FİZ 217

TİTREŞİM ve DALGALAR
Hazırlayanlar:

Dr. Mustafa POLAT

Dr. Leyla TATAR YILDIRIM

2018
YARARLANILAN KAYNAKLAR:

Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK, FİZ 217 Titreşim ve Dalgalar

ders notları. http://yunus.hacettepe.edu.tr/~hucelik/fiz217/

French, A.P. (1971). ‘‘Vibrations and Waves’’. The M.I.T.

Introductory Physics Series, W.W. Norton & Company
Inc., New York.

King, G.C. (2009). ‘‘Vibrations and Waves’’. Manchester

Physics Series, John Wileys and Sons Ltd., Hoboken,
United States.
Pain, H.J. And Rankin, P. (2015). ‘‘Introduction to
Vibrations and Waves’’. John Wileys and Sons Ltd.,
Hoboken, New Jersey.
TİTREŞİM VE DALGALAR
Periyodik Hareketler:

 Belirli aralıklarla tekrarlanan harekete periyodik hareket denir.

 Bir eksen boyunca, sabit bir nokta etrafında periyodik

hareket yapan cismin hareketine titreşim hareketi denir.

 Parçacığı denge konumuna geri getirmeye çalışan kuvvet,

uzanımla orantılı ise bu titreşim hareketine basit harmonik
hareket (BHH) denir.

 Genellikle sinüs veya cosinüs fonksiyonları ile ifade edilen

periyodik hareketlere harmonik hareket denir.

 Basit harmonik harekette uzanımın zamanla değişimi basit

bir sinüs eğrisidir. Bu nedenle basit harmonik harekete
sinüzoidal hareket denir.
 Böyle hareket yapan bir parçacığın hiç bir kuvvetin
etkisinde kalmadığı konuma denge konumu ve herhangi bir
andaki konumunun denge konumuna olan uzaklığına
uzanım denir.
 Maksimum uzanıma genlik denir.
1
Titreşim, bir denge noktası etrafındaki mekanik salınımdır.

Bu salınımlar, kütle-yay sistemi veya bir sarkacın hareketi gibi periyodik olabileceği
gibi rastgele de olabilir.

Bir ortamın veya uzamış ya da yayılmış bir

cismin tüm noktalarının kendi denge konumları
çevresinde yaptıkları titreşim hareketlerinin
topluca görünümüne dalga hareketi denir.

Başka bir tanımla dalga, bir ortamın (katı, sıvı,

gaz hatta plazma olabilir) maruz kaldığı etkiyi
iletmesidir.
2
Periyodik Bazı Hareketlere Örnekler:

Düzgün Dairesel Hareket Konik Sarkaç Fiziksel Sarkaç

N S
𝜇𝜇⃗
e e 𝑆𝑆⃗

𝑆𝑆⃗ 𝜇𝜇⃗

S N
Çekirdek etrafında elektronun
yörüngesel hareketi Elektronun spin hareketi
 BÖLÜM 1
1.1. PERİYODİK HAREKET
• Bütün titreşen cisimler aynı hareketi belirli zaman
aralıklarında defalarca yaparlar. Böyle hareketlere
periyodik hareketler denir.
• Uzamayan ve kütlesi ihmal edilebilen bir ipin ucuna asılmış
bir kürecikten oluşan düzeneğe basit sarkaç denir. Şekildeki
basit sarkaç bir yönde çekilip bırakılırsa, ileri ve geri
hareket yaparak titreşir.
A C
• Titreşimin periyodu (T), hareketin bir tam salınımı için B
geçen zamandır. Şekildeki sarkacın periyodu, A’ dan C ’ ye
ve tekrar A ’ ya dönmesi için geçen süredir.

• Titreşimin frekansı, birim zamanda sistem tarafından tamamlanan titreşim

devirlerinin sayısıdır. Genellikle f sembolü ile gösterilir ve saniyedeki devir sayısı
olarak ifade edilir. SI sistemindeki birimi hertz (Hz = s−1)’ dir.

• Periyot ile frekans arasındaki ilişki f = 1/T bağıntısı ile verlir ve bütün periyodik
hareketler için geçerlidir.

1
1.2. BASİT HARMONİK HAREKET (BHH)
Bir denge konumu etrafında salınım hareketi yapan, denge noktasından olan uzaklıkla
doğru orantılı ve daima denge noktasına doğru yönelmiş geri çağırıcı bir kuvvetin
etkisinde olan maddesel bir noktanın hareketine basit harmonik hareket (BHH) denir.

Kuvvet sabiti k olan bir yaya bağlı, sürtünmesiz

yatay bir düzlemde serbestçe hareket eden ve kütlesi
m olan bir cisim, basit harmonik harekete bir örnek
oluşturur.

Bu tanıma göre blok-yay sistemi için geri çağırıcı

kuvvet, x denge noktasından olan uzaklık olmak
üzere, aşağıdaki gibi yazılır:

F = −kx

2
Düzgün Dairesel Hareket → BHH ilişkisi

Düzgün dairesel hareket yapan bir parçacığın, yörünge düzlemindeki bir doğru
üzerindeki izdüşümünün hareketi de basit harmonik harekettir.

Düzgün dairesel hareket yapan bir parçacığın bulunduğu P noktasının herhangi bir anda
y-ekseni üzerindeki izdüşümünün denge noktasına uzaklığı, y = Asinθ ile verilir. ω
parçacığın açısal frekansı olmak üzere, θ = ωt olduğundan, parçacığın y-ekseni
üzerindeki izdüşümünün konumu, çizgisel hızı ve çizgisel ivmesi:

y(t)= Asin ( ωt ) 
 dv
dy  a(t)= = − Aω 2 sin ( ωt ) =
−ω 2 y(t)
v(t)= = Aω cos ( ωt )  dt
dt 
3
Dönme Vektörü ile Basit Harmonik Hareketin (BHH) Tanımlanması:

Büyüklüğü A olan OP vektörünün O noktası etrafında

sabit bir ω açısal hızı ile döndüğünü varsayalım. OP
vektörünün +x-ekseni ile yaptığı açıyı θ = ωt olarak
açısal hıza bağlı yazabiliriz. Bu durumda OP vektörünün
x-ekseni ve y-ekseni üzerindeki izdüşümleri için,
sırasıyla,

x(t)= Acos ( ωt )
y(t)= Asin ( ωt )

ifadelerini yazabiliriz. Her iki durumda da, eksenler üzerindeki izdüşümler –A ile +A
arasında basit harmonik hareket yaparlar. A niceliğine hareketin genliği denir.

4
Düzgün Dairesel Hareketin Polar Koordinatlarda Analizi:

Orijinden parçacığın bulunduğu noktaya giden yer vektörünün

(OP vektörü) boyunu r ve x-ekseninin pozitif tarafı ile yaptığı
açıyı θ ile gösterelim. Bu durumda P noktasının yerini P( r, θ )
polar koordinatlarıyla belirleyebiliriz.

Dik koordinatlar ile polar koordinatlar arasındaki ilişki:

x = rcos (θ ) ve y = rsin (θ )

r = xiˆ + yjˆ = rcos (θ ) iˆ + rsin (θ ) ˆj

Bu ifadeyi başka bir şekilde yazabiliriz: imajiner

r = x +iy iy
x : x - ekseni üzerindeki izdüşüm θ
reel
iy : y - ekseni üzerindeki izdüşüm x

Bu eşitlik aslında z = a + ib şeklinde yazılan kompleks niceliğine denktir.

5
KOMPLEKS SAYILAR:
a ve b nicelikleri reel sayılar olmak üzere, imajiner

ib
z = a +ib θ
reel
şeklinde tanımlanan z niceliği kompleks (karmaşık) bir sayıdır.
a

Çağdaş mühendislik alanında yer alan

• titreşim hareketleri,
• harmonik salınımlar,
• sönümlü titreşimler,
• değişken akımlar,
• dalga olayları

gibi konuların incelenmesinde uygun bir matematik dilidir.

6
 imajiner
ib ib
ib
π/2 π/2
θ
reel
a b i2b

• ib niceliğini oluşturmak için, x-ekseni boyunca b kadarlık bir mesafe

ilerlenir ve sonra y-ekseni boyunca b uzunluğunda bir yer değiştirme
olması için 90° döndürülür.

• i2b niceliğini oluşturmak için, önce ib oluşturulur ve ona 90°’ lik bir
dönme daha uygulanır. i2b = i (ib) = – b

• Arka arkaya 90°’ lik iki dönme pozitif x-ekseni boyunca b yer
değiştirmesini, negatif x-ekseni boyunca –b yer değiştirmesine
dönüştürmektedir.

7
Buradan cebirsel bir eşitlik elde ederiz:
imajiner
i = −1
2
⇒ i = −1
ib
Geometrik olarak şekilde görüldüğü gibi, θ
reel
a
b
tan (θ ) =
a
olacak şekilde x-ekseni ile θ açısı yapan eksen boyunca bir yer değiştirme söz
konusudur.

Bir kompleks sayı ile bir vektörü bu şekilde temsil ederek, BHH’ i analiz etmek
için fiziksel olarak uygun bir yönteme sahip olmuş olduk. Bu yöntemle bir
titreşim hareketi probleminin çözümünden, a ve b değerleri reel olan, z = a + ib
şeklinde bir sonuç elde edilir. a istenen nicelik olup b ise ihmal edilebilir.

8
 KOMPLEKS ÜSTEL FONKSİYON VE
BU FONKSİYON İLE BASİT HARMONİK HAREKETİN TANIMLANMASI

Kompleks üstel fonksiyonu tanımlamak ve ele almak titreşim problemlerini

kolaylaştırması bakımından önemlidir.

Titreşimlerin analizinde, periyodik yer değiştirme ve bu yer değiştirmenin

zamana göre birinci türevi olan hız ve ikinci türevi olan ivme ile ilgileneceğiz.
Hareketi tanımlayan yer değiştirme, hız ve ivme ifadeleri sinüs ve kosinüs’ lü
terimler içerir.

Bir f (x) fonksiyonunun x = a noktasında Taylor serisine açılımı,

f ′′(a ) 3 f ′′′( a )
f ( x ) = f ( a ) + ( x − a ) f ′(a ) + ( x − a ) + ( x − a) + ⋅⋅⋅
2

2! 3!

şeklinde tanımlanır. a = 0 durumunda bu seri, sıfır noktasında Maclaurin

serisi olarak adlandırılır.

9
Sinüs ve Cosinüs fonksiyonlarının θ = 0 civarındaki seri açılımları, sırasıyla,
θ3 θ5
sin (θ ) = θ − + + ⋅⋅⋅
3! 5!
θ2 θ4
cos (θ ) = 1 − + + ⋅⋅⋅
2! 4!

biçiminde yazılabilir. Bu iki fonksiyon kullanılarak,

θ2 θ3 θ4 θ5
cos (θ ) +isin (θ ) = 1+iθ − −i + +i + ⋅⋅⋅
2! 3! 4! 5!

bulunur. Bu ifade, −1 yerine i2 yazılarak tekrar düzenlenirse,

( iθ ) ( iθ ) ( iθ ) ( iθ ) ( iθ )
2 3 4 5 n

cos (θ ) +isin (θ ) = 1+iθ + + + + + ⋅⋅⋅ +

2! 3! 4! 5! n!

ifadesi elde edilir. Bu eşitliğin sağ tarafı 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 ’ nın seri açılımıdır.

10
Bu durumda eşitlik,

cos (θ ) +isin (θ ) = eiθ

olarak yazılabilir. Bu eşitlik Leonhard EULER tarafından 1748’ de elde edilmiştir ve

EULER eşitliği olarak bilinir.

Genellikle 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 ile bir z kompleks sayısının çarpımı, z’ nin uzunluğunu

değiştirmeden θ açısı kadar dönmesini tanımlar. Örneğin BHH için,

x ( t ) = Acos (ωt + α ) ve y ( t ) = Asin (ωt + α )

dx
v (t ) = = − Aω sin (ωt + α )
dt
dv d 2 x
a ( t ) = = 2 = − Aω 2 cos (ωt + α ) =
−ω 2 x ( t )
dt dt

şeklindedir.
11
Diğer taraftan, x ve y’ nin x+iy şeklindeki bir toplamı ile ilgileniyorsak
aşağıdaki ifadeyi yazabiliriz.

z = Acos (ωt + α ) +iAsin (ωt + α ) = Aei(

ωt +α )

Bu ifadede x, z’ nin reel kısmını göstermektedir. Hız ve ivmeye karşılık elde

edilecek vektörler,

dz dz
= A ( iω ) ei(ωt +α ) = iω z veya = Aω ei(ωt +α +π /2)
dt dt

d 2z d 2z
( )
2 i (ωt +α ) 2 i (ωt +α +π )
2
=
A iω e =
−ω 2
z veya 2
=
Aω e
dt dt

biçimindedir. Üç vektör arasındaki faz ilişkisinden görüldüğü gibi, her bir i

çarpanı, faz açısında π/2 kadarlık bir artışa karşılık gelir.

12
 z = Aei(ωt +α )

dz
= Aω ei(ωt +α +π /2)
dt

d 2z 2 i (ωt +α +π )
2
= Aω e
dt

Şekil 1.2. Vektörlerin reel eksen üzerindeki izdüşümleri.

(a) z yer-değiştirme vektörü
(b) Hız vektörü
(c) İvme vektörü
13
de MOIVRE teoremi:

Kompleks bir niceliği n. kuvveti:

z = reiθ

z = ( re=) r= r n cos ( nθ ) + i sin ( nθ ) 

n iθ n
n inθ
e

Kompleks bir niceliğin n. dereceden kökü:

  θ + 2π k   θ + 2π k  
z1/ n = r1/ n cos   + i sin   ; k = 0 ,1, 2 , ⋅⋅⋅ , ( n − 1)
  n   n 

14
 KOMPLEKS SAYILARIN ÖZELLİKLERİ:

z1 = x1 +iy1 ve z2 = x2 +iy2 gibi iki komplex niceliğimiz olsun :

• x1 = x2 ve y1 = y2 ise, z1 = z2
• z1 + z2 = ( x1 + x2 ) +i ( y1 + y2 )
• z1 z2 = ( x1 + iy1 ) ∗ ( x2 + iy2 )=( x1 x2 − y1 y2 ) + i ( x1 y2 + y1 x2 )
•
z1 x1 + iy1 x2 − iy2
= ∗
(
=
x1 x2 + y1 y2 ) + i ( y1 x2 − x1 y2 )
z2 x2 + iy2 x2 − iy2 x22 + y22

• x, z' nin gerçel (reel) kısmıdır ve x = Re { z} ile gösterilir.

• y, z' nin sanal (imajinar) kısmıdır ve y = Im { z} ile gösterilir.

• z = x 2 + y 2 , z' nin mutlak değeri veya normu veya

büyüklüğü olarak adlandırılır.
15
  y
• θ = tan −1   = arg ( z ) ; z' nin argumanı olarak adlandırılır.
x  
• x − iy, z' nin kompleks eşleniği olarak adlandırılır.
z∗ =

z + z∗ z − z∗
=
• x =
, y
2 2i

( z1 + z2 ) =z1∗ + z2∗
∗
•

( z1 z2 ) =
∗
• z1∗ z2∗

eiθ + e − iθ
• cos θ =
2

eiθ − e − iθ
• sin θ =
2i
16
Örnek-1. 𝑧𝑧1=𝑎𝑎+𝑖𝑖𝑏𝑏, 𝑧𝑧2=𝑐𝑐+𝑖𝑖𝑑𝑑 olan 𝑧𝑧=𝑧𝑧1𝑧𝑧2 ifadesi ile verilen bir z vektörünü göz önüne
alınız (i= −1) .

a) 𝑧𝑧1 ve 𝑧𝑧2’ nin büyüklükleri çarpımının 𝑧𝑧’ nin büyüklüğüne eşit olduğunu
gösteriniz.
b) 𝑥𝑥-ekseni ile 𝑧𝑧’ nin yapmış olduğu açının, 𝑧𝑧1ve 𝑧𝑧2’nin x-ekseni ile ayrı ayrı
yapmış oldukları açıların toplamı olduğunu gösteriniz.

z1 = a 2 + b 2 z2 = c 2 + d 2 ⇒ ( ac ) + ( ad ) + ( bc ) + ( bd )
2 2 2 2
Çözüm-1. a) ve z1 z2 =

z = z1 z2 = ( a + ib )( c + id ) = ( ac − bd ) + i ( ad + bc )

= ( ac ) + ( bd ) − 2abcd + ( ad ) + ( bc ) + 2abcd
2 2 2 2

= ( ac ) + ( bd ) + ( ad ) + ( bc )
2 2 2 2
z1 z2 = z1 z2

b) z1 = a +ib ⇒ θ1 = tan −1 ( b / a ) ve z2 = c +id ⇒ θ 2 = tan −1 ( d / c )

ad + bc
z = z 1 z2 = ( ac − bd ) + i ( ad + bc ) ⇒ tan (θ ) =
ac − bd
ac tan (θ 2 ) + ac tan (θ1 ) tan (θ1 ) + tan (θ 2 )
tan (θ ) = = = tan (θ1 + θ 2 )
ac − ac tan (θ1 ) tan (θ 2 ) 1 − tan (θ1 ) tan (θ 2 )

θ = θ1 + θ 2 17
Örnek-2. 𝑧𝑧 = 1−𝑖𝑖 ise 𝑧𝑧10 ’ u hesaplayınız.

 −1  π
(1) + ( −1) = 2 θ = tan −1  =−
2 2
Çözüm-2. z= ve 
 1  4
  π  π 
z = 2 cos  −  + i sin  −  
  4  4 

  10π   10π    5π   5π 
z10 = 25 cos  −  + i sin − =
 32 cos  − 2  + i sin − 
  4   4      2 

  π  π 
z10 = 32 cos  −  + i sin  −   =32 [ 0 − i ] =−32i
  2  2 

18
Örnek-3. 𝑒𝑒𝑖𝑖𝜃𝜃 ile z gibi bir kompleks sayının çarpımının z’ nin boyunda bir değişme
olmaksızın 𝜃𝜃 kadarlık bir pozitif dönmeye karşılık geldiğini gösteriniz.

Çözüm-3. z = a +ib = reiϕ = r cos (ϕ ) + i sin (ϕ ) 

(ϕ +θ )
eiθ z = eiθ reiϕ = re = r cos (ϕ + θ ) + i sin (ϕ + θ ) 
i

eiθ z r cos 2 (ϕ + θ ) + sin 2 (ϕ=

= +θ ) r

Örnek-4. Euler eşitliğinde 𝑒𝑒𝑖𝑖𝜃𝜃 = 𝑐𝑐𝑜𝑜𝑠𝑠𝜃𝜃 + 𝑖𝑖𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛𝜃𝜃 ’ dir.

a) 𝑒𝑒−𝑖𝑖𝜃𝜃 ’ nın geometrik gösterimini,
b) 𝑐𝑐𝑜𝑜𝑠𝑠𝜃𝜃’nın üstel gösterimini,
c) 𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛𝜃𝜃’nın üstel gösterimini bulunuz.

Çözüm-4. a) e = cos ( −θ ) + i sin ( −=

θ ) cos (θ ) − i sin (θ )
− iθ

e − iθ cos (θ ) − i sin (θ ) 
b)= eiθ + e − iθ
 ⇒ cos (θ ) = 𝑐𝑐𝑜𝑜𝑠𝑠𝜃𝜃
=e iθ
cos (θ ) + i sin (θ )  2 𝜃𝜃

e − iθ cos (θ ) − i sin (θ ) 
c)= eiθ − e − iθ -𝑖𝑖𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛𝜃𝜃
 ⇒ sin (θ ) =
=e iθ
cos (θ ) + i sin (θ )  2i
19
Örnek-5. sin(𝜃𝜃) ve cos (𝜃𝜃)’ nın üstel ifadelerini kullanarak aşağıdaki trigonometrik
bağıntıların gerçekleştiğini gösteriniz.

a) cos2(𝜃𝜃) −sin2(𝜃𝜃) = cos(2𝜃𝜃)

b) 2sin(𝜃𝜃)cos(𝜃𝜃) = sin(2𝜃𝜃)

ei 2θ + e − i 2θ + 2 
Çözüm-5. a) cos (θ ) =
2
 2ei 2θ + 2ei 2θ
 ⇒ cos (θ ) − sin (=
θ) = cos ( 2θ )
4 2 2
i 2θ − i 2θ
e +e −2  4
sin 2 (θ ) =
−4 

eiθ − e − iθ eiθ + e − iθ ei 2θ − e − i 2θ
b) 2sin (θ ) cos (θ ) = 2 ∗ = = sin ( 2θ )
2i 2 2i

20
Örnek-6. 27𝑖𝑖 kompleks sayısının tüm kompleks küp köklerini bulunuz.
 π   π 
Çözüm-6. z = 27i = 27 cos   + i sin   
3

 2  2 
eşitliğini sağlayan z kompleks sayılarını arıyoruz.

z = r cos (θ ) + i sin (θ )  ⇒ z 3 = r 3 cos ( 3θ ) + i sin ( 3θ ) 

π  π 
= =
r 3 27 ; cos ( 3θ ) cos   =ve sin ( 3θ ) sin   olmalıdır.
2 2
π
r = 3 ve 3θ= + 2π k bulunur.
2
Burada k’ nın alabileceği değerler: 0, 1 ve 2 ’ dir. Bu durumda küp kökler,

π  π   π  3 3 3
k =0 ⇒ θ = ⇒ z1 = 3 cos   + i sin    = +i
6  6  6  2 2
5π   5π   5π   3 3 3
k =1 ⇒ θ = ⇒ z2 = 3 cos   + i sin   = − + i
6   6   6  2 2
3π   3π   3π 
k =2 ⇒ θ = ⇒ z3 = 3 cos   + i sin    = −3i
2   2   2 
olarak hesaplanır. 21
 d2y
Örnek-7. 2
= −k 2 y diferansiyel denkleminin 𝑦𝑦 = 𝐴𝐴𝑐𝑐𝑜𝑜𝑠𝑠(𝑘𝑘𝑥𝑥) + 𝐵𝐵𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛(𝑘𝑘𝑥𝑥) şeklinde bir
dx
çözüme sahip olduğunu gösteriniz. Burada A ve B keyfi sabitlerdir. Aynı
zamanda bu eşitliğin 𝑦𝑦 = 𝐶𝐶𝑐𝑐𝑜𝑜𝑠𝑠(𝑘𝑘𝑥𝑥+𝛼𝛼) = 𝐶𝐶𝑅𝑅𝑒𝑒[𝑒𝑒𝑖𝑖(𝑘𝑘𝑥𝑥+𝛼𝛼)] = 𝑅𝑅𝑒𝑒[𝐶𝐶𝑒𝑒𝑖𝑖𝛼𝛼𝑒𝑒𝑖𝑖𝑘𝑘𝑥𝑥] şeklinde
de yazılabileceğini gösteriniz. C ve 𝛼𝛼’ yı A ve B’ nin fonksiyonları olarak
ifade ediniz.
d2y
Cevap-7. y = A cos ( kx ) + B sin ( kx ) ⇒ 2
= − Ak 2
cos ( kx ) − Bk 2
sin ( kx )
dx
d2y
2
=− k 2
y ⇒ − Ak 2
cos ( kx ) − Bk 2
sin ( kx ) =− k 2
 A cos ( kx ) + B sin ( kx ) 
dx
y

A2 + B 2 cos (θ ) ve B =
A= A2 + B 2 sin (θ )
A +B
2 2

B y = A2 + B 2 cos (θ ) cos ( kx ) + sin (θ ) sin ( kx ) 

θ
A y = A2 + B 2 cos ( kx − θ ) 

B
C = A2 + B 2 ve α =−θ =− tan   dersek
 A
( kx + α ) CRe =
y = C cos = {
ei( kx +α ) }
Re {Ceiα eikx }
22
BÖLÜM 2: PERİYODİK HAREKETLERİN ÜST ÜSTE GELMESİ
2.1. Çizgisel (Lineer) Diferansiyel denklemler
dny d n −1 y d n−2 y dy
Cn (t ) n + Cn −1 (t ) n −1 + Cn − 2 (t ) n − 2 + ⋅⋅⋅ + C1 (t ) + C0 (t ) y = F ( t )
dt dt dt dt

biçiminde tanımlanan denkleme n. mertebeden çizgisel diferansiyel denklem, bu forma

uymayan denklemlere ise çizgisel olmayan diferansiyel denklem denir.

Çizgisel diferansiyel denklemlerde;

• Bağımlı değişken ve türevlerinin kuvvet dereceleri 1’ dir.

• Tüm katsayılar, bağımsız değişken olan t’ ye bağlı olabildiği gibi sabit de olabilirler.
• En yüksek türev mertebesi, diferansiyel denklemin ‘‘mertebesini’’ gösterir.

Eşitliğin sağ tarafındaki F(t) fonksiyonunun sıfır olması durumunda, diferansiyel

denklem homojen çizgisel denklem adını alır ve aşağıdaki formdadır:

dny d n −1 y d n−2 y dy
Cn (t ) n + Cn −1 (t ) n −1 + Cn − 2 (t ) n − 2 + ⋅⋅⋅ + C1 (t ) + C0 (t ) y = 0
dt dt dt dt

1
Çizgisel homojen diferansiyel denklemlerin çok önemli bir özelliği vardır:
Herhangi iki çözümün toplamı da bir çözümdür.
Oysa çizgisel olmayan bir diferansiyel denklemin ayrı iki çözümünün toplamı bir
çözüm değildir.

Çözümlerinin üst üste gelmesinin yine bir çözüm olması özelliği yalnız çizgisel
denklemlere özgüdür. Böyle denklemlere uyan salınımlar üst üste gelme
(süperpozisyon) ilkesine uyuyor denir.

Bir çok fiziksel durum, bir sistemde iki veya daha fazla harmonik titreşimin aynı anda
uygulanmasını gerektirir. Burada aşağıdaki temel kabule bağlı olarak üst üste gelme
metodlarından bir kaç özel durumu göz önüne alacağız.

TEMEL KABUL: “İki ya da daha fazla harmonik titreşimin üst üste gelmesi, tek
tek titreşimlerin basitçe toplamı olarak alınacaktır.”

Şu anda tartışmalarımızda bunu sadece bir matematiksel problem olarak ele alacağız.
Sonuçların fiziksel uygulanabilirliğini daha sonra ele alacağız.

2
2.2. Periyodik Titreşimlerin Üst Üste Gelmesi (süperpozisyon)
Hook yasasının (F = −kx) geçerli olduğu ve sürtünmenin olmadığı kütle-yay
problemlerinde geri çağırıcı kuvvet sadece x ile orantılıdır.

Bu durumda bloğun hareket denklemi,

d 2x
m 2 + kx =
0
dt
formundadır ve 2. mertebeden sabit katsayılı çizgisel ve homojen bir diferansiyel
denklemdir.

Bloğun hareketine zıt yönde ve bloğun hızıyla orantılı bir sürtünme kuvvetinin olması
durumunda ise hareket denklemi, b pozitif bir sabit olmak üzere,

d 2x dx
m 2 + b + kx =
0
dt dt
ifadesine sahiptir ve yine 2. mertebeden sabit katsayılı çizgisel ve homojen bir
diferansiyel denklemdir.

3
Üst Üste Binme İlkesi: Aynı anda iki veya daha fazla
dalga atmasının etkisi altında kalan bir noktanın yer
değiştirmesi, bunların bireysel yer değiştirmelerinin
vektörel toplamına eşit olur.

Düğüm Noktaları: Bir ipte ilerleyen dalgalar sabit bir destekten yansıdıklarında gelen ve
yansıyan dalgalar birbirlerinin üzerine gelirler. Bu durumda bazı noktalar hiç hareket
etmez. Bu noktalara düğüm noktaları denir.

Karın Noktaları: Düğüm noktalarının tam ortasında

kalan ve en hızlı hareket eden noktalara da karın
noktaları denir.

4
2.2.1. Eşit Frekanslı Farklı Genlikli Titreşimlerin Üst Üste Gelmesi

İki BHH’ in aşağıda eşitliklerle tanımlandığını farz edelim.

=x1 A1 cos (ωt + α1 )

=x2 A2 cos (ωt + α 2 )

Burada A1 ve A2 genlikleri, α1 ve α2 faz sabitlerini ve ω açısal frekansı göstermektedir.

Bunların cebirsel toplamı üst üste gelmeyi verir:

x = x1 + x2 = A1 cos (ωt + α1 ) + A2 cos (ωt + α 2 )

=x A cos (ωt + α )

Toplam fonksiyonun tam olarak tanımlanabilmesi için A ve α’ nın bulunması gerekmektedir.

Bu ifadeleri elde etmek için iki farklı yöntem kullanacağız.
5
Geometrik yöntem ile Analiz:

Yukarıdaki toplamı elde etmek için BHH’ in

dönme vektörü ile tanımlanmasını kullanabiliriz.
Başka bir deyişle geometriden faydalanırız. x1
A A2
ile temsil edilen BHH’ i 𝑂𝑂𝑂𝑂1 vektörü ile, x2 ile
temsil edilen BHH’ i 𝑂𝑂𝑂𝑂2 vektörü ile temsil
edelim.

𝑂𝑂𝑂𝑂 = 𝑂𝑂𝑂𝑂1 + 𝑂𝑂𝑂𝑂2

 A1 + A2 cos (α 2 − α1 )  +  A2 sin (α 2 − α1 ) 
2 2
A2 =

A= A12 + A22 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 )

PH PH
sin ( β=
) ve sin (α 2 − α1=
) ⇒ ) A2 sin (α 2 − α1 )
A sin ( β=
A A2
 A2 sin (α 2 − α1 ) 
α = α1 + β = α1 + sin  −1

 A1 + A2 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 ) 
2 2
 

x =  A12 + A22 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 )  cos (ωt + α )

1/2

6
 Kompleks Üstel Fonksiyonların Toplanması Yöntemi:

𝑂𝑂𝑂𝑂1 ve 𝑂𝑂𝑂𝑂2 dönme vektörleri aşağıdaki şekilde tanımlanabilir.

𝑂𝑂𝑂𝑂1 vektörüne karşı z1 = A1ei(ωt +α1 )

𝑂𝑂𝑂𝑂2 vektörüne karşı z2 = A2 ei(ωt +α 2 )
Bu vektörlerin toplamı bileşke vektörü verecektir,

z = z1 + z2 = A1ei(ωt α1 ) + A2 ei(ωt α 2 ) = eiωt  A1eiα1 + A2 eiα 2 

+ +

A1eiα1 terimi, z1 kompleks vektörünün t = 0 ' daki değerine karşılık gelir.

A2 eiα 2 terimi, z2 kompleks vektörünün t = 0 ' daki değerine karşılık gelir.
i (ωt +α )
= =
z Ae eiωt Aeiα A cos (α ) A1 cos (α1 ) + A2 cos (α 2 )
=
Aeiα  A1eiα1 + A2 eiα 2 
= A sin (α ) A1 sin (α1 ) + A2 sin (α 2 )
=

A2 =  A1 cos (α1 ) + A2 cos (α 2 )  +  A1 sin (α1 ) + A2 sin (α 2 ) 

2 2

A= A12 + A22 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 )

7
 A cos (α ) A1 cos (α1 ) + A2 cos (α 2 ) ∗ / sin (α1 )
=
A sin (α ) A1 sin (α1 ) + A2 sin (α 2 )
= ∗ / − cos (α1 )

 A2 sin (α 2 − α1 ) 
A sin (α1 =
− α ) A2 sin (α1 − α 2 ) α= α1 + sin −1

 A1 + A2 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 ) 
2 2
 

x =  A12 + A22 + 2 A1 A2 cos (α 2 − α1 )  cos (ωt + α )

1/2

2.2.2. Eşit Frekanslı Eşit Genlikli Titreşimlerin Üst Üste Gelmesi

A1 = A2
P

2 β = α 2 − α1 = δ A1
β
α2 - α1
δ 
A
A = A1 cos ( β ) + A1 cos ( β ) = 2 A1 cos   A
2 β 1
ωt+α1
=x A cos (ωt + α1 =
+ β ) A cos (ωt + α ) O

α
8
Fizikte uygulaması:

İki benzer hoparlörün aynı sinyal

üretecinden sinüzoidal olarak sürüldüğü
ve bunların ses titreşimlerinin şekilde
görüldüğü gibi uzakta bir noktadaki
mikrofondan algılandığı durumda, bu
çeşit üst üste gelme elde edilebilir.

Eğer mikrofon OB çizgisi boyunca hareket ettirilirse δ faz farkı, O’ daki sıfır ilk
durumdan itibaren düzenli bir şekilde artar. Eğer ses dalgalarının dalga boyu, iki hoparlör
arasındaki uzaklıktan daha kısa ise, A bileşke vektörünün genliği OB noktaları arasında
bir kaç noktada sıfıra düşer ve sıfırlar arasındaki noktalarda da 2A1 genliğine sahip
maksimumlara ulaşır. (Bu gibi durumlar daha ileriki konularda ayrıntılı olarak
incelenecektir).

9
2.2.3. Farklı Frekanslı Titreşimlerin Üst Üste Gelmesi ve Vurular (beats)

Genlikleri A1 ve A2, açısal frekansları ω1 ve ω2 olan

iki titreşimin üst üste geldiği durumu düşünelim.

x1 = A1 cos (ω1t )
x2 = A2 cos (ω2t )

Bileşke vektörün OP uzunluğu, A1 ve A2 vektörlerinin toplamı ile farkı arasında bir

değere sahip olacaktır. x-eksenindeki yer değiştirmenin büyüklüğü Ox ise A1+A2 ile
sıfır arasında yer alır.

ω1 ve ω2 arasında özel bir ilişki olmadıkça, bileşke yer değiştirme zamanın karmaşık
bir fonksiyonu olacaktır.

10
Üst üste gelmiş hareketin periyodikliği için
gerekli koşul; n1 ve n2 farklı tamsayılar
olmak üzere, iki titreşimin periyotları
arasında,

n=
1T1 n=
2T2 T

gibi bir ilişki olmalısıdır. Buradaki T, üst üste

gelmiş hareketin periyodudur.

Periyotları orantılı olan iki titreşimin üst üste

gelmesi durumunda bileşke titreşimin Periyotları orantılı iki sinüzoidal
görünümü önemli derecede üst üste gelen titreşimin üst üste gelmesi (n1=9,
titreşimlerin birbirlerine göre fazlarına bağlıdır. T1=1/450 s, n2=2, T2=1/100 s, T=1/50 s)

11
Eğer iki BHH’ in frekansları birbirine çok yakın ise, böyle üst üste gelmeler VURU (beat) olarak
adlandırılır. Vuru olayında üst üste gelmiş titreşim, üst üste gelen titreşimlerin frekansları
ortalamasına eşit bir frekansa sahip olur, hareketin genliği ise zamanla periyodik olarak değişir.

Eğer eşit genlikli (A1 = A2 = A) iki BHH’ in toplamını göz önüne alırsak vuru olayını anlamak çok
kolay olacaktır:
 A− B   A+ B 
cos A + cos B =2 cos   cos  
 2   2 

x1 = A1 cos (ω1t )   ω − ω2    ω1 + ω2  
 ⇒ x =x1 + x2 = 2 A cos  1  
t cos   t
x2 = A2 cos (ω2t )   2    2  

Bu eşitlik matematiksel olarak ω1 ve ω2’ nin herhangi iki değeri için yazılabilir ancak, bu
eşitliğin bir vuruyu temsil edebilmesi için,

ω1 − ω2 << (ω1 + ω2 )

koşulunun sağlanması gerekmektedir.

12
  ω − ω2    ω1 + ω2  
x = 2 A cos  1  
t cos  2  t 
 2     

Bileşke titreşimin frekansı, toplamı oluşturan titreşimlerin frekanslarının ortalamasıdır:

ω1 + ω2
ωort . =
2

Bileşke titreşimin genliği de,

ω1 − ω2
ωmod. =
2

ile verilen ve adına modülasyon frekansı denilen bir

frekansla değişecektir. Bu olaya genlik modülasyonu adı
verilir.

13
Bileşke titreşimde hızlı salınım Bileşke titreşimde yavaş salınım

  ω + ω2    ω − ω2  
cos  1 t cos  1 t
 2    2  

terimleri tarafından temsil edilir ve şekil üzerinde,

sırasıyla, düz ve kesikli çizgilerle gösterilmiştir.

Genlik değişimini belirleyen

 ω − ω2  
cos  1 t
 2  

fonksiyonu −1 veya +1’ e eşit olursa, bir tam vuru veya bir maksimum genlik meydana
gelmiş olur. Bir saniyedeki vuru sayısı (vuru frekansı), modülasyon frekansının iki katıdır.

ωvuru = 2ωmod.
 ω1 − ω2 
ωvuru =
2 =ω1 − ω2 veya f vuru =
f1 − f 2
 2 
14
Aynı sonuca, bileşke titreşimde genliğin sıfır olması için gerekli koşul kullanılarak da
ulaşılabilir:

 ω − ω2    ω1 − ω2  1
cos  1  t = 0 ⇒  nt = ( n + )π ; n= 0 , 1 , 2 , ⋅⋅⋅
 2    2  2

Ardışık iki minimum arasında geçen zaman vuru periyodu olduğundan,

2n + 1 1 1
tn= ⇒ Tvuru= tn +1 − tn=  2 ( n + 1) + 1 − (2n + 1) =
2 ( f1 − f 2 ) 2 ( f1 − f 2 )  ( f1 − f 2 )
1
Tvuru = ⇒ f vuru =
f1 − f 2
( f1 − f 2 )

sonucu elde edilir.

15
 2.2.4. Aynı Frekans ve Genlikli Birçok Titreşimin Üst Üste Gelmesi

Üst üste binmiş iki titreşim için anlatılan yöntemler çok

sayıda titreşimin üst üste gelmesi için genelleştirilebilir.
Aynı frekans, aynı genlikli ve birbirlerini eşit faz
farkı ile takip eden çok sayıda BHH’ in üst üste gelmesi,
optikte çok kaynaklı girişim etkilerinin analizinde ve
diğer dalga olaylarının analizinde kullanılacaktır.

Şekilde genlikleri eşit ve A0 olan, birbirini aynı faz farkı

(δ) ile takip eden aynı frekanslı N tane dönme
vektörünün üst üste gelmesini göstermektedir.

Titreşimlerden birincisini temsil eden 𝑂𝑂𝑂𝑂 vektörünün ve

bileşke titreşimi temsil eden 𝑂𝑂𝑃𝑃 vektörünün x-
bileşenleri, sırasıyla, aşağıdaki ifadelere sahiptir:

x1 = A0 cos (ωt ) 

=x2 A0 cos (ωt + δ ) 
 ⇒ =x A cos (ωt + α )
.... 
=xN A0 cos (ωt + ( N − 1)δ ) 
16
Geometrik yöntem ile Analiz:

Eşit büyüklükte N tane vektörün, düzgün bir çokgen

(tamamlanmamış) oluşturmak üzere uç-uca getirildiklerini
varsayabiliriz. Böylece çokgen, C merkezli ve R yarıçaplı bir
çemberin parçası olarak düşünülebilir. Çokgenin köşeleri çember
üzerindedir ve her biri A0 genliğine sahip titreşimleri gösteren
vektörlerin C noktasına göre yapmış olduğu açılar eşit ve δ ’ dır.
Böylece, OCP toplam açısı Nδ olacaktır.

sin (δ /=
2)
( A0 / 2 ) ⇒ 2=
R
A0
R sin (δ / 2 )

sin ( N δ /=
2)
( A / 2) A 2 R sin ( N δ /=
⇒ = 2 ) A0
sin ( N δ / 2 )
R sin (δ / 2 )

α
 π − δ   π − Nδ  ( N − 1) δ
= − 
 2   2  2

17
Bileşke vektör 𝑂𝑂𝑂𝑂’ nin x-bileşeni için,

sin ( N δ / 2 )  ( N − 1) δ 
=x A cos (ωt +
= α ) A0 cos  ωt + 
sin (δ / 2 )  2 

ifadesi yazılabilir. Bu ifade çok yarıkta girişim (girişim ızgarası) olayını analiz etmede
bir temel oluşturur.

Komleks Gösterim Yöntemi ile Analizi:

Yukarıdaki problemi kompleks gösterimi kullanarak analiz edebiliriz. x-ekseni boyunca

eşit frekanslı, eşit genlikli, arda arda gelen dönme vektörleri arasındaki faz farkı ( δ ) aynı
olan N-tane üst üste binmiş titreşimlerin toplamı,

x A0 cos (ωt ) + A0 cos (ωt + δ ) + A0 cos (ωt + 2δ ) + ⋅⋅⋅ + A0 cos (ωt + ( N − 1) δ )

şeklinde yazılabilir.

18
Bu ifadeyi z1 = eiδ kısaltmasını kullanarak kompleks gösterimde yazarsak,

z A0 eiωt 1 + eiδ + ei 2δ + ⋅⋅⋅ + ei( N

−1)δ
= 


ifadesini elde ederiz. Köşeli parantez içindeki geometrik seri aşağıdaki gibi belirlenebilir:

s = 1 + eiδ + ei 2δ + ⋅⋅⋅ + ei( N −1)δ

eiδ =
s eiδ + ei 2δ + ⋅⋅⋅ + eiNδ

s (1 − eiδ ) =
(1− e )
iN δ

(1 − eiNδ ) s=
(1 − e )
iδ

Böylece, bileşke harektin kompleks üstel fonksiyonu,

iωt 1 − eiNδ 
z = A0 e  1 − eiδ 
 

ifadesine sahip olur.

19
 Bu eşitliği biraz farklı düzenleyerek geometrik yöntemle elde edilen sonuca
benzetmeye çalışalım.

i ( N /2 )δ − i ( N /2 )δ
 i ( N /2 )δ −   ( N −1)δ  ei( N /2)δ − e − i( N /2)δ  / 2i
iωt −e  e e 
i  ωt + 
 
A=  
2
z 0e A e
−eiδ /2 ei(δ /2) − e − i(δ /2)  ei(δ /2) − e − i(δ /2)  / 2i
0

   
( N −1)δ
sin ( N δ / 2 )
 
i  ωt + 
z = A0 e  
2

sin (δ / 2 )

=α
( N − 1) δ ⇒
= z A0
sin ( N δ / 2 ) i(ωt +α )
e
2 sin (δ / 2 )

z’ nin x bileşeni için

sin ( N δ / 2 )
x A0 cos (ωt + α )
sin (δ / 2 )

sonucu elde edilmiş olur ve daha önce bulunan sonuçla aynıdır.

20
 2.2.5. Birbirine Dik İki Titreşimin Üst Üste Gelmesi

Şimdiye kadar bir boyutta üst üste gelmiş titreşimleri inceledik. Şimdi birbirine dik
doğrultuda titreşen iki harmonik hareketin üst üste gelmesini tartışacağız. Bu durumda
üst üste gelmiş hareket gerçekte iki boyutta harekettir.

Şekilde dört yaya bağlı kütleyi biraz sağa

ve biraz da yukarı çekip bırakırsak, kütle
düzlem üzerinde x ve y doğrultularında
iki BHH yapar. Burada kütlenin x ve y
eksenindeki yer değiştirme miktarlarını,

=x A1 cos (ω1t + α1 )
y A2 cos (ω2t + α 2 )

ifadeleri ile belirleyebiliriz. Burada ω1 ve ω2 , sırasıyla, x ve y doğrultusundaki açısal

frekanstır.

x-eksenindeki BHH, –A1 ile +A1 arasında; y-eksenindeki BHH ise –A2 ile +A2 arasında
olacaktır. İki farklı yönde ilerleyen hareketin fazları arasındaki ilişki ne olursa olsun,
cismin hareketi her zaman dikdörtgen içinde sınırlıdır.

21
Birleşik titreşim hareketini bulmak için izlenecek yol aşağıda özetlenmiştir:

• İlk olarak kenar uzunlukları x-ekseninde 2A1 ve y-ekseninde 2A2 olan bir
dikdörtgen çizilir.

• Merkezi C1 ile verilen ve yarıçapı A1 olan bir

2A1
y
P2
çember çizilir. Bu çember üzerindeki P1 noktasının Y P
C1X yer değiştirmesi tanımlanır. 2A2
C2 O
x
=x A1 cos (ω1t + α1 )
ω2 t + α 2 y
• Merkezi C2 ile verilen ve yarıçapı A2 olan bir
P1
çember çizilir. Bu çember üzerindeki P2
noktasının C2Y yer değiştirmesi tanımlanır. x
X C1

=y A2 cos (ω2t + α 2 ) ω1t + α1

• x ve y yer değiştirmeleri birlikte O noktasına göre P noktasının herhangi bir andaki

konumunu tanımlar. O noktası dikdörtgenin orta noktasıdır.

• Eğer ω1 ve ω2 orantılı değilse (yani ω1/ω2 oranı 1, 2, 3,… veya 1/2, 1/3, 1/4,… gibi
değilse), birleşik hareketin frekansı ve fazı hakkında net birşey söylenemez. Böyle
bir durumda P ’ nin konumu kendini tekrarlamaz.
22
Eşit Frekanslı Dik Titreşimler

x A1 sin (ωt + α1 )
y A2 sin (ωt + α 2 )

sin ( A  B ) = sin ( A ) cos ( B )  sin ( B ) cos ( A ) ifadesi kullanılırsa,

x
sin (ωt ) cos (α1 ) + sin (α1 ) cos (ωt ) (1)
A1
y
sin (ωt ) cos (α 2 ) + sin (α 2 ) cos (ωt ) ( 2)
A2

(1) eşitliğini sin(α2) ve (2) eşitliğini sin(α1) ile çarpıp taraf tarafa çıkaralım:

x y
sin (α 2 ) −= sin (α1 ) sin (ωt ) cos (α1 ) sin (α 2 ) − cos (α 2 ) sin (α1 ) 
A1 A2

veya

x y
sin (α 2 ) − sin (α=
1) sin (ωt ) sin (α 2 − α1 ) ( 3)
A1 A2
23
Benzer şekilde, (1) eşitliğini cos(α2) ve (2) eşitliğini cos(α1) ile çarpıp taraf tarafa çıkaralım:

x y
cos (α 2 ) −= cos (α1 ) cos (ωt ) cos (α 2 ) sin (α1 ) − cos (α1 ) sin (α 2 ) 
A1 A2

veya

x y
cos (α 2 ) − cos (α1 ) =
− cos (ωt ) sin (α 2 − α1 ) ( 4)
A1 A2

(3) ve (4) nolu eşitliklerin kareleri alınıp toplanırsa,

2 2
 x  y  xy
+
    − 2 cos (α 2 − α=
1) sin 2 (α 2 − α1 )
 A1   A2  A1 A2

sonucu elde edilir. Bu ifade elipsin genel denklemidir.

24
Faz farkının özel bazı değerleri için analiz yapalım:

2 2
 x  y  xy
+
    − 2 cos (α 2 − α=
1) sin 2 (α 2 − α1 )
 A1   A2  A1 A2

cos (α 2 − α1 ) =
1
δ= α 2 − α= 0, 2π , 4π , ⋅⋅⋅
sin (α 2 − α1 ) =
1
0
2 2
 x  y  xy y=
A2
+
    − 2 =
0 x bulunur.
 1  2
A A A A
1 2
A1

y
A B
Bu durumda hareket doğrusal olup, x ve y’ nin A2
her ikisi de pozitif ya da her ikisi de negatif
olmak kaydıyla, şekildeki gibi dikdörtgenin BD
köşegeni boyunca BHH yapar. (Optikte lineer O A1 x
polarize olmuş titreşimlere karşılık gelir).
D C

25
 2 2
 x  y  xy
+
    − 2 cos ( α 2 − α
= 1 ) sin 2
( α 2 − α1 )
 A1   A2  A1 A2

cos (α 2 − α1 ) =
−1
δ= α 2 − α= π ,3π , ⋅⋅⋅
sin (α 2 − α1 ) =
1
0

2 2
 x  y  xy y= −
A2
+
    + 2 =
0 x bulunur.
 A1   A2  A1 A2 A1

y
A B
Bu durumda hareket yine doğrusal olup, x’ in pozitif A2
değerlerinde y negatif, x’ in negatif değerlerinde y
pozitif olmak kaydıyla, şekildeki gibi dikdörtgenin O
AC köşegeni boyunca BHH yapar. A1 x

D C

26
 π 3π cos (α 2 − α1 ) =
0
δ= α 2 − α= , , ⋅⋅⋅
1
2 2 sin (α 2 − α1 ) =
1 y
A2
2 2
Bu ifade, temel eksenleri x ve y eksenleri A1
 x  y  boyunca olan bir elipsin denklemidir.
  +  = 1 x
 A1   A2  A1=A2=A olması durumunda A yarıçaplı
çembere dönüşür.
y
A2
π 7π cos (α 2 − α1 ) =2/2
δ= α 2 − α= , , ⋅⋅⋅
sin (α 2 − α1 ) =
1
4 4  2/2 A1
2 2 x
 x  y  xy 1
  +  − 2 =
 A1   A2  A1 A2 2

cos (α 2 − α1 ) =
− 2/2 A2 y
3π 5π
δ= α 2 − α= , , ⋅⋅⋅
sin (α 2 − α1 ) =
1
4 4  2/2
A1
2 2
 x   y  xy 1 x
+
    + 2 =
 A1   A2  A1 A2 2

27
 Farklı Frekanslı Dik Titreşimler (Lissajous Eğrileri):

Farklı frekanslı dik BHH yapan bir cismin çizmiş olduğu yörüngelere "Lissajous"
eğrileri denir. Bu ders kapsamında bu olayın ayrıntılarına girmeyeceğiz.

Şimdi frekansları farklı iki dik hareketi aşağıdaki gibi yazabiliriz:

=x A1 sin (ω1t + α1 )
=y A2 sin (ω2t + α 2 )

• Bu iki denklemden 𝑡𝑡 elimine edilerek 𝑥𝑥 ve 𝑦𝑦 arasında elde edilen ilişki yörüngeyi

belirler.

• Açısal frekans oranına (ω1/ω2) ve iki titreşim arasındaki faz farkına (δ) bağlı olarak
çeşitli yörünge şekilleri (Lissajous eğrileri) elde edilir.

• Bu eğrilerden faydalanılarak, akustik ölçümlerde bilinmeyen frekanslar tayin

edilebilmektedir.

28
29
 2

3 1

0 y y
1 4

2 0
4

3
x x

Örnek: x=sin(3t)
y=sin(2t)

30
=x A1 sin (ωt + α1 ) =x A1 cos (ω1t + α1 )
=y A2 sin (ωt + α 2 ) =y A2 cos (ω2t + α 2 )

31
 x =A1 cos (ω1t + δ ) ve y =A2 cos (ω2t ) ; A1 =A2

ω2 / ω1 δ = 0 δ =π /4 δ =π /2 δ = 3π / 4 δ =π

1:1

1: 2

1: 3

2:3

32
 x =A1 sin (ω1t + δ ) ve y =A2 sin (ω2t ) ; A1 =A2

ω2 / ω1 δ = 0 δ =π /4 δ =π /2 δ = 3π / 4 δ =π

1:1

1: 2

1: 3

2:3

http://jsxgraph.uni-bayreuth.de/wiki/index.php/Lissajous_curves

http://www.artbylogic.com/parametricart/lissajous/lissajous.htm

https://www.desmos.com/calculator/tti5dasmc4 33
Lissajous eğrisini çizerken aşağıdaki işlem sırası takip edilebilir:

 İki titreşim aynı trigonometrik fonksiyon ile ifade edilecek şekilde düzenlenir.

A1 sin (ω x t + α1 )
x= ve A2 sin (ω y t + α 2 )
y=

 İki titreşimin faz sabitleri arasındaki fark belirlenir: δ α1 − α 2

=

 Frekansı büyük olan titreşimin çemberi 2π/δ tane parçaya bölünür. Örneğin ωx > ωy
durumunda, Nx = 2π/δ olamalıdır.

 ωxNx= ωyNy eşitliğinden, diğer titreşim çemberinin kaç eşit parçaya bölüneceği
belirlenir.

 Nx ve Ny sayıları kesirli sayılar ise, her ikisini de tamsayı yapacak en küçük sayı
ile çarpılırlar.

34
 Her iki titreşimi temsil eden çemberler, kendi faz sabitlerine göre 0. noktaları
belirlenerek, saat ibrelerinin tersi yönünde gidilecek şekilde numaralandırılırlar.

 Dik eksenlerdeki karşılıklı noktalar birleştirilerek Lissojous eğrisi çizilir.

 İşaretlenecek nokta sayısına göre, her bir çemberin kaç radyanlık dilimlere bölüneceği
belirlenir ve bu açı değerleri için 𝑥𝑥 ve 𝑦𝑦 değerleri hesaplanarak tablo hazırlanır.

 Son olarak da, aynı 𝑡𝑡 değerine karşı gelen 𝑥𝑥 ve 𝑦𝑦 verileri çemberler üzerinden
dikdörtgene aktarılarak Lissajous eğrisi çizilir.

Nokta sırası 𝑡𝑡 𝑥𝑥 = 𝐴𝐴1 sin 𝜔𝜔𝑥𝑥 𝑡𝑡 + 𝛼𝛼1 𝑦𝑦 = 𝐴𝐴2 sin 𝜔𝜔𝑦𝑦 𝑡𝑡 + 𝛼𝛼2
1
2
3
4
.
.
.

35
Örnek: x = a1 sin (ω0t ) =ω x ω=
0 ; ω y 2ω=
0 ve δ π / 4
=y a2 sin ( 2ω0t − π / 4 ) 2π 2π
=
N = = 8
y
δ (π / 4 )
ω 
Nx =  y  N y = 2 ∗ 8 = 16
Nokta
 ωx 
sırası 𝜔𝜔0 𝑡𝑡 𝒙𝒙 = 𝒂𝒂𝟏𝟏 ∗ y = 𝑎𝑎2 ∗
1 0,0 0,0 -0,707
2 1*(2π/16) 0,383 0
3 2*(2π/16) 0,707 0,707
4 3*(2π/16) 0,924 1
5 4*(2π/16) 1 0,707
6 5*(2π/16) 0,924 0
7 6*(2π/16) 0,707 -0,707
8 7*(2π/16) 0,383 -1
9 8*(2π/16) 0 -707
10 9*(2π/16) -0,383 0
11 10*(2π/16) -0,707 0,707
12 11*(2π/16) -0,924 1
13 12*(2π/16) -1 0,707
14 13*(2π/16) -0,924 0
15 14*(2π/16) -0,707 -0.707
16 15*(2π/16) -0,383 -1

36
II. Yol: x = a1 sin (ω0t )
=y a2 sin ( 2ω0t − π / 4 )

2π 2π
=
N = = 8
y
δ (π / 4 )

 ωy 
Nx =   N y = 2 ∗ 8 = 16
 ωx 

III. Yol:
  2    
2 
x x x 1
y ( x ) a2 2   +   1 −   − 
=
 a1   a1   a1  2 
 
−1 < (x/a1) < +1 aralığında bu fonksiyonun
grafiği çizilirse, Lissajous eğrisi elde
edilmiş olur.
37
Örnek: Birbirine dik iki titreşim,
x = sin ( t )
y = − cos ( 3t )

ifadelerine uymaktadır. Bu iki titreşimin üst üste gelmesinden ortaya çıkan

Lissajous eğrisinin analitik ifadesini türetiniz. Lissajous eğrisinin şeklini
çiziniz.

− cos ( 3t ) =
Çözüm: y = − cos ( t ) cos ( 2t ) − sin ( t ) sin ( 2t ) 
y

− cos ( t ) cos 2 ( t ) − sin 2 ( t )  + 2 cos ( t ) sin 2 ( t )

y=

y=− cos ( t ) 1 − 4sin 2 ( t )  =− 1 − x 2 ∗ (1 − 4 x 2 )

x
−1 < x < +1 aralığında bu fonksiyonun
grafiği çizilirse, Lissajous eğrisi elde
edilmiş olur.

38
II. Yol: x = sin ( t ) =ω x 1=
; ωy 3 =
ve δ π / 2
− cos ( 3t ) =
y= sin ( 3t − π / 2 )
2π
=
Ny = 4
(π / 2 )
𝜋𝜋
Nokta 𝑥𝑥 = sin(𝑡𝑡) 𝑦𝑦 = sin 3𝑡𝑡 −
2 ω 
sırası t 𝑥𝑥’in fazı 𝑦𝑦’nin fazı Nx =  y  N y = 3 ∗ 4 = 12
1 0,0 0,0 −π/2  ωx 
2 π/6 π/6 0 y
3 2π/6 2π/6 π/2
4 3π/6 3π/6 π
5 4π/6 4π/6 3π/2
6 5π/6 5π/6 2π
7 6π/6 6π/6 5π/2 x
8 7π/6 7π/6 3π
9 8π/6 8π/6 7π/2
10 9π/6 9π/6 4π
11 10π/6 10π/6 9π/2
12 11π/6 11π/6 5π
39
III. Yol:
x = sin ( t )
− cos ( 3t ) =
y= sin ( 3t − π / 2 )

2π
=
Ny = 4
(π / 2 )

 ωy 
Nx =   Ny
 ωx 

N x = 3 ∗ 4 = 12

40
Örnek-1. Aşağıdaki ifadeleri 𝑧𝑧 = 𝑅𝑅𝑅𝑅 𝑒𝑒 𝑖𝑖 𝜔𝜔𝜔𝜔+𝛼𝛼
formunda yazınız.

a ) z sin (ωt ) + cos (ωt )

=
 π
z cos  ωt −  − cos (ωt )
b) =
 3
c) z 2sin (ωt ) + 3cos (ωt )
=
 π
z sin (ωt ) − 2 cos  ωt −  + cos (ωt )
d) =
 4
Çözüm-1. a) z = sin (ωt ) + cos (ωt ) = 1∗ sin (ωt ) + 1∗ cos (ωt ) 2
1
π  1 π 
sin  = ⇒ 1= 2 sin  
4 2 4 π/4
π  1 π  1
cos  = ⇒ 1= 2 cos  
4 2 4
 π  π  
z = sin (ωt ) + cos (ωt ) = 2 sin   sin (ωt ) + cos   cos (ωt ) 
 4 4 

 π  i  ωt −  
 π

=z 2 cos  ωt=
−  Re  2e  4  
 4  
41
  π
z cos  ωt −  − cos (ωt )
b) =
 3
cos (=
a − b ) cos a cos b + sin a sin b 
 ⇒ cos ( a − b ) − cos ( a + b ) =
2sin a sin b
cos (=
a + b ) cos a cos b − sin a sin b 
π
a − b = ωt −  π π
3  ⇒ a =ωt − ; b=
 6 6
a+b =ωt

 π  π  π   π
z cos  ωt −  − cos (ω=
= t ) 2sin  ωt −  sin  =
 sin  ω t − 
 3  6 6  6

 π  π  2π   i ωt − 23π  
sin (θ =
) cos  θ −  ⇒ =
z sin  ωt − =
 cos  ωt − =  Re e
 

 2  6  3   

c) z 2sin (ωt ) + 3cos (ωt )

=
R cos θ = 3
( x − θ ) R cos θ cos x + R sin θ sin x
R cos=
2 13
R sin θ = 2
z 13 cos (θ ) cos (ωt ) + sin (θ ) sin (ωt )  θ = tan −1 ( 2 / 3) θ
3
13 cos (ω t − θ ) Re  13e
i (ωt −θ )
=z = 

42
  π
z sin (ωt ) − 2 cos  ωt −  + cos (ωt )
d) =
 4
 π
sin (ωt ) + cos (ωt )= 2 cos  ωt −  (a) şıkkında elde edilen sonuç
 4
π π π

 4

z =2 cos  ωt −  − 2 cos  ωt −  =
 4
( 
)
− 2 − 2 cos  ωt − 
 4
 i  ωt −  
 π
 i  ωt +  
 3π 

z= iπ
( )
Re e  Re  2 − 2 e  4   = ( )
Re  2 − 2 e  4  
   
Örnek-2. Bir parçacık aynı frekanslı ve x-ekseni doğrultusunda üç BHH’ e aynı zamanda
maruz kalmaktadır. Eğer BHH’ lerin genlikleri sırasıyla 0,25 ; 0,20 ve 0,15
mm ve birinci ile ikinci BHH arasındaki faz farkı 45°, ikinci ile üçüncü BHH
arasındaki faz farkı 30° ise, bileşke hareketin yer değiştirmesinin genliğini ve
birinci BHH’ e göre (genliği 0,25 mm olan) faz farkını bulunuz.

Çözüm-2. BHH’ lerin bileşkesi yandaki vektör

diyagramı kullanılarak incelenebilir.

43
OPR üçgeninde kosinüs teorimini kullanırsak:
π 
B2 A12 + A22 + 2 A1 A2 cos   ≅ 0,173
4

Buradan B = 0,416 mm bulunur. Aynı üçgende kosinüs teoremi kullanırsak,

 A22 + B 2 − A12 
= A + B − 2 A2 Bcos (θ )
A1
2 2
2
2
θ cos 
⇒ = −1
=  0, 441 rad
 2 A2 B 
Benzer şekilde ORQ üçgeninden:

 π
A2 B 2 + A32 + 2 BA3cos  θ +  ≅ 0, 267
 6
Buradan A = 0,516 mm bulunur. Aynı üçgende kosinüs teoremi kullanılarak,

 A2 + B 2 − A32 
= A + B − 2 ABcos ( γ )
A 2
3
2 2
γ cos 
⇒ = −1
=  0, 237 rad
 2 AB 
A ile A1 arasındaki açıya δ dersek,

π π
δ = α +γ = −θ + γ = − 0, 441 + 0, 237 ≅ 0,581 rad bulunur.
4 4
44
 Örnek-3. Aynı doğrultuda iki titreşim hareketi,
= cos (10π t ) ve y2 A cos (12π t )
y1 A=

eşitlikleri ile tanımlıdır. Vuru periyodunu bulunuz ve bir vuru periyodu için
bileşke hareketin yer değiştirmesinin grafiğini çiziniz.

Çözüm-3. Bileşke hareket için,

y = y1 + y2 = A cos (10π t ) + cos (12π t ) 

cos (=
a − b ) cos a cos b + sin a sin b 
 ⇒ cos ( a − b ) + cos ( a + b ) =
2 cos a cos b
cos (=
a + b ) cos a cos b − sin a sin b 

10π t 
a −b =
 ⇒
= a 11π t =
; b πt
a+b =12π t 

y = A cos (10π t ) + cos (12π t )  = 2 A cos (11π t ) cos (π t )

ω1 + ω2 ω1 − ω2
ωort=. ; ωmod.
= ve ωvuru
= 2ωmod.
= ω1 − ω2 Hatırlayınız.
2 2
2π
ω1 =
10π ve ω2 =
12π ⇒ ωvuru =
2π = ⇒ Tvuru =
1s
Tvuru
45
Bileşke hareketin yer değiştirmesi aşağıdaki şekilde verilmiştir

2,0

1,5

1,0

0,5
y(t)

0,0

-0,5

-1,0

-1,5

-2,0
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0
t
46
Örnek-4. Bir cisim aynı anda birbirlerine dik iki kuvvetin etkisinde eşit frekanslı
titreşim hareketi yapıyor. Bu titreşim hareketleri,
 π
=x A1 cos (ωt )=
ve y A2 cos  ωt + 
 4
eşitlikleri ile tanımlıdır. Lissajous eğrisini geometrik yöntemle çiziniz.

Çözüm-4. Yatay hareketi temsil için yarıçapı A1 ve düşey

hareketi temsil için ise A2 yarıçaplı çemberleri
çizeriz. İki hareket arasında δ = π/4 kadarlık faz
farkı olduğuna dikkat ediniz. Bu nedenle çember-2,
Ny = 2π/(π/4) = 8 eşit parçaya bölünür. Her iki
titreşimin frekansı aynı olduğu için, çember-1 de,
Nx = Ny = 8 eşit parçaya bölünmelidir.

+x-ekseninden itibaren π/4 aralıklarla saat ibrelerinin tersi yönünde dönerek

çember-1 üzerindeki noktaları 1' den başlayarak numaralandırırız. Benzer
işlem, çember-2 içinde yapılır.

