MÜHENDİSLİK

MATEMATİĞİ

HAZIRLAYAN

ERSİN SOYBERK
ELEKTRİK . Y . MÜH .
TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM A.Ş KURUMUNDAN EMEKLİ
GAZİ ÜNİVERSİTESİ MÜH.FAKÜLTESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ ESKİ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ

2019
 ÖNSÖZ

Hazırladığım bu ders notu TEİAŞ bünyesinde başlatılan ve Elektrik

Mühendisleri için temel eğitim programı kapsamına alınan Mühendislik Mate-
matiği dersi için hazırlamış olduğum bu ders notları, bütün konuları kapsayan
bir matematik analizi olmaktan ziyade bir elektrik mühendisi için lüzumlu en
basit konulardan başlayarak, ileri matematik analizlerini de ihtiva edecek şekilde
düzenlenmiştir .
Bu maksatla; Elektrik mühendisliğinde, sinüsoidal sürekli hal çözü-
münde büyük önemi haiz kompleks sayılar cebri ile devre analizleri için lüzum-
lu matrisler ve lineer denklem sistemlerine yer verilmiştir .
Sinüsoidal olmayan periyodik fonksiyonlarla uyarılmış devrelerin çözümlerine
esas olmak üzere Fourier analizine de kısaca temas edilmiştir .
Nihayet, lineer sistemlerin geçici ve sürekli hal çözümlerinin bulunması ve bu
sistemlerin analiz ve sentezi için en elverişli metod olan Laplace dönüşümünün
tanıtılmasına çalışılmış ve örneklerle takviye edilmiştir .
Mühendis meslektaşlarıma faydalı olmasını temenni eder, çalışmala-
rında başarılar dilerim .
Ankara-kasım-1981

Ersin Soyberk

Not :
Türkiye Elektrik Kurumu Eğitim Dairesinin 1981 yılında düzenlediği
elektrik mühendisleri temel eğitim programı için hazırladığım ve anlattığım Mü-
hendislik Matematiği ders notları TEK Eğitim Dairesi tarafından bastırılmıştı .
Yapılan düzeltmeler ve ilaveler ile bilgisayar ortamında yeniden düzen-
lenmiştir . En küçük kareler metodu yardımıyla grafiği verilen bir eğriye üzerin-
deki belli birkaç noktasından geçebilecek uygun bir eğrinin uydurulması, Fouri-
er serisinin kompleks gösterilimi konuları ilave edilmiş olup, kitabın sonuna da
integral tabloları eklenmiştir . Yazılım sırasında yardımlarını esirgemeyen Elekt-
ronik Y.müh Ediz Egeli ye de teşekkür ederim . 12. 10. 2019

Ersin Soyberk
Elektrik Y. Müh
(İ.T.Ü. 1964)
 İÇİNDEKİLER
SAYFA
SAYILAR
Sayı kavramı 1
Rasyonel sayılar, irrasyonel sayılar 1
Reel sayılar 1
İmajiner sayılar 2
KOMPLEKS SAYILAR 2
Tarif ve notasyonlar 2
İki kompleks sayının eşitliği 3
İki kompleks sayının toplamı 4
İki kompleks sayının çarpımı 4
İki kompleks sayının bölümü 5
Kuvvet alma 5
Kök alma 6
Kompleks sayının eşleniği 6
Çözümlü örnekler 6
CEBİRSEL DENKLEMLER
Tanım 9
Dalembert teoremi 9
Newton binomu 9
İKİNCİ DERECE DENKLEMİ 10
ÜÇÜNCÜ DERECE DENKLEMİ 11
İkinci derece terimi bulunmayan üçüncü derece denklemi 11
Genel üçüncü derece denklemi 12
Üçüncü derece denkleminin grafik yöntemle çözülmesi 13
GENEL DÖRDÜNCÜ DERECE DENKLEMİ 14
Örnekler 15
TRIGONOMETRI 19
Tarifler 19
Önemli özdeşlikler 21
Kompleks gösterilim 22
Trigonometrik çember 23
Açı toplamları 25
İki katlı açılar 26
Yarım açı ifadeleri 27
m katlı açı ifadeleri 27
Trigonometrik toplamlar 29
Trigonometrik çarpımlar 31
Sinüs teoremi 31
Kosinüs teoremi 32
Tanjant teoremi 32
tg ( α/2 ) cinsinden sin α ve cos α ifadeleri 33
 SAYFA
LOGARİTMA
Tarif 34
LOGARİTMA İŞLEMLERİ 34
LOGARİTMA SİSTEMLERİ 36
LOGARİTMA SİSTEMİNDE TABAN DEĞİŞTİRİLMESİ 37
ADİ VE NATUREL LOGARİTMA ARASINDAKİ BAĞINTI 37
KOMPLEKS BİR SAYININ LOGARİTMASI 38
ÖRNEKLER 39
DETERMİNANTLAR
Tarif 40
Determinant ların açılımı 40
Determinant lara ait teoremler 42
Örnekler 43
MATRİSLER
Tarifler 44
Matrislere ait işlemler 45
Matrislere ait teoremler 48
Bir matrisin rank’ı 49
Matrislerde bölmeleme 50
Örnekler 50
LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ
Tarif ve ana kavramlar 51
Homojen denklem sistemleri 51
Homojen olmayan denklem sistemleri 53
Cramer kaidesi 55
Örnekler 56
FONKSİYONLAR 62
Tanım ve ana kavramlar 62
BİR FONKSİYONUN LİMİTİ 63
FONKSİYONLARDA SÜREKLİLİK 64
FONKSİYON TİPLERİ 65
FONKSİYON FONKSİYONU 65
TERS FONKSİYONLAR 66
y = x n FONKSİYONU 67
ÜSTEL VE LOGARİTMİK FONKSİYONLAR 68
y = a x fonksiyonu 68
Logaritma fonksiyonu 69
TRİGONOMETRİK FONKSİYONLAR 70
TERS TRİGONOMETRİK FONKSİYONLAR 73
ARKUS YAY FONKSİYONLARINA AİT ÖNEMLİ İFADELER 76
HİPERBOLİK FONKSİYONLAR 77
Tarif ve önemli özdeşlikler 77
 SAYFA
Değişken toplamlarına ait önemli formüller 78
Hiperbolik fonksiyonların toplam formülleri 79
Hiperbolik fonksiyonların çarpım formülleri 80
Th (x/2) cinsinden shx ve chx ifadeleri 80
Hiperbolik fonksiyonların kompleks ifadeleri 81
Hiperbolik fonksiyonların grafikleri 82
Ters hiperbolik fonksiyonlar 84
Ters hiberbolik fonksiyonlara ait logaritmik bağıntılar 86
Ters hiberbolik fonksiyonlara ait önemli ifadeler 87
TÜREV 88
Tarif 88
Türevin geometrik anlamı 88
TÜREV ALMAYA AİT KAİDELER 89
BAZI ÖNEMLİ FONKSİYONLARIN TÜREVLERİNİN HESABI 93
n
y = x fonksiyonunun türevi 93
Trigonometrik fonksiyonların türevleri 93
Ters trigonometrik fonksiyonların türevleri 95
Üstel fonksiyonların türevleri 95
Logaritmik fonksiyonların türevleri 96
Hiperbolik fonksiyonların türevleri 97
Ters hiperbolik fonksiyonların türevleri 97
Reel değişkenli sanal bir fonksiyonun türevi 98
Ardışık türevler, atan ve eksilen fonksiyonlar ve bunlarla ilgili teoremler 98
Bir fonksiyonun maksimumu minimumu 98
Diferensiyel 100
Örnekler 100
TAYLOR VE MAC-LAURİN AÇILIMLARI 102
Taylor teremi 102
Mac-Laurin açılımı 103
Sınırlandırılmış açılımlar. sınırlandırılmış açılımlara ait işlemler 103
SINIRLI AÇILIMLAR 104
ÖRNEKLER 110
BELLİ NOKTALARDAN GEÇEN BİR EĞRİYE EĞRİ UYDURMA 111
En küçük kareler metodu 111
Doğrusal bir eğri uydurma 111
İkinci dereceden polinominal bir eğri uydurma 112
Üçüncü dereceden polinominal bir eğri uydurma 114
Logaritmik bir eğri uydurma 116
İNTEGRAL 118
Tarif 118
İNTEGRASYON KAİDELERİ 118
n n
x ve ( a x+b) fonksiyonlarının integrali 119
 SAYFA
1/x ve 1/ (a x+b) fonksiyonlarının integrali 120
Üstel ve logaritmik fonksiyonların integrali 120
Trigonometrik fonksiyonların integralleri 122
Ters trigonometrik fonksiyonların integralleri 124
Hiperbolik fonksiyonların integralleri 126
Ters hiperbolik fonksiyonların integralleri 128
İNTEGRAL ALMA METOTLARI 129
Değişken dönüşümü metodu 129
Örnekler 130
Kesirlere ayırma metodu 131
Rezidü alma metodu ile katsayıların bulunması 133
Basit kesirlerin integrallerinin hesabı 135
Örnekler 138
sin x,shx,cos x,chx GÖRE RASYONEL OLAN İNTEGRALLER 141
tg x/2 dönüşümü 141
Özel bazı dönüşümler 141
Örnekler 142
tgh x/2 dönüşümü 144
Örnekler 145
(a x+b) nin kesirli üslerini ihtiva eden integraller 146
Binom (iki terimli) integralleri 147
İrrasyonel fonksiyonlar için özel dönüşümler 147
Örnekler 147
özel trigonometrik dönüşümler 149
Örnekler 149
BELİRLİ İNTEGRAL 150
Eğri altındaki alan 151
FORİER SERİLERİ 152
Tanım 152
Dirichlet şartları 152
Fourier katsayıları 153
BAZI PERİYODİK FONKSİYONLARIN FOURİER AÇILIMLARI 154
Dikdörtgen dalga 154
Çift pulse 155
Destere dişli dalga 156
Üçgen dalga 156
Sinüsoidal yarım dalga 157
Sinüsoidal tam dalga 159
Örnek problem 160
FOURİER SERİSİNİN KOMPLEKS İFADESİ 161
Örnek 162
 SAYFA
DİFERENSİYEL DENKLEMLER 163
Tarif 163
Bir diferensiyel denklemin çözümleri 163
BİRİNCİ MERTEBEDEN x ve y ye GÖRE ÇÖZÜLEBİLEN
DİFERENSİYEL DENKLEMLER 164
1) Tam diferensiyel denklem ve örnekler 164
2) Değişkenlere ayrılabilen diferensiyel denklem ve örnekler 165
3) Lineer 2 inci tarafsız diferensiyel denklem ve örnekler 167
4) Değişkenlere göre homogen diferensiyel denklemler ve örnekler 168
5) Birinci mertebeden lineer diferensiyel denklemler ve örnekler 173
6) Bernoulli diferensiyel denklemi ve örnek 177
7) Riccati diferensiyel denklemi ve örnek 179
YÜKSEK MERTEBEDEN DİFERENSİYEL DENKLEMLER 180
1) Tanım 180
2) n inci mertebeden diferensiyel denklemler 180
LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ 183
Dönüşümün tanımı 183
BASİT FONKSİYONLARIN LAPLACE DÖNÜŞÜMLERİ 184
1) Birim basamak fonksiyonu 184
2) Üstel fonksiyon 184
3) Sinüsoidal fonksiyonlar 185
4) t nin pozitif kuvvetlerinin Laplace dönüşükleri 186
5) t nin üstel fonksiyonla çarpımının Laplace dönüşükleri 188
6) Hiperbolik fonksiyonların Laplace dönüşükleri 188
ÇARPIM VE TOPLAMIN LAPLACE DÖNÜŞÜKLERİ 190
TÜREVİN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ 191
İNTEGRALİN LPLACE DÖNÜŞÜMÜ 192
TÜREVSEL DENKLEMLERDEN LAPLACE DÖNÜŞÜĞÜNÜN
BULUNMASI 193
LAPLACE DÖNÜŞÜĞÜNE AİT TEOREMLER 198
Laplace dönüşümüne ait teoremlerle ilgili uygulamalar 203
LİNEER DİFERENSİYEL DENKLEMİN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ 206
Örnek 207
PERİYODİK FONKSİYONLARIN LAPLACE DÖNÜŞÜMLERİ 208
Bazı periyodik fonksiyonların Laplace dönüşükleri 209
Bazı pulse (darbe) fonksiyonlarının Laplace dönüşükleri 211
LAPLACE DÖNÜŞÜM TABLOLARI 217
TERS LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ 222
Genel rasyonel kesir 222
Kesirlere ayırma 223
a) Birinci mertebeden kutuplar 223
b) Yüksek mertebeden kutuplar 225
 SAYFA
Rezidü alma yöntemi 227
Örnekler 228
LAPLACE DÖNÜŞÜMÜNÜN UYGULAMALARI 232
Lineer diferensiyel denklemin çözümüne tatbik 232
Elektrik devresinin çözümüne tatbiki ve örnekleri 233
DEVRE FONKSİYONLARI - TRANSFER FONKSİYONLARI 243
Elektrik devrelerinde transfer fonksiyonlarına örnekler 244
İNTEGRAL TABLOLARI 248
 REFERANSLAR

Y.MATEMATİK : Prof . Dr Rudolf Rothe , Çeviren A.Rıza Özbek

( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 126-598-599-469)
1961-1964

Y. MATEMATİK DERSLERİ : Prof . H.Commissaire, Prof . M. Gagnac,

Çeviren Bahri Vedat Alpman
( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 254-80-150 )
1951-1953-1954

UMUMİ MATEMATİK : Prof . Dr Saffet Süray

A . Üniversitesi Fen Fakültesi yayınları
UM 84-Mat 24 1962

YÜKSEK MATEMATİK I, II : Prof . Dr . M.EMİN ALTAN

ANALİZ : Prof Hamit Dilgan ( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 542 ) 1961

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİNDE İLERİ MATEMATİK ANALİZİ

METOTLARI :
Prof . Jacob Millman . Çeviren Prof .Dr Tarık Özker
( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 300 ) 1954

MATRİS HESABI VE ELEKTRİK ŞEBEKELERİ :

Prof . Dr . W. Quade, Çeviren Münir Ülgür
( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 183 ) 1949

THEORY AND PROBLEMS OF LAPLACE TRANSFORMS

by Murray R.Spiegel ( Schaum's outline series ) 1965

ADVANCED MATEMATİCS FOR Engineers scientists

Murray R.Spiegel ( Schaum's outline series theory and problems ) 1971

LİNEER SİSTEMLERDE GEÇİCİ OLAYLAR :

Murray F.Gardner, John L.Barnes, Çeviren Prof. Hasan Önal
( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 470 )1961

ELEKTROTEKNİĞE GİRİŞ III : Prof . Hasan Önal

( İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı : 932 ) 1973

DOĞRUSAL KONTROL SİSTEMLERİ I : Doç Dr. Veysel Silindir

 1

SAYILAR

Sayı kavramı : Matematiğin temelini sayı kavramı teşkil eder . Matematik sa-
yılar üzerine kurulmuş bir bilimdir .
Tabii sayılar : Sayma ve sıralama ihtiyacı sonucu tabii sayılar dediğimiz tam
1,2,3,….. sayıları ortaya atılmıştır . Ancak bu sayıların ihtiyacı karşılayamaması
sonucu, bunlardan başka sayılarında topluluğa ilave edilmesi zarureti doğmuş-
tur .
Tam sayılar : x+5=3 ve x+1=1 vb gibi cebirsel denklemlerin çözümünü tabii
sayılarla ifade etmek mümkün olamadığından, negatif tam sayılar ve sıfırın da
sayılar topluluğuna dahil edilmesi gerekmiştir . Böylece, tabii sayılar, negatif
tam sayılar ve sıfırı da içine alan 0, ±1,±2, ±3,…sayı topluluğu ortaya çıkmıştır .
Bu sayılar topluluğuna tam sayılar denir .
Kesirli sayılar : 3x+1=6 vb gibi cebirsel denklemleri çözebilmek için, kesirli
sayılar da sayılar topluluğuna dahil edilmişlerdir . İki tam sayının bölümünden
elde edilen ve tam sayı olmayan sayılara kesirli sayılar denir .
Rasyonel sayılar : Tam sayılar, kesirli sayılar ve sıfırı da içine alan sayı toplu-
luğuna rasyonel sayılar denir . Bu durumda 0, ±1,±2, ±3,…sayıları ile pozitif ve
negatif kesirli sayılar rasyonel sayılar topluluğunu (kümesini) oluştururlar .
p ve q pozitif veya negatif olan birer tam sayı ise, bu iki tam sayının bölümün-
den bir rasyonel sayı elde edilir . Burada tek istisna olarak sıfırla bölme yapıla-
mamaktadır . Buna göre rasyonel bir sayı, paydası sıfır olmamak şartı ile iki tam
sayının bölümü şeklinde tarif edilebilir . İki rasyonel sayıdan dört işlem ile (top-
lama, çıkarma,çarpma,bölme yoluyla) gene bir rasyonel sayı elde edilir .
İrrasyonel sayılar : İki tam sayının bölünmesiyle bulunamayan √2, 1+√3, π , e
gibi sayılar rasyonel sayılar topluluğunda değillerdir . Bu gibi sayılara irrasyonel
(rasyonel olmayan ) sayılar denir . Örneğin x2 −2 =0 cebirsel denklemini rasyo-
nel sayılarla çözebilmek mümkün değildir . Bundan dolayı sayılar topluluğuna
irrasyonel sayılarında dahil edilmesi zarureti doğmuştur .
Rasyonel katsayılı cebirsel bir denklemin çözümünden elde edilebilen sayılara
cebirseldir denir . Rasyonel sayıların cebirsel olmalarına karşın irrasyonel sayı-
lar içinde cebirsel olmayanlar mevcuttur .
İrrasyonel sayıların cebirsel olmayanlarına transandan sayılar denir .
π = 3,1415926 , e = 2,7182818 sayıları böyle transandan sayılardır . π sayısı,ras-
yonel değildir . Ama π ≈ 22 /7 = 3,142857 şeklinde rasyonel bir sayıya eşit ola-
rak alınabilir .
Reel sayılar : Rasyonel sayılar ile irrasyonel sayılar topluluğu, reel sayılar kü-
mesini oluştururlar .
Yönlendirilmiş bir doğru ve üzerinde bir 0 başlangıç noktası alınarak, bu doğru-
nun okla gösterilen yönü pozitif kabul edilirse, diğer yönü de negatif olacaktır .
Bu doğruya sayı ekseni denir . Başlangıçtan itibaren pozitif ve negatif tarafta ol-
mak üzere belli bir ölçekle reel sayılar topluluğu bu sayı ekseni üzerinde göste-
 2

rilebiliir . Şekil 1
− O A +
−3 −
−2 −1 0 1 2 3 a

Şekil 1
Eksen üzerindekki herhanggi bir A nooktasına, bu b noktanın apsisi ollarak tanım mlanan
ve OA b reel sayyı tekabül eder . Her reel sayııya, sayılaar ekseni üzerin-
A = a gibi bir ü
de yalnnız bir nokkta, karşıt olarak da sayılar ek
kseni üzerrindeki herr noktaya yalnız
ve yalnnız bir reel sayı tekaabül eder . Böylece reel sayılaar kümesinnin hiçbir boşlu-
ğu yokktur . Sayıllar ekseninni tamameen dolduru urlar .
İmajiner (Sanal)) sayılar : Negatif bir b reel sayyının karee kökü şekklinde olann sayı-
majiner sayyılar denirr . ( √−6 , √−2
lara im √ gibi) √−1 = j j = −1 ile gösteriilirse,
2

herhanngi bir imaajiner sayı ± ja şekklinde göstterilebilir . Sayılar bbaşlangıçtaan iti-

baren pozitif
p ve negatif tarrafta olmaak üzere bir
b eksen üzerinde
ü göösterilebillirler .
Bu ekssene imajinner eksen denir . Şeekil 2

− +
−3j −2j
− −1j 0 1
1j 2j 3j J

Şekil 2

İmajiner sayılarıın toplamıından genee bir imajiiner sayı, iki

i imajiner sayınınn çarpı-
mındann da j = −1
2
− olduğunndan reel bir b sayı ellde edilir .
Reel saayılar ile imajiner
i saayılar birlikte gösterilmek istenirse, aynnı düzlem
mde
imajineer eksen reel eksenee dik doğrrultuda alın nır .

KOMP PLEKS SA AYILAR

Reel ve imajiner
i k
kısımları ihhtiva eden
n sayılara kompleks
k (karmaşıkk) sayı-
lar dennir . j = √−
−1 olmak üzere bir kompleks
k sayı, reel ve sanal iiki sayının
n topla-
mı şekklinde göstterilir .
A• = a +jb
Buradaa a ve b reeel iki sayııdır . Yataay eksen reeel
ekseni,, düşey ekksen de im majiner eksseni (j) göster-
mek üzzere tarif edilen
e düzzleme kom mpleks düzzlem
denir . Buna görre bir kom mpleks sayıı bu komp pleks
düzlem m üzerindee apsisi a ve
v ordinatı b olan biir nok-
ta ile gösterilir
g . ( A noktaası ) Şekil 3
Komplleks sayıyya tekabül eden a nooktasını orjjine
O vektörüünün şiddeetine
birleştiirerek eldee edilen OA Ş
Şekil 3
kompleeks sayınıın modülüü denir . r veyav A ille gösterilir .

A = √ a2 + b2
r = A = OA
 3

OA vektörünün reel eksenle yaptığı φ açısına ise, kompleks sayının argümanı

denir .
tanφ = b/a olduğundan,

φ = arc tan (b/a) olur .

Demek ki bir kompleks sayı, kompleks düzlem üzerinde (a,b) apsis ve ordinatı
ile veya (r,φ) modül ve argümanı ile verilebilir . Bunlar arasında

a = r. Cosφ
b = r. Sinφ bağıntıları mevcuttur .

veya
Cosφ = a / (√ a2 + b2 )
Sinφ = b / (√ a2 + b2 ) dir .

A• = a +j b kompleks sayısında a ve b nin yukarıdaki değerleri yerlerine ko-

nursa ve ejφ = Cosφ + j Sinφ olduğu da hatırlanırsa, (Euler formülü)

A• = r .( Cosφ + j Sinφ ) = r .e jφ bulunur .

Burada r kompleks sayının modülünü; φ ise argümanını göstermektedir . Buna

göre polar ( kutupsal) sistemde bir kompleks sayı, A• = r. ejφ şeklinde modülü ve
argümanı ile verilir . Veya
A• = A φ biçiminde yazılır . Buna Kenelly notasyonu denir .
A modülü φ sembolündeki φ argümanı göstermektedir . ( 155 300)

İki kompleks sayının eşitliği

A1• = A1 . e jφ1 = a1 + j b1
A2• = A2 . e jφ2 = a2 + j b2 şeklinde verilen iki kompleks sayının
eşitliği, kompleks düzlem üzerinde bunlara tekabül eden noktaların üst üste ça-
kışmaları anlamına gelir .

A1• = A2• olmalıdır . Buradan

A1 = A2 veya a1 = a2
φ1 = φ2 b 1 = b2 elde edilir .

Kompleks sayıların birbirlerine eşit olabilmeleri için modül ve argümanla-

rının veya absis ve ordinatlarının birbirlerine eşit olması gerekmektedir .
 4

Komp
pleks sayılların toplaamı

A1• = a1 + j b1
A2• = a2 + j b2 şeklinde verilen ik
ki komplekks sayının toplamı,

A• = A1• + A2• = ( a1 + a2 ) + j ( b1 + b2 ) ifaddesinden,

a = a1 + a2
b = b1 + b2 ollmak üzerre

A• = a + j b şeklinnde gene bir

b kompleeks
sayıddır .
Bununn modülü ve
v argümaanı,

r = A = √ ( a1 + a2)2 + (b1 + b2)2

φ = arc tann [(b1 + b2) / ( a1 + a2) ]

Kenellly gösteriliişinde Şekkil 4

A• = A1 φ1 + A2 φ2 = A1 e jφ1 + A2 e jφ2 = A φ

Komplleks sayılaarın toplammı, komplleks düzlem mde bu saayılara tekkabül eden

n vek-
törlerinn vektörel toplamıdır . (Bileşkkesidir ) Şekil
Ş 4

pleks sayılların çarp

Komp pımı

A1• = a1 + j b1
A2• = a2 + j b2 şeklinde verilen ik
ki komplekks sayının çarpımı,

A• = A1• . A2• = ( a1 + j b1 ) . ( a2 + j b2 ) = ( a1a2 – b1b2) + j (a1b2 + a2b1)

şeklindde gene biir komplekks sayıdır .
Bu çarrpımın moodülü ve argümanı,
a

A = √ ( a1a2 – b1b2)2 + (a1b2 + a2b1)2 = √ ( a12 + b12) . ( a22 + b22 )

A1 = √ a12 + b12
A1 = √ a22 + b22 oldduğundan,

A = A1 . A2 bulunur .

taanφ = (a1b2 + a2b1) /( a1a2 – b1b2)

pay ve payda a1a2 ye bölünnürse,
taanφ1 = b1/a1 tannφ2 = b2/a/ 2 olduğunndan,
 5

b1/a1 + b2/a2 tanφ1 + tanφ2

tanφ = = = tan (φ1+ φ2)
1 – ( b1b2 / a1a2 ) 1 − tanφ1 . tanφ2

φ = φ1 + φ2 elde edilir .

Kompleks sayıların çarpımında modül, çarpılan sayıların modülleri çarpımına,

argüman ise, çarpılan sayıların argümanları toplamına eşittir .
Kenelly notasyonu ile

A• = A1• . A2• = A1 φ1 . A2 φ2 = A1.A2 φ1 + φ2 = A1.A2 . e j (φ1 +φ2)

şeklinde gösterilebilir . Veya n tane kompleks sayının çarpımı için,

A• = A1• .A2• .. .An•= A1 . A2 ... .An φ1 +φ2 + + φn yazılabilir .

İki kompleks sayının bölümü

A1• = a1 + j b1 = A1.e jφ1 = A1 φ1

A2• = a2 + j b2 = A2.e jφ2 = A2 φ2 şeklinde verilen iki kompleks
sayının bölümünün kenelly notasyonu ile

A1• A1 φ1 A1
•
A = = = φ1 – φ2
A2•
A2 φ2 A2

şeklinde olacağı gösterilebilir .

Kaide olarak, kompleks sayıların bölümünün modülü, payın modülünün payda-
nın modülüne bölünmesiyle bulunacaktır . Bölümün argümanı ise, payın argü-
manından paydanın argümanı çıkartılarak elde edilir .

Kuvvet alma

A• = a + j b = A.e jφ = A φ ifadeleri ile verilen bir kompleks

sayının n’inci kuvveti için, kompleks sayı n kere kendisi ile çarpılacağından,
modüller çarpılacak ve argümanlar da toplanacaktır .

( A• ) n = A φ . A φ ……….. A φ = A n n.φ = A n . e j nφ

( A• ) n = A n . ( Cos nφ + j Sin nφ ) Moivre formülü denir .

n’inci kuvvetin bulunmasında, modülün n’inci kuvveti,argümanın n katı alınır .

 6

Kök allma

A• = a + j b = A.e jφj
= A φ ifadeleeri ile verillen bir kom
mpleks
sayınınn n’inci mertebeden
m n kökü

n
√ A• = A 1//n. ( e jφ ) 1//n = A 1/n. e j [( φ + 2kkл) / n ] i
ifadesinde
en

(A•)1/n = A 1//n. { Cos [ ( φ + 2k π ) /n ] + j Sin [ ( φ + 2k π) /nn ] } bu

ulunur .

Veya

n n φ + 2k π
√A = √A.
•
n olur .

…. ,(n−1) değerleriini almak çözüme kafi

k = 0,1,2,3, …… k gelir .

pleks sayın
Komp nın eşleniği (Konju
ugesi)

A• = a + j b = A.e jφ
j
= A φ kom
mpleks sayyısının eşleeniği diye, bu sa-
yının reel
r eksenee göre sim
metriği olann,

Ax = a − j b = A.e − jφ = A −φ
sayısınna denir .
Şekil 5 de A• kompleks saayısının eşşleniği olan
Ax kom mpleks sayyısı görülmmektedir .
Bir kom mpleks saayının eşleeniği ile tooplamı reell
bir sayyı olup, değeri
A• + Ax = (a+j b) + (a−j b) = 2a dır .
Bir kom mpleks saayının eşleeniği ile çaarpımı da gene
g
reel birr sayıdır ve
v değeri Şekil 5
• x
A . A = (a+j b) b . (a−j b)) = a2 + b2 = A2 dir .
Veya kenelly
k nootasyonu ille

A e –jφ = A φ . A −φ = A2 0
A• . Ax = A. e jφ . A. olurr .

ÇÖZÜ ÜMLÜ ÖR RNEKLER R

•
1) A = 1,8 + j 27 B• = 3,5 – j 6,8 C• = 3 + j 4 komppleks sayııları
verildiğine göre A• . B• , A• / B• , B• . Bx , A• . B• / C• işlem
mlerini
yapınızz .

A• . B• = (1,8 + j 27) . (3,5 – j 6,8) = 6,3 – j 12,24 + j 94,5 + 183,6

A• . B• = 189,9 + j 82,26 = 206,955 .e j23,42 = 206,95 23,420
 7

A• / B• = (1,8 + j 27) / (3,5 – j 6,8) = ( 27,059 .e j 86,185 ) / ( 7,648 .e –j62,76 )

= 3,538 .e j148,95

B• . Bx = (3,5 – j 6,8) . (3,5 + j 6,8) = 12,25 + 46,24 = 58,49

A• . B• / C• = (1,8 + j 27) . (3,5 – j 6,8) / (3 + j 4 ) =

(6,3 – j 12,24 +j 94,5 +183,6) / (3 + j 4) = (189,9 + j 82,26) / (3 + j 4)
= ( 206,95 .ej23,42 ) / ( 5 .e j53,13) = 41,39 .e j−29,71

2) A• = √ 8 +j 8 işlemini yapınız .
Çözüm :
A• = ( 8 + j 8)1/2 = (11,313 .e j 45 )1/2 = √11,313 .e j(45 +2kл )/n
k = 0 ve k =1 değerleri için,
A1• = 3,363 . e j(45 /2) = 3,363 .e j 22,5 = 3,107 + j 1,287
A2• = 3,363 . e j(45 + 2л) /2 = 3,363 .e j 202,5 = −3,107 – j 1,287 bulunur .

3) x4 + 1 = 0 denkleminin köklerini bulunuz .

Çözüm :
x4 = −1
x = ( √ −1 )1/4 = (√ 1.e j180 )1/4 = 1 .( e j180 )1/4 = 1 .( e j( 180 + 2kл)/4
k = 0 ,1 ,2 ,3 değerleri için, dört kök bulunacaktır .

x1 = 1 .[ e j( 180 /4)] = Cos 45 + j Sin 45 = 0,707 + j 0,707 ( k = 0)

x2 = 1 .[ e j( 180 + 2л) /4)] = Cos 135 + j Sin 135 = − 0,707 + j 0,707 ( k = 1)
x3 = 1 .[ e j( 180 + 4л) /4)] = Cos 225 + j Sin 225 = − 0,707 − j 0,707 ( k = 2)
x4 = 1 .[ e j( 180 + 6л) /4)] = Cos 315 + j Sin 315 = 0,707 − j 0,707 ( k = 3)

4) Seri bir RLC devresinde R =10Ω , L = 5mH , C = 200µF dır .

Devreye tatbik edilen gerilim E = 200 0 Volt ve ω = 3600 rad/sn dir .
Sürekli halde devreden geçecek akımı bulunuz .
Çözüm :
xL• = jωL = j 3600.5.10−3 = j 18 Ω
xC• = − j ( 1/ ωC) = − j ( 1/ 3600.200.10−6 ) = − j 1,3889 Ω
Z• = R + j ( xL + xC) = 10 + j ( 18 – 1,3889) = 10 + j 16,61 Ω
Z = √ 102 + 16,612 = 19,39 Ω
φ = arc tan (16,61 / 10) = 58,950
Z• = 19,39 58,950 = 19,39 .e j 58,95
Devreden geçecek akım

E• 200 0
I = •
= = 10,31 − 58,95 A dir .
•
Z 19,39 58,95
Devreden geçecek akımın değeri 10,31 A olup, gerilimden 58,950 geridedir .
 8

5) Problem : 50 km uzunluğundaki bir enerji iletim hattının eşdeğer devresi

şekil 6 da verilmiştir . Hattın sonundaki faz arası gerilimi 66 kV dur . 8 MW
lık güç 0,8 endüktif güç katsayısı ile hattın sonundan çekilmektedir . Hatbaşı
gerilimini bulunuz . Hattın omik direnci 0,55 Ω /km ve reaktansı 0,4 Ω /km
dir . Hattın toprağa nazaran kapasitesi ihmal edilecektir .

Şekil 6
Çözüm :
Hattan çekilen akım
I = P / √3 . U . Cosφ = 8 . 106 / √3 . 66. 103 . 0,8
I = 87,477 A
Cosφ = 0,8 φ = 36,8690 dir . Yük endüktif olduğundan akım gerilimden
geride olup φ negatif alınacaktır .

I• = 87,477 − 36,8690
Hat sonu gerilimi
66.103
Vs• = 0 = 38105 0 V (Faz toprak arası)
√3
Hattın empedansı
Z• = ℓ.( R0 + j X0 ) = 50 .( 0,55 + j 0.4) = 27,5 + j 20 = 34 360

Hat başı gerilimi : Hat sonu gerilimine hattaki gerilim düşümü ilave edilerek
bulunacaktır .
Vb• = Vs• + Z• . I• = 38105 .e j 0 + 34 .e j 36 . 87,477 .e j− 36,869
Vb• = 38105 .e j 0 + 2974,22 .e j – 0,869
Vb• = 38105 .( Cos 0 + j Sin 0) + 2974,22 .[ Cos( −0,869) + j Sin( −0,869)]
Vb• = 38105 + 2973,88 – j 45,108 = 41078,88 − j 45,108
Vb• = 41078,90 −0,060 V
Hat başı geriliminin faz arası değeri ise,
Ub• = √3 . Vb• = √3 . 41078,90 −0,060 = 71150,74 −0,060 V
 9

CEBİRSEL DENKLEMLER VE ÇÖZÜMLERİ

Tanım : a1 , a2 , …………, an+1 reel veya kompleks katsayılar olmak üzere,

n’inci dereceden ve n+1 terimli bir P(x) polinomunun sıfıra eşitlenmesiyle,
P(x) = a1 xn + a2 x(n−1) + a3 x(n−2) + ………….. + an x + an+1 = 0
ifadesi elde edilir . Buna cebirsel denklem denir . Burada n pozitif tam sayısı
cebirsel denklemin derecesi adını alır . P(x) =0 polinomunda x yerine konulan
reel veya kompleks bir değer, bu denklemi sağlıyorsa, bu sayıya da bu cebirsel
denklemin kökü denir . Birden fazla kök mevcut olabilir .

Dalembert teoremi : Reel veya kompleks katsayılı cebirsel bir denklemin reel
veya kompleks olsun en az bir kökü mevcuttur .(Teoremin ispatı verilmeyecek-
tir . )
P(x) = 0 cebirsel denkleminin bir kökü x1 ise, bu polinom (x−x1) re tam
olarak bölünür . Bölüm P1(x) polinomu ise, P(x) = ( x−x1) . P1(x) ifadesi yazı-
labilir .
Dalembert teoremine göre P1(x) polinomunun da en az bir kökü mevcut olaca-
ğından ve onu da x2 ile gösterirsek, P1(x) polinomu da (x –x2) ye tam olarak bö-
lünebileceğinden P1(x) = ( x – x2) . P2(x) olacaktır . Böylece devam edilecek
olursa, n’inci dereceden bir polinom veya cebirsel denklem,

P(x) = a1 . (x−x1) . (x−x2) . (x−x3) . (x−x4) ………. (x−xn) = 0

şeklinde çarpanlara ayrılır . Sonuç olarak n’inci dereceden bir cebirsel denkle-
min reel veya kompleks olmak üzere n adet kökü mevcuttur .

Newton binomu : n bir tamsayı olmak üzere ( a+b)n , n+1terimli ve n’inci

dereceden bir polinomdur . Bunun ifadesi aşağıda verilmiştir .

n n(n−1) n!
n n n−1 n−2 2
(a+b) = a + a .b + a .b + …….+ bn
1! 2! n!

Bu ifadeye Newton binomu denir .

Newton binom formülünden yararlanılarak, aşağıdaki özdeşlikler elde

edilebilir .

( a ± b)2 = a2 ± 2 a b + b 2
( a ± b)3 = a3 ± 3 a2 b + 3 a b2 ± b3
( a ± b)4 = a4 ± 4 a3 b + 6 a2 b2 ± 4 a b3 + b4
( a ± b)5 = a5 ± 5 a4 b + 10 a3 b2 ± 10 a2 b3 + 5 a b4 ± b5
( a ± b)6 = a6 ± 6 a5 b + 15 a4 b2 ± 20 a3 b3 + 15 a2 b4 ± 6 ab5 +b6
( a ± b)7 = a7 ± 7 a6 b + 21 a5 b2 ± 35 a4 b3 + 35 a3 b4 ± 21 a2 b5 +7 ab6 ± b7
 10

İKİNCİ DERECE DENKLEMİ VE ÇÖZÜMÜ

Genel ikinci derece denklemi a,b,c katsayıları reel veya kompleks olmak
üzere
a x2 + b x + c = 0 biçimindedir .
Bunun çözümü için birinci derece terimini yok edebilecek bir dönüşüm arayalım
ve x = Z +k gibi lineer bir dönüşüm yaparak bunu denklemde yerine koyalım .
a (Z +k)2 + b ( Z+k) +c =0
a Z2 ( 2 a k +b ) Z + a k2 + b k + c =0
=0
2ak+b = 0 k = − b /2 a olursa birinci derece teriminin
katsayısı sıfır olur . Böylece uygun dönüşüm x = Z – b/2a olmaktadır .
Bu dönüşümü yaparak denklemi çözmek için, denklemde x yerine – b/2a koya-
lım .
a ( Z – b/2a)2 + b ( Z – b/2a) + c = 0
a Z 2 + b2 / 4a − b2 /2a + c = 0
b2 − 4 a c √ b2 − 4 a c
Z2 = Z 1,2 = ± bulunur .
2
4a 2a
Bunu dönüşüm ifadesinde yerine koyarak,

√ b2 – 4 a c b
x 1,2 = ± −
2a 2a

− b ± √ b2 – 4 a c
x 1,2 = elde edilir .
2a

∆ = b2 − 4 a c ye diskriminant denir

1) ∆ > 0 ise, bu ikinci derece denkleminin reel iki kökü mevcuttur .

2) ∆= 0 ise x1 = x2 = − b/2 a olmak üzere üst üste çakışık tek kök mevcuttur .
(iki katlı kök)
3) ∆<0 ise kökler reel olmayıp eşlenik komplekstir .

Katsayılarla kökler arasındaki bağıntılar

Kökleri toplamları ve çarpımları yapılırsa,
Köklerin toplamı
x1 + x2 = − b /a

Köklerin çarpımı
x1 . x2 = c /a
 11

ÜÇÜNCÜ DERECE DENKLEMİ VE ÇÖZÜMÜ

ikinci derece terimi bulunmayan üçüncü derece denklemi

p ve q reel sabitler olmak üzere, ikinci derece terimi bulunmayan üçüncü
derece denklemi,
x3 + p x + q = 0 olsun .
x = α+β denirse,
x = α +3α β + 3αβ2 + β3
3 3 2
olacağından üçüncü derece denkleminde yerine
konacak olursa,
α3 + β3 + 3αβ ( α +β) + p ( α + β) + q = 0
α3 + β3 + ( α +β) (3αβ+ p) + q = 0 denklemi elde edilir .
3αβ + p = 0 dan αβ = − p/3 dönüşümü yapılırsa üçüncü terim sıfır ola-
cağından,
α3 +β3 = − q
αβ = − p/3 denklemleri elde edilir .
α = u
3

β3 = v diyerek, u +v = α3 + β3 = − q
uv = (αβ)3 = (−p/3)3 = −p3/27 olur .
Bu iki denklemden u ve v çözülürse,
v = −u –q uv = u (−u – q) = −p3 /27 buradan
u2 + qu – p3 /27 = 0 elde edilir . Bu ikinci derece denkleminin çözümünden ,

u = − q/2 + √ q2 /4 + p3/27
v = − q/2 − √ q2 /4 + p3/27 bulunur . α = u1/3 β = v1/3

3 3
α = √ − q/2 + √ q2 /4 + p3/27 β = √ − q/2 − √ q2 /4 + p3/27
elde edilir .

1’in küp kökleri (1)1/3 = 1 , (− 1/2 + j √3 /2) , (− 1/2 − j √3 /2) olduğundan,

α1 = α β1 = β
α2 = (− 1/2 + j √3 /2) α β2 = (− 1/2 − j √3 /2) β
α3 = (− 1/2 − j √3 /2) β3 = (− 1/2 + j √3 /2) β olarak elde
edilirler . Buna göre,

3
α = √ − q/2 + √ q2 /4 + p3/27
3
β = √ − q/2 − √ q2 /4 + p3/27 olmak üzere kökler

x1 = α + β
x2 = − ( α + β) /2 + j √3 /2 ( α – β) ifadelerinden hesaplanır .
x3 = − ( α + β) /2 − j √3 /2 ( α – β) (Cardan formülleri)
 12

İrdeleme
a) ∆ = 4 p3 + 27 q2 > 0 ise,
α ve β reel olacağından, ilk kök reel ve diğer iki kök eşlenik komplekstir .
b) ∆ = 4 p3 + 27 q2 < 0 ise,
α ve β eşlenik kompleks olacaklarından her üç kök de reeldir .
c) ∆ = 4 p3 + 27 q2 = 0 ise,
α = β = (− q /2)1/3 olacağından, denklemin biri tek katlı diğeri iki katlı ol-
mak üzere iki kökü mevcuttur .
x1 = 2 ( − q /2)1/3 x2 = x3 = (q/2)1/3

Genel üçüncü derece denklemi

a, b,c.d reel sayılar olmak üzere a y3 + b y2 + c y + d = 0 şeklindeki genel

üçüncü derece denkleminin çözümü için, önce denklemin iki tarafını a ya böle-
rek y3 + (b/a) y2 + (c/a) y + d/a = 0 şekline getirelim . İkinci derece terimini
yok edebilecek y= x+h lineer dönüşümü kullanılırsa,
y3 = x3 +3x2 h + 3xh2 + h3 olacağından, bunlar denklemde yerlerine konursa,
x3 + (3 h + b/a) x2 + ( 3 h2 +2 b h /a+c /a) x + (h3 + b h2/a + c h/a + d/a ) = 0
3 h + b/a = 0 h = − b /3a için ikinci derece teriminin katsayısı sıfır
olur . Bu suretle genel üçüncü derece denkleminin çözümü için uygun dönüşüm,
y = x – b/3 a olarak bulunmuş olur . Bu dönüşüm yapılarak,

− b2 + 3 a c − b3 + 3 b3 – 9 a b c +27 a2 d
x3 + ( )x + = 0
2 3
3a 27 a
denklemi elde edilir .

− b2 + 3 a c
p =
3 a2

2 b3 – 9 a b c + 27 a2 d
q = olmak üzere,
3
27 a

x3 + p x + q = 0 şeklindeki ikinci terimi bulunmayan bu üçüncü derece

denkleminin Cardan formülleri uygulanarak x1 , x2 , x3 kökleri bulunabilir .
Bunları dönüşüm ifadesinde yerlerine koyarak genel üçüncü derece denkleminin
kökleri,
y1 = x1 – b/3 a
y2 = x2 – b/3 a
y3 = x3 – b/3 a olarak bulunur .
 13

Üçüncü derece denkleminin köklerinin grafik metotla bulunması

Verilen üçüncü derece denklemi genel üçüncü derece denklemi ise, yani
y + a y2 + b y +c = 0 şeklinde ise, önce y = x – a /3 dönüşümü yapılarak,
3

ikinci derece terimi yok edilip, üçüncü derece denklemi

x3 + p0 x + q0 = 0 şekline getirilmelidir . p0 ve q0 katsayıları,

− a2 + 3 b
p0 =
3

2 a3 – 9 a b + 27 c
q0 = ifadelerinden hesaplanacaktır .
27

x3 + p0 x + q0 = 0 üçüncü derece denkleminde Z = x3 konulursa,

Z + p0 x + q0 = 0 olur . Buradan Z çekilirse, Z = − p x – q elde edilir .
Bu suretle Z = f (x) biçiminde iki ifade bulunmuş olur .
Z = x3 Bu iki ifadenin ortak çözümü üçüncü derece denklemi
Z = −px–q nin kökleridir . Yani üçüncü derece eğrisi ile, doğrunun
kesim noktalarının apsisleri, bulunması istenilen köklerin değerleridir . Şekil 7
Genel üçüncü derece denkleminin kökleri de dönüşüm ifadesinden bulunabilir .

Z = − p x –q doğrusu Z = x3 eğri-
sini mutlaka kesecektir . Çünkü her
halükarda bir tane reel kök mevcut-
tur .
Şekil 7

Köklerin üçüde reel ise doğru üçüncü derece eğrisini üç noktada keser . Bir
tek noktada kesmesi halinde, köklerin biri reel diğer ikisi eşlenik komplekstir .
Grafik metotla sadece reel kökler bulunabilir . Bulunan tek kök x0 ise, üçüncü
derece denklemi (x – x0) ra bölünerek, indirgenmiş ikinci derece denkleminden
eşlenik kompleks kökler de hesapla bulunabilir .
 14

GENEL DÖRDÜNCÜ DERECE DENKLEMİ VE ÇÖZÜMÜ

a x4 + b x3 + c x2 + d x + e = 0 şeklindeki genel dördüncü derece denk-

leminin çözümünü bulabilmek için denklemi, her iki tarafı a katsayısına bölerek
x4 + (b/a) x3 = − (c/a) x2 – (d/a) x – e/a biçiminde yazalım ve denklemin
birinci tarafını tam kare yapabilmek için her iki tarafa b2 x2 /4 a2 terimini ilave
edersek,
x4 + (b/a) x3 + b2 x2 /4 a2 = − (c/a) x2 – (d/a) x – e/a + b2 x2 /4 a2
( x2 + b x /2 a )2 = [( b2 – 4 a c ) /4 a2] x2 – (d/a) x – e/a olur .
2 2
Bu denklemin de her iki tarafına ( x + b x /2 a) y + y /4 ifadesini ilave edersek,
birinci taraf gene bir tam kare olacaktır . Buna göre,
(x2 + b x /2 a+ y/2)2
= [ y + ( b2 – 4 a c ) /4 a2] x2 + (b y/2 a – d/a) x + y2 /4 – e/a (*)
olur .
x değişkenine göre ikinci dereceden bir fonksiyon olan ikinci tarafın da bir tam
kare olabilmesi için, bu fonksiyona ait diskriminant ın sıfır olması lazımdır .
∆ = (b y/2 a – d/a )2 − 4 [ y + (b2 – 4 a c ) /4 a2 ] . (y2 /4 – e /a) = 0 olmalıdır .
Diskriminant ifadesini açıp y’ ye göre düzenlersek,
y3 – (c/a) y2 + ( b d/a2 – 4 e/a ) y + 4 c e/a2 – b2 e/a3 – d2 /a2 = 0 elde edilir .
Bu üçüncü derece denkleminin Cardan formülleri ile çözümünden bulunan kök-
lerden birisi y0 olsun . y = y0 alınırsa, yukarıdaki (*) ifadesinin ikinci tarafın-
daki polinomun diskriminantı sıfır olacağından tam kare haline getirilmiş olur .
Polinomun kökleri de birbirine eşit ve
x1 = x2 = − (b y0 /2a – d/a) / 2 [ y0 + ( b2 – 4 a c ) /4 a2]
x1 = x2 = − (a b y0 – 2 a d) / (4 a2 y0 + b2 – 4 a c) olacağından,
denklemin ikinci tarafı
[ y0 + ( b2 – 4 a c) /4 a2] . [( x + (a b y0 – 2 a d) / (4 a2 y0 +b2 – 4 a c)]2 şeklinde
çarpanlara ayrılır .
Buna göre (*) ifadesinin ikinci tarafı da
b2 – 4 a c
A2 = y0 +
4 a2
a b y0 – 2 a d olmak üzere ( A x + B )2
B = A( ) biçiminde tam kare yapılarak,
2 2
4 a y0 + b – 4 a c

( x2 + b x /2 a + y0 /2 )2 = ( A x + B )2 şeklinde yazılabilir .
Bu suretle genel dördüncü derece denkleminin çözümüne ait dört kök,

x2 + b x /2 a + y0 /2 ) = A x + B
x2 + b x /2 a + y0 /2 ) = − (A x + B) ikinci derece denklemlerinin çözülme-
si ile elde edilirler .
 15

ÖRNEK 1
x3 + 8 x + 24 = 0 üçüncü derece denkleminin çözümü
Denklem x3 + p x + q = 0 biçiminde olup, p = 8 q = 24 dür .

3 3
α = √ − q/2 + √ q /4 + p /27
2 3
= √ − 12 + √ 242 / 4 + 83 / 27
3 3
α = √ − 12 + √ 162,96 = √ 0,765 = 0,9146

3 3
β = √ − q/2 − √ q /4 + p /27
2 3
= √ − 12 − √ 242 / 4 + 83 / 27
3 3
β = √ − 12 − √ 162,96 = √ − 24,766 = −2,9148

Kökler
x1 = α + β = 0,9146 − 2,9148 = − 2,00
x2,3 = − (α + β) /2 ± j √3 /2 ( α – β) =
= − (0,9146 – 2,9148)/2 ± j √3 /2 ( 0,9146 +2,9148 )
x2,3 = 1,00 ± j 3,316
Bu suretle kökler,
x1 = − 2 x2 = 1 + j 3,316 x3 = 1 – j 3,316 olarak bulunurlar .

ÖRNEK 2
x4 – 3 x2 – 10 = 0 dördüncü derece denkleminin çözümü
x2 = t dersek, denklem t cinsinden ikinci dereceye indirgenir .
t2 – 3 t – 10 = 0 olur buradan t yi çözersek

− b ± √ b2 – 4 a c 3 ± √ (−3)2 − 4 . 1 . (− 10)
t 1,2 = =
2a 2.1

t 1,2 = 3 / 2 ± 7 /2 = 1,5 ± 3,5

t1 = 5 t2 = − 2 bulunur .
2
x = t = 5 den x1,2 = ±√ 5 x1 = 2,235 x2 = −2,236
x = − 2 den
2
x3,4 = ±√ − 2 x3 = j 1,414 x4 = −j 1,414

ÖRNEK 3
2 y3 + 18 y2 – 8 y + 26 = 0 genel üçüncü derece denklemini çözelim .
Önce ikinci derece terimini yok etmek için y = x – b/3 a = x – 18/ 3. 2 = x − 3
dönüşümünü yapalım
2 ( x – 3)3 + 18 ( x −3)2 – 8 (x – 3) + 26 = 0
2 ( x3 −9 x2 +27 x −27) + 18 (x2 – 6 x + 9 ) – 8 (x – 3 ) +26 = 0
2 x3 −62 x + 158 = 0
 16

Denklemin her iki tarafını üçüncü derece teriminin katsayısına bölerek,

x3 – 31 x +79 = 0 x3 + p x + q = 0 şekline getirebiliriz .
p ve q katsayılarını, aşağıdaki ifadelerden de bulabiliriz .

− b2 + 3 a c − 182 + 3 . 2. (− 8)
p = = = − 31
2 2
3a 3.2

2 b3 – 9 a b c + 27 a2 d
q =
27 a3

2 . 183 – 9 . 2 .18 .(−8) +27 . 22 . 26

q = = 79
3
27 . 2
3
x – 31 x +79 = 0 denklemini Cardan formüllerini kullanarak çözebiliriz .
( p = − 31 q = 79 )

3 3
α = √ − q/2 + √ q /4 + p /27
2 3
= √ − 79/2 + √ 792 /4 + (−313 /27
3 3
α = √ − 39,5 + √ 456,88 = √ − 18,125 = − 2,627

3 3
β = √ − q/2 − √ q /4 + p /27
2 3
= √ − 79/2 − √ 792 /4 + (−313 /27
β = − 3,934 olarak bulunur .

x3 −31 x + 79 =0 denkleminin kökleri ,

x1 = α + β
x2 = − ( α + β) /2 + j √3 /2 ( α – β)
x3 = − ( α + β) /2 − j √3 /2 ( α – β) ifadelerinden hesaplanacaktır .

x1 = − 2,627 − 3,934 = − 6,561

x23 = − ( − 2,627 – 3,934) /2 ± j √3 /2 ( − 2,627 + 3,934))
x23 = 3,280 ± j 1,132

y = x – b/3 a = x – 18/ 3 . 2 = x – 3 dönüşümünden de genel üçüncü

derece denkleminin kökleri bulunacaktır .

y1 = x1 −3 = − 6,561 – 3 = − 9,561
y2 = x2 −3 = 3,280 + j 1,132 – 3 = 0,280 + j 1,132
y3 = x3 −3 = 3,280 − j 1,132 – 3 = 0,280 + j 1,132 elde edilir .
 17

ÖRNEK 3
x4 + 5 x3 − 16 x2 – 30 x + 4 = 0 genel dördüncü derece denkleminin
çözümünü yapalım . a =1 , b = 5 , c = − 16 , d = −30 , e = 4
x4 + 5 x3 = 16 x2 + 30 x − 4
Denklemin birinci tarafını tam kare yapabilmek için her iki tarafa b2 x2 /4 a2 te-
rimini ilave edelim .
x4 + 5 x3 + 25 x2 / 4 = 16 x2 + 30 x − 4 + 25 x2 / 4
( x2 + 5 x /2 )2 = 22,25 x2 + 30 x − 4
Bu denklemin de her iki tarafına ( x2 + b x /2 a) y + y2 /4 ,= (x2 +2,5 x) y +y 2 /4
ifadesini ilave edersek, birinci taraf gene bir tam kare olacaktır . Buna göre,
x4 + 5 x3 + 6,25 x2 + (x2 +2,5 x) y +y 2 /4 =
22,25 x2 + 30 x – 4 + (x2 +2,5 x) y +y 2 /4
x4 + 5 x3 + 6,25 x2 + x2 y + 2,5 x y + y2 /4 =
22,25 x2 + 30 x – 4 + x2 y + 2,5 x y + y2 /4
( x2 + 2,5 x +y/2 )2 = (y +22,25) x2 + (2,5 y + 30) x – 4 + y2 /4 (**)
elde edilir .
x değişkenine göre ikinci dereceden bir polinom olan ikinci tarafında bir tam ka-
re olabilmesi için, bu polinoma ait diskriminant ın sıfır olması gerekir bu durum-
da polinomun kökleri birbirine eşittir . O halde diskriminant ı sıfıryapan y değeri
bulunmalıdır .
∆ = (2,5 y + 30)2 – 4 (y +22,25) . (– 4 + y2 /4 ) = 0
Diskriminant ifadesini açıp y ye göre düzenlersek,
− y3 – 16 y2 + 166 y + 1256 = 0 her iki tarafı − 1 re bölelim .
y + 16 y − 166 y − 1256 = 0 üçüncü derece denklemi elde edilir .
3 2

Bu üçüncü derece denkleminin çözümünden y değerini bulalım .

a = 1 b = 16 c = − 166 d = − 1256

− b2 + 3 a c − 162 + 3 .1 .(−166)
p = = = − 251,333
2 2
3a 31

2 b3 – 9 a b c + 27 a2 d
p =
27 a3

−163 + 3 163 – 9 1 16 (−166) +27 12 (−1256)

q = = −67,259
3
27 1

3 3
α = √ − q/2 + √ q /4 + p /27 = √ 67,259/2 + √ (−67,259)2 /4 + (−251,333)3 /27
2 3

3 3
α = √ 33,630 + √ −586879,15 = √ 33,630 + j 766,08 = 9,153 e j 29,16
 18

3 3
β = √ − q/2 − √ q /4 + p /27 = √ 67,259/2 − √ (−67,259)2 /4 + (−251,333)3 /27
2 3

3 3
β = √ 33,630 − √ −586879,15 = √ 33,630 − j 766,08 = 9,153 e j −29,16

Diskriminant ifadesinin köklerinden biri

y1 = α + β) = 9,153 e j 29,16 + 9,153 e j −29,16 = 9,153 (e j 29,16 + e j −29,16 )

y0 = y1 − b /3 a
y0 = 9,153 . ( 2. Cos 29,160 ) − 16 /3= 10,653 olarak bulunur .

Yukarıdaki (**) ifadesinde ki bulunan y0 değeri yerine konursa, denkle-

min ikinci tarafındaki polinomun diskriminant ı bu y = y0 değeri için sıfır olaca-
ğından tam kare haline getirilmiş olur .
Bu suretle,
(x2 + 2,5 x +10,653/2 )2 =
(10,653 +22,25) x2 + (2,5 . 10,653 + 30) x – 4 + 10,6532 /4
(x2 + 2,5 x +5,327 )2 = 32,903 x2 + 56,633 x + 24,372 = (A x+ B )2
(x2 + 2,5 x +5,327 )2 = ( 5,736 x + 4,937)2 olur .

A ve B katsayıları aşağıdaki ifadelerden de bulunabilir .

b2 – 4 a c 52 – 4 . 1 . (−16)
A2 = y0 + = 10,653 + = 32,903 A = 5,736
2
4a 4.1
a b y0 – 2 a d 1 . 5 . 10,653 – 2 . 1 . (−30)
B=A( ) = 5,736 . = 4,937
2 2 2 2
4 a y0 + b – 4 a c 4 . 1 . 10,653 + 5 – 4. 1 . (−16)

Genel dördüncü derece denkleminin kökleri

x2 + 2,5 x +5,327 = 5,736 x + 4,937 ikinci derece denklemlerinin
x + 2,5 x +5,327 = − ( 5,736 x + 4,937)
2
çözülmesiyle bulunurlar .
Birinci denklemin çözümünden
x2 – 3,236 x + 0,39 = 0
x1,2 = (3,236 ± √ 10,471 – 4 . 0,39 ) / 2 = 1,618 ± 1,493
x1 = 3,111
x2 = 0,125
İkinci denklemin çözümünden
x2 + 8,236 x +10,264 = 0
x3,4 = (−8,236 ± √ 67,832 – 4 . 10,264 ) / 2 = −4,118 ± 2,587
x3 = −1,531
x4 = − 6,705 elde edilirler .
 19

TRİGO
ONOMETRİ

Tarifleer : Bir dik üçgennde kenarlaarın birbirrlerine oraanları sabitt olduğund dan dik
olmayaan iki açı trigonome
t etrik bağınntılar tariff edilmiştirr . Şekil 8
Bir açıının sinüsüü :
Dik üççgende bir açının sinnüsü ; açınnın
karşısındaki dik kenarın dik
d açının kar-k
şısındaaki kenaraa yani hipootenüse oranına
açının sinüsü dennir . Sin sembolü
s ille gös-
terilir .
sin BAC C sin α = BC/ AB = a / c
Şeekil 8
sin ABC C sin β = AC / AB = b / c

Bir açıının kosinüüsü :

Bir açıının yan diik kenarınnın hipotennüse oranıı olarak taarif edilir . Cos sem
mbolü
ile gösterilir

cos BA
AC coss α = AC
C/ AB = b / c

sin ABC
C coss β = BC
C / AB = a / c

Bir açıının tanjanntı :

Açınınn karşısınddaki dik keenarın yann dik kenarra oranı ollarak tariff edilir . Tg
g
sembolü ile göstterilir

Tan BA
AC tg α = BC/ AC = a / b

Tan AB
BC tg β = AC / BC = b / a

Bir açıının kotanjjantı :

Yan diik kenarın karşı dik kenara orranına açın
nın kotanjaantı denir . Ctg sem
mbolü
ile gösterilir

ctan BA
AC ctgg α = AC
C/ BC = b / a

ctan AB
BC ctgg β = BC
C / AC = a / b

sin α vee cosα dikk kenarlarrın hipoten

nüse oranıı olduğunddan, bu orran hiç
bir zam
man birdenn büyük olamaz . tggα ve ctgα α dik kennarların birrbirine oraanı ola-
rak tariif edilmiş olduklarınndan, bu oranların
o değerleri
d b
birden büyyük veya küçük
k
olabilirr .
 20

Bir açıının sekannt ve kosekkant ı

secc α = 1 / cos
c α = c/b
cscc α = 1 / sin
s α = c/a şeklindee tarif edilmiştir .

Açılarıın trigonom
metrik oraanları tablolarda verrilir . Bunaa ait bir taablo aşağıd
da
verılmiştir .
 21

Önemli özdeşlikler
Pisagor teoreminden (Şekil 8 )
a2 + b2 = c2 olduğundan ve
a = c . sin α
b = c . cos α değerleri yerine konursa
c Sin α + c cos α = c
2 2 2 2 2
buradan

sin2 α + cos2 α = 1 (1) elde edilir .

sin α ve cos α nın bölümleri teşkil edilirse,

sin α a cos α
= = tg α (2) = ctg α (3)
cos α b sin α

2 ve 3 ifadelerinin çarpımından,

tg α . ctg α = 1 (4) elde edlir .

sec α = 1 / cos α csc α = 1 / sin α olduğundan bunları taraf ta-

rafa bölerek
sec α / csc α = tg α (5)
csc α / sec α = ctg α (6) bulunur .

sec2 α = 1 / cos2α = ( sin2 α + cos2 α) / cos2 α olduğundan,

sec2 α = 1 / cos2α = 1 + tg2 α (7) olur .

veya
1 / Sin2 α
sec2 α = 1 / cos2α = 1 / (1 − Sin 2α ) = buradan
(1 / Sin α ) − 1
2

sec2 α = csc2 α / ( csc2 α − 1 ) (8)

Aynı şekilde
csc2 α = 1 / sin2 α = ( sin2 α + cos2 α ) / sin2 α olduğundan,

csc2 α = 1 / sin2 α = 1 + ctg2 α (9)

1 / cos2 α
veya csc2 α = 1 / sin2 α = 1 / ( 1 − cos2 α) =
( 1 / cos2 α ) −1
 22

csc2 α = sec2 α / ( sec2 α − 1 ) (10) bulunur .

7 ifadesinden cos α çekilirse,

cos α = 1 / √ 1 + tg2 α (11)

Bu değer 1 ifadesinde yerine konursa,

sin2 α = 1 − cos2 α = 1 − [ 1/ ( 1 + tg2 α ) ] = tg2 α / ( 1 + tg2 α )

sin α = tg α / √ 1 + tg2 α ) (12)

9 ifadesinden sin α çekilirse,

sin α = 1 / √ 1 + ctg2 α (13)

1 ifadesinde yerine konursa,

cos2 α = 1 − sin2 α = 1 − [1 / (1 + ctg2 α )] = ctg2 α / ( 1+ ctg2 α )

cos α = ctg α / √ 1 + ctg2 α (14)

12 ve 14 ifadelerinden tg α ve ctg α çekilirse,

tg2 α = sin2 α + sin2 α . tg2 α buradan

tg α = sin α / √ 1 − Sin2 α = √ 1 − cos2 α / Cos α (15)

ctg α = cos α / √ 1 − cos2 α = √ 1 − sin2 α / Sin α (16)

Kompleks gösterilim
e jφ = cos φ + j sin φ
e − jφ = cos φ − j sin φ Euler formülleri olup, bunları taraf
tarafa toplayıp çıkartırsak
e j φ + e − j φ = 2. cos φ
ejφ + e−jφ
cos φ = (17)
2

e j φ − e − j φ = 2 j. sin φ
ejφ − e−jφ
sin φ = (18)
2j
 23

18 ve 17 ifadelerini taraf tarafa bölersek,

sin φ ejφ − e−jφ
tg φ = =
cos φ j (e j φ + e − j φ )

ejφ − e−jφ
tg φ = − j (19) elde edilir .
jφ −jφ
e +e

Benzer şekilde

(e j φ + e − j φ )
ctg φ = j (20) yazılabilir .
jφ −jφ
e −e

Trigonometrik çember
Saat ibrelerinin dönüş yönünün tersi pozitif yön olarak kabul edilirse ve
ox ekseni de başlangıç ekseni olarak alınırsa,
o merkezli ve birim yarı çaplı bir daire üzerin-
deki M noktasını orjine birleştiren doğrultunun
ox ekseni ile yaptığı herhangi bir α açısının
( negatif dönüş yönünde alınırsa eksi kabul
edilecektir . ) trigonometrik oranları şekil 9
da gösterilmiştir .
M noktasının ox ekseni üzerindeki izdüşümü
H olsun . OM = R = 1 olduğundan,

sin α = MH / OM = MH
cos α = OH / OM = OH dir .
Demekki Trigonometrik çember üzerindeki M nokta- Şekil 9
sının OH izdüşüm uzaklığı cos α yı ve MH uzunluğu ise sinα yı verir .
OM doğrultusunun, dairenin A ve B noktalarındaki teğetlerini kestiği nokta-
lar sırasıyla C ve D olsun . OA = OB = OM = R = 1 olduğundan,

tg α = AC / OA = AC
ctg α = BD / OB = BD dir .
O halde AC uzunluğu tg α yı , BD uzunluğu ise ctg α ya eşittir .

Bu birim yarıçaplı trigonometrik çember ox ve oy eksenleri dört bölgeye

ayırır . Şekil 10 da bu bölgeler gösterilmiştir .
Her bölge de bulunan açılar için trigonometrik oranlar arasındaki bağıntılar ayrı
ayrı verilecektir .
 24

I Bölge de trigonometrik bağıntılar

OMH üçgeninden yararlanarak I bölgede
birbirini π/2 radyana (900 ye ) tamamlayan
açılar arasındaki bağıntılar verilmiştir .

sin ( π / 2 − α ) = cos α
cos ( π / 2 − α ) = sin α (21)
tg ( π / 2 − α ) = ctg α
ctg ( π / 2 − α ) = tg α

II Bölgede Trigonometrik bağıntılar

OMH ile OM1H1 , OAC ile OAC1 ve OBD ile OBD1
üçgenlerinin eşitliğinden, Şekil 10
MH = M1H1 , OH = − OH1 , AC = − AC1 , BD = − BD1 olacağından,

sin ( π − α ) = sin α
cos ( π − α ) = − cos α (22) olur .
tg ( π − α ) = − tg α
ctg ( π − α ) = − ctg α

OMH ile OM2H2 , OBD ile OAC2 ve OAC ile OBD2 üçgenlerinin eşitliğinden
M2H2 = OH , OH2 = − MH , AC2 = − BD , BD2 = − BD olacağından

sin ( π / 2 + α ) = cos α
cos ( π / 2 + α ) = − sin α (23) olur .
tg ( π / 2 + α ) = − ctg α
ctg ( π / 2 + α ) = − tg α

III Bölgede Trigonometrik bağıntılar

OMH ile OM3H üçgenlerinin eşitliğinden, M3H1 = − MH ve OH1 = − OH
olacağından,
Sin ( π + α ) = − Sin α
Cos ( π + α ) = − Cos α (24) olur .
tg ( π + α ) = tg α
ctg ( π + α ) = ctg α

IV Bölgede Trigonometrik bağıntılar

OMH ile OM4H , OAC ile OAC1 ve OBD ile OBD1 üçgenlerinin eşitliğinden,
M4H = − MH , AC = − AC1 ve BD = − BD1 olacağından,
sin ( π + α ) = − sin α
cos ( π + α ) = − cos α (25)
tg ( π + α ) = tg α
ctg ( π + α ) = ctg α
 25

Açı toplamları
Birim trigonometrik çember üzerindeki
bir MOX açısı, α ve β gibi iki açının toplamı
şeklinde gösterilmiştir . Şekil 11
Burada
OM = 1
OP = cos β
MP = sin β olup,

OH = cos ( α + β )
OP1 = OP . cos α = cos β . cos α
HP1 =MP . cos ( π /2 − α ) = sin β . sin α
OH = OP1 − HP1 olduğundan
Şekil 11
cos ( α + β ) = cos α . cos β − sin α . sin β (26)

β yerine (− β) konursa ve 25 ifadelerinden yararlanılırsa,

cos ( α − β ) = cos α . cos β + sin α . sin β olur . (26 a)

OT = MH = sin ( α + β )
OP2 = OP . sin α = cos β . sin α
P2T = MP . sin ( π /2 − α ) = sin β . Cos α
OT = OP2 + P2T olduğundan,

sin ( α + β ) = sin α . cos β + cos α . sin β (27) bulunur .

β yerine (−β) konarak

sin ( α − β ) = sin α . cos β − cos α . sin β (27 a) elde edilir .

sin ( α + β ) sin α . cos β + cos α . sin β

tg ( α + β ) = =
cos ( α + β ) cos α . cos β − sin α . sin β

pay ve paydayı cos α . cos β çarpımına bölersek,

tg α + tg β
tg ( α + β ) = (28) elde edilir .
1 − tg α . tg β

β yerine (−β ) konursa ve 25 ifadeleri göz önüne alınırsa,

 26

tg α − tg β
tg ( α + β ) = (28 a) olur .
1 + tg α . tg β

cos ( α + β ) cos α . cos β − sin α . sin β

ctg ( α + β ) = =
sin ( α + β ) sin α . cos β + cos α . sin β

pay ve paydayı sin α . sin β çarpımına bölersek,

ctg α . ctg β − 1
ctg ( α + β ) = (29) bulunur .
ctg β + ctg α

β yerine (−β ) konursa ve 25 ifadeleri göz önüne alınırsa,

ctg α . ctg β + 1
ctg ( α − β ) = − (29 a) olur .
ctg α − ctg β

İki katlı açılar

26 , 27 , 28 , 29 ifadeleri ile verilen iki açının toplamı formüllerinde,
β = α alınırsa, aşağıdaki iki katlı açı ifadeleri elde edilir .

sin 2 α = 2 . sin α . cos α

cos 2 α = cos2 α – sin2 α
2 tg α
tg 2 α =
1 – tg2 α (30)
ctg2 α − 1
ctg 2 α =
2 ctg α

İkinci ifadede sin2 α = 1 – cos2 α olduğundan, yerine konursa,

cos 2 α = 2 cos2 α – 1 olur . Buradan cos2 α çekilip hesaplanırsa,

cos2 α = 1/2 + 1/2 cos 2 α ( 30 a) olur .

Veya cos2 α = 1 – sin2 α konarak,

sin2 α = 1/2 − 1/2 cos 2 α ( 30 b) bulunur .

 27

30 daki birinci ifadeden sin α . cos α çarpımı yalnız bırakılırsa,

sin α . cos α = 1/2 . sin 2α (30 c) elde edilir .

Yarım açı ifadeleri

(30) ifadelerinde α yerine α/2 konursa, yarım açı ifadeleri elde edilir .

sin α = 2 . sin α/2 . cos α/2

cos α = cos2 α/2 – sin2 α/2
2 tg α/2
tg α =
1 – tg2 α/2 (31)
ctg2 α/2 − 1
ctg α =
2 ctg α/2

31 deki ikinci ifadede cos2 α/2 = 1 − sin2 α/2 ve sin2 α/2 = 1 − cos2 α/2
değerlerini yerlerin koyarak,

cos α = 1 – 2 sin2 α/2

cos α = 2 cos2 α/2 – 1 (31 a) elde edilir .

m katlı açı ifadeleri

e jα = cos α + j sinα olduğuna göre

e j mα = ( cos α + j sin α )m
e − j mα = ( cos α − j sin α )m (32) yazılabilir .

