


‫‪1‬‬
‫أو=‪0F $J :‬ا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬
‫‪ @ €1@ ™ W . -%- B4 P4‬ا ‪ P‬ت |‪ ، "a a‬وا ˆ‪7. e‬‬ ‫‪ /P 4‬ا ‪ 17.‬ا ‪1+‬‬
‫‪ Ç‬ر‪ ) S a I‬ا ‪17.‬‬ ‫إ “‪&c /P< 9‬ا@‪ %T ،t‬و‪ 0‬د ‪Â‬ي ‪ 9j‬دون |‪ S N‬ت‪ .‬و™ ‪@3‬‬
‫ا ‪ ، 1+‬إذ ‪ "(Q‬ب أي ‪ #*4 9j‬ا ‪ 6 17.‬ذ ‪ J‬ا ‪ "C‬ن ا ‪ l‬د‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ Œ&4 -1‬و‪ "D‬زة ا‪ ) :6K0 -‬ا ‪ 17.‬ا ‪HI 1+‬ﻩ ‪ 5‬ول ا ون دا~‪ PT @ F9:17. H(u 1‬ر‬
‫وا ‪ +‬ت ا ‪ . 8 +‬و‪ + 5 FI‬ن ‪ F9´ t"5 I 1 9“+‬وا ‪ A /1‬ا ; 'ن‬
‫‪ 4‬ر‪ iS‬ا ‪'+‬ن ‪ F‬و‪ &'T 4‬ا ارد ا ‪"T‬‬ ‫وا ‪' Y‬ن وا ‪&šo‬اء‪ .‬إ‪ T d‬إ ‪$ D‬‬
‫ا ! دة ‪.F‬‬
‫‪ y; -2‬ا‪ /1 :6K0 -‬ا ون ) ا ‪ 17.‬ا ‪ 1+‬و‪ l8‬ط ‪ J+4 h ) 1‬ا ‪ T‬دا‪/N‬‬
‫‪ 8‬ت وا "‪ #‬ت أ م ر< ‪ A"10‬ا ‪'+‬ن @ ‪ J+‬ا ‪ +‬ت و|‪ PT‬ر‪.‬‬ ‫ا ‪ ، 17.‬و‪ /" H4‬ا‬
‫~‪.ª‬‬ ‫‪ Q‬ا &‪9‬ك وا ‪ 3 :.,5‬و‪ 0‬د ‪ 17.1+‬ا ‪ 1+‬إن ‪S 4 5 0 C4 F‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪ "v‬م ا ‪ A"pÆ @ S‬ود ‪ F‬ا ‪'+‬ن ) ‪ 1 † F9^ 17.‬د ‪ J+4‬ا ‪ T‬و‪" !4‬‬ ‫‪@%T‬‬
‫ذ ‪ + Q J‬ك و…;‪ +@ ) 17.1+ A* 6. F. A‬غ أ‪ I‬ا‪ T‬و‪ J+4 L"#54‬ا ‪ ª~ .‬ا ‪ 0‬ة‪.‬‬
‫‪ HI 4 : "; G‬ا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬
‫ا ‪:2 E ) /€1 4 }~ o‬‬ ‫‪ B 4‬ا ‪ 17.‬ا ‪1!1@ 1+‬‬
‫‪ -‬ا ‪ F+‬و‪ A B"C + +"a‬ا ('&ات ا ˆ‪ 54 e‬ث ) ا ;?> و‪. 1 /P w‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ 1‬ا و ر وذ ‪ F"+ J‬ا ارد ا ‪ ) S ž‬ا ‪ "¢| 17.‬ء‬ ‫!‪ i‬أن ‪ P‬ن ا ‪F+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ p‬ة ‪ /;v‬ا ‪ 17.‬ت |‪ N‬ى‪ ! T ،‬و‪' 54‬ن ا رات ا ‪ S ž‬ا ‪ 1‬وا ‪i+ A‰‬‬
‫أ‪ /0‬أ‪HI Î; 4 3‬ﻩ ا رات ‪ #‬د ‪ ••‘ 1 4 3‬و‪ 4 3‬ا<‪A i‬‬ ‫أ‪ ، 9“T e•° a‬وذ ‪J‬‬
‫‪ ، 0‬و ‪ 17. #; u 3 gP‬أ‪ N‬ى )‬ ‫ا رات ا ‪ €‬وا ‪ W‬ة ا ˆ‪ 54 e‬ث ) ا ;?>‬
‫‪ F #4‬ا ‪ p‬ا ; ‪ + C‬ق ‪. " - 0‬‬
‫‪ -‬ا ‪ 17.‬ا ‪ Y u 1+‬م و‪. € $ "1"+ u /~ a‬‬
‫<‪m‬ا ‪ ) F+‬ا ‪ 17.‬ا ‪ P @ i 0 DE 1+‬رو @ اع‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ m+‬ت ا ‪ "+1‬ا ‪. "1"+‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ 17.‬ا ‪ ™ 1+‬ا ˆ‪T 4 e‬‬
‫‪ -‬ا ‪ 17.‬ا ‪ ™ 1+‬ا ˆ‪ T 4 e‬ا ‪ .‬خ ا دي وا ‪ .‬ي ;"‪ 6 1+ u L‬ا ارد ا ‪. S ž‬‬
‫‪ -‬ا ‪ 17.‬ا ‪ ™ 1+‬ا ˆ‪&š u e‬ا ‪ F+‬و‪ 5 + +"a‬ك إ ‪ D‬ا ‪./;#‬‬
‫‪ DE 9“T /1‬أ ‪ T BÇ 6‬و‪.F+ u‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ 17.‬ا ‪ ™ 1+‬ا ˆ‪ 7.4 e‬إ ‪/q D‬‬

‫‪ ef T S T 1‬ز‪ S‬رة‪ ،‬و‪ B~ Ç‬دارة‪ ،‬دارا " زوري ا ‪ l+ "1+‬وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2009 ،‬ص ‪.122‬‬
‫‪ 1 2‬و‪ ، E"# g*W‬ا ارد ا ‪ S ž‬ا ‪ W‬ة‪ Q :‬إ‪&ca‬ا‪ ، Ð"4‬ا ; |و ‪ ،D‬داروا~‪ l+ /‬وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2005 ،‬ص ‪.443‬‬

‫‪212‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪'@ <&c‬ن ا ؤ‪ a‬ء وا ؤو‪'a‬ن )‬ ‫‪ ™ 1+‬ا ˆ‪ Ž &š u e‬ا ‪’ F+‬و "‬ ‫ا ‪ 17.‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ S‬ت دار‪ T ، S‬ؤ‪ a‬ء ‪ F"+ u F9“+‬ؤو‪ ،F9“a‬وا ؤ‪ a‬ء إ ‪6 #4 i 0 D‬‬ ‫‪ Tq‬ا‬
‫‪ 4 F‬ر‪ iS‬و‪. "1.4‬‬ ‫‪F9:17.‬‬
‫‪ ™ 1+‬ا ˆ‪ T 4 e‬إدار^‪ 9‬ا ‪ "+‬ا ‪ F‬ا دي وا ‪ .‬ي ‪ "+1‬ا ‪. 9“T F+‬‬ ‫ا ‪ 17.‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ™ 1+‬ا ˆ‪ 7.4 e‬إ ‪ D‬ا ‪ DE F+‬أ ‪ 6‬إ‪ 1€ a‬ر ‪ Q‬ي ‪L"#5 @ /€1 ،&';< ~ 6‬‬ ‫ا ‪ 17.‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫" و‪ 1 /P w‬ى ارد‪ I‬ا ‪ L#5 ª . F #4 9jC1 x"5@ ، S ž‬ا ‪d‬‬ ‫ا رة ا‬
‫ى ز‪. 9j~ 8‬‬

‫ا‪ &5-‬ا ‪0‬ا‪ :./‬أ‪ /‬د ا‪ 6!#$-‬ا‪6!& -‬‬


‫ا * ‪ F"I‬ا ‪ | €‬ا ‪H‬ي أدى إ ‪ D‬ا‪% N‬ف أد@" ت دارة )‬ ‫* م ا ‪ 17.‬ا ‪1+‬‬
‫و‪ * Ad‬م ‪ 17.1+ $‬ا ‪ 1 1+‬ا ! ‪ 6.‬ا‪% N‬ف ) ‪ 54‬أ‪ Q‬د ا ‪ 17.‬ا ‪1+‬‬
‫@ ‪% N‬ف و‪ 0‬ت ‪ 7‬ا ; ‪'€$‬ن ‪ Senge /€‬و ‪ Marquardt‬و ‪ Redding‬و ‪ Addleson‬وا "¯‪ e‬و¡'&‪.FI‬‬
‫ا ‪ 1.‬ذج |و ‪ D‬ا * ة ‪ 17.1+‬ا ‪ 1+‬إ‪ T d‬إ ‪ D‬أ ‪A‹ ¢ 6‬‬ ‫و‪ ; 8‬ر أن ‪ 1‬ذج ‪Senge‬‬
‫¦‪ Y a‬ام ‪ F4‬ا ‪ 1‬دﻩ‪ .‬و‪ ¢ E 1"T‬ح ‪ QÂ‬د ا ‪ 17.‬ا ‪:(1990) Senge i $ 1+‬‬
‫ا ‪ !$‬ذج ا “‪:6"$7‬‬ ‫‪-1‬‬
‫™ ‪&cT¦ L1 Q‬ا‪ d‬ت ا ا‪ ، oõ‬وا ‪ 1"1‬ت وا ر وا ‪ 1.‬ذج ا ˆ‪ F T "*"< DE -’4 e‬ا ‪ .‬س ‪،F +‬‬
‫و<"‪ F B‬ا‪ Y4‬ذ ‪ 0‬اءات ا ‪%‬ز ‪ 1s 4 1< .‬أ ‪ s‬ا ‪ #‬رة ‪ 54 DE‬و ‪ PT| p‬ر ا ;‪#‬‬
‫وا ‪]'5‬ات و‪ g#+4‬ا ‪.1(received wisdom) 1C‬‬
‫ا ‪9‬ق ا ¶‪:³´µc‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ى ‪N‬ص‬ ‫و‪ eŒ ‰‬إ< ب ا " ة ‪ T| DE‬اد أو |‪ "¢‬ء‪ C1 6.C ،‬أن ‪ eŒ‬أ ‪s‬‬
‫‪&';< v%‬ة‬ ‫ى ‪ ]'"14‬ا ‪ ª~ .‬ا ˆ‪e‬‬ ‫ا‬ ‫"‪ T| A‬اد أ× ب ‪ #4‬ن ا‬ ‫ا ‪&š‬ا ‪ ،‬إذ‬
‫ا * ق ا ‪ e•òoÆ‬ا * د‬ ‫´‪ ; F T ،F9‬أون ‪%N F9^ "$‬ل إ ‪]c‬ا ‪ F+ @ F‬ى ا " ة‪ .2‬و‪‰‬‬
‫) ا ف ‪ DE‬ا‪ 64 0 " $‬ا ‪ 1 a³@ "+1‬ار‪ ،‬و<‪ J H‬رؤ‪ 6 S‬ا ‪ A W o‬ا ‪ F""#‬ا ا~‪ + F‬ا‪ Av‬ا ‪.‬‬
‫… ‪ ، v‬و‪HI‬ﻩ ا ‪’4 v‬دي إ ‪m4 D‬ا ا ‪ #‬رة ا ‪.3 " oÆ‬‬ ‫‪ * T‬رق @'ن ا ؤ‪ S‬ا ‪ W o‬وا ا‪Av‬‬
‫ا ‪ g‬ا ‪: !#$‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪ P1@ 8‬ن ا ‪’;l‬‬ ‫إن ا ('&ات ا ‪ ، ‰‬وا ‪ 1‬ة ) ‪ P‬ت‪ ،‬و ‪ v%‬ت | ‪ Z+ 0 17‬ا‬
‫´‪H9‬ﻩ ا ('&ات‪ ،‬و‪ 1 ، 9^ "< +a Av 4‬أ‪ # B d‬رة ا ‪ 1.‬ذج ا ‪ TÃ ".IH‬اد ‪";… F T DE‬‬
‫ا ‪ 17.‬ت ا ‪&';C‬ة وا ‪ #‬ة‪ ،‬وا‪ " a‬ب ‪H0‬ور ‪ . 9^%C‬و ‪ .I‬أ‪ Î;W‬ا ‪ F‬ا‪ Y4‬ذ أ ‪ 1‬ط ‪&'C*4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Richard Pettinger, The learning organization, Capstone Publishing, United Kingdom, 2002, P 115.‬‬
‫‪ @ F"+a 2‬س ‪ +0‬ة‪ ،‬ز‪ ; &'. S‬ي‪ ،‬إدارة @ اع و @ ‪ P‬ر‪ ،‬دار<‪ .‬ز ا ‪ l+ T‬وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2006 ،‬ص ‪.131‬‬
‫‪ 3‬رك س‪ ،‬إدارة ا ‪ ، T‬ا ; |و ‪ .; ; C ،D‬ن ‪ ¢‬ون‪&'@ ،‬وت‪ .; ،‬ن‪ ،2005 ،‬ص ‪.21‬‬

‫‪213‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪ 7.+ ، € $‬إ ‪ D‬ا ‪ 7.< /P< 17.‬م ‪ 6 ،/ ¢‬ار‪ 64 … ;4‬ا ا‪ 6 1< ، "+N‬ار‪ … ;4‬ت @‪ 17 Ž‬ا ;?>‬
‫ً‬
‫ا ‪ 7.‬م ا ‪ . EC‬و‬ ‫‪ ، 17 | J+4 / T 3 ;#‬و|‪m0‬اء‪ ،‬ودرا‪+ *. 9:a‬‬ ‫ا ‪ o‬ر‪F+T ، "0‬‬
‫‪m+‬م ا ‪7.‬‬ ‫‪ Ç .I‬ت ا ‪ &'C* + 0‬ا ‪ 4 iž Q ef7.‬ا‪ /N‬و‪ &'-Ž4‬ا ‪ #‬ى ا ‪ o‬ر‪ "0‬و¡'&‪ I‬؛ ‪1‬‬
‫إ ‪ D‬ا ‪ /P‬و ?‪ Ú‬ا ‪mp‬ء‪ .‬و‪ !18‬د ‪ ;v‬ل ا *‪ &'C‬ا ‪' 54 C1 ef7.‬ن ‪ T| F+ u‬اد " ‪ 0‬ا ‪F T 5‬‬
‫ا ‪ F+‬و ‪ 7$%‬أ ‪ 1‬ط‬ ‫‪%N‬ل د ‪ T| F‬اد @ رات و|دوات ا ˆ‪F9jC14 e‬‬ ‫ا ‪ 7.‬م <‪/P‬‬
‫ا ‪ +‬ك ا ~ ة ) ا ‪ F7.‬ا ˆ‪ +1 e‬ن ‪.1 9“T‬‬
‫‪ DE‬ا ى ا ‪ /S‬و‪ . S‬ول ا ‪ 1‬م @ ‪ 3‬ا ‪DE ]'<&c‬‬ ‫و‪ ]'1 S‬ا *‪ &'C‬ا ‪ P 6 Ž@ ef7.‬ن ‪1‬‬
‫|‪m0‬اء ‪ .‬و‪ x5;S‬ا ‪ v%‬ا ; د @'ن |‪m0‬اء وا ‪ 7.‬إ ‪ D‬ا ‪ "+1 < 17.‬د ‪ . "C" .‬و ‪ 7.‬ر ا ‪،F7.‬‬
‫وا ‪ .? 5‬ت ‪&' v‬ة |‪ .4 ; ¡ /0‬ي ‪&';< B" P4 DE‬ة ‪ 0‬ا ‪ DE‬ا ى ا ‪.2/S‬‬
‫‪ $S -4‬ء ا ‪0‬ؤ ‪ 6‬ا‪:6< ]-‬‬
‫إن ‪ S P4‬رؤ‪ S‬و‪ I| LT‬اف ا ‪ C1 3 "1"7.‬أن ‪ P4‬ن ‪ T 1‬د وا‪ a $‬اء ‪ q‬ن ا ‪~ #‬‬
‫داري أو أي ‪ T‬د ) ا ‪ /@ ، 17.‬إ‪ 1 9µ‬أ ‪ s‬ء أو ‪ LS T‬ا ‪ ) /1‬ا ‪ .3 17.‬و‪ &š u‬ا ؤ‪S‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ d <&c‬ور‪ T| / p S‬اد ‪ +1‬ن و¦ ‪]c‬ام ( ض ‪ Fa #4‬ا ‪ ،/;#‬و‪ T| A10‬اد ‪ $‬ل‬
‫‪ $Ø <&c‬س @ ‪ #‬ر ا ‪H‬ي ا‪ 60‬ا !‪ ، 1‬و‪ C1 3‬أن ‪ / 5‬ذ ‪ J‬إ‪ " N† @ 3‬ر‬ ‫‪SI‬‬
‫‪ IÂ @ L+‬اف وا ‪F"#‬‬ ‫ا ‪ e•òoÆ‬ا ‪H‬ي ! ‪ T| /‬اد ‪' ]c+‬ن @ ‪ Fa #‬ا ‪1"T W N ، T‬‬
‫وا ‪ Ad‬ا ‪ . E;#‬و‪ /q‬ذ ‪%N / 5 J‬ل ا * ‪'@ /‬ن |‪ T‬اد و‪ F9Ù $‬أ‪ F %$‬و‪F 1+ u‬‬
‫‪ d DE‬ورة ¦‪ 1 a‬ع ‪%$Â‬م ¾‪ S N‬وا ‪H‬ي ’دي إ ‪ D‬ا ; و‪ Ç‬ر ا ‪ #‬دات ‪ 0‬ة‪.4‬‬
‫‪ -5‬ا &‪ %‬ا‪: • !WX‬‬
‫; أ ا ‪ F+‬ا ‪ A Ô 1p‬ا ‪ 5‬ورة و‪ v‬رة أ ‪ s‬ء ا * ‪† LS‬ر‪ 0‬ء ‪&cT‬ا‪ d‬ت وا ‪ N‬ل إ ‪&'C*4 D‬‬
‫ً‬
‫‪&c‬ك‪%N 1T .‬ل ‪ /1‬ا * ‪Ž@ ˜$% LS‬ن ا * ‪ * LS‬ق ) ‪ T /q F+ @ a "v 61+ u‬د ‪1"T‬‬
‫أ‪/sT‬‬ ‫‪ T /P Q F 1+ u F4‬دي‪ .‬و‪ #S‬د ا ‪ F+‬ا ‪ Ô 1p‬إ ‪ P @ D‬رات ا ‪ p‬ة ا ˆ‪u e‬‬
‫ا ;"‪ #‬ت ) ا ‪ 17.‬ت ا ‪ S‬د )ا ‪ ( #‬وا ˆ‪ C1 e‬أن ‪ 17. 9j "* u‬ت أ‪ N‬ى … ‪LS‬‬
‫‪ q 5‬ة ‪HI‬ﻩ ا ‪ 17.‬ت ا ا~ ة‪.5‬‬

‫د‬ ‫رة‪ ،‬ا‬ ‫ا‪.‬‬ ‫) ‪ d‬ء * م ا ‪ 17.‬ا ‪ "+q +! ، 1+‬ا ‪0 ، "@&c‬‬ ‫‪ "$ Dèd 1‬ر ‪ 5 ، sN‬رؤ‪ 0 S‬ة ’‪ a‬ت ا ‪ F"+‬ا‬
‫‪ ،71‬ا ‪mp‬ء |ول‪ ،2009 &š1 ža ،‬ص ص ‪.98-75‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Karminder Ghuman, K Aswathappa, Management: Concept, Practice & Cases, Tata McGraw Hill, New‬‬
‫‪Delhi, 2010, P 608.‬‬
‫وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪،‬‬ ‫|و ‪ ،D‬دار وا~‪l+ /‬‬ ‫@ اع داري‪ ،‬ا ;‬ ‫‪"1.‬‬ ‫‪ ; +" a 3‬س‪ ،‬ا ‪ "#‬دة @ ‪ P‬ر‪ S‬و|داء ا ‪ 4 ;"#$ :]'1‬ر‪"žS‬‬
‫‪ ،2004‬ص ‪.148‬‬
‫" ا" ) ‪q ¢‬ت ا‪ #‬ع ا ‪Ô.‬‬ ‫‪ 0 < ¢ 4‬ر ﷲ ا ‪ ، o‬أ د ‪ 15 /d T‬ا ‪ ،ef"1‬أ‪ -‬أ‪ i" a‬ا ‪ "#‬دة ) ا ‪ F+‬ا ‪ :ef"7.‬درا‪a‬‬
‫|رد‪ ،gh‬ا !‪| +‬رد " ) إدارة | ‪ 1‬ل‪ ،‬ا !‪ ،04 +‬ا د ‪ ،2008 ،02‬ص ص ‪.215-193‬‬
‫‪ @ F"+a 5‬س ‪ +0‬ة‪ ،‬ز‪ ; &'. S‬ي‪ L;a A0 ،‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ‪.132‬‬

‫‪214‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ى ‪ Brian Dumaine‬ا ‪ 17.‬ا ‪ DE •Œ;4 9µŽ@ 1+‬ا ‪ #‬ات‬ ‫‪ QÃ‬د ا ‪1o‬‬ ‫و‪"o¶4‬‬
‫أ ‪ F … 1‬ا *‪ &'C‬ا ‪) "+#‬ا ‪ !$‬ذج ا “‪x"5@ ،(6"$7‬‬ ‫ا " ‪ DE i! :‬ا ‪ S‬ا ‪EY‬‬
‫‪ P‬ن ‪'5 *.‬ن ) ا ‪) FI&'¡ A /‬ا ‪9‬ق ا ¶‪ ،(³´µc‬و‪ ‰‬ن * ‪ F‬ا ‪ #S‬ا ˆ‪9´ /1 u e‬‬
‫ا ‪) 17.‬ا ‪ g‬ا ‪ ،( !#$‬و‪ +P ‰‬ن ا ‪ t o‬ا ˆ‪ T| 9“+ A1! e‬اد )ا ‪0‬ؤ ‪ 6‬ا‪ ،(6< ]-‬وا ‪/1‬‬
‫‪ I| J+4 L"#5 Ô 10 /P Q‬اف )ا &‪ %‬ا‪.1( • !WX‬‬

‫دار‪، S‬‬ ‫‪ ، S‬ا ‪ 17.‬ا ‪"1. + "8‬‬ ‫ر ) ا ‪ #‬ن ا دي وا‬ ‫وا‬ ‫‪ LS‬إ ‪ D‬ا ‪T .‬‬ ‫‪ 15 E 1‬ا ‪ o‬ري وآ‪ N‬ون‪ ،‬ا ‪ F+‬ا ’‪ :e•Ûa‬ا‬
‫‪ ،2015 ،‬ص ‪.12‬‬ ‫ا ‪ I #‬ة‪،‬‬

‫‪215‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

!"#$ ‫ ا‬%& ‫و وا‬ ‫ن ا ر‬gS 6eE ‫ ا‬:./‫ا‬0 ‫ ا‬+,-‫ا‬


) ( @ "1I‫ أ‬6 1 ‫ ا‬F+ ‫" ا‬1I‫ رك أ‬4 ‫ف أ ا‬% N @ ‫ ت ا " م‬17. Z5;W‫أ‬
‫ ت‬17. ‫ ا‬/ 0 ‫ي‬H ‫ | ا‬،‫ ي‬ž ‫ @ رد ا‬F+ ‫; ط ا‬4‫ر‬3 "+# + +@ v &'¡ " T .4 ‫ ']ة‬L"#54
ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L"#5 ef"7. ‫ وا‬Ô 1p ‫ ا * دي؛ وا‬64 S B+ Y1@ F+ ‫ ا‬mSm u D ‫ إ‬D¿ u
+W I /P@ ‫]ا‬c ‫ م ا‬1 I¦ /Ç ) W N gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬LS … ‫ا‬HI ‫ ن‬PS‫و‬
.‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C @
!"#$ ‫ ا‬%& S ‫ ا ر‬6eEJ :‫& *ول‬5-‫ا‬
%& ‫ ا‬12‫ ا ر إ‬d :=‫أو‬
‫ أن‬eŒ ‫ا‬HI‫ و‬.%& ‫" ا‬+1 ‫ل‬%N ‫ رة‬# ‫* ءة وا‬C ‫ 'ن ا‬54 ‫ س‬a‫ أ‬DE ‫" ا ر‬+ T ‫ س‬#4
ً ً
%& ‫; ون ا‬T ،%& ‫" ا‬+1 #T‫ أن ا‬i+ 4 iS‫" ا ر‬+1 ‫ن‬Â ،‫ ا‬-’ ‫ و‬3 T ‫ ن‬q iS‫ا ر‬
C efa‫ ر‬iS‫ ر‬4 ‫ ث دون أي‬5 ‫ أن‬F+ + C1 .1 ‫ ك أي دور & ر‬.I ‫ ن‬P 3 ‫&ة‬šo ‫وإ< ب ا‬
>"9^ LS … T F+ ‫" ا‬+1 / ! iS‫ ام ا ر‬Y a‫( أ< وا أن ا‬1992) ‫ ون‬N‫ وآ‬Gagne
.2 " T‫و‬ Q F+ ‫ رب ا‬1+ C1 x"5@ ‫ وف‬7 ‫ا‬
‫ ل‬5 4 ‫ ت‬17. ‫ ا‬/ 0 6; + ‫ي‬H ‫" وا ور ا " ي ا‬1I‫أ‬ F+ ‫ ا‬6" C ‫ ا‬7 ‫و‬
.(12-III) ‫ ول‬p ‫ ;'ن ) ا‬I 1< F+ ‫ ا‬D ‫ إ‬iS‫ا ر‬
%& ‫ ا‬12‫ ا ر إ‬d :(12-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
%& ‫ ا‬12‫إ‬ ‫ا ر‬d
"1. ‫ ا‬/ ‫ ى ا " ة‬F+ ‫ ا‬DE ]'<&c ‫ا‬ &' # ‫ ا ى ا‬DE ]'<&c ‫ا‬
"a a| ‫* ءات‬C ‫ س ا‬a‫ أ‬DE ‫ س ا رات‬a‫ أ‬DE
17. ‫"!" ا‬4‫&ا‬ca³@ 60 ‫ ا * دي‬i+ @ 60
‫'ن‬+ ‫ ا‬A"10 DE m< ‫ 'ن‬H"*. ‫ وا‬S ‫ ا‬DE m<
S -Ž ‫ اد ا‬T| 6@ ‫ م‬# F""# ‫ا‬ ‫ أو ا راء‬S ž ‫ ا ارد ا‬6@ ‫ م‬# F""# ‫ا‬
‫ ن‬P ‫ ) أي‬F+ ‫ ث ا‬5 Av ‫ رج ا‬N iS‫ ث ا ر‬5
(g#"# ‫ )ا‬E * ‫ ا‬Zv ‫ ) ا‬F+ ‫ ث ا‬5 ‫ دوري‬/P Q iS‫ و ا ر‬0 F
‫ ل‬$ 0 •Œ L+N ‫ س‬a‫ أ‬DE F+ ‫ا‬ T ‫ ا‬F #4 ‫ س‬a‫ أ‬DE iS‫ا ر‬
/1 ‫ ن ا‬P ) ‫&ات‬šo ‫ رك ا‬u
"4‫ ذا‬60 ‫ … ف‬F"1 ‫ ا‬،‫ @ رب‬60
‫ 'ن‬Y

.235 ‫ ص‬،2006 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫و ا ز‬ l+ ‫ا راق‬ a’ ،D ‫ ا ; |و‬،‫ دق‬.* ‫ إدارة ا‬D ‫ إ‬/N ،g‹ ‫ ا‬e¯. ‫; ا‬ "1$ 1
2
Arshad Ahmad, Role of Learning Theories in Training While Training the Trainers, International Journal
of Academic Research in Business & Social Sciences, Vol 2, No 11, November 2012, PP 181-189.

216
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫'ن‬8‫ ا ر‬54 ،‫ د‬5 F1


F+ ‫ ا‬DE ]'<&c ‫ا‬ ‫ ا رب‬DE ]'<&c ‫ا‬
ª~ . @ ’;l ‫ ا‬DE ‫ رة‬# ‫م ا‬ ª~ . @ ’;l ‫ا‬
#+ ‫ ا‬g‹ .- F+ ‫ا‬ #+ ‫ دي ا‬$‫ أ‬F+ ‫ا‬
"4‫ا‬H ‫· ا ; درة ا‬Ü ‫ دي‬¢‫· إر‬Ü
(< ‫ رة‬# ‫ دة ا‬S‫ز‬ (< ª ‫&ا‬š ‫ ا‬F #4
‫" س‬# ‫ رة ™ * ح ا‬# ‫; ت ا‬-‫إ‬ ‫" س‬#+ "$ ‫ا ر< ™ ا " را‬
8 + ‫ رة ا‬# ‫ ا *! ة @'ن ا‬t#T ‫ ف‬9: A"1p ‫ ا‬ia . $‫ وا‬Fpô i $ ‫ا ض‬
" ‫وا‬
ً ً
‫* ءة ا * د‬C ‫ ا‬F""#4 DE ‫ ءا‬.@ ‫" ا‬žS‫ ت ا ر‬0 " $¦ /"+54 DE ‫ ءا‬.@
:DE ‫ د‬1 † @ ; ‫ا اد ا‬ :‫ر‬ ‫ا‬
- Jerry W. Gilley et al, Philosophy & practice of organizational learning, performance, &
change, Perseus Publishing, Cambridge, 2001, P 42.
- Eugene Sadler-Smith, Learning & development for managers: Perspectives from research &
practice, Blackwell Publishing, USA, 2006, P 09.
- Hubert Saint-Onge, Charles Armstrong, Op-Cit, P 176.
!"#$ ‫ ا‬%& ‫'" ا‬ ‫ دور ا ر‬: "; G
:6!& -‫ ا‬6!#$-‫ ا ر وا‬-1
F"+ u /0‫أ‬ 9“T ‫ ة‬1 ‫ د‬0 ‫ د‬0 @ B 4 F+ u 17. ™ ‫ ة ا " م‬W ‫ ا‬17. ‫ا‬
/"ža ) ،F +1 Av‫ ﻩ ) وا‬1+ u ‫ ا‬#; B"<‫ و‬،‫ ة‬0 ‫" ء‬¢‫ أ‬F~‫ دا‬/P w‫ و‬S ž ‫ ا‬I‫ارد‬
9ß #@ DE 7T 5 ‫ وا‬6 F9ß3‫ و‬i <‫ و‬9j~ 8‫ ى ز‬d ‫ ا‬L"#54‫ ! و‬. ‫ دة‬0 ‫ 'ن‬54
I&š u /@ v’ "T Ç "+1 "1. ‫ وا‬iS‫& ا ر‬š u 3 F+ ‫ ا‬17.1T .‫ ) ا ق‬9:S‫ ار‬1 a‫وا‬
I‫ارد‬ ‫ اء‬D ‫ إ‬0 5@ 17. ‫ ا‬/ !4 ‫ ('&ات‬9“T‫ و‬،&'"( ‫ ا‬1~‫ن ا ;?> دا‬Â ،‫ ة‬1 "+1
.1 1 ‫ ا‬F+ ‫ د ا‬0 ‫ل‬%N ، S ž‫ا‬
B+ Y DE ‫ و‬9´ ‫'ن‬+ ‫ ا‬A"1p iS‫ ت وا ر‬+ @ F 9^ eˆ ‫ ™ ا‬F+ 4 eˆ ‫ ا‬17. ‫إن ا‬
F+ 4 eˆ ‫ ا‬17. ‫ ا‬L"#54 ) iS‫" ا ر‬1I‫ أ‬m+S‫ و‬J -® S‫ و‬. ".* ‫ وا‬S‫ ت دار‬S ‫ا‬
2
. F+ ‫" ا‬+1 ) e•° a‫ ن أ‬P iS‫ ر‬T ، T‫ ا‬I‫أ‬

‫ ص‬،2012 ،‫ |ردن‬،‫ ن‬1 ،A‰‫وا ز‬ l+ a‫ دارأ‬،D ‫ ا ; |و‬،‫'ن‬+ ‫ اد ا‬T| ‫ أداء‬F""#4‫ ة و‬W ‫ ا‬iS‫ ت ا ر‬I !4‫ إ‬،e•ã? @‫ ر‬1 1
.141 ،140 ‫ص‬
،49 ‫ ص ص‬،2008 ، ،‫ ة‬I # ‫ ا‬،A‰‫وا ز‬ l+ !* ‫ دار ا‬،D ‫|و‬ ; ‫ ا‬،L"; ‫ وا‬S 7. ‫ ا‬: "žS‫" ا ر‬+1 ‫ إدارة ا‬، . ‫ أ@ ا‬Z$ 2
.50

217
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫و‪ e•Û CS‬ا ر‪ iS‬أ‪&';< "1I‬ة ) ا ‪ 17.‬ا ‪:1 E 1< 1+‬‬


‫‪'#¢‬ن‪| :‬ول ‪ 4‬ر‪iS‬‬ ‫‪ 7.4‬ا ‪ 17.‬ا ‪ 1+‬إ ‪ Ž D‬ا ‪ DE F+‬أ‪ 9µ‬إ‪&ca‬ا‪P "!"4‬‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ "1.4‬ر‪ ، "1a‬و‪ @ /€14‬ا ‪ ª‬ا ر‪ iS‬وا ‪ "1.‬ا ˆ‪ AsY e‬ا ‪ +‬ن ‪ a‬اء دا‪ /N‬ا ‪17.‬‬
‫أو ‪ N‬ر‪ . 0‬وا ‪ &'¡ "1.4 gh €‬ر‪ "1a‬و‪ @ /€14‬ا ‪ ª‬ا ‪ "1.‬ا ‪H‬ا‪ "4‬ا ˆ‪ DE i0 e‬ا ‪17.‬‬
‫ة ارد‪ I‬ا ‪. IH"*.4 DE S ž‬‬
‫‪ *W‬ت ا ‪ 17.‬ا ‪. ï .‬‬ ‫‪&š u‬ا ‪ 17.‬ا ‪ 1+‬ا ر‪ iS‬وا ‪*W "1.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ <’4‬ا ‪ 17.‬ا ‪ d DE 1+‬ور‪ " 1¢ S‬ا ر‪ iS‬وا ‪ A"1p "1.‬ا ارد ا ‪ S ž‬أي ‪/P‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ S‬ت دار‪ ، S‬و‪HI‬ا ‪3 54‬‬ ‫ون ورؤ‪ a‬ء و ؤو‪'a‬ن و ‪ T q DE‬ا‬ ‫‪9“T /1‬‬
‫‪ !4‬ﻩ ا ‪ F #‬ا ‪H‬ي ‪ q‬ن ى أن ا ‪| to‬ول )‪ v‬ة ا م ا ‪ (ef"7.‬و دارة ا ; ‪ ¢‬ة‪1I ،‬‬
‫ً‬
‫* م ا ;?> ا ('&ة ا ˆ‪A 4 e‬‬ ‫ر‪ iS‬و‪ 17.1T . "1.4‬ا ‪ F+‬وإ ‪v%‬‬ ‫‪0 5@ t#T‬‬
‫‪ 1‬ة‪،‬‬ ‫ر‪ iS‬و‪"1.4‬‬ ‫ا ‪ 17.‬ت ) ‪&cT‬ات ‪ #‬ر‪ "¢Ž@ 8‬ء ‪ 0‬ة‪ 4 ،‬ى أن ا ‪0 5@ A"1p‬‬
‫ى آ‪. N‬‬ ‫وان دارة ا ‪HY "+‬ة ا ‪ #‬ارات ™ @‪ J H 0 5‬أ<‪ &Å‬أي‬
‫‪ -2‬ا ر وا &‪ %‬ا ‪: !"#$‬‬
‫إن ا ( ض ‪&ca‬ا‪ & Ð"4‬ر ‪ A"pÆu I‬ا ‪ .‬خ ا ‪ ) ef+‬ا ‪ ، 17.‬وا ‪ P .I ]'<&c‬ن ‪DE‬‬
‫إ‪ 0 " $‬ت ا ‪ F+‬ى |‪ T‬اد‪ IÂ @ 60 ،‬اف ا ‪ "1"7.‬و ق @ † ‪ #‬د أن دا‪) s /q /N‬‬
‫‪ 7‬ر ‪.2/( u gP‬‬ ‫‪&c‬ة )‬ ‫ا ‪'+‬ن ‪;I‬‬
‫‪ i+‬ا ‪ 17.‬أن ‪/P Qm< 4‬‬ ‫‪ Wright i $‬وآ‪ N‬ون أن ا ‪ W‬ل إ ‪ * D‬م ا ‪ F+‬ا ‪1‬‬
‫<;'& ‪ DE‬ا ر‪ iS‬وا ‪ S‬وأن و‪ *"Ç‬ا ‪ 54 ) 1C4 17.‬ا ('&ات ا ˆ‪ 54 e‬ث ) <"*" أداء‬
‫ا ‪ *+ Y‬و‪ 54‬ا ('&ات ا ˆ‪ 54 e‬ث ) @?> ا ‪ /1‬و ‪ F-‬و‪ Ad‬ا ‪&š‬ا ‪ª‬‬ ‫ا م و|‪h‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ر‪ "žS‬ا ˆ‪ J+4 g (u e‬ا ('&ات‪ .‬وأ‪ ¢‬روا إ ‪ D‬أن |‪ T‬اد ‪ P‬ا أ<‪&Å‬ا‪: . F+ + " 1 $‬‬
‫‪ P -‬ن ا ر‪&šo @ … 8 iS‬ة وا م ا ˆ‪’ e‬دو‪. 9µ‬‬
‫¶ ت وأ ‪ +€‬وا‪'1+ 1+ " v‬ن‪.‬‬ ‫‪ 1s‬ا ر‪ F"I * iS‬و‬ ‫‪. -‬‬
‫‪ &'T 4 -‬و‪ + ) q Zv‬ر‪ q 5 ،iS‬ة ‪ .?a‬ر‪ I S‬ت "‪ v .‬ا‪ >?@ ) 9µ 0‬ا ‪ /1‬ا ‪#"#‬‬
‫و‪ "8‬ن <"*" ا ف ‪.‬‬
‫) ى ! ح أو ‪ "+1 / T‬ا ‪ F+‬و‪ P4 •ˆ$‬ن ‪@%T T‬‬ ‫‪ -‬و‪ 0‬د ‪u 9µ q " C H(u‬‬
‫أن ‪HI mC4 4‬ﻩ ا ‪ +‬ت ا ا‪ "< +a DE 0‬ت و‪ T 4‬ت ‪ 5‬دة و‪ P4‬ن ‪m‬ودة ‪1 /P Q‬‬

‫‪ 1 1‬ر @ ?‪ L;a A0 ،e•ã‬ذ< ﻩ‪ ،‬ص ص ‪.141 ،140‬‬


‫‪ pô 2‬ج @ ‪ pô @ - W‬ج ا ‪ ، Ô‬إدارة |‪ T‬اد‪ ،‬ا ; |و ‪ q| ،D‬د ‪ "1‬ن ‪ l+‬وا ز‪ 1 ،A‰‬ن‪| ،‬ردن‪ ،2010 ،‬ص ‪.75‬‬
‫‪3‬ر‪ ، !" h d‬ا ‪ F+‬ا ‪ ) ef"7.‬ا ’‪ a‬ا ‪mp‬ا~ ‪ : S‬درا‪ " a‬ا " @‪ a a’1‬اك ‪ T‬ع ا ‪ O C Touat i"#.‬أدرار‪ ،‬أ… و‪ $‬د< راﻩ‪،‬‬
‫ا ج ‪ ،2012-2011 ، .4 @ ، so‬ص ص ‪.116 ،115‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪218‬‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

"+1 ‫ ء‬.-‫ أ‬Av‫ اف و‬5 ‫ أي ا‬/ u ) FI u " C ‫ ا‬H( ‫ﻩ ا‬HI‫ و‬،J H@ | Î1a 1+q
.‫ ة‬0 ‫ ا< ب رف‬DE ‫ درون‬v F9µÂ F * Ž@ ‫ اد‬T| #- ‫ز‬m u ™‫ و‬F+ ‫ا‬
‫ ا< ب ا رف وا رات‬DE m< ‫ي‬H ‫ وا‬، ‫ل ا ر‬%N F+ ‫ ا‬S 4 C1S‫و‬
"0 .C ‫ ا‬A ‫ اد‬T| B"C4 ،/1 ‫ 'ن ا‬54 /€ ، ‫ا‬m ‫ا‬ ‫ ا‬iS‫ ر‬+ ‫ و‬.‫ ت‬I !4 ‫و‬
"+@ v &Å<‫ ن أ‬P4 ‫أن‬ 17. ‫ ا‬C1 iS‫ إن ا ر‬. 17. ‫ ا‬/N‫ اد دا‬T| ‫ <* ءات‬1 ‫ ة و‬p ‫ا‬
.1 17. ‫ ) ا‬F+ ‫ا‬mSm u‫ و‬ef"7. ‫ 'ن |داء ا‬5 ‫ اد‬T| F+ u ‫ * دة‬a% ‫ و و و‬B"C +
‫( و‬1997) ‫ ون‬N‫ وآ‬Tannenb Aum ‫( و‬1995) ‫ ون‬N‫ وآ‬Nevis ‫ ل‬€ ‫'ن أ‬€$ ; ‫ د ا‬L*4‫وا‬
eˆ ‫ ا‬/ ‫ا ا‬ 1 ‫ ا‬iS‫ أن ا ر‬DE (1997) ‫ ون‬N‫ وآ‬Pedler ‫( و‬1993) ‫ ون‬N‫ وآ‬Ulrich
1 ‫ ا‬iS‫ وا ر‬، T ‫ ا‬/#. ‫ أداة‬iS‫( ا ر‬2007) Rowold ‫ ـ ـ‬#T‫ وو‬.2ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬/ u
ª ‫&ا‬š C1 6 ‫ ون أ‬N‫ وآ‬Raanan Lipshitz <’S‫ و‬.3F+ ‫ ا‬L+Y 6 ‫ أ‬0‫ ر‬17. ‫ ل ) ا‬T
F+ ‫ آ " ت ا‬D ‫ ر إ‬4‫ ا رة و‬S 4 ‫! ﻩ‬4‫ ك إ‬5 4 . ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ " ا‬4 iS‫ا ر‬
.4ef"7. ‫ا‬
F+ + F T‫ أو ودوا‬F+ + F9^‫ اء <* ءا‬a ،F+ + ‫'ن‬+ ‫ رات ا‬vmSm I ‫ أداة‬I iS‫إن ا ر‬
T ‫ ا‬h‫ و‬/# ، 8‫ و‬،‫'ن‬+ ‫ @'ن ا‬/W‫ ا ا‬/" <&c S‫&< ورؤ‬c ( &'T
‫" ت‬+1 A "@ ! ‫; … إ‬4‫ ار‬iS‫ ا ر‬t;4 S‫ و‬.F+ ‫ ا‬5 0 T #- L+N‫ و‬17. ‫ ا‬/N‫ا * د دا‬
‫ إ ! @" @'ن‬v% 0 4 6 Ž@ (2014) ‫ ون‬N‫ وآ‬Aragón 6" ‫ ا‬Z+W 4 I‫ و‬،5ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
AT‫ وا ا‬،‫* ءات‬C ‫ ا * دي )ا‬F+ ‫ رات ا‬v mSm u DE /1 iS‫ ر‬T ‫؛‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ وا‬iS‫ا ر‬
( T ‫ ; دل ا‬AT‫ وا ا‬1p ‫ ) ا‬/1 ‫ )<* ءة ا‬Ô 1p ‫ ا‬F+ ‫ رات ا‬v‫ و‬،( T ‫< ب ا‬3
6
. (F7. ‫"!" وا‬4‫&ا‬ca¦ ، T #€ ‫ )ا‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ رات ا‬v‫و‬
‫ل‬%N F * Ž@ F+ ‫ ا‬DE FIm*5 ، v . ‫ وا‬+>a| ‫ ل @ ار و… ح‬1 ‫ ا‬iS‫ ر‬4 ‫إن‬
1< F9^ " P ‫ وإ‬F9^‫ را‬v ‫ز‬m ‰‫ و‬F * Ž@ #€ ‫ ا‬F9“T L+YS‫ و‬، "0‫ ذ‬1. ‫ @ ت ا‬0 D ‫ ل إ‬W ‫ا‬
،F9j"@ #€ ‫ ا‬L+YS‫ و‬LS * ‫ ء ا‬s ‫ @'ن أ‬T s ‫ز ا ون وا‬m s ‫ وأ‬،F+ ‫ ا ¡; ) ا‬F9“T ef.
F+ ‫ ا‬DE ‫ رة‬# T ، p ‫ ا‬F #4 /0‫أ‬ F9:v … /q ‫ل‬H8‫ و‬Ô 1p ‫ ا‬F+ ‫ ا‬DE F pƉ‫و‬
DE ]'<&c8‫" و‬žS‫" ا ر‬+1 ‫ل ا‬%N 9´ ‫ م‬1 I¦ F S‫ و‬/P< 17. ‫ ل وا‬1 ‫ ا‬T #- DE Bv 4

1
Julie Hodges, Roger Gill, Sustaining change in organizations, SAGE Publications, London, 2015, P 223.
2
Tapan K Panda, Knowledge management: A global perspective, 1st edition, Excel Book, New Delhi, 2008,
P 07.(‫)@ ف‬
3
Alfonso J. Gil et al, The training demand in organizational changes processes in the Spanish wine sector,
European Journal of Training & Development, Vol 39, No 4, 2015, P P 315-331.
4
Raanan Lipshitz et al, Demystifying organizational learning, Sage Publications, California, 2007, P 150.
5
Andrea Bencsik, Knowledge management initiatives & strategies in small & medium entreprises, IGI
Global, Hershey, USA, 2016, P 48.
6
María Isabel Barba Aragón et al, Training & performance: The mediating role of organizational learning,
BRQ Business Research Quarterly, Vol 17, No 3, 2014, PP 161-173.

219
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

I‫ و‬F+ ‫ ك ا دف ) ا‬+ ‫ز ا‬m ‫زم‬% ‫ ا‬iS‫ ب ا ر‬+ ‫ ا‬F+ ‫ ج ا‬5 ، Ô‫ @ ا‬F+ ‫ ا‬i 0
ً
‫; ع‬¢†‫ وإ ! زﻩ و‬6+" 54 SmS‫&و‬š<‫ل ! دا أ‬H; ‫ أن‬DE 6 T‫ را * د ود‬1€ a‫ ) ا‬T +"a‫و‬
‫ دة‬S‫ وز‬F+ ‫ س ا * د‬1$ 6. ª l 1 ،‫* د‬+ S . ‫ ا وح ا‬AT‫ر‬ 8‫ و‬،6. "a a| 64 0 $
m*5 gw ! ‫ خ إ‬. "žS‫" ا ر‬+1 ‫ ا‬T 4 x"$ ،‫ اد‬T| ‫ روح ا ون @'ن‬L+N‫ و‬،‫ ء‬1 3 @ ‫ رﻩ‬¢
T ‫در ا‬ B C ‫ و ا‬5 ‫ و‬، 9:$ 4‫ وإ‬. P ‫ ا‬F T‫ق ر‬%…‫ إ‬DE T ‫'ن ذوي ا‬+ ‫ا‬
A ‫; د‬4‫ و‬F 1 ‫"* ) أداء أ‬Ç 4‫ و‬9j B C @ F9«"¡ 4‫و‬mT‫ ا ا‬F #4‫'ن و‬+ ‫ ى ا‬. P ‫ا‬
.1‫ ء‬s | ½ @
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫& ا‬5-‫ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ ت وا‬9& -‫" ا‬€9 9$ ( :=‫أو‬
DE ‫ ء‬s ‫ ا‬t"+ @ .1v ،‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 B"Ç 4 DE ‫ م‬# gh‫&و‬cC iS‫ أن ا ر‬1@
.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬L"#54 ) ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 6; +4 ‫ي‬H ‫ا ور ا‬
ً
L"; 4 ) ‫ دة‬S ‫ إن ا‬، 1+ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬S 4 ) ‫'&ا‬-Ž4 &'"( ‫ت ا‬3 ! &Å<‫أ‬ "0 .C ‫& ا‬š u
،" €‫ا‬ ‫ ا‬D ‫ إ‬ta ‫ى ا‬ ‫ ت ا‬17. @ AT I . /P@ ‫ ة‬# . ‫" ا‬0 .C ‫ا‬
1 ‫ ا‬F+ ‫" ا‬1I‫ ر أ‬Ç J ‫ ذ‬A; 6 ³T ‫" ؛‬0 .C ‫ ار ا ('& ) ا‬# ‫ ) ا ; ن‬As4 . T
"0 .C4 ) W N‫ و‬، "0 .C ‫ ("'& ) ا‬T . 1+ ‫ ا‬17. ‫ ا‬1 DE 7T 5 ‫ ا‬/0‫أ‬
. +~ I Q T ‫ را‬3 ‫ ت أدى‬+ ‫ا‬
+# ‫ و‬T ‫ ت <;'&ة ) <"*" ا< ب ا‬8 W 60‫ ا‬4 17. ‫ ا‬/ !"a "0 .C ‫} ) ا‬#. ‫إن ا‬
x 54 /" u ‫ل‬%N 6 " ‫ و‬17. ‫ ) ا‬F+ ‫" ا‬1< ) "0 .C ‫ ا‬-’4 1< ، 9jSmY4‫و‬
.2 #S … / aŽ@ ‫ ت‬+ 1+ ‫ ل‬W ‫'ن ا‬+ ‫'ن ا‬C14‫ و‬،‫ ت‬+ ‫ا‬
F+ ‫" ت ا‬+1 ‫ و‬ef"7. ‫! ح ا‬.+ "a a| " 5 ‫" ا‬l; ‫ ا‬/P u ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 Z5;W‫أ‬
mSm u‫ و‬/1 ‫ ن ا‬P ) ‫! ح‬.@ T ‫ ا‬/#.4 ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C T ، ¼ .C ‫ م ا‬# @ ‫ ة‬Q -Ž 4
.‫ ا * ل‬ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬mSm u 8‫ و‬،F+ ‫" ت ا‬+1 ‫و‬ h‫أ‬
C14 ‫ أن‬C1 "0 .C ‫( أن ا‬2007) ‫ ون‬N‫ وآ‬Janson ‫( و‬2004) Daghfous ‫ ت‬a‫ درا‬Zl"8‫و‬
.36+ u v â ‫ ا‬F"1 ‫'ن أن ا‬$ ) ،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ا‬
}~ Y@ t;4 4 ‫ أن‬C1 ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ ام‬Y a‫ ا‬. ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ت ) ا‬T% N¦ ‫إن‬
F+ ‫ ا‬F 4 ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ،‫ ل‬€ ‫ ا‬/"ža DE ‫ ا * د ؛‬F+ ‫ت ا‬3 /€ ،‫'ن‬+ ‫ا‬

¿ p ‫ ا‬m< ‫ ا‬،&' 0 a‫ ر‬،ef+ ‫ ا‬x5; ‫وا‬ ‫ ا‬F"+ ‫ ت ا‬a’ $ a‫ درا‬: T ‫ ودورﻩ ) إ ج ا‬iS‫ ا ر‬،‫ ? ش‬B…‫ ا‬1
.107 ‫ ص‬،2011/2010 ،‫@ ادي‬
$‫ أ… و‬،eŒ | ef ‫ د‬q| iS‫ ا ر‬I ) g*"Ç ‫ و|داء ا‬1+ ‫ ا‬17. ‫ د ا‬Q‫ أ‬T‫ ا‬4 0‫ @'ن در‬v% ‫ ا‬،‫ ي‬+ ‫ ان " ا‬1$ ¢‫ را‬2
.51 ‫ ص‬،2015 ، ‫د‬ ‫" ا‬8 ‫ ا‬C+1 ‫ ا‬،‫ ى‬# ‫أم ا‬ 0 ،‫د< راﻩ‬
3
Wan-Tzu Wong, Neng-Tang Norman Huang, The effects of e-Learning system service quality & users’
acceptance on organizational learning, International Journal of Business & Information, Vol 6, No 2,
December 2011, PP 205-225.

220
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ ى‬N‫ت أ‬3 $ ) T &'¡ ‫ ن‬P4 v C ‫ و‬،F+ ‫¿ ا‬‰ a ‫'ن‬1+ ‫ ا‬/€ ‫ت‬3 ‫ ا‬œ Q ) ef"7. ‫ا‬
‫ة أو‬ ‫داة‬Ž< ‫ ن‬P4 ‫ أن‬C1 9µÂ ، $ ‫ح ذو‬%a 9µŽ@ Z*W‫ و‬J H .F+ ‫ ا‬eÒ" @ /€
.1F+ + #"
‫ ط‬# ‫ وا‬، T ‫ ا‬L+N /" u D ‫ ف إ‬9^ ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫( ان‬2006) Aggestam i $‫و‬
.2 T ‫ ا‬A‰‫ ز‬4‫ و‬SmY4‫و‬
.ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" ت ا‬+1 ‫ ت و‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ @'ن‬v% ‫ ا‬-® (13-III) ‫ ول‬p ‫وا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫!&" ت ا‬J‫ ت و‬9& -‫" ا‬€9 9$ ( ‫ن‬gS 6eE ‫ ا‬:(13-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
6"&!J
%& ‫ا‬
"€9 9$ ‫ا‬
!"#$ ‫ا‬
‫" ; ت‬, ‫ ا‬J‫ا‬9e ‫ ب‬s<‫إ‬
6K0 -‫ا‬
‫ ت‬y",5( "€9 9$ ( : ‫ا ر‬ :‫ون‬ ‫" ت ا‬$y( :0]x ‫ا‬
‫! ل‬J* iS‫ا ر‬ - S‫ ا * ر‬/~ a ‫ ا‬- gh‫&و‬cC &š ‫ ا‬-
‫ ل‬1 | ‫ ت‬#"; 4 - .gh‫&و‬cC @‫&ا‬c ‫ ت ا‬v . ‫ ا‬- iS ‫ ا‬Av‫ا‬ - .‘‫ز‬9(
(business application) ‫ ة‬q 5 ‫ ا‬- iS ‫ ا‬DE ‫ ات‬14’ ‫ ا‬# - Websites
‫ ت‬9& -‫ا‬
‫وع‬ ‫ ادارة ا‬- Z&c ‫ @ ا@ ت‬- (Blogs) ‫ ا و ت‬-
(Wikis) gPS ‫ ا‬-
<&c ‫& !" ت ا‬š ‫ ا‬- (Portals) ‫ ة‬l‫ ا‬-
(groupware) " ‫&و‬cC
Shedules -
:‫ ة‬Ž +-‫ا‬ :‫ون‬ ‫" ت ا‬$y( ‫ ت‬y",5 ‫ا‬
‫ <" ت‬5 ‫ ا‬- (Instant messages) S‫ ر‬T /~ a ‫ ا‬- :6"I D
Spreadsheets -
(Simulators) (Threaded discussions) @‫&ا‬c ‫ ت ا‬v . ‫ ا‬- Spss - g(
e•Ñ‫&ا‬cT Av‫ ا ا‬- iS ‫ ا‬DE ‫ ات‬14’ ‫ ا‬# -
(Web conferencing) Sas - ‫ ت‬9& -‫ا‬
‫ ى‬N‫وا‬
(Wikis)gPS ‫ ا‬-
،iS ‫ ا‬Av‫ و ا‬Z ‫&ا‬c ،‫ت‬%pæ ‫ ا‬،‫ت‬3 ‫ ا‬، "žS‫ ا ورات ا ر‬،‫ ; ت‬C ‫ ا‬،‫ا ;" ت‬ ‫ ا‬v ،L~ - ‫ة ا‬0<‫ا “ا‬
.gPS ‫ ا‬6"!"#$ ‫ا‬
:DE ‫ د‬1 † @ ; ‫ا اد ا‬ :‫ر‬ ‫ا‬
Bryan, Valerie C, Technology Use & Research Approaches for Community Education &
Professional Development, 1st edition, IGI Global, Hershey, USA, 2013, P 33.

1
Stefan Hrastinski, Therese Monstad, Exploring the relationship between the use of an interactive video
website & organizational learning, New media & society, 2014, Vol 16, No 4, PP 594–614.
2
Lena Aggestam, Learning organization or knowledge management–Which came first, the chicken or the
egg?, Information technology & control, 2015, Vol 35, No 3, PP 295-302.

221
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

، ‰‫ ز‬4‫ و‬، T ‫ب ا‬ <‫ ) إ‬FI u ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫( أن‬13-III) ‫ ول‬p ‫ا‬ -¸
: E 1< ، 7*$&'N| )‫ و‬I&' *4‫و‬
:6K0 -‫ا‬0] ‫ و‬6<‫ ] ر‬-
‫ ا ار‬F ‫ ء ود‬s | /W‫ ا‬4 ‫ دة‬S‫ل ز‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬mSm u DE ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 /1 u
‫ ت‬+ 1+ ‫ وا * ل‬A‰ ‫ ل ا‬W ‫ ا‬17. ‫ ء ا‬s  ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 T 4‫ و‬.1F9j"@ 1"T
.2 17. ‫ ء ا‬5 ‫ أ‬A"10 ) I h‫ ت و‬+ ‫ ا‬DE ‫¶ ل‬ ‫ ا‬A‰ u ‫ل‬%N
) 9j &'€C ‫ ا‬B"Ç 4‫ و‬/ * ‫ ل وا‬4¦ ‫أدوات‬ ‫ ا‬9^3 q 4‫ و‬8‫ و‬Z &c ¦ C;¢ Z$ 4‫أ‬
A ‫ ل‬4¦ ‫ " ت‬P ‫'& إ‬T @ gh‫&و‬cC ¦ &š ‫ ا‬Î1 x"$ ،‫ ت وا رف‬+ ‫ ا‬/# ‫! ل‬
i+…‫ و‬F ‫; دل ¾راء‬4‫ و‬،‫ 'ن‬Y ‫ ا‬I‫ اد‬T‫&ات أ‬šN ‫ * دة‬a¦‫" و‬d‫&ا‬cT¦ ‫ ت‬1 ! ‫ا‬
-‫ د‬51+ W * ‫ ا‬$ 4³@ "+ * ‫ ات ا‬14’ ‫ ا‬Z51a 1< ‫ د‬¢‫ و ر‬-Ï. ‫ ا‬F #4‫ة و‬ ‫ا‬
&š<‫ را أ‬v T 1 ،g#"# ‫ ا‬Zv ‫ ) ا‬F s w‫'ن و‬#+ ‫'ن أو @'ن ا‬#+ ‫ ر وا‬5 ‫ @'ن ا‬/ * ‫وا‬
.‫ ت‬7$% ‫ وإ@ اء ا‬T ‫ ا‬/" 54 ) <‫ ا ر‬W T A"1p ‫ ل وإ ء ا‬4¦ ) ‫ا و‬
C;¢ ™‫ و‬، I h‫ و‬T ‫; دل ا‬4 ) (Z ‫&ا‬c ) W o ‫" ا‬+N‫ ا ا‬C; ‫ دور ا‬D ‫ إ‬T d† @ ‫ا‬HI
‫ دون‬9ß s ‫ ل @'ن أ‬4¦ ) "a a| 9:"l8‫ و‬Z &c ¦ C;¢ DE 1 u >" ‫ أو ا‬17. @ W N
h| &'a A; 4‫ و‬L~ - ‫ ت وا‬+ ‫; @ ;" ت وا‬4 ‫ ل ا‬1 | ) <‫ ا ر‬F9j"C14‫ و‬FI&'¡
eŒ | F ‫ ا‬/€1 ‫ي‬H ‫ا‬ ‫ ا‬t~ $ •f 1@ ‫ ت‬P; ‫ ع ا‬. ‫ا ا‬HI •f5 ‫ و دة‬، *+ Y ‫ا‬
3
. 9“ ‫ ل إ‬N @ Z &c ¦ g Y ‫ ح‬1 ‫ت و م ا‬3 4¦‫ 'ن ا ;" ت و‬Ž
:6K0 -‫ ن ا‬4 -
‫ و‬Alavi i 5T .4 "1. ‫" وا‬1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ا‬SmY I ‫را‬ ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 T 4
‫ل‬%N "0‫ ر‬o ‫ ا‬T 1+ ‫ ت‬17. ‫ " ب ا‬a‫ز إ‬m u ‫ أن‬C1 ‫ ت‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ أن‬Leidner
.5 " ‫&و‬cC ‫د ت إ‬ /P¢ ) "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ء ا‬h‫إ‬
‫ ا @" ت‬v ) +"€14 F v - ‫&اء وا در ا‬šo ‫ا‬ T ‫ ا‬DE ‫ل‬ ‫ ا‬Q x"$
‫']ة‬1 ‫ ا‬1 ‫ ا‬Î;W‫ أن ا ('& أ‬I J ‫ ذ‬DE a 1 ‫ و‬، ) ‫ ! ل‬/P ; l @ +#

1
Daniel Robey et al, Information technology & organizational learning: A Review & assessment of
research, Accounting, Management & Information Technologies, Vol 10, No 2 , 2000, P P 125-155.
2
Michael J. Tippins, Ravipreet S. Sohi, IT Competency & firm performance: Is organizational learning a
missing link?, Strategic Management Journal, Vol 24, No 8, 2003, P P 745-761.
‫ @ اع‬:‫ ل‬$ ‫ ا و‬ñ# + ،‫ ل‬1 | ‫ ت‬17. ) ‫ ل‬4¦‫ ت و‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ ام‬Y a3 /N 1< &'"( ‫ إدارة ا‬،‫; ب اد‬5 ،i" ‫ داودي ا‬3
.2011 ‫ ي‬19 ‫ و‬18 ، ~‫ا‬mp ‫ ا‬،‫" ة‬+; ‫ ا‬،i+$‫ د‬a 0 ، " ‫" ودو‬.…‫! رب و‬4 /"+54‫ و‬a‫ درا‬: € ‫ ت ا‬17. ‫ ) ا‬ef"7. ‫وا ("'&ا‬
4
Peter A. C. Smith, Facilitating Organizational Learning & Knowledge management in transnational
organizations, The learning organization an international journal, Vol 13, No 6, 2006, P 584.
5
John Qi Dong, Chia-Han Yang, Information technology & organizational learning in knowledge alliances &
networks: evidence from US pharmaceutical industry, Information & Management, Vol 52, No 1, 2015, P P
111-122.