Noktalara karşılıklı aynı numaralar verilmelidir. Aynı numaraları noktalardan

x-eksenine ve y-eksenine dikmeler çizilir. Bu dikmelerin kesiştiği noktalara
da aynı numaraları veririz. Daha sonra da, kesişen noktalar numara sırasına
göre birleştirilerek Lissajous eğrisi elde edilmiş olur.
47
Örnek-5. Bir cisim aynı anda birbirlerine dik iki kuvvetin etkisinde titreşim hareketi
yapıyor. Bu titreşim hareketleri
= cos (ωt ) ve y b sin ( 2ωt )
x a=

eşitlikleri ile tanımlıdır.

a) Bu iki titreşimin üst üste gelmesinden ortaya çıkan Lissajous eğrisinin

analitik ifadesini türetiniz.
b) a = b = 2 özel durumunda meydana gelecek Lissajous eğrisini geometrik
yöntemle çiziniz.
2
x x
Çözüm-5.=
a ) y b=sin ( 2ωt ) 2bcos (ωt ) sin (ωt ) = 2b   1 −  
a a
b) a= b= 2 ⇒
x = 2 cos (ωt )
π
= =
y 2sin ( 2ωt ) cos  2ωt − 
 2
2π
=
Ny = 4
(π / 2 )
ω  2
=
Nx  y=  y =
N 4 8
 ωx  1
48
Örnek-6. Birbirlerine dik iki titreşim,
 π
=x a cos (ωt )=
ve y a cos  2ωt + 
 3
ifadelerine uymaktadır. Bu iki titreşimin üst üste gelmesinden ortaya çıkan
Lissajous eğrisinin grafiğini geometrik yöntemle çiziniz.
6,12 6 12

Çözüm-6. = 2π
Ny = 6
(π / 3) 1,7 5,11
7
5

11
1

ω  2
=
Nx  y = y =
N  6 12 4,10

 ωx 
2,8 4,10 2

1 8

3,9 9 3

π
4
 5
=y a cos  2ωt + 
3

 3 6 2

7 1

8 12

9 11
10

x = a cos (ωt )
49
BÖLÜM 3
3.1. Fiziksel Sistemlerin Serbest Salınımları:
Basit Harmonik Hareket (BHH)
Cisimlerin elastik özellikleri ile ilgili olarak kuvvet ve yer-değiştirme ilişkisi Robert
Hooke tarafından basit bir şekilde ifade edilmiştir:

kuvvet = − ( sisteme özgü sabit ) ∗ ( yer - değiştirme )

Örneğin kütle-yay sistemi için, denge konumuna göre x

kadar sıkıştırılmış veya gerilmiş yayın ucuna tutturulmuş
cisme yay tarafından, Hooke yasasına göre,
 
F = − kx
ile verilen geri çağırıcı bir kuvvet uygulanır.

Yer-değiştirme ile orantılı geri çağırıcı bir kuvvetin

etkisindeki cisimler BHH yaparlar.
1
3.1.1. Yatayda Kütle-Yay sistemi Denge noktası

d 2x k
F = ma = − kx ⇒ 2
+ x= 0
dt m
k d 2x
ω2
= ⇒ 2
+ ω 2
x= 0
m dt

=
Bu denklemin çözümü, x(t ) A cos (ωt + ϕ )

𝑥𝑥 : uzanım ω : açısal frekans

𝐴𝐴 : genlik 𝜑𝜑 : faz sabiti

f : frekans ve T : periyod , olmak üzere:

2π m
ω = 2π f = ⇒ 2π
T=
T k

2
3.1.2. Düşeyde Kütle-Yay sistemi
Yaya asılı kütle denge durumunda iken,

mg = k ∆l
olmalıdır. ∆l ∆l
Cisim denge konumundan bir miktar uzaklaştırılıp m
serbest bırakılırsa BHH yapacaktır. Denge
noktasına göre x kadar aşağıda olan cisim için,

F = − k ( x + ∆l ) + mg = − kx − k ∆l + mg = − kx

d 2x k
2
+ x= 0
dt m

k d 2x
ω2
= ⇒ 2
+ ω 2
x= 0 =x(t ) A cos (ωt + ϕ )
m dt
3
ϕ = 0 özel durumu için uzanımın (x), hızın (v) ve ivmenin (a) zamana bağlı değişimleri
aşağıdaki grafikte verilmiştir.

4
Paralel Bağlı Yaylar:
Paralel bağlı yaylardaki uzama miktarları birbirine eşittir.
Yayların kütleye uyguladığı toplam kuvvet, her iki yayın
uyguladığı kuvvetlerin toplamına eşittir.
  
Fnet = F1 + F2 ⇒ Fnet = − ( k1 + k2 ) x

Yaylar paralel bağlandığında toplam yay sabiti, yayların yay sabitlerinin toplamına eşittir.

Fnet = −keş. x keş. = k1 + k2

Seri Bağlı Yaylar:

Yayları uç uca eklediğimizde seri bağlamış oluruz. Seri bağlı
yaylarda her bir yay üzerinde ortaya çıkan kuvvetler eşittir.

F = F1 = F2

Yaylar seri bağlandığında, toplam uzama her iki yaydaki uzamanın toplamına eşittir.

F F F 1 1 1
x = x1 + x2 ⇒ = + = +
keş. k1 k2 keş. k1 k2
5
3.1.3. Basit Harmonik Harekette Enerji
BHH yapan bir kütle-yay sisteminin herhangi bir andaki mekanik enerjisi
1 2 1 2
E = K +U = mv + kx
2 2
ifadesi ile verilir. BHH yapan bir cismin herhangi bir andaki uzanımı ve hızı,

x ( t ) = Acos (ωt ) ve v ( t ) = − Aωsin (ωt )

olduğundan, cismin herhangi bir konumdaki hızı için,
2 2
x  v 
  +  =1 ⇒ v = ω A2 − x 2
 A ωA
ifadesi elde edilir.

Cisim denge konumundan geçerken (𝑥𝑥 = 0) en büyük hıza (vmax. = Aω), dolayısıyla
en büyük kinetik enerjiye sahip olur:
k 1 1 1
ω2 = ⇒ K max. =m ( vmax. ) =m ( Aω ) = kA2
2 2

m 2 2 2
6
Cisim dönme noktalarından geçerken (v = 0 veya xmax= A) ise en büyük potansiyel
enerjiye sahip olur:
1 1 2
= =k ( xmax. )
2
U max. kA
2 2
Cismin herhangi bir andaki mekanik enerjisi,
1 1
E = K +U = mA2ω 2sin 2 (ωt ) + kA2 cos 2 (ωt )
2 2
1 1 2
E = kA2 sin 2 (ωt ) + cos 2 (ωt )  = kA
2 2
ifadesine sahiptir.
Kinetik ve potansiyel enerjilerin zamana veya konuma bağlılıkları ise aşağıdaki
gibidir.

1 1 2 2 1 2
K ( t )= m v ( t )  = kA sin (ωt ) K ( x )= E − kx
2
veya
2 2 2
1 1 2 2 1 2
U (t ) k  x ( t )  kA cos (ωt ) U ( x)
2
= = =
veya kx
2 2 2
7
 1 2 2 1 1 2 2 1 2
K ( t )= kA sin (ωt )= E − kx 2 =U (t ) = kA cos (ωt ) kx
2 2 2 2
Kinetik ve potansiyel enerjilerin zaman ve uzanımla nasıl değiştikleri aşağıdaki
grafiklerde özetlenmiştir.

Cismin herhangi bir andaki kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamı, maksimum

kinetik enerjiye veya maksimum potansiyel enerjiye eşit olacaktır.
8
3.2.1. Basit Sarkaç
Bir ucu sabit bir noktaya tutturulmuş, kütlesi ihmal
edilebilir l uzunluğundaki ipin diğer ucuna m kütleli
noktasal bir cisim bağlanarak oluşturulan sisteme sarkaç
denir.

Sarkaç, denge konumundan küçük bir θ açısı kadar

uzaklaştırılıp serbest bırakılırsa mg yerçekimi kuvvetiyle
ipteki T gerilmesinin etkisi altında düşey bir düzlemde
periyodik salınımlar yapılır. Böyle bir sarkaç basit sarkaç
olarak adlandırılır.

Kütleye etki eden geri çağırıcı kuvvet teğetseldir: Ft = − mg sin (θ )

Yay uzunluğu s = lθ alınır ve küçük açı (θ < 10°) yaklaşımı kullanılırsa, geri çağırıcı
kuvvet:

θ3 θ5 θ7  mg 
sin (θ )= θ − + − + ⋅⋅⋅ ≈ θ −mgθ =
Ft = − s
3! 5! 7!  l 
Dolayısıyla bu şart altında basit sarkacın hareketi basit harmonik hareket’ tir.
9
 d 2s d 2 ( lθ ) d 2θ g
Ft = mat = m 2 = m 2
= −mgθ 2
+ θ=
0
dt dt dt l
d 2θ
ω =
2 g
⇒ 2
+ ω 2
θ=0 =θ ( t ) θ max. cos (ωt + ϕ )
l dt
θ : açısal uzanım ω : açısal frekans
θmax. : açısal genlik 𝜑𝜑 : faz sabiti

g 1 g l
ω= ⇒ f= ⇒ T= 2π
l 2π l g

3.2.2. Basit Sarkacın Enerjisi

x
sin (θ ) = ⇒ x = l sin (θ ) ≈ lθ
l
(l − y ) + x2 = l 2 ⇒ y 2 − 2ly + x 2 = 0
2

x2
y << l ⇒ y=
2l
10
 θ ( t ) θ max. cos (ωt + ϕ ) ds d ( lθ )
v (t ) = = −lωθ max. sin (ωt + ϕ )
=
dt dt
 g
vmax. lωθ
= = max.  l  θ max.
= ( gl )θ max.
 l 
1 2 1 1
=
K (t ) = mv mglθ max.
2
sin 2 (ωt + ϕ ) K max. = mglθ max.
2

2 2 2
mg 1
lθ ( t )  = mglθ max. cos 2 (ωt + ϕ )
2
U= =
(t ) mgy 2

2l 2
1
U max. = mglθ max.
2

2
1
mglθ max.
E = K (t ) + U (t ) = 2

2
1
x = lθ ⇒ U (θ ) = mglθ 2
2
E − U (θ ) =mgl (θ max. −θ 2 )
1
K (θ ) = 2

2
11
3.2.3. Burulma Sarkacı
Küçük açılı burulmalar için geri çağırıcı tork: τ = −κθ
Burada κ, telin burulma sabitidir.

dθ 2
d 2θ κ
τ = Iα = I 2 = −κθ 2
+ θ=
0
dt dt I
κ d 2θ
ω =
2
⇒ 2
+ ω 2
θ=0 =θ ( t ) θ max. cos (ωt + ϕ )
I dt
κ 1 κ I
ω= ⇒ f= ⇒ T = 2π
I 2π I κ
1
Kullanılan katı cisim, M kütleli ve R yarıçaplı bir disk ise: I disk = MR 2
2

2κ 1 2κ MR 2
ω
= ⇒ =f T 2π
⇒ =
MR 2 2π MR 2 2κ
12
3.2.4. Fiziksel Sarkaç
τ = −mg sin (θ ) h ≈ −mghθ
d 2θ d 2θ mgh
τ = Iα = I 2 = −mghθ 2
+ θ=
0
dt dt I
mgh d 2θ
ω=2
⇒ 2
+ ω 2
θ= 0
I dt
θ ( t ) θ max. cos (ωt + ϕ )

mgh 1 mgh I
ω
= ⇒ =
f T 2π
⇒ =
I 2π I mgh
Katı cisim m kütleli, l uzunluğunda ve bir ucu etrafında serbestçe dönebiliyorsa:
2
1 l 1 2
I =I km + mh = ml + m   = ml
2
2

12 2 3
3g 1 3g 2l
ω= ⇒ =
f ⇒ T= 2π
2l 2π 2l 3g
13
3.2.5. Yüzen Cisimler İçin Basit Harmonik Hareket
Eğer yüzen bir cisim hafifçe bastırılırsa ya da denge konumundan hafifçe yukarı
kaldırılırsa, bu cisme yer değiştiren sıvının ağırlığına eşit bir geri çağırıcı kuvvet
etki eder. Bu kuvvetin etkisindeki cisim BHH yapar.

Yüzen cisim 𝑦𝑦 kadar bastırılıp serbest bırakıldığında BHH hareketi yapar.

𝐹𝐹
F = − ρ s ( Ay ) g
𝑊𝑊𝑠𝑠 (Sıvının uyguladığı geri
çağırıcı kuvvet)

Ws = ρ s ( Ay ) g
𝑚𝑚 : yüzen cismin kütlesi
𝐴𝐴 : kesit alanı (yer değiştiren sıvının ağırlığı)
𝜌𝜌𝑠𝑠 : sıvının yoğunluğu

14
 d2y d 2 y ρ s Ag
F = ma = m 2 = − ρ s ( Ay ) g + y=
0
dt dt 2
m
ρ s Ag d2y
=y ( t ) ymax. cos (ωt + ϕ )
ω=2
⇒ 2
+ ω =
2
y 0
m dt

ρ s Ag 1 ρ s Ag m
ω
= ⇒=f ⇒=T 2π
m 2π m ρ s Ag

mg
= ρ s ( Ah ) g
mg ⇒ ρ s Ag
=
h

1 g h
=f T 2π
⇒=
2π h g

Frekans ve periyodun yüzen cismin kütlesinden bağımsız olduğuna dikkat ediniz.

15
3.2.7. Elektrik Devrelerinde Osilasyonlar
İndüktans (L) ve kapasitans (C) içeren bir devrede yükün veya akımın değişimi BHH
özelliği gösterir.

q di
−L = 0
C dt
dq d 2q 1
i=
− ⇒ 2
+ q=
0
dt dt LC
d 2q
q ( t ) qmax. cos (ωt + ϕ )
1
ω=2
⇒ 2
+ ω 2
q= 0 =
LC dt

dq
i=
− = imax. sin (ωt + ϕ )
qmax.ω sin (ωt + ϕ ) = ; qmax.ω
imax. =
dt

1 1 1
ω
= ⇒ =
f ⇒ T 2π LC
=
LC 2π LC

16
LC devresi ile Kütle-Yay sistemi arasındaki benzerlik:
Kütle-yay sistemi: LC devresi:

d 2x d 2q
2
+ ω 2
x=
0 2
+ ω 2
q=
0
dt dt

k 1
ω= ω=
m LC
=
1 2 1 2
mv + kx 1 2 1 q2
E =E Li +
2 2 2 2C

x → q
1
k →
C
m → L
v → i
17
3.3. Serbest Titreşimlerin Bozulması:
3.3.1. Sönümlü Hareket ve Sönümlü Harmonik Hareket
Şimdi sürtünme kuvveti gibi korunumsuz kuvvetlerin devreye girmesiyle serbest
titreşim ifadelerinin nasıl değişikliğe uğradığını tartışacağız.

Harmonik hareket yapan bir sistemin üzerine bir sürtünme kuvveti etki ederse salınımın
genliği, sürtünme nedeniyle zamanla küçülerek sıfır olur. Bu tür salınımlara sönümlü
harmonik hareket denir.

Sürtünme, genellikle hava direncinden veya iç kuvvetlerden kaynaklanır. Sürtünme

kuvvetlerinin büyüklüğü de çoğu kez hıza bağlıdır. Pek çok örnekte, sürtünme
kuvvetinin büyüklüğü hız ile orantılı olup, hıza zıt olarak yönelmiştir.

Şekilde görüldüğü gibi, yaya asılı olan bir kütlenin sıvı

dolu bir kap içinde düşey doğrultuda salınım hareketi
yaptığını düşünelim. Bu kütle viskoz sıvı içinde hareket
ederken enerjisini kaybetmeye başlayacaktır, başka bir
deyişle kütle sönümlü harmonik hareket yapacaktır.

18
Kabullenmelerimiz:
• Potansiyel enerjinin tümü, kütlesiz ve hiçbir sürtünme kuvvetinin etkimediği ideal
yayda toplanır.
• Kinetik enerjinin tümü, salınan m kütlesinde toplanır.

• Isı şeklindeki tüm iç enerji, kabı dolduran vizkoz sıvıda ortaya çıkar.

Sönümlü hareketin denklemi ikinci Newton yasasından elde edilir. Kütleye etki eden 𝐹𝐹
kuvveti, – 𝑘𝑘𝑘𝑘 şeklindeki geri çağırıcı kuvvet ile −𝑏𝑏𝑏𝑏 şeklindeki sürtünme kuvvetinin
toplamıdır. Burada 𝑏𝑏 pozitif bir sabit olup, vizkoz sıvıya özgü bir karakteristiktir.

Bu durumda hareket denklemi:

d 2 x b dx k
ma =−kx − bv 2
+ + x=
0
dt m dt m
b k d 2x dx
γ = ve ω02 2
+ γ + ω 0x =
2
0
m m dt dt
Bu denklem sabit katsayılı ikinci mertebeden, lineer, homojen bir diferansiyel
denklemdir.
19
Bu türden denklemlerin çözümü için ‘‘Calculus and Analytic Geometry, George
Brinton Thomas, Jr.’’ kitabına bakabilirsiniz.

Bu denklemin çözümü için x = e

rt
formunda bir çözüm önerilebilir.

=
Bu çözüm önerisinden: ; x re=
x e= ; 
x r e rt rt 2 rt

(r 2
+ γ r + ω02 ) e rt =
0 e rt ≠ 0 ; r 2 + γ r + ω02 =
0

r1 =
1
2
(
−γ + γ 2 − 4ω02 ) 

( t ) Aer1t + Ber2t
x=
 A ve B katsayıları, hareketin başlangıç
r2 =
1
2
(
−γ − γ 2 − 4ω02 ) 

koşullarından belirlenebilir.

∆= γ 2 − 4ω02 niceliği diskriminant olarak bilinir. Diskriminantın değerine göre bu

denklemin çözümünde üç farklı durum söz konusudur:

i −) ∆ > 0 veya γ 2 > 4ω02 Kritik üstü sönüm

ii −) ∆ veya γ 2 4ω02
0= Kritik sönüm

iii −) ∆ < 0 veya γ 2 < 4ω02 Kritik altı sönüm

20
1. Durum: Kritik üstü Sönümlü Hareket (Salınım yok)
i −) ∆ > 0 veya γ 2 > 4ω02

r1 =
1
2
(
−γ + ∆ ) ve r2 =
1
2
(
−γ − ∆ ) Her iki kök negatiftir !!!

 12 ( −γ + ∆ )t 1
( − γ − ∆ )t 
x ( t ) = Ae + Be =  Ae
r1t r2t
+ Be 2

 

 
  b 

2
2

 −ω0 t


− 
 b 
2 
2
−ω0 t

t    2 m  
b
−   2m  
x (t ) e 2m
 Ae  
+ Be  

 

Bu koşulda hareket zamanla üstel olarak söner ve cisim denge konumunda durur. Bu
tip sönüm "Kritik Üstü Sönüm" olarak adlandırılır. Bu durumda hareket salınımlı
değildir.

21
2. Durum: Kritik Sönümlü Hareket (Salınım yok)
1 b
ii −) ∆ veya γ 2 4ω02
0= r1 =
r2 =
r=− γ =
−
2 2m
 b 
− t
x ( t ) =+
( A Bt ) ert =+
( A Bt ) e  2m 

Zaman ilerledikçe x’ in değeri sıfıra yaklaşır. Bu tip sönüm "Kritik Sönüm"

olarak adlandırılır. Bu durumda hareket salınımlı değildir.

3. Durum: Kritik Altı Sönüm (Sönümlü Harmonik Hareket)

iii −) ∆ < 0 veya γ 2 < 4ω02

1 1 1
=ω 4ω02 − γ 2 − γ + iω
r1 = − γ − iω
ve r2 =
2 2 2
γ γ
− t − t
x ( t ) = Ae r1t + Be r2t = e 2  Aeiωt + Be − iωt  = e 2
[ A cos ωt + B sin ωt ]
Salınıcı sönümlü harmonik hareket yapar.
22
Bu ifadeyi sadece sinüs veya kosinüs cinsinden vermek, hareketi daha kolay
yorumlamamızı sağlayacaktır. Bunun için,
B
A= A0 sin (δ ) ;
A0 cos (δ ) ; B = A2 + B 2 ; tan (δ ) =
A0 =
A
eşitlikleri ile tanımlı iki yeni 𝐴𝐴0 ve δ sabitlerine geçebiliriz.

x (t ) e  A0 cos (ωt ) cos (δ ) + A0 sin (ωt ) sin (δ ) 

−( γ /2 )t

x (t ) cos (ωt − δ )
−( γ /2 )t
A0 e

Burada 𝐴𝐴0 , t = 0 anındaki genlik ve δ ise faz sabitidir. Faz sabitini δ = 0 seçmekte
bir sakınca yoktur. Bu durumda çözüm için,

  γ 2  
x (t ) ( )
−( γ /2 )t −( γ /2 )t
A= e cos ω t A e cos   ω 0 −
2
t
  
0 0
4  
bulunur. Bu çözümden, cismin bir titreşim hareketi yaptığı, fakat genliğinin zaman
içinde üstel olarak azaldığı görülmektedir. Sönüm nedeniyle cismin enerjisi korunmaz.

23
Kritik altı sönüm durumunda, salınım hareketi yapan cisim için uzanımın zamanla
değişimi aşağıdaki grafikte verilmiştir.

Ardışık iki maksimum arasında geçen zaman, hareketin periyodunu verir. Uzanımın
maksimum olduğu noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğri (kesikli çizgiler),
genliğin zamanla değişimini verir.
24
Kritik Üstü, Kritik ve Kritik Altı sönümler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

2 > 4𝑤𝑤 22
0∆ > 0 γveya γ 0 >=4ω02 ∆ 0 =
veya γ 2 4ω02 ∆ < 0 veya γ 2 < 4ω02

Kritik Üstü Sönüm Kritik Sönüm Kritik Altı Sönüm

(Over-damped) (Critical-damped) (Under-damped)

Denklemin iki reel Denklemin eşit iki reel Denklemin reel kökü yoktur,
kökü vardır : kökü vardır : kompleks iki kökü vardır :

r1 =
1
2
(
−γ + γ 2 − 4ω02 ) 1
r1 = r2 = r = − γ
2
ω=
1
2
4ω02 − γ 2 = ω −
2
0
γ2
4
r2 =
1
2
(
−γ − γ 2 − 4ω02 ) x ( t=
) ( A + Bt ) er t
1
1
− γ + iω ve r2 =
r1 =
1
− γ − iω
2 2
( t ) Aer1t + Ber2t
x=
=x ( t ) e −(γ /2)t  Aeiωt + Be − iωt 

25
Kritik Üstü, Kritik ve Kritik Altı sönüm durumlarında uzanımın zamanla değişimi
aşağıdaki grafikte özetlenmiştir.

26
3.3.2. Sönümlü Hareketin Ortalama Ömrü (zaman sabiti) ve
Kalite Faktörü:
t
−
x (t ) ( )t
cos (ωt ) A0 e ( 2/ γ )
cos (ωt )
− γ /2
A=
0 e

Üstel terimde zaman boyutundaki 2/γ sabiti, genliğin zamanla ne kadar çabuk azalarak
sıfıra gittiğinin ölçüsüdür. Genliğin başlangıç değerinin 1/e’ sine düşmesi için geçen süre,

2 2m
τ= =
γ b
ile verilir ve salınımın ‘‘ortalama ömrü’’ veya ‘‘zaman sabiti’’ olarak adlandırılır.
Küçük zaman sabiti durumunda b sabiti büyük olduğundan, salınım kısa bir sürede
içerisinde azalarak yok olacaktır.

γ2  b 
2 b büyüdükçe, salınımın açısal frekansı küçülür.
ω= ω −
2
0 = ω02 −   Bu durumda da, salınımın periyodu artar.
4  2m 
2
 b 
ω=
ω0 1 −  ω0 1 − ζ 2
 = ζ niceliği, sönüm parametresi denir.
 2mω0 
27
ζ parametresine göre sönüm durumları aşağıdaki gibi verilebilir:

Kritik altı sönüm Kritik sönüm Kritik üstü sönüm

ζ <1 ζ =1 ζ >1

28
Sönüm sabiti b’ nin, salınım frekansını sıfır yaptığı bk = 2mω0 ile verilen kritik
bir değeri vardır. Buna göre sönüm durumları aşağıdaki gibi verilebilir:

Kritik altı sönüm Kritik sönüm Kritik üstü sönüm

b < bk b = bk b > bk

ω0 ω0 m ω0τ
=
Q = =
γ b 2
ifadesi ile verilen ve ‘‘kalite faktörü’’ olarak bilinen Q Q=25.8
parametresi ile de sönümü ifade etmek mümkündür.

Q’ nun büyük değerleri için, sönüm sabiti b küçük

olduğundan, salınım daha yavaş söner. Farklı Q
değerleri için x(t) değişimleri yanda verilmiştir.
Q=14.4
Bazı sistemlerin Q değerleri:

Saat sarkacı : 200

Mikrodalga kavite osilatörü : 104
Quartz crystal :106
29
 2 2
γ2  γ   1 
ω= ω02 − = ω0 1 −   = ω 1 −  
4 ω
 0
2
0
 2Q 
Görüldüğü gibi Q’ nun büyük değerlerinde
ω ≈ ω0 almaya hakkımız vardır. Örneğin,

Q= 2 ⇒ ω = 0,968ω0

Q = 10 ⇒ ω = 0,999ω0

Q büyüdükçe ω, ω0 değerine yaklaşmaktadır. Diğer bir deyişle, b sönüm sabiti

azaldıkça Q kalite faktörü büyür ve sönümlü harmonik hareketin frekansı ω, basit
harmonik hareketin frekansı olan ω0 değerine yaklaşır.

30
3.3.3. Sönümlü Harmonik Harekette Enerji Kaybı
Sönümlü harmonik hareketin enerjisi, sürtünme veya hareketi engelleyici kuvvetler
(korunumsuz kuvvet) nedeniyle azalır. Herhangi bir anda sistemin toplam mekanik
enerjisi;
1 1
E (t ) = K (t ) + U (t ) = m v ( t )  + k  x ( t ) 
2 2

2 2
Burada kritik altı sönüm durumunu, γ 2  4ω02 yaklaşımı altında ele alalım:
γ 2
− t γ 2
 γ 
x ( t ) = A0 e 2
cos (ωt ) ; ω= ω − = ω0 1 − 
2

0
4 ω
 0
2
γ 2 << 4ω02 ⇒ ω ≈ ω0
γ
− t
x ( t ) ≈ A0 e 2
cos (ω0t )

γ
− t  γ 
v ( t ) ≈ − A0ω0 e 2
 cos (ω0t ) + sin (ω0t ) 
 2ω0 
31
 x(t) ve v(t) ifadeleri mekanik enerji bağıntısında yerine konulursa,

1 2 −γ t  γ  γ 
2

E ( t ) = K ( t ) + U ( t ) = kA0 e 1 + sin ( 2ω0t ) +   cos (ω0t ) 
2

2  2ω0  2ω0  
1 2 −γ t  γ 
=E (t ) kA0 e 1 + sin ( 2ω0t ) 
2  2ω0 
t
−
1 2
E ( t ) E=
= 0e
−γ t
E0 e (τ /2 )
;=
E0 kA0
2
sonucu elde edilir. Burada E0 , sistemin t = 0
anındaki mekanik enerjisidir.

Enerjinin ilk değerinin 1/e ’ sine düşmesi için geçen

zaman, ortalama ömrün yarısı kadardr:

τ
τ′ =
2
32
 3.3.4. Enerjinin Değişim Hızı
dE d  1 2 1 2  dv dx dE
=  mv + kx  = mv + kx = ( ma + kx ) v
dt dt  2 2  dt dt dt
dE
ma + bv + kx =
0 ⇒ ma + kx =
−bv = −bv 2
dt
sonucu elde edilir. Bu bağıntı enerjinin sürekli azaldığını gösterir. Herhangi bir t1 ve
t1+T anlarındaki enerji değerleri, sırasıyla;

= ( t1 ) E0e−γ t1
E1 E=  E2 E0 e ( 1 )
= =
−γ
t T
e
+
−γ T
− γ ( t1 +T )  E0 e −γ t1
E2 = E ( t1 + T )= E0 e 
E1

γ T << 1 ⇒
E2
= 1− γ T E1 − E2 2π 2π
= γ=
T γ =
E1 E1 ω0 Q
E1  osilatörde depo edilen enerji 
Q π
2= 2π  
( E1 − E2 )  bir periyotluk süreçte enerjideki kayıp 
33
3.3.4. Sönümlü Elektriksel Osilasyonlar

Daha önce bir LC devresindeki osilasyonları incelemiş ve

devrenin BHH yaptığını görmüştük. Yeni durumda,
devreye bir R direnci eklenecektir.

t = 0 anında devredeki S anahtarı kapatılırsa, herhangi bir

anda devreden geçen akım i ve kapasitör üzerinde kalan
yük miktarı q olacaktır. Kirchhoff yasaları gereği,

q di
− L − iR =
0
C dt
yazılabilir. Devreden geçen akım, kapasitör üzerindeki yük cinsinden yazılırsa,

dq d 2q dq q
i=
− ⇒ L 2 +R + =0 ifadesi elde edilir.
dt dt dt C

d 2x dx
Sönümlü harmonik hareket: m 2 + b + kx =
0
dt dt

34
 x q
d 2x dx
k 1/ C m 2 + b + kx =
0
dt dt
m L
b R d 2q dq q
L 2 +R + =0
b R dt dt C
γ= γ=
m L
2
γ   R 
2
1
ω
= ω02 −   =ω − 
 
2 LC  2 L 
2
 R  1
Benzerlikleri kullanılarak, kritik altı çözüm için:   <
 2L  LC

 R   R   1 2  
− t − t  R   
q (t ) q=
0e cos (ωt ) q0 e
 2L   2L 
cos  −  t
 LC  2 L   
  
yazılabilir.
35
 2
 R  1
  > Kritik üstü sönüm
 2L  LC
2
 R  1
  = Kritik sönüm
 2L  LC
2
 R  1
  < Kritik altı sönüm
 2L  LC

2
 R  1 (Kritik altı sönüm)
1
ω ≈ ω0 =
  <<
 2L  LC LC
 R 
− t
q ( t ) ≈ q0 e  2L 
cos (ω0t )

2L
τ=
R
36
Mekanik sistemde tanımladığımız Q kalite faktörünün elektrik sistemde karşılığı ise,

ω0 1/ LC 1 L
=
Q = = olarak elde edilir.
γ R/L R C

Q kalite faktörünü kullanılarak mekanik ve elektrik sistemlerinde sönümlü harmonik

hareketin denklemini yeniden yazalım:

d 2x dq d 2 x ω0 dx
m 2 + b + kx =
0 2
+ + ω 0x =
2
0
dt dt dt Q dt

d 2q dq q d 2 q ω0 dq
L 2 +R + =0 2
+ + ω 0q =
2
0
dt dt C dt Q dt

Bu benzerliği Fizik Laboratuvarı-IV dersinde yapacağınız deneylerde sık sık

kullanacaksınız.

37
Örnek-1. a) Kütlesi m olan bir cisim kuvvet sabiti k olan homojen
bir yaya asılmıştır (Şekil-a). Yay denge konumundan
itibaren hafifçe (y kadar) aşağı doğru çekilip serbest
bırakılıyor. Sistemin titreşim periyodu nedir?
b) Kütlesi m olan cisim özdeş iki yaya Şekil-b’deki gibi
bağlanmıştır. Bu durumda titreşim periyodu nedir?
c) Kütlesi m olan cisim özdeş iki yaya Şekil-c’deki gibi
bağlanmıştır. Bu durumda titreşim periyodu nedir?

d2y d2y k k 2π m
Çözüm-1. a ) m 2 =−ky ⇒ + y=
0 ω0 = = ⇒ T = 2π
dt dt 2 m m T k

d2y d 2 y 2k
b) m 2 =− ky − ky ⇒ 2
+ y=0
dt dt m
2k 2π m
ω0 = = ⇒ T = 2π
m T 2k

d2y y d2y k
c) m 2 =−k ⇒ 2
+ y=
0
dt 2 dt 2m

k 2π 2m
ω0 = = ⇒ T = 2π
2m T k
38
Örnek-2. Küçük bir blok platform üzerine konuyor. Platform düşey
yönde saniyede 10/π titreşim ve 5 cm genlikle BHH
yapmaya başlamaktadır.
a) Blok hangi noktada platformu terk eder?
b) Blok, platformun ulaştığı en üst noktaya göre ne
kadar yukarıya yükselecektir?
d2y
Çözüm-2. a ) y ( t ) =A sin (ωt ) ⇒ 2
=− Aω 2 sin (ωt ) =
−ω 2 y
dt
Platformun ivmesi yer çekim ivmesine eşit olduğunda blok ile platformun
teması kesilir. Bu andaki konuma 𝑦𝑦0 diyelim:
g 10
ay =
g ⇒ ω 2 y0 =
g y0 = ≈ =
0, 025 m
ω 2 ( 2π ∗10 / π )2

b) Blok platformu denge noktasından itibaren y0 = 0,025 m v0

yüksekte iken terk etmektedir. Buna göre, bloğun
platformu terk ettiği an ve o andaki hızı:
y0
 10  1 π
0, 025 0, 05sin  2π ∗ t  =
= ⇒ t sin −=
1
( )
0,5 s
 π  20 120
3
v ( t ) Aω cos (ωt ) ⇒
= = v0 m/ s
2
39
Bloğun platformu terk ettikten sonra, maksimum yüksekliğe çıkma süresi:
v0
v=
v0 − gt ⇒ t=
g
Bloğun çıkabildiği maksimum yükseklik:

1 2
y − y0 = v0t − gt
2
2
 v0  1  v0  v02
y =y0 + v0   − g   =y0 + =0, 0625 m
g 2 g 2g

Platformun yaptığı titreşimin genliği A = 0,05 m olduğuna göre, bloğun ulaşabildiği en

yüksek nokta platformun ulaşabildiği en yüksek noktadan,

h = y − A = 0, 0625 − 0, 05 = 0, 0125 m

daha yukarıda olacaktır.

40
Örnek-3. Uzunluğu L olan homojen bir çubuk, belli bir amaç
için uzunluğunun 2/3’ ünden şekildeki gibi asılmış
halde iken küçük açılı salınım hareketi yapmaktadır.
Çubuğun küçük titreşimlerinin periyodunu bulunuz.

Çözüm-3. Kütle merkezinin, çubuğun asıldığı noktaya uzaklığı,

L L L
d= − =
2 3 6

d 2θ L
τ=
Iα =
I 2 = −mg sin (θ ) d =
− mgθ
dt 6
d 2θ mgL d 2θ mgL 2π
2
+ θ =0 ⇒ 2
+ ω 2
θ =0 ⇒ ω= =
dt 6I dt 6I T

1 1 1
I =I km + md 2 = mL2 + mL2 = mL2
12 36 9

6 1 2 2L
T= 2π ∗ mL= 2π sonucu elde edilir.
mgL 9 3g
41
Örnek-4. Yarıçapı R ve kütlesi M olan homojen bir disk, uzunluğu
L ve kütlesi m olan homojen bir çubuğun ucuna bağlıdır.
Çubuğun diğer ucu, sürtünmesiz bir mille duvara
yataklanmıştır. Bu sistemin küçük titreşimler yapması
durumunda periyodunu bulunuz.
d 2θ L
Çözüm-4. τ =
Iα =
I 2 = −mg sin (θ ) − Mg sin (θ )( L + R )
dt 2
Küçük açılarda sin(θ) ≈ θ olduğundan,

d 2θ g  mL  d 2θ
+  + M ( L + R )  θ =0 ⇒ + ω 2
θ =0
dt 2
I  2  dt 2

g  mL  2π I
ω
= + M ( L + R=) T = 2π
I  2  T  mL
g

+ M ( L + R )
 2 
1 1
I = I ç + I d = mL2 + MR 2 + M ( L + R )
2

3 2
1 2 1
mL + MR 2 + M ( L + R )
2

T = 2π 3 2 sonucu elde edilir.

1
mgL + Mg ( L + R )
2 42
Örnek- 5. 𝑥𝑥 = 𝐴𝐴𝑒𝑒−𝛼𝛼𝑡𝑡cos(𝜔𝜔𝑡𝑡) ifadesinin,
d 2x dx
2
+ γ + ω 2
0 x=
0
dt dt

denkleminin bir çözümü olabilmesi için sağlanması gereken koşulları

belirleyiniz ve buradan 𝛼𝛼 ve 𝜔𝜔’ yı bulunuz.

Çözüm-5. x = Ae −α t cos (ωt )

dx
−α Ae −α t cos (ωt ) − Aω e −α t sin (ωt )
=
dt
d 2x
2
=Ae −α t (α 2 − ω 2 ) cos (ωt ) + 2αω sin (ωt ) 
dt

Bunlar verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa:

Ae −α t (α 2 − ω 2 + ω02 − αγ ) cos (ωt ) + ( 2αω − γω ) sin (ωt )  =

0

α 2 − ω 2 + ω02 − αγ =
0 γ γ2
 α
= ω
ve = ω −
2
2αω − γω = 0  2
0
4
43
Örnek-6. Kütlesi m olan bir cisim, şekilde görüldüğü gibi,
sürtünmesiz yatay bir masa üzerinde aralarında
2a mesafesi olan A ve B noktalarına kuvvet
sabiti k olan özdeş yaylarla bağlanmıştır.
Yayların gerilmemiş haldeki uzunlukları 𝑎𝑎0 ’ dır.
mıştır. Sistem sürtünmesiz bir masa üzerindedir.
m kütlesinin denge konumunda yatay yer
değiştirmesi x ile ve düşey yer değiştirmesi y ile
gösterilmiştir.

a) 𝑥𝑥 doğrultusundaki küçük yer değiştirmelere karşılık gelen hareketin

diferansiyel denklemini yazınız.
b) 𝑦𝑦 doğrultusundaki küçük yer değiştirmelere karşılık gelen hareketin
diferansiyel denklemini yazınız (𝑦𝑦 ≪ 𝑎𝑎 kabul ediniz).
c) 𝑎𝑎 ve 𝑎𝑎0 vasıtasıyla 𝑥𝑥 ve 𝑦𝑦 boyunca titreşim periyotlarının oranını hesap
ediniz.
d) 𝑡𝑡 = 0’ da m kütlesi 𝑥𝑥 = 𝑦𝑦 = 𝐴𝐴0 noktasından sıfır hızla harekete başlarsa,
herhangi bir t anında cismin 𝑥𝑥 ve 𝑦𝑦 uzanımları nedir?

44
Çözüm-6. a) Denge halinde yayların ikisinin de gerilmiş durumdaki uzunluğu a’ dır.
m kütlesini sağa doğru x kadar çektiğimizi düşünelim. Bu durumda m
kütlesinin hareket denklemi,

d 2x d 2x 2k
m 2 = −2kx ⇒ 2
+ ω x2 x =
0 ; ωx =
dt dt m
b) Yaylardaki uzama miktarı: ∆L = L − a0

Yayların kütleye uygulayacağı geri çağırıcı kuvvet:

−k ( L − a0 )
T=
y
Fx =
0 ; −2T sin (θ ) =
Fy = −2k ( L − a0 )
L
d2y y d 2 y 2k  a0 
m 2 =−2k ( L − a0 ) ⇒ + 1 −  y =
0
dt L dt 2
m L
d 2 y 2k  a0 
+  1 − y=
0
dt 2 m  a2 + y2 

y’ nin katsayısı sabit olmadığı için hareket, BHH değildir !!!

45
 −1/2
a0 a0  y2  a0  y 2  a0
y << a ⇒ = 1 + 2  ≈ 1 − 2  ≈
a +y
2 2 a a  a  2a  a

d 2 y 2k  a0  d2y 2k  a0 
+ 1 −  y = 0 ⇒ + ω y2 y = 0 ; ωy = 1 − 
dt 2 m  a dt 2
m a

Bu denklemin BHH denklemi olduğuna dikkat ediniz.

c) x-doğrultusundaki ve y-doğrultusundaki hareket denklemlerinden,

2k   m 
ωx =   xT = 2π 
m   2 k  Tx a0
 = 1−
2k  a0    m  Ty a
ωy
=  1−  Ty = 2π a0  
m a    
2k  1 −  
  a  

d) Kütlenin x ve y doğrultusundaki hareketi BHH olduğu için, kütlenin herhangi bir

andaki uzanımı aşağıdaki gibi olacaktır.

 2 k    2 k  a   
x (t ) A0 cos   t  =
ve y ( t ) A0 cos   1− 0  t 
 m    m  a   
46
Örnek-7. Kütlesi m olan küçük bir top uzunluğu 𝑙𝑙1 ve 𝑙𝑙2
olan iki tel ile şekildeki gibi duvara bağlanmıştır.
Denge durumunda her iki teldeki gerilim 𝑇𝑇0’ dır.
m kütlesi düşey doğrultuda hafifçe çekilip
serbest bırakılıyor. Küçük titreşimlerin
periyodunu bulunuz.

Çözüm-7. Kütle denge durumundan düşey doğrultuda yer değiştirdiği için, 𝑇𝑇1 ve 𝑇𝑇2
gerilimlerinin yatay bileşenleri eşit ve zıt yöndedir. Ancak, her ikisinin de
düşey bileşenleri aşağı doğrudur. Bu bileşenlerin toplamı m kütlesine geri
çağırıcı kuvvet uygular.
d2y
m 2 =−T1 sin (θ1 ) − T2 sin (θ 2 )
dt

Küçük açılarda sin(θ) ≈ tan(θ) ≈ θ olduğunu biliyoruz. Ayrıca, küçük

titreşimler için: T1 = T2 = T0 alabiliriz.

d2y y y 1 1 d2y
m 2 =−T1 − T2 = −T0  +  y ⇒ 2
+ ω yy =
2
0
dt l1 l2  l1 l2  dt

2π T0  1 1  m  l1l2 
ω
= y =  +  T = 2π  
T m  l1 l2  T0  l1 + l2 
47
Örnek-8. 0,2 kg kütleli bir cisim kuvvet sabiti 80 N/m olan bir yaya asılıdır. Bu
cisim –𝑏𝑏𝑣𝑣 ile verilen bir sürtünme (sönüm) kuvvetine maruz kalırsa
(burada 𝑣𝑣 cismin hızıdır),

a) Sistemin serbest salınımlarının diferansiyel denklemini yazınız.

b) Eğer sönümlü harmonik hareketin frekansı, sönüm olmadığı zamanki
frekansın 3/2’ si ise b sabitinin değeri nedir?
c) Sistemin Q kalite faktörü nedir? 10 salınım sonunda titreşimin genliği
hangi faktör (kaç kat) ile azalır?

Çözüm-8. a) Sistemin hareket denklemi,

d 2x d 2 x b dx k
m 2 = −kx − bv ⇒ + + x=0
dt dt 2 m dt m

d 2x dx
+ 5b + 400 x =
0
dt 2 dt
k b γ2
b) ω=
0 = 20 rad / s ; γ= = 5b ve ω= ω −
2
0
m m 4
2
 3  γ2
 ω0  =ω0 − ⇒ γ=5b =ω0 ⇒ b=
2
4 Ns / m
 2  4
48
 ω0 20
c) Kalite faktörü: =
Q = = 1
γ 5b
γ 
− t
Sönümlü harmonik hareketin genliği: A = A0 e 2

t = 0 anındaki genlik A0 ve 10 salınım sonraki genlik A10 olsun;

γ 
− 10T
2
A10 A0 e
= = e −5γ T
A0 A0

γ2 1 3
ω= ω − 2
0 = ω0 1 − 2
= ω0 = 10 3 rad / s
4 4Q 2

π
2π π A10 −5γ T
−5( 20 )
=
T = s = e= e =
5 3
1, 76 ×10−16
ω 5 3 A0

Bu oranın çok küçük olması, sistemin çok kısa sürede sönüme gittiğini gösterir.

49
Örnek-9. Bir çok titreşen sistemde, depolanan enerji zamanla 𝐸𝐸 = 𝐸𝐸0𝑒𝑒−𝛾𝛾𝑡𝑡 şeklinde üstel
azalır. Böyle bir titreşim hareketi için Q ifadesi 𝑄𝑄 = 𝜔𝜔0/𝛾𝛾 ile verilir. Burada 𝜔𝜔0
titreşimlerin doğal frekansıdır.
a) Bir piyanonun orta C’ sine vurulduğu zaman titreşim enerjisi 1 s’ de ilk
değerinin yarısına düşer. Orta C’ nin frekansı 256 Hz’ dir. Sistemin Q değeri
nedir?
b) Daha yüksek oktavlı bir notasında ( f = 512 Hz), enerji 1 s’ de ilk değerinin
yarısına düşüyorsa, sistemin Q değeri nedir?
c) 0,1 kg kütlesindeki bir cisim yay sabiti k = 0,9 N/m olan bir yaya asılıdır.
Sönüm sabiti b (𝐹𝐹𝑠𝑠ö𝑛𝑛ü𝑚𝑚 = −𝑏𝑏𝑣𝑣) olan bir akışkan içinde hareket eden sistemin
enerjisi 4 s’ de ilk değerinin 1/e’ sine düşüyor. Q ve b değerlerini bulunuz.

1 ω0 2π f
Çözüm-9. a ) E0 =E0 e −γ ⇒ γ =ln ( 2 ) s −1 ⇒ Q= = ≈ 2320
2 γ γ
1 ω0 2π f
b) E0 =E0 e −γ ⇒ γ =ln ( 2 ) s −1 ⇒ Q= = ≈ 4640
2 γ γ
1 ω0 1 k
c ) E0 =E0 e −γ 4 ⇒ γ =0, 25 s −1
⇒ Q= = =12
e γ γ m
= γ 0, 025 kg / s
b m=
50
Örnek-10. Bir LRC devresinde 𝐿𝐿 = 10 𝑚𝑚𝐻𝐻, 𝐶𝐶 = 1,0 𝜇𝜇𝐹𝐹 ve 𝑅𝑅 = 1 Ω’ dur.

a) Yük salınımlarının genliği ne kadar sürede yarıya düşer?

b) Bu sürede kaç periyotluk salınım olmuştur?

Çözüm-10. a) Bir LRC devresinde, S anahtarı kapandıktan sonra kondansatör

üzerindeki yük harmonik hareket yapar. Bu LRC devresinde salınan
yük aşağıdaki ifadeyle verilir.
 R  2
− t 1  R 
q ( t ) q0 e
=  2L 
cos (ωt ) ; =ω − 
LC  2L 
 R   R 
− t 1 − t1/2
A = q0 e  2L 
q0 = q0 e  2L 
2
 R   2L 
  t1/2= ln ( 2 ) ⇒ t1/2=   ln ( 2 ) ≈ 13,86 ms
 2L   R 

2π
2
1  R 
b) ω = −  ≈ 10 4
rad / s ⇒ T= = 2π ×10−4 s
LC  2L  ω
t1/2 13,86 ×10−3
=
n = ≈ 22
T 2π ×10 −4

51
Örnek-11. Sönümlü salınım yapan bir LRC devresinde bir devirlik sürede enerji
∆𝑈𝑈 2𝜋𝜋𝜋𝜋
kayıp oranı ’ nun, R << L , C olması durumunda yaklaşık olarak
𝑈𝑈 𝜔𝜔𝐿𝐿
ile verilebileceğini gösteriniz.
Çözüm-11. Bir LRC devresinde, S anahtarı kapandıktan sonra salınan yük aşağıdaki
ifadeyle verilir.
 R  2
− t 1  R 
q ( t ) q0 e
=  2L 
cos (ωt ) ; =ω − 
LC  2L 
 R 
1 − t
R << L, C ⇒ ω≈ ⇒ q ( t ) ≈ q0 e  2L 
cos (ωt )
LC
R
1 q 2 1 q02 − L t
(t ) =
U= e cos 2 (ωt )
2C 2C
R
1 q02 1 q02 − L T
= ( 0)
U 0 U= ve = (T )
U1 U= e
2C 2C

U 0 − U1 − T
R
R ∆U  R  2π R
= 1 − e  L  ≈ 1 −1 +  T ≈  T =
U0 L U0  L  ωL
52
Örnek-12. Kütlesi 0,5 kg olan bir blok, kuvvet sabiti k = 12,5 N/m olan bir yayın ucuna
bağlı olarak kritik altı (under-dumped) sönümlü hareket yapıyor. Hareketin
frekansının, sönümsüz hareketin frekansından % 0,2 daha az olduğu
gözlemleniyor.
a) Hareketin sönüm sabiti b’ nin değerini bulunuz.
b) Hareketin genliğinin zamana bağlı değişimini bulunuz.
c) Mekanik enerjinin başlangıç değerinin % 1’ ine düşmesi için geçen süreyi
bulunuz.
d) Sistemin kritik sönüm durumunda hareket edebilmesi için sönüm sabiti
(𝑏𝑏𝑘𝑘) ne olmalıdır?

γ2 b2
Çözüm-12. a) ω = ω − = ω − 2 ⇒ b = 2m ω02 − ω 2
2 2
0 0
4 4m

k
= ω 2 2m ω02 − ( 0,998ω=
b 2m ω02 −= 0) ( 0, 004 ) ∗ ≈ 0,316 kg / s
2

m
 b   0,316 
− t − t
 2∗0,5 
=
b) A A=
0e A0=
e A0 e −0,316t
 2m 

53
 2
  b 
− t  −
b
2  m 
t E
b
− t
c) E ∝  A0 e  2m 
 = A0 e ⇒ =e  m  =0, 01
  E0

b m 0,5
ln ( 0, 01)
− t = ⇒ − ln ( 0, 01) =
t= − ln ( 0, 01) ≈ 7, 287 s
m b 0,316

γ2 b2 b2
d) ω = ω −
2
0 = ω − 2
2
0 ⇒ 2
= ω02 ⇒ bk = 2mω0
4 4m 4m

k
= =
bk 2m =
4mk 4 ( 0,5 )(12,5
= ) 5 kg / s
m

54
BÖLÜM 4
4.1. Zorlamalı Salınımlar ve Rezonans

Kütleye şekildeki gibi büyüklüğü periyodik olarak değişen bir dış kuvvet
uygulandığında ortaya çıkan harekete ‘‘Zorlamalı Salınım’’ denir.

• Sönümlü olmayan zorlamalı salınım hareketi (Undamped forced vibrations)

• Sönümlü zorlamalı salınım hareketi (Damped forced vibrations)

1
4.2. Sönümlü Olmayan Zorlamalı Salınım Hareketi
Dış kuvvetin uygulanmadığı ve sönümün olmadığı bir kütle yay sistemi

k
ω0 = frekansı ile titreşen BHH yapar.
m

Periyodik bir dış kuvvetin uygulanması durumunda, dış kuvvet salınıcı üzerine kendi
frekansı olan ω’ yu kabul ettirmeye çalışacak ve net hareket, ω0 ile ω frekanslarındaki
titreşimlerin üst üste gelmeleri şeklinde olacaktır.

Belli bir zaman sonra, toplam titreşimin frekansı dış kuvvetin frekansına (ω) eşit
olacaktır. Bu şart yerine getirildiği zaman, dış kuvvetin etkisindeki salınıcı kararlı hal
denilen bir duruma sahip olacaktır.

Periyodik dış kuvvetin frekansının salınan sistemin doğal titreşim frekansına eşit
olması durumunda (ω = ω0), titreşimin genliği maksimum bir değere ulaşır. Bu duruma
‘‘Rezonans’’ olayı denir.
2
Eğer dış kuvvetin frekansı, sistemin doğal titreşim frekansına yakın ise, toplam
titreşimin genliği küçük bir kuvvet uygulanmasıyla bile oldukça büyük yapılabilir.

Bir kütle-yay sistemine, şekildeki gibi, periyodik bir dış kuvvetin uygulanması
durumunda hareket denklemi,

d 2x
m 2 = −kx + F0 cos (ωt )
dt
olacaktır.

k F0 d 2x
ω 2
0 = ve f 0 kısaltmaları ile 2
+ ω 2
f 0 cos (ωt )
0x =
m m dt
Bu denklem ikinci dereceden, sabit katsayılı, homojen olmayan bir çizgisel
diferansiyel denklemdir. Bu tür diferansiyel denklemlerin genel çözümü, homojen
kısmın çözümü (𝑥𝑥ℎ) ile bir özel çözümün (𝑥𝑥𝑝𝑝) toplamı şeklinde verilir (Bunun için
Calculus and Analytic Geometry; George B. Thomas, Jr. kitabına bakabilirsiniz).

3
 Bu durumda genel çözüm aşağıdaki gibidir:
x ( t=
) xh + x p
Hareket denkleminin homojen olması durumunda çözümünü daha önce bulmuştuk:

d 2x k
=2
+ ω 2
0x 0 =
; ω02
dt m
xh ( t ) C1 cos (ω0t ) + C2 sin (ω0t )
=
Hareket denkleminin homojen olmadığı durum için özel bir çözüm (xp) bulmaya
çalışacağız.

1. ω ≠ ω0 durumu:
d 2x
2
+ ω f 0 cos (ωt )
0x =
2
denkleminin çözümü (ω ≠ ω0) durumunda:
dt
x p (t ) A cos (ωt ) + B sin (ωt )
=

d 2 xp
− Aω 2 cos (ωt ) − Bω 2 sin (ωt ) =
= −ω 2 x p
dt 2 4
 d 2x
2
+ ω f 0 cos (ωt )
0x =
2
(ω 2
0 − ω 2 ) xp =
f 0 cos (ωt )
dt

 f0  
xp =  2 2
cos (ωt )  f0
ω
 0 − ω  =  A = ve B 0
 ω0 − ω
2 2

x p A cos (ωt ) + B sin (ωt ) 

f0 f0
ω < ω0 → A= ω > ω0 → A=
− 2
ω02 − ω 2 ω0 − ω 2

f0 F0
ω << ω0 → A≈ =
ω02 k
f0
ω >> ω0 → A≈ =0
ω 2

=ω ω0 → A≈∞

5
Bu durumda genel çözüm aşağıdaki gibidir:
 f0 
x ( t ) = xh + x p = C1 cos (ω0t ) + C2 sin (ω0t ) +  2 2
cos (ωt )
 ω0 − ω 
Hareketin başlangıç koşullarının x(0) = 0 ve v(0) = 0 olduğunu varsayarak, yukarıdaki
denklemde C1 ve C2 katsayıları aşağıdaki gibi bulunur:

f
C1 =
− 2 0 2 ve C2 =
0
ω0 − ω
Bu katsayılar yukarıda yerine konulursa genel çözüm,

 f0 
x (t )  2 2
cos (ωt ) − cos (ω0t ) 
 ω0 − ω 
 A− B   A+ B 
cos ( A ) − cos ( B ) =
−2sin   sin  
 2   2 

 2 f 0    ω0 − ω     ω0 + ω  
x (t ) =  2 2
sin   t  sin  t sonucu elde edilir.
 ω0 − ω    2     2  
6
  2 f 0    ω0 − ω     ω0 + ω  
x (t ) =  2 2
sin   t  sin  t
 ω0 − ω    2     2  
𝜔𝜔0 +𝜔𝜔
Bu ifadede yüksek frekanslı sin 𝑡𝑡 fonksiyonunun genliği, düşük frekanslı
2
𝜔𝜔0 −𝜔𝜔
sin 𝑡𝑡 fonksiyonu tarafından modüle edilir. Bu davranışın ‘‘vuru (beat)’’
2
olarak adlandırıldığını biliyoruz.

(a) Rezonansın dışında, periyodik dış kuvvete karşılık sönümsüz harmonik

salınıcının cevabı.

γ=
0 ; ω ≠ ω0 ve ω ≅ ω0
7
ω ≠ ω0 durumuna farklı bir yaklaşım:
d 2x
2
+ ω f 0 cos (ωt )
0x =
2

dt
x p ( t ) A cos (ωt − δ ) fonksiyonunu önerelim.
Denklemin homojen olmayan kısmı,=

d 2 xp
− Aω 2 cos (ωt − δ )
=
dt 2
− Aω 2 cos (ωt − δ ) + ω02 A cos (ωt − δ ) =f 0 cos (ωt )

=
cos ( A  B ) cos A cos B ± sin A sin B

(ω 2
− ω 2 ) A sin (δ ) =
0 
tan (δ ) = 0 ⇒ δ = 0 veya δ =π
0

(ω 0 − ω ) A cos ( δ ) =
2 2
f 0 

8
 f0
A (ω ) =
(ω 2
0 − ω 2 ) cos (δ )

f
δ =⇒
0 A (ω ) =2 0 2 ω < ω0 olmalıdır.
( ω0 − ω )
f
π ⇒ A (ω ) =
δ= − 2 0 2 ω > ω0 olmalıdır.
( ω0 − ω )

9
 2. ω = ω0 , Rezonans durumu:
d 2x
2
+ ω f 0 cos (ωt )
0x =
2
denkleminin çözümü (ω = ω0) durumunda:
dt

=x p (t ) t  A cos (ω0t ) + B sin (ω0t ) 

d 2 xp
=2
2ω 0 
 B cos ( ω 0 t ) − A sin ( ω 0 t ) 
 − ω 2
0 xp
dt
2ω0  B cos (ω0t ) − A sin (ω0t )  − ω02 x p + ω02 x p =
f 0 cos (ω0t )

f0
B = ve A 0
2ω0
 f 
x p (t ) =  0  t sin (ω0t )
 2ω0 
xh ( t ) =C1 cos (ω0t ) + C2 sin (ω0t ) =C0 cos (ω0t − ϕ )

10
Denklemin en genel çözümü,
 f0 
x (t=
) h ( ) p ( ) 0 ( 0 )   t sin (ω0t )
x t + x t = C cos ω t − ϕ +
 2ω0 
olacaktır.

xh(t) fonksiyonu kararlı salınan bir

fonksiyondur.

xp(t) fonksiyonunun genliği zamanla

çizgisel olarak artmaktadır.

Zaman ilerledikçe, sistemdeki yay daha

fazla dayanamayacak ve kırılacaktır
(Rezonans durumu).

11
4.3. Sönümlü Zorlamalı Salınım Hareketi
Daha önce yaya bağlı ve viskoz sıvı içinde sönümlü salınım hareketi yapan sistemi
incelemiştik. Şimdi benzer bir sistemi ele alacağız. Ancak bu kez, kütleye
F = F0cos(ωt) gibi periyodik bir dış kuvvet uygulayacağız.

Sistemin hareket denklemi:

d 2x dx
F0 cos (ωt )
m 2 + b + kx =
dt dt

b k F0 d 2x dx
γ = ; ω02 =ve f 0 2
+ γ + ω f 0 cos (ωt )
0x =
2
m m m dt dt
Homojen kısmın çözümü (kritik altı sönüm için):

γ 
γ 
2
d 2x dx −  t
+ γ + ω 2
0 x =0 ⇒ xh ( t ) = A0 e 2
cos (ω1t − φ ) ; ω1 = ω02 −  
2
2
dt dt

12
Özel çözüm (Özel çözümün elde edilmesi için: Calculus and Analytic Geometry;
George B. Thomas, Jr. kitabına bakabilirsiniz):

x p ( t ) A cos (ωt − δ )
Çözüm önerisi:=

Ara işlemler öğrenciye bırakılmıştır !!!

f0
xp (t ) cos (ωt − δ )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

 γω 
δ = tan −1  2
ω
 0
2
− ω 
Bu durumda hareket denkleminin genel çözümü aşağıdaki gibidir:
γ 
−  t f0
x ( t=
) xh ( t ) + x p ( t=) A0e 2
cos (ω1t − φ ) + cos (ωt − δ )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2
Geçici Çözüm
Kalıcı Çözüm

13
Homojen kısmın çözümü 𝑥𝑥ℎ(𝑡𝑡) kısa süre içerisinde söner. Bu nedenle homojen kısmın
çözümüne ‘‘geçici çözüm’’ denir.
Özel çözüm 𝑥𝑥𝑝𝑝(𝑡𝑡) ise ‘‘kalıcı çözüm’’ veya ‘‘kararlı durum (steady state)’’ olarak
adlandırılır. Bu nedenle çoğu kez geçici çözümü dikkate almaya gerek kalmaz.

Bu durumda genel çözüm:

f0
x (t ) cos (ωt − δ )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

Genliğin minimum olmasının bir önemi yoktur. Fakat maksimum olması, sisteme
zarar verebilmesi açısından önemlidir.

dA γ2 d2A
=0 ⇒ ω = ω02 − <0
dω 2 d ω 2=ω ω02 −
γ 2

ω
Q= 0 ⇒ Amax =
( F0 / m ) Q
=
F0Q
γ 1 1
ω02 1− 2 k 1− 2
4Q 4Q
14
Periyodik dış kuvvetin 𝐹𝐹 = 𝐹𝐹0 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 𝜔𝜔𝜔𝜔 etkisi ile titreşim hareketinin genliğinin
maksimum olmasına ‘‘rezonans’’ ve genliğin maksimum olduğu 𝜔𝜔𝑅𝑅 frekansına da
‘‘rezonans frekansı’’ denir.

f0 γ2 1
A (ω ) = ωR =ω = ω − 2
=ω0 1 −
(ω )
0
2
−ω 2 2
+ γ 2ω 2 2 2Q 2
0

ω R < ω0 !!!!!
 γω 
δ = tan −1  2 Q >> 1 ⇒ ω R ≅ ω0
ω
 0
2
− ω 
A(ω)
π
δ(ω)
0,2 ω0=5
f0=1

γ=2 γ=1
γ=3
γ=1 π/2
0,1
γ=2
γ=3
F0
k
0
0,0 0 2 4 6 8 10
0 2 4 ωR
ω
6 8 10 ω
15
Sönümün çok yavaş olması ve rezonans durumu için genel çözüm:
γ 
−  t f0
(t ) e
x= 2
C1 cos (ω1t ) + C2 sin (ω1t )  + cos (ωt − δ )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

(b) Rezonansın dışında, periyodik dış kuvvete karşılık sönümlü harmonik

salınıcının cevabı.
γ ≠ 0 ; ω ≠ ω0 ve ω ≅ ω1 ≅ ω0

γ γ 
2

 ω0 ⇒ ω1 = ω02 −   ≅ ω0
2 2  
f0 f0 f0
ω ≅=
ω0 ⇒ x0 ≅ =
ω0 u
(ω )
2 2
ω0 4 ( ω0 − ω ) + γ
2
−ω + γ 2ω 2
2 2
0
16
 γω γ 2 ( ω0 − ω ) γ
tanδ = ≅ =⇒ cos δ = ve sin δ
ω02 − ω 2 2 (ω0 − ω ) u u

t = 0 anında x(0) = 0 ve v(0) = 0 başlangıç koşulları uygulanırsa:

2 x0 (ω0 − ω ) xγ
C1 = − ; C2 = − 0
u u
2 ( ω0 − ω ) γ
cos (ωt − δ )
= cos (ωt ) + sin (ωt )
u u

2 x0 (ω0 − ω )  γ 
−  t  x0γ  γ 
−  t 
x (t )
= cos (ωt ) − e 2
cos (ω0t )  + sin (ωt ) − e 2
sin (ω0t ) 
u   u  
xγ  −  t 
γ 

ω ≅ ω0 ⇒ x (t ) = 0 1 − e    sin (ω0t )
2

u  

f 0γ  − t 
γ 

x (t ) 1 − e 2
 sin (ω0t )
ω0  4 (ω0 − ω ) + γ  
2

2
 
17
 (c) Tam rezonansta, salınım genliğinin
kararlı bir genliğe doğru
büyümesini gösteren geçiş
davranışı.

Mekanik sistemlerin zarar görmesine neden olacağı için, sistemin uzun süre rezonansta
kalması istenmez (Köprülerin yıkılması, binaların zarar görmesi gibi).

Bazı durumlarda ise, sistemin kısa zaman aralıklarında rezonansa girmesi istenir. Sağlık
alanında çok kullanılan MR görüntüleme cihazlarının çalışma prensibinin temeli
‘‘manyetik rezonans’’ olayıdır ve kısa süreli rezonans durumlarından faydalanılır.

Kızıl ötesi spektroskopisinde ise, bir molekül üzerine frekansı belirli bir aralıkta
değiştirilebilen elektromanyetik dalgalar (kızıl ötesi ışınlar) gönderilir. Rezonans
durumunda, gönderilen elektromanyetik dalganın enerjisi molekülün atomları tarafından
soğurulur.

Bir maddeden geçen dalganın şiddetinin azaldığı frekanslar rezonans frekanslarıdır. Bu

rezonans frekanslarından hareketle moleküllerin yapısı hakkında bilgi elde edilir.

18
19
4.4. Salınıma Zorlanmış Elektrik Devresinde Rezonans:
Daha önce kütle-yay sistemi ile seri bağlı RLC devresi arasındaki benzerlikler, zorlayıcı
kuvvet kullanmaksızın incelenmişti.

Eğer bu RLC devresine, AC kaynaklı bir elektromotor kuvvet (emk) kaynağı eklenirse,
mekanik sistemle olan benzerlik geçerliliğini korur ve devre rezonans özelliği
göstermeye başlar.

d 2x dx
F0 cos (ωt )
m 2 + b + kx =
dt dt

d 2q dq 1
L 2 +R + q=V0 cos (ωt )
dt dt C
R 1 ω0 1 L V0
γ = ; ω02 =; Q = =ve f 0
L LC γ R C L

d 2q
q ( t ) q0 (ω ) cos (ωt − δ )
dq
2
+ γ + ω 2
0 f 0 cos (ωt )
q= =
dt dt
Kalıcı çözüm 20
q ( t ) q0 (ω ) cos (ωt − δ )

q0 (ω )
(
=
V0 / L )
ve δ −1 γω 
tan  2 2
ω − ω
(ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2  0 
2

dq
I (t ) =
− q0 (ω ) ω sin (ωt − δ )
=
dt
V0 V0
I (t ) sin (ωt − δ ) I 0 (ω ) =
2 2
 1   1 
 − ω L  +R
2
 − ω L  +R
2

 ωC   ωC 

Akım genliğinin maksimum olduğu frekans ve bu frekans değerindeki akım:

1 1 V0
− ωL = 0 ⇒ ω= = ω0 I 0,max =
ωC LC R

21
Kapasitörün uçları arasındaki gerilim:
q (t ) VC ,0 (ω ) =
(V0 / L )
( t ) = VC ,0 (ω ) cos (ωt − δ )
VC=
(ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2
2
C C
γ2 V0Q V0Q
ω= ω − 2
0 ⇒ VC ,0,max = =
2 1 1
LCω02 1 − 1 −
4Q 2 4Q 2
Bu sonuç RLC devresinin, rezonans durumunda ve yüksek kalite faktörü değerlerinde,
uygulanan AC gerilim değerini Q kalite faktörü kadar yükselttiğini söyler.

