4 р анги зуны даалгавар

ЕБ ГАЛАКСИ сургууль. 2020-2021 он. Зуны даалгавар.
4-р анги
Сүхбаатар дүүргийн
тэргүүний ЕБ ГАЛАКСИ
сургууль
2020-2021 он.
Зуны даалгавар
4-р анги
ЕБ ГАЛАКСИ сургууль. 2020-2021 он. Зуны даалгавар. 4-р анги
Монгол хэл
Даалгавар 2. “Царцаа Намжил”, “Эзэндээ үнэнч морь”, “Нөхөрлөлийн
тухай үлгэр”, “Бэтгэтэй шувуу”, Чоно ба долоон ишиг” 5 үлгэрийг уншаад,
ойлгосон зүйлээ дэвтэртээ найруулан бичнэ. Үгийн тоо: 80-100.
Царцаа Намжил
Эрт урьд цагт Царцаа Намжил гэж нэг тэнэг хүн байжээ.
Царцаа Намжил сүм хийдэд сууж, гурван жилийн турш ном
заалгасан боловч юу ч сурсангүй тэнэг мангуу хэвээр байсан тулд
нэгэн өдөр багш нь Царцаа Намжилд «Нутагтаа буц» гэж хэлжээ.
Багш минь хүрээ хийдэд гурван жил сууж ном үзсэн хүн гэхэд маань
ч уншиж суралгүй буцах даанч ичгэвтэр байна. Иймд та надад одоо
ганцхан ном л заагаад өг. Би замдаа уншсаар яваад харьтлаа
заавал суръя гэжээ. Тэгээд багш нь:
Чамд одоо ямар ч ном заахгүй. Замдаа тохиолдсон бүгдийг ажиглан
харж тогтоогоод явбал тэр чинь чамд сайнаас сайн эрдэм болно биз
гэжээ.
Тэгээд Царцаа Намжил ч хөдсөн дээлээ хөөргөн бүсэлж хөмөн
гутлаа тахлан өмсөөд амандаа унших ганц ч мааньгүй алсын замд
гараад явжээ.
Яваад л байж» яваад л байж. Явсаар байтал замд нь нэг том хар
шувуу өндөр модон дээр суугаад «увааг-увааг» гэж дуугарч байжээ.
Түүнийг хараад багшийн нь захисан үг санаанд нь ороод мань хүү
бараан шувуу вааг вааг вааг гээд уншаад явжээ.
Тэгж явтал урдуур нь хоёр зээр давхиад өнгөрчээ. Түүнийг хараад

«Хоёр зээр жоорон жоорон» гээд л уншаад явжээ.
Тэгж явтал замд :нь хоёр хулгана нүхнийхээ аманд суучаад шороо
малтаж байжээ. «Хоёр хулгана газар малтаад бувс бувс» гээд л
уншаад явжээ. Тэгж явтал нэг гахайн мах ачсан хятад худалдаачин
дайралджээ. Царцаа Намжил ихээхэн өлсөж явсан учир гахайн
тарган мах үзээд арааны нь шүлс асгарч авахыг хүссэн боловч
хятад хэл мэдэхгүй учир мах ямар үнэтэй болохыг дэмий л
дохиогоор асуусанд худалдаачин хятадууд хариуд нь:
Хоёр гараа урагш сунгаж, урдуур нь нийлүүлэн ямар нэг юмыг
тэврэх мэт салаавчлаад дараа нь аддалж, дараа нь эрхий хуруугаа
гозойлгоод эцэст нь чигчий хуруугаа гозойлгожээ. Энэ нь
бүдүүнээрээ хүний тэвэрт баттмааргүй тарган, уртаараа алд ийм
сайхан мах байна. Авбал сайн, авахгүй бол муу гэсэн дохио байсан
боловч Царцаа Намжил учрыг нь ойлгосонгүй. Харин уул дохиог яг л
дууриаж, дохиж чаддаг болоод цааш явжээ. Яваад байж, яваад л
байж. Явсаар байтал нэг баян хааньгх байжээ. Тэднийд Царцаа
Намжил очиж гэнэ.
Хааныд очиж нутаг ус хэрэг зоригоо ярилцаж суутал Царцаа

Намжильгг хүрээнд гурван жил суусан хүн гэдгийг хаан сонсоод лав
их номтой мэргэн түргэн хүн байх гэж бодоод хатныхаа хулгайд
алдсан алтан бөгжийг олуулахаар шийдээд мэрэглэж өгөхийг
гуйжээ.
Царцаа Намжил маш их өлсөж ядарч явсан тул нэг сайн цадаж
аваад үхье гэж бодоод мэрэглэхийг зөвшөөрчээ. Тэгээд хаанд
хэлсэн нь:
– Та нэг гэр бариулаад дотор нь янз бүрийн амттан, таван тансаг
идээ зоог бэлтгэ. Би тэнд гурван хоног сууж мэрэглэнэ. Дөрөвдэх
өдрийн өглөө л та тэнд орж бөгжөө асуугаарай гэжээ.
Хаан ч ёсоор болгож гэнэ. Царцаа Намжил ч тусгай бэлдүүлсэн гэрт
орж, хоол унд идэж ууж гэдэс гарч авсан гэнэ. Тэгээд «За одоо
яадаг билээ» гэж бодож байгаад нөгөө багшийн захисан үг
санагдаж, улмаар үзсэн юмаа бодоод бараан пгувуу вааг вааг гээд л
уншаад хэвтэж байжээ.
Тэр орой нь хаан зүүн гарын түшмэлээ дуудаж ирүүлээд мэргэн

ламын гэрийн гадаа очиж чагнаад тагнаад түүний юу хийж
байгаагий нь мэдээд ир гэж тушаал өгөөд явуулжээ. Түшмэл нь
ламын гэрийн гадаа ирж, гэр даруулсан чулуун дээр нь суунгуут
чагнасан чинь «Бараан гггувуу вааг вааг» гээд л юм яриад байх шиг
болж гэнэ.
Түүнийг сонссон түшмэл бараан шувуу гэж энэ лам намайг л ирж
суусныг мэдээд хэллээ дээ гэж бодоод бушуухан буцаж ирээд
хаандаа ламын хэлсэн үг, өөрийнхөө бодсоныг хэлжээ.
Маргааш нь хаан тэр ламын юу хийж байгааг мэдэж ир гээд хатан
охин хоёроо явуулжээ. Хатан охин хоёр нь ламын гэрийн гадаа
сэмхэн гэтэж ирээд чагнахад лам (Царцаа Намжил) «Хоёр зээр
жоорон жоорон» гээд л юм ярьж байсан тулд тэр хоёр өөрсдийгөө
хэлэв гэж бодоод бушуухан буцаж ирээд юу болсныг хаандаа хэлэв.
Тэхэд хаан баруун гарын түшмэлээ дагуулаад өөрөө ламын гадаа
очоод чагнаад хэсэг суужээ. Лам чимээгүй л байж гэнэ. Тэгээд хаан
түшмэл хоёр энэ лам үнэхээр л мэргэн юм бол бид хоёрын гадна
ирснийг лав мэдмээр юм. Дуугүй байгааг нь үзвэл юм мэддэггүй
амьтан бололтой. Өчигдрийн тагнахаар явагсад худал хэлснээс
зайлахгүй нь гэж газар дээр хуруугаараа бичиг бичилцэн ярьж
байтал гэнэт ламын дуу огцом чанга сонсдож:
«Хоёр хулгана газар малтаад бувс бувс» гээд л ярьж эхэлж гэнэ дээ.
Хаан ч түшмэлээ дагуулаад санд мэнд л буцжээ. Маргааш нь
гуравдахь үдэш нь болж. Царцаа Намжил ч сандарч эхэлж гэнэ.
Замдаа ажиглаж тогтоосон хэдэн үгээ уншчихсан. Хэлэх хийх юмгүй
шиг санагдсан тул хонин тогоо дүүрэн түүхий гурил усанд зууруулж
дээрээс нь гурван шанага давс хийж шорвог түүхий зутан бэлтгээд
түүнийгээ ууж гэдсээ хөөлгөж үхэхээр шийдэж гэнэ. Тэгээд нэг тогоо
шорвог зутан уугаад хэвтсэн чинь гэдэс нь тээрээд тогоон чинээ том
болжээ. Амь тэмцээд, гэдсээ маажаад л:
– Цүдийсэн муу хог минь ээ! Чи маргааш өглөө наад цүдгэрээ
хагалуулахаа мэдэж байна уу? гээд л тас хийтэл алгадаж өөрийгөө
занаад аргаа барж байж гэнэ. Яг энэ үед хааны хатны бөгжийг
хулгайлсан бие жирэмсэн зарц хүүхэн гэрийн нь гадаа ирж чагнаж
байсан тул дээрх үгийг өөрийгөө хэлж байна гэж бодоод мэргэн
ламаас өршөөл гуйхаар орж, түүнд хамаг үнэнээ тоочин өршөөхийг
гуйжээ.
Царцаа Намжил тэр хүүхнээс хатны алтан бөгжийг аваад хэлжээ.
– Би өөрөө ядуу доод хүн болохоороо ядуусыг өрөвддөг юм. Чамайг

хулгайлсан гэж хэнд ч хэлэхгүй. Хойшид харин хулгай битгий
хийгээрэй» гэжээ.
Маргааш өглөө нь хаан бөгжөө асуухаар ламын гэрт орж ирэхэд
Царцаа Намжил бөгжийг өгчээ. Хаан ихэд баярлан мэргэн юм гэж
итгээд зэргэлдээ хушууныхаа хорин жил ном бясалгаж даяан хийсэн
лам нартай ном хаялцахыг гуйжээ. Лам (Царцаа Намжил) ч нэгэнт
итгэгдсэндээ баригдаад аргагүй зөвшөөрч гэнэ.
Ном хаялцахаар хаанаа дагуулаад нөгөө хушуунд очиход тэр
хушууны хааных алдарт эрдэмтэй номтой лам ирнэ гээд тусгай гэр
бариулан бэлтгэчихсэн байжээ. Мань тэнэг тэр гэрт ороод идэж
уугаад л сууж байж гэнэ. Тэгтэл тэр хошууны хамгийн их номтой
гурван лам эхлэн ном хаялцахаар гэрт ороод иржээ. Царцаа
Намжил хэлэх ч үг олдсонгүй дэмий л нөгөө хятадаас сурсан
дохиогоо хийж үзүүлж гэнэ. Тэгсэн чинь тэр гурван лам нэг ч үг
хэлэлгүй гараад явчихжээ. Хаан нь: За та гурав цаадахыгаа дарав
уу? Хир номтой лам байна даа? гэсэнд тэр гурав хэлсэн нь:
«Хаантан минь тэр чинь бид мэтийн банди нартай ном хаялцахаар
хүн биш юм (байна). Биднийг оронгуут л дэлхий ямар хэмжээтэй вэ
гэж гараа дугуйлаад алдхан биеэрээ дүүрэн ном сурсан уу даа та
нар гэж алддаад л мэдвэл сайн гэж эрхийгээ, мэдэхгүй бол муу гэж
чигчийгээ гозойлголоо гэжээ. Тэгээд Царцаа Намлжилтай ном
хаялцахыг хэн ч зүрхэлсэнгүй. Түүний бүрэн ялалт болж хаантайгаа
буцжээ.
Тэгээд удалгүй Царцаа Намжил орон нутагтаа буцах болж, хаан ч
бэлэг сэлэг элбэг дэлбэг өгчээ. Өөрий нь нутгийн зах хүртэл үдэж
ачаа бараатай нь хамт явахаар хаан шийджээ. Тэгээд тэнэг хүү
бэлэг барьцанд авсан ачаа бараагаа хөтлөөд хаан ард нь
үлдэсхийж шээж суужээ. Намар цаг юм санж. Хааны дэргэд нэг
царцаа ирээд буухад хаан барьж авах гээд чадсангүй. Дахин буухад
нь дайраад дутуу барьж аваад алдчихжээ. Дахин буухад нь дайрч
барьж аваад атгасан тэр чигээрээ мориндоо мордож давхин ирээд
ламаас асуужээ: «За ламтан минь миний гарт юу байгааг та
мэрэглэж айлд» гэжээ. Царцаа Намжил яах ч аргагүй болоод бүх
үнэнээ хэлэхээр шийдэж: Царцаа Намжил нэгдэх удаагаа
баригдсангүй. Хоёрдох удаагаа бараг баригдах шахсан. Гурав дахь
удаагаа ч одоо аргагүй баригдлаа. Үхээ биз гэхэд Хаан ламын
нэрийг мэддэггүй байсны дээр Намжил гэдэг үгийг урьд сонсоогүй
тулд:
– Нээрэн л тийм дээ ламтан минь. Би яг л гуравдахь удаагаа арай

