Еlektrotehnički fakultet, Beograd, 2021.

Nuklearna medicinska tehnika

PROJEKCIONA RADIOGRAFIJA
RADIOGRAFIJA SA FILMOM
KOMPJUTERIZOVANA RADIOGRAFIJA (CR)
DIGITALNA RADIOGRAFIJA (DR)
U projekcionoj radiografiji, informacija o atenuaciji X
zraka u 3D objektu slikanja (telu pacijenta) projektuje Divergentno polje X zraka
se na 2D detektor ili film. iz rendgenske cevi

Sva tkiva koja leže između X-cevi i filma/detektora

zbirno doprinose slabljenju snopa.

Prijemnik slike (kaseta sa radiografskim filmom ili

digitalni ravni pločasti detektor) postavlja se u nosač
na stubu kada se pacijent slika u stojećem stavu ili u
fioku pod stolom na kom pacijent leži.

Rendgenska cev
Nosač
prijemnika
slike

Sto za pacijenta

Fioka za
prijemnik slike
SID = Source to Image receptor Distance − normalno rastojanje od žižne tačke cevi do prijemnika slike.
Nekad se označava i kao SDD = Source to Detector Distnace.
Formiranje slike u radiografiji na osnovu razlika u atenuacionim svojstvima tkiva kontroliše se
usklađivanjem energetskog spektra i intenziteta X zraka sa karakterstikama tkiva i kontrastnih sredstava
zastupljenih u delu tela koji se slika. The selection of an optimum spectrum for a specific clinical
procedure must take into consideration not only the requirements for contrast, but also produce the
necessary penetration through the body section and limit the radiation dose to the patient. The
spectrum of an X-ray beam is determined by combinations of the anode material, the filter material
and thickness, and the selected kV for the procedure.

Optimalan kontrast subjekta u radiografiji postignut je onda kada svakom anatomskom detalju u
slikanoj regiji odgovara zaseban "nivo sive" u latentnoj slici, tj. zaseban intenzitet transmitovanog polja.
Da bi se postigla dovoljna penetracija X zraka, potrebno je da njihov spektar bude usklađen sa
debljinom, gustinom i sastavom (tj. efektivnim atomskim brojem) svih tkiva sadržanih u regiji koja se
slika, kako bi kroz svaki deo ove regije prošlo bar nešto X zraka.
Uticaj razlika u gustini među tkivima na diferencijalnu atenuaciju

If the number of atoms in a particular space is doubled, there will be twice as high a probability that
an X-ray photon passing through will actually hit one of these atoms. If the tissue density is cut in half,
the likelihood for attenuating X rays is cut in half. This probability applies equally to photoelectric and
Compton interactions. Therefore, it may be said that the occurrence of all interactions is directly
proportional to the physical density of the tissue through which the X rays pass (~ ρ).

Because of this proportional relationship (as opposed to an exponential one), fairly extreme
differences in physical density between tissues are necessary to result in high subject contrast.

Only four general types of body tissues may be distinguished from each other primarily on the basis
of their differences in physical density:
• kosti
• meka tkiva (žlezde, mišići, vezivna tkiva ...) Smer opadanja gustine po navedenim tkivima
• masno tkivo (još se zove i adipozno tkivo)
• gasovi (npr. vazduh u plućima)

Fat is much less dense than soft tissue, so that it shows up visibly darker on a typical radiographic
image. For example, on a standard abdomen image (with no contrast agents introduced), it is the
quarter-inch thick fat capsules surrounding the kidneys that make them visible against surrounding
abdominal muscles. Without these fat layers, it would be difficult indeed to distinguish the kidneys
from the muscles.

Na radiografskom filmu, gasom ispunjena pluća show up much darker than either fat or soft tissue.
Radiografska slika na filmu je "negativna", jer se delovi filma koji su više izloženi zračenju nakon procesiranja
prikazuju tamnijim, a slabije eksponirane regije se prikazuju kao svetlije.
Uticaj razlika u sastavu (tj. efektivnom atomskom broju) među tkivima na diferencijalnu
atenuaciju

Much radiography involves the visualization of bones or of contrast agents. Bones, contrast agents
and many metals are not dramatically different from soft tissue in their physical densities. The reason
these particular materials appear in a radiographic image is because of their high atomic numbers.

A high atomic number means that each atom is "larger", having many more electrons packed within
the volume of its shells. The probability of an X ray striking an electron in these atoms is much higher.

Iodine has an atomic number of Z = 53 and barium Z = 56, which means they have that many
electrons packed into their orbital shells. Interestingly, these "large" atoms are not actually much
bigger in their overall diameter than hydrogen with Z = 1. Rather, their orbital shells are collapsed in
closer to the nucleus in order to fit more shells within the atom. The electrons within all of these
orbitals are more concentrated within the space of each atom. This concentration is sometimes
referred to as the atom's electron density.

The impact of this average atomic number upon the attenuation of X rays is exponential - relatively
small differences in atomic number will result in large differences in absorption of the X-ray beam.
X-ray attenuation is approximatelly proportional to the cube of the atomic number (~ Z 3).

Bone has about twice the physical density of soft tissue, so it will also absorb about twice as many X
rays due to its greater density. However, it is 20 times more absorbent due to its atomic number, koji
je visok jer kost sadrži kalcijum i fosfor. The atomic number makes 10 times more difference that the
density. We might state, then, that bone attenuates X rays more primarily due to its high average
atomic number.
Kontrastna sredstva ("kontrasti") u radiografiji

Kako bi se prevazišla ograničenja u fizičkom kontrastu nekih tkiva, napravljene su materije nazivane
"kontrasti", koje sadrže elemente višeg rednog broja Z. Ove materije se koriste kako bi se veštački
povećala razlika u atenuacionim osobinama određenih struktura u telu u odnosu na tkiva koja ih
okružuju.

Vrsta kontrasta zavisi od organa koji se slika. Soli barijuma (npr. barijum sulfat, BaSO4) se koriste da se
istaknu kanali probavnog trakta. Supstance sa jodom uvedene u krvotok se koriste da se istaknu krvni
sudovi ili urinarni trakt prema okolnom tkivu (jer se izlučuju u urin). Koliko god da su kontrasti korisni,
njihova primena je ipak uglavnom ograničena na dva spomenuta slučaja.
Automatska kontrola ekspozicije (eng. AEC = Automatic Exposure Control), poznata i pod nazivom
fototajmer, ima zadatak kontrole nivoa ekspozicije, a sastoji se iz detektora zračenja (jonizacionih
komora ili poluprovodničkih diodnih detektora, pozicioniranih iznad (ređe ispod) kasete sa filmom ili
ravnog pločastog detektora), pojačavača, naponskog komparatora i prekidača ekspozicije. Fototajmer
treba da bude prilagođen detektorskom sistemu (npr. "brzini" korišćenog radiografskog filma), kao i da
spreči da pacijent dobije preveliku dozu.

Thyratron

For cassette-based image receptors (screen-film and CR), the phototimer sensor is located in front or
underneath the cassette, and consists of one to three ionization chambers or of an array of three or
more semiconductor diodes.
For an active matrix flat-panel imager, some dexels in the detector array itself can be used to measure
the exposure, kerma or dose of X-rays transmitted through the patient and the antiscatter grid.
Položaj AEC detektora zračenja demarkiran je na prednjoj strani nosača prijemnka slike (videti levu sliku
na slajdu 2).

Kao što je već navedeno u prezentaciji "01 - X zraci, rendgenska cev, fotonske interakcije" (slajd 20),
AEC se koristi umesto eksplicitnog ("ručnog") zadavanja trajanja ekspozicije preko tajmera.

On the x-ray machine console, there is a "density control" for the AEC system (podešavanje optičke
gustine ili svetline na konzoli rendgen uređaja). This readjusts a thyratron (gasna cev koja se koristi kao
prekidač za visoke napone i struje) higher or lower by set amounts. The central point of the thyratron is
the original setting made by the installing engineer. Podešavanjem stanja tiratrona menja se referentni
napon sa kojim se poredi naposnki signal dobijen sa AEC detektora zračenja. Most density controls
readjust this by steps of 25% each.

