ZBORNIKXVIII 1arheologija

ZBORNIK NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU
RECUEIL DU MUSÉE NATIONAL À BELGRADE
YU ISSN 0352-2474
RECUEIL
DU MUSÉE NATIONAL
XVIII-1
archéologie
MUSÉE NATIONAL
Belgrade 2005
ZBORNIK
NARODNOG MUZEJA
XVIII-1
arheologija
NARODNI MUZEJ
Beograd 2005
REDAKCIJSKI ODBOR
Bojana BORI]-BRE[KOVI], Aleksandar JOVANOVI],
Jelena KONDI], Marko POPOVI],
Nikola TASI], Du{ko [QIVAR,
Ar~er MARTIN, Qudmil VAGALINSKI,
Vera KRSTI] (sekretar)
IZDAVA^
NARODNI MUZEJ u Beogradu
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Tatjana CVJETI]ANIN
RÉDACTION
Bojana BORIĆ-BREŠKOVIĆ, Aleksandar JOVANOVIĆ,
Jelena KONDIĆ, Marko POPOVIĆ,
Nikola TASIĆ, Duško ŠLJIVAR,
Archer MARTIN, LÓdmil VAGALINSKI,
Vera KRSTIĆ (secrétaire)
EDITION
MUSÉE NATIONAL à Belgrade
RÉDACTRICE EN CHEF
Tatjana CVJETIĆANIN
SADR@AJ / CONTENTS
Biqana \OR\EVI], Vesna RADI], Tatjana CVJETI]ANIN

Arheolo{ka delatnost Narodnog muzeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Biljana DJORDJEVIĆ, Vesna RADIĆ, Tatjana CVJETIĆANIN
Archaeology in the National Museum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Dragana ANTONOVI]
Neolitsko zemqoradni~ko oru|e i wegov zna~aj u po~ecima
poqoprivrede na tlu Srbije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Dragana ANTONOVIĆ
Neolithic Agricultural Tools and its Significance in the Beginning of
Farming in the Territory of Serbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Duško ŠLJIVAR, Dragan JACANOVIĆ

Zoomorphic Figurines from Belovode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Du{ko [QIVAR, Dragan JACANOVI]
Zoomorfne figurine sa Belovoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Vera BOGOSAVQEVI]-PETROVI]
Praistorijski rudnici na centralnom Balkanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Vera BOGOSAVLJEVIĆ-PETROVIĆ
Prehistoric Mines in the Central Balkans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Nenad RADOJÎ]
Grob iz ranog bronzanog doba sa nekropole Glamija u Korbovu . . . . . . . . . . . .115
Nenad RADOJČIĆ
Early Bronze Age Burial from Necropolis Glamija in Korbovo . . . . . . . . . . . . . . . 121
Lidija NIKITOVI], Rastko VASI]

Grotnica u Gu~i – nekropola pod humkama iz bronzanog doba . . . . . . . . . . . . 123
Lidija NIKITOVIĆ, Rastko VASIĆ
Grotnica, Guča – Bronze Age Tumulus Necropolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
5
Petar POPOVIĆ
Kale-Krševica: Investigations 2001-2004. Interim Report . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Aleksandar BULATOVI]
Keramika brwi~ke kulturne grupe i starijeg gvozdenog doba
sa nalazi{ta Kale u Kr{evici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Aleksandar BULATOVIĆ
Pottery of the Brnjica Culture and of Early Iron Age from
the Site Kale in Krševica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Vera KRSTI]
Slikani kantarosi i skifosi sa lokaliteta Kale – Kr{evica
kod Bujanovca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Vera KRSTIĆ
Painted Kantharoi and Skyphoi from
Kale - Krševica near Bujanovac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Ivana ANTI], Sta{a BABI]

Preliminarni rezultati tipolo{ko-statisti~ke obrade kerami~kog
materijala sa lokaliteta Kale – Kr{evica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Ivana ANTIĆ, Staša BABIĆ
Preliminary Results of Typological and Statistic Analysis
of Pottery from the site Kale – Krševica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Miroslav JEREMI]
Anti~ko i tradicionalno graditeqsko nasle|e
(Kale u Kr{evici) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Miroslav JEREMIĆ
Antique and Traditional Architectural Heritage
(Kale in Krševica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Svetlana BLA@I]
Fauna lokaliteta Kale – Kr{evica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Svetlana BLAŽIĆ
Fauna from the Site Kale in Krševica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
6
Momir VUKADINOVI]
Rezultati geofizi~kih istraìvawa metodom geoelektri~nog
skenirawa i geoelektri~nog sondirawa na arheolo{kom nalazi{tu
Kale – Kr{evica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Momir VUKADINOVIĆ
Results of Geophysical Investigations Using Geoelectrical Scanning
and Geophysical Sounding at the Archaeological Site Kale – Krševica . . . . . . . . . 308
Branislav ANĐELKOVIĆ, Emily TEETER

The Coffin of Nesmin: the Belgrade Mummy Identified . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Branislav AN\ELKOVI], Emili TITER
Nesminov kov~eg: identifikacija Beogradske mumije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Virginia ANDERSON STOJANOVIĆ

Terracotta Figurines of Aphrodite, Europa and Leda from Burials of the West
Cemetery at Stobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Virxinija ANDERSON-STOJANOVI]
Terakote Afrodite, Evrope i Lede iz grobova sa zapadne
nekropole u Stobima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Bojana BORI]-BRE[KOVI]
Nalaz rimskog bakarnog novca prvog veka na{e ere
sa teritorije Srbije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Bojana BORIĆ-BREŠKOVIĆ
A Find of Roman Aes Coins of the 1st Century from the
Territory of Serbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Mirjana GLUMAC
Terakote sa nekropole Guberevac – Gomilice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Mirjana GLUMAC
Terracottas from the Necropolis Guberevac – Gomilice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Ivana POPOVIĆ
Amber Jewelry and Decorative Objects from the Private Part
of Dunjić Collection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Ivana POPOVI]
Nakit i ukrasni predmeti od }ilibara iz privatnog dela
Zbirke Duwi} . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
7
Velika DAUTOVA-RUŠEVLJAN
Imported Terra Sigillata and Pannonian Production from
the Site Vranj in Hrtkovci (Srem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Velika DAUTOVA-RU[EVQAN
Importovane posude Terra Sigillata i panonska produkcija
sa lokaliteta Vraw u Hrtkovcima (Srem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Svetlana LOMA, Ana PREMK

Grafiti na ostrakonu iz Sirmija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Svetlana LOMA, Ana PREMK
Die Graffiti auf einem Ostrakon aus Sirmium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
Sofija PETKOVI], Maja @IVI]

Grupa bronzanih fibula sa Romulijane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Sofija PETKOVIĆ, Maja ŽIVIĆ
The Group of the Bronze Fibulae from Romuliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Slavica KRUNI]
Theca vulneraria – medicinska ili kozmeti~ka kutija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Slavica KRUNIĆ
Theca vulneraria – Medical or Cosmetic Box . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Deana RATKOVIĆ
Two Figural Bronze Objects from Wagon and Harness in
the Roman Collection of the National Museum in Belgrade . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Deana RATKOVI]
Dva figuralna predmeta od bronze sa kola i zaprege
iz Rimske zbirke Narodnog muzeja u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Aleksandar JOVANOVI]
Arheolo{ke bele{ke uz sakralne spomenike iz Makedonije . . . . . . . . . . . . . 509
Aleksandar JOVANOVIĆ
Archaeological Notes on Sacred Monuments from Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . 529
Miodrag TOMOVI]
O problemu orijentacije u savremenoj arheologiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Miodrag TOMOVIĆ
Problem of Orientation in Modern Archaeology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548
8
Nikola A. CRNOBRWA
Dokumentarna gra|a o nalazu velike ostave rimskog
novca careva tre}eg veka otkrivene u selu Svileuva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
Tatjana BENXAREVI]
Ostave bronzanog novca IV veka sa teritorije Srbije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
Tatjana BENDŽAREVIĆ
Bronze Coin Hoards of the 4th Century from the Territory of Serbia . . . . . . . . . . 578
Miroslav VUJOVI]
Ranovizantijski kandelabr iz Viminacijuma – 100 godina kasnije . . . . . . . 581
Miroslav VUJOVIĆ
Early Byzantine Candelabrum from Viminacium – 100 years later . . . . . . . . . . . . 593
Branislav CVETKOVI]
Prilog poznavawu starih graditeqskih instrumenata -
„ravnilo“ iz zbirke Zavi~ajnog muzeja u Jagodini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595
Branislav CVETKOVIĆ
About Ancient Masons’ Instruments – ‘level’ from the Collection of Regional
Museum in Jagodina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
Marija MARI]-JERINI]
U potrazi za identitetom Zbirke medaqa
Narodnog muzeja u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
Marija MARIĆ-JERINIĆ
In Search of Identity of Collection of Medals in National
Museum in Belgrade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
9
Biqana \OR\EVI] UDK 069.51:902(497.11)(091)
Vesna RADI]
Tatjana CVJETI]ANIN
Narodni muzej u Beogradu
ARHEOLO[KA DELATNOST
NARODNOG MUZEJA
Arheolo{ko odeqewe Narodnog muzeja, jedno od osnovnih i centralnih ode-

qewa ovog muzeja kompleksnog tipa, ima u svom sastavu danas, nakon sto
{ezdeset godina rasta, razvoja i sazrevawa - od sakupqawa rariteta do sveo-
buhvatne prezentacije kulturne ba{tine ovog podru~ja, ~etiri praistorij-
ske zbirke, ~etiri anti~ke zbirke1 i deset zbirki u okviru Kabineta za
numizmatiku i epigrafiku sa vi{e od dve stotine hiqada kulturnih dobara.
Druga~iji, kvalitativno nov odnos prema pro{losti javqa se u drugoj polo-
vini XVIII veka - kao po~etak uo~avawa razli~itosti bi}a naroda - razbuk-
tan nacionalnim zanosom na po~etku XIX veka, uobli~en u novim istorij-
skim i kulturnim prilikama tada{we Srbije. Uz interes za starine, ili
drevnosti srpske, pojavquju se i prve sakupqa~ke, ali i stidqive istraì-
va~ke ideje.2 Ubrzo i arheologija nalazi svoje mesto kao tehnika i/ili metod
/1/ Dve sredwovekovne arheolo{ke zbirke prikqu~ene su novoformiranom,

ta~nije 1993. godine obnovqenom Odeqewu za sredwovekovnu kulturu i
umetnost.
/2/ Po~etak brige za spomenike drevnosti, ulagawa truda i znawa za upoz-
navawe na{e ba{tine, predstavqaju dela, a posebno putovawa po Srbiji,
Lukijana Mu{ickog, Joakima Vuji}a, Vuka Karaxi}a i Dimitrija
Davidovi}a. O tome v. Medakovi} 1985: 111-116. O interesu za starine
posredno govori i arhivska gra|a - akti i pisma iz prepiske kneza
Milo{a - o obnovama manastira, obave{tewa o arheolo{kim nalazima,
o neovla{}enom kopawu, o ka`wavawu za kopawe novca, opisi natpisa,
potvrde o primawu slika. O tome v. Xelebxi} 1969. Formirawe malog
lapidarija u Milo{evom konaku u Kragujevcu, kao i minerolo{ke zbirke
jasno govori o tada{wem sakupqa~kom zanosu. Istraìva~ke ideje negu-
je posebno Dru{tvo srpske slovesnosti: Jovan Gavrilovi} je ispitao
novce koje je Dru{tvo otkupilo iz zbirke Lukijana Mu{ickog, kao i
stare novce na|ene u Beogradu. O tome v. Mili}evi} 1888: 25.
11
Biqana \or|evi}, Vesna Radi}, Tatjana Cvjeti}anin
utvr|ivawa materijalnih ~iwenica o pro{losti, postepeno se razvijaju}i

do nau~ne discipline koja nudi upoznavawe s celokupnim dru{tvenim okru-
èwem i shvatawe o veli~ini qudske istorije.
Narodni muzej3 ima svoje posebno mesto u razvoju arheolo{ke nauke kod nas,
kao {to i arheologija ima svoje specifi~no mesto u samom Muzeju. Upravo
oni predmeti koje danas defini{emo kao arheolo{ki materijal jezgro su
fundusa Muzeja, klica iz koje je nastala jedna od najstarijih ustanova za{ti-
te na Balkanu.
Pope~iteq pravosu|a i prosve{tenija, general-major kavaqer Stefan Ste-
fanovi}, 2. aprila 1848. godine {aqe Pope~iteqstvu finansija Spisak
stvari muzeumu srbskom prinadleè}i, sa sprovodnim aktom u kome navodi da
Pope~iteqstvo prosve{tenija od 1844. godine prikupqa novce i dostojne
starodrevne stvari, {to od poklona, {to na|ene. Ovi predmeti su pregleda-
ni i popisani, razvrstani u dve grupe: A) novci, B) pismene i druge drevno-
sti.4 Popisani novac u prvoj grupi, svih 1.998 komada, razvrstan je prema
metalu od koga je kovan, dràvi iz koje poti~e, a srpski sredwovekovni i po
vladarima koji su ga kovali. U drugoj grupi, od predmeta zavedenih pod sedam-
deset devet rednih brojeva, najve}i je broj kwiga i listova kwiga, zatim
pismena (akta, pisma, poveqe), dok arheolo{kih predmeta ima 14: rimske i
drevne alatke - 5, drevni nakit - 5, drevno posu|e - 1, statue - 2 i snimak nat-
pisa iz Poàrevca - 1. Za Muzej se u po~etku o~igledno prikupqaju uglavnom
arheolo{ki i istorijski predmeti i razli~ite vrste novca kovanog od anti-
ke do savremenog doba.
Godine koje su sledile, sve do kona~nog odvajawa Muzeja i Biblioteke 1881,
predstavqaju vreme tragawa kako za adekvatnim ure|ewem institucije, tako
i za adekvatnim imenom i prostorom, vreme uobli~avawa Muzeja. Romanti-
~arski odnos prema pro{losti i daqe dominira, ali sada sve vi{e pra}en
istraìva~kim naporima: Majnertovo predstavqawe starina iz okruga beo-
/3/ Narodni muzej u Beogradu osnovan je ukazom Pope~iteqstva

prosve{tenija, tada{weg Ministarstva prosvete, 10. maja 1844. godine.
Ovim aktom (Arhiv Srbije, MPs, fIV, 519, 1860) krunisani su
vi{egodi{wi napori da se starine ve} prikupqene „dobrovoqnim
po`rtvovawem rodoqubaca“ na „edno mesto saberu a tada wegovim nadzi-
raniem za potomstvo sa~uvaju“. Uz uredbu poslat je i raspis na~elnika
Pope~iteqstva, Jovana Sterije Popovi}a, svim okru`nim na~elstvima
kojim se pozivaju svi slu`benici i u~iteqi da prikupqaju gra|u za upra-
vo osnovan Muzej. Vidi i: Popovi}, Jevremovi} 1994: 9, 48, sl.5.
/4/ Drobwakovi} 1949: 35-46.
12
ARHEOLO[KA DELATNOST NARODNOG MUZEJA
gradskog (1850. godine), [afarikovo rekognoscirawe terena Guberevca, u

saradwi s Jovanom Gavrilovi}em, povodom nalaza starina 1851. godine
(1854),5 [afarikova arheolo{ka iskopavawa na Rudniku, prva kod nas
(1865),6 rad Mihaila Valtrovi}a i Dragutina Milutinovi}a na istraìva-
wu srpske sredwovekovne umetnosti.7
U to vreme se po prvi put, u doba [afarikovog upravni{tva,8 prire|uje
postavka muzejskog materijala, pristupa~na s vremena na vreme javnosti, u
dve prostorije dobijene u zdawu kapetan Mi{e Anastasijevi}a 1863. godine.
Deceniju kasnije, tada ve} izrastao fond Muzeja, kako svedo~e savremenici,
podeqen je bio „prema razlici stvari“ na devetnaest odeqaka. Arheolo{ki
materijal, koji ~ini „ve}u ~ast starina“, obuhvatao je odeqke I (nakit i adi-
|ari), II (sudi}i i poku}ne stvari), III (kipovi bronzani), IV (bakar i bron-
za), VIII (starinske stvari od stakla i pe~ene zemqe), X (oru`je, oru|a za
ratovawe), XI (metal: posu|e, alati, kowska oprema) i XIV (nadgrobni spome-
nici, cigle s natpisima i slikama), a numizmati~ki materijal odeqke V
(medaqe, spomenice, novci), VI (pe~ati), XVI (noviji jugoslovenski i srpski
novci), XVII (rimski i vizantijski novci), XVIII (jelinski i varvarski nov-
ci), XIX (evropski i srpski sredwovekovni novci). Pribli`no 610 arheolo-
{kih predmeta poseduje Muzej 1871, a 712 predmeta 1874. godine.9 Numizma-
ti~ki materijal, u predhodne tri decenije uve}avan stalnim prilivom pre
svega poklona, istih godina prerasta u fond od 10.886, odnosno 13.232 pred-
meta.
Nova, a ujedno i jedna od najva`nijih faza u razvoju Narodnog muzeja, a poseb-
no arheologije u wemu i, paralelno, u Srbiji, zapo~iwe odlukom o odvajawu
Muzeja i Biblioteke i postavqawu Mihaila Valtrovi}a za ~uvara Narodnog
muzeja. Istovremeno se javqaju i ideje o osnivawu Katedre za arheologiju na
Velikoj {koli i wenog vezivawa za Muzej, koji je trebalo da bude nau~ni apa-
rat uz Katedru, {to je i realizovano 17. aprila 1881. godine kada je Valtro-
vi} postao prvi profesor na novoosnovanoj katedri.10 Valtrovi}eva preda-
/5/ Novaković 1877: 205.

/6/ Vuli} 1941-48: 257-268; Novaković 1877, 209-211.
/7/ Bogdanovi} 1978, 7-90.
/8/ Od 1848, uz profesuru istorije, Janku [afariku je bilo povereno i
starawe i briga o starinama Srpskonarodnog muzeuma. Vreme wegovog
zvani~nog upravni{tva, od 1861. do 1869, doba kada je bio postavqen za
bibliotekara i ~uvara Muzeja, vreme je kada Biblioteka dobija pravo
unutra{we ure|ewe, a Muzej postaje pravi muzej. Kolari} 1953: 25-35.
/9/ Mili}evi} 1876: 47-48.
/10/ Srejovi} 1983: 17-18; Milinkovi} 1989: 124-137.
13
nost dovela je, uz saradwu grupe intelektualaca i dostojanstvenika, i do for-

mirawa Srpskog arheolo{kog dru{tva 1883. godine, ~iji je on bio prvi
predsednik, a godinu dana kasnije pokrenut je i ~asopis - glasilo dru{tva -
Starinar.11 Ovi doga|aji i datumi ozna~avaju po~etak organizovanog rada na
prikupqawu, ~uvawu i prou~avawu arheolo{kih nalaza sa podru~ja Srbije,
po~etak koji je omogu}io uspe{an razvoj arheologije kod nas do zrele nau~ne
discipline. U ìì arheolo{kih aktivnosti tada je bio Narodni muzej.
Temeqi Muzeja kao moderne institucije za{tite i nau~no-istraìva~ke
ustanove i oblici wegovog funkcionisawa, postavqeni su u doba koje je
Mihailo Valtrovi} proveo kao ~uvar Narodnog muzeja (1881-1905).12 Suo~en
sa raznovrsnim problemima proisteklim prvenstveno iz neadekvatnog sme-
{taja, nedostatka prostora, mawka kadrova, stihijskog prikupqawa starina,
nekriti~nosti u wihovom vrednovawu i, naravno, nedovoqne materijalne
pomo}i, Valtrovi} je, sa izuzetnim sluhom za muzeologiju, svoju vi{egodi-
{wu delatnost usmerio u nekoliko bitnih pravaca, oblikuju}i Muzej u kom-
petentnu i savremenu ustanovu za{tite. Valtrovi}eva aktivnost odnosi se
na slede}e sfere:
- rad na prikupqawu predmeta - boga}ewu zbirki (akcenat je na „sistemati~-
kim“ iskopavawima, uz poklone i otkupe),13
- obrada muzejskog materijala (paralelno sa inventarom stvari, koji se vodi
od 1871. godine, kreirawe, s nau~nog i umetni~kog gledi{ta, spiska svih
muzejskih predmeta, uz wihovu valorizaciju),
- za{tita starina (uzaludni napori na dono{ewu zakona o starinama),
- formirawe postavke (instalacija eksponata u adekvatnom mobilijaru, uz
preciznu i pogodnu manipulaciju predmetima, sa opremqenim prostorima
za odlagawe neizloènog materijala; dosledno sprovo|ewe izlo`bene kon-
cepcije),
- pedago{ki rad (uz profesuru na Katedri za arheologiju, predavawa za javnost
od 1900. godine),
/11/ Gara{anin 1983: 9-12; Milinkovi} 1984: 13-19.

/12/ Veli~kovi} 1975: 611-645.
/13/ Ne nailaze}i na razumevawe pretpostavqenih u borbi za vi{e prostora
i boqe uslove rada Muzeja, Valtrovi} se koncentri{e na popuwavawe
zbirki i inventarisawe predmeta. Iz wegovog izve{taja o radu za 1885.
godinu saznajemo da je izvesno pro{irewe ipak dobijeno, te da su u prvoj
sobi Muzeja izloèni praistorijski, gr~ki i rimski nalazi (Arhiv
Srbije, MPs, II, 20, 1885; Popovi}, Jevremovi} 1994: 13, 53, kat. 34).
14
- razvoj {kolovanog kadra (upo{qavawe pomo}nika koji na sebe preuzimaju

deo poslova: 1895. godine Miloja Vasi}a, tada{weg profesora Druge beo-
gradske gimnazije, a 1905. godine Vladimira Petkovi}a).
Ova vi{estrana delatnost rezultirala je, naro~ito posle preseqewa Muzeja

1893. godine u nove objekte – privatne ku}e kapetan Mi{e Anastasijevi}a i
bra}e Veli~kovi}, pre~i{}enom koncepcijom izlagawa, uz po{tovawe hro-
nologije i istorijskog kontinuiteta. U prizemqu prve zgrade, definitivno
od 1904. godine, bile su izloène zbirke praistorijskih, jelinskih, rim-
skih, sredwovekovnih predmeta, kao i numizmatika,14 dok je lapidarij bio u
dvori{tu. Paralelno, arheolo{ka istraìvawa postala su jedan od osnovnih
na~ina boga}ewa zbirki: Valtrovi}eva iskopavawa u Kostolcu (1882), rekog-
noscirawe teritorije Krajinskog i Poàreva~kog okruga (1895), istraìva-
wa rimske grobnice u Brestoviku (1895), ispitivawe crkve u Qubostiwi
(1904); Vasi}eva iskopavawa lokaliteta Me|ulu`je kod Aran|elovca (1899),
sistematska istraìvawa u Kostolcu (1902-3), na lokalitetu âr{ija u Rip-
wu i Mali Drum u selu Popovi}i (1904), u Poqni i Varvarinu, Juhoru, Vin-
~i, [upqoj Steni i u Boru (1905).
Slede}i ~uvar Muzeja bio je Miloje Vasi}. On energi~no i uspe{no nastavqa
tokom svog upravni{tva (1906-1919) razvoj Muzeja na osnovu Valtrovi}evih
ideja i dela, usmeravaju}i svoju aktivnost na za{titu starina (stalna pusto-
{ewa, posebno Kostolca, Prahova i Smederevskog grada, navode ga na perma-
nentno insistirawe na dono{ewu zakona o starinama),15 modernizaciju
postavke (1907. godine otvorena je ne{to izmewena postavka koja ukqu~uje
nove eksponate, posebno dela iz Jugoslovenske umetni~ke galerije),16 adekvat-
nu analizu muzejskog materijala (1908. postavqen je Milan Miti} za asisten-
ta za sre|ivawe nalaza iz Vin~e i celokupne praistorijske zbirke) i, poseb-
no, na prikupqawe predmeta - rast, u to vreme ve} razvijenih i potpuno
izdiferenciranih zbirki. Godine 1908. pokrenuo je inicijativu da se iz
buxeta Narodnog muzeja mogu staviti na raspolagawe sredstva onim radnici-
ma koji se bave arheologijom da preduzmu potrebna iskopavawa, uz obavezu da
izve{taji i/ili studije budu objavqeni u Starinaru, a materijal da bude pre-
/14/ Ove zbirke se po prvi put pojavquju sjediwene u Arheolo{ko odeqewe

1905. godine.
/15/ Jedan od vidova skrbi za ba{tinu bio je i ugovor realizovan 1909. godine
po kome je prostor pod grobnicom i oko we u Brestoviku pre{ao u svo-
jinu Narodnog muzeja, a vlasnik zemqe Vuka{in Milosavqevi} postao je
~uvarem ovoga spomenika po odre|enom ugovoru. Vasi} 1910: 169-170.
/16/ Kolari} 1992: 9-10.
15
dat Muzeju. Ministarstvo je ovaj predlog prihvatilo, poseban fond i pravi-

la uspostavqaju se 1910. godine17 i za ispitivawe klasi~nih starina tada
vanrednom profesoru univerziteta Nikoli Vuli}u data je pomo} za iskopa-
vawa Stojnika (1911-1913).18 Pored Vuli}evih mawih ekskurzija, kao i Vasi-
}evih mawih iskopavawa,19 u to vreme zapo~iwe i istraìvawe Cari~inog
Grada koje vodi Vladimir Petkovi} (1911. snimao je i prou~avao starosrpske
i vizantijske spomenike, me|u kojima je i Cari~in Grad, a 1912. vr{i isko-
pavawa lokaliteta).
Najzna~ajnije Vasi}evo delo svakako je istraìvawe Vin~e (1908. zapo~iwu
sistematska istraìvawa, nastavqena intenzivno 1911-13. u saradwi sa
Posebnim odeqewem Ruskog arheolo{kog instituta u Carigradu,20 obnovqe-
na uz nov~anu pomo} Narodnog muzeja 1924. godine), s kojeg u Muzej dolazi
obiqe predmeta koji danas ~ine zna~ajan deo Zbirke perioda mla|eg neolita
i na osnovu kojeg je Vasi} napisao svoje monumentalno delo Praistorijska
Vin~a, kojim je i danas aktuelan. Vasi} je svojim radom u Muzeju, kao i na Uni-
verzitetu i u Srpskom arheolo{kom dru{tvu, uzdigao srpsku arheologiju ve}
po~etkom XX veka na najvi{i nau~ni nivo.21
Deo ba{tine tokom ratnih godina 1914-1918. nepovratno je uni{ten i izgu-
bqen ili znatno o{te}en, po{to su Muzej, a posebno Ministarstvo, bili
potpuno nespremni za nastalu situaciju.22 Sve {to je preostalo, {to je rat
/17/ Vasi} 1911: 262.

/18/ Pored Vuli}a, pomo} iz fonda bila je data, na primer, i T. R. \or|evi}u,
N. @upani}u, M. Milovanovi}u, a kasnije i samom Vasi}u, za obavqawe
razli~itih poslova na za{titi i istraìvawu starina. Fond nije zavi-
sio samo od buxetskih sredstava: 1910. godine 1.000 dinara u srebru
zave{tala je Muzeju pok. Mileva, udova Josifa Brki}a, potpukovnika iz
Kragujevca. Vasi} 1911: 265-266.
/19/ Jedno od Vasi}evih mawih iskopavawa zanimqivo je po svom na~inu
finansirawa: za „ispitivawa radi pronalaèwa ostataka Mrk{ine
crkve i {tamparije“ u selu Zasequ, srez Poè{ki, po èqi i tro{ku
zlatara Stevana Jevtovi}a, a po odobrewu Ministarstva, u prvoj polovi-
ni avgusta 1907. godine vr{ena su iskopavawa. Vasi} 1907: 203-204; Vasi}
1908: 308-309.
/20/ Vasi} 1911: 266-267; Vasi} 1912: 250-254.
/21/ Srejovi} 1984: 25-29.
/22/ O stawu re~ito govori izve{taj dr Vladimira Petkovi}a, iz 1920.
godine. Nerazumevawe nadle`nih za blagovremeno evakuisawe Muzeja u
ratnim uslovima, granatirawe zgrade ve} prvih dana rata, u kojem je bila
te{ko o{te}ena, i pqa~kawe fondova od strane austrougarskih vojnika
tokom prve okupacije, naneli su neprocewivu {tetu Muzeju. Veliki deo
16
po{tedeo, prikupqeno je 1919. godine i obnovqeni Narodni, ili od 1930.

godine Historijsko-umetni~ki muzej, pod novim upravnikom Vladimirom
Petkovi}em (1919-1935), sa novim elanom, nastavqa svoju delatnost. Sve do
1935. Muzej nema svoju zgradu, te prilago|avaju}i se uslovima uspeva da ofor-
mi izlo`benu postavku 1927. godine, u ku}i Ra{e Milo{evi}a, u kojoj u~e-
stvuje svih wegovih sedam odeqewa. Praistorijsko odeqewe izlaè iskopine
iz Vin~e i drugi neolitski materijal, kao i dve egipatske mumije, Klasi~no
odeqewe rimske iskopine, posude iz Kostolca, kameje i Numizmati~ku
zbirku.
Arheolo{ki terenski radovi postepeno se obnavqaju, najpre oni maweg obi-
ma (Karapanxi}eva iskopavawa Zoka 1920. godine, Aradca 1921, Omoqice
1922; Grbi}eva iskopavawa Plo~nika 1927, Kara{a 1928, Demir Kapije 1929,
Boto{a 1931) ~esto pra}ena prethodnim rekognoscirawima ili ekskurzija-
ma sa snimawem spomenika (manastiri u Srbiji 1920, podru~je Ohrida 1923,
putovawe po isto~noj i ju`noj Srbiji 1933). Sistematska, ve}a iskopavawa
zapo~iwu krajem tre}e decenije, me|u wima i najve}i istraìva~ki poduhvat
tog vremena - iskopavawa lokaliteta Stobi. Ona po~iwu 1924. (B. Saria) i
traju kontinuirano do 1934. (od 1927. godine vodi ih V. Petkovi}), u mawim
kampawama vr{e se i do 1941. godine. Ne{to kasnije preuzet je sli~an podu-
hvat - istraìvawa Cari~inog Grada (1936-1938) pod rukovodstvom V. Petko-
vi}a. Praistorijska sistematska iskopavawa tako|e zapo~iwu u to vreme:
Vuli} vr{i istraìvawa Trebeni{ta od 1930. do 1933, a Grbi} u saradwi s
Pibodi muzejom Harvardskog univerziteta vr{i istraìvawa Star~eva
(1931-32), kao i istovremena iskopavawa Gradi{ta kod Ohrida u saradwi s
Nema~kim arheolo{kim institutom. Godine 1934. po~iwe Grbi} istraìva-
wa Humske ûke, a 1937. iskopava Radoli{te.
Usmeravaju}i svoj terenski rad na rekognoscirawa, snimawa spomenika i
istraìvawa zna~ajnih lokaliteta iz razli~itih perioda, Narodni muzej
doprinosi umnogome sukcesivnom razvoju arheologije, ~iji je glavni ciq u
to vreme uspostavqawe razvojne slike na{eg podru~ja i utvr|ivawe osnov-
zbirki je uni{ten ili nestao, tako da je ono {to je od wega ostalo pred-
stavqalo, po re~ima Vladimira Petkovi}a, „samo senku negda{weg
Muzeja“. Vidi: Petkovi} 1921. Praistorijska zbirka je pretrpela poseb-
no te{ke gubitke. Tada je uni{ten i ~uveni Kli~eva~ki idol, od koga je
ostao samo fragment pojasnog dela koji se i danas ~uva u Zbirci bron-
zanog doba. V. i: Dopis V. Petkovi}a Umetni~kom Odeqewu Mini-
starstva Prosvete od 8. avgusta 1920, br. 285, Arhiva Narodnog muzeja;
Garašanin 1983: 521.
17
nih hronolo{kih okvira. Paralelno se u Starinaru pojavquju brojne ras-

prave, studije i tematski katalozi o materijalu iz Narodnog muzeja.23 Radi-
kalni napredak u svojoj organizaciji i funkcionisawu Muzej doìvqava
1935. godine. Tada se spajawem Narodnog muzeja i Muzeja savremene umetno-
sti, kao i Umetni~kog odeqewa Ministarstva prosvete u jedan jedinstveni
muzej pod imenom Muzej kneza Pavla, kao i wegovim organizovawem po svim
principima moderne muzeologije, stvara nova, savremena, stru~na ustanova.
U adaptiranoj zgradi Novog dvora, u prizemqu su bili izloèni praistorij-
ski objekti (Vin~a, Plo~nik, Star~evo), gr~ko-rimski (Trebeni{te, pred-
meti ra|eni u gr~kom duhu - Atina Partenos, glave i statuete od bronze, sre-
brne posude, maske, kerami~ki proizvodi, nakit), sredwovekovni (po~ev{i
od arhitektonskih elemenata bazilike iz Stoba), a u posledwoj sali, hrono-
lo{ki pregledna numizmati~ka zbirka, odabranog gr~kog, rimskog, sredwo-
vekovnog i novca novoga doba. U ba{ti, privremeno je bio sme{ten lapida-
rij (sarkofazi, epigrafski spomenici).24 Neka od re{ewa podele i organi-
zacije prostora zgrade, koncepcije i sprovo|ewa postavke primewena u
Muzeju kneza Pavla i danas su aktuelna.
Muzej, ponovo kao Narodni, nastavqa svoj razvoj odmah po zavr{etku Drugog
svetskog rata, najpre i daqe u zgradi Novog dvora, potom od 1946. u zgradi
Berze (dana{qi Etnografski muzej), a od 1950. u prostoru Hipotekarne ban-
ke, gde se i danas nalazi, adaptiranom i otvorenom 1952. godine.25
Aktivnost Arheolo{kog odeqewa u prvim poratnim decenijama, kada su u
pitawu arheolo{ki terenski radovi, bila je veoma velika. Samostalno, ili
u saradwi s drugim muzejima i Arheolo{kim institutom, kao i Republi~kim
zavodom za za{titu spomenika kulture, Muzej je vr{io brojna iskopavawa,
gde su me|u va`nijim i zna~ajnijim: Predionica - Pri{tina (1955-56), Sup-
ska (1956), Gradac kod Zloku}ana (1956-58), Saraorci kod Smedereva (1957),
Korbovo (1957-58), Nosa (1957-59), Bubaw kod Ni{a (1955-59), Dubovac
(1960), Plo~nik (1960, 1962, 1967), Guberevac - Kosmaj (1956-61), Bela Palan-
ka (1956), Ulpijana (1955-58), Cari~in Grad (1948-1968), Gamzigrad (1953-54,
1957-58), Petrova crkva u Novom Pazaru (1957, 1960-62), Stobi (1957),
Medve|a (1960-61), Brestovik (1955-60), Novo Brdo (1957-60, 1962), \ur|evi
stupovi (1960-61), crkva sv. Stefana u Milentiji (1960-62, 1964).26
/23/ Gara{anin 1984: 60-64; Parovi}-Pe{ikan 1984: 93.

/24/ Ka{anin 1936: 421-430.
/25/ Popovi}, Jevremovi} 1994: 25-26.
/26/ Izve{taji o radu odeqewa Narodnog muzeja u Zborniku radova Narodnog
muzeja I-III, 1958, 1959, 1962; Bo{kovi} 1983: 41-75.
18
Me|utim, ve} je {ezdesetih godina Muzej izgubio svoje mesto ustanove koja je
bila u stawu da osmi{qeno usmeri arheolo{ka istraìvawa i okupi sav
stru~ni potencijal. Sporadi~no se sprovode sistematska i mawa sonda`na
iskopavawa, uglavnom u saradwi s drugim institucijama, doma}im - kao {to
su Plo~nik (1975-78), Bela Palanka (1976-81), crkva u Milentiji (1976-78),
crkva sv. Nikole i Bogorodi~ina crkva kod Kur{umlije (1968-80), i stranim
- Selevac (1976-80), Nova~ka ]uprija (1980-81). Svoje posebno mesto imaju
stru~waci - saradnici Arheolo{kog odeqewa i u projektu Vin~a, pokrenu-
tom 1975. godine, ali samo kratkoro~no. Ipak, najzna~ajnije u posledwe ~eti-
ri decenije je u~e{}e Muzeja u dva najve}a arheolo{ka projekta u Srbiji, u
za{titnim iskopavawima uslovqenim izgradwom hidro-energetskih kom-
pleksa kod Kladova - \erdap I (1964-71) i kod Kusjaka - \erdap II (1978-90).
Muzej je, u projektu \erdap II, osim iskopavawa, gde je najzna~ajnije istraì-
vawe rimskog utvr|ewa Dijana koje se i danas vr{i, sprovodio i konzerva-
ciju i restauraciju arheolo{kih nalaza u posebno organizovanom Konzerva-
torskom centru na Karata{u,27 u~estvuju}i vi{estruko u realizaciji ambi-
cioznih, savremeno zami{qenih, kompleksnih istraìvawa. Rezultat ova-
kve politike arheolo{kog rada su i dve nove muzejske institucije - ogranci
Narodnog muzeja - Muzej Lepenskog Vira, podignut pored izme{tenog lokali-
teta u blizini Doweg Milanovca (otvoren 1982) i Arheolo{ki muzej \erdapa,
otvoren 1996, lociran u Kladovu, u okruèwu u kojem su se vekovima razvija-
le kulture koje on predstavqa. Arheolo{ke i numizmati~ke zbirke Narodnog
muzeja oboga}ene su s vi{e hiqada eksponata rezultatima ovih istraìvawa
- vrhunskim nalazima razli~itih epoha, kao i mno{tvom predmeta svrsta-
nih u studijske zbirke.
Tokom devedesetih godina pro{log veka, Narodni muzej je i daqe sprovodio
arheolo{ka istraìvawa, ali u znatno mawem obimu - ~esto reduciraju}i
sistematska istraìvawa na mawe sonda`ne radove i prilago|avaju}i se ne
potrebama, zahtevima i standardima arheolo{ke nauke, ve} ograni~enim
sredstvima. Posledwih nekoliko godina, u poku{aju da strate{ki uredi svo-
je mesto u arheologiji u Srbiji i revitalizuje svoju ulogu kao centralne usta-
nove za{tite pokretnih kulturnih dobara, mati~ne za arheolo{ku i numi-
zmati~ku gra|u, Muzej je definisao kao jedan od elemenata svoje osnovne
politike sprovo|ewe arheolo{kih istraìvawa u podru~jima koja su malo
/27/ Ideja koja se potom, 1996. godine, razvila u Letwu {kolu za konzervaciju
arheolo{kih predmeta Dijana, koja je postala jezgro i osnovni eduka-
tivni projekat novoformiranog Odeqewa za preventivnu za{titu
Dijana. Vidi glasilo Dijana, brojeve od 1-9 (1997-2004).
19
arheolo{ki poznata ili pripadaju periodima koji su malo istraèni

([alitrena pe}ina, Haxi-Prodanova pe}ina, Ripaw; rekognoscirawa teri-
torije Leskovca, Babu{nice i Aran|elovca) ili vr{ewe iskopavawa na
lokalitetima od velikog i izuzetnog zna~aja (Belovode, Plo~nik, Kale-
Kr{evica, Dijana). Nalazi sa ovih istraìvawa ne samo da treba da obogate
zbirke Narodnog muzeja, ve} pre svega zbirke muzeja na ~ijoj se teritoriji
vr{e istraìvawa.
Osim nalazima s iskopavawa, arheolo{ke i numizmati~ke zbirke su se boga-
tile, tokom ~itave svoje istorije, i poklonima i otkupima. Od samog svog
osnivawa, najpre uz romanti~arski zanos, a potom s razvijenom sve{}u o zna-
~aju nacionalne pro{losti, poklonodavci su zaslu`ni za permanentno uve-
}avawe fonda Muzeja i za to {to su danas u wegovoj skrbi mnogi predmeti od
izuzetnog zna~aja, me|u kojima su i: ostava zlatnog nakita iz Velike Vrbice
(predali Marina i Nikola Dimitru, Jon Trailov i Radukan Prvu 1855. godi-
ne), kameja iz Kusatka (1898), bronzana glava cara Konstantina (predao 1900.
godine gra|evinski preduzima~ angaòvan za izgradwu mosta na Ni{avi),
najstariji spomenik slovenske pismenosti - Temni}ki natpis (1900), preko
40 gr~kih slikanih vaza iz Ju`ne Rusije (poklonio Konstantin Milo{evi}
tokom 1906-7. godine), zbirka rimskih starina iz Kostolca (poklon \or|a
Vajferta 1907. godine), 17 kerami~kih posuda iz Dubovca (poklon Avgustina
Bo{wakovi}a 1925. godine), veoma zna~ajan legat - kompleksna zbirka rim-
skih objekata s Kosmaja - poklon Sofije i Milojka Duwi}a (1976. godina),
kao i najstariji srpski sredwovekovni pe~ati - Stefana Nemawe (1978) i
Stefana Stracimira (1983).
Arheolo{ko i numizmati~ko blago Muzeja, pored obavezne stru~ne analize i
muzejske dokumentacije, delimi~no je obra|eno i prezentovano i u periodi~-
nim publikacijama Narodnog muzeja - Zbornik Narodnog muzeja i Numizmati-
~ar, kao i studijama u okviru posebnih serija - serija kataloga Praistorijske
zbirke (Praistorija), anti~ke zbirke (Antika) i serija Monografije.
Ipak, najadekvatniji i publici najpristupa~niji na~in prezentacije bogat-
stva koje ~uva, Muzej postiè svojom izlo`benom delatno{}u. Arheolo{ko
odeqewe, samostalno ili u saradwi s drugim odeqewima Muzeja, pored
postavke koja je bila u atrijumu Muzeja, u toku pedesetak posledwih godina
izvelo je 39 izlo`bi na osnovu materijala iz sopstvenih zbirki i postavilo
22 gostuju}e izlo`be koje su obuhvatale predmete iz zbirki drugih srodnih
institucija, doma}ih i stranih.28 Po~ev{i od prezentacije malog broja oda-
/28/ Prodanovi} 1982; Prodanovi} 1991; Popovi} 1996; Blanu{a 2003.
20
branih nalaza koji sublimiraju najzna~ajnije karakteristike perioda ili

problema koji se tretira (kao {to su prve izlo`be Etnogeneza ju`nih Slove-
na u ranom sredwem veku prema materijalnoj kulturi 1950. godine, Iliri i
Grci 1959/60) sve do velikih studijskih izlo`bi s vi{e stotina eksponata
koje kompleksno obra|uju odre|enu tematiku (Anti~ki portret u Jugoslaviji
1987, Gospodari srebra 1990, Anti~ko srebro u Srbiji 1994), Muzej je razvijao
svoju izlo`benu delatnost do pune zrelosti, formiraju}i arheolo{ke
postavke jednako atraktivne i stru~wacima i publici, kako na{oj, tako i
svetskoj. Izlo`be Narodnog muzeja analiziraju probleme aktuelne u arheolo-
{koj praksi, bilo u sferi praistorijske (Neolit na tlu Srbije 1977, Lepen-
ski Vir 1982, Srebro Ilira i Kelta na centralnom Balkanu 2004) i anti~ke
arheologije (Anti~ka bronza u Jugoslaviji 1969) ili numizmatike (Kovawe i
kovnice anti~kog i sredwovekovnog novca 1975, Sjaj kovawa 1979), istovremeno
i prvenstveno upu}uju}i publiku u na{e kulturno nasle|e (Arheolo{ko blago
\erdapa 1978, Arheolo{ko blago Srbije 1983, Umetni~ka ba{tina Srbije
1984) ili ukazuju}i na izuzetne nalaze iz kolekcija Muzeja ili iz Srbije
(Osam vekova srpskog dinara 1994, Nakit iz carskog mauzoleja na [arkamenu
1997, Od Lepenskog Vira do moderne umetnosti 2002, Leto u Narodnom muzeju
2003).
Ipak, paradigmu javne uloge muzeja - muzeja koji je na dobrobit svima, te i jav-
ne uloge arheologije u wemu, ~ini stalna postavka Narodnog muzeja. Iako je
dolaskom Lazara Trifunovi}a na mesto direktora 1962. godine razvoj Narod-
nog muzeja ponovo dobio novi intenzitet, posebno kada je re~ o uslovima
~uvawa i izlagawa zbirki, koncept osmi{qen jo{ u vreme Historijsko-
umetni~kog muzeja i Muzeja kneza Pavla, ostao je neizmewen29 i do promena u
koncepciji postavke nije do{lo. Narodni muzej ostao je - i bio je sve do
zatvarawa preostalog segmenta stalne postavke u junu 2003. godine, u potpu-
nosti istorijsko-umetni~ki muzej. Arheologija je zadràla princip hrono-
lo{kog izlagawa sa akcentom na remek-delima - vrhunskim umetni~kim
/29/ Zgrada na Trgu Republike je rekonstruisana u periodu od 1964. do 1966.

godine i po prvi put prilago|ena potrebama Muzeja, gde se naro~ita
pa`wa posvetila izlo`benom prostoru, wegovom osavremewivawu i
pro{irivawu. Ovakvom adaptacijom, po mi{qewu dr Lazara
Trifunovi}a, Narodni muzej u Beogradu „je dostigao evropski standard
muzeja u Italiji, Nema~koj i Austriji“. Vidi intervju dr Lazara
Trifunovi}a dat Ve~erwim novostima 8. jula 1966. pod naslovom Me|u
prvima u Evropi. Videti, tako|e, brojne novinske ~lanke vezane za
adaptaciju i ponovno otvarawe Muzeja 7. jula 1966. godine, iz hemeroteke
Narodnog muzeja u Beogradu.
21
dometima, s posebnim isticawem zlatnih i srebrnih dragocenosti, anti~ke

skulpture i arhitektonske dekorativne kamene plastike. Deo iste postavke
~inio je i numizmati~ki materijal, sve do svog povla~ewa 80-tih godina
pro{log veka. Hronolo{ki dosledno, uz odabir retkih, a monetarno i umet-
ni~ki zna~ajnih nominala, on je u meri koju je omogu}avala osnovna postav-
ka, pre svega odavao sliku op{teg pregleda novca prona|enog na teritoriji
Srbije.
Od 25. marta 1999. godine Narodni muzej nema stalnu arheolo{ku postavku.
Neposredan povod bilo je NATO bombardovawe, ali razlog {to nije vra}ena
i otvorena za javnost ni posle {est godina sasvim je druge prirode. Nedopu-
stivo lo{i uslovi za izlagawe u izlo`benom prostoru, odloìli su, do
okon~awa rekonstrukcije Muzeja, izlagawe i arheolo{kog materijala.30
Narodni muzej ima priliku da, ne samo na ovom delu svoje budu}e postavke,
ima novi izraz, ali pre svega novu, druga~iju ulogu.
Dve izjave, koje deli vi{e od jednog veka, nose, u su{tini, istu ideju, koju
prihvata i èli da ostvari Narodni muzej. Mihailo Valtrovi} video je kao
budu}nost „.... da Muzej prestane biti samo mrtvo zbirali{te slu~ajno na|e-
nih i poklowenih starina, no da postane ìv i koristan zavod koji bi sve-
sno vr{io svoj zadatak“,31 ili re~ima na{eg sveremenika Tomislava [ole,
„Muzej je stoga nu`no ne{to vi{e negoli samo estetizovano skladi{te vred-
nota i postignu}a odre|ene zajednice“.32 Svaki u svom vremenu, ovi stavovi
predstavqali su i predstavqaju avangardnu misao u razvoju muzeja. Istraì-
vawa su pokazala da je ono {to se od jednog savremenog muzeja o~ekuje, kada je
re~ o wegovoj izlo`benoj delatnosti i otvorenosti prema publici, da bude
dinami~na institucija, da ima atraktivne i nekonvencionalne koncepte
izlo`bi, da bude moderan i blizak savremenom ~oveku i wegovoj svakodnevi-
ci, da bude otvoren (svima dostupni vredni eksponati), marketin{ki
orijentisan, da okupqa {irok krug qudi, da ima raznovrsne sadràje, da bude
presti`na, edukativna institucija i da kreira i promovi{e nove tren-
dove.33
/30/ Projekat rekonstrukcije Narodnog muzeja zapo~et je 2003. godine.

Glavni i odgovrni arhitekta projektant je, od 2004. godine, prof. dr
Milan Rako~evi}.
/31/ Popovi}, Jevremovi} 1994: 13.
/32/ Šola 2003: 152.
/33/ Podaci su preuzeti iz Korporativne brend strategije Narodnog muzeja
koji su na~inili saradnici New Moment - New Ideas Company, Beograd
2004.
22
Novi koncept postavke Narodnog muzeja, a svakako arheolo{kog i numizma-

ti~kog dela, odre|en je svojstvima novih, reformisanih muzeja.34 Da bi zado-
voqila dinami~nost, kao jedan od osnovnih principa savremenih muzeja,
nova postavka Narodnog muzeja ne planira se kao stalna, ve} osnovna, {to
podrazumeva weno mewawe i „osveàvawe“ novim materijalom u ustanovqe-
nim vremenskim razmacima, sa obaveznim zadràvawem onih eksponata koji
su kulturna dobra od izuzetnog zna~aja. Ova fleksibilnost omogu}ava, s jed-
ne strane, stalne novine ali bez gubqewa osnovne mozai~ne, slojevite „kul-
turno-istorijske“ pri~e, a s druge strane izlagawe dobara koja su u prethod-
nom konceptu dugo ili zauvek boravila samo u depou. Istovremeno, novi kon-
cept - wegova otvorenost - dozvoqava i aktivniju ulogu Muzeja u zajednici.
Promenqivi segmenti i elementi mogu da prate i tuma~e aktuelne doga|aje,
poput numizmati~kog materijala kao primera spone savremenih i wima bli-
skih pojava iz monetarne istorije (inflacija i sl).
Sama postavka }e biti tako koncipirana da zadovoqi vremensku i prostor-
nu dimenziju, odnosno da izloèni materijal smesti u vreme, period i kultu-
ru,35 ali tako da proces nastanka i razvoja kultura bude prikazan kroz sve seg-
mente ìvota pripadaju}e zajednice shodno raspoloìvom materijalu. Pred-
meti iz svakodnevnog ìvota - mi{qeni do sada kao neatraktivni, ne-umet-
ni~ki - dosledno bi pokazivali kontinuitet u razvoju civilizacija, ali i
razvoj tehnologija i tehnolo{ka dostignu}a epohe. Novi nalazi bi tako|e
uvek imali svoje mesto, kao i gra|a (originali ili kopije) drugih muzeja u
Srbiji, doprinose}i aktuelnosti postavke, ali i potpunijem sagledavawu
celine razvoja na Balkanu, bez obzira da li Muzej rizni~i ili ne materijal
sa svih relevantnih lokaliteta. Tamo gde materijal nedostaje, a nau~na sazna-
wa postoje, koristili bi se drugi vizuelni mediji, pogodni i za prikaziva-
we nematerijalnog aspekta kultura.
Ciq ovakvog na~ina izlagawa bio bi da se posetiocima kroz sveobuhvatnije
podatke omogu}i slojevita slika ili pri~a, tj. prikaè razvoj civilizacije
i brojnost kultura, pre svega na prostoru centralnog Balkana, a potom i
{ire, u kojoj su arheolo{ki i numizmati~ki eksponati - kulturna dobra -
samo istaknuti, trodimenzionalni predstavnici pojedinih identiteta.
Pojam civilizacije koji, ~esto, u na{oj svesti karakteri{e potpuna bezli~-
/34/ Šola 2003: 50-53.

/35/ Termin „kultura“ u savremenoj arheologiji smatra se nau~no neopravdan-
im i prevazi|enim, ali je wegova prakti~na primena i daqe neophodna
radi lak{eg sporazumevawa.
23
nost, ovakvim na~inom prezentacije dobio bi svoj oblik i podsetio bi pose-

tioce da se iza svega {to je pred wima nalaze qudi, bilo kao tvorci, kori-
snici ili ru{iteqi, sa svojim potrebama, idejama, kreacijama, verovawima
i stradawima. Ovakav na~in izlagawa otvorio bi prostore za vi{eslojna
tuma~ewa i individualnu komunikaciju i sagledavawe sopstvenog identite-
ta. Do sada vaè}a koncepcija u kojoj je predmet okosnica zbivawa, intereso-
vawa i zna~aja, {to je osnovni princip funkcionisawa tradicionalnih
istorijsko-umetni~kih muzeja, a {to se pokazalo kao wihova velika slabost,
nije mogla da uspostavi pravi kontakt sa publikom i da posetiocima da one
odgovore koje su od we o~ekivali.
Deo odgovora rezultat je rada istraìva~a koji }e imati svoje posebno mesto
u osnovnoj postavci, uz istorijat Narodnog muzeja.36
/36/ Pored onih koji su obeleìli godine razvoja do Drugog svetskog rata,
vi{e generacija arheologa - u Odeqewu za arheologiju, Kabinetu za
numizmatiku, Odeqewu za sredwevekovnu kulturu i umetnost ili
Odeqewu za konzervaciju areholo{kih predmeta, dalo je u posledwih
pedeset godina svoj pe~at ìvotu Muzeja. Neki su ve}i deo ili ceo svoj
radni vek proveli u Muzeju, poput Milivoja Veli~kovi}a, Mirjane
Vukmanovi}, \or|ine Gabri~evi}, Dobrile Gaj-Popovi}, Drage
Gara{anin, Branke Jeli~i}, Du{ana Krsti}a, \or|a Mano-Zisija,
Gordane Marjanovi}-Vujovi}, Miroquba Mileti}a, Qubi{e Popovi}a,
Blaènke Stalio, Aleksandra Stojkovi}a, Mirjane Sretenovi}, Gordane
Tomi}, Leposave Trbuhovi}, Mirjane ]orovi}-Qubinkovi}, dok su deo
svog radnog veka u Muzeju proveli i Dragan Bogosavqevi}, Radoslav
Galovi}, Miloje R. Vasi}, Svetlana Miqani}, Ivana Popovi}, Petar
Popovi}, Milica Tapavi~ki-Ili}. Posebno mesto imao je Vladimir
Kondi}, koji je tokom vremena svog upravni{tva (1973-1980),
smi{qenom politikom razvoja arheolo{ke delatnosti doprineo wenom
intenzivnom usponu u samom Muzeju. Kruna svih wegovih napora je jedi-
ni arheolo{ki muzej u Srbiji, proistekao iz kompleksnih istraìvawa
podunavske oblasti isto~ne Srbije - Arheolo{ki muzej \erdapa. Danas,
daqem razvoju arheolo{ke delatnosti, te delatnosti za{tite ba{tine,
doprinose Qubinka Babovi}, Bojana Bori}-Bre{kovi}, Tatjana
Benxarevi}, Vasoje Vasi}, Mirjana Glumac, Eliana Gavrilovi}, Branko
Dr~a, Aca \or|evi}, Biqana \or|evi}, Vesna @ivkovi}, Emina Ze~evi},
Neda Jevremovi}, Marija Jerini}, Jelena Kondi}, Vera Krsti}, Svetlana
Milenkovi}, Bojana Mihajlovi}, Veselinka Ninkovi}, Zoran Pavlovi},
Mila Popovi}-@ivan~evi}, Vesna Radi}, Nenad Radoj~i}, Mirjana
Rako~evi}, Deana Ratkovi}, Andrej Starovi}, @eqka Temerinski,
Miodrag Tomi}, Sneàna Topi}, Tatjana Cvjeti}anin, Nata{a Cerovi},
Slobodan Fidanovski, Du{ko [qivar.
24
Sto {ezdeset godina dugu i plodnu arheolo{ku delatnost Narodnog muzeja

reprezentuje prvenstveno sa~uvana bogata kulturna ba{tina, raznoliko mno-
{tvo spomenika materijalne i duhovne kulture prohujalih doba. Danas Arhe-
olo{ko odeqewe, Muzej Lepenski Vir i Arheolo{ki muzej \erdapa vode bri-
gu o preko 45.000 predmeta razvrstanih u jasno izdiferencirane zbirke pra-
istorijskog i anti~kog doba, kao i perioda Seobe naroda,37 o preko 200.000
primeraka iz zbirki Kabineta, odnosno Odeqewa za numizmatiku, kao i o
brojnim objektima opredeqenim u studijski materijal, koji obuhvataju vre-
menski raspon od VII milenijuma pre na{e ere do VII veka na{e ere. Zbirke
Odeqewa za sredwi vek obuhvataju tako|e arheolo{ki materijal, oko 5.000
objekata. Mnogi predmeti me|u wima primerci su vrhunskog dometa pojedi-
nih kultura, jedinstveni u svetskom kulturnom nasle|u. Muzej, a u okviru
wega Arheolo{ko odeqewe, ve} sto {ezdeset godina uspe{no obavqa delat-
nost od izuzetnog zna~aja za srpsku kulturu i nauku, doprinose}i poznavawu
i popularizaciji na{e kulturne ba{tine.
/37/ Nova organizacija Muzeja. Vidi: www.narodnimuzej.org.yu
25
BIBLIOGRAFIJA
Blanu{a 2003
E. Blanu{a, Izlo`bena delatnost Narodnog muzeja u Beogradu 1997-2002,
Beograd 2003.
Bogdanovi} 1978
S. Bogdanovi}, Mihailo Valtrovi} i Dragutin Milutinovi} kao
istraìva~i srpskih starina, Izlozi srpskog u~enog dru{tva - Istra-
ìvawa srpske sredwovekovne umetnosti 1871-1884, Beograd 1978: 7-90.
Bo{kovi} 1983
\. Bo{kovi}, Razvoj arheolo{ke nauke posle oslobo|ewa, Spomenica
Srpskog arheolo{kog dru{tva 1883-1983, Beograd 1983: 41-75.
Vasi} 1907
M. Vasi}, Narodni muzej, Godi{wak Srpske Kraqevske Akademije XX,
Beograd 1907: 201-212.
Vasi} 1908
M. Vasi}, Izve{taj o stawu i radu Narodnog muzeja u godini 1907, Godi-
{wak Srpske Kraqevske Akademije XXI, Beograd 1908: 250-324.
Vasi} 1910
M. Vasi}, Narodni muzej u 1909. godini, Godi{wak Srpske Kraqevske
Akademije XXIII , Beograd 1910: 160-195.
Vasi} 1911
Akademije XXIV, Beograd 1911: 258-284.
Vasi} 1912
Akademije XXV, Beograd 1912: 246-285.
Veli~kovi} 1975
M. Veli~kovi}, Narodni muzej u vreme uprave Mihaila Valtrovi}a
(1881-1905), Zbornik Narodnog muzeja VIII, Beograd 1975: 611-645.
Vuli} 1941-48
N. Vuli}, Izve{taj dr Janka [afarika iz god. 1865. o wegovom arheo-
lo{kom putovawu, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije XCVIII, Odeqe-
we dru{tvenih nauka sv. 77, Beograd 1941-48: 257-268.
26
Gara{anin 1983
M. Gara{anin, Srpsko arheolo{ko dru{tvo od 1883-1983, Spomenica
Garašanin 1983
M. Garašanin, Dubovačko-žutobrdska grupa u: Praistorija jugoslavenskih
zemalja IV, Bronzano doba, Sarajevo 1983: 520-535.
Gara{anin 1984
M. Gara{anin, Doprinos Starinara praistorijskoj arheologiji Srbi-
je, Starinar XXXV, Beograd 1984: 51-83.
Drobwakovi} 1949
B. M. Drobwakovi}, Prvi na{ muzejski inventar, Muzeji 3-4, Beograd
1949: 35-46.
Ka{anin 1936
M. Ka{anin, Muzej kneza Pavla, Jugoslovenski istoriski ~asopis, god. II,
sv. 1-4, Qubqana - Zagreb - Beograd 1936: 421-430.
Kolari} 1953
M. Kolari}, Prvi koraci ka za{titi starina i Janko [afarik, Zbor-
nik za{tite spomenika kulture III, Beograd 1953: 25-35.
Kolari} 1992
M. Kolari}, Narodni muzej u Beogradu 1844-1944 - kratak istorijat,
Beograd 1992.
Medakovi} 1985
D. Medakovi}, Istraìva~i srpskih starina, Beograd 1985.
Milinkovi} 1984
M. Milinkovi}, Mihailo Valtrovi}, prvi urednik Starinara, Sta-
rinar XXXV, Beograd 1984: 13-19.
Milinkovi} 1989
M. Milinkovi}, Ka istorijatu nastave arheologije na Filozofskom
fakultetu u Beogradu - povodom 150-te godi{wice Filozofskog fa-
kulteta, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 5, Beograd 1989: 124-138.
Mili}evi} 1876
M. \. Mili}evi}, Kneèvina Srbija, Beograd 1876.
Mili}evi} 1888
M. \. Mili}evi}, Narodna biblioteka u Beogradu, Glas Srpske Kraqev-
ske Akademije V, Beograd 1888: 3-34.
27
Novaković 1877
S. Novaković, Dr Janko Šafarik, Rad Jugoslovenske akademije znanosti i umjet-
nosti XLI, Zagreb 1877: 190-226.
Parovi}-Pe{ikan 1984
M. Parovi}-Pe{ikan, Anti~ka arheologija u Starinaru (1884-1984),
Starinar XXXV, Beograd 1984: 85-134.
Petkovi} 1921
V. Petkovi}, Izve{taji Narodnog Muzeja, Muzeja Srpske Zemqe i Etno-
grafskog Muzeja, 1. Narodni Muzej u 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. i 1919.
god, Godi{wak Srpske Kraqevske Akademije XXVIII, 1914-1919, Beograd
1921: 205-208.
Popovi}, Jevremovi} 1994
V. Popovi}, N. Jevremovi}, Narodni muzej u Beogradu. 1844-1994, Beograd
1994.
Popovi} 1996
V. Popovi}, Izlo`bena delatnost Narodnog muzeja u Beogradu 1991-1996,
Beograd 1996.
Prodanovi} 1982
Z. Prodanovi}, Izlo`bena delatnost Narodnog muzeja u Beogradu
1945-1980, Beograd 1982.
Prodanovi} 1991
1981-1990, Beograd 1991.
Srejovi} 1983
D. Srejovi}, Arheologija na Velikoj {koli i Univerzitetu u Beogradu,
Spomenica Srpskog arheolo{kog dru{tva 1883-1983, Beograd 1983: 17-25.
Srejovi} 1984
D. Srejovi}, Miloje M. Vasi} - tvorac srpske arheolo{ke nauke, Sta-
rinar XXXV, Beograd 1984: 25-32.
Xelebxi} 1969
M. Xelebxi}, Arhivska gra|a za istoriju Narodnog muzeja 1, 1815-1839,
Beograd 1969.
Šola 2003
T. Šola, Eseji o muzejima i njihovoj teoriji: prema kibernetičkom muzeju, Zagreb
2003.
28
Biljana DJORDJEVIĆ UDC 069.51:902(497.11)(091)
Vesna RADIĆ
Tatjana CVJETIĆANIN
National Museum in Belgrade
ARCHAEOLOGY IN THE NATIONAL

MUSEUM
Department of Archaeology of the National Museum, as one of main and central

departments of this museum of complex character, consists today after hundred and
sixty years of growth, development and experience (from collecting rarities to the
comprehensive presentation of cultural heritage of this area) of four prehistoric col-
lections, four antique collections1 and ten collections within the Cabinet for
Numismatics and Epigraphy with over two hundred thousand objects.
Different and of new quality relationship to the past – as the beginning of under-
standing the difference of the ethnic being – appeared in the second half of the 18th
century and was flamed up by national enthusiasm in the beginning of the 19th cen-
tury, modeled within new historical and cultural circumstances of that time Serbia.
Along with the interest for antiquities or Serbian relics there also appeared first col-
lecting notions but also apprehensive investigation ideas.2 Before long archaeology
/1/ Two medieval archaeological collections were included within newly estab-
lished, in fact in 1993 reinstated Department of Medieval Culture and Art.
/2/ The beginning of care for monuments of past times, investing of labor and
knowledge in research of our heritage is marked by works and especially travels
throughout Serbia by Lukijan Mušicki, Joakim Vujić, Vuk Karadžić and
Dimitrije Davidović. See Medaković 1985: 111-116. The archives – files and let-
ters of prince Miloš, speak indirectly about the interest for antiquities. These
archives mention restoration of monasteries, archaeological finds, illegal dig-
gings, penalizing for digging up of coins and include description of inscriptions,
certificate for acquired paintings. On that issue see Dželebdžić 1969. Establishing
of a small lapidarium in the mansion of Miloš in Kragujevac and of a collection
of minerals clearly speak about enthusiasm for collecting rarities and antiquities.
Društvo srpske slovesnosti (Society of Serbian Consciousness) particularly cher-
ished such investigations: Jovan Gavrilović studied the coins, which mentioned
Society purchased from the collection of Lukijan Mušicki as well as ancient coins
found in Belgrade. On this issue see Milićević 1888: 25.
29
Biljana Djordjević, Vesna Radić, Tatjana Cvjetićanin
also got its place as technique and/or the method of establishing material facts about
past and gradually evolved into scientific discipline, which provides comprehension
of complete social environment along with growing of the ideas about significance
of the human history.
The National Museum3 has its distinct position in the development of archaeologi-
cal science in our society as archaeology has its specific position within the Museum.
In fact those objects nowadays identified as archaeological material make the nucle-
us of Museum collections, embryo from which evolved one of the oldest institutions
for protection of cultural monuments in the Balkans.
Minister of justice and education, major-general, cavalier Stefan Stefanović sent on
April 2nd 1848 to the Ministry of Finance List of objects belonging to the Serbian muse-
um with accompanying letter saying that Ministry of Education had been collecting
since 1844 coins and valuable ancient objects either donated or found. These objects
had been examined and inventoried and classified in two groups – A: coins, B: writ-
ten and other antiquities.4 Inventoried coins of the first group, all 1,998 pieces, were
classified according to the material and country of origin while Serbian medieval
coins were classified according to the rulers. In the second group consisting of
objects enlisted under 79 inventory numbers most of them are books and pages
from the books, then written documents (letters, charters and the like) while there
is 14 archaeological objects: Roman and ancient tools – 5, ancient jewelry – 5, wood-
en vessels – 1, statues – 2 and photo of the inscription from Požarevac – 1. It is obvi-
ous that in the beginning mostly archaeological and historical objects and different
types of coins from the antique period to the modern times had been collected for
the Museum.
The ensuing years until the final division of the Museum and the Library in 1881
were the times of searching for adequate organization of the institution and also for
an adequate name and premises, i.e. it was the time of modeling of the Museum.
Romantic attitude towards the past is still dominant but it is followed more and
more with investigation efforts: Meinert’s presentation of antiquities from the
/3/ National Museum in Belgrade was established according to decree of the

Ministry of Education on the 10th of May 1944. This act (Archive of Serbia,
MPs, f IV, 519, 1860) crowned many years of efforts to collect and protect for
the future heritage already gathered by voluntary work of patriots. Along with
this act minister Jovan Sterija Popović sent instruction to all district adminis-
tration offices ordering all employees and teachers to collect material for newly
established Museum. See also Popović, Jevremović 1994: 9, 48, Fig. 5.
/4/ Drobnjaković 1949: 35-46.
30
ARCHAEOLOGY IN THE NATIONAL MUSEUM
Belgrade district (in 1850), Šafarik surveyed the area of Guberevac together with
Jovan Gavrilović regarding the finds of antiquities in 1851 (1854),5 Šafarik con-
ducted archaeological excavations at Rudnik, first in Serbia (1865),6 investigations
of Mihailo Valtrović and Dragutin Milutinović of Serbian medieval art.7
At that time when Šafarik was the director8 was organized for the first time the dis-
play of museum material open from time to time to the general public. The exhibi-
tion was organized in two rooms assigned in the building of captain Miša
Anastasijević in 1863. A decade later, an enlarged Museum collection was classified
‘according to the difference of objects’ into nineteen sections. Archaeological mate-
rial, ‘being the most numerous’ was attributed to sections I (jewelry and ornaments)
II (vessels and household items) III (bronze statues), IV (copper and bronze) VIII
(ancient objects of glass and baked clay) X (weapons, war equipment), XI (metal:
vessels, tools, horse harness) and XIV (funerary monuments, bricks with inscrip-
tions and paintings). Numismatic material was classified in sections V (medals,
commemorative plaques and coins), VI (stamps), XVI (recent Yugoslav and Serbian
coins), XVII (Roman and Byzantine coins), XVIII (Greek and barbarian coins), XIX
(European and Serbian medieval coins). Museum had in its possession about 610
archaeological objects in 1871 and 712 objects in 1874.9 Numismatic material
increasing in number in the previous three decades thanks mostly to donations
amounted at that time into a collection of 10,886, i.e. 13,232 objects.
New and also one of the most important phases in the development of National
Museum and in particular of archaeology in the museum and also in Serbia com-
menced with the decision to divide the Museum and the Library and assigning of
Mihailo Valtrović for the keeper of the National Museum. At the same time
emerged the idea of establishing the Department of Archaeology at High School and
its linking to the Museum as scientific support for the Department and it was real-
ized on April, 17th of 1881 when Valtrović became first professor at the newly estab-
lished Department.10
/5/ Novaković 1877: 205.

/6/ Vulić 1941-48: 257-268; Novaković 1877: 209-211.
/7/ Bogdanović 1978: 7-90.
/8/ Since 1848 along with professorship of history Janko Šafarik was also in charge
of antiquities in the Serbian National Museum. Period from 1861 to 1869 when
he was officially the director i.e. librarian and museum keeper is the period
when library got its internal organization and museum became real museum.
Kolarić 1953: 25-35.
/9/ Milićević 1876: 46-48.
/10/ Srejović 1983: 17-18; Milinković 1989: 124-137.
31
The devotion of Valtrović with help of a group of intellectuals and notables result-
ed in establishing of Serbian Archaeological Society in 1883 of which he was the first
president and a year later also a journal – Starinar11 as organ of the society was set
out. These events and dates mark the beginning of organized work on gathering,
keeping and studying of archaeological finds from the territory of Serbia, the begin-
ning, which made possible successful development of archaeology in Serbia into an
advanced scientific discipline. At that time the National Museum was in the focus of
archaeological activities.
The foundations of the Museum as modern institution for heritage protection and
a center of scientific and investigation activities were laid in the period when
Mihailo Valtrović was the keeper of the National Museum (1881-1905).12 Faced
with various problems resulting mostly from inadequate storage place, lack of space
and personnel, unorganized collecting of antiquities, misunderstanding in their
evaluation and of course insufficient financial support Valtrović having the excep-
tional feeling for museology directed its long-lasting activity in few essential direc-
tions modeling the Museum into competent and modern institution for protection
of monuments. The activities of Valtrović concern the following spheres:
- work on collecting of objects – enrichment of collections (the emphasis was on sys-
tematic excavations along with donations and acquisitions),13
- study of museum material (making the register of all museum objects and their
evaluation from scientific and artistic point of view parallel to the inventory of
objects already established since 1871),
- protection of monuments (futile efforts to pass the law on antiquities),
- establishing of permanent display (installation of exhibits in the adequate fittings
with precise and appropriate manipulation of objects, equipped rooms for storing
of nonndisplayed material; consistent concept of display),
- educational work (along with professorship at the Department of Archaeology also
the lectures for general public since 1900),
- promotion of an educated personnel (employing of assistants who took over some
of the responsibilities: in 1893 Miloje Vasić, at that time professor in Second
Belgrade Grammar school and in 1905 Vladimir Petković).
/11/ Garašanin 1983: 9-12; Milinković 1984: 13-19.

/12/ Veličković 1975: 611-645.
/13/ Not finding understanding of his superiors in his struggle for more space and
better working conditions in the Museum Valtrović concentrated on supple-
menting the collections and inventorying the objects. From his woking report
for year 1885 we can conclude however that there was certain extension of
museum space so that in the first room of the Museum were displayed prehis-
toric, Greek and Roman finds (Archives of Serbia, MPs, II, 20, 1885; Popović,
Jevremović 1994: 13, 53, cat. 34).
32
This many-sided activity resulted especially after relocating of the Museum in 1893
to the new premises – private houses of captain Miša Anastasijević and Veličković
family in the more refined exhibition concept observing the chronology and histor-
ical continuity. On the ground floor of the first building were from 1904 displayed
the collections of prehistoric, Greek, Roman, medieval objects and numismatics,14
while lapidarium was in the courtyard. At the same time archaeological investiga-
tions became one of the basic methods of enlarging the collections: Valtrović exca-
vated in Kostolac (1882) surveyed the territories of Krajina and Požarevac district
(1895), explored Roman tomb in Brestovik (1895) and investigated the church at
Ljubostinja (1904); Vasić excavated site Medjulužje near Arandjelovac (1899), con-
ducted systematic investigations at Kostolac (1902-3), at Čaršija in Ripanj and Mali
Drum in the village Popovići (1904), at Poljna and Varvarin, Juhor, Vinča, Šuplja
Stena and at Bor (1905).
Next museum keeper was Miloje Vasić. During his directorship (1906-1919) he
energetically and successfully continued with development of the Museum on the
basis of Valtrović’s ideas and actions and directed his activity to the protection of
antiquities and monuments (constant devastation especially of Kostolac, Prahovo
and Smederevo fortress make him to insist permanently on the Antiquities Act),15
to modernization of permanent display (in 1907 new exposition was open to the
public including new exhibits, in particular objects from the Yugoslav art gallery).16
He also insisted on adequate analysis of museum material (in 1908 he employed
Milan Mitić as assistant for the material from Vinča and prehistoric collection) and
especially on collecting objects and growth of at that time already differentiated col-
lections. In 1908 he launched an initiative to provide financial resources from the
Museum budget for those museum workers interested in archaeology who wish to
undertake archaeological excavations under the condition to publish their reports
and/or studies in Starinar and to hand material to the Museum. Ministry approved
of this proposal, special fund and regulations were established in 191017 and finan-
cial support was provided for investigations of Roman antiquities and excavations
/14/ These collections had been for the first united within Department of
Archaeology in 1905.
/15/ One of the examples of care for the heritage was a contract realized in 1909 con-
firming that area underneath and around the tomb in Brestovik is a property of
the National Museum and owner of the land Vukašin Milosavljević became the
guardian of this monument. Vasić 1910: 169-170.
/16/ Kolarić 1992: 9-10.
/17/ Vasić 1911: 262.
33
of Stojnik (1911-1913)18 undertaken by Nikola Vulić, associate professor at the

Belgrade University. At that time along with limited excursions of Vulić and small-
er excavations of Vasić19 started the investigations of Caričin Grad directed by
Vladimir Petković (in 1911 he surveyed and studied old Serbian and Byzantine
monuments including Caričin Grad and in 1912 he excavated the site).
The most important work of Vasić is certainly investigation of Vinča (in 1908 sys-
tematic investigations started and they were resumed intensively from 1911-1913 in
cooperation with Special department of the Russian Institute of Archaeology in
Istanbul20 and continued with financial help of the National Museum in 1924)
whence the Museum acquired large amount of objects, which today make signifi-
cant portion of the Museum Late Neolithic collection. This investigations provided
the foundation for the Vasić’s monumental work Praistorijska Vinča that is relevant
even today. By his work in the Museum as well as at the University and in Serbian
Archaeological Society Vasić raised Serbian archaeology to the highest academic
level already in the beginning of the 20th century.21
Large portion of the collections was destroyed, lost or considerably damaged in the
Great War (1914-1918) because the Museum and especially the Ministry were com-
pletely unprepared for the coming situation.22 Everything that survived spared by
/18/ In addition, fund provided financial support also for T. R. Djordjević, N.

Županić, M. Milovanović and sometime later for Vasić himself for carrying out
various duties concerning protection and investigation of antiquities. Fund did
not depand only on state budget: in 1910 late Mileva, widow of lieutenant
colonel Josif Brkić from Kragujevac, bequeathed to the Museum 1,000 silver
dinars. Vasić 1911: 265-266.
/19/ There is an interesting way of financing smaller excavations of Vasić: “investi-
gations aiming to discover remains of Mrkša’s church and printing shop” in vil-
lage Zaselje, district of Požega, were conducted in the first half of August 1907
on the approval of Ministry and on request and by financial support of gold-
smith Stevan Jevtović. Vasić 1907: 203-204; Vasić 1908: 308-309.
/20/ Vasić 1911: 266-267; Vasić 1912: 250-254.
/21/ Srejović 1984: 25-29.
/22/ This situation could be fully apprehended from the report of Dr. Vladimir
Petković in 1919. Decision of superiors not to evacuate the Museum in the state
of war, bombarding and considerable damage of building in the first days of
war and plundering of material by enemy soldiers during first occupation
resulted in invaluable damage inflicted to the Museum. Large portion of collec-
tions was destroyed or disapeared so the material, which remained represented
according to the words of V. Petković ‘just a shadow of earlier Museum’. See:
Petković 1921. Prehistoric collection suffered exceptionaly great losses. On that
occasion was also destroyed famous idol from Kličevac, from which only the
34
the War, was collected in 1919 and restored National Museum known from 1930 as
Historical-Art Museum with Vladimir Petković as new director (1919-1935)
recommenced its activities with new energy. The Museum had no permanent prem-
ises until 1935 but conforming to the situation the exhibition was organized in 1927
in the house of Raša Milošević and in this exhibition all its seven departments took
part. Department of Prehistory displayed material excavated at Vinča and other
Neolithic material as well as two Egyptian mummies, Department of Classics dis-
played Roman material, vessels from Kostolac, cameos and numismatic collection.
Archaeological works were gradually resumed, firstly those of smaller scale
(Karapandžić excavated at Zok in 1920, Aradac in 1921, Omoljica in 1922; Grbić
excavated at Pločnik in 1927, Karaš in 1928, Demir Kapija in 1929, Botoš in 1931)
and they were often accompanied by reconnaissance or excursions including site
survey (monasteries in Serbia in 1920, area of Ohrid in 1923, eastern and southern
Serbia in 1933). Systematic, large-scale excavations commenced by the end of 1920s
including the greatest investigation effort of that time – excavations at the site of
Stobi. They started in 1924 (B. Saria) and continued until 1934 (from 1927 director
was V. Petković) but there were small campaigns even until 1941. Some time later
another great project had been initiated – investigations of Caričin Grad (1936-
1938) under the directorship of V. Petković. Systematic archaeological excavations
at prehistoric sites also commenced at that time: Vulić investigated Trebenište from
1930 to 1933 and Grbić (in cooperation with Peabody Museum of Harvard
University) investigated at Starčevo (1931-32) and he also excavated at Gradište
near Ohrid in cooperation with German Institute of Archaeology. In 1934 Grbić
started investigations at Humska Čuka and in 1937 he excavated Radolište.
Directing its field work towards reconnaissance, survey of monuments and investi-
gation of important sites from different periods the National Museum contributes
greatly to the successive development of archaeology, whose main goal at that time
was establishing of evolutionary picture of our territory and determination of a
basic chronological frameworks. Parallel to it there are many articles, studies and
catalogues of the material from the National Museum published in Starinar.23
Museum experienced radical improvement in its organization and function in 1935.
Then by joining of the National Museum and the Museum of Modern Art as well as
Department of Art of the Ministry of Education into single museum institution
part of belt area was preserved, kept today in the Bronze Age Collection of the
Museum. See also: Letter to the Department of Art of the Ministry of Education
from 8th of August 1920, No 285, Archive of the National Museum; Garašanin
1983: 521.
/23/ Garašanin 1984: 60-64; Parović-Pešikan 1984: 93.
35
known as the Museum of Prince Paul and by its organizing according to all princi-
ples of modern museology was created new, modern and competent institution. In
the adapted building of New Court on the ground floor were displayed prehistoric
objects (Vinča, Pločnik, Starčevo), Greek-Roman exhibits (Trebenište, objects of
Greek artistic inspiration – Athena Parthenos, heads and statuettes of bronze, silver
vessels, masks, pottery, jewelry) medieval objects (starting from the architectural
decoration of the basilica in Stobi) and in the last room was exhibited in chrono-
logical order numismatic collection of selected Greek, Roman, medieval and mod-
ern coins. Lapidarium (sarcophagi, epigraphic monuments)24 was temporarily
organized in the courtyard. Some of the characteristics of the spatial organization of
the building, concept of permanent display applied in the Museum of Prince Paul
are still in effect even today.
The Museum once again as National, resumed its activity immediately after the
Second World War at first in the New Court and from 1946 in the Stock Exchange
building (today Ethnographic Museum) and from 1950 until these days in the
building once being Mortgage Bank. This building was adapted and permanent dis-
play opened to the public in 1952.25
The activity of the Department of Archaeology when archaeological field works are
concerned was in the first post-war decades very extensive. Museum conducted
many excavations on its own or in cooperation with other museums, Institute of
Archaeology and Institute for protection of cultural monuments of Republic of
Serbia. The Most important and significant were excavations at Predionica –
Priština (1955-56), Supska (1956), Gradac near Zlokućani (1956-58), Saraorci near
Smederevo (1957), Korbovo (1957-58), Nosa (1957-59), Bubanj near Niš (1955-
59), Dubovac (1960), Pločnik (1960, 1962, 1967), Guberevac – Kosmaj (1956-61),
Bela Palanka (1956), Ulpiana (1955-58), Caričin Grad (1948-1968), Gamzigrad
(1953-54, 1957-58), St. Peter’s church in Novi Pazar (1957, 1960-62), Stobi (1957),
Medvedja (1960-61), Brestovik (1955-60), Novo Brdo (1957-60, 1062), Djurdjevi
Stupovi (1960-61), St. Stephen’s church in Milentija (1960-62, 1964).26
However, already in 1960s Museum lost its position of an institution able to devise
and direct archaeological investigations and to gather all professional potential.
From time to time there are systematic excavations and test trenching of limited
/24/ Kašanin 1936: 421-430.

/25/ Popović, Jevremović 1994: 25-26.
/26/ Work reports of departments of the National Museum in Zbornik radova
Narodnog muzeja I-III, 1958, 1959, 1962. Bošković 1983: 41-75.
36
scope mostly in cooperation with other institutions from Serbia including Pločnik
(1975-78), Bela Palanka (1976-81), Church in Milentija (1976-78), church of St.
Nicholas and church of Virgin near Kuršumlija (1968-80) or from abroad – Selevac
(1976-80), Novačka Ćuprija (1980-81). The experts from the Department of
Archaeology of the National Museum participated although for a short time in the
project Vinča undertaken in 1975. However, the most important in the last four
decades is participation of the Museum in two largest archaeological projects in
Serbia, in the rescue excavations due to the construction of hydro-energetic com-
plex near Kladovo – Djerdap I (1964 – 71) and near Kusjak – Djerdap II (1978-90).
In the project Djerdap II Museum took part not only in excavations of which most
important is investigation of Roman fortification Diana that is still in progress, but
also was in charge of conservation and restoration of archaeological finds within
specially organized Center for Conservation at Karataš.27 Thus museum participat-
ed in realization of ambitious, complex investigations based on modern concepts.
The result of such policy of archaeological activity are two new museum institutions
– branches of the National Museum – Lepenski Vir Museum constructed next to
translocated site in the vicinity of Donji Milanovac (opened in 1982) and Djerdap
Archaeological Museum opened in 1996 in Kladovo within the environment of the
ancient cultures it represents. Archaeological and numismatic collections of the
National Museum have been enriched with many thousands of objects coming from
these investigations – some of them being masterpieces of different epochs and
many objects included in the study collections.
In the 1990s the National Museum continued to organize archaeological investiga-
tions but of much smaller scale – frequently reducing systematic investigations to
limited test trenching and adjusting not to the needs, requests and standards of
archaeological science but to the limited resources, which were available. Within last
few years in an attempt to strategically organize its position in the archaeology in
Serbia and revitalize its role as a central institution for protection of movable cul-
tural monuments, referent for archaeological and numismatic material, the
Museum defined as one of elements of its basic policy the conducting of archaeo-
logical investigations in the areas, which are insufficiently archaeologically acknowl-
edged or at the sites dating from insufficiently known periods (Šalitrena pećina,
Hadži-Prodanova pećina, Ripanj, surveying of territories of Leskovac, Babušnica
and Arandjelovac). Museum also continues excavations at the sites of great or
/27/ This idea developed in 1996 into Summer school for conservation of archaeologi-
cal objects Diana, core as well as basic educational programme of the
Departament for preventive protection Diana of the National Museum. See pub-
lication Diana, vol. 1-9 (1997-2004).
37
exceptional significance including Belovode, Pločnik, Kale-Krševica, Diana). The

finds from these investigations would enrich not only the collections of the National
Museum but also of the local museums.
Archaeological and numismatic collections during their entire history have been
enriched not only by archaeological excavations but also by donations and acquisi-
tions. From the very first days of museum existence, first because of romantic
enthusiasm and later because of understanding the importance of national past
donors were meritorious for permanent increase of Museum collections and for the
fact that today the museum has in its possession many objects of exceptional impor-
tance including: hoard of gold jewelry from Velika Vrbica (donated by Marina and
Nikola Dimitru, Jon Trailov and Radukan Prvu in 1855), cameo from
Kusadak/Belgrade Cameo (1898), bronze head of emperor Constantine (donated by
building contractor engaged in construction of the bridge over Nišava in 1900), the
earliest monument of Serbian literacy – inscription from Temnić (1900), over 40
Greek painted vases from south Russia (donated by Konstantin Milošević in 1906-
7), collection of Roman antiquities from Kostolac (donation of Djordje Vajfert in
1907), 17 pottery vessels from Dubovac (donation of Avgustin Bošnjaković in
1925), very important bequest – complex collection of Roman objects from Kosmaj
– donation of Sofija and Milojko Dunjić (1976) as well as the earliest Serbian
medieval seals – of Stefan Nemanja (1978) and Stefan Stracimir (1983).
Archaeological and numismatic treasure of the National Museum in addition to
essential expertise and documentation is also studied and presented in the National
Museum periodicals – Zbornik Narodnog muzeja (Annual) and Numizmatičar as
well as within special series of publications – catalogues of Prehistoric collection
(Praistorija), Antique collection (Antika) and series Monographs.
However, the most adequate and most suitable way of presentation of the treasure
housed in the Museum is done by exhibition activities. The Department of
Archaeology on its own or in cooperation with other museum departments in addi-
tion to the permanent exhibition, which had been displayed in the museum atrium
during last fifty years organized also 39 exhibitions of the material from their own
collections and organized 22 visiting exhibitions including items from other insti-
tutions from home or abroad.28 Starting with presentation of small number of
selected exhibits, which sublimate the most important characteristics of the period
or problem considered (like some of the first exhibitions Ethnogenesis of South Slavs
in the Early Middle Ages According to the Material Culture in 1950, Illyrians and
Greeks in 1959/60) to the large comprehensive exhibitions including many hun-
/28/ Prodanović 1982; Prodanović 1991; Popović 1996; Blanuša 2003.
38
dreds of objects that study certain topic in full complexity (Antique Portrait in
Yugoslavia in 1987, Masters of Silver in 1990, Antique Silver in Serbia in 1994)
Museum evolved its exhibition activity to the full, creating archaeological displays
equally attractive for professionals and general public in our country but also
abroad. The National Museum exhibitions analyze the problems actual in archaeo-
logical practice either from prehistoric periods (Neolithic on the Territory of Serbia
in 1977, Lepenski Vir in 1982, Silver of Illyrians and Celts in the Central Balkans in
2004) or antique periods (Antique Bronze in Yugoslavia in 1969) or numismatics
(Coinage and Mints of Antique and Medieval coins in 1975, Splendour of Coinage in
1979). At the same time and first of all the exhibitions had been designed to inform
the public about our cultural heritage (The Iron Gate Archaeological Treasure in
1978, Archaeological Treasure of Serbia in 1983, Art Treasure of Serbia in 1984) or to
present exceptional finds from the Museum collections or from Serbia (Eight
Centuries of Serbian Dinar in 1994, Jewelry from the Imperial Mausoleum at Šarka-
men in 1997, From Lepenski Vir to the Modern Art in 2002, Summer in the National
Museum in 2003).
However, the paradigm of public role of the museum – museum for general benefit
and of public role of archaeology in the museum - is the permanent display of
National Museum. In spite the fact that assigning Lazar Trifunović as museum direc-
tor in 1962 meant new intensity in development of the National Museum in partic-
ular when conditions of storage and display of collections are concerned, the concept
of permanent display established already in the time of Historical – Art museum and
Museum of Prince Paul remained unchanged.29 National Museum was and
remained until the closing down of permanent display in June of 2003 entirely a his-
toric-artistic museum. Archaeology retained the principle of chronological sequence
and emphasizing the masterpieces – the highest artistic achievements, especially gold
and silver jewelry and vessels, antique sculptures and architectural stone decorations.
Numismatic material was until 1980s an important segment of such display.
Chronologically precise selection of monetary and artistically valuable denomina-
tions emanated general picture of coinage in the territory of Serbia.
/29/ Building at Trg Republike was reconstructed between 1964 and 1966 and for
the first time adapted to the Museum needs. Special attention was paid to the
exhibition rooms, their modernization and extension. As a result of this adap-
tation according to the opinion of Dr. Lazar Trifunović National Museum in
Belgrade “reached the Europen standard of museums in Italy, Germany and
Austria”. See the interview of Dr. Lazar Trifunović in Večernje novosti on 8th
July 1966 titled Medju prvima u Evropi. See also many articles in the newspapers
concerning adaptation and re-opening of the Museum on 7th of July 1966 in the
documentation of the National Museum in Belgrade.
39
The National Museum has no permanent archaeological display since March 25th
1999. Direct motive was the NATO bombarding but the reason why the exhibition
was not reopened after six years is of entirely different character. Intolerably poor
conditions for display postponed displaying of archaeological material until the
complete reconstruction of the Museum.30 National Museum has the opportunity
to create new image not only of the permanent display but also to realize its entire-
ly different role.
Two statements more than century apart has in fact same idea, which is accepted by
the National Museum and it strives to realize it. Mihailo Valtrović expected ”…
Museum to stop being just dead collection of antiquities found by chance or donat-
ed but to become alive and useful institution, which would fulfill its task“,31 or as
our contemporary Tomislav Šola said ”Museum is thus necessarily something more
than only aestheticized storehouse of valuables and achievements of a certain com-
munity.“32 Each in its own time these attitudes had represented and still represent
vanguard ideas in the evolution of the museums. Studies have revealed that modern
museum is expected when its exhibitions and its activity in general are concerned to
be dynamic institution, to have attractive and non-conventional exhibition con-
cepts, to be contemporary and close to the modern man and its everyday life, to be
open (valuable objects accesible to everyone), oriented to marketing, to convene
large group of people, to have diversified programs, to be prestigious educational
institution and to create and promote new trends.33
New concept of display of National Museum when archaeology and numismatics
are concerned is determined by characteristics of new and reformed museums.34 In
order to satisfy the need for dynamism as one of basic principles of contemporary
museums the new display in the National Museum is not planned as permanent but
as basic and it means some changes and ‘refreshing’ by new material within estab-
lished time intervals but with keeping those exhibits, which are the cultural heritage
of an exceptional significance. Such flexibility makes possible on one hand perma-
nent innovations but without losing basic mosaic, multilayered ‘cultural and his-
toric’ story and on the other hand displaying of objects, which in the former con-
/30/ The Project of reconstruction of the National Museum started in 2003.

Responsible, as chief architect-designer, from 2004, is Prof. Dr. Milan
Rakočević.
/31/ Popović, Jevremović 1994: 13.
/32/ Šola 2003: 152.
/33/ Data taken from Corporate brand strategy of the National Museum, prepared by
associates of New Moment – New Ideas Company, Beograd 2004.
/34/ Šola 2003: 50-53.
40
cept have been for long or for ever treasured in the depot. At the same time, new
concept – its openness – makes possible more active role of the museum within the
community. The changeable segments and elements could trace and explain actual
events like numismatic material as an example of relationship between contempo-
rary and similar phenomena in the monetary history (inflation and the like).
New display will be of such concept to satisfy chronological and spatial dimension,
i.e. to place the exhibited material within time, period and culture35 in such a way
to present the process of origin and evolution of cultures through all segments of life
of given community according to the available material. The objects for everyday
use – understood so far as non-attractive and non-artistic – will depict the continu-
ity in the evolution of civilizations but also advancement of technology and techno-
logical achievements of the epoch. New finds are also expected to have its place as
well as the material (originals or copies) from other museums in Serbia in order to
contribute to the actuality of display but also to the comprehension of the develop-
ment in the Balkans as a whole regardless of the fact that museum treasures or not
the material from all relevant sites. In the case when material is missing but there is
scientific information other visual media should be used. They should be also used
to present non-material aspects of cultures.
The intention of such method of display is to provide visitors by means of all-inclu-
sive data with multilayered picture or story, i.e. to present the evolution of civiliza-
tion and multitude of cultures first of all in the central Balkans and also in the sur-
rounding areas. Within such concept archaeological and numismatic material – cul-
tural heritage - are only prominent three-dimensional representatives of certain
identities. The idea of civilization often in our mind characterized by total imper-
sonality would in such context acquire its shape and remind the visitors that behind
everything they see there are people either as creators, users or destroyers with their
genuine needs, ideas, creations, beliefs and sufferings. It will also make room for
multilateral explanations and individual communication and understanding of per-
sonal identity. The concept used so far with object being the center of activity, inter-
est and importance as the basic principle of the traditional historical-artistic muse-
ums and that has been understood as their largest fault could not establish the gen-
uine contact with the public and provide the visitors with answers they expect.
Part of this answer is the result of work of many investigators who will have their
place in the basic display and history of the National Museum.36
/35/ Term ‘culture’ in modern archaeology is considered scientificaly unjustified

and out of date but its use is still necessary for better understanding.
/36/ Besides those marking the years of development before Second World War
many generations of archaeologists – in Department of Archaeology, Cabinet
41
Hundred and sixty years long and rewarding archaeological activity of the National
Museum is represented first of all in preserved rich cultural heritage, heterogeneous
multitude of monuments of material and spiritual culture of bygone epochs. Today
Department of Archaeology, Museum of Lepenski Vir and Archaeological Museum
of Iron Gates takes care about over 45,000 objects classified within clearly distin-
guished collections of prehistoric and antique periods as well as the times of Great
Migration,37 and over 200,000 specimens in the collections of the Cabinet, i.e.
Departament for Numismatics along with huge amount of objects classified as study
collections covering the time span from the 7th millennium BC to the 7th century
AD. Collections of Department for Medieval period comprise also 5,000 archaeo-
logical items. Many of these objects are examples of the highest achievements of cer-
tain cultures, unique in the world cultural heritage. Museum and Department of
Archaeology as its important segment for hundred and sixty years successfully carry
out the work of exceptional importance for Serbian culture and science contribut-
ing thus to the understanding and popularization of our cultural heritage.
for Numismatics, Department for Medieval Culture and Art or Department for
Conservation of archaeological objects left in last fifty years their mark on the
history of the Museum. Some of them spent their entire working life or most of
it in the museum like Milivoje Veličković, Mirjana Vukmanović, Djordjina
Gabričević, Dobrila Gaj Popović, Draga Garašanin, Branka Jeličić, Dušan
Krstić, Djordje Mano-Zisi, Gordana Marjanović-Vujović, Miroljub Miletić,
Ljubiša Popović, Blaženka Stalio, Aleksandar Stojković, Mirjana Sretenović,
Gordana Tomić, Leposava Trbuhović, Mirjana Ćorović-Ljubinković while
Dragan Bogosavljević, Radoslav Galović, Miloje R. Vasić, Svetlana Miljanić,
Ivana Popović, Petar Popović, Milica Tapavički-Ilić spent some of their work-
ing days in the Museum as well. Very special place belongs to Vladimir Kondić
who in the years of his directorship (1973-1980) pursuing well though-out pol-
icy of development of archaeological activity contributed to its considerable
advance within the Museum. The crown of all his efforts is the only archaeo-
logical museum in Serbia – Archaeological Museum of Iron Gates (Arheološki
muzej Djerdapa) resulting from complex investigations of the Danube valley in
eastern Serbia. Nowadays, Ljubinka Babović, Bojana Borić-Brešković, Tatjana
Bendžarević, Vasoje Vasić, Mirjana Glumac, Eliana Gavrilović, Branko Drča,
Aca Djordjević, Biljana Djordjević, Vesna Živković, Emina Zečević, Neda
Jevremović, Marija Jerinić, Jelena Kondić, Vera Krstić, Svetlana Milenković,
Bojana Mihailović, Veselinka Ninković, Zoran Pavlović, Mila Popović-
Živančević, Vesna Radić, Nenad Radojčić, Mirjana Rakočević, Deana Ratković,
Andrej Starović, Željka Temerinski, Miodrag Tomić, Snežana Topić, Tatjana
Cvjetićanin, Nataša Cerović, Slobodan Fidanovski and Duško Šljivar are those
archaeologists who contribute to the advancement of archaeological activities
and protection of cultural heritage.
/37/ New organzation of the Museum. See: www.narodnimuzej.org.yu.
42
BIBLIOGRAPHY
Blanuša 2003
E. Blanu{a, Izlo`bena delatnost Narodnog muzeja u Beogradu 1997-2002,
Beograd 2003.
Bogdanović 1978
S. Bogdanovi}, Mihailo Valtrovi} i Dragutin Milutinovi} kao
istraìva~i srpskih starina, Izlozi srpskog u~enog dru{tva –
Istraìvawa srpske sredwevekovne umetnosti 1871-1884, Beograd 1978:
7-90.
Bošković 1983
\. Bo{kovi}, Razvoj arheolo{ke nauke posle oslobo|ewa, Spomenica
Drobnjaković 1949
B. M. Drobwakovi}, Prvi na{ muzejski inventar, Muzeji 3-4, Beograd
1949: 35-46.
Dželebdžić 1969
M. Xelebxi}, Arhivska gra|a za istoriju Narodnog muzeja I, 1815-1839,
Beograd 1969.
Garašanin 1983
M. Gara{anin, Srpsko arheolo{ko dru{tvo 1883-1983, Spomenica
Garašanin 1983
M. Garašanin, Dubovačko-žutobrdska grupa, in: Praistorija jugoslavenskih
zemalja IV, Bronzano doba, Sarajevo 1983: 520-535.
Garašanin 1984
M. Gara{anin, Doprinos Starinara praistorijskoj arheologiji
Srbije, Starinar XXXV, Beograd 1984: 51-83.
Kašanin 1936
M. Ka{anin, Muzej Kneza Pavla, Jugoslovenski istoriski ~asopis, god. II,
sv. 1-4, Ljubljana – Zagreb – Beograd 1936: 421-430.
43
Kolarić 1953
M. Kolari}, Prvi koraci ka za{titi starina i Janko [afarik,
Zbornik za{tite spomenika kulture III, Beograd 1953: 25-35.
Kolarić 1992
M. Kolari}, Narodni muzej u Beogradu 1844-1944 – kratak istorijat,
Beograd 1992.
Medaković 1985
D. Medakovi}, Istraìva~i srpskih starina, Beograd 1985.
Milićević 1876
M. \. Mili}evi}, Kneèvina Srbija, Beograd 1876.
Milićević 1888
M. \. Mili}evi}, Narodna biblioteka u Beogradu, Glas Srpske
Kraqevske Akademije V, Beograd 1888.
Milinković 1984
M. Milinkovi}, Mihailo Valtrovi}, prvi urednik Starinara,
Milinković 1989
M. Milinkovi}, Ka istorijatu nastave arheologije na Filozofskom
fakultetu u Beogradu – povodom 150-te godi{wice Filozofskog
fakulteta, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 5, Beograd 1989:
124-138.
Novaković 1877
S. Novaković, Dr Janko Šafarik, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjet-
nosti XLI, Zagreb 1877: 190-226.
Parović-Pešikan 1984
M. Parovi}-Pe{ikan, Anti~ka arheologija u Starinaru (1884-1984),
Petković 1921
V. Petkovi}, Izve{taji Narodnog muzeja, Muzeja Srpske zemqe i
Etnografskog muzeja, 1. Narodni muzej u 1914, 1915, 1916, 1917, 1918 i
1919. god, Godi{wak Srpske Kraqevske Akademije XXVIII, 1914-1919,
Beograd 1921: 205-208.
44
Popović, Jevremović 1994

V. Popovi}, N. Jevremovi}, Narodni muzej u Beogradu 1844-1994, Beograd
1994.
Popović 1996
V. Popovi}, Izlo`bena delatnost Narodnog muzeja u Beogradu 1991-1996,
Beograd 1996.
Prodanović 1982
1945-1980, Beograd 1982.
Prodanović 1991
1981-1990, Beograd 1991.
Srejović 1983
D. Srejovi}, Arheologija na Velikoj {koli i Univerzitetu u Beogradu,
Spomenica Srpskog arheolo{kog dru{tva 1883-1983, Beograd 1983: 17-25.
Srejović 1984
D. Srejovi}, Miloje M. Vasi} – tvorac srpske arheolo{ke nauke,
Šola 2003
T. Šola, Eseji o muzejima i njihovoj teoriji: prema kibernetičkom muzeju, Zagreb
2003.
Vasić 1907
M. Vasi}, Narodni muzej, Godi{wak Srpske Kraqevske Akademije XX,
Beograd 1907: 201-212.
Vasić 1908
M. Vasi}, Izve{taj o stawu i radu Narodnog muzeja u godini 1907,
Godi{wak Srpske Kraqevske Akademije XXI, Beograd 1908: 250-324.
Vasić 1910
M. Vasi}, Narodni muzej u 1909 godini, Godi{wak Srpske Kraqevske
Akademije XXIII, Beograd 1910: 160-195.
Vasić 1911
Akademije XXIV, Beograd 1911: 258-284.
45
Vasić 1912
Akademije XXV, Beograd 1912: 246-295.
Veličković 1975
M. Veli~kovi}, Narodni muzej u vreme uprave Mihaila Valtrovi}a
Vulić 1941-48
N. Vuli}, Izve{taj Dr Janka [afarika iz god. 1865. o wegovom arheo-
lo{kom putovawu, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije XCVIII,
Odeqewe dru{tvenih nauka sv.. 77, Beograd 1941-48: 257-268.
46
Dragana ANTONOVI] UDK 903.21"634"(497.11)
Arheolo{ki institut, Beograd
NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO
ORU\E I WEGOV ZNAÂJ
U POÊCIMA POQOPRIVREDE
NA TLU SRBIJE
Ustaqivawe zemqoradwe i sto~arstva na evropskom tlu vezuje se za proces

neolitizacije. Po svim dosada{wim prou~avawima, neolitizacija i neolit
predstavqaju import koji je dospeo na evropski kontinent putem nekoliko
mogu}ih mehanizama difuzije: migracijom, kolonizacijom u mawim grupama,
infiltracijom, postupnim osvajawem pograni~nih teritorija i kontakti-
ma radi razmene (Zvelebil 2001). Sasvim je mogu}e da se na evropskom tlu odvi-
jao proces paralelan sa neolitizacijom na bliskom i sredwem istoku, a koji
moèmo nazvati mezolitizacijom. Neolitizacija je u ovom na{em delu sveta
proces specifi~an za bliski i sredwi istok, a karakteri{u ga sedela~ki
ìvot i stalna naseqa, uzgajawe ìtarica i domestifikacija odre|enih
vrsta ìvotiwa, pre svega ovce i koze. Taj proces zapo~iwe pre uvo|ewa
keramike kao tehnolo{ke inovacije u svakodnevni ìvot (prekerami~ki
neolit). Istovremeno na evropskom tlu odvija se poseban globalni proces
(mezolitizacija) kao prirodni odgovor evropskog kontinenta na promenu
klime nastalu u postglacijalnom periodu. U tom procesu evropsko tlo, u kul-
turnom smislu, postaje jedinstveno. Stvaraju se stalna stani{ta kao rezultat
izobiqa hrane na jednom mestu zbog povoqnijih klimatskih uslova. Sa stal-
nim stani{tima povezana je pojava formalnih prostora za sahranu kako u
nasequ tako i odvojenih organizovanih nekropola van areala stani{ta.
Ustaquje se obi~aj posipawa pokojnika okerom i prilagawe oru|a-oru`ja i
nakita u grobove. U industriji okresanog kamena dolazi do mikrolitizacije
oru|a, a to zna~i da postaje pove}ana upotreba luka i strela - lakog oru`ja za
brì lov. Ishrana se dosta oslawa na akvati~ne resurse, pa su mnogo vi{e
zastupqeni ribolov i sakupqawe {koqki i puèva. Pripitomqava se pas.
Pojavquje se gla~ano oru|e za se~ewe drve}a, ali ne radi stvarawa oranica,
ve} za drvo kao gra|u. Za period mezolita vezani su i po~eci qudskog delo-
47
Dragana Antonovi}
vawa na pejza` – kr~ewe {ume uz pomo} ograni~enih kontrolisanih poàra,

mo`da radi regeneracije {uma i smawewa wenog bujawa (Andrič 2001: 167;
Welinder 1989), verovatno i radi stvarawa pa{waka i prirodnih okupqali-
{ta ìvotiwa koje su se naj~e{}e lovile. Sve ovo ide u prilog tezi o po~e-
cima organizovanog bavqewa zemqi{tem i formirawa sopstvene teritori-
je ve} od strane nosioca mezolitskih kultura.
Kada je re~ o na{oj zemqi, za sada nije poznato kako i kada neolitski ~ovek
po~iwe da uvodi poqoprivredu kao svoju osnovnu delatnost. Prema dosada-
{wim prou~avawima, kod nas nije prona|en prekerami~ki neolit, pa preo-
vladava mi{qewe da se neolit u nas direktno nadovezuje na mezolit, bez
postupnog prelaza (Benac, Garašanin, Srejović 1979: 12). Nisu zabeleèni po~e-
ci kultivacije biqaka, verovatno i stoga {to divqe prethodnice kultivisa-
nog biqa nisu za sada poznate u na{im krajevima (Hopf 1974; Glišić 1968: 22),
ali se ovo moè pripisati i nedovoqnoj istraènosti po~etaka zemqoradwe
kod nas.1 Autohtono pripitomqavawe ìvotiwa od lokalnih divqih proge-
nitora mogu}e je, me|utim, ustanoviti na nekim neolitskim lokalitetima,
kao {to su Divostin gde je pripitomqavano divqe gove~e ili Lepenski Vir
sa pripitomqavawem psa (Bökönyi 1969: 227; Bökönyi 1988: 422).
Neolitske kulture, a sa wima zemqoradwa i sto~arstvo, kod nas se razvijaju u
uslovima tople i blage klime, naizmeni~no suvqe i vla`nije (borealski i
atlantski period), koja je pogodovala razvoju vegetacije. Pitawe je koliko je
klima imala presudnu ulogu u uvo|ewu zemqoradwe kao osnovne privredne
grane u neolitskom dru{tvu. Izgleda da je wena presudna uloga bila u tran-
ziciji od paleolitskog ka mezolitskom na~inu ìvota, a to je sve ono {to je
ve} pomenuto – stvarawe stalnih stani{ta zbog prirodnog izobiqa u nepo-
srednom okoli{u upravo zahvaquju}i pogodnim klimatskim uslovima.
*
Postoje direktni i indirektni dokazi bavqewa zemqoradwom i sto~ar-
stvom. Direktni dokazi su ostaci kultivisanih biqaka i doma}ih ìvo-
/1/ U savremenoj ju`noj i jugoisto~noj Bugarskoj je zabeleèno prisustvo

divqeg pira (Triticum boeoticum) koji je mogao kao takav da postoji u ovim
oblastima i tokom ranog holocena, kada je verovatno kultivisan od stra-
ne lokalnog neolitskog stanovni{tva (Dennell 1978: 159). Na osnovu bli-
zine i izvesne sli~nosti pomenutih teritorija sa na{om zemqom moè-
mo da pretpostavimo da su ovakve nekultivisane ìtarice postojale i
kod nas, ali da do sada wihovo prisustvo nije konstatovano.
48
NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E
tiwa, dok se indirektnim smatraju pokretni i nepokretni objekti materi-

jalne kulture koji ukazuju na poznavawe poqoprivrede – silosi i pitosi za
~uvawe zrnevqa, plasti~ne predstave kultivisanih biqaka i doma}ih ìvo-
tiwa, zemqoradni~ko oru|e itd.
Direktni dokazi bavqewa zemqoradwom su na neolitskim lokalitetima
centralnog Balkana zabeleèni, naàlost, u malom broju. Gajene su razne
vrste ratarskih biqaka od kojih su dokumentovane: 1. ìtarice Triticum
monococcum – jednozrna p{enica (einkorn), Triticum dicoccum – dvozrna p{e-
nica (emmer), Triticum aestivum – meka (hlebna) p{enica, Hordeum vulgare –
{estoredi je~am, Panicum miliacum – proso, Avena sp. – zob i 2. mahunarke
Pisum sativum – gra{ak, Lens culinare – so~ivo i Vicia sp. – grahorica. Na
ranoneolitskim lokalitetima zabeleèni su p{enica, je~am, proso, graho-
rica i so~ivo: u Star~evu T. monococcum, T. dicoccum, H. vulgare i Pisum sati-
vum (Borojević 1990: 71–77), na Divostinu I T. dicoccum (Grüger, Beng 1988:
418), u Ma~vi (Mesarci, Beloti} i Zabla}e) T. aestivum i H. vulgare (Boroje-
vić 1990: 71–77). Na kasnoneolitskim lokalitetima su prikupqeni uzorci
p{enice, je~ma, zoba, prosa, so~iva, gra{ka i grahorice: u Selevcu T. mono-
coccum, T. dicoccum, H. vulgare, Pisum sativum, Lens culinare i mo`da gorka gra-
horica – Vicia ervilia (McLaren, Hubbard 1990: 247, 250), na Divostinu II T.
aestivum (Grüger, Beng 1988: 418), na Gomolavi T. monococcum, T. dicoccum, T.
aestivum, Avena sp., Hordeum vulgare, Panicum miliacum, Pisum sativum i Lens
culinare (van Zeist 1974: 16), na Vala~u Pisum sativum, a na Predionici u Pri-
{tini T. dicoccum (Hopf 1974: 7, 9).
Od doma}ih ìvotiwa gajene su ovca, koza, gove~e, sviwa i pas. Sve ove vrste
su dokumentovane i na ranoneolitskim i na kasnoneolitskim lokalitetima,
ali u razli~itoj zastupqenosti. Ima ih u neolitskim slojevima Lepenskog
Vira (Bökönyi 1969: 226). Na Padini je gajen pre svega pas, a u mawem broju i
ostale ìvotiwe, dok je u Star~evu najzastupqenije gove~e, pa ovca/koza,
sviwa i pas (Clason 1980: 148, 152). Na Bisernoj obali u Nosi su podjednako
gajeni ovca, koza i gove~e, dok su na lokalitetu Buxak na Ludo{u konstatova-
ne brojne kosti koza, a znatno mawe gove~eta, sviwe i psa (Bökönyi 1974:
435–436). Na Golokutu su najzastupqenije kosti gove~eta (Blažić 1984: 33–34),
kao i u Divostinu I gde je gove~e dominantna pripitomqena vrsta (Bökönyi
1988: 420). U kasnoneolitskom Selevcu je najvi{e uzgajano gove~e, zatim koze
i ovce, pa sviwe (Legge 1990: 216), u Opovu prete`no ovca i koza, a zatim
gove~e (Greenfield 1986: 103). U Petnici su zabeleèni ostaci svih pomenu-
tih doma}ih ìvotiwa (Greenfield 1986: 116–119), a na Gomolavi gove~eta kao
najzastupqenije pripitomqene vrste, pa onda sviwe, ovce, koze i psa (Clason
49
Dragana Antonovi}
1979: 68). U Divostinu II, kao i u star~eva~kim slojevima ovog lokaliteta,

dominira gove~e (Bökönyi 1988: 420), a isti je slu~aj i na Belovodama (Jova-
nović et al. 2003). Zanimqiva je pojava da su na na{im prostorima, posebno u
star~eva~kim naseqima, vi{e gajena goveda od ovaca i koza koje su preovla-
davale na ranoneolitskim lokalitetima u Gr~koj, Ma|arskoj i u Karpatskoj
oblasti (Bökönyi 1974: 226; Bökönyi 1988: 429). Ovo mo`da moè da se poveè
sa pretpostavkom da je gove~e gajeno pre svega radi mleka, ali mogu}e i kao
tegle}a marva, {to za sada ostaje samo pretpostavka jer direktnih dokaza za
tu tvrdwu nema (Greenfield 1986: 117). Ipak woj u korist govore brojke: odra-
sla goveda su zastupqena u znatno ve}em procentu od mladih ìvotiwa. U
Selevcu je 65% goveda ìvelo duè od 2 godine, a oko 40% duè od 4 godine
(Legge 1990: 230). U Divostinu dominiraju odrasla goveda sa 60% (Bökönyi
1988: 423). U Opovu je 80% poluodraslih i odraslih goveda (Greenfield 1986:
104). U Petnici odrasle jedinke dominiraju sa oko 60% (Greenfield 1986:
117), a u Belovodama ~ak 92% kostiju poti~e od odraslih doma}ih ìvotiwa
(Jovanović et al. 2003: 431). U Star~evu i na Gomolavi oko 50% goveda je ubija-
no posle tre}e godine starosti (Clason 1980: 161; Clason 1979: 68).
*
Postoje i indirektni dokazi bavqewa zemqoradwom i sto~arstvom. To su
silosi i pitosi za sme{taj ìtarica, modeli ìtnog zrna od pe~ene gline,
plasti~ne predstave doma}ih ìvotiwa ukqu~uju}i tu i bukranione, kao i
oru|e kori{}eno u obradi zemqe i pripremawu hrane, na koje }emo najvi{e
da obratimo pa`wu kao na temu ovog rada.
Za razliku od pitosa za ~uvawe hrane ~iji su fragmenti nalaèni na mnogim
neolitskim lokalitetima, silosi za sme{taj ìtarica su znatno re|e kon-
statovani u neolitu. Zabeleèni su na Bisernoj Obali u Nosi kod Subotice
(Garašanin, D. 1959: 10; Garašanin, D. 1961: 304), u Selevcu (Tringham, Stevano-
vić 1990: 58–62), Vin~i (Vasi} 1936a: 171, sl. 209), Bawici i @arkovu u Beo-
gradu (Todorovi}, Cermanovi} 1961: 14, 15, 18, 19; Gara{anin M., Gara{anin
D., 1952: 111), mo`da i u Divostinu (Bogdanović 1988: 42, 70). Modeli ìtnog
zrna od pe~ene gline su na|eni u Blagotinu, Divostinu i Bawi kod Aran|e-
lovca (Bogdanović 1988: 70; McPherron 1988: 325; Stanković, Leković 1993: 178;
Stanković, Redžić 1996: 180). Ova zrna su pravqena od pe~ene gline i do sada
nije na|en nijedan primerak od druge vrste materijala. Plasti~ne predstave
doma}ih ìvotiwa javqaju se u obliku figurina, ali i u kerami~kom mate-
rijalu kao zoomorfni sudovi ili protome na kultnim posudama. Zoomorfne
figurine prikazuju naj~e{}e gove~e. Starije neolitske figurine su zabele-
50
ène na \erdapu (Lepenski Vir, Kwepi{te), Dowoj Brawevini, Grivcu,

Bawi kod Aran|elovca, Dobanovcima, Ku~ajni, Divostinu itd. (Karmanski
2000: 280–281; Letica 1988: 182; Stanković 1992: 145–147, 152). U mla|em neoli-
tu su na|ene na Vin~i, Selevcu, Belovodama, Divostinu, Bawici, Potporwu
itd. (Vasi} 1936 b: 141–143; Todorovi}, Cermanovi} 1961: 48; [qivar, Jaca-
novi} 1998: 74; Milojković 1990: 416–417; Milleker 1938: 156). Zoomorfna kera-
mika, posebno ona sa predstavama doma}ih ìvotiwa, tako|e je prisutna na
na{im neolitskim lokalitetima (Karmanski 2000: 316–317; Stanković 1992:
223; Vasić 1932: 66; Vasi} 1936 a: 160, 164, sl. 335, sl. 347). Bukranione, koji su
i kod nas bili zastupqeni u neolitu, bi mo`da trebalo smatrati direktnim
dokazima sto~arstva jer je re~ o pravim rogovima sa lobawom gove~eta. Mi
ih ovde ipak pomiwemo kao neku vrstu plasti~ne predstave zbog dodatnog
oblikovawa.
*
Ko{tano i kameno oru|e predstavqa poseban dokaz bavqewa zemqoradwom.
Na na{im neolitskim lokalitetima zabeleèno je brojno oru|e me|u kojima
je znatan procenat onog koje je protuma~eno kao alat kori{}en u zemqorad-
wi. Jednu grupu ~ine alatke upotrebqavane u obradi zemqe, a drugu one za ubi-
rawe letine. Moèmo ovde pomenuti i alatke kori{}ene za pripremawe hra-
ne, ali se wima svakako nije prera|ivalo samo kultivisano biqe ve} i ono
samoniklo, dobavqano jednostavnim sakupqawem, pa stoga nisu najsre}niji
primer za dokazivawe postojawa zemqoradwe. Oru|e se izra|ivalo od kame-
na i roga, a sasvim retko i od kosti.
Kao oru|e za obradu zemqe pomiwu se motike, sekire, sekire-~eki}i, budaci,
pijuci, rala i sadiqke. Ponegde se kao zemqoradni~ki alat pomiwu i bode-
ì koji su se pravili kako od roga tako i od kosti, a sluìli su za va|ewe
krtolastog korewa iz zemqe (Bačkalov 1979: 34).2 Jedinu vrstu oru|a za ubi-
rawe letine, koja je do sada dokumentovana na nekim na{im neolitskim loka-
litetima, predstavqaju kamena se~iva iz kompozitnih alatki, koje se naj~e-
{}e tuma~e kao srpovi, ali postoji i mi{qewe da se u ve}em broju slu~ajeva
zapravo radi o primitivnim vr{alicama.3 @rvwevi i rastira~i (tu~kovi)
svrstavaju se me|u alatke kori{}ene u pripremawu hrane.
/2/ U na{oj arheologiji nije ura|ena detaqna tipologija predmeta od kosti

i roìne, pa se de{ava da se ponekad istim imenom nazivaju predmeti
koji se oblikom razlikuju. Osim toga, funkcija neke alatke odre|ivana je
samo na osnovu oblika, pa je i to jedan od razloga {to vlada tolika neu-
jedna~enost u nazivima ko{tanih i roànih predmeta.
/3/ J. [ari}, usmeno saop{tewe.
51
Dragana Antonovi}
1. Motike su pravqene od roga, a ponekad su i kamene alatke sa se~icom (seki-

re, tesle) sekundarno kori{}ene kao motike (T. I, 1–2). Motike od roga su
alatke koje imaju kru`nu perforaciju za usa|ivawe dr{ke na jednom kraju i
se~icu na radnom kraju koja je upravna na liniju dràqe (Mihailović 1995: 51;
Perišić 1984: 47). Predstavqaju jedno od najzastupqenijih oru|a od roga na
mezolitskim lokalitetima \erdapa gde su verovatno kori{}ene za va|ewe
krtolastog korewa (Padina, Hajdu~ka Vodenica, Vlasac), dok se u neolitskim
naseqima wihova u~estalost znatno smawuje (Mihailović 1995: 61). Na|ene su,
u malom broju, na Dowoj Brawevini (Karmanski 2000: 142, 544-551), lokalite-
tu Bunar kod Jagodine (Vetnić 1988: 74), u Divostinu (Lyneis 1988: 317), Selev-
cu (Russell 1990: 537), Vin~i (Srejović, Jovanović 1959: 186–187), na Bawici u
Beogradu (Todorovi}, Cermanovi} 1961: 52; Perišić 1984: 46), Kormadinu u
Jakovu (Perišić 1984: 46) itd. Kamene motike su sasvim retko nalaène na
na{im neolitskim lokalitetima, a prepoznaju se samo po tragovima upotre-
be na distalnom delu – otupqena se~ica od koje se na obe strane, dorsalnu i
ventralnu, u svim pravcima pruàju fine i neujedna~ene brazde bez odre|e-
nog reda (Antonovi} 1992: 21; Antonović 2003: 52). Do sada je konstatovano tek
nekoliko primeraka samo na Vin~i (Antonovi} 1992: 21).
2. Sekire i sekire-~eki}i, kao zemqoradni~ko oru|e, pravqene su od roga
(T. I, 3). To su masivne alatke izra|ene od viqu{kastog (sekire) i bazalnog
(sekire-~eki}i) segmenta jeleweg roga na kome je na jednom kraju zasecawem
formirana {iroka se~ica, dok je na drugoj strani izdubqen usadnik, odno-
sno formirano masivno tupo teme kod sekira-~eki}a (Mihailović 1995: 37).
Nalaène su na mnogim lokalitetima, ali uvek u malom broju: Padina B
(Mihailović 1995: 51), Dowa Brawevina (Karmanski 2000: 142, 550-551),4 loka-
litet Ciglana kod Dobanovca (Tasić 1960: 53), Divostin (samo jedan prime-
rak u star~eva~kim slojevima i 44 u vin~anskim slojevima; Lyneis 1988: 306),
Selevac (Russell 1990: 535–537), Vin~a (Srejovi}, Jovanovi} 1959: 186–187)
itd. Kada je re~ o naj~e{}im vrstama alatki od gla~anog kamena, takozvanim
jezi~astim i kalupastim sekirama, dugo je vladalo mi{qewe da su one bile
zemqoradni~ko oru|e, odnosno da su kori{}ene kao motike (Stipčević 1961:
137–138; Garašanin, M. 1951: 17, 45–48, 65-66; Vasi} 1934; Vasi} 1936 a: 170).
Me|utim, neka specijalisti~ka istraìvawa su pokazala da ove alatke nisu
mogle da budu kori{}ene u obradi zemqe, o ~emu }e kasnije biti vi{e re~i
(Krasnov 1971: 21–24; Antonovi} 1992: 46; Antonović 2003: 148).
/4/ Autor je alatku proglasio motikom, mada oblikom odgovara sekiri.
52
Tabla I
1. Fragmentovana motika od roga, Bawica, Beograd (Perišić 1984: kat. 168); 2. motika od roga, Bawi-
ca, Beograd (Perišić 1984: kat. 169); 3. sekira od roga, Dowa Brawevina (Karmanski 2000: 551)
Plate I
1. Fragmented antler hoe, Banjica, Belgrade (Perišić 1984: cat. 168); 2. antler hoe, Banjica, Belgrade (Peri-
šić 1984: cat. 169); 3. antler hammer, Donja Branjevina (Karmanski 2000: 551)
53
Dragana Antonovi}
3. Budacima se nazivaju alatke izra|ene od segmenta jeleweg roga koji je na jed-

noj strani zasecawem i gla~awem pretvoren u {iroku se~icu dok je na drugoj
strani teme ravno zase~eno. Pijuci su alatke od roga sli~ne budacima, a raz-
likuju se po tome {to imaju se~ice na oba kraja (Mihailović 1995: 37-38). Neki
autori pijucima nazivaju alatke ra|ene od prirodno lu~no savijenih jelewih
paroàka kod kojih je vrh gla~awem za{iqen, a {iri kraj je ravno odse~en,
izdubqen za usa|ivawe kamene sekire i ima perforiran otvor za dràqu
(T. II, 1, 5; Perišić 1984: 46). Koriste se za kopawe zemqe i kao oru`je (Bačkalov
1979: 34). Obe vrste alatki, budaci i pijuci, nalaène su na mnogim lokali-
tetima, ali uvek u vrlo malom broju i zapravo su prisutnije na mezolitskim
nego na neolitskim lokalitetima (Mihailović 1995: 52). U neolitu su u malom
broju primeraka zabeleèni na Divostinu (Lyneis 1988: 317), Selevcu (Russell
1990: 537), Vin~i (Srejovi}, Jovanovi} 1959: 186–187) i nekim drugim neo-
litskim lokalitetima u Srbiji (Perišić 1984: 45–46). Kamenim pijucima se
nazivaju masivne alatke kod kojih je jedan kraj oblikovan u {iqak ili vrlo
uzanu se~icu (T. II, 2; Antonović 2003: 57). Prema analogijama sa savremenim
alatkama, trebalo je da sluè za razbijawe kamena i zemqe, ali nam je wihova
namena za sada nepoznata zbog izuzetno malog broja primeraka na|enih kod
nas kao i odsustva tragova upotrebe na wima. Do sada su na|eni u Vin~i
(Antonovi} 1992: 13–14), Belovodama (Antonovi} 2000: 15), Grivcu, Drenov-
cu i Petnici (Antonović 2003: 57).
4. Rala su, po nekim autorima, alatke izra|ivane od jeleweg roga, sa jednim
ili vi{e prstenastih `lebova (Mihailović 1995: 38). Kod nas su vi{e nalaè-
na na mezolitskim lokalitetima (Vlasac II-III, Kula I; Mihailović 1995: 52).
Sli~na alatka, ali malih dimenzija, na|ena je na Divostinu i protuma~ena
kao oru|e za rad u obradi koè (Lyneis 1988: 310 – Fig. 10. 2.a, 317). Na Vin~i
su, u slojevima od 8,7 m do 3,4 m nalaène alatke izra|ene od pogodno odse~e-
nog roga sa ugla~anim i izo{trenim paro{kom, a koje su protuma~ene kao
neka vrsta primitivnog pluga (T. III, 1; Srejovi}, Jovanovi} 1959: 187).
5. Sadiqkama se nazivaju alatke ~ija namena nije ba{ sasvim poznata, a koje
su izra|ene od prirodno lu~no savijenih jelewih paroàka sa izgla~anim
vrhom i {irim krajem stawenim i prilago|enim za usa|ivawe u dr{ku (T. II,
3–4). Na|ene su na Bawici, Kormadinu, Crkvinama u Stublinama i Vinogra-
dima u Grabovcu (Perišić 1984: 45). Wihova funkcija je pretpostavqena na
osnovu ve} ustaqenog uverewa da su paro{ci jelewih rogova kori{}eni kao
ba{tovanske alatke (sadiqke) i kao neka vrsta primitivnog pluga (Srejovi},
Jovanovi} 1959: 186–187). Isti oblici na|eni na Divostinu i Selevcu pro-
tuma~eni su kao alatke kori{}ene u proizvodwi oru|a od okresanog kamena
54
Tabla II
1. Fragmentovani pijuk od roga, nepoznato nalazi{te (Perišić 1984: kat. 153); 2. kameni pijuk, Belo
Brdo – Vin~a, Beograd, iskopavawe 1934, dubina 6,9 m, IB 366, Arheolo{ka zbirka Filozofskog
fakulteta u Beogradu; 3. sadiqka od roga, Kormadin, Jakovo (Perišić 1984: kat. 147); 4. sadiqka od
roga, Bawica, Beograd (Perišić 1984: kat. 146); 5. pijuk od roga, nepoznato nalazi{te, Zemun (Perišić
1984: kat. 152); 6. kamena sadiqka, Ili}a Brdo, û~uge, ILB h5 (Antonovi} 1997: 280)
Plate II
Fragmented antler pickaxe, unknown site (Perišić 1984: cat. 153); 2. stone pickaxe, Belo Brdo – Vinča,
excavations in 1934, depth 6.9 m, Inv. no. 366, Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in
Belgrade; 3. antler planter, Kormadin, Jakovo (Perišić 1984: cat. 147); 4. antler planter, Banjica, Belgrade
(Perišić 1984: cat. 146); 5. antler pickaxe, unknown site, Zemun (Perišić 1984: cat. 152); 6. stone planter,
Ilića Brdo, Čučuge, ILB h5 (Antonović 1997: 280)
55
Dragana Antonovi}
Tabla III
1. Ralo od roga, Belo Brdo – Vin~a, Beograd (Srejovi}, Jovanovi} 1959: sl. 13); 2. kameni `rvaw,
Petnica, sonda 1, 10. o.s, IB 1006/82
Plate III
1. antler plowshare, Belo Brdo – Vinča, Belgrade (Srejović, Jovanović 1959: fig. 13); 2. millstone, Petnica,
trench I, A.L. 10, inv. no. 1006/82
putem pritiska (Lyneis 1988: 308, 317; Russell, 1990: 538).5 Oru|e sli~nog
oblika na|eno je i na Dowoj Brawevini, a definisano kao „alatke nepoznate
namene“ (Karmanski 2000: 544–547, T. CCLV/3, 6-7, T. CXLVI/3, 564–565,
T.CLV/2–3). Kamenim sadiqkama nazivamo alatke kod kojih je jedan kraj bio
/5/ Na primeru ovog {iqatog oru|a dolazi do izraàja potpuno nepozna-

vawe ko{tanih i ro`nih alatki iz neolita na{eg podnebqa, na {ta uka-
zuju definicije preuzete od ve} pomenutih autora. Malo je verovatno da
bi jelewi paroàk sa pomenutom namenom zadrào polituru na svom
vrhu: alatke kori{}ene u obradi zemqe dobijaju intenzivne tragove upo-
56
oblikovan u {iqak (T. II, 6). One su mo`da sluìle u ranoj zemqoradwi za
bu{ewe rupa u koje se sadilo seme. Retko se pojavquju na na{im neolitskim
lokalitetima. Do sada su na|ene u û~ugama (Antonovi} 1997: 278) i Vin~i
(Antonovi} 1992: 17).
6. Srpovi i vr{alice, kao zemqoradni~ko oru|e, pripadaju grupi alata
kori{}enog za ubirawe letine. Na nekim neolitskim lokalitetima nalaè-
na su artefakta od okresanog kamena (neretu{irani i retu{irani odbici i
se~iva, geometrijski mikroliti), koja na svom radnom delu imaju karakteri-
sti~nu polituru nastalu od se~ewa trava. Ova se~iva su bila usa|ivana u
dràqu, najverovatnije od drveta, pa se na taj na~in dobijala kompozitna
ètela~ka alatka (Odell 1988: 252).6 Me|utim, postoji i mi{qewe da sva arte-
fakta od okresanog kamena sa jednog lokaliteta, sa tragovima upotrebe koji
ukazuju na se~ewe trava, ne moraju da se vezuju iskqu~ivo za srpove. Verovat-
no da je u neolitu, kao i u kasnijoj praistoriji, postojala neka vrsta primi-
tivnih vr{alica (trashing sledge) – kompozitnih alatki nalik drvenim san-
kama sa usa|enim se~ivima od okresanog kamena sa dowe strane, a koje su sko-
ro do savremenog doba bile u upotrebi u Turskoj i Gr~koj.7 Ove naprave su se
koristile za vr{ewe ìta, u samom nasequ (za razliku od srpova kojima se
radilo u poqu van stani{ta). Artefakta sa politurom karakteristi~nom za
se~ewe trava zabeleèna su u ranom neolitu na U{}u Kameni~kog potoka,
Ora{ju kod Dubravice (Poàrevac), Livadama kod Kaleni}a, [alitrenoj
pe}ini, Popovi}a brdu u Zabla}u kod [apca, Golokutu, Dowoj Brawevini
(Šarić 1999: 69, 110–113, 147, 163–164, 179–186, 199–206, 213; Šarić 2000:
162–164), Divostinu (Tringham 1988: 212), Bawi (Odell 1988: 248) itd. Na
kasnoneolitskim lokalitetima na|ena su na Selevcu (Voytek 1990: 447, 474,
480), Vin~i (Voytek 1984: 58), Divqem Poqu u Ratini (Bogosavqevi}-Petro-
vi} 1992: 21) itd.
trebe u obliku grubih nepravilnih brazdi, a retu{eri na svom radnom

delu nose tragove u obliku mikrobrazdi razli~itih orijentacija. O~i-
gledno je da je trasolo{ko prou~avawe oru|a jedini merodavni metod u
definisawu namene oru|a, dok tipolo{ka analiza, bar kada je re~ o neo-
litskom alatu, pokazuje samo na~in izrade ove vrste predmeta.
/6/ Pretpostavka da su dràqe bile od drveta zasnovana je verovatno na tome
{to do sada na na{im neolitskim lokalitetima nisu otkriveni delovi
srpova od kosti ili roga. Kompletni primerci srpova od kosti na|eni
su u Iraku – lokaliteti Zavi [emi i [anidar (Melaart 1975: 73), a oni
od roga u Turskoj – lokalitet âjeni (Çayönü) (Özdogan
Ozdogan 1999: Fig. 54), pa
bi se na osnovu ovih analogija mo`da mogli da o~ekuju i ovakvi nalazi na
nekim budu}im istraìvawima na{eg neolita.
/7/ J. [ari}, usmeno saop{tewe.
57
Dragana Antonovi}
7. @rvwevi (T. III, 2) i rastira~i (tu~kovi) pogre{no se vezuju iskqu~ivo za

neolit i primarnu zemqoradwu, jer je wihova upotreba zapravo povezana sa
sedela~kim ìvotom i preradom zrnaste hrane, bez obzira da li ona poti~e
od kultivisanih ili divqih biqnih vrsta. U prilog tome govore nalazi
„klasi~nih“ neolitskih `rvweva u mezolitu \erdapa, na lokalitetima na
kojima nije zabeleèno kultivisano biqe (Antonovi} 2003: 22). Ina~e su
`rvwevi uobi~ajena pojava na na{im neolitskim lokalitetima. Ima ih, bez
razlike, kako na starijim tako i na mla|im neolitskim nalazi{tima (Anto-
nović 2003: 61). Ovi masivni kameni predmeti su bili izra|ivani od magmat-
skih stena, ali kada su od pe{~ara te{ko ih je razlikovati od stati~nih gla-
~alica. Zato je sasvim verovatno da su se na nekim lokalitetima `rvwevi i
gla~alice podjednako koristili za mlevewe zrnevqa, pigmenta, keramike,
ali i za obradu predmeta od ~vrstih materijala (kamen, kost, roìna).
*
Posle svega iznetog postavqa se pitawe da li se moè zakqu~iti, na osnovu
materijalnih ostataka, koliko je bila zastupqena zemqoradwa u ìvotu neo-
litske populacije i u kojoj meri je ona dominirala u neolitskoj privredi.
Neolitsko zemqoradni~ko oru|e nalaèno je u malom broju na lokalitetima
u na{oj zemqi, pa je zato vrlo te{ko govoriti o ovoj vrsti oru|a i stepenu
zastupqenosti zemqoradwe u privredi neolita. Postoji vi{e mogu}ih raz-
loga ovako maloj zastupqenosti, ali dva najverovatnija se sama name}u: jedan
je da je zemqoradni~ko oru|e ostavqano u poqu i nikada se nije donosilo u
naseqe, a drugi da se ova vrsta oru|a prvenstveno pravila od drveta.
Iskopavawa neolitskih nalazi{ta naj~e{}e su ra|ena u malom obimu i tom
prilikom je obuhvatan samo mali deo naseqa. Do sada iskopavawima nikad
nije obuhva}ena {ira periferija naseqa, a naro~ito ne wegov ekonomski
areal. Po{to je doskora postojao obi~aj, ne samo u na{im krajevima, nego
vrlo verovatno i u drugim delovima sveta, da se zemqoradni~ki alat ostavqa
u poqu (Maslovari} 1962: 52), pretpostavqamo da je ova praksa postojala i u
praistoriji i da upravo ona opravdava malobrojnost pomenute vrste artefa-
kata na neolitskim lokalitetima. S druge strane, mali broj alatki za zemqo-
radwu od kosti, roga i kamena ukazuje da je ova vrsta alata bila pravqena od
drveta, kako se uostalom sve doskora to radilo na selu (plug, grabuqe, vile,
srpovi i motike su se skoro do savremenih dana u na{im krajevima pravili
od drveta, sa minimalnim metalnim oja~awima i se~ivima). Ovo moè da
objasni ~iwenicu za{to se na na{im neolitskim lokalitetima tako retko
pronalazilo oru|e koje moè da se veè za zemqoradwu i tako puno alata koje
58
pokazuje tragove upotrebe nastale u obradi drveta. Drvo se, s obzirom da je

elasti~nije od kamena, kosti i roga, pokazalo kao materijal pogodniji za
izradu alata kori{}enog u obradi zemqe (Bandi} 1973: 99; Maslovari} 1962:
52; Maslovari}, 1968-1969: 130). Eksperimenti su pokazali da kameno oru|e
nije bilo pogodno za primarnu obradu zemqe. Ono je, osim {to je bilo krto
i lak{e se lomilo pri obra|ivawu kamenitog zemqi{ta, tako|e bilo i krat-
ko da bi moglo da se wime izvede kopawe dovoqne dubine i stoga bilo nedo-
voqno efikasno (Krasnov 1971: 21–23). Zato i smatramo da je potpuno pogre-
{no vezivawe velikog broja kamenih alatki sa se~icom, nalaènih po
na{im neolitskim lokalitetima, za primarnu neolitsku zemqoradwu. Ovo-
me ide u prilog i ~iwenica da najve}i broj ovih alatki pokazuje tragove upo-
trebe u obradi drveta, dok mawi deo nema nikakve tragove, a samo izuzetni
primerci, kao {to je ve} napred re~eno, imaju tragove kori{}ewa u zemqo-
radwi.
U svakom slu~aju detaqnije ispitivawe po~etaka poqoprivrede na ovoj teri-
toriji je od izuzetnog zna~aja upravo zbog toga {to su ove oblasti, posle Gr~-
ke i Bugarske, bile me|u prvima na putu uticaja (ili kolonizacije) nosilaca
neolitskog napretka sa Bliskog istoka i iz Anadolije. Jednu od va`nijih
karika u tom ispitivawu predstavqa upravo oru|e od kamena, kosti i roì-
ne i to kao predmeti kojima se ponajpre moè da prikaè praistorijska eko-
nomika, a koji su do sada uglavnom bili zapostavqeni kao mawe atraktivni
objekti muzejskih postavki i kao slabi hronolo{ki indikatori.
59
Dragana Antonovi}
BIBLIOGRAFIJA / BIBLIOGRAPHY
Andrič 2001
M. Andrič, The Holocene Vegetation Dynamics and the Formation of
Neolithic and present-day Slovenian Landscape, Documenta Praehistorica
XXVIII, Ljubljana 2001: 133-175.
Antonovi} 1992
D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena iz Vin~e, Beograd 1992.
Antonovi} 1997
D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena sa nalazi{ta Ili}a brdo,
Glasnik SAD 13, Beograd 1997: 275-285.
Antonovi} 2000
D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena sa Belovoda, Viminacium
11, Poàrevac 2000: 23-34.
Antonović 2003
D. Antonović, Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji, Beograd 2003.
Antonovi} 2003 a
D. Antonovi}, Mezolitska i neolitska kamena industrija \erdapa,
Glasnik SAD 19, Beograd 2003: 9-35.
Bačkalov 1979
A. Bačkalov, Predmeti od kosti i roga u preneolitu i neolitu Srbije, Beograd
1979.
Bandi} 1973
D. Bandi}, Tradicionalna poqoprivreda u |erdapskim naseqima,
Zbornik radova Etnografskog instituta 6, Beograd 1973: 81-109.
Benac, Garašanin, Srejović 1979
A. Benac, M. Garašanin, D. Srejović, Uvod u: Praistorija jugoslavenskih zema-
lja II, Sarajevo 1979: 11-31.
Blaì} 1984
S. Blaì}, Prilog poznavawu ostataka faune sa arheolo{kog lokalite-
ta Golokut, Rad vojvo|anskih muzeja 29, Novi Sad 1984-1985: 33-36.
Bogdanović 1988
M. Bogdanović, Banja - Aranđelovac, u: D. Srejović (ed.), The Neolithic of Ser-
bia, Belgrade 1988: 70-71.
60
Bogosavqevi}-Petrovi} 1992
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Okresana kamena industrija sa naseqa Div-
qe Poqe, Kraqevo 1992.
Bökönyi 1969
S. Bökönyi, Ki~mewaci (prethodni izve{taj), u: D. Srejovi}, Lepenski
Vir, Beograd 1969, 224-228.
Bökönyi 1974
S. Bökönyi, History of Domestic Mammals in Central and Eastern Europe,
Budapest 1974.
Bökönyi 1988
S. Bökönyi, The Neolithic Fauna of Divostin, u: A. McPherron and D. Sre-
jović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988:
419-445.
Borojević 1990
K. Borojević, Analize paleobotaničkih makroostataka sa arheoloških lokaliteta u
Srbiji, magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd
1990.
Clason 1979
A. T. Clason, The Farmers of Gomolava in the Vinča and La Téne Period, Rad
vojvođanskih muzeja 25, Novi Sad 1979: 60-114.
Clason 1980
A. T. Clason, Padina and Starčevo: Game, Fish and Cattle, Palaeohistoria
XXII, 1980: 141-173.
Dennell 1978
D. Dennell, Early Farming in South Bulgaria from the VI to the III millennia
B.C., Oxford 1978 (BAR International Series - Supplementary 45).
Garašanin D. 1959
D. Garašanin, Nosa - Biserna obala, Arheološki pregled 1, Beograd 1959: 9-12.
Garašanin D. 1961
D. Garašanin, Die Siedlung der Starčevokultur in Nosa bei Subotica und das
problem der neolithischen Lehmscheunen, u: G. Bersu (ed.), Bericht über den
V Internationalen Kongress für Vor- und Frühgeschichte - Hamburg 1958,
Berlin 1961: 303-307.
Garašanin M. 1951
M.Garašanin, Hronologija vinčanske grupe, Ljubljana 1951.
61
Dragana Antonovi}
Gara{anin M., Gara{anin D. 1952

M. Gara{anin, D. Gara{anin, Neolitsko naseqe u @arkovu, Starinar
III-IV, Beograd 1952-1953: 107-126.
Gli{i} 1968
J. Gli{i}, Ekonomika i socijalno ekonomski odnosi u neolitu podu-
navsko-pomoravskog basena, Neolit centralnog Balkana, Beograd 1968:
21-61.
Greenfield 1986
H. J. Greenfield, The Paleoeconomy of the Central Balkans (Serbia): a Zooar-
chaeological Perspective on the Late Neolithic and Bronze Age (ca. 4500 -
1000 BC), Oxford 1986, BAR I.S. 384.
Grüger, Beng 1988
E. Grüger, H. J. Beng, Botanical Investigations at Divostin and Grivac, in A.
McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Ser-
bia, Pittsburgh 1988: 415-418.
Hopf 1974
M. Hopf, Pflanzenreste aus Siedlungen der Vinča-Kultur in Jugoslawien,
Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 21, Mainz
1974: 1-11.
Jovanović et al. 2003
S. Jovanović, M. Savić, R. Trailović, Ž. Janković, D. Šljivar, Evaluations of the
Domestication Process in Serbia - Paleozoological Remnants at Neolithic
Settlement of Belovode, Acta Veterinaria vol. 56, Belgrade 2003: No. 5-6,
427-434.
Karmanski 2000
S. Karmanski, Donja Branjevina, Odžaci 2000 (CD izdanje).
Krasnov 1971
Ä. A. Krasnov, Rannee zemledelie i ìvotnovodstvo v lesnoè polose
Vosto~noè Evropá, Moskva 1971.
Legge 1990
A. J. Legge, Animals, Economy and Environment, in R. Tringham and D.
Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990:
215-246.
Letica 1988
Z. Letica, Anthropomorphic and Zoomorphic Figurines from Divostin, in
A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central
Serbia, Pittsburgh 1988: 173-201.
62
Lyneis 1988
M. M. Lyneis, Antler and Bone Artifacts from Divostin, in A. McPherron
and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia,
Pittsburgh 1988: 301-323.
Maslovari} 1962
D. Maslovari}, Zemqoradwa. Etnolo{ka istraìvawa u Gorwoj Resavi,
Glasnik Etnografskog muzeja 25, Beograd 1962: 46-81.
Maslovari} 1968-1969
D. Maslovari}, Zemqoradwa u Negotinskoj krajini, Glasnik Etnograf-
skog muzeja 31-32, Beograd 1968-1969: 111-194.
McLaren, Hubbard 1990
F.S. McLaren, R. N. L. B. Hubbard, The Archaeobotanical Remains, u: R.
Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los
Angeles 1990: 215-246.
McPherron 1988
A. McPherron, Miscellaneous Small Artifacts, u: A. McPherron and D. Sre-
jović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988:
325-336.
Melaart 1975
J. Melaart, The Neolithic of the Near East, London 1975.
Mihailović 1995
B. Mihailović, Alatke od kosti i roga u procesu neolitizacije centralnog Balka-
na, Diplomski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet - Grupa za
arheologiju, Beograd 1995.
Milleker 1938
F. Milleker, Vorgeschichte des Banats, Starinar XIII, Beograd 1938:
102-166.
Milojković 1990
J. Milojković, The Antropomorphic and Zoomorphic Figurines, u: R. Tring-
ham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Ange-
les 1990: 397-436.
Odell 1988
G. E. Odell, The Flaked Stone Industry from Banja, u: A. McPherron and D.
Srejović (eds.) Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988:
246-253.
63
Dragana Antonovi}
Özdogan 1999
Özdogan Çayönü, u: M. Özdogan
A. Özdogan, Özdo?an and N. Baôgelen (eds.), Neolithic in
Turkey: The Cradle of Civilization – New Discoveries, Istanbul 1999: 35-63.
Perišić 1984
S. Perišić, Predmeti od kosti, roga i kamena, Beograd 1984.
Russell 1990
N. Russell, The Bone Tools, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A
Neolithic Village in Yugoslavi, Los Angeles 1990: 521-548.
Srejovi}, Jovanovi} 1959
D. Srejovi}, B. Jovanovi}, Oru|e i oru`je od kosti i nakit iz Vin~e,
Starinar IX–X, Beograd 1958–1959: 181-190.
Stanković 1992
S. Stanković, Sakralna mesta i predmeti u starijeneolitskim kulturama central-
nobalkanskog područja, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filo-
zofski fakultet, Beograd 1992.
Stanković, Leković 1993
S. Stanković, V. Leković, Neolithic Settlement at Blagotin, Glasnik SAD 9,
Beograd 1993: 177-179.
Stankovi}, Rexi} 1996
S. Stankovi}, M. Rexi}, Arheolo{ka iskopavawa praistorijskog loka-
liteta Blagotin u 1994. godini, Glasnik SAD 11, Beograd 1996: 178-184.
Stipčević 1961
A. Stipčević, Oruđe za rad kod Ilira, Diadora 2, Zadar 1960-1961: 135-177.
Šarić 1999
J. Šarić, Kremena industrija najstarijih zemljoradničkih kultura na tlu Srbije.
Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd
1999.
Šarić 2000
J. Šarić, Artefakti od okresanog kamena, Donja Branjevina (CD), Odžaci
2000: 155-171.
[qivar, Jacanovi} 1998
D. [qivar, D. Jacanovi}, Veliko Laole, Belovode - istraìvawa u
1997, Glasnik SAD 14, Beograd 1998: 73-78
64
Tasić 1960
N. Tasić, Dobanovci - Zemun - Naselje, Arheološki pregled 2, Beograd 1960:
51-54.
Tringham 1988
R. E. Tringham, The Flaked Stone Industry from Divostin, u: A. McPherron
and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh
1988: 203-225.
Tringham, Stevanović 1990
R. Tringham, M. Stevanović, Field Research, u: R. Tringham and D. Krstić
(eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: 57-213.
Todorovi}, Cermanovi} 1961
J. Todorovi}. A. Cermanovi}, Bawica: naseqe vin~anske kulture, Beo-
grad 1961.
van Zeist 1978
W. van Zeist, Ugqenisani biqni ostaci na vi{eslojnom nalazi{tu
Gomolava, Rad vojvo|anskih muzeja 23-24, Novi Sad 1974-1978: 5-18.
Vasi} 1932
M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a I, Beograd 1932.
Vasi} 1934
M. M. Vasi}, Kameno oru|e u Vin~i, Srpski kwièvni glasnik 42/1,
Beograd 1934.
Vasi} 1936 a
M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a II, Beograd 1936.
Vasi} 1936 b
M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a III, Beograd 1936.
Vetnić 1988
S. Vetnić, Bunar - Svetozarevo, u: D. Srejović (ed.), The Neolithic of Serbia,
Belgrade 1988: 74.
Voytek 1984
B. Voytek, Microwear analysis of chipped stone artifacts from Vinča, u: D.
Srejović (ed.), The chipped stone industry from Vinča: excavations 1929-1934,
Belgrade 1984: 54-58.
65
Dragana Antonovi}
Voytek 1990
B. Voytek, The use of stone resources, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.),
Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: 437-494.
Welinder 1989
S. Welinder, Mesollithic Forest Clearance in Scandinavia, u: C. Bonsall (ed.),
The Mesolithic in Europe: papers presented at the Third International Symposi-
um, Edinburgh 1985, Edinburgh 1989: 362-366.
Zvelebil 2001
M. Zvelebil, The agricultural transition and the origins of Neolithic society in
Europe, Documenta Praehistorica XXVIII, Ljubljana 2001: 1-26.
66
Dragana ANTONOVIĆ
Archaeological Institute, Belgrade
NEOLITHIC AGRICULTURAL TOOLS

