-1-

बुििवनोदसँग मेरो सबध

िव.सं. १९९२ को िहउँ दमा काशीमा आउँ -रगतको थाले म िबरामी भएँ । काशीबाट
काठमाड आएपिछ म के ही महीना थला परेँ , पढन सकनँ । मन त खाली रहँदन
ै यो । यही
रोगशपामा बुि"िवनोदका #$का उ&र बनाउन म लागेँ । तीन चार महीना जित िबरामी
भएको िथएँ । यस अविधमा के ही 'ोक बिनहाले । पिछ िव.सं. १९९६ मा ज)मै उ&र लेखी
किव लेखनाथ पौ/ालजीको घर म गएँ । उनताका किवजी वेदा1ती 2नुभएको िपयो ।
उहाँका वेदा1तिवषयका किवता ितनताका शारदामा #कािशत 21थे । उहाँका #ब1ध अय1त
आकष7क िथए । पिहले किवजीले ितनै किवताको चचा7 गनु7भयो । पिछबाट मेरो लेख हेरी
यसमा रा:ो िवचार गनु7पछ7, अिहले यही ँ छोडेर जानुहोस्, म हे;ँला भनी उहाँले भ<ुभयो ।
मैले यसै गर= । के ही दनपिछ जाँदा मैले हेरेँ, यो यो िमलेन भनी उहाँले धेरै ठाउँ मा िचनो
लाइदनुभयो । मैले बनाएर फे @र लगेँ । यही Aम धेरैपBट भयो । यस अविधमा मैले िनकै
पुCतक पिन हेर= । गDगाधर शाEीको अिलिवलािससंलाप यसै अविधमा मैले पढ= । रामदास
गौडको िवGानहCतमलक पिन यसै अविधमा मैले धेरै मनन गरी हैरेँ । यस कामबाट मलाई
िनकै लाभ भयो । किवजीकहाँ सHयाएर लँदाखे@र यो भएन भनी उहाँ भ<ु21यो । यस
बेला यस कािवताको संCकार गदा7 कतै कतै उहाँले के ही पद आफै ँ ले हािलदनुभएको छ ।
उहाँको हCताJर परे का कापी मसँग छँदछ
ै न् । उहाँ किवता गदा7 कलम हातमा िलएर धेरै
बेरस)म टोलाउनु2द
ँ ो रहेछ र पिछबाट माLै उपयुM पद हाBनु2द
ँ ो रहेछ भ<े कु रा मैले
#यJ देखेँ । मेरो मधेश जाने बेला भयो, अिहले यही ँ छोडेर जानुहोस्, दुई तीन महीनापिछ
आउनुहोला भ<े जवाफ पिन किहले किहले म पाउँ थेँ । किवजी मसँग कु रा गदा7 #ायः एOलै
2नु21यो । किहलेकही ँ कोठाबाटै ए बाबु, दरबार जाने बेला भएको छैन भ<े बाOय पिन
उहाँको मुखबाट िनCक1Pयो । जोगीहQसँग पिन उहाँको सपक7 रहेछ । जोगीहQलाई पिन
मैले उहाँको घरमा देखेँ । तर जोगीहQसँग भएको संवादचाSह मैले सुिनन । एक दन माL
मैले उहाँको कोठामा अकT मा1छलाई देखेको िथएँ । ती मािनस िथए Uयोितषी (पिVडतवर
पW#साद भXराईकY का1छी गुिहणीका िपता) । Uयोितषी तथा किव दुबैलाई पासामा खूप
रस रहेछ । यस दन पासाका खेल, साSहला Uयोितषीका भिव[यवाणीमै समय िबयो,
किवतािवषयको चचा7 भएन । यस किसमबाट धेरै कालको संCकारपिछ िव.सं. २००४ मा
\ी ३ पWको शासनकालमा किवजीले मेरो लेख पास ग@रदनुभयो र आ]नो भूिमका पिन
लेिखदनुभयो । यस कामबाट मलाई पिन लाभ भयो । कनभने जथाभावी पद हाली
वृ&पू`त गनa कामबाट म पर हbदै गएँ ।