The density control is the only way to alter the resulting exposure while using the AEC. That is, as long
as the AEC is engaged, changing the mA or even the kVp will not be effective in altering the exposure.
Rather, the thyratron must be reset by using the density control.

Any time the image receptor system is changed, the central point of the thyratron in the AEC system
must be reset by a serviceman.

The AEC must not become a shortcut for radiographers who wish to avoid setting "manual" techniques.
While it does improve image quality for most procedures, there are a number of procedures and
circumstances for which it is not appropriate. The radiographer must know when to turn the AEC off,
and must still have the math skills to estimate and adjust radiographic techniques "manually".
AEC detektore zračenja moguće je selektovati zasebno, u zavisnosti od dela slikane regije za koju je
potrebno postići optimalnu svetlinu na slici. In order to determine which detector(s) to select, it's
important to know the size, shape and location of the body part to be imaged.

Kod ovog AEC panela postoje zasebni priključci za svaki od tri detektora zračenja.
Mere suzbijanja šuma zbog rasejavanja uključuju agresivnu kolimaciju polja X zraka, uvođenje vazdušnog
zazora između pacijenta i detektora, kao i postavljanje rešetke na prijemniku slike.
Kolimacija polja X zraka na minimalnu veličinu koja je neophodna za snimanje anatomske strukture od
interesa je najjednostavniji način smanjenja uticaja rasejavanja. Količina rasejanih fotona, koji dolaze iz
pacijenta, raste sa debljinom pacijenta i veličinom vidnog polja, što se može umanjiti smanjivanjem polja
ozračivanja.

Korišćenje vazdušnog zazora između pacijenta i detektorskog sistema može biti efikasan način smanjenja
uticaja rasejanog zračenja. S obzirom da rasejano zračenje dolazi iz tela pacijenta, udaljavanje pacijenta od
detektora smanjuje broj registrovanih rasejanih fotona u detektoru.
Ograničenje u korišćenju vazdušnog zazora je u tome što udaljavanje pacijenta od prijemnika slike proizvodi
uveličanje, koje pogoršava prostornu rezoluciju zbog konačne veličine žižne tačke, kao i u smanjenju dela
anatomske regije koji se beleži na filmu/detektoru datih dimenzija (deo regije je izvan slike).
Broj detektovanih rasejanih fotona se može smanjiti i pomoću rešetke za smanjanje uticaja rasejavanja
(eng. anti-scatter grid), koja se postavlja na prijemnik slike. Ovakva rešetka sadrži tanke olovne pregrade
(koje dobro apsorbuju X zrake) sa odstojnicima od aluminijuma ili plastike (koji slabo apsorbuju X zrake).
Ako se otvori podese tako da direktni zraci iz izvora prolaze kroz njih, tada će rasejani fotoni (koji nemaju
takav pravac) biti apsorbovani u olovu.
Rešetke mogu biti linijske (eng. linear grids) ili ukrštene (eng. cellular grids), pri čemu i jedne i druge
mogu da budu paralelne ili fokusirane.

Fokusirana rešetka
Prijemnik slike
Kod paralelnih linijskih rešetki, pregrade su podužne i međusobno paralelne olovne trake. Uzimajući da
je c širina olovnih pregrada rešetke (tipično 0,05 mm), visina pregrada h (uobičajeno 2,5 mm), a
rastojanje između pregrada b (standardno je 0,35 mm), sposobnost rešetke da izvrši diskriminaciju
rasejanih fotona prema nerasejanim određena je veličinom koja se zove odnos rešetke (eng. grid ratio) i
koja je definisana kao GR = h/b.
Rasejani fotoni koji u odnosu na normalu na prijemnik slike (film ili ravan pločasti detektor) idu pod
uglom većim od arctg(1/GR) neće moći da prođu do filma. Rešetka sa većim GR je efikasnija u suzbijanju
rasejanih fotona, tj. kod nje veći broj rasejanih fotona neće stići do filma/detektora. Problem sa ovakvim
rešetkama je što olovne pregrade odbacuju (zasecaju) čak i primarne zrake na rastojanju w od
centralnog pravca snopa, kao i na rastojanjima većim od ovog.

w=

Za odnos paralelne rešetke GR = 12 : 1 i sa uobičajenim rastojanjem od žiže do prijemnika slike od

SID = f = 1 m (eng. Source to Image receptor Distance), dobija se w = 8,33 cm. Tako je širina slike koja se
može realizovati manja od 17 cm. Izvan ove regije javlja se smanjenje optičke gustine ka ivicama slike na
filmu. Stoga je jasno da se sa paralelnim rešetkama ne mogu slikati velike površine.
Kod fokusiranih linijskih rešetki, tanke olovne trake su postavljene pod uglom, usmerene prema fokusu
(žiži cevi), tako da se pravci otvora rešetke seku u žiži. Kod ovih rešetki ne javlja se zasecanje primarnih X
zraka, pod uslovom da se obezbedi da je žižna tačka rendgenske cevi poklopljena sa fokalnom tačkom
rešetke.

Nedostatak suzbijanja uticaja rasejanog zračenja pomoću rešetke je u tome što se rešetka ocrtava na slici,
tj. što stvara strukturirani artefakt. Senke pregrada rešetke se mogu izbeći pravljenjem vrlo fine rešetke
(savremene rešetke tipično imaju 70 traka po centimetru) ili pomeranjem rešetke za vreme slikanja.
Rešetka tokom ekspozicije može da osciluje ili da se kreće u jednom smeru. Kretanje rešetke je
sinhronizovano sa kontrolom ekspozicije, tako da ona počinje da se kreće neposredno pre uključenja cevi.
Još jedan nedostatak rešetke za smanjenje uticaja rasejavanja jeste i povećanje doze zračenja kojoj je
izložen pacijent za vreme slikanja, jer se jedan deo korisnih fotona ipak gubi apsorpcijom u olovnoj
rešetki, što zahteva veći intenzitet snopa iz cevi kako bi se postigao isti kvalitet slike.
Današnje rešetke su najčešće ukrštene i
fokusirane. Koriste se uglavnom za slikanja
kod kojih je debljina slikane anatomske
regije > 10 cm i napon na cevi > 60 kV.

Na kućištu rešetke navedene su

njene karakteristike.
U radiografiji nije moguće, kao u slučaju nuklearne medicine, odbaciti rasejane fotone elektronskim
putem, tj. diskriminacijom impulsa po visini. Prvi razlog leži u tome što su X zraci iz rendgenske cevi
polienergetski, za razliku od fotona u nuklearnoj medicini koji su monoenergetski. Rasejani gama zraci
u nuklearnoj medicini gube energiju i mogu da se diskriminišu po energiji, jer primarni fotoni koji nisu
doživeli interakciju ne menjaju energiju. Drugi razlog je što je količina fotona iz rendgenske cevi veoma
velika u poređenju sa onom u nuklearnoj medicini, pa nije moguće realizovati elektronski sistem sa
dovoljno velikom brzinom brojanja, koji bi mogao da analizira svaku individualnu detekciju X zraka.