AND ITS SIGNIFICANCE IN THE BEGINNING
OF FARMING IN THE TERRITORY OF SERBIA
Neolithic agricultural tools (hoes, axes, hammer-axes, pickaxe, plowshares, planters, saws,
trashing tools, millstones and rubbers) have been found in small quantity at the sites in our
country and hence it is very difficult to discuss this type of tools and the level of agricul-
ture in the Neolithic economy. There are many possible reasons for such small amount of
these tools but two most probable keep coming to our mind: one is that such tools had
been left in the fields and never had been brought into the settlement and other that this
type of tools had been mostly made of wood. This could explain the fact that there are so
few tools, which could be related to agriculture at our Neolithic sites and so many tools
revealing the traces of use resulting from woodworking. Wood, considering that it is more
flexible than stone, bone and antler proved to be more suitable material for production of
tools used in agriculture as it is suggested by some experimental testing (Krasnov 1971: 21-
23). Therefore we think that it is utterly wrong to associate large number of stone tools
with cutting edge discovered at our Neolithic sites with primary Neolithic agriculture. In
favor of this speaks the fact that most of these tools reveal the traces of use resulting from
woodworking.
More comprehensive investigation of the beginnings of agriculture in this territory is of

utmost importance just because these areas were among the first after Greece and Bulga-
ria on the path of influence (or colonization) by the bearers of Neolithic progress from the
Near East and Anatolia. One of rather important links in that investigation are the very
tools of stone, bone and antler as objects, which could illustrate the prehistoric economy
and which had been so far neglected as less attractive objects in the museum collections
and as inferior chronological indicators.
67
Duško ŠLJIVAR UDK 903.26"634"(497.11)
Dragan JACANOVIĆ
National Museum in Požarevac
ZOOMORPHIC FIGURINES
FROM BELOVODE
The site Belovode in the area of the village Veliko Laole, municipality of Petrovac na
Mlavi is situated in the Morava basin about 130 kilometers to the southeast of Bel-
grade. It is the settlement of the Vinča culture, which existed in the central Balkans
in the second half of the 6th and first half of the 5th millennium BC. Its position is
common for the Vinča culture settlements. It is large rolling plateau of ellipsoid sha-
pe at about 200 meters above sea level and suitable for agriculture. Its surrounding
abounds in forests and pastures. Of great importance is the proximity of the Homo-
lje mountains of the eruptive origin and the Mlava river, which upper course runs
deep into this mountain massive and makes it passable for transhumance activities.
From archaeometallurgical point of view it is significant that settlement lays on de-
posits of charcoal that in the western zones reach almost to the surface. Thus, it was
well-selected natural environment with rich resources for all economic activities of
the population of this settlement.
Investigations of this site so far of modest scope yielded from the beginning the
finds, which increased our knowledge about material basis of the Vinča culture. At
the same time they indicate complexity of social-economic relations and priority in
introduction of new technologies, which had decisive impact on the evolution of en-
suing cultures of the southeast Europe. There are many finds with indicative details
that gradually change and make more complex the idyllic and conventional picture
of this distant period and the existence of people in this area.
Our investigation of certain portions of this large settlement covering over 100 hec-
tares yielded so far very heterogeneous finds. Initial works resulted in discovery of
series of archaeometallurgical features indicating that here originated primary forms
of copper mining and metallurgy without analogies so far in the contemporary cul-
tures of the southeast Europe (Šljivar, Jacanović 1996: 178-179; Šljivar 2003: 5-10).
69
Duško Šljivar, Dragan Jacanović
Lot of evidence for this statement had been gathered. Stone hammers, fragment of
pottery mold for a chisel of Pločnik type, pendant and beads of malachite and large
amount of samples of malachite and much less of azurite, both carbonate copper
ores. All these amorphous samples are of different granulation and of transformed
structure due to the exposure to high temperatures and some large pieces look com-
pletely metallic. Then, three years ago we discovered in the spring zone of the river
Reskovica, area of village Ždrelo, and about 10 km from Belovode the malachite and
azurite mine with so far one registered shaft. Preliminary excavations of limited sco-
pe did not yield archaeological finds and system of emptying of this shaft suggests
the earliest, primary methods of exploitation. In this phase of investigation we are
expecting physical-chemical analyses of samples (from the shaft and settlement) to
confirm chronological correlation of these features.
Group of 7 zoomorphic figurines in the general context is in contrast to the archa-
eometallurgical contents of this settlement. Also the situations representing a direct
evidence for cult and magic function
of zoomorphic figurines are rather ra-
re. This time it is the very place of the-
ir discovery. Trench VI excavated in
1997 and 1998 is situated near the so-
uth fringe of the Belovode settlement.
Three ovens and one hearth discove-
red there are identified as separate
unit and defined as ritual or cult area.
These features were almost symmetri-
cally arranged in an area of approxi-
Fig. 1 mately 15 square meters (Fig. 1). Aro-
und the ovens and in the interspace, in
Sl. 1 0.50 m thick layer, was discovered lar-
ge amount of pottery, which yielded
35 complete and 7 reconstructed ves-
sels of heterogeneous typological re-
pertoire (large pithoi, pots, amphoras,
amphorettes and as most numerous
biconical bowls with inverted rim).
All three ovens are of high standard of
technical execution, in particular oven
1, which is also the best preserved. All
Fig. 2 of them are of horseshoe-shape and
Sl. 2 with barrel-shaped roofs, which had
70
ZOOMORPHIC FIGURINES FROM BELOVODE
been reconstructed many times and always decorated with transversal massive
bands, which possible also reinforced the roof structure. The ovens were open from
the front and from the back. Frontal side was carefully executed with massive roun-
ded approaching segment. These features had been cleaned after food preparation
as it is suggested by successive lenses of soot and ashes in the surrounding and few
bowls around the oven 1 were filled with remains of pig trotters (Fig. 2). Next to the
south wall of the structure were discovered four zoomorphic figurines (Fig. 3). The
described situation as well as many other details apparently indicates the cult cha-
racter of this area and according to the conventional archaeological theories the ri-
tual was dedicated among other things to the fertility of these animals.
Fig. 3
Sl. 3
Discovery of seven zoomorphic figurines in this trench stressed the importance of

initial results in two directions by introducing new and more complex elements for
interdisciplinary study of the Vinča culture. One of characteristic manifestations of
this culture is lavish production of anthropomorphic and zoomorphic figurines of
baked clay. While anthropomorphic figurines, stylized representations of various
mostly female deities we could associate with ‘religion’ as higher expression of spi-
rituality of the Vinča population (Kuzmanović-Cvetković, Šljivar 1999: 173-179)
zoomorphic figurines are related to certain magic and cult rituals (Garašanin 1968:
248-253). The degree of stylization of zoomorphic figurines results in more difficult
recognition of the animal species represented.
Zoomorphic figurines from Belovode are realistically modeled representations of
cattle and as such they are unique finds in the repertoire of the Vinča culture. The
71
animals are depicted with clear anatomic details and some of them with precise gen-
der attributes. Their appearance and few depicted details emphasize two important
moments: paleozoological, as two varieties of these animals could be identified on
the basis of anatomical
details and archaeological,
with elements for more
comprehensive interpre-
tation of economy of the
prehistoric inhabitants of
Belovode.
Four figurines (two bulls,
cow and calf) were found
together on the ‘cult sur-
face’ in the later horizons Fig. 4
of the Belovode settle-
ment and they are gene- Sl. 4
Fig. 5 Fig. 6
Sl. 5 Sl. 6
Fig. 7 Fig. 8
Sl. 7 Sl. 8
72
Fig. 9 Fig. 10
Sl. 9 Sl. 10
Fig. 11 Fig. 12
Sl. 11 Sl. 12
rally dated in the end of 6th millennium BC (Figs. 4, 5, 6, 7, 8). Each of them repre-
sents massive lowland cattle type. This conclusion is based on knowing the terrain
configuration and intensive vegetation in this area of the river Mlava basin as well
as on transhumant cattle rising practiced by Belovode population. Individual finds
of three other figurines belong anatomically to the other type of cattle (Figs. 9-15).
These figurines were found in the earlier layers of the same trench. This stratigrap-
hic and chronological relationship with clearly defined position of earlier species
indicates parallel existence of both species in the later phases of settlement at Belo-
vode.
Preliminary analyses carried out by experts from the Faculty of Veterinary Medici-
ne in Belgrade confirmed basic archaeological conclusions about these objects. (Jo-
vanović et al. 2004: 467-473). These paleozoological analyses included the material
just from first six trenches. In total 3487 remains of animal bones had been
analyzed. Morphological analysis confirmed that 42% of bones were cattle bones.
73
Fig. 13 Sl. 13
Fig. 14 Sl. 14
Fig. 15 Sl. 15
Fig. 16 Sl. 16
Fig. 13-16
* Drawings/crteì: Slavica Marković
Sl. 13-16 * Photos/fotografije: Veljko Ilić
74
Finding of 18 antlers and antler’s bases made possible informational comparison

and morphometric analysis. The results acquired indicate that two ancestors of do-
mestic cattle – Bos primigenius and Bos brachyceros had been raised at the Vinča
culture settlement at Belovode.
The fact that there were two variants of domesticated cattle is of exceptional impor-
tance for archaeological interpretations of the Vinča culture. An early phase of ani-
mal domestication excludes with great probability the knowledge of selection and
crossbreeding of the animal species. It is more probable that cattle represented by
four figurines from ‘ritual-cult surface’ arrived in this region by trade. Bos primige-
nius is cattle species from the steppes, it is of massive size and span of horns of up
to 1.5 m and much greater working possibilities. Corresponding value equivalent in
such trade transactions was copper and finished artifacts of this metal (hammer-
axes and chisels). These moments makes the rather simple picture of economic and
social relations in prehistory much more complex. Introduction of metal and deve-
lopment of this new technology gradually leads to destruction of pastoral, agricul-
tural and stock breeding communities. The metallurgy was a decisive impulse for
further and rapid evolution of prehistoric cultures as it brought about new speciali-
zed professions (like mining, handicrafts, commerce etc). From that time could be
noticed more rapid development of European civilization based on new technolo-
gies and economic relations. Second variant of the cattle, i.e. Bos brachyceros was
an autochthonous animal species. In favor of this claim speak besides stratigraphic
situation in the trench also the finds of identical figurines from other Vinča culture
site at Pločnik near Prokuplje (Figs 12, 16).
Important elements represented on three figurines of both racial and chronological
groups are finely modeled perforations on the snouts (Figs 5, 9, 12). Modeling of
this detail indicates also other values of these animals particularly if we have in mind
the cult function of these objects and ritual intention of their makers. This is a cle-
ar confirmation and evidence of complete domestication but also of exploitation of
the cattle. It is certain that these bulls had been led by nose-ring or in some other
way but man had absolute control over thus bridled animals. In such a way they had
been used as working – transportation animals for transport among other things of
malachite and azurite ore from the nearby mine to the settlement where metallur-
gical processing had been carried out. It should not be ruled out even in this early
phase that they had possibly been used for pulling objects or carts as we know from
the ethnographic literature concerning the less distant past in this region.
This concise analysis and reconstruction reveal high technological, economic and
social achievements of the Vinča culture, which distinguish it as one of most impor-
tant cultural manifestations in the prehistory of southeast Europe in the second half
of the 6th and first half of the 5th millennium BC.
75
BIBLIOGRAPHY / BIBLIOGRAFIJA
Garašanin 1968
D. Gara{anin, Religija i kult neolitskog ~oveka na centralnom
Balkanu, Neolit Centralnog Balkana, Narodni muzej, Beograd 1968.
S. Jovanović et al., Evaluation of the domestication process in Serbia - dome-
stication of Neolithic cattle, Acta Veterinaria 54, No. 5-6, Beograd 2004:
467-473.
Kuzmanović-Cvetković, Šljivar 1999
J. Kuzmanović-Cvetković, D. Šljivar, Die Götin aus Pločnik, Starinar XLIX,
Beograd 1999.
Šljivar 2003
D. Šljivar, New data about the beginning of copper mining and metallurgy in
Vinča Culture of the central Balkans, CU +, Numéro 3, Saint Apollinaire
2003.
Šljivar, Jacanović 1996
D. Šljivar, D. Jacanović, Veliko Laole – Belovode, Vinča Culture Settlement in
Northeastern Serbia, Préhistoire Européene 8, Liège 1996.
Šljivar, Jacanović 2003
D. Šljivar, D. Jacanović, Preliminarni izveštaj o arheološkim istraživanjima na
Belovodama, Viminacium 13-14, Požarevac 2003.
76
Du{ko [QIVAR
Dragan JACANOVI]
Narodni muzej u Poàrevcu
ZOOMORFNE FIGURINE SA BELOVODA
Lokalitet Belovode, atar sela Veliko Laole u op{tini Petrovac na Mlavi, nalazi
se u {irem Pomoravqu oko 130 kilometara jugoisto~no od Beograda. U pitawu je na-
seqe vin~anske kulture koja na teritoriji centralnog Balkana okvirno egzistira u
drugoj polovini VI i prvoj polovini V milenijuma stare ere. Istraèni delovi ovog
velikog naseqa, sa povr{inom od preko 100 hektara, dali su do sada raznorodne na-
laze. Po~etni radovi rezultirali su otkri}em niza arheometalur{kih sadràja ko-
ji ukazuju da su ovde nastali primarni oblici rudarstva i metalurgije.
Serija od 7 zoomorfnih figurina u op{tem kontekstu odudara od arheometalur-

{kih sadràja sa ovog naseqa. êtiri figurine su prona|ene pored ju`nog zida pe-
}i br. 1, a ostale tri u dubqim slojevima ove sonde. Ukupna situacija, kao i niz dru-
gih detaqa, nedvosmisleno ukazuje na kultni karakter ovog prostora, a prema konven-
cionalnim arheolo{kim teorijama ritual je, izme|u ostalog, bio posve}en i plod-
nosti ovih ìvotiwa. Wihov izgled i nekoliko prikazanih detaqa isti~u dva zna-
~ajna momenta: paleozoolo{ki, jer se prema navedenim anatomskim detaqima mogu
razlikovati dve vrste ovih ìvotiwa, i arheolo{ki sa elementima za sloèniju in-
terpretaciju ekonomske osnove praistorijskih stanovnika Belovoda.
Preliminarnim paleozoolo{kim analizama obuhva}en je materijal samo iz prvih

{est sondi. Ukupno je obra|eno 3.487 ostataka ìvotiwskih kostiju. Morfolo{kom
analizom je utvr|eno da 42% ostataka kostiju poti~e od goveda. Nalazi 18 rogova i
baza rogova omogu}ili su informativnu komparaciju i morfometrijsku analizu.
Dobijeni rezultati ukazuju da su na vin~anskom nasequ na Belovodama bila zastupqe-
na dva pretka doma}ih goveda: Bos primigenius i Bos brachyceros.
Bos primigenius je stepsko, tzv. podolsko gove~e masivne konfiguracije sa daleko ve-
}im radnim mogu}nostima. Pretpostavqamo da je trgovinom dospeo na ovaj prostor,
a odgovaraju}i vrednosni ekvivalent u ovim transakcijama bio je bakar i gotovi ar-
tefakti od ovog metala (sekire-~eki}i i dleta). Druga vrsta gove~eta, Bos brachyce-
77
Du{ko [qivar, Dragan Jacanovi}
ros ili i danas aktuelni naziv bu{a, bi predstavqao autohtonu ìvotiwu. Ovoj
tvrdwi, pored stratigrafskog odnosa u sondi, idu u prilog nalazi identi~nih fi-
gurina sa drugoga vin~anskog nalazi{ta u Plo~niku kod Prokupqa (slika 16).
Va`ni momenti koji su predstavqeni na tri figurine, iz ove dve rasne i hronolo-
{ki razli~ite grupe, jesu fino oblikovane perforacije na wu{kama. Modelovawe
ovog detaqa ukazuje i na druge vrednosti ovih ìvotiwa pogotovo kada se ima u vidu
kultna namena ovih objekata i ritualna èqa wihovih tvoraca. Ovo je jasna potvrda
i dokaz o potpunoj domestikaciji, ali i eksploataciji gove~eta. Sigurno je da su ovi
bikovi bili vo|eni uz pomo} brwice, ili na neki drugi na~in, i da je nad ovako za-
uzdanim ìvotiwama ~ovek imao punu kontrolu. Na ovaj na~in su se koristile kao
radne - tovarne ìvotiwe za transport, izme|u ostalog, ruda malahita i azurita od
obli`weg rudnika do samog naseqa. Ne treba iskqu~iti, ~ak ni u ovoj ranoj fazi,
mogu}nost wihove upotrebe za vu~u odre|enih primitivnijih i priru~nih objekata
ili materijala kako je to zabeleìla etnografska literatura iz bliè pro{losti na
ovim prostorima.
Ova saèta analiza i rekonstrukcija pokazuje visoke tehnolo{ke, ekonomske i soci-

jalne domete vin~anske kulture u drugoj polovini VI i prvoj polovini V milenijuma
stare ere koji je izdvajaju kao jednu od najzna~ajnijih kulturnih manifestacija u pra-
istoriji jugoisto~ne Evrope.
78
Vera BOGOSAVQEVI]-PETROVI] UDK 903:622"634/636"(497)
Narodni muzej u Kraqevu
PRAISTORIJSKI RUDNICI
NA CENTRALNOM BALKANU
UVOD U ISTRA@IVAWE SIROVINA

Od sredine {ezdesetih, kada je otkrivena Rudna Glava, i nakon niza godina
prou~avawa primarne metalurgije bakra na centralnom Balkanu, Borislav
Jovanovi}, rodona~elnik srpske arheometalurgije, mogao je da ustanovi sle-
de}i rezultat: Dva rudnika eksploatacije metalnih sirovina i jedan poten-
cijalni nemetalni, zelenog opala, tretirani su arheolo{kim metodama u ve-
}oj i mawoj meri, ali nedovoqno za {iru rekonstrukciju i prezentaciju (Jo-
vanović 1995: 29-35). O. Davies je daleke 1937. godine registrovao oblast Pri-
boja i potoka Jarmovac, sa nalazom masivnog kamenog bata, kao rudni revir
gvozdene i halkopiritne rude, koja nije do u na{e vreme arheolo{ki istra-
ìvana (Davies 1937: 1-3). Pro{le su ~etiri decenije od nalaza `rtvenika iz
okna na Rudnoj Glavi, a nadaqe se skromno i parcijalno govori o zna~aju pri-
marne metalurgije bakra u razre{avawu hronolo{ko-stratigrafskih pro-
blema balkanskog eneolita. Sli~na sudbina se dogodila sa kompleksnim na-
lazi{tem Kremenac kod Ni{a. Na lokalitetu koji se pruà na povr{ini od
nekoliko kvadratnih kilometara, obavqena je povr{inska detekcija sa son-
da`nim probama publikovana iskqu~ivo u vidu preliminarnog izve{taja
(Kalu|erovi}, \uri}-Slavkovi} 1995: 213-221).
Arheologija nije mnogo pa`we poklonila istraìvawu rudnika kamenih si-
rovina do momenta identifikacije Rama}e kao rudnika zelenog opala (Jova-
novi}, Mili} 1988: 57-60). Prva ozbiqnija istraìvawa resursa kamenih si-
rovina vezuju se za prou~avawe neolitskog tehnokompleksa okresanog i gla~a-
nog kamena, odnosno na potencijalno ubicirawe sirovina za pojedina~ne lo-
kalitete. Hronolo{ka opredeqenost pozajmi{ta kamenih sirovina nije ni
dovo|ena u pitawe iz jednostavnog razloga jer nije postojala teorijska osno-
va ove kategorije nalaza, osim u saètom prikazu istorijata rudarstva Evro-
pe u monografiji o Rudnoj Glavi (Jovanović 1982: 72-74).
79
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Me|unarodni simpozijum 1990. godine u Dowem Milanovcu, posve}en starom

rudarstvu i metalurgiji jugoisto~ne Evrope, trebalo je da zaokruì dotada-
{wa istraìvawa i da postulira osnovne probleme. U tekstovima koji su se
bavili potencijalnim izvorima bakarne rude u Srbiji (Krajnović, Janković
1995: 21-27), produkcijom bakra kroz optimalne rudne izvore, prou~avawem
i analizom brojnih lokacija {qake (Krajnović et al. 1995: 59-67), istraìva-
wem rudnih depozita eneolita i ranog bronzanog doba i wihovim poveziva-
wem sa nalazima metalnih artefakata (Begemann et al. 1995: 143-149), konti-
nuitetom praistorijskog rudarstva na centralnom Balkanu (Jovanović 1995:
29-35), dobijen je pregled relevantnih ~iwenica i identifikovan je korpus
problema kojima arheometalurgija treba daqe da se bavi.
Iako je re~ o postupku dve razli~ite tehnologije u daqem procesu obrade si-
rovine, na~in wihovog dobijawa poti~e iz jedinstvenog koncepta i analog-
nih objekata po svojoj strukturi i izgledu. To je osnova na kojoj }e se izvesti
posmatrawe stausa registrovanih nalazi{ta i najnovijeg nalaza rudnika
opala, Lojanik kod Mataru{ke Bawe. Bez obzira {to su raznorodni po ciqu
eksploatacije rudne revire, okna i povr{inske kopove udruùje akcija koja
se tog trenutka sprovodi - ekstrakcija materijala. Uvodu o praistorijskim
rudnicima na ovom mestu nedostaje osnovna podela prema vrsti eksploataci-
je koja }e biti vidna tokom ~itavog teksta:
- rudnici kao izvori metalnih sirovina
- rudnici nemetalnih sirovina
- me{oviti tip za eksploataciju metalnih ruda i kamenih sirovina
Hronologija konkretnih radova u ovom stadijumu istraìvawa je drugo va-
`no pitawe koje se ovde pokre}e. Poku{aj da se odredi zna~aj i uticaj rud-
ni~kih nalazi{ta i otkrije model dobavqawa sirovina u praistoriji na
osnovu dosada{we publikovane gra|e, jeste jedan od na~ina da se tema ovog
fenomena istraì. Ujedno predstavqa i predmet teksta koji treba na prime-
ru rudnika opala Lojanik da interpretira mogu}e mehanizme proizvodwe i
transporta sirovina u regionu. Kona~an rezultat mogu} je iskqu~ivo kombi-
nacijom {irokog spleta fizi~ko-hemijskih analiza i istraìvawa na tere-
nu, do direktne konfrontacije sirovina iz rudni~ke zone i naseobinskih je-
dinica u okolini. Ovog puta poku{a}emo da postavimo uvodne napomene za
daqe istraìvawe rudarskih formi praistorije, posebno u periodu neolita
i eneolita centralnog Balkana.
U okviru nau~no-istraìva~kih projekata Rudne Glave i planine Rudnik

pristupilo se intenzivnijem istraìvawu regionalnog aspekta rudarstva,
80
PRAISTORIJSKI RUDNICI NA CENTRALNOM BALKANU
dok su se prelomni momenti metamorfoze neolitskog tehnokompleksa u ene-

olitske obrasce preciznije uo~ili obradom poznovin~anske industrije
okresanog kamena na lokalitetima Divostin, Divqe Poqe i Trsine (Jovano-
vić et al. 1982; Jovanović 1988: 5-10; Jovanović 1999: 179-183; Kaczanowska,
Kozáowski 1990; 35-47; Bogosavljević 1990; Bogosavljević-Petrović 2001 a: 35-50).1
Drugi problem koji se nadovezuje u istraìvawu praistorijskih rudokopa
odnosi se na proces razmene metalnih i nemetalnih sirovina i produkata
izme|u naseobina jedne regije ili oblasti. Do sada na ovo pitawe nije bilo
odgovora, jer nije bilo analiziranih osnovnih kategorija nalaza za velika
nalazi{ta. Prvi put se ideja o povezanosti, na primer vin~anskih naseobi-
na i odre|enih zakonitosti, uzrokovane potrebom razmene sirovina, jasno
artikulisala u tekstu koji se bavi karakterom industrije okresanog kamena
na poznovin~anskim naseqima u dolini Zapadne Morave (Bogosavqevi}-Pe-
trovi} 2001 b: 140). Kada se uporede studije o keramografiji vin~anske kul-
ture, na kojoj po~iva kompletna hronologija i konkretni podaci iz drugih
oblasti arheolo{kih informacija, po pravilu svedeni na nivo pojednosta-
vqenih opisa ograni~enog obima, postaje o~igledna nesrazmera u na~inu in-
terpretacije podataka (Kaczanowska, Kozáowski 1990: 35). Studija o poreklu
spondilusa sa nalazi{ta Vin~a-Belo Brdo, kao i pitawe porekla opsidijana
na na{im neolitskim nalazi{tima, proizvod su sveìjeg tuma~ewa i posma-
trawa pojava i informacija dostupnih iz arheolo{kih autopsija (Dimitrije-
vić, Tripković 2002: 47-62; Tripkovi} 2001: 37-42; Tripković 2003/2004: 163-179).
Rad vezan za fluktuaciju prvih metalnih nalaza, poreklo ruda, eventualna re-
konstrukcija proizvodnog procesa i kruga naseqa od proizvodwe do razmene
ili mogu}e trgovine, za sada se nalazi u ranoj fazi istraìva~kog procesa,
na nivou pojedina~nog tuma~ewa metalografskih analiza uzoraka ruda, pred-
meta i {qaka (Pernicka et al. 1993: 1-54). Pored brojnih referenci vezanih za
rudnike Rudna Glava i Mali [turac, posledwih godina izdvaja se tekst o
/1/ Rudna Glava istraìvana je u periodu od 1968. do1979. kroz projekat Ar-
heolo{kog instituta iz Beograda i Muzeja rudarstva i metalurgije u Bo-
ru (B. Jovanovi} direktor projekta). Mali [turac i Rama}a su deo nau~-
no-istraìva~kog projekta „Istraìvawa starog rudarstva i metalurgi-
je na Rudniku u praistoriji, antici i sredwem veku“ Arheolo{kog in-
stituta iz Beograda, Narodnog muzeja u â~ku i Narodnog muzeja u Kraqe-
vu i Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo, u trajawu, s povreme-
nim prekidima, od 1980. do 1990. (direktor B. Jovanovi}). Oba projekta,
sa svojim podtemama, su u najve}em obimu uticala na razvijawe posebne
metodologije arheometalur{kih istraìvawa i na prve poku{aje siste-
matizacije gra|e za teritoriju centralnog Balkana.
81
preradi bakra u Vin~i, koji predstavqa neophodan prilog za prou~avawe me-

talurgije unutar naseqa, u kome se istovremeno potencira poreklo ove tehno-
logije na centralnom Balkanu (Antonović 2002: 27-45).
U periodu koji prethodi identifikaciji Rama}e, konkretna informacija o
potencijalnim zonama nemetalne eksploatacije bazirala se na pretpostavka-
ma iz tekstova povodom obrade pojedinih kolekcija industrije okresanog i
gla~anog kamena sa velikih nalazi{ta. Vi{e pa`we u tom periodu posve}e-
no je poreklu okera i opsidijana na na{im praistorijskim nalazi{tima, s
napomenom da nisu ura|ene ni osnovne analize navedenih materijala u odno-
su na raspoloìvi potencijal kamenih sirovina tipa metamorfne, sedi-
mentne stene iz dijabaz-ro`nih formacija, ro`nac, kre~wa~ki materijali i
kvarc od kojih je izra|ivana ve}ina oru|a. Spekulacije se, kao i brojne ras-
prave, vode na temu uvoza ili lokalnog izvori{ta opsidijana, iako do sada
nisu preduzete analize serija validnih uzoraka, kao {to nije ura|ena nijed-
na analiza okera osim uzorka koji poti~e iz sredwovekovnog objekta (Stoja-
novi} 1995: 72-78).
Pojam analize kamenih sirovina uvodi se u srpsku arheologiju sa pojavom
monografije o industriji okresanog kamena nalazi{ta Padina, gde su po
prvi put obra|eni osnovni terminolo{ki problemi (Radovanovi} 1981:
13-29). Od tada je obavqen obiman posao analize sirovinskog potencijala
industrije okresanog i gla~anog kamena na neolitskim naseqima koja su si-
stematski istraìvana i u ve}oj povr{ini posledwe tri decenije: Lepenski
Vir, Blagotin-Poqna, Vin~a-Belo Brdo, Divostin, Selevac, Gomolava, Divqe
Poqe, Trsine, Grivac (Kozáowski, Kozáowski 1984: 259-294; Šarić 1999; Šarić
2003: 11-26; Radovanović et al. 1984; Tringham et al. 1988: 203-254; Voytek 1990:
437-494; Spears 1990: 495-520; Kaczanowska, Kozáowski 1986; Bogosavljević 1990;
Bogosavljević-Petrović 2001, u {tampi; Antonović 1992; Antonović 2003). U slu-
~aju industrije okresanog kamena, depozicije mineralnih sirovina umnoè-
ne su na teritoriji centralnog Balkana, posebno ju`no od Dunava i Save.
Uo~avawe rudnika u podru~ju brdsko-planinsko-{umskog pojasa oteàno je u
odnosu na rudnike kremena u ravnici centralne Evrope ili na teritoriji
Poqske, Italije, Nema~ke, gde se veoma jasno u horizontima odvajaju uslojeni
kremeni depoziti pogodni za eksploataciju, od povr{inskog tipa do otvara-
wa povr{inskih kopova i klasi~nih okana (Di Lernia et al. 1995: 119-132; Hol-
gate 1995: 133-161). Jedan od pogodnih primera kada je oteàno prepoznavawe
eksploatacije kamenih sirovina, jeste postupak identifikacije u poqskom
delu zapadnih Karpata, gde su rudi{ta silicijumskih masa definisana putem
indirektnih podataka kao {to je prisustvo tipi~nog rudarskog oru|a (Val-
82
de-Nowak 1995: 112-118). U analogiji sa navedenim iskustvom osnovni pred-

uslov za identifikaciju rudnika kamenih sirovina na prostoru centralnog
Balkana jeste prisustvo grubih komada sirovina i udara~a, uz prethodnu in-
formaciju da postoje i povoqni rudni depoziti. Pra}ewe geolo{ke karte,
pojava dijabaz-ro`nih formacija i zona sa kontaktnim metamorfitima
predstavqaju po~etne ta~ke istraìvawa resursa za izradu gla~anog oru|a na
centralnom Balkanu. U plo~ni~kim slojevima velikih vin~anskih naseqa
glavni izvor dobavqawa je, pored ekstrakcije, prikupqawe iz sekundarnih
depozicija kamenih valutaka. Na to su ukazale nezavisne analize materijala
sa Selevca i Divqeg Poqa, ~ime je problematika rudni~ke eksploatacije do-
datno optere}ena mawe primetnim i izraènim tragovima nabavke sirovi-
na na podru~ju centralnog Balkana (Voytek 1988: 51-73; Bogosavqevi} 1990:
40). Mnoga od predloènih tuma~ewa su ostala bez potvrde fizi~ko-hemij-
skih analiza, ali je sa obradom ve}eg broja navedenih lokaliteta kona~no
formiran odeqak istraìvawa porekla sirovina i na~ina dopremawa do
naseobinskih centara.
ISTRA@IVAWA MILOJA VASI]A

Za istraìvawe zna~aja praistorijskih rudnika neophodno je osvrnuti se na
dva momenta, uvodni pionirski rad prof. Miloja Vasi}a o cinabaritu Ava-
le i hronologiju identifikovanih rudokopa. Svaka od navedenih tema je po-
sebna pri~a koja se moè razviti u mnogim rukavcima na {irokoj osnovi
proizvodnih procesa obrade osnovnih materijala. Do otkri}a Rudne Glave
predratna literatura se bavila ovim pitawem u slu~aju avalskog cinabarita
i nalazom bata u Jarmovcu kod Priboja (Vasi} 1932: 1-17; Davies 1937: 1-3).
Dok je rudni~ka oblast oko Priboja postala nau~no intrigantna tek nakon
sedamdeset godina od objavqivawa slu~ajnog nalaza (Derikowi} 2005: 33-36),
zahvaquju}i svom posebnom daru opaàwa i na~inu zakqu~ivawa, prof. Mi-
loje Vasi} je prvi tom svoje studije o Vin~i zapo~eo neophodnim uvodom o
metalurgiji ~ime je odredio svoje polazi{te: da gradi sliku o dugotrajnosti
vin~anskog naseqa posmatraju}i pre svega rudne izvore u okolini i da ih do-
vede u kontekst. Danas, nakon vi{e od sedam decenija od objavqivawa studi-
je, impresionira na~in analizirawa potencijalnih rudokopa, razmi{qawe
o potrebama stanovnika Vin~e za nabavkom osnovnih materijala i karakter
otkrivenih obli`wih naseobina na [upqoj Steni (Vasi} 1932: 6). U sklopu
pri~e o bogatstvu sirovinskog potencijala, autor detaqno nabraja podatke o
lokacijama galenita, ìve, bakarne rude, silifikovanog drveta, gorskog kri-
stala i povezuje sa podacima o kotama na kojima se sre}u unutar naseqa. Ras-
prava o karakteru okana na [upqoj Steni i na~inu eksploatacije podràna
83
je i danas, posebno {to konkretni istraìva~ki radovi nisu sprovedeni od

perioda otkrivawa okana i obja{wewa M. Vasi}a. Ovakav pristup umnogome
je doprineo da se monografija o Vin~i wenog prvog istraìva~a prati bez
daha kao najboqe nau~no {tivo i kao relevantan izvor informacija koje ne
gube na zna~aju. Naprotiv, opaska o pojavi silifikovanog drveta, sa kotama
koje ozna~avaju stariji period vin~anske kulture, kao i ukazivawe na izvori-
{ta na terenu (s jedne strane Rakovi~ki potok, s druge strane - potok
Karaga~), postavqa daleke 1932. godine problem identifikacije rudokopa i
pozajmi{ta metalnih i nemetalnih sirovina na prave osnove. Od tada do mo-
menta pisawa ovog teksta sistematski je analiziran veoma mali broj uzoraka
materijala, kao {to je i skroman opus publikovane gra|e.
HRONOLOGIJA REGISTROVANIH RUDNIKA

Svoju punu afirmaciju i neophodnost obrade rudni~ka nalazi{ta potvr|uju
tek krajem XX veka, u trenutku kada se fundus uzoraka metalnih artefakata,
oru|a i oru`ja industrije okresanog i gla~anog kamena, sistemati~nije pu-
blikuje sa relativno boqe istraènih naseqa, kao {to su Vin~a-Belo Brdo,
Gomolava, Selevac, Divostin, Blagotin, Dowa Brawevina, Belovode. Ne{to
ranije, posebno nakon otkrivawa i interpretacije zna~aja Rudne Glave, po-
stalo je jasno da arheometalur{ka istraìvawa daju pun smisao izu~avawu
arheologije naseqa i tradicionalnim metodama klasifikacije i hronologi-
je. Materijal za izradu predmeta prvo je morao da bude nabavqan. Od ove pre-
mise zapo~iwu na{a razmatrawa o zna~aju praistorijskih rudnika na cen-
tralnom Balkanu. U finalnom bilansu re~ je o dva rudnika metalnih (Rudna
Glava i Mali [turac) i dva rudnika nemetalnih sirovina (Rama}a-Krivo
Poqe i Lojanik), ~ije datovawe je slede}e pitawe koje treba analizirati
(sl. 1). Prva dva navedena datuju se preko pokretnog kerami~kog materijala i
radnog mobilijara. U posledwa dva primera problem se postavqa na samom
po~etku. Oni nisu istraìvani, wihovi povr{inski nalazi su tehnolo{ki
~itqivi, dok je wihova hronolo{ka pripadnost na nivou hipoteze.
Na osnovu prikupqenih podataka mogu}e je pretpostaviti generalni zna~aj
istraìvanih rudokopa koji }e biti izloèn po~ev{i od Rudne Glave, iako
je re~ o poznijoj kategoriji ekstrakcije: rudarewe metalnih ruda i jediwewa.
Rezultati preliminarnih istraìvawa rudnika kamena Lojanik bi}e ovom
prilikom izloèni u segmentu svog najve}eg zna~aja: definisana eksploata-
cija na osnovu dinami~ke analize povr{inskog materijala i direktna kore-
lacija sa materijalom iz obli`weg naseqa.
84
Sl. 1
Poloàj praistorijskih rudnika: • rudnici metalnih sirovina: 1 Rudna Glava, 2 Prqu{a-Mali
[turac, 5 Jarmovac kod Priboja; • rudnici kamenih sirovina: 3 Rama}a-Krivo Poqe, 4 Lojanik-
Mataru{ka Bawa, 6 Kremenac-Hum-Rujnik
Fig. 1
Position of prehistoric mines: • mines of metal raw materials: 1 Rudna Glava, 2 Prljuša-Mali Šturac, 5 Jar-
movac near Priboj; • mines of stone raw materials: 3 Ramaća-Krivo Polje, 4 Lojanik-Mataruška Banja,
6 Kremenac-Hum-Rujnik
85
RUDNA GLAVA
Rudna Glava je prvi registrovani rudnik eksploatacije sekundarnih minera-
lizacija bakra na centralnom Balkanu. Uz osnovne rude bakra i gvo`|a nastu-
pa paralelno i samorodni bakar. S obzirom da su rudni izlivi dolazili do
povr{ine u formi limonitskog {e{ira, bili su vidqivi, duboko razli~i-
ti i jasno uo~qivi za prve rudare u odnosu na okolinu. Uz ~etrdeset istraè-
nih okana Rudna Glava predstavqa jedini praistorijski rudnik {irokog
obima iskopavawa. Tokom prethodne ~etiri decenije kontinuirano je nagla-
{avan zna~aj istraìvawa rane upotrebe bakra kao fenomena tehnokomplek-
sa koji je uspe{no savladao eksploataciju kamena i otkrio novo iskustvo me-
tala (Jovanović 1988: 69-79; Jovanović 1991: 575-580). Po pokretnim nalazima
iz okana i pristupnih platformi, rudne forme su datovane u period grada~-
ke faze vin~anske kulture po hronologiji M. Gara{anina (Garašanin 1951; Ga-
ra{anin 1979: 149-153, 174-175).
Eksploatacija azurita i malahita u prelaznom periodu ka eneolitu, kao i to-
kom neolita, predstavqa izazov za prou~avawe, naro~ito kada je mogu}e
ispratiti put rude od izvori{ta do naseqa ili kampa gde se po~etno obra-
|uje. Problem sastava najranijih metalnih predmeta je {iroko poqe prou~a-
vawa, od teza i poku{aja da se odredi standard prvobitnog sastava do pitawa
prisustva arsena i formirawa prvih tehnolo{kih iskustava u stvarawu le-
gura. Ipak, promene u vin~anskoj kulturi bile su najizrazitije u tehnokom-
pleksu i promenama strukture osnovnih kamenih sirovina i prelazu ka ko-
ri{}ewu metalnih minerala. To se odnosi pre svega na uniformisawe vrsta
kamena, svo|ewu na upotrebu iz najbliè okoline, kao i supstituciju osnov-
nih mineralnih sirovina iz prethodnog razvojnog perioda vin~anske kultu-
re u plo~ni~koj fazi materijalima iz najbliè okoline, kao {to je slu~aj na
Divqem Poqu kod Kraqeva (Bogosavljević 1990: 33-40). Identifikovani su
izmeweni tehnolo{ki parametri, od pove}ane pojave plitkog retu{a i na-
zup~anog oru|a, do dominacije odbitaka i masivnog oru|a u obradi okresanog
kamena, odnosno oni postaju sve bliì eneolitskoj tehnologiji, ~ime su
transformisani obrasci vin~anskog sveta kao ~isto neolitske tvorevine
(Bogosavljević-Petrović 2001 a; Bogosavljević-Petrović 2001 u {tampi). Druga po-
lovina razvoja vin~anske kulture, sa podacima o kori{}ewu metalnih arte-
fakata, kao i uzorci rude koji poti~u iz rane faze tordo{ke varijante, sve
vi{e govore o wenom metaliziraju}em profilu tradicionalne neolitske
sheme (Jovanovi} 1999 a: 55-60; [qivar 1996: 85-97; Antonović 2003 a: 27-45).
Posmatrane promene u sirovinskoj podlozi kamenih sirovina, kao i u gru-
pisawu metalnih nalaza i objekata koji se vezuju za metalur{ki aspekt, bit-
86
no mogu da doprinesu daqoj interpretaciji geneze vin~anske kulture u odno-

su na jednostrano posmatrawe kerami~ke produkcije, koja do kraja ostaje do-
sledna upotrebom standardnog repertoara.
Nakon sintetskih studija terenskog istraìva~a B. Jovanovi}a o obimu eks-
ploatacije i refleksije na period uvo|ewa metala u upotrebu, usledila su pi-
tawa o centrima snabdevawa rudom sa Rudne Glave i o realnom zna~aju obima
dobavqawa sirovina na centralnom Balkanu. Prikupqeni su predmeti od ba-
kra, uzorci {qake i rude (89 artefakata) iz muzeja i sa nalazi{ta isto~ne i
centralne Srbije, koji su poticali iz {irokog vremenskog raspona, od rane
faze vin~anske kulture, preko eneolita do ranog bronzanog doba (Pernicka et
al. 1993: 3-9). Rezultati analiza pokazali su veliki disbalans izme|u pretpo-
stavke o Rudnoj Glavi kao prvom, najranijem i metropolskom rudniku za po-
trebe vin~anskog sveta {ireg regiona i Rudne Glave kao izvora malahita u
funkciji boje za mawe trì{te. Na osnovu sprovedenih analiza uloga glav-
nog izvora bakarne rude u regionu se pori~e. Rudarsko-metalur{ki aspekt
uzoraka, od hemijskih do izotopskih (pra}ewe Pb izotopa), nije se vezivao za
Rudnu Glavu, ve} za potez rudnog depozita bakra u okolini Majdanpeka, koji je
po svoj prilici uni{ten naknadnom eksploatacijom (Pernicka et al. 1993:
9-16; Begemann et al. 1995: 146). U analizi metalnih artefakata, za period
vin~anske kulture odlu~uju}a je upotreba samorodnog bakra, dok je kori{}e-
we oksidnih i karbonatnih minerala, kao i sloènijih rudnih depozita po-
znije po tuma~ewu nema~kog tima.Ograni~ewa i prednosti primewenih me-
toda nagla{eni su u ~lanku, posebno kada su u pitawu pojedina~ni uzorci i
wihovo poreklo i nesistematizovana gra|a o leì{tima samorodnog bakra
(Pernicka et al. 1993: 3-9). Prve serije analiza su pre svega dokazale neophod-
nost tretirawa fizi~ko-hemijskim metodama metalografskih uzoraka radi
mogu}nosti stvarawa generalnih slika o kvalitetu predmeta iz pojedinih
faza. S druge strane B. Jovanovi} se oglasio kontraargumentima koji dokazu-
ju koliko je osetqivo podru~je zakqu~ivawa, sa koliko nivoa ogra|ivawa
treba uslovno prihvatati rezultate egzaktnih analiza, a mogu se svesti na
slede}e:
a) rezultati analiza se protive ~iwenicama i u raskoraku su sa analizama pu-
blikovanim u okviru monografije o Rudnoj Glavi
b) nemogu}nost da se ustanovi karakteristi~no izotopsko poqe bakarnih uzo-
raka
c) prisustvo uranijuma kao jakog radioaktivnog izvora, koji mewa egzaktnost
analiza (uzorci sa Rudne Glave su visoko radioaktivni)
d) izotopska analiza na metalnim artefaktima ~esto je nepouzdana zbog pro-
cesa pretopqavawa predmeta iz vi{e izvora (Jovanovi} 1993: 55-57).
87
Po{to je pro{la jedna decenija od su~eqavawa dve koncepcije, mi{qewa

sam da su polarizovanost zakqu~aka i diskusije oba autora i wihovih timo-
va radikalno uticali na pomerawe granica stereotipnih interpretacija u
srpskoj arheologiji. U ovom momentu istraìvawa mawe je vaàn iskaz o
promeni uloge Rudne Glave od plasirawa {irokog dijapazona podataka koji
su upotrebqeni da bi se oba stava potkrepila. Time je otvoreno novo poqe ra-
da, kao i delikatnija dimenzija arheolo{kog tuma~ewa – pribliàvawe ne-
kada{wem trenutku u pro{losti. Ono {to i nakon publikovanih analiza
ostaje kao neosporno, jeste ~iwenica da je Rudna Glava za sada jedini rudokop
na teritoriji centralnog Balkana koji je istraìvan u meri koja omogu}ava
rekonstrukciju tehnolo{kog procesa. Poseduje arheolo{ke nalaze in situ, mo-
bilijar upotrebqenog alata i mogu}nost za reviziona istraìvawa. Sabira-
we svih sprovedenih analiza treba da bude slede}i korak ka sintezi ove na-
rasle gra|e. Uz obja{wewe konkretne transformacije tehnologije unutar
razvoja vin~anske kulture na nepublikovanim nalazi{tima kao {to su Veli-
ko Laole, Plo~nik, Stragari, Petnica, Medvedwak, Slatina, kao i ostalih,
uloga rudnika tipa Rudna Glava bi}e jasnija. U ovom stawu istraènosti ne-
mogu}e je osporiti hronologiju rudnika (inicijalna faza grada~ke varijan-
te) i pripadnost vin~anskoj populaciji rudara, ~ime je postavqena osnova za
preispitivawe interpretacije geneze vin~anskog kompleksa kao iskqu~ivo
neolitske kategorije. Mehanizam dobavqawa ruda, od kamenih materijala,
preko samorodnog bakra, minerala bakra ili sloènijih sulfidnih minera-
lizacija, pretpostavqa posebna poqa prou~avawa unutar unapred definisa-
nih segmenata tordo{ke, grada~ke i plo~ni~ke faze, ili odeqaka po hrono-
logiji V. Miloj~i}a (Garašanin 1951; Milojčić 1949), odnosno uvo|ewem faza
Gradac I-III (Jovanović 1994: 1-11). Lokalizovawe u vremenu i prostoru eks-
ploatacije i punktova metalurgije bakarnih ruda na teritoriji centralnog
Balkana treba da naglasi jake promene koje su bitno uticale na izmenu i kva-
litativni skok naseobina u odre|enoj regiji. Koncentrisawe arheometalur-
{kih nalaza u okviru horizonata razvijene tordo{ke i grada~ke faze na
lokalitetima isto~ne i ju`ne Srbije, nedvosmisleno vode ka razmi{qawu o
ranom poreklu metalurgije bakra i problema eneolitizacije vin~anske
kulture (Jovanović 1995 a: 51-54; Jovanovi} 1999 a: 55-60; Jovanović, Antonijević
1997: 245-248).
MALI [TURAC - RUDNIK

Predstavqa grupaciju okana raspore|enih niz strmu padinu vrha Mali [tu-
rac, zvanu Prqu{a, sa depozitima odba~ene jalovine iz procesa eksploata-
cije. Identifikovano je na desetine okana, od ~ega je numerisano {est. Zapo-
88
~eta istraìvawa tokom sredine devete decenije pro{log veka zaustavqena

su na nivou proba: otkriveni su pristupi otvoru okana, kao i delimi~no wi-
hova unutra{wost (Jovanovi} 1988: 5-8). Tip orudwewa je sulfidna minera-
lizacija rude bakra (halkopirit), nastala odlagawem olovno-cinkovih ruda
u nekoliko navrata uz sekundarne mineralizacije, azurit i malahit. Pored
eksploatacije halkopirita sa ciqem dobijawa bakra, registrovana je pouzda-
na ekstrakcija gorskog kristala koji se nalazi u druzama na tavanicama ru-
darskih okana. Uz retke ulomke keramike atipi~nih delova posuda koji svo-
jom fakturom ukazuju na kasnoeneolitsku ili ranobronzanodobnu proveni-
jenciju, Mali [turac je datovan u razdobqe koje sledi iza Rudne Glave (Jova-
novi} 1988: 9). Mogu}e je, s obzirom da istraìvawa nisu sprovedena do kra-
ja okana, da se na|u zone i pokretni materijal vremenski raniji od navedenog
perioda. Sloj osipine je svakako nepouzdani stratigrafski faktor, posebno
iz razloga jake erodiranosti terena i pada „materijala“ u dowe slojeve.
Pitawe hronologije Malog [turca u velikoj meri je pitawe {irokog karak-
tera interpretacije na zate~enom stadijumu istraìvawa. S jedne strane po-
java malobrojnih ulomaka keramike koja pripada posudama sa trakastim dr-
{kama kasnog eneolita (rano bronzano doba) istovremeno potencira strati-
grafski raspored nalaza u slojevima osipine. S druge strane unutra{wost
okana nije istraèna. Pored eksploatacije metalnih sirovina, na Prqu{i je
pouzdano zabeleèna ekstrakcija gorskog kristala, koja se moè vezati za za-
te~enu produkciju u naseqima Divostin, Grivac, Vin~a-Belo Brdo (Vasi}
1936: 99-101; Jovanovi} 1988: 9). Izdvajawe gorskog kristala sa rudi{ta i ma-
lih skupina unutar kolekcija od okresanog kamena sa navedenih naseqa za sa-
da nije dalo pouzdane i ~vrste dokaze.2 Uz mogu}nost neolitske eksploataci-
je gorskog kristala, na osnovu analogija sa starijeneolitskim naseqima cen-
tralne Srbije, pomerawe vremenske granice u datovawu moè da evoluira i u
suprotnom smeru, ka problemu kori{}ewa sulfidne rude bakra, koja se vezu-
je za iskustva bronzanog doba (Jovanović 1988: 10). Uz tipolo{ku raznolikost
kamenih batova od lokalnog amfibolskog dacita, koji poseduju znake obrade
/2/ U toku 2004. ura|ene su prve analize mikropreparata gorskog kristala iz

okana 5 i 6 sa Malog [turca radi upore|ivawa sa uzorcima iz starijeg i
mla|eg sloja naseqa u Grivcu. Analize su obavili dr D. Jovanovi} i mr R.
Gaji}, geolozi Geozavoda iz Beograda, na ~ijem trudu i uloènoj energiji
se duboko zahvaqujem. Na osnovu preliminarnog rezultata poreklo gor-
skog kristala u nasequ treba traìti van okana Malog [turca, mo`da u
okolini Rekovca, isto~no od Grivca (u pripremi tekst: Produkcija gor-
skog kristala na neolitskim nalazi{tima).
89
povr{ina i koncizniju morfologiju u odnosu na prirodne forme, minima-

listi~ki prilago|ene poslovima va|ewa rude u oknima Rudne Glave, mobili-
jar sa Malog [turca afirmativno govori u prilog poznije faze eksploata-
cije od grada~ke (Bogosavqevi}-Petrovi} 1988: 13-35; Bogosavljević-Petrović
1995 a: 37-44).
U istoriji rudarstva i metalurgije na centralnom Balkanu rudnik na Malom
[turcu je od velike va`nosti. Iako skromnog obima istra`nih operacija
pokazao je potencijal velikog rudarskog zamaha koji se ogleda u razgranato-
sti okana, mogu}nost {irokog datovawa eksploatacije od faze starijeg eneo-
lita do bronzanog doba, kao i najva`niji kvalitet, da je u istom rudnom pro-
storu objediwena eksploatacija metalnih i nemetalnih sirovina. Navedeni
podaci pre svega upozoravaju da rudnik na Malom [turcu treba posmatrati
kroz pitawe kontinuiteta rudarstva, od eksploatacije gorskog kristala u pe-
riodu starijeg i mla|eg neolita, preko kori{}ewa bakarne rude i eksploata-
cije halkopirita, koja bi mogla da se veè, uz kerami~ki mobilijar, do u ra-
nu fazu bronzanog doba. Svi navedeni atributi bili bi do kraja obja{weni
nastavkom istraìvawa, {to bi u~vrstilo sliku razvoja praistorijskog ru-
darstva u regionu. Uzorci rude iz okana nisu analizirani fizi~ko-hemij-
skim metodama, osim sirovina upotrebqenih za izradu batova (Bogosavqe-
vi}-Petrovi} 1988: 23, 24). U najnovije vreme analizirana je grupa gorskog
kristala iz okna 5 i 6, i uzoraka iz Grivca, o ~emu }e biti vi{e re~i u tek-
stu posve}enom upotrebi ovog materijala tokom neolita na centralnom Bal-
kanu. Najnovije autopsije povr{inskih nalaza sa lokaliteta iz okoline
Aran|elovca ukazuju na prisustvo gorskog kristala i wegovu ekstrakciju i
upotrebu.3 Kartirawe nalaza ranih metalnih predmeta, pre svega od bakra u
okolini Rudnika, upu}uje nas na retke primere kao {to je sekira krstastog
tipa iz Prawana i ostava bronzanih grivni iz Gorwih Braneti}a datovana u
horizont II po hronologiji M. Gara{anina (Stojković 1982: 37-56; Nikitovi}
1992: 23-26). Oba nalaza gravitiraju ka sferi nalaza iz zapadne Srbije i ne-
maju direktan kontekst sa produkcijom [turca, dok ostava izlazi iz hrono-
logije aktivnosti rudnika. Utoliko pre treba sistematizovati neobjavqene
metalne nalaze iz areala Rudnika i obaviti fizi~ko-hemijska tuma~ewa
/3/ Na poziv N. Radoj~i}a iz Narodnog muzeja u Beogradu, D. Antonovi} (Ar-

heolo{ki institut, Beograd) i V. Bogosavqevi}-Petrovi} (Narodni
muzej u Kraqevu) pregledale su po~etkom oktobra 2004. povr{inske nala-
ze iz muzejske zbirke i privatnih kolekcija sa neolitskih nalazi{ta iz
okoline Aran|elovca. U materijalu su uo~ene tipi~ne strukture radio-
ni~kih i produkcijskih nalazi{ta sa mno{tvom polufabrikata tesli,
jezgara, kao i gorskog kristala i opsidijana.
90
eventualne povezanosti proizvodnog kruga od izvora do predmeta sa centrom

iz regije Malog [turca. U kontekstu ovih podataka biva jasniji ciq istra-
ìvawa na prostoru [umadije u periodu neolita i eneolita, koji uz bogat-
stvo mineralnih depozicija predstavqa primer optimalnih uslova za razvi-
jawe velikih naseobina i gustu mreù infrastrukturnih stanica u procesu
dobavqawa i transporta sirovina.
RAMA]A - KRIVO POQE

Kao prvi registrovani rudnik nemetalnih sirovina Rama}a pruà infor-
macije najop{tijeg karaktera o tipu rudarewa na osnovu dvodnevne inter-
vencije (Jovanovi}, Mili} 1988: 57-60). Na Rama}i je eksploatisan zeleni
opal, koji po studijama juvelirskih sirovina iz {umadijskog regiona pred-
stavqa krti materijal, sa haoti~nim rasporedom mikroprslina (Ili} 1998:
106). Pojedine partije sa so~ivasto prisutnim kalcedonom, predstavqaju po-
godne zone za obradu, dok su ostali delovi ~esto u kategoriji otpada. U izve-
{tajima sa intervencije decidno se navodi kategorija odbitaka i kategori-
ja otpadaka iz prvog stepena obrade velikog oru|a, kao i nalaz polufabrika-
ta-tesle od zelenog opala (Jovanovi}, Bogdanovi} 1990: 83). Ono {to unosi
produèni znak pitawa, jer samo prisustvo sirovina ne garantuje i hronolo-
{ku opredeqivost, u kojim centrima je upotrebqavana produkcija ovog rud-
nika opala. Do sada nije registrovana upotreba ovog materijala na obli`wim
publikovanim lokalitetima, kao {to su Grivac, Divostin ili Bawa. S obzi-
rom da se u leì{tu, u naprslinama zelenog opala, nailazi na kalcedon, ja-
spis i ahat, pretpostavqa se wihova upotreba na naseqima iz perioda stari-
jeg neolita (Jovanovi}, Bogdanovi} 1990: 83). Ovde treba naglasiti da se po-
tencijalna leì{ta ~esto nalaze u okolini navedenih naseqa, ali da nisu
preduzete ozbiqnije analize sirovina i detekcija wihovih izvori{ta osim
pra}ewa geolo{ke karte i literature. U tom smislu treba istraìvati loka-
litete sa prostora zapadne i severne [umadije, karakteristi~ne pre svega
bogatstvom zastupqenih mineralnih sirovina i razli~itih kategorija u iz-
radi oru|a i oru`ja kao povr{inskih nalaza. Geografski, locirani su na
kra}em rastojawu od navedenih.
Pomak u istraìvawu rudarstva kamenih sirovina dogodio se upravo u ot-
krivawu povr{inskih formi starih radova i pozajmi{ta na Rama}i. Nakon
toga postalo je jasnije u kakvim geografskim dispozicijama i ambijentalnim
prostorima se mogu o~ekivati forme rudarewa ovog tipa ju`no od Save i Du-
nava. Postojawe leì{ta, recentna eksploatacija, masa otpadnog materijala
kao posledica ekstrakcije, opredelila je prve istraìva~e, B. Jovanovi}a i
91
^. Mili}a da istaknu zna~aj rudokopa, iako je bilo nemogu}e pouzdano deter-

minisati vreme kori{}ewa bez detaqne obrade prikupqenog kamenog mate-
rijala (Jovanovi}, Mili} 1988: 59). Posredne analogije koje se vezuju za pri-
sustvo opala poludragih vrsta i kvarca, kao osnovnih sirovina starijeneo-
litske tradicije u tehnologiji obrade kamena, i blizina neolitskih lokali-
teta, ostaju hipoteti~ne.
LOJANIK-MATARU[KA BAWA
Drugi identifikovani rudnik nemetalnih sirovina, silifikovanog drveta
i opala na teritoriji centralnog Balkana, Lojanik, ujedno je spomenik pri-
rode i arheolo{ko nalazi{te (sl. 2). Prve naznake da je brdo Lojanik poten-
cijalni rudnik poti~u iz perioda obrade plo~ni~ke skupine okresanog ka-
mena sa Divqeg Poqa, kada se nalaz silifikovanog drveta i opala iz naseqa
Sl. 2
Poloàj rudnika Lojanik ♦ u odnosu na najblià praistorijska naseqa: 1 Crkvine, 2 Popov Po-
tok, 3 Ribnica, 4 Kovanluk, 5 Divqe Poqe
Fig. 2
Position of Lojanik mine ♦ in relation to the nearest prehistoric settlements: 1 Crkvine, 2 Popov Potok, 3
Ribnica, 4 Kovanluk, 5 Divlje Polje
povezuje sa bogatim depozicijama brda Lojanik, Pe}inskog potoka i Kreme-

wak u Mataru{koj Bawi (Bogosavljević 1990: 31). Me|utim, tek tokom 2004. go-
dine pouzdano se identifikuju neporeme}ene zone brda sa autenti~nim pra-
92
Sl. 3
Lojanik: kru`no udubqewe rudarske eksploatacije
Fig. 3
Lojanik: circular mine shaft
istorijskim rudarewem.4 Recentna eksploatacija i potraga za mo}nim sloje-

vima silifikovanog drveta radi izrade bruseva za o{trewe, dovela je do
kompletne devastacije severne strane za{ti}enog prirodnog dobra i nau~-
nog rezervata. Utoliko je bilo teè definisati originalni materijal i for-
me rudarewa, sve do detaqnijeg prikupqawa i analizirawa nalaza sa ju`ne
padine.
Identifikovano je desetak kru`no-ovalnih udubqewa sa nalazima stotine
okresanih i cepanih sirovina, koje predstavqaju tipi~an prate}i materijal
u rudarskim intervencijama (sl. 3). Uo~ene su forme raskopa, karakteristi~-
nog probnog rova-profila, ~ime su dobijeni osnovni podaci o kvalitetu, du-
bini i mo}nosti depozita (sl. 4). Da bi se prikupili podaci o postojawu
praistorijskog rudnika za eksploataciju nemetalnih sirovina, na Lojaniku
je izvedena preliminarna prospekcija sa kartirawem povr{inskih nalaza
/4/ Po~etkom marta 2004. obavqena je terenska intervencija skromnog obi-

ma na ju`nim stranama Lojanika u sastavu: A. Mari~i}, tehni~ar
Narodnog muzeja u Kraqevu, S. Bournes, student Université de Provence i V.
Bogosavqevi}-Petrovi}, arheolog Narodnog muzeja u Kraqevu.
93
na unapred odabranom rudarskom objektu (celina 1). Postavqena je mreà lo-

kusa dimenzija 1h1 m duòm stranom sever-jug. Na povr{ini osam kvadrata
prikupqeno je preko 1.500 primeraka industrije okresanog kamena. Wihov
raspored definitivno govori o preliminarnoj selekciji sirovina na licu
mesta i radioni~kom tipu nalazi{ta uz rudni izvor (sl. 5). U bazi podataka
analizirani su osnovni atributi skupine okresanog kamena iz celine 1 po
parametrima kako je obra|ivan materijal iz naseqa.
Sl. 4
Lojanik: probni rov-raskop, sa zapada
Fig. 4
Lojanik: test trench from the west
Bez detaqnijeg pregleda strukture sirovina, koja }e biti predmet posebnog

rada kada se kompletna prospekcija terena dovr{i, treba naglasiti prisu-
stvo slede}ih faktora:
- stepenasti niz udubqewa kru`no-ovalne forme i udubqewa tipa raskopa na
ju`noj padini podse}a na situaciju i poloàj rudarskih formi na Rama}i
(sl. 6)
- depoziti odba~enog kamenog materijala pored starog rada, gde se izdvajaju
povr{inski izlivi sa korteksom, sirovine, odba~ene sirovine i produkci-
ja iz preliminarne selekcije (sl. 7)
94
Sl. 5
Lojanik: celina 1- mreà sa kartiranim nalazima (snimio: Stephane Bournes)
Fig. 5
Lojanik: lot 1 – grid with mapped finds (drawing: Stephane Bournes)
95
- pokretni arheolo{ki materijal: nodule, kortikalni odbici, primarni od-

bici i se~iva, pre-jezgra, jezgra, udara~-bat (sl. 8)
- uz celinu 1, kao i sporadi~no na ju`noj padini, registruju se retu{irani ko-
madi oru|a
- direktna autopsija sa materijalom iz zemunice 1 na nasequ Crkvine u obli-
`wem selu Konarevo makroskopski je identi~na sa mobilijarom iz rudnika
(Bogosavqevi}-Petrovi} 2000: 22, T. IV).
Za potvrdu Lojanika kao autenti~nog rudni~kog terena bitno je prepoznava-

we geolo{kog porekla depozita i osnovne strukture materijala. Brdo sili-
fikovane {ume nastalo je u okviru ~a~ansko-kraqeva~kog basena rasedawem,
uz ponovqene sedimentacije du` nekoliko dubinskih radijalnih raseda to-
kom miocena i kvartara. U miocenskim konglomeratima se javqa silifika-
cija ~etinarskih i belogori~nih stabala, koja je dominatna uz opale iz pro-
cesa pregrejanih para i gasova hidrotermalno izmewenog serpentinita i pe-
Sl. 6
Lojanik: ju`na padina, stari rudarski radovi pod vegetacijom
Fig. 6
Lojanik: south slope, ancient mining shafts covered with vegetation
96
Sl. 7
Lojanik: povr{inski nalazi opala i silifikovanog drveta, preliminarna selekcija
Fig. 7
Lojanik: surface finds of opal and silicified wood, preliminary selection
ridotita, koji izgra|uju strane potoka Kremewak i Pe}inac (Grupa autora

1977: 274). Ogromna koli~ina masivnih primeraka opala, cepanih radi do-
bijawa pogodnih predloàka za formirawe jezgra, sa centralnim hrptom ko-
ji je pretrpeo ponovqene perkusije, kao i odlu~uju}a koli~ina otpada, suge-
ri{u rudarski karakter nalazi{ta (sl. 9). Masivni odbici sa tragom kor-
teksa i neparalelnim facetama odbijawa iz procesa prve faze okresivawa
nodula i brojni nukleusi za odbitke i lamele ~ine ovu kolekciju artikulisa-
nom u pravcu radionice za preliminarnu obradu jezgara pored neposrednog
izvora sirovina (T. I, 1-3). Materijal je sli~an nepravilnim jezgrima koja su
~esto u funkciji perkutera, primercima iz Grimes Graves-a u Britaniji
(Holgate 1995: 152, Fig. 11.6), Valle Lagorara (period halkolita i ranog bronza-
nog doba) u Italiji (Maggi et al. 1995: 199-206, Fig. 13. 1, 2), materijalu iz neo-
litskog rudnog kompleksa Tomaszow u Poqskoj (Schild 1995: 462-464, Fig. 8. Pl
2). Unutar povr{ine celine 1 na|eno je vi{e jezgara sa odbicima iz procesa
produkcije za eksploataciju se~iva (T. I, 4-6). Istovremeno prisutna je veli-
ka grupa nalaza korekcionih se~iva i odbitaka, koji poti~u iz procesa fi-
nalne obrade jazgara za daqe kori{}ewe (T. II, 1-5). Iako je re~ o industrij-
skim primercima, klasi~na analogija se moè izvesti sa jezgrima iz radio-
97
nice „Široká u lesa“ (Vedrovice-

Zábradovice, ê{ka), tipi~nih za
zajednice ranog neolita. Rudnik se
nalazi u radijusu 5 km od naseqa sa
kojima je u direktnoj vezi (Mateici-
ucová 1995: 281-285). Na masivnim
odbicima sa na{eg nalazi{ta ~e-
sto je formiran parcijalni i na-
zup~ani retu{, koji ove komade
svrstava u masivna oru|a tipa po-
stru{ki i jednim delom u oru|a sa
dvojakom upotrebom, u funkciji
postru{ke i perkutera (T. II, 8, 10,
15, 16). Postru{ke sa Lojanika su
formom, tehnikom obrade, i pogo-
tovu na~inom formirawa retu{a
Sl. 8 veoma sli~ne materijalu sa nalazi-
Lojanik: kameni udara~-bat sa use~enim `lebo- {ta Korlát-Ravaszlykteó iz severoi-
vima na lateralnim ivicama sto~ne Ma|arske. Pored oru|a, tip
Fig. 8 nalazi{ta i na~in otkrivawa in-
Lojanik: stone hammer with engraved grooves on la- spirativni su kao niz sigurnih
teral edges oslonaca za identifikaciju Loja-
nika (Simán 1995: 41-58, Fig.10).
Masivni fragmentovani komad sa neparalelnim facetama od prethodnog od-
bijawa, koji na bo~nim ivicama nosi tragove duboko use~enog jami~astog re-
tu{a, kao i tragove retu{irawa i upotrebe na proksimalnom kraju, predsta-
vqa tipi~ni rudarski mobilijar (T. II, 14). Analogije se mogu izvesti sa pri-
mercima iz procesa ekstrakcije u rudniku Jablines „Le Haut-Château“ i iz
Nema~ke, u Lusbergu, rudniku iz perioda finalnog neolita (Bostyn, Lanchon
1992: 146-152; Weiner 1995: Fig. 2.6). Na nalazi{tu Jablines ~esto su nalaèni
masivni komadi kamena koji su predstavqali sredwu fazu u procesu produk-
cije tesli. Primerci sa Lojanika po svom volumenu i op{tem izgledu podse-
}aju na navedenu kategoriju (Bostyin, Lanchon 1992: Fig. 145, 146, Sl. 9).
Pored karakteristi~nog pokretnog materijala na Lojaniku je definitivno
konkretno potvr|ena jo{ jedna ~iwenica koja je raspr{ila dugogodi{we za-
blude o bogatstvu i brojnosti vrsta sirovina za izradu kamenog oru|a. Na po-
~etku prou~avawa tehnokompleksa neolita bilo je vi{e nego jasno da makro-
skopski odre|ene vrste materijala iskqu~ivo predstavqaju subjektivnu pro-
cenu istraìva~a na osnovu boje, izraène cepqivosti i providnosti. Uko-
98
liko se u takvoj kolekciji

sprovedu mikroskopske i
ostale fizi~ko-hemijske
analize, kao na primer na
Gomolavi ili Vin~a-Belo
Brdo, ili Divqem Poqu,
postaje evidentno smawiva-
we broja sirovina koje u~e-
stvuju u produkciji oru|a i
oru`ja. Na masivnom koma-
du sa Lojanika zabeleèno je
nekoliko partija materija-
la razli~itog kvaliteta i
boja, koje kada se pojave kao
samostalni primarni od-
bici, se~iva ili retu{ira-
na oru|a, stvaraju utisak o
brojnosti zastupqenih si-
rovina. O~igledno je, kao
na slici 10, da se pogodne
partije izdvajaju i samo-
stalno koriste u daqoj pro-
Sl. 9
Lojanik: povr{inski nalazi sirovina: A prejezgro; B dukciji okresivawa.
fragmenti nodule
Dosad na Lojaniku nisu
Fig. 9 registrovani kerami~ki
Lojanik: surface finds of raw materials: A precore; B fragments fragmenti koji bi za po~e-
of nodule
tak mogli grubo da defini-
{u vreme ekstrakcije. S obzirom da nisu ura|eni ni osnovni probni profi-
li, postoji mogu}nost da se ko{tani alat i kerami~ki nalazi identifikuju
u eventualnim ispunama okana ili pristupnih platformi. Na raspologawu
ostaje povr{inski materijal, ~ije karakteristike su navedene, kao i par op-
servacija sa najbliìh naseqa, Crkvine u selu Konarevo i Divqe Poqe u Ra-
tini, oba nadomak Kraqeva (sl. 2). Upore|ivawem sa nalazima iz zemunice 1
(Crkvine-Konarevo), sa dugim listolikim primarnim odbicima i se~ivi-
ma, kao i produkcijom jezgara, gde je takvo radno mesto registrovano, kao i
direktnim upore|ewem sa vrstama sirovina sa Lojanika, nedvosmisleno je
potrv|eno jedinstveno poreklo materijala. Na Crkvinama je u pitawu dvo-
slojno naseqe na velikoj povr{ini od preko 50 ha, gde se horizonti starijeg
gvozdenog doba i rane faze star~eva~ke kulture me{aju u zonama ostataka ar-
99
hitekture (Bogosavqevi}-
Petrovi} 2000: 23). Preci-
zna razdvojna linija u
okresanom materijalu hal-
{tatske i star~eva~ke pro-
venijencije nije mogu}a sve
do momenta otkrivawa ve-
}eg broja stambenih objeka-
ta u poloàju horizontalne
stratigrafije. Me|utim, i
na ovom nivou obra|enih
podataka, uo~ava se nekoli-
ko tehnolo{kih parameta-
ra koji predstavqaju svoj-
Sl. 10
Lojanik: masivni fragment sirovine sa delovima razli~i- stva koja se mogu pripisati
te obojenosti materijala istog sastava jednom od dva postoje}a
tehnokompleksa: u gorwim
Fig. 10
Lojanik: massive piece of raw material with segments of different
slojevima zemunice, kao i
color of the material of identical composition na delovima ju`ne padine
brda Lojanik registruju se
odbici sa parcijalnim
marginalnim retu{om (T. II, 11, 12, 13), kao i korekcioni odbici i se~iva
istog tipa retu{a (T. II, 7, 9). Sli~an materijal je zabeleèn na nasequ iz sta-
rijeg gvozdenog doba Kovanluk, isto~no od grada, koji je datovan u period sta-
rije gvozdenog doba (dokumentacija Arheolo{kog odeqewa Narodnog muzeja u
Kraqevu). Odre|en nemaran odnos prema predlo{ku, kao i parcijalni retu{,
~esto zapo~et i nedovr{en, predstavqa karakteristiku okresanog materija-
la tako pozne provenijencije kao {to je naseqe u Kovanluku. S druge strane,
radioni~ki proces proizvodwe primarnih se~iva sa pripremqenih jedno-
platformnih jezgara od raznobojnih opala na nivou zemunice iz starijeg
neolita, govore o postupku star~eva~kog tehnokompleksa i kori{}ewu pri-
marnih formi sa najve}om pa`wom. Sklonost ka dugim predlo{cima u slu-
~aju Crkvina je posledica sirovinskog potencijala nadomak naseqa - Lojani-
ka, okolnih potoka kao i fluvijalnog depozita Ibra, koji je dopirao do do-
weg nivoa re~ne terase praistorijskog naseqa. U ovom kontekstu se na Loja-
niku mogu upore|ivati pre svega sirovine, produkcija jezgara, zatim rudar-
ski alat i na kraju oru|a sa marginalnim retu{om ~ime se otvaraju vrata hi-
potezi o dugom kontinuiranom procesu eksploatacije, od perioda starijeg
neolita do proto-istorijskih epoha.
100
Tabla I
Lojanik: jezgra za odbitke (1, 2) i se~iva (3-6)
Plate I
Lojanik: cores for flakes (1, 2) and blades (3-6)
101
Tabla II
Lojanik: korekciona se~iva, odbici i retu{irano oru|e
Plate II
Lojanik: correctional blades, flakes and retouched tools
102
***
U prethodnom izlagawu izdvojile su se kategorije rudnika metalnih i rudni-
ka nemetalnih sirovina prirodom ekstrakcije i problematikom koju za so-
bom pojednina~no povla~e. Po{to su posmatrani kroz zna~aj i genezu istra-
ìvawa, definsani kao jedan od neophodnih faktora za re{avawe kulturno-
hronolo{kih odnosa, posrednim putem je dokazano da praistorijski rudni-
ci na centralnom Balkanu imaju svoj kontinuitet postojawa kroz duì vre-
menski period. Mali [turac i Lojanik predstavqaju nalazi{ta sa mogu}om
dugom eksploatacijom kroz praistoriju, tokom starijeg i mla|eg neolita do
bronzanog i gvozdenog doba. Rudna Glava direktno potvr|ena eksploatacijom
tokom grada~ke faze, na ostalim delovima kompleksa predstavqala je prima-
mqivo pozajmi{te i tokom kasnijih epoha (Kondić 1982: 106-109). Rama}a u
kontekstu teritorije kojoj pripada izvesno je kori{}ena tokom neolita. O
ostalim epohama za sada nema dovoqnih podataka. Prate}i istorijat istra-
ìvawa uo~ava se jedan fenomen: od vremena kompleksnog razmi{qawa
prof. M. Vasi}a ne javqa se nijedno ime do epohalnog rada B. Jovanovi}a u
posledwe tri decenije XX veka. Odeqak rudarske arheologije i metalurgije
po~iva na otkrivawu, istraìvawu i interpretaciji istraìva~a Rudne
Glave, Malog [turca i Rama}e.
Iako je slika o kulturnom i hronolo{kom razvoju rudni~kih kompleksa ne-
potpuna zbog delimi~no obavqenih istraìvawa, osetno je pove}an posled-
wih godina broj nau~nih studija i projekata koji se vezuju za rudne izvore
praistorije. Kona~no, nakon sedam decenija od prvih sistemati~nih i mo-
dernih istraìvawa na Balkanu, srpska arheologija se polako pomera od ti-
polo{kih klasifikacija klasi~nog pokretnog materijala ka prou~avawu
neophodnih uslova za definisawe pojava. U tom smislu najve}i zna~aj pripa-
da otkri}u Rudne Glave i kompletnoj problematici koju je takav revir za so-
bom doneo. Kada su se obavila prva analiti~ka istraìvawa uzoraka ruda, me-
talnih predmeta i {qake, pojavili su se problemi konkretnog rekonstruisa-
wa procesa rudarstva i metalurgije u isto~noj Srbiji. Iako ostaje {iroki
prostor za tuma~ewe rezultata analiza fizi~ko-hemijskih metoda, evidentan
je pomak od razmi{qawa, na osnovu klasi~nih metoda istraìvawa o Rudnoj
Glavi kao glavnom izvoru bakarne rude za {iri region, do prolaza ka daqem
re{avawu ove zagonetke. Svako budu}e tuma~ewe tipolo{kih svojstava arhe-
ometalur{kih nalaza bi}e hipoteti~no ukoliko se ne formira baza podata-
ka o kvalitetu metalnih sirovina, metalnih predmeta i ne odrede osnovni
parametri strukture i porekla sirovina za odre|ene regije. U ovom pravcu se
kre}e istraìvawe rudnika na Malom [turcu, koji moè da ukaè na meta-
lur{ke centre i da svojim rezultatima pokrene re{avawe problema na regi-
onalnom nivou.
103
Do momenta kada su tokom osamdesetih godina pro{log veka zapo~ela inten-

zivna prou~avawa kamenog oru|a i oru`ja sa praistorijskih naseqa, pre to-
ga sa mezolitskih manifestacija u \erdapu, nije postojao sistemati~ni pri-
stup u prou~avawu na~ina dobavqawa i kori{}ewa kamenih sirovina. Poja-
vom problema unificirawa i korelacije sirovinskog materijala, a samim
tim i mogu}nosti pra}ewa odre|enih oblika trgovine, nametnuo se problem
re{avawa porekla kamenih materijala. Veliki nedostatak ove vrste prou~a-
vawa jeste ~iwenica da su do sada detektovana samo dva rudnika kamenih si-
rovina (Rama}a i Lojanik) i oblast Kremenac-Hum-Rujnik, kompleks razli-
~itih funkcija koji se vezuje za ve}i broj vremenskih epoha. Wima predsto-
ji pre svega kompleksna prospekcija, arheolo{ko istraìvawe i na kraju ob-
rada materijala i tuma~ewe. S jedne strane umnoèn je broj naseqa sa kojih je
obra|en materijal industrije okresanog i gla~anog kamena, evidentiran je
vavilonski odnos ka terminolo{kim nedoumicama identifikovawa siro-
vina, formiran je teorijski pristup locirawu rudnih potencijala. Na dru-
goj strani nalaze se dva registrovana rudnika opala, bogatstvo re~nih toko-
va ju`no od Save i Dunava i skroman obim izvr{enih fizi~ko-hemijskih
analiza. U posledwem segmentu {iri se novo poqe rada na definisawu
osnovnih kamenih sirovina koje se nalaze u upotrebi u praistorijskim nase-
qima i otkrivawa wihovog porekla. U tom smislu fluvijalni depozit je
prili~no siguran izvor i ostavqa mogu}nost da se nedostaci preduzetih is-
traìvawa lako objasne upotrebom oblutaka iz sekundarnog leì{ta. Ipak,
u praistorijskim kolekcijama materijala izdvaja se nekoliko vrsta, kao {to
su silifikovani kre~waci, mekani kamen (magnezit i razne vrste tufova),
ro`nac, stene vulkanskog porekla, metamorfisane, koje su dobavqane iz rud-
nih cenatara. Neophodno je izvesti povezivawe sirovina iz naseqa sa kon-
kretnim mestima eksploatacije. Time zapo~iwe proces rekonstrukcije trgo-
va~kih odnosa i odnosa razmene izme|u praistorijskih naseqa.
Na osnovu prethodnih podataka, ~ime je istaknut zna~aj rudnih nalazi{ta i
wihovog istraìvawa, o~ito je da lokalitet Lojanik kod Mataru{ke Bawe
moè da pruì odgovore na mnoga pitawa ovde postavqena. Uz detaqno sni-
mawe pada terena, locirawe rudarskih formi, kartirawe svih povr{inskih
nalaza, postavqawe probnih profila i izvo|ewe prospekcije geofizi~kog
rezistiviteta, pristupilo bi se na pravi na~in otkrivawu zone u kojoj su se
u praistoriji odvijali rudarski radovi. Za sada ostaje nit koja direktno u
arheolo{kom materijalu potvr|uje prisutnost opala i silifikovanog drve-
ta sa Lojanika na naseqima Crkvine i Divqe Poqe pored Kraqeva.
104
Antonovi} 1992
D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena iz Vin~e, Centar za arheo-
lo{ka istraìvawa, kwiga 10, Filozofski fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd 1992.
Antonović 2003
D. Antonović, Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji, Arheološki insti-
tut, posebna izdanja 37, Beograd 2003.
Antonović 2003 a
D. Antonović, Copper Processing in Vinča, New contributions to the Thesis
about Metallurgical Character of Vinča Culture, Starinar LII/2002, Beograd
2003: 27-45.
Begeman et al. 1995
F. Begeman, E. Pernicka, S. Schmit-Strecker, Searching for the Ore Sources of
Eneolithic and EBA Copper Artefacts from Serbia, u: Ancient Mining and Me-
tallurgy in Southeast Europe, International Symposium, Donji Milanovac,
May 20-25 1990, 1995: 143-149.
Bogosavqevi} 1988
V. Bogosavqevi}, Pokretni materijal sa praistorijskog rudnika na
Malom [turcu, Zbornik Narodnog muzeja XVIII, â~ak 1988: 13-36.
Bogosavljević 1990
V. Bogosavljević, Okresana kamena industrija sa neolitskih naselja Divlje Polje
i Trsine, magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet.
Bogosavqevi} 1992
V. Bogosavqevi}, Okresana kamena industrija sa neolitskog naseqa Di-
vqe Poqe, povodom izlo`be Tehnologija obrade kamena u neolitu, Na-
rodni muzej Kraqevo, Kraqevo 1992.
Bogosavljević-Petrović 1995 a
V. Bogosavljević-Petrović, Mining Hammerstones of Prljuša-Mali Šturac Si-
te, u: Ancient Mining and Metallurgy in Southeast Europe, International
Symposium, Donji Milanovac, May 20-25 1990, 1995: 37-44.
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Ka problemu identifikacije rudni~kih i
105
radioni~kih nalazi{ta kamenih sirovina u periodu neolita i eneoli-

ta, Starinar XLIX/1998, Beograd 1999: 155-166.
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Stara naseqa na podru~ju dana{weg Kraqe-
va, u: Rudo Poqe-Kranovac-Kraqevo (od prvih pomena do Prvog svetskog
rata), N. Tasi}, D. Dra{kovi} (ur.), Beograd-Kraqevo 2000: 9-32.
Bogosavljević-Petrović 2001 a
V. Bogosavljević-Petrović, New Results of the Study of Chiped Stone Industry
of the Vinča Culture, Viminacium 12, Požarevac 2001: 35-50.
Bogosavqevi}-Petrovi} 2001 b
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Vin~anska kremena industrija, problem
upotrebe i distribucije sirovina sa osvrtom na dolinu Zapadne Mora-
ve, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline, N. Tasi}, E. Radulo-
vi} (ur.), Kru{evac-Beograd 2001: 139-150.
Bogosavqevi}-Petrovi} 2001, u {tampi
V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Okresana kamena industrija sa naseqa Gri-
vac, u: Grivac: naseqa protostar~eva~ke i vin~anske kulture, M. Bogda-
novi} (ur.), Kragujevac 2001.
Bostyn, Lanchon et al. 1992
F. Bostyn, Y. Lanchon, dir., Jablines: Le Haut Château (Seine-et-Marne): une
minière de silex au Néolithique, Documents d’archeologie francaise no 35,
Ed. de la Maison des sciences de l’ Homme, Paris 1992.
Davies 1937
O. Davies, Prehistoric copper-mine at Jarmovac near Priboj na Limu, Glasnik
Zemaljskog muzeja u BiH, XLIX 1, Sarajevo 1937: 1-3.
Derikowi} 2005
S. Derikowi}, Arheometalur{ki i rudarski centar Jarmovac kod Pri-
boja na Limu, preliminarni izve{taj o arheolo{kim iskopavawima u
2003. i 2004. godini, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije 29, Beograd
2005: 33-36.
Di Lernia et al. 1995
S. di Lernia, G. Fiorentino, A. Galiberti, R. Basili, The Early Neolithic Mine
of Defensola «A» (A 18): flint exploitation in the Gargano Area, Archaeolo-
gia Polona vol. 33, Warsaw 1995: 119-132.
Dimitrijević-Tripković 2003
V. Dimitrijević, B. Tripković, New Spondylus Findings at Vinča-Belo Brdo:
106
1998-2001 Campaigns and Regional Approach to Problem, Starinar LII/2002,

Beograd 2003: 47-62.
Garašanin 1951
M. Garašanin, Hronologija vinčanske grupe, Ljubljana 1951.
Garašanin 1979
M. Garašanin, Vinčanska grupa, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja II, Neo-
litsko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Centar za
balkanološka ispitivanja, Sarajevo 1979: 145-207.
Grupa autora 1977
Grupa autora, â~ansko-kraqeva~ki (ili zapadnomoravski) basen, Geo-
logija Srbije II-3, Stratigrafija, Kenozoik, Zavod za regionalnu geolo-
giju i paleontologiju Rudarsko-geolo{kog fakulteta u Beogradu,
Beograd 1977: 270-275.
Holgate 1995
R. Holgate, Neolithic Flint Mining in Britain, Archaeologia Polona, vol. 33,
Warsaw 1995: 133-161.
Ilić 1998
M. Ilić, Juvelirske mineralne sirovine i njihova nalazišta u Srbiji, Rudarsko-ge-
ološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1998.
Kondić 1982
V. Kondić, Poznorimska galerija u Rudnoj Glavi, u: Rudna Glava, najstarije
rudarstvo bakra na Centralnom Balkanu (B. Jovanović et al.), I. Janković (ur.),
Muzej rudarstva i metalurgije Bor, Arheološki institut Beograd, Posebna iz-
danja, knj. 17, Bor-Beograd 1982: 106-109.
B. Jovanović et al., Rudna Glava, najstarije rudarstvo bakra na Balkanu, Mu-
zej rudarstva i metalurgije, Arheološki institut, posebna izdanja, knjiga 17
(ed. I. Janković), Bor-Beograd 1982.
Jovanovi} 1988
B. Jovanovi}, Prqu{a-Mali [turac, praistorijski rudnik bakra i
gorskog kristala na Rudniku, Zbornik radova Narodnog muzej XVIII, â~ak
1988: 5-12.
Jovanović 1988 a
B. Jovanović, Early Metallurgy in Yugoslavia, u: The Beginning of the Use of
Metals and Aloys, Cambridge, Massachussets, London 1988: 69-79.
107
Jovanović 1991
B. Jovanović, Die Rolle der frühäneolithichen Metallurgie des Balkans, u: Die
Kupferzeit als historische Epoche II, J. Lichardus (Hrg.), Bonn 1991: 575-580.
Jovanović 1993
B. Jovanović, Archaeological comment to E. Pernicka’ s et al. ”Eneolithic and
Early bronze Age copper artefacts from the Balkan and their relation to Ser-
bian copper ores“, Praehistorische Zitschrift 68-1 1993: 55-57.
Jovanović 1994
B. Jovanović, Gradac Phase in the Relative Chronology of Late Vinča Cultu-
re, Starinar XLIII-XLIV/1992-1993, Beograd 1994: 1-11.
Jovanović 1995
B. Jovanović, Continuity of the Prehistoric Mining in the Central Balkans, u:
Ancient Mining and Metallurgy in Southeast Europe, Jovanović B. (ed.), Inter-
national Symposium, Donji Milanovac, May 20-25 1990, Bor-Beograd 1995:
29-35.
Jovanović 1995 a
B. Jovanović, Late Vinča settlement Divostin IIb: Cultural changes in the
Early Eneolithic of the Central Balkans, u: Settlement patterns, Scienze uomo
4, Verona 1995: 51-54.
Jovanović 1999
B. Jovanović, Technological Significance of Hoards from Rudna Glava, the
Copper Mine of Vinča Culture, Starinar XLIX/1998, Beograd 1999: 179-183.
Jovanovi} 1999 a
B. Jovanovi}, Metalurgija bakra u ju`nim i isto~nim oblastima vin-
~anske kulture, u: Prokupqe u praistoriji, antici i sredwem veku (M.
Vasi}, D. Marinkovi} ur.) Prokupqe 1999: 55-60.
Jovanovi}, Mili} 1988
B. Jovanovi}, ^. Mili}, Rudnik opala Krivo Poqe kod Kragujevca,
Zbornik radova Narodnog muzeja, XVIII, â~ak 1988: 57-60.
Jovanovi}, Bogdanovi} 1990
B. Jovanovi}, M. Bogdanovi}, Glavica, Krivo Poqe - praistorijski rud-
nik opala, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 6, Beograd 1990: 82-84.
Jovanović, Antonijević 1997
B. Jovanović, I. Antonijević, Prehistoric Mining in Djerdap Region, u: Geo-
logy in the Danube, Donji Milanovac - Orsova 1997: 245-248.
108
Kalu|erovi}, \uri}-Slavkovi} 1995

Z. Kalu|erovi}, N. \uri}-Slavkovi}, Kulturno geolo{ki kompleks
Humska ûka-Kremenac, Za{tita prirode 48-49 (1995-1997), Beograd
1995: 213-221.
Kaczanowska, Kozááowski 1986
M. Kaczanowska, J.K. Kozáowski, Gomolava-Chipped Stone Industries of
Vinča Culture, Prace Archeologiczne 39, Warszawa-Kraków 1986.
Kaczanowska, Kozááowski 1990
M. Kaczanowska, J.K. Kozáowski, Chipped Stone Industry of the Vinča Cul-
ture, u: Vinča and its World, International Symposium The Danubium Re-
gion from 6000 to 3000 B.C., Belgrade 1990: 35-47.
Kozááowski, Kozááowski 1984
J.K. Kozáowski, S.K. Kozáowski, Chipped Stone Industries from Lepenski
Vir, Yugoslavia, Preistoria Alpina 19-1983, Trento 1984: 259-294.
Krajnović, Janković 1995
D. Krajnović, S. Janković, Copper Mineralization as Potential Raw Material
Source of Ancient Copper Metallurgy in Serbia, u: Ancient Mining and Metal-
lurgy in Southeast Europe, Internationl Symposium, Donji Milanovac, May
20-25 1990, Bor-Beograd 1995: 21-27.
Krajnović et al. 1995
D. Krajnović, S. Janković, B. Jovanović, B.I. Lorenz, M.K. Pavićević, G.A.
Wagner, Early Copper Production in Serbia: Potential Ore Sources and Ar-
chaeometallurgical Studies on Slags, u: Ancient Mining and Metallurgy in So-
utheast Europe, International Symposium, Donji Milanovac, May 20-25 1990,
Bor-Beograd 1995: 59-67.
Mateiciucová 1995
I. Mateiciucová, CZ 4 Krumlovský les, Znojmo district, Archaeologia polo-
na 33, Warzaw 1995: 281-285.
Maggi et al. 1995
R. Maggi, N. Campana, F. Negrino, Valle Lagorara (I 28): a Quarry of radi-
larite (jasper) exploited during the Copper and Early Bronze Ages, Archae-
ologia Polona, vol. 33, Warsaw 1995: 187-208.
Milojčić 1949
V. Milojčić, Chronologie der jüngeren Steinzeit Mittel- und Südosteuropas,
Berlin 1949.
109
Nikitovi} 1992
L. Nikitovi}, Depo bronzanih grivni iz Gorwih Braneti}a, Zbornik
radova Narodnog muzeja XXII-XXIII, â~ak 1992: 23-27.
Pernicka et al. 1993
E. Pernicka, F. Begemann, S. Schmitt-Stecker, G.A. Wagner, Eneolithic and
Bronze Age copper artefacts from the Balkans and their relation to Serbian
copper ores, Praehistorische Zeitschrift 68-1, 1993: 1-57.
Radovanović 1981
I. Radovanović, Ranoholocenska kremena industrija sa lokaliteta Padina u Đer-
dapu,Arheološki institut, Građa, knj. 4, Beograd 1981.
Radovanović et al. 1984
I. Radovanović, M. Kaczanowska, J.K. Kozáowski, M. Pawlikowski, B.
Voytek, The Chipped Stone Industry from Vinča, Centre for Archaeological
Research, Vol. 4. Beograd 1984.
Schild 1995
R. Schild, Pl 2 Tomaszów, Radom Province, Archaeologia Polona 33,
Warsaw 1995: 455-465.
Simán 1995
K. Simán, The Korlát-Ravaszlyuktetõ workshop site in North-Eastern Hun-
gary (H4), Archaeologia Polona 33, Warsaw 1995: 41-58.
Spears 1990
C. Spears, Macrocrystalline Stone Artefacts, u: Selevac: A Neolithic Village
(R. Tringham, D. Krstić eds.), Monumenta Archaeologica, Volume 15, Los
Angleles 1990: 495-520.
Stojanovi} 1995
D. Stojanovi}, Mineralni sastav starih {qaka sa Kopaonika, Glasnik
Srpskog arheolo{kog dru{tva 10, Beograd 1995: 72-78.
Stojković 1982
S. Stojković, Sekire bakarnog doba iz zbirki muzeja zapadne Srbije, Zbornik
radova Muzeja rudarstva i metalurgije II, Bor 1982: 37-56.
Šarić 1999
J. Šarić, Kremena industrija najstarijih zemljoradničkih kultura na tlu Srbije,
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet (doktorska teza).
Šarić 2003
J. Šarić, Stone as Material for Production of Chipped Artifacts in Early and
Middle Neolithic of Serbia, Starinar LII/2002, Beograd 2003: 11-26.
110
Šljivar 1996
D. Šljivar, The Eastern Settlement of the Vinča Culture at Pločnik: a Relation-
ship of its Stratigraphy to the Hoards of Copper Objects, Starinar XLVII/
1996, Beograd 1996: 85-97.
Tringham et al. 1988
R.E. Tringham, A. McPherron, J. Gunn, G. Odell, The Flaked Stone Industry
from Divostin and Banja, u: Divostin and Neolithic of Central Serbia, A.
McPherron and D. Srejović (eds.), Pittsburgh, Kragujevac 1988: 203-254.
Tripkovi} 2001
B. Tripkovi}, Uloga opsidijana u neolitu: utilitarni predmeti ili
sredstvo prestià?, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 17, Beograd
2001: 21-41.
Tripković 2004
B. Tripković, Obsidian-Deposits in the Central Balkans? Tested against Ar-
chaeological Evidence, Starinar LIII-LIV/2003-2004, Beograd 2004: 163-179.
Vasi} 1932
M.M. Vasi}, Preistorijska Vin~a 1, Beograd 1932.
Vasi} 1936
M.M. Vasi}, Preistorijska Vin~a II, Beograd 1936.
Voytek 1988
B. Voytek, Chipped stone industry of Selevac, Serbia, Yugoslavia, u: Cipped
Stone Industries of the Early Farming cultures in Europe, J.K. Kozáowski,
S.K. Kozáowski (eds.), Archaeologia Interregionalis, Warzawa-Krakow
1988: 51-73.
Voytek 1990
B. Voytek, The Use of Stone Resources, u: Selevac: A Neolithic Village (R.
Tringham, D. Krstić eds.), Monumenta Archaeologica, Volume 15, Los An-
geles 1990: 437-494.
Valde-Nowak 1995
P. Valde-Nowak, Stone sources from the North-Carpathian province in the
Stone and Early Bronze Ages, Archaeologia Polona, vol. 33, Warsaw 1995:
111-118.
Weiner 1995
J. Weiner, Les outils d’ extraction à encoches en silex et pierre de la Mine
Néolithique Final du Lousberg, Aachen (Rhénanie septentrionale-Westpha-
lie, Allemagne), u: Les Mines de silex au Neolithique en Europe, Comite des
Travaux Historiques et Scientifiques, 1995: 93-106.
111
Vera BOGOSAVLJEVIĆ-PETROVIĆ
National Museum in Kraljevo
PREHISTORIC MINES IN THE CENTRAL BALKANS
The number of investigated prehistoric mines in the territory of Serbia amounts to four si-
tes of the six potentially identified. Of those four two are the mines of metal (Rudna Glava
and Mali Šturac) and two are the mines of non-metal raw materials (Ramaća, Lojanik). For
talking of development of mining archaeology and metallurgy Serbian archaeology is indeb-
ted to B. Jovanović who investigated Rudna Glava, Mali Šturac and Ramaća. The continuity
in considering the role of raw materials in the life of prehistoric communities was establis-
hed by M. M. Vasić, the first investigator of Vinča-Belo Brdo settlement, in his article on cin-
nabar from Avala. Within last two decade we have witnessed more intensive approach to the
study of the problem of mining, procurement, transport and trade of mineral raw materials
in the prehistory, in particular during the Neolithic and Eneolithic of the central Balkans.
As being defined after studying of importance and genesis of investigation as one of essen-
tial factors for explaining cultural and chronological relations it has been confirmed indi-
rectly that prehistoric mines in the central Balkans have their continuity of existence during
rather long period of time. Mali Šturac and Lojanik are sites with long possible explotation
in the prehistory, from the Early and Late Neolithic to the Bronze and Iron Age. Rudna Gla-
va where exploitation was confirmed during Gradac phase has also been attractive borrow
site during later periods (Kondić 1982: 106-109). Ramaća considering its surrounding terri-
tory has certainly been exploited in the Neolithic.
After seven decades since the first systematic and modern investigations in the Balkans Ser-
bian archaeology shifted in interpretation from typological classifications of standard porta-
ble finds towards examination of necessary conditions for defining the phenomena. In this
respect the most important were the discovery of Rudna Glava and the problems ensuing
from discovery of this shaft. When first analyses of ore samples, metal artifacts and slag had
been carried out there emerged the problems of precise reconstruction of processes of mi-
ning and metallurgy in the eastern Serbia. Even though there is still wide area for explanati-
on of the results of analyses of physical and chemical methods there is evident advance from
considering (on the basis of classical methods of investigation) Rudna Glava as main source
of copper ore for the wider region to the lines towards final solution of this enigma.
112
PREHISTORIC MINES IN THE CENTRAL BALKANS
Until the moment when during the 1980s started intensive study of stone tools and weapons
from the prehistoric settlements and somewhat earlier from the Mesolithic sites in the Iron
Gates there did not exist the systematic approach in the study of methods of procurement
and use of stone raw materials. The emergence of the problem of unification and correlation
of raw material and consequently possibility to follow certain forms of trade imposed the
problem of determination of origin of stone raw materials in the settlements. Great defici-
ency of this type of investigations is the fact that for the time being we detected only two mi-
nes of stone raw materials (Ramaća and Lojanik) and zone of Kremenac-Hum-Rujnik, com-
plex of different functions related to many chronological epochs. We are now facing in re-
gard of these mines the complex prospection, archaeological investigations and finally study
of the material and explanation. On the one hand there are many new sites with studied
chipped stone and ground stone material, the Babylonian attitude about terminological bi-
ases in identification of raw materials was evidenced and finally theoretical approach in lo-
cating the mining potentials was established. On the other hand there are two registered opal
mines, abundance in river waterways to the south of the Sava and the Danube and modest
scope of performed physical-chemical analyses. Fluvial deposit is considerably reliable sour-
ce and leaves the possibility to explain limitations of undertaken investigations as a result of
use of pebbles from secondary deposits. However, in the prehistoric collections of artifacts
could be distinguished few rock types including silicified limestones, soft stone (magnesite
and various types of tuffs), hornstone, metamorphic rocks of volcanic origin that had been
obtained from the mining centers. It is necessary to link the raw materials from the settle-
ments with actual places of exploitation. This will be the beginning of reconstruction pro-
cess of commercial contacts and exchange relations between prehistoric settlements.
On the basis of the above mentioned data, which established the importance of ore deposits
and their investigation it is obvious that site Lojanik near Mataruška Banja could offer the
answers to many questions asked here. The appropriate way to discover the zone of mining
activities in prehistoric periods is to undertake detailed survey of the slope of the terrain, to
locate mining forms, to map all surface finds, to establish test profiles and to undertake pro-
spection of geophysical resistivity. For the time being we have a link, which directly confirms
the presence of opal and silicified wood from Lojanik within archaeological material from
the settlements Crkvine and Divlje Polje near Kraljevo.
113
Nenad RADOJÎ] UDK 903.5"6373"(497.11)
GROB IZ RANOG BRONZANOG DOBA

SA NEKROPOLE GLAMIJA U KORBOVU
Lokalitet Glamija nalazi se u ataru sela Korbovo, na desnoj obali najisture-

nijeg dela meandra Dunava, na oko 15 km nizvodno od Kladova. Narodni muzej
u Beogradu vr{io je na ovom lokalitetu sistematska istraìvawa 1957. i
1958. godine, kada je otkrivena nekropola spaqenih pokojnika dubova~ko-ù-
tobrdske grupe (Krsti} 2003). Prilikom iskopavawa tokom 1958. godine, ot-
kriven je jedan grob koji se na osnovu stilskih i tipolo{kih karakteristi-
ka kerami~kog inventara hronolo{ki razlikuje od grobova istraène nekro-
pole.1
Prema rasporedu sadràja, grob je imao orijentaciju severoistok-jugozapad.
Sadrào je jednu urnu koja je bila poklopqena ve}om koni~nom zdelom. U
urni su na|ene kalcinisane kosti odrasle osobe i fragmenti maweg suda
oblika koni~ne zdele, koji su leàli na dnu urne, ispod kostiju. Oko urne, sa
severne i ju`ne strane, nalazili su se fragmenti ~etiri suda. Jugozapadno od
urne nalazio se ve}i sud amforoidnog tipa, koji je sadrào kalcinisane ko-
sti deteta. Urna je leàla na dubini od 1,43 m a amforoidni sud na 1,38 m (T.
I, 1a, 1b). Op{ta karakteristika ovih sudova je da su ra|eni slobodnom rukom
i pe~eni na otvorenoj vatri.
1. Urna kru{kastog oblika, ravnog oboda i niskog cilindri~nog vrata, mrke
boje. Na trbuhu dve vertikalne trakaste dr{ke, simetri~no postavqene. Dno
ravno. Neornamentisana. Glina me{ana sa peskom, slabije pe~ena. Rekon-
struisana. V. 38 cm; p.o. 19 cm; p.d. 11,5 cm.2 Inv.br. 16 409 (T. I, 2).
2. Duboka koni~na zdela blago zaobqenog profila, mrkosive boje sa tragovima
gla~awa. Na obodu vertikalna trakasta dr{ka i tri dvojno jezi~aste dr{ke
simetri~no postavqene na ivici oboda. S obe strane trakaste dr{ke nala-
zi se po jedno jezi~asto ispup~ewe. Dno ravno. Neornamentisana. Glina do-
/1/ Grob je otkriven na veoma o{te}enom prostoru u sondi F, na imawu Na-

ste Nikoli}, i obeleèn je kao grob 33.
/2/ v.- visina; p.o.- pre~nik otvora; p.d.- pre~nik dna.
115
Nenad Radoj~i}
Tabla I
Plate I
116
bro pre~i{}ena, dobro pe~ena. Rekonstruisana. V. 16,7 cm; p.o. 33 cm; p.d.
9,5 cm. Inv.br. 16 410 (T. I, 3).
3. Sud bikoni~nog oblika sa dve vertikalne trakaste simetri~no postavqene
dr{ke koje vezuju obod sa ramenom. Mrke boje. Rame zaobqeno sa blagim pre-
lazom u trbuh. Dno ravno. Neornamentisan. Glina me{ana sa peskom, slabi-
je pe~ena. Rekonstruisan. V. 28,5 cm; p.o. 17 cm; p.d. 10,3 cm. Inv.br. 19 411
(T. II, 1).
4. Sud bikoni~nog oblika sa vi{im vratom i dve vertikalne trakaste sime-
tri~no postavqene dr{ke koje vezuju obod sa ramenom. Mrke boje. Dno rav-
no. Neornamentisan. Glina me{ana sa peskom, dobro pe~ena. Rekonstruisan.
V. 21,5 cm; p.o. 14,5 cm; p.d. 9,8 cm. Inv.br. 16 412 (T. II, 2).
5. Sud bikoni~nog oblika sa dve vertikalne trakaste simetri~no postavqene
dr{ke koje vezuju obod sa ramenom. Svetlomrke boje. Dno ravno, profilisa-
no. Povr{ina gruba, neornamentisana. Glina me{ana sa krupnim zrncima
peska, slabije pe~ena. Rekonstruisan. V. 15 cm; p.o. 13,5 cm; p.d. 9,9 cm.
Inv.br. 16 413 (T. II, 3).
6. Koni~na zdela zadebqanog zida sa ravnim obodom. Mrkosive boje. Dno rav-
no. Neornamentisana. Glina pre~i{}ena, dobro pe~ena. Rekonstruisana. V.
6,6 cm; p.o. 9,1 cm; p.d. 4,5 cm. Inv.br. 16 414 (T. II, 4)
7. Fragment bikoni~nog suda, zaobqenog profila sa ravnim dnom i delom
vertikalne trakaste dr{ke. Sive boje. Neornamentisan. Glina pre~i{}ena,
slabo pe~ena. Sa~uvana V. 5,2 cm; p.d. 3 cm. Inv.br. 16 415 (T. II, 5).
8. Sud trbu{astog oblika, nedostaju obod i dr{ke. Sive boje. Dno ravno. Neo-
rnamentisan. Glina pre~i{}ena, dobro pe~ena. Delimi~no rekonstruisan.
V. 11,2 cm; p.o. 6,3 cm; p.d. 7,3 cm. Inv.br. 16 416 (T. II, 6)
Urna kru{kastog oblika sa blago razgrnutim obodom, niskim cilindri~nim

vratom i dr{kama na trbuhu nepoznata je pojava na prostoru srpskog Poduna-
vqa. Najbliè analogije na{em primerku nalazimo na {irem prostoru Pa-
nonske nizije, na lokalitetima Nyirseg (Kalicz 1984: 109-119, Taf. XXVI, 6) i
Vatya kultura (Kovacs 1984: 217-227, Taf. LX, 17). Za duboku koni~nu zdelu, bla-
ge profilacije sa dvojnim jezi~astim dr{kama na obodu najbliè analogije
tako|e nalazimo na nekropolama Vatya kulture (Bona 1975: Taf. 56, 2, 5, lok.
Szahalombatta; Taf. 229, 16, lok. Kiralyszentistvan, grob 16). Sud amforoidnog
oblika u kome su se nalazile kalcinisane kosti pokojnika pored analogija na
nekropolama sredwe Ma|arske (Bona 1975: Taf. 204, 3 lok. Estergom-Ispita-
hegy; Taf. 231, 2, lok. Kiralyszentistvan, grob 20) susre}emo i na prostoru do-
weg Kqu~a, odnosno srpskog Podunavqa (Krsti} 1984: 101-107, Sl. 80, 3). Za
druga dva bikoni~na suda tako|e je te{ko na}i direktne analogije na {irem
prostoru Podunavqa. Sud na T. I, 2 po samoj profilaciji trbuha moè se do-
nekle tipolo{ki vezati za urnu amforoidnog oblika (T. I, 1), dok sud na
117
Nenad Radoj~i}
Tabla II
Plate II
118
T. II, 3 sa svojim niskim sferi~nim trbuhom i profilisanim dnom upu}uje

na sli~ne oblike u starijoj fazi Vatinske kulture. Koni~na zdela zaobqenog
zida je atipi~an oblik koji se susre}e kako u ranom tako i u sredwem bronza-
nom dobu.
Za hronolo{ku determinaciju zna~ajne su tipolo{ke karakteristike urne
kru{kastog oblika, zdele-poklopac urne i bikoni~nih sudova sa dve dr{ke
nagla{ene profilacije koje srodne analogije imaju u kulturama ranog bron-
zanog doba Panonskog i Podunavskog podru~ja (Nyirseg, Vatya, Vatin i Verbi-
ciora).
Na osnovu stilskih i tipolo{kih karakteristika kerami~kih nalaza, grob
33 iz Glamije moè se datovati u razvijenu fazu ranog bronzanog doba, odno-
sno u period bronza A 2 po Reinecke-u.
119
Nenad Radoj~i}
Bona 1975
I. Bona, Die Mittlere Bronzezeit Ungarns und ihre Sudostlichen Bezeihungen,
Budapest 1975.
Kalicz 1984
N. Kalicz, Die Hatvan-Kultur u: Kuturen der Frühbronzezeit des Karpaten-
beckens und Nordbalkans, Beograd 1984.
Kovacs 1984
T. Kovacs, Die Vatya-Kultur u: Kuturen der Frühbronzezeit des Karpatenbec-
kens und Nordbalkans, Beograd 1984.
Krsti} 1984
D. Krsti}, Obala-Korbovo, izve{taj o sonda`nim istraìvawima u
1980. godini, \erdapske sveske II, Beograd 1984.
Krsti} 2003
D. Krsti}, Glamija, nekropola bronzanog doba u Korbovu (Glamija, Bronze
Age Necropolis in Korbovo), Beograd 2003.
120
Nenad RADOJČIĆ
EARLY BRONZE AGE BURIAL FROM NECROPOLIS

GLAMIJA IN KORBOVO
In this work we present the grave 33 from the site Glamija near Korbovo where National
Museum in Belgrade conducted systematic archaeological investigations in 1957 and 1958.
This grave differs chronologically from other graves of this necropolis according to stylistic
and typological characteristics of the pottery finds. The grave contained a pyriform urn co-
vered with rather large conical bowl. Within the urn were discovered calcined bones of an
adult individual and fragments of rather small conical bowl placed at the bottom of the urn.
Fragments of four vessels were encountered to the north and south of the urn. Rather large
vessel of amorphous type that contained calcined bones of a child was discovered to the so-
uthwest of the urn. All the vessels are handmade.
For the chronological determination are important typological characteristics of the pyri-
form urn of so far unknown type in the Serbian Danube valley, of a bowl covering the urn
and two-handled biconical vessels of carinated type and for which we encounter close ana-
logies in the Early Bronze Age cultures of the Pannonian and Danubian region (Nyirseg,
Vatya, Vatin and Verbicioara).
Against the background of stylistic and typological characteristics of the pottery the grave 33
from Glamija could be dated to the advanced phase of Early Bronze Age, i.e. to the period
Bronze A2 after Reinecke.
121
Lidija NIKITOVI] UDK 903.5"637"(497.11)
Narodni muzej u â~ku
Rastko VASI]
GROTNICA U GUÎ -
NEKROPOLA POD HUMKAMA
IZ BRONZANOG DOBA
Nekropola na lokalitetu Grotnica u Gu~i otkrivena je tokom 1955. godine

prilikom sistematskih rekognoscirawa Draga~eva u organizaciji Narodnog
muzeja u â~ku (Rankovi} 1973: 166). Lokalitet je sme{ten na samom ulasku u
varo{icu Gu~u, sa desne strane puta iznad re~ice Vrawice koja se ovde uliva
u Draga~icu. Padina orijentisana sever-jug bila je u potpunosti iskori{}e-
na kao prostor za savremeno grobqe, a obilaskom terena registrovano je 11
tumula. Ve}ina je bila raskopana dok su samo tri imala o~uvane kalote.1 Pre
Drugog svetskog rata prilikom ukopavawa grobnih raka na|en je jedan broj
predmeta iz bronzanog i gvozdenog doba, koji svedo~e o upotrebi nekropole u
duèm vremenskom periodu. Mawi broj nalaza dospeo je 1951. u Narodni mu-
zej u Beogradu (Gara{anin 1954: 13, T. VI, 1-5), a drugi deo je zahvaquju}i pr-
vom direktoru Narodnog muzeja u â~ku, Stanku Holo~eku, otkupqen za ovu
ustanovu.
U Narodni muzej u Beogradu dospeli su slede}i predmeti, koji svi navodno
poti~u iz jednog tumula:
- igla sa glavom u obliku glavice eksera. Vrat pro{iren i horizontalno pro-
bijen. Urezani ukrasi iznad i ispod pro{irewa. Duìna 23 cm (T. I, 1).
- torkves sa zavinutim krajevima, lako deformisan. Urezani ukrasi slabo vi-
dqivi. Pre~nik 12,5 cm (T. I, 2).
- dva fragmentovana srcolika priveska. Visina 2 cm; 2,4 cm (T. I, 3, 4).
/1/ Ponovnim rekognoscirawem lokaliteta 2000. godine konstatovano je da

su sve humke u potpunosti uni{tene.
123
Lidija Nikitovi}, Rastko Vasi}
Tabla I.
Gu~a, Grotnica, nalazi iz rasturene humke u Narodnom muzeju u Beogradu
Plate I
Guča, Grotnica, finds from destroyed tumulus in National Museum in Belgrade
124
GROTNICA U GUÎ
- dva bronzana nao~arasta priveska sa vertikalno izvijenim spiralnim de-

lom. Duìna 11,3 cm; 10,2 cm (T. I, 5, 6).
- ~etiri fragmenta otvorene de~je grivne trouglastog preseka sa pro{irenim
krajevima. Duìna 2,3 cm; 3,2 cm; 1,3 cm; 3,1 cm.
- fragmenti nopenringa. Duìna 1,1 cm.
Za Narodni muzej u â~ku otkupqeni su slede}i predmeti, koji su po re~ima

nalaza~a M. Bro}i}a otkriveni 1932. kao „grob pod kamenom u jednoj humci“:
- par narukvica od dvostruko uvijene bronzane ìce, kru`nog preseka, ~iji se
krajevi spiralno zavr{avaju u obliku kupastih diskova. Oba diska su sa jed-
ne strane narukvice, neposredno jedan do drugog, pre~nik 8 cm (T. II, 1)
(Ikodinovi} 1985: kat. br. 34).
- torkves od bronzane {ipke kru`nog preseka, koji se prema krajevima poste-
peno suàva i spiralno zavr{ava. Ukra{en je urezanim ornamentom sime-
tri~no raspore|enim u metope. U centralnom delu nalazi se snop paralel-
nih linija, a bo~no sa jedne i druge strane po dve naspramne linije pra}ene
ta~kastim ubodima, ~iji se krajevi lu~no zavr{avaju. Daqe slede na odre|e-
nom rastojawu snopovi urezanih linija, pre~nik 12 cm (T. II, 2).
- torkves od bronzane {ipke kru`nog preseka ~iji se krajevi spiralno zavr-
{avaju. Ornamentika je slabo vidqiva, mestimi~no se razaznaju snopovi ure-
za i ta~kasti ubodi, pre~nik 12,5 cm (T. II, 3).
- pet celih i ~etiri fragmentovana nopenringa od bronzane trake, trougao-
nog preseka (T. II, 4).
Otkupqeno je tako|e i nekoliko gvozdenih kopaqa i jedna srebrna fibula ko-

ji poti~u sa istog lokaliteta (Vasi} 1999: 86 T. 43, 656). Ovaj materijal pri-
pada gvozdenom dobu i bi}e posebno obra|en.
Zbog ugroènosti lokaliteta odlu~eno je da ovo budu prva arheolo{ka istra-
ìvawa koje je organizovao Narodni muzej u â~ku i to na tri o~uvana tumu-
la. Istraìvawa su obavqena tokom avgusta 1956. godine.2 Rezultati iskopa-
vawa dati su u formi kra}eg izve{taja, a materijal je delimi~no publikovan.
Od 11 registrovanih tumula istraèna su tri o~uvana, obeleèna u okviru
nekropole kao humke III, IV i IX.
/2/ U radovima su u~estvovali M. \ukni}, tada kustos pripravnik Narodnog

muzeja u â~ku, A. Juri{i}, kustos Zavoda za za{titu spomenika kulture
Srbije, B. Jovanovi}, arheolog i M. Hu|ec, preparator Narodnog muzeja u
â~ku.
125
Tabla II
Gu~a, Grotnica, nalazi iz rasturenih humki u Narodnom muzeju u â~ku
Plate II
Guča, Grotnica, finds from destroyed tumulus in National Museum in Čačak
126
GROTNICA U GUÎ
HUMKA III
Humka III, pre~nika 14,5 x 13 m, relativne visine 1,20 m, u celini je bila ze-
mqane konstrukcije i bez izraène stratigrafije (T. III). Kalota je nasuta
tvrdom sivom zemqom, a zdravicu na ovom terenu predstavqa podloga od sit-
nih {kriqastih plo~a crvenkaste boje.
U humci se nalazio centralni gob (GROB 3) na relativnoj dubini od 0,71 m,
koji po tipu sahrane spada u spaqene grobove. Na mawoj povr{ini {qunko-
vite podloge dimenzija 0,80 x 0,40 m, registrovane su kosti i delovi urne ~i-
ja rekonstrukcija nije bila mogu}a u potpunosti. Situacija, u kojoj je regi-
strovan nalaz, ukazuje da je centar humke o{te}en nekim kasnijim raskopava-
wem.
Od urne je sa~uvan deo bikoni~nog trbuha sa cilindri~nom {upqom nogom i
nekoliko fragmenata cilindri~nog vrata. Na o{trom prelomu trbuha o~u-
vana su dva bradavi~asta ispup~ewa. Deo o~uvanog suda bogato je ukra{en ure-
zanim linijama u raznim kombinacijama. Na stopi se nalazi pet {irokih
paralelnih linija, na ramenu iznad bradavica snopovi uglastih urezanih li-
nija, a na vratu tako|e snop horizontalnih ureza. Keramika je tawih zidova
sivkaste boje (T. IV,1).
Osim ovog centralnog nalaza u humci su registrovane jo{ tri celine, ali je
samo jedna sadràla oskudan osteolo{ki materijal.
GROB 1 nalazio se u jugozapadnom delu humke gotovo ispod same povr{ine, pa
je usled toga prili~no o{te}en. Od skeleta o~uvane su delimi~no kosti no-
gu, kao i fragment podlaktice sa bronzanom grivnom. Oko pokojnika formi-
rana je konstrukcija od lomqenog planinskog kamena, ali je i ona dosta po-
reme}ena. U grobu su registrovani slede}i prilozi:
- jedan ceo trojni nopenring od bronzane trake segmentnog preseka (T. IV, 3).
- fragmentovana narukvica od uske bronzane trake sa spoqne strane blago za-
obqena. Verovatno je imala vi{e navoja ali su o~uvana samo tri fragmenta
(T. IV, 2).
- otvorena bronzana grivna sa suènim krajevima, kru`nog preseka. Krajevi su
o{te}eni korozijom, kao i ceo povr{inski sloj bez ikakvog traga ornamen-
tike, pre~nik 5 cm ( T. IV, 4) (\ukni} 1958/59: 375-376; Ikodinovi}, 1985:
kat. br. 78). Grivna je na|ena in situ na malom delu o~uvane podlaktice.
GROB 2 uslovno je opredeqen kao grobno mesto i lociran je u severozapadnom
kraku. Radi se o pravougaonoj povr{ini, dimenzija 1,70 x 0,70 m, orijentaci-
je jugozapad-severoistok, formiranoj od re~nog {qunka i kamenih oblutaka.
Nikakvi ostaci kostiju nisu evidentirani, a od priloga na|ena je samo
127
o{te}ena narukvica. To govori o mogu}em naknadnom o{te}ewu groba ili se

radi o praznom grobnom mestu – kenotafu (Nikitovi} 2001: 10).
- Bronzana grivna trougaonog preseka sa o{te}enim krajevima, pre~nik 5 cm.
Ukra{ena je urezanim ornamentom koji je simetri~no postavqen. Radi se o
snopovima popre~nih linija i dva izduèna {rafirana trougla (T. IV, 5).
Kao GROB 4 ozna~ena je povr{ina {qunka u ju`nom delu humke, veli~ine
1,80 x 0,80 m, koja nije pruìla nikakve osteolo{ke ostatke niti priloge.
Mogu}e je da je i ovde re~ o kenotafu.
U severnom kraku na oko 3 m od postavqenog centra, locirana je sli~no for-
mirana povr{ina od {qunka i oblutaka, ne{to mawih dimenzija,
0,70 x 0,50 m. Na woj nije bilo nalaza ni osteolo{kog materijala, a kako je
ova pojava registrovana gotovo ispod samog humusa, verovatno je naknadno
o{te}ena.
HUMKA IV
Humka IV je u trenutku zapo~iwawa radova delovala prili~no o~uvano. Wene
dimenzije iznosile su 14,5 x 13 m, relativna visina 1 m ( T. V). Tokom iskopa-
vawa ve} u povr{inskom sloju registrovan je relativno veliki broj atipi~-
nih fragmenata praistorijske keramike. Ispod humusnog sloja tvrde mrke ze-
mqe, na ve}oj povr{ini tumula registrovano je jezgro humke koje se sastoji od
tvrdog sivog sloja sa dosta pepela i fragmenata keramike. Mestimi~no se ja-
vqaju i tamne mrqe od gara. Ovaj sivi sloj postepeno prelazi u zdravicu koja
je, kao i u prethodnom slu~aju, crvenkasta {kriqasta zemqa. [to se ti~e frag-
menata keramike verovatno su u humku dospeli tokom nasipawa.
U humci su registrovane i dve grobne celine:
GROB 1 predstavqa ostatke inhumiranog pokojnika. Skelet se nalazio na de-
snom boku u blago zgr~enom poloàju, orijentisan pravcem sever-jug. Prili-
kom sahrane pokojnik je postavqen na „postequ“ od {qunka i sitnih obluta-
ka, dimenzija 1,70 x 0,90 m. U grobu nisu evidentirani prilozi, a osteolo{ki
materijal je lo{e o~uvan. Prema svom poloàju neposredno uz postavqen
centar, moè se pretpostaviti da je ovo bio primarni grob.
GROB 2 registrovan je u isto~nom kraku, ali za razliku od prethodne celine
pokojnik je postavqen direktno na zemqu. Dva kamena sa ju`ne strane ukazuju
da je grobno mesto mo`da prvobitno imalo i okvir od kamena. Pokojnik je
postavqen na desni bok u zgr~enom poloàju. Kosti su tako|e lo{e o~uvane,
ali ni u ovoj celini nisu registrovani prilozi.
128
GROTNICA U GUÎ
Od ostalih relevantnih pojava u humci treba pomenuti mawe spali{te, lo-

cirano u severozapadnom delu humke pored groba 1. Ovde se na mawoj povr{i-
ni izdvaja zape~ena zemqa promera oko 0,70 m, ali bez nalaza.
Drugu zanimqivost u humci predstavqa nalaz jedne fragmentovane zdele ko-
ja je naknadno rekonstruisana. Na|ena je u ju`nom kraku na prelasku sivog
sloja u zdravicu, a kako nije evidentirana nikakva konstrukcija niti bilo
Tabla III
Gu~a, grotnica, humka III
Plate III
Guča, Grotnica, tumulus III
129
Tabla IV
Gu~a, Grotnica, nalazi iz humke III (1-5) i humke IV (6)
Plate IV
Guča, Grotnica, finds from tumulus III (1-5) and tumulus IV (6)
kakav fragment spaqenih kostiju, moè se zakqu~iti da sud nije bio u funk-
ciji urne.
Sud je {irokog S recipijenta sa kratkim vratom, jako razgrnutog oboda, po
tipu predstavqa ve}u zdelu. Na ravnom obodu izveden je trostruko urezani
130
GROTNICA U GUÎ
cik-cak ornament. Nagla{eno rame ukra{eno je snopovima vertikalnih ka-

nelura postavqenih na rastojawu. Keramika isprane povr{ine je crvenka-
sto-mrke boje. Visina 22 cm, pre~nik oboda 29 cm (T. IV, 6) (Ikodinovi}
1985: kat. br. 75).
HUMKA IX
Humka IX, dimenzija 18 x 15 m, relativne visine 1,40 m, bila je ne{to druk-
~ije koncepcije nego prethodne dve, i u okviru we registrovano je pet grob-
nih celina (T. VI). Kalota je formirana od nasute ù}kaste zemqe, ali je po-
sedovala i ostatke arhitekture, odnosno delove dva „prstena“ na~iwena od
lomqenog planinskog kamena koja su okruìvala prvobitni centar. Rezulta-
ti iskopavawa ukazuju da je humka mogla imati dve hronolo{ke faze. Stari-
joj fazi pripadao bi spaqeni GROB 3, postavqen u prvobitni centar tumula,
i ostaci dva kamena venca. U ovom prvobitnom delu osim spaqenih kostiju u
pomenutom grobu nije registrovan arheolo{ki materijal, pa hronolo{ka de-
terminacija nije sasvim sigurna.
GROB 3 nalazi se na relativnoj dubini od 0,71 m. To je ovalno spali{te di-
menzija 1,50 x 0,50 m, sa delimi~no o~uvanim okvirom od kamena. U sloju pe-
~ene zemqe i gara registrovani su komadi spaqenih kostiju.3
Sahrane koje bi pripadale mla|oj fazi humke koncentrisane su u severnom i
severoisto~nom delu i pripadaju inhumacijama. Od tri registrovana grobna
mesta, GROB 1 o~igledno je recentni. Pokojnik je sahrawen u opruènom po-
loàju, sa rukama na grudima, u pravcu zapad-istok, sa glavom na zapadu {to
ukazuje na hri{}ansku epohu. Priloga nije bilo.
GROB 2 je na|en u isto~nom delu tumula. Pokojnik je sahrawen na desnom bo-
ku u blago zgr~enom poloàju, orijentacije sever-jug sa glavom na severu. Ko-
sti su lo{e o~uvane, a prilozi nisu registrovani.
GROB 4 registrovan je na oko metar isto~no od postavqenog centra, relativ-
no plitko na 20 cm ispod povr{ine terena. Pokojnik je sahrawen na desnom
boku u blago zgr~enom poloàju sa rukama pored glave. Orijentacija skeleta
je severozapad-jugoistok sa glavom na severozapadu. O~uvana duìna skeleta
je 1,60 m. Sa severoisto~ne strane nalazila su se dva plo~asta kamena. Regi-
strovani nalazi su:
- otvorena bronzana grivna sa suènim krajevima, elipsastog oblika i polu-
kru`nog preseka, pre~nik 7 cm. Spoqna povr{ina je dosta o{te}ena pati-
nom, pa je ornament samo delimi~no o~uvan. Sastoji se od snopova popre~no
/3/ Antropolo{ka analiza ovih ostataka nije ura|ena.
131
urezanih linija izme|u kojih se nalazi niz ta~kastih uboda i kratkih crti-
ca (T.VII, 1) (Ikodinovi} 1985: kat. br. 77).
- nao~arasti privesak sa vertikalnom spojnicom od ~etiri namotaja koja se
uzdiè iznad spiralnih plo~ica, a napravqen je od ìce kruòg preseka, du-
ìna 8 cm. Predmet je na|en pored plo~astog kamena koji verovatno predsta-
vqa jedan o~uvan deo prvobitnog okvira (T.VII, 2).
- fragmenti nopenringa od profilisane bronzane trake segmentnog preseka,
pre~nik 1 cm. Na|eni su u predelu glave i grudnog ko{a (T. VII, 3).
GROB 5 registrovan je neposredno do groba 4, ali na ne{to ve}oj relativnoj
dubini od 0,53 m, orijentacije zapad-istok, sa glavom na zapadu. Pokojnik je
sahrawen na levom boku sa savijenim rukama pored lica. O~uvana duìna ske-
leta iznosi 1,30 m, a sa wegove desne strane registrovano je nekoliko kame-
nova, koji su verovatno ostaci nekada{we konstrukcije. Prilikom podiza-
wa lobawe na|en je jedan ceo i nekoliko fragmenata nopenringa od bronzane
trake segmentnog i trougaonog preseka. Neki fragmenti sa spoqne strane
imaju nagla{eno rebro, pre~nik 1 cm (T. VII, 4).
Osim ovih evidentiranih grobnih celina u humci je verovatno bio jo{ jedan
grob koji je u potpunosti devastiran, na {ta su ukazali nalazi bronzanog na-
kita registrovani gotovo na povr{ini, u ju`nom delu tumula:
- fragment bronzane igle. Oba kraja su o{te}ena, duìna 4,8 cm (T. VII, 6).
- nekoliko fragmentovanih nopenringa. Ve}ina fragmenata je od profilisa-
ne trake sa istaknutim rebrom, a oni ne{to maweg pre~nika su segmentnog
preseka, pre~nik 1,1-1,3 cm.
- grivna od masivne bronzane ìce, ovalnog preseka ~iji se krajevi postepeno
suàvaju i zavijaju prema spoqa obrazuju}i spiralne plo~ice. @ica spiral-
nog zavr{etka je rombi~nog preseka, a spoqna bo~na stranica ukra{ena je
cik-cak urezima, pre~nik plo~ica 2,9 cm (T. VII, 5) (Ikodinovi}, 1985: kat.
br. 8).
Od kerami~kih nalaza treba pomenuti nekoliko fragmenata suda, verovatno

pehara. Registrovani su fragmenti ravnog oboda sa dvostruko urezanim cik-
cak ornamentom, delovi vrata sa horizontalnim kanelurama i dr{ka sa ku-
pastim dodatkom na vrhu. Pri korenu se nalazi „X“ urezani ornament
(T. VII, 7).
POKRETNI MATERIJAL I ZAKQUÂK

Osnovno pitawe koje se postavqa jeste vreme zasnivawa humki odnosno ~ita-
ve nekropole. Odgovor se uglavnom nalazi u analizi pokretnog materijala i
konstrukcije humki. Rezimiraju}i podatke o na~inu izgradwe prime}uje se
izvesna koncepcijska sli~nost pri sahrawivawu u humkama III i IV. Ovo se
132
GROTNICA U GUÎ
posebno odnosi na manir pravqewa grobne „posteqe“, od re~nog {odera i

sitnih oblutaka, na koju se postavqa pokojnik u blago zgr~enom poloàju
(humka IV, grob 1) ili se ostavqaju samo grobni prilozi (humka III, grob 2).
Drugi sistem je sahrana pokojnika u zgr~enom stavu, bez posebne podloge ali
sa vi{e ili mawe o~uvanim grobnim okvirom (humka III, grob 1, humka IV,
grob 2, humka IX, grob 4 i 5). Hronolo{ka determinacija centralnog groba u
humci IX nije mogu}a usled nedostatka pokretnog materijala. Obi~aj da se
spaqene kosti ostavqaju na loma~i u centru, uglavnom je osobina ranog bron-
zanog doba na ovoj teritoriji (Nikitovi}, Stoji}, Vasi} 2002: 28).
Tabla V
Gu~a, Grotnica, humka IV
Plate V
Guča, Grotnica, tumulus IV
133
Tabla VI
Gu~a, Grotnica, humka IX
Plate VI
Guča, Grotnica, tumulus IX
134
GROTNICA U GUÎ
Pokretni materijal registrovan tokom iskopavawa humki sa~iwavaju ve}i-

nom metalni nalazi, dok je keramika mawe zastupqena.
U centru humke III na|ena je fragmentovana urna prstenastog dna, {irokog
bikoni~nog trbuha i cilindri~nog vrata. Fragmentarnost suda ne daje veli-
ke mogu}nosti za neku precizniju odrednicu. Najblià analogija za prstena-
stu stopu ukra{enu horizontalnim kanelurama urne i {irok recipijent sa
bradavicama registrovana je na lokalitetu Krstac-Ivkovo brdo u humci III na
urni 5 (Nikitovi} 2003: 15, T. V sl. 2). Tako|e, ovakav tip ne{to je zastupqe-
niji u keramografiji Podriwa i zapadne Srbije, gde su posude na cilindri~-
noj nozi {ireg recipijenta i cilindri~nog vrata registrovane na lokalite-
tu Jezero (humka III) i Karavla{kim ku}ama (humka IV i X), i vezuju su za obli-
ke zapadnosrpske varijante vatinske grupe sa datovawem u period bronza
B2-C1 po Rajnekeu (Kosori}, Krsti} 1988: 39, T. XI sl.1, sl. 5, T. XIII, sl. 4).
U humci IV relevantan nalaz predstavqa fragmentovan sud - zdela, S profi-
lacije. Analogije za ovaj tip posude, kako za oblik tako i za ornamentiku, po-
stoje iz horizonta Mojsiwe - Dobra~a. Na oba ova lokaliteta registrovani su
sudovi sli~nih stilsko-tipolo{kih osobina, s tim {to su kerami~ki nala-
zi sa nekropole Mojsiwe ukra{eni ne{to bogatije (Nikitovi}, Stoji},
Vasi} 2002: kat. br. 20-22, 53-55). Oba ova horizonta predstavqaju posledwu
razvojnu fazu vatinske kulture (IV), a nalazi iz nekropole u Mojsiwu (I ho-
rizont sahrawivawa), pripadali bi starijoj fazi (Stoji} 1997: 137).
Sli~no bi se moglo re}i i za fragmente maweg suda, najverovatnije tipa pe-
hara, koji su registrovani u prvom otkopnom sloju humke IX. Urezani cik-cak
ornament na obodu, kanelure na vratu i kupasta ispup~ewa na vrhu dr{ki ve}
su uobi~ajena pojava koja se vezuje za vatinsku kulturu i ovu hronolo{ku fa-
zu. Karakteristi~ni urezani ornament u obliku slova „X“, na spoqnoj stra-
ni dr{ke ima svoju analogiju na peharu iz humke II u Mojsiwu (Nikitovi},
Stoji}, Vasi} 2002: kat. br. 64).
Kao keramika, tako i metal pripada prete`no sredwem bronzanom dobu. Tor-
kvesi ukra{eni urezivawem geometrijskih motiva su posebna karakteristi-
ka ~a~anske i uì~ke regije. U Grotnici su na|ena tri takva torkvesa. Kao
{to smo istakli na drugom mestu (Nikitovi}, Vasi} 2002: 29 f), torkvesi su
u sredwoj Evropi bili dosta ~esti u rano bronzano doba, ali se u sredwe
bronzano doba gube iz upotrebe. Na osnovu nekih nalaza neukra{enih torkve-
sa u zapadnoj Srbiji, koji su stariji od ukra{enih, reklo bi se da su oni sa
severa stigli krajem ranog ili po~etkom sredweg bronzanog doba na ovaj pro-
stor i tu nastavili svoj razvoj. Datuju se ne na po~etak, nego u dve kasnije fa-
ze sredweg bronzanog doba (bronza B2/C1 i C2).
135
Tabla VII
Gu~a, Grotnica, nalazi iz humke IX
Plate VII
Guča, Grotnica, finds from tumulus IX
136
GROTNICA U GUÎ
U Grotnici je na|eno najvi{e narukvica. Treba ista}i da je na|ena samo jed-

na otvorena ukra{ena narukvica sa zadebqanim krajevima, tip koji se smatra
ne{to starijim u okviru sredweg bronzanog doba i koji se ra{irio kod nas
pod uticajima iz sredwe Evrope (Nikitovi}, Vasi} 2002: 28 f), dok su na|ene
dve masivne lako ukra{ene narukvice koje su bliè po tipu mla|em bronza-
nom dobu (Kosori}, Krsti} 1988: T. 5, 1-3 (Karavla{ke ku}e); T. 17, 1 (Jeze-
ro)). Posebnu karakteristiku predstavqaju narukvice sa spiralnim krajevi-
ma. Jedna od wih sa naspramnim spiralama je oblik koji se javqa od sredweg
bronzanog doba do kraja starijeg gvozdenog doba, ali se na{ primerak vezuje
za druge sli~ne nalaze iz okoline, npr. sli~ne narukvice u Pilatovi}ima
kod Poège, i datuje sa sigurno{}u u sredwe bronzano doba (Zotovi} 1985: 42
T.11, 4. 5; Vasi} 1997: 40 f). Drugi oblik sa kupasto uvijenim spiralama pri-
pada tako|e ovom periodu i ima paralele u okolini, u Gorwoj Dobriwi kod
Poège (Ikodinovi} 1985: kat. br. 20).
Od privesaka preovla|uju nao~arasti privesci koji predstavqaju uobi~ajeni
nakit sredweg bronzanog doba na ovom prostoru (Nikitovi}, Vasi} 2002: 31),
zatim srcoliki privesci koji su stigli ovamo pod uticajima sa severa. Tre-
ba konstatovati da su oni ~e{}i u okolini Uìca nego â~ka i da su vero-
vatno odatle stigli do Gu~e (Vasi} 1997: 43 f). U svakom slu~aju, precizno kre-
tawe ovog oblika ka jugu, dolinom Drine ili nekim drugim putem, za sada ni-
je mogu}e utvrditi. Veoma ~esti su i tzv. nopenrinzi, kako u Grotnici tako i
u okolini, najverovatnije nakit za kosu, koji govori o obliku frizure u ~a-
~anskoj regiji u to vreme (Nikitovi}, Vasi} 2002: 31).
Posebni nalaz predstavqa igla sa zadebqalim i probijenim vratom, koja je
mo`da nastala pod uticajima igala sredwoevropskog tipa Wetzleinsdorf, ma-
da je svakako doma}i proizvod (Vasi} 2003: 34, T. 12, 168). Ornamentika, sli~-
na onoj na torkvesima, govori tome u prilog. Igla najverovatnije tako|e pri-
pada jednoj odmakloj fazi sredweg bronzanog doba.
Ceo inventar grobova u Grotnici treba datovati u sredwe bronzano doba, i
to u dve kasnije faze, pa se prema tome i nekropola moè tako odrediti, ali
se ne da iskqu~iti mogu}nost da su najstariji grobovi, oni bez priloga, na-
stali u rano bronzano doba. Duì kontinuitet ìvota na ovoj nekropoli po-
tvr|uju i gore pomenuti nalazi iz starijeg gvozdenog doba. U svakom slu~aju,
ovde objavqeni materijal iz Grotnice dopuwuje na{a znawa o metalnom dobu
~a~anske regije i pruà mogu}nosti za stvarawe sinteze o bronzanom dobu u
bliskoj budu}nosti.
137
Vasi} 1997
R. Vasi}, Bele{ke o bronzanom dobu Srbije, Zbornik radova Narodnog
muzeja 27, â~ak 1997.
Vasić 1999
R. Vasić, Die Fibeln im Zentralbalkan, PBF XIV, 12, Stuttgart 1999.
Vasić 2003
R. Vasić, Die Nadeln im Zentralbalkan, PBF XIII, 11, Stuttgart 2003.
Gara{anin 1954
D. Gara{anin, Katalog metala I, Beograd 1954.
\ukni} 1958/59
M. \ukni}, Grotnica u Gu~i, Starinar NS 9/10, Beograd 1958/59.
Zotovi} 1985
M. Zotovi}, Arheolo{ki i etni~ki problemi bronzanog i gvozdenog doba
Zapadne Srbije, Uìce-Beograd 1985.
Ikodinovi} 1985
M. Ikodinovi}, Sahrawivawe pod humkama bronzanog doba u ~a~anskom
kraju, â~ak 1985.
Kosori}, Krsti} 1988
M. Kosori}, D. Krsti}, Hronolo{ka determinacija grobova iz humki
sa poteza Trnovice-Pa|ine-Ro}evi}i, Zbornik Narodnog muzeja XIII-1,
Beograd 1988.
Nikitovi} 2001
L. Nikitovi}, Prilog prou~avawu praznih grobova u bronzanom dobu
Draga~eva, Zbornik radova Narodnog muzeja 31, â~ak 2001.
Nikitovi} 2003
L. Nikitovi}, Krstac-Ivkovo brdo, nekropola sa humkama iz bronza-
nog doba, u: Sahrawivawe u bronzano i gvozdeno doba, Zbornik radova, â-
~ak 2003.
Nikitovi}, Vasi} 2002
L. Nikitovi}, R. Vasi}, Humka iz bronzanog doba na lokalitetu Ravni-
ne u selu Jan~i}i kod â~ka, Zbornik radova Narodnog muzeja 32, â~ak
2002.
138
GROTNICA U GUÎ
Nikitovi}, Stoji}, Vasi} 2002

L. Nikitovi}, M. Stoji}, R. Vasi}, Mojsiwe, nekropola pod humkama iz
bronzanog i gvozdenog doba, â~ak 2002.
Rankovi}, Ikodinovi} 1973
D. Rankovi}, M. Ikodinovi}, Izve{taj sa sistematskih rekognoscira-
wa Doweg Draga~eva, Zbornik radova Narodnog muzeja 4, â~ak 1973.
Stoji} 1997
M. Stoji}, Kulturni horizont vatinske kulturne grupe u Srbiji ju`no
od Save i Dunava: Mojsiwe- Dobra~a, u: Rad Dragoslava Srejovi}a na is-
traìvawu praistorije centralnog Balkana, Kragujevac 1997.
139
Lidija NIKITOVIĆ
National Museum in Čačak
Rastko VASIĆ
GROTNICA, GUČA –
BRONZE AGE TUMULUS
NECROPOLIS
At the site Grotnica in Guča there were 11 prehistoric tumuli of which most had been disar-
ranged and destroyed. National Museum in Čačak organized in 1956 systematic archaeolo-
gical excavation of three remaining tumuli and on that occasion was discovered many cre-
mation and inhumation burials with or without grave goods that mostly date from the Mid-
dle Bronze Age. Before the excavations certain amount of archaeological material from de-
stroyed tumuli was acquired for the National Museum in Belgrade and for the National Mu-
seum in Čačak.
According to the grave finds most of the material – pottery and metal (torques, bracelets,
one pin, various pendants) is dated into the Middle Bronze Age although it is possible that
first burials, considering the funerary ritual, date from the Early Bronze Age. The continuity
of interment at this site is suggested by iron spearheads and one silver fibula found in the de-
stroyed tumuli and dating from the Early Iron Age.
Investigations at Grotnica offer important data about Middle Bronze Age in the Čačak area
and in combination with previously published results of investigations of the Bronze Age tu-
muli make possible working on a small synthesis about this topic in one micro region.
140
Petar POPOVIĆ UDK 903/904(497.11)
KALE-KRŠEVICA: INVESTIGATIONS
2001-2004
INTERIM REPORT
Almost 40 years had passed between the time when first finds from Krševica reac-
hed archaeologist and present-day excavations. The site Kale in this village not far
from Bujanovac was discovered in 1965 by Milan Jovanović that time curator of the
National Museum in Vranje in the course of site surveying of this region (Jovano-
vić 1966). He already in the autumn of the next year in collaboration with Dr Ivan
Mikulčić conducted first sondage-rescue excavations. These works were of small-
scope but it turned out that discovered material from Krševica was soon to call the
attention of archaeological public. Authors of investigations published in 1968 the
extensive report where they emphasized the importance of the site consisting of
acropolis with suburbium where they recorded the pits abounding in material and
explained them as burial pits. Remains of architecture, Greek and hellenized pottery
as well as other finds dated generally from the 4th century BC (Mikulčić, Jovanović
1968). In spite of such exceptional results the works at the site had not been con-
tinued.
Some ten years later because the Vranje-Bujanovac plain and Preševo valley had
been insufficiently investigated in this area were undertaken site surveys and sonda-
ge excavations as part of the project ”Fortified Illyrian settlements in the territory of
Serbia“ under the auspices of Institute for Balkan Studies of Serbian Academy of
Sciences and Arts (1976-1978). In that time the archaeologists visited Krševica on
two occasions and thoroughly inspected the site mostly covered by vegetation but
acropolis with terraces was still leaving strong impression. The intention to conti-
nue the works there was not realized because, due to limited resources, the investi-
gations had been directed towards few so far uninvestigated fortified settlement in
the vicinity of Preševo and near Priboj Vranjski (Vukmanović, Popović 1982).
Finally, after a long pause, thanks to understanding of Coordination Center for Bu-
janovac, Preševo and Medvedja and also of Ministry of Culture and Media the inve-
stigations at the plateau of Krševica were resumed in 2001. They were organized by
141
Petar Popović
Fig. 1
Aerial view from southwest
Archaeological Institute in Belgrade in collaboration with National Museum in Bel-

grade and National Museum in Vranje. The site was at that time under dense vege-
tation so during this campaign we cleared section of the plateau with acropolis, esta-
blished orthogonal grid and investigated few trenches covering total area of around
140 square meters (Popović 2003). In 2002 the project was joined by Faculty of Phi-
losophy in Belgrade and substantial financial support for the project was provided
by UNDP (from 2002) and by CHF (from 2003). Thus we commenced systematic
investigations, which included besides acropolis also the suburbium to the foot of
the site in the vicinity of the Krševica river. Excavations, detailed site survey and ge-
ophysical investigations confirmed that the site covers around 4 hectares and in the
course of our excavations we investigated slightly over 1,100 square meters (Popo-
vić et al. 2004).* Although it was possible to establish basic outlines of this obviously
spacious settlement in relatively short time it became apparent, on the other hand
that results achieved so far rather posed certain questions about importance and
function of this in many aspects exceptional site than they provided all the expected
answers. Well aware of the fact that in the period between 2001 – 2004 only small
/*/ Illustrations: M. Jeremić, G. Mitrović, P. Popović, N. Radojčić (site photo-

graphs), N. Borić (artifacts), D. Kojić, A Nikolić (land survey), A. Kapuran, A.
Bulatović, A. Subotić, S. Tripković (technical documentation)
142
KALE-KRŠEVICA: INVESTIGATIONS 2001-2004
proportion of mentioned 4 hectares had been investigated I am taking advantage of

this opportunity to offer on this occasion just a few most important data about the
site, which thanks to new results already greatly exceeds its local scopes. This is also
confirmed by the fact that from the end of 2003 until September of the following
year five exhibitions had been organized where we presented our investigations and
displayed the most characteristic finds (Belgrade, Ljubljana, Bujanovac, Kraljevo
and Vranje).
*
Kale in Krševica is situated above the Krševica river valley on the slopes of Rujen
mountain and thence it dominates the valley of Južna Morava and Vranje plain. The
elevation with the plateau lies on sandstone massive at the altitude of over 480 me-
ters while the foot is almost 80 meters lower. This strategic position explains to the
great extent why this elongated plateau had been settled since the prehistoric period.
Now, however, it turned out that this site has by far more complex stratigraphy then
it had been assumed earlier and that at least four chronological and cultural hori-
zons could be distinguished. These are Late Bronze Age (I), Early Iron Age (II),
Fig. 2
Aerial view from west
143
Petar Popović
Fig. 3
Acropolis, site plan
mighty layers from the end of Classical and beginning of Hellenistic period (III) and
Late La Tène (IV).
I – LATE BRONZE AGE HORIZON (12th-11th CENTURY BC)

The remains of the earliest, by all appearances, rather small hillfort settlement are il-
lustrated by one zone with traces of a structure and finds of the pottery typical for
the Brnjica culture (12th-11th century BC). This layer was encountered in the sout-
hwest section of the plateau and it was damaged by later interventions and it is to-
day partially covered with sterile soil deposited in the course of construction of de-
fensive trench. Fragments of this pottery were sporadically discovered also in the lo-
144
west layer towards the northeast of the plateau so we can conclude that Late Bron-
ze Age inhabitants used most of this area continually or from time to time (Bulato-
vić 2005: 175-190).
II – EARLY IRON AGE HORIZON (7th-6th CENTURY BC)

Rather sparse finds, mostly 7th-6th century pottery fragments were discovered in
many trenches on the plateau. They were discovered mostly at the virgin soil level
suggesting that this, in all probability, rather thin layer was almost completely de-
stroyed by leveling in the next horizon. It is worth mentioning that pottery of this pe-
riod was not encountered only on the plateau but some material was discovered also
at the foot of the site in the valley of the Krševica river (Bulatović 2005: 175-190).
Thanks to its naturally well protected position the plateau had all the characteristics
of the fortified settlement – hillfort. The hillforts as prominent locations with dis-
tinct topographic characteristics are the most frequent types of settlements from the
prehistory to the Middle Ages. Therefore, it is particularly interesting that also in
this case this type of fortification with greater or smaller interruption had been in
use from the end of Bronze Age until as late as the La Tène period. However, it will
remain unknown when the fortification at this location was established but we
know that it was, as in most other instances, protected from three sides by steep
slopes while accessible section facing the mountains was protected by a moat. It is
possible that the moat was excavated already in the Late Bronze Age period and
restored later in the Early Iron Age but because of ensuing substantial earthworks it
is impossible nowadays to determine the original situation. It is significant that Kale
in Krševica is characterized by wide and deep trench along which the deposited
earth makes conspicuous elevation having additional protective purpose. Identical
type of fortification was encountered on the hillforts situated somewhat more to the
south, in the vicinity of Preševo. These are Kaljaja near Buštranje dating from the
Early Iron Age and Kacipup in Oraovica that more or less continuously existed from
the Early Iron Age until the La Tène period (Vukmanović, Popović 1982). Identical
characteristics were encountered on some fortifications in the north of FYR Mace-
donia near Kumanovo and Skopje (Popović 2003: 199). On the basis of these very
close analogies it could be concluded that basic concept of the later fortification at
Krševica originates already from the prehistoric period.
III HORIZON. END OF CLASSICAL AND EARLY HELLENISTIC