гэж барьсан юм. Одоо үхсэн нь ч үнэн байна гээд өнөөх царцаагаа
гаргаж хаяж гэнэ. Тэгээд Царцаа Намжил орон нутагтаа очиж үнэн
цагаанаараа амьдарч амар сайхан жаргажээ.
Эзэндээ үнэнч морь
Эрт урьд цагт нэг залуу бүсгүй эцэг, эх хоёртойгоо гурвуулаа

амьдардаг байв. Тэдний адууны бэлчээр дээрх ганц мод огт
жимсэлдэггүй байжээ. Тэдний адуун дотор нэг гүү огт унагалдаггүй
байжээ. Тэр унагалдаггүй гүү нь боос байжээ.
Аав нь нэг өдөр адуундаа хүрээд ирэхэд унагалдаггүй гүү нь
унагалаад урт цэнхэр унага эхийгээ хөхөөд зогсож байжээ. Нөгөө
жимсэлдэггүй модондоо хүрээд ирэхэд бас жимсэлсэн байжээ.
Аав нь модны жимснээс түүн идэж байгаад гэртээ ирж гэрийнхэндээ
үзсэнээ ярив. Тэгэхэд охин нь
— Би очиж үзье гэхэд аав ээж хоёр нь охиноо явуулжээ. Тэр бүсгүй
урт цэнхэр унагаа үзээд цаашаа очиж модоо жимсэлснийг үзээд
зогсож байтал урт цэнхэр унага нь хойноос нь ирээд:
Чи одоо бушуу харь. Мангасынхан чамайг авч хатнаа болгохоор ирж
явна. Чи гэртээ хариад юмаа бэлтгэж бай. Хойноос чинь би очно.
Тэгээд намайг унаад зугатай гэв.
Бүсгүй гэртээ хариад аав ээждээ бүгдийг ярив. Аав ээж хоёр нь хоол
унд хийж өгөөд аав нь нэг төмөр чөдөр өгч
— Морио тушиж яв гээд нэг билүүний хугархай өгөөд
— Мангаст гүйцэгдэх цагт үүнийг элсэн манхан бол гэж хаяарай
гэж захив. Ээж нь нэг самны хугархай өгч
— Чи үүнийг мангасыг гүйцээд ирэхэд хөлгүй их далай бол гэж
хаяарай гэж захижээ.
Тэгтэл урт цэнхэр унага нь ирэхэд түүнийг унаж зугтав. Мангас бараг
гүйцэж явав. Бүсгүй нөгөө билүүгээ элсэн манхан бол гэж хаяжээ.
Их элсэн манхан болоод мангас овоо хол хоцров. Тэгээд хөөсөөр
байгаад бараг гүйцэв. Тэгтэл самаа хөлгүй том далай бол гэж хаяв.
Нөгөө мангасын урдуур хөлгүй том далай хүрээлээд мангасыг
төөрүүлэв.
Тэгэхэд морь нь
— Энэ уулын цаана нэг хааных бий. Чи очиж амар гэв. Охин хааны
гадаа амарч байтал хаан нь хоёр эмэгтэй явуулж
— Энэ хүнийг эр эмийг нь үзээд ир. Эр хүн бол суусан газар нь
гурван өвс хугарсан байна. Эм хүн бол ганц ч өвс хугарахгүй гэж
хэлэв.
Тэгэхэд морь нь хэлжээ.
— Чамайг энэ хааных эр эмийг чинь үзэх гэж ирж явна. Чи гурван
өвс хугалаад дээрээс нь суу гэж хэлэв. Хааных цай зоогло гэж байна
гэхэд цай зооглохгүй гэж хэлээрэй гэж захижээ. Тэр бүсгүйн дэргэд
хоёр эмэгтэй ирж
— Таныг хааных цай зоогло гэж байна гэхэд:
— Би цай зооглохгүй гэж хэлээд босоод суниахад суусан газар
нь гурван өвс хугарсан байжээ.
Тэр хоёр эмэгтэй очоод, суусан газар нь гурван өвс хугарсан байна
гэхэд хаан:
— Хачин юм даа. Эмэгтэй хүн шиг байсан юм гэж хэлээд
— Очоод цай уу гэж байна гээд аваад ир
гэж явуулжээ. Очоод:
— Таныг заавал цай зоогло гэж байна гэхэд бүсгүй:
— Тэгвэл би очно. Та хоёр очиж бай гээд хоёр эмэгтэйг явуулжээ.
Тэгэхэд нь морь нь:
— Чи энэ хааны хүүгийн хатан болно. Тэгэхдээ тэр хааны хүүтэй
суугаад намайг унуулах болбол төмөр чөдрөө битгий өгөөрэй
гэж захижээ. За тэгээд хааныд мориороо очоод цай зооглож.
Тэгэхэд хаан залуу бүсгүйг хүүдээ хатан болгон авч өгчээ.
Ингээд хааны хүүтэй суугаад байж байтал жирэмсэн болжээ.
Тэгтэл хааны хүү алс газар цэрэгт явж гэнэ. Энэ үед хааны хүүгийн
хатан төрж хөөрхөн хүү гаргав. Хаан баярлан захиа бичээд нэг
элчээр явуулав. Тэр элч нь явж байтал нэгэн бор гэр байхад очтол
хоол унд хийж өгөхөөр нь энд жаахан амарч байгаад цаашаа явтал
тэр бор гэрт захиагаа мартсан байлаа. Захиаг нь тэр айлын өвгөн
олж мангаст үзүүлэв. Тэгэхэд мангас тэр захиаг аваад оронд нь
чиний хүүхнээс хар нохойн гөлөг гарсан гэж бичжээ. Элч буцаж ирж
мангасын бичсэн захиаг аваад нөгөө хааны хүүд аваачиж өгчээ.

Мангасын захиаг морь нь мэдээд төмөр чөдөртэй дэвхэрсээр хааны
гадаа ирээд гэрийн хаяаг маажиж янцгаатал тэр хааны бэр миний
цэнхэр морьтой яасан адилхан юм бэ? гэж бодоод гарч иртэл
цэнхэр морь нь:
— Би чамайг хаан хүүтэй суухдаа төмөр чөдрөө түүнд битгий
өгөөрэй гэж гуйсан. Чи нүүрэндээ үстэй малаас дор. Одоо над дээр
бушуу морд. Мангас чамайг авахаар ирж явна гэжээ.
Хааны бэр манцуйтай хүүгээ аваад морджээ. Тэгээд зугтаж явтал
мангасын бараа харагдаж байв. Гэтэл морь нь:
— Би чамайг одоо мангасын гараас гаргаж чадашгүй нь. Чи энэ
төмөр тушааг өгөөгүй сэн бол би чамайг мангасын гараас
гаргах байсан юм. Би одоо бүр явж чадахгүй нь. Миний хөлийг
хар гэв. Хөлийг нь хартал улайгаад хавдсан байв.
— Чи намайг мангасаар тамлан алуулахгүй гэвэл далны минь
гол дунд дөрвөн алтан хялгас бий. Түүний нэгийг нь шүдээрээ тас
хаз гэж хэлжээ.
Алтан хялгасны нэгийг шүдээрээ тас хазав. Тэгээд морь үхэхдээ:
— Чи миний дөрвөн мөчийг нугалж хаяарай, чээжин дундуур
минь салгаж хаяарай гэж хэлээд үхжээ.
Ёсоор гүйцэтгэсэнд хөлгүй том далай бий болж дунд талд нь дөрвөн
улиас ургажээ. Түүний нэг улиасны орой дээр бүсгүй гарч суув.
Тэгэхэд мангас ирж хөх инээдээр инээж улиасыг хэмлэв. Улиас унах
гэж байхдаа нөгөө нэгийнхээ орой дээр бүсгүйг гаргаад унав.
Улиасыг мангас хэмлэж унагасаар сүүлчийн ганц улиасны орой дээр
бүсгүй сууж хоцров. Тэгэхэд мангас түүнийг хараад хөх инээдээр
инээж
— Чи одоо миний гараас гарахгүй. Наад улиасаа унах дээр юуны
оройд гарах билээ гэв.
Улиас унах шахан ганхаж гарав. Улиасыг унахаас өмнө морины
чээж хувирч айган тайган хоёр нохой болон мангасыг барив. Улиас
унаж тэр эмэгтэй хүүтэйгээ хоёр нохойны хамт цааш явав. Хоёр
нохой нүдэндээ юу харагдсан болгоныг барьдаг байв. Тэгтэл өндөр
уулын оройгоос цэнхэр морьтой хүн гарч ирж харагдав. Түүнийг
хүүгээ үүрсэн эмэгтэй үзээд хоёр нохой хараад барьчих вий гэж айж
байв. Хоёр нохой хараад ухасхийн одов. Барьчих вий гэж өрөвдөж
байтал хоёр нохой түүнд эрхэлж харагдав. Эмэгтэй гайхаж ядан
байтал морь нь цэнхэр морьтой нь, хүн нь цэрэгт явсан нөхөртэй нь