-2-
 \ीगु; पिVडतवर सोमनाथ िसcdालले पिन उ&र रा:ोसँग हेरी उिचत परामश7 दनुभयो
र अिलिवलािससंलाप पिन मनाई पढाइदनुभयो । #$ पिन आफै ँ बनाऊ भ<े उपदेश पिन
उहाँले मलाई दनुभएको िपयो । तर लेखनाथजीसँग अिघबाटै मेरो संपक7 भइसके कोले यसो
गन7 मैले संकन । मेरा िमL सािहयाचाय7 बुि"#काश पाँडे (िव.सं. २००६ मा दवंगत) ले
धेरै किसमबाट यस पुCतकको कटु आलोचना गरी मलाई सBलाह दनुभयो । मैले अQ
इfिमLहQबाट पिन पस िवषयमा उिचत परामश7 पाएको छु । नानी देवराज पौडेल (आिहले
सािहयाचाय7 तथा िवdवा@रिध) ले यो पुCतक सारी छापाखानामा पुgयाउन 2ने पा@रदए ।
सबै#ित मं कृ तG छु ।

किवजीले पास ग@रदएपिछ नेपालीभाषा#कािशनी सिमितबाट पास तथा #काश

गराउन सो पुCतक सिमितमा लगी बुझाएँ । सिमितको िवशेष सिमितले सो पुCतक पास पिन
ग@रदयो । पर1तु कन हो, सो पुCतक यस बेला छािपएन । पिछ िव.सं. २०१५ मा माL
सिमितवाट सो पुCतक छािपयो । जे भए पिन लेखनाथजीको जीवनकालमै सो पुCतक
िनCOयो । मेरो लेखा यो हष7को िवषय भयो । छािपएको सो पुCतक िलई किवजीकहाँ म पुगेँ
। लेखनाथजी #स< 2नुभयो । त;णतपसीको िवषयमा पिन लेखने सDके त उहाँबाट मैले पाएँ
। तर त;णतपसीको िवचारसँग मेरो 2दय सहमत न2नाले किवजीलाई कृ ताथ7 पान7 मैले
सकन । नेपालका ठू ला किव लेखनाथसँग सहमत भई #कािशत भएको यो पुCतकले मेरो
मनलाई के हीनके ही आन1द अवhय दएको छ । यो बुि"िवनोद #$ र उ&र पिहलो पटक
छािपएको १७ वष7पिछ अिहले िव.स. २०३२ मा जCताको तCतै दोiो पटक छािपएको छ ।

िव.स. २०३२ आषाढ १६ गाते सोमवार नयराज पत

-3-
मत
धेरै काल अघी मDगलमू`त भगवान्को इHछाले िवकासो1मुख नेपाल राj संग@ठत 2न
थाBयो, यस बेलाका सुयोcय राजनैितक िवदान्हQले उCलाई हरतरहले संग@ठत पिन गराये
तर Cवत1L नेपाल राjको अिCतवका िनिम& स)पूण7 #ा1तीय भाषाहQको एकYकरण र उk
सािहयको पिन अयावhयकता िथयो, यसमा रघुनाथ, भानुभM, मोतीराम र
होमनाथहQले सरल र सरस शैलीमा रामायणाद l1थ लेखेर राjभाषाको एकYकरण बढी
योcयतासाथ गराये ।

समाज समतलबाट उठे र Aमशः उ<ितको िशखरमा चढन लागेको 2नाले उCलाई उk
सािहयको Pयास बmदै गयो । उCले चौतफY िवnान्हQको मुटु छाo थाBयो, यो कु रा सारा
ऐितहािसक िवnान्हQले जानेकै छन् ।

चालीस बष7 अघी मेरो वाBय चqल मनमा पिन यो कु राको के ही झBका पgयो, तर मेरो
कलममा उk सािहयको आिव[कार गनa शिM न2नाले म लाचार िथयेँ तापिन यो बेला मैले
योcय िवnान्हQको sदयमा सािहय िवषयक कु तकु ती पैदा गना7का िनिम& बुि"िवनोद
नामक सानू #$ावली लेtे साहस गर= । यो सािहियक दृिfले हेदा7 िवशेष आदरणीय िथयेन
तापिन यCले यस बेलाको जनसमाजमा यहाँस)मको आदर पायो क जसले गदा7 मैले
यसलाई िव.सं. १९७३ सालमा छपाउने #ेरणा समेत पायेँ । मलाई यो छपाउँ दा पिन
िशिJत समाजले यCलाई Cवीकार गला7 वा गरोियन भ<े िnिवधा नै िथयो तर छािपएपिछ
नेपाली समाजका आवाल बृ" धेरैजसो िMका मुखबाट बढो \"ा साथ यCको उkारण
भएको सु1दा मलाई अय1त खुशी लाcयो ।