PERIOD (EARLY 4th – MIDDLE 3rd CENTURY BC)
According to the fragments of Attic pottery dating from the end of the 5th century
BC we assume that hillfort settlement transformed into the acropolis most probably
145
Petar Popović
at the turn of 5th into 4th century BC. As part of substantial construction works the
earth from the 20 meters wide trench was used for high embankment, which pro-
tected the most accessible section. Largest portion of the plateau in the west was gu-
arded by natural ridge, which continues into a rampart in the lower section. The
rampart is 2.8 m wide and so far could be followed for 25 meters in length. The aut-
hors of earlier excavation point out that rampart had inner and outer face made of
dressed or half-dressed stone with backfill in between consisting of smaller and lar-
ger stone rubble (Mikulčić, Jovanović 1968: 355, T. I, 1-2). Nowadays it is destroyed
to the great extent and only the portion of inner face is preserved as local popula-
tion used this stone for their building needs for many years. The rampart follows the
northwestern edge of the plateau and according to some indications descends furt-
her towards the northeastern slope. Towards the east and Krševica river the plateau
was open and there were small foundation walls with remains of structures.
Fig. 4 Fig. 5
Acropolis, part of rampart from southwest Acropolis, part of rampart from northeast
Fig. 6 Fig. 7
Acropolis, trench N1, southeast profile Acropolis, trench S 44-47, southwest profile
146
Plateau experienced transformations in the course of time as organization of this

area changed during few chronological phases. Initially it encompassed a smaller
area as from the ridge in the west the terrain descended towards northeast slope and
once was its highest section. In the course of shaping of the plateau with acropolis
the construction of structures was preceded by cutting flat areas into the sandstone
in order to gain more space by gradual leveling. For the buildings were used sun-
dried bricks with sparse of stones in the foundation zones. As a result of natural ero-
sion the ruins of these structures turned into dark or gray brown soil often mixed
with yellow sandstone and large amount of archaeological material. All these com-
pose the cultural layer sometimes up to 3 meters thick. After abandoning of acropo-
lis its remains had been leveled and after some time a plateau 85 meters long and 40
meters wide was created to the northeast of defensive barrow. In more recent times,
before the II World War, the vineyards were grown here and because of intensity of
soil cultivation the surface layers are considerably damaged.
The virgin soil level was reached in most trenches at the depth of around 2 m on ave-
rage and only in some instances the building phases could be distinguished. Most
frequently on the bedrock of sandstone there are traces of earlier structures, which
were leveled and on top of them were the oven floors with traces of domes related
to the later structures. In this layer, among other finds we discovered fragments of
shallow pans of coarse fabric and with flat base with impressions used for baking
bread (Antić, Babić 2005: 213-228). Higher towards the surface we often encounte-
Fig. 8 Fig. 9
Acropolis, trench N 9, oven floor Acropolis, trench S 7, fragments of oven floor with
dome
red roof tiles, which are in the highest horizons mixed with material from the hu-
mus layer. The situation in individual trenches depending on the configuration of
the terrain often varies from place to place. Good example is the trench in the sout-
hwest section of the acropolis situated to the inside of the defensive barrow (Trench
147
Petar Popović
S 44-47). Within the ruins of earlier structure where the material from the earliest
horizon (fragments of Attic vases from the 5th/4th century BC) was found a large pit-
hos was buried and the 3 meter thick layer abounding in material is closing with
fragments of roof tiles of large size. It is not at all an exception as this type of roof
tiles was found in almost all trenches speaking enough of the adobe walls suppor-
ting the roof structure.
Fig. 10 Fig. 11
Acropolis, earlier horizon with fragment of circu- Acropolis, trench S 16-19, earlier horizon with cir-
lar altar between eastern and northern building cular altar
The most reliable stratigraphic data in Krševica were acquired as a result of investi-
gation of the central section of the plateau. It turned out that this area suffered most
intensive changes and it was possible to distinguish few horizons, i.e. building phases
within these layers. In the upper layers we discovered complex of buildings with walls
entering deep into the earlier layers and thus it was not possible to investigate the ear-
liest horizons. The smaller trenches and geophysical investigations revealed that the-
re was at least 1 meter of cultural layer under the last excavated arbitrary layer.
From the so far confirmed first, earlier layer dates partially preserved circular floor
around 1.60 m in diameter with a coating of well fired clay and encircled by a gro-
ove. It was found at the depth of 1.35 – 1.50 meters and according to all analogies it
was a house hearth or some kind of altar (Lazov, Pistiros I: 63 pp.). Only small por-
tion of this structure was investigated as it is situated within restricted area between
the walls of two buildings and the trench profile. (Fig. 10, 12, 13).
We have much more information about the second, later layer as in the campaigns
from 2001 to 2004 we investigated almost 200 square meters to the northeast of the
complex of buildings. At an average depth of one meter and around 0.40 m above
the previous layer with circular hearth we discovered an area with remains of many
structures. Few floors considerably damaged by leveling were discovered towards
the west. Near one of them, most probably part of a domed oven, we discovered
148
pottery fragments, animal bones and both parts of rotating hand mill. In another in-
stance the wall of northern building was lying on the compact layer and floor of well
fired clay. Similar situation was encountered also when we investigated the eastern
building. The traces of the floor were found at one side of the northeastern wall whi-
le at the other side under the zone with stone, fragment of roof tiles and other ma-
terial was well preserved altar 1.30 m in diameter and with circular groove. It perta-
ined to the structure immediately above the layer with altar of the same characteri-
stics as the one from the previous layer (Fig. 11, 13). Everything indicates that flo-
ors are the remains of structures devastated by later constructions and that they we-
re more or less preserved only in the lowest zones because of compact substructure.
Third, the latest and last horizon yielded rather large complex with foundation walls
entering the earlier layers. These are foundations of two buildings basically of diffe-
rent concept and different type of construction but joined in a whole. The eastern
building of rectangular plan was partially investigated on the plateau towards the
slope and the valley of Krševica river. The building is 13.5 meters wide, over 15 me-
ters long and with walls 0.80 - 0.90 meters thick constructed of half-dressed and un-
dressed stone. In some of the zones the walls are still preserved up to the height of
Fig. 12 Fig. 13
Acropolis, segment of eastern building and earlier Acropolis, earlier and later horizon with circular
horizon with circular altar altar and segment of eastern building
149
Petar Popović
over 1 meter. As well as in other cases the mud was used as only bonding material.
It looks so far that this building had partition wall along its entire length creating a
room 3.70-3.80 meters wide. Parts of this building are not preserved as northeastern
and partition walls could be identified only as ghost walls, in fact as strip of dark soil
or trench from which the stone was removed.
The northern building has slightly more complex plan and it was divided in few ro-
oms. Its shallow foundations in the west section were leaning onto the virgin rock
ridge. The walls over 1 meter high and 0.60-0.80 m thick extend towards the eastern
building following the sloping of the terrain. The mode of construction is not of the
Fig. 14 Fig. 15
Acropolis, northern building from northeast Acropolis, northern building from southwest
same quality throughout indicating that the walls were not constructed at a single
stroke but they result from additional interventions. The largest room in the north,
along the western ridge has two walls missing as the walls in this section were com-
pletely destroyed due to small depth (A). By all appearances it was of square plan
(cca 7x7 m) and sometime later a section towards the eastern building was added.
Of the highest quality of building is the eastern wall made of slab stones and with se-
condary used base of sandstone column and corner block of limestone meticulously
dressed and probably originating from some representative building. Towards the
south is an asymmetrical area connected to the eastern building by the west wall and
towards the east by some kind of platform (B). Rather small room of rhomb shape
was situated next to the northwest corner within this area (C). A brick built chan-
nel for water draining preserved to the length of 1.30 m was running underneath the
shorter side of this room and along the south wall. By all appearances the northern
building acquired its definite form through certain transformations in the time of
construction of the latest structures at the plateau. The courses of stone being the
part of the earlier building were encountered in the lower zones but its original form
is difficult to establish.
150
Fig. 16
Acropolis, complex of buildings on central plateau, site plan
The northeastern slope descending towards the river is at present covered with den-
se vegetation and hardly accessible. According to the information obtained from lo-
cal inhabitants considerable amount of archaeological material had been found in
this section of the site and mostly from there the stone was used for building of vil-
151
Petar Popović
Fig. 17 Fig. 18
Acropolis, trench N 24, roof tile (0.30 x 0.38 m) Acropolis, corner of northern building (room A)
next to the wall of northern building
Fig. 19 Fig. 20
Acropolis, segment of northern building with wa- Acropolis, platform between eastern and northern
ter draining channel building
lage houses at the bottom. Even today nicely dressed sandstone ashlars with engra-
ved rectangular borders could be recognized in the walls of shabby houses (Jeremić
2005: 229-262). In the situation when there were no other possibilities the data ac-
quired from this area were considerably supplemented by geophysical investigati-
ons. It turned out that cultural layer of various intensity existed over the entire slo-
pe (Vukadinović 2005: 291-308). According to the configuration of the terrain and
analysis of profiles obtained by this method it could be concluded that this layer
contains the remains of structures situated on the terraces. It was also confirmed in
the trench investigated on the steep slope above the small terrace (trench H). The-
152
Fig. 21
Acropolis, aerial view of central plateau with complex of buildings
Fig. 22 Fig. 23
Northeastern slope, trench H, vessels in situ Foothill of the site, trench E, traces of upper struc-
ture
re, within the habitation horizon, we discovered few complete or partially fragmen-
ted vessels (large-sized pithos of local manufacture, hydria, mortar and many pot-
tery fragments). Against this background it seems that houses were situated on the
terraces facing northeast and well sheltered from wind and sun. By all appearances
153
Petar Popović
Fig. 24 Fig. 25
Foothill of the site, trench E, building next to the Foothill of the site, trench E, building next to the
rampart, from the north rampart, from the south
Fig. 26 Fig. 27
Foothill of the site, trench E, building next to the Foothill of the site, trench E, segment of the ram-
rampart part
the largest portion of the settlement was situated at this most favorable section of
the elevation, which gradually descended to the river valley.
In 2002 we discovered in the mass of sandstone at the foot of northeastern slope
symmetrically engraved broad and deep grooves, rather small platforms and circular
postholes. According to certain close analogies from the Mediterranean we interpre-
ted this as a quarry whence the stone was obtained for building of the houses. As we
continued our excavations in this area the appearance of the sites considerably chan-
ged (trench E). Under the vertical cliff carved into the sandstone and over 2 meters
under the path encircling the hill there is an asymmetrical rectangular building lea-
ning on the massive rampart. It consists of a single room 4.60 x 3.50 m with oven
constructed against the shorter side. The foundation walls, 0.50 – 0.60 m thick, were
154
constructed of rough stone of different size. The massive rampart starts from the cliff
and extends in the direction of the Krševica river. It was discovered in the corner of
the trench and it was between 3 and 4 meters thick. The face of the wall preserved to
the height of 2 meters was made of carefully dressed ashlars and with at least one
block with engraved rectangular borders. It is difficult at present to explain without
further investigations the purpose of this elaborate complex. We can only assume on
the basis of postholes and beam beds that the building had an upper storey. There are
some indications that rampart extended to the opposite river bank and like some
kind of dike provided the water for the settlement throughout the year.
Finally, we should mention trench C investigated immediately above the nearest
village houses at the foot of eastern part of the hill. It is situated near the spot where
small rescue excavations had been conducted in 1966. On that occasion burial pits
filled with pottery fragments, animal bones and other objects were encountered in
the profiles and considerable amount of charcoal and ashes was discovered in the
upper horizon (Mikulčić, Jovanović 1968: 357 pp.). After so many years the appea-
rance of this area has changed considerably. The exact position of the profiles regi-
stered in the Sixties is today difficult to reconstruct, as the cultural layers are deva-
stated and covered with earth. In the trench investigated in 2002 we encountered a
portion of the structure with traces of the floor of large oven in the upper horizon
and asymmetrically arranged postholes were recorded at the virgin soil level. The
only thing that could interrelate the results of earlier and present day excavations is
the fact that among paleozoological material from trench C were identified also
uncremated human bones. Thus, there is a possibility so far that the necropolis
where inhabitants of this settlement had been interred was situated in the area
beyond the village houses. However, only future investigations and detailed analysis
of osteological material could confirm this assumption.
Archaeological material discovered in the course of excavations mostly includes
numerous fragments of pottery, which to the less extent are fragments of imported
vessels while largest proportion are vessels of different shape made after Greek mod-
els. The stratigraphic position of certain finds revealed that the earliest material does
not come only from the lowest layers but it was usually mixed with Hellenistic pot-
tery even in the humus layer. This particularly concerns the acropolis where during
few building phases and leveling the horizons are disturbed to such a degree that
they do not indicate reliable chronological relations. The trenches situated under
the steep slopes at the foot of the site almost as a rule yielded inverted stratigraphic
situation. At such spots due to strong erosion the earlier material was deposited in
upper layers. Good example is the lowest layer in trench E with building and ram-
part lying at the depth of over 2 meters but dated to the Hellenistic period on the
basis of the pottery finds. It is particularly interesting that we did not encounter so
155
Petar Popović
far the pits with archaeologically ‘diagnostic’ material and hence there was no pos-
sibility to analyze any closed association.
The Attic pottery, which provides the most reliable chronological framework also,
provides the largest amount of data about origin and duration of this settlement in
Krševica. Proportionally largest number of specimens was discovered at the acropo-
lis and that could be explained not only by the fact that this was most important sec-
tion of the settlement but also this section was most thoroughly investigated. This is
the pottery made of well-refined clay, with thin walls and coated with black lustro-
us varnish. In many instances the fragments are rather small so their attribution to
distinct vessel shapes is difficult or only tentative. One of the most frequent shapes
is shallow or deep bowl decorated at the floor with impressed palmettes and with
concentric circles on the underside of ring foot. This category includes few related
shapes (kylix, stemless cup, bolsal etc.) dated in the end of 5th and the beginning of
the 4th century BC (Agora XII: 47 pp.). Many fragments of St. Valentine vases also
date from approximately same period. These are mostly kantharoi decorated with
laurel branches or hatched fields dated to the latest group typical for this system of
decoration (Krstić 2005: 191-212). Rather small fragments of red-figured vessels -
kraters, lekanis and plates could be dated to the end of 5th and the 4th century BC.
Pottery fragment with duck representation (mascot of the site) found under the
northern building on the acropolis most probably is fragment of a lid of Attic leka-
ne dated in the second quarter of the 4th century BC (Pl. I, 9; Alexandrescu 1978: 80,
no. 491). Fragments with representations of two youths facing each other and with
palmette under the handles are fragments of skyphoi characteristic of the 4th century
BC and they are one of the most frequent types of luxurious tableware at the site
(Krstić 2005: 191-212). The footed kantharoi with massive molded rim, slightly
slanting handles and ribbed body (sometimes with olive branch on the neck) are
characteristic of the period at the end of 4th and the beginning of the 3rd century
(Agora XII: 122 pp; Rotroff 1997: 83 pp.). Of the same date are bowls-kantharoi
with relief masks on the handles and echinus bowl of brown-red color with four pal-
mettes surrounded by rouletting on the floor (Rotroff 1997: 99 pp, 161). Discove-
red pottery fragments coated with brown diluted varnish and the emergence of ve-
getable ornaments (painted West Slope pottery) date from the first decades of the
3rd century. They were often produced in undistinguished workshops and they are
not so chronologically distinctive so as to date more precisely the cessation of life in
this settlement. Particular problem is set by certain pottery fragments, which could
date from the latest, IV horizon, i.e. to the period of 2nd and the beginning of 1st cen-
tury BC when the Celts inhabited this plateau.
For Kale in Krševica rather important are fragments of amphoras encountered in al-
most all of the trenches. At first sight it seems that most of the amphoras come from
156
the workshop of Thasos, Mende or they could be attributed to the Thasos circle but
there were also many specimens originating from other regions. This type of vessels
deserves more detailed analysis but at this moment we would like to mention few
discovered stamps, which suggest slightly more precise chronological framework.
An ivy leaf or a vase is depicted on the earliest Thasos stamps while on later speci-
mens there is rectangular field with circular shield and inscription ΘΑΣ [ΙΟΝ]
(Garlan 1999: 54 pp, no. 13, 47, 619). They are dated from the middle of the 5th to
the middle of the 4th century BC but it is absolutely indisputable that large amount
of discovered amphoras date from the later period.
Large amount of vessel fragments of local manufacture has been discovered within
the investigated area. It concerns considerable selection of diversified pottery shapes
made on potter’s wheel after Greek models. Because of prevailing color it is often
identified as gray pottery or because of Greek influence it is called hellenized pottery.
The diversified repertoire of the finds is not so important from the chronological po-
int of view as it says a lot about the intensity of life in the settlement. First statistical
and typological study of this material indicates broad range of vessels of different
purpose and for everyday use (Antić, Babić 2005: 213-228) Tableware includes pla-
tes, bowls of various shapes and size and the drinking vessels – kantharoi, small jugs,
skyphoi, oinochoai, craters. The kitchenware includes casseroles with handles, lids,
mortars, pots or other biconical vessels of larger size. To this group should be also ad-
ded pots of coarse fabric, handmade and with horseshoe-shaped or tongue-like lugs.
One of very frequent types is the vessels for water. Large number of hydriae frag-
ments discovered at the plateau suggests that water had been brought from the foot-
hill, as by all appearances there was not a cistern on the acropolis. For storage of ce-
reals, oil, vine and the like were used pithoi, amphoras or other large containers,
which being buried into the ground provided long life of the stored food.
The typology of pottery material reveals that most of the vessels were copies or imi-
tations of Greek shapes but it should not be ignored that autochthonous Balkan he-
ritage influenced the production of local pottery. Certain types of bowls or two-han-
dled vessels of kantharos type originate from earlier period but they got new image
as a result of use of modern technology. As usual, the earlier shapes of local manu-
facture, e.g. handmade pots of coarse fabric remained in use without significant al-
terations for rather long time. Generally speaking this local pottery belongs to the
group of similar shapes from the periphery of this part of the Hellenic world and it
has closest analogies in North Macedonia and Thrace (Antić, Babić 2005: 213-228).
There are few data about the existence of local workshops producing this kind of
pottery. Thus it is particularly important to mention few finds from Krševica that
could be related to this type of production. It concerns fragments of few vessels
157
Petar Popović
stamped with lunar letter E (epsilon). They were impressed as stamp in soft clay be-
fore firing and in all instances they were executed in the identical manner (Pl. II, 1).
They were encountered on a plate, on two bowls and on three occasions on the ves-
sel handles (Antić, Babić 2005: 213-228). The stamps of this kind are usually expla-
ined as trademarks or as abbreviation of the name of the town where they were ma-
nufactured. Leaving aside for now the problems of this type it is important to men-
tion that on the basis of discovered stamps there is enough evidence to assume that
here existed a potter’s workshop, which mostly worked to satisfy the needs of this
settlement. Large amount of pottery vessels from Krševica supports the fact that this
was a prosperous settlement with all potentials for development of various han-
dicrafts.
Other activity, which played an important part in everyday life was weaving trade
(Krstić 1996). Couple of hundreds of loomweights of various shape, size and weight
was discovered at the site. Proportionally, the most frequent are loomweights shaped
as truncated pyramid then loomweights of oval shape while in the slightly less quan-
tity we encountered ‘spools’ and spindle whorls. The stamps were discovered on just
a few specimens and apart from rare exceptions all weights have on one side impres-
sed double ‘M’ pin (Pl. V, 8, 11). It should not be particularly emphasized that this was
also the case of local production in a domain of homemade manufacture. The abun-
dance of paleozoological material in Krševica, first of all sheep bones indicate that the
settlement was well provided with essential raw materials (Blažić 2005: 263-289).
Certain type of finds often encountered not only during excavations but also in the
course of site survey are pieces of receptacles and slabs with flattened working sur-
face and made of volcanic stone. The receptacles are of rectangular shape usually
30 x 45 cm. They have slanting walls and on the bottom is long and narrow slit sur-
rounded by broad groove. Lower flat surface corresponds to stone slab of same sha-
pe but proportionally of larger size (hopper-rubber). One preserved receptacle was
found by chance already in 1966 (Mikulčić, Jovanović 1968: T. I, 5), while in 2003
at the foot of the site we discovered both parts – receptacle of hard sandstone and
slab of volcanic stone (Pl. IV, 7, trench E). Such finds were recorded within wide
area from Mediterranean to the Black Sea. They are identified as millstones for grin-
ding wheat but it is assumed that they were also used for grinding ore (White 1963:
202 pp.; Muller 1979: 836 pp.; Sokolovska 1986: 90). Objects of this type found from
the acropolis to the foothill not only indicate their functionality and frequent use
but also could suggest the proximity of the source of raw materials. Namely, this
kind of hard stone (basalts) was until recently exploited from a location in the vici-
nity of Preševo, not far from the present border with FYR Macedonia. For the time
being there are only few fragmented and one complete rotating hand mill found on
the acropolis (Pl. IV, 8).
158
Fig. 28 Fig. 29
Acropolis, trench N 1, fragment of quern (hopper- Acropolis, trench N 15-18, rotating hand mill in
rubber) and pottery fragments situ
The metal finds discovered at Krševica are not so frequent and they are of few basic
categories.
When jewelry is concerned we found few rather poorly preserved bronze hinged fi-
bulae, which probably had a palmette on the head and stylized animal heads on the
catchplate. They all belong to the similar variants present in Greece and Macedonia
and they are usually dated in the end of 5th and in the 4th century BC (Vasić 1999: 103
pp.). The bronze fibulae of Thracian type date generally from the same period (Vasić
2000) We also found two finger rings and few fragmented double pins shaped as let-
ter M that are encountered within a large area and cover large chronological span
(Vasić 2003: 123 pp.) It is interesting that just those pins were impressed in the clay
and used as stamps on the loomweights from Krševica similarly to some specimens
from the site Negotino to the south of Stobi (Vasić 2003: 127). Worth mentioned
among jewelry finds are also glass beads shaped as vases discovered in trench C at the
foot of the site. Before this discovery the beads from a rich burial discovered in Sko-
pje (Ždanec) dated in the middle of the 4th century were considered as the northern-
most finds of this type in the central Balkans (Popović 1997: 165 pp.). Thanks to the
finds from Krševica this boundary has been shifted further to the north.
Only one small earring of silver wire was discovered so far but the bronze object fo-
und on acropolis could have direct links with this kind of jewelry. It is a cylindrical
die 4.2 cm high that at the base has form resembling the earring of boat type shaped
in relief. As this was only semi-finished product (made of bronze, silver or golden
foil) the final jewelry piece was achieved by subsequent decoration with filigree and
granulation and adding of thin wire for fixing of the earring. This earring type usu-
ally dated in the 4th century BC was distributed in the area from Greece and Mace-
donia to the central Balkans (Vasić 1991). The assumption that such jewelry had
been produced at Krševica could in further analysis be confirmed by experiment. It
159
Petar Popović
is important to mention at this place another find from the acropolis. It is a lead we-
ight of square shape weighing 38 gr. that has the denomination of its value 5 (E) on
its front side.
It is interesting that proper weapons were not found at the site. We discovered many
fragments of bronze, iron, lead and bone objects often very difficult to identify. The-
re are mostly iron nails, clamps, rivets, small knives and tools (axes, punches, chi-
sels etc) that are usually highly corroded. Worth mentioning are also massive bron-
ze vessel handles, needles, bone awls and few lead projectiles for a sling. The only
object identified as horse harness is fragment of bronze cheek-piece dated in the pe-
riod from 450 to 350 BC (Donder 1980: type VIII, 130).
Numismatic material from Krševica will be published separately and on this occa-
sion we would like to mention one bronze coin of Philip II (chance find from the
foot of the site), silver drachmas of Alexander the Great as well as few bronze pieces
of Cassander and Antigonus. From the acropolis also comes the silver, 3.22 gr, coin
of Pelagia, that is close to the coinage of Damastion (May 1939: 182 pp.).
IV HORIZON OF LATE IRON AGE (LA TÈNE) 2nd/1st CENTURY BC

The latest finds at Krševica were discovered at the acropolis in the surface layers dis-
turbed by soil cultivation and particularly by taking out of stone and tending the vi-
neyards. They were buried into the earlier layers and it is now difficult to establish
stratigraphic relations between these two different horizons. The Hellenistic and La
Tène pottery is easily distinguished on the basis of its fabric and typology but it still
remains unclear which segment of the archaeological material dates from the same
period. The highest concentration of La Tène finds was encountered in the southwest
part of the plateau while this pottery is less abundant in the northeast. However, wit-
hin the complex of buildings in the central zone of the acropolis we discovered four
La Tène pits abounding in archaeological material. There were many fragmented and
complete vessels the restoration of which is not yet completed. Despite some mutual
characteristics these pits also differ in their characteristics so in further analysis they
should be treated individually. We noticed that in most instances there are certain
rules and sequence in deposition of the vessels while walls and bottoms of the pits we-
re very scorched and burnt. These pits by all appearances had cult character and sho-
uld not be directly associated with the habitation horizon (Popović 2005).
Except one partially preserved Middle La Tène fibula of iron wire all other material
with few exceptions consists of Late La Tène pottery. The bowls of ‘S’ profilation of-
ten with polished ornament and of various sizes are prevailing shapes when wheel
made pottery is concerned. There are also infrequent finds of ‘pseudokantharoi’ or
160
biconical bowls of larger size in the group of fine pottery. The coarse handmade pot-
tery includes mostly pots with broom-stroke or combed ornament. All these shapes
are characteristic of the areas around the Sava and the Danube that were inhabited
by the Scordisci (Popović 2001). It is especially interesting to mention few Late La
Tène vessels with conspicuous Hellenistic influence, like ‘pseudokantharos’ with
polished ornament or the small bowl of ‘S’ profilation on high foot. It was slightly
surprising to encounter ‘Dacian’ cups as well as certain amount of bowls and vessels
of large size and handmade that originate back from the end of Early Iron Age (Po-
pović 2005).
Most of this material from Krševica was not a novelty for investigators as La Tène
material has already been registered during excavations at the site Kacipup near Pre-
ševo in 1977 and 1978 (Vukmanović, Popović 1982: 294). In the meantime many
new data had been gathered (Bulatović 2000) revealing to what extent the Scordisci
were present in these areas of southeast Serbia in 2nd/1st century BC.
We know of what had been happening in these areas thanks to the information pre-
served in the works of ancient writers. Namely, after fall of Macedonia in 168 and
Fig. 30
3D site plan, view from nortneast
161
Petar Popović
establishing of Roman province twenty years later the plundering campaigns ensued
and Scordisci as one of main organizers took part in these campaigns together with
other Balkan barbarians (Papazoglu 1978: 284 pp.) The written sources suggest that
Scordisci took part in these clashes with Romans together with Dacians and Tribal-
li and it is partially confirmed by archaeological finds from Krševica (Popović 2005).
The raging of wealthy areas of Macedonia and Greece continued with different in-
tensity until the Eighties of the 1st century BC. Then Roman commander Cornelius
Scipio Asiagenus around 84 BC delivered a decisive blow to the Scordisci and expel-
led them towards their home territories (Papazoglu 1978: 314 pp.) This energetic
Roman intervention was absolutely understandable having in mind that Scordisci
had under their control the valley of Južna Morava and used this route towards the
Vardar valley. After lightning intrusions southwards the barbarians were able to re-
treat safely and use their strongholds like Kacipup or Krševica. The data from anci-
ent sources could now be supplemented thanks to most recent results of archaeolo-
gical investigations. So the place where Scipio Asiagenus heavily defeated the Scor-
disci should not be looked for as it probably happened somewhere in the upper co-
urse of the Južna Morava (Popović 2005). At that time the Celtic stronghold at
Krševica was also abandoned and life ceased at this site for good.
*
At the end, instead of conclusions I would like to make some essential notes concer-
ning the result as well as the future investigations at Krševica.
The settlement at the site Kale (Turkish word for fortification) was established at
well-selected strategic point and in the immediate vicinity of important natural
communications. From the west runs one of the oldest major roads, which via Mo-
rava-Vardar valley connected Central Europe and Greece. Another route along
Krševica river and Pčinja was going eastward to the Thracian territories. Dominant
position at the crossing of important roads and rich natural resources in the hinter-
land had exceptional if not the decisive impact on establishing of this settlement.
Kale in Krševica with well-protected acropolis and buildings of public character at
the plateau were the central place around which were revolving the most important
events related to the settlement and its surroundings. It is difficult to determine with
certainty the authentic purpose of the rooms within this complex but we could pre-
sume a tower (room A?) and/or a cult place – shrine as well as storehouse. There is
not necessary to have much imagination to recognize the ruins of the structures on
the plateau as row of houses facing towards the Krševica river valley. The northea-
stern slope with ample foothill along the river was also part of settlement but so-
mewhat more precise picture will be achieved only after future investigations. The
162
discovered material looks uniform and does not indicate essential differences con-
cerning cultural and social relations or specialization of certain activities within the
settlement. The valuable data about the structure of population and positions of in-
dividuals within a group could be achieved by investigation of necropolis as we al-
ready mentioned. Something that is conspicuous are certain activities like pottery
making or weaving that thanks to abundant local resources satisfied the basic needs
of the settlement. The mentioned bronze die from the acropolis relates to the tec-
hnology of production of metal objects and it did not differ substantially from simi-
lar tools used for minting coins. The masters of this trade were of the profession
highly appreciated and sought after in the 4th century (Tonkova 1997: 28).
On the basis of all conclusions such organized settlement could have functioned
only under the conditions of developed urban culture and with inhabitants with
high standards. The data obtained so far concern the area of around 4 ha but syste-
matic site survey of the surrounding areas planed for the spring of 2005 could yield
more precise data about the size of the settlement but also of cultivated fields, which
provided subsistence for the settled population. The preliminary analyses already
revealed that not only stock breeding but also hunting was an important economic
activity necessary for survival of any settlement of this type (Blažić 2005: 263-289).
The authors of first investigations at Krševica draw attention to the fact that it was
an ore bearing region and they explained the prosperity of this settlement as a result
of metal exploitation. The mention of small hoard of high quality cerussite certainly
concerns the silver ore prepared for smelting (Mikulčić, Jovanović 1968: 317 p.). For
such assumptions we do not yet have direct confirmation but there are many indi-
cations leading in that direction. After all, possible traces of this process from ore
smelting to the final product should be primarily expected in the vicinity of the ri-
ver and that area is one the least investigated. This question, in any case, stays as
working hypothesis and future investigations will either confirm our assumptions
or point to some other direction.
The settlement whose name we still do not know was situated in the barbarian en-
vironment and far from the civilized regions but contacts of Greece and central Bal-
kans had never been interrupted since the earliest times. Since the 5th-4th century BC
the urbanization of Macedonia, Thrace or Poeonia reached considerable level and
as a result of expanded contacts not only Greek influence but also direct connecti-
ons based on mutual interests of these different environments could be encounte-
red as far as the Južna Morava valley. The 5th/4th century settlement at Kacipup ne-
ar Preševo possibly preceded the establishing of larger and considerably more pro-
sperous settlement in Krševica only about thirty kilometers to the northeast
(Vukmanović, Popović 1982: 196 pp.). The concentration of Greek finds distingu-
163
Petar Popović
ishes Kale as unique urban center, which thanks to the road network and intensive
commerce had close connections with the Aegean via the valleys of the rivers Var-
dar and Strymon. The luxurious goods, vine, money and entire way of life in this
place are so different from the surrounding situation that only Greek immigrants
could be the initiators of such drastic cultural changes. The occurrence of graffiti on
some vessels is just one more element in favor of this assumption.
It is not possible after all we already said not to deal with the problem of Damastion
the mining town in Illyria only recorded by Strabo (VII, 7, 8; VIII, 6, 16). For almost
two centuries many authors have tried without results or significant progress to lo-
cate within this vast Illyrian territory the ‘lost’ town which minted silver coins.
Among many possibilities the vicinity of Ohrid was mentioned and most recently
there are assumptions that Damastion was situated in the territory of Metohija and
Kosovo because of the silver bearing ores (Ujes, Romić 1996). Within this context
should be mentioned rich silver deposits in the mettalogenetic zone Lece – Chalci-
dice extending from Aegean coast towards Serbian-Bulgarian border (Gržetić, Jelen-
ković 1995: 20p.). One of the results of early exploitation is emergence of silver co-
ins of considerable weight minted by local communities and dynasts already by the
end of the 6th century BC and there are also various denominations from the mints
of Macedonian and Paeonian kings (Hammond 1989: 40p., 45pp.; Petrova 1999:
93 pp.) The reliable finds of Damastion coins are generally registered in the east part
of FYR Macedonia, southeast Serbia and in neighboring regions of Bulgaria (Popo-
vić 1987: 24 pp.; Ujes, Romić 1996: 82 pp.) It is not accidental that in the Vranje pe-
riphery was rather recently discovered large hoard of silver coins dating from
6th/5th century BC. Only 25 pieces were preserved and they are ascribed to the co-
inage of Derrones and one specimen is issued by Alexander I (495 BC-450 BC) (Mi-
trović 2005). Krševica was, therefore, situated in the vicinity of ore deposits and in
the area separating Illyria and Thrace. Strabo and authors he quoted were not well
acquainted with these parts of the Balkans so even some evident biases are not seri-
ous reason to reject the possibility of Damastion being situated in the Južna Mora-
va valley. These conclusions, however, should be left to the future archaeological in-
vestigations at Krševica to provide more precise answers. The same also concerns
the question whether life in this settlement ceased in the time of Celtic invasion of
279 BC, because of extending of Dardanian territories or for some other reasons still
unknown to us.
Tekst pod naslovom Kale Kr{evica. Istraìvawa 2001-2004. godine. Preli-

minarni rezultati autora P. Popovi}a objavqen je na srpskom jeziku u
Vrawskom glasniku kw. XXXIII, 2005: 25-58.
164
Plate I
Imported pottery, scale 1:2
165
Petar Popović
Plate II
Local tableware, scale 1:5
166
Plate III
Hydria and kitchenware, scale 1:5
167
Petar Popović
Plate IV
1-2 Graffiti, 3-6 stamps on amphoras (scale 1:1); 7-8 querns (no scale)
168
Plate V
V 1-2 Bronze fibulae, 3 bronze die, 4 glass bead, 5 silver coin of Pelagia, 6 lead weight, 7 bronze cheek-pi-
ece, 8-13 pottery loom weights (scale 1:1, 1-6; 1:2, 7-13)
169
Petar Popović
Plate VI
Late Iron Age pottery (scale 1:5)
170
BIBLIOGRAPHY
Agora XII
S. Sparkes, L. Talcott, The Athenian Agora XII. Black and Plain Pottery.
Alexandrescu 1978
P. Alexandrescu, La céramique d'époque archaique et classique, Histria IV,
1978.
Antić, Babić 2005
I. Anti}, S. Babi}, Preliminarni rezultati tipološko-statisti~ke
obrade kerami~kog materijala sa lokaliteta Kale - Krševica, Zbornik
Narodnog muzeja XVIII-1, Beograd 2005: 213–228.
Blažić 2005
S. Blaì}, Fauna lokaliteta Kale - Krševica, Zbornik Narodnog muzeja
XVIII-1, Beograd 2005: 263–289.
Bulatović 2000
A. Bulatovi}, Latenski nalazi u Vrawsko-bujanova~koj i Pre{evskoj
kotlini, Leskova~ki zbornik XL, Leskovac 2000: 323-333.
Bulatović 2005
A. Bulatovi}, Keramika brwi~ke kulturne grupe i starijeg gvozdenog
doba sa nalazišta Kale u Krševici, Zbornik Narodnog muzeja XVIII-1,
Beograd 2005: 175–190.
Donder 1980
H. Donder, Zaumzeng im Greicheland und Cypern, PBF XVI.3, 1980.
Garlan 1999
Y. Garlan, Les tembres amphoriques de Thasos, Études Thasienne XVIII, 1999.
Gržetić, Jelenković 1995
I. Grèti}, R. Jelenkovi}, Osobine srebra i wegova nalazi{ta u Srbi-
ji, in: Radionice i kovnice srebra, Narodni muzej, Beograd 1995: 13-29.
Hammond 1989
N. G. J. Hammond, The Macedonian State, Oxford 1989.
171
Petar Popović
Jeremić 2005
M. Jeremi}, Anti~ko i tradicionalno graditeqsko nasle|e (Kale u
Krševici), Zbornik Narodnog muzeja XVIII-1, Beograd 2005: 229–262.
Jovanović 1966
M. Jovanović, Kale, Krševica, Arheološki pregled 8, Beograd 1966: 58-60.
Krstić 1996
V. Krsti}, Kerami~ki tegovi iz Narodnog muzeja u Beogradu, Glasnik
SAD 12, 143-151.
Krstić 2005
V. Krsti}, Slikani kantarosi i skifosi sa lokaliteta Kale -
Krševica, kod Bujanovca, Zbornik Narodnog muzeja XVIII-1, Beograd
2005: 191–212.
May 1939
L. M. F. May, The Coinage of Damastion and Lesser Coinage of the Illyro - Pa-
eonian Region, Oxford University Press, London 1939.
Mikulčić, Jovanović 1968
I. Mikul~i}, M. Jovanovi}, Helenisti~ki oppidum iz Kr{evice kod
Vrawa, Vrawski glasnik IV, Vrawe 1968: 355-375.
Mitrović 2005
G. Mitrovi}, Ostava srebrnog novca Derona, Vrawski glasnik XXXIII,
Vrawe 1968: 59-88.
Muller 1979
A. Muller, La mine de l'acropole de Thasos, Thasiaca, BCH Sippl. V, 1979:
115-344.
Papazoglou 1978
F. Papazoglou, The Central Balkan Tribes in Pre-Roman Times, Amsterdam
1978.
Petrova 1999
E. Petrova, Paeonia, Skopje 1999.
Pistiros I
Pistiros I, Excavations and Studies, J. Bouzek, M. Domaradzki, Z. H. Archibald
(eds.), Charles University, Prague 1996.
Pistiros II
Pistiros II, Excavations and Studies, J. Bouzek, L. Domaradzka, Z. H. Archi-
bald (eds.), Charles University, Prague 2002.
172
Popović 1987
P. Popović, Novac Skordiska - Le monnayage des Scordisques, Beograd/Novi
Sad 1987.
Popović 1997
P. Popović, Les perles de verre en forme de vase ou d'amphore sur l'éspace
entre la mer Adriatique et le Danube, Starinar n.s. XLVIII, Beograd 1997:
165-171.
Popović 2001
P. Popović, La céramique de La Tène finale sur les territoires des Scordisqu-
es, Starinar n.s. L/2000, Beograd 2001: 83-111.
Popović 2003
P. Popović, Vranjsko-bujanovačka kotlina i helenizacija doline Morave - Vra-
nje-Bujanovac Valley and Hellenisation of the Morava Valley, Pyraichmes 2,
Kumanovo 2003: 197-214.
Popović et al. 2004
P. Popović, M. Jeremić, N. Radojčić, Lokalitet Kale u selu Krševica, Starinar
n.e. LIII-LIV/2003-2004, Beograd 2004: 270-274.
Popović 2005
P. Popović, „... cum a Scordiscis Dacisque premeretur...“, Celts on the margin:
studies in European cultural interaction VII BC - I AD. Essays in honour of Ze-
non Wozniak, H. Dobrzanska, V. S. Megaw, P. Poleska (eds.), Krakow 2005:
77–83.
Rotroff 1997
I. S. Rotroff, The Athenian Agora XXIX. Hellenistic Pottery: Athenian and
Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, 1997.
Sokolovska 1986
V. Sokolovska, Isar - Marvinci, Skopje 1986.
Tonkova 1997
M. Tonkova, Traditions and Aegean Influences on the Jewellery of Thracia in
Early Hellenistic Times, Arch. Bulgarica 1.2, 1997: 18-31.
Ujes, Romić 1996
D. Ujes, K. Romić, Položaj grada Damastiona, Glasnik SAD 11, Beograd 1996:
77-98.
173
Vasić 1991
R. Vasić, Boat-chaped earrings in the Central Balkan area, Starinar n. s. XL-
XLI/1989-1990, Beograd 1991: 135-140.
Vasić 1999
R. Vasić, Die Fibeln im Zentarbalkan, PBF XIV.12. 1999.
Vasić 2000
R. Vasić, Thracian fibulae in the West: invasion or cultural exchange?, Arch.
Bulgarica 1, 2000: 13-20.
Vasić 2003
R. Vasić, Die Nadeln im Zentralbalkan, PBF XIII. 11. 2003.
Vukadinović 2005
M. Vukadinovi}, Rezultati geofizi~kih istraìvawa metodom
geoelektri~nog skenirawa i geoelektri~nog sondirawa na arhe-
ološkom nalazištu Kale - Krševica, Zbornik Narodnog muzeja XVIII-1,
Beograd 2005: 291–308.
Vukmanović, Popović 1982
M. Vukmanović, P. Popović, Sondažna istraživanja gradinskih naselja na
području Vranjsko-preševske kotline, Godišnjak. Centar za balkanološka istra-
živanja XX/18, Sarajevo 1982: 189-210.
White 1963
D. White, A Survey of Millstones from Morgantina, American Journal of Ar-
chaeology 67.2, 1963: 199-206.
174
Aleksandar BULATOVI] UDK 903.23"638"(497.11)
Narodni muzej u Vrawu
KERAMIKA BRWI^KE KULTURNE GRUPE

I STARIJEG GVOZDENOG DOBA
SA NALAZI[TA KALE U KR[EVICI
Lokalitet Kale sme{ten je na severoisto~noj periferiji sela Kr{evice koje

se nalazi oko 10 km severoisto~no od Bujanovca na prirodnoj komunikaciji
koja spaja p~iwsku i ju`nomoravsku kotlinu. Va`nu ulogu ove prirodne
komunikacije u preistoriji i anti~kom periodu potvr|uje veliki broj arhe-
olo{kih lokaliteta koji su evidentirani mahom po obodu ove doline
(Bulatovi} 2003: nap. 1).1
Prilikom arheolo{kih istraìvawa koja su na ovom lokalitetu vr{ena od
2001. do 2003. godine evidentirano je nekoliko kulturnih slojeva od kojih je
svakako najzna~ajniji i najbogatiji onaj koji pripada periodu vrhunca mo}i
makedonske dràve za vreme Filipa II i Aleksandra III Makedonskog, a zatim
i latenskog perioda (Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004). Za temu koju obra|uje
ovaj rad najinteresantniji su rezultati iskopavawa na akropoli, kao i u
severoisto~nom podno`ju uzvi{ewa (sl. 1).
Istraìvawe je zapo~eto na jugozapadnoj periferiji akropole, uz severois-
to~nu stranu ve{ta~ki nasutog uzvi{ewa (sonda S 44-47). Ovo uzvi{ewe
nastalo je prilikom formirawa odbrambenog prilaznog rova.2 Nakon kul-
turnih slojeva koji su pripadali latenskoj kulturi i helenisti~kom perio-
du, nai{li smo na sloj koji su ~inili ostaci ve{ta~ki nasutog prilaznog
uzvi{ewa. Ovaj sloj je prema jugozapadnom profilu sonde bio debeo i do 0,9
metara dok se prema severoistoku tawio (sl. 2). Ispod ovog sloja evidenti-
/1/ Pored navedenih lokaliteta nedavno je otkriven i jedan neolitski

lokalitet u Klinovcu.
/2/ Gradinska naseqa identi~no formirana na|ena su u obli`woj Oraovici
kod Pre{eva na lokalitetu Kacipup (Vukmanović, Popović 1982), kao i na
nekoliko lokaliteta u severoisto~noj Makedoniji (Georgievski 1993:
T.III-VI).
175
Aleksandar Bulatovi}
KALE-KR[EVICA 2001-2003.
Sl. 1
Sonde sa materijalom brwi~ke kulture su {rafirane
Fig. 1
Trenches with material of Brnjica culture are hatched
ran je kulturni sloj tamnomrke (braon) boje debqine oko 30 cm sa obiqem

praistorijskih kerami~kih ulomaka. Osnova ovog sloja bila je pribli`no
ovalnog oblika, a ulazila je u severoisto~ni i severozapadni profil. U se-
vernom uglu sloj je bio ne{to dubqi, pa postoji mogu}nost da se ovde zapra-
vo radi o ukopu ve}ih dimenzija. Osim keramike ukop je sadràvao i tragove
gari. Sloj je bio u velikoj meri o{te}en na {ta ukazuje veoma usitwen kera-
mi~ki materijal.
176
Od kerami~kih oblika na|enih u ovoj sondi izdvajamo: loptastu minijatur-

nu posudu sa dr{kom koja prelazi obod (T. I, 3), posude sa koso profilisan-
im razgrnutim obodom sa prstenasto profilisanom unutra{wom ivicom
(T. I, 5, 6, 8), kolenaste dr{ke sa lepezastim pro{irewem na vrhu, kao i ve}e
lonce ukra{ene plasti~nim trakama sa otiscima prstiju. Pored kolenastih
dr{ki u ovoj sondi naj~e{}e se pojavquju trakaste i ~epaste dr{ke (T. II, 10).
Na|eni su tako|e fragmenti finije gla~ane keramike sa urezanim vise}im
upisanim trouglovima ve}ih dimenzija (T. II, 11, 13).
Legenda/Legend
1 - humus; humus 7 - ùta glina; yellow clay
2 - tamnomrka; dark brown soil 8 - nasip; fill
3 - sivomrka rastresita; gray brown, loose soil 9 - praistorijski sloj (tamnomrka);
4 - ùtomrka; yellow-brown soil prahistoric layer (dark-brown soil)
5 - ùti pesak; yellow sand 10 - zdravica; virgin soil
6 - sivomrka; gray-brown soil 11 - ukop 2 (praistorijski); prehistoric pit 2
Sl. 2
Sonda S 44-47, profili 43-47 i 43-43’
Fig. 2
Trenches S 44-47, Profiles 43-47 and 43-43’
Osim u ovoj sondi, kerami~ki materijal identi~nih stilsko-tipolo{kih

odlika pojavquje se na severoisto~noj periferiji akropole (sonda S 7-8). U
ovoj sondi kulturni sloj sa pomenutom keramikom tamnomrke je boje,
debqine izme|u 10 i 40 cm, a nalazio se iznad zdravice, mahom na sredini i
severozapadnoj polovini sonde (sl. 3). Od kerami~kih oblika iz ove sonde
izdvajamo: zdele blage „S“ profilacije (T. I, 4), loptaste pehare sa trakastim
dr{kama trapezoidnog preseka koje prelaze obod (T. I, 7), lonce sa koso raz-
grnutim obodima sa prstenasto profilisanom unutra{wom ivicom (T. I, 9)
i lonce sa plasti~nim trakama i jezi~astim dr{kama (T. II, 2, 3), kao i
ulomke ukra{ene urezanim upisanim trouglovima (T. II, 12). Od dr{ki koje
177
Legenda/Legend
1 - tamnomrka: dark-brown siol
2 - sivomrka; gray-brown soil
3 - svetlomrka; ligt-brown soil lep; daub
4 - zeleni pesak green sand
5 - peski{a; sandy soil kamen; stone
6 - praistorijski sloj (mrka i gar);
prahistoric layer (brown earth and soot) korewe; roots
7 - zdravica; virgin soil
Sl. 3
Fig. 3
su ovde prona|ene izdvajaju se: kolenaste dr{ke sa lepezastim pro{irewem

na vrhu (T. II, 5), kolenaste pseudodr{ke (T. I, 13), trougaone dr{ke ver-
tikalno postavqene na obod (T. II, 9), plasti~ne bradavi~aste i dugmetaste
aplike (T. II, 7, 8).
Na sredi{wem delu gorweg platoa (sonda S 22) tako|e su konstatovani spo-
radi~ni nalazi keramike koja po tipolo{kim odlikama odgovara onoj sa
jugozapadnog i sredi{weg dela akropole. Izdvoji}emo zdelu blage „S“ pro-
filacije sa bradavi~astim aplikama na trbuhu (T. I, 1) i obod sa trakastom
dr{kom i dva roàsta dodatka na samoj ivici oboda (T. I, 11). Posebno
napomiwemo interesantne nalaze iz podno`ja lokaliteta: zdelu sa uvu~enim
fasetiranim obodom, koni~nu {oqu sa jednom dr{kom koja prelazi obod i
ve}u posudu sa jezi~astom dr{kom i {irokim plitkim kanelurama na trbuhu
(T. I, 2, 10, T. II, 1).
Detaqnom analizom kerami~kih oblika i stilskih odlika keramike koja je
otkrivena u navedenim sondama, zakqu~ujemo da ova keramika kulturno pri-
pada brwi~koj kulturnoj grupi, a hronolo{ki poznom bronzanom dobu,
odnosno po~etku prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba.
178
R 1:4
Tabla I
Plate I
179
R 1:4
Tabla II
Plate II
180
R 1:4
Tabla III
Plate III
181
Do ovog zakqu~ka do{li smo zahvaquju}i prvenstveno nalazima oboda lonaca

sa prstenasto profilisanom unutra{wom ivicom koji su veoma brojni na
ovom lokalitetu, kao i nalazima trakastih dr{ki sa lepezastim
pro{irewem na vrhu i zdelama blage „S“ profilacije. Ovi oblici zas-
tupqeni su na gotovo svim lokalitetima brwi~ke kulture od severne
Makedonije do sastava Ju`ne i Velike Morave i od Poni{avqa do Pe{terske
visoravni (Trajkovska 1998: T. V/7; Bulatovi} 1999-2000: T. I/4-8, T. II/1-3;
Stoji} 2001: T. III/1, 3, 4, 6, 7, 8, T. IV/1, 7, T. VI/10-12, 18, T. VII/6, 7, T. VIII/6,
7; Stankovski 2003: T. I/2, T. III/1, T. IV/10 i dr.).
Od ornamenata koje smo evidentirali na keramici sa Kale - Kr{evice, a koji
su karakteristi~ni za naseqa brwi~ke kulture, izdvajamo urezane izduène
vise}e upisane ili {rafirane trouglove koji su zabeleèni na keramici iz
Kon~uqa, Velike Lukawe, Makre{a i Ruginaca, kao i drugih lokaliteta koji
pripadaju brwi~koj kulturnoj grupi (Bulatovi} 1999-2000: T. 1/16-23; Peji}
2001: T. 1/6, 10, T. 3/4, T. 4/16; Georgiev 1989: T. VIII/2, 4, T. XI/2, 3).
Naro~ito su interesantni nalazi zdele sa uvu~enim fasetiranim obodom,
ve}e posude sa jezi~astom dr{kom i {irokim plitkim kanelurama i kanelo-
vane dr{ke (T. II, 6) koji prema analogijama pripadaju mla|oj fazi brwi~ke
kulture, koja ve} vidno trpi uticaje Belegi{ II - Gava kulture sa severa
(Bulatovi} 2001: 168 i daqe). Zdela sa bradavi~astim aplikama nije usamqe-
na na lokalitetima brwi~ke kulture. Ovakve posude veoma su ~este u kera-
mi~kom inventaru brwi~ke kulture (Vrapce, Velika Lukawa, D. Brwica,
Gra{tica, Pelince i dr.) i svakako ukazuju na kulturne, a mo`da i genetske
veze sa kulturama iz kompleksa poqa sa urnama Podunavqa i sredwe Evrope
na {ta je jo{ ukazivao D. Srejovi} (Srejovi} 1959/60: 116 i daqe, T. 3/1, 3).3
Ovom uticaju pripisujemo i posudu sa dva roàsta ispup~ewa na obodu.
Iz priloènog uo~avamo da oblici i ornamenti konstatovani na lokalite-
tu delom pripadaju mla|em periodu brwi~ke kulture, tj. vremenu kada su
nosioci kanelovane keramike sa severa (Belegi{ II - Gava kultura?!) ve}
do{li u kontakt sa autohtonim stanovni{tvom, odnosno nosiocima
brwi~ke kulture.
Kada je re~ o apsolutnoj hronologiji materijala iz ovog kulturnog sloja,
moèmo se osloniti na datovawa nekih lokaliteta brwi~ke kulture, koji su
/3/ Uporediti sa Joci}, Stoji} 2000: T. 2/8; Peji} 2001: T. 3/10, T. 4/13, T. 5/2;
Lazi} 1996: T. 17/8, T. 18/9, T. 19/7, 8; Georgievski 1993: T. VIII/6;
Trajkovska 1998: T. II/2, 3.).
182
hronolo{ki opredeqeni zahvaquju}i zatvorenim celinama, kao {to su

Kon~uq i Hisar u ju`nomoravskoj kotlini, ali i Medijana koja je na severnoj
periferiji areala ove kulture. U Kon~uqu imamo samo nekoliko
sporadi~nih nalaza u mla|em sloju koji se sa sigurno{}u vezuju za kulturne
uticaje kanelovane keramike sa severa, pa naseqe u Kr{evici moèmo vezati
za vreme prvih kontakata autohtonog i novoprido{log stanovni{tva,
odnosno pribli`no period Ha A1 po sredwoevropskoj hronologiji
(Bulatovi} 1999/2000: 33, 40). Na Hisaru ova keramika odgovara stratumu III
koji je datovan u Ha A2, a na Medijani stratumima II i III koji pripadaju Ha
A2-B1 po sredwoevropskoj hronologiji (Gara{anin 1996: Beil. I-II; Stoji}
2001: 36-37, T. 5/9-20, T. 6/1-8; Bulatovi} 2000: 33, 40). Ve}i deo keramike sa
ovog lokaliteta odgovara sloju ispod uru{enog bedema u Kon~uqu koja je dato-
van u period Br D – Ha A1 i sporadi~ni nalazi kanelovane keramike koja se
najranije moè vezati za kraj perioda Ha A1 ukazuju da ovo naseqe pripada
periodu od Br D do kraja Ha A1. Ili po~etka Ha A2. Naseqe ne moè biti
mla|e, jer je ve} od perioda Ha A2 kanelovana keramika preuzela primat u
odnosu na lokalnu {to nije slu~aj u Kr{evici.
Osim nalaza koji pripadaju brwi~koj kulturnoj grupi, na akropoli smo kon-
statovali i sporadi~ne nalaze keramike koja pripada starijem gvozdenom
dobu (Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004). Ova keramika na|ena je i u isto~nom
podno`ju uzvi{ewa Kale.
Pomenuti nalazi poti~u uglavnom iz istog kulturnog sloja kao i stariji
brwi~ki, {to onemogu}ava wenu stratigrafsku determinaciju.
Ve}inu ove keramike, kada su u pitawu tipovi posuda, ~ine zdele sa uvu~enim
fasetiranim obodom, koje su ~esto ukra{ene urezanim linijama koje prate
fasete (T. II, 17, T. III, 6). Na osnovu analize wenih stilsko-tipolo{kih
odlika sa posebnim osvrtom na ornamentiku, konstatujemo da je tehnika
utiskivawa nizom pravougaonih otisaka zastupqena na jednom fragmentu
pehara (T. II, 16) i jednoj zdeli iz sonde N 11 (T. III, 10), dok su ostali frag-
menti ukra{eni uglavnom urezima i fasetama. Jedna zdela na trbuhu ima
roàstu apliku (T. II, 18), dok je druga po spoqnoj ivici oboda ukra{ena ili
spojenim „S“ motivima ili valovnicom (T. III, 7), {to se usred o{te}ewa i
veoma male duìne fragmenta ne moè sa sigurno{}u re}i. U svakom slu~aju,
oba ova motiva su gotovo nepoznata na ovom podru~ju. Do sada je vezani „S“
motiv otkriven jedino na lokalitetu Piqakovac u Krìncu kod Vladi~inog
hana, a cik-cak linija, koja se vezuje za isti period kao i valovnica, u Lu~anu
183
kod Bujanovca na lokalitetu Resuqa (Bulatovi}, 2001: T. 1, 11).4 Podse}amo da

oba navedena lokaliteta pripadaju prelaznom periodu iz bronzanog u gvozde-
no doba. I u susednoj Makedoniji ovi nalazi su izuzetno retki, tako da je do
sada ovaj ornament konstatovan samo na fragmentu iz Vraògrnca (Kratovo)
i Ruginca (Georgiev 1993: T. I, 1, 2). Od ornamenata zabeleènih na keramici
iz ovog sloja pomenu}emo kose zareze u kombinaciji sa utisnutim mini-
jaturnim trouglovima, kao i utisnute kvadrati}e ili ubode u nizu (T. III/2, 3,
5). Na jugozapadnom obodu akropole, pored keramike, na|en je luk bronzane
fibule sa popre~nim `lebovima. Ove fibule se datuju u Ha C odnosno peri-
od VIII-VII veka p.n.e. Zdele uvu~enog fasetiranog oboda pojavquju se na ovim
prostorima ve} sa prvim talasima migracija sa severa, {to jasno ilustruju
neki slojevi u Kastanasu (Hochstetter 1984: T. 76/1, T. 78/2, 3, T. 88/3, 4). Tamo
se ove zdele pojavquju u sloju 12 koji odgovara periodu XI veka p.n.e, tako da je
izvesno da se na ovom podru~ju pojavquju ne{to ranije. Me|utim, ovi oblici
su izrazito karakteristi~ni za razvijeno gvozdeno doba jugoisto~ne Srbije,
Kosova i severne Makedonije (Kacipup u Oraovici, Kaqaja u Bu{trawu,
Gradi{te u Qaniku, Blidi` u Vraògrncima, Kale u Skopqu, [iroko i
Bela}evac na Kosovu i mnogi drugi) i prema ovim analogijama datuju se u VIII,
odnosno VII vek p.n.e. (Vukmanović, Popović 1982; Bulatovi} 1998/99; Georgiev
1989; Jevti} 1983). Uzev{i u obzir sve navedene ~iwenice, nalaz bronzane
fibule posluì}e nam kao terminus post quem pa }emo ove nalaze iz razvi-
jenog gvozdenog doba datovati u vreme posle VIII veka p.n.e, najverovatnije VII
vek p.n.e, ali sa napomenom da je sude}i po nalazima zdela sa uvu~enim
obodom, zatim polumese~astim otiscima (T. III, 8) i valovnicom, mogu}e da
je naseqe egzistiralo i vek ranije, jer se ovi elementi na keramici pojavqu-
ju ve} u prelaznom periodu.
Prema rasporedu materijala po sondama uo~avamo da je brwi~ko naseqe, kao
i naseqe gvozdenog doba obuhvatalo ceo plato. I u sondi S, u podno`ju
lokaliteta, prona|ena je brwi~ka keramika, ali vrlo sporadi~no, pa se ne
moè sa sigurno{}u re}i da li ovi malobrojni nalazi poti~u sa akropole, a
/4/ Za{titno iskopavawe u Piqakovcu vr{ila je ekipa sa Filozofskog

fakulteta iz Beograda aprila meseca 2003. godine. Materijal nije pub-
likovan, a sme{ten je u Narodni muzej u Vrawu. Po M. Stoji}u, koji je
podelio prelazni period Pomoravqa u nekoliko faza, valovnica se
javqa u fazama Ic i Id {to odgovara drugoj polovini prelaznog perioda
odnosno periodu Ha B1-B2 po sredwoevropskoj hronologiji (Stoji}
1986: 89, 92, T. 12-20).
184
Sl. 4
Spisak lokaliteta brwi~ke kulture u vrawskom Pomoravqu i severnoj Makedoniji:
1. Krìnce, lokalitet Piqakovac; 2. Priboj, lok. Gradi{te; 3. Dubnica, lok. Gradi{te;
4. Surdul, lok. Seli{te; 5. Kon~uq, lok. Gradi{te; 6. Lu~ane, lok. Resuqa; 7. Kr{evica, lok. Kale;
8. Klinovac, lok. Tri Kru{ke; 9. Biqa~a, lok. Borovwak; 10. @ujince, lok. Buwi{te; 11. Qanik,
lok. Gradina; 12. Sviwi{te, lok. Reka; 13. Pelince, lok. Gradi{te; 14. Makre{, lok. Gradi{te;
15. Rugince, lok. Veqa Strana; 16. Stracin, lok. Gradi{te; 17. Maxari, lok. Hipodrom.
Fig. 4
List of Brnjica culture sites in the Morava basin in the vicinity of Vranje and in north Macedonia:
1. Kržince, site Piljakovac; 2. Priboj, site Gradište; 3. Dubnica, site Gradište; 4. Surdul, site Selište;
5. Končulj, site Gradište; 6. Lučane, site Resulja; 7. Krševica, site Kale; 8. Klinovac, site Tri Kruške;
9. Biljača, site Borovnjak; 10. Žujince, site Bunjište; 11. Ljanik, site Gradina; 12. Svinjište, site Reka;
13. Pelince, site Gradište; 14. Makreš, site Gradište; 15. Rugince, site Velja Strana; 16. Stracin, site Gradište;
17. Madžari, site Hipodrom.
185
ovde su dospeli erozivnim procesima, ili je u podno`ju postojalo

ravni~arsko naseqe ove kulture.
Izvesno je da je na ovom lokalitetu otkriven jo{ jedan od mnogobrojnih
lokaliteta brwi~ke kulture koji su evidentirani na ovom prostoru u
posledwih nekoliko godina (sl. 4). Gradinsko naseqe na Kale - Kr{evici
svojim geografskim i strate{kim poloàjem ilustruje o~igledno nemirna
vremena stalnih migracija u posledwim vekovima drugog milenijuma p.n.e.5
Sasvim je izvesno i egzistirawe naseqa iz razvijenog gvozdenog doba, ali je,
bar po dosada{wim rezultatima istraìvawa, neizvesno da li izme|u ova
dva sloja postoji hijatus, ili je naseqe kontinuirano egzistiralo u periodu
od poznog bronzanog doba do razvijenog gvozdenog doba.
Oko tri kilometra isto~no, na lokalitetu Tri Kru{ke u selu Klinovcu
nalazi se jo{ jedno naseqe ove kulture, pa se sti~e utisak da su ova naseqa
{titila prirodnu komunikaciju izme|u p~iwske i ju`nomoravske kotline
koja je o~ito bila izuzetno zna~ajna i u ovom periodu praistorije
(Bulatovi}, Mitrovi} 1996/97: 15-18; Bulatovi} 2003).6
/5/ Pomenu}emo gradinska naseqa iz ovog perioda u Priboju, Qaniku,

Kon~uqu (Bulatovi} 2000: 23-41), zatim Dubnici, V. Bawi, Prvoneku
(Bulatovi}, u pripremi).
/6/ Na sl. 4 uo~qiva je koncentracija brwi~kih lokaliteta uz kr{evi~ku i
p~iwsku dolinu. Interesantno je da su to naseqa mahom mla|e faze
brwi~ke kulture koja su verovatno formirana usled migracija ovog
stanovni{tva, prouzrokovanih pritiscima populacija sa severa, iz
ju`nomoravske kotline u pasivnije krajeve prema jugoistoku.
186
Bulatovi} 1998/99
A. Bulatovi}, „Gradina“ u Qaniku – Gradinsko naseqe poznog bron-
zanog i starijeg gvozdenog doba, Vrawski glasnik XXXI-XXXII, Vrawe
1998/99.
Bulatovi} 1999/2000
A. Bulatovi}, Naseqa brwi~ke kulturne grupe u vrawsko-bujanova~koj i
pre{evskoj kotlini, Glasnik SAD 15-16, Beograd 1999/2000.
Bulatovi} 2001
A. Bulatovi}, Keramika prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno
doba u Ju`nomoravskom slivu, Leskova~ki zbornik XLI, Leskovac 2001.
Bulatovi} 2003
A. Bulatovi}, Kameni kalup iz Klinovca, Starinar LIII, Beograd 2003.
Bulatovi} u pripremi
A. Bulatovi}, Topografija praistorijskih lokaliteta u sredwem toku
J. Morave.
Bulatovi}, Mitrovi} 1996/97
A. Bulatovi}, G. Mitrovi}, Preliminarni rezultati probnog istra-
ìvawa na lokalitetu Tri kru{ke u selu Klinovcu kod Bujanovca,
Vrawski glasnik XXIX-XXX, Vrawe 1996/97.
M. Vukmanaović, P. Popović, Sondažna istraživanja gradinskih naselja na
području Vranjsko-preševske kotline, Godišnjak XX, Centar za balkanološka
ispitivanja knj. 18, Sarajevo 1982.
Garašanin 1996
M. Garašanin, Die kulturelle und chronologische Stellung der Mediana-
Gruppe, The Yugoslav Danube basin and the Neighbouring Regions in the 2 nd
millennium b.c., Simpozijum održan u Vršcu, Belgrade-Vršac 1996.
Georgiev 1989
Z. Georgiev, Keramika gvozdenog doba u skopsko-kumanovskom i ov~epoqsko-
bregalni~kom regionu, neobjavqen magistarski rad odbrawen na Filo-
zofskom fakultetu u Beogradu, Beograd 1989.
187
Georgiev 1993
Z. Georgiev, Basarabi stilot i Makedonija, Macedoniae Acta Archae-
ologica 13, Skopje 1993.
Georgievski 1993
B. Georgievski, Praistoriski gradi{ta od Kumanovo, Macedoniae Acta
Archaeologica 13, Skopje 1993.
Jevti} 1983
M Jevti}, Keramika starijeg gvozdenog doba na centralnobalkanskom
podru~ju, Beograd 1983.
Jovanovi} 1965
M. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u 1965. godini, Vrawski glas-
nik II, Vrawe 1965.
Jovanovi} 1966
M. Jovanovi}, Kale, Kr{evica, Arheolo{ki pregled 8, Beograd 1966.
Lazi} 1997
M. Lazi}, Kultura Dowa Brwica – geneza, razvoj i hronologija, nepub-
likovana doktorska disertacija odbrawena na Filozofskom fakultetu
u Beogradu, Beograd 1997.
Mikul~i}, Jovanovi} 1967
I. Mikul~i}, M. Jovanovi}, Helenisti~ki oppidum iz Kr{evice,
Vrawski glasnik IV, Vrawe 1967.
Peji} 2001
P. Peji}, Seli{te, praistorijska nekropola i naseqe kod Velike
Lukawe na Staroj planini, Leskova~ki zbornik XLI, Leskovac 2001.
Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004
P. Popovi}, M. Jeremi}, N. Radoj~i}, Lokalitet Kale u selu Kr{evica
– istraìvawa 2001-2003. godine, Starinar n.s. LIII, Beograd 2004.
Srejović 1959/60
D. Srejoviš, Praistorijska nekropola u Donjoj Brnjici, Glasnik muzeja Kosova i
Metohije IV-V, Priština 1959/60.
Stankovski 2003
J. Stankovski, Tri megalitni spomenici vo kumanovskiot region,
Pirajhme 2, Kumanovo 2003.
188
Stoji} 1986
M. Stoji}, Gvozdeno doba u basenu Velike Morave, Beograd-Svetozarevo
1986.
Stoji} 2000
M. Stoji}, The Brnjica Cultural Group in the South Morava basin, Starinar
L, Beograd 2000.
Stoji} 2001
M. Stoji}, Brwi~ka kulturna grupa u basenu Ju`ne Morave, Leskova~ki
zbornik XLI, Leskovac 2001.
Trajkovska 1998
L. Trajkovska, Arheolo{ki istraùvawa na lokalitetot Gradi{te kaj
s. Pelince, Muzejski glasnik 2, 3, 4, Kumanovo 1998.
Hochstetter 1984
A. Hochstetter Kastanas, die Handgemachte Keramik, Prahistoriche Archaeo-
logie in Sudosteuropa Bnd. 3, Berlin 1984.
189
Aleksandar BULATOVIĆ
National Museum in Vranje
POTTERY OF THE BRNJICA CULTURE

AND OF EARLY IRON AGE FROM
THE SITE KALE IN KRŠEVICA
Cultural layers of the Brnjica culture and those dating from the Early Iron Age have been dis-
covered in the course of archaeological investigations conducted on the acropolis of the site
Kale in Krševica near Bujanovac as well as at the north foothill from 2001 to 2003.
Pottery of Brnjica culture includes bowls with wart-like appliques, vessels decorated with
broad and shallow channels and channeled strap handles in addition to the typical Brnjica
shapes, e.g. vessels with slanting everted rim with ring-like inner molding and elbow-shaped
handles with fan-like protrusions on the top. This pottery according to its characteristics
dates from the later phase of the Brnjica culture when the influences of Belegiš II – Gava cul-
ture from the north were already conspicuous. According to the analogies from the nearby
Končulj and Hisar near Leskovac this settlement could be dated in the later phase of the
Brnjica culture i.e. in the period Ha A2.
The Early Iron Age pottery has been found only sporadically at this site but shapes and dec-
oration are typical for the advanced Iron Age in this area. The most common shape is a bowl
with usually facetted inverted rim. Facets are sometimes accompanied by incisions. Most
common ornamental motifs are impressed square motifs, running ‘S’ spiral and impressions
of crescent shape. According to the analogies from the sites in the Vranje-Bujanovac valley
and sites in northern Macedonia and Kosovo this layer could be dated after the 7th cen-
try BC.
Not far from this site, about 3 kilometers to the east, there is a settlement dating from the
same period so it seems that mentioned sites in certain way guarded this important natural
communication, which connects valleys of rivers Pčinja and Južna Morava.
190
Vera KRSTI] UDK 904:738"-05/-03"(497.11)
SLIKANI KANTAROSI I SKIFOSI

SA LOKALITETA KALE-KR[EVICA
KOD BUJANOVCA
Tokom arheolo{kih istraìvawa lokaliteta Kale zapo~etih 2001. godine,

koja traju i danas, otkriven je raznovrstan arheolo{ki materijal (up. Popović
2005: 141–174). Za ovaj rad izdvojeni su nalazi kantarosa i skifosa ra|enih
od dobro pre~i{}ene gline, tankih zidova, premazani crnim ili mrkim
firnisom, sa slikanim detaqima i predstavama.
Periodu s kraja V i po~etka IV veka odgovara vi{e od trideset fragmenata
uglavnom kantarosa koji pripadaju St. Valentin posudama (T. II-IV). Re~ je o
slikanoj keramici ati~ke provenijencije, sa specifi~nom ornamentalnom
shemom ~iji su motivi raspore|eni u horizontalnim i vertikalnim zonama
u prostoru izme|u dr{ki. Svaka zona je ispuwena razli~itim geometrijskim
ili floralnim motivima slikanim belom bojom: romboidna poqa, koso
{rafirana poqa, lovorova gran~ica sa krupnim okruglim plodovima na
peteqkama ili bez wih, gran~ica br{qana, motiv vertikalno postavqenog
lista – tzv. peru{ka ili viti~asta linija. Na osnovu rasporeda ovih motiva
izdvojeno je devet razli~itih, mawih, grupa skifosa i kantarosa hrono-
lo{ki opredeqenih u period od sredine V do prvih decenija IV veka pre n.e.
na osnovu kojih se moè pratiti stilski razvoj Saint Valentin posuda (Howard,
Johnson 1954: 192-207; Parovi}-Pe{ikan 1992: 337-339).
Budu}i da je materijal sa lokaliteta Kale fragmentovan, te{ko ga je sa sig-
urno{}u klasifikovati u grupe. Najve}im delom on pripada VI i VII grupi,
osim fragmenta ~iji je obod ukra{en jezi~cima ispod kojih je {iroko poqe
ispuweno motivom rombova oslikanih crnom i belom bojom. Ovaj fragment
bi mogao da se opredeli u IV grupu (kat. br. 1). Najbliè analogije posudama
sa ovakvim ornamentom nalazimo na lokalitetu Suva ê{ma, kod Tre-
beni{ta i na primerku koji se nalazi u Muzeju u Kapui. Hronolo{ki odgo-
varali bi tre}oj ~etvrtini V veka pre n.e. (Lahtov, Kastelic 1957: T. XII;
Parovi}-Pe{ikan 1992: 340; CVA, Italia, XXIII, II, Tav. 15. 12).
191
Vera Krsti}
Mapa 1
Slikani kantarosi i skifosi sa lokaliteta Kale-Kr{evica, kod Bujanovca
Map 1
Painted kantharoi and skyphoi from the site Kale-Krševica, near Bujanovac
[estoj grupi pripadaju fragmenti sa osnovnim motivom jezi~aka na obodu

ispod kojeg se nalazi belo slikana lovorova gran~ica, sa krupnim plodovi-
ma ili bez wih, u kombinaciji sa jezi~cima (kat. br. 2-13). Hronolo{ki ova
192
grupa se svrstava u posledwu ~etvrtinu V veka pre n.e. Fragmenti oboda imaju
bliske analogije sa nalazima na lokalitetu Demir Kapija (kat.br. 2-6)
(Parovi}-Pe{ikan 1992, sl. 2-3).
Sedma grupa se datuje od kraja V i po~etka IV veka pre n.e. Tada dolazi do
ve}ih promena u dotada{woj ornamentalnoj shemi. Ispod niza jezi~aka na
obodu i zone sa belo slikanom lovorovom gran~icom (kat. br. 19, 22), javqa se
i zona sa mawim vertikalnim poqima oslikanih crnom i belom bojom.
Naj~e{}i motivi su lovorova gran~ica, listolike vitice, peru{ka, cik-cak
linija, br{qanovi listi}i (kat. br. 15-26). Fragmenti oboda sli~no
ukra{eni na|eni su u Demir Kapiji (kat. br. 14-16; Parovi}-Pe{ikan 1992:
sl. 4-6). Za pojedine fragmente sedme grupe, budu}i da je re~ o mawim komadi-
ma, te{ko je odrediti bliè analogije (kat. br. 18, 20, 24). Sli~no bi se moglo
re}i za jo{ nekoliko mawih fragmenata na kojima se javqaju delovi
uokvirenih poqa, poqa sa jezi~cima, kao i lovorove gran~ice (kat. br. 27-
34). Posebnu grupu ~ine delovi kantarosa sa predstavama palmete ispod
dr{ke (kat. br. 35-37).
Drugoj grupi posuda pripadaju crvenofiguralni skifosi koji zajedno sa St.
Valentin posudama ~ine najzastupqeniju grupu luksuzne stone keramike na
lokalitetu Kale. Re~ je o ati~kom tipu skifosa karakteristi~nom za IV vek
pre n.e. Posuda je premazana crnim firnisom sa crvenoslikanim ornamen-
tima. Predstave koje se javqaju na posudama su mladi} koji drì {tap ili
strigil ili dva mladi}a koji stoje jedan naspram drugog, a palmete pop-
uwavaju prazan prostor ispod dr{ki i oko figure/a ili je sam floralni
motiv - palmeta.
Na lokalitetu Kale do sada je prona|eno vi{e od dvadeset fragmenata
crveno-slikanih skifosa (T. V-VI). Samo je u ~etiri slu~aja o~uvana pred-
stava mu{karca obu~enog u duga~ki ogrta~ sa naborima – hiton, dok su na dva
fragmenta samo delimi~no sa~uvane predstave mu{karca (kat. br. 38-43). Po
svim karakteristikama ovi primerci mogli bi da se opredele u rad ati~ke
radionice ili ati~kog majstora u nekoj od lokalnih radionica. Bliske
analogije sre}u se na lokalitetima Isar-Marvinci, Brazda i u Demir Kapiji
koji su datovani u po~etak IV veka pre n.e. (Sokolovska 1986: T. 7, sl. 6;
Mikul~ik 1990: T. III, 86-30; Vu~kovi}-Todorovi} 1961: sl. 50 a, b). Na jednom
od najboqe o~uvanih delova skifosa pri obodu se javqa motiv jonske kime
(kat. br. 43). Sli~an primerak na|en je u Demir Kapiji, a datuje se u po~etak
IV veka pre n.e. (Vu~kovi}-Todorovi} 1961: sl. 49). S obzirom na kvalitet
crteà fragmenti sa relativno nejasnim predstavama mladi}a mogli bi se
pripisati radu radionice IV veka pre n.e. (kat. br. 40, 42).
193
Vera Krsti}
Ostali fragmenti jesu delovi skifosa sa motivima spirale koja se spu{ta

iza le|a mu{karca i koja je popuwavala prostor izme|u qudske predstave i
dr{ke, ili samo palmete koja se skoro po pravilu nalazila ispod dr{ke (kat.
br. 44-52). Pojedini detaqi sa ovih posuda (spirala, list, palmete) mogli bi
se dovesti u vezu sa na~inom ukra{avawa koji je bio karakteristi~an za
olintsku radionicu IV veka pre n.e. (Olyntus V, Pl. 98-106). Za ovu radionicu
vezuje se skifos sa lokaliteta Kale otkriven prilikom iskopavawa 1966.
godine, koji je naknadno rekonstruisan i sada se nalazi u Narodnom muzeju u
Vrawu (Mikul~i}, Jovanovi} 1968: 363-364).
***
St. Valentin posude i crveno-slikani skifosi (T. I) zastupqeni su na podru~ju
centralnog Balkana, na relativno malom broju lokaliteta (vid. kartu). Na
navedenom prostoru primerci St. Valentin posuda zabeleèni su sa ranijih
iskopavawa lokaliteta Kale (Mikul~i}, Jovanovi} 1968: T. III, 234; Parovi}-
Pe{ikan 1992: 343, sl. 7), sa lokaliteta Kacipup kod sela Oraovica (Vukma-
nović, Popović 1982: T. XI 3; Parovi}-Pe{ikan 1992, kat. 18, T. 1.3) i iz
Postewa kod Novog Pazara (Parovi}-Pe{ikan 1992: 343, sl. 8). Crveno-
slikani skifosi ati~kog tipa do sada nam nisu poznati sa drugih istovre-
menih nalazi{ta ovoga podru~ja. Jedini nalazi crveno-slikanih skifosa
poti~u sa prehodnih i sada{wih iskopavawa lokaliteta Kale u Kr{evici
(Mikul~i}, Jovanovi} 1968: 363, T. II).
Ove dve vrste posuda {iroko su zastupqene na periferiji gr~kog sveta i deo
su procesa helenizacije ovog podru~ja. Da se jak proces helenizacije odigrao
na centralnom Balkanu, govori podatak o prisustvu importovane keramike
ati~ke provenijencije na lokalitetu Oraovica-Kacipup kod Pre{eva i na
lokalitetu Kale, a koja je preko severne Makedonije i Peonije stizala u
unutra{wost Balkana, do doline Moravice i Ju`ne Morave. Arhitektura
kakva je zastupqena na lokalitetu Kale zajedno sa pokretnim arheolo{kim
materijalom u okviru kojeg se osim St. Valentin posuda i crvenofiguralnih
skifosa javqaju drugi oblici importovane ati~ke keramike – bolsal, zdele
sa pe~atnim ornamentom, zvonoliki krateri i dr., upu}iju nas da se lokali-
tet Kale moè smatrati najsevernijim naseqem sa gr~kim odlikama (Popović
2005: 141-174). Ono {to izdvaja lokalitet Kale je velika koncentracija St.
Valentin posuda, kakva do sada nije zabeleèna ni na jednom drugom lokalite-
tu sa periferije gr~kog sveta, {to samo govori o visokom standardu
stanovni{tva i wegovim kontaktima sa gr~kim svetom. Jasnija kulturna i
hronolo{ka slika mo}i }e da se dobije nakon publikovawa kompletne
importovane keramike sa ovog lokaliteta.
194
Tabla I
Plate I
195
Vera Krsti}
KATALOG:
1. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 9; 4. otkopni sloj (T. II 1)

Dimenzije: 4,9x3 cm
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude sa motivom jezi~aka slikanih
mrkom bojom na svetloj podlozi. Potom su dve horizontalne linije i {iroko
poqe sa motivima rombova slikanih crnom i belom bojom na svetloj podlozi.
Dimenzije: 3,7x3,1 cm
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude ukra{enog jezi~cima crne
boje. Ispod je poqe sa belo slikanom lovorovom gran~icom i krupnim
plodovima na crnoj podlozi.
3. Iskopavawa 2002. godine; sonda rov A; 1. otkopni sloj (T. II 3)
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude ukra{enog jezi~cime crne
boje. Ispod je poqe sa belo slikanom lovorovom gran~icom i krupnim
plodovima na crnom firnisu.
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude ukra{enog jezi~cima mrke
boje. Ispod je uokvireno poqe sa lovorovom gran~icom i krupnim plodovima
slikanim belom bojom na crnoj podlozi.
5. Iskopavawa 2002. godine; sonda rov A; sloj nivelacije (T. II 5)
Dimenzije: 4x3,5 cm
Fragment razgrnutog oboda posude ukra{enog motivom jezi~aka slikanih
razblaènim firnisom. Potom je poqe sa lovorovom gran~icom slikanom
belom bojom na mrkom firnisu.
Fragment blago izvijenog oboda posude sa crno slikanim jezi~cima. Ispod je
poqe sa lovorovom gran~icom slikanom belom bojom.
7. Iskopavawa 2002. godine; povr{inski nalaz na kontrolnom profilu N (T. II 7)
Fragment blago izvijenog oboda posude sa jezi~cima podvu~enim mrkocrnom
linijom. Ispod je crno firnisovano poqe sa belo slikanim lovorovim li-
stom.
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom poqa sa crno slikanim jezi~cima
na mrkoj podlozi iznad kojeg je poqe sa lovorovim listovima i sitnim
kruì}ima, slikanim razblaènom belom bojom.
196
Tabla II
Plate II
197
Vera Krsti}

Dimenzije: 2,4x1,5 cm; 2,1x2,4 cm
Fragmenti blago razgrnutog oboda i vrata posude. Na obodu je ukras u obliku
jezi~aka slikanih mrkom bojom, a na vratu je poqe sa belo slikanom lovorovom
gran~icom na tamnoj podlozi.
10. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 8; 2. otkopni sloj (T. II 10)
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom crno firnisovanog poqa sa belo
slikanom lovorovom gran~icom. Ispod i iznad tog poqa je poqe sa crno
slikanim jezi~cima na mrkoj osnovi.
11. Iskopavawa 2003. godine sonda G; 4. otkopni sloj (T. II 11)
Dimenzije: 2,7x2,1cm
Fragment trbuha posude sa motivom belo slikane gran~ice lovora sa krupnim
plodovima na crnoj podlozi.
12. Iskopavawa 2003. godine; sonda E; 1. otkopni sloj (T. II 12)
Fragment vrata posude sa sa~uvanim delom poqa sa belo slikanom lovorovom
gran~icom sa krupnim plodovima. Boja je dosta o{te}ena.
13. Iskopavawa 2002; sonda S 44-47; vatri{te u ukopu (T. II 13)
na svetloj osnovi iznad kojeg je poqe sa belo slikanim lovorovim listom.
14. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 1; 2. otkopni sloj (T. III 14)
Fragment blago razgrnutog oboda posude ukra{enog crno slikanim jezi~cima
na svetloj osnovi. Ispod je vertikalno poqe sa peru{kom slikanom belom
bojom na crnom firnisu.
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude ukra{enog mrko slikanim
jezi~cima. Ispod je sa~uvano poqe sa vertikalnom belo slikanom gran~icom
br{qana sa trouglastim listi}ima na crnom firnisu, kao i koso {rafira-
no poqe.
Fragment koso razgrnutog oboda posude ukra{enog crno slikanim jezi~cima
na svetloj podlozi. Sa~uvana su dva uspravna poqa – koso {rafirano i poqe
sa tragom belo slikanog ornamenta.
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom trakastog poqa oslikanog jezi~-
198
Tabla III
Plate III
199
Vera Krsti}
cima crne boje na svetloj osnovi. Ispod je ta~kasti ornament slikan belom
bojom na crnom firnisu, a iznad deo belo slikane peru{ke na crnom firnisu.
18. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 44-47; 6. otkopni sloj (T. III 18)
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim vertikalnim poqem sa nemarno nanetim
ta~kama slikanim belom bojom.
Fragment trbuha posude na kojem je o~uvano poqe sa belo slikanom lovorovom
gran~icom sa krupnim plodovima na crnom firnisu. Ispod je vidqiv deo
vertikalnog poqa sa tragom belo slikanog ornamenta na crnom firnisu.
20. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 15-16; 2. otkopni sloj (T. III 20)
Fragment trbuha posude i korena dr{ke. Sa~uvan je deo palmete ispod dr{ke
i poqe sa belo slikanom talasastom horizontalnom linijom i i listi}ima
br{qana na crnom firnisu.
21. Iskopavawa 2002. godine; sonda S, blok III, severoisto~ni sektor (T. III 21)
Dimenzije: 2,1h2,8 cm
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom crno firnisovanog poqa sa belo
slikanim mreàstim ornamentom.
22. Iskopavawa 2001. sonda S 7; 5. otkopni sloj (T. III 22)
Dimenzije: 1,9h3 cm
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom poqa sa belo slikanom lovorovom
gran~icom na crnom firnisu. Iznad je deo vertikalnog poqa sa belo
slikanom peru{kom.
23. Iskopavawa 2001. sonda N 15-18 7; sloj nivelacije (T. III 23)
Dimenzije: 1,7h2 cm
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom vertikalnog poqa sa belo slikanom
talasastom linijom i belo slikanim listi}ima br{qana na crnom firnisu.
24. Iskopavawa 2002. godine; iz izba~ene zemqe (T. III 24)
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom vertikalnog poqa sa belo slikanom
talasastom linijom i belo slikanim listi}ima br{qana na crnom firnisu.
Fragment vrata i trbuha posude sa tragom o{te}enog ornamenta u vidu koso
{rafiranog motiva u vertikalno postavqenim poqima.
26. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 8; 5. otkopni sloj (T. III 26)
Dimenzije: 3,2h5 cm
Fragment vrata posude, ra|en od dobro pre~i{}ene gline, crveno pe~en,
mrkocrno firnisovan. Sa~uvan je deo uokvirenog poqa sa tragom belo sli-
kane lovorove gran~ice i trouglastih listi}a br{qena.
200
27. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 9; 4. otkopni sloj (T. IV 27)

Fragment trbuha posude, sa sa~uvanim delom belo slikanog ornamenta -
lovorove gran~ice u uokvirenom poqu. Fragment je verovatno od iste posude
kao i fragment kat.br. 26.
28. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 8; 4. otkopni sloj (T. IV 28)
Fragment horizontalno razgrnutog oboda posude s korenom dr{ke. Sa~uvan je
ugaoni deo uokvirenog poqa.
29. Iskopavawa 2002. godine; iz izba~ene zemqe (T. IV 29)
Fragment blago razgrnutog oboda posude. Sa~uvan je trag belo i mrko slikanog
ornamenta.
Fragment vrata posude sa sa~uvanim delom poqa sa crno slikanim jezi~cima
na svetloj pozadini.
31. Iskopavawa 2002. godine; sonda S, blok III; severoisto~ni sektor (T. IV 31)
na svetloj pozadini.
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom poqa sa crno slikanim jezi~-
cima.
33. Iskopavawa 2002. godine; sonda N 1; ~i{}ewe profila 0-1 (T. IV 33)
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom poqa sa jezi~cima i tragom belo
slikanog ornamenta.
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim delom lovorove gran~ice slikane belom
bojom na mrkoj podlozi.
Fragment trbuha posude sa mrko slikanim jezi~cima uokvirenim sa po jednom
crnom linijom, a iznad je deo mrko slikane palmete.
Dimenzije: 5,1h5 cm
Fragment trbuha posude sa sa~uvanim tragom poqa sa crno slikanim
jezi~cima, a iznad je mrko slikana palmeta.
201
Vera Krsti}
Tabla IV
Plate IV
202

Fragment trbuha posude sa motivom mrko slikane palmete.
SKIFOSI
38. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 9; 4. otkopni sloj (T. V 38)

Dimenzije: 3,1h3,7cm
Fragment blago razgrnutog oboda posude. Sa~uvan je deo desne figure - glava,
ramena i deo ode}e-hitona sa naborima, a iza figure je trag floralnog motiva.
39. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 9; iz izba~ene zemqe (T. V 39)
Fragment blago razgrnutog oboda posude. Sa~uvan je deo leve figure – deo
glave i ramena prekrivenog hitonom.
40. Iskopavawa 2002. godine; sonda C; jugoisto~ni sektor, sloj humusa (T. V 40)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa. O~uvan je mawi deo desne figure,
deo glave, ramena i hitona sa naborima.
41. Iskopavawa 2003. godine; sonda N 11; uklawawe zida I/11 (T. V 41)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa. Sa~uvan je deo desne figure - glava,
ramena i deo ode}e-hitona sa naborima, a iza figure je trag floralnog motiva.
42. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 19; iz izba~ene zemqe (T. V 42)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa korenom dr{ke ispod oboda.
O~uvan je mawi deo desne figure, deo kose i le|a, a iza figure je spiralni
ukras.
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa korenom dr{ke ispod oboda. Na
obodu, izme|u dr{ki je ornament u vidu jonske kime. O~uvan je samo mali deo
desne figure, deo kose i le|a, a iza figure je floralni/spiralni ukras.
44. Iskopavawa 2003. godine; sonda N 11; uklawawe zida I/11 (T. V 44)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa sa~uvanim delom floralnog
motiva slikanog crvenom bojom.
45. Iskopavawa 2002. godine; sonda S, blok III, jugoisto~ni sektor; 5. otkopni sloj
(T. V 45)
Dimenzije: 2,9h3 cm
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa sa~uvanim crveno slikanim spi-
ralnim ornamentom.
203
Vera Krsti}
Tabla V
Plate V
204
Dimenzije: 3x3,6 cm
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa korenom dr{ke ispod oboda.
Sa~uvan je trag floralnog motiva slikanog crvenom bojom.
47. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 44-47; 6. otkopni sloj (T. V 47)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa o~uvanim delom crveno slikanog
spiralnog/floralnog ukrasa.
48. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 44-47; 6. otkopni sloj (T. V 48)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa o~uvanim delom crveno slikanog
floralnog ukrasa.
49. Iskopavawa 2003. godine; sonda N 11; 3. otkopni sq (T. VI 49)
Dimenzije: 2,6h2,8cm
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa sa~uvanim floralnim motivom,
slikanim crvenom bojom.
50. Iskopavawa 2002. godine; sonda S 44-47; 1. otkopni sloj (T. VI 50)
Dimenzije: 3,4h3 cm
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa ra|en od dobro pre~i{}ene gline,
mrko pe~en, crno firnisovan sa delom crvenoslikanog floralnog ukrasa.
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa ra|en od dobro pre~i{}ene gline,
crveno pe~en, crno firnisovan sa delom crvenoslikanog floralnog ukrasa.
52. Iskopavawa 2002 godine; sonda S 49-50; 4. otkopni sloj (T. VI 52)
Dimenzije: 4h4,7 cm
Fragment blago razgrnutog oboda sa delom floralnog ukrasa.
53. Iskopavawa 2001. godine; sonda N 1; 2. otkopni sloj (T. VI 53)
Fragment koso razgrnutog oboda skifosa sa sa~uvanim crveno slikanim flo-
ralnim ornamentom-deo volute.
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa delom crveno slikanog flo-
ralnog ukrasa.
55. Iskopavawa 2002. godine pored sonde N 15-18; povr{inski nalaz (T. VI 55)
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa delom crveno slikanog flo-
ralnog ukrasa.
205
Vera Krsti}
Tabla VI
Plate VI
206
56. Iskopavawa 2002. godine; sonda S, blok I, severoisto~ni sektor (T. VI 56)
Fragment trbuha skifosa sa korenom dr{ke sa delom crveno slikanog flo-
ralnog ornamenta.
57. Iskopavawa 2003. godine; sonda N 1; 6. otkopni sloj (T. VI 57)
Dimenzije: 2h2,8 cm
Fragment blago razgrnutog oboda skifosa sa sa~uvanim delom crveno sli-
kanog floralnog ornamenta.
58. Iskopavawa 2003. godine; sonda E; 6. otkopni sloj (T. VI 58)
Fragment trbuha skifosa, sa sa~uvanim delom crveno slikanog floralnog
ornamenta i dela palmete.
59. Iskopavawa 2002. godine; sonda N 1; 3-7. otkopni sloj (T. VI 59)
Fragment trbuha sa delom crveno slikane palmete.
60. Iskopavawa 2002. godine, sonda N 20-21; 5. otkopni sloj (T. VI 60)
Fragment trbuha sa delom crveno slikane palmete.
207
Vera Krsti}
Agora XII
The Athenian Agora XII, Results of Excavations Conducted by the American
School Of Classical Studies at Athens, B. A. Sparkes and L. Talcott, Black and
Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries B.C., Princeton 1970.
području vranjsko-preševske kotline, Godišnjak centra za balkanološka
istraživanja XX, Sarajevo 1982: 189-210.
Vu~kovi}-Todorovi} 1961
D. Vu~kovi}-Todorovi}, Anti~ka Demir Kapija, Starinar XII, Beograd
1961: 229-268.
Zaphiropoulou 1970
P. Zaphiropoulou, Vases du Musée de Salonique, Bulletin de Correspondance
Hellénique XCIV-II, Athens-Paris 1970: 361-435.
Ivanov 1962
T. Ivanov, Apolonià, Razkopite v nekropola na Apolonià 1947-1949 g.,
Sofia 1962.
Karpuzova, Petrov Pecovska 1996
S. Karpuzova, N. Petrov Pecovska, Iskopuvawe vo s. Kore{nica –
Demir Kapija, Macedoniae Acta Archaeologica 14, Skopje 1996: 77-89.
Lahtov, Kastelic 1957
V. Lahtov, J. Kastelic, Nova istraìvawa, Lihnid 1, Ohrid 1957.
Mikul~ikk 1990
G. Mikul~ik, Kantarosi i skifosi od grobnica vo Brazda, Macedoniae
Acta Archaeologica 11, Skopje 1990: 96-101.
Mikul~i} 1963
I. Mikul~i}, Ilirsko-arhajski grobovi iz okoline [tipa, Starinar
XIII-XIV, Beograd 1963.
Mikul~i}, Jovanovi} 1968
I. Mikul~i}, M. Jovanovi}, Helenisti~ki oppidum iz Kr{evice kod
Vrawa, Vrawski glasnik IV, Vrawe 1968: 355-375.
208
Olynthus V = Excavaions at Olynthus

D. M. Robinson, Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus Found in 1928 and
1931, Baltimore/London 1933.
Parovi}-Pe{ikan 1985
M. Parovi}-Pe{ikan, Novi aspekti {irewa egejske i gr~ke kulture na
centralni Balkan, Starinar XXXVI, Beograd 1985: 19-47.
Parovi}-Pe{ikan, 1992
M. Parovi}-Pe{ikan, Jedna mawe poznata grupa importovane gr~ke
keramike kod nas, Zbornik Narodnog muzeja XIV, Beograd 1992: 337-343.
Sokolovska 1986
V. Sokolovska, Isar-Marvinci i povardarjeto vo anti~ko vreme, Skopje
1986.
Howard, Johnson 1954
S. Howard and F. P. Johnson, The Saint-Valentin Vases, American Journal of
Archaeology, vol. 58, No 3, 1954: 191-208.
CVA=Corpus Vasorum Antiquorum, Italia
P. Mingazzini, Italia – Capua – Museo Campano, Fasc. XXIII, fasc. II
209
Vera KRSTIĆ
PAINTED KANTHAROI AND SKYPHOI FROM

KALE-KRŠEVICA NEAR BUJANOVAC
For this work we selected kantharoi and skyphoi as the most frequent shapes of luxurious
tableware found at the site Kale. They are made of well-refined clay, they have thin walls and
they were coated with black or brown slip with painted ornaments and representations.
From the end of 5th and beginning of 6th century date over thirty fragments mostly of kan-
tharoi of the Saint Valentine type (Pl. II-IV). This is the painted pottery of Attic provenance
with distinct ornamental pattern consisting of motifs arranged in horizontal and vertical
zones in the area between the handles. Nine different groups of skyphoi and kantharoi have
been identified on the basis of motifs arrangement. Material from the site Kale mostly
belongs to the group VI (2-13) and group VII (14-26) except the fragment with rim deco-
rated with lugs and with broad field under the rim filled with rhombs painted in black and
white and which could be attributed to group IV (cat. no. 1). For some fragments where seg-
ments of framed fields, fields with lugs and laurel twig were encountered (cat. nos. 27-34) it
is difficult to determine the group, as the fragments are rather small. Fragments of kantharoi
with palmettes under the handles (cat. nos. 35-37) could be ascribed to a distinct group.
Red-figured skyphoi belong to another group. These are skyphoi of Attic type characteristic
of the 4th century BC. Over twenty fragments of red-figured skyphoi (Pl. V-VI) have been
found so far at the site Kale. Only on four specimens is preserved the image of man dressed
in long pleated cape – hyton while on two fragments representations of men are only par-
tially preserved (cat. 38-43). By all characteristics these specimens could be identified as
works of Attic workshop or Attic painter from some local 4th century workshop. Other frag-
ments of skyphoi have the motifs of spiral falling down behind the man’s back and filling the
area between human representation and the handle or there is just palmette, which almost
as a rule was under the handle (cat. nos. 44-52). Some details from these vessels (spiral, palm
leaf) could be related to the system of decoration typical for the workshop of Olynth in the
4th century BC.
St. Valentine vessels and red-figured skyphoi (Pl. I) have been encountered at relatively few
sites in the central Balkans (see map). Specimens of St. Valentine vessels were registered in
this area at earlier excavated sites Kale, Kacipup near village Oraovica and Postenje near
210
PAINTED KANTHAROI AND SKYPHOI
Novi Pazar. Red-figured skyphoi of Attic type are not known so far from other contempo-
raneous sites in this region. The only finds of red-painted skyphoi come from earlier and
current excavations at the site Kale in Krševica. Vessels of this type are widely distributed in
the periphery of Greek world and they are element of hellenization of this area. The one
thing that distinguishes the site Kale is large concentration of St. Valentine vessels that has
not been registered so far at any other site in the periphery of Greek world and this indicates
high standard of living of its inhabitants and their contacts with the Greek world.
211
Ivana ANTI] UDK 904:738"-04/-03"(497.11)
Sta{a BABI]
Filozofski fakultet, Beograd
PRELIMINARNI REZULTATI
TIPOLO[KO – STATISTI^KE
OBRADE KERAMI^KOG MATERIJALA
SA LOKALITETA KALE – KR[EVICA1
Obimna kerami~ka serija prikupqena tokom tri kampawe iskopavawa na lo-

kalitetu Kale – Kr{evica svojim osobinama na najboqi na~in ilustruje pi-
tawa koja ovaj lokalitet pokre}e i wegov zna~aj u interpretaciji kulturnih
kretawa na ju`nom i centralnom Balkanu u periodu kasne praistorije. Mate-
rijal kojim raspolaèmo, u skladu sa svim do danas poznatim podacima o
Kr{evici (up. Popovi} 2005; Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004), sna`no upu-
}uje na veze sa gr~kim svetom. Me|utim, obim i karakter ovih veza i mehani-
zmi wihovog odvijawa ostaju jo{ uvek u velikoj meri nepoznati. U ovoj fazi
rada mogu}e je izneti samo preliminarna zapaàwa o tipolo{ko-morfolo-
{kim karakteristikama kerami~kog posu|a. Ovaj preliminarni izve{taj
odnosi se pre svega na materijal okvirno datovan u period IV i III veka stare
ere, na osnovu drugih hronolo{ki osetqivih klasa nalaza sa ovog lokaliteta
(Krsti} 2005; Popović 2005; Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004).
Za kerami~ki materijal iz Kr{evice ne nalazimo analogije sa istovremenim
lokalitetima na teritoriji Srbije. Izuzetak ~ini jedino lokalitet Kaci-
pup kod sela Oraovice, nedaleko od Pre{eva (Vukmanovi}, Popovi} 1982),
gde nailazimo na skoro identi~ne kerami~ke forme. Ovakva kerami~ka pro-
dukcija, me|utim, javqa se sa ve}im intenzitetom uglavnom na podru~ju is-
to~ne Makedonije i sredweg Povardarja. Kerami~ki materijal iz Kr{evice
veoma je sli~an keramici otkrivenoj na skoro svim istraìvanim nalazi-
/1/ Zahvaqujemo se koleginicama i kolegama: Sneàni Nikoli}-\or|evi},

Sneàni Metiko{, Ivanu Benusiju i Ivanu Vrani}u, koji su u~estvovali
u obradi keramike iz Kr{evice.
213
Ivana Anti}, Sta{a Babi}
{tima u kumanovskom i skopskom regionu, u Pelagoniji i ohridskom pod-

ru~ju. Direktnije analogije mogle bi se povu}i sa nalazima sa lokaliteta Gra-
di{te – Brazda i Gradi{te – Nerezi u okolini Skopqa i Gradi{te – Kne`je
kod Svetog Nikole (Sokolovska 1991, 1992). Druga oblast iz koje poti~u srod-
ni kerami~ki nalazi jeste Trakija (Bouzek, Domaradska, Archibald 2002; î-
~ikova 1984).
Tokom tri kampawe terenskih istraìvawa, od 2001. do 2003. godine, obra|e-
no je 51.940 fragmenata keramike.2 Pra}eni su osnovni tehnolo{ki parame-
tri, uobi~ajeni za ovu vrstu analize.3
U smislu fakture, me|u posu|em sa Kr{evice mogu se razlikovati tri grupe
fragmenata. Fina keramika izra|ena je od pre~i{}ene gline bez primesa, a
boja pe~ewa ovih posuda kre}e se od crvene, svetle i tamnije sive do mrke.
Oblici koji se javqaju u okviru ove grupe su zdele, tawiri, kiliksi, skifo-
si, kantarosi i lon~i}i. Ovaj materijal ~ini oko 10 % sveukupne kerami~ke
serije.
Keramika sredwe fakture, na~iwena od gline sa primesama sitnog ili krup-
nog peska, ~ini skoro polovinu od ukupno obra|enih fragmenata (45 %). Bo-
ja pe~ewa u okviru ove grupe u najve}em broju varira od svetle do tamne sive,
ali se javqaju i fragmenti crvene i mrke boje. Od oblika najzastupqenije su
hidrije razli~itih dimenzija, skifosi, kantarosi, kr~azi, lon~i}i i zdele
ve}ih dimenzija. Svi kerami~ki oblici koji se javqaju u ove dve fakture svr-
stavani su u grupu stonog posu|a.
Gruba keramika je druga grupa po zastupqenosti u okviru obra|enog kerami~-
kog materijala (oko 40 %). Posude su izra|ene od gline sa primesama krupnog
peska i tucanog kre~waka ili {qunka. Boje se kre}u od crvene, mrke i sive
do crne. Rukom ra|enu keramiku u okviru ove grupe ~ine najve}im delom
fragmenti lonaca razli~itih dimenzija. Od ostalih oblika zastupqeni su
pitosi, ~inije, poklopci, piraunosi i tave. Gruba keramika predstavqa ku-
hiwsko posu|e, sa izuzetkom pitosa koji su svrstani u grupu posuda za skla-
di{tewe.
Posebnu grupu keramike predstavqaju fragmenti amfora koji se od ostalog
materijala izdvajaju i fakturom i bojom. Izra|eni su od sredwe pre~i{}ene
/2/ Tokom sonda`nih iskopavawa 2001. godine tipolo{ki neosetqivi frag-

menti nisu u{li u statisti~ku obradu.
/3/ Formular za statisti~ku obradu materijala iz Kr{evice ve} je u nekoli-
ko prilika pokazao svoju punu celishodnost (up. Govedarica, Babi} 1992)
214
PRELIMINARNI REZULTATI TIPOLO[KO – STATISTI^KE OBRADE
Tabla I R 1:4
Plate I
215
gline, debqih zidova i karakteristi~ne boje koja se kre}e od ù}kastobele do

crvene. Na pojedinim fragmentima se javqaju ìgovi severnoegejskih radi-
onica (Popovi} 2005).
U morfolo{kom smislu, na Kr{evici je izdvojeno vi{e oblika, me|u koji-
ma su najzastupqenije zdele. Varijante ovog oblika utvr|ene su na osnovu pro-
filacije oboda i ramena. Najzastupqenije su zdele sa uvu~enim obodom i ko-
ni~nim trbuhom, zdele sa zaobqenim ramenom, kao i sa pro{irenim i hori-
zontalno zaravwenim obodom i koni~nim telom. Javqaju se i fragmenti sa
vaqkastim dr{kama ispod oboda koje su sredi{wim delom priqubqene za te-
lo posude. Spoqna povr{ina fragmenata je u najve}em broju slu~ajeva ugla~a-
na (T. I, 1-18).
Naj~e{}i tip tawira je sa nadole povijenim obodom i plitkim recipijen-
tom na nagla{enoj stopi. Fragmenti su naj~e{}e ugla~ani i sa spoqne i sa
unutra{we strane (T. I, 19-24).
Od oblika koji sna`no upu}uju na gr~ku kerami~ku produkciju najzastupqe-
nije su hidrije razli~itih dimenzija. Za wih su tipi~ne trakaste dr{ke ko-
je spajaju obod i rame suda, kao i masivne horizontalne vaqkaste dr{ke na tr-
buhu, ~esto tordirane (T. III, IV). Drugi po brojnosti me|u posudama za pi}e
su fragmenti kr~aga sa trolisnim otvorom i jednom trakastom dr{kom, po-
tom skifosi (T. II, 3–12) razli~itih dimenzija sa dve horizontalne vaqkaste
dr{ke i kantarosi (T. II, 13–18) sa dve simetri~no postavqene trakaste dr-
{ke. Najmalobrojniji su fragmenti kiliksa (T. II, 1-2).
Lonci su zastupqeni u tri tipa od kojih je naj~e{}i tip ba~vaste forme sa
blago na unutra povijenim obodom. Od tipova dr{ki naj~e{}e se javqaju pot-
kovi~aste i jezi~aste. Dekoracija je, ukoliko je ima, u vidu apliciranih pla-
sti~nih rebara ukra{enih otiscima prstiju ili kosim zarezima (T. VIII).
Otkriveni fragmenti pitosa su izuzetno debelih zidova i velikih dimenzi-
ja. Naj~e{}i tip ima zaravweni obod blago povijen na spoqa. Gotovo po pra-
vilu su crvene boje (T. VII).
Ostali oblici koji se javqaju u okviru kerami~ke serije u Kr{evici su ~i-
nije ve}ih dimenzija sa simetri~no postavqenim horizontalnim vaqkastim
dr{kama (T. V, 1-8), fragmenti piraunosa – ogwi{nih posuda, i posuda za
pe~ewe hleba (T. VI, 7-8).
Osnovni kriterijum pri preliminarnoj sistematizaciji ove obimne gra|e
bio je morfolo{ko-tipolo{ko i funkcionalno odre|ewe posu|a. Tako su,
pre svega na osnovu morfologije i fakture, ali i drugih parametara koji
216
Tabla II
Plate II
217
Tabla III
Plate III
218
Tabla IV
Plate IV
219
Tabla V
Plate V
220
Tabla VI
Plate VI
221
Tabla VII
Plate VII
222
Tabla VIII
Plate VIII
223
bliè odre|uju karakteristike fragmenata, kao {to su boja i obrada povr-

{ine, ustanovqene grupe posu|a po wegovoj pretpostavqenoj nameni. Kako se,
kao {to je ve} nagla{eno, radi o materijalu koji svojim oblicima sna`no
upu}uje na veze sa helenskim jugom, u tipologiji su kori{}eni i nazivi po-
suda u {irokoj primeni za gr~ku kerami~ku produkciju, kao {to su kiliks,
skifos, hidrija.
Fragmenti sa jasnim tipolo{kim odlikama (9% od ukupnog broja obra|enih
fragmenata) svrstani su u ~etiri funkcionalne grupe: stono posu|e, kuhiw-
sko posu|e, posude za transport i posude za skladi{tewe. Tokom obrade usta-
novqene su odre|ene pravilnosti u kombinovawu karakteristika fragmena-
ta (faktura, boja, obrada povr{ine) koje su omogu}ile da se i komadi bez di-
jagnosti~kih morfolo{kih elemenata (fragmenti trbuha) sa velikom dozom
verovatno}e pripi{u odre|enoj vrsti posude. Tako su, recimo, fragmenti
trbuha grube fakture sa obilnom primesom kre~waka, mrke boje i neobra|e-
ne povr{ine u daqoj statisti~koj obradi smatrani fragmentima lonaca. U
prilog pretpostavci o relativno visokom standardu stanovnika Kr{evice
(up. Popovi} 2005) govori podatak da vi{e od polovine kerami~kih fragme-
nata pripada grupi stonog posu|a, fine fakture i izrade, u morfolo{ko-ti-
polo{kom smislu veoma bliskoj gr~kim oblicima (Tabela A).
Statisti~ko-tipolo{ka analiza dala je tabele koje su pokazale zastupqenost
pojedinih oblika po horizontalnoj i vertikalnoj stratigrafiji. Ovaj postu-
pak pokazao je da se procentualni odnosi relevantnih morfolo{ko–tehno-
lo{kih karakteristika kerami~kog materijala ne mewaju kroz otkopne slo-
jeve, kao i da se zna~ajne promene ne mogu utvrditi u horizontalnoj strati-
grafiji. Prilikom obrade materijala konstatovano je da su fragmenti iste
posude otkrivani ne samo u razli~itim sondama, ve} i u razli~itim otkop-
nim slojevima, {to upu}uje na mogu}nost reme}ewa posebno gorwih slojeva u
Kr{evici (up. Popovi} 2005). Stoga preciznija hronolo{ka razgrani~ewa
kerami~kih formi u ovoj fazi rada nisu mogu}a.
Koli~ina i karakter kerami~kog materijala iz Kr{evice sna`no upu}uje na
mogu}nost da je u okviru naseqa postojala grn~arska radionica, ~emu u pri-
log govore i otkriveni fragmenti sa utisnutim ìgom (up. Popovi} 2005; T.
VI, 4). Forme tipi~ne za helensku keramografiju, recimo hidrije, govore o
tome da su zanatlije poznavale i prihvatale ovaj repertoar. Odnos stanovni-
ka naseqa prema gr~kom svetu svakako je najzna~ajniji problem koji se posta-
vqa pri interpretaciji ovog lokaliteta. Bliske analogije iz Makedonije i
Trakije obavezuju da se pitawe kr{evi~kog materijala posmatra u {irem
kontekstu sloènih odnosa me|u populacijama na obodu gr~kog sveta tokom
224
IV i III veka stare ere. Daqa terenska istraìvawa, kao i detaqnije analize
ve} prikupqenog materijala, svakako }e pruìti potpunije odgovore.
Tabela A.
Procentualna zastupqenost odre|enih funkcionalnih grupa i oblika
posuda
I STONO POSU\E 3059 66% od broja 6% od ukupnog

tipovanih broja obra|enih
fragmenata fragmenata
Zdele 1371
Tawiri 147
Kiliksi 18
Skifosi 153
Kantarosi 221
Hidrije 723
Kr~azi 190
Lon~i}i 236
II KUHIWSKO POSU\E 1049 22% 2%

Lonci 846
înije 99
Cediqke 8
Poklopci 29
Piraunosi 61
Tave 6
III TRANSPORTNO POSU\E 333 8% 0,2%

Amfore 333
IV POSU\E ZA SKLADI[TEWE 195 4% 0,3%

Pitosi 195
225
Bouzek, Domaradska, Archibald 2002

J. Bouzek, L. Domaradska, Y. Archibald (eds.), Pistiros II – Excavations and
Studies, The Karolinum Press, Praha 2002.
î~ikova 1984
M. î~ikova, Anti~ka keramika, Sevtopolis 1, Bulgarska akademija na
naukite, Arheologi~eski institut, Sofia 1984.
Govedarica, Babi} 1992
B. Govedarica, S. Babi}, Metodologija istraìvawa gradinskog naseqa
Klisura u Kadi}a Brdu (The Methodology of Excavation at the Hill-fort Si-
te Klisura, Kadića Brdo), Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 8 (1992),
Beograd 1992: 53-63.
Krsti} 2005
V. Krsti}, Slikani kantarosi i skofis sa lokaliteta Kale-Kr{evica
kod Bujanovca, Zbornik Narodnog muzeja XVIII-1, Beograd 2005: 191-212.
Popović, 2005
P. Popović, Kale – Krševica, Investigations 2001-2004, Interim Report, Zbor-
nik Narodnog muzeja XVIII-1, Beograd 2005: 141-174.
Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004
P. Popovi}, M. Jeremi}, N. Radoj~i}, Lokalitet Kale u selu Kr{evica
– Istraìvawa 2001-2003. godine, Starinar LIII-LIV (2003-2004),
Beograd 2004: 270-274.
Sokolovska 1991
V. Sokolovska, Ranoanti~ka ra~no rabotena keramika od Makedonija,
Macedoniae acta archaeologica 12 (1991-1992), Skopje 1991: 163-181.
Sokolovska 1992
Sokolovska, V., Ranoanti~ka siva keramika vo Makedonija, Macedoniae
acta archaeologica 13 (1992), Skopje 1992: 141-148.
području Vranjsko-preševske kotline, Godišnjak Centra za balkanološka ispi-
tivanja XX-18, Sarajevo 1982: 189-210
226
Ivana ANTIĆ
Staša BABIĆ
Facultu of Philosophy, Belgrade
PRELIMINARY RESULTS OF TYPOLOGICAL

AND STATISTIC ANALYSIS OF POTTERY
FROM THE SITE KALE – KRŠEVICA
The preliminary results of typological and statistic analyses of pottery from Kale –
Krševica suggest several conclusions in accordance with other results of research of this site.
The ceramic material is abundant, and a very high percentage of fragments is of high quality
of manufacture. In morphological terms the material, specially table ware, suggests links to
the Greek ceramic production. Other possible sources of close analogies are the areas of Ma-
cedonia and Thrace. The possibility of local workshop should be considered, producing both
fine and crude vessels. The scrutiny of the material is in progress and more detailed results
are forthcoming.
Translated by authors
227
Miroslav JEREMI] UDK 904:728"-05/-03"(497.11)
Arheolo{ki institut, Beograd 39:728(497.11)
ANTI^KO I TRADICIONALNO
GRADITEQSKO NASLE\E
(KALE U KR[EVICI)
Tokom ~etvorogodi{wih sitematskih arheolo{kih istraìvawa

(2001–2004) na lokalitetu Kale-Kr{evica, kod Bujanovca, otkriveni su osta-
ci arhitektonskih objekata iz hronolo{ki razli~itih etapa razvoja aglome-
racije, koju su, kako svedo~e arheolo{ki nalazi, osnovali gr~ki kolonisti
krajem V veka stare ere. Vreme wenog punog razvoja, obeleènog pre svega
intenzivnim gra|evinskim aktivnostima, pada u kraj klasi~nog i po~etak
helenisti~kog perioda, to jest, u vreme ranog IV i prve polovine III veka sta-
re ere (Popović 2005: 141-174). Mada su istraìvawa obavqena na vi{e punk-
tova, na {irem prostoru sela Kr{evice, za sada bismo pouzdano mogli
izdvojiti samo dve lokacije gde su in situ zabeleèni ostaci arhitekture iz
pomenutog perioda (sl. 1/A i K). Funkcije otkrivenih objekata kolikogod da
nisu mogle biti pouzdano utvr|ene, ipak su jasno obeleène topografskim
osobenostima obe pomenute lokacije.
Kao prvu lokaciju (sl. 1/A) (sl. 2), pomenu}emo izduèni plato na vrhu brda
nad selom, koji je u momentu doseqavawa kolonista dobio funkciju akropo-
qa. Druga lokacija (sl. 1/K i sl. 3 i 4), koja je u zvani~noj dokumentaciji zave-
dena kao sonda E, a nezvani~no slovi kao „kamenolom“, nalazi se ispod akro-
poqa, u samom podno`ju severoisto~ne padine brda, na relativno {irokom
pojasu leve obale Kr{evi~ke reke. Nalazi iz ove sonde, kao i susedne sonde F
(locirane ne{to ju`nije), predstavqaju po svemu sude}i samo mawi segment
~itavog niza raznorodnih objekata, postavqenih du` leve obale Kr{evi~ke
reke. Budu}i da }e preciznije procene objekata, bilo na akropoqu bilo u pod-
no`ju brda u priobalnom pojasu, uslediti tek u narednom periodu istraì-
vawa, mi }emo ovom prilikom samo ukratko prezentovati podatke o otkrive-
nim delovima arhitekture na pomenutim lokacijama, bez pretenzija da na{e
zakqu~ke treba smatrati definitivnim.
229
Miroslav Jeremi}
Sl. 1
Situacija lokaliteta Kale-Kr{evica, sa nazna~enim lokacijama gde su otkriveni ostaci arhi-
tekture naseqa (IV-III vek st.e.): A-akropoq, K-„kamenolom“
Fig. 1
Site plans of Kale–Krševica with locations where remains of settlement architecture were discovered
(4th –3rd century BC): A – acropolis, K – ‘quarry’
Kako su pokazale dosada{we analize pokretnog arheolo{kog materijala i

ostataka arhitekture (predstavqene segmentima zidova i podova), vreme
intenzivnih graditeqskih aktivnosti na akropoqu (od po~etka IV do sredi-
ne III veka stare ere) karakteri{u tri hronolo{ki razli~ite graditeqske
faze. Me|utim, o bilo kojoj fazi da se radi, nema gra|evine ~iji je plan
poznat u celosti, kao {to i wihova namena za sada ne prelazi granice pret-
postavki. Odbrambeni bedem akropoqa je za sada jedini otkriveni objekat
~ija je funkcija pouzdano identifikovana. Sa decidiranim konstatacijama
ne treba mnogo ni ùriti, jer od ~itave povr{ine akropoqa, istraèno je
tek nekih 15-20%. S druge strane, ni slika koju doìvqavamo pri letimi~-
230
ANTI^KO I TRADICIONALNO GRADITEQSKO NASLE\E
nom pogledu na ostatke gra|evina, ne podudara se ni malo sa onom koja nam se

kao prva asocijacija javqa pri pomenu re~i akropoq (sl. 5 i 6). Ovde nema
rasko{nih zdawa, poput monumentalnih hramova u skupocenom mermeru, ni
mo}nih zidova fortifikacije obloènih pa`qivo klesanim kvaderima.
O~igledno je da su gr~ki kolonisti na kr{evi~kom platou oformili akro-
Sl. 2
Kompleks gra|evina na akropoqu (IV-III vek st. e.) (Snimak iz helikoptera)
Fig. 2
Complex of buildings at the acropolis (4th –3rd century BC) (photo from helicopter)
poq u vreme kada je, (generalno gledaju}i) ovaj vaàn elemenat urbanog miqea
iz vremena IV-III veka, ve} izgubio svoju nekada{wu funkciju striktno reli-
gijskog centra. Ova pojava, osvedo~ena je nizom primera, pre svega na terito-
riji same Gr~ke (Martin 1956: 255). Dakle, akropoq ne mora vi{e biti mesto
koncentracije sakralnih objekata, ve} jedna izdvojena naseobinska celina
defanzivnog karaktera, koja ima ulogu vojnog punkta, a istovremeno i refu-
gijuma. To svakako ne iskqu~uje postojawe hrama, ali je prednost ovog puta
data objektima od vitalnog zna~aja: ìtnicama i drugim vrstama skladi{ta,
instalacijama za snabdevawe akropoqa vodom, zanatskim radionicama i
prate}im stambenim objektima.
231
Miroslav Jeremi}
Sl. 3 Sl. 4
Pogled na kompleks „kamenoloma“ u sondi E. U Pogled na podno`je kompleksa „kamenoloma“ u
prvom planu, uo~avaju se `qebovi ({licevi) sondi E. U prvom planu delim~no je vidqiv
ukopani u masiv pe{~ara. zapadni zid objekta nazvanog „ku}a“.
Fig. 3 Fig. 4
View of the complex of ‘quarry’ in trench E. In View of the foothill of complex of ‘quarry’ in
front could be noticed grooves carved into the trench E. In front is partially visible west wall of
sandstone rock the structure called ‘house’
Ni na drugoj lokaciji, poznatoj kao „kamenolom“, situacija nije mnogo jasni-

ja, kao na primer u sondi E (sl. 1/K). [tavi{e, ovde je problem identifika-
cije objekata zamr{eniji. O ~emu se zapravo radi? U sondi E, registrovana su
tri po funkciji raznorodna objekta: prvi je predstavqen masivnim zidom,
~ija {irina sude}i po rezultatima elektromagnetne prospekcije iznosi
3-4 m (sl. 7 i 8). Smatra se da bi ovaj zid, ozna~en tokom iskopavawa kao
Sl. 5 Sl. 6
Isto~ni deo kompleksa arhitekture na akro- Zapadni deo kompleksa arhitekture na akropo-
poqu (pogled sa juga) qu (pogled sa juga)
Fig. 5 Fig. 6
Eastern portion of architectural complex at the ac- Western portion of architectural complex at the
ropolis (from the south) acropolis (from the south)
232
„bedem“ (i u daqem tekstu „bedem“), mogao biti ili deo fortifikacije ili
deo nekakvog hidrotehni~kog objekta, mo`da re~ne brane koja je popre~no
presecala tok Kr{evi~ke reke i tako omogu}avala akumulaciju vode za razli-
~ite potrebe stanovnika (Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004: 272). Wega ~ine
bazaltni kvaderi-spolije povezani blatnim malterom, mada nije iskqu~eno
da se radi i o suhozidu (sl. 9).
Sl.7
Sonda E: plan objekata u podno`ju „kamenoloma“
Fig. 7
Trench E: plan of the structures at the foothill of ‘quarry’
Drugi objekat, zidan u lomqenom kamenu-pe{~aru ({irine oko 50 cm), pri-

slowen je uz pomenuti „bedem“, prema arheolo{kom materijalu, mogao bi
imati stambeni karakter, pa je stoga tokom iskopavawa dobio naziv „ku}a“ (u
daqem tekstu „ku}a“). Za sada se ne moè pouzdano re}i da li ovaj objekat ~ini
jedna ili vi{e prostorija (sl. 7). Tre}i i najzagonetniji objekat predstavqa
jedan segment prirodnog geolo{kog masiva, mekog pe{~ara, na kome se jasno
uo~avaju intervencije klesarskim alatom u vidu horizontalnih i vertikal-
nih `qebova, kao i kru`nih udubqewa, {to asocira na tragove uobi~ajene
233
Miroslav Jeremi}
tehnike ekstrakcije kamena (sl. 12 i 13) (Kolesnikov, Jacenko 1999: 303, fig. 11
et 12), pa je stoga u prvom momentu ovaj masiv i dobio ime „kamenolom“ (u
daqem tekstu „kamenolom“). Tako bismo, na ovoj lokaciji, imali tri vrste
objekata: 1) „bedem“ (ili branu?), 2) stambeni objekat („ku}u“?) i, najzad, 3)
mesto eksploatacije pe{~ara („kamenolom“?).
Ako bismo se priklonili ovakvim pretpostavkama, onda bi se hronologija
kori{}ewa ovog dela naseqa odvijala prema slede}em redosledu :
Sl. 8 Sl. 9
Sonda E: pogled sa sa severa na podno`je Sonda E: izgled „bedema“ u podno`ju „kameno-
„kamenoloma“, sa ostacima „ku}e“ i „bedema“ loma“ (pogled sa severa)
Fig. 8 Fig. 9
Trench E: view from the north of the foothill of Trench E: view of ‘rampart’ at the foothill of the
‘quarry’ with remains of ‘house’ and ‘rampart’ ‘quarry’ (from the north)
1) Otvarawe „kamenoloma“ i eksploatacija kamena. Za tu svrhu izvedeni su

pomenuti {licevi i brojna udubqewa u masivu pe{~ara. Ovoj fazi mogli
bi pripadati useci i udubqewa zabeleèni u wegovom podno`ju neposred-
no uz liticu gde je instalirana „ku}a“ (sl. 3 i 4 ).
2) Po prestanku eksploatacije, dolazi do izgradwe masivnog „bedema“. On je
podignut upravno na kosu ravan stene i obalu Kr{evi~ke reke (sl. 8 i 9).
3) Tokom vremena u podno`ju „kamenoloma“, kao i na wegovim platformama
formiranim ekstrakcijom kamena, organizuju se (uz mawe zidarske inter-
vencije) stani{ta, posebno na platformama u gorwoj zoni masiva, {to
potvr|uje i arheolo{ki materijal. To je vreme kada je uz „bedem“ prizidana
i „ku}a“ (sl. 7 i 8). Wihove apsolutne hronolo{ke granice za sada nije
mogu}e odrediti, pa nam ostaje da wihov redosled usvojimo u okvirima
relativne hronologije. U tom smislu, wihovu diferencijaciju nije ni bilo
naro~ito te{ko obaviti (Popović 2005: 141-174). Dodu{e, arheolo{ki mate-
rijal ukazuje i na starije faze od pomenute tri, {to svakako podrazumeva i
postojawe istovremenih arhitektonskih objekata, ali wihovi ostaci za
sada jo{ nisu pouzdano konstatovani.
234
Prema drugoj pretpostavci (Popovi}, Jeremi}, Radoj~i} 2004: 272), `qebovi

uklesani u masiv pe{~ara imali su funkciju oslonca spratne konstrukcije
„ku}e“, ~ime bi istovremeno i postojawe „kamenoloma“ kao takvog bilo negi-
rano u potpunosti. U tom kontekstu, kru`na udubqewa isklesana neposredno
uz liticu du` zapadnog zida „ku}e“ (sl. 7 i 11) imala bi funkciju fiksira-
wa vertikalnih drvenih nosa~a (direka) me|uspratne konstrukcije. Me|u-
tim, ovakva dispozicija mogla bi bar po dva osnova dovesti u pitawe odrì-
vost pomenute pretpostavke. Kao prvo, kako pokazuju visinske kote, u slu~aju
postojawa me|uspratne (ili krovne) konstrukcije ku}e (sl. 7), ~ista visina
unutra{weg prostora prizemqa ne bi mogla iznositi vi{e od 160-170 cm.
Kao drugo, pozicije kru`nih leì{ta direka (?) (ina~e veoma plitko ukle-
sanih), kao i pomenutih `qebova uklesanih u masu pe{~ara (koji bi, kako se
pretpostavqa, imali ulogu oslonca me|uspratne konstrukcije) ne poklapaju
se. Stoga bi se moglo prepostaviti da i useci u dnu litice (sl. 11), zajedno sa
Sl. 10 Sl. 11
Pogled sa severozapada na zidove „ku}e“, kao i na kana- Uklesana udubqewa u masiv
le i kru`na udubqewa uklesana u masiv pe{~ara pe{~ara na prostoru izme|u
zapadnog zida „ku}e“ i litice
Fig. 10 „kamenoloma“
View from the northwest of the walls of ‘houses’ and of the
channels and circular cavities carved in the sandstone rock Fig. 11
Carved cavities in the sandstone
rock in the area between west wall
of the ‘house’ and cliff of ‘quarry’
plitkim kru`nim udubqewima, predstavqaju tragove tehni~kog postupka

eksploatacije kamena. Kona~nog odgovora za sada nema, a nedoumice koje smo
u nedostatku argumenata naveli, mogu samo podsta}i daqa razmi{qawa na
temu: „kamenolom“ ili „ne{to drugo“(?), u pozitivnom pravcu.
235
Miroslav Jeremi}
Tehnike gradwe i primeweni materijali

Kolikogod da tokom dosada{wih iskopavawa na lokalitetu Kale-Kr{evica
nije otkriven nijedan objekat ~iji je plan u potpunosti poznat, ostaci zido-
va i podova ipak dozvoqavaju delimi~an uvid u strukturu otkrivenih gra|e-
vina, to jest, u tehnike gradwe i primewene materijale. Da podsetimo, sve
Sl. 12 Sl. 13
@qebovi i kru`na udubqewa, kao tragovi tradicional- Izgled kamenoloma kod Hersone-
nog na~ina ekstrakcije kamenih blokova kod Hersonesa sa (IV-III vek st. ere), sa pripre-
na Krimu (IV-III vek st. ere) (Kolesnikov, Jacenko 1999: mqenim blokovima, koji nikada
303, fig. 11). nisu izva|eni (Kolesnikov, Jacen-
ko, 1999: 303, fig. 12)
Fig. 12
Grooves and circular cavities as traces of traditional system Fig. 13
of extraction of stone blocks near Chersonese in Crimea (4th Quarry near Chersonese (4th –3rd
– 3rd century BC) (Kolesnikov, Jacenko 1999: 303, fig. 11.) century BC) with prepared blocks,
which were never removed (Kole-
snikov, Jacenko, 1999: 303, fig. 12)
tri ranije pomenute gra|evinske faze akropoqa, mogu se svrstati samo u gru-
be vremenske okvire, to jest, u vreme IV-III veka (Popović 2005: 141-174). Ve}
na prvi pogled, sti~e se utisak da, u odnosu na kompleks starije arhitekture,
dominiraju delovi zidova gra|evina iz gorwih, mla|ih slojeva, koje bismo
mogli nazvati arhitekturom od ~vrstog materijala (sl. 14). Re~ je o zidovima
izvedenim od lomqenog kamena u blatnom malteru (sl. 3). Prema uspostavqe-
noj relativnoj hronologiji, oni bi pripadali najmla|em periodu ìvota
naseqa. Me|utim, realan odnos mla|ih i starijih objekata ne moè se pouzda-
no uspostaviti bez daqih istraìvawa, koja bi neminovno podrazumevala i
delimi~no uklawawe mla|ih struktura, {to sa aspekta za{tite i prezenta-
236
Sl. 14
[ematski plan objekata na akropoqu otkrivenih u periodu 2002-2004. godine: a) i b) I gra|evin-
ska faza, c) II gra|evinska faza i d) III gra|evinska faza.
Fig. 14
Plan of structures at the acropolis discovered from 2002 to 2004: a) and b) building phase I, c) building
phase II and d) building phase III
cije integralne istorijske spomeni~ke celine, svakako predstavqa vrlo

delikatan, ali ne i nere{iv problem.
S druge strane, nikako ne treba smatrati da je i u najstarijim fazama naseqa
u potpunosti izostala gradwa masivnih, monumentalnih objekata od ~vrstog
materijala. O wima svedo~e nalazi znala~ki obra|enih bazaltnih kvadera
velikih dimenzija (sl. 9, 22, 26). U znatno mawoj meri sa~uvani su ostaci
objekata od slabog materijala, koji su, naàlost, za sada zastupqeni samo
delovima povr{ina podova i ogwi{ta od pe~ene ili nabijene zemqe (sl. 19
237
Miroslav Jeremi}
i 20). Ali i u takvoj formi, ovakvi detaqi jasno ukazuju na tehnike gradwe
objekata, koje ne moèmo u celini sagledati. U svakom slu~aju, razlike u kva-
litetu gradwe ne moraju istovremeno podrazumevati i razli~itu hronolo-
{ku opredeqenost gra|evina, ve}, pre svega, socijalnu izdiferenciranost
wihovih naru~ilaca i korisnika. Stoga je izvesno da su objekti slabijih
konstrukcija privremenog karaktera, „ìveli“ istovremeno sa monumental-
nim, reprezentativnim objektima izvedenim, na primer, u tehnici opus qua-
dratum, bilo da se radi o elementima fortifikacije, bilo o gra|evinama
privrednog, javnog ili sakralnog karaktera.
U tom smislu, na lokalitetu Kale-Kr{evica, jasno se izdvajaju dve kategori-
je objekata:
a) Reprezentativni (monumentalni) objekti, ~ija gradwa podrazumeva posedo-
vawe visoke tehni~ke obu~enosti graditeqa (kamenorezaca, klesara hidro-
tehni~ara i sl.), uz upotrebu specifi~nog alata i naprava (dizalica i dru-
gih sloènijih mehani~kih sklopova)
b) Objekti koji sa aspekta tehnika gradwe imaju karakter tradicionalnog,
popularnog graditeqstva, a {to ne podrazumeva obavezno u~e{}e visoko
specijalizovanih stru~waka.
Tehnike gradwe i materijali primeweni

na reprezentativnim objektima
O postojawu solidno gra|enih, reprezentativnih objekata posredno nam
govore spolije zabeleène u zidovima dobro o~uvanih delova gra|evina iz
vremena kasnijeg ìvota naseqa (sredina III veka st.e) pre svega na akropoqu
(sl. 27 i 28), zatim i one zabeleène u severnom licu „bedema“ podno akropo-
qa (kod „kamenoloma“) (sl. 9), kao i spolije u zidovima ku}a u samoj Kr{evi-
ci. Skoro da nema seoske ku}e a da se na povr{inama zidova gde je blatni mal-
ter opao, ne zapaàju ugra|eni komadi kvadera pokupqeni sa devastiranih
anti~kih objekata (sl. 25 i 26). Kao naj~e{}e zastupqene vrste kamena regi-
strovani su pe{~ar i bazalt. Anti~ki, bazaltni kvaderi, zbog svojih dimen-
zija i pravilno obra|enih povr{ina, naj~e{}e su, kao spolije, postavqani
na uglovima seoskih ku}a gde sada imaju ulogu oja~avaju}ih veznih elemenata
(sl. 23).
Najzahvalnije lokacije nalaza spolija predstavqaju napu{tene i polusru{e-
ne ku}e na obodu sela. Mo`da bismo u tom smislu, kao najubedqiviji primer,
mogli izdvojiti uru{ene zidove ku}e doma}instva Krsti}, u kojima je poseb-
no zapaèn veliki broj spolija (sl. 21-24). Vidqive povr{ine kvadera-spo-
lija, bile su ili potpuno ravno klesane ili grubo obra|ene tehnikom bosaà
238
Sl. 15 Sl. 16
Akropoq: pogled sa istoka na prostore V i S Akropoq: pogled sa istoka na prostor V, pored
(IV-III vek st. ere). temeqnog zida od kamena (III gra|evinska
U prvom planu, moè se uo~iti deo velike faza) uo~avaju se fragmenti krovnih tegula i
isto~ne gra|evine imbreksa iz starijih gra|evinskih faza
Fig. 15 Fig. 16
Acropolis: view from the east of areas B and C (4th Acropolis: view from the east of area B, next to the
– 3rd century BC). In the front could be noticed stone foundation wall (building phase III) could
part of large eastern building be noticed fragments of roof tegulae and imbrices
from the earlier building phases
(sl. 23) ili su im pak cizelirawem, po obodu izvedene okvirne trake, dok je
na unutra{woj uokvirenoj povr{ini primewena tehnika bosirawa (sl. 23 i
24) (sl. 5/s). Sem kvadera standardnih dimenzija mogu se, tu i tamo, po ~ita-
vom nasequ zapaziti, zarasli u korov, obra|eni komadi kamenih blokova neu-
obi~ajeno velikih dimenzija. Nema sumwe da lokaciju „pozajmi{ta“ ovakvog
materijala treba traìti ili u samom selu ili u wegovom neposrednom okru-
èwu.
Kako smo ve} pomenuli, „pozajmqivawe“ gra|evinskog materijala sa starijih
devastiranih objekata bila je omiqena praksa i u vreme punog ìvota samog
naseqa (u vreme IV-III veka) na ovom prostoru. U tom smislu, moèmo pomenu-
ti primer konstrukcije „bedema“ u podno`ju, blizu reke (sl. 1/K). Ovde su
pored pritesanih komada sa grubo obra|enim licem, upotrebqeni i kvaderi
kvalitetnije obrade, sa cizelirawem bordura i bosirawem unutra{weg
poqa, kao i u slu~aju pomenute ku}e Krsti}a (sl. 9) (Popovi}, Jeremi}, Radoj-
~i} 2004: 272).
Najinteresantniji primer spolije svakako je onaj zabeleèn na samom uglu
severnog zida severne gra|evine na prostoru A, na akropoqu (sl. 14/t i 27).
Re~ je o jednom izuzetno dobro o~uvanom bloku bazalta, koji je kao ugaoni
vezni kamen bio uzidan u temeqni zid gra|evine (u vreme III gra|evinske
239
Miroslav Jeremi}
faze) (sl. 27 i 28). Ovaj primer dvojako je zanimqiv. Kao prvo, on po na~inu
izrade i specifi~noj profilaciji, predstavqa za sada jedini prepoznatqi-
vi dokumenat autenti~nog graditeqstva helenisti~ke Gr~ke na tlu Srbije, a
kao drugo, on nedvosmisleno ukazuje i na prisustvo kakvog monumentalnog
reprezentativnog objekta sa koga je bio preuzet.
Dimenzije ovog bloka iznose 102 h 40 h 27 cm. Na sredini wegove duè, ~eone
strane nalazi se malo ispup~ewe, namerno ostavqeno prilikom klesawa, koje
se u stranoj stru~noj literaturi naziva razli~ito: tenon (de bardage), han-
dling boss ili lifting boss, Versetzbosse, bozza di imbracatura ili protuberanza (Gino-
uvés, Martin 1985: vol. I, 121) (sl. 28). U pore|ewu sa pomenutim izrazima,
~ini nam se da bi na{a (srpska) re~ „drà~“ bila mnogo prikladnija da ozna-
~i, a istovremeno i objasni, wegovu pravu funkciju (u daqem tekstu drà~).
Odgonetawe namene ovih drà~a ~esto je dovodilo u nedoumicu i stru~wake,
a za neupu}ene, mogu}a obja{wewa imala su razmere prave misterije. Smatra-
lo se, izme|u ostalog, da su ovakvi drà~i ostavqani kao za{tita ~itave gra-
|evine od uroka. Me|utim, primarni razlog wihovog postojawa je krajwe
pragmati~an i vezan je za postupak transporta i ugra|ivawa bloka, to jest,
wegovog podizawa i pomerawa prilkom montaè (sl. 29) (Korres, Panetsos,
Seki 1999: 38, 39; Ginouvés, Martin 1956: Pl. 33, fig. 1, 6 ; Hansen 2002: 212-213).
Sl. 17 Sl. 18
Akropoq: prostor V. U uglu, na mestu su~eqava- Akropoq: opus zidawa u prostoru V (III gra|e-
wa dva zida od kamena (IV-III vek st. ere) jasno vinska faza)
se uo~avaju kaskade u temeqnoj zoni zidova,
{to je posledica prirodnog pada terena Fig. 18
Acropolis: building technique in area B (building
Fig. 17 phase III)
Acropolis – area B. In the corner where two stone
walls are meeting (4th –3rd century BC) could be
noticed cascades in the foundation zone as a con-
sequence of terrain sloping
240
Sl. 19 Sl. 20
Akropoq: podnica od zape~ene zemqe, na pro- Akropoq: podnica od zape~ene zemqe (I gra|e-
storu severno od severne gra|evine (I gra|evin- vinska faza), prese~ena severnim zidom
ska faza) isto~ne gra|evine
Fig. 19 Fig. 20
Acropolis: floor of burned earth in the area to the Acropolis: floor of burned earth (building phase I)
north of north building (building phase I) transversed by northern wall of east building
Za tu svrhu, prilikom klesawa kamenih blokova drà~i su ostavqani sime-

tri~no, na sredini dve naspramne ili ~ak na sve ~etiri strane kvadera (Han-
sen 2002, 212-213). S druge strane, mawe su jasna opravdawa za sekundarnu
funkciju drà~a. Naime, oni su posle montirawa kamenog bloka naj~e{}e
uklawani klesarskim dletom, ali su mogli i ostati sa~uvani na fasadama
gra|evina, {to je davalo povoda za razli~ita tuma~ewa. Po nekima, ispup~e-
ni drà~i istovremeno i {tite povr{inu bloka od o{te}ewa (u dodiru sa
drugim blokovima prilikom uskladi{tewa ili montaè), kao {to mogu
imati i funkciju odbojnika poluge prilikom preciznog pomerawa bloka na
za wega predvi|eno leì{te. Naj~e{}e se, me|utim, pomiwe ono tuma~ewe
vezano za wihov estetsko-dekorativni efekat. Tako bi drà~i imali ulogu
animirawa suvi{e „hladne“ ili „mirne“ fasade gra|evina (Ginouvés, Martin
1985: 132), posredstvom efekta chiaro-scuro (sl. 30) (Lugli 1957, vol. I: 215),
koji ~ine senke drà~a.
Drugi aspekt primene blokova ili kvadera sa isturenim drà~em odnosi se
na pitawa namene gra|evine sa koje je kameni materijal, posle wenog devasti-
rawa, uzet. Na~in izrade blokova sa drà~ima i wegove ugradwe prenet je iz
Gr~ke u wene kolonije (Sicilija, Velika Gr~ka ili pak priobaqe Crnog
mora) i bio {iroko prihva}en i primewen u graditeqstvu Rima na ~itavom
italskom tlu sve do propasti Rimske imperije (Lugli 1957, vol. I: 214, 215).
Prema primerima koje Luqi navodi, moè se zakqu~iti da se prisustvo
drà~a na blokovima vezuje iskqu~ivo za monumentalne objekte (hramove,
241
Miroslav Jeremi}
pozori{ta, gimnazijume, gradske kapije, bedeme), dakle za objekte javnog,

sakralnog ili fortifikacionog karaktera (Lugli, 1957, vol. II: T. LIII, T. LIV,
T. XXV). Kada se radi o Kr{evici, za sada ne moèmo pouzdano znati ni
karakter ni lokaciju gra|evina koje su kori{}ene kao pozajmi{ta kvadera.
Mo`da ne}emo mnogo pogre{iti ako bismo se (naravno, samo u okviru pret-
postavki) odlu~ili za kakav hram ili stou, ~iju bi lokaciju mogli traìti
bilo na samom akropoqu, bilo u podno`ju brda, u dolini.
Sl. 21 Sl. 22
Isto~na padina akropoqa: ostaci kamenih Isto~na padina akropoqa: anti~ki blokovi
zidova ku}e porodice Krsti}. U desnom uglu kao spolije u zidu ku}e Krsti}a
slike uo~avaju se ostaci pregradnog zida od
}erpi~a Fig. 22
Eastern slope of the acropolis: antique blocks as
Fig. 21 spoliae in the wall of the Krstić house
Eastern slope of acropolis: remains of stone walls
of the house of Krstić family. In the right corner
could be noticed remains of partition wall made of
sun-dried bricks
Tehnike gradwe i primeweni materijali

u tradicionalnom graditeqstvu
Kr{evice i wenog okruèwa
Kada se radi o izboru graditeqskog materijala, selo Kr{evica se uklapa u
op{tu sliku ~itavog regiona. Stoga bi se moglo re}i da su lokalni prirod-
ni resursi (drvo iz brestovih i hrastovih {uma sa obronaka Rujna, nalazi-
{ta peska, pe{~ara, bazalta, kao i mawe-vi{e kvalitetne zemqe za gradwu i
proizvodwu crepa odredili i na~in gradwe. S druge strane, ono {to je grad-
wu ~inilo ekonomi~nom i brzom, to je bila sposobnost samih me{tana,
poqoprivrednika, da poznavawem tradicionalnih graditeqskih tehnika,
sebi podiù ku}e i staje, za{ta nije bilo potrebno graditeqsko znawe vi{eg
242
Sl. 23 Sl. 24
Isto~na padina akropoqa: detaq anti~kih Ku}a Krsti}a na isto~noj padini akropoqa:
kvadera - spolija, u zidu ku}e Krsti}a detaq kamenog bloka - spolije obra|enog cize-
lirawem i bosaòm
Fig. 23
Eastern slope of the acropolis: detail of antique as- Fig. 24
hlars – spoliae in the wall of the Krstić house The Krstić house at the eastern slope of the acro-
polis: detail of stone block – spoliae trimmed by
chiseling and bossage
stepena. U tom smislu, moèmo dovesti na istu ravan graditeqsku ume{nost

sada{wih ìteqa sela Kr{evice, kao i onih iz vremena osnivawa gr~ke
kolonije od pre nekih 2.500 godina, ~ime se tradicionalno graditeqstvo
ovog podnebqa uklapa u {iri istorijski kontekst popularne arhitekture bez
~vrstih prostorno-vremenskih granica, dakle one koju naj~e{}e nazivamo
„arhitektura bez arhitekata“.
Pogledajmo najpre u najkra}im crtama osnovne karakteristike tradicional-
nog graditeqstva na primerima iz sada{we Kr{evice i wenog blièg okru-
èwa. Ako izuzmemo ku}e novijeg datuma podignute u modernom materijalu,
betonu i {upqim opekama, ve} na prvi pogled moè se zakqu~iti da su u
nasle|enoj, staroj seoskoj arhitekturi, graditeqski materijali zemqa, kamen
i drvo ravnopravno zastupqeni, {to daje i osnovni karakter pojedinim
tipovima ku}a: 1/a, b) ku}e od }erpi~a i naboja, 2) ku}e od kamena, 3) ku}e sa
drvenim skeletom i ispunom.
1/a) K u } e o d } e r p i ~ a
Bez nekog detaqnijeg uvida u stepen zastupqenosti pojedinih materijala za
gradwu, reklo bi se da je najrasprostraweniji na~in gradwe u selu zidawe
}erpi~om (su{enom, nepe~enom opekom) (sl. 31). Zemqa koja se u selu koristi
za izradu ovakvih opeka, nije najboqeg kvaliteta, s obzirom na veliki proce-
nat peska, kamene sitneì i sastojaka organskog porekla. Nema se utisak da je
243
Miroslav Jeremi}
ovako posna zemqa bila posebno prera|ivana, odnosno oplemewivana dodat-

kom odre|enog procenta masne zemqe (ilova~e), {to bi svakako pospe{ilo
wenu koherentnost. Format kr{evi~kog }erpi~a je pribli`no jednak stan-
dardnoj gra|evinskoj opeci od pe~ene zemqe (25 h 12 h 6,5 cm), stoga i debqi-
na zidova ku}a odgovara sada{wim standardima. Tako, debqina spoqnih
zidova ku}a od }erpi~a (bez malterisanih povr{ina) iznosi oko 40 cm.
Sl. 25 Sl. 26
Selo Kr{evica: deo bondru~nog zida seoske ku}e (sa Selo Kr{evica: anti~ki kvade-
ispunom od }erpi~a). U zoni sokla, mogu se uo~iti ri ugra|eni kao „vezni“ elemen-
anti~ki obra|eni kameni kvaderi kao spolije ti na ugaonom delu ku}e
Fig. 25 Fig. 26
Village Krševica: part of timber-framed wall of village house Village Krševica: antique ashlars
(with filling of adobe). In the socle zone could be noticed an- used as ‘bonding’ elements at the
tique ashlars as spoliae house corner
1/b) K u } e o d n a b o j a
Kada se radi o ku}ama od naboja (sl. 32), moè se pouzdano konstatovati, da je
kvalitet upotrebqene zemqe, koja je nabijana u pokretnoj oplati, isti kao i
kod }erpi~a, s tim {to je ukupna debqina spoqnih zidova ne{to ve}a i izno-
si oko 50 cm. Na rastojawu od oko 1 m (po visini zidova) postavqeni su kao
elementi ukru}ewa horizontalni ro{tiqi, „santra~i“, od drvenih gredica.
U oba slu~aja gde zemqa predstavqa osnovni gra|evinski materijal (1/a i
1/b), spoqni zidovi su podignuti na temequ od lomqenog pe{~ara i obluta-
ka, mestimi~no vezanih malterom od blata. Zazori izme|u komada ugra|enog
kamena u temeqnoj zoni, kao i na delu sokla, iznad nivoa terena, spre~avaju
kapilarno podizawe vode. S druge strane, solidan krovni pokriva~ sa {iro-
244
kom strehom, zatim malter od zemqe (sa dodatkom pleve) na fasadnim povr-
{inama, kao i plitko ukopani kanali oko ku}a, efikasno {tite objekat od
prodirawa vode.
Sl. 27 Sl. 28
Akropoq: anti~ki kvader – spolija, sa drà- Akropoq: detaq anti~kog kvadera (spolije) sa
~em (na sl.14 obeleèn sa t), ugra|en u sam ugao ispup~ewem - drà~em, na uglu severne gra|e-
anti~ke severne gra|evine (IV-III vek st. e) vine
Fig. 27 Fig. 28
Acropolis: antique ashlar – spolia with holder (on Acropolis: detail of antique ashlar (spolia) with
Fig. 14 marked as t) built into the very corner of protrusion – holder at the corner of northern buil-
antique northern building (4th – 3rd century BC) ding.
2) k u } e o d k a m e n a
Primeri ku}a podignutih iskqu~ivo od kamena, gde je zemqa tako|e upotre-
bqena samo kao vezivni materijal, nisu brojni u Kr{evici, ali su zato, idu-
}i ka jugoistoku prema Trgovi{tu, takvi primeri veoma ~esti. Zapravo, mi
ne moèmo uvek pouzdano znati da li kameni zidovi polusru{enih ku}a u
Kr{evici, pripadaju samo prizemnoj zoni ku}e ili mo`da suterenu, dok su
visoko prizemqe ili sprat mogli biti re{eni i u drveno-skeletnom siste-
mu sa ispunom (sl. 33).
Na primeru ru{evina ku}e Krsti}a iz Kr{evice (sl. 21), koja je po svemu
sude}i izvedena u potpunosti u kamenu, moèmo uo~iti da su u velikom pro-
centu zastupqene spolije, to jest, kvaderi pokupqeni sa anti~kih gra|evina.
Oni su ovde uglavnom upotrebqeni za obradu uglova gra|evine, kao i ulaznih
i prozorskih otvora, dok ostalu masu zidova ~ini lomqeni pe{~ar sa mawim
procentom re~nih oblutaka. Nadvratnici i nadprozornici izvedeni su od
hrastovih gredica. Debqina spoqnih zidova, iznosi ne{to vi{e od 50 cm.
Me|utim, za podizawe unutra{wih pregradnih zidova {irine od oko 25 cm,
245
Miroslav Jeremi}
kori{}en je }erpi~ (sl. 21). Ku}a ima uredno izveden temeq od lomqenog
kamena u blatnom malteru.
Ve} na prvi pogled moè se zapaziti da povr{ine kamenih zidova ku}e
Krsti}a odslikavaju „mreàstu“ strukturu. Drugim re~ima, plo~astog
pe{~ara u zidovima skoro i da nema, {to prividno ostavqa utisak neured-
nog zidawa. Me|utim, nameru graditeqa da zidovima obezbedi ukru}ewe i
stabilnost, jasno reflektuju jedva primetne horizontalne linije izravwava-
ju}eg reda kamena, na pribli`no svakih 1m visine zidnog platna (sl. 21).
Sl. 29 Sl. 30
Prikaz podizawa kvadera uz pomo} Kvaderi sa drà~ima, ugra|eni u podijum hrama u
ispup~ewa – drà~a, na wegovim bo~- Segesti (Ginouvés, Martin 1985: Pl. 33, fig. 6).
nim (paralelnim) stranama (Gino-
uvés, Martin 1985: Pl. 33, fig 1) Fig. 30
Ashlars with holders built into the podium of temple in Se-
Fig. 29 gesta (Ginouvés, Martin 1985, Pl. 33, fig 6)
Reconstruction of elevation of ashlars
using protrusions-holders on lateral (pa-
rallel) sides (Ginouvés, Martin 1985:
Pl. 33, fig 1)
Primer ku}e od kamena u zaseoku Seace, desetak kilometara jugoisto~no od