тун адилхан харагдав. Тэр хоёр урд урдаасаа явж уулзав.
Нөхөр нь:
— Чамаас хар нохойн гөлөг гарсан гэж захиа ирсэн билээ гэхэд:
— Миний цэнхэр морь шөнө ирж унуулан зугтаж гээд бүхий л
болсон явдлаа ярив. Тэгээд цэнхэр морь минь үхсэн юмсан. Чи одоо
яагаад унаж яваа юм бэ? гэв. Тэгэхэд нөхөр нь:
— Нэг шөнө алга болсноо маргааш өглөө нь хүрээд ирсэн гэв.
Хоёулаа нийлж зовлон жаргалаа ярьж хааныд иржээ. Хаан
хүүгийнхээ эхнэрийг эрж сандарч байсан юмсанжээ. Тэднийг очиход
наян жилийн найр хийж жаран жилийн жаргал хийж амар сайхан
жаргав.
Нөхөрлөлийн үлгэр
Урьд нэг бамбар тугал хоёр ижилдэн дассан байжээ. Нэг өдөр
бамбар нь зам дээрээс
хонх олоод тугалын хүзүүнд зүүж
— Намайг байхгүйд чамд аюул учирвал дуугаргаарай! Би
хонхны дуунаар ирж
чамайг хамгаалж байя гэжээ.
Нэг өдөр бамбар ан эрж явтал хонхны дуу гарчээ. Сандран гүйж
ирвэл тугал нь
зүгээр л өвс идэж байв.
— Юу болов? Чамд ямар аюул учрав гэсэнд тугал:
— Хамар дээр минь хөхтүрүү сууж, би айгаад чамайг дуудсан юм.
Тэгээд нисээд
явчлаа, гэжээ.
— Үүнээс хойш ийм дэмий юманд намайг дуудах хэрэггүй
гээд бамбар андаа явлаа.
Тэгтэл удалгүй дахиад хонх жингэнэж сонсогдов. Бамбар бас л
яаран гүйж ирвэл
тугал аанай л зүгээр өвс идэж байжээ.
— Юу болов? Юунд намайг дуудаа вэ? гэсэнд тугал
— Зүгээр! Би оодгоноод толгойгоо сэжилж байсан юм гэжээ.
Бамбар дахиад гөрөөндөө явж байтал хонх жингэнэв. «Толгой дээр
нь шумуул
суугаад үргээж байгаа биз» гээд бамбар энэ удаа очсонгүй.
Орой байдаг газраа эргээд ирсэн чинь хайрт нөхрий нь чоно
идчихсэн байжээ.
Бамбар «Надаас болж нөхөр минь амь эрсдэв» гэж ихэд харамсан
гашуудаад тугалын
ясан дээр хэвтсээр байгаад гуниглаж үхэв.
Бамбар тугал хоёрын ясыг хааны хоньчин булж орхив. Хоёр жилийн
хойно тэнд хоёр
сайхан саглагар мод ургав. Өглөө бүр ургах нарнаар хоёр хөөрхөн
хүү хоёр модноос
баясгалантайяа бууж ирээд өдөржин наадаж харуй бүрий болохоор
тус тусын модны
навчинд шингэж алга болдог болов. Энэ гайхалтай явдлыг нэг өдөр
хааны хоньчин
үзээд гэргийдээ ярив. Гэргий нь айлынхандаа ярив. Айлын хүн,
хүүдээ хөөрөв. Хүү нь
ноёндоо хэлэв. Ноён хаандаа айлтгав.
Хаан баг цэрэг гаргаж, тэр хүүг барьж ир гэж түшмэлээ явуулав. Тэд
ургахын нарнаа
отож байгаад нэг хүүг бууж ирмэгц барьж автал түшмэд:
— Нөгөө жаалын бууж ирэхийг хүлээх хэрэгтэй байсан юм. Одоо тэр
нь бууж
ирэхгүй биз гэж сандартал эндүүрчээ. Нөгөө жаал нөхрөө салгаж
авах гэж бууж ирээд
бас баригджээ.
Хаан: Төр улсы минь хамгаалах баатар цэрэг ч болох юуны магад.
Одоо юутай ч
болов адуу мал маллуулъя гэв.
Тэр хоёрт Алтан хүү, Мөнгөн хүү гэж нэр өгөв. Арван жил мал
хариулаад идэрхэг
хүчирхэг хоёр сайхан эр болж өсөв.
Нэг өдөр цэргийн хүн ирж тэр хоёрт:
— Алтан хүүг дайнд морд гэж хаан зарлиг болов гэж хэлжээ.
Дайны хэрэг давчуу
яаруу тулд Алтанхүү нөхөртэйгээ салах ёс хийгээд дайнд мордов.
Мөнгөн хүү нөхрөө
их санах болжээ.
Нэг өдөр түүний гэрт нэг хөгшин түшмэл ирж:
— Хаан чамайг зүүн зүгт явж хар гэрт хааныд очоод
аравдугаар охиныг нь хулгайлж
авчир гэж зарлиг буулгав. Хаан хатнаа болгох гэнэ. Энэ гурван
хүүдийтэй мөнгийг
замдаа хэрэглэ гэсэн. Хааны зарлигийг зөрчвөл амьдаар чинь
чанаж ал! гэж тушаав
гэжээ.
— Би аравдугаар охиныг яаж таних юм билээ? гэж Мөнгөнхүү
асуувал түшмэл:
— Тэр амархан. Хар гэрт хааны охид цөм хар гэзэгтэй.
Аравдугаар охины нь гэзгэнд
гурван ширхэг алтан үс гялалзаж байдаг юм гэжээ. Мөнгөн хүү
охиныг олж ирэхээр
мордлоо. Хэц дэрлэж, хээр хонож удтал явсаар нэт ядуу малчин
өвгөнтэй дайралдав.
— Өвгөн ах хаа хүрнэ гэж сурвал:
— Би харгис хааны хонь хариулдаг хүн. Нэг хонь цойлуулчаад эрж
явна. Олохгүй
бол толгойгүй болно гэжээ.
— За тэгвэл та санаа зоволтгүй. Энэ хүүдий мөнгөөр сүрэг хонь авч
өгсөн ч болно
гэж хүү хавтагатай мөнгөө өгсөнд өвгөн мх баярлаж:
— Баатар чамд баярлав. Шилбүүрийг минь ав. Чамд хэрэг болох
юуны магад! гэв.
Шилбүүрийг бүсэндээ хавчуулаад цаашаа явж байтал бас нэг өвгөн
харгалдсанд:
— Та хаачиж явна? гэвэл өвгөн хэлэв:
— Би хүүгийндээ очъё гэсэн чадахгүй нь шиг байна.
Замдаа мориноосоо унаж
явгарлаа. Явган хүрэх чадал барагдлаа гэжээ.
Зовлонгоос гэтлэхэд тань тус болох юм байна. Энэ хавтагатай
мөнгийг ав! Азрага
адуу авсан ч хүрнэ гэсэнд өвгөн баярлаж:
— Баатар чамд баярлалаа. Энэ хонины яс ав! Замд чинь хэрэг
болох ч магадгүй гэв.
Хонины ясыг богцондоо хийгээд Мөнгөнхүү мөрөө хөөж явав. Орой
болоход бас нэг
хөгшинтэй уулзав. Тэр хөгшин түүдгийн дэргэд суугаад галын дөлийг
гунихралтайяа
гөлрөн байжээ.
— Хөгшин ах та юунд дулаан гэрт галын дэргэд суулгүй, хөдөө
талын жаварт бээрч
суугаа билээ? гэж Мөнгөнхүү асуутал өвгөн:
— Би орон гэргүй оочих аягагүй ядуу хүн. Үзтэл бутны дэргэд
буруу харах
тавилантай шиг байна гэв.
— Бэлэггүй үг чинь салхинд хийсэх болтугай! Энэ мөнгөөр өргөө гэр
аваарай гэж
сүүлчийн хавтага мөнгөө өгөв.
Өвгөн босон харайж, цог нь унтарсан галаасаа нүүрс авч
Мөлгөнхүүд өгөөд:
— Та энийг ав! Хэрэг болох ч магадгүй гэв.

Мөнгөнхүү нүүрсийг өвөртлөөд зүүн зүг мөрөө хөөж явав. Тийнхүү
мориноос
буулгүй олон хоног явж хар гэрт хааны ордонд хүрэв. Шөнө болохыг
хүлээж байгаад
хааны ордонд сэм оров. Орох гэтэл нэг том хоточ нохой хуцсанд
Мөнгөнхуү өнөөх
хонины ясыг гэнэт санаж, гаргаж нохойд хаясанд нохой яс мэрээд
хуцахаа болив.
Ороод тас хар гэзгэндээ гурван ширхэг алтан үстэй цэвэр сайхан
Оюун авхайг олж үзэв.
— Би таныг эрж ирлээ. Манай хөгшин хаан таныг хатан болгож авна
гэж байна гэж
Мөнгөнхүү хэлбэл охин:
— Би хөгшин хаанд очих дургүй. Чи хөгшин хаандаа намайг
аваачиж өгөхөөс
аварвал би насан туршид чамтай амьдрахад бэлэн гэж Оюун авхай
хашгирав.
— Тэгвэл тийм болог. Би чамайг яавч газардуулахгүй гэсэнд Оюун:
— Эндээс түргэн зугтаая! Хаан эцэг минь энд таны байхыг үзвэл бид
хоёуланг
цаазлуулна гэв.
Мөнгөнхүү хүүхнийг мориндоо дүүрээд нисэх мэт хурдлав. Салхин
хурдан
мориороо өдөр шөнө хоёр давхиад сая бууж амсхийв. Мөнгөнхүү
Оюун хоёр бөх
гээчийн унтаж орхижээ. Үүр цүүрээр сэрээд үзвэл хар гэрт хааны
цэргүүд бүсэлчихсэн
байжээ.
Мөнгөнхүү нум сумаа авч дайсны зүг зай завсаргүй харавсанд
хааны цэргүүд халх
бамбай барьж ард нь хоргодоод улам ойртов. Мөнгөнхүү
мориноосоо үсрэн буугаад
сэлмээрээ дайсныг цавчилсаар хорин цэрэг цавчтал хорин
нэгдэхийг цавчиж чадалгүй
сэлэм нь хугарчээ. Нэг булиа цэрэг түүнийг уургалж авах гэсэнд
Мөнгөнхүү бүснээсээ
шилбүүрээ суга татан авч ширвэсэнд хааны бүх цэрэг мэнэрэн
хөсөр унацгаав.
Мөнгөнхүү энэ шилбүүрийн ид шидтэйг мэдээд бүсэндээ хавчуулж,
морио унан,
Оюуныгаа дүүрээд цаашаа давхижээ.
Бас давхиж давхиж нэг газар унтаад өглөө сэрээд харсан сан, хааны
хүч нэмсэн
цэргүүд бүслээд байжээ. Хар гэрт хаан охиноо буцааж Мөнгөнхүүг
барихаар шүд зууж
байгаа бололтой.
Мөнгөнхүү нумаа шүүртэл өчигдөр сумаа дуусч, сэлмээ хугалснаа
санаж, бүснээ
шилбүүрээ авах гэтэл бас алга:
Морины явдалд хаягдсан бололтой.
— Би үхэхээс айхгүй таныг алдахаас айна гэж Мөнгөнхүү хааны
охинд хэлэв.
Ингэж хэлтэл хэнхдэг дээр нь нэг юм халж төөнөсөнд үзвэл өвгөний
бэлэглэсэн
нүүрс улайж цог болсон байв.
Мөнгөнхүү цогт хайрагдаж сандрахдаа өвсөн дээр түүнийг авч
хаясанд талын и:
түймэр дэгдээд салхи түймрийн галыг цэр гийн зүг хөгжөөсөнд
цэргийн олонхи шатаж
хагас нь зугатааж гарав. Дайсан дарагдсан хойно өнөө цог унтарч
хар нүүрс болов.
Мөнгөнхүү нүүрсээ өвөртлөөд шилбүүрээ эрэхээр явж бас олж
аваад цаашаа явжээ.
Явж явж ойн захад ханхай гэр эзгүй байсныг тэр хоёр олж тэнд
амьдрах болов.
Мөнгөнхүү өдөр бүр анд явж, Оюун хоол хөц төхөөрөн найртай
сайхан амьдарч
байжээ.
Нэг удаа Мөнгөнхүү эмдээ:
— Чи надад нэг ширхэг алтан үсээ бэлэглэ! Би үүрд өвөртөлж явъя
гэв. Оюун хэлсэн
ёсоор нь бэлэглэсэнд Мөнгөнхүү нандигнан өвөртөлж
баясгалантайгаар андаа явжээ.
Хоёр өдөр олз омогтой агнаад гурав дахь өдөр харьж явахдаа нэг
чулуун дээр амарч
эмийгээ санагалзан алтан үсий нь өврөөсөө гарган үзэж бахархаж
байтал сал хи үсийг
хийсгэж аваачив.
Мөнгөнхүү алтан үсийг салхинд алдсандаа удтал гашуудан уйлж
байтал Оюуны
толгойд дахиад хоёр ширхэг тийм үс бийг гэнэт санаад дахин нэгийг
нь гуйж авъя гэж
тайтгараад харьжээ.
Тэр салхи алтан үсийг хааны цэцэрлэгт хийсгэн авчирсныг хаан олж
үзээд ихэд
хилэгнэн түшмэлээ дуудуулж түшмэл үхтэл айж санд мэнд ирсэнд:

— Мөнгөнхүү хатан болох хүний минь хулгайлж, аваачсан байхад
чи түүнийг олж
чадахгүй байна. Хаврын сар дүүрэхээс өмнө хайртай Оюуны минь
барааг надад
харуулахгүй бол чамайг амьдаар чинь булна! гэж загнажээ.
Түшмэл зуун цэрэг аваад сүйт хүүхнийг эрж газар бүхнээр хэсээд
олсонгүй. Тэгтэл
харин хаврын сарын сүүлчээр гэнэт Мөнгөнхүү замын хажууд чулуун
дээр суугаад
алтан үсний ширхэг чимхээд бахархан үзэж суужээ. Муу зальт
түшмэл цэргүүдээ өндөр
өвсөн дотор бүгүүлээд өөрөө тонхил өвчтөний дүр үзүүлж:
— Зоригт баатар минь урт наслахыг ерөөе! Хөл минь ер явж болох
биш, гэртээ
намайг түр амраан соёрх! гэж газар тултал мэхийн ёсолж гуйжээ.
— Ядсан амьтныг амраах гэр буянтай биздээ. Намайг дагаад
яв даа! гэж Мөнгөнхүү
хэлээд гэртээ аваачив. Гэртээ ортол ч араас нь сэм мөрдөж явсан
зуун цэрэг дайран орж
иржээ. Мөнгөнхүү илдээрээ олныг унагаасан тулд гэр нь хүний
хүүрээр дүүрсэнд
түшмэл Мөнгөнхүүг амьдаар олзолж чадахгүйгээ мэдээд:
Тэртэй тэргүй хаан цаазална. Түүнийг харва! гэж хашгирав. Хар
хүнээ амь гарахад
бэрх болов гэж мэдээд Оюун сэлмий нь булааж аваад тулган дотор
чулуудсанд
Мөнгөнхүү үхэтхийн унав. Түшмэл Оюунд:
— Надтай хааныд очигтун. Өршөөлт эзэн минь чамайг
хатнаа болгох гэж байна гэв.
Оюуныг морь унуулаад хөтөлж одов.
Хаанд хүргэж ирэх яг тэр үед эрэлхэг зоригт Алтанхүү дайнаас
буцаж ирсэн ажээ.
Алтанхүү нөхрийгөө сураггүй болсныг дуулаад мориндоо үсрэн
мордож.
Мөнгөнхүүг эрэхээр гарчээ.
Хичнээн өдөр явж хүрсэн газар бүхэндээ уулзсан бүхнээс
Мөнгөнхүүг асуувч сураг
чимээгүй байжээ.
Алтанхүү жолоогоо сул тавин, хоёр алгаар нүүрээ дараад
— Хайрт нөхөр минь үхсэн бол миний амьд явах хэрэг юу билээ?
гэж урам хугаран
шивнэж, хичнээн газар тэгж зүг чиггүй явсныг мэдэхгүй. Гэнэт
унасан морь нь яг
зогсоод аяархан үүрсэнд нүүр тагласан гараа авч харвал өнчин ганц
гэрийн дэргэд
зогсож байжээ.
Энэ гэрийн хүн сураг гаргах магадгүй гэж бодоод бууж орвол
Мөнгөнхүүгийн
хүүрийг олов.
Алтанхүү өвчүү чээжээ дэлдэн орь дуу тавин уйлав. Нэг уужраад
харвал тулган
дотор Мөнгөнхүүгийн сэлэм байв.
— Нөхрий минь алсан хүнийг энэ сэлмээр чинь заавал өшөө авч
өгье гэж шүд зуун
тангараглаад сэлмийг автал Мөнгөнхүү нойрноос сэрсэн мэт
ухасхийн босоод:
Оюуны минь хааных аваачсан. Оюуныг минь авралцагтун! гэж
хашгирав.
— За хоёулаа түүнийг аваръя, эсвэл хоёул хамт ясаа тавья! гэж
Алтанхүү хэлэв.
Хоёул мордож ташуур эргүүлэн давхисаар өдөр шөнө цурамгүй
давхиж гурав
хоногийн биен дээр хааны хотын барааг харав. Ордонд орох бэрх,
өмнүүр нь ямар ч
морь гаталшгүй мөрөн урсдаг юм байжээ.
Сал холбож гурав хоног оролдоод сая бүтээж усанд тавьтал усны
ёроолоос аварга
загас гарч ирээд салыг залгичихжээ. Хоёр баатар нум сумаар
харвавал тусгүй хайрсанд
нь хад чулуунд туссан мэт хальтарч байв. Аварга загас мөрөнд
хөндөлсөөд тэднийг гол
гатлах гэвэл морьтой хүнтэй нь залгих гэж хүлээж байжээ.
Алтанхүү ойрын нэг уулын оройг тас харваж хоёул мөрлөн өргөж
авчраад загасны
аманд хаясанд хоолойг хахаажээ.
«Нүгэлт загас үүнээс хойш хүн залгих чадалгүй болов» гэж
баярлаад хоёул дахин
модон сал хийж тавиад голын эргээс дөнгөж хөндийртэл аварга
загас сүүлээ шарван
мөрний усыг дэлдсэнд уулын чинээ өндөр долгио дэгдэв. Мөрнийг
гатлах арга
мухардан хоёр баатар зовж байтал Мөнгөнхүүгийн өвөрт
хэнхдэгийг шатаамаар нэг юм
төөнөв. Өврөөс тэмтрэн гаргаж ирвэл улайссан нүүрсний цог
байсанд гар халхай
түлхий болж усанд алджээ. Мөрний ус дороо буцалж, аварга загас

хичнээн уймавч
удалгүй шалз булз түлэгдэж үхэв.
Загасыг дараад мөрнийг гаталж тэр шөнө хааны ордонд ирээд үзвэл
есөн толгойтой
атигар хар мангас үүдийг сахин ажээ. Хоёр баатар сэлмээ өргөж
хоёр толгойг тас
чавчин хаятал үлдсэн долоон толгойноос гал утаагаар тургиж гарав.
Баатруудын морь бөмбөгнөтөл чичрэн хойш ухарсанд ташуурдан
урагш довтолж бас
нэг нэг толгой чавчсанд мангас аймшигтай хүрхрэв. Газар дэлхий
донслов. Баатрууд
бас мятарсангүй дахин урагш довтолж бас хос толгой тас цавчив.
Өнөөх мангас гуравхан толгойтой үлдсэн боловч Мөнгөнхүүгийн
сэлэм хугарсан
тулд байлдах аргагүй, иймд Алтанхүү хэлэв:
— Би мангастай тулъя. Чи түргэн хааны ордонд орж Оюуныг аварч
гарга гэв.
Тэгээд Алтанхүү мангасыг хашгиран довтолж дайрсанд Мөнгөнхүү
давхин орж
Оюуныг шүүрч аваад баяртайгаар довтлон эргэв. Тэгтэл баярласан
нь эртэджээ.
Юу гэвэл энэ үед Алтанхүү үхлийн даваан дээр байлаа. Мангасын
хоёр толгойг хяргаад гуравдахий нь цавчиж завдалгүй мангаст
цохигдон унасанд мангас хөлөөрөө баатрыг дарж аваад алахаар
завдаж байжээ. Мөнгөнхүү үүнийг үзээд амин хэргээ цөм мартаад
бүснээсээ хоньчны шилбүүрийг суга татан авч мангасын толгой
дундуур татав. Мангасын сүүлчийн толгой бөмбөрөн унав.
Алтанхүү, Мөнгөнхүү, Оюун авхай гурвуул ойн дэргэдэх гэртээ
ялгуусан баяр хөөртэй эргэж ирээд гаслан зовлонгоос айхгүй
хамтран тэмцэж амар сайхан жаргав. Үнэнч сайн анд нөхөдтэй
хүнээс гамшиг зовлон зугатаан явдаг гэдэг ажээ.
Бэтгэтэй бор шувуу
Эрт урьд цагт нар сая мандаж, навч сая дэлгэрч, төр сая тогтож,
түмэн сая хурж байхад Бэтгэтэй бор шувуу гэж байж гэнэ. Тэр шувуу
өвлийн хүйтэнд өлсөнө гэж, хаврын хатууд харшана гэж хайртай
бэтгэ гүзээндээ чимх будаа чихэж, атга будаа агуулсан юм байжээ.
Тэгээд нэг өдөр тэнгэрт нисч ядраад харгана сондуул дээр суутал
хайртай бэтгийг нь хагалчих гээд хатгаад байж гэнэ. Тэгэхлээр нь
«Чамайг тэгвэл ямаагаар идүүлнэ дээ» гэж харганыг занаад
Бэтгэтэй бор шувуу ямаанд очиж:
«Ямаа гуай, ямаа гуай, харгана сондуул хайртай бэтгий минь