Digresija o karakterističnim (fluorescentnim) fotonima koji prate interakcije X zraka

One final occurence that is common within the patient's body bears mention: the emission of
characteristic photons. This is the same type of event which occurs in the X-ray tube anode, but within
the patient's body it is caused by an incoming X photon rather than an incoming electron, and involves
much lower energies. After any ionizing event within the patient's body, which includes both
photoelectric and Compton interactions, an atom is left with an orbital vacancy. It soon pulls another
electron into that orbit to fill it, leading to the emission of a characteristic photon. Whether an
electron is pulled from a higher orbit to a lower one, or from outside the atom into an orbital shell,
potential energy is lost and must be emitted in the form of electromagnetic radiation. However, the
binding energies of tissue atoms are very low, and so are the subtracted differences between them.
Electromagnetic waves emitted from these electron relaxations that have energies less than about
1 kV would not even be classified as X rays, but rather as UV light. Calcium atoms will emit X rays
having a few keV of energy. All of these emitted photons will have such low energies that they do not
make it out of the patient to reach the image receptor, jer je za niskoenergetske fotone μ za fotoefekat
najveće. Therefore, characteristic interactions from within the patient, even though they always follow
Compton and photoelectric interactions, cannot have any effect upon the final radiographic image.
Uticaj kVp na kvalitet slike (u pogledu šuma zbog rasejavanja, svetline i kontrasta)
(videti slajdove 35, 41, 43 i 44 u prezentaciji "01 - X zraci, rendgenska cev, fotonske interakcije.pdf")

Povećanje kVp dodaje snopu visokoenergetske fotone, koji su prodorniji od niskoenergetskih (tj. za njih je μ
niže), ali je za ove fotone Compton-ovo rasejanje verovatniji tip interakcije od fotoelektrične apsorpcije. To
znači da sa povećanjem kVp procentualni udeo rasejanja u ukupnom broju interakcija koje snop doživi
prolazeći kroz pacijenta raste. Povrh toga, što je foton više energije, manje skreće kad se raseje, pa je veća
verovatnoća da nakon rasejanja pogodi prijemnik slike. Sa povećanjem kVp šum zbog rasejavanja ne raste
previše (značajniji je uticaj široke kolimacije snopa i debljine pacijenta), ali svakako ne vodi suzbijanju šuma
zbog rasejavanja.

The proper amount of subject contrast is never the maximum nor the minimum achievable, but rather an
intermediate level which results in both an adequate level of exposures to the image receptor to represent
all tissues (optimalna svetlina), and a sufficient difference between these areas of exposure to distinguish
them one from another (optimalan kontrast). One of the essential tasks of the radiographer is to find the
best balance between these two considerations for each part of the human body, which will result in the
most diagnostic information presented in the final image.
Fotoelektrične apsorpcije su dominantan tip interakcije X zraka pri niskim kVp. Na niskim energijama je
najveća i razlika u atenuacionim (apsorpcionim) svojstvima raznih tkiva, što obezbeđuje adekvatan opseg
ekspozicije na prijemniku slike, tj. opseg različitih intenziteta u transmitovanom snopu koji stiže do prijemnika
slike. Međutim, ovo mora da bude izbalansirano sa potrebom da snop bude i dovoljno prodoran, što mogu da
obezbede fotoni viših energija.
Adekvatan nivo ekspozicije (tj. ukupan intenzitet transmitovanog snopa) obezbeđuje se zastupljenošću
srednje i visokoenergetskih X zraka (tj. dovoljno velikim kVp) tako da kroz sva relevantna tkiva bude bar
izvesne transmisije. S druge strane, kako je već rečeno, pogodno je da spektar X zraka bude niskoenergetski
(tj. kVp malo), kako bi se iskoristile razlike u atenuaciji raznih tkiva, koje su izrazite upravo na nižim
energijama. Optimizacija kontrasta subjekta odnosi se upravo na nalaženje balansa ova dva rezona.
Uticaj rezolucije kontrasta prijemnika slike i opsega ekspozicije na skalu sive i kontrast slike
RADIOGRAFIJA SA FILMOM

Podloga radiografskog filma je providna plastična materija na koju je naneta emulzija (želatinasti
rastvor), debljine oko 10 μm, napravljena od halida srebra (najčešće AgBr kome je dodato malo AgI).
X zraci utiču na film na isti način kao svetlost. Film sadrži male kristale srebro bromida (zrnca u okviru
tanke emulzije, dimenzija oko 25 μm). Kada zračenje pogodi te kristale, oni postaju podložni hemijskoj
promeni i formiraju "latentnu sliku", koja zahteva dodatni hemijski tretman da bi se ispoljila.

Until recently, silver halide crystals were usually fat and three dimensional (Figure 12-3 A). Most
emulsions now (Figure 12-3 B) contain tabular grains, which are flat silver halide crystals, and provide
a large surface area-to-volume ratio. The result is improved covering power and significantly lower
crossover (light emitted by a screen exposing the emulsion on the other side of the base).
Tokom "razvijanja" filma, tj. tretiranja tečnošću koja se zove razvijač, kristali koji su se promenili pod
uticajem zračenja prelaze u mala zrna (agregate) elementarnog metalnog srebra.
Film je nakon razvijanja potrebno fiksirati. To se potiže rastvaranjem preostalog srebro bromida
pomoću odgovarajućeg rastvarača (tzv. fiksira), koji ne utiče na metalno srebro. Stoga se površine koje
su izložene X zracima pojavljuju kao tamne (sa neprozirnim zrncima metalnog srebra), a ostale kao
providne. Film se na kraju ispira vodom, kako bi su uklonile zaostale količine razvijača i fiksira, a potom
se suši.
Radiografska slika na fimu je "negativ", jer se regije koje su više izložene zračenju nakon procesiranja
filma prikazuju tamnijim. Slabije eksponirane površine se prikazuju kao svetlije.

U novijoj varijanti, radiografski film ima emulziju sa obe strane plastične podloge i nalazi se u sendviču
između dva intenzivirajuća ekrana, tj. između dva sloja radioluminiscentnog ili scintilacionog
materijala. Uloga intenzivirajućeg ekrana je da poveća osetljivost detektorskog sistema, povećanjem
efikasnosti apsorpcije X zraka. Pošto je osetljivost detektora povećana, dovoljan je manji intenzitet
snopa X zraka da se postigne zadovoljavajuće zacrnjenje filma, što je povoljno po pacijenta koji tako
prima manju dozu zračenja. Smanjuje se takođe i snaga koja se disipira na anodi rendgenske cevi
tokom njenog rada, jer niži intenzitet snopa X zraka zahteva manju struju kroz cev.

Luminiscencija je emisija vidljive svetlosti pri relaksaciji elektrona iz pobuđenih stanja u koja
dospevaju usled neke vrste dejstva na materijal. Promptna emisija vidljive svetlosti iz materijala nakon
njegovog ozračivanja naziva se fluorescencija. Fosforescencija se odnosi na emisiju svetlosti veće
talasne dužine od fluorescentne svetlosti i nakon mnogo dužeg vremena. Fluorescencija i
fosforescencija su vidovi fotoluminiscencije, koja se javlja u materijalu izloženom polju fotona, ali se
ovi termini često koriste nezavisno od vrste upadnog jonizujućeg zračenja. Ispravan naziv za pojavu
scintilacija izazvanih prolaskom jonizujućeg zračenja kroz materijal je radioluminiscencija.
Bushberg et al. - The Essential Physics Of Medical Imaging (2011)
Kasete sa radiografskim filmom
Opisana sendvič struktura je upakovana u kasetu koja obezbeđuje zaštitu od spoljašnjeg svetla.
Najveći deo X zračenja (oko 95%) koje apsorbuje detektorski sendvič apsorbuje se u ekranu, a ne na
fotoemulziji. Apsorbovani X fotoni u ekranu izazvaju eksitaciju elektrona i jonizaciju. Deeksitacijom se
emituje vidljiva svetlost (plava ili zelena), koja potom zacrnjuje emulziju. Korišćenje ekrana povećava
osetljivost prijemnika slike na bazi filma oko 50 puta.

Ukupna efikasnost radiografskog filma, koja se nalazi kao proizvod sopstvene efikasnosti ekrana i
efikasnosti konverzije u njemu, obično se naziva "brzinom". Standardnom radiografskom filmu sa
ekranom pripisuje se proizvoljna brzina od 100. "Brži" filmovi imaju brzine od 200, 400 i 600, a u
upotrebi su i sporiji sa brzinom od 50. Brži sistemi su efikasniji u konverziji X zraka u optičku gustinu,
zahtevaju manje zračenja i obično imaju veći šum.