Kr{evice, upravo je obrnut (sl. 34). Re~ je o ku}i bez ukopanog temeqa podig-
nutoj verovatno s kraja XIX ili s po~etka XX veka. Weni zidovi, {irine od
oko 50 cm, po~iwu direktno od nivoa tla. Gra|eni su iskqu~ivo plo~astim
pe{~arom, {to obezbe|uje koherentnost zidne mase ve}eg stepena nego u slu-
~aju zidawa lomqenim kamenom. Seace se nalazi na podru~ju gde su geolo{ke
formacije pe{~ara lisnate strukture, pa je do plo~astog kamena relativno
lako do}i. Uostalom, jedna od karakteristka narodnog graditeqstva ovog pod-
ru~ja, koje se pruà ka jugoistoku du` obale P~iwe, jeste i pokrivawe ku}a
tankim plo~ama pe{~ara (sl. 34).
246
3) k u } e s a d r v e n i m s k e l e t o m i i s p u n o m
îwenica je da je drveni skelet sa ispunom najrasprostraweniji vid podiza-
wa objekata ne samo na teritoriji Srbije, ve} i na ~itavom balkanskom pod-
ru~ju. Drveno-skeletne konstrukcije podizane su u veoma {irokom i pro-
stornom i vremsnkom rasponu (Jeremić 1985: 84-88). Moglo bi se re}i da je i
u samoj Kr{evici ovakav vid konstrukcija, u odnosu na ostale tehnike grad-
we, najvi{e zastupqen. Re~ je uglavnom o ku}ama podignutim na mawe-vi{e
strmom terenu, u koji je suteren delimi~no ukopan i ozidan iskqu~ivo kame-
nom, dok je u zoni visokog prizemqa primewen drveno-skeletni sistem sa
ispunom (sl. 33 i 35).
Uobi~ajeno je da se na relativno plitkom temequ od lomqenog pe{~ara mon-
tira skelet od drvenih greda, ~etvrtastog preseka. Poqa izme|u vertikalnih
nosa~a ispuwavaju se na razli~ite na~ine: }erpi~em, nabojem, opekom ili
pleterom i lepom (Deroko 1968: 42, 43). U Kr{evici je zapaèn i primer ske-
letne ku}e sa ispunom od {irokih i debelih dasaka - talpi (sl. 35 i 36), ali
talpe ovde ne predstavqaju samo puko ispuwavawe slobodnog prostora izme-
|u vertikalnih nosa~a, ve} imaju istovremeno i ulogu ukru}ewa ~itavog kon-
struktivnog sklopa ku}e. Me|utim, kao i u slu~aju primera iz zaseoka Seace,
ni ovde nema klasi~nog, ukopanog temeqa, ve} je za tu svrhu iskori{}en jedan
red kamena velikog formata, postavqen na samom tlu, dakle bez ukopavawa
Sl. 31 Sl. 32
Selo Kr{evica: zidovi sru{ene seoske ku}e Selo Kr{evica: deo zida sru{ene ku}e od
od }erpi~a. Zidovi su podignuti na temeqima naboja
od kamena u malteru od blata
Fig. 32
Fig. 31 Village Krševica: part of the demolished house wall
Village Krševica: walls of demolished house made made of daub
of sun-dried bricks. Walls were constructed on fo-
undations of stone laid in mud mortar
247
Miroslav Jeremi}
(sl. 36). Preko ovako formiranog temeqa, postavqene su horizontalne grede,

na koje su pri~vr{}eni vertikalni nosa~i.
Tehnike gradwe u arhitekturi

anti~kog naseqa
Kako smo ve} ranije napomenuli, materijalni dokazi o tehnikama gradwe i
primewenim materijalima, kako na akropoqu tako i u podno`ju severoisto~-
ne padine, u sondi E, svode se uglavnom na retke fragmente podova prostori-
ja i delove temeqnih zidova objekata. [to se ti~e gorwe zone objekata, iznad
sokla, takvih podataka nema, ukoliko tu ne ura~unamo ostatke krovnog pokri-
va~a, koji je pouzdano identifikovan brojnim fragmentima krovnih tegula
i imbreksa (sl. 16). Me|utim, navedeni primeri tradicionalnih tehnika
gradwe preìvelih u samoj Kr{evici (kao uostalom i na prostoru ~itavog
ju`nomoravskog regiona), koje smo malo~as predstavili, dozvoqavaju da se
dedukcijom do|e do logi~nih i ~ini nam se, prihvatqivih re{ewa teoretske
rekonstrukcije.
I gra|evinska faza
Pogledajmo prvo objekte najstarije gra|evinske faze, zabeleène na akropo-
qu. O wima, za sada, svedo~e samo retki ostaci podova od zape~ene zemqe (sl.
14, 19 i 20). Napomiwemo da je najstariji graditeqski horizont najmawe
istraèn, a samim tim i najmawe poznat. On je predstavqen samo mawim seg-
mentom poda od zape~ene zemqe (sl. 14/a), koji ukazuje na ~iwenicu da se radi
o istom tipu konstrukcija kakve su zabeleène i u ne{to mla|oj fazi (sl.
14/b). Zato smo obe faze (sl. 14/ a i b) objedinili i podveli pod naslov I gra-
|evinska faza. Ovakvo razvrstavawe je, hteli to ili ne, vi{e mehani~ko nego
su{tinsko, hronolo{ko. Drugim re~ima, dosada{wi stepen istraìvawa
stvara (la`ni?) utisak da su hronolo{ki rali~ite graditeqske faze repre-
zentovane i posebnim tipovima konstrukcija, {to moè, a i ne mora biti
ta~no. Nije stoga iskqu~eno da se tokom daqih istraìvawa u najstarijoj
gra|evinskoj fazi paralelno sa podovima od zape~ene zemqe ukaù i delovi
zidova od lomqenog kamena u blatu, na primer (sl. 14/d), koji za sada repre-
zentuju najmla|u gra|evinsku fazu naseqa na akropoqu.
No, vratimo se arhitekturi I gra|evinske faze. Po svemu sude}i, tragovi
ukopavawa nosa~a drveno-skeletnih konstrukcija, kao i ispune od pletera i
lepa, nisu zabeleèni. Nema ni tragova zidanih temeqnih konstrukcija.
Bilo kakvi otisci morali bi ostati ~ak i kada se radi o krajwe improvizo-
vanim stani{tima, kolibama i konstrukcijama {atorskog tipa. Ostalo nam
248
je, dakle, da se posluìmo primerima iz stru~ne literature, kao i primeri-

ma iz fonda graditeqskog nasle|a, koje smo uo~ili u samom selu.*
Na{a ideja da je u superstrukturi ku}a starije, prve gra|evinske faze (sl.
14/a i b) primewen naboj ili }erpi~, oslawa se pre svega na brojne primere
zidova polusru{enih i napu{tenih seoskih ku}a u selu Kr{evca (sl. 31 i 32).
Tu se jasno moè uo~iti da je za proizvodwu }erpi~a, kao i za izradu naboja,
zemqa uzimana sa lica mesta i skoro bez ikakvih posebnih priprema, kori-
{}ena za gradwu. Re~ je o materijalu koji, kako smo ve} pomenuli, zbog prisu-
stva velikog procenta primesa peska, {qunka i drugih vrsta kamene sitne-
ì, nema visok stepen koherentnosti. U slu~ajevima o{te}ewa krovnog
pokriva~a ili wegovog potpunog propadawa, dejstvom atmosferilija, dolazi
do postepenog rastakawa zemqanih zidova, koji se u dodiru sa vodom jedno-
Sl. 33 Sl. 34
Selo Kr{evica: ku}a bondru~ne konstrukcije, Selo Seace: ku}a od kamena, podignuta bez
sa ispunom od }erpi~a. Suteren ku}e izveden temeqnih zidova. Spoqni zid ku}e (kod samog
je u potpunosti u kamenu ugla) nalegao je na pitos iz starijih faza
ìvota na ovom tlu
Fig. 33
Village Krševica: timber-framed house with filling Fig. 34
of sun-dried bricks. Lower ground floor made en- Village Seace: Stone house constructed without fo-
tirely of stone undation walls. Outer house wall (near the corner)
is overlaying the pithos from the earlier phases of
habitation
/*/ U vreme dok se ovaj rad nalazio u pripremi za {tampu, arheolo{ka

istraìvawa na akropoqu lokaliteta Kale-Kr{evica, u leto 2005.
godine, obelodanila su tragove upravo ovakve arhitekture, koja pripada
najstarijoj fazi naseqa. Radi se o konstrukcijama koliba od koqa,
pletera i blata, {irokih prostorno-vremenskih granica (od perioda
praistorije, pa do modernih vremena), ~ije „predstavnike“ nalazimo u
tradicionalnom graditeqstvu Kr{evice i wenog {ireg okruèwa.
249
Miroslav Jeremi}
Sl. 35 Sl. 36
Selo Kr{evica: ku}a drveno-skeletne kon- Selo Kr{evica: detaq ugla ku}e drveno-ske-
strukcije sa ispunom od talpi. Oslonac ku}e letne konstrukcije i na~in wenog fundirawa
~ini jedan red krupnog kamewa, poloènog
direktno na zemqu Fig. 36
Village Krševica: detail of the corner of timber-fra-
Fig. 35 med house and system of its foundations
Village Krševica: timber-framed house with filling
of planks. House is resting on one course of large
stones placed directly on the ground
stavno „tope“ poput kocke {e}era u vodi i ponovo vra}aju u prvobitno sta-
we. S obzirom da najve}i deo sela leì na kosom terenu, nagnutom prema
reci, voda prakti~no moè isprati i nepovratno odneti kompletnu super-
strukturu jedne seoske ku}e. O wenom postojawu mogu svedo~iti jedino kame-
ni temeqni zidovi (sl. 31). Dragocenu drvenu gra|u (od konstrukcija krovo-
va i tavanica) me{tani na vreme odnesu, ne bi li je ponovo upotrebili za
gradwu na nekoj drugoj lokaciji.
Tako su bez traga mogli nestati i zidovi stani{ta od }erpi~a ili naboja naj-
starije gra|evinske faze na akropoqu. Sem delova podnih povr{ina od zape-
~ene zemqe nikakvi ostaci ~vrstih temeqa nisu konstatovani, kao ni udu-
bqewa od ukopa drvenih nosa~a konstrukcije ku}a. U tom kontekstu, postavqa
se sasvim logi~no pitawe wihovog fundirawa. Mada u prvi mah zvu~i neve-
rovatno, mirne du{e moèmo pretpostaviti da one jednostavno nisu ni ima-
le klasi~nu, ukopanu temeqnu stopu. Primeri koje nalazimo u stru~noj lite-
raturi, najpre sa teritorije Irana iz vremena neolitskih aglomeracija, kao
i one sa prostora centralnog i zapadnog Mediterana iz vremena VII veka sta-
re ere, pokazuju da su zidovi od }erpi~a mogli biti podizani i direkno od
nivoa poda (Chazelles-Gazzal 1997: 45, 70) bez posebnih temeqa ili pak sa pod-
logom od nabijene zemqe (Leriche 2000: 19.) koja tako|e moè nestati bez tra-
ga zajedno sa zidovima od }erpi~a. Podlogu zidova od zemqe mogao je ~initi,
250
na primer, samo jedan red kamena, koji ~ak nije ni morao biti ukopan, a koji
je, kasnije, posle destrukcije ku}e, mogao biti odnesen i ponovo upotrebqen
na nekoj drugoj lokaciji. Takav slu~aj videli smo ve} u samoj Kr{evici (sl.
35 i 36 ), kao i u zaseoku Seace (sl. 34). U svakom slu~aju prirodi terena akro-
poqa ne suprodstavqa se ideja o podizawu ku}a bez temeqa. Re~ je, naime, o
nekoj vrsti „pesku{e“ {to svakako svedo~i o velikoj ocednosti terena.
Za{titu od vlage ~inio je svakako i zemqani malter na vertikalnim povr-
{inama zidova. Dodajmo tome i kanale za odvod vode sa krovova ku}a, koji su
mogli biti plitko ukopani u teren ili sa~iweni od krovnih imbreksa, kako
je to na primeru jedne ku}e iz mla|eg perioda konstatovano in situ (sl. 37).
II G r a | e v i n s k a f a z a
Na~in gradwe koji smo opisali indiciraju i delovi ku}a iz mla|e, II faze
razvoja naseqa. Zapravo, za sada se ne moè pouzdano doku~iti da li se radi o
prostorijama samo jednog ili mo`da dva objekta. U svakom slu~aju, radi se o
strukturama koje su negirane u vreme podizawa objekata najmla|eg perioda
(sl. 14, 15 i 37). Ovde podovi prostorija nisu sa~uvani, ali su otkriveni
ostaci podloge spoqnih zidova objekata. Podlogu je ~inio samo jedan ili naj-
vi{e dva reda kamena, ve}eg formata (sl. 37). O izboru materijala i tehnika
gradwe zidova u gorwoj zoni objekata, iznad pomenute podloge, moèmo samo
naga|ati. S obzirom da materijalni tragovi primewenih materijala iz kon-
strukcija superstrukture ku}e nisu uo~eni tokom iskopavawa, ostaje nam da
verujemo da je osnovni materijal opet bila zemqa. Me|utim, u ovom slu~aju
izbor primewenih tehnika ve} se na neki na~in moè suziti. Naime, prema
{irini podloge zidova, od 30 do 40 cm, moglo bi se re}i da je bila mogu}a i
primena drvenog skeleta sa ispunom, bilo od }erpi~a bilo od naboja.
Primer drveno-skeletne konstrukcije sa ispunom od naboja iz Kravana (Cra-
vant) na jugozapadu Francuske, iz II veka n.e, vrlo je inspirativan. Ovde
temeqnu zonu drvenog skeleta predstavqa samo jedan red krupnijeg kamena
(Lasfargues 1985: 95), {to ubedqivo sugerira re{ewe koje je moglo biti pri-
meweno i u ku}ama akropoqa na na{em lokalitetu. U tom smislu, vrlo re~it
komparativni primer predstavqa opet ku}a drveno-skeletne konstrukcije sa
ispunom od talpi, u samoj Kr{evici (sl. 35 i 36).
Ako po pitawu struktura zidova u gorwoj zoni objekata za sada ne moèmo da
iza|emo iz okvira teoretskih alternativnih re{ewa, onda bar po pitawu
izbora vrste krovnog pokriva~a ne}emo biti u nedoumici. Naime, uz ostat-
ke gra|evina, bilo starije bilo mla|e faze, redovno se pojavquju i fragmen-
ti krovnih tegula i imbreksa od dobro pe~ene, ali nedovoqno pre~i{}ene
zemqe (sl. 16). Za sada nijedan primerak nije na|en sa~uvan u celosti, ali bi
251
Miroslav Jeremi}
se wihove dimenzije mogle pribli`no odrediti, prema istovremenim, pot-

puno sa~uvanim primerima, kakvi su zabeleèni na lokalitetu Vardarski
Rid, kod \ev|elije, koji je u pojedinim svojim razvojnim fazama istovremen
sa anti~kim naseqem na Kr{evici (Mitrevski 2001: 40). U svakom slu~aju, re~
je o dobro poznatom „lakonskom“ tipu krovnih opeka (Orlandos 1966: 3, 84 et
fig. 56), ali mi se na ovoj temi ne}emo zadràvati, tim pre {to }e detaqnije
tipolo{ke analize elemenata krovnog pokriva~a uslediti posle otkrivawa
ve}e povr{ine ovog anti~kog naseqa, bilo da se radi o akropoqu, bilo o dru-
gim sektorima, na samoj padini ili u podno`ju brda. Za sada moèmo napome-
nuti da velika teìna tegula i imbreksa bespogovorno podrazumeva visok
stepen nosivosti, kako zidova tako i drvene konstrukcije samog krova.
III g r a | e v i n s k a f a z a
Najve}i deo otkrivenih zidova na lokalitetu Kale-Kr{evica pripada naj-
mla|oj gra|evinskoj fazi anti~ke aglomeracije. Kako se moè videti na pla-
nu (sl. 14), ovaj gra|evinski kompleks nastajao je postupno, dogra|ivawem
Sl. 37 Sl. 38
Akropoq: prostor V, sa spoqnim zidovima Hersones: ku}a iz III veka pre n.e., kao analog-
gra|evine II gra|evinske faze. Konstrukcija ni primer ku}ama iz istog perioda na lokali-
ku}e, u superstrukturi, fundirana je na jednom tetu Kale-Kr{evica (Kolesnikov, Jacenko 1999:
redu kamena velikog formata, poloènog 305, fig.13)
direktno na zemqu. Uz spoqni zapadni zid
ku}e moè se uo~iti kanal za odvo|ewe atmos- Fig. 38
ferske vode, montiran od krovnih imbreksa Chersonese: house from the 3rd century BC as ana-
(}eramide) logy for the houses of same period at the site Kale-
Krševica (Kolesnikov, Jacenko 1999: 305, fig.13.)
Fig. 37
Acropolis: area-B with outer walls of the building
from building phase II. Superstructure of the hou-
se is resting on one course of large stones placed
directly on the ground. Along the outer wall could
be noticed drainage channel made of roof tiles
(imbrices)
252
Sl. 39 Sl. 40
Cari~in Grad: stambena zgrada u „Dowem gradu“ Selo Seace: seoska delimi~no ukopana ku}a,
(VI vek n.e), kao analogija ku}ama na lokalite- drveno-skeletne konstrukcije sa ispunom od
teu Kale-Kr{evica (Bavant, Ivanišević, MEFRM pletera u (visokom) prizemqu. Zidovi sutere-
1997-2, Caričin Grad (chronique), Pl. 1a) na ku}e izvedeni su u kamenu
Fig. 39 Fig. 40
Caričin Grad: residential building in ‘Donji grad’ Village Seace: village house partially subterranean,
(6th century AD) as analogy for houses at the site timber-framed with filling of wattle in (upper)
Kale-Krševica (Bavant, Ivanišević, MEFRM ground floor. Walls of lower ground floor are ma-
1997-2, Caričin Grad (chronique), Pl. 1a) de of stone
novih objekata uz postoje}e ili su pak zatvarawem slobodnog prostora izme-

|u dva postoje}a objekta formirane nove prostorije (sl. 6 i 14), ali kako smo
ve} napomenuli, namena otkrivenih gra|evinskih celina akropoqa za sada
mora ostati u granicama naga|awa. Zato }emo se, kao i u prethodna dva slu~a-
ja, zadràti samo na pitawima teoretske rekonstrukcije tehnika gradwe i
primewenog materijala.
Ne}emo pogre{iti ako konstatujemo da otkriveni zidovi mla|e faze objeka-
ta na akropoqu najve}im delom pripadaju temeqnoj zoni. Oni delimi~no
naleù na podove i zidove starije faze ili ih pak seku (sl. 20). Kako ~vrsti
podovi u unutra{wosti prostorija nisu konstatovani, te{ko je re}i gde bi
se mogao o~ekivati nivo sokla objekata. Kao oteàvaju}u okolnost moèmo
navesti i ~iwenicu da su objekti na akropoqu postavqeni na platou, koji
ima pad u dva pravca - i ka severu i ka severoistoku, o ~emu ubedqivo svedo-
~e i kaskadno ukopani temeqi zidova (sl. 17). Te{ko}e oko identifikacije
nivoa terena iz vremena ìvota anti~kog naseqa, obja{wava i ~iwenica da
je plato akropoqa u kasnijem periodu, a posebno tokom pro{log veka, bio
pomno prekopavan i nivelisan. Dodajmo tome jo{ i pogubno erozivno dej-
stvo atmosferskih voda.
[irina spoqnih zidova objekata na akropoqu nije jednaka ~ak i kada su u
pitawu zidovi jednog istog objekta i kre}e se od 60 do 80 cm. O~uvana visi-
253
Miroslav Jeremi}
na zidova iznosi od 40 do 90 cm. Osnovni gradivni materijal ~ini pe{~ar,

bilo da je lomqen, plo~ast ili u formi oblutaka. Kao vezivo, kori{}en je
blatni malter. Lica zidova su mawe-vi{e uredno ozidana i ostavqaju utisak
ujedna~ene strukture (sl. 15, 16 i 17). [ta se, dakle, moè re}i o superstruk-
turi objekata na zidovima najmla|e, III gra|evinske faze? Da li su objekti
bili prizemni ili su imali i sprat? To pitawe }e po svemu sude}i za sada
ostati bez odgovora. S obzirom na {irinu zidova, mogu}a je i jedna i druga
opcija. U prvom slu~aju, prizemni objekat bi mogao biti kompletno ozidan
kamenom (sl. 21) ili bi, po~ev od nivoa sokla, u gorwoj zoni, zidovi bili
izvedeni u }erpi~u i naboju ili bi bio primewen drveni skelet sa ispunom
od }erpi}a, naboja ili pletera (sl. 40).* U slu~aju spratnog objekta (sa istim
izborom materijala i tehnika gradwe kako u prizemqu, tako i na spratu),
{irina delimi~no ukopanih masivnih zidova prizemqa od 80 cm, mogla bi
u zoni sprata biti redukovana, ~ime bi istovremeno bio obezbe|en i oslonac
za grede drvene me|uspratne konstrukcije.
[to se ti~e konstruktivnog sklopa „ku}e“ prizidane uz „bedem“, u podno`ju
akropoqa, na prostoru „kamenoloma“, u sondi E (sl. 1 i 10), za bilo kakvu
rekonstrukciju u superstrukturi nema ~vrstih indicija, ali s obzirom na
{irinu temeqne stope (od oko 50 cm) re{ewe sa drveno-skeletnom konstruk-
cijom i ispunom od }erpi~a ili naboja bilo bi sasvim prihvatqivo. Kao naj-
bliù analogiju gradwe u }erpi~u na temeqnim zidovima od kamena (iz vre-
mena III-II veka st. e), imamo na ve} pomenutom lokalitetu Vardarski Rid
(Mitrevski 2001: 44, pl. 4).
Zakqu~ak
Za sada jo{ uvek nema dovoqno elemenata da bismo mogli razmatrati pitawa
funkcija i razli~itosti prostornih re{ewa gra|evina otkrivenih na loka-
litetu Kale-Kr{evica. S druge srane, kada je re~ o na~inu gradwe i prime-
wenom materijalu, ova arhitektura nema onih posebnosti koje bi je svrstale
u uske vremensko-prostorne okvire. Naprotiv, atipi~nost tehnika gradwe
dozvoqava da (van konteksta arheolo{kog materijala) wihove srodne prime-
re traìmo i nalazimo u vrlo {irokim granicama. Primeri upotrebe zemqe
/*/ Tokom iskopavawa u leto 2005. godine, u ostacima kerami~ke pe}i sta-
rije faze naseqa na akropoqu, na|ena je i jedna nepe~ena opeka, „}erpi}“,
dimenzije 45h45h10 cm. Prema svojim dimenzijama ona odgovara prime-
rima nepe~enih opeka koje su se proizvodile u vreme V-III veka pre n.e. na
prostoru Gr~ke, kao i wenih kolonija. Videti: Orlandos 1966: 59-60;
Mitrevski 2005: 166, 170.
254
(bilo }erpi~a, bilo naboja) ili kamena i drveta u tradicionalnom gradi-

teqstvu, mogu se sresti na ku}ama iz vremena neolita, arhajske ili heleni-
sti~ke Gr~ke, rane Vizantije (sl. 38 i 39) ili kasnog sredweg veka, na {iro-
kom prostoru Azije, Balkana, Mediterana i Evrope uop{te. Ali najbliù
lokaciju sa brojnim komparativnim primerima ~ini upravo sama Kr{evi-
ca sa svojim folklornim graditeqskim nasle|em (sl. 21, 25, 31, 32, 35, 36
i 40).
Kako smo videli, materijalni ostaci helenisti~kog anti~kog naseqa na
lokalitetu Kale-Kr{evica pokazuju da su u graditeqstvu tog vremena sve
pomenute opcije gradwe prihvatqive, ali, naravno, samo pod jednim uslo-
vom. A on je saèt u jednoj staroj i ~esto citiranoj engleskoj poslovici, koja
kaè da je za bezbednost i dugove~nost jedne ku}e, makar bila i od zemqe, naj-
va`nije da ona ima „d o b r e ~ i z m e i d o b a r { e { i r“ (Dethier 1982: 8).
U tom smislu, prikazani primeri ku}a gr~kih kolonista u ovom radu, nisu
samo plod graditeqskog instinkta, ve} i rezultat visokog stepena poznava-
wa graditeqskih ve{tina i principa, koje prepoznajemo na primerima
popularne arhitekture i na drugim podnebqima u razli~itim hronolo{kim
okvirima. To nam ubedqivo potvr|uje i savremena graditeqska praksa (Det-
hier 1982: 153-189; Fathy 1996: 239-26). Naime, vrlo instruktivne primere
moèmo na}i u davno osmi{qenom i primewenom planskom oìvqavawu
hiqadugodi{wih, tradicionalnih tehnika gradwe, u okviru posebnih pro-
grama izgradwe stanova i objekata drugih vrsta za socijalno ugroène sloje-
ve, {to se pokazalo veoma uspe{nim, pre svega na prostoru severnog Egipta,
Sredweg Istoka, pa ~ak i Sjediwenih Ameri~kih Dràva (New Mexico, na
primer) (Dethier 1982: 75-84 i 145-189). Na taj na~in i arheologija, koju mno-
gi smatraju hermetizovanom naukom ili „lepom zabavom“ (kako za same arhe-
ologe, tako i za {iru javnost), ulazi na „velika vrata“ u savremeni ìvot.
255
Miroslav Jeremi}
Bavant, Ivanišević 1997

B. Bavant et V. Ivanišević, Caričin Grad (Yougoslavie): campagne 1997.
(chronique), MEFRM -T 109 –2-1997, 1997: 645-650.
Chazelles-Gazzal 1997
C.-A. de Chazelles-Gazzal, Les Maisons en terre de a Gaule méridionale,
Tours 1997.
Deroko 1968
A. Deroko, Narodno neimarstvo I, Srpska akademija nauka i umetnosti,
Spomenik CXVIII, Odeljenje društv. nauka, n.s. 29, Beograd 1968.
Dethier 1982
J. Dethier et all., Des Architectures de terre, ou l’avenir d’une tradition
millénaire (catalogue d’ exposition a Centre Georges Pompidou), Paris 1982.
Ginouvès, Martin 1985
R. Ginouvès, R. Martin, Dictionaire methodique de l’ architecture grecque et
romaine - I (matériaux, techniques de construction, techniques et formes du
décor), Roma 1985.
Hansen 2000
E. Hansen, Delphes et le travail de la Pierre, BCH-supplement 36; Dephes
cent ans après la Grande fouille, Essai de bilan (Actes du Colloque Int. org.
Par l’École Fr. d’Athènes, 17-20 sept. 1992). Édités par A.Jacquemin, Paris
2000: 201-213.
Fathy 1996
H. Fathy, Construire avec le peuple, Arles 1996.
Jeremić 1986
M. Jeremić, Drveni skelet u arhitekturi Sirmiuma (La Construction a
colombage dans l’ architecture de Sirmium), Starinar XXXVI, Belgrade
1986: 71–90.
Kolesnikov, Jacenko 1999
A. B. Kolesnikov, I. V. Jacenko, Le Territoire agricole de Chersonèsos tauri-
que, BCH supplément 34. Actes de la Table ronde intern. (organisée par
l’École fr. d’Athènes, 31 oct.-3 nov. 1991. Édités par M.Brunet), Paris 1999:
289–321.
256
Kores, Panetsos, Seki 1999

M. Korres, G.A. Panetsos, T. Seki, The Partenon, Architecture and Conserva-
tion, Athens 1999.
Lasfargues 1985
J. Lasfargues, Architecture de terre et de bois (Actes du 2e congrés archéolo-
gique de la Gaule méridionale.Lyon, 2-6 nov. 1983), DAF no. 2, Paris 1985.
Lerich 2000
P. Lerich, La Brique crue en Mésopotamie et en Asie centrale; Actes du collo-
que int. Saint-Cloud, 16-18 novembre 1995 (édités par P. Boucheron,
H.Broise et Y. Thébert), Rome 2000: 11-30.
Lugli 1957
G. Lugli, La tecnica edilizia romana (Roma e Lazio), testo- vol. I, Roma
1957.
Lugli 1957
G. Lugli, La tecnica edilizia romana (Roma e Lazio), tavole- vol. II, Roma
1957.
Martin 1956
R. Martin, L’ Urbanisme dans la Grece antique, Paris 1956.
Mitrevski 2001
D. Mitrevski, The Ancient Macedonian Town at Vardarski Rid, Skopje 2001.
Mitrevski 2005
D. Mitrevski, Vardarski Rid (vol. I), Skopje 2005.
Orlandos 1966
A. Orlandos, Les Matériaux de construction et la technique architecturale des
anciens Grecs, Paris 1966.
Popović, Jeremić, Radojčić 2004
P. Popović, M. Jeremić, N. Radojčić, Lokalitet Kale u selu Krševica (istarživa-
nja 2001-2003 godine), Starinar LIII-LIV, 2003/2004, Beograd 2004: 270-272.
257
Miroslav JEREMIĆ
ANTIQUE AND TRADITIONAL

ARCHITECTURAL HERITAGE
(KALE IN KRŠEVICA)
The remains of physical structure of the settlement, which judging by archaeological finds,
had been established by Greek colonists in the end of the 5th century BC have been discove-
red in the course of four-year systematic archaeological investigations (2001-2004) at the si-
te Kale-Krševica near Bujanovac. Full development of this agglomeration characterized by
intensive building activities dates from the end of Classical and beginning of Hellenistic pe-
riod, i.e. from the early 4th and first half of the 3rd century BC. Although investigations had
been carried out at many sites within wider area of Krševica village for the time being we can
distinguish with certainty only two locations where architectural remains from that period
had been recorded in situ (Fig. 1/A and K).
First location (Figs. 1/A and 2) is an elongated plateau on the top of the hill above the villa-
ge that in the moment of settling of the colonists acquired the function of acropolis. As it co-
uld be seen on the plan there is not a single building at the acropolis whose ground plan had
been established in total and their purpose also could only be assumed for the time being
(Fig. 5 and 6). Acropolis had been established in the time when (generally speaking) this im-
portant element of urban milieu in Greece itself, in the 4th-3rd century BC already lost its
earlier function of strictly religious center. This certainly does not rule out the existence of
the temple but acropolis at that time had rather the character of defensive military point and
refugium where the structures of vital importance for the settlement prevail including gra-
naries and other types of storehouses, installations for providing water for the acropolis,
workshops and certainly dwelling structures.
When another location (trench E) (Figs. 1/K, 3 and 4) is concerned that is known as ‘qua-
rry’ and situated at the very foothill of northeastern slope there was investigated a segment
of natural geological massive of soft sandstone where could be noticed horizontal and verti-
cal grooves and circular depressions executed by stone carving tools (Figs. 3 and 4). This re-
sembles the traces of common technique of stone extraction (Figs. 12 and 13) so we assu-
med the existence of quarry at this location. At the foothill of this massive we encountered
the remains of two masonry structures: portion of the massive wall (possibly rampart or ri-
ver dam) (Fig. 9) and one dwelling structure leaning to its north side (Figs. 10 and 11). If we
accept the thesis of quarry existence then construction of these two structures had been pos-
sible only after stone exploitation ceased.
258
ANTIQUE AND TRADITIONAL ARCHITECTURAL HERITAGE
According to another assumption, function of the grooves carved into the sandstone massi-
ve was to support the upper storey structure of the dwelling structure and in that case the
existence of quarry is out of question. In that context circular depressions carved against the
cliff along the west house wall were used for vertical wooden posts for the construction of
the upper storey (Figs. 4 and 11). However, relation of groove level and the level of the dwel-
ling structure floor does not support this assumption. It is obvious that final solution of the
mentioned dilemmas could be expected only after future investigations.
Even though during the excavations at the site Kale-Krševica we did not discovered a single
structure or its plan in total the remains of walls and floors permit, however, partial insight
in the structure of discovered buildings and in the building techniques and materials used.
Already at first glance it is obvious that portions of the walls of the buildings of the later pe-
riod and built of solid material predominate in comparison with the complex of earlier ar-
chitecture. These later walls were constructed of broken stone laid in mud mortar (Fig. 2 and
Figs. 15-17). This simply does not mean that massive monumental structures made of solid
material are entirely missing in the earlier phases of the settlement. This is confirmed by
finds of skillfully dressed basalt ashlars of large size (Fig. 9 and Figs. 22-26). To the conside-
rably less extent are preserved the remains of structures made of inferior material and they
were recognized as fragments of floors and hearths of burned or rammed earth. In any case
differences in the quality of building could not necessarily be the result of different date of
the structures but first of all the consequence of different social standing of their commissi-
oners and users. Thus it is certain that structures of inferior construction and of temporary
character ‘lived’ simultaneously with monumental, representative structures built in opus
quadratum technique either it concerns elements of fortification or buildings of public, com-
mercial or sacred character.
For that matter two categories of structures could be clearly distinguished at the site Kale-
Krševica:
a) representative (monumental) structures, building of which required very techni-
cally skillful mason (stone carver, stone mason, hydrotechnician and the like) and
use of special tools and devices (elevators and other more complex machines).
b) structures, which from the aspect of building technique have the character of tra-
ditional popular architecture (not requiring participation of highly specialized ex-
perts).
Representative monumental structures

In order to evade the impression that we are speaking about virtual architecture we must
emphasize that this real monumental architecture is for the time being just indicated by its
fragments, which had been long ago removed from the spot and which could be recorded as
spoliae in different locations: in the walls of well-preserved buildings from the later phases
of the settlement (middle of the 3rd century BC), on the acropolis (Figs. 27 and 28), at the
foothill of the acropolis (near the quarry) where they were encountered in the northern fa-
259
Miroslav Jeremić
ce of ‘rampart wall’ (Fig. 9) as well as in the walls of village houses in Krševica (Figs. 21-26).
It is almost impossible to find the village house, which does not have in the walls (underne-
ath the mud mortar) fragments of stone ashlars from the devastated antique objects. As most
frequent kinds of stone we registered sandstone and basalt. Antique basalt ashlars because of
their size and symmetrically dressed surfaces had been most frequently used as spoliae on the
corners of the houses having the role of reinforcing and joining elements.
The most interesting and most characteristic example of spoliae is certainly the one encoun-
tered in the north wall of the structure in area-A on the acropolis (Fig. 28). The dimensions
of this basalt block are 102x40x27 cm. In the middle of its longer, frontal side there is a small
protrusion left on purpose when the stone was dressed and its function was to make the
transport and mounting of stone ashlar easier (Fig. 29). Such holders could have been remo-
ved by carving after mounting of ashlar but they could have stayed to satisfy the need for
more decorative and aesthetic effect (chiaroscuro) and to enliven excessively ‘cold’ and ‘still’
facades of the monumental buildings (Fig. 30). Such elements on stone ashlars had been
used exclusively on monumental structures of public, sacred or fortification character.
When Krševica is concerned we do not know with certainty for the time being either the cha-
racter or location of the buildings, which provided such ashlars. But, perhaps we would not
be much wrong if we assume some temple or perhaps stoa situated possibly either on acro-
polis or in the valley at the foothill of the acropolis.
Traditional architecture
When the selection of building material is concerned the village of Krševica fits into the ge-
neral pattern of the region. Hence we could say that local natural resources (wood from elm
and oak forests on the slopes of Rujan, deposits of sand, sandstone, basalt and more or less
quality earth for building and roof tiles) determined the system of building. On the other
hand, the ability of local inhabitants first of all farmers to use traditional building techniqu-
es to construct houses and sheds without architectural skills of higher level made the buil-
ding efficient and economical. For that matter we can compare the architectural skill of mo-
dern inhabitants of Krševica village and those from the time of establishing of the Greek co-
lony some 2,500 years ago. Thus traditional architecture of this area fits into wider histori-
cal context of popular architecture without strict spatial and chronological limits, so to say
the architecture we call – ‘architecture without architects’. And this architecture in the mo-
dern Krševica and its close vicinity (if we exclude recently built houses made of modern ma-
terials – concrete, hollow bricks and breeze blocks) is reduced to three basic house types: ho-
uses of sun-dried bricks and daub (Figs. 31 and 32), houses of stone (Figs. 21 and 34) and
timber-framed houses (Fig. 25, 33, 35 and 40).
Building techniques applied in the architecture of antique settlement
Building phase I
We know about the earliest structures in the settlement on the basis of rather infrequent re-
mains of floors of burned earth (Figs. 19 and 20). There are no traces of embedding of the
260
ANTIQUE AND TRADITIONAL ARCHITECTURAL HERITAGE
posts for timber-framed structures and wattle and daub filling. There are also no traces of
masonry foundations. Even if it concerns extremely improvised habitations, huts or tent-li-
ke structures there should have been some kind of postholes or the like. So we are left with
examples from literature and examples from the architectural heritage that we noticed in the
Krševica village or in its neighborhood (Figs. 21, 31, 32, 33, 34, 35).
Our idea that sun-dried bricks or daub had been used for the superstructure of the houses
of the earlier, first building phase relies first of all on numerous walls of half-demolished or
abandoned village houses (Figs. 31 and 32). There could be clearly noticed that for produc-
tion of sun-dried bricks or daub the earth had been used from the spot and almost without
any special preparations used for wall construction. In case the roof is destroyed the rain co-
uld practically wash away and irretrievably take away the complete superstructure of the vil-
lage house. Its one time existence could be confirmed only by stone foundation walls.
In such a way could have disappeared without trace the walls of habitations of sun-dried
bricks or daub from the earliest building phase on the acropolis. Except segments of floors
of burned earth no other remains of solid foundations or postholes of timber framing had
been encountered. In that context there is a logical question of foundations of such houses.
Although it seems incredible we can easily assume that they simply did not have classic em-
bedded foundation walls. Examples in the professional literature concerning the Neolithic
agglomerations in Iran as well as those in the central and western Mediterranean in the 7th
century BC indicate that walls of sun-dried bricks could have been erected directly from the
floor level without any special foundations. As the base for such walls could have been used
for example just a single course of stones not even buried and after the house destruction it
could have been taken away and reused on some other location. Such example we registered
in the village Krševica (Figs. 35 and 36) and in the nearby hamlet Seace (Fig. 34).
Building phase II
Portions of houses from the later, building phase II also indicate similar system of construc-
tion that we described above. These are structures, which had been partially destroyed in the
time of construction of structures from the latest period. Here the floors of rooms are not
preserved but we discovered remains of the base, i.e. foundations of the outer house walls.
This base consisted of one or two at the most courses of large stones (Fig. 14 - rooms A and
B and Fig. 37). We can only guess about the material used and building technique applied
for construction of walls above the mentioned foundation zone. Considering that traces of
materials used for the house superstructures have not been encountered during excavations
we are left with conclusion that basic material was once again the earth. Nevertheless, selec-
tion of applied techniques in this case could be limited in the certain way. In other words,
according to the thickness of wall foundations that were from 30 to 40 cm it could be said
that there might have been used system of timber-framing with filling consisting either of
adobe or daub (Figs. 31, 32, 35 and 36).
261
Miroslav Jeremić
Building phase III
Most of the discovered walls at Kale-Krševica date from the latest building phase of the an-
tique agglomeration. As it could be seen on the plan this building complex was created gra-
dually by adding new structures to the existing ones or new rooms were created by closing
free areas between two existing structures (Figs. 2, 6, 14 and 16). We will not make a mista-
ke if we conclude that walls from latest phase of settlement on the acropolis are mostly the
foundations. They partially lay over the floors and walls of the earlier phase or traverse them
(Fig. 20). As we did not encounter the solid floors inside the rooms it is difficult to say whe-
re the socle level of the structure could be expected.
Thickness of outer walls of the structures on the acropolis is not identical even when walls
of a single building are concerned and it varies from 60 to 80 cm and their preserved height
is 40-90 cm. The main building material is sandstone either used as rough stone, stone slabs
or pebbles. Mud mortar had been used as connecting element. Faces of walls are more or less
neatly made and give the impression of uniform structure (Figs. 17 and 18). Atypical buil-
ding technique allows (out of the context of archaeological material) determining them wit-
hin broad chronological framework. Such examples of building technique using stones laid
in mud mortar could be encountered on the Neolithic houses as well as on the houses from
Early Byzantine period (Fig. 39) but the nearest location with many analogous examples of
traditional architectural heritage we can find in Krševica itself and its surroundings (Figs. 21,
33, 35 and 40).
For the time being there is no comprehensive answer about the superstructure of the houses
of the latest building phase as it is the case for the earlier phases. Considering the thickness
of the walls all possibilities are plausible: sun-dried bricks, daub or timber-framing. If we as-
sume the storied structure the thickness (80 cm) of partially embedded massive ground flo-
or walls could have been reduced in the upper storey providing in such a way support for the
posts of interstorey structure. The walls of the upper stories could have been built also of sto-
ne, sun-dried bricks, daub and timber-framing in the same way as it had been the case in
Krševica village for many centuries (Figs. 21 and 33).
*
After this short survey of building techniques and applied materials in the architecture of the
antique settlement we can conclude that in this climate all mentioned options of building are
acceptable but under one condition. And it is summarized in an old and often quoted En-
glish proverb saying that for safety and longevity of a house even if it is of mud the most im-
portant is that it has ‘good boots and good hat’. For that matter presented examples of ho-
uses of Greek colonists at Kale-Krševica reveal without doubt high degree of knowledge of
general architectural principles, which are besides instinct also the result of thousands of
years of building experience that had been handed down from generation to generation du-
ring the uninterrupted practice of traditional architecture in all parts of the world.
262
Svetlana BLA@I] UDK 903:562/569(497.11)
Muzej Vojvodine, Novi Sad
FAUNA LOKALITETA KALE – KR[EVICA*

PRVI IZVE[TAJ
UVOD
U istraènom prostoru na lokalitetu Kale u toku 2002, 2003. i 2004. godine

sakupqeno je oko 4.000 kostiju ìvotiwa. Na osnovu analize kostiju utvr|e-
no je 18 vrsta ki~mewaka i jedna vrsta beski~mewaka.
Od sisara su zastupqene slede}e doma}e vrste: gove~e, ovca, koza, sviwa, pas,
kow i magarac. Divqe vrste su: jelen, divqa sviwa, medved, srna, pragove~e i
vuk.Od ptica su utvr|ene kosti doma}e koko{ke i jo{ dve divqe vrste. Ribe
su zastupqene sa dve vrste: {aran i som. Ostaci korwa~a su prona|eni u
nekoliko sondi. Ostaci qu{tura vinogradarskog puà su tako|e iskopani
(Tabela 1).
Tabela 1
Lista faune
Doma}e vrste ìvotiwa Divqe vrste ìvotiwa

Gove~e (Bos taurus) Jelen (Cervus elaphus)
Ovca (Ovis aries) Divqa sviwa (Sus scrofa)
Koza (Capra hircus) Medved (Ursus arctos)
Sviwa (Sus domesticus) Srna (Capreolus capreolus)
Pas (Canis familiaris) Pragove~e (Bos primigenius)
Kow (Equus caballus) Vuk (Canis lupus)
Magarac (Equus assinus) [aran (Cyprinus carpio)
Doma}a koko{ (Gallus gallus) Som (Silurus glanis)
Korwa~a (Emys orbicularis)
Vinogradarski pu` (Helix pomatia)
Procenat ukupnog uzorka
Doma}e vrste 89,56 Divqe vrste 10,43
/*/ O lokalitetu Kale vid. Popovi} 2005: 141-174.
263
Svetlana Blaì}
Sl. 1
a) Femur - butna kost, Bos taurus (doma}e
gove~e); b) Metacarpus – doru~je, Ovis aries
(ovca)
Fig. 1
a) Femur, Bos taurus (head of domestic cattle);
b) Metacarpus, Ovis aries (sheep)
Sl. 2
Kao {to se vidi iz Tabele 1, procentual- Metacarpus - doru~je, Ovis aries (ovca)
na zastupqenost ukupnog uzorka je Fig. 2
89,56% doma}ih vrsta i 10,43% divqih. Metacarpus, Ovis aries (sheep)
Ishrana stanovni{tva je bila zasnovana
na gajewu doma}ih vrsta i sporadi~nom
lovu na krupnu divqa~.
Osteolo{ki materijal je prili~no dobro o~uvan, a mere celih dugih kostiju
odraslih primeraka su kori{}ene za izra~unavawe visine grebena ìvo-
tiwa. Na osnovu Nobisovog indeksa razdvojeni su polovi (Nobis 1954). Visi-
na grebena doma}ih goveda izra~unata je na osnovu proizvoda najve}e duìne
kosti i faktora (Matolcsi 1970). Visina grebena ovaca i koza je izra~unata
pomo}u faktora (Teichert 1969, 1975). Mere delimi~no o~uvanih rogova su
posluìle da utvrdimo starost jedinki i tip rogova u okviru vrsta. Na osno-
vu stupwa rasta zuba i srastawa dugih kostiju izvr{ena je procena starosti
jedinki i podela kori{}ene stoke po starosti. Tragovi se~ewa na kostima su
pokazali uobi~ajeni na~in kasapqewa i kori{}ewa mesa.
264
FAUNA LOKALITETA KALE – KR[EVICA
Kosti su sakupqane po sondama (A i B, 1, 7 i 8, 9, 11, 14-27, 44-47, C, D, E, F, G

i H). Merewe kostiju izvr{eno je po uputstvu Driesch-a (Driesch 1976).
Sonda N 1
U ovoj sondi je sakupqeno 95 fragmenata kostiju ki~mewaka. U sedam otkop-
nih slojeva utvr|eno je prisustvo 7 vrsta doma}ih i divqih ìvotiwa. To su
doma}e gove~e, ovca, koza, sviwa, pas, jelen i medved. Doma}e vrste su zastu-
pqene sa 93,75%, a divqe sa 6,25%. U ishrani skoro isti zna~aj imaju goveda
i ovce (45% i 41%), dok su koze i sviwe mnogo mawe zastupqene (6%). Kosti
doma}eg psa su u tragovima i on se nije koristio u ishrani. Kao dopuna ishra-
ne kori{}eno je meso jelena i medveda.
Sonda S 7 i 8
U toku iskopavawa u ove dve sonde sakupqeno je 218 kostiju ìvotiwa. U
nivou VII i VIII otkopnog sloja (banak ispod ostatka zida i pe~ene zemqe kod
ugla 6’) prona|eno je 8 fragmenata lobawe Homo sapiensa.
Sl. 3
Fragment ro`ne plo~e trbu{nog
oklopa, Emys orbicularis (barska
korwa~a)
Sl. 4
Fig. 3 Fragment roga i phalanx I - ~lanak I, Bos tau-
Fragment of cornea plate of abdomi- rus (doma}e gove~e)
nal armor, Emys orbicularis (turtle
from puddle) Fig. 4
Fragment of horn and phalanx I- joint I, Bos tau-
rus (head of domestic cattle)
265
Svetlana Blaì}
Od ukupnog uzorka kostiju skoro polovi-

na je od doma}eg gove~eta (49,4%). Kosti
ovaca i koza su zastupqen sa 33,54%, dok
su kosti sviwa zastupqene sa 7,6%. Ove
vrste su ~inile preko 90% u ishrani sta-
novni{tva. Doma}i pas je veoma redak.
Lovna divqa~ je zastupqena sa 8,22%.
Jelen je u prednosti (6,32%) nad divqom
sviwom (1,26%). Jedan fragment pr{qena
soma potvr|uje i ribolov.
Sonda N 9
U sondi N 9 je sakupqeno 127 fragmenata
7 vrsta ìvotiwa. Doma}e ìvotiwe su
zastupqene sa 95,34% a divqe sa 4,65%. I
u ovoj sondi kosti goveda i ovaca ~ine
Sl. 5
Metacarpus - doru~je, Bos taurus ve}inu od 87,2%, dok ostale doma}e vrste
(doma}e gove~e) (sviwa, pas, kow) ~ine samo 8,12%. Od
Fig. 5 divqih vrsta utvr|ene su samo kosti jele-
Metacarpus, Bos taurus (head of domestic na.
cattle)
Sonda N 11
U ovoj sondi je sakupqeno 575 ostataka ìvotiwskih kostiju u 10 otkopnih
slojeva. Odnos doma}ih i divqih vrsta iznosi 92,63% prema 7,36%. Broj
kostiju ovaca i koza je neznatno ve}i od broja kostiju goveda (43,85% i
40,7%). Ne{to je pove}an procenat kostiju sviwa. Kosti psa nisu prona|ene,
dok su kosti kowa potvr|ene u tragovima. Od divqih vrsta lovqen je jelen,
divqa sviwa i medved. Ribolov je potvr|en kostima {arana. Od ptica su
prona|ene dve kosti.
Sonde N 14-27
U ovim sondama je sakupqeno najvi{e kostiju ìvotiwa, ukupno 1.565, od 13
razli~itih vrsta. Od doma}ih ìvotiwa utvr|ene su kosti goveda, ovce, koze,
sviwe, psa, magarca i kowa. Od divqih su prona|ene kosti jelena, divqe
sviwe, medveda, srne, tura i korwa~e. Doma}e vrste su zastupqene sa 88,66% a
divqe sa 11,33%. U ishrani se najvi{e koristilo meso goveda (39,22%) i ova-
ca (35,37%). Meso doma}e sviwe ovde je potvr|eno sa 6,5% od ukupnog uzorka.
Kosti psa, kowa i magarca su re|e pronalaène. U okolini nalazi{ta su
lovili divqu sviwu, jelena, srnu, tura i vuka.
266
Sonde S 44-47
U sondi S 44-47 sakupqeno je 450 fragmenata kostiju ki~mewaka 13 vrsta
ìvotiwa. Od doma}ih vrsta najbrojnije su kosti goveda sa 44,93% od ukup-
nog uzorka. Na drugom mestu su kosti ovaca i koza sa 32,09%. Ostaci kostiju
doma}e sviwe su zastupqeni sa 7,77%. Kosti psa i doma}eg magarca su veoma
retke. Od divqih vrsta najvi{e se lovio jelen, zatim divqa sviwa i retko
medved, srna i pragove~e. Odnos zastupqenosti doma}i i divqih vrsta izno-
sti 86,14% prema 13,85%. U odnosu na otkopne slojeve uo~ava se pove}ana
koncentracija od III do
b VII sloja. Na osnovu mera
ostataka kostiju doma}ih
ìvotiwa utvr|ena je
homogenost u populacija-
ma.
Sonde A i B
U ove dve sonde sakupqeno
je samo 34 fragmenta
d kostiju doma}ih vrsta
ìvotiwa. To su doma}e
gove~e, ovca, koza, sviwa i
pas. I ovde je veliki zna-
~aj goveda u ishrani
c
e (45,45%), a ne{to mawe su
a zastupqene ovca i koza
Sl. 6 (36,36%). Broj kostiju
a) Ulna - lakatna kost, Ursus arctos (medved); b) Astragalus - sviwe i psa je isti.
sko~na kost, Bos taurus (doma}e gove~e);
c) Calcaneus, Sus scrofa (divqa sviwa); d) Astragalus - sko~na
kost, Asinus asinus (magarac); e) Atlas - prvi vratni pr{qen, Sonda C
Canis familiaris (pas)
U blokovima I, II, III i IV
Fig. 6 sonde C sakupqeno je 320
a) Ulna, Ursus arctos (bear); b) Astragalus, Bos taurus (head of
domestic cattle); c) Calcaneus, Sus scrofa (wild pig); kostiju ìvotiwa. Pored
d) Astragalus, Asinus asinus (ass); e) Atlas, Canis familiaris (dog) ovih kostiju iskopane su
tri kosti ~oveka. Po zna-
~aju u ishrani i ovde je na prvom mestu gove~e (44,61%), slede ovca, koza
(30,7%) i na kraju sviwa sa 10%. Kosti psa, magarca i kowa su zastupqene u
malom procentu. Jelen se lovio vi{e od divqe sviwe. Odnos doma}ih i div-
qih vrsta iznosi 89,2% prema 10,7%.
267
Svetlana Blaì}
Sl. 8
Calcaneus - Sus scrofa (divqa sviwa)
Fig. 8
Sl. 7 Calcaneus, Sus scrofa (wild pig)
Metacarpus - dono`na kost, Bos taurus (doma}e
gove~e)
Fig. 7
Metacarpus, Bos taurus (head of domestic cattle)
Sonda E
U dvanaest otkopnih slojeva ove sonde sakupqeno je 593 fragmenta kostiju
ìvotiwa. U isto~nom pro{irewu ove sonde u II i III otkopnom sloju prona-
|ene su tri ~ove~je kosti. Zna~ajna koncentracija kostiju je od I do VII otkop-
nog sloja. Doma}e vrste su zastupqene sa 89,25%, a divqe sa 10,74%. I u ovoj
sondi glavni izvor hrane ìvotiwskog porekla su goveda i ovce.
Sonda G
U osam otkopnih slojeva otkopano je samo 46 kostiju ìvotiwa. I ovako mali
uzorak daje sli~ne rezultate zastupqenosti vrsta. Odnos doma}ih i divqih je
90% prema 10%. I ovde ~etiri doma}e vrste - gove~e, ovca, koza i sviwa, ~ine
osnovu u ishrani. Lovne vrste su samo jelen i divqa sviwa.
Sonde D, H i F
Ove tri sonde imaju ostatke kostiju doma}ih vrsta i samo jedan fragment
kosti medveda.
268
Odnos doma}ih i divqih vrsta gorweg platoa je 91,17% prema 8,83%.

Tabela 2
Procenat doma}ih i divqih vrsta ìvotiwa u sondama gorweg platoa
Sonda procenat doma}ih ìvotiwa procenat divqih ìvotiwa

N1 92,54 7,46
S 7-8 91,77 8,22
N9 95,34 4.65
N 11 92,63 7,36
S 19 82,35 17,64
N 14-27 88,66 11,33
S 44-47 86,14 13,85
A-B 100 -
Ukupno 91,17 8,83
U sondama na padini lokaliteta procenat zastupqenosti doma}ih i divqih

vrsta se razlikuje veoma malo od gorweg platoa i iznosi 90,44% prema 9,5%.
Tabela 3
Procenat doma}ih i divqih vrsta ìvotiwa u sondama na padini
Sonda procenat doma}ih ìvotiwa procenat divqih ìvotiwa

C 92,54 7,46
D 100,00
E 89,25 10,74
F 100,00
G 90 10
H 90 10
Ukupno 90,44 9,55
Doma}e ìvotiwe
Doma}e gove~e (Bos taurus L.)
U svim istraènim sondama prona|ene su kosti doma}eg gove~eta. Procenat
zastupqenosti se kre}e od 39,22% do 53,48% u odnosu na ukupan uzorak kosti-
ju. Doma}e gove~e je naj~e{}a i najva`nija vrsta u ishrani stanovnika ovog
lokaliteta. Na osnovu duìne celih dugih kostiju metapodijuma izvr{ena je
procena visine grebena odraslih jedinki (Matolcsi 1970), a prema izra~una-
269
Svetlana Blaì}
tim vrednostima Nobisovog indeksa (Nobis 1954) i Indeksa vitkosti (Fock

1966). Visina grebena goveda, kao jedan od pokazateqa promena u populacija-
ma u procesu pripitomqavawa, u ovom uzorku je u granicama varirawa za
prostor kultura mla|eg i starijeg gvozdenog doba Panonske nizije (Blaì},
nepublikovano). Od neolita, kada je prose~na visina grebena iznosila 126,8
cm, preko bakarnog doba od 121 cm i bronzanog od 123 cm, u gvozdenom dobu
visina opada na 112 cm. U rimskom periodu sredwa vrednost raste do 125 cm,
da bi ponovo pala u periodu seoba na 117 cm.
Na gorwem platou u sondama N 22-25 u prostorijama B/03 u IV otkopnom slo-
ju prona|ene su dve cele metakarpalne kosti. Na osnovu najve}e duìne meta-
karpalne kosti (GL=195,0 mm i GL=177,0 mm) izvr{ena je procena visine
grebena (VG) svakog primerka. Nobisov indeks, koji se koristi za odre|i-
vawe pola, za prvi primerak iznosi 28,83 i nalazi se u rasponu varijacija za
ènski pol. Na osnovu ovog podatka visina grebena (195,0 *6,03 =117,97 cm)
iznosi 118 cm. Drugi primerak ima Nobisov indeks 31,86 a indeks vitkosti
je 18,44. Wegova visina grebena je 112,04 cm, a pol je mu{ki.
U sondi N 11, u III otkopnom sloju je prona|ena cela metakarpalna kost, duì-
ne GL=175,0 mm. Nobisov indeks je 30,04, indeks vitkosti je 14,9 a visina
grebena je 108,15 cm (faktor za kastrirani pol).
U kontrolnoj sondi 2 KRSF u XII, XIII i XIV otkopnom sloju prona|ena je cela
metakarpalna kost (GL=188 mm, Bp=59,26 mm, SD=34,37 mm, i Bd=63,44
mm) sa Nobisovim indeksom 31,52, indeksom vitkosti 18,28, a visina grebe-
na je VG 116,18 cm (za neodre|eni pol).
Sl. 9
Fragment lobawe i rogova, Bos taurus (doma}e gove~e)
Fig. 9
Fragment of skull and horns, Bos taurus (head of domestic cattle)
270
U dijagramu rasturawa 1, ove ~etiri ta~-

ke se jasno razlikuju, tako da ima jedan
bik, jedna krava i dva vola. Ovo nije
uobi~ajeni odnos po polovima.
U sondi N 22-25 u prostoru B/03 u VI
otkopnom sloju prona|ena je jedna meta-
tarzalna kost doma}eg gove~eta, duìne
GL 250,0 mm. Nobisov indeks iznosi
21,7, a indeks vitkosti 12,94. Vrednosti
Nobisovog indeksa i indeksa vitkosti u
dijagramu rasturawa su nalaze u gorwoj
granici za ènski pol. Prema tome visi-
na grebena je prema Matolcsi-u 133,25 cm.
Na osnovu analize taksonomskih karak-
tera uzorka od 264 kosti metakarpusa i
313 metatarsusa goveda sa lokaliteta
gvozdenog doba Gomolava, Kalaka~a, Feu-
Sl. 10
Femur - butna kost, Ursus arctos dvar i Gradina na Bosutu utvr|eni su koe-
(medved) ficijenti varijabilnosti za: najve}u
duìnu, visinu grebena, Nobisov indeks
Fig. 10
Femur, Ursus arctos (bear) i indeks vitkosti (Blaì}, nepubli-
kovano).
Za uzorak sa Gomolave iz slojeva starijeg gvozdenog doba visine grebena gove-
da je u rangu od 100,2 cm do 118,8 cm, sa sredwom vrednosti od 109,8 cm za meta-
karpalne kosti, a za metatarzalne raspon varijacije je od 98,4 do 109,4 cm,
sredwa vrednost 106 cm (Blažić 1988). Sredwa vrednost visine grebena goveda
sa Gomolave na osnovu metapodijalnih kostiju iznosi 107,9 cm. U slojevima
mla|eg gvozdenog doba na Gomolavi visina grebena goveda je od 92 cm do 116
cm, a prose~na visina iznosi 107,33 cm (Blažić 1992).
Prose~na visina grebena goveda sa Kalaka~e je bila 116,7 cm na osnovu meta-
karpusa i 118,43 cm na osnovu metatarzusa (Bökönyi 1988). Goveda sa lokali-
teta Feudvar (gvozdeno doba) imala su visinu grebena od 97 cm do 126,7 cm sa
sredwom vrednosti od 112,6 cm (Blaì}, nepublikovano).
Na Gradini na Bosutu visina goveda je bila od 99,5 cm do 127,3 cm a prose~na
vrednost je 110,5 cm (Blažić 1992).
Na osnovu ovih podataka granice varijacije za visinu grebena goveda stari-
jeg i mla|eg gvozdenog doba za metakarpus su od 92 cm do 127 cm sa prose~nom
visinom od 111,39 cm. Za uzorak metatarzalnih kostiju grani~ne vrednosti
271
Svetlana Blaì}
a su od 98,4 cm do 128,5 cm,

a a sredwa vrednost je
a
111,90 cm. Zajedni~ka
sredwa vrednost visine
grebena goveda je 111,64 cm
{to je veoma blisko poda-
cima iz literature.
Prose~na vrednost visi-
ne grebena u oblasti
Crnog mora u doba stari-
b jeg gvozdenog doba iznosi
113,5 cm (Zalkin 1960), na
podru~ju Ma|arske u
istom periodu je 112,1 cm
c (Bökönyi 1974). U kelt-
skom gradu Manching pro-
se~na visina je 105 cm
Sl. 11
a) Phalanx I - ~lanak I i astragalus - sko~na kost Bos taurus (Boessneck et all., 1975). U
(doma}e gove~e); b) Fragment dowe vilice, Canis familiaris hal{tatu prose~na visi-
(pas); c) Radius - `bic, Ovis aries (ovca)
na je svega 98,5 cm
Fig. 11 (Amschler 1949), a u Sti~-
a) Phalanx I-joint I and astragalus, Bos taurus (head of domestic ni je 109,3 cm (Bökönyi, u
cattle); b) Fragment of mandibulus, Canis familiaris (dog);
c) Radius, Ovis aries (sheep) {tampi).
Za mali uzorak metapodi-
jalnih kostiju sa lokaliteta Kale prose~na visina grebena goveda za metakar-
pus iznosi 113,55 cm, a granice varirawa su od 108,15 cm do 117,6 cm.
Na osnovu svih iznetih podataka, goveda sa ovog nalazi{ta su po vrednosti-
ma visine grebena u saglasnosti sa rezultatima velikih uzoraka.
Jedna kost metatarzusa sa najve}om duìnom od 250 mm, Nobisovim indek-
som od 21,7 indeksom vitkosti od 12,94 i visinom grebena od 133,25 cm pri-
pada volu. Ovaj primerak se u dijagramu rasturawa za metatarzus iz grada Tác-
Gorsium nalazi u gorwoj polovini uzorka rimskih rasa goveda (Bökönyi
1984).
Ostaci rogova doma}ih goveda su naj~e{}e primagenijus tipa (primagenius)
i nekoliko brahikeros tipa (brachyceros). Prvi tip je replika smawenih
dimenzija pragove~eta, drugi tip je malih dimenzija sa uzanom talasastom
ivicom me|u rogovima.
272
a d
c
Sl. 12
a) Tibia - golewa~a, Bos taurus (doma}e gove~e); b) Astragalus - sko~na kost, Cervus elaphus (jelen);
c) Fragment metacarpus-a - doru~je, Capreolus capreolus (srna); d) Phalanx I- ~lanak I, Bos taurus
(doma}e gove~e)
Fig 12
a) Tibia, Bos taurus (head of domestic cattle); b) Astragalus, Cervus elaphus (deer); c) Fragment of
metacarpus, Capreolus capreolus (doe); d) Phalanx I-joint I, Bos taurus (head of domestic cattle)
Ovca (Ovis aries L.) i koza (Capra hircus L.)

Kosti ovaca i koza su prona|ene u svim sondama, a procenat u odnosu na ceo
uzorak je ne{to ve}i od tre}ine (36,76%). U sondama je zastupqenost od 26,6%
do 43,85%. O~igledno je da su ove dve vrste doma}ih ìvotiwa bile veoma
va`ne u ishrani stanovnika, s tim da je odnos ove dve vrste 8 prema 1 u korist
ovaca. Starosna struktura populacije ovaca, sa skoro 30% odraslih jedinki,
ukazije na sekundarno kori{}ewe vune i mleka.
Za procenu visine grebena ovaca i koza kori{}ene su mere celih kostiju
metapodijuma odraslih primeraka.
U sondi S 44 u VIII otkopnom sloju prona|en je metakarpus ovce duìne 123
mm i procewene visine grebena od 59,5 cm.
Ista kost ovce iskopana je u sondi N 11, severno od zida u IV otkopnom slo-
ju, duìne 115 mm a procewena visina je 55,66 cm.
273
Svetlana Blaì}
U istoj sondi prona|ena je metatarzalna kost ovce duìne 155 mm i visine

grebena 70,13 cm, kao i distalna epifiza sa polovinom diafize metatarzal-
ne kosti odrasle koze.
U sondama N 15-18 u segmentima 14-16, u V otkopnom sloju, prona|ena je meta-
tarzalna kost ovce duìne 142 mm i procewene visine grebena 64,04 cm.
U sondama N 16-19, u III otkopnom sloju van objekta prona|en je celi metatar-
zus ovce (duìne 133 mm i procewene visine grebena 59,98 cm), metakarpus
mlade ovce otvorene distalne epifize i metakarpus mlade koze otvorene dis-
talne epifize.
Radijus i ulna (srasle kosti odrasle jedinke) ovce, prona|ene su u sondama N
16-19, u II otkopnom sloju, u zoni krupnog kamewa isto~no od zida 9. Duìna
radijusa iznosi 160 mm a procewena visina grebena 64 cm.
Za ovaj uzorak sredwa visina grebena ovaca iznosi 62,21 cm, a interval vari-
jacije je 14,47 cm. Prose~na vrednost visine grebena ovaca za metakarpalnu
kost u gvozdenom dobu centralne i isto~ne Evrope je 57,5 cm, a za metatar-
zalnu kost 61 cm (Bökönyi 1974). Sredwa vrednost visine grebena ovaca na
a
b
Sl. 14
Sl. 13 Phalanx I - ~lanak I, Ovis aries (ovca), phalanx II -
Metatarsus - dono`je, Capreolus capreolus ~lanak II, Bos taurus (doma}e gove~e)
(srna)
Fig 14
Fig. 13 Phalanx I - join I, Ovis aries (sheep), phalanx II -
Metatarsus, Capreolus capreolus (doe) joint II, Bos taurus (head of domestic cattle)
274
Sl. 16
Phalanx I - ~lanak I, Bos taurus (doma}e
gove~e)
Sl. 15 Fig. 16
Metacarpus III - dono`je III, Sus scrofa (divqa
Phalanx I - joint I, Bos taurus (head of
sviwa)
domestic cattle)
Fig 15
Metacarpus II, Sus scrofa (wild pig)
Kalaka~i je 57,27 cm a na Gomolavi V i VI 57,3 cm, 59,15 cm. Razlike sredwih

vrednosti su zbog velikog uticaja prethodnog na~ina gajewa ovaca (u bronza-
no doba sredwa visina grebena je 65 cm za metakarpus i 74 cm za metatarzus),
malog uzorka i polnog dimorfizma.
Jedan rog iz sonde N 11 (osmi otkopni sloj), sa duìnom spoqne ivice 190
mm, najve}eg pre~nika baze 48,5 mm i najmaweg pre~nika baze 34 mm, tipa
Copper, sigurno pripada ovnu.
Kosti koza su prona|ene u sondama S 44-47, u VI otkopnom sloju: metakarpus
sa distalno otvorenom epifizom, sa proksimalnom {irinom od 14,4 mm i
minimalnom {irinom diafize od 16,78 mm i duìne 98,41. U sondama N 16-
19 u III otkopnom sloju metakarpalna kost koze distalno otvorena, duìne
118,0 mm, proksimalne {irine 28,41 mm, minimalne {irine diafize 18,16
mm i distalne {irine otvorene epifize 33,68 mm. Celih kostiju odraslih
jedinki nije bilo, ali na osnovu duìne ove dve kosti moè se proceniti
visina grebena od najmawe 56,6-67,8 cm. Rogovi koza sabqastog tipa su veoma
~esti.
275
Svetlana Blaì}
Doma}a sviwa (Sus domesticus)

Kosti sviwe su pronalaène u svim son-
dama u procentu od 5 do 10. To su bili
fragmenti kostiju glave, gorwe i dowe
vilice, dugih kostiju i karlice. Prema
stupwu izbijawa zuba u dowoj vilici i
otvorenih epifiza dugih kostiju, preko
70% jedinki je kori{}eno za ishranu pre
prve godine starosti. Na osnovu cele
kosti astragalusa (Teicher 1969) pro-
Sl. 17 cewena je visina grebena 64,13 cm. Prema
Calcaneus, Cervus elaphus (jelen) literaturnim podacima visine grebena
sviwa u gvozdenom dobu su od 65 do 70 cm
Fig. 17
Calcaneus, Cervus elaphus (deer) (Blažić 1988).
Kow (Equus caballus L.)

Kosti kowa u odnosu na celokupan uzorak su zastupqene samo sa 2,3% u pet
sondi. Ovaj procenat se uklapa u prose~ni procenat dosad istraènih loka-
liteta istog datovawa na prostoru Podunavqa (Bökönyi 1988, Blaì} 1994).
Na osnovu lateralnih duìna
metapodijalnih kostiju i du-
ìne tibije procewene su vi-
sine grebena i indeksi vitko-
sti (Kiesewalter 1888, Brauner
1916).
U sondi E, u isto~nom pro{i-
rewu u VIII otkopnom sloju,
unutar objekta iskopana je jed-
na cela metatarzalna kost
kowa. Najve}a duìna kosti
iznosi 254 mm, najve}a late-
ralna duìna 249 mm i late-
ralna duìna 244,5 mm (Kiese-
walter 1888). Visina grebena
Sl. 18 ovog primerka iznosi 130,3
Dva fragmenta roga, Capra hircus (koza) cm. Indeks vitkosti je 9,055,
vrlo vitke noge, prema Brauner
Fig. 18
Two fragments of horn, Carpa hircus (goat) klasifikaciji (Brauner 1916).
276
Sl. 19
Phalanx I - ~lanak I, fragment tibia-e - golewa~e i mandibularni P-M, Asinus asinus (magarac)
Fig. 19
Phalanx I - joint I, fragment of tibia and Mandibularis P-M, Asinus asinus (ass)
U sondama N 15-18, sektor 14-16, V otkopni sloj, tako|e je prona|ena jedna

metatarzalna kost kowa. Na osnovu lateralne duìne kosti (GL=249 mm)
procewena je visina grebena od 129,5 cm. Indeks vitkosti je 11,24, {to je
znak vrlo vitkih nogu.
Cela kost tibije kowa iskopana je u sondama N 20-21, u tre}em otkopnom slo-
ju, lateralne duìne 320 mm, a procewena visina grebena je od 139,5 cm.
Ove tri vrednosti visine grebena kowa imaju sredwu vrednost od 133,1 cm.
Na osnovu dosada{wih rezultata istraìvawa kowa u starijem i mla|em gvo-
zdenom dobu utvr|eno je da se visine grebena kre}u od 112,63 cm na lokalite-
tu oppidum ârnok do 141,25 cm na Kalaka~i (Blažić 1992, 1994; Bökönyi 1988).
Ovako veliki raspon se tuma~i prisustvom malih keltskih kowa ~ija je pro-
se~na visina 100 cm. Sredwa vrednost visine grebena kowa na nalazi{tima
starijeg gvozdenog doba je 135,7 cm, u mla|em gvozdenom dobu 125 cm, a u rim-
skom periodu 146,3 cm.
Prema ovim podacima tri primerka kowa sa lokaliteta Kale imaju visinu
grebena koja odgovara isto~noj grupi, a indeks vitkosti zapadnoj grupi
(Bökönyi 1968, 1988). Ovakve dvojne karakteristike isto~ne i zapadne grupe
kowa su utvr|ene na kostima kowa sa lokaliteta Kalaka~a i Doroslovo. Ovi
podaci mogu potvrditi pretpostavku da se na prostoru Podunavqa razvila
277
Svetlana Blaì}
Sl. 21
c Phalanx I - ~lanak I, Equus caballus (kow)
Sl. 20 Fig. 21
a) Phalanx I - ~lanak I, Cervus elaphus Phalanx I-joint I, Equus caballus (horse)
(jelen); b) Femur - butna kost, Emys
orbicularis (korwa~a); c) Metacarpus -
doru~je, Bos taurus (doma}e gove~e)
Fig. 20
a) Phalanx I-joint I, Cervus elaphus
(deer); b) Femur, Emys orbicularis (tur-
tle); c) Metacarpus, Bos taurus (head of
domestic cattle)
jedna lokalna rasa kowa, nasta-

la ukr{tawem isto~ne i zapad-
ne grupe (Bökönyi 1988).
Pas (Canis familiaris L.)

Doma}i pas je redak u skoro
svim sondama, a prose~ni pro-
cenat zastupqenosti je 1,5.
Samo dve cele kosti su poslu- Sl. 22
ìle da se proceni visina gre- Tibia - golewa~a, Sus scrofa (divqa sviwa)
bena (humerus GL=178 mm i Fig. 22
tibia GL=172 mm) od 60 cm i Tibia, Sus scrofa (wild pig)
50,22 cm. Visina grebena pasa
278
Sl. 24
Fragment roga, Capreolus capreolus (srna)
Sl. 23
Tibia - golewa~a, Bos taurus (doma}e Fig. 24
gove~e) Fragment of horn, Capreolus capreolus (doe)
Fig. 23
Tibia, Bos taurus (head of domestic
cattle)
sa Gomolave VI je od 47 cm do 55,38 cm. Duìna mandibularnog M 1 je od 19 mm

do 20 mm {to je u granicama varijabilnosti za ovu doma}u vrstu.
Magarac (Equus asinus L.)

Kosti magarca su utvr|ene u
sondama 14-27, 19, 44-47, A i B i
C. Zastupqenos u udnosu na
celokupan uzorak je najmawi i
iznosi 0,5%.
U sondi C, profil kod Krsti-
}a, u sloju humusa prona|ene su
tri kosti magarca. Cela prva
Sl. 25 falanga, sa slede}im merama;
O~wak dowe vilice, Ursus arctos (medved) GL=60 mm, Bp=34,7 mm,
Fig. 25 SD=20 mm, Bd=28 mm Distal-
Eyetooth of lowr jaw, Ursus arctos (bear) na artikulacija tibije i tre-
279
Svetlana Blaì}
}ina diafize sa merama Bd=50,5 mm, Td=Dd=34 mm i DD=21,5 mm (distal-

na debqina diafize). Mandibularni P3 – M2, duìne 22,5 mm i {irine 18,3
mm adultne jedinke. S obzirom na specifi~nu strukturu grizne povr{ine
izvr{eno je merewe po uputstvu Eisenmann-a (Eisenmann 1980, 1981): Lnd=13
mm, LF=7 mm, OL=22 mm, B3=13,3 mm, B4=12 mm, Bei=1,5 mm.
U sondi N 16-19 iskopana je skoro cela prva falanga i femur proksimalno
otvoren sa polovinom diafize mlade jedinke. Mere falange I su Gl=58,2 mm,
Bp=32 mm, SD=19 mm, BFp=30,7 mm, Bd=26,1 mm, Dp=24 mm.
U istoj sondi u II otkopnom sloju, isto~no od zida 9 (zona sa krupnim kame-
nom) prona|en je jedan kalkaneus proksimalno otvoren, mlade jedinke. Duì-
na kosti iznosi 69,7 mm, {irina 34 mm i debqina 32,5 mm. Upore|ewem
mera iz uporedne zbirke iste kosti ovaj primerak je mawi za 30 mm.
U sondi C, blok I i II, u III otkopnom sloju prona|en je mandibularni zub van
Sl. 26
a) Astragalus - sko~na kost, Cervus elaphus (jelen);
Sl. 27
Fragment roga, Capra hircus (koza)
b) Metatarsus - dono`je, Ovis aries (ovca)
Fig. 26 Fig. 27
Fragment of horn, Capra hircus
a) Astragalus, Cervus elaphus (deer); b) Metatarsus, Ovis
(goat)
aries (sheep)
280
alveole, duìne 25 mm i {irine 14,8 mm P3

– M2. Mere grizne povr{ine (Eisemann 1980,
1981): LND=13,6 mm, LF=8,5 mm, OL=24 mm,
B3=11,9 mm, B4=12 mm, Bei=2,4 mm.
U sondama N 22-25, prostorija B/03, u IV
otkopnom sloju prona|ena je kost kalkaneusa,
duìne 96,43 mm, {irine GB=47 mm, i
debqine 43 mm.
U sondama N 15-18, IV otkopni sloj, iskopa-
ne su cela metatarzalna kost i fragment ska-
pule, artikulacio, vrat i deo spine. Mere:
metatarzus GL=237 mm, Ll=233 mm, Bp=44
mm, SD=26 mm, Bd=4 mm, skapula SLC=58
mm.
Doma}a koko{ (Gallus gallus L.)

Sl. 28 Kosti doma}e koko{i su prona|ene u sonda-
Metacarpus - doru~je, Bos turus
(doma}e gove~e) ma N 11, E i F.
Fig. 28 U sondi N 11, II otkopni sloj, prona|ena je

Metacarpus, Bos turus (head of kost tarsometatarzus, duìne GL=65,15 mm,
domestic cattle)
Bp=10,53 mm, SD=5,52 mm, sinister, èn-
skog pola.
U sondi E, isto~no pro{irewe, VII otkopni sloj, iskopan je distalni arti-
kulacio i polovina dijafize ulne (mere Did=8,75 mm, SC=4,99 mm). Ista
kost je prona|ena i u sondi F (jugozapadna kaskada) sa distalnim artikulaci-
om, Did=9,84 mm.
Divqe ìvotiwe
Jelen (Cervus elaphus L.)

Kosti jelena su prisutne u skoro svim sondama, a procenat je od 4,5 do 11,26.
U odnosu na ukupan uzorak kostiju, jelen je zastupqen sa 5,4%. Cele kosti
odraslih jedinki naj~e{}e su falange, kalkaneus i astragalus. Na osnovu
dijagrama rasturawa za astragalus (GLl i Bd) vidi se da se ovaj mali uzorak u
odnosu na podatke iz neolita nalazi u dowem delu granice varirawa. Vredno-
sti najve}e duìne periferne polovine (Glpe) falange I anterior i posteri-
or su u granicama regionalne varijabilnosti praistorije (Jourdan 1975). Jed-
281
Svetlana Blaì}
b
d
c e
Sl. 29
a)Humerus - mi{i}na kost, Ovis aries (ovca); b) Phalanx II - ~lanak II, Equus caballus (kow); c)
Tibia - golewa~a i metacarpus III - doru~je, Sus scrofa (divqa sviwa); d) Phalanx I - ~lanak I, Bos
taurus (doma}e gove~e); e) Astragalus, Ovis aries (ovca)
Fig. 29
Humerus, Ovis aries (sheep); b)Phalanx II-joint II, Equus caballus (horse); c) Tibia and metacarpus III,
Sus scrofa (wild pig); d) Phalanx I-joint I, Bos taurus (head of domestic cattle); e) Astragalus, Ovis aries
(sheep)
na kost kalkaneusa je od mla|e jedinke (GL=110,34 mm) a druga je od odrasle

(GL=122 mm). Preko 70% uzorka kostiju je od odraslih jelena {to ukazuje na
specijalizovan lov na krupnu jelensku divqa~.
Srna (Capreolus capreolus L.)

Tri kosti srne su prona|ene na ovom nalazi{tu. To su jedan fragment roga i
dve metakarpalne kosti.
Divqa sviwa (Sus scrofa L.)

Skoro 4% kostiju divqe sviwe je utvr|eno u celokupnom uzorku ovog nalazi-
{ta. Po zna~aju je druga lovna vrsta u ishrani stanovnika. Veli~ine pojedi-
nih primeraka kostiju jasno ukazuju da su lovqeni kapitalni primerci
veprova. Cele kosti kalkaneusa metatarzusa III i IV i astragalusa su od odra-
slih primeraka mu`jaka. Upore|ewem mera duìne ovih kostiju sa objavqe-
282
nim podacima, utvr|eno je da je ova populacija divqe sviwe u granicama

regionalne varijabilnost (Clason 1979; Blažić 1988).
Medved (Ursus arctos L.)

Kosti ove vrste se nalaze u sondama N 1, N 11, S 44-47, N 14-27, E i F. Zastu-
pqenost je pola procenta u odnosu na celokupan broj kostiju.
U sondi N 1 prona|en je femur (proksimalni artikuacio i polovina dijafi-
ze Bp=94 mm) odrasle ìvotiwe starosti najmawe 25 godina.
U sondama N 16-19, II otkopni sloj, zona sa krupnim kamenom isto~no od zida
9, iskopana su tri fragmenta radijusa iste jedinke i jedna cela kost (car-
pus/tarsus). Distalni artikulacio radijusa ima {irinu Bd=50,03 mm i
debqinu Td=32,0 mm. Primerak iz uporedne zbirke starosti 35 godina, èn-
b d
e f
c
Sl. 30
a) Calcaneus - Canis familiaris (pas); b) Metacarpus, Ovis aries (ovca); c) Metacarpus, Carpa hircus
(koza); d) Astragalus - sko~na kost, Bos taurus (doma}e gove~e); e) Metatarsus - dono`je, Cervus ela-
phus (jelen); f) Metacarpus - dono`je, Bos taurus (doma}e gove~e)
Fig. 30
a) Calcaneus-Canis familiaris (dog); b) Metacarpus, Ovis aries (sheep); c) Metacarpus, Carpa hircus
(goat); d) Astragalus, Bos taurus (head of domestic cattle); e) Metatarsus, Cervus elaphus (deer);
f) Metacarpus, Bos taurus (head of domestic cattle)
283
Svetlana Blaì}
b
c
a
d h
g
e
f
Sl. 31
a) Astragalus - sko~na kost, Bos taurus (doma}e gove~e); b) Fragment roga, Ovis aries (ovca);
c) Phalanx I - ~lanak I, Bos taurus (doma}e gove~e); d) Phalanx I - ~lanak I, Cervus elaphus (jelen);
e) Fragment roga, Bos taurus (doma}e gove~e); f) Calcaneus, Cervus elaphus (jelen); g) Phalanx I -
~lanak I, Bos taurus (doma}e gove~e); h) Os centro tarsale, Cervus elaphus (jelen)
Fig. 31
a) Astragalus, Bos taurus (head of domestic cattle); b) Fragment of horn, Ovis aries (sheep); c) Phalanx
I-joint I, Bos taurus (head of domestic cattle); d) Phalanx I-joint I, Cervus elaphus (deer); e) Fragment
of horn, Bos taurus (head of domestic cattle); f) Calcaneus, Cervus elaphus (deer); g) Phalanx I-joint I,
Bos taurus (head of domestic cattle); h) Os centro tarsale, Cervus elaphus (deer)
ka, ima {irinu distalnog artikulacija Bd=52,14 mm i debqinu

Td=32,22 mm.
U sondi F u objektu (sloj svetlomrke rastresite zemqe uz stenu) utvr|ena je
proksimalna epifiza, polovina diafize, radijusa. Upore|ewem {irine
proksimalne epifize Bp=27 mm i minimalne {irine diafize SD=14,77
mm sa merama iz uporedne zbirke radi se o odraslom mu`jaku.
U sondi N 11, drugi otkopni sloj, prona|ena je jo{ jedna kost, sekudarno
o{te}ena, distalna epifiza i tre}ina diafize ulne. Izmerena distalna
{irina Bd *= 32,83 mm (mere iz zbirke Bd=34,48 mm).
284
Sl. 32
Metacarpus - doru~je, Equus caballus (kow)
a
Fig. 32
Metacarpus, Equus caballus (horse)
Sl. 33
a) Metatarsus - dono`je, Equus caballus (kow);
b) Calcaneus, Sus scrofa (divqa sviwa)
Fig. 33
a) Metatarsus, Equus caballus; b) Calcaneus, Sus
scrofa (wild pig)
Vuk (Canis lupus L.)

Kosti vuka su veoma retke u
sondi E u isto~nom pro{i-
rewu u III i VI otkopnom
sloju (slomqena lobawa
fragment maksilare i pre-
maksilare i humerus dis-
talna epifiza). [irina
distalne epifize humerusa
Sl. 34 (Bd) 36,78 mm, debqina
Tibia - golewa~a, Equus caballus (kow) (Td) iste je 27,47 mm i
Fig. 34 minimalana {irina dia-
Tibia, Equus caballus (horse) fize je 15,35 mm. Ove vred-
285
Svetlana Blaì}
nosti se uklapaju u granice varirawa za prostor Balkana. Drugi fragment

lobawe vuka je veoma o{te}en (zubi P2 P1 C I 123 su vrlo istro{eni) i re~ je
o odrasloj jedinki.
Pragove~e (Bos primigenius Boj.)

Pragove~e se veoma retko lovilo i sakupqene su samo tri kosti. To su frag-
ment roga, polovina distalnog artikulacija metakarpusa i distalna epifi-
za femura.
286
Amschler 1949
J. W. Amschler, 1949, Ur und fruhgesschichtiliche Haustier funde aus
Osterreich, Arch. Aust. 3, Wien 1949.
Blažić 1988
S. Blažić, 1988, Faunal remains from Gomolava V, Gomolava hronologija i
stratigrafija u praistoriji i antici Podunavlja u jugoistočnoj Evropi, Međunarod-
ni simpozijum, Vojvođanski muzej, Novi Sad 1988.
Blažić 1992
S. Blažić, 1992, Faunal remains in Celtic fortresses and indigenouse settle-
ment, Balcanica XXII, Beograd 1992, 402-406.
Blaì} 1994
S. Blaì}, Ostaci kowa iz gvozdenog doba u jugoslovenskom Poduna-
vqu, Kulture gvozdenog doba jugoslovenskog Podunavqa, Simpozijum, Som-
bor-Beograd 1994.
Blaì} 1995
S. Blaì}, Ostaci ìvotiwskih vrsta sa lokaliteta na trasi autoputa
kroz Srem, Arheolo{ka istraìvawa du` autoputa kroz Srem, Novi
Sad 1995, 331-346.
Blaì}, nepublikovano
S. Blaì}, Varirawe metapodijalnih kostiju vrste Bos taurus L. (doma-
}e gove~e) sa arheolo{kih nalazi{ta, habilitacioni rad.
Boessneck et all. 1975
J. Boessneck, V. d. Driesch, A. Mayer, M. Lamppenan, E. Wechsler von
Ohlen, Die Tierknochenfunde aus dem Oppidum von Manching, Wiesbaden
1975.
Bökönyi 1968
S. Bökönyi, Data on Irone Age Horse of Central and Eastern Europe. Bull.
Of the Amer. School of Prehist. Res. 25, Cambridge (Mass.) 1968, 1-71.
Bökönyi 1974
S. Bökönyi, History of Domestic Mammals in Central and Eastern Europe,
Budapest 1974.
287
Svetlana Blaì}
Bökönyi 1984
S. Bökönyi, Animal Husbandry and Hanting in Tác Gorsium. The Vertebra-
te Faune of a Roman Town in Pannonia, Studia Archaeologica VIII, Buda-
pest 1984.
Bökönyi 1988
S. Bökönyi, Osteološke analize u: P. Medović, Kalakača, Naselje ranog gvozde-
nog doba, Novi Sad 1988.
Bökönyi, u {tampi
S. Bökönyi, Die Tierknochenfunde der eisenzeitlichen Siedlung bei Stična.
Brauner 1916
A. Brauner, Materiali k poznaniju domashnikh zhivotnykh Rossii. 1. Loshad
kurgannikh pogrebenij Tiraspolskogo uezda, Hersonskoj gubernii, Equus
goschkewitsch, mihi. Zapisk. Imper. Obshch. SELSK. Hozj. Juzhn. Ross. 86,
1, Odessa 1916, 1-252.
Clason 1979
A.T. Clason, Ratari Gomolave u vinčanskom i latenskom periodu, RAD 25,
Novi Sad 1979.
Clason 1993
A.T. Clason, 1993, Cattle breeding in Yugoslavia during the Neolitic, Actes
du XII Congres Internationale des Sciences Prehistoriques et Protohistoriques,
Bratislava 1993.
Driesch 1976
A. v.d. Driesch, A Guide for the Measurements of Animal Bones from Ar-
chaeological sites, Peabody Museum Bull. 1, Harvard University 1976.
Eisenmann 1980
V. Eisenmann, Les Chevaux ( Equus sensu lato) fossiles et actueles: crânes et
dents jugales supérieures (Cahiers de Paléontologie), Paris 1980.
Eisenmann 1981
V. Eisenmann, Étude des dents jugales inférieures des Equus (Mammalia,
Perissodactyla) actuels et fossiles, Paleovertebrata 10 (3-4), 127-226.
Fock 1966
J. Fock, Metrische Untersunchungen an Metapodien einger europaischen
Rinderrassen, Diss., München 1966.
288
Jourdan 1975
B. Jourdan, Tierknochenfunde aus der Magula Pevkakia in Thessalien, Diss.
Kiesewalter 1988
L. Kiesewalter, Skelettmessungen am Pherde, Diss. Leipzig 1988.
Matolcsi 1970
J. Matolcsi, Historische Erforschunge der Körpergrösse des Rindes auf Grund
von ungarischen Knochenmaterial. Zeitschr. F. Tierzüchtg. u. Züchtgsbiol.,
1970: 87, 2, 89 -137.
Nobis 1954
G. Nobis, Ur und frühgeschichtliche Rinder Nord und Mittel deutschlands.
Zeischr. F. Tierzüchtg. u Züchtgsbiol., 1954: 63, 155-194
Teichert 1969
M. Teichert, Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Wider-
risthöhe bei vor- und frühgeschichtlichen Schweinen, Kühn-Archiv 83, 3,
1969: 237-292.
Teichert 1975
M. Teichert, Osteometrische Untersuchungen zur Berechnungen der Wi-
derristhöhe bei Schafen. u: A. T. Clason /ed./, Archaeozoological Studies,
Amsterdam – Oxford – New York 1975: 51- 69.
Zalkin 1960
V. I. Zalkin, Metapodial variation and it s significance for the stady of anti-
ent horned cattle, Bull. Mosk. Obšč. Ispit. Prirod. Otd. Biol. LXV, Moskva
1960: 109-126,
289
Svetlana BLAŽIĆ
Museum of Vojvodina, Novi Sad
FAUNA FROM THE SITE KALE IN KRŠEVICA
The fauna material from Kale in Krševica is quantitative large and varied. There are 4,000
bones from 18 species of which are domestic (cattle, sheep, goat, pig, dog, horse, donkey,
hen) and 10 wild (auroch, red deer, roe deer, wild pig, wolf, bron, bear, carp, catfish edible
snail). Domestic animals prevail with 89,56% of the corpus. Remains of cattle and sheep
made up over 80% of the fragments recovered. Among the species cattle participates with
45,63%, sheep and goat 36,76%, pig 7,1%, dog 1,4%, horse 2,3%, donkey 0,5% and hen
0,13%. Of wide species mostly were hunted red deer (5,4%) and wild pig (3,9%), less brown
bear, aurochs, wolf (together 0,70%). The withers height of cattle suggest a range between
108,15 cm to 117,6 cm. The average withers height of sheep is 62,21 cm. The horse average
withers height is 133,1 cm.
Translated
by the author
290
Momir VUKADINOVI] UDK 902.3:550.8(497.11)"2003"
Institut za vodoprivredu „Jaroslav êrni“, Beograd
REZULTATI GEOFIZI^KIH
ISTRA@IVAWA METODOM
GEOELEKTRI^NOG SKENIRAWA
I GEOELEKTRI^NOG SONDIRAWA
NA ARHEOLO[KOM NALAZI[TU
KALE – KR[EVICA
1. UVOD
Na arheolo{kom lokalitetu Kale–Kr{evica koji se nalazi na obroncima

planine Rujen, septembra 2003. godine, izvr{ena su geofizi~ka istraìvawa
geoelektri~nim metodama zasnovanim na merewu specifi~ne elektri~ne
otpornosti - SEO. Istraìvawa su obavqena du` profila generalno orijen-
tisanih prema severoistoku, i obuhvataju plato i padinu lokaliteta kao i
deo re~nog korita Kr{evi~ke reke.
Na lokalitetu je primeweno geoelektri~no skenirawe terena na 14 profila,
a na 2 profila obavqena su merewa metodom vertikalnog elektri~nog sondi-
rawa, {to ukupno ~ini 16 geoelektri~nih profila. Profili skenirawa su
imali duìnu po 49 metara, primeweni elektrodni dispozitiv je bio tipa
Wenner i wegovom primenom je ostvaren dubinski zahvat od 7 metara. Dva
profila geoelektri~nog sondirawa postavqena su na ravnijem delu terena
koji pripada koritu reke. Geoelektri~no sondirawe je obavqeno dispozi-
tivom tipa Schlumberger, sa dubinskim zahvatom do 20 metara.
Dobijeni rezultati grafi~ki su predstavqeni u vidu vertikalnih 2D
(dvodimenzionalnih) preseka. Dobijeni geoelektri~ni preseci predstavqa-
ju geoelektri~ne sredine, nazvanim tako po parametru elektri~ne otpornos-
ti, i odgovaraju prirodno-geolo{kim odnosno drugim materijalima koji se
nalaze ispod povr{ine terena.
291
Momir Vukadinovi}
Ciq geofizi~kih istraìvawa je bila detekcija razli~itog materijala

prirodnog ili ve{ta~kog porekla „unesenog“ u geolo{ke slojeve usled
qudske delatnosti. Prisustvo arheolo{kih ostataka naj~e{}e se moè detek-
tovati geoelektri~nim skenirawem zbog wegove razli~ite specifi~ne elek-
tri~ne otpornosti u odnosu na okolnu sredinu, jer je naru{ena prirodna
gra|a odnosno prirodni sklop sedimenata na datoj lokaciji.
Terenska ispitivawa metodom geoelektri~nog skenirawa izvode se na taj
na~in {to se ve}i broj elektroda u linijskom nizu poveè vi{eìlnim
kablom. Birawe aktivne grupe elektroda se ostvaruje linearnim elektrod-
nim preklopnikom, a merewa se izvode po dubinskim nivoima koji su
svrstani u trapezoidnu formu. Na slici 1 vidi se osnovni princip metode
skenirawa Wenner-ovim dispozitivom.
Sl. 1
Osnovni princip metode geoelektri~nog skenirawa
Fig. 1
Basic principle of geoelectric scanning method
Obrada prikupqenih terenskih podataka metodom geoelektri~nog skeni-

rawa izvr{ena je programom RES2Dinv (M. H. Loke 1998) koji vr{i inter-
pretaciju postupkom inverzije na osnovu metode kona~nih elemenata (ili
kona~nih razlika).
Obrada podataka vertikalnog elektri~nog sondirawa je vr{ena ru~no i

softverski pomo}u dvoslojnih master krivih (Orellana-Mooney, master
curves for VES iz 1962. godine) i programima RESIST od Van Der Velpen-a iz
1988. godine i WinSev5, predvi|enim za 1D interpretaciju.
292
REZULTATI GEOFIZI^KIH ISTRA@IVAWA
Rezultati istraìvawa su predstavqeni sekcijama – vertikalnim preseci-

ma, gde su raznim bojama posredno identifikovane sredine i wihova pros-
torna pozicija (debqina, dubina). Svaka od zastupqenih boja na finalnoj
sekciji ima odgovaraju}u vrednost specifi~ne elektri~ne otpornosti i
predstavqena je legendom. Vrednosti elektri~ne otpornosti izraène su u
jedinicama Ohmm (Sm ili om-metar).
Na terenu, u procesu prikupqawa podataka kori{}en je digitalni rezisti-
vitimetar tipa ”GEOPHYSICAL RESISTIVITY & SELF POTENTIAL METER
RPM-11“. Birawe elektrodnih kombinacija se izvodilo linijskim elek-
trodnim preklopnikom. Merewe je vr{eno pomo}u vi{eìlnog kabla sa 51
elektrodom na minimalnom rastojawu od 1 metra.
Razlike izme|u izmerenih i sra~unatih podataka u matemati~kom modelu, u
procesu inverzije, predstavqa se sredwom kvadratnom gre{kom – RMS
gre{ka.
2. REZULTATI TERENSKIH ISTRA@IVAWA

Rezultati geoelektri~nih merewa su predstavqeni u vidu geoelektri~nih
vertikalnih preseka terena i grupisani su na osnovu prostornog poloàja i
arheolo{ke problematike na lokalitetu (sl. 2). Na dobijenim presecima za
arheologiju interesantne anomalijske zone u tekstu su pojedina~no navedene
i diskutovane.
Prva grupa profila skenirawa je postavqena po delu utvr|ewa na vrhu brda
i du` padine i ~ine je profili 5, 6, 10 i 12. Na padini je postavqen i pro-
fil 11, koji je svojim poloàjem skoro paralelan izohipsi i upravno se~e
profil 10.
Druga grupa profila skenirawa je postavqena (skoro paralelno prvoj grupi)
tako|e niz padinu i ~ine je profili 7, 8 i 9.
Tre}u grupu profila ~ine 1, 2, 3, 4, 13 i 14. Osnovni ciq postavqawa datih
profila je bila detekcija ostataka podzemnih gra|evinskih objekata.
Tako|e je izvr{eno geoelektri~no sondirawe na dva profila, profil 1-VES
i profil 2-VES, koji su upravni na korito Kr{evi~ke reke. Profil 1-VES
~ine ta~ke sondirawa EK-1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7. Profil 2-VES ~ine ta~ke sondi-
rawa EK-8, 9, 10 i 11. Ciq sondirawa je bio u tome da se u~ini poku{aj rekon-
strukcije poloàja fosilnog korita Kr{evi~ke reke na osnovu dobijenih
vertikalnih geoelektri~nih preseka, po{to je ona buji~nog tipa i kao takva
je u svojoj hidrogeolo{koj istoriji sigurno ~esto mewala poziciju korita.
293
Momir Vukadinovi}
Sl. 2
Situacija 3D
Fig. 2
3D situation
294
Geofizi~ka terminologija liniju po kojoj se vr{i istraìvawe na

povr{ini terena naziva profilom. Du` profila se izvode merewa i rezul-
tati se predstavqaju u vidu vertikalnih geoelektri~nih preseka, gde se
detektovane geolo{ke ili druge sredine nazivaju geoelektri~nim presecima
sa odre|enim elektri~nim otpornostima.
2.1. ISTRA@IVAWE PO PRAVCU PROFILA 5, 6, 10, 12 I 14

Du` pomenutih profila koji ~ine prvi istra`ni pravac, izvr{ena su
merewa a rezultati skenirawa predstavqeni su na slede}im geoelektri~nim
presecima.
2.1.1. Geoelektri~ni presek 5 (prilog 1)

Presek 5 je dobijen merewem po profilu 5, postavqenom na zaravnatom delu
akropole. Po duìni profila od 13. do 17. metra, indicirano je prisustvo
temeqa sa ostacima zida do dubine oko 1,5 m. Tako|e je indicirano prisust-
Prilog 1
Kale-Kr{evica, geoelektri~ni presek 5
Annex 1
Kale-Krševica, geoelectric cross'section 5
vo ostataka zida na duìni od 19. do 35. metra na sli~noj dubini. Od 36.

metra pa do kraja preseka moèmo re}i da se pojavquje masivnija zona ostata-
ka gradwe, verovatno u sklopu ve}ih objekata. Merewe je obavqeno sa 47 elek-
troda. Sredwa kvadratna gre{ka (RMS) iznosi 1,8%, tako da se moè re}i da
je 2D geoelektri~ni model vrlo dobar.

Presek 6 po~iwe na ivici zaravnatog dela terena na akropoli (geodetski
reper), i prostire se du` padine upravno na reku. Na prilogu 2, od 1. do 9.
metra po duìni preseka nalazi se zona koja svojom otporno{}u ukazuje na
295
Momir Vukadinovi}
Prilog 2
Annex 2
prisustvo ostataka odbrambenog zida akropole. Otpornost te zone je preko

100 Ohmm - ùta i crvena boja na finalnoj slici. Od 10. do 18. metra, na
osnovu raspodele otpornosti, najverovatnije se nalazi rasut gra|evinski
materijal kao posledica ru{ewa zida akropole. Slede}e interesantne zone
se nalaze na duìni od 21. do 34. metra, i od 36. do 42. metra.
Sredwa kvadratna gre{ka (RMS) jeste 1,8%, tako da je geoelektri~ni 2D
model terena vrlo dobro sra~unat.

Geoelektri~ni presek 10 nastavqa se niz padinu uz preklop od 5 elektroda sa
krajem profila 6. Na preseku 10 (prilog 3) pojavquju se zone pove}anih elek-
tri~nih otpornosti na duìnama od 3. do 8. metra, od 12. do 18. metra, od 29.
do 34. metra i od 37. metra do kraja preseka sa otpornostima preko 100
Ohmm. Te zone mogu ukazivati na prisustvo nekih gra|evinskih ostataka, sa
dubinom zalegawa do 1.3 m.
Presek 10 je duga~ak 49 m, u mernom profilu je bilo raspore|enih 50 elek-
troda na rastojawu od 1 metar. RMS gre{ka je iznosila 3,5%, {to predstavqa
dobar geoelektri~ni 2D model.
296
Prilog 3
Annex 3

Presek 12, po pravcu niz padinu, nastavqa se na presek 10 sa preklapawem od
5 elektroda.
Na prilogu 4 dat je presek 12. Od po~etka preseka do 13. m indicirana je zona
ve}ih elektri~nih otpornosti koja se proteè sa preseka 10. Skoro celom
duìnom preseka 12 pojavquju se zone ve}ih elektri~nih otpornosti u inter-
valima od po~etka do 14. metra, od 16. do 28. metra, od 29. do 38. metra, od 40.
do 50. metra. Sve pomenute zone u datim intervalima najverovatnije pred-
stavqaju gra|evinske ostatke.
RMS gre{ka je iznosila 3,7%, {to predstavqa dobar geoelektri~ni 2D
model.

Na preseku 14 (prilog 5) dobijene su 4 zone sa pove}anim elektri~nim
otpornostima. Prva zona od 3. do 17. metra je najverovatnije zastupqena
gra|evinskim ostacima koji su se gravitaciono spu{tali niz padinu i
redom zaustavqali. Druga zona se proteè od 19. do 31. metra, tre}a zona je od
34. do 38. metra, a ~etvrta je detektovana od 42. metra do kraja preseka. Ove dve
posledwe zone su verovatno prouzrokovane naslagama krupnog {qunka koji je
297
Momir Vukadinovi}
Prilog 4
Annex 4
Prilog 5
Annex 5
Kr{evi~ka reka tu deponovala. Presek 14 je izveden na duìni od 49 metara

sa 50 elektroda i minimalnim elektrodnim rastojawem od 1 m. RMS gre{ka
je 8,3%, {to ukazuje na prisustvo lokalnih nehomogenosti.
298

Presek 11 dobijen je merewem po profilu koji je postavqen upravno na
pravac profila odnosno preseka 10. Dati presek je skoro horizontalan, izve-
den skoro po istoj izohipsi (od kote 441.00 do kote 440.00).
Prilog 6
Annex 6
Na preseku (prilog 6) izdvojene su dve zone sa znatnim pove}awem elek-

tri~ne otpornosti, od 10. do 23. metra, od 27. do 36. metra. Pomenute zone na
prelaze dubinu zalegawa od 2 m, a otpornost se kre}e od 100 pa do vi{e stoti-
na Ohmm. Prve dve zone su sigurno ostaci gra|evinskih objekata. Presek je
ostvaren na duìni od 49 m sa 50 elektroda, a RMS gre{ka je 9,7%.
2.2. ISTRA@IVAWE PO PRAVCU PROFILA 7, 8 i 9

Du` pomenutih profila, koji ~ine drugi istra`ni pravac, izvr{ena su
merewa a rezultati skenirawa predstavqeni su na slede}im geoelektri~nim
presecima.

Na preseku 7 (videti prilog 7) izdvojene su 4 interesantne zone sa pove}anom
elektri~nom otporno{}u: od 12. do 15. metra, od 18. do 20. metra, od 23. do 35.
metra i od 38. do 42. metra. RMS gre{ka je 12,7%. Primetno je da su sve ano-
malijske zone raspore|ene du` padine terena na pribli`no istoj dubini,
{to bi moglo da govori o ostacima gra|evinskog materijala istog porekla.

Geoelektri~ni presek 8 je preklopqen sa presekom 7 u intervalu od 5 elek-
troda, odnosno na duìni od 5 m. Presek je predstavqen na prilogu 8. I na
299
Momir Vukadinovi}
Prilog 7
Annex 7
ovom preseku je indiciran poloàj zona koje imaju pove}anu elektri~nu

otpornost: od 11. do 15. metra, od 16. do 28. metra, od 31. do 37. metra i od 41.
do 45. metra. Tako|e se izdvaja i zona od 16. do 23. metra koja bi mogla da pred-
Prilog 8
Annex 8
300
stavqa prirodnu strukturu (stena). RMS gre{ka je 2,7% {to predstavqa vrlo
dobar geoelektri~ni 2D model ispitivanog terena.

Presek 9 je tako|e preklopqen sa profilom 8 u duìni od 5 elektroda odnos-
no 5 m. Presek 9 (videti prilog 9) karakteristi~an je po indiciranim ano-
Prilog 9
Annex 9
malijskim zonama ve}ih elektri~nih otpornosti, koje se pojavquju pri

povr{ini terena u dosta izduènoj formi. Indicirane su dve duè zone:
prva se proteè od 4. do 23. metra a druga od 26. do 48. metra. Tako|e je od 2. pa
do 10. metra, u dubqem delu preseka indicirana je visoko otporna sredina
koja najverovatnije odgovara prisutnim prirodnim ~vr{}im formacijama
(stena). RMS gre{ka je 10,2%.
2.3. ISTRA@IVAWE PO PROFILIMA 1, 2, 3, 4 i 13

Ovu grupu ~ine profili 1, 2, 3, 4 i 13. Osnovni ciq postavqawa datih pro-
fila je bila detekcija ostataka podzemnih gra|evinskih objekata u podno`ju
brda. Potrebno je bilo utvrditi prisustvo i pravac pruàwa bedema koji je
konstatovan prilikom arheolo{kih iskopavawa 2002. godine.
301
Momir Vukadinovi}

Na preseku 1, na duìni od 23. do 27. metra i dubini do oko 4 m, na osnovu
arheolo{kih iskopavawa, indicirana je zona koja po svojim karakteristika-
ma ukazuje na prisustvo objekata i bedema sastavqenih od kamenih blokova.
Zona je okruèna vodozasi}enom sredinom sa otporno{}u ispod 30-40
Ohmm. Od 4. do 13. metra nalazi se do oko 2 m dubine zona pove}anih
otpornosti koja moè predstavqati ostatke neke gra|evine.
Prilog 10
Annex 10
Na preseku od 38. metra do kraja profila, na dubinama izme|u 1,5 i 2,0 m,

nalazi se jo{ jedna zona pove}anih otpornosti koja moè predstavqati
ostatke gra|evina.
Od 17. do 26. metra preseka na dubinama oko 2,2 m, nalaze se so~ivaste struk-
ture sa vrlo malim elektri~nim otpornostima, koje su najverovarnije vrlo
vodozasi}ene, naro~ito ona od 17. do 21. metra. S obzirom na oblik, pomenu-
ta struktura moè predstavqati kolektor podzemne vode koja se sa vi{ih
delova terena filtrira ka re~noj dolini. RMS gre{ka je 2,4%.

Geoelektri~ni presek 2 je predstavqen na prilogu 11, a wegov poloàj na
situacionoj karti. Presek 2 je ostvaren merewem po datom profilu skoro
paralelno profilu 1, na rastojawu 3 do 4 m u ba{ti neposredno pored ograde,
sa ciqem da se prati eventualno pruàwe pomenute gra|evinske konstrukci-
je – bedema, koji je indiciran na preseku 1. Na ovom preseku nije utvr|eno
prisustvo elektri~nih otpornosti koje bi ukazivale na prisustvo bedema sa
ostvarenim dubinskim zahvatom, {to zna~i da se pomenuta gra|evinska kon-
302
Prilog 11
Annex 11
strukcija ne pruà daqe od profila 1 ka profilu 2. Na duìni preseka od

28. metra do kraja, na dubinama do oko 1,5 m, indicirana je zona pove}ane
otpornosti preko 80 Ohmm. Pove}ana otpornost je nastala najverovatnije
usled prisustva krupnozrnog peska sa {qunkom koji pripada re~nom alu-
vionu i usled prisustva ostataka neke gra|evine. Do dubine od oko 4-5 metra
nalaze se glinovito-peskoviti sedimenti sa niskom otporno{}u, ispod 41,5
Ohmm. Na dubini ve}oj od 4.5 m prema elektri~nim otpornostima nalaze se
sredine koje odgovaraju peskovitim i {qukovitim tvorevinama nastalim u
zoni Kr{evi~ke reke.

Presek 3, prilog 12, dobijen je merewem po profilu koji je postavqen u sre-
dini parcele u kojoj je zasa|ena ba{ta. Po dobijenim elektri~nim otporno-
stima ovaj presek terena je sli~an preseku 2. Na dubinama do oko 1,5 m, po
Prilog 12
Annex 12
303
Momir Vukadinovi}
duìni preseka od 1. do 17. metra, i od 34. do 47. metra, nalaze se zone

pove}anih otpornosti, preko 80 Ohmm, koje su najverovatnije posledica
kombinovanog uticaja re~nih sedimenata krupnozrnijih frakcija i u mawoj
meri mogu}eg uticaja ostataka objekata u gorwim delovima preseka.
Kako je i ovaj presek ura|en u ciqu da svojim poloàjem utvrdi prisustvo
pomenute gra|evinske konstrukcije (bedema koji je indiciran na preseku 1),
moè se re}i da u dowem delu preseka, od 25. do 28. metra, postoji indikaci-
ja pove}ane otpornosti koja bi mogla da predstavqa ostatke takve gra|evine.
Pomenute geoelektri~ne sredine leè na glinovitim sedimentima sa
otpornostima do 25 Ohmm. Na preseku 3, u dowem levom uglu trapeza nije
prisutna anomalijska zona dobijena merewem, ve} je to posledica softver-
skog procesa.

Presek 4 svojom duìnom leì na krupnozrnom {qunku (re~ni aluvijonski
nanos) koji ima dubinu zalegawa oko 3 m. Otpornost ovog prirodnog depozi-
ta iznosi preko 200 Ohmm. U zoni {qunka nije ustanovqeno prisustvo
ostataka drugih materijala.
Prilog 13
Annex 13
Ostvarena duìna profila je 49 m a broj ukqu~enih elektroda je 50 na min-

imalnom rastojawu od 1 m. Sredwe kvadratna gre{ka (RMS) je 8,1%. Na dubi-
ni preko 6 m, skoro na sredini preseka postoji anomalijska zona sa pove-
}anim elektri~nom otporno{}u, koja moè predstavqati prirodnu stensku
formaciju.
304

Presek 13 ura|en je u ciqu mogu}eg pra}ewa pozicije bedema koji je detekto-
van presekom 1. Po~etna elektroda je bila direktno postavqena iznad
gra|evine, a presek je imao duìnu 31 metar. RMS gre{ka od 2,8% ukazuje da
je 2D model dobar.
Prilog 14
Annex 14
Na osnovu dobijenog preseka nema indikacije o prisustvu bedema ispod

povr{ine terena {to bi se moglo objasniti plitkim zahvatom. Na trapezu
2D preseka, u dowem levom uglu, pojavquje se softverska anomalija koja je
nastala usled nedostatka mernih podataka na skra}enom preseku.
Presek 13 je prikazao {kolski primer zalegawa i taloèwa re~nih sedime-
nata – aluviona ({qunkova) u vidu anomalijske zone koja po~iwe od 37. metra
i pruà se prema re~nom koritu.
2.4. ISTRA@IVAWE PO PROFILIMA 1-VES i 2-VES
2.4.1. Geolektri~ni presek 1-VES

Geoelektri~ni presek 1-VES (videti prilog 15) ~ine ta~ke geoelektri~nog
sondirawa od EK-1 do EK-7. Ispod povr{ine terena su indicirani slojevi
sedimenata koji su karakteristi~ni za re~na korita. Pri povr{ini terena
je indiciran sloj {qunka nepravilnog pruàwa i dubine zalegawa do 5-6 m.
Sloj {qunka leì na sloju glinovitih tvorevina i delimi~no na hete-
rogenom sloju koji ~ine pesak i glina. ^vrsta stenska masa je podloga re~nom
koritu i zauzima dubine od 5-6 m do 15-20 m. Indicirana su dva udubqewa
koja su sigurno uticala na formirawe pozicije re~nog toka. Na osnovu
topografije terena i sada{weg re~nog korita Kr{evi~ke reke, mogu}e je
305
Momir Vukadinovi}
Prilog 15
Kale-Kr{evica, geoelektri~ni presek 1-VES
Annex 15
Kale-Krševica, geoelectric cross'section 1-VES
zakqu~iti da je pomo}u geoelektri~nog sondirawa ispod ta~aka EK-2 i EK-3

detektovan deo fosilnog re~nog korita na dubini do 15-tak metara.
2.4.2. Geolektri~ni presek 2-VES

Prema dobijenim rezultatima elektri~nog sondirawa na preseku 2-VES,
vidi se da je gra|a ispod povr{ine terena slojevita. To je sigurno posledica
Prilog 16
Kale-Kr{evica, geoelektri~ni presek 2-VES
Annex 16
Kale-Krševica, geoelectric cross'section 2-VES
306
ve}eg pro{irewa re~nog korita, gde su vode tekle sporije, a samim tim je i
proces taloèwa sedimenata bio mirniji i homogeniji. Zbog toga se najve}a
koli~ina deponovanog materijala na (osnovnoj) steni sastoji od pome{anih
slojeva peska i gline. Osnovna stena je indicirana na dubinama od oko 10 m.
Savremeno re~no korito je izme|u ta~aka sondirawa EK-10 i
EK-11.
3. ZAKQU^CI
Na osnovu dobijenih rezultata izvedenih istraìvawa na podru~ju arheo-
lo{kog lokaliteta Kale-Kr{evica tokom septembra 2003. metodama geoelek-
tri~nog skenirawa i vertikalnog elektri~nog sondirawa, moè se
zakqu~iti slede}e:
– Geoelektri~nim skenirawem je utvr|eno prisustvo ostataka objekata na
terenu koji odgovara nasequ sa platoom i padinama koje se pruàju do doline
Kr{evi~ke reke. Dobijene anomalijske zone imaju pove}anu elektri~nu
otpornost u odnosu na okolinu i predstavqaju kulturni sloj i ostatke
objekata. Utvr|eno je prisustvo prirodnih formacija pe{~ara i re~nih
sedimenata-nanosa (peska i {qunka) Kr{evi~ke reke. Istraìvawe ovom
metodologijom je obavqeno na 14 profila.
– Vertikalnim geoelektri~nim sondirawem na profilima upravnim na
korito Kr{evi~ke reke dobijena su dva jednodimenzionalna (1D) preseka:
1-VES i 2-VES. Time je u~iwen poku{aj rekonstrukcije pozicije starog
(fosilnog) re~nog korita u odnosu na dana{we stawe.
Na preseku 1-VES (prilog 15), dobijena je pozicija osnovne stene sa dva

udubqewa: levo na preseku, ispod ta~aka EK-2 i EK-3 i desno ispod ta~ke
EK-5. Levo udubqewe je zatrpano re~nim sedimentima i mogu}e je da pred-
stavqa deo fosilnog korita. Desno udubqewe je sigurno uticalo na formi-
rawe dana{weg re~nog toka, {to se i na osnovu topografije terena moè
zakqu~iti.
Presek 2-VES (prilog 16) pokazuje prisustvo pravilno uslojenih sredina za
razliku od preseka 1-VES.
Presek 1-VES se nalazi uzvodno, a presek 2-VES nizvodno od zami{qenog
pravca pruàwa bedema. Ovako dobijeni geoelektri~ni preseci mogli bi da
ukazuju na postojawe neke vrste regulacije ovog dela toka Kr{evi~ke reke, ali
preciznije podatke pruìli bi samo detaqniji geofizi~ki radovi u sklopu
budu}ih arheolo{kih istraìvawa.
307
Momir VUKADINOVIĆ
Institute for the development
of water resource „Jaroslav Černi“, Belgrade
RESULTS OF GEOPHISICAL
INVESTIGATIONS USING,
GEOELECTRICAL SCANNING
AND GEOPHYSICAL SOUNDING
AT THE ARCHAEOLOGICAL SITE KALE-KRŠEVICA
In the end of 2003 we conducted geophysical investigations using geoelectrical methods at

the archaeological site Kale-Krševica situated at the slopes of the Rujan mountain.
Investigations included plateau and the slope of the site and section of the riverbed of
Krševica river.
The aim of geophysical investigations was to detect various material of natural or artificial
origin 'introduced' in natural geological layers as a result of human activity.
We used geoelectrical scanning of the terrain along 14 profiles and method of vertical elec-
trical probing on 2 profiles. Profiles were scanned by electrode dispositive of Wenner type.
Profiles of geoelectrical probing in the bed of Krševica river were obtained using measuring
dispositive of Schlumberger type.
The results obtained are presented graphically as vertical 2-D geoelectrical cross-sections.
The obtained geoelectrical sections are geoelectrical means called after the parameter of elec-
trical resistivity.
Geoelectrical scanning confirmed the presence of structure remains in the area correspon-
ding to the settlement at the plateau and on the slopes descending to the Krševica river val-
ley. The obtained anomalous zone reveals increased electrical resistivity comparison to the
surrounding area and they represent cultural layer and structural remains. The geological
environment consists mostly of sandstone.
By vertical geoelectrical soundings on the profiles transversing the bed of Krševica river we
obtained two 1-D sections. This was an attempt to reconstruct the position of old (fossil)
riverbed in comparison to the present-day situation and we also investigated the zone
upstream and downstream of the supposed direction of the rampart. Thus we also estab-
lished the existence of river sediments (sands and gravel) in the bed of the Krševica river.
308
Branislav ANĐELKOVIĆ UDK 904:393.3"652"(32)
Faculty of Philosophy, Belgrade 069.51:904(497.11)
Emily TEETER
The Oriental Institute, University of Chicago
THE COFFIN OF NESMIN:

THE BELGRADE MUMMY IDENTIFIED
Although the ancient Egyptian collection of the National Museum in Belgrade

(Anđelković 2002 a) has a small number of objects, it includes an interesting and
rare item that has become known as the Belgrade mummy (Anđelković 1997). The
mummy within its wooden coffin (registration number 13/V), that in 1992 was
transferred to the Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy, University
of Belgrade, illustrates how artifacts may lose and then regain their identity and
history.
The mummy within an anthropoid coffin was purchased in Luxor, Egypt by the
nobleman Pavle Riđički of Skribešće in 1888 (Anđelković 1995). In July of that year,
the artifacts were donated to the National Museum in Belgrade, which therefore
become the first Serbian museum to exhibit (in August 1888) an Egyptian artifact.
However, hardly anything was known about the identity of the mummy, indeed,
even the name of the donor and the circumstances of the donation had been
forgotten (cf. Anđelković 1994 b). Other challenges included the fact that a few
related artifacts - an amulet, some scraps of cartonnage, several bone fragments, a
fractured mandible and pieces of linen wrappings - were stored separately from the
mummy, with no mention of their association with the mummy whatsoever. Aside
from an unsuccessful attempt to establish the owner’s name,1 no effort had been
made to decipher and translate the full text on the coffin lid.
/1/ In Porter and Moss (1973: 821), the owners of two coffins from the National
Museum in Belgrade were identified as @ennufer and ZeHo respectively.
However, @ennufer - who was named Anpeti while was part of the Amherst
collection (Anđelković 2002a: 223) - turned to be Nefer-renepet (Panić-Štorh
1997), whereas the name ZeHo, as the present authors demonstrate below, does
not belong to the owner himself, but to his grandfather Djedhor.
309
Branislav Anđelković, Emily Teeter
When the mummy was removed from its coffin for examination in 1993, it was
found to have been badly damaged: the legs were detached at the knees, and the
head at the neck, and there was a gaping hole in the shoulders. Since that time, the
mummy has been the subject of several studies (Anđelković 1993, 1994 a, 2003;
Anđelković, Anđus and Stanković 1997; Čuljković, Anđelković, Stojković and
Romac 2000). As suggested by analysis of the teeth, the mummy belonged to a ca.
50 year-old male, whose sex is confirmed by the x-ray examination as well as DNA
analysis. Based on the length of the femora, his height was calculated to
approximately 165 cm. His arms were crossed right over left on the breast, and his
nails were gilded. As we can tell from the x-ray and CT examinations, artificial eyes
seem to be present within the orbits. The skin is dark-toned and hard, due to an
intensive treatment by the resinous matter during the mummification. The linen
wrappings were covered by 2-5 mm of black resinous coating, that still bears the
impression of a bead-net shroud, along with the several embalmer’s fingerprints. Of
great interest, especially in the light of the present identification of the text on the
coffin lid as a very rare spell, is a thick papyrus roll that is located between the body
and the outer bandages, near the left upper arm (cf. Anđelković 2002 b: 40).
Fragments detached from the roll (cf. Anđelković 1997: T. X/2), bear traces of
hieroglyphic texts, suggesting that the entire papyrus may be a legible Book of the
Dead.2 The papyrus has yet to be unrolled and examined. We should also stress that
relatively few papyri can be reliably associated with a particular mummy, and so this
one, which if a Book of the Dead should bear the name of the deceased, is potentially
very important for verifying the identity of the mummy.
The Belgrade Mummy was ornamented with at least ten faience djed-pillar amulets,
two faience plaques with Nephthys and Isis holding the hands of Horus-the-Child,
an wedjat-eye of lapis lazuli, two golden pendants representing Maat and ib
(hieroglyph for the heart), respectively, and a necklace made of alternating spherical
and elongated biconical faience beads. The cartonnage was in at least six separate
sections, including a floral collar with falcon-headed terminals, Isis and Nephthys in
the mourning posture, Nut crowned with a sun disc, and Duamutef and Imsety.3
Although the body, mummification technique, amulets and cartonnage have been
subjected to extensive study, the coffin is presented in detail here for the first time.
/2/ According to M. Depauw (personal communication, June 2001) hieroglyphic

Book of the Dead papyri are well known for Akhmim in the Ptolemaic period,
and the style of the coffin is quite plausibly also Panopolite. See further in
provenence, below.
/3/ The style of the cartonage resembles that of Djedhor (Ptolemaic Period,
Akhmim) from the British Museum, Collection Number 29776 (Dawson and
Gray 1968: 24-25, pl. XII/c.45).
310
It represents the mummy, standing upon a pedestal (Fig. 1), a form that was
introduced in the 25th Dynasty (8th century B.C.). On the reverse, a representation
of a back pillar rises from the pedestal, terminating at the bottom of the edge of the
wig. As is typical of coffins of the later period of Egyptian history, there is subtle
modeling of the contours of the feet, knees, and buttocks, and no suggestion of arms
Fig. 1
The coffin of Nesmin
Sl. 1
Nesminov kov~eg
311
Fig. 2
The floral collar with sun disk-crowned falcon terminals
Sl. 2
Floralni ovratnik sa zavr{ecima u vidu sokolove glave sa sun~evim diskom
and hands. The relatively oval gilded face is surrounded by the blue wig, the lappets
of which fall to the mid breast. Some two thirds of the face are separately worked
and dowelled to the rest of the head. The eyebrows and eyes were prepared to receive
inlay which is now only partly present in the form of dark-blue glass paste
fragments. There was a hole for a false beard to be attached. The coffin dimensions
are: length 182.5 cm, max. width 52 cm, max. depth (at the pedestal, when the coffin
is closed) ca. 42 cm. According to examination, the wood is Tamarix sp.
(Anđelković and Asensi Amoros, in press). The lid, as well as the trough, were each
shaped from a single piece of wood, apart from a few relatively smaller parts on the
left and right end, face, and pedestal. The wood was covered with a loosely woven
312
gauze-like fabric, over which a layer of gesso was applied.4 The final finish consisted
of polychrome (blue, green, yellow, red, black, white) decoration and gilding. In
spite of the loss of the finish and the inlays, the wood is in generally good condition,
with only a crack on the feet. The lower left front corner of the pedestal of the lid is
lost, and the edge of the left shoulder, which was an extra piece of wood, has fallen
off. Four pairs of mortise holes were cut into the edge of the box to allow the lid to
be secured. The interior is neither decorated nor colored and the chisel marks are
visible.
The lid is decorated with a broad six-rowed floral collar with sun disk-crowned
falcon terminals (Fig. 2).5 There are at least ten rows of the very same style between
the lappets of the wig, but rather intended to represent a sort of necklace. The floral
collar is slung around the lower torso. Below it, kneels Nut with extended arms and
wings (Fig. 3). Her head is crowned with a sun disk. Two lines of text runs below
her. Aside from the blue wig, gilded and polychrome decoration and inscription, the
rest of the coffin was painted black. The text and decoration (with the exception of
six rows of painted floral collar and text on the pedestal) were incised into the
surface of the plaster, which was then gilded. Two gilded figures of Anubis reclining
on top of a pylon-shaped shrine, holding a flail, are depicted on the foot section of
the coffin (Fig. 4). Originally, there was a line of horizontal painted hieroglyphic text
framed with double lined border on the pedestal, but it is so poorly preserved that
it is now illegible.
The lid of the coffin bears two lines of vertical text (Fig. 5) that run from the mid-
abdomen to the top of the foot. The top section of both lines is largely lost. The text
is known as Book of the Dead 191 "Spell for bringing the soul to the body" (Allen
1952), but it has also been classified as belonging to the Books of Glorifications of
Osiris (Goyon 1974: 78-81; Schneider 1994). Regardless of to which corpus it
belongs,6 it is a very rare text. Allen (1952) could cite only seventeen examples, all
of which were on either Books of the Dead, or more frequently, on coffins of the
/4/ As Ikram and Dodson (1998: 243) put it: “First, a single layer of linen was
glued on the bare surface of the wood”.
/5/ See such collars on British Museum coffin BM 22941 (Dynasty 22) in Taylor
(2001: 231, fig. 170). Also BM 8971 of an unnamed priestess (Dynasty 21) in
Wolfenden et al. (1971: 61 no. 7); BM 29582 of Nesmin from Akhmim
(Dynasty 30) in Taylor (1989: fig. 51); City of Bristol Museum H 4633
(Dynasty 21) (idem 1989: fig. 35); Berlin VÄGM 12-82 of Shep-en-Iset
(Dynasty 25) in Fay (1984: 74-75).
/6/ Gulden and Munro (1998) lists it as Book of the Dead rather than a
“glorification” text.
313
Fig. 3
Sun disk-crowned kneeling Nut with extended arms and wings
Sl. 3
Nut krunisana sun~evim diskom, kle~i ra{irenih ruku i krila
Persian and Ptolemaic periods.7 Since that time, additional examples have been
identified (Schneider 1994; Takács 1994). The text names the owner of the coffin as
Nesmin, the son of Wennefer and Chay-Hathor-Imw, and the grandson of Djedhor.
Another, single line of text is centered on the foot section of the coffin,
between (and protected) by two figures of Anubis (Fig. 4). It is positioned in the
opposite orientation (i.e., upside down to the viewer of the coffin). The end of this
text, which is a recitation of Anubis for the protection of Nesmin, is centered on the
end of the upper two lines of text.
Text on the Coffin
Conventions [text in brackets]: restored from other sources
(text in parans): grammatical emendations
/7/ See Allen (1952: 178-181) for a list of the occurrences, and more recently
Gulden and Munro (1998).
314
Fig. 4
Single line of text between two Anubis figures on the foot section
Sl. 4
Natpis u jednoj koloni izme|u dve figure Anubisa, na delu kod stopala
Upper texts:
text, right:
smA Ns-Min....[.mi nw] Wn-nfr maA xrw sA mi nw +d-@r8maA xrw ir n nb(t) pr n hn9
IHy Mnw *Ay-@wt-@r-Imw i (i)n10 bA i Hsk [Swt i nTrw] ipw nb tpw11 anx mi in.tn
/8/ Ranke (1935: 411.12), Meulenaere (1954: 73-82).

/9/ For this title, see Clère (1987: 4-5). Here, the pr sign has been written as the
first h. For nb(t) pr n IHy Mnw, from another document from Akhmim, see
Luscher (2000: 5).
/10/ Here i n bA for i in bA. See Oriental Institute 9787 (P. Ryerson in Allen 1952:
pl. XIX).
/11/ See Allen (1952: 181 note n) for variations in nb/nbw and tp/tpw.
315
Fig. 5
Vertical text on the lid
Sl. 5
Vertikalan natpis na poklopcu
316
…the stoalist, Nesmin… [son of the same-titled]12 Wennefer, true of voice, son of
the same-titled Djedhor, true of voice, born of the lady of the house, the sistrum
player of Min, Chay-Hathor-Imw,13 O' you who carry off the soul, O' you who cut
off [shadows, O'] all these [gods] who are over the living, come, may you bring
text left:
[bA n Ns-Min n.f Xnm.tn n.f Dt.f nDm ib.f ii bA.f n Dt.f] n ib.f sxnw Dt.f bA.f Htm bA.f 14
Dt.f n15 ib.f 16in sn n.f 17 nTrw m Hwt bnbn m Iwnw r-gs ^w sA Itm
[the soul of Nesmin to him. May you present his body to him that his heart may be
glad, that his soul may come to his body and] to his heart. That his body may
embrace his soul, that his soul may equip his body and his heart. Bring them to him
O' gods in the temple of the Benben in Heliopolis beside Shu, son of Atum.
Foot of coffin:
Dd mdw in Inpw nb tAwy r-stAw (?)18
Inpw xnty sH-nTr ir (.i) sA n Wsr smA Ns-Min
Words said by Anubis Lord of the Two Lands and Ro-setcha (?), and Anubis,
Foremost of the Embalming Booth, "I make protection for the Osiris, the stoalist
Nesmin".
Provenance of the coffin

The Belgrade coffin has no sure provenance beyond its purchase by Pavle Riđički in
Luxor in February, 1888. However, the family of Nesmin is known to have been
from Akhmim. This origin is documented by a limestone stele of another Nesmin
now in Cairo (CG 22053) (Kamal 1905: 49-50) that was discovered at Akhmim in
1885, shortly before the purchase of the Belgrade coffin. The relationship of the
/12/ For the further geneology of Nesmin see Cairo stela 22053 in Kamal (1905:
49-50).
/13/ See Ranke (1935: 387.22). Also see stele Cairo CG 22053 in Kamal (1905: 49-
50), for an alternate writing of this name.
/14/ This phrase also occurs in PT 2101a.
/15/ The Belgrade coffin inserts n for m.
/16/ Like a version of the spell on papyrus British Museum 9915 and another
coffin (cf. Allen 1952: 178-179, 182 note o), the words Dt and bA are here
reversed.
/17/ For the order of these pronouns, see Allen (1952: 185 n. 14).
/18/ See Ny Carlsberg Glyptotek Æ 740, also from Akhmim, for Inpw nb tAwy
r-stAw, in Koefoed-Petersen (1936: 68). The epithet could also be Inpw nb tA tA
Dsr (stela from Akhmim CG 22040 in Kamal 1905: 37), or perhaps Inpw nb tA
Dsr as on Cairo CG 22039 and 22045 from Akhmim (idem 1905: 37, 41).
317
owner of the Belgrade coffin (Nesmin) to the Nesmin of the stela is confirmed by
their shared genealogy. On the Belgrade coffin, the name of Nesmin's father is
Wennefer. On the stela, Wennefer is Nesmin's grandfather. Wennefer is a very
common name and thus this would not be enough evidence for their relationship,
however, the name of Wennefer's wife is given on both monuments is Chay-
Hathor-Imw. This is a very rare name, which in association with the names of
Wennefer, Djedhor, and Nesmin (table 1) is strong evidence for constructing a
linked genealogy. As was common in extended genealogies, names were used
repeatedly, usually being given to individuals of alternate generations. Combining
the genealogies on the Belgrade coffin and Cairo stela 22053 reflects this practice.
Djedhor, (Cairo 22053) the brother of Nesmin of the Belgrade coffin is named for
their grandfather whose name is listed on the coffin. Nesmin, the son of Djedhor the
younger (both from Cairo 22053) is named for his uncle Nesmin of the Belgrade
coffin (see table 1). All men of the family held the title smA "stoalist", the rank of
priest who was responsible for clothing and dressing the divine cult statue.
? = Djedhor
(Belgrade coffin)
smA priest
Chay-Hathor-Imw = Wennefer
(Belgrade coffin/Cairo CG 22053) (Belgrade coffin/Cairo CGC 22053)
nbt pr iHn Mnw smA priest
Nesmin Djedhor = ?
(Belgrade coffin) (Cairo CGC 22053)
smA priest smA priest
Nesmin
(Cairo CGC 22053)
smA, smA Mnw, sn n niwt etc.
Table 1
Genealogy of the Family of Nesmin of Akhmim
Tabela 1
Geneologija porodice Nesmina iz Akmima
Since the stela of Nesmin's nephew was recovered from Akhmim, it seems likely that
Nesmin's coffin also comes from that site. In the mid- and late 1880s, a great
number of antiquities from Akhmim entered the antiquities market. Gaston
Maspero initially worked the site in 1884 (Kamal 1905: II-III), and thereafter he put
318
it under the supervision of his reis Kalil (also known as Kaleel). However, from 1884
to 1888, the site was thoroughly ransacked by unauthorized diggers.19 Huge
amounts of material were looted. As reported by Budge (1920: 86): "We arrived at
Akhmîm (ancient Panopolis) early Sunday morning [December 5, 1886] and Mr.
J. M. Cook stopped there for some hours to enable us to inspect the mass of Graeco-
Roman and Coptic antiquities and manuscripts which had been found there a short
time before we visited the town. The dealers welcomed us warmly….” It seems very
likely that the Belgrade coffin was originally from Akhmim, and was among the
mass of undocumented material that was removed in the late 1880s. The early
Ptolemaic style of the coffin agrees well with both Allen's (1952: 185) and
Schneider’s (1994: 357) dating of the text that was used to decorate the coffin lid.
We believe that future extraction of the Book of the Dead papyrus, in situ, will
further confirm the identity, the provenance, and the date of the mummy and the
coffin.
/19/ For a brief history of the excavation, and destruction, of the site, see
Kuhlmann (1983: 50-53).
319
Abbreviations
JSAS - Journal of the Serbian Archaeological Society (Glasnik Srpskog arheolo{-

kog dru{tva), Belgrade
Allen 1952
T. G. Allen, Additions to the Egyptian Book of the Dead. Journal of Near
Eastern Studies 11, Chicago 1952: 177-186.
Anđelković 1993
B. An|elkovi}, Ostaci mumije iz beogradskog Narodnog muzeja
(Remains of the Mummy from the National Museum of Belgrade). JSAS 9,
Beograd 1993: 153-158.
Anđelković 1994 a
B. An|elkovi}, Prvi rezultati analize mumije iz Narodnog muzeja u
Beogradu (The First Results of the Analysis of the Mummy from the National
Museum in Belgrade). Zbornik Narodnog muzeja (Recueil du Musée
National) XV-1, Beograd 1994: 153-159.
Anđelković 1994 b
B. An|elkovi}, Prilog recentnom istorijatu kov~ega Hennufer i Zeho
(Contribution to the Recent History of the Coffins of Hennufer and Zeho).
Istorijski glasnik (Historical Journal 1-2), Beograd 1994: 93-100.
Anđelković 1995
B. An|elkovi}, Pavle Ri|i~ki – donator Beogradske mumije: rekon-
strukcija puta na Bliski istok 1888 (Pavle Riđički – the Donor of
Belgrade Mummy: A Reconstruction of his Voyage to the Near East in 1888).
Godišwak za društvenu istoriju (Annual of Social History II/3), Beograd
1995: 329-343.
Anđelković 1997
B. An|elkovi}, Beogradska mumija (The Belgrade Mummy). Recueil des
travaux de la Faculté de philosophie (Zbornik Filozofskog fakulteta
A–XIX), Beograd 1997: 91-104.
320
Anđelković 2002 a
B. An|elkovi}, Staroegipatska zbirka Narodnog muzeja u Beogradu (The
Ancient Egyptian Collection in the National Museum of Belgrade). JSAS 18,
Beograd 2002: 211-224.
Anđelković 2002 b
B. Anđelković, Egyptian Antiquities in the Museums of Serbia. Pp. 39-50 in
Egyptian Museum Collections around the World: Studies for the Centennial
of the Egyptian Museum, Cairo, eds. M. Eldamaty and M. Trad. Cairo, Cairo
2002.
Anđelković 2003
B. Anđelković, The Belgrade Mummy: Current Research and Future
Possibilities. (Beogradska mumija: dosadašwa istraìvawa i budu}e
mogu}nosti). JSAS 19: Beograd 2003: 143-148.
Anđelković and Asensi Amorós in press
B. Anđelković, M. V. Asensi Amorós, The Coffin of Nesmin: Construction
and Wood Identification. JSAS 21, Beograd.
Anđelković, Anđus, Stanković 1997
B. Anđelković, Lj. Anđus, S. Stanković, The Entomological and Bacteriolo-
gical Analyses of the Belgrade Mummy (Entomološka i bakteriološka
analiza Beogradske mumije). JSAS 13, Beograd 1997: 379–384.
Budge 1920
A. E. W. Budge, By Nile and Tigris, vol. 1. London, London 1920.
Clère 1987
J. J. Clère, Le Papyrus de Nesmin. Cairo 1987.
Čuljković, Anđelković, Stojković, Romac 2000
B. Čuljković, B. Anđelković, O. Stojković, S. Romac, PCR amplification of
seven single copy nuclear genes from the Belgrade mummy (PCR
amplifikacija sedam nuklearnih gena Beogradske mumije). Archives of
Biological Sciences (Arhiv biolo{kih nauka 52/2), Beograd 2000: 77-81.
Dawson, Gray 1968
W. R. Dawson, P. H. K. Gray, Catalogue of Egyptian Antiquities in the British
Museum I: Mummies and Human Remains. London 1968.
Fay 1984
B. Fay, Egyptian Museum Berlin. Mainz 1984.
321
Goyon 1974
J. - Cl. Goyon, La Littérature Funéraire Tardive. Pp. 73-81 in Textes et
Langages de l’ Égypte Pharaonique: cent cinquante annés de recherches 1822-
1972. Hommage à Jean-François Champollion. Bibliothéque d’Étude 64/3,
ed. S. Sauneron, Cairo 1974.
Gulden, Munro 1998
S. A. Gulden, I. Munro, Bibliographie zum Altaegyptischen Totenbuch.
Studien zum Altagyptischen Totenbuch, vol. 1. Mainz. Mainz 1998.
Ikram, Dodson 1998
S. Ikram, A. Dodson, The Mummy in Ancient Egypt: Equipping the Dead for
Eternity. London 1998.
Kamal 1905
A. B. Kamal, Catalogue Générale Antiquités Egyptiennes du Musée du Caire
nos. 22001-22208, Steles. Cairo 1905.
Koefoed-Petersen 1936
O. Koefoed-Petersen, Recueil des Inscriptions Hiéroglyphiques de la
Gylptothéque Ny Carlsberg. Bibliotheca Aegyptiaca 6. Brussels 1936.
Kuhlmann 1983
K. P. Kuhlmann, Materialien zur Archäologie und Geschichte des Raume von
Achmim. Sonderschrift (Deutsches Archaologisches Institut. Abteilung
Kairo) 11. Mainz 1983.
Luscher 2000
B. Luscher, Das Totenbuch p. Berlin P. 10474 aus Achmim. Handschrift
Agyptisches Totenbuchs vol. 6. Mainz 2000.
Meulenaere 1954
H. de Meulenaere, Les Values du Signe a la Basse Epoque. Bulletin de
l'Institut Français d'Archéologie Orientale (Le Caire) 54: Caire 1954: 73-82.
Panić-Štorh 1997
M. Panić-Štorh, Ancient Egyptian Anthropoid Coffin from the National
Museum in Belgrade. Pp. 71-87 in Mélanges d'histoire et d'épigraphie offerts
à Fanoula Papazoglou, ed. M. Mirković. Belgrade 1997.
Porter, Moss 1973
B. Porter, R. L. B. Moss, Topographical Bibliography of Ancient Egyptian
Hieroglyphic Texts, Reliefs and Paintings I, The Theban Necropolis 2. Royal
Tombs and Smaller Cemeteries. Oxford 1973.
322
Ranke 1935
H. Ranke, Die Ägyptischen Personennamen, vol. I. Glückstadt 1935.
Schneider 1994
H. D. Schneider, Bringing the Ba to the Body: A Glorification Spell for
Padinekhtnebef. Pp. 355-62 in Hommages à Jean Leclant 4. Bibliothéque
d'Étude 106/4, eds. C. Berger, G. Clerc and N. Grimal. Cairo 1994.
Takács 1994
G. Takács, La stèle funéraire de Nebetoudjat. Bulletin du Musée Hongois des
Beaux-Artes 80-81, Budapest 1994: 9-24.
Taylor 1989
J. Taylor, Egyptian Coffins. Shire 1989.
Taylor 2001
J. Taylor, Death and the Afterlife in Ancient Egypt. Chicago 2001.
Wolfenden, et al. 1971
J. Wolfenden, Treasures of the British Museum. London 1971.
323
Branislav AN\ELKOVI]
Emili TITER
Orijentalni institut, Univerzitet u îkagu
NESMINOV KOVÊG:
IDENTIFIKACIJA BEOGRADSKE MUMIJE
Mumifikovane qudske ostatke unutar kov~ega kupio je februara 1888. u Luksoru Ha-
xi Pavle plemeniti Ri|i~ki Skribe{}anski (1805-1893), i u rodoqubivoj i pro-
svetiteqskoj nameri poklonio ih jula 1888. Narodnom muzeju u Beogradu. Uprkos
brojnim seqewima Muzeja, mumija se nalazila u stalnoj postavci do ranih 1960-ih,
kada je, zajedno sa drugim predmetima koji ~ine neveliku Staroegipatsku zbirku,
sklowena u muzejski depo. Od 1986. do 1991. mumija se nalazila u depou Galerije umjet-
nosti nesvrstanih zemaqa „Josip Broz Tito“, u tada{wem Titogradu. Na molbu Kate-
dre za arheologiju Bliskog istoka Odeqewa za arheologiju Filozofskog fakulteta u
Beogradu, Narodni muzej novembra 1991. organizuje povra}aj mumije u svoj depo, a ok-
tobra 1992. mumija je preneta u Arheolo{ku zbirku Filozofskog fakulteta. Prva
multidisciplinarna, neinvazivna ispitivawa zapo~eta su maja 1993. Istraìva-
wima Beogradske mumije otkriveni su amuleti od zlata, lapis lazulija i fajansa, fa-
jansne perle i oslikani delovi kartonaè. Najva`niji nalaz ~ini svitak papirusa,
po svemu sude}i tzv. Kwiga mrtvih jedna od retkih otkrivenih in situ, pod levom mi-
{icom pokojnika, uz srce. Mumija je ispitivana rendgenom i skenerom, ura|ene su
brojne analize, od DNK, preko bakteriolo{kih i entomolo{kih, do strukturno-in-
strumentalnih analiza smole i analize tekstila ovoja. Utvr|eni su pol, godine sta-
rosti, zdravstveni i socijalni status pokojnika, a sada i wegov identitet. Mumi-
formni dvodelni kov~eg od tamariksovog drveta (sl. 1) u kome se mumija nalazi, ima
visinu 182,5 cm. Oslikan je polihromno, a delom i pozla}en. Ispod ovratnika sa
cvetno-geometrijskim dezenom i zavr{ecima u vidu sokolove glave sa sun~evim di-
skom (sl. 2), sme{tena je predstava bogiwe Nut ra{irenih krila (sl. 3). Ispod we, u
dve vertikalne kolone, te~e, s desna na levo i odozgo na dole, hijeroglifski natpis
(sl. 5). U pitawu je vrlo redak tekst koji se klasifikuje kao 191. poglavqe Kwige
mrtvih, „Za povratak du{e u telo“, ili kao paragraf iz tekstova poznatih kao Kwige
slavqewa Ozirisa. Kako smo utvrdili, ime vlasnika kov~ega je Nesmin („Onaj koji
pripada bogu Minu“), sin Unefera i âi-Hator-Imu, unuk Xed-Hora, koji je bio sve-
324
NESMINOV KOVÊG:
{tenik zaduèn za ode}u i obla~ewe statue boànstva u hramu. Na osnovu stele u Egi-
patskom muzeju u Kairu potvr|ena je Nesminova genealogija, kao i imena wegovog
brata Xed-Hora, nazvanog po dedi, i bratanca nazvanog Nesmin po stricu (tabela 1).
Porodica poti~e iz Akhmima, a svi weni mu{ki pripadnici imali su istu sve{te-
ni~ku titulu. Na stopi kov~ega, izme|u dva leè}a Anubisa, nalazi se hijeroglifski
natpis u jednoj koloni (sl. 4), postavqen u suprotnom smeru u odnosu na prethodni
tekst. Radi se o protektivnoj formuli boga Anubisa namewenoj za{titi pokojnika.
Verujemo da }e ekstrakcija, razmotavawe i i{~itavawe papirusa potvrditi identi-
tet Beogradske mumije - sve{tenika Nesmina, ìteqa grada Akhmima ranoptolemej-
skog perioda. Istraìvawa Beogradske mumije doprinose kako saznawima vezanim za
ìvot, smrt i „zagrobnu egzistenciju“ ove konkretne individue, u kontekstu wenog
izvornog okruèwa i potpunijem razumevawu kulturnih kodova civilizacije iz ko-
je poti~e, tako i inovirawu metodologije prou~avawa staroegipatskih mumija.
325
Virginia ANDERSON STOJANOVIĆ UDK 904:738.6"652"(497.7)
Wilson College, USA 904:726.8"652"(497.7)
TERRACOTTA FIGURINES OF
APHRODITE, EUROPA, AND LEDA FROM
BURIALS OF THE WEST CEMETERY
AT STOBI*
Investigations of the cemeteries of Stobi by a Joint American-Yugoslav Project be-

gan in 1970 and continued until 1975 with the goals of documenting the funeral cu-
stoms reflected in the burials and the biology of its occupants as reflected in the hu-
man remains. In order to understand the history of the city it was important to de-
termine changes in its boundaries, which would be possible when the location of the
cemeteries at different periods was known.1 Graves were excavated in several diffe-
rent areas of the site, including the Peristerias Court, the Fuller’s house, the area
known as the West Cemetery, and the Basilica Cemetery.2 The majority of terracot-
ta figurines were found in graves of the West Cemetery, a vast necropolis that began
outside the Porta Heraclea and extended to the southwest. Since the end of the Sto-
bi Project, salvage excavations carried out here by Macedonian agencies and muse-
/1/ Wiseman and Mano-Zissi 1970–1974. Aims of the Joint Project are stated in
Wiseman and Mano-Zissi 1974: p. 120. Al B. Wesolowsky supervised
excavation in the cemeteries. See Wesolowsky, A. B. 1973, Burial Customs in
the West Cemetery, in Studies in the Antiquities of Stobi I, J. Wiseman, ed.,
Belgrade, pp. 98-142, and Wesolowsky, A.B. 1975, Pathology of Human
Remains from Stobi, 1970-1973, in Studies in the Antiquities of Stobi II, J.
Wiseman, ed., Belgrade, pp. 143-162.
/2/ Al B. Wesolowsky supervised excavation in the cemeteries. See Wesolowsky,
A. B. 1973, Burial Customs in the West Cemetery, in Studies in the Antiquities
of Stobi I, J. Wiseman, ed., Belgrade, pp. 98-142, and Wesolowsky, A. B. 1975,
Pathology of Human Remains from Stobi, 1970-1973, in Studies in the
Antiquities of Stobi II, J. Wiseman, ed., Belgrade, pp. 143-162, and
Wesolowsky, A. B., V. R. Anderson-Stojanović, and C. S. Snively.
Forthcoming. Stobi V. The Cemeteries. Restuls of the Joint American-Yugoslav
Archaeological Investigations, 1970-1981, J. Wiseman, ed.
327
Virginia Anderson Stojanović
ums have demonstrated how extensive the necropolis was. Of relevance to our di-
scussion is the comprehensive campaign in 1992.3
Among the most striking grave goods from the West Cemetery excavations of the
Joint Project are the terracotta figurines.4 From the variety of types found in those
burials I have chosen to offer some preliminary observations upon the character and
context of examples portraying the deity Aphrodite and the mythical heroines Euro-
pa and Leda.5 The inclusion of figurines in graves was common practice in Helleni-
stic and early Roman periods in Macedonia and examples have been found and pu-
blished from cemeteries in Beroia, Marvinci, and Thessaloniki, among others.6
Terracotta figurines were found in ten of the approximately 183 burials that were
opened by the Stobi Project. It is evident from the small number of graves with fi-
gurines, as other scholars have noted, they were not among the items considered es-
sential for burial with the deceased.7 Several of these graves contained a large num-
ber and/or great variety of figurines.8 The earliest are found in two graves of Phase
1 dated to the 2nd half of 2nd c. B.C. to the early 1st c. B.C. and the latest in one gra-
/3/ The large program of excavation in the area to be referred to here as the West
Necropolis, under the organization of the Agency for the Protection of the
Monuments of culture, was in preparation for new highway construction.
Publication of graves excavated in Quadrant 5C, 1-2, appears in Surbanovska,
Zdravkovski 1996. A catalog accompanying the exhibition of finds from the
1992 salvage project, held at the Museum of Macedonia in 1994, Municipium
Stobensium (Skopje 1994), contains a summary of the 1992 excavations
written by the scientific director of the project, Voislav Sanev of the Museum
of Macedonia. See also Ivanovski, M. 1993, Stobi, West Necropolis, 1992,
Macedonian Review 23, pp. 43-50 and Snively, C. S. 1993, Salvage Excavations
at Stobi, Archeological News 18, pp. 24-27.
/4/ Cemetery exacavated and being published by ABW, etc.
/5/ Other types of female figures found in the Joint Project burials but not
discussed in this paper include a seated, draped woman in elaborate chair or
throne, perhaps Cybele or Demeter, a seated nude young woman or
hierodulos, a standing draped woman, and a woman with a goat. It is not
possible in this short paper to comment upon questions of manufacture,
workshops, or external influences.
/6/ Drougou, S. and Y. Touratzoglou 1980, \+880<4FJ46@\ IVn@4 %XD@4H, pp.
169-173, Tsakalou-Tzanavari 2002; Sokolovska, V. 1986. Isar-Marvinci and the
Vardar Valley in Ancient Times (in Macedonian with English summary),
Skopje.
/7/ Such as drinking vessels, for example. Tzakalou-Tzanavari 2002: p. 287.
/8/ Approximately 160 figurines were recovered from the Joint Project
excavations in the West Cemetery. Some of these are discussed by Bitrakova-
Grozdanova 1999, in chapter 6, pp. 187-213, esp. p. 205-207, figs. 10-15.
328
TERRACOTTA FIGURINES OF APHRODITE
ve in Phase 4 dated to the 2nd half of the 1st c. A.D.9 The relatively simple pit, and ti-
le or stone constructions in the West Cemetery were almost entirely single use bu-
rials and thus constitute closed deposits for the purposes of dating.10 All Stobi gra-
ves discussed here are cremations, some primary, some secondary. In a discussion
of the three types of figurines and their iconography we shall be concerned with fi-
ve graves: Graves 21, 76, 77, 273, and 304.
Aphrodite is clearly identifiable among the Stobi terracotta figurines as she appears
in the familiar nude or semi-nude pose associated with the bath. Several versions of
the Aphrodite Anadyomene and one of the Knidian type exist. The Aphrodite
Anadyomene (Fig. 1, TF-71-34) stands on a rectangular base in the contrapposto
position, with her drapery indicated as a twisted roll of fabric tied just below the pu-
bis and following the contours of the body as it is pulled by the position of the legs.11
Her arms are raised to rearranging her long tresses. Other versions add an architec-
tural support on one side, while another (Fig. 2, TF-71-9) is nude and leans on a tall
support to her right.12
The nude Knidian (Fig. 3, TF-71-36) Aphrodite stands with her weight on the right
leg, the left leg slightly bent.13 Her right arm is flexed and raised to hold a fall of dra-
pery hanging across her right arm and descending behind a hydria to her right. The-
re is a thick mass of folds twisted above the urn as though framing the rim of the
vessel. The figure covers the pubis with her left hand in the gesture characteristic of
the type. Other examples of the Knidian Aphrodite are later generations from this
mould and all are from the same burial.
All examples of the Anadyomene and Knidian representations of Aphrodite come
from only two graves in Phase 3, dated to the 1st half of the 1st c. A.D. Grave 77, the
primary cremation of a child (2-4 years) was provided with two examples of the Ap-
hrodite Anadyomene (Fig. 2) from the same mould.14 The acquisition of terracottas
/9/ Phase I: Graves 273 and 304. Phase 4: Grave 21.