4.5. Sönümlü zorlamalı salınım hareketinin kompleks üstel

fonksiyon ile incelenmesi
d 2x dx
2
+ γ + ω f 0 cos (ωt )
0x =
2
=x ( t ) A (ω ) cos (ωt − δ )
dt dt
f0  γω 
A (ω ) = ve δ tan −1  2 2
ω − ω
( ω0 − ω ) + γ ω
2 2 2 2 2  0 

22
Hareket denklemini kompleks gösterimde yazabiliriz:

d 2z dz iωt
+ γ + ω 2
0 z =
f 0 e
dt 2 dt
Bu diferansiyel denklemde, 𝑧𝑧 = 𝐴𝐴 𝜔𝜔 𝑒𝑒 𝑖𝑖 𝜔𝜔𝜔𝜔−𝛿𝛿 ifadesini çözüm olarak kabul edebiliriz.

dz i ωt −δ 
= A (ω )( iω ) e ( ) 
dt 
2  ω02 − ω 2 + iγω  A (ω ) ei(ωt −δ ) =
f 0 eiωt
d z 2 i (ωt −δ ) 
2
= − A ( ω ) ω e

dt

(ω 2
0 − ω 2 ) A (ω ) + iγω A (ω ) =
f 0 eiδ
iγωA(ω)
F0/m

(ω 2
0 − ω 2 ) A (ω ) =
f 0 cos (δ ) δ 90°

(ω 2
0 − ω 2 ) A (ω )
γω A (ω ) = f 0 sin (δ )

23
Bu ifadeler kullanılarak genlik ve faz için aşağıdaki sonuçlar bulunur:

(ω 2 − ω 2 )2 + γ 2ω 2  ∗  A (ω )  2 =
f 2
 0    0

f0  γω 
A (ω ) = ve δ tan −1  2 2 
ω − ω
( ω0 − ω ) + γ ω
2 2 2 2 2  0 

Bu ifadeleri daha önce de türetmiştik. Ancak kompleks formun kullanımının çok daha
kolay olduğuna dikkat ediniz.

4.6. Zorlamalı Salınımlarda Güç Soğurulması

Sönümlü salınımlarda, sürtünme kuvvetleri nedeniyle salınım hareketi enerji kaybeder.

Sürücü kuvvet, kayıp enerjiyi karşılamaya ve salınıcının sabit genlikte titreşim
yapmasını sağlamaya çalışır.

24
Kalıcı çözümün aşağıdaki şekilde verilebileceğini biliyoruz:

x (t ) A (ω ) cos (ωt − δ )

f0  γω 
A (ω ) = ve δ tan −1  2 2
ω − ω
( ω0 − ω ) + γ ω
2 2 2 2 2  0 

Bu çözümü kullanarak salınan cismin hızını bulabiliriz:

dx f 0ω
v (t ) = −ω A (ω ) sin (ωt − δ )
= v0 (ω ) =
dt
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2
ω << ω0 ve ω >> ω0 durumlarında v0 → 0, ω = ω0 durumunda ise v0 = f0/γ
değeriyle maksimuma ulaşmaktadır.

Salınıcıdan güç soğuran kuvvet sönüm kuvvetidir. Sönüm  

kuvvetinin soğurduğu anlık güç (P), herhangi bir anda cisme P ( t ) =F ⋅ v =−bv 2
etkiyen sönüm kuvveti ile cismin hızının çarpımına eşittir:
(−) işareti, sürtünme kuvvetinin cisimden enerji soğurduğunu göstermektedir.

25
Sürtünme kuvveti tarafından soğurulan güç (P) miktarı:

P (t ) =
b  −ω A (ω ) sin (ωt − δ )  =
b v0 (ω )  sin 2 (ωt − δ )
2 2

Bir periyotluk (T) süreçte soğurulan ortalama güç:

b v0 (ω ) 
t0 + T 2 t +T
0
1
P (ω ) =∫ P ( t ) dt ∫ sin 2 (ωt − δ ) dt cos 2θ = 1 − 2sin 2 θ
T t0 T t0

b v0 (ω )  1 − cos  2 (ωt − δ )  

2 t +T
0

P (ω ) = ∫   dt
T t0  2 

b v0 (ω )  
2
b v0 (ω ) 
2
1 t0 + T 
P (ω ) = T− sin  2 (ωt − δ )  t  =
2T  2ω 0
 2
=0

26
 b f 0ω F0
γ = ; v0 (ω ) =
ve f 0
m
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2 m

değerleri ortalama güç ifadesinde yerine konulursa:

γ F02ω 2
P (ω ) = sonucu elde edilir.
2m (ω − ω
2
)
2 2
+ γ ω 2 2
 0


ω << ω0 ⇒ P (ω ) → 0

ω >> ω0 ⇒ P (ω ) → 0
F02
ω= ω0 ⇒ P (ω ) → Pmax =
2mγ

Ortalama güç 𝑃𝑃� 𝜔𝜔 ’ nun ω’ ya karşı grafiği

‘‘Güç Rezonans Eğrisi’’ olarak adlandırılır.

27
Rezonans eğrisinin yarı yükseklikteki (𝑃𝑃�𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 /2) tam genişliği, ∆ωfwhh ile gösterilir ve
önemli bir parametredir (fwhh: full width at half height – Yarı yükseklikteki tam
genişlik). Bu genişlik, uygulanan periyodik dış kuvvete karşı salınım tepkisinin
keskinliğinin bir ölçüsüdür.

Uygulanan kuvvetin frekansı, rezonans frekansına yakın olduğunda (ω ≈ ω0):

ω ≈ ω0 
 ⇒ ω02 − ω 2 = (ω0 + ω ) ∗ (ω0 − ω ) = 2ω0 ( ∆ω )
ω0 − ω =∆ω 

F02 F02
P (ω ) = ∆ω= 0 ⇒ Pmax=
 4∆ω 2  2mγ
2mγ 1 + 2 
 γ 
Gücün maksimum değerinin yarısına eşit olduğu durum:

F02 F02 4∆ω 2 γ

= 1+ = 2 ⇒ ∆ω= 
4mγ  4∆ω 2  γ2 2
2mγ 1 + 2 
 γ  γ
=ω ω0  ⇒ ω fwhh γ
∆=
2
28
 ω0
Rezonans genişliği: ∆ω fwhh =2∆ω =γ =
Q

ω0 ω0 Rezonans Frekansı
Q kalite faktörü: =
Q = =
γ ∆ω fwhh Yarı Yükseklikteki Tam Genişlik

γ F02ω 2 F02
=
Ortalama güç: P (ω ) =
2 m  ( ω0 − ω ) + γ ω 
 2 2 2 2  1 
2
2
 ω0 ω 
  2mω0Q  −  + 2 
 ω ω0  Q 
ω
∆ω fwhh =0

Q
F02 F02Q
=
Pmax =
2mγ 2mω0
Güç-rezonans eğrisinin Q’ ya bağlı
davranışı şekilde gösterildiği gibidir. Q
büyüdükçe ∆ωfwhh küçülmekte ve
ortalama güç maksimumu artmaktadır.
29
Bir periyot süresince sürtünme kuvvetine karşı harcanan enerji miktarı:

b v0 (ω ) 
t0 + T 2
1
∫ ( t ) dt TP (ω ) T bT ω A (ω ) 
2
=W P= = =
t0
2 2
f0
A (ω ) =
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

Rezonans durumunda (ω = ω0) yukarıdaki enerji ifadesi :

F02 F02Q
= =
W TP T = T
2mγ 2mω0
max

Rezonans durumunda, sürtünme kuvvetine karşı harcanan enerji de maksimumdur ve

Q büyüdükçe artar.

30
 d 2x dx
Örnek-1. 2
+ γ + ω f 0 cos (ωt )
0x =
2

dt dt
şeklindeki homojen olmayan çizgisel diferansiyel denklemi sağlayan bir
özel çözüm bulunuz.

=
Çözüm-1. x p A cos (ωt ) + B sin (ωt ) şeklinde bir çözüm seçelim.

dx
=−ω A sin (ωt ) + ω B cos (ωt )
dt
d 2x
2
=−ω 2
A cos ( ω t ) − ω 2
B sin (ωt )
dt
Birinci ve ikinci türevleri diferansiyel denklemde yerine koyar ve
denklemi düzenlersek aşağıdaki sonucu elde ederiz:

(ω 2
0 − ω 2 ) A + γω
= B f0 ; − γω A + (ω02 − ω =
2
)B 0

A =
( ω −ω ) f
2
0
2

ve B
0 γω f 0
(ω − ω ) + γ ω
2
0
2 2
(ω
2 2 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2
31
  
xp
f0  (ω02 − ω 2 )cos (ωt ) +
γω 
sin (ωt ) 

(ω0 − ω ) + γ ω 
2 2 2 2 2
( ω0 − ω ) + γ ω
2 2 2 2 2
(ω0 − ω ) + γ 2ω 2
2 2 2


γω
sin (φ ) =
(ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2
2

𝛾𝛾𝛾𝛾
ω −ω
2 2
cos (φ ) = 0
φ
(ω 2
0 −ω )
2 2
+γ ω2 2
𝜔𝜔02 − 𝜔𝜔2

f0
xp cos (φ ) cos (ωt ) + sin (φ ) sin (ωt ) 
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

f0
xp cos (ωt − φ )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

32
Örnek-2. Periyodik dış kuvvet 𝐹𝐹0 sin 𝜔𝜔𝜔𝜔 şeklinde olursa, zorlamalı salınımlı
osilatörün kararlı hal çözümünün (Kalıcı çözüm, 𝑥𝑥𝑝𝑝 özel çözümü) nasıl
olacağını bulunuz.

Çözüm-2. Örnek-1’ deki çözüm yöntemi burada da uygulanabilir:

=x p A cos (ωt ) + B sin (ωt )

dx
=−ω A sin (ωt ) + ω B cos (ωt )
dt
d 2x
2
=−ω 2
A cos ( ω t ) − ω 2
B sin (ωt )
dt
Birinci ve ikinci türevleri diferansiyel denklemde yerine koyar ve
denklemi düzenlersek aşağıdaki sonucu elde ederiz:

−γω A + (ω02=
− ω 2 ) B f0 ; (ω 2
0 − ω 2 )=
A + γω B 0

A=
−
γω f 0
ve B =
( ω −ω ) f 2
0
2
0

(ω − ω ) + γ ω
2
0
2 2
(ω − ω ) + γ ω
2 2 2
0
2 2 2 2

33
  
xp =
f0 
−
γω
cos (ωt ) +
(ω02 − ω 2 )
sin (ωt ) 


(ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2  ( 0 ) ( 0 ) + γ 2ω 2
2 2 2 2 2
ω 2
− ω + γ ω
2 2
ω 2
− ω 

γω
sin (φ ) =
(ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2
2

𝛾𝛾𝛾𝛾
ω −ω
2 2
cos (φ ) = 0
φ
(ω 2
0 −ω 2 2
) +γ ω 2 2
𝜔𝜔02 − 𝜔𝜔2

f0
=
xp  − sin (φ ) cos (ωt ) + cos (φ ) sin (ωt ) 
(ω 2
0 −ω 2 2
) + γ 2ω 2

f0
xp sin (ωt − φ )
( 0 −ω
ω 2 2 2
) + γ 2ω 2

34
Örnek-3. Kütlesi 0,2 kg olan bir cisim kuvvet sabiti k = 80 N/m olan bir yaya asılıdır.
Cisim –bv şeklinde bir sönüm kuvvetine maruz kalmaktadır. Burada v hız
(m/s cinsinden) ve b = 4 Nm−1s sönüm sabitidir.

a) Sistemin serbest salınımlarının diferansiyel denklemini yazınız.

Salınımların periyodunu bulunuz.
b) Sistem, 𝐹𝐹 𝑡𝑡 = 2cos 30𝑡𝑡 olan sinüzoidal bir dış kuvvete maruz kaldığı
zaman kararlı halde zorlamalı salınımın genliği ve salınımın fazı nedir?
c) Bir periyotluk sürede sürtünme kuvvetine karşı harcanan enerjiyi bulunuz.
d) Bir periyotluk sürede ortalama güç girdisi ne kadardır?

Çözüm-3. a) Sönümlü harmonik hareketin diferansiyel denklemi:

d 2 x b dx k d 2x dx
2
+ + x =0 ⇒ 2
+ 20 + 400 x = 0
dt m dt m dt dt

γ  2π π
2 2
k  b 
ω = ω0 −   =
2
−  = ⇒ T= s
2 m  2m  T 5 3

35
b) Zorlamalı sönümlü hareketin karalı durumunun genliği:

A
( F0 / m ) =
( F0 / m ) ≅ 0, 013 m
(ω )
2 2 2 2
2
−ω + γ 2ω 2 k
ω 2 b 2
0
 −    ω
+
m  m
 γω   bω  13
δ =
tan−1
 2 2
−1
tan  ≅ π
 ω0 − ω   ( k − mω )  18
2

1
(ω ) π=
2
=
c) W bT ω A= bω A2 63, 7 mJ
2
1
T
ω F0 A T
d) P ==∫ F0 cos ( ) ()
ω t v t dt − ∫ cos (ωt ) sin (ωt − δ ) dt
T 0 T 0

1 1  13 
= ω F0 A sin (δ=
P ) 30 ∗ 2 ∗ 0, 013 ∗ sin  π  ≅ 0,3 watt
2 2  18 
36
Örnek-4. Yatay bir zemin üzerinde yer alan m kütleli blok, bir ucu duvara tutturulmuş
yatay duran bir yayın ucuna bağlanmıştır. Sistem aynı zamanda bir viskoz
mekanizması altındadır. Bu sistem için aşağıdaki gözlemler tespit edilmiştir.
1) Eğer blok yatay ve mg’ ye eşit bir kuvvetle itilirse yayın statik
sıkışması h’ ye eşit olmaktadır.
2) Eğer blok belli bir u hızı ile hareket ederse viskoz sürtünme kuvveti
mg olmaktadır.
a) Komple sistemde kütlenin yatay titreşimlerinin diferansiyel denklemini,
m, g, h ve u cinsinden yazınız. 𝑢𝑢 = 3 𝑔𝑔𝑔 durumu için aşağıdaki soruları
yanıtlayınız.
b) Sönümlü titreşimlerin açısal frekansı nedir?
c) Enerjinin1/e değerine düşmesi için geçen zamanı ℎ/𝑔𝑔 ifadesine bağlı
olarak bulunuz.
d) Bu osilatörün Q değeri nedir?
e) Osilatör t = 0’ da durgun iken +x yönünde hareket eden kütlesi ihmal
edilebilen ancak momentumu ihmal edilemeyen bir mermi tarafından
harekete geçiriliyor. Kararlı halden sonra herhangi bir t anındaki yer
değiştirmeyi veren 𝑥𝑥 = 𝐴𝐴𝑒𝑒−(γ/2)t cos(𝜔𝜔𝑡𝑡−𝛿𝛿) ifadesindeki 𝛿𝛿 faz sabitinin
değerini bulunuz.
f) Eğer sistem 𝑚𝑚𝑚𝑚cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 ile verilen bir dış kuvvetle sürülürse [Burada
𝜔𝜔 = 2𝑔𝑔/ℎ dir] sistemin kararlı halinin genliği nedir?
37
Çözüm-4. Sözü edilen sistemi yandaki şekille
temsil edebiliriz.

a) 1. ve 2. gözlemlerden elde edilen sonuçlar:

k g
1. Gözlem : mg = kh ⇒ =
m h
b g
2. Gözlem : − bu =
−mg ⇒ =
m u
d 2 x b dx k d 2 x g dx g
2
+ + x=0 ⇒ 2
+ + x=0
dt m dt m dt u dt h
b) Sönümlü hareketin frekansı:

γ 
2 2 2
k  b  g  g 
ω = ω02 −   = −   = − 
2 m  2m  h  2u 

35 g
u = 3 gh ⇒ ω= ∗
36 h
38
c) Enerjinin 1/e’ sine düşmesi için geçen zaman:
−γ t E0
E= E0 e ⇒ = E0 e −γτ '
e
1 1 u 3 gh h
τ =' = = = = 3
γ (b / m ) g g g

d) Sistemin Q kalite faktörü:

ω k/m g/h g 3 gh
Q =0 = = = ∗ =
3
γ b/m g /u h g
e) t = 0’ da durgun demek, yer değiştirmenin sıfır olması anlamı taşır. Zorlamalı
sönümlü hareketin kararlı hal çözümü 𝑥𝑥 = 𝐴𝐴 𝜔𝜔 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 − 𝛿𝛿 ile verilir.

Böylece faz sabiti için,

π
=0 A (ω ) cos ( 0 − δ ) ⇒=δ sonucu elde edilir.
2

39
f) Zorlamalı sönümlü hareketin kararlı hal çözümünün genliği:

A=
( F0 / m )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

2g g g g
F0 =
mg ; ω2 = ; ω02 = ; γ2
=
h h u 9h

=A
( mg / m )
=
3h
≅ 0,9h
2
 g 2g  g 2g 11
 −  + ∗
 h h  9h h

40
Örnek-5. Aşağıdaki grafik, 𝐹𝐹 𝑡𝑡 = 𝐹𝐹0 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 kuvveti ile sürülen mekanik bir sistemin
güç-rezonans eğrisini göstermektedir. 𝐹𝐹0 sabit, 𝜔𝜔 ise değişkendir.

a) Bu sistemin Q ve 𝜔𝜔0 değerlerini bulunuz.

b) Dış kuvvetin etkisi yok edilirse, kaç salınım
sonunda sistemin enerjisi ilk değerinin
1/e5 ’ ine düşer.
c) Rezonans durumunda, sönüm kuvvetine karşı
bir periyotluk salınımda ne kadarlık iş yapılır.

Çözüm-5. a) Verilen grafikten aşağıdaki nicelikler

bulunabilir:
ω0
ω0 = 40 s −1 ; γ = 41 − 39 = 2 s −1 ⇒ Q=
= 20
γ
−γ t E0 −γ t 5 5
b) =
E E0 e ⇒ = E e ⇒ =t = = 2,5 s
e5
0
γ 2
2π t 2,5
T= ⇒ n = = ω0 ≅ 16 salınım
ω0 T 2π
2π 2π
c) W = TPmax = Pmax = ∗100 =15, 7 J
ω0 40
41
Örnek-6. Yatay düzlemde kütlesi 0,15 kg olan bir blok, kuvvet sabiti k = 0,90 N/m olan
bir yayın ucuna bağlıdır. Sisteme sürtünmeler nedeniyle hız ile orantılı bir
sönüm kuvveti etkimektedir. Sönüm sabiti b = 0,20 kg/s dir. Bu sisteme
𝐹𝐹 𝑡𝑡 = 3cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 ile verilen bir dış kuvvet etki ettiriliyor.

a) Rezonans frekansını (𝜔𝜔𝑅𝑅) hesaplayınız.

b) Rezonans durumunda kararlı durumun genliğini hesaplayınız.
c) Rezonans durumunda sürücü dış kuvvetin sisteme uyguladığı ortalama gücü
hesaplayınız.
d) Hızın rezonansta olduğu frekansta, dış kuvvetin sisteme uyguladığı gücü
hesaplayınız.
e) c ve d şıklarında bulduğunuz değerleri karşılaştırın.

k b 4 −1
Çözüm-6. a) ω=
2
0 = 6 s −2 ; γ= = s
m m 3

γ 
2
4
ωR = ω02 −   = 6− ≅ 2,36 s −1
2 9

=b) A
( F0 / m ) ≅ 6,3 m
(ω 2
0 −ω R)
2 2
+ γ 2ωR2
42
 2
 
γ F0 ω
2 2
1 2  F0 / m 
c) Px = mγω  
2 m  ( ω0 − ω ) + γ ω 
 2 2 2 2 2 2
 (ω0 − ω ) + γ ω 
2 2 2 2 2
 
2
 
1 2 F0 / m  1 2 2
=Px bω  =  =bω A 22,1 watt
2
( 0 ) 2
2
 ω 2
− ω 2
+ γ ω
2 2


d) Kararlı durumda:
dx
A (ω ) cos (ωt − δ )
x= ⇒ v == −ω A (ω ) sin (ωt − δ )
dt
ω f0
= A (ω )
v0 ω=
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

Hızın rezonansta olduğu frekans, hızın genliğini maksimum yapan frekanstır.

Bunun için aşağıdaki koşulu sağlayan frekans değerini bulmamız gerekecektir.

dv0 d 2 v0
0 ; <0
dω dω 2 ωR
43
 dv0
=0 ⇒ ωR =ωR sonucu elde edilir.
dω
Bu frekansta, dış kuvvetin sisteme aktardığı ortalama güç:

1 2 2
Pv = bωR Av
2
f0 F0 F02 9
Av (ω
= R) = =
Pv = = 22,5 watt
γωR bωR 2b 2 ∗ ( 0, 2 )

e) 𝑃𝑃�𝑣𝑣 > 𝑃𝑃�𝑥𝑥 olduğuna dikkat ediniz. Bu sonuç sadece bu özel problem için geçerli
değildir. Güç aktarımı, hızın rezonansta olduğu frekansta maksimum olur.

44
Örnek-7. Kütlesi 𝑚𝑚 = 0,1 𝑘𝑘𝑔𝑔 olan bir blok kuvvet sabiti 𝑘𝑘 = 40 𝑁𝑁/𝑚𝑚 olan yayın ucuna
bağlıdır. Bu sistem sönüm sabiti 𝑏𝑏 = 0,1 𝑘𝑘𝑔𝑔/𝑠𝑠 olan bir kuvvetin etkisindedir.

a) Bu kütleyi 𝑥𝑥 = 0 denge konumundan 𝑥𝑥 = 15 𝑐𝑐𝑚𝑚 noktasına getirecek sabit 𝐹𝐹1

kuvvetinin değerini bulunuz.
b) Sisteme genliği 𝐹𝐹2 ve frekansı 𝜔𝜔 olan 𝐹𝐹 𝑡𝑡 = 𝐹𝐹2 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 sürücü dış kuvveti
uygulanıyor. Hız rezonansı durumunda kararlı durum hareketinin genliğinin
𝐴𝐴 = 15 𝑐𝑐𝑚𝑚 olması için sürücü kuvvetin genliği olan 𝐹𝐹2’ nin değeri ne
olmalıdır?
k b
Çözüm-7. a) ω02 = =400 s −2 ; γ = =1 s −1 ⇒ F1 =kx =40 ∗ 0,15 =6 N
m m
b) Hız rezonansı durumunda:

A=
( F0 / m ) ; ω R = ω0 ⇒ A=
F0
bω0
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

F2 = F0 = Abω0 = 0,15 ∗ 0,1 ∗ 20 = 0,3 N

Hız rezonansı durumunda, genliği küçük harmonik bir dış kuvvetle yayı
uzatmak daha kolay olmaktadır.
45
Örnek-8. Kütlesi 0,6 𝑘𝑘𝑔𝑔 olan esnek bir yaya 0,8 kg' lık bir cisim asıldığında yay 20 cm
uzamaktadır. Yayın bir ucu, düşey doğrultuda uygulanan, 𝐹𝐹 = 𝐹𝐹0 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔
sürücü kuvvetinin etkisiyle 1,8 cm genlikli basit harmonik hareket yapıyor.
Sistemin kalite faktörü Q = 28 olduğuna göre;

a) Rezonans genişliğini bulunuz.

b) Rezonans durumunda zorlamalı salınımları muhafaza etmek için harcanan
ortalama gücü bulunuz.
mg 0,8 ∗ 9,8
Çözüm-8. a) =
k = = 39, 2 N / m
∆y 0, 2
k 39, 2
=ω0 = = 6, 26 s −1
( M + m / 3) 0,8 + 0, 2
ETKİN KÜTLE !!!
ω0 6, 26
Q= ⇒ ∆ω fwhh = γ = ≅ 0, 224 s −1
γ 28
F02Q F02Qω0 1  F0 
2
F02
b) =
Pmax = = =   kQ ω0 1,113 watt
=
2mγ 2mω0 2k 2 k 
A0 = 0, 018 m 46
Örnek-9. Kütlesi 2,5 𝑘𝑘𝑔𝑔 olan silindir şeklindeki homojen bir cisim, 0,49 m' si suya
batmış biçimde bir havuzun içinde düşey konumda yüzmektedir. Cisim düşey
doğrultuda 𝐹𝐹 𝑡𝑡 = 4cos 3𝑡𝑡 biçimindeki bir kuvvet ile harekete zorlanırsa
salınımın genliği ne olur? Hesaplayınız. (Sönüm kuvvetinin olmadığını
varsayınız).

Çözüm-9. Sönüm yok ise: b = 0 ve γ = 0’ dır.

=x A (ω ) cos (ωt − δ )

A=
( F0 / m ) A=
F0
m (ω02 − ω 2 )
(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2

g
F=
0 4 N ; ω
= 3 s −1
; ω =
2
0 = 20 s −2 A ≅ 0,145 m
h
Sönüm olmadığı için,

 γω 
=δ tan −1  2 =
2 
⇒ δ 0 veya π olacaktır.
 ω0 − ω 
47
Örnek-10. Kütlesi 0,2 𝑘𝑘𝑔𝑔, rezonans genişliği 20 s−1 olan sönümlü bir osilatör, titreşim
doğrultusunda uygulanan periyodik bir dış kuvvetin etkisi ile, yerdeğiştirmesi
13𝜋𝜋
𝑥𝑥 𝑡𝑡 = 1,3cos 30𝑡𝑡 − cm olan bir kararlı hal salınımı yapmaktadır.
18
Sönüm kuvvetine karşı harcanan ortalama güç nedir? Sistemin kalite
faktörünü bulunuz.
13π
=
Çözüm-10. 2 kg ; γ 20=
m 0,= s ; ω 30
= s ;δ −1 −1

18
 γω  13π −1  20 ∗ 30 
=δ tan  2 =
2 
⇒−1
tan  2 2 
⇒ ω ≅ 20 s −1

ω
 0 − ω  18 ω
 0 − 30 
0

=
A
( F0 / m ) F0 mA (ω02 − ω 2 ) + γ 2ω 2 ≅ 2 N
⇒ =
2

(ω 2
0 −ω )
2 2
+ γ 2ω 2
γ F02ω 2
P (ω ) ≅ 0,3 watt
2m (ω − ω 2
)
2 2
+ γ ω 
2 2
 0

ω0
=
Q = 1
γ
48
BÖLÜM 5
5.1. Çiftlenimli Salınıcılar (Coupled Oscillators)

Bundan önceki bölümlerde tek bir doğal frekansa sahip

sistemleri incelemiştik. Bu bölümde ise bir çok farklı
frekanslarda titreşen sistemleri inceleyeceğiz.

Önce iki çiftlenimli salınıcıdan meydana gelen sistemlerin özelliklerini inceleyeceğiz.

Bir salınıcıdan iki salınıcıya geçmek önemsiz gibi gözükebilir. Ancak bu yeni sistem
şaşırtıcı özelliklere sahiptir. Bu sistemlerin analizinde bir çok kurallar geliştireceğiz ve
bunları çok sayıda çiftlenimli salınıcıdan meydana gelen sistemlerin analizinde
kullanacağız. Daha sonra bu sistemleri periyodik dış kuvvet etkisinde ele alacağız.
Basitten başlayarak bir kristal örgü gibi daha karmaşık olayların dinamik özelliklerini
anlamaya çalışacağız.

Elde edeceğimiz bilgi birikimini çiftlenimli elektrik devrelerinin analizinde kullanma

becerisi edineceğiz. Fizik Lab-IV dersinde bu kavramların uygulamalarını göreceksiniz.
Özellikle iletim hatları deneyinin iyi anlaşılması için bu bilgilere ihtiyaç duyacaksınız.

1
5.2. İki Çiftlenimli Sarkaç
Oldukça basit bir sistemle işe başlayalım. İki tane birbirine benzer A ve B sarkaçlarının
Şekil-a’ daki gibi gerilmemiş bir yay ile birbirine bağlandığı (çiftlendiği) sistemi
gözönüne alalım. Burada basitlik olması bakımından sarkaç boylarının ve kütlelerinin
eşit olduğunu kabul edeceğiz (𝑙𝑙𝑎𝑎 = 𝑙𝑙𝑏𝑏 = 𝑙𝑙 ve 𝑚𝑚𝑎𝑎 = 𝑚𝑚𝑏𝑏 = 𝑚𝑚).

Şekil-b’ deki gibi B sarkacı dururken A sarkacını xa kadar yana çekip sistemi serbest
bıraktığımızda, olacak olayların gelişimi aşağıda özetlenmiştir.
2
• A sarkacı denge konumu etrafında, genliği zamanla azalan salınım hareketi
yapmaya başlar.

• Aynı anda, başlangıçta durgun olan B sarkacı da, genliği zamanla artan salınım
hareketi yapmaya başlar.

• Bir süre sonra, B sarkacının salınım genliği A sarkacının başlangıçtaki salınım

genliğine ulaşır ve A sarkacı bir an için durur.

• B sarkacının genliği A sarkacının ilk genliğine eşit olduğunda, başlangıç koşulu

tersine çevrilmiş olur.

• Sisteme sürtünme gibi yitirici kuvvetler etki etmediği sürece bu genlik değişimi
sürekli kendini tekrarlar.

Çiftlenmeyi iki sarkaç arasındaki yay sağlar. A titreşirken, yay B sarkaç topunu iter ve
çeker. Böylece yay B sarkacı üzerinde bir dış kuvvet oluşturur ve onu harekete geçirir.
Aynı zamanda yay, A sarkaç topunu da iter ve çeker. Böylece yay bazen harekete
yardımcı bazen de engellyici bir rol üstlenir.

3
NORMAL MOD – I:
A ve B sarkaç toplarının her ikisini de eşit miktarda (xa = xb)
sağa çektiğimizi ve sonra bunları aynı anda serbest
bıraktığımızı düşünelim.

Bu durumda sarkaç topları arasındaki uzaklık, dolayısıyla

yayın boyu değişmez. Bu nedenle, sarkaçlara yay tarafından
bir kuvvet etkimez. Bu durumda, her iki sarkaç için hareket
denklemleri ve çözümleri aşağıdaki gibi olacaktır: xb xa

d 2 xa g 
+ x a =
0 
dt 2 g
 ⇒ xa =xb =A cos (ω1t )
l
2
; ω1 =
d xb g  l
+ x =
0
dt 2 l
b


Bu ifadeler bize A ve B sarkaçlarının, aralarındaki uzaklık aynı kalacak şekilde, aynı

frekans, aynı faz ve aynı genlikli BHH yaptıklarını gösterir. Sistemde yayın hiç bir
etkisi yoktur. Her iki sarkaç birbirinden bağımsız, sanki çiftlenmemiş (serbest) gibi
düşünülebilir. Bu çiftlenim biçimi çiftlenimli salınıcı sisteminin bir normal modunu
(kipini) temsil eder. Buradaki ‘‘mod’’ sözcüğü, kip veya öztitreşim anlamında
kullanılır.
4
NORMAL MOD – II:

A ve B sarkaç toplarının her ikisini de zıt yönlerde fakat eşit

miktarlarda (xa = −xb) yanlara çektiğimizi ve daha sonra
bunları aynı anda serbest bıraktığımız düşünelim.

Bu durumda kütleleri birbirine bağlayan yay uzar ve

kütlelere kuvvet uygular. A ve B sarkaçlarının hareketi
birbirinin aynadaki görüntüsü şeklinde olacaktır. xb xa

Bu hareket sırasında yaydaki uzama veya kısalma miktarı 2x kadar olur ve yay herbir
kütleye 2kx kadarlık bir geri çağırıcı kuvvet uygular. Bu durumda, her iki sarkaç için
hareket denklemleri ve çözümleri aşağıdaki gibi olacaktır:

d 2 xa  g k 
+  + 2  a
x =
0 
dt 2  l m  xa = A cos (ω2t ) g k
 ⇒ ; ω2 =
 +2 
d xb  g
2
k  xb = − A cos (ω2t ) l m
+  + 2  xb =0
dt 2
l m 

A ve B sarkaçları aynı frekansta, aynı genlikte fakat aralarında 180°’ lik faz farkı olan
BHH yaparlar. Aradaki yayın etkisi geri çağırıcı kuvveti arttırıcı yöndedir ve böylece
çiftlenmemiş duruma göre çiftlenmiş durumun frekansı daha büyüktür (𝜔𝜔2 > 𝜔𝜔1 ).
5
5.3. Normal Modların Üst-üste Gelmesi
Üstteki her iki durumda da (mod I ve mod II), eğer sönüm kuvvetleri yok ise hareket
herhangi bir değişim olmaksızın devam eder. Titreşimin bir normal modundan diğerine
enerji aktarımı yoktur. Bu iki hareketin rahatlıkla çözümlenebilmesinin nedeni, durgun
iken harekete başlayan sarkaçların herhangi birinin hareketinin, hareketlerin üst üste
gelmesi olarak tanımlanabilmesidir.

Şimdi A sarkacındaki kütlenin yer değiştirmesinin xa , B

sarkacındaki kütlenin yer değiştirmesinin ise xb kadar
olduğu rastgele bir durumu gözönüne alalım (xa > xb). Bu
durumda yay, (xa−xb) kadar uzar ve yay, A ve B sarkaçları
üzerine k(xa−xb) kadarlık bir kuvvet uygular.

Bu durumda, A ve B sarkaçlarına etkiyen geri çağırıcı xb xa

kuvvetler (yer-çekimi+yay) ve hareket denklemleri (xa≠xb)
aşağıdaki gibi olacaktır:

 d 2 xa g k 
FA =
g
−m xa − k ( xa − xb )  + x a + ( a b ) 
x − x =
0
l  dt 2 l m
 
d 2 xb g
0
g k
−m xb + k ( xa − xb ) 
FB =
 2
+ xb − ( xa − xb ) = 
l dt l m
6
A sarkacının hareket denklemi xb yer-değiştirmesini, B sarkacının hareket denklemi de
xa yer-değiştirmesini içerdiği için, bu sarkaçların hareketleri birbirini etkilemektedir.
Bu nedenle, bu iki diferansiyel denklem birbirinden bağımsız çözülemez.

Bu denklemlerin birlikte çözümü için, sarkaçların hareket denklemlerini taraf tarafa

toplar ve taraf tarafa çıkarırsak, sırasıyla, aşağıdaki denklemleri elde ederiz.

d 2 ( xa + xb ) g d 2 ( xa − xb )  g k
+ ( xa + xb ) =
0 +  + 2  ( xa − xb ) =
0
l m
2 2
dt l dt
g g k
ω12 =
; q1 =
xa + xb ; ω22 =
 +2  ; q2 =
xa − xb
l l m
kısaltmaları kullanılırsa, hareket denklemleri ve çözümleri aşağıdaki gibi bulunur:
d 2 q1
2
+ ω1 q1 = 0
2
⇒ q1 = C1 cos (ω1t + φ1 )
dt
d 2 q2
2
+ ω 2 q2 =0
2
⇒ q2 =C2 cos (ω2t + φ2 )
dt
Bu sonuçlar için, yer değiştirmeleri q1 ve q2, frekansları ω1 ve ω2 olan birbirinden
bağımsız iki BHH yapan sistemimiz var diyebiliriz.
7
Burada C1 ve C2 genlikler olup, başlangıç koşullarından tayin edilir. φ1 ve φ2 ise faz
sabitleridir ve yine başlangıç koşullarından tayin edilir.
Böylece iki bağımsız titreşime sahip oluruz. Bu titreşimler q1 ve q2 değişkenleri ile
temsil edildiği için normal modların diğer bir tanımını verir. Buradaki q1 ve q2
değişkenleri normal koordinatlar ; ω1 ve ω2 ise normal frekanslar olarak adlandırılır.

q= xa + xb  1 1
⇒ xa = ( q1 + q2 ) xb = ( q1 − q2 )
1
 ve
q=
2 xa − xb 2 2
1
xa C1 cos (ω1t + φ1 ) + C2 cos (ω2t + φ2 )  Her bir sarkacın hareketi, iki
2
normal modun süperpozisyonu
1
xb C1 cos (ω1t + φ1 ) − C2 cos (ω2t + φ2 )  şeklindendir.
2
Başlangıç koşulları olarak φ1 = φ2 = 0 olduğunu kabul edelim ve aşağıdaki özel
durumlar için A ve B kütlelerinin titreşimlerini inceleyelim:
1
xa C1 cos (ω1t ) + C2 cos (ω2t ) 
2
1
xb C1 cos (ω1t ) − C2 cos (ω2t ) 
2 8
1) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = A

[C1 + C2 ]
1
=A
A cos (ω1t )
2
 ⇒=
C1 2 A ve=
C2 0 x=
a x=
b
1
=A [C1 − C2 ]
2 
Bu daha önce incelediğimiz birinci NORMAL MOD hareketidir. Ortadaki yayın
sisteme bir etkisi olmadan iki sarkaç, aynı genlik, aynı faz ve aynı frekansta (ω1)
salınım yaparlar.

2) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = −A

[C1 + C2 ] 
1
=A xa = A cos (ω2t )
2
 ⇒ =
C1 0 ve =
C2 2 A
1 xb = − A cos (ω2t )
−=
A [C1 − C2 ]
2 
Bu da daha önce incelediğimizi ikinci NORMAL MOD hareketidir. Ortadaki yay
çiftlenimi sağlar ve iki sarkaç da aynı genlikli, aynı frekanslı (ω2), fakat 180° faz
farkı ile salınım yaparlar.

9
3) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = 0

[C1 + C2 ]
1 1
=A =xa A cos (ω1t ) + cos (ω2t ) 
2 2
 ⇒ C1 =C2 =A
1 1
=0 [C1 − C2 ]   =xb A cos (ω1t ) − cos (ω2t ) 
2  2

α − β  α + β  α − β  α + β 
cos α + cos β =
2 cos   cos   cos α − cos β =
−2sin   sin  
 2   2   2   2 

 ω − ω1    ω2 + ω1  
xa = A cos  2  
t cos   t
 2    2  

 ω − ω1    ω2 + ω1    ω2 − ω1  π   ω2 + ω1  π 
xb = A sin  2   
t sin  
t =A cos    t −  cos   t − 
 2    2    2  2   2  2 

 π
Burada =
sin (θ ) cos  θ −  özdeşliği kullanılırsa:
 2
10
Sarkaçların herbiri, vuru ile verilen bir titreşim fonksiyonuna sahiptir. Bu ifadelerden
de görüldüğü gibi xa ve xb, sırasıyla,

 ω − ω1   ω − ω1 π 
cos  2 t ve cos  2 − t
 2   2 2

fonksiyonları tarafından modüle edilmiştir.

Sarkaçlardan birinin modüle olmuş

genliği maksimum iken diğerinin modüle
olmuş genliği sıfırdır.

Modülasyon ve titreşim frekansları da,

sırasıyla,

 ω2 − ω1   ω2 + ω1 
ωmod. =  ve ω ort.  
 2   2 

ifadelerine sahiptir.

11
5.4. Yatay Doğrultuda Çiftlenimli Kütle-yay Sistemi
• Yatay düzlem ile kütle arasında sürtünme olmadığını kabul edeceğiz.
• Basitlik açısından kütlelerin özdeş olduğunu kabul edeceğiz.

Çiftlenmemiş
iki tane osilatör

Bu iki osilatörü yay sabiti k1 olan başka bir yay ile birbirine bağlarsak, çiftlenimli bir
sistem haline getirmiş oluruz.

k A k1 B k

Çiftlenimli osilatör
xa xb

Şekildeki gibi, A kütlesini xa , B kütlesini ise xb kadar sağa doğru çekelim:

12
Çiftlenimli sistemde, xb > xa olması durumda, ortadaki yay (𝑥𝑥𝑏𝑏−𝑥𝑥𝑎𝑎) kadar gerilmiş olur.
Bu durumda,

• A kütlesine sol taraftaki yaydan doğan −kxa ve ortadaki yaydan doğan k1(xb−xa)
kuvvetleri etki eder.
• B kütlesine ise sağdaki yaydan doğan −𝑘𝑘𝑥𝑥b ve ortadaki yaydan doğan −k1(xb−xa)
kuvvetleri etki eder.

Böylece A ve B kütleleri için hareket denklemleri, sırasıyla:

d 2 xa d 2 xa
m 2 = −kxa + k1 ( xb − xa ) ⇒ m 2 + ( k + k1 ) xa − k1 xb = 0
dt dt
d 2 xb d 2 xb
m 2 = −kxb − k1 ( xb − xa ) ⇒ m 2 + ( k + k1 ) xb − k1 xa = 0
dt dt
Denklemler hem xa hem de xb’ yi içerdiği için birbirinden bağımsız olarak çözülemez.
Bu denklemlerin birlikte çözümü için, sarkaçların hareket denklemlerini taraf tarafa
toplar ve taraf tarafa çıkarırsak, sırasıyla, aşağıdaki denklemleri elde ederiz:

13
 d 2 ( xb + xa )
iki denklemi taraf tarafa toplarsak: m 2
+ k ( xb + xa ) = 0
dt
d 2 ( xb − xa )
iki denklemi taraf tarafa çıkarırsak: m 2
+ ( k + 2k1 )( xb − xa ) = 0
dt
 d 2 q1
q1 = xb + xa  m dt 2 + kq1 = 0
 Kısaltmaları ile: 
q2 = xb − xa  2
m d q2 + ( k + 2k ) q = 0
 dt 2
1 2

Bu denklemlerim çözümleri de aşağıdaki gibidir:

k
q1 C1cos (ω1t + φ1 ) ; ω12 =
m
k + 2k1
q2 C2 cos (ω2t + φ2 ) ; ω2 =
2

m
1 1
q1 = xb + xa 
xa= ( q1 − q2 )= C1cos (ω1t + φ1 ) − C2 cos (ω2t + φ2 ) 
2 2

q2 = xb − xa  1 1
xb= ( q1 + q2 )= C1cos (ω1t + φ1 ) + C2 cos (ω2t + φ2 ) 
2 2 14
Her bir sarkacın hareketi, iki normal modun süperpozisyonu şeklindendir.

Başlangıç koşulları olarak φ1 = φ2 = 0 olduğunu kabul edelim ve aşağıdaki özel durumlar

için A ve B kütlelerinin titreşimlerini inceleyelim:
1 1
xa C1cos (ω1t ) − C2 cos (ω2t=
)
 xb C1cos (ω1t ) + C2 cos (ω2t ) 
2 2
1) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = A

[C1 − C2 ]
1
=A
A cos (ω1t )
2
 ⇒=
C1 2 A ve=
C2 0 x=
a x=
b
1
=A [C1 + C2 ]
2 
Bu daha önce incelediğimiz birinci NORMAL MOD hareketidir. Ortadaki yayın
sisteme bir etkisi olmadan, her iki cisim de, aynı genlik, aynı faz ve aynı
frekanslarda (ω1) salınım yaparlar.
2) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = −A
1 
=A [ 1 2 ] 
C − C xa = A cos (ω2t )
2
 ⇒ C1 =
0 ve C2 =
−2 A
1 xb = − A cos (ω2t )
−=
A [C1 + C2 ]
2  15
 Bu da daha önce incelediğimizi ikinci NORMAL MOD hareketidir. Ortadaki yay
çiftlenimi sağlar ve her iki cisim de aynı genlikli, aynı frekanslı (ω2), fakat 180° faz
farkı ile salınım yaparlar.

3) t = 0 ’ da her iki kütle durgun ve xa = A ; xb = 0

1  1
=A [ 1 2 ]
C − C
C1 = A
=xa A cos (ω1t ) + cos (ω2t ) 
2 2
 ⇒
1 C2 = − A 1
=0 [C1 + C2 ]  =xb A cos (ω1t ) − cos (ω2t ) 
2  2
α − β  α + β  α − β  α + β 
cos α + cos β =
2 cos   cos   cos α − cos β =
−2sin   sin  
 2   2   2   2 

 ω − ω1    ω2 + ω1  
xa = A cos  2  
t cos  2  t 
 2     

 ω − ω1    ω2 + ω1    ω2 − ω1  π   ω2 + ω1  π 
xb = A sin  2   
t sin  
t =A cos    t −  cos   t − 
 2    2    2  2   2  2
π
Burada =
sin (θ ) cos  θ −  özdeşliği kullanılırsa:
 2 16
Kütlelerin her biri, vuru ile verilen bir titreşim fonksiyonuna sahiptir. Bu ifadelerden de
görüldüğü gibi xa ve xb, sırasıyla,

 ω − ω1   ω − ω1 π 
cos  2 t ve cos  2 − t
 2   2 2

fonksiyonları tarafından modüle edilmiştir.

Kütlelerden birinin modüle olmuş genliği

maksimum iken diğerinin modüle olmuş
genliği sıfırdır.

Modülasyon ve titreşim frekansları da,

sırasıyla,

 ω2 − ω1   ω2 + ω1 
ωmod. =  ve ω ort.  
 2   2 

ifadelerine sahiptir.

17
Örnek-1. Kütleleri m = 0,25 kg olan iki cisim, şekildeki gibi, yay sabitleri k1 = 15 N/m,
k2 = 20 N/m ve k3 = 45 N/m olan üç yay ile çiftlenmiştir. Sadece yatay
doğrultudaki hareketi göz önüne alarak sistemin normal mod frekanslarını
bulunuz.
A B

Çözüm-1. A ve B cisimlerinin herhangi bir andaki yer

değiştirmeleri, kendi denge konumlarına
göre, sırasıyla, x1 ve x2 olsun (x2 > x1). Bu
x1 x2
durumda cisimlerin hareket denklemleri:

d 2 x1 d 2 x2
m 2 = −k1 x1 + k2 ( x2 − x1 ) ve m 2 = − k3 x2 − k2 ( x2 − x1 )
dt dt

k1 k2 k3
= 60 s −2 ; = 80 s −2 ; = 180 s −2
m m m
18
d 2 x1 d 2 x2
2
+ 60 x1 − 80 ( x2 − x1 ) = 0 ve 2
+ 180 x2 + 80 ( x2 − x1 ) =
0
dt dt

d 2 x1 
A1 cos (ωt ) ⇒
x1 = 2
=
−ω 2
A1 cos ( ) 
ω t
dt
2 
A2 cos (ωt ) ⇒
x2 =
d x2
=
− ω 2
A cos ( ω t ) 
dt 2
2


(140 − ω ) A − ( 80 ) A =
2
1 0 2 (140 − ω )
2
−80
=0
( − 80 ) A + ( 260 − ω ) A =
1
2
0 2 −80 ( 260 − ω )
2

ω 4 − 400ω 2 + 30000 =
0 (ω 2
− 100 )(ω 2 − 300 ) =
0

ω12 = 100 ⇒ ω1 = 10 rad / s 1. mod

 2
ω2 = 300 ⇒ ω2 ≅ 17,32 rad / s 2. mod
19
1. Mod: ω1 = 10 rad / s 40 A1 − 80 A2 =
0 x1 = 2 A0 cos (ω1t )
x2 = A0 cos (ω1t )
A B

2A0 A0

Her iki cisim, aynı frekans (ω1) ve aynı fazda titreşirler. A cisminin titreşim
genliği, B cisminin tireşim genliğinin iki katıdır.

2. Mod: ω2 ≅ 17,32 rad / s −160 A1 − 80 A2 =

0 x1 = A0 cos (ωt )

B
x2 = −2 A0 cos (ωt )
A

2A0 A0

Her iki cisim, aynı frekans (ω2) ve zıt fazda titreşirler. B cisminin titreşim
genliği, A cisminin tireşim genliğinin iki katıdır.

20
Örnek-2. Kütleleri m ve 2m olan iki cisim, şekildeki gibi, yay sabitleri 2k ve k olan iki
yay ile çiftlenmiştir. Sistemin yatay doğrultudaki titreşim hareketi için
normal mod frekanslarını bulunuz.

Çözüm-2. Kütleleri m ve 2m olan cisimlerinin

herhangi bir andaki yer değiştirmeleri,
kendi denge konumlarına göre, sırasıyla, x1
ve x2 olsun (x2 > x1). Bu durumda
cisimlerin hareket denklemleri:

d 2 x1 d 2 x2
m 2 = −2kx1 + k ( x2 − x1 ) ve 2m 2 = −k ( x2 − x1 )
dt dt
d 2 x1 
A1 cos (ωt )
x1 = ⇒ −ω A1 cos (ωt ) 
= 2
Bu fonksiyonlar hareket
dt 2 
 denklemlerinde yerine
d 2 x2
A2 cos (ωt )
x2 = ⇒ =−ω 2
A2 cos (ωt )  konulursa,
dt 2 

21
  2k  k  3k 2  k
−ω 2 A1 +   A1 −   ( A2 − A1 ) =
0  − ω  1  −  A2 =0
A +
m m m   m
 k   k   k 2
−ω 2 A2 +   ( A2 − A1 ) =
0  −  1 
A + − ω  A2 =
0
 2m   2m   2m 

2
 3k 2  k  7k  2  k 
− ω ω4 −  ω +   =0
  −   2m  m
m   m
=0
 k   k
− − ω 2 k  7  33 
    ω = 
2

 2m   2m  m 4 

k  7 − 33  k
ω2
  =
⇒ ω 0,560 1. mod
m  4 
1 1
m
k  7 + 33  k
=ω 
2
 =
⇒ ω 1, 785 2. mod
m  4 
2 2
m

22
 k  5 + 33 
1. Mod: ω1 = 0,560   A1 − A2 =
0
m  4 

x1 = 0,372 A0 cos (ω1t )

x2 = A0 cos (ω1t ) A0
0,372A0

Her iki cisim, aynı frekans (ω1) ve aynı fazda titreşirler. A cisminin titreşim
genliği, B cisminin tireşim genliğinden daha küçüktür (0,372A0).

k  5 − 33 
2. Mod: ω2 = 1, 785   A1 − A2 =
0
m  4 

x1 = 5,372 A0 cos (ω2t )

x2 = − A0 cos (ω2t ) 5,372A0 A0

Her iki cisim, aynı frekans (ω2) ve zıt fazda titreşirler. A cisminin titreşim
genliği, B cisminin tireşim genliğinden daha büyüktür (5,372A0).

23
5.5. Çiftlenimli Salınıcıların Zorlanımlı Titreşimi ve Rezonans
A ve B kütlelerinin aralarında bir yay ile birbirine bağlandığı çiftlenimli salınıcının, A
kütlesine bağlı S yayına 𝐹𝐹 = 𝐹𝐹0 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 şeklinde periyodik bir dış kuvvetin
uygulandığını varsayalım. Yayların ve kütlelerin özdeş olduğunu kabul edeceğiz ve
sönüm etkilerini dikkate almayacağız.

s < xa < xb

Zorlamalı kuvvet sisteme uygulanmaya başlandığı andan itibaren, sistemin o andaki

doğal titreşim frekansını değiştirmeye çalışacak ve bir süre sonra tüm sisteme kendi
frekansını kabul ettirecektir. Böylece, her bir salınıcı dış kuvvetin frekansına eşit
frekansta ve sabit genlikte salınım yapacaktır.

𝐹𝐹
Dış kuvvet nedeniyle S yayının boyunda 𝑠𝑠 = 𝑘𝑘0 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔 şeklinde bir değişim
olacaktır. Diğer bir deyişle, dış kuvvet S yayını bu şekilde titreştirecektir. S yayındaki
bu titreşim, A kütlesine zorlamalı titreşim hareketi yaptırır. Ortadaki çiftlenim yayı da
bu zorlamalı kuvvetin etkisini B kütlesine iletir.
24
A kütlesi için hareket denklemi: B kütlesi için hareket denklemi:

d 2 xa d 2 xb
m 2 = −k ( xa − s ) + k ( xb − xa ) m 2 = −k ( xb − xa ) − kxb
dt dt

F0
s= cos (ωt ) ifadesi yukarıdaki bağıntılarda yerine konulursa:
k
d 2 xa k k F0 d 2 xb k k
2
+ 2 xa − xb = cos (ωt ) 2
+ 2 xb − xa =
0
dt m m m dt m m
diferansiyel denklemleri elde edilir.

Bu iki denklem taraf tarafa;

d 2 ( xb + xa ) k F0
Toplanırsa: 2
+ ( xb + xa ) = cos (ωt )
dt m m
d 2 ( xb − xa ) k F0
Çıkarılırsa: 2
+ 3 ( xb − xa ) =
− cos (ωt )
dt m m
25
 k k
q1 =
xb + xa ; ω1 = q2 =
xb − xa ; ω2 =
3
m m
d 2 q1 F0 d 2 q2 F0
2
+ ω 2
1 1q = cos (ωt ) 2
+ ω 2
q
2 2 =
− cos (ωt )
dt m dt m
Bu iki denklemin kararlı hal çözümleri aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

q1 = C1cos (ωt )  F0 F0
 C1 = ve C2 = −
q2 = C2 cos (ωt )  m (ω12 − ω 2 ) m (ω22 − ω 2 )

1 1
q1 = xb + xa 
xa = ( q1 − q2 ) = ( C1 − C2 ) cos (ωt ) = A cos (ωt )
2 2

q2 = xb − xa  1 1
xb = ( 1 2 ) ( C1 + C2 ) cos (ωt ) = B cos (ωt )
q + q =
2 2
Buradan, A ve B kütlelerinin titreşim genliklerinin ω ’ ya bağlı ifadeleri:

F0  1 1  F0  1 1 
A  2 + 2 =  B  2 − 2 
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
   
26
A ve B kütlelerinin titreşim genliklerinin, uygulanan dış kuvvetin frekansına bağlı
değişimleri aşağıdaki şekilde verilmiştir.

F0  1 1 
=A  2 + 2 
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
 

ω12 + ω22 2k
A =0 ⇒ ω = =
2 m

F0  1 1 
=B  2 − 2 
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
 

2k F
ω = ⇒ Bmax =
− 0
m k

27
 F0 F0
C1 = ve C2 = −
m (ω12 − ω 2 ) m (ω22 − ω 2 )

F0  1 1  F0  1 1 
A=  2 + 2  ve B=  2 − 2 
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
2m  (ω1 − ω ) (ω2 − ω ) 
2 2
   

xa cos (ωt )
A= ve xb B cos (ωt )

I. Düşük frekans bölgesinde (ω < ω1), dış kuvvetin frekansı birinci normal mod
frekansına (ω1) yaklaştıkça 𝐶𝐶1 ≫ 𝐶𝐶2 , 𝐴𝐴 ≅ 𝐵𝐵 ve sonuçta da xa ≅ xb olur. İki
kütle aynı fazda titreşirler.

II. Dış kuvvetin frekansı, birinci veya ikinci normal mod frekansına eşit olduğunda
(ω = ω1 veya ω = ω2), sistem rezonans durumuna gelir ve kütleler maksimum
genliklerde salınım yaparlar. Bu olaydan yararlanılarak sistemin normal modları
(ω1 ve ω2) deneysel olarak belirlenebilir.

III. Yüksek frekans bölgesinde (ω > ω2), dış kuvvetin frekansı ikinci normal mod
frekansına (ω2) yakın olduğunda ise 𝐶𝐶1 ≪ 𝐶𝐶2 , 𝐴𝐴 ≅ −𝐵𝐵 ve sonuçta da xa ≅ −xb
olur. İki kütle zıt fazda titreşirler.
28
ÖRNEK: CO2 MOLEKÜLÜ
Şekil-a: Simetrik gerilme modunda
merkezdeki C atomu sabit duruyor,
kenardaki O atomları zıt yönlerde eşit
frekanslı ve eşit genlikli titreşim yapıyor
(f = 4,0x1013 s−1).

Şekil-b: Asimetrik gerilme modunda ise,

kenardaki O atomları aralarındaki uzaklık
sabit kalacak şekilde aynı yönde hareket
ediyorlar. Merkezdeki C atomu ise
sistemin kütle merkezinin hareketsiz
kalmasını sağlayacak şekilde O
atomlarının hareket yönünün tersi yönde
hareket ediyor (f = 7,0x1013 s−1).

Bu molekülün ayrıca bir de bükülme

modu vardır ve buna karşı gelen frekansı
f = 2,0x1013 s−1 ’ dir (Şekil-c).

Sistemin normal mod frekansları, soğurma spektrumu ile deneysel olarak

belirlenmektedir.
29
 5.6. Enine Salınımlar
Bir Kütle-İki Yay Sisteminin Enine Salınımı:
Kütlesi m olan bir cisim, uzamamış boyları L0 olan özdeş
iki yay ile aralarında 2L mesafe bulunan desteklere yatay
bir şekilde bağlıdır. T gerilimi altındaki yaylara bağlı m
kütlesinin küçük bir 𝑦𝑦 miktarı kadar enine çekilip
bırakıldığını düşünelim.

Yaylardaki gerilim değişimi : T ′ − T =k ∆L

L  1 
cos (=
θ) ⇒ ∆=
L L − 1
L′  cos (θ ) 
( −1) θ 2 n
2
θ2 θ4 θ2
Küçük θ açılarında: cos (θ ) = 1 − + − ⋅⋅⋅ + ⇒ cos (θ ) ≅ 1 −
2! 4! 2n ! 2
   θ2 
 1    θ2 θ2
=
∆L L  − 1 = L  2 2  ≅L T′ −T =
kL
 1 − θ  1 − θ
2
  2 2
 2   2 
30
Küçük θ açılarında ∆L uzaması ihmal edilebilir. Bu durumda, yayda ortaya çıkan T
gerilme kuvvetini sabit kabul edebiliriz.

Yayadaki gerilme kuvveti 𝑚𝑚 kütlesi üzerine aşağı doğru bir geri çağırıcı kuvvet
oluşturur:

d2y y
m 2 = −2T sin (θ ) Küçük açılarda : sin (θ ) ≅ tan (θ ) =
dt L

d2y y d 2 y  2T 
m= + 2T 0 veya = + y 0
 mL 
2 2
dt L dt

Bu ise basit harmonik hareketin denklemidir.

2T
ω 2= ⇒ y= A cos (ωt − φ )
mL

1 2T mL
f = ve T( periyot ) 2π
2π mL 2T

31
İki Kütle-Üç Yay Sisteminin Enine Salınımı:

Şimdi iki özdeş kütlenin birbirine, T gerilimi

altındaki üç özdeş yay ile bağlandığı durumu
ele alalım. A ve B kütleleri için hareket yb
ya
denklemleri:

A kütlesi için:

d 2 ya
m 2 = −T sin (θ1 ) + T sin (θ 2 )
dt
soldaki-yay ortadaki-yay

B kütlesi için:

d 2 yb
m 2 = −T sin (θ 2 ) − T sin (θ3 )
dt
ortadaki-yay sağdaki-yay
ya yb − ya yb
tan (θ1 ) = ; tan (θ 2 ) = ; tan (θ3 )
L L L
32
Küçük açı yaklaşımında: sin 𝜃𝜃 ≅ tan 𝜃𝜃

d 2 ya y y − ya T
A kütlesi için: m 2 = −T a + T b − ( 2 ya − yb )
=
dt L L L

d 2 ya T
2
+ ( 2 ya − yb ) =
0
dt mL

d 2 yb y − ya y T
B kütlesi için: m 2 = −T b − ( 2 yb − ya )
−T b =
dt L L L

d 2 yb T
2
+ ( 2 yb − ya ) =
0
dt mL

d 2 ya  2T 2  T 
ya =Aeiωt ⇒ =− Aω 2 iωt
e ⇒  − ω  A + −  B =0
 mL   mL 
2
dt

iωt d 2 yb 2 iωt  T   2T 2
yb =
Be ⇒ =
− Bω e ⇒  −  A +  − ω B =
0
 mL   mL 
2
dt
33
 2T 2  T 
 − ω  − 
 mL   mL  2T T
=0 ω2 = 
 T   2T 2 mL mL
 −   − ω 
 mL   mL 

2T T T T
NORMAL MOD-I: ω =
2
1 − = ⇒ ω1 = ⇒ A=B
mL mL mL mL
iω1t
y=
a y=
b Ae

Her iki kütle aynı faz, aynı genlik ve aynı frekansta (ω1) titreşir. Bunun anlamı,
ortadaki çiftlenim yayının bir etkisi yoktur.

34
 2T T 3T 3T
NORMAL MOD-II: ω2 = + = ⇒ ω2 = ⇒ A=
−B
2

mL mL mL mL

ya = Aeiω2t ve yb = − Aeiω2t

Her iki kütle de aynı genlik ve aynı frekansta (ω2) ancak, zıt fazda titreşir. Ortadaki
yay çiftlenimi sağlamaktadır. Kütlelere geri çağırıcı kuvvet uyguladığı için, sistemin
titreşim frekansını birinci moda göre 3 kat artırmıştır.

35
5.7. N-Kütleli Çiftlenimli Salınıcılar
Kütlesi ihmal edilebilen bir ip boyunca, her birinin kütlesi m olan N tane kütlenin
aralarındaki uzaklık l olacak şekilde dizildiğini kabul edelim. İpin iki ucu bağlı olsun
ve bu bağlı olan uçlarda da m kütleleri bulunsun. Bu durumda kütleleri 0’ dan N + 1 ’ e
kadar ardışık sayılarla indisleyebiliriz.

İpteki başlangıç gerilimin 𝑇𝑇 olduğunu ve kütlelerin sadece küçük enine yer

değiştirmeler yaptığını kabul edersek, kütleler titreşirken ipteki gerilim artışını ihmal
edebiliriz. Enine titreşimleri göz önünde canlandırmak daha kolay olduğu için, önce
çok sayıda kütleden oluşan bir sistemin enine titreşimlerini inceleyeceğiz.

y p −1 yp y p +1

36
1. kütlenin 𝑦𝑦1, 2. kütlenin 𝑦𝑦2, 𝑝𝑝. kütlenin ise 𝑦𝑦p kadar yer değiştirdiğini kabul edelim.
Bundan önceki örnekte gördüğümüz gibi p. kütleye etkiyen kuvvet (𝐹𝐹p) :

 y p − y p −1 
sin (α p −1 ) ≅ tan (α p −1 ) =
−T sin (α p −1 ) + T sin (α p )
Fp = 
l

−
( ) ( )
sin α ≅ tan α = y p +1 y p 
soldaki-ip sağdaki-yay  p p

l
d 2 yp  y p − y p −1   y p +1 − y p  2T T T
m =
−T   + T   =
− y p + y p +1 + y p −1
dt 2  l   l  l l l

d 2 yp
y p − ( y p +1 + y p −1 ) =
2T T
+ 0
dt 2 ml ml
d 2 yp
+ 2ω02 y p − ω02 ( y p +1 + y p −1 ) =
T
ω02 = 0
ml dt 2
N tane kütlenin her biri için benzer bir ifade yazabiliriz. Böylece 1’ den N ’ ye kadar,
p ’ nin her bir değeri için bir tane olmak üzere, N tane diferansiyel denklem seti elde
edilir. Ancak, sağ ve sol uçlar bağlı olduğu için y0 = 0 ve yN+1 = 0 olacaktır.
37
i-) N = 1 için çözüm:
Kütlesi m olan bir cisim eşit uzunluklu gerilmiş iki ip ile şekildeki gibi bağlıdır. Sol
ve sağdaki duvarlar, bu uçlara bağlı hareketsiz kütleleri temsil etmektedir.

d 2 yp
+ 2ω02 y p − ω02 ( y p +1 + y p −1 ) =
0
dt 2

d 2 y1
p =1 ⇒ + ω − ω 0 ( y 2 + y0 ) = 0
2 2
2
2 y
0 1
dt

Uçların bağlı olması nedeniyle y0 = 0 ve y2 = 0 olduğundan, ortadaki m kütlesinin

hareket denklemi ve çözümü aşağıdaki gibi olacaktır.

d 2 y1 2T
2
+ 2ω 2
0 y1 =0 ⇒ y1 =A cos (ω1t ) ; ω12 =
dt ml

38
i-) N = 2 için çözüm:
Kütlesi m olan iki cisim ortada olacak şekilde eşit uzunluklu gerilmiş iplerle
şekildeki gibi bağlıdır. Sol ve sağdaki duvarlar, bu uçlara bağlı hareketsiz kütleleri
temsil etmektedir. Bu durumda p = 1 ve p = 2 durumları mümkündür.

d 2 yp
+ 2ω02 y p − ω02 ( y p +1 + y p −1 ) =
0
dt 2
d 2 y1
p =1 ⇒ 2
+ 2ω 2
0 y1 − ω 2
0 ( y 2 + y0 ) = 0
dt

d 2 y2
p= 2 ⇒ + ω − ω 0 ( y3 + y1 ) = 0
2 2
2
2 y
0 2
dt

Uçların bağlı olması nedeniyle y0 = 0 ve y3 = 0 olduğundan, ortadaki m kütlelerinin

hareket denklemleri aşağıdaki gibi olacaktır.

d 2 y1 d 2 y2
2
+ 2ω 2
y
0 1 − ω 0 y2 =
2
0 2
+ 2ω 2
y
0 2 − ω 0 y1 =
2
0
dt dt
39
y1 1 cos ( ωt )
A= ve y2 A2 cos (ωt )

çözüm önerilerini yaparak titreşim mod frekanslarını ve her mod için A1 ve A2

genliklerini bulabiliriz (Benzer işlemler daha önce yapılmıştır).