хагалчих гээд байна. Харганыг та идээд өгөөч» гэж гуйж гэнэ.
Гэтэл ямаа: «Чиний хатсан харганыг идэх байтугай, шимтэй
ногоогоо идэж барахгүй яая гэж байна» гээд тоосонгүй гэнэ.
Тэгэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу «Чамайг тэгвэл чоноор идүүлнэ
дээ гэж ямааг занаад чононд очиж. «Чоно гуай, чоно гуай! харгана
сондуул хайртай бэтгий минь хагалчих гээд байна. Харганыг хар
ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг та идээд өгөөч!» гэж гуйжээ.
Тэгтэл чоно: «Чиний туранхай ямааг идэх нь байтугай тураг
гөрөөсөө яаж идэх билээ гэж явна» гээд тоосонгүй гэнэ. Тэхлээр нь
Бэтгэтэй бор шувуу «Чамайг тэгвэл анчингаар алуулна даа» гэж
чоныг занаад анчин хар хүнд очиж «Анчин гуай, анчин гуай!
«Харгана хайртай бэтгий минь хагалчих гээд байна. Харганыг хар
ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна.
Хөх чоныг та хөөгөөд намнаад өгөөч»! гэж гуйжээ.
Тэгтэл анчин: «Гуриатсан чоно хөөцөлдөх нь байтугай, гуу жалгын
гөрөөсөө намнаж чадахгүй явна» гээд бас тоосонгүй гэнэ. Тэхлээр
нь Бэтгэлжин бор шувуу «Хулганаар чиний хувцсыг чинь уруулж
хорлоно доо» гэж занаад хулгананд очиж: «Хулгана гуай, хулгана
гуай! Харгана хайртай бэтгий минь хагалчих гээд байна. Харганыг
хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй
байна. Хөх чоныг анчин хөөж намнаж өгөхгүй байна. Анчин эрийн
хувцсыг чи ураад ноохойлоод өгөөч» гэж гуйжээ.
Тэгтэл хулгана: «Гөрөөчний дээл ноохойлох нь байтугай хөеөгөө
яаж хураая гэж ядаж явна» гээд тоосонгүй гэнэ. Тэхлээр нь
Бэтгэлжин бор шувуу «Чамайг тэгвэл хургачин хүүгээр алуулна даа»
гэж хулганыг занаад хургачин хүүд очиж:
«Хургачин хүү, хургачин хүү, харгана сондуул хайртай бэтгий минь
хагалчих гээд байна. Харганыг хар ямаа идэж өгөхгүй байна. Хар
ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг гөрөөчин хөөж
намнаж өгөхгүй байна. Гөрөөчний дээлийг хулгана ноохойлж
өгөхгүй байна. Хулганыг чи хувин ус цутгаад алаад өгөөч»! гэж
гуйжээ. Гэтэл хургачин хүү: «Хулгана зурамтай хөөцөлдөх нь
байтугай, хурга ишгээ хариулж гүйцэхгүй яая гэж явна» гээд
тоосонгүй гэнэ. Тэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу «Чамайг тэгвэл аав
ээжээр чинь зодуулна даа» гэж хургачин хүүг занаад аав ээжид нь
очтол тэднийх эсгийгээ хийх гээд унгасаа савж байжээ. Бэтгэтэй бор
шувуу аав ээжид нь очоод: «Харгана сондуул хайртай бэтгий минь
хагалчих гээд байна. Харгана сондуулыг хар ямаа идэж өгөхгүй
байна. Хар ямааг хөх чоно идэж өгөхгүй байна. Хөх чоныг
гөрөөчин эр алаад өгөхгүй байна. Гөрөөчний хөдсөн дээлийг
хулгана ноохойлоод өгөхгүй байна. Хулганыг хургачин хүү чинь
алаад өгөхгүй байна. Хургачин хүүгээ нэг сайн зодоод өгөөч» гэж
гуйжээ.
Тэгтэл хүүгийн аав ээж хоёр: «Тархигүй хүүхэдтэй хөөцөлдөх нь

байтугай, тараасан унгасаа савж амжихгүй яая ийя гэж байна» гээд
тоосонгүй гэнэ. Тэхлээр нь Бэтгэлжин бор шувуу «Тэгвэл та нарын
унгасыг чинь уул талаар нэг болгоно доо» гэж занаад салхи
гаргахаар шийдэж, болзоотын бор толгой дээр гараад байдаг
чадлаараа исгэрэн жиргэж гарчээ.
Тэгтэл салхи шуурга дэгдэж, савсан унгасыг хийсгэжээ. Ингээд
хүүгийн аав ээж хоёр Бэтгэлжин бор шувуунд очиж: «Салхи шуургаа
намдааж өгөөч, бид хургачин хүүгээ зодоод өгье» гэж амлажээ.
Хургачин хүүг хулгана алж өг гэж зодох болсонд хургачин хүү
«Хулганыг алаад өгье» гэж амлажээ. Хургачин хүү хулганыг алахаар
очиход хулгана «Гөрөөчний хөдсөн дээлийг ноохойлоод өгье» гэж
амлажээ. Хулгана гөрөөчний дээлийг ноохойлох болоход гөрөөчин
эр «Хөх чоныг хөөж намнаж өгье» гэж амлажээ. Хөх чоныг гөрөөчин
хөөж алах болоход чоно: «Хар ямааг би хага татаад өгье» гэж
амлажээ. Хар ямааг хага татахаар чоныг очиход хар ямаа нь
«Харгана сондуулыг идээд өгье» гэж амлажээ. Хар ямаа харгана
сондуулыг идэхээр очиход харгана сондуул:
«Бэтгэлжин бор шувууны хайртай бэтгийг би хагалахаа байя» гэж
ам тангаргаа өгчээ.
Тэгээд Бэтгэлжин бор шувуу хайртай бэтгээ хамгаалан чадаад амар
сайхан жаргав гэнэ.
ЧОНО БА ДОЛООН ИШИГ
(Орос ардын үлгэр)
Эрт урьд дөрвөн ишигтэй нэг эм ямаа байжээ. Эх нь ой уруу

бэлчихэд ишигнүүд гэртээ үлдэнэ. Тэр нутагт чоно элбэг тул
ишигнүүд байшингийнхаа хаалгыг түгжээд гадагшаа ер гардаггүй
байжээЭх бэлчээрээс буцаж ирээд:Хайрт хүүхдүүд ээ! Түгжээ
дэгээгээ мулталж Түргэн онгойлго, хаалгаа !Ээжий нь сүү ороод
ирлээ. Саамширсан дэлэн минь чинэрч байна. Учиг саам минь
гоожих гээд байна гэж ишгэндээ нууц дохио өгдөг байжээ. Тэгэхээр
ишигнүүд эхдээ хаалгаа тайлж өгч оруулдаг гэнэ. Эх нь ишгээ
хөхүүлж цатгаад, дахин бэлчээрт явахад, ишигнүүд хаалгаа түгжээд
үлддэг байлаа,Нэг өдөр мярааж ирээд, Модны цаана нуугдаж
байсан чоно Ямааны хэлснийг сонсоод Яг тогтоож авахаар
оролдлоо. Эм ямааг дахин ой уруу, явахаар өнөөх чоно ямааны
байшингийн хаалгыг цохиод, ээжийг ий нь дуурайн:
Та минь хүүхдүүд ээ?
Ишигнүүд ээ!
Түгжээгээ мултлаад
Хаалгаа онгойлго
Ээжий чинь ирлээ.
Их ч сүү орлоо гэв.
Ишигнүүд хариуд нь:
Сонсож байна. Сонсож байна.Харин манай ээжийн дуу биш байна.

Манай ээжийн нарийхан хоолойгоор биднийг дуудаж аялахдаа
ингэж ч хэлдэггүй. Ингэж ч хашхирдаггүй гэв. Чоно эхий нь дуурайж
чадаагүй дээ ичээд, өөр арга хэрэглэхээр явлаа, Төмөрчинд очиж,
төө хээрийн гуурс тааруулаад төдхөн буцаж ирлээ. Чоно буцаж
нөгөө байшингийнхаа дэргэд ирээд, бутны цаана нуугдлаа. Тэгж
байтал ямаа ирээд:
Хайрт хүүхдүүд ээ?
Түгжээ, дэгээгээ мулталж,
Түргэн онгойлго, хаалгаа!
Ээжий нь сүү ороод ирлээ
Саамширсан дэлэн минь чинэрч байна.
Учиг саам минь гоожих гээд байна гээд хаалгаа тогшлоо. Ишигнүүд
хаалгаа тайлаад эхийгээ орууллаа. Чоно тэднийг идэх санаатай
хэрхэн ирсэн. Тэд чонод хаалгаа тайлж өгөлгүй буцаасан зэргээ
эхдээ нэгд нэгэнгүй ярилаа. Ямаа, ишгээ хөхүүлээд, буцаж бэлчээрт
явахдаа: Ээжээсээ өөр хэнд ч юу ч гэж хэлсэн хаалгаа тайлж өгч
болохгүй гэж захиж, захиж явлаа. Ямааг явсны дараах нь өнөөх
чоно байшингийн дэргэд сэмхэн очоод, хаалгыг тогшиж нарийхан
дуугаар:
Хайрт хүүхдүүд ээ?
Түгжээ, дэгээгээ мулталж,

Түрэг онгойлго, хаалгаа!
Ээжий нь сүү ороод ирлээ
Саамширсан дэлэн минь чинэрч байна.
Учиг саам минь гоожих гээд байна гэж дуудлаа.
Ишигнүүд ээжийгээ байна гэж бодоод хаалгаа онгойлгож өгсөн нь,

харин чоно орж ирлээ. Чоно ишигнүүдийг дорхноо барьж идлээ.
Зуухан дотор нуугдсан, ганц ишигний амь аврагдлаа. Ямаа
бэлчээрээсээ буцаж ирээд, тогтмол үгээ хэлээд, дахин дахин
дуудавч, хариу чимээ ер гарсангүй. Гайхсаар зогсож байтал, харин
хаалга нь онгорхой байв. Ямаа байшиндаа гүйж ортол, тэнд юу ч
алга, пийшин уруугаа шагайвал, амьд үлдсэн ганц ишиг нь байв.
Хүүхэд минь, ишигнүүд
минь Ховдог хорт муу чонод
Хаалгаа юунд тайлж өгөв дөө.
Хайрт хүүхдүүдийнхээ өшийг
Хэзээ ч нэг авна даа гээд.
Ишигнээсээ хагацсан ямаа,
уйтгар гашуудлаа илэрхийлж байлаа. Ямааны уйлж хайлж
байхыг сонсоод чоно ирж: Нөхөр чи намайг юунд гүтгэнэ вэ? Би

чиний ишгийг идээгүй шүү, уйтгарлаж гашуудах явдалгүй, ойд явж
тайтгарвал дээр гэлээ. Ямаа зөвшөөрч ой уруу явцгаая. Ойд нэг нүх
дайралдав.
Ямаа чонод: Чоноо энэ нүхэн дээгүүр харайя, хэн маань гарч чадах
нь вэ? үзье гэв. Тэд харайх болов. Ямаа харайгаад гарчхав.Чоно
харайх гээд галтай нүхэнд уначхав. Чонын гэдэс хага шатахад
ишигнүүд цөм змьд үсрэн гарч, эхдээ дэгдэн ирцгээв. Ямаа дөрвөн
ишигний хамт урьдынхаа адил харгалтай амьдрах болжээ.
айхыг сонсоод чоно ирж: Нөхөр чи намайг юунд гүтгэнэ вэ? Би

чиний ишгийг идээгүй шүү, уйтгарлаж гашуудах явдалгүй, ойд явж
тайтгарвал дээр гэлээ. Ямаа зөвшөөрч ой уруу явцгаая. Ойд нэг нүх
дайралдав.
Ямаа чонод: Чоноо энэ нүхэн дээгүүр харайя, хэн маань гарч чадах
нь вэ? үзье гэв. Тэд харайх болов. Ямаа харайгаад гарчхав.Чоно
харайх гээд галтай нүхэнд уначхав. Чонын гэдэс хага шатахад
ишигнүүд цөм змьд үсрэн гарч, эхдээ дэгдэн ирцгээв. Ямаа дөрвөн
ишигний хамт урьдынхаа адил харгалтай амьдрах болжээ.
Даалгавар 2. Миний нутаг шүлгийг уншаад өөр таалдагдсан 8