/10/ Parts of the discussion and catalog that follows are derived from Jercik 1976.
Ms. Jercik’s work included the terracotta figurines excavated by the Stobi
Project in the years 1970-1972. The basic descriptions for the figurines
excavated after that date have been taken from the Stobi Inventory System.
/11/ Bitrakova-Grozdanova 1999: p. 207, fig. 12;.
/12/ Mano-Zissi, D. 1981, Helenizam i Orient u Stobima, Studies III, pp. 114-123,
esp. p. 127, fig. 2; Wiseman and Mano-Zissi 1972: pp. 415-416 and Pl. 88, fig.
30.
/13/ Wiseman and Mano-Zissi 1972, pp. 415-416 and Pl. 88, fig. 31.
/14/ Also in the burial were one Europa on a bull, and four seated draped females.
Wiseman and Mano-Zissi 1972, pp. 415-417 and Pl. 87, fig. 29 and Pl. 88, figs.
31-36. Grave 77 is described in Wesolowsky, A. B. 1973, Burial Customs in the
West Cemetery, in Studies I, pp. 117-118.
329
Fig. 1 - Aphrodite Anadyomene Fig. 2 - Aphrodite Anadyomene
Sl. 1 - Afrodita Anadiomena Sl. 2 - Afrodita Anadiomena
for Grave 76 may have emptied the shops as it contained over sixty-six figurines as
well as other grave goods. The burial was that of an infant (1-2 years) cremated el-
sewhere and placed in a ceramic vessel.15 With the remains were ten draped versi-
ons of Aphrodite Anadyomene (Fig. 1) and seven Knidian Aphrodite (Fig. 3) figu-
rines. Aphrodite is one of the most popular subjects among Hellenistic sculpture
and terracottas, especially as a grave offering.16 Her presence in the burials of these
two children emphasizes her role as mother and nurturer of children.
/15/ Other terracottas included a variety of other male and female types as well as
seven bulbous and one glass unguentaria. See Wiseman and Mano-Zissi 1972,
ibid.; Wesolowsky op.cit. pp. 119-121, figs. 72-74.
/16/ Ammerman 1990: p. 38; Tzakalou-Tzanavari 2002: p.287. Sokolovska, V. 1981,
Stobi in the Light of Ancient Sculpture, in: Studies III, pp. 95-106, esp. p. 99,
for sculpture of Aphrodite at Stobi.
330
Europa, the young daughter of King Agenor of Tyre was carried off by Zeus in the
form of a bull to the island of Crete.17 The scene has been represented many times
in the history of art, in part because of the narrative appeal of the image. This ver-
sion is quite simply made and lacks detail and any dramatic qualities. Europa (Fig. 4,
TF-71-4), a small figure rides seated sideways on the bull, which is walking to the vi-
ewer’s right with his head turned back slightly. Although she faces the viewer, her
features have become indistinct. The mantle loops up over her head in an arc and
covers the upper body to below the knees. Her arms are under the drapery, held to
her sides with the hands resting on the knees. The under chiton is indicated by a few
parallel tubular folds below the lower edge of the mantle. All of the examples at Sto-
bi are from the same mould, but from different generations.18
The figure of Europa appears in two graves, one example in Grave 77 (Fig. 4) men-
tioned above, and three in Grave 21, a primary cremation, tentatively identified as
that of a female ca. 18 year of age.19 In the context of theses burials for a child and
a young woman, we might consider Europa as a bride figure, or as a Mother God-
dess, bearing in mind the presence of two youthful riders, perhaps the Danubian
horseman, and two bulls.20
A figure type sometimes confused with Aphrodite is Leda, the mother of the Dio-
scuri, and Helen, born from her union with Zeus in the form of a swan.21 Like Ap-
hrodite, she also appears nude or semi-nude. The two examples of Leda, each quite
/17/ Robertson, M. LIMC IV. 1. Eros – Herakles, Europa, pp. 76-92, esp. p. 86, no.
170, dated 1st cent. B.C./A.D., IV.2, Europe I 170. The pose is similar, but the
figure is larger in scale compared to the bull, and the hands are dynamically
reaching outward. Bulls alone and with Eros occur in other burials of the West
Cemetery. Grave 77 is described in Wesolowsky 1973, Burial Customs in the
West Cemetery, in: Studies I, pp. 117-118.
/18/ Wiseman and Mano-Zissi 1971: pp. 405-406, pl. 89, fig. 17, illustrates a
different example of the same type.
/19/ Grave 21 also contained four examples of Telesphorus, two youths on
horseback, and two bovine figures, along with twelve ceramic and three glass
unguentaria, a glass stirring rod, and a small pot. See Wiseman and Mano-
Zissi 1971: pp. 405-406; Wesolowsky 1973: pp. 114-115.
/20/ Wiseman and Mano-Zissi 1971: p. 406.
/21/ Kahil, L. LIMC VI. 1, Kentauroi et Kentaurides – Oiax. 1992, Leda, pp. 231-
246, esp. p. 236, no. 41, and VI. 2, p. 114, Leda 41, which, although a mosaic,
illustrates the composition of the Stobi versions with the swan on the ground,
and VI. 1, p. 237, no. 60, and VI. 2, p. 116, Leda 60, displays a similar extreme
hip sway to the right, mantle placed behind the figure, and arm reaching out
to the swan. The relief found near Stobi suggests a cult of the Dioscuri
(Wiseman and Mano-Zissi 1971: p. 406).
331
different in pose, are shown with a large

bird, meant to be a swan, standing clo-
se-by on the ground next to her. Some
Leda figures have been identified as Ap-
hrodite because both figures raise the
mantle in a way that suggest a veil and
because of their nudity.22 A variety of
Leda types exist with variations in the
her pose and relationship to the swan,
one of which is thought to reflect a work
of the sculptor Timotheos.23 Both the
Stobi examples present Leda facing the
viewer with the swan on the ground
next to her.24 It is a composition not de-
rived from any known major ancient
sculptural work.
This Leda and the Swan (Fig. 5,
TF-74-30) is of particular interest beca-
use the painted decoration has preser-
ved unusual details.25 A female figure
stands in a relaxed position with her we-
ight on the right leg, while her left is
bent at the knee. The resulting hip sway
Fig. 3 - Knidian Aphrodite to the right is quite pronounced. The
black himation worn cape-like, covers
Sl. 3 - Knidska Afrodita her back and left arm, leaving the front
/22/ Martini, W. 1977, Leda oder Aphrodite?, in Festschrift für Frank Brommer,
eds. Höckmann, U. and A. Krug, Mainz; The most recent discussion appears
in Gloria S. Merker’s erudite new monograph in the Corinth series (Corinth
XVIII. iv, pp. 169-180).
/23/ LIMC VI, 2, p. 109, nos. 8–14, in terracotta; Ancient Macedonia, 1988, Athens,
p. 271, no. 220 from Amphipolis suggests the Timotheos type.
/24/ I have not yet located any examples just like the Stobi Ledas. An example
from Thessalonik Makaronas, X. I. 1952, !<“F6“nZ <gD`B8gTH g<
1gFF“8@<\60s AD“6J46“ 1951, p. 172, fig. 11δ, combines aspects of the two,
while a figure thought to be a late 2nd c. product of Myrina appears in Ancient
Life in Miniature. An Exhibition of Classical Terracottas from Private
Collections in England. Birmingham Museum and Art Gallery, 1968, p. 36, no.
143, pl. 32. Both of these examples are of the same type and composition as
the Stobi works, but from different moulds.
332
of her body bare. The navel

and pubic area are emphasi-
zed with pink paint. With her
right arm bent at the elbow,
she holds the edge of the hi-
mation out from her body
with her hand. A black band
defines the inner edge of the
himation on the right side;
broad black bands decorate
the area near the hem and the
left exterior of the himation.
A circular blue jewel is pain-
ted in the center of a black
head covering resembling the
bow-knot hair style. Red-
dish-brown tresses, parted in
the center, hang down over
both shoulders. Her facial fe-
atures, including slightly ar-
ched eyebrows are emphasi-
zed with black. She wears
matching circular blue ear-
rings and a black necklace
with a blue pendant. In addi- Fig. 4 - Europa
tion to the jewelry, there is a
black armlet on her right Sl. 4 - Evropa
arm, a pink band just below her clearly defined breasts, and a pink band across right
thigh. The left arm extends slightly outward in a protective gesture toward the swan
(or goose?) alongside her left leg; the bird is looking upward at Leda, who has her
head bent slightly forward.
Some interesting points emerge from an analysis of this figurine’s coiffure and or-
naments. She wears the bow-knot hairstyle; a design that pulls the hair up onto the
top of the head where it is tied and then allowed to fall loosely to the sides, leaving
a part in the center. The details, however, often became schematized as in this Leda,
making it difficult to distinguish the hairstyle itself from a headdress of a similar pe-
/25/ Wiseman and Mano-Zissi 1974: pp. 135–138 and fig. 20, here identified as
Aphrodite. Also Bitrakova-Grozdanova 1999: p. 207 and fig. 13.
333
aked shape.26 Both have been as-

sociated with hetairai and have
been interpreted as having an apo-
tropaic function.27 In addition to
the nudity and hairstyle, the
brightly colored jewelry, the arm
band, and pink cloth or ribbons
below the breasts and on her thigh
enhance this allusion. Leda, cho-
sen for seduction by Zeus, was na-
turally associated with feminine
beauty and sexuality. Can it be a
coincidence that the figurine un-
der discussion was the only terra-
cotta found in Grave 273, a secon-
dary cremation of a male ca. 30-40
years of age?28
The second Leda from the West
Cemetery is made from a different
mould and is less well preserved.29
This figure also stands in the con-
trapposto pose but with her weight
reversed, and the swan on the right Fig. 5 - Leda and the Swon
side of the figure. The front of the
tall base is decorated with relief de- Sl. 5- Leda i labud
sign of horse and rider. She was the only terracotta in Grave 304, the primary crema-
tion of an adult.
/26/ Ancient Macedonia 1988, Athens, p. 391, no. 363 illustrates two examples of
the hairstyle/headress from Amphipolis. For a discussion of the double peak,
double horn, and crescent shaped hairstyle and headdress, see Corinth XVIII,
iv, p. 171.
/27/ Apotropaic in having the purpose of warding off the evil that might be
expected to befall the courtesan. D. B. Thompson 1963. Troy. The Terracotta
Figurines of the Hellenistic Period, Princeton, p. 93, and Corinth XVIII, iv, loc.
cit...
/28/ In addition to two incense burners and a plain bone button, eight fusiform
and three bulbous unguentaria were found. Wiseman and Mano-Zissi 1974,
ibid.
/29/ TF-75-1. Described as Aphrodite in Bitrakova-Grozdanova 1999: p. 207 and
fig. 14.
334
DISCUSSION
Several interesting points have emerged from this brief look at the group of terra-
cotta figurines of Aphrodite, Europa, and Leda.
1) All of the Aphrodites belong to two graves, 76 and 77, both containing children.
a) All the nude Aphrodite Anadyomenes belong to grave 77.
b) All the rest of the Anadyomenes belong to grave 76.
c) All of the Knidian belong to grave 76.
Aphrodite seems to have been an appropriate choice of subject for children.
2) All of the Europa figures belong to two graves, Graves 21 and 77.
a) Although Grave 77 belongs to Phase 3, and Grave 21 to Phase 4,
the later generation figurine (Fig 4) of Europa, which is part of the same mold
series, comes from Grave 77, but in the earlier phase.
The presence a series or several series of subjects from the same mold in one grave
suggests their source in a workshop making such objects in quantity. Were there
special workshops or coroplasts who made these objects for burial or to be used in
funerary ritual?30 How long was a generation in the use of a mold, and how long did
figurines sit on the shelf after they were produced? It is likely that special orders for
certain items were possible in advance.
3) Leda 1 belongs to Grave 273 in Phase 2, the grave of an adult male between thirty
and forty years of age.
Leda 2 belongs to Grave 304 in Phase 3, the grave of an adult.
a) Each figurine is the only offering and the only figurine in the burial.
b) The Leda figure in of the male adult displays specific attributes of a courtesan.
Was there a particular meaning in the choice of this subject for the deceased? What
message was meant to be conveyed?31 We can imagine the meaning of the subject to
the world outside the funerary context.32
/30/ Graepler 1997, p. 248; Anderson-Stojanovic, V. R. 1987, The Chronology and

Function of Ceramic Unguentaria, AJA 91 (1987) 105-122, esp. pp. 119-122.
on the subject of mass production as there seem to have been for oil
containers such as lekythoi or unguentaria.
/31/ Graepler 1997, p. 248, suggests that the presence of Aphrodite among the
grave goods may not only identify the deceased woman as a wife, but also as
a bride or parthenos at the wedding.
/32/ Works of the coroplast were destined for use as votives in religious
sanctuaries, for domestic use, and as offerings in burials. (Note the comments
of Ammerman 1990, p. 42 on the use of terracottas in sanctuaries, and pp.
335
Terracotta figurines such as these did not have a potential function after death that
reflected a practical use in life in the same way as a drinking cup, or jewelry, or a stri-
gil.33 Were they meant to be guardians, companions, favorite things, or gifts?34
The number of graves (and figurines) discussed above is so small that it is impossi-
ble to judge the significance of the points made here. In order to address these chal-
lenging questions there is a need for the systematic presentation of data from a lar-
ge number of graves, because, as we have seen, only certain graves are likely to con-
tain terracotta figurines.
A very large number of graves have been excavated in the West Necropolis since the
end of the Stobi project, particularly during the salvage excavations of 1992 and
1995. Some of the terracotta figurines from those investigations have been described
and illustrated.35 Among the subjects are those discussed here: Aphrodite
Anadyomene, Knidian Aphrodite, Europa riding the bull, and Leda. Based upon a
small amount of published material it is clear, however, that the range of subjects
and moulds are different as well as being more varied. For example, iconographic
types of Leda portray her holding a swan, and riding on a swan, a goose, and a pea-
cock. It would be interesting to compare the observations made in this paper with
the data from these latest excavations on the age and gender of the deceased, type of
burial, and grave goods, especially the nature of the terracotta figurines
* The National Museum in Belgrade conducted excavations at Stobi from
1924-1940, and has been followed by a long sequence of investigators to the present
day. I regret that I was not able to access the Katalog grčkih i rimskih terakota by Mi-
livoje Veličković. As one of the many who have benefited from participation in re-
search at Stobi, I am grateful to the organizers of this special issue of the Zbornik
Narodnog Muzeja XVIII-1 for the invitation to contribute to this volume in celebra-
tion of the 160th anniversary of the Museum.
43-44 on domestic and funerary contexts.) It would be useful to compare the

types of terracotta figurines chosen for burial with those found in the
household and in sanctuaries as a way of understanding attitudes to death and
ritual behavior. Such a study is not possible at Stobi, however, where domestic
and sanctuary contexts of the periods contemporary with the figurines have
not been excavated.
/33/ Graepler 1997, p. 195
/34/ Humphreys, S. C. 1982, Comparative Perspectives on Death, in Mortality and
Immortality: the anthropology and archaeology of death, S. Humphreys and H.
King, eds, London, pp. 8-9, cautions against taking the view that things are
always personal property or that they confer status. For a discussion of the
function of unguentaria in the social context of the funeral, see Anderson-
Stojanovic ibid.,.
/35/ These appear in Surbanovska and Zdravkovski 1996, pp. 94, 95, and 102, with
a summary on p. 109, and in Municipium Stobensium (supra n. 3).
336
Ammerman 1990
R. M. Ammerman, The Religious Context of Hellenistic Terracotta Figuri-
nes, in: The Coroplast’s Art: Greek Terracottas of the Hellenistic World, J.
Uhlenbrock, ed., New Rochelle, NY, pp. 37-46, 1990.
Bitrakova-Grozdanova 1999
V. Bitrakova-Grozdanova, Religion et art dans l’antiquité en Macédoine, Sko-
pje 1999.
Corinth XVIII, iv
G. S. Merker, The Sanctuary of Demeter and Kore. Terracotta Figurines of the
Classical, Hellenistic, and Roman Periods (Corinth XVIII, iv), Princeton 2000.
Drougou, Touratzoglou 1980
E. )D@×(@L, Y. I@LDJF(8@L, +880<4FJ46@4 IVn@4 VB@ J0 %XD@4",
!2Z<", 1980.
Graepler 1997
D. Graepler, Tonfiguren im Grab: Fundkontexte hellenisticher Terrakotten aus
der Nekropole von Tarente, Munich 1997.
Jircik 1976
N. R. Jircik, Terracotta Figurines from the Excavations at Stobi, Yugoslavia,
1970-1972, (unpublished MA Thesis, University of Texas at Austin) Austin,
Texas 1976.
LIMC
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae.
Sokolovska 1986
V. Sokolovska, Isar-Marvinci and the Vardar Valley in Ancient Times,
Skopje, 1986
Surbanovska, Zdravkovski 1996
M. Surbanovska, D. Zdravkovski, Rimski grobovi od zapadnata nekropola vo
Stobi/Roman graves from the West Necropolis in Stobi: Iskopuvanje ’92,“
MAA 14, Skopje 1996: pp. 91-111.
Studies I
Studies in the Antiquities of Stobi I, J. Wiseman, ed., Beograd, 1973.
337
Studies III
Studies in the Antiquities of Stobi III, J. Wiseman, ed. , Skopje, 1981.
Tsakalou-Tzanavari 2002
K. IF"6V8@L-I."<"$VD0, AZ84<“ +4δf84“ VBT J0 #XD@4“s !2Z<“,
2002.
Wesolowsky
A. B. Wesolowsky, V. R. Anderson-Stojanovic, and C. S. Snively. Forthco-
ming. Stobi V. The Cemeteries, Results of the Joint American-Yugoslav Archae-
ological Investigations, 1970-1981, ed. J. Wiseman.
Wiseman, Mano-Zissi 1971
J. Wiseman, D. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1970. AJA 75, 1971: pp.
395-411.
J. Wiseman, D. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1971, AJA 76, 1972: pp.
407-424
J. Wiseman, D. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1972, AJA 77, 1973: pp.
391-403
J. Wiseman, D. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1973-1974, JFA, 1974: pp.
117-148.
338
Virxinija ANDERSON-STOJANOVI]
Vilson kolex, SAD
TERAKOTE AFRODITE, EVROPE I

LEDE IZ GROBOVA SA ZAPADNE
NEKROPOLE U STOBIMA
Tokom kampawe 1992. godine na zapadnoj nekropoli u Stobima otkriveno je nekoli-

ko celih, kvalitetnijih terakota boànske Afrodite i mitskih heroina - Evrope i
Lede. Terakote su prona|ene u deset od ukupno 183 groba. Najranije terakote prona|e-
ne su u grobovima koji se datuju od druge polovine II veka pre n.e. do po~etka I veka
pre n.e, a najkasnije iz grobova koji se datuju od druge polovine I veka na{e ere.
U radu su predstavqene dve replike Afrodite Anadiomene i jedna kopija ra|ena pre-
ma Afroditi iz Kirene iz aleksandrijske {kole. Tako|e, predstavqene su i dve sta-
tue, Evropa i Leda, koje su posmatrane u kontekstu hipostaza Afrodite.
339
Bojana BORI]-BRE[KOVI] UDK 904:737.1.032(37)’02(497.11)
NALAZ RIMSKOG BAKARNOG NOVCA

PRVOG VEKA NA[E ERE SA TERITORIJE
SRBIJE
U Numizmati~koj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu ~uva se jedan mawi nalaz

rimskog bakarnog novca I veka n. e. za koji je zabeleèno da poti~e sa terito-
rije Srbije. Bliì podaci o uslovima i vremenu wegovog otkri}a nisu pozna-
ti.1 Nalaz sadrì 15 primeraka rimskih asova (9), dupondija (3) i sestercija
(3) iskovanih u rimskoj kovnici u duèm vremenskom rasponu (najvi{e
sedamdesetak godina). Najstariji su asovi iz vremena Tiberija, jedan iz 22-23.
godine (kat. 1) i drugi koji pripada nedatovanoj komemorativnoj Divus Augu-
stus Pater seriji (kat. 2), koja je okvirno ome|ena godinama Tiberijeve vlade
(14-37). Nalaz se zavr{ava Domicijanovim sestercijem (kat. 14) i asom (kat.
15) iste aversne legende, sigurno datovanim carevim XII konzulatom u 86.
godinu (IMP CAES DOMIT AVG GERM COS XII CENS PER P P).2
Sastav nalaza:
Vladar Sestercij Dupondij As Ukupno

TIBERIJE 2 2
(Tiberije) - - (1) (1)
(Divus Augustus Pater) - - (1) (1)
GAJ / Kovawe za Agripu - - 1 1
KLAUDIJE - - 2 2
VESPAZIJAN - 1 1 2
TIT 1 1 2
(Tit) (1) - (1)
(Domicijan) - - (1) (1)
DOMICIJAN 2 2 2 6
Ukupno 3 3 9 15
/1/ Nalaz pripada materijalu zate~enom u Numizmati~koj zbirci do Drugog

svetskog rata. Bliì podaci o uslovima i vremenu wegovog nalaska nisu
sa~uvani. Zaveden je u kwigu op{teg inventara Kabineta numizmatike i
epigrafike pod rednim brojem 1203/1-15.
341
Bojana Bori}-Bre{kovi}
Visok stepen istro{enosti i mnogobrojna o{te}ewa primetni su na najve-

}em broju primeraka, zakqu~no sa Titovim i Domicijanovim aes kovawima
iz 80, 80/81. i 81. godine (kat. 1-10), tako da je neke od wih bilo veoma te{ko
preciznije odrediti (kat. 2, 4, 7). Najboqe su o~uvani najmla|i primerci u
nalazu, novci kovani pod Domicijanom iz 85, datovani wegovim XI konzula-
tom - 3 komada (kat. 11-13), i 86. godine - 2 kom. (kat. 14-15), datovani wego-
vim XII konzulatom. Ova posledwa, 86. godina, ukoliko je nalaz u celosti
sa~uvan, predstavqala bi terminus post quem wegovog pohrawivawa i veziva-
la bi ga za hronolo{ki okvir Domicijanovih ratova sa Da~anima, koji su ve}
od Avgusta bili glavna opasnost na dunavskom delu rimskog limesa. U prilog
uslovne celovitosti nalaza govorila bi relativna hronolo{ka kompaktnost
posledwih emisija sa zna~ajnim brojem Titovih i Domicijanovih izdawa
(kat. 8-15), koja poti~u iz perioda oko i ne{to pre 86. godine i koja su kon-
centrisana oko 80/81. (3), 85. (3) i, zakqu~no, 86. godine (2).
Domicijanovom vremenu pripada nekoliko ostava novca sa teritorije dana-
{we Srbije, koje se, me|utim, sve sastoje iskqu~ivo od srebrnih republikan-
skih i carskih denara. Domicijanovim denarima iz druge polovine 81. godi-
ne zavr{avaju se ostava iz sela Bare,3 locirana u blizini vojnog logora u
Viminacijumu,4 ostava iz Boqetina (Smorna),5 na|ena nedaleko od rimskog
kastruma podignutog na dunavskoj obali kod u{}a Boqetinske reke i ostava
iz Tekije (Transdierna),6 otkrivena u jednoj gra|evini iz flavijevskog doba
postavqenoj unutar starijeg utvr|ewa na levoj obali Tekijskog potoka.
Posledwa dva nalaza poti~u sa podru~ja dana{we isto~ne Srbije koje je veo-
/2/ Titula censor perpetuus prisutna je na Domicijanovom aes novcu 3.

emisije koja se datuje u novembar/decembar 85. godine (BMC II: 376), a
car svoj XII konzulat zapo~iwe izme|u 1. i 13. januara 86. godine (BMC II:
liii).
/3/ Izuzimaju}i jedan primerak koji moè {ire da se datuje u period 81-84.
godine, v. Bori}-Bre{kovi} 1994: 128, 192 i kat. 278, T. XIV/ 278.
/4/ Jugoisto~no od Viminacijuma, u isto~nom delu sti{ke ravnice, kod
dana{weg sela Bare na|ena je zajedno sa drugim predmetima od srebra naj-
ve}a ostava republikanskih i carskih denara u srpskom Podunavqu; v.
Bori}-Bre{kovi} 1994: 107-201, T. I-XIV.
/5/ Mari} 1949: 137; Mari} 1956: 179, br. 3; Mirnik 1981: 50, no. 102; Popovi}
1987: 5-24.
/6/ Gara{anin 1951: 150; Mano-Zisi 1957: 174; Mari} 1949: 137; Mari} 1956:
179, br. 4; Mirnik 1981: 52, no. 111; Popovi} 1975: 97-108, T. I-XI; Za revi-
dovan sastav ostave v. Bori}-Bre{kovi} 1994: 109-110 i nap. 8, 9 i 11.
342
NALAZ RIMSKOG BAKARNOG NOVCA PRVOG VEKA NA[E ERE
ma rano bilo izloèno upadima varvara s leve obale Dunava.7 Ostave iz Bara
i Tekije sadràle su i druge predmete.8 Re~ju, pored toga {to se svi ovi nala-
zi zavr{avaju emisijama denara iz prve godine Domicijanove vlade izdatim
u relativno kratkom intervalu od 14. septembra do kraja 81. godine,9 zbog
~ega se vreme wihovog pohrawivawa hipoteti~no kre}e najranije oko 82.
godine, svi poti~u sa podru~ja na kojima su se nalazile rimske ve}e ili mawe
fortifikacije i pripadaju podunavskoj oblasti tada{we provincije Mezi-
je,10 koja je kao provincija bila organizovana najranije 14. godine n.e, prve
godine Tiberijeve vlade.11
Naàlost, za nalaz koji je predmet na{eg razmatrawa ne raspolaèmo doku-
mentacijom o okolnostima wegovog otkri}a, te tako ni podacima o uòj
lokaciji osim da poti~e iz Srbije. Iako je teritorija dana{we Srbije naj-
ve}im delom bila obuhva}ena granicama rimske imperije i u administra-
tivnom pogledu ulazila u sastav nekoliko rimskih provincije, mo`da bi po
obrascu drugih dosada poznatih numizmati~kih ostava iz istog vremena
moglo i za ovaj nalaz da se pretpostavi da najpre poti~e iz srpskog Poduna-
/7/ Pokreti jedinica i wihov razme{taj mogli bi da ukazuju na narastaju}u

opasnost od varvara. Za kretawe augzilijarnih jedinica na teritoriji
isto~ne Srbije, v. Mirković 1977: 171-175.
/8/ Za arheolo{ki aspekt ovih nalaza, Bare: Popovi} 1994: 13-103, T. I-XVI;
Tekija: Popovi}, u: Anti~ko srebro, kat. 32-45, kat. 162-178 sa ranijom
bibliografijom.
/9/ Pripadaju prvoj, drugoj i tre}oj emisiji te godine: Boqetin – dva dena-
ra, jedan iz druge (Popovi} 1987: 15, kat. 101; Bori}-Bre{kovi} 1994:
128, 170 i nap. 83), i jedan iz tre}e emisije (Popovi} 1987: 15, kat. 102;
Bori}-Bre{kovi} 1994: 128, 170 i nap. 83). Tekija – jedan denar iz prve
emisije (Popovi} 1975: 106, kat. 108; Bori}-Bre{kovi} 1994: 128, 170 i
nap. 84). Bare – dva denara iz tre}e emisije (Bori}-Bre{kovi} 1994: 128
i 170, kat. 276-277, T. XIV/276-277) i supra nap 3.
/10/ Od Vespazijanovog vremena preme{ta se vojno teì{te sa Rajne na Dunav,
a od vremena Domicijana, za razliku od prvih decenija I veka kada su
Da~ani za svoje upade ve}inom koristili prirodne prolaze naspram
jezgra wihove teritorije (re~ne doline Pore~ke reke i Timoka), zapadni
deo dunavske granice postaje vi{e ugroèn napadima, cf. Mócsy 1974: 81;
Mirković, IMS II: 35. Za organizaciju odbrane dunavske granice zapadno od
\erdapa, v. Mirkovi} 1977: 175-176. Od Flavijevaca, a verovatno i rani-
je, Mezija je imala i svoju flotu (classis Flavia Moesica), koja je pored
odbrambene imala va`nu ulogu u transportu i snabdevawu, cf. Petrovi}
1990: 207-216.
/11/ Mirkovi} 1968: 22; Mirković, IMS II: 46.
343
vqa. Tome bi u prilog i{la okolnost da dva posledwa Domicijanova novca

daju 86. godinu kao terminus a quo za vreme wegovog zakopavawa i dovode ga u
vezu sa ratnim neprilikama naro~ito koncentrisanim na oblasti oko Duna-
va, koje od tada ve} svoju nesumwivu potvrdu imaju u izvorima. Na 85/86. godi-
nu odnose se, naime, prvi podaci iz pisanih izvora koji govore o sukobima
ve}ih razmera izme|u Rimqana i Da~ana i koji }e se samo privremeno smi-
riti mirom iz 89. godine. Posle èstokog upada Da~ana koji su pre{li Dunav
i opusto{ili oblasti ju`no od reke krajem 85. godine,12 u rimskom pohodu na
da~ku teritoriju iz slede}e godine ubijen je vojskovo|a Kornelije Fusk, dok
je legija V Alaudae uni{tena.13 Doga|aji na Dunavu naveli su Domicijana da
izvr{i promene u vojnoj posadi Mezije14 i radi efikasnije za{tite pro-
strane oblasti od u{}a Save do Crnog mora od jedne su stvorene dve provin-
cije, Gorwa i Dowa Mezija.15 Kako bi ceo da~ki sektor dunavske granice bio
oja~an i ujediwen pod jednom komandom, pojedini istraìva~i insistiraju
na jednom nedovoqno obrazloènom gledi{tu prema kojem je u to vreme i
oblast Sirmijuma bila prikqu~ena Gorwoj Meziji.16
Neredi koje su u ovim krajevima izazvali sukobi sa Da~anima i stawe op{te
nesigurnosti doprineli su verovatno da je i nekada{wi sopstvenik bakar-
nog novca na neki na~in ostao bez wega, ali nedostatak podatka o nalazi{tu
uskra}uje interpretaciju i traèwe uzroka wegovog gubitka. Budu}i da je
novac od bakra u prvom redu sluìo malom prometu, ovde je re~ o nalazu for-
miranom od onovremenog sitnog opticajnog novca koji je bio preko potre-
ban za svakida{wi ìvot stanovni{tva. Ujedno, {ira hronolo{ka struktu-
ra izdawa koja obuhvata ide u prilog ve} zapaène okolnosti da se bakarni
novac zbog nedovoqnog priliva dugo zadràvao u prometu kako unutar tako i
/12/ U borbi sa Da~anima koji su pre{li Dunav i upali na rimsku teritoriju

poginuo je 85. godine Opije Sabin, guverner Mezije (Suet. Domit. 6;
Eutrop. VII 23, 4; Jord. Get. 76), cf. Syme 1969: 168.
/13/ Suet. Domit 6, 5; Jord. Get. 77, cf. Syme 1969: 170-171; Mócsy 1974: 83;
Mirković, IMS II : 35, nap. 4.
/14/ Za diskusiju u vezi sa pitawem o broju legija u Meziji i hipoteti~nim
mi{qewem po kojem je wen vojni sastav pove}an na pet legija oko 86.
godine, v. Mirković 1968: 27.
/15/ Mirković 1968: 22, 27; Mirković, IMS II : 35.
/16/ Syme 1968: 103; Mócsy 1974: 82, 86. Sumwe u gledi{te da je sirmijumski
deo granice izme|u u{}a Drave i Save bio prikqu~en Meziji u periodu
izme|u 86. i 107. godine i da je vra}en Panoniji posle da~kog poraza u
ratu sa Trajanom, izrazili su Dušanić 1967: 68-69 i Mirkovi} 1968: 27 i
nap. 40.
344
izvan granica Rimskog carstva, gotovo do wegove potpune istro{enosti.17

Za razliku od imperijalnog zlatnog i srebrnog novca koji je cirkulisao u
celom Carstvu, aes kovawe je prvobitno bilo nameweno samo nov~anom pro-
metu Rima i Italije. Sve ve}e monetarne potrebe provincija za ovom vrstom
novca prinudile su centralnu vlast da za cirkulaciju izvan Italije, u prvom
redu zapadnih provincija, pro{iri obim wihovih emisija. Poznati su,
tako|e, primeri kontramarkirawa starijeg istro{enog novca kako bi mu se
produìla va`nost, pro{irilo poqe opticaja ili promenila vrednost,18 a
bile su kovane i aes serije posebno namewene za cirkulaciju u provincijama.
Ova posledwa izdawa prisutna su i u nalazu iz Srbije, poput Divus Augustus
Pater serije (kat. 2) i serije asova sa Agripinim likom (kat. 3).19 Izme|u
ostalih mera, poznato je da je Rim nesta{icu sveèg novca u zasebnim admi-
nistrativnim i fiskalnim oblastima Carstva, kakve su bile teritorije
carskih metalla,20 nadokna|ivao kovawem sitnog bakarnog novca posebno
namewenog rudnicima, odnosno mogu}no{}u da rudni~ka uprava izdaje
novac u obliku zvani~nih imitacija dràvne monete.21 Nalaz koji poti~e sa
podru~ja sela Babe na Kosmaju i koji je sadrào oko 150 ranih rimskih sester-
cija, dupondija i asova iz perioda Avgust – Neron, me|u kojima uz zna~ajan
broj veoma istro{enog novca i ~etiri kontramarkirana primerka (na jed-
nom primerku zabeleène su dve kontramarke), vaàn je pokazateq pomawka-
wa i, stoga, duge cirkulaciji bakra u okviru ovih zatvorenih celina.22
Sigurno je, dakle, da na{ nalaz sastavqen samo od bakra i namewen malom
prometu nije predstavqao zna~ajniju imovinu. To potvr|uju wegova ukupna
/17/ Aes novac je bio najvi{e kori{}en za zadovoqavawe potreba

sakodnevnog ìvota i wegov uobi~ajeni vek trajawa iznosio je oko 30 do
40 godina, kada bi postajao veoma istro{en ili ne~itak, cf. RIC I (2nd
ed.): 10.
/18/ RIC I: 11; Kraay 1956: 132; RIC I (2nd ed.): 10-11.
/19/ RIC I: 11 i nap. 1 i 12; RIC I (2nd ed.): 11.
/20/ Carski posedi, naro~ito rudnici, imali su poseban privredni status i
od spoqa{weg sveta su bili odvojeni carskim barijerama, Dušanić, IMS
I: 105; Du{ani} 1980: 40 i d., 54.
/21/ BMC III: cix; Simi}, Vasić 1977: 48-55; Du{ani} 1978: 23-39.
/22/ Za kontramarkirane primerke i primere veoma istro{enog bakarnog
novca iz nalaza otkrivenog pedesetih godina XX veka u kosmajskoj
rudni~koj oblasti, v. Mihailovi} 1994: 25-32. Za ovaj nalaz autor
pretpostavqa da je predstavqao hramovnu ostavu koja je formirana od
priloga svetili{tu, koji su priticali srazmerno ravnomerno u duèm
periodu, odraàvaju}i strukturu novca koji je u vreme darivawa bio u
opticaju.
345
minimalna vrednost koja izraèna u denarima iznosi ispod 2 denara,23

sastav u kojem dominiraju asovi (9) u odnosu na nominalno vrednije ali sla-
bije zastupqene dupondije (3) i sestercije (3), kao i r|av kvalitet ve}eg dela
novca, istro{enog dugom upotrebom. Stoga ni povod za wegovo sklawawe
izvesno nema karakter tezauracije, koja bi time vlasnika li{avala sitnine
neophodne za osnovne trgovinske transakcije.
Dok je stawe op{te nesigurnosti izazvano da~kim upadima verovatno utica-
lo da je vlasnik nalaza iz Srbije na neki na~in ostao bez wega, za razliku od
ostava denara iz istog hronolo{kog okvira kod kojih su pretpostavke o pita-
wu vlasni{tva zasnovane na konkretnijim pokazateqima, gotovo je nemogu}e
da se preciznije utvrdi krug kojem je mogao da pripada nekada{wi sopstve-
nik bakarnog nalaza. Za boqetinsku ostavu veruje se da je bila vlasni{tvo
nekog rimskog vojnika, pripadnika augzilijarnih jedinica.24 Vlasnik tekij-
ske ostave, koja je druga~ijeg karaktera i koja pored novca sadrì i druge
predmete me|u kojima je rimski paradni pojas sa imenom pripadnika rimske
centurije Veri na pojasnoj kop~i, mogao je isto tako da bude vojnik koji je do
blaga do{ao pqa~kom,25 trgovinom ili na oba na~ina.26 Kod ostave iz Bara,
na osnovu arheolo{ke, ali i numizmati~ke komponente nalaza, pretposta-
vqeno je da je bila u posedu nekog istaknutog predstavnika lokalnog plem-
stva, koji je izvesno bio u vezi sa rimskom vojskom.27 U slu~aju bakarnog nala-
za iz Srbije wegovog vlasnika mogu}e je traìti me|u vojnicima, jer su aso-
vi bili vaàn vojni~ki novac,28 ali je jednako mogu}e da je bio u posedu nekog
trgovca ili kojeg drugog ìteqa ovih oblasti, budu}i da je sitan novac u sva-
/23/ U prvim vekovima Rimskog carstva 4 asa ili 2 dupondija vredeli su 1

sestercij, a 16 asova, 8 dupondija ili 4 sestercija imali su vrednost 1
denara, cf. BMC I: li i BMC II: xiv, RIC I (2nd ed.): 3.
/24/ Za preovla|uju}u tezu da je re~ o vojni~koj ostavi, v. Popovi} 1987: 10-11,
16; Bori}-Bre{kovi} 1994: 129, 194.
/25/ Mano-Zisi 1957: 45.
/26/ Za mi{qewe da je kod nalaza iz Tekije re~ o vojni~koj ostavi, v. Bori}-
Bre{kovi} 1994: 129-130, 194. Za mi{qewa i pretpostavke o
mogu}nostima formirawa i, kasnije, sakrivawa ostave iz Tekije, v.
Popovi} 1994: 58-59, 94-95.
/27/ Popovi} 1994: 54 i d., 90 i d.; Bori}-Bre{kovi} 1994: 130-131, 134, 194-
196, 198.
/28/ RIC I (2nd ed.): 10. Vojni~ke plate ispla}ivane su delom u zlatu, delom u
srebru i delom u bakru. Novac od bakra, naro~ito asovi, cirkulisao je
najvi{e u vojni~kim centrima odakle se wegova upotreba {irila na
ìteqe okolnih oblasti.
346
kida{wem ìvotu svih kategorija stanovni{tva imao najve}u ulogu i bio

neophodan za zadovoqavawe osnovnih ìvotnih potreba.
Na kraju, va`nost nalaza rane carske bakarne monete iz Srbije, iako mini-
malne ukupne vrednosti, pored okolnosti {to predstavqa jedini dosada
zabeleèn skupni nalaz u bakru iz Domicijanovog vremena sa teritorije
Srbije, ogleda se i u tome {to on u isti mah svojim sastavom, hronolo{kom
strukturom i r|avim kvalitetom, odnosno visokim stepenom istro{enosti
ve}eg dela novca zbog dugog zadràvawa u opticaju, na najneposredniji na~in
ilustruje neravnomeran priliv i slabu zastupqenost dràvnog kovawa u
bakru na tlu rimskih provincija izvan Italije. Pomawkawe bakarne monete
Rim je nastojao da nadomesti razli~itim merama,29 me|u kojima i mogu}no-
{}u emitovawa lokalnog aes novca ~ija je produkcija bila naro~ito {iroko
rasprostrawena u isto~nim provincijama Carstva.30
/29/ Cf. supra nap. 18-22.

/30/ U isto~nim provincijama dràvno aes kovawe je samo sporadi~no
zastupqeno i potrebe malog prometa zadovoqavane su emisijama lokalnog
aes novca. Za heterogenost aes kovawa, cf. RIC I(2nd ed.): 19-20.
347
KATALOG
Nalaz je ure|en prema:
BMC I - Mattingly, H., Coins of the Roman Empire in the British Museum I, Augu-
stus to Vitellius, London 1972
BMC II - Mattingly, H., Coins of the Roman Empire in the British Museum II,
Vespasian to Domitian, London 1930
RIC I (2nd ed.) - Sutherland, S. H. V., The Roman Imperial Coinage I, 31 BC - AD
69, London, 1984 (revised edition)
RIC II - Mattingly, H., Sydenham, E. A., The Roman Imperial Coinage II, Vespasi-
an to Hadrian, London, 1962
Skra}enice: nom., nominala; t, teìna u gramima, dm., promer u milimetri-

ma - mm; ref., referentna literatura; odnos osa ozna~en je skra}enicama za
strane sveta
TIBERIJE
Kat. nom. dm avers revers ref. kovnica, NM inv.
broj t osa datacija
1 As 31.4 TI CAESAR PONTIF RIC I Rim O-1203/1

10.00 N DIVI AVG F MAXIM (2nd ed.), 22-23. g.
AVGVST TRIBVN 97, no. (TR P
IMP VIII, s POTEST 44; XXIIII)
leva na XXIIII, s BMC I,
desno. desna na 133, no.
Gologlava levo. 91-94
Tiberijeva U sredi{tu,
glava okre- S C.
nuta na
levo.
Divus Augustus Pater serija pod Tiberijem

2 As 30.3 [ ]-STVS U poqu, levo cf. RIC I Rim O-1203/2
8.88 SE PA[ ]. i desno, (2nd ed.), Nedato-
Glava Avgu- S - C. 98*, pl. vano
sta (sa zra- Predstava 11-12; (14-37)
kastom kru- izlizana. BMC I,
nom) okre- 140, cf.
nuta na levo. pl. 25-26
348
GAJ KALIGULA
Kovawe za Agripu
broj t osa datacija
3 As 29.0 [M AGR] U poqu, levo RIC I Rim O-1203/3

8.88 S IPPA L F – i desno, (2nd ed.), Nedato-
COS – III, s S - [C]. 112, no. vano
leva na Neptun s 58; (37-41)
desno. ogrta~em BMC I
Agripina stoji okre- (Tib.),
glava okrenut na levo. 142-143,
nuta na levo. U desnoj no.
Na glavi ruci drì 161-166
rostralna delfina, u
kruna. levoj, vert-
kalno, tro-
zubac.
KLAUDIJE
4 As 28.1 [TI CLAV]- U poqu, levo cf. RIC I Rim O-1203/4
7.40 S DIVS CAE- i desno, S - (2nd ed.), Nedato-
SAR [AVG P C. 117 i vano,
M TR P Predstava 127-128 oko
IMP], s leva izlizana. (In the 41-50. g.
na desno. name of (?+)
Gologlava Claudi-
Klaudijeva us), pl.
glava okre- 16;
nuta na levo. BMC I,
184-185,
pl. 35
5 As 29.2 [TI CLA]- U poqu, levo RIC I Rim O-1203/5
9.62 S VDIVS CAE- i desno, S - (2nd ed.), 50 (?+)-
SAR AVG P C. Okolo, s 130, no. 54. g.
M TR P IMP, leva na 113;
s leva na desno. BMC I,
desno. [LI]BERTAS 192, nos.
Gologlava – AVGVSTA. 204-205
Klaudijeva Libertas
glava okre- stoji spre-
nuta na levo. da, glavu je
okrenula na
desno. U
desnoj ruci
drì pile-
us, levu je
ispruìla.
349
VESPAZIJAN
broj t osa datacija
6 Dupondij 28.5 IMP [CAES C[ONCOR- RIC II, 72, Rim O-1203/6
14.63 S VESPA] DIA – A] no. 472; 71. g.
SIAN AVG VGVSTI, s BMC II, (COS III)
COS III, s leva na 127, no.
leva na desno desno. U 589
(iznad III ise~ku, S C.
horizontalna Konkordija
crta). sedi okrenu-
Vespazijano- ta na levo. U
va glava s desnoj ruci
zrakastom drì pateru,
krunom okre- u levoj rog
nuta na izobiqa.
desno.
7 As 26.0 [IMP] CAE- U poqu, levo Komad Rim O-1203/7

11.50 SE SAR VESP i desno, S - C. izlizan, 74. g.
[AVG....], s Spes stoji ne~itak (COS V
leva na okrenuta na natpis na CENS),
desno. levo. U de- aversu, 76. g.
Vespazijano- snoj ruci cf. BMC (COS
va glava s lo- drì cvet. II, pl. 28 VII),
vorovim ven- no. 7; pl. 77-78. g.
cem okrenuta 29 no. 8; (COS
na desno. pl.30 VIII)
no. 5
TIT
8 Sestercij 34.2 IMP T CAES FELICIT – RIC II, Rim O-1203/8
24.60 S VESP AVG P PVBLIC, s 127, 80-81. g.
M TR P P P leva na no. 89; (COS
COS VIII, desno. U BMC II, VIII)
s leva na poqu, levo i 255, nos.
desno. desno, S - C. 158-159.
Titova glava Felicitas
s lovorovim stoji okre-
vencem okrenuta na levo.
nuta na levo. U desnoj
ruci drì
skiptar, u
levoj rog
izobiqa.
350
Domicijan,
kovawe pod Titom
broj t osa datacija
9 As 26.2 CAES DIVI U poqu RIC II, Rim O-1203/9

10.68 S VESP F nisko, levo 138, 80-81. g.
DOMITIAN i desno, no. COS VII
COS VII, s S - C. 169(a);
leva na Minerva sa BMC II,
desno. {lemom na 274, no.
Domicija- glavi stoji 243
nova glava s okrenuta na
lovorovim levo. U de-
vencem snoj ruci
okrenuta na drì muwu,
desno. u levoj
kopqe. Po-
red nogu,
okrugao
{tit.
DOMICIJAN
10 As 28.4 IMP CAES TR P COS RIC II, Rim O-1203/11

8.45 S DIVI VESP F VII DES 183, 81. g.
DOMITIAN VIII P P S C, no. 237; COS VII
AVG P M, s s leva na BMC II, DES VIII
leva na desno. 355, no.
desno. Minerva sa 268
Domicija- {lemom na
nova glava s glavi kora-
lovorovim ~a na desno,
vencem desnom
okrenuta na rukom zaba-
desno. cije kopqe,
u levoj drò
okrugao
{tit.
351
11 Dupondij 27.7 IMP CAES FIDEI – RIC II, Rim O-1203/10

10.17 S DOMITIAN PVBLICAE, s 187, 85. g.
AVG GERM leva na desno. no. 263; COS XI,
COS XI, s leva U poqu, levo BMC II, 1. emi-
na desno. i desno, S - C. 365, no. sija
(iznad XI Fides stoji 306
horizontalna okrenuta na
crta). levo. U desnoj
Domicijanova ruci drì
bista s zraka- korpu sa
stom krunom vo}em, u levoj
na glavi i klasje ìta.
egidom okre-
nuta na desno.
12 Dupondij 28.1 IMP CAES FORTVNAE - cf. RIC II, Rim O-1203/12
11.80 SW DOMITIAN AVGVSTI, s 187, 85. g.
AVG GERM leva na desno. no. 264, COS XI,
COS XI, s leva U poqu, levo ali For- 1. emi-
na desno (iz- i desno, S - C. tuna sedi sija
nad XI hori- Fortuna stoji na l.;
zontalna okrenuta na cf. BMC
crta). levo. U desnoj II, 365,
Domicijanova ruci drì *(no
bista s zraka- kormilo, u aegis)
stom krunom levoj rog izo-
na glavi i biqa.
egidom okre-
nuta na desno.
13 Sestercij 33.5 IMP CAES ANNONA – RIC II, Rim O-1203/13
26.22 S DOMIT AVG AVGVSTI, s 189, 85. g., 3.
GERM COS leva na desno. no. emisija
XI CENS PER U ise~ku, S C. 277(b)*; (novem-
P P, s leva na Cerera sedi BMC II, bar-
desno. okrenuta na 376, no. decem-
Domicijanova levo. U desnoj 360 bar)
bista s lovo- ruci drì COS XI
rovim vencem klasje ìta, u CENS,
na glavi i levoj bakqu. od apri-
egidom okre- Ispred we, la;
nuta na desno. Anona stoji CEN-
okrenuta na SOR
desno i drì PER, od
u desnoj ruci novem-
rog izobiqa. bra
352
Iza je modij
poloèn na
`rtvenik i
pramac broda
okrenut na
desno.
14 Sestercij 35.2 IMP CAES U poqu, levo RIC II, Rim O-1203/14
24.24 S DOMIT AVG i desno, S - C. 194, no. 86. g.
GERM - COS Viktorija s 315; COS XII
XII CENS PER desnom nogom BMC II, CENS
P P, s leva na na {lemu sto- 380, no. PER
desno (iznad ji okrenuta na 374
XII horizon- desno i ispi-
talna crta). suje DE GER
Domicijanova na {titu
bista s lovo- poloènom na
rovim vencem trofej. Pored
na glavi i trofeja sedi
egidom okre- zarobqenik
nuta na desno. okrenut na
desno.
15 As 28.6 IMP CAES U poqu, levo RIC II, Rim O-1203/15

11.75 S DOMIT AVG i desno, S - C. 196, 86. g.
GERM - COS Mars u vojno. 337; COS XII
XII CENS PER ni~koj ode}i, BMC II, CENS
P P, s leva na sa {lemom na 384, no. PER
desno. glavi, u 392
Domicijanova pokretu na
bista s lovo- levo, drì u
rovim vencem desnoj ruci
na glavi i Viktoriju, u
egidom okre- levoj trofej.
nuta na desno.
353
1 2
3 4
5 6
7
8
9 10
Tabla I
Plate I
354
11 12
13
14
15
Tabla II
Plate II
355
Anti~ko srebro
Anti~ko srebro u Srbiji / Antique Silver from Serbia (priredila I.
Popovi} / ed. I. Popović), Beograd 1994.
BMC I
H. Mattingly, Coins of the Roman Empire in the British Museum I, Augustus
to Vitellius, London 1976 (rev. ed.).
BMC II
H. Mattingly, Coins of the Roman Empire in the British Museum II, Vespasi-
an to Domitian, London 1930.
BMC III
H. Mattingly, Coins of the Roman Empire in the British Museum III, Nerva
to Hadrian, London 1936.
Bori}-Bre{kovi} 1994
B. Bori}-Bre{kovi}, Rimski republikanski i carski denari u ostavi
iz Bara / Roman Republican and Imperial Denarii in the Bare Hoard, u:
I. Popovi}, B. Bori}-Bre{kovi}, Ostava iz Bara / The Bare Hoard, Beo-
grad 1994.
Dušanić 1967
S. Dušanić, Bassianae and Its Territory, Archaeologica Iugoslavica VIII, Beo-
grad 1967.
Dušanić, IMS I
S. Dušanić, Le Nord-ouest de la Mésie Supérieure, in: M. Mirković, S. Duša-
nić, Inscriptions de la Mésie Supérieure, I, Singidunum et le nord-ouest de la
Province, Beograd 1976.
Du{ani} 1978
S. Du{ani}, Anonimni kvadransi, Numizmati~ar 1, Beograd 1978.
Du{ani} 1980
S. Du{ani}, Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dal-
maciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1980.
Gara{anin 1951
D. i M. Gara{anin, Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd 1951.
356
Kraay 1956
C. M. Kraay, The behaviour of Early Imperial Countermarks, Essays in
Roman Coinage presented to Harold Mattingly, Oxford 1956.
Mano-Zisi 1957
\. Mano-Zisi, Nalaz iz Tekije, Beograd 1957.
Marić 1949
R. Marić, Iz Numizmatičke zbirke Umetničkog muzeja, Muzeji 3-4, Beograd
1949.
Marić 1955
R. Marić, Iz Numizmatičke zbirke Narodnog muzeja, Starinar N.S. 5-6, Beo-
grad 1955.
Marić 1956
R. Marić, Ostave starog novca u Numizmatičkoj zbirci Narodnog muzeja u
Beogradu, Saopštenja Zavoda za zaštitu spomenika NRS 1, Beograd 1956.
Mihailovi} 1994
V. Mihailovi}, Nalaz rimskog bronzanog novca prvoga veka na{e ere
iz sela Babe na Kosmaju, Numizmati~ar 17, Beograd 1994.
Mirkovi} 1968
M. Mirkovi}, Rimski gradovi na Dunavu u Gorwoj Meziji, Beograd 1968.
Mirković, IMS I
M. Mirković, Singidunum et son territoire, u: M. Mirković, S. Dušanić,
Inscriptions de la Mésie Supérieure I, Singidunum et le nord-ouest de la Pro-
vince, Beograd.
Mirković 1977
M. Mirković, Zum Problem der Militärgeschichte obermösiens im I. Jahr-
hundert, Živa Antika XXVII/1, Skopje 1977.
Mirković, IMS II
M. Mirković, Inscriptions de la Mésie Supérieure II, Viminacium et Margum,
Beograd.
Mirnik 1981
I. Mirnik, Coin Hoards in Yugoslavia, BAR International Series 95, London
1981.
Mócsy 1974
A. Mócsy, Pannonia and Upper Moesia. A History of the Middle Danubian
Provinces of the Roman Empire, London and Boston 1974.
357
Petrovi} 1990
P. Petrovi}, Classis Flavia Moesica na Dunavu u Gorwoj Meziji, Stari-
nar XL-XLI, Beograd 1990.
Popovi} 1975
P. Popovi}, Nalaz rimskih denara iz Tekije, Zbornik Narodnog muzeja
VIII , Beograd 1975.
Popovi} 1987
P. Popovi}, Ostava rimskih denara iz Boqetina, Numizmati~ar 10,
Beograd 1987.
Popovi} 1994
I. Popovi}, Arheolo{ki aspekt ostave iz Bara / Archaeological Aspect
of the Bare Hoard, u : I. Popovi}, B. Bori}-Bre{kovi}, Ostava iz Bara
/ The Bare Hoard, Beograd 1994.
RIC I
H. Mattingly, S. H. V. Sutherland, The Roman Imperial Coinage I, Augustus
to Vitellius, London, 1923 (reprinted 1948).
RIC I (2nd. ed.)
S. H. V. Sutherland, The Roman Imperial Coinage I, 31 BC - AD 69, London,
1984 (rev. ed.)
RIC II
H. Mattingly, E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage II, Vespasian to
Hadrian, London, 1962.
Simić, Vasić 1977
V. M. Simić, M. R. Vasić, La Monnaie des mines romaines de L’Illyrie, Revue
numismatique XIX, Paris 1977.
Syme 1968
R. Syme, Hadrian in Moesia, Arheološki vestnik XIX, Ljubljana 1968.
Syme 1969
R. Syme, Flavian Wars and Frontiers: The Dacian War, u: The Cambridge
Ancient History XI, Cambridge 1969.
358
Bojana BORIĆ-BREŠKOVIĆ
A FIND OF ROMAN AES COINS OF THE 1ST

CENTURY FROM THE TERRITORY OF SERBIA
Within the material in the numismatic collection of National Museum in Belgrade collected
prior to the Second World War there is a small find of 15 Roman copper coins (inv.
O-1203/1-15) including asses (9), dupondii (3) and sestertii (3). Except the fact that it comes
from the territory of Serbia other information about circumstances and time of its discovery
is not available. Coins had been struck in the Roman mint spanning the period from AD 14
to AD 86 and there are following specimens: Tiberius (Tiberius and Divus Augustus Pater
series) – 2 asses; Gaius /for Agrippa/ - 1 as; Claudius – 2 asses; Vespasian – 1 dupondius and
1 as; Titus – 1 sestertius; Titus for Domitian – 1 ass; Domitian – 2 sestertii, 2 dupondii and
2 asses.
The latest and best preserved specimens, three coins of Domitian from AD 85 (Cat. 11-13)
as well as his sestertius (Cat. 14) and as (Cat. 15) with identical obverse legend dated by the
XII consulate of the emperor in AD 86 (footnote 1) relate the find to the chronological fra-
mework of Domitian’s wars against Dacians.
Few monetary hoards from the territory of modern Serbia date from the time of Domitian
but they all consisted exclusively of Republican and Imperial denarii. These are hoards from
the village Bare (near the Roman military camp in Viminacium), Boljetin (Smorna) and
Tekija (Trnasdierna) that not only conclude with issues of denarii from the first year of
Domitian’s rule issued in rather short time interval, from September 14 to the end of AD 81
(footnotes 3,9) and thus time of their deposition is hypothetically cca AD 82 at the earliest
but also all of them come from the Danube area of that time Moesia province and from the
area where larger or smaller Roman fortifications had been situated (notes 4-6).
It is, hence, not impossible to assume that find of copper coins from Serbia comes most pro-
bably from the Serbian Danube valley and in favour of this speaks the year AD 86 as termi-
nus a quo for the time of its deposition and which associates it with war difficulties particu-
larly concentrated in the areas near the Danube and which are confirmed also in the written
sources (notes 12-16).
Find, which total value was minimal (less than 2 denarii, note 23) consisted of contempo-
rary small change intended for everyday use and mostly worn out due to excessive use and
359
Bojana Borić-Brešković
the latest coins are Tit’s and Domitian’s aes issues from AD 80, 80/81 and 81 (Cat. 1-10). In
the find prevail the asses (9) in comparison with more valuable dupondii (3) and sestertii (3)
and it also contains special aes series (note 19) like Divus Augustus Pater series (Cat. 2) and
the series with image of Agrippa (Cat. 3). Rome used these asses among other measures
(notes 18, 20-22, 29,30) to compensate insufficient influx of copper in the areas outside Italy.
While the state of general instability resulting from the Dacian campaigns probably was the
reason why the owner of this money lost it in some way it is almost impossible to establish
more precisely to which social circle the owner had belonged to. In comparison with hoards
of denarii from the same chronological framework when assumptions about the owner are
based on more concrete indicators (notes 25-27) the one time owner of this find could be
looked for either among the soldiers as asses were important soldiers’ money (note 28) or
among the merchants and other inhabitants as small change had greatest role in everyday life
of people of all categories and it had been necessary for satisfying basic needs (note 17).
Importance of the find of copper coins although of the minimal total value in addition to the
fact that it is the only so far registered group find of copper coins from the time of Domiti-
an is also in the fact that this find at the same time by its contents, chronological structure
and poor quality of most of the coins illustrates in the best way the lack of small coins in the
territory of Roman provinces outside Italy (notes 29-30).
360
Mirjana GLUMAC UDK 904:738.6"652"(497.11)
Narodni muzej u Beogradu 904:726.8"652"(497.11)
TERAKOTE SA NEKROPOLE
GUBEREVAC - GOMILICE
U vreme rimske dominacije u Srbiji, Kosmaj je predstavqao va`no podru~je

na kome se, ve} od prvog veka, intenzivno eksploatisala ruda srebra i olova.
Zajedno sa rudnicima isto~ne Srbije, u duèm periodu je bio glavni snabde-
va~ Carstva metalima, {to je dovelo do stvarawa velikog privrednog, rud-
ni~kog kompleksa. Oblast je bila pod direktnom upravom carskog namesnika
i pod za{titom specijalnih vojnih jedinica, sa sedi{tem celog kosmajskog
revira u selu Stojnik (anti~ki Demessus ili Demessum?). Tokom dugotrajne i
intenzivne eksploatacije kosmajskih rudnika, koja je dostigla svoj vrhunac
krajem II veka za vreme careva iz dinastije Antonina, dolazilo je do imigra-
cionih kretawa stanovni{tva sa istoka, iz Gr~ke, Dalmacije, koje je donelo
svoje obi~aje i na~in ìvota.1
U selu Guberevcu, na lokalitetu Gomilice, vr{ena su, sa prekidima, vi{ego-
di{wa sistematska iskopavawa Narodnog muzeja u Beogradu.2 Istraèna je
nekropola spaqenih pokojnika sa 361 eta`nim grobom, tipa Mala Kopa{ni-
ca-Sase, hronolo{ki opredeqena u period od I do III veka.3 Kao i ostale
kosmajske nekropole, i ova je formirana na prostoru na kome je zbog oskudi-
ce terena kori{}ena svaka slobodna povr{ina. Spaqivawe pokojnika vr{e-
no je na posebnom spali{tu (ustrinum), sa koga su, uz pogrebni ceremonijal,
preno{eni ostaci sa loma~e u grobnu jamu.
/1/ Cvjeti}anin 2001: 69 (sa starijom literaturom).

/2/ Sistematska iskopavawa nekropole Guberevac- Gomilice, vr{ena su sa
prekidima 1961, 1962, 1973-1975, 1977. i 1978. godine. Rukovodilac
iskopavawa bio je kustos Narodnog muzeja Milivoje Veli~kovi}.
Materijal sa ove nekropole, obra|en i inventarisan (T. Cvjeti}anin, M.
Glumac), nalazi se u Narodnom muzeju. U dokumentaciji Narodnog muzeja
~uvaju se samo grobni zapisnici (ne za sve grobove), bez dnevnika sa
iskopavawa nekropole.
/3/ Jovanovi} 1984: 100-110.
361
Mirjana Glumac
Ve}ina predmeta na|enih u grobovima predstavqa uobi~ajene grobne prilo-

ge, kao {to su kr~azi (obi~no tri u grobu), svetiqke (naj~e{}e Firmalampen)
staklene posude (balsamariumi), ogledala, predmeti od bronze i kosti, novac
i drugo.
Figurine od pe~ene gline - terakote, koje nisu ~est grobni inventar u nekro-
polama na na{im prostorima (za sada konstatovane na Viminacijumu i
mo`da u Sirmijumu), pohrawene su na Gomilicama u dva groba.4 U pitawu su
dve figurine Venere, figurina prepelice i smokve (?). Terakote poti~u iz
groba 139, otkrivenog tokom kampawe 1961. i groba 242, istraènog u kampa-
wi 1962. godine. Ra|ene su u kalupu, {upqe livene, od dobro pre~i{}ene gli-
ne, sa tragovima sitnozrnog peska, svetlomrko, naranxasto ili crveno pe~e-
ne. Na figurini Venere iz groba 242 vidqivi su tragovi crvene boje i bele
posne prevlake (engobe).
Grob 139 (sl. 1), u kome su konstatovane tri terakote, pripadao je ènskoj oso-
bi.5 U wemu su pohrawena tri kr~aga (dve lagoene i jedna oinohoa), svetiqka,
Sl. 1
Fig. 1
(Firmalampen, na dnu pe~at APRIO), fragmentovano ogledalo, stakleni bal-

samarijum, ko{tana spatula, kockica za igru, perle u vidu diwe, bronzani
nakit pokojnice (prsten, min|u{a, fragmentovana narukvica od upletene
/4/ Zotovi}, Jordovi} 1990: 11 i daqe; Pejovi} 1995: 45, br. 5 i 24.
/5/ Za grob 139 nemamo kompletnu dokumentaciju.
362
TERAKOTE SA NEKROPOLE GUBEREVAC - GOMILICE
ìce), bronzana aplika, bronzani klin, gvozdena brava, fragmentovana

bronzana kutija od tankog lima sa sa~uvanom lu~nom dr{kom, pet eksera, gvo-
zdeni klin, novac Nerona6 i fragmentovane terakote - figurina bogiwe na
prestolu (inv. br. G 270), prepelica (inv. br. G 271) i smokva (inv. br. 272).7
Sl. 2a Sl. 2b Sl. 2c
Fig. 2a Fig. 2b Fig. 2c
Terakota sa predstavom boànstva, inv. br. G 270 (sl. 2 a-c), fragmentovana

je, sa~uvane visine od oko 13,7 cm i delimi~no rekonstruisana.8 Bogiwa je
predstavqena kako sedi na prestolu ~ija je zadwa strana potpuno o{te}ena.
Ve}i deo lica sa {irim vratom nije sa~uvan, sem dela {ire brade i usta.
/6/ Neron (As), Av: Glava Nerona sa lovorovim vencem na desno, natpis
(NERO) CAESAR AVGGER (M IMP), Rv: Predstava nejasna, natpis: PACE
(PR UBIQ PARTA) IANUM CLVSIT, S C (64-66. godina ?). Zahvaqujem se B.
Bori}- Bre{kovi}.
/7/ Inv. brojevi predmeta G 255 - G 269 i G 273, studijski materijal,
ter.inv. 404 f, g.
/8/ Konzervacija sve tri terakote iz groba 139 ura|ena je 1973. godine (iz
dokumentacije Centra za konzervaciju Narodnog muzeja).
363
Mirjana Glumac
Desna ruka joj je savijena u laktu, nedostaje deo blago udubqene {ake u kojoj je
dràla neki predmet. Levom rukom, sa ra{irenom {akom, pokriva genitali-
je. Na woj se, iznad {ake, nalaze dva ureza (narukvica?). Stomak je blago
nagla{en (bremenita ?). Grudi su male. Nedostaje glava, zadwa strana figuri-
ne i, kao {to smo napomenuli, ve}i deo prestola, koji je sa predwe strane
dekorisan kosim urezima. Ruka kojom prekriva genitalije je uska, spojena sa
telom, dok je gorwi o~uvani rameni deo le|a neve{to ura|en, nesrazmerno
{irok u odnosu na telo i ruke. Figurina je svetlomrko pe~ena.
Zajedno sa bogiwom na prestolu, u grob je pohrawena i fragmentovana figu-
rina ptice (golub ili prepelica), inv. br. G 271, duìne 10,3 cm, sa~uvane
visine 7,2 cm (sl. 3 a-c).9 Ptica ima mali, {iri kqun, zaobqenu glavu. Kri-
la su joj sklopqena, predstavqena kosim, a grudi plitkim, kratkim urezima.

Jedno oko joj je nazna~eno sa ~etiri ta~kasta uboda. Delimi~no je rekonstru-
isana. Svetlomrko, naranxasto pe~ena. Nedostaje joj dowi deo glave i tela.
Tre}a figurina iz ovog groba, inv. br. G 272, fragmentovana je, bikoni~ne
forme, dekorisana urezivawem, svetlomrko pe~ena. Verovatno predstavqa
smokvu (sl. 4 a, b).
Grob 242 (sl. 5, 6) ima unutra{we strane fiksirane kamenom u oba etaà.10
Sude}i po nalazima i ovaj grob je pripadao ènskoj osobi. Kao i na ostalim
nekropolama ovog tipa, predmeti su polagani uz zidove grobne jame. Tako su
/9/ Garms, Borm, 1981: 82 (za prepelicu); Brehm, 1989: 300 (za goluba).
/10/ Na osnovu terenske dokumentacije (crteà) sa iskopavawa M. Veli~ko-
vi}a, koji prilaèmo.
364
Sl. 4a Sl. 4b
Fig. 4a Fig. 4b
uz obe duè strane doweg etaà priloèna dva kr~aga, pehar, dva balsamari-
juma, mawi lonac sa poklopcem i statueta Venere (inv. br. G 624).11 Na sre-
dini doweg etaà, koji predstavqa grob u uèm smislu, na|eno je deset ekse-
ra. Uzimaju}i u obzir da su oba etaà bila obloèna kamenom, ekseri su vero-
vatno kori{}eni za spajawe dasaka na kojima su ostaci pokojnice preneti sa
Sl. 5 Sl. 6
Fig. 5 Fig. 6
/11/ Inv. brojevi predmeta od G 621- G 623, G 625, G 626, studijski materijal,
ter. inv. 952, 954.
365
Mirjana Glumac
loma~e u grobnu jamu. U grobnom zapisniku pomiwe se novac, kr~ag na gor-

wem etaù i balsamarijum, ali oni nisu konstatovani prilikom obrade i
inventarisawa.12
U ovom grobu prona|ena je terakota nage Venere inv. br. G 624, ~ija je visina
26,8 cm (sl. 7 a-c). Venera stoji na kru`nom postamentu, oslowena na levu
nogu, desna je savijena u kolenu. Desna ruka, sa ispruènom {akom, u kojoj je
verovatno dràla jabuku ili ogledalo, blago je savijena u laktu. Levom, o{te-
}enom, podignutom i savijenom pridràva ogrta~ koji pada u naborima do
levog stopala. Deo ogrta~a u naborima preba~en je preko desnog bedra. Na gla-
vi ima visoko podignutu dijademu u vidu rozete (Venerin simbol) i rasko-
{nu frizuru u tri reda kovrxa, koja je pozadi skupqena u nisku pun|u. Na
u{ima su kru`ne min|u{e. Detaqi lica su nagla{eni: o~i, izraèn (o{te-
}en) o{tar nos, mala usta. Grudi su male, struk uzan, bedra nagla{ena, pupak
/12/ Ter. inv. 953, 955 i ter. inv. b.b.
366
istaknut. Figurina je crveno pe~ena i na woj su, kao {to smo napomenuli,
vidqivi tragovi crvene boje i engobe.
Nalazi iz groba 139, kr~ag (oinohoa) trolisno oblikovanog otvora, izvu~e-
nog kquna i kr~azi (lagoene) trakasto i trouglasto profilisanog oboda, u
upotrebi su krajem I i po~etkom II veka, a u isti vremenski period moèmo
opredeliti balsamarijum niskog koni~nog recipijenta, horizontalno razgr-
nutog oboda, kao i svetiqku sa pe~atom APRIO.13 Ostali predmeti nisu hro-
nolo{ki indikativni, javqaju se u {irem hronolo{kom rasponu, od I do III,
odnosno IV veka.14 Novcem Nerona, prona|enim u ovom grobu, sve nalaze datu-
jemo u drugu polovinu I veka.
Kr~azi horizontalno razgrnutog, ~etvrtasto profilisanog oboda, pohrawe-
ni u grobu 242, kori{}eni su u istom vremenskom periodu kao i kr~azi iz
groba 139, krajem I i u II veku.15 U isti vremenski period opredeqen je pehar,
kao i balsamarijumi koni~nog recipijenta i duèg cilindri~nog vrata, dok
je mawi lonac sferi~ne forme datovan u II-III vek.16
Naj~e{}e su isto~wa~ka boànstva predstavqena kako sede na prestolu (Mag-
na Mater, Kibela, Izida), mada postoje i predstave bogiwe Venere prikazane
na ovaj na~in. Ikonografski elementi, posebno leva {aka kojom bogiwa
pokriva genitalije, ukazuju na predstavu ovog boànstva.
Terakote sa predstavom Venere koja sedi na prestolu sa golubom ili detetom
u krilu nalaène su u Geli, Mirini, Korintu, Sirakuzi.17 Jedna od wih, po
pokretu desne {ake kojom pokriva genitalije, podse}a na kosmajsku.18 Sve ove
terakote se hronolo{ki opredequju u helenisti~ki period i pripadaju malo-
azijskom proizvodnom krugu. Poznato je da su umetnost i arhitektura u Maloj
Aziji zadràle svoj konzervativni poznohelenisti~ki duh i tokom I veka
/13/ Zotovi}, Jordovi} 1990: G1-1, T. LI, G1-67, T. XCII, G 73, T. XIV, G 216, T.
XXXVII (lagoene); G1-138, T. CXXXIV, G 73, T. XIV (oinohoa); G1- 253, T.
CLXXXVIII (balsamarium); svetiqka, 22; Dautova-Ruševljan, Brukner 1992:
82 (za svetiqku).
/14/ U pitawu je skromni bronzani nakit pokojnice, verovatno ura|en po
uzoru na luksuzni od zlata i srebra: Popovi} 1992: 14 (prsten); Ibid.,
1996: 19 (min|u{a); 51 (narukvica).
/15/ Zotovi}, Jordovi} 1990: G1- 77, T. C (kr~azi).
/16/ Ibid: G1-68, T. XCIII (pehar); G 197, T. XXXII, G1-232, T. CLXXVIII
(lonac); G 239, T. XLI, G 1-76, T. XCVIII (balsamarijumi).
/17/ LIMC II/1, II/2, 1981: 791, 795, 796, 824, 842, 843.
/18/ Mollard-Besques 1954: Pl. CV, C 620.
367
Mirjana Glumac
na{e ere. Imaju}i u vidu tu ~iwenicu, kao i to da je stanovni{tvo sa ovih

prostora imigriralo i na podru~je Kosmaja, {to je potvr|eno i epigraf-
skim spomenicima, jasniji nam je wen na~in izrade i op{ti orijentalni
utisak.19
Ova Venera je prikazana sa istaknutim stomakom, {to nije uobi~ajeno. Ve}
pomenute predstave ove bogiwe sa detetom u krilu i one u Pompeji, gde je pri-
kazana kao bri`na majka porodice, name}u nam se kao posredne asocijacije.20
Sti~e se utisak da je bilo va`nije bremenito{}u naglasiti ideju plodnosti,
obnove, ra|awa, a da je izrada bila u drugom planu.
Venera na kru`nom postamentu, iz groba 242, na~inom na koji je predstavqe-
na, ostavqa utisak mirno}e, elegancije, qupkosti. Na usnama joj je diskretan
osmeh. Preciznije je ura|ena nego Venera na prestolu, mada su i ovde ruke
nesrazmerno ura|ene, le|a sumarno, vrat je malo {iri u odnosu na telo i gla-
vu. Ogrta~ (veo) nas ne navodi na pomisao o àlosti, {to je uobi~ajeno kada
su predstave sa velom u pitawu. Naprotiv, veo u ovom slu~aju poja~ava utisak
elegancije i gracioznosti.
Frizura ove Venere, kod koje je kosa skupqena u pun|u nisko na potiqku,
karakteristi~na je za drugu polovinu II veka. Nosile su je carice iz dinasti-
je Antonina - Faustina Mla|a, èna Marka Aurelija, i wena }erka Lucila. To
moèmo zakqu~iti na osnovu wihovih predstava na novcu21 i kamejama.22
Isti tretman frizure sa dijademom prepoznatqiv je na mermernoj glavi
ène iz Cibala,23 dok je poloàj tela sli~an fragmentovanoj terakoti pro-
na|enoj u inhumiranom grobu na Viminacijumu.24 Na kosmajskoj Veneri je u
oblikovawu frizure dosledno primewena moda tog perioda koju su diktira-
le ~lanice carske porodice. Kao i kod prethodne, vidqiv je maloazijski uti-
caj prilikom wene izrade, sude}i i po mermernim glavama Faustine Mla|e
/19/ Du{ani} 1975: 135- 136.

/20/ Simone, Verki, 1979: 92, 97.
/21/ Borić-Brešković 1988: 3631, 3632, 3645, 3655, 3650 (kat. 1430, 1431, 1482-
1485).
/22/ Popovi} 1989: kat. 35, 37.
/23/ Dautova-Ruševljan 1983: 126, T. 43, 6.
/24/ Spasi}-\uri} 2002: sl. 112 (terakota datovana u II-III vek, C 10600, inhu-
mirani grob G 3500, lok. Pe}ine, iskopavawa 1983. godine, na|ena kod
nadlaktice pokojnice sahrawene u drvenom kov~egu - usmeno saop{tewe
Dragane Spasi}-\uri}, kustosa Narodnog muzeja u Poàrevcu).
368
i Lucile, prona|enih u Smirni i Tarsu, predstavqenih kao Venera, kod kojih

je na temenu skupqena kosa tako da podse}a na rozetu.25
Generalno, biste nage Afrodite sa duguqastim licem, bujnom kosom, visokom
dijademom (u ovom slu~aju u vidu rozete), pripadaju maloazijskom tipu Afro-
dite.26 Figurinu Venere smo datovali u drugu polovinu II veka, a samim tim
i sve nalaze iz groba 242.
Zajedno sa Venerom na prestolu, u grob 139 pohrawena je figurina ptice.
Sli~na terakota sa predstavom ptice, prona|ena je na Viminacijumu.27 U
pitawu je golubica kod koje je, za razliku od kosmajske, glava zaobqenija, a
kqun istaknutiji, tako da pretpostavqamo da terakota iz groba 139 predsta-
vqa prepelicu, koja je u kultu, kao i golub, povezana sa Venerom.
Drevni isto~wa~ki obi~aj pesach (skakutawe), ritualno izvo|en opona{a-
wem jarebicinog skakutawa prilikom qubavnog nagovarawa (simboli~no
ozna~ava plodnost, zavo|ewe), moèmo povezati sa ovom bogiwom, kao i tre-
}u figurinu prona|enu u ovom grobu, za koju pretpostavqamo da predstavqa
smokvu.
Pohrawene zajedno sa Venerom, koja je bremenita, nose odre|enu, simboli~nu
poruku. Sve terakote su verovatno ura|ene u nekoj od lokalnih radionica na
Kosmaju.
Statuete Venere u ova dva groba na Gomilicama, mogu sugerisati postojawe
kulta Zagrobne Venere (Venus Funerariae), koja bdi nad du{ama prerano umr-
lih devojaka. Prisustvo kulta, koliko je poznato, potvr|eno je na malom bro-
ju nekropola u Srbiji.28
Venera nije primarno htonsko boànstvo, mada svojom pojavom unosi qubav
i sklad u oba sveta, vra}a smr}u naru{enu harmoniju, nagove{tava novi po~e-
tak. U tom kontekstu, bogiwa je povezana sa Libitinom, bogiwom sahrawiva-
wa i pogrebnih obi~aja,29 kao i Izidom i Persefonom, pa je weno prisustvo,
odnosno prisustvo statueta sa wenom predstavom u grobovima na Gomilica-
ma, jasnije.30 Polagawem figurina Venere u grob, nagove{tava se èqa za tri-
/25/ Poulsen, 1974: 86, cat. 709 b, Pl. CXLII; 93, cat. 709 a, PL. CLVII.
/26/ Bitrakova -Grozdanova, 1987: 138.
/27/ Premk, 1995: 150-151, cat.14, fig.14.
/28/ Jovanovi}, 2000: 13.
/29/ Srejovi}, Cermanovi}-Kuzmanovi} 1987: 234.
/30/ Jovanovi} 2000: 16.
369
Mirjana Glumac
jumfom ìvota nad smr}u, èqa za ra|awem i novim po~etkom. Bremenita

Venera iz groba 139 nam to direktno i sugeri{e.
Pored figurina prepelice i smokve, u dvadeset tri groba na nekropoli (i u
grobu 139), konstatovano je ogledalo, koje predstavqa predmet svakodnevne
upotrebe, ali i Venerin atribut. Osim ogledala, u dva groba su pohrawene
{koqke, koje se mogu povezati sa ovim boànstvom, kao i privezak u obliku
delfina, priloèn u jednom grobu.31
Na glavi Venere iz groba 242 nalazi se visoka dijadema u vidu rozete, wenog
simbola. Rozeta je ~est motiv na nadgrobnim spomenicima i prisutna je i na
spomenicima prona|enim na Kosmaju.32
Na lokalitetu Rt, gde je tako|e konstatovana nekropola spaqenih pokojnika,
udaqena nekoliko stotina metara od nekropole na Gomilicama, prona|ena je
nadgrobna statua Amora od pe{~ara, koja se mo`da moè posredno staviti u
isti kontekst.33 Sam grob i predmeti pohraweni u wemu, nose odre|enu poru-
ku. Grob istovremeno predstavqa odvojen svet, ali i svet konstantno prisu-
tan u svetu ìvih, koji na simboli~an na~in identifikuje i ~uva identitet
zajednice, produàvaju}i weno trajawe. Na taj na~in su ova dva sveta u me|u-
sobnom preplitawu. Tako su i ove terakote, koje su mo`da prethodno stajale u
domovima prerano umrlih ènskih osoba kao dragi predmeti, pohrawene u
grob da bi ga za{titile, uspostavile harmoniju, sugeri{u}i ideju o povrat-
ku i ve~itoj obnovi.
/31/ Grobovi 24, 35, 60, 126, 235... (ogledala), grobovi 297, 310 ({koqke), i grob
171 (privezak).
/32/ Mirković, Dušanić 1976: 136-137, br. 121; 137-138, br. 122; 142, br. 129; 143,
br. 130.
/33/ Veli~kovi} 1964: 129-138.
370
Bitrakova-Grozdanova 1987
V. Bitrakova-Grozdanova, Spomenici od helenisti~kiot period vo SR
Makedonija, Skopje 1987.
Borić-Brešković 1988
B. Borić-Brešković, Katalog sistematske zbirke rimskog carskog novca u
Narodnom muzeju u Beogradu, Numizmatičar 11, Beograd 1988.
Brehm 1989
A. E. Brehm, Život životinja, Ljubljana, Zagreb 1989.
Veli~kovi} 1964
M. Veli~kovi}, Nadgrobna statua Amora iz Guberevca (Statue Funéraire
de L` Amour de Guberevac), Zbornik Narodnog muzeja IV, Beograd 1964.
Garms, Borm 1981
H. Garms, L. Borm, Fauna Evrope, Ljubljana 1981.
Dautova- Ruševljan 1983
V. Dautova- Ruševljan, Rimska kamena plastika u jugoslovenskom delu provin-
cije Donje Panonije (Römische Steindenkmäler aus dem Jugoslawischen Gebi-
et der Provinz Pannonia Inferior), Dissertationes et monographiae, Novi Sad
1983.
Dautova- Ruševljan, Brukner 1992
V. Dautova- Ruševqan, O. Brukner, Gomolava, rimski period (Gomolava, The
roman period), Novi Sad 1992.
Du{ani} 1975
S. Du{ani}, Dve rimske stele iz Srbije (Two Roman stelai from Serbia),
Zbornik Narodnog muzeja VIII, Beograd 1975.
Zotovi}, Jordovi} 1990
Q. Zotovi}, ^. Jordovi}, Viminacium 1, Nekropola Vi{e Grobaqa (Vimi-
nacium 1, Nekropole Više Grobalja), Beograd 1990.
Jovanovi} 1984
A. Jovanovi}, Rimske nekropole na teritoriji Jugoslavije (Forms of Buri-
al in the Territory of Yugoslavia in the Time of Roman Empire), Beograd
1984.
371
Mirjana Glumac
Jovanovi} 2000
A. Jovanovi}, Kult Venus Funerariae u Gorwoj Meziji (The Cult of Venus
Funerariae in Supper Moesia), Zbornik Narodnog muzeja Ni{ br. 9, Ni{
2000.
LIMC 1981
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, Artemis Verlag Zürich und
München 1981.
Mirković, Dušanić 1976
M. Mirković, S. Dušanić, Singidunum et le Nord - Ouest de la Province,
Inscriptions de la Mésie Superiéure, Vol. I, Belgrade 1976.
Mollard- Besques 1954
S. Mollard - Besques, Catalogue raisonné des figurines et reliefs en terre- cui-
te Grecs Étrusques et Romains I, Paris 1954.
Premk 1995
A. Premk, Terra-Cotta Animal Figurines from Viminacium, Starinar XLV-
XLVI 1994/95, Beograd 1995.
Pejovi} 1995
Z. Pejovi}, Terakote iz zbirke Muzeja Srema, Zbornik Muzeja Srema 1,
Sremska Mitrovica 1995.
Popovi} 1989
I. Popovi}, Rimske kameje u Narodnom muzeju u Beogradu (Les camées roma-
ins au Musée national de Beograd), Beograd 1989.
Popovi} 1992
I. Popovi}, Rimski nakit u Narodnom muzeju u Beogradu, I Prstewe (Les
Bijoux Romains du Musée national de Beograd, I Les Bagues), Beograd 1992.
Popovi} 1996
I. Popovi}, Rimski nakit u Narodnom muzeju u Beogradu, II Zlatan
nakit (Les Bijoux Romains du Musée national de Beograd, II Les bijoux
dòr), Beograd 1996.
Poulsen 1974
V. Poulsen, Les Portraits Romains, Volume II, De Vespasien à La Basse- Anti-
quité, Copenhague 1974.
Simone, Verki 1979
A. de Simone, G. Verki, Pompei and Its Museums, Milano 1979.
372
Spasi}-\uri} 2000
D. Spasi}-\uri}, Viminacijum, glavni grad rimske provincije Gorwe
Mezije (Viminacium, the capital of the Roman province of Upper Moesia),
Poàrevac 2000.
Srejovi}, Cermanovi}-Kuzmanovi} 1987
D. Srejovi}, A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Re~nik gr~ke i rimske mito-
logije, Beograd 1987.
Cvjeti}anin 2001
T. Cvjeti}anin, Gle|osana keramika Gorwe Mezije (Glazed Pottery from
Upper Moesia), Beograd 2001.
373
Mirjana GLUMAC
TERRACOTTAS FROM THE

NECROPOLIS GUBEREVAC-GOMILICE
National Museum in Belgrade had been conducted long-lasting systematic excavations at the
site Gomilice in the area of village Guberevac on the Kosmaj Mountain. On that occasion
was investigated the necropolis with 361 cremation burials of the Mala Kopašnica – Sase type
and dated in the period from the 1st to the 3rd century. In the year 1961 was discovered gra-
ve 139 and in the next year grave 242 where terracotta figurines were encountered besides
common grave goods.
Terracottas were made in a mold of well-refined clay with admixture of fine-grained sand
and they were light brown, orange or red fired. On the terracotta from grave 242 are visible
traces of red paint and white dry slip (engobe).
In grave 139 was deposited fragmented figurine of Venus on the throne, quail and fig (?)
dated as other grave finds by the coin of Nero in the second half of the 1st century.
Figurine of Venus on pedestal deposited in the grave 242 on the basis of hairstyle characte-
ristic of empress Faustina the Younger and her daughter Lucilla was dated in the second half
of the 2nd century. All other finds from the grave are also dated on the basis of the Venus
figurine.
All these terracottas had been made in some local workshop on the Kosmaj Mountain.
Figurines of Venus, quails and figs as well as objects deposited in other graves in the necro-
polis and which represent Venus’ attributes (mirrors, shells) suggest the existence of a cult
of Venus Funeraria at Gomilice.
374
Ivana POPOVIĆ UDK 069.5:679.91"652"(497.11)
Archaeological Institute, Belgrade 904:739"652"(497.11)
AMBER JEWELRY AND DECORATIVE

OBJECTS FROM THE PRIVATE PART OF
DUNJIĆ COLLECTION
Objects of amber – seven finger rings, fragmented small bottle for aromatic oil and
beads threaded on a tubule, were offered for acquisition to the National Museum
in Belgrade by Dr Sofija Dunjić from Belgrade.1 This material, except finger ring
no. 5 that was, according to her statement, purchased in Greece, originates from
the Kosmaj region, that is from Roman graves in the villages Guberevac and Babe,
therefore from the same area whence comes other archaeological material that she
and her husband Dr Mihailo Dunjić collected scrupulously for many decades.
After the death of her husband Mrs. Dunjić donated in 1976 this valuable collec-
tion of archaeological objects to the National Museum in Belgrade where it is
nowadays treasured as Dunjić Collection.2 Objects of amber, that she subsequent-
ly offered to the Museum and which Museum was unable to purchase, were in fact
components of this private collection. As material in question is very valuable and
unknown so far not only among the finds from Kosmaj region but also from other
sites in Moesia Superior, we decided that it is worth to be published even only
/1/ According to the note, which I made as keeper at that time of the Collection
from Roman material culture and art (Roman Collection) of National
Museum, Dr S. Dunjić offered amber objects for acquisition on May, 29th 1990.
Immediately after that we organized photographing of this material in Photo
Laboratory of National Museum.
/2/ In the National Museum in Belgrade had been organized in 1977 the exhibition
of most representative objects from this Collection, accompanied by small cat-
alogue, cf. Veličković, 1977. Some material from this Collection had been dis-
played at the exhibition Arheološko blago Kosmaja, organized by National
Museum specialist in the Cultural Center in Sopot and accompanied by leaflet-
catalogue cf. Kondić, Popović 1986. Golden jewelry from Dunjić Collection has
been included in catalogue raisonée of golden jewelry from Roman Collection
of National Museum (Popović 1996), and glazed pottery vessels have been stud-
ied within monograph on glazed pottery of Moesia Superior (Cvjetićanin 2001).
375
Ivana Popović
according to photographs taken while the material was in the National Museum.
As Mrs. Dunjić unfortunately died soon after her offer to the Museum, final fate
of these objects remains unknown to us.
Finger ring no. 1 (Fig. 1) is made of opaque amber of light brown color. Circular
hoop of large size although of small inner diameter is decorated on the outside
surface with bust of a woman with regular features and half-open mouth. The hair
is lifted high above the forehead like diadem and arranged netlike in seven rows,
while in the back of the head is gath-
ered in a bun. This coiffure is char-
acteristic of Trajan’s time as it was
favored by emperor’s wife Pompeia
Plotina, (around 70–112 AD), his
sister Ulpia Marciana (around 48-
115 AD) and her daughter Matidia
(around 68-119 AD),3 so the finger
ring could be dated in the period
from the end of 1st to the second
Fig. 1 decade of 2nd century. An amber
Finger ring finger ring, decorated with female
bust of this type, has been discov-
Sl. 1 ered in the vicinity of Zadar.4 In any
Prsten
case, production of these finger
rings had been intensive in the period from Flavians to Antonines and could be
understood as an aspect of imperial propaganda, as depicted women had their hair
done, according to fashion promoted by female members of imperial house, thus
representing a model for female portrait and beauty ideal in everyday life of
Roman ladies. Finds of amber finger ring of this type are numerous in the vicini-
ty of Aquileia,5 and there are three specimens with busts of women having the
coiffure from the Trajan’s time in di Toppo Collection in the City Museum of
Udine (Civici Musei di Udine).6 There are finds of this kind also in Poetovio7 and
in Dalmatia; from Salona originates one finger ring with two antithetical female
busts with hair style according to the fashion of Flavian epoch.8 In the same peri-
/3/ Wegner 1938: 289-303, Abb. 3; 5-13.

/4/ Antički portret (Classical Portraits) 1987: 51, cat. 122.
/5/ Calvi 1977: Fig. 5 (bottom).
/6/ Gagetti 2000: 224-226, cat. 5-7.
/7/ Vomer-Gojkovič 1996: 313, Sl. 13, T. 1. 17.
/8/ Ibid: cat. 99.
376
AMBER JEWELRY AND DECORATIVE OBJECTS
od the analogous finger rings of other precious materials, e.g. rock crystal9 had
been produced, but also many bone hairpins with ornamental head modeled as
female bust with characteristic coiffure. Finds of these pins are dated into the peri-
od of dynasties of Flavians, Antonines and infrequently of Severans and are abun-
dant in Dalmatia10 and Pannonia11 while in Moesia Superior only two specimens
are registered in Viminacium.12
Finger ring no. 2 (Fig. 2) is made of opaque amber of light brown color. Hoop of
large size and small inner diameter
is damaged in the lower section.
There is one molded rib on each
ring shoulder and on these ribs are
leaning lying figures of dogs facing
each other and with bent hind legs.
Figures are damaged and there is an
undistinguishable object between
them. Head of one dog is covered Fig. 2
with vine leaf. This scene is com- Finger ring
mon for objects of amber that are in
many cases decorated with human Sl. 2
Prsten
figures and representations of vari-
ous animals, especially dogs, often combined with vine leaves, grapes and various
fruits.13 On the Salona finger ring vine leaf separates two female busts,14 on the
container for aromatic oils from sarcophagus from eastern necropolis of Sirmium
there are two dolphins15 and on fragmented small bottle from a grave in Topusko
this motif occurs together with representations of Cupid – grape picker and human
/9/ Bernhard-Walcher et al. 1994: cat. 187 (finger ring from Kunsthistorisches
Museum in Vienna with bust of a woman with hair done according to the fash-
ion of Trajan’s time).
/10/ Ibid: cat. 97, 125 (Aenona-Nin), 98, 187 (Salona), 124, 126, 127 (unknown site
in Dalmatia).
/11/ Šaranović-Svetek 1981: 155, T. II, 1 (Sirmium-Sremska Mitrovica); Vikić-
Belančić 1948: 40-41, fig. 3 (Mursa-Osijek); Alföldi 1957: 482 (Intercisa-
Dunapatele); Píchlerová 1981: Gr. 1, 101, T. I, 1; CLXXXVII, 5; CXXVI, 1;
CLXXXVII, 3 (Gerulata-Rusovce).
/12/ Petković 1995: T. XVI, 7-8.
/13/ Biavaschi 1951: 19, fig. 3; Bertacchi, 1964: 51.
/14/ Antički portret (Classical Portraits) 1987: cat. 99.
/15/ Pejović 1996: 31, cat. 11, T. II, 4; IV, 6.
377
Ivana Popović
figure and fish.16 Finger rings dec-

orated with various animal figures
are numerous among the finds
from Aquileia17 and there are five
specimens with representation of
lying dog in di Toppo Collection in
the Museum in Udine.18 This
domestic animal is often depicted
on funerary monuments as a sym-
bol of loyalty and connection
between the living and the dead,
Fig. 3
suggesting conclusion that amber Finger ring
finger rings with representation of
dogs had funerary symbolism so Sl. 3
Prsten
they had been placed in graves as
offerings.19 The entire amber mate-
rial of this type could be generally
dated from the end of 1st to the end
of 2nd century.
Finger ring no. 3 (Fig. 3) is made
of opaque amber of light brown
color and according to its concept
is very much alike the previous
specimen. Namely, there are, on
top of circular hoop, two antitheti-
cal lying figures joined by their
back parts. Figures are very dam- Fig. 4
Finger ring
aged and it is possible that these
are figures of two dogs with bent Sl. 4
hind legs. Prsten
Finger ring no. 4 (Fig. 4) is made of opaque amber of light brown color. Circular
hoop is massive and on its top is a figure of seated boy – Cupid. Face features are
blurry as amber resin ran and covered frontal section of the head but characteris-
/16/ Šarić 1979/80: 134, I, 1-2.

/17/ Calvi 1977: Fig. 5 (top).
/18/ Gagetti 2000: 222, 228-229, cat. 1, 2, 11-13.
/19/ Ibid: 210.
378
tic hair style could be noticed:

short hair is done in such manner
to form the braid starting from the
back of the head and terminating
in a curl on the forehead.20 Arms
of the boy are broken off and by his
left leg is some object – probably
basket with grapes. Representation
of the Cupid with identical hair-
style and basket full of grapes is
also encountered on the small bot-
tle from a grave in Topusko.21
According to its composition this Fig. 5
Finger ring
finger ring, dating probably from
the first half of the 2nd century, is Sl.5
very close to the next specimen Prsten
also with seated Cupid on top of

the hoop.
Finger ring no 5 (Fig. 5) acquired in Greece is made of opaque amber of brown
color. This ring repeats in its concept the idea of the former specimen: on top of
the hoop is seated figure of the boy – Cupid holding bunch of grapes. Figure is
slightly inclined forward and well preserved. Face features are not distinct and hair
is done in the same way as on the figure on preceding specimen. Braid on the back
of the head is depicted by oblique incisions. The hoop of the ring is decorated with
deep oblique channels, which imitate twisted ornament. Direct analogy to this fin-
ger ring is the specimen dated into the early 2nd century from Fortuna Fine Arts
Gallery in New York.22
Finger ring no. 6 (Fig. 6) is made of opaque amber of light brown color. Large size
hoop decorated with vertical incisions is expanding towards the head of ring. On
the head is oval setting for the inlay of brown-red paste. The specimen from
Poetovio is of the same shape, but without settings for inlay on the head.23 This
/20/ These coiffures are typical for representations of so called Eros masks on small
cameos made of semiprecious stone or glass, cf. Bernhard-Walcher et al. 1994:
cat. 178, 192; Popović 1989: cat. 63; Dimitrova-Milcheva 1981: cat. 304-309.
/21/ Šarić 1979/80: 134, T. I, 1.
/22/ Deppert-Lippitz 1998: 64, no. 90.
379
Ivana Popović
type of amber rings, according to

its shape, treatment of hoop and
head decoration, imitates some
forms of finger rings made of
semiprecious stone24 and glass
paste25 whose production experi-
enced an increase during 2nd-3rd
Fig. 6 centuries.
Finger ring
Finger ring no. 7 (Fig. 7) is made
Sl. 6 of opaque amber of brown color.
Prsten
Hoop is executed as a row of eight
large beads, i.e. spherical protuber-
ances separated by incisions. Head of the ring consists of flattened protuberance
with setting for the gem of translucent reddish carnelian. Representation on the
gem is indistinct. Finger rings from Poetovio and from di Toppo Collection in the
Museum in Udine are of the same shape but without gem on the flattened plate-
like head.26 These rings are accord-
ing to hoop treatment related to
some shapes of golden finger rings
from second half of the 3rd centu-
ry.27 To the same group of jewelry
could also be attributed golden
bracelets with entire band decorat-
Fig. 7 ed with spherical protuberances.
Finger ring
The earliest specimen of this jewel-
Sl. 7 ry with gems inlaid on top of pro-
Prsten trusions that was found in Athens
dates from the early 3rd century,28
while bracelets from Gaul with protuberances occasionally decorated with inci-
sions are dated into 3rd-4th century.29 Hence, according to these formal analogies
with jewelry made of different material we think that this amber finger ring could
be dated around or after the middle of the 3rd century.
/24/ BMCR, 1907: no. 1600, 1601.

/25/ Ibid: no. 1578-1585; Popović 1992: cat. 122.
/26/ Vomer-Gojkovič 1996: 313, Sl. 18, T. 3. 1; Gagetti 2000: 222-223, cat. 20.
/27/ Popović 1992: cat. 48; BMCR 1907: no. 864, 865.
/28/ 2001: 96, Fig. 3-4.
/29/ Metzger 1997: No. 8 (treasure Beaurains whose deposition is dated by the coin
from 315 AD); A l'aube de la France, 1981: 65, no. 58, fig. 31 (Cologne).
380
Small bottle for aromatic oils, fragmented (Fig. 8)

is made of opaque amber of light brown color. The
preserved fragment is of conical shape with dam-
aged lateral edges and small funnel-shaped mouth at
the top. Surface of the container is decorated with
relief representation of a shell with edge accentuated
with wavy incisions. In the background is the head
of a woman with regular features and pyramid-
shaped coiffure arranged in stages; narrow plait
depicted by intersecting incisions is next to the fore-
head and then the hair is divided by shallow inci- Fig. 8
sions and raised like diadem while it is straight on Small bottle for aromatic oil,
the back. Such coiffures are typical for the women of fragmented
Trajan’s family30 so small amber bottle could be

Sl. 8
dated in the period from the end of 1st century to the Fragmentovana bo~ica za mi-
end of second decade of the 2nd century. In any case risna uqa
finds of small amber bottles for aromatic oils are
numerous. Surfaces of their containers could be dec-
orated with relief representations of flora and fauna as well as mythological scenes,
most often with representations of Cupids,31 Venus or one of the Moirai – god-
desses of fate.32 Shell from which Venus was born was considered as female sym-
bol and attribute so it had been often represented on such toilet accessories, some-
times, as on our bottle, with female head depicted in its interior.33 It was custom-
ary to place shells either natural or modeled of amber as offerings in female buri-
als. Shells of thin amber of fine texture that by their shape resemble the species
lutraria oblonga, frequent in the Adriatic Sea34 have been discovered in the vicin-
ity of Aquileia35 but also in the graves from Topusko,36 Poetovio37 and from the
western necropolis of Sirmium.38
Beads, three specimens (Fig. 9) of opaque amber of light brown color and of
cylindrical shape have been strung on the tubule of circular section and have prob-
/30/ Wegner 1938: 289-303, Abb. 3; 5-13.

/31/ Šarić 1979/80: 134, T. I, 1, 2 (Topusko).
/32/ Pejović 1996: 30, cat. 3, T. I, 2; III, 2 (Sirmium).
/33/ Šarić 1979/80: 135.
/34/ Ibidem.
/35/ Brusin 1964: fig. 101.
/36/ Šarić 1979/80: 135, T. II, 4.
/38/ Pejović 1996: 26, 30, cat. 1, T. I, 1; III, 1.
381
Ivana Popović
ably been part of some decorative object, maybe of a

needle or a distaff, as in finds from Poetovio.39
As we can conclude according to the analysis of amber
objects from private segment of Dunjić Collection most
of this material shows analogies with finds from the
vicinity of Aquileia, but also from Dalmatia and
Pannonia. In other words, amber regarded in antiquity
as gold from the north is in fact fossilized pine resin,
which could be of white, lemon, rosy and golden yellow,
reddish, light or dark brown and black color and it could
be translucent and opaque. The largest deposits of
Fig. 9 amber are in the Baltic region and they originate from
Beads the Tertiary, 40 to 60 million years ago. Somewhat dif-
ferent amber in Europe occurs in Romania and Sicily.40
Sl. 9 Amber that had been brought in the Mediterranean
Perle
region already from the Bronze Age period is identified
as Baltic amber. Romans, according also to the Pliny’s texts on use of amber,41
resumed this trade already in the beginning of imperial times, especially from the
reign of Nero when ‘amber route’ from Baltic to the Mediterranean has been re-
established.42 It is also confirmed by the results of spectrometric analysis of amber
objects found in the vicinity of Aquileia and in a grave from Topusko and as most
of the samples yielded Baltic provenance, they were classified as ‘nordic type’.43
Production and trade of artistic objects of amber developed particularly in the
period from coming to power of Flavian dynasty until the rule of the Antonine
dynasty when Aquileia had become most important center of amber import and
manufacture. Amber objects had been distributed from the port of Aquileia
throughout the Empire and they reached Dalmatia and Pannonia easily either by
land or water. Mapping of the finds of amber material revealed that important
export route of amber was running from Aquileia to Emona whence it split in two
directions: western route was running along the line Emona, Celeia, Poetovio,
Savaria, Scarbantia, Carnuntum and eastern crossed Pannonia from Poetovio to
the fortifications Aquincum and Brigetio on the great Danube bend.44 Pliny con-
/39/ Vomer-Gojkovič 1996: 309, Sl. 3, 5, T. 1. 6; 2. 16.

/40/ Palavestra 1992: 15 (with cited literature).
/41/ Plin., Nat. Hist., XXXVII, 45, 46.
/42/ Negroni Catacchio 1976: 21-57.
/43/ Šarić 1979/80: 136-137.
/44/ Gagetti 2000: 214-215, Fig. 8.
382
firms that by the agency of Germans this material reached even beyond the bor-
ders of the Empire.45 Numerous fihds of the objects made of amber, but also of
their semi-manufactured products, in the graves in today Ptuj, point that Roman
Poetovio was not only an important station on the ‘Amber route’, but also a local
centre of the production of these precious objects.46 Finds from Topusko, Sirmium
and Dunjić Collection reveal that this trade was going also along the Sava river,
along the line Siscia – Sirmium – Singidunum and that artistically manufactured
amber from workshops in Aquileia, via Singidunum, reached the region of Kosmaj
on the western border of province Moesia Superior (Fig. 10).
As amber was very precious material with outstanding apotropaic characteristics
objects made of it had been considered as valuables and as an indicator of eco-
nomic power. The amber objects have been discovered in graves first of all in the
Mediterranean basin and in its hinterland. All of them are products of Aquileian
workshops, fact confirmed by the mode of manufacture – relief modeling adapt-
ed to natural transparency of the material and choice of illustrated subjects. In
other words, on small bottles for aromatic oils and sticks for their mixing, on pyx-
ides, mirror handles and other decorative and toilet accessories placed in the
graves we encounter similar repertoire of idyllic motives from flora and fauna as
well as representations of Venus and Amor, of Moirai and deities associated with
cult of Bacchus – Dionysus. Representations of animals, fish and human figures
are often combined with grapevine leaves and favored motif was Cupid – grape
picker. Iconographic contents of these figures, by the themes and style strongly
relying on tradition of Alexandrian toreutics,47 indicate the purpose of these
objects, which due to their fragility had most probably not been used in everyday
life but because of their apotropaic character had been placed in the graves. Some
objects – figures of animals, Cupids or representation of grapevine and possibly
certain massive finger rings had prophylactic role and had been worn as pendants.
Bacchic character of relief decorations relates amber objects with cult of Dionysus
– Bacchus and Persephone – Kore, chthonic deities to whom these objects were
sacrificed as offerings.48 Objects of amber decorated with these idyllic motives had
been produced in Aquileian workshops in the period from the end of 1st to the
middle of the 3rd century. As special valuables they have been treasured in fami-
lies for a long time so it is very difficult to date them precisely and the only reli-
/45/ Plin., Nat. Hist., XXXVII, 43.

/46/ Vomer-Gojkovič 1996: 307-319, Sl. 6.
/47/ Calvi 1977: 102-103.
/48/ Bertacchi 1964: 66.
383
Ivana Popović
Fig. 10
‘Amber route’ and main directions of distribution of the products from workshops in Aquileia
Sl. 10
]ilibarski put i glavni pravci distrubucije proizvoda radionice iz Akvileja
384
able datum for chronological determination are characteristics of the hairstyle of

depicted women.
Amber finger rings represent special group of jewelry that, neither according to its
shape nor according to the mode of decoration, observes typological development
of metal specimens.49 Because of that, as well as because of fragility, large size and
funerary symbolism on some specimens, it had been considered that this jewelry
had not been intended for everyday use but was exclusively placed in the graves.
However, more recent investigations revealed that although the dimensions of
amber finger rings are sometimes greater than 4 x 3 cm, their inner diameter most
often is the same as of metal rings, 1.5 x 1.6 cm. This indicates that women had
been wearing them regularly, first of all as distinct symbol of status.50 It is also
confirmed by Pliny’s information that in his time only women had been wearing
amber finger rings.51 Considerable use of this jewelry is confirmed by many finds
first of all from the vicinity of Aquileia, but also from Dalmatia, Pannonia and
Rhine limes.52 The existing classifications of this material had been done on the
basis of specimens from Pannonia53 and from di Toppo Collection in the Museum
in Udine.54 In the first classification finger rings were distinguished, according
hoop treatment, in-groups with smooth or twisted hoop and according to repre-
sentations of animals, female busts and winged genii.55 The more recent classifi-
cation has been done according the shape of ring head, which could be decorated
in relief or expanded for miniature ornaments, gems and other encrusted elements
and according hoop treatment taking into account whether it was figural, smooth
or decorated in low relief.56 It has also been concluded that amber finger rings,
considering specifics of this jewelry, could not be dated on the ground of their
typological characteristics.57 However, having in mind existing shapes and repre-
sented motives, it seems that production of finger rings with female busts had
been most intensive in the Flavian times and in the time of Trajan. Later on, from
the middle of the 2nd century, other objects, first of all cameos, have taken their
role in promotion of imperial propaganda. From that time production of other fig-
/49/ Gagetti 2000: 201-202.

/50/ Ibid: 218-222, Fig. 9.
/51/ Plin., Nat. Hist., XXXVII, 30.
/52/ Ibid: 212-214, Fig. 7.
/53/ Sprincz 1957: 101-117.
/54/ Gagetti 2000: 196-202.
/55/ Sprincz 1957: 101-117.
/56/ Gagetti 2000: 196-202, Fig. 2.
/57/ Ibid: 201-202.
385
Ivana Popović
ural compositions also decreased and shapes imitating form and decoration of
metal finger rings or rings made of other materials had become more frequent. As
specimens from Dunjić Collection, that represent all basic types of amber finger
rings known so far show, this new trend could be seen in the treatment of the hoop
as well as in the use of gems for decoration of ring heads.
The analysis of objects from Dunjić Collection apart from these observations
about change in decorative style of amber finger rings in the 2nd-3rd century also
offers some other no less important information. We have already mentioned that
presence of artistically manufactured amber in the graves in the villages
Guberevac and Babe in the Kosmaj mining region, whence all material except fin-
ger ring no 5 originates, confirms that import from Aquileia continuously reached
border regions of Pannonia, Dalmatia and Moesia Superior, i.e. its western bor-
der.58 Judging by objects on which women with their hair done according to fash-
ion of Trajan’s time are represented (finger ring no. 1; small bottle for aromatic oil
no. 8), such commercial contacts had been established already in the end of the 1st
century. This confirms already expressed opinion that exploitation of lead and sil-
ver in the Kosmaj mines had commenced during final decades of the 1st century.59
On the other hand, appearance of valuable objects made of amber, bear witness to
the fact that at the end of this century there were members of mining administra-
tion and relatively rich lessees who could afford to buy luxurious adornments. One
inscription from Guberevac from the end of 1st century mentions the wife of cer-
tain Tyrannus Augu(usti) lib(ertus) proc(urator), who was probably procurator
metallorum.60 Besides this imperial libertus there are on lead ingots from Kosmaj
also mentioned the names of some probatores, also officials of imperial adminis-
tration.61 These data as well as the existence of one collegium fabrum62 confirm
that Kosmaj mines administratively organized under control of procurator already
from the end of 1st century, experienced in the 2nd century economic bloom while
immigrants of different professions accepted way of life of the inhabitants of
neighbouring towns.63 Finds of amber objects in the graves of this region complete
/58/ As western border of province Moesia Superior is not precisely determined

apart from the opinion that Kosmaj region was part of this province there are
also hypotheses that it was part of Dalmatia or Pannonia, cf. Dušanić 1976:
95-100 (with cited exhaustive literature).
/59/ Ibid: 100.
/60/ Ibid: 100-101, no. 103.
/61/ Ibid: no. 160-165.
/62/ Ibid: 102-103, no. 95.
/63/ Ibid: 103.
386
the picture of level of economic development of this region initiated already in the
end of the 1st century.
The amber material from Dunjić Collection, besides information about commer-
cial connections and economic progress of inhabitants of Kosmaj mining region,
offer certain data also about local believes. Namely, relief representations on these
objects, analogous to the representations on amber from neighbouring region, are
associated with cults of chthonic deities. In Aquileia these were Liber and Libera
to whom were attributed the idea, characteristics and attributes of Dionysus and
Persephone, deities of classic Pantheon. Cult of Liber was very influential in the
Kosmaj region, what is confirmed by an inscription from Guberevac where this
deity was identified as Iuppiter Optimus Maximus.64 Inscription on silver patera
handle, discovered in village Branetići65 in geographically close and administra-
tively related mining region at the Rudnik Mountain, has been dedicated to Liber
– Bacchus. With cults of these deities is closely related cult of Mother Earth (Terra
Mater) who had a shrine dedicated to her at Rudnik.66 Judging by an inscription
from Avala, where Dea Orcia67 is mentioned, in the region of administratively
related metalla in the north-west of Serbia, at Avala, Kosmaj and Rudnik, this
female deity was identified with goddess Orcia. It is possible that this goddess had
taken over some characteristics of Epona, whose name and engraved image appear
on silverware from Branetići at Rudnik.68 This goddess, uniting various functions
could have played in the local chthonic cults the part of supreme female deity,69 as
well as Liber – equated with Jupiter. Thus, amber objects from the graves in the
Kosmaj region could be understood as offerings in the cult of these chthonic
deities, who, under different names, had been venerated also in other Balkan min-
/64/ Dušanić 1990: 593, note 29; Petković 2002: 219-224, Fig. 1.
/65/ Popović 1995: 154-155, fig. 12 (with cited earlier literature). Inscription DBS on
patera handle has been read as D(eo) B(accho) s(acrum), by analogy with
inscription from Rogatica with formula L(ibero) B(accho), what is, in fact, ded-
ication to Romanized Liber Father (Liber Pater).
/66/ At the entrance to the mining shafts on eastern slopes of Veliki Šturac was erect-
ed a shrine dedicated to Terra Mater, restored in the time of Septimius Severus,
most probably while he was traveling through the Balkan hinterland in 193, 196
or 202 AD, cf. Dušanić, 1976: no. 168 (with bibliography); Popović, 1995: 152-
153.
/67/ Mirković, 1976: no. 20.
/68/ Popović, 1995: 153-154, fig. 7, 19, 20 (with cited literature).
/69/ Ibid: 154.
387
Ivana Popović
ing regions.70 They reveal the strength of these local believes and their distribu-
tion among the members of better-off social layers of population of the Kosmaj
metalla.
The analysis of amber objects from private segment of Dunjić Collection had
revealed that these are not only very valuable objects of Roman applied art, but
also the material important for comprehension of economic, administrative and
religious aspect of life of population of the mining region at Kosmaj. Therefore, we
must express our regret that National Museum in Belgrade did not enrich its col-
lections with these valuables.
/70/ Ibidem; Petković 2002: 221-224.
388
A l’aube de la France 1981

A l’aube de la France. La Gaule de Constantin à Childéric, Paris, 1981.
Alföldi 1957
M. R. Alföldi, Knochengegenstände, in: Intercisa II (Dunapatele)-Geschichte
der Stadt in der Römerzeit, Budapest, 1957.
Antički portret (Classical Portraits) 1987

Antički portret u Jugoslaviji (Classical Portraits in Yugoslavia), Beograd,
1987.
Bernhard-Walcher et al. 1994

A. Bernhard-Walcher, J. Desautels, K. Gschwantler, B. Kriller, G. J. Kugler,
W. Oberleitner, Trésors des Empereurs d’Autriche. Les collections d’antiquités
grecques et romaines du Kunsthistorisches Museum, Vienne, Wien, 1994.
Bertacchi 1964
L. Bertacchi, Recenti aquisizioni di ambre nel Museo di Aquileia, Aquileia
Nostra XXXV, 1964.
Biavaschi 1951
T. Biavaschi, Ambre aquileiesi nel Museo Civico di Udine, Aquileia Nostra
XXII, 1951.
Brusin 1964
G. Brusin, Aquileia e Grado, guida storico-artistica, Padova, 1964.
BMCR 1907
F. H. Marshall, Catalogue of the Finger Rings, Greek, Etruscan and Roman,
in the Departments of Antiquities, British Museum, London, 1907.
Calvi 1977
M. C. Calvi, Le ambre romane di Aquileia, Aquileia Nostra XLVIII, 1977.
Cvjetićanin 2001
T. Cvjetićanin, Glazed Pottery from Upper Moesia (T. Cvjeti}anin,
Gle|osana keramika Gorwe Mezije), Beograd, 2001.
389
Ivana Popović
Deppert-Lippitz 1998
B. Deppert-Lippitz, The Gift of the Gods. Jewelry from the Ancient World,
New York, 1998.
Dimitrova-Milčeva 1981
A. Dimitrova-Milčeva, Antique Engraved Gems and Cameos in the National
Archaeological Museum in Sofia, Sofia, 1981.
Dušanić 1976
S. Dušanić, Le Nord-Ouest de la Mésie Supériure, Inscriptions de la Mésie
Supériure I, Beograd, 1976.
Dušanić 1990
S. Dušanić, The Legions and the Fiscal Estates in Moesia Superior: some
Epigraphical Notes, Arheološki Vestnik (Šašelov Zbornik) 41, 1990.
Gagetti 2000
E. Gagetti, Anelli di età romana scolpiti in ambra e in pietra dura dalla
Collezione di Toppo presso i Civici Musei di Udine, Aquileia Nostra LXXI,
2000.
Kondić, Popović 1986
V. Kondi}, I. Popovi}, Arheološko blago Kosmaja, Beograd, 1986.
Metzger 1997
C. Metzger, Le trésor de Beaurains, in: Trésors archéologiques du Nord de la
France, Valenciennes, 1997.
Mirković 1976
M. Mirković, Singidunum et son territoire, Inscriptions de la Mésie
Supériure I, Beograd, 1976.
Negroni Catacchio 1976
N. Negroni Catacchio, Le vie dell’ambra i passi alpini orientali e L’Alto
Adriatico, Antichità Altoadriatiche IX, 1976.
Palavestra 1992
A. Palavestra, Analize }ilibara i model praistorijske trgovine, u:
Arheologija i prirodne nauke (A. Palavestra, Amber Analyses and the
Model of Prehistoric Trade, in: Archaeology and Natural Sciences), Beograd,
1992.
390
Pejović 1996
Z. Pejovi}, ]ilibarski predmeti u Muzeju Srema (Z. Pejović, Amber
Objects in the Museum of Srem), Zbornik Muzeja Srema 2, 1996.
Petković 1995
S. Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije (The
Roman Items of Bone and Antler from the Territory of Upper Moesia),
Beograd, 1995.
Petković 2002
@. Petkovi}, Dedikacija Jupiteru i Liberu sa Kosmaja (Ž. Petković, An
Unpublished Dedication from the Mining District of Kosmaj (Moesia
Superior)), @iva Antika (Antiquité Vivante) 266/1-2, 2002.
Píchlerová 1981
M. Píchlerová, Gerulata-Rusovce, rimské pohrebisko II, Bratislava, 1981.
Popović 1989
I. Popović, Les camées romains au Musée national de Belgrade (I. Popovi},
Rimske kameje u Narodnom muzeju u Beogradu), Beograd, 1989.
Popović, 1992
I. Popović, Les bijoux romains du Musée national de Beograd. I Les bagues
(I. Popovi}, Rimski nakit u Narodnom muzeju u Beogradu. I Prstewe),
Beograd, 1992.
Popović 1995
I. Popovi}, Po~eci lokalne proizvodwe srebrnog posu|a u Gorwoj
Meziji, u: Radionice i kovnice srebra (I. Popović, Beginnings of Local
Production of Silver Vessels in Upper Moesia, in: Silver Workshops and
Mints), Beograd, 1995.
Popović 1996
I. Popović, Les bijoux romains du Musée national de Belgrade. II Les bijoux
d’or (I. Popovi}, Rimski nakit u Narodnom muzeju. II Zlatan nakit),
Beograd, 1996.
Sprincz 1957
E. Sprincz, Római borostyánkí gyòròk a Nemzeti Múzeumban (Anelli
d’ambra nel Museo Nazionale Ungherese), Folia Archaeologica IX, 1957.
391
Ivana Popović
Šaranović-Svetek 1981
V. Šaranovi}-Svetek, Tipologija koštanih predmeta iz Sirmijuma
(V. Šaranović-Svetek, Typologie der Bein-und Knochengegenstände aus
Syrmium), Rad vojvo|anskih muzeja 27, 1981.
Šarić 1979/80
M. Šarić, Rimski grob u Topuskom, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu
XII-XIII, 1979/80.
Touratsoglou 2001
I. Touratsoglou, Philotera Amymones - Apo ten kosmematotheke tou
Ethnikou Archailogikou Mouseiou (I. Touratsoglou, Philotera Daughter of
Amymone-From the Jewel-house of the National Archaeological Museum),
To Mouseion 2, 2001.
Veličković 1977
M. Veli~kovi}, Arheološka zbirka Duwi}, Beograd, 1977.
Vikić-Belančić 1948
B. Vikić-Belančić, Rimski koštani predmeti iz Osjeka, Osječki zbornik II-III,
1948.
Vomer-Gojkovič 1996
M. Vomer-Gojkovič, Rimski jantarni predmeti s Ptuja (Römische
Bernsteinfunde aus Ptuj), Arheološki vestnik 47, 1996.
Wegner 1938
M. Wegner, Datierung römischer Haartrachten, Archäologischer Anzeiger
53, 1938.
392
Ivana POPOVI]
NAKIT I UKRASNI PREDMETI

OD ]ILIBARA IZ PRIVATNOG DELA
ZBIRKE DUWI]
Predmete od }ilibara - sedam prstenova, fragmentovanu bo~icu za mirisna uqa i

perle nanizane na cev~icu, 1990. godine ponudila je na otkup Narodnom muzeju u
Beogradu dr Sofija Duwi} iz Beograda. Prema wenim re~ima, ovaj materijal, osim
prstena br. 5 koji je kupqen u Gr~koj, poti~e iz kosmajskog regiona, odnosno iz rim-
skih grobova u selima Guberevac i Babe, dakle sa istog terena kao i drugi arheolo{ki
materijal kojeg su ona i wen mu`, dr Mihailo Duwi}, decenijama predano
prikupqali. Posle smrti svog muà, gospo|a Duwi} je, 1976. godine, Narodnom muze-
ju u Beogradu poklonila ovu dragocenu kolekciju arheolo{kih predmeta, koja se u
Muzeju vodi kao Zbirka Duwi}. Predmeti od }ilibara, koje je ona naknadno ponudi-
la na otkup, a koje Narodni muzej u tom trenutku nije bio u mogu}nosti da kupi, bili
su, u stvari, deo ove privatne zbirke. Budu}i da je re~ o dragocenom materijalu, do
sada nepoznatom ne samo u nalazima iz kosmajskog regiona nego i sa drugih lokalite-
ta u Gorwoj Meziji, smatrali smo da ga treba publikovati makar i na osnovu
fotografija koje su ura|ene dok su se predmeti nalazili u Narodnom muzeju.
Naàlost, kako je gospo|a Duwi} umrla ne dugo posle svoje ponude Muzeju, sudbina
ovih predmeta nije nam poznata.
Prsten br. 1 (sl. 1), ukra{en je na masivnoj alci poprsjem ène, o~e{qane po
modi iz Trajanovog vremena, pa se prsten moè datovati u kraj I ili prve
decenije II veka.
Prsten br. 2 (sl. 2) ukra{en je na glavi i ramenima o{te}enim leè}im fig-
urama pasa. Glava jednog psa pokrivena je listom vinove loze. Ova scena je
uobi~ajena za predmete od }ilibara, koji su u velikom broju slu~ajeva
ukra{eni predstavama razli~itih ìvotiwa, pogotovu pasa, ~esto kombino-
vanim sa prikazima li{}a vinove loze, gro`|a i razli~itih plodova.
Prsten br. 3 (sl. 3) po svojoj koncepciji je veoma srodan prethodnom
primerku.
Prsten br. 4 (sl. 4) ukra{en je na vrhu alke sede}om figurom de~aka - erota.
Kratka kosa je o~e{qana tako da formira pletenicu, koja polazi od potiqka,
zavr{avaju}i se loknom na ~elu.
393
Ivana Popovi}
Prsten br. 5 (sl. 5), nabavqen u Gr~koj, po svojoj koncepciji on ponavqa

re{ewe prethodnog primerka: na vrhu alke prstena je sede}a figura de~aka -
erota koji u levoj ruci drì grozd.
Prsten br. 6 (sl. 6) ima alku ukra{enu vertikalnim urezima, a na glavi se
nalazi ovalno leì{te u koje je umetnuta pasta mrkocrvene boje. Po svom
obliku opona{a neke forme prstewa od poludragog kamena i staklene paste.
Prsten br. 7 (sl. 7) formira alka, obra|ena u vidu niza od osam krupnih
perli, odnosno loptastih ispup~ewa, razdvojenih urezima. Na glavi je gema od
crvenkastog karneola. Po tretmanu alke srodan je nekim formama zlatnog
prstewa iz druge polovine III veka.
Bo~ica za mirisna uqa, fragmentovana (sl. 8) izra|ena je od neprozirnog
}ilibara oker boje. Povr{ina recipijenta je ukra{ena reqefnom predstavom
{koqke. U pozadini je glava ène pravilnih crta lica i stepenasto modelo-
vane frizure po modi iz Trajanovog vremena, te se i }ilibarska bo~ica moè
datovati u period od kraja I do kraja druge decenije II veka.
Perle, tri komada (sl. 9), cilindri~nog oblika, nanizane na cev~icu, bile su,
verovatno, deo nekog ukrasnog predmeta.
Predmeti od }ilibara iz privatnog dela Zbirke Duwi}, imaju svoje analogije u
nalazima iz okoline Akvileje, ali i iz Dalmacije i Panonije. Proizvodwa i trgov-
ina umetni~ki obra|enih predmeta od }ilibara naro~ito se razvila u periodu od
dolaska dinastije Flavijevaca do vladavine dinastije Antonina, kada Akvileja
postaje najzna~ajniji centar uvoza }ilibara i wegove obrade. Iz akvilejske luke
}ilibarski predmeti su distribuirani u sve delove Carstva, a do Dalmacije i
Panonije su lako dopremani bilo kopnenim, bilo vodenim putem. Materijal iz
Zbirke Duwi} pokazuje da su umetni~ke rukotvorine u }ilibaru iz akvilejskih
radionica stizale i do zapadnih granica provincije Gorwe Mezije, putem Emona -
Siscija - Sirmijum - Singidunum (sl. 10).
Predmeti od }ilibara, ukra{eni bahi~kim motivima i scenama iz biqnog i

ìvotiwskog sveta, nastali su u akvilejskim radionicama u periodu od kraja I do
kraja II veka. Kako materijal iz Zbirke Duwi} pokazuje, prstewe izra|eno ne{to kas-
nije, u III veku, nije vi{e ukra{avano reqefnim predstavama, ve} opona{a oblik i
dekoraciju metalnog prstewa. Ovaj materijal nam, tako|e, pokazuje da su trgova~ke
veze kosmajske oblasti sa Akvilejom uspostavqene ve} krajem I veka, kada je formi-
ran sloj rudni~ke administracije koja je mogla da kupi skupocenu robu. Budu}i da
}ilibarski predmeti predstavqaju zavetne darove htonskim boànstvima, reqefni
prikazi na materijalu iz Zbirke Duwi} svedo~e o snazi kulta Libera - Baha i Majke
Zemqe - Orcije u rudarskoj oblasti na Kosmaju.
394
Velika DAUTOVA – RUŠEVLJAN UDK 904:738.6"652"(497.113)
Museum of Vojvodina, Novi Sad
IMPORTED TERRA SIGILLATA

AND PANNONIAN PRODUCTION
FROM THE SITE VRANJ IN
HRTKOVCI (SREM)
In the course of test trenching at the site Vranj in order to establish population den-
sity of this region we discovered 38 specimens of terra sigillata (Brukner 1971: 193;
idem, 1981: 13; Dautova Ruševljan 1981: 181; 1991). The site is situated at the bot-
tom of prehistoric multilayered settlement Gomolava and extends towards the
north of contemporary village (Map). Finds of imported terra sigillata and early
provincial ceramic forms at Gomolava indicated the existence of Roman settlement
in the immediate vicinity (Brukner 1971: 103; Brukner, Dautova Ruševljan 1988:
77). The newly discovered finds in the wider area of Vranj confirmed the continu-
ity of habitation from the Celtic period to the time of Flavians.
The shapes of found terra sigillata include the plate Drag. 17, the bowl Drag. 24/25,
plates Drag. 18, Drag. 18/31, Drag. 33, Drag 36, Drag. 37, Drag. 54, Lud. 5, Déch. 72
(Pl. I-IV). It should be mentioned that specimen of Drag. 37 bowl (Pl. IV, 5) is olive
green glazed. Representation of dog or boar running to the right between two fir
branches and hind leg of another animal to the left are depicted in the final zone as
the frieze on the bowl. Specimens of glazed pottery of classical terra sigillata shapes
are very rare. It is Early Imperial glazed pottery, which is also scarcely present in
Sirmium and occurs in somewhat higher rate in the province of Upper Moesia
(Brukner 1981: 34; Barkoczi 1992: 9, Abb. 7; Bónis 1980: 373, fig. 65/2; Bjelajac
1991: T. I/1-4; Cvjetićanin 2001: 21).
The analyses of the shapes of undecorated and decorated terra sigillata, of relief and
barbotine type, suggested that these products originate from the river Po valley in
north Italy and belong to the so-called Padanian sigillata. These are the plates Drag.
17 and bowls Drag 24/25 (Pl. I, 1-10). It should be mentioned that among the spec-
imens of north Italian terra sigillata could be expected also the products of early
Aretinian workshops found at Gomolava (Brukner 1981: 18). When undecorated
395
Velika Dautova – Ruševljan
Map
Topographic position of sites Vranj and Gomolava in Hrtkovci
Mapa
Topografski poloàj lokaliteta Vraw i Gomolava u Hrtkovcima
396
IMPORTED TERRA SIGILLATA AND PANNONIAN PRODUCTION
terra sigillata is concerned including the plates Drag. 18 and bowls Drag. 18/31 as
well as Drag. 33 they belong to the central Gaulish production or to the first decades
of Rheinzabern workshop center (Pl. II, 1-9) (Brukner 1981: 63, T. 18/9, 10; Gabler
1976: 41; Makjanić 1996: 93, T. 7/49-52). Likewise, the specimens of probably
beakers of the type Déch. 41 or Lud. 5 produced in central Gaul and Rheinzabern
were decorated with barbotine on the red or gray fired vessels (Pl. III, 2, 3, 4). The
most common ornaments are spear-shaped leaves, foliages, grapes and birds
(Brukner 1981: 61, T. 19/2,3; Gabler 1976: 44, Abb. 18/, 7; Gassner 1991: 35, Abb.
2C14). Rather interesting is the plate Drag. 36 with slightly everted rim and ring-like
base of rather light-color fabric and both surfaces covered with slip, the so-called
chiara known from Dalmatia and also occurring in the Early Imperial settlements
with Italic import in Pannonia (Brukner 1981: 39). The specimen from Hrtkovci has
on the base inside the stamp of the master – VTER. (Pl. III, 1).
Among the fragments of relief decorated terra sigillata of the bowl shape Drag. 37
could be distinguished the fragment (Pl. IV, 1) with the motif of St Andrew’s cross
that originates from the south Gaulish workshop La Graufesenque and which is
dated in the provinces Pannonia and Upper Moesia in the time of Vespasian and
Domitian (Brukner 1981: 64, T. 20/1; Fischer 1973: 199, Abb. 73/11; Bjelajac 1990:
T. 2/4-14). The second specimen of this shape depicts the well-known wrestling
scene (Pl. IV, 2) with the motif of vine leaf and branch with beads within the medal-
lion (Brukner 1981: 20, T. 22/15). On the third fragment is represented vine branch
with grapes (Pl. IV, 4; Brukner 1981: 21, T. 32/91). The bowl fragment with repre-
sentation of leaping lioness to the left with forepaws, leaf and traces of ovolo under
the bowl rim also belongs to this group also (Pl. IV, 3). On three fragments of bowls
of this shape originating from the Rheinzabern or Westerndorf workshop only the
ovolo ornaments are preserved (Pl. III, 6, 7, 8) (Kellner 1981: E 2). Underneath of
one of ovolo motifs is the representation of the bird with spread wings, turned to
the left and depicted in free air. The representation of bird usually depicted in the
medallion, half-medallion or free space is known from the workshops of
Rheinzabern, Westerndorf and central Gaul and dated in the time of Antonines
(Brukner 1981: T. 23/24; Bulat 1987: 41, fig. 2/2; Gabler 1986: 140, Abb. 2/4).
The few specimens of rather deep bowls with mould-made relief decoration were
identified as products of local workshop ‘X’ (Brukner 1992: 373, T. 4/29-31). This
production is confirmed by very few specimens in Pannonia and few isolated finds
in south Pannonia and north Dalmatia. It has been noticed that they were most fre-
quent in the time of Tetrarchy and in the rural agglomerations (vicus, villa rustica).
On one fragment (Pl. IV, 8) were represented running dogs to the right, probably a
hunting scene. To the left could be noticed the left bent arm probably holding a
397
spear. On the other fragment (T. IV, 7) two figures could be identified, one repre-
sents kneeling warrior with right leg bent and the traces of a cloak and second fig-
ure is standing in front. On the third fragment (Pl. IV, 6) there is an erotic scene
with male figures to the right and to the left is the female figure, Venus with right
arm put down to the thigh and left arm bent at elbow and raised to the head. The
remains of the clothing are by the feet. Between them is hardly discernible serrated
palm tree. The bowl fragment (Pl. IV, 9) has preserved head of the stag turned to the
right, behind is a bird perhaps a rooster and rosette in the upper segment and to the
right is a palm branch. On another fragment (Pl. IV, 10) a female figure, most prob-
ably Venus, is represented to the right with right arm bent at elbow and raised to the
chest and left arm bent with and hand placed between the legs. To the left-hand side
are preserved upper parts of male figure with right arm bent at elbow probably hold-
ing a spear. The production of this pottery is according to certain authors deter-
mined as prototype Drag. 30 and related to larger urban centers of the provinces
Pannonia and Moesia (Brukner 1992: 373).
The described fragments of terra sigillata have been most frequently discovered in
the earlier habitation horizon dating from the Flavian period (Pl. I, 1-9). This early
settlement, vicus, extended in rather broad zone along the Sava and in the south
along the both sides of L. Ribara street in the modern village. Within this layer,
under the foundations of villa rustica and in the artisan quarter, were discovered
imported terra sigillata and locally produced Early Roman shapes in addition to the
building debris (remains of fired daub with imprints of twigs, carbonized wood,
small pieces of marble, hydraulic mortar and frescoes). It could be assumed that
vicus in the Vranj area was established in the first decades of Roman occupation of
the Sava valley. As the vicus developed in the 1st century within the area of existing
native settlement of Scordisci the pottery material also reveals the characteristics of
the Late La Tene pottery. The imported terra sigillata from the north Italic work-
shops (Pl. I, II) confirm the early presence of Roman army units, which controlled
the development of vicus. The finds of south and central Gaulish terra sigillata (Pl.
III, IV) indicate well-developed commercial contacts with western workshops and
with Rheinzabern somewhat later i.e. in the 2nd century. Already by the end of the
2nd century the production of pottery decreased in the artisan quarter. In the 3rd
century Roman villa was constructed on top of the vicus dwelling horizon. This villa
consisting of few buildings was one of the stations on the road running along the
Sava and it was engaged in agricultural and artisan activities as well as in trade
(Dautova Ruševljan 1992-2000: 18).
398
CATALOGUE
Plain terra sigillata
PL. I
1. Drag. 17
Plate with rosette ornament on the shoulder, found below villa rustica foun-
dations in trench 26/96. H. 818
Brukner 1981: 58, T. 6/26; Bjelajac 1990: 121, T. 56/Drag. 17b.
Flavian period
2. Drag. 17
Plate with rosette ornament on the shoulder, found in the cultural layer of
trench 8/85. Field inv. no. 29/85.
Brukner 1981: 58, T. 5/4-6; Ruprechtsberger 1981: 19, Taf. III, Abb. 3/1-4.
Tiberius-Claudius
3. Drag. 17
Plate – base fragment with incised lines, found in the cultural layer at the site
Gomolava. Bl. VII. G. 3536
Flavian period
4. Drag. 17
Gomolava. Bl. VII. G. 3977
Flavian period
5. Drag. 17
Gomolava. Bl. VII. Field inv. no. 316/77
Flavian period
6. Drag. 24/25
Bowl with rosette ornament on the shoulder, found in the cultural layer of
trench 2/79. H. 68
Brukner 1981: 60, T. 9/11; Vágó 1970, Taf. XLII, 1; Vikić-Belančić 1965: fig. 3.
Flavian period
7. Drag. 24/25
Bowl decorated with multi-ply spiral on the shoulder, found in the cultural
layer of the trench 23/94. H. 725.
Brukner 1981: 60, T. 9/8; Vikić-Belančić 1965: 9, fig. 6; Ruprechtsberger 1980:
399
Plate I Drag. 17 – 1, 2, 3, 4, 5 Drag. 25 – 10

Plain terra sigillata Drag. 24/25 – 6, 7, 8, 9
Tabla I
Glatka terra sigillata
400
20, Abb. 3/7; Gabler 1981: 307.

Nero-Vespasian- south Gaulish and Tiberius-Claudius.
Bjelajac 1990, 121, T. 57/Drag. 25.
8. Drag. 24/25
The bowl with smooth surface found in pit II in trench 21/91. Field inv. no.
265/91.
Brukner 1981: T. 11/23.
Flavian period.
9. Drag. 24/25
Bowl with leaf ornament on the shoulder, found in cultural layer under the
villa rustica foundations, in trench 23/94. H. 723
Brukner 1981: T. 10, 11.
Flavian period.
10. Drag. 25
Base of the bowl found in the cultural layer of trench 4/79. Field inv. no.
298/79.
Gabler 1976: 41, Abb. 16/10.
Pl. II
1. Drag. 31
Fragment of the rim, found in the pit II in trench 21/91. Field inv. no. 264/91
Brukner 1981: 62, T. 15/1-17; Gabler 1986: Abb. 9/6 Rheinzabern; Makjanić
1996: 99, T. 11/87 shape Lud Tb. G. Rheinzabern; Workshops Lezoux and
Rheinzabern in Pannonia in the 2nd century.
2. Drag. 18/31
Fragment of the rim, found in the cultural layer of the site Gomolava. Bl. VII,
Field inv. no. 316/77
Gabler 1976: 39, Abb. 15/12. Literature same as for no. 1
3. Drag. 18/31
Fragment of the rim and shoulder, found in the cultural layer of the site
Gomolava.
Bl. VII. Field inv. no. 648/77.
Gabler 1976: 39, Abb. 15/3. Literature same as for no. 1
4. Drag. 18/31
Fragment found in the cultural layer of trench 4/79. Field inv. 375/79.
Gabler 1976: 39, Abb. 15/12 Rheinzabern.
401
Plate II Drag. 31 – 1, 5 Déch. 72 – 7, 8

Plain terra sigillata Drag. 18/31 – 2, 3, 4, 6 Drag. 33 – 9
Tabla II
Glatka terra sigillata
402
5. Drag. 31
Fragment of the rim and shoulder found in the cultural layer of trench 24/94.
Field inv. no 324/94.
Gabler 1976: 39, Abb. 17/4 Rheinzabern – period of Antonines.
6. Drag. 18/31
Fragment of the base probably of this shape found in the cultural layer of
trench 24/94. Field inv. no. 413/94. On the base traces of stamp of master: II.
7. Déch. 72
Fragment of the rim and shoulder found in the cultural layer of the site
Gomolava. Bl. VII, G 3540
Brukner 1981: 63, T. 17/6; Workshops Lezoux and Rheinzabern in Pannonia
in the time of Hadrian and Antonines to the beginning of the 3rd century.
8. Déch. 72
Fragment of the base probably of this shape, found in cultural layer of trench
2/79. H. 63. Analogies as for no 7.
9. Drag. 33
Vessel of this shape with stamp of master on the base: CVRCI.M(anu) found
in the cultural layer at the site Gomolava. Sector VII. AA 664.
Déch. 1904: II, 268 CVRMILL VS 62, Lezoux workshop.
Pl. III
1. Drag. 36
Vessel with preserved stamp on the base: VTER. found in the pit II of trench
21/91. H. 630.
Bjelajac 1990: 140, T. 64/120 analogous stamp of the local master on type
Drag. 31 from the end of 2nd and beginning of the 3rd century; Brukner 1981:
T. 66/19; Gabler 1986: Abb. 10/3 Rheinzabern.
2. Lud 5
Fragment of this shape or Osw.-Pryce 80/6 with spear-shaped leaves, branch-
es and beads in the medallion found in the cultural layer of trench 24/94.
Field inv. no. 302/94
Ruprechtsberger 1980: 82, Taf. 25/3 Rheinzabern workshop; Curk 1969:
T. I, 9; Hartman 1981: Abb. 5/1-19.
3. Lud 5
Fragment probably of a beaker of this shape with ornament of spear-like
leaves in the barbotine technique, found in the cultural layer of trench 11/87.
Field inv. no. 57/87.
403
Plate III Drag. 36 – 1 Drag. 54 – 4, 5

Plain, barbotine and relief terra sigillata Lud 5 – 2, 3 Drag. 37 – 6, 7, 8
Tabla III
Glatka barbotin i reqefna terra sigillata
404
Ruprechtsberger 1980: 86, Taf. 27/1 Rheinzabern types Lud 5 – Osw.-Pryce

79/4; Curk 1969, T. I, 8; Gassner 1991, 12, Abb. 2/C14 dated from the end of
1st to the first half of the 2nd century, from Carnuntum.
4. Drag. 54
Type decorated with leaves with tendrils executed in the barbotine technique,
found in pit II of trench 21/91. H. 668.
Brukner 1981: T. 59/17 type 11; Szöuyi 1982: Abb. 1/9; Plesničar-Gec 1977:
T. 2/22 dated into second half of the 2nd century; Ruprechtsberger 1980: 84,
G1/10-13 period of Claudius-Vespasian.
5. Drag. 54
Beaker of probably this shape decorated with leaves executed in the barbotine
technique, found in pit II of trench 21/91. Field inv. no. 266/91.
Ruprechtsberger 1980: 40, Taf. 4/1-3; Kellner 1963: 37/57 from Westerndorf.
Relief terra sigillata
6. Drag. 37
Bowl with ovolo decoration of the type Lu Ri VI, T. 40; bird: Ri Fi T. 217;
Curk 1969: 20, T. XI, 4 T. XXI, 6 Westerndorf; Hartmann 1981: 215, Taf.
73/332 Rheinzabern; Kellner 1981: 41; Bulat 1987: 46, fig. 5/1 a. H. 1172
7. Drag. 37
Bowl with ovolo decoration under the rim, found in the cultural layer of
trench 26/96. H. 847; ovolo – Kellner 1981: E2 Westerndorf, circle of
Comitialis.
Pl. IV
1. Drag. 37
The bowl with ornament of St. Andrew’s cross in the metopes and a hare run-
ning to the right below, found in cultural layer under the foundations of villa
rustica in trench 21/91. H. 643.
Brukner 1981: T. 20/1 on the type Drag. 29 as south Gaulish product; Curk
1969: 8, T. I/17 chalice Drag. 30 product of La Graufesenque workshop,
Flavian period; Karnitsch 1955: Taf. 3/3; Vikić-Belančić 1965: 90, fig. 5-3
same workshop from the Flavian period; Bjelajac 1990: T. 2/5 Vespasian-
Domitian; Dautova Ruševljan 1993: 54, T. II/5; Flavians.
2. Drag. 37
The bowl with fragment of ornament in the metopes – probably representa-
tion of two dancers with tendril and leaf between, found in the cultural layer
of trench 2/79. H. 65.
405
Plate IV Drag. 37 – 1, 2, 3, 4, 5
Relief terra sigillata Bowl 28, workshop ‘X’ – 6, 7, 8, 9, 10, 11
Tabla IV
Reqefna terra sigillata Zdela 28, radionica ”H” - 6, 7, 8, 9, 10, 11
406
Karnitsch 1955, 92, Taf. 22/2 dancers or gladiators = Osw. 1036-1037=Lu

V.M. 124a-b, Rheinzabern, period of Antonines; Fisher 1973, 205, Abb. 76/15
Rheinzabern M 225 and M 215, east Gaulish; Curk 1969: T. IV, 14 Lezoux
from the second half of the 2nd century.
3. Drag. 37
The bowl with hunting scene in the metopes found in the Vranj area. Field
inv. no 96/83. Karnitsch 1955: 178, Taf. 65/1; ovolo – Ri Lu VI=Osw. 1908;
lioness – Osw. 1624(1390)=Lu V, T. 13, 14; Rheinzabern, period of
Antonines.
4. Drag. 37
The bowl with ornament of vine tendrils with grapes in the metopes, found
in the pit in trench 3/79. H. 103. Curk 1969: 27, T. XI, 18, T. XVI, 10 (Lu Ri,
T. 120), Rheinzabern from the end of the 2nd century; Ruprechtsberger 1980:
125, Taf. V/8, 1 Cerialis; Bjelajac 1990: 63, T. 2/245C.
5. Drag. 37
The bowl with relief ornaments in metopes; in the lower zone the running
boar to the right between two palm branches and trace of the leg of other ani-
mal, made of red fired clay and olive green glazed, found in pit 1 in trench
18/89. Field inv. no. 541/89.
Bánki 1980: Taf. XIV, 330 Rheinzabern from the period Trajan-Hadrian;
Koščević-Makjanec 1986: 38, fig. 15, first half and middle of the 2nd century;
B nis 1980: 375, Fig. 65/2; Cvjetićanin 2001: 21, group D from the middle of
the 2nd century; Bark czi 1992: 9, Abb. 7, Antonines period; Bjelajac 1991: T.
I/1-4 from the first half of the 2nd century.
Workshop ‘X’
6. The bowl of type 28 (Brukner 1981: T. 45/22) with relief decoration found
in the cultural layer of trench 10/86. Field inv. no. 217/86. To the left is rep-
resentation of the nude Venus with right arm placed on the hip and left
raised to the head. By the feet are discernible remains of himation. To the
right is the figure of nude male, Eros turned right; probably an erotic scene.
Déch. 37, No 179; Karnitsch 1955: 74, Taf. 13/1; Venus=Osw. 312=Lu
V.M. 44) Rheinzabern workshop, period of Antonines.
7. The bowl of type 28 found in the cultural layer of the site Gomolava. G. 2.
Remains of relief in the metopes – warrior kneeling to the right and in front
of him the right foot other figure. Déch. 129; Ludowici, Rheinzabern VI,
Taf. 45, 8; Hartmann 213, Taf. 71/302; Ri Fi M 211 Rheinzabern.
407
8. The bowl of type 28 found in the cultural layer of the site Gomolava. Bl.
VII. Field inv. no 810/77. Fragment with remains of hunting scene – two
dogs running to the right with raised tails and traces of the third dog. In the
left corner behind them is a standing figure, probably the hunter with a
spear. Karnitsch 1955: 222, Taf. 87/3; Kiss, Taf. V/47 Westerndorf;
Hartmann 1981: 212, Taf. 69/280.
9. The bowl of type 28 found in cultural layer of the site Gomolava. Bl. VII,
Field inv. no. 685/77. Preserved remains of relief decoration in the upper
zone- rosette and below probably a rooster and head of a stag to the right.
In the right corner is serrated palm branch. Stag to the right = Déch. 858.
Hunting scene.
10. The bowl of type 28 found in the cultural layer of trench 26/96. Field inv.
no. 83/96. Traces of relief representation of warrior or hunter in the left
corner, in metopes. The hunter has raised right arm holding spear
between the trees and representation of Venus to the right with right arm
bent and placed under the breasts and left arm placed on the stomach.
Déch. 36, 176 Venus, Lezoux; Hartmann 1981: 197, Taf. 55/43 Venus,
central Gaul, Taf. 60/129 Venus, vicus Wimpfen.
11. The bowl of type 28 found in cultural layer of trench 4/79. Field inv. no.
353/79. Fragment of molded rim with horizontal incised line under the
rim without preserved ornaments.
408
ABBREVIATION / SKRAĆENICE
AV = Arheološki vestnik, Ljubljana

Arch. Ért. = Archaeologiai Értesitö, Budapest
Acta Arch. Hung. = Acta Archaeologica Hungarica, Budapest
AR = Alba Regia, Székesfehérvér
Glasnik SAD = Glasnik Srpskog arheološkog društva
HAZU = Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb
OZ = Osječki zbornik, Osijek
RVM (RMV) = Rad vojvođanskih muzeja (Rad Muzeja Vojvodine), Novi Sad
ZNM = Zbornik Narodnog muzeja, Beograd
BJ = Bonner Jahrbücher, Köln
G = Sign of the main inventory from the site Gomolava/ Oznaka Glavnog inven-
tara sa lokaliteta Gomolava
H = Sign of the main inventory from the site Hrtkovci / Oznaka Glavnog inven-
tara sa lokaliteta Hrtkovci
AA = Sign of the main Inventory of the Archaeological department / Oznaka
Glavnog inventara Anti~kog odseka
Ter. Inv. = Inventory of material from excavations / Terenski inventar materi-
jala sa iskopavawa
409
Bánki 1980
Zs. Bánki, Forschungen in Corsium in 1977/78, AR XVIII, Székesfehérvár
1980: 157-207.
Bánki 1982
Zs. Bánki, Forschungen in Corsium in 1979, AR XIX, Székesfehérvér 1982:
201-229.
Bánki 1983
Zs. Bánki, Forschungen in Corsium in 1980, AR XX, Székesfehérvér 1983:
211-228.
Bánki 1985
Zs. Bánki, Forschungen in Corsium in 1981/82, AR XXII, Székesfehérvér
1985: 109-160.
Barkóczi 1992
L. Barkóczi, Frührömische glasierte Keramik in Ungarn. Glasierte Keramik
in Pannonien, Székesfehérvár 1992.
Bjelajac 1990
Lj. Bjelajac, Terra sigillata u Gornjoj Meziji, Beograd 1990.
Bjelajac 1991
Lj. Bjelajac, Gleđosana reljefno ukrašena terra sigillata, Glasnik SAD 7, Beo-
grad 1991: 77-81.
Bónis 1980
E. Bónis, Pottery in: The Arhaeology of Roman Pannonia, Budapest 1980.
Bojović 1977
D. Bojović, Rimska keramika Singidunuma, Beograd 1977.
Brukner 1971
O. Brukner, Rimski sloj na Gomolavi, RVM 20, Novi Sad 1971: 103-121.
Brukner 1981
O. Brukner, Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panoni-
je, Beograd 1981.
410
Brukner 1992
O. Brukner, Novi nalazi imitacije tera sigilate panonske radionice „X“, ZNM
XIV-1, Beograd 1992: 373-378.
Bulat 1986
M. Bulat, Nalazi terra sigilate na donjogradskom pristaništu u Osijeku 1961.
godine, OZ XVIII- XIX, Osijek 1986: 129-156.
Curk 1969
I. M. Curk, Terra sigillata in sorodne vrste iz Poetovija, Ljubljana-Beograd
1969.
Cvjetićanin 2001
T. Cvjeti}anin, Gle|osana keramika Gorwe Mezije, Beograd 2001.
Dautova Ruševljan 1981
V. Dautova-Ru{evqan, Rezultati za{titno-sonda`nih iskopavawa na
lokalitetu „Vrawa“ kod Hrtkovaca u Sremu 1979. godine, RVM 27, Novi
Sad 1981: 181-201.
V. Dautova Ruševljan, Sondažno-zaštitna iskopavanja na lokalitetu Vranja
kod Hrtkovaca u Sremu (1908- 1989), RVM 33, Novi Sad 1991: 41-62.
V. Dautova Ru{evqan, Za{titno iskopavawe rimskog naseqa u Hrtkov-
cima 1991. godine, RVM 35, Novi Sad 1993: 53-70.
Déchelette 1904
J. Déchelette, Les vases ceramiques ornee de la Gaule Romaine I-II, Paris
1904.
Dragendorf 1895
H. Dragendorf, Terra sigillata. Ein Beitrag zur Geschichte der Griechschen
und römischen Keramik, BJ XCVI u. XCVII, 1895.
Fischer 1976
U. Fischer, Grabungen in römischen Steinkastell von Hedderheim 1957-
1959, Schriften des Frankfurter Museums für vound frügeschichte II, Frank-
furt am Main 1976.
Gabler 1968
D. Gabler, Sigillaten im Ostpannonien benachbarten Barbaricum, Arch. Ert.
95, Budapest 1968: 211-242.
411
Gabler 1976
D. Gabler, Die sigillaten vom Gebiete der Hercules- villa in Aquincum,
Acta. Arch. Hung. XVIII/1, 2, Budapest 1976: 3-77.
Gabler 1976 a
D. Gabler, Römische Forschungen in Zalalövö (1974), Acta Arch. Hung.
XVIII/1, 2, Budapest 1976: 147-196.
Gabler 1977
D. Gabler, Sigillaten aus Mursa im Ungarischen Nationalmuseum, OZ XVI,
Osijek 1977: 99-113.
Gabler 1986
D. Gabler, Terra sigillata im Töpferviertel von Poetovio AV 37, Ljubljana
1986: 129-156.
Gassner 1991
V. Gassner, Mittelkaiserzeitliche glasierte Keramik aus Pannonien, Carnun-
tum Jahrbuch, Wien 1991: 9-55.
Hartmann 1981
H. H. Hartmann, Die Reliefsigillata aus dem vicus Wimpfen im Tal in: For-
schungen und Berichte zur vor-und Frühgeschichte in Baden-Württemberg,
Band 11, Stuttgart 1981: 190-253.
Karnitsch 1955
P. Karnitsch, Die verziere sigillata von Lauriacum, Band 3, Linc 1955.
Kellner 1963
H. J. Kellner, Zur Sigillata- Töpferei von Westerndorf, Bayerische Vor-
geschichts- blätter 26, München 1963.
Kellner 1981
H. J. Kellner, Die Bildstempel von Westerndorf Comitialis und Jassus,
Bayerische Vorgeschichts Blätter, Band 46, München 1981: 121-189.
Kiss 1946-1948
K. Kiss, A Westerndorfi Terra- sigillata Gyar, Arch. Ert. III, Budapest 1946-
1948.
Koščević, Makjanić 1986/87
R. Koščević, R. Makjanić, Antički tumuli kod Velike Gorice, Prilozi 3-4, Za-
greb 1986/87: 25-70.
412
Makjanić 1996
R. Makjanić, Sisak- terra sigillata, iskopavanje 1990, Opuscula Archaeologica
20, Zagreb 1996: 91-118.
Ludowici 1904-1912
W. Ludovici, Katalog I-IV aus meinen Ausgrabungen in Rheinzabern,
München 1904-1912.
Oswald, Pryce 1966
F. Oswald, T. D. Pryce, An introduction to the Study of Terra sigillata, Lon-
don 1966.
Oswald 1964
F. Oswald, Index of Figure- Types on Terra sigillata („samian ware“), London
1964.
Petru 1972
S. Petru, Emonske nekropole, Katalogi in Monografie 7, Ljubljana 1972.
Póczy 1956
K. Sz. Póczy, Die Töpferwerkstätten von Aquincum, Acta Arch. Hung. VII,
Budapest 1956: 73-138.
Ricken, Ludowici 1948
H. Ricken, W. Ludowici, Die Rilderschüsseln der römischen Töpfer von Rhe-
inzabern, Text Bonn 1948.
Roller 1969
O. Roller, Die römische Terra sigillata- Töpferein von Rheinzabern, Stuttgart
1969.
Ruprechtsberger 1980
E. M. Ruprechtsberger, Ein Beitrag zu den römischen Kastellen von Lentia:
Die terra sigilata, Linzel Archäologische Forschungen, Band 10, Linz 1980.
Ruprechtsberger 1980a
E. M. Ruprechtsberger, Terra sigillata aus dem Ennser Museum II, Linz 1980.
Szönyi 1982
E. T. Szönyi, Forschungen im Auxiliarkastell von Arrabona, AR XIX,
Székesfehérvár 1982: 135-143.
Thomas 1964
E. Thomas, Römische Villen in Pannonien, Budapest 1964.
413
Vágó 1970
E. Vágó, Ausgrabungen in Intercisa, AR XI, Székesfehérvár 1970: 109.
Vikić-Belančić 1965
B. Vikić- Belančić, Neka obilježja ranocarske keramike u jugozapadnoj Pano-
niji, Starinar n.s. XIII- XIV, Beograd 1965: 89-112.
414
Velika DAUTOVA-RU[EVQAN
Muzej Vojvodine, Novi Sad
IMPORTOVANE POSUDE TERRA SIGILLATA I

PANONSKA PRODUKCIJA SA LOKALITETA VRAW
U HRTKOVCIMA (SREM)
Sa iskopavawa lokaliteta Vraw na|eno je ukupno 38 primeraka terra sigillata-e.