के ही कालपिछ एक दुई जनाले #येक 'ोकको उ&र लेखेर शारदा नामक पिLकामा
छपाये । यो उ&र कCतो िथयो सो कु रा िवG वाचकवग7ले जानेकै छ । अिहले नेपाल
रानीपोखरी संCकृ त पाठशालाका अuयापक Uयोितषाचाय7 पिVडत नयराज प1तले पिन बढो
प@र\म साथ सोही मेरो #ाचीन बुि"िवनोदको योcय उ&र लेिख ने.भा.#. सिमितnारा मूल
'ोककासाथै छपाउने अनुमित माvु भएकोमा वहाँलाई म हाwदक ध1यवादका साथै सो
छपाउने अनुमित द1छु । #$ र उ&र साथै छािपयेको हेन7 पाउँ दा दश7कवग7लाई िम\ी
िमि\त दुcधपानको अनुभव होला भ<े आशा गछु 7 ।

िवनीत-
लेखनाथ
नाथ
२००४ साल माग7 १८ गते ठमेल ८० नं. नेपाल

-4-

-ू

  
ू
 –    !
 – ू. " #
म किव ले ख नाथका ह
१ कहाँ िथयो वास अिघ म को िथएँ
कसो 2ँ दा यो Sपजडा Sलदो भयेँ ।
कहाँ छ जानू कु न साथ लीकन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
२ म वाHय को हो कसरी कहाँ बसी
रहे छ यो इि1xय-जालमा पसी।
िचिन1ह आफु कन आफु ले कन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
३ Cवयं िनराधारिवषे टनाटन
असं zय {|ाVड खडा गरीकन।
जगत् जमायो कु न क`मले कन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
४ कदािप क&ी नलगाइ ठ~र
lहाऽऽदलाई दन€ँ िनर1तर।
घु माउने को छ खडा भईकन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
५ िनशािवषे मािथ सधै ँ वरीप@र
अन1त जोती गजमोितले स@र।
झु लीरहे का कन हो, ित को 2न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
ा.
ा . नयराज पतका उरह
अMमा वास िथयो ितमी पिन
िथयौ उहँ लीन, अदृ f ले जु िन।
िलयौ, उही ँ पद7 छ जानु आिखर
बोके र आ]नै उ अदृ f साँ व ल॥
म-वाHय यो ापक तyव िच1मय
सं Cकारले िल1छ शरीर इि1xय।
#शा1त अ1तमु7 ख ता िलईकन
हे र त फु ला7 क यहाँ Cवयं प ना॥
असं zय यी लोक खडा गरीकन
अन1त लीला रटना चलाउन।
कम} भएथे भवचAको गित
चलाउँ दा िच1मय दे व ता पित॥
परCपराकष7 ण जाल नै बु नी
lहाऽऽद घु )छन् उिनएर फ1फिन।
जगि<य1ता अिन;"को गु ण
छ िव‚मा ापक शिM कष7 ण ॥
िवशाल छायापथ 2न् कु नै , कु नै
2न् तारका-गु Hछ, िवका@र 2न् 2नै
कु नै त 2न् न,कु नै भ-यु cम 2न् ,
#काशक Uयोित सबै ियनी 2नन् ॥
1

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
६ समCत आकाशिवषे टनाटन िलएर नारायण-शिM िचकण
थरी-थरी सु 1दर सृ िf-साधन। ‘नारा’ िहरVयाVड ब1यो जमीकन।
भये छ उप< कसो गरीकन भएर टु Aा यसकै अने क न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? खडा भयो सु 1दर सृ िf-साधन॥

७ Cवभाव धमा7 ऽ ऽद जु दा-जु दा धरी अदृ f को ब1धनमा परीकन

िवशाल यो िव‚िवषे थरी-थरी। वै राजदे िखन् सब जीव-िसज7 न
कसो 2ँ दा जीव जमे कडोरन अuयामवादीह;ले बताउँ छन् ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? #यJवादी अझ लब7 राउँ छन् ।

८ अशे ष आ{| िपपीिलकातक अशे ष आ{| िपपीिलकातक

शरीर एकै उिह पाqभौितक। शरीर होलान् उिह पाqभौितक।
पर1तु भोcयाऽऽद घटी-बढी कन िविभ< भै कम7 र वासनागित
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िविभ< नै छन् सब भोcय प"ित॥

९ िझिल~ िझBके िबजु लीसरी सब पदाथ7 सारा भवमा िवलJण

तु ; 1त छोडीकन जीवनोसव। िवकारमा #ाƒ 2ँ दै #ितJण।
अहो! कती जीव गए कहाँ कन अटू ट उप< िवनf ब1दछन् ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? मह`ष सृ िfAम यै छ भ1दछन् ॥

१० बु ढो पु रानू बदली #ितJण बु ढो पु रानू बदली #ितJण

नयाँ नयाँ सृ िfिवषे टनाटन। नयाँ नयाँ सृ िfिवषे टनाटन।
सजाउने को छ मजा िलईकन सजाउने यै छ मजा िलईकन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? जBले गरे यो अिघ लोक िसज7 न ॥