222
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫'ن‬8‫¿ و‬1 ‫ ا‬tS ‫ ا *" أو ا‬a ‫ ر @'ن‬#1+ ‫ ك ! ل‬.I F x"$ ،‫ة وا د‬m 0Ã
‫ ص‬# ‫ ) ا‬5*W ‫ف‬3‫ة أ‬ Sm A 4 eˆ ‫ اص ا ! ا‬v| ‫']ر أو‬+ ‫ اص ا‬v‫ أ‬a
،‫ رة‬W) " . ‫* ت ¡'&ا‬+1+ ‫;'&ة‬C ‫ ا ت ا‬/"+# ‫ ا ;" ت‬t(d "0 .C4 %sT ، $‫ا ا‬
.164 S ‫ أو ا ت و‬9«"< 4‫ ا رة و‬F DE J ‫ ذ‬-’ ‫ ت( دون أن‬W
:2‫ 'ن‬#S @ "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ت ا‬+ ‫" ا‬0 .C4 F 4‫و‬
.‫ ع‬0&caØ +@ v +pæ ‫ ا‬T ‫ ا‬/ 0 -
. 0 ‫ ا‬. F9“ ‫ إ‬T‫أو د‬ Q T ‫ ا‬D ‫ ل إ‬W ‫ اد ا‬T| ‫'ن‬C14 -
!"#$ ‫ ا‬%& ‫و وا‬ ‫ ا ر‬: "; G
iS‫ دور ا ر‬Î;W‫ أ‬،F ‫ ء ا‬5 ‫ أ‬A"10 ) " ‫ ا‬C; ‫ ا‬D ‫ ل إ‬W ‫ ا‬a ‫ دة‬Sm !"
gh‫&و‬cC iS‫ ر‬T ،3‫ 'ن |داء‬5 +"a‫& و‬š 1< ،ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬F ‫ ) د‬-®‫ وا‬gh‫&و‬cC
.4 T ‫ ء ا‬.@ "+1 F ".# ‫'&|دوات ا‬T 4‫ ة و‬0 ‫ ا< ب ا * د رف‬DE <’
) F iS‫ا ا ر‬HI ‫ل أن‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫'ن ا‬8‫ و‬gh‫&و‬cC iS‫ @'ن ا ر‬v% ‫ ا‬-¸ 4
،‫ﻩ ا رف‬HI ) <‫ل ا ر‬%N ‫" و‬1"7. ‫ اف و |¡ اض ا‬IÂ @ ;4 ‫ ء رات و<* ءات‬.@
) "#"# ‫;?> ا‬+ +- 1 "d‫&ا‬cT‫ ء @?> ا‬.@ DE ‫ م‬# gh‫&و‬cC iS‫ أن * م ا ر‬x"$
‫ ء‬.@ C1 ‫ي‬H ‫ ا‬/P @ ‫ت‬3 4 ‫ ت و‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ل‬%N / ‫ وا‬17. ‫ا‬
‫ن‬³T ‫ا‬HCI‫ و‬،ef"7. ‫ ا‬Av‫ ا ا‬A ia . 4 eˆ ‫ ا رات ا‬J+4 ™‫ و‬، S ž ‫ رات ا ارد ا‬F" 4‫و‬
‫ اف‬I| DE ]'<&c ‫ل ا‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬iS‫ م ا ر‬Y ‫ أن‬D ‫ د إ‬# gh‫&و‬cC iS‫ا ر‬
‫ا ر< ) ا رف @'ن‬ C1 gh‫&و‬cC iS‫ أن ا ر‬D ‫ إ‬T d† @ ‫ا‬HI . "1"7. ‫و|¡ اض ا‬
‫ ل‬$ s# ‫&ات وا‬šo ‫; دل ا أي وا‬4 F9jC14 eˆ ‫ت ا‬3 4¦ "0 .C4 ‫ل‬%N ‫'ن‬8‫ا ر‬
5
l "$ ‫ ا‬LS ‫ ا‬I x"$ gh‫&و‬cC iS‫" ا ر‬1I‫&ز أ‬š4 .I ‫ و‬. "d‫&ا‬cT¦ >?; ‫ا‬
ً
D ‫ إ‬I aŽ@ 17. ‫ ل ا‬5 1 ‫ ى وإ‬N| ‫ دون‬1! ‫ د دون ¡'&ﻩ أو‬T DE ‫ ا‬C$ ‫ ن‬P4 %T T ‫ا‬
‫’< ﻩ‬ I‫ و‬،6‫ رات‬# ‫ ا‬B+ Y ‫ ت و‬S ‫ ا‬A"10 DE ‫ ن و‬P ‫ و) أي‬Zv‫ ) أي و‬1 F+ u ‫آ‬

.‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،‫; ب اد‬5 ،i" ‫ داودي ا‬1


+! ‫ ا‬،iS‫" وا ر‬. | ‫ ت‬a‫ را‬+ "8 ‫ ا‬+! ‫ ا‬، "1"7. ‫ا< ة ا‬H ‫ ء ا‬.@ ) T ‫ ت وإدارة ا‬+ ‫" ا‬0 .C4 ‫ دور‬،‫ ي‬1 ‫•• ا‬Û? ‫ ¡ ن‬2
.120-73 ‫ ص ص‬،2010 ،52 ‫ ا د‬،27
3
Mary L. Broad, Beyond transfer of training: Engaging systems to improve performance, Pfeiffer, USA,
2005, P 208.
4
Lorna Uden et al, The 8th International Conference on Knowledge Management in Organizations: Social &
Big Data Computing for Knowledge Management, Springer, Allemagne, 2014, P 559.
،19 +! ‫ ا‬،(‫" ط‬a‫أ‬ 0 ‫" ا ! رة‬+q ) "1+ ‫ ا‬+! ‫ ا‬،F""# ‫ وا‬S C* ‫ ا‬Úa|‫ ا * م و‬e•Ñ‫&ا‬cT¦ iS‫ ا ر‬،/1p ‫ ا‬mSm ‫ د ; ا‬15 5
.33-01 ‫ ص ص‬،2001 ، ،30 ‫ا د‬
.86 ‫ ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ، S‫ رات دار‬a ‫ و‬iS‫ ة ) ا ر‬W ‫ ت ا‬I !4 ، S‫" دار‬1. + "8 ‫ ا‬17. ‫ ا‬6

223
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

S 4 ) FI u gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬17 ‫ أن أ‬Wenhao David Huang ‫ و‬Sun Joo Yoo ‫’< ﻩ‬
.1 1+ ‫ ت ا‬17. ‫ا‬
F+ ‫ ا‬F" 4‫ و‬/" u DE /1 gh‫&و‬cC iS‫ ون أن ا ر‬N‫ وآ‬Mohamed F. Hawela i $‫و‬
9´ ‫ * ظ‬$¦‫ و‬T ‫ ا‬L+N‫ ت و‬+ ‫ ا‬DE ‫ ¶ ل‬+"a q Z ‫&ا‬c ‫ و‬Z &c ‫ ام‬Y a @
‫ى ا * دي‬ DE F+ + ‫ ة‬v &'T ،F ‫ ام ا‬Y a‫ وا‬،Fa # ‫ وا‬، l ‫ وا‬،( SmY ‫)ا‬
.2 ‫]ا‬c &'¡ ‫]ا أو‬c ‫ ل‬4‫ ا‬/P¢ ) ‫ ن‬P v‫ و‬،ef"7. ‫ وا‬Ô 1p ‫وا‬
&'C* + W T T 4 eˆ ‫'ن ا‬1+ ‫ @'ن ا‬/W‫ ت ا ا‬P;¢ ‫ ء‬.@ DE gh‫&و‬cC ¦ iS‫ا ر‬ 1<
F+ ‫ ة ا‬I 7 !" ef"7. ‫ ا‬F+ ‫&و " ا‬cC C; ‫ ا‬ApÆu‫ و‬. ‫* ءات ا * د‬C ‫; دل ا‬4‫و‬
.3(Learning by interacting) / * ‫ل ا‬%N
‫! ح‬. ‫ ا‬L"#54 ) ]cY ‫&ة وا رف ا‬šo ‫" ا‬1I‫ أ‬DE ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ت ا‬a‫ درا‬0‫ '& ا‬u‫و‬
‫ ء رأس‬.@ D ‫'ن ’دي إ‬+ ‫] ى ا‬cY ‫ ا‬T @ ‫ * ظ‬$¦‫ و‬A10 ‫ أن‬x"$ .‫ ر‬P @¦‫ و‬ef"7. ‫ا‬
‫ل‬%N 9´ <‫ ا‬F4 17.1+ $ ‫ وة <;'&ة‬- ™ ‫'ن‬+ ‫ وا‬S ‫&ات ا‬šYT . 17.1+ ‫ ي‬C* ‫ا ل ا‬
، 17. ‫ و @?> ا‬، 17. ‫ ) ا‬S N¾ A / ‫ل ا‬%N ‫ و‬/1 ‫ل @?> ا‬%N ‫ و‬B~ Ç ‫أداء ا‬
‫ﻩ‬HI "* u 3 ‫ أو‬/I ! 4 eˆ ‫ ت ا‬17. ‫ ا‬#*4 J H ‫ و‬.‫ 'ن وا ز 'ن‬T . ‫ء وا‬%1 ‫و ا‬
. S ‫ ا ("'&وا‬DE ‫ رة‬# ‫ ء ا‬.; ‫ و‬1 ‫ ا‬5 ‫ ا‬L"#5 W * ‫ رة ا‬# ‫ا‬
،‫&ات‬šo ‫ﻩ ا‬HI ‫ ع‬0&ca‫ ا‬8 W ، 17. ‫ ء ا‬s ‫] ى أ‬cY ‫&ات ا‬šo ‫ ا‬/I !4 ‫; ب‬a‫ أ‬FI‫و أ‬
#*4 J H8‫ و‬، Q I T‫ ا‬4 C1 eˆ ‫ ا‬J+4 ‫ أو‬$ ‫ ا ;" ت ا‬DE 6"T ö ; ‫ د ا‬1 ‫أو‬
‫&ات‬šo ‫ ا‬DE ‫ ء‬.; ‫ ع وا‬0&ca‫ ) ا‬gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬F ‰‫ و‬. $ ‫ ا‬T ‫" ا‬1< B 17. ‫ا‬
gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬ª ‫ @ ا‬1 u ‫" أن‬1I‫ أ‬DE (1997) Schank <‫ أ‬v‫ و‬. 17. ‫ ء ا‬s  $ ‫ا‬
‫ رف‬i u "1"7.4 ‫ ذا< ة‬L+N C1 x"5@ ، 17. ‫ ا‬/N‫! ح دا‬. ‫ت ا‬3 $‫ } و‬v DE
T ‫ ام ا‬Y a‫ ا‬DE gh‫&و‬cC ¦ iS‫ ر‬+ e•° a| ‫ ء‬.; ‫ ا‬1 J H ‫ و‬. 17. ‫ ء ا‬s ‫&ات أ‬šN‫و‬
‫"'ن‬.* ‫ ا‬A S ‫ ورة ر< ا‬d A J ‫ ذ‬L* .ª ‫&ا‬š ‫ ا‬F"1 4 ) 17. ‫ ء ا‬s ‫] ى أ‬cY ‫ا‬
.gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬ª ‫ @ ا‬F"1 4 )
iS‫; ا ر‬a . ‫ ن‬1d ‫ل‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫" ا‬1.4 DE ‫ م‬# gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬F"1 4 ‫إن‬
iS‫ ا ر‬1 1< ،‫'ن‬8‫ ر< @'ن ا ر‬1+ W * ‫ ا‬$ 4‫ل إ‬%N ‫" و‬1"7. ‫¡ اض ا‬Ã
S P4 ‫ م‬Y 1@ "žS‫ ا ر‬ª ‫&ا‬š ‫ ا‬F"1 4 ) 17. ‫&ات ا‬šN‫! رب و‬4 ‫ ام‬Y a‫ ا‬DE gh‫&و‬cC

1
Sun Joo Yoo, Wenhao David Huang, Can e-learning system enhance learning culture in the workplace? A
comparison among companies in South Korea, British Journal of Educational Technology, Vol 47, No 4,
2016, PP 575-591.
2
Marianna Sigala et al, Information & Communication Technologies in Tourism 2007, Proceedings of the
International Conference in Ljubljana, Slovenia, SpringerWien, 2007, P 537.
3
Tarek Lassoued, Les déterminants de l’adoption de l’e-learning : étude empirique au sein de l’entreprise
tunisienne, Thèse de doctorat, Université Jean Moulin Lyon 3, France, 4 Juin 2010, PP 26,27.

224
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫ دور ا ر‬: ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

Î1 gh‫&و‬cC iS‫ن ا ر‬Ž@ Shaima Salem ‫ و‬Thair Khdour ‫’< ﻩ‬ I‫؛ و‬1 "1"7.4 ‫ذا< ة‬
J+4 SmY4‫ و‬/q ‫ ا‬/$ DE #"; 4‫ و‬، N‫ آ‬D ‫} إ‬o– +# ‫ ر<'ن @ < ب ا رف و‬1+
.2/;# ‫ ا ) ا‬Y a3 T ‫ا‬
A"pÆu ‫ل‬%N ef"7. ‫ ا‬F+ ‫ ا‬mSm u DE /1 gh‫&و‬cC iS‫ إن ا ر‬M. S. Bowles ‫ ـ ـ ـ‬#T‫وو‬
‫'ن‬C14‫ و‬i+ ‫ ا‬. $ T ‫ ا‬/ !@ " " ‫ ا‬/1 ‫ ) @?> ا‬F+ ‫ت ا و " وإد ج ا‬3‫ا ; د‬
) gh‫&و‬cC iS‫ دور ا ر‬-¸ 1< .3&š<‫ و أ‬1@ +# ‫; د و‬4‫ و‬T ‫ ا‬D ‫ ل إ‬W ‫ اد ا‬T|
.(9-III) /P ‫ ;'ن ) ا‬I 1< 1+ ‫ ا‬17. ‫ ا‬/$‫ ا‬B+ Y
&'T 4 ‫ل‬%N efa ‫ ¡'& ا‬gh‫&و‬cC iS‫ ا ر‬ApÆu 9µ‫ أ‬1+ ‫ ت ا‬17. ‫ ~} ا‬N
F+ ‫( أن ا‬2002) Robin Mason i $‫ و‬.4F9j"@ 1"T ‫&ات‬šo ‫'ن ; دل ا‬+ + ‫|دوات وا ;?> ت‬
‫ل‬%N L#5 ‫ ا * دي‬F+ ‫ وا‬،efa ‫ ¡'& ا‬gh‫&و‬cC iS‫ى ا ر‬ DE ‫ ن‬P ef"7. ‫ا‬
1< ‫م‬ ‫ ا‬¢ ; ‫ ا‬iS‫ل ا ر‬%N ‫ ن‬P 1p ‫ى ا‬ DE F+ ‫ أ ا‬gh‫&و‬cC iS‫ا ر‬
.(14-III) ‫ ول‬p ‫ ;'ن ) ا‬I
%& S M—eEJ‫و و‬ ‫ ل ا ر‬k:‫ن ا‬gS 6 079WX‫وق ا‬0 ‫ ا‬:(14-III) ‫ ول‬WX‫ا‬
!"#$ ‫ا‬
!U0 ‫ ا‬g‹ ‫و‬ ‫ا ر‬ ‫م‬9J -‫ا‬0: ,-‫ا ر ا‬ ‫و‬ † ‫ا ر‬
1p ‫ ا‬DE ]'<&c ‫ا‬ ‫ ا رب‬DE ]'<&c ‫ا‬ ‫ ى‬5 ‫ ا‬DE ]'<&c ‫ا‬
a‫ ر‬1 ‫ ا‬AT‫@ ا‬ ‫ ط‬l ‫ ا‬AT‫@ ا‬ F"+ ‫ ا‬AT‫@ ا‬
!"#$ ‫ ا‬%& ‫ا‬ ‫('&ة‬W ‫ ت‬1! ) F+ ‫ا‬ ‫ ا * دي‬F+ ‫ا‬
‫'ن‬8‫'ن وا ر‬8‫ @ ا ر‬€1@ ‫ ن‬q‫ا ر‬ ‫ ا رب‬A &';< / *4 ‫ ا رب‬A /v‫ أ‬/ *4
‫ @'ن‬1"T ‫دة ا ق‬ ‫ت‬% *4 ‫'ن‬8‫ @ ½ ا ر‬A &';< / *4 ‫ ون @'ن‬u 0 3
‫ا ر<'ن‬ ‫'ن‬8‫ا ر‬
Rasmita Mohanty, Ranjit Kumar Das, Proceedings of the national conference on Digital :‫ر‬ -‫ا‬
libraries: Reshaping Traditional Libraries into Next Generation libraries, Tolani College of
commerce, Mumbai, India, 16th – 17th January 2014, P 50.

1
.33-01 ‫ ص ص‬،‫ ذ< ﻩ‬L;a A0 ،/1p ‫ ا‬mSm ‫ د ; ا‬15
2
Thair Khdour, Shaima Salem, The effects of integrating knowledge management with e- learning systems,
Proceedings of 2014 Zone 1 Conference of the American Society for Engineering Education.
3
M. S. Bowles, Op-Cit, P 134.(‫)@ ف‬
4
Information Resources Management Association, Networking & telecommunications: Concepts,
methodologies, tools, & applications, IGI Global, Hershey, USA, 2010, P 1234.

225
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫ا ]‪ :(9-III) k‬ا‪0-‬ا‪ D‬ا‪ !#$!& b!cX‬ت ا‪6!& -‬‬

‫ر‪M. S. Bowles, Op-Cit, P 134. :‬‬ ‫ا‬


‫ً‬
‫@‪ .‬ءا ‪ C1 L;a DE‬ا ‪ #‬ل @‪Ž‬ن ا ر‪&cC iS‬و‪%N gh‬ل ‪ #"; 4‬ت ‪ "0 .C4‬ا ‪ +‬ت‬
‫ً‬
‫ا ‪ F" 4 DE /1 *+ Y‬ا ‪ F+‬ا ‪ @ ef"7.‬ءا @ < ب ا ‪ T‬و‪ 4‬ز‪ A‰‬ا ‪ +‬ت و‪I&' *4‬‬
‫وا ‪H‬ا< ة ا ‪'; I 1< "1"7.‬ن ) ا ‪.(10-III) /P‬‬
‫‪ 6"&!J‬ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫ا ]‪ :(10-III) k‬دور ا ر‬
‫ب‬ ‫• ا<‬
‫ا ‪T‬‬ ‫ا‪d‬‬
‫ا ـ ـ&‪:%‬‬ ‫• ‪ 4‬ز‪A‰‬‬ ‫ا ر ــ‬
‫ا ‪0‬دي‬ ‫ا ‪ +‬ت‬ ‫(‪6"!$‬‬
‫ا‪d‬‬ ‫‹‪g‬‬
‫ــ و‬
‫• ‪&' *4‬‬
‫ا‪• !WX‬‬ ‫ا‪6K0 -‬‬ ‫ا‪ Y a‬ام ‪ #"; 4‬ت‬
‫ا ‪ +‬ت‬
‫‪ "0 .C4‬ا ‪ +‬ت‬
‫ا ‪!"#$‬‬ ‫• ا ‪H‬ا< ة‬
‫„‬
‫ا ‪"1"7.‬‬

‫;‪.‬‬ ‫إ اد ا‬ ‫ر‪:‬‬ ‫ا‬

‫‪226‬‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬ ‫و‬ ‫‪ :‬دور ا ر‬ ‫ا ـ‬ ‫اـ ـ‬

‫‪:6FE4‬‬

‫أ‪ Î;W‬ا ‪ F+‬ا ‪ d ef"7.‬ورة ا‪&ca‬ا‪ .ž 4 "!"4‬ﻩ ا ‪ 17.‬ت ‪ 1s‬ن ا ;‪ #‬ء و¦‪ 1 a‬ار‪/Ç ) S‬‬
‫ً‬
‫‪6@ ]'1‬‬ ‫ا ‪7‬ا‬ ‫و‪]' L"#5 +"a‬ة ‪" T .4‬‬ ‫ا ‪ T .‬ا ‪ 1< ، a‬أ ‪6‬‬
‫‪1‬ة‬ ‫‪ # }~ N‬ر @ ‪ N| ·÷ .‬ى؛ إذ ‪ &š‬ا ‪ F+‬ا ‪ "+1 ef"7.‬د ‪"+ *4 "C" .‬‬
‫‪ S‬ا رف وا رات ‪' 5‬ن |داء ‪ DE‬ا ى ا ‪ /S‬وا ‪ A B"C‬ا ! ات ا ;"¬"‬
‫ى |‪ T‬اد وا ‪1p‬‬ ‫‪ S‬ت ‪ 5‬ث ‪DE‬‬ ‫دا‬ ‫ا ا‪ "+N‬وا ‪ o‬ر‪ . "0‬و ‪ ]'1‬أ ‪6 Ž@ s‬‬
‫وا ‪ 17.‬و @'ن ا ‪ 17.‬ت و ‪ F+ u‬ا ‪.J+9:‬‬
‫ا * ‪ F"I‬دار‪ S‬ا ‪ | €‬ا ‪H‬ي أدى إ ‪ D‬ا‪% N‬ف ا ; ‪'€$‬ن )‬ ‫ان ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬
‫‪ 54‬ا ا‪ /$‬ا ˆ‪ Z*+ N T 9´ 1 e‬ا ‪ 1.‬ذج ا * ة ‪ J+‬ا ا‪ /$‬و أ‪ ¢‬ا ‪ 1.‬ذج ‪ 1‬ذج‬
‫‪ x"$ (1991) Huber‬ا ‪ F+‬ا ‪Ž@ 1 ef"7.‬ر‪ Aw‬ا‪ ™ /$‬ا< ب ا ‪ 4 ، T‬ز‪ A‰‬ا ‪ +‬ت‪،‬‬
‫‪&' *4‬ا ‪ +‬ت وا ‪H‬ا< ة ا ‪. "1"7.‬‬
‫‪ Y‬م ا * 'ن @ رة‬ ‫ا‪ * /N‬م ا ‪ F+‬ا ‪ * A ef"7.‬م ا ‪ 17.‬ا ‪ . T ، 1+‬ك‬
‫‪ ;4‬د " ‪ ،‬إ‪ 3‬ان ‪ .I‬ك ا‪% N‬ف @'ن ا * 'ن ر¡‪ F‬ر‪ ;4‬ط ا ‪ g7*+‬وا ‪ 19j"@ Ô d‬و أ‪ FI‬أو‪60‬‬
‫< ‪ "+1‬و‪ h‬ط ) ‪'$‬ن أن ا ‪ 17.‬ا ‪&š u 1+‬‬ ‫‪% N‬ف @"‪ I 19j‬أن ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬
‫<‪ "C‬ن أو ‪ @ ]'1 F"7.4‬و أ‪ 6a a‬ا ‪ F+‬ا ‪ "1. 1‬ا ‪ #‬رات @ ا " ‪ TÃ‬اد و‪!4‬‬
‫ا رف وا رات و|‪ * i" a‬دي ا ‪ v‬ع ) ‪ íT‬ا ‪ #‬دم‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪%N‬ل ا ‪/" u ) 1I‬‬ ‫‪ i +‬ا ر‪&cC iS‬و‪ gh‬دورا ‪ mSm u ) I‬ا ‪ F+‬ا ‪ef"7.‬‬
‫ل ‪ DE‬ا ‪ +‬ت وا رف ا ‪ p‬ة و‪ ;4‬د @'ن |‪ T‬اد و ‪ * $‬ظ ´‪' 9‬ن ا ‪ 0‬إ “‪9‬‬ ‫ا‬
‫‪mSm‬ا ‪H‬ا< ة ا ‪ "1"7.‬و ‪ L"#5‬ذ ‪ P J‬ن @ ‪ Y a‬ام أدوات ‪ "0 .C4‬ا ‪ +‬ت‪.‬‬

‫‪227‬‬
‫ا ا‬ ‫ا‬

‫وا دور ا ر‬
‫و‬
‫ر ا &‪ %‬ا ‪!"#$‬‬
‫‪ * +,!-‬ا) (ت‬
‫ا‪ /0‬ا‪.‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ـ ـ‪ 3‬ـ ـ ــ‪:/‬‬
‫( '‬ ‫ت و& ‪ +‬ل‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ام أدوات "!‬ ‫ا ا‬ ‫ا رة ا‬
‫ور ا ‪ 1‬ل ا ‪0‬ي ‪ A: , -.‬و‪B‬‬ ‫ا ‪@ +‬ت ا?> ا= < ; ‪ : 4‬رزة ‪ + 8‬د ا ‪2 34 567‬‬
‫وا ‪ FG‬و‪ . BCDE‬و <‪0B L I‬ا‬ ‫! ا " ‪ J CD‬ا ‪ H -I‬ت ‪ + 8‬د وا‬ ‫ا '‪B‬‬
‫‪ T U‬رات و رف‬ ‫ا ور ‪ ' ( OR'S‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= إ‪ OP‬ا ‪N‬ك ارد ‪B( V WX‬‬
‫ر‪ Z : [V‬أ‪ 4‬ا‪ AH‬وإد^ ل‬ ‫‪N^ J _`ab:‬ل إ‪ -H‬ء \و ‪V‬‬ ‫‪2 ' B , L: -‬‬
‫‪.‬‬ ‫ة ‪ , efg‬ا ‪ -‬ر ا?‪ d F‬ا ‪ abc‬ا "!‬ ‫أ [‬
‫‪0‬ا !< ول ‪0B‬ا ا ‪ +1‬إ ‪ I‬ط ‪ k‬ا ‪ -‬ق إ ‪ A‬ا را ا !‪ OhH V i‬وا ‪ ,‬ا ور ا ‪0‬ي‬
‫‪ Ac‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' V S mn‬ر ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪N^ J‬ل‬
‫‪:‬‬ ‫ا ‪ qr c‬ا‬
‫تا ا ‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ا‪5 6789‬ول‪ ; </= :‬م ‪9‬‬
‫تا ا ‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ا‪ 6789‬ا ? ( ‪ :‬ا ‪/‬ر‪# &' .$‬‬
‫ا‪ 6789‬ا ? ‪ ; :6‬ض ‪ @ A‬ا ‪/‬را و ‪ 3 7‬و ‪. C*D‬‬

‫‪228‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪5 6789‬ول‪ ; </= :‬م ‪9‬‬


‫ً‬
‫‪ [ T‬دورا‬ ‫ت و‪@ + 8‬ت‬ ‫ا‬ ‫‪ 2‬ل "!‬ ‫‪ ' ( tWu‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا=‬
‫ً‬
‫‪ V r‬ا ‪N^ J , 2‬ل ا?‪ x‬ت ا ‪0B ! - U 0 . T I 5w‬ا ا ‪ q<c‬إ‪ OP‬ا اض ‪0c4‬ة‬
‫‪ JH‬ا ( ' وأ‪ B‬ا‪ Tz‬و‪ T ; B‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪5 . E9‬ول‪ :‬ا ! ‪F$‬‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫أو ‪IJ( :‬ة ‪#‬‬
‫‪ -‬ع ا ‚‪ C‬وا ا‪Nd‬ت ‪k q r‬‬ ‫‪ {4‬ا ‪ I‬ار ‪ 03/2000‬ا (رخ ‪ 05‬أوت ‪ JH 2000‬ا ‪NI‬‬
‫‪0B [ :‬ا ا ‪ I‬ار إ‪ Wn‬ء ( ' ‪ V :‬ا?> ا= وا ‪ - CD '3: … 1" 5w‬ع ا ‚‪ ، C‬و„‪' ( U 0‬‬
‫ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ا ‪(' TI H OhH … r 5w‬و ‪@ + 8 "c† V -‬ت ا?> ا= ‪ ،‬إذ و‡ ‪0B‬ا‬
‫‪ JH BCD 'S‬وزارة ا ‚‪0B C‬ﻩ \^‪CD‬ة أو‪T T … ‰‬‬ ‫ا ‪ I‬ار أ‪ …<cd‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ' ‪I‬‬
‫ا ‪ +‬د ذات أ ‪ : kT‬أس ل إ ‹ ‪tWu‬‬ ‫ا ا ‪ •c+ . c‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ( ' ‪H‬‬
‫‪@ + 8‬ت‪.‬‬ ‫‪2‬ل‬
‫ت &‪NH‬م و& ‪ +‬ل ‪… c‬‬ ‫و‡ أز‪D H J V‬ن و‡ درا ت … ‪ _Ž‬وزارة ا ‚‪ C‬و "!‬
‫ا ‪ I‬ار ‪ ،2000/03‬أ•‪ …F‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ ' I Ir‬ت ‪ N-4’„ 2003 m14 01‬ر‬
‫‪ .1 T‬وا ‪Dc (1- IV) ;W‬ن ا ‪ ' ( : ZV‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪.‬‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫‪9‬‬ ‫ا ‪ :(1- IV) KJ‬ا ‪ 1 E8‬ا‬
‫رﻩ ‪ 50.000.000.000‬دج‪.‬‬ ‫ذات أ ‪ : kT‬أس ل‬ ‫ا ! ‪H ' ( :F$‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ :TU I‬أوت ‪.2000‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر‪ 1‬ا ‪ X‬ا ‪ W‬ري‪ : 02B 0018083 :‬ر‪ 11 œV‬ي ‪.2002‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 1‬ا ‪000216299033049 : Y 8‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ / 8‬ا \ ‪16293838021 :Z[$‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر‪ 1‬ا ! ‪000216290656936 : Y ]- F$‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ :&^ _` =9‬ا ‪ LV -‬ا ‪ 567‬ر ‪ 05 k‬ا را?‪ ، x‬ا < ‪ ،‬ا?> ا= ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪*+, - 1a9‬و( ‪www.algerietelecom.dz :‬‬ ‫‪-‬‬
‫ق ا ‪ "cW‬و^ ت ‪@ + 8‬ت ا ' " وا ‪ >? : " N‬ا= ‪.‬‬ ‫‪aA‬ع ا ‪ Jc‬ط‪tWu :‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ W 9‬ت‪ :‬ا ‪ Z T‬ا ‪ ،…:‬ا ‪ Z T‬ا !‪ I‬ل‪ ^ ،‬ت &‪...…4Co4‬إ?¡‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا وع‪ ، b £ :‬اب‪ ،‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ا ‪. = .1‬‬ ‫‪-‬‬

‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬ا‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ L‬ا ( ' ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪https://www.algerietelecom.dz Consulté le : 11/10/2016 A 10:00H‬‬

‫‪229‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫‪ : A e‬ا‪a9‬ارد ا ‪$ Jf‬‬


‫‪N^ J ¤rN4‬ل ا?> ول )‪ (1- IV‬أن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ OhH‬ار ا '! ات ا ‪CD^\ 4‬ة‬
‫‪Z‬‬ ‫ل ‪ OhH‬أن ا ( '‬ ‫‪ ‰‬ن ‪ r‬ود وا‪ r‬و‪ WH‬ون أ ‪ H – H Z‬ا ! ‪-2014‬‬
‫‪ H‬دا ‪ J B‬ا ارد ا ¦‪. V W‬‬
‫! ‪ OhH WS H‬أر‡‪ az ,‬ت و© ‪:‬‬ ‫„ ¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (1- IV‬أن ا ( ' < ز ‪H OhH‬‬
‫&‪ 7‬رات ا ' ‪ 7& ،‬رات ا د ‪ ،‬أ‪ H‬ان ا <"‪ k‬وأ‪ H‬ان ا !‪ q r .0 1‬أن ‪ S‬اد \‪ H‬ان‬
‫‪ J‬إ ‪ P‬ا ‪D‬ن ‪ ' ( :‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ا '! ات ا?‪x‬‬ ‫ا !‪ 0 1‬ن أ^‪\ +r 0‬‬
‫ً‬
‫! ‪ H ª1 ! (2013‬د‪ kB‬ا '! ات \^‪CD‬ة إ‪ :‬اءا ‪2014 ! J‬‬ ‫) ‪ 2009 ! J‬إ‪E OP‬‬
‫ً‬
‫! ‪ .2016‬أ ‪ 7« c'u :‬رات ا د ا‪ … r‬ا ‪\ c‬و‪ OP‬ا '! ات \^‪CD‬ة ا‪ :‬اءا‬ ‫إ‪E OP‬‬
‫‪ 2013 ! J‬ور‪ B‬ا?‪ F‬ي ‪ CD 'S‬ا ( ' ‪ ،‬و ا ‪ c‬ا ‪ H\ 4‬ان ا !‪ 0 1‬ن‪ ،‬أ ‪az‬‬
‫و \^‪ 7& CD‬رات ا ' ‪.‬‬ ‫أ‪ H‬ان ا <"‪ k‬ءت ا ‪ c‬ا‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫ا ‪/‬ول)‪aE :(1- IV‬ر ا‪a9‬ارد ا ‪$ Jf‬‬
‫‪2016 2015 2014‬‬ ‫‪2013 2012 2011 2010 2009‬‬ ‫ا ‪/ 8‬ا‬
‫‪606‬‬ ‫‪617‬‬ ‫‪608‬‬ ‫‪539‬‬ ‫‪488‬‬ ‫‪452‬‬ ‫‪442‬‬ ‫‪428‬‬ ‫إ‪ m‬ر ‪#‬‬
‫‪8 643‬‬ ‫‪9 643‬‬ ‫‪9 758‬‬ ‫‪7 827‬‬ ‫‪5 388‬‬ ‫‪4910‬‬ ‫‪4702‬‬ ‫إ‪ m‬ر; دي ‪4528‬‬
‫‪3 976‬‬ ‫‪4 007‬‬ ‫‪3 802‬‬ ‫‪3 965‬‬ ‫‪4 175‬‬ ‫‪4162‬‬ ‫‪4264‬‬ ‫‪4449‬‬ ‫;‪a‬ن ‪,7‬‬
‫‪8 188‬‬ ‫‪7 372‬‬ ‫‪6 748‬‬ ‫‪9 236‬‬ ‫‪11 306 11561 11852 12460 p‬‬ ‫;‪a‬ن‬
‫‪21 413‬‬ ‫‪21 639‬‬ ‫‪20 916‬‬ ‫‪21 567‬‬ ‫‪21 357‬‬ ‫‪21 085‬‬ ‫‪21 260‬‬ ‫‪21865‬‬ ‫ا‪a W9‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ L‬ا ( ' ‪.‬‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪ . E9‬ا ? ( ‪ m J( :‬ت وأ‪/C‬اف ‪#‬‬


‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪ m J( :‬ت ‪#‬‬ ‫أو‬
‫< ر ‪ 7 Wn‬ت ا ‪ r , 2‬ل‪:1‬‬ ‫و‬
‫‪@ + 8 §? + V‬ت ‪ I!: • '- :‬ا ‪ +‬رة وا ‪ +‬ت وا = ا " ‪ £‬وا ‪ -‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪.‬‬ ‫ا‬
‫وا?‪. d x‬‬ ‫‪ V -‬وا ارو‪ ;c†CD 'S‬ت ‪@ + 8‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪@ + 8 "c† h‬ت‪.‬‬ ‫إ‪ Wn‬ء وا ‪ 3‬رو‪@ + 8CD 'S‬ت ا ا^ ‪‰ ,‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪https://www.algerietelecom.dz Consulté le : 11/10/2016 A 10:00H‬‬

‫‪230‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‬


‫‪ : A e‬أ‪/C‬اف ‪#‬‬
‫‪ I‬م ‪_¯ H‬‬ ‫‪ -‬ت إدارة ‪ , 2‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ ! T2 4 :‬ا ‪ c‬ا ˜‪N‬ث أ‪ B‬اف أ‬
‫<… ‪0B‬ﻩ \‪ B‬اف ا ‪ ˜N‬ا ‪5w‬‬ ‫و‪ ;aA‬ا ‪ #/t‬ت‪ .‬و‬ ‫ا ( ' و‪ : B‬ا ‪a‬دة‪ ،‬ا !‬
‫ق ‪@ + 8‬ت‬ ‫ر ‪ k‬وا‪r‬‬ ‫‪ ' ( _° -‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ _± Ic:‬ا ‪ V‬دة و ‪ T‬ا‬
‫‪ >? :‬ا= ‪.‬‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪ . E9‬ا ? ‪# K C :6‬‬


‫تا ا‬ ‫أو ‪ v :‬وع ‪ W#‬ا‬
‫‪ C‚ S‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪N^ J mI Ir , 2‬ل ‪ z‬و‪ TH‬ا ‪ 5w‬أ‪ '3 …²Wn‬ا ‪ -‬رات ا?‪d F‬‬
‫‪ 2‬ل ‪@ + 8‬ت‪ .‬و‪ , 2 k.V‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ˜‪ z ˜N‬وع و© ‪:1‬‬
‫‪m‬‬ ‫ت ا ا "‪ { :"TU xa#‬ا ‪ Z T‬ا?‪ x‬ي‪ b £ C‚ S q r ،‬أ‪kB‬‬ ‫‪ -‬ا‬
‫ا !‪ I‬ل ا?> ا= ‪N^ J‬ل ‪ _` -³S‬ا ‪ S 5w‬ت ‪ = : 98‬و„‪0‬ا ‪ H‬د ز‪ _µ= £‬ا ‪0‬ي ‪ S‬ى‬
‫‪D N 10‬ن ‪CoW‬ك‪.‬‬
‫‪ q r …4Co48‬أو‪V - T A … ‰‬‬ ‫ت ا ا ‪a_" zA*+Ay‬اب"‪!" { :‬‬ ‫‪ -‬ا‬
‫و ‪ …4Co48 CDz‬ذو ا ' ‪ H‬ا ‪ . I= 1‬و «† رة‪ H - ;z ،‬ت ا ‪ Wu‬ط ا "‚‪C‬ى ا ‪Nc‬د )ا ‪k‬‬
‫ا ‪ ، P‬ا ‪ ،q<c‬ا ‪ :Co‬ا ‪ ، !7‬ا ; ‪ JV‬ا ¶‪ ،5‬ا ‪& ، FG‬دارة‪ ،‬ا < و ت‪ ،‬ا ‪...‬ا?¡(‬
‫‪ ;cWX r 7 £‬ت &‪Co4‬ا‪ I : (Intranet) …4‬ات ا ‪a_" "c† LV 7 JH …4Co4@ : t£‬اب"‪.‬‬
‫ت ا ' ˜ و\ را ‪. H !+‬‬ ‫"!‬ ‫ت ا ا ا \ ‪:‬ا ‪+‬‬ ‫‪ -‬ا‬
‫تا ا‬ ‫‪ $ </‬ا ! ‪#‬‬ ‫‪: A e‬ا ‪ K 3‬ا‬
‫!‪ k'I‬ا ‪ ; T‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= إ‪ V ' ˜N˜ OP‬ت و© ‪:‬‬
‫– „ ‪Dc B‬ن ا ‪.-(2- IV) ;W‬‬ ‫‪ OhH -‬ا ' ى ا „ ي‪ :‬ا ‪ V‬ا‬
‫) ‪) J ; ( V T‬ا?> ا= ‪ ،‬و‪ B‬ان‪، ! -!' ،‬‬ ‫‪ V‬إ‬ ‫‪ OhH -‬ا ' ى ا?>‪ T‬ي‪12 :‬‬
‫‪ ، : !H ،Z -‬ور ‪ WX ،‬ر‪ ،‬ا ‪¸D ، ! : ،Z W‬ي وزو‪ ،‬ا ‪ c‬ة‪ ' ،‬ن(‪.‬‬
‫وا‪ r‬ة ; و@ ‪ !º :‬ء ا?> ا=‬ ‫) ‪H V‬‬ ‫‪H V‬‬ ‫‪ OhH -‬ا ' ى ا @‪50 :m¹‬‬
‫ا ‪N˜ k. d‬ث )‪ V (3‬ت ‪.( H‬‬
‫‪ OhH -‬ا ' ى ا ‪ 216 :567‬و‪ 2 ‰‬ر‪ ، V‬و ‪. 4 d „ 263‬‬

‫‪1‬‬
‫‪https://www.algerietelecom.dz Consulté le : 11/10/2016 A 10:00H‬‬

‫‪231‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫‪ $ </‬ا ! ‪#‬‬ ‫ا ‪ :(2- IV) KJ‬ا ‪ K 3‬ا‬

‫ا ‪ TU‬ا‪ </9‬ا ! م )‪(PDG‬‬

‫‪ J \ V‬ا ا^‪h‬‬ ‫أﻣﺎﻧﺔ اﻟﺮﺋﻴﺲ اﳌﺪﻳﺮ اﻟﻌﺎم‬

‫أ ‪ i4 J‬م‬ ‫'(و‬ ‫ا ‪ »b 1‬ا م‬

‫إدارة ` ‪*+‬ا ‪W‬‬ ‫ا ‪| 1/‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ .E1‬ا ‪c8‬‬ ‫ا =‪ .E‬ا ‪ W‬ري‪،‬‬ ‫‪ .E1‬و} ‪F‬‬ ‫ا‪ $ </9‬ت ا !‬


‫‪ K8J‬ت‬ ‫ا ‪7‬‬ ‫ا ~ ‪ |$a‬و‪ K -‬ر‬ ‫ا ‪;/‬‬

‫ﻗﺴﻢ ﺷﺒﻜﺔ اﻟﻨﻘﻞ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻗﺴﻢ اﻟﺘﺴﻮﻳﻖ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻗﺴﻢ اﳌﺎﻟﻴﺔ واﶈﺎﺳﺒﺔ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻗﺴﻢ اﻟﻮﺻﻮل إﱃ‬ ‫‪-‬‬ ‫واﻻﺗﺼﺎﻻت‬ ‫ﻗﺴﻢ اﳌﻮارد اﻟﺒﺸﺮﻳﺔ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﻟﺸﺒﻜﺔ‬ ‫إدارة ﻣﺒﻴﻌﺎت‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻗﺴﻢ ﻧﻈﻢ اﳌﻌﻠﻮﻣﺎت‬ ‫‪-‬‬
‫إدارة اﻟﺸﺒﻜﺔ اﻷﺳﺎﺳﻴﺔ‬ ‫‪-‬‬ ‫اﳌﺴﺘﻬﻠﻜﲔ‬ ‫إدارة اﳌﺸﱰﻳﺎت‬ ‫‪-‬‬
‫إدارة ﺗﺸﻐﻴﻞ اﳌﻨﺼﺎت‬ ‫‪-‬‬ ‫إدارة ﻣﺒﻴﻌﺎت اﻟﺸﺮﻛﺎت‬ ‫‪-‬‬ ‫واﻟﻠﻮﺟﺴﺘﻴﻚ‬
‫)‪(Plates formes‬‬ ‫إدارة اﻟﺪﻋﻢ اﻟﺘﺠﺎري‬ ‫‪-‬‬ ‫إدارة اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ و اﻟﱰاث‬ ‫‪-‬‬
‫إدارة اﻟﻄﺎﻗﺔ‬ ‫‪-‬‬ ‫إدارة اﻻﺗﺼﺎل اﻟﺪاﺧﻠﻲ‬ ‫‪-‬‬ ‫إدارة اﻟﺸﺆون اﻟﻘﺎﻧﻮﻧﻴﺔ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬إﻧﺸﺎء ﻧﻈﺎم ﺗﺸﻐﻴﻞ‬ ‫واﻟﺘﺤﻜﻢ‬ ‫إدارة ﺗﺄﻣﲔ اﻟﺪﺧﻞ‬ ‫‪-‬‬
‫اﻟﺸﺒﻜﺔ‬ ‫إدارة اﳋﺪﻣﺎت‬ ‫‪-‬‬ ‫إدارة اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬وﺣﺪة اﻟﺒﺤﺚ واﻟﺘﻄﻮﻳﺮ‬

‫( '‪.‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ :‬ا ˜ =‪ L‬ا ا^‬

‫‪232‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫تا ا‬ ‫= ا ‪/‬ر‪ &' .$‬ا‪ $ </9‬ا ! ‪#‬‬ ‫‪: ? e‬ا ‪ K 3‬ا‬


‫@ ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪.‬‬ ‫‪ V‬ا‬ ‫‪ I‬م ا ‪ (3- IV) ;W‬ا ‪ ; T‬ا !‪ k'I 5p i‬ا ر‪ [V‬ا‬
‫ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫=‬ ‫ا ‪ :(3- IV) KJ‬ا ‪ K 3‬ا‬

‫‪ 1‬ـ ـ ا ـ ــ‪/‬ر‪ $‬ــ‪.‬‬

‫ا‪/; 9‬‬

‫‪ $aE‬ا ‪ ,‬ءات‬ ‫‪1‬‬ ‫<= ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ا ‪ $aE‬وإدارة‬ ‫‪1‬‬


‫وا ‪ ‚ J‬ء‬ ‫ا ‪a‬دة‬

‫‪/ •€ #‬ر‪ m- .$‬رات‬ ‫‪ •€ #‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬ ‫‪ •€ #‬ا ‪/‬را ت‬


‫ا ‪ #‬وا ! ‪ƒ‬ء ا ‪ ‚ J‬ء‬ ‫و‪*D %‬ا‪v !9‬‬ ‫وا †*‪W#‬‬

‫‪ •€ #‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫‪ =< •€ #‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫‪ •€ #‬د; ‪! #‬‬


‫ا =„‪Z‬‬ ‫وا ‪ ‚ J‬ء ا‪a 79‬ن وا ‪/‬و ‪a‬ن‬ ‫ا‪…D9‬ا‪ A‬وا = ر‪$‬‬

‫‪ •€ #‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺔ إدارة‬


‫‪-‬داري‬ ‫ا ‪a‬دة‬

‫ا ‪ +‬ر‪ k' :‬ا ر‪.[V‬‬

‫‪233‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪ 6789‬ا ? ( ‪ :‬ا ‪/‬ر‪# &' .$‬‬


‫‪ T‬را‪k_°‬‬ ‫!‬ ‫‪ ' ( P‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= أ‪CDc„ B‬ة ر‪ [V‬ا ‪D‬ن ¼_ ‪ J‬أ‬
‫‪ ، T H ab:‬و ‪D‬ن ا رد ا ¦‪ W‬ي ‪ c H :‬رﻩ‬ ‫و ر‪ kTz‬ا„‪ c‬ا ' ‪ 2‬ات وا ‪ -‬رات ا?‪d F‬‬
‫‪¸D‬ة ا ! ‪. 'z‬‬ ‫ا „‪¸D‬ة \‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪5 . E9‬ول‪ :‬أ‪/C‬اف ا ‪/‬ر‪# &' .$‬‬
‫دة \†; ل ا ‪:1 Tz B J 5w‬‬ ‫‪ B\ J .‬اف ‪ + 8‬د و‪ 7 Wu H 8‬ت ا ر‪[V‬‬
‫‪ Z‬ا ‪ 1‬وع ا ‪ !T‬ا ‪ .‬ور‪V‬‬ ‫‪ ، H 1+: -‬إر½ ء ا‪ r‬ت ا ارد ا ¦‪ V W‬ا (‪B‬‬
‫‪ 1‬ا( '‪.‬‬
‫ل‪.‬‬ ‫ت\‬ ‫‪ -‬إ‪ H‬دة ا ‪ t Wu‬و‪ /‬أو ر‪ ,z‬ا‬
‫‪CD.< -‬و‪CD 'S‬ا ‪.CD ³‬‬
‫‪ -‬ا„‪ '3‬ب و‪/‬أو <'‪D‬ن „‪ 1‬ءة \ اء ا ‪ CD.< ++‬أو ا‪ Iz‬ا ‪ -‬ر ا ‪ !I ,‬ت‬
‫وا?‪ F‬ف ‪ I:& , >¾S +‬ء ا ‪ 1‬وا <"‪ k‬ا ‪ T‬م ا ‪. '3‬‬
‫(‪ T'S + k_°NB‬ا?‪ „ F‬ا ‪ !T‬ا?>‪ ³‬ا‪ z‬و‪ /‬أو ا ‪. 1‬‬ ‫‪D'< -‬ن ا ل و‬
‫‪ -‬إ‪ I:‬ء ! ‪ 'z‬ا ( ' ‪ - , T ¿ T'3:‬رات < ‪ 1„ V - : T-‬ءة ا ل و ‪kB V -‬‬
‫ا ¶‪.5‬‬
‫ل ¿ ‪D‬ن ‪ -‬ر ' ر‪ , ،kB‬ا <‪ ¸D1‬وا?‪„ F‬‬ ‫إ½ ‪ ،U 0 z‬ر‪ [V‬أ ‪ B .‬ف ا ' ح‬
‫وا ! =‪. H 1+: Á‬‬ ‫ا‬ ‫<'‪D‬ن إ‪4‬‬
‫ا‪ . E9‬ا ? ( ‪ # :‬ا] ‪ /</7‬ا] _ ت ا ‪/‬ر‪ .$‬وا‪ WA‬ز‪ ‡Eˆ#‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫< ‪ r8‬ت ا ر‪ (08) mn : ¦V‬ا‪ r‬و© ‪:‬‬ ‫‪H‬‬
‫ً‬
‫ا ر‪NH’: [V‬م ‪ ‰ B ,‬ا ( ' ‪ !:‬ءا ‪ OhH‬ا ‪¸D‬ا‪ 4‬وا ‪ T‬ت‬ ‫ا‪5 ] 9‬و‹‪ I :Š‬م‬ ‫‪-‬‬
‫& ‪Co‬ا ‪ . 2‬وو½‪ 4 ,‬ذج ‪ < -c‬ا‪ r‬ت ا ر‪.[V‬‬
‫ا‪ ] 9‬ا ? ‪: A‬‬ ‫‪-‬‬
‫½ •‪ ،‬إذا م \ ‪ & < 1 „ ،‬اءات وا ‪ W‬ر‪ ,Â‬ا ‪ X [ - 5w‬ا ر‪. ‰ T [V‬‬ ‫‪-‬‬
‫' ‪ ¤1r OhH k_° H‬ا ر‪ [V‬ا ‪0‬ي ! [ !‪ 0 1‬أ‪ ‰ -Wn‬و ‪.(Référentiel Emplois) 1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪D‬ن ' ‪ 2z‬ات \داء ‪N^ J‬ل أ‪-Wn‬‬ ‫ز‪ V‬دة ا ‹ ‪N³ :‬ل ‪ -:‬ت ‪\ k I‬داء‬ ‫‪-‬‬
‫ا ر‪.[V‬‬
‫ا‪ ] 9‬ا ? ? ‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫ة @ ‪Co‬داد‬ ‫ا ‪ ‰ T‬ا ‪ [ 2 'S @ 5w‬ا … ا ! [ ف ‪ ÃI‬أول ‪T , CD„0‬‬
‫ا ‪ -c‬ت‪ H r .‬م & ‪ 1‬ء ‪ 1 '- J ، _Ž‬ا ‪ J ; T‬ا ر‪N^ [V‬ل ا م ا?‪. P F‬‬

‫‪ 1‬اﺗﺼﺎﻻت اﳉﺰاﺋﺮ‪ ،‬اﻻﺗﻔﺎﻗﻴﺔ اﳉﻤﺎﻋﻴﺔ‪ ،‬أﻛﺘﻮﺑﺮ ‪ ،2006‬ص ‪.38‬‬

‫‪234‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ -‬ا‪ ] 9‬ا ا ! ‪:‬‬


‫ت‪.‬‬ ‫‪ -‬ا <‪ =N J LI‬ا ‪ -c‬ت ا اردة ‪ ,‬ا ! ذج ا?‪ P F‬و دة < ى ا‬
‫‪ r& -‬ت ا ر‪ ¦V‬ا ‪ _` 5w‬ا ‪ [2 ‰ T‬أن ; ن ‪ , I'3‬ا =‪ ،Z‬و <‪ L I‬أ‪ B‬اف‬
‫^‪ ، T H -‬و ‪ >Å‬و‪Ä Iz‬و ‪ V‬ت و ‪ -c =N‬ت ا =‪.Z‬‬
‫‪ -‬ا‪ ] 9‬ا ‪: # t‬‬
‫‪@ + N‬ت‪ /‬ا ‪ ½ 1‬ا?>‪@ + N V T‬ت( ‪V :‬‬ ‫‪ I‬م رؤ ء ‪ FÆ+‬ا ر‪) [V‬ا ‪ V‬ا‬
‫ت ا ر‪ ¦V‬ا < دة ; و ‪ 1‬وإر ‪ : LV 7 JH T‬و ‪ ‰‬ل ‪ I4‬ا ‪ 1‬ت ‪(File transfer‬‬ ‫‪r8‬‬
‫)‪.protocol‬‬
‫‪ -‬ا‪ ] 9‬ا د ‪:‬‬
‫ر=‪ FÆ+ b‬ا را ت و ‪ V -‬ا ر‪ I [V‬م ‪:‬ـ ـ ـ ـ‪:‬‬
‫‪.Z‬‬ ‫‪ -‬د ‪ r8 Á‬ت ا ر‪ 2 : ¦V‬ل ا ر‪ [V‬وا‬
‫; ‪ Z‬و ة أ‪ -Wn‬ا ر‪.[V‬‬ ‫‪< -‬‬
‫ن ا ! ن‪.‬‬ ‫‪ k 'I -‬ا‬
‫‪ ,‬ا ‪ ‰ T‬ذات ا ‪ z I : +‬ا ( '‬ ‫‪ -‬إ„ ل ‪ t-‬ا ر‪ ['r [V‬ا ا½ ‪ ,‬ا ‪W‬‬
‫و&دارة و‪@ + 8‬ت و‪. BCDE‬‬
‫‪ T‬ت ا =‪ b‬ا ا م‪.‬‬ ‫‪ -‬إ اء ‪CD ³S‬ات و‪Iz‬‬
‫و و … @‪ LI< ،Lr‬ر=‪ V - b‬وإدارة ا?> دة ‪ J‬ا < ى و‪ Â‬ز و˜ ‪ W " I‬وع ‪t-‬‬
‫ا ر‪."[V‬‬
‫‪ -‬ا‪ ] 9‬ا ! ‪:‬‬
‫ا م ( '‪.‬‬ ‫ا ر‪ X [V‬ض ‪ W JH {xÆ‬وع ‪ t-‬ا ر‪[V‬‬ ‫‪I‬م‬
‫‪ -‬ا‪ ] 9‬ا ? ‪: #‬‬
‫‪ ,‬ا ‪ X ، ‰ T‬ا ا‪Iz‬‬ ‫ا ر‪ t- Wu: [V‬ا ر‪ [V‬ا '! ي ( ' ‪OhH‬‬ ‫‪I‬م‬
‫‪ A H‬وا ‪ c J A H L +‬ا =‪ b‬ا ا م و ‪& 2‬دارة‪.‬‬

‫‪235‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ را ! ا‬# $ !% &' (‫*و‬+, - .$‫ر‬/ ‫ دور ا‬1‫ وا‬: ‫ا ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ .$‫ر‬/ ‫اع ا‬aA‫ أ‬:6 ? ‫ ا‬. E9‫ا‬