Lokalitet se nalazi u podno`ju vi{eslojnog naseqa Gomolava i pruà se ka
sada{wem selu (vid. mapu). Nalazi importa terra sigillata-e i ranoprovincijskih
formi keramike na Gomolavi ukazivali su na postojawe rimskog naseqa u neposred-
noj blizini (Brukner 1971: 103; Brukner, Dautova-Ru{evqan 1988: 77). Novo otkri-
veni nalazi na {irem podru~ju Vrawa potvrdili su kontinuitet naseqavawa od
keltskog do flavijevskog perioda.
Terra sigillata je zastupqena formama tawira Drag. 17, zdela Drag. 24/25, tawira Drag.
18, Drag. 18/31, Drag. 33, Drag. 36, Drag. 37, Drag. 54, Lud 5, Déch. 72 (T. I-IV). Primerak
zeleno gle|osane zdele Drag. 37 zasada je jedini primerak sa ovog naseqa (T. IV, 5). Od
fragmenata reqefne terra sigillata-e, koji pripadaju formi Drag. 37, zastupqeni su
proizvodi ju`nogalskih radionica (T. IV, 1), zatim Rheinzabern i Westerndorf sa
predstavama Andrijinog krsta, scenom rvawa i biqnim ornamentima, datovani od
Vespazijana do Antonina (T. IV, 1-5). Tawir forme Drag. 17, 18 i zdele Drag. 24/25 (T.
I, 1-10) poti~u iz severnoitalskih radionica. Karakteristi~ni su i primerci
ukra{eni tehnikom barbotin izra|eni u radionicama sredwe Galije i Rheinzaber-na
(T. III, 2-4).
Nekoliko primeraka dubqih zdela sa reqefno ukra{enim predstavama, izra|enim u

kalupu, identifikovani su kao proizvodi lokalne radionice „H“ (Brukner 1992:
373). Proizvodwa ove keramike je ~e{}a u doba Tetrarhije i u ruralnim aglomeraci-
jama (vicus, villa rustica).
Navedeni nalazi terra sigillata-e na|eni su u starijem stambenom horizontu koji je

pripadao flavijevskom periodu. Ovo rano naseqe, vicus, pruàlo se na {irem poja-
su pored Save i na jugu sa obe strane ulice Lole Ribara u selu. U ovom sloju, ispod
nivoa temeqa vile rustike i u zanatskoj zoni, osim gra|evinskog materijala prona-
|eni su i fragmenti importovane terra sigillata-e i ranoprovincijske forme lokalne
proizvodwe. Moè se pretpostaviti da je vicus na potesu Vraw nastao u prvim
415
Velika Dautova – Ru{evqan
decenijama rimskih osvajawa dolinom Save. Importovane posude terra sigillata iz se-
vernoitalskih radionica (T. I, II) potvr|uju rano prisustvo rimskih vojnih jedini-
ca pod ~ijom kontrolom se ranije razvijao vicus. Nalazi ju`no i sredwe galske terra
sigillata-e (T. III, IV) ukazuju na ve} razvijene trgova~ke veze zapadnih radionica, a
kasnije i radionice Rheinzabern u II veku. Na razvoj ovog naseqa je uticala i blizina
Sirmijuma. Ve} krajem II veka smawuje se aktivnost u proizvodwi keramike u
zanatskoj zoni. U toku III veka nad stambenim horizontom vicus-a podignuta je rim-
ska vila sa nekoliko gra|evina, koja je bila jedna od putnih stanica pored obale Save,
koja se, verovatno, bavila poqoprivrednim i zanatskim aktivnostima i trgovinom
(Dautova-Ru{evqan 1999-2000: 18).
416
Svetlana LOMA UDK 904:738.8"652"(497.113)
Ana PREMK
Beograd
GRAFITI NA OSTRAKONU IZ
SIRMIJA
Arheolo{ki institut SANU je u saradwi sa Muzejom Srema u Sremskoj

Mitrovici obavio 1990. godine za{titna iskopavawa na gra|evinskoj
lokaciji u centru grada (Lok. 72), na po~etku ulice Lole Ribara ([e}er
sokak) a iza nove zgrade „Steteksa“. Nakon skidawa humusnog sloja i {uta
mehanizacijom nai{lo se na dubini od oko 1,50 m na luksuznu rimsku
gra|evinu sa vi{e prostorija ~iji su zidovi bili oslikani freskama. U
prostoriji br. 3, u prvom otkopnom sloju, na podu iznad hipokausta, na|eno
je nekoliko fragmenata keramike, me|u kojima je bio i jedan sa urezanim
grafitima.1 To je odlomak dna posude, prelomqenog otprilike duìnom
pre~nika (pre~nik 12 cm, polukru`ni obim odlomka 18,50 cm, debqina dna
0,70 cm, visina preloma na ivici suda 1,40 cm), {to omogu}ava wenu rekon-
strukciju (sl. 1). Re~ je o tawiru ra|enom od dobro pre~i{}ene gline, mrko
Sl. 1
Rekonstrukcija tawira
Abb. 1
Tellerrekonstruktion
/1/ ûva se u Muzeju u Sremskoj Mitrovici, inv. br. A/5073.
417
Svetlana Loma, Ana Premk
Tabla 1
Spoqa{wa strana dna tawira / Foto: N. Bori}
Tafel 1
Außenseite des Tellerbodens / Foto von N. Borić
418
GRAFITI NA OSTRAKONU IZ SIRMIJA
pe~ene, sa oran` obojenom i ugla~anom unutra{wom povr{inom. Ova vrsta

tawira predstavqa imitaciju tzv. „pompejskih tawira“ koji su se iz Italije
importovali u Sirmijum ve} od doba prvih Flavijevaca. Imitacije mawih
dimenzija, kao {to je ovaj tawir, proizvodile su se masovno u Sirmiju, i
naj~e{}e su nalaène u slojevima od druge polovine II do sredine III veka.
Dno razbijenog tawira u obliku diska posluìlo je kao zgodna podloga za
pisawe – ostrakon. Grafiti su urezani za{iqenim predmetom i na
spoqa{woj i na unutra{woj strani, a tri slova su izvedena na sa~uvanom
delu spoqa{we ivice suda. Da je ovaj disk bio ceo ispisan, vidi se po tome
{to ivica preloma kod sa~uvane polovine preseca pojedine re~i i slova.
A. Spoqa{wa strana dna tawira (sl. 2, T. 1)

Re~i su ispisane u krug uz polukru`nu ivicu, delom jedne preko drugih, a u
sredini diska paralelno sa pre~nikom, i to iz razli~itih perspektiva za-
Sl. 2 - Spoqa{wa strana dna tawira
Abb. 2 - Außenseite des Tellerbodens
visno od toga kako se drào ostrakon, tako da se neke re~i presecaju pod pra-
vim uglom. Glazura i slova ponegde su naknadno o{te}eni ogrebotinama i
nanosima o~vrslog materijala.
îtawe dajemo po~ev od periferije diska, s leva na desno u krug, a zatim
prelazimo na sredi{wi deo. Prelom ide preko prvog slova od koga je ostala
samo dowa kosa crta, svakako deo kurzivnog L; zatim sledi ENTIA; najverovat-
nija dopuna bilo bi ime [Va]lentia. Sledi MATRONA, li~no ime Matrona ili
419
imenica matrona; preko R, N i drugog A urezana su slova A, N i I koja pri-

[Va]lentia a delom i preko Matrona; ona po~iwe
padaju re~i napisanoj ispod [Va]øentia
slovom V, od koga je na ovom odlomku ostala desna kosa crta izvijena pri
vrhu: VITALIANI, li~no ime Vitalianus u genitivu, ili apelativ od imena
Vitalis (o sufiksu -anus v. dole uz ime Vitalianus): „vitalijevci“ – Vitalijeve
pristalice, vojnici, drugari, up. Faustiani (od Faustus) Geist 1936, 70, br. 6;
Vitelliani Tac. Hist. III 79. Mo`da te re~i treba povezati: Matrona Vitaliani (filia
ili uxor), ili sve tri: Valentia matrona (= uxor) Vitaliani.2 Nadaqe, uz ivicu
suda iza MATRONA, sledi VIVATIS, glagolski oblik vivatis („ìveli!“).
Ispod, u nastavku, li~no ime ARGVTIO; daqe, preko slova O po~iwe slede}a
re~ FEL ~iji je nastavak ostao na izgubqenom odlomku; moglo je stajati li~no
ime Felix ili neka od wegovih izvedenica (Felicius/-ia, Felicitas), ili pak izraz
feliciter;3 u tom slu~aju trebalo bi ga povezati sa Argutio: Argutio feliciter „sa
sre}om, nazdravqe Argutiju!“, i onda bismo imali dativ imena Argutius (v.
dole). U sredini diska: MVNIDVS, li~no ime. Ispod wega ne~itko pisana i
slabo vidqiva slova, pri tom su prva tri i o{te}ena; mo`da je prvo S ili
kurzivno L, drugo oblo U; u nastavku je jedino vidqivo A. Ispod ove re~i,
koju nismo u stawu da pro~itamo, stoji CALA, urezano pod pravim uglom
preko slova T od VITALIANI; preko slede}eg slova disk je prelomqen; bilo je
to N sa kosom crtom koja po~iwe ne{to niè od vrha vertikalne;4 vidqiv je
i vrh druge vertikale; mogu}a dopuna je ime Calan[dinus] (v. dole). Iznad
desno, pod pravim uglom u odnosu na MVNIDVS a delom preko slova S stoji
VI, zatim kao da su dva V urezana jedno preko drugog, i zatim jedna savijena
crta preko koje ide prelom, mo`da S: vivius?
vivuô?
/2/ Matrona u zna~ewu uxor retko se javqa na natpisima, ali up. pozne,
hri{}anske natpise: Benigna h(onesta) f(emina) matrona Fl(avi) Marciani
memorialis CIL III 9533 = ILChV 328 B, Salona; ista li~nost na drugom nat-
pisu: Benigna h(onesta) f(emina) quae fuit uxor Fl(avi) Marciani memorialis
CIL III 9532 = ILChV 328 A, Salona, up. PLRE II, 718, br. 18; Fl(avia)
V[ell?]eia matrona tribuni CIL III 731 Larissa. U oba slu~aja re~ je supruga-
ma uglednih li~nosti. Jedan velikodostojnik po imenu Vitalianus, pri-
padnik Galijenove telesne garde i zapovednik legijskih veksilacija
preba~enih iz zapadnih provincija u Sirmijum za borbu protiv uzurpa-
tora 260. godine, podigao je `rtvenik Jupiteru nakon pobede, up. Mirković
1971: 35 i 65, br. 19; PLRE I, 969, br. 1.
/3/ Up. Diehl 1910: 31–33, pogl. VIII; Geist 1936: pogl. D i E.
/4/ Takva skra}ena kosa crta u slovu N karakteristi~na je za hri{}anske
natpise, up. Petrovi} 1975: 116, ali se u natpisima na keramici pojavqu-
je ve} od kraja II veka, up. Bakker / Kröll 1975: 23.
420
Ispod re~i Matrona crte` qudske figure u pokretu sa podignutim rukama u

kojima drì dva istovetna koni~na predmeta na dr{ci.
B. Unutra{wa strana dna tawira (sl. 3, T. 2)

Re~i su pisane uglavnom horizontalno (paralelno sa pre~nikom), ali i jedne
preko drugih i iz razli~ite perspektive, ve} prema tome kako se drào
ostrakon. U naj{irem delu, prema pre~niku dna suda, izvu~ene su paralelne
linije izme|u kojih su tu i tamo urezivana imena i slova, a preko wih
talasaste linije i razli~ite crte izvedne sitnim potezima.
Sl. 3 - Unutra{wa strana dna tawira
Abb. 3 - Innenseite des Tellerbodens
U prvom redu uz ivicu suda plitkim urezima napisano je: VIVAT. Ispod A
urezano je po~etno slovo re~i SIMPLICIA koja se istim plitkim urezima nas-
tavqa ukoso prate}i ovalnu ivicu suda: vivat Simplicia „ìvela Simplicija!“.
Horizontalno ispod VIVAT ide drugi red koji ima dva sloja. Od prvog, koji
je pli}e rezan, vidi se VII, verovatno broj; obli potezi koji slede urezani su
dubqe, kao slova M i A iz drugog sloja – horizontalna crta slova A produàva
se u jednom potezu u oblinu nagore. Prvom sloju, daqe, pripada slovo N –
preko wega je urezano N drugoga sloja – za wim sledi, verovatno, O; slede}e
slovo se ne da razaznati, a zatim slede slova IDIVS. Ovaj zavr{etak pripada
svakako imenu koje po~iwe slovima NO, a slovo koje je stajalo izme|u ne raza-
421
Tabla 2
Unutra{wa strana dna tawira (Foto: N. Bori})
Tafel 2
Innenseite des Tellerbodens (Foto von N. Borić)
422
znaje se; mogu}a rekonstrukcija bilo bi ime No[c?]idius. Drugi sloj: iza
AMANT sledi vertikalna crta i po~etak kosog poteza od vrha nadole; urezi-
va~ je ili na ovaj na~in napisao I, ili je po~eo da urezuje slovo N, {to je malo
verovatno u ovakvom glasovnom nizu, ili V, pa je iz nekog razloga odustao.
Slovni niz AMANTI mogao bi se tuma~iti kao dativ kognomena Amans ili
kao supstantivirani pridev od participa amans, ali, najpre, kao kognomen
Amantius u genitivu. Ako ureziva~ nije dovr{io pisawe ove re~i, onda je ona
mogla glasiti Amantius ili – {to je privla~no pretpostaviti ali je mawe
verovatno – Amantinus: pripadnik plemena koje je ìvelo na podru~ju
Sirmija.5 U tre}em redu stoji ime NEPOTIA. Ukoso ispod tre}eg i drugog
reda odozdo nagore izme|u N i E u NEPOTIA i N i T u AMANTI pi{e VIVI.
Tako|e ukoso, ali iz obrnute perspektive, ispod slova N i E a delom preko N
u NEPOTIA urezano je lepim slovima nejednake veli~ine VIVIS; drugo V je
kurzivno kao u ave (v. C). Slova u slede}a dva reda urezivana su izme|u lini-
ja vodiqa. Peti red je pisan iz obrnute perspektive (naopako u odnosu na
prethodne); razaznaju se naizmeni~no V i I; u nastavku se moè pro~itati
samo NEPOTIA sa umawenim romboidnim O. U {estom redu ime VRSA.
C. Spoqa{wa ivica tawira (sl. 4, T. 3): AVE „Zdravo !“ V je umaweno,

kurzivno.
Visina slova: na spoqa{woj strani (A) od 0,70 cm (MATRONA) do 1–1,40 cm
(ARGVTIO), na unutra{woj strani (B) od 0,60 (VRSA) do 1 cm (AMANTI), na
ivici (C) 0,70 cm (AVE).
Sl. 4 - Spoqa{wa ivica tawira
Abb. 4 - Außenrand des Tellers
/5/ Plin. NH III 148; Ptol. II 15, 2; CIL III 3224, 3223. Up. Mirković 1971: 9–10.
423
Tabla 3
Spoqa{wa ivica tawira (Foto: N. Bori})
Tafel 3
Außenrand des Tellers (Foto von N. Borić)
Slova imaju oblik epigrafske kapitale sa izrazitim kurzivnim uticajima

(vidi tabelu na str. 432): slovo L sa nadole isko{enom dowom crtom, G ~ija
druga crta ne dodiruje zavr{etak prve polukru`ne crte nego se po~ev{i
iznad wega izvija kao zapeta i produàva na dole (Argutio), N sa isko{enim
vertikalama i kosom crtom koja se u luku izvija nagore i prelazi preko ver-
tikalne crte u Matrona, Vitaliani, Amanti; asimetri~na slova: A sa pro-
duènom desnom crtom nadole i isko{enom popre~nom crtom, M sa duòm
drugom i ~etvrtom crtom (Amanti, Simplicia), V sa lu~no izvijenim crtama
(vivat, Munidus, sa~uvani vrh desne crte u Vitaliani, drugo V u vivi); kose crte
slova A i M uglavnom su produène i seku se iznad spoja; F sa popre~nim
crtama isko{enim nagore u Fel[ ]; R sa kratkom lu~nom crtom, R sa drugom
(lu~nom) i tre}om (kosom) crtom koje su izvedene u jednom potezu tako da ne
dodiruju vertikalu (Argutio, Ursa), S ~iji su krajevi jako izvijeni i savijeni
na unutra, oblo U (Argutio). Pravi kurzivni oblik ima V (u ave, vivis, vivatis),
~ija se jedna od crta produàva nadole, tako da podse}a na Y.6 Na pozni datum
/6/ Up. Harmatta 1968: 273, sl. 5; Bakker, Kröll 1975: 27.
424
(kraj III ili IV vek) ukazuju naro~ito oblici slova G, S, P, R, zatim A sa kosom
popre~nom crtom, T sa izlomqenom popre~nom crtom, F sa horizontalnim
serifom ispod vertikalne crte i S sa izlomqenim serifom.7 Usled tvrde
podloge neki potezi su se izmakli kontroli, a ponegde su naknadno
popravqani (T i R u Matrona, T u Argutio, prvo A u Amanti). Slovo O je ure-
zivano iz dva poteza i uglavnom je uglasto (Nepotia),8 izuzev u Argutio.
Sude}i po tekstu koji sadrì li~na imena i poneki izraz èqe ili pozdra-
va (vivat, vivatis, ave), po na~inu ispisivawa re~i jednih preko drugih i u
razli~itim pravcima, po izvla~ewu linija na unutra{woj strani posude,
kako onih koje sluè za obeleàvawe redova za pisawe tako i onih talasastih
bez ikakve funkcije, po oblicima slova ~ije se neke linije nadovezuju u
arabeske, po potezima ovalnim, pravim ili u obliku slova V, koji nisu
delovi re~i, po jednom crteù qudske figure, ovakva vrsta grafita sasvim
podse}a na `vrqawa iz zabave ili radi ve`be u pisawu i crtawu, kakva se i
danas mogu videti na sve strane, po zidovima, {kolskim klupama, koricama
|a~kih kwiga i svezaka, javnom prevozu. Kako su slova nekih re~i izlizana,
neka toliko da se jedva mogu ili se uop{te ne mogu pro~itati, dok su druga
lepo urezana, verovatno je da su ovo par~e keramike ispisivala razli~ita
lica, ali ne u velikom vremenskom razmaku. Ako se ima u vidu da nije lako
kontrolisati potez na ovako tvrdoj podlozi, paleografske odlike teksta
pokazuju uve`banu ruku.
U sadrìnskom pogledu i karakterom natpisa, ali i po tehnici pisawa,
na{em grafitu su najbliì pompejski, i to oni urezani na zidove javnih i
privatnih gra|evina, ku}a, du}ana, gostionica.9 Latinski natpisi izvedeni
urezivawem na ulomku keramike, ostrakonu, izvanredno su retki. Uglavnom su
/7/ Sli~ne paleografske odlike imaju jedan grafit na ostrakonu iz \erda-

pa i dva natpisa na kamenu koje je P. Petrovi} naveo kao primer za uti-
caj kurzivnog pisma na kapitalu, i koji se datiraju u kraj III i IV vek,
Petrovi} 1975: 60–65 (br. 3 i 4), 43–44, 110 (za A), 111 za (S), 113 (za F).
Up. i IMS II 217 (hri{}anski), i natpis na miqokazu iz okoline Siscije
iz vremena Valentijana i Valensa, AIJ 607.
/8/ Ovo slovo ~esto ima romboidan oblik u natpisima urezanim na kera-
mi~ke posude nakon pe~ewa, up. Bakker, Kröll 1975: 71, br. 44; 72, br. 50; 86,
br. 120; 103, br. 209.
/9/ Jednostavniji i kra}i grafiti sa porukama li~ne prirode, up., na
primer, Diehl 1910: pogl. VI, VIII ( „Imena“, „@eqe, pozdravi“), i Geist
1936: 32–76, pogl. D, E, F, G. Druga kategorija pompejskih grafita, koja je
bila namewena javnosti (parole i obave{tewa), pisana je crvenom bojom
(dipinti).
425
takvom tehnikom po kerami~kim posudama ispisivali kratke bele{ke

wihovi vlasnici i trgovci – ime, broj, vlasni~ki znak, slovo, ili posvetu.10
Prilikom arheolo{kih iskopavawa uglavnom su nalaène krhotine posuda
sa takvim natpisima, ali ne i ostraka.11 Najblià analogija na{em
primerku bio bi fragment natpisa koji je bio ugreban na spoqa{we dno
jedne ve}e kerami~ke posude u vreme kada je ona ve} bila razbijena. Ostrakon
je otkriven na \erdapu, u rimskom utvr|ewu u Boqetinu, a sa~uvani odlomak
sadrì nekakav spisak vojnika legije êtvrte Flavije. Tekst je pisan epi-
grafskom kapitalom sa kurzivnim elementima, paleografski sli~an na{em
natpisu.12 Na komadima keramike kao besplatnom i lako dostupnom materi-
jalu pisalo se uglavnom u helenofonom svetu, u helenisti~kom i rimskom
Egiptu, i to lak{om tehnikom, mastilom i perom. Takva latinska ostraka
nalaèna su gotovo iskqu~ivo u Egiptu i u Africi, u {utu civilnih i
vojnih gra|evina.13
Natpisi sa imenima i poklicima na na{em ostrakonu najpre su mogli biti
urezani prilikom neke dru{tvene igre kojoj su se nakon gozbe i pijanke
(symposium) u~esnici obi~no prepu{tali do duboko u no}.14 Mogu}e je da
upravo jednu takvu zabavu sa prate}om igrom i muzikom (saltatio) ilustruje
crte` na ostrakonu sa predstavom plesa~ice ili plesa~a (?) koji zamahuje
predmetima nalik na cimbale.15
/10/ Pod grafitima se obi~no podrazumevaju kako natpisi ugrebani

za{iqenim predmetom, iglom na primer, na neki predmet (instrumen-
tum domesticum), pre svega na ugla~anu povr{inu pe~ene kerami~ke
posude, tako i natpisi na zidovima gra|evina, bilo da su ugrebani, kao
pomenuti grafiti iz Pompeja ili grafiti sa Magdalensberga u Noriku,
bilo da su izvedeni crvenom ili crnom bojom, kao natpisi u Pompejima,
Rimu i Ostiji. Up. Bakker, Kröll 1975: 4–7, sa literaturom, G. Bartoletti, I.
Pescini, Fonti documentarie in scrittura latina, Firenze 1994: pogl. III 115–196
(grafiti na metalu), IV 197–295 (natpisi izvedeni na sveòj ili pe~enoj
glini), R. Egger, Die Stadt auf dem Magdalensberg, ein Großhandelsplatz.
Die ältesten Aufzeichnugen über den Metallwarenhandel auf dem Boden
Österreichs. Österr. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. Kl., Denkschriften 79, Vienna
1961: 3 i d. (grafiti na zidu).
/11/ Up. Bakker, Kröll 1975: 6 sa nap. 8. Za Panoniju up. Gabler 1968. i Harmatta
1968.
/12/ Up. Petrovi} 1975: 43–44.
/13/ V. DNP 9, 2000: 104–105.
/14/ Dar.–Sag. IV/2, 1580-81, s.v. Symposium.
/15/ V. Petr. Sat. 22 i 52; Luc. Salt. 68. Up. i Dar.–Sag. IV/2, 1045-46, 1054, s.v.
Saltatio.
426
***
Na osnovu onomasti~ke analize koja sledi, poku{a}emo da saznamo ne{to o
poreklu nosilaca ovih imena kao i o vremenu kada su grafiti mogli biti
urezani. Upadqivo je da gentilnih imena uop{te nema, {to se moè objasni-
ti sasvim privatnim i neformalnim karakterom natpisa, ali moè ukazi-
vati i na wegov pozni datum, zato {to su krajem III veka gentilna imena
uglavnom ve} bila izgubila distinktivni karakter i prestala da se beleè i
na natpisima na kamenu.16
Matrona
Ako se ostave po strani potvrde ovog latinskog kognomena u Africi (129 od
ukupno 170 sadrànih u CIL-u, up. Kajanto 1965: 18, 21, 305), podru~ja wegove
najgu{}e rasprostrawenosti su Galija (9), jugozapadna Panonija (7), Norik
(4), up. OPEL III s.v., Mócsy 1959: 181 (na natpisima iz Siscije, br. 57/6, i iz
Emone, br. 2/56, ovo ime nose domorotkiwe), Barkóczi 1964: 318. Omiqenost
imena Matrona kod doma}eg stanovni{tva Panonije i zapadnih provincija,
Mo~i tuma~i wegovom sazvu~no{}u sa nekim keltskim imenom. Kod Kelta je
ovo ènsko ime zabeleèno i u doma}oj (epihorskoj) imenskoj formuli:
Matrona Caratulli f(ilia) cives (!) Hel(vetia) CIL XIII 6369, up. Holder II 468–470
s.vv. Matrona, Matronae. Ime je bilo ra{ireno i me|u hri{}anima, up.
Kajanto 1965: 305.
Argutio
Ime Argutio moè se tuma~iti kao derivat latinskog kognomena Argutus koji
je nastao od prideva participskog porekla argutus „okretan, o{trouman“
(Kajanto 1965: 93, 249). Otuda, verovatno, i dve potvrde kognomena Argutus u
nomenklaturi robova (Kajanto 249). Me|utim, sve17 ne tako brojne potvrde
oba kognomena poti~u iz zapadnih provincija: za Argutus dve su iz severne
Italije i po jedna iz [panije i Galije (OPEL I 168), a za Argutio jedna iz se-
verne Italije (grafija Arcutio, oslobo|enik) i jedna na ìgu legijske opeke
proizvedene u Viminaciju na prelazu iz III u IV vek, sa imenima oficira
Ursacija i proizvo|a~a Argutiona.18 Ovim potvrdama treba dodati i jedan
/16/ Kajanto 1977.

/17/ Izuzev dva hri{}anska natpisa, jednog iz grada Rima (Argutio Pitinnus
IChVR 556), drugog iz Afrike (Flavius Argutio CIL VIII 670).
/18/ L(egio) VII s(ub) c(ura) Ursac(i) p(raepositi) f(ecit) Argutio Du{ani} 1973: 16,
br. 6 c; 39 (datirawe), 41 (tuma~ewe skra}enica); editio princeps: A. v.
Premerstein, N. Vulić, Jahreshefte 6, 1903: Bbl. 54, No 77. Za ostale primerke
opeka VII Klaudije sa istim imenima u ìgu, na|enim u Sirmiju v.
Mirković 1971: 30 sa nap. 173; Du{ani} 1973: 15–17.
427
pozni oblik, Argutius, obrazovan sufiksom -ius koji se uobi~ajio za izvo|ewe

kognomina u IV veku,19 a koji je posvedo~en na gr~kom papirusu iz 359. godine
kao ime roba galskog porekla.20 Mo`da je i na na{em natpisu re~ o ovom
imenu, ako ga treba povezati sa slede}om re~ju: Argutio fel[iciter] (v. gore).
Budu}i da se i ime Argutio i sufiks -io kojim je izveden21 mogu smatrati
karakteristi~nim za Kelte, proizvo|a~ viminacijskih opeka mogao je biti
poreklom sa zapada, ali i domorodac, ako imamo u vidu da je deo Podunavqa
od Srema do \erdapa u predrimsko doba bio naseqen Skordiscima.22
Vitalianus
Ime je izvedeno od kognomena Vitalis sufiksom -anus, up. Kajanto 1965: 104.
Retko se javqa, po jedna do dve potvrde po provincijama, posvedo~eno je i kod
hri{}ana (Kajanto 1965: 274; 1963: 63). U Gorwoj Panoniji nije potvr|eno, u
Dowoj Panoniji dva puta, na severnom i ju`nom delu limesa, u doba poznog
principata.23 Na doma}e poreklo Aurelija Vitalijana sa natpisa iz Srema
moglo bi ukazivati ime wegovog sina, Pusintulus,24 koje se javqa samo u Dowoj
Panoniji i to vi{e puta.25
/19/ Sufiks -ius/-ia uglavnom je sluìo za izvo|ewe gentilnih imena, ali

kada od III veka gentilicij po~iwe da gubi zna~aj i izlazi iz upotrebe,
ovaj formant dobija sve {iru primenu u izvo|ewu kognomina, naro~ito
u IV veku, up. Kajanto 1963: 25–26, 70–86; B. Salway, JRS 84, 1994: 136–137.
/20/ Up. Solin, Salomies 1994, 295: Holder I 214.
/21/ Kajanto 1965: 122, ukazuje da je sufiks -io naro~ito bio rasprostrawen u
keltskim oblastima i da popularnost oblika na –io izvedenih od latin-
skih kognomina, kao {to je ime Argutio, svakako treba tuma~iti podu-
darno{}u latinskog i keltskog sufiksa. Za kontinentalne Kelte je ka-
rakteristi~na alternativna grafija c/g za zvu~ni gutural (Ellis Evans
1967: 400) i otuda oblik Arcutio na gore pomenutom natpisu iz sev. Ita-
lije.
/22/ O izvorima i lokalizovawu Skordiska v. Papazoglu 1969: 272–298.
/23/ CIL III 3545 Aquincum; Brunšmid 351, br. 768 Surduk; up. Barkóczi 1964:
328.
/24/ Ime sina nije Inteulus, kako drugi red natpisa iz Surduka ~ita
Brun{mid: ]III | Aurelius
Aureliui Inteulu[s] | vix(it) ann(is) IIII | Aurel(ius) Vitalianus
| filibus bene|merentibus | h(ic) [s(iti) s(unt)]. Takvo ime nije ina~e posve-
do~eno, a na~in na koji je skra}en o~ev gentilicij sugeri{e da su
o{te}ena slova, koja Brun{mid restitui{e kao zavr{etak gentilnog
imena, u stvari po~etna slova sinovqevog kognomena; po nama drugi red
Pusintulu[s].
natpisa treba ~itati: Aurel(ius) PusintuluŠsĆ
/25/ RIU 1165, 1201, 1261. Up. i Pusintus, Pusinna CIL III 5846, Augsburg.
428
Ime Vitalianus, kao i Argutio, pojavquje se na ìgu legijskih opeka iz

Viminacija, ~iji je jedan primerak, izgleda, prona|en i u Sirmiju.26 U oba
slu~aja re~ je o imenima proizvo|a~a opeka, a oba ìga sadrè i ime ofici-
ra {to ih datira u kraj III veka.27 Zanimqiva je okolnost da se ova dva, ina~e
retka imena pojavquju i na sirmijskom ostrakonu. Neobavezni kontekst
ostrakona ne pruà dovoqno osnova za identifikaciju samih li~nosti, ali
se u najmawu ruku moè govoriti o odrazima istog, lokalnog onomastikona.
Munidus
U ovom obliku ime nije posvedo~eno. Verovatno je u pitawu redak latinski
kognomen Munitus, izveden od participa, up. Kajanto 1965: 280, sa vulgar-
nolatinskim ozvu~ewem intervokalskog t (up. Mihaescu 1978: 196, § 153). Ovo
ime je zabeleèno dva puta u Gorwoj Panoniji, na jednoj magijskoj tablici iz
Emone (Publicius Porcius Munitus AIJ 168, up. Mócsy 1959: 203, br. 57), i jednom
kao signum: [M]unita OPEL III s.v.
Nepotia
Sem na na{em natpisu ime Nepotia pojavquje se, koliko nam je poznato, jo{
samo na jednom hri{}anskom natpisu iz Afrike, ILT 1147. Ime je izvedeno
od kognomena Nepos koji je naro~ito bio ra{iren kod doma}eg stanovni{tva
u Dalmaciji, i to kod Delmata, a zatim i u keltskim oblastima gde su bila
omiqena imena izvedena od imenica koje ozna~avaju rodbinske odnose, up.
Kajanto 1965: 21, 79, 304; 1963: 81. Sufiks -ius /-ia ukazuje na pozno obrazovawe
(v. gore, nap. 19).
Simplicia
Mu{ka varijanta ovog imena ve} je posvedo~ena u Sirmiju: Aur(elius)
Simplicius Mirković 1971: 75, br. 47, a u Panoniji jo{ samo u Karnuntumu
(vojnik) OPEL IV s.v. Izvedeno je od kognomena Simplex sufiksom -ius /-ia (v.
/26/ Opeka VII Klaudije iz Viminacija: VII C(laudia) s(ub cura) Vicorini (!)
p(rae)p(ositi)? f(ecit) Vitalianus Du{ani} 1973: 13–14, br. 4 h, i; editio prin-
ceps: A. v. Premerstein, N. Vulić, Jahreshefte 6, 1903: Bbl. 54, No 76; N. Vulić,
Jahreshefte 8, 1905: Bbl. 9, No 27. @ig opeke iz Sirmija o{te}en je posle
tre}eg slova imena oficira Viktorina: ]EG VII CL S C VIC[ Mirković
1971: 30, nap. 174.
/27/ Opeke sa dva imena u ìgu proizvodile su se u Viminaciju u doba
Dioklecijana, up. Du{ani} 1973: 39.
429
gore, nap. 19). U Panoniji nije potvr|eno kod hri{}ana (OPEL 196), premda
pripada grupi imena koja su kod wih bila omiqena (Kajanto 1963: 80; 1965:
253).
Natpis iz Sirmija pripada III veku. Iz istog perioda su i potvrde ovog
imena u susednom Singidunumu: Aurelius Simplicius IMS I 60; Simplicius vir
egregius IMS I 20 (287. g.). Ime ugravirano na srebrnim tawirima iz rimske
ostave iz Dowih Braneti}a pod Rudnikom (IMS I 172–174) moglo je pripadati
vlasniku suda, rimskom vitezu Simpliciju sa natpisa iz Singidunuma.28
Ursa
Ime je posvedo~eno na fragmentu nadgrobnog spomenika iz Mitrovice:
Aurelia Ursa Mirković 1971: 75, br. 48. Naro~ito je bilo ra{ireno kod doma}eg
stanovni{tva u Dalmaciji i u susednim oblastima, u Panoniji i Noriku,
zatim na zapadu, dok je u Meziji i Dakiji retko, up. Kajanto 1965: 18; OPEL IV
s.v. Omiqeno kako kod pagana tako i kod hri{}ana (Kajanto 1965: 88).
Slede}a imena su mawe ili vi{e verovatne restitucije o{te}enog teksta:
[Va]lentia
Ime Valentius /-ia posvedo~eno je do sada u Panoniji samo u Karnuntumu (Gorwa
Panonija), i to u doba poznog principata: Aureliis Micuni et Valentie (!) alum-
nis CIL III 4459, OPEL IV s.v.; up. Barkóczi 1964: 326, gde, pored ove, navodi –
o~ito oma{kom – kao jo{ jednu potvrdu ime Valentinus. Izvedeno je od kog-
nomena pridevsko-participskog porekla Valens sufiksom -ius, f. -ia (v. gore,
nap. 17). Za razliku od kognomena Valens, koji je bio iskqu~ivo mu{ki, ime
Valentius /-ia bilo je omiqenije kod èna nego kod mu{karaca, kako kod pagana
tako i kod hri{}ana, up. Kajanto 1963; 1965: 66, 247; OPEL IV141, 198 s.v.
Calan[dinus]
Najverovatnija dopuna je Calandinus, zato {to je takav glasovni niz u
Panoniji posvedo~en samo u ovom imenu (sa varijantama Calendinus
Kalendinus Kalandinus) up. Mócsy 1959: 167; Barkóczi 1964: 308. Iako je ovo ime
sazvu~no latinskom kognomenu izvedenom od Kalendae, prostorna raspodela
wegovih potvrda pokazuje da je ono karakteristi~no za imenovawe nori~kih
/28/ Up. S. Du{ani}, Istorijski glasnik 1–2, 1980: 51 sa nap. 351. Za datirawe
tawira u drugu polovinu III veka v. I. Popovi}, Po~eci lokalne
proizvodwe srebrnog posu|a u Gorwoj Meziji, u: Radionice i kovnice sre-
bra, Beograd 1995: 156.
430
Kelta: Norik (17), Panonija (5), dok se u drugim oblastima javqa samo spora-
di~no, up. Kajanto 1965: 219; Solin, Salomies 306; R. Katičić AV 17, 1966: 148;
Katičić 1976: 182.
Amanti[us]
Ime je izvedeno od kognomena Amans poznim sufiksom -ius, up. natpis iz
Salone: Amantius signu (!) Simplici CIL 2296. [iroko je bilo rasprostraweno,
naro~ito kod hri{}ana, up. Kajanto 1963: 79; 1965, 255.
No[c]idius
Imena sa zna~ewem „{teto~ina, poguban“ i zavr{etkom na -ius ili -osus bila
su tipi~na za hri{}ane (Kajanto 1965: 69, 116, 266). Ime Nocidius zabeleèno
je samo na jednom hri{}anskom natpisu iz [panije (CIL II2/5, 698).
Mogu}a je i dopuna *No[v]idius,29 premda je posvedo~eno samo Novius.
Me|u svim navedenim imenima nema nijednog koje nije latinsko. Me|utim,
neka od wih su bila naro~ito rasprostrawena u keltskim oblastima, mo`da
zbog sazvu~nosti sa keltskim imenima, ili zbog zna~ewa koja su karakteri-
sala nomenklaturu Kelta (Matrona, Nepotia, Argutio, Calandinus). Da li ona
pripadaju prvobitnom keltskom sloju (Skordisci) ili ih treba pripisati
doseqenicima iz drugih delova provincije ili sa zapada, te{ko je re}i. Za
datirawe natpisa naro~ito su va`na pozna obrazovawa sa sufiksom -ius/-ia,
koji se pojavquje tokom III veka, ali je bio osobito produktivan u IV veku,
uglavnom kod niìh dru{tvenih slojeva. Neka od tih imena bila su omiqena
i me|u hri{}anima (Amantius Simplicia Valentia), ali nemamo nikakvih
dodatnih pokazateqa da bismo u nekom od wihovih nosilaca prepoznali
hri{}anina. Jedino se ime No[c]idius do sada nije pojavilo na paganskim nat-
pisima, ali wegovo ~itawe je sporno.30 Od imena sa ostrakona koja su
zabeleèna i na sirmijskim kamenim spomenicima, sva pripadaju paganima
(Simplicius, Ursa, Vitalianus). Ono {to se pouzdanije moè izvesti iz ono-
masti~ke analize, to je datirawe natpisa na prelaz iz III u IV vek, koje
potkrepquju i paleografske odlike teksta.
/29/ Po usmenoj sugestiji prof. dr Slobodana Du{ani}a.

/30/ Tri imena iz ove kategorije – Constantius, Gorgonius i Dalmatius – koja su
bila naro~ito rasprostrawena kod hri{}ana (up. Kajanto 1963: 79, 82,
85), posvedo~ena su na poznim natpisima iz Sirmija i okoline, i nose ih
pagani (Mirković 1971: br. 50 i 53; za natpis sa imenom Constantius v. M.
Mirkovi}, Starinar 49, 1998: 93–97, i M. Ricl, ZPE 134, 2001: 287–295).
431
432
SKRA]ENICE / ABKÜRZUNGEN
AArchHung = Acta archaeologica Academiae scientiarum Hungaricae, Budapest

AAntHung = Acta antiqua Academiae scientiarum Hungaricae, Budapest
AIJug = V. Hoffiller / B. Saria, Antike Inschriften aus Jugoslavien I, Zagreb 1938.
AV = Arheološki vestnik, Ljubljana
CIL = Corpus inscriptionum Latinarum
Dar.–Sag. = Ch. Daremberg / E. Saglio, Dictionnaire des antiquités grecques et
romaines d’après les textes et les monuments, 1877–1919.
DNP = Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. Stuttgart · Weimar 1996–2003.
IChVR = I. B. De Rossi, Inscriptiones Christianae Urbis Romae septimo saeculo
antiquiores, Romae 1857–1915.
ILChV = E. Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae Veteres, I–III, Berolini 1961.
ILT = A. Merlin, Inscriptions latines de la Tunisie, Paris 1944.
IMS = Inscriptions de la Mésie Supérieure, Beograd
JRS = The Journal of Roman Studies, London
Jahreshefte = Jahreshefte des österreichischen arhäologischen Institutes in Wien,
Wien
Nomenclator = Nomenclator provinciarum Europae Latinarum et Galliae
Cisalpinae cum indice inverso (Ed. A. Mócsy et alii) Budapestini 1983.
OPEL = Onomasticon provinciarum Europae Latinarum, Vol. I (ed. B. Lörincz et
F. Redö) Budapest 1994, Vol. II (ed. B. Lörincz) Wien 1999, Vol. III (ed. B.
Lörincz) Wien 2000, Vol. IV (ed. B. Lörincz) Wien 2002.
PLRE = The Prosopography of the Later Roman Empire, ed. by A.H.M. Jones,
Cambridge 1971–
RIU = Die römischen Inschriften Ungarns, Budapest
VHAD = Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva, Zagreb
ZPE = Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bonn
433
BIBLIOGRAFIJA / LITERATUR VER ZEICHNIS
Bakker, Kröll 1975

L. Bakker und B. Galsterer-Kröll, Graffiti auf römischer Keramik im
Rheinischen Landesmuseum Bonn, Köln 1975 [Epigraphische Studien 2].
Barkóczi 1964
L. Barkóczi, The Population of Pannonia from Marcus Aurelius to
Diocletian, AArchHung 16, 1964: 257– 356.
Brunšmid 1910/11
J. Brunšmid, Kameni spomenici hrvatskoga Narodnoga muzeja u Zagrebu,
VHAD n.s. 11, Zagreb 1910/11: 277–366.
Diehl 1910
E. Diehl, Pompeianische Wandinschriften und Verwandtes, Bonn 1910.
Du{ani} 1973
M. Du{ani}, Vojni~ki poznoanti~ki natpisi sa na{eg limesa, rukopis
magistarske teze, Beograd 1973.
Ellis Evans 1967
D. Ellis Evans, Gaulish Personal Names, Oxford 1967.
Gabler 1968
D. Gabler, Scratched Inscriptions on Terra Sigillata in Pannonia, AAntHung
16, 1968: 297–306.
Geist 1936
H. Geist, Pompeianische Wandinschriften, München 1936.
Harmatta 1968
J. Harmatta, Inscriptions on Pottery from Pannonia, AArchHung 20, 1968:
247–274.
Holder
A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz I–III, Leipzig 1896–1914.
Kajanto 1963
I. Kajanto, Onomastic Studies in the Early Christian Inscriptions of Rome and
Carthage, Acta Instituti Romani Finlandiae II:1, Helsinki 1963.
434
Kajanto 1965
I. Kajanto, The Latin Cognomina, Helsinki 1965.
Kajanto 1977
I. Kajanto, The Emergence of the Single Name System, u: L’ onomastique
Latine, Colloques internationaux du CNRS N° 564, Paris 1977: 419–428.
Katičić 1976
R. Katičić, Ancient Languages of the Balkans, The Hague · Paris 1976.
Mirković 1971
M. Mirković, The Inscriptions from Sirmium and its Territory, Sirmium 1,
Sremska Mitrovica 1971: 60–90.
Mihaescu
Mihaescu 1978
H. Mihaescu, La langue latine dans le Sud-est de l’ Europe, Bucureôti · Paris
1978.
Mócsy 1959
A. Mócsy, Die Bevölkerung von Pannonien bis zu den Markomannenkriegen,
Budapest 1959.
Papazoglu 1969
F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969.
Petrovi} 1975
P. Petrovi}, Paleografija rimskih natpisa u Gorwoj Meziji, Beograd
1975.
Solin, Salomies 1994
H. Solin et O. Salomies, Repertorium nominum gentilium et cognominum
Latinorum, Hildesheim · Zürich · New York 19942.
435
Svetlana LOMA
Philosophische Fakultät, Belgrad
Ana PREMK
Belgrad
DIE GRAFFITI AUF EINEM OSTRAKON AUS

SIRMIUM
Im Jahre 1990 wurden bei den Ausgrabungen eines Prachtgebäudes im Zentrum von
Mitrovica einige Scherben im über den Hypocaustus angehäufteten Schutt gefunden, deren
eine eingeritzte Graffiti aufwies. Es handelt sich um das Bodenbruchstück eines Tellers, der
mittendurch gebrochen worden ist, so daß sich seine Form rekonstruieren läßt (Abb. 1).
Solchartige den pompeianischen Tellern nachgebildete Gefäße sind in Sirmium seit der
zweiten Hälfte des 2. bis in die Mitte des 3. Jh.s hergestellt worden. Damit liegt der bisher
einzigartige Fund eines Ostrakons aus Sirmium vor. Bekanntlich sind Ostraka Scherben
von Tongefäßen, die im Altertum oft anstelle des wertvolleren Papyrus verwendet wurden,
um auf ihnen Notizen, Abrechnungen und kurze Briefe niederzuschreiben. Dieses
Ostrakon ist beidseitig beschriftet, sowohl auf der Außenwand als auch auf der Innenseite.
Alle Buchstaben sind mit einem spitzen Gegenstand (Schreibgriffel?) eingeritzt.
Auf der Unterseite (A, Abb. 2, T. 1) ließ sich rings um den Rand von links nach rechts das
Folgende lesen: LENTIA, wohl: [Va]lentia; MATRONA, PN oder Substantiv, VITALIANI,
Gen. sg. vom PN Vitalianus oder Nom. pl. ‘die Gefolgsleute, Anhänger (o.ä.) des Vitalis’;
vielleicht hängen die letzten zwei oder alle drei Wörter zusammen: Matrona Vitaliani (sc.
filia o. uxor), bzw. Valentia matrona (= uxor) Vitaliani? Weiter am Rand folgt VIVATIS „es
lebt ihr!“ und darunter der PN ARGVTIO, dann FEL, rechts abgebrochen, als Fe[lix],
Fel[icius], Fel[icitas] oder fel[iciter] zu ergänzen, im letzteren Falle mit dem vorangehen-
den PN zu verbinden: Argutio feliciter „Glückswünsche an Argutius!“. In der Mitte:
MVNIDVS, wohl die vlat. Form vom PN Munitus, darunten ein unleßbares Wort und
unter ihm CALAN[ , höchstwahrscheinlich der PN Calan[dinus]; oben, im rechten Winkel
zu Munidus, ein schwer zu lesendes Wort, vielleicht vivus. Unterhalb von Matrona
Zeichnung einer menschlichen Figur, dargestellt in Bewegung, mit aufgehobenen Händen,
in denen sie zwei gleichartige, langstielige und kegelförmige Gegenstände hält.
Auf der Innenseite (B, Abb. 3, T. 2) reihen sich vom Rand an sechs Zeilen untereinander,
die vorwiegend parallel mit dem Durchmesser des Gefäßes laufen: (1) VIVAT und SIM-
436
DIE GRAFFITI AUF EINEM OSTRAKON AUS SIRMIUM
PLICIA: vivat Simplicia!. (2) VII (Zahlzeichen?), dann Unleßbares, danach NO[.]IDIVS,
vermutlich der PN No[c]idius; über diese erste Schicht ist ein weiteres Wort eingeritzt:
AMANTI, das sich als Dativ zum Cognomen Amans oder zum substantivierten Adjectiv
amans auffassen ließe, am wahrscheinlichsten aber als Genitiv des Cognomens Amantius.
(3) NEPOTIA; schräg darunter und unterhalb von Amantius VIVI (4) in der umgekehten
Perspektive, VIVIS. (5) ebenfalls umgekehrt, zuerst Unleßbares, dann wieder NEPOTIA.
(6) VRSA, PN.
Auf dem Außenrand (C, Abb. 4, T. 3) AVE „heil!“.
Die Buchtaben, von unterschiedlicher Höhe (von 0.70 bis 1.40 cm), weisen im Großen und
Ganzen die Form der epigraphischen Capitalis auf, die doch bei den einzelnen Buchstaben
(L, G, N, A, M, F, P, R, S, V) von der Majuskelkursive stark beeinflußt ist. Die Abweichung
von der Capitalis unter dem Einfluß der älteren Kursive prägt sich besonders klar bei V
mit einem nach unten verlängerten Strich aus. Die Formen von G, S, P, R, A, T, F, C weisen
auf eine späte Zeit, das Ende des dritten oder den Anfang des vierten Jh.s hin.
Sowohl ihrer Inhalt (Personennamen und wenige Grüß- oder Wunschformeln), als auch
ihrer Ausführung nach (Einritzten von Wörtern in verschiedenen Richtungen und über-
einander), ähneln diese Graffiti sehr den heutigen Schmierereien, mit denen man aus Spaß
oder als Übung Wände, Schulbänke und öffentliche Verkehrsmittel bedeckt. Inhaltlich,
aber auch schreibtechnisch, stehen ihnen die eingeritzten Wandgraffiti aus Pompei am
nächsten. In beider Hinsicht weicht das Ostrakon aus Sirmium von den meisten bisher
bekannten Ostraka ab, auf denen man gewöhnlich (und besonders in der hellenophonen
Welt) mit Feder und Tinte schrieb. Durch Einritzung wurden gewöhnlich die neugebran-
nten Tonwaren kennzeichnet, auf Scherben kommen sie äußerst selten vor. Ein geo-
graphisch nahes Beispiel ist durch ein Ostrakon aus Boljetin an der Donau in der
Nordostserbien geliefert, das eine List der Soldaten der Legio IV Flavia enthält und paläo-
graphische Ähnlichkeiten mit unseren Graffiti aufweist. Die Einritzungen auf unserem
Ostrakon, sowohl die Namen und Glückswünsche, als auch die Darstellung der tanzenden
(?) Figur, dürften am ehesten mit einem der Gesellschaftsspiele in Beziehung stehen, wie
sie man nach den Trinkgelagen (Symposia) zu treiben pflegte (saltatio, Schleiertanz usw.;
vgl. Dar.–Sag. 1045-46, 1054), zumal der Tänzer (die Tänzerin?) in den beiden Händen
zwei Gegenstände hochhebt, die den Zymbalen sehr ähneln.
Vom namenkundlichen Standpunkt aus fällt vor allem das Fehlen der Gentilizia ein, was
ja auf den unformellen Charakter der Graffiti zurückgehen kann, aber auch auf eine späte
Zeit hinweisen, als man, etwa seit dem Ende des 3. Jh.s, auch in Steininschriften weitge-
hend aufgehört hat, die Gentilnamen zu bezeichnen. Auch das Vorkommen der Namen
auf -ius, -ia (Amantius, Simplicia, Valentia, Nepatia) in unseren Graffiti dürfte bei ihrer
Datierung eine gewisse Aussagekraft haben, denn solche Namenbildungen setzen sich im
437
3. Jh. an, um im nachfolgenden Jahrhundert sehr produktiv zu werden, besonders in den

niedrigen Gesellschaftsschichten, einige von ihnen auch unter den Christen, jedoch jene
Namen aus unserem Ostrakon, die in Steininschriften aus Sirmium wiederkehren
(Simplicius, Ursa, Vitalianus), sind dort von Paganen getragen. Jedenfalls stimmt der ono-
mastische Befund mit dem paläographischen darin überein, daß die beiden auf die Zeit
um die Wende vom 3. zum 4. Jh. hinweisen.
Sprachlich gehören alle hier besprochenen Personennamen zur lateinischen

Namengebung, jedoch sondert sich unter ihnen eine Gruppe Namen ab (Matrona,
Nepotia, Argutio, Calandinus), die in den keltischen Gebieten, vermutlich wegen ihrer
Zusammenklänge oder semantischen Anknüpfungen im einheimischen Onomastikon,
eine besondere Popularität genoßen. Ob sie hier der vorrömischen Keltenschicht (den
Skordiskern) oder den Ankömmlingen aus den anderen Teilen der Provinz und vom
Westen zuzuschreiben sind, muß unentschieden bleiben.
438
Sofija PETKOVI] UDK 904:739.2"652"(497.11)
Maja @IVI]
Narodni muzej u Zaje~aru
GRUPA BRONZANIH FIBULA SA

ROMULIJANE
U toku priprema za izlo`bu Narodnog muzeja u Zaje~aru Felix Romuliana. 50 go-

dina odgonetawa, koja je otvorena krajem oktobra 2003. godine u okviru obe-
leàvawa pola stole}a od po~etka sistematskih arheolo{kih istraìvawa
Gamzigrada, u depou istog muzeja prona|ena je kutija sa grupom bronzanih fi-
bula bez inventarskih oznaka ili drugih bliìh odrednica, osim ceduqe sa
natpisom Jugoisto~ni deo naseqa, 1979. godina. Konstatovano je osamnaest
bronzanih fibula, koje, osim jednog ranovizantijskog primerka, pripadaju
vremenu I – IV veka n. ere. Kao zanimqiv, autori bi istakli podatak da su sve
fibule mawih dimenzija, duìne od 2,5 do 4,5 cm.
Pretpostavka Maje @ivi}, kustosa Narodnog muzeja u Zaje~aru, bila je da su te
fibule ranije izdvojene za konzervaciju, a da poti~u sa istraìvawa nalazi-
{ta Gamzigrad – Felix Romuliana 70 – ih godina XX veka. Daqim tragawem za
bliìm podacima o ovim predmetima, utvr|eno je da nisu uvedeni u Kwigu
inventara arheolo{kog nalazi{ta Gamzigrad – Felix Romuliana (arheolo{ki
nalazi sa Romulijane tretiraju se kao zasebna zbirka i uvode se u posebnu in-
ventarsku kwigu). Ostaje, dakle, dilema da li se zaista radi o arheolo{kim
nalazima sa Romulijane. Predmeti sa drugih nalazi{ta, me|utim, koji se na-
laze u fondu Narodnog muzeja u Zaje~aru, evidentirani su u Kwizi unosa i
Kwizi op{teg inventara (postoje tri zasebne kwige op{teg inventara, za
praistorijske, anti~ke i sredwovekovne nalaze), s obzirom da se do wih,
uglavnom, dolazilo otkupom. Zato se ~ini najverovatnijim da ove fibule po-
ti~u sa arheolo{kih iskopavawa Romulijane, vr{enih 1979. godine ili ra-
nijih godina, sa kojih delimi~no nedostaje terenska dokumentacija.
439
Sofija Petkovi}, Maja @ivi}
Pomenute fibule mogu se razvrstati u osam tipova:
A. Jedno~lana bronzana fibula poznolatenske sheme sa pravougaonim

pro{irewem na luku:
1. Jedno~lana bronzana fibula od bronzanog lima, sa glavom – oprugom od ~e-
tiri navoja, sa tetivom na dole; tetiva se nastavqala u iglu, koja danas nedo-
staje. Luk je trakast, kratak i visok, a na prelazu u stopu ima pravougaono
pro{irewe. Stopa je uska, sa dugmetastim zavr{etkom, a drà~ igle je kra-
tak, trougaonog oblika. Dimenzije: 4,3 cm.
Analogije: Bojović 1983: 19, Kat. br. 2–3, T. I.
Datovawe: I vek n. e.
T. I, 1; sl. 1.1
Sl. 1 Tabla I, 1
Fibula tipa A
Fig. 1 Plate I, 1
Fibula type A
B. Jedno~lana bronzana fibula blago izvijenog luka sa pravougao-

nim pro{irewem na prelazu u stopu:
2. Jedno~lana fibula od bronzanog lima sa glavom – oprugom od sedam navoja,
sa tetivom na gore, koja se nastavqala u iglu, koja danas nedostaje. Luk je tra-
kast, kratak, visok i izvijen, a na prelazu u stopu ima jedno pravougaono pro-
{irewe. Stopa je uska, a drà~ igle je kratak, trapezoidnog oblika. Dimen-
zije: 4,5 cm.
/1/ Crteè fibula izradila je mr Ana Premk, a fotografije Raša Miloje-

vi}, fotograf Narodnog muzeja u Zaje~aru.
440
GRUPA BRONZANIH FIBULA SA ROMULIJANE
Analogije: Almgren 1998: Gruppe I,

Provinzialrömische Fibeln, Typ 20; Ri-
ha 1979: 71, Typ 2.7, T. 8, 220–222,
druga polovina I veka.
Datovawe: druga polovina I veka n. e.
T. I, 2.
Tabla I, 1
Plate I, 1
C. Bronzana {arnir - fibula sa o{tro profilisanim lukom sa uzdu-

`nim rebrom:
3. Dvo~lana, bronzana {arnir - fibula sa o{tro profilisanim, niskim,
trakastim lukom, koji ima rebro po duìni i plasti~ni ukras u vidu „jelo-
ve gran~ice“ u niéllo tehnici. Glava je plo~asta, ~etvorougaona i profilisa-
na, sa {arnir-mehanizmom. Luk se suàva ka stopi i na prelazu u stopu ima
dva prstenasta zadebqawa. Stopa je uska, sa kratkim, trougaonim drà~em
igle. Dugmetasti zavr{etak stope nedostaje, kao i igla. Dimenzije: 4,0 cm.
Analogije: Kondić 1961: 203, tip III, var. 7, T. II, 17, I–II vek; Riha 1979: 144, Typ
5. 13. 1, Kat. br. 1154–1155, 1158–1159, 1162, T. 40, druga polovina I i II vek.
Datovawe: druga polovina I i II vek n. e.
T. I, 3; sl. 2.
Sl. 2 Tabla I, 3
Fibula tipa S
Fig. 2 Plate I, 3
Fibula type C
D. Bronzana fibula sa jako profilisanim lukom i potpornom gre-

dom:
4. Dvo~lana, bronzana fibula sa jako profilisanim lukom, trapezoidnom
glavom sa pravougaonom potpornom gredom i oprugom od sedam navoja sa te-
441
tivom na gore i drà~em opruge. Igla nedostaje. Luk na prelazu u dugu, usku
stopu ima loptasto zadebqawe izme|u dva plasti~na prstena. Stopa se zavr-
{ava lukovi~astim zadebqawem. Drà~ igle je kratak, trouglast, sa dve kru-
`ne perforacije. Dimenzije: 4,2 cm.
Analogije: Almgren 1998: Gruppe IV, Typ 68; Kondić 1961: 202, tip II, var. 2,
T. I, 3, I vek; Bojović 1983: 33–34, tip 9, var. 2, Kat. br. 43–44, 47–48, 51, 53,
T. V–VI, I vek; Jovanović 1978: 51–52, Kat. br. 1, Sl. 98, I vek; Koščević 1980: 21,
T. X, 63–69, I–II vek.
Datovawe: I–II vek n. e.
T. I, 4; sl. 3.
Sl. 3 Tabla I, 4
Fibula tipa D sa perforiranim drà~em igle
Fig. 2 Plate I, 4
Fibula type D with perforated pin-holder
5. Dvo~lana, bronzana fibula sa jako profilisanim lukom, ~etvorougaonom

glavom sa pravougaonom potpornom gredom i o{te}enom oprugom. Igla ne-
dostaje. Luk na prelazu u dugu, usku stopu ima diskoidno zadebqawe izme|u
dva plasti~na prstena. Stopa se zavr{ava lukovi~astim zadebqawem. Drà~
igle je kratak, pravougaon, sa dve kru`ne perforacije. Dimenzije: 4,5 cm.
Analogije: Almgren 1998: Gruppe IV,
Typ 68; Bojović 1983: 33–34, tip 9, var.
2, Kat. br. 50, 52, T. VI; Jovanović 1978:
51–52, Kat. br. 1, Sl. 98, I vek;
Koščević 1980: 21, T. X, 63–69, I–II vek.
T. I, 5.
Tabla I, 5
Plate I, 5
442
6. Dvo~lana, bronzana fibula sa jako profilisanim lukom, ~etvorougaonom

glavom sa pravougaonom potpornom gredom i oprugom od osam navoja sa teti-
vom na gore. Igla nedostaje. Luk na prelazu u dugu, usku stopu ima diskoidno
zadebqawe izme|u dva plasti~na prstena. Stopa se zavr{ava loptastim zade-
bqawem. Drà~ igle je kratak, pravougaon. Dimenzije: 3,5 cm.
Analogije: Almgren 1998: Gruppe IV,
Typ 69; Kondić 1961: 202, tip II, var.
3, T. I, 5, I–II vek; Ercegović - Pavlović
1980: 7, grobna jama 5, T. V, 5, II–III
vek; Bojović 1983: 33–34, tip 9, var. 2,
Kat. br. 60, T. VII; Koščević 1980: 21,
T. XI, 73, I–II vek.. Tabla I, 6
T. I, 6. Plate I, 6
E. Lu~na {arnir - fibula sa grebenom na luku i visokim drà~em

igle:
7. Dvo~lana, bronzana fibula sa plo~astom petougaonom glavom sa {arnir-
mehanizmom i kratkim {irokim lukom polukru`nog preseka sa uzdu`nim
grebenom. Luk se ka stopi suàva, a na prelazu u stopu ima tri plasti~na za-
debqawa. Stopa se zavr{ava plasti~nim zadebqawem i lukovicom i ima vi-
sok drà~ igle trapezoidnog oblika. Igla nedostaje. Dimenzije: 4,3 cm.
Sl. 4 Tabla I, 7
Fibula tipa E
Fig. 4 Plate I, 7
Fibula type E
Analogije: Kondić 1961: 203, tip III, var. 8, T. II, 18, I–II vek; Bojović 1983:
47–48, tip 11, var. 3, Kat. 153–154, II–III vek; Bichir 1984: 46, tip 2/c,
443
T. XXXVIII, 6, kraj II veka; Grbić 1995: 88–90, tip II, var. 2, Fig. 3, 3–5, II–III vek.
Datovawe: kraj II i III vek n. e.
T. I, 7; sl. 4.
8. Dvo~lana, bronzana fibula sa o{te}enom plo~astom petougaonom glavom

sa {arnir-mehanizmom i kratkim {irokim
lukom polukru`nog preseka sa uzdu`nim gre-
benom. Luk se ka stopi suàva, a na prelazu u
stopu ima tri plasti~na zadebqawa. Stopa
se zavr{ava dugmetastim zadebqawem i ima
visok drà~ igle trapezoidnog oblika. Igla
nedostaje Dimenzije: 4,0 cm.
Analogije: Kao pod kat. br. 7.
Datovawe: kraj II i III vek n. e. Tabla I, 8
T. I, 8.
Plate I, 8
9. Dvo~lana, bronzana fibula sa plo~astom petougaonom glavom sa {arnir-

mehanizmom i kratkim {irokim lukom polukru`nog preseka sa uzdu`nim
grebenom. Luk je sa obe strane grebena ukra{en po jednom urezanom valovi-
tom linijom. Na prelazu luka u stopu su tri plasti~na zadebqawa. Stopa se
zavr{ava dugmetastim zadebqawem i ima visok drà~ igle pravougaonog ob-
lika. Igla nedostaje. Dimenzije: 4,0 cm.
Sl. 5
Fibula tipa E sa urezanim ukrasom na luku
Fig. 5
Fibula type E with engraved ornament on the
bow
Analogije: Kao pod kat. br. 7. Tabla I, 9

Datovawe: kraj II i III vek n. e.
T. I, 9; sl. 5. Plate I, 9
444
F. Kolenasta fibula
a. Kolenasta fibula sa oprugom i potpornom gredom:
10. Dvo~lana, kolenasta, bronzana fibula sa malom polukru`nom potpornom

gredom, koja je `qebom odvojena od luka, i perforacijom na glavi za osovinu
opruge. Luk je uzan, o{tro prelomqen, a stopa se zavr{ava kru`nim pro{i-
rewem. Drà~ igle je visok, pravougaonog oblika. Igla sa oprugom nedostaje.
Dimenzije: 2,9 cm.
Analogije: Almgren 1998: Gruppe V, Typ 247;
Kondić 1961: 206, tip XI, var. 3, T. V, 42–43,
II–IV vek; Ercegović - Pavlović 1980: 7, grobna
jama 4, T. IV, 2, II–III vek; Bojović 1983:
54-55, tip 20, var. 2, Kat. 176–177; Koščević
1980, 27–28, T. XXIII, 188, II–IV vek; Zoto-
vi}, Jordovi} 1990: 105, G 1–245, T. Tabla I, 10
CLXXXIV, 5, II – prva polovina III veka.
Datovawe: II-III vek n. e. Plate I, 10
T. I, 10.
11. Dvo~lana, kolenasta, bronzana fibula sa

polukru`nom potpornom gredom i perfo-
racijom na glavi za osovinu opruge. Luk je
uzak i o{tro prelomqen, a stopa se zavr{a-
va kru`nim pro{irewem. Drà~ igle je vi-
sok, pravougaonog oblika. Igla sa oprugom
nedostaje. Dimenzije: 3,0 cm.
Tabla I, 11
Analogije: Kao pod kat. br. 10.
Datovawe: II-III vek n. e. Plate I, 11
T. I, 11.
12. Dvo~lana, kolenasta, bronzana fibula sa trouglastom potpornom gredom

i dve perforacije na glavi za osovine (?)
opruge. Luk je {irok i kratak, blago izvi-
jen, a stopa se trubasto {iri i zavr{ava
kru`nim pro{irewem. Drà~ igle je kra-
tak, pravougaonog oblika. Igla sa oprugom
nedostaje. Dimenzije: 3,0 cm.
Tabla I, 12
Analogije: Nisu poznate.
Datovawe: III vek n. e. Plate I, 12
T. I, 12.
445
13. Dvo~lana, kolenasta, bronzana fibula sa pravougaonom potpornom gre-

dom i perforacijom na glavi za osovinu opruge. Luk je uzak, o{tro prelo-
mqen, a stopa se zavr{ava kru`nim pro{irewem. Drà~ igle je visok, pra-
vougaonog oblika. Igla sa oprugom nedostaje. Dimenzije: 3, 2 cm.
Sl. 6 Tabla I, 13
Fibula tipa F, var. a, sa pravougaonom
potpornom gredom
Fig. 6 Plate I, 13
Fibula type F, var a, with rectangular
supporting bar
Analogije: Bojović 1983: 55–56, tip 21, var. 2, Kat. 195–198, III vek; Koščević
1980: 27–28, T. XXIV, 195, II–IV vek.
Datovawe: III vek n. e.
T. I, 13; sl. 6.
14. Dvo~lana, kolenasta, bronzana

fibula sa pravougaonom potpornom
gredom i perforacijom na glavi za
osovinu opruge. Luk je uzak, o{tro
prelomqen, a stopa se zavr{ava kru-
`nim pro{irewem. Drà~ igle je
visok, pravougaonog oblika. Igla sa
oprugom nedostaje. Dimenzije: 2,9
cm.
Analogije: Kao pod kat. br. 13. Tabla I, 14
Datovawe: III vek n. e.
T. I, 14. Plate I, 14
446
b. Kolenasta fibula sa {arnir - mehanizmom:
15. Dvo~lana, kolenasta, bronzana fibula sa polukru`nim zadebqawem iznad

poligonalne glave u kojoj je {arnir mehanizam. Luk je {irok, facetiran i
blago povijen, a stopa se zavr{ava plasti~nim trnom. Drà~ igle je o{te}en,
kao i sama igla. Dimenzije: 3,6 cm.
Sl. 7 Tabla I, 15
Fibula tipa F, var. b
Fig. 7 Plate I, 15
Fibula type F, var. b
Analogije: Almgren 1998: Gruppe V, Typ 248; Kondić 1961: 206, tip XI, var. 2,
T. IV, 38–40, II–IV vek; Bojović 1983: 59, tip 22, var. 2, Kat. 220, 223–225, III–IV
vek; Koščević 1980: 28, T. XXIV, 194, II–IV vek.
Datovawe: III–IV vek n. e.
T. I, 15; sl. 7.
G. Dvo~lana fibula sa posuvra}enom stopom:
16. Dvo~lana, lu~na, ì~ana, bronzana fibula sa glavom formiranom savija-

wem na gore, a stopom pro{irenom iskucavawem, posuvra}enom i vezanom za
luk sa tri navoja. Opruga sa iglom nedostaje. Dimenzije: 3,6 cm.
Sl. 8 Tabla I, 16
Fibula tipa G
Fig. 8 Plate I, 16
Fibula type G
447
Analogije: Almgren 1998: Gruppe VI, Typ 158, druga polovina II do IV veka;
Ambroz 1966: 58–59, grupa 16, sredwoevropska serija, var. 1, Sl. 3, 1–2, kraj II
do IV veka; Diaconu 1971: 249–251, sarmatski tip, var. II, T. VII, 15, druga po-
lovina III i IV vek; Bichir 1984: 50, fibule 2/m. 1, Pl. XLI, III vek; Nikitina
1988: 30, 91, grob 22, T. 14, 1, druga polovina III i IV vek; Vaday 1989: 90, tip
9, T. 16, 10, druga polovina II i III vek.
Dat: druga polovina III i IV vek n. e.
T. I, 16; sl. 8.
17. Mala, dvo~lana, bronzana, ì~ana fibula sa glavom formiranom savija-

wem na gore i oprugom od pet navoja sa tetivom na dole. Luk je kratak i jako
izvijen. Stopa je pro{irena iskucavawem, posuvra}ena i vezana za luk jed-
nim navojem. Igla nedostaje. Dimenzije: 2,4 cm.
Sl. 9 Tabla I, 17
Minijaturna fibula tipa G
Fig. 9 Plate I, 17
Miniature fibula type G
Analogije: Ambroz 1966: 62–63, grupa 16, serija I, var.1, T. 11, 6-7, kraj II i III
vek; Diaconu 1971: 249–251, sarmatski tip, var. I, T. VII, 11–13, druga polovi-
na III i IV vek; Vaday 1989: 90, tip 9, T. 16, 13, druga polovina II i III vek; Pon-
tes – C 201/1986, posledwa tre}ina III – prva tre}ina IV veka.2
Datovawe: druga polovina III i IV vek n. e.
T. I, 17; sl. 9.
H. Varvarizovana vizantijska fibula sa posuvra}enom stopom:
18. Mala, dvo~lana, bronzana fibula sa glavom perforiranom za osu opruge

i trnom povijenim na gore. Luk je kratak, plo~ast, pravougaonog oblika,
ukra{en na po~etku i na kraju popre~nim urezima, a uz ivice sa po tri niza
/2/ Podaci uzeti iz dokumentacije Arheološkog instituta u Beogradu.
448
punktiranih uzdu`nih linija. Stopa je uska, posuvra}ena i vezana za luk sa

tri navoja, a ukra{ena je urezanim mreàstim motivom. Opruga sa iglom ne-
dostaje. Dimenzije: 4,5 cm.
Analogije: Jankovi} 1981: 174–173, vizantijske varvarizovane fibule, Sl. 69
D, T. XV, 16–21, posledwa ~etvrtina
VI – po~etak VII veka; Ljubenova 1981:
170–171, Sl. 109, Sl. 110, VI vek; Uen-
ze 1992: 150–151, T. 3, 5–6, T. 121, 5–6,
kraj V i VI vek.
Datovawe: VI vek n. e.
T. I, 18; sl. 10.
Sl. 10 Tabla I, 18
Fibula tipa H
Fig. 10 Plate I, 18
Fibula type H
Na osnovu tipolo{ke definicije ove grupe fibula, moè se re}i da one

predstavqaju presek naj~e{}ih tipova zastupqenih u gorwomezijskim nala-
zima. To se pre svega odnosi na tip E, lu~ne {arnir-fibule sa uzdu`nim gre-
benom na luku i visokim drà~em igle i tip F, kolenaste fibule. Oba tipa,
od kojih se drugi javqa u dve varijante: a) sa potpornom gredom razli~itog
oblika i b) sa {arnir-mehanizmom, brojne su me|u nalazima II–III, ali i IV
veka sa teritorije Gorwe Mezije. Smatramo da su lokalno proizvo|eni i to
od sredine II veka, a u najve}oj meri tokom III veka. Vreme proizvodwe tipa E
i F poklapa se sa procvatom lokalne produkcije uop{e u Gorwoj Meziji.3
/3/ Po~etak proizvodwe terra sigillate u Gorwoj Meziji moè se vezati za

otvarawe radionice Viminacium – Margum tokom prve polovine II veka –
Bjelajac 1990: 147, dok je po~etak lokalne produkcije posuda od stakla
pouzdano utvr|en tek za kraj III veka – Ružić 1994: 63–64, a predmeti od
kosti izra|eni tokarewem doìvqavaju procvat tokom druge polovine II
i prve polovine III veka – Petkovi} 1995: 19.
449
Treba naglasiti da su tip E i tip F, varijante b, prema dosada{wim nalazi-

ma, lokalna specifi~nost gorwomezijskog prostora.
Tipovi A i B pripadaju jedno~lanim fibulama poznolatenske sheme i prema
analogijama mogu se datovati u I vek n. e. S obzirom da jedine nama poznate
analogije tipu A poti~u iz Gorwe Mezije,4 mo`da treba pretpostaviti da ovaj
tip pripada produkciji autohtonog stanovni{tva, te bi se wegovo datovawe
moglo pro{iriti i na I vek p. n. e. Tako|e, moè se pretpostaviti da je tip A
proizvo|en i tokom prve polovine II veka, kada se jo{ uvek uo~avaju jake tra-
dicije lokalne predrimske kulture.
Tip B, karakteristi~an za rimsku Galiju julijevsko – klaudijevskog perioda,
prestaje da se proizvodi u vreme Flavijevaca.5 U slu~aju na{eg primerka mo-
è se pretpostaviti da je dospeo u Gorwu Meziju krajem I veka sa rimskom voj-
skom.
Tip C je tako|e proizvod galskih radionica. Ovo je ina~e redak tip {arnir-
fibula ukra{enih u niéllo tehnici, karakteristi~an je za drugu polovinu I
veka, ali se javqa sve do kraja II veka.6 Na{ primerak je na Romulijanu dospeo
kao i fibula tipa B.
Po na{em mi{qewu import predstavqaju i fibule sa jako profilisanim
lukom, tipa D. One su proizvodi panonskih radionica I–II veka. Ina~e, to-
kom prva dva veka n. e. Panonija je snabdevala gorwomezijski prostor najra-
zli~itijim zanatskim proizvodima.
Tipovi fibula sa posuvra}enom stopom, G i H, pripadaju potpuno razli~i-
tom hronolo{kom kontekstu. Dok se fibule tipa G mogu datovati u vreme pre
nastanka Galerijeve carske palate, fibula tipa H nastala je u obnovqenoj Ro-
mulijani iz druge polovine VI i s po~etka VII veka.
Fibule sa posuvra}enom stopom, tipa G, pripadaju sarmatskom tipu II–III ve-
ka, koji se sre}e na teritoriji „slobodnih Da~ana“, odnosno Karpa tokom III
veka. Primerak analogan fibuli pod kat. br. 17, poti~e sa utvr|ewa Pontes
kod Trajanovog mosta na Dunavu iz horizonta limitanskog naseqa I faze, ko-
je je nastalo posle napu{tawa Dakije, tokom posledwe ~etvrtine III veka, a
trajalo je do druge tre}ine IV veka. S obzirom na podatak da je i Galerijeva
majka Romula pripadala populaciji izbegloj iz Dakije na teritoriju Carstva,
/4/ Bojović 1983: 19.

/5/ Riha 1979: 71.
/6/ Riha 1979: 143–144.
450
moè se pretpostaviti da je ovo stanovni{tvo naseqeno u Priobalnoj Daki-

ji donelo elemente svoje materijalne kulture.
Posle Galerijeve smrti zapustela carska palata Felix Romuliana, ponovo je na-
seqena krajem IV veka. Od tog vremena kontinuirano se moè pratiti ìvot
kasnoanti~ke Romulijane sve do po~etka VII veka.7 Iz ovog perioda arheolo-
{kim istraìvawima potvr|ene su metalur{ke i zanatske aktivnosti na
Romulijani.8 Naro~ito bogati nalazima su intenzivni ranovizantijski slo-
jevi formirani od kraja V do po~etka VII veka. Fibula pod kat. br. 18 pripa-
da tipu ve} poznatom sa Gamzigrada i po na{em mi{qewu lokalno proizvo-
|enom tokom VI veka.9
Ako, kao najverovatniju, usvojimo pretpostavku da ove fibule zaista poti~u
sa arheolo{kih iskopavawa Romulijane, vr{enih 1979. godine ili ranijih
godina, kao i ako iz svega ustanovqenog izdvojimo podatak da su najve}im
brojem primeraka zastupqene kolenaste fibule, iz razdobqa II-III veka, mo-
gli bismo zakqu~iti da se radi o nalazima vezanim za ìvot Gamzigrada pre
podizawa Galerijeve Romulijane, odnosno za naseqe sme{teno u jugoisto~nom
delu utvr|ewa.
Potvrdu takve teze nalazimo u arheolo{kim istraìvawima vr{enim po-
sledwih nekoliko godina na prostoru Galerijevih termi u jugoisto~nom
traktu palate, gde postoje arhitektonski ostaci starije gra|evine – najvero-
vatnije termi starijih od onih iz Galerijevog vremena, ali isto tako i arhe-
olo{ki nalazi iz vremena III veka, ukqu~uju}i tu i novac, kao i na prostoru
ju`no i jugoisto~no od wih.10
Tako|e bismo pomenuli i nalaze Karovog i Karinovog novca, otkrivenog to-
kom istraìvawa na prostoru ispred „Velikog hrama“, upravo u jugoisto~-
nom delu Romulijane, krajem 70-ih i po~etkom 80-ih godina XX veka, koji bi
/7/ Jankovi} 1983: 98 i daqe; Jankovi} 1983 A: 120 i daqe; Petkovi} 2004: 127
i daqe; Petkovi} i dr: 2004.
/8/ Petkovi} 2004: 129–133. Tako|e, istraìvawima na sektoru termi u 2004.
godini konstatovan je metalurški objekat sa velikom pe}i za topqewe
gvo`|a na nivou s kraja V–po~etka VI veka.
/9/ Lokalna proizvodwa ranovizantijskih „varvarizovanih“ fibula po-
tvr|ena je na Romulijani - Jankovi} 1983 A: 135.
/10/ Lalovi} i dr. 2000: 284–285; Tako|e, najnovija istraìvawa na sektoru
termi u periodu od 2000. do 2004. godine dala su podatke o gra|evinskim
aktivnostima starijim od podizawa Galerijeve palate, kao i pokretne
nalaze koji se mogu opredeliti u II–III vek.
451
tako|e govorili u prilog postojawu naseqa na tom prostoru pre podizawa Ga-
lerijeve zadu`bine.
Zanimqivo je ista}i, da je ovo naseqe, sude}i po fibulama tipova A-D, pod
uslovom da su na|ene na pomenutoj lokaciji, moglo nastati jo{ krajem I od-
nosno po~etkom II veka. U svakom slu~aju teza da je na prostoru Galerijeve pa-
late postojao vicus, villa rustica ili ~ak bawa tokom II–III veka, poti~e iz 70-
ih godina, kao rezultat istraìvawa akademika Dragoslava Srejovi}a.11
/11/ Srejovi} 1983: 21–23.
452
Almgren 1998
100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25
– 28. Mai 1997, Kleinmachnow, Land Brandenburg, ed. Kunow, J., Wünsdorf
1998.
Ambroz 1966
A. K. Ambroz, Fibulá äga evropeèskoè ~asti SSSR II v. do n. å. - IV v.
n. å, Moskva 1966.
Bichir 1984
Gh. Bichir, Geto – Dacii dín Muntenía în epoca romanã, Bucureôti 1984.
Bjelajac 1990
Lj. Bjelajac, Terra sigillata u Gornjoj Meziji, Beograd 1990.
Bojović 1983
D. Bojović, Rimske fibule Singidunuma, Beograd 1983.
Diaconu 1971
Gh. Diaconu, Über die Fibel mit umgeschlangenem Fuß in Dazien, Dacia
XV, Bucureôti 1971.
Ercegović-Pavlović 1980
S. Ercegović-Pavlović, Les nécropoles romaines et médiévales de Mačvanska
Mitrovica, Sirmium XII, Beograd 1980.
Grbić 1995
D. Grbić, Fibulae as Products of Local Workshops at Diana, y: Roman Limes
on the Middle and Lower Danube, ed: P. Petrović, Beograd 1995.
Jankovi} 1981
\. Jankovi}, Podunavski deo oblasti Akvisa u VI i po~etkom VII veka,
Beograd 1981.
Jankovi} 1983
\. Jankovi}, U sutonu antike, u: Gamzigrad. Kasnoanti~ki carski dvo-
rac, Beograd 1983.
Jankovi} 1983 A
\. Jankovi}, Ranovizantijski Gamzigrad, u: Gamzigrad. Kasnoanti~ki
carski dvorac, Beograd 1983.
453
Jovanović 1978
V. Jovanović, Nakit u rimskoj Dardaniju, Beograd 1987.
Kondić 1961
V. Kondić, Zbirka rimskih fibula iz Vršačkog muzeja, RVM 10, Novi Sad
1961.
Koščević 1980
R. Koščević, Antičke fibule s područja Siska, Zagreb 1980.
Lalovi} i dr. 2000
A. Lalovi}, S. Jovanovi}, M. Ruì}, Gamzigrad – Romuliana. Arheo-
lo{ka istraìvawa na sektoru termi tokom 1998. godine, Starinar
L/2000, Beograd 2000.
Qubenova 1981
V. Läbenova, Seliæeto ot rimskata i rannovizantièskata epoha, y:
Pernik I. Poseliæen ìvot na hãma Krakra ot V hil. pr. n. e. do VI
v. na n. e., ed: Ivanov T., Sofià 1981.
Nikitina 1988
G. F. Nikitina, Mogilânik u s. Oselivka Kelâmeneckogo raèona êr-
novickoè obl., y: Mogilâniki ~ernàhovskoè kulâturá, ed: Kropotkin,
V. V., Moskva 1988.
Petkovi} 2004
S. Petkovi}, Arheolo{ka iskopavawa na lokaliteti Romuliana - Gam-
zigrad u ju`noj kuli zapadne kapije mla|eg utvr|ewa u 2002. godini,
Glasnik SAD 20, Beograd 2004: 127–153.
Petkovi} i dr. 2004
S. Petkovi}, M. @ivi}, M. Vujovi}, P. Praštalo, Izveštaj o arhe-
ološkim iskopavanwima na lokalitetu Romuliana - Gamzigrad u ju`noj
kuli zapadne kapije mla|eg utvr|ewa (kuli 19) u 2002. godini, Sta-
rinar LII/2003, Beograd 2004.
Riha 1979
E. Riha, Die römische Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, August 1979.
Ružić 1994
M. Ružić, Rimsko staklo u Srbiji, Beograd 1994.
454
Srejovi} 1983
D. Srejovi}, Rimsko poqsko imawe, u: Gamzigrad. Kasnoanti~ki carski
dvorac, Beograd 1983.
Uenze 1992
S. Uenze, Die spätantiken Befestungen von Sadovec (Bulgarien). Ergebnisse
der Deutsch – Bulgarisch – Österreichen Ausgrabungen 1934–1937, München
1992.
Vaday 1989
H. Vaday, A., Die sarmatischen Denkmäler des Komitats Szolnok. Ein
Beitrag zur Archäologie und Gescichte des sarmatischen Barbaricums,
Antaeus 17–18 / 1988–1989, Budapest.
Zotovi}, Jordovi} 1990
Q. Zotovi}, ^. Jordovi}, Viminacium 1. Nekropola „Više grobaqa“, Beo-
grad 1990.
455
Sofija PETKOVIĆ
Maja ŽIVIĆ
National Museum in Zaječar
THE GROUP OF THE BRONZE FIBULAE FROM

ROMULIANA
In the course of preparing the exhibition in the National Museum in Zaječar Felix
Romuliana. 50 years of solving the riddle organized in October 2003 to commemorate half
a century since the beginning of systematic archaeological excavations of Gamzigrad we
discovered in the depot of Zaječar museum a box with a group of bronze fibulae without
inventory numbers or other more precise data except for the piece of paper saying
Southeastern area of the settlement. The year 1979. We encountered eighteen bronze fibu-
lae, which except one Early Byzantine specimen date from the 1st–4th century AD. As
rather interesting authors emphasize the fact that all of the fibulae are of smaller size, their
length being from 2.5 to 4.5 cm.
The assumption of Maja Živić, curator of the National Museum in Zaječar was that these
fibulae had been once selected for conservation and that they come from investigation of
Gamzigrad – Felix Romuliana in the 1970s.
The above mentioned fibulae could be classified in eight types:
One-piece bronze fibula of Late La Tène scheme with rectangular extension on the bow
dated in the 1st century AD (Cat. no. 1, Pl. I, 1, Fig. 1);
One-piece bronze fibula with slightly arched bow with rectangular extension near the
catchplate dated in the second half of the 1st century AD (Cat. no. 2, Pl. I, 2, Fig. 2);
Bronze hinge-fibula with carinated bow with longitudinal rib, dated in the second half of
the 1st–2nd century (Cat. no. 3, Pl. I, 3, Fig. 3);
Bronze fibula with highly profiled bow and supporting bar, dated in the 1st – 2nd century
(Cat. no. 4-6, Pl. I, 4-6, Fig. 4-5);
Arched hinge-fibula with ridge on the bow and high pin holder dated in the 2nd-3rd cen-
tury (Cat. no. 7-9, Pl. I, 7-9, Fig. 6-7);
456
THE GROUP OF THE BRONZE FIBULAE FROM ROMULIANA
Elbow fibula:
a: variant with spring and supporting bar dated in the 2nd-3rd century (Cat. no. 10-14, Pl.
I, 10-14, Fig. 8-10) and
b: variant with hinge, dated in the 3rd-4th century (Cat. no. 15, Pl. I, 15, Fig. 11);
Two-piece fibula with backward turned foot dated in the second half of the 3rd-4th centu-
ry (Cat. no. 16-17, Pl. I, 16-17, Fig. 12)
Barbarized Byzantine fibula with backward turned foot, dated in the 6th century (Cat. no.
18, Pl. I, 18, Fig. 13).
It could be said according to the typological definition of this group of fibulae that they
represent cross section of the most common types present in the Upper Moesian finds.
This concerns first of all the type E, arched hinged fibula with longitudinal ridge on the
bow and high pin holder and type F, the elbow fibula. Both types, second of which occurs
in two variants, a. with supporting bar of various shape and b. with hinge are numerous
among the finds of the 2nd-3rd but also of the 4th century in the Upper Moesia. We think
they had been produced locally from the middle of the 2nd century and mostly during the
3rd century.
Types A and B are one-piece fibulae of Late La Tène scheme and according to the analo-
gies they could be dated into the 1st century AD. Type A is most probably a local product
considering the fact that analogies come solely from Upper Moesia while type B is an
import from the Gaulish workshops.
Type C had also been produced in the Gaulish workshops. This is, however, rare type of
hinged fibula decorated in the niéllo technique and produced at the turn of the 1st to the
2nd century.
We are of the opinion that fibulae with highly profiled bow of type D had also been
imported. They are the products of Pannonian workshops of the 1st-2nd century.
Fibulae of type G with backward turned foot are of 2nd-3rd century Sarmatian type fre-
quently encountered in the territory of ‘free Dacians’ i.e. Carps in the 3rd century. An anal-
ogous fibula was found at the fortification Pontes on the Danube limes, in the horizon dat-
ing from the end of 3rd-beginning of 4th century. Considering the fact that Galerius’ moth-
er Romula also originated from the population, which emigrated from Dacia to the terri-
tory of Empire it could be assumed that this population settled in Dacia Ripensis brought
with them elements of their material culture.
After Galerius’ palace was abandoned in the beginning of the 4th century the antique
Romuliana had been resettled after half a century and lived continuously until the begin-
457
Sofija Petković, Maja Živić
ning of the 7th century. Particularly rich in archaeological findings are intensive Early
Byzantine horizons established from the end of 5th to the beginning of the 7th century,
Type H belongs to the fibulae group already known from Gamzigrad and in our opinion
they had been locally produced in the 6th century.
If we accept the most probable assumption that these fibulae really originate from archae-
ological excavations of Romuliana conducted in 1979 or in previous years and if on the
basis of above mentioned facts we conclude that most numerous are the elbow fibulae
from the 2nd-3rd century then we can conclude that these finds are related to the life in
Gamzigrad before erection of the Galerius’ Romuliana, i.e. to the settlement situated in the
southeaster section of the fortification.
It is interesting to note that this settlement judging by fibulae types A–D if they had been
found in that location could had been established already in the end of the 1st century or
in the beginning of the 2nd century.
458
Slavica KRUNI] UDK 904:615.472.1"652"(497.11)
Muzej grada Beograda 069.51:739.5"652"(497.11)
THECA VULNERARIA -
MEDICINSKA ILI
KOZMETI^KA KUTIJA
Narodni muzej u Beogradu je tokom dugog postojawa, duèg od {esnaest dece-

nija, prikupio u svojoj rimskoj zbirci znatan broj izuzetnih predmeta. Mno-
gi od wih su veoma vredni i predstavqaju prava remek-dela rimske umetno-
sti, bilo da se radi o skulpturi, izuzetnim zlatarskim delima, ili ne~em
drugom iz obiqa raznorodnog arheolo{kog materijala, koji se ~esto pozaj-
mquje nizu muzeja u Evropi kada se prave tematske izlo`be koje predstavqaju
najzna~ajnija dela rimske umetnosti.
U Rimskoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu ~uva se i dvanaest cilindri~-
nih kutija izra|enih od bronze, razli~itih dimenzija, koje se vode pod deset
inventarskih brojeva (Kruni} 2000: 207-208, kat. 753-762). Ve}ina je sa nepo-
znatih lokaliteta, a me|u wima je i jedan izvanredan primerak koji poti~e
sa podru~ja Kosmaja.
Rimska civilizacija je koristila ovaj tip kutija, oblika izduènog dugog
cilindra, za ~uvawe medicinskih instrumenata. One su poznate pod imenom
theca vulneraria. Me|u otkrivenima je najvi{e onih izra|enih od bronze, ma-
da ima, znatno mawe, i srebrnih kutija ovog tipa. One su u obliku vitke ce-
vi sa poklopcem, ponekad malih dimenzija.
Niz autora pretpostavqa da su se u mawim od ovih kutija mogli ~uvati i me-
dikamenti, bilo u ~vrstom stawu ili u prahu. U wima se, tako|e, moglo drà-
ti lekovito biqe, pa i opojna sredstva. Mogle su sluìti i za ~uvawe razli-
~itih preparata koji su se koristili u toaletne svrhe, pre svega za pudere i
razli~ite boje potrebne za {minku. U kutijama su se mogle pohrawivati i
dragocenosti ili nakit mawih dimenzija. Zbog svog jednostavnog oblika, po-
nekad veoma malih dimenzija, sigurno je da su mogle da se nose i u xepu.
Izra|ivale su se na dva na~ina: livewem ili kovawem od tankog bronzanog
lima, i tad su lemqewem dobijale kona~ni oblik. Sastoje se iz dva dela: du-
459
Slavica Kruni}
èg tela i kra}eg poklopca koji se navla~io na dowi deo kapsule. Samim tim,
ovaj tip kutija ima i svoj vrat koji je uvek ne{to maweg pre~nika od samog
cilindra. Mogu biti ukra{ene ili neukra{ene. Ukras je veoma jednostavan i
sastoji se samo od urezanih, pravilnih koncentri~nih prstenova. Pored ove
tehnike, za ukra{avawe je kori{}ena jo{ i tehnika punktirawa.
Ukrasi se naj~e{}e nalaze pri dnu tela i pri vrhu poklopca, a veoma ~esto i
na telu i to ispod wegovog vrata (T. I, 1-2 a-c). Ukras je ponekad postavqen po
~itavoj povr{ini cilindri~nog tela i poklopca, tako da kutiju, kada je za-
tvorena, deli na identi~na, simetri~na poqa (sl. 5-6). Koncentri~ni krugo-
vi se javqaju u razli~itom broju. Ima ih sa jednim, dva, tri, pa i vi{e prste-
nova. Dna kutija mogu biti ravna i neukra{ena (T. I, 2 a-c, sl. 2 a-c, sl. 2 b-c),
sa udubqenim prstenom i ispup~enim sredi{wim delom u obliku kupe ili
polulopte (T. II, 3-7). I ravna dna mogu biti ukra{ena koncentri~nim kru-
govima. Svi primerci iz Narodnog muzeja, ako su im dna profilisana i
ukra{ena, na sredini dna imaju utisnutu ta~ku.
Izuzetna, i u svakom pogledu unikatna kutija je primerak koji se nalazi u
okviru zbirke Duwi}, koja se ~uva u Narodnom muzeju u Beogradu (inv. br. D
1119, sl. 1, T. I, 1). Wena o~uvana duìna iznosi 174 mm, a pre~nik, meren u
centru, iznosi 13 mm. Kutija je fragmentovana, izra|ena od bronze, a ono
{to je izdvaja od ostalih je minijaturna, ukrasna aplikacija u obliku ènske
figure. Duìna ovog malenog reqefa je svega 22 mm (sl. 1 a, detaq). Figura
je prikazana naga, stoji na postoqu, koje je predstavqeno dvema horizontal-
nim kanelurama, tako da asociraju na kru`ni postament. Oslowena je na de-
snu nogu, dok joj je leva savijena u kolenu, stopala neznatno pomaknutog u levu
stranu. Desna ruka joj je savijena u laktu, tako da se {aka nalazi ispod brade.
Leva je opruèna niz telo drè}i rog izobiqa. Uz levu nogu, ispod roga izo-
biqa, spu{ta se nabrana tkanina ili neki drugi predmet koji nismo sa si-
gurno{}u mogli da defini{emo. Mo`da je u pitawu predstava kormila. Cr-
te lica uop{te nisu date, ve} je nagla{en samo wegov oblik, uokviren kosom
koja se spu{ta ka ramenima. Na glavi se nalazi jedan ve}i ukras u centru i dva
mawa sa strane.
Mo`da je u pitawu predstava bogiwe Isis Fortune, koja pripada krugu is-
to~wa~kih boànstava. Ona ponekad u istoj ruci drì i rog izobiqa i kor-
milo. Minijaturni ukrasi u kosi bi, u tom slu~aju, predstavqali wenu dija-
demu. Sa Kosmaja, iz sela Guberevac, poti~e i statua ove isto~wa~ke bogiwe,
ali rog izobiqa i kormilo nisu i ustoj ruci (Veličković 1969: kat. 131; 1972:
kat. 72; Petrovi} 1977: kat. 31). U rimsko doba ona je bila veoma po{tovana
bogiwa, pogotovo od strane èna, kao prototip maj~instva i verne supruge,
460
THECA VULNERARIA
predstavqaju}i kraqicu ne-

ba i zemqe, ìvota i smrti.
Nije nam poznata nijedna
predstava Isis Fortune ko-
ja je prikazuje nagu. Mo`da
ova figura nalazi uzor u
predstavama Izide u Egiptu,
gde je ona obu~ena u tananu,
skoro nevidqivu haqinu.
Sam stav, poloàj desne ru-
ke i nagost aplikacije, naj-
vi{e odgovaraju bogiwi Ve-
neri. Da li je u rimskom pe-
riodu postojao sinkretizam
izme|u ove dve bogiwe, ne
moèmo re}i, ali odre|ena
zna~ewa bogiwe Izide po-
klapaju se sa Venerinim. Ve-
nera je po{tovana, pre sve-
Sl. 1a ga, kao bogiwa cvetawa
Fig. 1a prirode, potom bogiwa le-
pote i qubavi. Tre}a mo-
gu}nost, koja u ovoj minijaturnoj predstavi tako|e
ima potporu, jeste da se radi o Harpokratu, Izidinom
sinu. Na to ukazuje puteni izraz nagog de~aka, dvojna
egipatska kruna u mese~evom srpu, simbol Gorweg i
Doweg Egipta (Matje 1963: 209). Pored wega je mo`da
predstava sikomora, svetog drveta - drveta ìvota,
iznad koga je rog izobiqa. Desna ruka, koja svojom {a-
kom dodiruje bradu ili ~ak pokriva usta, mo`da je
gest apokrifnosti. U tom kontekstu pomenuta cilin-
dri~na kutija mogla je da bude i vlasni{tvo lekara,
koji se obavezao Hipokratovom zakletvom. Na osnovu
izgleda ove aplikacije, moèmo pretpostaviti da je
izra|ena u nekoj aleksandrijskoj radionici, i da ju je
Sl. 1 majstor izradio prema uzorima kojima je svakodnevno
bio okruèn. Ako je u pitawu predstava Izide-Fortu-
Fig. 1 ne, onda je vlasnik ove teke bila ènska osoba i ovu
fiolu moèmo opredeliti u toaletni pribor. Nasu-
461
Slavica Kruni}
(R 1:1)
Tabla I
Plate I
462
THECA VULNERARIA
prot tome ako se radi o Harpokratu, vlasnik je mogao biti lekar, {kolovan u
~uvenoj aleksandrijskoj {koli medicine.
Druga izuzetna kutija je zna~ajna zbog toga {to je prilikom obrade i wenog
crtawa utvr|eno da se, u stvari, radi o tri kutije uvu~ene jedna u drugu (inv.
Sl. 2
Fig. 2
463
Slavica Kruni}
br. 2306/III, sl. 2, T. I, 2 a-c). Prva cilindri~na fiola je kompletno o~uvana

i wen poklopac je pri vrhu i dnu ukra{en sa po dva koncentri~na prstena
(sl. 2 a). Gorwa povr{ina poklopca je profilisana nizom koncentri~nih
prstenova. Dowi, duì deo cilindra ukra{en je tako|e koncentri~nim kru-
govima. Ispod vrata su urezana dva, na sredini tri, a pri dnu jedan prsten.
Duga je 157 mm sa poklopcem, pre~nik, meren u sredini, iznosi 18 mm, koli-
ki je i pre~nik poklopca. Slede}a, ne{to uà i kra}a kutija je neukra{ena i
prisutan je samo wen dowi deo (sl. 2 b). O~uvana duìna kutije je 135 mm, a
pre~nik je 15 mm. Od tre}e, fragmentovane i o{te}ene kutije o~uvan je samo
(R 1:1)
Tabla II
Plate II
464
THECA VULNERARIA
Sl. 3, 4, 5
Fig. 3, 4, 5
wen, najverovatnije, gorwi deo, poklopac, u duìni od 65 mm, pre~nika 17

mm (sl. 2 c), bez ukrasa.
Me|u duè primerke spada kutija (inv. br. 2299/III, sl. 3, T. II, 1) koja je, naà-
lost, fragmentovana. O~uvan je deo doweg cilindra sa vratom, na koji se na-
vla~io poklopac. Ukra{ena je sa tri koncentri~na prstena, koji su sme{te-
ni, pretpostavqamo, na sredini cilindra, a jedan se nalazi ispod vrata fi-
ole. O~uvana duìna je 70 mm, a pre~nik je 15 mm. Jedan mawi primerak je
o~uvan u celosti (inv. br. 2862/III, sl. 4) duìne 80 i pre~nika 12 mm. Ci-
465
Slavica Kruni}
lindri~no telo je, zajedno sa poklopcem, ukra{eno koncentri~nim krugovi-

ma, koji kompletnu kutiju dele na ~etiri poqa jednakih duìna. Pri vrhu po-
klopca se nalazi sedam urezanih prstenova, ispod vrata {est, na sredini te-
la osam, a pri dnu ponovo sedam.
Ostale kutije su mnogo mawih dimenzija i pre~nika, a prisutni su wihovi
dowi delovi (inv.br. 2298/III, 2300/III, 2301/III, 2302/III, 2303/III, 2304/III). Bo-
qe o~uvana je kutija (inv. br. 2300/III, T. II, 2) ~iji je dowi deo tela urezanim
krugovima podeqen na tri simetri~na poqa (sl. 5). O~uvana duìna je 50,
8 (R 3:1)
6 (R 1:1)
7 (R 1:1)
Sl. 6, 7, 8
Fig. 6, 7, 8
pre~nik je 10 mm. Pri dnu i neposredno ispod vrata se nalazi po {est ure-
za, a na sredini tela ih ima sedam. Boqe o~uvan je i slede}i primerak (inv.
br. 2298/III, T. II, 3) koji ima pri dnu pet, kao i u sredini, a ispod vrata, ~e-
tiri koncentri~na prstena (sl. 6). O~uvana duìna ovog primerka je 45, a
{irina je 9 mm. O~uvana je i dowa polovina (inv. br. 2302/III, sl. 7, T. II, 4)
466
THECA VULNERARIA
cilindri~ne kutije duìne 50, i {irine 9 mm. Izuzetna je veoma malena ku-
tija sa o~uvanim vratom (inv. br. 2304/III, sl. 8, T. II, 5). Duìna wenog doweg
cilindra iznosi svega 22 mm, a pre~nik tela je 10 mm. Uz samo dno cilin-
dra se nalazi osam koncentri~nih prstenova. Weno dno je profilisano, lop-
tasto ispup~eno. Sve druge kutije (sl. 9-10, T. II, 6-7), kao i prethodne, imaju
dna izvedena na identi~an na~in, a o~uvana duìna im se kre}e od 18 mm, sa
pre~nikom tela od 9 mm. U ve}ini slu~ajeva su wihova dna profilisana ka
unutra{wosti kutija, da bi u samom centru imala kupasta ispup~ewa. Na
svim primercima se u sredini kupastog ispup~ewa nalazi utisnuta, punkti-
rana ta~ka. Kod tri primerka (sl. 4-6) vidimo i identi~an ukras od koncen-
tri~no urezanih pet ili {est prstenova, koji su postavqeni u tri poqa. Kao
{to se vidi, dekoracija se uvek sastoji od jednog seta koncentri~nih prste-
nova, ili je vi{e setova i tada su raspore|eni u grupe sa pravilnim me|usob-
nim razmacima.
Cilindri~ne kutije mogu imati dve funkcije, u zavisnosti od toga {ta ih
prati me|u ostalim grobnim prilozima. Kada su na|ene u kontekstu drugih,
primarnih medicinskih instrumenata, tada se tuma~e kao medicinske kuti-
je (Bliquez 1982: 153, fig. 5). Naj~e{}e se u wima drè dugi, jednostavni in-
strumenti, kao {to su igle ili razli~ite sonde, pa i mala kle{ta (Bliquez
9 10
Sl. 9, 10
Fig. 9, 10
467
Slavica Kruni}
1988: 38, No. 15, Fig. 2/15, 19; Milne 1970: 168). Kad u wima nisu prisutni le-
karski instrumenti, one sadrè ostatke medikamenata - materia medica (Wa-
termann 1980: 89; Jackson 1986: 159). Ovakve duge kutije, svakako duè od
140 mm, naj~e{}e su sadràle razli~ite sonde (Milne 1970: 169-171, Pl. LIII,
fig. 1-2; Tabanell 1958: 159-160, Tavola CXVIII, CXIX), koje se ~esto i odre|uju
kao minimalan set sondi neophodnih medikusima (Jackson 1986: 159, Taf. 53).
Jo{ jedna funkcija je mogla pripadati ovakvim kutijama. Mogle su da sluè
i kao kutije za ~uvawe anti~kih stila (stylus), pisaqki (Rieche, Schalles 1987:
41). Ovo nam potvr|uje nalaz cilindri~ne kutije sa tri stilusa i jednom jed-
nostavnom sondom tipa auriscalpium iz Bal~ika (Feugère, Künzl, Weisser 1985:
448, Taf. 57/1), koja je, tako|e, mogla da sluì i kao pisaqka na vo{tanim ta-
blicama.
Kutije ovog oblika, specillotheca (Richa 1986: 80), ~est su nalaz u grobovima le-
kara, sa kompletom hirur{kih ili jednostavnih lekarskih instrumenata. Da
su one bile u sklopu lekarskih instrumenata, pokazuje i deo reqefa sa olta-
ra iz hrama u Kom Ombu, u Gorwem Egiptu, gde se, me|u razli~itim instrumen-
tima, nalazi i predstava cilindri~ne kutije sa koncentri~nim ukrasima
(Heinz 1993: 55, Abb. 49). Takvi nalazi su poznati iz Gr~ke, sa teritorije Ma-
le Azije, iz Vermanda (Gallia Belgica), Pariza (Gallia Lugdunensis) odakle po-
ti~e srebrna kutija ovog tipa, sa vi{e lokaliteta u Italiji i iz Savarije,
Panonije (Künzl 1983: Abb. 11/8; Abb. 16/28, 29; Abb. 43/2; Abb. 50/5-7; Abb.
83/5; Abb. 84; Abb. 85/1; Abb. 92/1). U grobovima lekara, one su otkrivene jo{
i u Merideu (Hispania Lusitania) gde su se u dve kutije nalazile pincete, po-
tom u jednom grobu u Lionu (Boyer 1990: 229, fig. 25, n. 1), u Masu u Belgiji
(Mass, Feugère, Künzl, Weisser 1985: 448, Abb. 8 A), dok su iz Panonije pozna-
te jo{ tri ovakve kutije, kao i jedna iz Viminacijuma (Künzl 1983: 28). Niz
ovakvih cilindri~nih kutija poti~e iz Pompeje, a neke su, sa hirur{kim
instrumentima, otkrivene i u „ku}i lekara II“ (Bliquez, Jackson 1994: 67-69,
192-197, Fig. 298, 301, 304, 311, 313, 315, Pl. VII, XIV, XVIII, XXVI, fig. 1; Fe-
ugère, Künzl, Weisser 1985: Taf. 56). Pojedine su imale po nekoliko instrume-
nata, naj~e{}e ka{ikastu sondu, fine kuke (rectractor), spatule, u{ne ka{i-
~ice, razli~ite jednostavne igle, igle za {ivewe, pa i specijalne igle za ope-
raciju katarakte (Bliquez, Jackson 1994: 67, No. 299, 304, 306). Zna~ajan nalaz
predstavqa set igala za operaciju katarakte u cilindri~noj kutiji iz Mont-
beleta (Montbellet, Feugère, Künzl, Weisser 1985: 447, Fig. 2, 3, Taf. 53). Neke od
wih su sadràle i ostatke praha, za koje su hemijske analize potvrdile da se
radi o medikamentima (Bliquez, Jackson 1994: 68, No. 311, 312, 314). Poznate
su sa niza lokaliteta otkrivenih u mnogim provincijama na ~itavom pro-
storu Rimskog carstav (Künzl 2002 a: 43, Abb. 43, 46, Abb. 60). Tako|e su pozna-
468
THECA VULNERARIA
te i iz vojnih bolnica (valetudinaria), kao {to su one otkrivene u Badenu i

Nojsu (Neuss, Milne 1970: 169; Watermann 1970: 13). Analogni primerci se na-
laze na brojnim lokalitetima, a jedina do sad poznata minijaturna kutija,
dimenzija bliskih na{em primerku (sl. 8), poti~e iz Magdalensburga (Go-
stenčnik 2002: 155-156, Abb. 11, 2). Kutije ne{to ve}ih dimenzija poti~u iz
Pompeje (Bliquez, Jackson 1994: 195-197, No. 308-315). Nama najbliì i najpo-
znatiji nalaz sa instrumentima u cilindri~noj kutiji je onaj otkriven u Sa-
vi kod Sremske Ra~e (Milo{evi} 1981: 35-39, T. I, 2; T. II, 1-2). U wemu su na-
|eni instrumenti koji mogu biti jednostavni medicinski, ali je mogu}e i da
je re~ o toaletnom setu. Cilindri~ne fiole, kao {to se vidi, mogle su da sa-
drè medicinske instrumente ili medikamente, zbog svog oblika su bile jed-
nostavne za no{ewe, i sigurno su ~inile deo lekarskog pribora koji je kori-
{}en prilikom ku}nih poseta pacijenatima (Richa 1986: 80).
U Nea Paposu (Nea Paphos) na Kipru u jednoj prostranoj grobnici koja je ima-
la nekoliko odaja, otkriven je ve}i broj cilindri~nih kutija sa nizom raz-
li~itih medicinskih instrumenata, datovanih u period izme|u II i ranog III
veka (Michalides 1984: 315-321, 332, Fig. 1, 2; Pl. LXXII-LXXIV). Za nas su naj-
interesantnije cilindri~ne kutije razli~itih dimenzija, duìne od 24 do
14 mm, ukra{ene koncentri~nim prstenovima, pa i neukra{ene. U jednoj od
wih je na|eno {est jednostavnih instrumenata: spatula plo~astog tipa (spat-
homele/spathomela), dve jednostavne sonde (specillum), jedna u{na ka{i~ica
(auriscalpium), i dve mawe, verovatno, ka{i~ice (Michalides 1984: Nr. 3-9, Fig.
1/ 7, 8-13). Jedna od wih je ka{ikastog profila (cyathiscomela), a druga je
o{te}ena, nepoznatog tipa. Pored ove, otkriveno je jo{ {est kutija (Micha-
lides 1984: Nr. 2, 38, 40-43, Fig. 1/ 1-6).
U dve kutije su prona|ene male tablete (pastile), dok su druge dve sadràle pu-
dere razli~itih boja. Posledwe dve su bile prazne (Michalides 1984: 331). Fi-
ole u kojima su bili lekovi u obliku tableta imale su duìnu od oko 140 mm.
Vidi se da su se u jednoj od cilindri~nih kutija nalazili tipi~ni instru-
menti koje je koristio medikus prilikom pripreme melema ili nekih drugih
lekovitih sastojaka. Kompletan grob iz Nea Paposa, zbog niza drugih medi-
cinskih instrumenata i prisustva medikamenata u dve cilindri~ne kutije,
odre|en je kao grob lekara.
ûvawe lekova u metalnim kutijicama ~esto su preporu~ivali mnogi anti~-
ki pisci (Milne 1970: 14; Healy 1978: 247-248). êtiri sli~ne kutije, pune me-
dikamenata, na|ene su u grobu u Meridi (Meridi, Künzl 1983: 38, 101, sa bibli-
ografijom). Dve razli~ite kutije predstavqaju grobni nalaz iz Skopqa (Scu-
469
Slavica Kruni}
pi), zajedno sa drugim prilozima. Jedna od wih je cilindri~nog tipa (Mikul-

~i} 1975: 92, sl. 41; 1982: sl. 21; Kruni} 2003: sl. 4), a druga je piksida, kako
zbog olova od koga je izra|ena tako i po obliku. Ona je sadràla i tragove, na-
àlost, neodre|enog masnog preparata. Ve}ina kutija, kako smatra niz auto-
ra, sluìle su kao medicinske kutije za ~uvawe lekova u obliku pilula, pra-
{kova ili {tapi}a - collyrium (Bonimi 1984: 92, fig. 1; Below 1953: 107; Bliqu-
ez 1988: 38; Krug 1993: 77), pogotovo ovih posledwih, jer wihov oblik u pot-
punosti odgovara obliku kutija. U Novozagorskom je otkrivena jedna cilin-
dri~na kutija, a u grobu su na|eni medikamenti u obliku tableta i {tapi}a
(Kân~eva-Rusova, Belkob, Ignatov 1996: 69, T. IX, 4, T. X, 1-4).
Posebno je interesantan primerak cilindri~ne kutije koju je, uz niz drugih
predmeta koji ~ine komplet instrumentarium-a jednog hirurga, nabavio Bri-
tanski muzej. Svi predmeti vode poreklo iz Italije (Jackson 1987: 413-425,
Fig. 1-5). Kutija se sastoji od ~etiri mawe, koje su me|usobno „nasa|ene“ jedna
na drugu, pri ~emu je gorwa kutija predstavqala poklopac dowoj, a samo je po-
sledwa imala sopstveni poklopac (Jackson 1986: 158-159, fig. 5/36, Pl. XIV).
Dodavawem ovakvih segmenata kutija se mogla produàvati, a svaki deo je sa-
drào odre|enu vrstu medikamenta (Jackson 1987: 422, fig. 5, 36). U wima su
otkriveni razli~iti, puderasti sastojci, analizama opredeqeni u medika-
mente. Bez obzira na broj cilindri~nih kutija koje su prona|ene na prosto-
ru ~itavog Rimskog carstva, mali je broj onih koje se mogu direktno oprede-
liti kao medical instrumentaria (Jackson 1995: Table 1, 2; Matthäus 1989: 31, 36).
Medicinski instrumenti su podeqeni u tri osnovne grupe: hirur{ki in-
strumenti, specijalni instrumenti i grupa farmaceutskih artefakata, u ko-
je spadaju i razli~ite kutije, palete, spatule i ka{i~ice (Jackson, 1986: 166;
1987: 414-415; 1992: 193). Te{ko je re}i, bez analize sadràja koji se nalazio
u navedenim kutijama, da li su one pripadale lekarima, da li su opredeqene
u kozmeti~ke svrhe, ili su, pak, deo slikarskog pribora (Künzl 1983: 5).
Najve}i broj instrumenata na|enih u ovim duguqastim kutijama odgovara i
instrumentima koji su kori{}eni u toaletne svrhe. To su sonde koje se na oba
kraja zavr{avaju maslinastim zadebqawem (specillum), a Paulus (Paulus) ih je
preporu~ivao kao kauterijum za spaqivawe korena dla~ica nakon depilaci-
je (Milne 1970: 57), {to predstavqa kozmeti~ki tretman. Instrumenti sa
{pahtlastom radnom povr{inom (spathomela) jesu, tako|e, prevashodno ko-
zmeti~ki instrument kojim se prah neophodan za {minkawe mrvio i razma-
zivao po kamenim plo~icama, paletama. Sonde sa malenom kru`nom ka{i~i-
com ili plo~icom na jednom i {picem na drugom kraju (auriscalpium, specil-
lum oricularium) jedan su od naj~e{}ih kozmeti~kih instrumenata kojim se
470
THECA VULNERARIA
boja nanosila na kapak. Ka{i~asti deo ovakvih instrumenata je kori{}en i

za odràvawe higijene uha, tako|e i za va|ewe sastojaka neophodnih za {min-
kawe iz kutijica tipa theca vulneraria ili iz balsamarija razli~itih tipova.
Ove sonde mnogi autori nazivaju u{ne ka{i~ice. J. S. Milne (Milne 1970: 63-
64, Pl. XVIII, 5, 8) indentifikuje ih kao u{ne lopatice koje spomiwu mnogi
anti~ki lekari, dok ih T. Majer-Stajneg i drugi smatraju ne{to mawe speci-
fi~nim (Meyer-Steineg 1912: 23, 25, Taf. II, 2, 4, 6; Watermann 1970: 15, Abb. 7).
Da su pojedini grobni nalazi odre|eni kao garniture koje pripadaju kozme-
ti~kom kompletu, potvr|uje i nalaz iz Kelna, datovan u III vek (Künzl 2002 a:
67, Abb. 89).
Iz Gorwe Mezije su poznate i dve srebrne kutije ovog tipa. Jedna je iz tumula
u êrkeskom poqu, koje se nalazi u blizini Ulpijane. Izra|ena je od tankog
lima (Srejovi} 1986: 179-189, T. I-IV). U woj se nalazio ugqeni, crni prah,
koji se mogao koristiti za iscrtavawe o~nih kapaka, wihovo sen~ewe, ili za
iscrtavawe obrva. Cilindri~na kutija je, zajedno sa ostalim grobnim prilo-
zima, datovana u kraj II i prvu polovinu III veka (Srejovi} 1986: 187).
Drugi primerak, duga srebrna, livena kutija poti~e iz Viminacijuma (Vassits
1903: nr. XXIII, fig. 18). Ona je ukra{ena sa 49 ovalnih medaqona, pore|anih u
sedam redova. Na wima su predstavqeni biqni i ìvotiwski motivi, kao i
predmeti profanog karaktera. Svi dekorativni elementi su izra|eni tehni-
kom urezivawa. Na medaqonima su razli~ite doma}e ìvotiwe, ribe, ptice
i delfini, potom amfore, korpe, sidra i dr. êst motiv je i zmija obmotana
oko sidra ili vaza. Kutija je datovana u drugu polovinu IV veka (Popovi}
1994: 358, kat. 339). I. Popovi} pretpostavqa da se ne radi o kutiji za in-
strumente, ve} o osnovnom stubu luksuznog kandelabra (Popović 1997: 87-88,
figs. 16-18). Ovako luksuzno ukra{en cilindar, od tankog srebrnog lima, sva-
kako nije mogao biti stub kandelabra. Kandelabri su morali biti ~vr{}i i
teì, kako bi mogli da nose bronzane ili lak{e, kerami~ke svetiqke.
Pre nekoliko godina, Muzej medicine Srpskog lekarskog dru{tva je dobio na
poklon vi{e medicinskih i kozmeti~kih instrumenata, me|u kojima su i
tri bronzane cilindri~ne kutije. Sva tri primerka, najverovatnije, poti~u
iz Viminacijuma, a kompletan nalaz je datovan u prvu polovinu II veka. N.
Gerèti} je publikovao jednu od ovih cilindri~nih kutija, zajedno sa osta-
lim predmetima koji se mogu klasifikovati kako na one koji su medicinski
tako i na one koji bi ~inili kozmeti~ke instrumente (Geržetić 1894: 4, Taf. I,
4). Istu fotografiju publikuje i E. Benion (Bennion 1980: sl. 39). Instru-
mente je Muzeju medicine Srpskog lekarskog dru{tva poklonila supruga aka-
demika Isidora Papa. U jednoj od pomenutih cilindri~nih kutija prilikom
471
Slavica Kruni}
konzervacije je prona|ena ko{tana ukosnica, {to potvr|uje da su one ulazi-

le u sastav toaletnog pribora.
Sigurno je da su fiole ili kapsule iz spaqenih grobova br. 118 i 1084 sa ne-
kropole Pe}ine kori{}ene u kozmeti~ke namene, kao i primerak iz inhumi-
ranog groba 941 sa nekropole Vi{e Grobaqa, jer su pored wih na|eni instru-
menti opredeqeni kao toaletni pribor (Kruni} 2000: grob 118, kat. 763, T.
116, 763, kat. 263, T. 38, 263; grob 941, kat. 769, T. 116, 769; kat 297, T. 41, 297).
Navedeni grobovi iz nekropola u Viminacijumu sa sigurno{}u su datovani,
na osnovu drugih grobnih priloga, u II ili u {iri period II-III veka. Jedno-
stavni instrumenti – sonde, ako se nalaze u ènskom grobu, pripisuju se setu
toaletnog pribora. Da se ovakve bronzane cilindri~ne kutije nalaze i u èn-
skim grobovima, i da na to moramo ra~unati, upu}uje niz autora, koji spomi-
wu da su se u wima mogli ~uvati nakit ili {minka (Sobel 1991: 122, napome-
ne 9. i 10; Bliquez, Jackson 1994: 191; Gostenčik 2002: 155). Cilinidri~ne kuti-
je mawih dimenzija kori{}ene su i kao nakit, jer su ~esto no{ene kao prive-
zak. Poznate su iz ènskog groba iz Kova~ice, datovanog u IV vek (Jankovi}
1997: kat. 550, 551). Tako|e se zna za grob koji je sadrào ovakav tip kutije sa
instrumentima, koji su pri tom opredeqeni kao slikarski pribor (Bac-
hmann, Czysz 1977: 85).
Me|u mnogim kutijama koje se ~uvaju u Rimsko-germanskom muzeju u Majncu, i
koje poti~u sa razli~itih lokaliteta u Maloj Aziji, otkrivene su i dvojne
cilindri~ne kutije. One su me|usobno spojene posebnim prstenovima, a do-
dat im je i jo{ jedan, veoma uzan, cilindar. U jednom takvom je prona|en
o{te}en instrument (Künzl 1992: Abb. 28; 2002: 39, B 124-125, Taf. 40/B 124-
25). Pored veze prstenovima, one mogu biti spojene i lan~i}em, a zatvarale
su se malim kalotastim poklopcima (Künz, 1992: Abb. 27; 2002: 39-40, B 127-
130, Taf. 40, B 127, Taf. 41, B 128-130). Kutije s kalotastim poklopcem i lan-
~i}em su na|ene i u Izraelu (Bliquez 1998: 87-88, Fig. 2/17; fig. 3/17). Da su u
wima stajale jednostavne igle, tipa acus, i ka{ikaste sonde, potvr|uje i na-
laz cilindri~nog poklopca u ~ijoj unutra{wosti su se nalazili navedene
predmeti (Künzl 2002: 40, B 133, Taf. 41, B 133, instrumenti su u B 134-135, Taf.
41, B 134-135). Niz cilindri~nih, celih ili fragmentovanih kutija razli-
~ite duìne, od 217 do 62 mm, a mere se odnose na one koje su kompletno o~u-
vane, kao i razli~ite {irine, poti~e sa niza lokaliteta. Sadràj koji je ot-
kriven u nekima pokazao je da se radi o sastojcima medikamenata koji u sebi
sadrè olovo i cink, a ne{to mawe bakra, gvo`|a pa i drugih metala (Künzl
2002: 40-42, 53, B 136-162, Taf. 42-44). Prvobitno su datovane u period kasne
antike ili rane Vizantije, {to je kasnije revidirano na rimski period II-III
veka (Künzl 1992: 230; Bliquez 1998: 88). Prisustvo ozbiqnije koli~ine olova
472
THECA VULNERARIA
i cinka pokazuje da su sastojci mogli biti kori{}eni i u kozmeti~ke svrhe,

jer je prah sastavqen od ovih elemenata davao tako potrebnu belu boju na li-
cima rimskih gospo|a.
Bez obzira {to naziv theca vulneraria u slobodnom prevodu ozna~ava „kutiju
za rane“, analizom ovih primeraka, kao i otkri}em sadràja u nekim od wih,
vidi se da su cilindri~ne kutije mawih dimenzija kori{}ene prevashodno
kao toaletni pribor. Na|ene u grobu rimskog medikusa, one sadrè nekoliko
jednostavnih instrumenata ili su, u onim mawim, prisutni medikamenti.
Mnogo ~e{}a namena ovog tipa kutija je u kozmeti~ke svrhe, jer se u wima,
uglavnom, nalaze jednostavni instrumenti. Raznorodnim {pahtlama i ka{i-
~icama ne samo da se odràvala higijena, ve} su one kori{}ene u pripremi
pigmenata za {minkawe, kao i za wihovo nano{ewe. Pored pigmenta i pude-
ra, u wima su se mogle ~uvati i razli~ite masti, kreme za negovawe i toalet-
ne potrebe. Tako|e, u wih su se mogle smestiti ukrasne igle za kosu, pa i dru-
ge dragocenosti. U mawim kutijama su mogle stajati i {iva}e igle, pogotovo
kod primeraka koji ne prelaze duìnu od 7/8 centimetara.
Veoma vaàn kontekst ozna~ava i mesto nalaza, {to moè da odredi bliù na-
menu ovakvih kutija. To se posebno odnosi na nalaze iz naseqa, pri ~emu iz-
mi~e mogu~nost odre|ivawa preciznijeg konteksta, pa ih je veoma te{ko
oprediliti u medicinske, odnosno toaletne instrumente. Nalazi iz Narod-
nog muzeja su, sem cilindri~ne kutije iz zbirke Duwi}, sa nepoznatog loka-
liteta, pa samim tim i bez okolnosti nalaza. Najzna~ajniji predmet (sl. 1, 1a)
najverovatnije je grobni nalaz, jer ve}ina predmeta sa Kosmaja do kojih je Na-
rodni muzej do sada do{ao pripada nekropolama sa tri lokaliteta: Gubere-
vac, Babe i Stojnik. Cilindri~ne kutije koje su otkrivene na teritoriji
Gorwe Mezije bile su bez ikakvog sadràja, osim jedne iz Viminacijuma u ko-
joj se nalazila ko{tana ukosnica. Bez obzira na dimenzije i na~in izrade,
ovi nalazi predstavqaju kozmeti~ke kutije. Datovane su u {iri period, od
po~etka II pa do kraja III veka (Kruni} 2000: 209), {to se odnosi i na ve}inu
drugih ovde navedenih primeraka. Tako|e, kako je ranije zakqu~eno, grobni
nalaz iz Skopqa (Scupi) nije pripadao lekaru, verovatnije je bio komplet
berberina – tonsor (Kruni} 2003: 229-230), a nakon ove analize se moè re}i
da ni instrumenti u fioli iz Sremske Ra~e ne moraju biti medicinski, od-
nosno lekarski komplet.
Evidentno je da me|u cilindri~nim kutijama ne postoje nikakve razlike u
obliku, veli~ini ili na~inu ukra{avawa koje bi zavisile od wihove namene
- medicinske ili kozmeti~ke. Fiole ovog oblika su mogli koristiti lekari,
ali su isto tako mogle biti i deo kozmeti~kog pribora rimskih gospo|a.
473
Slavica Kruni}
Opredequju se u medicinske samo ukoliko sadrè odgovaraju}e instrumente

ili medikamente. U wima se mnogo ~e{}e nalaze instrumenti kori{}eni u
toaletne svrhe, a sadrè i razli~ite puderaste mase, ostatke boje ili masti
neophodne u kozmetici, odnosno pri {minkawu. U wima se mogao ~uvati i
nakit, ali i ukosnice. Wihove dimenzije su takve, bez obzira na funkciju, da
su se mogle nositi u xepu. Podjednako su mogle sluìti u sve navedene svrhe.
SKRA]ENICE / ABBREVATIONS
JRGZ, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, Mainz.

PACT, Journal of the European Study Group on Physical, Chemical, Biological and
Mathematical Techniques Applied Archeology, Rixensart.
SJ, Saalbuch Jahrbuch, Mainz
474
THECA VULNERARIA
Bachmann, Czysz 1977

H. G. Bachmann, W. Czysz, 1977, Das Grab eines römischen Malers aus
Nida-Heddernheim, Germania 55, Frankfurt a.M 1977.
Below 1953
K. H. Below, Der Artz im römischen Recht, (Münchener Beiträge zur
Papyrusforsch. u. antiken Rechtsgesch. 37), München 1953.
Bennion 1979
E. Bennion, Stari medicinski instrumenti, Beograd 1979.
Bliquez 1982 a
L. J. Bliquez, The Tools of Asclepius, The Surgical Gear of the Greeks and
Romans, Veterinary Surgerys 11, San Diego 1982.
Bliquez 1988
L. J. Bliquez, Roman Surgical Instruments and Minor Objects in the
University of Mississippi, Göteborg 1988.
Bliquez, Jackon 1994
L. J. Bliquez, R. Jackon, Roman Surgical Instruments and Other Minor
Objects in the National Archeological Museum of Naples, Mainz 1994.
Bliquez 1998
L. J. Bliquez, Two ”Sets“ of Roman Surgical Tool from the Holy Land, SJ 49,
Mainz 1998.
Bonomi 1984
S. Bonomi, Medici in Este Romana, 2, La tomba del Medico, Aqvileia
Nostra, Anno LV, Milano 1984.
Boyer 1990
R. Boyer, Découverte de la tombe d’un oculiste À Lyon, Gallia, tome 47,
Paris 1990.
Feugère, Künzl, Weisser 1985
M. Feugère, E. Künzl, U. Weisser, Les aiguilles à cataracte de Montbellet
(Saône-et-Loire), Die Starnadeln von Montbellet (Saône-et-Loire), JRGZ,
32, Mainz 1985.
Geržetić 1894
N. Geržetić, Uber aufgefundene chirurgische Instrumente des Alterthums in
475
Slavica Kruni}
Viminacium (Kostolac in Serbia) nebst Anhang über die ältesten Behelfe der
Medicin in Dienst des Sonnencultus, Karansebes 1894.
Gostenčik 2002
K. von Gostenčik, Medizinische Instrumente aus dem römischen Kärtnen,
Carinthia I, Jg. 192, Klagenfurt 2002.
Heali 1978
J. F. Heali, Mining and metallurgy in the Greek and Roman World, London
1978.
Heinz 1993
W. Heinz, Baden, Salben und Heilen in der römischen Antike, Augst 1993.
Jackson 1986
R. Jackson, A Set of Roman medical instruments from Italy, Britannia, Vol.
XVII, London 1986.
Jackson 1987
R. Jackson, A Set of Surgical Instruments from Roman Italy, Archéologie et
Médécine, VII émes Rencontres Internationales D’archéologie et D’histoire
D’ Antibes, Juan-les-Pins 1987.
Jackson 1995
R. Jackson, The Composition of Roman Medical Instrumentaria as an
Indicator of Medical Practice: a Provisional Assessment, Ancient medicine
in its socio-cultural context, vol. I, ed. by Ph. J. van der Eijk, H. F. J.
Horstmanshoff, P. H. Schrijvers, Amsterdam – Atlanta 1995.
Jankovi} 1977
M. Jankovi}, Seoba naroda, u: Kruni} S., Anti~ka bronza Singidunuma,
Beograd 1977.
Kãn~eva-R
Rusova, Velkov, Ignatov 1996
T. Kãn~eva-Rusova, K. Velkov, V. Ignatov, Prou~aniã na nadgrobni
mogili v Novozagorsko, Sbornik, Sofija 1996.
Krug 1993
A. Krug, Helkunst und Heilkult, Medizin in der Antike, Münschen 1993.
Kruni} 1997
S. Kruni}, Anti~ka bronza Singidunuma, Beograd 1997.
Kruni} 2000
S. Kruni}, Rimski medicinski, farmaceutski i kozmeti~ki instru-
menti na teritoriji Gorwe Mezije, doktorska teza, Beograd 2000.
476
THECA VULNERARIA
Kruni} 2003
S. Kruni}, Rimski brija~i (novacu lae) sa teritorije Gorwe Mezije, u:
Rad Dragoslava Srejovi}a na istraìvawu anti~ke arheologije, Zbornik
radova 2, Kragujevac 2003.
Künzl 1983
E. Künzl, with H. J. Hassel, S. Künzl, Medizinische Instrumente aus
Sepulkralfunden aus römischer Kaiserzeit, Köln - Bonn 1983.
Künzl 1992
E. Künzl, Spätantike und byzantische medizinische Instrumente, PACT 34,
Rixensart 1992.
Künzl 2002
E. Künzl E., 2002, Medizinische Instrumente der römischen Kaiserzeit in
Römische-Germanischen Zentralmuseum, Kataloge vor- und frügeschicht-
licher Altertümer, Band 28, Mainz 2002.
Künzl 2002 a
E. Künzl, Medizin in der Antike, Aus einer Welt ohne Narkose und Aspirin,
Stuttgart 2002.
Matthäus 1989
H. Matthäus, Der Arzt in römischer Zeit, Schriften des Limesmuseume
Aalen, Nr. 43, Stuttgart 1989.
Matje 1963
M. J. Matje, Staroegipatski mitovi, Sarajevo 1963.
Meyer-Steineg 1912
T. Meyer-Steineg, Chirurgische Instrumente des Altertums, Jena 1912.
Michailides 1984
D. Michailides, A Roman surgeon’s tomb from Nea Paphos, Report of the
Department of Antuquites Cyprus, Nicosia 1984.
Mikul~i} 1975
I. Mikul~i}, Ranorimski skeletni grobovi iz Skupa, Starinar XXIV-
XXV, Beograd 1975.
Mikul~i} 1982
I. Mikul~i}, Skopje, so okolnite tvrdini, Skopje 1982.
Milne 1970
J. S. Milne, Surgical Instruments in Greek and Roman Times, Oxford 1907,
reprinted New York 1970.
477
Slavica Kruni}
Milo{evi} 1981
P. Milo{evi}, Rimski nalaz u Savi kod Sremske Ra~e, Starinar
XXXI, Beograd 1981.
Petrovi} 1997
B. Petrovi}, Rimska boànstva, u: Kruni} S., Anti~ka bronza
Singidunuma, Beograd 1997.
Popovi} 1994
I. Popovi}, Anti~ko srebro u Srbiji, Beograd 1994.
Popovi} 1997
I. Popović, Miscellanea Argentae, Starinar XLVIII, Beograd 1997.
Richa 1986
E. Richa, Römisches Toilettgeräte aus Augst und Kaiseraugust, Forschungen
in Augst 6, August 1986.
Rieche, Schalles 1987
A. Rieche, H. J. Schalles, Arbeit, Handwerk und Beruf in der römischen Stadt,
Köln - Bonn 1987.
Sobel 1991
H. Sobel, Römische Arztneikästchen, SJ 46, Saalburg 1991.
Srejovi} 1986
D. Srejovi}, Grob ugledne Tra~anke iz Ulpijane, Starinar XXXVII,
Beograd 1986.
Tabanelli 1958
M. Tabanelli, Lo strumento chirurgico e la sua Storia, Milano 1958.
Vassits 1903
M. Vassits, La vaisselle d’argent du Musee national de Belgrade, Revue
archeologique XII, Paris 1903.
Veličković 1969
M. Veličković, Antička bronza u Jugoslaviji, Beograd 1969.
Veličković 1972
M. Veli~kovi}, Rimska sitna bronzana plastika u Narodnom muzeju,
Beograd 1972.
Watermann 1970
R. Watermann, Ärztliche Instrumente aus Novaesium, Köln 1970.
Watermann 1980
R. A. Watermann, Mensch und Medizine zwischen Macht und Militär der
römischen Kaiserzeit, Frankfurt a. M 1980.
478
Slavica KRUNIĆ
Belgrade City Museum
THECA VULNERARIA – MEDICAL

OR COSMETIC BOX
National Museum in Belgrade in the course of its sixteen decades long existence gathered in
its Roman Collection considerable amount of exceptional objects. Many of them are very
important and could be considered as masterpieces of the Roman art. In the Roman collec-
tion are housed also twelve cylindrical bronze boxes of different size. They all come from
unknown sites except one extraordinary specimen, which comes from the region of the
Kosmaj Mountain.
Roman civilization used this type of boxes of elongated cylindrical shape for storing medical
instruments. They are known as theca vulneraria or specillotheca. Most of them were made
of bronze but we know for exceptionally few of them made of silver. They look like slim tube
with lid, sometimes of rather small size.
Important context is also the finding place of these specimens helping to determine their
more precise purpose. This concerns in particular the finds from settlements and it is very
difficult to determine whether they had been pieces of medical or cosmetic sets. Finds from
the National Museum except cylindrical box from the Dunjić collection (Fig. 1, 1a) are from
unknown sites (Fig. 2-10; Pl. I, 2, II, 1-7) and hence without data about finding circum-
stances. The most interesting object (Fig. 1, 1a; Pl. I, 1) is most probably a grave find as most
objects from Kosmaj come from the necropoles at the sites Guberevac, Babe and Stojnik.
This bronze made box is fragmented and something that distinguishes it from the others is
miniature decorative appliqué of the female figure. It is possible that it is the representation
of the goddess Isis Fortuna who belongs to the group of eastern deities and whose attributes
are cornucopia and rudder and diadem on the head (Fig. 1a). Another possibility is that it is
the representation of Harpocrates, son of Isis. It is suggested by sensual look of naked boy,
double Egyptian crown in a crescent, symbol of Upper and Lower Egypt. Next to him is per-
haps depicted sycamore, holy tree or tree of life and above it is cornucopia. Position of the
right hand touching the chin or covering the mouth is possibly the apocryphal gesture. In
that context this cylindrical box could have been the property of a physician who took the
oath of Hypocrates. If it was the representation of Isis-Fortuna it is possible that theca was
the property of a woman meaning that box was a piece of toilet set.
479
Slavica Krunić
There is no difference in shape, size or manner of decoration of the cylindrical oxes depend-
ing on their medical or cosmetic purpose. Such vials could have belonged to physicians but
could have also been the pieces of cosmetic sets of Roman ladies. They are considered as
medical only when they contain medical instruments or medicines. More often they contain
implements used for toilet purposes but also powders, traces of pigments or balms necessary
in cosmetics or for make up purposes. They could have also been used for jewelry as well as
for hairpins. Their size was such that they could fit in a pocket.
Regardless of the fact that theca vulneraria literary means ‘box for wounds’ the analysis of
these specimens indicates that cylindrical boxes of the smaller size had been mostly used as
toilet accessories. When found in the grave of Roman medicus they contain few basic instru-
ments or when they are of smaller size they contain medicines. Simple instruments usually
found in them could be considered as basic equipment of physicians used for home visits to
the patients and also for protecting medicines. Identical set of instruments with different
spatulas and spoons was not only used for cosmetic purposes but it was also used to prepare
pigments for make up and also to apply them.
Aside from their dimensions and manner of manufacture these finds are considered to be
cosmetic boxes. They are dated rather broadly from the beginning of the 2nd to the end of
3rd century and it relates to the most of other above mentioned specimens. Furthermore, we
came to conclusion that grave find from Skopje (Scupi) did not belong to a physician but
most probably it was set of a barber – tonsor and after more detailed analysis we can claim
that instruments in a theca from Sremska Rača need not be medical, i.e. physician’s set.
480
Deana RATKOVIĆ UDK 069.51:739.5.032(497)
National Museum in Belgrade 739.5.032(37)'02(497)
TWO FIGURAL BRONZE OBJECTS

FROM WAGON AND HARNESS IN THE
ROMAN COLLECTION OF NATIONAL
MUSEUM IN BELGRADE
In the Roman Collection in National Museum in Belgrade there is rather large

group of so-called small bronzes including also objects used as decoration on
Roman wagons and horse harness. Considerable amount of such objects in the
Collection suggests that it is necessary to study them typologically as an
independent group.1
History of study of appearance, types, themes and mounting system of figural
pieces on the Roman wagons is 175 years long.2 The investigations of problems
concerning the reconstruction of Roman wagons were focused on findings of
wagons and horse harnesses in the tumulus burials mostly distributed in the
Roman provinces Pannonia3 and Thrace.4 These finds contributed to the
comprehension of the looks of different types of Roman wagons but also to
functional disposition of figural pieces as elements of their decoration concerning
all the provinces of the Roman empire.
As first contribution in the study of such objects in the Collection we selected two
different types of figural objects having utilitarian character in construction of
wagon and horse harness.
/1/ Study of these objects deserves more comprehensive work and that should
include horse equipment as well.
/2/ Gerhard 1928: (Verzierung eines Wagens); Radnóti 1961: 18 (2).
/3/ Bónis 1978: 103-121; 1981, 95-145; 1982: 171-161; Kiss 1989; Palágyi, Nagy
2002: 10, Abb. 1, 135-141.T. XVIII.
/4/ Venedikov 1960.
481
Deana Ratković
1. Decorative tube/ strap holder crowned with human bust5 (Fig. 1 a-d)
2. Yoke mount with representation of lion with Attis on a shield6 (Fig. 2 a-c).
1. Decorative tube/ strap holder crowned with human bust (Fig. 1 a-d) was
purchased for the National Museum in Belgrade and it comes from unknown site
Fig. 1 a-d
Sl. 1 a-d
/5/ ABJ 1969: 191; Veličković 1972: cat. 127.

/6/ Veličković 1972: cat.139.
482
TWO FIGURAL BRONZE OBJECTS FROM WAGON
in FYR Macedonia. It is of composite character and consists of three elements,

bust, hexagonal stand – tube for fixing and two symmetrically arranged handles.
Handles terminate the antithetically placed protomes of swans or marsh birds.
Bird’s feather is depicted by short incisions and in the middle in the horizontal
field is ornament consisting of incised small circles with punched dot in the center.
On the stand is incised symmetrical stylized ornament of two branches (palm?).
Under the incised branches are two elliptical ornaments (T ?). Lower part of the
stand – tube is decorated with incised zigzag lines and small circles. Bust and stand
are separated by stylized bordering garland (Fig. 1 d).
Decorative figural part of the object depicts young naked man with well-built
shoulders and short strong neck with distinct chest musculature. Face of the figure
with gaze directed slightly to the right is stylized and with emphasized chin, full
lips, large eyes and very prominent nose. Eyebrows are joined together and
depicted by short vertical incisions. Hair style is of distinct circular form with hair
depicted by short incisions. On the top of the head are represented four curls
shaped as letter S and parted to the left and right. Ears are free.
Inv. No. 3438/III; bronze, total height 16.5 cm, tube height 7.7 cm, width 16 cm.
Weight 1544 gr.
Composite appearance of the object resulted from its primarily utilitarian purpose
where only the bust had exclusively ornamental character. Before we turn to
typological and functional character of the object we will discuss the problems
concerning symbolism of the object and its date. Who the figure represented? This
human bust was earlier identified as female bust.7 At first glance it really looks like
female figure because of the shape of bosom and curls on top of the head.
However, strong bust with short and muscular neck and prominent thoracic bone
and complete face features with prominent bones above the eyes, circular shape of
the hair indicate without doubt that it was the representation of young man with
distinctive features.
Lacking of attributes indicating some deity as well as eclecticism in production of
this objects make its explanation rather difficult. Considering the character of all
symbolic motifs first of all the swans at the end of handles the bust could be
identified as the representation of Apollo. If we connect simplified modeling of
curls on top of the head with hair style of some other Apollo’s sculptures
(Belvedere Apollo) and incised branches of palm as Apollo’s sacred plant we have
certain arguments that this was representation of Apollo. However, swans occur as
/7/ Veličković 1972: 83, 127
483
Deana Ratković
motif on the objects of same type but of different concept of modeling the crown
that could not be associated with this deity. Motifs of swans in the similar concept
Fig. I-Ia
Sl. I-Ia
are encountered also on the handles of bronze vessels (paterae, simpula) as well as
on the handles of different types of balsamaria in a similar antithetic
composition.8
Absence of direct analogies makes rationalization of this explanation rather
difficult but we would like to suggest another possible explanation of this
iconography as representation of athlete, winner of athletic competition. Certain
parallels for such an explanation we encountered on mosaics with scenes from
agon, athletic games where naked athletes, wrestlers and boxers were depicted and
they have emphasized chest musculature and hair gathered in some kind of
ponytail on top of the head. On the mosaics from Caracalla’s thermae (Fig. I a-b)
as well as on mosaics of combatants from Turkey, north Africa (3rd century),9 from
Gafassa in Tunisia (first quarter of the 4th century)10 naked athletes are
represented in various scenes of competitions and prize awarding (Fig. II-III).
Four branches incised on the tube of this object and identified as palm branches
in this case could be explained as traditional sign symbolizing the winner and
/8/ Raev 1977: 633, Beil. 4/32; Radnóti 1938: 193/1, 47-48; Castoldi, Feugère 1991:
74-75.
/9/ Budde 1972: fig. 20, 182.
/10/ Khanoussi 1991: 318, pl. 74.
484
half-elliptical ornaments as schematized champions’ crowns (Fig. II). In the same

stylized manner are represented champions’ palms on the above mentioned
mosaics.
However, we think that two previous explanation could sublime sculptures made
after portraits of Antinoos (Antinoos Capitolini or Antinoos Farnese) as type of
statues of young man made after sculptures of gods and athletes in the Greek Late
Classic period of the 4th century BC.11 These are representations of slightly
feminized men of ‘ideal beauty’ with emphasized chest musculature and with curly
Fig. II-III
Sl. II-III
hair style of different type including short and long hair. Curls shaped as letter S
on top of the head and parted to the left and right side perhaps represent stylized
and highly abstract hair style characteristic of the statues of Antinoos (Fig. IV).12
Curls modeled in the similar way on the top of the head are also encountered on
the sculpture of Harpocrates (Fig. IVa) from Museo Capitolino in Rome.13 Whole
series of works was made after these models from the middle of the 2nd century
and also on relief of the Constantine’s triumphal arch in Rome.14
/11/ Fittschen 1991: 343, 345, 348, 337-349. The originated from the middle of the
2nd century (AD 140-150) and the copies were made until the 18th century.
/12/ Fittschen 1991: T. 90/3, 345.
/13/ Fittschen 1991: T. 80/1, 348.
/14/ Fittschen 1991: T. 90/2.
485
Deana Ratković
Fig. IV
Sl. IV
After the same model, i.e. sculptures of
Antinoos various types of decorative and
utilitarian objects (crowns of tripods,
balsamaria, weights and the like) had been
Fig. IVa
produced.15 A group of anthropomorphic
balsamaria with representation of naked Sl. IVa
young man (Büstengefäße) is close in
concept to our bust.16 Iconographically and stylistically are parallel busts of youths
from Djakovo (Bulgaria)17 found in a wagon burial. Busts of naked youths with
long hair falling in curls on the shoulders were encountered on various
ornamental parts of wagon from Djakovo and three specimens with handles
terminating in swan’s protomes are of the same type as decorative tubes of our
example but it is a variant with open handles - ‘hooks’.
/15/ Boucher 1973: 187; Kohlert-Nemeth 1988: 44 -47.

/16/ Nenova–Merdjanova 1995: 51.
/17/ Rousséva–Slokoska 1994: 387-391, Fig. 2, 6, 9.
486
We suggested few possible explanations of problems of iconographic identification

of representation but we shall leave the problem open because of lack of conclusive
evidence.
Simplification, abstractness and certain incompleteness of the representation
especially the hair is a consequence of the object being made in some provincial
workshop which produced objects after heterogeneous models. Many details as
well as eclecticism of the object make possible different chronological attribution.
However, on the basis of iconography and crude modeling of the face including
details executed by incision we suggest dating of this object in the period from the
middle of the 3rd to the first decades of the 4th century. The closest stylistic analogy
in executing details and bust in general could be encountered on the bust of ‘Flora’
from Sisak from the collection determined as ornamental part of wagon and dated
in the 3rd-4th century.18
In the introduction we already mentioned revival of ancient tradition in the
Roman period characterized by specific funerary ritual of burying the dead with
horses and wagons under the large barrows and such tradition was most widely
popular in provinces Pannonia and Thrace. This ritual of wagon burials as
continuation of Pre-Roman tradition (Early and Late Iron Age) is ascribed to the
customs of Celtic and Thracian population with basic idea of making easier the
journey to the afterworld.19 In the eastern part of FYR Macedonia (part of Roman
province Macedonia) tumulus burials are confirmed and wagon burial has been so
far confirmed in the ‘princely’ tumulus in Tarinci.20 In the barrow over the grave
with pyre have been encountered parts of a wagon, weapons, candelabrum, metal
lamp, gold leaves from diadem, amphorae, luxurious stamped pottery but not
decorative elements of the wagons. Material dates this find in the first half of the
1st century and most of objects belong to the Hellenistic-Thracian circle. This
grave as well as other finds from eastern Macedonia are connected with the
Thracians, that is with Thracian occupation of east Poeonian areas.21 As the
evidence about our object is incomplete considering finding circumstances the
interpretation of our object as object of funerary character is indecisive.
Decorative tubes - strap holders are clearly distinctive parts of the wagon and they
consist of three composite parts: polygonal hollow tube-socket of square,
/18/ Veličković 1972: 83, 126.

/19/ Jovanović 1984: 134-135.
/20/ Garašanin M. I D. 1975: 193 sq.
/21/ See Jovanović 1984: 133-136.
487
Deana Ratković
hexagonal or octagonal cross-section (this part was used for fastening), loops-
handles of different type (one-piece open or closed and two-piece open or closed)
and figural ending of various type/figure. According to this typological
classification our specimen belongs to the type or variant D - Decorative tubes with
two closed loops-handles.
Specimens with two closed or open handles are mostly ending in swan or snake
heads or they are of finger shape and figural parts above the tube are usually
modeled as hemispheres, spheres, pines or as eagles, griffins, panthers, lions,
horses or representations of Silvanus, grape picker, busts of young men and
women and the like. There are 350 typologically related specimens registered so
far in the wagon burials and in other graves from 255 sites. In addition to Bulgaria
and Hungary such objects were registered in Italy, Switzerland, Germany,
England, Romania, France, Belgium, Algeria, Spain, Marocco and Croatia.22
Objects of this type are generally dated from the end of 1st or the beginning of the
2nd century to the 4th century.23
Long-lasting attempts at reconstruction of Roman wagons best confirm close and
inseparable links between scientific investigations and museological presentation.
Models of wagons are displayed in museums as part of permanent or temporary
exhibitions and such models were changing following the evolution of scientific
investigations. Besides representation of technical characteristics and wagon types
the mounting of figural ornamental pieces on their original position is one of the
most complex problems encountered by investigators of this specific matter.
In the earlier reconstructions decorative tubes - strap holders had been placed on
the railing of a wagon or they had been considered as elements of bridle bit. Some
authors were of the opinion that these objects had exclusively ornamental function
and that they had been used on the roof of closed carriage.24 Such reconstruction
was suggested for the museum presentation of the wagon from Poljanci near
Ludberg (Croatia) within large exhibition Antique Bronze in Yugoslavia in the
National Museum in Belgrade in 1969.25
/22/ Röring 2000: 50-54; Šaper 1960: 363, Sl. 58/A-C ; Koščević 1995: PL. 17/122.
/23/ Radnóti 1963: 96. One two-handled specimen from Spain with incised
Christogram extends the date to the 4th century.
/24/ Lehner 1923: 28.
/25/ For reconstruction and analysis of wagon from Poljanci see Šeper 1962:
385-408; ABJ 1969.
488
Within permanent displays of European museums there are wagon

reconstructions from grave associations from Szomodorpuszta26 in Hungary and
the wagon found in the Vardar valley (vicinity of Thessalonica) that in the course
of time experienced many changes in reconstruction ideas. The most recent
reconstruction of this wagon places the decorative tubes - strap holders in certain
position on the wagon that seems so far best argumented and supported by most
of evidence.
First reconstruction of the wagon from the Vardar valley was the work of Seure
already in 1904 and it had been presented to the public on the exhibition in Petit
Palais in Paris.27 In reconstruction of this wagon Seure suggested that objects of
our type had been at the wagon railing and used as handholds for the coachmen.
The position of decorative tubes on the wagon shaft was indicated by Venedikov
on the suggested reconstruction from 1960.28
Next reconstruction of the wagon from the Vardar valley (Fig. V) was the work of
K. Röring in 1983 after the relief representation from Maria Saal (Austria). He
reconstructed it as luxurious four-wheel carriage - carruca dormitoria.29 Model of
this wagon is made of wood and it is on permanent display at Romisch-
Fig. V
Sl. V
/26/ Bónis 1978: 103-122, Abb. 3.

/27/ Schleiermacher 1996: 206.
/28/ Venedikov 1960: T. 97.
/29/ For types of Roman wagons see Šeper 1962: 408-411.
489
Deana Ratković
Fig. VI
Sl. VI
490
Germanische Museum in Cologne. On the basis of the same relief from Mariasalla
E. Bónis reconstructed wagons from Szomodorpuszta (Fig. VI) and this Plexiglas
model has been displayed in 1977 on the occasion of opening of new permanent
exhibition of Hungarian National Museum in Budapest and it is still on display
there.30
K. Röring and E. Bónis placed decorative tubes as part of mount on the wagon axle
visible above the wheels that was fixed on wooden or iron bar (Kipfen) of the
wagon axle. These tubes were joined to the wagon floor by the strap, which had
been pulled through loops-handles joined to the flooring by way of ring-like
loops. The purpose of such structures was to reduce blows in the wagon shell
while in motion. To say it in more modern terms the objects of this type were
elements of shock absorbers and number of these decorative tubes indicated
number of wagon wheels.31 M. Schleiermacher in her work on bronze elements of
wagons from Romisch-Germanische Museum in Cologne explained her
understanding of reconstruction of the wagon from the Vardar valley an she did
not change the position and function of these objects.32
We have already mentioned different variants of loops-handles on both sides of
polygonal tube used for fastening. However, these objects differ in their size (from
6 to 17 cm) and weight (from 150 to 2000 gr) so there is a problem of use of
decorative tubes of smaller size and possibility of their use because of their size
and weight as strap holders.33 Decorative tubes of larger size as is our specimen
(height 16.5 cm and weight 1544 gr) had probably been parts of four-wheel
wagons.34 But, something like that could not be confirmed with certainty. On a
monument from Intercissa (Fig. VII) from the end of 2nd and the beginning of 3rd
century was depicted a strap holder with two handles on a two-wheel wagon.35 We
are also informed about position and function of these objects from a relief
fragment with wagon representation from Neighmagen36 (Fig. VIII) where
decorative tubes - strap holders (same as our specimen) are depicted above the
wheels and on the relief from Maria Saal (Austria) there are heads of griffins above
both wheels depicted in perspective (Fig. IX).37
/30/ Bónis 1978, Abb. 3.

/31/ Röring 2000: 45-49 ; Radnóti 1963: 93.
/32/ Schleiermacher 1996: 227-230, Abb. 5.
/33/ Röring 2000: 45.
/34/ Röring 2000: 50.
/35/ Visy 1997: 67.
/36/ Röring 2000: Abb. 8.
/37/ Mercklin 1933: Abb. 35.
491
Deana Ratković
Fig. VII Fig. VIII
Sl. VII Sl. VIII
Fig. IX
Sl. IX
2. Yoke mount - Lion with Attis on shield (Fig. 2 a-c) found probably in Kostolac
(Viminacium) is part of an object with preserved one figure of lion standing on
fragmented piece of semicircular tube.38 Identical figure of a lion was on the
opposite side of the closed mount of semicircular or horseshoe shape. Lion rests
492
his raised left paw on a shield with relief depicting Attis with Phrygian cap. This
representation could be associated with the cult of Cybele and Attis.
Inv. no. 2700/ III, bronze, height 7 cm; length 7.4 cm.
Fig. 2 a-c
Sl. 2 a-c
Lion with shield with mask of Attis is mount of a yoke of horse harness and
according to typology of A. Radnóti is his variant C - mounts of horseshoe shape
with figural decoration of pair of animals.39 Pairs of animals were on both sides
of semicircular and closed horseshoe-shaped part. Such mounts had structural
purpose on the yoke of horse harness and their function was to distribute the
strap. According to the system of decoration they are classified in three groups A,
B and C. Besides certain structural differences their common component is
semicircular or horseshoe-shaped part mounted on prominent part of the oval
wooden bar of yoke. At the spot where shield was under lion’s or panther’s paws
the harness strap on the horse breasts was pulled through.
The most frequent figural representations are those of lion or panther and unique
element on all specimens is a shield with relief representation of Attis, Medusa,
head of a woman or Satyr. As an exception could be considered specimens with
/38/ In the contemporary inventory book of the Roman Collection the finding
place is unknown (Danube basin - Roman limes). However, this object was
entered in the old museum inventiry book (book 2) as number 2334 and there
is stated that it arrived in the Museum in 1900 and that it had been found in
Kostolac – Viminacium.
/39/ Radnóti 1961: 33-36.
493
Deana Ratković
representation of athletes in combat or athletes in armor from unknown site (now

in Berlin) and specimen with a figure of sitting dog also from an unknown site.40
To the group A are attributed undecorated specimens mostly distributed in the
military fortifications in the western provinces, to the group B are attributed
specimens from closed associations of wagon burials from Thrace. Objects with
figural decoration consisting of pair of animals of type C are distributed
throughout all Roman European provinces from Portugal to Bosphorus but
mostly in the western provinces of the Empire. Many of them have been found in
military fortifications (Novaessium, Vindonissa, Porolissum, Brigetio, Buciuni).41
All these specimens were found outside grave associations with wagons except
Bulgarian specimens (Stara Zagora, Chatal Tepe, Svilengrad - pairs of lions with
Attis on the shield). From the territory of Serbia there is only this single find with
best parallels in specimens from Buciuni, Buda Gelerthegy and Cologne.42
Mounts with animal figures are dated from the 1st to the 2nd century on the basis
of finds from military camps and wagon burials in Bulgaria. According to thus
established chronology we would date our specimen in the period from the
beginning to the middle of the 2nd century. The purpose of the yoke mount with
figural animal representations and shield was for a long time unexplained. They
had been published in the catalogues of small Roman bronzes. The yoke mounts
with figural decoration consisting of pairs of lions or panthers have been found in
the grave associations usually in groups of two specimens and their position was
on the outer side of a yoke. Between two yokes was a shaft, which divided harness
in two for two horses to be put in (Fig. IX).
After such mounts had been found in wagon burials in Svilengrad and Custendil
Radnóti accepted their position on a yoke and the function we already
suggested.43 S. Palágyi suggests another type of reconstruction with yoke mounts
placed on the inside and closer to the shaft.44
We are going to mention one funerary monument from our territory, from
Viminacium as also the place of origin of our specimen where one detail indicates
that figural mounts had been fixed on the outer sides of the yoke. It is the funerary
monument from the middle of the 2nd century of one L. Blassius Nigellio speculator
/40/ Radnóti 1961: C31, C26, 36.