Gerekli işlemler yapılırsa ; ω=

1 ω=
0
T
ml
ve ω=
2 ( )
3 ω=
0
3T
ml

frekansları ile titreşen iki normal mod olduğu görülecektir.

T
ω1 =
ml

3T
ω2 =
ml

40
5.8. N-Kütleli Çiftlenimli Salınıcının Normal Modlarının Bulunması
N tane kütlenin her biri için yer değiştirmeye karşı gelen diferansiyel denklem:

d 2 yp
+ 2ω02 y p − ω02 ( y p +1 + y p −1 ) =
0
dt 2
Bu genel ifadede p = 1, 2, 3, …, N−1, N yazılarak tüm sistem için toplam 𝑁𝑁 tane
diferansiyel denklem seti elde edilir. Bu denklemler için,

yp Ap cos (ωt − δ )

çözümü önerilebilir. Uçların bağlı olması nedeniyle y0 = 0 ve yN+1 = 0 olmalıdır. t = 0

anında sistemi durgun kabul edersek, δ = 0 alınabilir. Önerilen çözüm yukarıdaki
diferansiyel denklemde kullanılırsa,
Ap +1 + Ap −1 2ω02 − ω 2
−ω Ap + 2ω Ap − ω
2 2
0
2
0 (A
p +1 + Ap −1 ) =0 ⇒
Ap
=
ω02
sonucu elde edilir. ω ’ nun herhangi bir temel durumu için eşitliğin sağ tarafı sabittir.
Bu ise, eşitliğin sol tarafının p ’ den bağımsız olduğu anlamına gelir.

41
p. parçacığın titreşim genliğinin Ap = C sin ( pθ ) formunda olduğunu kabul edelim.
Burada θ, A0 = 0 ve AN+1 = 0 koşullarını sağlaması gereken bir açıdır.
nπ
AN=
+1 C sin ( N + 1) θ=
 0 θ
⇒ = ; =
n 1, 2, 3 ⋅⋅⋅
N +1
Ap +1 + Ap −1 2ω02 − ω 2 sin ( p + 1) θ  + sin ( p − 1) θ  2ω02 − ω 2
= =
Ap ω 2
0 sin [ pθ ] ω02
2sin ( pθ ) cos (θ ) 2ω02 − ω 2 α + β  α − β 
= sin α + sin β =
2sin   cos  
sin ( pθ ) ω02  2   2 

2ω02 − ω 2 θ  θ 
2 cos (θ ) = =ω 4ω sin   =
⇒ ω 2ω0 sin  
2 2 2

ω02
0
2 2
nπ  nπ    1  nπ  
θ= ⇒ A= C sin  N + 1  p  ωn = 2ω0 sin   
N +1
p
    2  N + 1 

Burada n ’ nin farklı değerleri, titreşimin Dispersiyon Bağıntısı

farklı normal modlarına karşı gelir.
42
N - Kütleli Çiftlenimli Salınıcının Normal Modlarının Özellikleri
Verilen bir kütlenin hareketinin, hem mod sayısına (n) hem de bir çizgi boyunca dizilmiş
kütlenin numarasına (p) bağlı olduğuna dikkat ediniz. Böylece, n. modda titreşen p.
parçacığın titreşim genliğini,
 nπ  
Ap C sin ( pθ )
= ⇒ =
Apn Cn sin   p
 N + 1  
şeklinde yazabiliriz. Buradaki Cn , uyarılan n. temel titreşim modunun genliğini
göstermektedir. Kütlelerin tamamı n. modda titreştiği zaman, p. kütlenin yer değiştirmesi
aşağıdaki ifade ile verilir:
 nπ  
y pn A= cos ( n ) n 
ω t C sin  p  cos (ωnt )
 N + 1  
pn

Bu ifade t = 0 iken tüm kütlelerin durgun olduğu kabulü ile türetilmiştir. İki kütleden
oluşan çiftlenimli salınıcı probleminde olduğu gibi bu ifadeyi, keyfi başlangıç
koşullarını da içerecek şekilde aşağıdaki gibi yazabiliriz:

 nπ  
y pn Apn cos (ωn=
= t − δ n ) Cn sin   p  cos (ωnt − δ n )
 N + 1  
Her bir mod farklı δn fazına sahiptir.
43
Kaç tane normal mod vardır?
Daha önce iki kütleden oluşan bir çiftlenimli salınıcı için iki normal modun olduğunu
gördük. Buradan hareketle, N tane kütle için N tane bağımsız mod vardır diyebiliriz.

 1  nπ  
ωn = 2ω0 sin    n. modun frekansı
 
2 N + 1 

 nπ  
Apn = Cn sin   p n. modda titreşen p. parçacığın titreşim genliği
 N + 1  
Bu denklemler, n ’ nin tamsayı değerleri için tanımlıdır. n ’ nin değeri N ’ den büyük
olduğunda, bu eşitlikler herhangi bir yeni fiziksel durum tanımlanamaz.

ωn
2ω0

44
n = 1’ den n = N’ ye gittikçe, N tane farklı karakteristik frekans bulunur. Apsisteki π/2
değerine karşılık gelen n = N+1 durumunda, ωmax = 2ω0 ile verilen maksimum bir
frekansa ulaşılır. Bu frekans değerine ‘‘kesilim frekansı’’ (cut off frequency) denir.
Ancak, bu frekansa sahip mümkün bir hareket yoktur. Çünkü n = N+1’ de Apn = 0’ dır.

Şekil üzerinde kırmızı ile gösterilen kısımlar n > N+1 durumuna karşılık geldiği için
çözüm olamaz. Başka bir deyişle n > N+1 durumundaki frekanslar, n < N+1
durumlarının bir tekrarı şeklindedir ve yeni bir mod elde edilmez. Örneğin n = N+2 için
titreşim frekansı ve genlik:

 1  nπ    nπ  
ωn ω0 sin  
2=  ve Apn Cn sin   p
 
2 N + 1   N + 1  
1  N + 2    1  Nπ 
ω N + 2 =2ω0 sin   π
  =2ω sin π −    =ω N
 2  N +1   2  N + 1 
0


 N + 2     Nπ  
Ap( N + 2) CN + 2 sin = π
 p C N +2 sin  2π p −   p
 N + 1     N + 1  

 N π    CN + 2 
Ap( N + 2) = −CN + 2 sin   
p = −   ApN ≈ − ApN
 N + 1    CN  45
Sonuç olarak, N parçacıklı çiftlenimli osilatörlerin ancak N tane normal modunun
olabileceğini söyleyebiliriz.

Değişik Modların Şekilleri:

Birinci mod (n = 1):

p. parçacığın yer değiştirmesi

 π  
=y p1 C1 sin   p  cos (ω1t ) =
; p 1, 2, 3 , ⋅⋅⋅, N
 N + 1  

Verilen herhangi bir t anında

𝐶𝐶1 cos 𝜔𝜔1 𝑡𝑡 çarpanı tüm kütleler
için aynıdır. Bu nedenle kütlelerin
yer değiştirmelerini,

 π  
sin   p
 N + 1  
çarpanı belirler.
46
İkinci mod (n = 2):

p. parçacığın yer değiştirmesi

 2π  
=
y p 2 C2 sin   p  cos (ω2t ) =
; p 1, 2, 3, ⋅⋅⋅, N
 N + 1  
Verilen herhangi bir t anında 𝐶𝐶2 cos 𝜔𝜔2 𝑡𝑡 çarpanı tüm kütleler için aynıdır. Bu
nedenle kütlelerin yer değiştirmelerini,

 2π  
sin   p
 N + 1  
çarpanı belirler.

t
t1
t2
t3
t4
47
5.9. Parçacık Sayılarına Göre Normal Modlar:
I-) N = 1 için normal modların bulunması:
Tek parçacıklı bir sistemin sadece tek modu vardır: N =1 ⇒ p =1 ve n =1
 nπ  
y pn Cn sin   p=
 cos (ωnt ) ⇒ y11 C1 cos (ω1t )
 N + 1  

 1  nπ   T 2T
ωn =2ω0 sin    ⇒ ω1 = 2ω0 = 2 =
 2  N + 1  ml ml

m
l l

d 2 y  2T  2T
+ ω1
= 2ω0
=
y=
0 ml
 mL 
2
dt
48
II-) N = 2 için normal modların bulunması:
İki parçacıklı bir sistemin iki modu vardır : N = 2 ⇒ p =1 , 2 ve n =1 , 2

 nπ    1  nπ  
y pn C=
n sin  N + 1  
p cos ( n)
ω t ve ω n 2ω 0 sin  2  N + 1 
     

n = 1. mod:

π 
1. parçacık ( p = 1) : y11 = C1 sin   cos (ω1t )
3
 2π 
2. parçacık ( p = 2) : y21 = C1 sin   cos (ω1t )
 3 

m l m
T
l l ω=
1 ω=
0
ml

49
  nπ    1  nπ  
y pn C=
n sin  N + 1  
p cos ( ω n t ) ve ω n 2ω 0 sin  2  N + 1 
     

n = 2. mod:

 2π 
1. parçacık ( p = 1) : y12 = C2 sin   cos (ω2t )
 3 

 4π 
2. parçacık ( p = 2) : y22 = C2 sin   cos (ω2t )
 3 

m
l

3T
l ω2
= 3ω0
=
ml
l
m

50
III-) N = 3 için normal modların bulunması:
Üç parçacıklı bir sistemin üç modu vardır : N = 3 ⇒ p = 1 , 2 ,3 ve n = 1 , 2 , 3
 nπ    1  nπ  
y pn C=
n sin  N + 1  
p cos ( ω n t ) ve ω n 2ω 0 sin  2  N + 1 
     
n = 1. mod:
π 
1. parçacık ( p = 1) : y11 = C1 sin   cos (ω1t )
4
 2π 
2. parçacık ( p = 2) : y21 = C1 sin   cos (ω1t )
 4 
 3π 
3. parçacık ( p = 3) : y31 = C1 sin   cos (ω1t )
 4 

m
l l
m
m π  T
ω1 = 2sin  
l
C1  8  ml
2 2 l
C1 C1
2 2
51
  nπ    1  nπ  
y pn C=
n sin  N + 1  
p cos ( ω n t ) ve ω n 2ω 0 sin  2  N + 1 
      
n = 2. mod:

 2π 
1. parçacık ( p = 1) : y12 = C2 sin   cos (ω2t )
 4 
 4π 
=
2. parçacık ( p = 2) : y22 C= 2 sin   cos (ω2t ) 0
 4 
 6π 
3. parçacık ( p = 3) : y32 = C2 sin   cos (ω2t )
 4 

m
hareketsiz
l l
C2 π  T
ω2 = 2sin  
 4  ml
m −C2
l
l
m

52
  nπ    1  nπ  
y pn C=
n sin  N + 1  
p cos ( ω n t ) ve ω n 2ω 0 sin  2  N + 1 
      
n = 3. mod:

 3π 
1. parçacık ( p = 1) : y13 = C3 sin   cos (ω3t )
 4 
 6π 
2. parçacık ( p = 2) : y23 = C3 sin   cos (ω3t )
 4 
 9π 
3. parçacık ( p = 3) : y33 = C3 sin   cos (ω3t )
 4 

m m
 3π  T
l 2 2 l ω3 = 2sin  
 8  ml
C3 C3
2 l l 2

−C3

m
53
IV-) N = 4 için normal modların bulunması:
Dört parçacıklı bir sistemin dört modu vardır : N = 4 ⇒ p = 1 , 2 ,3, 4 ve n = 1 , 2 , 3, 4
Benzer işlemler yapılırsa, her bir mod için aşağıdaki şekil elde edilir. n = N+1 = 5
için her parçacığın titreşim genliği sıfır olur. n = 6, 7, 8, ve 9 titreşim modları,
sırasıyla, n = 4, 3, 2, ve 1’ in zıt yer değiştirmelerle tekrarıdır.

Şekillerdeki beyaz çizgiler ipin hareketini göstermektedir.

İpin bu hareketini ileride dalga hareketi olarak tanımlayacağız. 54
5.10. Boyuna Salınımlar
Daha önceki bölümlerde bir ve iki parçacıklı sistemlerin boyuna salınımlarını
incelemiştik Şimdi N-parçacıklı bir sistemin boyuna salınımını inceleyerek genel
ifadeler bulacağız.

Sürtünmesiz yatay bir düzlemde, bir çizgi boyunca özdeş yaylarla birbirine bağlanmış
ve hareketsizken aralarındaki uzaklığın l olduğu m kütleli N tane özdeş parçacık
sistemini gözönüne alalım. Bir kristaldeki atomların bir sırası böyle bir modele
benzemektedir.

a-) Aralarındaki yaylarla çiftlenmiş kütlelerin denge durumundaki görünümleri

b-) Boyuna küçük bir yer değiştirmeden sonraki görünümleri

55
Kütlelerin denge konumundan itibaren yer değiştirmelerini 𝑥𝑥1, 𝑥𝑥2, ⋅⋅⋅, xN ile gösterelim.
Bu durumda p. kütlenin hareket denklemini,

d 2 xp
x p +1 > x p > x p −1 m 2= k ( x p +1 − x p ) − k ( x p − x p −1 )
dt

k d 2 xp
ω = + 2ω02 x p − ω02 ( x p +1 + x p −1 ) =
2
0 0
m dt 2
ifadesine sahiptir. Bu denklem daha önce enine hareketi incelerken elde ettiğimiz
denklem ile aynı formdadır. Bu denklemin çözümü aşağıdaki gibidir:

 nπ  
x pn = Cn sin   p  cos (ωnt )
 N + 1  

 1  nπ   k
ωn ω0 sin  
2=  ; ω0
 2  N + 1  m

Enine salınımlar için yaptığımız tüm tartışmalar, boyuna salınımlar için de geçerlidir.
56
Parçacık sayısı N ’ nin çok büyük olması durumu:

Çiftlenimli sistemde kütle sayısı N ’ nin çok büyük olduğu, gerilmiş bir ip üzerindeki
kütlelerin enine salınım hareketini göz önüne alacağız. Benzer bir tartışma boyuna
salınımlar için de yapılabilir.

• N ’ nin arttığı ancak ipin (veya telin) toplam L boyunun değişmeden kalması için
komşu kütleler arasındaki uzaklığın ( l ) azaldığını kabul edeceğiz:

=
L ( N + 1) l
• Toplam kütlenin (M) değişmeden kalması için her bir parçacığın kütlesinin (m)
azaldığını kabul edeceğiz:

M = Nm

Parçacık sayısı N büyüdükçe (l ve m çok küçülecek), sistemin giderek sürekli bir ip

(veya tel) gibi davranacağına dikkat ediniz.

Bu durumda normal mod frekansları ne olur?

57
  1  nπ   T
ωn ω0 sin  
2=  ; ω0
 2  N + 1  ml
n << N Durumu:

 1  nπ   1  nπ  T  nπ  Tl  nπ 
sin    ≅   =ωn =    
 2  N + 1  2  N +1  ml  N + 1  m ( N + 1) 
l

( N + 1) l =
L
 nπ T
m  ωn
= ;=n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅
=µ  L µ
l 
π T
Temel hal için n = 1: ω1 =
L µ

n << N ⇒ ωn = nω1

Normal frekanslar, en düşük mod frekansının tam katları şeklindedir.

58
En yüksek mod olan n = N Durumu:

 1  Nπ  T
ωN 2ω0 sin   =   ≈ 2ω0 2
 2  N + 1  ml

 nπ    N π  
Apn = Cn sin   p n =N ⇒ ApN =CN sin   p
 N + 1    N + 1  

 pπ   pπ 
CN sin  pπ −
ApN =  =
−C cos ( ) 
pπ sin  ; sin ( pπ ) =
0
+  N +1 
N
 N 1 

p ’ nin değeri ne olursa olsun, p’ den p+1’ e gidildiğinde genliğin işareti tersine döner.
p tek ise p+1 çift, p çift ise p+1 tek olacağından; ardışık genlikler zıt işaretlidir.

 pπ   pπ 
sin    
N çok büyük ise, ardışık
ApN  N +1  N +1 p
= ≈ =→1
genliklerin oranı: A( p +1) N  ( p + 1) π   ( p + 1) π  p + 1
sin    
 N + 1   N + 1 
59
İki ucu bağlı bir ip için:

 pπ 
ApN = −CN cos ( pπ ) sin  
 N +1
Genlik p = 0 ve p = N+1 için sıfırdır. Bu nedenle en yüksek modda (n = N), kütleler
dizisinin enine salınımlarının genlik dağılımının iki uç arasında bir yarım sinüs eğrisi
üzerine düşeceğini ifade eder. Bu nedenle, titreşimin olmadığı yatay çizginin alt ve
üstündeki yer değiştirmeler yaklaşık eşit ve zıttır.

Her iki ucu sabit bir ipin üzerinde düzgün bir şekilde N tane özdeş kütlenin en yüksek
moddaki (n = N) salınım genlikleri.
60
Şekildeki p kütlesini göz önüne alalım. Bu kütlenin herhangi bir andaki yer değiştirmesi
y ise, bunun her iki komşusunun da yer değiştirmesi yaklaşık −y’ dir. Böylece iki
ucundan bağlı ipteki gerilim T ise, her iki komşudan kaynaklanan kuvvetlerin enine
bileşenleri yaklaşık (2y/l)T kadardır. p kütlesinin hareket denklemi (yaklaşık olarak),

d2y  2y  d2y T d2y

m 2 =−2T   ⇒ +4 y=
0 veya + 4ω 0y =
2
0
 l 
2 2
dt dt ml dt

olarak elde edilir. Bu ise titreşim frekansı 2ω0 olan basit harmonik hareket denklemidir.

5.11. Bir Kristal Örgünün Normal Modları

Önceki kesimde yapılan analizler katıların titreşim modlarını anlamak için oldukça
başarılı sonuçlar verir. Küçük yer değiştirmeler sözkonusu olduğu zaman komşu
atomlar arasındaki etkileşmeler bir yay ile benzerlik gösterir. Bu benzerlik nedeniyle,

 1  nπ   T π T
ωn ω0 sin  
2=   ; ω0 n << N ⇒ ωn ≅ n
 2  N + 1  ml L µ
denklemlerini bir katıya uygulamak istersek, örgünün temel eksenleri boyunca bir
atomlar dizisini göz önüne almamız gerekir.
61
Bu durumda 𝜇𝜇, birim uzunluk başına bütün atomların toplam kütlesi ya da 𝑙𝑙 aralıklarla
dizilmiş atomlardan birinin kütlesinin l ’ ye bölümüdür.
Boyut olarak, ipteki gerilimin boyca kütle yoğunluğuna oranı T/µ ile Young modülünün
yoğunluğa oranı Y/ρ aynıdır. Bu iki ifadeyi birbiri yerine kullanabiliriz. Böylece bir
kristalin titreşim frekanslarını, yukarıdaki eşitliği kullanarak,

 1  nπ   1 Y
fn 2=
f 0 sin    ; f0
 2  N + 1  2π l ρ
şeklinde yazabiliriz.

Aşağıdaki tabloda bazı katıların Young modülü ve yoğunlukları verilmiştir.

62
Young modüllerinin değeri yaklaşık 1010 N/m2 , ρ yoğunlukları ise 103 kg/m3
mertebesinde olduklarından Y/ρ oranı 107 m2/s2 mertebesindedir. Katılar için l atomlar
arası uzaklık ise 10−10 m mertebelerinde olduğundan;

1 Y
=f 0 = 1013 s −1
2π l ρ

değeri elde edilir.

Bu değer bir örgünün dayanabileceği en yüksek titreşim frekansıdır. Düşük modlar ise,

 1  nπ   1 Y  nπ  n Y
fn 2 f 0 sin =
 2  N + 1   2π l ρ  N + 1=
 ⇒ fn
     2L ρ

ifadesi ile verilir.

Buradaki L katının kalınlığıdır. Böylece 1 cm’ lik bir kristalin titreşimlerinin en düşük
moddaki (n = 1) frekansı 105 Hz mertebesindedir.

63
Örnek-1. İki özdeş sarkaç bir yay ile bağlanarak çiftlenimli hale
getirilmiştir. Her bir sarkacın boyu 0,4 m olup, yer çekim
ivmesinin 9,8 m/s2 olduğu bir yerde bulunmaktadırlar.
Sarkaçlardan biri sabit tutulurken diğerinin periyodu
1,25 s ölçülmüştür. Sarkaçların her ikisi de hareketli iken
normal modların periyotlarını bulunuz.

Çözüm-1. Soldaki b-sarkacını sabit tutup, sağdaki a-sarkacı xa

kadar sağa doğru çekip serbest bıraktığımızı düşünelim.
Bu durumda sarkacın periyodu 1,25 s ölçülüyor. Bu
olay sırasında b-sarkacının hareket etmeyeceğine dikkat
ediniz. Bu durumda problem aşağıdaki şekildeki gibi
düşünülebilir.

d 2 xa g d 2 xa  k g 
m 2 = −kxa − m xa ⇒ m 2 +  +  xa =0
dt l dt m l 

2π k  2π  g
2
k g
ω= + ⇒ T= ⇒ =   − ≅ 0, 74 s −2

m l k g m  T  l
+
m l 64
Şimdi problemde istenen periyot değerlerini bulabiliriz. Verilen sistemin iki farklı
modunun olduğunu ve mod frekanslarının,

g g 2k
ω1
= ve ω
= 2 +
l l m
bağıntıları ile verildiğini biliyoruz (Ders notlarına bakınız).

Buradan, 1. ve 2. modların periyodları için aşağıdaki değerleri buluruz:

g 2π 2π
ω1 = ⇒ T1 = = ≅ 1, 27 s
l ω1 g /l

g 2k 2π 2π
ω2 = + ⇒ T2 = = ≅ 1, 23 s
l m ω2 ( g / l ) + ( 2k / m )

65
Örnek-2. Kütleleri m olan A ve B cisimleri, kuvvet sabitleri kA ve kB olan yaylar ile
duvara, yay sabiti kC olan bir yay ile de birbirlerine bağlanmışlardır. Sistem
şekildeki gibi sürtünmesiz yatay bir masa üzerindedir. A kütlesi xA ve B
kütlesi xB kadar sağa doğru çekilip serbest bırakılıyor.

a-) Sistemin ω1 ve ω2 normal mod frekanslarını bulunuz.

b-) Eğer 𝑘𝑘𝐶𝐶2 = 𝑘𝑘𝐴𝐴 𝑘𝑘𝐵𝐵 ise titreşimin normal modlarını bulunuz.

Çözüm-2. a-) A ve B kütlelerinin hareket denklemlerini

x p + k p ( x p − x p −1 ) + k p +1 ( x p − x p +1 ) =
m p  0

bağıntısını kullanarak aşağıdaki gibi yazabiliriz:

k +k  kC
mxA + k A x A + kC ( x A − xB ) = 0 ⇒ 
xA +  A C  A
x − xB = 0
 m  m
k +k  kC
mxB + k B xB + kC ( xB − x A ) = 0 ⇒ 
xB +  B C  B
x − xA = 0
 m  m
66
xA cos (ωt ) ve xB B cos (ωt )
A=

Çözüm önerileri hareket denklemlerinde yerine konulursa,

 k A + kC − mω 2  A − kC B =
0 (k A + kC − mω 2 ) − kC
=0
−kC A +  k B + kC − mω 2  B =
0 − kC (k B + kC − mω 2
)
u mω 2
= ⇒ ( k A + kC − u )( kB + kC − u ) −=
kC2 0

u 2 − ( k A + k B + 2 kC ) u + ( k A k B + k A kC + k B kC ) =
0

( k A + k B + 2 kC )  ( k A + k B + 2 kC ) − 4 ( k A k B + k A kC + k B kC )
2

u1,2 =
2

( k A + k B + 2 kC )  ( k A − kB ) + 4kC2
2

ω1,2
2
=
2m
sonucu elde edilir.
67
b-) Yukarıda elde edilen normal mod frekanslarında 𝑘𝑘𝐶𝐶2 = 𝑘𝑘𝐴𝐴 𝑘𝑘𝐵𝐵 ifadesi kullanılırsa,

ω 2 ( k A + k B + 2 kC )  ( k A − k B )
=
+ 4kC2
2
(k A )
+ kB + 2 k AkB  ( k A + kB )
1,2
2m 2m
kC k A + k B + kC
ω1 = ve ω2 sonuçları elde edilir.
m m

Örnek-3. Doğal titreşim frekansları ω0 ve kütleleri m olan iki özdeş A ve B sönümsüz

𝑑𝑑2 𝑥𝑥𝐵𝐵
osilatörlerini düşünelim. A osilatörü üzerine 𝛼𝛼𝑚𝑚 2 ve B ösilatörü üzerine
𝑑𝑑𝑡𝑡
𝑑𝑑2 𝑥𝑥𝐴𝐴
𝛼𝛼𝛼𝛼 2 kuvvetleri etkiyerek çiftlenimli hale getiriliyor. Bu ifadelerdeki α,
𝑑𝑑𝑡𝑡
1’ den küçük değere sahip olup çiftlenim sabitidir. Bu çiftlenimli sistemin
normal modlarını ve bu modların frekanslarını bulunuz.

Çözüm-3. A ve B osilatörleri bağımsız olduklarında hareket denklemleri aşağıdaki

gibidir:

d 2 xA d 2 xB
m = 2
+ mω 2
0 xA 0 ve m = 2
+ mω 2
0 xB 0
dt dt
68
Bu osilatörlere etkiyen kuvvetleri de işleme dahil edersek, hareket denklemleri
aşağıdaki gibi olur:

d 2 xA d 2 xB d 2 xB d 2 xA
m 2 + mω0 x A + α m 2 =
2
0 m 2 + mω0 xB + α m 2 =
2
0
dt dt dt dt
Bu durumda A’ nın denklemi B’ ye ait bilgiyi ve B’ nin denklemi ise A’ ya ait bilgiyi
içermektedir. Bu nedenle bu iki osilatör çiftlenimli duruma gelmiştir.

Her iki kütle için harmonik çözümler alabiliriz:

x A = A cos (ωt ) ω02 − ω 2  A − αω 2 B =0

xB = B cos (ωt ) −αω 2 A + ω02 − ω 2  B = 0

ω02 − ω 2  −αω 2 2 2
=0 ω02 − ω 2  − αω 2  =
0
−αω 2 ω02 − ω 2 

ω02 = ω0 ω0
ω =
2
ω1 = ve ω2
1 α 1+ α 1−α
69
Örnek-4. Kütlesi ihmal edilebilen 3l uzunluğundaki bir
ipin uçları iki sabit noktaya tutturulmuştur. İpteki
gerilme ise T ' dir. m kütleli bir parçacık
şekildeki gibi ipin bir ucundan itibaren l
uzunluğunda bir noktaya tutturulmuş durumda
iken, m kütlesinin enine titreşimlerinin hareket
denklemini yazarak, periyodunu bulunuz.
θ1 θ2
Çözüm-4. Kütle enine y kadar yukarıda iken, küçük
salınımlar için hareket denklemi ve titreşim
y

hareketinin frekansı ve periyodu aşağıdaki gibi

olacaktır:

d2y 3T
m 2 = −T sin (θ1 ) − T sin (θ 2 ) = −T tan (θ1 ) − T tan (θ 2 ) ≅ − y
dt 2l

d 2 y 3T 3T 2ml
2
+ y=
0 ω= ⇒ Tperiyot = 2π
dt 2ml 2ml 3T

70
Örnek-5. Şekilde gösterildiği gibi M ve m kütleli iki cisim kuvvet
sabitleri k1 ve k2 olan yaylar ile tavana asılıdır.

a-) M kütlesi F0cos(ωt) kuvveti ile aşağı doğru

sürülmektedir. Kütlelerin hareket denklemlerinin,
d 2 x1
M 2 + ( k1 + k2 ) x1 − k2 x2 =
F0 cos (ωt )
dt
d 2 x2
m 2 + k2 ( x2 − x1 ) = 0
dt
olduğunu gösteriniz. Burada x1 ve x2, sırasıyla, M ve m kütlelerinin
düşey doğrultuda yer değiştirmeleridir.
b-) x1 = Acos (ωt) ve x2 = Bcos (ωt) ifadelerinin çözüm olabilmesi için,

F0 ( k2 − mω 2 )
A=
(k + k
1 2 − M ω 2 )( k2 − mω 2 ) − k22
F0 k2
B=
( k1 + k2 − M ω 2 )( k2 − mω 2 ) − k22
olması gerektiğini gösteriniz.
71
 𝑘𝑘1 𝑘𝑘2 𝑚𝑚
c-) 𝜔𝜔 = olması durumunda, = olursa M ’ nin genliğinin sıfır
𝑀𝑀 𝑘𝑘1 𝑀𝑀
olacağını gösteriniz.

Çözüm-5. a-) Şekilde verilen sistemde M kütlesini x1 kadar, m kütlesini ise x2 kadar
düşey doğrultuda çekip serbest bırakalım. Bu durumda M ve m kütlelerine
etkiyen kuvvetler için,

−k1 x1 − k2 ( x1 − x2 ) + F0 cos (ωt )

FM =

−k2 ( x2 − x1 )
Fm =
yazabiliriz. Bu durumda M ve m kütlelerinin hareket denklemleri de, sırasıyla:

d 2 x1
M 2 + ( k1 + k2 ) x1 − k2 x2 =
F0 cos (ωt )
dt
d 2 x2
m 2 + k2 ( x2 − x1 ) =
0
dt
olarak bulunur.

72
b-) x1 = Acos (ωt) ve x2 = Bcos (ωt) çözümlerinin ikinci türevleri alınarak hareket
denklemlerinde kullanılırsa:

( k1 + k2 ) − M ω 2  A − k2 B =
F0  k2
 B= A
−k2 A +  k2 − mω  B =
2
0  ( k2 − mω )
2

k2
( k1 + k2 ) − M ω 2  A − k2 A=
F0
( k2 − mω )
2

F0 ( k2 − mω 2 )
A=
(k + k
1 2 − M ω 2 )( k2 − mω 2 ) − k22

k2 F0 k2
B = A
( k2 − mω )
2
( k1 + k2 − M ω 2 )( k2 − mω 2 ) − k22

73
 F0 ( k2 − mω 2 )
c-) A=
(k + k
1 2 − M ω 2 )( k2 − mω 2 ) − k22

k1 k2 m F0 ( k2 − k2 )
=ω = ve =
2
A = 0
M k1 M ( k1 + k2 − k1 )( k2 − k2 ) − k2
2

Örnek-6. Şekildeki kütle-yay sisteminin titreşim frekanslarını bulunuz.

Çözüm-6. Şekildeki sistemin kütle hareket denklemlerini,

x p + k p ( x p − x p −1 ) + k p +1 ( x p − x p +1 ) =
m p  0

bağıntısını kullanarak aşağıdaki gibi yazabiliriz:

4mx1 + 3kx1 + k ( x1 − x2 ) =
0

2mx2 + k ( x2 − x1 ) + k ( x2 − x3 ) =
0

mx3 + k ( x3 − x2 ) =
0
74
4mx1 + 4kx1 − kx2 =
0
2mx2 + 2kx2 − k ( x1 + x3 ) =
0
mx3 + k ( x3 − x2 ) =
0

x1 = A cos (ωt )  ( 4k − 4mω ) A − kB =

2
0

x2 = B cos (ωt )  −kA + ( 2k − 2mω ) B − kC =
2
0

x3 = C cos (ωt )  −kB + ( k − mω ) C =
2
0

( 4k − 4mω )2
−k 0
−k ( 2k − 2mω )
2
−k =
0
0 −k ( k − mω )
2

( 4k − 4mω ) 2 ( k − mω ) − k 2  + k −k ( k − mω 2 ) =

2  2 2
0

( k − mω )  (
2 
8 k − mω ) − 5k 2  =
2 2
0
75
 1/2
k  5 k
ω1 = 1 −  ≅ 0, 46
m 8  m

k
ω2 =
m
1/2
k  5 k
ω3 = 1 +  ≅ 1,34
m 8 m

Örnek-7. Şekilde gerilmiş ip üzerinde eşit aralıklarla, kütleleri eşit (m1 = m2 = m3 = m)

olan üç boncuk bağlıdır. Sistem küçük genliklerle enine titreşim yapıyor.
İpteki gerilimin sabit kaldığını kabul ediniz (T = sabit). Ortadaki kütleye
(2 nolu kütle) F0cos(ωt) periyodik dış kuvveti uygulanıyor. Kütlelerin
titreşim genliklerini belirleyiniz. Genliklerin frekansa bağlı davranışını
kabaca çiziniz.

76
Çözüm-7. Kütlelerin enine titreşim durumlarının bir anı
yandaki şekildeki gösterilebilir. Burada kütleler
sanki kuvvet sabiti T/l olan yaylarla bağlanmış
gibi düşünülebilir (Ders notlarına bakınız).

Sistemdeki kütlelerin hareket denklemlerini,

x p + k p ( x p − x p −1 ) + k p +1 ( x p − x p +1 ) =
m p  0

ifadesini kullanarak yazabiliriz:

T T

y1 + y1 + ( y1 − y2 ) =
0
ml ml

T T F0

y2 + ( 2 1)
y − y + ( 2 3)
y − y = cos (ωt )
ml ml m

T T

y3 + ( 3 2)
y − y + y3 =
0
ml ml
77
 y1 = A cos (ωt ) 
 T
y2 B= cos (ωt )  harmonik çözümleri ve ω0
2
kısaltması ile :
 ml
y3 = C cos (ωt ) 

( 2ω 2
0 − ω 2 ) A − ω02 B =
0 

F0  Bu denklem seti için Cramer kuralını
−ω02 A + ( 2ω02 − ω 2 ) B − ω02C =  kullanarak A , B ve C genliklerini
m belirleyebiliriz.
−ω02 B + ( 2ω02 − ω 2 ) C = 0 


Katsayı determinantı:

( 2ω 2
0 −ω2 ) −ω02 0
−ω 2
0 ( 2ω 2
0 −ω 2
) −ω 2
0 = ( 2ω − ω ) ( 2ω0 − ω ) − 2ω04 
2
0
2 

2 2 2

0 −ω02 ( 2ω 2
0 −ω2 )

78
 0 −ω02 0
F0
m
( 2ω02 − ω 2 ) −ω02
 F0  2
0 −ω0 2
( 2ω0 − ω )
2 2
  ω0
A = m
( 0 ) ( 0 )
2ω 2
− ω 2 
2ω 2
− ω 2 2
− 2ω 4
0 

 
( 2ω 2
0 − ω )
2 2
− 2ω 4
0 


( 2ω 2
0 −ω2 ) 0 0
F0
−ω02 −ω02
m
 F0 
0 ( 2ω0 − ω )   ( 2ω0 − ω )
2 2
2 2
0
B = m
( 0 ) ( 0 )
2ω 2
− ω 2 
2ω 2
− ω 2 2
− 2ω 4
0 

 
( 2ω 2
0 − ω )
2 2
− 2ω 4
0


( 2ω 2
0 −ω2 ) −ω02 0

−ω02 ( 2ω 2
0
m
−ω2 )
F0

 F0  2
0 −ω02 0   ω0
C = m
( 0 ) ( 0 )
2ω 2
− ω 2 
2ω 2
− ω 2 2
− 2ω 4
0 

 
( 2ω 2
0 − ω )
2 2
− 2ω 4
0  79
A ve C genliklerinin aynı olduğuna dikkat ediniz. Bu sonuç problemin simetrisi ile de
uyumludur.

A, B ve C genliklerinin ω frekansına bağlı davranışları şekildeki gibi olacaktır:

 F0  2
  ω0
A= m
( 2ω 2 − ω 2 )2 − 2ω 4 
 0 0 


 F0 
  ( 2ω0 − ω )
2 2

B= m
( 2ω 2 − ω 2 )2 − 2ω 4 
 0 0 


 F0  2
  ω0
C= m
( 2ω 2 − ω 2 )2 − 2ω 4 
 0 0 


80
Örnek-8. Kütlesi m olan iki özdeş parçaçık uzunluğu l olan iplerle
birbirine bağlanarak şekildeki gibi gibi tavana θ1 l
asılmışlardır. Sistem küçük genlikli salınım hareketi
yapmaktadır. Küçük genlikli salınım sırasında iplerdeki m

gerilimlerin, statik durumdaki değerine göre x1 θ2 l

değişmediğini kabul ediniz. m

x2
a-) Üsteki ve alttaki kütlelerin hareket denklemlerinin,

d 2 x1 3 g g d 2 x2 g
2
+ = x1 − x2 0 ve 2
+ = ( x2 − x1 ) 0
dt l l dt l
olduğunu gösteriniz.
b-) x1 = cos(ωt) ve x2 = cos(ωt) şeklinde harmonik çözümler olduğunu
𝑔𝑔
kabul ederek, sistemin frekansları 𝜔𝜔1,2 = 2∓ 2
𝑙𝑙
olan iki tane
normal modununun olduğunu gösteriniz ve bu modlar için B/A genlik
oranını belirleyiniz.

c-) l = 1,0 m alarak iki titreşim modunun periyotlarını hesaplayınız.

Sonucu l = 1,0 m uzunluklu basit sarkacın periyodu ile karşılaştırınız.
81
Çözüm-8. a-) Sistem denge durumundayken üsteki
kütleyi tavana bağlayan ipteki gerilimin θ1 l
T1 = 2mg ve alttaki kütlenin bağlandığı ipteki
l T1=2mg

gerilimin ise T2 = mg olacağı açıktır. Küçük

m
m x1 θ2
salınımlar durumunda bu gerilimlerin
l

değişmeyeceğini kabul edeceğiz. l T2=mg m

x2
m

Kütlelere salınım hareketini kütlelere etkiyen yatay kuvvetler sağlayacaktır:

−T1 sin (θ1 ) + T2 sin (θ 2 )

F1,net =
F2,net = −T2 sin (θ 2 )

x1 
sin (θ1 ) = 
l d 2 x1 3 g g
 + x1 − x2 =
0
x −x
2

sin (θ 2 ) = 2 1 
dt l l
l 
d 2 x2 g
T1 = 2mg  2
+ ( x2 − x1 ) =
0
 dt l
T2 = mg 
82
  3g 2 g
b-) x1 = A cos (ωt )   − ω  A − B=
0
  l  l
x2 = B cos (ωt )  g g 
− A +  −ω2  B =
0
l l 
2
 3g 2 g  3g 2  g 2  g 
 − ω  −  − ω  − ω −  = 0
 l  l  l  l  l
=0
g g 2  4g  2 g
2
−  − ω  ω −  ω + 2   =
4
0
l l   l  l

( )
2 2
 4g   4g  g g
     − 8  
ω1
= 2− 2
 l   l  l l
ω1,2
2
=
2
ω2
= ( 2+ 2 ) g
l

83
  3g  g  3g 2
c-)  −ω2  A − B =0 − ω
 l  l B  l 
 ω2
= = 3−
g g  A g g
− A +  −ω2  B = 0  
l l  l l

(
ω1 = 2 − 2 ) g
l
⇒
B
A
( )
=3 − 2 − 2 =1 + 2

(
ω2 = 2 + 2 ) g
l
⇒
B
A
( )
=3 − 2 + 2 =1 − 2

2π 2π
T1 = ≅ 2, 62 s ; T2 = ≅ 1, 09 s
( 2− 2 ) g
l
( 2+ 2 ) g
l

2π
=
Tbs
g
≅ 2, 01 s T1 > Tbs > T2
l
84
Örnek-9. Kütleleri ve boyları eşit (LA = LB = L ve
mA = mB = m) iki fiziksel sarkaç, şekildeki gibi,
sarkaçların asılma ucundan h kadar aşağıdan
kuvvet sabiti k olan bir yay ile birbirine
bağlanarak çiftlenimli hale getiriliyor. Sarkaç
çubuklarının kütlelerinin ihmal edilecek kadar
küçük olduğunu kabul ediniz. Burada mA kütlesi
hafifçe sağa doğru xA kadar, mB kütlesi ise xB
kadar çekilip serbest bırakılıyor.

a-) mA ve mB kütleleri sarkaçlar için hareket denklemini yazınız.

b-) Bu denklem sisteminin çözümünü yapınız.
c-) Titreşim modlarının açısal frekanslarını belirleyiniz.

Çözüm-9. a-) Serbest durumda A ve B sarkaçları, denge konumlarından itibaren küçük

θA ve θB açıları kadar uzaklaştırıp serbest bırakıldığında kütlelere etki eden
geri çağırıcı kuvvetler ve bu kuvvetlerin dönme eksenlerine göre oluşturduğu
torklar aşağıdaki ifadelere sahiptir:

−mg sin (θ A )
FgA = ⇒ mg sin (θ A ) L içeri
τ gA =
−mg sin (θ B )
FgB = ⇒ mg sin (θ B ) L içeri
τ gB =
85
Sarkaç kütleleri xA ve xB kadar sağa çekildiğinde, çiftlenimi sağlayan yayın boyundaki
değişim xb − xa olacağı açıktır. Şekildeki üçgenlerden;

xa x A xb xB h
sin (θ A=
) = ; sin (θ B=
) = ⇒ xb − x=
a ( xB − x A )
h L h L L
Bu durumda çiftlenim yayından dolayı A ve B kütlelerine etkiyen kuvvetler ve bu
kuvvetlerin dönme eksenlerine göre oluşturduğu torklar aşağıdaki ifadelere sahiptir:

h h
+ k ( xB − x A )
FkA = ⇒ τ kA k ( xB − x A ) h cos (θ A ) dışarı
=
L L
h h
− k ( xB − x A )
FkB = ⇒ k ( xB − x A ) h cos (θ A ) içeri
τ kB =
L L
Bu sonuçlar kullanılarak A ve B sarkaçlarına etki eden toplam torklar:

h
−mgL sin (θ A ) + k
τA = ( xB − xA ) h cos (θ A )
L
h
−mgL sin (θ B ) − k
τB = ( xB − xA ) h cos (θ B )
L
86
Küçük açı yaklaşımında,

xA xB
(θ A ) ≅ θ A
sin = ( B) B
; sin =θ ≅ θ ; cos (θ A ) ≅ 1 ; cos (θ B ) ≅ 1
L L
d 2 xA g kh 2
2
+ x A − 2 ( xB − x A ) =
0
d 2θ dt L mL
τ I= ; I mL2

dt 2 d 2 xB g kh 2
2
+ xB + 2 ( xB − x A ) =
0
dt L mL
b-) Bu iki denklem taraf tarafa toplanır ve çıkarılırsa aşağıdaki denklemler elde edilir:

d 2 ( x A + xB ) g d 2 ( x A − xB )  g kh 2 
+ ( x A + xB ) =
0 2
+  + 2 2  ( x A − xB ) =
0
dt L mL 
2
dt L

g  d 2 q1
x A + xB ; ω = 
q1 = 2
+ ω1 q1 =
2
0

1
L dt 2
2 
+2 2
g kh d 2 q2
x A − xB ; ω22 =
q2 = + ω 2
q2 =
0
L mL  dt 2 2

87
 d 2 q1
2
+ ω= 2
1 q1 0 ; q1 C1 cos (ω1t + φ1 )
=
dt
d 2 q2
2
+ ω=2
2 q2 0 q2 C2 cos (ω2t + φ2 )
; =
dt
q= x A + xB  1 1
1
 ⇒ x A = ( q1 + q2 ) ; xB = ( q1 − q2 )
q=
2 x A − x B 2 2
1
=xA C1 cos (ω1t + φ1 ) + C2 cos (ω2t + φ2 ) 
2
1
=xB C1 cos (ω1t + φ1 ) − C2 cos (ω2t + φ2 ) 
2
c-) Bu iki denklemden, titreşim modlarının açısal frekansları:

d 2 q1 g g
2
+ q1 =
0 ω1 =
dt L L

d 2 q2  g kh 2  g kh 2
2
+  + 2 2  q2 =
0 ω
= 2 +2 2
dt L mL  L mL
88
Örnek-10. Şekilde verilen sistemdeki m1 kütlesi sürtünmesiz
masa üzerindedir ve kuvvet sabiti k olan bir yayla
O noktasından duvara bağlıdır. Kütlesi m2,
uzunluğu l olan basit sarkaç ise bir iple şekildeki
gibi m1 kütlesine bağlıdır. Sistem serbest
𝑥𝑥 −𝑥𝑥
bırakıldığında 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 𝜃𝜃 ≈ 𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡 𝜃𝜃 ≈ 2 𝑙𝑙 1 olacak
şekilde küçük titreşimler yapmaktadır.
a-) m1 ve m2 kütlelerinin hareket denklemlerini yazınız.
b-) m1 = m2 = m özel durumu için sistemin normal modlarının açısal
frekanslarını bulunuz.
Çözüm-10. a-) Bu çiftlenimli salınıcıda m1 kütlesine hem yay tarafından −kx1 geri
çağırıcı kuvvet hem de m2 kütleli sarkacın salınımını sağlayan m2gsin(θ)
kuvveti etki etmektedir. Bu durumda m1 kütlesinin salınımını sağlayan net
kuvvet için,
x −x
sin (θ ) ≈ tan (θ ) ≈ 2 1 ⇒ F1 =
−kx1 +m g
( x2 − x1 )
2
l l

k mg

x1 + x1 − 2 ( x2 − x1 ) =
0
m1 m1l
89
m2 kütlesinin hareket denklemi için ise basit sarkaç örneğinden de bildiğimiz gibi,
g

x2 + ( x2 − x1 ) =
0
l
yazabiliriz.
 k g g

 1  m l  1 l x2 =
x + + x − 0
= m=  
b-) m1 2 m 
  g g
x + x − x = 0
 2 l 2 l 1

k g 2 g
 + − ω  A − B= 0
x1 = A cos (ωt )  m l  l

x2 = B cos (ωt )  g g 
− A +  −ω2  B = 0
l l 
k g 2 g
 + − ω  −
m l  l  k 2 g  2 kg
=0 ω4 −  + ω + =
0
g g 2 m l  ml
−  − ω 
l l 
90
  k 2 g  2 kg
ω4 −  + ω + =
0
m l  ml
2
 k 2g   k 2g  kg
 +    +  − 4
 m l   m l  ml
ω1,2
2
=
2
2 2
 k g  k  g
ω1,2
2
=
 +    + 
 2m l   2m   l 

1/2
 k g  k
2
   
g
2

ω1=  + −   + 
 2m l  2m   l  


1/2
 k g  k
2
   
g
2

ω2=  + +   + 
 2m l  2m   l  

91
BÖLÜM 6
Sürekli Sistemlerin Normal Modları ve Fourier Analizi

 Şimdiye kadar kesikli sistemlerin salınım hareketlerini inceledik.

 Şimdi ise gerilmiş bir ip veya tel gibi sürekli sistemlerin titreşimlerini ele
alacağız.

 Elde edilecek sonuçların birçok alanda uygulama bulduğunu göreceğiz.

 Daha sonra, titreşim modlarının incelenmesinde Fourier serilerinin

kullanışını ele alacağız.

1
6.1. Gerilmiş İpin veya Telin Serbest Titreşimleri
İp üzerindeki kütleleri 1 , 2 , 3 , ... , p , ... , N+1 şeklinde 1 2 3 p
…..
numaralandırdığımızı hatırlayalım. Her bir kütlenin ipin l l l
sol ucundan olan uzaklığı, x = pl ile verilir.
x = pl

N büyüdükçe, ardışık iki kütle arasındaki mesafe (l) küçülür. Böylece, kütlelerin
yerini belirten x değerleri birbirine yaklaşır ve x = 0’ dan x = L’ ye değişir. Bu
durumda, ip üzerindeki kütleler yerine sürekli sisteme geçiş adımını atmış oluruz.
Böyle bir sistem teorik olarak sonsuz tane moda sahiptir.

Bu durumda yer-değiştirme ifadesi aşağıdaki formda verilebilir:

 nπ    nπ x   nπ x 
sin   p  = sin  yn ( x, t ) = Cn sin   cos (ωnt )
 N + 1    L   L 
 nπ x 
An ( x ) = Cn sin 
 L 
π T
N → ∞ ve n << N ωn ≅ n
L µ
2
İki ucu bağlı bir ip veya tel şekilde görüldüğü gibi tanımlanmış doğal titreşim modlarına
sahiptir. Değişik modlarda (n = 1, 2, 3 ve 4) bir ipin titreşimi aşağıda verilmiştir.

Mod Dalgaboyu (λ) Frekans (ω)

L
 nπ x  π
An ( x ) = Cn sin 
T
1 2L
 L 
L µ

Karın noktası Düğüm noktası

2π T
2 L
π T L µ
ωn ≅ n
L µ
2L 3π T
3
3 L µ

L 4π T
4
2 L µ

Bunlara kararlı titreşimler denir ve ip üzerinde her nokta, sabit genlik ve aynı titreşim
frekansı ile BHH yapacak şekilde enine titreşir. Böyle titreşimler, ipin normal modları
olarak adlandırılır.
3
6.1.1 Gerilmiş telin (veya ipin) hareket denklemi
Şimdi iki ucu sabitlenmiş, L uzunluğundaki gergin bir ipin veya telin titreşimlerinin
dinamiğini inceleyelim. x = 0 ve x = L sabit noktaları arasına, T gerilimi altında
bağlanmış, çizgisel kütle yoğunluğu µ olan bir teli ele alalım.

Yatayda duran ipi bir noktasından düşey yönde küçük bir miktar kaldırıp bırakalım. Bu
durumda ip enine küçük genlikli titreşim hareketi yapacaktır.

Enine titreşim hareketi yapan ipin küçük bir

parçasının herhangi bir andaki görünümü yanda
verilmiştir. İpin δs ≈ δx olan parçasına etkiyen net
kuvvetin x ve y bileşenleri:
δs

Fx T cos (θ + δθ ) − T cos (θ )
=
F=
y T sin (θ + δθ ) − T sin (θ )

şeklinde yazılabilir. Buradaki θ ve θ + δθ açıları, x ve x + δx noktalarında ipin teğetleri

ile yatay doğrultu arasındaki açılardır. Burada enine yer-değiştirmenin (y) küçük olduğu
varsayımından hareket ederek T gerilimini sabit, θ ve θ + δθ açılarının da küçük
olduğunu kabul edeceğiz.
4
 sin (θ ) ≈ θ ; sin (θ + δθ ) ≈ θ + δθ
Küçük açılarda:
cos (θ ) ≈ 1 ; cos (θ + δθ ) ≈ 1

Fx T cos (θ + δθ ) − T cos (θ=

= ) 0
F=
y T sin (θ + δθ ) − T sin (θ=
) T δθ
İpin küçük bir parçasına etkiyen net kuvvet Fy olacaktır. Böylece, δm kütleli ip
parçasının enine titreşimini temsil eden hareket denklemi,

∂2 y
=Fy δ=
m 2 T δθ
∂t
şeklinde yazılabilir. Burada y, x ve t ’ nin fonksiyonu olduğu için zamana göre ikinci
türevde kısmi türev gösterimi kullanılmıştır.

∂2 y
δm =
µδ s ≅ µδ x ⇒ µδ x 2 = T δθ
∂t
∂y
İpe herhangi bir noktada çizilen teğetin eğimi: =
Eğim = tan (θ )
∂x

5
∂ 2 y ∂  ∂y  ∂ ∂θ ∂θ
=   = 
 tan ( ) 
θ  
=1 + tan 2
( ) ≈
θ 
∂x 2
∂x  ∂x  ∂x ∂x ∂x

∂2 y ∂ 2 y T ∂θ ∂2 y µ ∂2 y
µδ x 2 = T δθ ⇒ = =
∂t ∂t 2
µ ∂x ∂x 2 T ∂t 2

µ
≡
( kütle / uzunluk ) ≡
1
≡
1
T ( kütle * uzunluk / zaman )2
( uzunluk 2 / zaman2 ) hız 2
∂2 y µ ∂2 y ∂2 y 1 ∂2 y bir boyutlu
= = 2 2 dalga denklemi
∂x 2
T ∂t 2 ∂x 2
v ∂t

T T ve µ değerlerine sahip bir ip üzerinde ilerleyen dalganın

v=
µ hızıdır. (Bunu ilerleyen dalgalar konusunu incelerken göreceğiz).

Bu denklem sadece gerilmiş bir sicim üzerindeki küçük genlikli dalgaları değil, aynı
zamanda gazlar, sıvılar ve esnek katılardaki küçük genlikli boyuna dalgaları
(ses dalgaları gibi) da temsil eder.
6
6.1.2 Dalga denkleminin N-tane çiftlenimli salınıcıdan hareketle
elde edilmesi
N tane çiftlenimli salınıcıda p. kütlenin hareket denklemi aşağıdaki gibidir:
d 2 yp
dt 2
+ 2ω y p − ω
2
0
2
0 (y p +1 y p −1 ) 0
+= ω
; =
T
ml
2
0

Bu denklemi aşağıdaki formda yeniden yazabiliriz:

d 2 yp
=
2
ω  
0  y p +1 + y p −1 − 2 y p 
2

dt
N sayısını çok büyüttüğümüzde sistemin sürekli hale geleceğini daha önce tartışmıştık.
Kütleler birbirine çok yakın olduğunda, m yerine δm ve l yerine δx alırsak, yukarıdaki
denklem aşağıdaki gibi olur:

δm T T
µ= ⇒ ω02 = =
δx δ mδ x µ (δ x )2
∂ 2 y ( x, t ) T  y ( x + δ x, t ) + y ( x − δ x, t ) − 2 y ( x, t ) 
=  
∂t µ  (δ x )
2 2

7
Belli bir anda (t = sabit), bu denklemdeki y(x+δx , t) ve y(x−δx , t) terimleri x’ e göre
Taylor serisine açılabilir:
Taylor Serisi :
1 1 1
f ( x +=
∆x ) f ( x ) + f ′ ( x ) ∆x + f ′′ ( x )( ∆x ) + f ′′′ ( x )( ∆x ) + ⋅⋅⋅ + f n ( x )( ∆x )
2 3 n

2! 3! n!

∂y ( x, t ) 1 ∂ y ( x, t )
2
1 ∂ y ( x, t )
3

y ( x + δ=
x, t ) y ( x, t ) + δx+ ( δ ) + ( δ ) + ⋅⋅⋅
2 3
x x
∂x 2! ∂x 2
3! ∂x 3

∂y ( x, t ) 1 ∂ y ( x, t )
2
1 ∂ y ( x, t )
3

y ( x − δ=
x, t ) y ( x, t ) − δx+ ( )
δ − ( ) + ⋅⋅⋅
δ
2 3
x x
∂x 2! ∂x 2
3! ∂x 3

∂ 2 y ( x, t )
y ( x + δ x, t ) + y ( x −=
δ x, t ) 2 y ( x, t ) + ( ) + ⋅⋅⋅
δ
2
x
∂x 2

y ( x + δ x, t ) + y ( x − δ x, t ) − 2 y ( x, t ) ∂ 2 y ( x, t )
= + ⋅⋅⋅
(δ x ) ∂x
2 2

 y ( x + δ x, t ) + y ( x − δ x, t ) − 2 y ( x, t )  ∂ 2 y ( x, t )
lim  =
( )
δ ∂
δ x →0 2 2
 x  x
8
Limit durumunda elde edilen,

∂ 2 y ( x, t ) T ∂ 2 y ( x, t ) ∂ 2 y ( x, t ) 1 ∂ 2 y ( x, t )
= ⇒ = 2
∂t 2
µ ∂x 2 ∂x 2
v ∂t 2
sonucu, daha önce elde dalga denklemi ile aynıdır. Bu sonuç kesikli sistemden sürekli
sisteme geçişte aynı sonuca gittiğimizi gösterir.

6.2. Dalga Denkleminin Değişkenlere Ayırma Yöntemi İle Çözümü

Kararlı titreşim olarak adlandırılan fiziksel duruma uyan

∂ 2 y ( x, t ) 1 ∂ 2 y ( x, t )
= 2
∂x 2
v ∂t 2
dalga denklemini değişkenlerine ayırma yöntemi ile çözebiliriz. Yer-değiştirme
fonksiyonunun, konuma ve zamana bağlı iki fonksiyonun çarpımından oluştuğunu
varsayalım:
 ∂ 2 y ( x, t ) d 2 X ( x)
 = T (t )
 ∂x 2
dx 2
y ( x, t ) = X ( x ) T ( t )  2
 ∂ y ( x , t ) = X ( x)
d 2
T (t )
 ∂t 2 dt 2 9
 d 2 X ( x) 1 d 2T ( t ) 1 d 2 X ( x) 1 d T (t )
2

T (t ) = 2 X ( x) = 2
dx 2
v dt 2 X ( x ) dx 2
v T ( t ) dt 2

−k 2 −k 2
d 2 X ( x)
2
+ k 2
X ( x) =
0 X ( x ) a sin ( kx ) + b cos ( kx )
=
dx
d 2T ( t )
+ ( ) T (t ) = T ( t ) c sin ( kvt ) + d cos ( kvt )
=
2
2
kv 0
dt
2π 2π
k λ = 2π ⇒ k= kvT =2π ⇒ kv = =ω
λ T

k niceliği dalga sayısı, ω ise yerdeğiştirmenin titreşim frekansıdır. Bu durumda,

y ( x, t ) = X ( x ) T ( t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

yazabiliriz.

Sadece x’ e bağlı olan X(x)’ e normal fonksiyon adı verilir.

10
X ( x ) =a sin ( kx ) + b cos ( kx ) = A cos ( kx + φ )

T ( t ) =c sin (ωt ) + d cos (ωt ) =B cos (ωt + ϕ )

y ( x, t ) = AB cos ( kx + φ ) cos (ωt + ϕ )

2 cos ( a ) cos ( b=
) cos ( a + b ) + cos ( a − b )

İşlem kolaylığı açısından φ = ϕ = 0 alınır ve C = AB/2 kısaltması yapılırsa:

y (=
x, t ) C cos ( kx − ωt ) + cos ( kx + ωt )  veya

( x, t ) C cos (ωt − kx ) + cos (ωt + kx )

y=
Çözüm, duran dalgayı
temsil eder.

+x yönünde −x yönünde
ilerleyen dalga ilerleyen dalga

11
Uzay ve zamanda bir dalganın hareketi:

12
İki ucu sabit (bağlı) olan ip için sınır koşulları:

y ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

Bağlı uçlarda titreşim olmaz. Bu nedenle x = 0 ve x = L ’ de y(x , t) = 0 olmalıdır.

i −) y ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0
y ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

ii −) y ( L, t ) =
a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =⇒
0 sin ( kL ) =
0
ωn nπ v nv
=
kn L = L nπ ωn
⇒ = veya =
fn ;=n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅
v L 2L
n’ nin her bir değeri farklı bir moda karşılık gelir. Bu nedenle iki ucundan bağlı titreşen
ipin sonsuz sayıda titreşim modu olacaktır. İki ucu bağlı ip özel durumu için dalga
denkleminin çözümü aşağıdaki gibidir:

 nπ 
yn ( x, t ) = a sin  x  ∗ c sin (ωnt ) + d cos (ωnt ) 
 L 
13
 ac ve ad çarpımları yerine An = ad ve Bn = ac yazabiliriz. Bu durumda n. mod için
yer-değiştirme ifadesi aşağıdaki formda verilebilir:

 nπ 
yn ( x , t ) =sin  x  ∗  An cos (ωnt ) + Bn sin (ωnt ) 
 L 
t = 0 ’ da ipin durgun olduğunu kabul edersek:

∂yn ( x, t )
iii −) =0 ⇒ Bn =0
∂t t =0
 nπ 
yn ( x, t ) An sin 
= x  ∗ cos (ωnt )
 L 
İki ucundan bağlı ipin titreşimleri için genel çözüm (n, mod numarası olmak üzere)
tüm modların toplamıdır:
∞
 nπ
∞

y ( x, t ) ∑
= = yn ( x, t ) ∑ An sin  x  cos (ωnt )
= n 1= n 1  L 
Bu ifade iki ucu bağlı titreşen ipin veya telin 𝒚𝒚 𝒙𝒙, 𝒕𝒕 yer-değiştirmesinin, çok
sayıda doğal modların üst üste gelmesi ile oluştuğunu söyler.
14
 nπ v nπ T
ωn
= = = nω1 π T 1 T
L L µ ω1 = f1 =
L µ 2L µ
nv n T
=
fn = = nf1 Bkz. Bölüm-5, Sayfa 58
2L 2L µ

ωn ve fn ifadelerinin, daha önce enine titreşim hareketini incelerken N’ nin çok büyük
olduğu durumda, düşük modlar için bulduğumuz değerlerle aynı olduğuna dikkat
ediniz.

Temel mod frekansı (f1), belli bir kütle ve uzunluğa sahip telin karakteristik
modlarından birisini elde etmek için gerekli gerilmenin (T) bir ölçüsünü verir.

Herhangi bir anda, herhangi bir temel modda ipin şeklini tanımlamanın en kolay yolu,
ipin toplam uzunluğunun yarım sinüs eğrilerinin tam katlarına uyduğunun farkına
varılmasıdır. Böylece, n. modla ilgili olarak dalga boyu λn ’ yi tanımlayabiliriz:

nv v λ 
fn = = ⇒ L =n  n 
2 L λn  2
15
İki ucu bağlı bir ipte oluşan ilk dört titreşim modunun şekli aşağıda verilmiştir.

πv
ω1 =
L

2π v
ω2 =
L

3π v
ω3 =
L

4π v
ω4 =
L

16
. Örnek-1. Uzunluğu L olan bir tel iki ucundan
şekildeki gibi bağlıdır. Tel tam ortasından h
kadar çekilmiştir. Tel serbest bırakıldıktan
sonra hareketini inceleyiniz. (Telin her iki
ucu da sabittir).

∞
 nπ 
Çözüm-1. y ( x, t ) = ∑
n =1
sin 
 L
x  ∗  An cos (ωnt ) + Bn sin (ωnt ) 

Çözümün, aşağıdaki başlangıç koşullarını sağlaması gerekir:

∂y ( x, t )
i −) =
0 ; başlangıçta durgun
∂t t =0

h L
=
ii −) y ( x, 0 ) x ; 0≤ x≤
( L / 2) 2

 x L
iii −) y ( x, 0=
) 2h  1 −  ; <x≤L
 L 2
17
i. nolu koşuldan:

∂y ( x, 0 )  nπ 
= 0 ⇒ sin  x  ∗  − Anωn sin (ωnt ) + Bnωn cos (ωnt )  = 0
∂t t =0  L  t =0

⇒ Bn =
0
∞
 nπ 
y ( x, t ) = ∑ An sin  x  cos (ωnt )
n =1  L 

ii. ve iii. koşullardan:

 2h L
 L x ; 0≤ x≤
∞
 nπ  2
y ( x, 0 ) ∑= An sin  x 
n =1  L  2h 1 − x  ;
L
≤x≤L
  L  2

𝑚𝑚𝜋𝜋
Bu eşitliğin her iki tarafı sin 𝑥𝑥 ile çarpılıp 0 ile L arasında integrali alınırsa, An
𝐿𝐿
katsayıları hesaplanabilir.
18
  nπ   mπ   2h   mπ   x   mπ 
L L /2 L
An ∫ sin  x =
sin  x  dx ∫  x  sin  x  dx + ∫ 2h 1 −  sin  x  dx
0  L   L  0  L   L  L /2  L  L 

I II III

L 
I= 
2  L 4 Lh  nπ 
An = 2 2 sin  
Lh   nπ   nπ    2 nπ  2 
II 2 2 
2sin   − nπ cos   
nπ   2   2   8h  nπ 
An =
 nπ     
sin
Lh   nπ  n 2π 2  2 
III 2 2 
2sin   + nπ cos  
nπ   2   2   
 0 =; n 2 , 4 , 6 , ⋅⋅⋅

An =  8h ( n −1) /2
 n 2π 2 ( )
−1 =
; n 1 , 3 , 5 , ⋅⋅⋅

0 ; n≠m

L

∫0 ( ) ( ) = x 1
L
∫ ( ) ( ) 2 sin ( ax )
sin nx sin mx dx
 2 ; n=m x sin ax dx =
− cos ax +
a a 19
 ∞
8h ( n −1) /2  nπ  nπ v
y ( x, t ) =∑
n =tek n π
2 2 ( −1) sin 
 L
x  cos (ωnt )

; ωn =
L

8h   π x   π v  1  3π x   3π v  1  5π x   5π v  
y ( x, t ) − + − ⋅⋅⋅
π 2   L   L  9  L   L  25  L   L 
sin cos t sin cos t sin cos t 


İzinli modlar Yasaklı modlar

20
6.3. Bir Tel Üzerinde Modların Üst Üste Gelmesi
Bir yaylı çalgıdaki tel, bazı seçilen noktalarda bir etkiye maruz kalırsa, etki anından kısa
bir süre sonra telin şekli kesinlikle bir sinüs eğrisi şeklinde olmayacaktır. Hareket, en
düşük harmoniklerden birkaç tanesinin üst üste gelmesi şeklinde olacaktır. Bu
titreşimler aynı anda ortaya çıkar ve birbirinden bağımsız davranır. Çünkü temel
dinamik denklem,

∂ 2 y ( x, t ) 1 ∂ 2 y ( x, t )
= 2
∂x 2
v ∂t 2

lineerdir ve yer-değiştirme birinci derecedendir.