32 ifadeleri taraf tarafa bir toplanıp bir çıkartılarak,

e j mα + e − j mα = 2.cos mα
e j mα − e − j mα = 2 j.sin mα ifadeleri elde edilir . Bu suretle
32 ifadelerinden yararlanılırsa,

2.cos mα = ( cos α + j sin α )m + ( cos α − j sin α )m

2 j.sin mα = ( cos α + j sin α )m − ( cos α − j sin α )m olur . (33)

İstenirse, Newton binom formülünden yararlanarak 33 ifadelerinde m’inci

kuvvet alınarak, cos mα ve sin mα hesaplanabilir .

Üç katlı açı ifadeleri ( m = 3 için)

33 ifadelerinde m = 3 konarak,
2.cos 3 α = ( cos α + j sin α )3 + ( cos α − j sin α )3
2 j.sin mα = ( cos α + j sin α )m − ( cos α − j sin α )m olur . (34)
 28

( a ± b)3 = a3 ± 3 a2 b + 3 a b2 ± b3 (Newton binom formülü) olduğundan,

( cos α + j sin α )3 = cos3α + j 3 cos2 α . sin α – 3.cosα . sin2α – j sin3α
( cos α − j sin α )3 = cos3α − j 3 cos2 α . sin α – 3.cosα . sin2α + j sin3α olup,

34 deki birinci ifadeden

2.cos 3α = 2.cos3 α – 6 cos α . sin2 α

cos 3α = cos3 α – 3 cos α . sin2 α (34 a) elde edilir .

Veya sin2 α = 1 – cos2 α koyarak,

cos 3α = cos3 α – 3 cos α (1 − cos2 α ) = cos3 α + 3 cos3 α – 3 cos α

cos 3α = 4 cos3 α – 3 cos α (34 b) olur .

34 deki ikinci ifadeden

2 j.sin 3α = 6 j.cos2 α . sin α– 2 j sin3 α

sin 3α = 3 cos2 α . sin α − sin3 α (35 a) bulunur .

cos2 α = 1 – sin2 α koyarak,

sin 3α = 3 sin α – 4 sin3 α (35 b) elde edilir .

34 b ve 35 b ifadelerinden cos3 α ve sin3 α çekilirse,

cos3 α = (1/4) .cos 3α + (3/4) .cos α

sin3 α = (3/4) . sin α – (1/4) .sin 3α (36) elde edilir .

35 b ve 34 b ifadelerini taraf tarafa bölersek,

sin 3α 3 sin α – 4 sin3 α

tg 3α = =
cos 3α 4 cos3 α – 3 cos α
pay ve paydayı da cos3 α ile bölersek,

3 tg α / cos2 α − 4 tg3 α
tg 3α =
4 − 3/cos2 α
1/ cos2 α = 1 + tg2 α olduğundan (7 ifadesi)

3 tg α − tg3 α
tg 3α = (37)
1 – 3 tg α 2
 29

ctg3 α için ise, 34 b ifadesi 35 b ifadesine bölünürse,

cos 3α 4 cos3 α – 3 cos α

ctg 3α = =
sin 3α 3 sin α – 4 sin3 α
pay ve paydayı sin3 α ile bölersek

4 ctg3 α – 3 ctg α /sin2 α )

ctg 3α =
3 /sin2 α – 4
1/sin2 α = 1 + ctg2 α olduğundan (9 ifadesi)

ctg3 α – 3 ctg α
ctg 3α = (38) elde edilir .
3 ctg α – 1
2

Dört katlı açı ifadeleri ( m = 4 için)

Aynı şekilde 33 ifadelerinde m = 4 konarak Newton binom formülü yar-
dımıyla dördüncü kuvvetler alınarak hesaplar yapılırsa, dört katlı açılar için

sin 4α = 4 cos3 α . sin α − 4 cos α . sin3 α

cos 4α = cos4 α − 6 cos2 α . sin2 α + sin4 α (39)

ifadeleri elde edilebilir .

Trigonometrik toplamlar

p =α+β
q = α–β olmak üzere bu iki ifadeden α = (p+q)/2 β = (p−q)/2
olarak bulunur .
sin ( α + β ) = sin α . cos β + cos α . sin β
sin ( α − β ) = sin α . cos β − cos α . sin β ( 27 ve 27 a ifadeleri )
27 ve 27a ifadelerinin taraf tarafa toplanması ve çıkartılması sonucu olarak
sin ( α + β ) + sin ( α − β ) = 2 sin α . cos β
sin ( α + β ) − sin ( α − β ) = 2 cos α . sin β elde edilir .
α ve β değerleri yerlerine konursa,
(p + q) (p − q)
sin p + sin q = 2 sin . cos
2 2

(p + q) (p − q) (40) ifadeleri
sin p − sin q = 2 cos . sin elde edilir .
2 2
 30

26 ve 26 a ifadelerinin taraf tarafa toplanıp çıkartılması sonucunda da

(p + q) (p − q)
cos p + cos q = 2 cos . cos
2 2

(p + q) (p − q) (41) ifadeleri
cos p − cos q = − 2 sin . sin elde edilir .
2 2

tanjant toplamları için,

sin p sin q sin p . cos q + cos p . sin q
tg p + tg q = + =
cos p cos q cos p . cos q
buradan

sin ( p + q )
tg p + tg q = (42 a ) olur .
cos p . cos q

sin p sin q sin p . cos q − cos p . sin q

tg p − tg q = − =
cos p cos q cos p . cos q

sin ( p − q )
tg p − tg q = (42 b ) elde edilir .
cos p . cos q

aynı şekilde kotanjant toplamları için,

cos p cos q cos p . sin q + sin p . cos q
ctg p + ctg q = + =
sin p sin q sin p . sin q
buradan

sin ( p + q )
ctg p + ctg q = (43 a ) olur .
sin p . sin q

kotanjant farkları için,

cos p cos q cos p . sin q − sin p . cos q
ctg p − ctg q = − =
sin p sin q sin p . sin q
 31

sin ( p − q )
ctg p − ctg q = − (43 b ) bulunur .
sin p . sin q

Trigonometrik çarpımlar

cos ( α + β ) = cos α . cos β − sin α . sin β 26 ifadesi

cos ( α − β ) = cos α . cos β + sin α . sin β 26 a ifadesi
26 ifadelerinin taraf tarafa toplanması ve çıkartılması ile

cos α . cos β = 1/2 . [cos ( α + β ) + cos ( α − β ) ]

sin α . sin β = − 1/2 . [cos ( α + β ) − cos ( α − β ) ] (44)

ifadeleri elde edilir .

sin ( α + β ) = sin α . cos β + cos α . sin β 27 ifadesi
sin ( α − β ) = sin α . cos β − cos α . sin β 27 a ifadesi
27 ifadelerinin taraf tarafa toplanması ve çıkartılmasından da

sin α . cos β = 1/2 . [ sin ( α + β ) + sin ( α − β ) ]

cos α . sin β = 1/2 . [ sin ( α + β ) − sin ( α − β ) ] (45) elde edilir .

SİNÜS TEOREMİ
Herhangi bir üçgende, kenarların karşılarındaki
açıların sinüslerine oranı sabittir . Ve bu oran çevrel
çemberin çapına eşittir .
İspat :
Bir ABC üçgeninin çevrel çemberi çizilmiş
olsun . Şekil 12 A dan ve B den geçen çaplar
AA1 = BB1 = 2R olsun .
A açısı = BAC = BB1C = α = A
B açısı = ABC = AA1C = β = B
C açısı = ACB = AA1B = γ = C dir .
( Aynı yayı gören çevre açılar olduğundan ) Şekil 12
BB1C , AA1C ve AA1C üçgenlerinin birer açıları çapı gören çevre açısı ol-
duklarından 900 olup, bu üçgenler dik üçgendir . Buna göre trigonometrik ba-
ğıntılar yazılırsa,
a = BB1 . sin α = 2R . sin α = 2R . sin A
b = AA1 . sin β = 2R . sin β = 2R . sin B
c = AA1 . sin γ = 2R . sin γ = 2R . sin C olur . buradan,

a / sin A = b / sin B = c /sin C = 2R (46)

 32

KOSİN NÜS TEO OREMİ

Herhangi bir üçgennde, bir keenarın kareesi
diğer kenarların
k n kareleri toplamınd
t dan, bu ken nar-
ların arrasındaki açının kossinüsü ile bu kenarlaarın α
çarpımmının iki kaatının çıkaarılmasınaa eşittir .
İspat :
A
ABC üçgeeninde C köşesinden
k n AB kenaarına
indirileen dikme CH
C olsun . AHC vee BHC dik k üç-
genleriinde Pisaggor teorem minden Şekkil 13
CHH = AC − AH
2 2 2
Şekil 13
CHH = BC − BH
2 2 2
taraf tarrafa eşitleyyerek,
2 2 2 2
b – AH = a – BH buluunur .
AHH = b . coos α
BHH = c – AHA = c − b . cos α bunlar yeerine konaacak olursaa,
b – b cos α = a – ( c – b cos α ) = a – ( c2 – 2 b c cos α + b2 coss2 α )
2 2 2 2 2 2

c α
a2 = b2 + c2 – 2 b c cos (47)

TANJA ANT TEO OREMİ

Herhanggi bir üçgeende iki keenar toplam mının, bu
iki kennar farkınaa oranı, buu kenarlarıın karşısın
ndaki açılaarın
toplam
mının yarıssının tanjanntının, bu açıların farkının
f yaarı-
sının taanjantına oranına
o eşşittir . Şekil 14

a+b tg ( A+
+B /2 )
= (48) Şekil 14
a–b tg ( A−B /2 )

ispat :
ABC üçgeninin
ü A köşesinnden geçenn ve C köşşesi merkeez olmak üüzere CA = b
B kenarıını kestiği nokta Q ve
yarıçapplı daire çizilirse, buu daireninn üçgenin BC v BC
nin uzaantısını keestiği noktta da P olssun . Şekill 14 a

Üççgenin a keenarı BC ve
v b
AC= CP = QC
kennarı b = A
olduuğundan
a+bb = BC+CCP =BP
a−bb = BC−QQC = BQ

Şekil 14
1 a
 33

Buna göre,
a+b BP AP
= = (Tales teoremi )
a−b BQ QH

A+B A+B A+B

AP = 2.KC.tg ( ) = 2.b.cos ( ) . tg ( )
2 2 2

A−B A−B A+B A−B

QH = AQ.tg ( ) = 2.LQ.tg ( ) = 2.b cos ( ).tg ( )
2 2 2 2

a+b 2.b.cos (A+B/2) .tg (A+B/2)

=
a−b 2.b.cos (A+B/2) .tg (A−B/2)

a+b tg (A+B/2)
= olarak bulunur .
a−b tg (A−B/2)

Böylece teoremin ispatı yapılmış olur .

tg ( α/2 ) cinsinden sin α ve cos α ifadeleri

2 sin (α/2 )
sin α = 2 . sin α/2 . cos α/2 = . cos2 (α/2)
cos (α/2)

= 2 tg (α/2) . cos2 (α/2) cos2 α = 1 / (1 + tg2 α) 11 ifadesi

olduğundan
2 tg (α/2)
sin α = (49) olur .
2
1 + tg (α/2)

cos α = 2 cos2 α/2 – 1 = 2 / [ 1 + tg2 (α/2)] − 1 (31 a ifadesi )

= 2 – [ 1 + tg2(α/2)] / [ 1 + tg2(α/2)]

1 − tg2 (α/2)
cos α = (50)
2
1 + tg (α/2)
 34

LOGARİTMA

Tarif : Tabanı a olan bir sistemde a x = A eşitliğini sağlayan x sayısına, A

nın a tabanına göre logaritması denir ve
x = log a A sembolü ile gösterilir .
Her pozitif A sayısı için,

log a A
a = A olur . (1)

TEOREM : a tabanı, pozitif bir sayı olmak üzere, her pozitif A sayısına ax = A
eşitliğini sağlayan bir ve yalnız bir x sayısı tekabül eder .
Neticeler :
a ) Negatif sayıların ve sıfırın logaritması yoktur . Çünkü ax >0
b ) Her sistemde tabanın logaritması 1’e eşittir .
Çünkü a 1 = a dır . Veya log a a = 1 olur .
c ) 1’in logaritması sıfırdır . Zira a 0 = 1 veya log a1 = 0 dır .

LOGARİTMA İŞLEMLERİ
Çarpımın logaritması : Bir çarpımın logaritması, çarpanların logaritmalarının
toplamına eşittir .

log a A log a B log a C

a = A , a = B , a = C olduğuna göre,

bunları çarparsak, tabanları müşterek olduğundan üsleri toplanacağından

(log a A + log a B + log a C )

a = A.B.C buradan

log a (A . B . C) = log a A + log a B + log a C olur . (2)

Bölümün logaritması : Bir bölümün logaritması, pay ve paydanın logaritmala-

rı farkına eşittir .

log a A log a B
a =A , a =B olduğuna göre, bunları birbirine böler-
sek, tabanları müşterek olduğundan, üsler çıkartılacağından

(log a A − log a B) A
a = ve buradan,
B
 35

A
log a( ) = log a A − log a B (3) bulunur .
B

Özel olarak A = 1 alınırsa, log a A = log a 1 = 0 olduğundan,

log a (1/B) = − log a B (3 a)

Bir sayının tersinin logaritmasına o sayının kologaritması denir . Tabanı a olan

bir sistem için,
colog a A = log a (1/A) = − log a A (4) olur .

Buradan, bir sayının kologaritmasının, o sayının logaritmasının negatif

işaretlisine eşit olduğu sonucu çıkar .

Kuvvetin logaritması : Pozitif bir sayının herhangi bir kuvvetinin logaritması,

kuvvet ile bu sayının logaritması çarpımına eşittir .
log a A
a = A olduğuna göre, her iki tarafın m’inci kuvveti alınırsa,

m . log a A
a = Am

log a ( Am ) = m . log a A (5) elde edilir .

Kök’ün logaritması : Pozitif herhangi bir sayının n’inci kökünün logaritması,

sayının logaritmasının n’e bölümüne eşittir .
log a A
a = A olduğuna göre, her iki tarafın n’inci kökü alınırsa,

1/n . log a A n
a = √A olur ve buradan
n
log a √ A = (1/n) . log a A (6) bulunur .

Genel olarak Pozitif bir A sayısının m’inci kuvvetinin, n’inci kökünün logarit-
masını bulabilmek için 5 ve 6 ifadelerini birleştirerek,

n
log a ( √ Am ) = ( m/n ) . log a A (7) yazabiliriz .
 36

LOGARİTMA SİSTEMLERİ
Adi (bayağı) logaritma sistemi : 10 tabanı esas alınarak düzenlenmiş logarit-
ma sistemidir . Briggs (1617) tarafından tertiplenmiş olduğundan Briggs logarit-
maları da denir .

log 10 A = log A sembolü ile gösterilir .

Bu sistemde, 10 tabanına göre sayıların logaritmaları tablolarda virgülden

sonra beş haneli veya daha fazla haneli olarak verilmiştir . Herhangi bir sayının
adi logaritması iki kısımdan teşekkül eder . Birinci kısım sayının logaritmasının
tam kısmıdır . Karakteristik adını alır . Pozitif, sıfır veya negatif olabilen bir sa-
yıdır . İkinci kısım ise, sayının logaritmasının ondalık kısmını oluşturur ve man-
tis adını alır . Logaritma cetvelleri, genellikle sayının logaritmasının yalnızca
mantisini beş veya daha fazla haneli olarak verirler . Sayının logaritmasının ka-
rakteristiği zaten bellidir . Yani logaritması bulunacak sayının rakam sayısının
bir eksiği karakteristiğe eşittir . Örneğin, 20 sayısının on tabanına göre logarit-
masının karakteristiği 1 dir . (Rakam sayısı 2 olduğundan, bir eksiği 1 dir . ) Ve
mantisi tablolarda ,30103 olarak verilmiştir . Buna göre 20 sayısının on tabanı-
na göre logaritması,
log 10 20 = log 20 = 1,30103 dür .
2000 sayısının 10 tabanına göre logaritmasının karakteristiği 3 dür . (Rakam sa-
yısının bir eksiği) mantisi gene ,30103 olup,
log 10 2000 = log 2000 = 3,30103 dür .
0,2 sayısının logaritmasının karakteristiği −1 ve mantisi gene ,30103 olacaktır .
Karakteristik negatif, mantis pozitif olduğundan cebrik olarak toplanarak negatif
hale getirilir . log 0,2 = 1,30103 = − 0,69897
Buna göre;
log 0,02 = 2,30103 = − 1,69897
log 0,2 = 1,30103 = −0,69897
log 2 = 0,30103
log 20 = 1,30103
log 200 = 2,30103
log 2000 = 3,30103 olur .

Naturel (Tabii) logaritma : Bu logaritma İskoçyalı Neper (1550 – 1617) tara-

fından tertiplenmiştir . Bu sistemin, tabanı matematikte büyük önemi olan e sa-
yısıdır . e = 2,7182818 dir .
Buna göre, herhangi bir A sayısının naturel (Neper) logaritması,

log e = ln A sembolü ile gösterilir .

ln 2 = 0,69314718
ln 20 = 2,99573227 dir ,
 37

LOGARİTMA SİSTEMİNDE TABAN DEĞİŞTİRİLMESİ

log a A
a = A olduğuna göre, başka bir b tabanına göre her iki tarafın
logaritması alınırsa,

log a A
log b ( a ) = log b A olur ve buradan,

log a A . log b a = log b A (8)

Bir A sayısının a tabanına göre logaritması belli ise ve bu A sayısının başka bir
b tabanına göre logaritması bulunmak isteniyorsa, A sayısının a tabanına göre
logaritması, a nın b tabanına göre logaritması ile çarpılır .
8 ifadesinde A = b yapılırsa,

log a b . log b a = log b b = 1

log a b . log b a = 1 (9) elde edilir .

log b a = 1 / log a b olduğundan 8 ifadesi

log a A
log b A = (8 a) şeklinde yazılabilir .
log a b

8 ve 8 a ifadelerinin neticesi olarak şunu söyleyebiliriz . Birbirinden farklı iki sa-

yının hangi tabana göre alınırsa alınsın, logaritmaları oranı sabittir .

log b A log a A log c A

= = (8 b)
log b A΄ log a A΄ log c A΄

ADİ VE NATUREL LOGARİTMA ARASINDAKİ BAĞINTI

8 ifadesinde b=e ve a=10 olarak alınırsa,

log 10 A . log e 10 = log e A

log A . ln 10 = ln A (10) bulunur .

ln 10 = 2,302585 olduğundan,
2,302585 . log A = ln A (10 a) olur .
 38

Bir A sayısının 10 tabanına göre logaritmasını, 2,302585 katsayısı ile çarparak

e tabanına göre 10 a ifadesine göre hesaplayabiliriz .
8 a ifadesinde b = e ve a = 10 koyacak olursak,
log A
ln A =
log e

log A = ln A . log e (11)

log e = 0,4342945 değeri yerine konursa,

log A = 0.4342945 . ln A (11 c) olarak bulunur .

Ayrıca 9 ifadesi gereği olarak

log e . ln a = 1 (12) dir .

gerçekten 0,4342945 . ln 10 = 0,4342945 . 2,30258509 = 1 dir .

KOMPLEKS BİR SAYININ LOGARİTMASI

A• = A . e j φ şeklinde polar sistemde verilmiş bir kompleks sayının

e tabanına göre (naturel) logaritması,
ln A• = ln (A . e j φ ) = ln A + ln e j φ = ln A + j φ . ln e ln e = 1

ln A• = ln A + j φ (13) elde edilir .

Demekki bir kompleks sayının naturel logaritması, a = ln A ve b = φ olmak üze-

re, a+j b şeklinde gene bir kompleks sayıdır . Bu kompleks sayının reel kısmı,
kompleks sayının modülünün natural logaritmasına, imajiner kısmı ise, doğru-
dan doğruya kompleks sayının argümanına eşittir .
Bir kompleks sayının 10 tabanına göre logaritması ise,
A = r . e jφ
•

her iki tarafın logaritması alınarak,

log A• = log ( r . e j φ ) = log r + log e j φ = log r + j φ . log e
log e = 0,4342945 olduğundan,

log A• = log r + j 0,4342945 . φ (13 a) olur .

Bir kompleks sayının 10 tabanına göre logaritması, bir kompleks sayı olup, bu-
nun reel kısmı modülün 10 tabanına göre logaritmasına, imajiner kısmı da
argümanın 0,4342945 ile çarpımına eşittir .
 39

ÖRNEKLER
1 ) log 30 = 1,477121 veya
log 30 = log (2 . 3 . 5= = log 2 + log 3 + log 5
= 0,301029 + 0,477121 + 0,698970 = 1,47713

2) log 2,4 = 0,380211 veya

log ( 3 . 23 : 10) = log 3 + 3 . log 2 – log 10
= 0,477121 + 3 . 0,301029 −1 = 0,380208

3) log 0,0081 = 3,908485 = − 2,091515 veya

log 0,0081 = log ( 34/ 104 ) = 4 . log 3 – 4 . log 10 = −2,0915149

4) ln 108 = 4,682131 veya

2 3
ln 108 = ln (2 . 3 ) = 2 . ln 2 + 3 . ln 3 = 2 . 0,693147 + 3 . 1,098612
= 4,68213

5) ln √2 = ln 1,4142 = 0,346564 veya

ln √2 = 1/2 . ln 2 = 0,5 . 0,693147 = 0,3465735

6) log 5 = 0,698970 , log 47 = 1,672098 dir . Bu sayıların naturel loga-

ritmalarını bulunuz .
log A . ln 10 = ln A (10) ifadesinde ln 10 = 2,302585 olup, yerine ko-
narak, ln 5 = 0,698970 . 2,302585 = 1,6094378 olur .
ln 47 = 1,672098 . 2,302585 = 3,850148 bulunur .

7 ) 5j , (4 + 3 j) kompleks sayılarının naturel ve tabii logaritmalarını bulunuz .

ln 5j = ln(5.e jл/2) = ln 5 + ln e jл/2 = ln 5 + j л/2 . ln e = ln 5 + j л/2
ln 5j = 1,609438 + j 1,5708 olur .
log 5j = log( 5.e ) = log 5 + j л/2 . log e = 0,69897 + j л/2 . 0,434294
jл/2

log 5j = 0,69897 + j 0,682187 bulunur .

ln (4+3 j) = ln (5.e j arctg ¾) = ln 5 + j arctg 3/4 . ln 1 = 1,609438 + j 36,870
log (4+3 j) = log (5.e j arctg ¾) = log 5 + j arctg 3/4 . log e .
= 1,609438 + j 36,87 . 0,434294 = 1,609438 + j 16,0124

8 ) 9 sayısını 6 tabanına göre logaritmasını bolunuz ? log 9 = 0,954243

8 a ifadesinden log b A = log A / log b dir . b=6 ve log 6 = 0,778151
log 6 9 = 0,954243 / 0,778151 = 1,226295 olur .

9 ) (ln x)2 −1 = 0 denklemini çözünüz ? ln x = t dersek,

t −1 = 0
2
dan t1,2 = ±1 bulunur . buradan
1
ln x = 1 den x1 = e = e
ln x = −1 den x2 = e −1 = 1/ e bulunur .
 40

DETERMİNANTLAR

Tarif : Elemanları, reel veya kompleks sayı, değişken veya fonksiyon olmak
üzere n2 kadar elemanın n satır ve sütuna belirli bir sıra takip edilerek yerleştiril-
mesiyle elde edilen karesel tabloya determinant denir .
Bu şekilde tarif edilen determinant, belirli bir kurala göre açındırılarak bulunan
sayısal bir değere eşit olur .
a11 , a12 , ……., a1n , a2n , ……., an1 , an2 , , ann olmak üzere verilen
n kadar eleman, aij elemanı i’ninci satırla j’ninci sütuna gelecek şekilde yerleşti-
2

rilir . i,j = 1,2,3,………,n olmak üzere teşkil edilen determinant,

a11 a12 a13 ……… a1n

a21 a22 a23 ……… a2n
∆ = det a = a31 a32 a33 ……… a3n
………………………
an1 an2 an3 ……… ann

Burada n sayısına determinant’ın mertebesi denir . a11 , a22 . a33 , ….., ann ele-
manlarının bulunduğu köşegene determinant’ın diyagonali denir . Bir determi-
nant da bazı satır ve sütunlar atılarak, geriye kalan elemanlarla alt mertebelerden
tekrar karesel tablolar teşkil edilebilir . i’ ninci satırla j’ ninci sütunun atılarak
geriye kalan elemanlarla oluşturulan (n−1)’inci mertebeden determinanta, aij ele-
manına ait minör denir . Bu minörün (−1) i+j faktörü ile çarpılan değerine yani
(−1) i+j . det a ij ye, a ij elemanına ait işaretli minör veya kofaktör denir . ∆ ij sem-
bolü ile gösterilir . ( ∆11 = det a11 , ∆ 12 = det a12 , ∆ 13= det a13 ,…,.∆ij = det aij )

determinant’ın açılımı : n’inci mertebeden bir determinant belirli bir kaideye

göre açılarak sonuçda bir değer bulunur . Bu açılım, herhangi bir satır veya her-
hangi bir sütuna göre yapılabilir .
determinant’ ın açılımı herhangi bir satıra göre yapılıyorsa, o satırdaki ;herhangi
bir sütuna göre yapılıyorsa o sütundaki her bir eleman kendisine ait kofaktörle
(işaretli minörle) çarpılarak, bu çarpımlar toplanırlar ve determinantın sayısal
değeri bulunur .
Bu kaideye göre,
n’inci mertebeden bir determinantın birinci satıra göre açılımı,
∆ = a11 . ∆11 + a12 . ∆12 + a13 . ∆13 ……. + a1n . ∆1n olur .
Aynı determinantın i’ninci satıra göre açılımı,
∆ = ai1 . ∆i1 + ai2 . ∆i2 + ai3 . ∆i3 ……. + ain . ∆in dir .
Birinci sütuna göre açılımı
∆ = a11 . ∆11 + a21 . ∆21 + a31 . ∆31 ……. + an1 . ∆n1 dir .
j’ninci sütuna göre açılımı
∆ = a1j . ∆1j + a2j . ∆2j + a3j . ∆3j ……. + anj . ∆nj olur .
Bu şekildeki açılımların hepsi birbirine eşittir .
 41

n’inci mertebeden bir determinantın bu şekilde verilen kaideye göre açılımında;

(n−1)’inci mertebeden determinantların (kofaktörlerin) hesaplanması gerekir ve
keza bu (n−1)’inci mertebeden determinantların ayrı ayrı hesabında da (n−2)’in-
ci mertebeden determinantların hesaplanması gerekmektedir ve böylece devam
edilerek, üçüncü ve en sonunda ikinci mertebeden determinantların hesaplanma-
sına çalışılacaktır .

Birinci mertebeden bir determinant

Bu determinantın yalnız bir elemanı mevcut olduğundan, değeri de bu elemanın
değerine eşit alınır .

İkinci mertebeden bir determinantın açılımı

İkinci mertebeden bir determinant a11 , a12 , a21 , a22 gibi dört elemandan mey-
dana gelmiştir . Birinci satıra göre açılımını yapacak olursak, a11 elemanını, ken-
disine ait kofaktörle yani (1 . a22) ile çarpmamız; a12 elemanını da kendisine ait
kofaktör olan (−1 . a21) ile çarpmamız ve bu çarpımları da toplamamız gerekir .

a11 a12
∆ = = a11 . a22 − a12 . a21 olur .
a21 a22

Üçüncü mertebeden bir determinantın açılımı

Üçüncü mertebeden bir determinantın 9 elemanı mevcuttur . Birinci sütuna göre
açılımı,
a11 a12 a13
∆ = a21 a22 a23 = a11 . ∆11 + a12 . ∆12 + a13 . ∆13 dür .
a31 a32 a33

∆11 , ∆12 , ∆13 sırasıyla a11 , a12 , a13 elemanlarına tekabül eden kofaktör-
lerdir . Açılımları,

∆11 = + a22 a23 = a22 . a33 – a23 . a32

a32 a33

∆12 = − a21 a23 = − ( a21 . a33 – a23 . a31 )

a31 a33

∆13 = + a21 a22 = a21 . a32 – a22 . a31

a31 a32

olarak bulunur . Bu suretle determinantın açılımı,

∆ = a11 a22 a33 +a12 a23 a31 +a13 a21 a32 – a13 a22 a31 – a11 a23 a32 – a12 a21 a33 olur .
 42

Sarrus kaidesi
Üçlü determinant açılımına ait ifade de; (+) işaretli üç terim, diyagonal üzerinde-
ki elemanlarla bu diyagonal a paralel çapraz doğrular üzerinde de iki elemanı ih-
tiva eder . (−) işaretli üç terim ise, diyagonal olmayan köşegen üzerindeki ele-
manlar ile bu köşegene paralel çapraz doğrular üzerinde iki elemanı bulundurur .
Bu özellik üçüncü mertebeden bir determinantın açılımında. diyagonale ve köşe-
gene paralel olan doğrular üzerine bulunmayan elemanların ilave edilmesiyle
kullanılabilecek bir kaide ( Sarrus kaidesi) ortaya çıkarır .

a13 a11 a12 a13 a11

a21 a22 a23

a33 a31 a32 a33 a31

(−) (−) (−) (+) (+) (+)

Determinant lara ait teoremler
Determinantlara ait teoremlerin sadece ifadeleri verilmiş ayrıca ispatları veril-
memiştir .
Teorem : Bir determinantın satırları sütun ve sütunları satır yapılırsa determi-
nantın değeri değişmez .
Teorem : Bir determinantın birbirine paralel herhangi iki sırası (satır veya sü-
tun) birbiri ile değiştirilirse determinantın yalnızca işareti değişir .
Teorem : Bir determinant da birbirine paralel herhangi iki sıra birbirinin aynı
ise, determinantın değeri sıfırdır .
Teorem : Bir determinant da birbirine paralel herhangi iki sırada bulunan ele-
manlar orantılı iseler, determinantın değeri sıfıra eşittir .
Teorem : Bir determinantın bir sırasındaki bütün elemanları aynı bir k çarpanı
ile çarpılırsa, determinantın değeri k ile çarpılmış olur .
Teorem : Bir determinantın bir satırının veya bir sütununun bütün elemanları
sıfır ise determinantın değeri sıfırdır .
Teorem : Bir determinant da bir sıranın (satırın veya sütunun) elemanları her-
hangi bir p çarpanı ile çarpılır ve bu çarpımlar başka bir sıranın aynı
durumdaki elemanlarına katılır veya çıkarılırsa, determinantın değeri
değişmez .
Teorem : n’inci mertebeden iki determinantın çarpımı, gene n’inci mertebeden
bir determinant olup, her cij terimi, birinci determinant daki i ninci
satır elemanları ile ikinci determinant daki j nin sütun elemanları çar-
pımından elde edilen terimlerin toplamından ibarettir .
cij = ai1 . bj1 + ai2. bj2 + ai3 . bj3 + …….. + ain . bjn
Not : Mertebeleri farklı iki determinantın çarpımı için, determinantlardan
birinin mertebesini alçaltarak veya yükselterek ikisini de aynı merte-
beden iki determinant haline getirmek gereklidir .
 43

ÖRNEKLER
Aşağıdaki determinantların değerlerini hesaplayınız .
1)
2 1 3
−3 2 −1 = 2.(2+4) – 1.(−3+6) + 3.( −12 −12) = 12 – 3 −72 =−63
6 4 1
2)
2 1 3
5 4 6 = 2.(36−42) −1.(45 −48) + 3.(35 – 32) = −12 +3 +9 = 0
8 7 9
3)
8 4 1 8 4
2 4 −3 = +( 4.4.9 − 1.3.8 + 8.2.5) – (8.4.8 +1.2.9 −4.3.5)
9 8 5 9 8 = 200 – 214 = −14

(− ) ( +)
4)
3 4 0 5
0 2 −1 0 = 3.∆11 + 4.∆12 + 0.∆13 + 5.∆14
1 0 1 0
2 5 2 −3

2 −1 0 0 −1 0 0 2 0 0 2 −1
3. 0 1 0 −4. 1 1 0 + 0. 1 0 0 −5. 1 0 1
5 2 −3 2 2 −3 2 5 −3 2 5 2

Kofaktörleri ayrı ayrı hesaplayalım

2 −1 0
∆11 = 0 1 0 = 2.(−3) +1.(0) + 0 = −6
5 2 −3

0 −1 0
∆12 = 1 1 0 = −[ 0 + 1.(−3) + 0 ] = 3
2 2 −3

0 2 −1
∆14 = 1 0 1 = −.[ 0 −2.(2 −2) −1.(5)] = 5
2 5 2

Kofaktörleri hesaplanan dördüncü mertebeden bu determinantın değeri

∆ = 3.(−6) + 4. 3 +0 + 5.5 = −18 + 12 + 25 = 19 olur .

 44

MATRİSLER

Tarifler : Elemanları reel veya kompleks sayı veya fonksiyon olabilen m satır
ve n sütundan oluşan dikdörtgen şeklinde tertiplenmiş tabloya matris denir .
Buna göre, bir matrisin mertebesi m x n dir .

a11 a12 a13 …… a1n

a21 a22 a23 …… a2n
a = a31 a32 a33 …… a3n veya [ a i j ]mxn (1)
………………………
am1 am2 am3 ….. amn

mxn inci mertebeden genel bir matrisin gösterilimi 1 deki gibidir .

Kare matris : Satır ve sütun sayısı birbirine eşit olan matristir . m = n olduğu
zaman matrise kare matris denir . [ c i j ] m notasyonu ile gösterilir .

Sıfır matrisi : Mertebesi mxn olan ve bütün elemanları sıfır olan matrise sıfır
matrisi denir . ơ notasyonu ile gösterilecektir .

Birim matris : Bir kare matris olup, diyagonali dışındaki bütün elemanları sıfır,
yalnızca diyagonali üzerindeki elemanları bir olan matrise birim matris denir .
Birim matris bir kare matris dir . U sembolü ile gösterilecektir .

1 0 0 0
0 1 0 0
U = 0 0 1 0 (2)
0 0 0 1

Skaler matris : Bir kare matris olup, diyagonali dışındaki bütün elemanları sıfır,
yalnızca diyagonali üzerindeki elemanları 1 den farklı ve birbirine eşit birer ska-
ler sayı olan matrise skaler matris denir .

k 0 0 0
0 k 0 0
Uk = 0 0 k 0 (3)
0 0 0 k
İki matrisin eşitliği :
İki matrisin birbirine tekabül eden bütün elemanları birbirlerine eşit ise bu iki
matris birbirine eşittir . İki matrisin birbirine eşit olabilmesi için mertebeleri de
eşit olmalıdır .
Transpoze (evrik) matris : Sütunları satır,satırları sütun yapılan matrise trans-
poze veya evrik matris denir .
 45

Transpoze matris a΄ veya aT sembolü ile gösterilecektir .

amxn = [ a i j ]mxn anxm΄ = [ a j i ]nxm

Simetrik matris : Transpoze si kendisine eşit olan matrise simetrik matris denir .
Simetrik matris bir kare matristir . a matrisinin transpozesi a΄ olduğuna göre,
a= a΄ ise, tariften dolayı a matrisi simetrik bir matristir . Yani elemanlar diyago-
nale göre simetriktir . Ters olarak, a simetrik bir matris ise, bu matrisin transpo-
zesi kendisine eşittir . a΄ = a dır .

Singüler matris , non-singüler matris : a kare bir matris ise, bu matrise bir de-
terminant tekabül ettirilebilir .

a11 a12 a13

a = a21 a22 a23
a31 a32 a33 Bu a matrisine tekabül ettirilen determinant,

a11 a12 a13

∆ = det a = a21 a22 a23
a31 a32 a33 olmaktadır .

Bu determinantın açılımı ∆ olsun,

∆ = 0 ise a matrisine singüler matris
∆ ≠ 0 ise a matrisine non-singüler matris denir .

Matrislere ait işlemler

İki matrisin eşitliği : İki matrisin birbirine tekabül eden bütün elemanları birbi-
rine eşit ise, bu iki matris birbirine eşittir . Gayet tabidir ki iki matrisin eşitliğin-
den bahsedebilmek için bu matrislerin mertebelerinin de birbirine eşit olması ge-
rekir . a ve b matrislerinin birbirlerine eşitliğini
[ a i j ]mxn = [ b i j ]mxn notasyonu ile gösterebiliriz .

İki matrisin toplamı : İki matrisin mertebeleri eşit ise toplama işlemi tarif edil-
miştir . Aynı mertebeden iki matrisin toplamı; bu iki matrisin birbirine tekabül
eden elemanlarının toplanması ile elde edilen gene aynı mertebeden bir matris
dir . a matrisinin [ a i j ]mxn elemanı b matrisinin b = [ b i j ]mxn elemanı ile top-
lanarak, a ± b =c için c i j = a i j ± b i j elde edilir .

Veya genel olarak mxn inci mertebeden matrislerin toplamı için,

a11 a12 a13 … a1n b11 b12 b13 … b1n c11 c12 c13 … c1n
a21 a22 a23 … a2n + b21 b22 b23 … b2n + c21 c22 c23 … c2n + ……. =
……………..… ………………. ………………
am1 am2 am3 .. amn bm1 bm2 bm3 ….bmn cm1 cm2 cm3 … cmn
 46

(a11 + b11 + c11 + …. ) (a12 + b12 + c12 + …. ) ……. (a1n + b1n + c1n + …. )
(a21 + b21 + c21 + …. ) (a22 + b22 + c22 + …. ) ……. (a2n + b2n + c2n + …. )
…………………………………………………………………………
(am1 + bm1 + cm1 + … ) (am2 + bm2 + cm2 + … ) ….…(amn + bmn + cmn + ….)

Bir matrisin bir skalerle çarpımı : Reel veya kompleks olmak üzere k gibi bir
skalerle a matrisinin çarpılmasında, matrisin bütün elemanları bu k skaleri ile
çarpılır . Yani k. a = [ k.a i j] dir . Çarpımda sıranın değişmesi sonucu değiştir-
mez .
a11 a12 a13 …… a1n k.a11 k.a12 k.a13 …… k.a1n
a21 a22 a23 …… a2n k.a21 k.a22 k.a23 …… k.a2n
k.a = k . ………………….. = ………………………….
am1 am2 am3 ……amn k.am1 k.am2 k.am3 ……k.amn

İki matrisin çarpımı : İki matrisin çarpılabilmesi için, birinci matrisin sütun sa-
yısının, ikinci matrisin satır sayısına eşit olması gerekir .
a matrisi mxn inci mertebeden a = [ a i j ]mxn
b matrisi pxr ninci mertebeden b = [ b i j]pxr ise,
bu iki matrisin çarpılabilmesi için n = p olması gerekir . Yani birinci matrisin sü-
tun sayısı, ikinci matrisin satır sayısına eşit olmalıdır . Çarpım a . b = c dir .
Çarpım matrisi c, mxr ninci mertebeden bir matris olup, bu matrisin elemanları
birinci matrisin satırlarındaki elemanlarla ikinci matrisin sütunlarındaki eleman-
ların çarpılması ve bu çarpımların toplanmasıyla elde edilirler . Şöyle ki c çar-
pım matrisinin c i j elemanı birinci matrisin i ninci satırının ikinci matrisin j ninci
sütunu ile çarpılarak toplanmasından elde edilir .
c i j = a i 1 . b 1 j + a i 2 . b 2 j + a i 3 . b 3 j + ……… + a i n . b n j veya
n
cij = Σ aik . bkj Daha genel olarak [ a i j ]mxn ve [ b i j ]nxr
k=1 matrislerinin çarpımı

a11 a12 a13 … a1n b11 b12 b13 … b1r

a21 a22 a23 …. a2n b21 b22 b23 … b2r
c = ……………..…… . ………………….
am1 am2 am3 … amn bn1 bn2 bn3 ….bnr

(a11b11+a12b21+..+a1nbn1) (a11b12+a12b22+..+a1nbn2) (a11b1r+a12b2r+..+a1nbnr)

(a21b11+a22b21+..+a2nbn1) (a21b12+a22b22+..+a2nbn2) (a21b1r+a22b2r+..+a2nbnr)
c = …………………………………………………………………………….
(am1b11+am2b21+ +amnbn1) (am1b12+am2b22+ +amnbn2) (am1b1r+am2b2r+ +amnbnr)
 47

İki matrisin çarpılmasında çarpım sırası da önemlidir . a matrisi ile b matrisinin

çarpılmasında sıra değişirse çarpım da değişir . Sıra değişince, birinci matrisin
sütun sayısı ikinci matrisin satır sayısına eşit olmazsa çarpım bile yapılamaz .
İki matrisin çarpımından çıkan sonuçlar
1) a.b ≠ b.a
2 ) a ( b.c) = ( a.b).c
3 ) a.( b + c) a.b + a.c
4 ) ( a + b ).c = a.c + b.c
5) İki matrisin çarpımı a.b = ơ sıfır matrisi ise,
a ve b matrisleri sıfır veya sıfırdan farklı olabilirler .
a ≠ ơ b ≠ ơ olmak üzere,
a.b = a.c ise, b = c diyemeyiz b ≠ c dir

Bir matrisin tersi (Enversi) : Matrislerde bölme işlemi tarif edilmemiştir . Bu-
nun yerine bir matrisin tersi (Enversi) tarif edilmiştir . Ters matris a−1 notasyonu
ile gösterilecektir .
a−1 . a = a . a−1 = U bağıntısını sağlayan a−1 matrisine ters matris
denir . Bir matrisin tersinin bulunabilmesi için, matrisin bir kare matris olması
ve matrise tekabül eden determinantın sıfırdan farklı olması lazımdır . Yani mat-
ris non-singüler olmalıdır . Bir matrisin tersinin nasıl alınacağını izah etmeden
önce kofaktörler matrisini tarif etmek gerekir .

Kofaktörler matrisi : Bir matrisin elemanları yerine bu elemanlara ait işaretli

minörlerin yani kofaktörlerin konulması ile elde edilen matrise kofaktörler mat-
risi denir . Bu matris bir kare matris için tanımlanmıştır .
Bir matrisin tersi; matrisin kofaktörler matrisinin evriğinin (transpozesinin) 1/∆
ile çarpımına eşittir . Burada ∆ matrise tekabül eden determinantın sayısal değe-
ridir . Yani
∆11 ∆21 ∆31 ……. ∆n1
∆12 ∆22 ∆32 ……. ∆n2
−1
a = ( 1/∆) . …………………….…
∆1n ∆2n ∆3n ……. ∆nn şeklinde ifade edilebilir .

Kofaktörler matrisinin evriği

a−1 = 1/∆ . [ ∆ i j ] notasyonu ile gösterilebilir .

Burada,
∆11 , ∆12 , ∆13 ,…….., ∆nn matrisin elemanlarına tekabül eden
işaretli minörleri yani kofaktörleri, ∆ ise matrise tekabül eden determinantın sa-
yısal değerini göstermektedir .

Ters matrisin doğruluğunu kanıtlayabilmek için a–1 . a = a . a–1 = U şartının

gerçekleştiğini kanıtlamak gerekir .
 48

Yani
∆11 ∆21 ∆31 ….. ∆n1 a11 a12 a13…… a1n 1 0 0….. 0
∆12 ∆22 ∆32 ….. ∆n2 . a21 a22 a23….... a2n = 0 1 0….. 0
1/∆ . ……………………… ………………….. ……………
∆1n ∆2n ∆3n ….. ∆nn an1 an2 an3 ……ann 0 0 0….. 1

a–1 a U
1/∆ . ( a11.∆11 + a21.∆21 + a31.∆31.+….. + an1.∆n1 ) = 1

1/∆ . ( a11.∆12 + a21.∆22 + a31.∆32.+….. + an1.∆n2 ) = 0

1/∆ . ( a1n.∆1n + a2n.∆2n + a3n.∆3n.+….. + ann.∆nn ) = 1

∆
U birim matrisinin diyagonali üzerindeki elemanların 1 diğerlerinin 0 olduğu gö-
rülmektedir .
a non-singüler bir kare matris ise, a . a–1 = a–1 . a = U şartını sağlayan a–1 ters
matrisi tektir .

Matrislere ait teoremler : Matrislere ait bazı önemli teoremlerin ifadeleri ve-
rilecek olup, ispatlarına değinilmeyecektir .

Teorem : İki matrisin toplanmasında sıra değişirse, toplam değişmez .

a+b = b+a ( Komitatif özellik )
a+(b+c) = (a+b)+c = (a+c)+b (Assosiyatif özellik )
Teorem : Bir matrisin bir skalerle çarpılmasında sıra değişir ise, çarpım değiş-
mez .
k.a = a.k
k.(a+b) = k.a+k.b (Distribütif özellik )
(k+h).a = k.a+h.a
Teorem : Bir matrisin birim matrisle içten ve dıştan çarpımı birbirine eşittir .
a.U = U.a = a
veya daha açık yazmak istersek,

a11 a12 a13 … a1n 1 0 0…0 1 0 0…0 a11 a12 a13 … a1n
a21 a22 a23 … a2n . 0 1 0 … 0 = 0 1 0 … 0 . a21 a22 a23 … a2n = a
……………..… …………. ………………
am1 am2 am3 .. amn 0 0 0 …1 0 0 0…1 am1 am2 am3 … amn
 49

Teorem : Bir matrisin transpoze sinin transpoze si kendisine eşittir .

a matrisinin transpozesi a΄ olduğuna göre
(a΄)΄ = a
Teorem : Bir matrisin bir skalerle çarpımının transpozesi, matrisin transpozesi-
nin skalerle çarpımına eşittir .
(k . a )΄ = k . a΄ a matrisinin transpozesi a΄ ve skalerde k dır .
Teorem : İki matrisin toplamının transpozesi, matrislerin ayrı ayrı transpozeleri
toplamına eşittir .
( a + b )΄ = a΄ + b΄
Teorem : İki matrisin çarpımının transpozesi, ikinci matrisin transpozesi ile bi-
rinci matrisin transpozesi çarpımına eşittir .
a matrisinin transpozesi a΄ ve b matrisinin transpozesi b΄ olduğuna
göre a ve b matrislerinin çarpımlarının transpozesi
( a . b ) ΄ = b΄ . a΄ olur .
Burada çarpımın sırası önemlidir .
Teorem : İki matrisin çarpımının tersi, ikinci matrisin tersi ile birinci matrisin
tersinin çarpımına eşittir .
( a . b )−1 = b−1 . a−1
Teorem : Simetrik bir matrisin terside simetrik bir matristir .

BİR MATRİSİN RANK’I

Bir matrisi kare yapmak için bazı satır veya sütunların atılması ile elde
edilen alt matrislere birer determinant tekabül ettirilirse,
bu determinantlar içinde mertebeleri r olan ve değeri de sıfırdan farklı en azın-
dan bir determinant mevcutsa ve mertebeleri r den büyük ( r+1, r+2, ) olan bü-
tün determinantlar sıfıra eşitse, r ye matrisin rank’ı denir . Yani rank, bir matri-
sin, değeri sıfır olmayan en yüksek mertebeli alt determinantın mertebesidir .
Bir matrisin rank’ını bazı satır ve sütunları sıfır yaparak bulabiliriz .
Bunun için de, matrise rank’ı değiştirmeyen elemanter işlemler uygulanır . Bu
işlemler sonucu elde edilen matrisler birbirlerine eşit değillerdir . Bunların sade-
ce rankları eşit olur .

Rank’ı değiştirmeyen elemanter işlemler

1 ) İki satır veya iki sütun yer değiştirebilir bu takdirde rank değişmez . Bunların
matrisleri eşit değildir ama rankları eşittir .
2 ) Matrisin herhangi bir satır veya sütununun elemanları sıfırdan farklı bir sayı
ile çarpılırsa rank değişmez .
3 ) Herhangi bir satır elemanları başka bir satır ile, sütun elemanları başka bir
sütun ile toplanırsa, matrisin rank’ı değişmez .
Burada gaye matrisin bazı satır ve sütunlarını sıfır haline getirip, bir bakış-
ta rank’ı bulabilmektir .
 50

MATRİSLERDE BÖLMELEME
Bir matrisin düşey ve yatay çizgilerle kısımlara ayrılmasına bölmeleme denir .
Her bir kısma tekabül eden alt matris, esas matrisin elemanı gibi kullanılabilir .

a11 a12 a13 a14 A11 A12

A = a21 a22 a23 a24 =
a31 a32 a33 a34 A21 A22

a11 a12 a13 a14 A21 = a31 a32 A22 = a33 a34
A11 = a21 a22 A12 = a23 a24

ÖRNEKLER
1 ) Aşağıdaki iki matrisin çarpımını yapınız .

2 −j j 2+j 2j –j(2+j) 2(2+j)−j 1 4+j

j 0 . 2+j 1 = j2+0 j(2+j)+0 = −1 2j−1

2 ) Aşağıdaki matrisin tersini bulunuz

3 1 2 ∆11 = 6 ∆12 = −2 ∆13 = −1−6 = −7

a= 1 3 0 ∆21 = −(2+2) = −4 ∆22 = 6−4 = 2 ∆23 = −(−3−2) = 5
2 −1 2 ∆31 = −2.3 = −6 ∆32 = −(−2) = 2 ∆33 = (9−1) = 8
∆ = 3.∆11 + 1.∆12 + 2.∆13 = 3.6 – 2 −2.7 = 2

6 −4 −6 3 −2 −3
−1
a = 1/2 . −2 2 2 = −1 1 1
−7 5 8 −3,5 2,5 4

3) 2 5 −1 3 Matrisinin elemanter işlemleri tatbik ederek

−4 −19 11 1 rank’ını bulunuz .
1 −2 4 5
Üçüncü satırı 4 ile çarpıp 2 inci satırla toplayarak,

2 5 −1 3 2 4 −1 3 2 0 −1 3 0 0 −9 −7
0 −27 27 21 ≈ 0 0 27 21 ≈ 0 0 27 21 ≈ 0 0 27 21
1 −2 4 5 1 2 4 5 1 0 4 5 1 0 4 5

0 0 −9 −7 0 0 −9 −7 0 0 −9 −7
≈ 0 0 0 0 ≈ 0 0 0 0 ≈ 0 0 0 0
1 0 4 5 1 0 0 5 1 0 0 0

Buradan rank’ın 2 olduğu görülmektedir . Zira üçüncü mertebeden bütün alt

matrislere tekabül eden determinantlar sıfıra eşittir .
 51

LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ

Denklem sisteminde katsayılar değişkenlere nazaran sabit ise, bu denklem

sistemlerine lineer denklem sistemleri denir .
n bilinmeyenli m tane cebirsel denklem ele alınsın . a lar katsayıları x lerde de-
ğişkenleri göstermek üzere bu denklemler,

a11. x1 + a12. x2 + a13. x3 + ……….. + a1n. xn = y1

a21. x1 + a22. x2 + a23. x3 + ……….. + a2n. xn = y2
a31. x1 + a32. x2 + a33. x3 + ……….. + a3n. xn = y3 (1)
................................... ...
am1. x1 + am2. x2 + am3. x3 + …….... + amn. xn = ym

şeklinde verilmiş olsunlar . Bu denklemleri matrisel biçimde,

a11 a12 a13 …….. a1n x1 y1

a21 a22 a23 …….. a2n x2 y2
a31 a32 a33 …….. a3n . x3 = y3 (2)
.................... . .
am1 am2 am3 ……. amn xn ym şeklinde yazabiliriz .

A X Y
Baştaki matris katsayılar matrisi olup, mertebesi mxn dir . Bu matris mertebesi
mx1 olan bir sütun matris (değişkenler matrisi) ile çarpılarak, denklemlerin ikin-
ci tarafını teşkil eden ve mertebesi mx1 olan bir sütun matrise eşitlenmektedir .
Katsayılar matrisini A, değişkenler matrisini X ve denklemlerin ikinci taraf mat-
risini Y ile gösterirsek, 1 deki cebirsel denklemler yerine
A.X = Y şeklinde tek bir matrisel denklem yazılabilir . (3)
Çözüm : Denklem sisteminin çözümü öyle bir sütun matristir ki yerine konul-
duğu zaman idantik olarak sağlanır .
Uygun denklem sistemi : Genel olarak lineer cebirsel denklem sistemlerinin çö-
zümü yoktur . Bazı hallerde çözüm mevcuttur . Şayet denklemlerin çözümü var-
sa denklem sistemine uygun denklem sistemi denir .

Homojen denklem sistemleri

A.X =ơ şeklinde ikinci tarafları sıfıra eşit olan denklem sistemlerine homo-
jen denklem sistemleri denir . Burada A katsayılar matrisi olup, mertebesi mxn
dir . X bir sütun matristir ve değişkenleri ihtiva etmektedir . ơ ise sıfır sütun mat-
risidir . Homojen denklem sistemi uygun denklem sistemidir . Zaten
0
X = 0 = ơ için daima sağlanır .
.
0
 52

m tane lineer cebirsel ve homojen denklem sistemi matrisel biçimde

a11 a12 a13 …….. a1n x1 0

a21 a22 a23 …….. a2n x2 0
a31 a32 a33 …….. a3n . x3 = 0 (4)
.................... . .
am1 am2 am3 ……. amn xn 0 şeklinde ifade edilebilir .

A X ơ
Teorem
n bilinmeyenli m tane homojen lineer denklemin X = ơ dan farklı bir çözü-
mü olması için gerek ve yeter şart A katsayılar matrisinin rank’ının n den küçük
olmasıdır .
(Teoremin sadece ifadesi verilmiş olup,ayrıca ispatına girilmeyecektir . )
Zira katsayılar matrisinin rank’ı r=n ise, det A ≠ 0 olacağından A−1 ters matri-
si mevcut olup, n bilinmeyen için sıfırdan farklı bir çözüm bulunamayacaktır .
X = A−1 . ơ = ơ
Bağımsız denklemlerin belirlenmesi :
Katsayılar matrisini rank’ı n den küçük ve r ise, n denklemden r tanesi ba-
ğımsızdır . Bu demektir ki, r tane x değişkeni geriye kalan (n−r) tane x değişkeni
cinsinden çözülebilir . r tane bağımsız denklem rastgele keyfi seçilemezler . Kat-
sayılar matrisinde mertebesi rank’a eşit ve determinant değeri det A1 ≠ 0 olacak
şekilde, katsayıların ve değişkenlerin aralarında yerleri değiştirilerek, matrisler-
de bölmeleme yapılmalıdır .
Öyleki
A1 A2 X1
−−−−− . −− = ơ olsun . (5)
A3 A4 X2

A1 matrisi bir kare matris olup, mertebesi rxr dir . Bu A1 alt matrisine tekabül
eden r tane denklem bağımsızdır . Diğer denklemler atılır .
Katsayılar matrisinin rank’ı r olduğuna göre r tane denklem bağımsızdır .
Bağımsız denklem sayısı kadar yani r tane x değişkeni ( bağımlı değişkenler) ge-
riye kalan (n−r) tane x değişkeni ( bağımsız değişkenler) cinsinden ifade edilebi-
lirler .
Bu şekilde r tane bağımlı değişken ile (n−r) tane bağımsız değişken de keyfi se-
çilemezler . (5) ifadesindeki bölmeleme sonucu belirlenen rx1 mertebesindeki
X1 alt matrisine tekabül eden değişkenler bağımlı değişkenlerdir .
(n−r)x1 mertebesindeki X2 alt matrisine tekabül eden değişkenler ise, bağımsız
değişkenlerdir .
Çözüm : Katsayılar matrisinin rank’ı nın bilinmeyen sayısından küçük olması
halinde X = ơ dan farklı bir çözüm olacağından, det A1 ≠ 0 olacak şekilde (5)
ifadesindeki gibi bölmeleme yapılırsa,
 53

A1 . X1 + A2 . X2 = ơ (6) olur . Buradan

X1 = − A−1 . A2 . X2 (7) şeklinde çözüm bulunur .

Yani X1 bağımlı değişkenleri X2 bağımsız değişkenleri cinsinden ifade

edilmişlerdir . Veya başka bir deyişle X1 değişkenleri X2 değişkenleri cinsinden
çözülmüşlerdir .
Özel hal : m=n yani denklem sayısı bilinmeyen sayısına eşit ise, A . X = ơ
şeklindeki matrisel olarak ifade edilen lineer homojen denklem sisteminin sıfır-
dan farklı bir çözümü olabilmesi için A katsayılar matrisi singüler olmalıdır .
Bu durumda; det A = 0 olacağından rank bilinmeyen sayısından küçük olur . Bu
da çözümün mevcudiyetini gösterir .
A katsayılar matrisi singüler olmayan yani non-singüler bir matris ise, rank bi-
linmeyen sayısına eşittir . (r=n dir . ) Bu durumda denklem sisteminin sıfırdan
farklı bir çözümü yoktur .

Homojen olmayan denklem sistemleri

A . X = Y şeklinde ikinci tarafları sıfır olmayan cebirsel lineer denklem
sistemleridir . Matrisel olarak açık biçimde (2) ifadesi ile verilmiştir .
A : Katsayılar matrisidir mxn inci mertebeden bir matristir .
X : Değişkenleri ihtiva eden nx1 inci mertebeden bir sütun matristir .
Y : İkinci taraf matrisi olup, mertebesi mx1 dir .
Genişletilmiş matris : A katsayılar matrisine ikinci taraf sütun matrisinin ilave
edilmesiyle elde edilen matrise genişletilmiş matris denir . A* = [ AY] sembolü
ile gösterilebilir . Genişletilmiş matrisin mertebesi mx(n+1) dir .
Açık biçimde genişletilmiş matrisi,

a11 a12 a13 ……….. a1n y1

a21 a22 a23 ……….. a2n y2
A* = a31 a32 a33 ……….. a3n y3 (8)
…………………………………
am1 am2 am3 ……… amn ym şeklinde yazılabilir .

Teorem : A.X = Y şeklinde homojen olmayan n bilinmeyenli m tane lineer

denklem sisteminin bir X çözümünün mevcut olması için gerek ve yeter şart;
A katsayılar matrisinin rank’ının, A* genişletilmiş matris sisteminin rank’ına eşit
olmasıdır .
(Teoremin sadece ifadesi verilmiş olup,ayrıca ispatı verilmeyecektir . )

Demek ki lineer cebirsel denklem sistemlerinin, uygun denklem sistemi

olabilmesi için A katsayılar matrisinin rank’ı nın A* genişletilmiş matrisin rank’ı
na eşit olması gerekir .
 54

Bağımsız denklemlerin ve değişkenlerin belirlenmesi :

Katsayılar matrisinin rank’ı , A* genişletilmiş matrisin rank’ına eşit ve r ise,
çözüm mevcuttur . r tane denklem de bağımsızdır . A katsayılar matrisinde mer-
tebesi rank’a eşit ve determinant değeri det A1 ≠ 0 olacak şekilde bölmeleme ya-
pılacaktır . A1 alt matrisine tekabül eden denklemler bağımsızdır . Diğer denk-
lemler atılır .

A1 A2 X1 Y1
−−−−−− . −− = − − (9)
A3 A4 X2 Y2

r tane bağımsız denklem, r tane x değişkeninin geriye kalan (n−r) tane bağımsız
x değişkeni cinsinden çözülmesini mümkün kılar .
Çözüm : det A1 ≠ 0 olacak şekilde bölmeleme yapılmış olduğundan (9) ifade-
sinden X1 değişkenleri, X2 değişkenleri cinsinden çözülebilirler . (X2 değişkenle-
ri bağımsız değişkenlerdir . )
A1 . X1 + A2 . X2 = Y1 (10) Buradan X1 çözülürse,
A1 . X1 = Y1 – A2 . X2
denklemin her iki tarafı A−1 ile çarpılırsa, A−1.A1 = U , U.X1 = X1 olduğundan,

X1 = A−1 . ( Y1 − A2 . X2 ) (11)
matrisel olarak çözüm bulunur .
Özel hal : m =n ise
Denklem sayısı bilinmeyen sayısına eşit ise, A.X = Y lineer denklem sistemin-
de A katsayılar matrisi bir kare matristir . Çözümün bulunabilmesi için det A ≠ 0
veya katsayılar matrisinin rank’ı, bilinmeyen sayısına eşit olmalıdır .
(r=n olmalıdır . )
Çözüm : A . X = Y den A−1 . A . X = A−1 . Y ve U . X = X olup,
U
−1
X = A .Y (12) olarak elde edilir .
Veya açık biçimde matrisel olarak,

x1 ∆11 ∆21 ∆31 ……. ∆n1 y1

x2 ∆12 ∆22 ∆32 ……. ∆n2 y2
= ( 1/∆) . …………………….… . …. (12a)
xn ∆1n ∆2n ∆3n ……. ∆nn yn çarpımı yaparsak,

X A−1 Y

x1 ∆11 y1 + ∆21 y2 + ∆31 y3 +…….+ ∆n1 yn

x2 ∆12 y1 + ∆22 y2 + ∆32 y3 +…….+ ∆n2 yn
= ( 1/∆) . …………………….……………….. (13)
xn ∆1n yn + ∆2n y2 + ∆3n y3 +...….+ ∆nn yn elde edilir .
 55

Cramer kaidesi :
(13) ifadesinden,

x1 = 1/∆ . (∆11 y1 + ∆21 y2 + ∆31 y3 +…….+ ∆n1 yn )

x2 = 1/∆ . (∆12 y1 + ∆22 y2 + ∆32 y3 +…….+ ∆n2 yn )
x3 = 1/∆ . (∆13 y1 + ∆23 y2 + ∆33 y3 +…….+ ∆n3 yn )
…. ….. ………………………………………. (14)
xn = 1/n . (∆1n yn + ∆2n y2 + ∆3n y3 +……..+ ∆nn yn ) ifadeleri elde edilir .

Demekki herhangi bir x bilinmeyeni

x = ∆y / ∆ (15)
bağıntısından hesaplanmaktadır. Bu çözüm yöntemine Cramer kaidesi denir .
Burada ∆y , a katsayılar determinantın da bilinmeyene ait sütun yerine denkle-
min ikinci tarafında bulunan Y sütun matrisinin konulması ile elde edilen deter-
minant dır . ∆ ise A katsayılar determinantının sayısal değeridir . Bu suretle,
lineer denklem sistemlerinin Cramer kaidesi ile çözümü;
y1 a12 a13 ….. a1n
y2 a22 a23 ….. a2n
…………………….
yn an2 an3 …. ann
x1 = = ∆y1 / ∆
∆

a11 y1 a13 ….. a1n

a21 y2 a23 ….. a2n
…………………….
an1 yn an3 …. ann
x2 = = ∆y2 / ∆
∆

a11 a12 y1 ….. a1n

a21 a22 y2 ….. a2n
…………………….
an1 an2 yn …. ann
x3 = = ∆y3 / ∆ (16)
∆

a11 a12 a13 ….. y1

a21 a22 a23 ….. y2
…………………….
an1 an2 an3 ….. yn
x1 = = ∆y1 / ∆
∆ ifadelerinden bulunur .
 56

ÖRNEKLER
1 ) x 1 + x 2 + 5 x 3 + x4 = 0
3 x1 + 15 x3 + x4 = 0
4 x1 + x2 + 20 x3 + 2 x4 = 0
3 x1 + 3 x2 + 15 x3 + 3 x4 = 0 Homojen denklem sisteminin sıfırdan farklı
bir çözümü olduğunu gösteriniz . Ve çözümü bularak sağlamasını yapınız .
Çözüm : Homojen denklem sistemini A.X = ơ matrisel biçimde yazalım .

1 1 5 1 x1 0
3 0 15 1 . x2 = 0
4 1 20 2 x3 0
3 3 15 3 x4 0 Katsayılar matrisinin rank’ını bulalım

A X ơ

1 1 5 1 1 1 5 1 1 1 5 1
3 0 15 1 ≈ 0 −3 0 2 ≈ 0 −3 0 2
4 1 20 2 0 −3 0 −2 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 r = 2 dir .

Rank bilinmeyen sayısı olan n = 4 den küçük olduğundan bu denklem sisteminin

sıfırdan farklı bir çözümü mevcuttur . Rank sayısı kadar denklem bağımsız oldu-
ğundan, 2 tane denklem bağımsızdır . Bölmeleme yaparak (det A ≠ 0 olacak şe-
kilde ) 2 tane denklemi alalım ve diğer 2 sini atalım .

1 1 5 1 x1 0
3 0 15 1 . x2 = 0
x3
A1 A2 x4

Bu bölmeleme ye göre x1 ve x2 değişkenleri x3 ve x4 değişkenleri cinsinden

çözülebilirler . Zira det A1 ≠ 0 dır .
Çözümü bulalım .

1 1 x1 5 1 x3 −5 x3 – x4
3 0 . x2 15 1 . x4 −15 x3 – x4

A1 A2

x1 0 −1 −5 x3 – x4 15 x3 + x4
x2 = − 1/3 . −3 1 . −15 x3 – x4 = − 1/3 . 2 x4

A1−1
 57

x1 −5 x3 – 1/3 x4 x1 = −5 x3 – 0,333 x4
x2 = − 2/3 x4 x2 = − 0,666 x4 elde edilir .

Bu çözüm denklem sisteminde yerine konduğunda idantik olarak sağlanmalıdır .

Sağlama
1 1 5 1 −5x3 – 1/3 x4 −5x3 – 1/3 x4 – 2/3 x4 + 5 x3 + x4 0
3 0 15 1 . – 2/3 x4 = −15 x3 – x4 + 15 x3 + x4 = 0
4 1 20 2 x3 −20 x3 – 4/3 xx – 2/3 x4 +20 x3+2 x4 0
3 3 15 3 x4 − 15 x3 – x4 − 2 x4 + 15 x3 + 3 x4 0
sağlıyor .

Örnek 2 )

1 0 1 1 2 x1 0
0 1 0 2 2 . x2 = 0
2 2 2 6 8 x3 0
x4
x5

a ) Homojen denklem sisteminde x1 , x2 ve x3 bilinmeyenleri x4 ve x5 cinsinden

çözülebilir mi ?
b ) x4 ve x5 bilinmeyenleri x1 , x2 , x3 cinsinden çözülebilir mi ?
Çözüm
Katsayılar matrisinin rank’ını bulalım .

1 0 1 1 2 1 0 1 1 2 0 0 1 1 1
0 1 0 2 2 ≈ 0 1 0 2 2 ≈ 0 1 0 2 2
0 2 0 4 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
r = 2 dir .
a ) İki denklem bağımsızdır . 2 tane x değişkeni geriye kalan 3 tane x değişkeni
cinsinden çözülebilir . Ancak, x1 , x2 , x3 bilinmeyenleri x4 ve x5 cinsinden çözü-
lemezler . Çünkü sayı olarak şart sağlanmıyor .
b ) x4 ve x5 bilinmeyenlerini üste alarak matrisi yeniden düzenleyelim . Ve böl-
meleme yapalım . r = 2 olduğundan 2 denklem bağımsızdır . Bir denklem atıla-
caktır .

1 2 1 0 1 x4 0 1 2
2 2 0 1 0 . x5 = 0 det 2 2 ≠ 0 olduğundan,
6 8 2 2 2 x1 0
x2
x3
x4 ve x5 bilinmeyenleri x1 , x2 , x3 cinsinden çözülebilirler . Ve son denklem
atılır .
 58

Buna göre çözüm ;

1 2 x4 1 0 1 x1 − x1 – x 3
2 2 . x5 0 1 0 . x2 − x2
x3

x4 2 −2 − x1 – x 3 − 2 x1 – 2 x3 + 2 x2
x5 = − 1/2 −2 1 . − x2 = − 1/2 2 x 1 + 2 x3 – x2

x4 x 1 + x 3 − x2 x 4 = x 1 + x3 − x 2
x5 = − x1 − x3 + 0,5 x2 x5 = − x1 − x3 + 0,5 x2 bulunur .

Örnek 3 )
(3m +5).x1 – x2 – 3.x3 = 0
− m.x1 + 2.x2 + 6.x3 = 0
2.m.x1 + x2 + 5.x3 = 0 Homojen denklem sisteminin sıfırdan
farklı bir çözümü olması için m ne olmalıdır . m in bu değeri için çözümü bulun.
Çözüm :
Homojen denklem sistemini matrisel biçimde yazalım .

(3m+5) −1 −3 x1 0
−m 2 6 . x2 = 0
2m 1 5 x3 0

Sıfırdan farklı bir çözüm olabilmesi için A katsayılar matrisinin rank’ı bilinme-
yen sayısından küçük olmalıdır . Veya det A = 0 olmalıdır . Buradan,

(3m+5) −1 −3
det A = −m 2 6 = (3m+5).4 +(− 5m – 12m) −3.(−m – 4m
2m 1 5

det A = 12m +20 – 17m +15m = 10m +20 = 0 dan

m = −2 olmalıdır . m = −2 için homojen denklem sistemi,

−1 −1 −3 x1 0
2 2 6 . x2 = 0
−4 1 5 x3 0 şekline girer .

Katsayılar matrisinin rank’ı 2 dir . Buna göre 2 denklem bağımsızdır . Ve 2 tane

x değişkeni geriye kalan bir tane x değişkeni cinsinden çözülebilir . 1’inci denk-
lem atılırsa, 2 2
det −4 1 = 10 ≠ 0 olduğundan,
 59

x1 ve x2 bilinmeyenleri x3 cinsinden çözülebilir . Buna göre düzenleme ve böl-

meleme yaparak,

2 2 6 x1 0
−4 1 5 . x2 0
x3

2 2 x1 6 . [ x3 ] −6 x3
−4 1 . x2 = − 5 −5 x3

x1 1 −2 −6 x3 −6 x3 + 10 x3
x2 = 1/10 . 4 2 . −5 x3 = 1/10 . −24 x3 −10 x3

x1 0,4 x3 x1 = 0,4 x3
x2 = −3,4 x3 x2 = −3,4 x3 bulunur .

Örnek 4 )
3 x 1 + 2 x1 – 4 x 3 = 8
5 x1 +3 x2 + 2 x3 = 3
2 x1 +5 x2 – 4 x3 = − 6 lineer denklem sistemini çözünüz .
Çözüm :
Lineer denklem sistemini matrisel biçimde yazalım .

3 2 –4 x1 8
5 3 2 . x2 = 3
2 5 −4 x3 −6

A X Y
A katsayılar matrisinin rank’ı r =3 dür . A* genişletilmiş matrisinin rank’ı da 3
olduğundan, det A ≠ ơ dır . Ve çözüm mevcuttur .
A matrisinin kofaktörlerini (minörlerini) hesaplayalım .
3 2 –4 ∆11 = −22 ∆12 = 24 ∆13 = 19
A = 5 3 2 ∆21 = −12 ∆22 = −4 ∆23 = −11
2 5 −4 ∆31 = 16 ∆32 = −26 ∆33 = −1
∆ = 3.∆11 + 2 . ∆12 – 4.∆13 = −3.22 + 2.24 −4. 19 = − 94

−22 −12 16 0,234 0,128 −0,170

−1
A = − 1/94 . 24 −4 −26 = − 0,255 0,043 0,277
19 −11 −1 − 0,202 0,117 0,011
−1
X = A .Y
x1 0,234 0,128 −0,170 8 3,276
x2 = − 0,255 0,043 0,277 . 3 = −3,573
x3 − 0,202 0,117 0,011 −6 −1,331 olarak bulunur .
 60

Örnek 5 )
x –y = 4
3x–9y–z = 0
4 x + z = 20 denklem sistemini Cramer kaidesini uygulaya-
rak çözünüz .
Çözüm : Katsayılar determinantı,
1 −1 0
∆ = 3 −9 −1 = 1.( −9) + 1.(3 +4) = − 2
4 0 1
∆ = −2 ≠0 olduğundan denklem sisteminin çözümü mevcuttur .