/41/ Radnóti 1961: 28. Gudea 1972: 76, T. LXXXVII.
/42/ Schleiermacher 1996: Abb. 116, Kat. 199, 192-193.
/43/ Velkov 1940: 42, 199, Abb. 279-280.; Radnóti 1961: 20.
/44/ Palagyi, Nagy 2002: T. XXI/11. (Inota Hügel 2, nach Palagyi 1981), 187.
494
Fig. X
Sl. X
of legion VII Claudia where four-wheel horses-drawn open wagon was depicted
(Fig. XI).45 There are three horses in a harness, two of them are frontal horses
harnessed together and third horse was harnessed separately. First frontal horse
has depicted in relief harness with animal figure (lion or panther?) above it on the
breast and it was probably the type of figural mounts similar to our specimen (Fig.
XII). Frontal paw of animal is slightly raised probably on a shield now missing.
Unfortunately the monument is in this section rather damaged so certain
/45/ Mirković 1986: 128-129, 106.
495
Deana Ratković
Fig. XI
Sl. XI
Fig. XII
Sl. XII
496
elements, which could confirm fully this assumption are missing. Above the
figures of first and second horse are discernible triangular protrusions probably
depicting triangularly shaped yoke (Fig. XIII).46 On such stone monuments
depicted details are rather summary and restricted to the most prominent ones.
Fig. XIII
Sl. XIII
Figural bronze decoration from Roman wagons occur in many established forms
and sophisticated symbolics.47 Generally speaking there are three common types
of representations : anthropomorphic figures of gods or mortals, animal figures or
symbolic representations belonging to two basic stylistic spheres - Hellenistic-
Roman and Celtic animal style. According to such stylistic and typological
classification our decorative tube and yoke mount belong to the Hellenistic -
Roman circle and they had been most probably produced in some provincial
workshop in the lower and middle Danube basin.
/46/ It is so-called western yoke typical for the western provinces. According to
Radnóti Thracian and western yoke types could be distinguished, see Radnóti
1961: Abb. 13.
/47/ For symbols and types of decoration on wagons see Mercklin 1933; Alföldy
1939.
497
Deana Ratković
CNRS: La vaisselle tardo – républicaine en bronze, Université de Bourgogne,

Centre de recherches sur les techniques gréco-romains, CNRS 13, Dijon
1991.
ABJ 1969
Antička bronza u Jugoslaviji, katalog izložbe Narodni muzej Beograd, Beograd
1969.
Alföldy 1939
A. Alföldy, Char funeraires bacchius dans les provinces de l’Empire Roman,
Antiquite Classique VIII/2, Bruxelles 1939.
Bónis 1978
E. B. Bónis, Rekonstruktionversuche aus dem Fundinventar des römer-
zeitliche Bestattungswagens von Szomor-Somodorpuszta, Folia Archeolo-
gica XXIX, Budapest 1978: 103-124.
Bónis 1981
E. B. Bónis, Das kaiserzeitliche „Wagengrab“ 1 von Káloz, Folia Archeologica
XXXII, Budapest 1981: 103-124.
Bónis 1982
E. B. Bónis, Das kaiserzeitliche „Wagengrab“ Nr. 3 von Környe, Folia Archeo-
logica XXXIII, Budapest 1982: 117-157.
Boucher 1973
S. Boucher, Bronzes romains figure du muse des beaux arts de Lyon, Lyon
1973.
Budde 1972
L. Budde, Antike mosaiken in Kilikien. Reckinghausen 1972.
Castoldi, Feugère 1991
M. Castoldi, M. Feugère, Les simpulum, CNRS 13, Dijon 1991: 61-88.
498
Fittschen 1991
K. Fittschen, Zwei klasizistische Statuen und ihre Rezeption in der Neuzeit,
Mitteilungen des deutschen archaeologischen Instituts, Römische Abteilung
98, Mainz am Rhein 1991.
Garašanin M. i D. 1975
M. Gara{anin, D. Gra{anin, Na~inot na pogrebuvawe i konstrukcija
na kneèvskata mogila vo Tarinci, Zbornik na [tipskiot naroden
muzej IV-V, [tip 1975: 193-205.
Jovanović 1984
A. Jovanovi}, Rimske nekropole na teritoriji Jugoslavije, Beograd 1984.
Khanoussi 1991
M. Khanoussi, Les spectacles de jeux athlétiques et de pugilat dans l’Afrique
romaine, Mitteilungen des deutschen archaeologischen Instituts Römische
Abteilung 98, Mainz am Rhein 1991: 315-22.
Kohlert-Nemth 1988
M. Kohlert-Nemeth, Römische bronzen I, Nida –Heddernheim-Götter und
Dämonen), Archeologische Reihe 11, Frankfurt am Main 1988.
Koščević, Makijanić 1995
R. Koščević, R. Makjanić, Siscia, Pannonia Superior: Finds and Metalwork
Production.Terra Sigillata, BAR 621, Oxford 1995.
Kiss 1989
Á. Kiss, Das römerzeitliche Wagengrab von Kozármisleny, Rég. Füz II, 25
(1989), Budapest 1989.
Mercklin 1933
E. Mercklin, Wagenschmuck aus der römischen Kaiserzeit, Jahrbuch Des
Deutschen Archäologischen Instituts 48, Berlin 1933: 84-76.
Mirković 1986
M. Mirković, Inscriptiones de la Mésie Supérieure I, Beograd 1986.
Nenova–Merdjanova 1995
R. Nenova–Merdjanova, Typology and Chronology of the Bronze Vessels
used in the Palestra and in the Baths from the Roman Provinces Thrace and
Moesia, Acta of the 12th International Congress on Ancient Bronzes, Nar 18,
Nijmegen 1995: 51-59.
Palágyi, Nagy 2002
S. K. Palágyi, L. Nagy, Römerzeitliche Hügelgräber in Transdanubien
(Ungarn), Budapest 2002.
499
Deana Ratković
Raev 1977
B. Raev, Römischen Bronzengefässe in Thrakien und Moesien, Bericht der
Römische-Germanischen Komission 58, Frankfurt am Main 1978: 606-635.
Radnóti 1938
A. Radnóti, Die römischen Bronzegefässe von Pannonien, Diss. Pann. Ser. II,
Nr. 6, Budapest 1938.
Radnóti 1961
A. Radnóti, Eine Jochbeschlag der römischen Kaiserzeit, Saalburg Jahrbuch
XIX, Saalburg-Berlin 1961: 18-36.
Radnóti 1963
A.Radnóti, Eine römische Pantherstatuette aus Straubing, Bayerische
Vorgeschichts-Blätter 28, München 1963: 67-96.
Röring 2000 (2001)
Ch. Röring, Römische Wagenbronzen aus Augsburg, Augsburger Beiträge
zur Archeologie 3, Augsburg 2000: 43-55.
Rousséva-Slokoska 1994
L. Rousséva-Slokoska, Appliques de Bronze Antiques de Char Provenant de
Pautalia/Sur les Problème de la reconstitution, Akten der 10. Internationalen
Tagung über Antike Bronzen, Sttutgart 1994: 387-392.
Schleiermacher 1996
M. Schleiermacher, Wagenbronzen und Pferdgeschirr im Römisch-
Germanischen Museum Köln, Kölner Jahrbuch 29, Berlin 1996: 205-295.
Šaper 1962
M. Šaper, Rimska kola iz Poljanca kod Ludberga, Arheološki radovi i rasprave
II, Zagreb 1962.
Veličković 1972
M. Veličković, Rimska sitna bronzana plastika u Narodnom muzeju, Antika 4,
Beograd 1972.
Venedikov 1960
I. Venedikov, Trakièskata kolesnica, Sofià 1960.
Visy 1997
Zs. Visy, Die Wagendarstellungen der Panonischen Grabsteine, Pécs 1997.
500
Deana RATKOVI]
DVA FIGURALNA PREDMETA OD BRONZE

SA KOLA I ZAPREGE IZ RIMSKE ZBIRKE
NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU
U Rimskoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu ~uva se kolekcija tzv. sitne figuralne
bronzane plastike iz koje se tematski moè izdvojiti grupa predmeta koji su bili
deo dekoracije na rimskim kolima i kowskoj zaprezi.
Istraìva~ki rad na problemima rekonstrukcije rimskih kola je dug 175 godina.

Prou~avawa su bila fokusirana uglavnom na nalaze kola i kowske zaprege u grobovi-
ma pod tumulima ~ija je najve}a rasprostrawenost u rimskim provincijama Panoni-
ji i Trakiji. Ta istraìvawa su prezentovala brojne rekonstrukcije izgleda tipova
rimskih kola, kao i sme{taj nalaza figuralne plastike. Iz Zbirke smo izdvojili dva
figuralna objekta razli~itog tipa, utilitarnog karaktera u konstrukciji kola i za-
prege: 1. Ukrasna cev-drà~ remena sa kruni{tem u obliku poprsja (sl. 1 a-d) i 2.
Okov jarma sa predstavom lava sa Atisom na {titu (sl. 2 a-c).
1. Ukrasna cev-drà~ remena, sa kruni{tem u obliku poprsja (sl.1 a-d) u Narodni

muzej u Beogradu je dospela otkupom, i poti~e sa nepoznatog nalazi{ta sa teritori-
je BJR Makedonije. Ona je kompozitnog karaktera i ~ine je tri elementa: poprsje, {e-
stougaono postoqe - cev za fiksirawe, i dve simetri~no postavqene dr{ke. Dr{ke
se zavr{avaju u obliku antiteti~ki postavqenih protoma labudova ili barskih pti-
ca. Detaqi su izvedeni kratkim urezima, cik-cak linijama i kruì}ima sa punkti-
ranom ta~kom u sredini. Na postoqu je stilizovani ukras od dve grane (palma?).
Ispod urezanih gran~ica su dva elipsoidna ornamenta (T ?). Poprsje i postoqe de-
li stilizovani venac (sl. 2 d). Ukrasni deo predmeta predstavqa nagog mladog mu-
{karca jakih ramena i kratkog sna`nog vrata, sa nazna~enom grudnom muskulaturom.
Frizura je nagla{eno uokvirena i shematizovana, sa vlasima predstavqenim krat-
kim urezima. Na temenu glave postavqene su ~etiri kovrxe ili vitice u formi lati-
ni~nog slova S. Inv. br. 3438/III; bronza, ukupna visina 16,5 cm, visina cevi 7,7 cm,
{irina 16 cm, teìna 1544 g.
Poprsje qudske figure je ranije opredeqeno kao poprsje ène. Me|utim, sna`na bi-
sta sa kratkim i jakim vratom i nagla{enom grudnom kosti, celokupna predstava li-
501
Deana Ratkovi}
ka sa nagla{enim kostima iznad o~iju, i zaokruènost linije kose, nedvosmisleno

ukazuju da je re~ o predstavi mladog mu{karca stilizovanih crta lica sa izvesnom
individualno{}u. Nedostatak analogija, kao i eklektizam predmeta, oteàva raci-
onalizaciju tuma~ewa, a odsustvo implicitnih atributa sigurnu povezanost sa od-
re|enim boànstvom. Posmatraju}i karakter svih predstavqenih simbola, a prven-
stveno labudova na krajevima dr{ki, poprsje bi se moglo opredeliti kao predstava
Apolona. Simplificirana modelacija kovrxi na temenu (uporediva sa frizurama
na Apolonovim skulpturama - Apolon Belvedere) kao i urezane gran~ice palmi, kao
Apolonove svete biqake, argumenti su da je re~ o predstavi Apolona. Me|utim, labu-
dovi koji se javqaju kao motiv kod predmeta istog tipa ali razli~itih koncepcija
izrade kruni{ta, ne mogu se povezati sa ovim boànstvom. Motiv labudova posta-
vqenih antiteti~ki sre}emo i na mnogim drugim utilitarnim predmetima od
bronze.
Jedno od mogu}ih tuma~ewa ikonografije na{e biste jeste i predstava atlete, pobed-
nika atletskih takmi~ewa. Izvesne sli~nosti nalazimo na mozaicima sa scenama iz
agona, atletskih igara na kojima su predstavqene nage atlete, rva~i i bokseri sa na-
gla{enom grudnom muskulaturom i kosom prikupqenom u rep na temenu glave. Na mo-
zaicima iz Karakalinih termi u Rimu (sl. I a-b), kao i na mozaicima boraca - iz Tur-
ske, severne Afrike (III vek), Gafase iz Tunisa (prva ~etvrtina IV veka), nagi atleti-
~ari su predstavqeni u razli~itim scenama takmi~ewa i uru~ewa nagrada pobedni-
cima (sl. II-III). êtiri gran~ice urezane na cev na{eg predmeta, identifikovane
kao grane palme, predstavqale, bi u slu~aju ovakvog tuma~ewa tradicionalni znak
koji simbolizuje pobednika, a poluelipsoidni ornamenti shematizovane pobedni~-
ke krune (sl. II). Na isti stilizovan na~in predstavqene su pobedni~ke palme na po-
menutim mozaicima.
Me|utim, ~ini nam se da prethodna dva tuma~ewa mogu da sublimiraju skulpture ko-
je su nastale na predlo{ku Antinojevih portreta (Antinoos Capitolini ili Antinoos
Farnese), kao tip statue mladi}a nastalih po uzoru skulptura bogova i atleta iz pe-
rioda gr~ke kasne klasike IV veka pre n.e. Predstave pomalo feminiziranih mu-
{karca „idealne lepote“ sa nagla{enom grudnom muskulaturom, sa frizurama ko-
vrxave kose (kratkom ili dugom) grupisane su u nekoliko tipolo{kih grupa. Kovrxe
formirane na temenu glave u obliku latini~nog slova S koja je podeqena na levu i de-
snu stranu mo`da predstavqa stilizovanu i u potpunosti svedenu frizuru kakvu sre-
}emo kod statua Antinoja (sl. IV). Na skulpturi Harpokrata (sl. IVa) iz Kapitolin-
skog muzeja u Rimu nalazimo na sli~an na~in formirane kovrxe na temenu glave. Na
ovim uzorima nastao je ~itav niz dela od sredine II veka, kao i na reqefnim predsta-
vama na Konstantinovom slavoluku u Rimu.
Po uzoru na Antinojeve skulpture izra|ivani su i razli~iti tipovi dekorativnih
i utilitarnih predmeta (kruni{ta tronoàca, balsamarijumi, tegovi i sl.). Jedna
502
grupa antropomorfnih balsamarijuma sa predstavama nagih mladi}a (Büstengefäße)

koncepcijski je bliska na{em poprsju. Istom stilu ikonografski i stilski su pa-
ralelne biste mladi}a iz \akova (Bugarska), iz nalaza groba sa kolima. Biste nagih
mladi}a sa dugom kosom i uvojcima javqaju se na ukrasnim delovima kola iz \akova
u vi{e tipova, a tri primerka sa dr{kama ~iji se krajevi zavr{avaju u obliku labu-
dovih protoma pripadaju tipu ukrasnih cevi, kao i na{ primerak, varijanti sa
otvorenim dr{kama „kukama“. Simplifikacija, svedenost i izvesna nedovr{enost
predstave, a posebno kose, nastala je usled wene izrade u nekoj provincijskoj radio-
nici koja je stvarala po razli~itim uzorima. Mno{tvo detaqa, kao i eklektizam
predmeta, otvara hronolo{ko atribuirawe u razli~itim pravcima. Me|utim, na
osnovu ikonografije, tvrde modelacije lika, zatim detaqa izvedenih urezivawem,
predloìli bismo datovawe ovog predmeta u period od sredine III do prvih deceni-
ja IV veka. Najboqu stilsku komplementarnost u izradi detaqa i sli~nost u obradi
poprsja nalazimo kod poprsja „Flore“ iz Siska, iz iste Zbirke, koja se tako|e moè
opredeliti kao dekorativni deo kola i datuje se u III-IV vek.
U uvodu smo naveli pojavu oìvqavawa starijih tradicija u rimskom periodu, u vidu
specifi~ne vrste pogrebnog rituala sahrawivawa pod tumulima sa kolima i kowima,
sa wihovom najve}om rasprostrawenos{}u u provincijama Panoniji i Trakiji. Ovaj
obi~aj je nastavak vremena pre rimske tradicije (od starijeg i mla|eg gvozdenog do-
ba), a pripisuje se obi~ajima pripadnika keltske i tra~ke populacije ~ija je osnovna
sepulkralna ideja olak{ati put pokojniku u zagrobni ìvot. U isto~nom delu teri-
torije BJR Makedonije (deo rimske provincije Makedonije) posvedo~eno je sahrawi-
vawe pod tumulima, a sahrana sa kolima u okviru pogrebnog rituala posvedo~ena je za
sada samo u „kneèvskoj“ humci iz Tarinaca, datovanoj na osnovu materijala u prvu
polovinu I veka. Ovaj grob, kao i ostali nalazi iz isto~ne Makedonije, etni~ki se po-
vezuju sa tra~kim etnitetom odnosno trakizacijom isto~nih peonskih oblasti. Me-
|utim, s obzirom da je re~ o predmetu sa nepotpunim podacima o mestu nalaza, inter-
pretacija pripadnosti na{eg predmeta kao funeralnog nam je ograni~ena.
Ukrasne cevi – dr{ke remena, pripadaju jasno izdiferenciranom tipu dela kola i sa-
stoje se iz tri kompozitna dela: poligonalne {upqe cevi-tuqca, sa ~etvorougaonim,
{estougaonim i osmougaonim presekom (za fiksirawe), u{ica-dr{ki, razli~itih
varijanti (jednostrano i dvostrano otvorenih i zatvorenih) i figuralnog zavr{et-
ka sa razli~itom tematikom. Po tipolo{koj klasifikaciji koju je uradio Rering
na{ primerak pripada tipu D - ukrasne cevi sa dve zatvorene u{ice-dr{ke.
Primerci sa dve zatvorene ili otvorene dr{ke se naj~e{}e zavr{avaju u obliku la-
budovih i zmijskih glava, ili u obliku prsta, a figuralne predstave iznad cevi su
naj~e{}e u obliku polukugle, kugle, pinije, orla, grifona, pantera, lava, kowa, zatim
tu su i predstave Silvana, bera~a gro`|a, bista mladi}a, èna i drugih.
503
Deana Ratkovi}
Do sada je evidentirano 350 tipolo{ki srodnih primeraka sa 255 nalazi{ta u okvi-

ru nalaza u grobovima sa kolima, ali i van wih u svim delovima Carstva. Predmeti
ovog tipa se okvirno datuju od kraja I ili po~etka II pa sve do IV veka.
Dugogodi{wa istraìvawa na rekonstrukcijama rimskih kola najboqe svedo~e o

bliskoj i nerazdvojivoj povezanosti nau~nog istraìvawa sa muzeolo{kom prezen-
tacijom. Modeli rekonstrukcija kola prezentuju se u muzejima u okviru stalnih ili
tematskih izlo`bi, gde su se izloèni modeli rekonstrukcija mewali zajedno sa raz-
vojem nau~nih istraìvawa. Pored predstavqawa tehni~kog i tipskog izgleda kola,
montirawe predmeta figuralnih ukrasa na mesta na kojima su prvobitno stajali, je-
dan je od najteìh problema sa kojima su se suo~avali istraìva~i.
U ranijim rekonstrukcijama ukrasne cevi-dr{ke remena, postavqane su na ogradu

sanduka kola, ili im je dodeqivana funkcija u konstrukciji uzda. Pojedini istra-
ìva~i su smatrali da su ovi predmeti imali iskqu~ivo dekorativnu funkciju i da
im je mesto bilo na krovu kola zatvorenog tipa. Ovakvo re{ewe je bilo predloèno
i na muzejskoj prezentaciji rekonstrukcije nalaza kola iz Poqanaca kod Ludberga
(Hrvatska), a u okviru velike tematske izlo`be Anti~ka bronza u Jugoslaviji, u Na-
rodnom muzeju u Beogradu 1969. godine.
U okviru stalnih postavki evropskih muzeja izloène su rekonstrukcije kola iz se-

pulkralnih nalaza iz Somodora (Szomodorpuszta) iz Ma|arske i kola ~ije je mesto
nalaza dolina Vardara (okolina Soluna), koje su tokom vremena doìvele ~itav niz
re{ewa. Najnovija re{ewa rekonstrukcije ovih kola postavqaju ukrasne cevi-drà-
~e remena, u odre|enu funkciju i mesto na kolima, koja su ~ini se najargumentovani-
ja i dokumentovana.
Prvu rekonstrukciju kola iz doline Vardara na~inio je @. Ser ve} 1904. godine i
ona su predstavqena javnosti na izlo`bi u Peti Paleu u Parizu. Ser je prilikom re-
konstrukcije ovih kola dao re{ewe gde su se objekti na{eg tipa nalazili na ogradi
sanduka kola sa funkcijom dr{ki za koje su se dràli ko~ija{i. Poziciju ukrasnih
cevi na osovini kola predloìo je Venedikov na predloènoj rekonstrukciji iz
1960. godine.
Slede}u rekonstrukciju kola iz doline Vardara (sl. V) uradio je K. Rering 1983. go-
dine na primeru predstave reqefa iz Maria Sala (Austrija). Rekonstruisao ih je kao
luksuzna putna kola sa krovom i ~etiri to~ka - carruca dormitoria. Model ovih kola
je napravqen od drveta i deo je postavke Rimsko-germanskog muzeja u Kelnu. Na osno-
vu istog reqefa iz Maria Sala, E. Bonis je rekonstruisala kola iz Somodora (sl. VI)
~iji je model u pleksiglasu izloèn 1977. godine prilikom otvarawa tada{we nove
stalne postavke Ma|arskog nacionalnog muzeja u Budimpe{ti, a deo je i sada{we po-
stavke.
504
K. Rering i E. Bonis postavqaju ukrasne cevi kao deo karoserije na kolskoj osovini
vidqivoj iznad to~kova, koja je bila fiksirana na drvenoj ili gvozdenoj gredi (Kip-
fen) osovine kola. Sa podom kola bile su povezane remenom, koji se provla~io kroz
u{ice-dr{ke, a povezane su sa podnom daskom pomo}u prstenastih karika. Ove kon-
strukcije su imale funkciju ublaàvawa udarca u kola prilikom vo`we. Dana{wim
re~nikom, predmeti ove vrste bili su delovi amortizera, a broj ovih ukrasnih cevi
ozna~avao je broj to~kova na kolima. M. [lajermaher je, u svom radu o bronzanim de-
lovima kola iz Rimsko-germanskog muzeja u Kelnu, izloìla svoje vi|ewe rekon-
strukcije kola iz doline Vardara ne promeniv{i poziciju i funkciju predmeta na-
{eg tipa.
Ve} smo napomenuli razlike u varijantama koje se odnose na u{ice-dr{ke, postavqe-

ne na obe strane poligonalne cevi koja je sluìla za fiksirawe. Me|utim, ovi objek-
ti se razlikuju me|u sobom i po razli~itim dimenzijama od 6 do 17 cm, dok im teì-
na varira od 150 do 2000 g pa se postavqa pitawe poloàja i funkcije ukrasnih ce-
vi koje su mawih dimenzija i da li su one mogle da svojom veli~inom i teìnom bu-
du u funkciji nosa~a remena. Ukrasne cevi ve}ih dimenzija, kao {to je na{ prime-
rak (visine 16,5 cm i teìne od 1544 g), verovatno su bile deo kola sa ~etiri to~ka.
Me|utim, tako ne{to se za sada ne moè sa sigurno{}u tvrditi. Na jednom spomeni-
ku iz Intercise (sl. VII) sa kraja II i po~etka III veka predstavqen je drà~ remena sa
dve dr{ke na jednim kolima sa dva to~ka. O mestu i funkciji ovih predmeta saznaje-
mo i sa fragmenta reqefa predstave kola iz Nojmagena (sl. VIII) gde su iznad to~ko-
va kola prikazane na{e ukrasne cevi – drà~i remena, a na reqefu iz Maria Sala
(Austrija) predstavqene su glave grifona iznad oba to~ka na mestu kako izgledaju u
perspektivi (sl. IX).
2. Okov jarma - lav sa Atisom na {titu (sl. 2, a-c), ~ije je mesto nalaska Kostolac
(Viminacium), predstavqa deo predmeta sa o~uvanom jednom figurom lava koji stoji
na fragmentovanom delu polukru`ne cevi. Identi~na figura lava se nalazila sa na-
spramne strane drugog dela zatvorenog okova polukru`nog ili potkovi~astog obli-
ka. Lav se podignutom levom {apom oslawa na {tit na kome je predstavqen u reqe-
fu Atis sa frigijskom kapom. Ova predstava bi se mogla povezati sa kultom Kibele
i Atisa. Inv. br. 2700/ III, bronza, visina 7 cm, duìna 7,4 cm.
Lav sa {titom na kome je maska Atisa je okov sa jarma kowske zaprege i po tipolo-
{koj klasifikaciji A. Radnotija pripada wegovoj varijanti C – okovima u obliku
potkovice sa figuralnim ukrasom u vidu para ìvotiwa. Par ìvotiwa se nala-
zio na obe strane polukru`nog i zatvorenog potkovi~astog dela. Okovi ovog tipa su
imali konstruktivnu namenu na jarmu zaprege i bili su u funkciji razvodnika re-
mena. Tipolo{ki su razvrstani u tri grupe A, B i C na osnovu na~ina ukra{avawa.
Pored izvesnih konstruktivnih razlika zajedni~ka komponenta im je polukru`ni
505
Deana Ratkovi}
ili potkovi~asti deo koji se umetao na istaknuti deo ovalne drvene grede jarma. Na
mestu gde se ispod lavqih ili panterovih nogu nalazio {tit provla~io se gajtan ama
na grudima kowa.
Figuralne predstave naj~e{}e predstavqaju lava ili pantera, a jedinstveni element

na svim primercima je {tit sa reqefnim predstavama Atisa, Meduze, glave ène ili
Satira. Izuzetak predstavqaju primerci sa predstavom atleta u borbi i atleta u
{titu, ~ije je nalazi{te nepoznato (danas u Berlinu), i primerak sa figurom psa ko-
ji sedi, sa tako|e nepoznatog nalazi{ta.
Nalazima grupe A pripadaju neukra{eni primerci koji su rasprostraweni uglav-

nom u vojnim utvr|ewima zapadnih provincija. Grupi B pripadaju primerci iz za-
tvorenih celina grobova sa kolima iz Trakije. Predmeti sa figuralnim ukrasima u
obliku para ìvotiwa tipa C rasprostraweni su u svim evropskim rimskim pro-
vincijama od Portugala do Bosfora sa najve}om zastupqeno{}u u zapadnim provin-
cijama Carstva. Veliki broj je prona|en u vojnim utvr|ewima (Novaessium, Vindonis-
sa, Porolissum, Brigetio). Svi ovi nalazi su van grobnih celina sa kolima, sem bugar-
skih primeraka (Stara Zagora, âtal Tep, Svilengrad – parovi lavova sa maskom Ati-
sa na {titu). Sa teritorije Srbije poznat nam je samo na{ primerak kome su najbo-
qe paralele primerci iz Buda Gelerthegija i Kelna.
Okovi sa ìvotiwskim predstavama se datuju, na osnovu nalaza iz vojnih utvr|ewa i

grobova sa kolima iz Bugarske, od I do II veka. Na osnovu takve uspostavqene hrono-
logije datovali bismo na{ primerak u period od po~etka do sredine II veka.
I namena okova jarma sa figuralnom ìvotiwskom predstavom i {titom dugo je bi-

la nerazja{wena. Oni su objavqivani u okviru kataloga zbirki sitne bronzane pla-
stike. Okovi jarma sa figuralnim ukrasom u vidu para lavova ili pantera nalaèni
su u grobnim celinama (garniture sa dva ista primerka), i wihovo mesto je bilo na
spoqnim stranama jarma. Izme|u dva jarma nalazila se ruda, koja je delila zapregu u
koju su bila upregnuta dva kowa (sl. X).
Pronalskom ovakvih okova u okviru nalaza kola iz Svilengrada i ]ustendila, wi-

hovo mesto na jarmu sa funkcijom koju smo ve} naveli prihvatio je Radnoti. Drugu
vrstu rekonstrukcije predlaè S. Pala|i i ona okove jarma postavqa u unutra{wu
stranu jarma bliè rudi.
Nave{}emo jedan primer nadgrobnog spomenika sa na{e teritorije koji poti~e iz

Viminacijuma, mesta porekla na{eg primerka, gde jedan detaq ukazuje na mesto mon-
tirawa okova figuralnog tipa, na spoqnim stranama jarma. Re~ je o nadgrobnom spo-
meniku iz sredine II veka L. Blassius-a Nigellio-a speculator-a, legije VII Claudia, gde su
predstavqena otvorena kola sa ~etiri to~ka i kowskom zapregom (sl. XI). U zapregu
506
su upregnuta tri kowa od kojih su prva dva frontalna kowa upregnuta u jednu zapre-
gu, a tre}i kow je upregnut samostalno. Kod prvog frontalno predstavqenog kowa na
grudima je reqefno nazna~en am iznad koga se uo~ava ìvotiwska figura (lav ili
panter?) i verovatno predstavqa tip figuralnih okova jarma kakav je i na{ prime-
rak (sl. XII). Predwa noga je malo izdignuta, mo`da na {tit koji sada nedostaje. Na-
àlost u tom delu spomenik je o{te}en i nedostaju elementi koji bi u potpunosti
potkrepili ovakvu tvrdwu. Iznad ìvotiwske figure vidqivo je trougaono reqef-
no zadebqawe iznad prvog i drugog kowa, koje verovatno predstavqa trougaono for-
miran jaram (sl. XIII). Na kamenim spomenicima prikazani detaqi su svedeni, a
predstave detaqa ograni~ene na one verovatno najistaknutije.
Figuralna dekoracija od bronze sa rimskih kola javqa se u mno{tvu utvr|enih tipo-

va sa izdiferenciranom simbolikom. Svedeno, re~ je o tri op{ta tipa predstava:
antropomorfnim figurama bogova ili smrtnika, figurama ìvotiwa ili simbo-
li~kih predstava koje pripadaju osnovnim stilskim proizvodnim krugovima: hele-
nisti~ko-rimskom i teriomorfnom keltskom stilu. Na osnovu takve stilsko-tipo-
lo{ke podele na{a ukrasna cev i okov jarma pripadaju helenisti~ko-rimskom kru-
gu, a nastali su verovatno u nekoj provincijskoj radionici doweg ili sredweg Podu-
navqa.
507
Aleksandar JOVANOVI] UDK 904:726"652"(497.7)
ARHEOLO[KE BELE[KE
UZ SAKRALNE SPOMENIKE
IZ MAKEDONIJE
Narodni muzej u Beogradu se sa velikim po{tovawem, izuzetnim nau~nim

interesovawem i doma}inskom brigom starao o arheolo{kom materijalu
koji je putem iskopavawa, otkupa i poklona pristizao sa podru~ja Makedoni-
je u ovu sabornu ku}u balkanskih isto~nika i davnina. Korifejni niz nau~-
nika iz ove sredine radio je sa odu{evqewem, koje je nagra|eno uspehom, pri-
znawem i kulturnim plododarom, na izazovnim i nude}im temama iz razu|e-
ne arheolo{ke slike Makedonije. Pomiwem sa sve~anim pijetetom one koji
nisu vi{e me|u nama poput Nikole Vuli}a, \or|a Mano-Zisija, Milutina i
Drage Gara{anin. Drago mi je da sam i kod mojih savremenika prepoznao isti
àr i nau~ni interes, te ukazujem na radove Qubi{e Popovi}a, Bojane
Bori}-Bre{kovi}, Tatjane Cvjeti}anin o beskrajnim arheolo{kim vidici-
ma anti~ke Makedonije. Nameravam da se pridruìm na tom vrletnom, ali
prijatnom i otvorenom putu sa nekoliko bele{ki o sakralnim spomenicima
iz rimskog perioda sa prostora Makedonije. Oni su ve} publikovani i uva-
àvam rezultate i domete do kojih se doseglo, stoga, ciq mi je da podse}aju}i
na wih, ukaèm na neke nove mogu}nosti tuma~ewa koja se nedre u svetlosti
aktuelnih istraìvawa.
Zapo~iwem sa nadgrobnom stelom otkrivenom 1974. kod fabrike „Ohis“ u
Skopqu.1 Spomenik je najverovatnije deo area maceria cincta koja se povezuje sa
suburbanom vilom nekog skupskog uglednika.2 Stela je jednostavne tektonike:
ima lu~nu ni{u sa {i{arkom u temenu i akroterijama sa strana i pravouga-
ono, vi{estruko profilisano natpisno poqe (sl. 1). Natpis izlazi iz zada-
tog okvira i zapo~iwe na epistilu nastavqaju}i se u natpisnom poqu. Glasi:
/1/ Dragojević-Josifovska 1982: 151-152, no. 180.

/2/ Koračević 1977: 193.
509
Aleksandar Jovanovi}
t3@L8\" t?8L:B4 / H X"LJ−x/ 6"Â JX

/ 6<@4H :<g\"H PVD4<. Na kraju, ispod
posledwe re~i plitko je urezana, jedva
uo~qiva, predstava zmije. Sa ovim neuo-
bi~ajenim prikazom stupamo na nesi-
gurno tlo tuma~ewa, tako|e jedinstvene
za makedonski prostor, predstave u
ni{i, kao i celokupnog sepulkralnog
zna~ewa dekorativnog opusa sa ove stele.
U sredi{wem delu ni{e je `rtvenik na
~ijoj su plinti postavqeni: svetiqka,
mali `rtvenik i {tap sa zmijom. Sve-
tiqka je ve}ih dimenzija i verovatno
predstavqa ilustraciju bronzane lampe
sa dr{kom u vidu br{qanovog lista i
{irokim otvorom na disku. Oblikom i
pojedinim detaqima podse}a na lampe
efeske produkcije iz I i prve polovine
II veka. Neobi~na je predstava malog
`rtvenika na `rtveniku! Mada postoje
mali kerami~ki `rtvenici, kakav bi i
ovde mogao biti prikazan, sakralni ple-
onazam sa ovog spomenika je te{ko obja-
{wiv.3 Me|utim, insistirawe na sa-
Sl. 1
Skopqe
kralnom na~elu kroz udvajawe predstava
nije neoubi~ajeno za nadgrobne spomeni-
Fig. 1 ke Skupa. Registrovani su spomenici sa
Skopje
dve rozete u timpanonu, sa dva br{qano-
va lista u arkadama, sa dva vretena, sa dva
natpisna poqa itd. Pa i na spomeniku o kome diskutujemo postoji nagla{e-
na dvojnost iskazana kroz dve zmije (na vrhu i dnu) i dva plamena (iz svetiq-
ke i sa `rtvenika). Dva plamena verovatno ozna~avaju Apulejevo vi|ewe o dve
vatre, gde ona u lampi: „iako stvorena od qudske ruke ipak zadràva uspome-
nu na onu drugu vatru, na mnogo ve}i, nebeski plamen, kao na oca od koga vodi
poreklo“ (Apulej, Zlatni magarac, Beograd 1954: 43-44, prevod A.Vilhar). Najvi-
{e kripti~nosti, tajne i neodgonetke u sebi sadrì prikaz {tapa sa zmijom
/3/ Sli~nu formu ima kerami~ki `rtvenik iz Stare Zagore /Augusta Traia-
na/. Kalcev 1991: 267, Abb.19, 20.
510
ARHEOLO[KE BELE[KE UZ SAKRALNE SPOMENIKE IZ MAKEDONIJE
na `rtveniku. Nalikuje na predstave standarte sa zmijom, odnosno drakona-

rijum koji na trijumfalnim spomenicima, poput prikaza na Konstantino-
vom slavoluku4 ili na sarkofazima,5 predstavqa pobedu i trijumf nad
neprijateqem ili smr}u. Moè se pomi{qati da je to prikaz saèèwa
vo{tane figure Apepa, egipatske zmije tame, haosa i uni{tewa koju Horus,
izlaze}e sunce, svakodnevno pobe|uje daruju}i novo jutro ili je odjek delfij-
ske katarti~ne svetkovine Strepterija gde predvodnik igre mladi bog pali
Pitonov dom (Plut. Mor. 293 C). Me|utim, ~ini se da u primeru sa skupskog
spomenika pre treba naglasiti heraklitovski opozitum i jedinstvo na~ela
koje manifestuju vatra i zmija.6 Ova ikonografska i sakralna konstitucija
moè se pratiti na razli~itom arheolo{kom materijalu, posebno na gema-
ma.7 Nave{}u nekoliko primera: iznad oltara sa plamenom i zmijom nalazi
se glava cara (Pesencije Niger?), mo`da kao izraz epifanije; Apolon Akcije
sedi i prinosi zmiju oltaru sa plamenom; Asklepije kle~i i prinosi zmiju
oltaru; mu{karac kle~i i prinosi zmiju plamenu `rtvenika u ambijentu
Dionisovog svetili{ta; naga èna (Higija?) jednom rukom prinosi zmiju
plamenu oltara, a u drugoj drì venac ~ime se afirmi{e princip moralne
~isto}e; èna (Venera?) prinosi zmiju `rtveniku, a iznad leptir, verovatno,
kao izraz metamorfoze itd. Kod ovih nekoliko primera uo~qivo je da se u
kultnom ~inu prino{ewa zmije nad vatrom pojavquju mu{karci i ène,
odnosno boànstva oba pola. Virilni princip u ovakvim religijskim kon-
stitucijama je lak{e objasniti. Jedinstvo vatre i zmije u Mitrinom kultu se
manifestuje u prikazu kosmi~ke vatre ili pneume u vidu krilate, odnosno
lebde}e zmije.8 U ovom kultnom kontekstu zanimqivi su prikazi personifi-
kacija Vremena i Ve~nosti. U prikazu leonkefalnog Aion-a iz S.Vitale u Rimu
nalazi se oltar sa plamenom iznad koga je zmija, a u ruci boànstva su bukti-
we sa ~ijim plamom se su~eqavaju zmije.9 U razu|enom i putokaznom prikazu
/4/ Ovakav vojni znak je uo~qiv u rukama vojnika na orginalnim reqefima

sa prikazima opsade Verone i bitke kod Milvijevog mosta: L’ Orange, Von
Gerkan 1939.
/5/ Na sarkofagu iz kolekcije Ludovisi iz oko 250 godine u prikazu borbe sa
Da~anima, rimski vojnik, u sredi{wem delu predstave, drì kratak
{tap sa zmijom. Strong 1961: 68, 102, no.123.
/6/ U ovom kontekstu je posebni zanimqiv po~etni segmen Heraklitovog
fragmenta 76: Vatra ìvi smr}u zemqe.
/7/ Najve}i izbor gema sa ovom temom evidentirao sam u Reinach, Pierres
Gravées, Paris 1895, Pl. 88/55(1); 33/68(6); 33/68(7); 65/73(4); 66/74(1); 77/78;
86/44; 89/66.
/8/ Dobra vodiqa na ovom putu je instruktivni tekst Zotovi} 1980: 89-96.
/9/ Vermaseren 1956-60: No.383.
511
iz Modene, predstavqen je mladi} – Vreme, koji se, obavijen zmijom, ra|a iz

plamte}eg jajeta.10 Prikaz glave zmije nad plamte}om gorwom polovinom jaje-
ta je blizak predstavi sa spomenika iz Skupa. Nare~eni spomenik iz Modene
zanimqiv je za ovu temu jo{ iz dva razloga: otvara perspektivu istraìvawa
i tuma~ewa prikaza sa dve zmije su~eqene u odnosu na jaje u kultnim heraldi~-
kim kompozicijama sa tla Makedonije,11 kao i izvesne koncepcije u kultnoj
slici Plutona i Prozerpine,12 a orijentacija atributa u ruci boànstva -
muwe prema zodija~kom znaku Blizanaca, a obeliska prema Ribi - obeleàva-
ju ordinate prethodne Hiparhove precesije i ukazuju na neke ikonografske
postavke u kultu podunavskih kowanika. Ishodi{na pri~a o jajetu sveta i
vremena priziva hebrejski mit o Velikoj majci, pretvorenoj u pticu, koja
oplo|ena od vetra u obli~ju zmije donese plod sa~uvan pod budnim okom oko
wega obavijene zmije.13 Na hebrejski etno - kulturni krug upu}uju i stihovi
iz êtvrte kwige Mojsijeve (21, 8-9), koji slikovito iskazuju prikaz zmije na
{tapu kao izraza soterolo{ko-ijatri~ke profilakse, ponavqawa i trajno-
sti.14 Ovde podse}am na prikaze ènskih boànstava ili èna koje prinose
zmiju plamenu sa oltara i ukazujem na mogu}nost da se predstava sa spomeni-
ka iz Skupa, podignutom nad grobom Julije Olimpije, moè sagledati u okvi-
ru femininskog na~ela. U ovom kontekstu zmija se moè smatrati emanaci-
jom snage ènske vatre koja se raspostire u vazduhu. Wen celestalni poloàj
na spomeniku iz Skupa ishodi iz ovakvog shvatawa. Svedeno, smatram da
predstava zmije na {tapu sa oltara u ni{i ozna~ava ideju ve~ite ìvotne
vatre-pneume i povratka; dve zmije sinergi~no okrenute u istom smeru, iz
doweg i gorweg dela ovog spomenika, ~ini se da manifestuju Demetrinu
ko~iju kojom odlazi u Had i vra}a se iz wega sa Persefonom, odnosno pokoj-
nicom, obeleàvaju}i svekoliko, novo prole}e. Pokojnica Julija Olimpija je
verovatno poreklom iz isto~nih provincija Carstva. Na ovu mogu}nost upu-
/10/ Ibid., No. 695.

/11/ U ovom kontekstu je zanimqiv prikaz zmije pored jajeta sa votivnog spo-
menika iz Trojaka posve}enog Drakonu od dedikanta T. Klaudija Rufa
(Vulić 1937: 44), potom dve zmije heraldi~ki postavqene u odnosu na jaje
koje stoji u posudi na oltaru iz Orahoveca i â{ke, kao i dve zmije i ci-
sta mistika sa timpanona votivnog spomenika posve}enog Dionisu iz
Bitoqa (Düll 1977: No. 93, 257, 260. Abb. 28-30.).
/12/ Künzl 1999: 557-558, Abb. 1-3.
/13/ Zotovi} 1980: 92-93.
/14/ I Gospod re~e Mojsiju: na~ini zmiju vatrenu, i metni je na motku, i koga
ujede zmija, neka pogleda u wu, pa }e ozdraviti. I na~ini Mojsije zmiju od
mjedi, i metnu je na motku, i koga god ujede zmija on pogleda u zmiju od mjedi,i
ozdravi (prevod \. Dani~i}).
512
}uje i inicijalni prikaz `rtvenika u polukru`nom zabatu, karakteristi~an

za maloazijske prostore.15
Za doseqenike iz isto~nih provincija Imperije, verovatno Sirije, moè se
povezati i nadgrobni spomenik iz Kru{ice kod Svetog Nikole.16 Spomenik
je jednostavne forme, ra|en u lokalnoj radionici ~iji tehni~ki nivo i ume-
}e nisu odve} visoki. Me|utim, ekspresivnost prikaza, koji podse}a na
iskonski rad u drvetu, i neobi~an, ali koherentni stilski izraz daju pred-
stavi dinami~nu postojanost i eti~ku temeqnost. Natpisno poqe u nagla{e-
no ome|enoj tabula ansata sadrì petoredni natpis nedoslednog paragrafskog
ure|ewa; gorwi deo je prazan, a u dowem redovi su zbijeni. Natpis glasi:
9ä:" / A@L$8\T / Jä <*DÂ / :<Z:0H / PVD4<. U gorwem delu spomenika je
zanimqiva heraldi~ka kompozicija: u sredini je oltar iznad koga je mese~ev
srp, a sa strana su zakrivqene strele i zmije u serpentanom kretawu navi{e
(sl. 2). @rtvenici se retko susre}u kao stoèri i sakralne okosnice u sepul-
kralnoj umetnosti u centralnobalkanskim provincijama Rimskog carstva.
Primerci iz Gorwe Mezije otkriveni na Rudniku,17 Postewu kod Novog
Pazara18 i prethodno analizirani spomenik iz okoline Skupa povezivani su
sa doseqenicima iz isto~nih, uglavnom maloazijskih, provincija Carstva.
îni se da i u ovom primeru iz Kru{ice moèmo izvesti sli~an zakqu~ak.
Na ovu mogu}nost upu}uje i prikaz mese~evog srpa, u kome moè biti i zve-
zda, iznad oltara, koji ozna~ava ideju data mors.19 U ovom smislu navodim
novac Hadrijana sa predstavom `rtvenika nad kojim je mese~ev srp sa zvezdom
kovanim povodom smrti Antinoja, ~iji je maloazijski, bitinijski zavi~aj, u
svetlu pore|ewa sa Ganimedom, uvek istican; novac Sagalasusa u Pisidiji iz
vremena Makrina sa predstavom oltara Dioskura sa mese~evim srpom.20 Za
predstave na stranama ove heraldi~ke konstitucije nisam na{ao neposredne
analogije u sepulkralnoj umetnosti. Zmije u ovom poloàju grani~nika sepul-
kralnog prostora, pojavquju se na crveno figuralnim lutroforima, posuda-
ma funerarnog karaktera, posebno iz kruga Kleofradovog slikara, kao
sakralno razme|e.21 Predstava zmije i strele uo~ava se na jednoj gemi iz zbir-
/15/ MAMA V, Pl. 22, 43(1); 21, 41(1).

/16/ Vuli} 1941-1948: 201, br. 398.
/17/ Du{ani} 1975: 131-137.
/18/ Jovanovi} 2001: 11-18.
/19/ Gabričević 1973: 289.
/20/ Mambella 1995: 30, T. III/b; BMC Greek 19, 27.
/21/ Na primer lutrofor sa prikazom protezisa – Luvr CA 453; Robertson
1996: 56-68; Moris 1992: 41 ff.
513
ke Narodnog muzeja u Beogradu.22

Moè se pretpostaviti da se radi o
redukovanom prikazu borbe Apolona
i Pitona, gde bi zakrivqena strela,
koja nepogre{ivo pronalazi put i do
skrivenog ciqa, obeleàvala Apolo-
na. Prikaz zmije i kopqa (strele)
sre}e se u kultnoj slici Junone
Sospite, potom u {irem ikonograf-
skom kontekstu predstava „urokqivog
oka“,23 a sli~an detaq se uo~ava na
{titu Minerve koja `rtvuje nad olta-
rom sa medaqona Marka Aurelija iz
160 godine.24 Na spomeniku iz Kru-
{ice vrh strele - redukovani snop
muwa, i glava zmije su su~eqeni i
moè se u sceni pretpostaviti agoni-
sti~ki duh trijumfa i herojizacije, a
mo`da i kosmogonijski privid kako
je to izre~eno u pesni~koj imagina-
ciji Branka Jovanovi}a:
A na nebeskom svodu
muwe i zmije {arke.
Od Boga sukne plame Sl. 2
Kru{ca, Sv. Nikola
Zbiqa pre|e u varke.
/Ptice, Razvitak, 211/212, 2003, 79/. Fig. 2
Krušca, Sv. Nikola
Moè se pomi{qati da strela pred-
stavqa i znak za{tite, jer, poput primera iz dalmatinske Bukovice, „ko nosi
gromovnu strelu ne bije ga nesre}a niti ga napadaju ve{tice“.25 U ovom kon-
tekstu je zanimqiva i pojava kopqa kao instrumentum martyrii ili kao svede-
na slika drva ìvota na nadgrobnim spomenicima XIX veka u ju`nom Pomo-
ravqu u funkciji afirmacije na~ela vertikala, odnosne za{tite od odnose-
/22/ Narodni muzej u Beogradu – inv. br. 1776.

/23/ Veoma ilustrativan primer u ovom smislu je sa mozaika iz Palazzo dei
conservatori u Rimu.
/24/ Gnecchi 1912: ILV, 62, 7.
/25/ \or|evi} 1953: 40.
514
}e kuge.26 Me|utim, mo`da u zakrivqenoj streli, ~iji prikaz podse}a na sim-

boli~ne predstave brodova jo{ od minojske umetnosti, treba upravo pretpo-
staviti sredstvo kojim se doseè druga obala, odnosno Hiperborejska
zemqa.27 Zna~ajna je uloga Apolonove strele u ovom dosegu utopijske zemqe
besmrtnosti i harmonije, u Pitagorinom putu ka Hiperboreji gde se izjedna-
~ava sa Apolonom (Iambl., De vita Pyth. 142), kao i imeniteqa veze izme|u
Apolona i Demetre.28 Pretpostavqam da simboli~na predstava na ovom nag-
drobnom spomeniku ozna~ava ideju imitatio Apollonii, odnosno objediweni
Apolonov trijumf i hiperborejski povratak. Razumqiv je priziv povratka
na nadgrobnim spomenicima, a nagla{avawe Apolonovih atributa u ovom
prikazu verovatno je u vezi sa wegovom ulogom pokroviteqa rudnika pleme-
nitih metala u obli`ju Probi{tipa i Zletova sa kojima je pokojni Publije
bio povezan.29 Nedostaju upori{ta za preciznije datovawe ovog spomenika;
II ili prva polovina III veka mi se name}e zbog imena pokojnika i brojnijeg
prisustva doseqenika iz maloazijskih provincija Carstva na centralnobal-
kanskom prostoru. Dilema oko hronologije ovog spomenika name}e jednu
digresiju. Naime, N. âusidis ovaj spomenik, analiziraju}i ga u kontekstu
obimnog rada o manihejskoj eksplikaciji uresa na nadgrobnim stelama
„Kavadara~ke grupe“, datuje u kasnoanti~ki period i predlaè ne{to druga-
~ije sagledavawe wegove semazije.30 Stoèrni `rtvenik smatra stubom sve-
tlosti, a za mese~ev srp pretpostavqa da je mese~eva barka. Zmije sa strane bi
mogle biti emanacije pokojnika, a zakrivqena strelica manihejski simbol,
~est na spomenicima nare~ene grupe. Zanimqivo je tuma~ewe N. âusidisa o
gnosti~kom sadràju dekoracije nadgrobnih spomenika ovog regiona. Me|u-
tim, autor navodi periferni poloàj i unikatni karakter spomenika iz
Kru{ice u odnosu na, u ikonografskom pogledu prili~no homogenu, „kavada-
ra~ku grupu“ spomenika. îni se da ovde pre treba pratiti ideju N. Proeve31
/26/ Dudi} 1987: 103, sl.5,10-12,15.

/27/ Torr 1964: tab. I; Peters 1977: 160-169, posebno tipovi 25 i 28 po ponu|e-
noj tipologiji.
/28/ Lazova, 1993: 96-97. O povezanosti sun~anih zraka i strela u kultu Apo-
lona uporediti: Crepajac 1967: 22-23.
/29/ Za anti~ko rudarstvo na ovim prostorima uporediti: Du{ani} 1980: 27;
Keramid~iev 1974.
/30/ âusidis 1999: 3-77; âusidis 2003: 17-87.
/31/ Proeva 1997: 141-143. U ovom kontekstu zanimqiv je i prikaz sa votivnog
spomenika posve}enog Dionisu iz Bitoqa: Vuli} 1931: 32; gde je u zabatu
prikazana urna sa mese~evim srpom iznad, flankirana sa dve zvije. U do-
woj zoni je Dionis, a sa strane dva ~okota. Kombinovawem scena iz gor-
515
da na spomenicima ove grupe, strelica, u su{tini, predstavqa br{qanov

list, odnosno delfijsko jedinstvo Apolona (strelica) i Dionisa (br{qanov
list). Jedinstvo ovog karaktera prepoznajemo i u drugim kulturnim ambijen-
tima na balkanskom prostoru. Pomiwem alternaciju kopqe/strelica i
br{qanov list u obliku sinhronih fibula na helenisti~koj nekropoli u
Gostiqu32 i ukra{avawe nadgrudnika pokojnica ovakvim streli~astim i
listovidnim detaqima na nadgrobnim spomenicima, posebno, u isto~nim
delovima provincije Dalmacije.33 Dakle, ostajem pri tuma~ewu da je cen-
tralni motiv na ovom spomeniku `rtvenik, da mese~ev srp iznad wega pred-
stavqa apoteozu, mese~evu svetlost i sublimaciju boànskog principa nekog
lunarnog boànsta (Men, Luna, Dijana, Hekata), uz napomenu da se ideja o
mese~evoj barci ne moè olako odbaciti. Izostavqam je jer mi se ~ini da se
radi o sakralnom pleonazmu: dve zmije sa strane, istog pravca kretawa ukazu-
ju, kao i kod prethodno razmatranog spomenika iz Skupa, na Demetrine ko~i-
je, dve strelice na specifi~ni delfijski upreg kojim se doseè hiperborej-
ska zemqa ve~itog blagostawa i mese~eva barka koja odvodi du{e ka izlaze}em
suncu po manihejskom shvatawu! Zajedni~ki imeniteq ovih katabazija je ide-
ja povratka i usli{ene nade. Izrazi manihejisti~kog shvatawa na ovom spo-
meniku su veoma kripti~ni, ukoliko ih uop{te ima, {to je mo`da posledi-
ca wegove hronologije, odnosno mogu}nosti da pripada periodu kada su
poklonici ovog u~ewa bili progawani.
I sadràj naredne bele{ke moè se povezati sa rudnicima eksploatisanim u
rimskom periodu na prostoru Makedonije. Re~ je o mermernom votivnom spo-
meniku iz Rudnika kod Velesa visine 67 cm, {irine 83 cm i debqine 7 cm.34
Na prostranom postoqu, temeqnoj i po~ivnoj krepidomi prikazana je neuo-
bi~ajena sakralna trijada: Zevs (Jupiter), Dionis (Liber) i Hera (Junona).
Izvesne dileme oko identifikacije boànstava proisti~u vi{e iz dosada
iznetih mi{qewa i protivre~ja, nego iz sumarnosti predstave i suspenzije
pojedinih atributa. Nikola Vuli} je pri prvom publikovawu ovog spomeni-
ka izneo pretpostavku da je re~ o trijadi: Zevs-Dionis-Hera (sl. 3). Ova teza
ponovqena je i prilikom revizionog publikovawa ovog spomenika. Te{ko je
protivre~iti ovoj kvalifikaciji: iza we stoji ne samo neizmerni autoritet
weg i doweg segmenta dobijamo, zapravo, sliku sa spomenika iz Kru{ice:

dve zmije sa strane, strelica - ~okot pored i sakralni stoèr u sredini
sa mese~evim srpom iznad!
/32/ Garašanin 1973: 5-28.
/33/ Popovi} 1996: 139-154.
/34/ Vuli} 1931: 39, br.87; Vuli} 1941-1948: 309, br.82.
516
Nikole Vuli}a, ve} i odjek nevarqivog prvog utiska i neposrednog, sve~anog,

punokazuju}eg suo~avawa sa spomenikom. Stoga, B. Josifovska35 i S. Düll36
na~elno prihvataju ovakvu identifikaciju. Nastavio bih ovim pravcem
Sl. 3
Rudnik, Veles
Fig. 3
Rudnik, Veles
identifikacije s napomenom da bi sredi{wi ~lan u ovoj konstituciji

mogao biti Liber. Inicijalno boànstvo u ovoj trijadi je nesumwivo Jupi-
ter (Zevs). Prikazan je kao snaàn zreo ~ovek sa gustom bradom i dugom
kosom, ~vrsto i postojano oslowen na desnu nogu, dok je leva blago isturena
napred pokre}u}i i razigravaju}i nabore himationa obmotanog oko struka i
/35/ Josifovska 1961: 56, 100, br. 75, sl. 20.

/36/ Düll 1977: 325-6, No. 104, Abb. 2.
517
preba~enog preko levog ramena ostavqaju}i desni deo sna`nih grudi u divi-
nizijskoj nago}i. U desnoj ruci drì pateru i izliva `rtvu nad orlom koji
stoji na globu ili oltaru, a levom rukom drì skiptar (kopqe) sa ra~vastim
vrhom u vidu krina. Predstava je sli~na brojnim prikazima Jupitera oslo-
wenim na klasi~ne uzore Fidijine {kole u kojima se isti~e dostojanstvo,
vladarski dignitet i olimpijska uzvi{enost. U sredini je prikazan Dionis
(Liber) sa dugom kosom koja u pramenovima pada na ramena. Teìna sna`nog,
mladala~kog tela po~iva na levoj nozi, dok je desna isturena u blagom isko-
raku. Boànstvo je nago; na nogama ima karakteristi~nu obu}u. U desnoj ruci
drì kantaros ~iji sadràj izliva prema nedostaju}em ~lanu; u levoj ruci,
spu{tenoj uz telo, drì grozd iznad niskog oltara na kome je mali panter u
sede}em stavu. Prikaz boànstva je neuobi~ajen: nema meko}e, tananosti i
hermafroditske putenosti kojima odi{u predstave Dionisa ra|ene prema
Praksitelovim i helenisti~kim uzorima. Naprotiv, telo je sna`no, ahilov-
ski ~vrsto kao da je negovano i herojizirano u palestri. S kraja je predstava
Here (Junone) u dostojanstvenom stavu tihog pokreta, nagove{tenog isture-
nom levom nogom. Obu~ena je u dugi hiton iznad koga je obavijen i preko levog
ramena preba~en himation. Kosa je duga i pada na ramena, detaqi lica se ne
razaznaju i izmi~e nam mogu}nost da prepoznamo starosnu dob boànstva.
Heri (Junoni) bi odgovarao lik matrone. Boànstvo u desnoj ruci drì pate-
ru iz koje izliva `rtvu nad vaqkastim `rtvenikom sa globom(?) ili {i{ar-
kom(?), a levom rukom pridràva kratki skiptar. Ovde se mogu postaviti
dileme o razlozima izvesnih nedoslednosti kod ovog prikaza. Naime uz Jupi-
tera i Dionisa (Libera) nalaze se na oltarima wihove kultne ìvotiwe:
orao i panter. Realno je o~ekivati da i na istaknutom i bri`qivo ura|enom
oltaru pored Here bude prikazan paun, wena ìvotiwa. Mo`da razloge ovom
treba traìti u drugoj sakralnoj su{tini ovog boànstva i pomi{qati, u
kontekstu rudni~kih sakralnih aspekata koji su kod ovog spomenika primar-
ni, da se radi o Liberi ili Tera Mater, ali se, za sada, ne usu|ujem da idem u
tom pravcu. Umetnik, koji je radio ovaj spomenik, predo~io nam je nekoliko
svojih zna~ajnih kvaliteta. Kompozicija predstave i ritam su izvanredni:
su~eqeni nagove{taji kontraposta u predstavama Jupitera i Libera (Dioni-
sa) imaju igru supremacije, dok skoro identi~ni poloàj Dionisa i ènskog
boànstva ukazuje na wihovu sakralnu bliskost i kultnu sinergeti~nost.
Isti stav krajnih figura sa osloncem na desnu nogu i sli~an na~in prebaci-
vawa himationa preko levog ramena kao da ozna~avaju stvarala~ki infini-
tum i ideju perpetuo. Orao kod desne noge Jupitera i panter kod leve noge
Dionisa obeleàvaju jedinstvo celestalnog i htonskog, a kantaros i grozd u
rukama Libera (Dionisa) kao da su preuzeti iz stare tra~ke numografije i
518
epihorske slike.37 Najzad, jasnim ukazivawem na neobi~ni ra~vasti kraj

skiptra (kopqa) koji Jupiter drì levom rukom istaknut je vanvremeni
semejoti~ki izazov.38 Upravo ovaj detaq je i bio razlog da se otisnem u odgo-
netawe ovog, ponavqam, neobi~nog i za centralnobalkanske prostore jedin-
stvenog spomenika. Kopqe sa ra~vastim krajem se koristi u lovu na ze~eve.
Ova ìvotiwa je simbol rudnog bogatstva regije i uspe{an lov na zeca ozna-
~ava i beri}etnu eksploataciju rude, dara zemqe. Ze~eva je najvi{e bilo u
Transalpskoj Galiji, Makedoniji i [paniji na koju se i odnosi Katulova
/Catullus, XXXVII, 18/ fraza „cuniculosa Celtiberia“, koja ozna~ava oblast punu
obilnih rudnika.39 Mo`da je u ovom kontekstu zanimqiv fragment skulptu-
re iz Bitoqa na ~ijem se o~uvanom delu vidi zec ispod psa pored leve noge
heroja ili, pre, boànstva za{titnika rudnika plemenitih metala.40 Uspo-
stavqawem funkcionalne veze izme|u ra~vastog skiptra (kopqa), zeca i rud-
nika dobija se razlo`na mogu}nost da se ovom nizu pridodaje Liber, ba{ti-
nik izda{nih darova zemqe.41 Veza Jupitera i Libera u ovom funkcionalnom
kontekstu posvedo~ena je na dva spomenika iz Gorwe Mezije: jednog epigraf-
skog sa rudonosnog Kosmaja42 i jednog sa figuralnom predstavom iz Bukova
kod Negotina,43 koji se posredno moè povezati sa rudnicima na teritoriji
civitas Moesorum.44 Na votivnom oltaru iz Guberevca na Kosmaju je posveta
I(ovi) O(ptimo) M(aximo) et Libero. Ne{to je kompleksniji sadràj na reqe-
fu iz Bukova. Spomenik je delimi~no o{te}en, ali se integralna slika pre-
poznaje. U levom kraju je predstava Herakla; desna ruka spu{tena uz telo,
odbijen je dowi deo tako da se ne uo~ava atribut u ruci - verovatno batina, u
levoj ruci drì hesperidske jabuke. U sredini je predstava Jupitera koji
levom rukom drì skiptar, a desnom pateru nad orlom. Na desnom kraju je
/37/ Uporediti novce gradova Trakije i tra~kih kraqeva sa ovim motivom iz

korpusa: Mu{mov 1912 i Ärukova 1972.
/38/ To je, zapravo, skiptar sa floralnim zavr{etkom. Me|utim, ovako raz-
maknute latice, koje sugeri{u ra~vasti izraz, susre}u se, pored ovog pri-
mera, jo{ kod spomenika sa prikazom Zevsa i Here iz regiona Sandanskog
(S. Düll 1977: 361, No. 174, Abb. 48).
/39/ Toynbee 1982: 200-201.
/40/ Vuli} 1933: 10-11. br. 10.
/41/ Za ove aspekte kulta Libera videti u inicijalnom radu za ovu vrstu is-
traìvawa: Bruhl 1953: 150 ff; za nagla{enije rudarske aspekte uporediti
Dušanić 1999: 131.
/42/ Petkovi} 2002: 219-224 sa komentarom.
/43/ Vuli} 1941-48: st. 308, br. 81.
/44/ Du{ani} 1980: 34.
519
Dionis (Liber), levom rukom oslowen na tirs, a u desnoj drì kantaros ~iji
sadràj izliva na pantera. Kompozicija ima qupkost i ravnomerni, lahorni
ritam iskazan blagim, praksitelovskim kontrapostom, prisutnim kod sve
tri figure i ponavqawem poloàja atributa boànstva. Bez obzira {to se ne
mogu oteti utisku izvanredne tamjanike i rizlinga po kojima je danas Buko-
vo poznato i od svakog namernika rado pam}eno, ipak smatram da se ova
sakralna trijada odnosi na funkciju obli`wih rudnika. îni se da izvesne
elemente povezanosti Jupitera i Libera moèmo prepoznati na spomeniku
iz Vata{e kod Kavadaraca.45 U dubokom reqefu na skoro skulpturalan na~in
prikazane su figure Dionisa i Here (sl. 4). Ovo ikonografsko opredeqewe
ponudio je Nikola Vuli}, a prihvatile su B. Josifovska46 i S. Düll.47 Me|u-
tim, podstako bih dilemu oko ovakve klasifikacije i ponudio mogu}nost da
je re~ o Liberu i Liberi. Boànstvo sa leve strane ima cvetni venac na gla-
vi, preko nagih grudi preba~en nebris, a levom rukom obuhvata masivni
~okot koji se izvija u visine. Sve su ovo nesumwivo atributi i belezi Dio-
nisa (Libera). Ostaje sumwa oko predstave, uz desnu nogu boànstva, nad
kojim je ruka sa kantarosom (?). N. Vuli} smatra da se radi o ìvotiwi, ali
postavqa upitnik i neizja{wava se bliè. S. Düll smatra da se radi o pante-
ru. To je zakqu~ivawe po anologiji; odista u bezbrojnim predstavama Dioni-
sa ili Libera boànstvo desnom rukom izliva sadràj kantarosa na pantera,
koji umilno sedi pored desne noge. Me|utim, na ovom prikazu i pored znat-
nog o{te}ewa naziru se konture orla ra{irenih krila, a ne pantera. Ukoli-
ko je ova rekonstrukcija vaqana, susti~u se elementi za neposrednije povezi-
vawe Zevsa (Jupitera) i Dionisa (Libera). Sli~na, hibridna ikonografska
konstitucija zabeleèna je kod Pausanije koji svedo~i o neobi~nom Poli-
kletovom Dionisu/Zevsu iz Megapolosa koji u ruci drì tirs na kome je
orao. @enska figura sa spomenika u Vata{i je odevena u dugi peplos preko
koga je kratki hiton preba~en preko levog ramena. U levoj ruci boànstvo
drì tirs ili skiptar, a u desnoj pateru koju izliva nad predimenzionira-
nim grozdom. Pretpostavqam da je to Libera. Ovo boànstvo prepoznajem i
u ènskoj statui iz Ple{enca kod Kratova koja drì grozd u ruci.48 îni se
da i u primeru iz Vata{e, kao i ovog potoweg iz okoline Kratova, treba
naglasiti i afirmisati rudarske aspekte kulta Libera i Libere, koji su
/45/ Vuli} 1941-48: 74, br.154.

/46/ Josifovska 1961: 57,100, br. 73.
/47/ Düll 1977: 330-331, No. 111.
/48/ Vuli} 1931: 199.
520
Sl. 4
Vata{a, Kavadarci
Fig. 4
Vataša, Kavadarci
posvedo~eni, u istom sakralnom kontekstu, i na prostoru susedne Dardani-

je,49 kao i rudarskih oblasti Dowe Mezije,50 Dalmacije51 i Dakije.52
U slede}oj bele{ci nastavio bih ideju P. Kranz-a iznetu u vezi sa privatnom
apoteozom pokojnika iskazanom idejom imitatio Herculis na nadgrobnim spo-
menicima.53 U tom kontekstu naveden je i spomenik ovog karaktera iz Prile-
pa gde je pokojnik prikazan kao Herakle. Mada u Pelagoniji postoji jo{ neko-
/49/ Petrović 1979: 79, no. 25; 121, no. 109.

/50/ Vahtel, Naèdenova 1984: 39-41.
/51/ Imamović 1977: 163-169.
/52/ Boder 1963: 211-239; Popescu 1995: 227-235.
/53/ Kranz 1989: 393-407.
521
liko spomenika ovog karaktera ne

bih pro{irivao temu u tom pogle-
du.54 Interesuju me manifestacije
ove teme u redukovanom ili pro{ire-
nom obliku u odnosu na osnovnu sli-
ku. Redukovanu sliku uo~avam na kva-
litetnom nadgrobnom spomeniku iz
Skupa podignutom u se}awe na T. Tur-
ranius Proculus-a, poreklom iz li-
burnske Flanone.55 Wegov dugi cursus
honori obeleàva ~asni put od primi-
pilus-a do duumvira kolonije Skupi.
Kod ovog spomenika natpisno poqe je
uokvireno bogatim floralnim orna-
mentom, a na vrhu, u ~elu zami{qene
ose, minuciozno je izveden Heraklov
~vor (sl. 5). Izjedna~uju}i nadgrobnu
stelu sa samim pokojnikom,56 poloàj
ovog motiva moèmo shvatiti kao
venac na glavi i okruwewe zasluga,
Sl. 5 odnosno kao simboli~no prikazanu
Skopqe
ideju imitatio Herculis i apoteozu. Veo-
Fig. 5 ma sli~nu dekoraciju susre}emo i na
Skopje jednom cipusu iz Municipiuma S.57
Nad natpisnim poqem u sredi{tu
bogatog floralnog korpusa nalazi se Heraklov ~vor, odnosno venac kojim je
darivan vrli zaslu`nik T. Aurelius Severus Celsianus. Sa istog prostora po-
ti~e i cipus sa ovakom dekoracijom, kao izrazom iste ideje, podignut nad
grobom Pakonije Montane u Kominima.58 Ra{~lawenu predstavu pomenute
ideje imitatio Herculis nalazimo na jednom fragmentovanom nadgrobnom spo-
/54/ Vuli} 1931: 162, br.422 (Mogile), 170, br. 4 (Prilep); Vuli} 1941-48: 20,
br. 48 (Broda kod Bitoqa) itd.
/55/ Dragojević-Josifovska 1982: 66, No. 31.
/56/ Gabričević 1987: 15-31.
/57/ Vuli} 1931: br. 283; Vuli} 1941-48: 140, br. 307.
/58/ Cermanovi}-Kuzmanovi} 1968; 202-203, T. I/2. Za ulogu nakita sa moti-
vom Heraklovog ~vora u okviru femininskog sakralnog na~ela videti
kod Popović 1999: 77-92.
522
Sl. 6
Bitoq
Fig. 4
Bitolj
meniku iz Bitoqa.59 U gorwoj zoni spomenika bile su biste pokojnika, a u

dowoj prikazane su dve nage stoje}e figure izme|u kojih je natpis V/[*]g8n@L
t/D"68/[−H :<] \"HPVD4< (sl. 6). Levo je Herakle oslowen desnom rukom na
batinu, a preko leve ruke preba~ena je lavqa koà. Desno je prikazan krilati
mladi} sa kesom u levoj ruci i bakqom u desnoj. Ova potowa figura verovat-
no predstavqa Agon, personifikaciju borbe, takmi~ewa i duha palestre,
odnosno izraz epinikije gde se izjedna~uju herojizirani pokojnik i pobed-
nik.60 Ra|en je prema helenisti~kom uzoru tzv. Mahdia Agon-u.61 Kesa u ruci
krilatog mladi}a ozna~ava nagradu za pobedu i trijumf u palestri - Heraklo-
vom poqu ve~ite epifanije i apoteoze.
/59/ Vuli} 1941-48: 14, br. 31.

/60/ Himmelmann 1988: 351 ff.
/61/ Smith 1995: 54, fig. 50.
523
Spomenik SKA – Spomenik Srpske kraqevske akademije, Beograd

@A – @iva antika, Skopje
Godišnjak CBI – Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja, Sarajevo
IMS – Inscription de la Moesia Superior, Belgrad
Boder 1963
A. Boder, Der Liber und Libera Kult. Ein Beitrag zur Fortdauer der boden-
ständigen im römerzeitlichen Dazien, Dacia VII, Bucurest 1963: 211-239.
Bruhl 1953
A. Bruhl, Liber pater, Paris 1953, 150 ff.
Vahtel, Naèdenova 1984
K. Vahtel, V. Naèdenova, Pametnici za kulta na Liber i Mitra ot
Àtrus (Dolna Mizià), Arheologià 1984/1, Sofià 1984: 39-41.
Vermaseren 1956-60
M. J. Vermaseren, Corpus Inscriptionum et Monumentorum Religionis
Mithriacae, Hague, 1956-60.
Vuli} 1931
N. Vuli}, Spomenik SKA 71, 1931, 162, br. 422 (Mogile), 170, br. 4
(Prilep);
Vuli} 1933
N. Vuli}, Anti~ki spomenici na{e zemqe, Spomenik SKA LXXV,
Beograd 1933.
Vulić 1937
N. Vulić, Archäologische Karte von Jugoslawien, Blatt Prilep-Bitolj,
Beograd 1937: 44.
Vuli} 1941-1948
N. Vuli}, Anti~ki spomenici na{e zemqe, Spomenik XCVIII, Beograd
1941-1948.
524
Gabričević 1973
M. Gabričević, Data mors, Živa Antika XXIII/2, Skopje 1973, 289.
Gabričević 1987
B. Gabričević, Nadgrobni spomenici iz Raduše, Studije i članci o religijama i
kultovima antičkog svijeta, Split 1987, 15-31.
Garašanin 1973
M. Garašanin, Die späteisenzeitliche Nekropolen–Gruppe vom Typ Gostilj
im Labiatenlande, Godišnjak CBI 9, Sarajevo 1973, 5-28.
Gnecchi 1912
F. Gnecchi, I medaglioni romani, II, Bologna 1912.
Dragojević-Josifovska 1982
B. Dragojević-Josifovska, Scupi et la région de Kumanovo, IMS, Vol. VI,
Beograd 1982.
Dudi} 1987
N. Dudi}, O grobqima i nadgrobnim spomenicima Leskovca i okoline,
Leskova~ki zbornik XXVII, Leskovac 1987.
Düll 1977
S. Düll, Die Götterkulte Nordmakedoniens in römischer Zeit, Berlin 1977.
Du{ani} 1975
S. Du{ani}, Dve rimske stele iz Srbije, Zbornik Narodnog muzeja VIII,
Beograd 1975: 131-137.
Du{ani} 1980
S. Du{ani}, Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji,
Dalmaciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1980: 27.
Dušanić 1999
S. Dušanić, The Miners ‘Cults in Illyricum, Mélanges C. Domergue, Pallas
50, Toulouse 1999.
\or|evi} 1953
T. \or|evi}, Ve{tica i vila u na{em narodnom verovawu i predawu,
Beograd 1953, 40.
Zotovi} 1980
Q. Zotovi}, Simboli~ni prikazi vatre na novootkrivenim delovima
Mitrine ikone iz Viminacijuma, Starinar XXX (1979), Beograd 1980,
89-96.
525
Imamović 1977
E. Imamović, Antički kultni i votivni spomenici na području BiH, Sarajevo
1977: 163-169.
Jovanovi} 2001
A. Jovanovi}, Dva fragmentovana nadgrobna spomenika sa Gradine u
Postewu, Novopazarski zbornik 25, Novi Pazar 2001: 11-18.
Josifovska 1961
B. Josifovska, Vodi~ niz lapidarijum, Arheolo{ki muzej-Skopje, Skopje
1961.
Ärukova 1972
È. Ärukova, Anti~nite moneti v Bãlgarià, Sofiaà 1972.
Kalcev 1991
K. Kalcev, Zur Herstellung der antiken Keramik in Augusta Traiana/Stara
Zagora/, Rei cretariae romanae fautorum, Acta XXIX/XXX, 1991.
Keramid~iev 1974
A. Keramid~iev, Rimskoto rudarstvo vo isto~na Makedonija, Glasnik
na instittot za nacionalna istorija XVIII-1, Skopje 1974.
Koračević 1977
D. Koračević, ŽA 27, Skopje 1977: 193.
Kranz 1989
P. Kranz, Der Sogenante Herakles Hope – Frühwerk des Skopas oder neuer-
licher Fall kaiserzeitlicher Privatdeifikation?, Mitt. DAI-Roemische
Abteilung 96, 1989: 393-407.
Künzl 1999
E. Künzl, Eine Patrize für Votivreliefs an die Unterweltgötter aus Dakien,
Archäologisches Korrespondenzblatt 29/4, Mainz 1999.
Lazova 1993
C. Lazova, Pitagor i Hiperboreite v elinskata literaturna tradicià,
Thracia, 10, Sofia 1993, 96-97.
L’ Orange, Von Gerkan 1939
H. P. L’ Orange, A. Von Gerkan, Der spätantike Bildschmuck des
Constantinbogens, Berlin 1939.
526
Mambella 1995
R. Mambella, Antino - L’ ultimo mito dell’antichità nella storia e nell’arte,
Milano 1995.
Moris 1992
I. Moris, Death-Ritual and Social Structure in Classical Antiquty, London
1992, 41ff.
Mu{mov 1912
N. Mu{mov, Anti~nite moneti na Balkanskiè poluostrov, Sofià
1912.
Peters 1977
B. G. Peters, O morskom dele v ågeèskom mire, Istorià i kulâtura
anti~noga mira, Moskva 1977: 160-169.
Petkovi} 2002
@. Petkovi}, Dedikacija Jupiteru i Liberu sa Kosmaja, @A 52/1-2,
Skopje 2002, 219-224.
Petrović 1979
P. Petrović, Naissus-Remesiana-Horreum Margi, IMS, Vol.IV, Beograd
1979, 79, no. 25; 121, no. 109.
Popescu, Popescu 1995
C. Popescu, M. Popescu, Le culte de Liber Pater en Dacia Romaine, Thraco-
Dacica XVI/1-2, Bucuresti 1995: 227-235.
Popović 1996
I. Popović, Certain Traits of the Roman Silver Jewelry Manufacture in the
Cantral Balkans, Starinar XLVII, Beograd 1996: 139-154.
Popović 1999
I. Popović, Roman Jewelry in the Form of Hercules Symbols in the Central
Balkans, Starinar XLIX(1998), Beograd 1999: 77-92.
Proeva 1997
N. Proeva, Steles funéraires de la haute Macédoine à l´époque romaine,
Mélanges d´histoire et d´épigraphie à Fanoula Papazoglou, Beograd 1997.
Reinach 1895
S. Reinach, Pierres Gravées, Paris 1895.
527
Robertson 1996
M. Robertson, The art of Vase-Painting in Classical Athens, London 1996.
Smith 1995
R. R. R. Smith, Hellenistic Sculpture, London 1995.
Strong 1961
D. E. Strong, Roman Imperial Sculpture, London 1961.
Torr 1964
C. Torr, Ancient ships, Chicago 1964.
Toynbee 1982
J. M. C. Toynbee, Animals in Roman Life and Art, New York 1982.
Himmelmann 1988
N. Himmelmann, Herrscher und Athlet, AA, 1988.
Cermanovi}-Kuzmanovi} 1968
A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Nekoliko novih rimskih natpisa iz
Komina, Starinar XVIII (1967), Beograd 1968.
Crepajac 1967
Q. Crepajac, Prilog tuma~ewu Apolonova imena, Zbornik Filozofskog
fakulteta IX-1, Beograd 1967.
âusidis 1999
N. âusidis, Manihejskoto tolkuvawe na rimskite spomenici od
takanare~enata «Kavadare~ka grupa», Makedonsko nasledstvo IV/11,
Skopje 1999.
âusidis 2003
N. âusidis, Dualisti~ki sliki, Skopje 2003.
528
Aleksandar JOVANOVIĆ
Faculty of Philosophy, Belgrade
ARCHAEOLOGICAL NOTES ON SACRED

MONUMENTS FROM MACEDONIA
This paper includes few notes on sacred monuments from the antique period discovered in
Macedonia.
First note concerns funerary monument of Iulia Olimpia found near the factory ‘Ohis’ in
Skopje. In the arched niche of the monument is depicted an altar with lamp and staff with
the snake on top (Fig. 1). Under the inscription panel is also representation of a snake. We
assume that representation of a snake on staff denotes the idea of eternal vital fire – pneu-
ma; two snakes turned synergically in the same direction, in the top and bottom segment of
this monument represent summarized image of Demeter’s chariot onto which she goes to
the Hades and returns from there with Persephone, i.e. the deceased woman. This monu-
ment could be related to the immigrant from the Asia Minor provinces of the Roman empire
and dated in the 2nd century.
Second note concerns the funerary monument from village Krušica near Sveti Nikola (Fig.
2). In the upper segment of the monument is an extraordinary decoration: an altar with cres-
cent in the center and with curved arrows and snakes at the sides. We think that symbolic
scene on this monument illustrates the idea of imitatio Apollonii, i.e. it combines the tri-
umph of Apollo and return from the Hyperboreans. The deceased man Moma Publius is of
Asia Minor or Syrian descent and he was probably related to the mines of precious metals in
nearby Probištip of which Apollo was the patron.. The monument could be dated in the 2nd
– beginning of the 3rd century.
Next note concerns votive monument from Rudnik near Veles (Fig. 3). On the monument
is depicted the triad Zeus/Jupiter – Dionysus/Liber and Hera/Juno or Libera. The monu-
ment is most probably in connection with antique mines in this area and within such func-
tional context more acceptable is identification of the cult triad as Jupiter-Liber-Libera.
Within the sacred competence of Liber and Libera was also the care about the donations of
the earth including mines. The monument Vataša near Kavadarci (Fig. 4) could be explained
in a similar manner. Already suggested (in literature) identification as Dionysus and Hera
should be altered in the dyad Liber and Libera.
529
Aleksandar Jovanović
The final note concerns couple of funerary monuments with private apotheosis expressed in
the idea of imitatio Herculis. The reduced picture of such character was encountered on the
monument of T. Turranius Proculus from Scupi (Fig. 5). On this monument the inscription
panel is framed with rich floral decoration and on the top at the apex of imagine axis is
depicted Hercules’ knot. Identifying this funerary stela with the deceased the position of this
motif could be understood as the crown on the head, i.e. symbolic representation of the idea
of imitatio Herculis and apotheosis. On the fragmented funerary monument from Bitolj are
represented Hercules and young man with bag in his left hand and torch in the right (Fig.
6). The figure of a youth probably represents winged Agon, personification of combat, com-
petition and the spirit of palaestra. In palaestra, Hercules’ ground of epiphany are equalized
heroized dead person and the victor. The bag in the hand of winged youth denotes the prize
for the victory in palaestra and triumph over death.
530
Miodrag TOMOVI] UDK 902:528.526.6
O PROBLEMU ORIJENTACIJE
U SAVREMENOJ ARHEOLOGIJI
UVOD
Problemu odre|ivawa orijentacije sun~evim kompasom do sada u na{oj arhe-

ologiji nije posve}ivana nikakva pa`wa. U istoriji srpske arheologije, od
prvih arheolo{kih istraìvawa pa sve do dana{wih dana, arheolozi koriste
iskqu~ivo magnetni kompas. Me|utim, u nekim drugim oblastima (pre svega u
geologiji) sun~ev kompas se u posledwih dvadesetak godina koristi kao neu-
poredivo precizniji instrument. Do prve prakti~ne primene sun~evog kom-
pasa i paralelnog upore|ivawa podataka dobijenih na osnovu wega i podataka
dobijenih magnetnim kompasom, do{lo je na [arkamenu (1997. godine),1
tetrarhijskom carskom dvorsko-memorijalnom kompleksu, ~ija izgradwa se
vezuje za cara Maksimina Daju (Galerius Valerius Maximinus Daia). Pored upo-
znavawa sa principima na kojima je zasnovan rad sa wime i na osnovu prvih
rezultata dobijenih prilikom spomenutog rada na [arkamenu, izne}emo
ukratko i razloge wegove prednosti u odre|ivawu precizne orijentacije u
odnosu na magnetni kompas, {to je i bio osnovni razlog za pisawe ovog rada.
[ARKAMEN I PROBLEM ORIJENTACIJE
Kao {to smo to ve} napomenuli, prva upotreba sun~evog kompasa na [arka-
menu2 motivisana je re{avawem odre|enih problema u orijentaciji dobije-
/1/ [arkamen se nalazi u isto~noj Srbiji, oko 25 km zapadno od Negotina i

oko 6 km zapadno od istoimenog sela.
/2/ Projekat sistematskih istraìvawa [arkamena zapo~et je 1994. godine u
organizaciji Arheolo{kog instituta u Beogradu, SANU i Muzeja Krajine
u Negotinu, na ~ijoj teritoriji se lokalitet nalazi (videti osnovnu
bibliografiju: Srejović, Tomović, Vasić 1996: 231-245; Popović, Tomović
1998: 287-312; Tomovi} 2003: 103-129; Tomović 1997: XXXI-XXXII, (sa
citiranom literaturom).
531
Miodrag Tomovi}
Sl. 1
[arkamen. Situacioni plan dvorsko-memorijalnog kompleksa (crtala V. Generalski)
Fig. 1
Šarkamen. Site plan of palatial-memorial complex (drawing V. Generalski)
532
O PROBLEMU ORIJENTACIJE U SAVREMENOJ ARHEOLOGIJI
nih na osnovu magnetnog kompasa, koji nisu odgovarali realnom stawu (sl. 1).
Prilikom utvr|ivawa orijentacije magnetnim kompasom konstatovali smo
da svi registrovani i delimi~no istraèni objekti u okviru [arkamenskog
kompleksa (bez obzira na wihov poloàj u okviru udoline u kojoj je bio izgra-
|en dvorsko-memorijalni kompleks na povr{ini od 10 do12 ha) imaju istu
orijentaciju: sever – jug, sa najvi{im, zanemarqivim odstupawem od 1/2 ste-
pena.3 Me|utim, od ovog pravila jedino su odstupali mauzolej i ostali kasni-
je istraèni objekti u okviru posebnog memorijalnog kompleksa (sl. 2), koji
se nalazio oko 250 m zapadno od glavne, zapadne kapije utvr|ewa, na jednom
prostoru na kraju padine brda Hajdu~ka glava, koja je ukoso padala od severa ka
jugu. Wihova orijentacija je odstupala od orijentacije svih ostalih objekata
u okviru dvorskog kompleksa. To smo uo~ili jo{ na samom po~etku istraì-
vawa memorijalnog kompleksa, kada je, kao prvi objekat, otkriven i istraèn
monumentalni carski mauzolej. Prilikom odre|ivawa wegove orijentacije
na uobi~ajeni na~in - magnetnim kompasom (najpre wegove severne fasade,
koja je prva u celosti otkrivena, a kasnije i na drugim objektima koji su
otkriveni u okviru memorijalnog kompleksa), do{li smo do podatka da je
wegova orijentacija identi~na sa orijentacijom utvr|ewa i drugim novoot-
krivenim objektima izvan memorijalnog kompleksa. Kao ilustraciju navo-
dimo dobijeni podatak da je orijentacija severne i ju`ne fasade mauzoleja
bila istok-zapad, sa zanemarqivim4 odstupawem od oko 2 stepena, iz ~ega je
proizilazio zakqu~ak da je ona identi~na orijentaciji npr. severnog i
ju`nog bedema utvr|ewa. Me|utim, ve} i samo vizuelno sagledavawe celokup-
nog lokaliteta (sa najvi{ih ta~aka brda koja okruùju dvorsko-memorijalni
kompleks na lokalitetu, kao {to su Rt i Korixan na ju`noj strani udoline,
odakle je to bilo i jedino mogu}e), pokazivalo je to nemogu}e. Iz poku{aja
re{avawa ovog problema, kao i mogu}ih hipoteti~nih odgovora sa kojima
smo se pri tome susreli, proiza{la je i tema ovog rada.
U poku{aju da ovaj problem re{imo, najpre smo angaòvali geometre.5 Oni
su najpre metodom trigonometrijskih ta~aka prvo u okviru memorijalnog
kompleksa utvrdili ta~an poloàj severa u blizini mauzoleja (sve podatke
dobijene magnetnim kompasom, kojima smo raspolagali, u potpunosti su zane-
/3/ Ovakvu orijentaciju smo navodili u svim do sada objavqenim radovima.

/4/ Zanemarqivim jer se radi o slabo o~uvanim bedemima i zidovima, tako
da je dobijeno odstupawe moglo biti rezultat na{eg merewa ili merewa
anti~kih graditeqa.
/5/ Pored klasi~ne opreme, tokom rada koristili su distomat povezan sa
kompjuterom, tako da su sve vreme „raspolagali“ neophodnim podacima.
533
Miodrag Tomovi}
Sl. 2
[arkamen. Situacioni plan memorijalmog kompleksa (crtala: V. Generalski)
Fig. 2
Šarkamen. Site plan of memorial complex (drawing V. Generalski)
534
marili). Na kraju, dobili su slede}e podatke: orijentacija wegove zapadne

strane bila je sever-jug, sa odstupawem od 15 stepeni ka zapadu; orijentacija
isto~ne fasade je tako|e bila sever-jug, sa odstupawem od 17 stepeni ka zapa-
du; orijentacija severne i ju`ne fasade bila je istok-zapad, sa odstupawem od
15, odnosno 17 stepeni ka zapadu. Ovi podaci se nikako nisu uklapali u
podatke dobijene magnetnim kompasom (istok-zapad, odnosno sever-jug, sa
odstupawem 1-2 stepena). Kako nas je ovo vi{e nego zbuwivalo, ceo posupak
orijentacije magnetnim kompasom smo vi{e puta ponavqali na razli~itim
objektima (i uz upotrebu i drugog tipa magnetnog kompasa). Ali i sa wim
uvek smo dobijali istovetne podatke. Kako u okviru arheologije uop{te nije
postojao ni jedan rad koji bi se bavio ovim problemom,6 u poku{aju da do|e-
mo do neke pretpostavke, okrenuli smo se traèwu mogu}eg odgovora u nekim
drugim oblastima.7 Tako smo saznali da su ovim problemom najranije po~eli
da se bave geolozi.
Jo{ krajem sedamdesetih godine pro{log veka, geolog M. Dimitrijevi} upo-
zoravao je svoje kolege da se prilikom odre|ivawa orijentacije magnetnim
kompasom mogu napraviti ozbiqne gre{ke u merewu usled anomalija u Zem-
qinom magnetnom poqu, koje se stvaraju zbog sastava zemqi{ta, rudnih
leì{ta i sekularnih promena.8 Ve} nekoliko posledwih decenija geolozi
ne koriste magnetni kompas za utvr|ivawe orijentacije (na primer, geolo-
zi koji su ga tako|e ranije koristili prilikom pra}ewa rudnih ìla i
odre|ivawe wihove orijentacije). Tako smo i do{li do podatka da se umesto
wega koristi sun~ev kompas, koji za sada predstavqa najprecizniji instru-
ment za dobijawe podataka o orijentaciji. Koincidencijom, upravo u to vre-
me nas je kolega A. Vince zamolio da mu omogu}imo da bude ~lan stru~ne eki-
pe, i da radi na odre|ivawu orijentacije sun~evim kompasom. Do{li smo na
ideju da sa wime uradimo orijentaciju svih do tada istraènih ili regi-
strovanih objekata, ~iju orijentaciju smo ina~e odre|ivali na na~in uobi-
~ajen u na{oj arheologiji - pomo}u magnetnog kompasa. Kasnije, po zavr{et-
/6/ Bar, koliko je nama poznato.

/7/ Jednostavno re~eno, otkriveni objekti u okviru memorijalnog komplek-
sa bili su „uko{eni“ u odnosu na bedeme utvr|ewa ili pojedine otkrive-
ne objekte izvan wega.
/8/ Mili}evi}, \or|evi} 1995: 238. Ova upozorewa su se realno mogla odno-
siti i na arheologe i wihova merewa sa magnetnim kompasom. Za razliku
od geologa koji posle toga prestaju da koriste magnetni kompas, do arhe-
ologa upozorewa ne dopiru, ve} nastavqaju da rade sa magnetnim kompa-
som, ne razmi{qaju}i o ovim i sli~nim problemima.
535
Miodrag Tomovi}
ku kompjuterske obrade podataka dobijenih sun~evim kompasom, raspolagali

smo svim neophodnim podacima za upore|ivawe svih podataka dobijenih
pomo}u magnetnog i sun~evog kompasa. Pri tome, dobijeni rezultati u re{a-
vawu problema orijentacije mauzoleja i utvr|ewa (vidi Tab. I i II), pred-
stavqali su ne samo problem, odnosno po~etnu temu ovog rada, nego je ovo
istovremeno bio i prvi rad koji je bio posve}en problemu orijentacije u
na{oj arheologiji uop{te.
Sun~ev kompas je predstavqao krajwe jednostavan instrument, ~ija izrada je
zahtevala gotovo simboli~na sredstva. Za wegov rad najneophodnija je bila
sun~eva svetlost, a zbog sigurnosti rezultata, svaki postupak odre|ivawa
orijentacije zidova objekata ra|en je u toku pre i posle podneva, i ponavqan
je ~esto vi{e puta, na svakih 15 do 20 minuta (pri tome neophodno je bilo
beleìti ta~no vreme svakog postupka, i to ne samo u ~asovima nego i u minu-
tima i sekundama). Pored beleèwa navedenih vremenskih podataka, drugi
najva`niji deo u radu sa sun~evim kompasom predstavqa beleèwe podataka o
vrednostima azimuta orijentacije objekta, odnosno azimuta senke niti (ugao
izme|u pravca orijentacije objekta, odnosno 0 na horizontalnom limbu i
senke, od 0 do 360 stepeni). Potrebno je bilo meriti i azimut Sunca -ugao
izme|u Sunca i severa, kome moramo dodati ugao od 180 stepeni, jer se azimut
Sunca razlikuje od azimuta senke niti za toliku vrednost. Svi dobijeni
podaci se kasnije ubacuju u kompjuter i obra|uju u okviru nekog od programa
koji vr{i wihovo obra|ivawe i dobijawe orijentacije za svako merewe. Kao
ilustraciju dajemo deo tabela sa merewima sun~evim kompasom i dobijenim
podacima za ju`ni i zapadni bedem utvr|ewa (Tabela 1) i orijentaciju fasa-
da mauzoleja (Tabela 2).
GEOLO[KI PROBLEMI U KONTEKSTU ORIJENTACIJE

MAGNETNIM I SUNÊVIM KOMPASOM
Danas, zbog anomalija koje se javqaju u magnetnom poqu Zemqe (kao i zbog sve
ve}e koli~ine metala oko nas), merewe magnetnim kompasom vi{e nije pre-
cizno. Tako na primer, na karti Srbije registrovane su tri zone: 1) zone
mirnog geomagnetnog poqa, 2) zone povi{enih anomalija Za i 3) zone izra-
ènih anomalija Za (sl. 3). [arkamen pripada ovoj tre}oj grupi u okviru
anomalijske zone timo~ke eruptivne oblasti. U okviru jo{ pet takvih zona
najekstremnija je svakako kopaoni~ka anomalijska zona. Do kakvih zbuwuju-
}ih rezultata moè arheologe da dovede magnetni kompas, pokazuju na{a
istraìvawa na kasnoanti~kom lokalitetu (druga polovina IV veka) Zaja~ak,
536
ɍɌȼɊȭȿȵȿ
Ⱦɟɨ ɨɛʁɟɤɬɚ Ⱦɚɬɭɦ ȼɪɟɦɟ Ⱥ ø Ɉɪɢʁɟɧɬɚɰɢʁɚ
Plate 1
Tabela 1
ɋɟɜɟɪɧɢ ɛɟɞɟɦ 03. 07. 1998. 17h 15' 274° 356° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɛɟɡ ɨɞɫɬɭɩɚʃɚ
ɋɟɜɟɪɧɢ ɛɟɞɟɦ 03. 07. 1998. 17h 20' 275° 356° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɨɞ 1° ɤɚ ʁɭɝɭ
ȳɭɠɧɢ ɡɢɞ, ɨɛʁɟɤɚɬ ɫɚ 04. 07. 1998. 8h 87° 183° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɛɟɡ ɨɞɫɬɭɩɚʃɚ
ɭɧɭɬɪɚɲʃɟ ɫɬɪɚɧɟ
ʁɭɠɧɨɝ ɛɟɞɟɦɚ
ȳɭɠɧɢ ɡɢɞ, ɨɛʁɟɤɚɬ ɫɚ 04. 07. 1998. 8h 05' 88° 183° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɭɧɭɬɪɚɲʃɟ ɫɬɪɚɧɟ ɨɞ 1° ɤɚ ʁɭɝɭ
ʁɭɠɧɨɝ ɛɟɞɟɦɚ
Ɂɚɩɢɞɧɢ ɡɢɞ ɫɟɜɟɪɧɨ 04. 07. 1998. 8h 15' 89° 91° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɛɟɡ ɨɞɫɬɭɩɚʃɚ
537
ɨɞ ɤɚɩɢʁɟ
Ɂɚɩɚɞɧɢ ɡɢɞ ɫɟɜɟɪɧɨ 04. 07. 1998. 8h 20' 90° 90.5° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɨɞ ɤɚɩɢʁɟ ɨɞ 0,5° ɤɚ ɢɫɬɨɤɭ
Ɂɚɩɚɞɧɢ ɡɢɞ ʁɭɠɧɨ ɨɞ 04. 07. 1998. 8h 40' 94° 88° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɤɚɩɢʁɟ ɨɞ 2° ɤɚ ɢɫɬɨɤɭ
Ɂɚɩɚɞɧɢ ɡɢɞ ʁɭɠɧɨ ɨɞ 04. 07. 1998. 8h 45' 95° 87° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɤɚɩɢʁɟ ɨɞ 2° ɤɚ ɢɫɬɨɤɭ
Ʉɚɩɢʁɚ 04. 07. 1998. 14h 54' 244° 205° ɉɪɚɜɚɰ Ɂ-ɂ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɨɞ 1° ɤɚ ʁɭɝɭ
Ʉɚɩɢʁɚ 04. 07. 1998. 14h 56' 245° 206° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ
ɨɞ 1° ɤɚ ɫɟɜɟɪɭ
ɆȺɍɁɈɅȿȳ
Miodrag Tomovi}
Plate 2
Tabela 2
Ⱦɟɨ ɨɛʁɟɤɬɚ Ⱦɚɬɭɦ ȼɪɟɦɟ Ⱥ ø Ɉɪɢʁɟɧɬɚɰɢʁɚ
ȳɭɠɧɢ ɡɢɞ 03. 07. 1998. 9h 25' 102° 185° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ
ɨɞɫɬɭɩɚʃɟɦ ɨɞ 17°
ɤɚ ʁɭɝɭ
ȳɭɠɧɢ ɡɢɞ 03. 07. 1998. 10h 15' 115° 172° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ
ɤɚ ʁɭɝɭ
ɋɟɜɟɪɧɢ ɡɢɞ 04. 07. 1998. 9h 30' 104° 5,5° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ
538
ɤɚ ʁɭɝɭ
ɋɟɜɟɪɧɢ ɡɢɞ 04. 07. 1998. 9h 35' 105° 4,5° ɉɪɚɜɚɰ ɂ-Ɂ ɫɚ
ɤɚ ʁɭɝɭ
Ɂɚɩɢɞɧɢ ɡɢɞ 03. 07. 1998. 16h 30' 266° 293° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɫɚ
ɤɚ ɢɫɬɨɤɭ
Ɂɚɩɚɞɧɢ ɡɢɞ 03. 07. 1998. 16h 35' 267° 291° ɉɪɚɜɚɰ ɋ-ȳ ɫɚ
ɤɚ ɢɫɬɨɤɭ
Sl. 3
Karta Srbije sa anomalijskim zonama
Fig. 3
Map of Serbia with zones of anomalies
539
Miodrag Tomovi}
selo Kremi}i na zapadnoj strani Kopaonika.9 Prilikom otvarawa sondi,

odre|ivawa wihove orijentacije, me|usobnog odnosa, orijentacije ostalih
pe}i (na primer, za àrewe rude), orijentacije na desetine povr{inskih
ukopa ({tolmi) za va|ewe rude, troskvi{ta, lokalnih puteva, itd., nai{li
smo na takve probleme u orijentaciji da nismo mogli da se sna|emo u tom hao-
su. Tek su nam geolozi ukazali na razloge, o kojima do tada nismo imali nika-
kve informacije. Naime, odstupawa magnetnog kompasa na lokalitetu izno-
sila su i oko 100 stepeni. Na Tari, na lokalitetu Rasi{te, izmerena je mag-
netna deklinacija (ugao izme|u geografskog i magnetnog severa) od 30 do 35
stepeni, u oblasti Zlota od 55 do 90 stepeni, a svakako najekstremniji pri-
mer predstavqa selo Korla}e na zapadnoj strani Kopaonika (u blizini na{eg
spomenutog lokaliteta Zaja~ak nedaleko od sela Kremi}i, koji smo istraì-
vali na visini od oko 1100 m nadmorske visine), gde je izmerena deklinaci-
ja iznosila 120 stepeni, a na pojedinim mestima i 180 stepeni, tako da je mag-
netni kompas umesto severa pokazivao jug!10 Reviziona istraìvawa pokazu-
ju da na preko 50% teritorije Srbije merewa magnetnim kompasom nisu
sigurna za dobijawe preciznih podataka. Drasti~an primer pokazuju merewa
u gradskim zonama, gde su ~esta arheolo{ka istraìvawa. Na nepreciznost
dobijenih podataka, pored prirodnih promena, uti~e i sve ve}e prisustvo
metala (ve}i broj automobila, velikih gra|evinskih kompleksa i zgrada sa
ogromnom koli~inom metala u wihovoj konstrukciji. U takvim uslovima
odstupawa prilikom merewa magnetnim kompasom mogu da iznose i po neko-
liko desetina stepeni.
Pravac severa koji pokazuje magnetna igla tokom vremena se mewa. Poznato je
da se geografski i magnetni zemqini polovi ne poklapaju. Taj ugao zove se
deklinacija. Weno merewe koje je po~elo krajem 50-tih godina pro{log veka,
iznosilo je nula stepeni i trideset minuta. Danas, posle skoro pola veka,
iznosi oko dva stepena i trideset minuta. Dakle, deklinacija je pomerena za
dva minuta. U svakom slu~aju, jednostavnije re~eno, ono {to je ranije bio
sever, to sada vi{e nije.
Dobijena saznawa i rezultati su nas doveli do zakqu~ka da merewa orijenta-
cije magnetnim kompasom nisu merodavna i ta~na, i da bi i u arheologiji
/9/ Tomovi}, Bogosavqevi}-Petrovi} 1995: 1-4; Ibid. 1993: 236-241; Tomovi},

Mihailovi} 2001: 268-275, Fig. 1-11; Tomovi}, Bogosavqevi}-Petrovi}
1995: 1-4 (sa citiranom literaturom).
/10/ \or|evi}, Mili}evi}, Meki} 1996: 207; Mili}evi}, \or|evi} 1995: 238.
540
trebalo prestati sa wegovim kori{}ewem (~ak bi kod zna~ajnijih lokalite-

ta, kod kojih orijentacija ima va`nu ulogu, trebalo uraditi reviziju). Kao
jedan od primera za kori{}ewe sun~evog kompasa navodimo merewe orijen-
tacije kod humki sa desetinama grobova i pokojnika u wima, radijalno raspo-
re|enih u okviru kruga od 360 stepeni, a da gotovo uop{te nije do{lo do pre-
klapawa grobova ili skeleta u wima (kao jedno od re{ewa da do toga nije
do{lo zanimqiva je pretpostavka da je u wima sahrawivawe pokojnika vr{e-
no prema orijentaciji grobova prema izlasku Sunca, i da je ~ak kod wih
mo`da mogu}e odrediti i godi{we doba kada je do sahrawivawa do{lo).11
Kako na sun~ev kompas ne uti~u magnetne sile, prvi su ga decenijama prak-
ti~no koristili geolozi za odre|ivawe orijentacije rudnih ìla u oblasti
velike magnetne devijacije (naro~ito u navedenim zonama sa anomalijama).
Razlog za odstupawe orijentacije koju smo konstatovali magnetnim kompasom
nalazi se u ~iwenici da se u okviru platoa nalaze naslage razli~itih ruda.
Upravo spomenuta gra|evina F predstavqa radionicu u ~ijem jednom uglu se
nalazila mawa topioni~arsko-metalur{ka pe} u kojoj je dobijano gvo`|e
izuzetno lo{eg kvaliteta. U pitawu je ruda koja verovatno nije dono{ena sa
nekog daqeg prostora, nego se verovatno nalazila u okviru platoa sa memori-
jalnim kompleksom. Kako nema tragova povr{inskih ukopa (tzv. {tolmi),
verovatno je kori{}ena gvozdena ruda koja se nalazila na samoj povr{ini, u
okviru tzv. povr{inskih kapa. S obzirom da je carski mauzolej centralni
objekat u okviru memorijalnog kompleksa, po zavr{etku wegove izgradwe svi
ostali objekti su orijentisani identi~no (pored simetrije koja je strogo
po{tovana kod svakog od wih, postoji pretpostavka da je arhitekta u kon-
strukciji mauzoleja i tumula ~ak i realizovao zlatni presek). Naravno, sve
ovo ukqu~uje i odre|eno kultno i religijsko zna~ewe. Kada se posmatra rad sa
sun~evim kompasom uo~ava se da je wegovo funkcionisawe veoma blisko sa
gnomonom, koji je u osnovi funkcionisao na jednostavnom re{ewu - {tapu
pobodenom u zemqu ~ija senka u podne pokazuje pravac sever. Na sli~nom
principu senke radili su i rimski ~asovnici (teoretski anti~ki ~asovni-
ci sa sfernom osnovom predstavqaju bezbroj puta smawen i preokrenut
model nebeskog svoda).
/11/ Bez raspoloìvih prou~avawa i dobijenih rezultata ne moèmo ni{ta

re}i o osnovanosti pretpostavke A. Vince-a da se u takvim situacijama
moè odrediti ne samo vreme (mesec ili godi{we doba) kada je do{lo do
sahrane, nego utvrditi i stopa smrtnosti.
541
Miodrag Tomovi}
RAD SA SUNÊVIM KOMPASOM
U svakom slu~aju, rad na [arkamenu osta}e zabeleèn u istoriji na{e arheo-

logije kao prvi primer terenskog merewa orijentacije sun~evim kompasom,
koji bi trebalo da se zavr{i „odlaskom“ magnetnog kompasa u pro{lost.
Kao {to smo naveli, iz odre|enih razloga orijentacija mauzoleja (tokom
kasnijih godina i ostalih u celosti istraènih objekata) razlikovala se od
ostalih registrovanih i delimi~no istraènih gra|evina u okviru dvorskog
kompleksa na [arkamenu (uglavnom su se istraìvawa svodila na dobijawe
osnovnih podataka o wima - na utvr|ivawu wihove veli~ine, orijentacije,
na~ina gradwe...). Prilikom upore|ivawa podataka dobijenih magnetnim i
sun~evim kompasom (prilikom wegovog probnog rada 1997. godine), dobijeni
rezultati i razlike bile su adekvatan arheolo{ki primer onoga na{ta je jo{
krajem sedamdesetih godina pro{log veka geolog M. Dimitrijevi} upozora-
vao svoje kolege – prilikom utvr|ivawa orijentacije magnetnim kompasom
mogu se napraviti ozbiqne gre{ke u merewu usled uticaja anomalija u mag-
netnom poqu Zemqe, koje se stvaraju zbog sastava zemqi{ta, rudnih leì{ta
i sekularnih promena u Zemqinom magnetnom poqu.12 Ovi problemi u mere-
wu orijentacije su postojali kod ve}ine istraìvanih arheolo{kih lokali-
teta u oblastima koje su bile bogate rudnim naslagama metala.
Ve} smo naveli osnovne razloge za dobijawe pogre{nih podataka prilikom
odre|ivawa orijentacije klasi~nim magnetnim kompasom koji se u arheolo-
giji i danas koristi. Pored glavnih razloga na koje mi ne moèmo uticati
(kao {to su rudna leì{ta, sastav zemqi{ta i prirodne promene u magnet-
nom poqu Zemqe), ve} decenijama prilikom arheolo{kih istraìvawa
mogli smo upravo iz tih razloga da se prilikom odre|ivawa orijentacije ne
koristimo magnetnim, ve} iskqu~ivo sun~evim kompasom. Za one koji su
protiv (a da pri tome nisu ni svesni razloga koje smo naveli) predlaèmo
najjednostavniju proveru. Tako ~esto prilikom merewa sa magnetnim kompa-
som ne vodimo ra~una o blizini metalnih predmeta - prisustvo krampova,
lopata, kolica za odvoèwe zemqe i drugog metalnog alata, blizina automo-
bila ili traktora, povr{ine koje su bile izloène jakom intezitetu vatre,
kao {to su ostaci spaqenih ku}a, prisustvo kremiranih grobova ili mesta
(bustum) gde je izvr{en ~in kremirawa.13
/12/ Mili}evi}, \or|evi} 1995: 235-242.

/13/ Koliko je magnetni kompas nepouzdan za merewe orijentacije svedo~i i
podatak da je „Pravilnikom o izradi geolo{ke karte SRJ“ (bar u razme-
ri 1:50000), koji je u pripremi, predvi|ena obavezna upotreba sun~evog
kompasa na prostorima gde su konstatovane anomalijske zone.
542
Me|utim, prisustvo ovih predmeta ne moè uticati na sun~ev kompas, i

dovesti do eventualnih gre{aka u dobijenoj orijentaciji.
Na kraju, u najkra}em }emo dati i wegov opis (brojevi u zagradama se odnose
na wegove kqu~ne delove; sl. 4).
3
1
Sl. 4
Izgled sun~evog kompasa sa glavnim delovima: 1 - horizontalni limb; 2 - vertikalni limb;
3 - libele; 4 - ram sa antigmagnetnom niti; 5 - igla vertikalnog limba; 6 - stub prilago|en pale-
omagnetnom ukopavawu
Fig. 4
Solar compass and its main elements: 1 – horizontal limb; 2 – vertical limb; 3 – levels; 4 – frame with anti-
magnetic thread; 5 – pin of vertical limb; 6 – shaft adapted for paleomagnetic assessing
543
Miodrag Tomovi}
Sun~ev kompas je jednostavan instrument kojim odre|ujemo ugao (azimut)

izme|u geografskog severa i objekta ~iju orijentaciju èlimo odrediti. Kom-
pas se sastoji od horizontalne plo~e (limba) (1) koja je podeqena od 0º do 360º
(sl. 4). Na plo~i se nalaze me|usobno upravno postavqene libele (2), koje slu-
è da se kompas horizontalno postavi.14 Na sredini plo~e (limba) nalazi se
ram za nit, koji moè da se rotira oko svoje vertikalne ose (3). Ceo instru-
ment postavqen je na stub (4) i stativ (5) koji moè biti fiksan ili mobi-
lan.15 Azimut orijentacije nekog objekta (A) izraàva se formulom:
A= + T+ ø, gde je T azimut senke niti, a ø je ugao izme|u pravca orijentacije
objekta (odnosno 0 na horizontalnom limbu) i senke. Ugao T jednak je azimu-
tu Sunca AO - (ugao izme|u Sunca i severa) kome moramo dodati ugao od 180
stepeni, jer se AO razlikuje od azimuta senke niti (T) za tu vrednost.
Zna~i T= AO + 180º, odnosno azimut objekta jednak je: A = AO + 180º + ø. U
formuli je nepoznat azimut Sunca AO, koji dobijamo iz slede}e relacije:
Azimut Sunca (AO) za odre|enu geografsku {irinu najlak{e moèmo dobi-
ti uz pomo} odre|enog kompjuterskog pragrama, ili da ga rukom ra~unamo uz
pomo} formule:
tgAO = - sint
-------------------------------------
cosϕ x tgδ x tgδ O – sinϕ x cost
gde je t lokalni ~asovni ugao za Grini~ko vreme, koje dobijamo tako {to sred-
we-evropskom vremenu (SEV) dodamo zvezdano vreme u Grini~u (So) u 0 ~aso-
va. Dobijeno vreme moramo pretvoriti u uglovnu meru koriste}i vezu 1 ~as =
15 stepeni. Znaju}i geografsku {irinu (ϕ) i deklinaciju Sunca (ϕO) iz
tablica, imamo sve podatke za izra~unajuvawe azimuta Sunca (AO). Znaju}i
AO, na osnovu formule A = AO + 180º + ø, moèmo odrediti orijentaciju
objekta u odnosu na sever, i to sa mnogo ve}om ta~no{}u nego upotrebom mag-
netnog kompasa.
Pravac severa se odre|uje na sli~an na~in kao i azimut pravca objekta. Zatim
se izra~una azimut senke niti (T) dodavawem na azimut Sunca 180 stepeni.
/14/ Sve libele su obi~ne, tako da se mogu koristiti i libele sa klasi~nog

majstorskog (na primer, zidarskog) alata koji se prilikom rada koristi
za odre|ivawe horizontale.
/15/ Opis i rad sun~evog kompasa je preuzet iz rada: Mili}evi}, \or|evi}
1955: 239.
544
Ako se dobijena vrednost T postavi na senku niti, pravac severa je odre|en

nultim podeokom horizontalnog limba. Za tu svrhu potrebno je modifikova-
ti podelu na horizontalnom limbu (v. sl. 5). Kao i u slu~aju severa koji je
bitan u traèwu trigonometrijskih ta~aka, i gde su nam geometri, kao {to
smo to naveli, ostavili prvac severa u okviru fiksnih ta~aka, tako se i sun-
~evim kompasom jednom odre|eni pravac severa moè jasno pokazati pomo}u
kanapa, koji se potom i na terenu (ili, wegovim nano{ewem na situacioni
plan), moè reprudukovati bezbroj puta paralelnim preno{ewem na odre|e-
nim istim me|uodstojawima na tom prostoru (na uglomeru horizontalnog
limba, kada se postavi dobijena vrednost T, smer sever-jug je odre|en sa 0º i
180º na uglomeru horizontalnog limba - (pri tome potrebno je modifikova-
ti podelu na horizontalnom limbu, tako da vrednost ugla raste u pravcu kra-
tawa kazaqki na satu).
545
Miodrag Tomović
Kanitz 1892
F. Kanitz, Rímische mische Studien in Serbien, Wien 1892.
Mili}evi}, \or|evi} 1995
V. Mili}evi}, A. \or|evi}, Orijentacija u uslovima visokih anoma-
lija magnetnog poqa Zemqe, u: Geologija i metalogenija Kopaonika, Beo-
grad 1995.
Popović, Tomović 1998
M. Tomović, I. Popović, Šarkamen. Golden Jewellery from the Imerial Mau-
soleum at Šarkamen (Eastern Serbia), An Tard, 6, Paris 1998.
Srejović, Tomović, Vasić 1996
D. Srejović, M. Tomović, Č. Vasić, Šarkamen. Tetrarchial Imperial Palace,
Starinar XLVII/1996, Beograd 1996.
Tomović 1997
M. Tomović, Vrelo, Šarkamen - Imperial Complex. From an idea to the disco-
very or on the archaeology of luck, ANTI)tSPON Dragoslavu Srejoviću, Bel-
grade 1997.
Tomovi} 2003
M. Tomovi}, Carska porfirna statua sa [arkamena (isto~na Srbija),
Rad Dragoslava Srejovi}a na istraìvawu anti~ke arheologije, Zbornik
radova 2, Kragujevac 2003.
Tomovi}, Bogosavqevi}-Petrovi} 1993
M. Tomovi}, V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Kasnoanti~ki rudarsko-meta-
lur{ki kompleks na zapadnom Kopaoniku (Summ. The Late Classical
Mining and Metalurgical Complex on West Slopes of Kopaonik), Glasnik
SAD 9, Beograd 1993.
Tomovi}, Bogosavqevi}-Petrovi} 1995
M. Tomovi}, V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Zaja~ak na zapadnom Kopaoni-
ku, kasnoanti~ki rudarsko-metalur{ki centar, Arheometalurgija-Archa-
eometallurgy, No. 2. Beograd 1995.
546
Tomovi}, Jovanovi} 2001

M. Tomovi}, \. Jovanovi}, Vrelo, [arkamen. Tetrarhijski carski kom-
pleks (Izve{taj o istraìvawima u 1998-1999. godini), Starinar
L/2000, Beograd 2001.
Tomovi}, Mihailovi} 2001
M. Tomovi}, T. Mihailovi}, Zaja~ak Kremi}i. Kasnoanti~ki rudarsko-
metalur{ki kompleks na zapadnim padinama Kopaonika, Starinar
L/2000, Beograd 2001.
Vince, Jovanović, Vince, Vince
A. Vince, B. Jovanović, I. Vince, O. Vince, Astronomical Orientations of Gra-
ves and Skeletons in Gomolava and Mokrin, Astronomical observatory of Bel-
grade, No. 54 (Ed. Vukićević-Karabin M, Knežević Z), Belgrade.
547
Miodrag TOMOVIĆ
Institute Archaeological, Belgrade
PROBLEM OF ORIENTATION
IN MODERN ARCHAEOLOGY
In the course of archaeological excavations once established direction of the north could be
permanently secured at the beginning of excavations by establishing certain fixed point (also
in the north). Thus we could establish the north direction by connecting (by rope) of these
two fixed points.
Orientation of structures at Šarkamen by solar compass was for the reasons of reliability
repeated many times (e.g. at different spots within a single wall and in different periods) in
order to evade because of its first practical use at an archaeological site any possible systema-
tic errors in orientation measuring. This was also often the consequence of weather conditi-
ons as Sun appeared only in short intervals. We recorded the exact time of measuring and
obtained degrees on the solar compass (the azimuth degrees and shadow of the thread). As
we said these data were later entered into the computer and processed in some of speciali-
zed programs. In the course of comparing the established errors the precision of site plans
or the drawings of individual walls or features should be also taken into account. The grea-
test difference encountered between the measures taken by solar or magnetic compass for
the south rampart of the palace fortification is 3° (difference for other structures outside the
memorial complex is even smaller or it is zero).
However, as we said in more details, for the north wall of the mausoleum (it concerns also
other subsequently investigated structures within the memorial complex) magnetic compass
provided same orientation as for fortification, e.g. orientation of its north and south wall was
identical with orientation of south rampart of fortification (?) east-west with insignificant
deviation of 2°.
It seems by all appearances that according to these measures there were ore deposits in the
area of a mound with memorial complex (in the eastern room of building F was also found
one smelting kiln, see Fig. 2) and these deposits influenced the magnetic compass. The iron
finds were discovered just in this room and in the burials in the tumulus and considering
that we gathered all possible iron finds the total amount of iron was not more than 2-3 kg.
As we also encountered fragments of iron slag we think that iron ore used for these artifacts
came from the area of memorial complex where recorded data indicate that it was most pro-
bably iron ore exploited from so-called surface iron caps, which were located in the area of
memorial complex.
548
Nikola A. CRNOBRWA UDK 904:737.11"02"(497.11)(093.2)
Muzej grada Beograda
DOKUMENTARNA GRA\A O NALAZU

VELIKE OSTAVE RIMSKOG NOVCA
CAREVA TRE]EG VEKA OTKRIVENE
U SELU SVILEUVA
U Godi{waku Srpske kraqevske akademije XXXVII (1928), Beograd 1929, na

strani 233, zabeleèn je otkup rimskog novca prona|enog u selu Svileuva.
Citiramo: „Tu je na|eno 20000 komada bakarnog novca rimskih careva od
Gordijana III (238-244) do Karina (282-284), a ostalo nismo mogli spasti
(broj inventara 3939)“, kaè izvestilac, tada{wi kustos Numizmati~ke
zbirke u Muzeju, J. Petrovi}.
Retki su slu~ajevi da se veliki i zna~ajni nalazi novca, poput ovog na{eg u
Svileuvi, u potpunosti i sa~uvaju. Gore navedeni izve{taj u Godi{waku SKA
u izvesnoj meri to kazuje. Brojevi na|enog, otkupqenog i prispelog novca u
Muzej su aproksimativni. U tom smislu ne govori ni{ta vi{e ni zapis u
starom inventaru broj 3939.
O velikom nalazu novca u Svileuvi, ne sasvim odre|eno da bi moglo da
zadovoqi stru~ne potrebe ali ipak ne{to vi{e podataka, pruà prepiska
koju je povodom nalaza imao Narodni muzej u Beogradu sa Sudom op{tine
[abac po~etkom 1930. godine. Prepiska se nalazi u arhivi Narodnog muzeja
u Beogradu. Na wu me je svojevremeno uputio Miloje Vasi}, direktor
Arheolo{kog instituta u Beogradu. Donosimo je u celini i u redosledu kako
je tekla.
(a) Sud op{tine {aba~ke, br.1299. od 20. januara 1930. g.
Upravi Narodnog muzeja
G. Miqkovac St. Milan, ekonom iz Vladimiraca, doneo mi je i dao 2
starinska nov~i}a. On je novce doneo u nameri da mu kaèm: kakvi su, ~iji su i
iz kog vremena su ovi novci. On je ove novce na{ao u Svileuvi, na imawu bra}e
Lazarevi} (gre{ka, treba Jovanovi}, primedba N. C.), kad ih je ove jeseni delio.
Na{ao je pove}u koli~inu i rekao mi je da }e ovaj novac predati Muzeju, ako bi
549
Nikola A. Crnobrwa
mu trebao. Molim upravu da izvoli ove novce primiti i objasniti. Ako joj
treba jo{ ovog novca moè ga traìti neposredno od g. Miqkovca ili preko
potpisanog.
Predsednik Q. Pavlovi}
Na ovo pismo usledio je odgovor:
(b) Muzej, br.39 od 27. januara 1930. g.

Gospodinu Predsedniku Suda op{tine [abac
âst mi je potvrditi prijem Va{ega pisma br.1299 od 20.t.m. kao i prijem dva
komada rimskoga novca. Novac je cara Aurelijana (270-275. g. po H.). Izgleda da
novac pripada jednome nalazi{tu od 11000 komada, koje je jo{ 1928. godine
Muzeju prodao Panta Aleksi} iz {aba~ke Vlasenice. Nesumwivo je od toga
nalazi{ta ostalo jo{ novaca i za Muzej bi od velika interesa bilo, da mu se
sav taj novac dostavi sa oznakom, gde je i kad na|en; ko ga je na{ao i u kojoj
koli~ini.
U ime Muzeja Upravnik Muzeja
Dr V. R. Petkovi}
Sud op{tine {aba~ke upu}uje ovu prepisku, br.1785 od 28. januara, Sudu
op{tine Vladimirci, sa zahtevom da se uzme izjava od M. Miqkovca. Sledi
izjava M. Miqkovca ispisana na pole|ini pisma upravniku Muzeja V.
Petkovi}u. (Navodimo ga kao dokumet v).
(v) Sud op{t. varo{ice Vladimirci br.411 od 31. januara 1930.
Zvat za 2. februar 1930. g. dobavqen g. Miqkovac kaza: Novac od 2 komada
koja sam poslao g. Q. Pavlovi}u pred. Suda op{t. {aba~ke na{ao sam u Svileuvi
kod ku}e Milana Jovanovi}a i zadruge mu, pri podeli. Deobari Jovanovi}i
izvestili su me da su pre dve-tri godine izorali i pokazav{i mi samo mesto
vi{e ku}e u brdu jedan }upi} istog novca. Da su isti novac nekome dali da preda
u Muzej {to je to bez sumwe u~inio ovaj Panta Aleksi} iz Vlasenice, a ne se}am
se kome su Jovanovi}i dali na|eni novac. Izjavqujem: da ovog novca ima svuda po
wivi i vo}u oko ku}e rasturenih, {to bi se od istog moglo sakupiti jo{ koja
stotina komada, a to ponajzgodnije preko tih Jovanovi}a ~ija je i svojina
zemqi{ta, s toga molim da se ovo dostavi Sudu op{tine Svileuvske, te da se
od M. Jovanovi}a i ostalih ~lanova wihove zadruge, uzme re~, u smislu gore
traène.
550
DOKUMENTARNA GRA\A O NALAZU VELIKE OSTAVE RIMSKOG NOVCA
Sud op{tine {aba~ke aktom br.2329 od 5. februara nalaè Sudu op{tine

svileuvske da uzme izjavu od M. Jovanovi}a. (Izjava sledi, dokument g).
(g) Sud op{t. svileuvske, ra|eno 12. februara 1930. u Svileuvi
Re~e: Od 1916. g. za vreme okupacije moj brat Marko oraju}i na{u wivu zv.
„Iza ku}e“ izorao je jedan }up ovoga novca u teìni od 15 kg, ali kako je moj brat
za ovo (ne~itka re~, primedba N. C.), to su neprijateqske vlasti ne{to od
ovoga novca oduzele a ne{to je narod pobacao, a i ja sam ne{to dao Panti
Aleksi}u iz Vlasenice i 2 komada Milanu Miqkovcu i danas od ovih novaca
vi{e nemam.
Potpis
Milan Jovanovi}
Sve ove izjave Sud op{tine {aba~ke dostavio je Narodnom muzeju u Beogradu.
Navedena prepiska dokumentuje onovremeni postupak sabirawa kulturno-
istorijskih vrednosti koji se u na{em slu~aju odvijao u krugu dràvnih
nadle{tava. Otkup je bio izvr{en 1928. godine, a prepiska sa~uvana u arhivi
Muzeja moè nas uputiti ili ukazati na to u kojoj meri je nalaz pretrpeo
gubitke, s obzirom na {ture podatke koje sadrì stari inventar, ili
izve{taj o otkupu dat u Godi{waku SKA XXXVII. Odmah da ukaèmo na nesa-
glasje izve{taja u kojima izvestilac J. Petrovi} kaè da je za Muzej
otkupqeno oko 14000 komada, za razliku od podatka koji u pismu Sudu u [apcu
(v. dokument naveden pod b) upravnik Muzeja V.R. Petkovi} saop{tava:
„Izgleda, da novac pripada jednome nalazi{tu od 11000 komada, koje je jo{
1928. godine Muzeju prodao Panta Aleksi} iz {aba~ke Vlasenice“.
Na preporuku Centra za epigrafiju i numizmatiku pri Filozofskom fakul-
tetu u Beogradu 1977. godine bila mi je od strane Narodnog muzeja poverena
obrada svileuvskog nalaza. Tokom ~etiri godine rada, uprkos neo~i{}enom i
nekonzerviranom materijalu, uspeo sam da deo nalaza koji je u Narodnom muze-
ju katalogizujem, to jest razvrstam novce po carevima, tipovima, kovnicama,
emisijama i odredim relevantnom stru~nom literaturom. Na{ao sam da taj
deo ostave broji 10.114 komada novaca careva i ~lanova wihovih porodica u
vremenskom rasponu od 253. do 284. godine (od cara Valerijana do Karina). Taj
broj je daleko bliì onom podatku, iako tako|e aproksimativnom, koji daje
upravnik Muzeja V. Petkovi} u pismu upu}enom Sudu u [apcu.
Analiza sastava ostave pokazuje da je osipawe sa~uvanog dela bilo neznatno.
Odnosi zastupqenosti primeraka pojedinih careva bitno ne odstupaju u
pore|ewu sa drugim nalazima onoga vremena. Emisije teku ravnomerno, u
551
Nikola A. Crnobrwa
kontinuitetu i u skladu sa tempom emitovawa, nema propadawa, niti rasi-

pawa koje bi naru{avalo integritet sa~uvanog dela ostave. Da je rasipa bilo,
vidimo iz izjave M. Jovanovi}a date Sudu op{tine svileuvske (dokument g),
{to ~esto biva u takvim situacijama kada znatièqnici prisutni u
trenutku nalaza zahvate po {aku - dve novca, kao za uspomenu.
U jesen 1988. godine Milivoje Vasiqevi}, kustos Narodnog muzeja u [apcu,
kod ro|aka nalaza~a ostave u Svileuvi M. Jovanovi}a zatekao je jo{ 452 nova-
ca koji su pripadali nalazu otkrivenom 1916. godine. Ti novci su pokloweni
Muzeju u [apcu, i oktobra iste godine ustupqeni su mi na obradu. Tako danas
sa~uvani deo ostave, pohrawen u muzejima u Beogradu i [apcu, iznosi 10.565
komada antoninijana i jedan denar. Po carevima to izgleda ovako: Treboni-
jan Gal 1 komad, Valerijan 52, Galijen 2.476, Valerijan II 7, Salonin 1, Salo-
nina 256, Klaudije Gotski 1.897, Kvintil 56, Aurelijan 4.605 i jedan denar,
Severina 37, Tacit 120, Florija 36, Prob 1.017, Kar 2 i Karin 3 komada.
Osvrnuli bismo se jo{ jedanput na podatke koje u Glasniku SKA daje izvesti-
lac o otkupu ostave iz Svileuve, J. Petrovi} (v. sam po~etak ovog napisa), i
to na onaj deo gde kaè da je ostava sadràvala novce po~ev od cara Gordijana
III do Karina. Deo ostave u Narodnom muzeju u Beogradu sadrì novce careva
u rasponu od Valerijana do Karina, a onaj u Muzeju u [apcu od Trebonijana
Gala do Karina. Nedostaju primerci careva i vladarskih lica od Gordijana
III i drugih careva do vremena stupawa na presto cara Valerijana 253. godine.
Gubitak tog dela ostave, tih novaca, antoninijana careva od Gordijana do
Valerijana, mogao je nastati kasnije, po sabirawu nalaza, pregledu i
razvrstavawu novaca po vladarskim licima. Kako je re~ o novcima vladara
~iji su antoninijani sadràvali ve}i procenat srebra i ~iji su izgled i
kvalitet bili privla~niji od antoninijana potowih careva, interes za
otu|ewe bio je ve}i. Uprkos tome, to jest gubitku i izgubqenim tragovima
antoninijana careva ~etrdesetih godina tre}ega veka, preostali, ve}i deo
ostave sa antoninijanima iz vremena inflatorne produkcije je po svom sas-
tavu kompaktan i dragocen za prou~avawe monetarnih, vojnih i politi~kih
prilika druge polovine tre}ega veka.
Sa~uvana dokumentarna gra|a prezentovana u ovom napisu konfrontirana sa
analizom sastava o~uvanog dela ostave iz Svileuve kazuje da je ovaj deo kom-
paktan, mo`da neznatno naru{en, i da kao takav predstavqa dragocen mate-
rijal za daqe istraìvawe. Ovome dodajemo i ~iwenicu da je detaqna obrada
i identifikacija svih novaca koje ostava sadrì iznedrila stotinak
primeraka varijanti i detaqa koji do sada nisu zabeleèni u numizmati~koj
literaturi.
552
Tatjana BENXAREVI] UDK 902.01(497.11)
Narodni muzej u Beogradu 737.1.032(37)"03"
OSTAVE BRONZANOG NOVCA

IV VEKA SA TERITORIJE SRBIJE
Ovim prilogom predstavqamo objavqene i neobjavqene ostave i skupne

nalaze bronzanog novca IV veka uglavnom iz muzejskih kolekcija u Srbiji,1 ne
ukqu~uju}i slu~ajne nalaze novca, kao ni pojedina~ne nalaze dobijene arheo-
lo{kim iskopavawima.
Ostave bronzanog novca od velikog su zna~aja u sagledavawu monetarne slike
Rimskog carstva toga vremena, budu}i da je bronzani novac najve}im delom
~inio sredstvo pla}awa, dok se zlato samo sporadi~no javqa, a srebra gotovo
da nema.2
Kako je oblast dana{we Srbije u IV veku ve}im delom pripadala prefekturi
Italija-Ilirik-Afrika sa diocezama Dakijom i Panonijom, pregled ostava
pratimo u okviru wihovih tada{wih granica.3 Naime, sakupqene ostave
prikazujemo u okviru provincija Prve Mezije (Moesia Prima), Priobalne
(Dacia Ripensis) i Sredozemne Dakije (Dacia Mediteranea) i Dardanije
(Dardania) koje su pripadale diocezi Dakiji, kao i provincije Druge
Panonije (Pannonia Secunda) dioceze Panonije. Radi dobijawa celovitije
slike u pregled su ukqu~ene i ostave prona|ene na teritoriji zapadnog
Banata.4 Nastojali smo, tako|e, koliko je to mogu}e, da sve nalaze poveèmo sa
istorijskim doga|ajima toga vremena.5
/1/ O mi{qewima u vezi sa razlikom izme|u ostava i skupnih nalaza v. Vasić

1990: 9-11.
/2/ Vasić 1990: 8, 59-63.
/3/ Iz ove prefekture u drugoj polovini IV veka povremeno je izdvajana
posebna prefektura Ilirik. Detaqnije o ovom problemu: Vasi} 1980:
140-143.
/4/ Kao {to je poznato, pitawe pripadnosti zapadnog dela Banata u nau~nim
krugovima jo{ uvek nije re{eno, tj. koliki je uticaj na wega imala rim-
ska administracija. O ovom pitawu v. Baki} 1994: 47-49, sa literaturom.
/5/ Ovom prilikom èlim da zahvalim kolegama iz muzeja u Srbiji, na
ustupqenim podacima u vezi sa materijalom koji se nalazi u wihovim
zbirkama.
553
Tatjana Benxarevi}
Mapa I
Map I
554
OSTAVE BRONZANOG NOVCA IV VEKA SA TERITORIJE SRBIJE
PRVA MEZIJA (MOESIA PRIMA)
1. Beograd, Dowi grad Beogradske tvr|ave

U podno`ju kastruma IV Flavijeve legije (Dowi grad), u hipokaustu uz
zapadni zid prona|ena je ostava novca od 13 folisa iz vremena
tetrarhije. Vreme pohrawivawa: 305/6. godina.
Publikovano: Ivani{evi} 1983 a: 77-97.
U podno`ju kastruma IV Flavijeve legije (Dowi grad), prona|en je
skupni nalaz novca od 177 primeraka. Najstariji primerci su denari
Antonina Pija i Elagabala, a posledwa emisija pripada 347/8. godini.
Vreme pohrawivawa: po~etak pete decenije IV veka.
Publikovano: Ivani{evi} 1983 a: 77-97.
Prilikom arheolo{kih iskopavawa na Dowem gradu u sloju gorewa
otkriven je skupni nalaz od 227 primeraka novca (68 istopqeno) sa
emisijama od 268/270. do 375/378. godine, koje su najzastupqenije. Vreme
pohrawivawa: kraj osme decenije IV veka.
Publikovano: Ivani{evi} 1986: 44-59.
4. Beograd, obala Dunava
Na mestu luke Beograd, na obali Dunava otkrivena je ostava koja nije u
celosti sa~uvana. Sastoji se od 63 primerka novca vladara od
Konstancija II do Valentinijana I (346-364/7).
Sme{taj: Muzej grada Beograda
Publikovano: Crnobrwa 1980: 23-31.
5. Beograd, ûkarica, podvo`wak
Narodni muzej u Beogradu je 1929. godine otkupio ostavu novca, koja
nije u celosti sa~uvana (73). Emisijama iz perioda vladavine
Konstancija II do Valentinijana I i Valensa (351-374/5) pripadaju 72
primerka, dok je jedan iz vremena Galijena. Vreme pohrawivawa:
374/375. godina.
Sme{taj: Narodni muzej u Beogradu (op{ti inv. 1178)
Publikovano: Miqani} 2003: 93-103.
6. Obrenovac, Zve~ka, lokalitet Nur~a
Ve}i rasuti nalaz novca od 396 komada, sa vladarima: Konstancije II,
Valentinijan I, Valens i Gracijan. Vreme pohrawivawa: 378. godina.
Publikovano: Crnobrwa 1991: 41-46; Miqani} 1996: 108.
555
Tatjana Benxarevi}
7. Obrenovac, Veliko Poqe I

Prema navodima me{tanina, odavde poti~e velika ostava novca od oko
12 kg, koja je rasturena. Na istom mestu kasnije prona|eno je 20 komada
novca Valensa, Valentinijana I. Vreme pohrawivawa: 378. godina.
8. Obrenovac, Veliko Poqe II
Sa Velikog Poqa poti~e i ostava koja je u potpunosti rasuta.
Pretpostavqa se da je bilo oko 1.000 komada bronzanog novca
sklowenog u kerami~koj posudi. Naknadno je sakupqeno 6 primeraka
Valentinijana I i Gracijana. Vreme pohrawivawa: 378. godina.
9. Kosmaj (Stojnik, Sopot)
Ostava novca otkrivena 1958. godine na Kosmaju predstavqa najve}i
nalaz koji je dospeo u Narodni muzej u Beogradu.6 Prema stawu posle
konzervacije sadrì 20.065 komada bronzanog novca sa odre|enim bro-
jem {karta. Pristizala je u vi{e navrata u periodu izme|u 1958. i
1961. godine, a kasnije je spojena u jednu celinu. Okvirno se datuje u
period vladavine Valentinijana I i Valensa.
Sme{taj: Narodni muzej u Beogradu (op{ti inv. 377 - selo Stojnik,
lokalitet Ko{evi{te, 97 komada; op{ti inv. 389 - Stojnik, lokalitet
Ko{evi{te, 6 komada; op{ti inv. 390 - Stojnik, lokalitet Ko{e-
vi{te, 5 komada; op{ti inv. 391 - Stojnik, lokalitet Ko{evi{te, 82
komada; op{ti inv. 419 - selo Sopot, 50 komada; op{ti inv. 605 -
Stojnik, 1 komad; op{ti inv. 628 - Stojnik, 1 komad; op{ti inv. 648 -
Kosmaj, 19.823 komada).
Publikovano: Vasić 1995: 330, navodi da ostavu ~ini oko 25.000 komada
i da je prona|ena u blizini kastruma Stojnik na Kosmaju. Najmla|i
novac pripada prvim emisijama Valentinijana I i Valensa; Crnobrwa
1978: 207, navodi selo Guberevac gde je na lokalitetu Ko{evi{te
prona|ena ostava od oko 30.000 komada bronzanog novca od II do IV veka;
Vasić 1978: 137; Ivani{evi} 1983: 55.
10. Azawa, lokalitet wiva Mezul
Narodni muzej u Beogradu je 1963. godine otkupio ostavu novca od 18
bronzanih primeraka i od oko 2 kilograma male bronze sa fragmentom
suda. Novac je u lo{em stawu, ve}i deo ~ine po nekoliko slepqenih
/6/ Izve{taji odeqewa 1960/61, 346.
556
komada, verovatno spojenih usled gorewa. Mawi broj je ne{to boqe

o~uvan i pripada emisijama Valentinijana I i Valensa.
Nije publikovano.
11. Krwevo
U selu Krwevu prona|ena je ostava od 608 primeraka novca iz vremena
vladavine Valentinijana I, Valensa i Gracijana.
Sme{taj: Muzej u Smederevu
Nije publikovano.
12. Kostolac (Viminacium)
Sa teritorije Viminacijuma poti~e mawi nalaz od 45 folisa, iz vre-
mena tetrarhije (293-313), verovatno deo ostave iz groba.
Sme{taj: Narodni muzej u Poàrevcu
Publikovano: Dr~a 2003: 143-158.
13. Kostolac (Viminacium), lokalitet Pe}ine
Na lokalitetu Viminacijum, na podu od opeka u jednoj od grobnica,
prona|eno je 85 primeraka novca. Prema zastupqenim vladarima
(Konstancije II, Konstans, Valentinijan I, Valens i Gracijan) nalaz je
datovan u period od 332/333. do 367/375. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Poàrevcu
Publikovano: Dr~a 2003 a: 59-92.
14. Boqetin
U selu Boqetin prona|ena je 1973. godine ostava koja se sastoji od 1.803
primerka novca sa emisijama od 308/310. do 355/361. godine i nekoliko
komada iz III veka. Za Narodni muzej u Beogradu otkupqena su 542 koma-
da - po jedan primerak od svake kovnice, emisije i oficine. Vreme
pohrawivawa: posle 361. godine.
Publikovano: Vasić 1978: 135-177; Vasić 1990; Ivani{evi} 1983: 53-58;
Ivani{evi} 1983 a: 77-97; Miqani} 2001: 203-212.
15. Dowi Milanovac
Jedini sa~uvani podaci o ovoj ostavi govore da je re~ o nalazu bron-
zanog novca iz Doweg Milanovca, sa emisijama Konstancija II i
Konstancija Gala i wihovim imitacijama.
Publikovano: Vasi} 1976: 79; Mirnik 1981: 78, no. 276.
557
Tatjana Benxarevi}
16. Jadranska Le{nica, Iverak, [o}in potok

U Narodni muzej u Beogradu 1951. godine dospela su 33 bronzana novca
Konstancija II i Gracijana iz velike rasute ostave, koja je teìla
izme|u 30 i 40 kg. Deo ostave od 253 komada danas se nalazi u Muzeju u
[apcu.
Sme{taj: Narodni muzej u Beogradu (inv. kw. VIII, 108-119/22) i
Narodni muzej u [apcu.
Publikovano: Mari} 1956: 180, pod br. 20 prvi spomiwe ostavu, ~iji se
deo od 33 komada nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu. Navodi da je
prona|ena u mestu Iverak, na sastavu potoka od kojih postaje [o}in
potok i da se radilo o velikoj ostavi teìne 30-40 kg, sklowenoj ispod
kamena; Mirnik 1981: 79, no. 285. (Iverak, Srbija); Petrović 2004: 8, br. 20
- spomiwe istu ostavu sa sastava potoka od kojih nastaje [o}in potok,
vezuju}i je za Jadransku Le{nicu i od koje se 253 primerka novca
(Konstancije II - Valentinijan I) nalazi u Narodnom muzeju u [apcu;
Vasi} 1985: 132 - u okviru grupe ostava pohrawenih oko 374/5. godine
navodi ostavu Jadranska Le{nica ([o}in potok). Isti nalaz kao
ostavu iz Jadranske Le{nice spomiwu: Jovanovi} 1985: 64; Vasić 1995:
329-330; Miqani} 2003: 96; Dr~a 2003 a: 60-61.
17. Desi}, lokalitet Rupqe (okolina [apca)
U Narodni muzej u Beogradu 1956. godine dospela je ostava novca od 560
komada prona|enih na gomili prilikom zemqanih radova. Stru~nom
obradom odre|eno je 527 primeraka, uglavnom iz valentinijanskog
perioda, dok su ostali ne~itki.
Publikovano: Mari} 1956: 180, br. 19 spomiwe ostavu iz Desi}a,
[aba~ki srez, lokalitet Rupqe, koja je prona|ena u rasutom stawu pri
zemqanim radovima. Navodi da se sastojala od 550 komada, uglavnom
Valentinijana I; Mirnik 1981: 77, no. 270; Vasi} 1985: 132; Jovanovi}
1985: 64; Vasić 1995: 329-330; Jovanovi} 1998: 24; Miqani} 2003: 96.
18. Mr|enovac
U selu Mr|enovac prona|ena je ostava novca od 83 komada, od kojih je 56
bilo mogu}e opredeliti. Zastupqene su emisije od Konstantina II do
Gracijana.
Sme{taj: Narodni muzej u [apcu
Publikovano: Petrović 2004: 9, br. 31.
19. Ora{ac
Iz sela Ora{ac poti~e nalaz od 23 primerka novca Konstantina I do
Konstancija II.
558

Publikovano: Petrović 2004: 10, br. 34.
20. Miokus, lokalitet Jazbine
U Narodnom muzeju u [apcu nalazi se ostava sa lokaliteta Jazbine gde
su prona|eni ostaci poqoprivrednog imawa (villa rustica). Danas se ona
sastoji od 92 primerka novca iz perioda od 334/335. do 367/375. godine.
Vreme pohrawivawa: posle 375. godine.
Publikovano: Petrovi} 2003: 105-118; Jovanovi} 1985: 64; Vasi} 1985:
129, 132; Vasić 1995: 329-330; Jovanovi} 1998: 24; Miqani} 2003: 96;
Petrović 2004: 9, br. 29.
21. Beomuèvi}
Ostavu iz Beomuèvi}a od 194 komada AE3 i AE4 sumarno je publikovao
A. Jovanovi}. Zastupqeni su vladari od Konstancija II do Valentini-
jana II. Najmla|i primerci kovani su izme|u 367-375. godine. Me|u
primercima sa ne~itkim natpisom nalazi se nekoliko nov~i}a
Valentinijana II, od kojih jedan verovatno pripada periodu 378-383.
Sme{taj: Narodni muzej u Vaqevu
Publikovano: Jovanovi} 1985: 64; Jovanovi} 1998: 25; Miqani}
2003: 96.
22. Ma~va (?)
U Narodni muzej u Beogradu 1959. godine dospeo je nalaz od 8 komada
bronzanog novca Gracijana i Valentinijana II. Ta~no mesto nalaza nije
poznato, ali se pretpostavqa da poti~e sa teritorije Ma~ve.
Nije publikovano.
23. Dowa Grbica kod Kragujevca
Ostava od 221 primerka novca III i IV veka, sa zastupqenim vladarima
od Galijena do Konstansa i Konstancija II.
Sme{taj: Narodni muzej u Kragujevcu
Publikovano: Vasić 1995: 330.
24. Medve|a (Idimum), lokalitet Popov âir
Prilikom arheolo{kih iskopavawa 1962. godine, u sondama III i VI
prona|eni su skupni nalazi novca IV veka, u sondi III - 88 primeraka, a
u sondi VI - 36. Oba nalaza sadrè po nekoliko primeraka novca III ve-
ka, dok ve}i deo pripada periodu oko 319. do 375. godine. Vreme pohra-
wivawa: oko 375. godine.
559
Tatjana Benxarevi}
Sme{taj: Narodni muzej u Beogradu

Publikovano: Vasić, Milošević 2000: 27-31, 35, 106-107, katalog novca:
161-197.
25. Novi Pazar, Veliko (Pari~ko) grobqe
Sa Velikog (Pari~kog) grobqa, u Novom Pazaru, poti~e mawa ostava od
42 bronzana primerka iz vremena Konstantina I do Julijana. Ostava je
datovana u period od 336/7. do 355/61. godine. Vreme pohrawivawa: peta
decenija IV veka.
Sme{taj: Zavi~ajni muzej u Novom Pazaru
Publikovano: Ivani{evi} 1983: 53-58.
SREDOZEMNA DAKIJA (DACIA MEDITERANEA)
26. Aleksinac, obronci Jastrepca

Ostava bronzanog novca od 593 komada sa kovawima Konstantina I i
naslednika, na|ena je na padinama Jastrepca. Pregledom je utvr|eno da
preovla|uju emisije Konstansa i Konstancija II.
Nije publikovano.
27. Aleksinac, poloàj Kikline
Na poloàju Kikline prona|ena je ostava (?) od 40 primeraka koja
sadrì nekoliko komada iz III veka, dok glavni deo ~ine emisije od
Konstantina I do Valentinijana I i Valensa. Vreme pohrawivawa: oko
375. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Kru{evcu
Publikovano: Ra{kovi} 1997: 110-111, 117-120.
28. îtluk, lokalitet Konopqara
Prilikom arheolo{kih iskopavawa otkriven je skupni nalaz od 86
lo{e o~uvanih komada novca. Na osnovu emisija Valentinijana I i
Valensa nalaz se datuje u period 364-375. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Kru{evcu
Publikovano: Ra{kovi} 1997 a: 82, 90-91; Ra{kovi}, \oki} 1997: 144.
29. Vratari
U selu Vratari otkriven je skupni nalaz od 22 komada bronzanog novca
sa zastupqenim vladarima od Konstantina I do Valentinijana I (320-
364/367).
560
sme{taj: Narodni muzej u Kru{evcu

Publikovano: Ra{kovi} 1998: 82, 86-88; Ra{kovi}, \oki} 1997:
135-146.
30. Ni{, ulica Obrenovi}eva
U centru Ni{a prona|en je skupni nalaz od 181 folisa iz vremena
tetrarhije (294-311): 76 komada iz prve, 19 iz druge i 86 iz tre}e
tetrarhije. Vreme pohrawivawa: posle 311. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Ni{u
Publikovano: Jankovi}-Mihalxi} 1986: 25-48.
31. Ni{, Trg Oslobo|ewa7
Prilikom gra|evinskih radova na Trgu Oslobo|ewa u Ni{u prona|ena
je, u kerami~koj posudi, ostava od 215 komada novca sa emisijama
Licinija I, Konstantina I i ~lanova wegove porodice (317-334/335).
Vreme pohrawivawa: posle 334/335. godine.
32. Ni{, Gradsko poqe
Prilikom kopawa rova na Gradskom poqu prona|en je, u slobodno
ukopanom grobu, skupni nalaz, od kojeg je u Muzej u Ni{u dospelo 30 ko-
mada. Novac pripada vladarima Liciniju I, Konstantinu I i wegovim
sinovima (312/313-328/329). Vreme pohrawivawa: posle 329. godine.
33. Bela Palanka (Remesiana)
Prilikom arheolo{kih istraìvawa bazilike u Remesijani, na grad-
skom forumu, prona|en je skupni nalaz, koji se sastoji od 209 prime-
raka. Novac pripada periodu vladavina Konstansa i Konstancija II do
Teodosija I i Arkadija (335-393/395. godine). Vreme pohrawivawa: oko
395. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Beogradu (ter. inv. 566)
34. Lipovica, op{tina Vlasotince
U selu Lipovica prona|eno je 348 komada bronzanog novca iz perioda
vladavine Konstantina I do Gracijana (najzastupqeniji je novac
Konstancija II), koji su verovatno ~inili deo jedne ve}e ostave.
/7/ Danas Trg kraqa Milana.
561
Tatjana Benxarevi}
Sme{taj: Narodni muzej u Leskovcu

Nije publikovano.
35. Lipovica, op{tina Leskovac
Iz sela Lipovica, sa teritorije op{tine Leskovac, poti~e ostava
novca od 1.187 komada. Na osnovu sumarnog pregleda materijala radi se
o novcu iz vremena vladavine Konstantina I i wegovih naslednika.
Nije publikovano.
36. Leskovac, predgra|e Podvrce
U Narodnom muzeju u Leskovcu nalazi se 46 primeraka novca,
prona|enog u predgra|u Leskovca, koji verovatno predstavqa deo ve}e
ostave. Zastupqena su kovawa Konstantina I i sinova (Konstantina II,
Konstancija II, Konstansa).
Nije publikovano.
37. Ma}edonce, kod Leskovca
U selu Ma}edonce prona|ena je 1944. godine u kerami~koj posudi osta-
va bronzanog novca od 3.971 komada i odre|enog broja {karta.
Osnovnim uvidom utvr|eno je da ostava pripada drugoj polovini IV
veka, valentinijanskom periodu.8
sme{taj: Narodni muzej u Ni{u
Nije publikovano.
38. Srbija (?)
U Narodnom muzeju u Beogradu nalazi se ostava novca od 350 primera-
ka, za koju je zabeleèno da poti~e sa teritorije Srbije. Ta~no mesto
nalaza nije poznato. Zastupqene su emisije u rasponu od 318. do 335/7.
godine.
Nije publikovano.
/8/ Osnovni podaci o poreklu ostave i wenom sastavu publikovani su u

~lanku Jankovi}-Mihalxi} 2005: 49-60.
562
DARDANIJA (DARDANIA)
39. Dobrotin, Lipqan 1961

U selu Dobrotinu prona|en je kameni sud zajedno sa ostavom novca od
5.775 komada. Novac je sumarno publikovao E. êr{kov, datuju}i ga u
period oko 345. godine.
Sme{taj: Muzej u Pri{tini
Publikovano: êr{kov 1964: 317, 324-338; Mirnik 1981: 77-78, no. 272.
DRUGA PANONIJA (PANNONIA SECUNDA)
40. Beograd, Batajnica

Iz Batajnice poti~e skupni nalaz od 4 asa i 5 folisa Maksencija,
Konstantina I i Licinija (309-315).
Publikovano: Crnobrwa 1988: 55-58.
41. Ba~inac
U selu Ba~inac prona|ena je ostava folisa od 1.093 komada, iz vremena
tetrarhije i vladavine Konstantina I. Vreme pohrawivawa: 323. go-
dina.
Sme{taj: Vojvo|anski muzej, Novi Sad (priv. inv. br. 171-179)
Publikovano: Dautova-Ru{evqan 1984-1985: 85-120.
42. Biki} Dol
Ostava iz Biki} Dola koja pripada konstantinovskom periodu danas se
sastoji od 9.962 primerka.9 Vreme pohrawivawa: 334. godina.
Sme{taj: Muzej Srema, Sremska Mitrovica
Publikovano: Brenot 1978: 7-98; Baji}, Vasili} 1958: 58-64; Popovi}
1997: 20; Mirnik 1981: 76, no. 262; Dautova-Ru{evqan 1984-1985: 90;
Dautova-Ru{evqan 1981: 66 (kat. br. 22).
43. Stara Pazova
Narodni muzej u Beogradu je 1961. godine otkupio 86 primeraka bron-
zanog novca prona|enih u zemqanom sudu u Staroj Pazovi. Zastupqene
/9/ Baji} i Vasili} koji su prvi obradili ostavu ustanovili su postojawe

11.459 komada, Breno koja je 1978. tako|e publikovala ostavu navodi da se
ona sastoji od 10.590, a prema reviziji Popovi}a ona sada sadrì 9.962
komada.
563
Tatjana Benxarevi}
su emisije Konstancija II i Konstancija Gala (351-355). Vreme pohra-

wivawa: 355. godina.
44. Nova Pazova
Ostava novca iz Nove Pazove otkrivena je 1987. godine i u delimi~no
rasutom stawu dospela je u Muzej Srema. Ostava sadrì 6.370 komada, od
kojih se 364 nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu. Ostava se okvirno
datuje u period izme|u 313. i 340. godine.
Sme{taj: Muzej Srema, Sremska Mitrovica
Publikovano: Popovi} 1997: 20, 21.
45. Bili}i, [id
Na pustari Inocenc prona|ena je, ukopana u posudu, velika ostava
novca konstantinovskog perioda. Ranija stru~na literatura beleì da
se ve}i deo depoa nalazi u Muzeju Srema, zatim u muzeju u Iloku i
Gradskom muzeju u Vukovaru. Me|utim u popisu ostava Numizmati~ke
zbirke Muzeja Srema ova ostava se ne pomiwe.10
Publikovano: Dautova-Ru{evqan 1981: 67, br. 23; Mirnik 1981: 76,
no. 263.
46. Srem
U Numizmati~koj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu nalazi se ostava
od 365 primeraka, za koju je zabeleèno da je prona|ena na teritoriji
Srema. Zastupqena su kovawa iz vremena Konstantina I i naslednika.
Nije publikovano.
47. Kr~edin, Stara Pazova
U literaturi je zabeleèno da iz Kr~edina poti~e ostava novca sa
emisijama Konstantina II i Konstancija II i wihovim imitacijama.
Publikovano: Vasić 1976: 79; Mirnik 1981: 79, no. 287.
48. Novi Banovci
Ostava novca konstantinovskog perioda iz Novih Banovaca poznata je
samo na osnovu arhivske gra|e Arheolo{kog muzeja u Zagrebu.
Publikovano: Mirnik 1981: 80, no. 296.
/10/ Popovi} 1997: 17-35.
564
49. Sremska Mitrovica

Arheolo{ki muzej u Zagrebu poseduje ostavu novca od 752 primerka koja
je prona|ena u Sremskoj Mitrovici 1894. godine. Ostava se datuje u
vreme vladavine Konstantina I i naslednika. Vreme pohrawivawa:
posle 350 godine.
Sme{taj: Arheolo{ki muzej u Zagrebu
Publikovano: Brunšmid 1896/7: 82-93; Mirnik 1981: 81, no. 303.
50. Sremska Mitrovica (Jalija)
U Sremskoj Mitrovici prona|ena je 1912. godine ostava bronzanog
novca sa emisijama vladara Konstancija II do Julijana.
Sme{taj: Arheolo{ki muzej u Zagrebu (delimi~no)
Publikovano: Mirnik 1981: 82, no. 304.
TERITORIJA ZAPADNOG BANATA
51. Rudine, Stara Palanka

Na lokalitetu Rudine, kod Stare Palanke, prona|ena je ostava novca od
27 folisa Konstantina I, Licinija i Krispa. Vreme pohrawivawa: oko
318. godine.
Sme{taj: Narodni muzej u Vr{cu
Publikovano: Dautova-Ru{evqan 1974-1978: 41-54.
52. Popin Dol kod Zagajice
Ostava novca iz Popinog Dola sastoji se od 28 komada nominala AE2,
Konstancija II i Konstancija Gala (348-354). Vreme pohrawivawa: oko
359. godine.
Publikovano: Dautova-Ru{evqan 1974-1978: 41-54; Miqani} 2001:
203-212.
53. Rudine, Banatska Palanka
Ostavu sa lokaliteta Rudine ~ini 15 primeraka novca Konstantina I i
wegovih sinova (335/7-337/341). Vreme pohrawivawa: posle 341.
godine.
Publikovano: Baki} 1994: 47-66.
54. Ore{ac
Ostava iz Ore{ca sastoji se od 11 komada bronzanog novca sa kraja 346.
i po~etka 347. godine. Zastupqeni su vladari Konstans i Konstancije
565
Tatjana Benxarevi}
II. Vreme pohrawivawa: kraj pete decenije IV veka.