११ कती मजCता उिहBयै िबतीसके अQहQको नितजा िलईकन

कती सु ते का छन बाँ चु ला म के । चे ती Cववै गु Vय बु झी हटाउन।
भनी कु नै कि& नआि&ने कन िववे क आए त हटी रजCतम
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? 2ने िथए मािनस दे व तासम॥

१२ समCत सृ िf िCथितका िनयामक बाँ धे र फु ~ा मनलाई जु िMले

िव@रिq, नारायण, शं क रादक। खोUयो भने िमL समािध-योगले ।
कहाँ बसे का छन गु ƒ भै क न 2नन् सबै झBझल िव‚Qपले ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? ती दे Sखदै न न् तर चम7 - चJु ले ॥

2

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
१३ अहो! उनी जीव कु नै ित दे व ता भोcछन् सबै जीवहQ िनजाज7 न ,
कु नै घु मे का गु 2 मा यता-उता। सMै न कोही यसदे िख पि„छन।
कहाँ गयो ईश दया-िनके तन िनसग7 िस"ा1त छ यै जग…र,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? छँ दै छ िन[पJ दयालु ई‚र॥

१४ सबै सु खाऽऽCवाद िलऊँ भनीकन िनता1त तृ [णा-JयमाL सौzय हो ,

#वृ & लाखौ िँ तर भै र हे छ न। अन1त तृ [णा सब दुः ख-मू ल हो।
तथािप दे िख< सु खी कु नै कन िलएर तृ [णा सु ख िमBदयो कन,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? 21यो कहाँ भाव अभाव मे ल न॥

१५ जहाँ दशै nार सदा खु ला छन चलीरहे को नअडी िनर1तर

अहो! उही #ाण समीर-भाजन। खलाँ ितजCतै छ िन यो कले व र।
फु सू फु सू सास निसि"नू कन किह1छ यै Cप1दन नै त जीवन,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? समीर नै माL त है न जीवन॥

१६ अनाद सं सारिवषे कु नै दन िमली रिय #ाण दु वै बराबर

जताततै Eीजित शू 1य भै क न। Eीपुं स को भो सृ ज ना जग…र।
नज1मनू के वल पू ; षै कन रयं श को भाव छँ दाछँ दै पिन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? #ाणां श माLै कसरी 2ने अिन॥

१७ हरे क गभा7 1तरमा पसीकन िमली रिय #ाण सQप भै क न

बराबरी बालक-बािलकागण। एकव िल1छन् जसमा सनातन।
बनाउने ती गिणतG को 2न पर)पराबाट ितनै #जापित
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िEपुं स ताको सम पाद7 छ न् िCथित॥

१८ गु टू मु टू भै क न गभ7 - जालमा आपि&मा वा सु ख मा िवदे श मा

बसी कठै अ†िल जो@र भालमा। Cवदे श मा वा घरमा जहाँ तहाँ ।
कराउँ दा ब1धु ह Q िथये कु न िनम7 सरी दीनदयालु ई‚र-
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? बाहे क अकT कु न ब1धु 21छ र॥

3

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
१९ झल~ दे खी िनज कम7 प "ित गदा7 िमची घोर कू र पAई
उजार भै ई‚रको गरी नित। सु नी सबै दVड सजाय, जाकई।
वहाँ गरे को कु न हो िनवे द न कराउने मू ख7 कसू र दारको
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? जCतो 2ँ दो हो सब िबि1त गभ7 को॥

२० िथयो जती गभ7 िवषे िवरMता पgयो भने दुः ख उसै अतािसने
गयो सबै यो जनमे प छी कता। गरीबलाई सु ख मा सताउने ।
2ँ दै न क&ी पिन स)झना कन यी लVठ हामीह;ले अहो! कन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? सि)झरह1यौ ँ अिघका कु राकन॥

२१ परL यCतो छ, यसो गgयो भने सामा1य जो हो उ त कालको घर

यसो-यसो 21छ भने र दे ख ने । पु गे र फद‡ न कसै यताितर।
नआउने कोिह पनी यहाँ कन जो हो असामा1य मनु [य योकन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? सामा1य हामीह; िच1दयौ ँ कन॥

२२ शरीर हो कारण पु Vय-पापको यो भोगको साधनमाL दे ह हो,

ढBयो यही ँ यो त बनी िबकामको। भोMा त सारा सु ख दुः ख जीव हो।
परLमा यो सब भोगने कु न खु नी छ जो पछ7 उही सरासर,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? के भाँिkयो लˆी भनेर भनेर छु bछ र॥