4 −1 0
∆x = 0 −9 −1 = 4.(−9) +1.20 = − 16
20 0 1

1 4 0
∆y = 3 0 −1 = 1.(20) − 4(3 + 4) = − 8
4 20 1

1 −1 4
∆z = 3 −9 0 = 1.( −9.20) + 1.(3 . 20) + 4(4.9) = 24
4 0 20
Buna göre çözüm takımı

x = ∆x/ ∆ = −16/ (−2) = 8

y = ∆y/ ∆ = −8/ (−2) = 4
z = ∆z/ ∆ = 24/ (−2) = − 12 olarak bulunur .

Örnek 6 )
j 10 j5 0 I1 J 100
j5 −j 3 −j 5 . I2 = − J 200
0 −j5 j2 I3 300 denklem sistemini çözünüz
Çözüm :
Denklem sistemi a.I = y şeklide yazılırsa, çözümü I = a−1.y matrisel ifa-
desinden bulunacaktır . Önce a katsayılar matrisine tekabül eden determinantı
hesaplayalım .

j 10 j 5 0
det a = ∆ = j5 −j 3 −j 5 = j 10 ( 6 + 25) – j 5 (−10 ) = j 360
0 −j5 j2

∆ = 360 ≠ 0 olduğundan çözüm mevcuttur .

a katsayılar matrisinin kofaktörlerini (minörlerini hesaplayalım .
 61

∆11 = 31 ∆12 = 10 ∆13 = 25

∆21 = 10 ∆22 = −20 ∆23 = −50
∆31 = 25 ∆32 −50 ∆33 = 55
Buna göre,
31 10 25 − 0,086 j − 0,028 j − 0,069 j
−1
a = 1/360 j . 10 −20 −50 = − 0,028 j 0,056 j 0,139 j
25 −50 55 − 0,069 j 0,139 j − 0,153 j

I1 − 0,086 j − 0,028 j − 0,069 j J 100

I2 = − 0,028 j 0,056 j 0,139 j . –J 200
I3 − 0,069 j 0,139 j − 0,153 j 300

I1 8,6 – 5,6 − 20,7 j 3 – 20 J I1 = 3 – 20 J

I2 = 2,8 + 11,2 + 41,7 J = 14 + 41,7 J I2 = 14 + 41,7 J
I3 6,9 + 27,8 – 45,9 J 34,7 – 45,9 J I3 = 34,7 – 49,9 J

Örnek 7 : Şekil 15 deki elektrik devresine çevre yöntemini uygulayarak çevre

akımlarını bulunuz .

Çözüm :
Üç çevre için Kirchoff gerilimler
kanunu yazılırsa,
Şekil 15
(R1+R2) −R2 0 Iç1 e1
−R2 (R2+R3+R5) −R5 . Iç2 = 0
0 −R5 (R4+R5) Iç3 e2 olur .

Zç Iç E
Zç . Iç = E matrisel çevreleme denklemlerinde değerleri yerine koyarak çözü-
mü bulalım .
3 −1 0 Iç1 130 ∆11 = 23 ∆12 = 4 ∆13 =1
−1 6 −1 . Iç2 = 0 ∆21 = 4 ∆22 = 12 ∆23 = 3
0 −1 4 Iç3 −65 ∆31 = 1 ∆32 = 3 ∆33 = 17
∆ = 3(24−1)+1(−4) = 65

Iç1 23 4 1 130 23.130 −65

Iç2 = 1/65 . 4 12 3 . 0 = 1/65 . 4.130 −3.65
Iç3 1 3 17 −65 130 −17.65
8
Iç1 45 Iç1 = 45 A
Iç2 = 5 Iç2 = 5 A
Iç3 −15 Iç3 = −15 A olarak bulunur .
 62

FONKSİYONLAR

Tanım ve ana kavramlar

Bir y değişkeni, bir x değişkeninin muhtelif değerlerine tekabül ettirilerek veril-
miş ise, y ye x değişkeninin fonksiyonudur denir .
y = f (x) veya y = g (x) şeklinde ifade edilir . x'e bağımsız değişken denir .
y veya x bir t yahut u bağımsız değişkeninin fonksiyonları iseler,
y = f (t) , y = f (u)=
x = f (t) , x = f (u) şeklinde gösterilirler . Burada t veya u ya
parametre denir .
Bir g değişkeni, birden fazla bağımsız değişkenin fonksiyonu da olabilir . Bu
takdirde
g = f (x,y,z,....) şeklinde ifade edilir . Bunlara iki değişkenli, üç değişkenli, ..
çok değişkenli fonksiyonlar denir .

Bir y = f (x)fonksiyonunda x in herhangi bir x = a değerine karşılık y =f (x)

fonksiyonu da belli bir y = f (a) değerini alıyorsa, bu fonksiyon x = a için tarifli-
dir denir .

Tarif aralığı : Bazı fonksiyonlar belirli bir aralıkta tarif edilmişlerdir . örnek
olarak,
f (x) = √ 1−x2 fonksiyonunu ele alalım bu fonksiyon 1−x2 > 0 olduğu za-
man yani x değişkeninin −1 ≤ x ≤ 1 aralığında tarif edilmiştir .
f (x) = 1/ √ 1−x2 = fonksiyonu da değişkeninin −1 < x < 1 aralığında tarif
edilmiştir . Ama x = 1 ve x = 1 sınır değerleri için tarif edilmemiştir .
f (x) = 5x3 + 2x2 + 12 fonksiyonu ise, x in her değeri için tarif edilmiştir .

Sınırlı fonksiyonlar :
Bir ( a,b ) aralığında tarifli bir y = f (x) fonksiyonunun bu aralıkta aldığı
değerler sınırlı ise, bu fonksiyona ( a,b ) aralığında sınırlıdır denir .
y = sin x fonksiyonu x in her değeri için −1 ≤ sin x ≤ 1 dir .

Çift fonksiyonlar, tek fonksiyonlar :

Bir f (x) fonksiyonun da x yerine (−x) konduğu zaman fonksiyonun değeri
değişmiyorsa yani f (x) = f (−x) ise, bu fonksiyonlara çift fonksiyonlar denir .
(örnek y = 3x2 , y = cos x )
f (x) fonksiyonun da x yerine (−x) konduğu zaman fonksiyon negatif oluyorsa,
yani f (x) = − f (−x) ise, bu fonksiyonlara tek fonksiyonlar denir . (örnek y = 3x ,
y = sin x )

Artan ve eksilen fonksiyonlar :

Bir y = f (x fonksiyonunda, x değişkenine belli bir aralıkta giderek artan
değerler verildiğinde, f (x) fonksiyonu da giderek artan değerler alıyorsa,
 63

y = f (x) fonksiyonuna bu aralıkta artan bir fonksiyondur denir .

Aksine olarak belli bir aralıkta x değişkenine giderek artan değerler verildiğinde,
f (x) fonksiyonu da giderek azalan değerler alıyorsa f (x) fonksiyonu bu aralıkta
azalan bir fonksiyondur . Belli bir aralıkta x değişkenine ait iki değer x1 ve x2 ol-
sun x2 > x1 olmak kaydıyla f (x2) > f (x1) ise, bu aralıkta f (x) artan bir bir fonk-
siyondur . f (x2) < f (x1) ise, bu aralıkta f (x) eksilen bir fonksiyondur .

BİR FONKSİYONUN LİMİTİ

Bir f (x) fonksiyonunda, x değişkeni belli bir a değerine yaklaşırken f (x)
fonksiyonu da belli bir A değerine yaklaşıyorsa, bu A değerine f (x) fonksiyonu-
nun limiti denir .
Lim f (x) = A şeklinde gösterilir . Burada üç durum ortaya çıkar .
x a

a ) f (x) fonksiyonu x = a için tarif edilmiş ve f (a) değerini alıyorsa,

Lim f (x) = f (a) dır .
x a

Örneğin f (x) = 1− x2 fonksiyonunda x 0 için

Lim f (x) = Lim (1−x2) = f (0) =1 olur .
x a x a

b ) f (x) fonksiyonu x = a için tarif edilmemiş olsa da

Lim f (x) = A mevcut olabilir .
x a

Örneğin f (x) = (x2 −1) / (x −1) fonksiyonu x = 1 için yani f (1) de tarif
edilmemiştir . Ama limiti mevcuttur .
Lim f (x) = Lim [(x2 −1) / (x − 1)] = = 2 dir .
x 1 x 1

c ) f (x) fonksiyonu x = a için tarif edilmediği gibi

Lim f (x) de mevcut olmayabilir .
x a

Örneğin
Lim sin (1/x) fonksiyonu da hiç bir limit değere yaklaşmaz .
x 0

Limitlere ait teoremler

Lim f1 (x) = A1 , Lim f2 (x) = A2 , ......... Lim fn (x) = An

x a x a x a

limitleri mevcut ise,

Teorem 1 : Fonksiyonların toplamının limiti, bu fonksiyonların ayrı ayrı limit-

lerinin toplamına eşittir .
Lim [ f1 (x) + f2 (x) + .... + fn (x) ] = Lim f1 (x) + Lim f2 (x) + .... + Lim fn (x)
x a x a x a x a

= A1 + A2 + .......... + An
 64

Teorem 2 : Fonksiyonların çarpımının limiti bu fonksiyonların limitlerinin çar-

pımına eşittir .
Lim [ f1 (x) . f2 (x) . .... fn (x) ] = Lim f1 (x) . Lim f2 (x) . ...... Lim fn (x)
x a x a x a x a

= A1 . A2 . .......... An

f1 (x) fonksiyonu bir sabit ise,

Lim [ k. f2 (x) ] = k . Lim f2 (x) = k . A2
x a x a

Teorem 3 : İki fonksiyonun bölümünün limiti, paydadaki fonksiyonun limitinin

sıfırdan farklı olması koşuluyla, bu fonksiyonların limitlerinin bölümüne eşittir .

f1 (x) Lim f1 (x)

x a
Lim =
x a
f2 (x) Lim f2 (x)
x a

FONKSİYONLARDA SÜREKLİLİK
Bir f (x) fonksiyonunda, değişkenin herhangi bir a değeri için fonksiyon,
belirli bir f (a) değerine haiz ve Lim f (x) mevcut ve f (a) değerine eşit ise yani;
x a

Lim f (x) = f (a) ise,

x a

f (x) fonksiyonu x = a noktasında süreklidir denir . Eğer herhangi bir fonksiyon

bir aralıktaki her nokta için sürekli ise, bu fonksiyon bu aralıkta süreklidir denir .
Başka bir deyişle; fonksiyon x =a noktasında süreklidir demek, fonksiyona teka-
bül eden eğri üzerinde ve a noktasının sağından veya solundan başlamak üzere
hangi taraftan a noktasına gelinirse gelinsin daima aynı noktaya geliniyor yani
aynı f (a) değeri elde ediliyor demektir . Şekil 16 a
Aksi halde süreklilik mevcut değildir . Şekil 16 b ve 16 c

Şekil 16
 65

Sürekli fonksiyonlara ait teoremler

Teorem 1 : Sürekli fonksiyonların cebrik toplamı gene sürekli bir fonksiyondur .

Teorem 2 : Sürekli fonksiyonların çarpımı gene sürekli bir fonksiyondur .
Teorem 3 : Sürekli iki fonksiyonun bölümü, paydadaki fonksiyonu sıfır yapan
değerler hariç gene sürekli bir fonksiyondur .

FONKSİYON TİPLERİ
n pozitif bir tam sayı ve a 0 , a1 , a2 , ………, an birer sabit katsayılar
olmak üzere,
y = f (x) = a1 xn + a2 xn−1 + a3 xn−2 + …………..+ an x + a0
ifadesi ile polinom ( çok terimli) şeklinde verilen fonksiyon rasyonel bir fonksi-
yondur .
P (x) ve Q (x) gibi iki polinomun bölümü ile elde edilen fonksiyon, rasyonel
fonksiyonun genel tarifini teşkil eder .
Rasyonel olmayan y = f (x) = √ 4− x2 fonksiyonu ise, −2 ≤ x ≤ 2 aralığında
tarifli irrasyonel bir fonksiyon’a misaldir .
Polinomlar ve rasyonel fonksiyonlar ile irrasyonel fonksiyonların bazıları cebir-
sel fonksiyonlar sınıfına girerler . İrrasyonel fonksiyonların cebirsel olmayanla-
rına ise transandan fonksiyonlar denir .
y = ax (üstel fonksiyon) , y = loga x (logaritmik fonksiyon) , y = sin x (Trigo-
nometrik fonksiyon) , y = arc sin x (Arkus fonksiyonu ) ve y = shx ( hiperbolik
fonksiyonu) transandan fonksiyonlar sınıfına girerler .
Transandan fonksiyonlar belirli yaklaşıklıkla tablolarda verilmişlerdir . (Trigo-
nometrik cetveller, logaritma tabloları v.b )

FONKSİYON FONKSİYONLARI ( Bileşik fonksiyonlar )

y = f (u) fonksiyonunda u bağımsız değişkeni, başka bir değişkenin,
u = g (x) şeklinde bir fonksiyonu ise, y = f [ g (x) ] fonksiyonuna, fonksiyon
fonksiyonu denir .
Örneğin; y = cos ( 2x2 + 1) fonksiyonu, u = 2x2 + 1 fonksiyonu cinsinden
y = cos u haline getirilerek fonksiyon fonksiyonu şeklinde yazılabilir .
y = (x2 – 1)2 – 9 fonksiyonu, u = x2 – 1 fonksiyonu cinsinden y = u2 – 9 şeklinde
yazılabilir bu da bir fonksiyon fonksiyonudur .
Teorem : Şayet y = f (u) ve u = g (x) fonksiyonları sürekli birer fonksiyon ise-
ler, y = f [ g (x)] fonksiyonu da sürekli bir fonksiyondur .

TERS FONKSİYONLAR
y = f (x) fonksiyonundan elde edilen x = ψ (y) fonksiyonuna, y = f (x)
fonksiyonunun ters fonksiyonu denir .
Teorem : y = f (x) fonksiyonu bir ( a,b ) aralığında sürekli ve monoton ( daima
artan veya azalan ) bir fonksiyon ise, bir ( a1 , b1 ) aralığında, bu fonksiyonun
ters fonksiyonu olarak tarif edilen x = ψ (y) fonksiyonu da ( a1 , b1 ) aralığında
 66

sürekli, tek değerli ve f (x) ile aynı yönde artan veya azalan bir fonksiyondur .
(Teoremin ispatına girilmeyecektir . )

Şekil 17
f (x) fonksiyonu (a, b) aralığında monoton yani devamlı artan veya azalan
bir fonksiyon olduğu takdirde (Şekil 17) bu aralık fonksiyonun monoton olduğu
(a, c), (c, d), (d, b) gibi aralıklara ayrılır . Bu suretle f (x) fonksiyonuna; bu ara-
lıkların her birinde fonksiyonla aynı yönde artan veya eksilen, yani gene mono-
ton olan tek değerli ve sürekli ters fonksiyonlar tekabül edecektir . Böylece
y = f (x) in ters fonksiyonu ayrı ayrı kısımları ihtiva edecektir .
Genellikle bir y = f (x) fonksiyonundan elde edilen x = ψ (y) ters fonksi-
yonu f (x) den müstakil olarak ele alınır ve alışılmış gösteriş biçimi kullanılarak,
y = ψ (x) şeklinde ifade edilir . y = f (x) ve bunun tersi olan x = ψ (y) fonksiyo-
nunun da aynı bir c eğrisi ile temsil edileceği aşikar olarak görülmektedir .
y = f (x) fonksiyonunun eğrisi c ise, bu fonksiyonun tersi olan ve alışıla-
gelmiş biçimde ifade edilen y = ψ (x) fonksiyonuna ait c' eğrisi, f (x)’ e ait c eğ-
risinin ox ve oy koordinat eksenlerinin açı ortayına göre simetriği olan bir eğri-
dir . Şekil 18

Şekil 18
Zira y = f (x) fonksiyonuna ait herhangi bir M1 (x1,y1 ) noktası için x1 = ψ (y1)
olduğundan, f (x) in ters fonksiyonuna ait M1' noktasının koordinatları x1' = y1
y1' = x1 olur . Bu M1' noktası da M1 noktasının koordinat eksenlerinin açı ortayı-
na göre simetriğinden başka bir şey değildir .
 67

y = xn F0NKSİYONU

n >0 olaan bir tam sayı olmaak üzere y = xn şekliinde belirttilen fonkssiyon’a
n inci derece
d parrabolü dennir . n nin bütün değ ğerleri içinn orjinden geçen birr eğri-
dir . n nin muhteelif değerleri için y = x fonkssiyonu nunn grafiklerri şekil 19
n
9 da ve-
rilmiştir . n çift ise
i eğriler y ekseninne simetrik ktirler ve A (1, 1) , B (−1, 1) nokta-
n
larındaan geçerlerr .
n tek isse eğriler orjine görre simetrikktirler ve A (1, 1) , C (−1, −1)) noktalarıından
geçerleer .

Şekil 199

Genel olarrak n inci derecedenn ve kökleeri x1 , x2 , x3 , ………, xn olan

G n (yani
x eksennini bu nooktalarda kesen)
k ayrrıca bir M (x0 , y0) noktasında
n an geçen n inci
derece fonksiyonnunun ifaddesi,

−xn)
(x−xx1) . (x−x2) . (x−x3)…….. (x−
y = . y0
(x0−x
− 1) . (x0−x
− 2) (x0−xx3) . ……... (x−xn)

şeklindde yazılabilir .
 68

ÜSTEL VE LOGARİTMİK FONKSİYONLAR

y = ax üstel fonksiyonu
a pozitif reel bir sayı olmak üzere x değişkeninin rasyonel veya irrasyo-
nel değerleri için y = ax şeklinde ifade edilen fonksiyona üstel fonksiyon denir .
Örnek olarak y = 2x ve y = 3x fonksiyonlarını ele alalım ve bunların kartezyen
koordinat sisteminde grafiklerini çizelim . x = 0 için her iki eğri için de y = 1
olacaktır . Değerleri bir tabloda gösterelim .

x −∞ −1 0 1 2 3 +∞
y = 2x 0 0,5 1 2 4 8 +∞
y = 3x 0 0,333 1 3 9 27 +∞

Grafiği çizecek olursak, şekil 20 deki eğriler elde edilir .

Şekil 20
x x
y = (1/3) ve y = (1/2) fonksiyonları da x=0 için y = 1 noktasından geçerler .
y = (1/3)x = 3−x fonksiyonunu grafiği de şekil 20 de gösterilmiştir .

Sonuç olarak :
a ) a>0 olması şartı ile y = ax fonksiyonu x in her değeri için tarif edilmiştir ve
gene x in her değeri için süreklidir ve tek değerlidir .
b ) a>0 olmak üzere ax daima pozitiftir ve x=0 için daima a0=1 dir .
c ) a>1 için Lim ax = ∞ , Lim ax = 0 olur ve daima artan bir fonksiyondur .
x ∞ x −∞

d ) a<1 için ise, Lim ax = 0 , Lim ax = ∞ olur ve daima azalan bir fonksi-
x ∞ x −∞

yondur .
e ) a=1 olması halinde y = ax = 1 olacağından, eğri y =1 noktasından geçen ya-
tay bir doğru olur . Üstel fonksiyonda a tabanı yerine a = e alınırsa, matematikte
çok önemli bir yeri olan y = ex fonksiyonu elde edilir . ( e = 2,718282 ) Bu fonk-
siyon da y = ax fonksiyonunun a>1 durumuna ait bütün özelliklerine sahiptir .
 69

Logaritma fonksiyonu
a>0 olmak üzere x = ay şeklinde ifade edilen üstel fonksiyonun ters fonk-
siyonu olan y = log a x fonksiyonuna logaritma fonksiyonu denir . ( x in a taba-
nına göre logaritmasıdır . )
Örnek olarak y = log 2 x , y = log 3 x ve y = log (1/3) x fonksiyonlarını ele ala-
lım ve grafiklerini çizelim . Değerleri bir tabloda gösterirsek,

x 0 0,5 1 2 3 4 ∞
y = log 2 x −∞ −1 0 1 1,585 2 ∞
y = log 3 x −∞ − 0,63 0 0,63 1 1,262 −∞
y = log (1/3) x ∞ 0,63 0 −0,63 −1 −1,262 −∞

x = 1 değerinde bütün eğriler için y = 0 olmaktadır . Grafikleri çizecek olursak

şekil 21 deki eğriler elde edilir . Görüldüğü gibi bu eğriler şekil 20 deki eğrilerin
ters fonksiyonları olup, eksenlerin açı ortayına göre simetrikleridirler .

Şekil 21
Netice olarak
a ) y = log a x fonksiyonu x bağımsız değişkeninin (0, +∞) aralığında tarifli, sü-
rekli ve tek değerli bir fonksiyonudur .
b ) a>0 olmak üzere x = 1 için daima sıfıra eşittir . y = log a 1 = 0 dır . x = a için
ise log a a = 1 olmaktadır .
c ) a tabanının a >1 olması halinde, y = log a x fonksiyonu 0 dan +∞ a kadar ar-
tan bir fonksiyondur .
d ) a tabanının a<1 olması halinde ise, y = log a x fonksiyonu 0 dan +∞ a kadar
azalan bir fonksiyondur .
e ) a>1 için 1 den büyük sayıların logaritmaları pozitif ve 1 den küçük sayıların
logaritmaları negatiftir .
f ) a<1 için ise, 1 den büyük sayıların logaritmaları negatif ve 1 den küçük sayı-
 70

laarın logarittmaları poozitiftir .

g ) Yaalnız pozitif sayıların logaritm malarının mevcut ollduğu, neggatif sayılaarın lo-
gaaritmalarınnın mevcuut olmadığğı sonucun na varılır .
y = log a x fonksiyon
f nunda a tabbanı a = e =2,7183 alınırsa,
a yy= ln x fon
nksiyo-
nu eldee edilir . ( e tabanınaa göre x inn logaritm
masıdır) y = ln x fonkksiyonu da
d
y = logg ax fonkssiyonunda a>1 durum muna tekaabül eden bütün özeelliklere saahiptir .

ONOMET
TRİGO TRİK FON
NKSİYON
NLAR

x değişkeeninin raddyan veya derece cin nsinden −∞ ∞ ile +∞ aarasındakii değer-

leri içinn tarifli y = sin x vee y = cos x fonksiyoonları ile bunların
b biirbirlerinee bölün-
mesiylle elde ediilen y = tg x = sin x//cos x ve ctg x = cos x/sin x fonksiyon nlarına
trigonoometrik foonksiyonlaar denir . Bu B dört fonksiyondaan başka aaz kullanıllan dört
fonksiyyon daha vardır
v . Buunlarda
y = sec x = 1/ cos x
y = csc x = 1/ sin x
y = sinvers x = 1 – sinn x
y = cosvers x = 1 + coos x triigonometrrik bağıntıları ile tarrif edilmişlerdir .
Trigonnometrik fonksiyonl
fo lar periyoddik fonksiyonlardır . Bir fonkksiyonun periyo-
p
du T isse y = f (xx) = f (x+T T) dir . Triigonometrrik fonksiyyonlardann ilk dördü ünü sı-
rasıylaa inceleyellim .

y = sinn x fonksiyyonu
y = sinn x fonksiyyonunun periyodu
p
y = sin x = sin (x+T
T)
x
x+2π =x+T T = 2π olarak eldee edilir .
B fonksiyyon x in her
Bu h değeri için tarifliidir ve sürreklidir . x değişkennini bir
periyottluk aralığğında ki deeğerlerine karşılık fonksiyonu
f un aldığı ddeğerleri bir
b tab-
lo da gösterirsek
g k,
x 0 π/2 π 3π/2 2π
sin x 0 1 0 −1 0 olur .
y = sinn x fonksiyyonunun grafiği
g çiziilecek olursa, şekil 22
2 deki eğğri elde eddilir .

y = sin x

Şekil 22
2
 71

y = sinn x fonksiyyonunun sınırlı

s bir fonksiyon
f olduğu göörülüyor . x in her değeri
d
için −1 ≤ y=sinn x ≤ 1 dirr . (0, л/2)) aralığınd π/2, 3π/2) aralığındaa aza-
da artan, (π
lan ve (π, 2π) araalığında negatif
n ksiyondur .
olann bir fonk
Ayrıcaa, y = sin x = −sin(−−x) olduğuundan tek bir
b fonksiyyondur .

y = coss x fonksiyyonu
sin x fonkksiyonu giibi x in heer değeri iççin tarifli ve
v sürekli olan, 2π peri-
p
yotlu bir
b fonksiyyondur .
x in muuhtelif değğerlerine göre
g fonkssiyonun alldığı değeerler (bir periyotluk aralık-
ta) tablloda gösteerilirse,
x 0 π//2 π 3 π/2 2π
cos x 1 0 −1 0 1 olur .
y = coss x fonksiyyonunun grafiği
g ursa, şekil 23 deki eğğri elde ed
çizzilecek olu dilir .

Şekill 23
y = coos x fonksiiyonu da sınırlı
s bir fonksiyond
f dur . x in her değerri için
1 ≤ y=
=sin x ≤ 1 dir . y = cos
c x = coos (− x) olduğundann çift bir foonksiyonddur .
Yani y eksenine göre simeetriktir .

y = tg x fonksiyoonu
B fonksiyyon, sin x fonksiyonnunun cos x fonksiyyonuna böllümü olarak tarif
Bu
edilmişştir . periyyodu π dirr .
y = tg x = sin x//cos x ifaddesinden de d görülecceği üzeree, x bağımsız değişk keninin
paydayyı sıfır yappan x = (1 + 2k).π/22 değerlerii dışında her
h yerde ttarifli tek değerli
d
ve süreekli bir fonnksiyonduur .
Bir perriyotluk arralıkta x değişkenin
d nin aldığı değerlere
d k
karşılık foonksiyonun n aldı-
ğı değeerleri bir tabloda
t göösterip, fonnksiyonunn grafiğini çizecek oolursak, şeekil 26
da ki eğriyi
e elde ederiz
x 0 π/4 π/2 3π/4 π
tg x 0 1 ±∞ −1 0

tg x fonksiyonu,, tek bir foonksiyonduur .

Yani tgg x = − tg (− x) özellliğine haiizdir . Sürekli bulunnduğu arallıkta artan bir
fonksiyyondur . Süreksizlik
S k arz ettiğii noktalard
da sonsuza sıçramakkta olup, bub
noktalaarda düşeyy asimtotları mevcuuttur .
 72

Şekil 24
2

y = ctgg x fonksiiyonu
Periyoduu π olan bu
b fonksiyoon cos x fonksiyonu
f unun sin x fonksiyo onuna
bölümüü olarak taarif edilmiiş olup,
ctg x = cos x/sin x = 1/ tg x dir .
Bu ifaddeden hem men görülddüğü gibi x bağımsıız değişkeeninin payddayı yani sinx
veya tgg x ‘i sıfır yapan x = kπ değeerleri dışın
ndaki her yerde
y ğerli ve
tariffli, tek değ
süreklii bir fonkssiyondur . x değişkeenine bağlıı olarak foonksiyonuun aldığı değerler
tablodaa gösterilirse, fonkssiyonun grrafiği çizillebilir . Şeekil 25
x 0 π/4 π/2 3π/4 π
ctg x ±∞ 1 0 −1 ±∞

Şekil 25
y = ctgg x fonksiyyonu da teek bir fonkksiyondur . sürekli olduğu
o araalıkta tg x fonk-
siyonuunun aksinne azalan bir
b fonksiyyondur . x = kπ (k= =0, ±1, ±2,, ..) değerllerinde
sonsuzza sıçramaakta ve bu noktalardda y ekseniine paralel asimtotlaarı mevcu uttur .
 73

TERS TRİGONOMETRİK FONKS

SİYONLA
AR

Bir öncekki paragraafta ele alınan trigon nometrik fonksiyonl

f ların ters fonksi-
f
yonlarııdır . Bunllara arkus fonksiyonnları da deenir .
y = arcc sin x , y = arc cos x , y = arcc tg x , y = arc ctg x fonksiyonnlarını sırrasıyla
inceleyyelim .

y = arcc sin x fonnksiyonu

2π periyyotlu ve x değişkeninin −1 ile +1 değerlleri arasınnda sınırlı ve y
bağımssız değişkkeninin fonnksiyonu olarak
o verrilen, x = sin
s y fonkssiyonunun n ters
fonksiyyonu olann y = arc sins x fonkssiyonuna ‘‘ark‘ sinüss x’’fonkssiyonu den nir .
Başka bir deyişle y: , sinüüsü x olan açıya (yay y’a ) eşittiir denir .
y = arc sin
s x fonksiyonu x bağımsız
b değişkenin
d nin (−1 , ++1) aralığında ta-
rifli vee sürekli biir fonksiyonudur . Yalnız
Y (−11 , +1)aralığındaki bbir x sayısıına, bu
sayıyı sinüs kabuul eden soonsuz sayıda açı (yaay) bulunaacağından, tek değerrli bir
fonksiyyon değilddir . Bununn için y aççısının bullunduğu aralığın
a örnneğin (−π//2, π/2)
şeklindde belirtilmmesi gerekkir . Şayett açının buulunduğu aralık
a önceden belirrtilme-
mişse k bir tam sayıs olmakk üzere,
y = arc sin
s x + 2kπ π ve y = π –arc sin n x + 2kπ değerleri
d eelde edileccektir .
Açınınn (yay’ın) bulunduğu
b u aralık önnceden beelirtilmiş isse, bu arallık içindekki de-
ğere, fonksiyonu
fo un asli değğeri (veya esas belirrtimi ) dennir . Ve büüyük harflii ola-
rak y = Arc sin x şeklindde yazılır .
Örnek : y = arcc sin (0,707) ifadesinnde, sinüssü 0,707 olan açı (yaay) (−π/2, π/2)
aralığınnda y = π//4 dür . Buu değer buu aralıkta tektir
t ve foonksiyonuun asli değ ğeridir .
Yani y = Arc sinn (0,707) = π/4 dür .
Şayet y nin buluunduğu araalık öncedden belirtillmemiş isee,
y = arcc sin (0,7007) ifadesinni asli değğer cinsind
den,
y = Arrc sin (0,7007) + 2kπ = π/4 + 2kkπ şeklinde belir-
b
y = π – Arc sin (0,707)
( 2 = π – π/4 + 2kπ
+ 2kπ π = 3π/4 + 2kπ leyebilirizz .

y = arcc sin x fonnksiyonunuun grafiğinni, x değişşkenine (−

−1 , +1)tarrif aralığı içinde
i
muhtellif değerleer vererek önce fonkksiyonun
asli değğerlerini ve
v sonra diğerlerini
d hesapla-
yarak çizebildiği
ç imiz gibi; y = sin x fonksiyo--
nunun((şekil 22) grafiğininn koordinaat eksenle--
rinin açı ortayınaa göre simmetriğini alarak da
çizebilliriz . Böyllece y = arrc sin x foonksiyonu-
nun grafiği şekill 26 daki gibi
g olur .

Şeekil 26
 74

y = arcc cos x fonnksiyonu

2 periyotllu ve x değğişkenininn −1 ile +1
2π 1 değerlerri arasındaa sınırlı x = cos y
trigonoometrik foonksiyonunnun ters foonksiyonu u olan y = arc cos x fonksiyon nuna
‘‘ark kosinüs
k x’’’fonksiyonnu denir . Veya y : kosinüsü
k x sayısına eşit yay olarak
o
tanımlaanır . Bu fonksiyon
f da, x değiişkeninin (−1,
( +1) aralığında ttarifli ve sürekli
s
bir fonnksiyonuduur .
arc sinnx fonksiyoonunda ollduğu gibii y açısının n bulunduğu aralık bbelirtilmişş ise x’
in (−1,, +1) aralığğındaki deeğerlerine sonsuz saayıda açı tekabül eddecektir . y açısı-
nın (0, π) aralığıına tekabüül eden esaas belirtim
mi ( asli değerini) büüyük harflii olarak
y = Arrc cos x şeklinde gössterirsek,
k bir taam sayı ollmak üzeree, fonksiyyonun esass belirtimi dışındaki değerlerin ni bul-
mak iççin,
y = Arc cos
c x + 2kπ π ve y = 2π – Arrc cos x + 2kπ ifadeelerini kullanma-
mız geerekir .
y = arcc cos x fonnksiyonunnun grafiğii de, şekil 23 deki y = cos x eğrisinin koordi-
nat ekssenlerinin açı ortayıına göre siimetriğinin n alınmasııyla kolayyca bulunaabilir .
Buna göre
g y = arrc cos x foonksiyonuunun grafiğ ği şekil 277 de verilm
miştir .
y nin (0,π) aralığğındaki asli değerlerri (esas beelirtim) kooyu çizilm
miştir .

Şeekil 27

y = arcc tg x fonkksiyonu
y bağımsıız değişkeeninin (−π//2, + π/2) aralığındaa tarifli vee sürekli x = tg y
trigonoometrik foonksiyonunnun ters foonksiyonu u olan,
y = arcc tg x fonkksiyonuna ‘‘ark tanjant x’’fonnksiyonu denir
d . Ve tanjant’ı x olan
açı y dir
d denir .
Bu fonnksiyon daa y nin (−ππ/2, + π/2)) aralığınd
da değişmeesi, x bağıımsız değiişkeni-
nin −∞∞ dan +∞ kadar
k değiişmesini gerektirir
g . O halde y = arc tg x fonksiyo onu x
 75

bağımssız değişkkeninin (−∞ ∞, +∞) araalığında taarifli ve süüreklidir . Ve bu araalıkta

çok değerlidir . Bu B bakımddan y açıssının bulun nduğu aralıkta belirrtilmesi geerekir .
Şayet belirtilmez
b z ise, x in (−∞, +∞) aralığındaki değerllerine, tanjjantı x olaan son-
suz sayyıda açı teekabül edeer . y açısınnın (−π/2, + π/2) araalığına tekkabül eden n asli
değerinni (esas beelirtimi) büyük harffli olarak,
y = Arrc tg x şekllinde ifadee edersek,, fonksiyonun esas belirtim
b dıışındaki değerle-
rini eldde etmek için
i A tg x + k π ifadessinden fayydalanılır .
y = Arc
y = arc tgg x fonksiyyonunun grafiği
g içinn ise, şekill 24 deki y = tg x eğ ğrisinin
koordinat eksenllerinin açıı ortayına göre simeetriğini alm mak gerekkir . Bu surretle
şekil 28 deki y = arc tg x fonksiyon
f nunun graffiği elde eddilir . y ninn (−π/2, + π/2)
aralığınndaki asli değerleri koyu çizilmiştir .

Şekil 28

y = arc ctg x foonksiyonu

y bağımsızz değişkenninin ( 0, π ) aralığın nda tariflii ve süreklli x = ctg x trigo-
nometrrik fonksiyyonunun terst fonksiiyonu olan n, y = arc ctg x fonkksiyonuna ‘‘ark
kotanjaant x’’ fonnksiyonu denir
d . Burrada y kottanjantı x olan açı ddır .
Bu fonnksiyon daa y değişkeeninin ( 0,, π ) aralığ ğında değiişmesi +∞ dan −∞ kadar k
değiştiirir . Buraddan bu fonnksiyonunn eksilen bir
b fonksiyyon olduğuu sonucu çıkar ç .
y = arcc ctg x fonnksiyonu da,
d x bağım msız değişşkeninin (− −∞, +∞) aaralığında tarifli
ve süreeklidir . Ve
V bu aralıkkta çok deeğerlidir . Bu bakım mdan, y bağğımlı değiişkeni-
nin ( 0, π ) aralığğına tekabbül eden essas belirtimmini (asli değerini) büyük harrfli
c x şeklinnde ifade edersek, fonksiyonu
olarak y = Arc ctg f un esas beelirtim dışıındaki
değerleeri y = Arcc ctg x + k π olur . Burada
B k==0 , ±1 , ±2 , … olm mak üzere bir b tam
sayıdırr .
y = arcc ctg x fonnksiyonunuun grafiğii de şekil 252 deki y= = ctg x eğrrisinin koo ordinat
eksenleerinin açı ortayına göre
g simettriğini alarrak bulunaabilir . Buu suretle ellde edi-
len y = arc ctg x fonksiyonnunun graafiği şekil 29 da veriilmiştir .
 76

Şekkil 29

ARKU
US (YAY)) FONKS ARINA AİİT ÖNEM
SİYONLA MLİ İFAD
DELER

Arkus (yyay) fonksiyonları iççin ispatlaarı kolaylıkkla yapılabbilen önemmli

bağıntıılar aşağıdda sırayla verilmiştir
v r.
Arcc sin x + Arc cos x = π/2 (1)
Arcc tg x + ArcA ctg x = π/2 (2)
Arcc tg x = ArcA ctg (1/x) ve Arc tg (1 1/x) = Arrc ctg x (3)
Arcc sin (−x) = − Arc sin x (4)
sinn (Arc sin x)x = x ve Arc sin (sin
( x) = x (5)
sinn (Arc cos x) = √1− −x 2
(6)
sinn ( Arc tg x)
x = x/(√ √1+x ) 2
(7)
sinn (Arc ctg x) = 1/ (√ √1+x ) 2
(8)
Arcc cos (−x)) = π−Arcc cos x (9)
coss (Arc coss x) = x ve Arc cos((cos x) = x (10)
coss (Arc sin x) = √1− −x 2
(11)
2
coss (Arc tg x)x = 1/(√1+x ) (12)
coss (Arc ctg x) = x/(√ √1+x ) 2
(13)
Arcc tg (−x) = − Arc tg t x (14)
tg (Arc
( tg x) = x (15)
tg (Arc
( sin x = x/(√1− −x )
2
(16)
tg (Arc cos x) x = (√1− −x )/x
2
(17)
tg (Arc ctg x)x = 1/x (18)
Arrc ctg (−x)) = π−Arrc ctg x (19)
ctgg (Arc ctgg x) = x (20)
2
ctgg (Arc sinn x) = (√11−x )/x (21)
2
ctgg (Arc coss x) = x/((√1−x ) (22)
ctgg (Arc tg x)
x = 1/x (23)
 77

HİPERBOLİK FONKSİYONLAR

Tarif ve önemli özdeşlikler

ex ve e− x üstel ifadeleri cinsinden,

chx = ( e x +e− x ) / 2 (24)

shx = ( e x − e− x ) / 2 (25) bağıntıları ile tarif

edilen fonksiyonlara hiperbolik fonksiyonlar denir . 24 ifadesi ile verilen fonksi-

yona kosinüs hiperbolik, 25 ifadesi ile verilen fonksiyona da sinüs hiperbolik
fonksiyonu denir . Sırasıyla ch veya cos hyp , sh veya sin hyp notasyonu ile gös-
terilirler .
İki ifadenin taraf tarafa toplanıp çıkartılmasından,

chx + shx = e x (26 a)

chx – shx = e− x (26 b) ifadeleri elde edilir .

26 a ve 26 b ifadelerinin çarpımından,
(chx + shx ) . (chx – shx ) = e x . e− x = e0 = 1
buradan çok önemli bir bağıntı olan

ch2 x – sh2 x = 1 (27) bağıntısı elde edilir .

24 ve 25 ifadeleri ile tarif edilen hiperbolik sinüs ve hiperbolik kosinüs fonksi-

yonlarının birbirlerine bölünmeleriyle iki hiperbolik fonksiyon daha elde edilir .
thx = shx / chx = (e x − e− x ) / (e x + e− x )
cthx = chx / shx = (e x + e− x ) / (e x − e− x ) pay ve paydayı e x ile çarparak,

thx = (e 2x – 1) / (e 2x + 1) (28)
cthx = (e 2x + 1) / (e 2x − 1) (29) ifadeleri bulunur .

28 ifadesine ‘‘ Tanjant hiperbolik ’’fonksiyonu denir . th veya tghyp notasyonu

ile gösterilir . 29 ifadesine ise ‘‘kotanjant hiperbolik ’’fonksiyonu denir . cth ve-
ya cotghyp notasyonu ile gösterilir .
28 ve 29 ifadelerinin çarpımından gene önemli bir bağıntı olan,

thx . cthx = 1 (30) bağıntısı elde edilir .

Hiperbolik fonksiyonların sekant ve kosekant ları da elde edilebilir .

sec hx = 1/ chx = 2 / (e x + e− x ) (31)

csec hx = 1/ shx = 2 / (e x − e− x ) (32) ifadeleri ile belirlene-
bilirler .
 78

31 ve 27 ifadesinden sech2 x = 1 / ch2 x = ( ch2x – sh2 x) / ch2 x

ve netice olarak,
sec h2 x = 1 – th2 x (33)

32 ve 27 ifadesinden csech2 x = 1 / shx = ( ch2x – sh2 x) / sh2 x

ve sonuç olarak,
csec h2 x = cth2 x − 1 (34) bağıntısı bulunur .

Değişken toplamlarına ait formüller

sh(x+y) = ( e x + y − e−( x + y) ) / 2 = ( e x . e y − e − x . e – y )/2 olup,

26 ifadesinden yararlanarak
sh(x+y) =[ (chx+shx).(chy + shy) − (chx−shx).(chy − shy)] / 2 buradan

sh(x+y) = shx.chy + chx.shy (35a) elde edilir .

y yerine –y koyarak,

sh(x−y) = shx.chy − chx.shy (35b) bulunur .

ch(x+y) = ( e x + y + e−( x + y) ) / 2 = ( e x . e y + e − x . e – y )/2 olup,

=[ (chx+shx).(chy + shy) + (chx−shx).(chy − shy)] / 2 buradan

ch(x+y) = chx.chy + shx.shy (36a) bulunur .

ve y yerine y=−y koyarak,

ch(x−y) = chx.chy − shx.shy (36b) elde edilir .

th(x+y) = sh(x+y)/ ch(x+y) = (shx.chy + chx.shy) / (chx.chy + shx.shy )

pay ve paydayı chx.chy ye bölerek,

th(x+y) = (thx + thy) / (1 + thx.thy) (37a)

ve y yerine y=−y koyarak,

th(x−y) = (thx − thy) / (1 − thx.thy) (37b)

Aynı şekilde
cth(x+y) = ch(x+y)/ sh(x+y) = (chx.chy + shx.shy) / (shx.chy + chx.shy )

pay ve paydayı shx.shy ye bölerek

 79

cth(x+y) = (cthx.cthy +1) / (cthx + cthy) (38a)

y=−y için

cth(x−y) = − (cthx.cthy −1) / (cthx − cthy) (38b) elde edilir .

Bu ifadelerde y yerine x konulursa, 2x değişkenine ait ifadeler

sh (2x) = 2.shx.chx
ch (2x) = ch2 x + sh2 x
th (2x) = 2.th x / (1+th2 x) (39) elde edilirler .
cth (2x) = (cth2 x + 1) /2.cthx

veya değişkenin yarısı cinsinden yazılmak istenirse,

sh x = 2.sh(x/2).ch(x/2)
ch x = ch2 (x/2) + sh2 (x/2)
th x = [2.th (x/2)] / [1+th2 (x/2)] (40) olur .
cth x = [cth2 (x/) + 1] /[2.cth (x/2)]

Hiperbolik fonksiyonların toplam formülleri

x+y = p
x−y = q dersek, ve bu ifadeleri bir toplayıp çıkartırsak

x = (p+q) /2 y = (p−q) /2 olur .

Bu değişken dönüşümleri, nazarı itibara alınarak 35a ve 35b ifadelerinin taraf ta-
rafa toplanıp çıkartılması sonucu,

sh p + sh q = 2.sh [(p+q)/2] . ch [(p−q)/2]

sh p − sh q = 2.ch [(p+q)/2] . sh [(p−q)/2] (41) bulunur .

36a ve 36b ifadelerinin taraf tarafa toplanması ve çıkartılmasından

ch p + ch q = 2.ch [(p+q)/2] . ch [(p−q)/2]

ch p − ch q = 2.sh [(p+q)/2] . sh [(p−q)/2] (42) bulunur .

th p +th q = (sh p/ch p) + (sh q / ch q) = [(sh p.ch q) + (ch p.sh q)] /(ch p.ch q)
th p −th q = (sh p/ch p) − (sh q / ch q) = [(sh p.ch q) − (ch p.sh q)] /(ch p.ch q)

ifadelerinden 35a ve 35b ifadeleri de dikkate alınarak,

 80

th p + th q = sh (p+q) / ch p.ch q
th p − th q = sh (p−q) / ch p.ch q (43) ifadeleri bulunur .

cth p +cth q = (ch p/sh p) + (ch q / sh q) = [(ch p.sh q) + (sh p.ch q)] /(sh p.sh q)
cth p −cth q = (ch p/sh p) − (ch q / sh q) = [(ch p.sh q) − (sh p.ch q)] /(sh p.sh q)
ifadelerinden de aynı şekilde

cth p + cth q = sh(p+q)/ shp.sh q

cth p − cth q = − [sh(p−q)/ shp.sh q] (44) bağıntıları bulunur .

Hiperbolik fonksiyonların çarpım formülleri

36a ve 36b ifadeleri taraf tarafa toplanır ve çıkartılırsa,

ch x . ch y = 1/2. [ch (x+y) + ch (x−y)]

sh x . sh y = 1/2. [ ch (x+y) – ch (x−y)] (45) ifadeleri bulunur
.

35a ve 35b ifadelerinin taraf tarafa toplanıp çıkartılmasından da

sh x . ch y = 1/2. [sh (x+y) + sh (x−y)]

ch x . sh y = 1/2. [sh (x+y) − sh (x−y)] (46) ifadeleri elde edilir .

th (x/2) cinsinden shx ve chx ifadeleri

40 ifadesinden
shx =2.sh (x/2).ch (x/2) = [2.sh (x/2)/ ch (x/2)].ch2 (x/2)

ch2 (x/2) = 1/ [1 − th2 (x/2)] olduğundan (33 ifadesi)

sh x = 2.th (x/2) / [1 – th2 (x/2)] (47) olur .

Gene 40 ifadesinden
chx = ch2 (x/2) + sh2 (x/2) = ch2 (x/2) + [ch2 (x/2) −1)] = 2.ch2 (x/2)−1

= {2 /[1− th2 (x/2)]} – 1 = {2−[1−th2 (x/2)]}/[1− th2 (x/2)]

chx = [1 + th2 (x/2) / [1− th2 (x/2)] (48) elde edilir .

 81

Hiperbolik fonksiyonların kompleks ifadeleri

24 ve 25 bağıntılarını trigonometri bölümünde kompleks gösterilim kısmında

verilen 17 ve 18 ifadelerinden yararlanarak,

chx = ( e x + e – x ) /2 = [( e j (−j x) + e− j (−j x) ] / 2 = cos ( −jx)

shx = ( e x − e – x ) /2 = [( e j (−j x) − e− j (−j x) ] / 2 = j.sin ( −jx)
yazılabilir ve buradan

chx = cos jx
shx = − j.sin jx (49) elde edilir .

Bunların toplanmasından ve 26a ifadesinden yararlanılarak,

chx + shx = e x = cos jx – j sin jx

chx – shx = e− x = cos jx + j sin jx yazılabilir . Buna göre,

e x = cos jx – j sin jx
e− x = cos jx + j sin jx (50) olur .

Veya x değişkeni imajiner olarak jx şeklinde düşünülür ve 24 ile 25 tarif ifadele-

rinde x yerine x = jx konulursa,
ch (jx) = ( e jx +e− jx ) / 2
sh (jx) = ( e jx − e− jx ) / 2
trigonometri bölümünde verilen 17 ve 18 ifadelerine göre de

ch (jx) = cos x
sh (jx) = j sin x (51) olur .

Bunların toplanmasından ve çıkarılmasından da (26 ifadelerine göre)

ch (jx) + sh (jx) = e jx = cos x + j sin x

ch (jx) – sh (jx) = e – jx = cos x –j sin x (52) ifadeleri bulunur .
(Euler formülleri)
tg ve ctg hiperbolik fonksiyon ifadeleri, 49 ifadelerinin taraf tarafa bölünmesin-
den
thx = shx / chx = −j sin jx / cos jx
cth x = chx / shx = − cos jx / j sin jx = −(1/j).ctg jx ve buradan

thx = −j tg jx
cth x = j ctg jx (53) bulunur .
 82

Hiperbolik fonksiyonların grafikleri

ex ve e – x fonksiyonlarının grafikleri yardımıyla (bu grafikler üstel ve

logaritmik fonksiyonlar bölümünde verilmiştir . ) hiperbolik fonksiyonların gra-
fikleri bulunabilir .

y = chx fonksiyonunun grafiği

y = chx = (e x + e – x ) /2 fonksiyonu, üstel fonksiyonlar cinsinden ifade

edilmiş bir fonksiyondur . Bu üstel fonksiyonlar ( −∞ , +∞) aralığında tarifli ve
sürekli iki fonksiyondan oluştuğundan, y = chx fonksiyonu da ( −∞ , +∞) aralı-
ğında tarifli ve süreklidir . Ayrıca chx = ch(−x) olduğundan çit bir fonksiyondur.
ex ve e – x fonksiyonlarının grafiklerini çizdikten sonra, bu eğrilerin aynı
apsisli noktalarının ordinatları toplamınınyarısını, ordinat alarak çizilen eğri chx
eğrisidir . Şekil 30

Şekil 30
(−∞ , 0) aralığında azalan, (0 , +∞) aralığında artan bir fonksiyon olduğu, x = 0
da y = 1 değerini aldığı (minimum noktası) grafikten görülmektedir . Bu fonksi-
yonun değeri daima birden büyüktür . Yani y = chx ≥ 1 olur .
y = chx fonksiyonunun gösterdiği eğriye, zincir eğrisi (ip eğrisi) denir .
Uçları iki askı noktasına bağlanan bir zincir veya telin denge durumunda aldığı
şekil y = chx fonksiyonunun eğrisidir . Başka bir ifade ile iki tespit noktası arası-
na gerilen ve kendi ağırlığını taşıyan telin eğrisinin, matematiksel denklemidir .
Enerji iletim hatlarında, iki direk arasında askı noktalarına bağlanan faz iletken-
kenlerinin aldığı şekil zincir eğrisi olduğundan, Elektrik mühendisliğinde bu
fonksiyonun önemi çok büyüktür .

y = shx fonksiyonunun grafiği

y = shx = (e x − e – x ) /2 fonksiyonu, e x ve e −x üstel fonksiyonlarının

grafikleri yardımıyla elde edilebilir . Üstel fonksiyonların aynı apsisli noktaları-
 83

na tekaabül eden ordinatlarrın farkınınn yarısı sh

hx fonksiyyonunun oordinatı olu
ur .
y = shxx fonksiyoonunun grrafiği şekill 31 de verrilmiştir .

Şekil 31
y = shhx fonksiyonu x bağğımsız değğişkeninin (−∞ , +∞) aralığındda tarifli ve
v sü-
s = − shh(−x) olduğ
rekli biir fonksiyonudur . shx ğundan teek bir fonkksiyondur .
x = 0 için y = 0 olup,
o orjinnden geçerr ve daimaa artan birr fonksiyonndur .

y = thhx fonksiyyonu grafi

fiği

y = thx = shx s /chx taarif bağınttısı ile veriilmiş bir fonksiyond

f dur .
x in muuhtelif değğerleri içinn tablo düüzenlenlen nir ve y = thx
t fonksiiyonunun grafiği
g
çizilirsse şekil 322 deki eğrii elde ediliir . y = ±1 doğrularrı x eksenine paraleel yatay
asimtootlardır .
x −∞ −1 0 1 +∞∞
y = thxx −1 −0,762 0 0,7
762 1

Şekil 32
y = thxx fonksiyoonunun (−∞ ∞ , +∞) arralığında tarifli
t ve x in her deeğeri için sürekli
s
ve artaan bir fonkksiyon uldduğu görüllmektedir . Ayrıca thhx = −th(− −x) olduğu undan
tek bir fonksiyonndur .
 84

y = ctthx fonksiiyonu graffiği

y = cthx = chx /shx tarif t bağınntısı ile veerilmiş bir fonksiyonndur .

x = 0 için payda sıfır olduuğundan, bu b noktadaa süreksizllik mevcuuttur . x = 0 ın dı-
şında x değişkenninin bütünn değerlerri için tariffli ve süreeklidir .
x in muuhtelif değğerleri içinn tablo düüzenleyereek, y = cthhx fonksiyoonunun grrafiğini
çizerseek, şekil 33 deki eğrri elde edillir .
cthx = − cth(−x)) olduğunddan tek birr fonksiyo ondur .

x −∞ −1
− 0 1 +∞
y = cthx −1 −1,313 ±∞
± 1,313 1

Şekil 333
Ters hiperbolik
h k fonksiyoonlar
Hiperbbolik fonksiyonlarınn ters fonkksiyonları da
d elde eddilebilirlerr . Bunlaraa area
fonksiyyonları daa denir . y = arg chx , y = arg shx , y = arg
a thx , y = arg cth hx ,
notasyonları ile gösterilirller .

y = argg chx fonkksiyonu

y bağımsıız değişkeeninin (−∞ ∞ , +∞) araalığında taarifli ve süürekli, x = chy
fonsiyoonunun ters fonksiyyonu olan y = arg ch hx fonksiyyonuna ‘‘A Argüman kosinüs
k
hiperboolik x ’’foonksiyonu denir . Veeya y : ko osinüs hiperboliği x olan argü üman’a
eşittir denir
d .
y = argg chx fonkksiyonununn grafiğinni, ters fonnksiyonlar
için veerilen kaiddeye göre, y = chx foonksiyonu una ait şekkil
30 dakki eğrinin koordinat
k eksenlerinnin açı orttayına göre
simetriiğini alaraak elde edeebiliriz .
Böylecce y = arg chx fonkssiyonununn grafiği şeekil 34 de-
ki gibi olur .
Ş
Şekil 34
 85

x = chyy fonksiyoonu monotton yani devamlı

d arrtan veya eksilen
e birr fonksiyo
on ol-
madığıından y niin (−∞ , 0)) ve (0 , +∞ ∞) değişimmlerinde x,x birincisiinde +∞ dan
d
bir’e kadar
k azalıır . İkincisinde ise birden +∞ kadar
k artaar . Bu surretle x monnoton
olarak değişen ikki aralığa bölünmüşş olmaktad dır . Bu aralıkların hher birine ayrı
bir terss fonksiyoon tekabül edecektirr .
+ aralığıına y = argg chx ters fonksi-
x = chyy fonksiyoonunun, y değişkeniinin (0 , +∞)
yonu vev gene y değişkenin
d nin (−∞ , 0) na da y = − arg chx ters fonkssiyonu
0 aralığın
tekabüül edecektiir .

y = argg shx fonkksiyonu

y bağımssız değişkeeninin (−∞∞ , +∞) aralığında taarifli sürekkli ve mon noton
x = shyy fonksiyoonunun terrs fonksiyyonu olan y = arg shhx fonksiyoonuna ‘‘A Argü-
man sinüs hiperbbolik x ’’ffonksiyonuu denir . Veya
V y: sinnüs hiperbboliği x olan ar-
gümanndır denir . y = shx fonksiyonu
f una ait şek
kil 31 dekki eğrinin kkoordinat eksen-
lerinin açı ortayıına göre siimetriğinii alarak, y = arg shxx ters fonksiyonunu elde
edebiliiriz . Şekill 35

Şekil 35
3

y = argg thx fonkksiyonu

y bağımsızz değişkenninin (−∞ , +∞) arallığında tarrifli ve sürrekli, mon noton, x
bağımllı değişkenninin (−1 , +1) aralıığında sınıırlı x = thyy fonsiyonnunun terss fonk-
siyonuu olan y = arg thx foonksiyonuuna ‘‘Argü üman tanjaant hiperbolik x ’’fo onksi-
yonu denir
d . Veyya y : tanjjant hiperbboliği x ollan argüm
man’a eşittiir denir .
y = argg thx fonkksiyonununn grafiği y = thx fon nksiyonunna ait şekiil 32 deki eğrinin
e
koordinat eksenllerinin açıı ortayına göre simeetriğinin allınmasıylaa elde edillebilir .
Şekil 36
3
Bu fonnksiyon x değişkenin
d nin (−1 , +1)
+ aralığıında
tarifli sürekli
s ve artan bir fonksiyon
f ndur .
Ayrıcaa o noktasıına göre siimetrik olması dolaayısıyla
tek bir fonksiyonndur .
arg thxx = − arg th (−x) diir .

Şekil 36
 86

y = argg cthx fonkksiyonu

y bağımsızz değişkenninin sıfır değeri dışşında her yerde
y tariffli ve süreekli, x
bağımllı değişkenninin x < −1 − , x >1 şartlarına uygun olaarak verileen x = cthy y fonk-
siyonuunun ters fonksiyonu
f u olan y = arg cthx fonksiyonnuna ‘‘Arggüman kotanjant
hiperboolik x ’’foonksiyonu denir . Veeya y : ko otanjant
hiperbooliği x olaan argümaan dır deniir . Bu terss fonksiyoon
x −1 ve x> 1 değeerleri için tariflidir .
x in x<
y = argg cthx fonkksiyonunuun grafiği de y = cth hx fonksi--
yonunaa ait şekil 33 deki eğğrisinden,, koordinaat
eksenleerinin açı ortayına göre
g simettriğinin alıınma-
sıyla ellde edilebbilir . Şekill 37

Şekil 37
Ters hiperbolik
h k fonksiyoonlara aitt logaritm
mik bağınttılar

a ) y = arg shx ters

t fonksiiyonunda x = shy ollduğundann, 27 bağınntısından
chyy = +√ 1+sh2y = √ 1+x
1 2 olur . 26a bağıntıssından da
y
c = x + √ 1+x
e = shy + chy 2
yazılabbilir . Buraadan y çekkilirse

y = arg shxx = ln ( x + √ 1+x2 (54) elde ediilir .

t fonkssiyonunda x = chy olduğundan

b ) y = arg chx ters o n, 27 bağııntısından
shyy = ±√ sh y −1 = ±√
2
√ x −1
2
olur . 26a
2 bağınttısından daa
y
s = x ± √ x −1
e = chy + shy 2
yazılaabilir . Burradan y çeekilirse

± √ x2 −1
y = arg chxx = ln ( x± (55)) bulunuur .

c ) y = arg thx ters fonksiiyonunda, x = thy 28 baağıntısındaan yararlaanılırsa,

2y 2y
x = ( e – 1)) / ( e + 1) olur . Bu
B ifade y ye göre çöözülürse,
2yy 2y 2y
e – 1 = x. ( e + 1) = x. e + x e 2y ( 1 – x) = 1 + x
e 2yy = (1 + x)) /(1 – x) buradann y = (1/2)) .ln [(1 + x) /(1 – x) ] bulunu ur .
Yani
1 1+x −1 < x > 1
y = arg
a thx = ln (56)
2 1−x neticesii elde edillir .

d ) y = arg thx fonlsiyonu

f c y = (e 2y + 1) / (e 2y – 1) oldduğundan
unda, x = cth n, y ye
göre çöözülerek aynı
a şekildde
1 x+1
y = arg
a cthx = ln (57) bulunurr .
2 x−1
 87

Ters hiperbolik fonksiyonlara ait önemli ifadeler

Ters hiperbolik fonksiyonlara ait ve ispatları kolayca yapılabilecek bazı

önemli bağıntılar aşağıda verilmektedir .

sh (arg shx) = x (58)

sh (arg chx) = √ x2 −1 (59)
sh ( arg thx) = x / √ 1− x2 (60)
sh ( arg cthx) = 1 / √ x2 −1 (61)
ch ( arg shx) = √ 1+ x2 (62)
ch (arg chx) = x (63)
ch (arg thx) = 1 / √ 1 −x2 (64)
ch ( arg cthx) = x / √ x2 −1 (65)
th ( arg shx) = x / √ 1 +x2 (66)
th ( arg chx) = (√ x2 −1) / x (67)
th ( arg thx) = x (68)
th ( arg cthx) = 1 / x (69)
cth ( arg shx) = (√ 1 + x2) / x (70)
cth ( arg chx) = x / (√ x2 −1) (71)
cth ( arg thx) = 1 / x (72)
cth (arg cthx) = x (73)
 88

TÜREV

Tarif : Bir y = f (x) fonksiyonunda, herhahgi bir noktada değişkenin ∆x kadar

artmasına karşılık y fonksiyonundaki artma ∆y ise, değişkendeki ∆x art-
masının sıfıra yaklaşırken, fonksiyondaki artmanın değişkendeki artmaya
oranının, şayet mevcut ise, yaklaşacağı limitine o fonksiyonun türevi de-
nir ve matematiksel ifadesi,

∆y f (x+∆x) – f (x)
Lim
∆x
= Lim
∆x
dir . (1)
0
∆x 0
∆x

ve bir y = f (x) fonksiyonunun türevi,

dy d
y΄ = = f (x) notasyonu ile gösterilir .
dx dx

Teorem : Eğer f (x) fonksiyonunun, değişkenin belli bir değeri için türevi mev-
cutsa değişkenin bu değerine tekabül eden nokta için fonksiyon kesin olarak sü-
reklidir .
Karşıt olarak : Fonksiyonun sürekli olması mutlaka türevin mevcudiyetini ge-
rektirmez . Örneğin y = x−1 fonksiyonunda x = 1 noktasında türev mevcut
değildir . Ama bu noktada fonksiyon süreklidir .

Türevin geometrik anlamı

Bir ( a, b) aralığında sürekli y = f (x) fonksiyonu ve bu fonksiyonun eğ-
risi üzerinde bir M0 ( x0 , y0 ) sabit noktası alınsın .
Şekil 42 M0 noktasının apsisini ∆x kadar arttıralım
buna karşılık fonksiyondaki artma ∆y ise, eğri üzerin-
de bu artışa tekabül eden nokta M ( x0 +∆x , y0 + ∆y )
olur .
M0M de y = f (x) fonksiyonunun bir kirişi olur
M0M doğrusunun x ekseni ile yaptığı açı φ ise,
tg φ = dy/dx olup, bu oran M0M doğrusunun eği-
midir .
∆x artışı sıfıra yaklaşırken eğri üzerindeki M noktası Şekil 42
M0 ra, M0M kirişi de eğrinin M0 noktasındaki teğetine
ve φ açısı da M0 daki teğetin eğim açısı olan α ya yaklaşır .

∆y dy
Lim
∆x
= = tg α = m olur .
0
∆x dx

Teorem : y = f (x) fonksiyonunun herhangi bir x noktasındaki türevi, f (x)

fonksiyonuna tekabül eden eğrinin x noktasındaki teğetinin eğimidir .
 89

TÜREV ALMAYA AİT KAİDELER

Bir sabitin türevi

c sabit bir sayı olduğına göre y = c sabit fonksiyonun türevini bulmaya
çalışalım .
x değişkeninin her ∆x kadar artmasına karşılık, fonksiyonun artması ∆y = 0 ola-
cağından ∆y/∆x = 0 olur . Bu suretle bir sabitin, değişkenin her noktasındaki tü-
revinin sıfır olduğu sonucuna vatılır . Yani y' = dy/dx = 0

d
c = 0 (2)
dx

Değişkenin kendisine göre türevi

y = x fonksiyonunda x değişkeni ∆x kadar arttığında y = x + ∆x olaca-
ğından ∆y = x + ∆x − x= ∆x olur . Böylece ∆y/∆x = 1 bulunur . y' = dy/dx = 1
veya
d
x = 1 (3) elde edilir .
dx

Bir fonksiyonun fir sabitle çarpımının türevi

u = f (x) fonksiyonunun k gibi bir sabitle çarpımının türevini hesaplaya-
lım . u nun x’e göre türevi mevcut ise, x değişkeninin ∆x kadar artışında y ∆y
kadar u da ∆u kadar artarsa,
y + ∆y = k (u + ∆u) = y + k.∆u olur . Buradan ∆y = k.∆u elde edilir .
∆y/∆x = k.∆u/∆x teşkil edilirse ve ∆x 0 yaklaştırılırsa,

∆y dy
Lim
∆x
= = y'
0
∆x dx

∆u du
Lim
∆x
= = u' olacağından,
0
∆x dx

d du
( k.u ) = k. (4) bulunur .
dx dx

Bir toplamın türevi

x’e bağlı u 1 (x) , u 2 (x), ….. , u n (x) fonksiyonlarının toplamı teşkil edil-
miş olsun ve bu fonksiyonların her birinin x’e göre türevleri mevcut ise,
y = u 1 + u 2 + …… + u n toplamında
x değişkeninin ∆x kdar artımına karşılık artımları ∆y , ∆u 1 , ∆u 2 , ….. , ∆ n ise,
 90

y + ∆y = (u 1 + ∆u 1) + (u 2 + ∆u 2) + …….. + (u n + ∆u n) + olur .
∆y/∆x oranı teşkil edilir ve ∆x 0 için limiti alınırsa,

∆y ∆u 1 ∆u 2 ∆u n
Lim = Lim ( + + ……. + )
∆x ∆x
0
∆x 0
∆x ∆x ∆x

∆y dy ∆u 1 du 1 ∆u n du n
Lim = , Lim = , Lim =
∆x ∆x ∆x
0
∆x dx 0
∆x dx 0
∆x dx

olacağından,
y' = u 1' + u 2' + …… + u n' olur veya

d du 1 du 2 du n
( u 1 + u 2 + …. + u n) = + + …….+ (5)
dx dx dx dx

Bir çarpımın türevi

x değişkenine bağlı iki fonksiyon u (x) ile v (x) ve bunların şarpımı da
y = u . v olsun .
x teki ∆x artışına karşılık u , v , y deki artışlar, ∆u , ∆v , ∆y olsunlar .

y + ∆y = (u + ∆u).(v + ∆v) = uv + u.∆v + v.∆u + ∆u.∆v

∆y/∆x teşkil edilip, ∆x 0 için limit alınırsa,

∆y ∆u ∆v ∆v ∆u
Lim = Lim ( v+ u+ ∆u + ∆v ) olur.
∆x ∆x
0
∆x 0
∆x ∆x ∆x ∆x

∆y dy ∆u du ∆v dv
Lim = , Lim = , Lim =
∆x ∆x ∆x
0
∆x dx 0
∆x dx 0
∆x dx

∆u
Lim . ∆v = 0 (∆x 0 için ∆v 0 yaklaştığından)
∆x 0
∆x
olacağından,
y' = u'v + v'u olur .

d du dv
(u.v) = v+ u (6)
dx dx dx
 91

n tane fonksiyonun çarpımının türevi, bu çarpımda her seferinde bir çarpan yeri-
ne türevini koymakla elde edilen çarpımların toplamına eşittir . Yani
y = u 1 (x) . u 2 (x) . u 3 (x)….…..u n (x) fonksiyonunun türevi,

y' = u 1' .u 2.u 3 …u n + u 1 .u 2' . u 3 …u n + …… + u 1' .u 2.u 3 …u n' (7)

Bir fonksiyonun kuvvetinin türevi

x değişkenine bağlı u fonksyonunun n inci kuvvetinin türevi, u n fonksi-
siyonu n tane u fonksiyonunun çarpımı şeklinde düşünülürek, n tane fonksiyo-
nun çarpımının türevi kaidesinden 7 ifadesinden elde edilebilir . Şöyle ki
y = u n = u .u . u ……… u
n tane

y' = u' . u n−1 + u' . u n−1 + …….+ u' . u n−1 (n tane terim ihtiva eder . )
buradan
y' = n . u n−1 . u' elde edilir . Veya daha açık olarak

d du
n n−1
u = n.u . (8) yazılabilir .
dx dx

Bir bölümün türevi

x değişkenine bağlı iki fonksiyon u (x) ve v (x) ise, bunların bölümü olan
y = u (x) /v (x) fonksiyonunun türevini bulalım .
x değişkenindeki ∆x artışına karşılık y , u , v fonksiyonlarındaki artışlar sırasıyla
∆y , ∆u , ∆v olsunlar .
u + ∆u
y + ∆y =
v + ∆v

u + ∆u u v ∆u – u ∆v
∆y = − = buradan
v +∆v v v ( v + ∆v )

∆y/∆x teşkil edilip ∆x 0 için limiti alınırsa,

∆y v.∆u/∆x − u. ∆v/∆x
Lim = Lim olur .
∆x ∆x
0
∆x 0
v ( v + ∆v )
∆y dy ∆u du ∆v dv
Lim = , Lim = , Lim =
∆x ∆x ∆x
0
∆x dx 0
∆x dx 0
∆x dx
 92

olacağından u' v − v' u

y' = bulunur . Veya daha açık şekilde
2
v

d u v . du/dx − u . dv/dx
( ) = (9) yazılabilir .
2
dx v v

Bir fonksiyonun kökünün türevi

x değişkenine bağlı u (x) fonksiyonunun m inci dereceden kökünün türe-
vi için, m
y = √ u = u 1/m yazılabileceğinden ( 8 ifadesi)

u'
[(1/m ) −1]
y' = (1/m) . u . u' = m elde edilir . Veya
m.√u (m− 1)

d m 1 du
(√u ) = m . (10) olur .
(m −1)
dx m.√u dx

özel olarak m = 2 için

d 1 du
(√u ) = . (10 a) elde edilir .
dx 2.√ u dx

Fonksiyon fonksiyonunun türevi

y = f (u) fonksiyonunda u değişkeni u = φ(x) şeklinde x’ in bir fonksi-
yonu ise, yani y = f [ φ (x) ] fonksiyonunun türevi

dy dy du
= . = f ' (u) . φ' (x) (11)
dx du dx

Bir fonksiyonun tersinin türevi

Teorem : y = f (x) fonksiyonu y ye tekabül eden bir x değeri için f ' (x) türe-
vine sahip ise, y = f (x) in ters fonksiyonu olan x = ψ (y) fonksiyonu da, x’e te-
kabül eden y değeri için
ψ ' (x) = 1/ f ' (x) türevine sahiptir .

( Teoremin ispatı verilmeyecektir . )

 93

BAZI ÖNEMLİ FONKSİYONLARIN TÜREVLERİNİN HESABI

y = x n fonksiyonu
8 nolu ifade de u = x olarak alınırsa,

d
( x n) = n . x n− 1 (12) bulunur .
dx

Trigonometrik fonksiyonların türevleri

y = sin x fonksiyonunun türevi

x değişkeninin ∆x kadar artışı y de ∆y kadar bir artış meydana getirece-
ğinden y + ∆y = sin (x + ∆x)
∆y/∆x = [ sin (x + ∆x) – sin x] / ∆x
Trigonometri bölümü 40 nolu ifadeye göre

∆y 2.cos [(2x + ∆x)/2] . sin (∆x/2) cos [x +(∆x/2)] . sin (∆x/2)

= =
∆x ∆x ∆x/2
olur . ∆x 0 için limite geçilirse,

dy ∆y sin (∆x/2)
= Lim = Lim cos[ x + (∆x/2)] .
∆x ∆x
dx 0
∆x 0
∆x/2 olur .