мөрийг цээжилнэ.
Д. Нацагдорж "Миний нутаг"
Хэнтий, Хангай, Соёны өндөр сайхан нуруунууд

Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвч уулнууд
Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг

Монголын сайхан орон
Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд

Хотол олны эм болсон горхи, булаг рашаанууд
Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд
Хүн малын ундаа болсон тойрон бүрд уснууд

Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голнууд

Уурхай баялагийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хөшөө дурсгал, хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замууд

Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр

хайрханууд Хөх тэнгэр цэлмэсэн хөдөө хээр
цайдамууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдагууд
Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд

Хангай,Говийн хооронд Халхын уудам нутаг

Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс, араатан авласан урт урт шилнүүд
Хүлэг морьд уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд

Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоотой

Саруулд талд яралзсан сонин янзын зэргэлээтэй
Сайн эрс цугласан байц бэрх газартай
Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой

Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй

Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нутагтай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх
нутагтай Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот
газартай

Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан

газар Yр, ач, хүүхдийн үржиж өссөн газар
Таван хошуу мал тал дүүрэн бэлчсэн нутаг
Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон орон

Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд

Болор шилийн өнгө гялтганаж, гялалзсан орон
Зуны найртай улиралд цэцэг, навч дэлгэрээд
Жигүүртэн шувуу холоос ирж гангар гунгар донгодсон орон

Алтай, Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон

Аав, ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг
Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон
Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар

Хүннү, Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн нутаг

Хөх Монголын цагт хүчирхэг болсон орон
Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг
Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн нутаг

Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг

Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтан энэ орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуулъя

Математик (монгол хэлээр)

ая хүртэлх тоог нэмэх, хасах
Монгол орны үзэсгэлэнт газрыг зорьж эхний жилд 367 000, дараагийн жилд 485 900 жуулчин иржээ.
Хоёр жилд нийт хэдэн жуулчин ирсэн бэ?
Хоёр дахь жилд ирсэн жуулчдын тоо хэдээр өссөн бэ?
а. Нийт ирсэн жуулчдын тоог олцгооё. б. Жуулчдын тооны зөрөөг

олцгооё.
Нийт ирсэн жуулчдын тоо 852 900. Нэмэгдсэн жуулчдын тоо 118 900.
Жуулчдын тоог цээжээр нэмцгээе.
57. Үйлдлийг гүйцэтгэж, хариугаа шалгаарай.
58. а. 2 тооны нийлбэр 27900, нэг нь 25600 бол нөгөө тоо нь хэд вэ?
б. 2 тооны ялгавар 37960. Нэг тоо нь 23680 бол нөгөө тоо нь хэд байж болох вэ?
59. 1, 3, 6, 8, 9 цифрүүдээр цифр давтагдахгүй 5 оронтой хамгийн их, хамгийн

бага тоог бичээрэй.
Энэ хоёр тооны нийлбэр ба ялгаврын утгыг олоорой.
60. Ах хадгаламждаа 123000 төгрөгтэй байв. Эхний удаа хадгаламждаа 87800

төгрөг нэмж, мөн 147999 төгрөг
авсан. Дараагийн удаа 56775 төгрөг хадгаламждаа хийсэн бол ах хадгаламждаа

хэдэн төгрөгтэй болсон бэ?
61. Мэдэгдэхгүй байгаа гишүүнийг олоорой.
ХУУДАС 13
62.62.
63. Шуудан зөөгч 200 000 ширхэг сонинг шуудангийн 3 салбарт хүргэж өгөв.
Тэр нэгдүгээр салбарт 10200,
хоёрдугаар салбарт нэгдүгээрээс 1600-аар олон, гурав дугаар салбарт
үлдсэнийг нь хүргэжээ.
Шуудангийн гурав дугаар салбарт хэдэн сонин хүргэсэн бэ?
64. Сурагчид асуулт, хариултын тэмцээн явуулав. Зөв хариулт бүрд 5 оноо авна.
Тэмцээний эцэст нэгдүгээр баг
55 оноо авч, хоёрдугаар баг 12 асуултад зөв хариулсан байв. Тэмцээнд
хэддүгээр баг ялсан бэ?
65. Ах 50 хуудастай зургийн цомог худалдан авчээ. Цомгийн нүүр бүрд 6

зураг байрлуулсан бол цомог хэдэн
зурагтай вэ?
66. Хөл бөмбөгийн тэмцээнийг 6020 үзэгч үзэв. Үүнээс 3860 эрэгтэй, 2840-өөр
цөөн эмэгтэй үзэгч, бусад нь
хүүхэд байсан бол хэдэн хүүхэд үзсэн бэ?
67. Үйлдлийг гүйцэтгээрэй.

а. 2 м 60 см – 1 м 50 см г. 3 км 800 м + 28 км 900 м
б. 70 кг 700 г + 2 кг 900 г д. 30 л – 12 л 500 мл
в. 1700 см – 1 м 350 см е. 6 л 400 мл + 3 л 600 мл
68. а. 45327 – 8 524 + (37531 – 19748) в. 150035 – (17306 + 24948)

б. 78104 + 124813 – (95425 – 87050) г. 96535 – 60083 + 7848
69.
ХУУДАС 14
70. Загварын дагуу өөрсдөө жишээ гарган туршиж, дүгнэлт бичээд, шалгаарай.
а. Нэг нэмэгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхэд (хорогдуулахад) нийлбэрийн утга хэрхэн
өөрчлөгдөх вэ? Хариултаа тайлбарлаарай.
б. Нэг нэмэгдэхүүнийг нэмэгдүүлж, нөгөөг нь төдөөр хорогдуулбал нийлбэр

хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ?
Хэд хэдэн жишээгээр туршиж, хосоороо ярилцаарай. Дүгнэлт бичээрэй.
в. Хоёр сурагчийн нэг нь хасагдагчийг дурын бүхэл тоогоор нэмэгдүүлэх, нөгөө

сурагч мөн дурын

тоогоор хорогдуулах туршилт хийгээрэй. Ялгаврын утга хэрхэн
өөрчлөгдөж байгааг дүгнэж бичээрэй.
г. Хасагдагчийг нэмэгдүүлж хасагчийг нь төдөөр хорогдуулахад ялгавар хэрхэн
өөрчлөгдөх вэ?
71. Мөр (багана, диагональ)-ийн дагуу орших тоонуудын

нийлбэр тэнцүү байхаар сонирхолтой квадрат үүсгээрэй.
72. а. 75-аас эхлэн 4-өөр нэмэгдүүлсэн 5 тоог хэлээрэй.

б. 70-аас эхлэн 8-аар хорогдуулан тоолоорой.
в. 86 ба 39-ийн ялгаврын утгыг нэмэх үйлдлээр шалгаарай. 39-ийг хэдээр
нэмэгдүүлбэл 86 гарах вэ?
73.
ХУУДАС 15
ЗҮЙ ТОГТЛЫГ ОЛЦГООЁ
74. Зохиомж 5-д хэдэн квадрат байхыг олцгооё. Зүй тогтлыг ярилцаад, дүгнэлт
гаргаарай.
75. 0; 3; 8; 15; 24; ... тоонууд өгөгджээ.

а. Ямар зүй тогтол байгааг ярилцаарай.
б. Дараах загвар, бодолтыг ажиглаад, 11 ба 12 дахь тоог олоорой.
76. Орхисон тоог олоорой.

а. 20, 17, 14, 11,|_| ,|_| б. 75, 25, 150, |_| , 300, 100
в. 11, 21, 41, |_|, 111, 161 г. 93, 99, 33, 39, |_| , 19
77.
78. Зүй тогтлыг ажиглаж, гүйцээгээрэй.
ХУУДАС 16
79. Тав дахь зохиомжид хэдэн гурвалжин байхыг олцгооё. Зүй тогтлыг
ярилцаж, дэвтэртээ үйлдлийг
гүйцэтгээрэй.
80. Үржвэрт тохирох квадратуудыг зурж, талбайн хэмжээг олоорой.
81. Ижил тооны үржвэрийн утга 2 оронтой тоо байх бүх боломжийг бичээрэй.
82. Бат санасан тоогоо өөрөөр нь үржүүлж, үржвэрийн утгаас зууг хасав. Гарсан
ялгаврыг долоод
хуваахад 3 ногдсон бол санасан тоог олоорой.
83. Квадрат дүрс бүрд хэдэн нүд байгааг хэрхэн хялбар тоолох вэ? Зүй
тогтлыг олж найм дахь
квадратад хэдэн нүд зурах вэ?
84.
85.85.
Нийлбэрийг үржвэрээр бичих

136. Үржүүлэх ба хуваах үйлдлийн хамаарлыг ярилцаарай.
а. Зургаан баг тус бүр 24 алимыг тэнцүүгээр савлав. Баг тус бүр хэдэн
хайрцагт савласан бэ?
Хамгийн цөөндөө хэдэн хайрцаг хэрэглэсэн бэ?
б. 24-ийн хуваагч тоонуудыг бичиж, хамгийн ихийг нь дугуйлаарай.

в. 24 ширхэг жижиг квадратаар тэгш өнцөгт бүтээх боломж хэд вэ?
137. Тоо ширхэг буюу тус бүрийг олох бодлого зохиож, ярилцаарай.
138. Үржигдэхүүний байр солих чанарыг хэрэглэн, бодлого зохиогоорой.
139. Загварт тохирох бодлого зохиож, бодоорой.
140.
141.141.
ХУУДАС 27
Тоог үржигдэхүүн болгон задлах
142. Нэг оронтой тоог 2 тооны үржигдэхүүн болгон задалсан байна. Тоо тус
бүр хэдэн хуваагчтайг ярилцаарай.
143. а. 72 нь ямар тоонуудын үржвэр болж байна вэ?

б. 72 нь ямар тоонуудад бүхлээр хуваагдах вэ?
144. Дараах тоог 2 тооны үржигдэхүүн болгон задлаарай.
145. 24, 48, 76 тоонуудыг загварын дагуу хэрхэн үржигдэхүүнд задлах вэ?
146. Зураглалд тохирох бодлого зохиож, бичээрэй.
147. Тохирох тоог бичээрэй.

148.
ХУУДАС 28
149.
150.
ХУУДАС 29
Аравтаар үржүүлэх, хуваах
151. Хүүхдүүд хаягдал цаас тушааж, хуримтлал үүсгэв. Хүүхдүүдийн

цуглуулсан зуут ба мянгатын
дэвсгэртүүд нийлээд хэдэн төгрөг болсныг тооцоолъё.
152. Тоог 10-аар (100, 1000) үржүүлэхэд цифрүүдийн утга хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?
153. Хэтэвчинд байгаа мөнгийг тооцоолоорой.
154. Хэрхэн үржүүлснийг найзтайгаа ярилцаад, дүгнэлт бичээрэй.
155. Хэмжээг заасан нэгжээр илэрхийлээрэй.
156. Үржвэрийн утгыг олоорой.
ХУУДАС 30
157. 5000 төгрөгийг задалсан жишээгээр 10000 төгрөгийг задлаарай.
158. 10, 100-д хуваах үйлдлийг 10, 100-аар үржүүлэх үйлдэлтэй

харьцуулан ярилцаж, дүгнэлт гаргаарай.
159. Тэгээр төгссөн тоог аравтад хэрхэн хуваасныг дүгнэн ярилцаарай.
160. Ногдворын утгыг олоорой.
161. Хэмжээг заасан нэгжээр илэрхийлээрэй.
162. Тоог 10-аар үржүүлэх чадвараа ашиглаад 140, 458, 760-ыг 5 ба 9-өөр
үржүүлээрэй.
163. Илэрхийллийн утгыг олоорой.