:h „ É‫ ر‬x?‫ وا‬h^‫ ا ا‬A H !: [V‫ ا ر‬OhH [ - ‫ا ا‬0B 4 „‫ر‬
&Œ‫ ر‬t ‫ ا‬.$‫ر‬/ ‫ ا‬: ‫أو‬
:.$‫ر‬/ ‫ت ا‬ # -1
:h ‫ وا‬T ‫ن ا ( ' ت ا‬D ‫[ ا‬V‫ ر‬: =‫ @ت ا?> ا‬+ ‫( ' ا‬ ‫م‬I
.‫ داس‬c: H !+ ‫وا ! ا‬ 4« 567 ‫ ا‬T ‫ ا‬-
(L’Institut National de la Productivité et du Développement Industriel: INPED)
. d ‫ ?> ا= ا‬: ‫ا‬ ‫ ا?> ا= ي را ت ا‬T ‫ ا‬-
.(Institut algérien des hautes études financières : IAHEF)
. d ‫ ?> ا= ا‬: ‫ت‬ ‫ ا‬ki! !7 ‫ ا ( ' ا‬-
(Entreprise Nationale des Systèmes Informatique : ENSI )
. d ‫ ?> ا= ا‬: t - ‫وا‬CD '3 P ‫ ا‬T ‫ ا‬-
(Institut Supérieur de Gestion et de Planification : ISGP)
. d ‫ ?> ا= ا‬: ‫ ل‬HÄ V =‫ا?> ا‬ ‫ا‬ ‫ ا ر‬-
(Ecole Supérieure Algérienne des Affaires : ESAA)
. d ‫ ?> ا= ا‬: ‫ ل‬+ 8‫م و‬NH& ‫ت‬ !" ‫ و‬C‚ 567 ‫ ا‬T ‫ ا‬-
(Institut national de la poste et des technologies de l'information et de la communication:
INPTIC)
.‫ ان‬B : ‫ ل‬+ &‫م و‬NH& ‫ت‬ !" ‫ @ت و‬+ « 567 ‫ ا‬T ‫ ا‬-
(Institut national des télécommunications et des technologies de l'information et de la
communication : INTTIC)
Ê c ‫ وز ا‬2 @ ‫ أن‬-V † ‫[ أ^ ى‬V‫ ت ر‬a B , ‫أ^ ى‬ ‫¦ ^ ر‬V‫ و دورات ر‬J" „
. ‫ ت ا‬CoW ‫ ن ا‬4 A: ‫ا ' ح‬
:‫ رج‬t ‫ن '& ا‬Dx‫ر‬/ 9‫د ا‬/; -2
P & kB‫ د‬H Ê : ‫ة‬CD^\ ,‡‫ رج '! ات \ر‬x?‫ا‬ ‫ ن‬£‫ د ا ر‬H ‫( أن‬2- IV) ‫ ا?> ول‬J ‫ن‬Dc3
2013 ! ‫ رب‬870 kB‫ د‬H Ê : q r ‫ ظ‬FÆ ;WX kB‫ د‬H ‫ ا‬q r ،‫ رب‬24 070
،‫ رب‬9450 kB‫ د‬H Ê : 2015 ! ‫ و‬،2014 ! ‫ رب‬9000 ‫ ر ب‬I ‫ وا‬kB‫ د‬H ‫¸داد‬D
.4750 OP‫ ا د إ‬ª1 !
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ &Œ‫ ر‬t ‫ ا‬.$‫ر‬/ ‫ ا‬:(2- IV) ‫ول‬/ ‫ا‬
2016 2015 2014 2013 ‫ات‬a ‫ ا‬/.$‫ر‬/ ‫ا‬
4750 9450 9000 870 ‫ رج‬t ‫ن '& ا‬Dx‫ر‬/ 9‫د ا‬/;
24 070 ‫ع‬a‫ ـ ـ‬W‫ا ـ ـ‬

236
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ L‬ا ( ' ‪.‬‬


‫‪ : A e‬ا ‪/‬ر‪ .$‬ا ‪/‬ا•‪&Ž‬‬
‫ت ا ‪/‬ر‪:.$‬‬ ‫‪# -1‬‬
‫‪ I‬م ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ :‬ر‪ [V‬ا ‪D‬ن ¼_ ˜‪N‬ث ارس ‪ T X‬و© ‪:‬‬
‫‪ -1-1‬ا ر ا?>‪@ + N V T‬ت ‪. ! -!'I:‬‬
‫‪ -2-1‬ا ر ا?>‪@ + N V T‬ت ‪ :‬ر ‪.‬‬
‫‪ -3-1‬ا ر ا?>‪@ + N V T‬ت ‪ z c:‬ر‪.UV‬‬
‫‪H V‬‬ ‫‪ H‬ت ا ر‪ [V‬ا ‪ T2‬ة ‪ ' OhH‬ى ^ '‪D‬ن‬ ‫و‪ k i! k V‬دورات ر‪ ¦V‬أ ‪.‬‬
‫‪@ + N‬ت )ا ز‪ ‰ OhH H‬ا ‪.(J7‬‬
‫‪/; -2‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن '& ا ‪/‬ا• ‪:‬‬
‫‪N^ J ¤rN4‬ل ا?> ول )‪ (3- IV‬أن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= < ص ‪ OhH‬ر‪ [V‬ا ‪D‬ن‬
‫ا ا^ ‪ q r‬ر ‪ H‬د‪: P & kB‬ـ ـ ـ ‪ 25 290‬رب و‪ B‬أ„‚‪ H J C‬د ا ر‪D£‬ن ا?‪ x‬رج‪„ ،‬‬
‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (3- IV‬ز‪ V‬دة ‪ H‬د ا ' ‪ J J 1‬ا ر‪ [V‬ا ا^ ‪ 380 J‬رب !‬
‫‪D‬ن‪ .‬أ‬ ‫‪ H + 2013‬د‪ 11400 kB‬رب ! ‪ J % 52,68 c'u: 2015‬ا د ا "‪h‬‬
‫! ‪ 2016‬إ‪ H ª1 4‬د ا ر‪D£‬ن ‪ +‬إ‪ 8310 OP‬رب‪.‬‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫ا ‪/‬ول )‪ :(3- IV‬ا ‪/‬ر‪ .$‬ا ‪/‬ا•‪&Ž‬‬
‫‪2016‬‬ ‫‪2015‬‬ ‫‪2014‬‬ ‫‪2013‬‬ ‫ا ‪/‬ر‪ /.$‬ا ‪a‬ات‬
‫‪8310‬‬ ‫‪11400‬‬ ‫‪5200‬‬ ‫‪380‬‬ ‫;‪/‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن '& ا ‪/‬ا•‬
‫‪25 290‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : r c‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ L‬ا ( ' ‪.‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا‪ . E9‬ا ا ‪ :‬ا ‪/‬ر‪*+, ` .$‬و( '& ‪#‬‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫أو ‪ x W :‬ا ‪/‬ر‪*+, ` .$‬و( '& ‪#‬‬
‫‪¿Wn‬ت ‪ "z‬ة ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬أوا^ ! ‪ H@ : 2012‬د ‪ c OhH‬أ ‪ J‬أ@ و‪ W" & B‬ف‬
‫)‪(Prospection et Benchmarking‬؛ ‪ JH q<c :‬ا ( ' ت ا ‪Lc- 5w‬‬ ‫)ا !‪ ([ I‬وا ‪ I‬ر‪ 4‬ا‬
‫ا ر‪Co" 8 [V‬و‪ mn‬و& ‪ 1‬دة ‪C‚^ J‬ا‪ _°‬و‪ n h z‬ض ‪ ' ( £ 2‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا=‬
‫ر‪Co" & [V‬و‪:mn‬‬
‫ا ‪5 x W‬و‹‪(2012/2013) •- :Š‬‬
‫ق ا ر‪[V‬‬ ‫‪ …4 ‰‬ا?‪ -x‬ة \و‪ W OP‬وع ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' ( mn‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ :‬را‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ _Ž mn‬ف‬ ‫& "‪Co‬و‪N^ J mn‬ل ‪ IH‬ا ‪ H‬ت ‪ ,‬ا ( ' ت ا ‪++‬‬
‫‪ : L‬ر‪Co" & [V‬و‪ H] mn‬ض ا !‪ +‬ت )‪ ،(Plates formes‬ا?> ‪[4‬‬ ‫‪z _° ^ k I‬‬
‫ا ‪ c‬ا‪ ، É E‬ا?> ‪ [4‬ا "! ‪... ، É‬إ?¡[‪.‬‬

‫‪237‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫! ‪ +‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ .Excel Á 4C‚: mn‬و‡‬ ‫‪ H‬م ‪ k 2012‬د‪ H‬ة ا رد ‪ W J‬ر„‬
‫‪ H‬ا ‪ k I‬ا ‪ P‬وا ‪ k 56I‬ا^ ر ‪ T‬ا م ا ‪ 2‬ر‪¸D : V‬ي وزو‪.‬‬
‫‪ :‬أ ‪0B‬ا ا ‪ J ;W‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ Excel Á 4 : OhH mn‬أوا^ ‪ H‬م ‪ 2012‬وأوا= ‪ H‬م ‪2013‬‬
‫أر‡‪، £ ! L7 ! ,‬‬ ‫‪@ ‰‬ت ا ‪ 2‬ر‪ V‬ورؤ ء &دارات ا ‪ V‬ا‬ ‫‪120 §? +‬‬
‫و© ‪ WX‬ر و ! وف وأدرار وإ ‪¸D‬ي‪ .‬و ة ا ر‪ 15 …4 ‰ [V‬م ‪ :‬ل ‪ H‬وا‪ r‬ة ا م ; ن‬
‫ا ‪.‬‬
‫أ ا ر‪ £‬ن ‪ ‰‬ن ‪ H‬د‪ kB‬أر‡ ؛ ا˜!‪D‬ن ‪D X‬ن ‪ T‬ا م ا ‪ 2‬ر‪¸D : V‬ي وزو‪ ،‬و&˜!‪D‬ن ‪J JV ^Ò‬‬
‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ .‬وا?> ول )‪Dc (4- IV‬ن ‪ T‬م ‪ ‰‬رب‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ 3# :(4- IV‬م ا‪ 9‬ـ‪/‬ر‪ x‬ـ‪a‬ن‬
‫ا ـ ـ ـ‪ 3‬ـ ـ‬ ‫ا‪ 9‬ـ‪/‬ر‪x‬ـ ـ‪a‬ن‬
‫ر‪ £‬ن ‪ X‬ن ا رب ; ‪ [4 >? : Z‬ا ‪ c‬ا‪É E‬‬
‫‪ T‬ا م ‪1‬‬
‫ا ‪ 2‬ر‪¸D : V‬ي ا رب ; ‪ [4 >? : Z‬ا ‪56I‬‬
‫‪2‬‬ ‫وزو‬
‫ر=‪ W b‬وع ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و ; ‪: Z‬ـ ـ ـ ـ‪:‬‬
‫ا رب ‪ -‬ا '‪ OhH T‬ا '‪CD‬ا?‪ £ 2 J'F‬ا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬
‫‪¸D1< - 3‬ا ر‪D£‬ن ‪ „Ó‬ل ر‪ k_ÔV‬وإ‪ :‬ازأ‪ B‬ا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬ ‫ر‪ £‬ن ‪ X‬ن‬
‫‪ I‬م ‪ X :‬ا ر‪[V‬‬ ‫‪H V‬‬ ‫رب ‪ ' OhH‬ى ‪‰‬‬ ‫‪@ + Ó‬ت‬
‫ا رب & "‪Co‬و‪N^ J mn‬ل إر ل ‪ r V I‬ل ى ‪ I‬م ا ر‪D£‬ن‬ ‫ا?> ا=‬
‫ر‪.k_ÔV‬‬ ‫‪4‬‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪. c -‬‬
‫)‪:(2014/2013‬‬
‫ا ‪ x W‬ا ? ‪ : A‬ا ‪/‬ر‪ ‘’ .$‬اف )‪(Coaching‬‬
‫‪ ,‬ا ‪ a1‬ا '`_ ‪ z‬إ‪ OP‬ا ' ى ا ‪،567‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪ 24 X‬ح ‪ c‬درة ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا?>! ب‬
‫ً‬
‫‪Co†Ó : .‬اك ‪T ,‬‬ ‫ء ‪ §? +‬ا ‪ V‬ت ا‬ ‫‪ k q r‬ر‪ 370 [V‬ا ‪@ ‰‬ت ا ‪ 2‬ر‪ V‬ورؤ‬
‫ا م ا ‪ 2‬ر‪¸D : £‬ي وزو‪.‬‬
‫ا ‪ x W‬ا ? ? ‪ :‬ا “ `‪(2014/2013) <…D WA‬‬
‫‪0B‬ﻩ ا ‪ k r‬ا‪ H‬د !‪ ÕÖ‬ا ‪/‬ر‪ .$‬ا‪Co†Ó : (Blended training) @#/9‬اك ‪ ,‬ر‬
‫‪0B‬ﻩ \^‪CD‬ة ا ‪ k q r .(Krossknowledge , UV †) The workshop , "V W‬ر‪[V‬‬ ‫ا<‬
‫‪ I ،t‬م‪ (CDc^ ،‬و ة‬ ‫ا ' ‪ k S OhH J 1‬ا ‪ ['r ¸D 24& ³‬ا ' ‪ V‬ت ا ‪) ˜N‬‬
‫ا ر‪ ' ; [V‬ى ‪ H 42‬وا ‪: P ‰ 'I‬‬
‫‪ ) …4Co48 LV 7 JH H 30 -‬أ ‪ : , :‬ل ‪ H‬ا م(‪.‬‬

‫‪238‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ .r H 12 -‬ر‪N˜ ) V‬ث ‪ H 4 :{+r‬ت ; ‪N^ J ( +r‬ل ‪ _× X , 2‬أ ‪DH c‬ن‬


‫‪ LV 7 JH‬ا < ½ ة ا =‬ ‫ا ‪ H I‬ا „ ‪‚: V‬ن ‪ !"H‬ن ور‪ t£‬ا ‪ V‬ت ا‬
‫)‪.(Visioconférence‬‬
‫ا ‪ x W‬ا ا ! ‪ :‬إدارة ا \“‪a‬ط )‪(2015/2014‬‬
‫‪ OhH‬إدارة ا ‪ ³.‬ط ‪ W :‬ا„ ‪,‬‬ ‫… إ ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ :‬ر‪ 7& [V‬رات و&‪ 7‬رات ا '‬
‫‪Global soft‬‬
‫ا ‪ x W‬ا ‪ : # t‬ا = دة )‪(2015/2014‬‬
‫‪OhH‬‬ ‫‪ 1!:‬ا ‪ W‬ا„ ‪ … Global Soft ,‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ :‬ر‪ 7& [V‬رات و&‪ 7‬رات ا '‬
‫ا ‪ I‬دة ة †‪.JV T‬‬
‫وا?> ول )‪ £ 2 {xÆ (5– IV‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫ا ‪/‬ول )‪ :(5– IV‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪#‬‬
‫ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن‬ ‫ا‪ 9‬دة‬ ‫‪/#‬ة ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫ا ‪•$ J‬‬ ‫ا ‪xW‬‬
‫ا ‪/‬ر‪f$‬‬
‫راء ا ‪@ ‰‬ت ا ‪ 2‬ر‪V‬‬ ‫&„'‬ ‫ا م ‪ 15‬م ‪ :‬ل ‪H‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪5‬و‹‪Š‬‬
‫‪ Excel‬ورؤ ء ا ‪ §? +‬ا ‪ V‬ت‬ ‫‪ 2012/‬ا ‪ 2‬ر‪¸D : V‬ي وزو وا‪ r‬ة ا م‬
‫ا‬ ‫;نا‬ ‫‪2013‬‬
‫راء ا ‪@ ‰‬ت ا ‪ 2‬ر‪V‬‬ ‫ا ر‪[V‬‬ ‫ا م‬ ‫‪T‬‬ ‫ا?‪A‬‬
‫‪ †Ó :‬اف ورؤ ء ‪ §? +‬ا ‪ V‬ت‬ ‫‪/‬‬ ‫‪ 2013/‬ا ‪ 2‬ر‪¸D : V‬ي وزو‬
‫)‪ (Coaching‬ا‬ ‫‪2014‬‬
‫و&‪ 7‬رات‬ ‫&‪ 7‬رات‬ ‫ا ‪³‬‬ ‫ر ا<‬ ‫ا? ?‬
‫ا'‬ ‫&‪¸D 24‬‬ ‫أ ‪,:‬‬ ‫‪ W :‬ا„ ‪The ,‬‬ ‫‪/2013‬‬
‫‪workshop‬‬ ‫‪2014‬‬
‫و&‪ 7‬رات‬ ‫&‪ 7‬رات‬ ‫إدارة‬ ‫‪Global soft‬‬ ‫ا ا!‬
‫ا'‬ ‫ا ‪ ³.‬ط‬ ‫‪/‬‬ ‫‪/2014‬‬
‫‪2015‬‬
‫و&‪ 7‬رات‬ ‫&‪ 7‬رات‬ ‫ا ‪ I‬دة‬ ‫†‪JV T‬‬ ‫‪Global soft‬‬ ‫ا ‪#t‬‬
‫ا'‬ ‫‪/2014‬‬
‫‪2015‬‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬ا‪ H‬اد ا ‪. c -‬‬

‫‪239‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ –# –</‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬ ‫‪/; : A e‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن ا‪9‬‬


‫… ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ :‬ر‪ [V‬ا ‪D‬ن ¼_ ‪ ¿:‬ب ا ر‪Co" & [V‬و‪N^ mn‬ل ا '! ات‬
‫ا ‪N‬ث \^‪CD‬ة !‪ ،2014 ! 0‬و‪ H h z‬د ا ر‪D£‬ن ‪ ['r‬ا '! ات‪ ،‬وا دة ا ر‪ ، ¦V‬ا ‪c‬‬
‫وا?>‪ T‬ا ' ‪ 1‬ة‪.‬‬
‫‪ . ] -‬ا ‪a‬ات‪:‬‬
‫… ‪ :‬ر‪ [V‬أ„‚‪ H C‬د "‪J J‬‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (6– IV‬أن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا=‬
‫! ‪ 2016‬ا‪ª1 4‬‬ ‫ا ‪D‬ن ‪N^ J‬ل ا ر‪Co" & [V‬و‪ % 42,29 c'u: 2015 ! mn‬أ‬
‫ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي‪.‬‬ ‫‪ H‬د ا ر‪D£‬ن ‪ ،% 35,02 c'u:‬و‪ Â‬ى &‪ 1 4‬ض إ‪& .1 OP‬دارة ا‬
‫‪ –# –</‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ] ‪ .‬ا ‪a‬ات‬ ‫ا ‪/‬ول )‪/; :(6– IV‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن ا‪9‬‬
‫‪2016‬‬ ‫‪2015‬‬ ‫‪2014‬‬ ‫ا ‪a‬ات‬
‫‪159‬‬ ‫‪192‬‬ ‫‪103‬‬ ‫;‪/‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن‬
‫‪454‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ـ‪a‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬ا‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ FÆ+ L‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و‪CD 'S‬ا ‪. z‬‬
‫‪ . ] -‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪: f$‬‬
‫‪N^ J ¤rN4‬ل ا?> ول )‪ (7– IV‬أن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= أ‪ …-H‬أو ‪CDc„ V‬ة ‪Ó‬دارة‬
‫ا( '‬ ‫‪ ,‬ا ‪ 7 ³.‬ت ا ‪Co S 5w‬ض ا‬ ‫ا ‪ ³.‬ط ‪ T'3 % 41,85 c'u:‬ا‬
‫وا ‪ I‬رة ‪ OhH‬ا <"‪ ، _¯z k‬و ا ‪ I‬م ا ‪ 24 mn‬ا ‪ I‬دة ءت ‪ J T % 25,11 c'u:‬أ‪B‬‬
‫ام ا ' ‪ ، -‬و‬ ‫‪ A‬وا ¿˜‪ CD‬ا ؤو ‪D‬ن ‪ ;WX‬ا ‪ J ,z m‡ 2‬دود `_‪ X k‬ا ‪ JH‬ا‬ ‫ا‬
‫ا ر‪ †Ó : [V‬اف )‪ ،% 14,97 c'u: (Coaching‬و ا ‪ c‬ا ا‪ X‬وا?‪' x‬‬ ‫ا ‪ c‬ا‬
‫‪ ¸D 248‬و " و ‪ …z‬ا„' ‪ OhH % 7,70 ،% 10,35 c'u:‬ا ا‪. P‬‬
‫‪ –# –</‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ] ‪ .‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪f$‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪/; :(7– IV‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن ا‪9‬‬
‫ا ‪(%) 8 c‬‬ ‫;‪/‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن‬ ‫ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪f$‬‬
‫‪25,11‬‬ ‫‪114‬‬ ‫ا ‪ I‬ـ دة‬
‫‪14,97‬‬ ‫‪68‬‬ ‫ا ر‪ †Ó : [V‬اف )‪(Coaching‬‬
‫‪41,85‬‬ ‫‪190‬‬ ‫إدارة ا ‪ ³.‬ط‬
‫‪10,35‬‬ ‫‪47‬‬ ‫إ‪¸D 24‬‬
‫‪7,70‬‬ ‫‪35‬‬ ‫" و ‪ …z‬ا„ ـ ـ'‬
‫‪100‬‬ ‫‪454‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ FÆ+ L‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و‪CD 'S‬ا ‪. z‬‬

‫‪240‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪/‬ة ‪ –#‬ا ‪/‬ر‪:.$‬‬ ‫‪ . ] -‬ا ‪ 3‬ا‪9‬‬


‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (8– IV‬أن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ا `_ ‪ …z‬ا ‪ V‬ت ا?>‪ : V T‬ر \و‪OP‬‬
‫‪ % 82,82 c'u:‬ر‪ [V‬ا ‪D‬ن ‪N^ J‬ل ا ر‪Co" & [V‬و‪ 1 N mn‬دة ‪ J‬ا ﻩ ^ ‪z d‬‬
‫‪.% 17,18 c'u:‬‬ ‫ا ; ‪ ، 1‬و ا ر ا ‪ k 4‬ر‪ H [V‬ل ا ‪ V‬ا‬ ‫‪XL‬‬
‫‪/‬ة‬ ‫‪ –# –</‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ] ‪ .‬ا ‪ 3‬ا‪9‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪/; :(8– IV‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن ا‪9‬‬
‫ا ‪(%) 8 c‬‬ ‫;‪/‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن‬ ‫‪/‬ة‬ ‫ا ‪ 3‬ا‪9‬‬
‫‪82,82‬‬ ‫‪376‬‬ ‫ا ‪ V‬ت ا?> ـ‪ T‬ـ ‪ V‬ـ‬
‫‪17,18‬‬ ‫‪78‬‬ ‫ا ‪ V‬ا ــ‬
‫‪100‬‬ ‫‪454‬‬ ‫ا‪ W9‬ـ ـ‪a‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ FÆ+ L‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و‪CD 'S‬ا ‪. z‬‬
‫‪. ] -‬ا ‪: 8‬‬
‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (9– IV‬أن &‪ 7‬رات ا د أ^‪0‬ت ‪ 1 : % 88,32 c'u: \ +r‬د‪J _°‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ 7& _¯ mn‬رات ا ' ‪ % 8,81 c'u:‬و \^‪CD‬أ‪ H‬ان ا !‪ 0 1‬وا <"‪c'u: k‬‬
‫‪.% 2,86‬‬
‫‪ –# –</‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ] ‪ .‬ا ‪8‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪/; :(9– IV‬د ا‪/ 9‬ر‪Dx‬ن ا‪9‬‬
‫ا ‪(%) 8 c‬‬ ‫;ــ‪/‬د ا ـ ـ ــ‪/‬ر‪ x‬ـ‪D‬ن‬ ‫ا ‪8‬‬
‫‪2,86‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪ H‬ن !‪ H-0 1‬ن <"‪k‬‬
‫‪88,32‬‬ ‫‪401‬‬ ‫إ‪ 7‬ـ ر‪ H‬دي‬
‫‪8,81‬‬ ‫‪40‬‬ ‫إ‪ 7‬ـ ر ـ ــ‪m‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪454‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ OhH‬و˜ =‪ FÆ+ L‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و‪CD 'S‬ا ‪. z‬‬

‫‪241‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪C*D‬‬ ‫و‪ 3 7‬و‬ ‫ا‪ 6789‬ا ? ‪ ; :6‬ض ‪ @ A‬ا ‪/‬را‬


‫‪N^ J‬ل‬ ‫‪ '-‬ض ‪0B‬ا ا ‪ >Ö! q<c‬ا را و‪ H‬ض ‪ Á= 4‬ا ‪ : 2‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬
‫ا < &‪ !3 „ m¹ +r‬ول ‪0B‬ا ا ‪ q<c‬إ^ ‪ c‬ر‪ ½ z‬ت ا را ‪.‬‬
‫ا ‪/‬را‬ ‫ا‪5 . E9‬ول‪™ # :‬‬
‫أو ‪ W# :‬و; ا ‪/‬را‬
‫‪ W#‬ا ‪/‬را ‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ Z‬ا ‪ a1‬ت‬ ‫‪ , J‬ا ر‪D£‬ن ا ' ‪ J J 1‬ا ر‪Co" & [V‬و‪J mn‬‬ ‫; ن ‪ , 2‬ا را‬
‫‪ ' ( :‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ .‬وا ‪ H Ê c‬د‪ 454 kB‬رب‪ ،‬وأ‪ c \ kB‬ب ا ‪ 5w‬د‪ …H‬إ‪ OP‬ا^ ر‬
‫‪ , 2‬ا را © ‪: P ‰‬‬ ‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا=‬
‫ت‪.‬‬ ‫ا‬ ‫‪ -‬إن ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ -‬ع ^ ‪ r m‬ي را= ة ‪ 2‬ل "!‬
‫ت ا ر‪L c- : [V‬‬ ‫ا‬ ‫‪ ' ( S -‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪\ J‬وا= ا ‪ 5w‬و ‪!" …1‬‬
‫ر‪ [V‬ا ‪D‬ن ¼_ ‪ .‬إ½ ‪ z‬إ‪ OP‬ا د ا "‪ J CDc‬ا ر‪D£‬ن ا ' ‪J 1‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬
‫; ا ‪/‬را ‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫< ا ور ا ‪0‬ي ‪ Ac‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ V S mn‬ا ‪k‬‬ ‫<‪ E L I‬ت ا را وا‬
‫ا !‪ k 5p i‬ا^ ر ا ! ا‪a =9‬دة )ا ‪ – ( v/3‬و© ا ! ا ‪ k 5w‬ا‪ I 4‬ء أ‪ z‬اد‪;WX B‬‬
‫ً‬
‫‪ +I‬د ‪ c J‬ا ‪ i4 qr c‬ا ا‪ ª X z‬ا?‪ {= +x‬أو ‪ z\ Ua‬اد دون ‪ kBCDE‬و ; ن ‪U‬‬
‫را ‪ OhH ¸D„Co : -1‬ا ‪D‬ن ا ‪ J 0‬ا ‪ 1‬دوا ‪J‬‬ ‫ا?‪ \ J © {= +x‬ر ا ‪c'u : T‬‬
‫‪0B‬ﻩ ا ! ‪ % 23,56‬و© ‪ 1‬ق ‪ … q r .% 10‬ا ‪c -‬‬ ‫دورات ا ر‪Co" & [V‬و‪ ،mn‬و‬
‫و ‪ k‬ا ‪ Co‬ع ‪ 112‬إ ‪ k q r 4 c3‬ا‪ H‬د ‪ 107‬ا ‪4 c3‬‬ ‫‪ :‬ز‪& LV 7 JH k_¯ H 4 c3 & ,Â‬‬
‫‪ < F? d‬وا ‪ c3‬د ^ )‪ (05‬ا ‪ 4 c3‬ت وا?> ول )‪ §• (10– IV‬ذ ‪.U‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪/; :(10– IV‬د و( ‪ A 8~ - .‬ت ا‪a9‬ز; وا‪ !_*+ 9‬وا‪/ !9‬ة ‪7‬‬
‫‪ A 8~ -‬ت‬ ‫‪ A 8~ -‬ت‬ ‫‪ A 8~ -‬ت‬ ‫‪ A 8~ -‬ت‬
‫ا‪/ !9‬ة‬ ‫ا ـ ـ ـ“ ـ ة‬ ‫ا‪ _*+ 9‬ـ!‬ ‫ا‪a9‬ز;‬
‫‪107‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪454‬‬ ‫ا !‪/‬د‬
‫‪23,56‬‬ ‫‪04,46‬‬ ‫‪24,66‬‬ ‫‪100‬‬ ‫ا ‪ 8 c‬ا‪% $aš9‬‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪ ¦ & Á= 4 OhH‬ن‪.‬‬

‫‪ Wu‬وا ز‪ H ،,Â‬ن‪\ ،‬ردن‪،‬‬ ‫ا ‪ ، 4‬دار وا=‬ ‫‪ cH < 1‬ات وآ^ ون‪ >Ö! ،‬ا ‪ q<c‬ا ‪ :5p‬ا ‪ I‬ا‪ H‬وا ا‪ r‬وا ‪ I c-‬ت‪ ،‬ا ‪c-‬‬
‫‪ ،1999‬ص ‪.96‬‬

‫‪242‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ : A e‬أداة ا ‪/‬را وإ• ‪ 8‬رات ا ‪/‬ق وا ?‪ 8‬ت‬


‫ء أداة ا ‪/‬را ‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ً‬
‫‪ T‬و‪ OhH‬ا !‪ ÕÖ‬ا ‪ ,c‬ا را ‪ ،‬وا … ا ' ح ‪،A‬‬ ‫‪ !:‬ءا ‪ c7 OhH‬ا ‪ 4 c‬ت ا ‪ 5w‬اد‬
‫و ت ا ‪ c -‬أن \داة \„‪N CÙ‬ء <‪ L I‬أ‪ B‬اف ‪0B‬ﻩ ا را © "& ‪ " 4 c3‬وا ‪ . : I‬و‡‬
‫&‪N7‬ع ‪ OhH‬أد‪ :‬ت ا را ا?‪ F‬وا را ت ا ' ‪ I:‬ذات ا ‪ : +‬ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وا ‪k‬‬
‫‪Dc B „-‬ن‬ ‫‪ ˜N˜ OhH‬أ اء ‪ X‬ا ‪c‬‬ ‫ا !‪ … ،5p i‬ا ‪W 4 c3 & k + : c -‬‬
‫ا ‪ LFÆ‬ر ‪01 k‬؛ و© ‪: P ‰‬‬ ‫‪+1 :‬‬
‫ام‬ ‫ر‪Co" & [V‬و‪ : mn‬ـ ـ ـ ـ ‪ cH 13‬رة ز‪ < ˜N˜ OhH H‬ور‪ :‬ا‬ ‫ا ء ‪5‬ول‪^ J . :‬‬
‫ا?‪ F‬ب و&‪ ،…4Co4‬و ‪ 4 .1‬ع ا ر‪ ،[V‬و‪ Á 4 £‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ .mn‬و ‪ I‬س ‪0B‬ا ا?> ء ‪k‬‬
‫ام ا‪ =9‬س ا ‪.Z[ *+‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪ < J" T N^ J 5w‬دور ا ر‪[V‬‬ ‫ا ء ا ? ( ‪ :‬و‪CD³ OhH WÂ‬ات ا را \‬
‫& "‪Co‬و‪ ' V S mn‬ر ا ‪ k‬ا !‪ : 5p i‬ـ ـ ـ ـ ‪ cH 48‬رة ز‪ < OhH H‬ر‪ :JV‬إ ‪ T‬ت ا ر‪[V‬‬
‫ام ا‪ =9‬س ا ‪< : ،Z[ *+‬‬ ‫& "‪Co‬و‪ ،mn‬وا ‪ k‬ا !‪ .5p i‬و ‪ I‬س ‪0B‬ا ا?> ء ‪ k‬ا‬
‫‪ =#‬س ‪ ,‬ت ا رج ذي ا !‪ I‬ط ا?‪ q <: ، x‬أ^‪0B 0‬ا ا ‪ I‬س ا ‪ ;W‬ا ‪: P‬‬
‫@ أوا‪ WX Lz‬ة‬ ‫@ أوا‪Lz‬‬ ‫@ أدري‬ ‫أوا‪Lz‬‬ ‫أوا‪ WX Lz‬ة‬ ‫ا ‪/‬ر_‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ا ‪a‬زن‬
‫ت \و )ا ¾‪ +x‬وا ‪ zÚ ( 1‬اد ‪ ! H‬ا را و© )ا?>‪، u‬‬ ‫ا ء ا ? ‪ :6‬و‪ WÂ‬ا‬
‫‪ ،‬ا ‪ 1‬ا?‪ H ، F‬د ! ات ا?‪C‚x‬ة‪ H ،‬د دورات‬ ‫ا ‪ ،‬ا?‪ F‬ا = ‪ ،‬ا ر ا‬
‫ام ا‪ =9‬س ‪. -‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ .(mn‬و ‪ I‬س ‪0B‬ا ا?> ء ‪ k‬ا‬
‫وا?> ول )‪Dc (11– IV‬ن „ ‪. 4 c3 & c‬‬

‫‪243‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪ :(11– IV‬ـ • ـ ـ ـ‪8‬ـ ‪ -‬ـ ـ‪ 8‬ـ ـ ‪ A‬ـ‬


‫أر‪ 1‬م‬ ‫;‪/‬د‬ ‫ا ـ ـ ـ“ ـ ـ‬ ‫ا‪a79‬ر‬ ‫ا?> ء‬
‫ا !‪ 8‬رات ا !‪ 8‬رات‬
‫‪3-1‬‬ ‫‪03‬‬ ‫ب‬ ‫ام ا?‪F‬‬ ‫‪ - 01‬ا‬
‫‪6-4‬‬ ‫‪03‬‬ ‫ام &‪…4Co4‬‬ ‫‪ -‬ا‬
‫‪07‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪ 4 .1 - 02‬ع ا ر‪[V‬‬
‫‪ @# A‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬
‫\ول‬
‫‪08‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪ X‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪; -‬ن‬
‫‪09‬‬ ‫‪01‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪ -‬ا‪-‬قا '‬
‫‪03‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪01‬‬ ‫م ‪ Á 4 :‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪,‬ا '‬ ‫‪k + -‬ا‬
‫‪11‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪ ,‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪k I -‬ا ‪H1‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪01‬‬
‫‪ Á 4 :‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ ³‬ا'‬
‫‪13‬‬ ‫‪01‬‬
‫‪ Á 4 :‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪ =N -‬ا ‪ ³‬ا '‬
‫إ ‪ # 3‬ت ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬
‫‪23-14‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ -‬ا و‪4‬‬
‫‪25-24‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪+& -‬ل‬
‫‪01‬‬
‫‪27-26‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ T‬رات‬
‫‪31-28‬‬ ‫‪04‬‬ ‫‪ -‬ا ;‪1‬‬
‫‪34-32‬‬ ‫‪03‬‬ ‫ا ‪mn‬‬
‫‪ T -‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪¦V‬‬
‫‪:‬‬ ‫ا ! ا‬
‫‪44-35‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ - 02‬إ„‪ '3‬ب ا ‪z‬‬
‫‪49-45‬‬ ‫‪05‬‬ ‫ت‬ ‫ز‪ ,Â‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪54-50‬‬ ‫‪05‬‬ ‫ت‬ ‫‪CD'1 -‬ا‬
‫‪61-55‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪ -‬ا ‪0‬ا„ ة ا !‪i‬‬
‫ا‪ #a !9‬ت ‪5‬و ‪:‬‬
‫ا ‪q‬‬

‫‪68-62‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪ 01‬ا?>‪ ، u‬ا ‪ ،‬ا?‪ F‬ا = ‪ ،‬ا ' ى ا ‪ ،5p‬ا ' ى‬
‫ا ‪ H ،m1‬د ! ات ا?‪C‚x‬ة‪ H ،‬د دورات ا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬
‫‪68‬‬ ‫إ_ ـ ـ ـ ـ ـ ‹& ا ـ! ـ ـ‪ 8‬ـ ـ رات‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪. c -‬‬

‫‪244‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬ ‫‪/• -2‬ق أداة ا ‪/‬را‬


‫… ا ‪„¿ : c -‬‬ ‫أ‪ H‬ت ‪ ،A I‬و‬ ‫‪ d‬ق & ‪ 56 - 4 c3‬ا ¿„ ‪ J‬أ×_ ف ‪bI‬‬
‫‪N^ J‬ل‪:‬‬ ‫‪ d J‬ق أداة ا را‬
‫‪ -1-2‬ا ‪/‬ق ا ‪ C‬ي ‪ž‬داة ) •‪/‬ق ا‪D ,79‬ن(‪:‬‬
‫‪ d‬ر‪\ _°‬و ‪ H OhH‬د ‪ J‬ا <" ‪D‬ن ‪ J‬ذوي ا?‪C‚x‬ة‬ ‫… ا ‪ X c -‬ض أداة ا را‬
‫و&^ ‪ +‬ص‪ ،‬و‪ §• V‬ا ‪ LFÆ‬ر ‪ 02 k‬أ ء ا <" ‪D‬ن‪ ،‬و ½ ء ا ‪ irN‬ت ا ‪ 5w‬أ‪ :‬ا‪ B‬ا <" ن‪،‬‬
‫‪ E d‬ا ‪ c‬رات‪.‬‬ ‫‪N‬ت ‪0<: 4 c3 & OhH‬ف‪ ،‬وإ½ ‪ ، z‬و‪S‬‬ ‫… ا ‪ ’: c -‬اء ا‬
‫‪ -2-2‬ا ‪/‬ق ا ‪ž Y 8‬داة‪:‬‬
‫‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن ‪D:‬ن در ‪ cH‬رة‬ ‫< ‪ d‬ق ‪ 'S8‬ق ا ا^‪Ú h‬داة ا را ‪ 'r k‬ب‬
‫‪ cH J‬رات & ‪ 4 c3‬و‪D£‬ن ا ر ا ; « ‪ ، 4 c3‬وا?> ول )‪ §• (12– IV‬ذ ‪.U‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ƒ# !# :(12– IV‬ت ‪-‬ر ‪ 8‬ط ‪ %y‬ق ا ‪/‬ا•‪ 8! &Ž‬رات ‪a7#‬ر إ ‪ # 3‬ت ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫‪*+, -‬و(‬
‫‪# !#‬‬ ‫ا ـ! ـ‪ 8‬ـ ـ رات‬ ‫ا ‪1‬‬
‫‪-‬ر ‪ 8‬ط‬
‫**‪0,490‬‬ ‫!‪ ,‬ا ‪.‬‬ ‫‪ I 01‬م ا ر‪Co" & [V‬و‪N T'S mn‬ت‪ ،‬وأ [ ‪S‬‬
‫ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وف ا ر‪D£‬ن ‪ ‰‬ا=‪ L‬ا د وا '‪ ، 1‬أو ا ض‪0,422** ،‬‬ ‫‪02‬‬
‫أو &‪. H‬‬
‫**‪0,548‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ X J mn‬ا ر‪ [V‬أي ; ن ‪ k=N‬ا رب‬ ‫‪03‬‬
‫ا ‪ ،‬ا ‪¸Ü‬ل‪.‬‬
‫**‪0,577‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ا رب ‪ ['r‬ا … ا ‪0‬ي ‪ k=N‬ا رب‪.‬‬ ‫‪04‬‬
‫‪ J‬ا?‪0,564** d +x‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ‪ J‬ا رب‬ ‫‪05‬‬
‫و‪. NI 8‬‬
‫ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا ‪ 1‬وق ا ‪ 1‬د ‪D:‬ن ا ر‪D£‬ن و ‪ _µ‬رة ا رب ان **‪0,528‬‬ ‫‪06‬‬
‫رب ‪ H 'X‬أو ‪.Ý-c:‬‬
‫‪ ,>¾- 07‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ‪ 7 OhH‬ح \ ‪ a‬وا ‪Ò JH CDc‬راء ‪0,565** V <:‬‬
‫دون ‪ r‬ج‪.‬‬
‫**‪0,639‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪CDz J mn‬و … ا !‪ I‬وا '‪. 1‬‬ ‫‪08‬‬
‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ k i! J mn‬ا … ‪ ki! q <:‬ا رب و … ر‪0,683** AcV‬‬ ‫‪09‬‬
‫وا = ‪.‬‬ ‫‪ , [ !3 :‬وف ا‬
‫**‬
‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ CDz J mn‬وا^ ‪ +‬ر ا … ا ر‪ 2 : [V‬وز ا اد ‪0,718‬‬ ‫‪10‬‬
‫ت ا ‪ Tz - 5w‬ا رب(‪.‬‬ ‫وا ‪ 7 Wu‬ت ا ‪ Tz - 5w‬ا رب ) "‪ 2 J‬وز ا‬

‫‪245‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ر‪0,558** [V‬‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ + 8 T'X mn‬ل ‪ :‬رب ^ رج أو ت ‪H‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪N^ J‬ل ا ‚‪Co" & C‬و‪.N mn‬‬ ‫ا‬
‫**‪0,534‬‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ + 8 T'X mn‬ل وا ‪D: H 1‬ن ا ر‪D£‬ن ‪LV 7 JH‬‬ ‫‪12‬‬
‫! ت ا !‪ I‬ش و‪ E‬ف ا?‪ F‬ارو‪. BCDE‬‬ ‫ا رد†‬
‫**‪0,635‬‬ ‫!‪ 5p‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ى ا رب ‪ T‬رات ا ‪ k‬ا ‪0‬ا‪ mS‬وا ‪ k‬ا '‬ ‫‪13‬‬
‫وا ‪ JH q<c‬ا ‪. z‬‬
‫**‪0,675‬‬ ‫ام ا?‪ F‬ب‬ ‫رب ‪ T V - :‬رات ا‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪14‬‬
‫و&‪.…4Co4‬‬
‫**‪0,530‬‬ ‫‪ 1 ; ª 1‬ا '‪ 1‬وا !‪ I‬وا ‪Wb‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪15‬‬
‫ر‪D£‬ن‪.‬‬
‫**‪0,625‬‬ ‫ا رب ‪ JH‬ا ‪.‬‬ ‫‪ E 1; ª1‬با‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪16‬‬
‫**‪0,634‬‬ ‫‪ 1 ; ª 1‬ا ; [‪ ،‬وا ر‪D£‬ن‪.‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪17‬‬
‫**‪0,585‬‬ ‫‪ 4& 1 ; ª 1‬ج وا ز‪ ,Â‬اد ا ر‪¦V‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪18‬‬
‫) ; ‪ 1‬ا‪ H‬اد و ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪( ¦V‬‬
‫**‪0,606‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪. T'X ¦V‬‬ ‫‪19‬‬
‫**‪0,635‬‬ ‫‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬و‪ d‬ل ‪ H‬د أ„‚‪ J C‬ا ر‪D£‬ن !‪ 1‬ا دة‬ ‫‪20‬‬
‫ا ر‪ ¦V‬إ "‪Co‬و‪ 14 4‬ا … ‪N :‬ف ا ‪ +‬درا ر ‪.‬‬
‫**‪0,475‬‬ ‫و < ‪ < q‬ى ا دة ا ر‪. ¦V‬‬ ‫‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪S H mn‬‬ ‫‪21‬‬
‫** دال ; ‪a # /‬ى )‪(0,01‬‬
‫‪.SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ‪ Á 4 :‬ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪N‬ت ‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ c‬رات < ر ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬دا‬ ‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (12– IV‬أن ‪,‬‬
‫ل ‪ OhH‬و د ا‪ 'S‬ق دا^‪D: h‬ن ‪ cH ‰‬رة ‪ cH J‬رات < ر‬ ‫إ‪ ' !H = +r‬ى ‪0,01‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و ‪ cH ,‬رات ا < ر „; ‪.‬‬

‫‪246‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪ƒ# !# :(13– IV‬ت ‪-‬ر ‪ 8‬ط ‪ %y‬ق ا ‪/‬ا•‪ 8! &Ž‬رات ‪a7#‬ر ا ! ا‬
‫‪# !#‬‬ ‫ا ـ! ـ‪ 8‬ـ ـ رات‬ ‫ا ‪1‬‬
‫‪-‬ر ‪ 8‬ط‬
‫‪ I 22‬م ا ( ' ‪ cI :‬ل ‪Ò‬راء وا ‪ irN‬ت وا ‪ rCoI‬ت ‪ J‬ا ‪D‬ن ‪0,564** ;WX‬‬
‫' ‪.‬‬
‫**‬
‫‪0,461‬‬ ‫ر‪ Tz‬و„‪ 1‬ءا‪ H .1: _°‬ت ا ر‪.[V‬‬ ‫‪ 5p! 23‬ا ( '‬
‫ل ا ذ ا ‪ c‬درات ‪ r‬ا ‪ ‰ W‬ا ‪0,698** 5w‬‬ ‫‪ 24‬إ ‪ r‬ا ‪ d 1‬و‪4 ; 8‬‬
‫ا ‪ TT‬ا ( ' ‪.‬‬
‫**‬
‫‪ ,>¾S 25‬ا ( ' ‪ OhH‬ا ‪ -^\ J k‬ء ‪ [!2 :‬ا ‪ c‬أو ا ‪0,721 OhH œ £‬‬
‫\^‪ -‬ء ) ‪ c‬أ ا?‪ LF‬ا?‪.(¿-x‬‬
‫‪ 1‬أ^ ى أو ‪ J‬إدارة **‪0,714‬‬ ‫‪D‬ن ‪ I 4@ :‬ل ‪ J‬و ‪1‬‬ ‫‪ • 'S 26‬ا ( '‬
‫‪ ^Ú‬ى‪.‬‬
‫**‪0,774‬‬ ‫‪ + 8 27‬ل ‪ JV :‬وا ‪D‬ن ا ' ‪DI:‬ن‪ ،‬و‪ 1 8‬دة ‪ 2 J‬ر‪.k_Ž‬‬
‫‪ 1 N‬دة ‪0,829** J‬‬ ‫‪ I 28‬م ا ( ' ‪ -I :‬ب أ‪ z‬اد ذوي ا?‪C‚x‬ة وا "‪ 1‬ءة ا‬
‫ر‪ kTz‬و^‚‪C‬ا‪.k_°‬‬
‫ا ( ات وا ! وات وا ‪ I‬ت ‪ 1 N‬دة ‪ J‬ا ‪ d‬ت **‪0,673‬‬ ‫‪ WS 29‬رك ا ( '‬
‫وا ! =‪ Á‬ا ‪ … d 5w‬ا ¯_ ‪.‬‬
‫‪ I 30‬م ا ( ' ‪ + @ :‬ل ‪ >? :‬ت و ا„ \‪ <:‬ث و‪ W3 8‬رات و‪ 1 8‬دة **‪0,784‬‬
‫‪C‚^ J‬ا‪0B _°‬ﻩ ا ‪@ 2‬ت‪.‬‬
‫)‪ 1 « (Benchmarking‬دة ‪ J‬ا رف **‪0,673‬‬ ‫‪ I 31‬م ا ( ' ‪ I :‬ر‪ 4‬ا‬
‫ا?> ة‪.‬‬
‫‪ I 32‬م ا ( ' ‪ H’:‬اد ا ‪ I‬ر‪ ، V‬وا " ‪ cb‬ت وا ‪N2‬ت وا ‪ Wu‬ات ا ور‪0,691** V‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫و ز‪ OhH T Â‬ا ‪D‬ن ‪ Wu‬ا‬
‫دة **‪0,475‬‬ ‫‪ ;c† Z‬ت ‪ + 8‬ل ا‬ ‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن ‪LV 7 JH‬‬ ‫‪ c k‬دل ا‬ ‫‪33‬‬
‫‪Co4&) ' ( :‬ا‪ …4Co4& ،…4‬ا ‚‪Co" 8 C‬و‪.(mn‬‬
‫**‬
‫ت وإ‪ -H‬ء ‪0,717‬‬ ‫‪ ki! 34‬ا ( ' ‪ I‬ءات وا ‪ H‬ت دور‪ , V‬ا ‪D‬ن ‪ Wu‬ا‬
‫ت‪.‬‬ ‫ا‬
‫ت وا رف ‪D:‬ن ا ‪D‬ن‪0,791** .‬‬ ‫ا?> ‹ ‪ c‬دل ا‬ ‫‪ ,>¾S 35‬ا ( ' ‪ OhH‬ا‬
‫**‬
‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن ‪ ;WX‬ر ‪ 5p‬أو ‪0,784‬‬ ‫‪ z‬ا ( ' ! خ ‪ c OhH H '-‬دل ا‬ ‫‪36‬‬
‫‪ CDE‬ر ‪.5p‬‬

‫‪247‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫**‪0,787‬‬ ‫ا ‪.T‬‬ ‫ت ‪ T'3‬ا‬ ‫‪ , 2 k‬و ‪ Z u+‬و ‪ [V c‬ا‬ ‫‪37‬‬


‫ت ‪ c - ['r‬ت ‪ ‰‬و ‪ @ 1‬ذ ارات ‪0,852** . z‬‬ ‫‪ < k‬و ‪CD'1‬ا‬ ‫‪38‬‬
‫ام( أدوات و‪ £‬ا ‪ H ' Á‬ة < و ‪0,540** CD'1‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪) Z :‬ا‬ ‫‪39‬‬
‫ت ) ……‪.(Excel, Access,‬‬ ‫ا‬
‫**‪0,692‬‬ ‫ا ( ' ‪ OhH‬ا† اك ا ‪D‬ن ذوي ا?‪C‚x‬ة وأ‪ Fß‬ب ا "‪ 1‬ءات ‪H‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪40‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫< و ‪CD'1‬ا‬
‫**‪0,769‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫ون ‪CD'1 OhH‬ا‬ ‫‪ ;WS‬ا ( ' ‪ z‬ق ‪H‬‬ ‫‪41‬‬
‫‪ JV‬ا رف وا?‪C‚x‬ات و‪ ; q <£‬ن درة **‪0,718‬‬ ‫‪U‬ا ( ' ‪ H‬ةا‪4 c‬ت‬ ‫‪42‬‬
‫ا ‪ T‬و … @‪.Lr‬‬ ‫‪ OhH‬ا‬
‫‪ ,‬ا ‪D‬ن ا ( ' "‪ k_µ‬ا ‪ d‬ل إ‪ OP‬ا‪ 4 : H‬ت ا ( ' دون **‪0,558‬‬ ‫‪43‬‬
‫د و أي و …‪.‬‬
‫**‪0,761‬‬ ‫‪ q < k‬ا‪ 4 : H‬ت ‪. ' ;WX‬‬ ‫‪44‬‬
‫**‪0,811‬‬ ‫ةو" ‪. £‬‬ ‫‪ OR'S‬ا ( ' إ‪ ¤1r OP‬ا ‪ < Fß IV -: z‬و‪ I £‬ر‪V‬‬ ‫‪45‬‬
‫**‪0,764‬‬ ‫دة و ‪ -‬رة ?‪ ¤1F‬ا ‪. z‬‬ ‫‪JV‬‬ ‫‪ 'S‬م ا ( ' و =‬ ‫‪46‬‬
‫ن **‪0,756‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ :‬و‪ JV‬ا ‪ rCoI‬ت وا?‪C‚x‬ات وا ‪ 2‬رب ا ‪ I 5w‬م ‪ _Ž‬ا‬ ‫‪47‬‬
‫ا‪ H‬ا ‪ 4 c‬ت‪.‬‬ ‫وا?‪C‚x‬اء و ‪Ti1r‬‬
‫‪ I‬م ا ( ' ‪ L ˜ :‬ا ‪N"W‬ت ا ‪ 5w‬وا ‪ _`T‬و‪ 7‬ق ‪ 1 N T r‬دة ‪0,753** ، Ir@ _µ‬‬ ‫‪48‬‬
‫و ˜ ‪@ r L‬ت ا !‪ 2‬ح‪.‬‬
‫** دال ; ‪a # /‬ى )‪(0,01‬‬
‫ت ‪ Á 4 :‬ا ‚‪.SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪N‬ت ‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ c‬رات < ر ا ‪k‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ا?> ول )‪ (13– IV‬أن‬ ‫‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫ل ‪ OhH‬و د ا‪ 'S‬ق دا^‪D: h‬ن ‪ cH ‰‬رة ‪J‬‬ ‫‪ ' !H‬ى ‪0,01‬‬ ‫ا !‪ 5p i‬دا إ‪= +r‬‬
‫!‪ 5p i‬و ‪ cH ,‬رات ا < ر „; ‪.‬‬ ‫‪ cH‬رات < ر ا ‪ k‬ا‬
‫‪ cH‬رات ‪ J ‰‬ا < ر‪ JV‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وا ‪ k‬ا !‪k'3 5p i‬‬ ‫و‪ Á u 'n A H‬أن‬
‫‪ + :‬ق ا ‪.m¹ !c‬‬
‫‪ 8e -3‬ت أداة ا ‪/‬را ‪:‬‬
‫ا ‪ c‬ت ا ا^‪) h‬أ ‪ „ 1‬و‪ c4‬خ( ‪CD³‬‬ ‫و ¿„ ‪ c˜ J‬ت & ‪ k Iz 4 c3‬إ اء ا^ ‪ c‬ر‬
‫أ ‪ „ 1‬و‪ c4‬خ ?> ‪ cH ,‬رات‬ ‫ا ' ‪ I‬وا ‪ ,X‬و‪ XÚ‬د‪ . B‬وا?> ول )‪ CDW- (14– IV‬إ‪ OP‬أن‬
‫ا < ور )& ‪ 2‬ﻩ ا م ‪Ä‬داة( ‪ ‰‬ن ‪ 0,943‬و‪ B‬أ„‚‪ 0,60 J C‬وأ ب إ‪CDW- ،1 OP‬إ‪ c˜ OP‬ت ا ! =‪Á‬‬
‫‪N‬ت )أ ‪1‬‬ ‫ا ‪ J" 5w‬أن ‪0B _µH 1'S‬ﻩ & ‪ : 4 c3‬ر ‪ . H‬وا?> ول )‪§• (14– IV‬‬
‫„ و‪ c4‬خ( ; < ر ‪ < J‬ور & ‪ ، 4 c3‬و& ‪. ;„ 4 c3‬‬

‫‪248‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ˆ‪/‬ام ‪ =$ m‬أ • و‪ 8A‬خ‬ ‫ا ‪/‬ول )‪ƒ# !# :(14– IV‬ت ا ?‪ 8‬ت ‪ 79‬ور أداة ا ‪/‬را‬
‫‪ # !#‬ا ?‪ 8‬ت أ‬ ‫; ـ‪/‬د‬ ‫ا ـ‪ 8‬ـ!ـ ـ‪/‬‬
‫ا‪79‬ـ ـ ور‬
‫• و‪ 8A‬خ‬ ‫ا !‪ 8‬رات‬
‫‪0,850‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ا و‪4‬‬
‫‪0,703‬‬ ‫‪02‬‬ ‫&‪+‬ل‬ ‫إ ‪#3‬ت‬
‫‪0,756‬‬ ‫‪02‬‬ ‫ا ‪ T‬رات‬ ‫ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫‪0,905‬‬ ‫‪04‬‬ ‫ا ;‪1‬‬ ‫‪*+, -‬و(‬
‫‪0,690‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪¦V‬‬
‫‪0,900‬‬ ‫‪21‬‬ ‫ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪0,920‬‬ ‫‪10‬‬ ‫إ„‪ '3‬ب ا ‪z‬‬
‫‪0,851‬‬ ‫‪05‬‬ ‫ت‬ ‫ز‪ ,Â‬ا‬ ‫ا !‬
‫‪0,884‬‬ ‫‪05‬‬ ‫ت‬ ‫‪CD'1‬ا‬ ‫ا‬
‫‪0,915‬‬ ‫‪07‬‬ ‫ا ‪0‬ا„ ة ا !‪i‬‬
‫‪0,962‬‬ ‫‪27‬‬ ‫ا ! ا‬
‫‪0,943‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪ -‬ـ‪W‬ـ ـ ﻩ ا ـ! ـ ـ م‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ‪ Á 4 :‬ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪]-‬‬ ‫‪ : ? e‬أ ‪ .‬ا‪!9‬‬
‫‪= +r& [ \ J‬‬ ‫ام ا‬ ‫<‪ L I‬أ‪ B‬اف ا را وا^ ‪ c‬ر ‪ ½ z‬ت‪ k Iz ،‬ا‬
‫‪Statistical Package for Social Sciences H‬‬ ‫م‪8‬‬ ‫ام ا?‪ F‬م &‪= +r‬‬ ‫ا! ‪: c‬‬
‫‪:‬‬ ‫و‪ = +r& [ \ H 2 h z‬ا '‬
‫‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن ‪ 'S8 z‬ق ا ا^‪ < h‬ور ا را ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫˜‪ c‬ت أداة ا را ‪.‬‬ ‫‪ -‬أ ‪ „ 1‬و‪ c4‬خ <‬
‫‪. a Ä‬‬ ‫‪ " z‬ارو‪ c'n‬ا^ ر‪: ‰‬‬ ‫‪ -‬ا " ارات وا ‪ ['u‬ا ‪V a‬‬
‫ى إر ‪ 1‬ع أو إ‪ 1 4‬ض‬ ‫ام ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬وذ ‪z U‬‬ ‫‪ -‬ا ‪ t‬ا?‪ :m‡ 'F‬ا‬
‫‪k‬‬ ‫‪.‬و<‬ ‫إ ‪ : 2‬ت أ‪ z‬اد ا را ‪ cH ‰ !H‬رة ‪ cH J‬رات ‪CD³‬ات ا را \‬
‫ا ‪ t‬ا?‪ ; m‡ 'F‬ن ‪ '<:‬ب ‪ 7‬ل ا ‪: h „ a1‬‬
‫‪am‬ل ا ‪) = š‬ا = ا ! ‪ – _y‬ا = ا ‪/; /( _y A/‬د ‪ $a #‬ت ‪C5‬‬
‫‪ 7‬ل ا ‪0,8 = 5/(1-5) = a1‬‬
‫‪ 7‬ل ا ‪ (0,8) a1‬إ‪ OP‬ا?‪\ F‬د‪ ' Ãn‬ى ا ! ‪ ª1‬و‪B‬‬ ‫‪.‬ف‬ ‫و < در \‪B‬‬
‫‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ودر \‪. B‬‬ ‫ا ا‪ r‬ا ‪ .1,8 = 0,8 + 1 :(1) • FG‬وا?> ول )‪Dc (15– IV‬ن ‪ k‬ا‬

‫‪249‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪1 :(15– IV‬ـ ـ ـ ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪¤‬‬


‫در_ ـ ـ ‪ C5‬ـ ـ ـ‬ ‫‪1‬ـ ـ ـ ا ـ ـ ـ ـ‪ a‬ـ ـ‡ ا ـ‪7‬ـ ـ ـ ـ ‪¤‬‬
‫ا‬ ‫! ‪.1‬‬ ‫‪1.80 ،1.00‬‬
‫! ‪.1‬‬ ‫‪2.60 ،1.81‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪3.40 ،2.61‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4.20 ،3.41‬‬
‫ا‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5.00 ،4.21‬‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪. c -‬‬
‫ى ا ‪ …3W3‬ا ‪ : 2‬ت أ‪ z‬اد ا ! ‪.‬‬ ‫ري‪< :‬‬ ‫‪ <4& -‬اف ا‬
‫ا ‪ r\ J c‬دي )‪.(One Way Anova‬‬ ‫<‬ ‫‪-‬‬
‫‪.Anova J‬‬ ‫ا ‪c‬‬ ‫<‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬ا^ ‪ c‬رت )‪.(Independent Sample T Test‬‬
‫‪¥‬ا!‬ ‫و; ض ‪• @ A‬‬ ‫ا‪ . E9‬ا ? ( ‪7 :‬‬
‫‪N^ J k b‬ل ‪0B‬ا ا ‪ < [ -‬و‪ H‬ض ‪ ! H {= +^ Á= 4‬ا را )ا?>‪ ، u‬ا ‪ ،‬ا?‪F‬‬
‫ا = ‪ ،‬ا ' ى ا ‪ ،5p‬ا ' ى ا ‪ H ،m1‬د ! ات ا?‪C‚x‬ة و‪ H‬د دورات ا ر‪[V‬‬
‫ا " اروا ‪ c'u‬ا ‪. V a‬‬ ‫ام أدوات &‪ +r‬ء ا ‪ m1d‬وا‬ ‫& "‪Co‬و‪: (mn‬‬
‫أو ‪ :‬ا ـ‪Tc‬‬
‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ ،(16– IV‬أن ‪ c E‬ا ' ‪ J J 1‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ az J kB mn‬ا ‪ ‰0‬ر‬
‫‪ I % 66,4 c'u:‬ر‪ 4Ó : 4‬ث ‪.% 33,6 c'u:‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(16– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا ‪Tc‬‬
‫ا ـ‪(%) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا ‪Tc‬‬
‫‪66,4‬‬ ‫‪71‬‬ ‫ذ•‪a‬ر‬
‫‪33,6‬‬ ‫‪36‬‬ ‫إ‪ A‬ث‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪ : A e‬ا ـ ـ! ـ ـ ـ‬
‫) ‪ 36 J‬إ‪( ! 50 OP‬‬ ‫‪ J‬ا ‪ a1‬ا‬ ‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (17– IV‬أن ‪ ki‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬
‫ا ‪ a1‬ا ‪ 25 J ) 4‬إ‪( ! 35 OP‬‬ ‫وا ‪ H Ê c‬د‪ ،% 56,1 c'u: 60 kB‬و ا ‪ c‬ا ‪ 4‬وا‬
‫‪ OhH % 9,3 ،% 27,1 c'u: ( ! 25 J‬ا ا‪ P‬و ‪ 7 _× ;: ¸D‬ت † ‪ : :‬وح‬ ‫و\و‪) OP‬أ‬