Lim cos [x + (∆x/2) = cosx

∆x 0

sin (∆x/2)
Lim = 1 (*) olduğundan, dy/dx = cosx
∆x 0
∆x/2
d
( sin x ) = cos x (13) olarak bulunur .
dx

(*) Lim six(x)/x in hesabı şekil 39

∆x 0

Birim trigonometrik çemberde 0< x < л/2 aralığında bir

x yayı için sin x = MH , tg x = AT ve x = AM yayının uzun-
luğu olduğundan, MH < x < AT dir . Yani sin x < x < tg x
şartından cos x < sinx/x < 1 elde edilir . x 0 yaklaşırsa, Şekil 39
cos x 1 ’e yaklaşacağından Lim sin x / x = 1 olur .
∆x 0
 94

y = cos x fonksiyonunun türevi

y = cos x = sin (л/2 – x) şeklinde ifade edilirse, problem fonksiyon fonk-
siyonunun türevinin hesabına dönüşür .
u = (л/2 – x) dersek, y = sin u olur . Sinüs fonksiyonunun türevi 13 ifa-
desi ile bellidir ve dy/du = cos u ’ya eşittir . du/dx = −1 dir .
y ' = dy/dx = dy/du . du/dx = cos u . (−1) = − cos (л/2 – x) = − sin x yani

d
( cos x ) = − sin x (14) olarak bulunur .
dx

y = tg x fonksiyonunun türevi
y = tg x = sin x / cos x olup, bir bölümün türevi 9 ifadesi ile verilmiş
olduğundan,
cos x . cos x + sin x . sin x 1
y' = = yani
2 2
cos x cos x
d 1
( tg x ) = = 1 + tg2 x (15) olur .
2
dx cos x

y = ctg x fonksiyonunun türevi

y = tg x = sin x / cos x olup, bölümün türevi ifadesinden yararlanarak

−sin x . sin x − cos x . cos x 1

y' = = − yani
2 2
sin x sin x

d 1
( ctg x ) = − = − (1 +ctg2 x (16) olur .
2
dx sin x

y = sec x fonksiyonunun türevi

y = sec x = 1/ cos x olup, 9 nolu bölümün türevinden yararlanılarak
y ' = sinx / cos2 x = tg x . sec x olur . Veya
d
y' = ( sec x) = tg x . sec x (17)
dx
y = csec x fonksiyonunun türevi
y = csec x = 1/ sin x olup, y ' = −cos x/ sin2 x = − ctg x . csc x
d
y' = ( csec x) = − ctg x . csec x (18)
dx
 95

Ters trigonometrik fonksiyonların türevleri

Bu fonksiyonların türevlerini, ters fonksiyonların türevlerinin bulunmasına

ilişkin teorem yardımıyla ve trigonometrik fonksiyonların türevlerinden faydala-
narak bulabiliriz . x = ψ (y) fonksiyonunun ters fonksiyonu y = f (x) ise, bunun
türevi teorem’e göre y ' = 1/ x ' dür .

x = siny y = arc sin x y ' = 1/ cos y = 1 / √ 1 – x2 (19)

x = cos y y = arc cos x y ' = − 1/ sin y = − 1 / √ 1 – x2 (20)

x = tg y y = arc tg x y ' = 1/ (1 + tg2 y) = 1/ 1 + x2 (21)

x = ctg y y = arc ctg x y ' = − 1/ (1 + ctg2 y) = − 1/ 1 + x2 (22)

x = sec y y = arc sec x y ' = 1/ tg y . sec y = 1/ x.√ x2 – 1 (23)

x = csec y y = arc csec x y ' = −1/ ctg y . csec y = −1/ x.√ x2 – 1 24)

Üstel fonksiyonların türevleri

y = e x fonksiyonunun türevi
x değişkeninin ∆x kadar artışına karşılık y değişkenindeki artış ∆y ise,

y + ∆y = e x+∆x yazılabilir . ∆y/∆x = e x . e ∆x –e x /∆x

∆x/∆y = e ( e – 1) / ∆x
x x
∆x 0 için limit alınırsa,

∆y e x −1
Lim = Lim ex ( ) yazılabilir .
∆x ∆x
0
∆x 0
∆x

∆y dy e ∆x −1
Lim = , Lim = 1 olacağından,
∆x ∆x
0
∆x dx 0
∆x

dy/dx = e x bulunur . Veya d

( ex ) = ex (25)
dx
u
y = e fonksiyonunun türevi
u = f (x) şeklinde x değişkenine bağlı bir fonksiyon olmak üzere y ' türevi

y ' = eu . u ' (25 a) olur .

 96

y = a x fonksiyonunun türevi
y = ax ln y = x.ln a ve y = e x. ln a şeklinde yazılırsa, u = x.ln a denirse,
y = e u olur . u ' = ln a olduğundan y ' = e u . u ' = e x.ln a . ln a = y. ln a = a x .ln a

d
( a x ) = a x .ln a (26) bulunur .
dx

Logaritmik fonksiyonların türevleri

y = ln x fonksiyonunun türevi
x = e y fonksiyonunun ters fonksiyonu y = ln x olduğundan, ters fonksi-
yonların türevlerinin bulunmasına ait teorem yardımıyla y ' = 1 / x ' ifadesinden
bulunabilir . y ' = 1/ e y = 1/ x olarak bulunur . Yani

d 1
( ln x) = (27) olur .
dx x

y = ln u(x) fonksiyonunun türevi

11 bağıntısından yararlanılarak (fonksiyon fonksiyonunun türevi) y ' = u '/u

d 1 d
ln u(x) = . u (28) olur .
dx u dx

y = u v fonksiyonunun türevi
u ve v aynı bir değişkenin fonksiyonları olmak üzere, y = u v fonksiyo-
nunda her iki tarafın naturel logaritması alınırsa,
ln y = v.ln u her iki tarafın türevi alınarak,
y '/y = v '. ln u + v . u '/u
y ' = y . ( v '. ln u + v . u '/u )

dy dv du
v
= u .( . ln u + v . ) (29)
dx dx dx

y = log a x fonksiyonunun türevi

x = a y olduğundan, 26 bağıntısından dx/dy = a y .ln a = x . ln a olur .
Logaritma bölümü 11 bağıntısından da faydalanılarak,
dy 1 log e 0,434294
= = = (30) elde edilir ,
dx x . ln a x . log a x . log a
 97

Hiperbolik fonksiyonların türevleri

y = chx fonksiyonunun türevi

y = chx = (e x + e – x ) / 2 tarif ifadesinden hareketle terimlerin ayrı
ayrı türevleri alınıp, toplanacaktır .
y ' = (e x – e – x ) / 2 = shx elde edilir . Yani
d
( chx ) = shx (31) olur .
dx

y = shx fonksiyonunun türevi

y = shx = ( e x − e – x ) / 2 y ' = ( e x + e – x ) / 2 = chx

d
( shx ) = chx (32) olur .
dx

y = thx fonksiyonunun türevi

y = thx = shx / chx olduğundan bölümün türevine ait 9 ifadesinden,
y ' = ( ch2x – sh2x ) / ch2x = 1/ ch2x = 1 – th2x = sech2x olur .
d
( thx ) = 1 – th2x (33)
dx

y = cthx fonksiyonunun türevi

y = cthx = chx / shx
y ' = ( sh2x – ch2x ) / sh2x = −1/ sh2x = 1 – cth2x = − csech2x olur .
d
( cthx ) = 1 –cth2x (34)
dx

Ters hiperbolik fonksiyonların türevleri

Ters fonksiyonların türevlerinin bulunmasına ait teoremden ve hiperbo-
lik fonksiyonların türevlerinden faydalanarak ters fonksiyonların türevlerini bu-
labiliriz . x = ψ (y) fonksiyonunun tersi y = f (x) ise, y ' = 1 /ψ '(y) dir .

x = shy y = arg shx y ' = 1/ chy = 1/√ x2 + 1 (35)

x = chy y = arg chx y ' = 1/ shy = 1/√ x2 − 1 (36)

x = tghy y = arc tghx y ' = 1/ (1 − tgh2y) = 1/(1 − x2) (37)

x = ctghy y = arc ctghx y ' = 1/ (1 − ctgh2y) = 1/( 1 − x2) (38)

 98

Reel değişkenli sanal bir fonksiyonun türevi

y = e ju(x) = cos u(x) + j sin u(x) sanal fonksiyonunun türevi

ju(x)
y ' = j u '(x) . e = j u '(x) . [cos u(x) + j sin u(x)]
= − u '(x) . sin u (x) + j u '(x).cos u(x) olur .
Bunu genelleştirerek x değişkenine bağlı
y (x) = R (x) + j Q (x) sanal fonksiyonun türevi için,

Y ' = R ' (x) + j Q ' (x) (39) yazabiliriz .

Ardışık türevler
y = f (x) fonksiyonu y ' = f ' (x) gibi bir türeve sahip ise ve x bağımsız de-
ğişkeninin fonksiyonu olan bu türevinde bir türevi mevcutsa, bu türeve y = f (x)
fonksiyonunun ikinci türevi denir . y '' = f ''(x) notasyonu ile gösterilir .
Aynı şekilde y = f (x) fonksiyonunun üçüncü, dördüncü, ….. n inci türevleri de
tarif edilir . n inci türev,
y ( n ) = f (n) (x) = d n / dx n f (x) notasyonu ile gösterilir .
Bütün bu üst mertebeden türevlere y = f (x) fonksiyonunun ardışık türevleri de-
nir .
Artan ve eksilen fonksiyonlar ve bunlarla ilgili teoremler
Teorem : f (x) fonksiyonu, ( a, b ) aralığı içinde artan bir fonksiyon ise, bu
fonksiyonun bu aralık içindeki türevi daima pozitiftir .
Karşıt teorem : Bir f (x) fonksiyonunun ( a, b ) aralığındaki türevi daima pozitif
ise, f (x) fonksiyonu bu aralık içinde artan bir fonksiyondur .
Teorem : f (x) fonksiyonu ( a, b ) aralığı içinde azalan bir fonksiyon ise, bu
fonksiyonun bu aralık içindeki türevi daima negatiftir .
Karşıt teorem : Bir f (x) fonksiyonunun ( a, b ) aralığındaki türevi daima negatif
ise, f (x) fonksiyonu bu aralık içinde azalan bir fonksiyondur .
Not : Bu teoremlerin ispatına girilmeyecektir .

Bir fonksiyonun maksimumu minimumu (ekstremum)

Bir ( a, b) aralığında, tarifli ve sürekli bir y = f (x) fonksiyonu, bu aralık
içinde x in herhangi bir x 0 değeri için,
a ) (x 0−∆x , x 0 ) aralığında artan ve ( x 0 , x 0+∆x ) aralığında azalan bir fonksi-
yon ise, bu fonksiyonun x = x 0 için aldığı değere, bu fonksiyonun maksimu-
mu denir . Şekil 40 a
a ) (x 0−∆x , x 0 ) aralığında azalan ve ( x 0 , x 0+∆x ) aralığında artan bir fonksi-
yon ise, bu fonksiyonun x = x 0 için aldığı değere, bu fonksiyonun minimu-
mu denir . Şekil 40 b

Veya bu tarifler başka bir deyişle şöyle ifade edilebilir .

y = f (x) fonksiyonu, x 0 apsisli noktanın solunda artan ve sağında azalan bir
fonksiyon ise, x 0 noktası bir maksimumdur . Tersi halinde, x 0 apsisli noktanın
 99

solundda azalan ve
v sağındaa artan bir fonksiyon
n ise, x 0 nooktası bir minimum
mdur .
Fonksiiyonun maaksimum vev minimuum noktalarına eksttremum nooktaları deenir .

Şekkil 40 a Şekil 400 b

Teorem m : Bir y = f (x) fonksiyonunnun ( a , b ) aralığınnın x 0 gibii bir noktaasında,

bir makksimum veyav minimmum ( eksstremum ) noktası mevcut m ise ve bu nok ktada
f (x) inn bir türevi varsa, buu türev sıffıra eşittir . Yani y ' = f ' (x 0) = 0 dır .
Bu dem mektir ki; y = f (x) fonksiyonu
f unun x 0 daki
d ekstreemum nokktasındaki teğeti
yatayddır . Şekil 41
4

Şekill 41
Bu teoremin karrşıtı ise herr zaman doğru
d değiildir . Yanni f (x) fonnksiyonunu
un x o
gibi birr noktasınnda türev sıfır
s dolayısıyla teğeet yatay ollabilir . Anncak bu du urum
fonksiyyonun muuhakkak x o noktasınnda ekstrem mumununn olmasını gerektirm mez .
Şekil 42
4 de gerçekten f (x) fonksiyoonunun x 0 noktasındda türevi ssıfırdır ve bu
noktaddaki teğeti yataydır . Ama bu nokta bir ekstremum m noktası değildir . bu
nokta bir
b büküm m noktasıdıır .
f (x) foonksiyonuuna ait ( a , b ) aralığğı içindekii bir noktaanın ekstreemum nok ktası
olabilmmesi için, o noktadaaki türevinn sıfır veyaa teğetin yatay
y olmaası yetmezz . Bu
şart gerek şarttırr ama yeteer şart değiildir .

Şekil 42
4
 100

Bir fonnksiyonunn ekstremuum noktalaarının bulu unması

y = f (x) fonksiyonnunun ekstremum noktalarını
n bulmak iççin, birincci türev
sıfıra eşitlenerek
e k çözülür .
( = 0 denklemininn reel köküü mevcut değilse f (x)
a ) f ' (x) ( fonksiyyonunun maksi-m
muum veya minumumu
m u (ekstrem
m noktası) yoktur .
b ) f ' (x) = 0 deenklemininn reel bir kökü
k x 0 isse;
Buu x 0 değerii için sıfır olmayan ikinci, üçü üncü, ….. , n inci ilk ardışık türevin
t
meertebesi çifft ise, fonkksiyonun ekstremum
e mu vardır ve bu türeev pozitifsse ekst-
rem
mum minim muma, neegatif ise maksimum
m ma tekabüll eder .
c ) x 0 değeri içiin sıfır olmmayan ilk ardışık türrevin merttebesi tek ise, ekstreemum
bahhis konusuu değildir .

Diferennsiyel
B y = f (x)
Bir ( fonksiyyonunun diferensiye
d eli diye ; türevi
t ile ddeğişkenin
n artma
miktarıyla (∆x ille ) çarpım mına denirr . ‘‘d’’ no
otasyonu ille gösteriliir . Buna göre
g
f (x) foonksiyonuunun difereensiyeli,
dy = d f (x) = f ' (x)) . ∆x olur . (440)
Küçükk artmalar için dx = ∆x alınabileceğindeen 40 ifadeesi dy = f ' (x) . dx şeklin-
de yazıılabilir .
y = f (xx) fonksiyyonuna ait eğri üzeriinde bir M (x,y)
noktası olsun . Şekil
Ş 43 x değişkeniindeki ∆x = dx
artımınna karşılıkk fonksiyoonun aldığıı değer y+ +∆y dir .
diğer taraftan
dy/dx = f ' (x) = tg α = PT T/∆x
PT = f ' (x) . ∆x = dy olur . Buradann
y = f (xx) fonksiyyonunun diferensiye
d elinin d f (x)
( = dy = PT Şekil 43
ye eşit olduğu annlaşılır .
∆y ise,, değişkenndeki ∆x artımına
a nksiyondakki artmadıır . ∆y = M 1P
kaarşılık fon
dir . Yani ∆y ile dy arasınndaki fark M 1T den ibarettir .

ÖRNE EKLER
1 ) y = x 3 – 8 x 2 + 5 x + 16 foonksiyonu
unun türevini bulalım
m
y ' = 3.x2 – 16.x
1 +5

2 ) y = (2x 3 + 25)
2 6 fonkssiyonununn türevi, fo
onksiyon fonksiyon
f nunun türev
vinden
3 6 5
u = (2x + 25) denirsee y = u oluro . y ' = 6u . u ' olacağında
o an
3 5 3 5
y ' = 6 ( 2x + 25) . u ' = 6 ( 2x + 25) . 6x den
y ' = 36 x . ( 2x 3 + 25)) 5

3 ) y = (x 2+2)) . (x 3−1)
y ' = 2x . (x 3−1) – 3x 2. (x 2+2) = 2x 4 – 2x
x – 3x 4 – 6x 2
y ' = − x 4 – 6x
6 2 – 2x
 101

4 ) y = (x 3−5) / ( x+1)
y' = [3x 2.( x+1) − (x 3−5)] / ( x+1) 2
y ' = (2x3+3x 2+5) / ( x+1) 2

5 ) y = √ (x 2−1) 3 u = (x 2−1) 3 u ' = 3(x 2−1) 2 . 2x = 6x. (x 2−1) 2

y ' = u ' / 2 √ (x 2−1) 3
y ' = 3x. (x 2−1) 2 / √ (x 2−1) 3

6 ) y = cos (x2+1) 3 u = (x 2+1) 3 y = cos u u ' = 3.(x 2+1) 2

y ' = − u '.sin u
y ' = − 3.(x 2+1) 2.sin (x 2+1) 3

7 ) y = √ cos x u = cos x denirse y = √ u u ' = − sin x

y ' = u '/ 2√ u
y ' = − sin x / 2.√ cos x

8 ) y = x 2.(sin x – cos x)
y ' = 2x.(sin x – cos x) + x 2 ( cos x + sin x)

9 ) y = arc sin ( cos 3x) u = cos 3x denirse y = arc sinu olur . u ' = −3sinx
y ' = u '/ cos y = − 3sin x / cos (arc sin u)
y ' = −3sin x / cos [arc sin (cos 3x)]

10 ) y = e 5x u = 5x denirse, y = e u olur . u ' = 5

y ' = u ' . eu y ' = 5.e 5x

11 ) y = e ln x u = ln x y = eu u ' = 1/x
y ' = u ' . eu y ' = eu / x

12 ) y = ln √ (1−x 2) u = √ (1−x 2) denirse y = ln u u ' = −2x / 2√(1−x2)

y'=u'/u y ' = x/ (1−x 2)

13 ) y = ch 5x u = 5x y = ch u u ' =5
y ' = u ' . sh u y ' = 5.sh 5x

14 ) y = x 3 – 3x 2 – 24x + 4 fonksiyonunun ekstremum noktalarını bulunuz ?

y ' = 3x 2 – 3x – 24 = 0 birinci türevin köklerini bulalım .
x 1,2 = ( 3 ± √ 9 + 3.24 ) / 6 x 1 = 2 x 2 = − 1 bulunur .
y '' = 6x – 3 y '' (2) = 9 y '' (−1) = −9
Fonksiyonun birinci türevinin kökleri ( 2 ve −1 ) reel ve sıfır olmadığından
bu köklere tekabül eden noktalarda ekstremum mevcuttur . İkinci türevi (ilk ar-
dışık türev) pozitif yapan köke tekabül eden nokta (2) minimuma,negatif yapan
köke tekabül eden nokta (−1) maksimuma tekabül eder .
 102

TAYL
LOR VE MAC-LA
M AURIN AÇ
ÇILIMLA
ARI

Taylor ve Mac-Laur
T M rın açılımllarına girm meden öncce sonlu arrtımlar teo oremini
izah ettmeye çalıışalım .
Sonlu artımlar teeoremi :
( a . b ) araalığında taarifli ve süürekli bir f (x) fonksiyonu, bu aralığın her
h nok
tasındaa bir türevve sahip isee a ile b arrasında
f ( b) – f ( a ) = (b( – a) . f ' ( c ) 1)
(1
ifadesiini sağlayaan hiç olm mazsa bir c ara noktaası
vardır . Şekil 44 Teoreminn ifadesinddeki eşitlik k
f (bb) – f (a) / (b – a) = f ' (c) b
biçiminde
yazılaccak olursaa, birinci taarafın AB doğrusun nun
eğimi, ikinci taraafında araalığın içinddeki bir no oktadaki
teğetinn eğimi oldduğu kolayyca görüleebilir . Şekil 44
Bu teoreme göree, (a , b) arralığı içindde f (x) fo onksiyonunnun
en az bir
b noktasıındaki teğetinin eğim mi AB yi birleştirenn doğrununn eğiminee eşittir.
Veya f (x) fonkssiyonununn AB ye paaralel en az a bir teğetti mevcutttur .
1 ifadeesinde
a=x
b=x+h diyerek (b – a) = h koyalım m . c, a ilee b arasınd
da bir
değer olacağına
o göre sıfır ile bir araasında bir θ sayısı ciinsinden ( 0 < θ <1 olmak
üzere ) c = x + θ h şeklindde ifade eddilebilir .
Böylecce 1 ifadessi başka biir biçimdee yazılabilir .

h ' (x + θ h)
f (x + h) – f (x) = h.f (22)

Bu ifaddeye ortalama değerr formülü ( ara değeer formülüü veya sonnlu artımlaar for-
mülü) denir .
Taylorr Teoremi
( , b) arallığında tarrifli ve sürrekli bir f (x) fonksiiyonu bu aaralıkta tarrifli ve
(a
…, f (n) (x) türevlerin
süreklii f ' (x) , f '' (x) , …… ne sahip isse ve a ile b hariç ollmak
b aralığınn bütün deeğerleri içiin n+1 incci mertebeden bir tüürevi haiz ise,
üzere bu i bu
aralıktaa a ile b den farklı ene az bir c ara değerri için

b−a −a)2
(b− (b−a) n
f (bb) = f (a) + f ' (a) + f '' (a) + …… + f (n) (a)
1! 2
2! n!

(bb−a) (n+1)
(n+1)
+ f (c) (3aa) olur .
(n+1)!

Bu ifaddede a = x b = x+h c = x+θ h (0 < θ < 1) koyarssak,

 103

Taylor açınımı

h h2 hn
f (x+h) = f (x) + f '(x) + f ''(x) + …… + f (n) (x)
1! 2! n!

h (n+1)
+ f (n+1)
(c) (3b) şeklini alır .
(n+1)!

Mac-Laurin açılımı
Taylor formülünde a =0 b = x almakla yani 3b formülünde x = 0 ve
h = b−a = x almakla Mac-Laurin açılımı elde edilir .

x x2 xn xn+1
f (x) = f (0) + f '(0) + f ''(0) + … + f (n) (0) + f (n+1) (θx)
1! 2! n! (n+1)!
(4)
Bu ifade (0 ,x) aralığında tarifli ve sürekli olan ve bu aralığın bütün değerleri
için gene tarifli ve sürekli f ' (x) , f '' (x) , …… , f (n) türevlerine sahip ve 0 ile x
hariç bu aralığın bütün değerleri için n+1 inci mertebeden bir türevi haiz her
f (x) fonksiyonu için geçerlidir . 0 < θ < 1 olmak üzere, 4 ifadesindeki son terim
ε xn şeklinde gösterilir . Bu son terime tamamlayıcı terim (Lagrange kalanı) adı
verilir .

Sınırlandırılmış açılımlar
y = f (x) fonksiyonu, Mac-Laurin serisine açılabilen bir fonksiyon ise, se
rinin her bir terimini tek tek hesaplamak ve bilhassa serinin genel terimini bul-
mak her zaman kolay olmaz . Çoğu kez sonsuz terimli Taylor veya Mac-Laurin
serisinin ilk birkaç teriminin bulunması maksada yeter . Bu suretle serinin tama-
mı yerine pratikte ilk birkaç teriminin alınması, küçük bir hata ile hesapların ya-
pılmasına imkan verir . Mac-Laurin veya Taylor serisi yerine ilk birkaç terimi-
nin alınmasıyla yetinilen ifadeye ‘‘sınırlı açılım’’denir .

Sınırlı açılımlara ait işlemler

Sıfırı içine alan bir aralıkta f (x) ve g (x) gibi iki fonksiyonun sınırlı açı-
lımları,
f (x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + ……… + a n x n + ε 1 x n = A + ε 1 x n
g (x) = b 0 + b 1 x + b 2 x 2 + ……… + b n x n + ε 2 x n = B + ε 2 x n ise,
Toplama :
f (x) + g (x) = (a 0+b 0) + (a 1+b 1) x + …. +(a n+b n) x n = (ε 1+ε 2) xn

f (x) + g (x) = A + B + (ε 1+ε 2) x n (5)

 104

Çarpma :

f (x) . g (x) = A . B + ε x n (6)

ε x = (ε 1 B + ε 2 A + ε 1.ε 2 ) x n dir .
n

Türev alma :
Mac-Laurin formülü yardımıyla bir f (x) fonksiyonunun sınırlı bir açılımı,
f (x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + ……… + a n x n + ε 1 x n = A + ε 1 x n biliniyorsa,
f ' (x) in sınırlı bir açılımı türev alınarak elde edilebilir .

f '(x) = a 1 + 2 a 2 x + 3 a 3 x 2 +…… + n a n x n−1 + n ε 1 x n−1 (7)

İntegral alma :
Karşıt olarak bir f (x) fonksiyonunun türevinin sınırlı bir açılımı,
f ' (x) = a 1 + a 2 x + a 3 x 2 + ……… + a n x n−1 + ε 1 x n−1 ise,
bunu integre ederek f (x) fonksiyonunun sınırlı bir açılımı bulunabilir .

f (x) = f (0) + a 1 x + a 2 x 2 /2 + a 3 x 3 /3 + ……. + a n x n /n + ε 1 x n /n (8)

SINIRLI AÇILIMLAR

f (x) = e x fonksiyonu
e x fonksiyonunun türevi ve bütün ardışık türevleri birbirlerine eşit oldu-
ğundan, y ' = y '' = y ''' = …… = y (n) = e x
f ' (0) = f '' (0) = f ''' (0) = …… = f (n) (0) = 1 olur .
Bu değerleri 4 ifadesinde yerine koyarak ve son terim için ε x n diyerek,

1 1 1
x
e =1+x+ 2
x + 3
x + ……. + xn + ε xn (9)
2! 3! n! açılımı bulunur.

x yerine –x koyarak,

1 1 1
−x
e =1−x+ x − 2 3
x + …… + (−1 ) n
xn + ε xn (10)
2! 3! n! bulunur .

9 ifadesinden x = 1 koyarak e sayısının değerini hesaplamaya yarayan seriyi elde

ederiz .
1 1 1 1
e=1+1+ + + + …… + + ……. (9a)
2! 3! 4! n!

e = 1 + 1 + 0,5 + 0,1667 + 0,04167 + 0,00833 + ……. ≈ 2,7167 bulunur .

 105

f (x) = a x fonksiyonu
f '(x) = a x ln a f '(0) = ln a
f ''(x) = ax ln2 a f '' (0) = ln 2 a
f '''(x) = ax ln3 a f ''' (0) = ln 3 a
… …….. …. …….
f (n) (x) = ax lnn a f (0) = ln n a
(n)
f (0) = 1 olur .

ln a ln 2a ln 3a ln na
ax = 1 + x+ x2 + x 3 + ……. + xn + ε xn (11)
1! 2! 3! n!

f (x) = ln (1+x) fonksiyonu

f '(x) = (1+x) −1 f '(0) = 1
f ''(x) = −(1+x) −2 f '' (0) = −1
f '''(x) = −1.(−2).(1+x) −3 f ''' (0) = 2
… ……..….… ….
f (n) (x) = (−1) n−1 . (n−1)! f (n)(0) = (−1) n−1 . (n−1)! f (0) = 0

x2 2 x3 6 x4 (n−1)! x n
ln (1+x) = x − + − +….+ (−1) n−1. + ε xn
2! 3! 4! n!

x2 x3 x4 xn
ln (1+x) = x − + − +….+ (−1) n−1. + ε xn (12)
2 3 4 n

Bu ifadede x yerine (x−1) koyacak olursak,

(x−1) 2 (x−1) 3 (x−1)4 (x−1) n

ln x = (x−1) − + − +…+ (−1) n−1. + ε xn 13)
2 3 4 n

12 ifadesinde x yerine –x koyarsak,

x2 x3 x4 xn
ln (1−x) = − x − − − −…...− + ε xn (14)
2 3 4 n olur .

12 ifadesinde x yerine x 2 veya (−x2) koyarsak,

x4 x6 x8 x 2n
ln (1+x2) = x2 − + − −….+(−1) n−1. + ε x 2n (15)
2 3 4 n
 106

x4 x6 x8 x 2n
ln (1−x2) = − x2 − − − − …. − + ε x 2n (16)
2 3 4 n bulunur .

12 ve 14 ifadelerindeki açılımlardan yararlanarak ve

ln [(1+x) / (1−x)] = ln (1+x) – ln (1−x) olduğundan,

1+x x3 x5 x 2n+1
ln ( )= 2( x+ + + ….. + + ….. ) (17)
1−x 3 5 2n+1 olur .

veya
ln √ [(1+x) / (1−x)] = (1/2) ln [(1+x) / (1−x)] yazılabileceğinden,

1+x x3 x5 x 2n+1
ln = x+ + + ….. + + ….. ) (18)
√ 1−x 3 5 2n+1 olur .

17 ve 18 açılımları çabuk yakınsamalarından ötürü logaritma tablolarının hesa-

bında kullanılırlar .

f (x) = (a+x)m fonksiyonu

(a+x) > 0 olmak üzere ve herhangi bir m sayısı için tarif edilmiş olan bu
fonksiyon Mac-Laurin serisine açılabilir .
f ' (x) = m.(a+x) m−1 f ' (0) = m.a m−1
f '' (x) = m.(m−1).(a+x) m−2 f ' (0) = m.(m−1)a m−2
f ''' (x) = m.(m−1).(m−2).(a+x) m−3 f ' (0) = m.(m−1).(m−2).a m−3
……. ………………….. ……………
f (x) = m.(m−1).(m−2). …..(m−n+1).(a+x) m−n
(n)

f (0) = a m ve f (n) (0) = m.(m−1).(m−2). … (m−n+1)a m−n

m m.(m−1) m.(m−1).(m−2)
m m m−1 m−2 2
(a+x) = a + a x + a x + a m−3 x 3 +..
1! 2! 3!

m.(m−1).(m−2) ……(m−n+1)
……. + a m−n xn + ε x n
n!

(19) elde edilir .

m pozitif bir tam sayı ise, m = n için tamamlayıcı terim veya kalan sıfır olur .
Yani x ne olursa olsun ε = 0 dır . Böylece Newton Binom serisi elde edilir .
 107

a =1 ve m =−1 için

1 / (1+x) = 1− x + x 2 – x 3 + ….. + (−) n x n + ε x n (19 a) olur .

a =1 ve m = 1/2 için

x 1 1.3
√ 1+x = 1 + − x + 2
x 3 − …….
2 2.4 2.4.6

1 . 3 . 5 …… (2n−3)
….. + (−1) n−1
xn + ε xn (19 b)
2 . 4 . 6 …... 2n

Trigonometrik fonksiyonların açılımları

f (x) = sin x fonksiyonu

f '(x) = cos x f '(0) = 1
f ''(x) = − sinx f '' (0) = 0
f '''(x) = − cos x f ''' (0) = − 1
f (4) (x) = sin x f (4) (0) = 0
… …….. …. …….
f (n) = sin (x+n.л/2) f (0) = sin (n. л /2)
(n)
f (0) = 0 olur .

x x3 x5 x 2p+1
sin x = − + + …… + (−1) p + ε x 2p+1
1! 3! 5! (2p+1)!

(20)
20 ifadesinin türevi alınarsa d/dx sin x= cos x olacağından,

x2 x4 x 2p
cos x = 1 − + − …….. + (−1) p + ε x 2p (21)
2! 4! 2p! olur .

tg x = sin x / cos x ve ctg x = cos x / sin x olduğundan, 20 ve 21 ifadelerinin bir-

birlerine bölünmesinden,

x x3 2 x5 17 x 7
tg x = + + + + ………. (22) elde edilir .
1 3 15 315
 108

1 x x3
ctg x = − − − ……… (23)
x 3 45

f (x) = arc tg x fonksiyonu

f '(x) = 1 / 1+x 2 f '(0) = 1
f ''(x) = − 2x (1+x 2) −2 f '' (0) = 0
f '''(x) = − 2 (1+x 2) −2 + 8 x 2 (1+x 2) −3 f ''' (0) = − 2
f (4) (x) = 24 x (1+x 2) −3 − 48 x 3 (1+x 2) −4 f (4) (0) = 0
f (5) (x) = 24 x (1+x 2) −3 − 288 x 2 (1+x 2) −4 f (5) (0) = 24
+ 384 x 4 (1+x 2) −5 f (0) = 0 olduğundan,
bunlar 4 nolu açılım ifadesinde yerlerine konarak,

x 2 x3 24 x 5 2n! x 2n+1
arc tg x = − + − …… + (−1) n + ……
1! 3! 5! (2n+1)!

x x3 x5 x7 x 2n+1
arc tg x = − + − +…+ (−1) n +…
1 3 5 7 (2n+1)
(24) elde edilir

f (x) = e jx fonksiyonu
f ' = j e jx f '(0) = j
f '' = − e jx f '' (0) = − 1
f ''' = − j e jx f ''' (0) = − j
f (4) = e jx f (4) (0) = 1
f (5) = j e jx f (5)(0) = j
f (6) = − e jx f (6)(0) = − 1
f (7) = − j e jx f (7)(0) = − j
f (8) = e jx f (8) (0) = 1
f (0) = 1
Bu değerleri 4 ifadesinde yerine koyarak,

x x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8
e jx = 1 + j − −j + +j − −j + +
1! 2! 3! 4! 5! 6! 7! 8!

x9 x 10 x 11 x 12
j − −j + − ………
9! 10! 11! 12!

reel ve sanal terimler ayrılarak yazılırsa,

 109

x2 x4 x6 x8 x 10 x 12 x 2p
e jx = 1 − + − + − + − ……+ (−1)p
2! 4! 6! 8! 10! 12! 2p!

x x3 x5 x7 x9 x 11 x 2p+1
+j[ − + − + − +….+ (−1)p ] + ε xn
1! 3! 5! 7! 9! 11! (2p+1)!

elde edilir .
Bu açılımın reel kısmının 21 ifadesindeki cos x fonksiyonunun açılımına, sanal
kısmının ise, 20 ifadesindeki sin x fonksiyonunun açılımına eşit olduğu görül-
mektedir . Böylece Euler formülünün,

e jx = cos x + j sin x olduğu ispatlanmış olmaktadır .

Hiperbolik fonksiyonların açılımları

f (x) = chx fonksiyonu

f '(x) = sh x f '(0) = 0
f ''(x) = chx f '' (0) = 1
f '''(x) = shx f ''' (0) = 0
(4)
f (x)= chx f (4) (0) = 1
…………... …………….
(2p)
f (x) = chx f (2p)(0) = 1
f (2p+1) (x) = shx f (2p+1)(0) = 0
f (0) = 1 olduğuna göre bunlar 4 ifadesindeki Mac-Laurin formülünde
yerlerine konarak,
x2 x4 x 2p
chx = 1 + + + …… + (−1) p + ε x 2p (25)
2! 4! 2p! elde

edilir . Aynı ifade, chx = (e x + e –x ) / 2 olduğundan, 9 ve 10 açılımlarının topla-

nıp, ikiye bölünmesiyle de elde edilebilir .
25 ifadesinin türevini alırsak,

2x 4 x3 6 x5 2p x 2p−1
shx = 1 + + + +…… + + ε x 2p
2! 4! 6! 2p!

x x3 x5 x 2p−1
shx = 1 + + + +……+ + ε x 2p−1 (26)
1! 3! 5! (2p−1)! olur .
 110

ÖRNEKLER

1) x x5 x7 x9 x 2n+1
arc tg x = x − + − + + …+ (−1) n +…
3 5 7 9 2n+1
açılımından yararlanarak л sayısının yaklaşık bir değerini bulalım .

Çözüm : л/4 = arc tg 1 olduğuna göre, bu açılımda x = 1 koyarsak,

л = 4 . arc tg 1 = 4 . ( 1 – 1/3 + 1/5 – 1/7 + 1/9 – 1/11 + 1/13 – 1/15 + ….)
л = 4.(1 – 0,333 +0,2 – 0,143 + 0,111 – 0.010 + 0,077 – 0,066 + …
л = 4 . 0.836 ≈ 3,344 bulunur .
Bu seri pozitif ve negatif terimleri ihtiva ettiğinden yakınsaması oldukça yavaş
olmaktadır . Bu bakımdan л sayısının hesaplanmasına pek uygun değildir .

2) x3 2 x5 17 x 7
tg x = x + + + + ……….
3 15 315

açılımından yararlanarak 30 o = л/6 = 0,523599 radyan’ın tanjantını bulalım .

Çözüm : Bu açılımda x = 0,523599 koyarsak,

tg x = 0,523599 + 0,047849 + 0,005247 + 0,000582 = 0,577277 bulunur .

3 ) Bir enerji iletim hattının faz tellerinin zincir eğrisi y = c . ch(x/c) – c dir .
( c telin parametresi olup, c= H/g dir ) Bu eğrinin sınırlı bir açılımını bulunuz .

Çözüm : y = chx eğrisinin sınırlı açılımı 25 ifadesi ile verilmiştir .

x2 x4 x6 x 2p
chx = 1 + + + + …… + (−1) p + ε x 2p
2! 4! 6! 2p!

Açılım ifadesinde x yerine x= x/c koyarsak,

x2 x4 x6
y = c.(1 + + + + …… ) − c
2 4 6
2c 24.c 720.c

x2 x4 x6
y= + + + ……
3 5
2c 24.c 720.c elde edilir .

İlk terimle yetinilirse eğri parabole dönüşür .

 111

BELLİ NOKTALARDAN GEÇEN BİR EĞRİYE MATEMATİKSEL

EĞRİ UYDURMA EN KÜÇÜK KARELER METODU

Herhangi bir eğrinin grafiği ve bu grafik üzerinden alınan n adet noktası-

nın koordinatları belli olsun . Bu noktalardan geçebilecek en uygun matematik-
sel eğri en küçük kareler metodu ile belirlenebilir .
En küçük kareler metodu
Grafiğe yakın bir matematiksel bir eğri uydurabilmek için ; grafiğin n adet nok-
tasının koordinatları (veri noktaları) belli ve Mi (xi,yi) olsun . Bu noktalardan ge-
çen uydurulacak en yakın eğri fonksiyonu da g(x) ise, uydurulacak eğri ile veri-
len grafiğin ordinatları arasında ufak bir fark hatası oluşacaktır . Buna göre uy-
durulacak eğri üzerindeki her noktadaki xi apsisine karşılık gelen g(xi) ve yi or-
dinatları arasında ε = g(xi) – yi kadar bir mutlak hata ortaya çıkacaktır .
Grafiğin her noktasındaki mutlak hataların toplamının minimum olması isten-
mektedir . Bu hatalar pozitif veya negatif tir . Toplam hata bulunurken negatif
hatalar toplamdan eksileceğinden toplam hatada gözükmezler . Bunu önlemek
için her bir ordinatdaki hataların kareleri alınarak toplanırsa, negatif hatalar da
toplama ekleneceklerinden nazarı itibara alınmış olurlar . n adet nokta için top-
lam hata,
n n
E = ∑ εi = ∑ [ g(xi) – yi ]2 olur .
2

i=1 i=1
E toplam hatasında, grafiklerin ordinatları veri noktaları olup, değiştirilemeye-
ceğinden, uydurulacak g(x) fonksiyonunun katsayıları, E toplam hatası mini-
mum olacak şekilde belirlenmelidir .
g(x) fonksiyonu doğrusal, polinominal, rasyonel, ve exponansiyel formda seçile-
bilir .

Doğrusal bir eğri uydurma

Grafiğin n adet noktasının koordinat düzlemindeki dağılımının, birinci derece-
den (doğrusal) bir polinoma yakın bir eğri civarında toplandığı gözlenirse, uydu-
rulacak eğri birinci dereceden (doğrusal formda) seçilebilir .
g (x) = b0 + b1 x
Uydurulacak birinci dereceden g(x) fonksiyonunun katsayıları b0 , b1 o şekilde
bulunmalıdır ki toplam hata minimum olsun . Bunun için de, E nin uydurulacak
fonksiyonun katsayılarına göre kısmi türevleri alınıp sıfıra eşitlenmelidir
∂E/∂b0 = 0 ∂E/∂b1 = 0
bilinmeyen katsayı adedi kadar denklem elde edilir . Bu denklemlerin çözümün-
den de katsayılar hesaplanır .
g (x) = b0 + b1 x olarak seçildiğinden, hataların karelerinin toplamı
n n n
E = ∑ εi = ∑ [ g(xi) – yi ] = ∑ ( b0 + b1 xi −yi)2 olur .
2 2

i=1 i=1 i=1

 112

n
∂E/∂b0 = 0 2. ∑ ( b0 + b1 xi −yi) . ∂g/∂b0 = 0 ∂g/∂b0 = 1 olup,
i=n
n n n
∑b0 + b1 ∑ xi− ∑yi = 0
i=1 i=1 i=1
n n
n.bo + b1 ∑ xi = ∑ yi (1)
i=1 i=1

n
∂E/∂b1 = 0 2. ∑ ( b0 + b1 xi −yi) . ∂g/∂b1 = 0 ∂g/∂b1 = xi olup,
i=n
n n
∑ ( b0 + b1 xi ) . ∂g/∂b1 = ∑yi . ∂g/∂b1
i=1 i=1

n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi = ∑ yi .xi
2
(2)
i=1 i=1 i=1

Bu iki denklemin çözümünden b0 , b1 katsayıları bulunur . Bunun için de apsisle-

rin, apsis karelerinin,ordinatların, apsis ile ordinat çarpımlarının toplamlarının
bilinmesine ihtiyaç duyulmaktadır .
n : Grafik eğrisi üzerinde seçilmiş noktaların adedidir .

İkinci dereceden polinominal bir eğri uydurma,

Grafiğin n adet noktasının koordinat düzlemindeki dağılımının, ikinci dereceden
bir polinoma yakın bir eğri civarında toplandığı gözlenirse, uydurulacak eğri
ikinci dereceden (polinominal formda) seçilebilir .
g (x) = b0 + b1 x + b2 x 2
Uydurulacak ikinci dereceden g(x) fonksiyonunun katsayıları olan b0 , b1 , b2 öy-
le bulunmalıdır ki toplam hata minimum olsun . Bunun için de E nin uydurula-
cak fonksiyonun katsayılarına göre kısmi türevleri alınıp sıfıra eşitlenmelidir .

∂E/∂b0 = 0 ∂E/∂b1 = 0 ∂E/∂b2 = 0

Bu suretle belirsiz katsayı adedi kadar denklem elde edilir . Bu denklemlerin

çözümünden de katsayılar hesaplanır .
g (x) = b0 + b1 x + b2 x 2 olarak seçildiğinden, hataların karelerinin toplamı
n n n
E = ∑ εi = ∑ [ g(xi) – yi ] = ∑ ( b0+ b1 xi+b2 xi 2– yi )2 olur .
2 2

i=1 i=1 i=1

 113

n
∂ /∂b0 = 0 2. ∑( b0+b1 xi+b2 xi 2−yi). ∂g/∂b0 = 0 ∂g/∂b0 = 1 olup,
i=1
∑( b0+b1 xi+b2 xi 2). ∂g/∂b0 = ∑yi . ∂g/∂b0

n n n
n.bo + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi = ∑yi
2
(1)
i=1 i=1 i= 1

n
∂E/∂b1 = 0 2. ∑ (b0+b1 xi+b2 xi 2−yi) . ∂g/∂b1 = 0 ∂g/∂b1 = xi olup,
i=1
∑ (b0+b1 xi+b2 xi 2) . ∂g/∂b1 = ∑yi . ∂g/∂b1

n n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi = ∑ yi .xi
2 3
(2)
i=1 i=1 i=1 i= 1
n
∂E/∂b2 = 0 2. ∑(b0+b1 xi+b2 xi 2−yi) . ∂g/∂b2 = 0 ∂g/∂b2 = xi2 olup,
i=n
∑ (b0+b1 xi+b2 xi 2) . ∂g/∂b2 = ∑yi . ∂g/∂b2

n n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi = ∑ yi .xi2
2 3 4
(3)
i=1 i=1 i=1 i=1
Bu üç denklemin çözümünden b0 , b1 , b2 katsayıları bulunur . Bunun için de
apsislerin, karelerinin, küplerinin, dördüncü kuvvetlerinin, ordinatların, apsis ile
ordinat çarpımlarının , apsis karesi ile ordinat çarpımlarının toplamlarının bilin-
mesine ihtiyaç duyulmaktadır . Bunlar aşağıdaki tabloda gösterilmişlerdir .

xi x1 x2 x 3 ….. x n ∑xi
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯–––
yi y1 y2 y 3 ….. y n ∑y i
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯–
x i2 x 12 x 22 x 32 ….. x n2 ∑ x i2
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯
x i3 x 13 x 23 x 33 ….. x n3 ∑ x i3
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯–
xi 4 x 14 x 24 x 34 ….. x n4 ∑ x i4
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯
x i .y i x 1 .y 1 x 2 .y 2 x 3 .y 3 ….. x n .y n ∑ xi.yi
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
x i2 .y i x 12 .y 1 x 22 .yi x 32 .y 3 ….. x n2 .y n ∑ x i2. y i
 114

En küçük kareler yöntemi ile uydurulacak ikinci derece polinomunun b0,b1,b2

katsayıları aşağıdaki üç bilinmeyenli üç denklemin çözümünden bulunacaktır .
n . b 0 + ∑ x i . b 1 + ∑ x i2 . b 2 = ∑ y i
∑ x i . b 0 + ∑ x i2 . b 1 + ∑ x i 3 . b 2 = ∑ x i . y i
∑ x i2 . b 0 + ∑ x i 3 . b 1 + ∑ x i4 . b 2 = ∑ x i2. y i

Cramer kaidesi ile katsayılar bulunmak istenirse, katsayılar determinantı ile di-
ğer determinatları yazalım .
n ∑xi ∑ x i2
D0 = ∑xi ∑ x i2 ∑ x i3
∑ x i2 ∑ x i3 ∑ x i4

∑yi ∑xi ∑ x i2
D b0 = ∑ x i .y i ∑ x i2 ∑ x i3
∑ x i2.y i ∑ x i3 ∑ x i4

n ∑yi ∑ x i2
D b1 = ∑xi ∑ x i.y i ∑ x i3
∑ x i2 ∑ x i2.y i ∑ x i4

n ∑xi ∑yi
D b2 = ∑xi ∑ x i2 ∑ x i .y i
∑ x i2 ∑ x i3 ∑ x i2.y i

Bu suretle uydurulacak ikinci dereceden eğrinin katsayıları ;

D b0 D b1 D b2
b0 = –––––––– b1 = –––––––– b2 = –––––––
D0 D0 D0

olup, uydurulan ikinci dereceden polinominal eğrinin ifadesi,

y = g (x) = b0 + b1 x + b2 x 2 olacaktır .

Üçüncü dereceden polinominal bir eğri uydurma,

Grafiğin n adet noktasının koordinat düzlemindeki dağılımı, üçüncü dereceden
bir polinoma yakın bir eğri olarak alınırsa, g (x) = b0+b1 x+ b2 x 2+b3 x3 olur .
Uydurulacak üçüncü dereceden g(x) fonksiyonunun b0 , b1 , b2 , b3 katsayıları
∂ E/∂b0 = 0 ∂ E/∂b1 = 0 ∂ E/∂b2 = 0 ∂ E/∂b3 = 0
kısmi türev denklemlerinden bulunacaklardır .
n n n
E = ∑ εi = ∑ [g(xi) – yi ] = ∑ ( b0+b1 xi+b2 xi2+b3 xi3 – yi )2 olur .
2 2

i=1 i=1 i=1

 115

n
∂E/∂b0 = 0 2. ∑(b0+b1 xi+b2 xi2+b3 xi3 – yi). ∂g/∂b0 = 0 ∂g/∂b0 =1 olup,
i=n
n n n
∑b0+ ∑(b1 xi+b2 xi +b3 xi ) = ∑ yi)
2 3

i=1 i=1 i=1

n n n n
n.bo + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi + b3 ∑ xi = ∑ yi
2 3
(1)
i=1 i=1 i=1 i=1
n
∂E/∂b1 = 0 2. ∑( b0+b1 xi+b2 xi2+b3 xi3 – yi) . ∂g/∂b1 = 0 ∂g/∂b1 = xi dir.
i=1
n n n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi + b3 ∑xi = ∑ yi .xi
2 3 4
(2)
i=1 i=1 i=1 i=1 i=1
n
∂E/∂b2 = 0 2. ∑( b0+b1 xi+b2 xi2+b3 xi3 – yi) .∂g/∂b2 = 0 ∂g/∂b2 = xi2
i=1
n n n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi + b3 ∑xi = ∑ yi .xi2
2 3 4 5
(3)
i=1 i=1 i=1 i=1 i=1
n
∂E/∂b3 = 0 2. ∑(b0+b1 xi+b2 xi2+b3 xi3 – yi) . ∂g/∂b3 = 0 ∂g/∂b3 = xi 3
i=1
n n n n n
bo ∑ xi + b1 ∑ xi + b2 ∑ xi + b3 ∑ xi = ∑ yi .xi3
3 4 5 6
(4)
i=1 i=1 i=1 i=1 i=1

Bu dört denklemin matrisel biçimde yazılıp, çözülmesinden uydurulan üçüncü

derece eğrisinin b0 , b 1 , b 2 , b 3 katsayıları hesaplanabilir .

b0 ∆11 ∆21 ∆31 ∆41 ∑ yi

b1 = 1/∆0 ∆12 ∆22 ∆32 ∆42 . ∑ yi .xi
b2 ∆13 ∆23 ∆33 ∆43 ∑ yi .xi2
b3 ∆14 ∆24 ∆34 ∆44 ∑ yi .xi3

Burada ∆ij : Katsayılar matrisine ait kofaktörlerdir.

∆0 : Katsayılar matrisinin determinant değeridir .

b0 = 1/∆0 ( ∆11 .∑yi + ∆21 .∑yi .xi + ∆31 .∑yi .xi2 + ∆41 .∑yi .xi3 )
b1 = 1/∆0 ( ∆12 .∑yi + ∆22 .∑yi .xi + ∆32 .∑yi .xi2 + ∆42 .∑yi .xi3 )
b2 = 1/∆0 ( ∆13 .∑yi + ∆23 .∑yi .xi + ∆33 .∑yi .xi2 + ∆43 .∑yi .xi3 )
b3 = 1/∆0 ( ∆14 .∑yi + ∆24 .∑yi .xi + ∆34 .∑yi .xi2 + ∆44 .∑yi .xi3 ) olur .
 116

Logaritmik bir eğri uydurma

Grafiğin n adet noktasının koordinat düzlemindeki dağılımı, logaritmik bir fonk-
siyona yakın bir eğri olarak alınırsa,
g (x) = a. ln x + b olacaktır .
x değişkeninin pozitif değerleri için tanımlı olan
y = ln x logaritmik eğrisi şekil 45 de görülmektedir .
x 0 1 ∞ x=1 için y = 0 dır .
y −∞ 0 ∞
Uydurulacak g(x) eğrisindeki b katsayısı pozitif ise,
eğri yukarı negatif ise aşağı doğru kayacaktır .
Şekil 45
Uydurulacak logaritmik g(x) fonksiyonunun a, b katsayıları, toplam hatanın mi-
nimum olması için
∂E/∂a = 0 ∂E/∂b = 0 kısmi türev denklemlerinden bulunacaklardır

n n n
E = ∑ εi = ∑ [g(xi) – yi ] = ∑ ( a. ln xi + b – yi )2
2 2

i=1 i=1 i=1

n
∂E/∂a = 0 2. ∑( a. ln xi + b – yi) . ∂g/∂a = 0 ∂g/∂a = ln xi dir.
i=1
n n
∑( a. ln xi + b ).ln xi = ∑ yi . ln xi
i=1 i=1
n n n
a. ∑( ln xi) + b.∑ ln xi = ∑ yi . ln xi
2
(1)
i=1 i=1 i=1

n
∂E/∂b = 0 2. ∑( a. ln xi + b – yi) . ∂g/∂b = 0 ∂g/∂b = 1 dir
i=1
n n
∑( a. ln xi + b ).1 = ∑ yi). 1
i=1 i=1

n n
a. ∑ ln xi + b.n = ∑ yi) (2)
i=1 i=1

Bu iki denklemin çözümünden a , b katsayıları bulunur . Bunun için de apsisle-

rin, naturel logaritmalarının, bu logaritmaların karelerinin, ordinatların, ordinat
ile apsis logaritmalarının çarpımlarının toplamlarının bilinmesine ihtiyaç duyul-
maktadır . n grafik eğrisi üzerinde seçilmiş noktaların adedidir .
 117

Bunlar aşağıdaki tabloda gösterilmişlerdir .

xi x1 x2 x 3 …….. x n
yi y1 y2 y 3 ….. ... y n ∑yi
ln xi ln x1 ln x 2 ln x 3 ….. ln x n ∑ ln x i
( ln xi) 2 2
( ln x1) (ln x 2) 2 2
(ln x 3) ….. (ln x n) 2
∑ (ln x i)2
yi .ln xi y1 .ln x1 y2 .ln x2 y3 .ln x3 …. yn .ln xn ∑ yi .ln xi
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––⎯⎯–––––––––––––––––
En küçük kareler yöntemi ile uydurulacak logaritmik eğrinin a ve b katsayıları
aşağıdaki iki bilinmeyenli iki denklemin çözümünden bulunacaktır .
∑ (ln xi )2 . a + ∑ ln xi . b = ∑yi .ln xi
∑ ln xi . a + n. b = ∑yi

Cramer kaidesi ile katsayıları bulmak için, katsayılar determinantı ile diğer de-
terminatları yazalım .

∑ (ln xi)2 ∑ ln xi
D0 = = n. ∑ (ln xi)2 – ( ∑ ln xi )2
∑ ln xi n

∑yi .ln xi ∑ ln xi
Da = = n. ∑yi .ln xi − ∑yi .∑ ln xi
∑yi n

∑ (ln xi)2 ∑yi .ln xi

Db = = ∑ (ln xi)2 .∑yi − ∑ ln xi .∑yi .ln xi
∑ ln xi ∑yi

Uydurulacak logaritmik eğrinin katsayıları ;

Da Db
a = –––––––– b = –––––––– olarak bulunur .
D0 D0

SONUÇ
Deneysel yollarla elde edilen eğri grafiklerinden yararlanarak, matema-
tiksel hesaplar yapılması istendiğinde söz konusu grafik eğrilerinin analitik ola-
rak matematiksel denklemlerine ihtiyaç duyulur . Bunun için de grafik üzerinde-
ki belli birkaç noktadan geçebilecek en uygun eğri en küçük kareler yöntemi ile
uydurularak denklemi bulunabilir, kaydırılarak, matematiksel ifadeleri belli olan
eğriler ile kesim noktaları bulunup, analitik hesaplar yapılabilir . Histeresiz eğri-
rilerine, iletkenlerin Hook kanununa göre çekme uzama eğrilerine uygun eğriler
en küçük kareler yöntemi ile uyduralabilir .
 118

İNTEGRAL

Tarif : Bir f (x) fonksiyonunu türev kabul eden fonksiyon’a f (x) fonksiyonu-
nun ilkel fonksiyonu denir . Bu ilkel fonksiyonun bulunması işlemine de integral
alma veya integrasyon denir . İntegrasyon türevin veya diferensiyel hesabın tersi
bir işlemdir . Bir f (x) fonksiyonu verildiği zaman türevi f (x) veya diferensiyeli
f (x).dx olan fonksiyonun bulunması işlemidir . f (x) fonksiyonunun ilkeli,
∫ f (x).dx notasyonu ile gösterilir .
Buna göre,
y ' = dy/dx = f (x) , dy = f (x).dx ve y = ∫ f (x).dx ifadelerinin aynı
bir şeyi ifade ettikleri görülmektedir .
Türevi f (x) olan herhangi bir fonksiyon F (x) ise,
F ' (x) = d/dx F(x) = f (x) dir . c keyfi bir sabit olmak üzere F (x) + c
fonksiyonununda türevi f (x) dir . Yani
[ F (x) + c] ' = d/dx [ F (x) + c] = f (x) yazılabilir .

Bu suretle, f (x) fonksiyonunun integrali, f (x) in ilkel fonksiyonunun genelini

kapsayan F (x) + c fonksiyonuna eşit olacaktır . F (x) +c fonksiyonuna veya
∫ f (x).dx sembolüne, f (x) in belirsiz integrali denir .

∫ f (x).dx = F (x) + c şeklinde gösterilir . (1)

c keyfi sabiti de integrasyon sabiti adını alır .

İNTEGRASYON KAİDELERİ

Bir fonksiyonun bir sabitle çarpımının integrali

f (x) fonksiyonunun k gibi bir sabitle çarpıldığını düşünürsek, bunun be-
lirsiz integrali,

∫ k.f (x).dx = k.∫ f (x).dx = k.F (x) + c olur . (2)

Bunu bir teorem şeklinde ifade edebiliriz .

Teorem : Sabit bir çarpan integral işaretinden önce veya sonra yazılabilir .

Fonksiyonların toplamının integrali

x değişkenine bağlı f (x), g (x) ve h (x) fonksiyonlarının cebrik toplamı-
nın belirsiz integrali,

∫ [ f (x)+g (x)−h (x)].dx = ∫ f (x).dx + ∫ g (x).dx − ∫ h (x).dx + c olur . (3)

Teorem : Bir toplamın integrali terimlerin ayrı ayrı integralleri toplamına eşittir .
 119

Bir fonksiyonun diferensiyelinin integrali

Bir F (x) fonksiyonunun diferensiyeli d [ F (x)] = d/dx F (x).dx = F ' (x).dx
olur . Bunun integrali

∫ d [ F (x)] = ∫ F' (x).dx = F (x) + c (4) olur .

Kaide olarak : İntegral işareti içinde ve bir fonksiyonun diferensiyeli şeklinde

ifade edilebilen integrallerin hesaplanmasında, integral işareti ile diferensiyel
sembolü götürttürülerek, fonksiyonun kendisi integrale eşit olarak alınır .
Bu kaideden değişkenin diferensiyelinin integrali

∫ dx = x + c (5) olarak elde edilir .

Çarpımın integrali ( kısmi integrasyon )

x değişkeninin fonksiyonu olan u (x) ve v (x) fonksiyonlarının çarpımları
u.v olsun .
d (u.v) du dv
= v + u ifadesinden
dx dx dx
d (u.v) = u.dv + v.du yazılabilir .
Eşitliğin her iki tarafının integrali alınırsa, ∫ d (u.v) = ∫ u.dv + ∫ v.du Buradan

∫ u.dv = u.v − ∫ v .du (6) elde edilir .

İntegral hesabın çok önemli bir metodunu teşkil eden bu ifadeye ‘kısmi integras-
yon’ formülü denir .

x n ve ( a x+b) n fonksiyonlarının integralleri

x n+1
d( ) = xn. dx olduğundan, her iki tarafın integrali alınarak
n+1
x n+1 x n+1
∫ x n.dx = ∫ d ( ) = +c n ≠ −1 (7)
n+1 n+1

( ax+b ) = u deyip değişken dönüşümü yapılırsa, a.dx = du olacağından,

∫ ( a x+b) n.dx = ∫ u n dx = 1/a . ∫ u n.du = 1/[a.(n+1)].u n+1 + c ve buradan

1
∫ (a x+b) .dx =
n
(a x+b) n+1 + c (8) elde edilir .
a.(n+1)
 120

1/x ve 1/(a x+b) fonksiyonlarının integralleri

y = ln x fonksiyonunun türevi dy/dx = 1/ x olarak bulunmuştu . (türev

bahsinde 27 nolu ifade) Buradan

dx
∫ = ∫ d ( ln x) = ln x + c (9) bulunur .
x

Bunu daha genel bir fonksiyon olan ∫ dx/ ( a x+b) için hesaplayalım .
a x+b = u dönüşümü yapılırsa a.dx = du olacağından,
dx du du
∫ = ∫ = 1/a . ∫ = 1/a . ln u olur . Ve
a x+b a.u u

dx 1
∫ = . ln (a x+b) + c (10) elde edilir .
a x+b a

Buradan çok önemli bir kaide çıkar . Pay ve paydası herhangi bir değişkenin
fonksiyonu olarak verilmiş bir fonksiyonda şayet payda bulunan fonksiyon, pay-
dadaki fonksiyonun diferensiyeli ise, kesirli fonksiyonun belirsiz integrali doğ-
rudan doğruya paydadaki fonksiyonun naturel logaritmasına eşittir . Yani

p (x) d [ q (x)]
∫ . dx = ∫ = ln q (x) + c (11)
q (x) q(x)

Örnek cos x . dx d (sin x)

∫ ctg x.dx = ∫ = ∫ = ln sin x + c
sin x sin x

Örnek 3 (2 x+2) d (x 2+2 x)

∫ dx = 3. ∫ = 3. ln (x 2 + 2 x) + c
x2 + 2 x x2 + 2 x

Üstel ve logaritmik fonksiyonların integralleri

∫ e x.dx = ∫ d (e x) = e x + c (12)

1 1
∫ a .dx = ∫ e
x x.ln a
. dx = e x.ln a
= ax + c (13)
ln a ln a
 121

∫ ln x . dx : u = ln x dv = dx diyerek 6 nolu kısmi integrasyon formülü uy-

gulanırsa, du = 1/x . dx v = x olacağından,
1
∫ ln x.dx = x.ln x − ∫ x dx
x

∫ ln x.dx = x.ln x – x + c (14) olur .

∫ log x . dx : Kısmi integrasyon formülü uygulanarak, u = log x dv = dx

denirse, v = x du = (1/x . log e) . dx olur .

∫ log x.dx = x.log x − ∫ log e. dx

∫ log x.dx = x.(log x − log e) + c (15)

∫ x.e x.dx : u =x dv = e x.dx denerek

∫ x.e x.dx = x.e x − ∫ e x .dx = e x ( x – 1) + c (16)

∫ x 2.e x.dx : u = x2 dv = e x.dx denirse, du = 2 x.dx v = ex

∫ x 2.e x.dx = x 2.e x − ∫ 2 x.e x.dx

∫ x.e x.dx = x 2.e x − 2 ( x.e x – e x ) + c (17) olur .

ln x dx
∫ dx : u = ln x dv = dersek, du = (1/x).dx v = ln x
x x
dx dx dx
∫ ln x = ln x − ∫ ln x
2
2 ∫ ln x = ln 2 x buradan
x x x

dx 1
∫ ln x = ln 2 x + c (18) elde edilir .
x 2

ln x dx 1
∫ dx : u = ln x dv = dersek, du = dx ve
n n
x x x
1−n
dx x
v=∫ =
n
x 1−n

olacağından,
 122

ln x ln x 1 1
∫ dx = − ∫x 1− n
. dx
n n−1
x (1−n) x 1−n x

ln x ln x 1
∫ dx = − +c (19)
x n
(1−n) x n−1 2
(1−n) . x n−1
n ≠ 1 olmak üzere

Trigonometrik fonksiyonların integralleri

∫ sin x.dx = ∫ d (− cos x) = − cos x + c (20)

∫ cos x.dx = ∫ d (sin x) = sin x + c (21)

∫ tg x.dx = ∫ (sin x/cos x).dx = − ln cos x + c (22)

∫ ctg x.dx = ∫ (cos x/sin x).dx = ln sin x + c (23)

sec x.tg x + sec 2x d (sex x + tg x)

∫ sec x.dx = ∫ . dx = ∫
sec x + tg x sec x + tg x

∫ sec x.dx = ln (sec x + tg x) + c (24)

−csc x.ctg x + csc 2x d (csc x − ctg x)

∫ csc x.dx = ∫ . dx = ∫
csc x − ctg x csc x − ctg x

∫ csc x.dx = ln (csc x − ctg x) + c (25)

∫ sin 2 x.dx = ∫ ( 1/2 − 1/2 cos 2x ).dx = x/2 − 1/4 . sin 2x + c (26)

∫ cos 2 x.dx = ∫ ( 1/2 + 1/2 cos 2x ).dx = x/2 + 1/4 . sin 2x + c (27)

∫ sec 2 x.dx = ∫ ( 1 + tg 2 x ).dx = ∫ d (tg x) = tg x + c (28)

∫ csc 2 x.dx = ∫ ( 1 + ctg 2 x ).dx = ∫ d (− ctg x) = − ctg x + c (29)

∫ tg 2 x.dx = ∫ ( sec 2 x −1).dx = tg x – x + c (30)

∫ ctg 2 x.dx = ∫ ( csc 2 x −1).dx = − ctg x – x + c (31)

 123

∫ sin 3 x.dx = ∫ ( 3/4 . sin x − 1/4 . sin 3x ).dx

∫ sin 3 x.dx = −3/4 . cos x + 1/12 . cos 3x + c (32)

∫ cos 3 x.dx = ∫ ( 3/4 . cos x + 1/4 . cos 3x ).dx

∫ cos 3 x.dx = 3/4 . sin x + 1/12 . sin 3x + c (33)

∫ tg 3x.dx = ∫ (sin 3x/cos 3x ).dx cos x = u denirse, −sin x.dx = du

1−u 2 du du 1
∫ tg x.dx = − ∫
3
du = − ∫ + ∫ = + ln u + c
3 3 2
u u u 2u
1
∫ tg x.dx =
3
+ ln cos x + c (34)
2
2.cos x

∫ ctg 3x.dx = ∫ (cos 3x/sin 3x ).dx sin x = u denirse, cos x.dx = du

1−u 2 du du 1
∫ ctg x.dx = ∫
3
du = ∫ − ∫ = − − ln u + c
3 3 2
u u u 2u
1
∫ ctg x.dx = −
3
− ln sin x + c (35)
2
2.sin x

∫ sin n x.dx = ∫ sin n−1 x . sin x.dx u = sin n−1 x

dv = sin x. dx dersek
n−2
du = (n−1).sin x .cos x.dx
v = ∫ sin x.dx = − cos x olur .
Bunları 6 nolu ifadede yerine koyarak kısmi integrasyonu uygulayalım .

∫ sin n x.dx = − sin n−1 x . cos x + ∫ (n−1) cos 2 x. sin n−2 x . dx

= − sin n−1 x . cos x + (n−1) ∫ (1− sin 2x).sin n−2 x . dx
n ∫ sin n x.dx = − sin n−1 x . cos x + (n−1) ∫ sin n−2 x. dx

1 n−1
∫ sin x.dx = −
n
sin n−1
x . cos x + ∫ sin n−2 x . dx + c (36)
n n

sin x fonksiyonunun n inci kuvvetinın integrali, bulunan bu 36 nolu ifade yardı-

mıyla gene aynı fonksiyonun (n−2) inci kuvvetine indirgenir . Bu formülün tek-
rarlanması suretiyle işleme devam edilerek sonuca ulaşılır .
 124

∫ cos nx.dx = ∫ cos n−1 x . cos x.dx u = cos n−1 x

dv = cos x. dx dersek
du = − (n−1).cos x .sin x.dx
n−2

v = ∫ cos x.dx = sin x olur .

Bunları kısmi integrasyon formülünde yerine koyalım .

∫ cos nx.dx = cos n−1 x . sin x + ∫ (n−1) sin 2x. cos n−2 x . dx
= cos n−1 x . sin x + (n−1) ∫ (1− cos 2x).cos n−2 x. dx
n ∫ cos nx.dx = cos n−1 x . sin x + (n−1) ∫ cos n−2x. dx olur . Buradan

1 n−1
∫ cos x.dx = −
n
cos n−1
x . sin x + ∫ cos n−2 x. dx + c (37)
n n

∫ sin 4x.dx integralini 36 ifadesi yardımıyla bulalım .

∫ sin 4x.dx = − 1/4 . sin 3x.cos x + 3/4 ∫ sin 2x . dx
tekrar aynı formülü uygulayarak,
∫ sin 2x.dx = − 1/2 . sin x.cos x + 1/2 ∫ dx
= − 1/2 . sin x.cos x + 1/2 x + c bulunur .

∫ sin 4x.dx = − 1/4 . sin 3x.cos x − 3/8 sin x . cos x + 3/8 x + c (38)

∫ cos 4x.dx integralini 37 ifadesi yardımıyla bulalım .

∫ cos 4x.dx = 1/4 . cos 3x.sin x + 3/4 ∫ cos 2x . dx
tekrar aynı formülü uygulayarak,
∫ cos 2x.dx = 1/2 . cos x.sin x + 1/2 ∫ dx
= 1/2 . cos x.sin x + 1/2 x + c bulunur .

∫ cos 4x.dx = 1/4 . cos 3x.sin x + 3/8 cos x . sin x + 3/8 x + c (39)

Ters trigonometrik fonksiyonların integralleri

∫ arc sin x .dx : z = arc sin x dersek, x = sin z ve dx = cos z.dz olur .
∫ arc sinx .dx = ∫ z.cos z.dz haline gelir .
Bu integrali de z = u cos z.dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon
metodu ile integralini bulabiliriz .
v = ∫ cos z.dz = sin z olacağından,
∫ z.cos z.dz = z.sin z − ∫ sin z. dz = z.sin z + cos z + c olur .
sin z = x
cos z = √ 1− x 2 olduğundan,

∫ arc sin x .dx = x. arc sin x + √ 1− x 2 + c (40)

elde edilir .
 125

∫ arc cos x .dx : z = arc cos x dersek, x = cos z ve dx = −sin z.dz olur .
∫ arc cosx .dx = − ∫ z.sin z.dz haline gelir .
Bu integrali de z = u , sin z.dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon
metodu ile bulabiliriz .
v = ∫ sin z.dz = − cos z olacağından,
− ∫ z.sin z.dz = − (− z.cos z − ∫ −cos z. dz ) = z.cos z − sin z + c olur .
cos z = x
sin z = √ 1− x 2 olduğundan,

∫ arc cos x .dx = x. arc cos x − √ 1− x 2 + c (41)

elde edilir .
∫ arc tg x .dx : z = arc tg x dersek, x = tg z ve dx = sec 2z.dz olur .
∫ arc tg x .dx = ∫ z.sec 2z.dz haline gelir .
z = u sec z.dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon metodu ile çöze-
2

biliriz . v = ∫ sec 2z.dz = tg z olduğundan,

∫ arc tg x.dx = ∫ z.sec 2z.dz = z.tg z − ∫ tg z.dz = z.tg z + ln cos z + c
bulunur .
tg z = x
cos z = 1/ (√ 1+ tg 2z ) = 1/ (√ 1+ x 2 ) olduğundan,

1
∫ arc tg x.dx = x.arc tg x + ln +c (42)
√1+x 2

olur .
∫ arc ctg x .dx : z = arc ctg x dersek, x = ctg z ve dx = − csc 2z.dz olur .
∫ arc ctg x .dx = ∫ − z.csc 2z.dz haline gelir .
− z = u csc z.dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon metodu ile çöze-
2

biliriz . v = ∫ csc 2z.dz = −ctg z olduğundan,

∫ arc ctg x.dx = ∫ −z.csc 2z.dz = z.ctg z − ∫ ctg z.dz = z.ctg z − ln sin z + c
bulunur .
ctg z = x
sin z = 1/ (√ 1+ ctg 2z ) = 1/ (√ 1+ x 2 ) olduğundan,

1
∫ arc ctg x.dx = x.arc ctg x − ln +c (43)
√1+x 2

elde edilir .
∫ arc sec x .dx : z = arc sec x dersek, x = sec z ve dx = tg z.sec z.dz olur .
∫ z .tg z .sec z .dx haline gelir .
z = u tg z .sec z .dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon metoduyla çö-
zeliriz . v = sec z olacağından,
∫ arc sec x.dx = ∫ z.tg z.sec z.dz = z.sec z − ∫ sec z.dz
= z.sec z − ln (sec z + tg z ) + c olur .
 126

sec z = x
tg z = √ sec 2z − 1 = √ x 2 − 1 olduğundan,

∫ arc sec x.dx = x.arc sec x – ln ( x + √ x 2 − 1 ) + c (44)

olur .
∫ arc csc x .dx : z = arc csc x dersek, x = csc z ve dx = − ctg z.csc z.dz
olur .
∫ arc csc x .dx = ∫ − z .ctg z .csc z .dz haline gelir .
−z = u ctg z .csc z .dz = dv şeklinde düşünerek, kısmi integrasyon metoduyla
bu integrali çözeliriz . v = ∫ ctg z.csc z = − csc z olacağından,
∫ arc csc x.dx = ∫− z.ctg z.csc z.dz = z.csc z − ∫ csc z.dz
= z.csc z − ln (csc z − ctg z ) + c bulunur .
csc z = x
ctg z = √ csc 2z − 1 = √ x 2 − 1 olduğundan,

∫ arc csc x.dx = x.arc csc x – ln ( x − √ x 2 − 1 ) + c (45)

olur .
Hiperbolik fonksiyonların integralleri

∫ shx.dx = ∫ d ( chx) = chx + c (46)

∫ chx.dx = ∫ d (shx) = shx + c (47)
∫ thx.dx = ∫ (shx/chx).dx = ln chx + c (48)
∫ cthx.dx = ∫ (chx/shx).dx = ln shx + c (49)

dx chx.dx
∫ sechx.dx = ∫ = ∫ olur .
2
chx 1+ sh x
z = shx dönüşümü yapılırsa, dz = chx.dx olur ve
dz
∫ sechx.dx = ∫ = ∫ d ( arc tg z) = arc tg z + c ve buradan
2
1+ z

∫ sechx.dx = arc tg ( shx) + c bulunur . (50)

dx 1− th 2(x/2)
∫ cschx.dx = ∫ = ∫ dx olur .
shx 2 th (x/2)
shx fonksiyonunun, th (x/2) cinsinden değeri hiperbolik fonksiyonlar bölümü 47
nolu ifadeden alınmıştır . th (x/2) = z dönüşümü yapılırsa ,
1/2 [ 1 – th 2(x/2)].dx = dz olacağından,
∫ cschx.dx = ∫ dz / z = ln z + c olur ve buradan

∫ cschx.dx = ln [ th (x/2)] + c bulunur . (51)

 127

∫ sh n x.dx :
∫ sh n x.dx = ∫ sh n−1 x . sh x.dx u = sh n−1 x
dv = sh x. dx dersek
n−2
du = (n−1).sh x .ch x.dx
v = ∫ sh x.dx = ch x olur .
Bunları 6 nolu ifadede yerine koyarak kısmi integrasyonu uygulayalım .