EFIKASNOST = OSETLJIVOST = BRZINA

Nepoželjan propratni efekat intenzivirajućeg ekrana može da bude povećan kvantni šum na slici, što je
posledica korišćenja manjeg broja X zraka za formiranje slike nego u slučaju filma bez ekrana.
Drugi nedostatak je smanjenje prostorne rezolucije zbog raštrkavanja vidljive svetlosti u ekranu na
putu ka filmu. Deblji ekran će apsorbovati više X zraka nego tanki. Iako je cilj da se što više X zraka
apsorbuje u što debljem ekranu, u tom slučaju može doći do nepovoljnog uticaja na rezoluciju slike,
jer kod debljih ekrana postoji veće rastojanje između tačke iz koje se emituje svetlost i filmske
emulzije. Prelazeći veća rastojanja svetlost se u većoj meri širi i eksponira veću površinu filma.

A burst of around 2000 light photons produced at the point of X-ray interaction propagates inside the
screen, undergoing many scattering and absorption events, and eventually about 200 light photons
reach the surface of the screen where they can interact with the film.
"Fosfor" koji je nekada najviše korišćen za ekrane je CaWO4 (kalcijum volframat).
A phosphor, most generally, is a substance that exhibits the phenomenon of luminescence.
Somewhat confusingly, this includes both phosphorescent materials, which show a slow decay in
brightness (> 1 ms), and fluorescent materials, where the emission deexcitation takes place over
tens of nanoseconds.

Primećeno je da fosfori sa elementima koji pripadaju grupi retkih zemalja imaju odlične osobine za
ekrane, što se ogleda u većoj sopstvenoj efikasnosti detekcije i većoj efikasnosti konverzije u svetlost
nego što je ima kalcijum volframat: Gd2O2S:X (gadolinijum oksisulfid, X je atom primesa, npr.
terbijum), Y2O2S:X (itrijum oksisulfid) ili LaOBr (lantan oksibromid). Sa takvim materijalima mogu se
napraviti tanji ekrani iste efikasnosti, što ima za posledicu bolju prostornu rezoluciju.

Različiti scintilacioni materijali koji se koriste za izradu ekrana imaju različite talasne dužine optičke
emisije. Fosfor CaWO4 emituje plavu svetlost šireg kontinualnog spektra. Fosfori na bazi retkih
zemalja emituju linijske spekte vidljive svetlosti, u kojim pozicija linija ne zavisi samo od vrste
fosfora, već i od korišćenog dopanta. Na primer, Gd2O2S:Eu emituje prevashodno crvenu svetlost
talasne dužine 624 nm, dok Gd2O2S:Pr emituje svetlost talasne dužine 514 nm.

Talasna dužina optičke emisije ekrana je važna zbog odabira filma koji će se koristiti. Filmska
emulzija (AgBr sa malo AgI) je posebno osetljiva na ultraljubičasto zračenje (oko 300 nm). Ako se želi
osetljivost na većim talasnim dužinama, emulziji se dodaju senzitivni hromatori. Emulzije osetljive
specifično na talasne dužine zelene svetlosti nazivaju se ortohromatskim, dok se emulzije osetljive
na čitav opseg vidljive svetlosti (kao kod fotografskog filma) nazivaju panhromatskim.
Rare Earth radiographic intensifying screens exhibit better absorption properties than calcium
tungstate screens only in the energy range between the respective K-shell absorption edges. This
energy range extends from approximately 35 to 70 keV and corresponds to most of the useful X rays
emitted during routine X-ray examinations. Outside this energy range, calcium tungstate radiographic
intensifying screens absorb more X rays than rare Earth screens.

Stewart C. Bushong - Radiologic Science

For Technologists (10th ed.) (2012)
Absorption curve of the phosphor used in a radiographic intensifying screen determines the speed of
the screen and how it changes with kVp. Figure 12-21 shows the X-ray absorption in two rare Earth
phosphors relative to calcium tungstate. Between the K-shell absorption edge for the rare Earth
elements and that for tungsten, a rare Earth screen absorbs approximately five times more X rays than
a calcium tungstate screen (tj. ima 5 puta veću sopstvenu efikasnost). Furthermore, for each X ray
absorbed, more light is emitted by the rare Earth screens (imaju veću efikasnost konverzije energije
apsorbovanih X zraka u svetlost). In calcium tungstate, approximately 5% of the absorbed X-ray energy
reappears as light. The conversion efficency of rare Earth phosphors is approximately 20%.
U radiografiji sa filmom, karakteristična kriva (tzv. Hurter & Driffield kriva ili H&D kriva) je zavisnost
optičke gustine (D) (tj. zatamnjenja) od logaritma ekspozicije (tj. intenziteta snopa koji pada na film).

Opseg korektne ekspozicije

Ekspozicija Ekspozicija
osnova + zamagljenje (eng. base + fog)
Opseg korektne ekspozicije (eng. latitude) odgovara strmom linearnom delu H&D krive.
Transmitovano polje X zraka, koje pada na prijemnik slike, je neuniformno oslabljeno prolaskom
kroz regiju koja se slika, što znači da se intenzitet X zraka u ovom polju razlikuje od tačke do tačke.
Pri slikanju sa radiografskim filmom, opseg ekspozicije (tj. opseg svih različitih intenziteta u polju X
zraka koje pada na prijemnik slike) treba da bude sadržan unutar opsega korektne ekspozicije
korišćenog filma, čime se obezbeđuje ista rezolucija kontrasta za sve delove slike, tj. ista
proporcionalnost između optičke gustine i intenziteta snopa X zraka u svim delovima slikane regije.
Deo karakteristične krive iznad opsega korektne ekspozicije odgovara preekspoziciji, a ispod ovog
opsega podekspoziciji.

Osetljivost filma se iskazuje ekspozicijom potrebnom da se dobije optička gustina od D = 1 ili

D = osnova + zamagljenje + 1.
Za osetljiviji film vreme ekspozicije će biti kraće i film se označava kao brži.

In film radiography, image receptor contrast (kontrast prijemnika slike) is inherent in the type of
radiographic film and intensifying screen used i oličen je u nagibu strmog dela H&D krive filma.
However, it can be influenced by two other factors: range of optical density utilized during exposure
and film processing technique.
Na opseg optičke gustine koji će se pojaviti na slici utiče se pozicioniranjem opsega ekspozicije u
odnosu na H&D krivu filma.
 mAs ↑

Na x osi naznačena su dva ista opsega ekspozicije prijemnika slike (opsezi A i B) na različitim nivoima ekspozicije
(tj. za različite vrednosti mAs). Two different detector responses are shown: a nonlinear response to X rays (screen-film
radiography) is shown on the left vertical axis, and a linear response (typical of digital X ray detectors) is shown on the
right vertical axis. This figure illustrates that the detector system can have a profound impact on how the subject
contrast incident upon it is converted to the final image.
Radiografski film 29

1.4 Radiografski film

Osnova ili baza radiografskog filma je providna plastična materija na koju je
nanesena emulzija koja je debljine oko 10 µm i napravljena od AgBr kome
je dodato malo AgI. Površinska gustina emulzije je izmed-u 0, 75 mg/cm2 i
0, 90 mg/cm2 . Izmed-u emulzije i osnove filma se nanosi adhezivna supstanca
koja treba da dobro veže emulziju za osnovu. Na emulziju se nanosi tanak
zaštitni sloj debljine 1 µm do 2 µm koji doprinosi sprečavanju oštećenja emulz-
ije tokom procesiranja filma.
Na film X-zraci utiču na isti način kao i svetlost. Film sadrži vrlo male
kristale srebro-bromida (kao zrnca, koja su u okviru tanke emulzije nane-
sena na providnu plastičnu materiju). Kada zračenje pogodi te kristale, oni
postaju podložni hemijskoj promeni i formiraju ono što se naziva ”latent-
nom slikom”. Nakon procesiranja (tzv. ”razvijanja”) filma kristali, koji su
se promenili pod uticajem zračenja, prelaze u mala zrna metalnog srebra.
Film je nakon razvijanja potrebno ”fiksirati”. To se ostvaruje rastvaranjem
preostalog srebro-bromida (u tzv. ”fiksirima”), ostavljajući film čistim, a pri
tome ne utičući na metalno srebro. Stoga se površine koje su izložene X
zracima pojavljuju kao tamne (sa malim zrncima metalnog srebra), a ostale
kao providne. Takav film se naziva ”negativom”.