२३ असय सं सार, असय दे ह यो सं सार यो सय भने र स)झँ दै

असयको भोग असय नै भयो। मै भोग गनa भिन खू प ति)सँ दै ।
म सय आमा फर ज1मने कन Sह‰छो ितमी िभL गम~ ग)कँ दै ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? घु )छौ यसै ले भव-चAमा सधै ॥ँ

२४ #माण-शाली \ुित-शाE जो छन नानाथरी यो अिधका@रवग7 छ,

अहो! उनैमा झगडा टनाटन। सबै जनालाइ उतानु7पद7छ।
यथाथ7 के हो कन छैन मेलन आभास देिख1छ िवरोधको अतः,
तँलाइ मालुम् छ क यो कु रा मन? तापय7 यौटै सबको छ वCतुतः॥

२५ कतै छ एकव, कतै अनेकता ती ती अवCथा1तरमा िववेचन

कतै सबै शू1य, कतै Aयामता। सबै 2नन् यी उपयुM साधन।
म सय मानूँ कसको िववेचन तथािप अnैत िवके कको मत
तँलाइ मालुम् छ क यो कु रा मन? देिख1छ रा:ो \ुित-वाOय-स)मत॥

4

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
२६ \ु ित, Cमृ ती, त1L, पु राण-म1थन जो शाEको सार छ यो िवचारमा
गरे र बोAे झगडा िलईकन। िवचारलाई वहार-भारमा।
CवQप जा1यो कसले सनातन जBले लगायो दृ ढ ता िलईकन,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? CवQप जा1यो यसले सनातन॥

२७ जता-जता दृ िf दयो उतै ितर िवचार-धारा सबको िविभ< छ,

कथा #पqाऽऽद अन1त सु 1दर। िवचारजCतै वहार चBदछ।
मह`षले जाल रचे वृ था कन िमBदा सबै का वहरामा तथा
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? सु धार गनa ऋिषले रचे कथा॥

२८ परासर, ास, विशŒ, जै िमिन, अGानले पीिडत कम7 - िवHयु त

शु काऽऽद जो-जो पिहले भए मु िन। मनु [यलाई शु भ -माग7 - दीिJत।
गये ित के काम गरी कहाँ छन गराउँ थे , ती यितस)म जा1दछु ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? यही ँ गए भ< म शिM-हीन छु ॥

२९ जमाई सा:ाUय बसी नृ पाऽऽसन तोडी अह1तामय दीघ7 ब1धन

#जा खु शी पा@र 2कु म् चलाउन। पु गीसके कको छ असीममा जु न ।
चट~ छोडी कन ती पसे वन अगाध-आन1द-िनमv यो जन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? भु लीरह1यो प@रपqमा कन॥

३० चु ने र ज)मा ग@र कािमनीजन असीम आन1द अहो!कता कता,

असीम आन1द लु टी िलनाकन। िवलािसता कामु क ता कता कता।
शु काऽऽदको िच& गएन हो कन सु Cवादु गDगा-जल हो कता कता,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
मरीिचका-ाि1त हरे !कता कता

३१ कलL-पु Lाऽऽद सधै ँ वरीपरी यो िव‚ नै पु L समान स)झने

लगाइ घे रा गफले जु लु म् गरी। सदा उसै को िहत नै िचताउने ।
शु काऽऽदले काल नफलनू कन ती िव‚का द िवभू ितले कन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? फाBथे हरे ! काम र मोहमा दन॥

३२ असय सं सार सदै व दे िखने डोरी छ साँ चो तर डछ7 बलक

छ सय जो यो किहBयै नदे िखने । परे र सप7 - म यो अचानक।
िविचL उBटो प@रपq यो कन यथाथ7 मा यो सब दृ िf-दोष हो,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? यही त मायामय दीघ7 - कोष हो॥

5
म किव ले ख नाथका ह
३३ कहाँ छ वै कु Vठ कहाँ छ रौरव
िवचार को गद7 छ कम7 को सब।
यथाथ7 मा तyव छ शाEको कु न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
ा.
ा . नयराज पतका उरह
मनै छ वै कु Vठ, मनै छ रौरव,
Cवकम7 जाँ Hने पिन हो यही सब।
िनःCवाथ7 ता सव7 िहतै िषता #मा
2न् शाEका तyव कु रा यथाथ7 मा॥

३४ #जा धरामा, धरणी फणीशमा, यहाँ छ आधार-पर)परा जु न

फणीश पानी-िबच पािन हो कहाँ । यो हो धराको Aम-सृ f -सू च न।
िमले न िव\ाि1त जवाफ हो कु न भू - िपVड-सृ िf-Aमले #पिqत
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? धरा िनराधार छ वे द -व`णत॥