∫ sh n x.dx = sh n−1 x . ch x − ∫ (n−1) ch 2 x. sh n−2 x . dx

= sh n−1 x . ch x − (n−1) ∫ (1+ sh 2x).sh n−2 x. dx
= sh n−1 x . ch x − (n−1) ∫ sh n−2 x. dx − (n−1) ∫ sh nx.dx
n ∫ sh n x.dx = sh n−1 x . ch x + (n−1) ∫ sh n−2 x. dx

1 n−1
∫ sh x.dx =
n
sh n−1
x . ch x − ∫ sh n−2 x. dx + c (52)
n n

sh x fonksiyonunun n inci kuvvetinın integrali, bulunan bu 52 nolu ifade yardı-

mıyla gene aynı fonksiyonun (n−2) inci kuvvetine indirgenir . Bu formülün tek-
rarlanması suretiyle işleme devam edilerek sonuca ulaşılır .
∫ ch n x.dx :
∫ ch n x.dx = ∫ ch n−1 x . ch x.dx u = ch n−1 x
dv = ch x. dx dersek
n−2
du = (n−1).ch x .sh x.dx
v = ∫ ch x.dx = sh x olur .
Bunları 6 nolu ifadede yerine koyarak kısmi integrasyonu uygulayalım .

∫ ch n x.dx = ch n−1 x . sh x − ∫ (n−1) sh 2x. ch n−2 x . dx

= ch n−1 x . sh x − (n−1) ∫ ( ch 2x − 1).ch n−2 x. dx
= ch n−1 x . sh x + (n−1) ∫ ch n−2x. dx − (n−1) ∫ ch nx.dx
n ∫ ch x.dx =
n
ch n−1 x . sh x + (n−1) ∫ ch n−2x. dx

1 n−1
∫ ch x.dx =
n
ch n−1
x . sh x + ∫ ch n−2 x. dx + c (53)
n n

chx fonksiyonunun n inci kuvvetinin integrali 53 nolu ifade yardımıyla (n−2) in-
ci kuvvete indirgenerek bulunabilmektedir .
∫ sh2x.dx : 52 ifadesinde n = 2 koyarak bulunabilir .

∫ sh2x.dx = 1/2 shx . chx – 1/2 x + c (54)

∫ ch2x.dx : 53 ifadesinde n = 2 koyarak bulunabilir .

∫ ch2x.dx = 1/2 chx . shx + 1/2 x + c (55)

 128

∫ th 2x.dz :
∫ th 2x.dz = ∫ (1− sec 2h x).dx = ∫ dx − ∫ sech 2x.dx = x − ∫ d ( thx) +c
∫ th 2x.dz = x – thx + c olur . (56)
∫ cth x.dz :
2

∫ cth 2x.dz = ∫ (csc 2h x + 1).dx = ∫ csch 2x.dx + ∫ .dx = x − ∫ d (− cthx) +c

∫ cth 2x.dz = – cthx + x + c olur . (57)

Ters hiperbolik fonksiyonların integralleri

∫ arg shx.dx : arg shx = z dersek x = shz olur . dx = chz.dz olacağın-
dan ∫ arg shx.dx = ∫ z.chz.dz haline gelir .
u = z , dv= chz.dz şeklinde düşünerek kısmi integrasyon metodunu uygula-
yalım . du = dz ve v = ∫ chz.dz = shz olacağından,
∫ arg shx.dx = z.shz − ∫ shz.dz = z.shz – chz + c
z = arg shx
x= shz chz = √ 1 + sh 2z = √ 1+x 2 olup,

∫ arg shx.dx = x.arg shx − √ 1+x 2 + c (58) bulunur .

∫ arg chx.dx : arg chx = z dersek x = chz olur . dx = shz.dz olacağın-

dan ∫ arg chx.dx = ∫ z.shz.dz haline gelir .
u = z , dv= shz.dz şeklinde düşünerek kısmi integrasyon metodunu uygula-
yalım . du = dz ve v = ∫ shz.dz = chz olacağından,
∫ arg chx.dx = z.chz − ∫ chz.dz = z.chz – shz + c
z = arg chx
x= chz shz = √ ch 2z − 1= √ x 2−1 olup,

∫ arg chx.dx = x.arg chx − √ x 2−1 + c (59) bulunur .

∫ arg thx.dx : arg thx = z denirse x = thz olur . dx = (1 – th 2z).dz

∫ arg thx.dx = ∫ z.(1−th 2z).dz = ∫ z.dz − ∫ z.th 2z.dz
= 1/2 z 2 − ∫ z.th2z.dz olur .
z =u , dv = th z.dz şeklinde düşünerek ∫ z.th z.dz integralini hesaplayalım .
2 2

v = ∫ th 2z.dz = z – thz (56 nolu ifadeden) olacağından,

∫ z.th 2z.dz = z.( z – thz ) − ∫ ( z – thz).dz
= z 2 – z.thz – 1/2 z 2 + ∫ thz.dz
=1/2 z 2 – z.thz + ln chz + c olur . Bu integral değerini
yerine koyarsak,
∫ arg thx.dx = z.thz – ln chz + c haline gelir .
z = arg thx ve thz = x olduğundan,
∫ arg thx.dx = x.arg thx – ln ch ( arg thx) + c olur .
ln ch ( arg thx) = ln (1/ √ 1− x dir . ( fonksiyonlar bölümü 64 nolu ifade)
2

sonuç olarak,
∫ arg thx.dx = x.arg thx + 1/2 ln (1 – x 2) + c (60) elde edilir .
 129

∫ arg cthx.dx : arg cthx = z denirse x = cthz olur . dx = (1 – cth 2z).dz

∫ arg cthx.dx = ∫ z.(1−cth 2z).dz = ∫ z.dz − ∫ z.cth 2z.dz
= 1/2 z 2 − ∫ z.cth2z.dz olur .
z =u , dv = cth z.dz şeklinde düşünerek ∫ z.cth z.dz integralini hesaplayalım .
2 2

v = ∫ cth 2z.dz = z – cthz (57 nolu ifadeden) olacağından,

∫ z.th 2z.dz = z.( z – cthz ) − ∫ ( z – cthz).dz
= z 2 – z.cthz – 1/2 z 2 + ∫cthz.dz
=1/2 z 2 – z.cthz + ln shz + c olur . Bu integral değerini
yerine koyarsak,
∫ arg cthx.dx = z.cthz – ln shz + c haline gelir .
z = arg cthx
cthz = x olduğundan,
∫ arg cthx.dx = x.arg cthx – ln sh ( arg cthx) + c olur .
ln sh ( arg cthx) = ln (1/ √ x − 1 dir . ( fonksiyonlar bölümü 61 nolu ifadeden)
2

Netice olarak,
∫ arg cthx.dx = x.arg cthx + 1/2 ln (x 2−1) + c (61) elde edilir .

İNTEGRAL ALMA METOTLARI

İntegrasyon işlemi için, türev veya diferensiyellerin hesabında olduğu
gibi genel kaideler verilemez . Türevin tersi bir işlem olduğundan verilen her
hangi bir fonksiyonun ilkelini bulmak yani integral almak her zaman kolay çö-
zülemeyen bir problemdir .
Bir integral alma işleminde; integrali bulunacak ifadenin, herhangi bir fonksiyo-
nun diferensiyeli olduğu görülebilirse,veya bu hale getirilebilirse, bu fonksiyona
bir sabit ilavesiyle belirsiz integrali kolayca elde edilebilir .
Örnekler :
1) ∫ x n.dx = 1 / (n+1) . ∫ (n+1).x n.dx = 1 / (n+1) ∫ d ( xn+1)
= 1 / (n+1) . x n+1 + c
2) ∫ e x.dx = ∫ d (e x) = e x + c
3) ∫ a x.dx = (1 / ln a ).∫ ln a . a x.dx = (1 / ln a ).∫ d ( a x)
= (1 / ln a ).a x + c
4) ∫ dx/x = ∫ d ( ln x ) = ln x + c
5) ∫ − sin x.dx = ∫ d ( cos x ) = cos x + c
6) ∫ cos x.dx = ∫ d ( sin x ) = sin x + c
7) ∫ dx / cos 2x = ∫ (1+tg 2x).dx = ∫ d ( tg x) = tg x + c
8) ∫ dx / sin 2x = ∫ (1+ctg 2x).dx = ∫ d ( − ctg x) = − ctg x + c

Değişken dönüşümü metodu

Bir ∫ f (x).dx integralinin hesabı; uygun bir değişken dönüşümü yapılarak
x değişkeni yerine, başka bir değişken cinsinden (örneğin z değişkeni cinsinden)
fonksiyonun ifade edilmesiyle daha kolay yapılabilir .
Böyle bir dönüşümle ve z gibi bir değişkene geçilerek integralin hesaplanması
istendiğinde, integrali alınacak f (x) fonksiyonu ile dx diferensiyelini z ve dz
 130

cinsinden ifade etmek gereklidir . Yani integral,

∫ f (x).dx = ∫ g (z).dz haline getirilmelidir ve integral hesaplandıktan
sonra tekrar x değişkenine ters dönüşüm yapılarak geçilmelidir .
Örnekler :
dx
1) ∫ : 5x + 2 = z dersek 5.dx = dz olacağından,
5x + 2

dx 1 dz 1 1
∫ = ∫ = ln z = ln (5x + 2) + c
5x + 2 5 z 5 5

2) ∫ √ (x+1) 3.dx : x+1 = z dersek dx = dz olur .

z 3/2 +1
2
∫ √ (x+1) .dx = ∫ z . dz =
3 3/2
= z 5/2 + c
3/2 + 1 5

∫ √ (x+1) 3.dx = 0,4 . √ ( x+1) 5 + c

x 2.dx
3) ∫ : x 3− 6 = z dönüşümü yapılırsa, dz = 3x 2.dx
x 3− 6 olur .

x 2.dx dz 1 1
∫ = ∫ = ln z + c = ln ( x 3− 6 ) + c
x 3− 6 3.z 3 3

3x.dx
4) ∫ : x 2+ 2 = z denilirse, dz = 2x.dx olur .
2 3
( x + 2)

3x .dx 3 3 3
−3 −2
∫ = ∫ z .dz = − z = − +c
2 3 2 2
(x +2) 2 4 4 ( x +2)

2 cos x
5) ∫ dx : sin x + 2 = z denirse, dz = cos x.dx olur .
sin x + 2

2 cos x 2 dz
∫ dx = ∫ = 2 ln z + c = 2 ln (sin x+2) + c
sin x+2 z
 131

6) ∫ x 2.√ x 3−1 .dx : x 3−1 = z denirse, dz = 3x 2.dx olur .

∫ x 2.√ x 3−1 .dx = 1/3 ∫ √ z = 1/3 ∫ z1/2 .dz = 2/9 . z 3/2

∫ x 2.√ x 3−1 .dx = 2/9 . √ (x 3−1) 3 + c

7) ∫ x 2. cos (x 3+2).dx : x 3+2 = u dersek 3 x 2.dx = du olur .

du 1 1
∫ x . cos (x +2).dx = ∫ x .cos u.
2 3 2
= ∫ cos u.du = sin u
2
3x 3 3
1
∫ x . cos (x +2).dx =
2 3
sin (x 3+2) + c
3

dx
8) ∫ : x = a.tg z diyelim dx = a.(1+tg 2z).dz olur .
2 2
x +a

dx a.(1+ tg 2z).dz 1 1
∫ = ∫ = ∫ dz = z
2 2 2 2
x +a a (1+ tg z) a a

dx 1 x
∫ = arc tg + c
2 2
x +a a a

Kesirlere ayırma metodu (Rasyonel kesirlerin integrali)

İntegrali alınacak fonksiyon F (x) = P (x) / Q (x) şeklinde iki rasyonel
fonksiyonun (polinomun) bölümü biçiminde verilmiş ise, basit kesirlere ayırmak
suretiyle fonksiyonun integrali kolayca alınabilir . P(x) polinomunun derecesi
Q (x) inkinden büyük veya eşit ise P (x) / Q (x) rasyonel fonksiyonu saf (has)
bir kesir değildir . Bölme işlemi sonucunda,
P (x) R (x)
F (x) = = K (x) + elde edilir .
Q (x) Q (x)

Burada, K (x) polinomunun derecesi P (x) ve Q (x) polinomlarının dereceleri

farkına eşittir . R (x) / Q (x) fonksiyonu da, payının derecesi paydasınınkinden
küçük olan saf bir kesir olur .
P (x) polinomunun derecesi Q (x) polinomunun derecesinden küçük ise, K (x)
sıfıra eşit olacağından P (x) / Q (x) = R (x) / Q (x) şeklinde saf bir kesir olur .
Q (x) in köklerinin katsız, katlı ve kompleks olmasına göre üç durum mevcuttur.
 132

a ) Q (x) polinomunun kökleri katsız

Q (x) polinomunun n adet reel kökü mevcut x 1 , x 2 , x 3 ,…… , x n ise,
ve k 1 , k 2 , k 3 ,………. , k n birer sabit katsayılar olmak üzere,

R (x) R (x) k1 k2 kn
= = + +…+
Q (x) (x−x 1). (x−x 2). …. (x−x n). (x−x 1) (x−x 2) (x−x n)

(62)
şeklinde ifade edilebilir . ( Q (x) in en yüksek dereceli teriminin katsayısı bir ya-
pılmıştır . ) Rasyonel kesirli fonksiyonun bu şekide ifade edilişine basit kesirlere
ayırma denir .
b ) Q (x) polinomunun kökleri katlı
Q (x) polinomunun p katlı her çarpan için de p tane basit kesir ile katsız
köklere ait basit kesirlerin toplamı şeklinde basit kesirlere ayrılabilir .

R (x) k 11 k 12 k 1p
= + + …… + +
p 2 p
(x−x 1) .(x−x 2) … (x−x n) (x−x 1) (x−x 1) (x−x 1)

k2 k3 kn
+ + ……. + (63)
(x−x 2) (x−x 3) (x−x n)

c ) Q (x) polinomunun kökleri kompleks

Q (x) polinomunun kökleri kompleks olan ( x 2+bx+c) p şeklinde çar-
panları mevcutsa, R (x) / Q (x) saf kesiri bu tipten her çarpan için de,

R (x) A 1x+B 1 A 2x+B 2 A px+B p k1

= + + …… + + +…
2 2 2 2 p
Q (x) (x +bx+c) (x +bx+c) (x +bx+c) (x−x 1)
(64)
şeklinde basit kesirlere ayrılabilir .
F (x) = R (x) / Q (x) gibi saf kesirli bir fonksiyonu basit kesirlere ayırabilmek
için, k 1 , k 2 , k 3 ,…. , k n ; k 11 , k 12 , k 13 ,…. , k 1p ve A 1 , A 2 , A 3 ,… , A p ,
B 1 , B 2 , B 3 ,…… ,B p katsayılarının hesaplanması gerekmektedir .
Bunun için de, belirsiz katsayılar yöntemi adı verilen ve eşitliğin ikinci tarafının
paydalarını eşitleyerek, paydaki aynı dereceli x in katsayılarını eşitliğin birinci
tarafındaki aynı dereceli katsayılara eşit kılarak bulunacak denklemlerden katsa-
yıların hesabını mümkün kılan metotdan yararlanılır . Bulunması istenen katsayı
adedi kadar denklemin çözülmesi gereklidir . Veya Rezidü alma metodu uygula-
lanarak da katsayılar, denklem çözümlerine gerek kalmadan kolaylıkla bulunabi-
lirler . (Ters Laplace dönüşümünde kullanılan metot dur . )
 133

Rezidü alma metodu ile katsayıların bulunması

Ters Laplace dönüşümünün bulunmasında kullanılan rezidü alma yöntemi
R (x) / Q (x) gibi saf kesirli bir fonksiyonun basit kesirlere ayrılabilmesi için de
kullanılabilir . Bu suretle saf kesirlere ait katsayılar daha sistematik bir şekilde ,
çok bilinmeyenli denklemleri çözmeden kısa yoldan da bulunabilirler .
Paydadaki Q (x) polinomunun kökleri (kutupları) katsız, katlı ve kompleks ol-
mak üzere belli iseler, her bir kutub’a (köke) ait katsayı bu kutup için rezidü alı-
narak bulunabilecektir .
Kutuplar katsız :
Saf kesir haline getirilmiş rasyonel fonksiyon (62 no lu ifade)
R (x) R (x) k1 k2 kn
= = + +……+
Q (x) (x−x 1). (x−x 2). …. (x−x n). (x−x 1) (x−x 2) (x−x n)

olduğuna göre, k 1 katsayısını hesaplamak için 62 nolu denklemin her iki tarafını
(x−x 1) ile çarparsak,
R (x) k2 kn
. (x−x 1) = k 1 + (x−x 1) + …… + (x−x 1) olur .
Q (x) (x−x 2) (x−x n)

Bu ifadede x = x 1 koyarsak, ikinci tarafta (x−x 1) çarpanını ihtiva eden bütün te-
rimler sıfır olur . Sadece k 1 katsayısı kalır . Birinci tarafta ise, (x−x 1) Q (x) in
bir çarpanı olduğundan bölünerek yok edilebileceğinden x yerine x 1 koymakla
bir sayı elde edilir . Bu suretle k 1 katsayısı

R (x).(x−x 1) R (x)
k1 = =
Q (x) x = x1 (x−x 2).(x−x 3). ….. (x−x n) x = x 1 (65)

şeklinde elde edilir . Bu işleme rezidü alma işlemi denir . (x 1 kutbundaki rezidü)
Aynı şekilde k 2 katsayısını elde edebilmek için denklemin her iki tarafı (x−x 2)
ile çarpılarak, x = x 2 kutbundaki rezidüsü alınır . Bu suretle k 2 katsayısı da he-
saplanır .

R (x).(x−x 2) R (x)
k2 = = olur .
Q (x) x = x2 (x−x 1).(x−x 3). ….. (x−x n) x = x 2 (66)

Herhangibir k k katsayısı da k kutbundaki rezidüsü alınarak,

R (x).(x−x k) ifadesinden elde edilebilir .

kk =
Q (x) x = xk (67)
 134

Katlı kutuplar mevcutsa

Saf kesirli F (x) fonksiyonunun Q (x) payda polinomunun herhangi bir kö-
kü (kutbu) p katlı ise, ve Q (x) in en yüksek dereceli teriminin katsayısının birim
yapılması durumunda basit kesirlere ayrılan 63 nolu denklemin her iki tarafını
(x−x 1) p ile çarparsak,
R (x).(x−x 1) p k 11.(x−x 1) p k 12.(x−x 1) p k 1p.(x−x 1) p
= + + …. +
p p p−1
(x−x 1) .(x−x 2) … (x−x n) (x−x 1) (x−x 1) (x−x 1)

k 2.(x−x 1) p k 3.(x−x 1) p k n.(x−x 1) p

+ + + ……. +
(x−x 2) (x−x 3) (x−x n) olur .

R (x).(x−x 1) p
= k 11 + k 12.(x−x 1) + k 13 (x−1) 2 + .. + k 1p (x−1) p−1
(x−x 1) p.(x−x 2) .. (x−x n)

k 2.(x−x 1) p k 3.(x−x 1) p k n.(x−x 1) p

+ + + ……. + şeklini alır .
(x−x 2) (x−x 3) (x−x n) (69)

x yerine x 1 koyarsak, ikinci tarafta (x−x 1) ihtiva eden bütün terimler sıfır olur .
Sadece k 11 katsayısı kalır . Birinci tarafta ise, (x−x 1) p , Q (x) in bir çarpanı oldu-
ğundan bölünerek yok edilebileceğinden x yerine x 1 koyarak, x 1 kutbundaki re-
zidü sonucu k 11 katsayısı bulunabilir .

R (x).(x−x 1) p R (x)
k 11 = =
Q (x) x = x1 (x−x 2).(x−x 3). ….. (x−x n) x = x 1 (70)

Diğer katlı kutuplara ait k katsayıları, (x−x 1) in kuvvetleri ile çarpıldığından

bunları hesaplamaya bu işlem yetmez . Eğer 69 ifadesinde k 11 terimi ve k 12 nin
çarpanı (x−1) terimi yok edilebilirse, x yerine x 1 konularak yukarıdaki işlemin
tekrarı ile k 12 nin hesaplanması mümkün olur . 69 ifadesinin her iki tarafının x
değişkenine göre türevi alınarak k 12 katsayısının çarpanı yok edilebilir . Böylece

d R (x).(x−x 1) p
= k 12 + 2.k 13 (x−1) + 3.k 14 (x−1) 2 + .. (p−1) k 1p (x−1) p−2
dx Q (x)

d k 2.(x−x 1) p k 3.(x−x 1) p k n.(x−x 1) p

+ [ + + ……. + ]
dx (x−x 2) (x−x 3) (x−x n) olur .
 135

d R (x).(x−1) p
k 12 =
dx Q (x) x= x 1 bulunur . Tekrar türev alınırsa,

1 d2 R (x).(x−1) p
k 13 = .
2 dx2 Q (x) x= x 1 olur .

Aynı şeklde türev almaya devam ederek ve x = x 1 koyarak, x 1 kutbundaki rezi-

dü alınarak, katlı köke ait herhangi bir k1k katsayısı ( k = 1 , 2 , 3 , …... , p) için

1 d (k−1) R (x).(x−1) p
k 1k = .
(k−1)! dx ( k−1) Q (x) x= x 1 elde edilir . (71)

Yukarda izah edildiği şekilde bütün rasyonel ve kesirli fonksiyonlar ba-

sit kesirlere ayrılıp, katsayılarının belirsiz katsayılar yöntemi veya rezidü alma
metodu ile bulunmasından sonra herbir basit kesirin integrali bulunarak topla-
nırsa, rasyonel kesirli fonksiyonun integrali hesaplanabilir . K (x) polinomu da
mevcutsa,

∫ [P (x) / Q (X) ].dx = ∫ K (x).dx + ∫ [R (x) / Q (X) ].dx

Saf kesir olmayan K (x) fonksiyonunun her bir terimine 7 ifadesi uygulanarak,
∫ K (x).dx integrali hesaplanır .

∫ [R (x) / Q (X) ].dx integrali de basit kesirlerin yani

A A Ax+B
∫ dx , ∫ dx , ∫ dx
p 2 p
(x+a) (x+a) (x +b x+c)

integrallerinin hesabına dönüştürülmüş olur .

Basit kesirlerin integrallerinin hesabı

A
∫ dx = A.ln (x+a) + c (72)
x+a

A
∫ dx integrali : x+a = z dönüşümü yapılırsa, dx = dz olur .
p
(x+a)
 136

A A A 1
∫ dx = ∫ dz = + c p≠1 (73)
p p p−1
(x+a) z 1−p (x+a)

A x+B
∫ dx integrali : x = z – b/2 dönüşümünü yaparak payda-
2 p
(x +bx+c) daki ikinci derece terimini yok edelim .
dx = dz olacağından,

A (z –b/2) + B A z + ( B – A b/2)
∫ dz = dz olur .
2 2 p 2 2 p
[(z + (c – b /4)] [z + ( c – b /4)]

B – A b/2 = r c – b 2/4 = q dersek, integralimiz

Az+r Az r
∫ dz = ∫ dz + ∫ dz haline gelir .
2 p 2 p 2 p
(z +q) (z + q) (z + q)
Şimdi bu integralleri ayrı ayrı hesaplayalım .

1) z
∫ dz integrali : z 2 + q = t dönüşümü yapılırsa,
( z2 + q )p 2 z . dz = dt olacağından,

z 1 dt 1 1
‫׬‬ dz = ∫ = + c
2 p p p−1
(z +q) 2 t 2 (1− p) t

z 1
‫׬‬ dz = + c p≠1 (74)
2 p 2 p−1
(z +q) 2 (1− p).( z + q)

2) 1 1
∫ dz integrali : u = dv = dz diyerek
2 p 2 p
(z +q) (z +q)

−2pz
kısmi integrasyonla çözelim . v = z du = dz olduğundan
2 p+1
(z +q)
 137

1 z z2
‫׬‬ dz = + 2p∫ dz
2 p 2 p 2 p+1
(z +q) ( z + q) (z +q)

son integralin payına q terimi bir ilave edilip bir çıkartılırsa,

1 z z 2 + q− q
‫׬‬ dz = + 2p∫ dz
2 p 2 p 2 p+1
(z +q) ( z + q) (z +q)

z ( z 2 + q ).dz q.dz
= + 2p∫ −2p∫
2 p 2 p+1
(z +q) (z +q) ( z 2 + q ) p+1

z dz dz
= + 2p∫ −2pq ∫
2 p 2 p
(z +q) (z +q) ( z 2 + q ) p+1
buradan,
dz z dz
2pq ∫ = + ( 2p− 1) ∫ olur .
2 p+1 2 p 2 p
(z +q ) (z + q) (z + q)

veya bu ifadeyi (p+1) inci kuvvet yerine p ninci kuvvete göre yazarsak yani p
yerine (p−1) koyarsak,

dz z dz
2(p−1) q ∫ = + ( 2p− 3) ∫
2 p 2 p−1
(z +q ) (z + q) (z 2+ q) p−1
şeklini alır . böylece

dz z ( 2p− 3) dz
∫ = + ∫ (75)
2 p 2 p−1 2 p−1
(z +q ) 2(p−1).q.(z + q) 2(p−1).q (z + q) bulunur.

3) Böylece sonuç olarak p ≠ 1 koşuluyla,

Az+r A r.z
∫ dz = +
2 p 2 p−1
(z + q) 2(1−p) ( z +q) 2.q.(p−1).(z 2+q) p−1

r.(2p−3) dz
+ ∫ + c (75a)
2 p−1
2 q.(p−1) (z +q)
 138

Burada z = x+ b/2 , r = B− A.b/2 , q = c− b 2/4 olduğundan yerlerine koyalım

.

Ax+B A (B− Ab/2).(x+b/2)

∫ dx = +
2 p 2 p−1
(x +bx +c) 2(1−p) (x +bx+c) 2.q.(p−1).(x 2+bx+c) p−1

(B−Ab/2).(2p−3) dx
+ ∫ + c
2 p−1
2 q.(p−1) (x +bx+ c)

p = 1 için, değişken dönüşümü örnek 8 den yararlanılarak, (75b)

Ax+B A B− Ab/2 x+ b/2

∫ dx = 2
ln ( x +bx+c) + arc tg ( )
2
x +bx+c 2 √ c− b /4 2
√ c− b /4
2

elde edilir . (75c)

ÖRNEKLER
Örnek 1 :
2 x 3+x 2+3x−1
∫ dx payı paydaya bölerek tam bir kesir haline
x 2+x−2 getirirsek,

8x−3
= ∫ (2x−1 + ).dx
2
x +x−2
8x−3 8x−3
= ∫ (2x−1) dx + ∫ dx = x 2− x + ∫ dx
2 2
x +x−2 x +x−2

k1 k2
= x −x + ∫ (
2
+ ) dx Belirsiz katsayılar yöntemi ile
x−1 x+2 katsayıları bulalım .

k 1.(x+2) + k 2.(x−1) = 8x−3 (k 1+k 2).x +2.k 1−k 2 = 8x−3

k 1+k 2 = 8
2.k 1−k 2 = −3 denklemlerinin çözümünden
k 1 = 5/3 k 2 = 19/3 bulunur .

2 x 3+x 2+3x−1 5 dx 19 dx
∫ dx = x 2−x + ∫ + ∫
x 2+x−2 3 x−1 3 x+2
= x −x + 5/3 ln (x−1) + 19/3 ln (x+2) + c bulunur .
2
 139

Örnek 2 : (x+2).dx k1 A 1 x+B 1 A 2 x+B 2

∫ = ∫[ + + ].dx
2 2 2 2 2
x.(x +2) x x +2 (x +2)
Belirsiz katsayılar yöntemi ile katsayıları bulalım . Bunun için paydaları eşitle-
yerek payda ki aynı dereceli x in katsayılarını birinci taraftakilere eşitleyelim .
k 1.(x 2+2) 2 +(A 1 x+B 1).x.(x 2+2) + (A 2 x+B 2).x = x+2
(k 1+A 1).x 4 + B 1.x 3 + (4.k 1+2 A 1+A 2).x 2 + (2 B 1+B 2).x +4.k 1 = x+2
Katsayıları eşitleyerek elde edilen beş denklemden katsayılar çözülürse,
k 1+A 1 = 0
B1 = 0 k 1 = 1/2 A 1 = −1/2 B1 = 0
4.k 1+2 A 1+A 2 = 0
2 B 1+B 2 = 1 A 2 = −1 B 2 = 1 olarak bulunur .
4.k 1 = 2
ve integrali basit kesirlere ayırırsak,
1 dx 1 x.dx −x+1
I = ∫ − ∫ +∫ .dx haline gelir .
2 2 2
2 x 2 x +2 (x +2)

dx x.dx 1
∫ = ln x ∫ = ln (x 2+2) olup,
2
x x +2 2

−x+1
∫ dx integrali 75b ifadesinde (A=−1 , B=1 , b=0 , c =2 , q=2)
2 2
(x +2) değerlerini yerine koyarsak,

−x+1 1 x 1 dx
∫ dx = + + ∫ elde edilir .
2 2 2 2 2
(x +2) 2 (x +2) 4 (x +2) 4 x +2

dx 1 x
∫ = arc tg (değişken dönüşümü metodu örnek 8 )
2
x +2 √2 √2

netice olarak integralimiz

(x+2).dx 1 1 1 x
∫ = ln x − 2
ln (x +2) + +
2 2 2
x.(x +2) 2 4 2 (x +2) 4 (x 2+2)

1 x
+ arc tg olarak bulunur .
4√2 √2
 140

Örnek 3 : dx k 11 k 12 k 13 k2
∫ = ∫[ + + + ].dx
3 3 2
(x+1) .(x−1) (x+1) (x+1) (x+1) (x−1)
a ) Belirsiz katsayılar yöntemi ile katsayıları bulmaya çalışalım .
k 11.(x−1) + k 12.(x+1).(x−1) + k 13.(x+1) 2.(x−1) + k 2.(x+1) 3 = 1
(k13+k 2).x 3+(k 12+k 13+3k2).x 2+(k 11−k 13+3k 2).x–k 11–k 12– k 13+ k 2 = 1
k13+k 2 = 0
k 12+k 13+3k2 = 0 Bu denklemlerden katsayılar çözülürse,
k 11−k 13+3k 2 = 0 k 11 = − 1/2 k 12 = − 1/4 k 13 = − 1/8
–k 11–k 12– k 13+ k 2 = 1 k 2 = 1/8 bulunurlar .
b ) Rezidü alma metdu ile katsayıları bulalım .
Her bir kökteki (kutuptaki) rezidüler alınarak katsayılar hesaplanacaktır .
katlı köke ait k 11 katsatısı 70 nolu ifadeden, k 12 ve k 13 katsayıları birinci ve
ikinci türevler alınarak, 71 nolu ifadeden katlı kök −1 için rezidü alınarak bulu-
nacaktır . Katsız köke ait k 2 katsayısı ise, 69 nolu ifadeden katsız kök 1 için re-
zidü ile alınarak hesaplanacaktır .

1
k 11 = = − 1/2
(x−1) x=−1

d 1 −1
k 12 = ( ) = = − 1/4
dx (x−1) (x−1) 2
x = −1

1 d2 −1 1 2 (x−1) 1 −1
k 13 = ( ) = = . = −1/8
2 dx 2
(x−1) 2
2 (x−1) 4
x = −1 2 4

1
k2 = = 1/8 (Bulunan katsayılar beirsiz katsayılar
3
(x+1) x=1 yöntemi ile bulunanlarla aynıdır . )

dx 1 dx 1 dx 1 dx 1 dx
∫ =− ∫ − ∫ − ∫ + ∫
3 3 2
(x+1) .(x−1) 2 (x+1) 4 (x+1) 8 (x+1) 8 (x−1)

72 ve 73nolu ifadelerden yararlanılarak, bu integraller çözülürse,

dx 1 x 1 1 1 1
∫ = + − ln (x+1) + ln (x−1) + c
3 2
(x+1) .(x−1) 4 (x+1) 4 x+1 8 8
elde edilir .
 141

SİN x , SHx , COS x , CHx’ GÖRE RASYONEL OLAN İNTEGRALLERİN

HESAP METODU

sin x ve cos x trigonometrik fonksiyonları cinsinden rasyonel olarak ve-

rilmiş R (sin x, cos x ) fonksiyonu uygun bir değişken dönüşümü yapılarak, her -
hangi bir t değişkenine göre rasyonel bir fonksiyon haline getirilip integre edilir.
1 ) t = tg x/2 dönüşümü
tg x/2 = t dönüşümü veya daha açık bir şekilde x = arc tg x/2 dönüşümü
yapılırsa, trigonometriden bilindiği veçhile (Trigonometri bölümü 49 ve 50 nolu
ifadeler) 2.tg x/2 1−tg 2 (x/2)
sin x = , cos x = olduğundan,
2 2
1+tg (x/2) 1+tg (x/2)

2.dt
dx =
1+t 2

2.t 1− t 2
sin x = cos x = (76) bulunur .
2 2
1+t 1+t

Bu suretle ∫ R (sin x , cos x).dx şeklinde sin x ve cos x in rasyonel bir

fonksiyonunun integrali, 76 ifadeleri yardımıyla t nin rasyonel bir fonksiyonuna
dönüştürülerek, bundan önceki paragraflarda anlatılan rasyonel fonksiyonlara ait
hesap metotlarının uygulanması ile çözülebilirler . Yani hesaplanacak integral

2.t 1−t 2 2.dt

∫ R (sin x , cos x).dx = ∫ R ( , ). şeklinde
2 2 2
1+t 1+t 1+t
t nin rasyonel bir fonksiyonuna dönüştürülerek integre edilir . t = arc tg x/2 dö-
nüşümü her zaman geçerli bir yöntem olmasına rağmen, bazen yorucu işlemlere
götürebilir .
2 ) Özel bazı dönüşümler
sin x in rasyonel bir fonksiyonunun integrali
∫ R (sin x).cos x .dx integralinin hesabında sin x = t dönüşümü yapılırsa,
cos x .dx = dt olacağından,
∫ R (sin x).cos x .dx = ∫ R ( t).dt elde edilir . Yani integral t nin rasyonel
bir fonksiyonuna dönüştürülür .
cos x in rasyonel bir fonksiyonunun integrali
∫ R (cos x).sin x .dx integralinin hesabında cos x = t dönüşümü yapılırsa,
−sin x .dx = dt olacağından,
∫ R (cos x).sin x .dx = ∫ R ( t).dt olur . İntegral t nin rasyonel bir fonk-
siyonuna dönüştürülür .
 142

∫ sin m x . cos n x . dx integralinin hesabı

m ve n pozitif veya negatif sayılar olduğuna göre m ve n nin tek ve çift
olma durumuna göre ortaya 3 hal çıkar .
a ) n tek ise, tek dereceli terim
cos n x = cos 2p+1 x = cos 2p x . cos x = (1−sin 2 x). cos x şeklinde ya-
zılarak integral,
∫ sin m x . cos n x . dx = ∫ sin m x . (1− sin 2 x) p.cos x . dx haline getirilir .
ve sin x = t dönüşümü yapılırsa, cos x . dx = dt olacağından,

∫ sin m x . cos n x . dx = ∫ t m (1− t 2) p.dt elde edilir .

Bu ifade t nin polinom şeklinde ve rasyonel bir fonksiyonu olduğundan
kolayca integre edilebilir .
b ) m tek ise, m = 2p+1 olacağından integral,
∫ sin m x . cos n x . dx = ∫ cos n x . (1− cos 2 x) p.sin x . dx haline getirilir
ve cos x = t dönüşümü yapılırsa , − sin x . dx = dt olacağından
∫ sin m x . cos n x . dx = −∫ t n (1− t 2) p.dt integraline dönüşür .
Rasyonel bir polinom olduğundan kolayca integrasyonu yapılabilir .
c ) m ve n nin ikisi birden çift ise,
m = 2p n = 2q olup, integral
∫ sin x . cos x . dx = ∫ sin 2p x . cos 2q x . dx olacağından,
m n

sin 2p x ve cos 2q x fonksiyonları yerine trigonometri bölümündeki

30a ve 30b nolu ifadelerden yararlanılarak,
1− cos 2x
2p 2 p
sin x = ( sin x ) = ( )p ( p = m/2 , q = n/2 ) dir .
2
1+ cos 2x
2q 2 q
cos x = ( cos x ) = ( )q bulunan formüller yerine
2 konulursa,

1− cos 2x 1+ cos 2x
∫( ) .(p
) q .dx olur .
2 2
Neticede integral cos 2x in kuvvetleri cinsinden ifade edilirek hesaplanabilir .
ÖRNEKLER
Örnek 1 dx
∫ tg x/2 = t dönüşümü yapılırsa, 76 formüllerine göre
sin x

dx 1+t 2 2.dt dt
∫ = ∫ . = ∫ = ln t + c
2
sin x 2.t 1+t t

= ln (tg x/2) + c bulunur .

 143

Örnek 2 dx
∫ tg x/2 = t dönüşümü yapılırsa, 76 formüllerine göre
cos x

dx 1+t 2 2.dt 2.dt 2.dt

∫ = ∫ . = ∫ = ∫
2 2 2
cos x 1−t 1+t 1− t (1+t).(1−t)

2 k1 k2
= + şeklinde basit kesirlere ayrılırsa,
(1+t).(1−t) (1+t) (1−t)
k 2 (1+t) + k 1 (1−t) = 2 (k 1−k 2).t + k 1 + k 2 = 2 den
k 1−k 2 = 0 k 1+k 2 = 2 k 1 = k 2 = 1 bulunur .

2.dt dt dt
∫ = ∫ +∫ = ln (1+t) – ln (1− t) + c
2
1−t 1+t 1−t

dx 1+tg x/2
∫ = ln ( ) +c elde edilir .
cos x 1− tg x/2

Örnek 3 sin x. dx 2t/(1+t 2) . 2.dt/(1+t 2) 2t.dt

∫ = ∫ = ∫
2 2
1+ cos x 1 + (1−t )/(1+t ) (1+t 2)

= ln (t 2+1) + c = ln (tg2 x/2 +1 ) +c olur .

Örnek 4 : ∫ (2sin 3 x +3sin 2 x +sin x ).cos x.dx sin x = t dersek,

cos x = dt.dx olur .
∫ (2 t 3 + 3 t 2 + t).dt = 2 t 4/4 + 3 t 3/3 + t 2/2
= 1/2 sin 4 x + sin 3 x + 1/2 sin 2 x + c

Örnek 5 : ∫ sin 3 x . cos 5 x .dx = ∫ sin 3 x . (1−sin 2 x) 2. cos x . dx

sin x = t dönüşümü yapılırsa cos x.dx = dt olacağından,
∫ t 3.(1− t 2) 2.dt = ∫ t 3.( 1−2 t 2 + t 4).dt = ∫ (t 3− 2 t 5 + t 7 ).dt
= 1/4 t 4 – 2/6 t 6 + 1/8 t 8 + c elde edilir.
1 1 1
∫ sin x . cos x =
3 5
sin x −
4 6
sin x + sin 8 x + c
4 3 8
1− cos 2x 1+ cos 2x
Örnek 6 : ∫ sin x . cos x . dx = ∫ (
4 2 2
) .( ).dx
2 2
 144

1
∫ sin x . cos x . dx =
4 2
∫ (1− cos 2x ) 2 . (1+ cos 2x)
8
1 1
I= ∫ (1− cos 2x ).(1− cos 2x).dx = 2
∫ sin 2 2x . (1− cos 2x).dx
8 8
1
I= ∫ (sin 2 2x− sin 22x . cos 2x).dx
8
1 1
I= ∫ sin 2x . dx −
2
∫ sin 22x . cos 2x . dx haline gelir .
8 8
1− cos 4 x 1 1
∫ sin 2x . dx = ∫ (
2
).dx = ∫ dx − ∫ cos 4x . dx
2 2 2
1 1
= x − sin 4x
2 8

∫ sin 22x . cos 2x . dx için sin 2x = u dersek 2 cos 2x.dx = du olup,

1/2 . ∫ u 2 du = 1/6 . u 3
1
∫ sin 2x . cos 2x . dx =
2
sin 3 2x
6

1 1 1
∫ sin x . cos x . dx =
4 2
x − sin 4x − sin 3 2x) + c bulunur .
16 64 48

shx ve chx ’göre rasyonel olan integrallerin hesap metodu

shx ve chx fonksiyonları cinsinden rasyonel olan R ( shx , chx ) da, uy-
gun bir değişken dönüşümü ile t değişkenine göre rasyonel bir fonksiyon haline
getirilerek integre edilebilir .
1 ) th x/2 dönüşümü :
th x/2 t dönüşümü veya x = 2.arg thx dönüşümü yapılırsa,
2.th x/2
shx =
1− th 2 x/2
Bu ifadeler fonksiyonlar bölümü
2
1+th x/2 hiperbolik fonksiyonlar kısmında
chx = 47 ve 48 nolu ifadelerle verilmiş
2
1− th x/2 olduğundan,
 145

2.dt
dx =
1−t 2

2.t 1+ t 2
sin x = cos x = (77)
2 2
1−t 1−t
formülleri elde edilir .

Bu 77 ifadeleri yardımıyla ∫ R (shx , chx).dx integrali,

2t 1+t 2 2.dt
∫ R( , ).
2 2
1−t 1−t 1−t 2
biçiminde t nin rasyonel bir fonksiyonuna dönüştürülerek hesaplanabilir . Trigo-
nometrik fonksiyonlardaki özel dönüşümlerin benzerleri burada da aynen geçer-
lidir .
ÖRNEKLER
Örnek 1 : chx (1+t 2)/(1− t 2) . 1/(1−t 2) (1+t 2).dt
∫ dx = ∫ dt = ∫
2 2
1+chx 1+ (1+t )/(1−t ) (1−t 2)

(1+t 2). −2 k1 k2
= −1+ =−1+ + şeklinde basit
(1−t ) 2
t −1 2
t+1 t−1 kesirlere ayrılır .
k 1(t−1) + k 2(t+1) = (k1+k 2).t –k 1+ k 2 = −2 k1+k 2 = 0 –k 1+ k 2 = −2
k 1 = 1 k 2 = −1 bulunur .

1+t 2 dt dt
∫ dt = − t + ∫ − ∫ = − t + ln (t+1) + ln (t−1) + c
2
1−t t+1 t−1

chx
∫ dx = − th x/2 + ln (th x/2 +1) + ln (th x/2 −1) + c
1+chx
Örnek 2 :
∫ ( ch 3x + 4 ch 5x – chx).shx . dx
chx = t dönüşümü yapılırsa, shx.dx = dt olacağından,

∫ (t 3 + 4 t 5 – t).dt = 1/4 t 4 + 4/ 6 t 6 – 1/2 t 2 + c olur .

t = chx olduğundan,

I = 1/4 ch 4x + 4/6 ch 6x – 1/2 ch 2 x) + c olarak bulunur .

 146

( a x + b) nin kesirli üslerini ihtiva eden integraller

m
Bu tipten bir integral √ (a x + b) n gibi köklü ifadeleri ihtiva eder . Yani

∫ R [ x , (a x+ b) n1/m1 , (a x+ b) n2/m2 , (a x+ b) n3/m3 , ……)].dx

biçimindedir . Kesirli üslerin paydalarının en küçük ortak katı p ise
a x + b = z p dönüşümü yapılmalıdır . Bu suretle,
x = (z p – b)/a ve a.dx = p. z p−1 .dz olacağından,
integral rasyonel hale dönüştürülmüş olur .

Örnek : √x+1
I = ∫ . dx
√x+1 −1
3

Kesirli üslerin paydalarının (2 ve 3) en küçük ortak katı 6 olduğundan,

x+1 = z 6 dönüşümü yapılırsa x = z 6−1
√ x + 1 = z3
3
√ x + 1 = z2 dx = 6.z 5.dz olacağından,

z3 z8
I = 6∫ z 5.dz = 6 ∫ dz
z –1 2
z −1 2

şeklinde rasyonel kesir haline dönüşmüş olur . Payı paydaya bölerek saf bir kesir
haline getırip, basit kesirlere ayırırsak,
dz
I = 6 ∫ ( z + z + z + 1).dz + 6 ∫
6 4 2

z2 − 1
z7 z5 z3 k1 k2
I = 6 ( + + + z) + 6 ∫ ( + ).dz
7 5 3 z+1 z−1
k 1(z−1) + k 2(z+1) = (k 1+k 2) z – k 1 + k 2 = 1
(k 1+k 2) = 0
– k1 + k2 = 1 k 1 = − 1/2 k 2 = 1/2 olur .
z 7
z 5
z 3
−1/2 1/2
I = 6 ( + + + z) + 6 ∫ ( + ).dz
7 5 3 z+1 z−1

z7 z5 z3
I = 6 ( + + + z) − 3 ln (z+1) + 3 ln (z−1) buradan,
7 5 3
1/6
z = (x+1) olduğundan,
(x+1) 7/6 (x+1) 5/6 (x+1) 3/6 (x+1) 1/6 −1
I = 6.[ + + + (x+1) 1/6 + 3.ln ( )+c
1/6
7 5 3 (x+1) +1
 147

Binom (iki terimli) integralleri

x m (a+b x n) r.dx şeklindeki diferensiyellere Binom diferensiyeller denir .

Burada m , n , r birer kesirli sayıdır . Binom diferensiyeller aşağıdaki durumlar-
da intergralleri alınabilir hale getirilebilirler .
r = p/q şeklinde yazılırsa, binom integrali,
∫ x m (a+b x n) p/q . dx olur .

a ) şayet (m+1)/n tam sayı (pozitif, negatif, sıfır ) ise

(a+b x n) = z q dönüşümü yapılırsa,

x = [(1/b).(z q – a)] 1/n dx = (1/b) 1/n . (1/n).(z q – a)(1−n)/n . q.z q−1 . dz

olacağından Binom diferensiyeli,

xm (a+b xn) p/q .dx = (q/n).(1/b) (m+1)/n . (z q – a) [(m+1)/n]−1 . z p+q−1 . dz

şeklinde rasyonel hale getirilmiş olur .

b ) Şayet [(m+1)/n] – p/q tam sayı (pozitif, negatif, sıfır ) ise

(a+b x n) = z q xn dönüşümü yapılırsa,
Binom diferensiyeli rasyonel hale gelir .

İrrasyonel fonksiyonlar için özel dönüşümler

Bu tipten bir integral x değişkeninin xn/m gibi tam ve kesirli üslerinin bir
fonksiyonudur . Yani
∫ R ( x , x n1/m1 , x n2/m2 , x n3/m3 , ………. ).dx şeklinde gösterilebilir .

n 1/m 1 , n 2/m 2 , n 3/m 3 , …………….. kesirli üslerinin paydalarının en

küçük ortak katı p olsun . Bu takdirde,
p = k 1.m 1 = k 2.m 2 = k 3.m 3 = ……………. olur .
p
x = zp yani z = √ x dönüşümü yapılırsa,
p−1 n1/m1
dx = p.z .dz ve x = z p n1/m1 = z k1 n1
x n2/m2 = z p n2/m2 = z k2 n2 olacağından,
integral rasyonel hale dönüştürülmüş olur .

∫ R (x , x n1/m1 , x n2/m2 , x n3/m3 , … ).dx = ∫ R ( z p , z k1 n1 , z k2 n2 , … ) p z p−1.dz

Örnek : √ x3 x 3/2
I = ∫ 3 dx = ∫ dx
√ x +1 x +1 1/3

Kesirli üslerin paydalarının en küçük ortak katı (2 ve 3) p = 6 olduğundan,

x = z 6 yani z = x 1/6 dönüşümü yapılırsa, dx = 6.z 5.dz olacağından
 148

z9 . 6 z5 z 14.dz
I = ∫ dz = 6 ∫
2
z +1 z 2 +1
1
I = 6∫(z 12
–z 10
+ z – z + z – z +1).dz − 6 ∫
8 6 4 2
dz
2
z +1
13 11
I = 6 ( 1/13 . z – 1/11 . z + 1/9 . z – 1/7 . z + 1/5 . z 5 – 1/3 . z 3 + z
9 7

− arc tg z) + c

I = 6 /13 . x 13/6 – 6/11 . x 11/6 + 6/9 . x 9/6 – 6/7 . x 7/6 + 6/5 . z 5/6 – 1/3 . z 3 + 6 x 1/6
− arc tg x 1/6) + c

Örnek :
I = ∫ x5 (1+x 3) 1/3.dx m=5 n=3 olup,
(m+1)/n = (5+1)/3 =2 tam sayı olduğundan (a) haline uygundur .
1+x 3 = z 3
x = (z 3−1) 1/3 dönüşümü yapılırsa, 3 x 2.dx = 3 z 2.dz olacağından,

z2
I = ∫ x 5.z. = ∫ (z 3−1).z 3 dz = ∫ (z 6 – z 3).dz
x2

z7 z4
I = − +c bulunur . z = (1+x 3) 1/3 olduğundan,
7 4
1 1
I = (1+x ) 3 7/3
− (1+x 3)4/3 + c elde edilir .
7 4

Örnek :
I = ∫ x −2 (4+x 2) −3/2.dx m = −2 n=2 p/q = − 3/2 olup,
(m+1)/n + p/q = (−2+1)/2 – 3/2 = −2 (tam sayı) (b) haline uygundur .
2 2 2
(4+x ) = z . x
x 2 = 4/(z 2−1) x = 2.(z 2−1) −1/2 dönüşümü yapılırsa,
−3/2
dx = −2 ( z −1)
2
.z.dz olacağından,

1 4
I = − ∫ (z −1).(z
2 2
) −3/2.(z 2−1) −3/2.z.dz
2 z 2−1

1 z 2 −1 1 1
I = − ∫ dz = − ∫ (1− ).dz
2 2
16 z 16 z
 149

1 1 1 z 2+1
I = − (z+ ) = − . + c
16 z 16 z

1 [(4+x 2)/x 2] +1 1 2 x 2 +4
I = − +c = + c
16 [(4+x )/x ] 2 2 1/2
16 x √x +4
2

Özel trigonometrik dönüşümler

a ) √ a 2−x 2 ifadesini ihtiva eden integraller için x = a sin z veya x = a cos z

dönüşümü yapılabilir . Örneğin birinci dönüşüm için kök içindeki ifade
√ a 2−x 2 = √ a 2−a 2 sin 2 z = a.cos z şeklini alarak, irrasyonel halden cos z
nin rasyonel bir fonksiyonuna çevrilmiş ulur .
b ) √ a 2+x 2 ifadesini ihtiva eden integraller için x = a tg z dönüşümü denen-
melidir . Bu dönüşüm yapılırsa, köklü ifade
√ a 2+x 2 = √ a 2+a 2 tg 2 z = a √ 1+tg 2z = a.sec z şeklini alır . Ve sec x
in rasyonel bir fonksiyonuna dönüştürülmüş olur .
Veya x = a.shz dönüşümü de kullanılabilir . Bu takdirde
√ a 2+x 2 = √ a 2+a 2 sh 2 z = a √ 1+sh 2z = a.chz şeklini alır
c ) √ x 2−a 2 ifadesini ihtiva eden integraller için x = a chz dönüşümü denen-
melidir . bu takdirde √ a 2ch 2z−a 2 = a.√ ch2−1 = a.shz ye dönüşür .
Veya x = a.sec z = a/cos z dönüşümü yapılabilir .

Örnek : dx
I = ∫ : x = cos z dönüşümü yapılırsa dx = −sin z.dz
√1−x 2
olur .
−sin z.dz −sin z.dz
I = ∫ = ∫ = − ∫ dz = − z + c
√1− cos z 2
sin z
I = − arc cos x + c elde edilir .

Örnek : dx
I = ∫ : x = chz dönüşümü yapılırsa dx = shz.dz olur .
√x −12

shz.dz shz.dz
I = ∫ = ∫ = ∫ dz = z = arg chx+ c
√ch z− 1 2
shz
I = ln ( x+ √ x −1 ) + c
2
elde edilir .

Örnek : dx
I = ∫ : x = 3shz dönüşümü yapılırsa, dx = 3chz.dz
√x +92
olur .
 150

3 chz.dz chz.dz x
I = ∫ = ∫ = ∫ dz = z = arg sh ( )+c
√9 sh z +1
2
√ sh z +1
2
3

I = ln ( x+ √ x 2 +9 ) + c

Örnek :
I = ∫ √ x 2+a 2 .dx x = a.shz dersek, dx = a.chz.dz olur .
I = ∫ √ a sh z +a . a.chz .dz = ∫ a √ sh z +1 . a.chz = a 2 ∫ ch 2z.dz
2 2 2 2

I = a 2 ∫ ( 1/2 + 1/2 ch 2z) . dz = a 2/2 ∫ dz + a 2/2 ∫ ch 2z . dz

I = a2/2 . z + a 2/4 . sh 2z + c = a 2/2 . ( z+ shz . chz) + c
I = a2/2 . (arg sh(x/a) + x/a .√ 1+ x2/a2 ) + c

I = a2/2 . arg sh(x/a) + x/2 .√ x 2+a 2 + c bulunur .

BELİRLİ İNTEGRAL

∫ f (x).dx = F (x) + c belirsiz integralinin önce x değişkeninin x = b için,

sonra x = a için aldığı değerleri birbirinden çıkarırsak,
b
[ F (b) + c ] – [ F (a) + c ] = F (b) – F (a) = F (x)
a
c keyfi sabiti gider ve geriye x ten bağımsız sadece a ve b ye bağlı F (b) – F (a)
değeri kalır . Buna alt ve üst sınırları a ve b olan ‘‘belirli integrali’’denir .
b b
∫ f (x).dx = F (x) = F (b) – F (a) notasyonu ile gösterilir .
a a
Örnekler :
3 x3 3 27
∫ x .dx =
2
= −0 = 9
0 3 0 3

л л
∫ sin x.dx = − cos x = − cos л – (−cos 0) = 2
0 0

b b
∫ e .dx = e
x x
= eb – ea
a a

5 dx 5 5
∫ = ln x = ln 5 – ln 2 = ln = ln 2,5 = 0,91629
2 x 2 2
 151

Eğri altındaki alan

y = f (x) fonksiyonu bir (a , b) aralığında tarifli ve sürekli bir fonksiyon

ise, bu fonksiyona ait eğri altındaki alan x değişkeninin bir fonksiyonudur . Bu
alan F ile gösterilecek olursa, Şekil 46

x2
F = ∫ f (x).dx (78)
x1

Belirli integrali ile bulunabilecektir .

Yani bir f(x) fonksiyonunun gösterdiği eğri Şekil 46

altındaki ve x değişkeninin x 1 ve x 2 sınırları
arasında kalan alan,
x2 x2
∫ f (x).dx = F (x) = F (x 2) – F (x 1) ifadesinden bulunur .
x1 x1
Ordinatların negatif olması halinde eğri ile x ekseni arasındaki bu alanın negatif
çıkacağı açıktır . Bu durumda mutlak değeri alınabilir .

Örnek : y = a x 2 parabolünün altındaki ve x = 0 ile x = x o apsisleri ara-

sındaki alanı hesaplayalım . Şekil 47
x0 x3 x0
S = ∫ f (x).dx = ∫ a x 2.dx = a
0 3 0

a x03
S = bulunur .
3 Şekil 47

Örnek : y = cos x eğrisi ile ox ekseni arasındaki alanı hesaplayalım .

л/2 л/2 Şekil 48
S = ∫ cos x.dx = sin x = sin (л/2)−sin (−л/2)
−л/2 −л/2
S = 1−(−1) = 2 bulunur .
Aynı alan 0 ile л/2 arası için hesaplanırsa
л/2
S = sin x = 1− 0 = 1 olur .
0

Şekil 48
 152

FOURIER SERİLERİ

Tanım : t bağımsız değişkeninin fonksiyonu olan periyodik bir f (t) fonksiyo-

nu, bazı şartların yerine getirilmesi koşuluyla
a0 ∞
f (t) = + ∑ a n cos n ω 0 t + b n sin n n ω 0 t (1)
2 n=1

şeklinde trigonometrik bir seri ile ifade edilebilir .

Burada, n = 1 , 2 , …………olmak üzere birer pozitif tam sayı ve
a 0 , a 1 . a 2 , …………., a n , b 1 , b 2 , ……………, b n sabit katsayılardır .
f (t) fonksiyonunun periyodu T olduğuna göre,
2л
ω0 = = 2лf 0 olup, temel açısal frekans adını alır . 1 ifade-
T
sindeki trigonometrik serinin her bir teriminin frekansı temel frekansın bir tam
katı olarak verilmiştir . Bu frekanslara armonik frekansları denir . 1 ifadesine de
Fourier serisi veya Fourier açılımı adı verilir .
Periyodik bir f (t) fonksiyonunun Fourier serisine açılabilmesi için bazı
şartların mevcut olmasından yukarıda bahsedilmişti . Bu şartlar matematikte
‘‘ Dirichlet ’’şartları adıyla anılır . Bu şartları açıklamadan önce bir fonksiyonun
düzgün süreksizliğinden bahsedelim .
Düzgün süreksizlik : f (t) fonksiyonunda t = t 1 için bir süreksizlik mevcut ol-
sun . Bu noktada f (t 1−) ve f (t 1+) değerlerei mevcut ve sonlu ise ve ayrıca t = t 1
için fonksiyon, f (t 1−) + f (t 1+)
f (t 1) =
2 değerini alıyorsa,t 1 noktası f (t)
fonksiyonu için düzgün bir süreksizlik noktasıdır . Şekil 49

Şekil 49
Dirichlet şartları :

T, f (t) tonksiyonunun peryodu olduğuna göre;

a ) f (t) fonksiyonu (− T/2 . T/2) aralığında sürekli olmalıdır . Veya bu aralıkta
sonlu sayıda düzgün süreksizlik noktaları ihtiva etmelidir . Başka bir deyişle,
f (t) fonksiyonu bir peryotluk aralıkta sürekli veya parça parça sürekli olmalı,
süreksizlik noktalarında ise, düzgün süreksizlik şartları sağlanmalıdır . Yani
 153

fonksiyonun süreksizlik noktalarındaki değeri soldan ve sağdan limitlerin or-

talamasına eşit olmalıdır .
b ) (− T/2 . T/2) aralığında f (t) fonksiyonunun sonlu sayıda ekstremumu (mak-
simum veya minimumu ) olmalıdır .
İşte bunlar Dirichlet şartlarıdır . Bu şartları haiz her periyodik fonksiyon
Fourier serisine açılabilir . Bu şartları bir teoremle ifade edebiliriz .
TEOREM : (− T/2 . T/2) aralığında sürekli olan ( bu aralıkta sonlu sayıda düz-
gün süreksizlik noktaları mevcut olabilir) ve aynı aralıkta sonlu sayıda ekstre-
mum noktasına sahip olan ve peryodu T olan her f (t) fonksiyonu, t nin bu ara-
lıktaki her değeri için yakınsak olan bir Fourier serisine açılabilir .
Dirichlet şartları yeter şartlardır fakat gerek değildir .

Fourier katsayıları
Peryodu T olan f (t) fonksiyonunun Dirichlet şartlarını sağladığı takdirde,

a0
f (t) = + a 1 cos ω 0t + a 2 cos 2ω 0t + ……… + a n cos nω 0t
2 (2)
+ b 1 sin ω 0t + b 2 sin 2ω 0t + ……… + b n sin nω 0t

şeklinde Fourier serisine açılabileceğini gördük .

2 ifadesinin her iki tarafının bir peryot aralığında integre edilmesi, sonra gene
aynı ifadenin her iki tarafının önce cos nω 0t ile çarpılıp, daha sonra da sin nω 0t
ile çarpılıp bir peryot aralığında integre edilmeleri sonucu, trigonometrik terim-
lerin bir periyotluk aralıktaki belirli integrallerinin sıfıra eşit olmalarından dolayı
ikinci tarafta yalnız bırakılan a 0 , a n , b n , katsayıları da, elde edilebilirler .
Bu suretle, değişkenin herhangi bir değeri t 1 olmak üzere katsayılar,

2 t 1+T
a0 = ∫ f (t).dt
T t1

2 t 1+T
an = ∫ f (t). cos (nω 0t).dt (3)
T t1

2 t 1+T
bn = ∫ f (t). sin (nω 0t).dt
T t1 olarak bulunur ve

Fourier serisindeki terimlerin katsayıları da (genlikleri) belirlenmiş olur .

Bu genliklere ‘‘Fourier katsayıları’’ denir .
 154

Demekki periyodik bir f (t) fonksiyonu Dirichlet şartlarını sağlıyorsa 2

ifadesinde belirtildiği biçimde ve frekansları gitgide artan trigonometrik fonksi-
yonların sonsuz toplamı şeklinde bir seriye açındırılabilir . Bu serinin Fourier
katsayıları 3 ifadelerinden integrasyonla bulunurlar .
Seri yakınsak olup, bütün süreklilik noktalarında f (t) fonksiyonuna, düz-
gün süreksizlik noktalarında ise, soldan ve sağdan limitlerin ortalamasına yani,
f (t −) + f (t +)
2 ye yaklaşır .
Teknikte karşılaşılan periyodik fonksiyonların çoğu Dirichlet şartlarını sağladı-
ğından Fourier serisine açılabilirler .
Şimdi bazı özel durumları ele alalım .
a ) Eğer, f (t) = − f (−t) ise, bu durumda f (t) tek bir fonksiyondur . Ve fonksi-
yona ait a 0 , a 1 , a 2 , ……. , a n Fourier katsayıları sıfıra eşittir . diğer katsa-
yılar ise,
4 T/2
bn = ∫ f (t). sin (nω 0t) . dt (3a)
T 0
ifadesinden hesaplanabilir . Bu suretle tek bir fonksiyonun Fourier açılımın-
da kosinüslü terimler ile sabit terim bulunmaz .

b ) Eğer, f (t) = f (−t) ise, bu durumda f (t) çift bir fonksiyondur . Fonksiyona
ait b 1 , b 2 , ……. , b n Fourier katsayıları sıfıra eşittir . diğer katsayılar ise,
4 T/2
a0 = ∫ f (t) . dt
T 0
(3b)
4 T/2
an = ∫ f (t). cos (nω 0t) . dt
T 0
ifadesinden hesaplanabilir . Bu suretle çift bir fonksiyonun Fourier açılımın-
da sinüslü terimler bulunmaz .

BAZI PERİYODİK FONKSİYONLARIN FOURİER AÇILIMLARI

Dikdörtgen dalga : (pulse)

Fonksiyonun tanımı Şekil 50
f (t) = 1 0 < t < T/2
f (t) = 0 − T/2 < t < 0
Fonksiyonun periyodu T olup, bir periyot-
luk (−T/2 . T/2) veya (0 . T) aralığında son-
lu sayıda düzgün süreksizliği ve sonlu sayıda
ekstremumu mevcut olduğundan, Dirichlet koşullarını Şekil 50
sağlıyor . O halde Fourier serisine açılabilir .
 155

Fourier katsayılarını 3 denklemlerini kullanarak hesaplayalım .

2 T/2 2 T 2 T/2
a0 = ∫ 1.dt + ∫ 0.dt = t = 1
T 0 T T/2 T 0
2 T/2 2 T
an = ∫ 1.cos (nω 0t).dt + ∫ 0. cos (nω 0t).dt
T 0 T T/2

2 1 T/2
an = sin (nω 0t) = 0
T nω 0 0

2 T/2 2 1 T/2
bn = ∫ 1.sin (nω 0t).dt = − cos (nω 0t)
T 0 T nω 0 0
ω 0 = 2л/T olup,
1
bn = − [cos (л n) − 1 ] = 0
лn
n çift ise b n = 0 , n tek ise b n = 2/л n dir .
Hesaplanan bu katsayılar 2 ifadesinde yerine konarak fonksiyonun Fourier açılı-
mı elde edilir .

f (t) = 1/2 + 2/л ( sin ω 0t + 1/3 sin 3ω 0t + 1/5 sin 5ω 0t + ……. )

Çift pulse :
f (t) fonksiyonu şekil 51 de verilmiştir .
f (t) = 1 0 < t < T/2
f (t) = − 1 T/2 < t < T
Dirichlet şartları sağlandığından fonksiyon
Fourier serisine açılabilir .
Ayrıca fonksiyon f (t) = − f (−t) olduğun-
dan tek bir fonksiyondur . Bu durumda,
a 0 = 0 , a n = 0 olduğundan sadece b n Fourier Şekil 51
katsayısını hesaplamak yeter . 3a ifadesini kullanalım .

4 T/2 4 1 T/2
bn = ∫ 1. sin (nω 0t) . dt = − cos (nω 0) ω 0 = 2л/T
T 0 T nω 0 0

2 −2 ( n Tek)
bn = − [ cos (л n) – 1] cos (л n) − 1 =
лn 0 ( n çift) olur .
 156

Fourier açılımı

f (t) = 4/л ( sin ω 0t + 1/3 sin 3ω 0t + 1/5 sin 5ω 0t + ……… )

Destere dişli dalga :

Fonksiyon şekil 52 de verilmiştir .

f (t) = 2/T . t − T/2 < t < T/2
Dirichlet şartları sağlandığından Fourier seri-
sine açılabilir .
f (t) = − f (− t) olduğundan tek bir fonksiyon-
dur . Buna göre a 0 = a n = 0 dır . Şekil 52

4 T/2 2 t 8 T/2
bn = ∫ . sin (nω 0t).dt = ∫ t.sin (nω 0).dt
2
T 0 T T 0 u dv

8 1 T/2 1 T/2
bn = (−t. cos (nω 0t) + ∫ cos (nω 0t).dt )
2
T nω 0 0 nω 0 0

8 1 1 T/2
bn = (− t cos (nω 0t) + sin (nω 0t) ω 0 = 2л/T
2
T nω 0 nω 0 0

4 1 T 2
bn = . [− cos (л n) ] = − cos (л n)
T лn 2 лn

−1 ( n tek ise)
cos (л n) =
1 ( n çift ise) dir . Netice olarak,

f ( t) = 2/л . ( sin ω 0t − 1/2 sin 2ω 0t + 1/3 sin 3ω 0t − 1/4 sin 4ω 0t + … )

Üçgen dalga :
f (t) fonksiyonu şekil 53 de verilmiştir .

f (t) = 2/T . t 0 < t < T/2

f ( t) = − 2/T . t −2 T/2 < t < T
Dirichlet şartları sağlanmaktadır . Buna göre
f (t) fonksiyonu Fourier serisine açılabilir .
Ayrıca f (t) = f (−t) çift bir fonksiyondur . b n = 0 olur . Şekil 53
 157

a 0 ve a n katsayılarını da 3b ifadelerinden hesaplayabiliriz .

4 T/2 2 4 T/2
a0 = ∫ t.dt = 2
t = 1
T 0 T T2 0

4 T/2 2 8 T/2
an = ∫ t. cos (nω 0t).dt = ∫ t . cos (nω 0t).dt
2
T 0 T T 0 u dv

8 1 T/2 T/2 1
an = [ t. sin (nω 0t) − ∫ sin (nω 0t).dt ]
2
T nω 0 0 nω 0 0

8 1 1 T/2
an = . [ t. sin (nω 0t) + cos (nω 0t).] ω 0 = 2л/T
2
T nω 0 nω 0 0

4 T T
an = { sin (л n) + [ cos (л n) − 1 ] }
Tл n 2 2л n

2 1 2
an = { sin (л n) + [ cos (л n) – 1] } = [ cos (л n) −1 ]
лn 0 лn л n
2 2

0 ( n çift ise)
cos (л n) – 1 =
−2 ( n tek ise) olur .
f ( t) nin Fourier açılımı
1 4 1 1
f ( t) = − ( cos ω 0t + cos 3ω 0t + cos 5 ω 0t + ……..
2 л 2
3 2
5 2

Sinisoidal yarım dalga :

f ( t) fonksiyonu şekil 54 de verilmiştir .

f ( t) = sin ω 0t 0 < t < T/2
f ( t) = 0 T/2 < t < T
Dirichlet şartlarısağlandığından f (t) fonksi-
yonu Fourier serisine açılabilir .
3 formüllerini uygulayarak, katsayıları hesap-
layalım . Şekil 54
 158

2 0 2 T/2 2 T/2 2
a0 = ∫ 0.dt + . ∫ sin (ω 0t).dt = − cos (ω 0t) =
T −T/2 T 0 T ω0 0 л

2 T/2
an = ∫ sin (ω 0t).cos (nω 0t).dt Trigonometri bölümü 45 nolu
T 0 ifadeden yararlanılırsa,

1 T/2
an = ∫ [ sin (ω 0 + nω 0) t + sin (ω 0 – nω 0) t ].dt olur .
T 0

1 1 1 T/2
an = − [ . cos (ω 0 + nω 0) t + . cos (ω 0 − nω 0) t ]
T ω 0 + nω 0 ω 0 − nω 0 0
ω 0 = 2л/T
1
an = − [ cos ( л + л n) – 1 ] bulunur .
л−л n 2

0 ( n tek için)
cos ( л + л n) – 1 =
−2 ( n çift için) olduğundan,

2 2 2
a1 = 0 , a2 = =− , a3 = 0 , a = olur .
л ( 1−2 )
2
3л л (1− 4 )2

2 T/2
bn = ∫ sin (ω 0t).sin (nω 0t).dt Trigonometri bölümü 44 nolu
T 0 ifadeden yararlanılırsa,

1 T/2
bn = − ∫ [cos (ω 0 + nω 0) t − cos (ω 0 – nω 0) t ].dt olur .
T 0

1 1 1 T/2
bn = − [ . sin (ω 0 + nω 0) t − . sin (ω 0 − nω 0) t ]
T ω 0 + nω 0 ω 0 − nω 0 0
ω 0 = 2л/T
1 1
bn = − sin (л+л n) + sin (л – л n) = 0 n≠1
2л + 2л n 0 2л − 2л n 0
 159

n = 1 için ikinci terimin paydası da sıfır olup, n = 1 için limit alınırsa,

b 1 = 1/2 bulunur .
Netice olarak, f (t) nin Fourier açılımı 2 ifadesinden bulunur .