1.4.1 Optička gustina

Nakon razvijanja i fiksiranja film se može gledati. U radiologiji film se gleda
njegovim postavljanjem ispred uniformno osvetljenog ekrana (tzv. ”ilumina-
tora”) transmisijom svetlosti. Gledanje filma putem transmisije svetlosti je
mnogo prefinjenije nego reflektovanom svetlošću, kao kada se gleda fotografija.
Eksponirane sekcije se pojavljuju kao tamne, a neeksponirane sekcije kao bele.
Ako je sjaj svetlosnog snopa iz izvora svetlosti B0 , a sjaj propuštene svetlosti
kroz film B (slika 1.20), tada je optička gustina (ili samo gustina) filma defin-
isana kao
B0 1
D = log10 = − log10 T = log10 , (1.35)
B T
gde je T transmitansa svetlosti definisana kao T = B/B0 . Odatle je
B = B0 10−D . (1.36)

Razlog za ovakavu definiciju optičke gustine može se objasniti na sledeći

način. Film gustine 1 propušta 1/10 upadne svetlosti. Ako bi se postavila
1 1 1
dva ista takva filma jedan iza drugog, tada se propušta · = svetlosti
10 10 100
30 Radiografski film

B
0

Film

Slika 1.20: Definicaja optičke gustine. Sjaj svetlosnog snopa iz izvora svetlosti je
B0 , a sjaj propuštene svetlosti kroz film je B. Optička gustina (ili samo
B0
gustina) filma je definisana kao D = log10 .
B

Tabela 1.8: Veza izmed-u transmisije i optičke gustine.

Transmisija (T ) Optička gustina Komentar
D
1,000 0,00 100 % transmisija
0,741 0,13 Osnova + zamagljenje
0,100 1,00 Dobra ekspozicija
0,010 2,00 Film za pluća i grudi
0,001 3,00 Vrlo taman film; potrbno jako svetlo
0.00032 3,50 Maksimalno taman film

i onda je gustina 2. Dva filma imaju dvostruku količinu izdvojenog srebra

(poredeći prema jednom filmu). Stoga je, na ovakav način, definisana optička
gustina proporcionalna količini oslobod-enog srebra u filmu.

Filmovi za snimanja sa X-zracima, koji se uobičajeno koriste u radiologiji,

imaju u svojoj osnovi plavičastu nijansu, tako da neeksponirani film nakon
razvijanja ima optičku gustinu D = 0, 13. Jako eksponirani film ima D = 3, 5.
To znači da transmisija svetlosti (T ) prilikom gledanja filma ide od 74 % (za
D = 0, 13) do 0, 032 % (za D = 3, 5). To je vrlo širok dinamički opseg
i glavni je razlog zašto se film u radiolgiji gleda propuštanjem svetlosti, a
ne refleksijom svetlosti od njega. Prilikom korišćenja reflektovane svetlosti
dinamički opseg je 10 puta manji. Široki dinamički opseg dozvoljava da se
primete fine razlike kontrasta u slici — tabela 1.8.
Radiografski film 31

1.4.2 Karakteristične krive

Na slici 1.21 je data veza izmed-u optičke gustine (D) filma i doze ekspozicije
(X) na mestu gde se nalazi film. Optička gustina se prikazuje u linearnoj
skali, a doza ekspozicije u logaritamskoj skali. Ove krive su poznate pod
nazivom ”karakteristične krive” ili Hurter-Driffieldove krive (po onima koji
su prvi ispitivali ovu relaciju). Za velike doze ekspozicije gustina filma postaje
nezavisna od doze (gornji deo krive poznat pod nazivom ”rame”), a za male
doze takod-e dolazi do zakrivljenja i gustina slabo zavisi od ekspozicije (donji
deo krive na niskim nivoima doze ekspozicije poznat pod nazivom ”koleno”).
Film treba koristiti u onim oblastima gde je veza D = f (log10 X) prava linija
ili je ta veza približno linearna.
D
2

Q
D
1

P
D

R
log X
10
X1 X2
Osnova+zamagljenje
Slika 1.21: Karakteristična ili Hurter-Driffieldove krive. Za velike doze ekspozicije
gustina filma postaje nezavisna od doze (gornji deo krive poznat pod
nazivom ”rame”), a za male takod-e dolazi do zakrivljenja i gustina slabo
zavisi od ekspozicije (donji deo krive na niskim nivoima doze ekspozicije
poznat pod nazivom ”koleno”).

Ako se deo neeksponiranog filma razvije, nivo dobijene optičke gustine se

naziva ”osnova+zamagljenje”. Osnova filma nije potpuno transparentna i, u
stvari, često sadrži plavičaste boje da bi film bio mnogo ugodniji za gledanje.
Bez te plavičaste boje film bi neprijatno blještao braon ili narandžasto. ”Za-
magljenje” se odnosi na nenamernu ekspoziciju filma, koja povećava optičku
gustinu koja se odnosi na fon (”pozadinu”). Izvori zamagljenja su termička
ekspozicija, svetlost iz nepropisno zamračenih ”mračnih soba” i penetracija
X-zraka iz susednih radiografskih soba do ”mračne sobe” gde se film čuva.
Nivoi koji odgovaraju ”osnovi+zamagljenju” su tipično izmed-u D = 0, 11 i
D = 0, 17.
32 Radiografski film

1.4.3 Gama filma

Detalji na filmu se mogu videti jedino kada je ton sivog tog detalja odskočio
od okolnog tona sivog. Minimalna razlika u dozi ekspozicije koja se može
detektovati zavisi od nagiba karakteristične krive. Ovaj nagib se naziva gama
filma i definiše kao
D2 − D1 D2 − D1
γ= = , (1.37)
log10 X2 − log10 X1 X2
log10
X1
gde su D1 i X1 vrednosti gustine i doze ekspozicije u tački P, a D2 i X2
odgovarajuće vrednosti u tački Q (slika 1.21). Ovako definisano gama je, u
stvari, srednje gama.
Ako je graf zavisnosti gustine od logaritma doze ekspozicije prava linija,
nema veze gde su te tačke postavljene, ali ako je kriva zakrivljena treba
odrediti tangentu (tačka R na slici 1.21).
Posmatrajući mali inkrement doze ekspozicije ∆X, lako se pokazuje da je
gama filma dato sa

∆D ∆D ∆D
γ= = = ln 10 X, (1.38)
log10 (X + ∆X) − log10 X X + ∆X ∆X
log10
X
gde je iskorišćeno da je log10 (1 + ∆X/X) ≈ ∆X/(X ln 10).

1.4.4 Veza izmed-u gama filma i kontrasta

Pošavši od jed. 1.36, ima se

dB = −B0 10−D ln 10dD = − ln 10BdD , (1.39)

odakle je
∆B = − ln 10B∆D , (1.40)
a uz definiciju kontrasta sjaja, dobija se da je

∆B
CB = = − ln 10 ∆D . (1.41)
B
Kontrast doze ekspozicije je

∆X
CX = . (1.42)
X
Radiografski film 33

Odnos kontrasta doze ekspozicije i kontrasta sjaja je tada (prema 1.38, 1.41
i 1.42)
CB
= −γ , (1.43)
CX
odakle je tražena veza izmed-u kontrasta sjaja i kontrasta doze ekspozicije

CB = −γCX . (1.44)

Važno je primetiti da je kontrast sa kojim se gleda film, tj. kontrast sjaja,

veći od kontrasta doze ekspozicije za faktor γ (γ ide do 3.5). Znak minus
samo znači da će pojačanje doze ekspozicije imati za posledicu smanjenje
sjaja filma kada se on gleda.

1.4.5 Opseg korektne ekspozicije

Kada je to moguće ekspozicija treba da je takva da svi delovi radiografskog
snimka leže na ravnom delu karakteristične krive, time osiguravajući istu de-
taljnost za sve gustine i istinsku proporcionalnost izmed-u propuštene svetlosti
i strukture onoga što je snimano. Ravan deo ove krive je poznat kao region
”korektne ekspozicije”, dok je donji deo krive poznat kao ”podekspozicija”,
a gornji deo krive kao ”preekspozicija”. Opseg korektne ekspozicije (ili samo
opseg) je oblast onih ekspozicija u kojima će gustina ležati u regionu korektne
ekspozicije.