Eğer değişik bireysel harmonikleri tanımlayan çözümler

y1 , y2 , y3 , … ile tanımlanırsa, bunların toplamı da dalga
denklemini sağlar. Başka bir deyişle, telin hareketi bu
bireysel bileşenlerin toplamı olarak düşünülebilir.

Yandaki şekilde, biraraya gelmiş ya da üst üste gelmiş

birkaç titreşimin toplamı görülmektedir.

21
Titreşim modlarının bağımsızlığı, sadece bazı harmonikler için düğüm noktası olan
noktalarda, ipin enine hareketinin aniden durdurulması ile izah edilebilir. Ortak düğüm
noktalarına sahip titreşim modları, bahsedilen ani durdurulmadan etkilenmez iken
diğerleri sönecektir.

Örneğin, bir piyano teline bir anahtar vurulup bir

ses oluşturulduktan sonra, telin uzunluğunun L/3’
üne denk gelen yerine dokunulursa, temel titreşim
frekansının 3, 6, 9, v.s katları haricindeki tüm
titreşim modları yok olur.

Başlangıçta f1 ile titreşen telin, L/3 noktasına

dokunulunca burası bir düğüm noktası olmak
zorunda kalacaktır. Bu durumda f3, f6, …
frekanslarının dışında olanlar söner.

Titreşen sistemin değişik normal modları için üst

üste gelme ve bağımsızlık ilkesi, daha karmaşık üst
üste gelmelerin analizi için temel bir öneme
sahiptir. Gerçekte bu işlem Fourier analizinin
temelidir. Titreşen bir telde gözlenen bu olay, ilk
kez 1753 yılında Daniel Bernoulli tarafından
açıkça tartışılmıştır. 22
Örnek-2. İki ucundan bağlı, 2,5 m uzunluğunda ve 0,01 kg kütleli bir tel 10 N’ luk bir
gerilim altındadır.

a-) Telin temel titreşim mod frekansı nedir?

b-) Eğer tel, enine titreştirilir ve bir ucundan 0,5 m ileride bir noktadan
tutulursa hangi frekanslar mevcuttur?

Çözüm-2. a-) Gerilmiş bir ip veya tel için titreşim modlarının frekansı için

n T
=fn ;=n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅
2L µ
ifadesini türetmiştik. Bu durumda temel titreşim modunun frekansı (n = 1),

1 T 1 10
=f1 = = 10 Hz
2 L µ 2 ( 2,5 ) ( 0, 01/ 2,5)
b-) Telin ucundan 0,5 m ötede sürekli bir düğüm noktası oluşmak zorundadır.

λ  1 v
n n  =
0,5 ⇒ λn = ⇒ fn = =50n
 2 n λn
=f1 50 =
Hz ; f 2 100 =
Hz ; f3 150 Hz ; ⋅⋅⋅
23
6.4. Gerilmiş Bir Telin Zorlanımlı Harmonik Hareketi
Uzunluğu L olan homojen bir tel iki ucundan şekildeki gibi bağlanmıştır. x = 0 ucu
sabittir. x = L ucunun bağlı olduğu taşıyıcı sistem ise düşey doğrultuda 𝑦𝑦 = 𝑦𝑦0 cos 𝜔𝜔𝜔𝜔
fonksiyonu ile küçük genlikli titreşim yapan bir tablaya monte edilmiştir. Telin kararlı
durumdaki hareketini veren y(x,t) ifadesinin ne olacağını anlamaya çalışacağız.
y
x=L
Telin hareket denklemi:
x
𝑦𝑦(𝐿𝐿, 𝑡𝑡) = 𝑦𝑦0 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 𝜔𝜔𝑡𝑡 ∂ 2 y ( x, t ) 1 ∂ 2 y ( x, t )
𝑥𝑥 = 0, 𝑦𝑦 0, 𝑡𝑡 = 0 sabit uç = 2
∂x 2
v ∂t 2
y ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

Sınır koşulları:

i −) y ( 0, t ) = 0 ⇒ b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  = 0 ⇒ b=0

y ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

ii −) y ( L, t ) =
y0 cos (ωt ) a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
y0 cos (ωt )

0 ⇒ ad sin ( kL ) =
c= y0
24
 y0
y ( x, t ) = sin ( kx ) cos (ωt ) A sin ( kx ) cos (ωt )
sin ( kL )

sin ( kL ) → 0 ⇒ A → ∞ Rezonans Durumu

ωn πv
Rezonans frekansları: kn L = L = nπ ⇒ ωn = n
v L
sin ( kL ) =1 ⇒ Amin = y0 Düğüm noktalarının genliği y0 kadardır.

Sürücü kuvvetin etkisinde kalan bir tel için, sürücü kuvvetin frekansının (ω) telin doğal
𝜋𝜋𝜋𝜋
titreşim mod frekansına 𝜔𝜔𝑛𝑛 = 𝑛𝑛 eşit olması durumunda, genlik değeri teorik olarak
𝐿𝐿
sonsuz olur. Ancak, gerçekte bir miktar sönüm herzaman vardır ve rezonans
durumundaki genliği sonsuz yerine sonlu hale getirir.

İki ucu kapalı telde oluşturulan duran dalga deseninde düğüm noktalarının genliği sıfır
iken, bu örnekte telin sol ucu dışındaki bütün düğüm noktalarının genliği tam olarak
sıfır değil, tablanın titreşim genliği kadardır. Tablanın titreşim genliği çok küçük
olduğundan, rezonans durumundaki titreşimler yaklaşık duran dalga deseni oluştururlar.
İlk birkaç rezonans frekansındaki titreşimlerin şekli bir sonraki sayfada verildiği gibi
olacaktır.
25
26
6.5. Bir Çubuğun Boyuna Titreşimleri
Katı cisimlerin esneklik özelliklerinin incelenmesi ile, atomlar ve moleküller arasındaki
bağlayıcı kuvvetler hakkında bilgi elde edilebilir. Bir çubuğun boyuna titreşimlerinin
anlaşılması için bazı önemli kavramların iyi bilinmesi gerekir.
 Her cisim, üzerine uygulanan kuvvete ancak belirli bir ölçüye kadar dayanabilir.
Uygulanan cismin özelliklerine bağlı olarak kuvvetin etkisi, boyut, biçim ya da
hacim değişikliği olarak ortaya çıkar.
 Uygulanan kuvvet ortadan kalktığında, cisim yeniden eski büyüklüğünü ve
biçimini kazanıyorsa, esneklikten söz edilebilir.
 Bütün katı ve sıvılar, belirli sınırlara kadar esneklik özelliği gösterir. Bu sınıra
esneklik sınırı denir.
 Young Modülü (elastisite modülü), malzemenin kuvvet altında elastik şekil
değiştirmesinin ölçüsüdür.

6.5.1. Young Modülü

Bir cismin uzama miktarı sadece ona uygulanan kuvvete değil, aynı zamanda o cismin
hangi malzemeden yapıldığına da bağlıdır. F = k∆l (Hooke Yasası) bağıntısındaki k
sabiti malzemenin cinsine, kesit alanına ve boyuna bağlıdır.
27
Bir ucu duvara tutturulmuş çubuğun diğer ucuna bir ∆F kuvveti uygulanması
durumunda, çubuğun değişik noktalarının yer-değiştirmesi bu noktaların sabit uca olan
uzaklıkları ile orantılıdır (Şekil-a).
Çubuğun bir ucuna uygulanan ∆F kuvveti, (a)
çubuğun tüm uzunluğu boyunca aynı
büyüklükte bir gerilme meydana getirir.
Çubuk ya da tel şeklindeki bir cisimde kuvvet
etkisi altındaki ∆l uzama miktarı, cismin
kuvvet uygulanmadan önceki boyu (l0) ile
orantılı ancak kesit alanı ile ters orantılıdır. ∆l ∆F
Boyutsuz olan ∆l/l0 oranına ‘‘zorlanma Zorlanma = α
(strain)’’ denir. l0 A

Birim alan başına düşen kuvvet ‘‘zor (stress)’’ (b)

olarak adlandırılır ve basınç birimindedir
(Şekil-b). Zorlanma, malzemenin zora verdiği
cevaptır. Farklı kesit alanına sahip çubuklarda
aynı zorlanma, kesit alanlarla orantılı farklı
kuvvetler uygulanarak oluşturulabilir.
∆F
∆F1 ∆F2 Zor =
= A
A1 A2 28
Eğer zorlanma çok küçük ise (≤ % 1), zor ve zorlanma
arasındaki ilişki Hooke yasasına göre lineerdir.

Zor
=
( ∆F = / A)
= Y
sabit
Zorlanma ( ∆l / l0 )

Eşitlikteki orantı sabiti (Y niceliği) ‘‘Young modülü’’ veya ‘‘Esneklik modülü’’ olarak
bilinir ve malzemenin cinsine bağlıdır. Uygulanan kuvvetin ve uzamanın çok küçük
olduğu durum için telde oluşan geri çağırıcı kuvvet, Young modülü cinsinden,
aşağıdaki formda yazılabilir:

YA dF → F  YA
dF =
− dl veya   ⇒ F=
− x geri çağırıcı kuvvet
l0  dl → x  l0

𝑌𝑌𝑌𝑌
İfadedeki katsayısına k dersek, bir yaya bağlı kütle için yazdığımız geri çağırıcı
𝑙𝑙0
kuvvet ifadesini elde ederiz. Bu durumda sistem BHH yapar ve aşağıdaki sonuçlar
elde edilir:
29
 d 2 x YA d 2x
2
+ x= 0 ⇒ 2
+ ω 2
x= 0
dt ml0 dt

YA 1 YA ml0
ω 2= ⇒ f= ve T = 2π
ml0 2π ml0 YA

Uygulanan kuvvetin gerilimi altındaki

tipik bir metalin uzamasına karşı
Elastik
grafiği yandaki şekilde verilmiştir.

Kuvvet (F)
Sınır Kırılma
Plastik Bölge Noktası
Elastik
Şeklin lineer bölgesinde (elastik bölge),
Bölge
zor ile zorlanma doğru orantılıdır. Biz
titreşim olaylarında esnek bölgede
kalan olaylara bakacağız.
Uzama (∆l)

30
Örnek-3: 𝑚𝑚 = 1 𝑘𝑘𝑘𝑘’ lık bir kütle, 𝑙𝑙0 = 1 m uzunluğunda ve 𝑑𝑑 = 1 𝑚𝑚𝑚𝑚 çapındaki
bir çelik tele asılmış olsun. Kütlenin yapacağı BHH’ in periyodu ne olur?
(çelik için Y = 20x1010 N/m2).
d  π
2

Çözüm-3: Kesit alanı : A =π   = (1×10 ) =

−3 2
7,85 ×10−7 m 2
2 4

YA 2π
ω= = 396, 2 rad / s ⇒ T = ≈ 0, 016 s
ml0 ω
Tele asılmış m kütleli cisim, denge koşulunda iken telde h
kadar bir uzama meydana getirmiş ise, BHH’ in periyodu:

ml0 h
= π
T 2= 2π
YA g
Bulunan bu sonuç ℎ uzunluğunda bir sarkacın periyot ifadesi ile aynıdır.
Bu ifade, tel ya da ucuna asılmış kütle hakkında hiçbir bilgiye sahip
olmaksızın statik uzama ölçümleri ile periyodun hesaplanmasına olanak
sağlar.

31
6.5.2. Hacim modülü (B) ve Kesme modülü (S)

Eğer bir cisim her tarafından içeri doğru kuvvetlere maruz kalırsa
hacmi küçülür. Örneğin bir sıvı, içine batırılmış cismin üzerine her
yönde basınç uygular. Basınç, birim alana başına etkiyen dik kuvvet
(F/A) olarak tanımlanır ve dolayısıyla zora eşdeğerdir.

Hacim zorlanması ∆𝑉𝑉/𝑉𝑉0 % 1’ den küçük ise, sıvı

∆P
içine batırılan bir cisme etkiyen basınç (∆P) hacim =
− sabit =
−B
zorlanması ile orantılıdır: ( ∆V / V0 )
B sabiti bulk (hacim) modülü olarak adlandırılır. Burada (−) işaretinin anlamı, basıncın
artmasıyla hacmin azalmasıdır.

Katı cismin bir yüzeyine teğet kuvvet uygulanırsa, sözkonusu

yüzey, şekilde görüldüğü gibi ∆x kadar kayar. Yüzey zorlanması
∆𝑥𝑥/ℎ % 1’ den küçük ise; zor, yüzey zorlanması ile orantılıdır:

( ∆F =/ A)
= S
sabit
( ∆x / h )
S sabiti kesme (shear) modülü olarak adlandırılır.
32
6.5.3. Bir Çubuğun Boyuna Titreşimlerinin Analizi
Bir metal çubuğun ucu, uzunluğu boyunca, bir darbeye maruz kalırsa, işitilebilir
frekanslarda titreşimler meydana gelir.

ξ ’ yı çubuğunu sabit ucundan itibaren x uzaklığındaki küçük bir parçanın denge

konumundan olan yer-değiştirmesi olarak kabul edip, çubuğun x ile x+∆x arasındaki
ince bir dilimin hareketini göz önüne alalım:

Şekil a ve b’ deki taralı kısımlar, aynı

miktarda malzeme ihtiva etmektedir.

Taralı kısım F1 ve F2 kuvvetleri ile zıt

yönlerde çekilir. Deformasyon neticesi,
dilimin uzunluğu artarak ∆x’ ten
∆x+∆ξ değerine ulaşır. Taralı kısım
hem kaymış, hem de gerilmiştir

F1 ’ in büyüklüğü x noktasındaki atomlar arası mesafelerin değişim oranına, F2 ’ nin

büyüklüğü de x+∆x noktasındaki atomlar arası mesafelerin değişim oranına bağlıdır.

33
Taralı dilimdeki tüm madde zor altındadır.
Burada ortalama zorlanma ve zor için,

∆ξ
Ortalama Zorlanma =
∆x
∆ξ
Ortalama Zor = Y
∆x
yazabiliriz.
∂ξ
x’ in belli bir değerindeki zor için: Zor = Y
∂x
x noktasından ∆x kadar ilerideki  ∂Zor ( x ) 
Zor ( x=
+ ∆x ) Zor ( x ) +   ∆x + ⋅⋅⋅
bir nokta (x+∆x) için zor ifadesi:  ∂x 
∂ξ ∂ 2ξ
Zor ( x + =
∆x ) Y + Y 2 ∆x + ⋅⋅⋅
∂x ∂x
∂ξ ∂ξ ∂ 2ξ
Çubuğun kesit alanı A ise: F1 = AY ve F2 = AY + AY 2 ∆x
∂x ∂x ∂x
∂ 2ξ
F2 −=
F1 AY 2 ∆x bulunur.
∂x 34
Şimdi x ile x+∆x arasında kalan kütleye Newton’ un ikinci yasasını uygulayalım.
Çubuğun yoğunluğu ρ ise, taralı dilimin kütlesi ∆m = ρA∆x olur. İvme ise
yer-değiştirmenin (ξ) zamana göre ikinci türevidir:

∂ 2ξ ∂ 2ξ ∂ 2ξ
F2 − F1 =∆ma =ρ A∆x 2 F2 − F1= AY 2 ∆x= ρ A∆x 2
∂t ∂x ∂t
∂ 2ξ ρ ∂ 2ξ ∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ Y
= veya = ; v 2

∂x 2 Y ∂t 2 ∂x 2 v 2 ∂t 2 ρ
Bu ifade gerilmiş ip için verilen ifade ile aynı matematiksel formdadır. Bu denklemin
çözümü için,

ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

yazabiliriz (Değişkenlerine ayırma yöntemiyle elde edilen çözüm).

Burada sınır koşullarına dikkat etmemiz gerekir. Çoğu kez katı çubuğun her iki ucunun
da bağlı olması durumuna sahip olmayabiliriz. Çubuğun her iki ucunun da bağlı, her iki
ucunun da serbest veya sadece bir ucunun serbest olabileceği durumlar olabilir.

35
Serbest uçta parçacık yer-değiştirmesi maksimum, buna karşın zor sıfır olur. Bağlı uçta
ise yer-değiştirme sıfır, buna karşın zor maksimum olur. (Zor, yer-değiştirme ile ters
orantılıdır).

Örneğin, bir ucunun serbest, diğer ucunun sabit olduğu

boyuna titreşim durumu gözönüne alalım:
𝑥𝑥 = 0 𝑥𝑥 = 𝐿𝐿
Sınır koşullarımız: i-) x = 0’ daki uç bağlı, ξ(0,t) = 0
ii-) x = L’ deki uç serbest, zor = 0

i −) ξ ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0

ξ ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

∂ξ ∂ξ
ii −) x =L ' de zor =Y =0 ⇒ =0 olmalıdır.
∂x ∂x
∂ξ
= ak cos ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  = 0 cos ( kL ) = 0
∂x x=L

 1 v 1
=  n − π
kn L ; =
n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅ ω
= n k=
nv  n − π
 2 L 2
36
 ωn v  1 1  1 Y
fn = = n−  = n− 
2π 2 L  2  2L  2 ρ
1 Y
( 2n − 1)
fn = ( 2n − 1) f1
=
4L ρ
1 Y
f1 =
4L ρ
 1λ
f n λn =v ⇒ L = n −  n
 2 2
λ
n =1 ⇒ L =1 
4
λ
n= 2 ⇒ L = 3 
4 Boyuna titreşimin genlikleri, kolay
λ görülmesi açısından, 90° döndürülerek enine
n=3 ⇒ L = 5  titreşimler formunda gösterilmiştir.
4
Demir için Y = 21×1010 N/m2 ve ρ = 7,86×103 kg/m3 ’ tür. Boyu L = 1 m olan ve bir
ucu bağlı ince bir demir çubukta oluşan boyuna temel titreşim frekansının değeri
f1 = 1292 Hz olarak bulunur.
37
6.6. Akışkanlarda Boyuna Titreşim
Şekilde sıkıştırılabilir bir akışkan ile doldurulmuş kesit alanı A olan uzun bir tüp ve bir
ucundaki piston gösterilmiştir. ξ , daha önce tanımlandığı gibi, çubuğunu sabit ucundan
itibaren x uzaklığındaki küçük bir parçanın denge konumundan olan yer-değiştirmesini
göstermektedir.

Şekilde görülen pistonu ileriye doğru

itecek olursak, pistonun önünde duran
akışkan (sıvı veya gaz) ileriye doğru
hareket eder ve kendisinden sonra gelen
akışkan tabakasını sıkıştırır.

Böyle bir sıkıştırma darbesi tüp boyunca

ilerler. Eğer pistonu geri çekersek
pistonun önündeki akışkan genişler ve
basıncı ile yoğunluğu başlangıçtaki
normal değerlerin altına düşer.

Bu durumda bir seyrekleştirme darbesi tüp boyunca ilerler. Bu olay katı bir çubuktaki
olaya benzerdir. Eğer piston ileriye ve geriye salınmaya devam ederse, sürekli bir
sıkıştırma ve seyrekleştirme katarı tüp boyunca hareket edecektir. Böylece, boyuna dir
dalga oluşur.
38
Newton yasalarını uygulayarak, boyuna dalganın yayılma hızını ortamın esneklik ve
eylemsizlik özellikleri cinsinden ifade edebiliriz. Bu analizi aşağıdaki kabullenmeler
çerçevesinde yapacağız.

• Tüpün çok uzun olduğunu kabul edeceğiz. Bu durumda uzak uçtan yansımaları ihmal
edebiliriz.
• Tüp içerisindeki akışkanın başlangıçta durgun, basıncının P0 ve yoğunluğunun ρ0
olduğunu kabul edeceğiz.

39
Şekildeki R ve S kesitleri arasında kalan ∆x
kalınlığında ince bir akışkan dilimi
seçelim. Seçilen bu dilimin içindeki
akışkanın yan yüzeyine, sol ve sağ
kesitlerine P0 basıncı etkir.

Pistonun etkisiyle, RS silindiri hareket

ederek R'S' pozisyonunu alacaktır. 𝑅𝑅′𝑆𝑆′
diliminin kalınlığı:

R′S ′ = ∆x + ∆ξ

Akışkan, tüp içerisinde olduğu için düşey doğrultuda bir hareket olmayacaktır. Boyuna
titreşim nedeniyle seçilen akışkan diliminin hacmindeki artış:

∂ξ
∆V = A∆ξ = A ∆x
∂x
 ∂ξ 
A   ∆x
∆V ∆V  ∂x  ∂ξ
Hacim Zorlaması = = =
V0 V0 A∆x ∂x

40
 ∆V ∂ξ
∆P =− B =− B
V0 ∂x
R'S' akışkan dilimi üzerine etkiyen Fnet = PA − ( P + ∆P ) A = − A∆P
net geri çağırıcı kuvvet :

∂ 2ξ ∂ 2ξ ∂ 2ξ
∆m 2 =− A∆P ρ0 A∆x 2 = − A∆P ⇒ ρ0 ∆x 2 = −∆P
∂t ∂t ∂t
‘‘Akustik basınç = Bir noktadaki anlık basınç − Statik durumdaki Basınç’’

p P P0

∂ 2ξ
p =−
P P0 =
∆P ρ0 ∆x 2 = −∆P = − p
∂t

 ∂P  
∆P çok küçük ise : ∆=
P   ∆x 
 ∂x   ∂ 2ξ ∂p
 ρ0 2 = −
 ∂p   ∂t ∂x
=p   ∆x
 ∂x  
41
 ∂ξ ∂p ∂ 2ξ
p =∆P =− B = −B 2
∂x ∂x ∂x

∂ 2ξ ∂p ∂ 2ξ ∂ 2ξ ∂ 2ξ ρ0 ∂ 2ξ
ρ0 2 = − ρ0 2 = B 2 =
∂t ∂x ∂t ∂x ∂x 2
B ∂t 2

B ∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ
v =
2
⇒ = 2 2
ρ0 ∂x 2
v ∂t

Bu denklem daha önce ip ve çubuk için elde ettiğimiz dalga denklemi ile aynı
formdadır. Bu denklemin çözümü için,

ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

yazabiliriz (Değişkenlerine ayırma yöntemiyle elde edilen çözüm).

42
6.7. Basınç Dalgalanması Olarak Ses Dalgası
Ses dalgaları, çeşitli noktalardaki basınç değişimleri olarak da tanımlanabilir.
Havadaki sinüzoidal bir ses dalgasında basınç, atmosfer basıncının (Pa) altında ve
üstünde hava parçacıklarının hareketiyle aynı frekansta sinüzoidal bir değişimle
dalgalanma yapar.

İnsan kulağı bu tür basınç değişimlerini hissederek çalışır. Kulak kanalına giren bir
ses dalgası, kulak zarının bir tarafına değişken bir basınç uygular. Kulak zarının diğer
tarafındaki hava (östaki borusu ile havaya açılır) ise atmosfer basıncındadır. Zarın iki
tarafındaki basınç farklılığı kulak zarını hareket ettirir.

Mikrofon ve benzeri cihazlar da, genelde, yer-değiştirmeye değil basınç farklılığına

duyarlıdırlar. Bu nedenle, basınç ve yer-değiştirme arasındaki bağıntıyı ortaya
koymak gerekir.

Bir ses dalgasının anlık basınç değişimleri, herhangi bir x konumunda ve t anında
p(x,t) olsun. Herhangi bir noktadaki mutlak basınç ise, P = Pa+p(x,t) olur. Burada Pa
atmosfer basıncı ve p(x,t) akustik basınç olup p(x,t) = P−Pa = ∆P şeklinde tanımlıdır.

43
 ∂ 2ξ ∂p ∂  ∂ 2ξ  ∂2 p ∂ 2  ∂ξ  ∂2 p
ρ0 2 = − ρ0  2 = − 2 ρ0 2   = − 2
∂t ∂x ∂x  ∂t  ∂x ∂t  ∂x  ∂x

∂ξ ∂2  p  ∂2 p ∂ 2 p ρ0 ∂ 2 p
p ( x, t ) = − B ρ0 2  −  =
− 2 =
∂x ∂t  B  ∂x ∂x 2
B ∂t 2
B ∂2 p 1 ∂2 p Bu sonuç, ses dalgasının basınç dalgası
v =
2
⇒ = 2 2
ρ0 ∂x 2
v ∂t olarak yazılabileceğini gösterir.

Bundan önceki kesimde yer-değiştirme için elde ettiğimiz dalga denklemi ile burada
akustik basınç için elde ettiğimiz dalga denklemini bir arada yazalım:

∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ
= 2 2 ξ ( x, t ) A cos ( kx − ωt )
=
∂x 2
v ∂t
∂2 p 1 ∂2 p ∂ξ
= 2 2 p ( x, t ) =
−B BAk sin ( kx − ωt )
=
∂x 2
v ∂t ∂x
Bu sonuçlara göre, ξ(x,t) ile p(x,t) çözümleri aynı dalgayı tanımlarken, iki fonksiyon
birbirlerine göre bir çeyrek devir (π/2 radyan) faz dışıdır. Basınç değişiminin sıfır
olduğu herhangi bir anda yer-değiştirme maksimumdur ve bunun tersi de doğrudur.
44
Örnek-4. Orta şiddette bir ses dalgasında atmosfer basınç değişimi 3×10−2 Pa
mertebesindedir. Frekans 1000 Hz ise, bu basınç değişimine karşılık gelen
maksimum yer-değiştirmeyi bulunuz. Sesin havadaki hızı 344 m/s ve
havanın hacimsel modülü B = 1,42×105 Pa’ dır.

2π f 2π f 2π ∗1000
=
Çözüm-4. k = = ≅ 18,3 rad / m
λ f v 344

ξ ( x, t ) A cos ( kx − ωt )
=  pmax
 ⇒ A= ≅ 1,15 ×10−8 m
p ( x, t ) BAk sin ( kx − ωt ) 
= Bk

Bu yer-değiştirme genliği bir insan hücresinin sadece 1/100’ ü kadardır.

Kulağın gerçekte basınç değişimlerine duyarlı olduğunu hatırlayınız. Bu
kadar küçük yer-değiştirmeleri ancak dolaylı olarak hissederler.

45
6.8. Gazlarda adyabatik koşullarda ses hızı
Bir akışkan içinde yayılan dalganın hızı için yazdığımız, 𝜈𝜈 = 𝐵𝐵⁄𝜌𝜌0 ifadesini adyabatik
koşullarda bir gaz için uygulayalım. Hacim ile basınç arasındaki ilişkinin,
𝑃𝑃𝑉𝑉 𝛾𝛾 = 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 = 𝐴𝐴 olduğunu gazların kinetik teorisinden biliyoruz. Burada γ, öz ısılar
oranıdır (Cp/CV).

PV γ =A ⇒ ln ( P ) + γ ln (V ) =ln ( A )

Her iki tarafın hacme göre türevini alırsak,

1 dP γ dP γP
+ = 0 ⇒ −V = γ P B= γ P ⇒ v=
P dV V dV ρ0
B

sonucu elde edilir. Burada, P’ nin sesin yayıldığı ortamın basıncı olduğunu unutmayalım.

1, 67 tek atomlu gazlar

CP 
γ =
=  1, 40 iki atomlu gazlar
CV 
 < 1, 40 daha fazla atom içeren gazlar
46
 γP γ nRT γ RT γ RT
İdeal gazlar için: PV = nRT ⇒ v= = = =
ρ0 ρ0V (m / n) M

n : mol sayısı, R : gaz sabiti (8,3145 JK/mol), T : K cinsinden sıcaklık,

M : gazın molekül kütlesidir.

Örnek-5. Hava için γ ≅ 1,40 ; M = 0,02895 kg/mol değerlerini kullanarak, sesin

havadaki hızını veren ifadeyi bulunuz ve değişik sıcaklıklardaki hızını
hesaplayınız.

γ RT 1, 40 ∗ 8,3145 ∗ T
Çözüm-5. =
vhava = ≅ 20, 05 T
M 0, 02895

=
T 273 K ⇒ v ≅ 331,3 m / s
=
T 300 K ⇒ v ≅ 347,3 m / s
=
T 313 K ⇒ v ≅ 354, 7 m / s

Eğer sıcaklık °C cinsinden alınırsa, hız vhava ≅ 331,3 + 0, 6TC

yaklaşık olarak yandaki ifadeye sahip olur:

47
6.9. Hava (Akışkan) Borularında Titreşim Modları
Akışkan (sıvı veya gaz) dolu bir boru, çoğu zaman katı çubuğa özdeş bir sistemi temsil
eder. Akışkan için dalga denklemi ve çözümü:

∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ
= 2 2
∂x 2
v ∂t

ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

Bu denklemin çeşitli sınır koşullarındaki çözümü, titreşim modları hakkında bilgiler

verir.

I. Bir ucu kapalı, diğer ucu açık L uzunluğunda boru:

• Açık uç; hava hareketinin maksimum, basınç değişiminin sıfır olduğu yerdir.
(x = L → ξ = maksimum ve p = 0).

• Kapalı uç; hava hareketin olmadığı, basınç değişiminin maksimum olduğu yerdir.
(x = 0 → ξ = 0 ve p = maksimum).
48
ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

i −) ξ ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0

ξ ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

ii −) ξ ( L, t ) =a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =maximum

ωn  1
=
kn L =  n − π
L ; =
n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅
v  2
2π  1  1  λn
L= n − π ⇒ L= n − 
λn  2  2 2

λ1 λ  λ 
n =1 ⇒ L= n =2 ⇒ L =3 2  n =3 ⇒ L =5  3 
4  4  4
1 3 5
f1 = v f2 = v f3 = v
4L 4L 4L
49
Aynı dalgayı tanımlayan ξ(x,t) ile p(x,t) çözümleri arasında π/2 radyanlık faz farkı
olduğunu biliyoruz.

a-) Havanın yer-değiştirmesi b-) Havadaki basınç değişimi

Genlik = sin ( kx ) Genlik = cos ( kx )

50
II. İki ucu kapalı L uzunluğunda boru:

ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

i −) ξ ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0

ξ ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

ii −) ξ ( L, t ) = a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  = 0

ωn
=
kn L = L nπ ; =n 1 , 2 , 3 , ⋅⋅⋅
v
n λn
fn = v ve L n
2L 2

λ  λ  λ 
n =1 ⇒ L =1 1  n =2 ⇒ L =2 2  n =3 ⇒ L =3  3 
2  2  2
1 1 3
f1 = v f2 = v f3 = v
2L L 2L
51
a-) Havanın yer-değiştirmesi b-) Havadaki basınç değişimi

Genlik = sin ( kx ) Genlik = cos ( kx )

52
6.10. İki Boyutlu Sistemlerin Titreşimi ve Normal Modları
Şimdi ince bir metal veya gerilmiş elastik bir zar gibi iki boyutlu sistemlerin
titreşimlerini ve normal modlarını inceleyeceğiz.
Aşağıda xy-düzleminde gerilmiş zarın diferansiyel bir elemanının denge durumu ve
titreşim durumundaki yer-değiştirmesi şematik olarak gösterilmiştir (Şekil-a). Şekil-b’ de
ise, zar parçasının yandan görünüşünün xy-düzleminde çizilmiş hali verilmiştir.

(a) Zarın yer değiştiren Sδx (b)

elemanı
Sδy z Sδy
z Sδy θ+δθ
z+δz
y Sδx
Sδx
Sδy Sδy δy θ
z
Sδy
Sδx
x x
δx
x x+δx

Zarın kenarlarına dik olarak etkiyen birim uzunluk başına kuvvet S ile gösterilmiştir.
S ’ yi yüzey gerilimi kuvveti olarak adlandıracağız ve zarın her yerinde aynı büyüklükte
ve zarın kenarlarına dik olduğunu kabul edeceğiz..
53
 xz-düzleminde, uçlara etkiyen kuvvet: Sδy z Sδy
yz-düzleminde, uçlara etkiyen kuvvet: Sδx z+δz θ+δθ

σ: Birim yüzey başına kütledir.

θ
Diferansiyel elemanın kütlesi: σδxδy z
Sδy
xz-düzleminde zarın eğriliği yüzünden x
x x+δx
oluşan enine net kuvvet için:

Fxz Sδ y sin (θ + δθ ) − Sδ y sin (θ )

= Küçük açılarda : sin (θ ) ≅ tan (θ )

Fxz ≅ Sδ y  tan (θ + δθ ) − tan (θ ) 

 ∂z   ∂z   ∂z   ∂ z 
2
tan (θ )=   ve tan (θ + δθ )=   =   +  2  δ x
 ∂x  x  ∂x  x +δ x  ∂x  x  ∂x 
 ∂z   ∂z    ∂2 z 
Fxz Sδ y  
= − =   Sδ yδ x  2 
 ∂x  x +δ x  ∂x  x   ∂x 
54
 Zar aynı zamanda yz-düzleminde de z Sδx
eğrilmiştir. Benzer işlemler yapılırsa θ+δθ
z+δz
aşağıdaki sonuç elde edilir:

Fyz Sδ x sin (θ + δθ ) − Sδ x sin (θ )

= z θ
Sδx

Fyz ≅ Sδ x  tan (θ + δθ ) − tan (θ ) 

y
y y+δy

 ∂z   ∂z   ∂z   ∂ z 
2
tan (θ )=   ve tan (θ + δθ )=   =   +  2  δ y
 ∂y  y  ∂y  y +δ y  ∂x  y  ∂y 
 ∂z   ∂z    ∂2 z 
Fyz Sδ x  
= − =   Sδ yδ x  2 
 ∂y  y +δ y  ∂y  y   ∂y 
Zar parçasına z-yönünde etkiyen toplam kuvvet, bu iki kuvvetin toplamı olacaktır:

 ∂2 z ∂2 z 
Fnet = Fxz + Fyz = S  2 + 2  δ xδ y
 ∂x ∂y 
55
Zar parçasına Newton’ un ikinci yasası uygulanırsa:

∂2 z  ∂2 z ∂2 z  ∂2 z ∂2 z σ ∂2 z
σδ xδ=
y 2 S  2 + 2  δ xδ y + 2 =2
∂t  ∂x ∂y  ∂x ∂y
2
S ∂t

S ∂2 z ∂2 z 1 ∂2 z Bu denklem iki boyutta titreşen

v =
2
⇒ + 2 = 2 2
σ ∂x ∂y
2
v ∂t sistemin dalga denklemidir.

6.10.1. Değişkenlere ayırma yöntemi ile iki boyutta titreşen sistemin

dalga denkleminin çözümü

∂2 z ∂2 z 1 ∂2 z
+ 2 = z ( x, y , t ) = X ( x ) Y ( y ) T ( t )
∂x ∂y
2
v 2 ∂t 2
d2X d 2Y 1 d 2T
YT 2
+ XT 2 = 2
XY 2 Her iki tarafı XYT ’ ye bölersek:
dx dy v dt

1 ∂ 2 X 1 ∂ 2Y 1 1 ∂ 2T
+ =
X ∂x 2
Y ∂y 2
v 2 T ∂t 2
−k x2 −k y2 −k2 56
 d2X
1) 2
+ k xX =
2
0 X ( x ) A1 sin ( k x x ) + B1 cos ( k x x )
=
dx

Y ( y ) A2 sin ( k y y ) + B2 cos ( k y y )
d 2Y
2) 2
+ k yY =
2
0 =
dy
d 2T T ( t ) A3 sin ( kvt ) + B3 cos ( kvt )
+ ( ) T= =
2
3) 2
kv 0
dt
2π
k=
k +k 2 2
ve kv = ω
v= =ω v k x2 + k y2
x y
λ
 A1 sin ( k x x )   A2 sin ( k y y )   A3 sin (ωt ) 
     
z ( x, y , t ) =  + ∗
  + ∗
  + 
 B1 cos ( k x x )   B2 cos ( k y y )   B3 cos (ωt ) 
 
Burada A1, B1, A2 ve B2 sabitleri sınır koşullarından; A3 ve B3 sabitleri ise başlangıç
koşullarından tayin edilir.

57
Örnek olarak homojen dikdörtgen bir zar, şekildeki gibi
tüm kenarları gerilmiş ve sabitlenmiş olsun. Sınır koşulları L2
aşağıdaki gibidir.

i −) z ( 0, y, t ) =z ( L1 , y, t ) =0
z ( x, 0, t ) =z ( x, L2 , t ) =
L1
ii −) 0

i. koşuldan: z ( 0, y, t ) =0 ⇒ B1 =0

z ( L1 , y, =
t ) 0 ⇒ kx L
=1 mπ ; =
m 1, 2,3, ⋅⋅⋅

ii. koşuldan: z ( x, 0, t ) =0 ⇒ B2 =0

z ( x, L=
2,t) 0 ⇒ k=
y L2 nπ ; =n 1, 2,3, ⋅⋅⋅


S mπ 
2
 nπ 

2

=ωmn
2
  +  
σ  L1   L2  
 
58
M mn A=1 A2 A3 ve N mn A1 A2 B3 kısaltmalarıyla genel çözüm:
∞ ∞
 mπ   nπ 
z ( x, y, t ) ∑∑ sin  x  sin  y  {M mn sin (ωmnt ) + N mn cos (ωmnt )}
=m 1=
n 1  L1   L2 
Dikdörtgensel bir zar için titreşim modları:

(1,1) Modu (1,2) Modu (2,1) Modu

(2,2) Modu (1,3) Modu (3,1) Modu 59

 Karesel zar için ilk dörd mod:
y y

(1,1) modu (1,2) modu

x x

y y

(2,1) modu (2,2) modu

x x
60
 S  mπ   nπ  
 2 2
Aynı yüzey alanına sahip dikdörgen ve kare
şeklindeki zarların normal modlarının açısal = ωmn
2
  +  
frekanslarını yandaki bağıntı yardımıyla bulabiliriz: σ  L1   L2  
 
Boyutları (0,95L×1,05L) ve (L×L) olan dikdörtgen ve kare şeklindeki zarların yüzey
alanları hemen hemen aynıdır.

Dikdörtgensel zar (0,95L×1,05L):

2 1/2
2 1/2
ωmn  m   n   2
π S  m   n  
2

ωmn  +  =   +  
 
L σ  1, 05   0,95   ω1  1, 05   0,95  
ω1
2 1/2
ωmn  m   n 
2

Karesel zar (1,00L×1,00L): =   +  
ω1   1, 00   1, 00  

61
Aynı yüzey alanına sahip dikdörgen (0,95L×1,05L) ve kare (L×L) şeklindeki zarların
normal modlarının karşılaştırması. Renkli ve beyaz alanlar, yüzeye dik ve zıt yöndeki
yer-değiştirmeleri temsil etmektedir. Alanları ayıran kesişme çizgileri ise, yer-
değiştirmenin sıfır olduğu noktalardır.

62
6.11. Kutupsal (Polar) Koordinatlarda Dalga Denklemi

y P noktasının konumu (r , θ) cinsinden verilir ve

θ açısının artış yönü saat ibrelerinin tersi
P(r,θ) yönündedir.
r

O θ x = r cos θ 
x  r=
2
x2 + y 2
y = r sin θ 

Kartezyen koordinatlar Polar koordinatlarda

∂2 z ∂2 z 1 ∂2 z
∂x ∂y
2
+ 2 =
v 2 ∂t 2
?????
Polar koordinatlarda z yönündeki yer-değiştirme fonksiyonu z(r ,θ , t) şeklinde
yazılmalı ve dalga denklemi de buna göre düzenlenmelidir.

63
∂z  ∂z   ∂r   ∂z   ∂θ 
   +   
∂x  ∂r   ∂x   ∂θ   ∂x 

∂ z ∂ z  ∂r   ∂z  ∂ r ∂ z  ∂θ   ∂z  ∂ 2θ
2 2 2 2 2 2

= 2   +  2 + 2   + 
∂x 2
∂r  ∂x   ∂r  ∂x ∂θ  ∂x   ∂θ  ∂x 2
2 2
∂ z ∂ z  ∂r   ∂z  ∂ r ∂ z  ∂θ   ∂z  ∂ 2θ
2 2 2 2
= 2   +  2 + 2   + 
∂y 2
∂r  ∂y   ∂r  ∂y ∂θ  ∂y   ∂θ  ∂y 2

∂r x ∂r y ∂2r y2 ∂2r x2 ∂y ∂x
= ; = ; = ; = ; = = 0
∂x r ∂y r ∂x 2 r 3 ∂y 2 r 3 ∂x ∂y

∂θ y ∂θ x ∂ 2θ 2 xy ∂ 2θ 2 xy
=
− 2 ; = ; = ; =
− 4
∂x r ∂y r 2
∂x 2
r 4
∂y 2
r

∂ 2 z ∂ 2 z ∂ 2 z 1 ∂z 1 ∂ 2 z
+ 2 = 2+ + 2
∂x ∂y
2
∂r r ∂r r ∂θ 2
64
 ∂ 2 z 1 ∂z 1 ∂ 2 z 1 ∂ 2 z
Polar koordinatlarda dalga denklemi: + + 2 =
∂r 2
r ∂r r ∂θ 2
v 2 ∂t 2
Bu denklemin çözümü değişkenlerine ayırma yöntemiyle yapılır. Ancak çözüm için
Bessel fonksiyonlarını bilmek gerekecektir. Ayrıntılı çözüm yapmak yerine,
yukarıdaki diferansiyel denklemin genel çözümü aşağıdaki gibi verileblir:
∞ ∞
z ( r , θ , t ) =∑∑ J n ( knm r )  Anm sin ( nθ ) + Bnm cos ( nθ )  Cnm sin ( knm vt ) + Dnm cos ( knm vt ) 
=n 0=
m 1

İfadedeki Jn(knmr) fonksiyonları Bessel fonksiyonlarıdır. r ’ nin çok büyük olması

durumunda, dalga denklemininin sol tarafındaki ikinci ve üçüncü terimler ihmal
edilebilir. Bu durumda dalga denklemi, çözümünü yakından incelediğimiz bir boyutlu
dalga denklemi formuna dönüşür.

∂2 z 1 ∂2 z
≅ 2 2 z ( r , t ) ≅ A cos ( kr − ωt )
∂r 2
v ∂t
Bu ders kapsamında dairesel zarların titreşimlerini ele almayacağız. Ancak ileride
mikrofon, davul v.b cihazların titreşim modlarını incelemek isterseniz bu çözümü
yapmak durumunda kalacaksınız. Matematik derslerinde Bessel fonksiyonlarını
incelerken, bir örnek problem olarak konuyu ele alabilirsiniz.
65
Sınır koşulu: z ( R, θ , t ) = 0 J n ( knm R ) = 0

knm R = α nm ωnm =
v
α nm α nm  v 
f nm =  
R 2π  R 

αnm , n. mertebeden Bessel fonksiyonunu m. kökleridir. Aşağıdaki tabloda ilk 5

mertebeye kadar olan Bessel fonksiyonlarının ilk 5 kökü tablo halinde verilmiştir.

2.40483  v  v
=
Temel mod frekansı: f 01 =   0.38274  
2π  R  R

İlk birkaç modun titreşim frekansları aşağıda verilmiştir:

f11 = 1.59 f 01 f 21 = 2.13 f 01 f 02 = 2.29 f 01 f31 = 2.65 f 01 f12 = 2.91 f 01

66
Dairesel zar için ilk altı titreşim modu aşağıda verilmiştir. Renkli ve beyaz alanlar,
yüzeye dik ve zıt yöndeki yer-değiştirmeleri temsil etmektedir. Alanları ayıran kesişme
çizgileri ise, yer-değiştirmenin sıfır olduğu noktalardır.

f 01 f11 = 1.59 f 01 f 21 = 2.13 f 01

f 02 = 2.29 f 01 f31 = 2.65 f 01 f12 = 2.92 f 01

(a) Tüm zar aynı anda yüzeye dik yönde titreşir.

(b) Zar, merkezinden geçen çizgiler ile bölünmüştür ve bölünen parçalar zıt fazda
titreşirler.
(c) Zar, merkezinden geçen çizgiler ile bölünmüştür ve karşılıklı parçalar aynı fazda,
bitişik parçalar zıt fazda titreşirler.
67
 Dairesel zar için bazı titreşim modları:

(0,1) modu (0,2) modu (0,3) modu

(1,1) modu (1,2) modu (2,1) modu (2,2) modu

(3,1) modu (3,2) modu (4,1) modu (5,1) modu

68
6.12. Üç Boyutlu Sistemlerin Normal Modları
Yapıldığı madde ne olursa olsun, her cisim bir miktar elastiklik özelliği taşır. Bunun
sonucu olarak titreşimin normal modlarının tam bir spektrumuna sahiptir.

Örneğin, jöleye benzer bir madde ile dolu kap aniden üflenirse, kabı dolduran
maddenin karmaşık bir biçimde titreştiği görülür.

∂2Ψ ∂2Ψ ∂2Ψ 1 ∂2Ψ

Üç boyutta titreşen bir sistemin dalga denklemi: + 2 + 2 =
∂x 2
∂y ∂z v 2 ∂t 2

şeklinde verilmektedir. Buradaki v karakteristik hızdır ve 𝐵𝐵⁄𝜌𝜌 ifadesine sahiptir. B

ise hacim modülüdür. Ψ skaler niceliği de, herhangi bir zaman ve konum için basıncın
büyüklüğü olabilir. Üç boyutlu durumda, sınır şartlarının sistemin bütün dış yüzeyleri
üzerinden tayin edilmesi gerekir.

Tüm sınırları sabit olan dikdörtgen prizma şeklindeki bir blok için, dikdörtgen
biçimindeki zar için elde edilenlere oldukça benzer bir normal modlar seti hayal
edebiliriz. Fakat bu durumda, düğüm noktaları yüzeyler üzerinde yer alır ve herbir
normal titreşim modu; bir (ip modeli) ya da iki (zar modeli) yerine, üç tam sayılar seti
ile tanımlanır.
69
6.12.1. Üç boyutta titreşen sistemin dalga denkleminin çözümü:

∂2Ψ ∂2Ψ ∂2Ψ 1 ∂2Ψ

+ 2 + 2 = X ( x )Y ( y ) Z ( z )T (t )
Ψ ( x, y , z , t ) =
∂x 2
∂y ∂z v 2 ∂t 2
formundaki çözüm önerisi dalga denkleminde kullanılırsa aşağıdaki sonuç elde edilir:

1 d 2 X 1 d 2Y 1 d 2 Z 1 1 d 2T
2
+ 2
+ 2
=
X dx Y dy Z dz v 2 T dt 2

−k x2 −k y2 −k z2 −k 2
d2X
2
+ k 2
x X=
0 X ( x ) A1 sin ( k x x ) + B1 cos ( k x x )
=
dx

Y ( y ) A2 sin ( k y y ) + B2 cos ( k y y )
d 2Y
2
+ k 2
y Y=
0 =
dy
d 2Z
2
+ k 2
z Z=
0 Z ( z ) A3 sin ( k z z ) + B3 cos ( k z z )
=
dz
70
d 2T
2
+ ( ) T=
kv
2
0 =T ( t ) A4 sin ( kvt ) + B4 cos ( kvt )
dt

2π
k= k x2 + k y2 + k z2 ve kv = v= ω
λ

ω= v k x2 + k y2 + k z2

X ( x )Y ( y ) Z ( z )T (t )
Ψ ( x, y , z , t ) =

 A1 sin ( k x x )   A2 sin ( k y y )   A3 sin ( k z z )   A4 sin (ωt ) 

       
Ψ ( x, y , z , t ) =  + ∗
  + ∗
  + ∗
  + 
 B1 cos ( k x x )   B2 cos ( k y y )   B3 cos ( k z z )   B4 cos (ωt ) 
 

Burada A1, B1, A2, B2, A3 ve B3 sabitleri sınır koşullarından; A4, B4 sabitleri ise
başlangıç koşullarından tayin edilir.

71
Dikdörtgen Prizma Şeklindeki Kutuda Sınır Koşulları:

y
ξ : x-ekseni yönündeki yer-değiştirme
∆y ∂p
p p+ ∆x η : y-ekseni yönündeki yer-değiştirme
∂x
∆z x ζ : z-ekseni yönündeki yer-değiştirme
∆x
z

 ∂ξ  ∂η   ∂ζ 
 ∆x + ∆x  ∆y + ∆y   ∆z + ∆z  − ∆x∆y∆z
∆V  ∂x   ∂y   ∂z  ∂ξ ∂η ∂ζ  
= =+ + =
∇r
V ∆x∆y∆z ∂x ∂y ∂z

 ∂ξ ∂η ∂ζ   
𝑟𝑟⃗ : net yer-değiştirme vektörü p =∆P =− B  + +  =∇r
 ∂x ∂y ∂z 

∂p ∂p ∂p
∆Fx =− ∆x∆y∆z ∆Fy =− ∆x∆y∆z ∆Fz =− ∆x∆y∆z
∂x ∂y ∂z
72
   ∂p ∂p ∂p  
∆Fnet =−  xˆ + yˆ + zˆ  ∆x∆y∆z =−∇p∆x∆y∆z
 ∂x ∂y ∂z 
   
∂2r ∂2r
∆Fnet = ρ∆x∆y∆z 2 −∇p = ρ 2
∂t ∂t
    
∂2r  ∂  ∂  p
( )
2 2
∇ / −∇p = ρ 2  −∇
= 2
p ρ 2 =∇r ρ 2 − 
 ∂ t ∂t ∂ t B

1 ∂2 p B
∇ p
2
= ; v 2
Akustik basınç için dalga denklemi
v 2 ∂ 2t ρ

Akustik basınç ve dolayısıyla yer-değiştirme zamanla sinüzoidal olarak değişiyorsa,

eşitliğin sağ tarafında yer-değiştirmenin ikinci türevinden −ω2 çarpanı gelir.

 
∇p =( )
ω 2
ρ r ∂p
= ω 2 ρξ
∂p
= ω 2 ρη
∂p
= ω 2 ρζ
∂x ∂y ∂z

73
 y
Örnek-6. Yandaki gibi kenarları L1, L2 ve L3 olan L1
dikdörtgenler prizması şeklinde bir oda L3

düşünelim. Akustik dalganın normal modlarını L2

bulmak istiyoruz.
x
Çözüm-6. Kartezyen koordinat sisteminde dalga z
fonksiyonunun çözümünde,

Ψ ( x, y , z ) → p ( x, y , z )
yazabiliriz. Oda duvarları kusursuz yansıtıcı ise, burada parçacık hızı sıfırdır.
Bu durumda, oda duvarlarına uygulanan basınç maksimumdur. Böylece, oda
duvarları üzerindeki sınır koşulları aşağıdaki gibi olmalıdır:
∂p
i −) x= 0 ve x = L1 ⇒ = 0
∂x
∂p
ii −) y= 0 ve y = L2 ⇒ = 0
∂y
∂p
iii −) z = 0 ve z = L3 ⇒ = 0
∂z 74
Kartezyen koordinatlarda çözüm:

 A1 sin ( k x x )   A2 sin ( k y y )   A3 sin ( k z z )   A4 sin (ωt ) 

       
p ( x, y , z , t ) =  + ∗ + ∗ + ∗ + 
 B1 cos ( k x x )   B2 cos ( k y y )   B3 cos ( k z z )   B4 cos (ωt ) 
 

∂p lπ
i −) = 0 ⇒ =
A1 0 ve =
kx ; =l 1, 2, 3, ⋅⋅⋅
∂x =x 0,=
x L1 L1

∂p mπ
ii −) = 0 ⇒ =
A2 0 ve =
ky ; =
m 1, 2, 3, ⋅⋅⋅
∂y =y 0,=
x L2
L2

∂p nπ
iii −) = 0 ⇒ =
A3 0 ve =
kz ; =
n 1, 2, 3, ⋅⋅⋅
∂z =z 0,=z L3 L3
75
Clmn B=
1 B2 B3 A4 ve Dlmn B1 B2 B3 B4 kısaltmalarıyla;

 lπ   mπ   nπ 
plmn ( x, y, z , t ) cos  x  cos  y  cos  z  {Clmn sin (ωlmnt ) + Dlmn cos (ωlmnt )}
 L1   L2   L3 
Clmn ve Dlmn sabitleri ise verilecek başlangıç koşullarından belirlenir. Örneğin, t = 0 iken
yüzeyler durgun ise p(x,y,z,0) = 0 olacaktır. Bu durumda Dlmn = 0 olmak zorundadır ve
akustik basınç ifadesi,

 lπ   mπ   nπ 
plmn ( x, y, z , t ) = Clmn cos  x  cos  y  cos  z  sin (ωlmnt )
 L1   L2   L3 
olarak bulunur.

klmn = k x2 + k y2 + k z2
2 2 2
 lπ   mπ   nπ 
ωlmn = vklmn ωlmn = v   +  + 
 1  2   3 
L L L

76
6.11.2. Küresel Koordinatlarda Dalga Denklemi (OPSİYONEL)

z P(r,θ,φ) x = r sin (θ ) cos (φ )

r y = r sin (θ ) sin (φ )
θ
O z = r cos (θ )
y
x
φ r 2 = x2 + y 2 + z 2

Kartezyen koordinatlar Küresel koordinatlarda

∂2Ψ ∂2Ψ ∂2Ψ 1 ∂2Ψ

∂x 2
+ 2 + 2 =
∂y ∂z v 2 ∂t 2
?????
1 ∂  2 ∂Ψ  1 ∂  ∂Ψ  1 ∂2Ψ 1 ∂2Ψ
r + 2  sin θ + 2 2 =
r ∂r  ∂r  r sin θ ∂θ 
2
∂θ  r sin θ ∂φ 2
v 2 ∂t 2

Hem eksenel hem de azitmutal ∂ 2 Ψ 2 ∂Ψ 1 ∂ 2 Ψ

+ =
simetri varsa, dalga denklemi: ∂r 2
r ∂r v 2 ∂t 2
77
6.13. Fourier Analizi
L uzunluğunda ve iki ucu bağlı bir ipin sonsuz sayıda normal modunun herhangi
birinde titreşebileceğini görmüştük.
∞
 nπ 
=
İpin hareketini tanımlayan fonksiyon: y ( x, t ) ∑ An sin  x  cos (ωnt − δ n )
n =1  L 
İpin gerçek hareketini gözümüzde canlandırmak zordur. Titreşen sistemin seçilen bir t0
anında fotoğrafını çektiğimizi düşünelim.

Bu durumda Ancos(ωnt0−δn) çarpan terimleri, sabit sayılar seti Bn şeklinde elde edilir.
Böylece x’ in belli bir değerinde ipin yer-değiştirmesi aşağıdaki gibi yazılabilir:
∞
 nπ 
Bn An cos (ωnt0 − δ n )
= ⇒ x) ∑ Bn sin 
y (= x
n =1  L 
İpin herhangi bir andaki şeklini, x = 0 ve x = L arasında y(x) fonksiyonu ile tanımlamak
ve yukarıda verildiği gibi, sinüs fonksiyonlarının bir sonsuz serisi olarak görmek
mümkündür.

78
Eğer dikkatimizi x0 ’ in belli bir değeri üzerinde yoğunlaştırırsak, Ansin(nπx0/L)’ nin
değeri sabit sayılar seti Cn şeklinde elde edilir. Böylece t’ in belli bir değerinde ipin
yer-değiştirmesi aşağıdaki gibi yazılabilir:

 nπ  ∞
=
Cn An sin  x0 
 L 
⇒ y=
(t ) ∑C
n =1
n cos (ωnt − δ n )

Burada ωn = nω1’ dir (Bkz. sayfa 15). ω1 en düşük mod frekansında, ip üzerindeki
herhangi bir nokta 2𝜋𝜋/ω1 periyodu ile titreşir. Yukarıdaki yer-değiştirme ifadesi bu
periyodik hareketin, uygun faz ve genlikler ile ω1’ in tüm mümkün harmoniklerini
içeren saf sinüzoidal titreşimlerin bir toplamı olarak yazılabileceğini ifade eder. Bu
yüzden analiz, konumdan ziyade zaman cinsinden bir Fourier analizidir.

6.13.1. Fourier Serileri

Taylor serisinin, herhangi bir f(x) fonksiyonuna x = a noktasında, n. dereceden polinom
kullanarak yaklaştırımda bulunduğunu biliyoruz:

( x − a) ( x − a) n
2 n

( x) f ( a ) + ( x − a ) f ′ ( a ) +
f= f ′′ ( a ) + ⋅⋅⋅ + f (a)
2! n!

79
Bu yaklaştırım, belirli bir x = a noktasının yakınında f(x)’ e yakın bir değer bulma
esasına dayanır. Taylor serisi genellikle x = a çevresindeki bir aralıkta (a’ yı merkez alan
bir aralıkta) yakınsar.

Taylor serisinin yerel olarak veya küçük ölçekte iyi iş gördüğünü söyleyebiliriz. Ancak,
birçok önemli uygulamada bir 𝑓𝑓(𝑥𝑥) fonsiyonuna oldukça geniş bir aralıkta veya geniş
ölçekte bir yaklaştırımda bulunmak istenir. Bu gibi durumlarda, sıklıkla Fourier serisi
kullanılır. Bu yaklaşım, farklı periyodlarda girdiye maruz kalan sistemlerin çıktısını ve
çıktısının frekansını belirlemekte kolaylık sağlar.

Doğadaki tüm periyodik fonksiyonlar, birbirine dik iki farklı periodik fonksiyonun artan
frekanslardaki değerlerinin toplamı şeklinde gösterilebilir. Fourier bu toplamı sinüs ve
kosinüs fonksiyonlarını kullanarak göstermiştir.
Kuvvet serisinin temel öğeleri olarak x’ in kuvvetlerini alması gibi, Fourier serisinde
de temel bileşenler olarak sinüs ve kosinüs kullanılır.

Günümüzde Euler bağıntısı kullanılarak sinüs ve kosinüs fonksiyonları yerine kompleks

üslü sayılar kullanılmaktadır. Fonksiyonların komplex üslü sayıların toplamı olarak
gösterilmesine Fourier serisi gösterimi denir.
eiθ − e − iθ eiθ + e − iθ
cos (θ ) + i sin
= (θ ) eiθ ; =
sin (θ ) ; =
cos (θ )
2i 2
80
[−L , L] aralığında verilen ve periyodu 2L olan f(x) fonksiyonunun Fourier serisi;

a0 ∞   nπ x   nπ x  
f ( x) = + ∑  an cos   + bn sin  
2 n =1   L   L 
ifadesi ile verilir. f(x) fonksiyonunun sağlanması için gerekli koşulları:

i-) f(x) fonksiyonu ve onun 1. ve 2. türevleri [−L , L] aralığında sürekli olmalıdır.

ii-) f(x) fonksiyonu sürekli değilse, hiç olmazsa sürekli parçalardan oluşmalıdır.
Başka bir deyişle, fonksiyonun süreksizliği ancak bazı noktalarda sonlu birer
sıçrama şeklinde olmalıdır.

Örnek: Periyodik bir Testere-dişi dalgası

81
6.13.2. Fourier Serilerinde Katsayıların Belirlenmesi:
Fourier serisindeki a0 katsayısını belirlemek için, eşitliğin her iki yanının bir
periyotluk aralıkta ortalaması alınır.

Fourier serisindeki an ve bn katsayılarınının belirlenmesinde, aşağıdaki integral

formlarının bilinmesi:

 nπ x   mπ x 
L
1
1−) ∫ sin 
2L − L  L 
 cos 
 L 
 dx =
0 n ve m’ nin tüm değerleri için:
(1, 2, 3, ….)

 1
1
L
 nπ x   mπ x   m= n > 0
2−) ∫
2L − L
cos 
 L
 cos 
  L
 dx =

 2
 0 m≠n
 1
1
L
 nπ x   mπ x   m= n > 0
3−) ∫ sin   sin 
2L − L  L   L 
 dx = 2
 0 m≠n
82
 a0 ∞   nπ x   nπ x  
f ( x) = + ∑  an cos  +
 n b sin  
2 n =1   L   L 
a0 katsayısını bulmak için f(x) eşitliği ile verilen serinin her iki tarafının [−L , L]
aralığında ortalaması alınır:

∞ 
 π   nπ x  
L L L L
1 1 a0 1 n x 1
∫
2L − L
f ( x ) dx = ∫
2L − L 2
dx + ∑  n
n =1 
a ∫
2L − L
cos 
 L 
 dx + bn ∫ sin 
2L − L  L  
 dx 

0 0
L L
1 a0 1
∫ f ( x)dx = a0 = ∫ f ( x)dx
2L − L 2 L −L

an katsayısını bulmak için f(x) eşitliği ile verilen

 nπ x 
L
1
serinin her iki tarafı cos(nπx/L) ile çarpılır ve bütün an = ∫ f ( x ) cos   dx
terimlerinin [−L , L] aralığında ortalaması alınır: L −L  L 
bn katsayısını bulmak için f(x) eşitliği ile verilen
 nπ x 
L
1
serinin her iki tarafı sin(nπx/L) ile çarpılır ve bütün bn = ∫ f ( x ) sin   dx
terimlerinin [−L , L] aralığında ortalaması alınır: L −L  L 
83
  nπ x   nπ x 
L L
1 1
an = ∫ f ( x ) cos   dx bn = ∫ f ( x ) sin   dx
L −L  L  L −L  L 

f(x) fonksiyonu çift ise: f (− x) =f ( x)

 nπ x 
L
2
an = ∫ f ( x ) cos   dx ve bn 0
L0  L 

f(x) fonksiyonu tek ise: f (− x) =− f ( x)

 nπ x 
L
2
=an 0=
ve bn ∫ f ( ) 
x sin  dx
L0  L 

84
Örnek-7. Şekilde verilen kare dalga için Fourier serisini bulunuz.

Çözüm-7. Şekilde verilen f(x) kare dalga fonksiyonunun periyodu 2π’ dir ve aşağıdaki
gibi tanımlanır:

0 ; −π ≤ x ≤ 0
f ( x) = 
1 ; 0< x ≤π
π 0 π
1 1 1
a=
0
π ∫π f ( x)dx=
−
π ∫π 0 ∗ dx + π ∫ 1∗ dx=
− 0
1

π π
1  nπ x  1 1 π
=an ∫π f ( x ) cos
=   dx ∫
= cos ( nx ) dx = sin ( nx ) 0 0
π −  π  π 0 πn
85
 π π
1  nπ x  1 1 π
bn = ∫π f ( x ) sin   dx = ∫ sin ( nx ) dx = − cos ( nx ) 0
π −  π  π 0 πn

 2
1  ; n = tek
bn =1 − cos ( nπ )  =
π n
πn  0 ; n = çift
Bu katsayıları Fourier serisinde yerine koyarsak f(x) kare dalga fonksiyonunu için
Fourier serisini elde etmiş oluruz:

a0 ∞   nπ x   nπ x  
f ( x) = + ∑  an cos  +
 n b sin  
2 n =1   π   π 

1 ∞ 2 1 2 2 2
f ( x)= +∑ sin ( nx )= + sin ( x ) + sin ( 3x ) + sin ( 5 x ) + ⋅⋅⋅
2 n =tek π n 2 π 3π 5π

86
Aşağıdaki şekilde, kare dalganın Fourier serisi ile ifade edilmesi gösterilmiştir.

Toplanan terim sayısı arttıkça, Fourier serisinin kare dalgayı çok iyi temsil etmeye
başladığına dikkat ediniz.

İlk 2 terim İlk 3 terim İlk 4 terim

İlk 5 terim İlk 6 terim İlk 7 terim

87
Örnek-8. Homojen bir çubuk her iki ucu serbest kalacak
şekilde orta noktasından bir desteğe
tutturulmuştur.

a) Boyuna titreşimler için çubuğun doğal titreşim frekanslarını bulunuz.

b) n. modun dalga boyu nedir?
c) n. mod için düğüm noktaları nerededir?

Çözüm-8. a) Boyuna titreşim hareketinin denklemi ve çözümü:

∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ
= 2 2
∂x 2
v ∂t

ξ ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

x = 0 ve x = L’ deki uçlar serbest olduğundan uçlarda herhangi bir zor

olmayacaktır. Çubuğun kesiti A olmak üzere, serbest uçlarda;

∂ξ
= = 0
F AY olmalıdır.
∂x x =0, L
88
∂ξ
=  ak cos ( kx ) − bk sin ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  = 0
∂x x =0
x =0

a=0 olmalıdır. ξ ( x, t ) =b cos ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

Orta uç bağlı olduğu için, ξ(L/2 , t) = 0 olmalıdır.

L   L
ξ  , t  = b cos  k  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  = 0
2   2

L ω L  1
=ωn
(=
2n − 1) π v ( 2n − 1) π Y
kn = n =  n −  π
2 v 2  2 L L ρ

ρ çubuğun kütlesel yoğunluğudur.

ωn
b )=
( 2n − 1) π v π fn
⇒ 2=
( 2n − 1) π f n λn λn =
2L
L L ( 2n − 1)

89
 n =1 ⇒ L =(1/ 2 ) λ
2L
c) λn = n =2 ⇒ L =(3 / 2) λ
( 2n − 1)
n =3 ⇒ L =( 5 / 2 ) λ

Titreşim modlarının davranışı aşağıdaki gibi çizilebilir. Burada yer-değiştirmenin

boyuna olduğunu unutmamak gerekir. Çubuğun orta ucunda her zaman bir düğüm
noktası olacağı açıktır.