1 2 2 1
f ( t) = + cos 2ω 0t + cos 4ω ot + .. + sin ω 0t
л л (1−2 ) 2
л (1−4 ) 2
2

Sinisoidal tam dalga

Şekil 55
л ω0
f (t) = sin t = sin t 0 < t < T
T 2
Dirichlet şartları sağlandığından fonksiyon
Fourier serisine açılabilir .
f (t) = f (−t) olduğundan çift fonksiyondur . Şekil 55
Buna göre b n = 0 dır . Diğer katsayılar 3 ifadelerinden hesaplanabilirler .

2 T ω0 4 ω0 T 2
a0 = ∫ sin ( ) t.dt = − cos ( )t = − (−1−1)
T 0 2 ω0 T 2 0 л

a 0 = 4/л bulunur .

2 T ω0
an = ∫ sin ( ) t.cos (nω 0t).dt Trigonometri bölümü 45 nolu
T 0 2 ifadeden yararlanılırsa,

1 T ω0 ω0
an = ∫ [ sin ( + nω 0) t + sin ( − nω 0) t ].dt olur .
T 0 2 2

1 −1 ω0 1 ω0 T
an = [ cos ( + nω0) t − cos ( − nω 0) t ]
T ω 0/2 + nω 0 2 ω 0/2 − nω 0 2 0

1 1 4л 4
an = 2 ( + ) = = olur .
л+2л n л−2л n л − 4л n
2 2 2
л ( 1− 4 n ) 2

2 4 1 1 1
f (t) = + ( cos ω 0t + cos 2ω 0t + cos 3ω 0t +.. )
л л 1−4 1−4.2 2
1−4.3 2
 160

Örnek problem
Şekil 56 daki elektrik devresine v k( t) gerilim kaynağı ile periyodik bir çift
pulse gerilimi tatbik edilmektedir . gerilimin genliği 100 V olduğuna göre devre-
den geçen akımı sürekli halde hesaplayalım .

Şekil 56
Lineer elektrik devrelerinde süperpozisyon teoremi geçerli olduğundan,
devreye uygulanan V k (t) kaynak geriliminin, Fourier bileşenleri için devrenin
ayrı ayrı sürekli hal çözümleri bulunup, bunlar toplanarak süperpoze edilirse,
devrenin sürekli hal çözümü elde edilir .
V k (t) gerilim kaynağının ürettiği gerilim fonksiyonunun Fourier açılımı (çift
pulse için) bulunmuştu .
f (t) = 4/л ( sin ω 0t + 1/3 sin 3ω 0t + 1/5 sin 5ω 0t + ……… )
Gerilimin genliği 100 V ve temel açısal frekans ω 0 = 300 rad/sn olduğundan
kaynak fonksiyonu,
400 1 1
V k (t) = ( sin 300 t + sin 900 t + sin 1500 t +….. )
л 3 5
olur .
Devrenin empedansı ( n inci harmonik için)
Z n• = R + j ( nω oL – 1/nω 0C )
n inci harmonik gerilimin devreden akıtacağı akım ( Fazör olarak)
I n• = V•n / R + j ( nω 0L – 1/nω 0C )
Birinci harmonik akımı ( genlikler efektif değer olarak alınırsa )
V 1• = (400/ √ 2 . л ) e j0 = 90,03.e j0 olduğundan,
I 1 = 90,03 / [ R + j ( ω 0L – 1/ω 0C = 90,03/ [ 5+j (0,6−5,666) ]
•

= 90,03/(5−j 5,066) = 90,03 0 / 7,118 − 50,5 0 = 15,65 50,50

Üçüncü ve beşinci harmanik akımları ise,
V 3• = (400/ √ 2 . 3 л ) e j0 = 30.e j0 , V 3• = (400/ √ 2 . 5 л ) e j0 = 18.e j0
I 3• = 30 / [ 5+j (1,8−2,22) ] = 30 / 0 / 5,01 −4,8 0 = 5,988 4,8 0
I 5• = 18 / [ 5+j (3−1,333) ] = 18 / 0 / 5,27 18,43 0 = 3,42 −18,43 0 olur .
Giriş gerilimlerinin değerleri, armoniğin mertebesi yükseldikçe azaldığından, bir
kaç harmonikle yetinip yüksek harmonikleri ihmal edebiliriz . Böylece 7 , 9 , ….
harmonikleri ihmal edersek, sürekli hale ait devreden akacak i (t) akımı,

i (t) = √2 . 15,65 sin (300 t +50,5 0) + √2 . 5,988 sin (900 t + 4,8 0)

+ √2 . 3,42 sin (1500 t – 18,43 0) olarak elde edilir .
 161

Fourier serisinin kompleks ifadesi

Fourier serisi kompleks biçimde de ifade edilebilir . Kompleks yazılış
pek tercih edilir olmamakla birlikte, Fourier integrali ve Fourier dönüşümü için
çok elverişlidir .
1
cos nω 0t = ( e jnωot + e –jnωot )
2
Trigonometri bölümünde, komp-
1 leks gösterilim 17 ve 18 ifadeleri
sin nω 0t = (e jnωot
−e –jnωot
) ile verilmişti . Bu ifadelerden ya-
2j rarlanılırsa, Fourier açılımı,

a0 ∞ e jnωot + e –jnωot e jnωot − e –jnωot

f ( t) = + ∑ an + bn
2 n=1 2 2j

a0 ∞ an – j bn an + j bn
f ( t) = +∑ e jnωot
( )+ e –jnωot
( )
2 n=1 2 2

∞
f (t) = c 0 + ∑ c n e jnωot + c –n e –jnωot (4) elde edilir .
n=1

c 0 = a 0/2 c n = 1/2 ( a n−j b n) c −n = 1/2 ( a n +j b n) şeklinde

kompleks büyüklükler olmak üzere,

∞
f (t) = ∑ c n e jnωot (5) şeklinde de yazılabilir .
n=−∞ Buna Fourier serisinin kompleks ifadesi denir .

2 T/2
an = ∫ f (t). cos (nω 0t).dt
T −T/2

2 T/2
bn = ∫ f (t). sin (nω 0t).dt
T −T/2 olduğundan

1 T/2
cn = ∫ [ f (t).cos nω 0t – j f (t) sin nω 0t ].dt olur .
T −T/2
 162

1 T/2
cn = ∫ f (t).e− jnωot . dt (6) elde edilir .
T −T/2

4 ifadesindeki c n e jnωot + c –n e –jnωot ile a n ve b n arasındaki bağıntı vektörel ola-

rak t = 0 için çizilen şekil 57 de görülmektedir .
c n ve c –n vektörleri eşlenik ve nω 0 açısal frekansı
ile zıt yönde dönen iki fazör ile gösterilebilirler .
Bu fazörlerin toplamı da daima gerçel bir sayı ve-
recektir . Sinüsoidal hareket değişiminin genliği de,
p n = 2. c n = √ a n2 + b n2 olacaktır .

Şekil 57
Örnek : Sinisoidal yarım dalga f ( t) fonksiyonu şekil 54 de verilmiştir .
f ( t) = 0 −T/2 < t < 0
f ( t) = sin ω 0t 0 < t < T/2 6 ifadesinde yerine konarak,

1 T/2 1
cn = ∫ sin ω 0t . e –jnωot
. dt = ( e jωot − e –jωot ).e –jnωot.dt
T 0 2j
1
T/2
cn = ∫ e –jωo (n−1) t – e –jωo(n+1) t. dt
2jT 0
1 1 1 T/2
–jωo (n−1) t –jωo(n+1) t
cn = [ e – e ]
4л n−1 n+1 0
1 e –jлn [ (n+1) e jл − (n−1) e−jл ] − 2
cn =
4л n2 − 1
1 −2 (1 + e –jл n ) 1 1 + e −jлn
cn = . = . elde edilir .
4л n2 – 1 2л 1− n 2
n=0 için c 0 = 1/л
n = ±1 için c 1 = −j/4 c−1 = j/4
n = ±2 için c 2 = −1/3л c−2 = −1/3л
n = ±3 için c3 = 0 c−2 = 0
n = ±4 için c 4 = −1/15л c−2 = −1/15л
f (t) = 1/л −j/4 ( e jωot – e –jωot) −1/3л (e j2ωot + e –j2ωot) – 1/15л (e j2ωot + e –j2ωot)

f (t) = 1/л + 1/2. sin ω 0t − 2/3л. cos 2ω 0t − 2/15л. cos 4ω 0t − ……..

elde edilir . (Sinisoidal yarım dalga için bulunan sonuçla aynıdır .)
 163

DİFERENSİYEL DENKLEMLER

Tarif : İçinde değişken, fonksiyon ve fonksiyonun türevlerini ihtiva eden

F ( x, y, y', y'', ……. , y (n) = 0 (1)

biçimindeki bir denkleme diferensiyel denklem denir . Bir diferensiyel denkle-

min içindeki fonksiyon, x gibi tek bir değişkene bağlı ise, bu diferensiyel denk-
leme adi diferensiyel denklem, aksi takdirde yani fonksiyon birden fazla değiş-
kene bağlı ise, diferensiyel denkleme kısmi türevli diferensiyel denklem denir .
Diferensiyel denklemin en yüksek mertebeli türevi y (n) ise, diferensiyel
denkleme n inci mertebedendir denir . Şayet diferensiyel denklem türevlere ve
fonksiyona göre rasyonel veya bu hale getirilebiliyorsa diferensiyel denklemin
derecesinden de söz edilebilir . Ve en yüksek mertebeli türevin kuvvetine dife-
rensiyel denklemin derecesi denir .
Örneğin; ( y (n)) 3 + y'' + 5 y = 3 diferensiyel denklemi üçüncü dereceden bir di-
ferensiyel denklemdir .
a n y (n) + ……. + a 3 y''' + a 2 y'' + a 1 y' + a 0 y + a = 0
diferensiyel denklemi birinci mertebedendir ve bütün türevlerinin kuvetleri bir-
birine eşittir . Bu yüzden bu diferensiyel denkleme lineerdir denir .
Bir diferensiyel denklemin çözümleri
Bir diferensiyel denklemin çözümü, denklemde yerine konulduğu zaman
verilen diferensiyel denklemi özdeş olarak sağlayan fonksiyonlardır .
n inci mertebeden bir diferensiyel denklemin gene n tane keyfi sabiti ihtiva eden
çözümü, diferensiyel denklemin tam çözümüdür . Keyfi integral sabitlerinin özel
değerlerine tekabül eden çözümler ise, diferensiyel denklemin özel çözümleridir.
Ayrıca özel çözüm dışında başka çözümlerde mevcut olabilir . Tam çözümdeki
integrasyon sabitinin hiçbir değerine tekabül etmeyen fakat yine de diferensiyel
denklemi sağlayan bir fonksiyona ‘‘tekil çözüm’’ adı verilir . Bu çözüm diferen-
siyel denklemin süreksizliklerine tekabül eder .
Örneğin ;
y' 2 + y 2 = 1 diferensiyel denkleminde
y = sin (x+c) şeklindeki çözüm genel çözümdür .
y = sin x , y = cos x , y = sin (x+3) çözümleri özel çözüm
y = ±1 ise tekil çözümdür .

TEOREM : n inci mertebeden bir diferensiyel denklemin, genel çözümü n tane

keyfi integral sabiti ihtiva eder . Veya karşıt olarak içinde n adet keyfi sabit bu-
lunan bir fonksiyonda, bu fonksiyon ile ilk n türevi arasında, keyfi sabitler yok
edilirse, n inci mertebeden bir diferensiyel denklem elde edilir .
n inci dereceden bir diferensiyel denklemin genel çözümündeki keyfi
sabitlerin hesaplanabilmesi yani denklemin herhangi bir özel çözümünün bulu-
nabilmesi için n tane şartın verilmesi gerekir . Bunlar ilk şartlar diye verilirler .
 164

BİRİNCİ MERTEBEDEN x ve y′ YE GÖRE ÇÖZÜLEBİLEN

DİFERENSİYEL DENKLEMLER

F = ( x , y , y′ ) = 0 Birinci mertebeden diferensiyel denklemi

y′ = f (x , y) şeklinde y′ ye göre çözülebilirse bunu,

dy P (x,y )
y′ = =
dx Q ( x, y) biçiminde veya

P (x,y ) . dx − Q ( x,y) . dy = 0 (2) şeklinde düşünebiliriz .

Bu ana tip te bazı özel halleri ele alıp, inceleyelim .

1) Tam diferensiyel denklem

2 ifadesi tipindeki y′ ye göre çözülebilen diferensiyel denklemde yani,

P (x,y) . dx − Q ( x,y) . dy = 0 da

∂ P (x,y) ∂ Q (x,y)
= ise, yani
∂y ∂x

P (x,y) nin y ye göre kısmi türevi, Q (x,y) nin x e göre kısmi türevine eşit ise, bu
diferensiyel denkleme '' tam diferensiyel denklem'' denir .
Genel çözümü
∫ P (x,y).∂x = φ (x,y) veya
∫ Q (x,y) ∂y = φ (x,y) ifadesinden bulunacak φ (x,y) fonk-
siyonunun ( buna potansiyel fonksiyonu denir ) bir keyfi sabite eşitlenmesi sure-
tiyle elde edilir . Buna göre bir tam diferensiyel denklemin genel çözümü,

φ (x,y) = c (3) olarak bulunur .

Örnek :
[ cos (x+y 2) + 3y ].dx + [ 2 y cos (x+y 2) + 3 x ].dy = 0
P (x,y) = cos (x+y 2) + 3 y
Q (x,y) = 2 y cos (x+y 2) + 3 x ]
∂ P/∂y = − 2 y sin (x+y 2) + 3
∂ Q/∂x = − 2 y sin (x+y 2) + 3 ∂ P/∂ Q = ∂ Q/∂y olduğundan,
φ (x,y) gibi bir potansiyel fonksiyonu mevcuttur .
φ (x,y) = ∫ P(x,y).∂x = ∫ [cos (x+y 2) + 3 y].∂x = sin (x+y 2) + 3 x y olur .
3 ifadesine göre diferensiyel denklemin genel çözümü
sin (x+y 2) + 3 x y = c olarak bulunur .
 165

Örnek :
x y
dx + dy = 0
√x +y 2 2
√x +y 2 2

∂P ∂Q xy
= = − olduğundan
∂x ∂y (x +y )√x +y
2 2 2 2

tam diferensiyel denklemdir . Ve φ ( x,y) gibi bir potansiyel fonksiyonu mev-

cuttur .
x
φ ( x,y) = ∫ P ( x,y).∂x = ∫ ∂x = √ x 2 + y 2 olur .
√x +y
2 2

3 ifadesine göre de tam diferensiyel denklemin genel çözümü,

√ x2 + y2 = c olur .

2 ) Değişkenleri ayrılabilen diferensiyel denklem

2 ifadesi tipindeki diferensiyel denklemde
P ( x,y) = P ( x)
Q ( x,y) = Q ( y) ise veya bu şekle getirilebiliyorsa,

P ( x).dx + Q ( y).dy = 0 (4) biçimindeki diferensiyel

denkleme '' Değişkenlere ayrılabilen '' diferensiyel denklem denir . Bu tip dife-
rensiyel denklemlerin genel çözümü, 4 ifadesinin iki tarafının integrali alınarak,

∫ P ( x) . dx + ∫ Q ( y) . dy = c elde edilir . (5)

Örnek :
dy y2 + 4
= değişkenleri ayrılabilen tipten bir diferensiyel
2
dx x +1 denklemdir .

dy dx
− = 0 integre edersek,
2 2
y +4 x +1

dy dx
∫ − ∫ = 0 diferensyel denklemin genel çö-
2 2
y +4 x +1 zümü,

1/2 . arc tg (y/2) − arc tg x = c olarak bulunur .

 166

Örnek :
2 x y ( 4 − y 2 ) . dx + ( y − 1).( x 2 + 2 ) . dy = 0

2x y−1
dx + dy = 0 şekline getirilir .
x +22
y(4−y ) 2

Bu da değişkenlere ayrılabilen tipten bir diferensiyel denklemdir . İntegre edilir-

se, 2x y−1
∫ dx + ∫ dy = c olur .
2
x +2 y(4−y ) 2

2x
∫ dx = ln ( x 2 + 2 ) dir .
2
x +2

y−1 k1 k2 k3
∫ dy = ∫ ( + + ) . dy
y(4−y ) 2
y (2+y) (2−y)

k 1 = −1/4 , k 2 = 3/8 , k 3 = 1/8 olarak hesaplanır ve basit kesirlere

ayrılarak integrali alınırsa,
y−1
∫ dy = − 1/4 . ln y + 3/8 . ln ( 2 + y ) − 1/8 . ln ( 2− y )
y(2+y)(2−y)

bulunur ve diferensiyel denklemin genel çözümü

ln ( x 2 + 2 ) − 1/4 . ln y + 3/8 . ln ( 2 + y ) − 1/8 . ln ( 2− y ) = c olur .

Örnek :
√ y 2 − 1 . dx − y √ 1 − x 2 . dy = 0

dx y . dy
− = 0 şekline getirilir . Bu da değişken-
√1−x 2
√y −1
2

lere ayrılabilen tipten bir diferensiyel denklemdir . İntegre edilirse genel çözüm,

dx y . dy
∫ − ∫ = c arc sin x + √ y 2 − 1 = c olur .
√1−x 2
√y −1
2
 167

3 ) Lineer 2 inci tarafsız diferensıyel denklem

y′ + P ( x).y = 0 (6)

biçimindeki diferensiyel denkleme lineer ikinci tarafsız diferensiyel denklem de-

nir . Bunun genel çözümü,

dy
+ P ( x ) . dx = 0 şeklinde değişkenlere ayrılabildiğinden,
y

dy
∫ + ∫ P ( x ) . dx = c olur .
y c keyfi integral sabiti c = ln c şeklinde düşünülürse,

ln y − ln c = − ∫ P ( x ) . dx ve

y = c . e − ∫ P ( x ).dx (7) elde edilr .

Örnek :
y′ + ( tg x ).y = 0 diferensiyel denklemi lineer ikinci tarafsız
bir diferensiyel denklemdir .
dy
= − tg x . dx şeklinde değişkenleri ayrılabilir ve integre edilirse,
y

dy
∫ = − ∫ tg x . dx
y

ln y − ln c = ln cos x y = c . e ln cos x bulunur .

Logaritma bölümü 1 ifadesine göre e ln cos x = cos x olduğundan, diferensiyel

denklemin genel çözümü,
y = c . cos x olur .

Örnek : di (t)
R . i (t) + L = 0
dt diferensiyel denklemi de lineer ikinci
tarafsız bir diferensiyel denklemdir .
di (t) R
+ dt = 0 şekline getirilebilir . integre edilirse,
i (t) L
 168

di (t) R
∫ = − ∫ dt
i (t) L

R
ln i (t) − ln c = − t i (t) = c . e − R/L t
bulunur .
L

4 ) Değişkenlere göre homogen diferensiyel denklemler

dy
= f ( y/x)
dx şeklindeki bir diferensiyel denkleme birinci
mertebeden homogen diferensiyel denkle denir . Veya

P (x, y).dx + Q (x, y) = 0 diferensiyel denkleminde P (x, y) ve

Q (x, y) fonksiyonları x ve y ye göre aynı dereceden homogenseler,

P (y/x).dx + Q (y/x).dy = 0 (8) olur .

y/x = z (x) şeklinde bir değişken dönüşümü yapılırsa, dy = z.dx + x.dx olaca-
ğından 8 ifadesinde yerine konacak olursa,

P (z).dx + Q (z).( z.dx + x.dx ) = 0

[ P (z) + z.Q (z) ]. dx + x.Q (z).dz = 0

dx Q (z)
+ dz ∫ = 0 (9) olur .
x P (z) + z.Q (z)

Değişkenleri ayrılabilen tipten bir diferensiyel denklem haline getirilmiş oldu-

ğundan diferensiyel denklemin genel çözümü integre edilerek bulunur .

Q (z)
ln x + ∫ dz = ln c
P (z) + z.Q (z)

x = c . e−∫ Q (Z) . dz / [P (z) + z.Q (z)]

(10)

y = z . x dönüşümündende esas çözüme geçilir .

 169

dy a1 x + b1 y + c1
= şeklinde bir diferensiyel denklemde
dx a2 x + b2 y + c2
a)

a1 b1
∆ = = a1 b2 − a2 b1 ≠ 0 ise,
a2 b2

a1 x + b1 y + c1 = 0 Cebirsel denklem sisteminin x 0 , y 0 gibi

a2 x + b2 y + c2 = 0 bir çözümü mevcuttur .

x = u +x 0 şeklinde değişken dünüşümü yapılırsa,

y = v + y0 dy = dv ve dx = du olacağından,

a 1 (u +x 0) + b 1 (v + y 0) + c 1 a1 u + b1 v
= (11)
a 2 (u +x 0) + b 2 (v + y 0) + c 2 a2 u + b2 v

u ve v değişkenlerine göre homogen bir diferensiyel denklem elde edilir .

v/u = z (u) dönüşümü ile değişkenleri ayrılabilen tipe getirilerek çözülebilir .

b)
∆ = 0 ise, a1 b1
= = λ olduğundan,
a2 b2
a1 = λ a2
b1 = λ b2 olur ve diferensiyel denklemde yerine konur ve ke-
sirin payına λ c 2 terimi ilave edilip çıkartılırsa,

dy λ ( a 2 x + b 2 y) + c 1 + λ c 2 − λ c 2
=
dx a2 x + b2 y + c2

dy c1 − λ c2
= λ + elde edilir .
dx a2 x + b2 y + c2

a 2 x + b 2 y + c 2 = z (x) dersek,

dz dy c1 − λ c2
= a2 + b2 = a2 + b2 ( λ + ) olacağından,
dx dx z
 170

z . dz
dx = elde edilir .
a2 z + λ b2 z + b2 ( c1 − λ c2 )

Bu suretle diferensiyel denklem değişkenlere ayrılmış olur . İntegre edilerek

çözüm bulunabilir .

z
x = ∫ dz (12)
a2 z + λ b2 z + b2 ( c1 − λ c2 )

Örnek :
x.dy − y.dx = √ x 2 + y 2 .dx

( √ x 2 + y 2 + y ).dx − x.dy = 0

[ √ 1 + ( y/x) 2 + ( y/x) ].dx − dy = 0 x ve y ye göre homogendir .

y/x = z (x) dönüşümü yapılırsa, dy = z.dx + x.dz olur .

( √ 1 + z 2 + z ).dx − z.dx − x.dz = 0

√ 1 + z 2 . dx − x.dz = 0

dx dz
− = 0 şeklinde değişkenlere ayrılabilen tip
x √1+z 2
diferensyel denkleme dönüştürülür .
İntegre edilerek
ln x − ln ( z + √ 1 + z 2 ) = c

ln x − ln [ y/x + √ 1 + ( y/x) 2 ] = c bulunur .

Örnek :
dy 2x+y 2 + (y/x)
= = homogen hale getirilir .
dx x−2y 1 − 2 (y/x)

y/x = z değişken dönüşümü yapılırsa, dy = x.dz + z.dx olacağından,

dy 2+z x.dz + z.dx

= =
dx 1−2z dx
 171

(2 + z) dx = (1 − 2 z).(x.dz + z.dx)

[ (2+z) − ( 1 − 2 z ).z].dx − (1 −2 z).x.dz = 0

dx (1 − 2 z).dz
− = 0 değişkenleri ayrılabilen diferensi-
2
x 2+2z yel denkleme dönüştüğünden,
integre edilerek,
dz z.dz
ln x − 1/2 . ∫ +∫ = c
2 2
1+z 1+z

ln x − 1/2 . arc tg z + 1/2 ln (1+z 2) = c

ln [x √ 1 + (y/x) 2 ] − ln c = 1/2 . arc tg (y/x)

√ x 2 + y 2) = c. e 1/2 . arc tg (y/x) bulunur .

Örnek :
dy 2x−y+1
=
dx x − 2y + 1

2 −1
∆ = = −4+1 = −3≠ 0
1 −2

2x−y+1 = 0 Cebirsel denklemlerinin kökleri Cramer kaidesi ile

x − 2y + 1 = 0 bulunursa,

−1 −1 2 −1
−1 −2 1 −1
x0 = = ( 2 −1)/−3 = −1/3 y0 = = 1/3 olur .
−3 −3

x = u − 1/3
y = v + 1/3 şeklinde değişken dönüşümü yapılırsa,
dy = dv dx = du olacağından,

dv 2u−v 2 − (v/u)
= = homogen hale getirilir .
du u−2v 1 − 2 (v/u)
 172

v/u = z (x) değişken dönüşümü yapılırsa dv = z.du + u.dz olup,

z.du + u dz 2−z
=
du 1−2z

(1 − 2 z ) ( z du + u dz) − ( 2 − z) du = 0
[ z ( 1 − 2 z) − ( 2 − z ) ] du + ( 1 − 2 z) u dz = 0

du (1 − 2 z.) dz
+ = 0 şeklinde değişkenlere ayrılır .
u −2z +2z−2 2
integre edilirse,

1 (1 − 2 z.) dz
ln u + ∫ = c
2 −z + z−1
2

ln u + 1/2 . ln (− z 2 + z −1 ) = ln c
ln [ u . ( z 2 + z − 1 ) 1/2 ] = ln c
u . √ − z2 + z − 1 = c veya − z2 + z − 1 = c / u2
− v 2/u 2 + v/u − 1 = c/u 2
− v2 + v u − u2 = c ve genel çözüm,

− ( y − 1/3 ) 2 + ( y − 1/3 ).( x + 1/3 ) − ( x + 1/3) 2 = c

Örnek : 2x+y−1
y′ =
4x + 2 y + 1 Diferensiyel denkleminde, ∆ = 0
ve a 1/a 2 = b 1/b 2 = λ = 1/2

dy 1/2 . (4 x + 2 y ) − 1 + 1/2 − 1/2 3/2

= = 1/2 −
dx 4x + 2 y + 1 4x+2y+1

dy 3
= 1/2 ( 1 − )
dx 4x + 2 y + 1

4 x + 2 y + 1 = z (x) dönüşümü yapılırsa, dz/dx = 4 + 2.dy/dx olacağından

dz/dx = 4 + ( 1 − 3/z) = (5 z −3)/z
z . dz
− dx = 0 değişkenlere ayrılan tip diferensiyel denklem
5z−3 haline getirilir . İntegre edilerek çözülür .
 173

z . dz 1 3 1 3
∫ = ∫[ + ] dz = z + ln (5 z − 3)
5z−3 5 5 ( 5 z − 3) 5 25
olduğundan,

1/5 [ z + 3/5 . ln (5 z − 3) ] − x = c z = 4 x + 2 y + 1 konarak,

1/5 [ (4 x + 2 y + 1) ]+ 3/25 . ln [5 (4 x + 2 y + 1) − 3) ] − x = c
5 x = (4 x + 2 y + 1) + 3/5 . ln [5 (4 x + 2 y + 1) − 3) ] + ln c

25 x = 20 x + 10 y + 5 + ln [ c.(20 x + 10 y +2 ) 3 ] bulunur .

5 ) Birinci mertebeden lineer diferensiyel denklem

P ve Q yalnızca x değişkenine bağlı fonksiyonlar olmak üzere ,
dy
+ P (x).y = Q (x) (13) şeklindeki diferensiyel denkleme
dx ''lineer diferensiyel denklem'' denir .
Bu denkleme lineer denmesinin sebebi y ve y′ ye göre birinci dereceden ( lineer)
olmasındandır . Ayrıca bu diferensiyel denklem daha genel olarak n inci merte-
beden lineer diferensil denklemin özel bir halidir .
Diferensiyel denklemin ikinci tarafında bulunan fonksiyon Q (x) = 0
ise, denkleme aynı zamanda homogendir denir . Buradaki homogenlik tabiri 4
üncü paragraftakinden farklı olup, denklemin her teriminin y ve y′ ye göre aynı
dereceden (birinci) olması anlamındadır . Şimdi çözümü bulalım .
13 ifadesi ile verilen
y′ (x) + P (x).y (x) = Q (x) lineer diferensiyel denkleminin genel bir
çözümü y (x), özel bir çözümü de y 0 (x) olsun . Bu çözümler diferensiyel denk-
lemin 13 nolu ifadesini sağlayacağından,

y′ (x) + P (x).y (x) = Q (x)

y 0′ (x) + P (x).y 0 (x) = Q (x)
taraf tarafa çıkarırsak
[ y (x) − y 0 (x) ]′ + P (x). [ y (x) − y 0 (x) ] = 0 elde edilir .
y (x) − y 0 (x) = z (x) dönüşümü yapılırsa

z′ + P (x). z = 0 6 ifadesi ile verilen lineer ikinci tarafsız dife-

rensiyel denklemi elde edilir . Bunun çözümü için 7 ifadesinden derhal

z = c.e − ∫ P (x).dx yazılır . y (x) = z + y 0 (x) olduğundan,

13 nolu lineer diferensiyel denklemin genel çözümü,

y (x) = c. e − ∫ P (x).dx + y 0 (x) (14) olarak bulunur .

 174

Lineer bir diferensiyel denklemin y 0 (x) gibi özel bir çözümü buluna-
bilir veyahut tahmin edilebilirse, bu diferensiyel denklemin genel (tam) çözümü,
ikinci tarafsız yani homogen diferensiyel denklemin genel çözümü ile, y 0 (x)
özel çözümünün toplamına eşittir .

Özel çözümün bulunması :

c sabitini x e bağlı olarak c (x) şeklinde düşünerek özel çözüm için,

y 0 (x) = c (x). e − ∫ P (x).dx türevini alırsak,

− ∫ P (x).dx
y 0′ (x) = c′ (x). e − P (x).c (x).e − ∫ P (x).dx olur .
Bunları diferensiyel denklemde yerine koyarsak,
c′ (x). e − ∫ P (x).dx − P (x).c (x).e − ∫ P (x).dx + P (x).c (x).e − ∫ P (x).dx = Q (x)
c′ (x) = Q (x) . e ∫ P (x).dx ve buradan

c (x) = ∫ Q (x) . e ∫ P (x).dx .dx (15a) olarak hesaplanır .

ve özel çözüm

y 0 (x) = ( ∫ Q (x) . e ∫ P (x).dx .dx ) . e − ∫ P (x).dx (15b)

olarak elde edilir .

Örnek :
y′ + 1/x . y = x 2 lineer diferensiyel denklemin özel ve genel
çözümünü bulalım .
Özel çözümü 15b ifadesinde Q (x) = x 2 P (x) = 1/x değerlerini koyarak
hesaplayalım .
y 0 (x) = ( ∫ x 2 . e ∫ 1/x . dx . dx ) . e − ∫ 1/x . dx = ( ∫ x 2 . e ln x .dx) . e − ∫ 1/x . dx
y 0 (x) = ( x 2 . x . dx ) e − ln x = (x 4/4 ) (1/x) = x 3/4
y 0 (x) = x 3/4 Bu suretle bir özel çözüm bulunmuş olur .

İkinci tarafsız denklemin genel çözümünü bulalım .

dy 1
+ y = 0
dx x

dy 1
∫ + ∫ dx = 0 ln y + ln x = ln c
y x

y = c e − ln x = c/x
ve diferensiyel denklemin tam çözümü

y = c/x + 1/4. x 3 olur .

 175

Örnek : y′ + tg x . y = 1/cos x İkinci tarafsız yani homogen denklemin çö-

zümünü bulalım .
y′ + tg x . y = 0
dy dy
+ tg x . dx = ∫ + ∫ tg x . dx
dy y

ln y − ln cos x = ln c
ln (y/c) = ln cos x y = c. cos x

Özel çözüm ise,

y 0 = a sin x şeklinde tahmin edilirse y 0′ = a cos x olur . Diferensiyel
denklemi sağlaması gerektiğinden, denklemde yerine konarak,

a cos x + tg x . a sin x = 1/cos x

a cos 2 x + tg x . a sinx . cos x = 1
a ( cos 2 x + sin 2 x ) = 1 a = 1 olarak bulunur .

1
Bu suretle özel çözüm y 0 = sin x olur .

Diferensiyel denklemin tam çözümü ise,

y = c cos x + sin x olur .

Örnek :
y′ + y . cos x = e − sin x
Önce ikinci tarafsız homogen denklemi çözelim .
y′ + y . cos x = 0
dy
∫ + ∫ cos x . dx = 0 ln y + sin x = ln c
y

ln (y/c) = − sin x
y/c = e − sin x y = c . e − sin x olur .

Özel çözüm
y 0 = c (x) . e − sin x şeklinde olur .
− sin x
y 0′ = c′ (x) . e − c (x) . cos x . e − sin x
Diferensiyel denklemde yerine koyarak,
c′ (x) . e − sin x − c (x) . cos x . e − sin x + c (x) . e − sin x . cos x = e − sin x
c′ (x) = 1 elde edilir . İntegre edilerek,
 176

c (x) = ∫ 1 . dx = x bulunur ve özel çözüm

y 0 = x . e − sin x olur .

Diferensiyel denklemin genel ( tam ) çözümü,

y = c . e − sin x + x . e − sin x olarak bulunur .

Örnek : Şekil 58 deki elektrik devresindeki akımın ani değerini, t = 0 anında

i (t) = 0 başlangıç koşuluna göre hesaplayınız .

Devre denklemi

di (t)
R . i (t) + L . = E m cos ωt
dt Şekil 58

şeklinde lineer bir diferensiyel denklemdir . Özel çözümünü

i ö = I m1 cos ωt + I m2 sin ωt şeklinde tahmin edelim . Bunun türevi,
i ö′ = − ω I m1 sin ωt + ω I m2 cos ωt
diferensiyel denklemde yerine koyarsak

R .( I m1 cos ωt + I m2 sin ωt ) + L ω (− I m1 sin ωt + I m2 cos ωt) = E m cos ωt

( R.I m1 + L ω I m2 ) cos ωt + ( R.I m2 − L ω I m1 ) sin ωt = E m cos ωt

R.I m1 + L ω I m2 = E m
R.I m2 − L ω I m1 = 0 Bu iki denklemden I m1 ve I m2 çözülürse,

R
I m1 = Em
R +L ω
2 2 2

Lω
I m2 = Em olarak bulunur .
R +L ω
2 2 2

Buna göre özel çözüm,

Em
I ö (t) = ( R cos ωt + Lω sin ωt )
R +L ω2 2 2

tg φ = Lω/R olmak üzere

 177

( R cos ωt + Lω sin ωt ) = √ R 2 + L 2ω 2 cos ωt yazılabilir .

Em
i ö (t) = cos (ωt − φ ) olur .
√R +L ω
2 2 2

İkinci tarafsız yani homogen diferensiyel denklemin çözümü,

di (t)
R . i (t) + L . = 0
dt

R di
dt + = 0 ln i = − (R/L). t + ln c
L i

i g (t) = c . e−( R/L). t olarak bulunur .

Diferensiyel denklemin tam çözümü,

Em
−( R/L). t
i (t) = c . e + cos ( ωt − φ )
√R +L ω
2 2 2

c keyfi integral sabiti t = 0 için i (t) = 0 ilk şartından tayin edilir .

Em Em
0 = c+ cos (− φ ) c = − cos φ
√R +L ω
2 2 2
√R +L ω 2 2 2

ve akımın ani değeri,

Em − R. t
i (t) = [ cos ( ωt − φ ) − cos φ e L
] olur .
√R +L ω 2 2 2

Görüldüğü gibi, diferensiyel denklemin özel çözümü sürekli hale, ikinci tarafsız
yani homogen diferensiyel denklemin genel çözümü de geçici rejim haline teka-
bül etmektedir .

6 ) Bernoulli diferensiyel denklemi

n ≠ 0, 1 olmak üzere, pozitif veya negatif tam bir sayı veyahut kesir ola-
bildiğine göre
dy/dx + P (x) . y = Q (x) . y n (16)
 178

formundaki bir bir diferensiyel denkleme Bernoulli diferensiyel denklemi denir .

n =0 ve 1 için denklem lineerdir .
Bernoulli diferensiyel denklemi,
y
= y 1− n = z (x) değişken dönüşümü ile lineer hale getiri-
n
y lebilir .
−n
z ′ (x) = (1−n) . y . y ′ olacağından denklemde yerine koyarsak,

y′ y
+ P (x) = Q (x)
n n
y y

z ′(x)
+ P (x) . z (x) = Q (x)
1−n n

z ′ (x) + (1 − n) . P (x) . z (x) = (1 − n) . Q (x) (17)

Bu ise lineer bir diferensiyel denklemdir . Çözümü kolayca yapılabilir .

Örnek : 1 1
2 y ′ + tg x . y = . n = −1 dir .
cos x y
2
y = z (x) denirse, 2 y . y ′ = z ′(x) olur . Buradan,

z ′ (x) 1
+ tg x . y =
y y . cos x
1
z ′ (x) + tg x . z (x) =
cos x
Böylece lineer hale getirilir . Bu diferensiyel denklemin genel çözümü
z ′ = tg x . z (x) = 0
dz/z = − tg x . dx ln z − ln c = ln cos x
z = c . cos x
Özel çözüm ise
z 0 = c (x) . cos x z 0 ′ = c ′ (x) . cos x − c (x) sin x olduğundan,
denklemde yerine konarak,
c ′ (x) . cos x = 1/cos x
c (x) = ∫ dx/cos 2x = tg x bu suretle özel çözüm,
z 0 = tg x . cos x = sin x olur . Diferensiyel denklemin tam çözümü de
z = sin x + c cos x dir . z = y2 olduğundan,
2
y = sin x + c cos x bulunur .
 179

7 ) Riccati diferensiyel denklemi

P , Q , R x değişkeninin fonksiyonları olmak üzere,
y ′ + P (x) . y + Q (x) . y 2 = R (x) (18)
şeklindeki diferensiyel denkleme Riccati diferensiyel denklemi denir .
Q (x) = 0 ise denklem lineer, R = 0 ise denklem Bernoilli denklemidir .
Diferensiyel denklemin genel çözümü, bazı özel hallerin dışında yapıla-
maz . Ancak diferensiyel denklemin bir y 0 (x) özel çözümü biliniyorsa veya tah-
min edilebilirse bu takdirde,
y (x) = y 0 (x) + 1/z(x) dönüşümü ile lineer hale getirilebilir .
y ′ = y 0 ′ − z ′/z 2 olacağından, diferensiyel denklemde yerine koyalım .
z′ 1 2 y0 1
y0 ′ − + P (x) . ( y 0 + 2
) + Q (x) . ( y 0 + + ) = R (x)
2 2
z z z z

y 0 ′ + P (x) . y 0 + Q (x) . y 0 2 = R (x) ( özel çözüm denklemi sağlayacaktır .)

z′ P(x) 2 y 0 Q (x) Q (x)

− + + + = 0 olur .
2 2
z z z z

− z ′ + P (x) . z + 2 y 0 Q (x) . z + Q (x) = 0

z ′ − [ P (x) + 2 y 0 Q (x) ] . z (x) = Q (x) (19) elde edilir .

Bu da lineer diferensiyel denklemdir . Bunun çözümü iki integralle elde edilebi-

lir . Özel çözüm z 0 (x) ise, tam çözüm,

z (x) = c . e ∫ [ P (x) + 2 yo Q (x)] dx + z 0 (x) = c . f (x) + z 0 (x)

formundadır . Bu haldeki Riccati diferensiyel denkleminin genel çözümü,
1
y = y0 + şeklinde bulunabilir .
c . f (x) + z 0 (x)

Örnek : 2 x 2 y ′ = ( x − 1) . ( y 2 − x 2) + 2 x y Diferensiyel denkleminin

bir özel çözümü y 0 = x olduğuna göre Riccati diferensiyel denk-
lemini çözelim .
y = x + 1/z dönüşümü yapılırsa, denklem lineer hale gelir .
y ′ = 1 − z ′/z 2 olacağından denklemde yerine koyarsak,
2 x 2 ( 1 − z ′/z 2 ) − ( x − 1).( x2 + 2 x/z + 1/z 2 − x 2 − 2 x ( x + 1/z) = 0
− 2 x 2 z ′ − ( x − 1) − ( 2 x 2 − 2 x ) z − 2 x z = 0
2 x 2 z ′ + 2 x 2 z + x −1 = 0 lineer hale gelir .
Bir özel çözümü z 0 (x) = − 1/2 x olduğundan ve genel çözümü
z ′ + z = 0 dan
 180

z g = c. e − ∫ 1.dx = c. e − x bulunur .
−x
z (x) = c . e − 1/2 x olur .
Riccati diferensiyel denkleminin genel çözümü ise,

1 1 2x
y = x+ = x+ = x +
−x
z ce − 1/2x 2 c x e− x − 1

2 c x2 e−x + x c x2 + x ex
y = =
−x
2cxe −1 c x − ex

YÜKSEK MERTEBEDEN DİFERENSİYEL DENKLEMLER

1 ) Tanım : n inci mertebeden bir diferensiyel denklemin genel şekli

F ( x , y , y ′ , y ′′ , ......... , y (n) ) = 0 biçimindedir .
Bu şekildeki bir diferensiyel denklemin genel çözümü n tane keyfi sabit ihtiva
eder . Dolayısı ile herhangi bir özel çözümün özel çözümün ifade edilebilmesi
yani c keyfi sabitlerinin hesaplanabilmesi için n tane de şartın verilmesi gerekir .
Bunlar ilk şartlardır .
Yüksek mertebeden diferensiyel denklemler içinde Elektrik Mühendisliğinde
çok önemli bir yeri olan lineer denklemleri ele alıp inceleyelim .

2 ) n inci mertebeden lineer diferensiyel denklemler

n incimertebedenlineer bir diferensiyel denklemin genel biçimi
y + P 1 (x).y ( n−1) + P 2 (x).y (n−2) + ...... + P n−1(x).y ′ + P n(x).y = Q (x)
( n)

şeklindedir . Burada n pozitif bir tam sayı, P ve Q ler genel olarak x bağımsız
değişkeninin fonksiyonudurlar . y (n) ise, y nin n inci türevini belirten semboldür.
Denklem y ve türevlerine göre birinci dereceden olduğu için lineer olarak tanım-
lanmaktadır . Eğer Q (x) = 0 ise, diferensiyel denkleme homogendir denir .

a ) Sabit katsayılı lineer homogen diferensiyel denklemler

P 1 (x) , P 2 (x) , .... , P n (x) fonksiyonları x e bağımlı olmayıp, a 1 , a 2 , ...., a n
gibi birer sabit sayı iseler ve Q (x) = 0 ise,

y ( n) + a 1 .y ( n−1) + a 2 .y (n−2) + ...... +a n−1 .y ′ + a n.y = 0 (20)

denklemine sabit katsayılı lineer homogen difernsiyel denklem denir . Bu homo-

gen diferensiyel denklemin çözümü y = e r x şeklindedir . Bunun türevleri
y ′ = r . e r x , y ′′ = r 2 . e r x , ....... , y (n) = r n . e r x olduğundan, bunlar
diferensiyel denklemde yerlerine konacak olursa, diferensiyel denklem özdeş
olarak sağlanacağından,
e r x ( r n + a 1 . r (n−1) + a 2 . r (n−2) + ......... + a n ) = 0
 181

P (r) = r n + a 1 . r (n−1) + a 2 . r (n−2) + ......... + a n

ifadesine karekteristik denklem denir . Çözümün olabilmesi için P (r) = 0
olmalıdır . Böylece karekteristik denklemin kökleri ile teşkil edilen
y 1 = e r1 x , y 2 = e r2 x , ....... y n = e rn x ler homogen diferensiyel
denklemin genel çözümü c ler de keyfi birer sabit olmak üzere,

y = c 1 e r1 x + c 2 e r2 x + c 3 e r3 x + ....... + c n e rn x olur . (21)

Karekteristik denklemin katlı kökleri mevcutsa

Karekteristik denklemin p katlı kökleri için
r 1 = r 2 = ........ = r p olacağından, p tane terim için çözüm,
( c 1 + c 2 + ......... + c p ) . er1 x şeklinde yazılabilirdi . Ancak
c 1 + c 2 + ......... + c p = C gibi bir tane keyfi sabit bulunacağından ya-
ni denklem yeteri kadar keyfi sabiti ihtiva etmeyeceği için genel çözüm olamaz .
Karekteristik denklemin p katlı kökleri için,
y 1 = c 1 e r1 x , y 2 = c 2 x e r1 x , y 3 = c 3.x 2 e r1 x , ...... y p = c p x p−1 e r1 x
in birer çözüm oldukları gösterilebilir . Buna göre karekteristik denklemin p kat-
lı köklerine tekabül eden genel çözüm,

y = c 1 e r1 x + c 2 x e r1 x + c 3 x 2 e r1 x + .......+ c p x p−1 e r1 x olur . (22)

Karekteristik denklemin kompleks kökleri mevcutsa

Karekteristik denklemin kompleks kökleri eşlenik olup,
r1 = α + j β
r2 = α − j β şeklindedir . Bu köklere tekabül eden çözüm,
y = c 1 e ( α + jβ ) x + c 2 e ( α − jβ ) x
y = e α x ( c 1 e jβ x + c 2 e −jβ x ) olur .
e = cos βx + j sin βx
jβx

e −jβx = cos βx − j sin βx olduğundan (Euler formülleri) bunlar yukarıda

yerine konursa,
αx
y = e [(c 1 + c 2) cos βx + j (c 1 + c 2) sin βx ]

y = e αx ( A 1 cos βx + j A 2 sin βx ) elde edilir (23)

Örnek : y ′′′ − 7 y ′ + 6 y = 0 diferensiyel denkleminin genel çözümünü bul-

mak için önce karekteristik denklemin köklerini bulalım .
P (r) = r 3 − 7 r + 6 = 0
P (r) = (r −1) (r 2 + r −6) = 0 olup,
r1 = 1
r 2,3 = − 1/2 ± (√ 1 +4 . 6 ) /2
r2 = 2 r3 = − 3
genel çözüm,
y = c 1 . e x + c 2 . e 2x + c 3 . e −3x olur .
 182

Örnek : y ′′′ + 2 y ′′ + y ′ = 0
P (r) = r 3 + 2 r 2 + r = r ( r 2 + 2 r + 1) = r ( r + 1) 2 = 0
Karekteristik denklemin kökleri r 1 = 0 ve r 2 = r 3 = −1 (iki katlı kök)
genel çözüm,
y = c1 + c2 e−x + c3 x e−x olur .

Örnek : y (4) − ω 4 y = 0
karekteristik denklem P(r) = r 4 − ω 4 = (r 2 + ω 2) ( r 2 − ω 2) = 0
olup, kökleri r 1,2 = ±jω , r 3,4 = ±ω dir .
Buna göre genel çözüm,
y = c 1 e jω x + c 2 e− jω x + c 3 e ωx + c 4 e−ωx
b ) Sabit katsayılı homogen olmayan lineer diferensiyel denklemler
y ( n) + a 1 .y ( n−1) + a 2 .y (n−2) + ...... +a n−1 .y ′ + a n.y = R (x) (24)
şeklinde ikinci taraflı diferensiyel denkleme sabit katsayılı lineer diferen-
siyel denklem denir . Bunun genel çözümü için bir teorem verelim .

TEOREM : Lineer bir diferensiyel denklemin genel çözümü, bu diferensiyel

denkleme ait bir özel çözümle, ikinci tarafsız yani homogen diferen
siyel denklemin genel çözümünün toplamına eşittir .
Homogen kısmın çözümü ; c 1 e r1 x + c 2 e r2 x + ........ + c n e rn x
ve bir özel çözümü y o ise, genel çözüm,

y = y 0 (x) + c 1 e r1 x + c 2 e r2 x + ........ + c n e rn x (25)

Örnek : y (4) − 16 y = 32 x 3
özel çözümü y o (x) = A x 3 şeklinde tahmin edelim .
y o′ = 3 A x 2 , , y o ′′ = 6 A x , y 0 ′′′ = 6 A y (4) = 0
bunları yerine koyalım .
− 16 A x 3 = 32 x 3 − 16 A = 32
A = −2 olur ve özel çözüm,
y0 = − 2 x 3
olarak bulunur .
y − 16 y = 32 x
(4) 3
ikinci tarafsız diferensiyel denklemin genel çö-
zümü için karekteristik denklemin köklerini bulalım .
r 4 − 16 = 0
(r 2 + 4) ( r 2 − 4) = 0
r 1,2 = ± j 2
r 3,4 = ± 2
Genel çözüm,
y g = c 1 e j2 x + c 2 e− j2 x + c 3 e 2x + c 4 e−2x olduğundan,
tam çözüm :
y = yo + yg

y = − 2 x + c 1 e j2 x + c 2 e− j2 x + c 3 e 2x + c 4 e−2x olarak elde edilir .

 183

LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

Dönüşümün tanımı :
Laplace dönüşümü (Transformasyonu), reel değişkenli bir fonksiyonu
kompleks değişkenli başka bir fonksiyona dönüştürür . t değişkenine bağlı f (t)
fonksiyonunun Laplace dönüşüğü,

£ [ f (t) ] = F (s) notasyonu ile gösterilir .

∆ ∆
Burada s = σ + j ω şeklinde kompleks bir değişkendir . ( = : tariften dolayı
eşittir anlamındadır . )
Buna göre, t reel değişkeninin bir fonksiyonu olan f (t) fonksiyonunun Laplace
dönüşüğü,
∞ ∆
£ [ f (t) ] = ∫ f (t) . e − st . dt = F (s) (1)
0

tarif integrali ile verilmiştir . Bu dönüşüme doğru Laplace dönüşümü denir . £

notasyonu ile gösterilir . Laplace dönüşümü fonksiyonel bir dönüşüm olup, bu
dönüşüme fonksiyonel bir operatör olarak bakılabilir .
Demekki, herhangi bir f (t) fonksiyonunun F (s) dönüşüğü, f (t) fonksi-
yonunun e −st üstel fonksiyonu ile çarpımının t = 0 ile t = ∞ arasındaki belirli in-
tegralidir . İntegralin alt ve üst sınırları,
∞ b
− st
∫ f (t) . e . dt = Lim ∫ f (t) . e − st . dt şeklinde limit olarak
0 b ∞ a düşünülmelidir .
a 0
s kompleks bir değişken ve s = σ + j ω olduğundan, e − st = e − σt . e − jωt
şeklinde yazılabilir ve e j ωt = cos ωt + j sin ωt olduğundan 1 integrali,

∞ ∞ ∞
∫ f (t) . e . dt = ∫ f (t) . e . cos ωt . dt − ∫ f (t) . e − σt . sin ωt . dt
− st − σt

0 0 0

şeklinde de ifade edilebilir .

F (s) fonksiyonundan f (t) fonksiyonuna geçmek için ters Laplace dönüşü-
mü kullanılır . Bu da
£ −1 [ F (s) ] = f (t) notasyonu ile gösterilir .

Ters Laplace dönüşümü için,

1c+j∞
−1
£ [ F (s) ] (=) ∫ F (s) . e ts . ds = f (t) 0 <t (2)
2 π j c−j∞
 184

kalıbı verilebilir . Burada c sabiti sanal eksene paralel bir doğru boyunca integ-
rasyon yolunu ( Browich yolu) belirtmek üzere ifadeye dahil edilmiştir .
(=) sembolü hemen hemen her yerde eşittir anlamındadır .
Laplace dönüşümünün 1 nolu kalıbı ile reel değişkenli fonksiyonlar
kompleks değişkenli fonksiyonlara çevrilirler . Bunun neticesi olarak da reel do-
mendeki türev alma, integral alma gibi işlemler kompleks domende daha basit
olan cebirsel işlemlere çevrilir . Böylece lineer diferensiyel denklemlerin çözü-
mü kompleks domende cebirsel denklemlerin çözümüne dönüşmüş olur . Bu da
bize büyük bir hesap kolaylığı sağlayacaktır .

BASİT FONKSİYONLARIN LAPLACE DÖNÜŞÜMLERİ

1 ) Birim basamak fonksiyonu

f (t) = 1 0 < t Birim basamak fonksiyonu

f (t) = 1 a < t Süreksiz basamak fonksiyonu
adlarını alır . u (t) sembolü ile gösterilir . Şekil 59
Bu fonksiyonların Laplace dönüşüklerini bulalım .
∞ 1 ∞
−st −st
£ [ u (t) ] = ∫ 1 . e . dt = − e
0 s 0
1
£ [ u (t) ] = (3a)
s Şekil 59
∞ 1 ∞
−st −st
£ [ u a (t) ] = ∫ 1 . e . dt = − e e − at
a s a £ [ u a (t) = (3b)
s
2 ) Üstel fonksiyon

f (t) = e − at t > 0
f (t) = 0 t < 0 şeklinde tarif
edilen şekil 60 daki üstel fonksiyonun Laplace dönü-
şüğü, ∞
£ [ e ] = ∫ e − at . e −st . dt
− at

0
∞ 1 ∞ Şekil 60
−(s+a) t −(s+a) t
= ∫ e . dt = − e
0 s+a 0

1
−at
£[e ] = (4a) bulunur .
s+a
 185

Benzer şekilde veya 4a ifadesinde a = − a koyarak,

1
at
£[e ] = elde edilir . (4b)
s−a

Dikkat edilecek olursa, dönüşüm integralinin sınırları sıfır ile sonsuz arasında
olduğundan f (t) fonksiyonuda sıfırdan başlamaktadır . Yani t < 0 için f (t) = 0
olmaktadır .

3 ) Sinüsoidal fonksiyonlar

f (t) = sin ωt : fonksiyonunun şekil 61

Laplace dönüşümü,
∞
£ [ sin ωt ] = ∫ sin ωt . e −st . dt
0
ifadesinden bulunacaktır . Şekil 61
− jωt
e −e
jωt

sin ωt = olduğu hatırlanırsa,

2j

1 ∞ 1 ∞
− ( s− jω)t
£ [ sin ωt ] = ∫ e . dt − ∫ e − ( s+ jω)t . dt
2j 0 2j 0

1 1 1 ∞
− ( s− jω)t − ( s+ jω)t
= [− e + e ]
2j s−jω s+jω 0

1 1 1 1 2jω
= ( − ) = .
2j s−jω s+jω 2j s2 + ω2
ve netice olarak
ω
£ [ sin ωt ] = elde edilir . (5)
s +ω2 2

f (t) = cos ωt : fonksiyonunun Laplace dönüşümünü bulalım .

∞
£ [ cos ωt ] = ∫ cos ωt . e −st . dt
0
 186

e jωt + e − jωt
cos ωt = olduğundan,
2

1 ∞ 1 ∞
£ [ cos ωt ] = ∫ e − ( s− jω)t . dt + ∫ e − ( s+ jω)t . dt
2 0 2 0

1 1 1 ∞
− ( s− jω)t − ( s+ jω)t
= [− e − e ]
2 s−jω s+jω 0

1 1 1 1 2s
= ( + ) = .
2 s−jω s+jω 2 s2 + ω2
ve netice olarak
s
£ [ cos ωt ] = elde edilir . (6)
s +ω2 2

4 ) t nin pozitif kuvvetlerinin Laplace dönüşümleri

f (t) = t fonksiyonunun Laplace dönüşümünü bulalım .

∞
£ [ t ] = ∫ t . e −st . dt u=t dv = e −st . dt diyerek kısmi
0 u dv integrasyon metodu uygulanırsa
du = dt v = − 1/s . e −st
1 ∞ 1 ∞ 1 ∞
−st −st −st
= −t. e + ∫ e . dt = 0 − e
2
s 0 s 0 s 0
0
1
£[t] = bulunur . (7)
2
s

f (t) = t 2 fonksiyonunun Laplace dönüşümünü bulalım .

∞
£ [ t ] = ∫ t 2 . e −st . dt
2
u = t2 dv = e −st . dt diyerek kısmi
0 u dv integrasyon metodu uygulanırsa
du = 2 t dt v = − 1/s . e −st olup,
1 ∞ 1 ∞ 2 ∞
−st −st
£[t ]= −t .
2 2
e + ∫ e . 2 t.dt = 0 + ∫ t . e − st dt
s 0 s 0 s 0
 187

2
2
£[t ] = £[t] olduğundan,
s

2
2
£[t ] = bulunur (8)
3
s

f (t) = t n fonksiyonunun Laplace dönüşümünü bulalım .

∞
£ [ t ] = ∫ t n . e −st . dt
n
u = tn dv = e −st . dt diyerek kısmi
0 u dv integrasyon metodu uygulanırsa
du = n . t n−1 . dt v = − 1/s . e −st

1 ∞ ∞ 1 n ∞
−st −st
= −t . n
e + ∫ e . n . t . dt = 0 +
n−1
∫ t n−1. e −st. dt
s 0 s 0 s 0
0
tekrar kısmi integrasyon uygulanırsa, u = t n−1 dv = e −st . dt v = − 1/s . e −st
du = (n − 1 ) . t n−2 dt
n 1 ∞ n n−1 ∞
−st
n
£[t ] = n−1
(− t . e ) + . ∫ t n−2 . e −st . dt
s s 0 s s 0
0
Böylece n defa kısmi integrasyon metodu uygulanarak işleme devam edilirse,

n (n−1).(n−2) ...... 3.2.1 ∞

n
£[t ] = ∫ t 0 . e −st . dt olur .
n
s 0

∞ ∞ 1
∫ t . e . dt = ∫ 1 . e −st . dt =
0 −st
olduğundan,
0 0 s

n (n−1).(n−2) ...... 3.2.1 1

n
£[t ] = .
n
s s

n!
n
£[t ] = elde edilir . (9)
n+1
s
 188

5 ) t nin üstel fonksiyon ile çarpımlarının £ dönüşümleri

y = t. e − at ∞ ∞
£ [ t.e ] = ∫ t . e . e . dt = ∫ t . e − (s+a) t . dt
− at − at − st

0 0u dv

t ∞ ∞ 1 1 ∞
− (s+a) t − (s+a) t − (s+a) t
= − e + ∫ e . dt = 0 − e
2
s+a 0 s+a 0 (s+a) 0

1
− at
£ [ t.e ] = (10)
2
(s+a)

y = t n. e − at ∞ ∞
− at
n
£ [ t .e ] = ∫ t . e . e . dt = ∫ t n . e − (s+a) t . dt
n − at − st

0 0u dv

n defa kısmi integrasyon metodu uygulanarak ve 9 ifadesinden yararlanılarak,

n!
n − at
£ [ t .e ] = elde edilir . (11)
n+1
(s+a)

6 ) Hiperbolik fonksiyonların Laplace dönüşümleri

y = sh βt ∞ 1 ∞
− st
£ [ sh βt ] = ∫ sh βt . e .dt = ∫ ( e βt − e − βt) . e − st.dt
0 2 0

1 ∞ 1 ∞
βt − st
= ∫ e . e . dt − ∫ e − βt. e − st. dt
2 0 2 0
βt
£[e ] £ [ e − βt]

1 1 1 β
£ [ sh βt ] = ( − ) = (12)
2 s−β s+β s −β
2 2

y = ch βt ∞ 1 ∞
− st
£ [ ch βt ] = ∫ ch βt . e .dt = ∫ ( e βt + e − βt) . e − st.dt
0 2 0
 189

∞ 1 1 ∞
βt − st
£ [ ch βt ] = ∫ e . e . dt + ∫ e − βt. e − st. dt
2 0 2 0
βt
£[e ] £ [ e − βt]

1 1 1 s
£ [ ch βt ] = ( + ) = (13)
2 s−β s+β s −β
2 2

y = sh βt . e − at
∞ 1 ∞
−at − at − st
£ [ sh βt . e ] = ∫ sh βt . e . e .dt = ∫ e −at (e βt − e − βt).e − st.dt
0 2 0

1 ∞ ∞
− (a−β)t
= [∫e . e . dt − ∫ e − (a+β)t . e − st.dt ]
− st

2 0 0
1 1 1
= ( − )
2 s+a−β s+a+β

β
£ [ sh βt . e at
] = (14)
( s+a) − β2 2

y = ch βt . e − at
∞ 1 ∞
−at − at − st
£ [ ch βt . e ] = ∫ ch βt . e . e .dt = ∫ e −at (e βt + e − βt).e − st.dt
0 2 0

1 ∞ ∞
− (a−β)t
= [∫e . e . dt + ∫ e − (a+β)t . e − st.dt ]
− st

2 0 0

1 1 1
= ( + )
2 s+a−β s+a+β

s+a
−at
£ [ ch βt . e ] = ( 15)
( s+a) − β2 2
 190

ÇARPIM VE TOPLAMIN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü F (s) ise, bu fonksiyonun bir

sabitle veya t ve s ye bağlı olmayan bir değişkenle çarpımının Laplace dönüşü-
ğü, F (s) in bu sabitle çarpımına eşittir .

£ [ A . f (t) ] = A . £ [ f (t) ] = A . F (s) (16)

f 1 (t) ve f 2 (t) gibi iki fonksiyonun Laplace dönüşükleri sırasıyla F 1(s) ve F 2 (s)
ise, f 1 (t) ve f 2 (t) fonksiyonlarının toplamının Laplace dönüşümü, dönüşük F (s)
fonksiyonlarının toplamına eşittir .

£ [ f 1 (t) ± f 2 (t) ] = £ [ f 1 (t) ] ± £ [ f 2 (t) ] = F 1 (S) ± F 2 (s) (17)

Veya daha genel olarak A ve B birer sabit sayı veya t ve s ye bağlı olmayan bir
değişken olmak üzere,

[ A.f 1 (t) ± B.f 2 (t) ] = A.£ [ f 1 (t) ] ± B.£ [ f 2 (t) ] = A.F 1 (s) ±B. F 2 (s) (18)

yazabiliriz .
Ters olarak da,

£−1 [ A . F (s) ] = A . £−1 [ F (s) ] = A . f (t)

(19)
−1 −1 −1
£ [ F 1(s) ± F 2(s) ] = £ [ F 1(s) ] ± £ [ F2(s) ] = f 1 (t) ± f 2 (t)

yazılabilir . Bu sonuçlar Laplace dönüşümünün tarif integralinin lineerlik özelli-

ğinin bir neticesidir .
Bu özelliklerden faydalanarak,
f (t) = A. cos (ωt − φ) fonksiyonunun Laplace dönüşüğünü bulalım .

£ [A. cos (ωt − φ)] = A. £ [ cos ωt . cosφ + sin ωt . sinφ ]

= A.cos φ . £ [ cos ωt] + A.sinφ . £ [ sinωt]

s ω
£ [ cos ωt ] = , £ [ sin ωt ] =
s +ω
2 2
s2 + ω2

A.cos φ . s + A.ω.sin φ
£ [A. cos (ωt − φ)] = (20)
s +ω
2 2
 191

TÜREVİN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü F (s) ise, tarif integralinden

hareketle kısmi integrasyon formülünü uygulayarak integre edelim .
∞ ∆
− st
∫ f (t) . e . dt = F (s)
0 u dv
d
u = f (t) du = f (t) . dt
dt
1
− st
dv = e . dt v = − e − st yazılabileceğinden,
s
yerlerine koyarsak,

∞ f (t) ∞ 1 ∞ d
− st − st
∫ f (t) . e . dt = − .e + ∫ f (t) . e − st . dt = F (s)
0 s 0 s 0 dt
+
F (s) 1/s . f (0 ) £ [ d/dt . f (t)]
bu suretle türevin Laplace dönüşümü,

d
£[ f (t) ] = s . F (s) − f (0+) olur . (21)
dt

İkinci türevin Laplace dönüşümünü bulmak için,

d2 d
£[ f (t) ] = £ [ f ′(t) ] = s.£ [ f ′(t) ] − f ′(0+)
dt 2 dt

= s [ s.F (s) − f ( 0+) ] − f ′(0+) ve

buradan

d2
£[ f (t) ] = s 2 F (s) − s f ( 0+) − f ′(0+) bulunur . (22)
2
dt

n inci türevin Laplace dönüşümü,21 ifadesi n defa uygulanarak bulunur .

dn
£[ f (t) ] = s n F (s) − s n−1 f ( 0+) − s n−2 f ′(0+) − .... − f (n−1) ′(0+) (23)
n
dt
 192

Fonksiyonun ve türevlerinin t = 0 noktasındaki değerleri için sağdan limitler

kastedilmektedir . Bunu belirtmek için t = 0 + notasyonu kullanılmıştır .

İNTEGRALİN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

Laplace dönüşümünün tarif integralinden hareket ederek f (t) fonksiyo-

nunun integralinin Laplace dönüşümünü bulalım .

∞ ∆
− st
∫ f (t) . e . dt = F (s)
0

u = e − st dv = f (t) . dt dersek,
du = − s. e .dt
– st
v = ∫ f (t) . dt bunları yukarıdaki ifadede
yerlerine koyup kısmi integrasyon metodunu uygularsak,

∞ ∞ ∞ ∞
∫ f (t) . e . dt = e .∫ f (t).dt + s ∫ [ ∫ f (t).dt ]. e − st .dt = F (s)
− st − st

0 0 0 0
−1
− f (0 )
+
£ [ ∫ f (t).dt ]
olduğundan,
F (s) = − f −1 (0 +) + s £ [ ∫ f (t).dt ] olur ve
integralin Laplace dönüşüğü

1 1
£ [ ∫ f (t).dt ] = F (s) + f − 1 (0+) olur . (24)
s s

Burada f − 1 (0+) integralin t = 0 + daki değeridir ( Sağdan limit alınacaktır) .