1.4.6 Brzina ili osetljivost

Osetljivost filma se odred-uje potrebnom ekspozicijom da bi se dobio film
odred-ene gustine (obično uzeto da je D = 1). Ako film ima veću osetljivost,
vreme ekspozicije će biti kraće i film se označava kao ”brzi” ili se kaže da ima
veliku ”brzinu”. Može se reći da su osetljivost i brzina, u stvari, jedno te isto.
Osetljivost se može meriti kao recipročna vrednost potrebne doze ekspozicije
da se proizvede optička gustina D = 1. Na osnovu karakteristične krive odredi
se koja je vrednost doze ekspozicje za jediničnu vrednost optičke gustine, pa
je osetljivost recipročna vrednost te veličine. Jedinica mere je 1/(C/kg).

1.4.7 Razvijanje filma

Karakteristične krive veoma mnogo zavise od načina kako je film razvijen.
Primećen je porast strmine karakteristične krive sa porastom vremena razvi-
janja (veće gama) dajući veću brzinu. Kontrast takod-e zavisi od vremena
razvijanja. Promene relativne brzine i srednje vrednosti γ date su na slici 1.22.
KOMPJUTERIZOVANA RADIOGRAFIJA (eng. CR = computed radiography)

Kompjuterizovana radiografija je zasnovana na pojavi fotostimulisane luminiscencije u materijalu

poznatom kao memorijski fosfor (eng. PSP = photostimulable phosphor). Luminiscenciju (svetlucanje)
ovog materijala ne izazivaju direktno X zraci, već laserska svetlost kojom se on obasjava nakon što je
prethodno izložen snopu X zraka!
Fosfor koji se koristi u kompjuterizovanoj radiografiji je smeša barijum fluorohalida dopiranih
europijumom, najčešće 85% BaFBr:Eu (barijum fluorobromid) + 15% BaFl:Eu (barijum fluorojodid).
Memorijski fosfor se izrađuje u vidu ekrana (tj. tankog sloja), slično kao kod sistema sa intenzivirajućim
ekranom, ali bez fotoemulzije. Fosfor se kapsulira u kasetu ili imidžing ploču (eng. imaging plate = IP),
koja se postavlja iza pacijenta, kao kod standardne radiografije sa filmom. Dimenzije ploče su iste kao
kod radiografije sa filmom (od 200×250 mm do 350×430 mm) i mogu se koristiti već postojeći
radiografski stolovi i držači kaseta. Prave se za opštu radiografiju, mamografiju (za koju su kasete
manjih dimenzija, od 180×240 mm do 240×300 mm) i dentalnu radiografiju.
Proces formiranja slike kod kompjuterizovane radiografije odvija se u dve faze.
U prvoj fazi, latentna radiografska slika sadržana u neunifromno oslabljenom transmitovanom snopu
registruje se u memorijskom fosforu.
X zraci u memorijskom fosforu izazivaju promene koje nisu odmah vidljive, već se ispoljavaju tek u
drugoj fazi, nakon fotostimulacije snopom laserske svetlosti.
Ploča se nakon izlaganja X zracima premešta do laserskog čitača, koji je integrisan u sistemu ili se nalazi
pored njega. U laserskom čitaču se precizno fokusiranim laserskim snopom stimuliše luminiscencija u
pojedinim tačkama ploče.
Faza 1: izlaganje X zracima

Imidžing ploča
(imaging pate, IP)

Faza 2: stimulisanje fotoluminiscencije

laserskim snopom u čitaču

hal

Kristalna struktura barijum fluorohalida.

Atomi halogenog elementa označeni su sa hal.
Atomi dopanta (Eu) zamenjuju atome barijuma.
F-centri su vakancije na mestima halogenog elementa.
Prilikom interakcije X fotona sa molekulima fosfora, valentni elektroni dopanta (Eu) pobuđuju se u
provodnu zonu, čime se atomi europijuma oksiduju iz stanja Eu+2 u Eu+3. Pobuđeni elektroni ubrzo
bivaju zahvaćeni vakancijama halogenih elemenata, koje su električno aktivne i predstavljaju tzv.
F-centre, tj. zamke za elektrone sa energetskim nivoima u energetskom procepu, bliže provodnoj zoni.
Dospevši na ove energetske nivoe, elektroni ostaju zarobljeni u metastabilnom stanju.
Elektroni mogu ostati zarobljeni u memorijskom fosforu danima i nedeljama. Izvestan broj elektrona
može da se vrati odakle je došao usled termičke pobude, ali se oslobađanje iz F-centara odvija mnogo
efikasnije i brže prilikom stimulacije laserskom svetlošću.

Luminiscentni foton
Tokom očitavanja ploče, fotoni vidljive laserske
svetlosti pobuđuju elektrone iz F-centara u
provodnu zonu. Oslobođeni elektroni se kreću
do Eu+3 jona i redukuju ih u Eu+2 stanje, što
energetski odgovara prelasku elektrona sa dna
provodne zone na diskretni nivo europijuma.
Pobudni foton
lasera
Ovaj prelaz je praćen emisijom vidljivog
luminiscentnog fotona odgovarajuće energije
(tj. talasne dužine).
Pošto je emitovana svetlost druge boje od
laserske koja se koristi za stimulaciju (energije
prelaza su drugačije), ona se može izolovati
Energetski dijagram memorijskog fosfora
filtriranjem i detektovati u fotomultiplikatoru.
Količina emitovane svetlosti je proporcionalna
broju X fotona koji su lokalno apsorbovani u
fosforu.
Nakon slikanja, kaseta se smešta u čitač. U čitaču se imidžing ploča automatski vadi iz kasete i smešta
na pokretne "saonice" koje vrše translatorno pomeranje pod kontrolom mikroprocesora.
Očitavanje se odvija po redovima upravnim na pravac pomeranja ploče, uskim laserskim snopom koji
služi za skeniranje. Pomeranje (tj. premeštanje) snopa po jednom redu realizuje se višestranom
rotacionom prizmom koja reflektuje svetlost iz lasera, upućujući je sekvencijalno ka ekvidistantnim
tačkama u jednom redu na ploči. Svetlost emitovana eksitacijom jedne lokacije (tačke) skuplja se
svetlovodom i sprovodi do fotomultiplikatorske cevi koja ga pretvara u električni signal. Pojačan signal
iz FM cevi se digitalizuje u A/D konvertoru, a zatim se digitalizovana vrednost signala pripisuje tački na
ploči (tj. pikselu) sa koordinatama (x,y) koja je bila eksitovana.