‫‪250‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ 48 J T'-‬ج وا رب‬ ‫‪ 2‬ل ا "!‬ ‫‪B‬‬ ‫إ‪ :‬ا‪ H‬وأ„‪ ' CÙ‬ة ;‬
‫إ "‪Co‬و‪ . T'X 4‬و \^‪ < CD‬ا ‪ a1‬ا ا‪) X‬أ„‪ ( ! 50 J CÙ‬ا ‪ c‬ا ا‪.% 7,5 c'u: X‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(17– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا ـ! ـ ـ‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا ـ! ـ ـ‬
‫‪9,3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫أ ‪! 25 J‬‬
‫‪27,1‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪ 25 J‬ا‪! 35 OP‬‬
‫‪56,1‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪ 36 J‬إ‪! 50 OP‬‬
‫‪7,5‬‬ ‫‪08‬‬ ‫أ„‪! 50 J CÙ‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪: ? e‬ا • ا !‬
‫‪¸o‬و ن ‪ H Ê : q r‬د‪kB‬‬ ‫‪N^ J‬ل ا?> ول )‪ 24 (18– IV‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ا ! ا رو‬
‫‪ 75‬رب ‪ ،% 70,1 c'u:‬و‪ H Ê : : I £‬د ‪ CDE‬ا ‪¸o‬و ‪D‬ن ‪Dr ،% 24,3 c'u: 26‬ن ‪ H Ê :‬د‬
‫ا ‪DI -‬ن ‪ % 5,6 c'u: 06‬و‪ H‬م و د أرا ‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(18– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا • ـ ـ ا ـ! ـ ـ ـ ـ‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا • ـ ـ ا ـ! ـ ـ ـ ـ‬
‫‪24,3‬‬ ‫‪26‬‬ ‫أ‪ H‬ب‬
‫‪70,1‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪¸o‬وج‬
‫‪5,6‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪L-‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪00‬‬ ‫ار‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫را ! ‪ :‬ا‪a 9‬ى ا !‬
‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (19– IV‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ا ! ا رو ذووا ' ى ‪ R‬و ‪0B ¸D‬ﻩ‬
‫ا ' ‪ Â‬و‪B‬‬ ‫"‪ J k_µ‬ا " ‪ , Z‬ا ‪ -‬رات ا "!‬ ‫ا ‪ T„N : a1‬ر‪ 5p H d‬و‬
‫‪ Wn c7 d ^ A H '-‬ط ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ؛ ‪ q r‬ا‪ T† h r r‬دة ا ‪n 'b‬‬
‫وا ‪ !T‬س ا ‪\ c‬و‪ OP‬وا ‪ % 41,1 c'u: 4‬و ‪ OhH % 32,7‬ا ا‪ T† h r az k_¯ ، P‬دة‬
‫ا ‪ ،% 09,3 c'u: Co‬و ¿‪ mS‬ا ‪ c‬ا ا‪ az X‬ا?‪D F‬ن ‪ TW‬دة ا ' ‪ CD‬وا ' ى ا ‪ 4‬ي‬
‫‪ 1!:‬ا ‪ ،% 07,5 c'u‬أ ‪ T† h r‬دة ا „ راﻩ ‪ H Ê :‬د‪ kB‬ا˜!‪D‬ن ‪.% 01,9 c'u:‬‬

‫‪251‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫] ‪ .‬ا‪ 9‬ـ ـ‪a‬ى ا ـ! ـ ـ ـ ـ‬ ‫ا ‪/‬ول )‪a :(19– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را‬


‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا‪ 9‬ــ‪a‬ى ا ـ! ـ ـ ـ ـ‬
‫‪00‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪07,5‬‬ ‫‪08‬‬ ‫˜‪ 4‬ي‬
‫‪41,1‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪n 'b‬‬
‫‪32,7‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪ !T‬س‬
‫‪09,3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Co‬‬
‫‪07,5‬‬ ‫‪08‬‬ ‫' ‪CD‬‬
‫‪01,9‬‬ ‫‪02‬‬ ‫د„ راﻩ‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫• ‪ : #‬ا‪a 9‬ى ا ‪}a‬‬
‫‪ CDW-‬ا?> ول )‪ (20– IV‬إ‪ OP‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ا ! ا رو ‪ kB‬إ‪ 7‬رات ‪ H‬د وا ‪ H Ê c‬د‪73 kB‬‬
‫‪az‬‬ ‫‪ _¯ % 22,4 c'u:‬ا ‪ c‬ا‬ ‫‪ % 68,2 c'u:‬و ا ‪ c‬ا ‪ 7& 4‬رات ا '‬
‫أ‪ H‬ان ا <"‪ ،% 07,5 c'u: k‬و \^‪ CD‬أ‪ H‬ان ا !‪ .% 1,9 c'u: 0 1‬و‪0B‬ﻩ ا ! =‪ H , L1 Á‬د‬
‫ا ' ‪ J J 1‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ ['r mn‬ا ‪Dc B „ c‬ن ا?> ول )‪ .(9– IV‬و‪ S‬وا ا ‪c -‬‬
‫@ ‪N‬ك ‪D B‬ن‬ ‫‪0B‬ﻩ ا ! =‪ Á‬إ‪ OP‬أن ا ( ' ا `_ ‪ : …z‬ر \و‪ 7& OP‬رات ا د وا '‬
‫ا ‪D a1‬ن ' ى ‪ k"< T B( 5p H‬أدوات ا ر‪Co" & [V‬و‪ I mn‬ر‪D a1 : 4‬ن أ‪ H‬ان ا <"‪k‬‬
‫أ„‪ 7& a1 =N CÙ‬رات ا د‬ ‫وا !‪ .0 1‬إ½ ‪ z‬إ‪ OP‬أن ا½ ‪ ,‬ا دة ا ر‪ ¦V‬ا ‪I‬‬
‫وا ' ‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(20– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا‪ 9‬ـ‪a‬ى ا ـ‪ }a‬ـ ـ ـ‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا‪ 9‬ــ‪a‬ى ا ــ‪ }a‬ـ ـ ـ‬
‫‪22,4‬‬ ‫‪24‬‬ ‫إ‪ 7‬ر ‪m‬‬
‫‪68,2‬‬ ‫‪73‬‬ ‫إ‪ 7‬ر ‪ H‬دي‬
‫‪07,5‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪ H‬ن <"‪k‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪ H‬ن !‪0 1‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬

‫‪252‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫د ‪/; :‬د ‪a‬ات ا ‪*†t‬ة‬


‫! ات ا?‪C‚x‬ة ا ‪D: ,¹ W‬ن أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را ‪Co‬واح ‪D:‬ن ‪10‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (21– IV‬أن ‪ H‬د‬
‫) ‪ 05 J‬إ‪ ! 09 OP‬ات( ا ‪ c‬ا ‪ ،% 25,2 c'u: 4‬أ‬ ‫و ‪az _¯ ،% 36,4 c'u: ! 14‬‬
‫‪05 J‬‬ ‫‪ % 22,4 c'u:‬و \^‪) az CD‬أ‬ ‫ا ‪ c‬ا‬ ‫‪ (CÙ„¿z ! 15 J ) az‬ءت‬
‫! ات( ‪.% 15,9 c'u:‬‬
‫] ‪/; .‬د ‪a‬ات ا ‪*†t‬ة‬ ‫أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را‬ ‫ا ‪/‬ول )‪a :(21– IV‬ز¦‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫;ــ‪/‬د ــ‪a‬ات ا ـˆ ـ‪ 8‬ـ ة‬
‫‪15,9‬‬ ‫‪17‬‬ ‫أ ‪ ! 05 J‬ات‬
‫‪25,2‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪ 05 J‬إ‪ ! 09 OP‬ات‬
‫‪36,4‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪ ! 10 J‬ات إ‪! 14 OP‬‬
‫‪22,4‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪CÙ„¿z ! 15 J‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ت ا ‚‪.SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ HÓ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫! ‪/; :‬د دورات ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪N^ J‬ل ا ‪ 4 c‬ت ا اردة ا?> ول )‪ ¤rN4 (22– IV‬أن أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را ا ‪ 1‬دوا ‪J‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ r mn‬ود دورة وا‪ r‬ة ‪ % 47,7 c'u:‬ودور ‪D‬ن ‪ .% 41,1 c'u:‬و ءت أ ‪c'n‬‬
‫‪ J 0 c'u : % 11,2‬ا ‪ 1‬دوا ‪N˜ J‬ث دورات ‪.CÙ„¿z‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(22– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪/; .‬د دورات ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫;‪/‬د دورات ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪47,7‬‬ ‫‪51‬‬ ‫دورة وا‪ r‬ة‬
‫‪41,1‬‬ ‫‪44‬‬ ‫دور ن‬
‫‪11,2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫˜‪N‬ث دورات ‪CÙ„¿z‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬

‫‪253‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬را‬ ‫و; ض ‪ @ A‬إ_ ت أ‪ v‬اد ;‬ ‫ا‪ . E9‬ا ? ‪7 :6‬‬


‫ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬أ‬ ‫أ ‪J‬؛ \ول ا?‪ x‬ص ‪:‬‬ ‫‪0B ! -‬ا ا ‪ < [ -‬و‪ H‬ض ا ! =‪Á‬‬
‫ا?> ء ا ‪ ^ mn‬ص ‪ :‬ور ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' V S mn‬ر ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا ء ‪5‬ول‪ :‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫أو ‪ :‬ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب و‪zA*+A-‬‬
‫ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ا‪ƒ #‬ك ] ‪a‬ب ¬‪:Zª«t‬‬ ‫‪-1-1‬‬
‫; ن ‪ r‬ب ‪86,9 c'u: 5fâxã‬‬ ‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (23– IV‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬
‫‪Dr ،%‬ن ‪ H Ê :‬د ا ‪ ; @ J 0‬ن ‪ r‬ب ‪.% 13,1 c'u: 14 5fâxã‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(23– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا‪ƒ #‬ك ] ‪a‬ب ¬‪Zª«t‬‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا‪ƒ #‬ك ] ‪a‬ب ¬‪Zª«t‬‬
‫‪86,9‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪kn‬‬
‫‪13,1‬‬ ‫‪14‬‬ ‫@‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب‪:‬‬ ‫‪-2-1‬‬
‫ام‬ ‫ا‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (24– IV‬أن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را )‪;WX k"< (69‬‬
‫ا?‪ F‬ب ‪N @ 2 34 % 64,5 c'u:‬ك \‪ F? c E‬ب ‪Dc B „ 5fâxã‬ن ا?> ول‬
‫‪ H Ê : -‬د‪ ،% 34,6 c'u: 37 kB‬و \^‪CD‬‬ ‫)‪ ،(23– IV‬أ ا ‪ "< J 0‬ن ‪ :‬ر‬
‫ام ا?‪ F‬ب ‪.% 0,9 c'u:‬‬ ‫رب وا‪ : k"< r‬ر ½ ‪ 1‬ا‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(24– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪01‬‬ ‫½ ‪1‬‬
‫‪34,6‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪64,5‬‬ ‫‪69‬‬ ‫ة‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫دورات ‪/‬ر‪ &' f$‬ا • ‪a‬ب‪:‬‬ ‫‪-3-1‬‬
‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (25– IV‬أن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را وا ‪ I‬ر ‪ H‬د‪ kB‬ب ‪ 1 '- k 60‬وا ‪J‬‬
‫ا?‪ F‬ب‬ ‫ا?‪ F‬ب ‪ ،% 56,1 c'u:‬أ ا ‪ J 0‬ا ‪ 1‬دوا ‪ J‬دورات ر‪¦V‬‬ ‫دورات ر‪¦V‬‬
‫‪ H Ê :‬د‪.% 43,9 c'u: 47 kB‬‬

‫‪254‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫] ‪ .‬دورات ‪/‬ر‪ &' f$‬ا • ‪a‬ب‬ ‫ا ‪/‬ول )‪a :(25– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ‪ ,‬ار‬ ‫دورات ‪/‬ر‪ &' f$‬ا • ‪a‬ب‬
‫‪43,9‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪kn‬‬
‫‪56,1‬‬ ‫‪60‬‬ ‫@‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ا ˆ‪/‬ام `‪:zA*+A‬‬ ‫‪-2‬‬
‫دورات ‪/‬ر‪:zA*+A` &' f$‬‬ ‫‪-1-2‬‬
‫‪ CDW-‬ا?> ول )‪ (26– IV‬إ‪ OP‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ا ! ا رو ‪ 1 '- k‬وا ‪ J‬دورات ر‪¦V‬‬
‫&‪.% 8,4 c'u: …4Co4‬‬ ‫&‪ ²½ ! H : I % 91,6 c'u: …4Co4‬ا ‪ 1‬دت ‪ J‬دورات ر‪¦V‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(26– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬دورات ‪/‬ر‪zA*+A- &' f$‬‬
‫ا ـ‪ c‬ـ ـ‪ 8‬ـ )‪(%‬‬ ‫ا ـ‪ ,‬ـ ار‬ ‫دورات ‪/‬ر‪zA*+A- &' f$‬‬
‫‪8,4‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪kn‬‬
‫‪91,6‬‬ ‫‪98‬‬ ‫@‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫;‪/‬د ا ; ت ا‪:zA*+A` &' 1 “ 9‬‬ ‫‪-2-2‬‬
‫ن ‪ r …4Co48‬ود ‪H‬‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (27– IV‬أن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را ‪'-‬‬
‫إ‪D H OP‬ن ‪ ،% 49,53 c'u:‬و ا ‪ c‬ا ‪ 24 4‬ا ر‪ £‬ن ‪ .I‬ن ˜‪N‬ث إ‪ OP‬أر‡‪ H ,‬ت‬
‫‪ c‬إ‪mn ˜ OP‬‬ ‫ام &‪ ،% 23,36 c'u: …4Co4‬و ‪ 5fäI % 12,14 c'u:‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬ ‫ا‬
‫ام‬ ‫‪H‬ت ا‬ ‫^ ' إ‪OP‬‬ ‫‪ H‬ت &‪ <:‬ر †‪ …4Co4& "c‬و‪% 11,21 c'u£‬‬
‫‪ c J …4Co48‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را و \^‪0B 5fäI CD‬ﻩ \^‪CD‬ة ‪ 'S‬إ‪ H WH OP‬ت‬
‫ام &‪.% 3,73 c'u: …4Co4‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(27– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪/; .‬د ا ; ت ا‪zA*+A- &' 1 “ 9‬‬
‫ا ـ‪ c‬ـ ـ‪ 8‬ـ )‪(%‬‬ ‫ا ـ‪ ,‬ـ ار‬ ‫;‪/‬د ا ; ت ا‪zA*+A` &' 1 “ 9‬‬
‫‪49,53‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪ 01 J‬إ‪H 02 OP‬‬
‫‪23,36‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪ 03 J‬إ‪H 04 OP‬‬
‫‪11,21‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ 05 J‬إ‪H 06 OP‬‬
‫‪12,14‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪ 07 J‬إ‪H 08 OP‬‬
‫‪3,73‬‬ ‫‪04‬‬ ‫‪ 09 J‬إ‪H 10 OP‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬

‫‪255‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬


‫در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ‪:zA*+A-‬‬ ‫‪-3-2‬‬
‫<" ن ‪;WX‬‬ ‫‪N^ J‬ل ا?> ول )‪ ¤rN4 (28– IV‬أن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬
‫ام ‪ J kE : % 69,2 c'u: …4Co48‬أن ‪ 1 '- k k_` c E‬وا ‪ J‬دورات ر‪¦V‬‬ ‫ا‬
‫ء ا?> ول )‪ (26– IV‬و‪ S‬وا ا ‪ c -‬ذ ‪ U‬إ‪ -4 OhH …4Co4& z OP‬ق وا ‪,‬‬ ‫&‪„ …4Co4‬‬
‫أي و … و‬ ‫و ‪ T‬ا ‪ d‬ل إ ¯_ اء ‪ LV 7 JH‬ا?‪ F‬ا ‪ [b‬ا ¾‪ +x‬أو ا ‪ T‬ا ‪ Z‬ا <‬
‫‪ …4Co4& CDz‬اء ‪ 7 J‬ف ( '‬ ‫ا وض ا ‪ V ³‬ا ! ‪'z‬‬ ‫أي ; ن ^ ‪d‬‬
‫ا ‪@ +‬ت ا?> ا= و‪ z‬ع ‪ b £‬أو ( ' ت ‪@ + 8‬ت ا?‪ ' ( „ d x‬أور‪ V‬و و ‪¸D‬ي‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(28– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ .‬در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ‪zA*+A-‬‬
‫ا ـ‪ c‬ـ ـ‪ 8‬ـ )‪(%‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫در_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ‪zA*+A-‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪02‬‬ ‫½ ‪1‬‬
‫‪29‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪69,2‬‬ ‫‪74‬‬ ‫ة‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪aA \ : A e‬ع ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (29– IV‬أن ‪ 52‬رب ‪ .z‬ا ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي ‪ ،% 48,6 c'u:‬و ‪ 42‬رب‬
‫‪ .z‬ا ا ر‪Co" & [V‬و‪Dr ،% 39,3 c'u: mn‬ن ان ا ‪ .z J 0‬ا ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي وا ر‪[V‬‬
‫& "‪Co‬و‪ 14 mn‬ا … ر ‪ H‬د‪ kB‬ب ‪ .% 12,1 c'u: 13‬و‪ h z‬أ‪ c \ kB‬ب ا ‪ 5w‬د‪…H‬‬
‫ا ر‪D£‬ن ‪0T‬ﻩ ‪ ^8‬رات „ ‪Dc B‬ن ا?> ول )‪.(30– IV‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(29– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪aA \ .‬ع ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫ا ـ‪ c‬ـ ـ‪ 8‬ـ )‪(%‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫\ ‪aA‬ع ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫‪48,6‬‬ ‫‪52‬‬ ‫ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي‬
‫‪39,3‬‬ ‫‪42‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪12,1‬‬ ‫‪13‬‬ ‫ا ر‪ [V‬ا ‪Á‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ت ا ‚‪.SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬

‫‪256‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪aA‬ع ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪ :(30– IV‬أ ‪8‬ـ ـ ب \‬


‫‪ 5‬ـ‪8‬ـ ـ ـ ب‬ ‫ا ـ ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪CD ³S -‬ا و ‪D‬ن؛ و „‪¸D‬أ‪ .z‬؛‬
‫؛‬ ‫ا ‪ JH‬ا‬ ‫‪X 1‬‬ ‫ة‬ ‫‪ab: -‬‬
‫‪ Z‬ا?‪ F‬اس ا د وا !‪ '1‬؛‬ ‫‪ + & -‬ل &‪ mn 'n‬ا ‪ † c‬و‬ ‫ا ر‪[V‬‬
‫‪ H 1 -‬أ„‪ , CÙ‬ا ‪N‬ء ا ر‪D£‬ن وا رب؛‬ ‫ا ‪ I‬ي‬
‫‪ c -‬دل ‪Ò‬راء و\‪ ;z‬روا?‪C‚x‬ات ‪ å : ,‬ا ر‪D£‬ن وا رب ‪ z ;WX‬ل؛‬
‫ا ‪ h‬ء ‪ ‰ W :‬و„‪CÙ‬ة & ‪ H‬ت ا ‪_׿† J 5w‬‬ ‫‪ :& -‬د ‪ t³½ JH‬ا‬
‫و‪ z‬ل‪.‬‬ ‫إ‪ H H‬ا رب ‪;WX‬‬
‫ت و‪@ + 8‬ت؛‬ ‫ا‬ ‫' ة ‪ -‬ر "!‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬ر‪ •£‬ا … وا رب أي و … ! [ ا رب؛‬
‫ام ا ‪Z T‬‬ ‫ا ر‪ - [V‬ا رب أي ; ن ‪ H '-‬ﻩ )ا ‪ ،‬ا ‪¸Ü‬ل‪ ،‬أي ; ن ‪:‬‬
‫ا ‪ (m‰0‬؛‬ ‫& "‪Co‬و‪mn‬‬
‫و ‪ T‬أ ؛‬ ‫; ‪Z‬أ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1‬دي ا !‪ I‬؛‬ ‫‪-‬‬
‫رب‪.‬‬ ‫‪NI & J‬‬ ‫‪z -‬‬
‫‪ 1 8‬دة ‪ J‬ا ‪ J ‰‬ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي وا ر‪Co" & [V‬و‪.mn‬‬ ‫ا ر‪[V‬‬
‫ا ‪Á‬‬
‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪. 4 c3 & Á= 4 OhH‬‬
‫‪ A : ? e‬ـ ‪ @#‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪ ,#‬ـ ن ‪ ! #‬ا ‪/‬ر‪:.$‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪Dc‬ن ا ! =‪ Á‬ا •‪ F‬ا?> ول )‪ (31– IV‬أن أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را )‪ .1 (52‬ن ا رب ا‬
‫ً‬
‫‪ ،% 48,6 c'u:‬و ‪ X k_µ 33‬ن ر‪ k_ÔV‬ا ‪¸Ü‬ل ‪Dr ،% 30,8 c'u:‬ن أن ‪21‬‬ ‫وا ‪¸Ü‬ل‬
‫‪…4Co4& eæI‬‬ ‫‪ ،% 19,6 c'u:‬و رب وا‪ ,X r‬ر‪AcV‬‬ ‫رب ‪ X‬ن ر‪ k_ÔV‬ا‬
‫)‪.(Cyber Café‬‬

‫‪257‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪a :(31– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ K# .‬ن ‪ ! #‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬


‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪ ,‬ـ ار‬ ‫‪,#‬ـ ن ‪ ! #‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪19,6‬‬ ‫‪21‬‬ ‫ا‬
‫‪30,8‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ا ‪¸Ü‬ل‬
‫‪48,6‬‬ ‫‪52‬‬ ‫وا ‪¸Ü‬ل‬ ‫ا‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪Cyber Café …4Co4& eæI‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ً‬
‫ا ‪ E‬ق ‪*®•5‬ا ˆ‪/‬ا‪ @# A &' #‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ن‬ ‫ا?> ول )‪Dc3 (32– IV‬ن أن أ‪ [ E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را ‪'-‬‬ ‫‪ !:‬ءا ‪ OhH‬ا ! =‪ Á‬ا •‪F‬‬
‫ا ‪ c‬ا ‪ q r J 4‬در‬ ‫ر‪ mS¿ ،% 72,9 c'u: k_ÔV‬ا < ½ ة ا =‬ ‫\ر½‬
‫ا ‚‪Co" & C‬و‪ ،% 22,4 c'u: mn‬أ‬ ‫ا ‪ T‬ا ر‪ ،% 34,6 c'u: [V‬و ا ‪ c‬ا‬ ‫ا‬
‫ا ‪ c‬ا ا‪ X‬ا ! ى ‪ ،% 13,1 c'u:‬و ا ‪ c‬ا?‪ ' x‬ا < د˜ وا رد† ‪ ،% 11,2 c'u:‬و‬
‫‪.% 9,3 c'u:‬‬ ‫\^‪ CD‬ا < ½ ة ا '‬
‫ً‬
‫ا ‪/‬ول )‪ :(32– IV‬ا ‪ E‬ق ‪*®•5‬ا ˆ‪/‬ا‪ @# A &' #‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫(!‬ ‫ا ‪=$ E‬‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪ ,‬ـ ار‬ ‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪ ,‬ـ ار‬
‫‪88,8‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ا‪ 79‬د‪ e‬وا ‪/‬رد‘‬
‫‪86,9‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪14‬‬ ‫ا‪/ 9‬ى‬
‫‪65,4‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪34,6‬‬ ‫‪37‬‬ ‫ا‪ ¯ 79‬ة ا‪9‬‬
‫‪77,6‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪22,4‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ا †*<‪*+, - /‬و(‬
‫‪90,7‬‬ ‫‪97‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ا‪ ¯ 79‬ة ا !‬
‫‪27,1‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪72,9‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪5‬ر¯‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ا‪ 1a9‬ا‪/ˆ 9‬م '& ‪ @# A‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬ ‫‪-3‬‬
‫ون أن ‪ k +‬ا ‪ ,‬ا ' م ‪Á 4 :‬‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (33– IV‬أن أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ cI ;WX k + mn‬ل ‪ ،% 57,9 c'u:‬أ ‪ å :‬أ‪ z‬اد ا ! )‪ H (44‬ا وا‪r‬‬
‫‪.% 41,1 c'u:‬‬ ‫ا‪C‚ H‬وا أن ا ‪;WX k + ,‬‬

‫‪258‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا‪ 1a9‬ا‪/ˆ 9‬م '& ‪@# A‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪a :(33– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪.‬‬
‫ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا‪1a9‬‬
‫‪41,1‬‬ ‫‪44‬‬
‫‪57,9‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪ cI‬ل‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪01‬‬ ‫½ ‪Z‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪.SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫= ا ; ‪ 1a# #‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (34– IV‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را وا ‪ I‬ر ‪ H‬د‪ I 63 kB‬ن در ا ‪H 1‬‬
‫‪ ،% 58,9 c'u: -‬أ ‪ k_µ 36‬ون أن در‬ ‫‪ , ,‬ا ر‪Co" & [V‬و‪T'X mn‬‬
‫ا ‪Dr ،% 33,6 c'u:‬ن أن ا ‪ (08) 4‬ا ‪, T H 1 k I Ic‬‬ ‫ا ‪ , H1‬ا ‪T ,‬‬
‫ا ‪ OhH ,‬أ‪.[ d A4‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(34– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ = .‬ا ; ‪ 1a# #‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬
‫‪*+, -‬و(‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا ; ‪ #‬ا‪1a9‬‬
‫‪33,6‬‬ ‫‪36‬‬ ‫ا‬ ‫‪T‬‬
‫‪58,9‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪H4 T‬‬
‫‪7,5‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪[d‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ا “ ا‪ @# A &' ! 9‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪N^ J‬ل ا?> ول )‪ ¤rN4 (35– IV‬أن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را وا ‪ H Ê c‬د‪ 75 kB‬ر‪ £‬ا ‪³ :‬‬
‫ا ‪ % 70,1 c'u: 'n 1‬و‪ S‬وا ا ‪ c -‬ذ ‪ U‬إ‪ OP‬إ دة ‪ H‬ل ( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪³‬‬
‫ا ( ' ‪ ،‬و‪ az‬أ^ ى )‪ (15‬ر‪D ³ : …£‬ن‬ ‫‪H ³ ‰ _Ž‬‬ ‫وا‬ ‫ا ‪;WX 'n 1‬‬
‫ا ‪ 'n 1‬وا ‪ ،% 14 c'u: £‬و ‪ 12‬رب ر‪ £‬ا ‪ ³ :‬ا ‪ 'n 1‬و&‪،% 11,2 c'u: ¸D 24‬‬
‫رب وا‪ r‬رب ‪³ :‬‬ ‫أ ا ‪ J 0‬ر‪ £‬ا ‪Dr ،% 3,7 k_`c'n … ;† ¸D 24& ³ :‬ن‬
‫ا ‪.% 0,9 c'u: £‬‬

‫‪259‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫'& ‪ @# A‬ا ‪/‬ر‪.$‬‬ ‫ا ‪/‬را ] ‪ .‬ا “ ا‪! 9‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪a :(35– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ;‬
‫‪*+, -‬و(‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫ا ـ“ـ ـ‬
‫‪70,1‬‬ ‫‪75‬‬ ‫ا ‪'n 1‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪01‬‬ ‫ا ‪£‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ا ‪ 'n 1‬وا ‪£‬‬
‫‪3,7‬‬ ‫‪04‬‬ ‫&‪¸D 24‬‬
‫‪11,2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫&‪ ¸D 24‬وا ‪'n 1‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫‪ ƒ#‬ا “ ا‪ @# A &' ! 9‬ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪:‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪ CDW-‬ا?> ول )‪ (36– IV‬إ‪ OP‬أن ‪ c E‬أ‪ z‬اد ا ! ا رو وا ‪ I‬ر ‪ H‬د‪ kB‬ب ‪ kT =N 86‬ا ‪³‬‬
‫‪،t‬‬ ‫‪ Á 4 :‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ ،% 80,4 c'u: mn‬و ‪;WX J" kT =N % 18,7‬‬ ‫ا'‬
‫ا ‚‪.Á 4C‬‬ ‫و رب وا‪ A =N k r‬ا ‪ ³‬ا '‬
‫ا ‪/‬ول )‪a :(36– IV‬ز¦ أ‪ v‬اد ; ا ‪/‬را ] ‪ ƒ# .‬ا “ ا‪@# A &' ! 9‬‬
‫ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫ا ـ ‪( %) 8 c‬‬ ‫ا ‪,‬ـ ـ ار‬ ‫‪ ƒ#‬ا ـ“ ـ‬
‫‪80,4‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪kn‬‬
‫‪18,7‬‬ ‫‪20‬‬ ‫إ‪r OP‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪01‬‬ ‫@‬
‫‪100‬‬ ‫‪107‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ا ء ا ? ( ‪ :‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ $ !%‬ا ! ا‬
‫أو ‪ :‬إ ‪ # 3‬ت ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫; ن ‪ X‬إ ‪ T‬ت ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' ^ J mn‬أ‪ X‬د ‪ H z‬و© )ا و‪ + & ، 4‬ل‪ ،‬ا ‪ T‬رات‪،‬‬
‫ا ; ‪ T ، 1‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪Dc B „ ،( ¦V‬ن ا?> ول )‪.(37– IV‬‬

‫‪260‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪ :(37– IV‬ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ’ ‪ # 3‬ت ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫أوا‪|v‬‬ ‫أوا‪|v‬‬

‫ا ‪ ,‬ار ا ‪8 c‬‬
‫در_ ‪C5‬‬

‫‪ 7A-‬اف‬

‫ا‪‡ a 9‬‬
‫ا• ‪¤‬‬
‫ا‪ !9‬ري‬
‫ا ‪.U *+‬‬

‫أوا‪|v‬‬ ‫أوا‪|v‬‬ ‫أدري‬ ‫‪/J‬ة‬


‫‪/J‬ة‬
‫ا ! ـ‪8‬ـ ـ رات‬

‫‪00‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪21‬‬ ‫& "‪Co‬و‪ mn‬ت‬ ‫ا ر‪[V‬‬ ‫‪ I‬م‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,82 3,89‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪59,8‬‬ ‫‪19,6‬‬ ‫!‪% ,‬‬ ‫‪N T'S‬ت‪ ،‬وأ [ ‪S‬‬
‫ا ‪.‬‬
‫‪03‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وف ت‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,96 4,00‬‬ ‫ا ر‪D£‬ن ‪ ‰‬ا=‪ L‬ا د وا '‪، 1‬‬
‫‪2,8‬‬ ‫‪6,5‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪30,8‬‬ ‫‪%‬‬ ‫أو ا ض‪ ،‬أو &‪. H‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪33‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ت‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,77 4,15‬‬ ‫‪ X‬ا ر‪ [V‬أي ; ن ‪k=N‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪61,7‬‬ ‫‪30,8‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ا ‪ ،‬ا ‪¸Ü‬ل‪.‬‬ ‫ا رب‬
‫‪00‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪31‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ت‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,74 4,12‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪59,8‬‬ ‫‪29‬‬ ‫ا رب ‪ ['r‬ا … ا ‪0‬ي ‪% k=N‬‬
‫ا رب‪.‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪36‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ت‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,80 4,14‬‬ ‫‪ J‬ا?‪d +x‬‬ ‫‪ J‬ا رب‬
‫‪00‬‬ ‫‪6,5‬‬ ‫‪6,5‬‬ ‫‪53,3‬‬ ‫‪33,6‬‬ ‫‪%‬‬
‫و‪. NI 8‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪25‬‬ ‫ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا ‪ 1‬وق ت‬
‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,95 3,79‬‬ ‫ا ‪ 1‬د ‪D:‬ن ا ر‪D£‬ن و ‪ _µ‬رة‬
‫‪00‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪46,7‬‬ ‫‪23,4‬‬ ‫ا رب أن رب ‪ H 'X‬أو ‪% .Ý-c:‬‬
‫‪06‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪ ,>¾-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ت‬
‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,12 3,61‬‬ ‫‪ 7 OhH‬ح \ ‪ a‬وا ‪Ò JH CDc‬راء‬
‫‪5,6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪48,6‬‬ ‫‪19,6‬‬ ‫‪%‬‬ ‫‪ V <:‬دون ‪ r‬ج‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪40‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ CDz J mn‬ت‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,93 4,09‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪8,4‬‬ ‫‪8,4‬‬ ‫‪44,9‬‬ ‫‪37,4‬‬ ‫‪%‬‬ ‫و … ا !‪ I‬وا '‪. 1‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪30‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ت‬
‫!‪ k i‬ا … ‪ ki! q <:‬ا رب‬
‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,00 3,89‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪28‬‬ ‫و … ر‪ , [ !3 : AcV‬وف ‪%‬‬
‫وا = ‪.‬‬ ‫ا‬
‫‪01‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪24‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ CDz J mn‬ت‬
‫وا^ ‪ +‬ر ا … ا ر‪ 2 : [V‬وز‬
‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,87 3,88‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪7,5‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪53,3‬‬ ‫‪22,4‬‬ ‫ا اد وا ‪ 7 Wu‬ت ا ‪% Tz - 5w‬‬
‫ت‬ ‫ا رب ) "‪ 2 J‬وز ا‬

‫‪261‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪ Tz - 5w‬ا رب(‪.‬‬
‫‪0,59‬‬ ‫‪3,96‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ‪ /!8‬ا‪ 9‬و‪A‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪23‬‬ ‫ت‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪T'X mn‬‬
‫‪ + 8‬ل ‪ :‬رب ^ رج أو ت ‪H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,86‬‬ ‫‪3,85‬‬
‫‪N^ J‬ل ا ‚‪C‬‬ ‫ا ر‪ [V‬ا‬
‫‪00‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪16,8‬‬ ‫‪52,3‬‬ ‫‪21,5 %‬‬
‫& "‪Co‬و‪.N mn‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪64‬‬ ‫ت ‪20‬‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪T'X mn‬‬
‫‪ + 8‬ل وا ‪D: H 1‬ن ا ر‪D£‬ن‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,75‬‬ ‫‪3,91‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪59,8‬‬ ‫! ت ‪18,7 %‬‬ ‫‪ LV 7 JH‬ا رد†‬
‫ا !‪ I‬ش و‪ E‬ف ا?‪ F‬ارو‪. BCDE‬‬
‫‪0,71‬‬ ‫‪3,88‬‬ ‫ل‬ ‫ري ‪- /!8‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪!9‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪22‬‬ ‫!‪ 5p‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ى ت‬
‫ا رب ‪ T‬رات ا ‪ k‬ا ‪0‬ا‪mS‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,74‬‬ ‫‪3,99‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪6,5‬‬ ‫‪8,4‬‬ ‫‪64,5‬‬ ‫‪20,6 %‬‬
‫وا ‪JH q<c‬‬ ‫وا ‪ k‬ا '‬
‫ا ‪.z‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪69‬‬ ‫رب ت ‪22‬‬ ‫‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,84‬‬ ‫‪3,94‬‬ ‫ام ا?‪ F‬ب‬ ‫‪ T V - :‬رات ا‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪4,7‬‬ ‫‪64,5‬‬ ‫‪20,6 %‬‬
‫و&‪.…4Co4‬‬
‫‪0,71‬‬ ‫‪3,96‬‬ ‫ري ‪ /!8‬ا‪ 39‬رات‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪!9‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪39‬‬ ‫ت‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,84‬‬ ‫‪4,12‬‬ ‫‪ 1 ; ª 1‬ا '‪ 1‬وا !‪I‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪44,9‬‬ ‫‪36,4 %‬‬ ‫ر‪D£‬ن‪.‬‬ ‫وا ‪Wb‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪54‬‬ ‫ت ‪32‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,91‬‬ ‫‪4,00‬‬ ‫‪ E 1; ª1‬ب ا‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪8,4‬‬ ‫‪10,3‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪29,9 %‬‬ ‫ا رب ‪ JH‬ا ‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪50‬‬ ‫ت ‪32‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,93‬‬ ‫‪3,96‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪8,4‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪46,7‬‬ ‫‪ 1 ; ª 1‬ا ; [‪ ،‬وا ر‪D£‬ن‪29,9 % .‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪51‬‬ ‫ت ‪27‬‬ ‫‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪ 4& 1 ; ª 1‬ج وا ز‪,Â‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,93‬‬ ‫‪3,86‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪9,3‬‬ ‫‪16,8‬‬ ‫‪47,7‬‬ ‫اد ا ر‪ 1 ; ) ¦V‬إ‪ H‬اد ‪25,2 %‬‬
‫و ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪( ¦V‬‬
‫‪0,79‬‬ ‫‪3,98‬‬ ‫ري ‪ /!8‬ا ‪K‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪!9‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪23‬‬ ‫"‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ت‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,86‬‬ ‫‪3,90‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪21,5‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪. T'X ¦V‬‬

‫‪262‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪00‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪27‬‬‫‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ت‬
‫و‪ d‬ل ‪ H‬د أ„‚‪ J C‬ا ر‪D£‬ن‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,55‬‬ ‫‪4,19‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪25,2 %‬‬ ‫!‪ 1‬ا دة ا ر‪ ¦V‬إ "‪Co‬و‪4‬‬
‫ا … ‪N :‬ف ا ‪ +‬در‬ ‫‪14‬‬
‫ا ر ‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪68‬‬ ‫ت ‪20‬‬ ‫‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪H mn‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,72‬‬ ‫‪3,96‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪2,8‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪63,6‬‬ ‫و < ‪ < q‬ى ا دة ‪18,7 %‬‬ ‫‪S‬‬
‫ا ر‪. ¦V‬‬
‫‪0,57‬‬ ‫‪4,02‬‬ ‫ا • ‪a‬ل ;‪ ŠŽ‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪f$‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ‪a3 /!8‬‬
‫‪0,49‬‬ ‫‪3,96‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ا ! م‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ HÓ : c -‬د ‪OhH‬‬
‫ً‬
‫‪ t‬ا?‪ < m‡ 'F‬ر إ ‪ T‬ت ا ر‪Co" & [V‬و‪ ;„ mn‬ء ‪1‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا‬
‫ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,49‬د@ ‪ I OhH‬رب ا ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬ ‫ر ب ‪ ،3,96‬و&‪ <4‬اف ا‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫و‪ H h z‬ض ! =‪ X\ Á‬د ا?‪ T Ó ' x‬ت ا ر‪Co" & [V‬و‪:mn‬‬
‫‪ -1‬ا‪ 9‬و‪: A‬‬
‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪ X‬ا و‪Ê : 4‬‬
‫ل ‪ OhH‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪ : , mn‬و‪…³ : „ ، H 4‬‬ ‫‪،,1‬‬ ‫)‪ (3,96‬و‪B‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات < ر ا و‪ ،(0,59) ;„ 4‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م‬
‫و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات < ر ا و‪ H ;WX 4‬م‪.‬‬
‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪ !bc‬ا?> ول )‪ cH [b (37– IV‬رات ‪ X‬ا و‪ ['r 4‬ا ‪ t‬ا?‪m‡ 'F‬‬
‫„ ‪:h‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ X J mn‬ا ر‪ [V‬أي ; ن ‪k=N‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪،,1‬‬ ‫‪ (4,15) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ ،‬ا ‪¸Ü‬ل" ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫ا رب‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,77‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪J‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ‪ J‬ا رب‬ ‫‪-‬‬
‫‪،,1‬‬ ‫‪ (4,14) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬ ‫ا?‪ d +x‬و‪" NI 8‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,80‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ا رب ‪ ['r‬ا … ا ‪0‬ي ‪k=N‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ (4,12) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا رب" ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,74‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬

‫‪263‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪CDz J mn‬و … ا !‪ I‬وا '‪ " 1‬ا ‪[b Co‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (4,09) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,93‬د@‬ ‫ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وف ا ر‪D£‬ن ‪ ‰‬ا=‪ L‬ا د وا '‪، 1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (4,00) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف‬ ‫أو ا ض‪ ،‬أو &‪ " H‬ا ‪ [b Co‬ا ‪: T# t‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,96‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫!‪ ,‬ا "‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ر‪Co" & [V‬و‪N T'S mn‬ت‪ ،‬وأ [ ‪S‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,89) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا دس ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,82‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ k i! J mn‬ا … ‪ ki! q <:‬ا رب‬ ‫‪-‬‬
‫‪Ê : m‡ 'r t‬‬ ‫‪:‬‬ ‫وا = " ا ‪ [b Co‬ا‬ ‫و … ر‪ , [ !3 : AcV‬وف ا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (1,00‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت‬ ‫)‪ (3,89‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫\‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ CDz J mn‬وا^ ‪ +‬ر ا … ا ر‪[V‬‬ ‫‪-‬‬
‫ت ا ‪ Tz - 5w‬ا رب("‬ ‫‪ 2 :‬وز ا اد وا ‪ 7 Wu‬ت ا ‪ Tz - 5w‬ا رب ) "‪ 2 J‬وز ا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫‪ (3,88) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: –#‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,87‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ا‹ ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا ‪ 1‬وق ا ‪ 1‬د ‪D:‬ن ا ر‪D£‬ن و ‪ _µ‬رة‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,79) Ê : m‡ 'r t‬و‪،,1 B‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا رب ان رب ‪ H 'X‬أو ‪ "Ý-c:‬ا ‪ [b Co‬ا‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,95‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ ,>¾-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا رب ‪ 7 OhH‬ح \ ‪ a‬وا ‪JH CDc‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,61) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف‬ ‫‪Ò‬راء ‪ V <:‬دون ‪ r‬ج" ا ‪ [b Co‬ا ! ‘ ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (1,12‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ - - 2‬ل‪:‬‬
‫‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫‪CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا •‪ F‬ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا‬
‫ر‪D£‬ن‬ ‫ل ‪ OhH‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪• '- mn‬‬ ‫‪،,1‬‬ ‫‪ + 8 X‬ل ‪ (3,88) Ê :‬و‪B‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪OhH Iz‬‬ ‫‪ + @ :‬ل ‪ :‬رب و‪ å £‬ا ر‪D£‬ن ‪…³ : „ ، T'X‬‬
‫‪ cH‬رات < ر ‪ + 8‬ل „; )‪ ،(0,71‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬
‫< ر ‪ + 8‬ل ‪ H ;WX‬م‪.‬‬

‫‪264‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ t‬ا?‪m‡ 'F‬‬ ‫& ‪ +‬ل ‪ ['r‬ا‬ ‫ا?> ول )‪ cH [b (37– IV‬رات ‪X‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫„ ‪:h‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ + 8 T'X mn‬ل وا ‪D: H 1‬ن ا ر‪D£‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪t‬‬ ‫! ت ا !‪ I‬ش و‪ E‬ف ا?‪ F‬ار و‪ " BCDE‬ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫‪ LV 7 JH‬ا رد†‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,75‬د@ ‪ I OhH‬رب‬ ‫‪ (3,91) Ê : m‡ 'r‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ + 8 T'X mn‬ل ‪ :‬رب ^ رج أو ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪Ê : m‡ 'r t‬‬ ‫‪N^ J‬ل ا ‚‪Co" & C‬و‪ "N mn‬ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬ ‫‪ H‬ا ر‪ [V‬ا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,86‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت‬ ‫)‪ (3,85‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫\‪c E‬‬
‫‪ -3‬ا‪ 39‬رات‪:‬‬
‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪ X‬ا ‪ T‬رات ‪Ê :‬‬
‫ل ‪ OhH‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪ T V - kB '- mn‬رات ا ‪ k‬ا ‪0‬ا‪mS‬‬ ‫)‪ (3,96‬و ‪،,1 B‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪Iz‬‬ ‫ام ا?‪ F‬ب و‪ …4Co48‬ى ا ر‪D£‬ن‪…³ : „ ،‬‬ ‫وا‬
‫‪ cH OhH‬رات < ر ا ‪ T‬رات „; )‪ ،(0,71‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬إ ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬
‫< ر ا ‪ T‬رات ‪ H ;WX‬م‪.‬‬
‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪ !bc‬ا?> ول )‪ cH [b (37– IV‬رات ‪ X‬ا ‪ T‬رات ‪ ['r‬ا ‪ t‬ا?‪m‡ 'F‬‬
‫„ ‪:h‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " !‪ 5p‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ى ا رب ‪ T‬رات ا ‪ k‬ا ‪0‬ا‪ mS‬وا ‪k‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪،,1‬‬ ‫‪ (3,99) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ' وا ‪ JH q<c‬ا ‪ " z‬ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,74‬د@ ‪ I OhH‬رب ا ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ام‬ ‫رب ‪ T V - :‬رات ا‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ • '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف‬ ‫‪ (3,94) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا?‪ F‬ب و&‪ "…4Co4‬ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,84‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ -4‬ا ‪: K‬‬
‫‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫‪Dc‬ن ا ! =‪ Á‬ا •‪ F‬ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا‬
‫‪ª 1 OhH‬‬ ‫ل ‪ OhH‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪- mn‬‬ ‫‪،,1‬‬ ‫‪ X‬ا ; ‪ (3,98) Ê : 1‬و‪B‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات < ر ا ; ‪;„ 1‬‬ ‫ا ; ‪…³ : „ ،Z‬‬
‫)‪ ،(0,79‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات < ر ا ; ‪ H ;WX 1‬م‪.‬‬

‫‪265‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ t‬ا?‪m‡ 'F‬‬ ‫ا ; ‪ ['r 1‬ا‬ ‫ا?> ول )‪ cH [b (37– IV‬رات ‪X‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫„ ‪:h‬‬
‫‪ 1 ; ª 1‬ا '‪ 1‬وا !‪I‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف‬ ‫‪ (4,12) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ر‪D£‬ن" ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫وا ‪Wb‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,84‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا رب‬ ‫‪ E 1; ª1‬با‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ (4,00) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫‪ JH‬ا " ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,91‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ 1 ; ª 1‬ا ; [‪ ،‬وا ر‪D£‬ن"‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫‪ (3,96) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,93‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ 4& 1 ; ª 1‬ج وا ز‪,Â‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ kB '-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪Ê : m‡ 'r t‬‬ ‫اد ا ر‪ 1 ; ) ¦V‬ا‪ H‬اد و ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪ "( ¦V‬ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,93‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت‬ ‫)‪ (3,86‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫\‪c E‬‬
‫‪ a3‬ا • ‪a‬ل ;‪ ŠŽ‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪: f$‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (37– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪X‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر‬ ‫‪…³ : „ ،,1‬‬ ‫ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ (4,02) Ê : ¦V‬و‪B‬‬
‫ا ا‪ cH OhH Iz‬رات < ر ‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ ،(0,57) ;„ ¦V‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م‬
‫و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات < ر ‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ H ;WX ¦V‬م‪.‬‬
‫‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة‬ ‫ا?> ول )‪ cH [b (37– IV‬رات ‪X‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫‪ t‬ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬ ‫ا ر‪ ['r ¦V‬ا‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬و‪ d‬ل ‪ H‬د أ„‚‪ J C‬ا ر‪D£‬ن !‪1‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪ 14‬ا … ‪N :‬ف ا ‪ +‬در ا ر " ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫ا دة ا ر‪ ¦V‬إ "‪Co‬و‪4‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,55‬د@ ‪ I OhH‬رب‬ ‫‪ (4,19) Ê : m‡ 'r‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫و < ‪ < q‬ى ا دة‬ ‫‪S‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ T'-‬ا ر‪Co" & [V‬و‪H mn‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ (3,96) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ر‪ " ¦V‬ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,72‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬

‫‪266‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " "‪ J‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ J mn‬ز‪ ,Â‬ا اد ا ر‪" T'X ¦V‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫‪ (3,90) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,86‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫• ‪: #‬ا ! ا‬
‫ت‪CD'1 ،‬‬ ‫‪ X J .‬ا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬أر‡ أ‪ X‬د ‪ H z‬و© )ا„‪ '3‬ب ا ‪ ، z‬ز‪ ,Â‬ا‬
‫ت‪ ،‬ا ‪0‬ا„ ة ا !‪Dc B „ ،( i‬ن ا?> ول )‪.(38– IV‬‬ ‫ا‬
‫ا ‪/‬ول )‪ :(38– IV‬ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ! ا‬
‫أدري‬ ‫أوا‪|v‬‬ ‫أوا‪|v‬‬

‫ا ‪ ,‬ار ا ‪8 c‬‬
‫در_ ‪C5‬‬

‫‪ 7A-‬اف‬

‫ا‪‡ a 9‬‬
‫ا• ‪¤‬‬
‫ا‪ !9‬ري‬
‫ا ‪.U *+‬‬

‫أوا‪|v‬‬ ‫أوا‪|v‬‬ ‫‪/J‬ة‬


‫‪/J‬ة‬
‫ا ! ـ‪8‬ـ ـ رات‬

‫‪02‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ cI :‬ل ‪Ò‬راء ت‬


‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,91‬‬ ‫‪3,57‬‬ ‫‪J‬‬ ‫وا ‪ irN‬ت وا ‪ rCoI‬ت‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪11,2 26,2 48,6 12,1 %‬‬ ‫ا ‪D‬ن ‪. ' ;WX‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪75‬‬ ‫ر‪ Tz‬و„‪ 1‬ءا‪ _°‬ت ‪20‬‬ ‫!‪ 5p‬ا ( '‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,68‬‬ ‫‪4,01‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪5,6 70,1 18,7 %‬‬ ‫‪ H .1:‬ت ا ر‪.[V‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪50‬‬ ‫ل ت ‪19‬‬ ‫إ ‪ r‬ا ‪ d 1‬و‪4 ; 8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,01‬‬ ‫‪3,62‬‬ ‫ا ذ ا ‪ c‬درات ‪ r‬ا ‪‰ W‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪15,9 17,8 46,7 17,8 %‬‬ ‫ا ‪ 5w‬ا ‪ TT‬ا ( ' ‪.‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪ ,>¾S‬ا ( ' ‪ OhH‬ا ‪ J k‬ت ‪19‬‬
‫\^‪ -‬ء ‪ [!2 :‬ا ‪ c‬أو ا ‪œ £‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,04‬‬ ‫‪3,54‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫‪18,7 20,6 41,1 17,8 %‬‬ ‫‪ -^\ OhH‬ء ) ‪ c‬أ ا?‪LF‬‬
‫ا?‪.(¿-x‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪D‬ن ‪ I 4@ :‬ل ت ‪13‬‬ ‫‪ • 'S‬ا ( '‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,95‬‬ ‫‪3,58‬‬ ‫‪ 1‬ا^ ى أو ‪J‬‬ ‫‪ J‬و ‪1‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪15 17,8 53,3 12,1 %‬‬
‫ادارة ‪ ^Ú‬ى‪.‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪50‬‬ ‫ـ @ ‪ +‬ل ‪ JV :‬وا ‪D‬ن ت ‪14‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,96‬‬ ‫‪3,54‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫ا ' ‪DI:‬ن‪ ،‬و‪ 1 8‬دة ‪ 2 J‬ر‪15 23,4 46,7 13,1 % .k_Ž‬‬
‫‪0,74‬‬ ‫‪3,64‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ’•ـ ـ~ ب ا‪ v !9‬دا• ـ ـ ـ ـ‬
‫‪03‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ -I :‬ب أ‪ z‬اد ت ‪16‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,02‬‬ ‫‪3,54‬‬ ‫ذوي ا?‪C‚x‬ة وا "‪ 1‬ءة ا‬
‫‪2,8‬‬ ‫‪ 1 N‬دة ‪ J‬ر‪ kTz‬و^‚‪C‬ا‪15,9 20,6 45,8 15 % .k_°‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪52‬‬ ‫ا ( ات ت ‪14‬‬ ‫‪ WS‬رك ا ( '‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,85‬‬ ‫‪3,63‬‬ ‫وا ! وات وا ‪ I‬ت ‪ 1 N‬دة ‪J‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪11,2 27,1 48,6 13,1 %‬‬
‫ا ‪ d‬ت وا ! =‪ Á‬ا ‪… d 5w‬‬

‫‪267‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ¯_ ‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪ + @ :‬ل ت ‪19‬‬ ‫ا( '‬ ‫‪I‬م‬
‫‪ <:8‬ث‬ ‫‪ >? :‬ت و ا„‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,95‬‬ ‫‪3,64‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪13,1 24,3 43,9 17,8 %‬‬
‫و‪ W3 8‬رات و‪ 1 8‬دة ‪J‬‬
‫^‚‪C‬ا‪0B _°‬ﻩ ا ‪@ 2‬ت‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪39‬‬ ‫ت ‪10‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ I :‬ر‪ 4‬ا‬
‫‪4‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0,86‬‬ ‫‪3,40‬‬ ‫)‪ 1 « (Benchmarking‬دة ‪J‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪13,1 40,2 36,4 9,3 %‬‬
‫ا رف ا?> ة‪.‬‬
‫‪0,79‬‬ ‫‪3,55‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ’•~ ب ا‪ • v !9‬ر_‬
‫‪0,71‬‬ ‫‪3,61‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ‪ /!8‬إ•~ ب ا‪K• v !9‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ H’:‬اد ا ‪ I‬ر‪ ، V‬ت‬
‫وا " ‪ cb‬ت وا ‪N2‬ت وا ‪ Wu‬ات‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,90‬‬ ‫‪3,61‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪12,1‬‬ ‫‪19,6‬‬ ‫‪55,1‬‬ ‫ا ور‪ V‬و ز‪ OhH T Â‬ا ‪D‬ن ‪11,2 %‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫‪ Wu‬ا‬
‫‪01‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪66‬‬ ‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن ت ‪22‬‬ ‫‪ c k‬دل ا‬
‫‪ ;c† Z‬ت‬ ‫‪LV 7 JH‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,77‬‬ ‫‪3,96‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪4,7‬‬ ‫‪12,1‬‬ ‫‪61,7‬‬ ‫دة ‪20,6 % ' ( :‬‬ ‫‪+8‬ل ا‬
‫)‪Co48‬ا‪ ،…4Co48 ،…4‬ا ‚‪C‬‬
‫‪Co" 8‬و‪.(mn‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪50‬‬ ‫!‪ ki‬ا ( ' ‪ I‬ءات وا ‪ H‬ت ت ‪14‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,01‬‬ ‫‪3,48‬‬ ‫ت‬ ‫دور‪ , V‬ا ‪D‬ن ‪ Wu‬ا‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪22,4‬‬ ‫‪16,8‬‬ ‫‪46,7‬‬ ‫‪13,1 %‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫وإ‪ -H‬ء ا‬
‫‪2‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪53‬‬ ‫ت ‪18‬‬ ‫‪ ,>¾S‬ا ( ' ‪ OhH‬ا‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,03‬‬ ‫‪3,60‬‬ ‫ت وا رف‬ ‫ا?> ‹ ‪ c‬دل ا‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪18,7‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪49,5‬‬ ‫‪16,8 %‬‬
‫‪D:‬ن ا ‪D‬ن‪.‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪ z‬ا ( ' ! خ ‪ OhH H '-‬ت ‪13‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,96‬‬ ‫‪3,58‬‬ ‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن‬ ‫‪ c‬دل ا‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪54,2‬‬ ‫‪12,1 %‬‬ ‫‪ ;WX‬ر ‪ 5p‬أو ‪CDE‬ر ‪.5p‬‬
‫‪0,74‬‬ ‫‪3,65‬‬ ‫‪a /!8‬ز¦ ا‪ #a !9‬ت‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري‬
‫‪01‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ , 2‬و ‪ Z u+‬و ‪ [V c‬ت‬ ‫‪k‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,94‬‬ ‫‪3,58‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪17,8‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪56,1‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ا ‪.T‬‬ ‫ت ‪ T'3‬ا‬ ‫ا‬
‫‪01‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ت ت‬ ‫و ‪ CD'1‬ا‬ ‫‪< k‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,92‬‬ ‫‪3,59‬‬ ‫‪ c - ['r‬ت ‪ ‰‬و ‪ @ 1‬ذ‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪15,9‬‬ ‫‪16,8‬‬ ‫‪55,1‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ارات ‪. z‬‬

‫‪268‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪01‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪ Z :‬ت‬ ‫ا( '‬ ‫‪I‬م‬


‫ام( أدوات و‪ £‬ا ‪ H ' Á‬ة‬ ‫)ا‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,74‬‬ ‫‪3,87‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪12,1‬‬ ‫‪67,3‬‬ ‫ت ) ‪14 % Excel,‬‬ ‫< و ‪CD'1‬ا‬
‫…‪.(Access,‬‬
‫‪02‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪57‬‬ ‫ا ( ' ‪ OhH‬ا† اك ت ‪11‬‬ ‫‪S‬‬
‫ا ‪D‬ن ذوي ا?‪C‚x‬ة وأ‪ Fß‬ب‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,90‬‬ ‫‪3,57‬‬
‫‪1,9‬‬ ‫‪12,1‬‬ ‫‪22,4‬‬ ‫‪53,3‬‬ ‫< و ‪10,3 % CD'1‬‬ ‫ا "‪ 1‬ءات ‪H‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫ا‬
‫‪01‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪61‬‬ ‫ون ت ‪12‬‬ ‫‪ ;WS‬ا ( ' ‪ z‬ق ‪H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,85‬‬ ‫‪3,66‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪11,2 19,6‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪11,2 %‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫‪CD'1 OhH‬ا‬
‫‪0,72‬‬ ‫‪3,66‬‬ ‫‪*D‬ا‪ #a !9‬ت‬ ‫‪/!8‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و ‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري‬
‫‪00‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪ U‬ا ( ' ‪ H‬ة ا‪4 c‬ت ت‬
‫‪ JV‬ا رف وا?‪C‚x‬ات و‪q <£‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,85‬‬ ‫‪3,67‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪11,2‬‬ ‫‪24,3‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ا‪T‬‬ ‫; ن درة ‪ OhH‬ا‬
‫و … @‪.Lr‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪ ,‬ا ‪D‬ن ا ( ' "‪ k_µ‬ت‬
‫‪7‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0,92‬‬ ‫‪3,33‬‬ ‫‪4 :‬ت‬ ‫ا‪H‬‬ ‫ا ‪ d‬ل إ‪OP‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪22,4‬‬ ‫‪24,3‬‬ ‫‪46,7‬‬ ‫‪5,6‬‬ ‫‪%‬‬
‫ا ( ' دون د و أي و …‪.‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ q < k‬ا‪ 4 : H‬ت ‪ ;WX‬ت‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,84‬‬ ‫‪3,70‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪10,3‬‬ ‫‪24,3‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪%‬‬ ‫' ‪.‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪ OR'S‬ا ( ' إ‪ ¤1r OP‬ا ‪ z‬ت‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,83‬‬ ‫‪3,66‬‬ ‫ة‬ ‫‪ < Fß IV -:‬و‪ I £‬ر‪V‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪10,3‬‬ ‫‪26,2‬‬ ‫‪50,5‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪%‬‬
‫و" ‪. £‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪ JV‬ت‬ ‫‪ 'S‬م ا ( ' و =‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,92‬‬ ‫‪3,56‬‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪14‬‬ ‫دة و ‪ -‬رة ?‪ ¤1F‬ا ‪% . z‬‬
‫‪03‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ :‬و‪ JV‬ا ‪ rCoI‬ت ت‬
‫وا?‪C‚x‬ات وا ‪ 2‬رب ا ‪ I 5w‬م ‪_Ž‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,97‬‬ ‫‪3,42‬‬
‫‪2,8‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪36,4‬‬ ‫‪34,6‬‬ ‫‪13,1‬‬ ‫‪%‬‬ ‫ن وا?‪C‚x‬اء و‪Ti1r‬‬ ‫ا‬
‫ا‪ H‬ا ‪ 4 c‬ت‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ I‬م ا ( ' ‪ L ˜ :‬ا ‪N"W‬ت ت‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,92‬‬ ‫‪3,56‬‬ ‫ا ‪ 5w‬وا ‪ _`T‬و‪ 7‬ق ‪ 1 N T r‬دة‬
‫‪0,9‬‬ ‫‪12,1‬‬ ‫‪31,8‬‬ ‫‪40,2‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪%‬‬
‫‪ ، Ir@ _µ‬و ˜ ‪@ r L‬ت ا !‪ 2‬ح‪.‬‬
‫‪0,73‬‬ ‫‪3,55‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ‪ /!8‬ا ‪p‬ا• ة ا‬
‫‪0,65‬‬ ‫‪3,61‬‬ ‫ا‪ ‡ a 9‬ا • ‪ ¤‬و‪ 7A-‬اف ا‪ !9‬ري ا ! م‬