İkinci integralin Laplace dönüşümü

£ [ ∫∫ f (t).dt.dt ] = £ [ ∫ f −1(t).dt ] = 1/s . £ [ f −1 (t) ] + 1/s . f −2 (0 +)

f−1 (t)
= 1/s . [1/s . F (s) + 1/s . f −1 (0 +)] + 1/s . f −2 (0+)

Buradan İkinci integralin Laplace dönüşümü,

1 1 1
−1
£ [ ∫∫ f (t).dt . dt ] = F (s) + f +
(0 ) + f −2 (0+) (25)
2 2
s s s

olarak bulunur .
 193

TÜREVSEL DENKLEMLERDEN £ DÖNÜŞÜĞÜNÜN BULUNMASI

Türevsel denklemler yardımıyla da daha önce hesaplanan basit fonksi-

yonların veya diğer başka fonksiyonların Laplace dönüşükleri hesaplanabilir .
Basamak fonksiyonu :
y = A
y′ = 0 Türevin Laplace dönüşüğünü alıp, sıfıra eşitlersek,
£ [ y ′ ] = s.Y (s) − y (0+) = 0 y (0+) = A olduğundan,
A
Y (s) = olur . (26a)
s
Birim basamak fonksiyonu için A= u (t) = 1 olacağından,
1
Y (s) = olur . (26b) (Daha önce bulunan 3a ifadesi)
s

Üstel fonksiyon :
y = e −at
y ′ = − a. e − at = − a.y Her iki tarafın Laplace dönüşüğü alınarak,
£ [ y ′ ] = s.Y (s) − y (0 ) = £ [ − a.y] = − a.Y(s)
+

t = 0 + için y (0 +) = 1 olduğundan,
Y ( s).(s + a) = 1 olup,

1
Y (s) = bulunur . (27) (Daha önce bulunan 4a ifadesi)
s+a

y = e at
y ′ = a. e at = a.y Her iki tarafın Laplace dönüşüğü alınarak,
£ [ y ′ ] = s.Y (s) − y (0 ) = £ [ a.y] = a.Y(s)
+

t = 0 + için y (0 +) = 1 olduğundan,
Y ( s).(s − a) = 1 olup,

1
Y (s) = bulunur . (28) (Daha önce bulunan 4b ifadesi)
s−a

t nin pozitif kuvvetleri :

y = t
y′= 1
£ [ y ′ ] = s.Y (s) − y (0+) = £ [ 1] = 1/s
t = 0 + için y (0 +) = 0 olduğundan,
Y (s) = 1/s 2 elde edilir . (29) (Daha önce bulunan 7 ifadesi)
 194

y = tn
y ′ = n t n−1
y ′′ = n.(n−1) t n−2
y ′′′ = n.(n−1).(n−2) t n−3
...............................................
y (n) = n.(n−1).(n−2) ..... 1. t 0 = n! Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s n Y (s) − [ s n−1 y (0+) + s n−2 y ′ (0+) + ..... + y ′ (0+) = n!/s
n!
Y (s) = (30) (Daha önce bulunan 9 ifadesi)
n+1
s
− at
y = t.e
y ′ = e − at − a . t . e − at = e − at − a . y Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s.Y (s) − y (0+) + a.Y (s) = 1 / s + a olur . y (0+) = 0 dır .
1
Y (s) = (31) (Daha önce bulunan 10 ifadesi)
2
( s + a)
Trigonometrik fonksiyonlar :
y = sin ωt
y ′ = ω.cos ωt
y ′′ = − ω 2 sin ωt = − ω 2 y Her iki tarafın Laplace dönüşüğü alınırsa,
£ [ y ′′ ] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) = − ω 2.Y (s)
t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = ω olduğundan,
Y (s).( s + ω ) = ω
2 2

ω
Y (s) = (32) (Daha önce bulunan 5 ifadesi)
s +ω
2 2

y = cos ωt
y ′ = − ω.sin ωt
y ′′ = − ω 2 cos ωt = − ω 2 y Her iki tarafın Laplace dönüşüğü alınırsa,
£ [ y ′′ ] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) = − ω 2.Y (s)
t = 0 için y (0+) = 1 y ′(0 +) = 0 olduğundan,
Y (s).( s + ω ) = s
2 2

s
Y (s) = (33) (Daha önce bulunan 6 ifadesi)
s +ω
2 2

y = sin (ωt − φ)
y ′ = ω.cos (ωt − φ)
y ′′ = − ω 2 sin (ωt − φ) = − ω 2 y
£ [ y ′′ ] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) = − ω 2.Y (s)
t = 0 için y (0+) = − sin φ y ′(0 +) = ω cos φ olduğundan,
− s sin φ + ω cos φ
Y (s) = (34)
s +ω
2 2
 195

y = e − at . sin ωt
y ′ = − a e − at . sin ωt + e − at ω.cos ωt = − a y + e − at ω.cos ωt
y ′′ = − a y ′ − a e − at ω.cos ωt − e − at ω 2.sin ωt = − a y ′ − a ( y ′ + a y ) − ω 2 y
y ′+ a y
y ′′ = − 2 a y ′ − a y − ω 2 y
2
Her iki tarafın £ dönüşüğü alınarak,
£ [y ′′] = s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) = −2 a [ s.Y (s) − y (0+) ] − (a 2 + ω 2 ) Y (s)
2 + +

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = ω olduğundan,

Y (s).( s + 2 a s + a + ω ) = ω
2 2 2

ω
Y (s) = bulunur . (35)
(s + a) + ω
2 2

y = e − at . cos ωt
y ′ = − a e − at . cos ωt − e − at ω.sin ωt = − a y − e − at ω.sin ωt
y ′′ = − a y ′ + a e − at ω.sin ωt − e − at ω 2.cos ωt = − a y ′ − a ( y ′ + a y ) − ω 2 y
− (y ′+ a y)
y ′′ = − 2 a y ′ − (a + ω 2) y Her iki tarafın £ dönüşüğü alınarak,
2

£ [y ′′] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) =− 2 a [ s.Y (s) − y (0+) ] − (a 2 + ω 2 ) Y (s)
t = 0 için y (0+) = 1 y ′(0 +) = − a olduğundan,
Y (s).( s + 2 a s + a + ω ) = s + a
2 2 2

s+a
Y (s) = bulunur . (36)
(s + a) + ω
2 2

y = t . sin ωt
y ′ = sin ωt + t.ω.cos ωt
y ′′ = ω cos ωt + ω.cos ωt − t.ω 2.sin ωt = 2 ω.cos ωt − ω 2 y
y ′′ + ω 2 y = 2 ω.cos ωt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınarak,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) + ω Y (s) = 2 ω . (s / s 2+ω 2)
2 + + 2

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 0 olup,

Y (s).( s + ω ) = 2 ω s / s +ω
2 2 2 2

2ωs
Y (s) = olur . (37)
(s + ω )
2 2 2

y = t . cos ωt
y ′ = cos ωt − t.ω.sin ωt
y ′′ = −ω sin ωt − ω.sin ωt − t.ω 2.cos ωt = − 2 ω.sin ωt − ω 2 y
y ′′ + ω 2 y = −2 ω.sin ωt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınarak,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) + ω Y (s) = − 2 ω . (ω / s 2+ω 2)
2 + + 2

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 1 olup,

Y (s).( s + ω ) = − (2 ω / s +ω ) + 1
2 2 2 2 2

s2 − ω2
Y (s) = olur . (38)
(s + ω )
2 2 2
 196

y = t 2 . sin ωt
y ′ = 2 t.sin ωt + t 2.ω.cos ωt
y ′′ = 2 sin ωt + 2 t.ω.cos ωt + 2 t.ω.cos ωt − t 2 ω 2 sin ωt
y ′′ + ω 2 y = 2 sin ωt + 4 t ω cos ωt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s Y (s) – s.y (0 ) − y ′(0 ) + ω Y (s) =2 ω / s 2+ω 2 + 4 ω.(s 2 − ω 2)/ (s 2+ω 2) 2
2 + + 2

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 0 olup,

Y (s).( s + ω ) = (2 ω / s +ω ) + 4 ω.(s − ω 2)/ (s 2+ω 2) 2
2 2 2 2 2

2 ω (3 s 2 − ω2)
Y (s) = olur . (39)
(s + ω )
2 2 3

y = t 2 . cos ωt
y ′ = 2 t.cos ωt − t 2.ω.sin ωt
y ′′ = 2 cos ωt − 2 t.ω.sin ωt − 2 t.ω.sin ωt − t 2 ω 2 cos ωt
y ′′ + ω 2 y = 2 cos ωt − 4 t ω sin ωt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) + ω Y (s) = 2 s / s 2+ω 2 − 4 ω.(2 ω s)/ (s 2+ω 2) 2
2 + + 2

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 0 olup,

Y (s).( s + ω ) = (2 s / s +ω ) − 4 ω.(2 ω s)/ (s 2+ω 2) 2
2 2 2 2

2 s 3 − 6 ω2 s
Y (s) = olur . (40)
(s + ω )
2 2 3

Hiperbolik fonksiyonlar
y = sh βt
y ′ = β.ch βt
y ′′ = β 2.sh βt = β 2 y Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
£ [ y ′′ ] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) = β 2.Y (s)
t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = β olduğundan,
Y (s).( s − β ) = β
2 2

β
Y (s) = (41) (Daha önce bulunan 12 ifadesi)
s −β
2 2

y = ch βt
y ′ = β.sh βt
y ′′ = β 2.ch βt = β 2 y Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
£ [ y ′′ ] = s 2.Y (s) − s.y (0+) − y ′(0 +) = β 2.Y (s)
t = 0 için y (0+) = 1 y ′(0 +) = 0 olduğundan,
Y (s).( s − β ) = s
2 2

s
Y (s) = (42) (Daha önce bulunan 13 ifadesi)
s −β
2 2
 197

y = e − at . sh βt
y ′ = − a e − at.sh βt + e − at.β ch βt = − a y + e − at.β ch βt
y ′′ = − a y ′ − a e − at.β ch βt + β 2 e − at.sh βt = − a y ′ − a ( y ′ + ay) + β 2 y
y′+ay y
y ′′ + 2 a y ′ + y ( a − β ) = 0
2 2
Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) + 2 a [ s Y (s) − y (0+)] + ( a 2 − β 2).Y (s) = 0
2 + +

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = β olduğundan,

Y (s). ( s + 2 a s + a − β ) = β
2 2 2

β
Y (s) = (43) (Daha önce bulunan 14 ifadesi)
(s+a) − β
2 2

y = e − at . ch βt
y ′ = − a e − at.ch βt + e − at.β sh βt = − a y + e − at.β sh βt
y ′′ = − a y ′ − a e − at.β sh βt + β 2 e − at.ch βt = − a y ′ − a ( y ′ + ay) + β 2 y
y′+ay y
y ′′ + 2 a y ′ + y ( a − β ) = 0
2 2
Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) + 2 a [ s Y (s) − y (0+)] + ( a 2 − β 2).Y (s) = 0
2 + +

t = 0 için y (0+) = 1 y ′(0 +) = − a olduğundan,

Y (s). ( s + 2 a s + a − β ) = s − a + 2 a
2 2 2

s+a
Y (s) = (44) (Daha önce bulunan 15 ifadesi)
(s+a) − β
2 2

y = t . sh βt
y ′ = sh βt + t.β.ch βt
y ′′ = β.ch βt + β.ch βt + t.β 2.sh βt = 2.β.ch βt + β 2.y
y ′′ − β 2 y = 2.β.ch βt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) − β 2.Y (s) = 2.β.£ [ ch βt ]
2 + +

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 0 olduğundan,

Y (s). ( s − β ) = 2.β.s / (s − β )
2 2 2 2

2.β.s
Y (s) = (45)
(s − β )
2 2 2

y = t . ch βt
y ′ = ch βt + t.β.sh βt
y ′′ = β.sh βt + β.sh βt + t.β 2.ch βt = 2.β.sh βt + β 2.y
y ′′ − β 2 y = 2.β.sh βt Her iki tarafın £ dönüşüğü alınırsa,
s .Y (s) − s.y (0 ) − y ′(0 ) − β .Y (s) = 2.β.£ [ sh βt ] = 2.β 2/(s 2 − β 2)
2 + + 2

t = 0 için y (0+) = 0 y ′(0 +) = 1 Y (s). ( s 2 − β 2 ) +1 = 2.β 2/(s 2 − β 2)

s2 + β2
Y (s) = (46)
(s − β )
2 2 2
 198

LAPLACE DÖNÜŞÜMÜNE AİT TEOREMLER

TEOREM 1 : f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü mevcut ve £ [ f (t) ] = F (s)

ise, bu dönüşük tektir .
Karşıt olarak, f (t) fonksiyonu, F (s) in f (t) = £−1[ F (s) ] şeklinde
bir ters dönüşüğü ise, F (s) in bütün ters dönüşükleri 0 < t için he-
men hemen her yerde f (t) ye eşittir .

£−1[ F (s) ] (=) f (t) 0<t şeklinde yazılır .

Burada (=) sembolü hemen hemen her yerde eşittir anlamındadır .
Süreklilik arzeden bütün noktalarda birbirine eşit yalnız süreksizlik
noktalarında birbirinden farklı fonksiyonlar ele alırsak, bunların Laplace dönü-
şükleri F (s) aynıdır . Fakat F (s) in ters dönüşüğü olan f (t) fonksiyonları sürek-
sizlik noktalarında birbirlerine eşit olmazlar . Bundan dolayı doğru dönüşümün
tek olduğu ve daima eşittir sembolüne karşın ters dönüşümde hemen hemen her
yerde eşittir sembolüne ihtiyaç duyulur .

TEOREM 2 : Başlangıç değeri teoremi

Eğer f (t) fonksiyonunun ve birinci türevinin Laplace dönüşüğü
bulunabiliyorsa ve f (t) fonksiyonunun dönüşüğü F (s) ise ve
Lim s F (s) mevcutsa,
s ∞

Lim f (t) = Lim s F (s) dir . (47)

t 0 s ∞

TEOREM 3 : Son değer teoremi

Eğer f (t) fonksiyonu ve birinci türevin Laplace dönüşüğü buluna-
biliyorsa ve f (t) nin dönüşüğü F (s) ise ve s.F (s) sağ yarı düzlem-
de ve imajiner eksen üzerinde analitik bir fonksiyon ise,

Lim f (t) = Lim s F (s) dir . (48)

t ∞ s 0

Not : Kompleks değişkenli bir F (s) fonksiyonunun, kompleks düzlemin bir s 1

noktasında bir tek F ′ (s) türevi mevcutsa bu noktada bu fonksiyon anali-
tikdir . Kompleks düzlemin bir bölgesindeki her noktada analitik olan bir
fonksiyon bu bölgede analitiktir .

TEOREM 4 : Ölçek değiştirme teoremi

Eğer f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü bulunabiliyorsa ve dö-
nüşüğü F (s) ise ve a pozitif bir sabit veya t ve s ye bağlı olmayan
başka bir pozitif değişken olmak üzere,
 199

1 s
£ [ f (a t) ] = F( )
a a

t
£[f( )] = a.F(as) (49)
a dir .

veya başka bir deyişle, değişkenin reel domende bir sabitle çarpımı, kompleks
domene dönüşük fonksiyon ile bu dönüşüğün değişkeninin bu sabitle bölünmesi
şeklinde geçer diyebiliriz .
İspat : Teoremin ispatını Laplace dönüşüm integralinden hareketle yapabiliriz .
∞
£ [ f (a t) ] = ∫ f ( a t).e − s t. dt
0

at = z dersek a.dt = dz olacağından

∞ 1 ∞
− s/a . z
£ [ f (a t) ] = ∫ f (z).e . dz/a = ∫ f (z).e − s/a z . dz
0 a 0
F (s/a)
1 s
£ [ f (a t) ] = F( ) bulunur .
a a

TEOREM 5 : Reel kayma teoremi

Eğer f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü bulunabiliyorsa ve dö-
nüşüğü F (s) ise ve a pozitif bir reel sayı olmak üzere;

0 < t < a için f ( t − a ) = 0 ise £ [ f ( t − a ) ] = e − as . F (s)

− a < t < 0 için f ( t + a ) = 0 ise £ [ f ( t + a ) ] = e as . F (s) (50)

Veya bu teoremden, fonksiyonun reel domende t doğrultusunda olmak

üzere a kadar kaydırılması kompleks domene üstel bir fonksiyonla çarpım şek-
linde geçer sonucu çıkartılabilir . Şekil 62 de birim basamak fonksiyonu u (t) ile
bu fonksiyonun t yerine t−a konarak a kadar kaydırılması görülmektedir .

Şekil 62
 200

Şekil 63 a da herhangibir f (t) fonksiyonu görülmektedir . Bu fonksiyon u (t − a)

fonksiyonu ile çarpılarak şekil 63 b de görüldüğü gibi kısımlanmış bir fonksiyon
haline getirilebilir . Şekil 63 c de ise fonksiyon a kadar kaydırılmış ve( 63 d) de
kısımlanmıştır .

Şekil 63
Teoremin ispatı :
f (t − a) fonksiyonunun Laplace dönüşümü alınırsa ve o < t < a için
f (t − a) = 0 olduğu düşünülürse,
a ∞
£ [ f ( t − a ) ] = ∫ 0.e . dt + ∫ f ( t − a ). e − st . dt
− st
yazılabilir .
0 a

t − a = z değişken dönüşümü yapılırsa, dt = dz olacağından,

∞ ∞ ∞
− st − s (a+z) − as
∫ f ( t − a ).e . dt = ∫ f (z) . e . dz = e ∫ f (z) . e − sz . dz
a a a
∞
∫ f (z) . e − sz . dz = F (s) olduğundan,
a

£ [ f ( t − a ) ] = e − as . F (s) olur .
 201

TEOREM 6 : Kompleks kayma teoremi

Eğer f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü bulunabiliyorsa ve dö-
nüşüğü F (s) ise ve a da reel kısmı negatif olmayan bir kompleks sa-
yı yı gösteriyorsa,

£ [ e − at . f (t) ] = F ( s+a)
£ [ e at . f (t) ] = F ( s−a) ( 51)

veya başka bir deyişle, f (t) fonksiyonunun reel domende üstel fonksiyon-
la çarpımı, kompleks domene kayma şeklinde geçer .
İspat : Laplace dönüşümünün tarif integralinden gidilerek bu teoremin ispatı
kolaylıkla yapılabilir .

£ [ e at . f (t) ] = ∫ e at . f (t) . e − st . dt = ∫ f (t) . e − (s −a)t . dt

= F (s−a) bulunur .

TEOREM 7 : Kompleks türev alma teoremi

f (t) fonksiyonununLaplace dönüşüğü bulunabiliyorsa ve dönüşüğü
F (s) ise,
d
£ [ t . f (t) ] = − F (s) dir . (52)
ds

Veya reel domende fonksiyonun reel değişkenle çarpımı, kompleks domene işa-
ret değiştirerek kompleks değişkene göre türev alma işlemi şeklinde geçer .
Teoremin ispatı
Dönüşümün tarif integralinin her iki tarafının s kompleks değişkenine gö-
re türevinin alınmasıyla teoremin ispatı yapılabilir .
∞
∫ f (t) . e − st . dt = F (s)
0

d ∞ d
− st
∫ f (t) . e . dt = F (s)
ds 0 ds

∞ d ∞
∫ f (t) . e . dt = − ∫ t . f (t) . e −st . dt
− st

0 ds 0
£ [ t . f (t) ]
d
£ [ t . f (t) ] = − F (s) bulunur .
ds
 202

Bu teoremi genelleştirecek olursak,

dn
£ [ t n . f (t) ] = (− 1) n F (s) (53)
n
ds

şeklinde yazabiliriz .
Yani fonksiyonun reel değişkenin n inci kuvveti ile çarpımı kompleks domende
n nin çift kuvvetleri için pozitif tek kuvvetleri için negatif itibar edilmek üzere
kompleks değişkenin n inci türevi şeklinde intikal eder .

TEOREM 8 : Kompleks domende integral alma teoremi

Eğer f (t) ve f (t)/t nin Laplace dönüşükleri bulunabiliyorsa ve f (t) fonk-
siyonunun dönüşüğü F (s) ve ∫ F (s).ds mevcutsa,

f (t) ∞
£[ ] = ∫ F (s) . ds dir . (54)
t s

İspat : Dönüşümün integral tarif ifadesinin her iki tarafının s den ∞ daki nokta-
ya kadar integralinin alınmasıyla teoremin ispatı yapılabilir .

∞ ∞ ∞
− st
∫ ∫ f (t) . e . dt . ds = ∫ F (s) . ds
s 0 s
∞ ∞ ∞ 1 f (t)
− st − st
∫ f (t) ∫ e . ds . dt = ∫ f (t) . . e .dt = £ [ ]
0 s 0 t t
f (t)
£[ ] = ∫ F (s) . ds elde edilir .
t
TEOREM 9 : Kompleks çarpma (Konvolisyon teoremi)
Eğer f 1 (t) ve f 2 (t) fonksiyonlarının Laplace dönüşükleri F 1(s) ve
F 2 (s) ise,
t
−1
£ [ F 1 (s) . F 2 (s) ] = ∫ f 1 ( τ ) . f 2 ( t − τ ) . dτ = f 1 (t) * f 2 (t) dir .
0 (55)

Eşitliğin ikinci tarafındaki integral işlemine reel domende konvolisyon denir .

Bu işlem f 1*f 2 notasyonu ile gösterilebilir . f 1 (t) ve f 2 (t) fonksiyonları konvole
edilmiştir denir . Teoremi şöylede ifade edebiliriz .
f 1 (t) ve f 2 (t) fonksiyonlarının reel domendeki konvolisyonu, bu fonksiyonların
dönüşüklerinin çarpımının ters Laplace dönüşüğüdür .
 203

Laplace dönüşümüne ait teoremlerle ilgili uygulamalar

1 ) £ [ sin t ] = 1/( s 2+1) olduğuna göre 4 nolu ölçek değiştirme teoremin-
den yararlanarak
1 1 4
£ [ sin 4t ] = = bulunur .
2 2
4 (s/4) + 1 s + 16
ω
2 ) £ [ sin ωt ] =
s2 + ω2

s
£ [ cos ωt ] =
s2 + ω2

n! olduğuna göre 6 nolu kompleks kayma teore-

n
£[t ] = mini uygulayarak bu fonksiyonların e − at üstel
s n+1 fonksiyonu ile çarpımlarının Laplace dönü-
şümlerini bulabiliriz .
ω
− at
£[e . sin ωt ] =
(s+a) 2 + ω 2

s+a
− at
£[e . cos ωt ] =
(s+a) 2 + ω 2

n!
− at n
£[e .t ]=
(s+a) n+1 olur .

3 ) 7 nolu kompleks türev alma teoremini uygulayarak Laplace dönüşüğü bili-

nen bazı f (t) fonksiyonlarının t veya t nin n ci kuvveti ile çarpımlarının Lap-
lace dönüşüklerini bulabiliriz .
d ω 2ωs
£ [ t . sin ωt ] = − ( ) =
ds s +ω
2 2
( s2 + ω2 )2
d s s2 − ω2
£ [ t . cos ωt ] = − ( ) =
ds s +ω
2 2
( s2 + ω2 )2

d 1 1
− at
£[t.e ] = − ( ) =
ds s+a ( s + a )2
 204

d2 ω d 2ωs
£ [ t . sin ωt ] =
2
( ) = (− )
ds 2
s +ω 2 2
ds (s +ω )
2 2 2

6 ω s2 − 2 ω3
=
(s 2 + ω2) 3

d 1 1
£ [ t . u (t) ] = − ( ) =
ds s s2

4) 1
−1
£ [ ] = et
s−1

1
−1
£ [ ] = e 2t olduğu bilindiğine göre 9 nolu konvo-
s−2 lisyon teoremini kullanarak

1
−1
£ [ ] ters Laplace dönüşümünü bulabiliriz .
(s − 1).(s − 2)

1 t t
−1 τ 2 ( t − τ)
£ [ ]= ∫ e .e . d τ = ∫ e − τ.e 2 t . d τ
(s − 1).(s − 2) 0 0

t t
−τ − τ
= e ∫ e .dτ = −e .e 2t 2t
= − e 2 t. e− t + e 2 t
0 0
1
−1
£ [ ] = e2t ( 1 − e−t ) bulunur .
(s − 1).(s − 2)

5) 1
−1
£ [ ] = t
2
s

1
−1
£ [ ] = t . e−at
( s + a )2 olduğuna göre konvolisyon teoremini
kullanarak ,
 205

1
−1
£ [ ]
2 2
s (s+a) ters Laplace dönşümünü bulalım .

t 1 t
−1 –aτ
£ [ ] = ∫τ.e ( t − τ ) . dτ = ∫ ( τ t − τ 2).e – a τ . dτ
s2 ( s + a )2 0 0
Kısmi integrasyon metoduyla integre edelim .
u = τ t − τ2 du = ( τ − 2 τ) . d τ
−aτ
dv = e .dτ v = − (1/a) . e − a τ olduğundan,

1 t
−1 −aτ
£ [ ] = − (τ t − τ ) . (1/a). e 2
2 2
s (s+a) 0 0
1 t
+ ∫ e − a τ . ( t − 2 τ) . d τ
a 0

1 t 2 t
= ∫ t. e − a τ d τ − ∫ τ . e−aτ . d τ
a 0 a 0 u dv

t t 2 t 2 t
−aτ −aτ
= − e − [( − τ . 1/a . e ) + ∫ e−aτ . d τ ]
2
a 0 a 0 a 0

t t 2t
−at
− .e + . e−at
a2 a2 a2

t 1 t 1 1
∫ e−aτ . d τ = − e −aτ
= − e −at
+
0 a 0 a a

olduğundan

t t 2t 2 2
−at −at −at
− .e + + e + e − olur .
2 2 2 2 2
a a a a a

1 1
−1
£ [ ] = ( t e−at + 2 e−at + t − 2 ) elde edilir .
2 2 2
s (s+a) a
 206

LİNEER DİFERENSİYEL DENKLEMİN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

İkinci mertebeden lineer bir integro-diferensiyel denklem,

d2 d
A f (t) + B f (t) + C. f (t) + D ∫ f ( t).dt = g (t)
2
dt dt
olsun . f (t) ve g (t) fonksiyonlarının Laplace dönüşükleri

£ [ f (t) ] = F (s) £ [ g (t) ] = G (s) olduğuna göre, diferensiyel

denklemin her iki tarafının Laplace dönüşüğü alınırsa,

A [ s 2 F (s) − s.f (0+) − f ′ (0+) ] + B [ s.F (s) −f (0+) ] + C.F (s)

1 1
+D[ F (s) + f −1(0+) ] = G (s) elde edilir .
s s
Bu denklemin çözümünden,

G (s) + (A s + B).f (0+) +A.f ′ (0+) − D/s . f −1(0+)

F (s) = (56)
2
A.s + B.s + C + D/s

elde edilir . Görüldüğü gibi lineer bir diferensiyel denklemin her iki tarafının
Laplace dönüşüğü alınınca cebrik bir denklem elde edilmekte, yani türevsel in-
tegro-diferensiyel denklem cebrik bir denkleme çevrilmektedir . Bu cebrik denk-
lemin çözümünden de F (s) kolayca bulunabilmektedir . Bu işlem sırasında ilk
şartlar da kendiliğinden göz önüne alınmaktadır .
Netice olarak lineer diferensiyel denklemin çözümü, reel domende türev
alma ve integre etme gibi işlemler yerine kompleks domende bir cebirsel denk-
lemin çözümüne dönüşür . Bulunan çözüm s in fonksiyonudur . t domenine ge-
çip, f (t) fonksiyonunu bulmak için ise,
f (t) = £ −1[ F (s) ] ters Laplace dönüşümü kullanılır .
Bulunan bu çözüm diferensiyel denklemin tam çözümüdür . Yani özel çö-
züm ile ikinci tarafsız denklemin genel çözümünü birlikte ihtiva etmektedir .
Dönüşümün sağladığı faydaları sıralarsak
a ) Lineer integro-diferensiyel denklemlerin çözümü, cebirsel denklemlerin çö-
zümüne dönüştürülür .
b ) Özel çözüm ile ikinci tarafsız denklemin genel çözümü birlikte bulunur .
Ayrı ayrı hesaplamaya lüzum kalmaz .
c ) İlk şartlar daha işin başında ve kendiliğinden işlemlere girdiğinden sonradan
integral sabitlerinin hesaplanmasına da gerek kalmaz .
d ) Sistemlerin özellikleri s kompleks değişkenine bağlı F (s) fonksiyonları yar-
dımı ile sistemli bir şekilde incelenebilir .
 207

ÖRNEK : d 2 y (t) d
2 + 7 y (t) + 3 y (t) = 30 e − 2t
dt2 dt
diferensiyel denklemini y (0 ) = y ′ (0+) = 0 ilk şartlarına göre çözelim .
+

Denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümü alınırsa, 1

′
2 [ s Y (s) − s y (0 ) − y (0 ) ] + 7 [ s Y (s) − y (0 ) ] + 3 Y (s) = 30.
2 + + +

s+2
30
2
( 2 s + 7 s + 3 ).Y (s) =
s+2
Bu cebrik denklemin çözümünden

30 30
Y (s) = =
2
( s + 2 ).( 2 s + 7 s + 3 ) 2.( s + 2 ).( s + 3 ).(s + 0,5 )

15
Y (s) = bulunur .
( s + 2 ).( s + 3 ).(s + 0,5 )

y (t) yi bulmak için, £−1 [ Y (s) ] ters Laplace dönüşümünü bulmamız gerekir .
k1 k2 k3
Y (s) = + +
s+2 s+3 s + 0,5 şeklinde basit kesirlere
ayrılırsa, belirsiz katsayılar yönteminden katsayılar
k 1 ( s+3 ) ( s+0,5 ) + k 2 ( s+2 )( s+0,5) + k 3 ( s+2 ) ( s+3 ) = 15
s 2 ( k 1+k 2+k 3 ) + s ( 3,5 k 1+2,5 k 2+5 k 3 ) + 1,5 k 1 + k 2 + 6 k 3 = 15
k 1+k 2+k 3 = 0
3,5 k 1+2,5 k 2+5 k 3 = 0 Bu üç bilinmeyenli üç denklemin çözümünden
1,5 k 1 + k 2 + 6 k 3 = 0 k 1 = − 10 k 2 = 6 k 3 = 4 bulunur .

10 6 4
Y (s) = − + + olur . Ters Laplace dö-
s+2 s+3 s+0,5 nüşümü alınarak,

10 6 4
−1 −1 −1
y (t) = £ [− ] + £ [ ] + £ [ ] yazılabilir .
s+2 s+3 s +0,5

y (t) = − 10.e − 2 t + 6. e − 3 t + 4.e − 0,5 t bulunur .

Bu çözüm tam çözümdür . (Genel ve özel çözümü ihtiva eder ) Ayrıca integral
sabitleri hesaplamaya da gerek yoktur .
 208

PERİYODİK FONKSİYONLARIN LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

f (t) periyodu T olan periyodik bir fonksiyon olsun . Böyle bir periyodik
fonksiyon şekil 64 de görülmektedir.

Şekil 64

f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü F (s) ve bu fonksiyonun bir periyot-

luk kısmının Laplace dönüşüğü de F 1 (s) olsunYani,
∞
£ [ f (t) ] = ∫ f (t).e − s t . dt = F (s)
0
T ∞
−st
£ [ f 1 (t) ] = ∫ f (t).e . dt + ∫ 0.e − s t . dt = F 1 (s) dir .
0 T
Fonksiyonun bir periyotluk kısmının T, 2T, 3T, ......... nT kadar kaydı-
rılmışlarının Laplace dönüşükleri 5 nolu reel kayma teoreminden yararlanılarak
bulunabilir . Buna göre,

1 inci periyodun yani f 1 (t) nin dönüşüğü F 1 (s) olduğuna göre

2 inci periyodun yani f 2 (t) nin dönüşüğü e − T s . F 1 (s)
3 ünci periyodun yani f 3 (t) nin dönüşüğü e − 2 T s . F 1 (s)
............................................................................................................
n+1 inci periyodun yani f n+1 (t) nin dönüşüğü e − n T s . F 1 (s) olur .

Bunları toplayarak f (t) periyodik fonksiyonunun dönüşüğünü bulabiliriz .

£ [ f (t) ] = ( 1 + e − T s + e − 2 T s + ........... + e − n T s ) F 1 (s)

Parantez içindeki toplam geometrik bir seri olup, değeri, 1 / (1 − e − s T ) dir .
Böylece
1 1 T
£ [ f (t) ] = . F 1 (s) = ∫ f (t) . e − s t . dt (57)
−sT −sT
1−e 1−e 0 olur

Veya fonksiyonun bir peryotluk kısmının Laplace dönüşüğü için,

T
F 1 (s) = ∫ f (t) . e − s t . dt = ( 1 − e − s T ) . F (s) (57a)
0 yazılabilir .
 209

Bazı periyodik fonksiyonların Laplace dönüşükleri

Dikdörtgen dalga

f (t) = A 0<t<a
0 a < t < 2a ifadeleri ile verilen ve periyodu 2a
olan dikdörtgen dalgalı periyodik fonksiyonun şekil 65 önce bir periyotluk kıs-
mının Laplace dönüşümünü bulalım .

Şekil 65
a 2a A a
−st −st −st
£ [ f 1(t) ] = ∫ A . e . dt + ∫ 0 . e . dt = − e
0 a s 0
A A
− as
F 1 (s) = − e + (58)
s s

ve periyodik fonksiyonun dönüşüğü, 57 ifadesine göre

A
F (s) = . ( 1 − e−as ) olacağından,
−2as
s(1−e )

A
F (s) = (59) olur .
−as
s(1+e )

Sinüsoidal tam dalga

f (t) = sin ωt ifadesi ile tanım-
lanan ve peryodu π/ω olan şekil 66 da-
ki fonksiyonun bir peryodunun Laplace
dönüşüğünü bulalım .

π/ω
F 1(s) = ∫ sin ωt . e − s t . dt Şekil 66
0
1 π/ω
F 1(s) = ∫ ( e jω t − e −jω t ) . e − s t . dt
2j 0
 210

1 1 1 π/ω
− (s − jω) t − (s + jω) t
F 1(s) = [− e + e ]
2j s − jω s + jω 0

1 − s.e − (π/ω)s.( e jπ − e − jπ ) − jω.e − (π/ω)s.( e jπ + e − jπ ) + 2ωj

F 1(s) =
2j s2 + ω2

e jπ − e − jπ = 2j.sin π = 0
e jπ + e − jπ = 2.cos π = − 2 olduğundan,

ω.( 1 + e − (π/ω)s )
F 1 (s) = (60) bulunur .
s +ω2 2

ve f (t) periyodik fonksiyonun Laplace dönüşüğü

ω.( 1 + e − (π/ω)s )
F (s) = (61) olur .
− (π/ω)s
(s + ω ).( 1 − e
2 2
)

Sinisoidal yarım dalga

f (t) = sin ωt 0 < t < π/ω

0 π/ω < t < 2 π/ω
ifadeleri ile tanımlanan ve peryodu 2 π/ω
olan şekil 67 deki fonksiyonun bir periyotluk
kısmının Laplace dönüşüğü
Şekil 67
π/ω 2π/ω
−st
F 1(s) = ∫ sin ωt . e . dt + ∫ 0 . dt
0 π/ω

ω.( 1 + e − (π/ω)s )
F 1 (s) = olacağından,
s +ω 2 2

f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü,

ω.( 1 + e − (π/ω)s )
F (s) = olur .
− (2π/ω)s
(s + ω ).( 1 − e
2 2
)

1 − e − (2π/ω)s = ( 1 + e − (π/ω)s ).( 1 − e − (π/ω)s ) olduğu düşünülürse,

 211

ω
F (s) = (62)
− (π/ω)s
(s + ω ).( 1 − e
2 2
) elde edilir .

Destere dişli dalga

f (t) = (A/T) . t o<t<T

periyodik fonksiyonunun (şekil 68)
Laplace dönüşüğünü hesaplayalım .
f ( t+T) = f ( t ) olduğundan per-
yot T dir .
Bir peryodun Laplace dönüşüğü, Şekil 68

A T A t 1 T
−st −st −st
F 1(s) = ∫ t.e . dt = (− e − e )
2
T 0 u dv T s s 0

A T 1
−sT
F 1(s) = [− e + ( 1 − e −s T ) ] (63)
2
T s s olur .

57 ifadesi yardımıyla f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü,

A A . e−sT
F (s) = − (64)
−sT
T.s 2
s.( 1 − e ) bulunur .

Bazı pulse (darbe) fonksiyonlarının Laplace dönüşükleri

Dikdörtgen pulse
f (t) = 1 0<t<a
f (t) = 0 a<t<∞
bağıntıları ile tanımlanan ,genliği bir e eşit
ve süresi a olan şekil 69 daki pulse fonksiyo-
nunu, birim basamak fonksiyonu u (t) den bu
fonksiyonun a kadar kaydırılmışı u (t − a) yı
çıkartarak f (t) = u (t) − u (t − a) şeklinde Şekil 69
ifade edebiliriz .
f (t) nin Laplace dönüşüğü 5 nolu reel kayma teoreminden yararlanılarak,

£ [ f (t) ] = £ [ u (t) ] − £ [ u (t − a)] = 1/s − e − a s . (1/s)

£ [ f (t) ] = (1/s ).( 1 − e − a s ) (65) bulunur .

 212

Dikdörtgen iki pulse

f (t) = u (t) − u (t− a) + u (t − 2a) − u (t − 3a) şeklinde ifade edilen şekil

70 deki iki pulse un Laplace dönüşüğünü yukardaki gibi ve reel kayma teoremi-
ni herbir terime uygulayarak bulabiliriz .

Şekil 70

£ [ f (t)] = £ [ u (t) ] − £ [ u (t − a)] + £ [ u (t − 2a) − £ [ u (t − 3a)]

= 1/s − (1/s).e − a s + (1/s).e −2 a s − (1/s).e − 3 a s

1
£ [ f (t)] = ( 1 − e − a s + e −2 as
+ e−3as ) (66)
s bulunur .

Duble ( çift ) pulse

Şekil 71 deki f (t) = u (t) − 2 u (t− a) + u (t − 2a) şeklinde ifade edilen

çift pulse fonksiyonunun Laplace dönüşüğünü aynı şekilde reel kayma teoremin-
den yararlanarak bulabiliriz .

Şekil 71

1 2 1
−as
F (s) = £ [ f (t)] = − e + e−2as
s s s

1
F (s) = ( 1 − 2 e−as + e−2as ) (67)
s
 213

Destere dişli pulse

Şekil 72 deki destere dişli pulse
f (t) = (h/a) t − (h/a).(t − a) . u(t − a) − h . u (t − a) şeklinde ifade edilebilir
.

Şekil 72
Bu pulse' un Laplace dönüşüğü için,

h 1 h 1 1
−as
£ [ f (t)] = . − . e − h. e−as
a s2 a s2 s
yazılabileceğinden
h 1 1 h
−as
F (s) = = ( − e ) − e−as (68)
2 2
a s s s elde edilir .

Sinüsoidal yarım dalga pulse

Şekil 73 deki sinüsoidal yarım dalga pulse fonksiyonu için

f (t) = sin ωt + sin [ ω ( t − π/ω)] . u (t − π/ω) yazılabilir .

Şekil 73

f (t) nin Laplace dönüşüğü

£ [ f (t)] = £ [ ( sin ωt )] + £ [ sin ω ( t − π/ω) . u ( t − π/ω)]

 214

ω ω
£ [ f (t)] = + . e − ( π/ω) s
s2 + ω2 s2 + ω2

ω
F (s) = ( 1 + e − ( π/ω) s ) (69) olur .
s +ω 2 2

Sinüsoidal tam dalga pulse

Şekil 74 deki sinüsoidal tam dalga pulse fonksiyonu için,

f (t) = sin ωt − sin ω ( t − 2π/ω) . u ( t − 2π/ω) yazılabileceğinden bu
fonksiyonun Laplace dönüşüğü,

Şekil 74

ω ω
£ [ f (t)] = − . e − ( 2π/ω) s
s2 + ω2 s2 + ω2

ω
F (s) = ( 1 − e − ( 2π/ω) s ) (70) olur .
s +ω 2 2

Birim impuls veya Dirac fonksiyonu

Süresi a ve genliği 1/a olan bir dikdörtgen pulse düşünelim . Şekil 75 de ki

bu pulse
f (t) = 1/a 0≤ t ≤ a
f (t) = 0 t≥a
tanım bağıntılarıyla veya
1 1
f (t) = u (t) − u ( t − a)
a a
ifadesi ile belirtilebilir . Şekil 75
 215

Bu fonksiyonun Laplace dönüşüğü 65 ifadesinden,

1
£ [ f (t)] = ( 1 − e−as ) (71) şeklinde yazılabilir .
as

Bu pulse fonksiyonunun altındaki alan bir ' e eşit kalacak şekilde darbe sü-
resi küçültülürse, darbenin genliği büyüyecektir . a 0 olurken darbe genliği-
nin alacağı değer birim impuls fonksiyonu olarak tanımlanır . Yani,
∞
∫ f (t) . dt = 1 olmak üzere,
0 ∆
Lim (1/a).[ u (t) − u (t − a)] = u 1(t) = δ (t)
a 0
şeklinde tarif edilen fonksiyona birim impuls veya Dirac fonksiyonu ( Delta
fonksiyonu ) denir . Aslında böyle bir limit mevcut olmamasına rağmen fizikçi-
ler ve mühendisler bu özel fonksiyonu çok kullanırlar .

u 1 (t) : a süresinin çok çok küçük bir değerine tekabül eden ve alanı bir 'e
eşit olan darbenin yüksekliği şeklinde yorumlanabilir . Birim impuls fonksiyo-
nunun zaman integrali ise birim basamak fonksiyonudur .

t
∫ u 1 (t) . dt = 1 = u (t) veya
0
d
u 1 (t) = u (t) (72)
dt

Bu şekilde tarif edilen birim impuls fonksiyonunun Laplace dönüşüğü,

1 − e−as
£ [ u 1 (t)] = £ [ δ (t)] = Lim = 1 (73) olur .
a 0 as

Birim impuls fonksiyonunun Laplace dönüşüğü bir 'e eşittir .

Birim çift (duble) impuls fonksiyonu

Benzer şekilde birim çift impuls da tarif

edilebilir . Bunun içinde süresi 2a ve genliği 1/a 2
olan bir duble (çift) pulse ele alalım . Şekil 76
Bu duble pulse,

f (t) = (1/a 2).[ u (t) − 2 u (t − a) + u (t − 2 a) Şekil 76

 216

şeklinde belirtilebilir . Bu duble pulse un Laplace dönüşüğü 67 ifadesine göre

u (t) − 2 u(t − a) + u (t − 2 a) 1 − 2.e − a s + e − 2 a s

£[ ]= dir .
2 2
a a s
a 0 için limite geçersek,
∆
Lim (1/a ) . [u (t) − 2 u(t − a) + u (t − 2 a) ] = u 2 (t)
2

a 0
şeklinde tarif edilen fonksiyona birim çift impuls denir . Birim çift impulsun
zaman integrali ise u 1 (t) dir . Yani

∫ u 2 (t) . dt = u 1 (t) = δ (t) veya

d d2
u 2 (t) = u 2 (t) = u (t) (74)
2
dt dt

Böyle tarif edilen çift impuls fonksiyonununLaplace dönüşüğü

1 − 2 e−as + e−2as
£ [ u 1 (t)] = Lim = s (75) olur .
2
a 0 a s

Birim çift impuls fonksiyonunun Lalace dönüşüğü s ' e eşittir . £ [ u 2 (t)] = s

Bu şekilde tarif edilen impuls ve çift impuls fonksiyonları formal (kalıp)
olarak tanımlanmışlardır . Matematiksel yönden çelişkilidirler zira tanımlamada
kullanılan integraller Rieman integrali anlamında alınamazlar . Çünkü Rieman
integrali eğri altındaki alandır . Bu alan t = 0 da bire eşit olmayıp sıfıra eşittir .
Bu impuls fonksiyonları ancak Schwarz distribüsyon teorisi ile tanımlanır . Bu
durumda integralleri Rieman anlamında değilde distribüsyon integrali olarak ele
almak gerekir .
Konuyu daha genel anlamda düşünürsek ve formal olarak tanımlayabile-
ceğimiz u n (t) impuls fonksiyonu için,

dn
u n (t) = u (t) (76) yazabiliriz .
n
dt

Bu suretle u n (t) impuls fonksiyonunu Laplace dönüşüğü de

£ [ u n (t)] = s n − 1 (77) olur .

 217

LAPLACE DÖNÜŞÜM TABLOLARI

Reel değişkenli birçok fonksiyona 1 nolu tarif integrali yardımıyla doğru

dönüşüm uygulanarak kompleks değişkenli fonksiyonlar elde edilir . Yani bu
dönüşümle reel değişkenli fonksiyonlar kompleks değişkenli daha basit fonksi-
yonlara çevrilir . Ayıca t domenindeki türev alma ve integral alma işlemleri de
kompleks domende daha basit olan çarpma ve bölme işlemlerine çevrilmektedir.
Dönüşük fonksiyonlar için tablolar düzenlenerek, bu tablolar çift taraflı
olarak kullanılabilirler . Örneğin tablonun sol tarafında t domeninde fonksiyo-
nun aslı, sağ tarafında da bu fonksiyonun dönüşüğü bulunur . Bu suretle düzen-
lenen dönüşük çiftler tablolarından direkt olarak f (t) fonksiyonunun doğru Lap-
lace dönüşümü bulunabilir . Tablonun ters yönde kullanılması ile de F (s) dönü-
şük fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü olan f (t) = £−1 [ F (s)] fonksiyonu bu-
lunabilir .
Bu maksatla kullanılacak Laplace dönüşüm tablolarının oldukça geniş
kapsamlı olması gerekir . Tablo I de dönüşük operasyon çiftleri ve tablo II de de
bazı dönüşük fonksiyon çiftleri verilmiştir .

DÖNÜŞÜK OPERASYON ÇİFTLERİ TABLOSU I

f (t) F (s)
A . f (t) a . F (s)

f 1 (t) ± f (t) F 1 (s) ± F 2 (s)

d
f (t) s . F (s) − f (0+)
dt

d2
f (t) s 2 . F (s) − s . f (0+) − f ′ (0+)
dt2

dn
f (t)
dt n
s n.F (s) − s n−1.f (0+) − s n−2.f ′(0+) − ... − f (n−1) (0+)

∞ 1 1
∫ f (t) . dt F (s) + f − 1 (0+)
0 s s
1 1 1
−1
∫∫ f (t) . dt . dt F (s) + f +
(0 ) + f −2 (0+)
s2 s2 s
 218

DÖNÜŞÜK FONKSİYON ÇİFTLERİ TABLOSU II

f (t) t>0 F (s) = £ [ f (t)
u (t) 1 t>0 1
0 t<0 s
u 1 (t) = δ (t) (Birim impuls) 1
u 2 (t) (Çift impuls) s
u n (t) n> 0 s n−1
n n+1 (t) n>0 sn
A A/s
− at
e 1
s+a
at
e 1
s−a
−at −b t
e − e b−a
(s+a).(s+b)
−at −b t
e + e 2s+a+b
(s+a).(s+b)
−at −b t
ae −be s (a − b)
(s+a).(s+b)
−at
u 1(t) − a e s
s+a
a b s
−at −bt
e − e
a−b a−b (s+a).(s+b)
1
( e−at − e−bt ) 1
b−a (s + a).(s+b)
t 1
s2
t2 2
s3
tn n≥0 n!
s n+1
t . e−at 1
(s+a) 2
t2 . e−at 2
(s+a) 3
tn . e−at n≥0 n!
(s+a) n+1
(1 − a t) . e − a t s
(s+a) 2
 219

DÖNÜŞÜK FONKSİYON ÇİFTLERİ TABLOSU II (Devamı)

f (t) t>0 F (s) = £ [ f (t)
1 a s
n−2 −at
[ t − n−1
t ]e n>1
(n−2)! (n−1)! (s + a) n
sin ωt ω
s + ω2
2

sin ( ωt + ө) s.sin ө + ω.cos ө

s2 + ω2
e −a t . sin ωt ω
(s+a) 2 + ω 2
t . sin ωt 2ωs
(s 2 + ω 2) 2
t 2 . sin ωt 2 ω (3 s 2 − ω 2)
(s 2 + ω 2) 3
t n . sin ωt n! (s+jω) n+1 − (s−jω) n+1
2j ( s 2 + ω 2) n+1
cos ωt s
s + ω2
2

cos ( ωt + ө) s.cos ө − ω.sin ө

s2 + ω2
e − a t . cos ωt s+a
(s+a) 2 + ω 2
t . cos ωt s2 − ω2
(s 2 + ω 2) 2
t 2 . cos ωt 2 s (s 2 − 3 ω 2)
(s 2 + ω 2) 3
t n . cos ωt n! (s+jω) n+1 + (s−jω) n+1
2 s 2 + ω 2) n+1
sh (βt) β
s − β2
2

e − a t . sh (βt) β
(s+a) − β 2
2

t . sh (βt) 2βs
(s 2 − β 2) 2
t 2 . sh (βt) 2 β (3 s 2 + β 2)
(s 2 − β 2) 3
t n . sh (βt) n! (s+β) n+1 − (s−β) n+1
2 s 2 − β 2) n+1
ch (βt) s
s − β2
2
 220

DÖNÜŞÜK FONKSİYON ÇİFTLERİ TABLOSU II (Devamı)

e − a t . ch (βt) s+a
(s+a) 2 − β 2
t . ch (βt) ( s 2 + β) 2
(s 2 − β 2) 2
t 2 . ch (βt) 2 s ( s 2 + 3 β 2)
(s 2 − β 2) 3
t n . ch (βt) n! (s+β) n+1 + (s−β) n+1
2 (s 2 − β 2) n+1

BAZI PERİYODİK FONKSİYONLARIN LAPLACE DÖNÜŞÜKLERİ

TABLOSU
f (t) = sin ωt ω 1 + e − (π/ω) s
Peryot T = π/ω .
s +ω
2 2
1 − e − (π/ω) s
f (t) = sin ωt 0<t<π/ω ω 1 + e − (π/ω) s
f (t) = 0 π/ω<t<2π/ω .
Peryot T = 2π/ω s +ω
2 2
1 − e − (2π/ω) s
f (t) = u (t) 0 <t <a 1
f (t) = 0 a < t < 2a
T = 2a s ( 1 + e−as )
f (t) = u (t) 0 < t < a 1 − e−as
f (t) = − u(t) a < t < 2a
T = 2a s ( 1 + e −a s )
f (t) = (1/a) t 0 < t < a 1 1 e−as
− .
T=a as 2
s 1 − e−as
f (t) = (1/a) t 0<t<a 1 1 − e−as
f (t) = −(1/a) t +2 a< t <2a .
T = 2a as 2
1 + e−as
f (t) = (1/a) t 0<t<a 1 2 e−as
f (t) = (1/a) t −2 a< t <2a −
T = 2a as 2
s(1 − e − 2 a s )

PULSE (DARBE) FONKSİYONLARI LAPLACE DÖNÜŞÜKLERİ

TABLOSU
1
f (t) = u (t) − u (t−a) ( 1 − e − a s)
s
1
f (t) = u (t−a) e−as
s
 221

1
f (t) = u (t−a) − u (t−b) ( e−as − e−bs )
s
1
f (t) = u (t) − u (t−a) (1− e − a s + e − b s − e −c s)
+ u (t−b) + u (t−c) s
1
f (t) = u (t) − 2 u (t−a) ( 1 − e−as )2
+ u (t − 2 a) s
1
f (t) = u (t) − u (t−a) (1− e − a s − e − b s + e − c s )
− u (t−b) + u (t−c) s
h
f (t) = (h/a) t − (h/a) (t−a) (1−e − a s) − (h/s) e − a s
− h.u (t−a) a s2
f (t) = (h/a) t h
− (2h/a).(t−a).u (t−a) ( 1−e − a s ) 2
+ (h/a).(t−2a).u (t−2a) a s2
f (t) = (h/a) t h h
−as
− (h/a).(t−a).u (t−a) ( 1−e )− e−bs
− h.u (t−b) a s2 s
f (t) = (h/a) t h 2h
−2 a s
− 2h.u (t−a) ( 1−e )− e−as
− (h/a).(t−2a).u (t−2a) a s 2 s
f (t) = sin ωt ω
+ sin ω [(t− (π/ω)].u[t− (π/ω)] ( 1 + e−(π/ω) s )
s 2+ω 2
ω
f (t) = sin ωt ( 1 − e−(2π/ω) s )
− sin ω [(t− (2π/ω)].u[t− (2π/ω)] s 2+ω 2
Dirac fonksiyonu
Delta distribisyonu 1 − e−as
∫ u 1(t) . dt = 1 = u (t) Lim =1
a 0 as
Lim (1/a).[ u (t) − u (t − a)] = u 1(t) = δ (t)
a 0
 222

TERS LAPLACE DÖNÜŞÜMÜ

s kompleks değişkeninin fonksiyonu olarak bulunan f (t) nin Laplace

dönüşüğü F (s) matematiksel yönden birçok kolaylık getirmesine rağmen sonuç-
lar çoğu zaman s değişkeni cinsinden değilde t değişkeni cinsinden bulunmak is-
tenir . Bundan dolayı da s domeninden tekrar t domenine geçmek gerekir . Yani
f (t) fonksiyonunun Laplace dönüşüğü F (s) belli ve biliniyorsa,

£ −1 [ F (s) ] = f (t) işlemine ters Laplace dönüşümü denir .

Ters Laplace dönüşümü için verilen ters dönüşüm integrali ( Laplace
dönüşüm bölümü 2 nolu ifade ) kompleks düzlemde integral almayı gerektirdi-
ğinden kolayca kullanılabilecek bir ifade değildir .
Genellikle F (s) dönüşük fonksiyonu karşımıza rasyonel bir kesir şeklinde çıktı-
ğından, bunun ters dönüşümünün bulunması için kesirlere ayırma metodunun
uygulanması daha kolaydır .

Genel rasyonel kesir

F (s) dönüşük fonksiyonu rasyonel bir kesir ise, s 'e bağlı P (s) ve Q (s)
gibi iki polinomun bölümü şeklinde ifade edilir .

a m s m + a m−1 s m−1 + ........ + a 1 s + a 0

F (s) = (1)
n n−1
b n s + b n−1 s + ........ + b 1 s + b 0

Pay polinomunun derecesi payda polinomunun derecesinden büyük veya

eşit ise, F (s) rasyonel kesiri saf bir kesir değildir . Bu durumda P (s) polinomu
Q (s) polinomuna bölünerek saf kesir haline getirilir .
Bölme işlemi sonucunda q = m−n olmak üzere,

P (s) P 1 (s)
q q−1
F (s) = = k q s + k q−1 s + ..... + k 0 + (2)
Q (s) Q (s)

şeklinde bir ifade elde edilir . P 1 (s)

Burada k q ,......, k 0 birer sabit sayı ve de payın derecesi paydadan
Q (s)
küçük olan saf bir kesirdir .
Böylece saf kesir olmayan yani payın derecesi paydadan büyük olan bir
F (s) fonksiyonunun ters dönüşümü, s in pozitif kuvvetlerinin ters dönüşümü ile
bir saf kesirin ters dönüşümü problemine dönüştürülmüş olur .
s in pozitif kuvvetlerinin ters dönüşümleri ise impuls fonksiyonları oldukların-
dan ( Laplace dönüşümü bölümü impuls fonksiyonları kısmında açıklanmıştır . )
 223

£−1 [ k 0 ] = k 0 u 1 (t)
£−1 [ k 1 s ] = k 1 u 2 (t) (3)
................ .............
−1
£ [ k q s ] = k q u q+1 (t) şeklinde bulunurlar .

P 1 (s)/Q (s) saf kesirinin ters dönüşümü ise kesirlere ayrılarak veya direk
olarak rezidü metodunun uygulanması ile elde edilir . Bu suretle ters dönüşüm,
P1 (s)
−1 −1
£ [ F (s) ] = k q . u q+1 (t) + ...... + k 1 . u 2 (t) + k 0 . u 1 (t) + £ [ ]
Q (s)
olur .
Saf kesirlere ayırma ( m < n olmak üzere,
P (s)
Q (s) rasyonel kesirinde payın sıfıra eşitlenmesiyle bulunan köklere
rasyonel kesirin sıfırları ve paydanın yani Q (s) = 0 ın köklerine de F (s) in ku-
tupları denir .
a ) Birinci mertebeden kutuplar ( katsız kökler )
Hepsi birbirinden farklı olmak üzere payda polinomu Q (s) in kökleri
yani F (s) in kutupları, s 1 , s 2 , ...... , s k , ....... , s n olsun . Ayrıca P ( s k) ≠ 0
ve k = 1 , 2 , .... , n olduğunu düşünelim . Köklerin birbirinden farklı olmaları
birinci mertebeden kutupların mevcudiyetini, P (s k) ≠ 0 olması da kutupların
n den az olmadığını belirtir .
Q ( s) in en yüksek dereceli teriminin katsayısının, Q (s) in, en yüksek dereceli
teriminin katsayısına bölünerek bir yapıldığını düşünürsek, rasyonel kesir,
P (s) P (s)
F (s) = = (4)
Q (s) ( s − s 1). ( s − s 2). .......
. ( s − s k). .......
. ( s − s n)

şeklinde ve paydası çarpanlara ayrılmış vaziyette yazılabilir . Ve herbir kısmi

kesir paydasında Q (s) in çarpanlarından birisini ihtiva etmek üzere,

P (s) k1 k2 kk kn
F (s) = = + + .... + + .... + (5)
Q (s) ( s − s 1) ( s − s 2) ( s − s k) ( s − s n)

kesirlerin toplamı şeklinde yazılabilir . Böylece F (s) ifadesi kısmi kesirlere ay-
rılmış olur . Katsayıları hesaplayabilmek için de, belirsiz katsayılar yöntemi adı
verilen ve 5 nolu eşitliğin ikinci tarafının paydalarını eşitleyerek, paydaki aynı
dereceli x lerin katsayılarını, eşitliğin birinci tarafındaki x lerin katsayılarına eşit
kılarak bulunacak bilinmeyen katsayı adedi kadar denklemden, katsayılar hesap-
lanabildiği gibi, rezidü alma metodu uygulanarak da katsayılar, denklemlerin
matematiksel çözümüne gerek kalmadan kolayca bulunabilirler .
 224

k 1 katsayısını hesaplayabilmek için 5 nolu eşitliğin her iki tarafını (s − s 1) ile

çarparsak,

P (s) k 2. (s − s 1) k k. (s − s 1)
F (s) = . (s−s 1) = k 1 + + .... + + ....
Q (s) (s − s 2) ( s − s k)

k n. (s − s 1)
... + olur .
(s − s n)

Bu ifadede s yerine s = s 1 koyarsak, ikinci tarafta (s−s 1) ihtiva eden bütün terim-
ler sıfır olur . Sadece k 1 katsayısı kalır . Birinci tarafta ise, (s−s 1), Q (s) in bir
çarpanı olduğundan bölünerek yok edilebileceğinden s yerine s 1 koymakla bir
sayısal değer elde edilir . Bu suretle k1 katsayısı,

P (s).(s−s 1) P (s)
k1 = = (6a)
..... .....
Q (s) s=s 1 (s−s 2).(s−s 3). .(s−s k). .(s−s n) s=s 1

ifadesinden bulunur .
Aynı şekilde k 2 katsayısı için 5 nolu ifadenin her iki tarafını (s−s 2) ile çarparak,
s yerine s=s 2 koyarsak ikinci tarafta k 2 yalnız kalır . Birinci tarafta (s−s2), Q (s) '
in bir çarpanı olduğundan bölünerek yok edilebileceğinden k 2 katsayısı da,

P (s).(s−s 2) P (s)
k2 = = (6b)
..... .....
Q (s) s=s 2 (s−s 1).(s−s 3). .(s−s k). .(s−s n) s=s 2 olur .

Genel olarak herhangi bir k k katsayısı da,

P (s).(s−s k)
kk = ifadesinden elde edilebilir . (6)
Q (s) s=s k
1
at
Bu suretle F (s) kompleks fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü £ (e ) =
s−a
olduğundan, her katsayıya ait kısmi kesirlerin ayrı ayrı ters dönüşümlerinin top-
lamı alınarak, F (s) kompleks fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü bulunur .

P (s)
−1
£ [ ] = k 1.e s1 t + k 2.e s2 t +....+ k k.e sk t +....+ k n.e sn t (7)
Q (s)
 225

b ) Yüksek mertebeden kutuplar

Q (s) payda polinomunun her hangibir s i ninci kökü (kutupu) p katlı ise,
F (s) in yüksek mertebeden kutupları mevcuttur . Bu takdirde m < n olması ve
Q (s) in en yüksek dereceli teriminin katsayısının birim yapılmış olması kaydıy-
la F (s) tam kesiri

P (s) P (s)
F (s) = = (8)
Q (s) ( s − s 1). ( s − s 2). ........
. ( s − s i) . p ........
. ( s − s n)

şeklinde ifade edilebilir ve

P (s) k1 k2 k i1 k i2
F (s) = = + + .... + + + ...
Q (s) ( s − s 1) ( s − s 2) ( s − s i) p
( s − s i) p−1

kij k ip kn
... + + .... + + .... + (9)
( s − s i) − −
p ( j 1)
( s − s i) ( s − s n)

biçiminde basit kesirlere ayrılabilir .

k i1 katsayısını hesaplayabilmek için 9 nolu ifadenin her iki tarafını (s−s i) p ile
çarparsak k i1 katsayısının paydasındaki çarpan gider ve k i1 yalnız kalır .

P (s) k 1. (s − s i) p k 2. (s − s i) p
. (s−s i) p = + + ...+ k i1 + k i2 (s − s i)
Q (s) (s − s 1) ( s − s 2)
k n.(s − s i) p
k i3 (s − s i) 2 + .... + k ip (s − s i) p−1 + .... + (9a)
(s − s n)
s yerine s = s i konursa ikinci taraftaki (s − s i) , (s − s i) , ..... , (s − s i) ihtiva
p p−1

eden bütün terimler sıfır olur . Birinci tarafta ise, (s − s i) p , Q (s) in bir çarpanı
olduğundan bölünerek yok edilir . ve s = s i için sayısal bir değer elde edilir .
Böylece k i1 katsayısı

P (s).(s−s i) p
k i1 = olur . (10a)
Q (s) s=s i

k i2 katsayısı için sadece bu işlem kafi değildir . s yerine s = s i konduğunda k i2

katsayısının terimini sıfırdan kurtarmak için, 9a nolu denklemin her iki tarafının
s değişkenine göre türevini almak gerekecektir . Bu işlemden sonra ikinci taraf-
taki k i2 katsayısı yalnız kalır ve hesaplanabilir .
 226

d P (s). (s − s i) p p.(s − s 1).(s − s i) p−1 (s − s i) p

. = k1 + ...... + k i2
ds Q (s) (s − s 1) 2

+ 2. k i3 (s − s i) + 3. k i4 (s − s i) 2 + ......

+ (p − 1). kip (s − s i) p−2 + ......

p.(s − s n).(s − s i) p−1 − (s − s i) p

... + k n
(s − s n) 2
olur . s yerine s = s i konursa, ikinci tarafta k i2 dışındaki bütün terimler sıfır ola-
cağından k i2 katsayısı da,

d P (s).(s−s i) p
k i2 = . bulunur . (10b)
ds Q (s) s=s i

Bu suretle peş peşe türev almaya devam edilerek ve s = s i koyarak, katlı köke ait
her hangibir k ij katsayısı için, ( j ninci katsayı için j−1 inci türev alınacaktır . )

1 d ( j−1) P (s).(s−s i) p
k ij = . . (10)
( j −1)
(j − 1)! ds Q (s) s=s i

formülü elde edilir . Bu şekilde k ij katsayıları elde edildikten sonra, herhangi bir
p katlı s i köküne ait kesir için ters Laplace dönüşümü
k k
1
£ [ ]= . tn . eat
(s − a) n+1 n! olduğundan bu katsayıya ait ters dönüşüm,

k ij k ij
−1
£ [ ]= . t (p − j) . e si t (11)
(s − s i) − −
p (j 1)
(p − j)!

ifadesinden bulunabilir . Bu şekilde bulunan her katsayıya ait ters dönüşümlerin

toplamı F (s) fonksiyonunun ters Laplace dönüşümü olacaktır .
Rezidü alma yöntemi ile, F (s) fonksiyonunun ters Laplace dönüşümü
daha sistematik bir şekilde ve her terime ait katsayıyı hesaplamadan da yapılabi-
lir . m < n olmak koşuluyla yani F (s) in saf bir kesir olması ve paydadaki fonk-
siyonun en yüksek mertebeli teriminin katsayısının sıfır yapılması durumunda
F (s) fonksiyonunun ters Laplace dönüşümü direkt olarak da bulunabilir .
 227

Rezidü alma yöntemi : Kökler (kutuplar) katsız ise

F (s) dönüşük fonksiyonunun tekrarlanan kutupları mevcut değilse ve
bu kutuplar k = 1 , 2 , 3 , ..... , n olmak üzere s 1 , s 2 , s 3 , ...... , s k , ....... , s n ise,
F (s) = P (s)/Q (s) fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü olan f (t),

n
f (t) = ∑ F (s) . ( s − s k ) . e st (12)
k=1 s=s k

ifadesinden hesaplanabilir . Daha açık bir şekilde yazılırsa,

P (s) . (s − s 1) . e s t P (s) . (s − s k) . e s t
f (t) = + ...... +
Q (s) s=s 1 Q (s) s=s 1

P (s) . (s − s n) . e s t
+ ...... +
Q (s) s=s n
olur . Bu işleme rezidü alma denir .

F (s) . es t nin herhangibir s k kutbundaki rezidüsü için,

P (s) . (s − s k) . e s t
Rez F (s) . e s t = yazılabilir .
s=s k Q (s) s=s k

KAİDE : F (s) dönüşük fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü olan f (t),

F (s) . e s t fonksiyonunun her kutup için ayrı ayrı rezidülerinin topla-
mına eşittir .

Kökler (kutuplar) katlı ise

F (s) dönüşük fonksiyonunun tekrarlanan yani p katlı kutupları mevcut
ise, 12 ifadesi kullanılamaz . p katlı s i kutbundaki rezidü için, (p−1) inci merte-
beden türev alınarak, ters dönüşüm direkt olarak da elde edilebilir .

1 d (p−1)
Rez F (s) . e s t = . [ F (s) . (s − s i) p . e s t ] (13)
s=s i ( p − 1)! ds (p−1) s=s i

Yani F (s) . e s t fonksiyonunun, (s − s i) p terimi ile çarpılması ve paydasındaki

(s − s i) p çarpanı ile sadeleştirilmesinden sonra s değişkenine göre (p−1) inci tü-
revinin alınarak, s yerine s i konup 1/ (p−1)! çarpanı ile çarpılması sonucu p kat-
lı bir s i kutbundaki rezidü bulunur . Bu da F(s) in ters Laplace dönüşüğüdür .
 228

13 ifadesi 12 ifadesinin genelleştirilmiş bir şeklidir . 13 ifadesinde p =1 koyulur-

sa, türev operatörü ortadan kalkar ve 12 ifadesi elde edilir .
F (s) in hem katlı ve hemde katsız kutupları mevcutsa, katlı kutuplara ait rezidü-
ler 13 ifadesinden yararlanarak direkt olarak bulunabilirler . katsız kutuplara ait
rezidüler de 12 ifadesinden faydalanarak ayrı ayrı bulunup toplanırsa, F (s) fonk-
siyonunun katsız kutuplar için ters Laplace dönüşükleri elde edilebilir .

ÖRNEKLER
Örnek 1
s+1
F (s) =
s (s + 2).(s + 3)
fonksiyonunun ters Laplace dönüşüğü f (t) yi hesaplayalım .
F (s) in kutupları s 1 = 0 , s 2 = − 2 , s 3 = − 3 olup, birinci mertebeden-
dir . 12 ifadesine göre bu üç kutup için ayrı ayrı rezidü alınarak,
s+1
−1 −1
f (t) = £ [ F (s)] = £ [ ]
s (s + 2).(s + 3)

(s + 1).e s t (s + 1).e s t (s + 1).e s t

f (t) = + +
(s + 2).(s + 3) s=0 s.(s + 3) s= −2 s.(s + 2) s= −3

1 1 2
−2t
f (t) = + e − e−3t
6 2 3

Örnek 2 :
s +1 (s + 1)
F (s) =
2
(s + 3 s + 2).(s +1) 2
(s + 1). (s + 2).(s − j).(s + j)

1
−1
f (t) = £ [ ]
(s + 2).(s − j).(s + j)

kutuplar katsız olup, s 1 = −2 , s 2 = +j , s 3 = −j dir .

12 ifadesi yardımıyla her kutuptaki rezidüler toplanarak,

1 . est 1 . est 1 . est

f (t) = + +
(s + 1) s = −2 (s + 2).(s + j) s= j
2
(s + 2).(s − j) s= −j
 229

1 1 1
−2t
f (t) = e + e jt
+ e−jt
5 −2+4j −2−4j

1 (− 2 − 4 j ).e j t + (− 2 + 4 j ).e − j t
f (t) = e−2t +
5 20

1 − 2 ( e j t + e − j t ) − 4 j (e j t − e − j t )
f (t) = e−2t +
5 20
−jt −jt
jt
e +e = 2 cos t e −ejt
= 2 j sin t olduğundan

1 1 2
−2t
f (t) = e − cos t + sin t bulunur .
5 5 5

Örnek 3 2
F (s) =
(s + 1) 2.(s + 2) 3

2
−1
f (t) = £ [ ]
2 3
(s + 1) .(s + 2)

F (s) in kutupları s1 = − 1 (iki katlı) s2 = − 2 (üç katlı) olup,

ters Laplace dönüşümü için katlı köklere ait 13 ifadesi kullanılacaktır .

1 d 2.e s t 1 d2 2.e s t
f (t) = [ ] + [ ]
(2− 1)! ds (s+2) 3
s = −1 2! ds 2
(s+1) 2
s = −2

2 t.e s t.(s+2)3 − 6 e s t.(s+2)2

f (t) =
(s+2)6 s = −1

1 d 2 t.e s t.(s+1)2 − 4 e s t.(s+1)

+ [ ]
2! ds (s+1) 4
s = −2

1 (s+1)4 [ 2 t2 (s+1)2 − 4 ] es t
f (t) = 2 t.e − t − 6 e − t + {
2 (s+1)8
 230

− 4 (s+1)3 [ 2 t (s+1)2 − 4 (s+1) ] e s t

+ }
(s+1) 8
s=−2

f (t) = 2 t.e − t − 6 e − t + t 2 e − 2 t + 4 t.e − 2 t + 6.e −2 t bulunur .

Örnek 4 :
1
−1
£ [ ]
2 2
(s + 1).(s+1)
Kutuplar
s1 = j tek katlı
s2 = − j tek katlı
s3 = − 1 iki katlı

Tek katlı kutuplar için 12 ifadesi iki katlı kutup için de 13 ifadesi kullanılacaktır.

1
−1
f (t) = £ [ ]
2
(s− j).(s+ j).(s+1)

1.e s t 1.e s t
f (t) = +
(s+j).(s+1) 2
s=j (s−j).(s+1)2 s = −j

1 d 1.e s t
+ ( )
1! ds 2
s +1 s=−1

ejt e−jt t.e s t (s2 + 1) − 2 s.e s t

f (t) = + +
−4 −4 (s 2 + 1)2 s=−1

ejt + e−jt 2 t. e − t + 2.e − t

f (t) = +
4 4

e j t + e − j t = 2.cos t olduğundan,

1 1 1
−t
f (t) = − cos t + t.e + e−t olur .
2 2 2
 231

Örnek 5 :
s2 + 1
F (s) =
s2 + 4
Pay ve paydanın dereceleri eşit olduğundan, pay paydaya bölünerek F (s)
saf bir kesir haline getirilmelidir . Buna göre,

3
F (s) = 1 − olur .
2
s +4
Bunun ters Laplace dönüşümü,
3
−1 −1 −1
£ [ F (s) ] = £ ( 1 ) − £ ( ) olacaktır .
2
s +4

kutuplar s 1,2 = ± 2 j olduğundan,

3
−1 −1
£ [ F (s) ] = u 1 (t) − £ ( ) olacaktır .
(s − 2 j) .(s + 2j)

3.e s t 3.e s t
f (t) = u 1 (t) − −
(s+2 j ) s=2j (s − 2 j) s = − 2 j

3.e 2 j t 3.e − 2 j t
f (t) = u 1 (t) − +
4j 4j

e2jt − e−2jt
f (t) = u 1 (t) − 3
4j

e 2 j t − e −2 j t = 2.j sin 2 t olduğundan,

3
f (t) = u 1 (t) − sin 2 t olarak bulunur .
2
 232

LAPLACE DÖNÜŞÜMÜNÜN UYGULAMALARI

Laplace dönüşüm metodu Lineer integro-diferensiyel denklemlerin

çözümünü mümkün kılan en uygun yöntemdir . Diferensiyel denklemin özel çö-
zümü ile ikinci tarafsız denklemin genel çözümü birlikte bulunabilmektedir .
Elektriksel veya mekanik yahut hidrolik bir sistemin çözümü, sürekli hal veya
geçiçi hal olmak üzere iki türlüdür . Lineer sistemlerde sisteme ait diferensiyel
denklemin özel çözümü sürekli hal çözümünü, ikinci tarafsız denklemin genel
çözümü ise, sistemin geçici davranışını karekterize eden geçici rejim çözümünü
verir .
Laplace dönüşüm metodu; sistemin integro-diferensiyel denklemleri
yerine bunların dönüşükleri olan cebrik denklemlerin çözülmesiyle geçici ve sü-
rekli hal çözümlerinin birlikte bulunmasını sağlar . Kompleks sayılar yöntemi de
sıstemin diferensiyel denklemini kullanmadan sinüsoidal sürekli hal çözümünün
bulunmasını mümkün kılmaktadır .
- Elektriksel bir sistemde anahtar açılıp kapatılmasındaki geçici olayların,
- Elektrik makinalarının geçici rejimlerinin,
- Enerji iletim hatlarında ve kablolarında yıldırım ve kısa devrelerin sebep ol-
dukları geçici olayların,
- Baralardaki geçici titreşimlerin,
- Mekanik ve hidrolik sistemlerdeki geçici olayların,
- Benzeri birçok geçici rejim problemlerinin,
incelenmesi ve hesaplanmasındaki en elverişli yöntem Laplace dönüşüm me-
todudur .
Ayrıca bu yöntem, mevcut sistemlerin analizi veya istenen bazı şartları
gerçekleştirecek sistemlerin sentezi için esas kaideleri belirler . Mühendislik ala-
nında Trasfer fonksiyonlarından hareketle sistem sentezini mümkün kılar . Bazı
kriterler yardımıyla ( Routh-Hurwitz, Nyquist stabilite kriteri ) sistemlerin stabi-
litesinin incelenmesini sağlar .