३५ जमाउने सृ f सदा चतु मु7 ख िवना कु नै नाश न सृ िf चBदछ,

डढाउने शं क र सृ िfको सु ख । न सृ िfदे िखन् लय दू र बCतछ।
2ँ दै न होला झगडा अहो! कन ‚ास-Aयाका गित छन् िनदश7 न ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? Aया छ एकै झगडा यहाँ कन॥

३६ जगद् - वCथा जसमा छ स1तत स"म7 थामे र जगद् - विCथित

अहो! उनै कृ [ण पराDगना-रत। चलाउनै मा जसको िथयो मित।
गयो कहाँ उकट वे द -ब1धन आदश7 िशJामय योिग-राज ती
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? गदा7 2नन् के पर-कािमनी-रित॥

३७ घसी खरानी िशरमा जटा धरी 2ँ दा सबै यो प@रपqको लय

hमशानमा िनय बनी दग)बरी। अन1त नानाथर वसनामय।।
लडीरहे को िशव हो अहो! कु न रह1छ जो चे त न-पु † वाCतव,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
यै हो Lयी-वे d दग)बरी िशव॥

३८ िवलािसनी द अन1त अPसरा ऐ‚य7 को यो िवकराल माग7 मा

छँ दा छँ दै यौवन-भारम1थरा। िववे क को शE रहे न हातमा।
फसे अिहBयािसत इ1x गै कन भने त ष‰वग7 िवपJ दु ज7 न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? के बे र मा1छन् र बलै अँ Žाउन॥

6

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
३९ िपये र गीताऽमृ त शा1त भै क न बु झे र िभLी िशव जीवको सब
कु टु )ब-हयाितर लागनू कन। अिभ<ता वा अमरव गौरव।
करी@टले तyव बु झे अहो ! कु न Cवधम7 आ]नो कु लको अ/ाउन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? लडे अनाCथािसत धीर अजु7 न ॥

४० जती जगमा छ मनु [यको गण यो मCय-दु न}ित िनकै बढीकन

उती सबै का मनु मू ल -कारण। टु bदा वCथा त िमली सबै जन।
छँ दा छँ दै जाित पृ थ क् बने कन माने िपता झै ँ मनु लाइ भ1दछन् ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? मनु [य सारा मनु - पु L होइनन् ॥

४१ कतै महापाप छ मd गो-वध जो मय7 दै वी-#कृ ित-#धान छ,

कतै यही धम7 गिन1छ मु zयतः। यBलाइ मdाऽऽदक उl-पाप छ।
पयाउनू के , नपयाउनू कु न जो आसु री सं प ितले िनब" छ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? यBलाइ यै सु 1दर योcय शु " छ॥

४२ िनब" एकै पितमा बधू ज न िवलािशताको सँ ग अGता घु सी

बधू हजारौ ँ पितले 2ने िलन। ज)मा भई धा`मक बाँ ध मा पसी।
चले न पीतको #था कन िववाहको CवHछ मु हान मै िलयो,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? आदश7 सीतापित राममै र‘ो॥

४३ िवभाग वणा7 ऽ ऽ\मको गरीकन यो लोकमा काय7 जु दा जु दा 2ँ दा

जु दा-जु दा जाित खडा गराउन। 2ँ दा अवCथािबच फे @र िभ<ता।
समथ7 को हो, कन यो गरे छन वै राजकै अDग-िवकाशबाट यो
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िवभाग वणा7 \ मको खडा भयो॥

४४ अ न 1त क f -  य सा uय वै द कY Aयािवना 2< िववे च नोदय,

Aया छ जो सोिह भलो भनी िसकY। िववे च नै गद7 छ वासना-Jय।
बडो बखे डा ऋिषले िलए कन हो ज1मको साuयसमे त यै भनी
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? Aया चलाए ऋिषले पढी गु नी॥

7

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
४५ घडी, जु ता, कोट, छडी िलईकन आदश7 राखे र अगािड िव‚को
रवाफ भै मोजमजा उडाउन। जो गछ7 उ"ार समCत जीवको।
खराप ठा1यो ऋिष-वृ 1दले कन गरी गरी स’न-दीन-तज7 न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? रवाफ छा‰यो िन हरे ! उही कन॥

४६ यती पछी 21छ अवhय यो कु रा Sहजो िथयो यो अिहले छ यो यित

भने र स)पू ण7 बु झी पु रा-पु रा। भने र ता‰ने सब वCतु का गित।
यु ग -वCथा गरने ित को 2न मह`ष नै योपिछ यो भनी िCथित
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? बाँ धे र गछ7 न् यु ग को विCथित॥