90
Örnek-9. T gerilimi altında bir ipin x noktasındaki dx kadarlık bir parçasına enine dy
kadar yer değişme yaptırıldığında, dx elemanının herhangi bir andaki kinetik
ve potansiyel enerjisinin;

1  ∂y  1  ∂y 
2 2

K= =
.E dK µ   dx ve P= = T   dx
.E dU
2  ∂t  2  ∂x 
ifadeleri ile verildiğini gösteriniz. Burada µ ipin birim uzunluğunun
kütlesidir.

Çözüm-9. dx diferansiyel elemanının kütlesi dm = µdx ve hızı v = dy/dt ’ dir. Bu

durumda kinetik enerjisi:

1 2
K .E = mv
2

 ∂y  1  ∂y 
2 2
1
=K .E = ( ) 
µ dx µ   dx
2  ∂t  2  ∂t 

olarak bulunur.
91
Potansiyel enerjiyi, gözönüne alınan küçük ip parçasının düzgün olan ilk konumuna
göre deformasyondan sonra boyundaki uzamayı hesaplayarak yazabiliriz. Bu uzama ile
sabit T gerilim kuvvetinin çarpımı deformasyon için yapılan işi verir. Göz önüne alınan
ip parçası için potansiyel enerji;

P.E ≅ T ( ds − dx )

ile verilebilir.

2 1/2
1/2   ∂y  
( dx )2 + ( dy )2 
ds = =
1 +    dx
    ∂x  

∂y  1  ∂y  2 
<< 1 ⇒ ds= 1 +    dx
∂x  2  ∂x  

1  ∂y  1  ∂y 
2 2

ds − dx =  dx P.E = T ( ds − dx ) = T   dx
2  ∂x  2  ∂x 

92
Örnek-10. Kütlesi m, uzunluğu L olan bir ip T gerilmesi altında olup her iki ucu iki
kaynak ile sürülmektedir. Kaynakların her ikisi de aynı frekans, aynı genlik
fakat biri diğerine göre 180° ’ lik faz farkına sahiptir. İpin her iki ucunda da
düğüm noktası olmadığını varsayınız. İpin kararlı hal titreşimlerine uyan,
mümkün en küçük frekans (ω) değeri nedir?

Çözüm-10. İpin sol ucuna uygulanan sürücü kuvvet nedeniyle bu uç y(0,t) = Acos(ωt)
ifadesine göre hareket ederse, sağ uç 180° ’ lik faz farkı nedeniyle
y(L,t) = −Acos(ωt) ifadesi ile tanımlı hareket yapar.

Gerilmiş ipin enine titreşimlerini tanımlayan hareket denklemi ve çözümü

aşağıdaki gibidir:

∂2 y 1 ∂2 y
= 2 2
∂x 2
v ∂t
y ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

 i −) y ( 0, t ) =
A cos (ωt )
Sınır koşulları: 
ii −) y ( L, t ) =
− A cos (ωt )
93
i. sınır koşulu:

b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =

y ( 0, t ) = A cos (ωt ) ⇒ c=
0 ve bd =
A

y ( x, t ) =  ad sin ( kx ) + A cos ( kx )  ∗ cos (ωt )

ii. sınır koşulu:

y ( L, t ) =
 ad sin ( kL ) + A cos ( kL )  ∗ cos (ωt ) =
− A cos (ωt )

 kL 
ad sin ( kL ) + A cos ( kL ) =
−A ad = − cot   A
 2 

  kL  
y ( x, t ) =
A  − cot   sin ( kx ) + cos ( kx )  cos (ωt )
  2  

94
 Bu çözümde her iki uçta düğüm noktasının olmadığını biliyoruz. Bu nedenle düğüm
noktaları uçlar arasında olacaktır. En düşük modda, orta nokta düğüm noktası olur.
x = L/2 için yukarıdaki fonksiyonun sıfır olacağını göstermek zor değildir:

L    kL   kL   kL  
A  − cot   sin   + cos    cos (ωt )
y  ,t  =
2    2   2   2 

L    kL   kL  
A  − cos   + cos    cos (ωt ) =
y  ,t  = 0
2    2   2 

λ1 ω1 π
= L ⇒ v = f1λ1 = 2 L ⇒ ω1 = v
2 2π L

T ππ T T
ω1 =
= = π
L µ L m/L mL

En düşük modun şekli yandaki gibidir.

95
Örnek-11. a) T gerilimi altında iki ucundan da bağlı L uzunluğundaki bir ip n.
karakteristik titreşim modu ile titreşmektedir. Titreşen ipin toplam enerjisini
bulunuz.

b) Bir ip aşağıdaki ifade ile verildiği gibi normal modların üst üste gelmesi
şeklinde titreşmesi durumunda ipin titreşimin toplam enerjisini hesaplayınız

πx   3π x   π
y ( x, t ) = A1 sin   cos ( ω1t ) + A3 sin   cos ω
 3 t − 
 L   L   4 
Çözüm-11. a) iki ucu bağlı bir ipin n. modunun yer değişimi (Başlangıçta ipin düz
olduğunu kabul ediyoruz);
 nπ x 
y ( x, t ) = An sin   cos (ωnt )
 L 
ifadesi ile verilir. Diferansiyel bir ip elemanının potansiyel enerjisi,
2
1  ∂y  1  nπ  nπ x  
2

=dU =
T   dx T  An cos   cos ( ω )
n  dx
t
2  ∂x  2  L  L  
ifadesine sahip olur.
96
Titreşen ipin toplam enerjisi:
2
1  nπ  nπ x  
L
U = T ∫  An cos   cos ( ω )
n  dx
t
2 0 L  L  
L
1  nπ  1  2nπ x  
2
L
U T  An cos (ωnt )   x + sin  
2  L  2 2nπ  L  0
TAn2 n 2π 2 TAn2 n 2π 2
U= cos 2 (ωnt ) =
E U=
max
4L 4L
b) Problemin (a) şıkkında yapılan işlemler burada da tekrarlanırsa,
2
1  π πx  3π  3π x   π 
dU= T  A1 cos   cos (ω1t ) + A3 cos   cos  ω3t −   dx
2  L  L  L  L   4 

TA12π 2 TA32 9π 2  π
U= cos (ω1t ) +
2
cos 2  ω3t − 
4L 4L  4

TA12π 2 TA32 9π 2 2 Tπ
2
E=
U max = +
4L 4L
(
=+A1 9 A3 )
2

4L
sonucu elde edilir.
97
Örnek-12. T gerilmesine sahip her iki ucu bağlı L
uzunluğundaki bir ip, orta noktasından h kadar
çekilip serbest bırakılmıştır.

a) Titreşimlerin enerjisi nedir?

b) İki ucu bağlı ipin ortasından h kadar çekildiği anda ortaya çıkan görüntü
ne kadar sıklıkla ortaya çıkar (Gerilmenin, enine yer-değiştirmelerin
neden olduğu küçük uzunluk artışları ile değişmediğini kabul ediniz)?

Çözüm-12. OA ve LA doğrularının denklemleri:

2h 2h  x
yOA = x ve yAL =
− x + 2h =
2h  1 − 
L L  L

İp üzerinde alınan diferansiyel bir dx elemanının uzamadan sonraki

uzunluğu ds ise, değişim nedeniyle yapılan iş,
2 1/2
1/2   ∂y  
T ( ds − dx )
dU = ; ( dx )2 + ( dy )2 
ds = =
1 +    dx
    ∂x  
olacaktır.

98
  2 1/2 
  ∂y   
L /2 L

dU = T ( ds − dx ) = T  1 +    − 1 dx =U ∫ dU + ∫ dU
   ∂x    0 L /2

U1 U2
 2 1/2
    2 1/2 L
  2h     2h   
L /2 L /2

∫0
U1 = dU =
T ∫0   L   
1 +  − 1 dx =
T   1 +  
 
 − 1
      L   2

 2 1/2
    2 1/2 L
  2h     2h   
L L /2
U=
2 ∫ dU
= T ∫   1 + −   − 1 =
dx T +
   
1 − 1
L /2 0    L        
L  2

 2 1/2 
  2h   
U =U1 + U 2 = TL  1 +    − 1
   L   
 2 1/2 
  2h   
Bu enerji sistemin toplam enerjisidir: E=
TL  1 +    − 1
   L   
99
 L  1  2h  2  2Th 2
h << ⇒ E ≅ TL 1 +   − 1 =
2  2  L   L

b) Tam ortasından h kadar gerilmiş ipin 1. titreşim modunun frekansı ve periyodu:

λ λf v
=L ⇒ = Lf ⇒ f =
2 2 2L

2L 2L µ
=
T = = 2L
v Tgerilme Tgerilme
µ

olarak elde edilir. İp birinci titreşim periyoduna eşit zaman aralıklarında ilk
gerilmiş halinde gözükecektir.

100
Örnek-13. Uzunluğu L olan tel iki ucundan T gerilimi
altında, şekildeki gibi, bağlıdır. Bu tel tam
ortasından h kadar enine çekiliyor. Tel serbest
bırakıldıktan sonra titreşim hareketi yapıyor.

a) Şekildeki fonksiyonun Fourier serisini 0 ≤ x ≤ L aralığında bulunuz.

b) Telin titreşim modlarını belirleyiniz.

Çözüm-13. a) Şekildeki fonksiyonu aşağıdaki gibi tanımlayabiliriz:

 2h L
 L x ; 0≤ x≤
2
y=
2h 1 − x  ;
L
≤x≤L
  L  2

Bu fonksiyonun 0 ≤ x ≤ L aralığında
Fourier serisini elde etmek için,
fonksiyonu şekildeki gibi tamamlayarak
[−L , L] aralığında periyodu 2L olan bir
fonksiyon olarak tanımlayabiliriz.

101
[−L , L] kapalı aralığında verilen ve periyodu 2L olan f(x) fonksiyonunun Fourier serisi:

a0 ∞   nπ x   nπ x  
f ( x) = + ∑  an cos   + bn sin  
2 n =1   L   L 

Şekilde verilen fonksiyon tek fonksiyon olduğu için a0 ve an katsayıları sıfır olarak
bulunur. Bu durumda f(x) fonksiyonu aşağıdaki ifadeye sahip olacaktır:
∞
 nπ x 
f ( x) = ∑ bn sin  
n =1  L 

 nπ x   nπ x 
L L
1 2
bn = ∫ f ( x ) sin   dx ∫ f ( x ) sin   dx
L −L  L  L0  L 

4h   nπ x   nπ x   nπ x  
L /2 L L

2  ∫  dx + ∫ L sin   dx − ∫ x sin 
=
bn x sin   dx 
L 0  L  L /2  L  L /2  L  

I1 I2 I3
102
  nπ x   nπ  nπ 
2
  L 
L /2
L2
∫0 x sin  L  dx =
I1 = −
2nπ
cos 
 2
+
  nπ  sin 
  2


 nπ x   nπ 
L
L2 L2
∫L /2  L 
I2 = L sin dx =
− cos ( )
nπ + cos  
nπ nπ  2 
 nπ x  L2   nπ 
L

∫L /2  L 
I3 = x sin dx =
−  2 cos ( )
nπ − cos  
2nπ   2 
 L    nπ 
2

+  sin ( nπ ) − sin  
 nπ    2 
4h
2 ( 1
=
bn I + I 2 − I3 ) 0
L
 nπ   nπ 
2
4h  L  8h 8h n −1

2 2 (
=bn 2  sin =  sin =  −1) 2
L  nπ 
2
 2  nπ
2 2
 2  nπ
8h ∞ n −1
1  nπ x 
=
f ( x)
π 2 ∑ ( −1)
n =tek
2
n 2
sin 
 L


103
b) İki ucundan bağlı gerilmiş tel için dalga denklemi ve çözümü:

∂2 y 1 ∂2 y
= 2 2
∂x 2
v ∂t

y ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( x )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

 i −) y ( 0, t ) =
0 ; bağlı uç
Sınır koşulları: 
ii −) y ( L, t ) =
0 ; bağlı uç

y ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0 olmalıdır.

y ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

y ( L, t ) =a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =0

ωn ωn nπ nπ T
kn L = L = nπ ⇒ = ⇒ ωn = = nω1
v v L L µ
104
  nπ
yn ( x, t ) = an sin  x  ∗ cn sin (ωnt ) + d n cos (ωnt ) 
 L 
∂yn ( x, t )
Tel başlangıçta durgun olduğu için: =0 olmalıdır.
∂t t =0

 nπ 
an sin  x  ∗ cnωn cos (ωnt ) − d nωn sin (ωnt )  = 0 cn = 0
 L  t =0

 nπ 
an d n =
Bn ⇒ yn ( x , t ) =
Bn sin  x  cos (ωnt )
 L 
∞
 nπ 
Genel çözüm ise harmoniklerin
y ( x, t ) = ∑ Bn sin  x  cos (ωnt )
üst üste gelmesi ile verilir: n =1  L 
8h ∞ n −1
1  nπ 
y ( x, t )
=
π2
∑ ( −1)
n =tek
2
n2
sin 
 L
x  cos (ωnt )


8h π  8h  5π 
y1 ( x, t ) = sin  x  cos (ω1t ) y5 ( x, t ) = sin  x  cos ( 5ω1t )
π 2
L  25π 2  L 
8h  3π  8h  7π 
y3 ( x, t ) = − sin  x  cos ( 3ω1t ) y7 ( x, t ) = − sin  x  cos ( 7ω1t )
9π 2  L  49π 2  L  105
Örnek-14. Uzunluğu L ve kütlesi m olan homojen bir
gitar teli şekildeki gibi iki ucundan T gerilimi
altında bağlanmıştır. Aynı şekilde kütleleri
m/5 olan 5 adet boncuk eşit aralıklarla (L/6)
kütlesi ihmal edilebilen bir tel üzerindedir.
Uzunluğu L olan tel de, gitar teli gibi, T
gerilimi altında iki ucundan bağlıdır.

a) Sınır koşullarını kullanarak titreşimlerin n. mod frekansını veren ifadeyi

türetiniz. Frekansı n, T, L ve m cinsinden ifade ediniz.
b) Enine titreşimlerin ilk beş modunun frekansını yazınız.
c) İlk beş modun sayısal değerlerini, beş adet boncuk bağlanmış sistemin ilk beş
modunun frekansı ile karşılaştırınız.
d) Telin ve boncuklu sistemin ilk beş modunun şeklini çizerek karşılaştırın.

Çözüm-14. a) Gerilmiş ip için dalga denklemi ve çözümü:

∂2 y 1 ∂2 y
= 2 2
∂x 2
v ∂t

y ( x, t ) =  a sin ( kx ) + b cos ( kx )  ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

106
  i −) y ( 0, t ) =
0 ; bağlı uç
Sınır koşulları: 
ii −) y ( L, t ) =
0 ; bağlı uç

y ( 0, t ) =
b ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =
0 ⇒ b=
0 olmalıdır.

y ( x, t ) =a sin ( kx ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt ) 

y ( L, t ) =a sin ( kL ) ∗ c sin (ωt ) + d cos (ωt )  =0

ωn nπ T n T
L = nπ ⇒ 2π f n = ⇒ fn = = nf1
v L µ 2 mL
b) İlk beş modun frekansları:

1 T 3 T 5 T
f1 = =f3 = 3 f1 =f5 = 5 f1
2 mL 2 mL 2 mL

T T
=f2 = 2 f1 =f 4 2= 4 f1
mL mL
107
c) Daha önce n tane boncuklu sistemin enine titreşimlerini incelemiş ve n. modun
frekansı için (N >> 1);
 nπ  T
ωn ω0 sin 
2=  ; ω0
 2( N + 1)  ml
ifadesini türetmiştik (5. Bölüm ders notlarına bakınız).

T T 30T 1 30T
ω0 = = = ⇒ f0 =
ml  m  L  mL 2π mL
  
 5  6 
 nπ  1 30T  nπ 
fn 2 f 0 sin   ≅ sin  
 2( N + 1)  π mL  12 

1 30T π  1 30T π  1 30T  5π 

f1 ≅ sin   f3 ≅ sin   f5 ≅ sin  
π mL 12  π mL 4 π mL  12 

1 30T π  1 30T π 
f2 ≅ sin   f4 ≅ sin  
π mL 6 π mL 3
108
d) Aşağıdaki şekilde gerilmiş gitar teli ve boncuklu sistemin titreşim modlarının şekilleri
verilmiştir. Sürekli eğriler gitar telini, noktalı eğriler boncuklu teli temsil etmektedir.
N = 5 durumu N >> 1 olma durumunu sağlamadığı için, her iki sistemin mod
frekansları ve mod şekilleri özdeş değildir.

109
Örnek-15. Bir kuvvet uygulanmamış haldeki uzunluğu l0
olan bir çubuk alt ucuna bir m kütlesi asıldığı
zaman 10−3l0 kadar uzuyor. Aynı çubuğun uçları
A ve B noktalarına tutturulup çubuğun ortasına
aynı m kütlesi şekilde görüldüğü gibi asılıyor.
Çubuktaki gerilme ve y mesafesi nedir?

Çözüm-15. Young modülü tarifinden kuvvet için,

Zor F/A YA∆l
=
Y = ⇒ =
F
Zorlanma ∆l / l0 l0
yazabiliriz. Başlangıçta l0 uzunluğundaki çubuğun ucuna m kütleli bir cisim
asıldığında uzama miktarı için 10−3l0 değeri verilmektedir. Bu değeri ∆l1 ile
gösterelim. F = mg ve ∆l1 = 10−3l0 değerleri yukarıdaki ifadede kullanırsa,

Fl0
=
YA = 1000mg
∆l1
değerini yazabiliriz.

110
∑F x = Tx − Tx = 0

∑=
F y Ty 2T sin (=
2= θ ) mg
mg
T=
2sin (θ )
F yerine T ve 𝑙𝑙0 yerine 𝑙𝑙0/2 (telin yarısı) ve çubuğun yarısındaki uzama miktarını da Δ𝑙𝑙2
alarak

YA∆l YA∆l2 mg 1000mg ∆l2

F= T= =
l0 ( l0 / 2 ) 2sin (θ ) ( l0 / 2 )
l0 l0 l0
∆l2 = CA= CB= +
4000sin (θ ) 2 4000sin (θ )

 l 
2
 l0 l0 l0   l0 l0 l0 
y =
2
CA −   =
2 0
 + + ∗ + − 
 2   2 4000sin (θ ) 2   2 4000sin (θ ) 2 

111
 l02  1  l02 l0
y 2
1 + ≅ y=
4000sin (θ )  4000sin (θ )  4000sin (θ ) 2 1000sin (θ )
≈0
Küçük açı yaklaşımı ve geometriden aşağıdaki sonuç elde edilir:

l0 l l0 l0 1
y tan (θ ) ≅ 0 sin (θ ) sin (θ )
= sin (θ )
⇒ =
2 2 2 2 1000sin (θ ) 10

mg mg
T= ≅ = 5mg
2sin (θ ) 2 (1/10 )

l0 l 1 l
y≅ sin (θ ) =0   = 0
2 2  10  20

112
BÖLÜM 7
7.1. İlerleyen Dalgalar
En basit anlamda dalga, titreşim enerjisinin maddesel bir ortamda veya uzayda
yayılması olarak tanımlanabilir. Su dalgaları, ses dalgaları, ışık dalgaları, radyo dalgaları
günlük hayatta sıklıkla karşılaştığımız dalgalardır.

Daha sonra kuantum fiziğinde göreceğiniz gibi bir elektron demeti veya atomlardan
daha küçük parçacıklar da bir dalga gibi davranırlar.

Elektromanyetik Dalgalar
Dalgalar yayılma
ortamlarına göre
ikiye ayrılır
Mekanik Dalgalar

1
Elektromanyetik Dalgalar:
Elektromanyetik dalgaların yayılması için maddesel bir ortama ihtiyaç yoktur. Aynı
düzlem içinde birbirine dik elektrik ve manyetik alanların titreşimlerinden oluşur.
Dalganın yayılma doğrultusu bu düzleme her zaman diktir. Matematiksel olarak E×B
vektör çarpımından çıkan vektörün yönü dalganın yayılma yönüdür. Radyo dalgaları,
kızıl ötesi, görünür bölge, mor ötesi, X-ışınları, gama ışınları elektromanyetik dalgalara
verilebilecek örneklerdir.

Elektromanyetik dalgalar, boşlukta ışık hızı (c) ile ilerler. Elektrik ve manyetik alan
büyüklükleri arasında 𝑬𝑬 = 𝑐𝑐 𝑩𝑩 şeklinde bir ilişki vardır. Maddesel bir ortamda ise
yayılma hızı, n ortamın kırma indisi olmak üzere, v = c/n ’ dir.
2
 ELEKTROMANYETİK SPEKTRUM

Artan dalgaboyu

Artan frekans

λ (m)
Gamma- Mor-
X-ışınları Kızıl-ötesi Mikrodalga Radyo Dalgaları
ışınları ötesi

f (s−1)

Görünür bölge

3
Mekanik Dalgalar:
Enerjilerini aktarabilmek için ortam taneciklerine ihtiyaç duyarlar. Bu yüzden boşlukta
(uzayda) yayılamazlar. Su dalgaları, ses dalgaları, ipte ilerleyen dalgalar v.b. gibi
dalgalar mekanik dalgalardır.

Mekanik dalgalar, esnek ortamın denge konumu etrafında salınması sonucu oluşur.
Başka bir deyişle mekanik dalgalar, maddenin kendisi yer değiştirmeden hareketin yer
değiştirmesi sonucu oluşurlar ve böylece, enerjinin madde içinde bir noktadan diğerine
iletilmesini sağlarlar.

Ortamın içinde birbirlerine komşu noktalar arasındaki esneklik kuvvetinden dolayı, etki
bir noktadan diğerine aktarılır. Mekanik dalgaların hızı, ortamın esneklik özelliğine
bağlıdır.

4
 Enine Dalgalar
Dalgalar yayılma ve titreşim
doğrultularına göre ikiye
ayrılır
Boyuna Dalgalar

Enine (Transverse) Dalgalar:

Eğer dalgayı taşıyan ortam parçacıklarının titreşim titreşim doğrultusu

doğrultusu, dalganın ilerleme (yayılma)
doğrultusuna dik ise, bu dalgalara ‘‘enine dalgalar’’
adı verilir. Örneğin, gerilim altındaki yatay ipte bir
atma oluşturulursa, bu atma ip boyunca ilerler. İp ilerleme doğrultusu
üzerindeki her bir parça, atma nedeniyle enine
titreşim hareketi yapacaktır.

5
Ortam parçacıklarının bir düzlem içinde, yayılma doğrultusuna dik yönde titreştiği durum
enine dalgalara bir örnektir.

6
Boyuna (Longitudinal) Dalgalar:
titreşim doğrultusu
Eğer dalgayı taşıyan ortam parçacıklarının titreşim
doğrultusu, dalganın ilerleme (yayılma) doğrultusuna
paralel ise, bu dalgalara ‘‘boyuna dalgalar’’ adı verilir.

ilerleme doğrultusu

7
Bazı dalgalar ise, hem enine hem de boyunadır:

Yandaki şekil eşit genlikli, aralarında 90° ’ lik faz

farkı bulunan enine ve boyuna iki titreşimin
toplamıdır. Şekil üzerindeki her bir bilye, çembersel
bir yörünge üzerinde dolanmaktadır.

Aşağıdaki şekiller ise, yüzey gerilimi ve yerçekimi etkisi altında su yüzeyine yakın
moleküllerin hareketini göstermektedir. Titreşimin genliği küçük ise, her molekül
çembersel bir yörüngede dolanır. Hareketin yarıçapı suyun derinliklerine doğru
gittikçe küçülür ve şekli de eliptik bir hal alır.

8
Dalgalar enerji yaydıkları boyutların sayısına göre bir, iki ve üç boyutlu dalgalar olarak
da sınıflandırılırlar.

Sicim ve yay boyunca hareket eden dalga tek boyutludur.

Havuzdaki durgun suya bir çakıl taşının düşmesi ile

suyun yüzeyinde oluşan dalgalar iki boyutludur.

Noktasal bir kaynaktan radyal yönde yayılan ses

dalgaları veya ışık dalgaları üç boyutludur.

9
Dalgalar, hareketi ileten ortam parçacıklarının dalganın yayılma süresi içindeki
davranışlarına göre de sınıflandırılırlar.

Örneğin, gerilmiş ipin bir ucunu bir

miktar yukarı doğru kımıldatırsak ip
boyunca ilerleyen bir atma (puls)
meydana getirmiş oluruz.
Eğer dalga pulsu periyodik olarak
tekrarlanırsa, ilerleyen bir dalga
katarının oluşmasını sağlarız.

Sicimi oluşturan her parçacık darbe

ulaşıncaya kadar hareketsizdir, darbeyi
hissettiği anda kısa bir süre içinde hareket
eder ve sonra tekrar durur.

Benzer şekilde, yayın ucuna anlık bir

kuvvet uygularsak yayda da bir atma
oluşturabiliriz.

10
Periyodik Dalgalar:
Bir kaynak eşit zaman aralıkları ile eşit dalgalar üretiyorsa oluşan dalgalara periyodik
dalgalar denir.

Eğer ipteki atma hareketi periyodik ise, periyodik dalga katarı meydana gelir.
Dolayısıyla ipteki herbir noktanın hareketi periyodik olur. Periyodik dalgaların en çok
karşılaşılanı, basit harmonik dalgalardır.

11
Dalga Cepheleri:
Üç boyutlu bir atma düşünelim. Verilen bir anda aynı etki altında kalan noktaların
oluşturduğu bir yüzey tanımlayabiliriz. Zaman ilerledikçe, bu yüzey atmanın nasıl
yayıldığını gösterecek şekilde hareket eder.

Periyodik dalga için, hareketin fazı ile aynı fazda olan noktaların oluşturduğu bu
yüzeylere dalga cepheleri adı verilir

Bir dalga cephesinin üzerindeki tüm noktalarda, geçen

dalgaların fazı birbirine eşit olduğu gibi, birbirini
tekrarlayan dalga cepheleri üzerindeki fazlar da aynıdır. Bir
faz için, kendini tekrarlayan dalga cepheleri arasındaki
uzaklık dalganın dalga boyuna eşit olur.

Eğer ortam homojen ve izotropik ise, dalganın yayılma

yönü daima dalga cephesine diktir. Dalganın yayılma
yönünü gösteren ve dalga cephelerine dik olan çizgilere ise
ışın adı verilir.

12
Düzlem Dalgalar:
Eğer etkiler bir yönde yayılıyorsa, bu tür dalgalara düzlem dalgalar denir. Dalga
cepheleri paralel düzlemlerdir ve ışınlar birbirine paralel düzgün doğrulardır.

Dalga cepheleri

Işın

Küresel Dalgalar:

Noktasal kaynaktan çıkan ve tüm yönlere yayılan dalgalara

küresel dalgalar denir. Dalga cepheleri küresel yüzeylerdir.
Işınlar, noktasal kaynaktan çıkan radyal yöndeki çizgilerdir.

13
7.2. İlerleyen Dalgalar ve Normal Modlar
Bir ucu sabit gergin bir ipin diğer ucu basit harmonik hareket yapacak şekilde düşey
olarak titreştirilirse, titreşimin belli bir modu elde edilebilir.

Eğer ipin ucu periyodik olarak titreştirilirse, oluşan dalga x’ in sinüzodial bir
foksiyonudur.

x=0 x=L

Bu dalga ipin bağlı ucuna (x = L) ulaştığı zaman yansıma olayı ortaya çıkar ve ipin
üzerindeki herhangi bir noktanın hareketi, zıt yönde hareket eden iki dalganın bileşkesi
şeklinde olur.

Yansıyan dalga dışarıdan titreştirilen uca (x = 0) ulaştığı zaman, eğer frekans ( f ), ipin
uzunluğu (L), ipin birim uzunluk başına kütlesi (µ) ve ipteki gerilme (T) uygun ilişki
içinde olurlarsa ip üzerinde tam olarak istenilen modda bir duran dalga oluşur.
14
Bundan sonra ip bir normal mod karakteristiğinde titreşmeye devam eder. Yani, herbir
nokta BHH yaparak enine titreşir ve belli düğüm noktaları sürekli olarak durgunluğunu
muhafaza eder.

Karın Noktaları
DURAN DALGA

λ
İki düğüm veya karın
noktası arasındaki mesafe =
2

Düğüm Noktaları

15
 Her iki ucu bağlı L uzunluğundaki bir ipin, sonsuz sayıda normal moda sahip
olabileceğini ve mod şekillerinin,

 nπ  nπ T
yn ( x, t ) An sin 
= x  cos (ωnt ) =
; ωn = v , v
 L  L µ
ifadesi ile verildiğini hatırlayalım (Bkz. Bölüm 6, Sayfa 14).

1
=
sin A cos B sin ( A − B ) + sin ( A + B ) 
2

1  2π  1  2π 
yn ( x , t )
= An sin  ( x − vt )  + An sin  ( x + vt ) 
2  λn  2  λn 
y I ( x, t ) yII ( x, t )
Bu ifade, x-ekseni boyunca zıt yönlerde ilerleyen iki sinüs dalgasının toplamını ifade
eder. yI(x,t) ile verilen ifade, dalga boyu λn olan ve sağa doğru (+x-ekseni yönünde)
ilerleyen bir sinüzoidal dalgayı temsil eder. soldan

16
Şimdi x ve t’ nin belli değerlerine karşılık gelen y’ nin herhangi bir değerine
dikkatimizi yoğunlaştıralım. Çok kısa bir süre sonra, zamanın t + ∆t ve konumun
x + ∆x olduğu bir durumda y’ nin aynı değeri aldığını düşünelim:

yI ( x=
, t ) yI ( x + ∆x, t + ∆t )

 2π   2π 2π 
sin  (= x − vt )  sin  ( x − vt ) + ( ∆x − v∆t )
 λn   λn λn 
∆x
∆x − v∆=
t 0 ⇒ =
v
∆t

Bu ifade bize, yI(x,t) ifadesinin +x-ekseni

yönünde v hızı ile ilerleyen dalgayı temsil
ettiğini gösterir.

Benzer işlemler yII(x,t) ile verilen ifade

için yapılırsa, bu ifadenin ise −x-ekseni
yönünde v hızı ile ilerleyen dalgayı temsil
ettiği görülür.
17
7.3. Bir Yönde İlerleyen Dalgalar
Şimdi bir ucu sabit ve toplam uzunluğu dalga boyuna göre oldukça büyük olan (𝐿𝐿>>𝜆𝜆)
gerilmiş bir ipi gözönüne alalım.

İpin uzun seçilmesinin nedeni, bağlı uçtan yansıma başlamadan önce yeterince gözlem
zamanı sağlamaktır. Ayrıca, ip üzerinde kolayca dalga oluşturmak için ipin gerilmiş
olması gerekir.

x = 0 noktasından +x-ekseni yönünde sabit bir v hızıyla ilerleyen dalga,

 2π 2π 2π
y ( x,= ) A sin ( kx − ωt )
t ) A sin  ( x − vt= ; =
k ω
ve = v
λ  λ λ
ifadesiyle verilir. Bu dalganın meydana getirilmesi, belli bir f (f = v/λ) frekansı ve A
genliği ile ipin sol ucunun (x = 0 noktası) BHH yapacak şekilde aşağı-yukarı
titreştirilmesiyle olur.

Burada k dalga sayısı ve ω açısal frekanstır. Dalga sayısı, metre olarak 2π uzunluğu
içine sığan dalga boyu sayısıdır. Nadiren bazı kitaplarda dalga sayısı için 1/λ
kullanılmaktadır. Bu ders kapsamında, dalga sayısı için 2π/λ ifadesi kullanılacaktır.
18
 λ
Dalga ilerledikçe, ip üzerindeki her nokta denge v
konumu etrafında dalganın ilerleme doğrultusuna dik
doğrultuda basit harmonik hareket yapar.

A
Dalga boyu (λ): Bir tepe ile bir sonraki tepe veya bir
çukur ile bir sonraki çukur ya da fazları aynı olan
ardışık herhangi iki nokta arasındaki mesafedir.

λ
λ
λ

Dalga deseni, ortam değişmediği sürece sabit v hızıyla hareket eder ve bir periyotluk
(T) sürede bir dalga boyu kadar ilerler. Periyodik bir dalga için dalganın ilerleme hızı:

λ
v= = λf
T
Dalga hızı ortamdan ortama değişir ve bulunduğu ortamın mekanik özellikleri
tarafından belirlenir.
19
x = 0 noktasında ip üzerindeki bir diferansiyel eleman,

 2π 
y ( 0, t ) =−
A sin  − A sin (ωt )
vt  =
 λ 
bağıntısına uygun olarak BHH yapar. Herhangi bir anda (t = t0) ipin görünümü
aşağıdaki ifadeye uyar:

 2π 
y ( x, t0=
) A sin  λ ( x − vt 0 )
= A sin ( kx − ϕ0 ) ; ϕ=
0 ω t0

Burada ϕ0 faz açısıdır. İpin x = 0’ daki ucunun x=0
v
t1 anına kadar durgun, t1 ile t2 arasında
sinüzoidal olarak titreşip, t2 anından sonra xön x
yeniden durgun kalması durumunda ipin xarka t1
görünümü xön−xarka uzunluğunda bir sinüs λ
v
dalga katarı şeklinde olacaktır.
xön x
Dalga katarının uzunluğu aşağıdaki ifadeye xarka
sahiptir: t2

xön − xarka = v ( t2 − t1 )
20
7.4. Özel Bazı Ortamlarda Dalga Hızları (HATIRLATMA)
T
i-) Gerilmiş ipte (ya da telde) dalga hızı: v=
µ
Y
ii-) Katı çubuklarda boyuna dalga hızı: v=
ρ
B
iii-) Sıvı dolu borularda ses hızı: v=
ρ
γP CP
=
iv-) Gaz dolu borularda ses hızı: v = ; γ
ρ CV
1, 67 tek atomlu gazlar
CP 
γ =  1, 40
= iki atomlu gazlar
CV 
 < 1, 40 daha fazla atom içeren gazlar

γ RT
İdeal gazlarda ses hızı için kullanılan ifade: v=
M 21
7.5. Üst-Üste Gelme İlkesi (Süperpozisyon)
Herhangi bir ortamda üst-üste gelmiş iki dalganın durumunu inceleyelim. Bunun için
önce eşit genlikli, farklı dalgaboylarına sahip ve +x yönünde aynı v hızıyla ilerleyen iki
dalgayı ele alalım:

 2π   2π 
y1 ( x, t ) =
A sin  ( x − vt )  ve A sin  ( x − vt ) 
y2 ( x, t ) =
 λ1   λ2 
Bu iki dalganın toplamı bileşke yer değiştirmeyi verecektir;

 2π   2π 
y ( x, t ) A sin  ( x − vt )  + A sin  ( x − vt ) 
=
 λ1   λ2 
Her iki dalga aynı v hızında olduğu için bileşke dalga da v hızı ile hareket eder. Üst-üste
gelmenin şekli t = 0 alınarak rahat bir şekilde görülebilir;

  2π   2π 
y ( x, 0 ) = A sin  x  + sin  x   = A sin ( k1 x ) + sin ( k2 x ) 
  λ1   λ2 
 A− B   A+ B 
sin A + sin B =
2 cos   sin  
 2   2  22
  k − k    k + k  
y ( x, 0 ) = 2 A cos  1 2  x  sin  1 2  x 
 2    2  
modülasyon zarfı

Şekilde dalga boyları birbirinden çok

farklı olmayan iki ilerleyen dalganın
üst-üste gelmesi ile elde edilen toplam
dalga deseni verilmiştir.
Ardışık iki zarfın maksimumları
arasındaki mesafe D olsun ve
dalgaboyları birbirine çok yakın
olsun;

 k1 − k2 
  2 D = 2π
 2  D

λ2 Bu şekil, 2. Bölümde gördüğümüz vuru (beat)

D≅ şekline benzetmektedir. Tek fark, genlik
∆λ modülasyonu burada konumun fonksiyonudur.
23
Bölüm 2’ deki vuru konusu (Hatırlatma):
Eşit genlikli ve birbirine yakın frekanslarda iki BHH’ in toplamı;

x1 = A cos (ω1t )   ω1 − ω2    ω1 + ω2  
 ⇒ x = x + x = 2 A cos  2   t cos  2  t 
x2 = A cos (ω2t ) 
1 2
     

Genlik modülasyonu

24
  2π   2π 
y ( x, t ) A sin  ( x − vt )  + A sin  ( x − vt ) 
=
 λ1   λ2 

Üst üste gelmenin şeklini x = 0 alarak inceleyelim;

  2π   2π  
y ( 0, t ) =
− A sin  vt  + sin  − A sin (ω1t ) + sin (ω2t ) 
vt   =
  λ1   λ2  

 ω1 − ω2    ω1 + ω2  
y ( 0, t ) = −2 A cos   t  sin  t
 2    2  
Bu ifade de açıkça vuru olayını temsil eder.

25
7.6. Dalga Atması
Kısa süreli tek bir dalgaya atma (puls) denir. Tek bir atma, elin yukarı-aşağı hızlı bir
hareketi ile gerilmiş bir ip üzerinde oluşturulabilir.
Sicimi oluşturan her parçacık darbe
ulaşıncaya kadar hareketsizdir. Darbeyi
hissettiği anda kısa bir süre içinde hareket
eder ve sonra tekrar durur.
Atmanın hızı, hareketi süresince sabittir.
Herhangi bir anda ip üzerinde sadece sınırlı
bir bölgede bozulma vardır. Bu bölgenin
önü ve arkası hareketsizdir. Eğer atma,
hareketini bozacak bir engele rastlamamış
ise hareketi süresince şeklini korur.

Durgun suya düşen bir damlanın

oluşturduğu atma da benzer şekilde
oluşur ve ilerler.

26
7.6.1. Sabit Şekle Sahip Dalga Atmalarının Hareketi
Sabit şekle sahip bir atmanın soldan sağa doğru hareket ettiğini kabul edelim. Burada
ilerleyen bir dalga atmasını temsil etmek için Gaussiyen fonksiyonu seçeceğiz.

Gaussiyen fonksiyon:

 x2 
− 2 
y ( x ) = Ae a 

Burada A, Gaussiyen fonksiyonunun genliği, a ise genliğin 1/e ’ sine eşit olduğu noktalar
arasındaki genişliğin yarısıdır. Sağdaki şekil, soldakinin aynısı ve +x yönünde b kadar
ilerlemiş atmayı temsil etmektedir. Bu yüzden x yerine x−b yazılmıştır.

+x yönünde sabit bir v hızı ile ilerleyen Gaussiyen şekle sahip bir atma için, x değişkenini
x−vt ile değiştirmemiz yeterlidir. Bu durumda atmayı aşağıdaki fonksiyonla temsil
edebiliriz:

y ( x, t ) = Ae −( x − vt ) / a 2
2

27
+x yönünde sabit bir v hızıyla ilerleyen
Gaussiyen fonksiyonu ile tanımlı bir
atmanın δt zaman aralıklarında elde
edilmiş görünümü.
+x yönünde v hızıyla ilerleyen ve f(x−vt) gibi
herhangi bir fonksiyonla tanımlı bir atma
düşünelim.
Bu atmanın t = 0 ve herhangi bir t anındaki
görünümleri aşağıdaki gibi olacaktır.
Dalganın biçimini koruyarak ilerlediğine
dikkat ediniz. Bu, dalgalar için karakteristik
bir özelliktir.
28
Negatif x yönünde ilerleyen bir atmayı ise g(x+vt) fonksiyonu ile temsil edebiliriz.
g(x+vt) fonksiyonun t = 0 ve herhangi bir t anındaki görünümü aşağıdaki şekilde
verilmiştir.

İp üzerinde soldan-sağa ve sağdan-sola ilerleyen iki dalga varsa, ipin şeklini;

y ( x, t ) = f ( x − vt ) + g ( x + vt )

ile tanımlamak mümkündür.

29
 u= x − vt
∂f ∂f ∂u ∂f ∂2 f ∂  ∂f  ∂u ∂ 2 f
= = = =  
∂x ∂u ∂x ∂u ∂x 2
∂u  ∂u  ∂x ∂u 2

∂f ∂f ∂u ∂f ∂2 f ∂  ∂f  ∂u 2 ∂ f
2
= = −v = =   v
∂t ∂u ∂t ∂u ∂t 2
∂u  ∂u  ∂t ∂u 2

∂2 f 1 ∂2 f
= 2 2
∂x 2
v ∂t

Aynı işlemler g(x+vt) fonksiyonu için ∂2 g 1 ∂2 g

= 2 2
yapılırsa benzer sonuç elde edilir: ∂x 2
v ∂t

∂ 2 y ( x, t ) 1 ∂ 2 y ( x, t )
( x, t ) f ( x, t ) + g ( x, t )
y= = 2
∂x 2
v ∂t 2
y ( x, t ) Fonksiyonu dalga denkleminin bir çözümüdür.
30
7.6.2. Dalga atmalarının üst üste gelmesi (Süperpozisyon)

Bir ortamda zıt yönde ilerleyen iki dalga atması, karşılaştıktan sonra birbirlerini geçerek
ilerlemelerine devam ederler. Bu olay bir üst-üste gelme (süperpozisyon) olayıdır.

(a)
Şekil-a’ da biçimleri farklı ancak aynı (a)
fazlı iki dalga atması birbirlerini
geçerken genlikleri toplanarak artmış ve
daha sonra dalga atmaları ilk biçimlerini
koruyarak yollarına devam etmişlerdir.

Şekil-b’ de ise biçimleri farklı iki zıt (b) (b)

fazlı dalga atması birbirlerini geçerken

genlikleri toplanarak azalmış ve daha
sonra dalga atmaları ilk biçimlerini
koruyarak yollarına devam etmişlerdir.

31
7.7. Dağılma (Dispersiyon)
Geri çağırıcı kuvvetin dalgalardaki yer değiştirmeyle tam olarak orantılı olmadığı bazı
sürekli ortamlarda, sinüzoidal dalganın hızı frekansa bağlıdır.
Dalga hızının frekans ile değişimi dispersiyon (dağılma) olarak adlandırılır. Dalga
sayıları ve frekansları hafifçe farklı çok sayıda sinüzoidal bileşenden oluşan bir dalgada,
herbir bileşen farklı hızlarla hareket eder (vi = ωi/ki).

Bunun sonucu olarak böyle bir dalga, içinde hareket ettiği dağıtıcı (dispersif) ortamda
şekil değiştirir. Fakat korunumlu olmayan kuvvetler (sürtünme gibi) yoksa saf bir sinüs
dalgası şekil değiştirmez.

L uzunluğunda, iki ucu bağlı ipteki enine titreşimlerin n. moddaki titreşimini temsil eden
yer-değiştirme ifadesi ve mod frekansı için aşağıdaki ifadeleri elde etmiştik (Bölüm 6,
sayfa 2):

 nπ x   1 nπ 
yn ( x, t ) = Cn sin   cos (ωnt ) ωn = 2ω0 sin 
 L   2 N + 1 

T 1 T v
ω0
= = = 0
ml l µ l
32
 nπ ω 2v  l nπ 
kn = ⇒ vn = n = 0 sin 
L kn lkn  2 L 

v π l   v0  π l 
vn = 0 λn sin   vn =  sin    λn
πl  λn  π l  λn  

Bu ifadeye göre, bir ip üzerindeki kısa dalgaboylu saf sinüzoidal dalgalar, uzun
dalgaboylu saf sinüzoidal dalgalara göre daha küçük hızlarda hareket ederler
(vkısa-dalgaboyu < vuzun-dalgaboyu). Bu durum dağılma olayına bir örnektir.

Işığın boşluktaki hızı tüm dalgaboyları için aynı olmasına rağmen, farklı dalgaboyuna
sahip ışıklar saydam bir ortam içinde farklı hızlara sahiptir.

Bu nedenle, bir ortamın kırma indisi dalgaboyuna bağlı olur. Dalga hızının dolayısıyla
kırma indisinin dalgaboyuna göre değişmesi dağılma olayına tipik bir örnektir.

33
Dağılma sözcüğü ilk anda bir ayrılma anlamını
çağrıştırır. Şekilde görüldüğü gibi, beyaz ışığın
bir prizmadan geçtiği zaman değişik renklere
ayrıldığını biliyoruz. Şekildeki renk bantlarına
spektrum denir.

Bir ortamın kırma indisi (n) birimsiz olup, ışığın

boşluktaki hızının (c) sözkonusu ortam içindeki
hızına (v) oranıdır:

c
n=
v
Işık hava ya da boşlukta c hızıyla ilerlediği için
hava ya da boşluğun kırma indisi n = 1’ dir.
Boşluk ya da hava dışındaki tüm ortamların
kırma indisi 1’ den büyüktür. Bu nedenle hava ya
da boşluk dışındaki ortamlarda v < c ’ dir.

Yukarıdaki şekle göre, beyaz ışığın bileşenleri olan farklı dalgaboyuna sahip dalgalar
farklı şekilde kırılmışlardır. Bu, dalga bileşenlerinin prizma içerisinde farklı hızlarda
ilerlediklerini açıkça göstermektedir.
34
Yandaki şekilde havadan cama giren bir ışığın
kırılması gösterilmiştir. Gelen, kırılan ve normalin
aynı düzlemde olduğuna dikkat ediniz. Şekildeki 𝜃𝜃1
açısına gelme açısı, 𝜃𝜃2 açısına ise kırılma açısı adı
verilir. 𝜃𝜃1 ve 𝜃𝜃2 açılarının sinüsleri oranı, iki ortamın
kırılma indisinin ters oranına eşittir:

sin (θ1 ) n2
= veya n1 sin (θ1 ) n2 sin (θ 2 )
sin (θ 2 ) n1
Bu deneysel sonuç Snell yasası olarak bilinir (Fizikçi Willebrord Snellius 1591-1626).

Camın kırma indisinin dalga boyuna bağlı değişimi

yanda verilmiştir. Dalga boyu arttıkça kırma indisi n
azalmaktadır. n’ nin azalması, v’ nin artması ile
mümkündür. Yani, büyük dalgaboylu ışınlar, camın
içerisinde daha hızlı ilerler. Bu nedenle kırmızı ışığın
camdaki hızı mavi ışığınkinden daha büyük olacaktır.

B C
n (λ ) ≅ A + + (Cauchy formülü)
λ 2
λ 4

Bağıntıdaki A, B ve C sabitleri ortama ait karakteristik özelliklerdir. 35

Bir boyutlu dalgalarda dağılma, başlangıçta birbiri üstüne binmiş farklı dalga boylarına
sahip bileşenlerden oluşan uzun fakat sınırlı dalga katarlarının zaman ilerledikçe
ayrılmalarına karşılık gelir. Aynı zamanda, hafifçe farklı hızlardaki saf sinüs
dalgalarının bir karışımından meydana gelen dalga katarı, zamanın ilerlemesi ile
bozulmaya ve dağılmaya uğrar.

7.8. Faz ve Grup Hızı

Dağılma olayını daha somut tartışmak için, bir ip boyunca aynı yönde ilerleyen,
dalgaboyları ve frekansları hafifçe farklı iki sinüzoidal dalga için ortaya çıkacak
durumu gözönüne alalım. Basitlik olsun diye bu iki dalganın genliklerinin eşit
olduğunu kabul edelim:

y1 ( x, t ) A cos ( k1 x − ω1t )
= 2π 2π
=k1 = ; k2
y2 ( x, t ) A cos ( k2 x − ω2t )
= λ1 λ2

) y1 ( x, t ) + y2 ( x, t=) A cos ( k1 x − ω1t ) + A cos ( k2 x − ω2t )

y ( x, t=

b a
36
  a −b   a+b
cos a + cos b =
2 cos   cos  
 2   2 

 k2 − k1 ω2 − ω1   k2 + k1 ω2 + ω1 
y ( x, t ) = 2 A cos  x− t  cos  x− t
 2 2   2 2 
k2 + k1 ω2 + ω1 k2 − k1 ω2 − ω1
k0 = ; ω0 = ∆k =; ∆ω
2 2 2 2
Burada k0 ve ω0, dalga sayılarının ve frekanslarının ortalama değerleridir.

( x, t ) 2 A cos ( ∆kx − ∆ωt ) cos

y= = ( k0 x − ω0t ) A ( x, t ) cos ( k0 x − ω0t )
A(x,t) Faz
Bu ifadeden iki karakteristik hız tanımlayabiliriz. Bunlardan birisi, ortalama 𝑘𝑘0 dalga
sayısına ait olan bir tepe noktasının hareketinin hızına karşı gelen faz hızı (vf), diğeri
ise hareket süresince grup hızı (vg) adı verilen modülasyon zarfının hızıdır.

Dalga hızı, fazı verilen bir nokta (ip üzerindeki dalganın belli bir tepe noktası gibi) ile
yanyana kalabilmek için dalga boyunca hareket etmemiz gereken hızdır. Pozitif
x-ekseni yönünde hareket eden dalga için bunun anlamı fazın sabit olmasıdır. Faz hızı
aynı zamanda dalganın hızı olarak da bilinir. 37
 dx ω0 ω0
k 0 x − ω0 t =
sabit = vf = (Faz hızı)
dt k0 k0

Kısa dalgaboylu ve yüksek frekanslı titreşim,

A(x,t) genliği tarafından modüle edilir. Yandaki
şekilde, modüle edilmiş y(x,t) dalgasının
dispersif bir ortamda yayılması çeşitli zaman
dilimlerinde verilmiştir.

Modüle olmuş y(x,t) dalgasının x’ e göre

davranışı eşit δt zaman aralıklarında ard-arda
çizilmiştir. Modüle olmuş dalga sürekli çizgi,
modülasyon nedeniyle oluşan zarf ise kesikli
çizgi ile gösterilmiştir.

Zarf eğrisi üzerinde seçilen • işaretli nokta ve

dalga üzerinde seçilen ↓ işaretli noktanın
zamanla ilerlemeleri, sırasıyla, grup hızını ve
faz hızını temsil etmektedir. Bu örnekte vf > vg
olduğu görülmektedir.
38
 Şekilde • işaretli noktalar, modülasyon genliğinin hep aynı değerini göstermektedir.
Yani bu noktalar için A(x,t) sabittir.

dx ∆ω ∆ω
∆kx − ∆ωt = sabit = vg = (Grup hızı)
dt ∆k ∆k

Dispersif bir ortamda açısal frekans dalga sayısının fonksiyonu olduğundan, grup hızı:

2π ∆ω ω ( k2 ) − ω ( k1 )
ω =
= v kv =
vg =
λ ∆k ∆k
k2 + k1 k2 − k1 k2= k0 + ∆k
k0 =
ve ∆k ⇒ 
2 2  k1= k0 − ∆k
 df  1  d2 f 
( x ) f ( a ) +   ( x − a ) +  2  ( x − a ) + ⋅⋅⋅
Taylor serisine açılımı: f=
2

 dx  x = a 2!  dx  x = a

 dω  1  d 2ω 
ω ( k0 ±=
∆k ) ω ( k0 ) ±   ∆k +  2  ( ∆k ) ± ⋅⋅⋅
2

 dk k = k0 2!  dk k = k
0 39
∆k, k0’ a göre çok küçük olduğundan seri açılımın ilk iki terimi çoğu zaman
yeterlidir:
  dω 
 ( 2)
ω k ω
= ( 0 )   ∆k
k +
 dω    dk k = k0
ω ( k0 ± ∆k ) ≅ ω ( k0 ) ±   ∆k 
 dk  k = k0 ω ( k ) =  dω 
 1 ω ( k 0 ) −   ∆k
  dk  k = k0
 dω   dω 
ω ( k2 ) − ω ( k1 ) =
 2∆k  ( 2 1) 
=k − k
= dk k k0=  dk  k k0

ω ( k2 ) − ω ( k1 )  dω   dω 
=  vg =  
k2 − k1  dk  k = k0  dk  k = k0

Burada sadece iki tek renkli (monokromatik) dalganın üst-üste gelmesi ile grup ve faz
hızı ifadelerini elde ettik. Ancak, çok daha fazla sayıda tek renkli dalgaların üst-üste
gelmesi durumunda da bu ifadelere ulaşmak mümkündür.
40
 En genel anlamda faz hızı ve grup hızı için aşağıdaki ifadeleri yazabiliriz:

ω dω
vf = (Faz hızı) vg = (Grup hızı)
k dk

ω = kv f 

2π f λ  ⇒ fλ
vf =
ω 2=
= πf = kf λ 
λ 
dω dv f dv f d λ
vg = =+vf k =+
vf k
dk dk d λ dk
2π dλ 2π λ dv f
k= ⇒ =
− 2 =
− v= vf − λ
λ dλ
g
dk k k

41
 dv f
v= vf − λ Bu ifadeye göre, değişik koşullarda grup ve faz
dλ
g
hızlarını karşılaştırabiliriz.
dv f dv f dv f
i −) > 0 ⇒ vg < v f ii −) < 0 ⇒ vg > v f iii −) =0 ⇒ vg =v f
dλ dλ dλ
(Normal Dispersiyon) (Anormal Dispersiyon) (Dispersiyon yok)

42
7.9. Mekanik Dalgalarda Enerji
Mekanik dalgalar ortam parçacıklarının yer değiştirmesi sonucu oluştuğundan, hareket
enerjisi yani kinetik enerjileri vardır.

Kütle, dalganın ilerleme sürecinde dalga ile birlikte taşınmaz. İlerleyen şey, ardışık
kütlelerin birbirlerine aktardığı enerjidir. Dolayısıyla dalga bir enerji taşıyıcısıdır.

Şimdi T gerilimi altında bir ipin, x noktasındaki dx y

kadarlık bir parçası dy kadar enine yer-değiştirme
yaptığında, dx elemanının herhangi bir andaki ds
kinetik enerjisini hesaplayalım: dy

Gerilmiş ipin homojen olduğunu ve boyca kütle dx

yoğunluğunun µ olduğunu kabul edeceğiz. Bu
durumda dx diferansiyel elemanın kütlesi dm = µdx x x+dx x
olacaktır.
∂y
Bu elemanın enine hareketi nedeniyle hızı: u=
∂t
Enine u hızı ile dalganın ilerleme hızı v’ yi karıştırmamanız gerekir !!!

43
  ∂y 
2
1
Bu durumda dx elemanının kinetik enerjisi: dK = dm   olacaktır.
2  ∂t 
Kinetik enerji yoğunluğu olarak adlandıracağımız birim uzunluk başına kinetik enerji
ifadesini ise bir boyutlu bir ortam için,

dK 1  ∂y 
2

= µ 
dx 2  ∂t 
yazabiliriz.

Potansiyel enerjiyi, göz önüne alınan küçük ip parçasının düzgün olan ilk konumuna
göre deformasyondan sonra boyundaki uzamayı hesaplayarak yazabiliriz. Uzama ile
sabit T gerilim kuvvetinin çarpımı deformasyon için yapılan işe eşittir. Böylece göz
önüne alınan diferansiyel ip parçası için potansiyel enerji,

dU T ( ds − dx )
=
olacaktır. Burada (ds−dx), diferansiyel elemanın enine dy kadar çekilmesi nedeniyle
ipin boyunda oluşan değişimdir.
44
 2 1/2
  ∂y  
ds =( dx ) + ( dy ) =
1 +  
2 2
Diferansiyel elemanın boyu:  dx
  ∂x  
Binom açılımı:
n ( n − 1) 2 n ( n − 1)( n − 2 ) 3
x << 1 ⇒ (1 + x ) = 1 + nx + x + x + ⋅⋅⋅
n

2! 3!
 1  ∂y 2  1  ∂y 
2

dy << dx, ds ⇒ ds= 1 +    dx= dx +   dx

 2  ∂x   2  ∂x 

1  ∂y  1  ∂y 
2 2

=
ds − dx   dx =
⇒ dU T   dx
2  ∂x  2  ∂x 
Potansiyel enerji yoğunluğu olarak adlandıracağımız birim uzunluk başına potansiyel
enerji ifadesini bir boyutlu bir ortam için aşağıdaki gibi yazabiliriz:

dU 1  ∂y 
2

= T 
dx 2  ∂x 
45
Kinetik ve potansiyel enerji yoğunlukları için bulunan ifadeler tüm mekanik dalgalar
için geçerlidir. Lineer geri çağırıcı kuvvetlere maruz kalan mekaniksel sistemlerin
toplam enerjilerinin bölüşümü hakkında bilgiler içermektedir.

İp üzerinde ilerleyen dalga: y ( x, t ) = f ( x ± vt ) = f ( z )

Dalganın yayılma hızı: v= T /µ

∂y ( x, t ) df dz df ∂y ( x, t ) df dz df
= = ±v = =
∂t dz dv dz ∂x dz dx dz

1  ∂y  1  df  dU 1  ∂y  1  df 
2 2 2 2
dK
µ 
= T  = = T  T 
dx 2  ∂t  2  dz  dx 2  ∂x  2  dz 

kinetik ve potansiyel enerji yoğunlukları eşittir!!!

46
Bu sonuçları +x ekseni boyunca ilerleyen ve y(x,t) = Asin(kx−ωt) biçiminde tanımlı bir
dalgaya uygulayalım.

∂y ( x, t )
Enine hız: u= − Aω cos ( kx − ωt )
=
∂t
Enine hızın maksimum değeri u0 = Aω’ dir. İp üzerinde seçilen dx elemanının kinetik
enerjisi,

1  ∂y  1
2
dK
µ 
= µ ( Aω ) cos 2 ( kx − ωt )
2

dx 2  ∂t  2
olacaktır. λ dalga boyu uzunluğundaki bir ipin toplam kinetik enerjisi,

λ
1 1
µ ( Aω ) ∫ cos ( kx − ωt ) dx = µλu02
2 2
K
2 0
4

λ/2
bağıntısına sahiptir.
47
dx diferansiyel elemanının potansiyel enerjisi: y ( x, t ) A sin ( kx − ωt )
=
1  ∂y  v= T /µ
2

dU = T   dx
2  ∂x 
dU 1 2
µ v ( Ak ) cos 2 ( kx − ωt )
2

dx 2
λ
1 2 2 2 1 2 2 2λ
U µ v A k ∫ cos =
2
( kx − ωt ) dx µ v A k  
2 0
2 2
v=λf 
 =U
1
µ ( A2π=
f) λ
2 1
( )
µλ =Aω
2 1
=µλ u 2
K
2π  0
k= 4 4 4
λ 
Bir dalga boyu içinde:

Toplam kinetik enerji = Toplam potansiyel enerji

48
 1 1
E = K + U = µλ ( Aω ) = µλu02
2
Bir dalga boyu içinde toplam enerji :
2 2
Toplam enerjinin genliğin ve frekansın karesi ile orantılı olduğuna dikkat ediniz.
Bir dalgaboyu içindeki bölgede uzanımın (y), enine hızın (∂y/∂t), anlık kinetik enerji
yoğunluğu (∂K/∂x) ve potansiyel enerji yoğunluğunun (∂U/∂x) x’ e göre değişimleri
aşağıdaki gibidir.

y (=
x, t ) A sin ( kx − ωt + φ )

∂y
−ω A cos ( kx − ωt + φ )
=
∂t

∂K 1 2
= µ u0 ∗ cos 2 ( kx − ωt + φ )
∂x 2

∂U 1 2
= µ u0 ∗ cos 2 ( kx − ωt + φ )
∂x 2
49
 7.10. Dalga Tarafından Taşınan Enerji ve Güç
İp boyunca hareket eden sinüzoidal bir dalga oluşturmak için, oldukça uzun bir ipin
ucundan enine titreştirmek gerekir. Bu titreştirme işi, sürekli olarak sisteme belli miktarda
enerji vermek demektir.
1
İpin her yeni λ uzunluğu için, daha önce hesapladığımız E= µλu02 kadarlık enerji
sisteme verilmelidir. 2
T
Bu enerjiye eşit bir iş, ipin sol ucuna uygulanan F
kuvvet tarafından sağlanmalıdır.

İpin x = 0’ daki ucu F dış kuvvetinin etkisinde kalsın.

T gerilimine eşit olan dış kuvvet, şekilde görüldüğü
gibi ipe teğet olarak uygulanmalıdır.

y ( x, t ) A sin ( kx − ωt )
= ile verilen dalgayı ele alalım.

Saf enine salınan uç noktanın hareketi: y ( 0, t ) = y (t ) = − A sin (ωt )

50
 F kuvvetinin enine hareket yönündeki bileşeni,

 ∂y 
Fy = −T sin (θ ) ≅ −T tan (θ ) = −T   Fy = −TAk cos (ωt )
 ∂x  x =0

y ( t ) = − A sin (ωt ) dy = −ω A cos (ωt ) dt

Fy kuvvetinin x = 0’ da dy kadar bir yer-değiştirme için yaptığı diferansiyel iş ve bir

periyotluk zaman diliminde yaptığı toplam iş aşağıdaki şekilde hesaplanır:

  Tp
İpteki gerilimle karıştırmamak için
dW F=dy ve W ∫ Fy dy
0
Periyodu Tp ile gösterdik.

Tp Tp
1
= ∫= ω kTA ∫ cos (ωt ) dt W = ω kTA2Tp
2 2
W F dy y
0 0
2
Tp / 2
51
 2π  k   Bir periyotluk sürede sisteme sağlanan enerji:
Tp =   λ 
=
ω ω   1 1
2 W = ω kTA Tp == µ ( Aω ) λ
2 2

ω 
T µ=
= v2 µ    2 2
 k  

Birim zamanda sisteme verilmesi gereken enerji, yani ortalama güç (P):

W 1 1 2
=
P = Wf
= µ ( Aω ) λ=
f  µ u0  v
2

Tp 2 2 
1 E
Mekanik enerji: E = µλu02 P =  v
2 λ
Aynı sonuca, anlık gücün bir 1
Tp
  1 2
periyotluk süredeki zaman
ortalaması alınarak da ulaşılabilir:
P=
Tp ∫0 F u = ⋅⋅⋅ =  2 µu0  v
52
• Enerji kaynakta alıkonamaz. Dispersif olmayan bir ortamda vg = vf olduğundan,
dalga hızı vf veya vg ile eşdeğerdir. Enerji dalga hızına eşit bir hızla ortam içinde bir
noktadan diğerine aktarılır. Eğer ortam dispersif ise, enerji grup hızı ile taşınır.

• Bu sonuçlar bir ipte ilerleyen dalgalar için bulunmuş olsa da, enerjinin taşınma
hızının (gücün) veya enerji yoğunluğunun, genlik ve frekansın karesiyle orantılı
olması bütün dalgaların genel bir özelliğidir.

• Duran dalgalarda enerji yoğunluğunun genliğe ve frekansa bağımlılığı, ilerleyen

dalgalarda toplam enerji yoğunluğunun genliğe ve frekansa bağımlılığı ile aynıdır.
Ancak, uzayda ilerlemedikleri için, duran dalgalarla güç aktarılamaz.

• Belirli bir aralıkta tanımlı, ip üzerinde ilerleyen atmanın taşıdığı kinetik ve potansiyel
enerji hesabında dikkatli olmak gerekir. Örneğin, 0 ≤ x ≤ L aralığında tanımlı bir
atmanın şekil değiştirmeden sabit bir v hızıyla ilerlediği durum için, herhangi bir
t anındaki kinetik ve potansiyel enerji hesabında integralin alt sınırı vt, üst sınırı da
vt + L alınmalıdır.

53
7.11. Elektromanyetik Dalgalar
Statik (durgun) yükler, kendilerini çevreleyen uzayda zamanla değişmeyen elektrik
alanlar oluştururlar. Yüklerin sabit bir hızla akması (kararlı akım) durumunda da,
çevrelerinde zamanla değişmeyen manyetik alanlar oluştururlar.

Yüklerin hareketi kararlı değilse, çevrelerinde zamanla değişen bir manyetik alan ve
dolayısıyla da zamanla değişen bir elektrik alan oluşur. Diğer bir deyişle, elektrik alan
veya manyetik alanlardan bir tanesinin zamanla değişmesi diğerini doğurur.

Fizikteki en önemli buluşlardan birisi, Coulomb, Gausss, Amperé, Ørsted ve Faraday ile
başlayan ve 19. yy’ ın sonlarına doğru James Clerk Maxwell (1831-1879) tarafından
sentezlenen ‘‘Klasik Elektromanyetik Teori’’ dir.

Maxwell, bir bölgede zamanla değişen elektrik ve manyetik alanlar nedeniyle,

elektromanyetik bir bozulmanın uzayda bir bölgeden diğerine ilerleyebilmesinin mümkün
olduğu fikrini ileri sürmüş ve bu tür bozulmalara elektromanyetik dalga adını vermiştir.
Elektromanyetik dalgalar boşlukta da yayılabilirler.

54
Elektrik + Manyetizma = Elektromanyetizma
Elektrostatik, durgun veya çok yavaş hareket eden elektrik yüklerini inceleyen bir
bilim dalıdır. Elektrik yüklerinin birbirine kuvvet uygulamasından doğar, Coulomb
yasası veya Gauss yasası ile incelenir.

Coulomb Yasası : Q1 ve Q2 gibi iki nokta yük arasındaki 

elektrostatik kuvvetin büyüklüğü, yüklerin büyüklüklerinin 1 Q1Q2
F= rˆ
çarpımı ile doğru orantılı iken yükler arası uzaklığın karesi 4πε0 r 2
ile ters orantılıdır. Bu kuvvet, yükler benzer işaretli ise itici
yönde, zıt işaretli ise çekici yöndedir.