‫‪269‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪ J :‬إ‪ H‬اد ا ‪ H@ : c -‬د ‪OhH‬‬


‫‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م < ر ا ‪ k‬ا !‪5p i‬‬ ‫ا?> ول )‪ (38– IV‬أن ا‬ ‫‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫ً‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,65‬د@ ‪OhH‬‬ ‫ر ب )‪ (3,61‬و‪B‬‬ ‫ء ‪1‬‬
‫‪ k‬ا !‪5p i‬‬ ‫ل ‪ OhH‬و د ' ى ‪,1‬‬ ‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ I‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ … d‬إ ‪ A‬درا ) < ا ‪ c‬ي‪ : (2015 ،‬د‬ ‫‪ ' ( :‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪"H OhH‬‬
‫‪ k‬ا !‪.5p i‬‬ ‫‪t‬‬ ‫' ى‬
‫‪ k‬ا !‪:5p i‬‬ ‫و‪ H h z‬ض ! =‪ X\ Á‬د \ر‡‬
‫إ•~ ب ا‪: v !9‬‬ ‫‪-1‬‬
‫!‪ X k'I‬ا„‪ '3‬ب ا ‪ z‬إ‪D H z J X OP‬ن ‪ B‬ا„‪ '3‬ب ا ‪ z‬دا^ وا„‪ '3‬ب ا ‪z‬‬
‫^ر ‪.‬‬
‫ا•~ ب ا‪ v !9‬دا• ‪:‬‬ ‫‪-1-1‬‬
‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (38– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪ X‬ا„‪ '3‬ب‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪OhH Iz‬‬ ‫‪…³ : „ ،,1‬‬ ‫ا ‪ z‬دا^ ‪ (3,64) Ê :‬و‪B‬‬
‫‪ cH‬رات < ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ z‬دا^ )‪ ،(0,74‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ‬
‫‪ cH‬رات < ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ z‬دا^ ‪.‬‬
‫ا?> ول )‪ cH [b (38– IV‬رات ‪ X‬ا„‪ '3‬ب ا ‪ z‬دا^ ‪['r‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫ا ‪ t‬ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬
‫ر‪ Tz‬و„‪ 1‬ءا‪ H .1: _°‬ت ا ر‪ "[V‬ا ‪[b Co‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " !‪ 5p‬ا ( '‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (4,01) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,68‬د@‬ ‫‪5‬ول ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ل ا ذ ا ‪ c‬درات ‪ r‬ا ‪‰ W‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "إ ‪ r‬ا ‪ d 1‬و& ; ‪4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,62) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف‬ ‫ا ‪ 5w‬ا ‪ TT‬ا ( ' " ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (1,01‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ 1‬أ^ ى أو ‪J‬‬ ‫‪D‬ن ‪ I 4@ :‬ل ‪ J‬و ‪1‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ • 'S‬ا ( '‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,58) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫إدارة ‪ ^Ú‬ى" ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,95‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ cI :‬ل ‪Ò‬راء وا ‪ irN‬ت وا ‪ rCoI‬ت ‪ J‬ا ‪D‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,57) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ " ' ;WX‬ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,91‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬

‫‪270‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "& ‪ +‬ل ‪ JV :‬وا ‪D‬ن ا ' ‪DI:‬ن‪ ،‬و‪ 1 8‬دة ‪ 2 J‬ر‪"k_Ž‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,54) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ‪: T# t‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,96‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ ,>¾S‬ا ( ' ‪ OhH‬ا ‪ -^\ J k‬ء ‪ [!2 :‬ا ‪ c‬أو ا ‪œ £‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,54) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫‪ -^\ OhH‬ء ) ‪ c‬أ ا?‪ LF‬ا?‪ "(¿-x‬ا ‪ [b Co‬ا دس ‪:‬‬
‫½ع‬ ‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (1,04‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ا•~ ب ا‪ • v !9‬ر_ ‪:‬‬ ‫‪-2-1‬‬
‫„ ‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (38– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪ X‬ا„‪ '3‬ب ا ‪z‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫‪…³ : „ ،,1‬‬ ‫^ ر ‪ (3,55) Ê :‬و‪B‬‬
‫< ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ ^ z‬ر )‪ ،(0,79‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬إ ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬
‫< ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ ^ z‬ر ‪.‬‬
‫ا?> ول )‪ cH [b (38– IV‬رات ‪ X‬ا„‪ '3‬ب ا ‪ ^ z‬ر ‪['r‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫ا ‪ t‬ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ + @ :‬ل ‪ >? :‬ت و ا„ \‪ <:‬ث و‪ W3 8‬رات‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,64) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫و‪ 1 8‬دة ‪C‚^ J‬ا‪0B _°‬ﻩ ا ‪@ 2‬ت" ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬
‫½ع‬ ‫‪ ،,1‬و &‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,95‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ا ( ات وا ! وات وا ‪ I‬ت ‪ 1 N‬دة ‪J‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ WS‬رك ا ( '‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,63) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ d‬ت وا ! =‪ Á‬ا ‪ … d 5w‬إ ¯_ " ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬
‫½ع‬ ‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,85‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ -I :‬ب أ‪ z‬اد ذوي ا?‪C‚x‬ة وا "‪ 1‬ءة ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,54) Ê : m‡ 'r t‬و‪،,1 B‬‬ ‫« ‪ 1‬دة ‪ J‬ر‪ kTz‬و^‚‪C‬ا‪ "k_°‬ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (1,02‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫)‪ 1 « (Benchmarking‬دة ‪J‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ I :‬ر‪ 4‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،t‬و&‪ <4‬اف‬ ‫‪ (3,40) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا رف ا?> ة" ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,86‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ر ا ا‪OhH Iz‬‬ ‫ا?> ول )‪ §¨ (38– IV‬أن ا‬ ‫‪ !:‬ءا ‪ OhH‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر‬ ‫‪ cH‬رات ‪ X‬ا„‪ '3‬ب ا ‪ (3,61) Ê : ;„ z‬و‪…³ : „ ،,1 B‬‬

‫‪271‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ا‪ cH OhH Iz‬رات < ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ ،(0,71) ;„ z‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪J c‬‬
‫آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات < ر ا„‪ '3‬ب ا ‪ H ;WX z‬م‪.‬‬
‫‪a‬ز¦ ا‪ #a !9‬ت‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ز‪,Â‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (38– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪X‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫ت ‪ (3,65) Ê :‬و‪…³ : „ ،,1 B‬‬ ‫ا‬
‫ت „; )‪ ،(0,74‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬ ‫< ر ز‪ ,Â‬ا‬
‫ت ‪ H ;WX‬م‪.‬‬ ‫< ر ز‪ ,Â‬ا‬
‫ت ‪ ['r‬ا ‪t‬‬ ‫ز‪ ,Â‬ا‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪ !bc‬ا?> ول )‪ cH [b (38– IV‬رات ‪X‬‬
‫ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬
‫‪ ;c† Z‬ت‬ ‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن ‪LV 7 JH‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ c k‬دل ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪t‬‬ ‫دة ‪Co48) ' ( :‬ا‪ ،…4Co48 ،…4‬ا ‚‪Co" 8 C‬و‪ "(mn‬ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫‪+8‬لا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,77‬د@ ‪ I OhH‬رب‬ ‫‪ (3,96) Ê : m‡ 'r‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ H’:‬اد ا ‪ I‬ر‪ ، V‬وا " ‪ cb‬ت وا ‪N2‬ت وا ‪ Wu‬ات‬ ‫‪-‬‬
‫‪(3,61) Ê : m‡ 'r t‬‬ ‫ت" ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬ ‫ا ور‪ V‬و ز‪ OhH T Â‬ا ‪D‬ن ‪ Wu‬ا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,90‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬ ‫و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ت وا رف ‪D:‬ن‬ ‫ا?> ‹ ‪ c‬دل ا‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ ,>¾S‬ا ( ' ‪ OhH‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ (3,60) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪D‬ن" ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (1,03‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ت ‪D:‬ن ا ‪D‬ن‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ z‬ا ( ' ! خ ‪ c OhH H '-‬دل ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪،,1‬‬ ‫‪ (3,58) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫‪ ;WX‬ر ‪ 5p‬أو ‪ CDE‬ر ‪ "5p‬ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,96‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " !‪ ki‬ا ( ' ‪ I‬ءات وا ‪ H‬ت دور‪ , V‬ا ‪D‬ن ‪Wu‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪،,1‬‬ ‫‪ (3,48) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ت" ا ‪ [b Co‬ا ‪: T# t‬‬ ‫ت وإ‪ -H‬ء ا‬ ‫ا‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (1,01‬د@ ‪ H c OhH‬إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪*D‬ا‪ #a !9‬ت‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (38– IV‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪CD'1 X‬‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫ت ‪ (3,66) Ê :‬و‪…³ : „ ،,1 B‬‬ ‫ا‬
‫ت „; )‪ ،(0,72‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬ ‫< ر ‪ CD'1‬ا‬
‫ت ‪ H ;WX‬م‪.‬‬ ‫< ر ‪CD'1‬ا‬

‫‪272‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪t‬‬ ‫ت ‪ ['r‬ا‬ ‫‪ CD'1‬ا‬ ‫ا?> ول )‪ cH [b (38– IV‬رات ‪X‬‬ ‫„ ‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬
‫ام( أدوات و‪ £‬ا ‪ H ' Á‬ة <‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪) Z :‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,87) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ت ) ……‪ "(Excel, Access,‬ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫و ‪ CD'1‬ا‬
‫½ع‬ ‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,74‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ت" ا ‪[b Co‬‬ ‫ون ‪ CD'1 OhH‬ا‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ ;WS‬ا ( ' ‪ z‬ق ‪H‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,66) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,85‬د@‬ ‫ا?( ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ت ‪ c - ['r‬ت ‪ ‰‬و ‪ @ 1‬ذ‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ < k‬و ‪ CD'1‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,59) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫ارات ‪ " z‬ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,92‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪"T‬‬ ‫ت ‪ T'3‬ا‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ , 2 k‬و ‪ Z u+‬و ‪ [V c‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫‪ (3,58) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,94‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ S‬ا ( ' ‪ OhH‬إ† اك ا ‪D‬ن ذوي ا?‪C‚x‬ة وأ‪ Fß‬ب ا "‪ 1‬ءات‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,57) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ت" ا ‪ [b Co‬ا ‪: T# t‬‬ ‫< و ‪ CD'1‬ا‬ ‫‪H‬‬
‫½ع‬ ‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,90‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫ا ‪p‬ا• ة ا‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ CDW-‬ا?> ول )‪ (38– IV‬إ‪ OP‬أن ا ‪ t‬ا?‪ m‡ 'F‬ا م ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات ‪ X‬ا ‪0‬ا„ ة‬
‫&‪ <4‬اف ا ري ر ا ا‪ cH OhH Iz‬رات‬ ‫ا !‪ (3,55) Ê : i‬و‪…³ : „ ، ,1 B‬‬
‫„; )‪ ،(0,73‬وا ‪0‬ي ل ‪ H OhH‬م و د ‪ J c‬آرا‪ k_±‬ا ‪ 2‬ﻩ ‪ cH‬رات‬ ‫< ر ا ‪0‬ا„ ة ا !‪i‬‬
‫‪ H ;WX‬م‪.‬‬ ‫< ر ا ‪0‬ا„ ة ا !‪i‬‬
‫„ ‪CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪ !bc‬ا?> ول )‪ cH [b (38– IV‬رات ‪ X‬ا ‪0‬ا„ ة ا !‪ ['r i‬ا ‪t‬‬
‫ا?‪: h „ m‡ 'F‬‬
‫‪t‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ q < k‬ا‪ 4 : H‬ت ‪ " ' ;WX‬ا ‪5 [b Co‬ول ‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,84‬د@ ‪ I OhH‬رب‬ ‫‪ (3,70) Ê : m‡ 'r‬و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫‪ JV‬ا رف وا?‪C‚x‬ات و‪q <£‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ U‬ا ( ' ‪ H‬ة ا ‪ 4 c‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,67) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫ا ‪ T‬و … @‪ "Lr‬ا ‪ [b Co‬ا ? ( ‪:‬‬ ‫; ن درة ‪ OhH‬ا‬

‫‪273‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫½ع‬ ‫ر ب )‪ (0,85‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬ ‫‪ c‬رة‬ ‫ري‬ ‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا‬
‫ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ة‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ OR'S‬ا ( ' إ‪ ¤1r OP‬ا ‪ < Fß IV -: z‬و‪ I £‬ر‪V‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري‬ ‫‪ (3,66) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫و " ‪ " £‬ا ‪ [b Co‬ا ? ‪: 6‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫‪ c‬رة رب )‪ (0,83‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫دة و ‪ -‬رة ?‪ ¤1F‬ا ‪" z‬‬ ‫‪JV‬‬ ‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب "‪ 'S‬م ا ( ' و =‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,56) Ê : m‡ 'r t‬و‪ ،,1 B‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب‬ ‫ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫)‪ (0,92‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ L ˜ :‬ا ‪N"W‬ت ا ‪ 5w‬وا ‪ _`T‬و‪ 7‬ق ‪ 1 N T r‬دة‬ ‫‪-‬‬
‫‪ (3,56) Ê : m‡ 'r t‬و‪،,1 B‬‬ ‫‪ ، Ir@ _µ‬و ˜ ‪@ r L‬ت ا !‪ 2‬ح" ا ‪ [b Co‬ا ا ‪:‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة رب )‪ (0,92‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ I‬م ا ( ' ‪ :‬و‪ JV‬ا ‪ rCoI‬ت وا?‪C‚x‬ات وا ‪ 2‬رب ا ‪ I 5w‬م ‪_Ž‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪(3,42) Ê : m‡ 'r t‬‬ ‫ا‪ H‬ا ‪ 4 c‬ت" ا ‪ [b Co‬ا دس ‪:‬‬ ‫ن وا?‪C‚x‬اء و‪Ti1r‬‬ ‫ا‬
‫‪ ،,1‬و&‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,97‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬ ‫و‪B‬‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬
‫ءت ا ‪ c‬رة ا?‪ d x‬ب " ‪ ,‬ا ‪D‬ن ا ( ' "‪ k_µ‬ا ‪ d‬ل إ‪ OP‬ا‪ 4 : H‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪،t‬‬ ‫‪ (3,33) Ê : m‡ 'r t‬و‪B‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا ( ' دون د و أي و …" ا ‪ [b Co‬ا‬
‫½ ع ا ‪ c‬رة‪.‬‬ ‫و &‪ <4‬اف ا ري ‪ c‬رة ر ب )‪ (0,92‬د@ ‪ I OhH‬رب إ ‪ : 2‬ت \‪c E‬‬

‫‪274‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ را ! ا‬# $ !% &' (‫*و‬+, - .$‫ر‬/ ‫ دور ا‬1‫ وا‬: ‫ا ا‬ ‫ا‬

‫را‬/ ‫ ¯ ت ا‬v‫ ر‬8 •‫و; ض ا‬ 7 : ‫ ا ا‬. E9‫ا‬


J c ‫( وا‬Independent Semples T Test) ‫ ر ت‬c ^‫ إ‬OhH ‫ د‬H@ : ! ‫ ½ ت ا را‬z ‫ ر‬c ^@
‫ ر‬c ^‫ ا‬h z‫ و‬.‫< ار‬4& < ‫ ن و‬CD: ‫ ط‬c ‫ر‬8 ‫( و‬One Way ANOVA) ‫ دي‬r\
: H 1 ‫' وا‬b= ‫ ½ ت ا‬1 ‫ا‬
(α ≤ 0,05) @‫! ' ى د‬H = +r‫ وق ذات د@ إ‬z @ :Š‹‫و‬5 U ‫ ا ¯ ا‬-1
F?‫ ا‬، ‫ ا‬، u>?‫ )ا‬1 ‫ وا‬+x¾ ‫ات ا‬CD³ ‫ ى‬S mn‫و‬Co" & [V‫ا ر‬
‫ در‬،‫ ب‬F?‫ام ا‬ ‫ ا‬k"< ‫ در ا‬،m1 ‫ ا ' ى ا‬،5p ‫ ا ' ى ا‬، = ‫ا‬
.(…4Co48 ‫ام‬ ‫ ا‬k"< ‫ا‬
(α ≤ 0,05) @‫! ' ى د‬H = +r‫ وق ذات د@ إ‬z @ :Š‹‫و‬5 ; ‫ ا ¯ ا‬-
. u>Æ ‫ ى‬S mn‫و‬Co" & [V‫ا ر‬
(Independent Semples T Test) ‫ ر ت‬8 •‫ @ إ‬A 7 :(39– IV) ‫ول‬/ ‫ا‬
t-test Levene's Test
Sig DF t sig F

0,521 105 0,645 0, 516 0,425 T( W # –< 8


0,504 78,502 0,671 T( W #*D° –< 8
SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‚ ‫ت ا‬ :‫ ر‬+ ‫ا‬
‫ ل‬r ‫ن‬D˜ <c ‫ ت ا‬: ‫ن إ‬D: ‫ وق‬1 ‫ ر ا‬c ^@ Levene ‫ ر‬c ^‫ام ا‬ ‫ ا‬k ½ 1 ‫ﻩ ا‬0B ‫ ر‬c ^Ó
!bc Á= ! ‫ وا‬u>?‫ ا‬CD³ ‫ ى‬- =‫ @ت ا?> ا‬+ ‫( ' ا‬ mn‫و‬Co" & [V‫' ى ا ر‬
P £‫ و‬0,05 J C‚„‫ و© أ‬0, 516 ‫' وي‬S (Sig) @ ‫ن أن ' ى ا‬Dc3V‫ و‬،(39– IV) ‫ا?> ول‬
. V 1+ ‫ ½ ا‬1 ‫ ا‬cI P £‫ و‬، u>?‫ا‬CD³ ‫ ى‬S @ mn‫و‬Co" & [V‫ ل ا ر‬r ‫ اد‬z\ ‫ ت‬: 2 ‫ا‬
J" : ‫ ر‬‰0 ‫' ب ا‬r OhH ‫ ث‬4& a1 A b mn‫و‬Co" & [V‫ أن ا ر‬2 3! ‫ﻩ ا‬0B '1 ‫و‬
،‫ ن‬cE ‫(اد‬z m ‫ درا )را‬, 2 3! ‫ﻩ ا‬0B L1 ‫ و‬،mn‫و‬Co" & [V‫ ا ا ر‬J ‫ دة‬1 & ‫ن‬D'u>Æ
،m1 + ‫ ^ ا‬z 4 m ) ‫( ودرا‬2013 ،5fç¦F?‫ن ا‬D'r hH ‫ ي‬2 ) ‫ ودرا‬،1(2012
.3(Md. Aminul Islam et al, 2011) ‫ درا‬, Z ‫ و‬.2(2015

>?‫ ا‬،CD ' ‫ ر‬،‫ ة‬E ‫ ع‬- ‫ن ا م‬D1 ‫[ ى د ان ا‬V‫دة ا ر‬ OhH 5fè‫ا‬Coz& [V‫ ا ر‬L c- ˜‫ أ‬،‫ ن‬cE ‫(اد‬z m ‫را‬1
.2012 ،‫ ة‬E ، N 8
‫ ر‬،‫ات‬0 ‫ا‬ H 1: A NH‫ و‬mn‫و‬Co" & k ‫< ا‬4 r 1 ‫ س ا‬I ‫ا‬ 2: Â‫ ا ر‬a B ‫ ء‬.H‫ ﻩ أ‬2 ‫ ا‬،m1 + ‫ ^ ا‬z 4 m 2
.2015 ،‫ن‬D-' z ،‫ ة‬E ، N & >?‫ ا‬،CD '
3
Md. Aminul Islam et al, Effect of Demographic Factors on E-Learning Effectiveness in A Higher Learning
Institution in Malaysia, International Education Studies, Vol 4, No 1, February 2011, PP 112-121.

275
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫' ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪!H = +r‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ? ‪@: A‬‬
‫‪.‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(40– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪ !%‬ى !‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,377‬‬ ‫‪1,042‬‬ ‫‪0,259‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0,778‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,249‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪25,634‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا ـ! ـ ـ‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫‪ ،‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (40– IV‬أن‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' ( mn‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د ‪ z‬وق ذات د@‬ ‫' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,377‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ ،‬و‪ cI P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪. V 1+‬‬ ‫إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى‬
‫‪ Z‬ا ‪ W‬ا=• ا ‪ V‬ا رب‬ ‫‪ ،‬إذ "‪J‬‬ ‫"‪ J‬ا ‪ I‬ل ‪¿:‬ن ا ر‪Co" & [V‬و‪: tc CDE mn‬‬
‫) ‪Md. Aminul‬‬ ‫‪ JH Z‬درا )را ‪(z m‬اد ‪ cE‬ن‪ ،(2012 ،‬ودرا‬ ‫إ "‪Co‬و‪0B J" ، 4‬ﻩ ا !‪2 3‬‬
‫‪.(Islam et al, 2011‬‬
‫' ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪!H = +r‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا? ? ‪@:‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ‪ FÆ‬ا = ‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(41– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪ !%‬ى ‪ •€‬ا !‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,648‬‬ ‫‪0,436‬‬ ‫‪0,110‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0,220‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا•‬
‫‪0,252‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪26,193‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا!‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' ( mn‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ‪ FÆ‬ا = ‪ ،‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬

‫‪276‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ل ‪ H OhH‬م و د‬ ‫)‪ (41– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,648‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫ا = ‪ ،‬و‪cI P £‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ‪FÆ‬‬
‫ا ‪ ½ 1‬ا ‪. V 1+‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ر‪D£‬ن اءا أ‪…4 ‰‬‬ ‫‪ §¨ Lc‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪ F? : tc CDE mn‬ا =‬ ‫‪ !:‬ءا ‪OhH‬‬
‫¼_‪ k‬ار ‪ 7 c‬ت أم @ و‪ z A H‬ر‪Co" & [V‬و‪ z\ k=N mn‬اد ا < ر‪8 J JV‬ر ‪ 7 c‬ت وا ‪J 0‬‬
‫) ‪Md. Aminul Islam et al,‬‬ ‫‪ 14‬ا …‪ .‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪ , 2 3‬درا‬ ‫¼_‪ k‬ار ‪ 7 c‬ت ‪= H‬‬
‫‪.(2011‬‬
‫' ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪!H = +r‬‬ ‫ا ¯ ا ; ا ا! ‪@:‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ' ى ا ‪.5p‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(42– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫‪a‬ى ا !‬ ‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪ !%‬ى‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,117‬‬ ‫‪1,814‬‬ ‫‪0,435‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2,177‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,240‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪24,236‬‬ ‫ا‪a 9‬ى دا• ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬ ‫ا!‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫ام ا^ ‪ c‬ر <‬ ‫ا‬
‫‪k‬ا‬
‫ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ -‬ى ' ى ا ‪ ،5p‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪( mn‬‬ ‫'‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د‬ ‫)‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,117‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬ ‫)‪ (42– IV‬أن ' ى ا‬ ‫@‬
‫ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ' ى ا ‪ ،5p‬و‪cI P £‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪= +r‬‬
‫ا ‪ ½ 1‬ا ‪. V 1+‬‬
‫ى ا ‪ c -‬أن ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' : L @ mn‬ى ا ‪Ú J" q r 5p‬ي ‪ z‬د ‪ ‰ T‬ن‬
‫ا?‪F‬‬ ‫=‪ t‬ا "!‬ ‫ام ا ‪¸o‬ا‬ ‫' اﻩ ا ‪ 5p‬ا رب إ "‪Co‬و‪N 2 34 4‬‬
‫‪ H T‬ا ر‪Co" & [V‬و‪0BCD'1 J" „ .mn‬ﻩ ا !‪2 3‬‬ ‫‪ zÄ‬اد‬ ‫وا‬ ‫ا?‪ F‬ة ا‬
‫‪¿:‬ن أ‪ c E‬أ‪ z‬اد ‪ ! H‬ا را ذووا ' ى ‪ Z : R‬ا ر ت ‪ T† OhH JV = r k_Ô E¿z‬دة‬
‫ر‪D£‬ن ‪tIz‬‬ ‫‪ n 'b‬و ‪ !T‬س أ ا ر‪D£‬ن ا ‪ ' k_¼ J 0‬ى دون ا?> ‪ H Ê : R‬د‪4 ˜ kB‬‬
‫\ ا ‪0‬ي أدى إ‪ H OP‬م و د ا^ ‪N‬ف ‪D:‬ن ا ر‪D£‬ن ا رب إ "‪Co‬و‪ . 4‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪, 2 3‬‬
‫درا )را ‪(z m‬اد ‪ cE‬ن‪ ،(2012 ،‬ودرا )‪ J: §? d‬زوق ‪ H‬دة ا '! ‪ ،1(2012 ،mn‬ودرا‬

‫‪ 5p‬ا ‪ ،,cu iz < : ¸D 248 ³‬ر‬ ‫ى‬ ‫‪ T V -‬رات ا ر‪Â‬‬ ‫‪ J: §? d 1‬زوق ‪ H‬دة ا '! ‪ ،mn‬در ا ‪ T‬م ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫أم ا ‪ I‬ى‪ ،‬ا " ا ‪ £‬ا ' د ‪.2012 ،‬‬ ‫' ‪،CD‬‬

‫‪277‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪1‬‬
‫) رة إ‪ :‬ا‪ k B‬ا ‪ , L1 „ ،(2014 ،56V‬درا )را= ‪ cH‬ا ‪ cH J r‬ﷲ ‪(2016 ، B‬‬
‫‪ ,‬درا )أ‪ z r‬روق <‬ ‫ودرا )‪ .(Md. Aminul Islam et al, 2011‬و ‪0B Z‬ﻩ ا را‬
‫‪.2(2011 ،§? d‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ‪@: # t‬‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ' ى ا ‪.m1‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(43– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫‪a‬ى ا ‪. }a‬‬ ‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪ !%‬ى‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫‪a W#‬ع در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت ا‪xa 79‬‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,705‬‬ ‫‪0,469‬‬ ‫‪0,119‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0,356‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,253‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪26,056‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا‪a 9‬ى‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬ ‫ا ‪}a‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ ' ( mn‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ' ى ا ‪ ،m1‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د‬ ‫)‪ (43– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,705‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ' ى ا ‪ ،m1‬و‪P £‬‬
‫‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ . V 1+‬و‪ J" A H‬ا ‪ I‬ل أن ا ر‪Co" & [V‬و‪CoW- @ mn‬ط ' ى و ‪D m1‬ن‬
‫اء ا ‪ J 0 1! ‰ _µ 4‬أو‬ ‫دون ‪CDE‬ﻩ ‪ z‬ر‪Co" & [V‬و‪ ; §? d mn‬ا ' ‪ V‬ت ا ‪1‬‬
‫‪ 7Ó ‰‬رات ا ' ‪ .‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪ , 2 3‬درا )را ‪(z m‬اد ‪ cE‬ن‪ ،(2012 ،‬ودرا )‪§? d‬‬ ‫ا‬
‫‪ J:‬زوق ‪ H‬دة ا '! ‪ , L1 „ ،(2012 ،mn‬درا )را= ‪ cH‬ا ‪ cH J r‬ﷲ ‪.(2016 ، B‬‬
‫‪ ,‬درا )أ‪ z r‬روق < ‪.(2011 ،§? d‬‬ ‫و ‪0B Z‬ﻩ ا را‬

‫ت ا ‪) u -' 1‬‬ ‫ا?>‬ ‫‪Co" & k‬و‪mn‬‬ ‫ر ا ‪Co 8 t -‬ا ‪ ë‬و‪ V - : A NH‬ا‬ ‫‪ 1‬را= ‪ cH‬ا ‪ cH J r‬ﷲ ‪ ، B‬در‬
‫& ‪ E ، N‬ة‪.2016 ،‬‬ ‫' ‪ ،CD‬ا?>‬ ‫ا ‪ I‬س ا ‪ : r 1‬درا ‪ ،( r‬ر‬
‫ا ‪ 1‬م‪:2011 ،‬‬ ‫‪، H‬‬ ‫‪ 2‬أ‪ z r‬روق < ‪ ،§? d‬ا ‪ B 2‬ت ا ‪N-‬ب وا ‪Dz W‬ن ‪ <4‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬ا?‪8 x‬‬
‫)‪(http://www.fayoum.edu.eg/stfsys/stfPdf//244//615//20131122222.pdf‬‬

‫‪278‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا د ‪@:‬‬


‫ام ا?‪ F‬ب‪.‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ر ا <"‪ k‬ا‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(44– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪/‬ر_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ا • ‪a‬ب‪.‬‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت ا‪ xa 79‬ا ‪(sig) /‬‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,792‬‬ ‫‪0,234‬‬ ‫‪0,059‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0,118‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫در_‬
‫‪0,253‬‬ ‫‪104‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت ‪26,294‬‬ ‫ا ‪&' ,7‬‬
‫ا ˆ‪/‬ام‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫ا • ‪a‬ب‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ام ا?‪ F‬ب‪،‬‬ ‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ر ا <"‪ k‬ا‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫ل‬ ‫و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (44– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,792‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ H OhH‬م و د ‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ر ا <"‪k‬‬
‫ام ا?‪ F‬ب‪ ،‬و‪ cI P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪. V 1+‬‬ ‫ا‬
‫ر‪D£‬ن ا رب إ "‪Co‬و‪ T'X 4‬دون ا?‪ F‬إ‪ OP‬ا„‪ '3‬ب‬ ‫‪0B CDWS‬ﻩ ا !‪ 2 3‬إ‪ OP‬أ‪J" A4‬‬
‫ام ا?‪ F‬ب‪ ،‬و‪0B‬ا ‪ [¦'X‬أن أ‪ c E‬ا ر‪D£‬ن ; ن ‪ r‬ا ‪+xã [b‬‬ ‫ا‬ ‫‪ T‬رات ‪H‬‬
‫–„ ‪Dc‬ن ا?> ول )‪ ،- (23– IV‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪ , 2 3‬درا )را ‪(z m‬اد ‪ cE‬ن‪،(2012 ،‬‬
‫‪ ,‬درا )أ‪r‬‬ ‫ودرا )^ ‪ cH J:‬ا ‪ J r‬إ‪ :‬ا‪ k B‬ا !‪ .(2008 ، 'b1‬و ‪0B Z‬ﻩ ا را‬
‫‪ z‬روق < ‪.(2011 ،§? d‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ! ‪@:‬‬
‫ام &‪.…4Co4‬‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ر ا <"‪ k‬ا‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(45– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( ‪/‬ر_ ا ‪ &' ,7‬ا ˆ‪/‬ام ‪.zA*+A-‬‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا‪ xa 79‬ا ‪(sig) /‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,495‬‬ ‫‪0,803‬‬ ‫‪0,201‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت ‪0,604‬‬ ‫در_‬
‫‪0,251‬‬ ‫‪103‬‬ ‫ا ‪ &' ,7‬دا• ا‪ ;a W9‬ت ‪25,809‬‬
‫ا ˆ‪/‬ام‬
‫‪106‬‬ ‫‪26,412‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ـ ـ‪a‬ع‬
‫‪zA*+A-‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬

‫‪279‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ام &‪،…4Co4‬‬ ‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ر ا <"‪ k‬ا‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫ل‬ ‫و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (45– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,495‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ H OhH‬م و د ‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ر‪Co" & [V‬و‪ S mn‬ى ر ا <"‪k‬‬
‫ام &‪ ،…4Co4‬و‪ cI P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪. V 1+‬‬ ‫ا‬
‫ً‬
‫‪ OhH CDc„ ;WX‬در ا <"‪k‬‬ ‫ا ‪ !3‬دا ‪ J" U 0‬ا ‪ I‬ل إن ا ر‪Co" & [V‬و‪- @ mn‬‬
‫ام ا ‪¸o‬ا «‪d ^ …4Co4‬‬ ‫ام &‪ 7 J …4Co4‬ف ا ر‪D£‬ن و‪ S‬وا ا ‪ c -‬ذ ‪ U‬إ‪8 OP‬‬ ‫ا‬
‫وأن ا ر‪D£‬ن ‪ u‬ن إ‪ ' ( OP‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ^ ‪ Oh2 _°‬ا ‪¸o‬و‪.…4Co48 "cWX V‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@‬ ‫ا?‪@ : A‬‬ ‫‪ -2‬ا ¯ ا ‪U‬‬
‫‪،‬‬ ‫)ا?>‪ ، u‬ا‬ ‫)‪ (α ≤ 0,05‬ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪CD³‬ات ا ¾‪+x‬‬
‫‪1‬‬ ‫وا‬
‫ا?‪ F‬ا = ‪ ،‬ا ' ى ا ‪ ،5p‬ا ' ى ا ‪ ،m1‬ا?‪C‚x‬ة(‪.‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ‪5‬و‹‪@ :Š‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪. u>Æ‬‬
‫‪ @ A‬إ• ‪ 8‬رت )‪(Independent Semples T Test‬‬ ‫ا ‪/‬ول )‪7 :(46– IV‬‬
‫‪t-test‬‬ ‫‪Levene's Test‬‬
‫‪Sig‬‬ ‫‪DF‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪sig‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪0,291‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪-1,062‬‬ ‫‪0, 563‬‬ ‫‪0,336‬‬ ‫‪T( W # –< 8‬‬


‫‪0,291‬‬ ‫‪70,523‬‬ ‫‪-1,063‬‬ ‫‪T( W #*D° –< 8‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر ‪ c ^@ Levene‬ر ا ‪ 1‬وق ‪D:‬ن إ ‪ :‬ت ا ‪D˜ <c‬ن ‪ r‬ل‬ ‫‪ c ^Ó‬ر ‪0B‬ﻩ ا ‪ k ½ 1‬ا‬
‫' ى ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ -‬ى ‪CD³‬ا?>‪ u‬وا ! =‪ !bc Á‬ا?> ول‬
‫)‪ ،(46– IV‬و‪Dc3V‬ن أن ' ى ا @ )‪ 'S (Sig‬وي ‪ 0,291‬و© أ„‚‪ 0,05 J C‬و‪ P £‬ا ‪ : 2‬ت‬
‫\‪ z‬اد ‪ r‬ل ا ‪ k‬ا !‪ S @ 5p i‬ى ‪ CD³‬ا?>‪ ، u‬و‪ cI P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ . V 1+‬و ‪0B '1‬ﻩ‬
‫ا !‪¿: 2 3‬ن \‪ z‬اد ‪ ª³X‬ا !‪ kT'u JH i‬اءا ذ„ أو أ‪ k_µ" eì4‬ا ‪ 1!: k‬ا ‪ I‬ر‪ .‬و ‪L1‬‬
‫‪0B‬ﻩ ا !‪ , 2 3‬درا ) < ‪ Ã1-+‬ا?‪ Wx‬وم‪ < H ،‬د ّرﻩ‪ ،1(2011 ،‬و ‪ , Z‬درا‬
‫)‪ §? d J: k …u: W¹ H‬ا ‪.2(2015 ، Wb‬‬

‫‪D‬ن ا '‪ î1W3‬ت‬ ‫‪ î‬ا‪ OhH î4‬ا‬ ‫‪ m1î‬درا‬ ‫‪ Ã1-+ < 1‬ا?‪ Wx‬وم‪ّ < H ،‬‬
‫درﻩ‪ CD˜¿ ،‬ا ‪Co‬ا ‪ î2î‬ت ا ‪ k‬ا !‪ 5pîi‬ا ½ ا‬
‫ا?‪ ! ،[ r î ;F‬ا ا‪،J z‬ا ‪ ،33 2‬ا د ‪ ،2011 ،104‬ص ص ‪.52-29‬‬
‫\ ‪5fï‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪k‬‬ ‫ارس ا‬ ‫‪5p‬‬ ‫‪ §? d J: k …u: W¹ H 2‬ا ‪، Wb‬أ‪ X‬د ا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬و‪ !3: _` NH‬رأس ا ل ا ¦‪ W‬ي ى‬
‫‪ 4‬وى‪ H ،‬ن‪.2015 ،‬‬ ‫' ‪،CD‬‬ ‫‪ iz < :‬ا ا^ ‪ H !- 'X‬ن‪ ،‬ر‬

‫‪280‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫' ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪!H = +r‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ? ‪@: A‬‬
‫‪.‬‬ ‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(47– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت ا‪Dea789‬ن‬
‫‪ !%‬ى !‬ ‫]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ! ا‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,215‬‬ ‫‪1,515‬‬ ‫‪0,632‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1,896‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,417‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪42,951‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا ـ! ـ ـ‬
‫‪106‬‬ ‫‪44,847‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫‪ ،‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (47– IV‬أن‬ ‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى‬ ‫ا ‪ k‬ا !‪5p i‬‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د ‪ z‬وق ذات د@‬ ‫' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,215‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ ،‬و‪ cI P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ . V 1+‬إذ "‪J‬‬ ‫إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى‬
‫‪ … d‬ا ‪ A‬درا ) <‬ ‫‪ zÄ‬اد ا ‪ T k‬ا^ ‪ …1‬أ‪ H‬ر‪ kB‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪, 2 3‬‬
‫‪ Ã1-+‬ا?‪ Wx‬وم‪ < H ،‬د ّرﻩ‪ (2011 ،‬و ‪ , Z‬درا ) ‪ T‬ي ‪Nc J:‬ن آل ‪(2015 ،• -z‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا? ? ‪@:‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪ FÆ‬ا = ‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(48– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت‬
‫‪ !%‬ى ‪ •€‬ا !‬ ‫ا‪Dea789‬ن ]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ! ا‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,506‬‬ ‫‪0,686‬‬ ‫‪0,292‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0,584‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا•‬
‫‪0,426‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪44,264‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا!‬
‫‪106‬‬ ‫‪44,847‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ‪ FÆ‬ا = ‪ ،‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪(48– IV‬‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د ‪ z‬وق ذات‬ ‫أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,506‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪ FÆ‬ا = ‪ ،‬و‪ cI P £‬ا ‪½ 1‬‬
‫ا ‪. V 1+‬‬

‫‪281‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫' ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪!H = +r‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ا ! ‪@:‬‬


‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ' ى ا ‪.5p‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(49– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت‬
‫‪a‬ى ا !‬ ‫ا ‪/‬ر‪ !% .$‬ى‬ ‫ا‪Dea789‬ن ]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ! ا‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪a W#‬ع‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫ا‪xa 79‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,448‬‬ ‫‪0,957‬‬ ‫‪0,406‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2,029‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,424‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪42,818‬‬ ‫ا‪a 9‬ى دا• ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪106‬‬ ‫‪44,847‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬ ‫ا!‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ -‬ى ' ى ا ‪ ،5p‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د‬ ‫)‪ (49– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,448‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ' ى ا ‪ ،5p‬و‪cI P £‬‬
‫‪ ,‬درا ) ‪ T‬ي ‪Nc J:‬ن آل ‪(2015 ،• -z‬‬ ‫ا ‪ ½ 1‬ا ‪ . V 1+‬و ‪0B 2 34 L1‬ﻩ ا را‬
‫ودرا )‪ k I :‬ادي‪ (2015 ،‬ودرا )‪ §? d J: k …u: W¹ H‬ا ‪OhH ،(2015 ، Wb‬‬
‫‪ … d‬إ ‪ A‬درا ) < ‪ Ã1-+‬ا?‪ Wx‬وم‪ < H ،‬د ّرﻩ‪.(2011 ،‬‬ ‫‪"H‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ‪@: # t‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ' ى ا ‪.m1‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(50– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت‬
‫‪a‬ى ا ‪}a‬‬ ‫‪ !%‬ى‬ ‫ا‪Dea789‬ن ]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ! ا‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫‪a W#‬ع در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت ا‪xa 79‬‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,616‬‬ ‫‪0,601‬‬ ‫‪0,257‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0,772‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,428‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪44,075‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا‪a 9‬ى‬
‫‪106‬‬ ‫‪44,847‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬ ‫ا ‪}a‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ' ى ا ‪ ،m1‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬
‫ل ‪ H OhH‬م و د‬ ‫)‪ (50– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,616‬و© أ„‚‪،0,05 J C‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ' ى ا ‪ ،m1‬و‪cI P £‬‬

‫‪282‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ Ã1-+‬ا?‪ Wx‬وم‪،‬‬ ‫)<‬ ‫‪ … d‬ا ‪ A‬درا‬ ‫ا ‪ ½ 1‬ا ‪ . V 1+‬و ‪0B Z‬ﻩ ا !‪, 2 3‬‬
‫‪ < H‬د ّرﻩ‪ (2011 ،‬ودرا ) ‪ T‬ي ‪Nc J:‬ن آل ‪.(2015 ،• -z‬‬
‫‪ z‬وق ذات د@ إ‪ ' !H = +r‬ى د@ )‪(α ≤ 0,05‬‬ ‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا د ‪@:‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪C‚xÆ‬ة‪.‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪ @ A 7 :(51– IV‬ا ‪ ]5 –< 8‬دي )‪D (One Way ANOVA‬ن إ_ ت‬
‫‪ !%‬ى ‪*†t€‬ة‬ ‫ا‪Dea789‬ن ]‪a‬ل ‪a #‬ى ا ! ا‬
‫‪a #‬ى‬ ‫‪(F) 1‬‬ ‫‪‡ a#‬‬ ‫‪a W#‬ع در_ ا • ‪$‬‬ ‫‪/ #‬را ‪–< 8‬‬
‫ا ‪(sig) /‬‬ ‫‪a W#‬ع ا‪ !¤ 9‬ت ا‪xa 79‬‬ ‫)‪(DF‬‬ ‫ا‪ !¤ 9‬ت‬
‫‪0,023‬‬ ‫‪3,329‬‬ ‫‪1,321‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3,964‬‬ ‫‪D‬ن ا‪ ;a W9‬ت‬
‫‪0,397‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪40,883‬‬ ‫دا• ا‪ ;a W9‬ت‬ ‫ا ‪*†t‬ة‬
‫‪106‬‬ ‫‪44,847‬‬ ‫ا ـ ـ‪ W‬ـ ــ‪a‬ع‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫ام ا^ ‪ c‬ر < ا ‪ r\ J c‬دي @^ ‪ c‬ر ا ‪ 1‬وق آراء ‪ ! H‬ا را ‪ r‬ل ' ى‬ ‫‪k‬ا‬
‫ا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ - V‬ى ' ى ا ‪ ،m1‬و‪Dc3V‬ن ‪ J‬ا?> ول‬
‫ل ‪ OhH‬و د ‪ z‬وق‬ ‫)‪ (51– IV‬أن ' ى ا @ )‪ 'S (sig‬وي ‪ 0,023‬و© أ ‪،0,05 J‬‬
‫ذات د@ إ‪ r = +r‬ل ' ى ا ‪ k‬ا !‪ S 5p i‬ى ‪C‚xÆ‬ة‪ ،‬و‪ ªz P £‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪V 1+‬‬
‫‪Z‬‬ ‫‪,‬‬ ‫و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ c‬؛ ‪ ‰ q r‬زادت ^‚‪C‬ة \‪ z‬اد ‪ … 4‬ر‪ kTz‬و ‪ T‬را‪k_°‬‬
‫‪ kT S J V‬و ‪0B L1‬ﻩ ا !‪ , 2 3‬درا ) ‪ T‬ي ‪J:‬‬ ‫ا ا ‪ Z‬ا ‪ 5w‬ا ‪ kT H _× T‬و‪B‬‬
‫‪ … d‬إ ‪ A‬درا ) < ‪Ã1-+‬‬ ‫‪Nc‬ن آل ‪ ،(2015 ،• -z‬و ‪0B Z‬ﻩ ا !‪, 2 3‬‬
‫ا?‪ Wx‬وم‪ < H ،‬د ّرﻩ‪ (2011 ،‬ودرا )‪ §? d J: k …u: W¹ H‬ا ‪.(2015 ، Wb‬‬
‫‪ -3‬ا ¯ ا ‪ U‬ا ? ? ‪ :‬ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪5p i‬‬
‫! أو@ ‪ rNd J „¿ :‬ا ! ذج و < \˜ ‪N^ J‬ل < ا ‪J c‬‬ ‫‪ c ^Ó‬ر ‪0B‬ﻩ ا ‪½ 1‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن ‪ c ^Ó‬را ‪. ½ 1‬‬ ‫ام‬ ‫«‪ <4‬ار‪ ،‬و ا ‪ I‬م ا ‪ k mn‬ا‬
‫أو ‪ ]ƒ• :‬ا ‪a‬ذج و ‪e5 /</7‬‬
‫ت ا ! ذج‬ ‫ا?> ول )‪ (52– IV‬أن ا^ ‪ c‬ر ‪ …¦ Wbz‬ا ! ‪ V‬ا ;‬ ‫‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪!bc‬‬
‫‪ ' !H (5,306) F‬ى ا @ ‪ 0,023‬و‪ B‬أ ‪ ،0,05 J‬و‪ J" A H‬ا ‪ I‬ل أن‬ ‫‪ q r‬رت‬
‫ا ! ذج ‪ c ^@ §? d‬ر‪ ½ z‬ت ا را ‪.‬‬

‫‪283‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ را ! ا‬# $ !% &' (‫*و‬+, - .$‫ر‬/ ‫ دور ا‬1‫ وا‬: ‫ا ا‬ ‫ا‬

ANOVA –< 8 ‫ا‬ 7 ‫ول‬/_ :(52– IV) ‫ول‬/ ‫ا‬


‫ى‬a # F 1 ‡ a# $ • ‫در_ ا‬ ‫ع‬a W# ‫ذج‬a ‫ا‬
sig /‫ا‬ ‫! ت‬¤ 9‫ع ا‬a W# (DF) ‫! ت‬¤ 9‫ا‬ Modele

0,023 5,306 2,157 1 2,157 ‫ار‬/7A`


0,407 105 42,690 &¶ 8 ‫ا‬ 1
106 44,847 &‹ _-
SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‚ ‫ت ا‬ :‫ ر‬+ ‫ا‬
‫ار‬/7Aƒ –< 8 ‫ ا‬7 @ A :(53– IV) ‫ول‬/ ‫ا‬
‫ى‬a # $‫! ر‬9‫! ت ا‬9‫ا‬ $‫! ر‬9‫*ا‬D° ‫ا ـ ـ! ـ ـ ـ ت‬ ‫ذج‬a‫ا ـ ـ ــ‬
Standardized Coefficients Unstandardized Coefficients
/‫ا‬ t Modele
Std. Error B
(sig) Beta

0,000 5,000 0,496 2,481 …: ‫ا‬ 1


0,023 2,304 0,219 0,124 0,286 [V‫ا ر‬
mn‫و‬Co" &
0,219 = R ‫ ط‬8 ‫ `ر‬# !#
0,048 = R-deux /</7 ‫ ا‬# !#
0,039 = R-Adjusted ·¸¹9‫ ا‬/</7 ‫ ا‬# !#
0,63763 = Es </= ‫ ا‬IE•
SPSS V 18 m¹ +r& Á 4C‚ ‫ت ا‬ :‫ ر‬+ ‫ا‬
k ‫ (˜ ا‬mn‫و‬Co" & [V‫' أن ا ر‬1 (0,048=R2) ‫( أن‬53– IV) ‫ ا?> ول‬J §¨
ً
J ‫ن‬Dc3 q r ،‫ا‬ 1 ½ CD˜¿ ‫ و© در‬0,023 @ ‫! ' ى ا‬H % 4,8 ‫ ر‬: 5p i! ‫ا‬
‫ أ‬2,157 ‫ ار‬I : mn‫و‬Co" & [V‫ د ور ا ر‬- 5p i! ‫ ا‬k ‫ أن ا‬ANOVA J c ‫< ا‬
.1 _µ : J ‫ ب‬c ‫ ة أ‬Z . ‫ا ا ور ا‬0B '1V‫ و‬،‫ ا أ^ ى‬H OP‫ د إ‬z 42,690 å c ‫ا‬
‫ن ا?> ول‬Dc B „ mn‫و‬Co" & [V‫' ب ا ر‬r OhH ‫ ي‬I ‫[ ا‬V‫ن ر‬D£‫ ا ر‬c E‫أ‬
mn‫و‬Co" & [V‫ ا ر‬FÆ+ ‫ '(و‬, : I ‫'[ ا‬r _ ‫ ب ا‬c \ OP‫ إ‬z ½‫ إ‬،(29– IV)
: _ ‫ن‬D£‫ @ت ا?> ا= وا ر‬+ @ ‫ ا‬V :
.[V 2 ‫ ا‬r mn‫و‬Co" & [V‫ وع ا ر‬W ‫زال‬ -1
‫ م‬H ‫ و‬mn‫و‬Co" & [V‫ر‬ < ‫ ا‬uc ‫ ا‬Z .: k'3 ‫[ ا دي‬4 >Æ c'u : -2
[V‫ا ر‬ ' ‫ \دوات ا‬z‫ م ا‬H‫ و‬،mn‫و‬Co" & [V‫ر‬ ‫ ة‬T2 ‫ ت‬H ‫و د‬
2 (Plate forme) mn‫و‬Co" & [V‫ك أر½ ا ر‬N ‫ م ا‬H OP‫ إ‬z ½‫ إ‬.mn‫و‬Co" &
.‫ ^ ت ا ( ' ت \^ ى‬OP‫ إ‬r ' ( ‫ا‬

284
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ر‪Co" & [V‬و‪ . mn‬ن‬ ‫‪++‬‬ ‫‪ H‬م و د ‪¸D‬ا‪4‬‬ ‫و‪ [4 >Æ c'u £‬ا ‪P‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ا !‪ 0 1‬ا ‪ 1‬ل‪.‬‬
‫‪ k k‬درا ا‪ r‬ت ا ر‪D£‬ن و ا‪ H‬ة إذا ‪N …4 ‰‬ءم ‪ ,‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬أم‬ ‫‪-4‬‬
‫ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي‪.‬‬
‫ى إ دة و <"‪ k‬ا ر‪D£‬ن‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ k k mn‬درا‬ ‫‪ c‬ا‪ c‬ء ‪H‬‬ ‫‪-5‬‬
‫ام أدوات &‪NH‬م ‪. PÒ‬‬ ‫ا‬
‫‪:mSÒ‬‬ ‫و ا?> ‪ [4‬ا ¦‪ W‬ي ‪ H 24‬ة ‪ H‬ا‬ ‫‪-6‬‬
‫( ' ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪B¿:‬‬ ‫ى &دارة ا‬ ‫&دارة ا ‪ H :‬م ‪z ‰ H ! z‬‬ ‫‪-1-6‬‬
‫ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي ‪ J kE :‬أ×_ ‪ 2 tWu‬ل "!‬ ‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و ‪T .1‬‬
‫ت‪.‬‬ ‫ا‬
‫‪ {I4‬ا ¿‪ CD7‬ا ¦‪ W‬ي ا !‪ ki‬ر‪Co" & [V‬و‪ J kE : mn‬و د ‪ : d ^ FÆ+‬ر‪[V‬‬ ‫‪-2-6‬‬
‫ة‬ ‫& "‪Co‬و‪ mn‬و‪ CD 'S‬ا ‪ J ½ z‬ا ‪ ; T‬ا !‪ k'I 5p i‬ا ر‪OhH + I q r ،[V‬‬
‫‪ W‬وع ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و ' ‪ I H‬م ‪ X :‬ا ر‪D£‬ن‪ .‬إ½ ‪ z‬إ‪ E OP‬ب ا ‪D+‬ن‬
‫ت‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ات ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬و‪!" 5ò!z‬‬ ‫‪ X‬و‪4 d‬‬
‫ا ر‪ £‬ن‪ :‬ا ‪ A‬ا ر‪ £‬ن ‪ £ d‬ت ‪ H‬ة ‪ Oh2‬أ‪: h z T B‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ا ‪ ³‬ا ‪ 5w‬ر‪ £‬ن ‪az !H d ^ _Ž‬‬ ‫‪ L= H‬ا ‪ ª X 2 : ³‬ا ر‪ £‬ن ‪£ d‬‬ ‫‪-1-7‬‬
‫‪k_¯ H [ +‬‬ ‫( و‪B‬‬ ‫ا !‪D 0 1‬ن‪ ،‬إ½ ‪ z‬إ‪ H OP‬م ‪ FÆ-+ kT Tz‬ت ا ‪) !I‬ا‬
‫‪ H‬ا ر‪.[V‬‬
‫‪ {I4‬ا ‪D: H 1‬ن ا رب وا ر‪D£‬ن‪ q r ،‬إن ا ر‪D£‬ن ‪ r -‬ن أ ‪ OhH a‬ا ر‪D£‬ن "‪@ J‬‬ ‫‪-2-7‬‬
‫‪J I‬‬ ‫و … ‪ ^¿ mS¿ : CD+‬ة أو ¿^‪ 0‬و … ‪V 7‬‬ ‫<‪ +‬ن ‪: & OhH‬‬
‫‪ V z r‬ا ر‪D£‬ن رب‪.‬‬
‫½‪ t³‬ا ‪ !B :‬ك ‪ ª X‬ا ر‪ £‬ن ‪ 4 -‬ن ‪ 7 ³½ J‬ت ‪ kT H‬و„‪CÙ‬ة ‪ H 8‬ت‬ ‫‪-3-7‬‬
‫‪¿2 z‬ون إ‪ OP‬ا رب ا ‪¸Ü‬ل‪ J" ،‬أ‪ 4 r‬ا ‪ T‬ن‬ ‫وا ‪ J kTI S Z T‬ا رب أ˜! ء ا‬
‫‪.‬‬ ‫< ل دون ا رب ‪;WX‬‬ ‫إ‪ H -I4‬ت &‪…4Co4‬‬
‫ام أر½ ا ر‪[V‬‬ ‫ا‬ ‫ا ‪ ª X A‬ا ر‪D£‬ن ‪ az !H {^Ú :‬ا !‪D 0 1‬ن ‪£ d‬‬ ‫‪-4-7‬‬
‫& "‪Co‬و‪ (Plate forme) mn‬و‪ ‰‬ن ‪0B‬ا ‪ H 2 34‬م ‪@(B ZV S‬ء ا ر‪D£‬ن ‪ +! :‬و† ح „ ‪1‬‬
‫‪ … d‬إ ‪ A‬ا را ا?‪Ú F‬ن أ‪c E‬‬ ‫ا ‪ : k_± : c T‬ر‪"H OhH ،[V‬‬ ‫ا‬
‫ا ر‪D£‬ن ‪ 7& az J kB‬رات‪.‬‬
‫ر‪N @ [V‬ءم ‪ < ,‬ى ا ر‪[V‬؛ ‪ q r‬ى ا ر‪ £‬ن أن ة‬ ‫‪ +‬ا ةا !‬ ‫‪-5-7‬‬
‫‪ r‬ث ا ورة ا ر‪ ¦V‬ا?‪d x‬‬ ‫ا ر‪CD+ [V‬ة ‪ J k_µ" k‬إ م ا < ى و‪B‬‬
‫‪ I :‬دة‪.‬‬

‫‪285‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا‪ H A!H 24‬م ر½ ا ر‪D£‬ن‬ ‫‪ -6-7‬دة ا < ى ½ ‪N @ 1‬ءم ‪ ,‬ا‪ r‬ت ا ر‪D£‬ن؛‬
‫‪ JH‬ا < ى ا ‪ I‬م‪ ،‬إ½ ‪ z‬إ‪ OP‬أن ا < ى ا ‪ I‬م ا ر‪ [V‬ا ‪ I‬ي @ ‪k , [ !3‬‬
‫و‪B‬‬ ‫أ˜ ‪ OhH‬ا ‪ 3‬ب ا ر‪D£‬ن < ى ‪;WX‬‬ ‫‪ A I‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬
‫‪ +r‬ا ورة ا ر‪ ¦V‬ا?‪. ¸D 24Ó : d x‬‬
‫ر‪Co" & [V‬و‪ ' ( mn‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= و ‪4‬‬ ‫‪N^ J‬ل ‪0T !½ H‬ﻩ ا ا ا ‪-c‬‬
‫)‪Kieren Jamieson et al, What Makes e-‬‬ ‫‪ … d‬إ ‪ A‬درا‬ ‫أن ‪0B‬ﻩ ا !‪, L1 2 3‬‬
‫?‪.(Learning Work‬‬
‫‪ : A e‬ا• ‪ 8‬را ¯‬
‫‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‪.‬‬ ‫ام‬ ‫! ‪:‬‬ ‫وا ‪ ½ 1‬ت ا ‪H 1‬‬ ‫@^ ‪ c‬را ‪ ½ 1‬ا =‪ 'b‬ا‬
‫ا ¯ ا ‪ U‬ا ? ? ‪ :‬ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ر ب‬ ‫‪Dc3‬ن ‪ J‬ا?> ول )‪ (54– IV‬أن‬
‫)‪ ' !H (0,219‬ى ا @ ‪ 0,023‬و‪ B‬أ ‪ ،0,05 J‬و‪0B‬ا ل ‪ OhH‬و د ‪ 7 NH‬د ‪D:‬ن‬
‫ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬و‪ ªz A H‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ V 1+‬و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪c‬‬
‫‪ 1‬د‪ B‬أن ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(54– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( وا ! ا‬
‫ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و(‬
‫‪8‬ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫* ‪0,219‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,023‬‬
‫ا ـ! ـ ـ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫‪ -‬ا ¯ ا ; ‪5‬و‹‪ :Š‬و‪ 4‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن ا و‪ 4‬وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ر ب )‪!H (0,196‬‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (55– IV‬أن‬
‫' ى ا @ ‪ 0,043‬و‪ B‬أ ‪ ،0,05 J‬و‪0B‬ا ل ‪ OhH‬و د ‪ 7 NH‬د ‪D:‬ن ا و‪ 4‬وا ‪k‬‬
‫‪ 1‬د‪ B‬أن و‪ 4‬دور ‪V S‬‬ ‫ا !‪ 5p i‬و‪ ªz A H‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ V 1+‬و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪c‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬

‫‪286‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(55– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ا‪ 9‬و‪ A‬وا ! ا‬