४७ िLकाल-दश} जगतै कँ पाउने सानै छँ दामा उपनीत भै क न

कठै ! यही {ा|ण-वग7 हो भने । िलएर िवdा-त वा तपोधन।
द@रx कु &ास@र आज भो कन पढी गु नी “ातक भै जगद् - िहत
तँ लाई मालु म् छ क यो कु रा मन ? गथa र पो िव# िथए #ितिŒत॥

४८ मह`षकै €ँ सब हािम स1तित िबसa र पु खा7 ह ;का सबै गु ण

उनै पु राना छन म1L-प"ित। आलCयले ल” भई बरािलन।
तथािप आशीष नलागने कन लाcदा ह•ो दू र सबै मनोबल,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? रहे न के ही अिन वाOयमा बल॥

४९ दयालु सव7 G ठु ला अधी‚र आफै ँ मपाई ँ कहलाउनै क न

#िस" हा:ा अिघका मु नी‚र। हामीहQको सब िबछ जीवन।
कतै कु नै आज नपाइने कन अ न 1त - र ा ऽ क र मै क सै क न
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? मोती त िमBदै न िवना गवे ष ण॥

५० अन1त बाटा बटु वा छ एक यो उ–े hय आ]नो छ भने सु िनि—त

िवचारमा रङ् -मिङदा जनम् गयो। अन1त बाटािबच एक िनि—त।
छँ दै छ शDका अब कृ य हो कु न पाइ1छ बाटो त यहाँ दनादन,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? इHछानु सारै बु झ कृ य-ब1धन॥

8

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
५१ कतै कसै को मरणा1त दु ग7 ित आ]नै भलो सोHनसमे त िब˜सदा
कतै भने स)पितमािथ स)पित। लोक-वCथा िबचमै बटा™रदा।
छ पJपाती सब जाितको कु न सं सारको कोल घु मी घु मीकन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? छन् पे Sलदै यी दु िनयाँ #ितJण।॥

५२ उही कु लो खे त िबऊ सबै उही गम} र पानी जब @ठ~ िमBदछ,

उसै गरी रोिपदये पिन कही ।ँ धा1याऽद सारा तबमाL फBदछ।
2ँ दै न धा1याऽऽदक चै L मा कन जो चािहने ठीक िहसाबमा यहाँ
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िमBदै न गम} जल चै L मासमा॥

५३ अगािड अuयामिवषे िथयो जित आ1वीिJकYिशBपकला दु वै ितर

िथएन कY िशBपिवषे उती मित। हामी पु गे यौ ँ उिहBयै िनकै पर।
बने न होला कन रे ल बे लु न अिच1यको गू ढ रहCय खोUदयौ ,ँ
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िवमानलाई रसले चलाउँ यौ ।ँ ॥

५४ नयाँ कु नै दु `बन य1Lको रित यfी घटी शDकु र चA आद ती

सहाय के ही निलई lह-िCथित। िलई पु रानै सब य1L-प"ित।
अगािडकाले कसरी बु झे 2न #चीन बु šथे lह-तारका-िCथित,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
साJी छँ दै छ न् अझ वे ध -गे ह ती॥

५५ lहाऽऽदको यो उदयाऽCत पारने भू गोलको उ&र नािभ वाCतव

सु ण7 कै पव7 त -राज हो भने । किह1छ हे माx तथा उदc›ु व ।
नदे िखनू उ&रतफ7 यो कन भू - वAताको अवरोधले तर
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? 2ँ दै न दृ ग् - गोचर यो यताितर॥

५६ नदी र नालाह; रे Sलदा सब समु x कै वा@र उठे र ब`सयो,

समु x उलa र तु र 1त बे ढ व। बगी बगी फे @र समु x मै पु cयो।
समCत पृ वी नडु बाउनू कन न घbछ के ही, न त बœछ, सव7 दा
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? एकै छ आय-य-तु Bयता 2ँ दा॥

9

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
५७ उही छ मािथ तलको नभCथल अन1तमा मािथ कता, कता तल,
तथािप वृ 1त-Hयु त वृ J का फल। पर1तु वृ 1त-Hयु त वृ J का फल।
नजानु मािथ किहBयै पनी कन जो खCतछन् भू ितर नै दनादन,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? यहाँ त पृ वी-गु ; ता छ कारण॥

५८ गडे र हे gयो दु िनया जती-जती अन1त यो िव‚ अमे य -कारण,

तरDग शDका बढने उती-उती। हा:ो छ सानो मनको िववे च न।
2ँ दै न क&ी पिन शा1तता कन आदश7 आधार नपाइँ दा अझ
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? अशाि1तकै कारण तक7 ब1दछ॥