FM cev

Svetlovod

Svetlovod

Imidžing ploča je analogna komponenta, ali se njeno očitavanje vrši na diskretan način (sa određenim
konačnim korakom po prostornim koordinatama u xOy ravni i uz A/D konverziju signala očitanog sa
svake lokacije na ploči), čime dolazi do digitalizacije slike (tj. do pikselizacije u ravni slike i diskretizacije
vrednosti dodeljenih pikselima).
Preuzeto iz AAPM Report 93.
Fotomultiplikatorska (FM) cev pretvara
svetlosni signal u električni. Sastoji se od
fotokatode i dela za multiplikaciju
elektrona. Fotokatoda pretvara upadne
scintilacione fotone u elektrone putem
fotoelektričnog efekta. Pod dejstvom
velike razlike potencijala, fotoelektron
emitovan sa katode ubrzava do prve
dinode (elektrode na višem potencijalu
od katode) u delu cevi za multiplikaciju
elektrona i sa nje izbacuje mnoštvo
sekundarnih elektrona. Ovaj proces se
nastavlja od jedne dinode do druge
(svaka naredna je na višem potencijalu
od prethodne), što proizvodi lavinu
elektrona koja dospeva do anode.
Prolaskom kroz deo za multiplikaciju
broj elektrona raste 106 puta. Elektroni
sakupljeni na anodi služe kao izlazni
električni signal.
Zahvaljujući visokoj osetljivosti i linearnosti odziva imidžing ploče i detektorskog sistema, dinamički
opseg digitalne slike koja se dobija kod CR je mnogo bolji nego na filmu. Kod ovih sistema karakteristična
kriva je linearna u čitavom opsegu, što nije slučaj sa filmom. Intenzitet stimulisane luminiscencije
linearno je srazmeran lokalno apsorbovanom broju X zraka u širokom opsegu ekspozicije.
Vreme procesiranja (tj. očitavanja) CR ploče je oko 2 minuta, dok kod radiografije sa filmom procesiranje
traje između 10 i 15 minuta (zbog hemijskog tretmana).
Operacijom preskeniranja, koja predstavlja inicijalno očitavanje ploče nakon kog većina elektrona u
F-centrima ostaje zarobljena, automatski se podešava pojačanje sistema za akviziciju. To omogućava da
se kako podeksponirane, tako i preeksponirane slike pročitaju sa istom svetlinom kao one koje su
normalno eksponirane. Ovo je važna osobina sistema sa memorijskim fosforom, zahvaljujući kojoj je kod
CR sistema retko potrebno ponoviti slikanje zbog nekorektne ekspozicije.
Barijum fluorohalidi imaju nižu sopstvenu efikasnost od retkih zemalja koje se koriste za intenzivirajuće
ekrane. Posledica ja povećan kvantni šum kod CR sistema u odnosu na sisteme sa filmom i intenzivirajućim
ekranom, za istu dozu zračenja koju primi pacijent.
Kao kod sistema sa intenzivurajućim ekranom i kod CR sistema dolazi do degradacije prostorne rezolucije
usled raštrkavanja fotostimulisane svetlosti u ploči, što limitira debljinu memorijskog fosfora.
Nakon očitavanja ploče, rezidualna slika se briše neselektivnim izlaganjem jakoj svetlosti, nakon čega je
ploča spremna za sledeće korišćenje.
Imidžing ploče imaju ograničen, mada velik, broj mogućih ponovljenih izlaganja. Ploče su lomljive i
relativno skupe.
DIGITALNA RADIOGRAFIJA

Prema metodi konverzije energije X-fotona, DR sistemi se dele na indirektne i direktne.

Kod indirektnih digitalnih radiografskih sistema energija X zraka se prvo konvertuje u svetlost
pomoću fosfora (scintilatora), a onda se svetlost koja dolazi iz fosfora konvertuje u električni signal,
koji se digitalizuje i prikazuje na kompjuterskom monitoru kao digitalna slika.

Indirektni sistem Direktni sistem

Scintilacioni sloj služi za konverziju energije X zraka latentne slike u svetlost. Scintilatori (fosfori) koji
se koriste kod sistema sa indirektnom konverzijom mogu biti nestrukturirani ili strukturirani.
U slučaju nestrukturiranih scintilatora, kao što su konvencionalni intenzivirajući ekrani, svetlost
emitovana u materijalu se može proširiti do susednih piksela, što smanjuje prostornu rezoluciju.

Savremena digitalna radiografija sa scintilatorom je zasnovana na korišćenju standardnog

scintilacionog materijala - cezijum jodida aktiviranog talijumom, CsI(Tl) - koji je na poseban način
strukturiran, tj. napravljen u obliku igličaste struktire.

Ravni pločasti detektor (eng. flat panel detector)

Strukturirani scintilatori, kao što su igličasti kristali cezijum jodida aktiviranog talijumom (CsI(Tl)),
redukuju raštrkavanje svetlosti i poboljšavaju prostornu rezoluciju.

Propagacija luminiscentne vidljive svetlosti kroz nestrukturirani i strukturirani scintilator

Iglice (prečnika oko 4 μm i visine do 500 μm) se ponašaju slično optičkim vlaknima (tj. svetlovodima).
Svako igličasto vlakno scintilatora je odvojeno od drugih, pa totalna refleksija smanjuje prelazak
svetlosti u susedna vlakna, čime se smanjuje širenje svetlosti i zamućenje slike.
Zahvaljujući igličastoj strukturi scintialtora može se koristiti deblji sloj tog materijala, što povećava
njegovu kvantnu (sopstvenu) efikasnost.
Na površini ploče se nalazi tanak zaštitni sloj koji je štiti od fizičkog oštećenja. Ispod zaštitnog sloja je
postavljen takođe tanak reflektujući sloj koji služi za usmeravanje dela svetlosti emitovanog naviše ka
fotodiodama.
Ispod scintilatora se nalazi uređen 2D niz (matrica) tankoslojnih fotodioda, koje svetlost emitovanu
u scintilatoru konvertuju u električne signale. Svaka fotodioda vezana je za po jedan kondenzator, na
kom se nakuplja naelektrisanje sa diode (eng. change storage capacior), a svaki takav kondenzator
vezan je za po jedan pristupni tankoslojni tranzistor (eng. TFT = thin film transistor).

Od količine svetlosti zavisi kolika količina naelektrisanja će se skupiti u kondenzatorima tankoslojnih

tranzistora, koji se nalaze odmah ispod fotodioda. Fotodioda sa pridruženim TFT-om je jedan deksel
(detektorski element, analogno pikselima, koji su elementi slike).

Organizacija aktivne matrice slična je onoj koja se

sreće kod poluprovodničkih memorija. Svaki TFT se
ponaša kao prekidač koji reguliše pristup po jednoj
fotodiodi. Kada je TFT provodan, napon na
odgovarajućoj fotodiodi (tj. na kondenzatoru za koji
je vezana) se može očitati i konvertovati u digitalnu
vrednost A/D konvertorom. Naponi fotodioda u
jednom redu matrice očitavaju se adresiranjem tog
reda, tako što se TFT-ovi reda dovedu u provodno
stanje. Izlazni signali se preko multipleksera vode na
A/D konvertor.
S obzirom da ukupna količina vidljive svetlosti koja se
u scintilatoru pojavi iznad svakog deksela zavisi od
broja X fotona koji dožive interakciju u toj regiji,
očitane vrednosti napona pokazuju kolikim
intenzitetima X zraka su razni dekseli ploče izloženi.
Sloj sa matricom fotodioda, kondenzatora i tranzistora izrađuje se od amorfnog silicijuma sa dodatim
vodonikom (a-Si:H). Aktivna matrica elektronskih komponenti velike površine po razumnoj ceni se
može napraviti od amorfnog silicijuma, pre nego od silicijuma u kristalnom obliku. Pored toga,
amorfna struktura a-Si otpornija je na radijaciona oštećenja usled dejstva upadnih X zraka.

Energetska zavisnost masenog koeficijenta atenuacije

cezijum jodida, gadolinijum oksisulfida i amorfnog selena
u dijagnostičkom opsegu energija X zraka.
Kod direktnih digitalnih radiografa, X zraci u sloju od
amorfnog selena (a-Se, debljine do 1 mm) stvaraju parove
elektron-šupljina (tzv. unutrašnji fotoelektrični efekat).

Pod dejstvom visokog napona polarizacije (VBias ~ 10 kV)

primenjenog na tanak sloj metala transparentnog za X zrake
koji je nanet na površinu selena, generisano naelektrisanje
razdvaja se pre nego što se rekombinuje i sakuplja na
kondenzatorima vezanim za pristupne TFT-ove aktivne
matrice. Tako nastaje električni signal, koji se potom
digitalizuje (A/D konvertorom).