‫ا ـ ـ و‪A‬ـ ـ ـ‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫* ‪0,196‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,043‬‬
‫ا ـ!ـ ـ ـ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ? ‪ + « : A‬ل دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن & ‪ +‬ل وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ر ب‬ ‫‪ CDWS‬ا ! =‪ Á‬ا ‪ !bc‬ا?> ول )‪ (56– IV‬أن‬
‫)‪ ' !H (0,280‬ى ا @ ‪ 0,004‬و‪ B‬أ ‪ ،0,01 J‬و‪0B‬ا ل ‪ OhH‬و د ‪ 7 NH‬د ‪D:‬ن‬
‫‪ 1‬د‪ B‬أن‬ ‫& ‪ +‬ل وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬و‪ ªz A H‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ V 1+‬و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪c‬‬
‫« ‪ +‬ل دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(56– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ‪ -‬ل وا ! ا‬
‫‪ -‬ــ ل‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫** ‪0,280‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,004‬‬
‫ا ـ! ـ ـ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ? ? ‪ T :‬رات دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن ا ‪ T‬رات وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ر ب )‪!H (0,219‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (57– IV‬أن‬
‫' ى ا @ ‪ 0,024‬و‪ B‬أ ‪ ،0,05 J‬و‪0B‬ا ل ‪ OhH‬و د ‪ 7 NH‬د ‪D:‬ن ا ‪ T‬رات وا ‪k‬‬
‫‪ 1‬د‪ B‬أن ‪ T‬رات دور‬ ‫ا !‪ 5p i‬و‪ ªz A H‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ V 1+‬و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪c‬‬
‫‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(57– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ا‪ 39‬رات وا ! ا‬
‫ا‪ 39‬ـ ـ ـ ـ رات‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫* ‪0,219‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,024‬‬
‫ا ــ! ـ ــ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬

‫‪287‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫‪ -‬ا ¯ ا ; ا ا ! ‪ 1 ; :‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬


‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن ا ; ‪ 1‬وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ر ب )‪!H (0,014‬‬ ‫¨§ ‪ J‬ا?> ول )‪ (58– IV‬أن‬
‫' ى ا @ ‪ 0,889‬و‪ B‬أ„‚‪ ،0,05 J C‬و‪0B‬ا ل ‪ H OhH‬م و د ‪D: NH‬ن ا ; ‪ 1‬وا ‪k‬‬
‫ا !‪ 5p i‬و‪ cI A H‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪ V 1+‬أي أن ا ; ‪ T b 1‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪5p i‬‬
‫و ‪ ªz‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪. c‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(58– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ا ‪ K‬وا ! ا‬
‫ا ‪,‬ـ ـ ـ‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫‪0,014‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,889‬‬
‫ا ــ! ـ ــ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪ V S‬ا‬ ‫دور‬ ‫ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪¦V‬‬ ‫‪T' :‬‬ ‫ا‪#t‬‬ ‫‪ -‬ا ¯‬ ‫ا ;‬
‫ا !‪.5p i‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪D:‬ن ‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ ¦V‬وا ‪k‬‬ ‫‪Dc‬ن ا?> ول )‪ (59– IV‬أن‬
‫ا !‪ 5p i‬ر ب )‪ ' !H (0,221‬ى ا @ ‪ 0,022‬و‪ B‬أ ‪ ،0,05 J‬و‪0B‬ا ل ‪ OhH‬و د‬
‫‪ 7 NH‬د ‪D:‬ن ‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ ¦V‬وا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬و‪ ªz A H‬ا ‪½ 1‬‬
‫‪ 1‬د‪ B‬أن '‪ T‬ا?‪ +F‬ل ‪ OhH‬ا دة ا ر‪ ¦V‬دور ‪V S‬‬ ‫ا ‪ V 1+‬و ‪ cI‬ا ‪ ½ 1‬ا ‪c‬‬
‫ا ‪ k‬ا !‪.5p i‬‬
‫ا ‪/‬ول )‪` # !# :(59– IV‬ر ‪ 8‬ط ‪D‬ن ‪ a3‬ا • ‪a‬ل ;‪ ŠŽ‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪f$‬‬
‫وا ! ا‬
‫‪ a3‬ا • ‪a‬ل ;‪ ŠŽ‬ا‪ 9‬دة ا ‪/‬ر‪f$‬‬
‫&ر ‪ c‬ط ‪ CD:‬ن‬ ‫* ‪0,221‬‬
‫ا !ـ ـ ا ـ ــ ــ‬ ‫' ىا @‬ ‫‪0,022‬‬
‫ا ـ!ـ ـ ـ‪/‬د‬ ‫‪107‬‬
‫‪*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).‬‬
‫‪SPSS V 18 m¹ +r& Á‬‬ ‫ت ا ‚‪4C‬‬ ‫ا ‪ +‬ر‪:‬‬

‫‪288‬‬
‫ا‬ ‫تا‬ ‫ا‬ ‫ا ا ‪ :‬وا‪ 1‬دور ا ‪/‬ر‪*+, - .$‬و( '& ‪ # $ !%‬را ! ا‬ ‫ا‬

‫•‪: •ƒ‬‬

‫‪ r‬و ! ‪N^ J‬ل ‪0B‬ا ا ‪ H +1‬ض ا?> ‪ [4‬ا ا‪ mn‬را ‪ k q r ،‬ا^ ر ( ' ا ‪@ +‬ت‬
‫@ ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ c H :‬ر‪D: J B‬ن ا ( ' ت ا '‪ c‬ا ‪5w‬‬ ‫ا?> ا= و‪ < £‬ا ‪ V‬ا‬
‫‪ £ 2 …uc‬ا ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬أوا^ ! ‪.2012‬‬
‫ام & ‪ 4 c3‬وا ‪ { x¾3 : I‬وا ‪ ,‬ا ر‪Co" & [V‬و‪mn‬‬ ‫‪k‬ا‬ ‫و <‪ L I‬أ‪ B‬اف ا را‬
‫وا ‪ k‬ا !‪ ' ( 5p i‬ا ‪@ +‬ت ا?> ا= ‪ .‬و‡ ا ?> &‪N^ J 4 c3 & Á= ! = +r‬ل‬
‫‪ J‬و ‪i4 T‬‬ ‫ا ‚‪Dc (SPSS V 18) m¹ +r& Á 4C‬ن أن إ ‪ T‬ت ا ر‪Co" & [V‬و‪1 mn‬‬
‫ً‬
‫‪„ .k‬‬ ‫ا ر‪D£‬ن‪ „ ،‬أن ا ‪ k‬ا !‪ 5p i‬ء ‪ 1‬د@ ‪ OhH‬أن ا ( ' ‪ m- S‬أ‪B‬‬
‫‪ … d‬ا را إ‪ OP‬أن ر‪Co" & [V‬و‪ mn‬دور ‪ V S‬ا ‪ k‬ا !‪ : J" 5p i‬ر ½ ‪. 1‬‬

‫‪289‬‬
‫ا ـ‬ ‫ا ـ‬
‫ا ـ ــ ــ ـ ا ــ ـــ ــ‬

‫‪ *+‬ا ) ى ا ' دي وا‪ !" #$‬وا‬ ‫‪ ,-‬ا )‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫إن ا‬
‫‪ 1‬ن ا ‪ /0‬ء و‪ 45‬ار‪ 8' 5 9 !7 2‬ر ا ‪ !7‬وا ‪ C‬رة ا ‪ ,- ? ، >A :‬ا >=< ; ‪:‬‬
‫‪D‬ر ‪ /‬ء أس ‪ E‬ا '‪ :‬ي ا ‪N‬ي ‪ L M‬ا ‪ K-/‬ا ‪ J‬وأ‪ 4‬س ا ة‬ ‫ت ‪ G- H‬أ ا ‪E‬‬ ‫ا‬
‫م وا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ Z RS T‬ص‬ ‫ا ?)> ا ) ‪L‬ا و ‪ O>/P‬ذ ‪ TUV; W‬دور ا ‪L‬ر‪RS K2‬‬
‫رف و ‪ E‬رات ا ‪ -‬ن‪ .‬و‬ ‫‪ L;L8 !7‬و >‬ ‫‪ ]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا >=< ‪_Z‬ل ا )‬
‫ر‬ ‫و‬ ‫دور ا ر‬ ‫‪ > bD *+‬ا > ‪:‬‬ ‫‪ d‬ن ‪ O-c‬ا ‪L‬را‪AD 4‬‬
‫‪ -.‬ا ‪+ ,‬ت ا)( ا'&؟ ‪ Aj‬اء ا ‪L‬را‪ -h *+ 4‬ن؛ ا ‪g -h‬و‪*f‬‬ ‫ا ‪ $%‬ا ‪!"#‬‬
‫ا ‪ ; k‬ا ) ‪) /‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ (T‬وا ‪) pS‬ا ‪ ,-‬ا >=<(‬ ‫‪ !7 m-C‬ا ‪ c‬ح ا ي‬
‫‪_Z‬ل ‪ s? q_q‬ل؛ ‪ t>h‬ول ا '‪g s‬ول ‪ r4g‬ا ‪L - 2‬ر‪ K2‬ا ‪L>-/‬ي ‪LE ZL‬‬
‫‪ s'-‬ا ‪ T[ C‬ا ‪N‬ي ول أ > ‪ >A :‬ا ‪ -‬ت ‪ E9 !7‬ر ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ -4V T‬ب ‪L;LA‬‬
‫; ‪ ،v w0‬وا '‪ s‬ا ‪ 1 t C‬ا ‪ >xV‬ا ي ‪ ,- -‬ا >=<‬ ‫و‪ w>-)U‬ا ‪ 1‬ء ‪d *+‬‬
‫ودور ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪]2] U !7 T‬ﻩ‪ .‬أ ا ‪ -h‬ا ‪L)8 > C‬ت ‪ !7‬ا‪ K #$‬ا ‪L T/>0c‬را‪ 4‬وا‪pz‬‬
‫ا ‪L‬ور ا ‪N‬ي ;‪ v0 -‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ) ]2] U !7 T‬ر ا ‪ ,-‬ا >=< ‪ )4| !7‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا}‬
‫ا ‪ -h‬ن ‪ -x‬إ‪*f‬‬ ‫‪LH 4‬ام ‪ 0~4D‬وا ‪V - /‬دا ن ر}•)• ن ‪L-‬را‪ . 4‬وا ‪z_c‬‬
‫ا }• ا ‪ *+ <€‬أ‪ , E4 4‬ا‪ \z‬اح ا ‪ >x‬ت‪.‬‬ ‫‪8‬‬
‫أو‪ :+‬ا ‪ #‬ـ ـ ' ـ‪2‬‬
‫ا ‪ #‬ـ ـ 'ـ ـ‪ 2‬ا ‪: &"#‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪LM‬ا' ح‬ ‫;‪ <…†~:‬ا ‪L‬ر‪ K2‬أ > ‪ 0‬ة ‪ 0‬رﻩ أداة „‪ C~4‬ر ‪ !7‬ا ‪ z c‬ت ا ‪2 Rƒ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪_Z‬ل إ‪Lh‬اث ‪ >kU‬ات إ;‪ !7 > 8‬ا ‪ 8‬ت و‪ > -4‬ت‬ ‫‪ _ <…‡ 4g‬ر وا ‪L;L8‬‬
‫ر?‪ ,E‬و ‪ E‬را ‪|; ,‬دي إ‪ )P *f‬ن أدا‪ ., ‰‬وا ‪L‬ر‪ ) >- K2‬ة‬ ‫ا ‪-‬ن و‪2 c‬‬
‫> وا ‪ !7 ,>-‬ا ‪L‬ى ا ‪. 2 c‬‬ ‫‪ !7‬ا ‪L‬ى ا ‪ / s/‬ر‬ ‫و ‪ ccH‬و‬
‫إن ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ E' T‬م ‪ t;Lh‬ا ‪VRŠ‬ة وا ‪ g O>0c‬ا ‪N‬ي ‪ A‬أد > ت ‪D‬دارة‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ر‪K2‬‬ ‫‪L - Lh ‹Œcs L;LP !7 G- H‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬؛ إذ ‪L U‬دت ا ~) > ت‬
‫ا ‪ *+ ,} /‬ا‪ 4 •$‬ب وا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪ *+ ,} /‬ا ‪ K2‬وا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪... b 0‬إ‪ .Ž$‬وا ‪L‬ر‪K2‬‬
‫أ‪ -4‬ب • ‪L>-/‬ي > ا ارد ا ‪LH 4 2 Rƒ‬ام ‪ >A :‬ا ‪ -‬ت ‪ ,;L/ !7‬ا ‪ P‬ى‬
‫\ ا و‪/‬أو • \ ا دون‬ ‫ا ‪L‬ر‪ LE8 <‘2‬أ‪ z‬وأ‪ sz‬و‪ mz‬و•‪ 8‬دة > و‪ 2‬ن ‪RS‬‬
‫ا ‪ ] L>/‬ن وا ن‪.‬‬
‫‪ L M‬ا ‪ ,-‬ا >=< ا ' >‪D ,‬دار‪ 2‬ا‪ C;L•$‬و‪ d‬ن أول ا‪LH 4‬ام ‪ ‹Œcs v‬إداري‬ ‫‪-‬‬
‫ة ا‪> A‬‬ ‫م ‪ 0z 1978‬ا ‪ Ch 0‬ن ‪ Argyris‬و ‪ ,- ? ،Schon‬ا >=< ‪— M‬‬
‫‪-‬‬ ‫و ‪ >-‬د; >‪ ) >- ' >:‬ة ذات ‪ !+0/ ) vA‬ن أر˜‪ p‬ا‪h‬‬

‫‪290‬‬
‫ا ـ ــ ــ ـ ا ــ ـــ ــ‬

‫)إ ~) ب ا ? ‪ ،‬ز‪ pš‬ا ‪ -‬ت‪ )' ،‬ا ‪ -‬ت وا ‪N‬ا ة ا > > ( ‪ 2 c‬ا رف وا ‪ E‬رات‬
‫‪ )P‬ن ‪g‬داء ‪ *+‬ا ‪L‬ى ا ‪ 2 c‬و ‪O>/P‬‬ ‫;‪:‬‬ ‫وا‬ ‫‪ ) *+‬ى ا ' د وا‪#$‬‬
‫‪.‬‬ ‫ة ?)> ‪-‬‬
‫ا ‪ #‬ـ ـ ـ ' ـ ـ ـ‪ 2‬ا ‪6‬ـ ـ‪7‬ـ ـ! ـ‪ 8‬ـ! ـ ‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ -1-2‬ا ‪ #‬ـ ـ '‪ 2‬ا)‪ 9‬ـ < ; ‪: -.:‬‬
‫;‪ › P‬ا ‪L‬ر‪ )4| k > V K2‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا} ‪ 1‬ن ا ‪ /0‬ء ‪ 9 !7‬ا ?)‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪N *+8‬ﻩ ‪ ? !7 > g‬ا ‪L‬ر‪ v> _: K2‬ا ‪L‬ا‪ !+Z‬وا‪ •$‬ر‪!œ‬؛ إذ ‪Lz‬ر ‪L‬د ا ‪L‬ر• ن‬
‫‪ 2013 4‬إ‪ (2016 4 ; • *f‬ـ ـ ـ ‪L 49 360‬رب‪.‬‬ ‫‪_Z‬ل ا ) ات ‪g‬ر˜‪L ) p‬ا;‬
‫د ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬أوا‪t>h 2012 4 Z‬‬ ‫‪ )4| m z‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا}‬ ‫‪-‬‬
‫‪L ¤¥ U •Œs mssZ‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ¦ T‬ا ‪ >E‬ا >=< ‪ ,)/‬ا ‪L‬ر‪ K2‬و‪¤=)U‬‬
‫‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ T‬و‪ >)U‬ا ? ‪ t>h ،‬در•‪L 454 m‬رب ‪ !7‬ا ) ات‬ ‫‪N‬ﻩ ا ‪•Œs‬‬
‫ا ‪_C‬ث ‪ Zg‬ة ‪{ 8 ) Z !7‬ت ¨!‪ ، ) D :‬ا ‪L‬ر‪ bª K2‬اف‪ ،‬إدارة ا ‪ k1‬ط‪ ،‬ا ‪ >/‬دة‪،‬‬
‫• ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪L T‬ر‪g A‬و‪ -D *f‬رات‬ ‫ا ‪ .( ; -8 D k-‬أ ا '¬ ا )« ‪?L‬‬
‫ا د; وا ) > ‪ ¬? ®-‬أ ان ا ‪ ,:P‬وا '>‪.N‬‬
‫‪ -2-2‬ا ‪ #‬ـ ـ '‪ 2‬ا)‪ 9‬ـ < ; >‪ 7=-‬ـ ? ‪:‬‬
‫'‪ >1‬أ•‪ > >0-‬ا ‪L‬را‪L - 4‬ر‪ K2‬ا ‪L>-/‬ي ‪ % 48, 6 0)Š‬أ ا ‪ -1? ;N‬ا ا ‪L‬ر‪K2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ \: 5‬و[‪ h !7 ،% 39,3 , «0)[ mk- T‬ن ‪ -1? % 12,1‬ا ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ T‬وا ‪L‬ر‪K2‬‬
‫ا ‪L>-/‬ي ‪ r' !7‬ا ‪.mz‬‬
‫>‪ •} mŠ‬ا ‪L‬ار‪ 4‬أن ) ى إ‪ E4‬ت ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ )4| T‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا} ‪ A‬ء‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ L S sh t>h ،3,96 ±- T˜ )h w4‬ا‪ s•$‬ل ‪ *+‬ا دة ا ‪L‬ر‪*+ >ƒ2‬‬ ‫'‬
‫ا ‪g 0‬و‪ ، > g t>h *f‬و‪ !7‬ا ‪ 0‬ا ‪ L S > C‬ا ‪ L S ®-> ، '-‬ا و و‪ !7‬ا ‪0‬‬
‫ا ا‪ L S S‬ا ‪ E‬رات‪ ،‬و‪ s D L S Zg !7‬ل‪.‬‬
‫‪ z‬ت ‪ \ U‬ض ا '>‪ N‬ا ' ل ‪L -‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬‬ ‫و‪ A‬د ‪L‬ة‬ ‫‪ m'R‬ا ‪L‬را‪4‬‬ ‫‪-‬‬
‫|‪ )4‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا} ‪ C‬أ ‪ >4 !7 E‬دة ‪ ? /q‬ا ‪L‬ر‪ /2 c K2‬ا ‪ >• ، ;L>-/‬ب‬
‫ن وا ' > ن‪G ¦ ،‬‬ ‫ا ‪D 0z , L‬دارة ا ‪ ´/ ، )4| - >-‬ا در ا ‪ Rƒ‬ي ا‬
‫ا ‪ >Š0‬ا ‪ > P‬إ¦ ? إ‪ >• *f‬ب ا ‪ ssH‬ت ا > ‪L -‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ¦ T‬ا ا > ‪N ،‬ا‬
‫}‪ O‬ا ‪، k-‬‬ ‫‪ *+‬ا ) ى ا |‪ <…†4‬أ ‪ ) *+‬ى ا ‪L‬ر• ن ?‪ L/‬وا‪ EA‬ا ‪ z‬ت ‪'- H‬‬
‫‪ EA‬ا ‪L‬رب‪ sz ،‬ا ‪L‬ة ا ] > ‪L -‬ر‪ A ،K2‬دة ا ‪ P‬ى ‪. 1'H‬‬ ‫' ‪>-z‬‬
‫‪ A p‬د ) ى '‪ p‬ا ‪,-‬‬ ‫أ‪ E9‬ت }• ا ‪L‬را‪ 4‬أن |‪ )4‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا}‬ ‫‪-‬‬
‫‪Lz T˜ )h w4‬ر ب ‪ ،3,61‬أ أ‪ S‬د ا ‪ ,-‬ا >=< ‪ A‬ءت \ •‪ K‬ا ‪!f‬‬ ‫ا >=<‬
‫‪ K)h‬أ >« ‪ )' :‬ا ‪ -‬ت‪ ،‬ز‪ pš‬ا ‪ -‬ت‪ ،‬ا ~) ب ا ? ‪ ،‬ا ‪N‬ا ة ا > > ‪.‬‬

‫‪291‬‬
‫ا ـ ــ ــ ـ ا ــ ـــ ــ‬

‫‪ -3-2‬ا ‪ #‬ـ ـ ' ـ‪ 2‬ا‪ :‬ـ‪ !A&B; 8%‬ـ ت ا را‪: -‬‬


‫‪ ms-Z‬ا ‪L‬را‪ 4‬إ‪ *f‬إ‪ 0q‬ت ¶• ا ' ¦> ' د { ‪ ? LA‬وق ذات د{ إ‪L >} sh‬‬ ‫‪-‬‬
‫) ى د{ )‪ !7 (α ≤ 0,05‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪] U T‬ى ‪ k -‬ات ا ·•‪ >s‬وا ‪>'>9‬‬
‫)ا‪ ،rŠ#$‬ا ‪ ،‬ا‪ •$‬ا }‪ ، >-‬ا ) ى ا ‪ ،<=-‬ا ) ى ا ‪ ،T'>9‬در‪ A‬ا ‪!7 ,:P‬‬
‫ا‪LH 4‬ام ا‪ 4 •$‬ب‪ ،‬در‪ A‬ا ‪ !7 ,:P‬ا‪LH 4‬ام ‪.(m \ 5‬‬
‫‪ m-x‬ا ‪L‬را‪ 4‬إ‪ *f‬إ‪ 0q‬ت ¶• ا ' ¦> ' د { ‪ ? LA‬وق ذات د{ إ‪L >} sh‬‬ ‫‪-‬‬
‫) ى د{ )‪ !7 (α ≤ 0,05‬ا ‪ ,-‬ا >=< ‪] U‬ى ‪ k -‬ات ا ·•‪ >s‬وا ‪>'>9‬‬
‫)ا‪ ،rŠ#$‬ا ‪ ،‬ا‪ •$‬ا }‪ ، >-‬ا ) ى ا ‪ ،<=-‬ا ) ى ا ‪L ،(T'>9‬ا ا ' ¦>‬
‫ا ' > ا ) د‪ , 4‬ر?‪ E1‬و‪ 0z‬ل ا ' ¦> ا ‪ A -;L0‬د ? وق ذات د{ إ‪L >} sh‬‬
‫) ى د{ )‪ !7 (α ≤ 0,05‬ا ‪ ,-‬ا >=< ‪] U‬ى ‪ —•Œ‬ة‪.‬‬
‫‪ m-x‬ا ‪L‬را‪ 4‬إ‪ *f‬إ‪ 0q‬ت ¶• ا ' ¦> ا }•)> ' د ‪L -‬ر‪ \: D K2‬و[‪ T‬دور ‪]2] U !7‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪ m-x‬ا ‪L‬را‪ 4‬إ‪ *f‬ر?‪ J‬ا ' ¦> ا ' >‬ ‫ا ‪ ,-‬ا >=< ‪L :‬ر‪LA '> ¦ A‬ا‪،‬‬
‫ا ا‪ S‬و ‪j? v>-‬ن ا ‪ E r• '-‬دور ‪ ]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا >=<‪ ،‬أ ا ' ¦> ت ا ' >‬
‫;‪:!+‬‬ ‫ا ‪ , ? >z 0‬ا‪ 0q‬ت ¶•«‬
‫• ‪ -‬و دور ‪]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا >=<‪.‬‬
‫>=<‪.‬‬ ‫• „ ‪ s‬ل دور ‪]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا‬
‫• ‪ E -‬ـ رات دور ‪]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا >=<‪.‬‬
‫>=<‪.‬‬ ‫• )‪ E‬ا‪ s•$‬ل ‪ *+‬ا دة ا ‪L‬ر‪ >ƒ2‬دور ‪]2] U !7‬ا ‪ ,-‬ا‬

‫‪ !? C‬ـ ‪ :‬ا ـ <! ـ ـ ت‬


‫;‪:!+‬‬ ‫ا ‪ >x‬ت‬ ‫‪ ¦ !7‬ء ا }• ا ‪ m-x <€‬إ ® ا ‪L‬را‪ , 4‬ا‪ \z‬اح ‪8‬‬
‫دارة ا ـ‪ !%‬ـ ‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ا‪ z‬ع ‪D‬دارة ا ‪ )4| >-‬ا ‪{ s‬ت ا‪]#$‬ا} ‪ > V‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ -4V T‬ب ‪t;Lh‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪L‬ر‪ K2‬ا ‪ -‬ن‪.‬‬
‫[‪ ? /q R‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬ا |‪ )4‬و• ن ا ‪ -‬ن ‪_Z‬ل ا \ و‪NE •2‬ا ‪ -4g‬ب‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪_Z‬ل ‪ ssH ´>sH‬ت > ‪L -‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬‬ ‫‪ ? *+‬ا ارد ا >‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫¦ ا ا> ‪.‬‬
‫‪ *+‬إ;‪ 8‬د ‪L‬ا‪L;LA Z‬ة ‪ ,;L/‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ' 4{ T‬دة ‪ _C‬ا ‪:0R‬‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ا‪.(Intranet) >-Z‬‬

‫‪292‬‬
‫ا ـ ــ ــ ـ ا ــ ـــ ــ‬

‫‪L) K4‬‬ ‫إذا ‪ d‬ن ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬‬ ‫?‬ ‫د‪O>z‬‬ ‫‪ A > h5 L;LP‬ت ا ‪L‬ر‪RS >ƒ2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا '‪ 8‬ة أم ا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪L>-/‬ي‪.‬‬
‫>‪ / ,‬ط ا ‪ /‬ة‬ ‫• ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬‬ ‫ا‪ •$‬ص ‪ ,>>/ *+‬ا ‪L‬ر• ن ‪ « D L S‬ء‬ ‫‪-‬‬
‫إذا ‪ d‬ن ‪N‬ا ا ‪L‬ر‪ A K2‬ء ' }‪L‬ة ‪ *+‬ا ‪L‬رب ')‪v‬‬ ‫و ‪L‬ارك ا ‪ ،´} /‬و ?‬
‫‪.‬‬ ‫وا |‪)4‬‬
‫ا‪ :‬ر‪E‬ـ ـ ن‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫د ‪ ZL‬ا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪• L‬‬ ‫ا ة '‪ >1‬أ•‪ >0-‬ا ‪L‬ر• ن ‪ /2 c-‬ا ‪ !7 ;L>-/‬ا ‪L‬رب‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪L>-/‬ي وا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪p T‬‬ ‫]ا; ‪d‬‬ ‫)‪ ' 4_ (Blended training‬دة‬
‫‪ S NZg‬ن ‪ 0 D‬ر ا ‪ O>)Š‬ن ‪ • -4g‬ن ‪ !º0Š; t>P‬أن ; ن ا ‪L‬ر‪ K2‬ا ‪L>-/‬ي ‪, L‬‬
‫و ) ‪L L‬ارك ا ‪ ´} /‬ا ‪ <€‬وا‪ EEA‬ا ‪L‬ر• ن ‪ !7‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪.T‬‬
‫‪ /‬و « ‪.,‬‬ ‫>¬ ا ‪L‬ر• ن ‪ RS‬ح و ¦>» أ > ا ‪L‬ر‪ \: 5 K2‬و[‪>-/ - T‬‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫‪_Z‬ل ‪ , 'P‬د;‬ ‫‪ *+‬ز‪ 2‬دة دا? > ا ‪L‬ر• ن ا ‪ 8‬ﻩ ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪T‬‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫ً‬
‫و ‪.2‬‬
‫إذا‬ ‫إذا ‪ d‬ن ا ‪L‬ر• ن ; ‪ -‬ن ‪ E‬رات ا‪ 4 •$‬ب و‪ >4 4g m \ 5‬و‪h !7‬‬ ‫?‬ ‫‪-‬‬
‫‪ G ¦ L V‬ا ‪ E‬رات ;‪ ? !º0Š‬دورات ‪L‬ر‪ h >ƒ2‬ل ا‪LH 4‬ام ا‪ 4 •$‬ب و‪ 1 m \ 5‬ن‬
‫ا ‪L‬رب ‪. E)S‬‬
‫ا ‪¼ G2‬ر¦> )‪ (Plate forme‬ا ) ‪ !7 LH‬ا ‪L‬ر‪ K2‬و‪ b‬ح >'> ا‪LH 4‬ا ‪>- !7 E‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ J S 0z‬ا ‪L‬ر• ن‪_Z ،‬ل إ‪ z‬دورات ‪L‬ر‪>ƒ2‬‬ ‫ا ‪L‬رب ' دي ‪ • x‬ا‪LH 4‬ا ‪E‬‬
‫و ‪ /‬ءات و ‪ h (Guide) > L E > L‬ل >'> ا‪LH 4‬ام ‪g‬ر¦> ‪.‬‬
‫ا> > ‪،‬‬ ‫' دي ‪ wk¦ - R‬ا ‪ ´>sH !º0Š; ،‬و‪L - mz‬ر‪ K2‬أ‪ q‬ء ‪ 4‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫و ‪E8‬‬ ‫‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬ا‬ ‫‪xZ‬‬ ‫إ¦ ? إ‪ ´>sH *f‬إذا أ ‪ :‬أ‬
‫‪ 0-c‬ت ا _ز ‪.W N‬‬
‫ا‪ :‬ر‪ E‬ـ ـ ن‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪L‬ر• ن ذوي ا‪ —•$‬ة وا ‪ ':‬ءة ‪ ,;L/ !7‬دورات ‪L‬ر‪ >ƒ2‬إ ‪ \:‬و > ‪'- J>'H‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 1h‬ر ‪ ,‬و ‪ G> J>'H *+ L )M ,E-/‬ا ‪L‬ر‪.K2‬‬
‫‪ h ,;L/‬ا?] د; و ‪L - 2‬ر• ن ~·‪ *+ ,E >#‬ز‪ 2‬دة ' ‪ p ,E-‬ا ‪L‬ر• ن وا د ‪*+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا[‪ !7 , { kR‬ا ‪ mz‬ا ‪.K4‬‬
‫ا‪ H:‬ـ ى‪:‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ ,> s‬ا ‪ P‬ى ;~ ‪ p K4‬ا‪ A > h‬ت ا ‪L‬ر• ن‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ t;LP‬ا ‪ P‬ى‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ة ا ‪ !7 k-‬ض ا ‪ P‬ى _ءم ‪ p‬ا ) ى ا ‪ ¬'- <=-‬ا )« ‪. ?L‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪293‬‬
‫ا ـ ــ ــ ـ ا ــ ـــ ــ‬

‫دة‬ ‫‪ 1‬ن ‪ D‬م‬ ‫‪L -‬ر‪ K2‬و ‪ G>>:‬ا ‪ P‬ى ‪½)h‬‬ ‫ا ة ا ‪L‬ة ا ] > ا ‪ssH‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ر‪ R >ƒ2‬ا ‪ -c‬ب‪.‬‬
‫‪K‬ـ ـ را ـ‪ #‬ـ ‪ L‬وا ‪&NO‬ي‪:‬‬ ‫‪-5‬‬
‫'>‪N‬‬ ‫‪]EAg‬ة وا ‪L‬ات و‪g‬دوات وا — ‪ >8‬ت ا _ز‬ ‫? ا ‪ >Š0‬ا ‪ > P‬وا ‪>A :‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪.T‬‬
‫‪ *+‬ا _ك أر¦> ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪´-H - )4| x Z (Plate forme) T‬‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ )4| - > 0‬ت ‪ Zg‬ى‪.‬‬
‫ا‪ c/ 4‬ب و ‪ G>9‬أ? اد | ‪ -‬ن ‪ 8 !7‬ل ‪ >A :‬ا ‪ -‬ت ‪_ D <…‡L E‬م ¾‪!f‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ,;L/‬ا ‪ , L‬ا '‪.<¥‬‬
‫‪ —H‬اء ‪ s H‬ن ‪ 8 !7‬ل ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ' 4_ T‬دة ‪ —Z‬ا ‪.,‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ •$‬ص ‪ ? *+‬ا ‪ -V‬ا ‪ Rƒ‬ي ? ‪ d‬ادر ‪ - | 2 RS‬و ‪ / ssH‬م ‪w>cH‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا '>‪ N‬وا ‪ S‬وا ‪ • — ,>>/‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪.T‬‬

‫‪ C‬ـ ‪ P‬ـ ‪ :‬أ‪Q‬ـ ـ ق ا را‪-‬‬


‫‪ > bD‬ت ا‪ ;L#$‬ة‬ ‫‪ 2‬وا >‪L‬ا > ‪L-‬را‪ 4‬ا‪ \/ ، > •$‬ح ‪8‬‬ ‫‪ ¦ !7‬ء ا ‪ #$‬ا‬
‫;‪:!+‬‬ ‫‪®? tP0‬‬
‫‪ ,>>/‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬ا |‪ )4‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬
‫أ‪ q‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ O>/P !7 T‬ة ?)> ) ‪L‬ا ‪ )4| -‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ا ا ‪LP‬دة — • ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬ا |‪ )4‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 8‬ت ‪D‬دارة وا ‪ -‬ن ‪ P‬ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ !7 T‬ا |‪ )4‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ ¦ !7 T‬ء ا‪ A > h‬ت ا ‪L‬ر‪ - - >ƒ2‬ن |‪ )4‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ >z‬س ‪ A‬دة ا ‪L‬ر‪ \: D K2‬و[‪ )4| T‬ا‪]#$‬ا} ‪. 2‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪294‬‬
‫ا ا ـــ‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪:‬‬ ‫ا‬

‫"و! ‪،‬‬ ‫'& ‪ ،$ %‬ا ‪#‬‬ ‫و وا‬ ‫وا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫أ‪ .‬و‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ 0‬ن‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2007 ،‬‬
‫إ ‪,‬ا< ا;‪ :‬ف ا‪ 0 .‬وي‪ ،‬إدارة ا‪ 4, .‬ا‪ -.‬ر? ت وا‪ ، < =.‬ا ‪" #‬و! ‪ *?A ،‬ا راق‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫درا? ت ‪ ،" J($H‬ا ‪" #‬و! ‪ ' ،‬ا ‪ G‬ا;‪،L($M‬‬ ‫أ‪ $-H‬ا;‪ " ،G #:‬دارة ا;‪K‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2006 ،‬‬
‫أ‪ $-H‬ا;‪ $ ' ،G #:‬ﷲ زا ‪ X‬ا ‪VW‬ي‪ -TU ،‬ا ‪ S‬ا ‪ R‬ا ‪$‬ر‪ P QO‬دات ا ‪ ، O‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ' ،‬ا ‪ G‬ا;‪" ،L($M‬ردن‪.2008 ،‬‬
‫أ‪ & $-H‬داود ا‪, ^" \_ `.‬ي‪ \] $P ،‬دارة ?[ ‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪$ ،‬ون دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ،,BC‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2000 ،‬‬
‫و ودورﻩ ]\ ‪c PdU‬‬ ‫أ‪b*H $-H‬ن ' ‪ $‬ا‪ ، # .‬أ‪ $-H‬زارع أ‪ $-H‬زارع‪ ،‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪$‬را? ت ‪" ' - f‬درا? ‪ ،" -O PU‬ا‪ j.‬ا ‪$‬و ‪ d i‬ث‬ ‫ا ‪ -‬ا‪. g.‬‬
‫ا ‪ ، O‬ا ‪$‬د ‪.2012 ،31‬‬
‫أ‪ ،m=#T $ ? $-H‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬ا‪ g.‬رات ا‪,o .‬ة ]\ إدارة ا ‪$ ،,BQ‬ون دار ‪،,B‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2006 ،,T‬‬
‫و ]\ ا;‪$:‬‬ ‫أ‪ 4 $-H‬روق ‪ ،r; o $-d‬ا‪ < jU‬ت ا ‪[#‬ب وا‪b4,B.‬ن ‪ dp‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪:2011‬‬ ‫ا = م‪،‬‬ ‫‪، '- f‬‬
‫)‪(http://www.fayoum.edu.eg/stfsys/stfPdf//244//615//20131122222.pdf‬‬
‫أ‪ ,O #U ،,< $-H‬ا‪ -v .‬ت‪ :‬ا ‪ X $‬ا ‪ 'w \x-‬دة ا ‪ 0 g‬وا ‪ Vb-‬داري وإدارة ا ‪، b y‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪$ ? ،‬ر‪.2007 ، O‬‬ ‫ا ‪$‬ارا;‪K‬‬
‫ا ‪ Kz - v‬ت ا‪\] O,T.‬‬ ‫‪ -d‬د {‪b*dU ، ,‬ن ا =‬ ‫أ‪ ، p | $-d $-H‬أ?‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪ ،\} K‬ا ‪$‬د ‪ ،05‬د„*‪.2003 S-‬‬ ‫ا ‪ ،~• v‬درا? ت ]\ ا‬ ‫‚ ء ‪ X€$‬ا‬
‫ا ‪b*d X€$ ~• v‬ن …= ( ت ا †ا…‪,‬ة ا ‪- v‬‬ ‫أ‪ jp $-H‬ا ‪$ ' &($‬اروس‪ ،‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫وا;‪v4 d- o :‬‬ ‫ا;‪0M‬‬ ‫وا ‪ M‰‬ا ‪ ˆ % \] - v‬ا‪$.‬ارس ا ‪ O p J‬ا‬
‫‪ ،‬ا ‪$‬د ‪ S4 ،39‬ا(‪.2013 ,‬‬ ‫ا ‪ ، {,B‬ا‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫أ…‪,‬م ر‚ ‪$U R p, ،‬ر‪ GO‬ا‪$.‬ر‪b+‬ن‪ 0U • … :‬ن ‪$‬ر‪,ŒA +‬ا‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ز‪ DE‬وا ‪,BC‬‬ ‫‪-‬‬
‫?[ ‪.2003 ،,T ،‬‬

‫‪295‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪ˆ % - U \] Žp p‬‬ ‫و '‪^ S‬‬ ‫أ…‪,‬م ‪ ،\x' m=#T \• 4‬أ‪ • • U ,Œ‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ب ا ادي‪،‬‬ ‫‪j‬‬ ‫و‪$ p‬ى أ'’ ء < ‘ ا ‪$‬ر‪E‬‬ ‫‪ g‬رات ‪ €f -TU‬رات‬
‫‪ j‬ا م ا ‪ ، O‬ا‪$' ،18 $ j.‬د ‪ €‬ص‪.2010 ،‬‬
‫‪,o‬ة ]\ دارة ? ا‪ j U‬و‪O,vp‬‬ ‫أ…‪,‬م ‪ &*d‬ا ?‪,‬ي‪b*H ,o p ,=• ،‬ن‪< = ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" ،~• v‬داء ? ا‪ ،\• U‬ا;‪`K‬ء ا * ‪ ،D%‬ا ‪" #‬و! ‪،‬‬ ‫ا‪ : -v .‬إدارة ا‪ ، 4, .‬ا‬
‫دارا ‪ =T‬ء‪ -' ،‬ن‪" ،‬ردن‪.2015 ،‬‬
‫آ™ن ˜ ‪$‬ر‪ • ? ،‬وا‪ –— - ,U ،VW U‬ء ^ <‪b‬ن‪ ،‬دارة ا ‪$‬و ا ‪$ ^,‬ة ]\ ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫ت‪ :‬ا ‪ X $‬ا = †ي ‪`(" b( .‬و ‪ ،ISO 27001/ISO 17799‬ا ‪" #‬و! ‪' -j ،‬‬ ‫ا‪.‬‬
‫ا ‪ X‬ا ‪ ، +,‬ا ‪,< P‬ة‪.2008 ،,T ،‬‬
‫أو ‪ ،\• +,^ y‬ء ا‪ -v .‬ا‪ c :; X€$-… - .‬ا * ‪ H‬ا [ ]\ ? ر‪ ، O‬أ ‪,‬و‪H‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ? ،G H‬ر‪.2010 ، O‬‬ ‫د… راﻩ‪،‬‬
‫و‪ - p‬ارد ا ‪، O,BQ‬‬ ‫ر…‪ g‬م‪ $ € - ,U ،‬ا ‪,‬ي‪ ،‬دارة‬ ‫‪,‬ا( ن < ‪- ،VW +‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا = روق ‪,BC‬وا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2006 ،,T ،‬‬
‫‪ B%‬ر(`‪ $O‬ا ‪ ،$‬دارة ا;‪ - J($M‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا ‪,‬ا( ‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫[ل ‪ • €‬ا *‪ 0‬ر‪ ،›p‬ا ‪$‬ر‪ GO‬داري‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار وا•‪ ,BC X‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2009 ،‬‬
‫ا ‪ ، p J‬دار ا‪ b*.‬ة ‪,BC‬‬ ‫[ل ‪ • €‬ا *‪ 0‬ر‪ ،›p‬ا ‪ ,O #‬ا ‪ ~• v‬و داري‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2013 ،‬‬
‫&‬ ‫ا ‪ ~• v‬و'[{ › ‪b -‬ن ا ‪b‬ن‪ :‬درا? ‪$‬ا‪' x' p‬‬ ‫ادي‪ ،‬ا‬ ‫‪?P‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,’ € $-d‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫'‪ -‬ل ‪ U O,($‬ز‪ DE‬ا ‪ +,g‬ء وا ‪ y‬ز ™( "| اط‪ ،‬ر?‬
‫‪, *%‬ة‪.2015/2014 ،‬‬
‫& ' ' ‪ $‬ا ‪ -H,‬ن‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬ا‪ < =.‬و"? ‪ %" ،‬د‪ ? ،‬ا‪ ، j U‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا زوري‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪b‬ن ا ‪ O,v‬وا ‪ ،c #‬ا ‪ #‬ا;‪ ، * :‬دار ا‪ b*.‬ة‬ ‫ا‬ ‫‪ c 4 U‬أ‪U ،\¡, $-H‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫‪ ~£ Œ‬ا;‪ ' & ،G¢ M‬ا;‪ ,O #U ،\![ K‬ا = ءات و‪ - U‬ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬د' • ا ‪ j‬ح‬ ‫‪-‬‬
‫‪$ ? ،‬ر‪، O‬‬ ‫"? ? ‪ *?A.‬ت " = ا ‪ ، J J‬ا ‪" #‬و! ‪ *?A ،‬ا ‪ 4 PJ‬ا;‪K‬‬
‫‪.2009 ،,T‬‬
‫د ا ‪,‬ب ' ‪ $‬ا *‪bp *H D -‬ن‪ ¥• T€ ،‬ا‪ -v .‬ا‪ - .‬وأ‪${ - U \] <,Œ‬رات ا = ‪b‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ 0‬ري‪ :‬درا? ‪ ˆ % x' P #U‬ا‪ -v .‬ت ا;‪ $:‬وا ‪ ' T‬ا ‪ #P %‬ع "'‪ -‬ل‬
‫‪ -‬دار‪ ، O‬ا ‪,< P‬ة‪.2011 ،,T ،‬‬ ‫ا م ‪ v4 d-‬ا ‪ ، g{$‬ا‪ -v .‬ا ‪+,‬‬

‫‪296‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫"و! ‪ ،‬دار … ز‬ ‫ت‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪ -‬ل ( ?• ‪ ،,($‬إ‪ < jU‬ت ‪ \] J($H‬إدارة ا‪ 4, .‬وا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪,BC 4, .‬و ا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2013 ،‬‬
‫=‪ ,‬ي ‪ Œ‬ز وآ‪,€‬ون‪ [' - ,U ،‬أ‪ $-H‬إ‪[o‬ح‪ - U ،‬ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ' -j‬ا ‪ X‬ا ‪.2008 ،,T ، +,‬‬
‫دت '`ت '‪ #‬ي‪ ،‬دارة ا ‪ -‬و‪,^f‬اف ا ي‪ :‬أ‪ g o‬و‪ ، –¦ P #U‬ا ‪" #‬و! ‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫دارا ‪,BC 4 PJ‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪.2004 ،‬‬
‫‪ b‬ا ‪ S O, $‬ج‪ ،‬رو‪,+‬ت رون‪ - ,U ،‬ر‪ $-d \¡ 4‬ر‪ ،\¡ 4‬إ?‪ ، *% \x' X ' -‬إدارة‬ ‫‪-‬‬
‫ا * ك ]\ ا‪ -v .‬ت‪ ،‬دارا‪ ،,BC ©O,.‬ا ‪ O,‬ض‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2004 ،‬‬
‫«‪ K‬ج & ‪ K« & r; o‬ج ا‪ ،\¡,.‬إدارة "‪,4‬اد‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ˜" ،‬د(‪ -‬ن ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫ط‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ v & O,BQ‬ر إ? ا‪ ،\• U‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ¬–’‬ ‫‪ &*H‬إ ‪,‬ا<‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ، +,‬ن‪.2002 ،‬‬
‫‪ &*H‬أ‪ $-H‬ا ‪ ، #‬ا ‪$‬ر‪ GO‬داري ا‪ ،,o .‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا‪ b*.‬ة ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫و‬ ‫ا ‪$P‬س ا‪$ H =.‬ر‪GO‬‬ ‫‪ ' ~®*H‬ض‪ TU ،‬ر ‪ P‬ح ‪ ,O #‬ا? ‪$-‬ام‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ، U‬ا‪$ j.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫]\ ‪ - U‬ا‪ .‬ارد ا ‪ \] O,BQ‬ا‪ D- j.‬ا * دي‪ ،‬ا‪ j.‬ا ‪ +,‬ا ‪$‬و‬
‫‪ ،01‬ا ‪$‬د ‪.2012 ،01‬‬
‫و ]\ ‚ ء (‪ b‬و ‪,^A‬ات‬ ‫‪ ' ~®*H‬ض‪ ^ ،‬د( ‪ -‬ف‪ * ،‬ى دة ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪$P‬س ا‪ & H =.‬و ‪ ,vp g‬ا‪$ .‬ر‪b+‬ن‪ ،‬ا‪ j.‬ا ‪+,‬‬ ‫و ]\‬ ‫ا ‪$‬ر‪GO‬‬
‫‪ ، U‬ا‪ ،2 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2013 =p ،3‬‬ ‫ا ‪$‬و ‪-‬‬
‫ا ‪ ?™ ~• v‬د ا! أ‪ %‬د إدارة‬ ‫‪b*H‬ن و ‪b*H $‬ن وآ‪,€‬ون‪ -' X =U ،‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪) X‬ا م ا ‪ 4,T‬وا ‪ ،( P #‬ا‪ ،24 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2016 ،06‬‬ ‫ا‪j ، 4, .‬‬
‫ا ‪`g " \] ~• v‬ة‬ ‫‪[ { & $-H‬ن آل ‪ P #U {[' ،¯ #4‬ت ا ‪ P‬دة ا ‪O d‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ Kz‬ازات ‪ O,‬ض‪،‬‬ ‫‪ & i‬ا م وا‪ O,($.‬ا‬ ‫" ‪ :‬درا? ‪ P‬ر‪ x' p‬ا‪ O,($.‬ا‬
‫م " ‪ ،‬ا ‪ O,‬ض‪.2013 ،‬‬ ‫‪ •( p‬ا ‪+,‬‬ ‫أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬
‫و و { ‪,- ›U‬ا…` ا ‪$‬ر‪ GO‬ا ي‬ ‫‪ d & $-H‬ا‪ b#.‬ي‪ # ،‬ت ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ ? ° .‬د‪ ،‬ا‪-.‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫‪ ($-‬ا ‪ O,‬ض & و ‪ ,vp g‬ا‪$.‬ر‪b+‬ن‪ ،‬ر?‬
‫ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2012 ،‬‬
‫و "ا = *= ‪ ،‬ا‪ .‬دئ‪" ،‬دوات‪ ،‬ا ‪ P #‬ت"‪،‬‬ ‫‪$-H‬ي أ‪ $ ' $-H‬ا `‪ ،`O‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا = ‪ -' ،,‬ن‪" ،‬ردن‪.2008 ،‬‬

‫‪297‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫"و! ‪ *?A ،‬ا راق ‪,BC‬‬ ‫‪ $ ' $ -H‬ا ‪ ~³‬ا ‪ X€$ ، ² #‬إ! إدارة ا = دق‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2006 ،‬‬
‫و ‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا‪ b*.‬ة ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪ H‬ن ? ‪ -‬ن ا `‪ ، P p‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2011 ،‬‬
‫‪$ H‬ر ‪ $-d‬ا ‪,-‬ي‪ ،‬إ? ا‪ j U‬ت ا ‪ \] b y‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ $ % O,BQ‬ا ‪ ، .‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ' ،‬ا ‪ G‬ا;‪" ،L($M‬ردن‪.2011 ،‬‬
‫‪ $ ' $ €‬ا ‪ ,# H,‬ا ‪ ،~£ g‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ X€$ : O,BQ‬إ? ا‪ ،\• U‬ا ‪ #‬ا ‪ ، p J‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫وا•‪ -' ،,BC X‬ن‪" ،‬ردن‪.2005 ،‬‬
‫‪ $ ' $ €‬ﷲ إ ‪,‬ا< ا ‪ *¢‬وي‪ ،‬ا ‪$‬ر‪ GO‬وأ‪,Œ‬ﻩ ]\ ا‪ -U‬ذ ا ‪,P‬ارات دار‪ O‬ا ‪$ ^,‬ة‪j ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫م دار‪ O‬و‪ T {f‬د( ‪ ،‬ا‪ ،17 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2015 ،01‬‬ ‫ا ‪ P‬د?‬
‫‪ -H • ˜ b’€‬د‪ ،‬روان ‪ b‬ا ‪ ،© B‬إدارة ا;‪ K‬دة ]\ ا‪ -v .‬ت ا‪Vb- .‬ة‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫‪ =o‬ء ‪,BC‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ -H • ˜ b’€‬د‪ -v ،‬ا‪ ، 4, .‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ‪ =o‬ء ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2010‬‬
‫‪ -H • ˜ b’€‬د‪b? ( ،‬ن ˜ ?‪ G‬ا;‪ ، ^,:‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا‪ b*.‬ة‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫ت‬ ‫ا‪.‬‬ ‫داودي ا ‪ d ،G #‬ب ‪,‬اد‪ ،‬إدارة ا ‪$- ?™ X€$-… b y‬ام ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫و‪ TUf‬ل ]\ ‪ -v‬ت "'‪ -‬ل‪ mP ،‬ا ‪$‬و!\ ‪ H‬ل‪$ :‬اع وا ‪ b y‬ا ‪ \] ~• v‬ا‪ -v .‬ت‬
‫? ‪ $‬د‪ ،G H‬ا ‪$‬ة‪ ،‬ا;‪`K‬ا•‪ 18 ،,‬و‬ ‫ودو ‪،‬‬ ‫ا;‪ : J($M‬درا? و‪ jU X dU‬رب و‬
‫‪ 19‬ي ‪.2011‬‬
‫و ‪،‬ا‪#‬‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫د™ل ‪ Mz‬ا? ‪ H,? µ¶· ,-' ، ¢‬ن‪U ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ،‬داروا•‪,BC X‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2008 ،‬‬
‫دو? ‪ b4‬ا‪ ،‬ري …‪,‬و? ن‪[K¸ - ,U ،‬ن & ‪ $-d‬ا ‪,gB‬ى‪ ،‬ا ‪ P‬دة ‪ ?f‬ا‪ j U‬وا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا‪ ،45 $ j.‬ا ‪$‬د ‪ ،02‬ي ‪.2005‬‬ ‫ا ‪ ،~• v‬دور‪ O‬دارة ا‬
‫د(‪ $-d -‬و‪ o‬ص‪ ،‬ا‪ - ? ¹ T .‬ن ا;‪ K‬ار‪,^f ، p‬اف ا ي < ›‪ #U-‬رﻩ‬ ‫‪-‬‬
‫أ‪ p‬ا'›‪-‬أ? ›‪ ،‬دارا;‪" ،R :‬ردن‪.2014 ،‬‬
‫را^‪$-H $‬ان ' ‪ $‬ا ‪ B‬ي‪ ،‬ا [{ ‪b‬ن در ‪ U‬ا‪ ,4‬أ‪ %‬د ا‪ -v .‬ا‪ - .‬و"داء ا • =‬ ‫‪-‬‬
‫أم ا ‪,P‬ى‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪+,‬‬ ‫]\ <‪ $‬ا ‪$‬ر‪ ˜" GO‬د(•~ " ®~‪ ،‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬
‫ا * د( ‪.2015 ،‬‬
‫را|‪ G‬أ‪ $-H‬را|‪ ،G‬دارة ا ‪ ، ' T‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا ‪$‬ا( ‪ -' ،‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪298‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫دة ا ‪$‬ر‪$ GO‬ى د( ان ا‪b=• .‬ن‬ ‫را ‪A4‬اد | ن‪ ،‬أ‪ c #U ,Œ‬ا ‪$‬ر‪ 4 GO‬ا‪x' ~¶º‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪`| ، [?f‬ة‪.2012 ،‬‬ ‫* ‪ ، b‬ا;‪K‬‬ ‫ا م ]\ {‪ #‬ع |`ة‪ ،‬ر?‬
‫راو‪ &*H O‬وآ‪,€‬ون‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا‪ G .‬ا;‪ \} K‬ا;‪$ ? ،L($M‬ر‪،,T ، O‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2007‬‬
‫ا ‪\] ~• v‬‬ ‫را•‪ $‬إ?‪ ,? ( ، ' X ' -‬ع ا ‪$‬وان‪ ،‬ا ا ‪ X‬ا‪,ŒA.‬ة ]\ ‪ -‬ر? ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا‪ ،48 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2008 O ،03‬‬ ‫ا ‪ ($‬ت "رد‪ ، p‬دور‪ O‬دارة ا‬
‫‪ -‬ر? ا ‪ ?f » #-‬ا‪ \• U‬و'[{ › ‪,O #‬‬ ‫را•‪ $ ' $‬ا ‪ $ ' &-H,‬ﷲ • <‪ ،,‬در‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪$P‬س ا‪ : H =.‬درا? ‪ ،( H‬ر?‬ ‫و ]\ ا;‪ K‬ت ا = *‪) C #‬‬ ‫ا‬
‫?[ ‪`| ،‬ة‪.2016 ،‬‬ ‫* ‪ ، b‬ا;‪K‬‬
‫ت دار‪ ، O‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا;‪ K‬در‪,BC O‬‬ ‫را•‪ $ ' $-d $‬ر‪ ،›+‬دئ ‪ vp‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2014 ،‬‬
‫رداح ا;‪ ،G #:‬أ‪ $-H‬ا;‪ ،G #:‬ا ‪$‬ر‪ GO‬ا = ل‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ' ،‬ا ‪ G‬ا;‪ ،L($M‬إر‪،$+‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2006 ،‬‬
‫ا * ‪ ،cO‬دار ا‪,BC ¼½ .‬‬ ‫رد( '‪ -J‬ن ( ?•‪ -d ،‬د ? ا ‪U ،\¡$ -T‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫ر‚ ‪ GH o‬أ ‪ $-H‬آل '‪ ? ،\x‬ن ˜ • ا‪ ? .‬ي‪ ،‬و• •• ا‪ -v .‬ت ا‪,o .‬ة‪,vp :‬ة‬ ‫‪-‬‬
‫‪ p‬را ' ‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ *?A ،‬ا راق ‪,BC‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪.2009 ،‬‬
‫ا ‪ \] ~• v‬ا‪ *?A.‬ا;‪`K‬ا•‪ : O,‬درا? ‪$‬ا‪,#p ? *?A- p‬اك ‪,4‬ع‬ ‫ر‚ ‪ ، j‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪ M‬ج ;‪.2012-2011 ، U ،,’:‬‬ ‫ا ‪ O C Touat G P‬أدرار‪ ،‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬
‫ر'‪ &*H $‬ا ‪,T‬ن‪ O,vp ،‬ت دارة و"'‪ -‬ل‪ :‬درا? ـ ـ ـ‪ \] O,vp 401‬دارة و ‪ -‬ر? ¦–‬ ‫‪-‬‬
‫وو• •=‪ ، g‬دارا ‪ ? ،,BC ‚,‬ر‪.2004 ، O‬‬
‫دار‪، O‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ر‪ $ ' Ž 4‬ا;‪ M‬ا = ' ري‪ ،‬إدارة ‪$‬اع ا ‪ ،~• v‬ا‪ -v .‬ا ‪+,‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,< P‬ة‪.2005 ،,T ،‬‬
‫ر‪ $ ' Ž 4‬ا;‪ M‬ا = ' ري‪ ،‬ا‪ j.‬ا ‪¿ +,‬دارة‪ ،‬ا‪ ،29 $ j.‬ا ‪$‬د ‪ ،02‬د„*‪.2009 S-‬‬ ‫‪-‬‬
‫)إ‪ H 4‬ا ‪$‬د(‪.‬‬
‫ا ‪ \] ~• v‬ا‪ *?A.‬ت‬ ‫_\ ]\ ‪ -' X g*À‬ا‬ ‫روا ‪ -< * ، O, d‬ا ‪ $($j‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ byT‬ة وا‪ \] #? .‬ا;‪`K‬ا•‪ j ،,‬ا * ‪ b‬و‪ T {f‬د‪ ،‬ا‪ ،02 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2014 ،02‬‬
‫ا ‪ B‬ر˜‬ ‫‪$U R p,‬ر‪ ~³O‬إ و { • '‪ x‬ا‬ ‫ر‪ –Á‬م ‪ $-d‬أ‪ $-d $-H‬ا ‪ y‬ل‪4 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪$ GO‬ى و أ'’ ء < ‘‬ ‫]\ ‪ g - U‬رات ا? ‪$-‬ام ‪ $€ ˆ %‬ت ا;‪ X K‬ا ‪J‬‬
‫‪ ،‬ا ‪$‬د ‪ ،78‬ا;‪`K‬ء "ول‪.2012 =p ،‬‬ ‫ا ‪$‬ر‪ ˜ j ، E‬ا‬