Lineer diferensiyel denklemlerin çözümüne tatbik

Örnek :
d2 d
x (t) + 6 . x (t) + 8 . x (t) = 2.t.e − 3 t
dt 2 dt
Lineer diferensiyel denklemini t = 0 daki bütün ilk şartları sıfır kabul
ederek çözelim . Yani x (0+) = 0 , x′ (0+) = 0 olarak verilmektedir .
Diferensiyel denklemin her iki tarafının Laplace dönüşüğünü alalım .

d2 d
£[ x (t) ] + 6 £ [ x (t) ] + 8 £ [ x (t) ] = 2 £ [ t.e − 3 t ]
dt 2 dt
 233

£ [ x (t) ] = X (s) olduğuna göre

Türevin Laplace dönüşümüne ait (Laplace dönüşümü bölümü 21 ve 22 nolu
formüller ) ifadelerden yararlanarak,
1
s . X (s) − s. x (0 ) − x′ (0 ) + 6. s. X (s) − 6 x (0 ) + 8. X (s) = 2.
2 + + +

(s+3) 2
ilk koşullar sıfır olduğundan,
2
2
X (s) . ( s + 6 s + 8 ) =
( s+3) 2

2 2
X (s) = =
2 2
(s + 6 s + 8 ) (s+3) ( s + 4) ( s + 2) ( s + 3 ) 2

bulunur . t domenine geçmek için ters Laplace dönüşümü uygulanırsa,

2
−1 −1
x (t) = £ [ X (s) ] = £ [ ]
2
( s + 4) ( s + 2) ( s + 3 )

2.e s t 2.e s t
x (t) = +
( s + 2) ( s + 3 ) 2
s=−4 ( s + 4) ( s + 3 ) 2 s = −2

d 2.e s t
+ ( )
ds 2
s +6s+8 s=−3
buradan
2 t e s t ( s 2 + 6 s + 8 ) − 2.e s t ( 2 s + 6 )
x (t) = − e − 4 t + e − 2 t +
( s2 + 6 s + 8 ) s=−3

x (t) = − e − 4 t + e − 2 t − 2 t e− 3 t

Elektrik devrelerinin çözümüne tatbiki

Örnek 1 R , L elektrik devresinde anahtar kapama

Şekil 77 deki R, L devresinde t = 0

anında anahtarın aniden kapanması halinde
devreden geçecek akımın hesabı istensin .
t = 0 daki ilk şart akımı da i (0+) = 0 olsun .
Şekil 77
 234

Devrenin diferensiyel denklemi

di (t)
R . i (t) + L . = e (t) olup,
dt
bu diferensiyel denklemin her iki tarafının Laplace dönüşüğü alınırsa,

R. I (s) + L s. I (s) − L. i (0+) = E (s) olur . i (0+) = 0 olarak

verildiğinden
E (s) E (s)
I (s) = = elde edilir .
R+Ls L ( s + R/L)

a ) e (t) bir doğru akım kaynağı ise,

e (t) = V olup, Laplace dönüşüğü E (s) = V/s dir . Bu durumda,

V 1
I (s) = . olur .
L s ( s + R/L )

Ters Laplace dönüşümü alınarak,

V 1
−1
i (t) = £ [ I (s) ] = £−1 [ ]
L s ( s + R/L )

V est V est
i (t) = +
L (s + R/L) s=0 L s s = − R/L

V V V
− (R/L) t
I (t) = − e = ( 1 − e − (R/L) t ) elde edilir .
R R R

V
doğru bileşeni özel çözüm olup,
R sürekli hale tekabül eder .

V
e − (R/L) t bileşeni de genel çözüm olup,
R geçici hale tekabül eder . Şekil 78
Anahtarın t = 0 anında kapatılmasından itibaren akım sıfır değerinden V/R doğ-
ru akım değerine üstel bir ifade ile yükselir . Şekil 78
 235

b ) Kaynak sinüsoidal bir gerilim kaynağı ise,

ω
e (t) = V max sin ωt ve Laplace dönüşüğü E (s) = V m dir .
Buna göre, s +ω
2 2

Vm ω Vm ω
I (s) = =
L (s + R/L) (s + ω )
2 2
L (s + R/L) ( s − jω) (s + jω)
olur . Ters Laplace dönüşümü alınarak,

Vm ω.e s t Vm ω.e s t
i (t) = +
L s +ω
2 2
s = −R/L L (s + R/L) ( s + jω) s = jω

Vm ω.e s t
+
L (s + R/L) ( s − jω) s = −jω

Vm ω.e −(R/L) t Vm ω.e jωt ω.e − jωt

i (t) = + [ + ]
L (R/L) + ω 2 2
2L − ω + (Rω/L) j
2
− ω − (Rω/L) j
2

ωL V m e −(R/L) t Vm − ω 3 ( e jωt + e − jωt) − (Rω2/L)j ( e jωt − e − jωt)

i (t) = +
R +L ω
2 2 2
2L ω 4 + (Rω/L) 2

ωL V m R sin ωt − ωL cos ωt
−(R/L) t
i (t) = e + Vm bulunur .
R +L ω
2 2 2
R +L ω
2 2 2

R sin ωt – ωL cos ωt = Z sin ( ωt − φ ) şeklinde yazılmak istenirse,

R sin ωt −ω L cos ωt = Z (sin ωt . cos φ − cos ωt . sin φ )
R = Z cos φ Bu iki denklemden tg φ = ωL/ R φ = arc tg (ωL/R)
ωL = Z sin φ Z = √R +L ω
2 2 2
elde edilir . Bunlar yerine konursa,

ωL V m Vm
−(R/L) t
i (t) = e + sin (ωt − φ) olur .
R +L ω
2 2 2
√R +L ω
2 2 2

Görüldüğü gibi, akım ifadesindeki ilk terim geçici hal çözümüdür .

(diferensiyel denklemin genel çözümüne karşılık gelir . ) Bu çözüm üstel olarak
sönen biçimdedir . Anahtar kapatıldıktan kısa bir süre sonra sıfıra çok yakın bir
değere düşer . İkinci terim ise devrenin sürekli hal çözümüdür . Sinüsoidal sü-
rekli halde kompleks sayılar yöntemi ile bulunan çözümün aynısıdır .
 236

Örnek 2 R , C devresinde anahtar kapama

Şekil 79 daki elektrik devresinin bir

doğru akım kaynağı ile beslendiğini ve anah-
tarın t = 0 anında aniden kapandığını düşüne-
lim . Kondansatörün uçlarındaki t = 0 anında-
ki ilk şart gerilimi V c0 olsun . Devreden geçe-
cek akımın zamana göre değişiminin hesabı istensin . Şekil 79
Devrenin diferensiyel denklemi

t1
R . i (t) + ∫ i (t) . dt = V olur .
C 0
Denklemin her iki tarafının dönüşüğü alınırsa, (integralin dönüşüğü için
Laplace dönüşümü bölümündeki 24 nolu ifade kullanılacaktır . )

1 1 V
−1 +
R . I (s) + I (s) + i (0 ) = elde edilir .
Cs Cs s

t = 0 anındaki kondansatördeki yük q (0+) ise, i − 1 (0+) = q (0+) ve

q (0+) 1
V c0 = = i −1 (0+) olduğundan,
C C

1 1 V
(R + ) I (s) + V c0 = olur ve
Cs s s

V − V c0 V − V c0
I (s) = = bulunur .
s [ R + (1/cs ) ] R [ s + (1/RC)]

Ters Laplace dönüşümünü uygulayarak i (t) akımını hesaplayabiliriz .

V − V c0 1
−1
i (t) = £ [ . ]
R s + (1/RC)]

V − V c0
i (t) = . est
R s = − 1/RC
 237

V − V c0
i (t) = . e − (1/RC) t bulunur .
R

Bu çözüm üstel olarak sönen biçimde

olup, devrenin geçici hal çözümüdür .
Devrenin sürekli hale tekabül eden çö-
zümü ise sıfırdır . Akımın zamana göre
değişimi şekil 80 de verilmiştir . Şekil 80

Örnek 3 R , L , C devresinde anahtar kapatma

Şekil 81 deki seri R , L , C devresi-

nin bir doğru akım kaynağı ile beslendiğini
ve t = 0 anında anahtarın aniden kapatıldığını
farz edelim . t = 0 daki bütün ilk şartları sıfır
kabul ederek devrenin diferensiyel denklemini yazalım . Şekil 81

di (t) 1 t
R . i (t) + L . + ∫ i (t) . dt = E
dt C 0
Bu diferensiyel denklemin sıfır ilk şartları ile Laplace dönüşüğü

1 E
R . I (s) + L s. I (s) + I (s) = olur .
Cs s
Buradan akımın dönüşüğü I (s) çözülürse,

E E
I (s) = = olur .
2
s ( R + Ls + 1/cs ) L [ s + (R/L)s + 1/LC ]

Paydanın kökleri yani kutuplar,

R
s 1,2 = − ± √ ( R/2L) 2 − 1/LC ifadesinden bulunur .
2L

− R/2L = α

√ ( R/2L) 2 − 1/LC = β ile gösterilsin

α ve β değerlerine göre, kutuplar reel ve imajiner olacaktır .
 238

1.hal : R 2 > 4 L/C ise, kutuplar reeldir . Ve değerleri

s1 = α + β
s2 = α − β dir . Buna göre akım ifadesi için,
E 1
I (s) = . yazılabileceğinden,
L (s−α−β)(s−α+β)
ters Laplace dönüşümünü uygulayarak i (t) akımını hesaplayalım .

E est est
i (t) = ( + )
L s−α+β s=α+β s−α−β s=α−β

E e (α+β) t e (α−β) t
i (t) = [ + ]
L 2β −2β

E
i (t) = [ e (α + β) t − e (α − β) t ] elde edilir .
2βL Sistem aşırı sönümlü-
dür denir .
2.hal :
R 2 = 4 L/C ise, kutuplar iki katlıdır . s1,2 = − R/2 L = α olacağından,

E 1
I (s) = . yazılabilir . i (t) akımı ise,
L (s−α) 2

E d E E
i (t) = (e st
) = t.e st
= t . eαt
L ds s=α L s=α L

E
i (t) = t . e − (R/2L) t olur .
L Sistem kritik sönümlüdür .

Akımın zamana göre değişimi şekil 82 de verilmiştir.

Şekil 82
 239

3.hal :
R 2 < 4 L/C ise, kutuplar kompleksdir .
s1 = α + j β
s 2 = α − jβ şeklinde gösterilirse, akımın dönüşük ifadesi

E 1
I (s) = . olur .
L ( s − α − j β ) (s − α + j β )

E est est
i (t) = £−1 [ I (s) ] = ( + )
L s − α + jβ s = α + jβ s − α − jβ s = α − jβ

E e ( α+ jβ ) t e ( α− jβ ) t E eαt ( ejβt − e−jβt )

i (t) = [ − ] = .
L 2jβ 2jβ βL 2j

E
i (t) = . e − (R/2L) t . sin βt Sistem düşük sönümlü-
βL dür denir .

Akımın zamana göre değişimi şekil 83 deki gibidir .

Şekil 83
Örnek 4
Şekil 84 deki elektrik devresine ait çevre akımlarının geçici ve sürekli
hal çözümlerini bulalım . ( t = 0 daki bütün ilk şartlar sıfırdır . )

R1 = 1 Ω R 2 = 20 Ω
R 3 = 40 Ω R 4 = 30 Ω
L = 1 mH C = 1000 µF
e 1 (t) = 100 V
e 2 (t) = 200 cos ωt
Şekil 84
Devrenin diferensiyel denklemlerinin Laplace dönüşüklerini çevre me-
todunu uygulayarak matrisel biçimde yazalım .
 240

( R1 + R2 + R4 ) − R4 − R2 I ç1 (s) E 1 (s)
− R4 ( R 4 + L s + 1/C s ) 0 . I ç2 (s) = −E 2 (s)
− R2 0 ( R2 + R3 ) I ç3 (s) 0

E 1 (s) = 100/s E 2 = 200 s/(s 2 + ω 2) dir .

51 − 30 − 20 I ç1 (s) 100/s
−3
− 30 3
( 30 + 10 s + 10 /s ) 0 . I ç2 (s) = − 200 s/(s 2 + ω 2)
− 20 0 60 I ç3 (s) 0

Z Ç (s) I Ç (s) VKÇ (s)

Z Ç (s) . I Ç (s) = VKÇ (s)
I ÇS (s) = Z Ç−1 (s) . VKÇ (s) matrisel bağıntısından çevre akımla-
rının Laplace dönüşükleri hesaplanabilir . Bunun için Z Ç (s) matrisinin tersinin
bulunması gerekmektedir . Z Ç (s) matrisinin kofaktörlerini hesaplayıp evriğini
alarak tersini bulabiliriz .
60. 10 −3 s 2 + 1800 s + 60.10 3
∆ 11 = 60 (30 + 10 −3 s + 10 3/s ) =
s
∆ 12 = − (− 30.60 ) = 1800
20. 10 −3 s 2 + 600 s + 20.10 3
∆ 13 = 20 (30 + 10 −3 s + 10 3/s ) =
s
∆ 21 = − (− 30.60) = 1800
∆ 22 = 51.60 − 400 = 2660
∆ 23 = − (− 20.30 ) = 600
20. 10 −3 s 2 +600 s + 20.10 3
∆ 31 = 20 (30 + 10 −3 s + 10 3/s ) =
s
∆ 32 = − (− 20.30 ) = 600
51.10 −3 s 2 + 630 s + 51.10 3
∆ 33 = 51 (30 + 10 −3 s + 10 3/s ) − 900 =
s
∆ = 51.∆ 11 − 30.∆ 12 − 20.∆ 13

51.(60. 10 −3 s 2 + 1800 s + 60.10 3 ) − 30.1800 s

∆ =
s

− 20 (20. 10 −3 s 2 + 600 s + 20.10 3 )

+
s
Bu suretle matrisin determinant değeri de
 241

2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3

∆ = olur . Ve çevre akımları
s

I ç1 (s) ∆ 11 ∆ 21 ∆ 31 100/s
I ç2 (s) = 1/∆ ∆ 12 ∆ 22 ∆ 32 . − 200 s/(s 2 + ω 2) matrisel ifadesin-
I ç3 (s) ∆ 13 ∆ 23 ∆ 33 0 den bulunur .

IÇ (s) Z Ç−1 (s) VKÇ (s)

∆ 11 . 100 ∆ 21 . 200 s
I ç1 (s) = −
∆.s ∆ . ( s2 + ω2 )

∆ 12 . 100 ∆ 22 . 200 s
I ç2 (s) = −
∆.s ∆ . ( s2 + ω2 )

∆ 13 . 100 ∆ 23 . 200 s
I ç3 (s) = −
∆.s ∆ . ( s2 + ω2 )

değerler yerine konacak olursa,

100 ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) 200 . 1800 s 2

I ç1 (s) = −
s ( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 ) ( s 2 + ω 2 ) ( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 )

100 . 1800 200 . 2660 s 2

I ç2 (s) = −
( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 ) ( s 2 + ω 2 ) ( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 )

100 ( 0,02 s 2 + 600 s + 20000 ) 200 600 s 2

I ç3 (s) = −
s ( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 ) ( s 2 + ω 2 ) ( 2,66 s 2 + 25800 s + 2660.10 3 )

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3

I ç1 (s) =
2,66 s ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s 2 + ω 2 )

180000 ( s 2 + ω 2 ) − 532000 s 3
I ç2 (s) =
2,66 s ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s 2 + ω 2 )

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,02 s 2 + 600 s + 20000 ) − 120000 s 3

I ç3 (s) = elde edilir .
2,66 s ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s 2 + ω 2 )
 242

Burada paydadaki ikinci derece polinomunun kökleri, s 2 + 9699 s + 10 6 = 0

dan s 1 = − 104 ve s 2 = − 9595 bulunur . Böylece
s + 9699 s + 10 = ( s+ 104 ) ( s + 9595 ) şeklinde çarpanlara ayrılır .
2 6

Ters Laplace dönüşümü yapılarak,

i ç (t) = £−1 [ I Ç (s) ] den çevre akımlarının zamana göre değişimleri
bulunabilir .
100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3
i ç1 (t) = e st
2,66 ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s 2 + ω 2 ) s=0

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3

+ est
2,66 s ( s + 9595 ) ( s 2 + ω 2 ) s = − 104

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3

+ est
2,66 s ( s + 104 ) ( s 2 + ω 2 ) s = − 9595

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3

+ est
2,66 s ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s + jω ) s = jω

100 ( s 2 + ω 2 ) ( 0,06 s 2 + 1800 s + 60000 ) − 360000 s 3

+ est
2,66 s ( s 2 + 9699 s + 10 6 ) ( s − jω ) s = −jω

Bu suretle i ç1 (t) akımı,

6 2,68 x 10 11 − 12,66 x 10 6 ω 2
i ç1 (t) = +( ) . e − 104 t
2,66 2,84 x 10 10 − 2,63 x 106 ω 2

2, 104 x 10 17 − 11,69 x 10 8 ω 2
+( ) . e −9595 t
2,23 x 10 16 + 2,42 x 10 8 ω 2

− 6,65.108 ω 2 ( e jωt + e − jωt ) − 67669 − (106 − ω2) j (e jωt − e − jωt )

+
94,07 x 106 + ( 106 − ω2 ) 2

− 13,12 x 10 8 ω 2 .cos ωt + 135138 − ( 10 6 − ω 2 ) .sin ωt

94,07 x 10 6 + ( 10 6 − ω 2 ) 2
 243

olarak bulunur .
Bu çözümün ilk terimi sürekli hal çözümünün doğru akım bileşenidir .
İkinci ve üçüncü terimler ise geçici hal çözümüne tekabül ederler . Son terim
ise, sinüsoidal sürekli hal çözüm bileşenidir .
Benzer şekilde i ç2 (t) ve i ç3 (t) çevre akımları da ters Laplace dönüşümü sonucu
elde edilebilirler .

DEVRE FONKSİYONLARI − TRANSFER FONKSİYONLARI

Herhangi bir sistem, giriş ile çıkış arasındaki matematiksel bir ifade ile
tanımlanabilir . Örneğin bir elektriksel sistem için devredeki bütün akım ve geri-
limler yerine sadece dış bağlantıların yapıldığı giriş ve çıkış uçlarındaki akım ve
gerilimler ele alınıp bunlar arasındaki bağıntılar ile sistemin davranışı tam olarak
belirlenebilir .
Lineer bir sistemde bütün ilk şartların sıfır alınarak, çıkış büyüklüğünün Laplace
dönüşüğünün giriş büyüklüğünün Laplace dönüşüğüne oranına devre fonksiyo-
nu denir .
Devre analizinde, devre fonksiyonları herhangi bir giriş uyarısına karşın devre-
nin çıkışının bulunmasını mümkün kılar .
Devrenin sentezinde ise, davranışı devre fonksiyonu ile belirlenen sistemin ger-
çekleştirilmesini sağlar .
Lineer bir elektriksel sistemde giriş ve çıkış büyüklükleri ( gerilim ve
akım ) aynı kapıya ait iseler, yani iki uçlu bir sistem için devre fonksiyonu giriş
fonksiyonu adını alır . Bu durumda giriş büyüklüğü gerilim ise çıkış büyüklüğü
akım, giriş büyüklüğü akım ise çıkış büyüklüğü gerilim olmak mecburiyetinde-
dir . Çok uçlu bir sistemde, giriş ve çıkış büyüklükleri farklı kapılara ait iseler,
bu durumda belirlenen devre fonksiyonuna Transfer fonksiyonu denir .
Sıfır ilk şartları ile farklı kapılara ait giriş ve çıkış büyüklüklerinin Laplace
dönüşüklerinin oranı olarak belirlenen dört transfer fonksiyonu tanımlanır . Şekil
85 deki iki kapılı yani dört uçlu devre için bu transfer fonksiyonları aşağıdaki gi-
bidir .

Şekil 85
 244

V 1 (s)
= G (s) : Gerilim transfer fonksiyonu
V 2 (s)

V 2 (s)
= Z (s) : Empedans transfer fonksiyonu
I 1 (s)

I 2 (s)
= Y (s) : Admitans transfer fonksiyonu
V 1 (s)

I 2 (s)
= α (s) : Akım transfer fonksiyonu
I 1 (s)

Elektrik devrelerinde transfer fonksiyonlarına örnekler

ÖRNEK 1 : Şekil 86 daki elektrik devresine ait transfer fonksiyonunu bulalım .

V 2(s)
G (s) =
V 1 (s)

Şekil 86

Sıfır ilkşartları ile ( t = 0 da kondansatörün ilk şart gerilimi ile self bobi-
ninin ilk şart akımı sıfırdır . ) sistem denklemlerinin Laplace dönüşükleri,
1
(R+Ls+ ) . I (s) = V 1 (s)
Cs

R . I (s) = V 2 (s)

İkinci ifadenin birinci ifadeye bölünmesinden gerilim transfer fonksiyonu,

V 2 (s) R RCs
G (s) = = =
V 1 (s) R + L s + 1/C s R C s + L C s2 + 1

elde edilir .
 245

Sistemin blok diyagramı ise,

RCs
V 1 (s) V2 (s)
2
LCs + RCs + 1
olur .

Çıkış değişkeni olarak kondansatörün uçlarındaki gerilim alınırsa,

şekil 87 bu durumda sistem denklemleri

1
(R+Ls + ) . I (s) = V 1 (s)
Cs

1
I (s) = V 2 (s) olup,
Cs Şekil 87
giriş çıkış bağıntısı olan gerilim transfer fonksiyonu,

V 2 (s) 1
G (s) = = elde edilir .
2
V 1 (s) RCs +LCs + 1

Bu duruma ait sistemin blok diyagramı da

1
V 1 (s) V2 (s)
2
LCs + RCs + 1
olur .

ÖRNEK 2 Şekil 88 deki T montajındakiEnerji iletim hattına ait I (s) / V (s)

Admitans transfer fonksiyonunu bulalım .

Şekil 88

Hatta ait denklemlerin Laplace dönüşüklerini matrisel şekilde yazarsak,

 246

( R + Ls + 1/C s ) − 1/C s I 1 (s) V (s)

. =
− 1/C s ( R + R y + L s + 1/C s ) I2 (s) 0

∆ = ( R + Ls + 1/C s ).( ( R + R y + L s + 1/C s ) − 1/C 2 s2

I 1 (s) ( R + R y + L s + 1/C s ) 1/C s V (s)

= 1/∆ .
I 2 (s) 1/C s ( R + Ls + 1/C s ) 0

1 1
I ( s) = I 2 (s) = . . V (s) olup,
∆ Cs

I (s) 1
Y (s) = =
V (s) ( R C s + L C s 2 +1) ( R C s + R y C s + L C s 2 +1) – 1/Cs

bulunur .

ÖRNEK 3 : Şekil 89 daki elektrik devresine ait transfer fonksiyonunu bulunuz .

R1 = 5 Ω
R 2 = 200 Ω
C = 1000 µF
e 1 (t) = 100 V . DC.

Şekil 89

Girişe 100 V luk doğru gerilim uygulanması halinde çıkış geriliminin za-
mana göre değişimini bulunuz .
Sistem denklemlerinin sıfır ilk şartları ile Laplace dönüşükleri,

( R 2 + 1/C s ) . I 1 (s) − 1/ C s . I 2 (s) = E 1 ((s)

( R 1 + 1/C s ) . I 2 (s) − 1/ C s . I 1 (s) = 0

R 2 . I 1 (s) = E 2 (s)

Bu denklemer arasında I 1 (s) ve I 2 (s) yok edilerek, devreye ait transfer fonksi-
yonu bulunabilir . İkinci denklemden I 2 (s) çekilip birinci denklemde yerine
 247

konursa,
1
I 2 (s) = I 1 (s)
R1 C s + 1

1 1
[ ( R2 + )− ] . I 1 (s) = E 1 (s)
Cs C s ( R1 C s + 1 )

Üçüncü denklem ile bulunan bu ifade taraf tarafa bölünürse, gerilim transfer
fonksiyonu

E 2 (s) R2 C s ( R1 C s + 1 )
=
E 1 (s) ( R2 C s + 1 ) . ( R1 C s + 1 ) − 1

E 2 (s) R1 R2 C s + R2
G (s) = = elde edilir .
E 1 (s) R1 R2 C s + R1 + R2

e 1 (t) = 100 V olduğundan, bunun Laplace dönüşüğü E 1 (s) = 100/ s dir .

verilen değerleri yerine koyarak,

100 5 x 200 x 1000 x 10 − 6 s + 200

E 2 (s) = .
s s + 205

100 ( s + 200 )
E 2 (s) = elde edilir . Bunun ters dönüşüğünden,
s ( s + 205)

100 ( s + 200 )
−1
e 2 (t) = £ [ E 2 (s) ] = es t
s + 205 s=0

100 ( s +200 )
+ est
s s = − 205

e 2 = 97,56 + 2,439 e − 205 t bulunur .

Burada ilk terim sürekli hale, ikinci terim de geçici hale tekabül eden çözüm
olmaktadır .
 248

İNTEGRAL TABLOLARI

Standart elemanter şekiller

∫ 0. dx = c
∫ a.dx = a.∫ dx = a.x + c
∫ ( dx + dy − dz ) = ∫ dx + ∫ dy − ∫ dz
∫ u.dv = u.v − ∫ v.du Kısmi integrasyon formülü
n+1
x
∫ x dx =
n
+ c (n ≠ −1 için) n = −1 olursa, x −1 = ( 1/x) olur .
n+1
1
−1
∫ x dx = ∫ dx = ln x + c = ln (c.x ) c = ln c dir .
x
∫ e .dx = e + c
x x

1
∫ a .dx =
x
ex + c
ln a
dx 1
∫ = arc tg x + c
2 2
(x + a ) a
dx 1 x−a
∫ = ln ( ) +c x2 > a2
(x 2 − a 2) 2a x+a
dx 1 a−x
∫ = ln ( ) +c x2 < a2
(x − a )
2 2
2a a+x
dx x x
∫ = arc sin ( ) + c = − arc cos ( ) +c
√a −x
2 2
a a
dx
∫ = ln ( x + √ x 2 ± a 2 + c
√ x2 ± a2
dx x
∫ = arc vers ( ) + c
√2ax±x 2
a
dx 1 x 1 x
∫ = arc sec ( )+c = − arc csc ( ) +c
x√ x2 − a 2 a a a a
∫ √ a 2 − x 2 dx = (1/2) ( x √ a 2 − x 2 + a 2 arc sin (x/a) + c
∫ √ x 2 ± a 2 dx = (1/2) ( x √ x 2 ± a 2 ± a 2 ln ( x + √ x 2 ± a 2 ) + c
dx
∫ = arg sh x + c = ln ( x + √ x 2 + 1 + c
√ x2 + 1
dx
∫ = arg ch x + c = ln ( x + √ x 2 − 1 + c
√ x2 − 1
 249

dx 1+x
∫ = arg h x + c = (1/2) ln [ ]
1−x 2
1−x
dx 1 1
∫ = − arg sech x + c = − ln ( + −1 )+c
x √ 1 − x2 x √ x2
dx 1 1
∫ = − arg csch x + c = − ln ( + +1 )+c
x√x +1 2
x √ x 2

Trigonometrik Fonksiyonlar
∫ sin x.dx = − cos x + c
∫ cos x.dx = sin x + c
∫ tgx.dx = −ln cos x + c = ln sec x + c
∫ ctgx.dx = − ln csc x + c = ln sin x + c
∫ sec x.dx = ln ( sec x + tg x ) +c = ln tg (x/2 + π/a)
∫ csc x.dx = ln (csc x − ctg x) + c = ln tg (x/2) + c
∫ sin 2 x.dx = (1/2) x − (1/4) sin 2x + c = (1/2) x − (1/2) sin x . cos x + c
∫ cos 2 x.dx = (1/2) x + (1/4) sin 2x + c = (1/2) x + (1/2) sin x . cos x + c
∫ tg 2 x.dx = tg x − x + c
∫ ctg 2 x.dx = − ctg x − x + c
∫ sec 2 x.dx = tg x + c
∫ csc 2 x.dx = − ctg x + c
∫ sec x . tg x . dx = sec x + c
∫ csc x . ctg x . dx = − csc x+ c
∫ sin 3 x .dx = − (3/4) cos x + (1/12) cos 3x + c
∫ cos 3 x .dx = (3/4) sin x + (1/12) sin 3x + c
1
∫ tg x .dx =
3
+ ln cos x + c
2
2 cos x
1
∫ ctg x .dx = −
3
− ln sin x + c
2
2 sin x
∫ sin x .dx = − (1/4) sin 3 x . cos x − (3/8) sin x . cos x + (3/8) x + c
4

∫ cos 4 x .dx = (1/4) cos 3 x . sin x + (3/8) cos x . sin x + (3/8) x + c

∫ sin n x .dx = − (1/n) sin n −1 x . cos x + ( n−1)/n ∫ sin n−2 x .dx + c
∫ cos n x .dx = (1/n) cos n −1 x . sin x + ( n−1)/n ∫ cos n−2 x .dx + c
Ters trigonometrik fonksiyonlar
∫ arc sin x .dx = x . arc sin x + √ 1− x 2 + c
∫ arc cos x .dx = x . arc cos x − √ 1 − x 2 + c
∫ arc tg x .dx = x . arc tg x − (1/2) ln (1 + x 2 ) + c
∫ arc ctg x .dx = x . arc ctg x + (1/2) ln (1 + x 2 ) + c
∫ arc sec x .dx = x . arc sec x − ln ( x + √ x 2 − 1) + c
∫ arc csc x .dx = x . arc csc x − ln ( x − √ x 2 − 1) + c
Hiperbolik fonksiyonlar
∫ sh x .dx = ch x + c
∫ ch x .dx = sh x + c
 250

∫ th x .dx = ln ch x + c
∫ cth x .dx = ln sh x + c
∫ sech x .dx = arc tg ( sh x) + c
∫ csch x .dx = ln [ th (x/2) ] + c
∫ sh 2 x .dx = (1/2) sh x . ch x − (1/2) x + c
∫ ch 2 x .dx = (1/2) ch x . sh x + (1/2) x + c
∫ th 2 x .dx = x − th x + c
∫ cth 2 x .dx = − cth x + x + c
∫ sech 2 x .dx = th x + c
∫ csch 2 x .dx = − cth x + c
∫ sh n x .dx = (1/n) sh n−1 x . ch x − [( n −1)/n ] ∫ sh n−2 x .dx + c
∫ ch n x .dx = (1/n) ch n−1 x . sh x + [( n −1)/n ] ∫ ch n−2 x .dx + c
∫ sech x . thx .dx = − sech x + c
∫ csch x . cth x .dx = − csch x + c

Ters hiperbolik fonksiyonlar

∫ arg shx .dx = x . arg sh x − √ 1 + x 2 + c
∫ arg chx .dx = x . arg ch x − √ x 2 − 1 + c
∫ arg thx .dx = x. arg th x + (1/2) ln ( 1 − x 2) + c
∫ arg cthx .dx = x . arg cth x + (1/2) ln ( x 2 − 1) + c

(a + b x) ihtiva eden ifadeler

a + b x) n + 1
∫ (a + b x) n dx = + c n≠−1
b ( n + 1)
dx 1
∫ = ln ( a + b x) + c
a+bx b
dx 1
∫ = + c n≠ 1
(a + b x) n b (1− n) (a + b x) n − 1
x dx 1
∫ = [ a + b x − a ln ( a + b x) ] + c
2
a+bx b
x 2 dx 1 1
∫ = [ (a + b x) 2 − 2 a (a + b x) + a 2 ln ( a + b x) ] + c
a+bx b2 2
x dx 1 a
∫ = [ ln ( a + b x) + ] + c
2 2
(a + b x) b a+bx
x 2 dx 1 a2
∫ = [ a + b x −2 a ln ( a + b x) − ] + c
2 2
(a + b x) b a+bx
x dx 1 a 1
∫ = [ − ]+ c
(a + b x) 3 b2 2 (a + b x) 2 a+bx
dx 1 a+bx
∫ = − ln + c
x (a + b x) a x
 251

dx 1 1 a+bx
∫ = − ln + c
2 2
x (a + b x) a (a + b x) a x
dx 1 b a+bx
∫ = − + ln + c
x 2 (a + b x) ax a2 x
dx 1 2b dx
∫ = − − ∫ + c
2 2
x (a + b x) a x (a + b x) a x (a + b x)
( a + b xn ) ihtiva eden ifadeler
dx 1 x 1 x
∫ = arc tg + c = arc sin + c
a2 + x2 a a a √ (a 2 + x 2)
dx 1 x−a
∫ = ln + c x2 > a2
a −x
2 2
2a x+a
1 a−x
= ln + c x2 < a2
2a a+x
dx 1 b
∫ = arc tg ( x ) + c a>0 , b>0
a + b x2 √ab √ a
1 √a+x√−b
= ln ( )+ c a>0 , b<0
2√−ab √a−x√−b
dx 1 a+bx
∫ = ln ( )+ c
a2 − b2 x2 2√ab a−bx
dx x 2m − 1 dx
∫ = + ∫ + c
(a + b x 2 ) m + 1 2 m a (a + b x 2) m 2ma (a + b x 2) m
x dx 1 dz
∫ = ∫ + c z = x2 dönüşümü
2 m+1 m+1
(a + b x ) 2 (a + b z)
x dx 1 a
∫ = ln ( x +2
) + c
a + b x2 2b b
x 2 dx x a dx
∫ = − ∫ + c
2 2
a+bx b b a+bx
dx 1 x2
∫ = ln ( ) + c
2 2
x(a+bx ) 2a a+bx
dx 1 b dx
∫ = − − ∫ + c
x 2 (a + b x 2) ax a a + b x2
dx x 1 dx
∫ = + ∫ + c
2 2 2 2
(a + b x ) 2 a (b + x ) 2a a+bx
 252

dx 1 dx b x n dx
∫ = ∫ − ∫ + c
n m n m−1 n m
(a+bx ) a (a + b x ) a (a + b x )
x 2 dx 1 dx a dx
∫ = ∫ − ∫ + c
(a + b x 2) m b (a + b x 2) m − 1 b (a + b x 2) m
dx 1 dx b dx
∫ = ∫ − ∫ + c
2 2 m 2 2 m−1 2 m
x (a + b x ) a x (a + b x ) a (a + b x )
dx k (k + x) 2 2x−k
∫ = [ ln + 2 √3 arc tg ] + c b k3 = a
a + b x3 6a k2 − k x + x2 k √3
x dx 1 k2 − k x + x2 2x−k
∫ = [ ln + 2 √3 arc tg ] + c b k3 = a
a + b x3 6bk (k + x) 2 k √3
n
dx 1 x
∫ = ln + c
n n
x(a+bx ) an a+bx
dx 1 dx b x n dx
∫ = ∫ − ∫ + c
( a + b x n) m a (a + b x n) m − 1 a (a + b x n) m
1
m−1
∫x n p
(a + b x ) dx = [ x m (a + b x n) p + n p a ∫ x m − 1 (a + b x n) p − 1 dx + c
m+np
m
x dx 1 x m − n dx a x m −n dx
∫ = ∫ − ∫ + c
n p n p−1 n p
(a+bx ) b (a+bx ) b (a + b x )
dx 1 dx b dx
∫ = ∫ − ∫ + c
x m( a + b x n) p a x m ( a + b x n) p − 1 a x m− n (a + b x n) p
(a x 2 + b x + c) ihtiva eden ifadeler
X = a x2 + b x + c q = b2 − 4 a c
dx 1 2ax+b−√q
∫ = ln + c q>0
X √q √q
2 2ax+b
= arc tg + c q<0
√− q √ −q
x dx 1 b dx
∫ = ln X − ∫ + c
X 2a 2a X
x 2 dx x b b2 − 2 a c dx
∫ = − ln X + ∫ + c
2 2
X a 2a 2a X
dx 1 x2 b dx
∫ = ln − ∫ + c
xX 2c X 2c X
dx b X 1 b2 − 2 a c dx
∫ = ln − + ∫ + c
2 2 2 2
x X 2c x cx 2c X
 253

dx 2ax+b 2c dx
∫ = − − ∫ + c
2
X qX q X
x dx bx+2c b dx
∫ = + ∫ + c
X2 qX q X
x 2 dx (b −2ac)x+bc
2
2a dx
∫ = − − ∫ + c
2
X aqX q X
dx 2ax+b 2 (2 n − 1) a dx
∫ = − − ∫ + c
X n+1 n q Xn qn Xn
x dx 2c+bx b (2 n − 1) dx
∫ = + ∫ + c
X n+1 n q Xn qn Xn
x m dx xm−1 n−m+1 b x m −1 dx
∫ = − − ∫
X m+1 (2 n − m + 1) a x n 2n−m+1 a X n +1
m−1 c x m − 2 dx
+ ∫ +c
2n−m+1 a Xn+1
dx −1 n+m−1 b dx
∫ = − ∫
x m X n+1 (m − 1) c x m −1 X n m−1 c x m −1 X n +1
2n+m−1 a dx
− ∫ +c
m −2
m−1 c x X n+1

(a + b x) 1/2 ihtiva eden ifadeler ∫ R [ x , ( a + b x) 1/2 ]

2( a + bx) (1/2) (n + 2)
∫ (a + b x) dx =
n/2
+ c
b (n + 2)
2 ( a + b x) (1/2) ( n + 4) a ( a + b x) (1/2) ( n + 2)
∫ x (a + b x) dx =
n/2
[ − + c
b2 n+4 n+2
∫ x − 1 (a +b x) (1/2) n dx = b ∫ (a + b x) (1/2) (n − 2) dx + a ∫ x − 1 (a + b x) (1/2) ( n − 2) dx + c
1 b
−1 −(1/2) n −1 −(1/2) (n − 2)
∫ x (a +b x) dx = ∫ x (a + b x) dx − ∫ x − 1 (a + b x) −(1/2)n dx + c
a a
m
x dx m
2 x (a + b x) 1/2
2ma x m −1 dx
∫ = − ∫ + c
(a + b x) 1/2 (2 m + 1) b (2m + 1) b (a + b x) 1/2
dx (a + b x) 1/2 (2 n − 3) b dx
∫ = − − ∫ + c
n −1 n −1
n
x (a + b x) 1/2 (n − 1) a x (2 n − 2) a x (a + b x) 1/2

(a 2 + x 2 ) 1/2 ihtiva eden ifadeler

∫ (a 2 + x 2) 1/2 dx = (1/2) x (a 2 + x 2) 1/2 + (1/2) a 2 ln [ x + (a 2 + x 2) 1/2 ] + c
∫ x (a 2 + x 2) 1/2 dx = (1/3) (a 2 + x 2) 3/2 + c
∫ x 2 (a 2 + x 2) 1/2 dx = (1/8) x (2 x2 + a 2) (a 2 + x 2) 1/2 − (1/8) a 4 ln [ x + (a 2 + x 2) 1/2 ] + c
 254

∫ x 3 (a 2 + x 2) 1/2 dx = (1/5) (a2 + x 2) 5/2 − (1/3) a 2 (a 2 + x 2) 3/2 + c

∫ (a 2 + x 2) 3/2 dx = (1/8) x (2 x2 +5 a 2) (a 2 + x 2) 1/2 + (3/8) a 4 ln [ x + (a 2 + x 2 ) 1/2 ] + c
∫ x (a 2 + x 2) 3/2 dx = (1/5) (a2 + x 2) 5/2 + c
∫ x 2 (a 2 + x 2) n/2 dx = ∫ (a2 + x 2) (1/2) (n + 2) dx − a 2 ∫ (a 2 + x 2) n/2 + c
∫ x 3 ( a 2+ x 2) n/2 dx = ∫ x ( a 2+ x 2) (1/2) (n+2) dx − a 2 ∫ x (a 2 + x 2) n/2 dx + c
x (a 2 + x 2) n/2 n a2
∫ (a + x ) dx =
2 2 n/2
+ ∫ (a 2 + x 2) (1/2)(n − 2) dx + c
n+1 n+1
2 2 (1/2) ( n + 2)
(a + x )
∫ x (a 2 + x 2) n/2 dx = + c
n+2
dx
∫ = ln [ x + (a 2 + x 2) 1/2 ] + c
2 2 1/2
(a + x )
x dx
∫ = (a 2 + x 2) 1/2 + c
(a 2 + x 2) 1/2
x 2 dx dx
∫ = ∫ (a 2 + x 2) 1/2 dx − a 2 ∫ + c
2 2 1/2 2 2 1/2
(a + x ) (a + x )
x 3 dx x dx
∫ = ∫ x (a 2 + x 2) 1/2 dx − a 2 ∫ + c
2 2 1/2 2 2 1/2
(a + x ) (a + x )
dx x
∫ = + c
(a 2 + x 2) 3/2 a 2 (a 2 + x 2) 1/2
x dx −1
∫ = + c
2 2 3/2 2 2 1/2
(a + x ) (a + x )
x 2 dx dx dx
∫ = ∫ − a2 ∫ + c
2 2 3/2 2 2 1/2 2 2 3/2
(a + x ) (a + x ) (a + x )
(a 2 + x 2) 1/2 dx a + (a 2 + x 2)1/2
∫ = (a + x ) − a ln
2 2 1/2
+ c
x x
(a 2 + x 2) 1/2 dx (a 2 + x 2)1/2
∫ = − + ln [ x + (a 2 + x 2) 1/2 ] + c
2
x x
dx 1 a + (a 2 + x 2) 1/2
∫ = − ln + c
x (a 2 + x 2) 1/2 a x
dx (a 2 + x 2) 1/2
∫ = − + c
x 2 (a 2 + x 2) 1/2 a2 x
dx x 2(n−1) dx
∫ = + ∫ + c
2 n −(1/2)
2
(a + x ) 2 n +(1/2)
a (2n − 1) (a + x )
2 2 2 n−(1/2) 2
a (2n−1) 2
(a + x )
x dx −1
∫ = + c
(a 2 + x 2) n +(1/2) (2n − 1) (a 2 + x 2)n−(1/2)
 255

x 2 dx dx dx
∫ = ∫ − a2∫ + c
2 2 n +(1/2) 2 2 n−(1/2) 2 2 n+(1/2)
(a + x ) (a + x ) (a + x )
dx 1 1 dx
∫ =∫ + ∫ + c
x (a 2 + x 2) n +(1/2) (2n −1) a 2(a 2 + x 2)n−(1/2) a2 x (a 2 + x 2)n−(1/2)
m−2 m−2
x m dx x dx x dx
∫ =∫ − a2 ∫ + c
(a 2 + x 2) n +(1/2) 2 2 n−(1/2)
(a + x ) 2 2 n+(1/2)
(a + x )
x m − 1 (a 2 + x 2) n + (1/2)
∫ x m (a 2 + x 2) n − (1/2) dx =
2n+m
(m − 1) a 2
− ∫ x m − 2(a 2 + x 2) n − (1/2) dx
2n+m
dx −1
∫ =
m 2
x (a + x ) ( m − 1) a 2 x m − 1 (a 2 + x 2) n − (1/2)
2 n +(1/2)

2n+m−2 dx
− ∫ + c
m−2 2
(m − 1) a 2
x (a + x ) 2 n + (1/2
2 2 n + (1/2)
(a +x ) dx 2 2 n + (1/2)
(a + x ) (a 2 + x 2) n − (1/2) dx
∫ = + a2 ∫ + c
x 2n+1 x
2 2 n + (1/2) 2 2 n + (1/2)
(a +x ) dx (a + x )
∫ = −
x m
(m − 1) x m − 1
2n+1 (a 2 + x 2) n − (1/2) dx
+ ∫ + c
m−2
m−1 x

(a 2 − x 2) 1/2 ihtiva eden ifadeler

∫ (a 2 − x 2) 1/2 dx = (1/2) x (a 2 − x 2) 1/2 + (1/2) a 2 arc sin (x/a) + c
∫ x (a 2 − x 2) 1/2 dx = − (1/3) x (a 2 − x 2) 3/2 + c
∫ x 2 (a 2−x 2) 1/2 dx = (x/8) (2 x 2−a 2) (a 2−x 2) 1/2 + (a 4/8) arc sin (x/a) + c
∫ x 3 (a 2−x 2) 1/2 dx = (1/5) (a 2−x 2) 5/2 − (a 2/3) (a 2−x 2) 3/2 + c
∫ (a 2−x 2) 3/2 dx = (x/8) (5 a 2−2 x 2) (a 2−x 2) 1/2 + (3 a 4/8) arc sin (x/a) + c
∫ x (a 2−x 2) 3/2 dx = − (1/5) (a 2−x 2) 5/2 + c
x (a 2−x 2) (1/2)n a2 n
∫ (a 2 − x 2) (1/2)n dx = + ∫ (a 2−x 2) (1/2) (n −2) dx + c
n+1 n+1
(a −x )
2 2 (1/2) (n + 2)

∫ x (a − x )
2 2 (1/2)n
dx = − + c
n+2
 256

∫ x 2 (a 2 − x 2) (1/2)n dx = − ∫ (a 2−x 2) (1/2) (n+2) dx + a 2 ∫ (a 2−x 2) (1/2) n dx + c

∫ x 3 (a 2 − x 2) (1/2)n dx = − ∫ x (a 2−x 2) (1/2) (n+2) dx + a 2 ∫ x (a 2−x 2) (1/2) n dx + c
dx
∫ = arc sin (x/a) + c
(a − x )
2 2 1/2

x dx
∫ = − (a 2 − x 2) 1/2 + c
(a 2 − x 2)1/2
x 2 dx
∫ = − (1/2) x (a 2 − x 2) 1/2 + (1/2) a 2 arc sin (x/a) + c
(a 2 − x 2)1/2
x 3 dx x dx
∫ = − ∫ x (a − x ) dx + a ∫
2 2 1/2 2
+ c
(a − x )
2 2 1/2
(a − x )
2 2 1/2

dx x
∫ = + c
(a − x )
2 2 3/2
a (a − x )
2 2 2 1/2

x dx 1
∫ = + c
(a − x )
2 2 3/2
(a − x )
2 2 1/2
2
x dx dx dx
∫ = − ∫ + a ∫ 2
+ c
(a − x )
2 2 3/2
(a − x )
2 2 1/2
(a − x )
2 2 3/2

(a − x ) dx
2 2 1/2
a + (a 2 − x 2) 1/2
∫ = (a 2 − x 2) 1/2 − a ln + c
x x
(a − x ) dx
2 2 1/2
(a − x )
2 2 1/2

∫ = − − arc sin (x/a) + c

2
x x
dx a + (a 2 − x 2) 1/2
∫ = − (1/a) ln + c
x (a − x )
2 2 1/2
x
dx (a − x )
2 2 1/2

∫ = − + c
x (a − x )
2 2 2 1/2 2
a x
dx x 2 (n−1) dx
∫ =− + ∫ +c
2 n − (1/2) 2 n − (1/2)
(a − x )
2 2 n+(1/2)
(2n − 1) a (a −x )
2 2
a (2 n−1) (a −x )
2 2

x dx 1
∫ = +c
2 n − (1/2)
(a − x )
2 2 n+(1/2)
(2n − 1) (a −x )
2
 257

∫ (x 2 − a 2) 1/2 dx = (1/2) x (x 2 − a 2) 1/2 − (1/2) a 2 ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ]

x 2 dx dx dx
∫ = − ∫ + a ∫2
+c
2 n − (1/2)
(a − x )
2 2 n+(1/2)
(a −x )
2
(a −x )
2 2 n + (1/2)

dx 1 1 dx
∫ = + ∫ +c
2 n − (1/2) 2 n − (1/2)
x (a − x )
2 2 n+(1/2)
(2n−1) a (a −x )
2 2
a 2
x (a −x )
2
m m−2 m−2
x dx x dx x dx
∫ =−∫ +a ∫ 2
+c
2 n − (1/2)
(a − x )
2 2 n+(1/2)
(a −x )
2
(a −x )
2 2 n + (1/2)
m−1
x (a −x )
2 2 n + (1/2)
2 n − (1/2)
∫ x (a − x )
m 2
dx = −
2n+m
( m − 1) a 2
+ ∫ xm −2 (a 2 − x 2) n − (1/2) dx + c
2n+m
dx −1
∫ = −
x (a − x )
m 2 2 n + (1/2)
( m − 1) a 2 x m − 1 (a 2 − x 2) n − (1/2)
2n+m−2 dx
+ ∫ + c
m−2
(m − 1) a 2
x (a − x )
2 2 n + (1/2)

(a − x )
2 2 n + (1/2)
dx (a − x )
2 2 n + (1/2)
(a − x 2) n − (1/2) dx
2

∫ = + a2 ∫ + c
x 2n+1 x
(a − x )
2 2 n + (1/2)
dx (a −x )
2 2 n + (1/2)
2 n+1 (a −x 2) n − (1/2) dx
2

∫ =− − ∫ +c
m−1 m−2
x m
(m − 1) x m−1 x

(x 2 − a 2) 1/2 ihtiva eden ifadeler

∫ (x 2 − a 2) 1/2 dx = (1/2) x (x 2 − a 2) 1/2 − (1/2) a 2 ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
∫ x (x 2 − a 2) 1/2 dx = (1/3) (x 2 − a 2) 3/2 + c
∫ x 2 (x 2 − a 2) 1/2 dx = (x/8) (2 x 2 − a 2) ( x 2− a 2) 1/2 − (a 4/8) ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
∫ x 3 (x 2 − a 2) 1/2 dx = (1/5) ( x 2− a 2) 5/2 + (a 2/3) (x 2 − a 2) 3/2 + c
∫ (x 2 − a 2) 3/2 dx = (x/8) (2 x 2 − 5 a 2) ( x 2− a 2) 1/2 + (3 a 4/8) ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
∫ x (x 2 − a 2) 3/2 dx = (1/5) (x 2 − a 2) 5/2 + c
x (x 2 − a 2) (1/2) n n a2
∫ (x 2 − a 2) (1/2) n dx = − ∫ (x 2 − a 2) (1/2) (n − 2) dx + c
n+1 n+1
(x 2 − a 2) (1/2) ( n + 2)
∫ x (x 2 − a 2) (1/2) n dx = + c
n +2
∫ x 2 (x 2 − a 2) (1/2) n dx = ∫ (x 2 − a 2) (1/2) ( n + 2) dx + a 2 ∫ (x 2 − a 2) (1/2) n dx + c
∫ x 3 (x 2 − a 2) (1/2) n dx = ∫ x (x 2 − a 2) (1/2) ( n + 2) dx + a 2 ∫ x (x 2 − a 2) (1/2) n dx + c
 258

dx
∫ = ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
(x − a )
2 2 1/2

x dx
∫ = (x 2 − a 2) 1/2 + c
(x 2 − a 2) 1/2
x 2 dx
∫ = (1/2) x (x 2 − a 2) 1/2 + (1/2) a 2 ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
(x − a )
2 2 1/2

x 3 dx x dx
∫ = ∫ x (x 2 − a 2) 1/2 dx + a 2 ∫ + c
(x − a )
2 2 1/2
(x − a )
2 2 1/2

dx x
∫ = − + c
(x 2 − a 2) 3/2 a 2 (x 2 − a 2) 1/2
x dx 1
∫ = − + c
(x − a )
2 2 3/2
(x − a )
2 2 1/2

x 2 dx dx dx
∫ = ∫ +a ∫
2
+ c
(x 2 − a 2) 3/2 (x 2 − a 2) 1/2 (x 2 − a 2) 3/2
(x 2 − a 2) 1/2 dx
∫ = (x 2 − a 2) 1/2 − a arc cos (a/x) + c
x
(x − a 2) 1/2 dx
2
(x 2 − a 2) 1/2
∫ = − + ln [ x + (x 2 − a 2) 1/2 ] + c
2
x x
dx
∫ = (1/a) arc sec (x/a) + c
x (x 2 − a 2) 1/2
dx (x 2 − a 2) 1/2
∫ = + c
x 2 (x 2 − a 2) 1/2 a2 x
dx −x n−1 dx
∫ = − ∫ +c
2 n − (1/2) 2 n − (1/2)
(x − a )
2 2 n + (1/2)
a (2n − 1) (x − a )
2 2
a (2n − 1)
2
(x − a )
2

x dx −1
∫ = + c
(x 2 − a 2) n + (1/2) (2n − 1) (x 2 − a 2) n − (1/2)
x 2 dx −x 1 dx
∫ = + ∫ + c
(x 2 − a 2) n + (1/2) (2n − 1) (x 2 − a 2) n − (1/2)
2n − 1 (x 2 − a 2) n − (1/2)
dx −1 1 dx
∫ = − ∫ + c
2 n − (1/2) 2 n − (1/2)
x (x − a )
2 2 n + (1/2)
(2n − 1) a (x − a )
2 2
a 2
x (x − a )
2

x m dx x m − 2 dx x m − 2 dx
∫ = ∫ + a2 ∫ + c
(x 2 − a 2) n + (1/2) (x 2 − a 2) n − (1/2) (x 2 − a 2) n + (1/2)
 259

dx 1
∫ =
x m (x 2 − a 2) n + (1/2) (m − 1) a 2 x m −1 (x 2 − a 2) n − (1/2)
2n+m−2 dx
+ ∫ + c
( m − 1) a 2 x m − 2 (x 2 − a 2) n + (1/2)
(x 2 − a 2) n + (1/2) dx (x 2 − a 2) n + (1/2) 2n+1 (x 2 − a 2) n − (1/2) dx
∫ = − + ∫ + c
m −1 m −2
xm (m − 1) x m −1 x

(2 ax ± x 2) ihtiva eden ifadeler

∫ (2 ax − x 2) 1/2 dx = (1/2) (x − a) (2 ax − x 2) 1/2 + (1/2) a 2 arc vers (x/a) + c
veya = (1/2) (x − a) (2 ax − x 2) 1/2 + (1/2) a 2 arc sin [(x − a)/a ] + c
dx
∫ = arc vers (x/a) veya arc sin [ (x − a)/a ] + c
(2 ax − x ) 2 1/2

∫ (2 ax + x 2) 1/2 dx = (1/2) (x + a) (2 ax + x 2) 1/2 − (1/2) a 2 ln [ x + a + (2 ax + x 2) 1/2 ] + c

dx
∫ = ln [ x + a + (2 ax + x 2) 1/2 ] + c
2 1/2
(2 ax + x )
∫ f ( x , (2 ax − x 2) 1/2 dx = ∫ f ( z+a , ( a 2 − z 2) 1/2 d z + c z = x − a dönüşümü
∫ f ( x , (2 ax + x 2) 1/2 dx = ∫ f ( z−a , ( z 2 − a 2) 1/2 d z + c z = x + a dönüşümü
n−1
x (2 ax − x ) 2 3/2
(2n+1)a
∫ x n (2 ax − x 2) 1/2 dx = − + ∫ x n − 1 (2 ax − x 2) 1/2 dx + c
n+2 n+2
(2 ax − x 2) 1/2 dx (2 ax − x 2) 3/2 n−3 (2 ax − x 2) 1/2 dx
∫ = − + ∫ + c
xn ( 2n − 3) a x n ( 2n − 3) a xn−1
x n dx x n − 1 (2 ax − x 2) 1/2 (2n − 1) a x n − 1 dx
∫ = − + ∫ + c
(2 ax − x 2) 1/2 n n (2 ax − x 2) 3/2
dx (2 ax − x 2) 1/2 n−1 dx
∫ = − + ∫ + c
n−1
x (2 ax − x )
n 2 1/2
(2n − 1) a x n
(2n − 1) a x (2 ax − x ) 2 3/2

dx x−a
∫ = − + c
(2 ax − x 2) 3/2 a 2 ( 2 ax − x 2) 1/2
x dx x
∫ = − + c
(2 ax − x ) 2 3/2
a ( 2 ax − x ) 2 1/2

dx 2 − β ( a + b x) 2 β(a + bx)
∫ = arc tg [ ]1/2. th −1[ ]+c
(a + b x) (α + β x)
1/2 1/2
(− bβ ) 1/2
b ( α + βx) (b β) 1/2
b(α + βx)
(2 bβ x + a β + b α) ( a + b x) 1/2 ( α + β x) 1/2
∫ ( a + b x) 1/2 ( α +β x) 1/2 dx =
4bβ
( a β − α b) 2
dx
− ∫ + c
8bβ ( a + b x) ( α +β x)
1/2 1/2
 260

α+βx (a + b x) 1/2 (α +β x) 1/2 aβ − αb dx

∫( ) 1/2
dx = − ∫ + c
1/2 1/2
a+bx b 2b (a + b x) (α +β x)
α+x
∫( )1/2 dx = (a + x) 1/2 (α + x) 1/2 + ( α − a) ln [ ( a + x) 1/2 + ( α + x) 1/2 ] + c
a+x
1+x
∫( )1/2 dx = arc sin x − ( 1 − x 2) + c
1−x
a+x b−x
∫( )1/2 dx = − ( a + x) 1/2 (b − x) 1/2 + ( a + b) arc sin ( ) 1/2. + c
b−x a+b
dx x−a
∫ = 2 arc sin ( ) 1/2 + c
(x − a) 1/2 (b − x) 1/2 b−a
2 1/2
(a x + b x + c) ihtiva eden ifadeler
X = a x2 + b x + c q = b2 − 4 a c
dx 1 b
∫ = ln ( X 1/2
+a 1/2
x+ ) a>0
X 1/2 a 1/2 2 a 1/2
1 2ax−b
= arc sin a<0
( − a) 1/2 q 1/2
(2 a x + b) X 1/2 q dx
∫ X 1/2 dx = − ∫ + c΄ c΄ : integral sabiti
1/2
4a 8a X
X 3/2 b
∫ x X 1/2 dx = − ∫ X 1/2 dx + c΄
3a 2a
1/2
x dx X b dx
∫ = − ∫ + c΄
X 1/2 a 2a X 1/2
5b X 3/2 5 b2 − 4 a c
∫ x X 2 1/2
dx = ( x − ) + ∫ X 1/2 dx + c΄
2
6a 4a 16 a
x 2 dx x 3b 3 b2 − 4 a c dx
∫ = ( − )X ∫ 1/2
+ + c΄
X 1/2 2a 4 a2 8 a2 X 1/2
2 3/2
35 b 7 bx 2c X 3 bc 7 b3
∫ x 3 X 1/2 dx = (x 2 − + − ) +( − ) ∫ X 1/2 dx + c΄
8a 48 a 2 3a 5a 8 a2 32 a 3

x 3 dx x2 5 bx 5 b2 2c 3 bc 5 b3 dx
∫ = ( − + − ) X 1/2 + ( − )∫ + c΄
1/2 2 3 2 2
X 3a 12 a 8a 3a 4a 16 a 3 X 1/2
dx 1 X 1/2 + c1/2 b
∫ = − ln ( + ) + c΄ c>0
x X 1/2 c 1/2 x 2 c 1/2
1 bx+2c
= arc sin + c΄ c<0
1/2 1/2
(− c) xq
 261

dx 2 X 1/2
∫ = − + c΄ c = 0
1/2
xX bx
X 1/2 dx b dx dx
∫ = X 1/2
+ ∫ +c∫ + c΄
x 2 X 1/2 x X 1/2
dx X 1/2 b dx
∫ = − − ∫ + c΄
2 1/2 1/2
x X cx 2c xX
X 1/2 dx X 1/2 b dx dx
∫ = − + ∫ +a∫ + c΄
2 1/2 1/2
x x 2 xX X
dx 2 (2 ax + b)
∫ = − + c΄
X 3/2 q X 1/2
(2 ax − b) X 1/2 3q 3 q2 dx
∫ X 3/2 dx = (X− )+( )∫ + c΄
2 1/2
8a 8a 128 a X
X 5/2 b
∫ x X 3/2 dx = − ∫ X 3/2 dx + c΄
5a 2a
x dx 2 (bx + 2c)
∫ = + c΄
X 3/2 q X 1/2
x X 5/2 7b c
∫ x 2 X 3/2 dx = − ∫ x X 3/2 dx − ∫ X 3/2 dx + c΄
6a 12 a 6a
x 2 dx (2 b 2 − 4 ac) x + 2 bc 1 dx
∫ = − + ∫ + c΄
X 3/2 a q X 1/2 a X 1/2
dx 1 1 dx b dx
∫ = + ∫ − ∫ + c΄
x X 3/2 c X 1/2 c x X 1/2 2c X 3/2
X 3/2 dx X 3/2 X 1/2 dx b
∫ = + c ∫ + ∫ X 1/2 dx + c΄
x 3 x 2
dx −1 3b dx 2a dx
∫ = − ∫ − ∫ + c΄
x 2 X 3/2 cx X 1/2 2c x X 3/2 c X 3/2
X 3/2 dx X 3/2 3b X 1/2 dx
∫ = − + ∫ + 3a ∫ X 1/2 dx + c΄
2
x x 2 x
dx 2 (2 ax + b) 8 a (n − 1) dx
∫ = − − ∫ + c΄
n −(1/2)
X n +(1/2)
(2n −1) q X n− (1/2)
(2n − 1) q X
(2 ax + b) X n + (1/2) (2n + 1) q
∫ X n + (1/2) dx = − ∫ X n − (1/2) dx + c΄c
4 a (n + 1) 8a (n + 1)
 262

X n + (3/2) b
∫xX n + (1/2)
dx = − ∫ X n + (1/2) dx + c΄
(2n + 3) a 2a
x dx 1 b dx
∫ = − − ∫ + c΄
X n + (1/2) (2n − 1) a X n − (1/2) 2a X n + (1/2)
x X n + (3/2) (2n + 5) b
∫ x 2 X n + (1/2) dx = − ∫ x X n + (1/2) dx
2a (n + 2) 4a (n + 2)
c
− ∫ X n + (1/2) dx + c΄
2a (n + 2)
x 2 dx (2 b 2 − 4 ac) x + 2 ab 4 ac + (2n − 3) b 2 dx
∫ = − − ∫ + c΄
X n +(1/2) (2n −1) a q X n− (1/2) (2n − 1) a q X n −(1/2)
dx 1 1 dx b dx
∫ = + ∫ − ∫ + c΄
xX n +(1/2)
(2n −1) c X n− (1/2)
c xX n− (1/2)
2c X n+(1/2)

X n +(1/2) dx X n +(1/2) X n −(1/2) dx b

∫ = +c∫ + ∫ X n− (1/2) dx + c΄
x 2n +1 x 2
dx 1 (2n − 1) b dx 2 an dx
∫ = − − ∫ − ∫ + c΄
x 2 X n +(1/2) c x X n− (1/2) 2c x X n+ (1/2) c X n+(1/2)
X n +(1/2) dx X n +(1/2) (2n + 1) b X n−(1/2) dx
∫ = − + ∫ + (2n + 1) a ∫ X n−(1/2) dx + c΄
2
x x 2 x
x m dx 1 X m− 2 dx b X m− 1 dx c X m− 2 dx
∫ = ∫ − ∫ − ∫ + c΄
X n +(1/2) a X n− (1/2) a X n +(1/2) a X n +(1/2)
x m − 1 X n + (3/2) (2n + 2m + 1) b
∫x Xm n + (1/2)
dx = − ∫ x m − 1 X n + (1/2) dx + c΄
a (2n + m +2) 2a (2n + m + 2)
dx 1 (2n + 2m − 3) b dx
∫ = − − ∫
x m X n +(1/2) (m − 1) c x m − 1 X n− (1/2) 2 c (m − 1) x m − 1 X n+ (1/2)
(2n + m − 2) a dx
− ∫ + c΄
(m − 1) c x m − 2 X n+ (1/2)
X n +(1/2) dx X n +(1/2) (2n + 1) b X n−(1/2) dx (2n + 1) a X n −(1/2) dx
∫ = − + ∫ + ∫ + c΄
xm (m − 1) x m − 1 2 (m − 1) xm−1 m−1 xm−2

Trigonometrik ifadeler
∫ sin x dx = − cos x + c
∫ cos x dx = sin x + c
∫ sin 2 x dx = (1/2) x − (1/2) sin x . cos x = (1/2) x − (1/4) sin 2x + c
∫ cos 2 x dx = (1/2) x + (1/2) sin x . cos x = (1/2) x + (1/4) sin 2x + c
∫ sin 3 x dx = − (1/3) ( sin 2 x + 2) cos x + c
∫ cos 3 x dx = (1/3) ( cos 2 x + 2) sin x + c
 263

sin n −1x . cos x n−1

∫ sin x dx = −
n
+ ∫ sin n − 2 dx + c
n n
cos n − 1x . sin x n−1
∫ cos n x dx = + ∫ cos n − 2 dx + c
n n
sin m + 1 x
∫ sin m x . cos x dx = + c
m+1
cos m + 1 x
∫ cos m x . sin x dx = − + c
m+1
1 1
∫ sin x . cos x dx = −
2 2
( sin 4x − x ) + c
8 4
sin n + 1 x . cos m − 1 x m−1
∫ sin n x . cosm x dx = + ∫ sin n x . cos m − 2 x dx + c
m+n m+n
dx cos x m−2 dx
∫ = − + ∫ + c
sin m x (m − 1) sin m − 1 x m−1 sin m − 2 x
dx sin x m−2 dx
∫ = + ∫ + c
cos m x (m − 1) cos m − 1 x m−1 cos m − 2 x
dx
∫ = ln tg x + c
sin x . cos x
dx 1 m + n −2 dx
∫ = + ∫ + c
sin m x . cos n x (n − 1) sin m − 1 x . cos n − 1 x n−1 sin m x . cos n − 2 x
cos m x dx cos m + 1 x m−n+2 cos m x dx
∫ =− − ∫ + c
sin n x (n − 1) sin n − 1 x n−1 sin n − 2 x

sin n x dx cos n [ (π/2) − x ] d [ (π/2) − x ]

∫ = − + c
cos m x sin m [ (π/2) − x ]
∫ tg x dx = − ln cos x + c
∫ ctg x dx = ln sin x + c
∫ tg 2 x dx = tg x − x + c
∫ ctg 2 x dx = − ctg x − x + c
tg m − 1 x
∫ tg x dx =
m
− ∫ tg m − 2 x dx + c
m−1
ctg m − 1 x
∫ ctg m x dx = − − ∫ ctg m − 2 x dx + c
m−1
∫ sec x dx = ln ( sec x + tg x ) veya ln tg [ ( π/4) − (x/2) ] + c
∫ csc x dx = ln ( csc x − ctg x ) veya ln tg (x/2) + c
∫ sec 2 x dx = tg x + c , ∫ csc 2 x dx = − ctg x + c
 264

dx dx
∫ sec n x dx = ∫ + c , ∫ csc n x dx = ∫ + c
n n
cos x sin x
dx −1 b + a cos x
∫ = arc sin + c a>b>0
a + b cos x ( a 2 − b 2) 1/2 a + b cos x
1 b + a cos x + (b 2 − a 2) 1/2 sin x
= ln + c a > 0 , b2 > a2
(b − a )
2 2 1/2
a + b cos x
1 ( a 2 − b 2) 1/2 sin x
= arc tg + c a>b>0
(a −b )2 2 1/2
b + a cos x
dx d [ (π/2) − x ]
∫ = − ∫ + c
a + b sin x a + b cos [ (π/2) − x ]
dx −1 b2 + c 2 + a ( b cos x + c sin x )
∫ = arc sin
a + b cos x + c sin x (a − b − c )
2 2 2 1/2
(b 2 + c 2) 1/2 ( a + b cos x + c sin x)
dx 1 b tg x
∫ = arc tg + c
a 2 cos 2 x + b 2 sin 2 x ab a
∫ x sin x dx = sin x − x cos x + c
∫ x cos x dx = cos x + x sin x + c
∫ x 2 sin x dx = 2 x sin x − (x 2 − 2) cos x + c
∫ x 2 cos x dx = 2 x cos x + (x 2 − 2) sin x + c
∫ x m sin x dx = − x m cos x + m ∫ x m − 1 cos x dx + c
∫ x m cos x dx = x m sin x − m ∫ x m − 1 sin x dx + c
sin x dx x3 x5 x7
∫ = x− + − + ...... + c
x 3 . 3! 5 . 5! 7 . 7!
cos x dx x2 x4 x6
∫ = ln x − + − + ...... + c
x 2 . 2! 4 . 4! 6 . 6!
sin x dx 1 sin x 1 cos x dx
∫ = − + ∫ + c
m−1 m−1
x m
m−1 x m−1 x
cos x dx 1 cos x 1 sin x dx
∫ = − − ∫ + c
xm m−1 xm−1 m − 1 xm−1
∫ arc sin x dx = x arc sin x + (1 − x 2) 1/2 + c
∫ arc cos x dx = x arc cos x − (1 − x 2) 1/2 + c
∫ (arc sin x) 2 dx = x (arc sin x) 2 − 2 x + 2(1 − x 2) 1/2 arc sin x + c
∫ (arc cos x) 2 dx = x (arc cos x) 2 − 2 x − 2(1 − x 2) 1/2 arc cosin x + c
∫ arc tg x dx = x arc tg x − (1/2) ln (x 2 + 1) + c
∫ arc ctg x dx = x arc ctg x + (1/2) ln (x 2 + 1) + c
∫ x arc sin x dx = (1/4) [ (2 x 2 − 1) arc sin x + x (1 − x 2) 1/2 ] + c
∫ x arc cos x dx = (1/4) [ (2 x 2 − 1) arc cos x − x (1 − x 2) 1/2 ] + c
∫ x arc cos x dx = (1/4) [ (2 x 2 − 1) arc cos x − x (1 − x 2) 1/2 ] + c
∫ x arc tg x dx = (1/2) [ (x 2 + 1) arc tg x − x ] + c
 265

x n + 1 arc sin x 1 x n − 1 dx
∫ x arc sin x dx =
n
− ∫ + c
n+1 n+1 (1 − x )2 1/2

x n + 1 arc cos x 1 x n − 1 dx
∫ x n arc cos x dx = + ∫ + c
n+1 n+1 (1 − x 2) 1/2
x n+1
arc tg x 1 x n − 1 dx
∫ x n arc tg x dx = − ∫ + c
2 1/2
n+1 n+1 (1 + x )
xm−1 m (m − 1)
∫ x m sin ax dx = ( − ax cos ax + m sin ax) − ∫ x n − 2 sin ax dx + c
a2 a2
m−1
x m (m − 1)
∫ x cos ax dx =
m
( ax sin ax + m cos ax) − ∫ x n − 2 cos ax dx + c
a2 a2

Eksponansiyel fonksiyonları ihtiva eden ifadeler

∫ e x dx = e x + c
∫ x e x dx = e x ( x − 1 ) + c
∫ x 2 e x dx = x 2 e x − 2 (x e x − e x ) + c
∫ e a x dx = (1/a) e a x + c
∫ a x dx = (1/ln a) a x + c
∫ x e a x dx = (1/a 2) e a x ( a x − 1) + c
∫ e x sin x dx = (1/2) e x ( sin x − cos x ) + c
∫ e x cos x dx = (1/2) e x ( sin x + cos x ) + c
e a x dx 1 eax a e a x dx
∫ =− + ∫ + c
xm m − 1 xm−1 m−1 xm−1
e a x ( a sin bx − b cos bx)
∫ e a x sin bx dx = + c
a2 + b2
e a x ( b sin bx + a cos bx)
∫ e cos bx dx =
ax
+ c
2 2
a +b
e a x cos n − 1 x (a cos x + n sin x) n (n − 1)
∫ e cos x dx =
ax n
+ ∫ e a x cos n − 2 x dx + c
a2 + n2 a2 + n2
n−1
ax
e sin x (a sin x − n cos x) n (n − 1)
∫ e a x sin n x dx = + ∫ e a x sin n − 2 x dx + c
2 2 2 2
a +n a +n
e x dx x2 x3 x4
∫ = ln x + x + + + + ...... + c
x 2 . 2! 3 . 3! 4 . 4!

Logaritmaları ihtiva eden ifadeler

∫ ln x dx = x ln x − x + c
∫ log x dx = x ( log x − log e)
ln x 1
∫ x ln x dx = x
n n+1
[ − ] + c
n+1 (n + 1) 2
 266

xn+1 m
∫ x ( ln x) dx =
n m
(ln x) m − ∫ x n ( ln x) m − 1 dx + c
n+1 n+1
ln x dx 1
∫ = (ln x) 2 + c
x 2
ln x dx ln x
∫ = + c
n−1
x n
(1 − n) x
( ln x ) n dx 1
∫ = ( ln x) n + 1 + c
x n+1
dx
∫ = ln (ln x) + c
x ln x
dx 1
∫ = − + c
n−1
x (ln x) n
(n − 1) ( ln x)
x n dx xn+1 n+1 x n dx
∫ = − + ∫ +c
(ln x) m (m − 1) ( ln x) m − 1 m−1 ( ln x) m − 1
e a x ln x 1 e a x dx
∫ e ln x dx =
ax
− ∫ + c
a a x