164.
Нэг ба хоёр оронтой тоогоор үржүүлэх

165. Хүү 1500 төгрөгийн үнэтэй дэвтэр дөрвийг (тавыг, арвыг) авбал хэдэн төгрөг
төлөх вэ? Хялбар
аргаар хэрхэн олсныг ярилцаарай.
166. Үржүүлсэн аргуудыг ярилцаж, өөртөө хялбар аргыг сонгоорой.
167. Тохиромжтой аргыг сонгож, үржвэрийн утгыг олоорой.

168.
169.
170.
ХУУДАС 32
171. Хүүхдүүдийн бодолтыг шалгаад, ямар алдаа гаргасныг тайлбарлаарай.
172. Бодолтыг ажиглаад, үржвэрийг хялбар аргаар олоорой.
173. Тоог есөөр үржүүлэх аргуудыг тайлбарлаж, хялбар аргыг сонгоорой.

174.
175. Тэгш өнцөгтийн хүрээний уртыг олоорой.
176.
Нэг оронтой тоонд хуваах

192.
193. Хуваах үйлдлийг ажиглаад, тайлбарлаарай.
194. Гишүүд хоорондын хамаарлыг ажиглан, ярилцаарай.
195. Тохиромжтой нийлбэр эсвэл ялгаварт задалж, утгыг олоорой.
196.
197. Хуваагдах шинжийг ярилцаад, утгыг олоорой. Сондгой тоо гурав,

зургаад хуваагдах уу?
Яагаад гэдгийг тайлбарлаарай.
198. Дараах зураглалаар бодлого зохион ярилцаад, бодоорой.
ХУУДАС 37
199. Хэрчим дээрх тоонууд ямар тооны хуваагдагч болохыг бичээрэй.
200.
201. Хуваагдах шинжийг ярилцаад, утгыг олоорой.

202.
ХУУДАС 38
ҮЛДЭГДЭЛТЭЙ ХУВААХ
203. 16 ширхэг аравтын дэвсгэртийг хорьтын дэвсгэртээр эсвэл

тавьтын дэвсгэртээр хэрхэн бүхэлдэх вэ?
Ярилцаарай.
204. Бодолтыг ажиглаад, зөвийг нь олцгооё. Үлдэгдэл ба хуваагчийг жишээрэй.
205. Үйлдлийг гүйцэтгээд, гишүүдийг нэрлээрэй.
206. Загвараар бодлого зохиож бичээд, шалгаарай.
207. Ногдворыг олоод, шалгаарай.

208. Хүснэгтийг ажиглаад, нөхөөрөй.
209.
Худалдаа хийхдээ бодлого бодох

254. Сурагч 10 000 төгрөгөөр дараах зүйлсээс хэчнээнийг худалдан авч чадах
вэ? а. Хамгийн үнэтэй зүйлсээс хамгийн ихдээ хэдийг авч болох вэ?
б. Хамгийн хямд зүйлсээс хамгийн ихдээ хэдийг авч болох вэ?
в. Бараа тус бүрээс хамгийн ихдээ хэдэн ширхгийг авч болох вэ?
г. Бараа тус бүрээс ижил ширхгийг хамгийн ихдээ хэдийг авч чадах вэ?
255. Хүснэгтийг нөхөөрэй.

а. Нийт төлөх үнэ тогтмол (өөрчлөгдөхгүй) үед номын нэг бүрийн үнэ
өсөхөд тоо ширхэг хэрхэн
өөрчлөгдөх вэ?
Хосоороо ярилцаад өснө, буурна гэсэн дүгнэлтийн тохирохыг бичээрэй.

Хариултаа тайлбарлаарай.
б. Тоо ширхэг тогтмол (өөрчлөгдөхгүй) үед номын нэг бүрийн үнэ өсөхөд,
нийт үнэ хэрхэн
өөрчлөгдөхийг тайлбарлаарай. Тоо ширхэг тогтмол (өөрчлөгдөхгүй) үед
номын нэг бүрийн

үнэ буурахад нийт төлөх үнэ хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?
256. Урагдсан тооцооны хуудсыг шинээр бичихэд найздаа туслаарай.
257. Үзэг, харандаанаас 5 дахин илүү үнэтэй ба үзэг, харандаа нийлээд

1200 төгрөгийн үнэтэй бол үзэг,
харандаа тус бүр ямар үнэтэй вэ? Үзэгний үнэ 100 төгрөгөөр нэмэгдэх бол
үзэг ба харандаанд төлөх
нийт үнэ хэдэн төгрөгөөр өөрчлөгдөх вэ?
ХУУДАС 46
258. Нэг бүрийн үнийг өөрсдөө бичиж, хүснэгтийг нөхөөрэй.
259. Хосоороо ярилцаад, хүснэгтийг нөхөөрэй.
260. Зоогийн газар 1 кг нь 1400 төгрөгийн үнэтэй гурилыг хүнсний захаас

4 өдөрт дараах хэмжээтэй
худалдан авав. Тоо хэмжээ ихсэхэд нийт төлөх үнэ хэрхэн өөрчлөгдөж
байгааг тайлбарлаарай.
261. Хамаарлын хүснэгтийг ажиглаж ярилцаад, нөхөөрэй.
262. Сургуулийн цайны газар 1 өдрийн хэрэгцээнд дараах хүнсний

барааг худалдаж авчээ.
Хүснэгтэд тохирох тоог нөхөөрэй.
263.
Өгөгдөл цуглуулж диаграмм байгуулах
281. Сурагч цэцэг тарьж, хоёр долоо хоногийн дараа өндрийг хэмжиж, хүснэгтэд тэмдэглэв.
282. Таван сурагч тус бүр 10 удаа эсрэг талын хаалга руу бөмбөг өшиглөв.
Оруулсан бөмбөгний тоог зурган
диаграммаар үзүүлэв.
а. Хэн хамгийн олон бөмбөг оруулсан байна бэ?

б. Энхээ Галсангаас хэдэн бөмбөг дутуу (цөөн) оруулсан байна вэ?
в. Хүүхдүүд нийтдээ хэдэн бөмбөг оруулсан бэ?
283. Ангийнхаа сурагчдын хэдэн сард төрснийг хүснэгтэд тэмдэглээрэй
а. Өгөгдлөөр баганан диаграмм байгуулаарай. б. Өгөгдлийг дарааллаар дэвтэртээ бичээрэй. в. Аль сард хамгийн
г. Аль сард хамгийн цөөн сурагч төрсөн бэ?
284. Математикийн шалгалтад сурагчдын авсан оноог өсөх эрэмбээр

байрлуулж, хамгийн их ба хамгийн
бага утгын зөрөөг олоорой. 85, 62, 100, 70, 85, 65, 82, 90, 71, 65, 90, 85, 88,
73, 60, 85, 63, 100, 82, 85.
Русский язык
Русский язык
Задание. Прочитать и списать в тетради тексты. Переводить новые

слова в словарной тетради.
Мой маленький сад
Совсем недавно я решила завести свой собственный сад. Теперь

там растут яблони, вишни, кустики крыжовника, смородины и,
конечно же, малины! В скором времени мой маленький сад
запестрит яркими красками, а стол не обойдётся без блюд из
этих замечательных фруктов и ягод.
Собака друг человека
Если бы наши далекие предки не приручили собак, кошек, коров,

лошадей и других животных, мы бы, наверняка, жили совсем иначе.
Так, собаки, стали нашими самыми преданными друзьями в мире
животных, хотя у волка и собаки общий прародитель. Стоит
хорошенько подумать перед тем, как заводить это животное, ведь
мы ответственны за тех, кого приручили. За собакой нужен
надлежащий уход: выгул, кормление, дрессировка. И это не все, что
требуется от хорошего хозяина: ваш друг должен знать, что вы
любите его. Не забывайте хвалить и гладить своего питомца просто
за то, что он у вас есть.
Кондитерские изделия
Кондитерские изделия многими из нас любимы с

детства.
Оказывается, они бывают двух видов: сахаристые и мучные. Часто
кондитерское изделие содержит сахар и муку одновременно,
однако считается, что только один из ингредиентов является
основным.
Зефир, мармелад, желе, пастила, конфеты, шоколад относятся к
сахаристому типу сладостей, а вот торты или вафли — к мучному
типу. Какой же вид кондитерских изделий предпочитаете вы?
Школа
Школа — это место, где каждый из нас получает не только базовые

знания по таким предметам, как математика, физика, химия,
история, литература, биология и другие, но и знания о жизни.
Многие из нас, будучи учениками, впервые влюбились, нашли
друзей, побороли страх задать глупый вопрос или допустить
ошибку. Важно понимать и помнить о том, что школа — это не
только урок, но и перемена.
Огород
Природа наделила каждый овощ, произрастающий в наших
огородах, своим, особенным цветом. Благодаря этому
складывается впечатление, что огород – это цветовая палитра.
Красным цветом обладают перец, редис и помидор. Зеленым –
огурец, капуста, горох, душистые укроп и петрушка. Белым –
кабачок и чеснок. Оранжевым – тыква и морковка. На огороде
каждого белоруса обязательно найдется золотистый картофель –
главный национальный овощ.
Ключевые слова:
огород, перец, редис, помидор, огурец, капуста, горох, укроп, петру
шка, кабачок, чеснок, тыква, морковка, картофель, овощ.
Течение времени
Время течёт удивительно быстро. Казалось, совсем недавно было
солнечное утро, но вот ты смотришь на часы – а там уже день. За
окном барабанит дождь, настроение падает и кажется, что всё
валится из рук. К вечеру ты ужасно устаёшь, хочешь отдохнуть
всего пару минут, но за окном уже тёмная ночь. К твоему
удивлению, внутри уже кипит энергия, и ты совершенно не хочешь
спать, занимая себя ненужными вещами.
Время снова летит незаметно, ты вновь смотришь на часы и
понимаешь…Скоро новое утро, новый день и новый вечер.
Пролетят ли они так же быстро?..
Чувство времени
Каждый человек в определенные периоды своей жизни по-своему
ощущает время. Многие из вас согласятся с тем, что «счастливые
часов не наблюдают». И не только часов! Счастливый человек
может не опомниться, как зима сменилась весной, весна — летом, а
лето — осенью. Когда человек погряз в рутине, он замечает только
то, как меняются дни недели: понедельник плавно перетекает во
вторник, вторник — в среду, а там недалеко и до выходных. В