Publikovano: Baki} 1994: 47-66.
55. Vra~ev Gaj, Bela Crkva
Ostava iz Vra~evog Gaja sadrì 111 komada bronzanog novca Konstanti-
na I, Konstansa i Helene (335/7-346/348). Vreme pohrawivawa: oko 348.
godine.
Publikovano: Baki} 1994: 47-66; Mirnik 1981: 83, no. 316.
56. Banatska Palanka I
Nalaz od 5 komada, sa kovawima od 330/335. do 347/348. godine.
57. Banatska Palanka II
Ostava od 8 primeraka novca iz 347/348. godine.
58. Banatski Karlovac, Lug

Ostava novca od 10 komada (deo ostave ~ine emisije II veka - 1 kom. i III
veka - 4 kom.), sa kovawima od 335/336. do 355/361. godine.
59. Ku{tiq I
Ve}a ostava novca od 256 komada, sa emisijama od 330/335. do 347/348. (?)
godine.
60. Ku{tiq II
Ostava novca od 15 primeraka iz perioda od 335/340. do 347/348.
godine.
61. Malo Sredi{te
Ostava novca od 212 komada sa kovawima od 337/340. do 347/348. godine.
62. Mesi}-Razboji{te
Ostava od 22 primerka novca, sa emisijama od 312/315. do 364/367.
godine.
63. Mesi}-Gropi
Ostava od 16 komada novca, iz perioda od 335/340. do 347/348. godine,
sadrì i jedan denar II veka.
64. Vatin
Ostava od 10 komada, sa zastupqenim emisijama od 335/340. do 347/348.
godine.
566
65. Vr{ac-Hercegova odaja

Ostava novca od 117 primeraka, sa kovawima od 335/340. do 393/395.
godine. Ostava sadrì i jedan primerak iz I veka i dva s kraja III veka.
66. Vr{ac-Veliki Rit
Ostava novca od 172 primerka iz perioda od 330/335. do 347/348.
godine.
67. Vr{ac-Strmoglavica
Ostava od 246 komada, sa kovawima od 335/340. do 347/348. godine.
68. Vr{ac-okolina
Ostava od 382 komada, sa emisijama od 335/340. do 347/348. godine.
69. Star~evo
Ostava iz Star~eva sastoji se od 83 ne~itka primerka bronzanog novca
IV veka.
70. Potporaw
Nalaz nepouzdan.
71. Jablanka
Nalaz nepouzdan.
Sme{taj: ostave novca od broja 56 do 71 nalaze se u Narodnom muzeju u
Vr{cu i nisu publikovane.11
72. Vojvodina
Za ostavu novca od 113 folisa redukovane teìne Licinija,
Maksimina Daje i Konstantina I zabeleèno je da poti~e sa teritorije
Vojvodine. Bliì uslovi nalaza su nepoznati i pretpostavqa se da bi
mogla da pripada velikoj ostavi iz Stoca.12 Datuje se u period izme|u
310. i 314. godine. Vreme pohrawivawa: oko 314. godine.
Publikovano: Vasi} 1967: 185-193; Mirnik 1981: 83, no. 315.
/11/ Ovom prilikom èlim da zahvalim koleginici Qiqani Baki}, koja je

bila qubazna da mi pruì sve podatke vezane za ostave koje se nalaze u
Narodnom muzeju u Vr{cu (ostave su katalo{ki obra|ene i ~ine deo
wenog magistarskog rada koji je u izradi). Delimi~no su publikovane u
Bakić 2000: 746-751.
/12/ Ostava iz Stoca prona|ena je u Trijebwu kod Stoca i ~ini je nekoliko
desetina hiqada komada. Ve}i deo nalazi se u Arheolo{kom muzeju u
Zagrebu, mawi deo od 172 primerka u Zemaqskom muzeju u Sarajevu, dok je
delom nalaz zavr{io kod zagreba~kih kolekcionara: Meixner 1959: 3;
Vasi} 1967: 185; Petrović 1957: 173-183.
567
Tatjana Benxarevi}
73. Nepoznato nalazi{te

Ostava bronzanog novca IV veka od 66 komada novca iz perioda
tetrarhije do vladavine Gracijana.
Nije publikovano.
Ostava bronzanog novca IV veka, koja se sastoji od 65 komada. Zastupqen
je uglavnom novac iz vremena vladavine Konstantina I (nalaz sadrì i
nekoliko primeraka antoninijana Galijena i Aurelijana).
Nije publikovano.
Ostava bronzanog novca IV veka od 83 primerka, iz vremena vladavine
Konstantina I, sa emisijama od 317. do 329. godine.
Nije publikovano.
Iako ovim radom nisu obuhva}ene ostave V veka, ovom prilikom ih pomiwe-
mo, jer po svom sastavu ve}im delom pripadaju periodu IV veka. Re~ je o
slede}im ostavama: dve ostave iz ]uprije13 i ostavama iz Viminacijuma,14
Velikog Gradi{ta,15 Ni{a (Medijana),16 Beograda (Zeleni venac),17
Brestovika,18 Paqe,19 kao i o ostavi sa nepoznatog nalazi{ta.20
/13/ Vasić 1988: 63-84; Vasić 1990.

/14/ Vasi} 1980: 123-161.
/15/ Vasi} 1980 a: 75-120.
/16/ Medijana 1979: 27, 33.
/17/ Ostava sa Zelenog venca nalazi se u Narodnom muzeju u Beogradu, op{ti
inv. 1246 (inv. stvari 3512 iz 1927. godine). Prona|ena je prilikom
zidawa lekarskog doma na Zelenom vencu i danas se sastoji od 3.608 koma-
da novca. Uvidom u materijal konstatovano je da se radi o novcu IV i V
veka, a ne samo IV kako navodi Mirnik (Mirnik 1981: 76, no. 260).
/18/ Ostava novca iz Brestovika (?) ~uva se u Narodnom muzeju u Beogradu,
op{ti inv. 406 (do{la je u Muzej 1958. godine). Sastoji se od 1.091 koma-
da bronzanog novca IV i V veka (ve}i broj komada je fragmentovan, se~en,
ima komada i od olova).
/19/ Ostava iz sela Paqe, kod Vrawa, prona|ena 1957. godine, dospela je u
Narodni muzej u Beogradu (op{ti inv. 288) u veoma lo{em stawu (teìna
2,583 kg). Na osnovu osnovnog pregleda materijala utvr|eno je da je
uglavnom zastupqen novac V veka.
/20/ Vasić 1978 a: 115-119, ostava sadrì 34 primerka rimskog novca IV i V
veka i wihovih imitacija.
568
Na osnovu publikovane gra|e i uvida u muzejske kolekcije prikupqeni su

podaci za 75 ostava bronzanog novca IV veka. Jasno se uo~ava da wihov najve}i
broj poti~e sa teritorije provincija Prve Mezije i Sredozemne Dakije.
Na prostoru provincije Prve Mezije prona|eno je 25 ostava. Najstarije su
dve ostave iz vremena tetrarhije, prva iz 305/6. godine, otkrivena u Dowem
gradu Beogradske tvr|ave, a druga iz 313. godine, sa lokaliteta Viminacijum.
Iz perioda vladavine Konstantina I nije zabeleèna nijedna ostava bron-
zanog novca, ali je zato prona|en ve}i broj iz vremena vladavine wegovih
naslednika. Sa Beogradske tvr|ave poti~e jedan skupni nalaz s po~etka pete
decenije IV veka, koji se zavr{ava emisijama Konstansa i Konstancija II, dok
ve}i broj pripada kraju vladavine Konstancija II, tj. pohrawene su oko 361.
godine: Boqetin, Kosmaj, Dowi Milanovac, Novi Pazar i verovatno Ora{ac
([abac).
Najve}i broj ostava pripada valentinijanskom periodu i uglavnom poti~u iz
perioda 375/8. godine: Beograd (Dowi grad), Beograd (ûkarica), tri ostave
iz Obrenovca, Ma~va, Desi}, Miokus, Jadranska Le{nica, Beomuèvi},
Mr|enovac, Azawa, Krwevo, Dowa Grbica, Viminacijum (lokalitet Pe}ina)
i dva skupna nalaza iz Idimuma. Iz istog, valentinijanskog perioda je i
ostava iz Beograda (obala Dunava), ali je ona pohrawena ne{to ranije, posle
367. godine.
Sa teritorije Sredozemne Dakije poti~e 12 ostava. Najstarije su ostave iz
Ni{a, jedna iz perioda tetrarhije (311) i dve iz vremena Konstantina I, jedna
sa Gradskog Poqa iz 328/9. i druga otkrivena na Trgu Oslobo|ewa, iz 334/5.
godine. Periodu Konstansa i Konstancija II pripadaju ostave Aleksinac
(obronci Jastrepca), Lipovica (Leskovac), Podvrce (Leskovac), dok su iz
valentinijanskog perioda: Aleksinac (poloàj Kikline), Konopqara
(îtluk), Lipovica (Vlasotince), Ma}edonce. Depo iz Vratara je ne{to
stariji, iz vremena posle 367. godine. Najmla|a je ostava iz 395. godine,
prona|ena u Beloj Palanci (Remesiana).
Mogu}e je da provincijama Prvoj Meziji ili Sredozemnoj Dakiji, pripada
ostava konstantinovskog perioda (sklowena posle 337. godine) sa nepoznatog
nalazi{ta, za koju je zabeleèno da poti~e iz Srbije.
Iz pete decenije IV veka (Konstans i Konstancije II) poti~e jedina do sada
poznata ostava novca sa teritorije provincije Dardanije.
Sa dela teritorije dana{we Srbije, koji je u IV veku ulazio u sastav provin-
cije Priobalne Dakije, nema ostava bronzanog novca. Nalazimo ih u
569
Tatjana Benxarevi}
Rumuniji, u Dierni, u kojoj su prona|ene dve ostave, Dierna I iz 375/8. godine

i Dierna II s kraja IV veka (posle 383. godine),21 kao i dve otkrivene u
Su~idavi, obe pohrawene prvih decenija V veka.22 Tako|e, nekoliko ostava
poti~e iz bugarskog dela Priobalne Dakije, kao {to su na primer: Gorwa
Gnoinica (Lomski okrug)23 iz valentinijanskog perioda, Mihailovgrad24 iz
vremena Konstancija II i Julijana, Belo Poqe (Vidinski okrug)25 iz perioda
Konstancija II i ~etiri ostave iz Ar~ara (Ratiaria), jedna mo`da iz perioda
Konstancija II,26 dve iz vremena Valensa i Valentinijana I,27 i jedna iz vre-
mena Valentinijana II.28
Provinciji Drugoj Panoniji pripada 11 ostava. Najstarija je ostava iz
Batajnice, sklowena 315. godine, a slede Ba~inac (323) i Biki} Dol (334),
~ije se pohrawivawe dovodi u vezu sa upadima Sarmata na rimske teritori-
je. Ne{to su mla|e ostave iz Nove Pazove (340) i Stare Pazove (355). Ostale
pripadaju periodu vladavine Konstansa i Konstancija II: Srem, Kr~edin,
Novi Banovci i tri ostave iz Sremske Mitrovice. Za ostavu iz Bili}a nema
dovoqno podataka, te je ne moèmo datovati.
Sve ostave otkrivene u srpskom delu Banata po~iwu emisijama iz vremena
Konstantina I, a zavr{avaju se uglavnom kovawima s kraja pete decenije IV
veka.29
Prate}i hronologiju ostava bronzanog novca IV veka i posmatraju}i wihovu
rasprostrawenost u okvirima onovremenih administrativnih celina,
do{li smo do slede}ih zakqu~aka:
- u okviru granica dana{we Srbije, sa teritorije provincije Priobalne

Dakije, nije zabeleèna nijedna ostava bronzanog novca IV veka. Sa teri-
torije Rumunije i Bugarske poti~e desetak, ve}ina pripada periodu posle
375/8. godine i vezuju se za varvarske upade u rimske provincije
/21/ Chirila, Gudea, Stratan 1974.

/22/ Bordea, Barbu, 1970: 267, prva ostava sadrì emisije od 330/335. do
408/423, a druga od 335/337. do 402/408. godine.
/23/ Gerasimov 1964: 242.
/24/ Ärukova 1978: 75.
/25/ Ärukova 1981: 128.
/26/ Ärukova 1978 a: 60.
/27/ Ärukova 1981: 128-129.
/28/ Ärukova 1978 a: 60.
/29/ Bakić 2000: 746-751.
570
- u oblasti provincije Prve Mezije nije prona|ena nijedna ostava iz perioda

vladavine Konstantina I
- na teritoriji provincija Prve Mezije i Sredozemne Dakije jasno su
izraèna dva horizonta pohrawivawa, prvi koji pripada vremenu vladavine
Konstantinovih sinova, Konstansa i Konstancija II i drugi koji se vezuje za
valentinijanski period. Za ostale dve provincije dioceze Dakije ne moèmo
izvu}i nikakve zakqu~ke, budu}i da je gra|a kojom raspolaèmo nedovoqna
(Priobalna Dakija nema nalaza, a sa teritorije Dardanije poti~e jedan
nalaz).
- glavni period pohrawivawa ostava sa teritorije provincije Druge
Panonije, vezuje se za kraj vladavine Konstancija II. Razlog wihovog
sklawawa moèmo traìti u previrawima i nestabilnoj situaciji nastaloj
usled sukoba Julijana i Konstancija II.30 Sa ove teritorije do sada nije
zabeleèna ni jedna ostava valentinijanskog perioda, za razliku od ve}eg
broja prona|enih u Ma|arskoj, pohrawenih posle smrti Valentinijana I.31
/30/ Amm. Marc. XXI, X, 1-7; XXI, XIII, 6-8.

/31/ Mócsy 1974: 342.
571
Tatjana Benxarevi}
Amm. Marc.
Ammiani Marcellini rerum gestarum libri qui supersunt, u prevodu na srpski
M. Milin, Beograd 1999.
Baji}, Vasili} 1958
B. Baji}, B. Vasili}, Ostava rimskog novca iz Biki}-Dola u Sremu,
Gra|a za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine II, 1958: 58-64.
Baki} 1994
Q. Baki}, Tri ostave rimskog bronzanog novca IV veka iz Narodnog
muzeja u Vr{cu, Numizmati~ar 17, 1994: 47-66.
Bakić 2000
Lj. Bakić, Hoards of 4th Century Roman Coins from the Western part of
South Banat. Preliminary Report, XII Internationaler Numismatischer
Kongress Berlin 1997, Berlin 2000: 746-751.
Bordea, Barbu 1970
Gh. P. Bordea, V. Barbu, Contributions à l’histoire du Bas-Empire romain à
la limière des deux trésors monétaires des IVe-Ve siècles, découverts à
Celeiu, Dacia XIV, 1970: 251-295.
Brenot 1978
C. Brenot, Trésor de Bikić-Do, Sirmium VIII, 1978: 7-98.
Brunšmid 1896/7
J. Brunšmid, Nekoliko našašća novaca na skupu u Hrvatskoj i Slavoniji V-VII
(VI. Našašće rimskih novaca u Mitrovici) Vjesnik Hrvatskoga arheološkog
društva, N.S. II 1896/7: 42-103.
Chirila, Gudea, Stratan 1974
E. Chirila, N. Gudea, I. Stratan, Drei Münzhorte des 4. Jahrhunderts aus dem
Banat, Lugoj 1974.
Crnobrwa 1978
N. Crnobrwa, Popis i karta nalaza anti~kog novca na podru~ju grada
Beograda, Godi{wak grada Beograda XXV, 1978: 197-209.
Crnobrwa 1980
N. Crnobrwa, Ostava rimskog novca iz Beograda - primerci novih
emisija Konstancija II, Konstancija Gala i Julijana Cezara, Godi{wak
grada Beograda XXVII, 1980: 23-31.
572
Crnobrwa 1988
N. Crnobrwa, Nalaz bronzanog rimskog novca iz Batajnice, Numi-
zmati~ar 11, 1988: 55-58.
Crnobrwa 1991
N. Crnobrwa, Tri ostave rimskog bronzanog novca (IV vek) sa podru~ja
op{tine Obrenovac, Numizmati~ar 14, 1991: 41-48.
Čerškov 1964
E. Čerškov, Kasnoantička ostava iz Dobrotina na Kosovu, Glasnik Muzeja
Kosova i Metohije VII-VIII (1962-1963), 1964: 317-338.
Dautova-Ru{evqan 1974-1978
V. Dautova-Ru{evqan, Dve ostave iz Narodnog muzeja u Vr{cu, Rad
vojvo|anskih muzeja 23-24, 1974-1978: 41-54.
Dautova-Ru{evqan 1981
V. Dautova-Ru{evqan, Ostave varvarskog, rimskog i vizantijskog
novca iz Vojvodine, Numizmati~ar 4, 1981: 60-72.
Dautova-Ru{evqan 1984-1985
V. Dautova-Ru{evqan, Ostava folisa iz Ba~inaca u Sremu, Rad vojvo-
|anskih muzeja 29, 1984-1985: 85-120.
Dr~a 2003
B. Dr~a, Nalaz folisa iz vremena tetrarhije sa lokaliteta Vimina-
cijum, Viminacium 13-14, 2003: 143-158.
Dr~a 2003 a
B. Dr~a, Doprinos svrstavawu bronzanog novca valentinijanskog peri-
oda u wegove istorijske okvire, Numizmati~ar 22-23 (1999-2000), 2003:
59-92.
Gerasimov 1946
T. D. Gerasimov, Kolektivni nahodki na moneti prez poslednite godi-
ni, Izvestià na Bãlgarskià arheologi~eski institutã XV, 1946:
235-244.
Ivani{evi} 1983
V. Ivani{evi}, Ostava rimskog bronzanog novca IV veka iz Novog Pa-
zara, Novopazarski zbornik 7, 1983: 53-58.
Ivani{evi} 1983 a
V. Ivani{evi}, Dva nalaza rimskog bronzanog novca IV veka sa Beo-
gradske tvr|ave, Numizmati~ar 6, 1983: 77-97.
573
Tatjana Benxarevi}
Ivani{evi} 1986
V. Ivani{evi}, Skupni nalaz rimskog bronzanog novca iz 375/8.
godine sa Beogradske tvr|ave, Numizmati~ar 9, 1986: 44-59.
Izve{taji odeqewa 1960/61
Izve{taji odeqewa, Numizmati~ko-epigrafsko odeqewe, Zbornik
radova Narodnog muzeja 3, 1960/61: 343-346.
Jankovi}-Mihalxi} 1986
D. Jankovi}-Mihalxi}, Skupni nalaz rimskog bronzanog novca iz
Ni{a, Zbornik 2, Narodni muzej Ni{, 1986: 25-48.
D. Jankovi}-Mihalxi}, Ostava rimskog bronzanog novca IV veka iz
Ni{a, Zbornik 9, Narodni muzej Ni{, 2000: 37-58.
D. Jankovi}-Mihalxi}, Jedan mawi nalaz rimskog bronzanog novca IV
veka sa gradskog poqa u Ni{u, Zbornik 11, Narodni muzej Ni{, 2002:
15-29.
D. Jankovi}-Mihalxi}, Ostave rimskog novca u Narodnom muzeju u
Ni{u, Zbornik 13-14, Narodni muzej Ni{, 2005: 49-60.
Jovanovi} 1985
A. Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda u vaqevskom kraju, Istraì-
vawa II, Vaqevo 1985: 58-65.
Jovanovi} 1998
A. Jovanovi}, Dva priloga prou~avawu fortifikacija u Dowoj Pa-
noniji, Glasnik SAD 14, 1998: 21-29.
Á rukova 1978
È. Ärukova, Monetnite nahodki, otkriti v Bãlgarià prez 1973-1974 g.,
Arheologià 2, 1978: 72-77.
Á rukova 1978 a
È. Ärukova, Monetnite nahodki, otkriti v Bãlgarià prez 1975-1976 g.,
Arheologià 4, 1978: 58-62.
Á rukova 1981
È. Ärukova, Monetnite nahodki, otkriti v Bãlgarià prez 1979 g.,
Arheologià 1-2, 1981: 126-130.
574
Mari} 1956
R. Mari}, Ostave starog novca u Numizmati~koj zbirci Narodnog mu-
zeja u Beogradu, Saop{tewa Republi~kog Zavoda za za{titu spomenika
kulture I, 1956: 179-181.
Medijana 1979
Medijana, katalog izlo`be, Ni{ 1979.
Meixner 1959
I. Meixner, Nepoznati folis Konstantina Velikog, Numizmatičke vijesti 13,
1959: 3-4.
Miqani} 1996
S. Miqani}, Skupni nalaz rimskog bronzanog novca IV veka iz Reme-
sijane, Numizmati~ar 18/19, 1996: 105-121.
Miqani} 2001
S. Miqani}, Ostava rimskog bronzanog novca iz Stare Pazove, Zbor-
nik Narodnog muzeja XVII-1, 2001: 203-212.
Miqani} 2003
S. Miqani}, Nalaz rimskog bronzanog novca iz 374/5. godine sa ûka-
rice, Numizmati~ar 22-23 (1999-2000), 2003: 93-103.
Mirnik 1981
I.A. Mirnik, Coin Hoards in Yugoslavia, Oxford 1981.
Mócsy 1974
Mócsy, Pannonia and Upper Moesia, London 1974.
Petrović 1957
J. Petrović, Numizmatički izveštaj IV, Tragovi velikoga rimskoga blaga iz
Trijebnja kod Stoca, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XII, 1957:
173-183.
Petrovi} 2003
S. Petrovi}, Ostava iz sela Miokusa, Numizmati~ar 22-23 (1999-2000),
2003: 105-118.
Petrović 2004
S. Petrović, Rimski novac u Podrinju, Šabac 2004.
Popovi} 1997
P. Popovi}, Numizmati~ke zbirke Muzeja Srema, Zbornik Muzeja Srema
3, 1997: 17-35.
575
Tatjana Benxarevi}
Ra{kovi} 1997
D. Ra{kovi}, Nalazi rimskog i vizantijskog novca Narodnog muzeja u
Kru{evcu, u podru~ju rimskog druma via publica, Numizmati~ar 20,
1997: 109-130.
Ra{kovi} 1997 a
D. Ra{kovi}, Nalazi iz kasnoanti~kog perioda sa lokaliteta Konop-
qara, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline. Zbornik radova sa
nau~nog skupa Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i susednih oblasti
15-18. maja 1997, ur. N. Tasi} i E. Radulovi}, Kru{evac-Beograd 1997:
81-107.
Ra{kovi}, \oki} 1997
D. Ra{kovi}, N. \oki}, Rezultati rekognoscirawa anti~kih nala-
zi{ta i komunikacija na podru~ju ju`nog Temni}a, Glasnik SAD 13,
1997: 135-146.
Ra{kovi} 1998
D. Ra{kovi}, Pojedina~ni nalazi rimskog i vizantijskog novca Na-
rodnog muzeja Kru{evac, Numizmati~ar 21, 1998: 63-116.
Vasi} 1967
M. R. Vasi}, Ostava folisa u Narodnom muzeju u Beogradu, Zbornik Na-
rodnog muzeja V, Beograd 1967: 185-193.
Vasić 1976
M. R. Vasić, Les imitasion de la monnaie de bronze Romaine des IVe et Ve
siècles, y: Kovawe i kovnice anti~kog i sredwovekovnog novca, Beograd
1976: 79-83.
Vasić 1978
M. R. Vasić, Le trésor de Boljetin (IV e siècle), Sirmium VIII, 1978: 135-177.
Vasić 1978a
M. R. Vasić, A IVth and Vth Centuries Hoard of Roman Coins and Imitations
in the Collection of the National Museum in Belgrade, Sirmium VIII, 1978:
115-132.
Vasi} 1980
M. Vasi}, Ostava rimskog bronzanog novca IV i V veka iz Vimina-
cijuma, Starinar, n.s. XXXI, 1980.
576
Vasi} 1980 a
M. R. Vasi}, Kasa s bronzanim novcem IV i V veka iz Velikog Gradi{ta
(Pincum), Numizmati~ar 3, 1980: 75-120.
Vasi} 1985
M. Vasi}, Ma~va i Podriwe u Rimsko doba, Glasnik SAD 2, 1985:
124-141.
Vasić 1988
M. Vasić, Nalaz II rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma
Horreum Margi (Ćuprija), Numizmati~ar 11, 1988: 63-84.
Vasić 1990
M. Vasić, Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma
Horreum Margi (Ćuprija), Beograd 1990.
Vasić 1995
M. Vasić, Moesia Prima and Dacia Ripensis in the Time of Valentinian I and
Valens (364-378 A.D.), in: The Age of Tetrarchs, ed. D. Srejović, Belgrade
1995: 327-335.
Vasić, Milošević 2000
M. Vasić, G. Milošević, Mansio Idimum, rimska poštanska i putna stanica kod
Medveđe, Beograd 2000.
577
Tatjana BENDŽAREVIĆ
BRONZE COIN HOARDS OF THE 4th CENTURY

FROM THE TERRITORY OF SERBIA
On this occasion we want to present the 4th century hoards of bronze coins mostly from
the museum collections in Serbia. Considering the fact that largest part of modern Serbia
territory was in the 4th century territory of the Roman Empire belonging to diocese Dacia
(provinces Moesia I, Dacia Ripensis, Dacia Mediteranea, Dardania) and partially to the
diocese Pannonia (Pannonia II) we tried to present the hoards according to such division.
Also we included the coin hoards discovered in the west Banat.
On the basis of published material and knowledge of the museum collections it was estab-
lished that from this period date 75 hoards of exclusively bronze coins.
In the territory of province Moesia I were discovered 25 hoards. The earliest are two
hoards from the time of tetrarchy, first from 305/6 discovered in the Lower town of the
Belgrade fortress and second from 313 found at Viminacium. Not a single bronze hoard
had been recorded from the time of Constantine I but there are many hoards from the time
of his successors. From the Belgrade fortress come one finding from the beginning of the
fifth decade of the 4th century having as closing issues coins of Constans and Constantius
II while much more date from the end of reign of Constantius II, i.e. they had been
deposited around 361. These are hoards from Boljetin, Kosmaj, Donji Milanovac, Novi
Pazar and probably Orašac (Šabac).
The largest number of hoards come from the Valentinian time and they mostly date from
the years 375/378 including hoards from Belgrade (Lower city), Čukarica, three hoards
from Obrenovac, Mačva, Desić, Miokus, Jadranska Lešnica, Beomužević, Mrdjenovac,
Azanja, Krnjevo, Donja Grbica, Viminacium (site Pećine) and two group finds from
Idimum. From the same Valentinian period is also the hoard from Belgrade (Danube
bank) but it was deposited slightly earlier, after 367.
From the territory of Dacia Mediteranea come 12 hoards. The earliest are the hoards from
Niš, one from the time of tetrarchy (311) and two from the time of Constantine I, one from
Gradsko Polje from 328/9 and another discovered at Trg Oslobodjenja, from 334/5. From
the period of reign of Constans and Constantius II date the following hoards: Aleksinac
(slopes of Jastrebac), Lipovica (Leskovac), Podvrce (Leskovac) while from the Valentinian
578
BRONZE COIN HOARDS OF THE 4th CENTURY
time come the hoards Aleksinac (location Kikline), Konopljara (Čitluk), Lipovica
(Vlasotince), Maćedonce. The hoard from Vratari is somewhat earlier and dates from the
period after 367. The latest is the hoard from 395 discovered in Bela Palanka (Remesiana).
It is possible that a hoard from the time of Constantine (deposited after 337) from the
unknown site but registered as found in Serbia also originates from provinces Moesia I or
Dacia Mediteranea.
The only so far known coin hoard from the province Dardania dates from the fifth decade
of the 4th century (Constans and Constantius II).
There are no hoards of bronze coins from the Serbian territory, which in the 4th century
was part of province Dacia Ripensis. However, they had been discovered in Romania, in
Dierna where two hoards had been found, Dierna I from 375/8 and Dierna II from the end
of the 4th century (after 383) and two from Sucidava both deposited in the first decades of
the 5th century. There are also few hoards from the Bulgarian part of Dacia Ripensis, e.g.
Gornja Gnoinica (Lom district) from the Valentinian time, Mihailovgrad from the time of
Constantius II and Julian, Belo Polje (Vidin district) from the time of Constantius II and
four hoards from Arčar (Ratiaria) - one possibly from the time of Constantius II, two from
the time of Valens and Valentinian I and one from the time of Valentinian II.
In the province Pannonia II were discovered 11 hoards. The earliest is the hoard from
Batajnica deposited in 315, followed by Bačinac (323) and Bikić Dol (334) both related to
the intrusion of the Sarmathians in the territory of Roman Empire. Somewhat later are
hoards from Nova Pazova (340) and Stara Pazova (355). Others date from the period of
reign of Constans and Constantius II: Srem, Krčedin, Novi Banovci and three hoards from
Sremska Mitrovica. For the hoard from Bilići there is not enough information so it could
not be dated.
All the hoards discovered in the Serbian Banat start with issues from the time of
Constantine I and finish mostly with the issues from the end of fifth decade of the 4th cen-
tury.
Considering the chronology of the bronze coin hoards of the 4th century and observing
their distribution within administrative units of that time we came to the following con-
clusions:
• not a single bronze coin hoard from the 4th century had been registered within
the borders of present Serbia i.e. from the territory of Dacia Ripensis. From the
territory of Romania and Bulgaria come around ten hoards, most of them dating
from the period after 375/8 and related to the barbarian intrusions to the Roman
provinces.
579
Tatjana Bendžarević
• in the province Moesia I had not been discovered a single hoard from the period
of reign of Constantine I.
• in the provinces of Moesia I and Dacia Mediteranea are clearly distinguishable

two horizons of deposition, first dating from the time of Constantine’s sons
Constans and Constantius II and second related to the Valentinian period. For
another two provinces of diocese Dacia we can not draw any conclusions as the
material at our disposal is insufficient (There are no hoards from Dacia Ripensis
and there is only one from Dardania).
• main period of hoards deposition in Pannonia II is related to the end of reign of

Constantius II. Reason for their deposition could be expected in turmoil and
unstable situation due to the conflict of Julian and Constantius II. From this ter-
ritory has not been so far registered single hoard from the Valentinian period in
contrast to rather large number of hoards discovered in Hungary that had been
deposited after the death of Valentinian I.
580
Miroslav VUJOVI] UDK 904:739.5(497.11)"05/06"
Filozofski fakultet, Beograd 739.5.033.2(497.11)"05/06"
RANOVIZANTIJSKI KANDELABR
IZ VIMINACIJUMA -
100 GODINA KASNIJE
Od svog osnivawa 1844. godine do dana{wih dana, kada u ne ba{ sve~anom

ruhu slavi 160. godi{wicu svoga postojawa, Narodni muzej u Beogradu delio
je sudbinu grada u kome se nalazio i naroda ~ije je kulturno blago ~uvao.
Ru{en i obnavqan, darivan i pqa~kan, Narodni muzej proìveo je tokom
svoje duge istorije kako svetle trenutke prosperiteta i sjaja tako i mu~ne
periode bitisawa u nevoqkim vremenima ratova, okupacija i kriza tokom
kojih su uslovi rada bili daleko od odgovaraju}ih, zbirke rasturane a muzej-
ski inventar desetkovan.
Prou~avaju}i, u domenu svojih interesovawa, pojedine klase arheolo{kog
blaga koje se ~uva u depoima Narodnog muzeja u Beogradu, kao i odgovaraju}u
nau~nu literaturu, bili smo u prilici da u nekoliko navrata utvrdimo kako
se pojedini predmeti, ~esto veoma interesantni, vi{e ne mogu na}i u zbir-
kama ove ustanove. Najve}i broj ovih predmeta nestao je iz Narodnog muzeja
tokom dva velika svetska rata kada je Beograd pretrpeo do tada nevi|ena raza-
rawa a fond Narodnog muzeja uni{tavan, preseqavan i pqa~kan.1 Pravi
obim ovih nenadoknadivih gubitaka bi}e mogu}e utvrditi tek s punom
modernizacijom muzejskog dokumentarnog fonda, a posebno detaqnom kom-
pjuterskom katalogizacijom koja se upravo sprovodi. U èqi da damo svoj
skroman doprinos sagledavawu obima ovog izgubqenog blaga, izdvoji}emo
jedan interesantan ali nedovoqno poznat nalaz iz vizantijskog Viminakio-
na, koji je otkupqen davne 1905. godine, a tokom I svetskog rata nestao iz
zbirki Narodnog muzeja.
U jednom usputnom ~lanku objavqenom daleke 1908. godine u Dodatku Stari-
nara M. M. Vasi}, tada{wi docent na Beogradskom univerzitetu, te ~uvar i
/1/ Popovi}, Jevremovi} 1994: 16-20.
581
Miroslav Vujovi}
Sl. 1
Deo ranovizantijskog kandelabra iz Viminacijuma prema M. M. Vasi}u
Fig. 1
Fragment of Early Byzantine candelabrum from Viminacium (after M. M. Vasić)
upravnik Narodnog muzeja u Beogradu, objavio je predmet karakteristi~nog

izgleda na|en u ataru sela Kostolca.2 U ovom nalazu (sl. 1), za koji navodi da
je u Narodni muzej dospeo jo{ 1905. godine, Vasi} je prepoznao deo bronzanog
kandelabra. Predmet je modelovan u obliku stoje}e qudske figure ogrnute
drapiranim ogrta~em sa ispruènom levom rukom u kojoj drì ma~ ili
bode` u uspravnom poloàju. Antropomorfna predstava je jako stilizovana
i prikazana u prili~no neprirodnom iskoraku, na postamentu u obliku
cilindri~nog stuba sa dvodelnim kapitelom u gorwoj zoni i loptastom
bazom na koju se na dowem delu nadovezuje osovina sa zavrtwem na kraju. Sude-
}i prema oru`ju koje drì u ruci i {irokom ogrta~u (sagum?), ova figura
najverovatnije predstavqa mu{karca, mada pomi~ne karike, odnosno nau-
/2/ Vasi} 1908: sl. 1, 2; 15-19.
582
RANOVIZANTIJSKI KANDELABR IZ VIMINACIJUMA - 100 GODINA KASNIJE
{nice, udenute u alke kojima su sti-

lizovane u{i, mogu da navedu i na
pomisao da se radi o predstavi figu-
re suprotnog pola.
Sude}i prema danas ve} dobro pozna-
tim analogijama, M. M. Vasi} je pra-
vilno utvrdio ne samo karakter ve}
i hronolo{ke okvire ovog predmeta.
Poznato je samo nekoliko primeraka
koji pripadaju istoj grupi takozva-
nih „sklopivih“ nosa~a za svetiqke.
Dva, koja je objavio Jantzen, oprede-
qeni su u kasnije doba kao predmeti
karolin{kog kulturnog kruga, dok je
wima sli~an nalaz iz Korinta na|en
u slojevima koji pripadaju ranom
vizantijskom periodu.3 Na osnovu
dva kompletnije o~uvana primerka
nepoznatog porekla, mogu}e je rekon-
Sl. 2 struisati nekada{wi izgled kande-
Kandelabr iz Römisch-Germanischen Mu- labra kome je pripadao nalaz iz
seum-a u Kelnu (D 4050), nepoznato nalazište
Viminacijuma. Kod prvog (sl. 2),
Fig. 2 koji se danas ~uva u Römisch-Germa-
Candelabrum from Römisch-Germanischen nischen Museum-u u Kelnu, o~uvane su
Museum in Cologne (D 4050), unknown site i nogare u ~ije sredi{te se uvrtala
osovina sa figuralnom predstavom.4
Nogare su sastavqene iz dva gotovo identi~na, sklopiva dela. Svaki od wih
modelovan je u obliku dve simetri~ne noìce spojene po sredi{woj osi
cilindri~nim pro{irewem sa perforacijom za uvrtawe osovina nosa~a
svetiqke. U gorwem delu, nogare su izra|ene u vidu jako stilizovanih ìvo-
tiwskih protoma na izduènom, blago povijenom vratu, dok su dowi ~inile
lu~ne noìce sa jednostavnim stopama. Ovaj primerak, izgledom i na~inom
obrade, toliko je sli~an primerku iz Viminacijuma da se lako moè zakqu-
~iti da se radi o proizvodu jedne iste radionice. To se najboqe moè prime-
titi u izgledu ~etvorostruko ra{~lawenog postamenta na kome stoji figura,
/3/ Jantzen 1966: 135-139; G. Davidson, 1952: No.863.

/4/ Brown 1979: cat. no. 319, p. 339-340.
583
Miroslav Vujovi}
wenoj pozi kao i na~inu obrade

detaqa a naro~ito drapiranog ogr-
ta~a, fizionomije i frizure. Na
osnovu stilskih karakteristika,
kelnski primerak datovan je u
period VI-VII veka {to se uklapa u
najverovatnije hronolo{ke okvi-
re nalaza iz Kostolca.
Neizvesno je poreklo i drugog
nama poznatog nalaza koji se danas
nalazi u Hjustonu, u okviru De
Menil kolekcije (sl. 3).5 On pred-
stavqa komplet dela kandelabra sa
minijaturnom lampom za koji se
veruje da poti~e iz Anadolije. Na
osnovu stilskih odlika lampe
izduènog kru{kolikog tela sa
krstom modelovanim iznad prste-
naste dr{ke, dvostrukim kqunom
i karakteristi~nim poklopcem u
obliku {koqke, ceo ovaj nalaz
datovan je u razdobqe VI ili ranog
VII veka kada je ovaj tip bronzanih
svetiqki bio odoma}en u oblasti Sl. 3
Deo kandelabra sa o~uvanom svetiqkom, De Menil
isto~nog Mediterana gde su najve-
kolekcija, Hjuston, nepoznato nalazište
rovatnije i proizvo|ene.6
Kako navodi sam Vasi}: „Jedini Fig. 3
Fragment of candelabrum with preserved light, De
podatak za datirawe ovog frag- Menil Collection, Houston, unknown site
menta mogao bi se traìti u
karakteru lokaliteta na kome je na|en. Fragmenat je na|en u ataru sela
Kostolca „na Gradu“, tamo gde smo mi na{li praistorijske starine, zatim
ostatke vizantijske tvr|ave i najposle ostatke starosrpskog naseqa.“7 Svoj
/5/ Ross 1979: cat. no. 320, p. 340.

/6/ Bailey je ovu formu lampi zastupqenih u fondovima Britanskog muzeja u
Londonu svrstao u svoje tipove „g“ i „h“ koji mahom predstavqaju
akvizicije sa bliskoisto~nog prostora, uglavnom Egipta i Sirije,
Videti: Bailey 1996: p. 70; cat. no. Q 3800-3802, 3813.
/7/ Vasi} 1908: 18.
584
prilog o bronzanom kandelabru Vasi} zavr{ava slede}im re~ima: „Stoga je

verovatno da ovaj fragment vaqa pripisati dobu, kada je na tom lokalitetu
vladala vizantijska kultura u uèm smislu, a to bi u glavnome bilo vreme VI
veka po Hristu“.8 Iz ovih citata moè se zakqu~iti da predmet o kome je ovde
re~ nije otkriven prilikom Vasi}evih istraìvawa na tlu koji je zauzimao
anti~ki Viminacijum, ve} da je, zapravo, na|en na istom onom mestu na kome
je on kasnije istraìvao praistorijske, paleovizantijske i sredwovekovne
kulturne slojeve.9 Kako je predmet zaveden u inventarske kwige Narodnog
muzeja jo{ 1905. godine, pretpostavili smo da se radilo o otkupu ili poklo-
nu a ne o nalazu sa sistematskih istraìvawa ili rekognoscirawa Kostolca.
Prvim pregledom najstarijeg Inventara stvari Narodnog muzeja utvrdili
smo da opis predmeta zavedenih pod inventarskim brojem 2318, koji je nave-
den u Vasi}evom ~lanku o kandelabru, ne odgovara nalazu o kome je re~. Pret-
postavili smo da je prilikom slagawa teksta do{lo do {tamparske gre{ke
kojom je inventarski broj permutovan ili pogre{no interpretiran, {to se
pokazalo kao ta~no. Sre}om, na fotografiji koja je objavqena u Dodatku Sta-
rinara za 1908. godinu (sl.1), moè se i danas dobro videti da je na fragmen-
tu kandelabra, neposredno ispod pojasa sa predwe strane figure ratnika,
Vasi}evom rukom ispisan u crnom tu{u broj muzejskog inventara, kao i godi-
na i mesto nalaza koji se nalaze na zadwoj strani. Broj o kome je re~ zapravo
je bio 2348 a ne 2318. Ponovnim uvidom u inventarske kwige, utvr|eno je da
su tokom juna 1905. godine, od teàka Milana Jovi}a iz Kostolca, kupqeni i
pod inventarskim brojem 2348 zavedena dva objekta: bronzana statua i bron-
zana figura sa predstavom jaha~a, kom. 2. Jasno, statua od bakarne legure koja se
pomiwe u Inventaru stvari mogla bi najpre da odgovara figuralnom delu
kandelabra koji je predmet na{eg interesovawa. Nije potpuno izvesno o
kakvoj predstavi jaha~a se radi i da li ova dva predmeta imaju jo{ ne{to
zajedni~ko osim istog nalaza~a, inventarskog broja i mesta nalazi{ta.10
Budu}i da je postojala praksa da se u inventarskim kwigama tog vremena upi-
/8/ Vasi} 1908: 19.

/9/ Vasi} 1906.
/10/ Mogu}nost da se iza opisa: figura sa predstavom jaha~a, zapravo krije jo{
jedan deo istog objekta, mo`da upravo nogare kandelabra ukra{ene pro-
tomima ìvotiwe, odnosno kowa, koje su mogle M. M. Vasi}a navesti da
se radi o zasebnoj predstavi kowanika, odbacili smo iz dva razloga. Oba
su zapravo vezana za neke od vrlina profesora Vasi}a po kojima je bio
poznat me|u kolegama i omiqen me|u studentima. Malo je, naime,
verovatno da bi on, kao ~ovek izuzetno precizan u izraàvawu, mogao da
predstavu kowa opi{e kao figuru sa predstavom jaha~a. Tako|e, wegova
585
Miroslav Vujovi}
suju pod istim inventarskim brojem ~ak i razli~iti predmeti ukoliko su

otkupqeni jednovremeno od istog vlasnika, pretpostavili smo da se ne radi
od delovima jednog predmeta ve} zasebnim objektima.
Iz naziva „na Gradu“ koji se odnosi na lokalitet na kome je fragment kande-
labra na|en, moè se lako zakqu~iti da se radi o mestu na kome su postojali
vidqivi ostaci naseqa ili utvr|ewa. Ta~nije utvr|ivawe lokaliteta sa koga
nalaz poti~e posebno potkrepquje podatak da je na istom tom mestu sam Vasi}
istraìvao, nalaze}i tu „praistorijske starine, zatim ostatke vizantijske
tvr|ave i najposle ostatke starosrpskog naseqa“.11 Pri razmatrawu najvero-
vatnijeg mesta nalaza fragmenta figuralnog kandelabra, presudni zna~aj ima
pomenuti iskaz M. M. Vasi}a u kome on jasno isti~e da je ovaj otkriven na
prostoru na kome su potvr|eni ostaci ranovizantijskog utvr|ewa.12 On je ne
samo dobro poznavao topografiju Kostolca, budu}i da je i sam istraìvao na
tom prostoru, ve} je i li~no zavodio otkupqene predmete u kwige Inventara
stvari Narodnog muzeja, te je, verovatno, imao i prilike da iz neposrednog
razgovora sa nalaza~em utvrdi ta~no mesto na kome su predmeti na|eni. Iz
svega navedenog, izgubqeni fragment kandelabra sa antropomorfnom pred-
stavom otkriven je, najverovatnije, na lokalitetu poznatom pod nazivom
Todi}a Crkva (karta 1), lociranom na uzvi{enom platou koji dominira nad
sada{wim selom Stari Kostolac i levom obalom Mlave. Na ovom mestu je,
pored naseqa praistorijskog i rimskog doba, konstatovano vizantijsko utvr-
|ewe iz doba Justinijanove obnove, kao i najmla|i sloj koji pripada sloven-
skoj nekropoli.13 Paleovizantijsko utvr|ewe, o ~ijim ostacima prve podat-
poznata pronicqivost i izraèna potreba da svaki predmet posmatra i

analizira, ~emu je na svojim seminarima i konsultacijama posebno
podu~avao mlade arheolo{ke nara{taje, razlog je vi{e da odbacimo
mogu}nost da M. M. Vasi}, u najblistavijim godinama svoje nau~ne kari-
jere, nije uvideo funkcionalnu vezu izme|u delova jednog istog predmeta,
kome je pritom, jasno odredio karakter, upotrebu i kulturno-hrono-
lo{ke granice.
/11/ Vasi} 1908: 17-18.
/12/ Istini za voqu, u kostola~kom ataru, zabeleìli smo pomen jo{ jednog
lokaliteta pod nazivom „Grad“ koji je ustanovqen na desnoj, a ne na levoj
obali reke Mlave gde }e u VI veku biti podignuto utvr|ewe vizantijskog
Viminakiona. Ovaj lokalitet se, naime, nalazi na podru~ju koje pripada
delu anti~kog naseqa lociranom sverozapadno od „âira“ - mesta na
kome se prostirao rimski legiski logor (karta 1) i znatno ~e{}e se u
radovima koji se bave topografijom Viminacijuma javqa pod nazivom
„Seli{te“; uporedi: Zotovi} 1986: 60.
/13/ Vasi}: 1906: 56-70.
586
Karta 1
Situacioni plan ranovizantijskog Viminacijuma (prema M. Popovi}, 1978)
Map 1
Site plan of Early Byzantine Viminacium (after M. Popović, 1978)
587
Miroslav Vujovi}
ke donosi jo{ grof Marsiqi,14 imalo je nepravilnu pravougaonu osnovu

(dimenzije cca 160x130 m) sa ~etiri kru`ne kule na uglovima gra|ene od
lomqenog kamena sa dosta kre~nog maltera.15 Kao vreme trajawa ranovizan-
tijskog Viminakiona uglavnom se uzima razdobqe od prvih godina Justinija-
nove vladavine, odnosno od 535. godine kada je verovatno zavr{ena wegova
izgradwa, pa do sredine posledwe decenije VI veka kada je definitivno uni-
{teno u avaro-slovenskom naletu na grani~ne oblasti Carstva.16 Ovakvo
datovawe utvr|ewa na levoj obali Mlave ujedno potvr|uje hronolo{ko opre-
deqewe kandelabra koje je ranije dao M. M. Vasi}.
Pitawe identifikacije figuralne predstave sa kostola~kog kandelabra, kao
i dva pomenuta analogna primerka iz Kelna i Hjustona, predstavqa zaseban
problem. Wega svakako nije mogu}e re{iti sa ve}om sigurno{}u, pre svega
zbog sumarne izrade i nedore~enosti celokupnog prikaza koji otvara nekoli-
ko razli~itih mogu}nosti. Pojavom figura mu{karaca naoruànih ma~em i
ogrnutih drapiranim ogrta~em name}e se, najpre, zakqu~ak da se radi o sce-
ni iz garnizonskog miqea ~ime se pribliàvamo mi{qewu M. C. Ross-a koji
je u wima video predstave vojnika ili straàra, odnosno posilnih koji su
opsluìvali oficire.17 Prema wegovom mi{qewu ovakvi i sli~ni predme-
ti izra|ivani su u Konstantinopoqu ili u nekom drugom carskom centru za
proizvodwu i ditribuciju naoruàwa i vojne opreme. Treba, tako|e, naglasi-
ti da tradicija prikazivawa slugu ili straàra sa svetiqkama, koja }e se
nastaviti i tokom sredwovekovnog perioda, seè i unazad sve do helenisti~-
ke i rimske imperijalne epohe. Tu se naro~ito izdvajaju predstave negroid-
nih likova robova - lanternarijusa, koji sa svetiqkama u rukama i{~ekuju
odocnelog gospodara. Figuralna predstava kandelabra iz Viminacijuma
mogla bi, dakle, da predstavqa odjek ove tradicije, naro~ito ukoliko obrati-
mo pa`wu na tretman frizure, nagla{eni profil i pomi~nu alku - nau{ni-
cu, koja se ~esto sre}e na prikazima negroida. Ove karike su, me|utim, osim
ukrasne mogle da imaju i upotrebnu ulogu te da sluè za ka~ewe lanca. Vrlo
~esto, bronzane lampe su imale lan~ani sistem sa kukom i trnom za ve{awe
o drvene grede tavanice ili konstrukcije zidova. Tako|e, za metalne lampe i
/14/ Marsigli 1726: Sectuo 9, Tab. 14-15, fig. XIII.

/15/ Bedemi ovog utvr|ewa su dobrim delom uni{teni vekovnim razno{ewem
gra|evinskog materijala i wihova trasa danas se jedva moè nazreti u
okolnom reqefu. Arheolo{ka istraìvawa sprovedena su u dva navrata
i to u relativno malom obimu od strane M. Valtrovi}a i M. M. Vasi}a i
V. Popovi}a; vidi: Vasi} 1906: 56-66; Popovi} 1978: 32-33.
/16/ Popovi} 1978: 35.
/17/ Ross 1979: 340.
588
kandelabre na kojima su one postavqane radi ve}e stabilnosti i boqeg osve-

tqewa, bio je ~esto zaka~en i lanac sa pincetom, makazicama ili trnom,
instrumentima kori{}enim za podsecawe i izvla~ewe fitiqa koji je dogo-
revao tokom upotrebe.
Sloèniji simboli~ki zna~aj tako|e je mogu}e nazreti i u povezivawu neko-
liko razli~itih simbola koji se javqaju na figuralnim sklopivim kandela-
brima ovog tipa, kao i drugim sredstvima za osvetqewe. êtiri ìvotiwske
glave koje ukra{avaju gorwe delove nogara kandelabra iz Römisch-Germa-
nischen Museum-a (sl. 2) mogle bi da upute na vezu sa solarnim kultom, odno-
sno kowe upregnute u kvadrigu koja nosi Sola, odnosno nebesku svetlost. Uko-
liko, me|utum, u ìvotiwskim protomima prikazanim na pomenutom kande-
labru iz Kelna prepoznamo likove fantasti~nih bi}a, grifona ili zmajeva,
iznad kojih je postavqena figura ratnika sa ma~em funkcionalno povezanim
sa sredstvom za osvetqavawe, sve}om ili svetiqkom, nije te{ko raspoznati
hri{}anski ikonografski model prikazivawa pobede nebeske ili boànske
svetlosti nad silama tame, odnosno trijumf dobra nad zlom.18 Grifoni, zma-
/18/ Pretpostavqena ikonografska osovina: zmaj, ratnik sa ma~em i plamen

(svetlost), mo`da moè pruìti prostora da u ponu|enoj figuralnoj
predstavi prepoznamo lik boìjeg sluge, glasnika i pobednika nad zma-
jem, lik arhan|ela Mihaila sa plamenim ma~em. Svakako, {tura i krajwe
upro{}ena forma figure sa kandelabra iz Viminacijuma, kao i sa pre-
ostala dva analogna primerka, umnogome odudaraju od uobi~ajenih pred-
stava ovog svetiteqa i te{ko da mogu pruìti direktniju potvrdu da se
radi o prikazu arhan|ela. Na figuri iz Hjustona, me|utim, moèmo izd-
vojiti jedan detaq koji bi mogao da ide u prilog ovakvom, zaista slobod-
nom tuma~ewu. Nagove{taj krila, prepoznatqivog an|eoskog atributa,
istina neve{to prikazanog tako da izgleda kao da se radi o kraju ogrta~a
preba~enog preko desne ruke, a ne iza we, moè se naslutiti u kratkim
lu~nim ornamentima raspore|enim poput krqu{ti i dugim ver-
tikalnim urezima ispod wih. Ovaj detaq kome je, ~ini se, posve}ena
prili~na pa`wa prilikom izrade, mogao bi da odgovara upro{}enom
rasporedu kra}eg i dugog perja u krilima, i to znatno pre nego eventual-
nom ornamentu ogrta~a sa dugim resama na kraju ili telesnom oklopu.
Vezivawe kandelabra iz De Menil kolekcije za Anadoliju kao najaverovat-
nije podru~je nalaza, tako|e ima odre|enu teìnu u ovom smislu. Najpre,
mora se ista}i starija tradicija oboàvawa lokalnih friànskih
boànstava koja su opstala tokom celog rimskog perioda kao i wihova
ikonografska bliskost sa kasnijim prikazima an|ela posebno
oboàvanih na ovom tlu jo{ tokom II-III ali i sve do V veka, a posebno
arhan|ela Mihaila ~iji }e kult biti daleko najrasprostraweniji u cen-
tralnom delu Male Azije; vidi: Mitchel 1995: 46, nap. 270, 271, sa navede-
nom literaturom.
589
Miroslav Vujovi}
jevi ili zmije neretko se komponuju sa drugim hri{}anskim simbolima

(krst, hristogram, golub, delfin, jabuka), na figuralno ukra{enim lampama
kasnorimske odnosno paleovizantijske epohe kakve su konstatovane kako na
tlu Srbije tako i na znatno {irem prostoru, od Italije na zapadu do obala
isto~nog Sredozemqa.19
/19/ Jeličić 1959: 80-81, T V/15; Bailey 1996: p. 77.78, cat. no. Q 3831, 3831.
590
Brown 1979
K. R. Brown, Collapsible lamp- or candelstand, in Weitzman 1979: cat.no. 319,
p. 339-340.
Vasi} 1906
M. M. Vasi}, Starosrpska nalazi{ta u Srbiji, Starinar I, Beograd:
1906: 56-70.
Vasi} 1908
M. M. Vasi}, Fragment kandelabra (?), Dodatak Starinaru novoga reda
god. III, Beograd 1908: 15-19.
Weitzmann 1979
K. Weitzman (ed.), Age of Spirituality, Late Antique and Early Christian Art,
Third to Seventh Century, Catalogue of the Exibition at the Metropolitan
Museum of Art, New York 1979.
Davidson 1952
G. R. Davidson, Corinth: The Minor Objects, The American School of Classi-
cal Studies at Athens, 12, Princeton 1952.
Zotovi} 1986
Q. Zotovi}, Ju`ne nekropole Viminacija i pogrebni obredi, Viminaci-
um 1, Poàrevac 1986: 41-60.
Jantzen 1966
J. Jantzen, Karolingische Bronzegeräte, Pantheon 24, München 1966:
135-139.
Jeličić 1959
B. Jeličić, Bronzani žišci u Narodnom muzeju, Zbornik NMB II, Beograd
1959: 73-82.
Marsigli 1726
A. F. Marsigli, Danubius Pannonico-Mysicus, II, Hagae-Amsterodami 1726.
Mitchel 1995
S. Mitchel, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, Vol. II, The Rise of
Church, Oxford 1995.
591
Miroslav Vujovi}
Popovi} 1978
M. Popovi}, Svetiwa, novi podaci o ranovizantijskom Viminaciju-
mu, Starinar XXXVIII, Beograd 1978: 1-37.
Popovi}, Jevremovi} 1994
V. Popovi}, N. Jevremovi}, Narodni muzej u Beogradu 1844-1944, Beograd
1994.
Ross 1962
M. C. Ross, Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in Dum-
barton Oaks Collection, Vol I, Washington. D.C. 1962.
Ross 1979
M. C. Ross, Fragment of a portable lampstand with miniature lamp, in Weit-
zman 1979: cat.no. 320, p.340.
592
Miroslav VUJOVIĆ
Faculty of Philosophy, Belgrade
EARLY BYZANTINE CANDELABRUM FROM

VIMINACIUM – 100 YEARS LATER
This work concerns one exceptional but unfortunately now lost object from the Collections
of the National Museum in Belgrade that originated from the region of modern Kostolac one
time Byzantine Viminakion (Map 1). It was published already in 1908 by M. M. Vasić at that
time director of the National Museum in Belgrade and he offered in the short and concise
article functional, cultural and chronological determination the credibility of which could not
be denied even a century later. Considering that it is a fragment of very special and rare type
of Early Byzantine lanpstand (Fig. 1) we decided to point once again to the character and
importance of this long ago lost object. It is a vertical part of foldable bronze candelabrum
modeled as human figure, which holding a sword stands on short pedestal.
Judging by the data provided by M. M. Vasić in the mentioned article the lost fragment of can-
delabrum with anthropomorphic representation was discovered in the area of Paleo-Byzanti-
ne Viminakion at the site known nowadays as Todića Crkva situated on the left bank of the
Mlava river above the village of Stari Kostolac (Map 1). Besides the settlements from prehisto-
ric and Roman period there were also encountered Byzantine fortification from the period of
Iustinian’s restoration and Slavic necropolis as the latest cultural horizon at this site. Paleo-
Byzantine fortification of irregular rectangular plan (ca 160 x 130 m) with four circular towers
at the corners existed from the first years of Iustinian’s rule, i.e. from the year 535 when it most
probably had already been constructed to the middle of the final decade of the 6th century
when it had been definitely destroyed in Avaro-Slavic attack on the border regions of the
Empire. Such dating of the fortification on the left bank of the Mlava river confirms at the same
time chronological determination of the candelabrum suggested by M. M. Vasić.
On the basis of two analogous specimens from the unknown sites (Figs. 2, 3) it is possible to
reconstruct the appearance of this object produced as it is assumed most probably in some of
Imperial workshops in the Eastern Mediterranean. The first one (Fig. 2), today in the
Römisch-Germanischen Museum in Cologne has preserved also the stand where in the cen-
ter was inserted or screwed the shaft with figural representation. The stand consists of two
almost identical foldable parts shaped as two symmetrical small legs joined along the central
axis by cylindrical extension with perforation for inserting the lamp holder. The stand is deco-
rated in the upper section with stylized animal protomes (horse, dragon, griffin) while lower
section consisted of small arched legs with simple feet. The Cologne specimen is by its appe-
593
Miroslav Vujović
arance and method of manufacture so similar to the specimen from Viminacium that it is
almost certain that they had been produced in the same workshop. This could be best obser-
ved in the shape of quadripartite pedestal on which the figure is standing and in the pose of
figure and in the manner of depicting details in particular pleated cloak, physiognomy and
hair style. Candelabrum from Römisch-Germanischen Museum in Cologne is according to
the stylistic characteristics dated in the 6th-7th century and it corresponds with chronological
determination of the object from Kostolac.
The provenance of other known specimen today in De Menil Collection in Houston (Fig. 3)
is also unknown. It is a part of candelabrum with miniature lamp believed to originate from
Anatolia. On the basis of stylistic characteristics of the lamp of elongated pear-shaped body
with cross modeled above the ring-like handle, double spout and characteristic lid of shell
shape this find was dated in the 6th or early 7th century when this type of bronze lamps was
common in the Eastern Mediterranean where they had most probably been also produced.
The question of identification of figural representation from the Kostolac candelabrum as well
as two mentioned analogous specimens from Cologne and Houston is a distinctive problem.
This problem is not possible to solve with considerable certainty first of all because of summary
execution and incompleteness of the representation, which opens up few different possibiliti-
es. Figure of a man armed with sword and draped in pleated cloak suggests instantly the con-
clusion that it was the scene from garrison milieu and it is close to the opinion of M. C. Ross
who understood these images as representations of soldiers or guards in officers service. Accor-
ding to his opinion such and similar objects had been produced in Constantinople or some
other imperial center for production and distribution of weapons and military equipment. It
should be also emphasized that tradition of representing servants or guards with lamps dates
back to Hellenistic and Roman imperial times and continued also in the medieval period. In
that group particularly conspicuous are representations of Negroid slaves – lanternarii.
More complex symbolic meaning is also possible to discern in connection of few different
symbols occurring on figural foldable candelabra of this type as well as on other lighting equ-
ipment. Four animal heads decorating upper parts of candelabrum stand from Römisch-Ger-
manischen Museum (Fig. 2) could indicate the connection with the solar cult, i.e. the horses
hitched to quadriga carrying Sol, so to say the celestial light. If, however, we recognize in the
animal protomes on the mentioned candelabrum from Cologne the fantastic beings,
gryphons or dragons surmounted with warrior figure with sword and connected with lighting
equipment (candle or lamp) it is not difficult to distinguish Christian iconographic model of
representing the victory of celestial or divine light over the powers of darkness, i.e. the tri-
umph of good over evil. Gryphons, dragons or snakes are frequently combined with other
Christian symbols (cross, Christogram, dove, dolphin, apple) on figural decorated lamps
from the Late Roman as well as Paleo-Byzantine period that have been encountered in the ter-
ritory of Serbia but also within much wider area from Italy in the west to the coastal regions
of the East Mediterranean.
594
Branislav CVETKOVI] UDK 069.51:621(497.11)"04/14"
Zavi~ajni muzej u Jagodini 621(497.11)"04/14"
PRILOG POZNAVAWU
STARIH GRADITEQSKIH
INSTRUMENATA -
„RAVNILO“ IZ ZBIRKE
ZAVIÂJNOG MUZEJA U JAGODINI
Tokom radova na pripremi nove stalne postavke u Zavi~ajnom muzeju u Jago-

dini, a shodno usvojenoj koncepciji, ve}i broj ranije neizloènih muzejskih
predmeta na{ao je svoje mesto u okviru nove izlo`be.1 Povodom otvarawa no-
ve stalne postavke, prve u Srbiji nakon vanrednih prilika 1999. godine, Mu-
zej je objavio i dve publikacije; najpre jedan prakti~ni vodi~ kroz postavku,2
a potom i iscrpan katalog sa pregledom delatnosti i istorijatom zbirki.3
Tokom pripremawa obimne gra|e za izlagawe, kustosi Muzeja su imali pri-
like da pojedinim zna~ajnijim eksponatima posvete vi{e pa`we, {to je ka-
snije dovelo i do objavqivawa onih najzanimqivijih.4 Tako je u periodu iz-
me|u 1997. i 2004. godine u doma}im stru~nim i nau~nim ~asopisima publi-
kovano vi{e dotad neobjavqenih predmeta iz Jagodinskog muzeja. Od ekspona-
ta koji pripadaju Arheolo{kom odeqewu najpre je objavqena Zbirka sredwo-
vekovnog nakita, ~ije je publikovawe odlu~no izmenilo dotada{we predsta-
ve o nakitu sa pomoravskih lokaliteta,5 zatim, jedna grupa anti~kih gema po-
/1/ Novu stalnu postavku u Zavi~ajnom muzeju u Jagodini sve~ano je otvorio

akademik Nikola Tasi} 28. novembra 2001. godine, v. Gligorijevi} 2001:
10.
/2/ Vodič s.a.
/3/ Postavka 2001; o koncepciji nove stalne postavke, v. Postavka 2001: 17.
/4/ Za osnovne podatke o prethodnoj stalnoj postavci u Muzeju, v. Koji} 1997:
218; za podatke o istorijatu zbirki i radu ustanove u razdobqu 1954-2001,
v. Postavka 2001: 9-15.
/5/ Krsti} 1997: 329-348.
595
Branislav Cvetkovi}
reklom iz urbanog centra Horeum Margi, na mestu dana{we \uprije,6 jedna

ve}a ostava vizantijskih skifata svojevremeno otkrivena u selu Mirilovcu
kod Para}ina,7 kao i dva fragmentovana krsta enkolpiona.8 Iz gra|e Isto-
rijskog odeqewa delimi~no je publikovana Zbirka ordewa9 i posebno jedan
zna~ajan primerak iz Zbirke medaqa,10 kao i rukopis ratnog dnevnika iz Pr-
vog svetskog rata generala Du{ana Dodi}a.11 Od predmeta iz zbirki Umet-
ni~kog odeqewa objavqeno je nekoliko skulptura od bronze, mermera i gli-
ne,12 dva zna~ajna fotografska snimka,13 fragmentovana arhitektonska kame-
na plastika iz klisure reke Crnice,14 kao i dve kamene ikonice.15
Iako je pripadao staroj muzejskoj gra|i izlaganoj na prethodnim izlo`benim
postavkama, jedan nedovoqno prou~eni predmet od bronze privukao je na{u
pa`wu, kako zbog svog nesvakida{weg oblika, tako i po va`noj funkciji ko-
ju je, po svemu sude}i, nekada morao imati (sl. 1). Uvidom u podatke iz Inven-
tarne kwige Arheolo{kog odeqewa (inv. br. 1400), o eksponatu se nije moglo
mnogo saznati. Kada je 17. oktobra 1975. godine inventarisan, upisane su we-
gove osnovne mere (7 h 6 cm), a kao mesto nalaza navedeno selo Ostrikovac kod
]uprije; identifikovan je kao visak trougaonog oblika, okvirno opredeqen
u „rimsko doba“ i sme{ten u „anti~ku zbirku“.16 Centralna kwiga ulaska mu-
zejskog materijala, me|utim, donosi podatak da je predmet u Muzej stigao pu-
tem otkupa ne{to ranije, jo{ 10. marta 1973. godine, dakle, dve i po godine
pre wegove inventarizacije.17
Tokom pripremawa eksponata za novu stalnu postavku, kustos Muzeja R. Pe-
trovi}, arheolog anti~ar, obavio je sa prof. dr A. Jovanovi}em sa Filozof-
skog fakulteta u Beogradu preliminarne konsultacije u vezi navedenog pred-
meta. Tom prilikom prof. Jovanovi} je izrazio sumwu u prvobitno datovawe
/6/ Krsti} 1998 a: 249-258.

/7/ Krsti} 1998 b: 117-125.
/8/ Dodi} 2004.
/9/ Grbović 2002: 54-57; Grbović 2003 a: 47-48.
/10/ Grbovi} 2003 b: 135-136.
/11/ Zdravkovi} 2003: 201-233.
/12/ Cvetkovi} 1998: 177-185.
/13/ Cvetkovi} 2001: 195-202.
/14/ Cvetkovi} 2003 a: 193-198.
/15/ Cvetkovi} 2003 b: 175-179.
/16/ ZMJ, Inventar muzejskih predmeta – arheologija 1-4800, br. 1400, 17. 10.
1975, str. 59.
/17/ ZMJ, Kwiga ulaska muzejskog materijala, CKU br. 199/73, otkup od izve-
snog Zorana Milunovi}a.
596
PRILOG POZNAVAWU STARIH GRADITEQSKIH INSTRUMENATA
predmeta u anti~ko doba i pretpostavio da ga mo`da treba datovati u sred-

wovekovni period. Na stalnoj postavci Muzeja predmet je potom izloèn u
okviru posebnog segmenta pod nazivom Stanovawe, koji je posve}en tipovi-
ma stani{ta i stambenim objektima iz pro{losti sredweg Pomoravqa.18 U
katalogu stalne izlo`bene postavke reprodukovan je zajedno sa grupom anti~-
kog i sredwovekovnog oru|a, dok je u tekstu ozna~en kao zidarski visak, od-
Sl. 1
Ravnilo, Zavi~ajni muzej Jagodina (foto: Milosav Brajkovi})
Fig. 1
Level, Regional Museum Jagodina (photo Milosav Brajković)
nosno, matemati~ki instrument starih gra|evinara.19 Nakon vi{e od tride-

set godina od wegovog prispe}a u muzejske zbirke, stekle su se okolnosti da
mu posvetimo ve}u pa`wu.
/18/ Vodič s.a.: 23.

/19/ Postavka 2001: 54, T. 44.
597
Branislav Cvetkovi}
U pitawu je, van svake sumwe, stari graditeqski instrument, naprava koja je
pre uvo|ewa libele u upotrebu kori{}ena za iznalaèwe, tj. odre|ivawe ho-
rizontalnih i vertikalnih prava i ravni. Re~ je, zapravo, o karakteristi~-
nom instrumentu oblika ravnokrakog trougla sa mreàstim ornamentima
ili bez wih u poqu, koji je u starije vreme kod nas bio poznat pod nazivima
ravnilo i razuqa,20 odnosno, u nekim ju`nim krajevima kao „terezije“,21 a u
{irem okruèwu i pod imenima pijumba, makara, {u{plaja, havajica, |uni-
ja ili perteq.22 Kako su stari graditeqski alati i instrumenti danas uglav-
nom poznati samo na osnovu skromnih pisanih i likovnih izvora sredweg
veka, identifikacija i publikovawe sa~uvanih primeraka sredwovekovnog
alata ima poseban zna~aj za boqe razumevawe graditeqskih i umetni~kih teh-
nika minulih epoha.23 Tim pre, jer se arhitektonskim instrumentima pokla-
wa ve}a pa`wa tek u novijoj stru~noj literaturi u kojoj se naro~it akcenat
stavqa upravo na li~nost arhitekte, dok se tehnikama gra|ewa i razmerava-
wa posve}uju posebna razmatrawa.24
Na ravnila je u na{oj stru~noj literaturi prvi ukazao Milan Zlokovi} u
kratkom, ali jezgrovitom ~lanku, objavqenom jo{ 1957. godine.25 U svom tek-
stu Zlokovi} je preko {ematskih prikaza objasnio funkciju ovog neobi~nog
instrumenta, kojim se, zajedno sa kanapom i viskom, utvr|uje ili proverava
vodoravan ili vertikalan poloàj odre|ene prave, odnosno, ravni. Prikaza-
ne {eme u Zlokovi}evom ~lanku su realne jer su ura|ene na osnovu dva origi-
nalna primerka iz wegove sopstvene zbirke ~ije je snimke priloìo uz tekst.
Ravnila na sredini kra}e stranice, a unutar trougla, obi~no imaju i mawi
ispust sa rupicom za kanap na kome je pri~vr{}en visak, a po osovini i ure-
zanu liniju kojom se vertikale sravwuju sa viskom i odnosnim pravama ili
ravnima. Prvi primerak trougaonog ravnila koji u svom tekstu donosi Zlo-
kovi} u uglovima je ukra{en neobi~nim kru`nim motivima,26 dok je drugi
/20/ Re~nik 1973: 319.

/21/ Karaxi} 1898: 760.
/22/ Nenadovi} 2002: 123.
/23/ Deroko 1950 a: 82-88; Deroko 1950 b: 23-32; M. Čanak-Medić 1967; M. â-
nak-Medi} 1996; Popovi} 1999: 8 (v. zidarski alati); Nenadovi} 2002:
123; Nenadovi} 2003: 51-53, sl. 56-66.
/24/ Up. Risti} 1996: 86-141; Ousterhout 1999: Chapter Three. Drawing the Lines
and Knowing the Ropes: 58-85, Index: 310-318.
/25/ Zloković 1957: 298-300.
/26/ Ovaj primerak ravnila, prona|en me|u ru{evinama jedne zgrade u Kosov-
skoj ulici u Beogradu 1944. godine, Zlokovi} je dobio od arh. Vojislava
Gatalovi}a iz Beograda, v. Zloković 1957: 298 i nap. 3.
598
primerak koji publikuje bez ikakvih ukrasa.27 Razlika izme|u ova dva ravni-
la navodi na pitawe da li su „ukrasi“ kod prvog primerka obi~ni ornamen-
ti ili su i oni mogli imati nekakvu funkciju. Oba primerka, naravno, na
kra}oj strani osnovne trougaone forme imaju razmaknute kuke kojima se rav-
nilo postavqalo na horizontalni kanap.
Ne{to kasnije, o ovom graditeqskom instrumentu pisao je Slobodan Nenado-
vi}. U tom zanimqivom ~lanku posve}enom simbolima graditeqskog poziva
prof. Nenadovi} je publikovao i nekoliko klesanih i urezanih predstava
graditeqskih i klesarskih alatki na nadgrobnim spomenicima i delovima
monumentalne arhitekture sredwovekovne Srbije.28 Ubedqivo ih je protuma-
~io kao simbole graditeqskih radionica, odnosno, kao simbole poziva sta-
rih majstora i dun|era. Nenadovi} je, uz osvrt na primerke ravnila koja je ra-
nije objavio Zlokovi}, priloìo reprodukciju jo{ jednog ravnila, tada u
vlasni{tvu arhitekte Nikole Dudi}a, koje je ukra{eno jo{ kitwastijim
„ornamentima“ od onih koji se mogu uo~iti na Zlokovi}evom prvom primer-
ku.29 Nedavno je prof. Nenadovi} u svojim velikim pregledima starih gradi-
teqskih tehnika ponovio iste podatke o ravnilu,30 ilustruju}i wihovu upo-
trebu crteìma sredwovekovnih minijatura.31
Zanimqivo je zapaziti da su sa~uvane klesane predstave terezija, tj. ravnila,
na grobovima i hramovima sasvim uporedive sa malobrojnim sa~uvanim pri-
mercima originalnih instrumenata. Tako, na primer, klesana dopojasna
predstava pokojnika na grobnoj plo~i u selu Azane, koju je u svom ~lanku ob-
javio Milan Zlokovi}, pokazuje poprsje ~oveka koji u svojoj levoj ruci drì,
reklo bi se, predmet identi~nog oblika kakav je Zlokovi}ev neukra{eni
primerak ravnila.32 Isto tako, me|u uklesanim predstavama na kamenom „ja-
stuku“ u trpezariji manastira De~ana moè se videti crte` trougaonog pred-
meta sli~an ukra{enim primercima terezija sa jasno uo~qivim kukama na
kra}oj strani.33 Najzanimqiviji slu~aj uklesivawa ravnila na delove monu-
mentalne arhitekture svakako je onaj na fasadi manastira Resave (Manasije),
na koji je pa`wu skrenuo jo{ prof. Nenadovi}. U Resavi je predstava trouga-
/27/ Ovo drugo ravnilo Zlokovi} je nabavio kod Petra Dam~evi}a-Ilinden-

ca, gra|evinara iz Kru{eva, v. Zloković 1957: 298 i nap. 3.
/28/ Nenadović 1977: 33-38.
/29/ Nenadović 1977: 37, T. 12. i nap. 12.
/30/ Nenadovi} 2002: 123; Nenadovi} 2003: 51-53, sl. 56-66.
/31/ Nenadovi} 2003: sl. 414, 774.
/32/ Nenadović 1977: 35, T. 7.
/33/ Nenadović 1977: 36, T. 10.
599
Branislav Cvetkovi}
onog predmeta sa kukicama na kra}oj strani uklesana iznad ju`nog portala

hrama Svete Trojice (sl. 2).34 Treba uo~iti da je gotovo identi~na Zlokovi-
}evom neukra{enom primerku.
Uklesivawe predstava graditeqskog alata, tj. instrumenata arhitekata na fa-
sadama crkava, u sredwem veku nije bilo nimalo neobi~no, iako se danas mo-
`da moè ste}i takav utisak. Podse}awa radi ukaza}emo samo na dva vrlo
zna~ajna primera. Prvi, karakteristi~an za sredwovekovno simboli~ko iz-
Sl. 2
Uklesana predstava ravnila, manastir Resava (foto: dr Danica Popovi})
Fig. 2
Engraved representation of level, Resava monastery (photo Dr. Danica Popović)
raàvawe, nalazi se u Gruziji, na samoj isto~noj granici pravoslavqa. Drugi

je u srcu Austrije, u krilu zapadnoevropske i rimokatoli~ke tradicije, pa je
sasvim u skladu sa nagla{enim naturalizmom kasnogoti~ke umetnosti.
Na severnoj fasadi patrijar{ijske katedrale Svetichoveli u gruzijskoj
sredwovekovnoj prestonici Mcheti, visoko iznad prozora i stilizovanog
plitkoreqefnog prikaza pauna, izvedena je, tako|e u plitkom reqefu, sasvim
neobi~na predstava ruke koja stegnutom {akom drì pravougaoni uglomer, tj.
/34/ Nenadović 1977: 36, T. 8-9.
600
lewir.35 Reqefni prikaz desnice sa uglomerom odnosi se na stvarnu li~-

nost, tj. na ruku ~uvenog arhitekte Arsukisdzea koji se izri~ito pomiwe u
prate}em memorijalnom natpisu na istom delu fasade. Poznato je, ina~e, da
je Arsukisdze negde izme|u 1010. i 1029. godine po èqi katolikosa Melhise-
deka I gotovo iz temeqa obnovio katedralni hram Gruzije, koji na tom mestu
postoji jo{ od V veka i vremena jednog od najve}ih gruzijskih vladara, kraqa
Vahtanga Gorgasalija. Arsukisdzeovo ime moè se pro~itati jo{ na jednom
mestu, u natpisu na isto~noj fasadi crkve, zajedno sa imenom katolikosa
Melhisedeka I.36 Vaqa napomenuti da je ovaj reqefni prikaz ruke sa lewirom
bio osnova za jednu kasniju topi~nu legendu veoma ra{irenu me|u Gruzini-
ma, po kojoj je arhitekti koji je gradio Svetichoveli - najve}i i najlep{i
hram Gruzije - po svr{etku zidawa navodno odse~ena ruka da vi{e nikada ne
bi mogao ponoviti svoje remek-delo iz Mchete.37
Analogni slu~aj, ali druk~ije postavqen, nalazimo u be~koj katedrali Ste-
fansdom, prvobitno romani~koj crkvi koja je potowom konzistentnom in-
tervencijom pretvorena u klasi~an goti~ki hram.38 U unutra{wosti hrama
nalaze se dva neobi~na autoportreta, zna~ajna za istoriju evropske skulptu-
re. Delo su ~e{ko-nema~kog skulptora i arhitekte Antona Pilgrama (oko
1450 - oko 1520), koji je 1513. i 1515. godine u be~koj katedrali izradio pro-
povedaonicu i supstrukciju za orguqe.39 Velika propovedaonica, Pilgramov
rad iz 1515. godine, ima ogradu ra{~lawenu ni{ama i prelomqenim lucima.
Pilgramov prvi autoportret u polihromnom visokom reqefu sme{ten je u
okvir pseudoprozora u podno`ju propovedaonice. Wegov lik je prikazan u
vidu renesansno modelovane polufigure kako levom rukom otvara jedno pro-
zorsko krilo dok se drugom naslawa na sims pseudoprozora i u {aci drì
{estar kao atribut svog zvawa. Drugi autoportret Antona Pilgrama u be~kom
sv. Stefanu, izveden 1513. godine, jo{ je zanimqiviji jer je direktno analo-
gan primeru iz mchetske katedrale. Postavqen je na supstrukciji za emporu
s orguqama, koja je bogato ukra{ena poznogoti~kim elementima. Pilgram je
sebe prikazao na samom dnu konstrukcije, sada kao Atlasa koji je nosi na le-
|ima. Na ovom autoportretu, me|utim, on u rukama nosi ne jedan ve} dva gra-
diteqska instrumenta, {estar i pravougaoni lewir-uglomer identi~an
onom isklesanom na fasadi hrama Svetichoveli u Mcheti.
/35/ O hramu Svetichoveli u Mcheti, v. Alpago-Novello, Beridze, Lafontaine-

Dosogne 1980: 397 (sa bibliografijom).
/36/ Bulia, Janjalia 2000: 90.
/37/ Bulia, Janjalia 2000: 90.
/38/ Riehl 1926.
/39/ Schlosser 1925.
601
Branislav Cvetkovi}
S obzirom na opisane predstave relativno veliki broj isklesanih i ureza-

nih simbola alatki i instrumenata na srpskim sredwovekovnim crkvama do-
bija na zna~aju, jer se ukqu~uju u {iri korpus sli~nih primera sredwega ve-
ka, a time i u zajedni~ki duh epohe. Obi~aj predstavqawa simbola zanata ili
drugih ozna~avaju}ih predmeta na grobnim belezima vekovima se negovao u
Srbiji sve do najnovijih vremena, kroz ceo XIX pa i XX vek.40
Zbog svega navedenog, eksponat iz Jagodinskog muzeja kao redak primer origi-
nalnog ravnila zasluùje punu pa`wu. Zna~ajan je ve} po tome {to je izliven
u formi koja ne ponavqa nijedan drugi dosad poznati primerak ravnila. Po-
novna obrada predmeta pokazala je ne{to druk~ije dimenzije od onih iz
Inventarne kwige: duìna jednakih stranica je 7 cm, duìna kra}e stranice
5,7 cm, prose~na debqina osnovnog trouganog dela 2,5-3 mm, visina kukica
9-10 mm, dok je teìna 26,8 grama. Iako na kra}oj strani ima uobi~ajene ku-
ke za ve{awe na kanap i standardne detaqe (po osovini urezanu liniju za
utvr|ivawe vertikala i rupicu na kra}oj strani kroz koju se provla~i kanap
viska), oblik unutra{weg poqa je potpuno originalan. Ono je popre~nim
spojem podeqeno na dva mawa poqa, gorwi trapezasti i dowi trougaoni.
Ispuwena su izlivenim formama sastavqenim od simetri~nih, razli~ito
profilisanih, ve}ih i mawih zareza. U tako dobijenoj shemi motiva naslu-
}uje se ìvotiwski lik sa velikom wu{kom i o{trim zubima.
Pogled na danas poznate primerke ravnila pokazuje da su o~igledno izra|i-
vani po razli~itim obrascima. Na osnovu toga se moè zakqu~iti da je izra-
di ovih instrumenata poklawana posebna pa`wa. Ovo, opet, baca vi{e sve-
tla na poznatu ~iwenicu da su tehni~ke instrumente ovog tipa (visak, uglo-
mer, lewir, {estar) imali obavezu da obezbe|uju upravo protomajstori, za
razliku od ostalih alata i sredstava, koji su bili briga naru~ilaca iz-
gradwe.41
Nije nemogu}e da se me|u neobra|enim materijalom iz muzejskih i privatnih
doma}ih i stranih kolekcija mo`da nalazi jo{ sli~nih primeraka sredwo-
vekovnih graditeqskih instrumenata i alata uop{te. Od onih u me|uvreme-
nu publikovanih mogli smo prona}i samo jedan analogni primer starog rav-
nila, sada u zbirci Narodnog muzeja u Zaje~aru (inv. br. 183). Po podacima A.
Lalovi} iz objavqenog kataloga dimenzije wegovih strana su 12,5 cm i 10,5
cm, dok je mesto nalaza bilo u ataru sela Sumrakovac u isto~noj Srbiji.
/40/ Za dokumentaciju o tome, v. Dudi} 1988: 157-188; Dudi} 1995.

/41/ Nenadovi} 2003.
602
Predmet je u literaturi ozna~en kao visak u obliku ravnokrakog trougla na

~ijoj je kra}oj strani rupica kroz koju se provla~i kanap, dok se na suprot-
noj strani nalazi urezana linija koja obeleàva ta~an vertikalni poloàj.42
Ravnilo iz Zaje~ara je ne{to druga~ijeg oblika od ostalih razmatranih pri-
meraka, jer na kra}oj stranici nema izlivene kuke za kanap na koji se posta-
vqa, ve} se one nalaze u unutra{wem poqu u vidu polukrugova koji zatvaraju
uglove unutra{weg trougla.
Kako je jo{ Zlokovi} poka-
zao, instrument je mogao
funkcionisati samo u kom-
binaciji sa kanapom i vi-
skom, pa stoga visak i ravni-
lo kao pojmove ne treba me-
{ati, niti ravnilo naziva-
ti viskom. Ravnilo se kuka-
ma postavqalo na kanap, koji
bi bio razvu~en po horizon-
tali izme|u ta~aka A i B, dok
se visak na posebnom kanapu
provla~io po vertikali
kroz rupu na kra}oj strani-
ci ravnila.43 Kod poznatih
komada ravnila, a usled
okolnosti samih nalaza, sa-
~uvani su samo trougaoni
elementi, ali ne i primerci
visaka. Sasvim slu~ajno, ne-
davno smo prona{li jedno
jo{ neobjavqeno, kompletno
o~uvano ravnilo sa viskom.
Sl. 3 Ovaj izvanredni eksponat
Ravnilo iz Brezne, Muzej Drugog srpskog ustanka,
nalazi se u zbirci Muzeja
Takovo (foto: Milun Brajovi})
Rudni~ko-takovskog kraja u
Fig. 3 Gorwem Milanovcu (sl. 3).
Level from Bresna, Museum of Second Serbian Ravnilo i visak su sa~uvani
Insurrection, Takovo (photo Milun Brajović) zajedno sa trougaonom drve-
/42/ Popović, Mano-Zisi, Veličković, Jeličić 1969: 157, br. 340.

/43/ Zloković 1957: 299, T. 3.
603
Branislav Cvetkovi}
nom kutijom-okvirom koja je sastavqena od doweg i gorweg poklopca spoje-

nih metalnim {arkama. Na unutra{wim stranama poklopaca izdubqena su
{iroka trougaona leì{ta za ravnilo, sa prorezima za kukice na kra}oj
Sl. 4
Minijatura iz rukopisa Cotton Aug. AV, Britanska biblioteka u Londonu (crte`: Mirjana
To{i})
Fig. 4
Miniature from the manuscript Cotton Aug. AV, British Library, London (drawing Mirjana Tošić)
604
stranici. Za visak su tako|e izdubqena mawa konkavna leì{ta, a ne{to je

dubqe ono na gorwem poklopcu. Na dowem poklopcu, na uòj strani, u{ra-
fqena je mawa kuka za koju se verovatno vezivao kanap. Predmet se danas mo-
è videti na stalnoj izlo`benoj postavci Muzeja Drugog srpskog ustanka u
Takovu, gde je izloèn jo{ od 23. aprila 1994. godine.44 U muzejskoj dokumen-
taciji je ozna~en kao „zidarski visak od mesinga, u drvenom okviru, koji se kori-
stio pri gradwi sakralnih i svetovnih objekata.“ Izra|en je u tehnici live-
wa, dimenzija 27,5h13h1,5 cm i teìne od ~ak 325 grama.45 Sa~uvan je, izme|u
ostalog, i veoma vredan podatak po kome je ovo ravnilo bilo kori{}eno za
izgradwu crkve sv. Dimitrija u selu Brezni 1837. godine, gde je i prona|eno,
na gredi u crkvi, najverovatnije zaboravqeno sticajem okolnosti tokom za-
vr{avawa poslova na izgradwi.46
Kada je re~ o upotrebi ravnila, zanimqivo bi bilo ukazati na minijaturu u
jednom engleskom poznosredwovekovnom rukopisu, danas u Britanskoj bibli-
oteci u Londonu (British Library Cotton Aug. AV).47 Na listu 22 nalazi se mi-
nijatura koja prikazuje zidawe tvr|avske kule, dok posao nadgleda bogato ode-
veni vlastelin. Na gra|evini i oko we predstavqeno je nekoliko radnika,
klesara i zidara, u razli~itim etapama posla. Dok jedan kle{e kvadere tesa-
nika specijalnim alatom nalik na mali pijuk, drugi kolicima dovla~i ob-
ra|ene tesanike do gradili{ta. Tre}i velikom bradvom obra|uje drvene gre-
de, a ~etvrti se sa spremqenim malterom u nosiqci na le|ima lestvama us-
piwe na kulu. Peti stoji na zidu kule i ume}e tesanike u redove, dok {esti
postavqa malter na ve} pore|ane tesanike. U toj grupi zidara, tesara i kle-
sara izdvajaju se dvojica koji na zidinama pomo}u instrumenata proveravaju
ispravnost ozidanih delova zidnog platna (sl. 4). S obzirom na vidqive in-
strumente, ~ini se da ispituju upravo odnos vertikala i horizontala. Onaj
na desnoj strani obema rukama drì {iroki trougaoni predmet, sli~an li-
beli, odnosno lewiru, kojim o~igledno proverava vodoravnu ravan ozidanog
reda kvadera. Kraj wega je prikazan jo{ jedan majstor koji u levoj ruci uzdi-
è duga~ki kanap na ~ijem je kraju visak i spu{ta ga proveravaju}i vertika-
/44/ Eksponat smo imali prilike da uo~imo tokom obilaska Takova u leto
2002. godine.
/45/ I na ovom mestu na ustupqenim podacima srda~no zahvaqujem kolegi
Milunu Brajovi}u, etnologu Muzeja Rudni~ko-takovskog kraja u Gorwem
Milanovcu.
/46/ Podatak tako|e dobijen qubazno{}u kolege Miluna Brajovi}a. O crkvi u
selu Brezna, v. Vujovi} 1981: 5-29.
/47/ Do podatka i snimka smo do{li zahvaquju}i qubaznosti dr Xefrija Iga-
na (Geoffrey Egan), kolege iz Muzeja grada Londona.
605
Branislav Cvetkovi}
lu zida ~itavih devet redova tesanika. Zanimqivo je uo~iti da on, desnom ru-
kom, na sam zid priqubquje jo{ jedan sasvim mali predmet kroz koji prola-
zi vertikala kanapa. Naàlost, usled sasvim malih dimenzija ovog detaqa,
nije mogu}e re}i da li je u pitawu ravnilo, koje se upravo u ovakvoj kombina-
ciji koristilo sa viskom, ili pak neki drugi sli~an instrument.
S obzirom da je primerak iz Jagodine znatno mawi i lak{i od ravnila iz Ta-
kova u budu}nosti bi trebalo utvrditi odnos izme|u sa~uvanih primeraka,
wihovu masivnost, materijal, dimenzije i proporcije. Na taj bi se na~in mo-
gla sa~initi osnova za neko budu}e tipolo{ko razvrstavawe ovih zanimqi-
vih predmeta, sli~no Zlokovi}evom poku{aju koji je za wemu poznate pri-
merke ravnila utvrdio proporcijske odnose na osnovu kojih je izveo zakqu-
~ak da su mo`da bili u vezi sa nekada aktuelnim mernim jedinicama (parmak
i ar{in). Kako su mere jagodinskog ravnila mawe od Zlokovi}evih primera-
ka dugih oko 12 cm i datovanih u „tursko“ doba, a naro~ito od primerka iz
Takova dugog skoro 30 cm, moglo bi se re}i da je jagodinski primerak stari-
ji od sva tri, a mo`da mla|i od onog iz Zaje~ara. Nakon ponovne obrade i iz-
nalaèwa analogija nije mogu}e potpuno precizno datovati ravnilo iz Zavi-
~ajnog muzeja u Jagodini. Umesto kona~nog zakqu~ka, ~ini se da je u ovom tre-
nutku najboqe opredeliti ga oprezno i {iroko u period sredweg veka.
606
Glasnik DKS
Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije, Beograd
Glasnik SAD
Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva, Beograd
Alpago-Novello, Beridze, Lafontaine-Dosogne 1980

A. Alpago-Novello, V. Beridze, J. Lafontaine-Dosogne, Art and Architecture
of Medieval Georgia, Louvain-la-Neuve, Milan, Tbilisi 1980.
Bulia, Janjalia 2000
M. Bulia, M. Janjalia, Mtskheta, Tbilisi 2000.
Vodič s.a.
Vodič. Stalna izložbena postavka u Zavičajnom muzeju u Jagodini / Guide.
Permanent Exhibition in the Regional Museum in Jagodina, ed. Zavičajni
muzej i Grupa G 17 plus, Jagodina.
Vujovi} 1981
B. Vujovi}, Brezna. Skica za kulturno-istorijsku monografiju naseqa,
Zbornik radova Narodnog muzeja XI, â~ak 1981.
Gligorijevi} 2001
Z. Gligorijevi}, U jagodinskom Zavi~ajnom muzeju nova izlo`bena
postavka - specifi~na pri~a o razvoju Jagodine, Novi put 1763,
Jagodina 2001.
Grbović 2002
D. Grbović, Odlikovanja iz zbirke Zavičajnog muzeja u Jagodini (do 1941),
Dinar. Numizmatički časopis. Specijalno izdanje (Orden 2. Faleristički časopis.)
Volumen II, Beograd 2002.
Grbović 2003 a
D. Grbović, Odlikovanja iz zbirke Zavičajnog muzeja u Jagodini (od 1941),
Dinar. Numizmatički časopis. Specijalno izdanje (Orden 3. Faleristički časopis.)
Volumen II, Beograd 2003.
607
Branislav Cvetkovi}
Grbovi} 2003 b
D. Grbovi}, Varijanta medaqe za hrabrost „Milo{ Obili}“ iz zbirke
Zavi~ajnog muzeja u Jagodini, Glasnik DKS 27, Beograd 2003.
Deroko 1950 a
A. Deroko, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji,
Beograd 1950.
Deroko 1950 b
A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj
Srbiji, Beograd 1950.
Dodi} 2004
S. Dodi}, Dva krsta-enkolpiona iz Zavi~ajnog muzeja u Jagodini, u
{tampi, 2004.
Dudi} 1988
N. Dudi}, ôvek i wegova likovna predstava na nadgrobnom kamewu u
Srbiji, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988.
Dudi} 1995
N. Dudi}, Stara grobqa i nadgrobni belezi u Srbiji, Beograd 1995.
Zdravkovi} 2003
Q. Zdravkovi}, Du{an Dodi}, oslobodilac Jagodine – ratni dnevnik,
Koreni I, Jagodina 2003.
Zloković 1957
M. Zloković, Stara ravnila poznata pod imenom „terezije“, Naše starine 7,
Sarajevo 1957.
Karaxi} 1898
V. Stefanovi}-Karaxi}, Srpski rje~nik, Beograd 1891.
Koji} 1997
M. Koji}, Zavi~ajni muzej Jagodina, Enciklopedija srpske istori-
ografije, pr. S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Beograd 1997.
Krsti} 1997
S. Krsti}, Sredwovekovni nakit iz zbirke Zavi~ajnog muzeja u
Jagodini, Glasnik SAD 13, Beograd 1997.
Krsti} 1998 a
S. Krsti}, Geme iz Zavi~ajnog muzeja u Jagodini, Glasnik SAD 14,
Beograd 1998.
608
Krsti} 1998 b
S. Krsti}, Ostava vizantijskih skifata iz Mirilovca kod Para}ina,
Numizmati~ar 21, Beograd 1998.
Nenadović 1977
S. Nenadović, Simboli graditeljskog poziva na spomenicima u Srbiji, Zbornik
zaštite spomenika kulture 22-23, Beograd 1977.
Nenadovi} 2002
S. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik izraza u narodnoj arhitekturi,
Beograd 2002.
Nenadovi} 2003
S. Nenadovi}, Tehnike gra|ewa u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2003.
Ousterhout 1999
R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999.
Popović, Mano-Zisi, Veličković, Jeličić 1969
LJ. B. Popović, Đ. Mano-Zisi, M. Veličković, B. Jeličić, Antička bronza u Srbiji,
Beograd 1969.
Popovi} 1999
M. Popovi}, Alati, Leksikon srpskog sredweg veka, ur. S. ]irkovi} i R.
Mihaq~i}, Beograd 1999.
Postavka 2001
Zavičajni muzej Jagodina. Stalna izložbena postavka. Katalog, ur. B. Cvetković
i S. Dodić, Jagodina 2001.
Re~nik 1973
Re~nik srpskohrvatskog kwièvnog jezika. Kwiga peta P-S, Novi Sad
1973.
Riehl 1926
H. Riehl, Die Stephanskirche in Wien, Wien 1926.
Risti} 1996
V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996.
Schlosser 1925
I. Schlosser, Die Kanzel und der Orgelfuss zu St. Stephan in Wien, Wien 1925.
609
Branislav Cvetkovi}
Cvetkovi} 1998
B. Cvetkovi}, Nekoliko neobjavqenih skulptura iz Zavi~ajnog muzeja u
Jagodini, Leskova~ki zbornik XXXVIII, Leskovac 1998.
Cvetkovi} 2001
B. Cvetkovi}, Portret Petra Jankovi}a, Saop{tewa XXXII-2000/
XXXIII-2001, Beograd 2001.
Cvetkovi} 2003 a
B. Cvetkovi}, Kamena rozeta iz manastira sv. Jovana Glavoseka,
Saop{tewa XXXIV-2002, Beograd 2003.
Cvetkovi} 2003 b
B. Cvetkovi}, Dve kamene ikonice iz zbirke Zavi~ajnog muzeja u
Jagodini, Starinar LII/2002, Beograd 2003.
ânak-Medi} 1967
M. Čanak-Medić, Teorijska sprema i stepen obrazovanja srednjovekovnih
graditelja, Zbornik zaštite spomenika kulture XVIII, Beograd 1967.
ânak-Medi} 1996
M. ânak-Medi}, Postupci starih neimara pri projektovawu i
izvo|ewu gra|evina, Nau~ni skup Razvoj nauke u oblasti geodezije i
gra|evinarstva u Srbiji. Zbornik radova, Beograd 1996: 29-50.
610
Branislav CVETKOVIĆ
Regional Museum in Jagodina
ABOUT ANCIENT MASONS’ INSTRUMENTS –

‘LEVEL’ FROM THE COLLECTION OF REGIONAL
MUSEUM IN JAGODINA
This article concerns the object from the collections of the Department of Archaeology in the
Regional Museum in Jagodina that was acquired for the Museum in 1973. It was found in
the area of village Ostrikovac near Ćuprija and in museum documentation (inv.no. 1400) it
is recorded as ‘plumb of triangular shape’ and broadly dated to ‘Roman period’ and housed
in antique collection. The length of equal sides is 7 cm, length of shorter side is 5.7 cm and
average thickness of the triangular part is 2.5-3 mm, height of hooks is 9-10 mm and it
weighs 26.8 gr. The inner field is decorated with symmetrical motifs, which considered in
total conjure a wild animal with large teeth.
It is an ancient mason’s tool that had been used in combination with plumb line to deter-
mine horizontal and vertical planes and lines before the introduction of level. Device has the
characteristic shape of isosceles triangle with hooks for fixing on the rope on the shorter side.
It has been once known under different local names as ravnilo, razulja or ‘terezije’. On the
basis of the earlier investigations we know about four analogous specimens (three in private
collections and one in the National Museum in Zaječar) and there were also representations
of this type of level carved on the church facades and on funerary monuments where these
had been explained as marks of ancient masons’ workshops. Together with analysis of these
specimen from the Museum in Jagodina dated broadly to the medieval period we took the
opportunity to publish newly found specimen from the Museum in Takovo (27.5x13x1.5
cm; 325 gr.) preserved as a set with plumb line in the wooden box that were used for the
building of a church in the village Brezna in 1837.
611
Marija MARI]-JERINI] UDK 069.51:737.2(497.11)"15/19"
Narodni muzej u Beogradu 737.2(4)"15/19"
U POTRAZI ZA IDENTITETOM
ZBIRKE MEDAQA
NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU
Zbirka medaqa Odeqewa za numizmatiku Narodnog muzeja u Beogradu, u svom

dana{wem obimu i sastavu, predstavqa zna~ajnu celinu, a nastajala je i raz-
vijala se zajedno sa institucijom kojoj pripada.
Medaqe su pristizale u po~etku sporadi~no, uz drugi numizmati~ki materi-
jal, bez jasne koncepcije sakupqawa. Polovinom devetnaestog veka, u eri eks-
panzije duha romantizma, one nisu mogle biti emanacija nacionalne pro-
{losti na na~in na koji je to bio srpski sredwovekovni novac. Za razliku od
starog srpskog novca, koji je od samog po~etka sistematski prikupqan i ob-
ra|ivan sa jasnom idejom nau~ne vrednosti, nacionalna medaqa je tek treba-
lo da nastane. U tom smislu moglo bi se re}i da je Zbirka medaqa nastajala pa-
ralelno sa nastankom i razvojem medaqerstva na ovim prostorima. Produkt
renesanse, ovo umetni~ko ostvarewe po~asnog, memorijalnog i jubilarnog ka-
raktera kod nas se javqa pod uticajem wenog preporoda u evropskoj umetnosti
devetnaestog veka.
Prate}i trag od prvih pomena medaqa u najstarijim popisima numizmati~-
kog materijala, preko izve{taja o radu prvo Muzeja u nastanku a potom i for-
miranog Muzeja, do konkretnih tekstova i studija koje su se bavile istorija-
tom Numizmati~ke zbirke, moèmo pratiti i odnos prema ovoj umetni~koj
formi, razlozima, zna~aju i koncepciji wenog sakupqawa.
Najstariji dokumenat u kome se prvi put pomiwu medaqe je u stvari i prvi
popis inventara, koji je, za potrebe Muzeja u nastanku, sastavio doktor medi-
cine i vrstan numizmati~ar Janko [afarik 6. novembra 1846. godine.1 Iz
/1/ Ovaj prvi popis inventara zbirke Narodnog muzeja pri Pope~iteqstvu
prosvete, koga ~ine dva poglavqa naslovqena kao Spisak starodrevni no-
vaca i Razni starodrevni predmeti, ~uva se u Odeqewu numizmatike Na-
rodnog muzeja u Beogradu.
613
Marija Mari}-Jerini}
poglavqa pod nazivom Spisak starodrevni novaca saznajemo {ta je Numizma-

ti~ka zbirka Muzeja, koja se tek formirala, tada sadràvala. Pored srpskih,
bosanskih, bugarskih, kotorskih, dubrova~kih, slavonskih novaca i kovawa
skoro svih evropskih zemaqa, te najstarijeg gr~kog, rimskog i vizantijskog
novca, na samom kraju popisa nalazimo medaqe. Skromna cifra od svega {est
komada, i ~iwenica da su samo navedene, svojevrstan su pokazateq nedovoq-
nog poznavawa i nesagledavawa zna~aja ove vrste predmeta.
Osim o brojnom stawu Numizmati~ke zbirke2 ovaj najraniji popis, pored to-
ga {to ukazuje na budu}u razvojnu i sakupqa~ku koncepciju, pomera datovawe
po~etka formirawa Zbirke medaqa. U dosada{wim tekstovima o nastanku
Zbirke3 po~etak wenog formirawa sme{ta se u godinu 1871, kada je u prvom
muzejskom op{tem inventaru pod brojem 59 upisan unos medaqe, Spomenica
smrti kompozitora Rosinija 1868, koja se i danas nalazi u Zbirci.4 Utvr|i-
vawem ~iwenice o postojawu medaqa u popisu Janka [afarika, po~etak for-
mirawa Zbirke medaqa moèmo datovati u 1846. godinu, dakle skoro na sam
po~etak rada Narodnog muzeja.5
Za sticawe uvida u okolnosti pod kojima je nastajao i razvijao se Narodni
muzej zajedno sa svojim zbirkama, nezaobilazni su izve{taji o radu ove usta-
nove, koje su redovno, punih ~etrdeset godina nadzornom organu - Srpskoj
kraqevskoj akademiji, podnosili upravnici, a zatim i kustosi zbirki. Obja-
vqivani od 1896. do 1936. godine, sa prekidom tokom Prvog svetskog rata, u
Godi{waku Srpske kraqevske akademije, oni su danas dragocen izvor razli~i-
tih podataka, ali i zanimqivo {tivo koje odslikava duì vremenski period
tokom koga, u kontinuitetu, moèmo pratiti mukotrpno stvarawe jedne in-
stitucije kulture. îtaju}i izve{taje, pre svega one Mihajla Valtrovi}a6 ko-
/2/ Prema tabeli Janka [afarika Numizmati~ka zbirka 1846. godine pose-
duje 886 komada novca i medaqa.
/3/ Todorović 1966: str. 28-31; Bo{wak 1997: str.135–141.
/4/ Od 1871. godine zapo~iwe inventarisawe muzejskih i numizmati~kih
predmeta u prvom op{tem inventaru pod nazivom Inventar stvari u
Narodnom muzeju, Kwiga 1, vo|enom od 1871. do 1899. godine, koji se ~uva u
Odeqewu numizmatike.
/5/ Arhiv Narodnog muzeja poseduje jo{ nekoliko popisa predmeta iz pera J.
[afarika, na ~ije postojawe su mi ukazale Svetlana Milenkovi} i Alek-
sandra Petrovi}. Za Zbirku medaqa zanimqiv je glavni Inventar ( Spi-
sak raznog roda starodrevnih predmeta...) vo|en od 1861. do 1869, koji sa-
drì i poglavqe sa detaqnim opisom 28 medaqa, i on }e biti predmet
posebnog istraìvawa.
/6/ Od 1881. do 1905. godine upravnik Narodnog muzeja u Beogradu je Mihajlo
Valtrovi}, arhitekta i profesor arheologije.
614
U POTRAZI ZA IDENTITETOM ZBIRKE MEDAQA
ji je uz neprekidne borbe uloìo preko dvadeset godina u sprovo|ewe jedne

moderne koncepcije muzeja i nastojawa da mu obezbedi adekvatan sme{taj, ne-
hotice se name}e pore|ewe sa dana{wim poloàjem ove institucije. Sti~e
se utisak da je, i sto godina posle, Muzej u sli~noj poziciji.
U izve{tajima Srpskoj kraqevskoj akademiji nalazimo i podatke relevantne
za formirawe Zbirke medaqa. Pored informacija o akvizicijama, naro~ito
su zna~ajne one koje se odnose na intenzivirawe stru~nog i nau~nog rada. Na-
ime, 1922. godine stru~ni kadar Narodnog muzeja je dobio poja~awe sa dr Bal-
duinom Sariom, kome je poveren arheolo{ki odsek.7 Ve} od slede}e, 1923. go-
dine wegovi izve{taji koji se odnose na numizmati~ki materijal znatno su
sadràjniji. U izve{taju za 1924. godinu, o Zbirci medaqa se konstatuje da na
àlost, jo{ stoji na po~etku sabirawa, a koja treba da obuhvati sve umetni~-
ke medaqe i plakete, koje su stvorili srpski, hrvatski ili slovena~ki umet-
nici, ili koje se odnose na istoriju na{e dràve...8 Ovaj navod je u stvari pr-
vi trag blièg odre|ewa sakupqa~ke koncepcije medaqa. Tada definisana
ona se ni kasnije nije bitno mewala.
Da je to ta~no potvr|uje i prvi slede}i tekst, napisan trideset godina kasni-
je, u kome se pomiwe Zbirka medaqa.9 Iznose}i najosnovnije podatke o na-
stanku i razvoju Numizmati~ke zbirke, Rastislav Mari}, koji je tada bio na
wenom ~elu, u nabrajawu onoga {to je sa~iwava, pored ostalog navodi i meda-
qe, radove jugoslovenskih medaqera ali i strane medaqe koje se odnose na na-
{u zemqu.
Osetna praznina, evidentna u slu~aju pisane re~i o Zbirci medaqa, po~ela je
da se popuwava tek pokretawem Zbornika Narodnog muzeja, 1958. godine. Po-
krenut prvenstveno radi objavqivawa muzejskog materijala Zbornik je omo-
gu}avao wegovu pristupa~nost zainteresovanim nau~nim radnicima. Ve} u
prvom broju kustos Zbirke medaqa Nada Todorovi}10 publikuje veoma zna~aj-
ne medaqe austrijskih umetnika baroka, koje su proslavqale pobedu hri-
{}anske vojske nad Turcima u XVI, XVII i XVIII veku. To ~ini daju}i pregled
medaqa koje ilustruju borbe sa Turcima po~ev{i bitkom kod Moha~a, 1526.
godine, pa sve do osvojewa Beograda, 1789. godine, s osvrtom na medaqere ko-
ji su ih radili i na istorijska zbivawa koja su im prethodila. Ovom nizu do-
/7/ Petkovi} 1923: str. 133.

/8/ Saria 1926: str. 213.
/9/ Mari} 1958: str. 119-125.
/10/ N. Todorovi} je zaposlena u Narodnom muzeju od 1947. godine, prvo kao
bibliotekar a zatim kao kustos u Odeqewu za numizmatiku.
615
daje i medaqe koje se odnose na li~nosti - u~esnike predstavqenih doga|aja.11

Objavqivawe dugo prikupqanog materijala iz Zbirke medaqa kona~no posta-
je prioritetan posao kustosa. Tako je tokom 1958. i 1959. godine Nada Todoro-
vi} izradila katalog Medaqe i plakete u zbirci Narodnog muzeja, koji je obja-
vqen tek 1964. sa naslovom Jugoslovenske i inostrane medaqe. Bio je to prvi
sistematski katalog radova jugoslovenskih medaqera. Da bi se potpunije
predstavio razvoj medaqerstva u Jugoslaviji katalogom su dodatno obuhva}e-
ne medaqe i plakete jugoslovenskih vajara koje se nalaze u Zbirci skulptura
Jugoslovenske galerije Narodnog muzeja.12
Nada Todorovi} je medaqama pristupala i kao vrednim umetni~kim delima
i kao zna~ajnim spomenicima istorijskih zbivawa. U svom programskom ka-
rakteru medaqa istovremeno podrazumeva i estetski i funkcionalni aspekt,
{to je odre|uje kao likovni medij. Temeqnim istraìva~kim radom ona je
obavila pionirski posao i doprinela razvoju kod nas zapostavqenog meda-
qerstva.
Kakav je odnos prema Zbirci medaqa bio u narednim godinama moèmo pra-
titi u katalogu izlo`be Medaqe i plakete.13 Ovaj dugo prikupqani materi-
jal, u po~etku sporadi~no a kasnije sistemati~no, omogu}io je organizovawe
izlo`be koja prati razvoj medaqerstva i umetnosti plakete od samog po~etka
u ranoj renesansi do wihovog preporoda u evropskoj umetnosti XIX i XX ve-
ka. Uz potvr|ivawe velikog istorijskog i dokumentarnog zna~aja, ova izlo-
`ba posebno isti~e umetni~ku vrednost medaqe.
Posledwa studija koja za predmet istraìvawa ima istorijat i razvoj Zbir-
ke medaqa posebno se bavi ~iwenicama iz perioda wenog nastanka.14 Posle
utvr|ivawa dana{weg obima i sadràja Zbirke, za prioritetan zadatak se
postavqa rekonstruisawe nabavke materijala u najranijem periodu i utvr|i-
vawe {ta se od toga i danas nalazi u Zbirci.
Osnov ovog rada ~ini raspoloìva dokumentacija i arhivska gra|a Narod-
nog muzeja, pri ~emu su kqu~ni izvori Inventar stvari,15 popis numizma-
/11/ Todorovi} 1958: str. 127-144.

/12/ Todorovi} 1964.
/13/ U Narodnom muzeju je 1981. godine organizovana izlo`ba pod nazivom
Medaqe i plakete zbirke Narodnog muzeja i dela savremenih skulptora.
Autori izlo`be i kataloga Dobrila Gaj-Popovi} i Irina Suboti}.
/14/ Bo{wak 1997: str. 138-139.
/15/ Inventar stvari Narodnog muzeja, Kwiga 1, vo|ena je od 1871. do 1899. go-
dine, a Kwiga 2, od 1900. do 1939. godine.
616
ti~kog materijala na nema~kom jeziku sa~iwen 1915. godine od strane austro-

ugarske okupacione vlasti,16 i popis iz 1930. na~iwen po nalogu tada{weg
upravnika Vladimira Petkovi}a.17
Rezultat takvog istraìvawa je, pre svega, konstatacija da se od ukupno 174
medaqe, koje su prema inventarskim kwigama u{le u Zbirku u periodu od
1871. do 1914. odnosno 1918. godine, za svega wih 30 nalaze podaci u Inventa-
ru umetni~kih objekata vo|enom izme|u dva rata. Sve ostalo se prikqu~uje
duga~kom spisku ratnog pusto{ewa.
Stoga se utvr|ivawe najva`nijih ~iwenica iz istorijata Zbirke medaqa po-
sle ovog perioda name}e kao najsvrsishodnija tema sa ciqem postizawa pot-
punijeg uvida u ono {to ~ini wen identitet. U dosada{wem izlagawu poku-
{ali smo to delimi~no utvrditi prate}i tekstove koji se odnose na Zbirku
medaqa. Nadaqe }emo ~initi isto, utvr|uju}i {ta je i na koje na~ine pristi-
zalo u Zbirku posle ovog najranijeg perioda.
Podatke o tome, osim u literaturi, nalazimo pre svega u inventarskim kwi-
gama, a od nedavno i u elektronskoj bazi podataka.18 Uno{ewem Zbirke meda-
qa u elektronsku bazu podataka izvr{ena je svojevrsna revizija ovog materi-
jala i tom prilikom je ustanovqeno da se u Zbirci danas nalazi 1.786 medaqa.
Posle utvr|ivawa ~iwenice da je iz perioda do 1918. godine sa~uvano svega
30 medaqa, jasno je da je postoje}a zbirka najve}im delom nastajala posle ovog
perioda.
Dugo je vremena bilo potrebno da se gubici nastali tokom Prvog svetskog ra-
ta saniraju. U narednom periodu, izme|u 1919. i 1935. godine, Narodni, odno-
sno Istorijsko-umetni~ki muzej, uprkos svim te{ko}ama stalno se razvija i
umnoàva svoje zbirke. Za potrebe {iroko zapo~etih aktivnosti na istra-
ìvawu i prou~avawu spomenika kulture uve}an je stru~ni kadar. Prilikom
ovog poja~awa stru~nog osobqa Odeqewe arheologije je povereno, ve} pomenu-
tom dr Balduinu Sarii, asistentu Univerziteta.
Na po~etku svog rada on beleì da ni 1923. godine, kada su pojedine zbirke
Narodnog muzeja posle dugog prekida opet postale pristupa~ne publici, ni-
{ta iz Numizmati~ke zbirke nije bilo izloèno. Ona je tada bila u potpu-
/16/ Kolari} 1991: str. 15.

/17/ Spisak sravwenih objekata prema Starom inventaru, 1930, Arhiv Narod-
nog muzeja u Beogradu.
/18/ Formirana u perodu izme|u aprila i jula 2003. godine.
617
nom neredu i bio je potreban vi{egodi{wi neumoran rad, da bi se ona bar jednim
delom dovela u red.19 No, bez obzira na ovakvo stawe Zbirke, materijal je ne-
prekidno pristizao putem poklona ili otkupa, a podatke o tome nalazimo
pre svega u Inventaru stvari, Kwiga 2 i u Izve{tajima o radu Narodnog mu-
zeja Srpskoj kraqevskoj akademiji. Tako izve{taj za 1924. godinu20 beleì ot-
kup medaqe Spomenica smrti Rige od Fere, jedne od retkih gr~kih medaqa, ko-
ja se i danas ~uva u Zbirci.21
U izve{taju za 1925. godinu zabeleèn je otkup srebrne medaqe Spomenice aus-
tro-turskog rata iz vremena generala Laudona.22 Na osnovu detaqnog opisa
moè se zakqu~iti da je u pitawu medaqa Osvajawe Beograda, 1789, sa predsta-
vom Beogradske tvr|ave na reversu. Izdvajamo nabavku ove medaqe jer ona
predstavqa prvi u nizu primeraka kasnije tako|e nabavqanih i posebno ob-
ra|ivanih kao zanimqiva grupacija medaqa koja ilustruje ratove s Turcima
u XVI, XVII i XVIII veku.23 Danas ovu kolekciju medaqa koje proslavqaju pobe-
de hri{}anske vojske nad Turcima ~ini vi{e od pedeset primeraka, {to je
mali broj kada se imaju u vidu neke bogatije zbirke,24 ali je dovoqno za sti-
cawe predstave o wihovoj vrednosti i zna~aju. Kovane u nema~kim, austrij-
skim, ma|arskim i italijanskim kovnicama, one ilustruju dug istorijski pe-
riod od 1526. godine i bitke kod Moha~a, pa sve do 1789. godine, kada je osvo-
Sl. 1 Sl. 2
Moha~ka bitka, 1526, srebro, 45 mm Johann Jakob Wolrab: Opsada Be~a, 1683, sre-
bro, 65 mm
Fig. 1
Battle of Mohacs, 1526, silver, 45 mm Fig. 2
Johann Jakob Wolrab: Siege of Vienna, 1683,
silver, 65 mm
/19/ Saria 1925: str. 61.

/20/ Saria 1926: str. 213.
/21/ Inv. Ms 987.
/22/ Saria 1926 a: str. 332.
/23/ Todorovi} 1958: str. 127-144.
/24/ Numizmati~ka zbirka Arheolo{kog muzeja u Zagrebu poseduje preko 250
prmereka razli~itih medaqa sa ovom tematikom.
618
jen Beograd. Osim svedo~ewa o zna~ajnim istorijskim doga|ajima, ove meda-

qe su i ne mawe zna~ajna umetni~ka ostvarewa poznatih medaqera baroknog
stila,25 {to je mawe istraèn aspekt, pa im kao takvim u narednom periodu
prou~avawa treba i pristupati. (sl. 1-8)
Sl. 3 Sl. 4
Lazarus Gottlieb Lauffer: Pobeda kod Grana i Johan Jacob Wolrab: Osvajawe Budima, 1686,
osvojewe Neucheusel, 1685, bakar pozla}en, bakar, 48 mm
40 mm
Fig. 4
Fig. 3 Johan Jacob Wolrab: Capture of Budß, 1686,
Lazarus Gottlieb Lauffer: Battle of Gran and copper, 48 mm
capture of Neucheusel, 1685, gilded copper,
40 mm
Sl. 5 Sl. 6
Fridrich Kleinert: Osvajawe Beograda, 1688, sa Georg Hautsch: Osvajawe Beograda sa
predstavom Beogradske tvr|ave, srebro, geografskom kartom podunavqa, 1688, sre-
50 mm bro, 43 mm
Fig. 5 Fig. 6
Fridrich Kleinert: Capture of Belgrade, 1688 Georg Hautsch: Capture of Belgrade with map
with representation of Belgrade fortress, silver, of the Danube basin, 1688, silver, 43 mm
50 mm
Daqe, u istom izve{taju nalazimo podatak da je Zbirka medaqa i plaketa jo{

uvek skromna i da pre svega nema dela na{ih savremenih umetnika. Uz prepo-
/25/ Georg Hautsch, Philipp Heinrich Müller, Johan Jakob Wolrab, Johann Hohn,
Lazarus Gottlieb Lauffer, Ignaz Donner…
619
Sl. 7 Sl 8
Pobeda kod Sente, 1697, srebro, 43 mm, Ignaz Donner: Osvajawe Beograda, 1789, sre-
bro, 47 mm
Fig. 7
Battle of Senta, 1697, silver, 43 mm Fig. 8
Ignaz Donner: Capture of Belgrade, 1789, sil-
ver, 47 mm
ruku da bi te praznine trebalo popuniti dok se wihovi radovi jo{ mogu na-
baviti, dr Saria konstatuje da za to nema dovoqno novca. Slede}e 1926. godi-
ne,26 u ciqu oboga}ivawa Zbirke sa-
vremenim delima doma}ih majstora,
nabavqeni su radovi \or|a Jovanovi-
}a - plakete sa likom vojvode Putnika
i vojvode Mi{i}a27 (sl. 9). Kasnijim
nabavkama nastojalo se na popuwavawu
kolekcije medaqa ovog umetnika, koja
Sl. 9 je doprinela novim saznawima o we-
\. Jovanovi}: @ivojin Mi{i}, 1924, bron-
govoj ulozi u nastanku i razvoju meda-
za, 72h44 mm
qerske umetnosti kod nas.28 Evident-
Fig. 9 no je da pored klasi~nih vajarskih ra-
Dj. Jovanović: Živojin Mišić, 1924, bronze, dova \. Jovanovi} u ovom periodu ra-
72x44 mm di medaqe i plakete sa likovima is-
taknutih li~nosti Srbije. Kako je bio
saradnik i savetnik za pitawa likovne umetnosti Kovnice A.D. u Beogradu,
ve}ina medaqerskih proizvoda kovnice nosi pe~at ovog istaknutog umetni-
ka medaqe. Jovanovi}eve medaqe i plakete ra|ene su u stilu akademskog rea-
lizma, laganim i mekim postupkom poseduju sve odlike wegove monumental-
ne skulpture.
/26/ Saria 1927: str. 315.

/27/ Ove plakete su u Inventaru umetni~kih objekata upisane pod brojem 963
i 964, a kasnijim reinventarisawem u posebanom Inventaru medaqa,
Kwiga XI pod brojem 1026 i 1027.
/28/ Todorović 1979: str. 49-59.
620
Iz prethodnih izve{taja dr Sarie o nabavkama medaqa za Numizmati~ku

zbirku uo~ava se tendencija planskog prikupqawa materijala, naravno u me-
ri u kojoj su to tada{we mogu}nosti dozvoqavale. Wegovim odlaskom 1926.
godine na Qubqanski univerzitet i dolaskom novog kustosa Joze Petrovi}a,
neke druge tendencije postaju prioritetnije.29 U na{oj sredini poznat kao
iskusan poznavalac numizmatike, on svojim akcijama pre svega doprinosi
wenoj popularizaciji. Tako u beogradskom dnevniku Vreme pokre}e rubriku
Numizmatika u kojoj je do 1933. objavio osamdeset i tri ~lanka. Pored toga
on izme|u 1932. i 1935. godine izdaje ~asopis Numizmati~ar. Kada je o meda-
qama re~ wegov ~lanak Zlatno doba medaqerstva, iako popularno pisan, pr-
vi je tekst kod nas posve}en ovoj tematici.30
To {to Jozo Petrovi} isti~e umetni~ku vrednost medaqa u ~asopisu koji
svojom aktivno{}u stvara stru~no osobqe Muzeja kneza Pavla,31 ukazuje na
novi pristup ovom materijalu. Kao dokaz za to moè da posluì i ~iwenica
da se medaqe tokom ovog perioda najve}im delom upisuju u Inventar umet-
ni~kih objekata. U wemu od broja 901 do 1246, me|u slikama i skulpturama,
skoro u kontinuitetu pratimo popis medaqa. Jedan deo wih ~ine reinventa-
risane medaqe koje su pripadale Zbirci u periodu do Prvog svetskog rata,
ali najbrojnije su one koje je 4. oktobra 1928. poklonio Muzeju \or|e Vajfert.
Ovaj poklon guvernera Narodne banke od 282 primerka znatno je obogatio
Zbirku medaqa i plaketa. Dela iz ove kolekcije najve}im delom se odnose na
kulturnu istoriju Austrije, a radovi su najpoznatijih austrijskih medaqera
A.Scharff-a, Pawlik-a, Tautenhayn-a, H. Schefer-a, Marschall-a i drugih.32 Prou-
~avawe ponaosob ovih medaqera, koji polaze}i od klasi~nih uzora italijan-
ske renesanse oblikuju poseban stilski izraz austrijske medaqe u XIX veku, je-
dan je od prioritetnih poslova budu}ih prou~avalaca Zbirke medaqa. îwe-
nica da prve srpske spomenice rade austrijski medaqeri, koji imaju o~igle-
dan uticaj na na{e medaqerstvo i reprezentativni primerci austrijskih
/29/ J. Petrovi} najpre je bio kustos Zemaqskog muzeja u Sarajevu, od 1926. do

1942. radi u Narodnom muzeju u Beogradu.
/30/ Petrovi} 1937: str. 392-395.
/31/ Na inicijativu kneza Pavla Kara|or|evi}a, 1935. godine, Narodni, od-
nosno Istorijsko-umetni~ki muzej, postaje Muzej kneza Pavla sa M.
Ka{aninom na ~elu.
/32/ A. Scharf: Inv. Mc. 1063, 1064, 1137, 1140, 1141, 1146, 1152, 1159, 1171,
1199, 1206, 1222, 1223; Pawlik: Inv. Mc.1094, 1144, 1151, 1153, 1156, 1158,
1179, 1184, 1185, 1194, 1198, 1214, 1218; H. Schefer: Inv. Mc. 1142, 1148,
1150, 1160, 1165, 1178, 1187, 1188,1195, 1196, 1197, 1200, 1213, 1219; Tau-
tenhayn: Inv. Mc 1161; Marshall: Inv. Mc. 1216, 1221.
621
medaqa u Zbirci, razlozi su za temeqnije istraìvawe ovog materijala

(sl. 10, 11).
I pored dosada{wih navoda mnogobrojnih akvizicija i u vi{e navrata
preduzetih istraìvawa, ne moèmo stvoriti precizniju sliku nabavke i
brojnog stawa medaqa u ovom periodu. Pre svega, razlog tome je podela mate-
Sl. 10 Sl. 11
A. Scharff: Igwat Vajfert, 1870, bakar, A. Scharff: Ven~awe Aleksandra I Obreno-
55 mm vi}a, 1870, bronza, 54 mm
Fig. 10 Fig. 11
A. Scharff: Ignatius Weifert, 1870, copper, 55 A. Scharff: Marriage ceremony of Aleksanar I
mm Obrenović, 1870, bronze, 54 mm
rijala po raznim odeqewima. Tako je osim dela medaqa i plaketa koji se ~u-
vao u Zbirci umetni~kih objekata, drugi deo ovog materijala bio u Istorij-
skoj zbirci, i kasnije je predat Numizmati~kom odeqewu. Drugi razlog je taj
{to inventarske kwige ne sadrè sve potrebne podatke.
Drugi svetski rat je zaustavio razvoj Numizmati~ke zbirke, ali zazidana u
jednoj prostoriji Muzeja ona je, ovaj put, izbegla ve}e gubitke.
Posle Drugog svetskog rata, 1944. u Muzeju promewenog imena33 se pristupa i
reorganizaciji wegovih zbirki. Poku{aj formirawa posebnog odeqewa za
grafiku i medaqe pokazao se neuspe{nim, posle ~ega je sav materijal predat
galerijama, odnosno umetni~kim zbirkama, pa je tako nastao jo{ jedan inven-
tar pod imenom Inventar medaqa i plaketa Umetni~kog muzeja.34
Dana{wu organizacionu strukturu Zbirka je dobila 1952. godine kada je ce-
la predata Numizmati~ko-epigrafskom odeqewu Muzeja. Tom prilikom su
predmeti umetni~ke vrednosti, radovi \or|a Jovanovi}a, Petra Ubavki}a,
/33/ Muzej kneza Pavla dobija naziv Umetni~ki muzej.

/34/ Todorović 1966: str. 29.
622
@ivojina Luki}a i Roberta Frange{ Mihanovi}a, zadràni u Jugoslovenskoj

galeriji Muzeja.35 Broj predmeta popisanih u Inventaru medaqa i plaketa
Umetni~kog muzeja iznosi 528, zakqu~no sa akvizicijama do 1952. godine, ka-
da je ustrojen novi Inventar medaqa - Kwiga XI u koji je do danas uveden 1.271
primerak doma}ih i inostranih medaqa i plaketa. Originalna dela doma}ih
umetnika i daqe se nabavqaju za Jugoslovensku galeriju, ali su neki radovi od
kulturno-istorijskog zna~aja nabavqani i za Zbirku medaqa Numizmati~kog
odeqewa.
Tokom ovog perioda ve}ina medaqa dospevala je u Muzej, kao i ranije, poklo-
nima raznih dru{tava, ustanova i privatnih lica.
Neposredno posle Drugog svetskog rata Zbirka je znatno oboga}ena pokloni-
ma i ustupawima, od kojih je od naro~itog zna~aja poklon porodice slikara
Qubomira Ivanovi}a, u~iwen 1948. dve godine posle wegove smrti. Ova
zbirka, od 180 medaqa i plaketa, sastoji se ve}im delom od radova renomira-
nih francuskih medaqera, kao {to su: Cheron, Caque, Durand, Barre, De
Paymaurin, Oudine, Charpentier, Roty,
Chaplain, Vernon. Neke od ovih medaqa
zna~ajne su kao ilustracija francuske
istorije, a ve}i broj wih svojom umet-
ni~kom vredno{}u svedo~i o procva-
tu medaqerstva XIX veka u Francuskoj.
Naime, {ezdesetih godina toga veka
Sl. 12. javqa se nov pravac u istoriji fran-
F. Cheron: Rat Francuske s Holandijom i
cuskog medaqerstva ~iji se uticaj {i-
wenim saveznicima, 1679, bronza, 54 mm
ri na sve evropske zemqe. Bliè prou-
Fig. 12 ~avawe predstavnika ovog pravca ~iji
F. Cheron: War of France against Holand and se radovi nalaze u Zbirci Narodnog
its allies, 1679, bronze, 54 mm muzeja jo{ je jedan zadatak budu}ih is-
traìvawa36 (sl. 12-14).
/35/ U Inventar skulpture umetni~ke galerije prenete su medaqe slede}ih in-

ventarskih brojeva: Inv. Mb. 1, 36, 49, 72, 73, 74, 153, 179, 264, 308, 393,
492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, 504, 505, 506.
/36/ Cheron: Inv. Mb. 176; Barre: Inv. Mb. 77, 91, 177, 194; Caque: Inv. Mb 186;
Durand: Inv. Mb.109; Oudine: Inv. Mb. 80, 133; Chaplain: Inv. Mb. 21, 12,
46, 132, 181, 187; Vernon: Inv. Mb. 10, 48, 51, 59, 116, 124, 150; Roty: Inv.
Mb. 3, 4, 5, 87, 104, 112, 135, 151, 191, 193.
623
Sl. 13 Sl. 14
E. A. Oudinné: Svetska izlo`ba u Parizu, J. C. Chaplain: Izbor Emila Lubea za predsed-
1878, bronza, 86 mm nika Francuske republike, 1899, bronza,
68 mm
Fig. 13
E. A. Oudinné: World Exhibition in Paris, Fig. 14
1878, bronze, 86 mm J. C. Chaplain: Election of Emile Lube for the
President of French Republic, 1899, bronze,
68 mm
Tokom pedesetih i {ezdesetih godina pro{log veka u Narodnom muzeju37 su se

stekli povoqni uslovi dobijawem novog sme{taja i pove}awem buxetskih
partija za otkup, publikacije i nau~na istraìvawa. Analizom akvizicija,
koje su u ovom periodu veoma brojne, sti~e se utisak planskog upotpuwavawa
Zbirke medaqa. Inventar medaqa - Kwiga XI beleì otkupe ~itavih kolekci-
ja velikih sakupqa~a, kao {to su Dobrivoje Ple{inac38 i Hinko Lederer.39
Broj otkupqenih predmeta je bio blizu {est stotina, a po svojoj tematici
pripadali su istoriji i kulturi jugoslovenskih naroda. Tokom desetogodi-
{weg perioda izme|u 1953. i 1963. sukcesivno su otkupqivane ve}e grupaci-
je prevashodno radova doma}ih medaqera, ali i radova stranih majstora koji
su se odnosili na istoriju i kulturu ju`noslovenskih naroda. Posledwi, zna-
~ajan otkup predstavqa pet austrijskih medaqa koje se odnose na istoriju na-
{e zemqe nabavqenih od Hinka Lederera.40 Ciq otkupne politike navedenog
perioda bio je da kroz primerke iz muzejske kolekcije prikaè razvoj meda-
qerstva na prostorima tada{we Jugoslavije, ali i strane medaqe koje se od-
nose na nacionalne istorije (sl.15-17), {to je rezultiralo wihovom katalo-
{kom obradom i publikovawem.41
/37/ Re{ewem Saveta za prosvetu i kulturu NRS, Muzeju je 1952. godine vra}e-
no wegovo prvobitno ime Narodni muzej.
/38/ O. inv. br. 24; 33; 481.
/39/ O. inv. br. 61; 129; 130; 234; 292; 343; 485; 625; 682; 785.
/40/ O. inv. br. 785; Referat 450/1, 9. IV 1963
/41/ Katalog N. Todorovi}, ra|en od sredine pedesetih godina publikovan je
1964.
624
Posle ovog perioda, ta~nije od 1963. godine pa do dana{wih dana nije bilo
zna~ajnijih nabavki. Podaci koje nalazimo u Inventaru medaqa – Kwiga XI,
iz 1984-1985, odnose se na reinventa-
risawe materijala iz Inventara
umetni~kih objekata,42 a svega desetak
medaqa upisanih posle ovog vremena
su naknadni unosi ranije neinvetari-
sanih predmeta ili tek slu~ajni po-
kloni.
Sl.15 Kao {to smo videli, dana{wa Zbirka
Medaqa za prvrènost povodom Svetoan- medaqa i plaketa skoro u celosti po-
drejske skup{tine, 1858, srebro, 31 mm
ti~e iz perioda na koji je ograni~eno
ovo istraìvawe. Wenu strukturu ~i-
Fig. 15
Medal for loyalty on the occasion of St. ne medaqe skoro svih evropskih zema-
Andrew’s assembly, 1858, silver, 31 mm qa, ali i primerci sa drugih konti-
nenata.
Pri tome postoji odre|ena disproporcija, odnosno najbrojnije su medaqe
koje se odnose na istoriju i kulturu nekada{wih jugoslovenskih naroda, ali
su zastupqene i one sa austrijskog, francuskog i nema~kog kulturno-istorij-
skog prostora. Dokumentarno–istorijski karakter velikog dela ove zbirke je
Sl.16 Sl.17
G. Romagnoli: Spomenica Petra I Kara|or- T. Szirmai: Solunski front – Bitka na Do-
|evi}a, 1918, zlato, 21 mm brom poqu, 1918, srebro, 60 mm
Fig. 16 Fig. 17
G. Romagnoli: Commemorative medal of Petar T. Szirmai: The Salonika Front – Battle of
I Karadjordjević, 1918, gold, 21 mm Dobro poqe, 1918, silver, 60 mm
/42/ Zapisi u Inventaru medaqa – Kwiga XI od br. 904 do br. 1259.
625
neosporan i on je veoma ~esto i s pravom istican. Me|utim, umetni~-

ko–istorijski aspekt ovog materijala nedovoqno je istraèn.
Segment Zbirke koji se odnosi na istoriju jugoslovenskih naroda dobio je
svojevremeno svoju katalo{ku obradu, ali s obzirom na dug period koji je
protekao od tada, neophodnono ju je metodolo{ki osavremeniti. Drugi is-
traìva~ki zadatak bi podrazumevao katalogizaciju i publikovawe stranih
medaqa prema principima savremene muzeologije.
Pra}ewe razvoja Zbirke medaqa Narodnog muzeja u Beogradu, kroz analizu do-
stupne dokumentacije i objavqenih radova, jedan je od na~ina za sagledavawe
Zbirke kao celine. Istoriografski pristup kolekciji je opravdan u funk-
ciji utvr|ivawa wenog identiteta i projektovawa daqih pravaca razvoja.
626
Bo{wak 1997
T. Bo{wak, Zbirka medaqa Kabineta za numizmatiku i epigrafiku
Narodnog muzeja u Beogradu od osnivawa do 1918. godine, Zbornik
Narodnog muzeja XVI/2, Beograd 1977: 135-141.
Veli~kovi} 1975
M. Veli~kovi}, Narodni muzej za vreme uprave Mihajla Valtrovi}a
Gaj-Popovi} 1975
D. Gaj-Popovi}, Po~eci formirawa Numizmati~ke zbirke Narodnog
muzeja u Beogradu, Zbornik Narodnog muzeja VIII, Beograd 1975: 601-610.
Gaj-Popović, Subotić 1981
D. Gaj-Popović, I. Subotić, Medalje i plakete, Beograd 1981.
Drobwakovi} 1949
B.M. Drobwakovi}, Prvi na{ muzejski inventar, Muzeji 3-4, Beograd
1949: 34-46.
Kolari} 1991
M. Kolari}, Narodni muzej u Beogrdu 1844-1944, kratak istorijat,
Muzeolo{ke sveske 4, Beograd 1991.
Mari} 1956
R. Mari}, Iz Numizmati~ke zbirke Narodnog muzeja, Starinar V-VI za
godinu 1954-55, Beograd 1956.
Mari} 1958
R. Mari}, Iz Numizmati~ke zbirke Narodnog muzeja, Zbornik radova
Narodnog muzeja I, Beograd 1958: 119-125.
Mano-Zisi 1968
\. Mano-Zisi, Jozo Petrovi} 1892-1967, Starinar XVIII-1967, Beograd
1968: 254.
Mirnik 1979
I. Mirnik, Turski ratovi na medaljama, Zagreb 1979.
Nikolajevi} 1986
S. B. Nikolajevi}, Iz minulih dana, se}awa i dokumenti, Beograd 1986.
627
Petkovi} 1923
R. V. Petkovi}, Narodni muzej u 1922. godini, Godi{wak Srpske
kraqevske akademije XXXI, Beograd 1923: 130-133.
Petrovi} 1937
J. Petrovi}, Zlatno doba medaqerstva, Umetni~ki pregled 1, Beograd
1937: 392-395.
Saria 1925
B. Saria, Iz Numizmati~ke zbirke Narodnog muzeja u Beogradu,
Starinar kwiga tre}a ( za 1924 i 1925), Beograd 1925: 61.
Saria 1926
B. Saria, Narodni muzej u 1924. godini, Godi{wak Srpske kraqevske
akademije XXXIII, Beograd 1926: 206-214.
Saria 1926 a
akademije XXXIV, Beograd 1926: 325-332.
Saria 1927
akademije XXXV, Beograd 1927: 314-316.
Todorovi} 1958
N. Todorovi}, Iz zbirke medaqa Numizmati~ko-epigrafskog odeqewa
Narodnog muzeja u Beogradu. – Medaqe koje ilustruju ratove s Turcima
u XVI, XVII i XVIII veku, Zbornik radova Narodnog muzeja I, Beograd 1958:
127-144.
Todorovi} 1964
N. Todorovi}, Jugoslovenske i inostrane medaqe, Beograd 1964.
Todorović 1966
N.Todorović , Kako je nastala zbirka medalja Narodnog muzeja u Beogradu,
Numizmatičke vijesti 24, Zagreb 1966: 28-31.
Todorovi} 1975
N.Todorovi}, Poàreva~ki mir, 1718, u literaturi, graviri i
medaqerstvu, Zbornik Narodnog muzeja VIII, Beograd 1975: 509-525.
Todorović 1979
N. Todorović, Medaljerski radovi Đorđa Jovanovića u zbirkama Narodnog
muzeja u Beogradu i Srpske akademije nauka i umetnosti, Numizmatčke
vijesti 33, Zagreb 1979: 49-59.
628
Marija MARIĆ JERINIĆ
IN SEARCH OF IDENTITY
OF COLLECTION OF MEDALS
IN NATIONAL MUSEUM IN BELGRADE
Collection of medals of the Department of numismatics of the National Museum in

Belgrade in its contemporary scope and contents represent an important whole and it was
established and evolved along with the institution it belongs to.
Establishing of the fact that the earliest list of museum objects made on November 6 1846 by
Janko Šafarik includes also the medals shifts the establishing of the Collection of medals at
the time of foundation of this renowned institution.
If we follow the traces from the first mentions of medals in the earliest lists of museum
objects to the studies concerning the history of this collection we can come to conclusion
about the attitude towards this artistic form and the reasons and concept of its collection.
Great destructions of museum objects during the First World War resulted in the fact that
most of this collection is established after 1918. From that time until today in the Collection
of medals of the National Museum has been gathered (by acquisition and donation) about
2000 objects.
In this collection are treasured the medals from almost all European countries but there are
also specimens from other continents. Nevertheless, there is a certain disproportion, most
numerous being the medals concerning the history and culture of former Yugoslav nations
but there are also medals from Austrian, French and German cultural and historical areas.
Documental and historical character of the large portion of this collection is indisputable
and it was emphasized very often and with good reason but artistic and historical aspect of
this material is insufficiently investigated.
A segment of the Collection, one concerning the history of Yugoslav nations had been cata-
logued at one time but considering the time period passing since it is necessary to modern-
ize this catalogue methodologically. Another task is to catalogue and publish foreign medals
according to the principles of modern museology.
629
RECENZENTI
Vesna BIKI], Bojana BORI]-BRE[KOVI], êdomir VASI], Vera VASIQEVI],

Miloje VASI], Vujadin IVANI[EVI], Jelena KONDI] Milo{ JEVTI],
Miroslav JEREMI], Aleksandar JOVANOVI], Borislav JOVANOVI],
Marko POPOVI], Petar POPOVI], Vesna RADI], Deana RATKOVI],
Borislav SRETENOVI], Milorad STOJI], Nikola TASI],
Sava TUTUNXI], Tatjana CVJETI]ANIN, Josip [ARI], Du{ko [QIVAR
LEKTURA
Nada KRSTI]
PREVOD
Mirjana VUKMANOVI]
KOREKTURA
Biqana \OR\EVI]
DIZAJN I TEHNI^KO URE\EWE
Vesna PANAJOTOVI]
KOMPJUTERSKA OBRADA
Ruìca DOQANÊVI]
[TAMPA
ÛGURA PRINT
TIRA@
1000
AUTEURS DE RECENSION
Vesna BIKIĆ, Bojana BORIĆ-BREŠKOVIĆ, Čedomir VASIĆ, Vera VASILJEVIĆ,

Miloje VASIĆ, Vujadin IVANIŠEVIĆ, Jelena KONDIĆ Miloš JEVTIĆ,
Miroslav JEREMIĆ, Aleksandar JOVANOVIĆ, Borislav JOVANOVIĆ,
Marko POPOVIĆ, Petar POPOVIĆ, Vesna RADIĆ, Deana RATKOVIĆ,
Borislav SRETENOVIĆ, Milorad STOJIĆ, Nikola TASIĆ,
Sava TUTUNDŽIĆ, Tatjana CVJETIĆANIN, Josip ŠARIĆ, Duško ŠLJIVAR
LECTRICE
Nada KRSTIĆ
TRADUCTION
Mirjana VUKMANOVIĆ
CORRECTRICE
Biljana DJORDJEVIĆ
CONCEPTION ET RÉALISATION GRAPHIQUE
Vesna PANAJOTOVIĆ
TRAITEMENT ÉLÉCTRONIQUE DU TEXT
Ružica DOLJANČEVIĆ
IMPRIMERIE
ČUGURA PRINT
TIRAGE
1000
CIP – Katalogizacija u publikaciji
Narodna biblioteka Srbije, Beograd
902
ZBORNIK Narodnog muzeja. Arheologija =

Recueil du Musèe national. Archéologie /
glavni i odgovorni urednik Tatjana
Cvjeti}anin. – 1983, kw. 11/1- . –
Beograd : Narodni muzej u Beogradu, 1983-.
– 24 cm
Povremeno. – Delom nastavak publikacije:

Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu =
ISSN 0522-8352
ISSN 0352-2474 = Zbornik Narodnog muzeja u
Beogradu. Arheologija
COBISS.SR-ID 6397964

ZBORNIKXVIII 1arheologija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ZBORNIKXVIII 1arheologija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZBORNIK NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU

RECUEIL DU MUSÉE NATIONAL À BELGRADE

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK

Biqana \OR\EVI], Vesna RADI], Tatjana CVJETI]ANIN

Duško ŠLJIVAR, Dragan JACANOVIĆ

Lidija NIKITOVI], Rastko VASI]

Ivana ANTI], Sta{a BABI]

Branislav ANĐELKOVIĆ, Emily TEETER

Virginia ANDERSON STOJANOVIĆ

Svetlana LOMA, Ana PREMK

Sofija PETKOVI], Maja @IVI]

Arheolo{ko odeqewe Narodnog muzeja, jedno od osnovnih i centralnih ode-

/1/ Dve sredwovekovne arheolo{ke zbirke prikqu~ene su novoformiranom,

utvr|ivawa materijalnih ~iwenica o pro{losti, postepeno se razvijaju}i

/3/ Narodni muzej u Beogradu osnovan je ukazom Pope~iteqstva

gradskog (1850. godine), [afarikovo rekognoscirawe terena Guberevca, u

/5/ Novaković 1877: 205.

nost dovela je, uz saradwu grupe intelektualaca i dostojanstvenika, i do for-

/11/ Gara{anin 1983: 9-12; Milinkovi} 1984: 13-19.

- razvoj {kolovanog kadra (upo{qavawe pomo}nika koji na sebe preuzimaju

Ova vi{estrana delatnost rezultirala je, naro~ito posle preseqewa Muzeja

/14/ Ove zbirke se po prvi put pojavquju sjediwene u Arheolo{ko odeqewe

dat Muzeju. Ministarstvo je ovaj predlog prihvatilo, poseban fond i pravi-

/17/ Vasi} 1911: 262.

po{tedeo, prikupqeno je 1919. godine i obnovqeni Narodni, ili od 1930.

nih hronolo{kih okvira. Paralelno se u Starinaru pojavquju brojne ras-

/23/ Gara{anin 1984: 60-64; Parovi}-Pe{ikan 1984: 93.

arheolo{ki poznata ili pripadaju periodima koji su malo istra`eni

/28/ Prodanovi} 1982; Prodanovi} 1991; Popovi} 1996; Blanu{a 2003.

branih nalaza koji sublimiraju najzna~ajnije karakteristike perioda ili

/29/ Zgrada na Trgu Republike je rekonstruisana u periodu od 1964. do 1966.

dometima, s posebnim isticawem zlatnih i srebrnih dragocenosti, anti~ke

/30/ Projekat rekonstrukcije Narodnog muzeja zapo~et je 2003. godine.

Novi koncept postavke Narodnog muzeja, a svakako arheolo{kog i numizma-

/34/ Šola 2003: 50-53.

nost, ovakvim na~inom prezentacije dobio bi svoj oblik i podsetio bi pose-

Sto {ezdeset godina dugu i plodnu arheolo{ku delatnost Narodnog muzeja

/37/ Nova organizacija Muzeja. Vidi: www.narodnimuzej.org.yu

ARCHAEOLOGY IN THE NATIONAL

Department of Archaeology of the National Museum, as one of main and central

/3/ National Museum in Belgrade was established according to decree of the

/5/ Novaković 1877: 205.

/11/ Garašanin 1983: 9-12; Milinković 1984: 13-19.

of Stojnik (1911-1913)18 undertaken by Nikola Vulić, associate professor at the

/18/ In addition, fund provided financial support also for T. R. Djordjević, N.

/24/ Kašanin 1936: 421-430.

exceptional significance including Belovode, Pločnik, Kale-Krševica, Diana). The

/28/ Prodanović 1982; Prodanović 1991; Popović 1996; Blanuša 2003.

/30/ The Project of reconstruction of the National Museum started in 2003.

/35/ Term ‘culture’ in modern archaeology is considered scientificaly unjustified

Popović, Jevremović 1994

Arheolo{ki institut, Beograd

Ustaqivawe zemqoradwe i sto~arstva na evropskom tlu vezuje se za proces

vawa na pejza` – kr~ewe {ume uz pomo} ograni~enih kontrolisanih po`ara,

/1/ U savremenoj ju`noj i jugoisto~noj Bugarskoj je zabele`eno prisustvo

tiwa, dok se indirektnim smatraju pokretni i nepokretni objekti materi-

1979: 68). U Divostinu II, kao i u star~eva~kim slojevima ovog lokaliteta,

`ene na \erdapu (Lepenski Vir, Kwepi{te), Dowoj Brawevini, Grivcu,

/2/ U na{oj arheologiji nije ura|ena detaqna tipologija predmeta od kosti

1. Motike su pravqene od roga, a ponekad su i kamene alatke sa se~icom (seki-

/4/ Autor je alatku proglasio motikom, mada oblikom odgovara sekiri.

3. Budacima se nazivaju alatke izra|ene od segmenta jeleweg roga koji je na jed-

/5/ Na primeru ovog {iqatog oru|a dolazi do izra`aja potpuno nepozna-