‫‪299‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪O pJ‬‬ ‫‪ -‬ت ا‪H,.‬‬ ‫? رة إ ‪,‬ا< ا ‪$ ،~®O,‬ى ‪ c #U‬ا ‪$‬ر‪X <ÂU x' $ % &' GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫¬– ‪ ،‬ا ‪$‬د ‪.2014 =p ،97‬‬ ‫‪ ($-‬ا ‪ O,‬ض‪ ˜ j ،‬ا‬
‫ا ? •» ا‪$ .‬دة …‪X€$-‬‬ ‫‪ ،‬ا ‪$‬ر‪$- ? $ % &' GO‬ام ‪U‬‬ ‫? ‪ r; o .‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا ‪$‬د ‪ S4 ،47‬ا(‪,‬‬ ‫"? ·¶~ أ‪ Œ‬ء ا;‪ ، $:‬ا‬ ‫‪, ,O #‬ا ‪$U R‬ر‪ H, ~• GO‬ا‬
‫‪.2014‬‬
‫ا ‪$P‬س ا‪dp H =.‬‬ ‫? ‪ X € X4 p‬ا ‪ ، = T‬ا‪ jU‬ﻩ أ'’ ء < ‘ ا ‪$‬ر‪j E‬‬ ‫‪-‬‬
‫?[ ‪`| ،‬ة‪،‬‬ ‫* ‪ ، b‬ا;‪K‬‬ ‫و و'[{ › = ' ا †ات‪ ،‬ر?‬ ‫ا‬
‫‪b#* 4‬ن‪.2015 ،‬‬
‫? د ‪ ، p, •• p‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪) O,BQ‬إدارة "‪,4‬اد(‪ ،‬ا ‪ #‬ا ‪ ، J J‬دار وا•‪،,BC X‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫? ‪ $‬ا ‪ $ ' X € &($‬ﷲ‪ ،‬إدارة ‪,‬ا…` ا ‪$‬ر‪ ،GO‬ا ‪" #‬و! ‪ ' -j ،‬ا ‪ X‬ا ‪، +,‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2007 ،,T‬‬
‫‪ TU : -‬ر‬ ‫? د & ' ‪ $‬ا;‪ K‬ر & < ‪$O‬ي ا;‪ M‬ر‪ ، Ã‬ا;‪ K‬ت ا * د( …‪ -v -‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫ام ا ‪,P‬ى‪ ،‬ا‪-.‬‬ ‫ام ا ‪,P‬ى‪ ،‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬ ‫‪ P‬ح‪ :‬درا? ‪x' P #U‬‬
‫ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2003 ،‬‬
‫‪ ?" :‬وا • •• و ‪ < jU‬ت ا;‪، J($M‬‬ ‫? د & ‪ $-d‬ا ‪ ,-‬وآ‪,€‬ون‪ ،‬دارة ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,PB‬ي‪ ،‬ا ‪ O,‬ض‪.2011 ،‬‬ ‫ا‪ #‬ا*‪، %‬‬
‫ا * ‪ $‬ا * ‪ $ ' $-d $‬ا ‪,‬زاق‪ ،‬ا‪[ €‬ف أ‪ -p‬ط ا = '‪ ‘¢ \] X‬ت ا ‪$‬ر‪ 4f GO‬ا‪~¶º‬‬ ‫‪-‬‬
‫ˆ‬ ‫? ‪$-‬ام ا ‪ 0 B‬ت ‪ ' - f‬وا‪,Œ‬ﻩ '‪ x‬ا… * ب ا;‪ K‬ا‪ Gp‬ا‪ 4, .‬و"دا•‬
‫ا م‪،‬‬ ‫‪$‬ر‪$ E‬ى •~ ا;‪$- \!Ä G? M‬ارس ا‬ ‫و‬ ‫‪ g‬رات ا ‪b’d‬‬
‫‪ ،‬ا‪ ،21 $ j.‬ا ‪$‬د ‪ ،02‬ا‪.2011 XO,4‬‬ ‫ا‬ ‫‪U‬‬
‫و‪ p‬رؤ‪ - O‬ت ]\ " = ا ‪ ، J J‬ا ‪#‬‬ ‫ا * ‪ S $‬وك إ ‪,‬ا< ‪ ،‬ا‪ .‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪$‬ر‪ GO‬وا ‪ ،,BC‬ا ‪,< P‬ة‪.2012 ،,T ،‬‬ ‫ا ‪ ، p J‬ا‪ ' -j.‬ا ‪+,‬‬
‫? ‪,#‬س ‪$‬ة‪ ،‬ز‪ ' b $O‬ي‪ ،‬إدارة ‪$‬اع و ‪ 0‬ر‪ ،‬دار… ز ا‪,BC 4, .‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2006 ،‬‬
‫‪$‬اع داري‪،‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ 0‬ر‪ O‬و"داء ا‪$U PH :Vb- .‬ر‪QO‬‬ ‫?‪ ' g‬س‪ ،‬ا ‪ P‬دة‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" #‬و! ‪ ،‬داروا•‪ ,BC X‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2004 ،‬‬
‫? زان ‪ r; o‬دروزة‪ ،‬ز‪ O‬د ( ?• ا‪ ،,B .‬د(‪, ^ -‬ي ا ‪ P‬ا?•~‪ ،‬ا‪" j.‬رد‪ \] p‬إدارة‬ ‫‪-‬‬
‫"'‪ -‬ل‪ ،‬ا‪ ،10 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2014 ،04‬‬
‫‪,BC‬‬ ‫و‪ ، p‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار أ?‬ ‫ا;‪0M‬‬ ‫? ?& ز<‪ b‬ا‪$ g.‬ي‪U ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2011 ،‬‬

‫‪300‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫"و! ‪ ،‬دار ا ‪,BC‬‬ ‫ا;‪ J($M‬ا = ' ‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫ا * ‪ $‬أ‪ $ ' $-H‬ا ‪ =y‬ر‪ ،‬دارة ا‪$.‬ر?‬ ‫‪-‬‬
‫‪ Kz‬ت‪ ،‬ا ‪,< P‬ة‪.2013 ،,T ،‬‬
‫? ‪ ، 4,' ? $‬إ‪ < jU‬ت ‪ \] J($H‬إدارة ا ‪ ، b y‬دارا ‪,‬ا( ‪ -' ،‬ن‪" ،‬ردن‪.2012 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪ ، 4,' ? $‬ا;‪ \] $($K‬إدارة ا‪ B.‬ر‪ ،DE‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪,‬ا( ‪ ,BC‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2011‬‬
‫ا !\‪ :‬ا? ا‪ j U‬ت ا ‪,O #‬‬ ‫? ‪ $-d $‬د ا ‪,‬ب‪ ،‬إدارة ا;‪ K‬ت و ‪ *?A‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫و ½¼ ا ‪b*d‬ن‪$ ،‬ون دارا ‪.2010 ،,T ،,BC‬‬
‫? ‪ $-d $‬د ا ‪,‬ب‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا = ‪ O,‬وا‪ -v \] 4, .‬ت "'‪ -‬ل ا ‪# ، O,T‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,B‬ى‪ ،‬ا ‪,< P‬ة‪.2006 ،,T ،‬‬
‫? • ‪ $ ' $ €‬ا `‪ `O‬ز…‪ $ ' $-d ، O,‬ا ‪,‬زاق ‪$U PH -TU ،$-d‬ر‪ GO‬إ و‪p‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪\] ,- *.‬‬ ‫‪G‬ا‬ ‫وأ‪ ,O #U \] <,Œ‬رأس ا‪ .‬ل ا = ‪,‬ي ا‪ -p‬ذج ‪ P‬ح ‪x' c #‬‬
‫ا‪ ،Xo .‬ا‪ ,-UA.‬ا ‪$‬و!\ ا * ي ا ‪ -'i ,B' J‬ل‪ ،‬رأس‬ ‫دارة و‪ T {f‬د‪/‬‬ ‫˜‬
‫ا `‪" p O‬رد‪" ، p‬ردن‪ ،‬أ‪.2013 ،XO,4‬‬ ‫ا‪ .‬ل ا ‪,BQ‬ي ]\ إ{ ‪ T‬د ا‪، 4, .‬‬
‫ا ‪:~• v‬‬ ‫^ …‪ ,‬ر ﷲ ا;‪ ،\! B:‬أ( د ‪ $-d X‚ 4‬ا ‪ ،~• -‬أ‪ ,Œ‬أ? ‪ G‬ا ‪ P‬دة ]\ ا‬ ‫‪-‬‬
‫درا? ‪$‬ا‪ ˜,^ \] p‬ت ا ‪ #P‬ع ا ‪" \¡ T‬رد ‪ ،‬ا‪" j.‬رد‪ \] p‬إدارة "'‪ -‬ل‪ ،‬ا‪$ j.‬‬
‫‪ ،04‬ا ‪$‬د ‪.2008 ،02‬‬
‫ا ‪+,‬‬ ‫^ <‪ $• ? ،$ ' ,‬ر‪ ، „ +‬إدارة ا‪ 4, .‬و'[{‪ -v . –Æ‬ا‪ \] - .‬ا;‪K‬‬ ‫‪-‬‬
‫" ‪b#* 4 - O,‬ن & و ‪ ,vp g‬أ'’ ء ا ‪ ‘ g‬ا ‪$‬ر‪ ، *E‬ور{ ‪ \] $P‬ا‪ ,-UA.‬ا •~‬
‫وا‪ -v : 4,T.‬ت "'‪ -‬ل ا =‪,‬ص وا ‪ ($d‬ت وا ‪ #‬ت‪،‬‬ ‫"ول ‪ 0‬ا م ا‪.‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪ 29-27 ،‬أ‪.2015 XO,4‬‬
‫^ و‪ ،G jp m=#T ÇE‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬إدارة "‪,4‬اد‪ ،‬دار ا ‪,B‬وق ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2005 ،‬‬
‫ا ‪ jp \] ~• v‬ح ا‪ *?A.‬ت ‪ T {f‬د( ‪ j ،‬ا م‬ ‫^‪ ،$-d ›p BC‬أ<‪ -‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫* ‪ ، p‬ا ‪$‬د ‪, *% ،33‬ة‪.2014 =p ،‬‬
‫) (‪ • • U b‬ا‪ Œ$d *.‬ت ا‬ ‫ا‬ ‫^ ‪ -d *H \È‬د‪ PU ،‬ت و‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪$‬ر‪ GO‬وا ‪ ،,BC‬ا ‪,< P‬ة‪.2014 ،,T ،‬‬ ‫و ‪,O #U‬ا‪ ،(¼½ .‬ا ‪ #‬ا ‪ ، p J‬ا‪ ' -j.‬ا ‪+,‬‬
‫^ ‪ \_ p \È‬اد‪ ،‬ا * ك ا ‪ -v \] ~• v‬ت "'‪ -‬ل‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا;‪,BC $ M‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫ت‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫ا‪.‬‬ ‫دار‪ O‬و‪U‬‬ ‫^ ‪ \_ p \È‬اد‪ ^ ,<` ،‬ن ا ‪ ،‬ا ‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ،‬إ‪,Œ‬اء ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2008 ،‬‬

‫‪301‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫و ]\ ‪ g ,O #U‬رات ا ‪$‬ر‪E‬‬ ‫‪, & r; o‬زوق ' دة ا * ‪ ،‬در ا?‪ g‬م ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫أم ا ‪,P‬ى‪ ،‬ا‪-.‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫‪$‬ى •~ ا ‪ ،D C( v4 d- (Vb jpf y‬ر?‬
‫ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2012 ،‬‬
‫‪$g r; o‬ي ‪ &*d‬ا ‪,‬ي‪ T &*d ,< ،‬ر ا ‪ ،~³ y‬دارة و"'‪ -‬ل‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ، p J‬داروا•‪,BC X‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪.2008 ،‬‬
‫ا ‪ T c($T‬ر ? ‪ - ? ، ¢‬ن ا = ر·¶~‪ ،‬ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬أ<‪A* ، g- v U ، –Æ -‬و ‪، –Æ‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ، g g‬ا ‪" #‬و! ‪ BC ،‬رات أ˜ د(‪ -‬ا ‪$‬را? ت ا ‪, ،‬ا ‪.2003 ،‬‬
‫ا‪ ~•v .‬وأ‪,Œ‬ﻩ ]\ ‪ jp‬ح‬ ‫‪[o‬ح ا ‪ ' &($‬اد …‪ O,‬ا ‪ $ ' ،~¶É¢‬ا * ر ا ‪,‬ا< د< م‪ ،‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ -v .‬ت‪ :‬درا? ‪$‬ا‪ ˜,^ \] p‬ت وزارة "'‪ -‬ر و ?‪ 0‬ن ]\ ا ‪,‬اق‪ j ،‬ا م‬
‫{ ‪ T‬د( و دار‪ ، O‬ا‪ ،13 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2007 ،45‬‬
‫‪[o‬ح ' ‪ $‬ا ‪ P‬در ا‪ $-H‬ا •~‪ ،•( p $ ' XT 4 ،‬دور '‪ -‬ت إدارة ا‪ \] 4, .‬ء‬ ‫‪-‬‬
‫م ‪ T {f‬د( ‪ ،‬ا ‪$‬د ‪.2012 ،31‬‬ ‫ا‪ -v .‬ا‪$y% ˜ j ، - .‬اد‬
‫ا !\ ]\ ‚ ء =‪ g‬م ا‪-v .‬‬ ‫‚• ‪$ H‬ر ‪ dp ،,’€‬رؤ‪$($ O‬ة ‪ *?A.‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ T .‬رة‪ ،‬ا ‪$‬د ‪ ،71‬ا;‪`K‬ء "ول‪.2009 S- Q? ،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‪ ˜ j ، - .‬ا‬
‫ا ‪ ~• v‬و‪" O PU‬داء ]\ ‪,‬ا…` ‪, $€‬ا }\ ا‪ *?A.‬ت‬ ‫رق ‪b " $-d &*H‬ن‪ ،‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا‪ ،46 $ j.‬ا ‪$‬د ‪ ،02‬ي ‪.2006‬‬ ‫ا;‪ -p) $:‬ذج ‪ P‬ح(‪ ،‬دور‪ O‬دارة ا‬ ‫ا‬
‫و ]\ ا;‪ K‬ت‬ ‫رق ‪b*H‬ن ‪ H,4‬ن ا اودة‪ + o ،‬ت ‪ • • U‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫"ز<‪`| ،,‬ة‪.2012 ،‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫ا = *‪`y% C #‬ة …‪,( -‬ا< "? ‪†U‬ة وا ‪ ، #‬ر?‬
‫ا‪ =.‬ح‪ ،‬دار ا زوري ا ‪,BC -‬‬ ‫'& ‪ $ %‬وا‬ ‫رق ' ‪ $‬ا ‪,‬ؤوف ' ‪ ،,‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2007 ،‬‬
‫<‪ &*d ,‬ا ‪ ،~³ y‬أ‪ ،r; o \x' $-H‬ا ‪ ,O #‬ا ‪< =- :\x dU X€$ ) ~• v‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا [{ ت‪ ? ،‬ا‪ j U‬ت وا ‪ -‬ت‪ ،‬ا‪ ¼½ .‬وا ‪ P‬ت(‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار وا•‪,BC X‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪b‬ن‬ ‫و '‪" x‬داء ا • =‬ ‫[ل & ‪ d‬ن & ? ‪$‬ان ا;‪ ، Ê,M‬أ‪ ,Œ‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫) ‪ ˜,^ x' c #‬ت ‪™ TUf‬ت ا‪ \] P .‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬اا * د( (‪ ،‬ا‪ j.‬ا ‪-‬‬
‫¿{ ‪ T‬د وا ‪ j‬رة‪.‬‬
‫‪ :‬ا‪ ، < =.‬ا • ••‪ ، #B " ،‬دار ‪Ë4 H‬‬ ‫‪ ' c‬ض ﷲ ا * اط و آ‪,€‬ون‪ ،‬دارة ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬و ا ز‪$ ،DE‬ة‪ ،‬ا * د( ‪.2007 ،‬‬
‫' دل ‪ ^,H‬ش ‪ $ ? $OA ،r; o‬ا * ‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ X€$ : O,BQ‬إ? ا‪ ،\• U‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ' ، J J‬ا ‪ G‬ا;‪" ،L($M‬ردن‪.2009 ،‬‬

‫‪302‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫ا ‪ :~• v‬درا?‬ ‫ا =‪,‬دي وا‬ ‫' دل ‪ $-d‬زا(‪ ،$‬ا [{ ت ا د ‪b‬ن ‪ by‬ات ا‬ ‫‪-‬‬
‫م دار‪ ، O‬ا‪ ،01 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.1993 S-4 p ،01‬‬ ‫‪ ، dU‬ا‪ j.‬ا ‪+,‬‬
‫' دل < دي ا ‪$y‬ادي‪ ,? ( $ -H $ g ،‬ا ‪ #‬ي‪ bŒÂU ،‬ا‪$P.‬رات ا;‪ \] O,< K‬ا * ‪cO‬‬ ‫‪-‬‬
‫& ‪,($‬ي ا ‪ ˜,B‬ت ا ‪ byT‬ة وا‪v4 d \] #? .‬‬ ‫'‪' x‬‬ ‫ا ‪ O,‬دي‪ :‬درا? ‪dU‬‬
‫م دار‪ O‬و‪ T {f‬د( ‪ ،‬ا‪ ،16 $ j.‬ا ‪$‬د ‪،04‬‬ ‫ا ‪,^" •j‬ف‪ j ،‬ا ‪ P‬د?‬
‫‪.2014‬‬
‫' …• ‪ T€ =#‬و‪ ،›p‬إدارة ‪$‬اع و ‪ 0‬ر ]\ ‪ -v‬ت "'‪ -‬ل‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪,BC $ M‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2011 ،‬‬
‫‪b‬ن ]\ ا‪ -v .‬ت‪:‬‬ ‫اد ‪ ،\x' $-d‬أ‪ ,Œ‬ا ‪$‬ر‪V f c PdU \] GO‬ام ا ‪~• v‬‬ ‫'‬ ‫‪-‬‬
‫`‪ O‬ت ا ‪ j ، U‬ا م‬ ‫& ا ‪b‬ن ]\ ا ‪ …,B‬ا‬ ‫درا? ا? ‪'[#‬‬
‫‪ T {f‬د( و دار‪ ، O‬ا‪ ،22 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.94‬‬
‫ت و‪ ، –¦ P #U‬ا ‪#‬‬ ‫ا‪.‬‬ ‫' ‪ ,‬إ ‪,‬ا< { ‪ ،\• ($‬إ(‪ -‬ن ‪ X‚ 4‬ا * ‪,‬ا‪U ، ²‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ،‬دارا راق ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2002 ،‬‬
‫' ‪ ,‬ا ‪ ،~¶É¢‬إدارة ا‪ 4, .‬و‪ ,O #U‬ا‪ -v .‬ت‪ ،‬ا‪ G .‬ا;‪ \} K‬ا;‪$ ? ،L($M‬ر‪، O‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2005 ،,T‬‬
‫‪ ,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪،‬‬ ‫' ‪ ' ,‬ض‪ ،‬ا * ك ا ‪ ~• v‬داري‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار أ?‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2008 ،‬‬
‫ا ‪ ~• v‬و'[{‪ - –Æ‬رأس ا‪ .‬ل‬ ‫' ‪ r; o & ? ŽC B²‬ا ‪، B¢{,‬أ‪ %‬د ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ v4 d- ~¶· ?" $ %‬ا ‪$‬ا‪ -' # *% €‬ن‪،‬‬ ‫ا ‪,BQ‬ي ‪$‬ى •~ ‪$‬ارس ا‬
‫‪`p‬وى‪ -' ،‬ن‪.2015 ،‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫ر?‬
‫ا ‪ T‬غ‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ \] O,BQ‬ا ‪,P‬ن ا;‪ M‬دي‬ ‫' ‪ $‬ا ري إ ‪,‬ا< درة‪ ،‬ز<‪b‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪ ،~•vp • :&O,B‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬داروا•‪ -' ،,BC X‬ن‪" ،‬ردن‪.2008 ،‬‬
‫و …‪X€$-‬‬ ‫' ‪ $‬ا اب ' ‪ $‬ا [ﻩ ' ‪ $‬ا اب‪ ،‬أ‪b*H $-H‬ن ' ‪ $‬ا‪ ، # .‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫’‪ -‬ن دة ا‬ ‫‪ -‬ا‪ ~• . g.‬ا‪ H,.‬ا ‪ ‚ \] O p J‬ء (‪ b‬ا ‪ ‘ g‬ا ‪P‬‬
‫و‪ - 'f‬د‪ TU :‬ر ‪ P‬ح‪ j ،‬ا ‪ 4 PJ‬وا ‪ ، -‬ا ‪$‬د ‪.2013 ، O ،70‬‬
‫' ‪ $‬ا;‪ $ ' $ -M‬ا = ح ا‪ ، Ê,y.‬دارة "‪ o‬ل ا ‪ -‬وا ‪ g‬ت ا‪ ، P *.‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,BC O,T‬وا ز‪.2006 ،,T ،DE‬‬
‫' ‪ $‬ا ‪ ،c 4 U &-H,‬ا ‪$‬ر‪$- ? $ % &' GO‬ام ا ‪ ,U -‬و‪ ،Žp pf‬ا ‪ #‬ا ‪`…, ، p J‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪ S:‬ات ا‪¿ g.‬دارة " ‪ ،"° -‬ا ‪,< P‬ة‪.2003 ،,T ،‬‬
‫' ‪ $‬ا ‪ $ ' &-H,‬ا ‪`• 4 ،~•^ g‬ة ‪ ,-4 $-d‬ا `اوي‪ T {f ،‬د ا‪ \], .‬و‪ &O 0U‬ا‪، .‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا ب ا;‪ ،\} K‬رات ا ‪ +,‬ا‪$d .‬ة‪.2009 ،‬‬

‫‪303‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫' ‪ $‬ا ‪,‬زاق ? ا ‪ ، H H,‬ز…‪ O,‬أ‪`' $-d $-H‬ام‪ ،‬ا * ك ا ‪ \] ~• v‬ا‪ -v .‬ت‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ D- j.‬ا ‪,BC Ê,‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2011 ،‬‬ ‫ا ‪" #‬و! ‪،‬‬
‫' ‪ $‬ا * ر '‪ \x‬وآ‪,€‬ون‪ ،‬ا‪ X€$.‬إ! إدارة ا‪ ، 4, .‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا‪ b*.‬ة ‪,BC‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2006 ،‬‬
‫ت و‪™ TUf‬ت‬ ‫ا‪.‬‬ ‫' ‪ $‬ا *[م ا ‪ B‬ق‪ ،‬دور دارة ا‪$.‬ر? ]\ ‪, • • U‬ا ‪U R‬‬ ‫‪-‬‬
‫)درا? ‪ ،( ' p‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬داروا•‪ -' ،,BC X‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫' ‪ $‬ا `‪ ،&*H \x' `O‬دارة ا‪Vb- .‬ة ‪ -‬ارد ا ‪$H [ Vb-U : O,BQ‬ود‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,BC O,T‬و ا ز‪.2009 ،,T ،DE‬‬
‫‪, ،‬ا< ‪، -‬‬ ‫' ‪ $‬ا ‪ =y‬ر ا;‪ ، = M‬ا * ك ا ‪ ~• v‬وإدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪$‬ار ا;‪K‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2007 ،,T‬‬
‫‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫' ‪ $‬ا ‪ ،Ë4 H O,‬دارة ا = ‪ {$‬وا * ‪ ، H‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار أ?‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2010 ،‬‬
‫' ‪ $‬ﷲ & ' ‪ $‬ا ‪ ~®y‬ا ‪ ' & c ، j#‬ض ﷲ ا * اط‪ ،‬ا * ك ا ‪ :~• v‬ا‪- < =.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪- O,v‬ا ‪ P #‬ت‪ ،‬ا ‪ #‬ا ‪,‬ا‪ ، %‬دار ‪ ,BC Ë4 H‬وا ز‪ ،DE‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪،‬‬
‫‪.2003‬‬
‫ت‬ ‫و ‪ ² T€Î‬ا‪ .‬ت وا‪.‬‬ ‫' ‪ $‬ﷲ ' ض ا ‪ H O,‬ج ا‪ -.‬ر‪, ،‬ا ‪ R‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫ت * دان‪:‬‬ ‫]\ ا * دان درا? ا{‪ D‬وا‪ ،X P *.‬ا‪ ,-UA.‬ا •~ ا ‪ ،L J‬ا‪ .‬ت وا‪.‬‬
‫ا ا{‪ D‬وا ‪ #‬ت ]\ •‪ D- j X‬ا‪ ، 4, .‬ا * دان‪ 4-2 ،‬ان‪.2013 ،‬‬
‫‪ X€$ ) -‬إدارة ا‪،( 4, .‬‬ ‫ء ‪-v‬‬ ‫'‪ \!$‬ز<‪ ، b‬ز‪ p \] H‬ر ا ‪ ?" ،&($‬ا;‪J($M‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ mP .‬ا •~ ا ‪$‬و!\ ‪ H‬ل أدوات ا * ‪ b‬ا;‪ -v \] J($M‬ت "'‪ -‬ل ودور< ]\ ا { ( &‬
‫"ز ت‪ :‬درا? ‪ ˆ %‬ا ‪ j‬رب‪ ˜ ،‬ا م ‪ T {f‬د( وا ‪ j‬ر‪ O‬و' م ا * ‪، b‬‬
‫ا ‪$‬ة ‪ ،2‬ا;‪`K‬ا•‪ 04 ( ،,‬و ‪ 05‬ي ‪.2015‬‬
‫'‪ T‬م ‪ &*H‬ا * ‪$‬ي‪ ،‬إدارة ا‪ -v .‬ت ا = ‪ ، {$‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪,‬ا( ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2008 ،‬‬
‫'‪ T‬م ر ’ ن‪$ ،‬ى ‪ U‬ا‪ ,4‬أ‪ %‬د ا‪ -v .‬ا‪" $< . - .‬ز<‪ & O,‬و ‪ ,vp g‬ا ‪b‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ j‬ح ‪ d i‬ث )ا م * ‪ ،( p‬ا‪ ،28 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2014 ،10‬‬ ‫‪j ، –Ï4‬‬
‫'= ف ‪[o‬ح ‪$-H‬ي ا ور‪ ،‬ا ‪$‬ر‪ GO‬ا ي ]\ ‚ ء ا ‪™ d‬ت ا‪,o .‬ة‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا = ‪,‬ا ‪ ، Ê,‬ا ‪,< P‬ة‪.2005 ،,T ،‬‬
‫ت دار‪ ، O‬ا ‪ #‬ا ‪,‬ا‪ ، %‬دارا‪,BC ¼½ .‬‬ ‫'[ء ا * •~ وآ‪,€‬ون‪ ،‬أ? ? ت ‪ vp‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2014 ،‬‬

‫‪304‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫"و! ‪ ،‬دار ا ‪,‬ا(‬ ‫‪،‬ا‪#‬‬ ‫'[ء ‪,4‬ج <‪ ،,‬إدارة ا ‪ d‬ل وا ‪ P‬دة ا =‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2010 ،‬‬
‫ا ‪ c PdU \] ~• v‬ا ‪$P‬رات ا ‪، -v - › *4‬‬ ‫'[ء ‪ H,4‬ن ‪ G‬وآ‪,€‬ون‪ ،‬دور ا‬ ‫‪-‬‬
‫م ‪f‬دار‪ ، O‬ا‪ ،07 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2011 ،30‬‬ ‫ا‪ j.‬ا ‪,‬ا{‬
‫'[ء ‪ ،X($ { $ ? $-d‬ا ‪ P‬دة دار‪ O‬وإدارة ‪ 0‬ر‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا = ‪ -' ،,‬ن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2010‬‬
‫'‪ \x‬ا * •~‪ ،‬إدارة ا ‪ -p :Vb-‬ذج و‪ PU‬ت دارة ]\ '‪ ,T‬ا‪ ، 4, .‬دار |‪ ،GO,‬ا ‪,< P‬ة‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2002 ،,T‬‬
‫'‪ \x‬ا * •~‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ v ) O,BQ‬ر إ? ا‪ ،(\• U‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار |‪' # GO,‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪,BC‬و ا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2008 ،‬‬
‫ا ‪ \] ~• v‬ء رأس ا‪ .‬ل‬ ‫'‪ *H \x‬ن ا ‪ $ ' ? \x' ، ² #‬ا `<‪,‬ة ا;‪ ،\x'`:‬أ‪ ,Œ‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪$y% ~£‬اد وا‪ j ، O,T *.‬ا م‬ ‫‪ P Ld‬رن ‪b‬ن‬ ‫ا = ‪,‬ي ]\ ا‪ -v .‬ت ا‬
‫‪ T {f‬د( و دار‪ ، O‬ا‪ ،21 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2015 ،85‬‬
‫ا;‪،\} K‬‬ ‫'‪ $ ' \x‬ا ‪ g‬دي * وآ‪,€‬ون‪ ،‬ا * ك * ]\ ا‪ -v .‬ت‪ ،‬دار ا‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪$‬ر‪.2013 ،,T ، O‬‬
‫ا‪ :~¶É?A.‬ا ‪ cO,#‬إ! ا‪ *4 .‬وا ‪ #‬ر ]\ ا ‪,P‬ن ا;‪ M‬دي‬ ‫'‪ $-d \x‬ا;‪ :‬ري وآ‪,€‬ون‪ ،‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬دار‪ ، O‬ا ‪,< P‬ة‪.2015 ،,T ،‬‬ ‫وا ‪ ،&O,B‬ا‪ -v .‬ا ‪+,‬‬
‫و‪ ، p‬دار ا ب ا ‪ ،\] PJ‬إر‪" ،$+‬ردن‪،‬‬ ‫'‪ -‬د أ‪ $-H‬أ ^‪ GC‬وآ‪,€‬ون‪ ،‬ا;‪ $:‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫‪2011‬‬
‫'‪ -‬ر & '‪ ،~¶Ð¢‬إ‪ < jU‬ت ا ‪$‬ر‪ GO‬ا‪,o .‬ة و‪ PU‬أداء "‪,4‬اد ا ‪b‬ن‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2012 ،‬‬ ‫أ?‬
‫'‪ ,-‬أ‪,B-< $-H‬ي‪ ،‬إدارة ا‪ : 4, .‬ا ‪ cO,#‬إ! ا ‪ Vb-‬وا ‪ O,‬دة‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ‪ =o‬ء ‪,BC‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2013 ،‬‬
‫'‪ ,-‬و‪ ،\x P' =o‬ا‪ .‬ارد ا ‪ O,BQ‬ا‪,o .‬ة‪ $ % :‬إ? ا‪ ،\• U‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار وا•‪,BC X‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2005 ،‬‬
‫ا ‪ ~• v‬ودورﻩ ]\ '‪ -‬ا ‪ ? b y‬ا‪\] \• U‬‬ ‫' ا • ‪ ŽC‬أ‪ -H $-H‬د ا ‪ ،~• T‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫أم ا ‪,P‬ى‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪2006- ،‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫ا;‪ K‬ت ا * د( ‪ ،‬ر?‬
‫‪.2007‬‬
‫ا !\‬ ‫‪ *?A‬ت ا‬ ‫' ا • '‪ B¢‬ش‪ ،‬ا ‪$‬ر‪ GO‬ودورﻩ ]\ إ‪ p‬ج ا‪ : 4, .‬درا? ‪H‬‬ ‫‪-‬‬
‫* ‪ ، b‬ا‪`…,.‬ا;‪ \} K‬ادي‪.2011/2010 ،‬‬ ‫وا ‪ Ld‬ا •~‪ ،‬ر?‬

‫‪305‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪*?A‬‬ ‫ا ‪b*d X€$-… ~• v‬ن أداء ا‪ : *?A.‬درا? ‪H‬‬ ‫'‪ B¢‬ش ‪ b€‬ة‪ ،‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫أ‪ *- U ،$( P , Ê‬ن‪.2011/2010 ،‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫? ‪,#p‬اك‪ ،‬ر?‬
‫دارة ا ‪ O‬ا;‪) J($M‬ا‪.‬‬ ‫‪$‬ة أ‪ $-H‬ا ‪,T‬ا(‪,‬ة‪U ،‬‬ ‫| ‪ G‬أ‪ $-H‬ا ‪ y‬ل‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫_\(‪ ،‬دارا;‪,BC R :‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪.2012 ،‬‬ ‫ا‬
‫ت وإدارة ا‪ \] 4, .‬ء ا †ا…‪,‬ة ا ‪، - v‬‬ ‫ا‪.‬‬ ‫|* ن '‪ µ¶É¢‬ا ‪,-‬ي‪ ،‬دور ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ j.‬ا ‪$ +,‬را? ت " وا ‪$‬ر‪ ،GO‬ا‪ ،27 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2010 ،52‬‬
‫ت ]\ ‪ -v‬ت "'‪ -‬ل‪:‬‬ ‫ت ا‪.‬‬ ‫|* ن { ? داود ا [ ‪ ،‬أ ‪ b‬ة ^ ‪,‬و!\ ا ‪U ، À‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪$-‬ا ت وا ‪ P #‬ت‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا راق ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ $-H X‚ 4‬ا ‪ *H \x' ،~¶É¢P‬ن ا ‪ ، ² #‬دارة ? ا‪ O,vp : j U‬ت‪$ ،‬ا‪ ،X€‬أ ‪J‬‬ ‫‪-‬‬
‫و{’ ( ‪,o‬ة‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‪ =o‬ء ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2014 ،‬‬
‫ت دار‪ v ) O‬ر إداري(‪ ،‬ا ‪ #‬ا ‪ ، J J‬دار ا;‪$ M‬‬ ‫‪ › - `( 4‬ا ‪ j‬ر‪ vp ،‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ ,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪،‬‬ ‫‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار أ?‬ ‫دارة ا‬ ‫‪b*H `( 4‬ن‪0 ? ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2008 ،‬‬
‫› ?[ ]\ ا ‪$‬ر‪ GO‬داري‪ ،‬ا ‪ ‘ g‬ا‪ O,T.‬ا‬ ‫‪ ، ! $-d X { • 4‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ب‪.1990 ،,T ،‬‬
‫‪,4‬ج ' ‪ $‬ا ‪ P‬در ›‪ ' ،‬ا = ا ‪ \¡ T‬وا ‪ ،~• v‬ا ‪ #‬ا ? ‪ ،‬دار { ء ‪' #‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪,BC‬وا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2001 ،,T ،‬‬
‫‪$ ? ،‬ر‪،,T ، O‬‬ ‫‪ $O,4‬ا ‪ j‬ر‪ ،‬دارة ? ا‪ - j U‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪$‬ار ا;‪K‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2007‬‬
‫دار‪ ? : O‬ا‪ j U‬ت‪ ،‬ا ‪ j‬رب‪ ،‬ا ‪ ($d‬ت‪ ،‬ا = ت‪ ،‬ا ‪$‬ار‬ ‫‪ $O,4‬را|‪ G‬ا ‪ j‬ر‪ ،‬ا ‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪$ ? ،‬ر‪.2008 ،,T ، O‬‬ ‫ا;‪K‬‬
‫‪ ~•g4 $O,4‬ز‪ O‬رة‪ ،‬و• •• دارة‪ ،‬دارا زوري ا ‪,BC -‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ~•g4 $O,4‬ز‪ O‬رة‪ ،‬و• •• ‪ -v‬ت "'‪ -‬ل‪ ،,o X€$ :‬دار ا زوري ‪ ,BC‬وا ز‪،DE‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2009 ،‬‬
‫ا ‪ &O 0U \] ~• v‬رأس ا‪ .‬ل ا = ‪,‬ي‪ :‬درا? ‪H‬‬ ‫‪ - #4‬ا `<‪,‬ة ‪ ،X#O,‬أ<‪ -‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪, *% ،,’ € $-d‬ة‪.2016-2015 ،‬‬ ‫‪,#p ? *?A‬اك‪ ،‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬
‫ب ا •~‪ -' ،‬ن‪" ،‬ردن‪،‬‬ ‫‪ ،• € &*H ¯ 4‬إ{ ‪ T‬د ا‪ ، 4, .‬ا ‪" #‬و! ‪$ ،‬ار‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2007‬‬
‫‪" ،,BC‬ردن‪.2008 ،‬‬ ‫‪ ، p *H XT 4‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارأ?‬ ‫‪-‬‬

‫‪306‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪،‬‬ ‫"و! ‪ ،‬دار ا‪ X–¬.‬ا‬ ‫˜ ‪ ،,+, X‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ : O,BQ‬إ‪ < jU‬ت و ‪ -‬ر? ت‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ b‬وت‪.2008 ،‬‬
‫‪ S‬و… '‪ bd ,-‬ق‪ ،‬أ? ? ت ‪$U‬ر‪ GO‬ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪ MÑ‬ب ‪,BC‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2013 ،,T ،‬‬
‫و ‪b- -‬ن أ‪ Œ‬ء ا;‪ ‚ \] $:‬ء ‪ -p‬ذج‬ ‫‪$j‬ي '‪b*H \x‬ن ا;‪ ،~¶ÐQM‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫{ ‪ X‬ا;‪) \} K‬درا? * ‪،( P‬‬ ‫ا‪$.‬ارس ا †… …‪ -p $HÂ‬ذج ا ‪ $($j‬ا ي ]\ ا‬
‫و' ا = ‪ ،‬ا ‪$‬د ‪ ،34‬ا;‪`K‬ء ا ‪,‬ا‪ S4 ،D%‬ا(‪.2013 ,‬‬ ‫درا? ت '‪ \] +,‬ا‬
‫‪ ،‬ا‪ -v .‬ا ‪+,‬‬ ‫]\ أ ‪`g‬ة ا ‪ ,B‬ا‬ ‫‪ =d‬ظ أ‪ $-H‬دة‪ ،‬إدارة ا;‪ K‬دة ا ‪B‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬دار‪.2006 ،,T ، O‬‬
‫‪ =d‬ظ دة وآ‪,€‬ون‪ -v ،‬ت "'‪ -‬ل‪ :‬ا‪ < =.‬وا • ••‪ ،‬ا ‪ #‬ا ‪ ، p J‬دار وا•‪X‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2008 ،‬‬
‫‪ $-d‬إ ‪,‬ا< را^‪ ،$‬ا ‪$‬ر‪ ،› < :$ % &' GO‬وا{ ›‪ ،‬و * ‪ X P‬إ? ‪$-‬ا › ]\ ا ‪ S‬ا ‪R‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا‪ ،14 $ j.‬ا ‪$‬د ‪ ،52‬أ… ‪.2008 ,+‬‬ ‫ا ‪$‬ر‪ X P * j ، QO‬ا‬
‫‪ $-d‬أ‪ $ ' $-H‬ا ‪ ،~³‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ز `م ‪,^ p‬ون و ز' ن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2010 ،‬‬
‫ا;‪$($K‬ة‪،‬‬ ‫‪ $-d‬إ?‪[ X ' -‬ل‪ ،‬دئ دارة ‪b‬ن ا ‪ O,v‬وا ‪ ،c #‬دار ا;‪K‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪$‬ر‪.2004 ،,T ، O‬‬
‫‪*?A‬‬ ‫ا ‪ \] ~• v‬د' و ‪ b *À `O` À‬ا‪ B.‬ر‪ :DE‬درا? ‪H‬‬ ‫‪ $-d‬ا ي‪ ،‬دور ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪, *% ،,’ € $-d‬ة‪.2015-2014 ،‬‬ ‫إ‪™ TU‬ت ا;‪`K‬ا•‪ ،,‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬
‫‪ $-d‬ا * ‪ \x' $‬ا * ‪ P R p, ،‬ح '‪ ( =… - Žp p S‬ت ا ‪$‬ر‪$ GO‬ى ‪~Ó‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ =.‬ح ]\ ‪ ,T‬وا & ا ‪، Ê,‬‬ ‫ا م‪ b( ,-UA ،‬ا;‪ K‬دة و ' ‪ -‬د ]\ ا‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬ر ? ‪ 28-27 ،$‬رس ‪.2010‬‬ ‫ا‪" $ j.‬ول‪ ˜ ،‬ا‬
‫ت‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا = ‪ ,‬ا;‪$ ? ،\} K‬ر‪، O‬‬ ‫ا‪.‬‬ ‫‪ $-d‬ا ‪ ،\] bT‬إدارة ‪U‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2009 ،,T‬‬
‫‪ $-d‬ا ‪ ،\] bT‬ا ‪ * x' X d‬ى ا‪ -v .‬ت‪ ،‬ا‪ G .‬ا;‪ \} K‬ا;‪$ ? ،L($M‬ر‪، O‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2009‬‬
‫‪ $-d‬ا ‪ ،\] bT‬ا * ك داري‪ :‬ا [{ ت * ‪ ، p‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪ 4‬ء ‪p$‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ' #‬وا ‪$ ? ،,BC‬ر‪.2007، O‬‬
‫و‪ - p‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا‪ G .‬ا;‪\} K‬‬ ‫‪ $-d‬ا ‪ ،\] bT‬ا‪ D ,.‬ا‪ \] X 0 .‬دارة‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪.2009 ،,T ،L($M‬‬

‫‪307‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫‪ ˜,U $-d‬ا ‪ ، ( #‬ز‪ O‬د ‪ $-d‬ا‪ ، { B.‬إدارة ا‪b 4, .‬ن ا ‪ O,v‬وا ‪ ،c #‬دار ‪¢‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ` ن ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ - $-d‬ل ا = ] ‪ -J ? ،‬ر ]\ ا‪ .‬ارد ا ‪ *4 - O,BQ‬ا ‪ ، .‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا ‪$‬ار‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ،,BC 4 PJ‬ا ‪,< P‬ة‪.2007 ،,T ،‬‬
‫‪ Ë4 H $-d‬ا;‪ KÔ‬زي‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬دارا ‪ 4‬ء ‪ p$‬ا ‪ ' #‬وا ‪$ ? ،,BC‬ر‪، O‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2005 ،,T‬‬
‫‪ -H $-d &*H $-d‬دات‪ ،‬ا ‪ P‬دة ا ‪ \] O‬ا ‪,P‬ن ا;‪ ،$($K‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا;‪،$ M‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2006 ،‬‬
‫ا‪،~³ .‬‬ ‫‪ $-d‬ر‪ D +‬ز‪ ، À p‬ا * ك ا ‪ ? :~• v‬ك "‪,4‬اد وا;‪ ' -K‬ت ]\ ا‪ -v .‬ت‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2013 ،‬‬
‫‪ b-? $-d‬أ‪ ،$-H‬دارة ? ا‪ j U‬و‪ - U‬ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا‪ b*.‬ة‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬
‫‪ o $-d‬دق إ?‪ » #-U ،X ' -‬ا ‪$‬ر‪ GO‬ودورﻩ ]\ ‪ c PdU‬أ<‪$‬اف ا‪ -v .‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪$‬ر‪ GO‬وا ‪ ،,BC‬ا ‪,< P‬ة‪.2014 ،,T ،‬‬ ‫وا;‪ ، o :‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا‪ ' -j.‬ا ‪+,‬‬
‫‪ $ ' $ € ،, o‬ا‪ ،G À $ j.‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪،(,o X€$ ) O,BQ‬‬ ‫‪ $ ' $-d‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا = ‪,‬ا;‪$ ? ،\} K‬ر‪.2010 ،,T ، O‬‬
‫‪ -v -‬ت ا ‪ ، ' - f ( ',‬ا‪G .‬‬ ‫‪ $ ' $-d‬ا = ح ‪ ،$-d‬إدارة ا;‪ K‬دة ا ‪B‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪ \} K‬ا;‪.2008 ،,T ،L($M‬‬
‫‪$ ' $-d‬ات وآ‪,€‬ون‪ KÕ ،‬ا ‪ Ld‬ا •~‪ :‬ا ‪ P‬ا'‪ $‬وا‪,.‬ا‪ XH‬وا ‪ P #‬ت‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ ، p J‬داروا•‪,BC X‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.1999 ،‬‬
‫ا ‪ \] ~•×v‬ا ‪‚,‬‬ ‫‪ m=#T $-d‬ا;‪,B:‬وم‪ $-d ,-' ،‬د ّرﻩ‪ bŒÂU ،‬ا? ا‪ ×j×U‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا •×= درا? ×‪$‬ا‪ x' ×p‬ا ‪b‬ن ]\ ا‪ ×=B *.‬ت ا;‪- U ،G H \] × 0M‬‬
‫ا ‪,‬ا‪،&($4‬ا‪ ،33 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2011 ،104‬‬
‫‪,o‬ة ]\ دارة‪ :‬ء {‪$‬رات‬ ‫‪ ~¶Ø= $-d‬ا * ? ‪ -H b ' ،‬د ا = ' ري‪( ’{ ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ j -? H‬ح "'‪ -‬ل‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دارا;‪,BC $ M‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ µ¶· $-d‬ا ‪ ،•O,B‬ا ‪$‬ر‪ GO‬وأ<‪ \] › -‬ا ‪ ، [? X-‬ا ‪ #‬ا ‪,‬ا‪ ، %‬دار ‪$pf‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا;‪,’:‬اء‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2003 ،‬‬
‫‪,BC‬‬ ‫و‪ p‬و دارة ا‪,o .‬ة‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار أ?‬ ‫‪ -d‬د ا ‪$P‬وة‪ ،‬ا;‪0M‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ -d‬د ‪b*H‬ن ا ادي‪ ،‬ا ‪b -‬ن داري ]\ ا ‪ ,T‬ا;‪ ،L($M‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا;‪,BC $ M‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬درن‪.2012 ،‬‬

‫‪308‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫ا;‪ ، * :‬دار وا•‪X‬‬ ‫‪ -d‬د ? ‪ -‬ن ا ‪ -‬ن‪ ،‬ا * ك ا ‪ -v \] ~• v‬ت "'‪ -‬ل‪ ،‬ا ‪#‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -' ،,BC‬ن‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ -d‬د ' ‪ $‬ا `‪ `O‬ا;‪ ،X-K‬ا ‪$‬ر‪ 4f GO‬ا‪ ~¶º‬ا‪ g=.‬م و"? ا = ‪ O,‬وا ‪ ، P‬ا‪j.‬‬ ‫‪-‬‬
‫أ? ط (‪ ،‬ا‪ ،19 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2001 ،,T ، 30‬‬ ‫ا ‪ ˜ ) -‬ا ‪ j‬رة‬
‫ت و ‪ TU‬ل و * ‪ ' o X P‬ا ‪ ، 4 M‰‬ا ‪#‬‬ ‫ا‪.‬‬ ‫‪ -d‬د ' ا ‪U ،&($‬‬ ‫‪-‬‬
‫"و! ‪ ،‬دارا ‪ MÑ‬ب ‪,BC‬وا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2005 ،,T ،‬‬
‫‪ -d‬د ‪ ' ، ^ 0' • 4‬ا = ا ‪ # ،\¡ T‬ا;‪ g-K‬ر‪$ ? ، O‬ر‪.1999 ،,T ، O‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ŽH$‬أ ا ‪ ،,T‬إدارة ا ‪ -‬ا ‪$‬ر‪ : QO‬ا ‪ O,v‬وا ‪ ،c #‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا =‪,j‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪,BC‬و ا ز‪ ،DE‬ا ‪,< P‬ة‪.2008 ،,T ،‬‬
‫‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬ا‪' -j.‬‬ ‫‪ $-d ŽH$‬أ ا ‪ ،,T‬دارة ‪ 4, .‬و ‪ -v‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪$‬ر‪ GO‬و ا ‪ ،,BC‬ا ‪,< P‬ة‪.2012 ،,T ،‬‬ ‫ا ‪+,‬‬
‫_\(‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار وا•‪X‬‬ ‫ت دار‪ v ) ، O‬ر ‪U‬‬ ‫`<‪ ^ ,‬ن ا ‪ vp ،‬ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -' ،,BC‬ن‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬
‫و و { ‪ T‬د ا‪ ،\], .‬دار و ‪ *?A‬ر?[ن‪ ? ،‬ر‪، O‬‬ ‫‪ ،\] ˜ •? ( m=#T‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2009‬‬
‫و ]\ ا‪ *?A.‬ت ا‪ .‬وا‪ 4,T.‬ا‬ ‫‪,‬وف دو‪ 0O‬ت‪ ،‬ذ ‪ ،,-?f‬ا ‪$‬ر‪GO‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،‬ا‪.2007 XO,4‬‬ ‫ا ‪j‬حا‬ ‫]\ ‪b#* 4‬ن‪,-UA ،‬ا{ ‪ T‬د( ت ا‪، 4, .‬‬
‫‪b‬ن أ ‪b‬ن ا * ‪ ،$‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ X• \] O,BQ‬ا‪ by .‬ات ‪ T {f‬د( ا ‪ .‬ا;‪D : M‬‬ ‫‪-‬‬
‫ˆ ا ‪$‬ان ا ‪ ، +,‬ا ‪" #‬و! ‪$ ،‬ون دار ا ‪$ ،,BC‬ون ‪ 0‬ن‬ ‫درا? ‪™ H‬ت ‪P #U‬‬
‫ا ‪.2010 ،,BC‬‬
‫دار‪ < jU ، O‬ت ا‪,o .‬ة ]\ ا ‪$‬ر‪ GO‬و ? ‪ B‬رات دار‪، O‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪ -v .‬ا ‪+,‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪,< P‬ة‪.2006 ،,T ،‬‬
‫ا ‪~• v‬‬ ‫ت ودور< ]\ ا‬ ‫و‪- p‬‬ ‫‪$g‬ي & { [ن آل ‪ ،¯ #4‬ا ‪ P‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫م" ‪،‬‬ ‫‪ •( p‬ا ‪+,‬‬ ‫*‪، b‬‬ ‫‪ & i‬ا م ‪ O,‬ض‪ ،‬ر?‬ ‫‪ O,($.‬ا‬
‫ا ‪ O,‬ض‪.2015 ،‬‬
‫ا ‪ ~• v‬و'[{ › ‪Â‬داء‬ ‫‪ $ ? $OA‬ا * ‪ $ ' ،‬ا ‪ ?,‬ل ا;‪ O * ، M‬ت ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا‪ : -v .‬درا? ‪ m=B * \] H‬أرد ‪ ،‬ا‪ j.‬ا ‪¿ +,‬دارة‪ ،‬ا‪ ،27 $ j.‬ا ‪$‬د ‪،01‬‬
‫ان‪.2007 ،‬‬
‫‪ jp‬ا `اوي‪ ،‬دة ا ‪$‬ر‪ GO‬داري و ‪ #‬ت ا‪ .‬ا‪ =o‬ا ‪$‬و "(`و ‪ ،10015‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا زوري‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬

‫‪309‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

‫اد‪ ،‬ا • •• ? ا‪ \] j U‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪، O,BQ‬‬ ‫‪ $ ' jp‬ﷲ ا `اوي‪ ' ،‬س ‪b*H‬ن‬ ‫‪-‬‬
‫دارا زوري‪" ،‬ردن‪.2010 ،‬‬
‫‪ ' jp‬د ‪ ، jp‬إدارة ا‪ : 4, .‬ا‪ < =.‬و ? ا‪ j U‬ت وا ‪ -‬ت‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار‬ ‫‪-‬‬
‫ا راق ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2005 ،‬‬
‫ا ‪ c Pd X€$-… ~• v‬ا‪`.‬ا( ا ‪ - *4‬ارد‬ ‫*‪ -d &O,‬د ' ‪ $‬ا ‪ ،&-H,‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ \] O,BQ‬ا‪ : -v .‬درا? ‪ ˜,^ x' P #U‬ت ‪ TU‬ل ا‪ ، O,T.‬ا‪ ,-UA.‬ا ‪,‬ا‪،,B' D%‬‬
‫'‪b‬ن ^‪، -‬‬ ‫{ ‪ T‬د( ا ‪ .‬وآ‪ Œ‬ر< '‪ ' #{ x‬ت ‪ T {f‬د ا ‪، P‬‬ ‫"ز ا‪.‬‬
‫ا ‪,< P‬ة‪ 13-12 ،,T ،‬د„*‪.2009 S-‬‬
‫و‪ \] p‬ا ‪ p P‬ن‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪,BC 4 PJ‬‬ ‫‪ Tp‬ر ‪ $-d‬ا;‪ ، .[M‬ا ‪ j‬رة‬ ‫‪-‬‬
‫وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2012 ،‬‬
‫‪ MÙ ~•vp‬دة وآ‪,€‬ون‪ ،‬إدارة ا‪ .‬ارد ا ‪ ، O,BQ‬دار ‪ =o‬ء ‪ ,BC‬وا ز‪ ،DE‬ا ‪" #‬و! ‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫'‪ -‬ن‪" ،‬ردن‪.2000 ،‬‬
‫‪ v :‬ر ‪ ،,o‬دار‬ ‫دارة ا‬ ‫‪ ' -‬س ا;‪[o ،\_ =:‬ح ا ‪ &($‬ا ‪ X dU ،~£ g‬أ?‬ ‫‪-‬‬
‫ا زوري ‪,BC‬وا ز‪ -' ،DE‬ن‪" ،‬ردن‪.2009 ،‬‬
‫‪ p‬ر ‪ X €‬إ ‪,‬ا< ‪ ،‬دور ا‪ -v .‬ا‪ … ? c #U \] - .‬ت ‪,4‬ق ا ‪ :X-‬درا? ا? ‪'[#‬‬ ‫‪-‬‬
‫]\ ‪,T‬ف ا ‪ j ،$ ^,‬ا م ‪ T {f‬د( و دار‪ ، O‬ا‪ ،20 $ j.‬ا ‪$‬د ‪.2014 ،07‬‬
‫ا ‪ \] ~• v‬ا‪$.‬ارس‬ ‫‪ p‬رة ‪ & $-d ŽC‬إ ‪,‬ا< ا‪ TU ،X B.‬ر ‪ P‬ح ‪ c #‬ا‬ ‫‪-‬‬
‫م‬ ‫ت ]\ ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪ ،‬أ ‪,‬و‪ H‬د… راﻩ‪،‬‬ ‫ا ‪ O p J‬ا;‪0M‬‬
‫‪ ? & $-d‬د ?[ ‪ ،‬ا‪ -.‬ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2013 ،‬‬
‫< ^ ‪$-H‬ي ر‚ ‪[o ،‬ح داري‪ ،‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪,‬ا( ‪ ,BC‬وا ز‪" ،DE‬ردن‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.2011‬‬
‫ا ‪$-H ^ g‬ي‪ ،‬ا ‪$‬ر‪ GO‬داري‪ :‬ا‪ < =.‬و"? ‪ ،G‬ا ‪" #‬و! ‪ ،‬دار ا ‪,‬ا( ‪،,BC‬‬ ‫‪-‬‬
‫"ردن‪.2013 ،‬‬
‫‪ $-d‬ا * ‪ $‬ر ’ ن‪ H ،‬ت ا ‪$‬ر‪ ~• . QO‬ا م ™? ‪$-‬ام ا ? •»‬ ‫<‬ ‫‪-‬‬
‫*‪، b‬‬ ‫‪$‬ا‪ ، ²‬ر?‬ ‫ا‪$ .‬دة و أ‪" - U x' <,Œ‬داء ا‪ g.‬ري [ † ا‬
‫ا‪ T .‬رة‪.2010 ،,T ،‬‬
‫‪ ،‬ا‪-.‬‬ ‫ت‪ $g ،‬دارة ا‬ ‫<‪$‬ى ‪ r; o ŽC‬أ ‪ ،$- H‬ا;‪ K‬دة ا ‪ \] B‬إدارة ا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا ‪ +,‬ا * د( ‪.2006 ،‬‬
‫ا ‪[g‬ل‪ b ،‬وت‪ ،‬ن‪.2007 ،‬‬ ‫دارة‪ ،‬دارو‬ ‫<‪ B‬م ‪ p $-d‬ر ‪ j-‬م‪0 ? ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫< ‪ -H J‬د ا ‪, ،\x B‬وان ‪ $-d‬ا ‪ *C‬ر‪ ،‬إدارة ا‪ÚBC.‬ت ا‪,o .‬ة‪ ،‬دار ‪ =o‬ء ‪' #‬‬ ‫‪-‬‬
‫وا ‪" ،,BC‬ردن‪.2009 ،‬‬

‫‪310‬‬
‫ا ـ ـ ا ــ‬

U ‫[ل‬€ & ~¶É?A.‫ ' "داء ا‬4 ‫ن‬b*dU ، ? * ‫ ا‬O, ‫ ا‬$ ' =o‫و‬ -
.2011 ،‫ "درن‬،‫ ن‬-' ،DE‫ وا ز‬,BC - ‫ دارا زوري ا‬، !‫ "و‬# ‫ ا‬،‫ت‬ .‫ا‬
.2005 ،‫ ن‬،‫ وت‬b ،‫ون‬,^ p ‫ن‬ ، !‫ "و‬# ‫ ا‬، 4, .‫ إدارة ا‬،‫س‬,( ‫( رك‬ -
\• U‫ إ? ا‬X€$ : O,BQ ‫ ارد ا‬.‫ إدارة ا‬،X’= ‫ن ا‬b*M;‫ ا‬$ ' $OA ، ² # ‫ ا‬K« •? ( -
.2006 ،‫ "ردن‬،‫ ن‬-' ،DE‫وا ز‬,BC ‫ دارا راق‬، !‫ "و‬# ‫ ا‬،X 0
- https://www.algerietelecom.dz
: -2
- A.Chandramohan, Human resource management, S.B.Nangia, New Delhi, 2008.
- Abbas Samadi, Rouholahsohrabi, Elham Sarayvand, The Study of Organizational
Learning Influence on Organizational Silence, Journal of Basic & Applied Scientific
Research, Vol 3, No 8, 2013.
- Abby Day et al, 500 TIPS for Developing a learning organization, Kogan Page,
London, 1999.
- Adrian Furnham, The psychology of behavior at work: The individual in the
organization, 2nd edition, Psychology press, USA, 2005.
- Adrianna Kezar, What Campuses Need to Know About Organizational Learning &
the Learning Organization, New Directions for Higher Education, No131, 2005.
- Alain Hosdey, Jacques Rogister, Formation en entreprise : Les clés de la réussite, Edi
pro, Belgique, 2009.
- Alan Brine, Handbook of library training practice & development, Vol 3, Ashgate
Publishing, England, 2009.
- Alan Michael Saks et al, Managing Performance through training & development, 5th
edition, Nelson Education, USA, 2010.
- Alfonso J. Gil et al, The training demand in organizational changes processes in the
Spanish wine sector, European Journal of Training & Development, Vol 39, No 4,
2015.
- Alfonso J. Gil, Francisco J. Carrillo, Knowledge transfer & the learning process in
Spanish wineries, Knowledge Management Research & Practice, Vol 14, No 1,
2016.
- Amy Hawkins Amy, Leaders as Facilitators of Organizational Learning, Doctoral
thesis, Regent University, School of Leadership Studies, 2005.
- Andrea Bencsik, Knowledge management initiatives & strategies in small & medium
entreprises, IGI Global, Hershey, USA, 2016.
- Andrew J. Dubrin, Essentials of management, 9th edition, South-Western-Cengage
learning, USA, 2012.
- Angelo DeNisi, Ricky Griffin, HR3, 3rd edition, Cengage Learning, USA, 2016.
- Anita Rosen, E-learning 2.0: Proven practices & emerging technologies to achieve
results, AMACOM books, New York, 2009.
- Ann Gilley et al, The Praeger handbook of human resource management, Volume 1
& 2, Greenwood Publishing Group, USA, 2009.
- Ann L. Cunliffe, Organization theory, SAGE Publications, London, 2008.

311
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- American society training & development, Applying technology to learning: Using


today’s technology to enhance workplace learning, Info-line, Volume 5, USA, 2001,
P 141.
- Arpita Gopal, Chandrani Singh, E-world: Emerging trends in information
technology, 1st edition, Excel Books, New Delhi, 2009.
- Arshad Ahmad, Role of Learning Theories in Training While Training the Trainers,
International Journal of Academic Research in Business & Social Sciences, Vol 2,
No 11, November 2012.
- Arthur K. Yeung, Organizational learning capability, Oxford University Press,
Oxford, 1999.
- Ashok Khurana et al, Human resource management, V.K. enterprises, India, 2010.
- Barbara Carners, Making e-learning stick: Techniques for easy & effective transfer
of technology-supported training, ASTED press, USA, 2012.
- Barun Kumar De, Public systems management, New Age International, New Delhi,
2006.
- Benmerzouga Oahiba, Le rôle du e-learning dans le développement des
compétences : Cas U.F.C – Fonction publique, Thèse de doctorat, Université
Boubakar Belkaide, Tlemcen, 2012.
- Bernard Martory, Tableaux de bord sociaux : Pilotage, animation, décision, éditions
Liaisons, Paris, France, 2004.
- Beth Marie Clarke, Enhancing capacity for organisational learning; A perpetual
system for primary school practitioners, Doctoral thesis, School of Education, The
University of Birmingham, June 2012.
- Bill Brandon, Best of the elearning guild’s: learning solutions: Top articles from the
emagazine’s first five years, Pfeiffer, USA, 2008.
- Bill Holtsnider, Brian D. Jaffe, IT management handbook: Getting your new job
done, 2nd edition, Morgan Kaufman publishers, USA, 2007.
- Biswajeet Pattanayak, Human resource management, 3rd edition, Prentice Hall, New
Delhi, 2005.
- Bryan, Valerie C, Technology Use & Research Approaches for Community
Education & Professional Development, 1st edition, IGI Global, Hershey, USA,
2013.
- Business & Legal Resources, 7 strategies for effective training, USA, 2006, P 13.
(http://www.blr.com/dm_downloads/30609500__2016.pdf)
- C B Gupta, Business studies for class XII, 4th edition, Mc Graw Hill, New Delhi,
2007.
- C. B. Gupta, Question bank in business studies for class XII, 7th edition, Tata
McGraw-Hill, New Delhi, 2008.
- Carol Gorelick et al, Performance through learning: Knowledge management in
practice, Elsevier, USA, 2004.
- Charmine E.J. Hartel, Yuka Fujimoto, Human resource management, 3rd edition,
Pearson, Australia, 2014.
- Chuck Williams, Management, 5th edition, South-Western Cengage Learning, USA,
2009.
- Chun Wei Choo, The inquiring organization: How organizations acquire knowledge
& seek information, Oxford University Press, New York, 2016.