воскресенье у многих из нас есть время, чтобы заметить то, как
утро сменяется днём, а потом наступает вечер и ночь. Человек,
время которого тянется так медленно, что он следит за каждой
минутой в часу, наверное, очень одинок. Вы тоже так думаете?
Лесные ягоды
Лес – кладовая витаминов. Каждое лето он радует нас вкусными и

полезными ягодами. В июне зреет земляника. Следом за ней –
черника. К середине лета появляются малина и ежевика, которых
сменяет клюква.
витамины, ягоды, земляника, черника, малина, ежевика, клюква.
Спорт в моей жизни
В моей семье все занимаются спортом, потому что он

укрепляет здоровье. Папа занимается плаванием и дзюдо. Мама
любит бадминтон. Я увлекаюсь сёрфингом. Мой брат играет
в волейбол и баскетбол. А моя тётя – известная гимнастка.
спорт, здоровье, плавание, дзюдо, бадминтон, сёрфинг, волейбол,
баскетбол, гимнастка.
Времена года
Каждое время года имеет свою особенность. Зимой всё

покрывается белым снегом. Зима начинает год и заканчивает
его. Весной снег тает, распускаются цветы, прилетают птицы,
цветут сады. Летом созревают ягоды, грибы, овощи и фрукты.
Это самая теплая пора года. Осенью природа засыпает.
Опадают листья.
В кругу семьи
Никитка родился в большой семье. Будучи ещё совсем маленьким,

он любил забираться на печь, свешивать оттуда ноги и слушать
разговоры старших.
Вечерами в доме собирались все: и мать, и отец, и тётя с дядей,
и брат со своей женой. Приходил и дедушка. Уставший после
работы в огороде, он, ласково улыбаясь, протягивал внукам по
конфетке, отчего в ответ получал радостные возгласы. Тогда-то и

разгоралось веселье: пели песни, смеялись, шутили и много
разговаривали.
Никитка чувствовал себя счастливым, окружённый такой
дружной семьёй.
English lesson
Даалгавар: Доорх текстүүдийг уншаад, дэвтэртээ хуулж бичээд,

шинэ үгийг DICTIONARY дэвтэртээ бичнэ.
About myself
My name is . I am eight. I go to school. I am a pupil. I am a
pupil of the second form. I live in Ulaanbaatar. I have got a big and
friendly family. And I have got a lot of friends.
Questions:
1. What is your name?

2. How old are you?
3. Do you go to school?
4. Where do you live?
5. Have you got many friends?
My family
I’m 7 years old. My name is Masha. Every day I wake up at 7 a.m. and
go to the bathroom. I brush my teeth, brush my hair and go to have
some breakfast. My mother is a chef, so she cooks very well. My father
is a doctor. He usually reads a paper in the morning. We have a cat. Its
name is Bars. We are a small and happy family.
Animals
There are wild and domestic animals. Wild animals live in the forest or in
the zoo. Some animals are dangerous. A fox, a wolf, a bear, a hare, a
tiger, an elephant are wild animals. Domestic animals live at home or at
the farm. They are dogs, cats, rabbits, cows, horses, parrots. Animals
that we have at home are called pets.
Questions:
1. There are wild and domestic animals, aren’t there?

2. What animals are wild?

3. What are domestic animals?
4. Have you got a pet?
Birthday
I am nine years old. I love all holidays. Birthday is my favourite holiday.
My birthday is on the fifth of May. I usually have a party on this day. I
invite my friends. We have much fun during the party. We eat cakes,
sweets and ice cream. We play games. I get a lot of presents on this
day.
Questions:
1. When is your birthday?

2. Is birthday your favourite holiday?
3. Do you have a party on this day?
4. Do you invite your friends on your birthday?
Books
I like to read very much. Reading is my hobby. I have got a lot of books
at home. I like to read books for children. I like to read short stories
about animals and fairy tales. My favourite fairy tale is Cinderella.
Questions:
1. Do you like to read?

2. Have you got many books at home?
3. What do you like to read?
4. What is your favourite book?
Food and dishes

My mother cooks for our family. She cooks breakfast, dinner and supper.
For breakfast I like to eat sandwiches and tea or milk. I like to drink apple
or orange juice. I also like to eat chicken and potatoes. I like a salad with
tomatoes and cucumbers. I eat fruit and vegetables. They are good for
us.
Questions:
1. Who cooks in your family?

2. What do you like to eat for breakfast?
3. Do you like to drink juice?
4. Do you like fruit and vegetables?
Hobbies
Children can have different hobbies. Some children collect toys or
postcards, some children like to read or play. My hobby is reading. I like
to read books for children. I also like to go for walks in the park. I usually
make pictures when I walk. Making photos is my hobby, too.
Questions:
1. What hobbies do you know?

2. What can people collect?
3. Have you got a hobby?
4. Is your hobby interesting?
I help my mother
My mother works a lot. She comes home very tired. I love her and I help
her. I clean my room. I wash the dishes after dinner. Sometimes I go
shopping to buy bread and milk. On Sundays I help my mother to cook.
Questions:
1. Does your mother work a lot?

2. Do you help her?
3. What do you do?
4. Do you go shopping?
5. Do you help your mother to cook?
In the zoo
I live in a big city. There is a wonderful 200 in my city. I like to go there
with my parents. There are a lot of funny animals in it. They are
elephants, lions, crocodiles, giraffes, monkeys, tigers, and others. There
are a lot of different birds, too. Lion is my favourite animal. It is the king
of animals. I like to go to the zoo very much.
Questions:
1. Is there a zoo in your city?

2. Do you like to go to the zoo?
3. What animals are there in the zoo?
4. What is your favourite animal?
My day
I get up at seven o’clock. Then I wash myself, put on my clothes and
have breakfast. After breakfast I go to school. I usually have four or five
lessons at school. I come home at one o’clock. Then I have dinner. I eat
soup, chicken or fish and potatoes. After dinner I do my homework. In
the evening I read or watch TV. I go to bed at nine o’clock.
Questions:
1. When do you get up?

2. How many lessons do you have every day?
3. What do you have for dinner?
4. When do you do your homework?
5. What do you do in the evening?
My English lesson
I study a lot of subjects at school. I study Mathematics, Russian,
Reading, English, Arts, and Music. English is my favourite subject. Our
English lessons are very interesting. We learn new words and write
exercises. We read texts and translate them. We play games and tell
dialogues. I love English and I want to be an English teacher.
Questions:
1. What do you study in school?

2. Do you like your English lessons?
3. Do you play games at your English lesson?
My family
I have got a big family. I have got a mother, a father, a sister, and a
grandmother. My mother is young and beautiful. Her name is Elena
Petrovna. My father is young, too. His name is Oleg Ivanovich. My sister
is four and she doesn’t go to school yet. My grandmother’s name is Olga
Semenovna, she is very kind. I love my family very much.
Questions:
1. Have you got a big family?

2. Have you got a sister or a brother?
3. What is your mother’s name?
4. What is your father’s name?
My flat
We live in a flat. Our flat is not very big. It is very clean and comfortable.
There are two rooms in our flat. There is also a kitchen and a bathroom.
In the living-room there is a sofa, a TV, a bookcase, a coffee table, and
two armchairs. In my room there is a bed, a desk, a wardrobe, and a
shelf. I love my flat very much.
Questions:
1. Do you live in a flat?

2. Is your flat big?
3. Is it comfortable?
4. How many rooms are there in your flat?
My friends
I have got a lot of friends. They are my classmates. We go to school
together in the morning. And we return home together after classes. We
like to play. We play different games. Igor is my best friend. He is very
kind and merry.
Questions:
1. Have you got many friends?

2. Do you go to school together?
3. What do you like to do?
4. Who is your best friend?
Математика на русском языке


4 р анги зуны даалгавар

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

4 р анги зуны даалгавар

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ЕБ ГАЛАКСИ сургууль. 2020-2021 он. Зуны даалгавар.

Тэгж явтал урдуур нь хоёр зээр давхиад өнгөрчээ. Түүнийг хараад

Хааныд очиж нутаг ус хэрэг зоригоо ярилцаж суутал Царцаа

Тэр орой нь хаан зүүн гарын түшмэлээ дуудаж ирүүлээд мэргэн

– Би өөрөө ядуу доод хүн болохоороо ядуусыг өрөвддөг юм. Чамайг

– Нээрэн л тийм дээ ламтан минь. Би яг л гуравдахь удаагаа арай

Эрт урьд цагт нэг залуу бүсгүй эцэг, эх хоёртойгоо гурвуулаа

мангасын бичсэн захиаг аваад нөгөө хааны хүүд аваачиж өгчээ.

байтал морь нь цэнхэр морьтой нь, хүн нь цэрэгт явсан нөхөртэй нь

— Та энийг ав! Хэрэг болох ч магадгүй гэв.

хилэгнэн түшмэлээ дуудуулж түшмэл үхтэл айж санд мэнд ирсэнд:

түлхий болж усанд алджээ. Мөрний ус дороо буцалж, аварга загас

«Ямаа гуай, ямаа гуай, харгана сондуул хайртай бэтгий минь

Тэгтэл хүүгийн аав ээж хоёр: «Тархигүй хүүхэдтэй хөөцөлдөх нь

ЧОНО БА ДОЛООН ИШИГ

(Орос ардын үлгэр)

Эрт урьд дөрвөн ишигтэй нэг эм ямаа байжээ. Эх нь ой уруу

Та минь хүүхдүүд ээ?

Ээжий чинь ирлээ.

Их ч сүү орлоо гэв.

Ишигнүүд хариуд нь:

Сонсож байна. Сонсож байна.Харин манай ээжийн дуу биш байна.

Хайрт хүүхдүүд ээ?

Түгжээ, дэгээгээ мулталж,

Түргэн онгойлго, хаалгаа!

Ээжий нь сүү ороод ирлээ

Саамширсан дэлэн минь чинэрч байна.

Хайрт хүүхдүүд ээ?

Түгжээ, дэгээгээ мулталж,

Түрэг онгойлго, хаалгаа!

Ээжий нь сүү ороод ирлээ

Саамширсан дэлэн минь чинэрч байна.

Учиг саам минь гоожих гээд байна гэж дуудлаа.

Ишигнүүд ээжийгээ байна гэж бодоод хаалгаа онгойлгож өгсөн нь,

Хүүхэд минь, ишигнүүд

минь Ховдог хорт муу чонод

Хаалгаа юунд тайлж өгөв дөө.

Хайрт хүүхдүүдийнхээ өшийг

Хэзээ ч нэг авна даа гээд.

Ишигнээсээ хагацсан ямаа,

уйтгар гашуудлаа илэрхийлж байлаа. Ямааны уйлж хайлж

байхыг сонсоод чоно ирж: Нөхөр чи намайг юунд гүтгэнэ вэ? Би

айхыг сонсоод чоно ирж: Нөхөр чи намайг юунд гүтгэнэ вэ? Би

Даалгавар 2. Миний нутаг шүлгийг уншаад өөр таалдагдсан 8

Д. Нацагдорж "Миний нутаг"

Хэнтий, Хангай, Соёны өндөр сайхан нуруунууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голнууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Хангай,Говийн хооронд Халхын уудам нутаг

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоотой

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан

Энэ бол миний төрсөн нутаг

Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд

Энэ бол миний төрсөн нутаг