५९ यसो गरे दे िख प@र1छ ने ल मा कामादले जोर गरी अँ Žाउँ दा

भनी बु झे कै छ तथािप जे ल मा। वै रीहQका छलछामले क ता।
परीरहे कै दु िनयाँ अहो कन यnा कसै को यसले भयो जय
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? भने र जा1छन् जन ब1धनालय॥

६० जती कमायो धन-धा1य स)पित मनु [य ढBOयो पिहले जताितर,

Sखिच1छ यो आदतले उतै ितर।
तु ; 1त तृ [णा-लहरी उती-उती।
लोक-वCथा सबमा यही 2ँ दा
बढे र जाने जनमै भ री कन
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? ढBक1छ लोभै ितर लाभ सव7 दा॥

६१ कलL-पु Lाऽऽद यहाँ जती छन आफै ँ छु थोरै दनको, अQ जन

सबै ित थोरै दनका भनीकन। आ]नै िलए 2न् सब सौzय-साधन।
बु झे प छी मु cध 2नू वृ था कन यCतै छ हा:ो मनु ज व-लJण,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ?
यै तक7 हो वाCतव मोह-कारण॥

६२ ि#या छ जो यौवनमा िवलािसनी ता;Vयको मोजमजा उडाउँ दा

पछी उही डिDकिन धै य7 - नािशनी। ब1छे िपयारी त;नी सु ख -#दा।
@रसाउँ छे दू र िछ छी गरी कन बू ढो 2ँ दा पोइ परे र चाउरी
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? िवरM 21छे िबनु मोज सु 1दरी॥

10

म किव ले ख नाथका ह ा.
ा . नयराज पतका उरह
६३ जहाँ छ स)पि& वहाँ सबै जन दे ला क के ही म मजा उडाउँ ला,
अगी-पछी लािग सधै ँ खडा छन। जमी जमी शौकत शान राखुँ ला।
जगत् िबरानू धन @रS&दा कन यो Cवाथ7 ले नै नरलोक धाउँ छ,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? थै ली हरायो क त िच< छो‰दछ॥

६४ मरे र जाने छु म एकलै भनी यसै बसै दे ह अवhय सु Oदछ,

यथाथ7 जाहे र छँ दाछँ दै पिन। हया गरी मनु7 अघोर कf छ।
अने क टVटा बटु ली िलनू कन यसै 2ँ दा #ाण अ/ाउनै पgयो,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? ज1)यो क टVटा बटु ली िलनै पर्यो॥

६५ शरीर कkा छ उमे र अिCथर थोरै 2नाले सु ख -लाभ-साधन

नपख7 ने काल सधै ँ छ धम7 र । िह@र~ 21छन् सु ख मै सबै जन।
िह@र~ थ‡ सु ख मा 2नू कन जे धे र पाइ1छ सदा उसै ितर,
तँ लाइ मालु म् छ क यो कु रा मन ? गछ7 न् उपे Jा दु िनया सबै ितर॥

६६ तरDगमा रिगदा यसै म ता तृ [णा िजते िमBदछ शाि1त-साधन,

अहो! पु गे छू अिहBयै कता-कता। यो तyव नै हो सब िस"-साधन।
कसो गरे िमBदछ शाि1त-साधन मै ले बु झे का जित जे कु रा िथए,
बता बु झे स )म अलीकतामन ? समl ती िबि1त यहाँ चढाइए॥

६७ –म िनCकनाले जननी! ितमीकन अिलअिल किवतामा चाख मेरो 2नाले

परे छ यो घोर अनथ7 िच1तन। बलजफतसँग वा िभLकै #ेरणाले
म िभL आएँ अब के छ लCफस मुखिबच जुन आयो, िच&ले जे पयायो
थप~ बाबा-िसत शा1त भै बस॥ 1 खु;ख; सब सोही लेखनीले उताgयो॥2

इित। शुभं भूयात्।

1  $ '' %& , ''('  '"(' %& "(  '

'  ॄ*
+#,- ./ "( ॄ*-
 0  "(-ॄ*-1%2 3#- 4  156 # '7  8 9
:; 4/  1ँ  => >  4? 1 3# @ A 2
>  4B= ,-

2 ूC " #DE  1# $ F G  7A

Bि I,  3  G  ( (
2G/ %#G " 3 ./6J,,

 /4 G , .L

1,M  1 M "( ॄ*/4 1'%& , %& 3 , , 1N "( 7 "I
(" ,
./6 ऽ ./, 1 3# 2/ ,G , P Q
-

11