Gauss Yasası : Herhangi bir kapalı yüzeyden geçen   Qtoplam

toplam elektrik akısı, o yüzeyin çevrelediği hacim ∫ E ⋅ da =
ε0
içimdeki toplam elektriksel yük miktarı ile orantılıdır. S

55
Manyetizma olgusu üzerine ilk önemli yapıtın yazarı İngiliz bilim adamı William
Gilbert (1544-1600)’ dir.

1600 yılında yayınlanan “De Magnet” adlı yapıtında Gilbert, Dünyanın da bir mıknatıs
olduğunu ve pusula ibresinin Dünyanın manyetik kutbunu gösterdiğini söyledi

56
• 1820 yılında Hans Christian Øersted
(1775-1851) pusula iğnesinin, yakınındaki
bir telden akım geçtiğinde saptığını gördü.

• Øersted, bir telin içinden akım geçirildiğinde,

telin çevresinde manyetik alan oluştuğu
sonucuna da vardı.

57
• Yine aynı yıl Fransız matematikçi ve fizikçi Andre
Marie Amperé (1775-1836), üzerinden akım geçen iki
telin birbirlerine kuvvet etki ettirdiğini gözlemledi.

• Aynı yönde akım taşıyan paralel tellerin birbirlerini

çektiğini, zıt yönlerde akım taşıyan paralel tellerin ise
birbirlerini çektiğini gördü. Tellerin birim uzunluğuna
etki eden kuvvetin, tellerdeki akımların çarpımıyla
doğru orantılı, teller arasındaki uzaklıkla ters orantılı
olduğunu belirledi.

F µ0 I 1 I 2
=
l 2π d
• Amperé, manyetik alan ile bu alanı doğuran akım
arasındaki ilişkiyi matematiksel olarak formülize
etmeyi başardı.
 
∫ B ⋅ dl =
C
µ0 I toplam
58
• İngiliz kimyacı ve fizikçi Michael Faraday (1791-1867),
Kapalı bir kangalın içinden geçen manyetik akıdaki
değişimin bir elektrik alan meydana getirdiğini buldu.

• Elektromanyetik kuramın kurucusu İskoç bilim adamı

James Clerk Maxwell (1831-1879), Elektrik ve
manyetizmanın temel kanunlarını Maxwell denklemleri
olarak bilinen dört tane diferansiyel denklemde birleştirdi.

• Işığın bir elektromanyetik dalga olduğu görüşünü ortaya

attı.
59
7.11.1. Maxwell Denklemleri:
Elektrik ve manyetik alanlar ile bunların kaynakları arasındaki bağıntılar Maxwell
denklemleri olarak bilinen dört denklem ile verilmektedir. Klasik elektromanyetizmanın
bütünü için temel denklemlerdir.

Ortamın boşluk olması durumunda Maxwell denklemlerinin integral formları:

  Qtoplam
1−) ∫ E ⋅ da = Elektrik alan için Gauss Yasası
S
ε0
 
2−) ∫ B ⋅ da =
0 Manyetik alan için Gauss Yasası
S
  ∂Φ B
3−) ∫ E ⋅ dl =
− Faraday Yasası
C
∂ t
  ∂Φ E
4−) ∫ B ⋅=dl µ0 I toplam + µ0ε 0 Amperé Yasası
C
∂t
Yer-değiştirme Akımı 60
   Qtoplam Herhangi bir kapalı yüzeyden geçen toplam elektrik
1−) ∫ E ⋅ da = akısı, yüzeyin çevrelediği hacim içindeki toplam yük
S
ε0 miktarı ile orantılıdır. Orantı sabiti 𝜀𝜀0 , boşluğun
elektriksel geçirgenliğidir.
 
2−) ∫ B ⋅ da =
0 Herhangi bir kapalı yüzeyden geçen
toplam manyetik akı her zaman sıfırdır.
S
Bu ifadenin anlamı, manyetik alan
kaynağının elektrik alan kaynağı gibi
noktasal olmadığıdır. Yani, manyetik
tek-kutup (monopol) veya manyetik yük
yoktur. Bir mıknatısı ikiye bölerseniz, iki
ayrı mıknatıs elde edersiniz.

  ∂Φ B Zamanla değişen manyetik akının bir indüksiyon elektrik

3−) ∫ E ⋅ dl =
− alanına neden olduğunu ifade eder.
C
∂t
  ∂Φ E Zamanla değişen elektrik akısının bir
4−) ∫ B ⋅=
dl µ0 I toplam + µ0ε 0 indüksiyon manyetik alanına neden
C
∂t olduğunu ifade eder.

61
Maxwell Denklemlerinin Diferansiyel Formları:

DİVERJANS TEOREMİ : Üç boyutlu uzayda kapalı bir S yüzeyi ele alalım. Kapalı
yüzey ve bunun içinde kalan V hacminde tanımlı bir 𝐹𝐹(𝑥𝑥, ⃗ 𝑦𝑦, 𝑧𝑧) vektör alanı olsun.
𝐹𝐹⃗ vektör alanının herbir bileşeninin kısmi türevleri sürekli ise;

   
∫ F ⋅ da =
S
∫ ∇ ⋅ F dV
V
alan integrali ⇔ hacim integrali

Bu teorem bir 𝐹𝐹⃗ vektör alanının kapalı bir yüzey üzerinden integrali ile diverjansının bu
yüzeyin çevrelediği hacim üzerinden integrali arasında bir bağlantı kurar (Diverjans
veya Gauss teoremi olarak da bilinir).

𝛻𝛻 bir vektör değil, işlemcidir ve tek başına hiç bir anlamı yoktur. Kartezyen
koordinatlarda;
 ∂ ∂ ∂
=
∇ x +y +z
ˆ ˆ ˆ
∂x ∂y ∂z
biçiminde tanımlanır.

62
Bir 𝐹𝐹⃗ vektör alanının diverjansı aşağıdaki biçimde verilir:

   ∂ ∂ ∂  ∂Fx ∂Fy ∂Fz

F  xˆ + yˆ + zˆ  ⋅ ( Fx xˆ + Fy yˆ + Fz=
∇ ⋅= zˆ ) + +
 ∂x ∂y ∂z  ∂x ∂y ∂z
  Qtoplam
1−) ∫ E ⋅ da = Elektrik alan için Gauss Yasası
S
ε0
  1
   
∫ E ⋅ da = ∫V ∇ ⋅ E dV  ∫
V
∇ ⋅ E dV = ∫ ρ dV
ε0 V
S
   ρ
Qtoplam = ∫ ρ dV  ∇⋅E =
V  ε0
 
2−) ∫ B ⋅ da =
0 Manyetik alan için Gauss Yasası
S
     
∫ B ⋅ da =
S
∫ ∇ ⋅ B dV = 0
V
∇ ⋅ B =0
63
STOKE’S TEOREMİ : 𝐹𝐹⃗ vektör alanının üç boyutlu uzayda kapalı bir yol (C)
boyunca çizgi integrali, yolun çevrelediği yüzey üzerinden 𝐹𝐹⃗ vektör alanının
rotasyonelinin (rot𝐹𝐹⃗ veya ⃗ integraline eşittir.
𝛻𝛻 × 𝐹𝐹)

    
∫ F ⋅ dl=
C
∫(
S
)
∇ × F ⋅ da çizgi integrali ⇔ yüzey integrali

Bir 𝐹𝐹⃗ vektör alanının rotasyoneli, kartezyen koordinatlarda, aşağıdaki şekilde verilir:

xˆ yˆ zˆ
    ∂ ∂ ∂  ∂ ∂ ∂
rotF = ∇ × F =  xˆ + yˆ + zˆ  × ( Fx xˆ + Fy yˆ + Fz zˆ ) =
 ∂x ∂y ∂z  ∂x ∂y ∂z
Fx Fy Fz

   ∂Fz ∂Fy   ∂Fx ∂Fz   ∂Fy ∂Fx 

∇=
×F  −  ˆ
x +  −  yˆ +  −  zˆ
 ∂y ∂z   ∂z ∂x   ∂x ∂y 

64
   ∂Φ B
3−) ∫ E ⋅ dl =
− Faraday Yasası
C
∂t
        ∂  
∫ E ⋅ dl=
∫ ∇ (× E ⋅ )
da

( )
∫S ∇ × E ⋅ da = − ∂t ∫S B ⋅ da
C S

∂Φ B ∂    
=
∂t ∫
∂t S
B ⋅ da

  
∇× E = −
∂B
∂t

  ∂Φ E
4−) ∫ B ⋅=
dl µ0 I toplam + µ0ε 0 Amperé Yasası
C
∂t
          ∂  
∫ B ⋅ dl= ∫(∇ × )
B ⋅ da
 ∫( ∇× B =)
⋅ da µ0 ∫ J ⋅ da + µ0ε 0 ∫ E ⋅ da
∂t S
C S
 S S

∂Φ E ∂    
=
∂t ∫
∂t S
E ⋅ da    
B µ 0 J + µ 0ε 0
∇ ×=
∂E

   ∂t
= ∫ J ⋅ da
I toplam 
S  65
 BOŞLUKTA MAXWELL DENKLEMLERİ

İntegral Biçimi Diferansiyel Biçimi

  Qtoplam   ρ
∇⋅E =
1
∫ E ⋅ da =
S
ε0 ε0
   
2 ∫ B ⋅ da =
S
0 ∇ ⋅ B =0

  
∂Φ B   ∂B
C∫ ⋅ =
−
3
E dl ∇× E = −
∂t ∂t

  
∂Φ E    ∂E
4
C∫ B ⋅=
dl µ0 I toplam + µ0ε 0
∂t
B µ 0 J + µ 0ε 0
∇ ×=
∂t

66
Maxwell denklemlerine göre durağan bir nokta yük sabit bir 𝐸𝐸 elektrik alanı üretirken,
𝐵𝐵 manyetik alanı üretmez. Öte yandan sabit hızla hareket eden bir nokta yük 𝐸𝐸 ve 𝐵𝐵
alanlarının her ikisini de üretir. Ancak, elektromanyetik alan üretmez.

Maxwell denklemlerinin önemli bir sonucu da, ivmelendirilen yüklü bir parçacığın
elektromanyetik dalga ışımak zorunda olmasıdır. Bir yüklü parçacığın elektromanyetik
dalga ışıması yapmasını sağlamanın yolu, yüklü parçacığa bir harmonik salınım
yaptırmaktır.

67
7.11.2. Elektromanyetik Dalga Denkleminin Elde Edilmesi:
 
Serbest yükün ve akımın olmadığı uzay bölgesinde 1 ∇ ⋅ E =0
(𝜌𝜌 = 0 ve 𝐽𝐽⃗ = 0) Maxwell denklemleri:  
2 ∇ ⋅ B =0

𝐴𝐴⃗ türevlenebilir bir vektör alanı olmak üzere, iki   ∂B
defa peşpeşe rotasyoneli aşağıdaki özdeşlikle verilir: 3 ∇× E = −
∂t 
         ∂E
( ) (
∇× ∇× A = ∇ ∇⋅ A −∇ A
2
) 4 ∇ × B = µ 0ε 0
∂t
   ∂  
(
∇× ∇× E = − )
∂t
∇× B ( )
 
    ∂ E 
( ) ∂ E
2 2
∇ ∇ ⋅ E − ∇ E = − µ 0ε 0 2
2
∇ E=
2
µ 0ε 0 2
∂t ∂t
   ∂  
(
∇ × B µ 0ε 0
∇× = ) ∂t
∇× E ( )
 
    ∂ B  ∂ B
( )
2 2
∇ ∇ ⋅ B − ∇ B = − µ 0ε 0 2
2
∇ B=
2
µ 0ε 0 2
∂t ∂t
68
Bu durumda elektromanyetik dalgayı oluşturan elektrik ve 
 ∂ E 2
manyetik alanların herbir bileşeni dalga denklemi ∇ E=
2
µ 0ε 0 2
formundadır. Elektromanyetik dalganın boşluktaki hızı da, ∂t

v=
1  ∂ B
2

µ 0ε 0 ∇ B=
2
µ 0ε 0 2
∂t
2
−12 𝐶𝐶 𝑁𝑁
ifadesine sahiptir. 𝜀𝜀0 = 8,85 × 10 ve 𝜇𝜇0 = 4𝜋𝜋 × 10−7 2 değerleri hız
𝑁𝑁.𝑚𝑚2 𝐴𝐴
ifadesinde kullanılırsa, 𝑣𝑣 = 3 × 108 𝑚𝑚/𝑠𝑠 bulunur ve elektromanyetik dalganın
boşluktaki hızı ( c ) olarak tanımlanır.
Dalga x
Bu denklemlerin çözümü düzlem dalga formundadır. Elektrik Cephesi
ve manyetik alan bileşenleri, yayıma doğrultusuna dik bir
düzlem içinde titreşirler. Elektromanyetik dalganın z-ekseni
yönünde dağıldığını kabul edersek, elektrik ve manyetik alan
bileşenleri aşağıdaki özellikleri sağlar: z
y v
∂Ex ∂Ex ∂E y ∂E y λ
=
Ez 0 ; = = 0 ; = = 0
∂x ∂y ∂x ∂y
69
Örnek olarak, elektrik alanı y-ekseni ve manyetik alanı z-ekseni y
doğrultusunda olan, +x-ekseni yönünde yayılan bir elektromanyetik
𝐸𝐸
dalga için, dalga denkleminin çözümünü elde edebiliriz:
𝐵𝐵
 𝑘𝑘� x
E = E y yˆ z
0 0
  ∂ 2
E ∂ 2
E ∂ 2
Ey  Düzlem Dalga
∇= E  2 + +
y y
2 
2
yˆ
 ∂x ∂y 2
∂z  
 Çözüm:
 =E y ( x, t ) E0 cos ( kx − ωt )
∂ E ∂ Ey
2 2
∂2 Ey 1 ∂2 Ey
= yˆ = 2 
∂t 2
∂t 2
∂x 2
c ∂t 2
= E ( x, t ) E0 cos ( kx − ωt ) yˆ

B = Bz zˆ
0 0
  ∂ 2 Bz ∂ 2 Bz ∂ 2 Bz  Düzlem Dalga
∇=2
B  2 + 2 + 2  zˆ
 ∂x ∂y ∂z  Çözüm:
 = Bz ( x, t ) B0 cos ( kx − ωt )
∂ B ∂ 2 Bz
2
∂ 2 Bz 1 ∂ 2 Bz
= 2 zˆ = 2 
∂t 2
∂t ∂x 2
c ∂t 2
= B ( x, t ) B0 cos ( kx − ωt ) zˆ
70

E ( x, t ) E0 cos ( kx − ωt ) yˆ
=
 𝑣𝑣⃗
B ( x, t ) B0 cos ( kx − ωt ) zˆ
=
𝐸𝐸0 ve 𝐵𝐵0 bu alanların maksimum değerleri veya
genlikleridir. ω açısal frekansı ve 𝑘𝑘 dalga sayısıdır ve
� büyüklüğüne eşittir.
dalga vektörünün (𝑘𝑘 = 𝑘𝑘𝑘𝑘)

𝐸𝐸 ve 𝐵𝐵 alanları birbiriyle uyum içinde (aynı fazda) salınmaktadırlar. 𝐸𝐸 × 𝐵𝐵 vektörü,

uzayın bütün noktalarında dalganın yayılma doğrultusu olan 𝑘𝑘� yönündedir.

Şekildeki dalga y-doğrultusunda (xy-düzleminde) kutuplanmış ve +x yönünde

ilerleyen bir dalgadır. 𝐸𝐸 alan vektörünün daima y-eksenine paralel olduğuna dikkat
ediniz. Bu tür dalgalar, yz-düzlemine paralel olan aynı fazdaki bütün düzlemlerde aynı
alanlara sahiptir ve DÜZLEM DALGALAR olarak adlandırılır. En genel düzlem dalga
çözümleri de aşağıdaki gibidir:
   
( r , t ) E0 cos
E= ( k ⋅ r − ωt ) nˆ 𝑛𝑛� : Kutuplanma doğrultusu
𝑘𝑘� : Yayılma doğrultusu
   
( r , t ) B0 cos
B= ( k ⋅ r − ωt ) kˆ × nˆ 𝑘𝑘 : Dalga vektörü
𝑟𝑟⃗ : Uzaydaki bir noktanın konum vektörü
71
7.11.3. Elektromanyetik Dalgalarda Enerji Yoğunluğu:
𝐸𝐸 ve 𝐵𝐵 alanlarının bulunduğu boş uzay bölgesinde 𝑢𝑢𝐸𝐸𝐸𝐸 toplam enerji yoğunluğunun
𝐽𝐽⁄𝑚𝑚3 aşağıdaki bağıntıyla verildiğini biliyoruz (Bkz. Temel Fizik II):

1 1 B2
uEM =u E + u M = ε 0 E +
2

2 2 µ0
1 1 1 B2
Boşlukta: =
B = E µ 0ε 0 E uEM = ε0E +
2
= ε0E2
c 2 2 µ0

Boşlukta, elektrik alan ve manyetik alandaki enerji yoğunluklarının eşit (𝑢𝑢𝐸𝐸 = 𝑢𝑢𝐵𝐵 )
olduğuna dikkat ediniz.

Elektromanyetik dalgada, elektrik alanın ve manyetik alanın büyüklüğü konuma ve

zamana bağlı olduğundan, toplam enerji yoğunluğu 𝑢𝑢𝐸𝐸𝐸𝐸 ’ de konum ve zamana bağlıdır.

  
= 2
(
uEM ( r , t ) ε 0 E0 cos k ⋅ r − ωt
2
)
72
7.11.4. Elektromanyetik Enerji Akışı ve Poynting Vektörü:
Elektromanyetik dalgalar, bir bölgeden diğerine enerji aktararak ilerleyen dalgalardır. Bu
enerji aktarımı, dalganın ilerleme doğrultusuna dik bir yüzey için, birim zamanda birim
kesit alanına aktarılan enerji, başka bir deyişle birim alandaki güç biçiminde ifade edilir
ve ‘‘Poynting vektörü’’ nün büyüklüğüne eşittir ve 𝑺𝑺 ile gösterilir.

Enerji akışı ile elektrik ve manyetik alan arasındaki ilişkiyi anlamak için, boşlukta
ilerleyen bir dalga için, x-eksenine dik olan ve herhangi bir zamanda dalga cephesiyle
örtüşen bir durgun düzlem düşünelim.

Bir 𝑑𝑑𝑑𝑑 zamanından sonra, dalga cephesi düzlemin

sağına doğru 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 mesafesi kadar ilerler.

Bu durgun düzlem içinde bir 𝐴𝐴 yüzey alanını ele

alırsak, bu alanın sağında bulunan uzaydaki enerjinin
yeni konumuna ulaşmak için aynı 𝐴𝐴 alanından daha
önceden geçmiş olması gerekir.

Söz konusu bölgenin 𝑑𝑑𝑑𝑑 hacmi, 𝐴𝐴 taban alanı ile 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐

mesafesinin çarpımına eşittir. Bölgedeki 𝑑𝑑𝑑𝑑 enerjisi ise =dU ε 0 E 2 ( A ⋅ cdt )
𝑢𝑢𝐸𝐸𝐸𝐸 enerji yoğunluğuyla 𝑑𝑑𝑑𝑑 hacminin çarpımına eşittir:
73
 Elektromanyetik enerji akışı, birim zamanda birim yüzeye dik yönde aktarılan enerji
demektir:

dU ε 0 E 2 ( Acdt )
=S = = cε 0 E 2
( Adt ) ( Adt )
E 1 1
S c=
2
ε0E   = ε 0 EB EB
 c  µ 0ε 0 µ0
Yön ve büyüklük birlikte  1  1  
değerlendirilirse, Poynting vektörü S= EBkˆ =S E×B
yandaki formda verilir: µ0 µ0

İngiliz fizikçi John Poynting (1832-1914) anısına 𝑆𝑆⃗ niceliği, Poynting vektörü olarak
adlandırılmıştır.

Uzayın herhangi bir noktasındaki elektrik ve manyetik alanlar zamanla değiştiği için, o
noktadaki Poynting vektörü de zamanla değişir.

Tipik elektromanyetik dalgaların frekansları çok yüksek olduğundan (görünür bölgede

∼1015 Hz), Poynting vektörünün zamanla değişimi çok hızlıdır. Bu nedenle ortalamasına
bakmak daha uygundur.
74
 Poynting vektörünün herhangi bir noktadaki zaman ortalamasının büyüklüğüne, o
noktadaki ışımanın ‘‘şiddeti’’ denir. Örnek olarak, y-yönünde kutuplu ve +x-yönünde
ilerleyen düzlem elektromanyetik dalgayı ele alalım.

E ( x, t ) E0 cos ( kx − ωt ) yˆ
=  1 2
 =S E0 cos 2 ( kx − ωt ) xˆ
B ( x, t ) B0 cos ( kx − ωt ) zˆ
= µ0 c

 1 
T
1 2 1
T
 1 1
Sort . =∫ S ( x, t ) dt E0 xˆ  ∫ cos ( kx −=
2
ωt ) dt  = 2
E0 xˆ S max
T 0 µ0 c T 0  2 µ0 c 2

1/2
 1 1   E0 
2
=I S= =E02 c  ε 0 E02  = ε0 
I c=  cε E 2
2 µ0 c
ort .
2 
0 et .
 2
 Güç P
Noktasal bir kaynaktan r kadar uzaklıkta şiddet:=I S= =
Alan 4π r 2
ort .

Görüldüğü gibi dalganın şiddeti 𝑟𝑟 2 ile ters orantılıdır. Bu ifade şiddet için ters-kare
yasası olarak bilinir.
75
7.11.5. Elektromanyetik Momentum Yoğunluğu:
Elektromanyetik dalgalar, enerjinin yanısıra momentum da taşırlar. Kuantum
mekaniğine göre elektromanyetik ışıma, kütlesi olmayan ancak momentumu
𝑝𝑝 = 𝑈𝑈𝐸𝐸𝐸𝐸 /𝑐𝑐 olan parçacıklardan oluşmuştur. Burada 𝑈𝑈𝐸𝐸𝐸𝐸 , elektromanyetik ışımanın
taşıdığı toplam elektromanyetik enerjidir.

Bu durumda, boş uzaydaki momentum yoğunlu aşağıdaki gibi elde edilir:

𝑝𝑝 1 𝑈𝑈𝐸𝐸𝐸𝐸 𝑢𝑢𝐸𝐸𝐸𝐸
𝒫𝒫𝐸𝐸𝐸𝐸 = = =
∆𝑉𝑉 ∆𝑉𝑉 𝑐𝑐 𝑐𝑐
1
𝒫𝒫𝐸𝐸𝐸𝐸 = 𝜀𝜀0 𝐸𝐸 2 = 𝜀𝜀0 𝐸𝐸𝐸𝐸 = 𝜇𝜇0 𝜀𝜀0 𝑆𝑆 𝒫𝒫𝐸𝐸𝐸𝐸 = 𝜇𝜇0 𝜀𝜀0 𝑆𝑆⃗
𝑐𝑐

Yansımanın olmadığı durumda, bir yüzeye dik yönde düşen elektromanyetik dalganın
yüzey alanı A olan bir yüzeye uyguladığı elektromanyetik basınç:

𝐹𝐹𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟. 1 𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝜇𝜇0 𝜀𝜀0 𝑆𝑆 𝐴𝐴 � 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 𝑆𝑆𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜. 𝐼𝐼

𝑃𝑃𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟. = = = = =
𝐴𝐴 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜. 𝐴𝐴 𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜.
𝐴𝐴 𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜.
𝑐𝑐 𝑐𝑐

Yüzey kusursuz bir yansıtıcı ise, radyasyon basınıcı bunun iki katıdır.
76
7.11.6. Madde İçindeki Elektromanyetik Dalgalar:
Elektromanyetik dalgalar maddesel ortamlarda (hava, su, cam gibi), ışık hızından farklı
hızlarla yayılırlar. Burada incelemelerimizi elektromanyetik dalgaların iletken olmayan,
serbest yük ve serbest akımın olmadığı (𝜌𝜌 = 0 ve 𝐽𝐽⃗ = 0) dielektrik ortamlarda
yayılması üzerine yoğunlaştıracağız.

Maddesel bir ortamda ilerleyen elektromanyetik=

1 1 c
v = =
dalganın hızı yandaki bağıntı ile verilir: µε µ 0 µ r ε 0ε r µr ε r

Burada 𝜀𝜀𝑟𝑟 maddesel ortamın göreceli elektrik geçirgenliği veya dielektrik sabitidir.
Boşluk için 𝜀𝜀𝑟𝑟 = 1, diğer ortamlar için 𝜀𝜀𝑟𝑟 > 1’ dir. 𝜇𝜇𝑟𝑟 ise, maddesel ortamın göreceli
manyetik geçirgenliğidir. Yalıtkan malzemelerin çoğu için 𝜇𝜇𝑟𝑟 ≅ 1 değerine sahiptir. Bu
durumda hız ifadesi,

c c c
v= ≅ =
µr ε r εr n
olur. 𝑛𝑛 maddesel ortamın kırma indisidir. Dielektrik malzemeler için 𝜀𝜀 > 1 olduğundan,
𝑟𝑟
elektromanyetik dalgaların dielektrik ortamlardaki hızı ışık hızından daha küçüktür.

77
Bazı malzemelerin, statik elektrik alanda, 20 °C’ de ölçülmüş dielektrik sabitleri ve kırma
indisleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Malzeme 𝜀𝜀𝑟𝑟 Malzeme 𝜀𝜀𝑟𝑟 Malzeme 𝑛𝑛 Malzeme 𝑛𝑛
Vakum (boşluk) 1 Polivinil klorür 3.18 Vakum (boşluk) 1 Tuz 1.54
Hava (1 atm) 1.0006 Plastik cam 3.40 Hava (1 atm) 1.0003 Polisitren 1.55
Hava (100 atm) 1.0548 Cam 5-10
Su 1.33 Karbon disülfit 1.63
Teflon 2.1 Neopren 6.7
Polietilen 2.25 Germanyum 16 Etil Alkol 1.36 Safir 1.77
Benzen 2.28 Gliserin 42.5 Kuartz 1.4585 Elmas 2.42
Mika 3-6 Su 80.4 Mercek camı 1.52 Kurşun 2.6

Maddenin dielektrik sabiti statik elektrik alanlarda ölçüldüğünden, tabloda verilen

değerleri hız ifadesinde kullanamayız.

Gerçekte, çekirdeğe bağlı elektronlar belli bir denge noktası etrafında salınım hareketi
yaparlar. Yüksek frekanslarda salınım yapan elektrik alan nedeniyle, indüklenen dipoller
de salınım hareketi yapar. Bu nedenle, ortamın dielektrik sabiti de üzerine düşen
elektromanyetik dalganın frekansı ile değişir (Dispersiyon).

Hızla değişen alanlardaki dielektrik sabiti değerleri genelde yukarıda verilen değerlerden
çok küçüktür. Örneğin suyun dielektrik sabiti görünür ışık bölgesindeki frekans aralığında
sadece 1,80 civarında değerler alır.

78
Örnek-1. 𝑦𝑦 ve 𝑥𝑥 cm, 𝑡𝑡’ de saniye cinsinden olmak üzere, ip üzerinde +x yönünde
ilerleyen enine bir dalga 𝑦𝑦 = 0,3𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛(0,5π𝑥𝑥−50π𝑡𝑡) ifadesine uymaktadır.

a) Bu dalganın genliğini (A), dalga boyunu (λ), dalga sayısını (k=2π/λ),

frekansını (f), periyodunu (T) ve dalga hızını (v) bulunuz.
b) İp üzerinde bir parçacığın maksimum enine hızını bulunuz.

=
Çözüm-1: a) İp üzerinde ilerleyen bir dalgayı tanımlayan fonksiyon: y A sin ( kx − ωt )
Verilen fonksiyon bu ifade ile karşılaştırılırsa aşağıdaki sonuçlar bulunur:

Genlik : A = 0,3 cm
Dalga Boyu =: λ 2= π / k 4 cm
Dalga Sayısı :=k 0,5π ≈ 1,57 rad / m
Frekans : ω = 2π f = 50π ⇒ f = 25 Hz
Periyot : =
T 1/= f 0, 04 s
λ 100 cm / s
v f=
Hız : =
∂y
b) İp üzerinde ilerleyen dalganın enine hızı : u = −ω A cos ( kx − ωt )
=
∂t
umax. = ω A = 50π × 0,3 ≈ 47 cm / s
79
Örnek-2: Bir dalga 20 Hz’ lik frekans ve 80 m/s ’ lik bir hıza sahiptir.

a) Bu dalga üzerinde 30°’ lik (π/6) bir faz farkına sahip iki nokta arasındaki
uzaklık ne kadardır?
b) 0,01 s ’ lik bir zaman farkı ile bir noktaya ulaşan iki yer-değiştirme
arasındaki faz farkı ne kadardır?

y ( x, t )
Çözüm-2: a) +x ekseni yönünde ilerleyen dalga:= A sin ( kx − ωt )
Bu dalganın fazı sinüsün argümanıdır : Faz= kx − ωt

Faz= kx1 − ωt  π
Faz=
1

− ω
 Faz 2 − Faz1 = k ( x2 − x1 ) =
2 kx2 t  6
λ v 80
x2 − x1 = = = ≈ 0,33 m
12 12 f 12 ( 20 )
b) Faz= kx − ωt1 
1
 Faz2 − Faz1 = ω ( t1 − t2 ) = 0, 01ω
Faz=
2 kx − ωt2 

Faz2 − Faz1 = 0, 01( 2π f ) = 0, 4π = 72o

80
Örnek-3: Bir pulsun (atmanın) uzun bir ip üzerinde bir uçtan diğerine 0,1 s’ de ulaştığı
gözlemlenmiştir. İp üzerindeki gerilme (T), ipin kütlesi ihmal edilebilen
sürtünmesiz bir makaradan geçirilmesi ve ucuna ipin kütlesinin 100 katı bir
kütle (𝑚𝑚=100𝑚𝑚𝑖𝑖𝑝𝑝) asılması ile temin edilmiştir.

a) İpin uzunluğu nedir?

b) Üçüncü normal modun denklemi nedir?

Çözüm-3: a) İpteki gerilim kütlenin ağırlına eşittir: = g 100 ( µ L ) g

= 100mip=
T mg
T L L
İpteki dalga hızı:=v = 100 gL =
µ t t
= =
L 100 gt 2 9,8 m
b) İki ucu bağlı ipte n’ inci mod:

 nπ  nπ T
yn ( x , t ) A= sin  x  cos ( n)
ω t ; ω
n
 L 
n
L µ
3π  3π 
=ω3 = 100 gL 30π s −1 y3 ( x, t ) = A3 sin  x  cos ( 30π t )
g  g 
81
Örnek-4: Gerilmiş bir ipin bir ucu (x = 0), t = 0’ dan başlamak üzere 0,1 s süresince 0,5
m/s’ lik sabit bir hız ile enine hareket etmekte olup takip eden 0,1 s sonra bu
uç normal konumuna gelmekte ve tekrar aynı süre için sabit hız ile enine
hareket etmektedir. Bileşke dalga atması 4 m/s’ lik bir hız ile ip üzerninde
ilerlemektedir.

a) t = 0,4 s ve t = 0,5 s arasında ipin görünüşünü çiziniz.

b) t = 0,4 s için x’ e karşılık enine hızı çiziniz.
Çözüm: a) İpin bir ucundan başlayan atma 0,1 s içinde enine y(m)
0,1∗0,5 = 0,05 m hareket eder. Bu süre içinde yatayda
0,05
ise 0,1∗4 = 0,4 m ilerler. Bunu takip eden sürede ise
düşeyde zıt yönde 0,05 m yol alarak normal konuma 0,4 0,8
gelirken, yatayda da 0,4 m kadar daha ilerlemiş olur. x(m)

Bu durumda atmanın şekli yandaki gibi çizilebilir.

y(m)
t = 0,4 s sonra: xön =vt =∗
4 0, 4 =
1, 6 m 0,05

xarka = xön − 0,8 = 0,8 m

0,8 1,6
x(m)

xön =vt =∗
4 0,5 =
y(m)
t = 0,5 s sonra: 2, 0 m
0,05

xarka = xön − 0,8 =1, 2 m

1,2 2,0 82
x(m)
b) t = 0,4 s için çizilen atmayı göz önüne alalım. y(m)

0,05

∂y ∂y ∂x
v= = = eğim ∗ v 0,8 1,6
x(m)
∂t ∂x ∂t
y

0, 05 vy(m/s)
0,8 ≤ x < 1, 2 ; v=
y1 ∗=
4 0,5 m / s 0,5
0, 4
0,8 1,6
x(m)
0, 05
1, 2 ≤ x ≤ 1, 6 ; v y 2 =− ∗ 4 =−0,5 m / s -0,5

0, 4

83
 3
Örnek-5: Profili t = 0 anında Ψ ( y, 0 ) = fonksiyonu ile verilen bir atmayı,
2
y +1
a) 𝑣𝑣 = 2 𝑚𝑚/𝑠𝑠 hızı ile +y yönünde ilerleyen bir puls olarak ifade ediniz.
b) Bu pulsun t = 0 ve t = 1 s anında y’ ye karşı grafiğini çiziniz.

Çözüm-5: a) + y yönünde ilerleyen bir atma : Ψ ( y, t ) = f ( y − vt )

Yukarıdaki Ψ ifadesinde y yerine 𝑦𝑦 − 2𝑡𝑡 yazarsak, +y yönünde 2 m/s
hızla ilerleyen bir atma elde ederiz.

3
Ψ ( y, t ) = 2
( y − 2t ) + 1
b) Ψ ( y, 0 ) =3
2
y +1

3
Ψ ( y,1) = 2
( y − 2) + 1

84
Örnek-6: Homojen bir kesit alanına sahip bir U borusu göz önüne alınız (aşağıdaki
şekle bkz.). Borudaki sıvı kolunun uzunluğu yaklaşık l olsun. Borudaki
sıvının titreştiğini düşünürsek, borunun kollarındaki sıvı dy/dt hızı ile denge
konumuna göre ∓𝑦𝑦 arasında titreşir. (Sıvının sadece küçük bir kesrinin U
borusunun kollarında olduğunu varsayınız. Başka bir deyişle U borusundaki
sıvı dolu kısmın uzunluğunu şekildeki l uzunluğuna eşit alabilirsiniz.)

a) Sıvının potansiyel ve kinetik enerjilerinin toplamını yazınız ve buradan

titreşimlerin periyodunun π 2l / g olduğunu gösteriniz.
b) Bu şekildeki U borularının yan yana gelmelerinin bir su dalgasının tepe
ve çukur noktalarının arka arkaya gelmeleri olarak düşünebileceğinizi
farzediniz. (a) şıkkındaki sonuçları alarak ve yanyana gelen U boruları
şeklinden hareketle bulunan λ≅2𝑙𝑙 şartını da kullanarak su üzerindeki
dalgaların dalga hızının yaklaşık olarak ( g λ ) / π olduğunu gösteriniz.
1/2

c) Okyanusta 500 m dalga boyuna sahip dalgaların hızını hesaplamak için

(b) şıkkının tam sonucu olan v = ( g λ / 2π )1/2 değerini kullanınız.
85
Çözüm-6: a) Şekildeki U borusunun sol kolundaki sıvı sütunu y kadar aşağı inince,
diğer koldaki sıvı sütunu aynı miktarda yükselecektir. y kadarlık sıvı
sütununun kütlesi 𝑚𝑚y = 𝜌𝜌𝐴𝐴𝑦𝑦 olacaktır. Burada 𝜌𝜌 sıvının özkütlesi, A
borunun kesit alanıdır. Bu kadar sıvının y kadar yukarıda olmasından dolayı
potansiyel enerji;

=
U m=
y gy ρ Agy 2
Bu olay sırasında sıvı sütunu düşey kolda y kadar yükselirken tüm sıvı v
hızı ile hareket edecektir. Bu durumda kinetik enerji;
2
1 1  dy 
=K = my v 2 ρ Al  
2 2  dt 
U borusundaki sıvı dolu kısmın uzunluğu yaklaşık olarak l uzunluğuna eşit
alınmıştır. Toplam enerji;
2
1  dy 
E = K + U = ρ Al   + ρ Agy 2
2  dt 
dE
Toplam enerjinin korunduğunu kabul edersek = 0 olmalıdır.
dt
86
 2
1  dy  dE dy d 2 y dy
E ρ Al   + ρ Agy 2 = ρ Al + 2 ρ Agy = 0
 dt 
2
2 dt dt dt dt

d 2 y 2g
2
+ y=
0
dt l
Bu denklem BHH’ in denklemidir. Bu nedenle U borusunun kollarındaki sıvı BHH
yapacaktır. Hareketin periyodu:

2g 2π l 2l
ω = 2
=
T = 2π = π
l ω 2g g
b) Sıvının düşey koldaki yüksekliğini toplam uzunluğun küçük bir kesri olduğunu
kabul ediniz dendiği için U borusunun yatay uzunluğu yaklaşık l’ ye eşit alınabilir. Bu
durumda, dalga boyu için λ ≅ 2𝑙𝑙 alınabilir. Buradan hız için:

λ 1 g 1 gλ 2 1
v= λ f= = λ = = λg
T π 2l π λ π
λg 500 ( 9,8 )
=
c) Okyanustaki dalgalar için v’ nin gerçek ifadesi : v = ≈ 27,9 m / s
2π 2π
87
Örnek-7: Gerilmiş bir ipin bir ucu 𝜏𝜏 zamanı süresince 𝑢𝑢𝑦𝑦 sabit hızı ile enine hareket
ediyor ve takip eden 𝜏𝜏 süresi sonunda bu uç −𝑢𝑢𝑦𝑦 hızı ile başlangıç noktasına
geliyor. Bu olayın sonunda ip üzerinde 𝑣𝑣 hızı ile hareket eden üçgensel bir
puls oluşuyor. Pulsun kinetik ve potansiyel enerjilerini hesaplayınız. Toplam
enerjinin, ipin ucunu süren kuvvetin yaptığı işe eşit olduğunu gösteriniz.
Çözüm-7: Üçgensel bir pulsun oluşması için 2𝜏𝜏 kadar bir süre geçmesi gereklidir.
y(m)
Şimdi oluşan bu pulsun hareketini ele alalım.
A Pulsun genliği 𝐴𝐴 = uy𝜏𝜏 ve genişliği 𝑥𝑥 = 2𝑣𝑣𝜏𝜏
olacaktır.
vτ 2vτ x(m)

A
 vτ x ; 0 ≤ x < vτ
Şekildeki puls: y ( x) = 
 2A − A x ; vτ ≤ x ≤ 2vτ
 vτ

A
+x-yönünde 𝑣𝑣 hızıyla  vτ ( x − vt ) ; 0 ≤ x < vτ
y ( x, t ) = 
ilerleyen puls:
 2 A − A ( x − vt ) ; vτ ≤ x ≤ 2vτ
 vτ
88
 y(m)
Herhangi bir t anında atmanın arka ucu vt
noktasına, ortası vt+vτ noktasına ve ön ucu A
da vt+2vτ noktasına gelmiştir. Kinetik ve
potansiyel enerji hesabında atma sınırları
dikkate alınmalıdır. vt vt+vτ vt+2vτ x(m)

2 2
1  dy  1  dy 
dK =( ) 
µ dx ve dU T   dx
2  dt  2  dx 

1  
vt + vτ 2 vt + 2 vτ 2
 
dy  
dy
K µ  ∫   dx + ∫   dx 
2  vt  dt  vt + vτ 
dt  

1   µ A2
vt + vτ 2 vt + 2 vτ 2
 A  A
K= µ  ∫  −  dx + ∫   dx  = v
2  vt  τ  vt + vτ 
τ   τ

89
 1  vt + vτ
 dy 
2 vt + 2 vτ
 dy 
2

U T  ∫   dx + ∫   dx 
2  vt  dx  vt + vτ 
dx  

1   TA2
vt + vτ 2 vt + 2 vτ 2
 
A  A 
U T  ∫   dx + ∫  −  dx  =
2  vt  vτ  vt + vτ 
vτ   vτ

T µ A2 2 µ A2
v= U= v E = K +U = v
µ τ τ
  ∂y 
İpi titreştiren kuvvetin yaptığı iş: dW =F ⋅ dy =Fy dy = T  dy
 ∂x 
 A  ∂y  0
 ∂y   A A  0
 A  2 A2
=W T  ∫   dy + ∫ =  dy  T  ∫   dy + ∫  −  dy  = T
 0  ∂x  A
∂x    0  vτ  A
vτ   vτ

2 A2 2 µ A2
=W µ v= = 2
v E
vτ τ
90
Örnek-8: Young modülü Y, kesit alanı S ve yoğunluğu ρ olan bir çubuk üzerinde
ξ=ξ0cos(𝑘𝑘𝑥𝑥−𝜔𝜔𝑡𝑡) ifadesine uyan bir boyuna sinüzoidal dalgayı göz önüne
alınız. Eğer çubuk üzerindeki zor, sadece dalga yüzünden ise bu durumda
kinetik enerji ve potansiyel enerji yoğunluklarının;

 ∂ξ  dU 1  ∂ξ 
2 2
dK 1
=ρS   ve YS  
dx 2  ∂t  dx 2  ∂x 
ile verildiğini gösteriniz. Bir dalgaboyu uzunluğundaki kinetik ve potansiyel
enerjilerin;
1
ρ S λu02
4
ile verileceğini gösteriniz. Buradaki u0 maksimum parçacık hızıdır (∂ξ/∂t).

Çözüm-8: Kinetik enerji yoğunluğu:

Çubuk üzerinde dx uzunluğunda

bir diferansiyel dilim seçelim:

Dilimin kütlesi: dm = ρ Sdx

∂ξ
Boyuna titreşim nedeniyle hızı: v =
∂t
91
 ∂ξ  ∂ξ 
2 2

( ρ Sdx )  
1 1 dK 1
=
dK =dmv 2 = ρS  
2 2  ∂t  dx 2  ∂t 
Zor F/S
Potansiyel enerji yoğunluğu: =
Young modülü : Y =
Zorlanma ∆l / l0
Burada S çubuğun kesit alanı, 𝑙𝑙0 çubuğun serbest durumdaki uzunluğu ve Δ𝑙𝑙 ise kuvvet
uygulandıktan sonra çubuğun boyundaki uzama miktarıdır (Δ𝑙𝑙 = 𝑙𝑙−𝑙𝑙0).

 ∆l 
Bu tanımdan kuvvet : F = YS  
 0 
l
F kuvvetinin etkisinde çubuğun boyu 𝑙𝑙0’ dan 𝑙𝑙’ ye değiştiğinde, çubukta depolanan
potansiyel enerji değişimi bu kuvvetin yaptığı işe eşit olacaktır:

1 ( ∆l )
l 2
l l
 l − l0  YS  l
2
 1
∆U = W = ∫ Fdl =
l0
∫l  l0  l0  2 0  2 l0 2 F ∆l
YS dl = − l l = YS =
0 l0

92
 Yandaki şekli dikkate alırsak, Δ𝑙𝑙 yerine 𝑑𝑑ξ ve
𝑙𝑙0 yerine 𝑑𝑑𝑥𝑥 alabiliriz. Bu durumda kuvvet ve
potansiyel enerjideki diferansiyel değişimler
aşağıdaki gibi verilebilir:

 ∆l   ∂ξ 
= =
F YS   YS  
 0 
l  ∂x 

1 1  ∂ξ  ∂ξ dU 1  ∂ξ 
2
dU= F ∆=
l YS   d ξ dξ = dx = YS  
2 2  ∂x  ∂x dx 2  ∂x 

∂ξ ∂ξ
Bir dalga boyu içindeki kinetik ve potansiyel enerjinin hesabı için ve
∂x ∂t
türevlerine ihtiyaç vardır:

∂ξ
ξ ( x, t ) ξ 0 cos ( kx − ωt )
= −ξ 0 k sin ( kx − ωt )
=
∂x
∂ξ
= ξ 0ω sin ( kx − ωt )
∂t
93
Bir dalgaboyu uzunluğundaki kinetik ve potansiyel enerjiler:

λ λ
 ∂ξ 
2
1 1 1
∫0 2  ∂t 
ρ = ρ ( 0 ) ∫ (
ξ ω =
− ω ) ρ ( 0 ) λ
ξ ω
2 2 2
K S dx S sin kx t dx S
2 0
4

λ λ
1  ∂ξ 
2
1 1
∫0 2  ∂x 
= ( ξ ) ∫ ( −
= ω ) ( ξ ) λ
2 2 2
U YS dx YS 0 k sin kx t dx YS 0 k
2 0
4

ω 
2
Y
v= ⇒ Y =ρ v 2 =ρ  
ρ k

1 1
K= U= ρ S (ξ 0ω ) λ= ρ S λu02
2

4 4

94
Örnek-9: Yoğunluğu 𝜌𝜌 ve yüzey gerilimi T olan bir sıvıda yüzey dalgalarının faz hızı,
1/2
 g λ 2π T 
=
vf  +
 2π λρ 
ifadesi ile veriliyor. Burada λ dalga boyu, g yer-çekimi ivmesidir.

a) Yüzey dalgalarının grup hızını ( vg ) bulunuz.

b) Faz hızı ( vf ) minimumken dalga boyunu (𝜆𝜆) bulunuz.
c) vf ’ nin minimum değerini ve buna karşı gelen vg değerini elde ediniz.

ω dω
=
Çözüm-9: a) v f = ve vg
k dk
1/2
 k T
1/2
 g λ 2π T  3
ω kv
= = k +  ω  gk +
= 
f
 2π λρ   ρ 

−1/2
dω 1  k T 3
 3k 2T 
vg = = + g+ 
dk 2  ρ 
gk
 ρ 

95
 dv f d 2v f
b) 𝑣𝑣f’ nin minimum değerinde
= 0 ve > 0 olmalıdır (Bir fonksiyonun
dλ dλ2
minimum olma kriteri). 𝑣𝑣f’ nin minimum olduğu yerde (𝑣𝑣f)2 de minimum olacağı
için (𝑣𝑣f)2 ’ yi minimum yapacak değeri aramak daha kolay olacaktır.

g λ 2π T
(v f=
)
2
+
2π λρ

d (v f )
2
g 2π T T
= − 2 =0 λ = 2π
dλ 2π λ ρ gρ

1/2
 gT gT 
1/4
 gT 
v f ,min = +  =2  
 ρ ρ   ρ 
−1/2 1/4
1 k 3T   3k 2T   gT 
vg =  gk + g+  = ⋅⋅⋅ = 2 
2 ρ   ρ   ρ 
96
Örnek-10: Sodyum lambasının sarı ışığının dalga boyu 𝜆𝜆1 = 589,0 𝑛𝑛𝑚𝑚 ve 𝜆𝜆2 = 589,6 𝑛𝑛𝑚𝑚
olan iki bileşeni vardır. Özel bir camın bu dalga boylarına karşı kırma indisi
𝑛𝑛1 = 1,6351 ve 𝑛𝑛2 = 1,6350’ dir.

a) Bu iki dalganın cam içindeki faz hızlarını ışık hızı cinsinden belirleyiniz.
b) Sodyum ışığının dar bir pulsunun camdan geçerkenki hızını ışık hızı
cinsinden belirleyiniz.
Çözüm-10: a) Faz hızını kırma indisi tanımından bulabiliriz:
c c c
vf = v f=
1 = ≈ 0, 61158c
n n1 1, 6351
c c
v f=
2 = ≈ 0, 61162c
n2 1, 6350
b) Işık pulsu cam içinde grup hızı ile yayılır.

dω ω
=vf =
k
ve vg
dk
vg =
d
dk
( kv f )
dv f d λ
dv f dv f
vg =+
vf k =+
vf k vf λ
=−
dk d λ dk dλ
97
dv f
dv f dn c dn v f dn  λ dn 
dv f
= = − 2 =
− vf λ
vg =− =
v f 1 + 
dλ dn d λ n dλ n dλ dλ  n dλ 

Sodyum lambasından çıkan sarı ışığın cam vf1 + vf 2

içindeki faz hızı için iki bileşenin faz hızları =vf = 0, 61160c
ortalaması alınabilir: 2
Sodyum lambasından çıkan sarı ışığın cam
λ1 + λ2
içindeki dalga boyu için iki bileşenin dalga =λ = 589,3 nm
boylarının ortalamsı alınabilir: 2

Benzer şekilde sodyum lambasından çıkan n1 + n2

sarı ışığın cam içindeki kırma indisi için iki =n = 1, 63505
bileşenin kırma indisi ortalamsı alınabilir: 2

dn =n2 − n1 =−10−4   λ dn 
 =
vg v f  1 + 
d λ = λ2 − λ1 = 0, 6 nm   n dλ 

 589,3 ×10−9 10−4 

vg = 0, 61160c 1 − ∗ −9 
≈ 0,5749c
 1, 63505 0, 6 ×10 
98
Örnek-11: Boşlukta bir düzlem elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşenleri
aşağıdaki şekilde tanımlıdır:

Ex = 0,50 cos  2, 09 ( x − ct ) 
0 ; Ey = ; Ez =
0
Burada tüm niceliklerin birimi SI-birim sistemindedir.
a) Bu elektromanyetik dalganın dalga boyunu, frekansını, kutuplanmasını
ve dalga vektörünü belirleyiniz.
b) Bu dalganın mayetik alan bileşenini belirleyiniz.

Çözüm: a) Verilen elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni y-ekseni

doğrultusundadır ve dalga +x yönünde yayılmaktadır. Bu nedenle verilen
dalga y-ekseni doğrultusunda doğrusal (veya xy-düzleminde düzlemsel)
kutupludur. Bu özellikte bir elektromanyetik dalganın elektrik alan
bileşeni aşağıdaki gibi verilir:

=E y E0 cos ( kx − ωt ) 2π
k= = 2, 09 m −1 ⇒ λ = 3 m
λ
ω= 2, 09c= 2π f ⇒ f= 108 Hz

= ˆ 2, 09 xˆ m −1
=
k kx
99
 
  ∂B
b) ∇× E = −
∂t

xˆ yˆ zˆ
  ∂ ∂ ∂ ∂E y ∂E y
∇× E = =− x+
ˆ zˆ = −0,50 ∗ 2, 09sin  2, 09 ( x − ct )  zˆ
∂x ∂y ∂z ∂z ∂x
0 Ey 0

∂B
0,50 ∗ 2, 09sin  2, 09 ( x − ct )  zˆ
=
∂t
 0,50
=B 1, 045∫ sin  2, 09 ( x − ct )=
 dt zˆ cos  2, 09 ( x − ct )  zˆ
c
 E0
B cos  2, 09 ( x − ct )  zˆ
c

100
Örnek-12: Boşlukta bir düzlem elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni
aşağıdaki şekilde tanımlıdır:

E=
x 0 ; E=
y E=
z 0,50 cos 0, 419 ( x − ct ) 
Burada tüm niceliklerin birimi SI-birim sistemindedir.
a) Bu elektromanyetik dalganın dalga boyunu, frekansını, kutuplanmasını
ve dalga vektörünü belirleyiniz.
b) Bu dalganın mayetik alan bileşenini belirleyiniz.

Çözüm-12: a) Verilen elektromanyetik dalga pozitif x-ekseni yönünde yayılmaktadır.

Elektrik alan bileşenleri yz-düzleminde aynı faz ve aynı genlikli
olduklarından, y-ekseni (veya z-ekseni) ile 45° açı yapacak şekilde y = z
doğrusu boyunca doğrusal kutupludur. Bu özellikte bir elektromanyetik
dalganın elektrik alan bileşeni aşağıdaki gibi verilir:

2π
=E y E0 cos ( kx − ωt ) k= = 0, 419 m −1 ⇒ λ = 15 m
λ
=Ez E0 cos ( kx − ωt )
ω 0, 419=
= c 2π f ⇒ f ≈ 2 ×107 Hz

= ˆ 0, 419 xˆ m −1
=
k kx
101
 
  ∂B
b) ∇× E = −
∂t
xˆ yˆ zˆ
  ∂ ∂ ∂  ∂Ez ∂E y  ∂E y ∂E y ∂E y ∂E y
∇× E = = −  xˆ − yˆ + zˆ = − yˆ + zˆ
∂x ∂y ∂z  ∂y ∂z  ∂x ∂x ∂x ∂x
0 Ey Ez
∂E y ∂Ez
= = 0, 2095sin 0, 419 ( x − ct ) 
∂x ∂x

∂B ∂E y ∂E y
=− y+
ˆ zˆ =0, 2095sin 0, 419 ( x − ct )  ( − yˆ + zˆ )
∂t ∂x ∂x
Bx = 0
0,50
−0, 2095∫ sin 0, 419 ( x − ct )  dt =
By = − cos 0, 419 ( x − ct ) 
c
0,50
0, 2095∫ sin 0, 419 ( x − ct )  dt =
Bz = + cos 0, 419 ( x − ct ) 
c
102
BÖLÜM 8
8.1. Sınır Etkileri ve Girişim
Daha önce özel bir ortamda (ip, katı çubuk, akışkanlar gibi) kesintisiz biçimde ilerleyen
dalgaları inceledik.

Bu bölümde, ilerleyen dalgaların farklı bir ortam ya da bir engele rastladıkları zaman
ortaya çıkacak olaylardan bazılarını (yansıma, kırılma, girişim, kırınım ve kutuplanma
gibi) ele alacağız.

İlk olarak daha önceki tartışmalarımızın da başlangıç noktasını oluşturan gerilmiş ip

örneği ile başlayıp, bu ip üzerinde ilerleyen dalgaların bir süreksizliğe rastladığı zaman
gelişen olaylara bakacağız.

Daha sonra, elektromanyetik dalganın dilektrik bir arayüzeye dik gelme durumunu ele
alacağız. Elektromanyetik dalgaların kutuplanması ve kutuplayıcılardan söz edeceğiz.
Bölümün sonunda ise, Huygens ilkesi ve uygulamaları, girişim ve kırınım olaylarına
değineceğiz.

1
8.2. Dalga Atmalarının Yansıması
Daha önce gerilmiş bir ip üzerinde ilerleyen ve duran dalgalar arasındaki ilişkiyi
tartışmıştık.

İpin bir ucunun titreştirilmesi ile oluşturulan dalga ip boyunca ilerler ve ipin diğer
ucundan yansıyarak geri döner. İpin diğer ucu kıusursuz bir yansıtıcı ise, ilerleyen ve geri
dönen dalgalar üst-üste binerek duran dalga deseni oluştururlar.

Sonuç olarak iki ucu bağlı ip üzerindeki bir normal moda, zıt yönlerde ilerleyen aynı
frekans, aynı genlik ve aynı dalga boyuna sahip iki sinüzoidal dalganın üst-üste gelmesi
olarak bakabileceğimizi söyleyebiliriz.
2
İki ucu bağlı ipte n. modu temsil eden enine yer-değiştirme ifadesini aşağıdaki gibi elde
etmiştik:
 nπ x 
Normal mod: y n (=x , t ) An sin   cos (ωnt ) ;=n 1, 2,3, ⋅⋅⋅
 L 
An  nπ x  A  nπ x 
y=
n ( x, t ) sin  − ωnt  + n sin  + ωn t 
2  L  2  L 
Bu ifade aynı zamanda, zıt yönlerde ilerleyen iki dalganın toplamı şeklindedir. Burada
x = 0 ve x = L’ deki sınır koşulları kullanırsa:

An An
yn (0, t=
) sin ( −ωnt ) + sin (ωnt=
) 0
2 2
An An
yn (=
L, t ) sin ( nπ − ωnt ) + sin ( nπ + =
ωnt ) An sin ( nπ ) cos (=
ωn t ) 0
2 2
Tüm 𝑛𝑛 değerlerinde (n = 1, 2, 3, ….) bu koşullar sağlanır.

Bu sonuç, zıt yönlerde ilerleyen aynı genlikli iki dalganın, her zaman sabit uçlarda eşit
ve zıt yer-değiştirmelere sahip olduklarını (toplamları sıfır) ifade eder ve dalganın, katı
bir sınıra ulaştığı zaman yansımaya uğrayacağını belirtir.
3
Bir atmanın sabit bir uçtan yansıması:

Gelen dalga ipin bağlı olduğu desteğe

bir kuvvet uygular. Bu kuvvete tepki
olarak destek tarafından ip üzerine
uygulanan kuvvet, ipi geri teper ve
şekilde görüldüğü gibi, gelen atma ile
ters yönlü bir atma oluşturur. Yansıyan
atma ip üzerinde, gelen atmanın tersi
yönünde ilerler.

Gelen atma, ipin bağlı olduğu

desteğe (• noktası) düşey olarak
yukarı doğru bir kuvvet uygular.

Destek noktası, ipe düşey yönde

bir kuvvet uygular ve böylece
atma terslenmiş olur.

4
Bir atmanın serbest bir uçtan yansıması:
İp kendisine dik bir sürtünmesiz çubuk üzerinde kayan hafif bir halkaya bağlanmış ise,
halka ve çubuk ipteki gerilimi korurlar fakat enine kuvvet uygulamazlar.

Bir atma bu serbest uca geldiğinde,

halka çubuk boyunca kayarak
maksimum yer değiştirmeye ulaşır ve ip
ile birlikte anlık olarak durur.
Bu anda ip daha da gerilmiştir ve
dolayısıyla ipin serbest ucu aşağı doğru
çekilir, bu da yansıyan bir atma
oluşturur.
Serbest uçta, yansıyan atma gelen
atmaya göre ters yönde hareket eder,
ancak ipteki enine yer-değiştirme gelen
atma ile aynı yöndedir.
Gelen ve yansıyan atmaların hızları,
genlikleri ve genişlikleri aynı
büyüklüktedir.
5
Yansıtma ve Geçirme Katsayıları:
İpin ucundaki katı destek veya enine kuvvetin yokluğu gibi koşullar sınır koşulları
olarak adlandırılır.

İlerleyen dalga ortam değiştirdiğinde, frekansı değişmeden kalırken dalgaboyu değişir.

Bu nedenle ilerleyen dalga fonksiyonunu, f (kx ± ωt) yerine f (± kx− ωt) almak daha
uygundur.

Çizgisel kütle yoğunlukları farklı olan iki ipin bir noktada birleştirildiğini düşünelim.
İplerden birinde oluşturulan ilerleyen bir atma birleşme noktasına geldiğinde, ikinci
ipe geçen ve bu noktadan yansıyan dalgalar ortaya çıkar.

Gelen Atma Gelen Dalga (+x yönünde):

Geçen Atma
y=
I ( x, t ) Af ( k1 x − ωt )
Yansıyan Dalga (−x yönünde):
yR ( x, t ) = Bf ( −k1 x − ωt )
µ1 µ2
Geçen Dalga (+x yönünde):
x=0 y=
T ( x, t ) Cf ( k2 x − ωt )
Yansıyan Atma
6
 Gelen Atma Sol taraftaki bileşke dalga (1. Ortam):
Geçen Atma
y=
1 ( x, t ) y I ( x, t ) + y R ( x, t )

Sağ taraftaki bileşke dalga (2. Ortam):

µ1 µ2

x=0 y2 ( x, t ) = yT ( x, t )
Yansıyan Atma

I. Sınır koşulu : İki ortamın kesişim noktasında (x = 0) iplerdeki enine yer

değiştirmeler eşit olmalıdır.

y1 (0, t ) = y2 (0, t )

yI (0, t ) + yR (0, t ) =
yT (0, t )

Af ( −ωt ) + Bf ( −ωt ) = Cf ( −ωt )

A+ B =
C

7
II. Sınır koşulu : İki ortamın kesişim noktasında (x = 0) iplerdeki enine
kuvvetler (gerilme kuvvetleri) her an eşit olmalıdır.

 ∂y 
Fy = T sin (θ ) ≅ T tan (θ ) = T  
 ∂x  x =0
 ∂y   ∂y 
T  1  =T  2 
=  ∂x  x 0=  ∂x  x 0

Ak1 f ′ ( −ωt ) − Bk1 f ′ ( −ω=

t ) Ck2 f ′ ( −ωt )

( A − B ) k1 =
Ck2

A+ B =
C  Ak1 + Bk1 =
Ck1   2k1 
  C = A
Ak1 − Bk1 =
Ck2  Ak1 − Bk1 =
Ck2   k1 + k2 

 2k1   k1 − k2 
B=C−A= − 1 A B= A
 k1 + k2   k1 + k2 
8
B/A oranına (R) yansıtma katsayısı, C/A oranına (T) ise geçirme katsayısı adı verilir:

B k1 − k2 C 2k1
Yansıtma Katsayısı: R= = Geçirme Katsayısı: T= =
A k1 + k2 A k1 + k2

Kütlece yoğunluklar ve hızlar cinsinden yansıtma ve geçirme

katsayıları:

ω T ω µ
=
v = k= = ω
k µ v T

ω µ1  B k − k2 µ1 − µ2 v2 − v1
k= = ω  R= = 1 = =
1
v1 T  A k1 + k2 µ1 + µ2 v1 + v2

ω µ2 
k= = ω C 2k1 2 µ1 2v2
T  T= = = =
2
v2
A k1 + k2 µ1 + µ2 v1 + v2
9
Karakteristik empedanslar cinsinden yansıtma ve geçirme oranları:
T
Karakteristik Empedans: Z= =Z µT veya Z µ v
=
v
Z1  B µ1 − µ2 Z1 − Z 2
µ1 =  R= = =
T

A µ1 + µ2 Z1 + Z 2
Z 
µ2 = 2
T  C 2 µ1 2Z1
T= = =
A µ1 + µ2 Z1 + Z 2

Bazen yansıtma ve geçirme katsayıları gelen, yansıyan ve geçen dalgaların taşıdıkları

enerjileri cinsinden de tanımlanmaktadır. İp üzerinde ilerleyen sinüzoidal dalganın bir
dalgaboyu uzunluğundaki kısmının taşıdığı güç (Bölüm-7, Sayfa 52):

1
W = µ ( Aω ) λ
2 dW dW dx dW
= =
P = v
2 dt dx dt dx
1 1
=P = µ ( Aω ) v Z ( Aω )
2 2

2 2
10
 1 2

Yansıyan Güç  2
Z ( ω B )  B
2
 Z1 − Z 2 
2
 =
1
=
Rp = =    
1 2  A   Z1 + Z 2 
 2 Z1 (ω A ) 
Gelen Güç

1 2
 Z 2( ω C )  2
 
2
Geçen Güç  2 2 C 
 Z= Z2 2 Z1
=Tp = =    
Gelen Güç  1 2 Z1  A  Z1  Z1 + Z 2 
 2 Z1 (ω A ) 

Enerjinin korunumu gereği Rp + Tp = 1 olduğuna dikkat ediniz.

Şimdi bazı özel durumlara bakalım:

i. Empedans denkleşmesi:

Z 2 = Z1 =R 0=
ve T 1

Yani yansıyan dalga yoktur. Dalga tümüyle ikinci ortama geçmiştir. Z1 = Z2 olması
iki ortamın özdeş olmasını gerektirmez. Bu durum, farklı gerilimlere (T1 ve T2) ve
farklı çizgisel kütle yoğunluklarına (µ1 ve µ2) sahip, µ1T1 = µ2T2 koşulunu sağlayan
iki ipin birer uçlarının bir araya getirilmesi ile de sağlanabilir. 11
ii. Büyük karşı koyma durumu:

Z 2  Z1 R ≅ −1 ve T ≅ 0

Bu durumda x = 0 noktası yaklaşık durgun kalır. Bu noktada, gelen ve yansıyan

dalgalar üst-üste gelerek sıfır yer-değiştirme ve sıfır hız verirler.

Yukarıya doğru artı yer-değiştirmeli bir gelen dalga atması, yansımadan sonra aşağı
yönelmiş eksi bir atmaya dönüşür.

iii. Küçük karşı koyma durumu:

Z 2  Z1 R ≅ +1 ve T ≅ 2

İpin x = 0’ daki ucu yaklaşık serbest uçtur. Artı yer değiştirmeli olarak gelen atma
(veya dalga) yansıdıktan sonra da artı yer-değiştirmeli bir atma (veya dalga) olarak
geri döner.

Yansıtma ve Geçirme katsayıları arasındaki ilişki: T ≅ 1+ R

12
Kütle yoğunluğu az olan ipteki Kütle yoğunluğu büyük olan ipteki
atmanın, kütle yoğunluğu büyük olan atmanın, kütle yoğunluğu küçük olan
ipte geçirme ve yansıtma durumu: ipte geçirme ve yansıtma durumu:

µ1 < µ2 ( v1 > v2 ) µ1 > µ2 ( v1 < v2 )

1 2 1 2

Az yoğun bir ortamda v hızı ilerleyen atma, daha yoğun bir ortamın başlangıcına
geldiğinde yansıma ve geçme olayları gerçekleşir. Geçen atma daha yavaş bir hızda
ilerlerken, ortam değişmediği için yansıyan dalganın hızı aynı kalır. Az yoğun ortamdan
çok yoğun ortama gelen dalga durumunda, yansıyan dalga ters döner.

13
Elektromanyetik dalganın dielektrik arayüzeyden yansıması :
𝑘𝑘� yönünde ilerleyen bir düzlem elektromanyetik dalgayı kompleks üstel fonksiyon
gösterimini kullanarak aşağıdaki ifade ile tanımlayabiliriz:

   (
 
 r −ωt )  Burada 𝐸𝐸0 elektrik alanın genliği, 𝑘𝑘 dalga vektörü,
E ( r , t ) = Re E0 e
i ± k
nˆ
  𝑛𝑛� kutuplanma doğrultusu ve 𝜔𝜔 açısal frekansıdır.