312
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Claude Blanche Allègre, Anne élisabeth Andréassian, Gestion des ressources


humaines: Valeur de l’immatériel, 1ére édition, De Boeck, Bruxelles, 2008.
- Clive Shepherd, The New Learning Architect, 1st edition, Onlignment, 2011.
- Crispina Rafol Corpuz, Human resource management, Revised edition, Rex Book
store, Philippines, 2006.
- Daantje Derks, Arnold B. Bakker, The psychology of digital media at work, 1st
edition, Psychology Press, New York, 2013.
- Daniel Robey et al, Information Technology & Organizational Learning: A Review
& Assessment of Research, Accounting, Management & Information Technologies,
Vol 10, No 2, 2000.
- Danny P. Wallace, Knowledge management: Historical & cross-disciplinary themes,
Libraries Unlimited knowledge management series, USA, 2007.
- David Brichall, Damian Woolfall, Corporate e-learning: Delivering business
benefits, 1st edition, Grist, London, 2003.
- David Floyd, GCSE Business studies: Revision guide, 1st edition, Letts educational,
London, 2006.
- David Goss, Principles of human resource management, 1st edition, Thomson
learning, London, 1994.
- David J. Pauleen, G.E. Gorman, Knowledge management: Individual, organizational
& social perspectives, Gower Publishing, England, 2011.
- David K. Hayes, Jack D. Ninemeier, Human resources management in the hospitality
industry, Wiley, New Jersey, 2009.
- David Leigh, The group trainers handbook: Designing & delivering training for
groups, 3rd edition, Kogan Page, London, 2006.
- David Simmonds, Designing & delivering training, 1st edition, Chartered institute of
personnel & development, London, 2003.
- Dennis Nickson, Human resource management: For the hospitality & tourism
industries, 1st edition, Elsevier, USA, 2007.
- Dipak Kumar Bhattacharyya, Human resource planning, 2nd edition, Excel Books,
New Delhi, 2006.
- Don Morrison, E-learning strategies: How to get implementation & delivery right
first time, John Wiley & Sons, New Jersey, 2003.
- Donald J. Ford, Bottom-line Training performance based results, Training Education
Management, USA, 2005.
- Edgar R. Weippl, Security in e-learning, Springer, USA, 2005.
- Edward T. Chen, Successful E-Learning in Corporations, Communications of the
IIMA, Vol 8, No 2, 2008.
- Efraim Turban et al, Electronic commerce: A managerial & social networks
perspective, 8th edition, Springer, USA, 2015.
- Elayne Coakes, Steve Clarke, Encyclopedia of Communities of Practice in
Information & Knowledge Management, IDEA Group Reference, Hershey, USA,
2006.
- Elisabeth Rossen, Basics of e-learning, Info line, Issue 0109, American Society for
training & development, USA, 2001.

313
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Engin Karadağ, Leadership & Organizational Outcomes: Meta-Analysis of Empirical


Studies, Springer, New York, 2015.
- Ethan S. Sanders, Sivasailam Thiagarajan, Performance intervention maps: 36
strategies for solving your organization’s problems, American Society for Training &
Development, USA, 2001.
- Eugene Sadler-Smith, Learning & Development for Managers: Perspectives from
Research & Practice, Blackwell Publishing, USA, 2006.
- Evan M. Berman et al, Human resource management in public service: Paradoxes,
processes, & problems, 3rd edition, Sage publication, USA, 2010.
- Farid M. Qawasmeh, Ziad S. Al-Omari, The learning organization dimensions &
their impact on organizational performance: Orange Jordon as a case study, Arab
economic & business journal, Vol 8, No 1, 2013.
- Fawzy Soliman, Learning Models for Innovation in Organizations: Examining Roles
of knowledge transfer and human resource management, IGI Global, Hershey, USA,
2013.
- Faycel Bencheman, Géraldine Galindo, Gestion des ressources humaines, 4éme
édition, Lextenso éditions, Paris, France, 2013.
- Fredrick Muyia Nafukho, Beverly J. Irby, Handbook of Research on Innovative
Technology Integration in Higher Education, IGI Global, Hershey, USA, 2015.
- Fritz Dorvilier, Apprentissage organisationnel et dynamique de développement local
en Haiti, Presse Universitaires de Louvain, Belgique, 2005.
- Fu Lee Wang et al, Handbook of research on hybrid learning models: Advanced
tools, technologies, & applications, IGI Global, Hershey, USA, 2010.
- G Pandu Naik, Training & development: Text, research & cases, 1st edition, Excel
Books, Newdelhi, 2007.
- G. Murugesan, Human resource management, 1st edition, University science press,
New delhi, 2011.
- Gang Shen, Xiong Huang, Advanced research on electronic commerce Web
application & communication, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, London, 2011.
- Gary Dessler, Fundamentals of Human Resource Management, 3rd Edition, Pearson
Education, Edinburgh Gate, 2014.
- George M. Piskurich, The AMA handbook of e-learning: Effective design,
implementation, & technology solutions, AMACOM, New York, 2003.
- George P. Huber, Organizational Learning: The Contributing Processes & the
Literatures, Organization Science, Vol 2, No 1, February 1991.
- Gérard Kœnig, L'apprentissage organisationnel : Repérage des lieux, Revue française
de Gestion, N° 160, 2006.
- Geri E. McArdle, Training design & delivery, 2nd edition, American society for
training & development, USA, 2007.
- Goksoy, Asli, Organizational Change Management Strategies in Modern Business,
IGI Global, Hershey, USA, 2015.
- Greg L. Stewart, Kenneth G. Brown, Human resource management: Linking strategy
to practice, 2nd edition, John Wiley & Sons, New Jersey, 2011.
- Gurpreet Randhawa, Human resource management, Atlantic, New Delhi, 2007.
- Haenakon Kim, Advances in Technology & Management, Proceedings of the 2012
International Conference on Technology and Management (ICTAM 2012),

314
‫ا ـ ـ ا ــ‬

International Convention Center Jeju, Jeju-Island, Korea, Springer-Verlag Berlin


Heidelberg, 2012.
- Halelly Azulay, Employee development on a shoestring, The American society for
training & development, USA, 2012.
- Hamed Alvansaz et al, The impact of knowledge management technologies (KMTs)
on organizational learning: Case study in YAZD Electrical Distribution Company
(YEDC), Indian Journal of Fundamental & Applied Life Sciences, Vol 4 (S1), April-
June 2014.
- Heidi Kramer, Measuring the Effect of E-Learning on Job Performance, Doctoral
thesis, Nova Southeastern University, 2007.
- Hossein Bidgoli , Electronic commerce: Principles & Practice, Academic Press,
USA, 2002.
- Hsiu-Yen Hsu, Organizational Learning Culture's Influence on Job Satisfaction,
Organizational Commitment, & Turnover Intention among R&D Professionals in
Taiwan during an Economic Downturn, Doctoral thesis, University of Minnesota,
June 2009.
- Hubert Saint-Onge, Charles Armstrong, The conductive organization: Building
beyond sustainability, Routledge, USA, 2011.
- Ian Palmer, Cynthia Hardy, Thinking about management, Sage Publications,
London, 2000.
- Information Resources Management Association, Networking &
telecommunications: concepts, methodologies, tools, & applications, IGI Global,
Hershey, USA, 2010.
- Insik Cho, Exploring the relationship between dimensions of organizational learning
& firms’ financial & knowledge performance in the Korean business context,
Doctoral thesis, University of Illinois at Urbana-Champaign, 2009.
- Jaber Moghaddampour et al, Illuminating employees’ organizational silence,
Management Science Letters, Vol 3, N 8, 2013.
- Jack J. Phillips, Return on Investment in Training & Performance Improvement
Programs, 2nd edition, Butterworth–Heinemann, USA, 2003.
- Jack J. Phillips, Ron Drew Stone, How to measure training results: A pratical guide
to tracking the six key indicators, McGraw-Hill, USA, 2000.
- Jackie Clifford, Sara Thorpe, Workplace learning & development: Delivering
competitive advantage for your organization, Kogan Page, London, 2007.
- James Bradley Harrington, Organizational learning: A Theoretical overview & case
study, Doctoral thesis, Boston university, 2000.
- James L. Bess, Jay R. Dee, Understanding College & University Organization:
Theories for Effective policy & practice, Stylus Publishing, Virginia, 2012.
- James L. Burrow et al, Business Principles & Management, 12th Edition, Thomson
South-Western, USA, 2008.
- Jamil Sadeghifar et al, The Relationship between Organizational Learning & Staff
Empowerment in Hospital: A Correlational Study in Iran, Asian Social Science, Vol
10, No 16, 2014.
- Jane Bozarth, E-learning solutions on a shoestring: Help for the chronically
underfunded trainer, John Wiley & Sons, New Jersey, 2005.
- Janis Fisher Chan, Training fundamentals, Pfeiffer, USA, 2010.

315
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Jean Boivin et al, Le défi de la gestion des emplois, Les presse de l’université laval,
Canada, 1990.
- Jean Helms Hills et al, Understanding organizational change, Routledge, New York,
2009.
- Jean Marie Peretti, Dictionnaire des ressources humaines, 6éme édition, Vuibert,
Paris, 2011.
- Jerry W. Gilley et al, Philosophy & practice of organizational learning, performance,
& change, Perseus Publishing, Cambridge, 2001.
- Jigisha D. Pardesi, Emerging trends in information technology, 1st edition, Nirali
Prakashan, India, 2007.
- Joan E. Pynes, Human resources management for public & non profit organizations:
A strategic approach, 3rd edition, Jossey-Bass, USA, 2009.
- John Hayes, The theory & practice of change management, 4th edition, Palgrave
Macmillan, New York, 2014.
- John Martin, Organizational Behaviour & Management, 1st edition, Thomson
Learning, London, 2005.
- John P Wilson, Human resource development: Learning & training for individuals &
organizations, Kogan Page, London, 1999.
- John Qi Dong, Chia-Han Yang, Information technology & organizational learning in
knowledge alliances & networks: Evidence from US pharmaceutical industry,
Information & Management, Vol 52, No 1, 2015.
- John Stredwick, An introduction to human resource management, 2nd edition,
Elsevier Butterworth-Heinemann, Oxford, 2005.
- John Stredwick, An Introduction to Human Resource Management, 3rd edition,
Routledge, 2013.
- John Thompson, Frank Martin, Strategic management: Awareness & Change, 5th
edition, Cengage Learning South western, United Kingdom, 2005.
- Jon M Werner, Randy L. DeSimone, Human resource development, 6 th edition,
South Western Cengage learning, USA, 2012.
- Jon M. Werner, Randy L. DeSimone, Human resource development, 5th edition,
South-Western Cengage Learning, USA, 2009.
- Joseph M. Firestone, Mark W. McElroy, Key issues in the new knowledge
management, Butterworth–Heinemann, USA, 2003.
- Josep-Maria Batalla-Busquets, Carmen Pacheco-Bernal, On-the-Job E-Learning:
Workers’ Attitudes and Perceptions, The international review of research in open &
distance learning, Vol 14, No 1, 2013.
- Juani Swart et al, Human resource development: Strategy & tactics, 1st edition,
Elsevier Butterworth-Heinemann, 2005.
- Julie Hodges, Roger Gill, Sustaining change in organizations, SAGE Publications,
London, 2015.
- K. Aswathappa, Human resource & personnel management: Text & cases, 4th
edition, Mc Graw-Hill, New Delhi, 2005.
- Karen jerling, Education, training & development in organizations, 1st edition,
Technikon SA, South Africa, 1996.
- Karen Lawson, Improving on-the-job training & coaching, American society for
training & development, USA, 1997.

316
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Karl M. Kapp, Winning e-learning proposals: The art of development & delivery, J.
Ross Publishing, USA, 2003.
- Karminder Ghuman, K Aswathappa, Management: Concept, Practice & Cases, Tata
McGraw Hill, New Delhi, 2010.
- Katharina Smolarczyk, Georg Hauer, An Investigation of the Idea of Individual
Learning in Enabling Organizational Change, Procedia: Social & Behavioral
Sciences, Vol 130, 2014.
- Kathleen Horner Wall, Organizational learning from near misses, incidents,
accidents, & fatalities: A multiple case study of the USA amusement industry,
Doctoral thesis, Columbia University, 2011.
- Kathryn W.Hegar, Modern human relations at work, South-Western, Cengage
learning, 11th edition, USA, 2012.
- Kaye Thorne, Blended learning: How to integrate online & traditional learning, 1st
edition, Kogan Page, London, 2003.
- Kenneth Fee, Delivering e-learning: A complete strategy for design, application, &
assessment, Kogan Page, London, 2009.
- Kishor Vaidya, Inter-organizational information systems & business management:
Theories for researchers, IGI Global, Hershey, USA, 2012.
- Lawrence J. Gitman, Carl McDaniel, The future of business: The essentials, 3rd
edition, Thomson South-Western, USA, 2008.
- Lena Aggestam, Learning organization or knowledge management–Which came
first, the chicken or the egg?, Information technology & control, 2015, Vol 35, No 3.
- Leo Baas, Cleaner production & industrial ecology, Eburon Academic, The
Netherlands, 2005.
- Lesley A. Brown, Designing & developing electronic performance support systems,
Digital Press, USA, 1996.
- Lorna Uden et al, The 8th International Conference on Knowledge Management in
Organizations: Social & Big Data Computing for Knowledge Management,
Springer, Allemagne, 2014.
- M. A. Lapré, I. M. Nembhard, Inside the Organizational Learning Curve:
Understanding the Organizational Learning Process, Foundations & Trend in
Technology, Information & Operations Management, Vol 4, No 1, 2010.
- M. Afzalur Rahim, Managing conflict in organizations, 4th edition, Transaction
Publishers, New Brunswick, 2011.
- M. S. Bowles, Relearning to e-learn: Strategies for electronic learning & knowledge,
1st edition, Melbourne university publishing, Australia, 2004.
- M.H. Huysman, Dirk de Wit, Knowledge Sharing in Practice, Kluwer Academic
Publishers, Dordrecht, The Netherlands, 2002.
- Madhurima Lall, Sakina Qasim Zaidi, Human resource management, 1st edition,
Excel Books, New Delhi, 2008.
- Magued Iskander, Innovations in E-learning, Instruction Technology, Assessment, &
Engineering Education, Springer, Dordrecht, 2007.
- Marc J. Rosenberg, Beyond e-learning: Approaches & technologies to enhance
organizational knowledge, learning, & performance, Pfeiffer, San Francisco, 2005.
- Marcus Heidmann, The Role of Management Accounting Systems in Strategic
Sensemaking, Deutscher Universitäts-Verlag, Germany, 2008.

317
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- María Isabel Barba Aragón et al, Training & performance: The mediating role of
organizational learning, BRQ Business Research Quarterly, Vol 17, No 3, 2014.
- Marianna Sigala et al, Information & Communication Technologies in Tourism
2007, Proceedings of the International Conference in Ljubljana, Slovenia,
SpringerWien, 2007.
- Marie Prat, E-learning réussir un projet: Pédagogie, Méthodes et outils de
conception, déploiement, évaluation, Edition ENI, France, 2008.
- Mark W. Mcelroy, The New Knowledge Management: Complexity, learning, &
sustainable innovation, Routledge, New York, 2011.
- Martine Fabre et al, équipes RH acteurs de la stratégie l’e-rh: Mode ou révolution?,
édition d’organisation, France, 2003.
- Martyn Sloman, The Changing world of the trainer: Emerging good practice, 1st
edition, Elsevier, USA, 2007.
- Mary L. Broad, Beyond transfer of training: Engaging systems to improve
performance, Pfeiffer, USA, 2005.
- Max Messmer, Human Resources Kit for dummies, 2nd Edition, Wiley Publishing,
Indianapolis, Indiana, 2007.
- Md. Aminul Islam et al, Effect of Demographic Factors on E-Learning Effectiveness
in A Higher Learning Institution in Malaysia, International Education Studies, Vol 4,
No 1, February 2011.
- Michael A. Hitt et al, Organizational behavior, 3rd edition, John Wiley & Sons, New
Jersey, 2011.
- Michael A. Hitt et al, Management, 3rd edition, Pearson Education, New Jersey,
2012.
- Michael A. Richard et al, Employee assistance programs: Wellness/ enhancement
programming, 4th edition, Charles C Thomas, USA, 2009.
- Michael Armstrong, Strategic human resource management: A guide to action, 3rd
edition, Kogan Page, London, 2006.
- Michael Doyle, Dreamweaver MX e-Learning Toolkit: Building Web-Based
Training with Course Builder, Wiley Publishing, New Jersey, 2003.
- Michael G. Jarrett, The Psychodynamics of Top Teams and the Impact on Strategic
Organisational Leaming: Three Case Studies in the Public Sector, Doctoral thesis,
School of Management, Cranfield University, 1998.
- Michael J. Tippins, Ravipreet S. Sohi, IT Competency & Firm Performance: Is
Organizational Learning a Missing Link?, Strategic Management Journal, Vol 24, No
8, 2003.
- Miguel-Angel Sicilia, Competencies in Organizational E-learning: Concepts &
Tools, Idea Group, USA, 2007.
- Mihai C. Bocarnea et al, Online instruments, data collection, & electronic
measurements: organizational advancements, IGI Globale, Hershey, USA, 2013.
- Miltiadis D. Lytras, Patricia Ordonez de Pablos, Knowledge ecology in global
business: managing intellectual capital, IGI Global, Hershey, USA, 2009.
- Mousa Masadeh, Training, Education, development & learning: What is the
difference?, European Scientific Journal , Vol 8, No10, 2012.

318
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Muhammad Faizal Iylia Mohd Ghazali et al, Conceptualizing Learning Organization


towards Sustaining Learning Organization’s Performance, International Journal of
Academic Research in Business & Social Sciences, Vol 5, No 1, January 2015.
- Mukesh Dhunna, J.B.Dixit, Information technology in business management, 1st
edition, University science press, New Delhi, 2010.
- Nada Khachlouf, Apprendre dans les réseaux de PME : Le rôle des contacts
personnels, L’Harmattan, Paris, 2013.
- Nancy D. Erbe, Approaches to managing organizational diversity & innovation, IGI
Global, Hershey, USA, 2014.
- Nancy M. Dixon, The organizational learning cycle: How can learn collectively, 2nd
edition, Gower, England, 1999.
- Neal F. Chalofsky et al, Handbook of Human Resource Development, John Wiley &
Son, New Jersey, 2014.
- Nick Wilton, An introduction to human resource management, 1st edition, Sage
publications, London, 2011.
- Olagunju, Mary Mofoluwake, Effect of training on employees’ performance in
negerian banking industry, Author House, USA, 2014.
- P.sharma, Knowledge Management, A P H Publishing Corporation, New Delhi,
2008.
- Paul Banfield, Rebecca Kay, Introduction to human resource management, 2nd
edition, Oxford University Press, New York, 2012.
- Paul Darbyshire, Instructional technologies: cognitive aspects of online programs,
IRM Press, USA, 2005.
- Peter A. C. Smith, Facilitating Organizational Learning & Knowledge management
in transnational organizations, The learning organization an international journal, Vol
13, No 6, 2006.
- Philip Tsang et al, Hybrid Learning, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2010.
- Pierre Dupriez, Solange Simons, La résistance culturelle: Fondements, applications
et implications du management interculturel, 2éme édition, De Boeck, Bruxelles,
2002.
- Pierre Fraser, Le e-learning dans les organisations du pourquoi au comment, Tome 1,
Groupe Axone, Canada, 2006.
- Pieter Grobler et al, Human resource management in south Africa, 3rd edition,
Thomson learning, London, 2006.
- Pravin Durai, Human resource management, Pearson, India, 2010.
- R S Dwivedi, A textbook of human resource management, Vikas, New Delhi, 2007.
- R. Jayaprakash Reddy, Personnel management, APH Publishing corporation, New
Delhi, 2004.
- Raanan Lipshitz et al, Demystifying organizational learning, Sage Publications,
California, 2007.
- Rahul Jain, Business studies XII, 4th edition, V.K. enterprises, India, 2007.
- Ramesh Kumar Miryala, Trends, Challenges & Innovations in Management, Volume
I, Zenon Academic Publishing, Hyderabad , 2015

319
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Rasmita Mohanty, Ranjit Kumar Das, Proceedings of the national conference on


Digital libraries: Reshaping Traditional Libraries into Next Generation libraries,
Tolani College of commerce, Mumbai, India, 16th – 17th January 2014.
- Ray French et al, Organizational behaviour, 2nd edition, John Wiley & Sons, New
Jersey, 2011.
- Raymond A. Noe et al, Fundamentals of human resource management, 4th edition,
McGraw-Hill/Irwin, New York, 2011.
- Régis Dumoulin et al, La stratégie de A à Z, Dunod, Paris, France, 2010.
- Renju Mathai, Impact of Robust Technology Training through E-Learning in
Corporate Hotels in India, Journal of Management Research, Vol 6, No 3, 2014.
- Reynolds, Jake, Robin Mason, How do people learn?, Research report, CIPD
Publishing, London, 2002.
- Richard Barrett, Applied business, Nelson thornes, United Kingdom, 2002.
- Richard Pettinger, The learning organization, Capstone Publishing, United Kingdom,
2002.
- Richard Regis, Strategic human resource management & development, 1st edition,
Excel books, New Delhi, 2008.
- Ricky W. Griffin, Gregory Moorhead, Organizational Behavior: Managing People &
Organizations, 11th Edition, South-Western, Cengage Learning, USA, 2014.
- Robert Lussier, Christopher Achua, Leadership: Theory, Application, & Skill
Development, 5th edition, South Western, Cengage learning, USA, 2013.
- Robert W. Pike, Creative Training Techniques Handbook: Tips, Tactics, & How-
To’s for Delivering Effective Training, 3rd Edition, HRD Press, US, 2003.
- Roger Lewis, Roger Trevitt, Business: Vocational a level, 3rd edition, Nelson
Thornes, London, 2000.
- Rolf Arnold, Assisted Learning: A Workbook, Bildungstransfer Verlag, Landau,
2010.
- Ronald J. Burke, Cary L. Cooper, Building more effective organizations: HR
management & performance in practice, Cambridge University Press, Cambridge,
2008.
- Ronald R. Sims, Human resource development: Today & tomorrow, Information
age, USA, 2006.
- Ronan Carbery, Christine Cross, Human Resource Management: A Concise
Introduction, 1st edition, Palgrave Macmillan, New York, 2013.
- Rosemary Thomson, Christopher Mabey, Developing human resources, Routledge,
USA, 2011.
- Ruth Colvin Clark, Richard E. Mayer, e-learning & the science of instruction: Proven
guidelines for consumers & designers of multimedia learning, 2nd edition, Pfeiffer,
USA, 2008.
- Ryan Watkins, Doug Leigh, Handbook of improving performance in the workplace,
Volume 2: Selecting & implementing performance interventions, International
Society for Performance Improvement, USA, 2010.
- S Van Aswegen et al, Human resource management: Fresh perspectives, Pearson
education, south Africa, 2009.
- S.D. Geet et al, Human resource management, 1st edition, Nirali Prakashan, India,
2009.

320
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Sakthivel Murugan, Management principles & practices, 1st edition, New age
international, New Delhi, 2004.
- Sanjaya Mishra, Ramesh C. Sharma, Interactive multimedia in education & training,
Idea group, USA, 2005.
- Santhiru Sekar Murugiah, Facilitating organizational learning to enhance capacity to
manage emerging business challenges: Case study of safe finance in Malaysia,
Doctoral thesis, Columbia University, 2008.
- Saul Carliner, Patti Shank, The e-Learning Handbook: Past Promises, Present
Challenges, Pfeiffer, San Francisco, 2008.
- Scott Snell, George Bohlander, Managing Human Resources, 16th edition, South-
Western, Cengage Learning, USA, 2013.
- Shang Gao, Lazar Rusu, Modern Techniques for Successful IT Project Management,
IGI Global, Hershey, USA, 2015.
- Sogol Talebian et al, Information & communication technology (ICT) in higher
education: advantages, disadvantages, conveniences & limitations of applying e-
learning to agricultural students in Iran, Social & Behavioral Sciences, Vol 152,
2014.
- SP Robbins et al, Organisational behaviour: Global & southern African perspectives,
2nd edition, Pearson edition, South Africa, 2009.
- Stefan Hrastinski, Therese Monstad, Exploring the relationship between the use of an
interactive video website & organizational learning, New media & society, 2014, Vol
16, No 4.
- Stefanie Gooren-Sieber, Information Management for Digital Learners: Introduction,
Challenges, & concepts of personal information management for individual learners,
University of Bamberg Press, Bamberg, 2014.
- Stephan Atsou et al, L’e-learning une solution pour votre entreprise !, Edi-pro,
Belgique, 2009.
- Stéphane Balland, Ann Marie Bouvier, Management des entreprises en 24 fiches,
Dunod, France, 2008.
- Stephen J. Gill, The manager’s pocket guide to organizational learning, HRD Press,
Amherst, Massachusetts, 2000.
- Steven L. McShane, Mary Ann Von Glinow, Organizational behavior: Emerging
knowledge & practice for the real world, 5th edition, The McGraw-Hill Irwin, New
York, 2010.
- Sun Joo Yoo, Wenhao David Huang, Can e-learning system enhance learning culture
in the workplace? A comparison among companies in South Korea, British Journal
of Educational Technology, Vol 47, No 4, 2016.
- Suzan Lewis, Cary L. Cooper, Work-life integration: Case studies of organizational
change, John Wiley & Sons, New Jersey, 2005.
- Tapan K Panda, Knowledge management: A global perspective, 1st edition, Excel
Book, New Delhi, 2008.
- Tapomoy Deb, Managing human resources & industrial relations, 1st edition, Excel
books, New Delhi, 2009.
- Tarek Lassoued, Les déterminants de l’adoption de l’e-learning: étude empirique au
sein de l’entreprise tunisienne, Thèse de doctorat, Université Jean Moulin Lyon 3,
France, 4 Juin 2010.

321
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Thair Khdour, Shaima Salem, The effects of integrating knowledge management


with E- Learning systems, Proceedings of 2014 Zone 1 Conference of the American
Society for Engineering Education.
- To gether with business studies XII, 1st edition, Rachna Sagar, New Delhi, 1998.
- Tom Short, Roger Harris, Workforce Development Strategies & Practices, Springer
Science, Singapore, 2014.
- Tony Bray, The training design manual: The complete practical guide to creating
effective & successful training programmes, 2nd edition, Kogan Page, United
Kingdom, 2009.
- Tony Feldman, Multimedia, 1st edition, Blueprint, London, 1994.
- Trevor L. Amos, Human resource management, 3rd edition, Juta, South Africa, 2008.
- Ulla Eriksson-Zetterquist et al, Organization theory: A practice based approach,
Oxford University Press, New York, 2011.
- V S P Rao, Human resource management: Text & cases, 2nd edition, Excel books,
2005.
- V.G. Kondalkar, Organization effectiveness & change management, PHI learning
private, New Delhi, 2009.
- Vivien Martin, Managing projects in human resources, training & development,
Kogan Page, London, 2006.
- Walter J. Flynn et al, Healthcare human resource management, 3rd edition, Cengage
Learning, USA, 2015.
- Waman S Jawadekar, Knowledge Management: Text & Cases, Tata Mcgraw-Hill,
New Delhi, 2011.
- Wan-Tzu Wong, Neng-Tang Norman Huang, The Effects of E-Learning System
Service Quality & Users’ Acceptance on Organizational Learning, International
Journal of Business & Information, Vol 6, No 2, 2015.
- Wayne F.Cascio, Herman Aguinis, Applied psychology in human resource
management, 6th edition, Pearson Prentice Hall, New Jersey, 2005.
- William Horton, Evaluating e-learning, American society for training &
development, USA, 2003.
- William J. Rothwell, H. C. Kazanas, The strategic development of talent, 2nd edition,
HRD Press, USA, 2003.
- William M. Pride et al, Business, 10th edition, South-Western Cengage learning,
USA, 2010.
- William R. King, Knowledge management & organizational learning, Volume 4,
Springer, New York, 2009.
- Y. L. Giri, Human resource management: Managing people at work, 1st edition,
Nirali prakashan, India, 2008.
- Y.K. Singh, H.S. Rawat, Human resource management, APH Publishing corporation,
New Delhi, 2006.
- Y.L. Jack Lam. L, Reconceptualizing a dynamic model of organizational learning for
schools, Journal of Educational Administration, Vol 42, No 3, 2004.
- Yeo, Roland K, Building knowledge through action systems, process leadership &
organizational learning, Foresight, Vol 8, No 4, 2006.

322
‫ا ـ ـ ا ــ‬

- Yuhfen Diana H. Wu, Connie K. Haley, The Relationship Development & Learning
Organization Dimensions, Journal of Library & Information Science, Vol 37, No 2,
October, 2011.
- Zacharoula Andreopoulou et al, E-innovation for sustainable development of rural
resources during global economic crisis, IGI Global, Hershey, USA, 2014.
- Zeineb Ben Ammar Mamlouk, Nacef Dhaouad, E-formation et développement des
compétences, La Revue des Sciences de Gestion, N° 226-227, Juillet-octobre 2007.

323
‫ا ــ ـــ‬
‫ا‬

‫ر ‪01‬‬

‫ا ـ‪ #‬ـ ـ‪%‬ــ‪$‬ر ـ ا ـ‪ #‬ـ"ا! ـ ـ ا ـ ـ ـ ـ ـ ا ـ ـ‬


‫وزارة ا ‪ -‬ـ‪ +‬ـ‪ ,‬ـ ـ ا ـ‪ +‬ـ ـ *) وا ـ‪ 0‬ــ‪ /‬ا ـ‪ +‬ـ‪ ,‬ـ ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ ـ ـ ـ ـ‪+‬ـ ـ ـ‪ 7‬ـ‪ 3‬ــ‪ 56‬إ ـ‪ 3‬ـ ـ ــ‪ )*$‬ـ ـ‪ +‬ـ ـ‪ 2‬ـ‪ 1‬ـ ـ‬
‫< ـ‪ ,‬ـ ـ ا ـ‪+‬ـ ـ‪ ,‬ــ‪$‬م ـ‪ -‬ـ‪ 7‬ـ د ـ وا ــ‪ #-‬ـ ر ـ و‪ :‬ـ‪ ,‬ــ‪$‬م ا ـ ـ ـ‪ 2‬ـ ـ ـ ـ‬
‫ـ ـ‪2‬ـ ـ ‪ :‬ـ ـ‪ ,‬ـ ـ ــ‪$‬م ا ـ ـ‪-‬ـ ـ‪2‬ـ ـ ـ ـ‬

‫ا ‪ -‬ر=‬ ‫ان‪ " :‬دور و >‬ ‫راﻩ‬ ‫دة ا‬ ‫إ را‬


‫‪CD1‬و‪ 2 )A .B‬ر ا ‪ ,+-‬ا ‪ 0' ،". ?@-‬م ‪-. #$‬ا ‪ )* +,‬ن و'&! ‪!" #$ %‬‬
‫‪ 9:+1 23‬ا اردة ‪ ) 4 % 56 7)8‬و‪ =%‬ا<) ‪@ A9 ،‬ن ?> و'‪ . >% #$‬د ‪#‬‬
‫‪ O P9‬ا >‪ ،JN9‬وا‪ % 9>M‬ت ا ‪ # I+ JK‬ا‪ =GH‬ل ‪ + DE9‬ف ‪ # B‬ا > ‪2G >% 5%‬‬
‫و ‪ L-2M N‬م إ‪ IJ K‬اض ا ‪ /0‬ا ‪.. ,+‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪ (x) %R S4‬ا‪ ' WH‬ا‪. P+ M‬‬ ‫? ‪!" 2T&B :‬‬

‫‪ O‬ـ ـ‪ +‬ـ ـ ـ و ـ ـ‪ 1‬ـ ـ ـ‬ ‫ـ ـ ــ‪ S T‬ـ ـ ـ ــ‪ R‬ا ـ ـ ـ‪ U‬ـ ـ‪1‬ـ ـ ـ ـ ـ‪ 1‬ـ ـ ـ‬

‫‪324‬‬
‫ا‬

.B‫و‬CD1 = ‫ ر‬- ‫ ا‬:‫ول‬W ‫"ء‬YZ‫ا‬


\ CD ‫ب و‬$ Z‫ ام ا‬L- ‫ ا‬:‫ول‬W ‫ر‬$0 ‫ا‬
:‫ب‬$ Z‫ ام ا‬L- ‫ ا‬-1
K +B ^_`ab ‫ب‬$ c,- O de
‫ ة‬8 3 $- 6 +f ‫ب‬$ Z‫ ام ا‬L- ‫) ا‬A 10- ‫ ا‬8‫در‬
K +B ‫ب‬$ Z‫) ا‬A g ‫ ر‬O ‫ \ دورات‬,O de

:\ CD j ‫ ام‬L- ‫ ا‬-2
K +B \ CD j )A g ‫ ر‬O ‫ دورات‬N ‫ ت‬6- ‫ ا‬de
………………………………. = - k \ CD j ‫ ام‬L- ‫) ا‬A lmn O : <
‫ ة‬8 3 $- 6 +f \ CD ‫ ام‬L- ‫) ا‬A 10- ‫ ا‬8‫در‬

= ‫ ر‬- ‫ع ا‬$ d n6O :.B p ‫ر ا‬$0 ‫ا‬


:= ‫ ر‬- ‫ع ا‬$ dn6O de
ً
(7! !‫) ي )و‬90 ‫ ا‬Z[‫ ا ر‬-
( '‫'_ ا‬, ، ' _', : $P ‫ &[` ا‬a ) ]^‫_ و‬$ " Z[‫ ا ر‬-
.................................................................................................. :Z*b ‫ذا؟ أذ &ا‬
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
.B‫و‬CD1 = ‫ ر‬- ‫ ا‬t k :/ p ‫ر ا‬$0 ‫ا‬
‫؟‬.B‫و‬CD1 = ‫ ر‬- ‫ ا‬u v TG -O ‫ي‬x ‫ ا > ن ا‬$e
‫ل‬fgM‫ وا‬5A> ‫ ا‬- 5A> ‫ا‬ -
Cyber Café ' _'" hi0% - ‫ل‬fgM‫ا‬ -
................................................................‫ د‬l :‫&ى‬k‫أ‬ -

325
‫ا‬

‫أي ﻣﻦ اﻟﻄﺮق اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ ﺗﺴﺘﺨﺪﻣﻬﺎ أﻛﺜﺮ ﻓﻲ ﺑﺮاﻣﺞ اﻟﺘﺪرﻳﺐ اﻹﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ؟‬

(Forum) ‫ ى‬M‫ا‬ (Chat) n‫ وا رد‬m‫ د‬M‫ ا‬-


(E-mail) ]^‫_ و‬$ " B p ‫ا‬ (Visio conférence) )o&M‫&ة ا‬4 M‫ ا‬-
(Plate forme) )4‫ر‬1 (Audio conférence ) )>Ab ‫&ة ا‬4 M‫ ا‬-
................................................................................................................................. .& ‫ أذ‬:‫&ى‬k‫ أ‬-

:.B‫و‬CD1 =‫ ر‬- ‫ ا‬t k )A ‫ م‬L-2 ‫ ا‬T $ ‫ا‬ 7O )A c ‫رأ‬

q)>4 - ‫ ل‬P0% - )! -

‫؟‬.B‫و‬CD1 = ‫ ر‬- ‫ ا‬T $ T c,: 6O O{<

Z>‫ ﺻ‬- % '5 + - ‫! ا‬5 + -

‫؟‬.B‫و‬CD1 =‫ ر‬- ‫ ا‬t k )A , +-2 ‫| ا‬, ‫}) ا‬

)t&> ‫) وا‬b^&s ‫ ا‬- )t&> ‫ ا‬- )b^&s ‫ ا‬-


)b^&s ‫ وا‬Bf 9u'" - Bf 9u'" -

‫ ؟‬$%2G ‫ رب‬- ‫•~ ا‬: .B‫و‬CD1 =‫ ر‬- ‫ ا‬t k )A , +-2 ‫| ا‬, ‫ ك ا‬: 2M de

w- % l 2v‫ إ‬- #>^ -

326
‫ا‬

‫‪CD1‬و‪" "+M )A .B‬ا ‪ ,+-‬ا ‪. ?@-‬‬ ‫ا‪"YZ‬ء ا ‪ :.B p‬دور ا ‪ -‬ر =‬

‫‪CD1‬و‪.B‬‬ ‫أو‪ :K‬إ ‪ %‬ت ا ‪ -‬ر =‬


‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪ +‬ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ رة‬
‫أوا‪v‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫أدري‬ ‫‪ UG‬ة‬
‫‪ UG‬ة‬
‫اـ ـوـ‬
‫‪ 0B‬م ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ?‪R) b‬ت‪ ،‬وأ‪)A)9>? Z) +‬‬ ‫‪01‬‬
‫‪ S A‬ا‪.59M‬‬
‫‪&B‬ا| ا ر[‪ _$ " Z‬و^] {&وف ا‪ M‬ر‪ t‬ن } > ا‪`o‬‬ ‫‪02‬‬
‫ا‪ M‬د‪ B‬وا ‪ ،&sb‬أو ا‪&M‬ض‪ ،‬أو " < ‪.‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ >€ % a%‬ا ر[‪ Z‬أي‬ ‫‪03‬‬
‫‪ 6%‬ن ‪ #oRB‬ا‪ M‬رب ‪ 5•%‬ا >‪ ،5A‬ا‪fgM‬ل‪.‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ a%‬ا رب ‪ Zbl‬ا <‬ ‫‪04‬‬
‫ا ‪-‬ي ‪ #oRB‬ا‪ M‬رب‪.‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ا‪ M‬رب ‪ a%‬ا رب ! ‪a%‬‬ ‫‪05‬‬
‫ا‪ =WH‬ﺻ) و‪. ) R0 +,‬‬
‫‪&B‬ا| ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ا ‪&s‬وق ا ‪&s‬د‪ B‬ن ا‪ M‬ر‪ t‬ن‬ ‫‪06‬‬
‫و‪ < D‰%‬رة ا‪ M‬رب ان ‪ B‬رب ‪ &b€‬أو ‪.‡ˆP‬‬
‫•‪ S‹Œ‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ا‪ M‬رب ‪& 23‬ح ‪9:+1‬‬ ‫‪07‬‬
‫وا >‪‘ a P‬راء &[ دون ‪&l‬ج‪.‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ 8 a%‬و< ا ‪50‬‬ ‫‪08‬‬
‫وا ‪.&sb‬‬
‫)‪#” B O‬‬ ‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ #)” a%‬ا <‬ ‫‪09‬‬
‫ر[‪&{ S% Z+ •B A 7P‬وف ا >‪5A‬‬ ‫ا‪ M‬رب و<‬
‫وا > ‪. 9o‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ 8 a%‬وا‪ = k‬ر ا <‬ ‫‪10‬‬
‫ت ا ‪ 8&>• JK‬ا‪ M‬رب‬ ‫ا ر[‪ u Z‬وز ا‪ M‬اد وا —‬
‫)‪ u a$AB‬وز ا‪ % 9>M‬ت ا ‪ 8&>• JK‬ا‪ M‬رب(‪.‬‬

‫‪327‬‬
‫ا‬

‫‪ 7Oj‬ل‬
‫‪ = ,‬ل ‪ M‬رب‬ ‫•‪ ˜Ab‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪b€‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪ k‬رج أو< ت ‪ 5A‬ا ر[‪ Z‬ا &‪Rk a% )A+‬ل ا ‪B p‬‬
‫" ‪ _$‬و^] ‪.R•%‬‬
‫" = ل وا ‪5 s‬‬ ‫•‪ ˜Ab‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪b€‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪B %‬ت ا ‪0‬ش‬ ‫ن ا‪ M‬ر‪ t‬ن ‪ `[& a‬ا رد‪n‬‬
‫و‪&š‬ف ا‪ GH‬ارو‪. . š‬‬
‫ا ‪ %‬رات‬
‫‪ JN B‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ى ا‪ M‬رب ‪ %‬رات ا >‪#9‬‬ ‫‪13‬‬
‫ا ‪-‬ا?] وا >‪ #9‬ا‪&A bM‬وا ‪ a O P‬ا‪. 8&>M‬‬
‫•‪ ˜Ab‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ A9‬رب ˆ [& ‪ %‬رات‬ ‫‪14‬‬
‫ا‪ › +‬ام ا‪ + GH‬ب و‪. ' _',‬‬
‫ا ‪6,>-‬‬
‫›‪ s96 œ)s‬ا ‪&sb‬‬ ‫•‪ #. b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^]‬ ‫‪15‬‬
‫وا ‪ 50‬وا‪ A9 I>M‬ر‪ t‬ن‪.‬‬
‫›‪ )š s96 œ)s‬ب‬ ‫•‪ #. b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^]‬ ‫‪16‬‬
‫ا > ‪ 5%‬ا‪ M‬رب ‪ a‬ا >‪.5A‬‬
‫•‪ #. b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ›‪ s96 œ)s‬ا‪،Z 6M‬‬ ‫‪17‬‬
‫وا‪ M‬ر‪ t‬ن‪.‬‬
‫›‪ '" s96 œ)s‬ج‬ ‫•‪ #. b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^]‬ ‫‪18‬‬
‫وا ز•‪ A9 S‬اد ا ر[*) ) ‪ s96‬إ اد و ز•‪ S‬ا‪ M‬اد‬
‫ا ر[*) (‬
‫‪ $%‬ا‪$7 Z‬ل ‪ ~•:‬ا دة ا ‪ -‬ر ‪g‬‬
‫‪ a$AB‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ a%‬ز•‪ S‬ا‪ M‬اد ا ر[*)‬ ‫‪19‬‬
‫‪. b€‬‬
‫•‪ 5 b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ a%‬وﺻ ل د أ ‪a% p‬‬ ‫‪20‬‬
‫ا‪ M‬ر‪ t‬ن ‪ žs‬ا‪ M‬دة ا ر[*) إ ‪ _$‬و') '‪ žs‬ا <‬
‫›‪R‬ف ا‪ =M‬درا ر<) ‪.‬‬
‫•‪ 5 b‬ا ر[‪ _$ " Z‬و^] ‪ 5B >? )9A‬و ‪OB‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪ %‬ى ا‪ M‬دة ا ر[*) ‪.‬‬

‫‪328‬‬
‫ا‬

‫•ـ ـ ـ ـ ـ ‪ :‬ا ‪ -‬ـ‪ +‬ـ‪ ,‬ـ ا ـ‪ -‬ـ@ ـ? ـ ـ ــ‪.‬‬


‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫ا ـ ـ ـ‪ +‬ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ رة‬
‫أوا‪v‬‬ ‫أوا‪v‬‬ ‫أدري‬ ‫‪ UG‬ة‬
‫‪ UG‬ة‬
‫إ< ‪ 2‬ب ا ‪v +‬‬
‫إ< ‪ 2‬ب ا ‪ v +‬دا‪,S‬‬
‫‪ 0‬م ا‪ P0 + b+ŸM‬ل ‘راء وا‪ ”lRM‬ت وا‪ l _0M‬ت‬ ‫‪22‬‬
‫‪ a%‬ا > ‪ 9%‬ن ‪.&A b% 56 €‬‬
‫‪ JN‬ا‪ >% b+ŸM‬ر‪ 8‬و ‪ s‬ءا ‪ )9A 5 s D‬ت‬ ‫‪23‬‬
‫ا ر[‪.Z‬‬
‫إ ‪ l‬ا ‪&s‬ﺻ و"‪ A>9 )' 6%‬ل ا › ذ ا‪ PM‬درات‬ ‫‪24‬‬
‫‪ 5l‬ا‪ 5} M‬ا ‪ JK‬ا! ا‪. b+ŸM‬‬
‫?‪ S‹Œ‬ا‪ 23 b+ŸM‬ا >‪ ˆk1 a% #9‬ء ‪ Z u‬ا‪P< >M‬‬ ‫‪25‬‬
‫أو ا ‪ ˆk1 23 ¡)t‬ء )‪ P%‬أ ا‪ `GH‬ا‪.(@ˆWH‬‬
‫?‪ ˜Ab‬ا‪ 9% >9 b+ŸM‬ن ‪ 0 'w‬ل ‪ a%‬و{)‪s){ s‬‬ ‫‪26‬‬
‫ا‪&k‬ى أو ‪ a%‬ادارة ‪&k¢‬ى‪.‬‬
‫" = ل ‪ a[&B M‬وا > ‪ 9%‬ن ا ‪ 0 b‬ن‪ ،‬و‪ s +,‬دة ‪a%‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪ u‬ر‪.#D£‬‬
‫إ< ‪ 2‬ب ا ‪ S v +‬ر‪8‬‬
‫‪ 0‬م ا‪ ˆ0 + b+ŸM‬ب أ‪&8‬اد ذوي ا‪ pWH‬ة وا ‪ s$‬ءة‬ ‫‪28‬‬
‫ا > ) ‪ s +R‬دة ‪ >% a%‬ر‪ # 8‬و‪ pk‬ا ‪.#D‬‬
‫ا‪&A ŸM‬ات وا وات وا‪ )0 9M‬ت‬ ‫? رك ا‪b+ŸM‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪ s +R‬دة ‪ a%‬ا ﺻ) ت وا ‪ ¥o‬ا ‪ JK‬ﺻ‪ 9‬ا ‪. DE‬‬
‫‪ 0‬م ا‪ = w b+ŸM‬ل ‪ >% ‹H‬ت و‪&%‬ا § ‪ ,‬ث‬ ‫‪30‬‬
‫و‪ •+,‬رات و‪ s +,‬دة ‪ pk a%‬ا ‪-. D‬ﻩ ا‪w uM‬ت‪.‬‬
‫‪ 0‬م ا‪ 0M b+ŸM‬ر' ا‪(Benchmarking) )>!&M‬‬ ‫‪31‬‬
‫¨‪ s +‬دة ‪ a%‬ا‪ >M‬رف ا‪ B ‹H‬ة‪.‬‬
‫‪$O‬ز‚‪ T‬ا ‪ $,+‬ت‬
‫‪ 0‬م ا‪ © b+ŸM‬اد ا ‪ 0‬ر[&‪ ،‬وا ‪ PI $‬ت وا‪RuM‬ت‬ ‫‪32‬‬
‫‪ 23‬ا > ‪ 9%‬ن — &‬ ‫وا — &ات ا ور[ و ز•>‬
‫ا‪ % 9>M‬ت‪.‬‬

‫‪329‬‬
‫ا‬

‫‪ P # B‬دل ا‪ % 9>M‬ت ن ا > ‪ 9%‬ن ‪q9 ›% `[& a‬‬ ‫‪33‬‬


‫‪ 6Pn‬ت ‪ = ,‬ل ا‪ ! M‬دة ‪ _',) b+ŸM‬ا' ‪،‬‬
‫‪ ، ' _',‬ا ‪ _$ , B p‬و^](‪.‬‬
‫”‪ #‬ا‪ 0 b+ŸM‬ءات وا! ‪ A‬ت دور[ ‪ S%‬ا > ‪ 9%‬ن‬ ‫‪34‬‬
‫— & ا‪ % 9>M‬ت وإ ˆ ء ا >‪ A)9‬ت‪.‬‬
‫?‪ S‹Œ‬ا‪ 23 b+ŸM‬ا >‪ 5A‬ا‪ P | A‹H‬دل ا‪ % 9>M‬ت‬ ‫‪35‬‬
‫وا‪ >M‬رف ن ا > ‪ 9%‬ن‪.‬‬
‫‪ P 23‬دل ا‪ % 9>M‬ت ن‬ ‫‪ &8‬ا‪ % b+ŸM‬خ •‪b‬‬ ‫‪36‬‬
‫ا > ‪ 9%‬ن ‪ 56 €‬ر‪ JN+‬أو ‪ š‬ر‪.JN+‬‬
‫‪Cƒ26O‬ا ‪ $,+‬ت‬
‫‪ S)Au # B‬و =—)‪ q‬و ‪ Z[ P‬ا‪ % 9>M‬ت •‪5) b‬‬ ‫‪37‬‬
‫ا‪ › +‬ا‪. %‬‬
‫‪ 5)9 # B‬و ‪ bs‬ا‪ % 9>M‬ت ‪ P9ˆ % Zbl‬ت }‪5‬‬ ‫‪38‬‬
‫و{)‪ › w s‬ذ <&ارات ‪. >8‬‬
‫{)‪) q‬ا‪ › +‬ام( أدوات و‪&t‬ا‪¥%‬‬ ‫‪ 0‬م ا‪b+ŸM‬‬ ‫‪39‬‬
‫‪ b%‬ة ‪ 5)9‬و ‪ bs‬ا‪ % 9>M‬ت ) …… ‪.(Excel, Access,‬‬
‫?>‪ 5A‬ا‪ 23 b+ŸM‬ا‪&n‬اك ا > ‪ 9%‬ن ذوي ا‪ pWH‬ة‬ ‫‪40‬‬
‫وأ‪ G³‬ب ا ‪ s$‬ءات ‪ 5)9 )9A‬و ‪ bs‬ا‪ % 9>M‬ت‪.‬‬
‫? ‪ 56‬ا‪&8 b+ŸM‬ق ‪ > 9 5A‬ون ‪ bs 23‬ا‪ % 9>M‬ت‪.‬‬ ‫‪41‬‬
‫ا ‪x‬ا< ة ا ‪?@-‬‬
‫‪ ´9 A‬ا‪ < b+ŸM‬ة ا ‪ ' )P‬ت ›§[‪ a‬ا‪ >M‬رف‬ ‫‪42‬‬
‫و<‬ ‫وا‪ pWH‬ات و‪ 6 O) t‬ن < درة ‪ 23‬ا‪ › +‬ا‪%‬‬
‫‪.`lw‬‬
‫!‪ S)A‬ا > ‪ 9%‬ن ا‪ #D‰$AB b+ŸM‬ا ﺻ ل إ‪ < 2v‬ا‬ ‫‪43‬‬
‫) ' ت ا‪ b+ŸM‬دون <) د و أي و< ‪.‬‬
‫‪ < OB # B‬ا ) ' ت ‪.&A b% 56 €‬‬ ‫‪44‬‬
‫?‪ 2µb‬ا‪ b+ŸM‬إ‪ ¶sl 2v‬ا‪)G³ 0[&ˆ 8&>M‬‬ ‫‪45‬‬
‫و‪ 0 t‬ر[&‪§! %‬ة و ‪. t $%‬‬
‫?‪ › b‬م ا‪ b+ŸM‬و‪ > % a[§› 5o +‬دة و‪ ˆ %‬رة‬ ‫‪46‬‬
‫‪ ¶sGH‬ا‪. 8&>M‬‬

‫‪330‬‬
‫ا‬

‫و[‪ a‬ا‪ l _0M‬ت وا‪ pWH‬ات وا ‪ u‬رب‬ ‫‪ 0 47‬م ا‪b+ŸM‬‬


‫<ا‬ ‫ا ‪ 0B JK‬م ‪ D£‬ا > ‪ 9%‬ن وا‪ pWH‬اء و‪”sl‬‬
‫ا ‪ ' )P‬ت‪.‬‬
‫‪ 0 48‬م ا‪ `)m b+ŸM‬ا‪R$ M‬ت ا ‪ JK‬وا! ·‪ D‬و &ق ‪9l‬‬
‫‪ s +R‬دة ‪، 0lw D‰%‬و ‪w l `)m‬ت ا ‪ u‬ح‪.‬‬

‫اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻟﺚ‪ :‬اﻟﻤﻌﻠﻮﻣﺎت اﻷوﻟﻴﺔ‬

‫أ ‡†‬ ‫ذ<‬ ‫ا‪„…YZ‬‬


‫‪ 25 N‬ا*~ ‪@ 35‬‬ ‫أ ‪@ 25 N d‬‬ ‫ا‪+‬‬
‫أ<‹‪@ 50 N C‬‬ ‫‪ 36 N‬ا*~ ‪@ 50‬‬
‫أر ‪d‬‬ ‫‪ŒD‬وج‬ ‫أ‪":‬ب‬ ‫ا‪Z‬‬
‫‪,3‬‬ ‫ا ‪,! +‬‬
‫•‪„B 2‬‬ ‫• ‪$‬ي‬ ‫‪• $-‬‬ ‫ا ‪$-2‬ى‬
‫‪CD‬‬ ‫‪ @%‬س‬ ‫ا ‪. ,+‬‬
‫د<‪$-‬راﻩ‬ ‫‪Cƒ-28‬‬
‫إ ر‪ :‬دي‬ ‫‪$:‬ن ‪10O‬‬ ‫‪$:‬ن ‪x 6@O‬‬ ‫ا ‪$-2‬ى‬
‫‪.‬‬ ‫إ ر‬ ‫ا ‪.6 “$‬‬
‫‪$@ 5 N‬ات إ*~ ‪$@ 09‬ات‬ ‫@‪$‬ات‬ ‫‪ :‬د @‪$‬ات أ ‪5 N d‬‬
‫‪C‹<—v @ 15 N‬‬ ‫‪$@ 10 N‬ات إ*~ ‪@ 14‬‬ ‫ا‪C”aZ‬ة‬
‫دورة وا ة‬ ‫‪ :‬د دورات‬
‫دور‪ O‬ن‬ ‫ا ‪ -‬ر=‬
‫• • دورات ‪C‹<—v‬‬ ‫‪CD1‬و‪.B‬‬

‫‪331‬‬
‫ا‬

‫ر ‪02‬‬

‫ء ‪xO W‬ة ‪. 10‬‬ ‫أ‬

‫*‬
‫ا ـ‪ ,‬ـ‬ ‫‪ 1‬ـ ـ ن ا ‪ +‬ـ ـ‪d‬‬ ‫ا‪= ,‬و‬ ‫ا‬

‫‪W‬ردن‬ ‫‪ 8 + 8‬ارا‬ ‫ا ‪"+‬ام‬ ‫ا <‪$-‬ر أ‬ ‫‪01‬‬

‫ا‪"YZ‬ا!‬ ‫‪ )•:$k Nk •2‬ا ‪{,U‬‬ ‫‪+ 8‬‬ ‫اح ‪ :‬ا ™^‬ ‫ا <‪$-‬ر ا‪ Z‬ج‬ ‫‪02‬‬

‫ا‪"YZ‬ا!‬ ‫‪ )•:$k Nk •2‬ا ‪{,U‬‬ ‫‪+ 8‬‬ ‫را‪$O‬ل‬ ‫‪ - W‬ذ ا <‪$-‬ر ‪0‬‬ ‫‪03‬‬

‫ا‪"YZ‬ا!‬ ‫‪ )•:$k Nk •2‬ا ‪{,U‬‬ ‫‪+ 8‬‬ ‫‪ v‬ق‬ ‫ا <‪$-‬ر ‪0‬‬ ‫‪04‬‬

‫*‬
‫‪ ZI & #‬أ‪ A+‬ء ‪- +1‬ة ‪ Zb‬ا _ ‪ u 1 ZI‬ي ¸‪&G‬وف‪.‬‬

‫‪332‬‬
‫ا ــ‬
‫تا ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ !‫و‬#$% & ' ‫ ن دور ا )ر‬, -.‫ﻩ ا )را إ‬12 ‫)ف‬45
‫ >= ا )را‬K ‫ن‬DL ‫ و‬. 6 78 9‫ و‬: ;< : 6 9 ‫ ت‬6 7 ‫ و >= ا‬، @ A ‫ ا‬BCD ‫ ا‬EF <‫)ام ا‬H :
Q 7 ‫ وا‬RS‫ و‬T = >K: ‫ت ا ا‬ ‫ا‬ >: !‫و‬#$% & ' ‫ ا )ر‬M MN) B <‫ن ا‬O ‫> = ا‬P M
.‫ )رب‬107 ‫)دت ب‬A ‫دة و‬D ;<‫ا‬ ‫ ا‬Y )H <‫ا‬ ‫ وا‬،‫ )رب‬454 2‫)د‬S
‫ ^> أن‬،' K ‫ت ا ا زال ` ) _ ا‬ ‫ا‬ >: !‫و‬#$% & '‫ أن ا )ر‬-.‫ ا )را إ‬c CD ‫و‬
ً ً
، T ;g) ‫` ت‬D ‫ )ة‬K 86 ‫ا‬12‫و‬ ‫ا‬ ‫را‬ B d ‫ ' دورا‬N !‫و‬#$% & '‫ا )ر‬
‫)اف‬2l m ;A ‫و! و‬#$% & ' ‫ب ا )ر‬D n ‫ ل‬B ‫ ا‬1 B ‫ ح ا‬K6 ‫ل دون‬DA (j ‫ا‬...، T ، hi ، ‫إدار‬
.p ‫ة‬DP <‫ا‬
‫ت‬ ‫ا‬ ، ‫ا‬ ‫ ا‬، !‫و‬#$% & '‫ ا )ر‬،‫ ت‬D <‫ ا‬PD D % ،' ‫ ا )ر‬: ‫ا تا‬
. ‫ا ا‬
Abstract

This study aims mainly to demonstrate the role of e-training in the enhancing
organizational learning in the Algerian Telecom enterprise using the analytical
descriptive approach. Interviews and distributed questionnaires are used to collect the
data. The study population is composed of all trainees who benefit from the e-training in
the Algerian Telecom enterprise in all its branches which are 454 trainees. The study
sample is composed of 107 trainees selected intentionally.
The study concluded that e-training at Algerian Telecom enterprise is still in the
experimental stage. Also, E-training plays a weak role in enhancing organizational
learning process as a result of several obstacles (cultural, administrative, human,
technical, etc.) prevents the successful effective implementation of the e-training
approach and the achievement of its desired objectives.
Keywords: Training, Information Technology, E- Training, Organizational
Learning, Algeria Telecom enterprise.

Résumé
L’objectif de cette étude est de démontrer le rôle de l’e-formation dans la promotion
de l'apprentissage organisationnel au niveau de l’entreprise Algérie télécom en utilisant
une approche descriptive analytique. La collecte d’information terrain a été effectué à
l’aide de questionnaires et d’interviews. La population mère concernée par l’étude est
composée de 454 employés d’Algérie télécom ayant bénéficié de l’e-formation, et
l’échantillon pris est composé de 107 personnes.
L'étude a conclu que l’e-formation dans l’entreprise Algérie Telecom est encore en
phase d’expérimentation, d’où la faiblesse du rôle qu’elle joue dans le renforcement de
l'apprentissage organisationnel. Cette faiblesse est due à plusieurs obstacles (culturel,
administratif, humain, technique, etc...) qui entravent la mise en œuvre effective de la
méthode e-formation et la réalisation des objectifs souhaités.
Mots clé : Formation, Technologie de l’information, E-formation, Apprentissage
organisationnel, Entreprise Algérie télécom.

You might also like