Pošto nema scintilacionog sloja, ne postoji ni emitovana

svetlost koja bi se raštrkavala, pa nema ni degradacije
prostorne rezolucije radiografske slike.
↓ Bočni pogled na strukturu direktnog DR sistema
 Pogled odozgo na strukturu direktnog DR sistema

In both types of systems, direct and indirect, each

detector element has a capacitor, which
accumulates and stores the signal as an electrical
charge, and a transistor which serves as a switch.
Reading an array of dexels discharges the
capacitors and readies them for acquiring the next Ravni pločasti detektor (eng. flat panel detector)
image. (Canon CXDI-60G Portable Flat Panel Detector)
Selenium is the most widely used material because it can be utilized in an amorphous state, which
allows for the ability to manufacture large areas that are suitable to X-ray detectors.
Crystalline materials, like cadmium zinc telluride (CdZnTe, skraćeno CZT), can also be used for direct
conversion. Current state of technology, however, limits the size of crystals that can be economically
manufactured to a few square centimeters. This limits the current use of this technology to small
detector areas, used for instance in nuclear medicine ili u rendgenskoj denzitometriji kostiju (gde se
slika samo deo skeleta ili ceo skelet deo po deo). Covering the entire imaging area required by
cardio-vascular applications thus needs tiling (popločavanje), which introduces the problem of lost or
distorted information at the tile boundaries.

Deo ploče koji služi za skeniranje i očitavanje je izrađen tehnologijom gustog pakovanja integrisanih
kola, da bi se minimizirali izvori elektronskog šuma. Analogni signal (tj. naelekrisanje generisano u
svakoj fotodiodi) digitalizuje se što je moguće bliže izvoru signala, uz minimalan broj analognih
obrada signala pre digitalizacije, radi izbegavanja dodatnog šuma. Signal se pojačava oko sto puta i
vodi ka A/D konvertorima, preko analognih multipleksera za pojedinačno vođenje signala sa izlaza
pojačavača do ulaza u A/D konvertor, radi uštede u broju A/D konvertora.

Elektronski šum generisan u celom mernom lancu, od fotodiode, preko pojačavača i multipleksera do
A/D konvertora, reda je veličine signala generisanog jednim jedinim X fotonom! Stoga je elektronski
šum daleko manje značajan od kvantnog šuma. Kvalitet slike ograničen je samo kvantnim šumom, a
ne performansama detektora.

Odnos signal/šum kod DR je ograničen kvantnim šumom. Modulaciona prenosna funkcija (MTF) je
bolja nego kod konvencionalne radiografije sa filmom sve do Nikvistove frekvencije.
CsI has a significantly higher attenuation coefficient than Se over the range of diagnostic X-ray energies.
This means that to achieve comparable X-ray stopping power, a-Se must be much thicker than CsI,
which has negative effects in terms of the voltage which must be applied across the layer and increased
possibility for lateral signal dispersion before detection!

Each X-ray interaction creates two charge clouds (oblake elektronskog i šupljinskog naelektrisanja)
whose dimensions increase under the effect of Coulomb repulsion as they travel towards the
electrodes through a relatively thick a-Se layer (~ 1 mm). A single interaction can therefore generate a
signal over adjacent pixels, which will decrease spatial resolution.

X-ray fluorescence occurs in the a-Se layer: characteristic X-ray photons are emitted after the photo-
absorption of the incident X-ray and are stopped in the material far from the initial interaction location,
where they generate electrons that will be recorded in a distant pixel. This is another cause of spatial
resolution and DQE loss.

Application of the bias high voltage across the a-Se layer requires the addition of many layers in the
path of X-ray photons and charged paticles with respect to indirect conversion detectors:
• metal electrode on the top surface of the a-Se layer
• dielectric layer under the top electrode to prevent current leakage or destructive arcing (električni
proboj) across the Se layer
• dielectric blocking layer between the Se layer and the matrixed bottom electrode to prevent current
leakage from the charge storage capacitor (za sprečavanje struje curenja sa kondenzatora)
As a consequence, the X-rays and particles in an a-Se/a-Si direct conversion detector must cross more
intervening layers than in a CsI/a-Si indirect detector, which can lead to signal attenuation and/or
addition of noise, thereby reducing DQE.
Digitalna ploča se optičkim kablom ili bežično povezuje sa računarom kom se prenosi digitalna
informacija iz A/D konvertora. Osim što se prenosi vrednost naelektrisanja u pojedinim pikselima,
prenosi se i informacija o lokaciji svakog piksela. Na osnovu tih informacija se na računaru formira slika.
DR systems utilize a series of computational processes to transform the raw data of the detector into an
image intended for presentation. Even the best digital detectors have malfunctioning detector elements
(i.e. bad dexels), column and line defects, and variation in gain across the detector area. Manufacturers
use preprocessing algorithms to correct these defects. The image formation process begins with the
extraction of raw data from the detector, immediately following an exposure event. That data must be
corrected during preprocessing for imperfections in the detector array (such as the presence of bad
pixels), dark current corrections (i.e. correction for the offset of single pixels), and gain corrections (also
known as flat-field correction or simply flat-fielding) that is applied on a pixel-by-pixel basis.
Proces prenosa i predobrade (pretprocesiranja) slike traje par sekundi.
U digitalnoj radiografiji, karakteristična kriva je zavisnost izlaznog signala deksela od logaritma
ekspozicije (tj. intenziteta snopa koji pada na prijemnik).

logX logX

Poređenje karakterističnih krivih za DR sisteme i film.

Digitalna radiografija ima mnogo veći dinamički opseg od radiografskog filma.

Dinamički opseg (eng. dynamic range) je opseg ekspozicija (tj. opseg različitih vrednosti intenziteta
snopa) koji je detektorski sistem (radiografski film, ploča sa memorijskim fosforom ili ravni pločasti
detektor) u stanju da registruje sa zadovoljavajućom rezolucijom kontrasta (tj. kao razlučive nijanse
sive na filmu ili kao različite vrednosti piksela kod digitalnog detektora). A wide dynamic range means
that good image contrast can be formed over a wide range of exposures.
Kod filma, opseg korektne ekspozicije je uži od dinamičkog opsega, jer zahtev za dobrom rezolucijom
kontrasta ograničava ekspoziciju na strm linearan deo karakteristične krive.
The wide dynamic range and linear response of a digital receptor is like a "two-edged sword". The advantage is
that a wide range of exposures, and exposure errors (podekspozicija ili preekspozicija), will still produce good
image contrast. That is, the loss of contrast with exposure error is not a limiting factor as it is with film.

However, while images can be produced throughout the wide range (as far as contrast is concerned), there are
two potential problems:

1. Even though images with good contrast can be produced with relatively low exposures, they will have a high
level of quantum noise. When a low exposure is used, the result can be excessive image noise.
2. The other problem is that excessively high and unnecessary exposures can be used to form images. While
these images will have good quality (low noise) there will be unnecessary exposure to the patient. This
problem does not exist with film radiography because the increased exposure will result in a visibly
overexposed film.

In general, for a radiographic procedure there is an optimum exposure that produces a good balance between
image noise and patient exposure.
Digitalna slika se može kopirati proizvoljan broj puta bez degradacije kvaliteta. Slike se mogu prenostiti
na daljinu elektronskim putem (npr. drugom kliničkom centru), brzo i neograničen broj puta. Digitalne
slike se takođe mogu lako transportovati lokalno (u okviru jedne bolnice) sistemom koji se obično
naziva PACS (Picture Archiving and Communication Systems).

Digitalne slike se mogu procesirati i evaluirati CAD sistemima.

Computer-aided detection (CADe) system is a computer-based set of algorithms that incorporates
pattern recognition and uses sophisticated matching and similarity rules to flag possible findings on a
digital image.
Computer-assisted diagnosis (CADx) devices include software that provides information beyond
identifying suspicious findings. This additional information includes an assessment of identified
features in terms of the likelihood of the presence or absence of disease, or disease type.
CAD sistemi najbolje rezultate daju u radiografiji pluća i mamografiji.

Quantitative imaging: sequential scans over time to track a patient's condition in cardiology and
oncology. By accruing a sufficient database of measurements, comparisons between specific features
from one case and similar features from other cases become possible.
Allowing computers to measure items such as lesion linear dimensions or volume, the amount of
radioactivity and the distribution of activity within a lesion (u nuklearnoj medicini), and then express
those values as a number, will potentially lead to less variation in clinical practice. In addition, precise
numeric values may alert clinicians to minute changes that are difficult to discern with traditional
methods, allowing a faster clinical response. Other types of measures include numeric characterization
of the shape or texture of a lesion, which is usually expressed in semantic terms.