Elektromanyetik dalganın, kırma indisi n1 olan


ortamdan, kırma indisi n2 olan ortamın EI ( z , t ) x
arayüzeyine şekildeki gibi geldiğini düşünelim. Gelen
Burada n1 < n2 (v1 > v2) olduğunu kabul edeceğiz.  
BI ( z , t ) v1 
ET ( z , t )
Gelen, yansıyan ve geçen dalgalar doğrusal θI
kutuplu dalgalardır. Her üç dalganın dalga 
θR y θT z
vektörleri ve arayüzey normalinin olşuturduğu BR ( z , t ) 
Yansıyan BT ( z , t ) v2
düzlem ‘‘Gelme Düzlemi’’ olarak adlandırılır. Her  n1 n2 Kırılan
üç ışının manyetik alan bileşenleri gelme v1

ER ( z , t )
düzlemine dik olduğu için bu durum, ‘‘Transverse
Magnetic (TM modu)’’ olarak adlandırılır.

Elektromanyetik dalganın ilerleme yönü, 𝐸𝐸 × 𝐵𝐵 çarpımı yönündedir. Bu özellik

dikkate alınarak elektrik alan bileşenlerinin yönleri belirlenmiştir.
14
Yukarıda verilen genel durum yerine, iki farklı ortamın arayüzeyine (z = 0’ da) dik
olarak gelen elektromanyetik dalganın yansımasını ve geçmesini ele alalım:

Birinci ortamın (z < 0 bölgesi) kırma indisi n1, ikinci ortamın ( z > 0 bölgesi) kırma
indisi ise n2’ dir.

x x
   
EI ( z , t ) ET ( z , t ) EI ( z , t ) ET ( z , t )

   
v1 v2 v1 v2
   
BI ( z , t ) BT ( z , t ) BI ( z , t ) BT ( z , t )
  
v1 BR ( z , t ) y z ER ( z , t ) y z

  
ER ( z , t ) n1 n2
v1 BR ( z , t ) n1 n2

(a) n1 < n2 (v1 > v2) durumu (b) n1 > n2 (v1 < v2) durumu

Gelen ve geçen dalgalar +z yönünde, yansıyan dalga ise −z yönünde ilerlemektedir.

Gelen dalganın x-ekseni doğrultusunda (yani elektrik alan bileşenin x-ekseni
doğrultusunda olduğu) kutuplu olduğu varsayılmıştır.
15
 Elektromanyetik dalganın birinci ve ikinci ortamlardaki hızları, c ışık hızı olmak üzere,
kırma indisleri cinsinden aşağıdaki gibi tanımlanır:

c c Gelen, yansıyan ve geçen elektromanyetik

v1 = ve v2
n1 n2 dalganın elektrik ve manyetik alan ifadeleri:

x
 
EI ( z , t ) ET ( z , t )

 
v1 v2
 
BI ( z , t ) BT ( z , t )
 
v1 BR ( z , t ) y z


ER ( z , t ) n1 n2

(a) n1 < n2 (v1 > v2) durumu

NOT: Yansıyan elektromanyetik dalga fonksiyonun elektrik alan bileşeni yazılırken

n1 < n2 durumu için π kadarlık faz farkından kaynaklanan terslenme, dalga fonksiyonu
yazılırken doğrudan yansıtılmıştır.
16
Dielektrik arayüzeye dik gelme durumu için sınır koşulları:
  ∂Φ B ∂   x
1−) ∫ E ⋅ dl =
− − ∫ B ⋅ da
= E1t E2t
C
∂t ∂t S
( E1t − E2t ) l z =0 =
l
d →0 ⇒ 0
d
E1t = E2t z=0

  ∂Φ E ∂   y
2−) ∫ B=
⋅ dl µε = µε ∫ E ⋅ da
C
∂t ∂t S B1t B2t

d →0 ⇒ ( B1t − B2t ) l z =0 =
0 l

B1t = B2t d
z=0

İki ortamı ayıran arayüzeyde (z = 0’ da) yüzey yükü ve yüzey akımı olmadığından,
elektrik alanının ve manyetik alanın yüzeye teğet bileşenleri her an eşit olmalıdır.
17
   
E1 ( 0, t ) E= 2 ( 0, t ) ; B1 ( 0, t ) B2 ( 0, t )

  
ET ( 0, t )
EI ( 0, t ) + ER ( 0, t ) = EI − ER =
ET

   v1 n2
BI ( 0, t ) + BR ( 0, t ) =
BT ( 0, t ) EI + ER= ET= ET
v2 n1

 n −n  ER n2 − n1 v1 − v2
ER =  2 1  EI =
R = = Yansıtma Katsayısı
 n1 + n2  EI n1 + n2 v1 + v2

 2n1  ET 2n1 2v2

ET =   EI =
T = = Geçirme Katsayısı
 n1 + n2  EI n1 + n2 v1 + v2

E E E
Karakteristik empedans: Z = µ= µ
= = µv
H B ( E / v)
Z1 − Z 2 2Z 2
Birçok malzeme için: µ1 ≅ µ 2 R= T=
Z1 + Z 2 Z1 + Z 2
18
 Bazen yansıtma ve geçirme katsayıları gelen, yansıyan ve geçen dalgaların taşıdıkları
enerjileri cinsinden de tanımlanmaktadır. Elektromanyetik dalgalarda şiddet, birim
zamanda birim yüzeyden taşınan ortalama enerji olarak tanımlanır (Bölüm-7, Sayfa 75):

 1 E02
=I S= =E 2

2µ v
ort . 0
2Z
 1 2
 2 Z ( ER )  2 2
Yansıyan Şiddet  1 
 = ER   Z1 − Z 2 
=Rp = =    
Gelen Güç  1 2  I   1
E Z + Z 2 
 2 Z ( EI ) 
 1 
 1 2
 2 Z ( ET )  2
Geçen Güç  2  Z1 = 2Z 2  4 Z1Z 2
Tp = =  
Gelen Güç  1 2 Z 2  Z1 + Z 2  ( Z1 + Z 2 )
2

 2 Z ( EI ) 
 1 

Enerjinin korunumu gereği Rp + Tp = 1 olduğuna dikkat ediniz.

19
8.3. KUTUPLANMA (Polarizasyon):
Kutuplanma, sadece enine dalgaların bir özelliğidir ve burada sadece elektromanyetik
dalgaların kutuplanmasından söz edeceğiz.

Bir elektromanyetik dalgada elektrik ve manyetik alan vektörleri birbirlerine diktir ve

her ikisi birden, dalganın yayılma yönüne diktir.

Birçok elektromanyetik dalga dedektörü, algılayıcı malzemedeki elektronların

üzerlerine etkiyen elektriksel kuvvete verdikleri tepkiyi ölçerek çalışır. Bu nedenle
kutuplanma, elektromagnetik dalganın elektrik alan vektörünün titreşim doğrultusu
olarak kabul edilmektedir.

Kutuplu olmayan ışık belirli bir doğrultuda ilerlerken, elektrik alan bileşeni enine
düzlem içinde her doğrultuda salınım yapar. Polarize eden (kutuplaştıran) filtreler,
elektrik alan bileşeninin sadece belirli bir doğrultuda titreştiği dalgaların geçişine izin
verir. Işığın bu şekilde tek yönlü titreştirilmesine polarizasyon (kutuplaştırma) adı
verilir.

Elektromagnetik dalgalar doğrusal (düzlem) , dairesel ve eliptik kutuplu olabilirler.

20
Doğrusal (Düzlem) Kutuplu Elektromanyetik Dalgalar:
Kutuplanması y-doğrultusunda olan ve +x-ekseni yönünde yayılan elektromanyetik
dalganın elektrik ve manyetik alan bileşenleri aşağıda verilmiştir:

 y
E ( x, t ) = Re  E0 ei( kx ωt )  yˆ
−
𝐸𝐸
 𝐵𝐵
B ( x, t ) = Re  B0 ei( kx t )  zˆ
−ω
𝑘𝑘� x
z

𝑣𝑣⃗

E ( x, t ) E0 cos ( kx − ωt ) yˆ
=

B ( x, t ) B0 cos ( kx − ωt ) zˆ
=

Elektrik alanının sadece y-bileşeni vardır. Bu dalgaya doğrusal (lineer) veya düzlem
kutupludur denir. Kutuplanma doğrultusu ve yayılma doğrultusunun oluşturduğu
düzleme (burada xy-düzlemi) kutuplanma düzlemi denir.
21
Dik kutuplu iki elektromanyetik dalganın üst-üste gelmesi:
Bir ortamda +x-yönünde ilerleyen ve elektrik alan bileşenleri arasında φ kadarlık faz
farkı olan, birbirine göre dik kutuplu iki elektromanyetik dalga olsun:

E y ( x, t ) E0 y cos ( kx − ωt ) yˆ
=

E=z ( x, t ) E0 z cos ( kx − ωt + φ ) zˆ

Toplam dalganın kutuplanması, iki dalga arasındaki faz farkına bağlı olarak değişir:

i. φ = 0 ise, bileşke dalga doğrusal kutuplu veya düzlem kutupludur.


E ( x, t ) = cos ( kx − ωt )  E0 y yˆ + E0 z zˆ  = E02y + E02z cos ( kx − ωt ) nˆ

E02y + E02z Bileşke dalganın genliği

n̂ Bileşke dalganın kutuplanma doğrultusu (yz-düzlemi)

22
ii. φ = π/2 ise, bileşke dalga dairesel veya eliptik kutupluludur.
   π
=E y ( x, t ) E0 y cos ( kx − ωt ) yˆ E= z ( x , t ) E0z cos  kx − ω t +  zˆ
 2
 π
E= ( x, t ) E0 y cos ( kx − ωt ) yˆ + E0 z cos  kx − ωt +  zˆ
 2
Herhangi bir x noktasında 𝐸𝐸 ’ nin yön değişimini incelemek isteyelim. Bunun için
x = 0 almak işimizi kolaylaştırır (x = 0 olması şart değildir).

  π
0, t ) E0 y cos ( −ωt ) yˆ + E0 z cos  −ωt + =
E (=  zˆ E0 y cos (ωt ) yˆ + E0 z sin (ωt ) zˆ
 2
E1 ( 0, t ) E2 ( 0, t )
 E1 ( 0, t )   E2 ( 0, t ) 
2 2

cos (ωt ) + sin (ωt )= 

2 2
 + = 1
 E0 y   E0 z 

E0y = E0z ise bileşke dalga dairesel kutupludur.

E0y ≠ E0z ise bileşke dalga eliptik kutupludur.

23
24
Kutuplayıcılar:
Birkaç santimetrelik dalga boyuna sahip
elektromanyetik dalgalar (mikrodalga) için,
kutuplayıcı olarak genellikle birbirinden
yalıtılmış, birbirine paralel iletken tel dizini
kullanılır.

Gelen elektromanyetik dalganın iletken tellere paralel olan elektrik alan bileşeni,
elektronlar üzerine kuvvet uygular ve elektronlar tel boyunca salınım hareketi yapmaya
başlar.

Elektronların bu hareketi, iletken telde I2R ile orantılı bir ısı oluşturacağından enerji
kaybına yol açar. Bu enerji dalganın enerjisidir ve ızgaradan geçen dalganın genliğinin
azalmasına yol açar.

Gelen elektromanyetik dalganın iletken tellere dik olan elektrik alan bileşeni ise,
iletken tellerin eni çok küçük olduğundan önemsiz miktarda bir akım oluşturur ve
enerji kaybına sebep olmaz. Bu nedenle, böyle bir filtreden geçen dalgalar tellere dik
doğrultuda kutuplanmış olur.
25
Görünür ışık için en sık kullanılan kutuplayıcı filtre Polaroid markası ile bilinen, güneş
gözlüğü ve fotoğraf makinesi filtresi olarak da sıklıkla kullanılan malzemedir. Bu filtreler
1938 yılında Fizikçi Edwin H. Land tarafından geliştirilmiştir.

Polaroid malzemesi, çift renkli denilen ve bir

kutuplu ışığın diğer kutba göre çok daha
fazla soğrulmasına neden olan yapılar içerir.

Başka tür bir Polaroid filtresinde de, uzun

zincirli moleküller (Hidrokarbon zincirleri),
eksenleri kutuplanma eksenine dik olacak
şekilde yerleşmiştir.

Bu moleküller, yukarıdaki iletken tel

örneğinde olduğu gibi, sadece eksenlerine
paralel kutuplu ışığı soğururlar.

26
Kutuplanmamış ışıktan kutuplanmış ışık üretmenin diğer bir yolu ise yansımayı
kullanmaktır.

Işık dik açı dışında herhangi bir açıda metalik olmayan bir yüzeye çarptığında,
yansıyan demet tercihen yüzeye paralel düzlemde kutuplanır.

Yansıyan demetteki kutuplanma miktarı açıya

bağlıdır; kutuplanmanın olmadığı dik geliş
açısından, % 100 kutuplanmanın olduğu gelme
açısı θB ’ ye kadar değişir.

θB açısı, ortamların kırma indislerinin değerlerine

aşağıda verilen denklemle bağlıdır (n1 ışığın
geldiği ortamın kırma indisi, n2 ise ışığın geçtiği
ortamın kırma indisidir):

n2
tan (θ B ) =
n1

Saydam bir ortamın yüzeyinden, gelen ışığın sadece bir kesri yansıtılır. θ = θB ise,
yansıyan ışık % 100 kutuplanmıştır. Yeni ortama iletilen ışık ise kısmen kutuplanmıştır.
27
Eğer ışık havadan geliyorsa n1 = 1 alınır. Işığın geçtiği ortamın
kırma indisini n2 = n şeklinde genelleştirirsek, Brewster açısını tan (θ B ) = n
kırma indislerine bağlayan ifade çok daha basit bir hal alır:

Kutuplanma açısı θB ’ ye Brewster açısı denir. 1812’ de bunu deneysel olarak çalışan
iskoçyalı fizikçi David Brewster’ in (1781-1868) anısına yukarıdaki bağıntıya da
Brewester yasası adı verilmiştir.

n sin (θ B ) n2 sin (θ r ) cos (θ B )

tan (θ B ) = 2 = =
n1 cos (θ B ) n1 sin (θ B ) sin (θ B )

sin (θ r ) = cos (θ B )
sin (θ r ) n1
Snell Yasası: =
sin (θ B ) n2
θ B + θr =
90o

Brewster açısında, yansıyan ışık ile ikinci ortama geçen ışık arasındaki açı 90° ’ dir.

28
Malus Yasası:

x-ekseni doğrultusunda ilerleyen kutuplanmamış ışık bir kutuplayıcı üstüne

düşürülüyor. Elektrik alan vektörünün kutuplanma eksenine paralel doğrultuda
olmayan bileşenleri soğrulur. Kutuplayıcıdan geçen elektrik alan vektörünün genliği E0
ile gösterilirse, kutuplanmış ışığın şiddeti aşağıdaki gibi verilir:


=
I 0 S= ∗ ( )
2
ort Sabit E0

29
 Kutuplanmış ışığın önüne yeni bir kutuplayıcı daha yerleştirelim (Buna analizör denir).
Analizörün kutuplayıcı ekseni ile kutuplanmış ışığın elektrik alan bileşeni arasındaki açı
𝜃𝜃 olsun.

Analizörden geçen ışığın elektrik alanının genliği E0cos(θ ) olacaktır. Bu durumda,

analizörden geçen ışığın şiddeti aşağıdaki ifadeye sahiptir:

=I Sabit ∗  E0 cos (θ ) 
2
( Sabit ∗ E02 ) cos2 (θ ) =
I= I 0 cos 2 (θ )

Bu bağıntıya Fransız bilim adamı Étienne-Louis Malus (1775–1812)’ un adını anmak

için Malus yasası denir. Malus yasası, analizöre gelen ışığın doğrusal kutuplu olması
durumunda geçerlidir.

30
8.4. HUYGENS İLKESİ
İlk defa Hollandalı bilim adamı Christian Huygens
(1629-1695) 1678’ de ışığın bir parcaçıktan daha çok, bir
dalga hareketi olduğunu kabul etmiştir.
Huygens, ilerleyen bir dalga cephesi üzerindeki her
noktanın yeni bir dalga kaynağı olarak davrandığını ileri
sürmüştür. Bu prensip, ‘‘Huygens İlkesi’’ bilinir.

Huygens’ in varsayımına göre, bir dalga

cephesi üzerindeki her nokta, her yöne doğru
yayılan ve ana dalga ile aynı hıza sahip ikincil
dalgaların kaynağı olarak düşünülebilir. Bu
durumda, ileri bir zamanda oluşacak yeni
dalga cephesi de bu ikincil dalgacıklara teğet
veya zarf oluşturarak bulunur.
Küre yüzeyli dalgaların zarfı dalga cephesini,
zarfa dik olarak çizilen doğrultular da dalganın
ilerleme yönünü vermektedir.
31
Şekildeki gibi AA′ dalga cephesi kaynaktan
dışarı doğru c hızıyla ilerlemektedir. ∆t
zaman sonra, dalga cephesinin nasıl bir hal
alacağını bulmak istiyoruz.
Dalga cephesi üzerindeki her nokta ∆t
süresince r = c∆t yolunu alır. Her nokta
için c∆t yarıçaplı çemberler çizelim.

Düzlem dalga cephesi durumunda, çemberler üzerinde ve AA′ dalga cephesine

paralel yeni bir BB′ dalga cephesi elde edilmiş olur. Küresel dalga cephesi
durumunda, çizilen çemberler üzerinde ve eski dalga cephesinden aynı dik
uzaklıktaki noktalar birleştirilirse yeni dalga cephesi elde edilmiş olur.

Huygens ilkesiyle bulacağımız tüm sonuçlar, Maxwell denklemleriyle de

bulunabilir. Huygens ilkesi birçok durumda dalga hareketini içeren olayların
hesaplarında kolaylık sağlar.
Yansıma ve kırılma yasaları deneysel olarak ışığın dalga teorisinden çok daha
önceleri bulunmuştur. Huygens tarafından da öne sürülen bu ilke yardımıyla
yansıma ve kırılma yasalarını daha gelişmiş bir şekilde öğrenebiliriz.
32
Kaynaktan dışarıya doğru yayılan dalgalar, kendi dalgaboyu ile aynı
mertebede genişliğe sahip yarık içeren bir engelle karşılaşırsa, yarık üzerine
düşen dalga cephesi üzerindeki herbir, nokta dairesel dalgalar yayan yeni bir
dalga kaynağı gibi davranır. Böylece, yarık geçişini takiben, yarık
kenarlarından dışarı doğru yayılan bir dalga oluşur.

Dalganın, yarık kenarları etrafındaki bu şekilde yayılmasına ‘‘kırınım’’ denir.

Bu olaya deneysel bir örnek aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

Düzlem Cepheli Dalga Dairesel Cepheli Dalga

33
34
8.4.1 Huygens ilkesi ve yansıma:
Dalgaların bir yüzeyden yansıma yasasını, Huygens ilkesini kullanarak çıkarmak
mümkündür. Bunun için düz ve yansıtıcı bir yüzeye gelen bir düzlem dalga
düşünelim:

= DB
AC = vt ve AD
= BC
DB vt
sin (=
θi ) =
AB AB
AC vt
sin (θ=
r) =
AB AB

sin (θi ) = sin (θ r ) θi = θ r

Gelme açısı, yansıma açısına eşittir.

Yansıma Yasası

35
8.4.2 Huygens ilkesi ve kırılma:
Kırma indisi n1 olan 1 nolu ortam ile kırma indisi n2 olan 2 nolu ortamın
arayüzeyini göz önüne alalım. 1 nolu ortamdan arayüzey normali ile θi açısı
yaparak gelen ışının, 2 nolu ortama normalle θt açısı yaparak girdiğini
düşünelim. Işığın 1 nolu ortamdaki hızı v1, 2 nolu ortamdaki hızı v2 olsun.

CB v=
1t ve AD v2t

CB v1t AD v2t
sin (θ=
i) = ve sin (θ=
t) =
AB AB AB AB
sin (θi ) v1 ( c / n1=) n2
= =
sin (θt ) v2 ( c / n2 ) n1

n1 sin (θi ) = n2 sin (θt )

Kırılma Yasası veya Snell Yasası

36
 n1
sin (θt ) = sin (θi )
n2

n1 < n2 ( v1 > v2 ) sin (θt ) < sin (θi ) veya (θt < θi )

n1 > n2 ( v1 < v2 ) sin (θt ) > sin (θi ) veya (θt > θi )

θi θi
n1 n1
n2 n2
θt θt

n1 < n2 ( v1 > v2 ) n1 > n2 ( v1 < v2 )

37
8.5. GİRİŞİM
Girişim: İki veya daha fazla dalganın uzayda bir noktada birleşmesi girişim
olayı olarak adlandırılır. Böyle bir durum, üst-üste binme (süperpozisyon)
ilkesiyle belirlenir.

Çift Yarıkta Girişim (Young Deneyi)

38
Üst-Üste Binme (Süperpozisyon) İlkesi: İki veya daha fazla dalga uzayda bir
araya gelirse, herhangi bir anda herhangi bir noktada oluşan yer-değiştirme,
herbir dalganın o anda o noktadaki yer-değiştirmelerin toplanmasıyla bulunur.

Yer-değiştirme: Yer-değiştirme sözcüğü genel anlamıyla kullanılmıştır. Bir

sıvı yüzeyindeki dalgalar için bu terim, sıvının normal yüksekliğinden aşağıda
veya yukarıda olmasına karşılık gelir; ses dalgalarında basınç farkına işaret
eder; elektromanyetik dalgalarda ise elektrik veya manyetik alanlardaki
değişmeye karşılık gelir.

Tek renkli (Monokromatik) ışık: Girişim etkileri en kolay aynı frekanslı ( f )

ve aynı dalgaboylu (λ) iki sinüzoidal dalganın birleşmesinde görülür. Optikte
sinüzoidal dalgalar tek renkli ışığı tarif eder. Tek renkli ışık üretmek için bazı
özel filtreler kullanılır. Tek renkli ışığa en yakın kaynak lazerlerdir. En yaygın
olan He-Ne Lazerinin dalgaboyu yaklaşık 633 nm’ dir.

Faz Uyumluluğu (coherent): Aynı frekansa ve sabit bir faz ilişkisine sahip tek
renkli iki ışık kaynağı, faz uyumlu (coherent) olarak tanımlanır.

39
Yapıcı girişim: İki kaynaktan çıkan dalgalar bir noktaya aynı fazda geldikleri
zaman oluşan dalganın genliği, herbir dalganın genliklerinin toplamına eşittir;
dalgalar birbirlerini güçlendirirler. Bu duruma yapıcı girişim denir. Yapıcı
girişimin oluştuğu noktalara karın noktaları denir.

S1’ den perde üzerindeki P noktasına

uzaklık olan r1, S2’ den perde üzerindeki
P noktasına olan uzaklık r2 olsun:

P noktasında yapıcı girişim olması için,

iki kaynaktan gelen dalgalar arasındaki
yol farkının dalga boyunun tamsayı
katlarına eşit olması gerekir.

r2 − r1 mλ=
= ; m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅

40
Yıkıcı girişim: İki kaynaktan çıkan dalgalar bir noktaya zıt fazda geldikleri
zaman, bir dalganın tepesi ile diğerinin çukuru aynı anda bu noktaya ulaşır.
Genlikler eşit ise toplam genlik sıfır olur. Tek tek dalgaların tamamen veya
kısmen söndürülme olayına yıkıcı girişim denir. Yıkıcı girişim oluşan noktalara
düğüm noktaları denir.

P noktasında yıkıcı girişim olması için, iki

kaynaktan gelen dalgalar arasındaki yol
farkının dalga boyunun yarım katlarına eşit
olması gerekir.

 1
r1  m +  λ ; =
r2 −= m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅
 2

Girişim desenleri duran dalgalar değildir. Duran dalgada girişim zıt yönde
yayılan iki dalga arasındadır ve değişmeyen bir karın ve düğüm deseni oluşur.
İki yönde de net bir enerji akışı yoktur. Ancak, yukarıdaki durumlarda belli bir
yönde net enerji akışı söz konusudur.
41
8.5.1. Çift Yarıkta Girişim (Young deneyi):
Aşağıdaki şekilde, oldukça dar ve eşit aralıklı S1 ve S2 yarıklarına yaklaşan bir
dalga cephesi gösterilmiştir. Basitleştirmek açısından, bu yarıkların orijinal
dalga kaynağıdan eşit uzaklıklarda olduğunu varsayacağız. Böylece S1 ve S2
ikincil kaynakları aynı fazda olacaklardır.

42
S1 ve S2 kaynaklarından P noktasına gelen dalgaların genlikler farklıdır. Bunun
iki nedeni vardır:
• r1 ve r2 uzaklıkları farklıdır ve dairesel olarak genişleyen küresel bir
dalganın genliği kaynaktan uzaklaştıkça azalır.
• S1 ve S2 kaynaklarından P noktasına gelen dalgaların sapma açıları
farklıdır ve bir Huygens dalgacığı artan sapma açısı ile azalan bir genliğe
sahiptir. Genlikteki bu azalma, θ sapma açısı olmak üzere, 1 + 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝜃𝜃
faktörüne bağlıdır.
(http://faculty.poly.edu/~jbain/histlight/lectures/05.Huygen%27s_Principle.pdf)

Burada S1 ve S2 ikincil kaynakları arasındaki d mesafesinin, r1 ve r2 uzaklıkları

ile karşılaştırdığında çok küçük olduğu durumu ele alacağız.
S1 ve S2 kaynaklarından çıkan dalgaları aşağıdaki formlarda verebiliriz:

y1 ( r1 , t ) =−
A1 cos ( kr1 ωt ) ; y2 ( r2 , t ) =
A2 cos ( kr2 − ωt )

Perde üzerinde P gibi herhangi bir noktadaki yer-değiştirme ifadesi:

yP ( r , θ , t ) =
A1 cos ( kr1 − ωt ) + A2 cos ( kr2 − ωt )
43
P noktası S1 ve S2 kaynaklarından çok uzakta alındığından, S1 ve S2
kaynaklarından çıkan dalgaların genliklerini yaklaşık eşit alabiliriz:

A1 ≅ A2 =
A0

yP ( r , θ , t ) =A0 cos ( kr1 − ωt ) + cos ( kr2 − ωt ) 

 A− B   A+ B 
cos ( A ) + cos ( B ) =
2 cos   cos  
 2   2 

 ( r2 − r1 )   ( r2 + r1 ) 
yP ( r , θ , t ) 2 A0 cos  k  cos  k − ωt 
 2   2 
Bu eşitlikte zamandan bağımsız olan terim, P noktasındaki bileşke
yer-değiştirmenin genliğidir. Bu terimin sıfır olduğu noktalarda yıkıcı girişim,
maksimum olduğu noktalarda ise yapıcı girişim oluşur.

44
  ( r2 − r1 ) 
Yıkıcı Girişim: cos  k =0
 2 

( r2 − r1 )  1
k =  m + π ; =
m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅
2  2

 1  1
r2 − r1 =  m +  λ d sin (θ=
) m + λ
 2  2

 (r − r ) 
Yapıcı Girişim: cos  k 2 1  = 1
 2 

(
k =
r2 − r1 )
mπ =
; m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅
2

r2 − r1 =mλ d sin (θ ) = mλ

45
 Yol farkı-Faz farkı ilişkisi:

Girişim koşullarını yol farkı yerine faz farkı cinsinden de yazabiliriz. 2π

kadarlık bir faz farkı, bir dalgaboyluk (λ) yol farkı anlamına gelir. Oran orantı
yardımıyla y1 ve y2 dalgaları arasındaki faz farkı belirlenebilir:

2π δ   ( r1 + r2 ) 
=δ ( r2 − r1 ) =yP ( r , θ , t ) 2 A0 cos   cos  k − ωt 
λ 2  2 
δ 
Yıkıcı Girişim: cos  =0 δ
= ( 2m + 1) π ; =
m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅
2

Yapıcı Girişim: cos 

δ  =δ 2mπ =
; m 0, 1, 2, ⋅⋅⋅
 =1
2
m. aydınlık saçağın merkezi aydınlık saçağa uzaklığı:

mλ λL
tan (θ m ,max. ) ≈ sin (θ m ,max. )
ym ,max. ym ,max. ≈ m
≈
L d d
λ
Ardışık aydınlık saçaklar arası mesafe: ∆ymax.
= ym +1,max. − ym ,max. ≈ L
d
46
m. karanlık saçağın merkezi aydınlık saçağa uzaklığı:

 1λ
tan (θ m ,min. ) ≈ sin (θ m ,min. )
ym ,min.
≈ m+ 
L  2d
 1λ
ym ,min. ≈ m+  L
 2d
λ
Ardışık karanlık saçaklar arası mesafe: ∆ymin.
= ym +1,min. − ym ,min. ≈ L
d
Bu sonuçlar bize, yarıklardan oldukça uzak mesafelerdeki girişimin sapma
açısına (θ) bağlı olduğunu gösterir. Eğer girişimin maksimum ve minimum
konumları, iki yarığı birleştiren çizgiye paralel bir çizgi boyunca (perde
üzerinde) gözlenmiş ise, ardışık maksimumlar (veya minimumlar) arasındaki
mesafeler, yarıklardan olan uzaklıkla (L) orantılı olarak artar.

Ardışık aydınlık (veya karanlık) bantlar arası mesafe, yarıklar arası mesafe (d)
ile ters orantılıdır. Yarıklar birbirine yaklaştıkça, saçaklar merkezden dışa
doğru uzaklaşır ve ardışık saçaklar arası mesafe artar. Yarıklar birbirinden
uzaklaştırılırsa, bantlar merkeze doğru yaklaşır ve saçaklar arası uzaklık azalır.
47
L >> d 
 r1 + r2
2π  r1 ≅ r2 ≅ r ve =
r
k=
λ 
2

 π d sin θ   2π 
yP ( r , θ , t ) 2 A0 cos   cos r − ω t
 λ   λ 
T
1
I = ∫  yP ( r , θ , t )  dt
2

T 0

2  2π 
T
1 1
T ∫0
cos  r − ω t  dt =
 λ  2

 π d sin θ 
I = 2 A02 cos 2 
 λ 

 π d sin θ 
I = I max. cos 2  
 λ 
48
8.5.2. İnce Filmlerde girişim:
Bir dalga az yoğun ortamdan çok yoğun bir ortama geldiğinde (µ1 < µ2 veya
n1 < n2), yansıyan dalga π kadarlık faz kaymasına uğrar. Çok yoğun bir
ortamdan az yoğun ortama gelme durumunda ise, yansıyan dalga herhangi bir
faz kaymasına uğramaz. Geçen dalgalar herhangi bir faz kaymasına uğramaz.

Kırma indisi n2 olan bir malzemenin üzeri, kırma indisi n1 ve kalınlığı t olan
ince bir film ile kaplanmış olsun. Havadan film yüzeyine gelen monokromatik
dalganın, n1 < n2 ve n1 > n2 durumları için filmin üst ve alt yüzeylerinden
yansımaları ve uğradıkları faz kaymaları aşağıda gösterilmiştir.
+ − − + − +
Hava Hava

n1 + − t n1 + + t

n2 + n2 +

n1 < n2 n1 > n2 49
Işığın kırma indisi n olan bir ortamda aldığı optik yol, geometrik yol ile kırma
indisinin çarpımına eşittir. Filmin üst yüzeyi ile alt yüzeyinden yansıyan
dalgalar arasındaki optik yol farkı 2tn1 ile verilir.

n1 < n2 2tn1 = mλ Yapıcı Girişim

 1
=
2tn1  m + λ Yıkıcı Girişim
 2
 1
n1 > n2 =
2tn1  m + λ Yapıcı Girişim
 2
2tn1 = mλ Yıkıcı Girişim
Örnek: Açılı gelme durumunda
− +
+ δ = n ( AB + BC ) − AD

sin α = n sin β= =
AD AC sin α 2nt tan β sin β
+ +
AC t
tan β = = BC
AB =
2t cos β
50
=δ n
2t
− 2nt tan β sin β =  1 − sin 2
β
δ 2=
nt   2nt cos β
cos β  cos β 

 1
β m + λ
2nt cos= Yapıcı Girişim
 2

2nt cos β = mλ Yıkıcı Girişim

Örnek:

Dik gelme durumu: Film tabakası hava (n = 1)

+
+ −  1
2t  m +  λ
= Yapıcı Girişim
 2
+ −
2t = mλ Yıkıcı Girişim

51
8.5.3 Çok yarıkta girişim (Girişim ızgarası):
Birbirlerinden eşit uzaklıklarda yerleşmiş N tane özdeş yarığa sahip bir
düzenlenimin (girişim ızgarası) girişim desenini analiz edeceğiz. Ardışık
yarıklar arası mesafeye d diyelim.
r1
Eğer yarıklara gelen orijinal dalga cepheleri r2
düzgün ve yarık düzlemine paralel ise,
r
bütün yarıkların aynı fazda sürüldüklerini
kabul edebiliriz.

Ardışık yarıklardan perdedeki bir P

noktasına ulaşan ikincil dalgalar arasındaki
yol farkı dsinθ kadar olur.

Bunun sonucu olarak, ardışık iki yarıktan giden 2π

dalgalar arasındaki faz farkı yandaki ifadeye sahiptir: δ= d sin θ
λ

P noktasındaki bileşke yer-değiştirme aşağıdaki ifade ile verilir:

yP ( r ,=
θ , t ) A0 cos ( kr1 − ωt ) + A0 cos ( kr2 − ωt ) + A0 cos ( kr3 − ωt ) + ⋅⋅⋅
52
I. Fazör Yardımıyla Genlik Hesabı:
Daha önce üst-üste gelme olayını ele almıştık (Bölüm
2, Sayfa 16). Bileşke vektörün A genliği, herbiri en
yakınındaki komşusu ile δ açısı yapan A0 uzunluğunda
N tane vektörün toplamı olduğu bulunmuştu:

A0 = 2 R sin (δ / 2 )   sin ( N δ / 2 ) 
 A = A0  
A = 2 R sin ( N δ / 2 )   sin (δ / 2 ) 

 − COP
=  π − δ   π − Nδ   N −1 
α = COB  − = δ
 2   2   2 
yP ( r ,=
θ , t ) A cos ( kr1 − ωt + α )

 N −1   N −1 
r − r1 =
  d sin θ = kr1 + 
kr δ
 2   2 

( r ,θ , t ) A cos ( kr − ωt )
yP=
53
 II. Seri Toplama Yardımıyla Genlik Hesabı:
Perde yarıklardan yeterince uzak alındığında, perde üzerindeki herhangi bir P
noktasına düşen herbir dalganın genliğini A0 alabiliriz. Bu durumda P
noktasındaki toplam yer değiştirme, üst üste binme ilkesi kullanılarak aşağıdaki
gibi bulunur:

P ( r ,θ , t )
y= A0 cos ( kr1 − ωt ) + A0 cos ( kr2 − ωt ) + ⋅⋅⋅ + A0 cos ( krN − ωt )

yP ( r , θ , t ) A0 e − iωt eikr1 + eikr2 + ⋅⋅⋅ + eikrN 

=

yP ( r , θ , t ) A0 ei( kr1 −ωt ) 1 + eik ( r2 − r1 ) + e

ik ( r3 − r1 ) ik ( rN − r1 )
= + ⋅⋅⋅ + e 


r2= r1 + d sin θ ; r3= r1 + 2d sin θ ; ⋅⋅⋅ ; rN = r1 + ( N − 1) d sin θ

2π
farkı: δ
d aralıklı kaynaklardan gelen dalgaların faz = = d sin θ kd sin θ
λ

54
yP ( r , θ , t ) A0 ei( kr1
−ωt ) i ( N −1) kd sin θ
= 1 + eikd sin θ + ei 2 kd sin θ + ⋅⋅⋅ + e=  A0 ei( kr1 −ωt ) S
 

S= 1 + eikd sin θ + ei 2 kd sin θ + ⋅⋅⋅ + e ( − ) 

i N 1 kd sin θ

iN δ
−1 N −1
eiNx − 1
∑e
i ( N −1)δ e
S= 1 + e + e
iδ i 2δ
+ ⋅⋅⋅ + e = = ix
inx
 eiδ − 1 n =0 e −1

e ( ) e ( ) − e (
i N /2 δ i N /2 δ − i N /2 )δ
 i( N −1)δ /2  sin ( N δ / 2 ) 
S= ∗ =e  
e iδ /2
 e iδ /2
− e − iδ /2
  sin ( δ / 2 ) 
 sin ( N δ / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) = A0 e i ( kr1 −ωt )
e i ( N −1)δ /2
 
 sin ( )
δ / 2

( N − 1) d sin θ 
1
r −=
r1
 sin ( N δ / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) = A0 e i ( kr −ωt )
2
  
kr =
1
kr1 + ( N − 1) δ   sin ( δ / 2 ) 
2 
55
Denklemin gerçel kısmı alınarak, P noktasındaki yer-değiştirme için aşağıdaki
sonuç elde edilir:

 sin ( N δ / 2 ) 
yP ( r , θ=
, t ) A0   cos ( kr − ω
= t ) A cos ( kr − ωt )
 sin (δ / 2 ) 
 sin ( N δ / 2 ) 
A = A0  
 sin (δ / 2 ) 
N = 2 için bu sonuç, çift yarıkta Young deneyi için elde edilen sonuçla
uyumludur:

δ  δ 
A = 2 A0 cos   yP ( r , θ , t ) 2 A0 cos   cos ( kr − ωt )
=
2 2

 π d sin θ   2π 
yP ( r , θ , t ) 2 A0 cos   cos  r − ω t  Çift yarıkta Young deneyi:
 λ   λ 
56
P noktasında bileşke dalganın şiddeti, bileşke yer-değiştirmenin karesinin
zaman ortalamasıdır:
T T
1 2 1 1 2
∫  yP ( r , θ ,=
t )  dt A ∫ cos ( kr −=
ωt ) dt
2 2
I A
T 0 T 0 2

1 2  sin ( N δ / 2 ) 
2

I = A0  
2  sin (δ / 2 ) 

N = 2 için bu sonuç, daha önce çift yarıktaki Young deneyi için elde edilen
sonuçla (Bkz. Sayfa 47) aynıdır:

1 2  sin (δ )   1 2 
2
2 δ  2  π d sin θ 
I =
A0   =
2
A0  4 cos   2 A0 cos  
2  sin (δ / 2 )   2   
2  λ 

57
Şimdi N yarık içeren girişim ızgarası deneyinde şiddet deseninin durumuna
bakalım:

i. δ/2 = 0, π, 2π, … , nπ durumunda perde üzerinde genliği NA0 olan

maksimumlar gözlenir.

 sin ( N δ / 2 )  1
A=   NA0 I max. = ( 0)
2
A 0 δlim  NA
→ nπ  sin ( δ / 2 )  2
2

δ 1 2π d sin θ
= nπ
2 2 λ

; ( n 0, 1, 2, ⋅⋅⋅)
d sin θ nλ =
=

şartını sağlayan her θ değerinde toplam genlik maksimumdur. Yani d

aralıkları ile yanyana gelmiş N tane yarıktan oluşan bir kırınım ağı, aynen
çift yarık örneğinde olduğu gibi, aynı doğrultularda temel maksimumlara
sahiptir.

58
ii. 𝑁𝑁𝛿𝛿/2 = π, 2π, 3π, …, mπ ve 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 𝛿𝛿/2 ≠ 0 durumunda ise, üst-üste
gelmeler birbirini söndürür ve genlik sıfır olur:
δ   mπ 
sin =  sin  ≠0 ; =
m 1, 2, ⋅⋅⋅, ( N − 1)
2  N 
δ π
,
2π 3π
, , ⋅⋅⋅ ,
( N − 1) π
2 N N N N
iii. Bu sıfırlar arasında, genlik maksimumlarına karşılık gelen δ değerleri de
vardır. Bu maksimumlara, çok yarıklı girişim deseninin ikincil
maksimumları denir. İkincil maksimumların yerleri ve şiddetleri, β = δ/2
kısaltması kullanılarak, aşağıdaki şekilde bulunur:

1 2  sin ( N β ) 
2
dI tan ( N β )
I = A0   =0 tan ( β ) =
2  sin ( β )  dβ N
Sabit bir aralıktaki yarık sayısı N çok fazla ise, ardışık
yarıklardan çıkan dalgalar arasındaki faz farkı da çok
küçük olacaktır 𝛿𝛿 → 0 . Elde edilen bu sonucu, Nβ = α
tan α = α
kısaltmasıyla birlikte, yandaki gibi verilebiliriz:
59
Bu denklemin analitik çözümü mümkün olmamakla birlikte, yaklaşık çözüm
için aşağıdaki ifadeyi kabul edebiliriz:

 1 1
tan α = α Çözüm kümesi; α ≅  m + π −
 2  1
 m + π
 2

=m 1, 2, 3, ⋅⋅⋅ , ( N − 2 )

1 1δ
β =≅  m +  π
2 N 2
1 2
 A0 
I ikincil ≅ 2 
1  1 
sin 2   m +  π 
maksimum

N  2 

Ardışık iki temel maksimum arasında N−1 tane minimum, N−2 tane
ikincil maksimum bulunur.
60
N=3 N=4

N=5 N=10

61
8.6. KIRINIM

Işığın keskin bir köşeden kıvrılaması, dalgaboyu

mertebesinde bir yarıktan geçerken her doğrultuda
yayılması ‘‘kırınım’’ olarak adlandırılır.

Kırınım ile girişim arasında gerçekte bir ayırım yoktur.

Tarihsel nedenlerle, sonlu sayıda, ayrı, eş fazlı kaynakların
katkılarının üst-üste gelmesi ile oluşmuş genlik ya da
şiddet değişimine genellikle girişim deseni denir.

Sürekli, eş fazlı bir kaynaklar dağılımının katkılarının üst-üste gelmesi ile

oluşmuş genlik ya da şiddet değişimine ise, genellikle kırınım deseni denir.

Böylece iki dar yarığın oluşturduğu girişim deseni ya da geniş bir yarığın
oluşturduğu kırınım deseni, ya da geniş iki yarığın oluşturduğu bileşik girişim
ve kırınım deseni sözkonusu olur.

Her iki olay da aynı temel fiziksel ilkeler tarafından belirlenir: Üst-üste binme
ve Huygens ilkesi.
62
Fresnel kırınımı: Kaynak, yarık düzlemi ve perde birbirinden sonlu uzaklıkta
iseler, buna Fresnel kırınımı denir.

Fraunhofer kırınımı: Kaynak, yarık düzlemi ve perde birbirinden, giden

ışınlar paralel kabul edilecek kadar uzaktaysa, buna Fraunhofer kırınımı denir.

Yarık
Düzlemi

63
8.6.1. Tek yarıkta kırınım:
r1
r2

Genişliği D olan tek yarık içindeki tüm noktaların gelen dalga düzlemi
tarafından aynı fazda sürüldüklerini kabul edeceğiz. Yarığı N özdeş küçük yarığa
böldüğümüzü varsayalım (N >> 1). δ ardışık iki yarık arasındaki faz farkı olmak
üzere, D yarığının üst ve alt ucu arasından gözlem noktasına (P noktası) ulaşan
dalgalar arasındaki faz farkı:

2π
=β = D sin θ N δ
λ
64
 I. Fazör Yardımıyla Genlik Hesabı:
β  A NA0 = E0
=
sin   = ve β R E0
 2  2R
β  sin ( β / 2 )
A 2= R sin   E0
2 β /2
π π −β  β
α=− =
2  2  2
 β
yP ( r=, θ , t ) A cos  kr1 − ωt + 
 2
D
r − r1 = sin θ
2
2π D β
kr =
kr1 + sin θ =
kr1 + α
λ 2 2 kr1 − ωt

 sin ( β / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) E0   cos ( kr − ωt )
 ( β / 2)  65
 II. İntegral Yardımıyla Genlik Hesabı:
 E0 
(
dyP= r , θ , t )   cos ( kr − ωt − φ ) +D/2
N r′ P
ds
2π
′
r ve r arasındaki faz farkı : φ = s sin θ s r
λ D 0
θ
Nds = D

 E0 
=
dy P ( r , θ , t )   ds cos ( kr − ωt − φ )
−D/2
D
+ D /2
 E0   2π 
yP ( r , θ , t )   ∫ cos  kr − ωt −
= s sin θ  ds
 D  − D /2  λ 
+ D /2
 E0  1  2π 
yP ( r , θ , t )   sin  kr − ω t − s sin θ 
 D   − 2π sin θ   λ  − D /2
 
 λ 
66
 E0   πD   πD 
yP ( r , θ , t ) =
− sin  kr − ω t − sin θ  − sin  kr − ω t + sin θ 
 2π    λ   λ 
 D sin θ 
 λ 

 A− B   A+ B 
sin A − sin B =
2sin   cos  
 2   2 

 π 
 sin  λ D sin θ  
yP ( r , θ , t ) E0     cos kr − ωt
( )
  π D sin θ  
  λ  
 

 sin ( β / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) E0   cos ( kr − ωt )
 ( β / 2) 

67
 III. N Yarıkta Girişim İfadesi Yardımıyla Genlik Hesabı:

 sin ( N δ / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) A0   cos ( kr − ωt )
 sin (δ / 2 ) 

 2π  2π
=Nδ N  = d sin θ  = D sin θ β ve N >> 1
 λ  λ

 sin ( N δ / 2 )   sin ( β / 2 )   sin ( β / 2 ) 

A0   ≅ A0  =NA0  
 sin ( δ / 2 )   sin ( β / 2 N )   β / 2 

E0 = NA0

 sin ( β / 2 ) 
yP ( r , θ , t ) E0   cos ( kr − ωt )
 ( β / 2) 
68
Sabit bir r uzaklığında, P noktasındaki bileşke dalganın şiddeti:

 sin ( β / 2 )  1 T
2
T
1
∫  yP ( r , θ , t )  dt ( E0 ) ∫ ( kr − ωt ) dt
2
=
2 2
I   cos
T 0  ( β / 2)  T 0
1 2  sin ( β / 2 )   sin ( β / 2 ) 
2 2

I =
E0   I0  
2  ( β / 2)   ( β / 2) 
 sin ( β / 2 ) 
2
2π
θ =0 =β = D sin θ =
0 I I=
0   I0
λ  ( β / 2) 
Yarık merkezinden dik uzaklıktaki perde üzerindeki P noktasında (merkez),
şiddet maksimumdur ve I0’ a eşittir.
Karanlık saçak şartı (I = 0):
β π
= =
D sin θ π , 2π , ⋅⋅⋅ , mπ ( m 1, 2, 3, ⋅⋅⋅)
; =
2 λ

=
D sin ( m 1, 2,3, ⋅⋅⋅)
θ mλ ; =
69
Aydınlık saçak şartı, şiddet fonksiyonunu maksimum yapan θ değerlerinin
bulunmasıyla belirlenir:

 sin ( β / 2 ) 
2
 sin α  β
2

I I=
0   I 0  = ; α
 ( β / 2 )   α  2

dI  sin α   α cos α − sin α  tan α = α

=
0 ⇒ 2I0     =
0
dα  α  α 2

Bu denklemin analitik çözümü mümkün olmamakla birlikte, yaklaşık çözüm
için aşağıdaki ifadeyi kabul edebiliriz (Bkz. Bölüm-8, Sayfa 60):
 1 1 β π D sin θ
α ≅  m + π − α= =
 2   1 2 λ
 m + π
 2
 
 1 1 
θ  m +  −
D sin= λ ; =
m 1, 2, 3, ⋅⋅⋅ Aydınlık saçak şartı
 2  1  2
  m + π 
 2  70
 m =⇒
1 (1, 432 ) λ
D sin θ1,max = ⇒ ( 0, 0472 ) I 0
I1,max =
m =⇒
2 ( 2, 459 ) λ ⇒
D sin θ 2,max = ( 0, 0165) I 0
I 2,max =
m= ( 3, 471) λ
3 ⇒ D sin θ3,max = ⇒ ( 0, 00834 ) I 0
I 3,max =

Şekil üzerindeki m değerleri minimum şiddetleri temsil eder. Su dalgaları da,

tıpkı tek yarıktan geçen ışık gibi davranır. Kırınıma uğrayan dalgalardan sadece
merkeze yakın olanlar görülebiliyor, diğerleri görülemeyecek kadar zayıftır.
71
θ = 0 durumu aydınlık saçağa karşılık gelir ve bu durumda yarıktan gelen
dalgaların tümü P noktasına aynı fazda gelir. Merkezi aydınlık saçağın, diğer
aydınlık saçakların hepsinden çok daha geniş olduğuna ve merkezden uzaklaştıkça
ikincil aydınlık saçakların şiddetlerinin hızlıca azaldıklarına dikkat ediniz

L >> D durumunda, m. karanlık saçağın

merkezi aydınlık saçaktan uzaklığı ve ardışık
D = 0,16 mm
karanlık saçaklar arası mesafe:
mλ
sin θ ≅ tan θ ⇒ ym.min ≅ L
D
D = 0,08 mm
λ
ym+1.min − ym.min ≅ L
D
ifadelerine sahiptir. Dalga boyunun sabit
olduğu durum için, yarık genişledikçe karanlık D = 0,04 mm
saçaklar hem birbirlerine doğru yaklaşır, hem
de merkeze doğru hareket ederler. Böylece
merkezi aydınlık saçak daralır ve keskinleşir.
Başka bir deyişle, merkezi aydınlık saçağın D = 0,02 mm
genişliği yarık genişliği ile ters orantılıdır.
72
8.6.2. Belirli Genişlikte İki Yarık (Girişim+Kırınım):
Her birinin genişliği a olan ve aralarında d uzaklığı bulunan çift yarıklı sistemi
ele alalım. Yarık genişliği ve yarıklar arası mesafe kıyaslanabilir büyüklükte
iseler, perdede gözlenen şiddet dağılımı kırınım deseni tarafından modüle edilmiş
girişim deseni olacaktır.

d a P
OB= OC= − A r1
2 2 ds
a
r
d a s B
OA= OD= + θ
2 2 d O
s C r2
E 
dy1 ( r , θ , t )  0  ds cos ( kr − ωt − ks sin θ )
= a
 a  ds
D
E 
dy2 ( r , θ , t )  0  ds cos ( kr − ωt + ks sin θ )
=
 a 
E 
dyP ( r , θ , t )  0  ds cos ( kr − ωt − ks sin θ ) + cos ( kr − ωt + ks sin θ ) 
=
 a 
73
  A− B   A+ B 
cos A + cos B =
2 cos   cos  
 2   2 

 2 E0 
dyP ( r , θ , t )   ds cos ( ks sin θ ) cos ( kr − ωt )
 a 
 d2 + a2 
 2 E0   
yP ( r , θ , t )   ∫ cos ( ks sin θ ) ds  cos ( kr − ωt )
 a  d −a 
2 2
 2 E0 
d a
+
AP (θ ) =   sin ( ks sin θ )  d − a
2 2

 ka sin θ  2 2

 2 E0    d a    d a 
AP (θ ) 
=   
sin k +  sin θ  − sin −
  2 2
k sin θ 
 ka sin θ    2 2      

 A− B   A+ B 
sin A − sin B =
2sin   cos  
 2   2 
74
  4 E0   ka   kd 
AP (θ ) =   
sin sin θ  cos  sin θ 
 ka sin θ   2   2 
T
2 1 1 2
∫ P( )
2
I A=
P 
 y r , θ , t  dt AP
T 0 2
2
  π a sin θ 
 sin  λ 
I P (θ ) = 2 E02     cos 2  π d sin θ 

 π a sin θ   λ 
 λ 
Girişim

Kırınım

Sonuç şiddet, her noktada girişim ve kırınımdan elde edilen şiddetlerin

çarpımı şeklindedir. Çift yarık için elde edilen tepe ve çukurlarının konumları
aynıdır fakat, tek yarık kırınım deseni tarafından modüle edilmiştir.

75
Şekil-(a): Genişliği a olan tek bir yarığın
oluşturduğu kırınım desenindeki şiddet
değişimi.

Şekil-(b): Aralarında d uzaklığı olan iki

yarığın oluşturduğu girişim desenindeki
şiddet değişimi.

Şekil-(c): Aralarında d uzaklığı olan,

herbiri a genişliğinde iki yarığın
oluşturduğu girişim desenindeki şiddet
değişimi (d > a).

Şekil-(d): Şekil-(c)’ de hesapla elde edilen

desenin deneysel olarak elde edilmiş resmi.

76
Örnek-1: Boyca kütle yoğunlukları µ1 ve µ2 olan iki ip, T gerilimi altında birer
uçlarından birleriyle birleştirilmişlerdir. Birleşme noktasına doğru ilerleyen
bir dalgayı göz önüne alınız. µ2/µ1 = 0; 0,25; 1; 4; ∞ durumları için,
yansıyan ve geçen dalga genliklerinin, gelen dalga genliğine oranını
bulunuz.

Çözüm-1: Karakteristik Empedans: Z = µT

B Z1 − Z 2 µ1 − µ2 1 − µ2 / µ1
Yansıma Katsayısı: R12= = = =
A Z1 + Z 2 µ1 + µ2 1 + µ2 / µ1
C 2 Z1 2
Geçme Katsayısı: T12= = =
A Z1 + Z 2 1 + µ2 / µ1

µ2 / µ1 R12 T12

0 1 2
0,25 0,33 1,33
1 0 1
4 −0,33 0,67
∞ −1 0
77
Örnek-2: Boyca kütle yoğunlukları µ1 ve µ2 olan iki ip birer uçlarından bağlıdır ve
ipler T gerilimi ile gerilmiştir. Birleşme noktasına doğru ilerleyen bir dalgayı
göz önüne alınız. Yansıyan dalganın enerji akısı ile geçen dalganın enerji
akısı toplamının, gelen dalganın enerji akısına eşit olduğunu gösteriniz. Bir
dalganın enerji akısı (= enerji yoğunluğu ile dalga hızının çarpımı) A genlik
ve v dalga hızı olmak üzere, 𝐴𝐴2/𝑣𝑣 ile orantılıdır.
1
Çözüm-2: Bir dalganın enerji akısı: P = µ (ω A ) v
2

2
Gelen dalganın genliği A, yansıyan dalganın genliği B ve geçen dalganın
genliği C olsun. Bu durumda sırasıyla 𝑃𝑃𝐴𝐴, 𝑃𝑃𝐵𝐵 ve 𝑃𝑃𝐶𝐶 gelen, yansıyan ve geçen
dalganın akısı olmak üzere;

1 1 1
=µ1 (ω A ) v1 ; PB = µ1 (ω B ) v1 ; PC µ2 (ωC ) v2
2 2 2
PA
2 2 2
Burada v1 birinci ip üzerinde ve v2 ikinci ip üzerinde dalga hızını
göstermektedir. Yansıyan ve geçen dalga akılarının toplamı için;

1 2
v= T /µ =
PB + PC ω T  µ1 B 2 + µ2 C 2 
2
78
 2
B Z1 − Z 2 T µ1 − T µ2  µ1 − µ2  2
R12= = = B =
2
 A
A Z1 + Z 2 T µ1 + T µ2  µ + µ 
 1 2 

2 T µ1
2
C 2 Z1  2 µ1  2
T12= = = C =
2
 A
A Z1 + Z 2 T µ1 + T µ2  µ + µ 
 1 2 

1 2 2   µ1 − µ2 
2
 2 µ1 
2

PB + PC ω A T  µ1   + µ2   
2   µ1 + µ2   µ + µ  
   1 2  

1 2 2 1
=
PB + PC ω=
A T µ1 ( ) µ1v1
ω PB + PC =
2
A PA
2 2

79
Örnek-3: Havada ilerleyen bir düzlem ses dalgası su yüzeyine dik olarak düşüyor. Sesin
havadaki hızı yaklaşık 334 m/s ve sudaki hızı ise yaklaşık 1480 m/s’ dir.

a) Suya giren dalganın genliğinin gelen dalganın genliğine oranı nedir?

b) Suya giren dalganın enerji akısının gelen dalganın enerji akısına oranı nedir?

∂ 2ξ 1 ∂ 2ξ
Çözüm-3: a-) Akışkanlarda yer değiştirme için dalga denklemi: = 2 2
∂x 2
v ∂t
Dalganın yayılma hızı: v = B / ρ0

B, ortamın hacim modülü ve ρ0 dalganın yayıldığı ortamın yoğunluğudur.

ξ ( x, t ) A cos ( kx − ωt )
=

Ses dalgasının su yüzeyine şekildeki gibi

dik geldiğini kabul edelim.

Bu durumda gelen, yansıyan ve geçen

dalgayı, sırasıyla, ξi(𝑥𝑥,𝑡𝑡), ξr(𝑥𝑥,𝑡𝑡) ve ξt(𝑥𝑥,𝑡𝑡)
ile gösterelim.

80
ξi ( x, t ) Ai cos ( k1 x − ωt )
=
∂ξ
ξ r ( x,=
t ) Ar cos ( −k1 x − ωt ) p ( x, t ) =
−B kBA sin ( kx − ωt )
=
∂x
ξt ( x, t ) At cos ( k2 x − ωt )
= Bkz. Bölüm-6, Sayfa 44
Sınır koşulları:

i-) Arayüzeyde yer değiştirmeler her an sürekli olmalıdır.

ξi ( 0, t ) + ξ r ( 0, t ) =
ξt ( 0, t )
Ai cos (ωt ) + Ar cos (ωt ) =
At cos (ωt ) Ai + Ar =
At

ii-) Arayüzeyde basınç her an sürekli olmalıdır.

pi ( 0, t ) + pr ( 0, t ) =
pt ( 0, t )

k1 B1 Ai sin ( −ωt ) − k1 B1 Ar sin =

( −ωt ) k2 B2 At sin ( −ωt )
 k2 B2 
Ai − Ar =
  At
 k1 B1 
81
Ai + Ar =
At 
 At  2k1 B1 
 k2 B2   = 
Ai − Ar =
  At  Ai  k1 B1 + k2 B2 
 k1 B1  

ω
B
v == ⇒ ω Bρ
kB = ; B ρ ==
ρv Z
k ρ

At 2ω B1 ρ1 2 B1 ρ1 2 Z1
= =
Ai ω B1 ρ1 + ω B2 ρ 2 B1 ρ1 + B2 ρ 2 Z1 + Z 2

Verilen sayısal değerler kullanılarak aşağıdaki sonuç elde edilir:

At 2 ρ hava vhava 2 (1, 23)( 334 )

= ≅ 5,55 ×10−4
Ai ρ hava vhava + ρ su vsu (1, 23)( 334 ) + (1000 )(1480 )

82
 1
P= µ (ω A ) v
2
b-) Gerilmiş ipteki dalganın enerji akısı:
2
1
Benzer şekilde ses dalgasının enerji akısı: P = ρ (ω A ) v
2

2
Bu durumda gelen ses dalgasının enerji akısının suya giren ses dalgasının enerji
akısına oranı:

1
ρ 2 (ω At ) v2 ρ v  A 2
2
Pt 2= 2 2 t
 
Pi 1
ρ1 (ω Ai ) v1
2 ρ 2 2  Ai 
v
2

 At  (1000 )(1480 )
2
ρ su vsu
Pt
=
Pi ρ hava vhava
  ≅
(1, 23)( 334 )
( 5,55 × 10 )
−4 2
=
1,11 × 10 −3

 Ai 

83
Örnek-4: Çift yarık girişim deneyinde 𝑑𝑑 = 0,150 𝑚𝑚𝑚𝑚, 𝐿𝐿 = 120 𝑐𝑐𝑚𝑚, 𝜆𝜆 = 833 𝑛𝑛𝑚𝑚 ve
𝑦𝑦 = 2,00 𝑐𝑐𝑚𝑚 olarak veriliyor.
a) S1 ve S2 kaynaklarından ekrandaki P noktasına
giden ışınlar arasındaki 𝛿𝛿 yol farkını bulunuz.
b) 𝛿𝛿’ yı, 𝜆𝜆 dalga boyu cinsinden ifade ediniz.
c) Bu koşullardaki P noktasının maksimumda mı,
minimumda mı veya ara bir yerde mi olduğunu
belirleyiniz.

Çözüm-4: a) Yol farkı : δ = r2 − r1 = d sin θ

y
L  y ⇒ sin θ ≅ tan θ =
L
y  2 
δ d= ( 0,15 )  =
=  2,5 µ m
L  120 
δ 2,5 × 10 −6
=
b) = 3, 00 δ = 3, 00λ
λ 833 ×10 −9

c) b-şıkkının sonucuna göre yol farkı dalga boyunun tam katı (3,00)
olduğundan, verilen özelliklerdeki P noktasında yapıcı girişim, yani
maksimum veya başka bir deyişle aydınlık saçak oluşur.
84
Örnek-5: Tek renkli faz uyumlu (koherent) bir ışık kaynağı şekildeki
gibi birbirine paralel ve aralarındaki uzaklıklar d olan S1, S2
ve S3 yarıklarına geliyor. Bu yarıklardan çıkan dalgaların
genliklerinin eşit (E0), aynı 𝜔𝜔 frekanslı ve ardışık faz
farkları 𝜑𝜑 = 2𝜋𝜋𝑑𝑑𝑠𝑠𝑖𝑖𝑛𝑛𝜃𝜃/𝜆𝜆 ifadesi tanımlıdır.

a) P noktasındaki şiddetin,
2
I0   2π d sin θ 
=I 1 + 2 cos  
9   λ 
ifadesi ile verileceğini gösteriniz. Burada I0 birincil maksimumların
şiddettir.

b) İkincil maksimumların şiddetinin birinci maksimumların şiddetine oranını

bulunuz.
2π d sin θ
Çözüm-5: a) S1 ile S2 ve S2 ile S3 yarıkları arasındaki faz farkı: ϕ=
λ
E1 = E0 cos (ωt ) ; E2 = E0 cos (ωt + ϕ ) ; E3 = E0 cos (ωt + 2ϕ )

EP = E1 + E2 + E3
85
 = ϕ − ϕ ) E0 cos (ωt + ϕ ) cos ϕ + sin (ωt + ϕ ) sin ϕ 
E1 E0 cos (ωt +=

E3 E0 cos (ωt + ϕ ) cos ϕ − sin (ωt + ϕ ) sin ϕ 

=

E13 = E1 + E3 = 2 E0 cos (ωt + ϕ ) cos ϕ

=E2 E0 cos (ωt + ϕ )

EP = E13 + E2 = E0 cos (ωt + ϕ ) [1 + 2 cos ϕ ]

E02 [1 + 2 cos ϕ ]
T 2 T
1 2
1
∫ ( ) ∫0 ( ω ϕ
= ) [ + ϕ ]
2
= +
2 2
I E P dt cos t dt E0 1 2 cos
T 0 T 2

T /2
2
9 2 I0   2π d sin θ 
=
I 0 I= I= E0 =I 1 + 2 cos  
ϕ =0
λ
max
2 9   
86
 I0
b) = [ + ϕ ]
2
I 1 2 cos
9
dI 4 2π 4π
= − I 0 [1 + 2 cos ϕ ] sin ϕ =
0 ϕ = 0, , π , , 2π
dϕ 9 3 3
d 2I 4 d 4
=
−I0 [sin ϕ + sin 2ϕ ] =
− I 0 [ cos ϕ + 2 cos 2ϕ ]
dϕ 2
9 dϕ 9

d 2I 
< 0 ⇒ maksimum nokta  ϕ = 0 , π , 2π ( maksimum )
dϕ 2
 
  2π 4π
2
d I
> ⇒  ϕ = , ( minimum )
0 minimum nokta
  3 3
dϕ 2

I 1 I
= [1 + 2 cos 0] ⇒ =1
2

I0 9 I0

87
Örnek-6: Çift yarık girişim deneyinde S kaynağı S1
yarığına S2 yarığından yarım dalga boyu
daha yakındır. Maksimum ve minimumların
yerlerini belirleyiniz. θ = 0 noktası
maksimum mu yoksa minimum mudur?

Çözüm-6: S kaynağının S1 ve S2 yarıklarına uzaklıkları arasında λ/2 kadarlık bir fark

olması nedeniyle, P noktasına gelen dalgalar arasındaki yol farkına 𝜆𝜆/2 ilave
etmek gerekir:
λ
∆r = r2 − r1 = d sin θ +
2
P noktasında maksimum olabilmesi için bu yol farkının dalga boyunun tam
katlarına eşit olması gerekir:

λ
=
d sin θ max + λ ; n 0,  1,  2,  3, ⋅⋅⋅
n=
2
 1
d sin θ max=  n −  λ
 2
88
Ekran üzerinde maksimumların konumu için (L >> ymax):

ymax  1  Lλ
sin θ max ≅ tan θ max = ymax=  n − 
L  2 d
Minimumlar için yol farkı dalga boyunun yarım katları olacağını biliyoruz:

λ  1
d sin θ min + =  n +  λ ; =
n 0,  1,  2,  3, ⋅⋅⋅
2  2
d sin θ min = nλ

Ekran üzerinde minimumların konumu için :

ymin Lλ
sin θ min ≅ tan θ min = ymin =n
L d

θ =0 ⇒ d sin θ = 0 ⇒ n =0

Bu durumda merkezi girişim saçağı bir minimumdur.

89